2006/2

ISSN 1300-7319 ayda bir yaynlanr Say: 36

PLANLAMA
TMMOB EHR PLANCILARI ODASI YAYINI
Journal of the Chamber of City Planners
UNION OF CHAMBERS OF TURKISH ENGINEERS AND ARCHITECTS

indekiler
Sunu... Kentsel Dnm Deil Rant Amal Tasye Yasas Kentsel Dnme Modern Kent Mitinin k erevesinden Bakmak Hatice KURTULU Yeni Kresellik, Yeni ehircilik: Kresel Kentsel Strateji Olarak Soylulatrma Neil SMITH eviri: lknur URKUN-BOWE, brahim GNDODU Kentsel dnm zerine Batdaki kavramlar, tanmlar, sreler ve Trkiye Z. Mge AKKAR Kentsel Dnm, Tarihsel ve Gncel Bir Krlma Noktas m? zdemir GNDOAN Yeni Yasal Dzenlemeler ve Kentsel Dnme Etkileri C. Nil UZUN Neoliberal Kresellemenin Kentlerde nas: AKPnin Kresel Kent Sylemi ve stanbulun Kentsel Dnm Projeleri Binnur KTEM Ekonomik Gelimenin Kltrel Stratejileri: stanbul Kent Merkezleri ve Tarihi Kentsel Alanlarn Yeniden Yaplandrlmas Besime EN Soylulatrma Kuramlarnn stanbulda Uygulanabilirlii: Cihangir rnei lke Evrim UYSAL stanbul Kentinde Kentsel Dnm Projeleri ve Planlama Sreleri Tayfun KAHRAMAN Yklmay Bekleyen Gecekondular: Eyp lesi Gzeltepe Mahallesinde Bir Konut Blgesi! kr ASLAN Kentsel Dnmn Kentsel Planlamadan Bamszlatrlmas/Ayrlmas Srecinde Ankara S. Zafer AHN Dzensiz Konut Alanlarnda Kentsel Dnm Modelleri zerine Bir Deerlendirme Nihan ZDEMR SNMEZ Kentsel ST Alanlarnda Turizm Amal Dnm ve Sorunlar: Ankara Kalesi rnei Asuman TRKN - Zuhal ULUSOY Gr Kentsel Dnm Projeleri: Adanadaki Uygulamalar M. Alim OPUROLU Bir Kentsel Yenileme Deneyimi: Barselona Yaln DEMRTA - smet ESGN Soka Anlamak ya da Toplumsal Benin Yeniden Ke: Kentsel Sokaklar ve Kentsel Riteller Olgu ALIKAN Kentleri Nasl Dntrmeli? Hazrlayan: Mehmet Nazm ZER mar Hukuku Kitap Tantm Tez zetleri Abstracts (ngilizce zetler)
Dergiye gndereceiniz yazlarn ve grsel malzemelerin basl kopyas ile birlikte olanakl ise bilgisayar ortamnda hazrlanm bir kopyasn da iletiniz. Yaz ile birlikte, ksa bir zgemiinizi de gndermeyi unutmaynz. Fotoraf, harita, izim vb. grsel malzeme metnin iine yerletirilmeli ve ayrca 300 dpi znrlkten dk olmamak kouluyla TIFF veya JPEG formatnda sunulmaldr. eviri yazlar ve fotoraflar iin kaynak belirtmeniz zorunludur. Yayn Kurulu, gnderilecek yazlarn yaynna ilikin kararn yaz ile bildirecek; gnderilen yazlar iade edilmeyecektir. Yayn Kurulu, gnderilen yazlarda, yazm kurallarna uygun gerekli dzeltmeleri yapma ve dil yanllklarn gidermeye yetkilidir. Yaz ve evirilerin sorumluluu yazar ve evirmenlerine aittir. ehir Planclar Odas sorumluluk kabul etmez.

2 5 7 13 29 39 49 53 65 77 93 103 111 121 129 139 147 155 163 169 212 215 217 221

sunu...
TMMOB ehir Planclar Odas
Yayn Tr: Yerel Sreli Yayn ayda bir yaynlanr Oda birimlerine ve yelere cretsiz gnderilir. Say: 36 Ekim 2006 TMMOB ehir Planclar Odas Adna Sahibi ve Sorumlu Yaz leri Mdr Bura Gke Dergi Sekreteri brahim Gndodu Yayn Kurulu Nevzat Can Olgu alkan zlem elik Sevilay etinkaya Tolga ilingir brahim Gndodu Mahir Kalaylolu H. aatay Keskinok Ula . Klkaya Tunga Krolu Binali Tercan Pnar zbay Pnar zden lknur Urkun Bowe A. Cenap Yololu Yayn dare Merkezi Hatay Sokak No. 24/17 Kocatepe/ANKARA Tel: 0312 417 87 70 Faks: 0312 417 90 55 e-posta: spo@spo.org.tr www.spo.org.tr Baskya Hazrlk Plar Ltd. ti.-erife Eren Tel: 0312 432 01 83-93 Faks: 432 55 22 Kapak Tasarm Ahmet nver Kapak Fotoraf zgr Hamdi Bal
Kentsel elikiler Fotoraf Yarmas Birincilik dl

Toplumsal yaam yirmi yl akn bir sredir abluka altna alan zelletirmeci ve piyasac neoliberal politikalar, kentsel mekan yeni birikim alanlar olarak grrken kentleri bu dorultuda kkl deiimlere zorlamakta. Yakn dnemde lkemizde neoliberal politikalar dorultusunda yaplan yasal dzenlemelerin nemli bir blm kentlerin ve kentsel mekann yeniden dzenlenmesine ya da dnmne odaklanm durumda. Kentsel dnm kavramnn yerel politikaclardan ulusal dzeydeki politikaclara, inaat irketlerinden uluslararas nansrlere kadar genilikte bir evre tarafndan srekli dile getirilmesi bu durumun en arpc gstergesi niteliinde. Hatta szkonusu evrelerin bu ilgisi TBMMnin gndemine getirilen Kentsel Dnm Yasa Tasars ile somutlam durumda. Dinamik ve atkl bir sosyo-mekansal yap olarak kentler srekli bir deiim ve dnm srecindedir. Bunun yansra, lkemiz gibi hayli sorunlu bir kentleme deneyimini barndran corafyalarda salkl ve yaanabilir kentlerin/kentsel mekanlarn oluumu ciddi dnm srelerini gerektiren bir ihtiya niteliindedir. Bu noktada kent planlama disiplini ve pratii, mekansal dnm dinamiklerini iinde barndran bir yapya sahip olmasna ramen, hakim kentsel dnm mant planlamann kapsayc ve btncl yaklamndan uzak bir noktadadr. Bu saymzda, kentsel dnm srelerini toplumsal, yasal ve mekansal boyutlar ile tartmaya ayoruz. Kentsel dnmn gndemindeki deiimi, uygulanan ve uygulanmas dnlen rnekleri, bu uygulamalar ile oluan kentsel mekan ve artan sosyal dlanma ve ayrmay irdelemeye altk. Yakn zamanda Odamz tarafndan gerekletirilen Kentsel Dnm Sempozyumunda da anlan erevede gerekletirilen sunularn bir ksmna dergimizin bu saysnda yer verilmitir. Bunun yan sra son gnlerde gndemde olan Dnm Yasa Tasars ile ilgili Odamz grlerini kamuoyu ile paylaan Kentsel Dnm Deil Rant Amal Tasye Yasas balkl basn aklamamz da bu saymzda yer almaktadr. Bu erevede kentsel dnm dosyamz tarihsel ve kuramsal boyutlar ile ele alan yazlar ile ayoruz. Hatice Kurtulu, Kentsel Dnme Modern Kent Mitinin k erevesinden Bakmak balkl yazsnda; modern toplumun kuruluunda nemli unsurlardan biri olan modern kentin temel dayanaklar olan salkl yaam evresi ile barnma hakk kavramlarnn ve kamu yarar etrafnda kurulan planlama paradigmasnn kresel sermaye ve emlak pazarna teslim olduunu ne srmektedir. Bu erevede son dnemde artan kentsel dnm projelerinin neoliberal politikalar ile yeniden yaplandrlan ilikiler balamnda ve ykselen snflar lehine temellendirildiini, kentsel alann bu projeler yolu ile btnyle metalatrlarak kamusal mekann andrldn ortaya koymaktadr. Neil Smithin yeni kresellik ve yeni ehircilik kavramlarn tartt makalesinde ise, soylulatrma kresel kentsel bir strateji olarak ele alnmtr. Smith, Yeni Kresellik, Yeni ehircilik: Kresel Kentsel Strateji Olarak Soylulatrma balkl makalesinde, son dnemlerde soylulatrmann bat kentlerinin tesinde yeni kreselleme dalgas ile tm kentlerde yaygnlat tezini ne srmektedir.

Bask Mattek Matbaaclk Basm Yayn Tantm Tic. San. Ltd. ti. G.M.K. Bulvar Akyol h. No:83 /32 (Zemin) Maltepe-Ankara Tel: (0312) 229 15 02-03-04 Fax: (0312) 231 98 88 Basm Tarihi-Saati: 11.01.2007-09:00 4.000 Adet Baslmtr

Saynn Z. Mge Akkar tarafndan hazrlanan Kentsel Dnm zerine Batdaki Kavramlar, Tanmlar, Sreler Ve Trkiye yazs, kentsel dnm kavramsal bir ereveden tartrken, 1990l yllarda bat kentlerinde gerekletirilen baarl kentsel dnm projelerinin temel zelliklerini aktarmaktadr. Kentsel Dnm, Tarihsel ve Gncel Bir Krlma Noktas m balkl yazsnda, zdemir Gndoan, kentsel dnmn, kentlerin ilk kurulduu gnden itibaren iinde bulunduu dnm/deiim srecinden farkl bir kavramsallatrmaya iaret ettiini ne srmektedir. Bu sre iinde sermaye birikimi srelerinin de yeniden tanmlandna dikkat eken Gndoan, kentsel mekanda yaanan bu yeniden tanmlanma srelerini kentsel dnm balamnda ele alnmaktadr. Saymzn beinci yazs ise Trkiyede yaanan kentsel dnm projelerini, Dnm Yasa Tasars ile tartmaktadr. C. Nil Uzun, yazsnda, kentsel dnm sreleri iin gerekli yasal dzenlemenin eksikliine ve yasa tasarsnn boluklarna dikkat ekmektedir. Binnur ktem, Neoliberal Kresellemenin Kentlerde nas adl yazsnda, AKPnin kresel kent sylemi ve stanbuldaki kentsel dnm projelerini incelemektedir. Bu projelerin neoliberal kreselleme projesinin bir paras olarak gndeme geldiini ve yapsn kresel kent sylemi ile merulatrdn ne srmektedir. Ekonomik Gelimenin Kltrel Stratejileri balkl yazsnda Besime en, stanbulun tarihi merkezinde ve kent merkezinde yaanan dnm srecini ve bu srecin soylulatrmaya nasl yneldiini srecin arka plann oluturan neoliberal politikalar balamnda irdelemektedir. Saymzda sekizinci yaz olan Soylulatrma Kuramlarnn stanbulda Uygulanabilirlii: Cihangir rnei almasnda, lke Evrim Uysal, soylulatrma kavramn kreselleme sreleri ile kentsel mekan ve yeni toplumsal snflarn sermaye ile ilikisi erevesinden ele almaktadr. Tayfun Kahraman yazsnda stanbulda son dnemlerde hzl bir ekilde yaanan kentsel dnm projelerini incelemektedir. Yaz, stanbulun MP tarafndan hazrlanm olan 1/100000 lekli evre Dzeni Plan kapsamnda kentsel dnm projelerini ve stanbulun ilk stratejik plann irdelemektedir. kr Aslan ise Yklmay Bekleyen Gecekondular balk yazsnda stanbulun Eyp lesi Gzeltepe Mahallesinde yaanan bir dnm srecinden hareketle kentsel dnmn gecekondu olgusu ile deien ilikisini tartyor. S. Zafer ahinin Kentsel Dnmn Kentsel Planlamadan Bamszlatrlmas/Ayrlmas Srecinde Ankara balkl yazsnda Ankara kentindeki kentsel dnm projelerini

deien planlama paradigmas erevesinden ele alarak incelenmektedir. ahin, kentsel dnm projelerini planlamaya alternatif bir ara olarak ortaya konulduunu ne srmektedir. Nihan zdemir Snmez yazsnda Ankarada yaanan kentsel dnm srelerini iki farkl ereveden ele almakta, ncelikle; piyasa mekanizmalar ile yaanan dnm ve ikinci olarak da kamu-zel sektr ortaklklar ile yaanan dnmleri incelemektedir. Kentsel Sit Alanlarnda Turizm Amal Dnm Ve Sorunlar: Ankara Kalesi rnei balkl yazda tartmal olan tarihsel korumann yasal erevesini iaret ederek tarihi kentsel mekanlarn turizm amal dnmleri incelenmekte. Asuman Trkn ve Zuhal Ulusoy tarafndan kaleme alnan yaz bu erevede, Ulus Tarihi Kent Merkezi ve Kalenin dnm srecinde rant amal bir koruma anlay getiren kentsel turizm ile ziki ve sosyal yap ile tketici prolinin deitiini ne srmektedirler. Gazi niversitesi ehir ve Blge Planlama Blmnn Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan 1/5000 lekli Koruma Amal Nazm mar Plan ile 1/1000 lekli Ankara Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan hakkndaki grleri ve Orta Dou Teknik niversitesinin Ankara Tarihi Kent Alan Yenileme Projesi hakknda hazrlam olduu grler bu saymzda yer almaktadr. M. Alim opurolu yazsnda Adanadaki kentsel dnm projelerinin uygulamalarn ele almaktadr. Adanada belirlenen kentsel dnm proje uygulamasn irdeleyen opurolu, karlatrmal bir analiz erevesinde gncel kentsel dnm pratiinin sosyal, ekonomik, mekansal sonularn tartmaya ayor. Bir baka kentsel yenileme rnei zerine deerlendirme Yaln Demirta ve smet Esgin tarafndan ele alnmaktadr. Bir Kentsel Yenileme Deneyimi: Barselona balkl yazda yazarlar ODT ehir ve Blge Planlama Blmnn dzenlemi olduu teknik gezi kapsamnda yaplan gzlem ve almalarn bize aktarmaktalar. Dergimizi bundan sonraki saylarda da yer vermeyi dndmz kitap eletirisi blm ile tamamlyoruz. Soka Anlamak Ya Da Toplumsal Benin Yeniden Ke: Kentsel Sokaklar Ve Kentsel Riteller balkl yazsnda Olgu alkan, Urban Streets and Urban Rituals (Kentsel Sokaklar ve Kentsel Ritueller) adl kitab deerlendiriyor. Bir sonraki saymz olan zmir zel Sayasnn hazrlklar Tolga ilingir ve Ula Klkayann editrlnde tamamland. YAYIN KURULU

KENTSEL DNM DEL RANT AMALI TASFYE YASASI

Kentler ve kentsel mekan son yllarda bir ok yasal dzenlemenin konusu olmasna karn yasa yapclarn sorun yuma haline gelmi kentsel sorunlar karsnda rant odakl ve parac dzenlemelerde srar, ne ylan sorunlar karsnda yeni zmler retebiliyor ne de bu sorunlarn zmnde toplumun geni kesimlerince kabul gren btnlkl bir yasal zemin sunuyor. Her bir yasal dzenleme daha byk kentsel sorunlara/elikilere yol ayor ve hukuksal tutarllktan yoksun yeni yasal dzenlemeler birbiri ardna gndeme getiriliyor. Son yllarda eitli evrelerce dile getirilen ve bir sredir TBMMnin gndemine getirilmek istenen Kentsel Dnm Yasa Tasars, gerek bu eilimin vard son noktay gstermesi gerekse yol aaca yeni sosyal/mekansal ve hukuksal sorunlar asndan titizlikle irdelenmeyi ve toplumun geni kesimlerince deerlendirilmeyi hak ediyor. Bu balamda TMMOB ehir Planclar Odas olarak anlan yasay, sosyal adalet ve kamu yararn stte tutan bir anlayla deerlendirmeyi ve kamuoyu ile paylamay meslek etiinin ayrlmaz bir paras olarak gryoruz. Salkl ve yaanlabilir kentsel mekan retimi asndan olduka sorunlu bir kentleme tarihine sahip lkemiz iin dnm ya da yenileme yoluyla kentsel mekann/yaam alanlarnn yeniden dzenlenmesi nemli bir ihtiyaca denk dmektedir. Ancak bu ihtiyacn zmne yant olarak gelitirilecek gereki bir yasal dzenlemenin, salkl ve yaanlabilir kentsel mekan sorununu tm ynleriyle (sosyal, ekonomik, kltrel ve ziksel) ele almas ve belirli bir mekansal btn (kent, blge ve hatta ulusal lek) ierisinde dzenlemeler getirmesi gerekmektedir. Ne var ki, eitli evrelerin youn abalar ile bugnlerde TBMMnin gndemine getirilen Dnm Alanlar Hakknda Yasa Tasars bu tr bir dzenlemenin olduka uzanda bir kayg ve ierik tamaktadr. Bu durum Yasaya gereke olarak sunulanlara da yansmaktadr: Yasann gerekesi olarak, yakn dnemde karlan 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmazlarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanununun ve 5366 sayl Belediyeler Kanununun eskiyen tarihi mekanlarn ya da afet ve kentsel riske ak kent paralarnn yenilenmesine olanak salayan 73. madde hkmlerinin, mekansal snrlar ve uygulamay kolaylatracak eksiklikleri sunulmakta; ve bu snrlar ortadan kaldracak genel bir dzenlemenin gerekli olduu sylenmektedir. Bylelikle Yasa kentsel yenilemeye/dnme ynelik mevcut hukuksal ereveyi gelitirmeyi deil tm hukuksal balardan kurtulmay temel ama olarak belirlemektedir. Yasann, dnm alanlarnda planlama ve yaplama (madde, 6), dnm alanlarnda uygulama (madde, 7), gelirler, harcamalar ve muayetler (madde, 8) ve eitli hkmler (madde, 9) balkl maddelerinde aka grlen bu ama Yasay bir muayetler ve olaanst durumlar yasas haline dntrmektedir. Hukuk devleti ilkesi ile uyumsuz bu genel erevesinin yan sra Yasa, yenilenmeye ihtiya duyan kentsel mekanlar sosyal, kltrel ve ekonomik kklerinden soyutlayarak deerlendirmekte ve kentsel yenilenmeyi ziksel yenilenmeye indirgeyerek piyasann acmasz ileyiine terk etmektedir. Bylesine geni ve olaanst yetkilerle donatlm bir Yasa, ne dnm alanlar olarak tanmlanacak blgelerde yaayan halkn sosyal, kltrel ve ekonomik koullarna deinmekte ne de halkn katlm/ talepleri ile ileyecek bir dnm sreci ngrmektedir. Aksine Yasa, snrlar belediye meclisinin karar ile belirlenecek btn ya da ayr ayr paralarn toplam en az 5 hektar olan dnm alanlarnda tm st lek plan kararlarna son vermekte, dnm amal imar planlar ile blgeye kent btnnden ayrks biimde yeni yaplama kararlar getirme hakk tanmakta ve sz konusu plan (!) kararlarna kar hak sahiplerinden gelecek olas itirazlar/anlamazlklar deprem, afet gibi olaanst koullar iin Bakanlar Kurulunu yetkisine verilen acil kamulatrma kapsamnda deerlendirerek Bakanlar Kurulu karar alnmakszn kamulatrma (madde, 7(6)) yapma yetkisini Belediyelere vermektedir. Bu erevede Yasa, bir blgede yaayan insanlarn yaam mekanlarna ynelik yenileme ya da dnm gibi demokratik katlm kanallarnn ak olmas gereken bir mekansal dzenleme srecini; brakn yerel halkn ve ilgili evrelerin katlmn salamay, blge halknn itirazlarn dikkate almay, olaanst afet koullarnda ancak Bakanlar Kurulunun alabilecei kamulatrma yetkilerini, kstsz biimde belediyelere, brakmak suretiyle tersine evirmektedir. Bu kapsamda, Yasa hak sahiplerinin itirazlarn sadece kamulatrma bedeline olabileceini belirlemektedir. Bununla birlikte Yasa, sorunlu kentleme tarihimizin rn olan gecekondularda kirac ya da ev sahibi olarak yaayan yoksul halkn barnma hakknn salanmasna ynelik hibir balayc hkm iermemekte, nerede ve nasl salanaca belirli olmayan sosyal konutlardan verilebilecei (madde, 6(2)) temennisi ile bu temel sosyal sorunu yadsmaktadr.

te yandan Yasa, zerinde plan kararlar alnacak ve yeni yaplama koullar belirlenecek dnm alanlarnn belirlenmesinde kent btnn gzetir hibir karara referans vermemekte ve Belediye Meclisinin kentin herhangi bir mekansal parasna ilikin alaca dnm alan kararn yeterli grmektedir (madde, 1(a)). Bu yolla kent btnnden ve kent planndan kopuk dnm alanlar belirlenebilecek ve bylelikle kent planlamasnn kentsel mekanlarn bir btn ema ierisinde yenilenmesi, salklatrlmas ya da gelitirilmesine ynelik btncl ilevi ortadan kalkacaktr. Bylesi bir mekansal dzenleme biiminin kentsel mekanlar arasndaki eitsizlikleri daha fazla derinletirecei, kentsel sorunlara/elikilere yenilerini ekleyecei ve yeni atmalara yol aacan kestirmek g deildir. Halbuki deprem, afet ya da dier kentsel riskler karsnda yenilenmesi ya da dntrlmesi gereken alanlar kent btnn gzeterek kent planna btnleik biimde belirlenmeli ve bu erevede belirlenecek koruma-gelitirme-yenileme ilkeleri etrafnda planlanmaldr. Bu erevede, doal afetlere ve kentsel risklere ak kentsel mekanlarn kamu yarar dorultusunda yenilenmesine ya da dntrlmesine ynelik hibir ciddi neri sunmayan Dnm Alanlar Hakknda Yasa Tasarsn sorunlu kentleme deneyimimizin getirdii kentsel yenilenme ve dnm ihtiyacna yant olarak dnmek mmkn deildir. Yasa, konu ile ilgili sivil toplum kesimlerini, yerel inisiyatifleri ve meslek odalarn dlayan yasa yapm srecine de yansd gibi, mekansal rantlardan birikim salamay amalayan gayrimenkul piyasas aktrlerinin ve bu yolla ekonomik gelime hedefleyen yerel yneticilerin ve merkezi hkmetin taleplerini yanstmaktadr. TMMOB ehir Planclar Odas olarak, kamu yarar dorultusunda gereki bir zmn, kentlerimizin koruma, yenileme ve gelime sorunlarn btncl bir planlama ilikisi ierisinde sosyal, kltrel, ekonomik ve ziksel ynleriyle deerlendirecek, raflarda tozlanmaya terk edilen mar ve ehirleme Kanun Tasarsnn hayata geirilmesinde olduuna iaret ediyoruz. Bu dorultuda, planlamann bilimsel esaslarn ve kamu yararn gz ard eden, kentleri planlama sreleri ierisinde deil parac rant odakl dnm projeleri etrafnda gelitirecek ve mekansal eitsizlikleri derinletirecek Yasaya tmyle kar kyoruz ve Yasann kentlerimizin/yurttalarmzn ihtiya duyduu kentsel dnm deil, rant amal tasyeyi hedeflediini kamuoyuna saygyla duyuruyoruz.
TMMOB ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu

Baykan Gnay arivi 2000li yllar, Ankara

Altndadan Ankaraya Bak-Cevahir zgler, 2006

PLANLAMA
2006/2

Kentsel Dnme Modern Kent Mitinin k erevesinden Bakmak(*)

Hatice KURTULU
Do. Dr. Mula niversitesi, Sosyoloji Blm

Kentsel dnm kavram zellikle plansz ve kontrolsz biimlenmi kentler ve metropoliten alanlar sz konusu olduunda balangta olumlu anlamlarla ykl olarak karmza kmaktadr. Bu plansz ve kontrolsz mekansal gelimenin zellikle kentli yoksul snflar asndan olumsuz yaama ve barnma koullarn yaratt bilinmekte ve kentsel dnm projelerinin bu alanlarda belirli iyilemeler salayaca umulabilirdi. Sosyal ve ekonomik maliyeti yoksul snflar tarafndan fazlasyla denerek, ancak salksz evre ve barnma koullar iinde kentsel araziye dnm bu alanlarn yine bu snflar iin daha yaanabilir bir kentsel evreye dntrlmesi beklenebilirdi. Sadece mekansal olarak deil sosyal ve kltrel lekler olarak ina edilmi olan bu mahallelere dardan bir mdahale de ancak byle bir sylem ile merulatrabilirdi. Bu ayn zamanda modern kent in dayand snflarn mekanda greceli olarak yerletirilmesi yoluyla emein maliyetinin drlmesi ve snflar arasnda sosyal temas salayacak mekansal dzenlemelerle snfsal atma riskinin aaya ekilmesi senaryosu ile de elimezdi. Dier yandan sula btnletii varsaylan kentsel knt alanlarnda, kentsel dnm srecinde bozulacak mlkiyet, kiraclk, komuluk ve dayanma ilikilerinin, varsaylan suun organizasyonunu bozaca ve dolaysyla kentsel iddeti azaltaca da kentsel dnm kavramna olumlu anlamlar yklenmesinin bir dier nedeni olarak grlebilirdi.

Ancak, kentsel dnm projeleri btn dnyada olduu gibi Trkiye de de bu gibi merulatrc sylemler eliinde ama tamamen baka bir senaryoyu gerekletirmek zere sahneye kmaktayd. Bu senaryo, kapitalizmin kresel raundunda kentsel topraklarn tamamen metalamas ve pazardaki aktrlerin g-rekabet ilikilerine teslim edilmesiydi. Modern toplumun kurucu unsurlarndan olan modern kentin dayand salkl yaam evresi ve barnma hakknn gereklemesi iin tm dzenlemeler ve dzenleyici kurumlar (kamu yararn esas alan planlama, planc ve zel mlkiyete mdahale edebilen siyasi otorite gibi) kresel emlak pazarnn oyuncular tarafndan hzla oyun dnda braklmaya baland. Devlet ve sermayenin yeniden ekillenen ilikisi erevesinde kentsel mekann ziki, sosyal ve kltrel bariyerlerle zelletirilmesi pek ok yoldan ve pek ok farkl arala gerekletirilmeye baland. Bu yeni arazi ve emlak pazarnda tekel rant oluturacak deerde lokasyonlar ise daima tarihsel kent merkezlerine yakn, ulam alarnn gelimesi ile son derece avantajl hale gelmi ve yeterince gvenceli olmayan mlkiyet haklarna sahip eski knt alanlar ile gecekondu mahalleleriydi. Trkiyede 1950li yllardan itibaren youn g alan kentlerin ulam zor ve iklim koullar greceli olarak olumsuz ve salksz evre koullarna sahip blgelerine (stanbul boaz srtlar, eski sayfiye yerleimlerinin srtlar, kent ii knt alanlar gibi) yerleen

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir.

PLANLAMA
2006/2

krsal gmenler, kentin eski ve yeni mlkszleri ile giderek gelir kaybederek bu alanlara yerleen alt-orta snflar, pazardaki son derece deerlenen bu alanlarn metalamasnn nndeki en byk engeldi. Bu alanlar 1980lerden itibaren belli llerde ticarilemekle birlikte yine de kentli yoksul snflarn ulaabilecei belli bir kentsel arazi pazarnn iinde kalmaktayd. Kentsel dnm sylemi ile kentsel dnm projelerinin temel eliik yann da bu oluturmaktayd. Sylem dzeyinde tm kentli sosyal snflar iin avantajlar ortaya konularak merulatrlan dnm kavram, proje ve uygulamalarn balamasyla bu meruiyet dzlemini hzla yitirmekte ve eliki aka grnr hale gelmektedir. Bu eliki kentsel dnmn ekonomik boyutunda kristalize olmaktadr. Kentsel dnm yeni bir ekonomi olarak ortaya kmaktadr. leride zerinde duracam gibi bunu Aye Buradan (2000) dn alacam bir kavramla kentsel dnmn ahlaksz ekonomisi olarak tanmlamak mmkndr. Bu bildiride zerinde durulacak dier boyut ise toplumsal szlemeye dayanan modernlik miti nin, ete kemie brnebilecei yer olan modern kentin, snflarn toplumsal temasnn yok olduu bir mekanda varln nasl srdrecei sorusudur. 19 yzyln modernlik d ve kent topyalar belli snflar iin geree dnrken, yine ayn dn bir paras olan btn toplumsal snflar iin karlkl kabul edilmi olan salkl evre koullarnda yaama ve barnma hakknn radikal biimde anmasnn toplumsal ve mekansal sonular, konunun sorgulanmas gereken bir boyutudur.

yandan da gn maliyetini gmenlere ykleyerek devletin sosyal harcama ykn azaltyordu. Bu sayede kentsel rantlarn paylamnda gerek bir snfsal atmann da n alnyordu. Bu dnemde Batda sosyal devletin konut yatrmlarn desteklemesi ile Trkiyede devletin hazine arazilerine igal yoluyla yerlemeyi grmezden gelmesi ayn ekonomi politikasnn sonularyd. Dier yandan metropoliten kentsel alanlarda krsal gmenlerin formel ve enformel emek piyasalarnda i bulabilme olanaklar ve kentten beklentilerinin bulunmas; kamu ve zel sektrde cretli alanlarn, orta snf yaam tarzn srdrebilecek cret seviyelerinin kent ii mahallelerde yap-sat inaat sektrnn rettii dk maliyetli apartman dairelerini satn alabilecek tasarrufa olanak vermesi; kentin burjuva snfn oluturan retici kapital, tccar ve mtahitlerin ulam ve iletiim teknolojilerinin yetersizlii ve profesyonel ynetici kadrolarn eksikliine bal olarak iyerine yakn yerleme mecburiyetleri nedeniyle toplumsal snflar mekanda birbirleriyle temas etmekteydi. Bu dnemde sosyal snflarn mekanda yer semelerinde konut-iyeri mesafesi kadar tm snflara ak kamusal mekann varl belirleyici rol oynamaktayd. Fordist kapitalizmin dayand, kalabalk cretli snflar iin standart mallarn retimi, ayn snflar iin ayn standartlkta konutlar ve yaam evreleri retimi ile e zamanl olarak gereklemekteydi. Kapitalizmin ge kalm lkelerinde ise krsal gmenlerden oluan igcnn konut ve barnma sorunu bir baka standardn kendiliinden oluumu ile zmlenmekteydi. Bu anlamda gecekondu mahalleri, kapitalizmin ge kalm formuna zgn banliyleme modelinde baka bir ey deildi. Bu modelde, Batdaki gibi devlet cretli snflar iin standart toplu konut alanlarnn retimini tevik etmek yerine, bu alanlar kentsel araziye dntrme maliyetini stlenmeden zaten kamusal olan topraklarn gmenler tarafndan igal edilmesini gz yumuyordu. Gmenler emek pazarna en kolay ulaabilecekleri mesafelerde ve uygun mlkiyet statsndeki (kamu arazisi) alt yapsz arazilere, etin koullarda yaamay ve gelirlerinin byk bir ksmn (ou zaman tamamn ya da fazlasn borlanarak) inaata harcamay gze alarak yerleiyorlard. 1950lerden

Neoliberalizm ncesi modern kentte baz kritik noktalar

Kapitalizmin bir nceki raundunda sosyal devlet ve fordist retim rejimine dayal olarak biimlenen devlet-sermeye-emek ilikileri, kentsel topraklarda kullanm ve mlkiyet haklarn, farkl olanaklar ve biimlerle toplumsal snflarn greceli olarak paylamasn mmkn klmaktayd. Trkiyede bo ve geni hazine arazilerinin hem gecekondular hem de sanayiciler iin arazi avantaj salamas bunun en iyi rneklerindendi. Hazine arazilerine yerleebilme olana bir yandan emein maliyetini drerek yeni gelien sanayilere ucuz emek salyor dier

PLANLAMA
2006/2

1980lere, gecekondu mahalleleri (bazlar ile leine byyerek ve apartmanlaarak) kentin sadece en dk gelirli gmen-emeki snflar iin igal yoluyla yerleilmi yerleim alanlar olmaktan karak, dk gelirli kentli orta snflar iin de standart yerleim alanlarna dnmeye balad. Bu standart yerleimler, klasik modern kentin banliylerinden biimsel (estetik) ve oluum sreleri (planl, alt yapl) asndan olarak olduka farkl olarak ortaya ksa da ierik ve fonksiyon asndan son derecede benzerdiler. Kapitalizmin fordist raundunda cretli snflarn, kentsel mekanda kendileri iin retilen ya da kendilerine braklan yer/alan sayesinde, tketimin yannda mekan yoluyla sistemle btnlemeleri salanmaktayd. Bu ayn zamanda kentsel topraklardaki mlkiyet ve kullanm haklarndan emeki snflarn ve orta snfn greceli pay alabilmesini mmkn klyordu.

doru ve kamusal mlkiyetten zel mlkiyete doru radikal bir transferin gereklemesini mmkn klmaktadr. Kentsel alanda corafi adan tekel rantlarna sahip blgelerde kalan gecekondu mahalleri ile eski kent merkezlerindeki knt alanlar bu transferin ana kaynaklarndan bazlardr. Gecekondu alanlarnda bir trl tam olarak dzenlenememi mlkiyet haklar ve imar sorunlar bu transferler iin meruiyet zeminini olutururken; eski kentsel knt alanlarnda ise zaten ok paral mlkiyet haklar ve arlkl kiraclk stats ile barnan en yoksul toplumsal snflarn salksz yaama koullar ve iddet potansiyeli, bu alanlarda dnm projelerini merulatrarak bu transferi mmkn klmaktadr. Yoksul ve emeki snflarn kentsel alanda tutunabilmelerinin son dayana da yeni sermaye birikimi srecinde ykselen snflar lehine ortadan kaldrlmaktadr Bu srete kentsel alan toplumsal snflar asndan dramatik bir biimde ayrmakta ve bu ayrmada azalan kentsel kamusal harcamalar yeni oluacak kentsel yoksulluk alanlarnn kamusal hizmet alabilmeleri olanan daha da azaltarak, eski yoksulluk alanlarndan farkl, gerek knt alanlar, slumlar yaratacaktr. Bu erevede kentsel dnm, modern dncenin temel mottolarndan biri olan toplumsal adalet ilkesi iinde ele alabilmek imkansz hale gelmektedir. Modern dncenin mekansal modernleme ve dolaysyla modern kent ile balam baml ilikisi dnldnde, toplumsal adalet ilkesinin bu denli anmas, bu ilikinin balamndan koparlarak serbest pazarn iine savrulmasna neden olmaktadr. Oysa kent, semt, mahalle gibi lekler sadece fiziksel ve demografik olarak llebilen saysal byklkler deil, belli bir tarihsel dnemde, belirli toplumsal snflarn tarafndan belirli maliyetler denerek sosyal olarak kurulmu leklerdir. Kentsel dnm projeleri, srtnmesiz matematiksel bir uzamda deil, sosyal, ekonomik ve kltrel olarak rlm, maliyetleri toplumsal snflar tarafndan denmi sosyo-mekansal lekler zerinde gereklemektedir. Belirli bir tarihsel dnem de, belirli toplumsal ve yerel maliyetler denerek ortaya km bir sosyo-mekansal lein, bu maliyeti demi toplumsal snflar dlanarak, sermaye snf

Kapitalizmin Kresel Raundunda Kentsel Alann Snflar Arasnda Yeniden Paylam ve Kentsel Dnm Projeleri
1980li yllardan itibaren dnyada ve Trkiyede mekansal dnm iki temel zerinde ykselmektedir: 1. Neoliberal politikalar ile birlikte devlet ile sermaye arasnda yeniden biimlenen ilikiler ve kentsel alanlarda snflarn hak sahipliinin ykselen snflar lehine yeniden dzenlenme abas. 2. Kentsel alann btnyle metalatrlmas yoluyla sermaye birikimi mantnn iine alnmas ile kolektif eylemi de iinde barndran kentin kamusal mekansal varlnn andrlmas. Bu iki temel zerinde ina edilmeye balanan srete merkezi ve yerel ynetimlerin gerekletirdii yasal reformlar retim sermayesinin yannda yeni bir sermaye snf yaratmakta ve glendirmektedir.Bu dnemde neoliberal politikalarn uygulaycs olan yerel ve merkezi siyasi otorite, yabanc sermaye yatrmlarn tevik sylemiyle kentsel mekandaki kullanm ve mlkiyet haklarn esasnda bu yeni yerli sermaye lehine yeniden dzenlemektedir. Bu dzenlemeler kentsel topraklardaki kullanm ve mlkiyet haklarnda alt snflardan st snflara

Bu erevede kentsel dnm, modern dncenin temel mottolarndan biri olan toplumsal adalet ilkesi iinde ele alabilmek imkansz hale gelmektedir.

PLANLAMA
2006/2

lehine dntrlmesi ancak modern kapitalizmin kendi adalet ilkesinin dahi andrlmasyla mmkn olabilecektir.

Kentsel Dnmn Ahlaksz Ekonomisi

Kentsel dnm projelerinde kamusal mekandaki geni mlkiyet ve kullanm haklar daha snrl belli bir snfa transfer edilerek, kentsel topran zelletirilmesi ile kamusal mekan daraltlmaktadr.

Mumford 1938de, banliynn (suburbia) zel hayatn kurulmas iin ortak bir abann sonucu olarak ortaya ktn yazmaktadr. Bu yaklam modern dnceden gelmekte ve kamusal alannmekann dnda kalan bir zel hayat tasavvurundan beslenmektedir. Kapitalizmin fordist raundunda bu aba, emek, sermaye ve sosyal devletin ortakl ile cretli snflara yeni bir tketim formu olarak zel hayat dolaysyla da banliy evini satmalarndan baka bir ey deildi. Kapitalizmin kresel raundunda ise ayn soruyu tekrar sormak gerekiyor: Devlet ve sermaye ve kresel emek pazarnda avantajl olan snflarn ortak abas ile ortaya koyulan kentsel dnm projelerinde bu ortakln bir ahlak var m? Kentsel dnm srecinde ortak abann, kamusal kaynaklarn ve snflar arasnda bllen geni mlkiyet ve kullanm haklarnn belli bir sosyal snfa transferi iin olduu ak olarak grlmektedir. Bu aba, ayn zamanda kapitalizmin bir nceki raundunda greceli olarak daha masum olan, geni cretli snflar iin zel yaam destekleyecek modern yaam evresi kurma nn tesinde dar bir sosyal snfa ak bir biimde kentsel ekonomik kaynaklar ve varlklar transfer edebilmek iindir. Giderek geleneksel orta snflar da iine alarak byyen kent yoksullarnn barnd geni ve avantajl kentsel arazi zerindeki ekonomik deerin kentin yeni varsl snflarna transferi bu yolla mmkn olabilecektir. Bu nedenle bu aba, Aye Burann bir baka balamda kulland terim (2000, 97-128) dn alnarak kentsel dnmn ahlaksz ekonomisi olarak deerlendirilebilir. Bura Ahlaksz Konut Ekonomisi balkl makalesinde E.P. Thompsonun 18.Yzylda ngiliz halk kitlelerinin ahlaki ekonomisi balkl denemesinde, bu yzylda patlak veren yiyecek isyanlarnn sadece yoksullukla ilgili olarak deil ayn zamanda,insan ihtiyalarnn karlanmasn piyasann kiisel olmayan glerine brakan yeni siyasi iktisadn ahlak d tavryla halkn geleneksel tketim

ahlak arasnda varolan atma erevesinde ele alan yaklamn,Trkiyede gecekondunun olgusunun geliimini aklamak iin, ana kavram tersine evirerek kullanmaktadr. Kentsel dnm bu kavram balamnda dndmzde, temel bir insan ihtiyac olan barnma ihtiyacn (stelik maliyeti kentin yoksul snflar tarafndan denerek kentsel araziye dnm bir kentsel alanda) piyasann kiisel olmayan glerine brakan neoliberal ekonominin ahlak d tavryla, kentli yoksul snflarn geleneksel barnma ihtiyacn karlama yollar ve ahlaknn atmas temel bir toplumsal atma alan olarak ortaya kabilecektir.

Modernitede bir ideal form olan modern kent mitinin k

Aristoteles Politika adl eserinde, ehrin farkl insanlarn bir arada yaad yer olduunu sylemektedir. Modernitenin kklerini ald Yunan dncesinde farkl insanlarn bir arada yaama hali, gereklik olarak deilse de mit olarak modernliin dayand bir dier temel mottodur. Modern mit, birbiriyle btnleik bir kamu kurar. Modern kent, bu miti mekann dzenlenmesi yoluyla gerekletirecek kurucu unsurlardan biridir. Bu nedenle kamusal mekan btn sosyal snflarn iinde hareket edebildii ve birbiriyle temas edebildikleri bir alann dzenlenmesidir. Bu ayn zamanda sivil bir alan da temsil eder. Oysa kentsel dnm projelerinde kamusal mekandaki geni mlkiyet ve kullanm haklar daha snrl belli bir snfa transfer edilerek, kentsel topran zelletirilmesi ile kamusal mekan daraltlmaktadr. Bu durumda sosyal snflar mekanda ak olarak ayrmakta ve kamusal mekanda bir arada bulunabilme, temas edebilme hali ortadan kalkmaktadr. Kentsel Ayrma ile modern kentin gereklik ve mitsel boyutlardaki k arasndaki ilikinin gzden karlmamas gerekir. Modern kenti bir ideal forma dntren temel etmen onun btnleik bir sosyo-mekansak lek olarak mitletirilmi olmasdr. Modern kentte btnleme, kentin maddi ve kltrel birikiminin greceli olarak paylalmas, snflar aras eitsizliklerin planlama aracl ile mekanda katlanlabilir snrlarda dzenlenmesi ve kamusal mekann snflarn

PLANLAMA
2006/2

10

temasna olanak verecek biimde ina edilmesi ile salanmaktayd. Modern kentte mekan, serbest piyasa ekonomisinin kurallarnn belli lde tesinde ve planlamann aktif mdahalesi ile kamusal yarar gzeterek kurulmakta; bu sayede kent bir snfsal atmalar alanndan, snflarn greceli olarak mekanda yerletirildikleri ve birbirleriyle temas edebildikleri alan haline gelmekteydi. Modern kapitalizmde snf atmasnn da bu sayede belli bir lde geriletildii dnlrse, modern kentin knn snfsal atma iin yeni bir atma zemini hazrlamas kanlmazdr. Bu zemin ise neoliberalizmin siyasi sylemi ve politik uygulamalaryla destekledii etnik, dinsel ve kltrel ayrmalar sayesinde kayganlatrlmakta ve atma snf boyutundan, sermaye snf iin daha az tehlikeli ancak emeki snflar iin esas tehlike olan snfsal dayanmay yok edecek snf d atma alanlarna kaydrlmaktadr. Kentsel mekann zelletirilmesi sadece snfsal temasn olduu zemini deil, ayn zamanda snfsal dayanma ve kolektif eylemin zeminini de yok etmektedir.

ra sermayesinin en belirgin paralarndan olan korular, boaz srtlar, gl ve orman alanlar mevzi planlar ile belirli bir toplumsal snfn kullanmna alp kamuya kapatlmaktadr. Bu kapallk, kentsel ayrmann tesinde, kentin tarihsel, cora ve kltrel varlklarnn ve zenginliklerinin de belli bir snfa transferi anlamna gelmektedir. Bu srete bilim olarak kent planlamas yerini yeni kentsel stratejiler retimine, meslek olarak ehir plancl ise smarlama i yapan zanaatkarla brakmaktadr. Kentsel dnmn yukarda sz edilen ahlaksz ekonomisinin ihtiya duyduu merulatrc bilimsel yaklamlarn, sylemin ve stratejilerin retiminde bilim nemli bir rol oynamaktadr. Eletirel ve sorgulayc yaklamlardan daha yaygn ve egemen olan kentsel dnm merulatrc yaklamlardr. Bir baka deyile, modern kent planlamasnn ahlaki yann oluturan kamu yarar ilkesini serbest piyasa ekonomisinin nne koyan nitelii giderek kaybolmaktadr. stelik burada sadece kent planlamas bilim alannda deil, sosyal bilimlerin hemen hemen btn alanlarnda, kentsel dnmle ilgili yaklamlarda, modern sosyal bilimin sorgulayc, eletirel niteliinden ne kadar uzaa dld aka izlenmektedir. Temel sorun sadece kent planlamas alannda deil dier sosyal bilimler alanlarnda da yeni kentsel topyalarn retilememesidir. Oysa barnma ve mlkiyet haklar mcadelesi bile ancak arkasnda salam bir kentsel topya olduunda, rant kavgasnn tesinde gerek ve ahlakl bir mcadele alan olabilecektir.

Modern kent planlamasnn bilim olarak erozyonu ve yeni bir kentsel topya ihtiyac
Kapitalizmin kresel raundunda serbest piyasa ekonomisi kentsel mekan da metalatrarak iine alacak biimde genilerken, planlamann modern kent yaratma ideali yerini kentsel mekan ve kentsel topraklar piyasada kolayca deitirilebilir deere dntrebilecek bir imar planclna brakmaktadr. Sadece kentsel araziler deil, kentin tarihsel, kltrel ve cora mekansal sermayesi de bu planlar aracl ile kentli nfusun byk bir ksmn darda brakacak biimde yeni varsl snflarn kullanmna uygun hale getirilmektedir. rnein stanbulda kentin eperinde geni arazilere sahip 19. yzyl iftliklerinin arazileri ya da kentin tarihsel co-

Kaynaklar
Mumford, L. (1940), The Culture of Cities, Secker and Warburg, London Bura, A. (2000), Trkiyenin Ahlaksz Konut Ekonomisi, Devlet ve Piyasa Kartlnn tesinde, letiim Yaynlar, stanbul.

PLANLAMA
2006/2

11

Olgu alkan, stanbul-Tahtakale, 2006

PLANLAMA
2006/2

12

Yeni Kresellik, Yeni ehircilik: Kresel Kentsel Strateji Olarak Soylulatrma(*)

Neil SMITH eviri: lknur URKUN-BOWE, brahim GNDODU
990larn sonunda New Yorkta yaanan drt dizi olay neoliberal ehirciliin temel hatlarnn birkan ele veriyordu. Birinci olay sermaye ve devlete dairdi. 1998in son gnlerinde New York Belediye Bakan Rudy Giuliani kentin en elit kapitalistlerine byk bir Noel hediyesi olduunu aklad. New York Borsasnn (NYB) Hudson nehrinin kar tarafna tanmas tehlikesi karsnda Giuliani, gya borsay kentte tutmak iin 900 milyon dolarlk vergi sbvansiyonu aklad. Bu, kentin kresel irketlere dedii bir dizi cora rvetin sadece sonuncusu ve en byyd. Bu sbvansiyon, kent ynetimi ve eyalet tarafndan Wallstreetde NYB iin 650.000 metrekare os alan ina edilmesi iin kullanlacak 400 milyon dolar ieriyordu. Bu anlamada nansal ihtiyacn esas mesele olduuna ilikin herhangi bir sahte tavra yer yoktu; nk sbvansiyon, borsann dnya ekonomilerinden benzersiz miktarlarda artk sermaye ektii bir zamanda gelmiti. Bunun yerine, kent ve eyalet grevlileri bu anlamay bir ortaklk olarak adlandrdlar. Elbette bundan nce de kamu-zel ortaklklar gereklemiti, ancak bu seferki iki ynden benzersizdi. lk -ve en ak- yn zel sermayeye verilen cora rvetin leiydi: 2001e gelindiinde 1 milyar dolar aan, bu lekteki bir destein hibir rnei yoktu. kincisi ve en nemlisi, yerel ynetim bu rnekte tm dzenleme sahteliklerinden ve zel
Prof. Dr., City University of New York (CUNY)

sektrn baka trl kendi bana elde edemeyecei sonulara ynlendirilmesinden uzak durdu. Bunun yerine, destek kent ve eyalet tarafndan yaplan bir yatrm ve iyi ticari uygulama olarak merulatrld. Tehdidin en iyi ihtimalle alt bo olduu ve NYBnn kenti terk etmeyi hibir zaman ciddi olarak dnmeyecei sadece unu dorulamaktadr: yerel ynetim, zel sektrn setii yolu dzenlemek yerine piyasa mant tarafndan zaten oluturulmu olan oluklara kendini yerletirmi, esasnda kresel sermayenin acemi ancak olduka etkin bir orta haline gelmitir. Dnya Ticaret Merkezinin yklmas yeni borsann bu alana kurulmas iin gerek bir olaslk yaratmtr. kinci olaylar dizisi i gcnn toplumsal yeniden retimine dairdir. 1998in balarnda, New York Kenti Eitim Dairesi matematik retmeni a ile kar karya bulunduunu, bu nedenle Avusturyadan 40 gen matematik retmeni ithal edeceini aklad. Daha da sra d olan, anadili spanyolca olan 2 milyondan fazla nfusun yaad bir kentte spanyolca retmeni ann spanyadan retmen ithal edilerek giderilmesiydi. Her yl yurtdndan lise retmeni istihdam bugn bir rutindir. Hemen hemen ayn tarihlerde, New York Polis Tekilat (NYPT) okullarn gvenlii grevini Okul Birliklerinden ald akland. Bu olaylar bir arada dnl-

* N.Smith, New Globalism, New Urbanism:Gentrication as Global Urban Strategy, N.Brenner ve N.Theodore (der) Spaces of Neoliberalism:Urban Restructuring in North America and Western Europe iinde, 2002, Blackwell:UK.

PLANLAMA
2006/2

13

dnde, sadece kentin eitim sisteminde deil toplumsal yeniden retim sisteminin genelinde derin bir krize iaret etmektedir. nc olay dizisi sosyal kontrolde esasl bir ykselie iaret etmektedir. 1997de, Haitili bir gmen olan Abner Louimaya kar korkun polis vaheti olay aa kt. Bundan bir buuk yl sonra silahsz bir Gineli gmen olan Amadou Diallo, evinin giriinde 41 polis kurunu ile ldrld. Louimann saldrganlarndan ikisi sonunda hapse atld, ancak -1990larn sonunda masum New Yorklularn vurulmasndan sorumlu polis memurlarnn ou gibi- Diallonun katilleri tm cezai ykmllkten arndrld. Bir sonraki yl, Diallonun lm nedeniyle ara vermek zorunda kalnan bir hareketle, NYPT vcuda en yksek zarar vermek amal tasarlanan nl domdom kurunlar ile donatld. Bu srada, 1994 ile 1997 yllar arasnda New York kent ynetiminin artan polis vaheti davalarna 96.8 milyon dolar dedii ortaya karld. Dnya Ticaret Merkezi faciasna kadar, New Yorklular artan bir biimde polis gcnn kontrolden ktn hissediyorlard. Polis sendikasnn kt ne sahip bakan bile 1990larn sonunda grlen kentin baskc asayi stratejilerinin bir polis devleti ve tiranlk projesi rnei olma endiesini ifade etti (Cooper 1998: B5; Cooper 1999). Bu olaylar Giulianinin sfr-tolerans taktikleri dayatmasnn dolaysz sonularyd, ancak ayn lde, 20.yyn byk blmne hkmeden liberalizmden rvan kent olarak adlandrlacak bir yapya doru kentsel politikada daha byk bir deiimin parasyd (Smith 1996; Swyngedouw 1997). Drdnc -ve muhtemelen en merak uyandrcolay, kent ynetimin deien rol ile ilikilidir. BM diplomatlarnn yerel park kurallarna kar vurdum duymazlna kzan ve onlar Manhattandaki trak sorunun byk blmn yaratmakla sulayan Giuliani, yasa d park etmi diplomatik plakal aralar ekmeye balamakla tehdit etti. Artk kk ve byk baskc politikalar yznden alay konusu olan (New York Timesn kulland takma adyla) Benito Giuliani, BMnin bu ihlallerine gz yuman Bir-

leik Devletler Eyalet Tekilatna da bir o kadar kzgnd. Belki de bu Giulianinin New York kentinin kendi uluslararas politikasn oluturmasnn zaman gelmitir dedii nokta idi.1 Daha temel mesele ise u idi: sermaye ile devlet arasndaki ilikiye dair bir yeniden yaplanmann, toplumsal yeniden retimde bymekte olan bir krizin ve ykselmekte olan politik bask dalgalarnn ortasnda, deien kresel ilikiler ve ulus-devletlerin dramatik biimde deien akbeti balamnda kentsel pratikler, kltrler ve ilevlerde de bir yeniden leklendirme de yaanmaktadr. Bu drt olay 1980lerden beri doumuna doru yava yava ilerleyen neoliberal ehirciliin ipularn vermektedir. Neoliberalizm ile olduka zgn bir eyi ifade ediyorum. John Lockedan Adam Smithe kadar 18.yy liberalizmi iki nemli varsaym etrafnda dnmtr: bireysel karn serbest ve demokratik kullanmnn en yksek toplumsal yarar salad ve piyasann en iyisini bildii varsaym. Bir baka ifade ile, zel mlkiyet bu kiisel karn temelidir ve serbest piyasa mbadelesi bunun en ideal aracdr. Wooddrow Wilsondan Franklin Roosevelt ve John F. Kennedye 20. yzyl Amerikan liberalizminin piyasa ve zel mlkiyetin arklarna karlk toplumsal tazmini savunduunu sylemek pek o kadar yanl deildir; Amerikan liberalizmi hibir ekilde liberalizmin bu temel gereklerini ortadan kaldrmad; aksine o, sosyalizmin meydan okumasna kar uygun bir yant biiminde, dalgalanmalarn dzenlemeye abalad lde liberalizmin zgl bir paras olmutur. Dolaysyla 20.yy 21.yya tayan neoliberalizm, sadece ulusal devlet gcnn deil ayn zamanda farkl cora leklerde rgtlenmi ve yrtlm devlet gcnn de daha nce grlmemi hareketlilii tarafndan canlandrlm olsa da, liberalizmin orijinal varsaymlarna nemli bir geri dn ifade eder. Bu dorultuda sermaye ile devlet, toplumsal yeniden retim ile toplumsal kontrol arasndaki balantlar byk lde deitirilmitir. Ve ana hatlarn henz grmeye baladmz bu dnm, en gl ekilde toplumsal ilikile-

PLANLAMA
2006/2

Kresel lekli bu kent tabanl d politika nosyonu, Barselona eski belediye bakan Pasqual Maragal tarafndan New Yorkta dzenlenen uluslararas konferansta sunulan sosyal demokrat nerilerden bilinsizce alnmt. Giuliani katlmay reddetmi ancak kirlerini yine de kullanmtr.

14

rin deien corafyas ile -daha somut olarak, topluluk, kentsel, blgesel, ulusal ve kresel ile ilikilendirilmi eski bileimlerin yerini alan yeni lek bileimlerini yaratan, toplumsal sreler ve ilikilere ynelik bir yeniden leklendirme ile- ifade edilmektedir. Bu yazda ben sadece neoliberal ehircilik ve kresel olan ile kentsel olan arasndaki iliki zerine younlayorum. Hi bir biimde genel erevede dier leklerin daha az ilgili olduklar gibi bir karsama yapmamakla beraber; kresel ve kentsel deiim arasnda kurulmakta olan ve zel bir ba olarak grnen ey zerine eilmek istiyorum. zellikle, balangta olduka ayr grnecek iki iddiada bulunmak istiyorum. lk olarak; kresellemenin ideolojik sylemi araclyla yaygn olarak ifade bulan yeniden biimlendirilmi bir kresellik balamnda, lek inaas kriterlerini bu sefer Asya, Latin Amerika ve Afrikada retim srelerine ve sra d kentsel bymeye ynelik yeniden gndeme getiren, kentsel lein kkl biimde yeniden tanmlanmas ve aslnda yeni bir ehircilik ile kar karya olduumuzu iddia etmek istiyorum. kinci olarak, daha ok Avrupa ve Kuzey Amerikaya odaklanarak, grece yeni soylulatrma srecinin bu yeni ehirciliin merkezi bir zellii olarak yaygnlatrldn iddia etmek istiyorum. Dolaysyla, kapitalist kentlemenin daha geni tarihi ierisinde neoliberalizmin nasl yeni biimler gelitirdiini aklayan iie iki iddia sunuyorum. Sonuta burada incelenen iki deiimin aslnda balantl olduklarn gstermeyi umuyorum.

oturur. Kresel kentler 1970lerde, kresel mali sistem nemli lde genilediinde ve dorudan yabanc yatrma, dorudan retici ilevlere yatrlan sermayenin deil sermaye piyasalarna doru ve bunlar arasnda hareket eden sermayenin hkmetmeye balad zaman ortaya kt. Bu da ardndan, nans ekonomisinin komuta ve kontrol merkezlerinde younlaan yan retici servislerde nemli bir genileme retti, ve yeni kentsel biimler zenginlik ve fakirlik arasndaki ar atallama, snf ilikilerinde arpc yeniden rgtlenmeler ve yeni gmen igc akmlarna bamllk ile ekillendi. Bu tabi ki, paradigmatic kresel kenttir. 1970den bu yana, ekonomik g dengesi Detroit ve Manchaster gibi retim mekanlarndan, nans ve yksek derecede zellemi servis merkezlerine kaymtr (Sassen, 1992:325). Sasseninki, kreselletirilmi topyalarn tasasz iyimserliklerine kabul edilebilir bir alternatif, kentsel ekonomilerin deien ierikleri hakknda akllca bir aklamadr. Ancak bu aklama, hem kresel kentleri balayan ok daha karmak bir ilikiler dizisini ve kresel kent etiketi altnda gruplanabilecek ok daha geni bir kentler dizisini iaret eden ampirik zeminde (Taylor, 1999), hem de teorik zeminde eletiriye aktr. Sonuta, Sassenin iddias mekanlarn ilen nasl ina edildii konusunda biraz mulaktr. Yeterince aklayc deildir. Sanki kresel toplumsal ekonomi; iinde baz daha kk kaplarn, yani kentlerin, yzd kaplarn -ulus devletler- bir araya gelmesiyle olumaktadr. Kreselleme bu kaplarn iinde gerekletirilen toplumsal ve ekonomik iliki ve etkinlik trlerinde dramatik bir deiime, kaplar arasnda etkinliklerin tekrar paylamna ve kresel denizdeki alkantdan kentlerin hrpalanma dzeyini artracak ekilde ulusal kaplarda artan bir geirgenlie neden olmaktadr. Ancak bu ngrde, aslnda batmas muhtemel baz ulusal kaplar haricinde, aralarndaki ilikiler deiirken bile kaplarn kendileri olduka bozulmadan kalmaktadr. Brennerin (1998:11) ifade ettii gibi, Sassenin aklamas artc biimde devlet-merkezci kalmaktadr. Burada, yeni bir kresellik balamnda kaplarn kendilerinin temelden yeniden ekillendirildii yeni bir ehirciliin ortaya kn deneyimlediimizi iddia etmek istiyorum. Kentsel olan kresel

Kentsel lein kkl biimde yeniden tanmlanmas ve aslnda yeni bir ehircilik ile kar karya olduumuzu iddia etmek istiyorum.

Yeni ehircilik
Saskia Sassen, ustalkla gelitirdii bireimli aklamalarnda (1992, 1998, 2000) yerel mekann yeni kresellik iindeki nemi zerine temel bir iddia sunar. Sassen, yerin (place) kreselletirmeyi oluturan insan ve sermaye dolamnn merkezinde olduunu ve kreselleen bir dnyada kentsel mekanlara odaklanmann beraberinde ulusal ekonomilerin hzla azalan neminin fark edilmesini getirdiini ileri srer. te yandan, ayn zamanda kresellemenin belirli yerlerde temellenmi belirli toplumsal ve ekonomik yaplar yoluyla gerekletiinde srar eder. Bu, retimden nansa doru ekonomik deiimle tanmlanan tandk bir kreselleme resmi zerine

PLANLAMA
2006/2

15

olan kadar dramatik bir biimde yeniden tanmlanmaktadr, eski kavramsal kaplar -kentsel olann ne olduuna dair 1970lerdeki varsaymlarmz- artk su tutmamaktadr. Kentsel ilev ve etkinliklerin yeni bileimi ulusal ve kresel olan karsnda sadece kentin yapsn deil, -kelime anlamyla- kentsel lei neyin oluturduunun tanmnn ta kendisini deitirmektedir. Kentler tarihsel olarak, oluum ve dnmlerinin tarihi ve corafyasna bal olarak, askeri ve dinselden siyasi, ticari, sembolik ve kltrele uzanan bir dizi ilevden birkan birden yerine getirmilerdir. Benzer ekilde, kentsel olann lei belirli toplumsal corafyalar ve tarihleri yanstmtr. Endstriyel kapitalizmin geliimi ve genilemesi ile, kentsel olann lei artan biimde igcnn gnlk gnn corafi snrlar tarafndan belirlenirken, gelien kentler sermayenin gl merkezileme drtsn daha da ok yanstmaktadr. Dier bir deyile; kent baka hangi ilevleri yerine getirirse getirsin, baka hangi etkinlikleri barndrrsa barndrsn, retim ve yeniden retim arasndaki toplumsal i blm ayn zamanda bir mekansal blm haline geldii srece igcnn toplumsal yeniden retiminin toplumsal ve mekansal rgtlenmesiii snf nfusunun temini ve bakm- kentsel lein belirlenmesinde kilit rol oynamaktadr. Her eyden te, modern kentin leinin belirleyicisi olduka sradandr: iilerin ev ile i arasndaki yolculuklarnn cora snrlarnn elikili saptamas (Smith 1990: 136-137). Devletin konuttan sosyal yardma ve ulam altyapsna kadar sosyal yeniden retimin byk blmn stlendii gelimi kapitalizmin Keynezci kenti; kentsel lekle toplumsal yeniden retim arasndaki bu kesin ilikinin doruk noktasn gstermitir. Bu, kentsel devrimden (Lefebvre 1971) kentsel krize (Harvey 1973) ve Castellsin (1977) kentsel olann toplu tketim zerinden tanmnda 1960lardan beri Avrupa ve Amerikan kent kuramclarnn almalarnda tutarl biimde yer alm ve feminist kent kuramnn srekli ilgilendii (Hansen ve Pratt 1995; Katz 2001; Rose 1981) bir temadr. Ayn derecede sermaye birikiminin de merkezi olan Keynezci kent, bir ok ynden her bir ulusal sermaye iin birleik bir istihdam ve sosyal yardm alanyd. Gerekten de 1960 ve 1970lerin dile getirilen kentsel krizi geni bir

biimde; rkln, snf smrsnn, ataerkilliin ilevsizlii ve birikim kriteriyle elde edilmi kentsel biim ile toplumsal yeniden retimin etkinlii ynnden merulatrlmak zorunda olan kentsel biim arasndaki elikilerle ilikilendirilerek, toplumsal yeniden retimin bir krizi olarak yorumlanmtr. imdi bir adm geriye gelelim ve kreselleme sorusunu ele alalm, nk eer kresel kentlerden bahsediyorsak muhtemelen bunlarn tanm bu srele balantldr. 21.yyn banda kreselleen tam olarak nedir? Bugnn hangi yn yenidir? Kukusuz kreselleen meta sermayesi deildir; hem Adam Smith hem de Karl Marx bir dnya piyasasnn mevcudiyetini tanmlardr. Ayn ekilde, kreselleen nans sermayesi de olamaz. Kresel nansal deiimin dzeyleri, 1890lar ile I. Dnya Sava arasndaki dnemin dzeylerine ancak bugn tekrar ulamaktadr. 1944den sonra kurulan Bretton Woods kurumlar, zellikle IMF, durgunluk ve savala kesilen kresel nansal akmlar yeniden canlandrmak ve dzenlemek amac ile kurulmulardr. Bu tarihsel bakn nda, 1980lerden bu yana borsann ve dviz piyasalarnn kresel yaylm ve mali kontroln byk lde serbestletirilmesi kresellemenin nedeni olmaktan ok onun bir sonucu niteliinde olabilir. Bilgisayar ve benzersiz g anda kltrel imajlarn kresellemesi olduka gl olsa da, zaten varolan kltrleraras ilikinin boyutlar gz nnde bulundurulduunda kltrel kresellemenin yenilii iddiasn srdrmek zordur. 1980lerden uzun zaman nce btn ulusal kltrler az ya da ok melezdi. Sonuta elimizde sadece retim sermayesi kalmaktadr ve kreselleme ne kadar yeni bir eyi mjdeleyebilirse, yeni kresellik ekonomik retimin artan ekilde kresel -ya da en azndan uluslararas- olan leidir eklinde iyi bir aklama yaplabileceini dnyorum. 1970lerde tketim mallarnn ou yerinde tketilmesi ya da baka bir ulusal pazara ihra edilmesi iin halen bir ulusal ekonomi iinde retiliyordu. 1990lara gelindiinde ise bu model terkedilmiti. Belirli rnlerin kesin retim alanlarn tehis etmek gittike daha zor hale geldi ve ekonomik corafyann eski sylemi artk anlamn yitirmiti. Otomobil, elektronik eya, giyim, bilgisayar, biyomedikal ve birok baka sektrde, yksek ya da dk teknolojiyle artk retim ulusal

retimin metropoliten lee doru yeniden leklendirilmesi kresel deiimin bir ifadesidir; ayn zamanda, yeni ehirciliin kalbinde yatmaktadr.

PLANLAMA
2006/2

16

snrlar aarak rgtlenmekte, ulusal ithalat ve ihracat sorular yerini retim srecine isel kresel ticaret sorularna brakmt. Ulusal sermaye kri bugn pek bir anlam tamamaktadr nk ulusal snrlar zerinden kresel ticaret artk rma iidir: irketlerin kendi retim alar iinde gereklemektedir. Ekonomik ynden bakldnda, ulusal dzeyde rgtlenen devletlerin glerinin anmakta olduu konusunda ok az phe bulunmaktadr. Bu, kesinlikle bir sfr toplam lek anlayna atfta bulunmamaktadr (Brenner 1998; MacLeod 2001), veya ulus devlet ortadan kalkyor gibi basit bir iddia deildir. lk olarak ulusal lekli gcn politik ve kltrel gc aslnda hi de anmamakta ve belki de baz yerlerde glenmektedir. kincisi, Malezya ya da Zimbabweden olduka farkl bir kadere sahip olan ABD ve in dnlrse; ulusal lekte ekonomik gcn anmas olduka dengesizdir ve mutlaka evrensel deildir. rnein, Meszaros (2001) ABD devletinin tutkusunun kresel bir devlete dnmek gibi grnmediini ve terrizmle sava vahetinin -gerekte kresel hegemonya iin bir sava (Smith yaynlanacak)- bu analizi doruladn savunmaktadr. Yine de ulusal lekteki artm ekonomik geirgenlik kaynaklar yadsnamaz: iletiim ve mali serbestleme sermayenin cora hareketliliini geniletmi; benzersiz igc gleri yerel ekonomileri yerel igcne otomatik bamllktan uzaklatrm; ulusal ve yerel devlet (kent ynetimleri dahil) ineyi sermayeye uvaldz ise igcne batrarak ve toplumsal yeniden retime verdikleri destei geri ekerek cevap vermiler; ve son olarak, snf ve rk temelli mcadeleler byk lde azalm; ve nfusun, ekonominin yeniden yaplandrlmas ve ii boaltlan sosyal hizmetler sayesinde artan nfusun bu blmn yz st brakmak iin yerel ve ulusal hkmetlere frsat kmtr. zellikle ABD de, ii snf ve aznlk nfuslarnn kitlesel izolasyonu, rvan kentin ulusal halidir. Grece dk dzeylerde mcadele 1992 Los Angeles ayaklanmalarna kar devletin, 1960lardaki ayaklanmalarn ardndan slah -fakat ataerkilyantla dramatik bir ztlk tayan, uygulamada yantszlklklarnda can alc idi. Sonuta karlkl olarak birbirlerini destekleyen iki deiiklik kentlerin ilevlerini ve aktif rolle-

rini yeniden yaplandrd. lk olarak, daha nce (alt ulusal) blgesel lekte yer seen retim sistemleri gittike artan ekilde belirleyici ulusal balamlarndan koparldlar; ve bu sadece 1970 ve 1980lerdeki endstrisizleme dalgas ile deil, ayn zamanda mevcut lek hiyerarisinin yeniden biimlendirilmesinin bir paras olarak toptan blgesel yeniden yaplandrma ve ykm ile de sonuland. Sonu olarak retim sistemleri kltld. retimin mekan artan ekilde daha byk blgeler yerine genileyen metropoliten merkezlerde odaklanmakta: tersi beklenirken, metropoliten lek yine blgesel lee hkmetmektedir. rnein Amerikann Kuzeydou ya da Ortabat blgeleri, ngiliz Midlands ve Alman Ruhrun -modern endstriyel kapitalizmin klasik cora meyveleri- yerinde Sao Paulo ve Bangkok, Mexico City ve anghay, Mumbai ve Seul bulunmaktadr. Geleneksel endstriyel blgeler 19.yy ve 20.yyn byk blmnde ulusal sermayenin omurgas iken, bu yeni ve dev kentsel ekonomiler artan ekilde kresel retimin platformlardrlar. retimin metropoliten lee doru yeniden leklendirilmesi kresel deiimin bir ifadesidir; ayn zamanda, yeni ehirciliin kalbinde yatmaktadr. Ulus devletler, gelimi kapitalist ekonomilerde 20.yyn ortalarna hkmeden liberal kentsel politikalardan artan bir biimde uzaklarken, bunun doal sonular da yaanmaktadr. ABDde Bakan Fordun (Mehur Daily News maneti Forddan kente: Dp l ile lmszletirilen) derin bir mali kriz iine giren New Yorka yardm etmeyi reddetmesi, ardndan Bakan Cartern 1978de baarszlkla sonulanan kentsel plan giriimi, kentlerden kopan ve bamszlaan bir ulusal ekonominin sinyallerini verdi. Liberal kentsel politikann przsz ve dzenli olmayan toptan terki, Clintonun 1996da alayc bir ekilde sosyal refah sistemini kesmesine doru gidiyordu. Sonular genellikle daha yumuatlm ve saysz biim almsa da, deiimin rotas en zengin ekonomilerin ounda benzerdir (Fakat talya -her ne kadar ulusal devlet gcnn bir blm Avrupa Birliine devredilmise de- bir istisna olabilir). Burada mesele, ulus devletin zorunlu olarak zayflatld ya da siyasi ve ekonomik gcn mekansallnn bir lde daha az gl olduu deildir. Bu iddia -kresel gcn bugn belirli

PLANLAMA
2006/2

17

bir yerden daha ok bir ekonomik balantlar anda yerletii iddias- Hardt ve Negrinin mparatorluundaki (2000) etkileyici incelemelerde somutlamtr, ancak bu incelemeler nans sermayesi ile kahinlik yapma ve iktidarn ekonomik faaliyetlerin ve siyasi kontroln mekanda zorunlu sabitlenmesi ile gelen elikilerine kar bir krlkle kusurludur. Daha nce ulusal lekte rgtlenmi belirli ilev ve etkinlikler kesinlikle hiyeraride aada ve yukarda bulunan dier leklere datlmtr. Ancak ayn zamanda, ulus devletler piyasann dsal tamamlayclar olmak yerine daha saf, yerel temelli ekonomik aktrleri olarak kendilerini yeniden tanmlamaktadrlar. leklerin belirlenmesi toplumsal gcn ana unsurlarn yapl ziksel evre iinde cisimletirdii lde (kim yetkilidir ve kim kstlanmtr, kim kazanr ve kim kaybeder), toplumsal ve ekonomik yeniden yaplandrma, ayn zamanda mekansal lein yeniden yaplandrlmasdr (Brenner 1998; Smith ve Dennis 1987; Swyngedouw 1996,1997). Bu cilde eitli katklarn nerdii gibi neoliberal ehircilik; ilevlerde, faaliyetlerde ve ilikilerdeki daha kapsaml yeniden leklendirmenin ayrlmaz bir parasdr. Bu, toplumsal yeniden retim hakknda soru iaretleri pahasna, retim ile nans sermayesi arasndaki ba zerine bir vurguyu beraberinde getirmektedir. Sorun toplumsal yeniden retimin rgtlenmesinin artk kentsel lein tanmn belirlemiyor olmas deil, bunu gerekletirme gcnn nemli lde tketilmi olmasdr. Avrupada ve zellikle ABDdeki banliy yaylm zerine kamusal tartma, Avrupadaki kentsel yenilemeyi destekleyen youn kampanyalar ve ortaya kan evresel adalet hareketleri; sadece toplumsal yeniden retim krizinin tamamen mekansallatn deil; tersi olan kentsel mekan retiminin bu krizi kapsar duruma geldiini de ne srmektedir. Kentsel lein retimi ile deerin etkin genilemesi arasnda bir balant bulunmaktadr ve yanl leklendirilmi bir ehircilik sermaye birikimine ciddi ekilde engel olabilir. Gnlk ev-i yolculuu krizi bu krizin merkezinde yer almaktadr. Daha nce kentlerin cora genilemesinin insanlar evden ie ve tekrar evlerine gtrme glerini at yerlerde, sonucun sadece kentsel kaos deil ayn zamanda ekonomik uyumun kalbine giden soyut igcnn evrenselletirilmesinde para-

lanma ve dengesizlik olduunu dnmtm. Cora biim ile ekonomik sre arasndaki bu eliki phesiz srerken; Asyann, Afrikann ve Latin Amerikann birok yerindeki kentlerden elde edilen veriler farkl bir tablo sunmaktadr. rnein, Sao Pauloya gnlk ev-i yolculuu bir oklar iin 3:30 da balayabilmekte ve iki ynde de 4 saati aabilmektedir. Zimbabwede Harare kentinde, kent eperindeki siyah semtlerden ev-i yolculuklar yine her iki ynde 4 saat srmekte, ve bu durum iilerin ev dnda 16 saat geirdii, geri kalan zamann ounda uyuduklar bir i gnne yol amaktadr. Ayn iiler iin ev-i yolculuunun ekonomik yk de, ksmen Dnya Bankasnn istei ile gerekleen ulam zelletirmesi sonucunda, dramatik biimde artmtr: 1980lerde haftalk gelirin %8 kadarna mal olan ev-i yolculuklar, 1990larn ortasna gelindiinde %22 ila %45ini gerektirmektedir (Ramsamy 2001: 375-377). Bunun nedeni nedir? Birok iyi niyetli planc uygun altyap eksikliini sulamaktadr ve bu yadsnamaz bir konudur. Ancak, eer bir nceki soyutlama dzeyine geri dnersek, bu metropollerin merkezlerinde sermayenin merkezilemesine elik eden dramatik arazi deeri art ile bu sermaye merkezilemesinin stne ina edildii iilerin acnacak maalarna bal olarak yaamaya zorlandklar marjinal ve kentdndaki semtler arasnda temel bir cora eliki bulunmaktadr. Yine de, olaanst biimde, dzensiz ve meakkatli ev-i yolculuklar henz bir ekonomik ke yol amamtr; ekonomik retimin istekleri -ve zellikle iilerin iyerine ulaabilmeleri ihtiyac- toplumsal yeniden retim gerekliklerinden kaynaklanan skntlardan nceliklidir. Neredeyse ekilmez ev-i yolculuunun etkileri henz ekonomik retimi tehlikeye atmamtr. Bunun yerine, bir aresiz esneklik yaratm ve Katzn (yaymlanacak) paralayc gelimeler olarak adlandrd daha kapsaml toplumsal kn iine yedirilmilerdir. Bu nedenle kentsel lein ve ilevin bileik yeniden yaplandrlmasnn vard son nokta, geleneksel retim temelli blgelerin paralanmasnn ve toplumsal yeniden retimin kentsel lekte artan yer deitirmesinin sancl, muhalefet yaratmadan gelip geemeyecek, ama ayn zamanda ksmi olduu gelimi kapitalizmin

PLANLAMA
2006/2

18

eski kentlerinde bulunmaz. Aksine, Keynesi refah devletinin tam olarak kurulamad, kent ile toplumsal yeniden retim arasndaki tanmlayc ban hibir zaman ok iyi olmad ve eski biimlerin, yaplarn ve kentsel evrenin daha az ayak ba olduu Asyann, Latin Amerikann ve Afrikann baz blmlerinin byk ve hzl byyen metropollerinde bulunur. Bu metropoliten ekonomiler yeni bir kreselliin retim merkezleri haline gelmektedirler. Kuzey Amerika, Avrupa, Okyanusya ve Japonyadaki sava sonras banliylemeden farkl olarak; erken 21.yyn dramatik kentsel geliimi aka toplumsal yeniden retim yerine toplumsal retim tarafndan ynlendirilecektir. Bu bakmdan, en azndan, Lefebvrenin kenti ve kentsel mcadeleleri toplumsal yeniden retime dayanarak yeniden tanmlayan bir kentsel devrim ilan -ya da Castellsin kentsel olan toplu tketime dayanarak tanmlamas- tarihin sayfalarnda unutulacaktr. Eer, Harveyin (1985: 202,209) bir zamanlar gzlemledii gibi, Keynesiliin gelimesi ile arz ynl kentlemeden talep ynl kentlemeye doru kapitalizm vites deitirdi ise, 21.yy ehircilii potansiyel olarak bu deiimi tersine evirmektedir. lein yeniden yaplandrlmas ve kentsel lein temkinli bir ekilde yeniden glendirilmesi -Giulianinin be ilelik bir d politika tutkusu- sadece neoliberal ehirciliin bir kolunu ifade etmektedir. Bu, toplumsal kimliklerin oluumunda kentler devletlerin yerini almaktadr iddiasn ne sren siyasi corafyac Peter Taylorun (1995: 58) daha kltrel biimde tariflenmi hassas deerlendirmesi ile btnleir. Sao Paulo ve anghay, Lagos ve Bombay gibi kentler, sadece byklk ve ekonomik faaliyet younluu ynnden deil -zaten bunu baarmlardresasen kresel ekonominin kulukalar, yeni kentsel biim, sre ve kimliin ncleri olarak daha geleneksel kentsel merkezlere meydan okuyabileceklerdir. Hi kimse 21.yyn kent devletler dnyasna bir geri dne sahne olacan ciddi olarak iddia etmemektedir -ancak kentsel politik ayrcalklarn blgeler ve ulus devletlerden geri alnmas grlecektir. Sonuta, kentsel olann toplumsal yeniden retim yerine toplumsal retimle yeniden tanmlanmas hibir ekilde toplumsal yeniden retimin kentsel yaamdaki nemini azaltmamaktadr. Tam ter-

sine: devletin sorumluluklarnn tamamen gzden karlmas sonucunda toplumsal yeniden retim zerine mcadeleler daha da nem kazanmtr. Ancak devletin bu alandan ekilmesi toplumsal kontrol ynnden artan devlet etkinlii ile rtmektedir. New Yorkun rvan kente dnm yaltk bir olay deildir, ve kresel ve yerel corafyalarn yeniden leklendirilmesi balamnda daha otoriter devlet biimlerinin ve pratiklerinin ortaya kn anlamak zor deildir. Swyngedouwa (1997:138) gre, piyasa mantnn ii boaltlm refah devletinin yerine konmas, nfusun nemli bir blmn kasten dlamakta, ve sosyal direni korkusu younlaan bir devlet otoriterliini tetiklemektedir. Ayn zamanda yeni kentsel igc artan bir biimde, gittike klmekte olan devletin ekonomik mantna tam entegre edilememi marjinal ve yar zamanl iilerden ve kltrel ve politik alar -sosyal yeniden retim aralarnn bir paras olan- alternatif sosyal pratik normlar ve alternatif direni imkanlar sunan gmenlerden olumaktadr. zet olarak, yapmaya altm ey New York, Londra ve Tokyo gibi kentlerin, kresel kentsel yerler ve yksek nans hiyerarisinde gsz olduklarn iddia etmek deildir. Bu merkezlerde nans ve dier komuta fonksiyonlarnn younlat inkar edilemez. Bunun yerine, bu gc bir balama oturtmaya ve nans sermayesinin mutlaka stn olduu varsaymn sorgulama yoluyla kentlerin kresel olarak nitelendirilmesinin kriterini sorgulamaya alyorum. Eer anlan kresellemenin ilk admda retimin kresellemesine yol at iddiasnda bir gereklik pay varsa, kresel kenti oluturann ne olduu konusundaki deerlendirmemiz herhalde bu iddiay yanstmaldr.

Kentsel Yenileme: Kresel Kentsel Strateji Olarak Soylulatrma

imdi izin verin lekleri deitireyim ve soylulatrma srecine yneleyim. 21.yyda neoliberal ehirciliin bir boyutu Asya ve Latin Amerika kentsel deneyimlerinin zellikle yeni ehirciliin n saflarna eitsiz katlm ise, ikinci bir boyutu soylulatrmann bir kresel kentsel strateji olarak yaygnlatrlmas olarak adlandrlabilecek eyle ilgilidir. lk bakta, biri kresel g merkezlerinde lks konutlarla dieri btnleen eperdeki-

21.yyda neoliberal ehirciliin bir boyutu Asya ve Latin Amerika kentsel deneyimlerinin zellikle yeni ehirciliin n saflarna eitsiz katlm ise, ikinci bir boyutu soylulatrmann bir kresel kentsel strateji olarak yaygnlatrlmas olarak adlandrlabilecek eyle ilgilidir.

PLANLAMA
2006/2

19

lerden gelen yeni ehircilik modelleri ile ilgili bu iki sav birbirinden olduka farkl grnmektedir. Bunlar kesinlikle yeni bir ehirciliin birbirine zt deneyimlerini ifade etmektedirler, zaten mesele de budur. Neoliberal ehircilik toplumsal, ekonomik ve cora deiimin geni bir alann kuatmtr ve bu zt savlarn amac neoliberal ehircilik deneyiminin ne kadar eitli olduu ve bu zt dnyalarn nasl bir araya geldikleri konusunu ne karmaktr. Bilim insanlarnn ounluunun soylulatrma vizyonu, 1960larda sosyolog Ruth Glass tarafndan tanmlanan srece skca bal kalmtr. Glassn, soylulatrmann mnferit bir sre olarak ortaya koyan 1964deki beyan yledir: Birer birer, Londrann ii semtlerinin bir ou orta snflar -st ve alt- tarafndan igal edilmektedir. Eski psk, mtevaz ahrlar ve kulbeler st katta iki, alt katta iki odal- kira kontratlarnn sresi dolduunda ele geirilmi, k ve pahal konutlar haline gelmilerdir. Daha nce ya da son dnemde kntlemi olan daha byk Viktorya evleri- oda oda kiraya verilen ya da birden fazla hane tarafndan kullanlan evler- tekrar iyiletirilmitir...Bir mahallede bu soylulatrma sreci bir kez baladnda, zgn ii snf kullanclarnn tamam ya da ounluu yerlerinden edilene ve mahallenin toplumsal karakteri tamamen deitirilene kadar hzla devam eder. Glass yeni bir kentsel soylu snfn ii semtlerini dntrd bu yeni srecin sradln neredeyse iirsel bir ekilde yakalamtr. imdi yine Londradan, 35 yl sonra gncellenmi bir beyan ele aln. Aadaki, Birleik Krallk evre, Ulam ve Blgeler Dairesi (DETR) tarafndan atanm zel bir Kentsel alma Grubu (Urban Task Force) tarafndan 1999da yaynlanm Kentsel Rnesans(DETR 1999) kararndan bir blmdr: Kentsel alma Grubu kentsel kn sebeplerini ortaya karacaktr... ve insanlar kentlerimize, kasabalarmza ve kentsel mahallerimize geri getirecek pratik zmler gelitirecektir. Kentsel yenileme iin yeni bir vizyon oluturacak... [nmzdeki 20 sene zarfnda] yeni yerleimlerin %60 daha nce gelitirilmi araziler zerine ina edilmelidir...

Kentlerimizin ve kasabalarmzn kontroln kaybettik; kt tasarmla, ekonomik yaylma ve toplumsal kutuplama ile bozulmalarna izin verdik. 21.yyn ba bize bir kentsel rnesans ans sunan bir deiim zamandr. Bu kentsel rnesans sylemi tabi ki yeni deildir, ancak burada daha da byk nem tamaktadr. Kentsel yeniden ina tutkusunun lei dramatik ekilde bymtr. Bat kentlerinde devletin sponsor olduu sava sonras kentsel yenileme dank zel-piyasa soylulatrmasn tevik ederken; bu soylulatrma ve 1980lerden itibaren kent merkezinde arazi ve konut piyasasnn younlaan zelletirilmesi, zerinde byk lekli ok-ynl kentsel yenileme planlarnn 1960larn kentsel yenilemesini byk bir farkla geerek ykseldii zemini salad. Gnmzn kentsel yenileme sylemi, zellikle Avrupada, tek boyutlu deildir ancak dier eylerin yannda, soylulatrmann kentsel evrede yaygnlatrlmasn iaret etmektedir. Glass ve DETRn sunduu vizyonlar arasndaki baz temel farkllklar dnelim. Glassa gre 1960larn soylulatrmas Islington konut piyasasndaki marjinal bir gariplik -sradan halkla bir arada bulunmaktan korkmayan profesyonel snflar iin tuhaf bir kentsel etkinlik- iken, 20.yyn sonuna gelindiinde ngiliz kentsel politikasnn merkezi hedeflerinden biri haline gelmitir. Glassn hikayesindeki anahtar aktrler mahalleye tanan orta ve st-orta snf iken, 35 yl sonra soylulatrmann aktrleri hkmet, irketler ve hkmet-irket ortaklklardr. Sava sonras konut pazarnda ortaya kan planlanmam, aka tesad bir sre bugn ularda, tutkulu ve titiz bir ekilde planlanmaktadr. Tamamen geliigzel olan ey gittike sistemletirilmektedir. Soylulatrma sreci lek ve eitlilik asndan hzla evrilmitir ki, 1960 ve 1970lerde srecin pradigmasn oluturan yalnzca konuta ynelik iyiletirme projeleri, bugn sadece kentsel evrede deil kent kuram yaznnda da garip grnmektedir. Belki de en nemlisi; ilk olarak Londra, New York, Paris ve Sydney gibi birka nemli gelimi kapitalist kentte tehis edilmi olduka yerel bir gereklik, imdi ilen kreseldir. Bu evrim hem dikeyde hem de yatayda gereklemitir. Bir tarafta, bir sre olarak soylulatrma kent-

PLANLAMA
2006/2

20

sel hiyerariyi hzla kertmitir; bu sadece en byk kentlerde deil, eski endstri kentleri olan Cleveland ve Glasgow, daha kk kentler olan Malm yada Grenada ve Lancaster, Pennsylvania ya da ek Cumhuriyetindeki Ceske Krumlov gibi daha da kk pazar kentleri gibi beklenmedik merkezlerde de kendini gstermektedir. Ayn zamanda, Tokyodan Tenerifeye (Garcia 2001), Sao Paulodan Pueblaya (Jones ve Varley 1999), Cape Towndan (Garside 1993) Karayiplere (Thomas 1991), anghaydan Seula, soylulatrma haberlerine baklrsa sre cora olarak da yaylmtr. Bir eit ironi iinde, mallarna el koyulmu ngiliz kyllerin kaak avclara dnt, 19. yyda asilerin srgn edildii ve karlnda yerel halkn yok edildii, Van Diemenin vatannn (Tazmanya) bakenti Hobart bile soylulatrma srecinden gemektedir. Tabi ki, bu soylulatrma deneyimleri olduka eitli ve eitsiz biimde, ilk Avrupa ve Kuzey Amerika soylulatrma rneklerine gre ok daha eitli ekillerde dalmtr. Bunlar olduka farkl yerel ekonomilerden ve kltrel topluluklardan kmakta ve karmak ekilde daha geni ulusal ve kresel siyasal ekonomilere balanmaktadr. Buradaki nemli nokta, ilk olarak 1960larda marjinal olarak tanmlanan bir kentsel srecin evriminin hz ve ada ehirciliin nemli bir boyutuna dnmdr. ster Glassn ahrlaryla tasvir edildii gibi garip biimiyle, isterse de 21.yyda toplumsal olarak rgtlenmi biimiyle olsun, soylulatrma ii snfnn kent merkezinden uzaklatrlmasn iaret etmektedir. Gerekten de, srecin Glassn soylulatrma tanmlamasnda apak grlen snfsal doas, ngiliz i Partisinin laf kalabal iinde dikkatlice gizlenmitir. Bu belirti niteliindeki sessizlik; kentin deien bir ekonomik corafya ile sarlm deien sosyal ve kltrel corafyas hakknda, onun daha grnr ve akkan iaretleri kadar ok ey sylemektedir. Kuzey Amerika ve Avrupa balamnda, soylulatrma dalgas tehis etmek mmkndr (Hackworth 2000). 1950lerde balayan birinci dalga, Glassn gzlemledii kadaryla, dank soylulatrma olarak dnlebilir. Soylulatrmann daha geni kentsel ve ekonomik yeniden yaplandrmayla i ie girmesi ile 1970 ve 1980lerde ikinci bir dalga bunu takip etmitir. Hackworth

(2000) bunu demir atma safhas olarak adlandrmaktadr. nc bir dalga 1990larda ortaya kmtr; bunu yaygnlatrlm soylulatrma olarak dnebiliriz. Tabi ki soylulatrmann bu evrimi farkl kentler ve mahallelerde ve farkl geici ritimlere gre olduka farkl ekillerde gereklemitir. rnein Mexico Cityde sre New York kadar yksek derecede sermayeletirilmemi ve yaygnlamam, Coyoacann yan sra kent merkeziyle snrl kalmtr ve tanmlanabilir soylulatrma dalgasnn snrlarnn izilmesinin burada neredeyse hibir ampirik geerlilii bulunmamaktadr. Seul ya da Sao Pauloda, sre cora olarak yaltlmtr ve henz olgunlamamtr. Karayiplerde soylulatrma ile kresel sermayenin ilikisi, kendi zgn niteliini yaratacak biimde, genellikle turist endstrisinde kendini gstermektedir. Ayn ekilde Thamesin iki yakas boyunca devam eden eski liman ve depo alanlarnn dnm, Londradaki soylulatrmann ou Kuzey Amerika kentine gre daha kapsaml olduunu nermektedir. Daha kapsaml toplumsal, ekonomik ve siyasi ilikilerin ifadesi olduu kadar, herhangi bir kentteki soylulatrma kendi kentsel mekann yaratmada kendi zelliklerini yanstacaktr. Ve yine de, farkl derecelerde, 1990lara gelindiinde soylulatrma dnyann her yerindeki kentlerdeki zel sermaye ile uyumlu kent ynetimleri iin nemli bir kentsel strateji haline gelmitir. Avrupann baz yerlerinde 19.yy sonlar ve Kuzey Amerikada lerici Dnemden (Progressive Era) Rooseveltin Yeni Anlamasna (New Deal) geie kadar eskiye uzanan liberal kentsel politika, 1970lerin siyasi ekonomik krizi ve 1980lerin muhafazakar ulusal hkmetlerinden balayarak sistematik olarak yenilgiye uratlmtr. Reagandan Thatcher ve daha sonra Kohla, bu liberal kentsel politikann hizmetleri ulusal lekte sistematik olarak gszletirilmi ya da zlm ve soylulatrma zerindeki kamu ynetimi kstlamalarnn yerine kentsel yapl evrede sbvanse edilmi zel piyasa dnmleri getirilmitir. Bu dnm, takip eden neoliberal liderler- Clinton, Blair, Schrder- tarafndan pekitirilmitir ve bylelikle soylulatrmann yeni safhas sadece ulusal gcn deil kentsel politikann da daha genel bir snfsal zaferi ile birleir. 20.yyn sonlarna gelindiinde, kamusal planlama ile kamu ve zel sermayesi arasnda kararlatrlm

1990lara gelindiinde soylulatrma dnyann her yerindeki kentlerdeki zel sermaye ile uyumlu kent ynetimleri iin nemli bir kentsel strateji haline gelmitir.

PLANLAMA
2006/2

21

ve sistematik bir ortaklk tarafndan krklenmi soylulatrma, liberal kentsel politikann sonlanmas ile ortaya kan boluu doldurmutur. Dier yerlerde 20.yyn byk blmnde kentler liberal kentsel politika ile ynetilmemitir, deiimin rotas farkl olmutur, yine de kresel piyasada rekabet edebilecek bir kentsel strateji olarak eski merkezlerde yaygn soylulatrma ayn ynde sonu vermektedir. Bu anlamda, en azndan yzyln sonu neoliberalizmi, eskiden adlandrld gibi Birinci ve nc Dnyann byk kentlerindeki kentsel deneyimler arasnda bir yaknlamay hissettirmektedir. Soylulatrmann yaygnlatrlmasnn bir ok boyutu bulunmaktadr. Bunlar birbiriyle ilikili be zellik balamnda anlalabilir: devletin dntrlm rol, kresel sermayenin nfuzu, siyasi muhalefetin deien dzeyleri, corafi yaylma ve soylulatrmann sektrel yaygnlatrlmas. Bunlarn her birini srayla inceleyelim. lk olarak, soylulatrmann ikinci ve nc dalgalar arasnda, devletin rol dramatik olarak deimitir (Hackworth ve Smith 2001). 1980lerde yaanan ulus devletin soylulatrmaya desteinin grece geri ekilmesi, 1990larda zel sermaye ile yerel devlet arasndaki ortaklklarn younlamas ile tersine evrilmi, Barselonann ky kesiminden Berlinin Postdamer Platzna, daha byk, daha pahal ve daha sembolik gelimelerle sonulanmtr. Kentsel politika artk, piyasann daha yksek kar araynda yaratt oyuklara dorudan ya da vergi gelirleri yoluyla kendini yerletirmek kadar ekonomik bymeyi dzenlemeyi arzulamamaktadr. Kresel sermayenin oynad yeni rol de soylulatrmann yaygnlatrlmas asndan tanmlaycdr. Londrann Canary Wharfndan Battery Park Cityye kadar -ayn Kanada meneli irket tarafndan gelitirilen- kresel sermayenin kent merkezlerindeki mega gelimelere akn iaret etmek olduka kolaydr (Fainstein 1994). Ancak, kresel sermayenin daha mtevaz, mahalle leinde gelimelere szma kapasitesi, ayn derecede dikkate deerdir. Bu anlamda sembolik olan, New Yorkun Lower East Side blgesinde, Wallstreetten 2 mil uzakta, btn dairelerin son model yksek hzda internet balantsna sahip olduu yeni 61 dairelik site binasdr. Kresel kent standartlaryla bu kk bir gelimedir, ancak sendi-

kasz igc ile inaa edilmitir (bu 1990larda New York ta hayret verici bir gelimedir), mteahhit sraillidir, nansmann byk blm Avrupa Amerikan Bankasndan salanmtr (Smith ve DiFilippis 1999). Kresel sermayenin yerel mahalle leine ulamas soylulatrmann son safhasnn iaretidir. nc olarak soylulatrmaya muhalefet sorusu bulunmaktadr. Amsterdamdan Sydneye Berlinden Vancouvera, San Franciscodan Parise soylulatrmann ikinci dalgas, ounlukla rten konular etrafnda ok sk olmayan balantlar kurmakta olan ok sayda evsiz, gecekonducu, konut ve dier soylulatrma kart hareketler ve rgtlenmelerin ykselii ile eletirilmitir. Bunlar nadiren kent apnda bir araya gelmiler, ancak soylulatrmaya yeteri kadar meydan okumulardr ki, her bir rnekte kent siyasetileri ve polis gcnn hede olmulardr. Dier eyler bir tarafa, 1980 ve 1990larda soylulatrma kart hareketlere ynelik ykselen bask dzeyleri, gayrimenkul geliiminin yeni kentsel ekonomide artan merkeziliini teyit etmektedir. Kentlerin siyasi rejimleri ekonomik prollerine uygun biimde deimektedir ve liberal kentsel politikann gzden karlmas yeni kentsel g rejimleri iin ekonomik olduu kadar siyasi de bir frsat sunmutur. Rvan kentin ortaya k (Smith 1996) sadece bir New York fenomeni deildi: 1980lerde Amsterdamdaki igalci kart kampanyalarda, Paris polisinin evsizlerin (byk blm gmen) kamplarna saldrlarnda ve dnyann eitli yerlerindeki polis gleri tarafndan New Yorktan ithal sfr tolerans tekniklerinde de grlmektedir. Sao Pauloda, kentin sokaklarnda yaayan insanlara uygulanan baskc taktikler New Yorktan dnyaya yaylan bilimsel sfr tolerans doktrini ile rasyonelletirilmektedir. Bu rneklerin hepsinde, yeni rvanlk aka kenti soylulatrma iin gvenli bir yer haline getirme bahanesiyle gerekletirilmitir. Bu yeni otoriteryanizm hem muhalefeti ortadan kaldrmakta hem de sokaklar soylulatrma iin gvenli hale getirmektedir. Bu son safhann drdnc zellii soylulatrmann kent merkezinden dar doru yaylmasdr. Bu kesinlikle kolay ve dzenli bir sre deildir, ancak soylulatrma merkezdeki eski ve dnmemi mlkler iin bile, daha yksek arazi ve

PLANLAMA
2006/2

22

konut yatlar yarattka, daha dtaki mahalleler soylulatrmann yaratt dalgaya kapldlar. Yaylmann modeli ok deikendir ve mimari ve parklardan suyun varlna kadar her eyden etkilenmektedir. Her eyden te bu, kentsel evreye sermaye yatrmnn ve geri ekiliminin tarihsel yapsna baldr. Sermaye yatrmnn balangtaki da doru bymesi ve bu daha yeni evrelerden yatrm-terki (disinvestment) eitsiz biimde olduka, soylulatrmann yaylmas da daha az eit olacaktr. Ayn ekilde, mekansal genilemenin byk blmnn son yllarda gerekletii ve srekli yatrm-terkinin yarataca frsatlarn snrland kentlerde soylulatrmann yaylm benzer ekilde snrl olabilir. Son olarak, bu son safhay simgeleyen sektrel yaygnlatrma yeni soylulatrmay dierlerinden ayran eyin merkezinde yer alr. 1950, 1960 ve 1970lerdeki kentsel yenileme birok kentin merkezinin tmden yeniden yapmna ynelik ve sre ierisinde kentsel ekonominin birok sektrn canlandrm olmakla birlikte olduka dzenlenmi ve tamamen kamu nansmanna bal olmas ile ekonomik ve cora olarak snrlyd; ve bu nedenle sosyal konut gibi daha geni toplumsal ihtiyalar karlamak zorundayd. Aksine, kentsel yenilemeyi takip eden soylulatrmann ilk dalgas kamu sektrnden olduka bamsz ilerlemitir. nemli derecede kamusal destee ramen, zelpiyasa nansmannn arlnn tm nc dalgaya kadar uygulanmamtr. Bu nedenle birok kentte soylulatrmann son safhasn gsteren ey, irket ve devlet glerinin ve pratiklerinin yeni bir bileiminin ncekilere gre daha istekli bir aba ierisinde oluturulmasdr. Orta snflar iin kenti yeniden ele geirmek soylulatrlm konut sunmaktan daha fazlasn gerektirir. Soylulatrmann nc dalgas, btncl olarak snf-belirlenimli bir kentsel yeniden yapma yol aan tm alanlarn yeni peyzaj yaplarna dnmnn bir aracna tekabl etmektedir. Bu yeni peyzaj yaplar imdi konutu alveri, restoranlar, kltrel aktiviteler (cf Vine 2001), ak alanlar, istihdam frsatlar ile birletirmekte, mesken olduu kadar tamamen

yeni rekreasyon, tketim, retim ve elence yaplar oluturmaktadr. Ayn derecede nemli olan, kentsel strateji olarak soylulatrmann byk ve orta lekli mteahhitler, yerel tccarlar, emlaklar ve marka bayiileriyle kresel nans piyasalarn, faydal toplumsal sonularn piyasann dzenlenmesi ile deil piyasann kendisinden geleceini varsayan kent ve yerel ynetimlerin kolaylatrclnda, bir araya getirmesidir. En nemlisi, gayrimenkul geliiminin kentin retken ekonomisinin merkezi kaygs, bal bana bir ama haline gelmesi; bunun istihdam, vergi ve turizme bavurularak hakl gsterilmesidir. Dnya apnda merkezi kentlerde yeni soylulatrma yaplarnn inas, 1960larda tahayyl bile edilemeyen ekillerde, yaran kentsel ekonomiler iin sorgulanamaz bir sermaye birikim stratejisi haline gelmitir. Yeni bir ehirciliin daha geni erevesi ile merkezi bir balant ite burada yatmaktadr; bu konuya birazdan geri dneceiz. Soylulatrmann kresel kentler aras rekabetin bir arac olarak stratejik ekilde kullanm ve yaygnlatrlmas, en gelimi ifadesini kentsel yenileme2 syleminde bulmaktadr. Kentsel deiimin yeni dalgasnda devletin nemi ile uyumlu olarak, bu sre en fazla ABDde deil, daha ok Avrupada ilerlemitir. Tony Blairin i Partisi ynetimi soylulatrmann kentsel yenileme olarak yeniden icat edilmesinin nc savunucusu olabilir ama soylulatrma Avrupa apnda bir harekettir. rnein Danimarka 1997de, Kentsel Yenileme iin Ulusal Sekreterya oluturarak kentsel yenilemeyi resmi politika yapmtr ve Berlin brokratlar 1991 sonras yeniden inaa dneminin tmn kentsel yenileme dnemi olarak grmeye balamlardr. 2000 ylnn Aralk aynda Pariste, Avrupada Kentsel Yenileme ve Konut Politikasnda Uyum konulu byk bir konferans dzenlenmitir. Konferansa, Avrupa Birlii devletlerini temsilen kdemli politika yneticileri ve danmanlar AB yeliine talip komu lkelerle beraber katlmt; konferansn bror, kentsel yenilemeyiyi bir gereklik haline getirmek amacyla gerekletirilmesi gereken kurumsal dzenlemeleri incelemek iin ziksel geliimin dar erevesi zerinde...

Soylulatrmann yaygnlatrlmasnn bir ok boyutu bulunmaktadr. Bunlar birbiriyle ilikili be zellik balamnda anlalabilir: devletin dntrlm rol, kresel sermayenin nfuzu, siyasi muhalefetin deien dzeyleri, corafi yaylma ve soylulatrmann sektrel yaygnlatrlmas.

2 Metinde urban regeneration olarak geen ifadeyi, kentsel canlandrma olarak evirmek mmknse de, Trke yazndaki karl ve yaygn anlalabilirlii dnerek kentsel yenileme olarak evirdik. (.N.)

PLANLAMA
2006/2

23

konut ve yenileme tartmasn ne srme niyetine iaret etmektedir. Konferansa katlanlarn misyonu pratik ve kapsamlyd: byk lekli kentsel dnm yerel yenileme makamlar, yerel ynetimler ve ulusal hkmetler arasnda olduu kadar, sosyal konut sunucular, zel yatrmclar, (ve) denetleme ve eitimle sorumlu olanlar arasnda da gl balantlar gerektirmektedir. Yenileme politikalar ok ynl ve normalde soylulatrma etiketi altnda kapsanmayacak eitli abalar kapsamaktadr, yine de bu giriimleri soylulatrmay ulustesi kentsel politikalarn kalbine dahil etmek iin en istekli teebbsler olarak grmek anlamldr. Bu yeni kentsel yenileme gndemlerinin birka arpc yn bulunmaktadr. Birincisi lek sorunudur. Kentsel yenilemenn ulusal snrlar aan koordinasyonu benzersizdir. kinci Dnya Sava sonras Avrupa kentlerinin yeniden inasna eitli uluslararas kaynaklar katkda bulunmularsa da, bunu takip eden kentsel yenileme programlar kken, nansman ve kapsam bakmndan kararl bir ekilde ulusald. Tersine bugn, Avrupa apnda kentsel yenileme giriimleri daha nce grlmemi bir lekte ulus ar soylulatrmaya nclk etmektedir. Merkezi bir kayg, konut giriimlerinin dier yenileme faaliyetlerine entegre edilmesinde yatmaktadr. Dolaysyla Paris Konferansnn balnda ifade edildii gibi, konut merkezli soylulatrma politikasndan geni tabanl ok sektrl yenilemeye gei hala gereklemektedir- ve, ABDdeki durumdan farkl olarak, sosyal konut sorusu yenileme vizyonundan tamamen dlanamamaktadr. Avrupa apnda devlet merkezli bir kentsel yenileme stratejisi kesinlikle tam yerlemediinden, kta genelinde Avrupa Birlii-brokratlar (Eureaucrats), mteahhitler ve nansrler iin bu gei olduka yakndr. Yeni ehircilikle ilgili nceki tartma ile can alc bir balant burada aydnlanmaktadr: nc dalga soylulatrma, kentsel olann ulusal ve kresel lekler karsnda yeniden leklendirilmesini artan biimde ifade etmektedir.. kincisi cora odak sorunudur. Grnte devam eden kentsel yaylmann evresel sonularna kar tetikte olan, 1999 ngiliz yenileme manifestosu, nmzdeki 25 ylda konut sunumunun %60nn terk edilmi endstri alanlarnda (browneld

sites)- yani zaten bir yada daha fazla kez geliim devresi yaanm kent arazilerinde- gereklemesi gerektiini beyan etmektedir. Aka, bu giriim daha nce yatrm-terki (disinvestment) yaam daha eski kentsel alanlar hedef alacaktr; bunlar metropoliten alanlara aralkl olarak yaylabilirlerse de, kent merkezlerinin iinde ya da evresinde younlaacaklarn beklemek akla yakndr. Dolaysyla yenileme olarak paketlenmi soylulatrma, olumlu ve gerekli bir evresel strateji olarak yeniden biimlendirilmitir. Buna bal olan soru, toplumsal denge ve, yenileme stratejisinin ifadesiyle, insanlar kentlere geri getirme (DETR 1999) ihtiyacdr. Toplumsal denge kulaa iyi bir ey gibi gelmektedir -kim toplumsal dengeye kar olabilir ki?-; ta ki yenileme iin hedef seilen mahalleler incelenene ve stratejinin orta ve st-orta snflarn yrtt geni apl bir kolonilemeyi ierdii akla kavuana kadar. Politikac, planc ve iktisatya gre Londra, Brixtonda toplumsal denge beyaz orta snfn daha byk blmnn geri getirilmesi demektir. Toplumsal denge savunucular beyaz mahallelerin eit sayda Afrikal, Karayipli yada Asyal insan ile dengelenmesi gerektiini pek nadiren savunur. Dolaysyla, kentlerimize geri getirilecek olanlar genel anlamda insanlar deildir; bu aba Galli kmr iilerine, Bavyeral tarm iilerine ya da Bretonun balk halkna ynelik deildir. Bunun yerine, insanlar kente geri getirme abas her zaman iin, beyaz orta ve st-orta snflarn en byk kentlerin corafyalarnn yansra politik ve kltrel ekonominin kontroln de tekrar ele geirmelerine ynelik, bencil bir abadr. Kimlerin kente geri davet edildiine ilikin sessizlii soruturmak, altta yatan snf politikalarn aa vurmaya balayacaktr. Bundan sonra yenilemenin uyuturucu sylemi sorunu bulunmaktadr. ncelikle bu dil nereden gelmektedir? Biyomedikal ve ekolojik bir terim olan yenileme/canlandrma bireysel olarak bitkiler, trler ya da organlar iin geerlidir- bir cier ya da orman yenilenebilir/canlandrlabilir- bu da bir kentin stratejik olarak soylulatrlmasnn aslnda doal bir sre olduunu ima etmektedir. Dolaysyla, yenileme stratejilerinin savunmas kentsel deiimin znde toplumsal olan kkenlerini ve hedeflerini gizlemekte ve

PLANLAMA
2006/2

24

bu tr politikalarn iinden kt kazananlar ve kaybedenler siyasetini silmektedir. Soylulatrma genellikle yerinden etmeyi ierir; yine de ne ngiliz kentsel yenileme manifestosu ne de Avrupa apndaki Paris konferansnn gndemi, nerilen kentin yeniden fethi ile yerinden edilecek insanlarn kaderi hakknda herhangi bir ey dile getirir. Yenileme sylemi soylulatrmay ekere bulamaktadr. Tam da, soylulatrma sylemi kentin yenilemesinin ierdii snfsal kayma hakknda doruyu sylemesi nedeniyle, mteahhitler, politikaclar ve nansrler iin kt bir kelime haline gelmitir; soylulatrma syleminin, snfszlk ideolojisinin ok yaygn olduu ABDde olduka yaygnlatrlm buna karn Avrupada bastrlm olmas gibi bir ironik durumla karlayoruz. Bu erevede, Bochumdan Brixtona kendilerini sosyalist olarak gren ve yerinden edilmenin tehlikelerinin muhtemelen olduka farknda olan grnte ilerici planclar ve yerel meclis yeleri bile, brokratik yenileme taahhtt tarafndan o kadar tutsak ediliyorlar ki ki, kent merkezlerindeki geni apl soylulatrmann ikin gndemi yok saylyor. Kentsel yenileme soylulatrmann daha nce grlmemi bir lekte planlanm ve nanse edilmi bir sonraki dalgasn temsil etmekle kalmamakta; bu sylemin Avrupada eletirel soylulatrma anlaymz etkisiz hale getirmekteki baars, neoliberal kent vizyonlar iin hatr saylr bir ideolojik baary temsil etmektedir. Burada yaplmaya allan, yenileme ve soylulatrma stratejileri arasnda bire bir eletirme ileri srmek ya da btn yenileme stratejilerini soylulatrma iin Truva atlar olarak sulamak deildir. Bunun yerine; soylulatrmann yenileme stratejilerinin gl, ou zaman gizlenen bir niyeti olduu konusunda srar etmek, ve srecin lei daha tehdit edici ve soylulatrmann daha geni bir neoliberal ehircilik iine ekilmesi daha aikar hale gelirken bile, soylulatrma sorusunu gz nnden kaldran ideolojik uyuturucuya eletirel bir meydan okuma balatmak istiyorum. Kresel bir kentsel strateji olarak soylulatrma neoliberal ehirciliin eksiksiz bir ifadesidir. Soylulatrma, devlet desteiyle akkanlatrlm bir piyasa araclyla bireysel mlk taleplerini harekete geirmektedir.

Sonu
Bu yazda, olduka farkl iki iddia sundum. Bir tarafta, kresel kentlerin kresel artk deer retimine katlmlar yerine komuta ilevlerine gre tanmlanmas ynndeki Avrupa merkezci varsayma meydan okudum. Dier taraftan ise, ayn kresel ekonomi balamnda soylulatrmann yarmac bir kentsel strateji olarak hangi ekillerde evrildiinin altn izmek istedim. Soylulatrmann bir kresel kentsel strateji olarak 1990lar sonras yaygnlatrlmas, neoliberal ehircilik iin iki ekilde nemli rol oynamaktadr. lk olarak, 20.yy. liberal kentsel politikasnn terk edilmesiyle ortaya kan boluu doldurmaktadr. kincisi, retken sermaye yatrmnn gelien sektrleri olarak kent merkezindeki gayrimenkul piyasasna hizmet etmektedir: retken sermayenin kresellemesi soylulatrmay kucaklamaktadr. Bu ne kanlmaz ne de kaza eseridir. Aksine, kentler kresel hale geldike, baz tanmlayc zellikleri de kresel hale gelmektedir. Soylulatrmann ortaya kan kresellemesi, kentlerin kresellemesi gibi, baz ekonomik ve sosyal karlarn dierleri zerindeki galibiyetini ve (neoliberal) ekonomik varsaymlarn soylulatrmann rotas zerinde yeniden tesisini ifade etmektedir (Smith ve DiFilippis 1999). Soylulatrmann kendiliinden snrl kald yerlerde bile, sermaye birikiminin arac olarak kentsel gayrimenkul piyasalarnn harekete geirilmesi olduka yaygndr. Gayrimenkul endstrisinin neoliberal ehirciliin aklayc zne youn entegrasyonunun daha ak bir belirtisi, Kuala Lumpur, Singapur, Rio de Janerio ve Mumbai gibi gayrimenkul yatlarnn 1990larda birka kez katland kentlerde grlmektedir. Elbette farkl yerlerde farkl ekillerde gereklese de, retimle toplumsal yeniden retim arasndaki elikiyi vurgulayan ayn sermayenin merkezilemesi sreci ayn zamanda soylulatrma srecini gelitirmektedir. zellikle Mumbaide 1990larn ortasnda piyasa dzenlemesinin kaldrlmas ve kresel rekabet, bir sreliine New York, Londra ve Tokyoyu geride brakan ar yksek yatlara yol amtr (Nijman 2000:575). Daha sonra 1996nn son derece geici udeerleri geri ekilmesine karn Mumbai gayrimenkul piyasasnn st noktas kendisini hep dnya apnda kentlerle rekabet iinde bulmaktadr. Bu durum, kk

Kresel bir kentsel strateji olarak soylulatrma neoliberal ehirciliin eksiksiz bir ifadesidir.

PLANLAMA
2006/2

25

lekli de olsa baz mahallelerde tam anlamyla soylulatrmaya yol amtr. 1970ler ncesi ekonomik rekabetin mekansal ekseni ulusal ve blgesel ekonomileri birbirine drrken, 1990lara gelindiinde rekabetin cora ekseni kresel ekonomi iinde kentleri birbirine kar kkrtmtr. Bu rekabet sadece endstriyel retimi ekmek ve tutmak bakmndan deil kentlerin ikamet ve turizm gzergahlar olarak pazarlanmas ile de gerekleir. Bu; ngiliz yenileme politikalarnda rnein 1990lardaki City Challenge (Jones ve Ward, bu kitapta), ayn lde evsizler-kart politikalarn daha gelimi bir turizm sektr yaratma bahanesiyle savunulduu New Yorktan Atlanta ve Vancouvera aka grlmektedir. Travel and Leisure (Seyahat ve Bo Zaman) dergisi artk, gelien kentleri ne karmak iin gelien ekonomiler sylemini kullanan dzenli bir blme yer vermektedir. Montevideo gelien kafe sosyetesi ile mehur; Tunus Prag ve Viyanay andran bir ihtiama sahip; Panama City kendini kanal blgesine kltrel olarak anlayl giri kaps olarak biimlendiriyor: Yerleir yerlemez kn ve alveri yapn; ve Cracow bir Rnesans geiriyor (On the town 2000:50). Benzer zlemler belediye bakan Giulianinin Dnya Ticaret Merkezi faciasn takip eden youn kent vclne (urban boosterism) kaznmtr: 11 Eyllden gn sonra Dar kn ve normal bir hayat yaayn, diye vaaz vermitir. Restoranlara gidin, tiyatrolara ve otellere gidin, para harcayn. Lefebvre (1971) bir keresinde ehirciliin kapitalist bymenin itici gc olarak endstrilemenin yerini aldn iddia etmiti: endstrileme sistemik ehirlemeyi beslemi olabilir, ancak imdi ehirleme endstrilemeye yol amaktadr. Bu iddia, zellikle endstriyel retimin kresellemesi ve Lefebvrenin yazd zaman daha grnr olmayan Dou Asyann bymesi balamnda, henz zaman snavndan gememiti. Ve yine de Lefevbre, ok gerek bir eyi sezmi gibi grnyor. Kresel anlamda tabi ki ehirleme endstrilemenin yerine gememitir; ehirlemeyi besleyen rnlerin hepsi kresel ekonominin bir yerinde retilmektedir. Bununla birlikte, kentsel gayrimenkul geliimi -genelde soylulatrmaimdi kentsel ekonomik byme iin itici g, yeni kentsel ekonomiler iin nemli bir sektr

haline gelmitir. Neoliberal ehircilik hakknda yeterli bir kuramsal kavray Lefebvrenin iddiasna geri dnmek, onun kirlerini mbalaalarndan ayrmak durumdadr.

Teekkr
Bu yaznn editrlerine ek olarak, Julian Brash, Eliza Darling, Jeff Derksen, ve David Vinea yorum ve destekleri iin teekkr ederim.

Kaynaka
Brenner N (1998) Global cities, glocal states: Global city formation and state territorial restructuring in contemporary Europe. Review of International Political Economy 5:1-37 Castells M (1977) The Urban Question. London: Edward Arnold Cooper M (1998) Study says stricter oversight of police would save city money. New York Times 16 November:Bl, B5 Cooper M (1999) Vote by PBA rebukes Safir and his policy. New York Times 15 April: B3. Department of the Environment, Transport and the Regions (DETR) (1999) Towards an Urban Renaissance. http://www.regeneration.detr.gov.uk/ utf/renais/ (last accessed 9 February 2002) Fainstein S (1994) City Builders: Property, Politics, and Planning in London and New York. Oxford: Basil Blackwell Garcia L M (2001) Gentrification in Tenerife. Paper presented to the ISA Group 21 Conference, Amsterdam, June Garside J (1993) Inner-city gentrification in South Africa: The case of Woodstock, Cape Town. GeoJouma 130:29-35 Glass R (1964) London: Aspects of Change. London: Centre for Urban Studies and MacGibbon and Kee Hackworth J (2000) The Third Wave. PhD dissertation, Department of Geography, Rutgers University Hackworth J and Smith N (2001) The state of gentrification. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie 92(4):464-477 Hansen S and Pratt G (1995) Gender, Work, and Space. London: Routledge Hardt M and Negri A (2000) Empire. Cambridge, MA: Harvard University

PLANLAMA
2006/2

26

Press Harvey D (1973) Social Justice and the City. London: Edward Arnold Harvey D (1985) The Urbanization of Capital. Oxford: Basil Blackwell Jones G and Varley A (1999) The reconquest of the historic centre: Urban conservation and gentrification in Puebla, Mexico. Environment and PlanningA 31:1547-1566 Katz C (2001) Vagabond capitalism and the necessity of social reproduction. Antipode 33:708-727 Katz C (yaymlanacak) Disintegrating Developments: Global Economic Restructuring and Childrens Everyday Lives. Minneapolis: University of Minnesota Press Lefebvre H (1971) La Revolution Urbaine. Gallimard: Paris MacLeod G (2001) New regionalism reconsidered: Globalization and the remaking of political economic space. International Journal of Urban and Regional Research 25:804-829 Meszros I (2001) Socialism or Barbarism: From the `American Century to the Crossroads. New York: Monthly Review Nijman J (2000) Mumbais real estate market in the 1990s: Deregulation, global money and casino capitalism. Economic and Political Weekly 12 February:575-582 On the Town. Emerging Cities (2000) Travel and Leisure January 42-50 Ramsamy E (2001) From Projects to Policy: The World Bank and Housing in the Developing World. PhD dissertation, Department of Urban Planning, Rutgers University Rose D (1981) Accumulation versus reproduction in the inner city. In M Dear and A Scott (eds) Urbanization and Urban Planning in Capitalist Society (pp 339-382). London: Methuen Sassen S (1992) The Global City. Princeton, NJ: Princeton University Press Sassen S (1998) Globalization and Its Discontents. New York: New Press

Sassen S (2000) Cities in the World Economy. Thousand Oaks, CA: Pine Forge Press Smith N (1990) Uneven Development: Nature, Capital, and the Production of Space. Oxford: Basil Blackwell Smith N (1996) New Urban Frontier: Gentrifzcation and the Revanchist City. London: Routledge Smith N (yaymlanacak) Scales of terror: The manufacturing of nationalism and the war for US globalism. In S Zukin and M Sorkin (eds) After the World Trade Center. New York: Routledge Smith N and W Dennis (1987) The restructuring of geographical scale: Coalescence and fragmentation of the northern core region. Economic Geography 63:160-182 Smith N and J DiFilippis (1999) The reassertion of economics: 1990s gentrification in the Lower East Side. International Journal of Urban and Regional Research 23: 638-653 Swyngedouw E (1996) Reconstructing citizenship, the rescaling of the state, and the new authoritarianism: Closing the Belgian mines. Urban Studies 33: 1499-1521 Swyngedouw E (1997) Neither global nor local: Glocalization and the politics of scale. In K Cox (ed) Spaces of Globalization: Reasserting the Power of the Local (pp 137-166). New York: Guilford Taylor P (1995) World cities and territorial states: The rise and fall of their mutuality. In P Knox and P Taylor (eds) World Cities in a World System (pp 4862). Cambridge, UK: Cambridge University Press Taylor P (1999) So-called world cities: The evidential structure within a literature. Environment and Planning 31:1901-1904 Thomas G (1991) The gentrification of paradise: St Johns, Antigua. Urban Geography 12:469-487 Vine D (2001) Development or Displacement?: The Brooklyn Academy of Music and Gentrification in Fort Greene. Unpublished paper presented at the conference on Gotham: History of New York, CUNY Graduate Center, 7 October

PLANLAMA
2006/2

27

zlem elik, stanbul, 2006

PLANLAMA
2006/2

28

Kentsel dnm zerine Batdaki kavramlar, tanmlar, sreler ve Trkiye

Z. Mge AKKAR
entsel alanlar karmak ve dinamik sistemlerdir. Fiziksel, toplumsal, evresel, ekonomik ve hatta siyasal ve ideolojik faktrlerin etkisinde deiim ve dnm gsterdikleri gibi, kendileri de birok deiim ve dnme neden olabilirler. Kentsel mekandaki deiim ve dnmler, kimi zaman mekan ve yaam kalitesini artrc ynde olurken; kimi zaman ise, mekann ekonomik, toplumsal, evresel ve ziksel kme ve bozulmas olarak kendini gsterir. Kentsel dnm, bir olgu olarak, belirli bir zaman aralnda srekli gereklemektedir. Ancak, kent planlama yaznnda, kentsel dnm, kentsel alanlardaki belirli bir zaman aralnda ekonomik, toplumsal, ziksel ve evresel kme ve bozulmaya kar verilen bir cevap olarak grlmtr. Bu makale, kentsel dnm kavramnn, amalarnn ve kentsel dnmn farkl biimlerinin dnya yazn dorultusunda tanmlanmasn amalamaktadr. Makale, ayn zamanda, 1990 sonrasndaki kentsel dnm projelerinin ortak zelliklerinin altn izmeye; ve btn bu tanm ve belirlemelere bal olarak, Trkiyedeki kentsel dnm projelerinde ncelikli olarak ele alnabilecek ilke ve sreleri tartmaya almaktadr.
Y. Do. Dr., ODT, ehir ve Blge Planlama Blm

biime girmesi, baka bir durum almas olarak tanmlanabilir. Kentsel dnm yaznnda, birok kentsel dnm tanm bulunmaktadr. Bu tanmlar, vurguladklar vizyon, ama, strateji ve yntemlerine gre farkllk gstermektedir. Lichelda (1992) gre, kentsel dnm, kentsel bozulma srelerini daha iyi anlama ihtiyacndan doan ve gerekletirilecek dnmde elde edilecek sonularn zerinde bir uzlamadr. Donnisona (1993) gre ise, kentsel dnm, kentsel knt alanlarnda younlaan sorunlar egdml bir biimde zmlemek iin ortaya konulan yeni yol ve yntemlerdir. Roberts (2000), kentsel dnm, kapsaml ve btnleik (entegre) bir vizyon ve eylem olarak, bir alann ekonomik, ziksel, toplumsal ve evresel koullarnn srekli iyiletirilmesini salamaya almak olarak tanmlamaktadr. Bir baka deyile, yitirilen bir ekonomik etkinliin yeniden gelitirilmesi ve canlandrlmas, ilemeyen bir toplumsal ilevin iler hale getirilmesi; toplumsal dlanma olan alanlarda, toplumsal btnlemenin salanmas; evresel kalitenin veya ekolojik dengenin kaybolduu alanlarda, bu dengenin tekrar salanmasdr (Roberts, 2000). Dolaysyla, kentsel dnm, kme ve bozulma olan kentsel mekann ekonomik, toplumsal, ziksel ve evresel koullarn kapsaml ve btnleik yaklamlarla iyiletirmeye ynelik uygulanan strateji ve eylemlerin btndr. Bu nedenle, kentsel dnm, yeni kentsel alanlarn planlanmas ve gelitirilmesinden ok, varolan kentsel alanlarn planlanmas ve ynetimi ile ilgilidir.

Kentsel Dnm Tanm

Trk Dil Kurumu Trke Szl (1992), dnm kelimesini, olduundan baka bir biime girme, baka bir durum alma, tahavvl, inklap, transformasyon olarak tanmlamaktadr. Bu tanmlardan hareket edilirse, kentsel dnm, kentsel alanlarn varolan durumundan baka bir

PLANLAMA
2006/2

29

Kentsel Dnmn Amalar

Kentsel dnm, be temel amaca hizmet etmek zere ortaya kmtr (Roberts, 2000). Bunlardan birincisi, kentin ziksel koullar ile toplumsal problemleri arasnda dorudan bir iliki kurulmasdr. Kentsel alanlarn knt alan haline gelmesindeki en nemli nedenlerden birisi toplumsal kme ya da bozulmadr. Kentsel dnm projeleri, temelde toplumsal bozulmann nedenlerini aratrr; ve bu bozulmay nleyecek nerilerde bulunarak, kentsel knt ve bozulma problemine zm bulmay amalar. Kentsel dnmn ikinci amac, kent dokusunu oluturan birok enin ziksel olarak srekli deiim ihtiyacna cevap vermektir. Bir baka deyile, kentsel dnm projeleri kentin hzla byyen, deien ve bozulan dokusunda ortaya kan yeni ziksel, toplumsal, ekonomik, evresel ve altyapsal ihtiyalara gre, kent paralarnn yeniden gelitirilmesi amacn tar. Kentsel refah ve yaam kalitesini artrc baarl bir ekonomik kalknma yaklamn ortaya koymak, kentsel dnmn nc hededir. Fiziksel ve toplumsal bozulmann yan sra, kentsel alanlarn knt blgeleri haline gelmelerinin en nemli nedenlerinden birisi, bu alanlarn ekonomik canllklarn yitirmesidir. Kentsel dnm projeleri ziksel ve toplumsal knt alanlar haline gelen kent paralarnda ekonomik canll yeniden getirecek stratejileri gelitirmeyi ve bylece kentsel refah ve yaam kalitesini artrmay amalar. Dnm projelerinin dier amac ise, kentsel alanlarn en etkin biimde kullanmna ve gereksiz kentsel yaylmadan kanmaya ynelik stratejilerin ortaya koyulmasdr. Gnmzde srdrlebilirlik hede ile balantl olarak, kentlerde daha nce kullanlm ve atl olan alanlarn tekrar kullanmn salayan ve kentsel bymenin ve yaylmann snrlandrlmasna ynelik kentsel dnm projelerinin gelitirilmesi, dorudan bu amala ilintilidir. Son olarak, kentsel dnm, toplumsal koullar ve politik glerin rn olarak kentsel politikann ekillendirilme ihtiyacn karlamay amalamaktadr. Gnmzde kentsel alanlarn retilmesi ya da yeniden gelitirilmesi ok paydal bir planlama ve tasarm sreciyle gerekletirilmektedir.

Bat yaznnda kentsel dnm projelerinde, kamu ve zel sektr katlm yan sra, zellikle sivil toplum rgtleri ve toplumun farkl kesimlerinin katlmn salayan bir planlama anlay benimsenmekte; kentsel politikann ok-aktrl mzakere sreleriyle ekillenmesi gereklilii kabul edilmektedir.

Kentsel Dnm Konusunda Deien Politikalar ve Mdahale Biimleri

19. yydan bugne uygulanan kentsel dnm politikalar ve mdahale biimleri eitlilik gstermitir. 1800lerin ortalarndan 1945lere kadar, kentlerdeki ziksel ve toplumsal bozulmaya kar en nemli mdahale biimi, kentsel yenilemedir (urban renewal). Endstri Devrimi sonrasnda, sanayi kentlerinde hzla artan evre kirlilii, sanayi alanlarnn dzensiz yaplamas, kalabalk ve yaam standartlar dk konut alanlar ve yetersiz altyap hizmetleri, salksz kentlerin gelimesine neden olmutur (LeGates ve Stout, 1998; Madanipour, 2000; Oc ve Tiesdell, 1997). Temiz, salkl ve yaanabilir kentlerin gelitirilmesi amacyla, ilk kentsel yenileme projeleri kamusal alanlarn artrlmasn salamaya almtr. 19. yyn ikinci yarsnda Park Hareketi kente doay getirmeyi amalam; bunun sonucunda 1844te Liverpoolda Birkenhead Park, 1845te Londrada Victoria Park, ve 1863te de New Yorkta Central Park yaplmtr (LeGates ve Stout, 1998). Park Hareketini, kent merkezlerinde geni bulvar ve caddelerin almasn kapsayan kentsel yenileme projeleri izlemitir. Bu tr projelerin banda, Pariste 1850-1860 yllar arasnda Baron Haussmann nclnde gerekletirilen kentsel yenileme projesi gelir. Bu proje ile birlikte, Parisin merkezinde byk ykmlar yaplm; geni bulvarlar ve caddeler alm; ve bu ulam arterleri, kent merkezi dndaki Bois de Boulogne ve Bois de Vincennes gibi parklara balanmtr (LeGates ve Stout, 1998). Bu dnemdeki yenileme projeleri, hem evrenin hem de train iyiletirilmesini salamakla kalmam; ayn zamanda, kent merkezi ve evresindeki ar kalabal azaltmtr. Avrupada bu dnemdeki kentsel yenileme projelerine paralel olarak, Kuzey Amerikada Gzel Kent Hareketi gelimi; kentlerde geni bulvar ve caddeler alm; belediye ve mahkeme binalar, ktphane, mze gibi nemli kamusal kullanmlar bu bulvar

PLANLAMA
2006/2

30

ve caddelere cephe verecek biimde yerletirilerek kent merkezlerinin yenilenmesi salanmtr (Carr ve dierleri, 1992). Kentlerdeki yenileme stratejilerine nclk eden dier bir gelime ise, 20. yyn ilk yarsnda, ngilteredeki Bahe Kent Hareketi ve Yeni Kentler Hareketine paralel olarak gelien Modernist Harekettir. CIAMn Atina Szlemesinde belirlenen ana ilkelere gre, modern kent temiz, salkl ve gzel evrelere sahip olmal; kentlerin salksz alanlar yklmal; bu alanlar tekrar yaplarken geni yeil alanlar zerine yksek ktlelerden oluan bir kentsel doku gelitirilmelidir (Jacobs ve Appleyard, 1987; Oc ve Tiesdell, 1997; LeGates ve Stout, 1998; Madanipour, 2000). Ayrca, bu kentlerde hem kentsel ilevler, hem de yaya ve tat trai birbirinden ayrlmaldr (Boddy, 1992; Oc ve Tiesdell, 1997; LeGates ve Stout, 1998). Modernist Hareketin ortaya knn ardndan, Paris bata olmak zere Avrupada birok kentte ykmlar yaplm; yklan alanlar, Modernist planlama ve tasarm ilkelerine bal olarak tekrar gelitirilmitir. Modernist Hareket, kinci Dnya Savandan sonra, kentlerin yeniden yaplanmas srecinde de etkili olmutur. Sava sonras Avrupa kentlerinde oluan byk ykmlar, kentlerin yeniden inaas (urban reconstruction) stratejisini gndeme getirmitir. 1940 ve 1950lerin kentsel politikalar, yeni kentsel kullanmlarn eski kullanmlarn yerine gelmesini ve gemiten gelen ziksel sorunlarn yok edilmesine ynelik kentlerin yeniden inaasn ngrmtr. Bu dnemde, merkezi ynetimin nclnde yeniden yaplanma politikalar ortaya atlmtr. rnein, Amerika Birleik Devletlerinde 1949da Konut Yasas ile, sosyal konut politikasnn genilemesi ve kentsel yenilemenin kurumsallamas salanmtr (LeGates ve Stout, 1998). Ayrca, bu dnemde, merkezi ynetim yerel ynetimlere, kentsel yeniden gelitirme planlarn hazrlamalarn salayacak ilke ve standartlar ieren detayl rehberler sunmutur. Yaplan planlar sonucunda, kent ii alanlarda, ncelik kenar mahallelerin temizlenmesine verilmi; byk ykmlar yaplarak, bu alanlara ok katl konut bloklar ina edilmitir. Geleneksel kent merkezlerinde de byk ykmlar yaplm; yeni kent merkezleri, tamamen os ve ticaret ilevleri tayan alanlar haline getirilmilerdir (Oc ve Tiesdell, 1997).

1940larn ikinci yarsndan itibaren kentsel geliim (urban development) stratejisinin de uyguland grlmektedir. Bu yllarda Bat kentlerinde geliim, kent eperlerine de srayarak; birok mevcut kent ve kasaba evresinde banliyleme olumutur. Bunlarn yan sra, yeil kuan tesinde Modernist planlama ve tasarm ilkelerine gre gelien yeni kentler kurulmu; varolanlarda ise hzl bir byme gzlenmitir. 1960lar ve 1970lerin balar, kentsel iyiletirme (urban improvement) ve kentsel yenileme (urban renewal) projelerine ncelik verilen yllardr. Bu dnemde, ziksel bozulma ile toplumsal bozulma arasndaki dorudan balant kabul edilmi; daha ok toplumsal sorunlara duyarl ve alan-odakl kentsel iyiletirme ve yenileme projeleri gelitirilmitir (Couch ve Fraser, 2003). Dnemin dnm projelerinde kent merkezlerinin evreleri ve kenar mahalleler ncelik kazanmtr. Merkezi ynetimin nderliinde gelitirilen bu projelerin etkileri snrl olmutur. Yine de, bu projeler, kentsel dnmn hem ziksel mekan hem de toplumsal boyutlarnn bir arada ele alnmas gerekliliinin yaygn olarak kabul edilmesini salamalar asndan nemlidir. Ayn zamanda, bu projeler araclyla, kent merkezleri ve yoksul mahallelerin iyiletirilmesi ve yenilenmesi, merkezi ynetimlerin ncelikli politika alanlar haline gelmitir. 1970lerin ilk yarsna kadar kentsel bozulma toplumsal bir hastalk olarak grlrken, 1970lerin sonlarna doru yapsal ve ekonomik nedenlere bal olarak aklanmaya balanmtr (Balchin ve Hull, 1987). Bu dnem, ayrca, devletin desantralizasyon politikalar ve daha katlmc yaklamlar benimsemeye balad yllar temsil eder. zellikle kent merkezi ve evresini ele alan dnm projelerini balatan ve yrten aktrlerin eitlendii gzlenir (Roberts, 2000). 1980ler, birok konuda olduu gibi, kentsel dnm konusunda da, nemli deiimlerin olduu bir dnemdir. Kentsel yeniden yaplandrma (urban redevelopment) politikasnn yaygn olarak kullanlmas, bu dnemin kentsel dnm projelerinin en nemli zelliidir. 1980lerin dnm projelerinin odanda, kentlerde boaltlm, atl ve knt haline gelmi alanlarda, ekonomik canlanmay salamak bulunmaktadr. Bu amala, bata ngiltere

1980ler, birok konuda olduu gibi, kentsel dnm konusunda da, nemli deiimlerin olduu bir dnemdir. Kentsel yeniden yaplandrma (urban redevelopment) politikasnn yaygn olarak kullanlmas, bu dnemin kentsel dnm projelerinin en nemli zelliidir.

PLANLAMA
2006/2

31

1990 sonrasndan gnmze kentsel dnmde kullanlan en yaygn mdahale biimi, kentsel yenileme ya da kentsel canlandrma (urban regeneration)dr. Bu dnemin nde gelen zelliklerinden biri, ok-aktrl ve oksektrl ibirliklerine bal kentsel dnm srelerinin varolduunun kabul edilmi olmasdr.

olmak zere, kta Avrupas ve Kuzey Amerikada kentsel dnmn katalizrleri olarak ileyecek nc projeler yaplmtr (Hubbard, 1995; Hall ve Hubbard, 1996; Noon ve dierleri, 2000). Birminghamda Senfoni Saray ve Kltr Merkezi, Londrada Canary Wharf1, Liverpoolda Albert Docks2, Rotterdamda Rotterdam Waterstad3 ve The Cultural Triangle4, New Yorkda Battery Park City4, ve South Street Seaport6 1980lerin nc projelerine rnek olarak verilebilir. Bu tr projeler, geni alanlar kapsayan, kentsel ilev eitlilii ieren, kamu yararndan ok yatrmcsnn karn n plana karan projelerdir. Bu projelerin dier nemli zellii, knt alanlarna tamamen yepyeni imajlar gelitirerek, bu alanlara ve kente hem potansiyel ulusal ve uluslararas yatrmc ve mteri hem de turist ekmektir (Paddison, 1993; Loftman ve Nevin, 1996; Jeffrey ve Pounder, 2000). Baka bir deyile, 1980lerin nc projelerinin yaratt yeni imajlar, bulunduklar kentlerin pazarlanmasnda da sklkla kullanlmtr. 1980lerin dnm projelerinin birou kamuzel sektr ibirlikleriyle gerekletirilmitir (Paddison, 1993; Atkinson ve Moon, 1994; Hall ve Hubbard, 1996). Bu projelerde, zel sektrn rol n plana karlrken, kamu sektr (zellikle merkezi ynetim) temel altyap sunumu ve arazi slahn salayarak, kentsel dnmn gerekleecei bu alanlara zel sermaye ve yatrmclar ekme roln stlenmitir. Kamunun dier bir rol, dnm projelerini yrtecek ortaklklar salayacak kurumsal rgtlenmeleri kurmaktr. Merkezi ynetimin nclnde kurulan, zel ve kamu sektrnden birok paydan yer ald kentsel yaplandrma birlikleri7 bu tr rgtlenmelerin nde gelenlerindendir.

1990 sonrasndan gnmze kentsel dnmde kullanlan en yaygn mdahale biimi, kentsel yenileme ya da kentsel canlandrma (urban regeneration)dr. Bu dnemin nde gelen zelliklerinden biri, ok-aktrl ve ok-sektrl ibirliklerine bal kentsel dnm srelerinin varolduunun kabul edilmi olmasdr. Kamu ve zel sektr yannda, gnll kurulularn ve toplumun deiik kesimlerinin kentsel dnm srelerine katlmlarnn salanmasnn nemi vurgulanm; ve buna ynelik yeni yasal dzenlemeler ve kentsel dnm programlar getirilmitir. rnein, knt alanlarna temel altyap sunumu ve arazi slahnda kamu sektr teviki ile zel sektr ve dier aktrlerin dnm srelerinde aktif rol almas salanmaya allmaktadr. 1990lar, kentsel dnm projelerinde yerel ynetimlerin de etkin rol ald yllardr. Bu dnemin kentsel politikalar, rekabeti, ibirliki ve giriimci ynetim anlayyla hareket eden yerel ynetimlerin oluumunu desteklemitir (Stewart, 1994; Hall ve Hubbard, 1996). 1990lar, ayn zamanda, kentsel dnm alannda yeni kurumsallamalarn oluturulduu yllardr. Bir taraftan, blgesel lekte yeni kurumsal rgtlenmeler gelitirilmitir. ngilterede kentsel knt alanlarnn canlandrlmasnda zel sektr kurulular, yerel ynetimler, sivil toplum rgtleri, ve farkl toplumsal kesimlerle ortaklklarn kurulmasna nclk eden, nansal kaynak salayan ve blgesel lekte alan kentsel canlandrma ajanslar8 bu trden kurululardr. Dier taraftan, zellikle 1990larn sonlarna doru, kentsel canlandrmada zel sektr danmanl n plana kartlmtr. Kentsel canlandrma irketleri9 ad altnda ortaya kan bu danmanlk irketleri, ngilterede

PLANLAMA
2006/2

1 Londradaki eski liman alannn dnyann en nemli nans merkezlerinden birine dntrlmesi projesidir. Canary Wharf, 20. yyin en nde gelen ticari megastrktrlerinden saylmaktadr (Crilley, 1993). 2 Liverpool eski liman alannn dnm projesidir. Bu proje araclyla, Albert Dock, yeni bir marina, alma park (business park), konut, ticari ve elence kullanmlarnn gelitirilmesiyle canlandrlmaya allmtr (Moore, 1990). 3 Bu proje, geleneksel limann tekrar inas ile birlikte, bir deniz mzesi, astropikal havuz cenneti, Imax sinemas, drt yldzl otel ve eitli lokantalar iermektedir. Ayrca, projede, bir os ve konut blou bulunmaktadr (Hajer, 1993). 4 Bu proje, ada sanat mzesi, yeni sergi saray, Ulusal Mimarlk Enstits, ve daha ok st-gelir gruplarna hitap edecek caf ve lokantalar iermektedir (Hajer, 1993). 5 Manhattann gneyinde bulunan Battery Park, 1980lerin banda yeniden gelitirilmitir. Battery Park City Projesi, orta gelir grubuna ynelik kiralk konutlar ieren superbloklarn yan sra, 34 ve 51 katl 4 kuleden oluan Dnya Ticaret Merkezi ve 1.2 mil uzunluunda deniz kenar boyunca uzanan yaya yolu ve ak alanlar kapsamaktadr (Fainstein, 1994). 6 Bu proje, Manhattandaki eski limanlardan biri olan South Street Seaportun ak hava mzesine dntrlmesini iermektedir. Proje ayn zamanda zel sektr tarafndan kontrol edilen yksek dzeyde ticarilemi kamusal mekanlardan olumaktadr (Delippis, 1997). 7 Urban development corporation, Trkeye kentsel yaplandrma birlikleri olarak evrilmitir. 8 Urban regeneration agency, Trkeye kentsel canlandrma ajanslar olarak evrilmitir. 9 Urban regeneration company, Trkeye kentsel canlandrma irketi olarak evrilmitir.

32

knt alanlarnda dnm projelerinin hazrlanmasndan hayata geirilmesine, ok paydal ortaklklarn kurulmasndan yrtlmesine, nansal kaynak bulunmasna kadar kentsel dnmn birok etabnda nc rol oynamaktadrlar. 1990 sonras, kentsel dnme yaklam da deimitir. 1980lerde kentsel dnmde mekann ziksel ve ekonomik boyutlarna vurgu yaplrken; 1990lardan itibaren, ancak mekann ziki, ekonomik, toplumsal ve evresel boyutlarna, ayn zamanda kentsel dnmn yasal, kurumsal, rgtlenme, izleme-deerlendirme srelerini btnleik olarak ele alan bir yaklam gelitirildiinde kentsel canlandrmada kamu yararnn en st dzeye karlabilecei gr yaygn olarak savunulmaya balanmtr. Bu yaklama paralel olarak, dnemin bir dier nemli zellii ise, ekonomik, toplumsal ve evresel faktrlere dayanlarak, srdrlebilir kent ve blgelerin gelitirilmesine ynelik ihtiyalarn kabul edilmesidir. zellikle Avrupada, deriik kent10 gelitirilmesi, ve ekonomik, toplumsal ve evresel kaynaklarn etkin ve verimli kullanmn salayacak kentsel dnm politikalarnn uygulanmas amacyla, kent merkezlerinin yeniden canlandrlmas, kentsel genilemenin ve yaylmann snrlandrlmas, ok-ilevli kentsel alanlarn ve srdrlebilir ulam tekniklerinin gelitirilmesi, doal ve tarihi mirasn korunmas gibi bir ok ana politika bal, kent planlama gndeminde tartlmaya balanmtr (Jeffrey ve Pounder, 2000). Kentsel canlandrma projeleri araclyla kentlerin pazarlanmasna halen devam edilmektedir. Ancak, 1980lerden farkl olarak, gnmzde kentsel canlandrma projeleri, kent pazarlama programlarnda, kentlere yeni imajlar yaratmaktan ok, kentlerin varolan tarihi ve kltrel mirasn n plana karacak imajlarn kullanmaktadrlar. Tarihi ve kltrel miras ile ekonomik gelime arasndaki gl ban neminin anlalmas,

1990lardan itibaren kentsel korumann (urban conservation) da kentsel dnmde n plana kmasna neden olmutur. Son dnemde zellikle Avrupa kentlerinde kentsel koruma amal canlandrma projelerinin drt alanda yapld tespit edilmitir: a) knt haline gelmi tarihi merkezlerin canlandrlmas, b) tarihi merkezlerin iyiletirilmesi, c) tarihi deeri olan sanayi ve ticaret alanlarnn canlandrlmas, d) kk ve orta byklkteki tarihi kentlerin korunmas (Drewe, 2000). 1990lardan itibaren, kentsel canlandrma projeleri amalarna gre eitlilik gstermektedir. Manchesterda Salford Quays ve Plymouthda Sutton Harbour Canlandrma Projesi, hem ziksel slah, hem evresel iyiletirme, hem de ekonomik canlandrmay amalayan projelere rnektir (Jeffrey ve Pounder, 2000). Buna karlk, Massachusett-Boston yaknlarnda Lowell, Halifaxda Dean Clough ve Newcastleda Cruddas Parkda yaplan kentsel canlandrma projelerinin toplumsal ierikleri n planda olan projelerdir. Bu projelerde, toplumun ekonomik refah dzeyini iyiletirici dnm stratejileri n planda tutularak, knt alanlarnda yaayan insanlara, yeni i ve eitim imkanlar salanm; yeniden topluluk olabilmelerine ynelik katlml srelerle toplumsal dnmn salanmasna allmtr (Noon ve dierleri, 2000). Duisburg Nordda Emscher Park IBA11 ve Newcastleda Grainger Town12 projeleri, kltrel ve tarihi mirasn n plana karld kentsel canlandrma projeleridir. Bu projeler, ayn zamanda, kent pazarlama programlarnda katalizr olarak kullanlarak, kentlere ulusal ve uluslararas yatrmlarn ekilmesini hedeflemektedir. 1990larde uygulanan baz kentsel canlandrma projeleri ise kltrel etkinliklerin nclnde kentsel dnm salamay amalamaktadr (Fraser ve dierleri, 2003). Glasgow, Dublin, Rotterdam gibi Avrupann kltr bakentleri olma yarn kazanan kentler, kent merkez ve

10 11

Campact city, Trkeye deriik kent olarak evrilmitir. Emscher Park, Almanyada eski sanayi blgesi olan Rurhda yaplmtr. Eski sanayi binalar, Emscher Park boyunca, elence ve dinlence alanlarna ve sanat eserlerine dntrlmtr (Percy, 2003). Bylece knt alan, tamamen farkl bir amala kullanlrken, yeniden canlandrlmas salanmtr. 12 Grainger Town, ngilterenin kuzeydousunun bakenti olarak kabul edilen Newcastle upon Tynen 19. yyda ina edilen kent merkezidir. 20. yyn bandan itibaren ekonomik, toplumsal ve ziksel olarak gerileme yaayan Grainger Town zerine 1970lerden itibaren birok restorasyon projesi hazrlanm ve uygulanmitr. Ancak bunlarn hibiri bu alandaki kentsel gerilemeyi engelleyememitir. Buna karlk, 1990larn banda Grainger Town Projesiyle, Grainger Townda tekrar ekonomik, toplumsal ve ziksel canlanma salanmtr.

PLANLAMA
2006/2

33

eperlerindeki, eski liman ve sanayi alanlarndaki knt alanlarnn canlandrmasn bu tr projelerle salamlardr. Edinburgh ve Utrecht ise, tarihi ve kltrel miraslarn koruma odakl dnm projeleriyle n plana kan ehirlere rnektir. Kentsel canlandrma projelerinde dier kullanlan stratejilerden birisi de, turizmin canlanmasn salayan, zel ya da rutin dzenlenen organizasyonlardr (Fraser ve dierleri, 2003). Spor karlamalar, konserler, sanat festivalleri gibi organizasyonlar kentlerin imajn iyiletirmekle birlikte, bu kentlere, turist ve yatrm ekmekte, bylece yeni i olanaklarnn gelimesini salamaktadr. Barcelona, Atina, Porto, Orlando, New Orleans, Pekin gibi kentler bu tr organizasyonlar sayesinde, hzla gelimi ve dnya kentleri arasnda n sralara ykselmilerdir. Sonu olarak, 19. yydan bugne kentlerdeki toplumsal, ziksel, ekonomik ve evresel bozulmaya zm bulmak amacyla uygulanan kentsel dnm politikalar ve mdahale biimlerinde nemli bir eitlilik ve zenginlik bulunmaktadr. Bat ve Trk yazn incelendiinde, yukarda sz edilen kentsel dnm stratejilerinin dnda, kentsel salklatrma (urban rehabilitation), kentsel canlandrma (urban revitalisation), kentsel koruma (urban preservation, urban conservation), eski dokuda yeni bina yapm (inll development), kentsel bezeme (urban refurbishment), yeniden kentletirme (re-urbanisation), kentsel salamlatrma (urban strengthening) ve yeniden yerletirme (urban relocation) gibi stratejilerin de bulunduu grlr (Gnay, 1994). Tm bu stratejiler, bu blmde sz geen temel stratejilerin kapsam ierisinde grlebilir.

projelerin dnm strateji ve politikalar, zaman iinde deien ekonomik, toplumsal, ziksel ve evresel koullara gre tekrar gzden geirilmektedir. Bu projelerin ikinci ortak zellii, ibirliki ve katlml planlama13 yaklamyla gelitirilmi olmalardr. Kentsel dnm politikalarnn baaryla hayata geirilmesindeki en nemli etkenlerden birisi, zel sektr, kamu sektr, gnll kurulular ve toplumun farkl kesimlerinin ortaklklar ve uzlamalar zerinde gelimi olmalardr. Bu nedenle, Bat yaznnda baarl olarak tanmlanan kentsel dnm projeleri mzakereci yntemlerle gelitirilmitir. Bir baka deyile, projelerin aratrma, gelitirme, uygulama, izleme ve z deerlendirme srelerinde mzakereci ve katlml yntemler uygulanmaktadr. Bunun iin kentsel dnm projelerinde i adamlar ve esnaf forumu, mahalle veya blge sakinleri forumu, kentsel tasarm paneli gibi eitli aktrlerin katlmna ynelik platformlar oluturulmaktadr. ok-aktrl ve ok-sektrl koalisyonlara bal olarak kurulmu olmalar, bu projelerin dier bir nemli zelliidir. Cartera (2000) gre, ok-aktrl ve ok-sektrl koalisyonlarn varl, kentsel dnm projelerinin baarlarnn srdrlebilirlii asndan vazgeilmezdir. Kentsel dnm projelerinin baka bir zellii ise, kentsel dnm probleminin ziksel mekan yannda, ekonomik, toplumsal ve evresel boyutlarn da ele alan kapsaml ve btnleik bir yaklama sahip olmasdr. Bu projelerde, ayn zamanda, yasal, kurumsal, rgtlenme ynlerin yan sra, projenin izleme ve deerlendirme, geri-bildirim sreleri de nceden kurgulanmaktadr. Uygulama srelerinde, belirli aralklarla projelerin baarl yrtlp/yrtlmediine dair incelemeler yaplmakta; geri bildirimler araclyla, kentsel dnm strateji ve alt politikalar gzden geirilmektedir. Batdaki kentsel dnm deneyimi, baarl projelerin yerel balaml olduklarn gstermitir. Bat yaznnda, kentsel dnm projelerinin gelitirilmesinde ideal zm modelleri nerilmemektedir. Yerelin koullarnn, sorun ve ihtiyalarnn incelenmesi ve aratrlmas ve ona gre zmler nerilmesi gerektii vur-

Batdaki Baarl Kentsel Dnm Projelerinin zellikleri

zellikle 1990larn bandan itibaren Bat yaznnda baarl saylan kentsel dnm projelerinde n plana kan baz ortak zellikler bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, bu projelerin stratejik planlama yaklam ile gelitirilmi olmasdr. Bu projeler, belirgin bir vizyon dorultusunda tasarlanan stratejileri izlemektedir. Esnek bir planlama anlayna bal olarak gelitirilen bu
PLANLAMA
2006/2
13

Collaborative planning, Trkeye ibirliki ve katlml planlama olarak evrilmitir.

34

gulanmaktadr. Bunun iin, yerele bal kentsel dnm problemlerinin ak bir biimde tanmlanmas gerekir. Kentsel dnm politika ve stratejilerine uygun bir kurumsal rgtlenmenin oluturulmas, projelerin baarl olarak hayata geirilmesi asndan ok nemlidir. Baarl olarak saptanan kentsel dnm projelerinin bazlarnda varolan kurumsal yapda uyum almalar yaplm; hatta yeni kurumsal yaplanma ve rgtlenmeler hayata geirilmitir. Batdaki baarl kentsel dnm projelerinin son ortak zellii ise, kollektif abay harekete geiren projeler olmalardr (Bailey, 1995; Healey ve dierleri, 1995; Parkinson, 1996). Bu nedenle, bu projelere yukarda bahsedilen mzakereci yntemlerle zel ve kamu sektrnn, gnll kurulularn ve toplumun farkl kesimlerinin desteinin ve katlmnn salanmas arttr. Kentsel dnm politikalarnn baarlarnn sreklilii, ancak yukarda bahsedilen paydalarn projeleri sahiplenmesi ile salanabilmitir.

dk gelitirilmi kentsel alanlarn yasallatrlmas ve salklatrlmas, prestijli yeni merkezi i alanlar, fuar, alveri, elence merkezleri, konut alanlarnn gelitirilmesi ynnde ulusal ve uluslararas byk sermaye basks, kylarda doal evrenin tahribine yol aan uluslararas tatil kyleri, golf sahalar gibi alanlarn gelitirilmesi, altyap yatrmlarndan yoksun ve varolan kentsel ve doal dokuyu gznne almadan hzla gelien ikinci konut alanlar gibi birok kentsel dnm problemi ile kar karyadr. lkemizde kentsel dnm tek bir sre ya da problem alan olarak gren yaklamlarn braklmas gerekmektedir. Bu tr yaklamlarla gelitirilen yasal ve kurumsal dzenlemeler, Trkiyede birbirinden farkl kentsel dnm problemlerini zmek asndan yetersiz kalacaktr. Ayrca, lkemizde kentsel dnme ynelik problem alanlarnn ak bir biimde tanmlanmas ve bu problem alanlar ierisinde ncelikli olanlarnn belirlenmesi; yasal, kurumsal ve nansal dzenlemelerin bu tr ncelikli dnm alanlar iin bir an nce yaplmas gerekmektedir. lkemizde farkl dnm problemlerine kar verilen cevaplarda, genelde dnm sorunlar ziksel mekann dnmne indirgenmi; dnmn toplumsal, ekonomik ve evresel boyutlar gz ard edilmitir. Halbuki, kentsel dnm, ziksel mekann dnmnn yan sra, sosyal geliim, ekonomik kalknma, ekolojik ve doal dengenin korunmas ve srdrebilirliinin salanmas ile birlikte kapsaml ve btnleik bir yaklamla ele alnd takdirde baarya ulaabilir. Bu nedenle, Trkiyede kentsel dnm projelerinin gelitirilmesinde, ziksel evrenin dnmyle birlikte, istihdam olanaklarnn artrlmas; ekonomik canlln yitiren alanlara yeni ekonomik aktivitelerin ekilmesi; buna ynelik tevik programlarnn gelitirilmesi; yerel giriimcilii destekleyici kredi programlarnn oluturulmas; vasfsz emein kalitesinin artrlmasna ynelik eitim kurs ve programlarnn almas; mekansal ve toplumsal gvenlii artrc nlemlerin alnmas; ken kentsel mekanlarda toplumun eitim ve salk ihtiyalarna ynelik projelerin balatlmas; doal ve enerji kaynaklarn hem korunmas, hem de etkin ve verimli kullanlmasna ynelik stratejilerin gelitirilmesi gibi toplumsal, ekonomik ve evresel deerleri n plana karan politikalarn da bulunmas gerekmektedir.

Trkiyede Kentsel Dnm Projelerinde Ele Alnabilecek ncelikli Konular, lkeler ve Sreler
Trk kentleri kentsel dnm konusunda, Bat ile benzerliklerle birlikte, olduka nemli farkllklar gstermektedir. Bu farkllklar, Trkiyenin yaad ekonomik ve siyasal koullarla birlikte, tarihi, toplumsal, kltrel yapsndan kaynaklanmaktadr. Trk kentlerinin mekansal yaps ve dnm srelerinin ekillenmesinde, bu dinamiklerin rol byktr. Bu nedenle, Trkiyenin ekonomik, siyasal, toplumsal, kltrel ve evresel dinamiklerine uygun kentsel dnm mdahalelerinin gelitirilmesi gereklidir. Bununla beraber, Batda yaanan kentsel dnm konusundaki deneyimlerden yararlanmak ve lkemizin dinamiklerine uygun hale getirerek kullanmak nemlidir. Batda ok eitli kentsel dnm problemlerine cevap verebilmek iin farkl mdahale biimleri gelitirilmitir. Trkiyede kentsel dnmde en ok n plana karlan konu gecekondu alanlarnn dnmdr (Trel ve dierleri, 2005). Gnmz Trk kentleri, depreme dayankl kentsel mekanlarn gelitirilmesi, doal, tarihi ve kltrel mirasn korunmas, yasa d ve yaam kalitesi

lkemizde farkl dnm problemlerine kar verilen cevaplarda, genelde dnm sorunlar fiziksel mekann dnmne indirgenmi; dnmn toplumsal, ekonomik ve evresel boyutlar gz ard edilmitir.

PLANLAMA
2006/2

35

Trkiyede merkezi ynetimin kentsel dnm sorunlarna belirli ilkeler dorultusunda tutarl ve kapsaml bir tavr gelitirmesi gerekmektedir.

Trkiyede kentsel dnm sorunlarna cevap, belirli bir plan ve program dahilindeki siyasal mdahalelerden ok, piyasa koullarna, toplumun spontan zmlerine ve merkezi ve yerel ynetimlerin karlkl etkileimlerine dayanlarak verilmitir (Trel ve dierleri, 2005). Trk kentleri, Bat kentlerinden daha hzl dnm sreleri yaamaktadr (Trel ve dierleri, 2005). Bu dnm denetleyen, ynlendiren kurumsal ve yasal dzenlemeler, ve getirilen planlama yaklamlar, ou kez dnmn gerisinden gelmitir (Trel ve dierleri, 2005). Kentsel dnm mdahalelerinin gelitirilmesine nclk eden aktrler, nce kamu kurulular, sonra piyasa ve zel birey ve kurululardr. Bu anlamda, Trkiyede merkezi ynetimin kentsel dnm sorunlarna belirli ilkeler dorultusunda tutarl ve kapsaml bir tavr gelitirmesi gerekmektedir. Bu ilkeler, kapsaml ve btnleik yaklam, stratejik planlama anlay, ibirlikli ve katlml planlama srelerinin benimsenmesinin yan sra, srdrlebilirlik, ok boyutluluk, olanaklara eit eriim, yaam kalitesinin artrlmas gibi temel ilkelerdir. Ardndan, merkezi ynetim tarafndan, bu tr ilkelerin uygulamasna ynelik yasal, kurumsal ve nansal dzenlemelerin belirli bir btnlk ve tutarllk iinde kurgulanmas gerekmektedir. Genel ilkelerin yan sra, yerelliklerin zellikleri ve zgnlkleri gz ard edilmemeli; kentsel dnm stratejilerinin gelitirilmesinde, yerelliklere zel zmler n plana karlmaldr. lkemizde her kent ayn kentsel dnm sorunlarn yaamamaktadr. Her yerelliin kendine zg sorun ve potansiyellerinin, kst ve tehditlerinin tespit edilmesi; bunlara bal dnm strateji ve politikalarnn gelitirilmesi arttr. Bu anlamda, yerele zg gvenilir bilginin retilmesi nem kazanmakta; hem yerel ynetimlere, hem de niversitelere nemli roller dmektedir. Bununla birlikte, yukarda bahsedilen ilkelere bal kentsel dnm projelerinin gelitirilmesi, belirli bir yetkinlik ve bilgi dzeyini gerektirir. Trkiyede belediyelerin en nemli problemleri arasnda bulunan yetimi ve yetkin eleman yetersizliine ynelik, hem eitim kurumlarna hem de merkezi ynetimlere nemli sorumluluklar dmektedir. rnein, merkezi ynetim kurumlar, yerel ynetimler iin kentsel dnm

alanlarnda hazrlayacaklar planlarda kullanmalar gereken ilke ve standartlar ieren detayl rehberler (guidelines) hazrlayabilir; bu rehberlere gre gelitirilmi projelerin uygulanmasna ynelik tevik/destek programlar gelitirerek, bu tr temel ilkelerin kentsel dnm projelerinde hayata geirilmesini salayabilir. Bu tr klavuzlarn hazrlanmasnda merkezi ynetim kurulular yan sra, niversitelerin katklarnn da alnmas gerekir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken en nemli unsur, bu tr rehberlerle, kentsel dnm projelerinde yerelin zelliklerinin ve zgnlklerine vurgunun kaybolmamas, prototip, her yere uygulanabilir kentsel dnm projeleri ve mekanlarnn retilmemesidir. lkemizde 1980 sonras planlama ve denetleme pratikleri tepeden inme ve merkeziyeti zelliklerini kaybetmeye balam; toplumu dlamayan katlml planlamay hayata geirmeye ynelik tartmalar, uygulamalar ve kurumsal dzenlemeler yaplmaya balanmtr (Trel ve dierleri, 2005). Bu olumlu gelimelere ramen, lkemizde kentsel dnmde kamu ve zel sektr kurulularnn, gnll kurulularn ve toplumun ilgili kesimlerinin katlmn salayacak ortaklklarn kurulmas iin nemli abalarn harcanmas gerekmektedir. ncelikle merkezi ve yerel ynetimlerin, kentsel dnmde rol ve sorumluluklarnn ak bir biimde belirlenmesi; ve bunlara bal olarak kentsel dnm projelerinde bu kurumlarn eylem alanlarnn planlanmas gerekmektedir. zellikle yerleik halkn ve yerelin geleceinde sz sahibi bulunan aktrlerin dnm projelerine dahil edilmesi, kentsel dnm projelerinin srdrlebilirlii asndan son derece nemlidir. Kentsel dnm projeleri, uzun-vadeli projelerdir. Bu projelerde, kurumsal yaplar deikenlik gsterseler de, farkl ilgi gruplar arasnda ileyen ortaklklarn oluturulmas ve srdrlmesi gerekmektedir. Kentsel dnm projelerinin srdrlebilirliindeki dier nemli etken, ilgi gruplar tarafndan projelerin sahiplenilmesinin ve harekete geirilen ortak abann devamllnn salanmasdr. Gnmz Trk kentleri zellikle st-gelir gruplar, turistler, beyaz yakal gruplar gibi toplumun belirli bir kesimine hizmet verecek kentsel mekanlarn gelitirilmesine ynelik ulusal ve uluslararas sermayenin basks altndadr. Ku-

PLANLAMA
2006/2

36

kusuz kentsel dnm sorunlarnn zmnde byk lekli sermayenin varl nemlidir. Ancak, birok lkede olduu gibi, Trkiyede de, zellikle 1980 sonras byk lekli ulusal ve uluslararas sermayenin kar gdsnn n planda olduu dnm projeleri sonucunda, kentlerin gereksiz yaylmasna, kltrel, tarihi ve doal zenginliklerin tahribine, ekonomik, toplumsal ve evresel srdrlebilirlik ilkesine kar, kamu kaynaklarnn verimsiz kullanmna, ayn zamanda srafna, yerele zg olmayan, toplumsal eitsizlii, dlamay ve kutuplamay artran kentsel mekanlarn yaratlmasna yol amtr. Kentsel dnm projelerinde ulusal ve uluslararas byk lekli sermayenin varlnn yukarda bahsedilen olumsuzluklar azaltmaya ynelik kullanlmas, ve kentsel dnmde orta ve kk lekli yerel (ulusal) sermayenin katlmnn salanmasna ynelik stratejilerin merkezi ve yerel ynetimler dzeyinde desteklenmesi gereklidir.

Donnison, D. (1993) Agenda for the future. Campell McConnell (der.) Trickle Down on Bubble Up? London: Community Development Foundation. Drewe, P. (2000) European experiences. Peter Roberts ve Hugh Sykes (der.) Urban Regeneration. London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage. 281-293 Fainstein, S.S. (1994) The City Builders. Massachusetts, Oxford: Blackwell Fraser, C., C. Couch, ve S. Percy (2003) Review. Chris Couch, Charles Fraser ve Susan Percy (der.) Urban Regeneration in Europe. Oxford, Malden, Iowa, Victoria, Berlin: Blackwell. 210-217 Gnay, B. (1994) Kentlerin yeniden retilmesi sreleri. Mimarlk 249:111-114 Hajer, M.A. (1993) Rotterdam: re-designing the public domain. Franco Bianchini ve Michael Parkinson (der.) Cultural Policy and Urban Regeneration: The West European Experience. Manchester, New York: Manchester University Press. 48-72 Hall, T. ve P. Hubbard (1996) The entrepreneurial city: new urban politics, new urban geographies? Progress in Human Geography. 20(2): 153-174 Healey, P., S. Cameron, S. Davoudi, S. Graham & A. Madanipour (der.) (1995) Managing Cities: The New Urban Context. Chichester: John Wiley and Sons Hubbard, P. (1995) Urban design and local economic development. Cities 12(4): 243-251 Jacobs A. ve D. Appleyard (1987) Toward an urban design manifesto. lk yaynland yer: American Planning Association Journal. Richard T. LeGates ve Frederic Stout (der.) The City Reader. 2. bask (2000) London ve New York: Routledge. 491502. Jeffrey, P. ve J. Pounder (2000) Physical and environmental aspects. Peter Roberts ve Hugh Sykes (der.). Urban Regeneration. London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications. 86-108 LeGates, R.T. ve F. Stout (1998) Modernism and early urban planning, 1870-1940. lk yaynland yer: Early Urban Planning, 1870-1940. Richard T. LeGates ve Frederic Stout (der.) The City Reader. 2. bask. London, New York: Routledge. 299-313. Lichfield, D. (1992) Urban Regeneration for the 1990s. London: London Planning Advisory Committee.

Kaynaklar
Atkinson, R. ve G. Moon (1994) Urban Policy in Britain. New York: St. Martins Press Bailey, N. (1995) Partnership Agencies in British Urban Policy. London: UCL Press Balchin, P.N. ve G.H. Bull (1987) Regional and Urban Economics. London: Harper and Row Boddy, T. (1992) Underground and overhead: Building the analogous city. Michael Sorkin (der.) Variations on a Theme Park. New York: The Noonday Press. 123-153 Carr, S., M. Francis, L.G. Rivlin ve A.M. Stone (1992) Public Space. Cambridge: Cambridge University Press Crilley, D. (1993) Megastructures and urban change: Aesthetics, ideology and design. Paul L. Knox (der.) The Restless Urban Landscape. New Jersey: Prentice Hall. 127-164 Couch, C. ve C. Fraser (2003) Introduction: the European context and theoretical framework. Chris Couch, Charles Fraser ve Susan Percy (der.) Urban Regeneration in Europe. Oxford, Malden, Iowa, Victoria, Berlin: Blackwell.1-17 Defilippis, J. (1997) From a public re-creation to private recreation: The transformation of public space in South Street Seaport. Journal of Urban Affairs. 19(4): 405-417.

PLANLAMA
2006/2

37

Loftman, P. ve B. Nevin (1996) Going for growth: Prestige projects in three British cities. Urban Studies. 33(6): 991-1019. Madanipour, A. (2000) Public space in the city. Paul Knox ve Peter Ozolins (der.) Design Professionals and the Built Environment. New York: John Wiley. 117-125. Moore, C. (1990) Displacement, partnership and privatization: Local government and urban economic regeneration in the 1980s. Desmond S. King ve Jon Pierre (der.) Challenges to Local Government. London, Newbury Park and New Delhi: Sage Noon, D., J. Smith-Canham ve M. Eagland (2000) Economic regeneration and funding. Peter Roberts ve Hugh Sykes (der.). Urban Regeneration. London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications. 61-85 Oc, T. ve S. Tiesdell (1997) The death and life of city centres. Taner Oc & Steve Tiesdell (der.) Safer City Centres: Reviving the Public Realm. London: Paul Chapman Publishing. 1-20 Paddison, R. (1993) City marketing, image reconstruction and urban regeneration. Urban Studies. 30(2): 339-350

Parkinson, M. (1996) Strategic approaches for area regeneration: A review and a research agenda. Joseph Rowntree Foundationn Alan Dnm Program (Area Regeneration Programme) kapsamnda sunulan bildirisi. Percy, S. (2003) New agendas. Chris Couch, Charles Fraser ve Susan Percy (der.) Urban Regeneration in Europe. Oxford, Malden, Iowa, Victoria, Berlin: Blackwell. 200-209 Roberts, P. (2000) The evolution, definition and purpose of urban regeneration. Peter Roberts ve Hugh Sykes (der.) Urban Regeneration. London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications. 9-36. Stewart, M. (1994) Between Whitehall and town hall. Policy and Politics. 22(2): 133-145 Trel, A., S. Osmay, M. Gven, A. Atav, M. Akkar (2005) stanbul Eylem Planlamasna Ynelik Mekansal Gelime Stratejileri Aratrma ve Model Gelitirme almalar. ODT: ehir ve Blge Planlama Blm.

PLANLAMA
2006/2

38

Kentsel Dnm, Tarihsel ve Gncel Bir Krlma Noktas m?

zdemir GNDOAN
ent planlamann aydnlanma ocuu olduunu sylemek fazlasyla kolay, ama insanln kurtuluunu kaleme almak bile ayp ve yersiz oldu. Gncel tartma balklarnn stesinden gerek anlamda gelmeye niyetsiz olunduunda, kent planlama ile aydnlanma dncesi arasnda kurulan balar sahte bir nitelik kazanarak birer aldatmacaya dntler. Gerek dnyevi yaammz deersizleirken, gelebileceine artk inanmadmz kurtulu gnleri topikleti. Gerek planlama etkinliimiz deersizletiine gre, imar mdrlklerinde kentsel dnm odas diye bir odann kurulmasna kimse bir ey demezdi, nk zaten neler olmuyordu ki. Sadece planlama disiplininde deil, lkemizde de kaygszlk, teorik ve brokratik titizliklerin kaybedilmesi, srgit sorumsuzluk en yaygn olan davran biimleri durumunda. nsanlarn ve kurumlarn bu derece yozlamasna, bu derece teslim olmasna, dncelerine tutarl biimde sarlmamasna, insanlarn mzii bile dinlerken haz duygusunu yitirmesine sebep olan ey gncel ve tarihsel bir sorundur. Her tarihsel sorun kendisini belirli gncel tartma balklarnda aa vurur ve kurtulu ancak bu kavramlar zerindeki mcadelelerle gelir. Toplumsal rme ve devletin zlmenin stste bindii bu yaadmz dnem, planclarn karsna bir yn sorunu da kard. Meclisten kan yeni yasalar, metropol kent meclislerinin mekana mdahaleleri ile birleerek kentleri dn olmayan bir yola soktu. Bugnlerde tartmay en fazla hak eden kavramlardan biri de kentsel dnm kavram.

ehir Plancs

Ama acaba bu kavram dier pek ok kavram gibi moda olup sonra gelip geecek mi, yoksa kurtulu gnlerinin ve tarihin nemli bir krlma noktasn m temsil ediyor? Kentsel dnm kelimesi, kent planlamaya az ok yakn olan herkesin, konuyla ilgili bir ya da iki kitap kartranlarn azndan rahatlkla kabilir. nk kent bir olu srecindedir ve kentin bir yerden baka bir yere doru gittiini anlatabilmek iin kentsel dnm kavramna hemen bavurmakta bir saknca yoktur, yadrganacak hibir ey de yoktur. Ama artk o kavramda eskisinden farkl bir soukluu hissetmemek mmkn deil, iimize sinmeyen bireyler var ve bu salt kavramn kendinden gelen bir durum deil Derinlemesine bakmak zorundayz. Baz kavramlar, o kavram insanlarn gndemine sokan kimselerin kavrama ykledikleri anlamn ok tesine geer ve baka baka eyleri ifade etmenin bir arac haline gelir. Hatta insanlarn gndemine girdii iin kavramn erevesini izmeye alanlar bile, onun farkl farkl kavramlarla ilikisini kurup snflandrmaya alrken, kendi eski bilgilerinin bir ksmn deersizletirerek, gncel konumalarnda bu yeni kavrama bavurmaya balar. Yani kavram eski pek ok tartmay da iine ekerek onlar sadeletirir ve yeniden tr. Bu ekilde kavramn tanmlanma biimleri zerinden tartmalar ve taraflamalar ortaya kar. Kukusuz bunu kavram kendi bana yapmaz ama kavramn toplumsal geri plan, konu olduu mcadele onu bu dzeye getirir. Acaba kentsel dnm de ylesi bir kavram m ve

PLANLAMA
2006/2

39

sunduu gncel mcadele tarihsel bir balama sahip olarak kurtulua kap aralayabilir mi? Trkiyede yeni bir kentin sfrdan kurulmas, apartmanlama, gecekondu nleme projelerinin hayata geirilmesi, blge kat nizamnn arttrlmas, slah imar planlarnn retilmesi, byk konut alanlarnn inas dnm projeleri gerekletirildi. Kent srekli bir dnm iindeydi. Ama tm bu gelimelerde kentsel dnm kavram ya da onu ima eden kavramlar kullanlm olsa bile yaplan iin kendisi, onun artrd genel anlamnn ounlukla nne geti. Hatta bir dnm projesinden bahis aldnda onun neresiyle ilgili olduunu ifade etmek iin yeri ve sorununu kapsayan proje isimleri verilirdi. nk kent zaten dnm geirirdi ve bunu yllardr grmekteydik, sorgulanmas gereksizdi. Ama artk kentin imarnda snrlar belirlenen tikelliin, yerinin, sorunlarnn ve kendine zg zorluklarnn ve birbir bu deiimleri ifade eden kavramlarn bir nemi kalmam, bunlarn yerini kentsel dnm kavram alm grnyor. Hatta yaknda planc ne ie yarar sorununa, planc kentin dnmn yapar bile denilebilir.

Kentsel dnm, ilk etapta insann aklna tarm-d alanlardaki yapl evrenin yine tarm d baka bir yapl evreye bilinli mdahale Kentsel dnm kavramnn, dier pek ok ile dntanm gereksizletirmesini salayacak kadar mesi gelir. gl olmas onun toplumsal bir mcadelenin Ama sorun nesnesi oluyor olmas ile ilgilidir. Ama pek ok kavram benzer bir zellie sahip olabilir. Bu bu kadar durumda sorulmas gereken; kavramn bu genellik basit deil- dzeyine ulamasnn kalc m yoksa, geici bir dir ncedurum mu olduudur? Yaz, bu sorunun cevabn likle sosyo- bulmaya alacaktr. politik bir mesele ile Tanmdaki Zorluklar uralmak- Kentsel dnm, ilk etapta insann aklna tarm-d alanlardaki yapl evrenin yine tarm tadr.
d baka bir yapl evreye bilinli mdahale ile dnmesi gelir. Ama sorun bu kadar basit deildir ncelikle sosyo-politik bir mesele ile uralmaktadr. Bunun iin topran zel mlkiyete konu olduu bir duruma ilikin bir varsaymmzn olduunu syleyelim. imdi teorik kavramsallatrma iin almas gereken byk zorluk vardr: birincisi toprakla ilgili bir nesne ile uralmasnn zgll, ikincisi kent-kr elikisi ve kentin zgll, ncs kentsel dnmn farkl tiplerinin bulunmas.

Konunun toprak ile ilgili boyutu nemlidir, nk toprak retilebilen birey deildir. Onun zerindeki yapy kullanan bir insan iin, yap tm kullanm deerini yitirmi ve mrn doldurmu olabilmesine karlk toprak hala bakas iin bir deiim ve kullanm deerine sahip olabilir. Bu nedenle toprakta bir kullanmdan baka bir kullanma srekli bir gei ya da dnm zorunlu olarak sz konusudur. Topran olduka doal bir zellii olan dnmn tek nedeni bir yapnn mrn doldurmas da deildir. Bir kullanm trnn gereksizlemesi ya da yapdaki eski ilevini yerine getirmesinin artlarnn ortadan kalkmas da mmkndr ve o yapya uygun baka bir ilev yeniden kazandrlabilir. Ancak dnmn doall henz mrn tamamlamam bir yapnn tm deerleri ile birlikte yok edilmesini, yani yklp yerine yenisinin yaplmasn da doallatrmamaldr. Tanm yapmadaki ikinci zorluumuz, kentsel dnmn sadece kentle ilgili bir dnm m, yoksa ayn zamanda kr da ilgilendiren bir dnm m, eer kr da ilgilendiriyorsa ona neden mekansal dnm deil de kentsel dnm dediimizin aydnlatlmas ile ilgilidir. Tarmsal rantn kentsel rantn bykln ve topran yatn etkilediini A. Smithden bu yana biliyoruz, nk kentli sadece barnma deil, gda ve giyim gibi kullanmlar olmadan kentli olamyor ve kentli bir insann nce karnnn doymas, sonra giyinmesi, daha sonra konuta sahip olmas gerekiyor. Aksi takdirde elinde sadece konutu varsa zaten satacaktr ve belirtilen ihtiyalarna ncelii verecektir. Bu nedenle herhangi bir kentsel dnm salt kentsel deil, krsal bir etkinliin de parasdr. O zaman kentsel dnm yerine mekansal dnmden mi bahsetmeliyiz. Kentsel dnm, genel olarak mekansal dnmn parasdr ancak kentsel bir dnmden bahsedebilmek iin zellikle kent olarak yere ilikin belirli saptamalar da yapmamz gerekir. Kentsel alan ilk olarak sermayenin geniletilmi yeniden retiminin alandr ve krsal bir yerleim gibi retim arac topraktan ibaret deildir. Konuyu daha ak aktarmak iin Marxtan aadaki tanmlar ve saptamalar aktarmamz gerekir. Marx, Kapital isimli eserinin Birinci Ciltinde sermayenin retim aralar, hammadde, yardmc malzemeler ve i aletlerince temsil edilen ksm,

PLANLAMA
2006/2

40

retim srecinde nicel bakmdan bir deiime uramaz dedikten sonra bu ksma deimeyen sermaye (c), dier yandan sermayenin, emek gc tarafndan temsil edilen ksm, retim srecinde bir deer deiimine urar, edeerini yeniden rettii gibi, bir fazlall da, artdeeri de retir diyerek bu ksma da deien sermaye (v) adn vermitir. Ayn almann ilerleyen blmlerindeki art-krn ranta dnmesi balkl ksmnda, Tarm-d nfusa oranla tarmsal nfusu srekli olarak azaltmak, kapitalist retimin niteliinde vardr, nk sanayide (dar anlamda) deimeyen sermayenin deien sermayeye gre art, deien sermayede, nispi bir azalma olsa da, mutlak bir artla birarada gider; te yandan tarmda, belirli bir toprak parasndan yararlanmak iin gerekli olan deien sermaye mutlak olarak azalr; bylece bu ancak yeni topraklarn ekime almas lsnde artabilir, ama bu da, gene, n koul olarak, tarm-d nfusta daha da fazla bir bymeyi gerektirir. (Marx, K., 2003, p: 563). demektedir. Bu yzden kentsel alan (tarm-d alan) srekli olarak ayn yerde makine ve fabrika saysn arttrarak sermayenin ve nfusun merkezilemesini salayabilecek yetenektedir. Yani kentsel alanda retime makinenin girmesi mutlak olarak nfus azalmasna sebep olmaz ve nfusu yeni fabrikalar kurarak altrabilmesi, ya da massetmesi mmkndr. Sermaye herhangi bir yere gitmekle kalmamakta, o yeri de kendine maletmekte, ama bunu onun biimlerine uygun bir biimde yapmaktadr. Bunun yannda farkl sanayi kollarndaki i balantlarn gelimesi ile kentsel alanda yaplacak bir dnm, krsal alandakine gre daha geni kesimleri derinden sarsabilir. Yani dnmn nndeki kentsel ifadesi, kavram kullananlar farketsin ya da farketmesi, kr-kent elikisi ve kentin bu zgl durumunu varsaymakta, sermayenin, yeri, kent olarak kendine maletmesini iermektedir. nc zorluk ise hangi tip kentsel dnmden bahsettiimiz ile ilgilidir. Kentsel dnm tanmazn yeniden retimi anlamna gelmektedir ve sabit sermayenin yeniden retimi sz konusudur. Bu yeniden retim, kendiliinden ve

bilinli ekilde olabilir. Bir mahallenin knt blgesine dnmesi, ticaretin konutu yemesi, ya da kaak kat arttrm vb. kendiliinden dnmlerdir. Bilinli dnm ise planlama kararlar ile mmkndr. Bugn kavram tanmlamada esas olan ikincisidir. Ama bilinli kentsel dnm de, arsa zerinde bir yapnn olup olmamas, yap varsa mrnn tamamlam olup olmamas, mrn tamamlamam ise bakm-onarm ya da ilev deiiklii anlamnda m yoksa ykp yerine yenisinin yaplp yaplmayacana gre farkllaabilir. Kullanld anlamyla kentsel dnm bunlarn hepsini ierse de en geerli karln yk-yap ile bulduunu biliyoruz. O zaman, kentsel dnm kavram ebeke ve yollardaki bakm, onarm, tarihi dokulardaki devresel ve ksmi yenilemeler ya da kendiliinden gerekleen yava yava yeni bina inalar olarak sabit sermaye geniletmelerinin dndaki bilinli geniletilmi lekli bir yeniden retimdir. Kentsel dnm, geniletilmi lekli yeniden retimi basit biimde yerine koyma deil, birikim sonucu olarak yp-yap ya da imara ama biimindeki toplu inalar ile temsil edilir.

Sermayenin Yeniden retimi Olarak Tanmazn Yeniden retimi

Tanmla ilgili engelleri ksmen ortadan kaldrdmz dnelim. Kentsel tanmazn yeniden retimi mlkiyet ilikilerinin yeniden retimi demektir ve bu yan ile toplumsal ilikilerin btnn yeniden retimi gibi bir anlam da iinde barndrr. Kentsel tanmaz ile ilgili mlkiyet ilikilerinin, toplumsal ilikilerin yeniden retimi ile ilgisinin ve eklemlenmesinin nasl olduu farkl lkelere gre deiebilir. Kesin olan her trl kentsel tanmaz retiminin, toplumun yeniden retiminde ayn dzeyde etkili olmad ve bu karlkl ilikinin blm ilikileri zerinden yrddr. O zaman farkl kentsel tanmaz yeniden retimi etkinliklerinin toplumsal ilikileri ne dzeyde etkilediini nasl tanmlayacaz? Toplumsal yeniden retime ya da sermayenin yeniden retimine hem gelitirici hem de snrlayc bir etki yapan kentsel tanmaz retimi, bir mlkiyet ilikisi olduundan retilen deerin blmnde ne gibi bir deiiklie yol atn

PLANLAMA
2006/2

41

bilmemiz gerekir. Deeri rant olarak ele geiren toprak sahibinin karn bir ksmna el koyduunu biliyoruz. Ayn el koyma kentsel topraktaki tekel ranttan dolay ii cretlerinin de dmesine yol aar. Bunun yannda topran zel mlkiyete konu olmasndan dolay rantn toprak sahibi tarafndan alnmas sermaye sahiplerinin daha byk bir sermaye birikimi yaratmas ve sermayenin geniletilmi yeniden retimi salamasn snrladn da syleyebiliriz. Dier yandan kentsel tanmazlarn bal olduu mlkiyet ilikisi toprak sahipleri ve sermaye sahipleri arasndaki bir ittifakn yolunu aarak ii snf zerinde siyasi ve ideolojik bir basn uygular ve ii cretlerinin artmasnn nne de geebilirler. Bu ekilde sermayenin yeniden retimi iin gelitirici bir rol de stlenebilir. Byle bakldnda kentsel tanmazn yeniden retimi eski mlkiyet ilikilerini ok normal biimde srdrerek blmn eski oranlarnda devam etmesini salayabilir ya da blm oranlarnda bir deiiklik yaratarak sermayenin yeniden retimini glendirebilir ya da dnmn pratik olarak salanamamas sermayenin yeniden retimini zayflatabilir. Ama sermayenin yeniden retimini engelleyen ya da gelitiren eilimlerin tanmaz ilgilendiren bir mlkiyet ilikisine indirgenmesi sadece belirli zaman ve mekanda gerekleebilecek zgl bir durumdur. Sermayenin yeniden retiminin sorunlar acaba bugn kentsel tanmazn yeniden retimi sorununa m indirgenmitir, eer byle ise kentsel dnmn, kentsel tanmazn retimi ve yeniden retimindeki rol nedir? Acaba gerekten mlkiyet ilikisinin dnm olarak kentsel tanmazn yeniden retimi, sermayenin yeniden retiminde yaanan gncel krizi amann yegane yolu durumuna gelmi ve kentsel tanmazlarn yeniden retiminin de en kalc yolu kentsel dnm m olmutur? Bu sorularn cevaplanabilmesi iin birinci olarak kentsel tanmazn yeniden retimi ve sermayenin yeniden retimi arasndaki ilikide yaayan gelimelere, ikinci olarak da kentsel dnmn gncel anlamda kentsel tanmaz retimi iinde tuttuu yere baklmaldr.
PLANLAMA
2006/2

sermaye sahipleri iin, onlarn sahip olduu sabit ve dner sermaye kitlesinin paralar olmalarna karn mlkiyet engeli yznden basit bir uzant durumunda deillerdir. Bu sabit sermaye varlklar daha byk sermaye gerektirir, uzun dnemde tketilir ve belirli bir topraa balandklarnda sermaye olarak deerlenebilmeleri iin baka sermayeler iin kullanm deerleri barndrmalar gerekir. Bu anlamda kentsel tanmazlar mlk sahipleri asndan da grcye km ve tketilmeyi bekleyen yatrlm sermayelerdir. Yani toprak sahipleri snf bir yandan hibir deer retmeyen asalak grnmnde iken, dier yandan da sermayesini topraa yatrm ve basit bir sermaye sahibi gibi (rant da sermayesi olarak grerek) kr bekleyen bir konumdadr. Bu anlamda bir yandan kapitalist kiracnn karsnda gibi dururken, bir yandan da onun yannda yer almaktadr. Toprak sahibinin rantiye olduunu bir sreliine unuttuumuz da, sermayelerin yatrld farkl sektrlerden birini tercih eden bir kapitalist olarak grnecektir ve kendisini kesinlikle byle sanmaktadr. Bu haliyle kesinlikle gerektir ve bu ekilde yaamaktadr. Harvey (1985)in sermayenin mekana kaymas ya da uzun dnemli yatrmlarn olduu ikincil evrime kaymas olarak ifade ettii bu ekilde okunabilir. Yani sermaye yaad son krizlerle birlikte mekan retimine kaymaktadr. Bunun anlam aktr, sermayenin yatrld farkl sektrlerden biri olarak kentsel tanmaz retimi, sermayenin ar birikiminin akaca alanlardan biri olmu durumdadr. Bu sermayenin kendisini deerli klmasnn bir yolu olarak vardr ve sorun baka alanlarda kar oranlarnn dyor olmas ile ilgilidir. Ama sonunda bu alanda da kar oranlarnn dmesi tehlikesi vardr. Yani topraa balanm olan sermayenin tketilmesinde yaanan sorunlar sermayenin retimindeki skntlarn domasna yol aar. Bu durum sadece topraa belirli bir miktar sermaye yatrm olan zel mlk sahiplerinin deil, ayn zamanda yerel ynetimlerinde bir krizin iine srklenmeleri anlamna gelir. Askeri yatrmlar ve Ar-ge almalarnn artmasnn da yine ayn ekilde kar oranlarnn dier sektrlerde dmesine karlk retilen alternatif alanlar olduunu biliyoruz ve herbiri ayn tehlike ile kar karyadr. Bir yandan savalarn olmas silahlarn

Birinci olarak, kentsel tanmaz varlklar sabit sermayeler olarak dnlebilir. Bu varlklar

42

tketilmesi ve sermayenin, mlkiyet ilikilerini dntrmek iin eperdeki daha kk sabit sermayelerle ina edilmi mekanlar yklmas, dier yandan da ayn mekanlar yeniden retimine devam etmesi bir ksr dng gibi srekli devam edebilir gibi grnebilir ve sermaye bu yolla kar oranlarnn dmesini geciktirebilir. Fakat sermayenin bu yaylmas kendi iinde ve topraa daha byk sabit sermayeler yatrmlar yapmas onlarn savala yklmalarn da gletiren bir dinamik de yaratr. Birok adan Sovyetler Birliinin zlmesinden sonraki yllarn, tarihi 90 yl ncesindeki dneme geri gtrd dnceleri hakldr. Byle bakldnda sermayenin yeniden retiminde kentsel mekan yklp yeniden retilmesi yaadmz dnemin genel-geer kurallarndan biri haline gelmitir, emperyalizmin saldrganlklar kendisini en fazla mekann (yeniden) retiminde gstermektedir. Bu erevede kentsel tanmaz retimi artk daha saldrgan bir ekilde srmek durumundadr. Ama kendisini dizginleyemeyeceinden alaca yenilgiler onu daha byk bir krizin iine srklemektedir. Tekrar kentsel tanmaz retiminin iinde rant barndrdn dndmzde, toprak sahibi snflar ile kapitalist sermaye arasndaki uzlama bir anlna kayboluverir. Ama yaadmz dnemde belki de etkisi en az hissedilen ey aralarndaki kutsal ittifakn bozulmasdr. Bu anlamda kentsel tanmaz retimi sermayeyi snrlandran deil, daha ok gelimesini salayan bir konumda yer almaktadr. kinci olarak, genel olarak kentsel tanmazn yeniden retimi ile zel olarak kentsel dnm arasndaki farklla deinmemiz gerekir. Kentsel dnm geniletilmi yeniden retim olarak, sadece eski kentsel meskun alanlar iin deil, ayn zamanda henz yaplalmam ve yaplalmas dnlen kentsel alanlar iinde ileri srdmz bir kavramdr. Tanm erevesinde kentsel alanlardaki mlkiyetin dnmesinin sadece belirli biimleri (devresel ve ksmi yenilemeler, bakm, onarm ve sabit sermayenin yava yava geniletilmesi dndaki bilinli geni lekli yk-yap, imara ama, yeni yol ve ebeke inas biimleri) bu kavramda toplanm durumdadr ve birikimin deerlendirilmesinin yollarndan birini ifade etmektedir.

Yukarda bahsedildii gibi, kentsel tanmazn yeniden retiminin tm biimleri sermayenin yeniden retimini eit biimde etkilemez. Mesela kendiliinden gelimelerden gecekondunun yaygnlamas sermayenin retimi ve yeniden retiminin en temel yollarndan biri haline gelebilirken, tanmlarmz erevesinde kentsel dnm projesi diyebileceimiz cumhuriyetin ilk yllarndaki Ankara-Bahelievler konutlar sermayenin retimi ve yeniden retimindeki aksaklklar amann vazgeilmez yollarndan biri olmamtr. Yani kentsel tanmazlarn yeniden retimin sadece belirli biimleri belirli dnemleri karakterize etmektedir. Acaba Trkiyede sermayenin kentlemesi olarak ifade edilen 1980 sonras dnem, kentsel tanmazlarn yeniden retimi anlamnda kentsel dnm projeleri ile karakterize edilebilir mi? Desantralizasyon, slah imar planlar, gecekondu dnm projeleri ve byk apl yol ve ebeke inas vb. bunlarn herbiri yukarda ifade ettiimiz tanmlar erevesinde birer kentsel dnmdr. O zaman kentsel dnm, kentsel tanmaz retiminin en belirgin yollarndan biri durumuna gelmitir denilebilir. Bu durumda cevaplanmas gereken soru udur: bunlarn sermayenin yeniden retiminde tuttuklar yer ayn mdr? Sorunun daha detayl cevaplanabilmesi iin kentsel dnm srecine daha derinden bakmamz gerekiyor.

Kentsel Dnmde Birikim ve Ykm

Topraklarn zel mlkiyete konu olduu kapitalist toplumlarda ama sermaye iin sermaye retmektir. Sermaye retime girerek deerlenmesi ve daha byk bir sermaye haline gelmesi emek smrs ile gerekleir ve birikime yol aar. Birikim tketilir ve sadece eski deer yerine koyulursa bu basit yeniden retimdir, fakat birikim daha byk bir sermaye yatrm olarak gerekleirse bu durumda geniletilmi yeniden retim sz konusudur. Biz yukarda yaptmz tanma sadk kalarak basit yeniden retimi deil, geniletilmi yeniden retimi inceliyoruz. Bu nedenle birikimi (geniletilmi yeniden retim anlamnda) kolay anlayabilmek iin gkyznden yeryzne den sermaye damlalar olarak dnebiliriz, ama elbette sermayenin gerekte gkyznden dmediinin bilincinde olarak! Bu paralar biimde debilir: birincisi emek

Acaba Trkiyede sermayenin kentlemesi olarak ifade edilen 1980 sonras dnem, kentsel tanmazlarn yeniden retimi anlamnda kentsel dnm projeleri ile karakterize edilebilir mi?

PLANLAMA
2006/2

43

retkenliini arttrmadan genilemesine gelierek, ikincisi arttrarak derinlemesine gelierek, ncs her ikisi birden. Bizim kentsel dnm olarak ifade ettiimiz ey bunlarn n de ierir. Her durumda da kentteki toplam sermaye varlnn miktarnda eskisine gre bir art olacaktr. Toplam sermaye kitlesindeki art acaba rant miktarndaki art beraberinde mi getirir? Bu sorunun yantlanmas iin rant kuramlarna gei yapmak gerekecektir. Bildiimiz rant eitleri: farkllk rant I, II, mutlak rant ve tekel ranttr. Smith, Ricardo, Von Thnen farkllk rant zerinde durdular ve kuramlarn verimlilik ile mesafe zerine temellendirdiler. Mutlak rant ise Marx tarafndan en kt koullarda retim yapan kapitalist kiracnn, nedeni salt toprak zerindeki mlkiyet olan, kayna deerin yat zerindeki fazlal olan bir biimde tanmland. Farkllk rant ve mutlak rant, rantn tek normal biimi olarak deerlendirdikten sonra, Marx, tekel rant zerinde fazla durmad ve onu, ne retim-yat ne de metalarn deerine, ama alclarn gereksinmeleri ile deme yetenekleri tarafndan belirlenen gerek bir tekel yatnda dayandrarak, konuyu rekabet teorisine dahil kabul etti. (Marx, K, 2003, p: 672) Bu almada daha ok farkllk rant I ve II zerinde konu asndan yeterli olduu oranda durulacak. Farkllk rant I, ayn byklkteki sermayelerin, ayn byklkte fakat farkl verimlilik ve mesafelerdeki topraklar zerindeki uygulamalarndan elde edilen farkl rn miktarlarnn yaratt art-kar durumlarnn bir sonucudur. Farkllk rant II ise, ayn byklkte fakat farkl retkenlikteki sermayelerin ayn verimlilik ve konumdaki topraa uygulanmalar ile elde edilen farktr. Toprak zerindeki toplumsal belirlenimler doal belirlenimlerin stesinden geldiinde ya da onun verimlilik ya da mesafe gibi etkilerini krdnda, farkllk rant II, toprak zerinde egemen hale gelebilir. Her iki durumda da piyasa yatn belirleyen en kt koullardaki retim, daha iyi koullarda yaplan retimlerin art-kar salamalarna sebep olur. Bu ekilde toprak sahibi, art-kar elde edilmeyen en kt koullardaki toprak dnda bu art-kar rant olarak ele geirir. Hemen belirtelim farkllk rant, mutlak ranttan farkl olarak burada piyasa yatn belirleyen deil, onun tarafndan belirlenen bir rant tr olarak ele alnmaktadr.

Farkllk rant Iden, IIye geerken Marx, zellikle Iin, IInin tarihsel bir nceli olduunu, onun temel olduunu ileri srerek, farkllk rant IInin yanlzca farkl bir biimde ifade edilmi olan, ama znde ona zde olan farkllk rant I olduundan vurgular ve aadaki cmlelere yer verir. Gene, imdi de eskiden (farkllk rant Ide) olduu gibi ayn sermaye yatrmyla farkl verimlilik gsteren (ey) topraktr, u farkla ki, farkllk rant I durumunda, eitli toprak trlerinin yatrlan toplam sermayenin farkl eit paralar iin yaptn, burada, (farkllk rant IIde) ayn toprak farkl paralar halinde ardarda yatrlan bir sermaye iin yapar. (Marx, K., 2003, p: 597-Parantezler tarafmdan eklenmitir. O.G.) Marx, devamnda farkllk rant II ile ilgili farkl varsaymda bulunarak rantn, sabit-azalanden retim-yat durumlarndaki retkenlik deiimiyle elde edilecek sonularn grmeye alr. Daha sonra bu ksmlar toparlayan Engels, u sonulara ular. ...piyasa fiyatn dzenleyen (en kt koullardaki) topra sfr noktas olarak alrsak, rant belirleyen etkenler mutlak rn deil, rn farkllklardr Ama daha ok nemli olan ey, ayn toprakta yinelenen sermaye yatrm ile elde edilen toplam ranta ilikin sonutur; (Sermaye yatrm iki katna ktnda) tahlil edilen 13 durumdan 5inde toplam rant iki katna kar, 4 durumda rant iki kattan fazla artar, 1 durumda rant ykselir ama iki kat deil, 3 durumda toplam rant ayn kalr, O halde bu demektir ki, btn mmkn durumlarn byk ounluunda rant, topraktaki artan sermaye yatrmnn sonucu olarak ykselir. Tahlil edilen 13 durumdan yanlzca 3nde rantn toplam deimeden kalr. Bunlar en dk kalitedeki topran rekabetin dna atld ve bir sonraki kalitedeki topran onun yerini ald, yani rantsz hale geldii durumlardr (Engels, F., Kapital III iinde, p: 638-Parantezler tarafmdan eklenmitir-O.G.) Toplam rantn ek sermaye yatrmlar yaplmadan nceki dzeyin altna dmesi rekabetin dna itilen topraklarn saysnn artmas ile mmkn

PLANLAMA
2006/2

44

olabilmektedir. Engels bu sonular deerlendirirken, byk toprak sahiplerinin canll ve canllnn tkenmesini bu tahlillerden rahatlkla karmaktadr. Buradan yukardaki sorumuzun cevab olacak bir nerme ileri srebiliriz; geniletilmi yeniden retim her durumda daha byk bir sermaye anlamna geleceinden, kentsel mekann geniletilmi yeniden retim anlamndaki her dnmnde, eski mekanlarn tketimi durmad srece, dzenli bir rant art gereklemektedir. Yani kentsel dnm, yaplan varsaymlar nda toplam rant miktarnn artmas anlamna gelecektir. Bunun zel mlk sahiplerinin doymak bilmezlii ve en kt toprak iin bile rant talep ettikleri gerei ile birletirdiimizde retimyatlarn arttran son derece arpc byklkte rantlar ile karlarz. Yani kentsel dnm daha byk miktarlarda sermaye kitlesi anlamna geldiinden onun topraa baland hemen her durumda daha byk miktarda bir rant doacaktr. Nihayetinde bunlar yk-yapn gereklemesini koullardr. Bu inanlmaz yk-yap sreci bir sava ortamn andrr. Sermayenin den damlalar, gkyznden bamz konan talih kuu deil, bombalardr. Dtkleri yeri Badatn, Beyrutun merkezine, Ankarann gecekondu alanlarna, Eskiehir yoluna, stanbulun merkezi alanlarna evirirler. Elektrikler, musluktan akan su, kprlerden geen trenler kavak dzenlemeleriyle srekli kesilir.

Kentsel Dnmde eliki

Kentsel dnm alanlar iinde konut, ticaret, dinlenme alanlar, sanayi vb. rahatlkla bulunabilir. Bu alanlarn hepsini birbirinden farkl yasallklarda topraa balanrlar ve farkl yasallklarda blm ilikilerine yansrlar. Ancak kentsel dnm projeleri hepsine ayn gzle bakar, bunlar gayrimenkul yatrmnn eitli biimleridir. Belirli bir kentte belirli bir blm ilikisinin olduunu varsayalm ve buna gre farkl snflarn retilen deerden farkl oranlarda pay aldn varsayalm. Buna gre konut tercihleri yapacaklardr. Bu kentin belirli ve snrl bir alannda uygulanacak bir kentsel dnm projesi eer yukarda aktardmz biimde olacaksa daha byk bir sermaye kitlesini mekan balamak iin gelmektedir ve eski yaplar ykacaktr. Bu ekilde yeni rant ykselecektir.

Kentsel dnmn snrlar ierisindeki alanlarda bulunan eski kullanmlarn bileimi ile getirilecek yeni kullanmlar arasndaki farkllk, belirlenen alann kentin ve blgenin iindeki konumu ve ne byklkte bir sermayeyi temsil ettii ve yeni gelmesi beklenen sermayenin bykl bu dnmde etkili olacaktr. retim alanlar sz konusu olduundan, eni sonu yaplacak olan bir sabit sermaye yatrm olduundan ve retim faaliyeti iin bu sabit sermaye, harekete geirilecek toplam sabit sermayenin sadece belirli bir ksmn temsil ettiinden, kentsel dnm alanndaki sermaye sahipleri deil de, dardan baka bir aktr burada yaplamann biimini belirlediinden, o blgedeki sermaye sahiplerinin bu dardan belirlenen duruma ne lde uyum salayacaklar, ya da baka sermaye gruplarnn m burada yer seilecei nemli bir sorundur. Yani blgede tamaz varlklarn geirdii dnmn belirlenen snr ierisinde ekledii sermaye miktarnn yannda o sermaye miktarnn normallemi ortalamalar erevesinde- ne kadarlk bir sermaye ile birlikte almas gerektii ve ne kadarlk sermaye ile alt durumu tamamen sermayenin mevcut younlama, rgtlenme ve retkenlik artlarna baldr. Beklenen olmayabilir ve yaplar bo kalabilir. Tersi biimde alann genilemesi istenebilir, hatta eski sermaye sahipleri de faaliyetlerini srdrebilir. Mesela; Ankarada Ceyhun Atf Kansu Caddesi, Dikmen Vadisini ok katl lks konutlarla balayan kpr vb. beklenen sonular vermemitir ve u an ayn beklentiler Eskiehir yolu iin devam etmektedir. Bunun yanndan beklenen gelimeyi bir dnem salam ama srekliliini salayamam alveri merkezleri vb. de sz konusudur. Ayn ey baka yasallklarda konutlar iin de geerlidir. Ama konuyu derinletirdiimizde, bu yatrmlarn geri dnnn olmamas sabit sermaye yatrmlar ister yerel ynetimler, ister merkezi idareler eliyle yaplsn, emperyalist merkezlere olan borlarn geri denmesinde krizlerin domasna sebep olabilir. Daha byk sermaye kitlesinin topraa baland dnm alanlarndaki konut, ticaret, sanayi vb. alanlarn eski ve yeni bileimlerini, zel alan almalar gerekletirmeden anlamak ve net yarglar retmek mmkn olmuyor. Ancak hemen her durumda rant ykselecei iin, beklenen sermaye byklne sahip olmayan iletmeler de, konut kiraclar da dnmn yapld alanlardan

Geniletilmi yeniden retim her durumda daha byk bir sermaye anlamna geleceinden, kentsel mekann geniletilmi yeniden retim anlamndaki her dnmnde, eski mekanlarn tketimi durmad srece, dzenli bir rant art gereklemektedir.

PLANLAMA
2006/2

45

itiliyorlar. Temelde iki biimde zor veya ikna ile yaanan itilmeler, sz konusu arazilerin beklenen mterilerini ekmeyi baaramadnda da kriz tehlikelerini beraberinde getirmektedir. Buradaki eliki deerlenme ve deersizleme arasndadr ve daha byk sermaye her durumda daha byk bir smr oran ile gelme ilkesi bulunduundan ama tamazlar daha yksek bir ranta sahip olacaklarndan, kentsel dnm projeleri ayn anda eliik iki slogan birden a yapm olmaktadr: bir yandan kk sermayeler iflas edecek ve cretler decek, dier yandan daha yksek kalitedeki yerlere daha byk sermayeler ve daha yksek gelirlere sahip insanlarn oturacak. Bunun sonucu aktr: farkl sermaye gruplar ve cretliler arasndaki eitsizliin artmas ve dier yandan krizin bymesi. Bu durum kentsel dnm alan ile snrl kalmaz ve kentin btnn etkiler. Kentsel dnm kentte deerlenme ve deersizlemeyi ayn anda gerekletirir ve kentsel eitsizlik artarken kriz byr. Sorun geni apl olarak farkedildiinde kentin tmn ilgilendiren bir plann yaplmas gerektii gndeme gelir. Bu ise her durumda daha byk bir nfus iin ve daha byk bir sermayeyi veri aldndan durum bu defa farkl kentler arasndaki bir eitsizlik, sonra blge, sonra ulusal lekte 5 yllk plan ya da 15-20 yllk perspektif planlama problemine dnr. Yerelliklere den sermayenin yaratt tahribatn nlenmesine ynelik abalar artk ulusal lekte siyasi bir probleme iaret eder. Bu nedenle yerel srelerle ulusal srelerin ilgisini kurabilmek olduka nemlidir.

haliyle blm ilikileri zerinden yrr ve kentsel tanmazlarn (yeniden) retimi, sermayenin yeniden retimini belirli dnemlerde kstlarken, belirli dnemlerde gelimesinin nn aabilir. Ancak kentsel tanmazlarn (yeniden) retiminin, sermayenin (yeniden) retimini engelleyen ya da gelitiren faktrleri tek bana temsil etmesi zgl koullara baldr. Sermayenin zellikle 1970lerle birlikte balayan krizi, aamayp mekana yatrm yapmas durumu, kentsel tanmazlarn (yeniden) retimini bir yandan sermayenin (yeniden) retiminde merkezi bir konuma getirirken, dier yandan onun toprak sahibi snf ile kapitalist snf arasndaki ittifak glendirerek sermayenin nnde gelitirici roller stlenmesini kolaylatrmtr. Bu ekilde sz konusu zgl durumun gereklemitir. Ancak mekana yaplan yatrmlarn sermayenin yeniden retimin arac haline gelmesi, bu yatrmn da tketilmesini art kotuundan, yatrmn yerine konulamamas kentsel ve blgesel kriz olasln glendirir. Ayn dnemde askeri yatrmlarnda artmas kentsel tanmazlarn (yeniden) retimine uzun vadeli ve kalc baka baz misyonlar yklemi, bu konuda sermayenin gerekirse saldrganlaabilecei aka grlmtr. Trkiyede 1980 sonrasn karakterize kentsel tanmaz (yeniden) retim biimi kentsel dnmdr. Bu anlamyla kentsel dnm, dnyadaki gelimelere paralel olarak mlk sahibi snf ile kapitalist snf arasndaki kutsal ittifak gerekletirmektedir. Ancak kentsel dnm alanlarnn ierisinde barndrd eski kullanmlar ile yeni kullanmlar arasndaki farkllklar, o dnm alann kent ve blge iindeki konumu, yeni retilecek olan mekann kent ve blge iindeki konumu, o mekan retildikten sonra o mekan tketecek olan sermayenin o kent ya da blgedeki mevcut younlama ve rgtlenme dzeyleri bu dnm projelerini sermayenin (yeniden) retiminde tuttuklar yerler asndan birbirinden farkllatrr. Kentsel dnm anlamna gelecek gereklemelerin hangilerinin sermayenin (yeniden) retimi asndan ne gibi anlamlar ifade ettii, belirlenen kentsel dnm alanlarnda zel younlamalar gerektirir. Bu nedenle net yarglar retilmesi gtr. Yine de, genel olarak, kentsel dnm projeleri geniletilmi yeniden retim anlamnda daha

Kentsel dnm kentte deerlenme ve deersizlemeyi ayn anda gerekletirir ve kentsel eitsizlik artarken kriz byr.

Sonu
almann banda sorduumuz soru, kentsel dnm kavramnn tarihi ve gncel bir krlma noktas anlamna gelip gelmedii ynndeydi. Buraya kadar aktarlanlar toparlarsak, kentsel dnm-sermayenin geniletilmi yeniden retimi anlamnda- meskun olan ve olmayan kentsel alanlarda, sermaye birikimin geniletilmi lekli bir kentsel sabit sermaye yatrm olarak deerlendirilmesinin aracdr. Bu biimiyle hemen her durumda yatrld yerde rant arttran bir faaliyettir.
PLANLAMA
2006/2

Kentsel tanmazlarn (yeniden) retimi ile sermayenin (yeniden) retimi arasndaki iliki en ilkel

46

byk bir sermayenin mekana ylma, bunun sonucunda da artan rant miktarlarn ifade eder. Bu srecin deerlenme ve deersizleme gibi bir elikiyi iinde barndrd, ii snfnn ve sermayenin farkl gruplarnn o mekanlardan dar itilmesine sebep olduu, bunu ise zor ve ikna yollar ile gerekletirdii sylenebilir. Sz konusu elikiler farkl bir anlamda sabit sermayenin sermayenin retime araclk edemedii ya da retken ekilde tketilemedii durumlar ayn zamanda yerel, blge ve ulus dzeyinde de krizlere ak ortamlar yaratr. Bu nedenle yerel deneyimlerin, ulusal ve ulus tesi gelimelerle birlikte ele alnmas byk nem tamaktadr. Mesela; Ankara Bykehir Belediyesinin BOTAa olan borlarnn, yaplan kentsel dnm projelerinin retken ekilde tketilememesi sonucunda geri denememesi hem BOTA hem de Belediyeyi krizin iine ekmekte, hkmetler BOTA yalnz brakmamak ve krizi amak iin emperyalist lkelerin Ortadoudaki igaline ve genel olarak yaratlan avaa Trkiyenin araclk yapmasn nermektedir. Tm bu aktarlanlarn nda kentsel dnm kavramnn ortaya kmasnn ve kentsel mekandaki deiiklikleri ifade edecek dier pek ok kavrammzn nemsizlemesinin salt gncel deil, tarihsel de bir anlam ifade etmektedir. Bu kavramn hem teorik hem de siyasal olarak stesinden gelinmesi insanln kurtuluu ideali iin gittike nemli bir adm haline gelmektedir. nk kavram hafzalar adeta boaltmakta, yeniden yklemekte ve tanmlamalar zerinden taraflamalar yaratmaktadr. Kentsel dnmn daha byk bir sermaye girii olarak anlam ne olursa olsun, sermaye belirli bir kentsel topran zerine akmaktadr ve girdii yerde doal ve tarihsel olarak olumu somut yaanlan bir mekan

bulunmaktadr. Bu kent paras, kentte yaayanlarn hafzasnn, hatralarnn parasdr. Kentin yerlisi olmamzn, kente balanma kanallarmzn ta kendisidir. ehirci duyularmz o bakalarna basit gelen mekanda inanlmaz hikayelerin olduunu anlatmakta, o mekanlara dair bambaka hayaller kurmamz mmkn olabilmektedir. ehircinin gerek amac olmas gereken bu somut mekan, kentsel dnm projeleri aracl ile sermayenin soyut mekanna dntrlmektedir. Bugn yeni olan bunun zorbaca yaplmasdr. Mekana mdahale eden meslek alanlar da bu dnme onay vermeye zorlanmaktadr. Kenti yaratma iinde bir kollektin paras olarak almamz gereken mimarlk, peyzaj mimarl, evre, jeoloji, inaat mhendislii gibi meslekler kendilerini, emekleriyle bu tarihin paras olmu insanlarn hayatlarn salkl ve gvenli bir ortamda eit bireyler olarak yaamalar iin somut, yaanlan, deneyimlerin biriktirildii kentleri, silah ve petrol irketleri, gayrimenkul yatrm firmalar gz ile grmekten saknmalar gereken bir aamadadrlar. Kent planlama aydnlama geleneinin ocuu ise, insanln kurtuluunu dnerek mesleklerine tarihsel hakkn teslim etmeli, kavramdaki ierik yitimini mesleklerini, kentlerini, lkelerini kaybediyor olmalarna vermelidirler.

Kaynaka
Harvey, D. (1985), The Urbanization of Capital, Blackwell, Oxford Marx, K. (2000), Kapital, Birinci Cilt, ev: Bilgi, A., 6. Bask, Sol Yaynlar, Ankara Marx, K. (2003), Kapital, nc Cilt, ev: Bilgi, A., 4. Bask, Sol Yaynlar, Ankara

PLANLAMA
2006/2

47

Mert Akit, 2004

PLANLAMA
2006/2

48

Yeni Yasal Dzenlemeler ve Kentsel Dnme Etkileri(*)

C. Nil UZUN
inamik bir yapya sahip olan kentlerde dnm sreleri farkl zaman dilimlerinde farkl ekillerde gelimektedir. Birok lkede bu dnmlere kout olarak farkl zamanlarda farkl mdahale biimleri ortaya kmaktadr. Tm bu mdahalelerin temelinde de kentlerde ortaya kan bozulmann giderilmesi yatmaktadr. Trk kentlerinde de 1950li yllardan balayarak hzl bir kentleme sreci yaanmtr. 1980lere gelindiinde ise stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentlerde hzl kentlemenin yansra kentsel dnm de nem kazanmaya balamtr. Bu yazda Trkiyede kentsel dnme ynelik zellikle son yllarda yaplan yasal dzenlemelerin ksa bir deerlendirilmesi yaplmaktadr. Kentsel dnm ile ilgili olarak Avrupa ve Amerikadaki kentlere bakldnda son yzylda farkl dnm srelerinin yaand gzlenmektedir. 1940larn ikinci yarsnda zellikle Avrupa kentlerinde, savan yaratt ykm nedeniyle yeniden yaplandrma nem kazanmtr. 1950lerde uydu kentlerin ortaya kmas ile kentte yaayan nfusun bir blm buralarda yerlemitir. Bu nfusun kent merkezinde boaltt konut alanlar ise daha dk gelir gruplar tarafndan kullanlm ve bir taraftan da knt alanlar ortaya kmtr. 1960larda kent merkezlerinde canlandrma abalar srerken kent eperinde de gelimeler

devam etmektedir. 1950li ve 60l yllarn nemli bir zellii de kent merkezindeki knt alanlarnn tamamen yklarak yenilenmesidir. 1970lerde ise sanayi ve merkez fonksiyonlar da merkezden uzaklamaya balam, yeni alt merkezlerin olumas ile de eski kent merkezlerinde knt alanlarnn oluumu hzlanmtr. Bu dnemde eski kentsel alanlarda yenileme daha geni kapsaml olarak gerekleirken konut alanlarnda da sosyal ve ziksel rehabilitasyon nem kazanmtr. 1980lere nemli bir dnm noktas olmu, yeni gelien servis sektr ile birlikte byk kent merkezleri ynetim merkezi olarak tekrar nem kazanmtr. Bu gelimeye kout olarak yeniden gelitirme sreci n plana karken merkez kullanmlarnn yannda kent merkezindeki konut alanlarnn nemi de giderek artmtr. Kent merkezlerindeki dnm 1990larda da devam ederken yeni mdahale biimleri de ortaya kmtr. 1970lerde sanayinin kent dna kmas ile boalan sanayi alanlar kent ekonomisine katk salanmas hedeflenerek yeni ilevler kazandrlarak dnrken, merkezdeki knt alanlar da hem bireysel giriimlerle hem de yerel ynetimler eliyle yenilenmeye balamtr. bunlarla birlikte zellikle kent merkezlerindeki knt alanlarnda yaanan kentsel problemleri kapsaml bir yaklamla ele alan, alann ekonomik, sosyal, ziksel ve evresel yapsnn uzun

Y. Do. Dr., ODT ehir ve Blge Planlama Blm

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir.

PLANLAMA
2006/2

49

vadeli olarak iyiletirilmesini hedefleyen kentsel dnm projeleri byk nem kazanmtr (Carmon,1997; Roberts, 2000).

Trkiyede Kentsel Dnm

Trk kentlerindeki deiim ve dnme bakldnda 1950lerde balayan hzl bir kentleme srecinin ardndan Avrupa ve Amerika kentlerinde gzlenen deiimlerin gerekletii grlmektedir. Ancak Trkiyede farkl sreler e zamanl olarak da ortaya kabilmektedir. 1950li yllarda sanayileme ile birlikte hzlanan kentleme sreci beraberinde zellikle youn g alan Ankara, stanbul, zmir gibi kentlerin kontrolsz bir biimde bymesini getirmitir. Kentlerimizdeki kontrolsz geliimin nemli etkenlerinden biri de hzl kentlemeye cevap verecek yeterli konut sunumunun olmamas nedeni ile gelien gecekondu alanlar olmutur. 1970lerde byk Trk kentlerinde bir taraftan kentleme devam ederken bir taraftan da uydu kentler olumaya balamtr. 1980lere gelindiinde ise, kentleme hz azalrken kent merkezlerinin ve gecekondu alanlarnn dnm, sanayi alanlarnn kent dna kmas gibi oluumlar Trk kentlerinde de gzlemlenmeye balamtr. Dier lke rneklerinde de olduu gibi Trkiyede de tarihi doku ve eski kent merkezleri nem tamaktadr. Var olan tarihi yaplarn korunarak yenilenmesi ve ou zaman da ilevlerinin deitirilerek yeniden kullanmlar bu alanlardaki dnm projelerinin temelini oluturmaktadr. Dnmn gerekletii dier bir alan da kent iindeki sanayi yaplarnn yenilenerek ticari ve kltrel kullanmlar ve kimi zaman da konut kullanm barndrmas sz konusudur. Dier lke rneklerinden farkl olarak Trkiyede zellikle 1999 Marmara depreminden sonra deprem riski tayan yaplama alanlarnn bu riske kar nlemlerin alnarak dntrlmesi sz konusudur. zellikle stanbulda bu dorultuda yaplan dnm projeleri bulunmaktadr. Tm bunlarn yansra Trkiyede kentsel dnm daha youn olarak gecekondu alanlarnda gereklemektedir. Gecekondu alanlarnn dnm srecinde 1984 ylnda kartlan 2981 sayl mar Ve Gecekondu Mevzuatna Aykr Yaplara Uygulanacak Baz lemler ve 6785 Sayl mar Kanununun Bir Maddesinin Deitirilmesi Hak-

Trkiyede kentsel dnm daha youn olarak gecekondu alanlarnda gereklemektedir.

knda Kanun balkl son af kanunu nemli bir rol oynamaktadr. Bu kanun ile gecekondu alanlar iin slah imar plan yapma imkan ortaya karken kentsel dnm projelerinin de olumas dolayl olarak salamtr. Ayrca gecekondularda kat saysnn artmasn, gecekondularn alnp satlmasn ve mteahhitlere verilmesini mmkn klnmtr. Ancak bu kanunda gecekondu probleminin sadece mlkiyet ve tapu konularnn yaplama kurallarna gre ele alnmas ile zlebilecei ngrsnn bulunmas Islah mar Planlar ile gecekondu alanlarnn ekonomik, sosyal, ziksel ve evresel yapsnn uzun vadeli olarak iyiletirilmesini olanakl klmamaktadr. Uygulanan slah imar planlar sonunda sadece ziksel bir dnm gereklemekte kentsel dnmn temel hedeflerinden olan ekonomik, sosyal ve evresel dnm gerekleememektedir. 1980lerin sonunda slah imar planlarnn yansra dnm projeleri de yerel ynetimlerin uygulamalar arasnda yer almaya balamtr. Bu projelere ilk rnek Ankara Dikmen vadisindeki gecekondu alan iin hazrlanan Dikmen Vadisi Kentsel Dnm Projesidir. Bu proje alann ekonomik, ziksel ve evresel yapsnn uzun vadeli olarak iyiletirilmesini hedefleyen kapsaml bir kentsel dnm projesi olarak tasarlanmtr. Zaman iinde hem Dikmen Vadisi Kentsel Dnm Projesinde hem de dier kentsel dnm projelerinde yerel ynetimlerin kentsel rantlardan yararlanma hede n plana karak kentsel dnmn sosyal ve ziksel hedefleri gz ard edilmeye balanmtr.

Yeni Yasal Dzenlemeler

1980lerle birlikte kentlerin gndeminde nemli bir yer tutmaya balayan kentsel dnm projeleri yerel ynetimler iin nemli bir ara olarak ortaya kmaktadr. Kentsel dnm projeleri kentlerin knt alanlarnn iyiletirilmesi ve gecekondu alanlarnn yerine daha salkl yaam evreleri retimin kolaylatrlmas iin byk nem tamaktadr. Ancak ne yazk ki kentsel dnm projeleri, dnm alanlarnn ekonomik, sosyal, ziksel ve evresel yapsnn uzun vadeli olarak iyiletirilmesini hedeflemekten ok yerel ynetimler ve farkl kar gruplar iin bir gelir kaynana dnmeye balamtr. Bu durum da kentsel dnm projelerinde temel hedeften sap-

PLANLAMA
2006/2

50

malara ve salksz kentsel evrelerin oluumuna yol amaktadr. Son yllarda youn bir biimde deien yasal dzenlemeler de kentsel dnm projelerinin ekonomik, sosyal, ziksel ve evresel yapnn iyiletirilmesi hedene ulalabilmesi iin yetersiz kalmaktadr.

belirlenecei ile ilgili herhangi bir hkm bulunmamaktadr. 2004 ylnda kartlan 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanununda ise Bykehir Belediyelerine de kentsel dnm ve geliim projelerini uygulama yetkisi verilmitir. 2005 ylnda yrrle giren dier bir kanun ise 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltr El Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanundur. Bu kanunun amac ...ypranan ve zelliini kaybetmeye yz tutmu; kltr ve tabiat varlklarn koruma kurullarnca sit alan olarak tescil ve ilan edilen blgeler ile bu blgelere ait koruma alanlarnn, blgenin geliimine uygun olarak yeniden ina ve restore edilerek, bu blgelerde konut, ticaret, kltr, turizm ve sosyal donat alanlar oluturulmas, tabi afet risklerine kar tedbirler alnmas, tarihi ve kltrel tanmaz varlklarn yenilenerek korunmas ve yaatlarak kullanlmasdr. Burada belirlenen amacn tarihi kent dokularn kapsayan kentsel dnm projelerinin amalar ile tt grlmektedir. Ancak bu yasada da ypranan ve zelliini kaybetmi kent blgelerinin nasl ve hangi ltlere gre belirlenecei aklanmamaktadr. Bunun yansra bu yasa ile Kentsel Sit Alan kararlarnn ve koruma amal imar planlarnn btnlnn bozulmas da sz konusudur.

Yrrlkteki Yasalar Son iki yl iinde gerekletirilen yeni yasal dzenlemelere 2004 ylnda kartlan 5104 sayl Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu ilk rnek olarak verilebilir. Bu kanunda ama ...kuzey Ankara girii ve evresini kapsayan alanlarda kentsel dnm projesi erevesinde ziksel durumun ve evre grntsnn gelitirilmesi, gzelletirilmesi ve daha salkl bir yerleim dzeni salanmas ile kentsel yaam dzeyinin ykseltilmesidir. eklinde tanmlanmaktadr. Kentsel dnm projelerinin temel hedefleri gznnde bulundurulduunda bu Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesinin sadece ziksel bir dnm ngrd ortaya kmaktadr. Bu eksikliin yansra, bir kentin belirli bir alan iin bir dnm kanunu kartlmas ile de kentlerin planlanmas ve geliimi asndan olumsuzluklar ieren parac yaklamlarn da n almtr.
2005 ylnda kartlan 5393 sayl Belediye Kanununun kentsel dnm ve geliim alanlar ile ilgili 73. maddesinde ise ...Belediye, kentin geliimine uygun olarak eskiyen kent ksmlarn yeniden ina ve restore etmek; konut alanlar, sanayi ve ticaret alanlar, teknoloji parklar ve sosyal donatlar oluturmak, deprem riskine kar tedbirler almak veya kentin tarih ve kltrel dokusunu korumak amacyla kentsel dnm ve geliim projeleri uygulayabilir... Bir yerin kentsel dnm ve geliim proje alan olarak iln edilebilmesi iin; o yerin belediye veya mcavir alan snrlar ierisinde bulunmas ve en az elli bin metrekare olmas arttr ifadeleri yer almaktadr. Bu maddede kentsel dnm projelerinin uygulanabilecei alanlar greli olarak kapsaml bir ekilde tanmlanm olsa da bir alann kentsel dnm ve geliim proje alan olarak ilan edilebilmesi iin sadece alan byklne ynelik saysal bir kstlama getirilmitir. Bunun yansra, eskiyen kent ksmlarnn hangi llere gre kim tarafndan

Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasars Yukarda tartlan yasalara ek olarak halen zerinde tartlmakta olan Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasarsnda da ...imar plan bulunsun veya bulunmasn kentsel ve krsal tm alanlarda bilim, teknik, sanat ve salk kurallarna uygun olarak, afetlere ve kentsel risklere duyarl yaam evrelerinin oluturulmas iin veya ziki khneme ve sosyal ve teknik altyapnn yetersiz ve niteliksiz olduu alanlarn iyiletirme, tasye, yenileme ve geliimini salamak zere dnm alanlarnn tespitine ve dnmn gerekletirilmesine dair her trl i ve ilemler ile ilke ve esaslarn belirlenmesi amalanmaktadr. Bu yasada da dnm alannn nasl ve hangi ltlerle belirlenecei ak olmamakla birlikte sadece dnm alannn bykl iin bir alt deer belirlenmektedir. Bunun yansra tasarda yer alan Tasye, salklatrma, gelime ve yeni yatrm-

PLANLAMA
2006/2

51

Son yllarda kartlan eitli yasalarla da kentsel dnm plan ve projeleri iin yasal ereve olumaya balamtr. Ancak ne yazk ki ne kartlan yasalar ne de zerinde tartlmakta olan Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasars kentsel dnm srecini kapsaml bir ekilde iermektedir.

lar nedeniyle; dnme konu alann yetersiz olmas halinde, dntrlecek blge ile ilikili bulunmak, ayn meclis kararnda belirtilmek ve toplam alan be hektardan az olmamak kaydyla, birbirinden ayr ve birden fazla alan, tek dnm alan olarak belirlenebilir. ifadesi burada da btncl bir planlama yaklamnn bulunmadn gstermektedir. Ayrca bu yasa tasarsna gre Dnm alanlar, 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun erevesinde belirlenmi olan yenileme alanlarn da kapsamas sz konusudur. Bu durumda ayn alan iin iki farkl yasal dzenlemenin varl planlama srecinde ok nemli bir elikiyi ortaya kartmaktadr. Yasa tasarsnda dnm alan snrlar iinde 12/10/2004 tarihinden nce yapldn belgeleyen gecekondu sahiplerine, ruhsatsz yap sahiplerine ve ikamet edenlere de bedelini yirmi yl amamak zere borlandrlmak kaydyla yaplacak sosyal konutlardan veya yaplardan, bamsz blm verilebilecei ifade edilmektedir. Bu durumda 1984 ylnda kartlan 2981 sayl yasa ile getirilen son gecekondu aff gz ard edilerek yeni bir af gndeme gelmektedir. Gnmzde gecekondu artk bir barnma arac olmaktan ok kentte yaayanlarn belirli bir blm iin yatrm arac nitelii kazanmtr. Bylesi yeni bir af, nmzdeki yllarda yatrm amal olarak yeni gecekondu alanlarnn ortaya kmasn tevik ederek kentsel geliimi olumsuz olarak etkileyecektir. Bu yasa tasars ile ortaya kan bir problem de dnm alanlarnda yaplan planlarla st lek planlarn uyumunun aranmamas, dnmn st kademe planlarda revizyon veya deiiklik yaplmasn gerektirmesi halinde bu revizyonlarn aylk bir sre ierisinde gerekletirilmesi gerekliliidir. Bu durumda sz konusu tasarnn kanunlamas halinde planlama srecinde lekler aras btnlk tamamen kaybolarak parac yaklamlar n plana kacaktr.

Sonu
Son yirmi ylda Trk kentlerinde de dier lke kentlerinde olduu gibi kentsel dnm giderek nem kazanmtr. Son yllarda kartlan eitli yasalarla da kentsel dnm plan ve projeleri iin yasal ereve olumaya balamtr. Ancak ne yazk ki ne kartlan yasalar ne de zerinde tartlmakta olan Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasars kentsel dnm srecini kapsaml bir ekilde iermektedir. Alanlarn belirlenmesi ile ilgili kurallar ve ilkeler yetersiz kalmaktadr. Bunun yansra kentlerin geliimi ve planlama srecinde ok nemli olan planlama srecinin btnl ve planlar aras balantlar hibir ekilde dikkate alnmayarak parac yaklamlar ortaya kmtr. Bu dzenlemelerin hibirinde olas bir dnmn gerekliliini ve nitelii sorgulamay, srecini oluturmay salayacak yaklamlar bulunmamaktadr. Dnmn sosyal boyutlar ve dnm srecine katlm ile ilgili olarak da herhangi bir dzenleme de getirilmemektedir. Dolaysyla son yllarda yaplan yasal dzenlemeler ve gndemdeki yasa taslann knt alanlarnda yaanan kentsel problemleri kapsaml bir yaklamla ele almas, alann ekonomik, sosyal, ziksel ve evresel yapsnn uzun vadeli olarak iyiletirilmesini hedeflemesi beklenen kentsel dnm projelerinin oluturulmas iin gerekli yasal ereveyi oluturmakta yetersiz kald ve birok olumsuzluk tad grlmektedir.

Kaynaka
Carmon, N. (1997), Neighborhood Regeneration: The State of the Art Journal of Planning Education and Research Cilt 17, ss.131-144 Roberts P. (2000), The Evolution, Definition and Purpose of Urban Regeneration P. Roberts ve H. Sykes, Urban Regeneration: A Handbook. London, Sage http://mevzuat.basbakanlk.gov.tr http://www2.tbmm.gov.tr/d22/1/1-1225.pdf

PLANLAMA
2006/2

52

Neoliberal Kresellemenin Kentlerde nas: AKPnin Kresel Kent Sylemi ve stanbulun Kentsel Dnm Projeleri(*)
Binnur KTEM

rkiyede 1980 sonras uygulanmaya balanan neoliberal program ve bu programn bir paras olarak gelitirilen kresel kent projeleri ve uygulamalar stanbulu kresel kent liginde yer almak adna kentler aras bir yarmaya sokmutur. Kent akademik almalarda ve bamsz kurumlarca yaplan farkl kresel kent hiyerarilerinin bir ounda yer almamakla beraber uygulanan bu projeler kentin sosyo-ekonomik ve mekansal yaps zerinde byk dnmlere yol amtr1. stanbulda yaanan bu dnmler, kresel kent projelerinin kenti kresel kent yaparak kresel ekonominin nimetlerinden yararlanaca ve yararlarnn yukardan aaya tm snflara yaylaca vaatlerini gerekletirmekte ok da baarl olamadklarn gstermitir. Aksine kentte son yirmi yldr yaanan yeniden yaplanma ve dnm gstermitir ki bu projeler kentteki gelir eitsizliini, sosyal kutuplamay, meknsal ayrmay, kentsel gerilimi artrmakta ve kentin snrl kaynaklarn belli snflarn karlar iin kanalize etmektedir. stanbulda bugn derinleerek varln srdren isizlik, sosyal kutuplama, yoksulluk ve meknsal ayrma gibi problemler kentin kresel kent olma yarnda geri kalmasndan m kaynaklanmaktadr yoksa dnya kenti olma adna iine

girdii yarn kendisi bu problemleri derinletirmektedir? Bugn Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) ve zerinde ykseldii geni elit taban tarafndan stanbula ve tm lkeye dayatlan ve kentin kresel bir kent olmasnda kilit neme sahip olduu ileri srlen kentsel dnm projelerinin kentte artan eitsizlikleri zerek kenti kresel kent yapma potansiyeli nedir? Bu soruyu baka bir biimde sorar isek stanbulu kresel kent yapmak zere politik, teknokrat, akademik ve sermaye evrelerinin gelitirdii kentsel dnm projelerinin kazananlar ve kaybedenleri kimler olacaktr? AKP ncl olan dier ynetimler gibi stanbulun kresel kent projesini benimsemekte ve bu projenin gerekletirilmesi iin daha nceki hkmetlerin gster(e)medii kadar byk bir kararllk ve hzla almalarn srdrmektedir. Byk kentsel dnm projelerinin stanbulun kresel kent olmasnda, kentin kresel sermaye iin hazrlanmasnda nemli bir yere sahip olduu ileri srlmektedir. AKPnin kentsel dnm projelerinin sonular zerinden bir tartma gelitirmek bu kentsel dnm projelerinin bir ounun daha uygulama aamasna gememi ya da bir ounun proje ya da ihale aamasnda olmasndan dolay gtr. Bu nedenden dolay bu makale, aada izilen ereveden yola karak

Y. Do. Dr., Mimar Sinan GS, ehir ve Blge Planlama Blm

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir. 1 ngilterede Loughborough niversitesinde GaWC (Globalisation and World Cities/ Kreselleme ve Dnya Kentleri) ad verilen bir aratrma grubu kurulmutur. Sassenin almalarn ilke olarak kabul edip, ileri servis sektrlerinin zellikle muhasebe, reklam, bankaclk, nans ve yasal konularda uzmanlam uluslararas rmalarn os alar ve yer seimine temellendirilen bir veri taban oluturmular ve bu veri tabanna gre de kentleri snflandrmlardr (Taylor, 2000). stanbul bu snflandrmalarda yer almaktadr.

PLANLAMA
2006/2

53

AKPnin politikalarnn dayand temel argmanlar ve bu politikalarn bugn yava yava ortaya kmaya balayan sonularn benzer politikalarn retildii dnya rnekleri ve stanbulda bugne dein uygulanan kreselleme politikalarnn sonular zerinden tartmaya aacaktr. Makalenin temel hipotezi; kresellemenin kanlmaz, ilerici ve yeni olduu iddialar, bu iddialar erevesinde lkelerin byk metropollerinin kresel kent olma yarna girmeleri, bunun iin de kentlerini ve ekonomilerini dzenlemeleri ve kentsel dnm projeleri gerekletirmeleri gerektiine ilikin sylem ve iddialarn ideolojik sylemler olduu ve bu sylemlerin belli g odaklarnca oluturulan politik bir projeyi ina etmek ve merulatrma amal yayldn ileri srer. Makalenin ilk blmnde ilgili akademik literatre ve politika dokmanlarna baklarak kresel kent syleminin temel argmanlar analiz edilecek, kresel kentin tanm ile bu tanmn olumasna dair dinamikler, kresel kent olma kriterleri ve bir kentin kresel kent olmas iin gelitirilen byk kentsel projeler tartlacaktr. Bu blmde kresel kent syleminin teorik ve metodolojik problemlerine ramen sylemin nasl ideolojik bir ara olarak kentleri biimlendirdii ortaya konulacaktr. zleyen blmde, stanbulda kresel kent syleminin kentsel politikalarda AKP ncesinde ve AKP ynetimince nasl yorumland ve kresel kent hiyerarisinde yer alabilmek iin gelitirilen kentsel politikalarn en nemlilerinden biri olarak gsterilen kentin yapl evresinin kresel ekonomi iin hazrlanmas kapsamnda gndeme getirilen byk kentsel projelerin uygulanmasnda g odaklar arasnda gelien koalisyonlar, atmalar, bu srecin kazananlar ve kaybedenleri tartlacaktr.

leri belli bir adan aklayan bu sylem, egemen snf tarafndan oluturulan bir politik ve ekonomik program merulatrmak zere oluturulmu ve yaygnlatrlmtr. Bunun iindir ki sadece mevcut durumun analizini deil ayn zamanda ekonomik, politik, sosyal ve mekansal alanlara dair bir dizi politika nerisini de iermektedir. Kresel kent sylemi, daha kapsaml bu kreselleme sylemi iinde ortaya kmtr. Sylemin akademik erevesi Friedmann ve Wolff tarafndan ortaya atlan daha sonra Sassen ve bir dizi dier akademisyen tarafndan gelitirilen dnya kenti hipotezi etrafnda gelien tartmalardr. Dnya kenti sylemi, kresel kentlerin ortaya kn yeni bir kresel ekonominin ortaya kmasyla aklar. Kresellemenin, dnya ekonomisinin kar konulamaz piyasa gleri tarafndan yeniden yaplandrlmas ve teknolojideki gelimelere bal olarak gerekletii ve bu kresellemenin yeni, kanlmaz ve kar konulamaz olduu varsaylmtr. Kresel ekonominin yeni organizasyonu, sanayinin zellikle gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere desantralizasyonu, nansal aktiviteler ile hizmet sektrnn kresel lekte genilemesini salamtr. Buna paralel olarak retimin ve nansal piyasalarn kresel lekte genileyen ann kontrol ve ynetim ihtiyacnn, kresel kentleri oluturduu ileri srlmtr. Hakim syleme gre dnya kenti, kresel ekonominin kontrol, ynetim ve organizasyon merkezi olarak tanmlanmaktadr. Friedmanna gre (1986) uluslararas sermayenin younlat ve birikiminin gerekletii meknlardr. Blgesel, ulusal ve uluslararas ekonomiler bu kentlerde eklemlenirler (Friedmann, 1995). Sassen (1991) ise dnya kentlerini sadece kontrol ve ynetim merkezleri olarak deil, ayn zamanda ticaret ve hizmet sektr ile nansal yeniliklerin retiminin de gerekletii kentler olarak tanmlayarak dnya kenti kavramna yeni bir boyut kazandrr. Uluslararas nansn, uluslararas rmalarn genel merkezlerinin buralarda younlamas, kresel ulam ve iletiim alarna sahip olma, yksek dzey uzmanlam hizmetlere sahip olma, medya ve kltr araclyla ideolojik sirayet kresel kentlerin temel zellikleri olarak tanmlanmtr.

Neoliberal Kresellemenin Kent deolojisi: Kresel Kent2

Kreselleme 1980lerin sonlarndan itibaren hem akademik hem de politik evrelerde hakim sylem haline geldi. Dnya ekonomisinde, politik, sosyal ve mekansal alanlarda meydana gelen dnm-

PLANLAMA
2006/2

Bu konuda daha detayl bir aklama Binnur ktem Kresel Kent Syleminin Kentsel Mekan Dntrmedeki Rol: BykdereMaslak Aks isimli makalede H. Kurtulu (der) stanbulda Mekansal Ayrma bulunabilir.

54

Kentin kresel ekonomiye eklemlenme ile birlikte istihdam yaps, gelir dalm ve mekansal organizasyonunun deitii ileri srlmtr. Sosyal kutuplama ve mekansal ayrma kresel kentin temel yapsal zellikleri olarak tanmlanmtr. Kresel kentlerin dnya ekonomisiyle entegrasyon biim ve derecelerinin kresel kentler arasnda bir kresel kent hiyerarisi yaratt ileri srlmtr. Temel kriterler kresel yatrmlar ekebilmek, ve kresel ekonomide bir ynetim ve kontrol merkezi olabilme yetenei olarak tanmlanmtr. Literatrde birok farkl kresel kent hiyerarisi farkl kriterlere gre tanmlanmtr. New York, Londra ve Tokyoyu birinci dereceden kresel kent ilan etmek gibi genel bir eilim sz konusu olmakla beraber ikinci derecede kresel kentlerin hangileri olduu noktasnda bir netlik yoktur. Kentlerin kresel ekonomide gsterdikleri baarya bal olarak bu hiyeraride ykselip debilecekleri ya da liste d kalabilecekleri vurgulanmtr. Kresel kent kategorisinin, kentin kresel ekonomide oynad rol ile aklanmas ve gerekli politikalar uygulanrsa bu statnn elde edilebileceine dair argmanlar, byk kentleri kresel kent liginde yer alma yar iine sokmutur. Kresel ekonomiye baarl bir eklemlenme iin temel politika kresel lekte yarmac kentlerin yaratlmas olarak nerilmitir (Dnya Bankas, 1999b, OECD, 2005). Sassenin (1998) iaret ettii gibi kresel kentlerin sabitlenmi bir says yoktur baar lkelerin ekonomilerini deregle etmelerine, kamu iletmelerinin zelletirmelerine (uluslararas yatrmclara sunulacak bir eylerin olmasna), ve ulusal ve yabanc rmalarn ve piyasalarn kenti kendi aktiviteleri iin merkez yapmalarna baldr. Kresel ekonominin ulus devletler deil ancak kentler ve blgeler zerinden eklemlendii ileri srlmtr. Ulus devletlerin kresel ekonomiye eklemlenebilmeleri ve kresellemenin yararlarndan faydalanabilmeleri ancak kresel kentlere sahip olmakla mmkn olduu ifade edilmitir. Dier taraftan kresel kentlerin bymesine katkda bulunan dinamiklerin ulus devletin bymesine ayn derecede katkda bulunmayabilecei ileri srlmtr (Sassen,

1991). Kentlerin yarabilirliklerini artrmak iin benzer politika stratejileri izlenmitir. Politikaclar ve akademisyenler arasnda kresel kentlerin meknsal yapsna ilikin genel bir gr hakimdir. Mevcut politika formlasyonu altnda bir dnya kenti fonksiyonu ncelikle byk lekli altyap projelerinin teviki ve yabanc yatrmclara garanti verilmesi, ikinci olarak da kentin yeni imajlarnn muhtemel yatrmclara ve tm dnyaya satlmasdr (Douglass, 1999). Uluslararas i merkezleri, alveri merkezleri, kapal siteler, yeniden canlandrlan eski limanlar, lks konut alanlar, hzl tren, uluslararas havaalan, fuar alanlar, yksek teknolojili sanayi parklar, ve oteller vs. kresel yatrmlar ve dier kresel akkanlklar ekmesi iin gerekli altyap hazrlklar olarak nerilmitir. Kresel kent formasyonunun greceli olarak yeni boyutu ise son dnemde artan derecede sergilere, festivallere ve dnya apnda nemli aktivitelere, organizasyonlara ev sahiplii yapmaktr (Douglass, 1999). 1980lerde arlkl olarak emlak eksenli, iinde turizm yatrmlarn kapsayan byk projeler kentlerde uygulamaya konmu iken, 1990lardan itibaren bu projelere kltr ile ilgili stratejiler de katlmaya balanmtr (zdemir 2003). Kresel kent syleminin teorik ve metodolojik sorunlar vardr3. Dnya kenti aratrmaclar kresellemeye bu yaklam benimseyerek dnya kentinin oluumunun arkasndaki dinamikleri aklamada uluslararas nans hareketleri, uzmanlam servis sektrnn ve bilgi, teknoloji, sermaye, imaj, vb. kresel akkanlklarn artan nemi gibi akkanlklara vurgu yapmaktadrlar (Sassen, 1991,2000; Friedmann, 1986,1995; Castells, 1994). Bylece sylem ekonomilerin ve kentlerin yeniden yaplanmasnda srelere younlaarak dnmn politik karakterini ve aktrleri gz ard etmektedir. Halbuki kreselleme kapitalizmin 1960 sonlarnda iine girdii krizi amak zere gl snflar tarafndan oluturulmu politik projenin addr. deolojisi neoliberalizmdir ve bu projenin oluturulmas ve uygulanmas g ilikilerinden, politik srelerden ve kltrel balamdan bamsz deildir. Kapitalizmin dnemsel krizleri vardr. Her kriz

Mevcut politika formlasyonu altnda bir dnya kenti fonksiyonu ncelikle byk lekli altyap projelerinin teviki ve yabanc yatrmclara garanti verilmesi, ikinci olarak da kentin yeni imajlarnn muhtemel yatrmclara ve tm dnyaya satlmasdr.

Daha detayl bir aklama iin baknz Binnur ktem Kresel Kent Syleminin Kentsel Mekan Dntrmedeki Rol: BykdereMaslak Aks isimli makalede H. Kurtulu (der) stanbulda Mekansal Ayrma.

PLANLAMA
2006/2

55

Kresel kent projesi hakim sylemlerin kentteki yeniden yaplanmalar ve dnmlerden yarar salamay hedefleyen yerel aktrlerce yorumlanmas ile yine yerelde ina edilmektedir.

sonrasnda kapitalizm gl snflar tarafndan oluturulan politik bir proje ile yeniden yaplanr (George, 1997). Bu yeniden yaplanma sreci ise ideolojik ve kltrel maniplasyon gerektirir (Lovering, 2001). Kresel kent sylemleri ise kapitalizmin son dnem politik projesi olan neoliberal kresellemenin kent ideolojisidir. Markusenin (1999) de iaret ettii gibi kresel kent syleminin metodolojik sorunlar (kresel kentin tanmnda ve kresel kent kriterlerindeki belirsizlik ve hatta bir uzlama olmamas, kavramn belirli bir ekonomik aktiviteye dayanmas, tarihsel boyutu ve dnyadaki dier yerleri dlamas, dnya kenti aratrmalarnda kresel kentin g ve kontrol kapasitesinin nasl lleceine dair genel bir kir birlii olmamas, uluslararas akkanlklar lebilecek veri eksiklii) bir taraftan akademik almalarda veri bolluuna yol aar iken dier taraftan politikaclara ve dier g odaklarna kendi karlarn merulatrmak iin imkan tanmaktadr. Kresel kent projesi hakim sylemlerin kentteki yeniden yaplanmalar ve dnmlerden yarar salamay hedefleyen yerel aktrlerce yorumlanmas ile yine yerelde ina edilmektedir. Kentler kresel akkanlklar tarafndan g ilikilerinden bamsz olarak deil ancak bu politik projenin sylemlerinin politikalar ve uygulamalar ynlendirmesi ve merulatrmasyla yeniden yaplanr. Dnyann birok lkesinde bu sylemin argmanlar etkili bir politika arac olmutur. Birok merkezi ve yerel hkmet son yirmi yldr kentlerini kresel kent yapmak iin birbirine benzeyen politikalar retmilerdir. Hem erken kapitalistlemi hem de ge kapitalistleen lkelerin kentleri bu sylemin iaret ettii ekonomik baary yakalamak, sermayeyi ekmek, uluslararas bir turizm ve nans merkezi olabilmek iin gerekli yapsal evreyi oluturmak adna birok byk kentsel proje gelitirmitir. Bu projelerin hazrlanma srecinde planlama sistemi esnekletirilmi, uygulamalarda zel sektre arlk veren kamu zel ortaklklar oluturulmutur. Kentlerin pazarlanmas yarmaclk kapasitesini artrmak adna nem kazanmtr (Paddison, 1993). Kentler kapitalist toplumdaki herhangi bir dier meta gibi paketlenen, reklam

yaplan ve pazarlanan bir meta haline gelmitir (Goodwin, 1993). lgin olan ise kentlerin bu yarmaya benzer imajlarla katlmasdr (Short and Kim, 1999). Kentsel dnm literatr dnm projelerinin Batda daha 19. yydan itibaren, Trkiyede ise 1950li yllardan itibaren uygulanmakta olduunu belirtmektedir4. Ancak 1980 sonras gndeme gelen kentsel dnm projelerinin amac daha nceki dneme gre farkllaarak ekonomik yenilenme, canlanma ve gelime olarak tanmlanmtr. lkelerin kresel kent olma yarna soktuklar byk kentlerindeki kentsel dnm projelerinin lei, etkisi ve sonular ise daha byk leklerde gereklemitir.

stanbulun Kresel Kent Projesinin nas

stanbul, Asya ve Avrupa ktalar zerindeki esiz konumu, Balkanlardan Orta Dou ve Karadeniz lkelerini iine alan doal hinterland ve nemli ticaret yollarnn kesitii noktada yerlemi olmann avantajlarn uzun 2600 yllk tarihi boyunca yaam dnyann en eski dnya kentlerinden birisidir. Osmanl mparatorluunun dnya kapitalizmine hzla eklemlendii 19. yy birok akademisyence stanbulun hem ekonomik aktiviteler, hem nfus kompozisyonu hem de sosyo-kltrel alanlarda dnya kenti zelliklerini tad dnem olarak adlandrlr (Keyder, 1993, 2000; Tekeli, 1992). Ancak 20.yzyln ilk yarsnda kentin bakentlik fonksiyonunu yitirmesi ve doal hinterland olarak adlandrlan alandaki politik ve ekonomik yeniden yaplanmalar ve bir dizi dier etken kentin dnya kenti zelliklerini yitirdii ancak yeni doan bir ulus devletin byk kenti statsne indii ne srlmtr. 1980 sonras Dou Blokunda zlme ve kresellemenin stanbula dnya kenti statsn tekrar kazanabilmesi iin frsatlar sunduu ve bu frsatlar kullanabilmek iin doru politikalar izlenmesi gereklilii ortak bir dnce olarak hem siyasal hem de akademik dzlemde kabul grmtr. Hakim kresel kent syleminin argmanlar 1980lerin balarndan itibaren stanbula dair

PLANLAMA
2006/2

4 Trkiyede bu konuda farkl yaklamlar mevcuttur. Bir grup akademisyen ve aratrmac Trkiyede kentsel dnmn 1950lerde, dier grup ise bu son dnem gndeme gelen projeler ile baladn ileri surer.

56

retilen kentsel politikalarn belirlenmesinde en etkili sylem olup kentsel yapdaki dnmlerde nemli rol oynamtr. stanbulun kresel kent projesi 1980den itibaren iktidara gelen hkmetlerin ve dier elit gruplarn Trkiye ekonomisini dnya ekonomisine eklemlemeye ynelik oluturduklar politikalar kapsamnda oluturulmutur. stanbulda 1984 ile 2004 arasnda yerel ynetimde iktidara gelen farkl siyasal parti kentin tarihi, jeo-politik ve kltrel deerlerini mobilize ederek kendi kresel kent projesini retmitir. Hakim kreselleme ve kresel kent sylemlerinin bu projelerde yorumu ilgili aktrlerin ekonomik, ideolojik, politik, kltrel yaplarna, Trkiyenin deien jeo-politik konumuna ve i yapsndaki gelimelere gre farkllk gstermitir. Bu projeler sosyal ve kltrel politikalarda farkllarken, ekonomik politikalarda benzerlik gstermi her birisi neoliberal kresellemenin argmanlarn kabul etmitir. Bu erevede izilen kent politikalarnda ve planlama kararlarnda kentin uluslararas sermaye ve dier akkanlklar iin hazrlanmas gerektii vurgulanm, kentin bir dizi byk projeler gerekletirmesi ve byk organizasyonlara ev sahiplilii yapmas gereklilii btn ynetimlerce benimsenmitir. Bu projelerin gerekletirilme sreleri devlet, sermaye, sivil toplum kurulular ve akademik evreler arasnda farkl koalisyonlar ve atmalar yaanmasna neden olmutur. Anavatan Partisinin (ANAP) destek ald ve organik ilikilere sahip olduu ulusal byk sermaye evreleriyle birlikte stanbulu Beyrutun yerine Ortadou ve Avrupada uluslararas bir kent yapma sylemiyle gelitirdii birok nemli kentsel dnm projesi, izleyen Sosyal Demokrat Halk Parti (SHP) ynetimince ve sivil toplum kurulularnca byk tepkilerle karlamtr. Bu projeler kentin en deerli tarihi, doal ve kltrel alanlarnda, plan kararlarn gz ard ederek, planlama sistemini esneterek ve belli sermaye gruplarnn karlar gzetilerek gerekletirilmitir. Arlkl olarak emlak ve turizm eksenli bu projeler ile kresel ekonomiye eklemlenme iin gerekli olduu ne srlen lks osler, al veri merkezli, konutlar ve oteller yaplmtr. ANAP dneminde sanayinin desantralizasyonu, Tarihi Yarmadann ak hava mzesi haline getirilmesi, Bykdere-Maslak sanayi aksnn uluslararas bir

nans merkezine dnmesi, dier bir merkezin Altunizadede yaratlmas, lks oteller ve alveri merkezlerinin yapm (raan, Swiss Otel, Gkkafes, Galeria, Akmerkez), Boazii, ormanlar ve kentin eperlerinin yeni tipte lks konut alanlarna almas, vb. bu projelerden bazlardr Bata bu byk kentsel projeler olmak zere arsa speklasyonunu tetikleyen kentsel politikalar ANAP dneminde rvet, adam kayrma ve yolsuzluklarn artmasn, dier taraftan ise kentin eperlerinde yaayan halkn bu sreten dlanmasn getirmitir (Bilgin ve Karaoren, 1993). Geri bu projeden en ok zarar gren ve genelde kentin gecekondu alanlarnda yaayanlar iin slah imar planlar ile af getirilerek ve Toplu Konut daresi ile alt orta snf iin konut reterek ve bu snflara bir nevi rvet vererek neoliberal projenin yaratt eitsizliklerden doan tepkiler yumuatlmaya allm ise de ANAP 1989da yerel seimleri kaybetmitir (Boratav, 1992). SHP seim propagandasn ANAP dnemindeki usulszlklerle mcadele etme ve sosyal adaleti getirmeye dair vaatler zerinden yrtm ve 1989 yerel seimlerinde stanbul da dahil olmak zere birok kentte seimleri alarak byk bir baar kazanmtr. Ancak SHP kreselleme projesinin ekonomik politikalarn kabul etmi ve bunu sosyal politikalarla btnletirerek nc Yolcu bir yaklam benimsemitir. SHP, ANAP dneminde balayan ve byk sermayenin nemli bir ksm tarafndan desteklenen byk kentsel projeleri durdurmu ve inceleme altna alnmtr. Bu da yerel ynetimle ANAP merkezi hkmetini ve yerel ynetimle byk sermayeyi kar karya getirmitir. SHPnin nc Yol yaklam baarsz ve poplisttir. SHP dnemi, hem hakim kreselleme projesini savunanlar tarafndan hem de alternatif bir kresel kent aray iinde olan akademisyenlerce stanbul iin bir kayp olarak deerlendirilmitir (Keyder, 2000). SHP dnemi sonunda ekonomik problemler arlam ekonomi 1994 Nisannda krize girmitir. 1994 yerel seimleri stanbulun kresel kent olma frsatn yakalayabilmesi adna bir test olarak deerlendirilmitir (Bora, 1999). 1994 seim almalarnda Refah Partisi (RP) ulusal kalknmac yaklamna uyan biimde sosyal adalet, yolsuzluklarla mcadele ve toplumsal

PLANLAMA
2006/2

57

deerlere vurgu yapmtr. Propagandas blgesel, dinsel ve etnik alanlar da kapsayan eitlik, emee sayg, yoksulluk, isizlik ve alk problemlerine ila, sosyal gvenlik, kardelik, merhamet, kalknma, adil ynetim ve sosyal adalet kavramlar zerine younlamtr. RP politik desteini daha ok kentin fakir kesimlerinden almtr. Partinin baars kentin gecekondu blgelerinde yaayanlarn zaferi olarak grld (Robins ve Aksoy, 1996; Cokun, 1994). RP 1994 seimlerine dein ve seimler boyunca bu yaklamn korumu, ekonomik konularda kreselleme kart bir sylem gelitirmitir. RP hari dier partiler (SHP, ANAP ve DYP) ise sylemlerini ve propagandalarn kenti kresel yapmak zerine kurmulardr. Ancak iktidara geldikten ksa bir sre sonra RP kalknma yanls yaklamn deitirmitir. Bu deiim Partinin Fazilet Partisi (FP) ad altnda tekrar kurulmasyla Adil Dzen modelinin yerini serbest piyasa ekonomisi ve daha effaf bir zelletirme zerine kurulan modelin almasyla netlemitir (Tuul, 2002). RPnin ekonomi politikasnn dnmnn arkasndaki nedenler partinin sistemle uzlamaya gitmesi, slami sermayenin sylemindeki dnm ve parti iindeki yeni teknokratlarn yaklamlarndaki deiimle zetlenebilir. RPye gre de Trkiyenin gelecei stanbulun dnya kenti statsn elde etmesine baldr. Partinin ekonomi politikas dnya ekonomisinin kreselletii erevesinden hareketle tanmlanm ve stanbul ileri teknoloji sektrlerinde ve hizmetlerde birikim iin bir potansiyel kaynak olarak grlmtr (Bora, 1999). Bunun iin nerilen politikalar tarihi kent dokusunu korumak, uluslararas lekte spor, kltr, ticaret ve servis alanlar dzenlemek, kltrel ve sosyal aktiviteleri iyiletirmek, uluslararas konferans, kongre, sanat, ve kltr merkezleri yaratmak, mze ve ariv merkezleri amak, turizm potansiyelini gelitirmek, uzmanlamay cesaretlendirmek, rekreasyon ve turizm alanlarnn kalitesini iyiletirmek, sanayiyi desantralize etmek, hizmet sektrnn gelimesini desteklemek, ulam ve iletiim sistemini iyiletir-

mek ve merkezi i alann gelitirmektir (Nazm Plan Raporu, 1995). Partinin ideolojik izgisindeki dnm srecinde parti ile ordu, byk sermaye ve dier sekler gruplar arasndaki iliki, slami belediyelerin operasyonlar ve politikaclarn sekler ideolojiye, laiklie kar demelerinden dolay gerilimli olmutur. 1994 yerel seimleri ncesinde RPnin gndeminde byk kentsel projeler yoktur. Hatta yerel ynetime geldiinde Trkiyenin byk sermaye gruplarnn arsalarnn olduu BykdereMaslak aksndaki yaplama haklarn indirmeyi teklif etmitir. RP byk kentsel projeleri rnein ANAP dneminde gndeme gelen Taksim Dolapderede uluslararas bir i merkezi yaratmay amalayan projeyi 1998de gndeme getirmitir. Ancak bu tr projeler gerekletirmek iin gerekli olan byk sermaye ile ibirliinden yoksundur ve partiyi destekleyen slami sermaye ise bu projeleri gerekletirebilecek sermaye birikimine sahip deildir. stelik Partinin siyasal kadrolar ve partiyi destekleyen sermaye gruplar 28 ubat sreci ile byk bir darbe almtr. Byk kentsel projelerin stelik de Kentsel Dnm altnda politik syleme girii ve bir kentsel politika olarak tanmlan tam da yukarda tanmlanan partinin ideolojisinin neoliberal kreselleme erevesinde yeniden tanmland ve 1999 yerel seimleriyle ynetime gelen Fazilet/Saadet Partisi dnemine denk dmektedir. Grtuna ynetimi 1999da stanbul in Byk Dnm Projeleri ad altnda yaynladklar bir raporla Erdoan dneminde hazrlanan ancak itirazlar sonucu askya alnm olan 1995 stanbul Metropoliten Alt Blge Nazm Planda belirlenen vizyon, hedef ve politikalar balamnda uygulamalar gerekletireceklerini vurgulamlardr. Ancak bu raporda Nazm Plandaki 2010 hedefi yerine Trkiye Cumhuriyetinin yznc kurulu yldnm olan 2023 yl hedef alnmtr5. Bu aklamadan yl sonra stanbul Bykehir Belediyesi kendi tanmlamas ile Trkiyenin Avrupa Birliine yelik srecinde stanbulun nc bir role sahip olmas ve Avrupa Gelecek Konsepti ile

PLANLAMA
2006/2

5 Raporda yer alan 500 projeye ilikin balklar srasyla unlardr; Bir Dnya Vizyonu Gerei Olarak Avrasya Koridoru, Blgesel Vizyonun Sonucu MAlar ve Kademelenme, Dev Bir Metropoln Dnyayla Btnleme ve Yarma Vizyonunun Gerei Kent Omurgalarnn Yeni Rolleri, Bir Uygarlk Ata Vizyon Projesi, Mega Kentsel Dnm, Bilgi Toplumuna Geiin Vizyonu Prestij Merkezleri ve Biliim Vadileri, Yeilin Maviye zlem Vizyonu, Kuzeyden Gneye Yeil Koridorlar, Doann Yeniden Kendini retir Klma Vizyonu, evre Projeleri ve Ekolojik Dnm.

58

btnleme zorunluluu nedeniyle, 2010 yln esas alarak henz var olmayan-nazm plan hedeflerini revize etmek ve stanbulu yeniden bir Dnya Kenti yapabilmek iin yeni dzenlemeler yapldn bildirmitir (Yapc, 2005). Bu amala daha nce 1992de SHP dneminde kurulan Yeni Yerlemeler Koordinatrl 2001de Yerlemeler ve Kentsel Dnm Mdrlne dntrlmtr. Zeytinburnu Kentsel Dnm Projesi, Kkekmece Kentsel Dnm Projesi, Haydarpaa Kentsel Dnm Projesi, Miniatrk, Feshane, Formula 1, Fransz Soka, Hali Kltr Vadisi, Rahmi Ko Mzesi, Kadir Has niversitesi, Stlce Kltr Merkezi bu dnem boyunca hazrlanan ve bir ksmnn gerekletirildii projelerden bazlardr. Ancak Fazilet/Saadet Partisi dneminde bu projelerin uygulanmasnda ok da byk bir ilerleme kat edememitir. Parti 28 ubat sonrasnda, zellikle de reformistlerin ayrlmasyla kan kaybetmi, deitiini ispatlamak zere gsterdii tm abalarna ramen sistemin dna itilerek marjinallemitir. Merkezi ynetimin desteinden yoksun ve marjinal bir partiden gelen Grtuna dnemi bir de 1999 depremi ve lkenin yakn tarihte yaad en derin ekonomik kriz olan 2001/2002 krizlerinin de etkisiyle byk kentsel projelerini gerekletirmek konusunda ok da baarl olamamtr. Byk kentsel projeler partinin iinden ayrlan ve ulusal ve uluslararas g odaklarnn tam desteini alarak ynetime gelen AKP ynetimince tekrar gndeme tanmtr. slami Refah/ Fazilet/Saadet Partisi iinden ayrlarak Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) ad altnda yeni bir parti kuran reformistler 2004 yerel seimlerinde stanbulda ynetime gelmitir. AKP kendisini yeni muhafazakar, Yeni Muhafazakarlk ise demokrasiyi, serbest piyasa ekonomisini ve bireysel zgrlkleri sahiplenmek olarak tanmlamtr. AKPli liderler her frsatta sekler bir parti olduklarn ve dinin politik amalar iin kullanlmasna kar olduklarn ifade etmilerdir. AKP daha liberal ve sekler ideolojiyle ncl Refah/Fazilet Partisine gre daha az atmaya giren, slamc referanslar geri plana itilmi, ekonomik liberallemeye ncelik veren bir yaklam benimsemektedir (nar, 2005). Trk (2004)e gre AKPnin izledii politikalar, neoliberalizmin sarslan meruiyet sorununu zmek zere gelitirilen nc Yolcu politikalarla byk

bir benzerlik tamaktadr Parti programnn ana temalar devletin desantralizasyonu, yeni bir devlet toplum ilikisi kurgusu, katlmc demokrasi modeli, rekabetin ve piyasann kutsanmas, zelletirmelere hz verilmesi, sivil toplumun glendirilmesi, iyi ynetiimin gelitirilmesi, beeri sermayenin iyiletirilmesi, vatandalar arasnda sosyal dayanmann artrlmas olarak tanmlanmtr. stanbul, AByle mzakere ve dnya ekonomisine eklemlenme srecinde nemli bir nokta olarak tanmlanmtr. Erdoan stanbulu Trkiyenin vitrini olarak deerlendirmektedir. Merkezi hkmet ile yerel ynetimler bu konuda byk bir uyum iinde almakta, merkezi ynetim stanbula zel bir nem atfetmektedir. AKP Trkiyenin geleceinin stanbulun geleceine bal olduunu ileri srmektedir. stanbulun kltrel ve tarihi deerlerini koruyarak ve uyumlu bir kresel kent olmas gerektii, kentin dnya kenti olmak iin dier kentlerle yarmas gerektii bunun iin de turizm, kltr, ekonomi ve nans sektrlerinin gelitirilmesi gerektii belirtilmitir. stanbulu bir dnya markas yapma gereklilii vurgulanmtr. AKP giriimcilik, pazarlama, imaj yaratma, yerel kalknma, stratejik planlama ve byk kentsel dnm projelerine ok nem vermektedir. Kentsel Dnm projeleri sadece vizyon (flagship) projeleri deil ayn zamanda byk gecekondu ve slah imar planlar ile dnm alanlar da kapsayacak ekilde bytlmtr. Bu projelere bir de son dnemde kltrel projeler eklenmitir. Bir nceki dnemde gndeme gelen byk vizyon projeleri (Haydarpasa Liman, Galataport, Hali Kltr Vadisi, Sirkeci Gar, amlca Kulesi, Stlce Kongre Merkezi, stanbul Mall, Dubai Kuleleri, vs) yenileri de ilave edilerek gndemin arlkl konular olarak n plana kmtr. Topba belediye bakan olmadan nce bu projeleri yerel byk sermayeye, belediye bakan olur olmaz da kenti pazarlamak ve yabanc sermayeyi ekmek iin MIPIM vb. uluslararas platformlarda tantmtr. Yerel ve merkezi ynetim bir yerel inisiyatif olarak balatlan ve iinde birok kentsel dnm gerekletirmeyi hedefleyen Avrupa Kltr Bakenti projesini desteklemektedir. stanbul Bykehir Belediyesi Kartal ve Kkekmece iin uluslararas bir kentsel tasarm yarmas gerekletirmitir.

stanbul, AByle mzakere ve dnya ekonomisine eklemlenme srecinde nemli bir nokta olarak tanmlanmtr.

PLANLAMA
2006/2

59

AKP emlak sektrn ekonominin itici gc olarak tanmlamaktadr.

Dier taraftan Erovizyon, Nato Zirvesi, Dnya Mimarlar Kongresi,vs. ile hzla bir kongre kenti olduu iddia edilmektedir. Btn bu projeleri gerekletirmek iin yerel ynetimlerin yetkileri ve gelirlerini artrmaya ynelik yasal dzenlemelere gidildi. stanbul iin bir planlama osi (stanbul Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasarm Merkezi) kuruldu. OECD, DPT ve stanbul Bykehir Belediyesi stanbulun yarlabilirlik kapasitesini artrmak iin nerilerin gelitirilecei bir plan hazrlamak zere anlamaya vard. Belediye, Avrupa Birlii likileri Merkezi ve stanbul Turizmini Gelitirme Platformunu kurdu. Kurumsal ve yasal dzenlemeleri gerekletirildi yada gerekletirilmeye alyor. Btn bu dnm projelerine sadece yerel sermaye deil uluslararas sermaye de ilgi gstermektedir ve son iki ylda lkeye ve stanbula emlak sektrne gelen yabanc sermayenin nceki yllara gre oran ok yksektir. Yerel sermayenin farkl fraksiyonlar da farkl alanlardaki ekonomik aktivitelerinin yannda emlak sektrne yatrm yapmaya balamtr. 28 ubat muhtras sonrasnda darbe alan slami sermaye iindeki baz gruplar da hzla emlak piyasasna girmektedir (Kiler Grubu, Tayap, Torun Gda, lker,vs). AKP yukarda tanmlanan politikalar tm iktidarlardan daha hzl ve cretkar biimde hayata geirmeye almaktadr. Ulusal ve uluslararas g gruplarn ieren geni bir snfsal ittifak zerine temellenen AK Parti slami kkenlerine ramen hzla merkez saa doru kaymtr. Sadece slami sermaye deil Trkiyenin sekler byk sermayesinin de desteini sahiptir. AKP emlak sektrn ekonominin itici gc olarak tanmlamaktadr. Bu balamda AKP dnemiyle birlikte kentsel dnm projelerinin lei yukarda da ifade edildii gibi bir taraftan gecekondu ve slah imar planlar ile dnen alanlar, dier taraftan kent merkezindeki eski sanayi, depolama, liman ve tarihi gar binalarnn dnmn hedefleyen projelerle geniletilmitir. Bu projelerle bir taraftan kentin doal, tarihi ve kltrel anlamda en deerli alanlar emlak, turizm ve kltr eksenli projelerle belli sermaye gruplarnn karlar uruna feda edilirken, 1980lerden itibaren uygulanan neoliberal politikalarn olumsuzluklarn en ok yaayan ve gecekondu, slah imar planlaryla dnen alanlar ile kentin knt blgelerinde

yaayan alt ve alt orta snftan insanlar yerinden edilme tehlikesiyle kar karya kalmlardr. Bu byk projelerin bir ksmnn ihaleleri yaplmakta bir ksm ise uluslararas yarmalarla ve stanbul Metropoliten Planlama, le belediyeleri ve TOK eliyle dntrlmeye balanmtr. Kentsel dnm alanlarnn belirlenme kriterlerinde ve bu projelerin ihaleleri srasnda ortaya kan aibeler, AKPnin kresel kent projesinin kazananlarnn partiyi destekleyen byk sermaye gruplar ile bu sermaye gruplaryla ilikide olan siyasetiler, kaybedenlerinin ise kentin eperlerinde yada merkezi alanlarndaki knt alanlarnda yaayan ve partiyi daha bandan iktidara tayan alt ve alt orta snf olacana dair birok kant daha imdiden ortaya kmtr.

stanbulun Kresel Kent Projelerine likin Genel Deerlendirmeler

stanbula dair yukarda tanmlanan kresel kent projeleri kresel sermayeyi, yatrmcy yada turisti ekerek ekonomik zenginlik yaratmak ve bu zenginlikleri tm snflara yaymak konusunda ok da baarl olamamtr. Kentte yaanan bir dizi dnm ise bu projelerin kazananlar ve kaybedenlerini daha da belirginletirmitir. Kentin ekonomik yapsna ilikin gstergeler hala kentin Trkiyenin ekonomik anlamda en nemli kenti olduunu gstermekte hatta kresel kent politikalar nedeniyle kentin lke iindeki dier kentlerle arasndaki fark artmaktadr. Kentin temel ekonomik aktivitesi olan sanayi 1980lerde dmeye balamtr. Metal, gda ve iki sektrlerinde bu dnemde istihdam azalrken, tekstil temel imalat sanayi sektr olmutur. Artan banka kredileri ve daralan i piyasa sanayi yatrmn olumsuz etkiler iken turizm, konut, nans, ithalat-ihracat devletin tam destek verdii yeni popler yatrm alanlar olmulardr. malat sanayindeki de karn hizmetler sektrnde istihdamda art yaanm, zellikle 1990larda st dzey hizmetler, tketici hizmetleri, perakende, nans sektr ve hizmetlerde 1990lara gelindiinde nemli bir art grlmtr. Buna karlk nfusun artan ihtiyalarna ramen kamu hizmetlerindeki istihdam da d yaanmtr. Dorudan yabanc yatrm 1980lerde artmaya balam, 1990lardan itibaren ise hzlanmtr. Bu dnem gelen yabanc sermaye irketlerinin %

PLANLAMA
2006/2

60

72si (bu dnemki toplam sermayenin %57.34) hizmetler sektrne gelmitir. Yabanc sermayenin geldii hizmetler sektr iinde zellikle st dzey hizmetlerin %74.82si ise stanbulda yer semitir. Ancak Trkiye 1980den itibaren izledii yabanc sermayeyi ekme politikasnda ok da baarl olamamtr. Artt iddia edilen yabanc sermaye hareketleri iinde Trkiyenin ald pay dier birok lkeye gre clz kalmtr. Hem yerli hem de yabanc sermaye imalat sanayinden ziyade emlak, turizm, nans vb. gibi daha az retici olan sektrlere yatrm yapm, deien ekonomik yap igc piyasasndaki istihdam ve cret yapsn deitirmitir (Snmez, 1996). Gelir gruplar arasndaki uurum dramatik biimde artm, 1986da en zengin %20lik grup toplam gelirin %57,6 sn alr iken 2000 de bu rakam %64.13e ykselmitir (Snmez, 2001). Bu oranlar Trkiye ortalamasnn zerindedir. Kentteki fakir gruplar artk sadece ii snfn deil ancak alt orta snfnda gerei olmaya balamtr. Bu dnemin dier bir zellii olarak da orta snf iinde farkl fraksiyonlar arasnda kutuplamalarn ortaya kmasdr. Sosyal snflar arasnda artan kutuplama yaam tarzlarna zellikle de konut tercihlerine yansmtr. Orta snf iinde ortaya kan yeni orta snf lks banliyleri, rezidanslar, kapal siteleri ya da soylulatrlm alanlarda yaamay tercih eder olmulardr (Erkip, 2000). Yeni orta snf ayn zamanda yeni bir yaam tarzn da benimsemeye balam, lks al veri merkezleri, zel okullar, zel hastaneler bu yaam tarznn ayrlmaz paralar olmutur. Halen hem iten hem de dtan g almay srdren kent, Trkiye nfusunun %14,6 sn barndrr ve bu haliyle lkenin en byk kentidir. Kentin 2000 nfusu 10 milyon civarndadr. Kente g greceli olarak hzn kaybetmi bile olsa devam etmektedir. Ancak gn yaps 1990larda beri deimitir.1990 sonras zorunlu g ile kente gelen gruplar daha nce g edenlerden farkl olarak i ve barnma garantisi olmadan kente gelmektedirler. Daha ok eski kent merkezindeki knt alanlarnda ve kentin eperinde yer alan gecekondu alanlarnda yaayan son dnem gmenler, ailelerden ziyade erkek nfusun arlkl olduu bir gtr (Keyder, 2005). Kentte artan

eitsizlik ve yoksulluk kentte gerginlii ve kentlinin politik tercihlerinde radikalizmi krklemitir. Hala bu byklkteki birok dnya kentine oranla daha gvenli olmakla beraber su orannda son yllarda art hzlanmtr. Yapl evredeki dnm ve yeniden yaplanma ise kentin ehresini byk oranda deitirmitir. Kenti dnya kenti yapmak zere gerekletirilen birok proje ise kentin hem tarihi hem de doal gzelliklerini ve stanbulun srdrlebilirlii iin esas olan kuzeydeki yeil kua ve su havzalarn ya tahrip etmi ya da yok etmitir. BykdereMaslak aksndaki geliim ve kinci Boaz kprs ve evre yollarnn yapm kentin makroformunun kuzeye doru gelimesini etkilemi kentin kuzeyindeki ormanlar ve su havzalar bir taraftan lks konut siteleri dier taraftan gecekondular ile dolmaya balamtr. raan, Dolmabahe, Yldz gibi Osmanl saraylarnn bahelerinde be yldzl lks oteller ina edilmitir. Boazii yaplamaya alm kentin silueti ve kimlii tahrip edilmitir. Kreselleme ve kresel kent politikalarnn sonularn daha birok alanda gzlemlemek mmkndr. Bununla birlikte alt yapda, yapl evrede, kltrel hayatta bir takm ilerlemeler de mevcuttur. Ancak ok genel olarak ekonomik ve sosyal kutuplama artm, meknsal ayrma derinlemitir. Kentsel gerilim ve yoksulluk birok yerde yaygnlamtr. Bununla birlikte kentteki baz gruplar bundan yararlanmlardr. stanbul da bugn derinleerek varln srdren isizlik, sosyal kutuplama, yoksulluk ve meknsal ayrma gibi problemler kentin kresel kent olma yarnda geri kalmasndan m kaynaklanmaktadr yoksa dnya kenti olma adna iine girdii yarn kendisi bu problemleri derinletirmitir? Bu konuda hem akademik hem de politik yaznda farkl yaklamlar mevcuttur. Keyder (2000) stanbul iin hem merkezi hkmetin hem de yerel ynetimlerin kresel kent olma kriterlerini yeterince yerine getiremediklerini savunmaktadr. Keyder (2000) ANAP dneminin stanbulu dnya kenti yapmak adna giriimcilik, liderlik, geni grllk ve stratejinin gll asndan baarl bulmakta ancak ANAP dnemini izleyen yllarda kent ynetiminin halk politikalara teslim olduunu dnya kenti olabilme potansiyel ve ansn iyi kullanamadn ifade etmektedir.

PLANLAMA
2006/2

61

Bu makale ise yukarda tanmlanan kentsel problemlerin sadece stanbul iin deil ancak bugn dnya kenti stats genelde kabul gren New York, Londra, Tokyo, Paris vb. gibi kentlerde de hatta zaman zaman daha da derinleerek var olduuna iaret etmektedir. Kresel kent politikalar bugnk var olu biimleriyle kentlerdeki bu sorunlar zmekte yeterli olmad gibi tam aksine arttrmaktadr. Neoliberal ekonomi ve onun kentsel stratejisi kresel kent ve bu kapsamda gerekletirilen byk kentsel projeler hedefledikleri ekonomik canll yakalamada ve yaratlan ekonomik zenginliin yukardan aaya btn snflara yaylaca iddialarn gerekletirmekten uzaktr. Kentler arasnda artt iddia edilen yarmaya her kent birbirinin benzeri projeler ile katlmakta, her baarl proje taklit edilmekte her zaman iin daha yeni ve daha yaratc bir baka proje gndeme gelmekte dierlerini gndem d ve eski brakabilmektedir (Hall, 1998, aktaran zdemir, 2003). Emlak-eksenli yeniden canlandrma stratejilerinde gelitirilen elence ve ticaret gibi faaliyetlerin retimin arttrlmasnda ziyade tketimin desteklenmesine yneliktir ve bu tip yatrmlarn ancak ekonominin dier sektrlerinde ok dengeli ve pozitif bir gelime yakalandnda srdrlebilir bir yatrm biimi olabilir (Turok, 1992, aktaran zdemir, 2003). Kentsel projelerin bir ou btncl deil paracdr ve kentsel alanda paralanma ve ayrmaya yol amaktadr (zdemir, 2003). Bu projelerde genelde kent merkezinde yaayan yoksullar ve dk gelir gruplarnn talepleri dlanmakta, byk miktarlarda kamu fonlar bu projelere aktarlmakta baarsz olduklar takdirde byk kayplar ortaya kmaktadr. Baarl olsalar bile zel sektr ekmek iin yaplan kamu sbvansiyonlar prestijli ve sonuta yksek getirisi olmayan dier projelerden (sosyal konut,vs) ekilmesi anlamn tamaktadr (Keating, 1998, aktaran zdemir, 2003). Kresel kent ve neoliberal kreselleme projesi yaratlan art deerin eitliki bllmesi, yoksullukla mcadele, istihdam yaratma, vb. konularnda gerek zm retmemitir. Vaat ettii ekonomik zenginlii yaratmaktan ise ok uzaktadr. Aminin (1997) de syledii gibi eitsizlikleri zmek sermayenin ve onun son dnem projesi neoliberal kresellemenin ilgi alanna girmemektedir.

Kaynaka
Amin, S. (1997) Capitalism in The Age of Globalisation, London: Zed Books. Amin, S. (2000) The Political Economy of the Twentieth Century, Monthly Review, June, http: //www.monthlyreview.org/600amin.htm. Bilgin, . ve Karaoren, M. (1993) kili Yapda Bir ehir, stanbul, 7, syf. 36-39. Bora, T. (1999) Istanbul of the Conqueror: The Alternative Global City Dreams of Political Islam, . Keyder (der.) Istanbul Between the Global and the Local, Maryland, Rowman & Littlefield Publishers, Inc. Boratav, K. (1991) 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, stanbul, Gerek Yaynevi. Brenner, N. (1998) Global Cities, Glocal States: Global City Formation and State Territorial Restructuring in Contemporary Europe, Review of International Political Economy, 5 (1), syf. 1-37. Castells, M. (1994) European Cities, the Informational Society, and the Global Economy, New Left Review, 204, syf. 18-32. Cinar, A. (2005) Modernity, Islam, and Secularism in Turkey Bodies, Places, and Time, Minneapolis, the University of Minnesota Press. Cohen, R.B. (1981) The New International Division of Labor, Multinational Corporations and Urban Hierarchy, M. Dear and A. Scott (der.), Urbanization and urban Planning in Capitalist Society, London: Methuen, syf. 287-315. Douglass, M. (1999) Mega-Urban Regions and World City Formation: Globalisation, the Economic Crisis and Urban Policy Issues in Pacific Asia, Urban Studies, 37 (12), syf. 315-335. Dnya Bankas (1999) Creating Cities That Work In the New Global Economy, World Bank Policy and Research Bulletein, 10 (4). Dnya Bankas (1999) Entering the 21st Century World Development Report 1999/2000, Washington,World Bank. Friedmann J. and G. Wolff (1982) World City Formation: An Agenda for Research and Action, International Journal of Urban and Regional Research, 6 (3), syf. 309-344. Friedmann, J. (1986) The World City Hypothesis, Development and Change, 17, syf. 69-83. Friedmann, J. (1995) Where We Stand: A Decade of World City Research, Paul L. Knox and Peter

PLANLAMA
2006/2

62

J. Taylor (der.), World Cities in a World System, Cambridge: Cambridge University Press, syf. 171-191. George, S. (1997) How to Win the War of Ideas: Lessons from the Gramscian Right, Dissent, 44(3). Goodwin, M. (1993) The City as Commodity: The Contested Spaces of Urban Development, G. Kerns and C. Philo (der.), Selling Places: The City as Cultural Capital, Past and Present, Oxford, Pergamon Press, syf. 145-162. Gottman, J. (1989) What are Cities Becoming the Centre of? Sorting Out the Possibilities, R.G. Knight (der.) Cities in a Global Society, London, Sage Publications. Haider, D. (1992) Place Wars: New Realities of the 1990s, Economic Development Quarterly, 6 (2), syf. 127-134. Harvey, D. (1989) From Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in Urban Governance in Late Capitalism, Geografiska Annaler, 71 (1), syf. 3-18. Hill, R. C. and Kim J. W. (2000) Global Cities and Developmental States: New York, Tokyo and Seoul, Urban Studies, 37 (12), syf. 2167-2195. Hirst P. and Thompson G. (1996) Globalisation in Question: The International Economy and the Possibilities of Governance, Cambridge: Blackwell. Keyder, . (1992) Istanbulu Nasil Satmali, Istanbul, 3, syf. 81-85. Keyder . and nc A. (1993) Istanbul and the Concept of World Cities, Istanbul, Friedrich Ebert Vakfi. Keyder, . (1999) Synopsis, in C. Keyder (der.) Istanbul Between the Global and the Local,Maryl and,Rowman&Littlefield Publishers, Inc. Keyder, . (1999) The Settings, in . Keyder (der.) Istanbul Between the Global and the Local,Marylan d,Rowman&Littlefield Publishers, Inc. Keyder, . (2005) Social Exclusion in stanbul, International Journal of Urban and Regional Research, 29 (1), syf 124-134. Lovering, J. (1997) Creating Discourses Rather Than Jobs: The Crisis in the Cities and the Transition Fantasies of Intellectuals and Policy Makers, Healey, P., Cameron, S., Davoudi, S., Graham, S., and Madani-Pour, A. (der.) Managing Cities The New Urban Context, West Sussex: John Wiley & Sons Ltd, syf. 109-126.

Lovering, J. (1997) Global Restructuring and Local Impact, Pacione M. (der.) Britains Cities Geographies of Division in Urban Britain, London: Routledge, syf. 63-87. Machimura, T. (1998) Symbolic Use of Globalisation in Urban Politics in Tokyo, International Journal of Urban and Regional Research, 22 (2), syf. 183194. Markusen, A. (1999) Debates and Surveys: Fuzzy Concepts, Scanty Evidence, Policy Distance: The Case for Rigour and Policy Relevance in Critical Regional Studies, Regional Studies, 33 (9), syf. 869-884. Nazm Plan (1995) 1/50,000 lcekli stanbul Metropoliten Alan Alt Bolge Nazm Plan Raporu, stanbul, T.C. stanbul Bykehir Belediyesi Planlama ve mar Daire Bakanl ehir Planlama Mdrl. zdemir, D. (2003) Yeniden Canlandrma Projelerinde Kltr, Turizm ve Emlak Piyasalar zerine Kurulu Stratejilerin Baar (szlk) Koullarnn ncelenmesi, Kentsel Dnm Sempozyumu iinde, stanbul, Yldz Tekn ik niversitesi Basm-Yayn Merkezi. Paddison, R. (1993) City Marketing, Image Reconstruction and Urban Regeneration, Urban Studies, 30 (2), syf. 339-350. Robins, K and Aksoy, A. (1996) Istanbul Between Civilisation and Discontent, City, 5-6, syf. 6-33. Sassen, S. (1991) The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press. Sassen, S. (1994) Cities in a World Economy, California, Thousand Oaks, CA: Fine Forge Press. Smith, M.P. (1998) The Global City-Whose Social Construct Is It Anyway? A Comment on White, Urban Affairs Review, 33 (4), syf. 482-488. Tekeli, . (1992) Dnya Kenti stanbul, Gr, Kasm, syf. 55-61. Tekeli, . (1994) Gelecegin stanbulu, stanbul, 8, syf. 114-116. Tugul, C. (2002) Islamism in Turkey: Beyond Instrument & Meaning, Economy and Society, Vol. 31 (1), syf. 85-111. Turk, D. (2004) Adaletin v Kalknmann nc Yolu, Praksis, Say 12, Ankara. Yapc, M. (2005) Gndemdeki Planlar/Projeler Kent: stanbul, Mimarlk, 322, syf. 22-25. PLANLAMA
2006/2

63

brahim Gndodu, stanbul, 2006

PLANLAMA
2006/2

64

Ekonomik Gelimenin Kltrel Stratejileri: stanbul Kent Merkezleri ve Tarihi Kentsel Alanlarn Yeniden Yaplandrlmas(*)
Besime EN
ugn stanbuldaki eski kent merkezlerinin yeniden yaplanmas, mekansal eskime ve khneme, tarihsel mekanlarn geri kazanlmas ve sosyal adan gvenlik sorununun zlmesi gibi genel sorunlarla ilikili olarak tartlmaktadr. Bu sorunlara deprem gibi potansiyel bir riskin varl ile eski ziksel evreye sonradan eklenen kaak ve plansz yaplarn yaratt sorunlar eklenmektedir. Kent merkezlerinin yeniden yaplandrlmasn1 gerekli klan yukardaki genel ereve, stanbul kent merkezleri asndan daha zel bir nedenle, yani kentin 2010 yl iin Avrupa Kltr Bakenti olarak seilmesi ile de btnlemektedir. Bu kapsaml ereve, bu yazda btn ynleri ile ele alnmayacaktr. Kent merkezleri ile tarihi kent ii alanlarnn yeniden yaplandrlmasnn soylulatrma gibi bir sre ile nasl btnletii ortaya konmaya allacaktr. Bu anlamda srecin arka plann oluturan genel politikalarn eilimini aa karmak nemlidir. Yazda, baz rnekler zerinden bu srecin tartmal boyutlar deerlendirilecektir.

rinin olduka youn olan yerlemeleri, 1950li yllardan bu yana kente akan nfusun ihtiyalarn karlayamadndan srekli olarak deimitir. Fakat kentin byyen ekonomik gc ve buna bal olarak deien snfsal yaplarn ihtiyalar, kent merkezlerindeki deiimin temel nedeni olmutur. Sanayilemeye bal olarak kente akan ve iileen nfusun konut ihtiyac asndan ok sayda gecekondu semti olumutur. Bugn bu semtler artk kent iinde kalan yerler olurken, merkezlere olan deiim basks da artmtr. Buna ormanlk alanlar ile boaz srtlarndaki yeil alanlarn yeni konut alanlarna almas, kentin yerleim snrlarn iyice geniletmi ve yeni merkezlerin olumasn dourmutur. Bu yeni merkezler olutuka eski kent merkezler nemini yitirerek, mekansal ve sosyal adan gerilemeye balamtr.2 Kentsel rantlar asndan da bir deer kayb olumutur. stanbul kenti, farkl siyasal ynetimlerin politikalarnn uygulamalar asndan da merkezi neme sahip olmutur. 1980 sonras neoliberal politikalar dier dnemlerden farkl olarak, kentsel mekan sermaye birikimi asndan n plana karmtr. Mekana yaplan mdahaleler, yeni rant alanlar yaratrken, baz alanlarn ise eski nemini yitirmesine neden olmutur. stanbul asndan bu dng ok hzl ilemitir. Merkezi Alanlarnn (MA) dnm hattna bakmak

Ara. Gr. Dr., Mimar Sinan GS, ehir ve Blge Planlama Blm

stanbuldaki Kentsel Gelime Srecinin Merkezleri Dntrme Dinamii

stanbul mekansal olarak byyen ve nfusu hala artmakta olan bir kenttir. Kent merkezle-

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir. 1 Bugn bu sre kentsel dnm kavram ve yasas ile gndeme gelmektedir. 2 Bu konuda kapsaml bilgi iin bkz.: lhan Tekeli (1994) Development of Istanbul Metropolitan Area: Urban Administration and Planning, IULA-EMME Yaynlar, stanbul ve Erol Tmertekin (1997) stanbul nsan ve Mekan, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul

PLANLAMA
2006/2

65

bile, srecin geliim hzn ve kapsamn arpc bir biimde gsterir (Tekeli, 1994; Snmez, 2000; Dkmeci ve Berkz, 2000). Bu srete ulam, en kapsaml yatrm alan haline gelmitir. Ulam yatrmlarnn ncelikli olmasnda, konut ile i mekanlar arasndaki eriebilirliin kolaylamas hedeflenirken, bu srecin yaygn bir yerleimi krkledii grlmtr. Yeni arazilerin yerleime almas ile kent mekansal olarak byrken, mevcut yerleimler ile yeni yerleimler arasndaki sosyal ve mekansal ayrmann boyutu da bymtr (Kurtulu, 2003) Yeni gecekondular ile lks konutlar, ayn zaman dilimlerinde hatta yan yana ina edilmeye devam etmektedir. stanbulun ekonomik adan bymesi ve gelitirilmesi ise stratejik olarak srdrlmtr. Bu nedenlerle i bulma ve daha iyi yaama koullaryla kente g de devam etmitir. Kentin ar bymesi ve kentsel sistemin rgtlenmesi erevesinde optimalliin salanamamas sonucu eski kent merkezlerinin yeniden yaplanmas gerekli hale gelmitir. Bylece merkezdeki eski binalar ile burada yaayan yoksul kesimlerin varl, zlmesi gereken sorunun oda olmutur. Bugn kent merkezlerinde grlen hareketlenme ise sorunlar zmekten te, mekana bal yeniden yaplanma ile ekonomik bir alan yaratma amacn tamaktadr. Kentsel yenileme, koruma ve canlandrma gibi yaplanmalar da yeni yatrm alanlar olarak grlmektedir. Eski kent merkezlerindeki bu yeniden yaplanmada konut ve iyeri fonksiyonlar da ou zaman deimekte ve yeni ihtiyalar erevesinde kullanm biimleri yeniden belirlenmektedir. Btn bunlar, giderek yaygnlaan soylulatrmann nn amaktadr.

Bugn kent merkezlerinde grlen hareketlenme ise sorunlar zmekten te, mekana bal yeniden yaplanma ile ekonomik bir alan yaratma amacn tamaktadr.

gruplarn yerinden edilmesi ile sonulanmaktadr. Bu durum mekansal ve snfsal ayrmay ve eitsizlii yaratmas ile blm ilikileri ile de bal hale gelmektedir. Srecin geliimi; snf ve cinsiyet ayrmlar ile mlkiyet, retim, tketim ve yaam biimleri gibi ok ynl toplumsal bir sreci iermektedir. Konu, daha ok tketim ve yaam biimlerine bal taleplerin deimesi biiminde gndeme gelse de (Ley, 1984; 1986) arz ynl etkenler (Smith, 1979; 1986; 2000; Rose, 1984) soylulatrmada belirleyici koullar oluturmaktadr. Arz ynl etkenler, retim temelli bir ereveye dayanr. Bu yaklam, soylulatrmann bir yatrm alan olarak nasl kullanldn aklamada nemli bir ereve sunar. nk mekann yenilenmesi veya yklp yeniden yaplmas ile bu alanlarda mekana dayal bir ekonomik sre balamaktadr. Yaplan yatrmlar ile deerlenen mlkiyetler, piyasa srecinde el deitirmeye balayarak, eski kullanclar yerine yeni kullanclarn bu alanlarda yaamaya balamasn dourmaktadr. Bu durum, burada yaayan yoksul ve dk gelirli kesimlerin, yerinden edilmesine neden olmaktadr. Bu sreten en ok kiraclar etkilenmektedir. Artan yat artlar, bu semtlerde yaamay pahallatrarak dolayl bir yerinden etmeyi de yaratmaktadr. Smith (1979:540), eski kent merkezine yeniden ynelimin insanla deil, sermayenin hareketiyle gerekletiini aklamaya alr. Bu sre, kamusal ortaklklar veya dier zel fonlar ile gerekletirilen konut stokundaki iyiletirmeleri de kapsamaktadr. Bu yaklama gre, gerilemi kent merkezlerine yaplan yatrmlarda temel talep etkeni olarak yatrmclarn ekonomik davranlar gz nnde tutulur. Potansiyel olarak daha yksek bir arazi rant aslnda tketicilerin potansiyel taleplerini dikkate alm olur. Dolaysyla bireysel yatrmlar tek bana konut ve arazi piyasasndaki yeniden yaplanmay aklamakta yetersiz kalr. Burada devletin kritik bir rol ve nemi vardr (Williams, 1976; Smith, 2002; Weber, 2004). Yapl evrenin daha esnek bir yapyla gayri menkul sermayesinin yatrmlarna almasnda devletin rol, yasal dzenlemeler ve denetlemeler asndan kritiktir. Bir dier boyut ise kentsel yenilemeler ile khnemi kent alanlarnn temizlenmesindeki mali teviklerin kullanlma dzeyidir. Burada vergi muayetleri ile doru-

Kent Merkezlerinin Yeniden Yaplanmas Olarak Soylulatrma: Ekonomik Gelimenin Kltrel Stratejileri
Soylulatrma (gentrication) sosyal ve mekansal olarak gerilemi eski/tarihi kent ii alanlarnn yeniden yaplanmasdr. Bu sre ou zaman, yeni orta snf ve ii snf olmak zere iki farkl snfn karlamas biiminde balayp, ii snfnn veya dk gelirli kesim ile farkl marjinal

PLANLAMA
2006/2

66

dan kaynak kullanm biiminde desteklemeler sz konusu olabilmektedir. Ayrca mlkiyet yatrmlarnda artk kresel mali piyasalar da belirleyici bir aktrdr. Smith (2002)in almas, devletin soylulatrmadaki deien roln, ekonomik srelerle nasl bal olduunu ortaya koymaktadr. Politik iktisat erevesine dayanan arz ynl aklamalar, konunun gerek geliimi gerekse sonular itibariyle snfsal ynn de ortaya karr. Sosyal gvenceleri ve politik gc gerilemi olan ii snfnn ve dier yoksul kesimlerin soylulatrlan alanlarda yaama olanaklarnn ortadan kalkmas, konunun en arpc sonularndandr (Marcuse, 1986). i snf ile yoksul kesimlerin yerinden edilmesi ve kent merkezlerindeki yeni orta snfn grnrl, retim yapsndaki yapsal ve niteliksel

deiimlere bal olarak somutlamaktadr. Yani retimin byk oranda kent dna ynelmesi ve hizmet sektrnn eitli kollarnn merkezde yer semesi ile yeni orta snfn konut talebi, bu srecin gelimesine yn vermektedir. Eski kentin khnemi fakat tarihi nitelikteki mimarisinin yeniden kefedilmesi ve kent merkezindeki elence, kltr-sanat etkinliklerinin younluu, bu talebi etkileyen kaynaklardr. Bu ynelim sadece erken kapitalistleen Bat lkelerinin kentlerinde deil, stanbul gibi ge kapitalistleen lke metropolnde de gzlenebilen bir sretir. Bat metropollerinin sanayisizleme sonras gerilemeye balamas ile yaanan isizlik, knt alanlarnn artmas gibi sorunlar yeni ekonomik stratejiler ile almaya alld. Bu anlamda tketime ve hizmet sektrnn bilgi ve iletiim gibi yeni alanlarna dayal ekonomik byme ve istihdam yaratma stratejileri, bugn stanbul iin de bavurulan

PLANLAMA
2006/2

67

stratejilerdir. stanbulda bu sre 1990 sonras kresel kent olma yolundaki uygulamalar ile somutlamtr (ktem, 2005). Bu sre ayn zamanda Cihangir, Ortaky, Arnavutky, Kuzguncuk, Galata, Fener-Balat semtlerinin soylulatrld dnemdir. Bu semtler kentin farkl konumlarnda yer alrlar. Ayrca merkez olma zellikleri asndan da olduka farkl zellikler tarlar. Buna ramen, mekansal yenileme ve snfsal deiime dair yaadklar/yaamaya baladklar deneyimler, soylulatrmann yaratt birok deiimin etkisini tar. Kltr Temelli Kent Ekonomisi Kent merkezlerinin veya kent iinin eski ekonomik ve sosyal canlln kazanmas veya yaad baz sorunlar amas asndan izlenen bir dier strateji ise kltr temelli bir kent ekonomisi yaratma hededir. Bu tr bir kent politikasn kapsaml bir ekilde zmleyen Zukin (1998), kentlerdeki bu son dnem deiimi, kentsel yaam biimi erevesinde inceler. almalarnda, kentlerin kltrel niteliinin bir dnm arac olarak nasl kullanldn ortaya koyar. Bu ynelim, yeni bir ekonomi politik olarak ele alnmaktadr. Kente dair bu dnmler, kltr endstrilerinin oluumuna da elik etmektedir. Post modernizmin ykselii, sanayi sonras retim tarz ve buna bal olarak ortaya kan kimlik ayrmlar, hizmet sektrndeki byme, bebek patlamas kuandaki olgunlamann sonuna gelinmesi ve bu kesimin tketici olarak yksek beklentilere sahip olmas gibi yapsal bir dizi deiim, kent merkezlerinin ve evresinde yer alan semtlerin soylulatrlmasn dourmaktadr. Seyahat, kltr ve elenceye dair yeni tketim ihtiyalarn karlamak zere baz yeni kentsel tketim mekanlar olumaktadr (Zukin (1998: sf. 826). Kltr bakentleri arasndaki rekabet ise daha fazla turist ekmek zere eitli kentsel tketim biimlerinin younlamasna neden olmaktadr. Giyim, film vb. tketim rnleri estetik rnler olarak genelletirilmektedir. Bunlar uluslar aras bir standard yakalam olanaklar olarak sunulmaktadr. Restoranlar, cafe-bar ve butik oteller, sanat galerileri gibi yerler, gerek emlak piyasas asndan gerekse reklam, sat ve elence sektrleri asndan cazip hale gelmektedir. Kent ynetimleri de bu srete estetikletirme giriimlerini destekleme

stratejisine ynelmektedirler. Dolaysyla kamusal mekanlar, her kesimi bir araya getirebilen bir nitelikten uzaklaarak, zel gruplarn kontrolne girmektedirler. Ayrca bu mekanlarda grsel tketim ne kmaktadr. Ekonomik gelimenin kltrel stratejileri eitli biimlerde olabilmektedir (Zukin,1998:825). Tarihsel korumadan balayp yeni mzelerin ve yeni turizm odaklarnn oluturulmas gibi stratejiler bunu destekleyen uygulamalardr. Btn bunlar, gelimi sanayi toplumlarndaki kltrel dn ve retim imajnn enflasyonuna kar olan cevab da gstermektedir. Bunun yan sra yeniden gelimenin kltrel stratejisi, nansal aralar, bilgi ve kltr- sanat, yeme ime, moda, mzik ve turizm- gibi soyut rn trlerine dayal bir sembolik ekonominin olgunlat kent merkezlerinin neminin artmasn da yanstmaktadr (age., sf.826). Bu sembolik ekonomi, kltrel sembollerin retimi ile de karlkl bir ilikiye dayanr. Bunlarn iinde retildii ve tketildii mekanlar da ne kar. Bu mekanlar kapsamnda os, ev, restoran, mze ve hatta sokaklar da sayabiliriz (Zukin, 1995ten aktaran; Zukin, 1998: 826).

stanbulda Neoliberal Politikalar Eliinde Gelen Soylulatrma

Batl erken kapitalistleen lkelerde soylulatrma sreci 1960l yllarda balam ve 1970li yllarda hz kazanmtr. Kentsel mekan, bu yllarda nemli bir birikim arac olmaya balamtr. Baz kentsel alanlar yeniden deerlenirken, dier alanlar ise kentsel gerilemeyi yaamaya balamtr. Trkiye gibi ge kapitalistleen bir lkede ise soylulatrma neoliberal politikalarn etkisinde ve zellikle 1990l yllardan itibaren belirgin olarak ortaya kmtr. Bu son dnem, soylulatrmann kresel bir strateji olarak ge kapitalist lkelerde de yaygnlk kazandn gstermektedir (Smith, 2002). 1990l yllar, stanbul asndan sanayileme temelinde ilerleyen kalknma politikalarnn deitii bir dnemdir. Kent ekonomisi asndan hizmet sektr, sanayiyi ikame edecek temel bir sektr olmaya balamtr. zellikle istihdam asndan nemli bir sektr haline gelmitir. Yeni teknolojik olanaklardan yararlanan, bunun yan sra reklamclk, halkla ilikiler, medya, gibi

PLANLAMA
2006/2

68

ykselen ekonomik alanlar, hizmet sektrn bytmtr. Ayrca, geleneksel sektrlerin zelletirilmesi ile ekonomik retimde ve buna bal olarak istihdamda yapsal dnmler gereklemitir. Gayrimenkul sektr ise n plana kan bir dier nemli ekonomik alan olmutur. Fakat bu alan, kentsel topraklara dair speklasyonlar ile gelien bir nitelikten kurtulamamtr. Gayri menkul deerleme, faiz gibi sermayenin speklatif olan getirisine alternatif bir alan olmaya balamtr. Gayrimenkul deerleme ile yksek faiz getirisinin geerli olduu alanlara ilk olarak yerel giriimci ynelirken, 1995 sonras ve zellikle bugn bu alanlar yabanc sermayenin de ilgi alanna girmitir. Hizmet sektrnn giderek bymesi, stanbul kent ekonomisi asndan yeni frsatlar yaratan bir dinamik olarak grlmtr. Uluslararas ticaret, mali sermaye ve buna bal olarak bankaclk, sigorta kurumlar ve arac kurumlar ile mali yatrm ve danmanlk kurumlar, halkla ilikiler, reklam-pazarlama alanndaki artan yeni istihdam olanaklar yeni orta snfn oluumu bakmndan maddi koullar oluturmutur. Bu yeni sektrlerde alan ve yksek gelirli bir yaama kavuan kentli gen profesyonel bir snf olumutur. Bunun yan sra ok sayda gvencesiz i alan da almtr. Gvencesiz ve geici ilerin yaygnlna ramen, yksek gelirli profesyonel ilerin kapsam snrldr. Ksaca gnmz kentleri, geleneksel sanayi kentlerinin geliiminden farkl olarak, sanayisizleme, esnek retim-enformelleme gibi srelerde somutlaan kapitalist retim ilikilerinin ve yeni birikim stratejilerinin etkisini yaamaktadrlar.

Trkiye ekonomisindeki pay bakmndan stanbulda sanayinin nemi ve katks 1980li yllardan itibaren azalmaya balamtr. Bu gelimede, sanayinin desantralize olarak, kentin evresindeki blgelere tanmasnn etkisi byktr. (Aksoy, 1996) retim sektr ile hizmetler arasndaki eski mekansal iblm yerini hem retim hem hizmet faaliyetlerinin denetiminin yer ald esnek retim komplekslerine brakmtr (Sabel, 1989den aktaran Asu Aksoy, 1996). Dolaysyla eski retim merkezleri, igcnn marjinallemesi, kaak hale gelmesi ve isizlik gibi sorunlarla karlamtr. alan says ise 1980 ylnda 1.563.939 iken 2000 ylnda 3.471.400tr. Hizmet sektrnde alan says en fazla Kadky ilesindedir. Bunu skdar, Kkekmece, Bahelievler, Gaziosmanpaa, Fatih ve Maltepe izlemektedir. Younluk asndan ili ve giderek Maslak, Zincirlikuyu gibi os merkezleri son yllardaki gelimelerle ilk sralarda yer almaktadrlar. Hizmetlerin dou-bat yakalarnda dalm incelendiinde bat yakas %74.3, dou yakas %25.3lk paylara sahiptir. Burada da grlecei gibi, Bat yakasndaki merkezleri ar bir younlua sahiptirler. Bu merkezlerde, yeni geliim kararlar almak, rasyonel olmamakla birlikte, kentsel fonksiyonlarnn kullanmnda da ciddi sorunlara yol aacaktr. Bata altyap yetersizlikleri ile bugn de nemli sorunlar yaratmaktadr. Trak sorunu, yeni ulam akslarna ramen zlememektedir. malat sanayi alanlarnn ilelere gre dalmnda Gaziosmanpaa ilk srada yer almaktadr. Bunu Baclar ve Kkekmece izlemektedir.

Trkiye gibi ge kapitalistleen bir lkede ise soylulatrma neoliberal politikalarn etkisinde ve zellikle 1990l yllardan itibaren belirgin olarak ortaya kmtr.

Tablo 1: stanbul li Yllara Gre stihdamn Sektrel Dalm 1980 SEKTRLER Tarm Sanayi naat Hizmetler Dier Toplam alan Say 85.730 538.440 111.690 800.930 27.149 1.563.939 % 5,5 34,4 7,1 51,2 1,7 1985 Say 97.439 652.044 122.936 973.118 28.060 1.873.597 % 5,2 34,8 6,6 51,9 1,5 1990 Say 130.322 853.625 224.126 1.289.447 42.443 2.539.963 % 5,1 33,6 8,8 50,8 1,7 2000 Say 282.317 1.116.126 215.925 1.851.030 6.002 3.471.400 % 8,1 32,2 6,2 53,3 0,2

PLANLAMA
2006/2

Kaynak: Saylarla stanbul, 2001

69

Trkiyedeki soylulatrma sreci asndan nemli bir aama yaanmaktadr. nk soylulatrma artk ekonomik bir yatrm stratejisi olarak grlmektedir.

malat sektr iinde tekstil istihdam yaratma kapasitesi, retimdeki getiri oran ve mekansal iblm asndan ekonomide ayrdedici bir yere sahiptir. Bu sektr gerek formel gerekse enformel retim an birlikte ierir. Sektrn mekansal iblmne bakldnda ise mekanda ok dank bir biimde rgtlendii gze arpar. Bu retim alannda fason iblm, kk ve orta iletmelerde daha youn olmasna karn, byk iletmeler de fason retimine bavurmaktadrlar. Mekansal adan bakldnda fason retimin konut-iyeri biiminde i ie geen fonksiyonel dalm gze arpar. Bayrampaa, Gneli, Yenibosna, Zeytinburnu, alayan, Merter, kitelli, Bomonti, Kkky gibi semtler bu durumun balca rneklerini olutururlar. stihdamnn yarya yakn ksm kayt-d kurulularda, atlyelerde, ev ve benzeri yerlerde bulunmaktadr. Kaytl kurulularda alanlarn ise %40 kk iletmelerde yer almaktadr. Dolaysyla bu kesimin sosyal gvenceli olma durumu ok tartmaldr. 1980-1990 arasnda stanbulda cretli alan says artm, serbest alanlarn saysnda ise byk bir azalma olmutur (Aksoy, 1996). l ierisinde alanlarn %56s bat yakasnda, %28i dou yakasnda, %16s da bucak ve kylerde istihdam edilmektedir (DE, 2000). TSADn Trkiyedeki isizlik zerine hazrlad Trkiyede gc Piyasasnn Kurumsal Yaps ve sizlik adl raporda, piyasann ihtiyalarna cevap veremeyen eitimli genler arasnda isizliin ok yksek olduu grlyor. Aratrmada ne kan yapsal sorunlardan bir dieri de kayt d istihdamdr. Raporda, tarm dndaki kayt d istihdamn 1990larda yzde 25ken, 2003te yzde 31e ykseldii belirtiliyor. 10 kiiden daha az ii altran, genelde kendi hesabna ya da evde alma eklinde yrtlen ve resmi olmayan sektrdeki istihdamnsa yzde 90nn kayt d olduunu ortaya kyor. Kaytd istihdamn da yzde 78inin bu tip istihdamdan olutuu vurgulanyor (http: //www.isguc.org/news_view.php). Btn bu deiimler, kentteki toplumsal ihtiyalar ne dzeyde karlayabilmektedir? Bu sorunun yant, alma koullarnn iyiletirilmesi ile kentsel hizmetlerin salanma dzeyi ile de ilgilidir. Fakat son dnem kentsel politikalar, yeni kentsel

rant alanlar yaratma biimindeki bir ekonomik kaynaa ynelmi durumdadr. Bu durum blm ilikilerini de bozmaktadr. Emek gelirleri gerilerken, rant gelirleri artmaktadr. Baz geleneksel ve ar sanayi kollarnn kent iinden gitmesi ile oluan mekansal boalmalar ve bu alanlarn zelletirilmeye balamas, kent merkezlerinin yeniden yaplanmasn gndeme getirmektedir. Yani bir tr dnm ihtiyac domaktadr. Hali, Zeytinburnu, Paabahe, Galata-Tophane gibi saylarn arttrabileceimiz bu yerleimlerde mekansal ve ekonomik etkenler, isizlik gibi bir sorunla somutlamaktadr. Bu boalm veya gerilemi blgelerin ekonomik olarak yeniden canlandrlmasnda ise bavurulan gelitirme stratejileri, birok dnya kentleri rneklerinde benzerlikler tamaktadr: Rekreasyonel alanlar yaratmak, kentsel turizm, lks konut ve ofis yapm, byk alveri merkezleri gibi tketime bal zel projeler retilmektedir. Bunlar srecin ekonomik ve mekansal adan canlandrlmasnda temel sektrler olmaktadr. Bu anlamda mekana bal sermaye birikim stratejisi, toplumsal snflarn yaam koullarn da belirleyerek yaygnlamaktadr. Birok i alan ortadan kalkarken, yeni i alanlar esnek alma koullar ile mevcut nfusa ve ihtiyaca yant verememektedir. Ayrca bu yeni ekonomik alanlarn istihdam yaratma potansiyellerinin snrl olmas, kentte yaanlarn btn asndan alma ve yaam koullarn temel alan politikalarn da geri planda kaldn gstermektedir. Sonu olarak, Trkiyedeki soylulatrma sreci asndan nemli bir aama yaanmaktadr. nk soylulatrma artk ekonomik bir yatrm stratejisi olarak grlmektedir. Bugn Tarlaba ve Tophane gibi gerek mlkiyet durumu gerekse sosyal sorunlar asndan riskli saylabilecek alanlar dahi yatrmcy ekebilmektedir. Galatadaki soylulatrma srecinde ise artk byk yatrmclar etkili olmaktadr. Galataport gibi byk kent projeleri ise evrelerini ekileyerek, buradaki mlkiyetlerin rantlarn artmasna neden olmaktadr. Fakat bu art ou zaman speklatif olmaktadr. Kent merkezinde yaamann bir eilim olarak giderek glenmesi ve baz kesimler asndan cazip olmaya balamas, talep asndan kent merkezlerini n plana karmaktadr.

PLANLAMA
2006/2

70

Kentsel Yenileme/Dnm: Enformellii ve Yoksullar Temizleme Giriimleri

Sleymaniye, Beyolu, Fatih, Eminn Belediyelerinin uygulamaya altklar kentsel yenileme ve dnm projeleri, bu alanlarda yer alan sosyal yaam btnyle deitirecek gibidir. Bu merkezlerdeki kullanmlar konut ve iyeri olarak karma bir yap gsterir. yeri kullanmlar, youn olarak kk reticilik niteliindedir. yerlerinin varl gerek dnm asndan gerekse bugn mevcut duruma dair nemli sorunlarn kayna da olabilmektedir. Daha ok yoksul kesimin yaad konut kullanm ise younluk olarak daha dktr. Ucuz konut ve iyerlerine yaknlk gibi zellikler, burada yaayanlar iin kaybedilmesi byk maliyetlere yol aabilecek etkenlerdir. Yukarda belirtildii gibi kent merkezlerinde kk reticilik, seyyar satclk gibi enformel diyebileceimiz birok i kolu hala yaygn olarak yaplmaktadr. Fakat kk reticilik, retim ortamlar ile retilen mallarn tanmas, depolanmas kent merkezlerinin tayamayaca ciddi bir younlua, skkla ve evre kirlenmesine neden olmaktadr. Dolaysyla bu nedenlere dayanlarak, yeni retim ve yerleim yerleri alternatif olarak sunulmaktadr. Bu yerler daha ok site niteliinde ve konum olarak kent evresinde olmaktadr. Bu yeni yerlere gitme konusunda ise reticiler veya esnaflar pek gnll davranmamaktadrlar.3 Dolaysyla alternatif olarak sunulan yeni yerleim yerlerinin belirlenmesi karar nemli bir sre olmaktadr. nk bu yeni yerler faaliyet kollarnn ihtiyalarn karlayabilecek nitelii tamadka, uygulamann baarsndan bahsetmek g olmaktadr. Bu anlamda katlm konusu nemli hale gelmektedir. Yani bir yerleim yerinde yaplacak dnmler, orada yaayanlar ile projeyi uygulayan aktrler arasnda bir mzakere srecini gerektirmektedir. Bu mzakere srecinin daha eit koullarda yaplmas, her kesimin ihtiyalarnn ortaya karlmas asndan da gereklidir.

Sulukule Ykmlar http://emlak.mynet.com/ 20 Agustos 2006

Tarih, ok Kltrllk, Turizm ve Soylulatrma Yukarda ad geen semtlerin merkezi konumlar ve tarihsel dokular, mimari zellikleri yeni bir talebin konusu olmaya balamas, bugnk yeniden yaplanmann nemli bir dayana olmaktadr. nk mekansal yenilemeyi karlayabilecek ve giderek pahallaan kent ii yaam karlayabilecek yksek gelirli bir kesim bu talebi srdrebilecek gtedir. Fakat bu srecin hz ve nasl sonulanaca ile ilgili olarak, yerel ve merkezi ynetimlerin proje kararlar ile yasal kolaylklar belirleyici olacak gibidir. Bir taraftan proje ilanlar mlkiyet piyasasn hareketlendirirken, dier taraftan baz sivil toplum kurulularnn giriimleri bu semtlerin deimesinde etkili olmaktadr. Baz semtlerde, semtin ok kltrl tarihini yaatmak zere baz kltr ve sanat etkinlikleri gereklemektedir. Bunlardan Galata semtinde her yl dzenlenen festival ile semt giriiminin abalar en ok bilinen rneklerdendir. Galata enlii balnda yaplan festivaller ile semtin zengin kltrel mirasnn korunmas, kent kl-

Bu konuda Karakydeki esnaflar ile kk reticilerin yllardr yerlerini brakmamas ilk akla gelen rneklerdendir. Bir dier aba ise Galatadaki elektrikilerin kaldrlmas ynnde verilmektedir. Fakat burada da somut bir yol kat edilemedi.

PLANLAMA
2006/2

71

tr ve estetii asndan neminin tantlmas, mahallelinin mahallesine sahip kmas, kentlilik bilincinin oluumuna katkda bulunulmas, bu mirasn gelecek kuaklara aktarlmas ve turizmin canlandrlmas gibi amalar sralanmaktadr (Radikal Gazetesi, 25/06/2003). Bugn semtteki soylulatrma sreci hatrlandnda, btn bu amalarn soylulatrmaya paralel bir amaca sahip olduu grlr. Dolaysyla bu etkinlikler, soylulatrmay amalamasalar da, sonularnn bu ynde etkili olduu grlmektedir. Fener-Balat rehabilitasyon projesi de benzer bir etkiye sahiptir. Bir yenileme projesi olarak gerekletirilmeye allan bu projenin uygulamaya balanmas ile gerekleen etki, soylulatrmaya yol amtr. Bu sre, mlkiyet piyasasndaki el deitirmeler, speklasyonun ve buna bal yerinden etmeler ile sosyal bir deiime neden olmaktadr. 1987de Unesco Dnya Mirasn Koruma Merkezi, Fatih Belediyesi, Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits ve Fener Gnllleri Dernei tarafndan hazrlanan ve Fener ve Balat Semtleri Kentsel Rehabilitasyon Projesi ad verilen alma, blgedeki 1267 tescil edilmi binay kapsyor (Radikal Gazetesi, 08/06/2002). Eski Fatih Belediye Bakan Sadettin Tantan tarafndan balatlan proje, toplam 10 milyon dolarlk bir bteye sahip. Bu miktarn drtte birinin nansmann Babakanlk Toplu Konut daresi Bakanl, kalann ise AB karlyor (age). Yukardaki bilgiler, bu projelerde yerel ynetimler ile merkezi ynetim kurumlar ve aktrlerinin aktif olarak yer aldn gstermektedir. Bu rnekte, uluslar aras bir kurum olarak Unesco (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu) da yer almaktadr. Daha ok Turist in stanbul Yenileniyor Daha nceki ynetimlerinde de stanbulda kentsel yenilemeye bal bir turizm ekonomisi yaratma amac aklanmaktayd. Dnemin Bakan Erkan Mumcu, stanbulu turizm alan ilan etme kararn turizm ekonomisi yaratma gerekliliine balamaktadr. Buna gre Paris 12,5 milyon, Londra 11,5 milyon turist arlarken, stanbula sadece 1,8 milyon turist geldii ve 1,4 milyar dolar gelir elde edilmesinden duyulan rahatszlk dile getirilmektedir. Bu nedenle bakanlka,

stanbulun ehresini deitirecek turizm alan projeleri hazrland aklanmtr. Bu dnemde ilen edilen projeler yle sralanmaktadr: Tarihi Yarmada Projesi: Eminn ve Sultanahmet semtlerini kapsyor. Butik oteller almas tevik edilecek. Alk okulu alacak. Beyolu-Galata Projesi: Karaky Liman, kentsel ST alan ve Sal Pazarn kapsyor. Galataport adyla sahil eridine iinde alveri merkezleri olan liman projesi hazrlanyor. Kilyos-Kemerburgaz Projesi: Turizm konaklama tesislerini kuzeye kaydrmay hedefliyor. Ky eridi Doa Park olarak planlanacak. Tatil ky, spor merkezi, orman ilerinde ahap evler gibi yaplamalara izin verilecek (http://www.milliyet.com/2003/09/12/yasam/ yas01.html). Bir emsiye Olarak Avrupa Kltr Bakenti Projesi Avrupa Kltr Bakenti Projesi, temelde bir kltr ve sanat projesi ieriine sahiptir. Kltr mirasn koruma, kentsel dnm, sosyal geliim, eitim, sosyal sorumluluk bilincinin geliimi gibi konularda eitli projelerin yaplmas hedeflenmektedir (http://www.istanbul2010.org). Dolaysyla projenin kapsam, mekansal ve sosyal bir alan tarif ederken, bu alann nasl bir politikayla gelitirilmesi gerektiine de iaret etmektedir. Burada kritik olan iki nokta sz konusudur: Birincisi, bu proje ile hangi alanlarn yeniden yaplandrlaca ve bundan hangi kesimlerin etkileneceidir. kincisi, bu srecin nasl bir politikayla gerekleeceidir.

Yeni Proje Alanlar ve Tartmal Boyutlar

Son bir yldr gndeme gelen projeler iinde Sleymaniye ve Roman mahalleleri birok ynyle ele alnmas gereken sorular da gndeme tam durumdadr. Roman mahalleleri iinde Sulukule projesi kendi bana bu dnm projelerinin ieriini yanstmaktadr. ncelikle stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan 2002 ve 2003 yl Yatrm Programna dahil edilerek, Romanlarn yaad blgelerin Kentsel Tasarm Projesi kapsamnda

PLANLAMA
2006/2

72

rehabilitasyon almalar balatld. Proje iin ilk etapta 300 milyar lirann ayrld belirtildi (Radikal Gazatesi, Ula Yldz: 26/09/2002). Romanlarn yaadklar blgelerde ocuk parklarnn yaplaca, altyap olanaklar salanaca, binalar elden geirilerek elence kltrne zarar vermeksizin bir yeniden yaplanmann gerekletirilecei hedeflenmekteydi. Fakat bugn burada yaanan ykmlar ve yerine yaplacak yeni yaplamann nitelii, buradaki yaam btnyle deitireceini ve eski yaayanlar yerinden edeceini gstermektedir. Proje kapsamnda birok mahalle yer almaktadr: Fatihte Krkba, Atikmustafapaa, Balat, Karaba, Tahta Minare ve Sulukule olarak bilinen Nesliah ve Hatice Sultan mahalleleri gibi. Bu projedeki karar alclar stanbul Bykehir Belediyesi, Fatih Belediyesi ve TOK gibi yerel ve merkezi kurumlardan olumaktadr. Kentsel yenileme alannda, TOK tarafndan tarihi Bizans surlarna uygun ada standartlarda konutlar yaplaca belirtilmektedir. (http: //www.esenlerweb.com/haberler/:24-01-2006). Baz tescilli sivil mimari rneklerinin de restore edilerek sosyal ve kltrel amal olarak kullanlaca belirtilmektedir. Fakat bu kullanmdan kimlerin yararlanaca, yerinden etmenin bugn bile yaanmaya balad dnldnde, burada bugn yaayanlarn olmayaca sylenebilir. Oysa sosyal ve ekonomik adan olduu kadar kentsel alt yap koullar itibariyle birok hizmete ihtiya duyan Roman halk yaayanlarnn sorunlar, kentsel dnm olmadan da zm gerektiren bir konudur. Bu konu, kentte yaayan ve kamusal hizmetlere ihtiya duyan btn kesimler iin geerlidir. Yenilenme almalarnn balamasyla birlikte hak sahipleri isterlerse Sulukuledeki yaamlarna devam edebilecei belirtilmektedir. Burada yaamak istemeyenler binalar karlnda TOKnin Gaziosmanpaa Taocak blgesinde 197 bin 923 metrekarelik alanda yapaca konutlara tanacak. Sulukulede kalmak isteyenler de almalarn yaplaca dnemde yine TOKnin yapt konutlarda geici olarak barnacak. Bu konutlara tanmay reddedenlerin evleri ise bina bedelleri denerek kamulatrlacak. (http: //www.sabah.com.tr/2006/01/14/gun111.html)

Bu projenin temel dayanaklar arasnda kltrel mirasa sahip kmak ve deprem gibi bir riske kar dayankl yaplamay gerekletirmek gibi temel dayanaklar dile getirilmektedir. Yzde sekseni kirac olan bu alandaki dnmlerin bir soylulatrmay balataca aktr. (a.g.e) Sleymaniye Projesi Bu proje katlmclar .., stanbul Bykehir Belediyesi, Kltr Bakanlndan olumaktadr. Proje, stanbul turizminin gelecei asndan art bir deer olarak grlmektedir. proje erevesinde, niversiteye dahil birok tarihi yapt da bu blgede bulunmaktadr. http://www.hurriyetim.com.tr/ yazarla...~551225,00.asp Tarihi yarmadadaki Sleymaniyede toplam 1880 ev bulunuyor. Bu evlerden sadece 301i iyi durumda. Dierlerinin restore edilecei ya da yklp aslna uygun olarak yeniden yaplaca belirtilmektedir (http://www.radikal.com.tr/haber: 25kasm: 20/04/2006; Selim Efe Erdem Arivi). Proje, Unkapanya kadar inen blgeyi de ierecek ekilde geni tutulmu ve buradaki birok zel binann da kamulatrlmas; Botanik bahesi ile niversitenin giri kaps ve bahesine de yeni fonksiyonlarn verilmesi gibi amalara sahiptir. Bu srecin balamas iin, Meclise gnderilen Kentsel Proje Yasasnn onaylanmas beklenmektedir(age). Projenin drt ylda tamamlanmas ve 300-400 trilyona mal olmas bekleniyor. (http: //www.hurriyetim.com.tr/). Sleymaniye, Ayvansaray, Yedikule, Zeyrek, Cankurtaran, Kumkap, Gedikpaa, Laleli, Fener ve Balat, Eypsultan, Tarlaba ve skdarda yaklak 10 bin evi kapsad belirtilen dnm projelerinin amac, bu evleri aslna uygun olarak yenilemek. Bu dnmdeki aktrler ise, Bykehir, Beyolu ve Fatih belediyeleri, TOK, KPTA ve zel sektr olarak ortaya kmaktadr. Sleymaniyede yrtlecek ilk uygulamada 1280 evden 300n KPTA yenileyecek. Habere gre KPTA Genel Mdr smet Yldrm Sleymaniye ve Haliin hzl bir dnmle hreti Avrupaya kadar yaylan bir yerleim, elence ve turizm merkezine dneceini belirtmitir. Buna gre ilk kazmann mays (2006) aynda vurulaca belirtilmitir.

PLANLAMA
2006/2

73

Bu projelerin uygulanmasndaki en tartmal konularndan biri de mlkiyetin el deitirmesi aamasnda yaanan sorunlardr. rnein Sleymaniyede sahibi restorasyona ikna edilemeyen 101 ev kamulatrld belirtilmektedir. KPTA Genel Mdr smet Yldrm Tarihi yarmadadaki o mistik havaya uygun Osmanl Trk mahallelerini canlandryoruz. Bizim restore edip satacamz evlerle Hali srtlarndan Sleymaniyeye kadar geni bir blgede hzl bir yenilenme sreci balayacak. Bu projeyle stanbula ylda 10 milyon turist ekebilecek bir mze kent ortaya kacak. 1280 evlik projede, biz 300 evi stlendik ve u ana kadar 20 trilyon lirayla 101 evi satn aldk. Dierlerini ya ev sahipleri yapacak ya da Bykehir Belediyesi istimlakla restorasyonlarn stlenecek dedi. Fatih Belediye Bakan Mustafa Demirse Ayvansarayda Trk Mahallesi, Cerrahpaada Bulgurpalas, Halite Fener-Balat ve Sleymaniye evlerinin yenilenme alan seildiini belirtmitir (http://www.radikal.com.tr/haber: 25kasm: 20/04/2006; Selim Efe Erdem Arivi). Beyolu Belediye Bakan Ahmet Misbah Demircan da Tarlaba, dnm projesiyse uluslararas sermayenin ilgisini ektiklerini belirtmektedir. Tarlaban stanbulun Champs Elyseesi yapacaklarn belirten bakan yrtlecek dnm projesiyle ngiliz, Amerikan ve Arap sermayesinin ilgilendii belirmektedir. (http:// www.radikal.com.tr/haber: 25kasm: 20/04/2006; Selim Efe Erdem Arivi) Tarlabana Akmerkez balkl haberde, arsa paylar 50-100 metrekare olan kk tarihi evlerin, beer-onarl gruplar halinde birletirilip tek bir blok haline getirilecei belirtilmektedir. Bloklar oluturan binalarn d cepheleri korunaca, ilerinde ise alveri merkezleri, konutlar, butik otel ve pansiyonlarn yaplaca aklanmaktadr. yaplacak. Ayn habere gre Beyolu Belediye Bakan, Beyolunda 59 ada belirlediklerini aklamtr. Bu projelerin mlk sahiplerini memnun edecei ynnde de bir aklama yaplmtr. Projede heden, evlerin eski ve yeni sahipleriyle birlikte tarihi yarmada zengin, orta ve dar gelirli vatandalarn bir arada yaayaca eski tadnda yeni mahalleler yaratmak olduu belirtilmektedir.

Oysa Tarlaba iin baka proje nerisi de gelitirilmiti. Prof. Dr. Alper nl koordinatrlnde, Bykehir Belediyesi Kentsel Dnm ve Yeni Yerlemeler Mdrl iin hazrladklar Beyolu knt Alanlarnn Rehabilitasyonu adl projenin mekansal olduu kadar sosyal bir ama zerine odaklanmaktayd. Semtin zellikle Tarlaba Bulvar ile Beyolundan iyice koparak kendi iine kapanmasnn sosyal sorunlar arttrd belirtilmektedir. Yani projenin, blgenin stanbulun en byk su oranlarndan birine sahip olduu iin yapld belirtilmektedir (Radikal Gazetesi, Efnan Atmaca (Arivi) 06/07/2005). Kiraclar ve Mlk Sahipleri Bu projelerde sadece mlk sahipleri dikkate alnmaktadr. Kiraclarn maduriyeti ile ilgili zel bir politika gelitirilmemektedir. Mlk sahipleri iin ise iki seenek sunulmaktadr. steyen sadece restorasyon bedelini deyerek evinde oturmaya devam edecektir. Sahibi restorasyon bedelini demedii/ deyemedii iin kamulatrlan evleri ise belediye restore edecek, sonra piyasa yatyla sata sunacak. Sleymaniyede bu kapsamda u ana kadar 101 ev kamulatrlm. KPTA yetkilileri, bu evlerin sahiplerine 20 milyon YTL dendiini belirtmektedir. (http://www.radikal.com.tr/haber: 25kasm: 20/04/2006; Selim Efe Erdem Arivi; http://www.tercuman.com.tr/25Kasm2006; http: //www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ Yaln Bayer). Proje, evlerin eski ve yeni sahipleriyle birlikte tarihi yarmadada zengin, orta ve dar gelirli vatandalarn bir arada yaayaca eski tadnda yeni mahalleler yaratmay hedeflemektedir. Fakat pratikte bu heden farkllaacana dair ip ularnn olduunu gstermektedir. Yani gelecekte, her kesimden vatandalarn bir arada yaamas g grnmektedir. Yoksul ve dar gelirli kesim, yenileme sonucu deeri artan evlerinde oturmaya devam m edecekler yoksa bu deer art sonucu evlerini satacaklar mdr? Bu iki seenein sonucunu bugnden kestirmek zor deildir. nk evlerin deer artyla birlikte bu yerleimlerin evresel deeri de artacaktr. Deien kullanm fonksiyonlar, burada yaamay da pahal hale getirecektir. Yani bu alanlarda oluan yat artlarn karlayan bir kesim yaamaya balayacaktr. Sonuta dolayl bir yerinden etme yaanacaktr.

PLANLAMA
2006/2

74

Son Dnem Projelerinin Yarataca Sonular Projelerin uygulanmas aamasnda, mlkiyetlerin el deitirmesi ile yaanan sorunlarn en nemlisi, yerinden etmedir. Projeler, bunu amalamasalar da mevcut koullar itibariyle bu durum yaanacak gibi grnmektedir. nk; Bu dnm alanlarnda yaayanlarn byk ounluu, dk gelirli alanlar ile isizlik vb. sorunlar ok sk yaayan yoksullardr. Mlk sahibi olmak bu koullarda yerinden edilmeyi nleyen bir durum olamamaktadr. inde yaadklar konutu yenileyecek bir birikime sahip olmayan mlk sahipleri, konutlarn satmak zorunda kalacaklardr. Bu satma bedeli, onlara baka bir yerde konut sahibi olabilmeyi ou zaman salamayacak ise yaanacak olan durum, yerinden etmedir. Kiraclar asndan ise her durumda bir yerinden etme sz konusudur. Bunun iin nerilen bir sosyal politika yoktur. Uzun vadeli demelerle konut sahibi yapma politikas ise gayri menkul piyasasnn ekonomik beklentilerini karlamaktan teye gitmeyecek bir neridir. Bu projelerin salayaca yeni istihdam olanaklar, i olanaklar ortadan kalkan kesimlerin ihtiyalarn karlamakta ne kadar yeterli olabilecektir? Madur olacaklar iin byle bir gvence verilecek midir? Kent iinde olan ve khnemeye balam alanlarda, dnm projelerinin gereklilii aamasna gelinmeden de baz temel sorunlarn bugne kadar zmsz kalmas tartlmas gereken bir konudur. Yani Sleymaniye, Tarlaba, Galata, Tophane gibi yerler, sosyal sorunlarn dnda ciddi altyap sorunlar ile mekansal eskimeye bal sorunlar da yaamaktaydlar. Bu sorunlar, topyekn bir yenileme projesi olmadan da zlebilecek sorunlar iken, konunun sadece bugn dnm projeleri ile gndeme getirilmesi, baz speklasyonlarn da nn amaktadr. Projelerin uygulanabilmesi ise yasal bir dayana gerektirmektedir. Tarihi nitelikteki alanlarn dnmn salayan 5366 sayl Yasa Tasars, artk yasalamtr. Hkmetin 1 Mart 2005 gn TBMMne getirilen Kentsel Dnm ve Geliim Kanunu adn tayan bir yasa tasla, Meclis Komisyonlarnda isim deiikliine urayarak Ypranan Kent Dokularnn Yenilenmesi,

Korunmas ve Kullanlmas Hakknda Kanun Tasars adn alm ve tasar Haziran 2005te yasalamtr. Bu yasa ile belediyeler, projeye katlmayan yaplar kamulatrabiliyor, projeye onay verecek zel koruma kurullar oluturabiliyor, inaat harlarndan muayetle maliyeti yzde 30 azaltabiliyor. Bu yasann olanak tanyaca mekansal yaplanma sreci, baz aktrleri piyasada etkin hale getirecektir. Bu adan gayrimenkul yatrm ortaklklar, proje gelitiriciler, inaat irketleri, tanmaz deerleme ekspertiz irketleri, sigorta irketleri, gayrimenkul sektr yatrmclar, hukuk, denetim, danmanlk irketleri, bankalar, nans kurulular, arac kurumlar srecin iinde yer alacak kesimlerdir. Toplu Konut daresi Bakanl ve Sermaye Piyasas Kurulu ise piyasa iindeki belirleyici aktrlerdendir (Yayed,2006).

Sonu
Son dnemde stanbulda eski kent merkezleri ile tarihi kent iinin soylulatrlarak dnmesi, stanbul asndan iki nemli konuyu ortaya koymaktadr: Birincisi, mekana yaplan yatrmlarn ekonomik bir strateji haline gelmeye baladdr. kincisi, retim ve hizmet alanndaki ekonomik sre ile alma koullarnn kentin mekansal sorunlar ile birlikte ele alnmasndaki yetersizliktir. Kent merkezleri ile tarihi kent iinin dnmesinde ise soylulatrma stratejisi yaygnlk kazanmaktadr. Bu sre, mekan ekonomik bir kaynak olarak kullanan neoliberal politikalarn ynelimini de gstermektedir. Yani mekana dair yenileme, ykp-yeniden yapma biimindeki mdahaleler, mekan ncelikli giriimler olarak, kentte yaanan sosyal sorunlar arka plana atmaktadr. Hatta son dnemin temizleme nitelikli projeleri, kentin sosyal sorunlarn, kentin bir blgesinden baka bir blgesine tamaktan teye gidememektedir. Yerinden etmeye bal sorunlar ise ilgin biimde kentte yaayan btn yoksul kesimlerin sorunlarn da ortaya sermektedir. Byk bir yoksul nfus asndan barnma sorununun zlmesi ile alma koullarnn iyiletirilmesine duyulan ihtiya, stanbul gibi bir metropoln ncelikli sorunlarndandr. Dolaysyla bu ihtiyalarn karlanmasnda kamusal politikalarn retilmesine hala ihtiya vardr.

Projelerin uygulanmas aamasnda, mlkiyetlerin el deitirmesi ile yaanan sorunlarn en nemlisi, yerinden etmedir.

PLANLAMA
2006/2

75

Ayrca genel politikalara bakldnda alma koullar, sosyal gvenlik ve sosyal haklarn kapsam, konut sorunu ve ihtiyac gibi bir dizi toplumsal konuda, piyasa ncelikli politikalarn hakim hale gelmektedir. alan snflar ve dk gelirli kesimlerin barnma ve her trl kentsel hizmet beklentisini kapsayan alanlar, zel kesime devredilmektedir.4 stanbul gibi byk kentlerdeki bu yaplanmalarda, orta snf yaamnn beklentilerini temel alan kentsel politikalar giderek yaygnlamaktadr. Yoksul kesimler ile dk gelirli alanlar, eitli marjinal ve bohem yaamay tercih edenlerin kent merkezlerinde yaama veya buradaki fonksiyonlar kullanma dzeyi, ekonomik maliyetleri dolaysyla giderek zorlamaktadr. Gelecekte snfsal ve kltrel olarak homojenlemeye balayacak olan bu merkezler, amaland gibi acaba turizm asndan da cazip olmaya devam edecek midir?

Kaynaka
Aksoy, A.(1996) Kreselleme ve stanbulda stihdam/ Friedrich-Ebert-Vakf Aratrma Sonular ktem, B.(2005) Kresel Kent Syleminin Kentsel Mekan Dntrmedeki Rol: Bykdere-Maslak Aks, stanbulda Kentsel Ayrma, H. Kurtulu (Der), Balam Yay. stanbul Dkmeci, V., Dlgerolu, Y. ve Berkz, L. (2000) stanbul ehir Merkezi Transformasyonu ve Bro Binalar, Literatr Yay. stanbul Tekeli, .(1994) Development of Istanbul Metropolitan Area: Urban Administration and Planning, IULA-EMME Yaynlar, stanbul ve Erol Tmertekin (1997) stanbul nsan ve Mekan, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul Kurtulu, H. (2003) Meknlarda Billurlaan Kentsel Kimlikler, Dou-Bat, (3) 7599 Ley, D. (1984) Inner City Revitalization in Canada: A Vancouver Case Study, in J. John Pallen ve B. London (eds) Gentrification, Displacement and Neighborhood Revitalization, State University of New York Press, Albany Ley, D. (1986) Alternative Explanations for Innercity Gentrification: a Canadian Assessment, Annals of the Association of American Geographers 76 (4), 521535. Marcuse,P.(1986) Abandonment, Gentrification, and Displacement: The Linkages in New York City

in N. Smith and P. Williams (eds) Gentrification of the City, Unwin Hyman, London Smith, N. (1979) Toward A Theory Of Gentrification; A Back To The City Movement By Capital Not People, Journal Of The American Planning Association 45, Sf.538-548. Smith, N.(2002) New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy, Antipode Cilt. 34(3):sf. 434-457. (Yeniden yay.) Neoliberal Urbanism, Neil Brenner and Nik Theodore(Der), Basil Blackwell, Malden, MA Saylarla stanbul 2000 (2001), stanbul Bykehir Belediyesi Yay., stanbul Snmez, M. (2000) stanbulda Kuzey-Gney Kutuplamas ve Rantlar, stanbul Dergisi, Tarih Vakf Yay.(35), stanbul Weber, R.(2004), Extracting Value From The City: Neoliberalism and Urban Redevelopment, Spaces of Neoliberalism, N. Brenner ve N. Theodore (ed), Blackwell, Oxford: sf. 172-193 Zukin, S. (1995) The Cultures of Cities, Cambridge, Ma.: Blackwell. Zukin, S. (1998) Urban Lifestyles: Diversity and Standardisation in Spaces of Consumption, Urban Studies, Cilt. 35, No. 5-6, sf: 825-839 DE, 2000

Gazete ve nternet Siteleri http://www.isguc.org/news_view.php Radikal Gazetesi, 25/06/2003 Radikal Gazetesi, 08/06/2002 Radikal Gazatesi, Ula Yldz: 26/09/2002 http://www.milliyet.com/2003/09/12/yasam/ yas01.html http://www.esenlerweb.com/haberler/haber_ 747.htm:24-01-2006 http://www.sabah.com.tr/2006/01/14/gun111.html http://www.hurriyetim.com.tr/ yazarla...~551225,00.asp http://www.radikal.com.tr/haber: 25kasm: 20/04/ 2006; Selim Efe Erdem Arivi http://www.radikal.com.tr/haber: 25kasm: 06/07/ 2005; Selim Efe Erdem Arivi http://www.tercuman.com.tr/25Kasm2006 http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/Yaln Bayer http://www.istanbul2010.org). YAYED(Yerel Ynetim Aratrma, Yardm ve Eitim Dernei) Gr, 2 Ekim 2006.

PLANLAMA
2006/2

lkemizde kent iindeki ve eski gecekondu blgelerindeki konutlarn yeniden yaplanmasnda, rantlar arttracak olan projeler nerilmektedir. Yani ykp-yeniden yapma veya yenileme gibi giriimler ekonomik bir sektr yaratmay da ieriyor. Btn bunlar ayn zamanda yksek gelirliler ile dk gelirlileri ayrtran projelerdir. Dk gelirliler iin ise onlar yaadklar yerlerde tutmaya alan bir yaklamdan te, yeni yaplama alanlarnda ina edilen ucuz-deme koullar kolay konutlar nerilmektedir.

76

Soylulatrma Kuramlarnn stanbulda Uygulanabilirlii: Cihangir rnei(*)

lke Evrim UYSAL
Eski mahallemde yaamaktan gurur duyardm Eski gzel gnlerin biteceini hi dnmemitim Ama imdi hibir eyin ayn kalmadn anlyorum. O sokakta nasl yrdm hatrlyorum. Grdm her yz bana tandk, Bildiim yerler ise ok farkl geliyor. Garip, nasl da deiiyor her ey.** stanbul niversitesi Kamu Ynetimi Blm Yksek Lisans rencisi

u almada, 1980lerden sonra Trkiyede de gerekletiini ileri sreceim bir olgu olarak, soylulatrma (gentrication) srecini incelemeye alacam. almamda, bir kentsel yeniden yaplanma sreci olarak soylulatrma olgusunu somut bir biimde deerlendirmek iin, Cihangir blgesini aratrma sahas olarak setim; bununla birlikte yazmda ncelikle soylulatrma olarak adlandrlan srecin kkenlerine deinmeye alacak, bu yeni kavramnn altnda yatan sosyo-ekonomik dinamiklerin zerinde ksaca durmaya alacam. Bu erevede, soylulatrma sreci, zellikle 1970lerden sonra kapitalizm iindeki biimsel dnmler, yeni retim tipleri sonucunda ortaya kan yeni snfsal ve sosyal yaplar ve kreselleme sreci ile de paralel bir ekilde deerlendirilecektir. Bu dorultuda, sanayi sonras (post-endstriyel) kent

modeli de ksaca incelenecektir. Daha sonra, soylulatrma nedir bal altnda kavram tanmlanacak ve kavramn ieriinin netletirilmesine gidilecektir. Srecin dnya zerindeki rneklerinin deerlendirilmesinin ardndan ise soylulatrma kuramlarnn Trkiyeye ve stanbula uygulanabilirlii tartmas erevesinde soylulatrmann gerekletii stanbul semtleri incelenecektir. Son olarak, Cihangir blgesindeki soylulatrma sreci, Cihangir semtinin tarihsel arka plannn deerlendirilmesi nda, incelenecek ve buradaki soylulatrma pratiklerinin, dnya ve stanbul leindeki benzerleriyle karlatrlarak, analizi yoluna gidilecektir. Bu erevede, soylulatrma kuramlarnn stanbulda geerli olup olmadna, Cihangir ve dier semtlerdeki soylulatrma deneyimlerinin ortak noktalarna ilikin sorulara da yant verilmeye allacaktr.

* Bu alma Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Ynetimi Yksek Lisans Program erevesinde, Yrd. Do. Dr. Pelin Pnar ZDEN tarafndan verilen Metropoliten Yerleme Sorunlar dersi iin hazrlanm olup, Yrd. Do. Dr. Pelin Pnar ZDEN tarafndan gzden geirilerek son hali verilmitir. ** I used to be so proud to live in my old neighborhood/It never crossed my mind those days wouldnt last for good/But now I realize that nothing stays the same./I remember how I used to walk that street/It all comes back to me with every face I meet/But places I used to know began to look so strange/Funny, how things change.(Inner Vision)

PLANLAMA
2006/2

77

Soylulatrma, sanayi sonras kente ve kentsel ayrmaya ilikin ithal bir kavram olduu iin, stanbulda soylulatrma kuramnn uygulanabilirliini sorgularken, d dinamikler kadar, yerelin zgn yaps da gz nnde bulundurulacaktr.Ayrca, srecin incelenmesinin 1970lerden itibaren hzlanan neoliberal yeniden yaplanmadan bamsz olarak dnlemeyecei, almada izlenecek ynteminin temel dayanaklardan birini oluturmaktadr. Bu erevede incelemeye alacam soylulatrma srecini, 1970lerde merkez lkelerde ortaya kan ve 1980lerden itibaren kreselleme dalgasyla evre lkelere yaylan yeni kapitalizmden ve yeni kapitalist retim ilikilerinden bamsz deerlendirmek mmkn olmamaktadr. Bununla birlikte, almada kat bir altyapnn styapy belirlemesi prensibine taklp kalmak niyetinde de deilim, bu nedenle disiplinler aras analizleri faydal bulmaktaym. te yandan bir kentsel dnm olgusu olarak soylulatrmann incelenmesinde, bireysel tercih (choice) yaklamlarna saplanmadan, soylulatrmann kentsel yap-aktr diyalektiinde yorumlanmasn ve tek tek soylulatrclarn birer zerk aktr olarak sreteki rollerini deerlendirmek yerine, soylulatrma srecini, yeni orta snflarn oluumu ve bu snflarn ekonomik, kltrel ve sosyal gereksinimleri dorultusundaki rollerini ortaya koyarak deerlendirmeyi daha inandrc bulmaktaym. Soylulatrmann ekonomik, kltrel ya da bireysel tercihler odakl, tek bir perspektife indirilerek aklanmasndan da, bu erevede kurtulmay umuyorum. ncelikle 1970lerden itibaren ortaya kan dnmlerle yeni bir kent modelinin ortaya kmas ve modern kentlerdeki yeni eilimleri de deerlendirerek, soylulatrma srecinin kuramsal arka planna ve sosyo-ekonomik dinamiklerine deinmek istiyorum.

kapitalizmin kendini yeniden retebilmesi iin yeni dzenlemeler yaplmas art olmutu. Bu erevede, 1970lerin sonlarndan itibaren, ulus devletin retim biimi olan Fordizmin, hiyerarik ve merkeziyeti kitlesel retim modelinin yerine, Japon tipi retim tarz uygulamaya geilmi, kat bir iblm yerine, esnek uzmanlama diye adlandrlan ve bilginin, kas gcnn yerini ald, Post-Fordist retim modeli benimsenmeye balanmt (Kumar, 2004). Sermayenin kresel lekte akkanln salamak adna, sz edilen altyapsal dnmler beraberinde devlet yapsnda, toplumsal ilikilerde, kltrde, vb. gibi pek ok alanda da kkl deiimlere neden olmutur. Bu dnem iin akademik metinlerde sanayi sonras toplum yeni kapitalizm, postmodern toplum gibi yaktrmalar yaplmaktadr. Tanmlarda bir uzlama olmasa da, dnemin en belirgin zellii, Bat lkelerinde (ya da merkez lkelerde) retimin ve dolaysyla istihdamn, sanayi sektrnden hizmet ve nans sektrne kaymasdr. retimin sanayiden hizmet sektrne, byk lekli iletmelerden kk ve orta boy iletmelere kaymas, beraberinde yeni toplumsal yaplanmalar da getirdi. John Urrynin rgtl kapitalizmden, rgtsz kapitalizme gei olarak adlandrd dnem, anlald gibi kapitalizm iinde bir yeniden yaplanmaya tekabl etmektedir (Urry 1995, s.96). Bu yeni yaplanma ierisinde, birbiriyle ilgili olan i ie gemi iki sre ortaya kmaktadr; birincisi kresellemenin getirdii genileyen serbest meta ve igc dolam olanaklar erevesinde, sanayinin evre lkelere ihrac ve sanayi sektrnn kentsel alanlardan (zellikle kentsel merkezlerden) arndrlmas ve kentsel mekanda nceliin sanayi d sektrlere (zellikle hizmet sektrne) kaymasdr (Thorns 2004, s.71). Birinci sre kresellemenin yaylmasn ve artk tketim ve retimin dnya leinde deerlendirilmesi gerektiinin, ikinci sre ise kent mekanndaki dnmlerin ve yeni kentsel oluumlarn habercisi olacaktr. Sermayenin retim ve yeniden retim srelerindeki hareketlilii, krn arttrma pahasna yeni mekanlar yaratmasna ve baka mekanlarn gerilemesine yol amaktadr; sermayenin akkanlnn artmas, kentsel ayrmay ve dolaysyla kent mekanndaki eitsiz gelimeyi hzlandrmaktadr (engl, 2004, s.129).

Sanayi Sonras Kent ve Kentsel Yeniden Yaplanma

Sanayilemi Bat Avrupa lkelerinde, gelimi Anglosakson lkelerinde ve Japonyada, 1970lerden itibaren, ulus devletin ileri bir modeli olan refah devleti ve ekonomik retim biimi olan Fordizmin, kapitalizmin karllk ve verimlilik ilkelerine are olamayacak kadar eskidii tartma konusu olmu ve bu dnemde

PLANLAMA
2006/2

78

Giderek serbestleen ve yatrmlar ile kenti bir mbadele deeri olarak alglayan sermayenin kenti ve kent merkezini yeniden kefetmesi, soylulatrma srecinin sosyo-ekonomik arka plan ile olduka yakndan ilgilidir. Finans sektrnde, ynetim brolar kent merkezinde kalmay srdrmse de, gnmzde kent merkezleri artk birer retim alan olmaktan kmtr; bu erevede zamanmzn kent ekonomisi artk bir bilgi ileme merkezi olarak alglanmaldr (Mulgan, 1995, s.209). Yeni kapitalist ilikilerin getirdii esnek uzmanlama ve yeni alma ilikileri, byk iletmelerin kapanmas ya da merkezden evreye kaymas, Post-Fordist retimin tketimde de eitlilik yaratmas ve yeni tketim kalplarnn domas, kent iindeki sanayisizletirme sreci, kentsel poplasyonun da dengelerini nemli lde bozmutur. Ali imek bu durumu yle zetler: 80lerle beraber kapitalizm metropolde refah devleti, evrede ithal ikameci bir modeli gndemden karrken; evre lkelere ucuz ve esnetilmi igcnn merkezinde olan bol devalasyonlu ve yoksullatrc, ihracata dnk da ak bir bymeyi dayatyordu. Yaanacak srete yaran yerellikler konsepti iinde baz ansl kentler uluslararas sermayeyi mknatslayacak, yeniden datacak kresel kentlere dnecektir.1 Bunun dnda, kent dna tanan sanayi, kent merkezlerindeki imalat alanlarnn zamanla birer knt alanlarna dnmesine yol am ve sermaye de kent iinde yeni mekanlara yerleerek hzla byyen beyaz yakallar iin istihdam yaratmtr. kinci Dnya Sava sonrasnda kendini banliyleme sreci olarak gsteren mekansal ayrma, 1970lerden itibaren deindiim bu altyapsal deiimler erevesinde, yeni bir boyut kazanmtr. lk belirtileri ileri derecede sanayilemi toplumlarda (birer sanayi sonras topluma dnmeleri izgisinde) ortaya kan bu yeni kentsel ayrma modelleri, kent merkezinin yeniden yatrm iin cazip hale gelmesini, sanayinin ehir dna tanmas ile kent merkezinde ya da kent

merkezine yakn alanlarda yerlemeye balayan, yeni kapitalist ilikilerin rn olan yeni bir orta snfn ortaya kmasdr (en 2005, s.132). Soylulatrma srecini incelerken, bal bana bir aratrma konusu ola yeni orta snfa da, soylulatrma sreciyle olan ilgisi erevesinde, deinmeye alacam.

Soylulatrma
Soylulatrmann Tanmlanmas ve Soylulatrma Kuramlar Sanayi sonras kentte, kk ve orta lekli imalat merkezlerinin kent dna tanmasnn ve kreselleme ile birlikte sermayenin kentsel mekana gzle grlr bir ekilde yerlemesinin yeni kentsel dnmlere ve yeni bir orta snfn ortaya kna yol atna deinmitik 1970lerden sonra da st-orta snflarn kent merkezinden kalar devam etmiti; kent eperlerinde kurulan, gvenlik ve kentsel donatlar asndan khnemi kent merkezine nazaran ekicilii olan, ok sayda site yerleiminin kurulmas ve uydu kentlerin inas gnmzde de srmektedir.
Bununla birlikte, yeni kapitalist retim ilikilerinin yaratt, farkl tketim alkanlklarna sahip, snfsal kkenleri ayn olsa da klasik burjuvaziden bir ok bakmdan farkllk gsteren yeni bir sosyal snfn douu da, bu dnemde gereklemiti. Kimi zaman kentli gen profesyoneller olarak da adlandrlan bu kuak, sava sonras nfus patlamasnn rndr ve kendi yaam biimlerini gelitirmilerdir; ge evlenme, az ocuk sahibi olma anlay, alveri ve elencenin youn biimde yaanmas, kazanlar biriktirmek yerine harcamak dncesi bu yeni snfn hayat tarzlarnn temelinde yer almaktadr2 (Ergn, 2006, s.19) (Featherstone, 2005, s.133-142). Sz edilen hayat tarzlar ile, yeni burjuvazi (kimi zaman yuppiler ve bunlardan farkl olarak Bobolar/Bohem-Burjuvalar kavramlar da kullanlmaktadr), ebeveynlerinden farkl tketim alkanlklarna, sosyal ve kltrel

Giderek serbestleen ve yatrmlar ile kenti bir mbadele deeri olarak alglayan sermayenin kenti ve kent merkezini yeniden kefetmesi, soylulatrma srecinin sosyoekonomik arka plan ile olduka yakndan ilgilidir.

Ali imek Yeni Orta Snf ve Sylem Terminatrleri www.yasamdersleri.com Mike Featherstone, sz edilen yeni orta snfn, modernliin snrl ve ngrlebilir yaam standatlarnn delinmesi gerekliliinin, kitleleri tketim kalplarnn alabildiince genileterek, hedonist bir hayat tarz gelitirmeye ve denetimsiz bir ekilde hayat yaamaya ynlendirdiinden bahseder.
2

PLANLAMA
2006/2

79

Soylulatrma, ayn zamanda bir yerinden etmedir; sanayiden arndrlm kentin veya kent merkezinde yerlemi bulunan ii snfnn konutlarn, gnll veya gnlsz olarak yeni orta snflara terk edilmesini iermektedir.

gereksinimlere sahiptir.3 Bu erevede, genellikle 1980ler sonrasnda genileyen, nans, bankaclk sektrnde ya da Mike Featherstonenun zerinde durduu gibi kltr araclar4 olarak alan, veya akademisyenlik, mimarlk, sanatlk ve benzeri marjinal mesleklere sahip gen profesyonellerin, gereksinimleri farkl olduu gibi kentsel mekandaki konut tercihleri de farkl olacaktr. Gvenlik, kentsel donatlar, evre kirlii, trak gibi kent merkezinin klfetlerinden kaan seleflerinden farkl olarak, yeni orta snfn kltrel ve sosyal gereksinimlerini rahata karlayabilecekleri ve tarihi-kltrel dokusuyla n plana km kent merkezlerindeki semtlere yerlemeye ilgi duymaktadrlar. Bir baka deyile, eski burjuvazi hzla kenti terk ederken, yeni burjuvazi kentin ve kent merkezinin getirilerini yeniden kefetme eilimindedir (Bailey, Robertson, 1997, s.1-3). te bu tersine iler gzken sre, bizi soylulatrma kuramlarnn zerinde durmaya zorlamaktadr. Soylulatrma5 (gentrication), bir kavram olarak ilk kez 1964 ylnda sosyolog Ruth Glass tarafndan, Londrann ii mahallerindeki konutlar orta ve st snfn satn almas, bunlarn yerine k ve lks konutlar yapmalar ve bu blgelerin sosyal karakterini deitirmeleri ile ilgili olarak kullanlmtr (Ergn, 2006). Gentry szc, zamanla soylu-sekin-st tabaka gibi anlam genilemesine urasa da, nceleri 17. yyda ngilterede gerekleen Glorious Revolution srasnda nemli rol oynayan bir sosyal snf tanmlamak iin kullanlmt.6 Soylulatrma, en genel tanmyla gerilemi olan eski kent ii mekanlardaki yeni bir snfsal ve mekansal ayrmay ifade eder; ok ynl bir dnmn sonucu olarak kentsel yeniden yaplanmann bir paras ve ayn zamanda da sonucudur (en, 2005). Soylulatrma, bir kentsel yenilenme ve mekansal dnmden ok daha fazlasna tekabl etmektedir. Bu sre, kent ii

blgelerin sanayiden ve liman faaliyetlerinden arndrlmasn gerektirmektedir (Featherstone, 2005, s.176). Soylulatrma, ayn zamanda bir yerinden etmedir; sanayiden arndrlm kentin veya kent merkezinde yerlemi bulunan ii snfnn konutlarn, gnll veya gnlsz olarak yeni orta snflara terk edilmesini iermektedir. zden ise soylulatrmaya eski sakinlerin yerinden edilme sreci olarak bakan kentsel yenileme yaklamn ncelikli olarak benimsemeyerek, soylulatrmada, ncelii, yeni bir snfn sosyo-kltrel adan bozulmu, kntye uram, dolaysyla ziksel evresi de bozulmu alanlarda, zellikle de tarihi kent paralarnda sosyal yapnn slah edilmesi ne vermektedir (zden, 2001). Elbette soylulatrmann farkl aamalar olduunu, her kentte farkl sosyal sreler ierdiini gz nne aldmzda, sz edilen yeni orta snflarn nc rol stlendiini greceiz. nk zaman iinde, soylulatrma dalgalar eitlendike, daha farkl snfsal kkenlere mensup gruplarn soylulatrma srecine dahil olduu ortadadr (slam, 2006, s.169). Ancak bu durum dahi, soylulatrmann bir yerinden etme sreci olduu gereini deitirmemektedir. Bu noktada, Hamnett soylulatrmay u ekilde tanmlamaktadr: Soylulatrma, nceleri ii snfnn ikamet ettii veya ok sayda grup tarafndan paylalan alacakaranlk blgelerinin genellikle orta snflarca veya daha yksek gelir sahibi gruplar tarafndan, sakinlerinin srlmesi veya yer deitirilmesiyle gerekletirilen, fiziksel, ekonomik, kltrel ve sosyal bir igaldir (Ergn, 2001). Glass, bu yeni sreci, o gne dek kullanlan kentsel yenilenme ve yeniden canlanma gibi adlandrmalarla anlan siyasal ve ekonomik iktidarlarn mdahalelerinden ayrmak amacyla, yeni bir kentsel soylu snfa kltrel olarak eklemlenmeye alan yeni bir kentsel gentrynin ortaya k-

PLANLAMA
2006/2

3 Pierre Bourdieunun yeni ekonomik snflarn kimliklerini analiz etmek iin gelitirdii kltrel sermaye kavram, bu konuya k tutabilir. 4 Featherstone Kltr Araclar kavramn, kltrn pazarlanmasnda arac rol oynayan meslek gruplarna, rnein sanat galeri sahiplerine, kltr festivallerini ya da gsterilerini dzenleyen organizatrler vb., ilikin kullanlmaktadr 5 Akademik literatrde gentrication kavramnn karl olarak nerilen ok sayda kavram (soylulatrma, sekinletirme, mutenalatrma, nezihletirme vb.) vardr ve bu konuda kesin bir uzlama yoktur. Ben de burada soylulatrma kavramn kullanmay uygun buldum. 6 http://en.wikipedia.org/wiki/Gentrication

80

n gsterdiini dnd sreci, biraz da alayc bir tavrla kentsel gentrication (soylulatrma) olarak adlandrmt (Yavuz, 2006, s.61). Bu tanm dorultusunda, soylulatrmann ii snflarnn ya da dar gelirlilerin yaamakta olduu kent merkezlerindeki binalara orta-st snflarn yerlemesi ve buradaki binalar rehabilite etmesi olarak algland ancak 1980lerden itibaren bu srecin anlamnda da bir takm sapmalar olduu da yadsnamaz (slam, 2003, s.164). Zaman iinde soylulatrmaya ilikin farkl yaklamlarla birlikte farkl tanmlar da ortaya kt. rnein, Kennedy ve Leonard ise, yakn bir tarihte, soylululatrmann gereklemesinde drt kilit zellikten sz etmektedir: i- Soylulatrma dk gelir gruplarnn yaadklar alandan tanmasn gerekli klmaktadr. ii- Soylulatrmann alandaki konut stokunu iyiletirme sonucundan baka, fiziksel ve sosyal bileenleri de vardr. iii- Soylulatrma alann karakterinde deiiklikle sonulanr. iv- Soylulatrma genellikle bir konut alan baznda tanmlanrken, sre ve etkileri tm kent ve blge dzeyinde grlmektedir (Ergn, 2006, zden, 2002). Soylulatrmann kent merkezinde gereklemesi kriteri gnmzde geerliliini kaybettii gibi, yine de srecin tanmnn u kriterleri kapsadn syleyebiliriz: - kentin deer kaybetmi konut alanlarnda balamas - soylulatrclarn varl (genelde gen profesyonellerin oynad rol zerinde bir akademik oydama vardr) - kentin tarihi ve kltrel zellikleri olan semtlerin varl ve mekanlarn zamanla birer knt alanna dnmesi - yeni yaplarn inasndan ziyade tarihi yaplarn dntrlmesi - eski sahiplerinin gnll ya da gnlsz olarak yerinden edilmesi (displacement) Yerinden edilmeye ilikin kriter, soylulatrma srecinin zn oluturmaktadr. Bo bir alanda hi yoktan lks bir sitenin ya da konutlarn ina edilmesi veya pahal konutlarn varsl kesimlerce

satn alnmas soylulatrma deildir (Ergn, 2006). Bunlarn dnda soylulatrma alan olabilecek blgelerin tespiti iin, i merkezlerine kolay ulam (otoyollar, feribot, metro vb.), yksek mimari deere karlk nispeten dk konut deerleri gibi kriterlerden de bahsedilir (Ergn, 2006). Elbette ki bu kriterler zerinde belli bir oydama bulunsa da, soylulatrma srecine ilikin kuramlar bu sreci farkl bak alarndan, farkl bir ekilde yorumlamaktadr. Kuramsal tartmalar, yaplar ve sosyo-ekonomik dinamiklere ya da aktrlere ve aktrlerin bireysel tercihlerine yaplan vurgular ile farkllamaktadr. rnein, Marksist kuramlar genelde sreci toplumsal deimelerden bamsz bir ekilde aklamaktan kanrken ve sre iinde snfsal analizlere yer verirken, liberal kuramlar daha ok bireylerin ya da soylulatrc aktrlerin tek tek davranlarna ve seimlerine (choices) odaklanmaktadr (en, 2005, s.135-138; Uzun, 2006, s.33-36; Karaman, 2006, s. 72-73). Yaznn banda belirttiim gibi, benim tercihim, kat bir ekonomik inidrgemecilikten uzak olmakla beraber, sreci toplumsal ve ekonomik dinamiklerden bamsz incelemek deildir; ayn ekilde sz edilen aktrlerden bahsederken de bu aktrleri bamsz aratrma nesneleri olarak alglamak yerine, onlar birer soylulatrc unsur olarak, toplum iindeki sosyoekonomik konumlarna gre deerlendirmeye alacam. Bir baka deyile, aktrlerin tek tek bireylerden olutuunu savunmak yerine, sreci daha nce zerinde durduum yeni orta snfn oynad rol zerinden aklamaya alacam. Bunun dnda, devletin ve yerel devletin de kimi zaman bu srete bir aktr olarak sivrildii de ortadadr. Bu erevede, soylulatrma srecine ve srete rol oynayan aktrlere ilikin tespitlere geebiliriz.

Sre ve Aktrler Soylulatrmay farkl bak asndan deerlendirmek olanakl olduu gibi, soylulatrmann da kendi iinde ok sayda farkl alt-srelere ayrldn syleyebiliriz. Yukarda kabaca listelenen kriterler dorultusunda soylulatrma sreci, merkez lkelerde 1970lerde balam, lkemizde ise ilk rneklerini 1980li yllarda vermitir.

PLANLAMA
2006/2

81

zerinde durulmas gereken bir baka aktr de devlettir. Dorudan salanan kredilerle ya da yurt d kaynakl yatrmlarn aracl ile, merkezi ve yerel devlet de soylulatrc bir aktr olarak ortaya kabilir.

Soylulatrmann, yeni retim ilikileri sonucu ortaya kan yeni bir kentli snfn kent mekanndaki sanayisizleme sreciyle oluan knt alanlarna yerlemeyle baladna deinmitim. Bu dorultuda, yava yava kent merkezlerine yerleen ilk nclerin, bu mekanlar dnme urattklar gzlemlenmektedir. Soylulatrma srecinin ayn ekilde, ok sayda dalga eklinde gerekletiinin ortaya konmas da nemlidir (slam, 2006, s.50-56). Bu konuyu, stanbuldaki soylulatrma srecini incelerken tartmaya aacam. Soylulatrma srecinin nclerinin kentli profesyoneller olduu genellikle kabul grmektedir ancak, srecin baz marjinal kiilerce ve meslek sahiplerince7 balatld konusu ise tartlmaktadr. zellikle liberal kuramclarn, bireysel giriimcilere odaklanmasna karn, arz ynl Marksist yaklamlar ise nc aktrler yaklamna alternatif olarak arazi ve mlkiyet deerleri zerinden yola karak bu nclerin ayn zamanda ekonomik olarak da nc olduklarn ortaya koymaktadr (en, 2005, s.140)8. Bu erevede, Marksist kuramlarn snf analizli yaklamlar, soylulatrma srecini kentsel byme ve kentsel yeniden yaplanma iinde, neoliberal kreselleme zerinden ve sermayenin kent mekann yeniden kefetmesi olarak okumaktadr (en, 2005, s.140). Kimi metinlerde, yuppilerler ya da bobolar olarak adlandrlan bu gruplarn, yeni hayat tarzlarn srdrmek amacyla kent merkezini ve kent merkezine yakn blgeleri semesi soylulatrma srecinin balamasnda nemli bir etken olmaktadr. Alm gc grece yksek olan bu yeni snf, kltrel ve sosyal aktivitelerin youn olduu, tarihi dokuya ve mimari karakteristie sahip konutlarn bulunduu semtlere yerlemeyi semektedir. Tolga slam, Galata zerine yapt almann kuramsal erevesi iinde, ilk soylulatrclarn 35 yan altnda, yksek eitimli, sanat ve tasarm camiasnda ya da gelimi hizmetler sektrnde almakta olan kk ve ocuksuz aileler veya iftler ya da yalnz yaayan bireylerden olutuunu ifade etmektedir (slam, 2003). Bu tespite, toplumsal baskdan uzaklamak isteyen evli olmayan iftler ile, marjinal bir

yaam srmenin keyni karmak isteyen gen profesyonelleri de katabiliriz. Soylulatrmann farkl alt-sreleri iermesi, soylulatrclarn da farkllamasna yol amaktadr. slama gre soylulatrma sreci ilerledike, soylulatrclarn eitim seviyesi giderek ykselmekte ve gelir bakmndan da daha st dzeyde gruplarn soylulatrma srecine katld gzlemlenmektedir (slam, 2003). Hangi kuramsal ereveden bakarsak bakalm, soylulatrmada tek aktrn yalnzca tek tek bireyler yahut yeni orta snflar olmad da ortadadr; soylulatrmann ileri safhalarndan kresel sermayenin de kent merkezindeki gzde mekanlara, rant asndan karl bulduu iin yerlemek isteyecei de kesindir. rnein, soylulatrma srecinin balad Cihangir evresinde, yeni tketim kalplarna gereksinim duyan soylulatrclar erevesinde ok sayda iletmenin tremesi bu durumun kantdr. Hatta bu sre, Fransz Sokanda olduu gibi bir sokan tamamnn sermaye araclyla soylulatrlmas eklinde de kendini gsterebilir. zerinde durulmas gereken bir baka aktr de devlettir. Dorudan salanan kredilerle ya da yurt d kaynakl yatrmlarn aracl ile, merkezi ve yerel devlet de soylulatrc bir aktr olarak ortaya kabilir. Bireylerin etkisi zerinde durulan Amerika Birleik Devletleri deneyimleri ile ngiltere deneyimleri arasndaki belirgin bir fark da devletin rol konusunda kendini gstermektedir (en, 2005, s.141). Devletin, eitli mali yardm ve kentsel politikalar aracl ile sren rolnn nitelii ve denetleyici-mdahaleci kimliini basknl da soylulatrma srecinde aktif olarak yer alabilmesine zemin hazrlamaktadr. Bu durumun en somut rnei de Avrupa Birliinden salanan, nansman ile soylulatrma srecinin balad Balat blgesidir.

Soylulatrmann Sonular zerine

Soylulatrmaya, kentsel yenilenme ve srdrlebilirlik asndan, ya da en azndan grn itibaryla, ihmale uram ya da zamanla birer knt alan/sefalet yuvas (slum area) haline

PLANLAMA
2006/2

7 8

Mimarlar, ehir planclar, ressamlar, airler gibi meslek gruplarnn ad metinlerde ilk ncler olarak sk sk yer almaktadr. Neil Smithin gelitirdii Rant fark kuram, tartmay bu boyutta deerlendirmektedir.

82

gelmi semtlerin yenilenmesi asndan olumlu bir anlam yklenebilir. Soylulatrmaya, mekann, eski haline referans ile yaanan dnmn, gvenlik, salk, evre temizlii, yaanabilirlik gibi kriterler erevesinde, olumlu bir gelime olarak baklabilir. Bununla birlikte, soylulatrma sreci znde bir yerinden etmedir; bir semtin eski sakinlerinin yerine, alm gc daha yksek olan daha varsl kesimlerin yerlemesidir. Sz edilen kesimlerin ilk nclerinin belirli bir semte yerlemesi ve zaman iinde oluan talep nedeniyle semt iinde artan kiralar, eski sahiplerinin semtte yaamasn olanaksz klmaktadr. Soylulatrma, konutlarn mlkiyet deerlerinde de bir arta yol amakta, dk gelirleri ile kiralar deyemeyen eski kiraclarn yerinden edilmesinin yan sra artan emlak vergilerini deyemeyecek durumda olan ev sahiplerini de konutlarn yabanclara satmaya zorlamaktadr (Ergn, 2006). Bu erevede, soylulatrma srecini konut deeri zerinden de deerlendirmekte fayda vardr. Nilgn Ergn, soylulatrma srecinin bu boyutunu u ekilde aklar: Gentrification srecinin genellikle aamas vardr: Birinci aamada yeni gelenler baz konutlar satn alr ve rehabilite ederler. kinci aamada alandaki kira deeri fark veya deer fark duyulur yer deitirme olumaya balar ve kar atmalar grlr. nc aamada rehabilitasyonun etkileri daha grnr hale gelirken, fiyatlar ykselir ve yer deitirme zorla olumaya balar. Yeni sakinlerle, orijinal sakinler, kurumlar ve gelenekleri ile yer deitirirler (Ergn, 2006, s.19). Ergnn aklad gibi, soylulatrma sreci toplumsal atmalara dnebilmekte, yerinden etme sreci mekanda eski sakinler ve yeni gelenler arasnda bir ihtilaf, ya da baka bir deyile kent mekannda bir snf mcadelesi eklinde ortaya kmaktadr. Bu iin maddi boyutudur; zerinde durulmas gereken ikincil bir boyut da iin manevi klfetidir; soylulatrlacak bir semtten srlen semt sakinleri beraberlerinde o semte ait deerleri de gtrrler ve yeni gelenlerin sahip ktklar semt yapay bir mahalle havasna brnr. Kanmca geriye, soylulatrlm alanlarda yaratlmaya allan, ve soylulatrma srecinde itici bir rol oynayan, yapay bir nostaljik ve romantik havadan fazlas kalmaz.

SoHo-New York

Dnya Kentlerinde Soylulatrma rnekleri

Soylulatrma, ilk olarak sanayi sonras toplumlara zg bir sre olarak ortaya ktysa da, 1980lerden itibaren kresellemeyle ve evre lkelerin kapal ekonomilerinin kresel ekonomiye eklemlenmesi ile soylulatrma sreci kresel bir kimlik kazanmtr denilebilir. Elbette bu srecin, her lkede ve hatta ayn kentlerin farkl semtlerinde birok andan farkl zellikler gsterdii de ortadadr.
Bellevue Road, Londra-ngiltere

PLANLAMA
2006/2

83

rnein, byk bloklar halindeki ii snf konutlarnn satld ve yuppi piyasas iin yeniden gelitirildii, Londrann Battersea blgesi ve Los Angelesdaki Pacic Rim blgesi birer soylulatrma rnei olarak deerlendirilebilir (Featherstone, 2005, s.177). Ancak, soylulatrma sreci iin genelde verilen tipik rnek, New Yorkun SoHo semtidir. Bu semt, Bourdieunun yeni kltr araclar olarak adlandrd, sanatn ve kltrn bir meta olarak pazarlanmasnda rol oynayan aktrlerin nclnde, bir sanatlar kolonisi olarak adeta yeniden yaratlmtr (Featherstone, 2005, s.178). Bunun yan sra, ngilterede Birminghamda, Newcatleda, skoyada Edinburgh ve Glasgowda soylulatrma rneklerine rastlanmaktadr (Uzun, 2006). Bu liste, ok sayda sanayilemi kenti ierdii gibi, soylulatrma sreci Meksika ve Trkiye (stanbul) gibi gelimekte olan lkelerin kentlerinde de gzlemlenmektedir.9

stanbulda Soylulatrma
Kuramsal ereve ve Uygulanabilirlik Soylulatrma kuramlarnn stanbula uygulanabilirlii hala bir tartma konusudur; zerinde durduum srelerin stanbulda da ayn ekilde, ya da benzer aamalar iererek yaandna dair ok sayda farkl gr vardr. Ancak, soylulatrma kuramlar erevesinden bamsz olarak dnsek dahi, 1980lerden itibaren stanbulun kimi semtlerinin kendine has mekansal yenilenmeleri olduu ve belli semtlerin de bu zellikleri ile ortaya kt da ortadr. Cihangir zerindeki deerlendirmelere gemeden nce de, stanbuldaki soylulatrma srecinin temel dinamiklerine ve soylulatrmann yaandn savunduum stanbul semtlerini ksaca deerlendirmekte fayda gryorum.
stanbul, Cumhuriyetin ilanndan sonra kentsel yenilenme asndan, epeyce ihmal edilmi bir kentti. 1950li yllara kadar hemen hemen hibir imar faaliyetinin merkezce ya da yerel ynetimlerce gerekletirilmemi olduu imparatorluun

eski bakenti, yeni bakent Ankara lehine glgede kalmt. Ne var ki, 1950lerden yani Demokrat Partinin iktidara gelmesinden itibaren, stanbula ynelik imar almalar balad. Menderesin liberal ekonomi-politikalar ekseninde, kente ekonomik bir canllk kazadrmak amacyla ve kentin tarihi dokusunun yok edilmesi uruna, ina ettii geni ulam alar (Vatan, Millet ve Ordu caddeleri gibi) kent mekanna yaplan mdahaleler arasnda saylabilir. 1950l yllardan itibaren, sanayileme hznn artmas, Trkiyede etkileri gnmzde de sren bir g olgusunu ortaya karmtr. stanbulun Trkiyenin en nemli sanayi kenti haline gelmesi srecinde, retimde igcn oluturacak kitleler stanbula g etmeye balam bunlarn bir ksm da, kent merkezinde ikamet etmeyi semitir. Soylulatrma asndan deerlendirdiimizde, gelecekte yerlerinden edilecek bu kitlelerin, stanbulda nceden aznlklarca ve yabanclarca mesken tutulmu, tarihi ve mimari deeri yksek yerleim alanlarna yerletiklerinin altnn izilmesi gerekmektedir. Sz edilen aznlklar, Cumhuriyet dneminde, ulus devletin ve homojen bir ulusun inas ile sermayenin ulusallatrlmas uruna yerlerinden edilmitir. Bu sreleri kabaca u ekilde sralayabiliriz: 1914-1924 Aznlk nfusunun siyasal nedenlerle lkeyi terk etmesi 1923-1924 Yunanistan ile zorunlu nfus mbadelesi 1942 Varlk Vergisi uygulamas ve buna bal olarak mlkiyetin el deitirmesi 1948 srail Devletinin kuruluu ve Yahudi gruplarn bu lkeye g etmeleri 1950ler Krsal alandan gn art ve 6-7 Eyll olaylar sonucu zellikle Beyolundaki Rum nfusun Yunanistana g 1960l yllar Kbrs olaylar nedeniyle Rumlarn bir ksmnn stanbul u terk etmesi 1974 Kbrs Harekat ile stanbul Rumlarn g (en, 2005, s.148).

PLANLAMA
2006/2

Ergn, Soylulatrma srecinin farkl kentlerde farkl nedenlerden ve deiik dinamikler altnda gerekletiinin rnei olarak Ergn, ngilterede yerel ynetimlerin kararlarnn belirleyiciliine karlk, Amerika Birleik Devletlerinde kent merkezine dnn ou zaman bir vergi dzenlemeleriyle ilgili olduunu belirtir.

84

Sz edilen kitlelerin lkeyi terk etmesi ile bu alanlarn hzla, Anadoludan gelen ve kente yerletikten sonra genelde ii snfna eklemlenen gmenlerin yerleim alan haline geldii gryoruz.1980lerin sonuna kadar yani soylulatrma srecinin ilk nveleri ortaya kana dek, bu semtlerin fazlasyla ihmale urayarak birer knt alan haline dntkleri gzlemlenmektedir.10 Bu erevede, stanbulda soylulatrma iin gereken mekan kriterinin yani tarihi ve kltrel miras tayan ancak zamanla birer knt alan haline gelmi semtlerin varolduunu syleyebiliriz. 1980li yllardan itibaren Trkiyede ithal ikameci ekonomi modelinin terk edilerek, ulusal pazarn kresel pazara eklemlenmesi ve serbest piyasa sisteminin benimsenmesi, beraberinde kkl sosyoekonomik dnmleri getirmitir; bu anlamda almamn banda sz edilen sreci tm dnya lkeleri gibi Trkiye de yaamtr. 1980 sonras, neoliberal politikalar stanbuldaki mekansal ve snfsal yeniden yaplanmay belirlemesi asndan bir dnm noktasdr (en, 2005, s.149). Bu dnm sreci iinde, stanbulda konut alanlarnda ve konutlarn kullanmnda da baz deiikler gereklemi, ikinci boaz kprsnn ve evre yollarnn yapm ile birlikte, bu akslar zerinde nans merkezleri ve yksek bro binalar ina edilmitir (Ergn, 2006). Kent mekanndaki sanayisizleme sreci de hzla kendini gstermi, 1950lere kadar Merkezi Alanlarnn (MA) ekseni Karaky-Galata blgesinden nce iliMecidiyeky eksenine, sonra kent merkezinden daha da uzaklaarak Levent-Maslak hattna kaymtr (en, 2005). Bu gelimelere paralel olarak, hizmet sektr alanlarnn ve profesyonellerin saysnda art olmu, kentin sorunlarndan kama eiliminde olan orta snflarn ise kent eperlerindeki zel sitelere yerlemesi devam etmitir. D ticaret hacimlerinde ve yabanc sermaye giriinde nemli artlarn yaanmtr. Sz edilen sre iinde, yava yava Trkiyeli yeni orta snflarn olumaya balad grlmektedir. Batl deerlerin ve tketim maddelerinin serbeste lkeye girdii 1980lerin bu liberal politik-ekonomik ortamnda stanbullular, merkez lkelerdekine benzer yeni kltrel tketim alkanlklar kazanm; kentte yeni hayat tarzlarna hitap eden

ok sayda alveri merkezi, dnya markalarnn satl maazalar, dev hipermarketler, fast food zincirleri, yabanc restoranlar, barlar, gece kulpler, alm ve bu yeni kesimin gereksinimleri dorultusunda stanbul yava yava bir kltr-elence kentine dnmeye balamtr (en, 2005). Yeni profesyonel gruplarn sayca artmas ve tketim alkanlklarnda meydana gelen deimeler, stanbulda potansiyel bir soylulatrc snfn oluumuna katkda bulunmutur. stanbulda byk burjuvazi ve geleneksel orta-st snflar kent merkezini terk ederken ve kapal siteler ile kendilerini kentsel yaamdan soyutlarken, yeni orta snfn ise farkl bir hayat setii her geen gn daha da belirginlemektedir. Zaman iinde gelir dzeyleri ykselen bu gen snf patronlar kadar yksek gelire sahip olmadklarndan ve onlarn dzenli yerleik hayatlarn tercih etmediklerinden, stanbuldaki soylulatrclarn nemli bir motorunu oluturmaktadrlar (Bali, 2006). Bu erevede, daha nce altn izdiim, soylulatrmaya ilikin genel kriterleri bir kere daha hatrlayalm: - kentin deer kaybetmi konut alanlarnda balamas - soylulatrclarn varl (genelde gen profesyonellerin oynad rol zerinde bir akademik oydama vardr) - kentin tarihi ve kltrel zellikleri olan semtlerin varl ve mekanlarn zamanla birer knt alanna dnmesi - yeni yaplarn inasndan ziyade tarihi yaplarn dntrlmesi - eski sahiplerinin gnll ya da gnlsz olarak yerinden edilmesi (displacement) stanbul iin, soylulatrmaya ilikin mekanlarn varolduu ortadadr; 1980lerden itibaren soylulatrclarn da ortaya kmaya balamasyla srecin ivme kazanmas bir anlamda kanlmaz olmutu. Yerinden edilme kriteri ise zaten, srecin tanmna ikindir. Bu erevede, stanbul 1980lerin sonunda soylulatrmann balamas iin gerekli kriterleri karlayan bir kent olarak grlmektedir.

stanbulda byk burjuvazi ve geleneksel orta-st snflar kent merkezini terk ederken ve kapal siteler ile kendilerini kentsel yaamdan soyutlarken, yeni orta snfn ise farkl bir hayat setii her geen gn daha da belirginlemektedir.

PLANLAMA
10

Sz edilen duruma uygun semtler arasnda, Cihangir, Galata, Asmalmescit blgesi ve Tophanenin belli ksmlar saylabilir.

2006/2

85

Yine de, stanbulda soylulatrmann nnde bir takm engellerin olduunu savunan grleri belirtmeden, semtler ve soylulatrma incelemesine girmeyelim. lk tartma konusu, potansiyel soylulatrclarn genel nfus iindeki oranlarnn sorgulanmasdr. Ergn, 2000 yl nfus saymlarna gre stanbulda potansiyel soylulatrc olarak kabul olunan yksek eitimli ve 25-39 ya grubuna mensup kiilerin orannn yzde 3 olduunu belirterek, bunlarn da nemli bir ksmnn baskn Trk kltr altnda bu tarz marjinal bir yaam seme konusunda zorlanabileceklerinden bahseder (Ergn, 2006, s.29). Bahsi geen potansiyel soylulatrclarn, eski binalarn problemleri ve restorasyonu ile uramak yerine, kent merkezine eriimi kolay, hazr olarak sunulan konforlu konutlar tercih edecei iddia edilmektedir (Ergn, 2006). Bunun dnda bir ikinci tartma, Trkiyede gelimekte olan hizmet sektrnn, ekonomik krizler nedeniyle klmesiyle ilgilidir; rnein ubat 2001 krizinde 23 000 kadar bankacnn isiz kald tahmin edilmektedir (slam, 2006, s.50). Bu durum, stanbulda soylulatrma srecini olumsuz etkilemekte ve yavalatmaktadr. Bu deerlendirmeler nda, soylulatrma kuramlarnn, kendine has dinamiklerini gz nnde bulundurmak kaydyla, stanbul iinde uygulanabilir olduunu dnyorum. Bu dnceden hareketle, stanbuldaki soylulatrma rneklerini ksaca inceleyelim.

Soylulatrlan Semtler stanbulda soylulatrmann gzlemlendii semtleri, srecin tarihsel olarak izildii, Tolga slamn soylulatrma dalgalar eklinde aklad erevede ele alacam.
slama gre, stanbulda soylulatrma sreci, dalga halinde yaand: Birinci soylulatrma dalgas Boaz kysndaki semtte, Kuzguncuk Arnavutky, ve Ortakyde gerekleti (slam, 2006, s.52). Bu yerleim alanndaki baheli evler, iki ya da katl mstakil yaplar, tipik orta snf apartmanlar iin ciddi birer alternatiftiler; Boazn gzellii ve yeillii ise bu semtleri daha

da ekici klyordu. Kuzguncuk, stanbulda soylulatrma srecinin ilk kez gzlemlendii semttir; 1970lerin sonunda mimar Cengiz Bektan bu blgeye yerlemesi ve kendi inisiyati dorultusunda semt iin bir rehabilitasyon program hazrlanmas Kuzguncuka ynelik ilgiyi arttrd. 1980lerden sonra yava yava potansiyel soylulatrclarn ortaya kmas ile, semt airleri, sanatlar, yazarlar, mimarlar ve mzisyenleri kendine ekti ve soylulatrmann tipik sonularndan olan arsa ve mlk deerlenmesinin ilk rnekleri de bu blgede ortaya kt. Bata Perihan Abla olmak zere, Sper Baba ve Yeditepe stanbul gibi artk stanbulda kaybolmaya yz tutmu, iyi komuluk ilikileri, mahalle ii birliktelik ve cemaat ruhu gibi kavramlar srekli vurgulayan popler televizyon dizilerinin de blgede ekilmesi, Kuzguncuku gzde bir semt haline getirdi. Yukarda szn ettiim mahalle ruhunun yeniden canlanmas da bu srece ikin bir kavram olarak ilk kez Kuzguncukta ortaya kt. Arnavutky iin de benzer bir yenilenme srecinden bahsedebiliriz; Arnavutky de yaratlan mahalle ruhu asndan iyi bir rnektir; bu durumu semt yaknlarnda ina edilmesi dnlen nc Boaz Kprsne kar semt sakinlerinin rgtlenerek kar kmasnda grebiliriz. Yine Arnavutkyde ekilen Yedi Numara adl dizi de mahalle ve komuluk deerlerini ortaya koyan bir alma olarak kabul edilebilir. Ortaky iin ise daha ilgin bir durum sz konusudur; benzer bir sre ile soylulatrlan semt, zaman iinde youn sermaye ak ile ikinci bir soylulatrma sreci geirdi ve yukarda szn ettiimiz zelliklerinden dolay buraya yerleen kesimlerin, 1990larn ortasndan itibaren semti terk ettikleri grld. zellikle semt meydannn yeniden dzenlenmesi sonucunda Ortaky, skk trai, elence mekanlarnn younluu, kafeleri, turistik otelleri ve grlts ile tipik bir elence merkezi haline gelmitir. slama gre ikinci soylulatrma dalgas, Beyolu (Pera) ve evresinde (Cihangir, AsmalmescitTnel Blgesi, Galata) yaand.11 Bu konuya, Cihangir ve evresini incelerken daha ayrntl olarak deineceim.

11

PLANLAMA
2006/2

slam, stanbulda Tnel-Galata-Cihangir blgelerinde soylulatrmann daha ge balamasn, Beyolunun 1980lerde henz bir cazibe merkezi olmaktan ok uzak bir konumda oluuna ve Boaz semtlerinin doal gzellikleri ve zengin evresel konforuyla nc soylulatrclara daha ekici geldiini savunmaktadr.

86

nc soylulatrma dalgas ise, 1990larda kentin en yoksul blgelerine, Haliin Balat ve Fener mahallerine srad (slam, 2006, s. 55). Dier tm soylulatrlan mahallelerde olduu gibi, khneleme buralarda da 1950li yllardan sonra Anadoludan gelen gmenlerin, gayrimslim aznlklarn yerini almalaryla balad (slam, 2006). Blgede zaten kt olan sosyal ve ekonomik koullar, 1980li yllarda Haliin de sanayisizletirme srecinin kurban olmasyla daha da ktye gitti ve bu semtlerde ticari canllk epeyce snd (slam, 2006). Ancak, 1990larn sonunda, 1996 ylnda stanbulda gerekletirilen Habitat IInin de etkisi ve Avrupa Komisyonu tarafndan nanse edilen ve Fatih Belediyesi ile ortaklaa gerekletirilen Fener ve Balat Semtlerinin Rehabilitasyonu Programnn ilan edilmesi ile, blgede soylulatrma srecinin dinamikleri ortaya kmaya balad (slam, 2006). Fener ve Balat blgelerinde soylulatrmada bireysel tercihler ya da snfsal hareketler deil, dorudan doruya kurumlar rol oynamtr; bu nedenle bu iki semtin soylulatrma sreci stanbul iinde zgn bir konuma sahiptir. stanbuldaki soylulatrmann bu ekilde ksaca deerlendirmesinden Beyolu ve ardndan da Cihangir semti ile ilgili tartmalara geebiliriz.

kapsayc bir ey yoktur. Dev mimari projeler, hatta ehirlerin ya da kentsel alanlarn btnn piyasa nesneleri olarak sunabilirler (Harvey, 1997; Batu 2000). stanbulda da yaplan buydu. 1980lerin banda stanbulu yeniden yaplandrmay grev edinen Bedrettin Dalann temel amac, kenti kresel bir metropol haline dntrmekti. Bu amala, Beyolu iin bir yeniden canlandrma projesi gndeme geldi; buna gre stiklal caddesi yaya blgesi haline getirilecek buna karn ara trai iin de yeni bir arter alacakt (Batu, 2000, s.47). Sz edilen arter, Unkapan Kprsnden Taksim Meydanna uzanan Tarlaba Bulvardr; o dnemdeki byk tartmalara ramen bulvar, Tarlaba blgesinde yzlerce tarihi binann yklmas pahasna trae almtr (Batu, 2000, s.48-51)12. stiklal Caddesinin yaya blgesi olarak yeniden dzenlenmesi ve meydana ara giriinin dzene sokulmas, blgenin ekonomik olarak canlanmasnda olduka nemli rol oynamtr. Kltrel olarak da Beyolu, stanbul Film Festivali bata olmak zere, ok sayda tiyatro ve mzik festivaline ve gsterilere ev sahiplii yaparak, stanbul iinde esiz bir kimlik kazand. Ancak bu canlanma, Beyolunun bir alveri ve elence mekan olmasndan teye gidemedi, yenilenen binalar ve gz alc klar ve hatta nostaljik tramvayyla bile Beyolu eskinin sevimsiz bir kopyas haline geldi.13 imeke gre, Beyolunu benzersiz klan bu semtin insanlaryd; binalarn korunmas ya da restore edilmesi beyhude bir abayd nk bu binalarda ayn insanlar oturmuyordu ve dolaysyla bu blgenin ruhu yoktu. Ayn deerlendirmeyi Cihangir iin de yapabiliriz kansndaym. Btn bu tartmalara ramen ortada bir gereklik vard: Beyolu ve stiklal Caddesi, stanbullu iin yeniden vazgeilmez mekanlar haline gelmilerdi ve bu da Beyolu evresindeki dnmleri de hzlandrd. Bu dorultuda, Cihangirin soylulatrlmas zerine odaklanabiliriz.

Beyolunun Dnm ve Soylulatrmann Altyapsnn Hazrlanmas 1980lerdeki yapsal deiimle ve sermayenin kent bir mbadele deeri olarak yeniden kefetmesiyle birlikte, kent mekanna yaplan kurumsal mdahaleler de hzland. David Harveyin, bu deiimle ilgili olarak sylediklerini stanbuldaki dnm asndan da okuyabiliriz: Pek az eyin metalamadan kaabildii, hipermodernitenin hzlandrlm dolam koullarnda metalatrlamayacak kadar, bir tketim nesnesi haline getirilemeyecek kadar her eye baskn kabilecek byk ve

12 zellikle Mimarlar Odas ykma byk tepki gstermitir, Oda bakan, Dalan ve partisinin yaptklarnn, kenti ok uluslu irketlere satmak olduunu belirterek, kentin iyi korunmu blgesinin bilerek yok edildiini sylemektedir. Dalann argman ise kalknma ve modernleme uruna ykm devam edecekti, nk Beyolunun bir batakhane olmaktan kurtarlmas gerekmekteydi. Dalan ayrca, yklan binalarn Ermeni-Rum ve yabanclara ait olduunu syleyerek, rk-milliyeti bir gr de gndeme tamtr. 13 Ali imeke gre, Parizyen bir zlemle geleneksel orta-st snfa uzun bir sre nostalji gdas salayan Beyolu, bu srete hzla New Yorklamaktadr. imeke gre SoHo gibi elence mekanlarn varl da bir rastlant deildir.

PLANLAMA
2006/2

87

Cihangir Semti ve Soylulatrma

Semte Genel Yaklam Cihangir Semti, ismini 1599 ylnda, Kanuni Sultan Sleymann gen yata len ehzadesi Cihangir adna, Mimar Sinana yaptrd camiden alr. Semt, 19. yzylda Osmanl mparatorluunun en nemli blgesi haline gelen Beyolunun (Pera) kaderini paylamaktadr. Beyolu, eliliklerin, yabanc okullarn, Levantenlerin yerleimlerinin, bankalarn ve nans kurulularnn, stanbulun ana rhtm Galatann bulunduu zel bir blgeydi. Beyolunun Osmanl bakenti iinde bir Avrupa kasabas olduunu syleyebiliriz (Ortayl, 2000, s.143). Cihangirin Avrupai slupla ina edilmi binalarnda genellikle stanbulun aznlk burjuvazisi, Levantenler ve yabanc tccarlar ile konsolosluklarn alanlar oturmaktaydlar (Keyder, 2000, s.13). Trkiye belediyeciliinin ilk rneklerinin verildii blge, kentsel donatlar bakmndan da, kentin dier ksmlarna gre kyaslanamayacak derecede avantajlyd. 20.yy yzyl balarnda ina edilen ok sayda ta binasyla, Cihangir ok youn bir yerleim alanyd (Ergn, 2001). Cumhuriyetin ilanndan 1950li yllara kadar geen dnemde, Cihangir ve Beyolu evresi de, Ankarann bakent konumunun glgesinde kalarak, eski parlakln yitirmeye balad. 1950lerde ise Menderesin kentsel dzenleme almalar, genelde Tarihi Yarmada ile snrl kald. Daha nce sz edilen, sermayenin ulusallatrlmas sreciyle birlikte, Cihangirin ilk sakinlerinin bir ksm stanbulu terk etti, bir ksm da daha yaanabilir bulduklar ili-Bomonti-Kurtulu blgesindeki apartmanlara yerlemeyi uygun buldu. 1980lere kadar devam eden bu srete, Anadoludan gelen gmenler semte yerletiler. Gelir dzeyi dk kesimlerin semte yerlemesi, yerel devletin Cihangiri daha da fazla ihmal etmesine neden oldu ve semt giderek khneleerek, stanbulun en bakmsz semtlerinden biri haline geldi. Beyolunun arka sokaklar, bu yllarda stiklal Caddesinin arka sokaklarnn gvensizliini, karmaasn ve su younlamasn belirtmek iin kullanlan bir deyim haline gelmiti. Bu durum,1990l yllarda Trk sinemasna dahi yansmtr, Beyolu evresinde geen Dnersen Islk al ve Gece Melek ve Bizim ocuklar isimli iki lm, semtin bu dnemdeki panoramasn sunmaktadr.

Cihangirde Soylulatrma Tolga slamn ikinci soylulatrma dalgas iinde deerlendirdii Cihangirin dnm Beyolunun deiimiyle paralel oldu. 1980ler boyunca marjinal kesimlerin (Cihangir genelde travestilerin ve ecinsellerin younlat bir semt olarak tannr) adeta snd bir semt olan Cihangir, 1993 ylnda bir ressam iftin nc olmasyla, yeni orta snf soylulatrclarn ilgisini ekmeye balad (Ergn, 2001). Cihangir zerine kapsaml bir aratrma yapm Nil Uzun, soylulatrclara ilikin u tespitlerde bulunur: Cihangiri tercih eden iki grup bulunmaktadr. Birinci gruptaki kiiler, buradaki evleri mimari tarzlar, mahallenin merkezi olmas ve evresel zelliklerinden dolay tercih etmektedirler. Bu grupta gen kentli profesyoneller, yazarlar, mimarlar, sanatlar, akademisyenler bulunmaktadr.kinci grup ise buradaki evleri dk fiyatlarla alp yenileyip tekrar satan veya kiralayan yatrmclardan olumaktadr (Uzun, 2006, s.40). Cihangirde soylulatrma, zellikle 1990larn ortalarndan sonra ok hzl yayld, konut yatlarnda byk bir arta neden oldu ve semti bir orta-st snf mahallesine dntrd (slam, 2006). 1995 ylnda kurulan Cihangir Gzelletirme Derneinin faaliyetleri sonucunda, yaratlan mahalle ruhu da, semtin ekiciliini arttrd. Her yl dzenlenen Cihangir enlii de, sz edilen semt bilincinin olumasna katkda bulunmaktadr. Sokaklarnda her an nl bir tiyatrocuya, sinemacya, ressama ve edebiyatya rastlamann olas olduu sekin bir semt haline gelen Cihangir, stanbulda bohem hayat tarznn simgesi haline geldi ve kimi zaman bu sekinlikten dolay Cihangir Cumhuriyeti olarak adlandrld. Bu dorultuda, soylulatrma srecinde Cihangirin, stanbulda soylulatrma srecine maruz kalm dier semtlerden farkl olarak, yararland nemli avantajlar belirtmekte fayda var: - Cihangir Taksim Meydanna ve stiklal Caddesine olduka yakn bir konumdadr. nemli bir ksm hizmet sektrnde alan soylulatrclarn Taksim meydanna (zellikle metro eriim asndan) ulamlar olduka sorunsuzdur; ayn ekilde elence mekanlarnn ve kltrel aktivitelerin youn

PLANLAMA
2006/2

88

olarak bulunduu stiklal Caddesi ve Tnele de eriim ok rahattr. Bu durum zellikle elence sonra stanbul gibi bir megapolde, eve yryerek dnme lksn yaamak isteyen kesimleri cezbetmektedir. Semtin Fndklya yaknl da tramvay ulam hattna dahil olmasn salamaktadr. - Cihangir, hem Boaza hem de Halie bakan konutlaryla, stanbul iinde esiz bir konuma sahiptir. Konutlarn st katlar, genellikle deniz manzaraldr. - Cihangir Cami ve semtin merkezindeki Firuz Aa Cami, semtin tarihi dokusuyla son derece uyumludur. - Cihangir konutlar, rehabilitasyon asndan olduka uygundur. - Cihangir, iinde yer alan Bilgi niversitesi Hazrlk Okulu, yakn evresindeki T, Beykent niversitesi Hazrlk Kamps ve MS ile zgn bir konuma sahiptir. Soylulatrmann gerekletii dier semtlerde ise byle bir durum sz konusu deildir (Ergn, 2006). - Semtte, soylulatrma asndan konut stokunun yeterlilii gze arpmaktadr (en, 2005, s. 152). - Semtin kendi kendine yeterlilii de zerinde durulmas gereken bir konudur. Semt iinde yeterli sayda dkkan ve maaza bulunduu gibi, semtin sekin sakinlerine hitaben ok sayda kafe, arap evi, bistro ve lokanta almtr. - Cihangir, zellikle Galata ve Tnel evresine kyasla, araba ile ulam asnda daha geni yollara sahip olmasyla, arabaya dkn yeni orta snf soylulatrclar iin daha ekicidir (slam, 2006, s.55). - Semt evresinde yer alan, Taksim lk Yardm Hastanesi ve Alman Hastanesinin de, salk hizmetlerine eriim bakmndan semt iin bir avantaj tekil ettii sylenebilir. Cihangire yerlemeyi tevik edici faktrler arasnda basn ve yayn organlarnn oynad rol da kayda deerdir. Makalesinde, stanbulun belli
Cihangir Park

kesimlerinin hzla New Yorklatn savunan, Ali imekten bir alnt daha yapalm: Dalan ile balayan sre kenti New Yorklatrrken, medya da nemli dnmler geirmi, dergi ve gazetelerin hem says hem de nitelikleri (ayrca mekanlar) deimitir. Deien medyann en grnr yan yeni bir yazar ve ke yazar tipinin ortaya kmasdr. En nl rneini New Yorktan yazan ironik, samimi, hrn Serdar Turgutun oluturduu, yemenin ve imenin en iyisinden anlayan, pop mzie vgler dzen; srekli adlandran ve tler veren bu yeni kuak gurme yazarlar, etlenmeye balayan yeni orta snfn kanaat nderleri de olacaktr.14 Yeme-ime edebiyat yapan gurme yazarlarn dnda, zellikle de Radikal Gazetesi yazarlarnn srekli olarak Cihangirde yaam gndemde tutmalar ve bir anlamda vmeleri, Leman ve Lombak gibi mizah dergilerinin, marjinalitenin bakenti olarak sayd, Cihangirde geen ok sayda karikatr veya karikatr serileri yaymlamalar, semte ynelik olumlu deerlendirmeleri zihnimize kazmtr.15 yle ki Beyolunun arka sokaklar zihniyeti yerini yava yava semtin sekinliine vurgu olarak dile getirilen Cihangir Cumhuriyeti zihniyetine brakmaktadr.

14 15

www.yasamdersleri.com 1980 sonras kuan ilgiyle okuduu bu mizah dizileri arasnda Kt Kedi erafettin, Bir Evimiz Vard, Cihangirde Bir Ev ve Otis Abi saylabilir.

PLANLAMA
2006/2

89

Soylulatrclarn semte yerlemesi, yeni tketim alkanlklar da beraberinde getirdi. Geleneksel esnaf da, yeni orta snfn tketim kalplarna uyarak, kendini yeniledi; kuafrler berberlere dnt, gereksinimler erevesinde ok sayda kafe, bar, lokanta ve lks tketim rnleri satan dkkan ald. Hayvan besleme orannn olduka yksek olduu semtte, buna bal olarak ok sayda veteriner klinii faaliyet gstermektedir. Geleneksel yaplarn koruyan esnaf da, Cihangirlinin ilgisini ektii lde varln srdrmektedir.17 Mekansal yenilenme, eski sakinlerinin yerlerinden edilmesi pahasna gerekleti. Bugn, Cihangirde srdrlen soylulatrma, ok grnr olmasa da ciddi mekansal-snfsal atmalara yol amaktadr (Uzun, 2006, s.40). Bu durum pratikte, yeni gelenlerin kira artna yol aarak ev sahiplerinin kiralar karlayamayacak olan Cihangirlileri karmasyla, ev sahibi olan eski sakinlerin artan emlak giderlerini karlayamamas ya da soylulatrclarn nerdii cazip yatlar kabul ederek evleri satmalar eklinde kendini gstermektedir. Bunun dnda, bata Franszlar, talyanlar ve ngilizler olmak zere ok sayda yabancnn Cihangirden konut edinmek istemesi yatlarn ok ykselmesine neden olmutur. Yerinden edilmeye ilikin bir ikincil faktr de, kltrel uyumsuzlukla ilgili olabilir; sayca aznlk durumuna den eski sakinlerin, soylulatrclarn yaam tarzlarndan rahatsz olarak semti terk ettikleri dnlebilir ancak yerinden edilme genellikle gnlsz bir ekilde gereklemektedir.

Cihangirde Bir Sokak

Cihangirde Soylulatrmann Sonular Cihangirde yaanan soylulatrma sreci, stanbulda yaanan soylulatrma sreleri iinde Batdaki rneklere en ok benzeyen idi; bu erevede sonular da son derece tipikti: mekansal yenilenme, yeni orta snf soylulatrclarn yerlemesiyle semtin tketim geleneklerinde bir deiim, ykselen konut ve arsa deerleri ile eski sakinlerin yerinden edilmesi. Soylulatrclarn yaam tarzlar asndan ise New-Yorkun SoHo blgesi ve Cihangir arasnda paralellik kurulabilir.16 Cihangirde soylulatrma, 1990larn ortasndan itibaren hzland ve semtin ehresi byk bir hzla deimeye balad. Tanlan konutlar hzla yenilendi, sokaklar temizlendi ve beledi hizmetler yllar sonra tekrar younlat. Cihangir Gzelletirme Derneinin nclnde, Cihangir park dzenlendi ve temizlik-p toplama ileri dzene sokuldu. Semtin sanat, aydn, mimar vs gibi kalburst sakinleri de Cihangirin yeniden yaplandrlmasnda kamuoyunun ve medyann desteini saladlar. 2000ler banda, eski Cihangirden pek eser kalmamsa da, soylulatrma sreci gnmzde de ayn hzla srmektedir.

Sonu
1980lerden itibaren, yapsal uyarlama politikalar erevesinde Trkiye, byk bir dnm srecine girdi. Kreselleme srecine dahil olarak dnya pazarna eklemlenen ve da alan ekonomideki sektrel deiim, geni sermaye aklar ve yeni kapitalist retim ilikilerinin basknl, her trl styapsal deiimi beraberinde getirdii gibi, yeni tketim kalplar temelinde, yeni ekonomik

16 17

PLANLAMA
2006/2

imek, www.yasamdersleri.com Aslnda ilgin olan berberlerin kuafre dnmesinden ok, nostaljik bir hava iinde eski geleneksel yaplarn koruyan esnafn da Cihangirde varln srdrmesidir. Yeni orta snfn nostaljik dknl ve eskiyi tketmeye olan sevimsiz merak bu konuda etkili oldu. rnein bugn, Cihangirde geleneksel ev yemekleri yapan ok sayda lokantaya, Since 1965 gibi ifadelerle mekann eskiliine referans vererek Cihangirlileri kendine eken muhallebicilere ve orbaclara da rastlamak mmkndr.

90

snflar yaratt. Sermayenin kent mekanna dnyle ve kentin sanayisizletirme sreci iinde mekansal ayrma ve toplumsal atma daha da derinleti. Giderek kresel bir kent haline gelen stanbuldaki mekansal ayrmay, kentin zgn karakteri gz ard edilmeden, dnya kentlerindeki deiimlerle ilikilendirmek mmkn olmaktadr. Bu almada, zellikle Cihangir semti zerindeki incelemelerde soylulatrma kuramlarnn stanbulda uygulanabilirliini tartmaya altm. Bu konuda farkl rnekler ve farkl soylulatrma biimleri karmza ksa da, gnmzde stanbulda soylulatrmann hzn alm bir sre olduunu ve daha fazla akademik ilgiye mazhar olmas gerektiini dnyorum. Son olarak, Cihangirin soylulatrmaya ilikin btn kriterlere sahip olduunu, soylulatrma srecini 1990larn ortasndan itibaren btn iddetiyle yaadn ve soylulatrmann tipik sonularnn buras iin de geerli olduu sonucuna varmaktaym. Srecin gnmzde henz tamamlanmam olduu dnldnde, gelecekte Cihangirdeki deiimleri, uzun vadedeki sonularyla beraber tartmak, semteki soylulatrma srecine daha nesnel ve daha geni bir perspektiften bakmamz salayacaktr.

slam, Tolga stanbulda Soylulatrma: Galata rnei yaymlanmam yksek lisans tezi, YT, 2003 slam, Tolga, Merkezin Dnda stanbulda Soylatrma, stanbulda Soylulatrma Eski Kentin Yeni Sahipleri iinde. Derleyenler David Behar, Tolga slam, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006 slam, Tolga, Tartmalar stanbulda Soylulatrma Eski Kentin Yeni Sahipleri iinde. Derleyenler David Behar, Tolga slam, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006 slam, Tolga, Galatada Soylulatrma: Soylulatrclarn Demografik ve Kltrel zellikleri zerine Bir alma, TBMOB ehir Planclar Odas Kentsel Dnm Sempozyumu 11-13 Haziran 2003, YT Yaynlar, stanbul Keyder, alar, stanbul: Kresel ile Yerel Arasnda, ev. Sungur Savran, Der. alar Keyder, Metis Yaynlar, stanbul 2000 Kumar, Khrishan, Sanayi Sonras Toplumdan Postmodern Topluma ada Dnyann Yeni Kuramlar, ev. Mehmet Kk, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara 2004. Mulgan, Geoff, Kentin Deien Yz Yeni Zamanlar iinde. Derleyenler Stuart Hall ve Martin Jacques, ev. Abdullah Ylmaz Ayrnt Yaynlar, stanbul 1995 Ortayl, lber, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1860), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000 zden, Pelin Pnar, Kentsel Yenileme Uygulamalarnda Yerel Ynetimlerin Rol zerine Dnceler Ve stanbul rnei, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Ekim 2000-Mart 2001, Say: 23-24, s.255-269 zden, Pelin Pnar, Yasal ve Ynetsel Boyutlaryla ehir Yenileme Planlamas ve Uygulamas, T Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, stanbul 2002 en, Besime, Soylulatrma: Kentsel Mekanda Yeni Bir Ayrma Biimi, stanbulda Kentsel Ayrma Mekansal Dnmde Farkl Boyutlar iinde. Hazrlayan Hatice Kurtulu, Balam Yaynlar, stanbul, 2005 engl, Tark, Siyaset ve Mekansal lek Sorunu: Yerelci Stratejilerin Bir Eletirisi, Kreselleme: Emperyalizm, Yerelcilik, i Snf iinde. Derleyen E. Ahmet Tonak, mge Kitabevi Yaynlar, stanbul 2004

Kaynaka
Bailey, Nick; Robertson, Douglas, Housing Renewal, Urban Policy and Gentification, Urban Studies, April 01, 1997 Bali, Rifat Sonu, stanbulda Soylulatrma Eski Kentin Yeni Sahipleri, Derleyenler David Behar, Tolga slam, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006 Batu, Ayfer, Eski Mahallelerin Sahibi Kim? Kresel ada Tarihi Yeniden Yazmak, stanbul: Kresel ile Yerel Arasnda iinde. ev. Sungur Savran, Der. alar Keyder, Metis Yaynlar, stanbul 2000 Ergn, Nilgn, Gentrification Kuramlarnn stanbulda Uygulanabilirlii, stanbulda Soylulatrma Eski Kentin Yeni Sahipleri, Derleyenler David Behar, Tolga slam, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2006 Ergn, Nilgn, Gentrification in stanbul Cities Vol 21, No 5, Featherstone, Mike Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2005

Cihangirde yaanan soylulatrma sreci, stanbulda yaanan soylulatrma sreleri iinde Batdaki rneklere en ok benzeyen idi; bu erevede sonular da son derece tipikti.

PLANLAMA
2006/2

91

imek, Ali, Yeni Orta Snf ve Sylem Terminatrleri www.yasamdersleri.com Thorns, David C., Kentlerin Dnm: Kent Teorisi ve Yaam, ev. Esra Nal, Hasan Nal, CSA global Yayn Ajans, stanbul 2004 Urry, John, rgtl Kapitalizmin k Yeni Zamanlar iinde. Derleyenler Stuart Hall ve Martin Jacques, ev. Abdullah Ylmaz Ayrnt Yaynlar, stanbul 1995 Uzun, Nil, stanbulda Sekinletirme (Gentrification), stanbulda Soylulatrma Eski Kentin Yeni Sahipleri iinde Derleyenler David Behar, Tolga slam, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006 Uzun, Nil, Eski Kentte Yeni Konut Dokusu: Cihangir ve Kuzguncukta Sosyal ve Mekansal Yenilenme, stanbul 2000

Yavuz, Nuran, Gentrification Kavramn Trkeletirmekte Neden Zorlanyoruz, stanbulda Soylulatrma Eski Kentin Yeni Sahipleri iinde Derleyenler David Behar, Tolga slam, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006

Elektronik Kaynaklar http://en.wikipedia.org/wiki/Gentrification http://www.portphillip.vic.gov.au/understanding_ gentrification.html http://members.lycos.co.uk/gentrification/ http://www.azizistanbul.com/gravur10/ cihangir.jpg http://www.sunsetistanbul.com/flatforrent/ map.jpg www.ivan-herman.net/.../ htmls/DSC01758.html www.kentli.org/sss/gentrification

PLANLAMA
2006/2

92

stanbul Kentinde Kentsel Dnm Projeleri ve Planlama Sreleri(*)

Tayfun KAHRAMAN
stanbul da kentsel dnm demek bir ok projeden, farkl dnm metodlarndan, kentin her yerinde sren plan almalarndan bahsetmek anlamna geliyor. Bu anlamda stanbulda kentsel dnmden bahsetmek demek, tm kenti iine alan bir yeniden yaplanma anlamna geliyor. stanbulun sanayilemesini terk ettii bu gnlerde, kentin kendisi iin tanmlad yeni fonksiyonlar kente yeni bir anlam yklerken mekan kendini bu yeni yaplanmadan soyutlayamyor. Kresel Kent stanbul Vizyonu ile gndeme gelen bu yeniden yaplanma; stanbulda kentsel dnm alt balnda ele alnsa da mekan zerinde mikro projelerden btncl planlara kadar deiik grnmler sergiliyor. Bu yeniden yaplanma sreci, birok alanda yeni madurlar yaratrken, birok alanda da yeni kentsel rant odaklar halini alyor. stanbul da saldrgan bir ekilde yaanan srete; Odamz da tm olup bitene mdahil olup, ehircilik ilke ve esaslarna ilikin doru bildiini sylemeye alrken, bir ok kez areyi mahkemelere bavurmakta buluyor. Deprem karsndaki krlganl ve salkl bir kentsel yaam sunma konusundaki eksiklikleri nedeniyle bir ok kez biz ehir planclarnn da eletirilerine maruz kalan bu kentte, bizlerde kentsel dnm projelerinin gereklilii vurgusunu yaparken, bu dnmlerin yerleimciler ile birlikte gereklemesi savm srekli yineliyoruz. te bu noktada, kentsel dnm kavramnn
TMMOB ehir Planclar Odas stanbul ube Sekreteri

kentsel rant ile e anlaml olmadn vurgularken de esas aldmz; mesleimizin bizlere verdii bilimsel perspektif ile doruyu bulmak ve bu dorular sylemek oluyor. Bu yazda, bizler ehir Planclar Odas stanbul ubesi olarak, bu kentte kentsel dnm kavramna bakarken yine bilimsel gereklerden hareket ederek; stanbulda ki kentsel dnmn mekansal biimleniini ve stanbulda gerekleen ya da gerekleecek olan kentsel dnm projelerini anlatacaz.

stanbulda Kentsel Dnm ve Mekan

Kentsel Dnm kavramnn stanbuldaki ayrcalkl anlamna bakarken, snrlar belli olmayan bir kavramdan bahsediyoruz. stanbulda yaplan her kentsel mdahale, kentsel dnm bal altnda ele alnrken, kavramn anlam da dalyor. Kavram kentin bir kesinde bir prestij projesi anlamna gelirken dier bir kesinde yeni bir konut alan eklini alabiliyor. Bu anlamda stanbul da pek ok kentsel dnm kavram tasviri yapabiliyoruz. Her yerde her tr proje Kentsel Dnm tabiri altnda ele alnarak uygulamaya sokulurken, karmza gelen bir ok yasa ve yasa tasars da bu snrlar belli olmayan kavramn daha da karmak bir hal almasna neden oluyor.

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir.

PLANLAMA
2006/2

93

Kavramsal olarak bu ekilde bir danklk sergileyen kentsel dnmn stanbuldaki mekansal karlna baktmzda da, bir ok farkl senaryo karlayoruz. stanbulun kentleme tarihi ile akan bu kentsel dnm senaryolarnn, mekansal hareketi bize bu tarihi yeniden yaatyor. Bu anlamda, stanbulda 50lerde balayan kentleme pratii ile kentsel dnm projelerinin yer seme tercihleri ayn dzlemde ilerliyor. stanbulda sanayileme ile birlikte kentin mekansal biimlenii, yeniden tanmlanan fonksiyonuna ilikin mekansal biimlenii ile ayn erevede ilerliyor. lk kaak yaplamann grld Zeytinburnu ilesi, stanbulda kentsel dnm dendiinde de ilk akla gelen kentsel dnm alan oluyor. Ayn ekilde gecekondu alanlar olarak gelien alanlarda yeni konut ihtiyacna ynelik yaplanacak alanlar olarak belirlenip kentsel dnme muhattap oluyorlar. Bu gnlerde yaplan plan almalar da bu senaryonun gn yzne kmasna k tutuyor. stanbul ehresini deitirirken yeni bir mekansal kurgu yakalamaya alrken, onaylanan stanbul l evre Dzeni Plannda da grld gibi, kent kendini kentsel dnm projeleri ile yeniden retiyor. Doal snrlarna dayanm ve daha fazla genileme imkan bulamayan kentte bir

baka deiim senaryosundan da bahsetmek zor grnsede, bu tr mdahaleler kentin btncl olarak ele alnmasn da gletiriyor. Yaplan stanbul l evre Dzeni Plan hakknda bu konu zerinden genel bir deerlendirme olarak belirtmek gerekir ki, stanbul Bykehir Belediye Bakanlnn kamuoyuna yapt aklamalara da yansd gibi, bu Plan bir arazi kullanm plan olarak hazrlanm ve btnsellikten te kenti mikro blgeler zerinden tanmlanmtr. Oysa, Plann ek dokmanlarnda da ifade edildii gibi, Plann, mekansal strateji plan tekniinde hazrlanarak, arazi kullanm kararlarn yani kentteki mdahale alanlarn belirtmek yerine temel hedefleri, yasal ve ynetimsel altyapy, uygulama aralarn ve bir btn olarak sreci planlamay ne almas ve katlmc bir yntem benimsemesi gerekmektedir. Planda eitli noktalarda izlenen ayrntl arazi kullanm kararlar, Plann stratejik planlama tekniklerine uygun olarak hazrlanmadn ak bir biimde ortaya koyarken bu paracl yaklamlarda az nce bahsedilen stanbulun gelecek vizyonuna uygun kentsel dnm mdahaleleri iin zemin hazrlamaktadr. Dolaysyla, stanbula ait st lekli plann arazi kullanm kararlar yerine, hedef, kapa-

l evre Dzeni Plan

PLANLAMA
2006/2

94

site, sre, kaynak, uygulama arac, ve benzeri boyutlar olan bir stratejik planlama anlayna ynelmesi kanlmaz bir ilke iken hazrlanan plan; stanbula biilen yeni rol dorultusunda kentteki yeniden yaplanmaya ve dnme ilikin bir klavuz olmaktan te gidememektedir. Bu kapsamda, konut alanlar yannda; merkezi i alan gelimeleri balamnda Dubai Kuleleri ve benzeri noktasal gelimeler ile turizm hedefleri balamnda Galataport, Haydarpaa Projesi gibi btnsellikten yoksun kentsel dnm kararlarna stanbul evre Dzeni Plannn kesin bir biimde st lekli plan disiplini getirmedii saptanmaktadr. stanbulda st lekli mekansal strateji planndan, kentsel tasarm leine kadar bir btn olarak ele alnan, effaf, katlml ve devamll olan bir planlama rgtne ihtiyac olduu tartlmaz bir gerekken, gndem de olan kentsel dnm amal plan ve projeler de bu ekilde bir yaplanma grlmemektedir. Salklatrmak ve yaanabilir bir kentsel altyap sunmak zere kentsel dnm ihtiyac bizler tarafndan da birok kez dile getirilse de, bugn yaanan srete btnsellikten uzak ve katlmc olmayan bir planlama anlaynn bu ihtiyalara hizmet etmeyecei aktr.

Kentsel Dnmn stanbulda Mekansal Grnm

stanbulda kentsel dnmn kent btnnde mekansal dalmna bakldnda, bu proje ve planlarn belli mekansal balklar altnda toplanarak zelletii grlmektedir. Kente biilen yeni rol nda kentsel dnm projeleri, mekan zerinde farkl anlamlar barndrrken; bunlara btnden bakldnda da bu projelerin bir birlerinden bamsz, fakat rastlantsal olmad gze arpakmaktadr. Kresel Kent stanbul Vizyonu ile tetiklenen srete bu vizyonun yaratt fonksiyonelleme ihtiyac, farkl alanlarda kentsel dnm farkl anlamlar iermesine neden olmaktadr. Buna gre stanbulun kylar bir sterilizasyon srecine girerken, bir kentsel vitrin halini almakta, dier taraftanda kyda kalmayan blgeler yeni vizyonun ihtiya duyduu konut alanlarna dnmektedir. Bu srete mdahale de bir taraftan Kamu daresi tarafndan yaplrken, dier taraftan da kendiliinden Kamu mdahalesi dnda gerekleebilmektedir. Bu ekilde bakldnda da karmza yle bir tablo kmaktadr: Kamu Mdahalesi ile Gerekleen Kentsel Dnm Proje ve Alanlar - Ky Alanlar

leler

PLANLAMA
2006/2

95

- TEM ve E-5 Karayollar Arasnda Kalan Konut Alanlar - Kent Merkezindeki Prestij Projeleri Kamu Mdahalesi Dnda Gerekleen Kentsel Dnm Alanlar - Soylulatrlan Alanlar Bu tabloya bakarak yorumladmzda kentin planlama asndan bir btnlk sergilemese de, kentsel dnm bal altnda mekansal bir btnlk ortaya koyduu kolaylkla sylenebilir. stanbul Kresel Kent olma yolunda para para projelerle de olsa yeni ekilleniini gerekletirmektedir. Buna Gre;

Ky Alanlar
ounlukla mevcut mekansal kullanmda da kentin st snf yerleimlerinin ve fonksiyonlarnn yer ald ky alanlar, Tuzladan Beykoza Saryerden Silivriye kentin tm kylar boyunca ayn gelime eilimini gstermektedir. Genelde Kamu daresi mdahaleleri ile dnen bu alanlarda bulunan alt snf konut yerleimleri, eski sanayi alanlar ve zellikle Silivri ve evresindeki tarm alanlarndaki dnm projeleri st snf yerleim ve fonksiyonlara ilikin bir yeniden yaplanma gstermektedir. Kamu mdahalesi dnda gerekleen kentsel dnmlerin de, dier bir anlatmla soylulatrlan alanlarn da, hepsi bu ky blgelerinde yer alan tarihi yapl evrede gereklemektedir. Mekansal olarak bu alanlarn grnmlerine bakarsak; Pendik, Kartal, Maltepede E-5 (D100) Karayolu gneyinde zellikle bo kalm olan kamu arazileri ve sanayi alanlar zerinde projeler olduu gze arpmaktadr. rnein kamuoyunca da tartlan Zaha Hadidin Kartal Sahilindeki projesi sanayi alanlarnn dnmne ilikin rneklerden biridir. Maltepede de eski sanayi blgelerinde zellikle eski mermer ocaklarnn bulunduu alanlarda benzer dnmler yaanmakta ve yaplan plan almalar ile de bu dnmler kontrol edilmektedir. Kadkyde Kayda ve Fikirtepe de oka konuulan kentsel dnm alanlarndan olsada bu blgelerde herhangi bir plan yada proje gndeme gelmemitir. Fakat Kozyatanda olduu gibi, yeni gelien yer seimleri ve fonksiyonel yeniden yaplanma, Kadkydeki en byk tetik-

leyicidir. Bu alanlarda yap baznda kendiliinden olan bir yeniden yaplanma varken kendiliinden gelien bir kentsel dnmden bahsedilebilmektedir. Ayrca bu alanlara ek olarak Haydarpaa Liman Blgesi, Kadky deki en nemli dnm alandr. Beykoz ise Boazii Blgesinde kaldndan nemli bir deiimle karya kalmtr. Yeni 1/1000 Uygulama mar Planlar yaplan alandaki, Beykoz Deri Kundura, Paabahe gibi nemli sanayi yaplarnn retimlerine son vermesi ile Beykozda yerlemi olan ii snf buradan ayrlmakta ve bu sanayi yaplarnn bulunduu alanlarda yeni projeler retilmektedir. Ayn zamanda bir ok yeni st snf konut alannn yapld lede, bu konut alanlar Orman Kanununa ve Boazii Kanununa uygunsuzluklar nedeniyle nemli tartmalara neden olmaktadr. Saryer de Beykoz rneinde olduu gibi, Boaziindeki st snf konut yaplamasnn yer setii alanlardan biridir. stinye ve evresindeki gelimeler, Amerikan konsolosluu, MKB Ko niversitesi gibi mekansal tetikleyiciler ile birlikte st snf konut ihtiyacn karlayan uydu yerleimler burada yer semektedir. Bu st snf konut yerleimi stanbulun kuzey ormanlarna doru ilerlerken, K. Armutlu, Derbent, Kazm Karabekir Mahallesi, Sarda, stinye gibi alt snf konut alanlarnn da dnmlerini gndeme getirmektedir. Bu snflandrma ierisinde yer alan Beiktata ise kentsel dnm gndeme getiren en byk tetikleyici Saryerden balayp, ili zerinden Bykdere Caddesine inen youn gkdelen ve os yaplanmasnn Beiktaa ynelmesidir. Karanlky gibi st snf konut alanlar arasnda kalm olan gecekondu blgelerinde kentsel dnm projeleri hazrlanmaktadr. Kathane evresinde yer alan gkdelenlerin etkisi ile kendiliinden dnrken, dier taraftanda Kathane Deresi etrafndaki sanayinin buradan kaldrlmas gibi mdahaleler ile yapl evresini deitirmektedir. Nurtepe, Gzeltepe gibi mahallelerde yerleimci prolleri MAnn etkisi ile byk deiimler gstermekte, stanbul Bykehir Belediyesi ktisadi Teekkl olan Kipta blgede ykmlar ile ilerleyerek ve yeni st snf konutlar ina etmektedir. ili blgesi, kentin Merkezi Alannda kaldndan burada yer seen merkezi i alan fonksyonlar blgenin ehresini hzla deitirmektedir. Ayn zamanda, Kutepe, Seyrantepe gibi blgelerde yaplan projeler bu deiimlerin tetikleyicisidir.

PLANLAMA
2006/2

96

Beyolu blgesinde ise kentsel dnm dendiinde kavramn bir ok anlam mekan zerinden okunabilmektedir. Galataport gibi nemli prestij alanlar burada yerlemeye almakta, Tarlaba Blgesi 5366 Ypranan Tarihi Ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas Ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun uyarnca ilan edilen dnm blgeleri ile Hac Hsrev, Tophane, Dolapdere, Okmeydan ksmen yaplan projeler ksmende evrelerinde yer alan tetikleyiciler ile dnrken, Galata, Cihangir, stiklal Caddesi ve evresi soylulamaktadr. Tarihi Yarmada yani Eminn ve Fatih lelerine baktmzda da, bu alanda dnm tetikleyen ana etmenin stanbulun Kresel Kent Vizyonunda buraya biilen Kltr ve Turizm Merkezi rol olduu grlmektedir. Turizm bal altnda yeniden yaplanma srecinde de, Tarihi Yarmadadaki kentsel dnm projeleri ziki durumun iyiletirilmesi ve sosyal yapda yaanan deiimler erevesinde ekillenmektedir. Tarihi Yarmada da 1950lerde yaplan ulam mdahaleleri ile MA nn buraya tanmas buradaki tarihi dokuyu bozarken, Aksaray etrafndaki yaplanma buraya yeni yaplamalar gndeme getirmitir. 50 lerde balayan tarihi yapl evredeki bozulmalar ve khneleme bugnlere kadar devam etmi ve mdahale edilmesi bugn kanlmaz hale gelmitir. Bu mdahale ihtiyac dorultusunda yaplan mdahaleler ile orta snfn 20 yl nce terk ettii bu alanda, mevcut sosyal haritann yeniden izilmesi istenmektedir. Bizim sorduumuz soru ise bu alandaki sosyal haritay yeniden mi izmek gerekir yoksa mevcudu korumak m? Birinci yaklam dnyadaki dier tarihi evre rneklerinde grld gibi doru bulunmamaktadr. Tersine bu rneklerde de olduu gibi buralar mevcut sosyal yaps ile korumak gerekmektedir. Sulukulede olduu gibi Tarihi Yarmadadaki benzer st snf konut alan yaratmak amal projelerden kanlmaldr. Dier bir taraftan da Tarihi Yarmada da gerekleen kentsel dnm projlerindeki en byk tehlike burda nerilen ve planla gelen radikal fonksiyon deiiklikleridir. unu unutmamak gerekir ki, Tarihi Yarmada dini, kltrel, sosyal tesisleri ve sivil mimari rnekleri ile organik bir yaamn oluturduu bir btndr. Buraya geti-

Tarihi Yarmada

rilecek olan ounlukla youn turizm tesisleri eklindeki yeni radikal fonksiyonlar ile Tarihi Yarmada yaatlamayacaktr. Son olarak 18. yy. da konut alanlar ve onlara servis veren donatlar ile ekillenen Tarihi yarmada da getirilen youn turizm fonksiyonu burann tarihi ile olan ban da koparacaktr. Tarihi Yarmada da yer alan bu alanlar, kanlmaz olarak Sultanahmet gibi turizm gettolarna dnecektir. Mze kent rneinde yaplmak istenende Sleymaniye yi yeni bir turizm gettosu haline getirmektir. Unesco heyetinin stanbula yapt son inceleme gezisinde en ok vurgu yapt noktada bu olmutur.
Sulukule

PLANLAMA
2006/2

97

stanbulun yeni vizyonu dorultusunda sanayinin desantralizasyonu ile birlikte mavi yakal ve vasfsz i gcnn yer setii bu alanlarda nemli bir sosyal deiim beklenmekte ve konut alanlarnda bu dorultuda bir yenilenme salanmaya allmaktadr.

Tabiki son olarak stanbul da Tarihi Yarmada mevcut dokusu ile nemli bir tarihi kentsel evre sunsa da, onun altnda bu kentin baka bir tarihi daha vardr. Tarihi Yarmadann altnda yatan nemli bir arkeolojik miras varken Tarihi Yarmaday sadece mevcut tarihi dokusu ile dnmekte yanl olacaktr. Dnyaya korumak iin sz verdiimiz bu kltrel mirasmza da sahip kmamamz gerekmektedir. Fakat Metro ve Marmaray gibi projelerle bu mirasa nasl sahip kamadmzn rneklerini sergilemekteyiz. Zeytinburnunun stanbulun deprem gerei ile birlikte kentsel dnm iin pilot blgesi seilmesi bir rastlant deildir. Ali Mt Gurtunann 99 Marmara Depremi ncesi stanbul 2023 kent vizyonu iin kulland; Kozmozlam Kentlerin Vizyon Projeleri, Bir Uygarlk Ata Projesi: Mega Kentsel Dnm Projesi gibi kavramlar, Marmara Depremi ile deierek; stanbulun kentsel dnm projeleri ile depreme hazrlanmas halini almtr. Deprem ncesi ilk mdahale edilmesi dnlen alan Zeytinburnu iken, Deprem sonras projelerde de ilk mdahele alan Zeytinburnu olmutur. Zeytinburnunda bugn grlen kaak yaplama, Zeytinburnu iin ok yeni bir olgu deildir. 17. yy.a bakldnda Zeytinburnunun ilk kaak yaplar ile tant grlr. stanbulda ilk retim yaplanmas ile birlikte ilk manifektr retimi burada yer semi ve kentin ilk sanayi alan yaplmamas ile bu alanda ilk kaak yaplamalar grlmtr. Sonrasnda ise stanbulun yaad deiimlerin ilk izleri hep Zeytinburnunda grlmtr. Bugnlerde ise yeni stanbul kurgusu ile birlikte, Zeytinburnu da st snf bir maazaclk fonksiyonu ile st snf bir konut yerleimi iin hazrlanmaktadr. Bakrky ise Bakrky Belediyesinin bina glendirme projeleri ile Zeytinburnunun tersine farkl bir yol izlemekte ve deprem karsnda topyekn bir dnm yerine konut alanlarnn rehabilitasyonunu benimsemektedir. Kkekmecede de sahilde yer alan sanayi tesislerinin ve konut alanlarnn olduu blge, bir yarma sonucu elde edilen proje ile kentsel dnme muhattap olacaktr.

arasnda kalan konut alanlar ounlukla kaak yaplamalarn olduu alanlardr. Bu alanlarda mevcut konut dokusu salkl bir kentsel altyap sunmazken kentsel dnm projelerini de kanlmaz olarak gndeme getirmektedir. Fakat gndemde olan neredeyse tm projeler yerleimci prollerini de deitirmek amaldr. Bu alanlarda yaplmas dnlen projeler ve onayl yada onaysz plan almalar yerleimcilerin bu alanlardan tanmasn ngrmektedir. stanbulun yeni vizyonu dorultusunda sanayinin desantralizasyonu ile birlikte mavi yakal ve vasfsz i gcnn yer setii bu alanlarda nemli bir sosyal deiim beklenmekte ve konut alanlarnda bu dorultuda bir yenilenme salanmaya allmaktadr. stanbulda 1950 lerde yaanan ilk sanayileme ataklar ile, yeni gerler barnma ihitiyalarn karlamak amacyla bu alanlarda kendilerine yer seip gecekondularn ina ederken oluan kamu, sermaye, gecekondulu dengesi bugnlerde bozulmutur. Bu yeni gerlerin konut ihtiyacn karlamak zere kentsel altyapya yatrm yapamayan kamu ve i gc ihtiyacn bu yeni gerler ile karlayan sermaye yaplar; gerlerin konut ihtiyalarn kendilerinin karlamasna gz yumarken, stanbulun sanayilemeyi dlayan kresel kent vizyonu ile buna ihtiya kalmamtr. stanbul kentlemesi byle bir denge zerinde iken bu denge, 80 sonras yeni zamanlar olarak teorize ettiimiz sre ile birlikte bozulmu ve ilk olarak sermaye, sonrasnda da kamu bu dengede aldklar konumlarn terk etmilerdir. 50 yldr var olan bu dengenin bozulmas da bu kaak yaplaan alanlardaki yerleimci prolini deitirmek eilimli kentsel dnm projelerini gndeme getirmektedir. te bu srete de Babakanlk Toplu Konut daresi (TOK) kamu adna devreye girmekte ve bu alanlardaki dnmlerin tetikleyicisi olmaktadr. Kendisine yasal ereve ile verilen rolle birlikte bir Kamu ktisadi Teekkl (KT) misyonu stlenen kurum bu alanlardaki kamu mdahalelerini gerekletirmektedir. Kentin bo alanlarnda ya da zel mlkiyetteki byk arazilerinde sermaye irketleri kendileri proje ve uygulamalar yaparken, kentte proje yaplmas riskli olan gecekondu alanlarnda, TOK devreye girmektedir. TOKnin ilevi ise burada kamu kaynaklarn hukuki zeminden yani kendisine

TEM ve E-5 Karayollar Arasnda Kalan Konut Alanlar

PLANLAMA
2006/2

Ky alanlarndan daha i blgelerde ve kentin iki nemli aks TEM ve E-5 (D100) karayollar

98

kanun ile verilen hukuki haklardan yararlanarak, ihaleler ile sermayeye aktarmaktr. Kentteki yeni denge byle bir zeminde oluurken, bu alanlarda yaplan plan ve projelere baktmzda yle bir tablo karmza kmaktadr: Tuzlada E-5 Kuzey ve Gneyinde yaplan plan almalar devam etmekte ve bu plan almalar byk bir yeniden yaplanmay gndeme getirmektedir. Pendikte ise zellikle stanbul Park Formula 1 pisti, burada yer alan yat liman, Sabanc niversitesi ve Sabiha Gken Havaliman buradaki dnm tetikleyen faktrlerdir. E-5 kuzeyinde yer alan blgeler, zellikle Aydos, Slntepe ve Erturul Gazi Mahalleleri, yaplan planlarda grld gibi kentsel dnm srecinde en ok etkilenecek alanlardr. Kartalda da Pendik gibi E-5 kuzeyinde yeni imar planlar retilmekte ve bu planlarda Yakack ve evresi ile Hrriyet Mah. kentsel dnm alan ilan edilmektedir. Maltepede benzer bir sre izlerken E-5 Kuzeyinde yer alan Glsuyu, Glensu ve Babyk Mahalleleri kentsel dnm alan ilan edilmitir. zellikle Babyk te TOK tarafndan hazrlanan Babyk Toplu Konut Alan Planlar onanarak projeye balanmtr. Dier taraftan da yaplan planlara ask srecinde 1130 itiraz olmu ve bu itirazlarn arkasndan 32 ayr dava almtr. Bu srete de plana katlmc bir imar plan yapm sreci izlenmesi gerektiini belirten plan notlar eklenmitir ve yeni planlarn yapm sreci devam etmektedir. lenin dier kuzeyde kalan blgelerinde ise ayn durum sz konusu iken buralardan ok fazla ve rgtl bir itiraz gndeme gelmemitir. lede Yeditepe ve Maltepe niversiteleri ile TEM Karayoluna E-5 (D100) Karayolunu balayan balant yolunadaki Kayda geidi kentsel dnm projeleri iin nemli tetikleyicilerdir. Bu balant yolu zerinde TOK haricinde bir ok sermaye grubu konut projelerini devam ettirmektedir. mraniyede ise, TEM in etkisi ile gelien yerleim, Le casaba gibi st snf yerleimlerin ve byk alveri merkezlerinin mraniyede yer semesi ile bir dnm gereklemektedir. A.Dudullu, Y.Dudullu, Esenler, Ihlamurkaya, Yeni amlca Mahalleri Nazm mar Plan nemli bir kentsel dnm vurgulamaktadr. Avrupa Yakasnda, Eyp, Gngren, Baclar, Esenler, Bahelievler zerinde speklasyonlar

olsa da kentsel dnm projeleri hayata geirilmemitir. Kkekmece ve Avclar da ise Olimpiyat Stad ve Olimpiyat Ky dnmn en byk tetikleyicisidir. Avclar da Florya Alt Blgeleri bu nedenle kentsel dnm projeleri kapsamnda ele alnrken, Kkekmece de Altnehir, Ayazma, Kayaba ve Cennet Mahalleleri bu sreten etkilenmekte, projeler gerekletirilmektedir.

Kent Merkezindeki Prestij Projeleri

stanbulda kentsel dnm denildiinde, akla gelen kentsel dnm blgeleri de kentte kresel kent vizyonunun steril mekanlarn oluturacak olan prestij projelerinin yaplmas planlanan alanlardr. Kamu mlkiyetinde olan bo alanlarda, yine kamu mlkiyetindeki deiik fonksiyonlar olan tesis alanlarnda ve sermaye kurulularna ait byk sanayi alanlarnn bulunduu blgelerde yer seen bu projeler, kent iin nemli dnm alanlar olarak tariflenmektedir. Bu alanlar zerinden de kresel kent imajna uygun olarak kentin pazarlanmas beklenmekte ve pazarlama alanlar yaratlmaktadr. Bakldnda da bu projelerden bahsedilirken yayn organlarnda da yer verildii gibi projelerin yklenicileri byk ve uluslararas sermaye kurululardr. Bu srete de, Trkiye kreselleme pratiinde ok nemli grevler biilen stanbul, yeni ve dntrc kresel kent imaj ve prestij projeleri ile bir yaam alanndan ok pazarlanabilir bir
Babyk

PLANLAMA
2006/2

99

meta olma yolunda ilerliyor. ok az eyin metalatrmadan kaabildii gnmz koullarnda, stanbulun da metalatrlamayacak bir nesne olmadn, stanbulun rantiyeci bir slupla nasl pazarlanabileceini kent merkezinde yer alan prestij projeleri ile birlikte bizlerde tecrbe ediyoruz. Galataport, Haydarpaa, Dubai Kuleleri, Zincirlikuyu Karayollar 17. Blge Mdrl Arazisi, Kanyon Alveri Merkezi gibi projeler, bir taraftan kentin Kresel Kent Vizyonuna yarar steril mekanlar yaratrken dier taraftanda, kentin pazarlanmasn tecrbe etmemize yardmc oluyor. Ayn zamanda bu projeler ile birlikte bulunduklar evreler nemli dnmlere hazrlanyor. Fakat kent merkezinde yer alan ve dnmleri ile birlikte kentte nemli merkezler halini alabilecek olan ve kent iin dnmleri kanlmaz olan bu alanlar kamu yararna kullanlmak yerine uluslararas sermayenin itahn kabartacak ekilde pazarlanyor. Bu projelerden ikisi olan Galataport ve Haydarpaa da Kruvaziyer Liman olarak tanmlanan bu sre, kentin dier merkezlerinde simge gkdelenler ve alveri merkezleri halini alyor. zellikle Galata ve Haydarpaa da yaplan projeler Anaya-

sadaki ky kavramna aykr yaplamalara izin verirken bu alanlar iin hazrlanan yasal ereve Kruvaziyer Liman tanm ile Trkiyenin tm kylarn tehdit ediyor. TMMOB ehir Planclar Odas olarak daha nce dava konusu ederek iptal ettirdiimiz ynetmelik sonras yasa ierisine alnan kruvaziyer liman tanm bu alanlarda youn yaplamalara zemin hazrlyor. Uluslararas turist gemilerinin urak yeri olmas beklenen limanlara izin verilmesi tm taraflarca yanl bulunurken, bunlara kulak tkayan kamu idaresi projeleri srdryor. Dier taraftan da benzer projeler, kentin belli noktalarnda konuulmaya ve projelendirilmeye devam ediyor. Son gnlerde yine basnda kendine oka yer bulan Dubai Kulelerinin yaplaca ETT garaj, Karayollar 17. Blge Mdrlnn Zincirlikuyuda yer alan arazisi, bizlere bu metalama yksnn gzel rneklerini gsteriyor. 2960 sayl Boazii Kanununa, meri imar planlarna ve stanbul mar Ynetmeliine aykr olan projeler, merkezi idarenin onaylad imar planlar ile gndemimize girerken merkezi hkmetinde stanbuldaki dnmlerde ne kadar etkin rol oynadn gsteriyor.

PLANLAMA
2006/2
Galataport

100

stanbul Metropolnn en nemli bir noktalarnda, Boazii alan ve kamu yarar asndan nem arzeden blgelerde bulunan, konumlarnn yannda byklkleri ve kamu elinde bulunmalar nedeniyle planlama srecinin ngrd almalar asndan daha hassasiyetle yaklalmas gereken bu alanlarda yaplan Nazm mar Plan deiikliinde braknz hassasiyeti ynetmeliklerin ngrd ve planlama bilimi ve sreci asndan zorunlu kurallara bile uyulmuyor. Bu ve benzeri bir ok rnek kentte projelendirilmeye ve planlanmaya devam edilirken bizlerde TMMOB ehir Planclar Odas stanbul ubesi olarak doru bildiklerimizi sylemeye devam ediyoruz ve ube olarak tm projelerin, bandan sonuna kadar ehircilik ve planlama boyutlar ile deerlendirmeye tabi tutarak takipisi oluyoruz. Bir taraftan davalar ile mcadelemizi srdrrken, dier taraftan da dnmn stanbulda ki bir baka boyutunu gsteren bu projeler araclyla, Erisiyle Dorusuyla Galataport panelinde olduu gibi, stanbulu tartmaya aarak tavrmz ortaya koyuyoruz.

krlgan olan ve bizim hep bahsettiimiz salkl bir kent yaamn sunmayan bu kentsel altyapnn dnm yaamas kanlmazdr. te burada planclara den grev kamu yararn gzeten, katlmc ve ikna edici bir planlama anlay ile bu kenti ele almak olacaktr. Aksi bir durum stanbul iin dnlemezken, planclarn bu alanlar terk etmesi ve mdahale etmekten kanmas da, ya deprem sonucu lmler ya da daha da salkszlaan bir kent yaam sonucunu douracaktr. stanbul kentlemesini Trkiye kentlemesinin siyasal boyutuna vurgu yapmamz gerektiren bir sre olarak ele alsakta, bu kentte yaanan bu sorunlarn bir tarafnda da biz ehir planclarnn olduunu kabul ederek stanbul da yaanan yeni srete kentsel dnm projelerinde alacamz grevlerimizi iyi tayin etmemiz gerekmektedir. Bu grevi tayin ederken de, deien planlama paradigmasnn iaret ettii ounluk yarar arayan, katlmc ve ikna edici bir planlama modeli ne srememiz kanlmaz olacaktr. Tm meslek camiamznda kabul ettii gibi 60larn mekanik diye tabir edebileceimiz planlama anlay bugnn kentlerinde terk edilmi ve deien planlama paradigmas erevesinde yeniden belirlenmitir. Bugn stanbulda uygulanan kentsel dnm projeleri de ounluk yarar ve katlm gibi olgular iermemektedir. Plan yapm sreleri ve yapm ekilleri yasal ynetsel ereve de bu ekilde tanmlansa da, uygulamalar gstermektedir ki bu projeler ounlua ramen yaplmaktadr. Katlm kavram zerinden yaplan uygulamalarda, yerleimcileri aresiz brakp raz etmekten te gidememektedir. Sonu olarak, kentsel dnm ve planlamann stanbulda kanlmaz olduunu kabul ettiimizde, ounluk yarar araynn ve katlmn kentteki dnmn ortak payda da gereklemesi iin tek yntem olduunu da kabul etmemiz gerekmektedir. Bu balamda da, ehir planclarna den grevde bugn srdrlen kentsel dnm projelerindeki hatalara dmeyerek kentteki ikna edebilme kapasitelerini ortaya karmak olacaktr.

Deerlendirme ve Sonu
stanbulda Kresel Kent Vizyonu ve Deprem ile gndeme gelen kentsel dnm projelerinde ve stanbulun yeniden ekillenmesi aamasnda, sadece bu vizyonu ve bu vizyona ilikin kentin yeniden ekillenmesini tek bana ele almak anlamsz olmaktadr. Kent mekannda dnmn gndeme gelmesinin bir anlamnn bu vizyon etrafnda kenti yeniden ekillendirmek olduu ve bu srecin kent iin dorular gstermedii bizlerinde kabul ettii bir gerektir. Fakat salkl bir kentsel altyap sunamayan ve baz alanlarda yaamayan eski fonksiyonlar nedeniyle khneleen bu kentte, bu deiimin yani kentsel dnm uygulamalarnn gerektii biz planclarn da kabuludur. Burada yine biz planclarn kamu yararn gz nne alarak uygulamalara imza atmamz stanbulda bu srete yaratacamz en byk etki olacaktr. Depremsellik karsnda olduka

te burada planclara den grev kamu yararn gzeten, katlmc ve ikna edici bir planlama anlay ile bu kenti ele almak olacaktr.

PLANLAMA
2006/2

101

Baykan Gnay arivi 2000li yllar, Ankara

PLANLAMA
2006/2

102

Yklmay Bekleyen Gecekondular:

Eyp lesi Gzeltepe Mahallesinde Bir Konut Blgesi!(*)

kr ASLAN
skeri blgeler hari tm kamu arazileri1 ve eski kent merkezlerini de kapsayan Dnm Alanlar Yasa Tasarsnda grld gibi, dnm projelerinin hedef setii alanlar iinde gecekondularn zel bir yer oluturduu gzlenmektedir. te yandan gecekondu tarih oluyor, ehirler gecekondulardan temizlenecek, gecekondu devri bitiyor vb. gecekonduyu dlayan ve daha ok iktidar kaynakl olduu gzlenen sylemin yaygnlat bu dnemde gecekondu alanlarnn gzden karld ynnde gl bir yarg olumaktadr. Son iki ylda zellikle stanbul Pendik, ekmece ve Bakkalkyde yaanan gecekondu ykm deneyimleri de bu yargy pekitirmektedir. Kukusuz bu, tmyle yeni bir durum deildir. Tarihsel ve toplumsal bir sorun olarak baktmzda gecekondular ve gecekondu alanlarn hedef haline getirme srecinde etkili olan dier faktrlerin yansra, temel faktrden sz edebiliriz. lki kentli bir imge saylmamas nedeniyle gecekonduyu dlayan sylemin yaratt gl dnsel etki, ikincisi bir konut tr olarak gecekondunun gemiteki ilevini yitirmesi ve son olarak eski gecekondu alanlarnn, sermaye birikim sreleri iin yeni ve anlaml mekanlar haline gelmesidir.

Sosyolog, Mimar Sinan GS, retim Grevlisi

Dlama Syleminin Bugn ve Tarihsel Arkaplan

Gecekondunun, sadece siyasal sylem iinde deil, gndelik sylemde de ounlukla dlama sylemi ve zihniyeti erevesinde tarif edilmesi, her eyden nce onun bir konut tr olarak savunulmasn neredeyse olanakszlatrmaktadr. Sylemin ieriine baktmz zaman gecekondu ve gecekondulunun; ilkel, gelimemi, cahil, eitimsiz, iddet yanls, kaba, ykc vb. kavramlarla anlmas neredeyse olaan bir hal alm durumdadr. Siyasal sylemde, bu yarg, gecekondu blgelerini, kentlerin evresini kuatan bir ur2 olarak bile tarif edilebilmektedir. Bu sylemin toplumsal etkisi o kadar gldr ki gecekondulularn birbirlerine ynelik alglar da byk lde bu zihniyetin etkisi altnda biimlenmektedir. Gecekondulu ksmen deiime uradka kendisinden sonra gelen kylleri sulamaya balamakta; kentin bozulmasndan, yaam artlarnn arlamasndan, kalabalk ve ylmadan onlar sorumlu tutmaktadr. Ama nceki rneklerde olduu gibi yoksulluk nbetini onlara devretmeyi3 ve onlar zerinden sermaye yapmay da srdrmektedir.

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir. 1 Dnm Alanlar Yasa Tasars Madde 5 2 R.Tayyip Erdoann TOK 1. Konut Kurultaynda yapt konumadan, Hrriyet, 9 Nisan 2006 3 Ouz Ik- Melih Pnarcolu; Nbetlee yoksulluk, letiim Yaynlar, 2002

PLANLAMA
2006/2

103

Trkiyede szkonusu dlama syleminin tarihini belki de en fazla gecekondularn balad dneme kadar gtrebiliriz. Bununla birlikte, uygarlk ve kent ilikisi zerinden yaplan tartmada grld gibi bu sylemin daha eski ve temelli toplumsal ve dnsel nedenleri olduunu sylemek mmkn gzkyor. Batda 18. yzyldan beri uygarlk kavramnn karl olarak civilization szc inceltmek, soylulatrmak anlamnda kullanlr.4 Bu, ayn zamanda kabalktan kurtulmaya denk den bir anlatmdr. Civilization ve batda nemli bir toplumsal birim olarak city (kent) szckleri de latincede yurtta anlamna gelen civitasdan gelmektedir. Ayn ekilde modern dnemdeki civily ya da kentli yurtta anlamna gelen citizen szcklerinin kkeni de buradan gelir. Bylece uygarlk ve kent arasnda tarihsel/toplumsal bir iliki kurmak mmkn gzkmektedir.5 Uygarlk burada kendini tanmlad gibi kartn da tanmlar. Yani kentsel olmayan, kr ve kyly. zellikle 1750lerden sonraki dnemde, kentlerle toplum ve uygarlk arasnda baa vurgu yapmak ve krsal alana ilikin olan kmsemek ya da aalamak eklinde dnme biimi yaygn ekilde 19. ve 20. yzyl dncesini biimlendirir.6 Masumiyet, aptallk, gerilik gibi krsal alanla ilgili bu kltrel kavramlatrmann, krsal alann ekonomik adan smrlmesi ve yeni kentsel sistemlerin merulatrlmasyla ilgili olduu ynndeki grlerin anlaml olduunu da belirtelim. Gecekondunun snfsal yaps ile uygar ya da kentli olmayann snfsal yaps arasnda grlen bu paralellik dlama syleminin tarihsel bir gemiten beslendiini gsterir. Bu zihniyetin iinden baktmzda, gecekondulu kitlelerin snfsal yaplar ve kltrel deerlerine ynelik vurgunun nem kazandn grrz. Trkiyede gecekondu zerine yaplan almalarn ortak ynlerinden birisinin, bu tr konutlarda

Kent imgesi; gkdelenler, toplu konutlar, byk i ve ticaret merkezleri, kprler, otoyollar vb. ile anlatlmaktadr.

ikamet edenlerin snfsal yaplar bakmndan kyl ya da yar kyl olduklarna ilikin vurgu olduu grlecektir. Bu konuda yaplm ilk almalarda gecekondu ailesi, toplumsal alkanlklar ve deerler bakmndan bir ucu kyde, br ucu kentte iki aile tipi olarak tarif edilmi7 ve bu yarg sonradan yaplacak olan hemen btn aratrmalarda da dile getirilmitir.8 Dlama sylemini benimsemeyen almalarda da snf yapsna vurgu yaplm gecekondudaki yaam tarznn kkeninde krsal kesimdeki feodal yapnn dnmesiyle isiz kalan kyllerin bulunduu vurgulanmtr.9 Btn bu almalar aslnda kentte yaayan ama kentli olamayan bir toplumsal kitlenin varlna iaret etmilerdir. Kent ve kentli kltr bu ortamda kendisini ina ederken kartn da tanmlamtr. Burada kart temsil eden unsur mekan olarak gecekondular ve snf yaps yar kyl olan gecekondululardr. Bu durum, gecekondulama srecinde sistemin roln devre d brakt lde, bu kesimlerin kentlileememesini asli sorun ya da dev olarak alglamamza katkda bulunacak uygun bir zemin yaratmtr. te yandan bugn kentsel dnm sreci, kentleri, karsnda bireyin ezildii devasa yaplar kurma sreci olarak anlatlmaktadr. Dier bir deyile gecekondu ve gecekondulunun dlanmas sylemini meru klan bilin hali grsel sunumlarla da pekitirilmektedir. Kent imgesi; gkdelenler, toplu konutlar, byk i ve ticaret merkezleri, kprler, otoyollar vb. ile anlatlmaktadr. Her gn onbinlerce insann iinde hareket ettii bu devasa yaplarn sanal grnts bile kck ve dk kaliteli yaplar olan gecekondularn gzden karlmasn meru klacak kuvvetli bir bilin hali yaratmaya yetiyor. Bu durumda gecekonduya ynelik zm, onun bu byk yaplara feda edilmesi gibi doal bir anlam kazanyor. nk onlar, insanca yaam iin hi de uygun olmayan arpk yaplamann ya da yaygn ifadeyle arpk kentlemenin rnekleridir.

4 5

PLANLAMA
2006/2

Fernand Braudel; Uygarlklarn Grameri, mge Kitapevi Yay. Eyll 2001, s. 33 Holton, R. J; Kentler Kapitalizm ve Uygarlk, mge kitapevi Yaynlar, Ankara 1999 s. 13 6 Holton, R. J; Kentler Kapitalizm ve Uygarlk, mge kitapevi Yaynlar, Ankara 1999 s. 22/23 7 brahim Yasa; (1970) Gecekondu Ailesi: Gei halinde Bir Aile Tipolojisi, ASBF Dergisi, 25, s. 9-18 8 T.Yrkhan; (1968) Gecekondular ve Gecekondu Blgelerinin Sosyo-Kltrel zellikleri, Ankara, mar ve skan Bakanl-Mesken Genel Mdrl-Sosyal Aratrmalar Dizisi 1. 9 Kemal nal; Evrensel Kltr Dergisi Say: 129, Eyll 2002

104

Gecekondunun yklas mekan olarak grlmesi srecini hazrlayan birinci faktr bu alg ya da dnme biimidir.

Bir Konut tr olarak Gecekondu levsizleirken Gecekondu Mahallelerinin Sermaye in Gzde Yatrm Alanlarna Dn(trl)mesi!
kinci temel faktr, gecekondunun 50li yllardan bu yana sanayiinin igc ihtiyacn karlayan nfusun konut problemini zmek balamnda grd ilevin artk geerliliini yitirmi olmasdr. Konut ve yerleme deneyimleri bakmndan Trkiyeye ve en nemli rnek olarak stanbula baktmzda, 1950lilerden 80li yllarn sonuna kadar sanayi alanlarnn temel belirleyici ilev olduunu; konut alanlarnn, sanayi alanlarnn yer seim kararlarna bal olarak gelitiini grebiliriz.10 1950li yllarda grdmz sanayileme aslnda kendi kentini dourmutur. stanbulun eitli blgeleri sanayi tesisleriyle rldke evresi de bu tesislerde alan nfusun barnma mekanlar olan gecekondularla dolmutur. Bu, planlama srelerinin tam olarak kapsayamad bir durumdur ve kapsamd kalanlarn enformel ilikiler zerinden bulduklar bir k gibi gzkmektedir. Tipik biimi olan gecekondu olan enformel yerlemelerin klasik patronaj ilikisi erevesinde gelitiini vurgulamak gerekir. Dier bir deyile, enformel yerlemeler formeli temsil edenlerin de birer aktr olduu sre iinde kurulmutur. Nitekim 1970li yllarn ortalarna kadar, gecekondulama, sistemin kk apl engellemelerine karn genelde ciddi mdahaleyle karlamam; nemsememe, grmezden gelme gibi bir tutum

benimsenmitir.11 1950li yllarn bandan itibaren, cumhuriyetin temel politik tercihi olan kent planlarn ineyen yeni politik tutum, konut piyasasna ve gecekondu faaliyetlerine genelde mdahale etmeme ynnde olmutur.12 Hatta bu dneme ilikin olarak kamu yneticilerinin, himayeci tutumlar nedeniyle aka eletirildikleri grlmektedir.13 Bu balamda stanbulda gecekondu blgelerinin yasallamas sreci ilgin zellikler gstermektedir. rnein 1940l yllarda ilk gecekondularn yapld Zeytinburnu, sonradan her gecekondu mahallesinde benzeri kurulacak olan Kazleme ve Havalisini Gzelletirme Derneinin kamu grevlilerinin katld bir trenle al ile yasallamaya ilk adm atacak ve 1953de bucak, 1957de ile olmaya hak kazanacaktr.14 Ayn durum dier rnekler iin de geerlidir. 1950lerde balayan gecekondulama hareketleri, Gaziosmanpaann 1963de stanbulun ilelerinden biri olmasyla sonulanacaktr. Fikirtepe, Kathane, Gltepe, gibi stanbulun her iki yakasnda hzla oalan gecekondu mahallelerinin kurulu ykleri genel olarak byledir.15 Okmeydan semtinin kuruluu da byk lde bu ekilde gereklemitir.16 Bu almaya konu olan konut blgesinin bal olduu Eyp ilesi ve evresi de bunun rneklerinden biridir. 1950li yllardan itibaren g yoluyla gelenler Hali ve Surdndaki sanayi kurulularnn evresine yerlemilerdir. Eyp blgesinde de sanayiinin yer semesi bu blgede yerleme srecini tetiklemitir. Blgedeki gecekondulama byk lde bu dnemin rndr. Nitekim, 1998 ylnda yaplan bir aratrmann verilerine gre Eyp ilesindeki tm konutlarn %61nin 1950-1980 yllar arasnda yapld grlmektedir.17

10

Zekiye Yenen, Oya Akn, Hlya Yakar; EYP; Dnm Srecinde Sosyal Ekonomik ve Mekansal Yap, Eyp Belediyesi Yayn, 2000 s. 88/89) 11 Glin Pulat Gkmen; Gemiten Gnmze Dar Gelirli Kentlilerin Konut Sorununa likin Politikalarn ve Sonularnn rdelenmesi G, Kent Gecekondu, Birsen Yaynevi, stanbul 1998, s. 96 12 Oktay Ekinci; stanbulu Sarsan On Yl, Altn Kitaplar, stanbul 1985 s: 23-27 13 Ayda Eraydn; Deien Mekan, Mekansal Srelere likin Tartma ve Aratrmalara Toplu Bir Bak: Dost Kitapevi, Ankara, 2006, s. 86/87 14 Faik Akay; Zeytinburnu; Gerek Ynleriyle Bir Gecekondu Kenti, elikcilt Matbaas, stanbul 1974, s. 15/16 15 Mustafa Snmez; stanbulun ki Yz, Arkada Yaynlar, stanbul, 1996, s. 86-92 16 Ali hsan Saner; Devletin Rant Deniz, letiim Yaynlar, stanbul 2000 17 Zekiye Yenen, Oya Akn, Hlya Yakar; EYP; Dnm Srecinde Sosyal Ekonomik ve Mekansal Yap, Eyp Belediyesi Yayn, 2000 s. 88/89- 124

PLANLAMA
2006/2

105

Bir btn olarak bakldnda 1970li yllarn ortalarna kadar arlkl olarak, formel kurum ve kiilerle dorudan/dolayl ilikisi olanlar, ciddi engellemelerle karlamadan kente el koymulardr. stanbul kentinin dourganl son altm ylda yksek dzeyde seyretmitir. Her semt enformel olarak domu; ama formelin himayesinde yasal bir kimlik kazanm; kent ailesi yasal olmayan ama gnlllk ilikisine dayal bir byme gstermitir. Sz edilen srete kentsel yoksulluk, sistemin retimi iin gerekli olan emekgcnn smrs zerine oturmakta ve gecekondular gerek anlamda yoksul snflarn/kesimlerin mekan olmak ve sanayii iin igc salamak gibi iki temel ilevi yerine getirmektedir. Ancak artk bu iki temel ilevin, ilevsizletii bir durum szkonusudur. Neoliberal politikalarn etkiledii yeni kentsel politikalar gerei, sanayii kentin dna kaymakta ve eski igc ilevsiz kalmaktadr. Bu almann kapsad alan rneinde Eypte; 1980 ylndan sonra sanayiinin ile dna tanma sreci, yerlemelerde nfus art hzn da etkilemitir. Hali evresindeki sanayi tesislerinin blgeden ekilmesi sonucu, ilenin stanbul nfusundan ald pay 1980de %3.42, 1985de %3.12, 1990da %2.90 ve 1997de %2. 71e dmtr. Buna karlk ayn dnemde sanayiinin tand blgeler olan Bykekmece ve Avclarda bu oran ok ykseklerde seyretmitir. 1997 ylnda nfus art oran Bykekmecede %9.99, Avclarda %7.55 olmutur. Bu oran sadece Eypten deil stanbul ortalamas olan %3.4den de ok yksektir.18 Yerleim mekanlar asndan da artk eski biim ve ilevler szkonusu deildir. 1980 ncesi meru grlen gecekondu yoksulluu artk bu dnem geerli deil gibi gzkyor. 19 1980 ncesi tampon mekanizmalar yklmakta; konut kullancs ve yapcs ayrmakta ve eitlilik yaanmaktadr.20

Dlama syleminin nc nemli faktr gecekondu alanlarnn sermayenin yeni yatrm alanlar olarak nem kazanm olmalardr ve tam da bu srecin hazrlad bir sonu olarak karmza kmaktadr. Bir ok rnekte de grld gibi 1980li yllarda ekonomik, siyasal ve toplumsal hayatn yeniden rgtlenmesine zemin oluturan yeni ekonomik politikalar srecinde kentlerin yapsnda da dinamiklerinde de kkl deiimler meydana gelmitir. Bu dnemde devlet, merkezi ve yerel ynetim dzeyinde kamusal hizmet alanndan adm adm ekilirken sermaye merkezli politikalara ynelmektedir. Sermaye birikim sreleri asndan, bir ksm kentin nemli yerlerinde kalan eski gecekondu mahallelerinin deiim deeri n plana kmaya balamtr. Bir konut tr olarak ilevini dolduran ve artk sanayi iin igc ihtiyacyla ilgisi kalmayan gecekondular gzden karlrken, gecekondu mahalleleri, kresel sermayenin ekim alanlar olarak yeniden rgtlenmek istenmektedir. Bu durumda gecekondulu kitlelerin tanmas kentin yeni bir grnme kavuturulmas sylemi daha fazla vurgulanmaya balanmtr. ktidarn bedeli ne olursa olsun gecekondular ykmakta kararl21 olduunu belirtme ihtiyac hissetmesi bu sreci gayet ak anlatmaktadr. Bylece gecekondular ve gecekondu mahallelerinin gelecei asndan yeni bir dnemde olduumuz aka grlmektedir. Doan Kubann ifadesiyle sermayenin sermayesi olan kentlerde22 para eden yeni alanlar kefedilmektedir. Baka bir deyile bu, kentlerde yeni kurbanlk mekanlar23 zerinden eitli tasarmlar yapld anlamna gelmektedir. Gecekondu mahalleleri kurbanlk mekanlardan biri olarak gzden karlmtr ve byk olaslkla yklaca gn beklemektedirler.

18 19

PLANLAMA
2006/2

Agk. s. 167 Ouz Ik- Melih Pnarcolu; Nbetlee yoksulluk, letiim Yaynlar, 2002, s. 48 20 Ouz Ik- Melih Pnarcolu; Nbetlee yoksulluk, letiim Yaynlar, 2002, s. 128 21 R.Tayyip Erdoann TOK 1. Konut Kurultaynda yapt konumadan, Hrriyet, 9 Nisan 2006 22 Doan Kuban, Yeni Kresellemenin Kskacnda Kent ve Planlama Mimarist, Mimarlk ve Kltr Der. s. 70 23 Rasim zdenren; Kent likileri, z Yaynclk,stanbul 1998

106

Gzeltepe Mahallesinde Politik Kimlii Olan Konut Blgesinin nas ve Kent Sistemine Dahil Ol(ama)ma Sreci!
Szkonusu konut blgesi, stanbul Eyp ilesi Gzeltepe Mahallesinin bir blmnde o dnemde sosyalist gruplar tarafndan tasarlanan, planlanan ve yaplan 135 gecekondudan olumu kk bir blgedir. Blge Trkiyede kentleme deneyiminde politik nitelikli kentsel hareketlerin bir rneidir. Yapm 1977 ylnn sonbahar aylarnda balam ve 1978 ylnn ilk aylarnda tamamlanmtr. Bugn sz edilen 135 konutun 95 tanesi FSM TEM Otoyolu balantlar nedeniyle yklmtr. Bunlardan ancak 40 tanesi ayaktadr. Bu kk konut blgesinin yasal kimlik kazanmas ve karlat sorunlar, Trkiyede enformel konut alanlarnn sisteme dahil olma sre ve deneyimi hakknda ilgin kirler sunmaktadr. Resmi kaytlara gre sz konusu alandaki konutlarn ilk yasal belgeleri, vergi dairelerine denen emlak vergisi makbuzlardr. rnein bu konutlardan biri iin 1980 ylnda 2.800 TL. emlak vergisi dendii grlmektedir.24 Belgelere gre ayn konut iin 1981 ylnda 3.470 olmak zere her yl dzenli olarak emlak vergileri denmitir. Emlak vergileri asndan hemen hemen hibir kesinti olmamtr. En son 2006 yl Emlak vergisi olarak 29.05.2006 tarihinde Eyp Belediye Bakanlna 47.600 YTL dendii grlmektedir. Eyp Belediyesinin bir yazsnda bitim tarihi 1980 yl olarak gzken25 ve yapldklar andan itibaren kaak elektrik kullanan bu konutlara yine Eyp Belediyesinin baka bir resmi yazsnda elektrik verilmesinin uygun grld ifade edilmektedir.26 Konut sahipleri, konut sahipliine yasal hak kazanmak amacyla, 1983 ylnda stanbul Belediyesine mar ve Gecekondu Mevzuatna Aykr Olarak Yaplan gecekondulara Ait Bavuru Dileke Formunu doldurarak verdikleri, belgelerden grlmektedir. Bu belgelerden birinde bir Yeminli zel Teknik Bronun, konutlarla ilgili

tutanak tuttuu; konutlarn, yasann kapsad 1976-1981 yllar arasnda yapld ifade edilmektedir.27 Szkonusu blgedeki konutlara 1987 ylnda Tapu Sicil Mdrl tarafndan Tapu Tahsis Belgesi verilmitir.28 Tapu Tahsis Belgesi verilirken Ziraat Bankas Alibeyky ubesi ve Topkap Vergi Dairesine yaplan deme makbuzlar ve Eyp Belediyesi ube Mdrlnn 2805 sayl yasa iin bavuru yazlar dikkate alnmtr. Tapu Tahsis Belgelerinin, tapuya dntrlmesi amacyla bavurular yaplm ve giriimler srerken, Karayollar Genel Mdrl, bu alandaki konutlarn stanbul Boaz kinci Karayolu geii 2.864-3568 kilometreleri arasnda, Hasdal Okmeydan ekspres yolu zerinde kaldn, bu nedenle 2942 sayl yasann 22. ve 23. maddeleri uyarnca istimlak edilmesini istemitir. Daha nce iki kez istimlak yaplm ve yaklak 100 gecekondu yklmtr. Bu kez sz konusu olan yaklak 40 konutu kapsayan ek istimlak karardr. Bu konutlarla ilgili kamulatrma tebligatlar ve bedellerin denmesine 1987de balanmtr. Konut kalitesine gre belirlenen istimlak bedellerinin deikenlik gsterdii gzlenmektedir. Ancak konut sahiplerinin bir ksmnn itiraz nedeniyle bu sre uzam; istimlak kararlar, genel olarak ilerleyen dnemde kesinlemitir.29 07.04.1989 tarihinde Kymet Takdir Komisyonu, konut blgesindeki itiraz konusuyla ilgili almalarn sonulandrarak, konutlarn deerlerini raporlar halinde dzenlemi ve konut sahiplerine ayn yln sonbaharnda tebli edilmitir.30 Ayn dnemde ilgili konutlarn istimlak bedelleri de Ziraat Bankas ubelerine yatrlmtr. Bu arada, baz konut sahipleri, istimlak deerlerinin ok dk olduunu, yeniden tespit yaplmasn isteyerek Eyp 1. Asliye Hukuk Hakimliine bavurmalarna karn ilgili mahkeme, 1989/980 esas ve 1991/340 sayl karar ile, davaclarn taleplerini reddetmitir. Bunun zerine davac

Dlama syleminin nc nemli faktr gecekondu alanlarnn sermayenin yeni yatrm alanlar olarak nem kazanm olmalardr ve tam da bu srecin hazrlad bir sonu olarak karmza kmaktadr.

24 25

10.10.1980 Tarihli 980-4543 Sicil Nolu, 757099 Nolu Makbuz Eyp Belediyesinin, 21.04.1983 tarih ve 1940 sayl yazs 26 31 Mart 1982 tarihli ve 1070 sayl yaz 27 085-H Grubu Odimta Yeminli zel Teknik Bro Tutana, Kasm 1984 28 Bir rnek olarak 5 nolu konut iin Eyp Tapu Sicil Muhafzlnn, 30.04.1987 tarihinde, 1491 yevmiye numaras ile verdii Tapu Tahsis Belgesi! 29 TC Bayndrlk ve skan Bakanl, Karayollar Genel Mdrlnn 06.02.1989 gn ve 1989/5 sayl karar! 30 Karayollar Genel Mdrl, 17. Blge Md. 12.09.1989 tarih ve 27502 sayl Kamulatrma Tebligat

PLANLAMA
2006/2

107

vekilleri karar temyiz etmi ancak Yargtay 5. Hukuk Dairesi 03.12.1991 tarihinde 29053 esas, 37295 sayl karar ile ilgili mahkemenin kararn onamtr. Karayollar Genel Mdrl, bu aamada, nceden hazrlatt bir Taahhtnameyi, istimlak edilecek konut sahiplerine imzalatmaya almtr. Burada ksaca, konutun istimlak bedelinin ald, bununla ilgili bir hak talebinde bulunulmayaca, 30 Mays 1990 tarihine kadar konutun boaltaca, aksi durumda her gn iin 50.000 TL demenin taahht edildii ifadeleri yer almaktadr. Ancak konut sahiplerinden bunu imzalayan olmamtr. Eyp 3. cra Mdrl, 1990/1153 esas sayl dosyada grlecei gibi ad geen blgede tahliye ilemlerine karar vermi bunun zerine konut sahipleri kamu yarar ve yaplacak bir ey olmadn dnerek istimlak bedellerini kabul etmi ve konutlarnn yklaca gn beklemeye balamlardr. Ancak, izleyen yllarda Karayollar Genel Mdrl, otoyolun her iki yann tel rglerle evirip kendi snrlarn koruma altna alnca, sz edilen konutlarn, bu snrlarn dnda kald grlmtr. Hatta, karayollarnn snr ile ilk konutlar arasnda bir de cadde kalmtr. (Ziya Gkalp Caddesi) Bu srede konutlarn ykm iin dorudan bir giriim de olmamtr. Bunun zerine konut sahiplerinin bir ksm nce stanbul II. Nolu dare mahkemesine bavurarak, kamulatrma ilemlerinin iptal edilmesini istemiler, ancak, dare Mahkemesi, bu talebi reddetmitir.31 Bunun zerine, davac vekilleri Dantaya bavurmular; Dantay 6. Dairesi de ilemin hukuka uygunluuna karar vermi; davaclarn taleplerini reddetmitir.32 Konut sahipleri 1995 ylnda Eyp Asliye hukuk Hakimliine bavurarak, daha nce kendilerine verilen istimlak bedelini yasal faiziyle geri demek kouluyla, konut sahiplii haklarnn iadesini istemilerdir. 1995/522 nolu dosyadaki belgelere gre Karayollar Genel Mdrl bu talebin yasal ynden kabul edilemez olduu ynnde savunma yapmtr.

Dava srerken, konutlarn zerinde bulunduu ve davaya konu olan 76 pafta, 5 ada, 40 parsel zerindeki arsann, 01.05.1995 tarihinde stanbul Bykehir Belediyesinden, Karayollar Genel Mdrlne devri yaplm33 burada 40 parselin 73.902 metrekarelik blm 53 parsel numaras alarak 739.020.000 TL bedelle Karayollar Genel Mdrlne gemitir. Tapuda Fundalk olarak geen bu alanda, Karayollar Genel Mdrlnn belgelerinde icra yoluyla tahliyesi istenen 40 kadar kaak yap olduu ifade edilmektedir.34 Eyp Asliye 2. Hukuk Mahkemesindeki dava devam ederken, 13.09.1996 tarihinde durumaya taraflarn gelmemesi sebebiyle 31.12.1996 tarihindeki durumada dosyann ilemden kaldrlmasna karar verilmi ve bu tarihten itibaren ay iinde yenilenmemi bulunan bu davann almam saylmasna karar verilmitir. Sz edilen belgelerin Eyp lesi II. Asliye Hukuk mahkemesi 1997/181 sayl dosyada bulunmaktadr. Bu arada konut sahipleri, atklar tm davalar kamu yarar vb. nedenlerle kaybetmi; dolaysyla yasal adan dayanaklarn yitirmilerdir. Bununla birlikte bu sosyal sorunun nasl zlecei konusunda taraflarn giriimleri devam etmitir ve etmektedir. Yazmalarn, mahkemelerin, araylarn srd bu srete en son olarak getiimiz Mays aynda stanbul Bykehir Belediyesi Zabta Mdrl grevlileri, mahallede tek tek konutlarn durumlar ile ilgili elektrik, su, doalgaz, emlak vergisi vb. konu edinen raporlar hazrlamlardr. Belediye grevlilerinin bu almasnn, Karayollar Genel Mdrl, 17. Blge Mdrlnn 17.03.2005 tarih ve 07760 sayl yazs zerine, Bykehir Belediyesi Emlak stimlak Daire Bakanl, Mesken ve Gecekondu Mdrlnn 20.04.2005 tarih ve 4789 sayl yazsna dayanarak gerekletii grlmektedir. Bu yazlardan da anlald gibi, sz edilen alma, ykm karar verilen konutlarn bugnk durumlarn saptamayla ilgilidir. Buradaki konut blgesine yllardr hibir yatrm yaplmad gzlenmektedir. rnein iki caddenin asfalt en son Tayyip Erdoann belediye bakan olduu dnemde yaplmtr.

31 32

PLANLAMA
2006/2

stanbul 2. Nolu dare Mahkemesinin 1993/756 esas ve 1993/1625 sayl karar. Dantay 6. Dairesi, 1994/1250 Esas, 1994/4736 sayl karar 33 1630 Yevmiye, 83 cilt, 8161 sayfa nolu ve 01.06.1995 tarihli Tapu Senedi 34 KGM Vekili Avukat Orhan Sabuncunun 1995/522 esas nolu, 01.12.1995 tarihli savunmadan

108

Gemiin Simgesi 40 Konutun Bugn ve Gelecei!

2000li yllarn Gzeltepe Mahallesi birok zellii nedeniyle kukusuz artk 1970li yllarn mahallesiyle ayn deildir. Ancak mahallenin sz edilen kk konut blgesi, hem konut kalitesiyle hem de iinde ikamet edenlerin deimemi olmasyla, gemii adeta bugne tayor. Daha nceden cadde olarak ifade edilen iki sokak arasnda kalm bu konutlarn bulunduu alan, tarihsel gemiini bugne tamada ve yine ilk gnlerinde olduu gibi her an ykm tehlikesiyle kar karya olma anlamnda, otantik zelliini koruyor. Bu alann ayr bir ad yok. Ama mahalleye ok kaba bir gzlemle bakldnda bile kolaylkla ayrt edilebilecek bir mekan olarak dikkat ekiyor. Konutlarn hari, tamam ilk yapldklar gibi duruyorlar. Yaplanlardan ikisi, sadece stlerine bir kat daha yapmlar. Dieri ise ilk konutlarn yapmndan birka ay sonra, sahibinin ifadesine gre yklmayacaklar anlalnca bari adam gibi bir ey yapaym diyerek o yllarda kat olarak yaplm. Bunun dndakiler, ilk gecekondu halleriyle devam ediyorlar. Ortalama 60-70 metrekare byklnde. Arsa byklkleri ise 150 metrekare dolaynda gzkyor. Konutlarda oturanlarn %85i konutlarn ilk sahipleridir. Dier bir deyile mahallenin de kuruculardr. %15i ise konut sahiplerinin ocuklar ya da yaknlardr. Konutlardaki hane yneticilerinin %20si serbest, %20si ii %60 ise emekli olduklarn belirtmilerdir. ounlukla orta ve alt gelir gruplarna mensup insanlarn yaamaktadr. Beyanlarna gre %75inin baka bir yerde evi ve %85inin de binek arac yoktur. Konut sahiplerinin %80i gecekonduyu bir konut tr olarak benimsediklerini ve bu mahallede yaamaktan dolay mutlu olduklarn belirtmilerdir. Ortalama her hanede yaayan kii says 4.7dir. Yani geleneksel deil, ekirdek aile yapsna yakn bir aile tarz egemendir.

Daha ok Tunceli, Sivas, Amasya, Ardahan, Erzincan, Sinop, Erzurum, Tokat, orum kkenli olduklar gzlenen ailelerin ykm konusunda umutsuz olduklar; gecekondunuzun yklacan dnyor musunuz sorusuna dnmek istemiyoruz eklinde yant verdikleri grlmektedir.

Sonu
Bugn gecekondunun tarif ettii tek bir konut tr yoktur.35 1950-70 yllar arasnda yaplan ve gerekten de gece yaplan derme atma kulbelerden oluan gecekondu mahalleleri zaten ortadan kalkmtr. Byle homojen mahalleler yoktur. Gecekondu mahalleleri konut tipi ynnden de eitlilik sunmaktadr. Bunun tek istisnas Gzeltepe Mahallesindeki kk bir konut blgesidir. zgnln ve srekliliini korumaktadr. Barnma amacyla yaplm olan bu konutlarn otantik halinin devam etmesi, barnmann rant ilikisine dnmesinin zorunlu olmadn gstermesi asndan nemlidir. Barnma ihtiyacnn karsna gecekondu pazarn karmak konunun zn anlamay zorlatrmaktadr. Rant araylar burada ieriden deil dardan; neoliberal politikalarn kenti bir meta olarak alglamasndan kaynaklanyor. Bugn bir btn olarak eski gecekondu mahalleleri 1980 sonras yeni ekonomi politikalarnn tetikledii rant araylarnn hedendedir. ncelikle neoliberal politikalarn yeni sermaye birikim araylarna kar durmak gerektii iin, ikinci olarak, yzbinlerce insann rzas alnmadan yerlerinden edilecekleri ve deyemeyecekleri maliyetler nedeniyle sokaa braklacaklar iin, ykm projeleri kamu yarar erevesinde yeniden tartlmaldr. Sadece 40 gecekondudan oluan bu kk konut blgesi ise, mekansal ve toplumsal sreklilii nedeniyle ve politik hareketlerin rgtledii kentsel mekanlarn otantik bir simgesi olarak, yklmak bir yana, korunmay hak ediyor.

ncelikle neoliberal politikalarn yeni sermaye birikim araylarna kar durmak gerektii iin, ikinci olarak, yzbinlerce insann rzas alnmadan yerlerinden edilecekleri ve deyemeyecekleri maliyetler nedeniyle sokaa braklacaklar iin, ykm projeleri kamu yarar erevesinde yeniden tartlmaldr.

35

Cezmi Sevgi; Hzl Kentlemenin Fiziki Mekana Yansmasyla Ortaya kan Sorunlar: zmir rnei, G Kent Gecekondu, Birsen Yaynevi, stanbul 1998, s. 54/55

PLANLAMA
2006/2

109

Baykan Gnay arivi 2000li yllar, Ankara

PLANLAMA
2006/2

110

Kentsel Dnmn Kentsel Planlamadan Bamszlatrlmas/Ayrlmas Srecinde Ankara

S. Zafer AHN

on yllarda Kentsel Dnm ifadesinin toplumun her kesiminde ok yaygn bir biimde kullanlmaya baland grlmektedir. Bu yaygnlama; neredeyse tm belediyelerin kentsel dnm bal altnda giritikleri uygulamalarda, kamu ynetimi reform almalar kapsamnda deitirilen yerel ynetim mevzuatnda kentsel dnme ilikin olarak getirilen dzenlemelerde, kentsel dnme ilikin olarak hazrlanan ve sonuncusu halen TBMMde Genel Kurula getirilmeye allan ayr yasa tasarsnda, gecekondu sorununun ortadan kaldrlmas iin nerilen reetelerde, konut piyasasnn talep ettii arsa stokunun ve karllk oranlarnn elde edilebilmesi iin ortaya konan yaklamlarda, kent yneticilerinin grsel ve yazl basn organlarna yansyan aklamalarnda ve daha bir ok farkl yerde izlenebilmektedir. Ancak kentsel dnm kavramnn yaygnlamas sonucunda gerekletirilen uygulamalarn amacnn ne olduu, kentsel dnm kavram ile neyin ifade edilmek istendii ve bu uygulamalarn sonularnn ne olduu ve nasl deerlendirilmesi gerektii konularnn zellikle planlama asndan yeterince sorgulanmad grlmektedir. Kentsel dnm kavramnn ieriinin toplumda ve planlama alannda gerektii lde tartlamamas bir yanyla yapsal koullara dayanmakla birlikte sonuta sadece var olduu iin kabullenilen ve var olan biiminin dnda biimlerinin var olabilecei dnlemeyen bir Kentsel Dnm ideolojisi ortaya kmaktadr. Bu ideoloji bir anlamda yeni ve yapsal uyum siyasalarnn yaratt sosyal ve

siyasal boluun kamu-zel sektr ortaklklar ile arlkl olarak karllk ve tketim temelinde yapay bir ekilde doldurulmas srecine kout olarak ortaya km, Toplu Konut daresi gibi ok nemli aktrlerin yerel alanda youn bir ekilde rol almas ve yksek katl yaplama gibi temel biimsel unsurlarla belirginlemektedir. Kentsel dnm ideolojisine gre dnmn sosyal, siyasal, kltrel, doal alanlardaki ve tarihsel sonular ve maliyetleri dnmn kendisinin gerekletirilmesi yannda nemsenmemesi gereken eylerdir. Dnmn kendisine engel olabilecek her ey, planlama bata olmak zere almas gereken engellerdir ve ziksel dnmn gerekleebilmesi adna bu engeller almaldr. Yaanan bu srecin Ankara kenti zerindeki etkilerinin incelenmesi yalnzca Ankara kenti iin deil, Anadoludaki tm kentler iin yaamsal deer tamaktadr. Cumhuriyetin kuruluundan bu yana tm Trkiye iin planl kentsel gelimenin nc-rnei olagelmi Ankara kentinin aslnda kentsel dnm uygulamalarnn da ilk rneklerinin grld kentlerden biri olduu sylenebilir. Ankara kentinde gerekletirilen kentsel dnm uygulamalar belirli bir yorumlama/arptma szgecinden geerek Anadolunun dier kentlerine sirayet etmitir. zellikle 1990l yllarn banda gerekletirilen Dikmen Vadisi Kentsel Dnm Projesine bu anlamda Trkiyenin her yerinde kentsel dnm sylemlerinde sklkla atfta bulunulmas bu etkinin bir gstergesidir.

TMMOB ehir Planclar Odas Ankara ubesi Ynetim Kurulu Bakan, Ankara l zel daresi Stratejik Planlama Koordinatr

PLANLAMA
2006/2

111

Yine de Ankara kentinde gerekletirilen kentsel dnm uygulamalarnn Trkiyenin btnnde yaanan yapsal dnmden bamsz gelitii sylenemez. Bu sebeple ncelikle Trkiyede kentsel dnm kavramnn geirdii macerann Ankara kentinde yaratt izlerin takip edilmesi nemli ip ular salayabilir. Kentsel dnm uygulamalarnn balangc aslnda Trkiye cumhuriyetinin kurulu yllarna ve Ankarann gen cumhuriyetin bakenti olarak seilmesine kadar uzanmaktadr. Cumhuriyetin kuruluundan sonra Ankara bakent olarak seilmi ve cumhuriyetin niteliklerini yanstc bir dnm uygulamasna giriilmitir. Uluslararas bir yarma sonucunda Alman Mimar Herman Jansene hazrlattrlan plan dorultusunda bir yandan Yeniehirin inas balatlrken, dier yandan da eski Ankara kent dokusu plan dorultusunda deil daha ok isel dinamiklerle de olsa yenilenmeye balamtr. Bu dnmn arka plannda varolan sosyo-ekonomik sreler, arazinin el deitirmesi vs. gibi konular zerindeki tartmalar bugn bile srse de, kapsam ve nc rol ile bu dnm uygulamasnn dier tm kentlere rnek vasf da ok nemlidir. Burada dnme yalnzca orta boy bir Anadolu kasabasnn batl anlamda ada bir kente dntrlmesi deil ayn zamanda doulu bir toplumun batl deerleri benimsemesi adna gerekletirilen bir modernleme projesinin de mekana yerlemesi anlam yklenmekteydi. Yeniehirin imar edilmesinin cumhuriyetin salam temellerinin atlmas ile edeer grld bir ortamda Ankara kentinin var olan dokusu, kentin kendi dinamiklerini ynlendiren aktrlerin basknlnn yaratt ekingenliin de etkisiyle ihmal edildi, Jansen plannn ngrd dnm gerekleemedi. Dnmn gerekleememesinde arazi yatlarnn ykseklii kadar Jansenin tasarsnn eski kente ilikin olan ksmnn fazla kabul grmemesi de etkili olmutur. Sonuta, eski kentte bulunan bo alanlar kente yeni gelen asker-brokrat elitin ina ettirdii Avrupa mimarisine yknen yeni binalar ve yoksul gmenlerin ina etmeye balad baraka ve gecekondularla dolarken eski kentte yaayan Ankarann yerlileri dahi Yeniehirde balayan arazi speklasyonundan pay alma kavgasna dahil olmu, eski kentin dnm konusunda toplumsal bir uzla noktas oluamamtr.

1950lere gelindiindeyse ok partili hayata gei ve ekonomide liberalleme siyasalarnn uygulanmaya balanmas ile yeni imar hareketleri gndeme gelmi, belirgin sermaye birikimlerinin oluabilmesi iin kentlerde yeni ina faaliyetlerine giriilmesi sonucu bugn halk arasnda Menderes mar denilen kentsel yenileme uygulamalar balatlmtr. zellikle stanbulda eski kentsel doku yer yer yklarak apartmanlama balatlm, tat traine uygun yollar alabilmesi iin tarihi yaplar ortadan kaldrlmtr. O gnlerin uluslararas ve ulusal siyasal yapsnda yaanan dnmler Trkiyenin devlet yapsn ve devlet-toplum-piyasa ilikilerinin yeniden ekillendirmekle kalmam, benimsenen yeni siyasalarn bir uzants olarak Amerikan yaam tarznn eleri olan otomobil, yksek binalar ve geni yollar uruna kentin yerleik alanlarnn ziksel dnme uratlmas hedef alnmtr. Hem ok partili hayata gei ncesi hem de sonrasnda kentsel dnmde hakim olan dncenin merkezi hkmette bulunan ideoloji olduu aka grlmektedir. Kentsel dnmn motoru merkezi hkmettir ve yerel alana dorudan mdahalelerle dnm gerekletirmektedir. Ancak dnmn amac ne kentlerde var olan sosyo-ekonomik sorunlara zm getirmek ne de kyden kente g iin yeni almlar salamaktr. Dnmn amac Avrupa imgesinden Amerika imgesine kayan ziksel formlar piyasa ibirlii ierisinde mekana yerletirmektir. Bu yllar Ankara iin de dramatik dnmlerin yaanmas adna nemli bir krlma noktas oluturmutur. 1930lu ve 1940l yllar boyunca kendi iinde bir dnya oluturan, yer yer gecekondulaan ve barakalaan eski kent dokusu Demokrat Parti iktidarnn dnm uygulamalarna konu olmutur. Eski kent dokusunun organik yaps alan geni caddeler ve bu cadde kenarlarnda blge kat nizam anlay dorultusunda ina edilen yksek binalarla bozulmaya balam, bugnk Bentderesi caddesi gibi baz caddeler tarihi kent dokusunu bir bak gibi ikiye ayrmtr. Dnm yalnzca ziksel olmakla kalmam, sosyal bir mcadelenin izlerini de yer yer yanstmtr. Adnan Menderesin bugnk Hacettepe niversitesinin yer ald alandaki Hacettepe Mahallesini ortadan kaldrmak adna balatt imar operasyonlar ve bu amala Hacettepe niversitesini bu mahallede kurdurmas bu operasyonlara ilikin ilgin bir ayrnt olarak rneklenebilir.

PLANLAMA
2006/2

112

Sosyal Demokrat hareketlerin merkezi siyaset alannda ve zellikle de yerel ynetimlerde arlk kazanmas ile 1970lere gelindiinde, krsal alanlardan kentlere g tm hz ile devam ederken, sosyal arlkl kentsel uygulamalar balatlm ancak dnemin hareketli ve kaotik siyasal ortam ierisinde yeterli kaynaklar bulunamam ve planlanan uygulamalarn bir ou hayata geirilememitir. Halbuki bu dnemde ortaya konan dnm projelerinin bir ou o tarihlerde batda uygulamaya konan sosyal ierikli kentsel dnm projeleri ile benzer nitelikleri tamaktadr. Hatta 1980lerden sonra neredeyse sorgulanmadan kabul edilen gecekondu alanlarnn dnmesi gereklilii krinin temellerinin 1970lerde atld sylenebilir. Bu yllarda ilk defa kentsel dnmn yalnzca ziksel formlar iin deil sosyal yaplar iin gerekletirilmesi elzem bir uygulama biimi olduu kabul edilmeye balanmtr. Ancak, dnemin koullar zellikle ucuz konut ihtiyacnn karlanmas gibi ncelikler karsnda btnsel bir dnmn kaynak yokluu sebebiyle salanamamasna sebep olmu, dnm yerine kaynaklar toplu konut uygulamalarna kaymtr. Ankarada Batkent bunun bir rnei olarak gsterilebilir. Dnemin Ankarasna bakldnda dnm projelerinin baka trl kayglarla birlikte kat zerinde kaldn gstermektedir. 1970li yllarn Ankaras anak eklindeki cora yaps iine skm, krsal alanlardan kente youn g, hava kirlilii, trak ve konut gibi sorunlarla boumaktadr. Bu sorunlar arasnda artk kentin planl kesimi etrafnda bir kuak oluturan gecekondu alanlarnn ve knt blgelerinin salkl bir biimde dntrlebilmesi iin ortaya konan dnm projeleri ve yaklamlar ikinci planda kalmaktadr. 1970li yllarda dnemin Ankara Metropoliten Nazm mar Planlama Brosu tarafndan hazrlanan 1990 Ankara Nazm Plannda da bu kayglarn arlkl olduu gzlenmektedir. Planda dnme ilikin baz ilke ve kararlar gelitirilse de arlk kentin var olan cora yapnn dna srayarak gelimesinin salanmasdr. 1980ler ve sonras ise kentsel dnm uygulamalar ve yerelleme asndan tam bir kopma ve krlma noktas oluturmaktadr. ncelikle zal dneminde 3194 Sayl Yasa ile planlama yetki-

lerinin Belediyelere devredilmesi ve Belediyelere aktarlan kaynaklarn artrlmas sonucunda neredeyse btn byk kentlerde kapsaml planlama ve imar hareketleri balatlmtr. Bu hareketler iinde ise nemli kentsel dnm faaliyetleri yer tutmaktadr. Uygulanmas dnlen kentsel dnm projelerinin ierii tarihi kent dokusunun restorasyonundan gecekondu alanlarnn salkl kentsel dokulara dntrlmesine kadar ok geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Bu dnemde zellikle Ankarada Altnsoy, stanbulda da Dalan zamannda ortaya konan dnm projeleri bugn hala uygulanmaya allmaktadr. Ancak 1990larda yerel ynetimlere ayrlan kaynaklarn ve imkanlarn yetersizlii ve mlkiyet sorunlarn dolaysyla yerel ynetimler bu kentsel dnm faaliyetlerini gerekletirmede baarl olamamlardr. Gecekondu alanlarnda uygulanan imar aflaryla mlkiyet sorunu iinden klmaz bir hale sokulurken, merkezi ynetimlerden yerel ynetimlere aktarlan kaynaklar deil bir kentsel dnm uygulamasn, ancak olaan hizmetleri yerine getirmeye yeter hale gelmitir. Ancak nemli olan nokta kentsel dnmn -ierii her ne olursa olsun-bir siyasa olarak gerekliliinin artk tm kesimlerce zerinde uzlalan bir nokta olmasdr. Bu uzla kimi zaman kentsel ranttan pay alma kayglarn, kimi zaman da lmpen estetik kayglar yanstsa da, kentsel dnm btn belediyelerde kavram olarak kullanlmaya balanmtr. Ama uygulamada ortaya kan sonular bu sorunlardan dolay parac ve nitelikten ok nicelie ynelik olmaktadr. Ankara kenti de bu sreten derinlemesine etkilenmitir. Bir yandan arlkl olarak piyasa merkezli bir gelime stratejisi dorultusunda onayl st lekli plann dna kan gelimeler ve parac plan deiiklikleri yaygnlamaya balarken, bir yandan da gecekondu aflar ve gecekondu slah imar planlar yoluyla dnmeye balayan gecekondu alanlar Ankara kentinde imar planlar ile getirilen ayrcalkl imar haklar ve imar plan deiiklikleri yoluyla dnmn gereklemesine zemin hazrlamtr. Tamamen piyasa aktrleri eliyle gerekleen bu dnmn tam anlamyla bir kentsel dnm olduu sylenemese de artk gz ard edilemeyecek dzeyde byk sorunlara yol aan gecekondu alanlarnn dnm iin bir erken dnm biimi olduu

Ankarada Altnsoy, stanbulda da Dalan zamannda ortaya konan dnm projeleri bugn hala uygulanmaya allmaktadr.

PLANLAMA
2006/2

113

sylenebilir. Bu dnemde zellikle Ankara Bykehir Belediyesinin piyasa srelerine bir alternatif olarak gelitirdii Dikmen Vadisi Dnm Projesi, Portakal iei Vadisi Projesi gibi, kentin gecekondularla kapl nemli vadilerini salkl bir ekilde dntrmek amal projeler ise kamu eliyle gerekletirilen dnm projelerinin ilkleri olarak gsterilebilir. Bu dnm projelerinin gelitirilmesinde nemli olan hususlardan birisi de batda olduu gibi nemli bir akademisyen desteinin varldr. zellikle ODTden akademisyenlerin dnm projelerinde aktif rol almalar projelerin bu anlamda baarl olmasnn da yolunu amtr. 2000li yllarda ise kentsel dnm merkezi hkmetin uygulad kuralszlatrma, yerelleme ve zelletirme siyasalarnn nn bir arada uyguland ve merulatrld bir ara haline gelmi, her lekteki yerlemede ksa vadeli amalar adna tek tip dnm ve geliim projelerinin uygulanmas yaygn hale gelmi, dnm ve geliim projeleri planlamann kendisine ciddi bir alternatif halini almtr. Ankara Kenti bu tr bir dnmden en fazla etkilenen kentler arasnda yer almaktadr. st lek plan kararlar tamamen anm, en son onayl st

lekli plann miadnn dolmasn zerinden on yl akn bir zaman gemi olmasna ramen tm kentin zerinde uzlaaca bir plan oluturulamamtr. st lek plann yokluunda saylar 5000i aan parac plan ve plan deiiklikleri gerekletirilmi, kentin eperi ve kentin planl alanlarnda plan disiplini neredeyse yok olmutur. Bu tr bir planszlama karsnda bata meslek odalar ve sivil toplum rgtleri olmak zere kentliler youn eletirilerde bulunmular ve yarg ve kentsel mcadele sreleri balatmlardr. Bu ramen planl kentsel gelimenin rnei-ncs olan Ankara Kenti planszln ve el yordamyla, gn birlik yaplan, yaanabilir kentsel mekanlar deil arazi speklasyonunu hedefleyen bir planlama pratiine konu olmaya balamtr. Sre bununla da kalmam, kentsel dnm projeleri yoluyla planlamann kendisi dahi alma noktasna gelinmitir. Planlamann tamamen ziksel gelimenin nndeki bir brokratik engel ya da merulatrma mekanizmas olarak grld bir ortamda, daha dorudan bir zm sunan ve daha meru grnen kentsel dnm projeleri artk planlamaya bir alternatif olarak uygulanmaya balamtr. st lek plan yokluu sebebiyle merulatrlamayan kent eperindeki, korunmas

PLANLAMA
2006/2

ekil 1. Ankara Bykehir Belediyesi Tarafndan lan Edilen Kentsel Dnm ve Geliim Blgeleri (Austos 2006 itibariyle) *Bu makalede kullanlm olan haritalar Serkan Keme, fotoraflar idem nal tarafndan hazrlanmtr.

114

gereken alanlardaki imar ve yaplama basklar artk kentsel dnm projeleri yoluyla yeni bir merulama ve hukuk zemini bulmaktadr. Planlamann yerini almaya balayan bu yeni nesil kentsel dnm projelerinin daha nceki kentsel dnm abalarndan birok fark bulunmaktadr. Bu farklar; yasal dayanaklar, planlamayla iliki, uygulayc aktrler, temsiliyet, uygulama modeli balklar altnda incelenebilir. Yasal dayanaklar andan daha nceden uygulanan kentsel dnm projelerinin zel yasalara gereksinim duyulmakszn var olan yasalar erevesinden gerekletirildii grlmektedir. rnein Dikmen Vadisi Kentsel Dnm Projesi uygulanrken projeye zel bir yasa karlmas ihtiyac duyulmamtr. Ancak yeni nesil kentsel dnm projelerinin uygulanmasnda projeye zg yasalarn karlmas ya da genel yasalara zel yetki maddelerinin konmas sz konusudur. Bu nemli deiikliin kentsel dnm uygulanrken mlkiyet ve elde edilecek rantn paylam zerinde daha fazla iktidar elde etmek ve planlamann oluturduu grece brokratik mekanizmalarn almas olduu sylenebilir. te yandan, yeni nesil kentsel dnm projeleri, planlamann bir arac konumundaki eski uygulamalarn tersine planlamaya bir alternatif

olarak ortaya konmaktadrlar. Artk planlama kararlar, senaryolar, uzun erimli stratejiler yerlerini hak sahiplii, daire says hesaplarna brakmtr. Kentsel dnm kararlarnn rettii pragmatik zmler planlamann yer yer kendini gsteren teknisist dilinden ve yabanclatran tavrndan daha uygun bir zm sunmaktadr kent yneticilerine. Uygulayc aktrlerin da farkllat grlmektedir. Dikmen Vadisi rneinde grld gibi daha nceleri daha yaygn bir tabana oturan kentsel dnm projeleri niversitelerin ve meslek odalarnn da destei almaya alan kent ynetimleri tarafndan gerekletirilmeye allmaktadr. Ancak yeni rneklerde ok dar bir katlmla, hatta alanda yaayan insanlarn bile katlmn salama hassasiyetini gstermeyen bir aktr proli oluturulmaktadr. Bu prolin temel zellii kent ynetimi ile zel sektr sermayesi zellikle de inaat sektrnde yer alan byk rmalar arasnda kurulan ittifaklarn ve ibirliklerinin daha nce olmad kadar nem kazanmasdr. Sonuta daha nceki kentsel dnm modelinin plan kararlarnn gerekletirilmesi iin oluturulan bir rgtlenme ve nansman biimi olduu, yeni nesil kentsel dnm projelerinin ise kent-

Yeni nesil kentsel dnm projelerinin uygulanmasnda projeye zg yasalarn karlmas ya da genel yasalara zel yetki maddelerinin konmas sz konusudur.

PLANLAMA
ekil 2. Alansal Byklklerine Gre Ankara Kentinde lan Edilen Kentsel Dnm Blgeleri

2006/2

115

ynetimleri ile byk inaat rmalar arasnda kurulan ibirlikleri ile kentsel ranta el koymann yeni bir biimi olduu sylenebilir. Ankarada uygulanmakta olan kentsel dnm uygulamalarnn btnsel bir deerlendirmesini yapmak, kentin geleceinin st lek plan yokluunda kentsel dnm projeleri ile nasl ekillendirildii konusunda stte bir bak elde etmek konusunda faydal olacaktr. Bu amala 2006 ylnn sonbaharnda Ankara Bykehir Belediyesi tarafndan ilan edilen kentsel dnm blgelerine ilikin bilgi toplanarak incelenmitir. Aratrmann yapld tarihlerde ilan edilen kentsel dnm blgesi says 24tr. Ancak bu yaznn yaymlanaca tarihlerde yaplan yeni aratrmalar sadece Ankara Bykehir Belediyesi tarafndan ilan edilen kentsel dnm blgelerinin saysnn 30u atn gstermektedir. Ankara Bykehir Belediyesine bal ile belediyeleri tarafndan ilan edilen kentsel dnm blgeleri de dnldnde Ankarada halihazrda ilan edilmi 50nin zerinde kentsel dnm blgesi olduu grlmektedir. Salt kentsel dnm blgelerinin saylarndaki bu belirsizlik ve hzl art bile

kentsel dnm uygulamalarnn Ankarann kentsel yaam zerindeki nemini gstermek asndan anlamldr. Aada 2006 yl sonbahar itibariyle Ankara Bykehir Belediyesi tarafndan ilan edilen 24 kentsel dnm blgesinin Ankara kent makro formu zerinde yer seimi grlmektedir. lan edilen kentsel dnm blgelerinin konumlar incelendiinde byk bir ksmnn kentin eperinde ya da kent merkezindeki bo arazilerde yer ald, kent merkezindeki knt alanlarnda ve gecekondu alanlarnda ilan edilenlerin aznlkta olduu grlmektedir. zellikle bugne kadar parac imar planlar ile yaplamaya alamam olan gney ve gney bat aksndaki ok byk alanlarn kentsel dnm blgesi ilan edilmesi ilgintir. lan edilen kentsel dnm blgelerinin byklklerine bakldnda kent eperine yakn blgelerde ilan edilen kentsel dnm blgelerinin daha byk alanlar kapsad, greli olarak kent merkezi ve etrafndaki alanlarda ilan edilen kentsel dnm blgelerinin ise daha kk alanlarda ilan edildikleri gzlemlenmektedir. lan edilen

Ankarada halihazrda ilan edilmi 50nin zerinde kentsel dnm blgesi olduu grlmektedir.

PLANLAMA
2006/2
ekil 3. Yasal Dayanaklarna Gre Ankara Kentinde lan Edilen Kentsel Dnm Blgeleri

116

blgelerden zellikle kent eperinde yer alanlarn alanlarnn yzlerce hektar byklnde olmas kentsel dnmn planlamaya bir alternatif olma durumunu dorular niteliktedir. lan edilen kentsel dnm blgelerinin farkl yasal dayanaklara gre ilan edildikleri grlmektedir. Bunlar arasndan 5104 Sayl zel Yasa ile ilan edilen Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi ile 5366 Sayl Yasayla ilan edilen Ankara Tarihi Kent Dokusu Yenileme Projesi dnda kalan kentsel dnm alanlar 5393 Sayl Belediye Yasas ile 5216 Sayl Bykehir Belediye Yasalarndan kaynaklanan yetkilerle ilan edilmitir. Bu alanlarn ok farkl konumlarda ve niteliklerde olmalar, bu yasalarda tanmlanan kentsel dnm yetkilerinin alann niteliine gre uyarlandn gstermektedir. Kentsel dnm blgeleri yrtlmekte olan sreler asndan da farkllklar gstermektedir. Neredeyse tamamna yaknnda mevcut imar planlarnda var olmayan imar haklar gerekli olduundan ya da imar plan yaplmas mmkn olmayan arazilerde yer aldklarndan imar plan deiiklii yaplmas gerekmektedir. Bu adan bakldnda

zellikle kent merkezindeki knt alanlarnda ya gecekondu alanlarnda yer alan kentsel dnm blgelerinin ounluu sadece kentsel dnm blgesi ilan edilmekle kalm, ya da planlama almalar yeni balamtr. Daha ziyade kent eperine yakn alanlarda ya da bo alanlarda ilan edilen kentsel dnm blgelerinde ise planlama almalar tamamlanmtr ya da devam etmektedir. Yine projelendirme ya da uygulama srecine balanmas bakmndan incelendiinde kent eperine yakn alanlarda uygulamann daha hzl ilerledii sylenebilir. Gerek gecekondu ve knt alanlarnda mlkiyet zmlemesinin daha zor oluu, gerekse ibirliine gidilen inaat rmalarnn hemen uygulamaya balayabilmesi asndan arazinin uygunluu dnldnde bu eilim dorulanmaktadr. Yukardaki veriler birlikte deerlendirildiinde, Ankara Bykehir Belediyesi tarafndan ilan edilen kentsel dnm blgeleri kentsel dnme ihtiya olup olmad, ya da dnm kararnn tartlmas bir yana braklrsa, dnme konu olabilecek bir gecekondu ya da knt alan bulunup bulunmad bak asyla incelen-

PLANLAMA
ekil 4. Uygulama Srecindeki Aamaya Gre Ankara Kentinde Kentsel Dnm Blgeleri

2006/2

117

ekil 5. Alanlarn Kentsel Dnme Konu Olma zelliklerine Gre Ankara Kentinde lan Edilen Kentsel Dnm Alanlar

PLANLAMA
2006/2
Fotoraf 1. Gneytepe ve Gneypark Kentsel Dnm Alanlar

118

diinde arpc sonulara ulalmaktadr. Dnm alanlarnn ok kk bir ksm gecekondu ya da knt alanlar zerinde ilan edilmitir. Dnm alanlarnn byk bir ksm ise ya bo arazidir ya da ok kk bir ksmnda gecekondu bulunmaktadr. lan edilen dnm alanlarnn bir ksm da kent ierisinde kalm planlama asndan baz sorunlu alanlarn sorunlarn var olan imar planlarn kestirmeden amak iin ilan edilmitir. Belediye ve Bykehir Belediye Yasasnda tanmlanan yetkilere dayal olarak kent eperindeki bo ya da ksmen bo arazilerde ilan edilen kentsel dnm blgeleri daha hzl bir uygulama srecine sokulmakta, oluan ranta belediye-sermaye ibirlii ile ziksel dnm temelinde el konulmaktadr. Bunu yan sra, kentsel dnm blgeleri sadece kentsel ranta el konmasnn yeni bir yolu olarak deil bugne kadar planlama yoluyla merulatrlamayan baz taleplerin de gerekletirilmesi iin bir ara olarak kullanlmaktadr. lan edilen tm kentsel dnm alanlarnda uygulamann balamam olmas da ilgintir. Buradan da kent ynetimlerinin ayn zamanda gelecekte oluabilecek ya da haliha-

zrda olumu baz kentsel rantlar rezerv olarak tutabilmek adna baz alanlar kentsel dnm alan ilan ettikleri sonucuna varlabilir. Aada Gneytepe ve Gneypark alanlar grlmektedir. Fotoraflardan da izlenebilecei gibi her iki dnm alan da kent eperindeki bo arazi zerinde ilan edilmitir.

Sonu
2000li yllarn ikinci yarsndan itibaren; merkezi hkmetin bir siyasas ve kamuoyunda kabul gren bir ideoloji halinde belirgin ziksel formlarla mekana yerletirilerek kentsel rantn transfer edilmesinin amaland kentsel dnm projeleri uygulamalar ile, kuralszlatrma srecinde kent planlamasnn salad meruiyet yerine kentsel dnmn pragmatik faydas konmaya allmakta, bu srecin sonucunda kentsel dnm uygulamalar kent planlamasna alternatif bir uygulama biimi olarak ortaya kmaktadr. Bu srecin sonular Ankara Kenti iin de olduka derin bir ekilde yaanmaya balamtr. Ankara Kentinde ncelikle planlama kademelenmesinden

PLANLAMA
Fotoraf 2. Gneypark ve Gneytepe Kentsel Dnm Alanlar

2006/2

119

Bylesine bir mcadelenin ncl koulu kentsel dnme kar onu kapsayc, btnsel, sremekanzaman lsn gzeten, stratejik yaklamlar iselletirmeye alan, katlml sreleri ngren planlamann savunulmasdr.

kopuk, parac plan uygulamalar balam, bu gei dneminin ardndan da kentsel dnm ve geliim blgeleri st lekli planlama pratiinin yerini almtr. Gerekletirilmeye allan kentsel dnm uygulamalarnda kentsel dnme konu olabilecek gecekondu alanlarnn ya da knt blgelerinin salkl dnm iin deil daha ok kent eperindeki, planlama yoluyla kentsel rantn elde edilemedii alanlarn yaplamaya almas iin kullanld grlmektedir. Kentsel dnm srecinin ileyii, ilan edilen alanlarn byklkleri, konumlar ve yasal dayanaklar bu gr desteklemektedir. Resmin btnne bakldnda kent planlamaya alternatif bir geliim projesi olarak uygulamaya konan kentsel dnm projelerinin; st lekten plandan yoksun kentsel gelimenin yaratt vizyonsuz, ynsz, verimsiz, sosyo-ekonomik sorunlar yaratan gelime biiminin dnda kentsel sosyo-mekansal sistemi kesintiye uratc etkiler yarataca dnlmektedir. Uygulamaya konan kentsel dnm projeleri sosyal adalet ve barnma hakk gibi deerleri deil, karllk, kentsel rantn paylam ve belirli ziksel formlarn yaygnlatrlmasn getirdiinden tm gelir gruplar asndan olumsuz sonular yaratabilecektir. Alt gelir gruplar asndan soylulatrma ve barnma hakkndan mahrumiyet gibi sorunlar kentsel sosyal sorunlar arttracak, st gelir gruplar tarafndan

ynlendirilen emlak ve konut piyasalarna belirli gruplar lehine kstlar getirilmesi kentsel sosyal dengeleri derinden etkileyecektir. Burada yaplmas gereken, Ankara rneinden balayarak kentsel dnmn planlamadan soyutlanm haliyle, zamansal, mekansal ve kurgusal anlamda insann ve toplumlarn kendi kaderlerini denetleme iradesinin yerini salt rant ve kar merkezli bir dnm mantna brakt, salkl kentsel katlm, yerel demokrasi, yaanabilir kentsel mekan taleplerinin gz ard edilmesine sebep olduunun anlatlmasdr. Kentsel dnmn planlamaya bir alternatif olarak uygulanmaya allmas ya da planlama yerine ikame edilmeye allmas yalnzca kentsel hareketlerin mcadele gcn azaltmakla kalmayacak, ayn zamanda yerel demokrasi potansiyeli gdkletirecek, yaanabilir kentsel mekanlarn oluumu iin savunulan ilke ve esaslarn savunularna da ket vuracaktr. Bylesine bir mcadelenin ncl koulu kentsel dnme kar onu kapsayc, btnsel, sremekan-zaman lsn gzeten, stratejik yaklamlar iselletirmeye alan, katlml sreleri ngren planlamann savunulmasdr. Byle bir savununun planlamann model kenti ve kentsel dnmn atf kenti Ankaradan balamas kentsel dnmn sapan rotasnn yerine oturtulmasnda da en yaamsal adm olacaktr.

PLANLAMA
2006/2

120

Dzensiz Konut Alanlarnda Kentsel Dnm Modelleri zerine Bir Deerlendirme(*)

Nihan ZDEMR SNMEZ
lke kentleme ve planlama pratiine kentsel dnm kavramnn ilk girii 1970li yllara uzanmakla birlikte, planlamada bir uygulama arac olarak kullanlmas 1980lerin bana dayanmaktadr. Bu dnemde uygulamaya konulan liberal ekonomik politikalar, tm alanlarda olduu gibi kentleme ve planlama srelerinde de yeniden yaplanmay bir zorunluluk olarak sunmutur. Bu erevede uygulamaya konan serbest piyasa ekonomisi kentleri de ekillendirmeye balam bata gecekondu alanlar olmak zere pek ok kentsel alanda dnm sreci balamtr. Kentsel alanlarda yaanan dnm sreci ilk nceleri liberal politikalarn uygulamaya konduu ANAP hkmeti tarafndan karlan bir dizi gecekondu aff yasalar ve bu yasalar erevesinde uygulanan Islah mar Planlar ile balam daha sonralar da zellikli blgeler iin gelitirilen zel projeler ile dnm sreci hzlanmtr. Islah mar Planlar kentsel arsa ve konut pazarnda dnemin piyasa koullarnn izin verdii lde etkili olurken, zel hazrlanan kentsel dnm projeleri zel sektr-kamu ortakl modeli ve katlmc sylemi ile rant aral yksek alanlarda uygulanmtr. Bu almada Ankara kentinde 1980lerin sonunda ve 1990larn banda piyasa mekanizmas ve katlmc, zel sektr-kamu ortakl modeli eli
Y. Do. Dr., Gazi niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm

ile ynlendirilen kentsel dm uygulamalar, uygulama sreleri ve ortaya kan sonular asndan karlatrmal olarak deerlendirilecektir. Bu deerlendirmede slah imar plan ile dnm sreci yaayan bir gecekondu alan ile kentsel dnm projesi ile dnm gerekletirilen Dikmen Vadisinde 1990l yllarn balarnda yrtlm olan alan almasnn bulgular esas alnacaktr.

Kavramsal ereve
Trkiyede gecekondu ya da ruhsatsz konut alanlarnn ziksel planlama yoluyla dntrlerek dzenli konut alanlarna kazandrlmasnn ilk rnekleri 1970lerde uygulanmaya balanmtr. Modernleme teorisinin nc dnya kentleri iin ngrd geleneksel/dzensiz konut alanlarnn bir sre iersinde dnerek modern kent paralarna dnecei ngrs bu lkelerde uygulanan kentsel politikalar da etkilemi ve bu balamda gecekondu alanlar geici olarak nitelendirilmitir. zellikle Keynesci politikalarn uyguland dnemde gecekondu alanlarna alternatif olarak dzenli konut alanlarnn gelitirilmesi ekonomiyi canlandrc ve isizlii nleyici bir yol olarak benimsenmi ve bata Latin Amerika lkeleri olmak zere pek ok nc dnya lkesinde bu trden konut alanlarnn retimi yaygnlamtr (Burgess, 1989: 40).

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir.

PLANLAMA
2006/2

121

lkemizde de modernleme politikalar erevesinde, zellikle byk kentlerde planl gelimi alanlarn hemen bitiiinde yer alan gecekondu alanlar, hazrlanan ilave imar planlar ile dzenli kent paralarna dntrlmlerdir. Bu uygulamalar, nihai amac modernleme ideolojisine paralel olarak gecekondusunu yasallatrmak ve daha da ileri giderek yeni imar haklar elde etmek olan gecekondu sahiplerinin bu beklentilerini canl tutacak dzeyde kalmtr. Bu dnemde gecekondu alanlarnn yasallatrlmas ve dnm, gecekondu sahipleri ile hkmetler arasnda srekli bir pazarlk konusu nitelii kazanmtr. Ancak bu ilk rnekler hem nitelik hem de nicelik bakmndan grece snrl rnekler olarak kalmlar ve bir model oluturma dzeyine eriememilerdir. Gecekondu alanlarnn dnmne ynelik ilk kapsaml hamle zal Hkmeti tarafndan 1980li yllarn banda yaplmtr. zledii liberal ekonomik politikalara ve yeni sa olarak adlandrlan politik sylemine paralel olarak karlan bir dizi gecekondu aff yasas byk kentlerdeki dzensiz konut alanlarnda yaanacak olan dnmn ilk admn oluturmutur. karlan af yasalar ve bu yasalarn salad yeni imar haklar ile, bir yandan kk lekli sermayenin kentsel alanda n alrken dier yandan da gecekondu nfusu olarak adlandrdmz dzensiz konut alanlarnda yaayanlarn yeni sa projesine eklemlenmeleri amalanmtr. Bu amala uygulamaya konan slah imar planlar belli lde baarya ulam pek ok byk kentteki gecekondu alanlar bu yolla dzenli konut alanlarna dnmtr. Ancak uygulamalar her gecekondu alannn dnm srecinde eit ansa sahip olmadn gstermektedir. Gecekondu alanlarnn imarl kent paralarna yaknl bu srete belirleyici olmu ve pek ok gecekondu alan slah imar plan yaplm olmasna ramen dnememitir. Kentlerin eperlerinde yer alan gecekondu alanlarnda slah imar planlar yolu ile dnm yaanrken, kent merkezine yakn olan gecekondu alanlarnda da zel projeler yolu ile dnm srecinin balamas ayn dnmeme denk gelmektedir. Baz gecekondu alanlarnn slah imar planlar yerine zel projeler yntemi ile dnm srecine dahil olmalar soylulatrma kavram erevesinde aklanabilir.

Soylulatrma orta ve orta st gelir gruplarnn, ziksel mdahale yolu ile yenilenen alt gelir grubu konut alanlarna yerlemesi olarak tanmlanabilir. Soylulatrmann oluumunun nedenleri hakknda farkl grler literatrde yer alsa bile, herhangi bir ziksel dnmn soylulatrma olarak kabul edilebilmesi iin gereken koullarn tanmlanmasnda bir oydamadan sz edilebilir. Bu koullar u ekilde sralanabilir: 1) Dk gelir grubunun yeriden edilmesi ve yerine daha yksek gelir grubunun yerlemesi ile yeni sosyal ayrma yapsnn ortaya kmas, 2) Yapl evrede farkl, zel mimari tasarmlarla kendini ifade eden fiziksel dnmn yaanmas, 3) Benzer sosyal stat ve yaan standardna sahip olanlarn bir arada yaad konut alanlarnn yaratlmas, 4) Arsa ve konut piyasasnda deerlerin yeniden tanmlanmas, inaat sektrnde yeni frsatlarn yaratlmas (Warde, 1991: 225). Soylulatrmann belli bir dnemde ve belli bir alanda ortaya kn ise iki farkl yaklam iki farkl adan aklamaktadr. Bunlardan biri srecin talep (tketim), dieri ise arz (retim) ynn ne kararak soylulatrmay aklamaktadr. Talep merkezli aklamalar batl kapitalist lkelerde 1980lerde ortaya kan yeni orta snf ve bu snfn yaam ve tketim alkanlklarn teorinin merkezine koymutur (Ley, 1980). Buna gre, kent merkezine yakn alanlarda yaama tercihinde bulunan beyaz yakal yeni orta snf, kent merkezindeki eskimi konut alanlarnn dnmnn balamasnda itici rol oynamtr. Benzer biimde soylulatrmann talep etkisi ile oluumunu baz feminist yazarlar da desteklemitir. Feministlere gre, kadnn ekonomik yeniden yaplanmada deien pozisyonuna bal olarak konut alan seimindeki tercihi de deimitir. Giderek artan sayda kadnn kariyer sahibi ve yalnz yaayan ocuklu aile olmalar, konut alanlarndaki soylulatrma srecini hzlandrmtr (Rose, 1989: 120). Soylulatrmay arz ynyle aklayanlar ise, kentsel alanlarda deien arsa deerlerine bal olarak yatrmclarn bu alanlara ynelmesini srecin balamasnn ana nedeni olarak iaret etmektedirler. Sermayenin kentsel alanlarn

PLANLAMA
2006/2

122

dnmne ynelmesini Smith ilk olarak 1979 ylnda rant a teorisi ile aklamtr (Smith, 1979). Bu teoriye gre, dnm sonras ortaya kacak potansiyel rant beklentisi, dnm ncesi kullanmdan elde edilen gelirden yksek deilse kentsel dnm gerekleemez. Bilindii zere kapitalist ekonomik sistem birbiri ardna gelien sermaye birikimi, retim fazlas, azalan kar ve kriz dngs ierisinde hareket etmektedir. Sermayenin periyodik kriz srelerini atlatabilmek iin yeni karl alanlara yani yapl evreye yneldii gerei kent merkezlerindeki soylulatrma operasyonlarnn nedenlerini de aklamaktadr (Smith, 1996). Dolaysyla herhangi bir alann soylulatrlmas iin talep ne kadar yksek olursa olsun sermayenin yatrm koullar yerine getirilmedii srece soylulatrmann olumas imkanszdr.

sosyal ve teknik altyap standartlarna uyulmamtr. rnein gerekli eitim alannn %25i, yeil alann %22si sosyo-kltrel tesis alannn ise sadece %12.5i planda ngrlmtr (zdemir, 1998: 166). Benzer biimde teknik altyap hizmetleri de planlanan nfusun gereksinimlerinin ok altnda kalmtr. Su ve kanalizasyon ebekesi artan ihtiyaca gre yenilenmemi, mahallede 1960larda kurulan her iki sistem de kullanlmaya devam edilmitir. Dnmle ortaya kan ve dzenli konut alan olarak adlandrlan ok katl apartman tipi yaplamann yap kalitesi dk olup, dzensiz konut alanna alternatif oluturduklarn savunmak da mmkn gzkmemektedir. Kk sermayeli yap-sat mteahhitler tarafndan geleneksel inaat yntemleri retilen bu binalarda kullanlan inaat malzemesi dk kaliteli olup konutlar da modern konfor elemanlarndan yoksundur. Tm bu veriler birlikte okunduunda, ortaya kan ziksel yapnn bir slah faaliyetinden daha ok salt dnme ynelik bir operasyonun sonularn tadn sylemek yanl olmayacaktr. Dnm srecinin dier bir sonucu da ekonomik alanda gzlemlenmitir. Dzenli konut alanlarna bitiik konumundan dolay uzun sredir yap-sat mteahhitlerin ilgi alan iinde olan mahallede dnm plann onaylanmasnn hemen arkasndan balamtr. Hatta baz mteahhitler plan onaylanmadan nce gecekondu sahipleri ile anlap plan onaylanr onaylanmaz da inaata balamlardr. lke genelinde yaygn olarak uygulanan arsa sahiplerinin daire karl imar haklarn yapsat mteahhitlere devretmeleri pratii burada da tekrarlanmtr. mar hakk elde eden gecekondu sahipleri mteahhitlerle yaptklar anlamann sonucunda dairelerini elde etmilerdir. Bu anlamalarda en nemli belirleyici imar parsellindeki hissedar says olmutur. Anlama oran %40-50 arasnda deien oranlarda gereklemitir. Bu oran mteahhitlerle imar hakk sahiplerinin neredeyse eit dzeyde pazarlk gcne sahip olduklar sylenebilir. Ancak alanda toplam parsel iinde tek hissedarl parsel orannn sadece %11 gibi bir dzeyde olmas bu karm dorulamamaktadr. Bir baka anlatmla %40-50 gibi bir oranla anlamay tek bana gerekletiren gecekondu sahibi says olduka snrldr. ounlukla 2-3 baz durum-

Piyasa Mekanizmas Eliyle DnmIslah mar Planlar

Yirmi yl akn bir uygulamann sonucu gstermitir ki, kentlerimizde slah imar planlar ile yaanan dnm sreci irdelenmesi gereken ve mekansal olduu kadar sosyal ve ekonomik boyutlar da olan bir sretir. almann bu blmnde de slah imar plan uygulamalarnn sonular 19 Mays Mahallesi rneinde deerlendirilecektir. 19 Mays, bir blm 1957 tarihli Uybadn-Ycel Planna gre yaplam dzenli konut alanlarndan bir blm de ruhsatsz konut alanlarndan oluan bir mahalledir (Keiren Belediyesi, 1989). Bu nedenle mahalleye ilikin slah imar plan yrrle girdikten hemen sonra mahallede dnm sreci hzla balam ve ksa srede de tamamlanmtr. Islah imar plannn uygulanmasnn hemen ardndan ortaya kan ilk arpc sonu yap younluundaki art olmutur. Mahalle iin hazrlanan slah imar plannda %70e varan alan konut alan kullanmna ayrlmtr. Sosyal altyap iin ayrlan alanlarn toplam ise sadece %7.9luk bir yer tutmaktadr. Alanda yer alan ikinci byk kullanm ise yollardr (%22.5) (zdemir, 1998: 162). Bu orann yksek olmasndaki en nemli etken ise slah imar planlarnda dnmn garantisi olarak kabul edilen maksimum sayda yap parseli oluturmann yollarla salanabildii gereidir. Islah imar plan ile mahallede 25 000 kiinin yaayaca ngrlm ancak yasalarla dzenlenen

Kentlerimizde slah imar planlar ile yaanan dnm sreci irdelenmesi gereken ve mekansal olduu kadar sosyal ve ekonomik boyutlar da olan bir sretir.

PLANLAMA
2006/2

123

larda da 4 hisseli parsellerin dnmnde yaplan anlamalardan mteahhitlerin kazanl ktklarn sylemek yanl olmayacaktr. Zaten mteahhitler de durumun kendileri asndan kazanl olduunu ifade etmilerdir. Grme yaplan 18 mteahhittin 8inin blgede daha nceden i yapmayan, dardan gelen giriimciler olmas da bu sav desteklemektedir (zdemir, 1998: 171-172). Dnm srecinden ekonomik olarak en olumsuz etkilenen grup gecekondu kiraclar olmutur. Dnm srecinin tamamlanmasndan sonra yaplan aratrmada yeni apartmanlarda yaayanlarn hibirinin slah imar plan uygulamas ncesinde bu mahallede kirac olarak yaamadklar tespit edilmitir. Yeni sakinlerin ounluunu daha nceden ayn mahalle ya da yakn evresinde oturanlar oluturmaktadr. Bu durum dnm sonrasnda oluan yeni evrenin niteliksel olarak ancak blgedeki talepleri karlar dzeyde olduunu gstermektedir. Zaten alanda yaayanlarn yaklak %60nn sabit gelirli ii, memur ya da emekli olmalar yaratlan evrenin yeni ekonomik dzeyinin orta ve orta-alt gelir grubu olduunu gstermektedir. Byk kentlere g edenlerin ayn blgeden gelenlerle ya da ayn etnik kimlii paylaanlarla bir arada yaamay tercih etmeleri, gecekondu alanlarnn ounda gzlemlenebilen bir zelliktir. Bu yolla bir dayanma ruhu oluturularak yabanc bir ortamda ayakta kalabilmenin koullar oluturulmutur. Dnm ncesinde 19 Mays Mahallesinde yaayanlar iin de durum farkl deildir. Dnm ncesi ounluun kendisini Alevi kimlii ile tanmlad mahallede, dnm sonras baka alanlardan gelenlerle mahallenin bu homojen yaps bozulmu, Alevi nfusun toplam nfus iindeki pay %35lere gerilemitir. Benzer durum eitim dzeyindeki farkllamada da kendini gstermektedir. Mahallenin eski sakinlerinin hane halk reislerinin ounluu (%46.4) ilkokul mezunu ve sadece %25i lise mezunu iken, yeni gelenlerin %30u lise %5i de niversite mezunudur. Kadnlar iin oranlar arasndaki fark daha da almakta, yeni gelenlerin %20yi bulan niversite mezunu olma oran eski sakinler iin sadece %9.7de kalmaktadr (zdemir, 1998: 188). Eitim durumundaki bu farkllk mahalle sakinleri arasndaki sosyal uyumu da zorlatrmtr.

Kamu-zel Sektr Ortakl Modeli ile Dnm- Soylulatrma

1980lerden sonra uygulamaya konan bir dier dnm modeli ise kamu-zel sektr ibirlii ile gelitirilen zel kentsel dnm projeleri yoluyla yaanan dnm srecidir. Bu sre Batda ypranan kentlerin kresel kentler sistemi iinde yerlerini yeniden belirlemeleri iin bir n koul olarak ortaya kmtr. Bu balamda ypranan kent merkezlerinde ve terk edilen sanayi alanlarnda dnm projeleri hayata geirilmitir. Bu projeler, Bat kentlerinde yeni cazibe merkezlerinin yaratlmasn, sermayenin hareket kabiliyetini kolaylatran kamu mdahaleleri ile mmkn klnmtr. Benzer biimde lkemizde de 1980lerde uygulanmaya balayan bu model, sermayenin kentin nemli alanlarnda faaliyet gstermesinin yolunu amak zere oluturulan zel projelerle hayata geirilmitir. te yandan da gecekondu sakinlerinin katlmc modelle srece katldklar sylemiyle toplumsal bir oydamann da saland ne srlmtr. Kamu-zel sektr ortakl ile uygulanan kentsel dnm projelerinin ilk rneklerinden biri de Dikmen Vadisi Projesidir. Dikmen Vadisi 1957 tarihli Uybadn-Ycel Plannda yeil alan olarak ayrlm fakat bu karar uygulanamamtr. Vadide ilk gecekondular 1960l yllarn balarnda yaplmaya balanmtr. 1982 ylnda yaplan revizyon plannda da alan vadide yer alan gecekondular dikkate alnmakszn yine yeil alan olarak korunmutur. Bu revizyon plan esas alnarak hazrlanan ve 1986 ylnda onaylanan 1/5000 lekli Dikmen Vadisi Yeil Alan Projesi de gecekondular dikkate almad iin uygulama ans bulamamtr. Proje tm gecekondularn alandan temizlenmesini ngrm bu da af yasalar ile yasallaan ve hak sahibi konumunda olan gecekondulara denecek kamulatrma maliyetini arttrmtr. 1989 ylnda yaplan yerel seimlerden sonra da Ankara Bykehir Belediyesi ile ankaya Belediyesi tarafndan kurulan Metropol mar A. vadinin dnm iin Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesini hazrlamtr (ankaya Belediyesi, 1992). Bu proje 1989 ylnda onaylanarak uygulamaya koymutur. Proje be kilometre uzunluundaki Vadide yaklak 300 hektarlk bir alan kapsamaktadr. Proje ile

Kamu-zel sektr ortakl ile uygulanan kentsel dnm projelerinin ilk rneklerinden biri de Dikmen Vadisi Projesidir.

PLANLAMA
2006/2

124

vadi tabannn yeil alan olarak korunmas, ancak konut, i yeri ve kltrel tesislerin yaplmasna da olanak salayacak oranda yaplamaya izin verilmesi planlanmtr. Bu yolla vadinin kentin tm kesimlerine hizmet veren bir rekreasyon ve kltr alanna dntrlmesi ngrlmtr. Projenin ilk etab af yasasndan sonra hak sahibi olarak tanmlanan 335 gecekondu sahibini uygulamaya dahil etmi ve bu amala alann %15ini kapsayan alanda konut kullanm da nermitir. Hak sahiplerine verilmek zere tasarlanan konutlar 80 metrekare byklnde ve grece dk kalitede ina edilmilerdir. Hak sahipleri iin yaplan apartmanlarn yan sra, vadide projenin nansmannda kullanlmak zere lks konut ve iyeri kullanm alanlar da nerilmitir. Kltr Kprs ad verilen 26 katl lks yapda 219 konut ve 60 ticari birim nerilmitir (zdemir, 1996: 126). Proje genelde vadiyi yeil alan olarak planlayan ancak hak sahiplerine datlmak zere oluturulan konut alanlar ile lks konut ve iyerlerinden oluan kulelerle nansman salamay amalayan nitelikte planlanm ve hayata geirilmitir. Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesinin ilk uygulama sonular vadinin alanda yer alan gecekondulardan dolay tmyle yeil alan olarak ayrlamayacann kabul ile balatlmtr. Bu nedenle hak sahibi olarak adlandrlan gecekondu sahiplerinin proje alan ierisinde iskan edilmesinin yollar aranm ve uygulanmtr. Ancak sonuta yaratlan evrenin bir yeil alan deil, yeni gelime oda oluturan bir cazibe merkezi olduu aktr. Projeden ekonomik olarak etkilenen aktrlerin banda vadide kirac ya da ev sahibi durumunda yaayan gecekondu sakinleri gelmektedir. Gecekondu kiraclar projeden tamamen dlanrken hak sahibi olarak nitelendirilen gecekondu sahipleri de mlkiyetlerinin bykl ile orantl olarak borlandrlmlardr. Bu balamda, proje sonunda elde ettikleri ve kendileri iin zel olarak retilmi konutlar gecekondularna karlk olarak dorudan verilmi konutlar deildir. Gecekondu sahipleri kendilerine verilen dairenin yat ile gecekondusu ve arsasna biilen yatn arasnda kalan fark demek suretiyle daire sahibi olmulardr (Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesi, 1991). Ayn dnemde kentin dier gecekondu alanlarnda uygulanan slah imar

planlarnn getirileri ile kendi durumlarn karlatran gecekondu sahipleri kendilerini projenin kaybedenleri arasnda kabul etmilerdir. Vadinin kent iindeki konumundan kaynaklanan yksek arsa deeri gz nne alndnda gecekonducularn bu deerlendirmesinin ok da haksz olmad ortaya kacaktr. Bunlara ek olarak projenin tamamlanmasndan sonra dairelerine tanan gecekondu sahiplerinin ou, konutlarnn snma, bakm-onarm vb. masraflarnn deme gleri ile orantsz olduunu belirtmilerdir. Kentin en modern blgelerinden birinde yaratlan yeni ekim merkezinde oluan yeni sosyal yaam da, gecekondu sahipleri ile yeni gelenler arasnda uyumazln ortaya kmasna neden olmutur. rnein gecekondu sahiplerinin %68i sadece ilkokul mezunu iken, alana yeni gelenlerin %75i niversite mezunudur. Benzer eliki kadnlarn alma durumunda da ortaya kmaktadr. Gecekondu sahibi ailelerden alan kadnlarn oran %37de kalrken bu oran yeni sakinler iin %73.4e sramaktadr (zdemir, 1996: 133). Bu ikili sosyal yap her iki kesim iin de sorun alan olarak deerlendirilmitir. Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesinin ilk etab katlmc yaklamn gereklerinin en fazla yerine getirilmeye alld rnek olmutur. 1994 yl yerel seimlerinden sonra deien kent ynetimi, projenin ilk etabnn uygulanmasndan sonra ortaya kan kentsel rantn piyasa lehinde gelitirilmesi ve uygulanmas yoluna gitmi ve projede bu amala bir ok deiiklik yaplmtr. Bugn gelinen noktada Dikmen Vadisi artk bir yeil ve rekreasyon alan deil Ankara kent merkezinde yer alan en lks konut alanlarndan biridir. Oluturulan yeni evrede oturan gecekondu sahiplerinin oran %38e kadar gerilemitir (Trker, 2003). Dnm srecinin sonucunda ortaya kan sonular deerlendirildiinde, kent merkezinde yksek gelir grubu konut alanlarnn arasnda skm bir gecekondu alannn Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesi ile soylulatrldn sylemek yanl olmayacaktr. Bir kentsel dnmn soylulatrma olabilmesi gereken koullar bu proje ile salanm alanda dk gelir grubunun yerini yksek gelir grubu alm ve yaplan dnm evrede konut ve arsa deerlerinde ykselmeye neden olmutur.

PLANLAMA
2006/2

125

Sonu ve Deerlendirme
1980lerin banda uygulanmaya balanan yenisa ideolojisi, gecekondu nfusunu bir dizi yasal dzenlemeler ve imar haklar ile kendi projesine entegre etme yoluna gitmitir. Bu erevede ilk olarak af yasalar birbirini izlemi daha sonra da yasal hale getirilen gecekondular iin planlar hazrlanarak yeni imar hakk elde etmelerinin yolu almtr. Merkezi ve yerel ynetimlerin bu giriimi byk kentlerin eperlerinde hzl bir dnm srecini balatmtr. Bu sre gecekondu sahiplerinin kentsel arsa ve konut pazarnda sz sahibi olmalarnn yolunu aan en byk hamle olmu ve gecekondu sahipleri de bu srete gnll olarak yer almlardr. ANAP tarafndan liberal ideoloji erevesinde balatlan bu sre 1989 ylnda yerel ynetimlerde greve gelen sosyal demokratlar tarafndan da kent planclarnn tm itirazlarna karn benimsenmi ve aynen devam ettirilmitir. Gecekondu alanlarnn mekansal dnm ve gecekondu nfusunun liberal ideoloji ile btnletirilmesi iin politik bir inisiyatifle balatlan ve piyasa mekanizmas ile ynlendirilen bu sre deerlendirildiinde ok farkl sonulara neden olduu ortaya kmaktadr. Gecekondu alanlarnn kent btnndeki yerleri, kentin sosyo-kltrel adan odak saylabilecek olan merkezlerine yaknl vb. faktrler dnm srecini dorudan etkilemi baz alanlar hzla dnrken, pek ok gecekondu alan da slah imar planlarnn tamamlanmasna ramen dnememilerdir. Dnmn yaand gecekondu alanlarnda ise sreten kazanl olanlar gecekondu sahiplerinden ok mteahhitler olmutur. Dolaysyla gecekondu ve slah imar plan araclyla yaanan dnmn amalanan politik ve ideolojik sonucunun beklenen dzeyde gereklemediini sylemek yanl olmayacaktr. Gecekondu kiraclar da bu srecin kaybeden aktrleri olarak yerlerinden edilmiler ve kentin eperlerinde yeni gecekondu alanlarna g etmek zorunda braklmlardr. Islah imar planlar eliyle yaanan dnmn mekansal sonular da benzer bir baarszla iaret etmektedir. Dnm sreci kk lekli sermaye sahibi yap-sat mteahhitler tarafndan gerekletirildii iin ortaya kan ziksel mekan de orta ve baz durumlarda orta-alt gelir grubu yaam evresi niteliindedir. Alanda yaratlan

yeni sosyal yaam da gecekondu alanlarnda oklukla gzlemlenen etnik, siyasal ve ekonomik dayanma alarn bozmutur. Kamu-zel sektr ortakl modeli ile dnm gerekletirilen Dikmen Vadisi gecekondu alannda ise sonu soylulatrma olmutur. Kentin dier gecekondu alanlarnda standart slah imar planlar hazrlanrken Dikmen Vadisi iin zel dnm projesi hazrlanmasnn baz temel nedenleri vardr. lk ve en nemli neden, Vadinin kentin yksek gelir gruplarnn yer setii en gelimi blgesinde bulunuyor olmasdr. Kent merkezine ve yksek gelir gruplarnn yaam alanna bu kadar yakn bir yerdeki olas dnm byk inaat rmalarnn olduu kadar yerel ynetimlerin de dikkatinden kamamtr. Oluturulan zel proje brosu eliyle hazrlanan zel dnm projesi de slah imar planlarnda olduu gibi gecekonducunun giriimci olduu bir modelle deil, kamu-zel sektr eliyle uygulanmaya konmutur. Dnm projesi hazrlanmasnn bir dier nedeni de Dikmen Vadisinin kentin yeil olarak korunmas gereken nemli hava koridorlarndan biri olmasdr. Ancak uygulama ortaya koymutur ki, Dikmen Vadisi kentin gereksinim duyduu ve kent iin hazrlanan btn ziksel planlarn da dikkatle koruduu bir yeil alana deil kentsel gelime odana dnmtr. Projenin maliyetinin karlanmas amacyla birinci etapta uygulanmas nerilen lks konut ve iyeri alan retimi projenin maliyetinin ok stnde rant yaratm ve bu uygulama projenin ileriki etaplarnda ara deil ama olarak hayata geirilmitir. Hatta projenin birinci etabnda yeil alan olarak ayrlan alanlar bile plan deiiklikleri ile lks konut alanlarna evrilmi ve bu alanlarda konut kuleleri ina edilmitir. Yaratlan lks konut alan proje ierisinde yer verilmeye allan gecekondu nfusu ile alann yeni sakinleri/sahipleri arasnda bir sosyal ayrmaya neden olmutur. Bu ayrma giderek artan sayda gecekondu sahibinin alan terk etmesiyle, yerini homojen konut alanna brakmtr. Bu nedenle projenin dk gelir gruplarnn konut sorunlarnn zmnde bir model olarak deerlendirilmesi de mmkn deildir. Hi deerlendirmeye alnmayan gecekondu kiraclarnn yan sra gecekondu sahipleri de alan terk etmek zorunda kalm ve projenin uygulanmasndan

Kamu-zel sektr ortakl modeli ile dnm gerekletirilen Dikmen Vadisi gecekondu alannda ise sonu soylulatrma olmutur.

PLANLAMA
2006/2

126

nce yaanan sorunlarn benzerleri kent eperlerine tanmtr. Projenin geneli deerlendirildiinde kamu-zel sektr ortakl ile gecekondu sahiplerinin de projeye katlmn salamay ngren proje bu amacna ulaamam, kamunun bu projedeki yeri, zel sektrn ve byk sermayeli inaat rmalarnn faaliyet alann geniletme ilevinin tesine gitmemitir. Bu iki farkl uygulama birlikte okunduunda: Dk gelir gruplarnn (zellikle kiraclarn) her iki modelde de dlanan grup olduklar, Dnm iin uygulanacak modelde dnm alannn kent iindeki yerinin belirleyici bir zellik olduu, Her iki modelde de piyasa koullarnn kentsel mekandaki faaliyetinin kamu eliyle kolaylatrld, Yaanan dnm srecinden asl kaybedenin yaratlan evreler asndan tm kent olduu sonular karlabilir.

Keiren Belediyesi, (1989), 19 Mays Mahallesi Islah mar Plan Plan Aklama Raporu Ley, D., 1980, Liberal Ideology And The Postindustrial Ciy, Annals of the Association of American Geographers, C. 70, S. 2, 238-258. zdemir, N., (1998), The Transformation of Squatter Settlements into Authorised Apartment Blocks: A Case Study of Ankara, Yaynlanmam Doktora Tezi, University of Kent, Canterbury zdemir, N., (1996), Transformation of Squatter Settlements by the Public Sector: The Case of Dikmen Valley, Ankara, Housing Levels of Perspective, (der. R. Camstra, J. Smith), AME, Amsterdam, 124-134, Rose, D., (1989), A feminist perspective of employment, restructuring and gentrification: the case of Montreal, The Power of Geography, (der. Wolch, J., Dear, M.), Unwin Hyman, Londra Smith, N., (1979), Towards a theory of gentrification: a back to the city movement by capital not people, Journal of American Planning Association, S. 45, 538-48 Smith, N., (1996), The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, Routledge, Londra Trker Devecigil, P. A., (2003), An Agent Oriented Approach to the Analysis of Urban Transformation Process: Ankara Dikmen Valey within the Context of Sustainable Urban Development, Yaynlanmam Doktora Tezi, ODT, Ankara Warde, A., 1991, Gentrification as consumption: issues of class and gender, Environment and Planning D: Society and Space, S. 8, 223-232

Kaynaka
Burgess, R., (1989), The State and the Self-Help Building in Preira, Colombia, Yaynlanmam Doktora Tezi, University College London, Londra ankaya Belediyesi, (1992), ankaya Belediyesi alma Raporu 1990-1991 Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesi, (1991), Fizibilite Raporu, Ankara: Metropol A.. Hamnett, C., (1991), The blind man and the elephant: the explanation of gentrification, Transactions of the Institute of British Geographers, S. 16, 173-189

PLANLAMA
2006/2

127

zlem elik, Ankara, 2006

PLANLAMA
2006/2

128

Kentsel ST Alanlarnda Turizm Amal Dnm ve Sorunlar: Ankara Kalesi rnei(*)

Asuman TRKN* - Zuhal ULUSOY**
nkara Bykehir Belediyesi, son yllarda Ulus Tarihi Kent Merkezinde geni apl bir yenileme ve dnm hamlesi balatmtr. 2005 ylnn banda, bu alan kapsam iine alan ve daha nce onaylanm bulunan 1/5000 ve 1/1000 lekli tm planlar, yasalar ihlal ederek iptal edilmi ve bu blge, Belediye Meclisinin kararyla Ulus Tarihi ve Kltrel Kentsel Dnm ve Geliim Proje Alan olarak ilan edilmitir. Yasalarn iptaline kar TMMOB ehir Planclar Odas dava amtr ancak bu dava henz srd iin Ulus bu sre iinde planszla ve imarszla terk edilmitir. Bu sre zarfnda Ulus, 5366 Sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun kapsamnda Yenileme Alan ilan edilmi ve Ulus iin plan ve projeler rettirilmeye balanmtr (TMMOB, ehir Planclar Odas, 2006). Bu srete baz gstermelik tantm toplantlar yaplsa da esas olarak Ulusun geleceiyle ilgili tartma, karara ortak olma gibi katlmc srelerden tamamen uzak kalnm ve yakn zamana kadar srece ilikin hibir doyurucu aklama yaplmamtr. Sonunda, Ankara Bykehir Belediyesi, 31.8.2006da kstl bir davetli grubunu ararak zel bir broya hazrlatlm olan Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plannn tantmn yapmtr. Ortaya km olan plann btnsellikten uzak
*Yldz Teknik niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm **zmir Ekonomi niversitesi, Mimarlk Blm

olduu ve noktasal baz projeler ve getirdii ykm kararlaryla Ulusun sosyo-mekansal dokusunu tmyle tahrip edecei ve zaten karmak olan mlkiyet yapsn iyice iin iinden klmaz hale getirecei grlmektedir (TMMOB, ehir Planclar Odas, 2006). Bu plann uygulanmas halinde Ulus, bugne kadar olumu tarihsel ve toplumsal balamndan kopartlarak stanbul kapal ar tr binalarla gzelletirilecek ve sadece orada yaayanlar, esnaf deil ayn zamanda mevcut kullanclarn da dlayarak kentin herhangi bir blgesine dntrecektir. Yerel ynetim dzeyinde bu gelimeler olurken, Merkezi hkmetin de bu ynde eitli tasarruflar bulunmaktadr. Meclise getirilen Kentsel Dnm Kanun Tasars, dnm alanlarnn tespitinin yaplabilmesini kolaylatrmakta ve bir kez bu karar verildiinde uygulama kiilerin hak talep edebilmelerini zorlatrmaktadr. Sonu olarak bu kanunun zellikle gecekondu alanlarnn dnmesine n ayak olaca ve borlandrma nerdii iin de ciddi bir barnma sorununa yol amas beklenmektedir. Bu kanun tekli 5366 Sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun erevesinde belirlenmi yenileme alanlarn da kapsam iine alabilmektedir. Bu hkm ise tarihi sit alanlar iin yeni sorunlar yaratmas olanakl grlmektedir.

* Bu yaz, TMMOB ehir Planclar Odas tarafndan 18 Kasm 2006 tarihinde dzenlenen Kentsel Dnm Sempozyumunda sunulmu bildirinin geniletilmi halidir.

PLANLAMA
2006/2

129

Bu srete aslnda yaplmak istenen bellidir; yllardr Ulusta rant bir trl istenildii kadar artrlamamaktadr ve bu nerilen plan ve projeler, gz kara ykm kararlaryla, Ulusu kullancnn da farkllatrld bir yapya dntrmek istemektedir. Biliyoruz ki bir kente sadece rant gzlyle bakldnda, bu rant artrmann en geerli yolu, o mekan orta ve st gelir gruplarnn talepleri dorultusunda ekillendirmek ve farkl biimlerde tketime sunmaktr. zellikle 1980lerden sonra, dnyann eitli kentlerinde grlen, eski kent paralarnn yeniden tedavle sokulma ve piyasaya arz edilmesi srecinin bir rneini bugn Ulusta grmekteyiz. Batdaki sanayi kentlerinin birou 1970lerden balayarak sanayisizleme olarak adlandrlan bir sreten geerek farkl yollarla yeniden kazanmann yollarn aramaya balamtr; bu yollardan en nemlisi de kentsel turizm olarak ortaya kmaktadr (Trkn, 2004). Bat kentlerindeki dnmler zerinde yaplan aratrmalarn pek ounda, artk 20. yzyln son eyreinden itibaren bu kentlerin ounun retim mekanlar olmaktan tketim mekanlar olmaya doru evrilmekte olduu ve kresel ekonomi iinde servis sektrnn en nemli kazan alann oluturmakta olduundan sz edilmektedir. Bat kentlerinde sunulan hizmetlerin sermaye ve insan ekmede kulland en nemli ara da kentlerin btn olanaklarnn, bu arada gemiinin de yeniden devreye sokularak farkl biimlerde pazarlanr ve dier kentlerle yarr hale getirilmesidir (Fainstein ve Judd, 1999; Harvey, 1987; Zukin, 1991; Sadler, 1993). Ayrca, ktlesel retimin ve sistemin her alanda rettii tek tiplemeye duyulan tepkilerle de birleince zellikle 1970lerden sonra farkllk yceltilen bir deer olarak ortaya kmtr (Jacobs, 1961); snf ii toplumsal katmanlardaki eitlenme, bu gruplarn hem retimde yklendikleri roller hem de tketim kalplar asndan ayrmaya balamas, kent mekannn da buna bal olarak adalar halinde ekillenmesine yol amaktadr. Sanayisizleme tr bir dnm yaamam kentler asndan byle bir modelin anlam ise kentlerde yeni yatrm ve tketim olanaklar yaratmas ve zellikle sanayisi ile ortaya kmayan kentlerde turizmin en nemli kazan kayna haline gelmesidir; dolaysyla, global turizm sektrnn bir paras haline gelerek kentlerin ekiciliinin artrlmasnda ve zenginlemesinde nemli bir ara olarak kullanlmaktadr. Bu modelin farkl dinamiklerle gelimi, birbirinden

farkl ekonomik kaynaklara sahip dnyann deiik kentlerinde yaygn olarak ve bat kalplarna benzer ekillerde retilmesi de, yatrmlarn ve yeni tketim olanaklarnn hem yerli hem yabanc yatrmclar ve tketiciler asndan ekiciliinin artrlmas ve kent topranda oluacak rantn oaltlmas ve yeniden paylalmas anlamna gelmektedir (Trkn, 2004). Kentsel turizmin artan nemini hem talep hem de arz faktrleriyle aklamak mmkndr. Talep tarafndan bakldnda, 1950lerden sonra zellikle gelimi lkelerde giderek genileyen, cretleri artm bir orta-snf oluumundan sz edebiliriz. Profesyonellemi ilerde yksek gelir karlnda alanlar, genel olarak beyaz-yakal olarak adlandrlan kesimler ya da becerili ilerde daha yksek cretlerle istihdam edilen iiler bu genileyen orta-snf oluturmaktadr. Elde edilen kazanmlarla artan bo zaman, ykselen eitim dzeyleri, bo zaman faaliyetlerinin deien anlam, farkl olann kene duyulan istek ve bteden tatile, seyahat etmeye ayrlabilen pay turizm sektrnde talebin artmasna neden olmaktadr. Talebi artran bir baka nemli etmen de kreselleen ekonomi erevesinde artk ilerin dnya leinde rgtlenmesi, bunun ortaya kard toplant, i gezisi, konferans, fuar gibi gerekliliklerin ortaya kmasdr (Beauregard, 1998; MacCannel, 1976). Bunlarn yansra kltrel, akademik, spor etkinliklerinin dnya leinde yaygnlamas pek ok kentsel mekann bu tr faaliyetler iin hazr ve ekici hale getirilmesi abasn gndeme getirmekte, bu tr faaliyetlerin bu yerlerin tantm, pazarlanmas ve yeni gelir getirici yatrmlara n ayak olmas beklenmektedir (Trkn, 2004). Bu balamda Ankarada nce Kale ve yakn evresinin dnm iin aba sarfedilmi ancak bu alann konumu, etrafnda yer alan ekonomik faaliyetler, yaayanlarn ortaya kard toplumsal doku ve mevcut binalarn pek ounun gelir getirici faaliyetlere elvermemesi sonucunda Kale yeterli derecede bir ekim ve talep oluturamamtr. Dolaysyla, bugn yaplmak istenen Ulusun topyekn dntrlerek rantn istenildii kadar artmasna engel tekil eden unsurlarn temizlenmesidir. Dolaysyla, Ulus Tarihi Kent Merkezinde dnlen temizleme ve yenileme tamamlandnda Kale de bu projeye eklenmi bir holuk olarak devreye girecek ve burada bir trl gerekletirilemeyen dnm de tamamlanm olacaktr. Byle bir dnm

PLANLAMA
2006/2

130

iinde nerilen projeler, her nokta iin belirleyici bir neri getirmese de byle bir dnm baladktan sonra her para bir zaman iin ilikisiz bir biimde yanyana dururken, bir zaman sonra bu paralar ortaya km genel eilime ayak uydurur. Dier bir deyile, bir mddet sonra her para biraz birbirine benzer ve standartlar; kimliini ve zgnln kaybeder. Ulusta ortaya kmas beklenen dnm, tad zihniyet asndan dnyann ve Trkiyenin dier kentlerinde gzlenen pek ok rnekle benzerlikler gstermektedir. Bu tr alanlarn dnm srecinde ortaya kan farkllk, balamn oluturan lkeye ya da kente zg koullara gre ortaya kmakla birlikte, temeldeki benzerlikler dikkat ekicidir (TrknErendil ve Ulusoy, 2004). Bu bildiride, Ulus Tarihi Kent Merkezi ve zellikle Kalenin, Ankarann bakent oluundan itibaren ne tr dnmlere urad, kent iinde farkl dnemlerde edindii kimlik, mekansal ve toplumsal dokusunda ortaya kan dnmler incelenecek ve bu dnm, farkl dnemlerdeki ekonomik, politik ve ideolojik ncelikler, bu dnmde belirleyici olmu aktrler ve kurumsal yaplanmalar balamnda ortaya konmaya allacaktr. 1980ler sonrasnda zellike Kale ve yakn evresinin kentsel turizm olanaklar asndan deerlendirilmesi ve bu ynde atlan admlar, sit alanlarnda turizm amal dnmn yaratt sorunlar tartmay elzem hale getirmektedir. Dolaysyla, son olarak da bugn yaanan srete yaplmaya allanlarn, bir kentsel tarihi sit alann korumak ve yaatmak anlamnda ne tr meruiyet problemleri olduu ortaya konulacaktr.

da bu dzenli ziksel mekan organizasyonunun toplumsal dzenin kurulmasnda etkin olaca ve buna uygun davranan bireylerin ortaya kaca varsaylmaktayd. Dolaysyla, bu tr bir mekansal dnme verilen ncelik, gemie ait ve modernleme misyonunu yklenemeyecek kentsel dokularn yklarak ortadan kaldrlmasn da merulatryordu. Bu balamda, planlamaya kentlerin ilevsel kriterlere gre biimlendirilmesi grevi, kentlere de modernite projesinin hedeflerini gerekletirmede arasal bir rol yklenmi oldu. Her ne kadar CIAMn 1933de ortaya koyduu Atina artnda kent planlamasnn tarihi eserlerin tahribine yol amamas koulu n grlyorsa da zellikle ge modernleen lkelerde ve hzl bir kentlemenin yaratt sorunlar karsnda bu art pek ok rnekte gz ard edilebilmekte ve modernizmin meruiyet kalplar dnda tezahr etmektedir (Tekeli, 1987). Trkiyede Cumhuriyetin ilann takip eden ilk dnem, aydnlanma dncesinden kaynaklanan radikal bir modernite projesinin devreye sokulmasyla tanmlanabilir. Mekansal dzenlemenin ilk nemli adm gemiin izlerini tayan stanbul yerine Ankarann 1923 ylnda bakent olarak seilmesi ve bir yaant kalbn oluturmak zere kentin sembolik ve estetik olarak Batda ortaya km planlalama ltleri ve mimari stiller erevesinde yeniden dzenlenmesidir (Tekeli, 1998; 1998; Bozdoan, 2002; Bozdoan ve Kasaba, 1998; Yavuz, 1981). Burada deterministik bir kabul bulunmaktadr: evre deitiinde, bireyin davran da deien evrenin gereklerine uygun olarak biimlenecektir (Kasaba, 1997). Dolaysyla, modern kent arasal bir ilev kazanr ve bu kent modelinin dier kentlerin de dnmn hzlandraca varsaylr (Tekeli, 1998). Trkiyede modernist kent planlamasnn topyekun ve en kapsaml rnei, 1923de Trkiye Cumhuriyetinin bakenti ilan edilen Ankarada yaanmtr. Bu yeni rol yeni resmi kurumlar ve gelien hizmet ilevi nedeniyle artan nfusu barndracak yaplarn inasn ve bakenti simgeleyecek dzenlemeleri gerektirmekteydi. Bakentin planlama ve inas srecinde eski kent dokusunun yeni ihtiyalarn gerektirdii yaplamayla nasl uzlatrlaca en nemli tartma konusu olmutur ve seilen yol, eskinin gz ard edilip dokunulmadan yeni kentin arkasnda fon oluturmasdr. Jansen, plann onand 1932 ylnda bu tavrn imar plan notlarnda yle anlatmtr:

Ulus Tarihi Kent Merkezi ve Kalede Deien Fiziki ve Toplumsal Yap

1923-1980 Dnemi Aydnlanma dncesinden kaynaklanan modernite projesi, ondokuzuncu yzylda, Bat kapitalizminin ve sanayilemenin sunduu olanaklarla pekiirken e zamanl ve birbirini destekleyen unsurlar olarak ulus-devlet oluturma ve kentleme sreleri yaanmaktayd. Modernleme projesi mekan toplumsal dnmn hem ideolojik bir arac hem de ziksel ortam olarak ele almaktadr. Byle bir yaklam sonucunda bir yandan kentler dzgn ileyen, kontroll ve belli noktalara odaklanm grntye kavuturulurken dier yandan

Bakentin planlama ve inas srecinde eski kent dokusunun yeni ihtiyalarn gerektirdii yaplamayla nasl uzlatrlaca en nemli tartma konusu olmutur ve seilen yol, eskinin gz ard edilip dokunulmadan yeni kentin arkasnda fon oluturmasdr.

PLANLAMA
2006/2

131

Yeni ehircilikte yeni ehir ksmlarnn kurulmasn eski ksmn yaylndan tamamen ayrmak lazmdr. Hatta nazari olarak Eski ehir zerine haddi zatnda bir cam levhas kapamaldr. Bu suretle kolaylkla btn gidiat takip edilerek ehri fenalklardan korumak kabil olur. Eski ehre mmkn olduu kadar fazla el srmemek gerektir. Yeni ksmn imarnn tekaml ve terakkisinden sonra eski ksma mnasip bir ekilde dikkatle balamak kabil olur. (Altnda Belediyesi, 1987) Kentin gelimesi gneye doru ynlendirildiinden eski doku zerindeki speklatif bask ksmen engellenmekle birlikte buras ile ilgili temel koruma ve yaatma nerileri gelitirilmediinden bakmszla ve zaman iinde tahribe terk edilmitir. ehrin Kalenin uzanda deil hemen yanna konumlandrlmas Kalenin ifade edildii lde korunmasnda elikiler yaratmtr. Ulusun kentin ana merkezi olarak ortaya k ve bu merkezin etrafnda ve yeni yerleimlere balanan hatlar boyunca younlaan yeni kullanmlar, Kalenin yaknndaki geleneksel merkez zerinde speklatif basklarn olumasna engel olamamtr. 1932-37 yllar arasnda geleneksel dokuda baz plan uygulamalar yapld, blgeyi dier gelime alanlarna balayan akslar ald ve bu nemli akslar zerinde yeni yaplamalar oldu. Kale ve civar dnda, Samanpazar ve Talatpaa Bulvarna kadar uzanan blgeyi iine alan Protokol Blgesi koruma alan ilan edildi. Ancak bu alanla ilgili koruma yntem ve aralar gelitirilemedii iin geleneksel doku kendi kaderine braklm oldu (Kele, 1971; Akura, 1970; Tankut, 1993). te yandan, belediyenin mali gcnn yetersiz olmas nedeniyle plann uygulanan ksmlar daha ok modernite projesinin yklendii misyonu grsel olarak yanstacak yeni mahallelerdir. Dolaysyla tarihi blgelere ynelik kararlar uygulanamad iin tm kenti iine alan planlamann ykc yz pratikte ortaya kmamtr (Tekeli, 1998). Bu gelimelerin sonucunda, Ankarada modern ve geleneksel olmak zere ikili bir doku ortaya kmtr (Trkn ve Ulusoy, 2004). Yerel ynetimin ve devletin snrl kaynaklarnn yeni gelien alanlara kaydrlmas ve zendirilen yeni kent imgesi, nce daha ok baheli evler dzeninde, 1950lerden sonra da kat mlkiyeti yasasyla birlikte younlaan ve modern yaamn

bir sembol olarak sunulan apartman dzeninde oluturulmutur (Tekeli, 1998). Ankarann bakent olarak yeni ilevleri ve bunun gerektirdii ina faaliyetleri ve servis sektrnde hzla artan emek talebi kentin ok hzl nfus artna maruz kalmasna neden olmutur. 1927 ve 1950 yllar arasnda stanbulun nfus art %42, zmirin %48 iken Ankarada %286 dzeyinde bir nfus art yaanmtr (Altaban, 1998). lk olarak ncesu ve Akkprde baraka olarak nitelendirilen gecekondu yapm balamtr. 1935de kentte konut olarak kullanlan 17372 yapnn 937si baraka niteliindedir. Ayn sayma gre konutlarn %91.4 1-2 katl, %1.8i apartman niteliindedir (Trel, 1987). Gecekondularn zellikle Kale civarndaki alanlardan balayarak yaygnlk kazanmas Kale ve evresindeki konut alanlarnn giderek orta ve yksek gelirli gruplar tarafndan terkedilmesine yol at. Bu kiiler ya konutlarn sattlar ya da youn kiralk konut talebini karlamak ve kira gelirlerini artrmak zere konutlar blerek kiraya vermeye baladlar. Birka kiinin veya ailenin yaamas iin blnen ksmlara eklentiler yapmak gerekti. Dolaysyla daha nce avlu olan ksmlar servis alanlarnn eklenmesiyle doldu ve konutlarn birbirleriyle ve sokakla ilikilerinde byk deiimler meydana geldi. Bu durum Kale ve civarndaki konutlarn mimari zelliklerinde ve blgenin dokusunda bozulmalara yol at (Asatekin, 2001). Bunun yansra Ulusta kalaca varsaylan merkezi i alannn devletin eitli kurumlarnn binalarnn, bakanlklarn, niversitelerin, eliliklerin ve ticaretin giderek Shhiyeden balayarak Kzlaya doru kaymas sonucunda Ulus pek ok merkez ilevini yitirmitir. Ulus, 1960 ncesinde Kzlaya oranla be misli fazla iyeri barndrmasna ramen bu tablo yllar iinde Kzlay lehine bir deiim gstermitir. 1970de Ankara Nazm Plan Brosunun tespitlerine gre, Kzlaydaki iyeri says Ulustakilerin yars kadardr ancak istihdam ve ciro deerleri Ulusun 1,5-2 misline ulamaktadr. Dolaysyla, Kzlay 1950lerden itibaren st gelir gruplarna ynelik ticaret ve hizmet ilevleriyle beraber nemli bir merkez olmaya balamtr. 1950lerde Ulustaki ekirdee saplanan Dkap, skitler ve Shhiye uzantlarnda yeni ilevler younlarken, krklar, Samanpazar, Hamamn ve Kale n uzantlar

PLANLAMA
2006/2

132

geleneksel ilevleri barndrmaktadr. 1985de bu merkezlerdeki ilevlerin dalm incelendiinde karar merkezlerinin, prestij ticaret mekanlarnn, ve hizmetlerinin Kzlayda younlat, Ulusda ise dk gelir gruplarnn kullanmna gre ekillenen ve krsal blge niteliindeki ticaret ve hizmet ilevlerinin bulunduu, ayrca bu alann toptan ticaret ve depolama konularnda ihtisaslat gzlenmektedir. Artk bu yllarda Kzlay merkez blgesi faaliyetleri asndan Ulusu gemitir. Dolaysyla Ankarada biri modern, dieri ise daha geleneksel MA ilevlerinde uzmanlam iki merkezli bir yapnn ortaya kt sylenebilir (Bademli, 1987). Byle bir geliim, Kale ve evresinin kullanclarnn giderek farkllamasyla sonulanmtr. Kale civar gecekondularla kuatlrken bir yandan da Kale ii ve civarndaki mahallelerde blnerek kiraya verilen bakm grmeyen konutlarda daha ok kente yeni g eden nfus barnmaktadr. Bu mahalleler oda kiralamaya elverili olduu iin zellikle yalnz g eden erkek nfus tarafndan tercih edilmektedir. Kale iindeki mlklerin el deitirme sreci, tapu kaytlarnn yapld 1932 ylndan itibaren 10 yllk dnemler iinde incelendiinde, her on yllk dnemde mlklerin bete bir ya da altda birinin el deitirdii grlmektedir. En yksek el deitirme oran 1950-59 dneminde yaanmtr (%19.4) (Tablo 1). Bu yllar Kale civarnn prestijini yitirmesiyle birlikte zellikle orta ve st gelir gruplarnca terkedildii dneme rastlamaktadr. Muhtemelen bu dnemde mlkler daha varlkl gmen gruplar veya Kale civarnda iyeri sahibi esnaf tarafndan satn alnmtr. Tapu kaytlarndan elde edilen verilerden, ayn zamanda bu el deitirmenin miras yoluyla mlkiyetin paralanmas veya bir hissedarn mlk satn almas yoluyla deil daha ok aile dndan birilerine satlarak gerekletii saptanmaktadr (mlklerin %74.6s bu ekilde el deitirmitir).

1980 Sonras 1960 ylnda mar ve skan Bakanl bnyesinde kurulan Ankara Metropoliten Alan Nazm Plan brosu 20 yllk bir perspektifle bir Nazm Plan emas gelitirdi. Bu bir yapsal plan niteliinde olmakla birlikte bro hazrlanan Mevzii mar Plan ve mar Plan deiikliklerinde ynlendirici olabildi; ancak, 1982de Nazm Plann yrrle girmesinden sonraki iki yl iinde bronun etkinlii azald ve kapatld. Bu plann baars Ankaray iyi tahlil etmesinde yatmaktadr. Kentin geliimi bat koridoruna ynlendirilmi, Ulus-Kzlay ikilemi, eski Ankarann korunmas konularnda neriler gelitirmitir. 1983 sonrasnda kentsel planlama erevesi deimi, bro Ankara Bykehir Belediyesi bnyesinde kurulan Metropoliten Planlama Dairesine aktarlm, Ankara mar Mdrl de Bykehir Belediyesinin bir dairesi haline gelmitir. mar ve yerel ynetim mevzuatnda yaplan deiiklikler sonucunda belediyelerin yaps deimi ve plan hazrlama, onaylama ve uygulamaya ynelik grev ve yetkileri artmtr. Bykehir Belediyeleri ve ile belediyeleri arasnda yetki ve kaynak paylam konusunda sorunlar bulunmaktadr. Teknik personelin yetersizlii, planlarn ihale yoluyla yaptrlmas ve politik ynelimlerin n plana gemesi kamu yararnn ne kadar gzetildii konusunda kayglara yol amtr (Bademli, 1994). Bunlarn yansra Kltrel ve Doal Varlklarn Korunmas Yasasnn 1983te ilerlik kazanmasyla tarihi bir blgenin tm yap stou, sokak dokusu ve ak alanlaryla bir btn olarak korunmas gndeme geldi; dolaysyla kltrel ve doal miras kavram tarihi ant kavramnn yerini alm oldu.
1982de yrrle giren plann da nerileri dorultusunda Ulus Tarihi Kent Merkezinin ve Kalenin yeniden ele alndn gryoruz; 1986da Ulus tarihi alan iin bir proje yarmas ilan edildi. Bunun hemen ardndan da 1987de Altnda Belediyesi, Kltr ve Turizm Bakanl-

Kale iindeki mlklerin el deitirme sreci, tapu kaytlarnn yapld 1932 ylndan itibaren 10 yllk dnemler iinde incelendiinde, her on yllk dnemde mlklerin bete bir ya da altda birinin el deitirdii grlmektedir.

Tablo 1. 10 yllk dnemler itibariyle mlklerin sat oranlar 1930-1949 16.8 % (*) 1950-1959 19.4 % 1960-1969 18.4 % 1970-1979 15.7 % 1980-1989 16.9 % 1990-1999 12.7 % Total 100 %

PLANLAMA
2006/2

(*) Bu oran 20 yllk bir sreyi kapsamaktadr.

133

 ile ortaklaa Ankara Kalesi Koruma Gelitirme mar Plan Projesi yarmas at. Bu ikinci yarmada ama yle tanmlanmt: Bu yarmann amac Ankara Kalesi ve evresinin bugn ierdii tarihi ve kltrel deerleri ile, geleneksel dokusuyla, turist ekiciliiyle korunmas ve gelitirilmesidir. Bunun iin, teknik ve sosyal altyapnn dzenlenmesi, kent btnyle doru bir balant kurulmas, yaplarn salklatrlmas, bakm ve onarmlar ile bo alanlarn evreye uyumlu olarak deerlendirilmesi gibi hem fiziki hem de sosyal, kltrel, ekonomik dzenlemelerin bir btn iinde ele alnmas gerekmektedir. lkemizin tarihi, mimari ve kltrel deerlerini korumaya ynelik planlarson yllarda nem kazanmaktadr. Oysa sz edilen planlarn uygulamada yeterli dzeye ulat sylenemez. Bu nedenle Kale yarmas ile, uygulama almalarna nclk edecek bir rnek retmek, bu konudaki almalar zendirerek gzel sanatlar tevik etmek amac gdlmektedir (Altnda Belediyesi ve Kltr ve Turizm Bakanl, 1987, s.14). Bu yarmada da aynen Jansenin kazand ilk yarmada olduu gibi farkl bak alarna sahip projeler vard, kimisi buraya mdahelenin snrl olmas gerei zerinde dururken, kimisi de Kalenin her ynyle tasarlanp gece kepenkleri indirilen bir mzeye dntrlmesini nermekteydi. Yarmann sonular 1988de ilan edildi. Kalenin kentle btnletirilmesi amac yarmay kazanan projede tarihi mirasn korunmas ve blgenin canlandrlma arac olarak kafesi, restoran, kltr evi, oteli ve pansiyonuyla tmyle turistik bir alana dntrlmesi eklinde yorumlanmt. Bu eilim dnyada eitli amalara hizmet etmekteydi (Harvey, 1989): Kimliklerini yitirmi ve standartlam kentlerde gemile gelecek arasnda bir sreklilik kurmann arac oldu. zellikle refah devletindeki dzenleme aralarnn esneklemesi sonucunda emei koruyan mekanizmalarn yok olduu bir dnemde, ulusal kimliin glendirilmesine ve umutsuz ve yersiz yurtsuz hisseden insanlar arasnda bir aidiyet duygusu uyandrmaya yarad.
PLANLAMA
2006/2

ekonomik krizine bir zm oluturdu ve baz gruplarn glerini ve rantlarn pekitirmesine yol at. Kentler, yeterince deerlendirilmeyen kaynaklarna yatrm yaparak ya da ekiciliklerini arttrmak zere yeni kimlikler imal ederek hem kresel turizmde kendilerine tanml niler aramaya baladlar hem de kent iinde rantn kaybetmi birtakm potansiyel alanlar yeniden devreye sokularak rantn yeniden datm salanm oldu. Kazanan projeyle ilgili ok farkl evrelerden eletiriler geldi; kimi grlere gre, Kltr Bakanl 1979da ODTye bir koruma projesi yaptrtt, ancak projenin ikinci ksmn ODTye vermedi. 1987de yarma aldnda, 1979daki proje iin yaplan aratrmann sonular yenilenmeden artnamede yer ald; dolaysyla aradaki sekiz yl hesaba katmayan, eksik ve hatal bilgiyle yarmaya klmt. Bir ikinci gr, yarmann sonucunda blgede turizmi ngren ve destekleyen bir projenin kazanm olduunu ne sryordu. Yine bu gre gre, yarma projesinin oluturduu ekim sonucunda metalaan, sahte ve tketime hazr bir durum yaratlmaktadr ve yarmada kazanan projeninkine alternatif olarak, devlet desteiyle ve Kalede yaayanlarn katlmyla gerekletirilecek bir senaryo da nerilebilirdi. Bir nc eletiri projenin Kalede yaayan insanlardan, esnaftan kopuk olmasdr; ayrca koruma anlay bozuk olduu ifade edilmekte ve arkeolojik kalntlarn stnn rtlp stndeki sala yaplarn korunmasn salamann mmkn olmad belirtilmektedir. Kazanan projeyle ilgili eletirilere biz de birtakm eklemelerde bulunabiliriz (Trkn-Erendil ve Ulusoy, 2004): Projede nerildii biimiyle buraya atfedilen roln, buna ulamann aralar tartlmadan istenen sonuca ulamas mmkn deildir; dolaysyla, kendi haline braklm bir dnm, denetlenmemi bir pazar mekanizmasnn kendi kurallar iinde en fazla rant getiren ileve doru evrilecektir. Projede yukardan aaya/tepeden inmeci bir biimde, adeta nfusun tmyle blgeye yatrm yapma hevesi ve gc olan kiilerle yer deitirecei varsaymyla, mevcut nfu-

Yeni yatrm ve tketim alanlar aarak neoliberal politikalar erevesinde 1970lerin

134

sun kapasitelerini ve grlerini gzard eden neriler gelitirildii grlmektedir. Blgeyle ilikisi olan aktrler arasnda, kalenin kaderine dair en az bilgisi olanlarn, kirac ya da mlk sahibi olsun, u anda orada oturanlar olmas ilgintir. Kaleyle ilgili plan kararlarnn gndelik yaam pratiklerinin, buraya zg dinamiklerin ve var olan yap stounun dikkatli zimlemesine dayandrlmad aktr. Yap stou dikkate alndnda, az sayda tarihi deer tayan bina olduu ve yeni kullanmlar iin restore edilenlerin de bunlar olduu gzlemlenmektedir. stelik projede ilevsel dnmler tanmlanrken bunlarn mali kaynaklar ve yap stounun bu yeni ilevlere uyarlanabilme kapasitesi gzard edilmitir. Bu eletiriler erevesinde Kalenin toplumsal dokusunun yllar iinde nasl deitiine ve bugn Kalede yaayanlarn burada yaama nedenlerinden sz edebiliriz. Kalede uzun sredir oturanlarn verdikleri bilgilere gre 1950li yllarda burada yeni gelenlerin oluturduu bir mahalle dayanmas bulunmaktadr. Ancak baz konutlarn burada oturmayan evsahipleri tarafndan bekarlara kiraya verilmesiyle giderek zellikle daha geleneksel aileler asndan sorunlar yaanmasna neden olmutur. 2000 ylnda Kalede yaplan anketler bugnk mlk sahiplerinin Ankaraya bu dnemlerde geldiini ve konutlarn yine bu dnemlerde aldklarn gstermektedir. 40 yldan fazla zamandr Kalede oturanlarn ounun Ankarann yaknndaki ankr, orum gibi illerden geldikleri grlmektedir; ancak bu durum daha sonraki yllarda deimektedir (Tablo 2). 1979 ylnda evsahiplerinin %51.8inin 10 yldan ksa bir sre iinde konutlarn satn aldklar grlr; dier bir deyile 1969-79 yllar arasnda ciddi bir el deitirme sz konusudur. 1979da kiraclarn konutta oturma srelerine bakldnda ise %87.3nn 10

yldan ksa bir sredir bu konutta oturduu grlmektedir; 3 yldan az oturanlarn oran %53.3tr. 2000 ylnda 20 yldan fazla zamandr burada oturanlar toplam nfusun %19.7sini olutururken, son 10 ylda gelenler %48lik bir orana sahiptir. Her iki ylda yaplm anket bulgular Kalede ok ciddi bir nfus deiimi olduunu gstermektedir ancak ayn zamanda da bu deiimin yllar iinde hzn kaybettii grlmektedir. Pekok aratrma Kalenin Ankaraya ilk gelindiinde barnlan bir gei blgesi zellii gsterdiini ve deiimin ok hzl olduunu yanstmaktadr (Kele, 1971; Akura, 1970). Ancak yaptmz aratrma bunun son yllarda deitiini ve burann zellikle Malatyal nfusun younlukla yaad bir mahalle kimlii kazandn gstermektedir. 2000 ylnda Kalede yaayan Malatyallarn %48.1i son 10 yl iinde Kaleye yerlemilerdir. Dier bir hesaba gre de son on yl iinde Kaleye gelenler iinde Malatyallar oran %68.7dir. Bir baka deyile, Kale giderek Malatyallarn ikamet ettii bir mahalle niteliini kazanmtr (Trkn-Erendil ve Ulusoy, 2004). Kaledeki toplumsal dokuyu yanstan dier verileri de u ekilde zetleyebiliriz: kirac olarak oturanlar 1979da %71.5lik bir oran olutururken bu 2000de %64.2dir. 2000de Kalede oturan nfusun gelir durumu incelendiinde ister evsahibi, ister kirac olsun byk bir ounluu dk-gelir grubuna dahildir. Kalabalk aile her iki dnemde de aznlktadr ve bulgular Kalede ekirdek ailenin yaygn olduunu gstermektedir. Kalenin gen bir nfusu, dier bir deyile kente greli olarak yeni getmi ve mekanda devingenlii yksek bir nfusu barndrd aktr (Trkn-Erendil ve Ulusoy, 2004). Kalede oturma nedenlerine bakldnda ise u sonular ortaya kmaktadr. 1979da Kalede oturanlarn buray tercih etme nedenleri arasnda nem srasna gre ucuzluk (%42.7), merkezilik (%30.6) ve akrabalara yaknlk (%18.4) yer almaktadr. Miras nedeniyle burada olanlarn

Tablo 2: Kaleye g edenlerin geldikleri yerler itibaryla dalm Ankara ve ileleri 1979 2000 52.1 34.9 Anad. (Ankara hari) 15.8 13.2 Dou (Malatya hari) 1.8 2.6 Akdeniz 2.2 3.9 G.Dou 1.2 2.6 K.Deniz 4.0 4.6 Malatya 19.0 34.2 Dier 3.9 4.0 TOP. 100 100

PLANLAMA
2006/2

135

Tarihi kentsel alanlarda turizm amal dnmnde ok ciddi sorunlarla karlalmaktadr. Dnyann az ok her kentinde gzlenen eilim, kentlere gemiin izlerinden seilmi bir kimlik imal etmek ve reklamlar yoluyla da bunu dnyaya tantmaktr.

oran ise %4.9dur. 2000 ylnda da durum farkl deildir. Ev sahiplerinin %66.7si parasal nedenlerle burada kaldklarn sylerken ayn zamanda da ayrlma isteklerini ve burada adeta skp kaldklarn ifade etmekteler. Kiraclar, burada oturma nedenlerini ucuzluk (%37.8), iyerine yaknlk (%20.4); ucuzluk ve iyerine yaknlk (%21.4) ve akrabalara yaknlk (%13.3) olarak sralamlardr. Dolaysyla kiraclar asndan daha bilinli ya da zorunluluklarn ortaya kard bir tercih sz konusudur. Bunun yansra 2000 ylnda kiilere Kalenin sevdikleri yanlar sorulduunda hem kirac hem de ev sahipleri asndan burann en iyi yn komuluk ilikileridir (her iki grup iin %42). kinci iyi yn ise evrenin sunduu olanaklardr (kiraclar %24.7, evsahipleri %22.2). Sevmedikleri yanlarna bakldnda ise bunlarn pekok gecekondu blgesinde ifade edilebilecei gibi evre kirlilii ve dzensizlii olduu grlmektedir. Kaleden tanma isteyenlerin oran her iki grup asndan da %50nin altndadr. Kalenin 2000 ylndaki mlkiyet yapsna ve ne kadarnn konut d baka ileve evrildiine bakldnda unlar grlmektedir: Kaledeki mlklerin %58.1inin bir kiiye, %22.9unun iki kiiye ait olduu grlr. ok hisseli bir mlkiyet yaps gzlenmemektedir; bu da miras yoluyla blnen mlklerin ok ksa zaman iinde sata karlmasna ve el deitirmesine baldr. levsel dalm incelendiinde ise 2000 ylnda Kalede mlklerin %83.2sinin konut olarak kullanld, D Kalede bu orann %57.5e dt saptanmtr. D Kalede konut d kullanmlar bilindii gibi artm, 2000de dkkan (%3.9), konut alt ticaret (%7.1), kafe/restoran (%15.9) gibi kullanmlar yaygnlk kazanmtr. Kale ise hala dar gelirlilere ynelik bir konut alan grnm sergilemektedir.

imal ederek hem kresel turizmde kendilerine tanml niler aramaya baladlar hem de kent iinde rantn kaybetmi birtakm potansiyel alanlar yeniden devreye sokularak rantn yeniden datm salanm oldu Kentsel dnm, merkezlerin canlandrlmas, kent iinde tarihi deere sahip ya da konum olarak kent iinde avantaja sahip alanlarn soylulatrlmas veya yenilenmesi, terkedilmi sanayi blgelerinin ve ky alanlarnn farkl ilevlerle yeniden kullanma almas olarak ortaya kmaktadr (Smith, 2002). Ancak bu uygulamalarn ounun altnda tek bir hedef bulunmaktadr: buralar satlacak bir mal haline getirmek ve rantn ykselterek belirli toplumsal kesimlere aktarmak (Hewison, 1987). Her ne kadar bu gelimeler, tarihi kent yaamna dahil etmek ve rmeye terkedilmi alanlar yeniden kazanmak tr sylemler erevesinde kamu yararna dayandrlmaktaysa da, gerekte sz konusu olan, dnyadaki pek ok rnekte grld gibi, rantlar arttrmaktr. Sonu olarak, rasyonalitesi de belirli bir mekan st-gelir gruplarna amaya dayanr. Bu daha ok seilmi bir orta ve st-snf demokrasisi olarak devreye girer ve ok daha az demokratik ancak ok daha elit bir karar retme ve uygulama sreleriyle gerekleir; ounlukla ortaya kan ise gvenlikli ve kentin yoksulluunun dlanabildii ve grnmez klnd adalarn yaratlmasdr. Sonu olarak da kamu tarafndan bu tr projelere aktarlan kaynaklar, toplumun yoksul kesimlerinin ihtiyalarnn karlanmasna ayrlacak paydan kesilerek salanmakta ve bu nceliin meruluu, uzun vadede herkesin yararna olduu iddia edilen kentsel kazanla aklanmaktadr. Ancak rantn dorudan ya da dolayl olarak belirli kesimlere aktarlmas ve kamuya dnmemesi sonucunda, elde edilen kazancn ne kadarnn toplumun ihtiyalarna dnd kukuludur (Trkn, 2004). Tarihi kentsel alanlarda turizm amal dnmnde ok ciddi sorunlarla karlalmaktadr. Dnyann az ok her kentinde gzlenen eilim, kentlere gemiin izlerinden seilmi bir kimlik imal etmek ve reklamlar yoluyla da bunu dnyaya tantmaktr. Yaratlan kent mitleri nedeniyle yalnzca bir imaj ortaya karlmakta ve kentlerin ok kimlikli yaps indirgemeye uramaktadr (Urry, 1990,1995). Bir yerin kltr, o yerin tarihi ve

Sonu Yerine: Turizm Amal Kentsel Dnm ve Meruiyet Problemi

Kentsel turizm ve bununla birlikte ortaya kan byk apl kentsel dnm projeleri pek ok kentte yaanmakta olan ekonomik gerilemeyi tela etmek zere, yeni kent politikas olarak gndeme geldi. Kentler, yeterince deerlendirilmeyen kaynaklarna yatrm yaparak ya da ekiciliklerini arttrmak zere yeni kimlikler

PLANLAMA
2006/2

136

orada yaam olan insanlarla ok yakndan ilikilidir. Ancak bir yerin pazarlanmas srasnda tarihten o gn iin nemli olan hikayeleri seerek tarihi maniple etmek, ayn zamanda da kltr maniple etmek anlamna gelir ve byle bir yaklam tarihte yaanm elikileri ve gerilimleri de gzard eden bir sorumsuzlua yol amaktadr. Byle bir sre iinde tarihin derinlemesine alglanma olana yokolurken, yeniden yaratlan tarih de bir tr kostml bir tiyatro oyununa dnmektedir. Dolaysyla, hangi tarihi korumak zere setiimiz, tarihin ne olduu ve bunu ne amala yaptmz, dier bir deyile otantiklik kavram ile ne kastettiimiz iinde bulunduumuz zaman ve mekann kltrel, politik ve ideolojik balamnda ortaya kmaktadr ve aslnda ok tartmal bir konudur. Bu konu ok nemli olmakla birlikte pratikteki uygulamalarda ok az sz konusu edilmekte ve korunmas gereken alanlar ounlukla ortalama bir turistin taleplerine gre ekillendirilmektedir. Herhangi bir yerde baarl olan bir model, balamdaki farkllklar gzard edilerek, olduu gibi tekrarlanmaktadr (Trkn-Erendil ve Ulusoy, 2002). Bunlarn yansra, kararlarn verilmesi ve uygulamada, katlmclk ve effaflk konusundada nemli sorunlar ortaya kmaktadr. Son yllarda bu konuda yaplan aratrmalar kentsel dnmlerde eitli ortaklklarn, katlm modellerinin ve sreteki tm aktrlerin temsilinin nemini vurgulamaktadr (Ulusoy, 1998a,b). Ancak dnyann farkl kentlerindeki uygulamalarn ounda, aslnda kararlarn, hala tepeden inmeci ve g hiyerarisinde ekonomik ve politik kaynaklara ok daha kolay ulaabilir kesimlerin denetiminde olduu gzlenmektedir; dier bir deyile ittifaklar ve rant blm dnemin hiyerarik olarak gl olanlarnn arasnda olmaktadr; dolaysyla bu uygulamalardan etkilenecek eitli aktrlerin temsili asndan meruluklar sorgulanmaya aktr. Dnmden etkilenecek kesimlerin ve sradan kentlilerin uygulamalardan ounlukla haberi yoktur. Hatta farkl g gruplar arasnda bile bilgi ak yoktur; yaratlan rant farkl mekanizmalarla, belirli bir dnemde bilgiye, ekonomik ve politik gce sahip olanlar tarafndan paylalmaktadr (Swyngedouw, Moulaert, ve Rodriguez, 2002). Tarihi kente dahil etmek ve farkllklar yanyana barndrmak gibi bir misyonu yklenmi gibi grnen ve projeler

balamnda srdrlen bu tr uygulamalar, zellikle g dengelerinin son derece eitsiz olduu durumlarda bu eitsizlii daha da artrmaya doru evrilir ve ortaya kan sonu farkl taraflarn ortak kararlarna ve uzlamasna dayanmad iin de yalnzca belirli gruplarn ksa vadeli karlarnn bir yansmas olarak ortaya kar ve kentin btnlnden koparak adalamasna, mzelemesine ya da baz toplumsal kesimleri dlayc unsurlar olarak ilev grmesine neden olur. Dolaysyla, byle bir dnmn pek ok rnekte ekonomik rasyonelini, koruma baarsn ve etik olarak meruiyetini tartmak gleir (Trkn-Erendil ve Ulusoy, 2002). Ulus Tarihi Kent Merkezi ve Kalede ortaya kan son durum btn bu saydmz nedenlerden dolay ciddi sorunlar iermektedir. Bu alanda dnm tamamen rantn artrlmas hedene kilitlenmi ve en nemli hedeflerden bir olan tarihi dokunun korunmas meselesi gz ard edilmitir. Bunun yan sra, ciddi bir sosyal yap analizi yaplmamakta ve bu alan adeta tarihsiz ve kimliksiz olarak alglanmaktadr; ayn zamanda, belediyenin nerileri hem yaayanlar ve iletme sahiplerinin, hem de mevcut durumda merkezi kullananlarn talep ve beklentilerini gz ard edilmitir. Yeni Kentsel Dnm Yasas da bu erevede deerlendirilmelidir.

Kaynaka
Akura, T., 1970, Ankara, Trkiyenin Bakenti Hakknda Monografik bir Aratrma, Ankara. Altaban, ., 1998, Cumhuriyetin kent planlama politikalar ve Ankara deneyimi, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk iinde, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 41-64. Altnda Belediyesi, 1987, Ankara Kalesi Koruma Gelitirme mar Plan Projesi, Ankara. Asatekin, G., 2001, Ankara Kalesindeki geleneksel konutlarda deiim, Tarih inde Ankara II iinde, ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara, 203-234. Bademli, R., 1987, Ankara Merkezi Alannn Geliimi, Ankara: 1985den 2000e iinde, Bykehir Belediyesi, Ankara, 154-162. Beauregard, R., 1998, Tourism and economic development policy, The Economic Geography of the Tourist Industry iinde, D. Ioannides ve K.G. Debbage (der.), London: Routledge, 220-234.

PLANLAMA
2006/2

137

Bozdoan, S., 2002, Modernizm ve Ulusun nas, stanbul: Metis Yaynlar. Bozdoan, S. ve Kasaba, R., 1998 (der.) Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar Fainstein, S.S. ve Judd, D.R., 1999, Global forces, local strategies, and urban tourism, The Tourist City iinde, D.R. Judd, S.S. Fainstein (der.), Yale University, 1-17. Harvey, D., 1987, Flexible accumulation through urbanization: reflections on post-modernism in the American city, Antipode, 19, 260-86 Harvey, D., 1989, The Postmodern Condition, Basil: Blackwell. Hewison, R., 1987 The Heritage Industry, London: Methuen. Jacobs, J., 1961 The Death and Life of Great American Cities, New York: Vintage Books. Kasaba, R., 1997, Certainties and Modern Ambiguities, Rethinking modernity and the National Identity in Turkey iinde, S. Bozdoan ve R. Kasaba (der.), Seattle, London: University of Washington Press, 15-36. Kele, R., 1971, Eski Ankara, Sevin Matbaas, Ankara. MacCannell, D., 1976, The Tourist: A New Theory of the Leisure Class, New York: Schocken Books. Sadler, D., 1993, Place-marketing, competitive places and the construction of hegemony, Selling Places: The City as Cultural Capital Past and Present iinde, G. Kearns ve C. Philo, Oxford: Pergamon Press, 175-192 Smith, N. 2002, New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy, Antipode, 34, 427-450. Swyngedouw, E., Moulaert, F. ve Rodriguez, A., 2002, Neoliberal Urbanization in Europe: LargeScale Urban Development Projects and the New Urban Policy, Antipode, 34, 542-577. Tankut, G., 1993, Bir Bakentin mar, Ankara: 1929-1939, Ankara: Anahtar Kitaplar.

Tekeli, ., 1987, Kent topranda mlkiyet dalm ve el deitirme sreleri, Ankara: 1985den 2000e iinde, Ankara Bykehir Belediyesi, Ankara, 87-104. Tekeli, ., 1998, Trkiyede Cumhuriyet dneminde kentsel gelime ve kent planlamas, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1-24. Trel, A., 1987, Ankarada konut yapm sreleri, Ankara: 1985den 2000e iinde, Ankara Bykehir Belediyesi, Ankara, 55-64. Trkn, A., 2004, Kentsel Turizm: Yeni bir Kentsel ncelie Doru Almanak 2004, Dnya ve Trkiye Yll iinde, Sosyal Aratrmalar Vakf, stanbul. Trkn-Erendil, A. ve Ulusoy, Z., 2002, The Re-invention of Tradition as an Urban Image, Environment and Planning B-Planning and Design, 29, 655-672. Trkn-Erendil, A. ve Ulusoy, Z., 2004, ronik Karlamalar: Kalenin Kentle ve Kentin Kaleyle ki Karlamas, ehrin Zulas-Ankara Kalesi iinde, stanbul: letiim Yaynlar, 221-286. Ulusoy, Z., 1998a, Housing rehabilitation and its role in neighborhood change: a framework for evaluation, Journal of Architectural and Planning Research, 15:3, 243-257. Ulusoy, Z., 1998b, Conflicting interests in revitalization: changing character of the Ankara Citadel, Shelter and Revitalization of Old and Historic Urban Centers, International Conferenceda sunulan bildiri, Havana, Cuba. Urry, J., 1990, The Tourist Gaze: Leisure and Travel in Contemporary Societies, London: Sage Publications. Urry, J., 1995, Consuming Places, New York: Routhledge. Wright, G., 1991, The Politics of Design in French Colonial Urbanism, Chicago, London: The University of Chicago Press. Yavuz, Y., 1981, Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlk Dnemi, Ankara: ODT. Zukin, S., 1991, Landscapes of Power, Berkeley: John Hopkins University.

PLANLAMA
2006/2

138

Gr
08.11.2006 Gazi niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blmnn Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan 1/5.000 lekli Koruma Amal Nazm mar Plan ile 1/1000 lekli Ankara Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan hakkndaki grleri; 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanuna dayanlarak plan yaptrlmaz. Kanuna gre koruma imar planlarnn deil yap projelerinin yapm mmkndr. Ankara Bykehir Belediyesinin 5366 Sayl Kanun uyarnca hibir lekte imar plan ihale etme yetkisi yoktur. 5366 Sayl Kanun uyarnca Yenileme Alan ilan edilen alanda bulunan tarihi ve kltrel tanmaz varlklar veya yeniden ina edilecek yaplara ait Kanunda belirtilen Yenileme Projelerini hazrlatabilir. Ankara Bykehir Belediyesinin bu alanda Yenileme Projelerini de ihale etme yetkisi yoktur. nk halen Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah Imar Plan geerlidir. Uygulanacak yenileme projelerinde Koruma Imar Plannn esaslari alnarak gerekletirilebilir. 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanuna dayanlarak Ankara Bykehir Belediyesi tarafindan yaptnlan Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan 1/5.000 lekli Koruma Amal Nazm Imar Plan ile 1/1000 lekli Ankara Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan, Ankara Tarihi Kent Merkezinde kapsaml bir kentsel dnm n gormektedir. Ancak yaplan toplantdan ve plan notlarndan anlalaca gibi kentsel dnm, sadece yasa d yada ypranm yaplarn ortadan kaldrlmas ve fziksel olarak yenilenmesi olarak alglanmtr. Salkl bir kentsel dnm, kent btn ierisindeki gereklilikleri plan kararlar zerinden sosyal, ekonomik, ve toplumsal boyutlan gz nne alan, bir yerel kalknma projesi olarak ve rant odakl deil kent ve kamu yarar odakl bir k noktasi ile hayata geirilmesi gerekmektedir. zm gerektiren konular ok boyutlu incelemeler ve farkli disiplinler arasi ibirlii ile gerekletirilmelidir. 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununa gre bu alanda daha nce verilmi sit alan kararlar ve buna uygun yaplm olan Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah mar Plannn yok saylmasi usulen yanl, mevcut yasal ve kurumsal yapy ve ehircilik ilkeleri gz ard eden bir durum ortaya koymaktadir. mar planlarnn stnde olan ve kentsel sit alanlan iin kentlerin st lek planlar uyarnca hazrlanan koruma amal imar planlarn bir yana brakmakta ve kente dair plan gereksinimlerini dlamaktadr. Mevcut koruma amal imar plannn stnl yerine idarenin takdir yetkisi devreye girmitir. Koruma imar plan ad altnda hazrlanan plan koruma imar planlar hazrlamak iin gerekli olan temel analizlerden yoksundur. Yaplan toplantnn ikinci ve sonuncu toplant olmas ve daha nce alnan kararlarn ve bu kararlar dorultusunda yaplan deiikliklerin toplant katlmclarna zetlenmemesi dndrcdr. Disiplinler aras ibirliini gerektiren bylesine toplantlarn azl ve yaplan toplant sonularnn da planlara yansmamas soru iaretleri olumasna neden olmutur.

PLANLAMA
2006/2

139

 zellikle plann temelini oluturan ulam hatlarnn zemin kotunun altna alnmasi karar, Ankara ilinde ilk yerlemelerin olduu tarihi blgedir. Bu nedenle blgede, youn olarak tarihsel deeri olan yap ve alanlar bulunmaktadr. Tarihi yerleme alanna ilikin Roma dnemi yaplama kalntlarnn byk bir blmnn ortaya karlmam olduu grleri dikkate alnmamtr. Plann bu blgeler iin zm nerileri iermemesi uygulama aamasnda byk sorunlarn ortaya kmasna neden olacaktr. Ulam arlkl olan bu planda zellikle zemin altna alnan yaya dolam, toplu tam gzergahlar ve ulam modlar aras gei, durak noktalarnn fiziksel, ekonomik, sosyal, evresel ve psikolojik sonular dnlmemitir. Kentsel ulam gibi kent iin ok nemli olan bir konuda st lek plandan uzak noktasal zmler sorunlarn gelecee aktarlmas demektir. Yaplan plann yetersiz, eksik ve yanl bilgilenme ve analitik ettler ile gerekletirildii grlmektedir. Plan snrlari iinde kalan 1. ve 2. Byk Millet Meclisleri zel statleri gerei AKM (Atatrk Kltr Merkezi) alan olarak tariflenmektedir. Bu alanlarda sahip olduklar zel stat gerei plan yapm kstldr. Ancak, uygularmas dnlen plan bu alanlar iin farkl plan kararlar iermektedir. Bir tek bu rnek bile hazrlanan plann bilimsel yaklamdan uzak olduunun gstergesidir. Uygulama alan ve ngrd kararlar bakmndan incelendiinde uygulama btesi bakmndan gereki grlmemekle birlikte, ehirciliin temel ilkelerinden olan kamu yarar ilkesi gz ard edilmitir. Kentsel yenileme alannda tescilli yaplar dnda yklp yenilenecek ve ilevsizleme ve kntleme diye tanmlanan alanlarda uygulanmas dnlen tek bir yenileme modeli yetersiz kalacaktir. Fonksiyon deiimleri, fiziksel yenilemeler ve rantn oluturaca basklar gz ard edilmitir. Kentsel yenilemenin salt fiziksel bir deiim iermedii, sosyal ve ekonomik sonularnn da olduu dnlmemitir. Bunun nedeni planlamada bilimsel yaklamn eksikliinden ileri gelmektedir. Sonu olarak, 5366 ayl yasaya dayanlarak gerekletirilmek istenilen Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan 1/5.000 lekli Koruma Amal Nazm mar Plan ile 1/1000 lekli Ankara Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan yasal, koruma ilkeleri, ehircilik ilkeleri, katlm, bilimsellik ve en nemlisi kamu yararna aykr en temel unsurlar barndrmaktadr. Bu yaklam planlama btnln bozmaktadr. Mevcut imar plan ve koruma amal imar planlarndan farkl bir sre iermektedir. Uygulanmak istenilen plan ile plan hiyerarisini zedelemektedir. Uygulanmas dnlen plan ile planlamann stnl ve kamu yarar ilkesinin yerine idarenin takdir yetkisi getirilmitir. Koruma planlannn gerektirdii temel analizlerden yoksun yaplama koullar ieren plan koruma ilkelerine aykr dnmleri iermektedir. Cumhuriyet tarihimizin yazlmaya baland ve Cumhuriyet Trkiyesinin bakenti Ankarann Tarihi Kent Merkezi olan Ulusun kimliinin kazandrlmasnda; tamam Seluklu ve Osmanl dnemlerine ait antsal yaplar, erken Cumhuriyet Dnemine ait mimari sluplar ve Ankara tarihi yerleme alannda yaygn olarak bulunan sivil mimarlk rnekleri bu planlama almasnn disiplinler arasi ibirliinin, ok boyutlu ve bilimsel yaklam ile gerekletirilmesi gerektiinin nemini gstermektedir.
PLANLAMA
2006/2

140

28.11.2006 Ankara Tarihi Kent Yenileme Alan Projesi ne ilikin Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Gr T.C. Ankara Bykehir Belediyesi Bakanl mar ve ehircilik Dairesi Bakanlnn M.06.0.ABB.0.13.04.YDU/2006(Dos.1106)/936,1013/9498,9582,10635 sayl ve 17.10.2006 tarihli yazsna cevaben, 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun dorultusunda Ankara Bykehir Belediyesince yrtlmekte olan ve 01.11.2006 tarihinde yaplan toplantda sunulan Ankara Tarihi Kent Yenileme Alan Projesine ilikin Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi olarak grlerimiz unlardr: Plann Dayand Yasal ereveye likin: ODT Mimarlk Fakltesi Dekanlna T.C. Ankara Bykehir Belediyesi Bakanl mar ve ehircilik Dairesi Bakanl tarafndan gnderilen davet yazsnda Ankara Tarihi Kent Yenileme Alan Projesinin 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun dorultusunda yrtlmekte olduu belirtilmektedir. Bununla birlikte, tarafmza iletilen tm dokmanlarda sz konusu alma Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan olarak adlandrlmaktadr. Toplantda yaplan sunuta da plann 5226 sayl Yasa ile deiik 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu erevesinde yapld belirtilmitir. Bu tutarszlk projenin hangi yasal ereveye dayand konusunda belirsiz bir durumu iaret etmektedir. Bu belirsizlik hem planlama srecine, hem de planlama yntem ve ieriine ilikin sorunlar yaratmaktadr. 31 Austos 2006 tarihinde yaplan ilk toplantda katlmclara plan mellifleri tarafndan bitmi bir plan sunulmutur. Katlmc bir sreci ngrmeyen bu yaklam, paydalarn planlama srecine katk ve katlmn engellemektedir. Buna ramen ad geen toplantda katlmclar konuyla ilgili eitli gr ve eletirilerini planlama ekibine iletmilerdir. Belirtilen gr ve eletirilerin plann gelitirilmesi amacyla dikkate alnm olmas ve bu alanda daha nce almalar yrtm kii, kurum ve kurulularla balantya geilmi olmas beklenirken, 17 Ekim 2006 tarihli 2. toplantya davet yazsnn ekinde yer alan dokmanlardan ve 1 Kasm 2006 tarihli toplantda yaplan sunutan btn bunlarn gz ard edildii izlenmektedir. lk toplantdan bu yana, plann eletirilen genel yaklamn ve kapsamn etkilemeyen snrl saydaki biimsel mdahalelerin dnda herhangi bir deiiklik yaplmad grlmektedir. Bu nedenlerle, sadece yasal bir gereklilii yerine getirmek zere usulen yapld anlalan iki toplant da, Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi ve Melliflerine likin Usl ve Esaslara Ait Ynetmelikte yer alan payda toplantlarnn kapsam, ama ve tanmna uymamakta, paydalar gerek anlamda srece katmamaktadr. Planlama Srecine likin: Sz konusu plan, sunuta ve dokmanlarda belirtildii gibi Koruma Amal mar Plan ise, plann 5226 sayl Yasa ile deiik 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlkla-

PLANLAMA
2006/2

141

rn Koruma Kanunu erevesinde hazrlanmas, planlama sreci ve ieriinin ise 25887 say ve 26 Temmuz 2005 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi ve Melliflerine likin Usl ve Esaslara Ait Ynetmelik ve Koruma Amal mar Plan Teknik artnamesine uygun olmas gereklidir. Ad geen yasa, ynetmelik ve ilgili teknik artnamede, plann ihale edilmesinden, plan mellifi ve ekibinde aranacak asgari niteliklere, hazrlama srecinin genel ilkeleri ve ieriinden onaylanmasna ilikin srece, tm aamalar ayrntl ekilde tanmlanmtr. Oysa ki, Bykehir Belediyesi tarafndan fakltemize iletilen belgelerde ve toplantlarda bu plann elde edilmesinde izlenilen ihale sreci, plan mellifi ve ekibinin uzmanlklar ve nitelikleri konusunda hibir bilgi aklanmamtr. Koruma Amal mar Plan Hazrlama Yntemi ve eriine likin: Bu plan nerisi ve ekindeki almalar Koruma Amal mar Plan Teknik artnamesinde tanmlanm olan asgari aratrma konular, sentez ve deerlendirmeler ve kararlar ile ilgili koruma amal plan kapsamna uygun bir ekilde hazrlanmamtr. Teknik artnamede belirtilen aratrmalar, sentez ve deerlendirmelerin byk bir ounluunun bu plan belgesinin retim srecinde yer almad grlmektedir. Yasal belgelerle tanmlanm gerekliliklerin yansra, bilimsel adan da bu byklk ve nemde olan, bylesine farkl dnem katmanlar ieren ve btnl olan bir tarihi evreye ynelik plan kararlarnn ancak ok kapsaml ve ok boyutlu bir yaklamla ve doru veriler kullanlarak oluturulan analiz ve aratrmalara, sentez ve deerlendirmelere dayanmas zorunludur. Byle bir almada, kent leinden, ada, parsel, yap ve mimari elemanlar leine kadar fiziksel evre ayrntsyla incelenmeli, belgelenmeli ve deerlendirilmelidir. Dier taraftan, alanda yaayan ve alan kullananlara ynelik olarak sosyal ve ekonomik yap zerine ok daha kapsaml aratrma ve deerlendirmelerin yaplm olmas gereklidir. Ne var ki, bu alma ile ilgili dokmanlar incelendiinde, analitik aratrmalar ve deerlendirmelerin hem yetersiz olduu hem de yanl veriler ve yorumlar ierdii grlmektedir. Aratrmann yetersizlii, deerlendirmenin yetersiz veriler zerinden gereklemesi plan kararlarna da dorudan yansmaktadr. Bu durumda eksik ve yanl bilgi zerine alnm olan plan kararlarnn salkl olmas da beklenemez. Bykehir Belediyesi tarafndan niversitemize iletilen CDde sadece 20 adet analitik etd bulunmaktadr. Ancak bunlarn ou baka kurumlardan gr ad altnda alnm, fakat gerekte kurumlarn mlkiyetindeki alanlar ayr ayr gsteren paftalar, ASKden alnm su hatlar bilgisi, EGOdan alnm doal gaz hatlar bilgisi, hava fotoraf zerine ilenmi proje alan, eim, eykselti izgileri, jeolojik yap, TAKS ve KAKS analizleri gibi paftalardan olumaktadr. Bu analizlerin birou herhangi bir alandaki bir imar planlama almasnda yer alabilecek olan almalardr; ancak, Koruma Amal mar Planlamas iin yeterli deildir. Bu analizler arasnda koruma kararlar gelitirmek asndan nemli olabilecek olan Bina Yapm Cinsi olarak adlandrlm yapm sistemi ve malzemesine ynelik analiz, Bina Nitelikleri olarak adlandrlm, yapsal durum ve yaplarn gerektirdii mdahale trne ynelik olduu anlalan analiz, tescil durumu ile ilgili pafta ve Kat Adetleri analizi ise tarihi evrenin mevcut zelliklerini anlamakta ve koruma kararlar gelitirmekte yetersizdir, hatta ieriklerinde ok nemli hatalar vardr.

PLANLAMA
2006/2

142

rnein bu etdlerden Bina Nitelikleri olarak adlandrlm olan almada tarihi dokuda yer alan yaplarn neredeyse tamam ar onarm veya yklabilir olarak tanmlanmtr. Sz konusu alandaki tarihi yaplar farkl yapsal durumlarda ve farkl trlerde mdahalelere ihtiya duyan yaplardr. ok az sayda yeni onarm grm yap ve yeni yaplar dnda, tarihi dokuyu oluturan geleneksel yaplarn, ayn ekilde ve ar onarm veya yklabilir olarak tanmlanm olmas ya bu verilerin gereince hassasiyetle toplanmad, ya da bu konuda uzman olmayan bir ekibin almasna dayand sonucunu ortaya koyar ki, her iki durum da ok kayg vericidir. Hepsinden ok daha kayg verici olan ise, bu alanda daha sonra yaplacak mdahaleler iin bilinli art niyetli bir dayanak ve gereke oluturma abas olabileceidir. Bahsedilen bu analiz dndaki analizlerin ise hibiri farkl kltr katmanlarna sahip tarihi bir evreyi anlamak iin elzem olan tarihi geliim, dnemlere gre mekansal yaylm, arkeolojik katmanlar, grsel evresel deerler ve geler, ak-kapal alan ilikileri, ak alan trleri, ak alan kullanmlar, ak alanlara ait zgn elemanlar, yaplarn mimari nitelikleri ve dnemleri, mekansal ve cephe zellikleri, yaplarn zgn nitelikleri ve mimari elemanlar, plan, cephe, mimari eleman tipolojileri, deimilik durumlar, deiimlerin nedenleri ve trleri, mevcut mekan kullanmlar, zgn mekan kullanmlar, yap kullanm younluuna ilikin veriler gibi ok nemli ve mutlaka yaplmas gereken analizleri iermemektedir. Bunlarn yan sra, iletilen dokmanlar arasnda bu analitik etdler zerinden yaplmas gereken deerlendirme ve sentez almalarna da hi rastlanmamaktadr. Btn bunlar olmakszn yaplan bir almann sonucunda bilimsel dayanaklar olan salkl kararlara ulalamaz. lgili ynetmelik ve teknik artnamelerde detayl bir ekilde tanmlanm olan sreci ve gerekli almalar iermeyen byle bir alma Koruma Amal mar Plan olarak deerlendirilemez. Plan Kararlarna likin: Srece ilikin bu sorunlar yannda, plan raporunda nemsendii belirtilmekle birlikte, sonu rnde planla getirilen yeni dzenlemelerle alann arkeolojik, tarihi ve mimari deerlerinin gerektii gibi dikkate alnmad grlmektedir. Analitik etdler ierisinde bu alanda youn bir biimde var olan arkeolojik katmanlara, kentin tarihi geliimine ve bu alanda farkl dnemlere tarihlenen kentsel doku ve kltr varlklarna ilikin hibir almann bulunmamas, planda bu deerleri gz ard eden dzenlemelerin ngrlmesi sonucunu dourmutur. rnein, Ulus Meydanndaki kavan, Atatrk Bulvar ve ankr Caddesi ile Anafartalar Caddesinin bir blmnn tneller halinde yer altna alnmas ile bu alanda youn bir biimde var olduu arkeolojik aratrmalar, kaz ve sondajlar sonucunda bugn artk kesin olarak bilinen arkeolojik katmanlar byk lde tahrip edecektir. Geleneksel kent dokusunu oluturan yaplarn ounluunun analitik etdlerde ar onarm, yklabilir olarak nitelenmesi ve plan kararlarnda bu alanlara ynelik olarak getirilen tevhide ilikin hkm tarihi kentsel doku zelliklerinin ve leinin kaybolabilecei kaygsn dourmaktadr. Benzer ekilde plan kararlar ve raporundan, bu alanda var olan Cumhuriyet dnemi mimari deerlerinin ise yok sayld grlmektedir. zellikle Ulus Meydan ve evrePLANLAMA
2006/2

143

sinde bu plan ile getirilen dzenlemeler, projeleri ulusal mimarlk yarmalar ile elde edilmi ve 20. yzyl modern Trk mimarlnn rnei olan ok sayda mimari eseri tmyle ortadan kaldrmay ngrmektedir. Atatrk Heykeli evresinin Ulus han ile birlikte yarmayla elde edilmi olan kentsel tasarmnn getirilen yeni dzenlemelerle ortadan kaldrlmas da bu kapsamda deerlendirilmelidir. Ayrca bu alanda ngrlen ykmlarla Ulus Meydannn, tarihi evrenin lei ile uyumsuz, tanmsz byk bir boluk haline gelmesi, yeri deitirilen Atatrk Heykelinin ise mekansal balamn yitirerek bu boluk ierisinde kaybolmas kanlmazdr. Sonu olarak, bu plann korumadan ok yenileme ncelikli olduu, bizatihi bu yenileme etkinliini rant retici olarak gren vizyonu snrl ve s bir gre sahip olduu ve tarihi blgedeki yenilemeyi de byk rant getirecei umulan yeni ticaret alanlar ile yaratmay amalad aka grlmektedir. Plann bu snrl vizyonla, arkeolojik katmanlarn, geleneksel kent dokusunu ve Ulusun tarihsel kimliinin en nemli niteliini oluturan erken Cumhuriyet dnemi mimari mirasn oluturan mimari yap, kentsel mekan, evre ve yer zelliklerini de tehdit eden bir belge olduu sylenmelidir. Koruma ile amalanan tarihi alanlarn iinde yaayanlar ile birlikte srdrlebilirliini salamaktr. Bu plann getirdii kararlar yalnzca fiziksel dzenlemeler ve ilev kararlardr. Sosyal yap, yerel sahiplilik, bu alanda oturanlar ve alan kullananlarn srece katlm konular belirsiz braklmtr; plann uygulanmas aamasnda toplumsal yapda ne tr sonular douraca gz ard edilmektedir. Plan raporu ve sunularda plan mellifleri bu alan srarla knt blgesi olarak tanmlamaktadr. Bir kent blgesinin knt blgesi olarak tanmlanabilmesi iin belirli bilimsel ltler bulunmaktadr ve bu tanmlama ancak ayrntl bir sosyolojik aratrma ve analiz sonucunda yaplabilir. Plann hazrlanmas srecinde byle bir almann yaplmad, plan raporunda yer alan sosyo-ekonomik yapya ilikin anket sonularnn bu anlamda yetersiz olduu ve gerekte bu sonularn alann sosyolojik anlamda bir knt blgesi olmaktan uzak olduuna ilikin gstergeler ierdii aka grlmektedir. Ulus tarihi kent merkezi barndrd ekonomik canllk ve ilev eitlilii ile bugn Ankarann en nemli kentsel merkezlerinden biridir. Ulus tarihi kent merkezi ve evresindeki konut alanlarnda greli olarak dk gelirli toplum kesimlerinin oturuyor olmas bu alan hicbir biimde knt blgesi olarak tanmlamaya izin vermez. Koruma amal plann bu alanda oturanlar yerlerinden etmeden yaam koullarn ve kalitesini iyiletirmeye ynelik zm nerileri ve modeller getirmesi gerekir. Bu plan bu ynde hibir neri iermemekte, bunun yerine knt blgesi olarak tanmlad bu alann arlkl olarak bir turizm ve ticaret blgesine dnmn ngrmektedir. Bu alanda bugn oturmakta ve almakta olan toplumsal gruplarn bu srece nasl katlacaklar bir yana, bu dnmden nasl etkilenecekleri de ak deildir. Bu planda ada koruma planlamasnda ok nemli olan toplumsal srdrlebilirlik ilkesi tamamen gzard edilmi grnmektedir. 5226 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun erevesinde kartlan Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi ve Melliflerine likin Usl ve Esaslara Ait Ynetmelikte Koruma Amal mar Planlarnn kapsam, ama ve hedefleri arasnda tanmlanan istihdam ve katma deer yaratan stratejiler, plan uygulama etap ve programlar, finansman ilkeleri ve katlmc alan ynetimi modelleri de bu plann kararlar ierisinde yer almamaktadr.

PLANLAMA
2006/2

144

Plan raporunda, 5366 Sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanunun salad yeni ara ve olanaklara gnderme yaplmakla birlikte, bu aralarn nasl kullanlaca ve srecin ne ekilde yrtlecei aklanmamaktadr. Plann nceki Koruma Amal Planlarla likisi: Yazmalarda Ankara Tarihi Kent Yenileme Alan Projesi, plan dokmanlarnda ise Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan olarak adlandrlan bu plann, kapsad alan ierisinde yer alan alt blgeye ynelik olarak hazrlanm olan plann yerine gemi olduu belirtilmektedir. Bu planlar Ulus Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan, Ankara Kaleii Koruma ve Gelitirme mar Plan ve Ankara Merkez Eski Kent Dokusu Koruma Plandr. Bu planlarn yerine hazrlanan Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan nceki planda gelitirilmi olan ilevsel kararlar yinelemekte ve bu planlarda gelitirilmi olan mekansal dzenlemeleri aynen kullanmaktadr. Toplantlardaki sunularnda plan mellifleri de nceki planlarn kararlarnn % 90 orannda bu planda benimsendiini belirtmilerdir. Bu, yeni plann zellikle koruma konusunda yeni ve farkl dzenlemeler gelitirmedii anlamna gelmekte, bu durumda nceden yrrlkte olan her plann neden iptal edilerek yerlerine yeni bir plan hazrlanmasna gerek grld anlalamamaktadr. te taraftan her bir plann btnl ierisinde getirilmi olan plan kararlarnn btnden soyutlanarak yeni plann ierisine yerletirilmi olmalar kendi ierisinde tutarszlklara neden olmaktadr. Bu plan tarihi kent alanlarnda ilevsel dnm kararlar dnda korumaya ynelik somut bir model getirmemekte, yerine getii belirtilen alt blgeye ilikin mevcut koruma amal imar planlarndan daha gelimi bir planlama yaklam sunmamaktadr. Oysa ki, ODT Mimarlk Fakltesi gretim yesi Prof. Dr. Raci Bademlinin mellifi olduu Ulus Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan, Trkiyede koruma planlamasnda ilk defa yapsal plan yaklamn gelitirmi ve alan btnne ynelik getirdii ana planlama kararlar dorultusunda koruma planlamas kapsamnda proje alanlar uygulamasn gelitirmitir. Hac Bayram Meydan, Keklik Sokak bu dorultuda ayrntda projelendirilerek gerekletirilmitir. Bu projelerin uygulamasnda mlkiyet sorunlar ilk defa katlmc bir yaklamla uzlama yoluyla zlmtr. Bu plann yerine geen yeni plann ise ilevsel dnm kararlar dnda uygulamaya ynelik gelitirdii yeni bir katlm ve finansman modeli bulunmamaktadr. Ulus Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plannn Ankara Byk ehir Belediye Meclisinin 14.02.2005 tarihli 210 sayl karar ile iptal edildii bildirilmekte ve iptal gerekesi olarak kamuya maliyeti gsterilmektedir. Oysa kamu yararn ncelikli olarak gzeten bu plan, proje alanlar belirleyerek uygulamada etaplama getirmekte ve mlkiyet sahiplerinin katlm ile uzlama yoluyla kamuya maliyeti snrl tutmaktayd. Buna karlk, Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan adyla hazrlanan yeni plan hibir etaplama modeli getirmemekte, tarihi kent merkezinde ok sayda kent adasnn toplulatrlarak zerindeki yaplarn ykmn ngrmekte, ekonomik mrn tamamlamam olan bu yaplarn ykm ile lke ekonomisine zarar verilecei dnlmemektedir.

PLANLAMA
2006/2

145

nceki Plan ve Proje Melliflerinin Telif Haklarna likin Sorunlar: Ulus Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan, 1986 ylnda alm olan yarma sonucunda birincilii alan, ODT Mimarlk Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Raci Bademlinin ynetiminde, Fakltemiz ehir ve Blge Planlama ve Mimarlk Blmlerinden gretim elemanlarndan oluan planlama ve tasarm ekibinin youn ve zverili almalar ile Orta Dou Teknik niversitesi tarafndan hazrlanmtr. Prof. Dr. Raci Bademlinin vefat sonrasnda plann melliflii planlama ekibinde bandan beri yer alm olan Do. Dr. Baykan Gnay tarafndan stlenilmitir. Fakltemiz retim yeleri tarafndan gelitirilen bu plann iptal gerekeleri tarafmzca hakl bulunmamaktadr. (Do. Dr. Baykan Gnayn konuyla ilgili Mimarlk Fakltesi Dekanlna iletmi olduu deerlendirme raporu ektedir.) Tzel kiilik olarak Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesinin ve kiisel olarak ODT Mimarlk Fakltesi gretim yelerinin Ulus Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan zerinde ve bu alanda uygulanm olan kentsel tasarm ve mimari projeler zelinde olumu ok sayda telif hakk bulunmaktadr. Bunun yansra, Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan adl yeni plann plan raporunun incelenmesinden, bu raporda nceki plan raporlarndan ve zellikle Ulus Tarihi Kent Merkezi Kentsel Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plan aratrma raporlarndan byk lde yararlanld ve rapor yazmnda gzetilmesi gereken yararlanlan kaynaklara referans verme kurallarna uyulmakszn Fakltemiz retim yeleri tarafndan hazrlanm bulunan aratrma raporlarndan dorudan aktarmalar yapld saptanmtr. Bu aka intihaldir ve fikri mlkiyet haklarnn ak bir ihlalidir. Sonu: T.C. Ankara Bykehir Belediyesi Bakanl mar ve ehircilik Dairesi Bakanlnn 17.10.2006 tarihli yazsyla tarafmzdan gr talep ettii Ankara Tarihi Kent Yenileme Alan Projesi ya da plan dokmanlarnda adlandrld ekliyle Ankara Tarihi Kent Merkezi Yenileme Alan Koruma Amal Uygulama mar Plannn hangi yasal ereveye dayandnn belirsiz olduu, izlenen sre Koruma Amal mar Plan hazrlama srelerine uymad, analitik etdlerinin yetersiz olduu, sentez ve deerlendirme almasnn bulunmad ve plan kararlarnn doru veri ve deerlendirmeler zerine dayanmad sonucuna varlmtr. Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi olarak, Ankarann kentsel geliimi, planlamas ve kent meknlarnn dzenlenmesinin bakente yakan ada planlama ilkeleri ve tasarm anlayna uygun olarak gerekletirilmesi bizi en st dzeyde ilgilendirmektedir. Her zaman olduu gibi, gerek kurumsal, gerekse yelerimiz arasnda bulunan uzmanlar yoluyla, bakent Ankarann planlanmasnda, tarihi kent dokusu ve kltr varlklarnn korunmasnda, kent meknlarnn dzenlenmesinde kurumumuza den sorumluluu yerine getirmeye hazr olduumuzu, Ankarann sorunlar zerine dnmeyi ve dndklerimizi kamuoyu ve isteyen kurumlarla paylamay srdreceimizi belirtiriz. Sayglarmzla.
PLANLAMA
2006/2

146

Kentsel Dnm Projeleri: Adanadaki Uygulamalar

M. Alim OPUROLU
lkemizdeki gecekondu olgusu zerine 1977 ylnda ngilterede yksek lisans tezi hazrlarken, kentlemenin bu nemli sorununa ynelik olarak ynetimin gsterdii tepkileri srasyla inkar, grmezden geli, aresiz kabul ve suluya af eklinde gruplandrma yapmtm1. Bu tutumlara bal olarak benimsenen yaklamlar ve nerilen zmler de aadaki ekilde gerekleiyordu: 1. Ykm-zellikle byk kentlerin eperlerinde hazine ya da bakasnn arazisini igal ile dzensiz ekilde yaplm gecekondularn zabta eliyle ykm. 2. nleme-Polisiye tedbirler sonu vermeyince, ilgili grubun zgn sosyal ve ekonomik koullarnn gz ard edilerek kentin merkezi alanlarnda sahibi eliyle, kk bir nve ile balayp sre iinde gelien organik yaplanmaya alternatif olarak hedef gruba kent eperlerinde hazrlanan Gecekondu nleme Blgelerinde bitmi konut sunulmas. 3. Ynlendirme-Gecekondu olgusunun dayand baz zelliklerin kabul ile benzer ekilde sahibi eliyle (self-help) yaplamann bu kez ynetimlerin uygun grd alanlarda, ksmi planlama-projelendirme erevesinde gerekletirmek zere marl Altyapl Arsalar hazrlanarak potansiyel gecekonduculara sunulmas.

ehir Plancs

4. Islah-lk iki yntemin gecekondulama basksnn bykl karsnda yetersiz kallar ve gecekondularn tm byk kentlerdeki konut stoku iinde en byk pay oluturmas zerine periyodik olarak ve her defasnda son kez hatrlatmas ile karlan imar aflarna dayanarak mevcut gecekondu alanlarnn islahnn amalanmas. O gnden bugne bu yntemlerin drd de lkemiz kentlerinde merkezi ve yerel ynetimler eliyle, eitli projeler kapsamnda uygulandlar. Her bir uygulama farkl baar dzeyine ulamakla birlikte, lkemizde gecekondulama ya da imarsz yaplamann boyutlar ve bu oluumu tetikleyen etmenlerin gc nedeniyle sorunun btn iindeki paylar yine de greli dzeyde kald. Benzer ekilde ayn yntemler bu yaznn konusu Adanada da uygulamaya sokulmu ve zellikle 1980lerden sonra kentte gecekondulamaya kar hatr saylr bir aba sarfedilmitir. Bir blmne benim de planc olarak katlm bu srete islah ve ynlendirme yaplarak dk gelirli gruplarn yerleim alanlarna imar getirilmeye allmtr. Bu abalar kentin farkl blgeleri yannda zellikle, kentin kuzeyinde Kentsel Gelime Alan olarak seilerek kamulatrlm geni alanda uygulanmtr. Aksi takdirde barnma sorununu gecekondu eklinde zmlemek durumunda kalacak dar gelirli gruplar iin bu blgede bele-

opurolu A., Gecekondusation Process in Turkey: The Case of Ankara (Trkiyede Gecekondulama Sreci: Ankara rnei), Oxford Polytechnic, (Baslmam yksek lisans tezi), Oxford, ngiltere, 1977

PLANLAMA
2006/2

147

lkemizde son gnlerde gndemi youn olarak igal eden kentsel dnm niyetlerinin kentlerimizin imarsz blgelerinin zmne ynelik nemli bir imar hareketi olarak gndeme getirildii grlmektedir.

diye ve kooperatifler eliyle gerekletirilen dk maliyetli toplu konutlarn inas ve kendi evini yapmay tercih edenler iin imarl-altyapl arsalarn temini gerekletirilmitir. Bu uygulamalar kentin toplam konut stoku iinde ok dk olan imarl konut payn grece dengelemitir. rnekleri bugn kentte kooperatifler eliyle gereklemi olan 100. Yl ve retmen Konutlar, Belediye (tarafndan kurulmu anonim irket) eliyle yaplam Belediye Evleri ve 2000 Evler evresinde grlmektedir. marl-altyapl arsa stnde kendi evini yapma uygulamas da anlan mahalleler ile btnleik olarak gelimitir. Bunun yannda, Adanada uygulanan gecekondu slah projeleri, seilen alanlara dk hedefli imar planlarnn hazrlanmas, eksik olan kentsel ziki altyapnn salanmas ile minimum standartlarda donatmn kazandrlmas ve hisseli mlkiyetten bireysel tapuya geiin gereklemesiyle sonulanmtr. Tm bu abalar kentte imarsz konut gelimesinin hzn ancak ksmen kesebilmitir. marsz konut gelimeleri kentin eperlerinde, biraz da ynetimler arasndaki yetki karmaasndan faydalanarak srerken, artk kent iinde kalm olan eski gecekondu blgelerindeki konut stoku sat ve kiralama yntemiyle kente yeni gelen gruplar barndrmaya balamtr. Anlan yksek lisans tezinde, Trkiyedeki gecekondu olgusunun krdan kente g etmi aileler asndan incelenmesi ile; genellikle kamu ya da bakasnn arazisi stnde tek bir odann inas ile balayan bir sre olduu ve zaman iinde aile ekonomisinin kente gsterdii uyum paralelinde gelierek kalclat eklinde bir deerlendirme yaplmt. Biraz da zorlama bir iyimserlikle bu srecin ucunun kapal olmad ve belli bir olgunlama dzeyine ulaldnda ailenin islah, kooperatifleme, dk maliyetli toplu konut uygulamalar vb. yntemler desteinde imarl evreye geii ile sonulanaca ne srlmt. Bu tr sre sonuna dier bir rnek olarak gecekondu sorununun boyutlar karsnda ihmal edilebilir lekte kalmakla birlikte bir ynteme daha deinilmiti. Gecekondu olgusu karsnda ynetimlerin bir tepkisi olmaktan ok piyasa koullar iinde kendiliinden bir gelime olan ve zellikle Ankaradaki Dikmen, Sokullu ve

veler gibi mahallelerde gzlenen gelimelere dayanarak sz edilen bu yntem: 5. Dnm-Kentlerin byme yn altnda kalan gecekondu blgelerinde yap-satlar eliyle yaanan bir dnm srecinde imarsz konutun imarl haline gelmesi olarak zetlenmitir. Sadece imarsz konutun veya parselin mlkiyetine sahip olan ailenin imarszdan imarl konut ve evreye geiini salayan bu srecin bireysel nitelikte olup kitlesel olamayaca, gecekondunun kendi dinamikleriyle ilgili olmayp d etmenlerden kaynakland, dolaysyla gecekondulama srecine karlk bir k yolu ya da alternatif olarak deerlendirilmesine olanak olmad tezde belirtilmiti. Yaklak 30 yl sonra, lkemizde son gnlerde gndemi youn olarak igal eden kentsel dnm niyetlerinin bu konuda tam da aksi bir gr savunduu ve kentlerimizin imarsz blgelerinin zmne ynelik nemli bir imar hareketi olarak gndeme getirildii grlmektedir.

Kentsel Dnm Yaklam

Ne basnda ne de yetkililer tarafndan belirtilmemekle birlikte, Ankaradaki Dikmen Vadisi uygulamasnn bu yaklama dayanak oluturduu sezilmektedir. Yllarca kent merkezine ok yakn bir konumda olmasna ramen ksmen gecekondular tarafndan igal altnda olan, ksmen de sel yata olarak bo bekleyen bu kymetli alan 1990l yllarda belediye tarafndan iddial bir proje halinde ele alnm ve daha tamamlanmadan baars belediye ynetimine yakn evrelerce abartlmaya balanmtr. Uygulama, znde evredeki imar haklar ile orantsz ykseklikte verilmi younluk ve yaplama koullar desteinde ina edilen bir yksek kpr ile iki kenarndaki kulelerin ierdii ultra-lks konut stoku paralelinde eski sel yata ve evresindeki yamalarda yaratlan yeil alan ve rekreasyon tesislerinden olumaktadr. Daha nce ayn alanda yerleik olan gecekondulardan haksahibi olan aileler ise yamalarda hzl inaa yntemleri ve daha kalitesiz malzeme ile gerekletirilmi dk maliyetli bloklara yerletirilmitir. Dikmen Vadisi rneinin, hem eski gecekondular yerine getirdii modern grnml apartman

PLANLAMA
2006/2

148

bloklar, hem de ortasnda yaratlan geni yeil alanlar ve hepsinden nemlisi sata sunulan bol miktardaki lks daireler ve iyerlerinin uygulaycya getirdii akal kaynak nedenleriyle yetkililer nezdinde zendirici olduu anlalmaktadr. Ek olarak, bu trden proje uygulamalar dolaysyla inaat piyasasna gelecek olan canllk da yneticilerin nemsedii bir frsattr. Bu senaryodan ilham aldn dndmz ve gnmzde byk umutlar balanan yaklamda ise; kentlerin merkezi blgelerinde bulunan ypranm yap stoklarnn ayn yntemle yenilenmesi arzulanmaktadr. Kentsel Dnm uygulamasnn amac Toplu Konut daresi (TOK) Bakan tarafndan kaleme alnan bir yaynda u ekilde aklanmaktadr2: Zamanla niteliini kaybeden, ziksel ve evresel ynlerden bozulmu ve khnelemi, sosyal ve ekonomik adan dlanmlkla kar karya olan kentsel alanlarn belli sosyal ve ekonomik programlarla yenilenerek/dntrlerek kente kazandrlmas. Grld zere, kentte dnm iin seilecek alanlar imarsz niteliiyle snrl olmayp kent merkezindeki eski ve ypranm kent dokular da kapsama alnabilmektedir. Ancak yine de balca hedef sorunun byk boyutu nedeniyle kentlerdeki imarsz blgeler olacaktr. Bu durum ayn kaynak ve sayfada kentsel dnm projelerinin olas uygulama alanlar saylrken de belirtilmi ve kentsel dnm projeleri ile yaanabilir planl kentlerin yaratlmas genel hede ile birlikte; (1) kaak yaplam alanlarn yasal ve kabul edilir standartlarda konutlara dntrlmesi hede ilk srada belirtilmi bulunmaktadr.

Hazrlanan kanun tasars incelendiinde; ierdii Belirlenen alan snrlar iindeki tm tanmazlar, bu Kanunun yrrle girdii tarihten nce mevzuata uygun olarak yaplm ve onaylanm herhangi bir lek ve trdeki imar plan kapsamnda kalsalar dahi, bu Kanuna gre yaplacak hkmlere tabi olurlar (madde 2) ve Bu kanun kapsamnda yer alan blgelerde, zel ve genel kanunlarn bu Kanuna aykr hkmleri uygulanmaz (madde 6) gibi maddelerle uygulamada eitli stnlkler elde edilmesinin amaland grlmektedir. Bu kolaylk ve ayrcalklarn salt imar ve ilgili dier mevzuatn snrlamalarndan kurtulmak ile snrl olmad tasardaki kentsel

Yasal ereve
Kentsel dnm konusunda bugn iin eldeki tek yasal belge Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu olup spesifik ve greli olarak daha dar bir alan ile net tanmlanm hedeflere gre hazrlanm bulunmaktadr. Daha yaygn uygulama amacyla hazrlanan Kentsel Dnm ve Geliim Kanunu tasars ise henz yasalama srecini tamamlayamam ve Resmi Gazetede yaynlanmam durumdadr.

Bayraktar, E. Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ekonomik Aratrmalar Merkez Yaynlar, Ankara 2006, sayfa 235

PLANLAMA
2006/2

149

dnm ve geliim alanlarndaki uygulamalar her trl vergi, resim, har ve cretlerden mstesnadr(madde 3) ifadesinden anlalmaktadr. Anlan yasa henz tasar halindeyken, yaklamn ekicilii nedeniyle byk kentlerin ounda uygulamalar balatlm bulunmaktadr. Uygulamaya sokulan kentsel dnm almalarnn yasal dayana imdilik mevcut belediye, imar ve toplu konut yasalar ile ilgili dier mevzuat olmaktadr. Bu durum; seilmi proje alanlarna ayrcalkl imar haklar verilmesi, ayn alanda artan nfusa yeterli olacak donatm alanlar salanmas, Bykehir ve ile belediyeleri arasndaki ortak alma pratikleri, plan deiiklikleri iin ask ve itiraz sresi vb. imar mevzuat prosedrleri konularnda eitli zorluklar yaratmaktadr. Kentsel dnm projelerinin pf noktalarna bakldnda nemli zelliin ne kt grlmektedir: Uygulamann kentte bu tr bir dnm ihtiyacn duyan alanlar btnne oranla daha dar bir alanda gndeme getirilmesi, Seilen alana evresi ve kent btnne verilmi olanlara kyasla ayrcalkl imar haklar, younluk ve yaplama esaslar getirilmesi, Bu yntemle alanda mteahhitler eliyle yaplamann zendirici hale getirilmesi. Kentlerde bylesi ayrcalkl uygulamalarn hem de eitli prosedr engellerine taklmadan hzl bir ekilde gerekletirebilmesi iin uygulama kolaylklar getiren bir yasal dayanaa ihtiya duyulmas beklenen bir durumdur.

1. Seyhan lesi Fatih Mahallesi: 9.6 ha geniliinde alan seilmi olup bu alanda mevcut bamsz birim says 310 olarak tespit edilmitir. Ayrca, toplu konut uygulamas iin yaklak 3 ha geniliinde alan seilmitir. Seilen alan 1960l yllarn sonunda ve o dnemde kentin eperinde yer alm olarak her hangi bir planlamaya dayanmadan, hisseli olarak blnm parseller zerinde ve sahipleri eliyle ina edilmi yaplar iermektedir. Aradan geen srede kentin genilemesi sonucu bugn artk merkezi konumda kalm, yaplar kendi iinde gelierek 2, 3 ve 4 katl duruma gelmi, ana cadde stnde yer alanlarn alt katlar konut d kullanma dnm ve mahalle olarak eitli fiziki altyap ile donat tesislerine sahip olmutur. Buna karlk gerek yaplar gerekse de evre dzensiz grnm korumaktadr. Proje alan, kent merkezine yaknl ve ina edilmekte olan rayl sistemin bir istasyonunun inas nedeniyle imarl yaplamann basks altndadr. Ancak alandaki mlkiyet yapsnn arlkl olarak hisseli tapu eklinde olmas piyasa eliyle yenilenmesine engel oluturmaktadr. 2. Seyhan ilesi Gl Mahallesi: 14 ha geniliindeki alan seilmitir. Bu alanda mevcut bamsz birim says n inceleme sonunda 216 olarak tespit edilmitir. Kentsel Dnm iin seilen bu ikinci blge, 1980li yllarn sonunda bir blm hazine mlkiyeti zerinde ve baraj glnn ky kenar izgisini ihlal ederek yaplm kaak yaplardan olumaktadr. Proje konusu alan, Adanadaki dier imarsz alanlara oranla daha yeni olmas nedeniyle konut ve evre olarak zaman iinde elde olunan gelimelerin ouna sahip deildir. Bunun yannda kent merkezine uzak konumda olmakla birlikte sunduu manzara ve mikroklima avantajlar nedeniyle kentsel rantn olduka yksek olduu alan olarak son yllarda lks konut ve dinlenme tesislerinin en ok talep ettikleri yerdir. 3. Yreir lesi Sinanpaa Mahallesi: 3 etapta uygulama yaplmak zere toplam 13 ha geniliinde bir alan seilmi olup bu alanda mevcut bamsz birim says 453 olarak tespit edilmitir.

Anlan yasa henz tasar halindeyken, yaklamn ekicilii nedeniyle byk kentlerin ounda uygulamalar balatlm bulunmaktadr.

Adanadaki Durum
Adana Bykehir Belediyesi Meclisi kentsel dnm konusunu 2006 yl ilk aylarnda grerek kentte bu amala uygulama yaplmak zere eitli alanlar belirlemitir. Daha sonra bunlar arasnda ncelik sralamas yaplarak ilk etapta kentsel dnm projesi hazrlanacak 3 alan seilmitir. Proje uygulamasnda Toplu Konut daresi (TOK)nin nansman ve teknik desteini salamak amacyla Bykehir Belediyesi ile TOK arasnda seilen 3 alan iin ayr ayr protokoller imzalanmtr. Bu erevede Adanada Kentsel Yenileme (Gecekondu Dnm) Projesi uygulanmak zere seilen alanlar:

PLANLAMA
2006/2

150

Seilen alan yine ounlukla 1960l yllarda, Seyhan Nehri gibi bir gelime eiinin kar tarafndaki konumu nedeniyle greli olarak ulam zor bir konumda, imarsz ve hisseli olarak blnm parseller zerinde, sahipleri tarafndan kk bir nve ile balayp zaman iinde genilemi ve st katlar km yaplar iermektedir. Proje alannda bugn artk yaplar ortalama 3 ve 4 katl duruma gelmi, byk bir blmnn alt katlar konut d kullanma dnm ve mahallede eitli ziki altyap ile donat tesisleri var olmutur. Buna karlk yaplar ve evre dzensiz grnmdedir. Hisseli tapu sorunu bu alanda zlm ve 1990l yllarda uygulanan gecekondu islah almas sonucunda bireysel tapulara geilmitir. Seilen alan, bugn kentin Yreir ilesinin Merkezi Alan (MA) olmaya aday bir konumundadr. Yakn gemite gerekletirilen geni ulam akslar, parklar ve katl kavak gibi altyap yatrmlar, eitli kamu kurumlar yannda lks otel vb. tesislerin yerseimi nedenleriyle zerindeki yenileme basksnn artt hissedilmektedir. Buna karlk, alanda mlkiyetin ok kk paralara blnm olmas kendiliinden bir yenilenmeyi geciktirmektedir.

Belirlenen ibirlii esaslarnca, Belediye seilen proje alanlarnda mlkiyetlerin kamulatrma, becayi, vb. yntemlerle devir alnmas, alann hazrlanmas, yap ve bitki rtsnden temizlenmesi gibi ilerden sorumlu olacak, TOK ise arazideki hazine mlkiyetindeki arazilerin belediyeye devri, alanda yaplacak kentsel tasarm, ina edilecek konutlarn mimari ve mhendislik projelendirilmesi ve inaatndan sorumlu olacaktr. Ayrca, Belediye seilen alanlarda haksahibi olacak vatandalarn geici iskan, ziki kentsel altyap temini ile TOKnin ihtiya duyaca imar plan deiikliini yapmay da yklenmitir. Kentsel dnm projesinin z, alanda mevcut konutlardan daha fazla birim (konut ve iyeri) ina ederek proje kapsamnda hak sahibi olanlara datldktan sonra kalan birimlerin sat deerinin proje uygulamasnn tamamn nanse edecek boyutta olmas olarak grlmektedir. Bu amaca ulalabilmesi iin alma alanndaki imar haklarnn daha ncesine ve evresine oranla ykseltilesi tek are olarak grlmektedir. Ayrca, byk boyutlu uygulama ve toplu retimin getirecei lek ekonomilerinden yararlanlmas da mit edilmektedir.

PLANLAMA
2006/2

151

lkede uygulamaya balanm ve Adana iin rnek alnan alalar incelendiinde bu zibilitenin aadaki ekilde gerekletii grlmektedir. Proje kapsamnda ina edilecek konut ve iyeri birimleri toplam saysndan: 1. X sayda birim halen alanda yerleik olup yaplacak haksahiplii deerlendirme almas sonucunda haksahibi olacak hanehalklarna tahsis edilecektir. Bu tahsis srecinde ailenin uygulama ncesinde sahip olduu gayrimenkul ile uygulama srecinde ina edilecek konutlarn piyasa deerleri arasnda karlatrma yaplaca ve hesaplanan ilavenin iade ya da borlanma ile zmlenecei anlalmaktadr. 2. Y sayda birim ise alanda kamulatrma, stndeki yap ile bitki rtsnden temizleyerek arazi hazrlama, planlanan yaplama uyarnca fiziki kentsel altyap temini ile haksahibi olacak hanehalklarnn geici barnmas ve imar plan deiiklii gibi harcamalar yapmas ngrlen belediyenin bu masraflarna karlk olarak Bykehir Belediyesine verilecektir. 3. Z sayda birim ise proje kapsamnda kentsel tasarm, mimari ve mhendislik projelerinin hazrlanmas giderleri ile bizzat inaat ileri harcamalarna karlk olarak TOKnin olacaktr. Grlecei zere proje kapsamnda ina edilecek konut ve iyerlerinin toplam says en az X + Y + Z olmak durumundadr. Kaba bir hesapla, alma alannda mevcut birim saysnn en az 3 kat sayda birim ina edilerek younluk 3 katna karlacaktr.

bilgi formu, izimler ve fotoraflar ile kayt altna alnmas gerekletirilmitir. Halen derlenen bilgilerin elektronik ortama aktarlmas ve veri taban oluturulmas faaliyetleri devam etmektedir. Ayrca proje kapsamnda gayrimenkul maliklerinin haksahiplii durumunu netletirmek ve her bir gayrimenkuln piyasa deerinin Belediye ve TOK tarafndan birlikte kurulacak komisyon tarafndan deerlendirilmesi amacyla ayrntl dosyalar hazrlanmaktadr. Dier taraftan seilen alanlarda yaplacak inaatlara hazrlk olarak gerekli zemin etdlerinin yaplmas da sonulanmak zeredir. Balangta hazrlanan program uyarnca projenin bundan sonraki balca etaplar yledir: Haksahiplii listesinin kesinletirilmesi, Alanda yerleik nfus ile proje ertesi iin ngrlen vizyon erevesinde hedef mteri profilinin izilerek proje kapsamnda yaratlacak kentsel evre, konut ve iyeri birimlerinin tasarlanmas, ayrntl kentsel tasarm, mimari, mhendislik ve peyzaj projelerinin hazrlanmas, Haksahiplerinden proje kapsamnda yaplan uygulamalar iin muvafakatlerinin alnmas, Proje alannda haksahiplerine tahsis edilecek konutlarn says ve bedeli yannda; belediyeler ile TOKnin masraflarna karlk alacaklar ve projenin oto-finansman iin retilmesi gerekli konut ve iyeri birimlerinin nitelik ve niceliinin, buradan hareketle fizibilitesinin hesaplanmasn ieren en uygun dnm uygulama modelinin kurgulanmas, Seilmi alanlarda hedeflenen sayda konut ve iyeri ina edilebilmesi iin ilgili alanlara ait yrrlkteki imar planlarnda gerekli deiikliklerin gerekletirilmesi, Haksahipleri ile proje ncesi mlklerinin deeri ve proje kapsamnda ina edilen konut maliyetlerinden hareketle her bir haksahibi iin ayr mahsuplama plannn hazrlanmas. Maliklerden konut talep etmeyen, haksahibi olamayan, olduu halde ilave ykmllklerini yerine getiremeyen kiilerin gayrimenkullerinin bedellerinin satn alma, kamulatrma vb. yntemlerle denmesi ya da kentin dier blgelerinde uygun seenekler sunularak zmlenmesi

Uygulama Yntemi
Adanada proje almalarnn zel sektre ihale edilmesi yerine belediye ve itiraki irketlerin uzman personeli eliyle emaneten elde edilmesi yoluna gidilmi ve 2006 yl Haziran ay banda almalara balanlmtr. 2006 yl Austos sonu itibariyle almalarn ilk etabn oluturan mevcut durumun tespiti almas tamamlanmtr. Bu kapsamda, bedel takdiri ve haksahiplii almasna taban oluturmak zere alandaki her trl yap ve bitki rtsnn ayrntl envanterinin hazrlanmas, alma alanndaki mevcut konut ve iyerlerinin tek tek ziyaret edilerek durumun

PLANLAMA
2006/2

152

 Proje alannda inaatlarn TOK tarafndan hazrlanm ve Bykehir Belediyesi tarafndan da uygun grlm kentsel tasarm ile mimari ve mhendislik projeleri erevesinde ina edilmesi. Adana Bykehir Belediyesi, proje uygulamasna kolaylk salamak ve Kentsel Dnm projesi uygulanan alanlarda yaayan haksahiplerinin iskan iin alternatifleri artrmak zere yine TOK ile ibirlii ierisinde kentin deiik blgelerinde farkl gelir gruplar iin eitli toplu konut uygulamalarna gemi bulunmaktadr. Bu toplu konutlarn kentin imarsz blgelerinde yerlemi ailelerin salkl konuta geileri iin ek bir frsat olaca dnlmektedir. Adanada 3 mahallede uygulamaya sokulan kentsel dnm projesinin bir ilk adm olup uygulama srecinde elde edilecek deneyim erevesinde yntemin daha da gelitirilerek gelecekte kentte benzer sorunlar yaayan dier imarsz mahallelerde tekrarnn amaland anlalmaktadr.

igali ve derme atma yaplamann getirdii niteliksiz grnmle bu srecin n tkanmakta ya da gecikmektedir. Seilen alanlardaki hazine ve kamu mlkiyetindeki alanlarnn varl da balangta proje uygulamasna destek olacak bir olgu olarak deerlendirilmi olmaldr. Proje alannda yaamakta olan nfusun proje kapsamnda ina edilecek konutlara yerletirilmesi hedeflenmektedir. Bu amala; alma programnda yer alan haksahiplii esaslarnn belirlenmesi, uygulama modeli oluturulmas ile her bir haksahibi iin ayr mahsuplama ve borlandrma plan hazrlanmas gibi etaplardaki almalarn nemi artmaktadr. almalarn bugnk balang aamasnda, proje alanlarda yerleik ailelerden mlk sahibi olanlarn byk blmnn ina edilecek konutlara haksahibi olabilecei tahmin edilmektedir. Uygulamann bu yndeki baars ilerleyen aylarda ortaya kacak ve benzer projelerin gelecekte kentte ayn sorunlar yaayan dier imarsz mahallelerde tekrarlanabilirliine zemin oluturacaktr. Bunun yannda, mevcut 3-4 katl gecekondusu karlnda teklif edilen imarl konutu yeterli bulmayan, ya da gerekli ilave deme iin borlandrma plann kabul etmeyen ailelerin ikna edilmesinin g olaca da bugnden tahmin edilmektedir. Adanadaki kentsel dnm uygulamasnda seilmi alanlarda kent merkezinin genileme taleplerine yant veren; ada, imarl ve salam konut ve iyerlerinin inasnn baar ile gerekletirilecei bugnden bellidir. Bugnden grlemeyen ise, halen szkonusu alanlarda yaamakta olan ailelerden ne kadarnn proje ertesinde de alanda iskannn salanabileceidir. Bu nedenle bu kentsel dnm almalar hakknda gerek deerlendirme en erken bir yl sonra yaplabilecek gibi grnmektedir.

Deerlendirme
Adanada Kentsel Dnm Projesi balatlan alanlara bakldnda her nn de ok dikkatle seildii grlmektedir. Bunlardan; Fatih ve Sinanpaadaki proje alanlar kentin merkez fonksiyonlarnn genileme basksnn en youn olarak yaand yerler iken mevcut mlkiyet deseni ve yap stoku bu tr bir ilev deiikliini gletirmektedir. Bu nedenle; imarl, daha dzgn, salkl ve depreme dayankl konutlar ile konut d merkezi ilevlerin yer alaca trde bir kentsel dnm iin Adanada en uygun alanlar olarak deerlendirilebilir. Dier uygulama alan olan Gl Mahallesi ise konumundan gelen avantajlar nedeniyle kentte yksek gelirli grubun barnma ve rekreatif amalar iin youn talep ettii bir blgedir. Buna karlk ierdii mevcut mlkiyet, hazine arazilerinin

PLANLAMA
2006/2

153

brahim Gndodu, stanbul, 2006

PLANLAMA
2006/2

154

Bir Kentsel Yenileme Deneyimi: Barselona(*)

Yaln DEMRTA** - smet ESGN***

arselona, merkezinde 1.578.000 kiilik bir nfusu barndran, ancak, ile belediyeler ve dier bal blgeler ile birlikte Metropoliten Alan nfusu 4 milyona yaklaan; toplam nfusu 43.975.375 olan spanyann, Madridden (3.099.800) sonra ikinci byk kentidir ve ayn

** ehir Plancs *** ehir Plancs

zamanda Katalonya yar zerk ynetiminin bakentidir. Barselona, M.. 200 yllarnda bir Roma Kolonisi olarak kurulmutur. Kurulduu dnemde ve takip eden yllarda henz ekonomik ve siyasi olarak nemli bir kent olarak grlmeyen Barselona (o

Antik dnemde Barselona (Kaynak: http://www.hwy290.com/barcpictures.html)

* Bu yaz, 2005 yl Temmuz aynda, ODT Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blmnn dzenlemi olduu teknik gezi srasnda elde edilen bilgiler, yz yze grmeler, ve yerinde yaplan sunulardan elde edilen veriler dorultusunda kaleme alnmtr. Grsel materyaller yazarlarn kendi kiisel arivlerinden salanmtr.

PLANLAMA
2006/2

155

dnemdeki ad Barcino) daha sonraki yllarda, Vizigotlarn, sonrasnda Mslmanlarn (Endls) egemenlii altna girmitir. M.S. 801 ylna kadar devam eden Endls egemenlii Frenk saldrlaryla sonlanmtr. Kent, 12. yzyldan itibaren ekonomik olarak ykselmi ve zenginlemitir. Barselona (Katalanlar) 14. yzyl balarnda bir dnem bamsz olarak ynetilmi olmasna ramen, 15.yzyldan itibaren spanyann bir eyaleti olmutur. Ancak, spanya Krallnn politikalar nedeniyle, spanyann gelime olanaklarndan yeterince yararlanamam bir kent olmutur.

kurarak hem kenti gzetleme altnda tutmu, hem de dardan gelebilecek saldrlar takip etmitir. Bu dnemde, kentte Katalanca konuulmas yasaklanm, Katalan niversiteleri kapatlm ve bunun gibi kltrel yaama birok yasak uygulanmtr. O dnemde kentin surlar dnda geliimi kesinlikle yasaktr. Bu, bir yandan kenti d saldrlardan daha rahat koruyabilmek iin, dier yandan da (belki de bundan da nemlisi) halk denetim altnda tutmak iindi. Surlarn dndaki alanda, tarm bile yaptrlmam, tamamen bo alan olarak tutulmutur. Surlarn iine skp kalm olan kentin sanayi ve ticari geliimi; Amerika ile olan ticaretin artmas ve endstri devriminin spanyaya ilk olarak Barselonada balam olmas nedeniyle, bu yllarda ivme kazanmtr. Bu gelime, artan nfusun kentsel ihtiyalar yan sra, zellikle kt alan iinde kalmann yaratt sorunlar da beraberinde getirmitir. Nfus art o yllarda olduka hzl gereklemitir. 1800 ylnda nfusu 115.000 olan kentin 1900 ylndaki nfusu 500.000e ulamtr.

Kentsel Yenileme htiyacnn Ortaya k

Barselona, kuruluundan beri sregelen istilalardan bir trl kurtulamamtr. Bu sebeple, kent, sk sk surlarla evrilerek korunmutur. Kent surlarnn yapm Roma dneminde balam, kent bydke yeni surlar yaplmtr (13. yzylda, kent toplam 5.000 metre sur ile evrilidir). Ancak zellikle V. Philip, hem kenti denetlemek iin, hem de d saldrlara koruyabilmek iin 1714 ylnda kenti ok sk surlarla evirmitir. Ayrca iki noktaya da gl kaleler (Ciutadella)

PLANLAMA
2006/2
1853 ylnda yarma ile elde edilen kent plan (Kaynak: Kiisel belgelem, 2005)

156

Ayrca, kentte ak alan diye bir kavram neredeyse yoktur. Artan nfus ve sosyal knt (fuhuun hzla art, hrszlk, gasp, cinayet, tecavz vakalarndaki art vb.) ve benzeri sorunlarn yaratt basklarn sonucu olarak, 1850li yllarda, yeni bir kent plan yaplmas ve yeni yerleim alanlar almasna ynelik bir planlama yarmas dzenlenmitir. Bu yarma sonucunda, Katalan bir inaat mhendisi olan Cerdaya 1853 ylnda yaptrlan plan, bugnk Barselonann temel yapsn oluturan bir plan olmutur. Sz konusu plan ile, kentin surlar yklarak, kent bo alanlara doru gelitirilmitir. zleyen dnemlerde nfus art ise hzlanarak srmtr. 1900de 500.000 olan nfus 1930a gelindiinde 1.000.000a yaklamtr. Gnmzde Barselona, endstriyel rnlerin ihracat ve gelimi teknolojisi ile Madrid ve Valenciay geride brakarak, spanyann kresel lekteki yarmac tek kenti olma zelliini elinde tutmaktadr. Diktatr Franco dneminin dlanm ve gelimesi engellenmi Katalan bakenti Barselona, 1975te Franco ynetiminin devre d kalmasyla birlikte yeni teknolojik devrim hareketine dahil olabilmek iin byk bir mcadele iine girmitir. Doal eiklerle snrlanm olmasndan dolay yeni geliim alanlar yaratamayan Barselona kenti iin kentsel dnm kanlmaz bir planlama arac olarak gndeme gelmitir. 1976 ylnda Metropoliten Alan Planlama almas ile kentsel dnm almalar balatlm, ziksel-sosyal-ekonomik yaklamlarla kentin dnm problemi btncl bir anlayla ele alnmtr.

Dnm almas yaplan blgelerden biri, kentin en eski yerleiminin olduu blgedir. Bu blge 4 mahalleden olumaktadr. El-Raval (ounlukla yoksul, gmen ve mlteci gruplarnn barnd merkezin knt blgesi) Bari Gothic (Katedral, kilise, mzel gibi antsal yaplar ile tarihi, sanatsal ve kltrel birok eserin younlat merkez) Antik yerleim Blgesi (Roma ve Ortaa dnemi izlerini tayan blge) Barcelonetta (eski -antik- limann bulunduu blge) Projenin uygulamasna 1988 ylnda balanmtr. Uygulamann baarl olabilmesi iin, bir zel irket kurulmutur. Sz konusu irketin, projeyi faydal yrtmesi iin, 14 yl sonunda projenin tamalanmas planlanarak, irketin 14.yl sonunda feshedilecei batan belirtilmitir. Proje ile; ok kt durumda olan yaplar tespit edilerek yklm ve bu yaplarda yaayanlar iin, ynetim (belediye veya zerk ynetim) yeni konutlar ina etmitir. Uygulama ncesinde, bu blgelerde ak alan bulunmamaktayd. Sadece ak alan, nefes alma alanlar yaratabilmek iin baz yaplar yerlerine yenisi yaplmamak zere yklmtr. Blgede meydan bulunmadndan dnm projesinde meydan yaratlmas nemli kentsel tasarm projeleri olarak ele alnmtr. Sosyal donat alanlar yaratlmtr. Toplum merkezleri, sosyal mekanlar, yallar evi, renci yurtlar, ktphaneler, salk merkezleri vb. kurulmutur. Otopark problemi yeralt otoparklar yoluyla zlmtr (ancak blge, tm kentten nfus eken bir blge olduu iin bu otoparklarn yeterli olduunu sylemek zordur. Altyap, tm elektrik, su ve gaz tesisatlarnn dzenlenmesi gerekli olduundan yenilenerek modernletirilmitir. Alanda yaayan ve dnmden en ok etkilenecek, bask altndaki yoksul ev sahiplerinin alan terk edip; alann el deitirmesine engel
PLANLAMA
2006/2

Kentsel Dnm Projesinin Kapsam

1800l yllarn rettii kentsel mekanlar, gnmzde ypranm ve sorunlu alanlar halini almtr. szkonusu blgelerin yenileme ihtiyac kanlmaz olarak ortaya kmtr. Kentin (kentin blgelerinin) yenilenmesinde, parac yaklamlarn benimsendii sreler hzla terk edilerek giderek btn denetleme hedefleri ortaya konurken, yerel otoritelerin kararl tavr, srece hz kazandrmtr. Bu planlama almalarnda tarihsel deerler duyarllkla korunmutur. Ayrca, kent merkezinde bir knt yaanmamas iin, eitli merkez faaliyetleri de korunmutur.

1976 ylnda Metropoliten Alan Planlama almas ile kentsel dnm almalar balatlm, fizikselsosyalekonomik yaklamlarla kentin dnm problemi btncl bir anlayla ele alnmtr.

157

olmak ve snflarn bir arada yaamasn salamak iin toplumsal rehabilitasyon birimi kurulmutur.

Proje Kapsamnda Ele Alnan Planlama ve Tasarm Blgeleri

El-raval ve Barri Gothic Blgesi Antik kent merkezinin gneyinde ve kurumu bir dere yata iken yaya yolu olarak tasarlanan, kentin en turistik yaya yollarndan biri olan Ramblann (Las Ramblas) gney-bat ynnde kalan El-Raval blgesi, kirletici sanayilerin bulunduu bir blgedir. Kent, sur eperinde yer alan ve endstriyel devrim sresince yksek ii bloklarnn ve fabrikalarn yer setii ve 1850de surlarn yklmasyla beraber Ildefons Cerdnn kent plann blgelemelerinden biri olan lEixamplein uyguland ilk alanlardan biri olmutur.
Ksmen knt alan halindeki eski gotik kent merkezinde ve El-Raval blgesinde gvenlik problemleri ve merkezin terk edilmesiyle blgeye yerleen mltecilerin yaratt eitli problemlerinin artmas, kentsel yaam kalitesinin, sosyokltrel ve ak alan etkinliklerinin azalmas gibi problemler yaanmtr. ada Sanatlar Mzesinin yapm, merkeze canllk kazandrp, beraberinde yeni kullanmlar tetiklemi olmas ile kent merkezini kentlilere geri kazandrmtr. Bata parac grnen bu sre, El-Raval blgesindeki halkn katlmnn salanmas ve blgede yaayanlarn alan terk etmelerine yol

aacak srelerin nlenmesi gibi projelerle kullanclarn grne sunularak, zerinde tartlm ve blgede yaayanlara yenilemeyi tevik edici maddi destekler salanarak btncl bir yapya brnmtr. Blgede, Rambla del Raval caddesinin almas, ada Sanatlar Mzesinin yapm ve Barselona ve Ramon Llull niversitelerinin baz blmlerinin bu blgede almas ile blge oklu kltrel canlln yaatabilmitir. Kltr-sanat faaliyetlerinin geliminin yansra, bu blgenin sosyal ve eitim alanlar ile yaanabilir bir blge olmas salanmtr.

Antik Yerleim Blgesi Barselonann iyi korunmu antik merkezinde, Ortaa yaplarnn altnda, Avrupann en byk Roma dnemi yer alt arkeolojik alanlar izlenebilmektedir. Ortaa kenti altndaki bu alan, eski bir kentsel merkezin gnmz kent dokusu ierisinde kaybolmadan kalabildii ve tairhsel sreklilii okutabildii iin olduka arpc bir rnektir. Bu alan gnmzde dar sokaklar, ve kk meydanlar ile ok etkileyici bir kentsel peyzaj oluturmaktadr.
Eski Gotik Merkezin tarihsellii, katmanl yaps; Roma ve Ortaa dnemi alanlar zel proje ve mimar mdahale ve yntemlerle kentliye ve ziyaretilere almtr. Kent merkezinde balatlan bu mdahale ve yenileme hareketleri, mevcut metropoliten plann yenilemesi hede erevesinde, kentin dier dnm alanlarnn da retilmesini tevik etmitir.

El-Ravalda dnm uygulama almas. Solda iyiletirme yaplm doku, sada ise kullanm karar deitirilmi alana ilikin dnm uygulama almas. (Kaynak: Kiisel belgelem, 2005)

Barcelonetta Eski liman blgesinde yeni mimari yaplarla, restoran, bar, mze, sergi alanlar gibi merkeze canllk kazandracak kullanmlar getirilmi, ky boyunca yaklak 5 kmlik srekli bir yaya dolam alan kazandrlmtr.
1976 ylnda balatlan metropoliten plan almalarnda ncelik merkezin yenilenmesi iken, son 20 yl iinde iki nemli etkinlie; 1992 Olimpiyat Oyunlarna ve Dnya Kent Forumu IIye (2004) ev sahiplii yapan kent, kendini dnyaya ama ans bularak Bat Avrupadaki dier kentlerden olduka farkl bir dnm yaamaya balamtr.

PLANLAMA
2006/2

158

Bu olana iyi deerlendiren ve yeterli rgtlenme kapasitesi ile, gelimi alt-st yaps ile, canl ve yaanabilir kentsel mekanlar ile kendini tantan kent, bu erevede sadece altyap yenilemesi ve kenti kyya amakla kalmayp, yeni kent modellemesini dier kentsel alanlarnda da srdrmtr. Bu alanlarda da tekil dnmler deil, kentin biimi ve yapsn vurgulayacak btnsel dnmler hedeflenmitir. Kentle iliki kuramayan ve kentlinin dar kmasyla ken kent merkezinin yenilenme hareketine ek olarak, Olimpiyat projeleri erevesinde de hz kazanan kynn kentle btnlemesini ve kamusal mekan retimini ana hedef koyan projeler retilmitir. Bu projelerden biri de; eski retim alanlarnn bulunduu ve giderek yeni biliim ve iletiim teknolojilerinin ve irketlerinin merkezine dnen Poblenou blgesinde gelitirilen 22@ isimli projedir.

22@ Proje Alan. (Kaynak: Alanda sunulan hava fotoraf grnts, 2005)

22@ Projesi-Poble Nou Kentin kuzey dou eper kys da dahil olmak zere Diagonal Mar ile balayp, Forum alan ile sonlanan ve 22@ olarak adlandrlan proje alan, younlukla retim alanlarnn bulunduu Poblenou blgesinde bulunmaktadr. spanyann ve Barselonann 19. yzyldaki sanayileme srecinde en byk katky sunan Poblenou blgesi, Barselonann lider konumunu korumas ve yeni teknolojileri kent yaamna ve ekonomisine katabilmesi iin stratejik neme sahip bir blgesi olarak nerilmektedir.
Biliim sektrndeki uzmanlama srelerini hzlandrmak ve sektrn geliimini tevik etmek iin, ekonomik ve teknoloji platformu olarak Poblenouda yenileme hareketi balatlmtr. Bunun iin metropoliten blge plannda byk deiikliklere gidilen Barselonada, kentin tmne mdahaleden ok, farkl mdahale alanlar yaratlarak, belirli gelime ynlerinin, stratejik alanlarn dnmnden ve yine mevcut dokudaki tek bir yapdan hareketle btne yaylacak bir dnm yaklam benimsenmitir. Sanayi alanlarnda, yeni retim etkinliklerinin desteklenmesi; eitim, aratrma-gelitirme ve yine gelimi kentsel servislerin, yeni konut sunumunun gereklemesi hedeflenmitir. Yeni planda ngrlen deiimler, endstriyel alanlarn yenilenmesini vurgularken, yeni retim

srelerinin ve zel kentsel koullarn tannmasn da gerektiriyordu. Bu balamda Poblenou bu dnm mmkn klacak mevcut retim rgtlenmesi, endstriyel deneyimleri, eriilebilir konumu ve merkezilii gibi ok sayda potansiyeli iermektedir. Plan, yalnzca bir planlama deneyimi olmann tesine geerek, pilot projelerin uygulanmas ve tantm etkinlikleriyle, katlm srelerinin kent btnnde, tabandan tavana yaylmasn salamay baarmtr. Plan ayrca alandaki ziksel dnmn ne olacana ve aralarna (rnein zel gelitirilmi yeni Altyap Plan) ilikin stratejik admlar da iermektedir.

Poblenouda gerekletirilmi bir konut projesi. Cerda Planndaki dokunun gncel yorumu. (Kaynak: Kiisel belgelem, 2005)

PLANLAMA
2006/2

159

Metropoliten Plann erevesini, Poblenoudaki retim alanlarn ve bu alanlarn 22@ blgesi olarak dnrken etkinlik eitliini koruyan, konut kullanmn destekleyen bir yapda dnmesini ilke edinmitir. Byk bir kamu katlm ile onaylanarak deien plan, ncelikle 26 neri projenin kamu incelemesinden sonra seilmitir. Seilen proje, 20 gn iinde Belediye Bakan tarafndan kabul edilerek onaylanmtr. Planlama srelerinde kurumlar, sanayi ve ekonomi evrelerindeki birok mesleki uzmandan danmanlk hizmetleri alnmtr ve altaylar dzenlenmitir. Ayrca kent planclar ve mimarlarn katklar ile yeni plann teknik ksmlar Planlama Servisleri Birimi ats altnda gerekletirilmitir.
Poblenou blgesinde srdrlen dnm almasna bir rnek. Kullanmlar, konut, os, otel ve ticaret olarak belirlenmitir. (Kaynak: Kiisel belgelem, 2005)

kurgulanarak, konut gibi ncelikli kullanmlarn korunmas ekilde yenilenmesi planlanmtr. 22@ Projesi, Barselona kent merkezine olduka yakn eski sanayi alanlarn ieren Poblenoudaki 200 hektarlk alanda bir dnm nermektedir. 22@ blgesinin, bilgi ve iletiim teknolojilerine dayal yeni ekonomik aktivite blgesine dnmesini amalayan proje, ncelikle altyapnn salklatrlmasn hedeflemitir. st yapda os ve ticari kullanmlarn biliim younluklu aktivitelere ayrlmas planlanan ve yaklak 3 milyon m2lik bir alanda gereklemesi tasarlanan proje alan olarak seilen Poblenou, kentin dousundaki stratejik konumu ve kkl yerleim dokusuna sahip olmas nedenleriyle, alanda ok kapsaml bir kentsel dnm hareketinin balatlmasna zemin hazrlamtr. Proje, eski sanayi alanlarnn temizlenmesiyle elde edilecek yaklak 3.200.000 mlik alanda 100.000 ile 300.000 arasnda yeni i alanlar yaratarak, blgedeki i hacmini %4 den %15lere karmay hedeflemitir. Proje hedefleri arasnda, yeni i alanlar yaratc ve istihdam salayc sektrleri hareketlendirmenin yan sra, sosyal altyapnn iyiletirilmesi ve kaliteli/yaanabilir kentsel mekanlar yaratlmas ve Poblenoudaki kullanmlarn (zellikle yeni teknoloji tabanl kullanmlarn) bu yeni aktivitelerin merkezinde ve blgenin kentsel kalitesinin iyiletirilmesinde etkili olmas da yer almaktadr.

Geleneksel planlama stratejisi, baskn faaliyetinin sanayi retimi olduuna dayanrken; yeni strateji, geleneksel endstriyel retim modelinden yeni teknoloji tabanl retim biimlerine geii vurgulamaktadr. Ayrca, Poblenoudaki 22@ blgesi yeni teknolojik ilikiler erevesinde yeniden

Plann Temel lkeleri

Merkezilik (centrality) Aktivite odaklar Esneklik Eitim ve yenilik merkezleri Gelimi altyap sunumu Yeni konut sunumu ekim noktalar yaratlmas

Kullanmlarn Dzenlenmesi
ncelikle 22@ blgesini endstriyel nitelikli bir blgeden ayran zellik, kullanmlardaki eitlilik ve desteklenen yeni faaliyetlerin yapsdr. Yeni faaliyetleri tanmlarken btncl bir liste karmak olduka g iken, bir teknik heyetin kurulmas nerisi getirilerek; blgedeki

PLANLAMA
2006/2

160

bilirkiilerden oluan bu heyet ile kullanmlarn listelenmesi, ynlendirilmesi ve deerlendirilmesi gerekletirilmitir. Genel l Plan deiikliklerindeki mdahale dzeyleri, zel Reform Planlar ile denetlenmitir. zellikle ncelikli 6 alann dntrlmesi karar, blgenin ziksel dnmnn yeni yapsal elemanlarnn yaratlmasn planlamas ve blgenin yapsn belirlemesinde nemli bir rol oynam ve zel Planlar ve kamu giriimleri ile desteklenerek ivme kazandrlmtr. Yine bu planla, zel planlarn hangi parametrelerle ve hangi koullarda (her zel eylem alannn dzenlenmesini belirlerken) denetlenmesi gerektii belirlenmitir. zel Planlar ile salklatrma, mevcut sanayi yaplarnn konuta dntrlmesi gibi projeler retilmitir.

Poblenounun zellikle hassas blgeleri olarak geen bu alanlarn dnmde itici g olmalar beklenmektedir. Ama kentsel yaama uyum salayabilecek ve varolan yok etmeyecek bir dnmn btncl bir sistem iinde tm blge iinde uygulanmasn salamaktr. Plan, dnmn hedef ve ilkelerine ters dmeyecek ekilde ve sektrn dnmne uyum salayabilecek durumdaki mevcut endstriyel yap ve kurumlarn varln benimsenmektedir. Blgenin btnyle ekil deiimini hedeflememekle beraber, plan modernizasyonu ve yeni teknolojilerin gereklerine cevap verecek, merkezi konumu nedeniyle artk geleneksel retim yntemlerinin deimesini salayacak bir dnmn erevesi oluturulmutur. Plan ierisinde yaplan tm mdahaleler iki byk dare emas ile belirlenmitir. Bunlardan altyap sunumunun kendi geliim projeleri ve mali aralar ile zel altyap plan ile salanmas; bir dieri de tm mdahalelerin plana uygunluunu salayacak bir zel emaya ilikindir. Plan, aktiviteler serisinin, ekonomik gerekliklere uyarlanmas srecinde, Danma Komitesinin katlmn bir kout olarak grmekte ve bu komitenin yeterli birikimi olan kiilerden olumas gerektiini vurgulamaktadr. Ayrca, bu srelerin dnm hareketini kontrol etmeyle edeer grlebilecek zel planlar aracl ile salanacan belirtmitir. Plan ile salanan dnm potansiyeli ele alndnda hi phe yok ki yerel otoritenin etkinlik ilkelerini ve srecin kamu katlmndaki etkinliini garantileyecek aralar oluturmalar ve kullanmalar, dnm baarl klan en byk admlar olmutur.

Finansman ve rgtlenme
Gayrimenkul sektrnn de benimsedii 22@ projesini oluturan 45 ana projeden 33 zel sektr destei ile kabul edilirken, i dnyasndaki 100 den fazla rma (%88i biliim sektr ile ilgili) yeni os binalarn bu alanda semeyi tercih ederek, projenin ekonomik gerekleebilirliini artrmlardr. Projenin tm evrelerce kabul edilii, alandaki yenileme hareketine ivme kazandrmtr Alann retim yapsndaki bilgi youn ekonomik faaliyetlerdeki artlar belirgin bir niteliksel geliimi beraberinde getirmitir.

Proje Ynetimi
Barselona Kent Konseyi Planlama Dairesi ile 22@ Barselona irketi ortaklnda gerekletirilen projede, blgenin %46sn oluturan ve kamu sektr tarafndan mali olarak desteklenecek ncelikli 6 adet dnm oda belirlenmitir. Sektrn yeni dinamiklerini oluturacak birer simge olarak stratejik bir neme sahip olan bu odaklar, alann btnn dnm iin motor grevini stlenmilerdir. Dnmn karmak yaps nedeniyle bu zel alanlarn yenilenme srecinde; farkl ihtiyalara cevap verebilecek kendi aralarn ona uyarlayabilecek ve planlama norm ve ilkelerine uygun nitelikte zel planlar hazrlanmtr. Bylece alann tmnn ihtiyalar ayn oranda gzetilmeye allmtr.

Poblenou blgesinde gerekletirilmi bir proje. Sular daresi Binas. (Kaynak: Kiisel belgelem, 2005)

PLANLAMA
2006/2

161

Sonu

2@ Projesinden en ok etkilenecek grup olan blge halk projeyi desteklemezken ve alan terk etmek zorunda kalrken, proje katlmclar ve olas kullanclar projeyi desteklemilerdir.

Barselonann nemli bir yaya blgesi, La Rambla. (Kaynak: Kiisel belgelem, 2005)

Barselona kenti, ortaalardan gnmze kadar, planlama, mimarlk ve kentsel gelime konularnda farkl deneyimleri barndran bir kent olmutur. Kent, zellikle 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya koyulan planlama ve mimarlk performanslar bakmndan, her zaman farkl rnekleri tartmamza olanak sunmutur. Kentleraras rekabetin ok yksek olduu gnmzde, bu rekabete katlan ancak yerel dinamikleri, kltr, kimlii, eserleri ve gemii ile sentezleyebilen ve kentlinin ihtiyalarn ve yararn gzeten bir kenttir Barselona. 22@ Projesinden en ok etkilenecek grup olan blge halk projeyi desteklemezken ve alan terk etmek zorunda kalrken, proje katlmclar ve olas kullanclar projeyi desteklemilerdir. Burdaki katlm boyutu tartmaldr. Hedeflenen katlm dzeyi salanamamtr. Proje getirdii yeni ve kaliye alan kullanmlarn blgede daha nce yaayan yerel halk iin ve yerel halk ile birlikte gerekletirememitir. Projenin balangcnda, katlm mekanizmasndan bahsedilmesine ramen, uygulama alanlarndaki yerel halkn etkinliinden sz edilmesine ramen, proje sreleri byk tepkilerle ilerlemitir. Blge halk (yerel kullanc) projeyi desteklemedii ve istemedii halde proje gelitirilmi ve sonuta, nitelikli i gcnn, turistlerin ve sanatlarn yaam alan haline gelmi ve bir anlamda soylulatrlmtr. Yine de, 22@ bir kentsel yenileme projesi olduu kadar Barselona kenti iin yeni bir gelime modelidir ve kentin ekonomik corafyasn deitirecek ve bilgi toplumunu oluturma yolunda ilk admlarndan biri olaca yaklam benimsemitir.

Projenin baarl alglanmasnn temel gstergelerinden birisi, sanayi alanlarnn yapsal plan ile btncl olarak ele alnm olmas ve kentin dier alanlar ile ilikilendirilebilmi olmasdr. Bu erevede, projenin tutarl ynlerini sralamakta fayda grlmektedir: Kentin temel planlama ilkeleri ile bu proje hedeflerinin tutarll Bilgi teknolojilerinin gelitirilmesi ilkesi ile alann tekno-park zelliine brnmesi, Tarihi kent merkezinin kimliini korumas ilkesi ile merkezi komuluu gz nne alnarak alann ncelikli yenileme alan olarak eilmesi Konut stokunun yaratlmas ve yeniden kullanlabilmesi ilkesi ile eski sanayi ve ticari yaplarn konut amal dntrlmesi Ky ile btnleme ilkesi ile kynn yeniden kazanm ve ilevlendirilmesinin salanmas Kltrel ve bo zaman aktivitelerinin arttrlmas ve kltr endstrilerinin teviki ilkesi ile alanda yerel sanat ve zanaatkarlarn belli alma ve sergi alanlar yaratm ile kentte nemli bir odak haline getirilmesi stihdam olanaklarnn arttrlmas ilkesi ile alanda ofis,ticaret alanlar ve kltrel etkinlik alanlar yaratlmas evresel deerlerin korunmas ilkesi ile sanayi alanlarnn kirlilik etkeni ortadan kalkarak kentsel kaliteye yakalayan yeni mekan tasarmlar ve peyzaj ile nemli bir kentsel imaj alan olmutur. Barselonay bu deneyimler erevesinde zgn klan, kulland yntem ve aralaryla genel metropoliten plan ile snr koymann ve tanmlamann tesine giderek, zel kentsel plan ve projelerini de retebilmesi ve kentsel yaam kalitesini rettii kamusal mekanlar, teknolojik geliimi ve rnleri olan grkemli mimari eserleri ile kantlayarak, yalnzca bir kentsel turizm merkezi olmann tesine gemesi ve yenilenme srecini srdrlebilir klm ve katlm srelerini de iyi rgtleyebilmi bir kent olmasdr. Barselonada son yirmi yldr yaanan kentsel dnm deneyiminin, dnmn ele aln biimi, aralar, sreci ve yaratlan rnlerin, derinlemesine incelenmesi gereken bir deneyim olduu dnlmektedir.

PLANLAMA
2006/2

162

Soka Anlamak ya da Toplumsal Benin Yeniden Ke: Kentsel Sokaklar ve Kentsel Riteller(*)
Olgu ALIKAN
lkemizde zellikle imarsz konut alanlarnda nce slah imar planlar, sonrasnda kentsel dnm projeleri ile gndeme gelen kentsel yenileme sreci tartlrken dnm srecinin kendisi siyaset ve hukuk temelli zmlemelere youn biimde konu olurken; ortaya konan sonu rn olan kentsel evrenin ziksel ve toplumsal nitelii zerine ok da kafa yormuyoruz. Oysa egemen dnm siyasas, sahip olduu ideolojik altyaps gerei eletiriz ya da kabul ederiz- belirli bir kolektif birikimin sonucu kullanm deerini oluturmu yaam evrelerinde ncelikli olarak toplumsal paylam mekanlarn ortadan kaldryor; ntr mekanlar yaratyor. Dnm dzeneinin bu nitelikte dntrrken yerine koymad kentsel elemanlarn banda ise sokak geliyor. Kamusal insann doduu ve olgunlat mekan olan sokak... Bu noktada getiimiz dnemde yayna sunulan bir kitap, konuyu dnsel ve eylemsel adan nasl ele alabileceimize ynelik ipular sunuyor. Kentsel tasarm ve onu oluturan asal unsurlar evresel psikoloji ve sembolizm balamnda ele almay tercih eden ve bu erevede anlamlandran Adnan Barlas, Mays 2005te ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar tarafndan baslan Urban Streets and Urban Rituals (Kentsel Sokaklar ve Kentsel Riteller) adl kitabyla szkonusu kuramsal altyapy okuyucuya sunmakta.

Anlamlandrma, bu noktada bilinli olarak kullanlm bir terim. Nitekim kitabn dnsel atks yapl evrenin, zellikle sokan biimleniindeki toplumsal anlam ve anlamlandrma srelerini aa karma zerine kurgulanm. Biimin ardndaki anlam, insan doasnn derin psiik strktrnn gdledii insan-evre ilikisinde aranmakta. Bu aray, almay dorudan kolektif bilinaltnn rettii kentsel riteller konusuna odaklanmakta. Bu erevede sokak, insann toplumsal varolu modelinden yola kp yaama evresinin ziksel biimlenii ile son bulan bir kavramsal ak emasn takip etmektedir. Bylelikle yazar, hemen her kentsel tasarm metninin kar karya kald sorunu byk lde ortadan kaldrmakta. Tmyle biimin kendisini esas alan teknisist bir bak ya da tmyle sreci n plana karan soyut bir kavramsallatrma yerine Barlas, insan psikolojisi gibi geni kavram setine sahip bir konuyu, sokak gibi somut bir kentsel mekan tipi ile ilikilendirmekte. Bu erevede kitap, birbirini btnleyen drt ana bala sahip: nsan davran ve evre psikolojisi modellerini ve kavramlarn aklayan birinci blm; insann temel gereksinimlerine yant veren ve toplumsal anlamn ina edildii kent mekan olarak sokakn tanmland ikinci blm; sahip olduu anlam gz ard ederek soka dntren (hatta ortadan kaldran) modern ehircilik hareke-

Ara. Gr. ODT, ehir ve Blge Planlama Blm

PLANLAMA
*

Barlas, A., (2005) Urban Streets and Urban Rituals, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, Ankara

2006/2

163

tine eletiri getiren nc blm; ve insanln kolektif birikimine ve onu temsil eden anlama referansla nerilen tasarm ilkelerini ieren sonu blm. Yazarn zgn olarak nitelendirdiimiz tasarm yorumunu daha iyi anlayabilmek iin sz konusu alt balklara srasyla deinmekte yarar var. Kitabn giri blm okuyucuyla temel kavramlar tantrmakta. Bunlardan ilki ve balktan da anlalaca zere en nemlisi olan ritel, kltrler arasnda farkl biimlerde deneyimlense de znde ayn temel gereksinime yant veren dizemli (ritmik), trensel, allagelen (rutin) kolektif eylem alan olarak tanmlanmakta. Birbirini btnleyen bireyleme (individuation) ve toplumsallama (socialization) srecinde ritel, beni (self) ve tekini (other) var eden kritik bir arasalla sahip. Yinelenen (ritelistik) srecin sonunda -ya da sresince- sembol retimi (symbol formation)1 ise riteli mekansal balamda kuaklar arasnda srekli klan unsurdur. Barlasa gre, semboller kltrler arasnda simgeler zelinde farkllk tasa da verdikleri ileti ve sahip olduklar kolektif anlam asndan ayndrlar. Onu aynlatran temel psiik dzlem ise -Carl Gustav Jung2dan dn alnan- kolektif bilinaltdr. Bu kuramsal ereve, bir ilk rnek (arketip) olarak soka farkl bir balamda irdeleme konusu yaparken; kltrel kodlardaki ayrmlar deil, aynlklara vurgu yapan zc bir dnya grnn de ipularn vermektedir. Ancak sz konusu bak, ziksel ve cora farkl evresel koullarn farkl mekansal biimleni serbestilerini tanrken, modernizmin evrensel anlamda tektipletirici ifadesine de ak biimde kar kar. Jungu yaklam eksen edinen bu bak asnn, kitabn giriinde de belirtildii zere temel sav u ekilde zetlenebilir: Kentler ussal (rasyonel) bilincin birer rn olarak alglansa da asl olarak usd/irrasyonel3 bilinaltnn rndr. Kolektif bilinalt olarak adlandrlan bu bilin (alt) dzeyi, soka belirli bir toplumsal anlam barndran sembolizmin simgesi olarak somutlatrmakta ve mekansallatr-

maktadr. Her ne kadar farkl yaplandrmalara (kongrasyon) sahip olsa da, farkl kltrlerin rettikleri farkl sokak rntleri ayn ve kuaklar boyu deimeyen simgesel kodlara sahiptir. Bu nedenle, soka anlamak ve onun dnmn yorumlamak, sokan anlaml simgeselliini ve onu oluturan kolektif kodlarn zmlenmesi ile olanakl olur. Nitekim, modernitenin ve modern ehirciliin neden olduu yabancla(tr)ma gereinin tam olarak anlalmas buna baldr. Modern ehircilik, bilin ve bilinalt arasndaki kopuu nedenledii oranda soka ve soka oluturan temel unsurlar ortadan kaldrmtr. Bunu tam tersinden okumak da olanakldr. Bu erevede, Barlasn kitabyla ortaya koyduu ideolojik konumlan, Aydnlanma ile balayan uygarln uzun ve aklc felse yolculuu ve bu srete elde ettii sansn okuyucuda uyandrsa da derinlemesine bir okuma, bu nitelikte bir deerlendirmeyi ortadan kaldrmakta. Nitekim modernizm ve onun aklc dnya grne ynelik kktenci bir eletirinin mekan-politik dorultusunun, dzen (order) ve denetim (control) yerine kendiliindenlik ve karmaa (kaos) doru olmas gerekirken; Barlasn iaret ettii duru, yine dzeni ve bir st kurguyu esas almakta. Bu ynyle kitap, bir anlamda moderni modernin kendi snrlar iinde kalarak eletiriye tabi tutmakta ve onu yeniden retmeyi salk vermektedir. Kitabn giri blmnde de belirtildii gibi esas eletiri vurgusu, modernizmin dzeni temel alan dnce yaps deil; modern an egemen dzen anlay, aklamas ve uygulamas. u ana kadar yapm olduumuz kavramsal tanm, okuyucuda kitabn gizemci (mistisist) bir yorum biimine sahip olduu sansn uyandrabilir. Bu nitelikte bir deerlendirme olasln fark etmi olacak ki yazar, kitabn nsznde btnsel bir olgu olarak kolektif yaamn ve varln anlam zerine dnmenin kategorik olarak gizemci bir bak olarak tanmlanamayacan; tersine almann insan davrannn mekan reten

PLANLAMA
2006/2

Yazar bu noktada Trkede karlkl olarak kullanlan simge (sign) ve sembol (symbol) arasndaki ayrma net bir vurgu yapmakta. Buna gre simge, sembolik olann elle tutulur ve zmleme konusu olan somut trevidir. Srecin nihai olarak vard nokta ise bir yap(t)nn ilk rnei anlamndaki arketiplerdir. 2 1875-1961 yllar arasnda yaam, Freudun rencisi olarak ona alternatif bilin/bilinalt kuramn formle etmi svireli psikiyatr. 3 Kitapta ve metnimizde usd/akld/irrasyonel kavram olumsuzluk ierneyen yansz bir anlamda kullanlmaktadr.

164

ritelistik ieriini ortaya koyarken kar-mistikletirici bir abas olduunu vurgulamaktadr. Yazarn kentsel mekanla ilintili olarak dnsel konumlann tanmlama ve yorumlamay bu noktada kitabn okuyucusuna brakrken, kitabn alt balklarndaki temel aklamalara deinmekte yarar var. Kitabn ilk blm, evresel alg ve bili srelerini konu alan ekolojik yaklamI aklamakta ve sonraki aklama metinlerine bir altyap sunmakta. lk olarak Maslowun (1943) gvenlikten sembolletirmeye varan insan gereksinimleri ve gdlenmelerini (motivation) aklayan emas ve farkl okullarn alg (perception), bili (cognition) ve etkilenme (affect) yorumlarna referans verilirken; sokak zmlemesine esas olacak mekanda kamusal/zel alan ve erk alan oluumu ile snr ilikileri tanmlanmaktadr. Alg srelerini konu edinen giri sonrasnda Jungun kolektif bilinalt tanm, simge biimlendirme (symbol formation), arketip ve kolektif anlam ina etme sreleri ile aklanmakta. Bu noktada, toplumsal ritelin retimi arketip simge niteliindeki mandalalar ve onlarn farkl -ama benzer- antik yorumlarna gnderme yaplmakta. Buna gre benzer mekansal yaplanmalarn temelde ayn simgesel anlam barndrd; ayn temel gereksinimler emasndan beslendii ve kolektif biimde retilen ve sahiplenilen bu anlamn insan psikolojisi iin vazgeilmez olan toplumsallama srecine zemin oluturduu savlanmakta. Bu erevede anlam, salt simgesel deil, ilevsel bir ierie de sahiptir ve sokak bu ilevsellie yant veren kentsel mekandr. Sokak: Anlamn varolduu yer almann odan oluturan sokak konusu, bir nceki blmnde sunulan kavramsal ereveyi somutlatrr nitelikte yirmiyi akn plan emas ve aklamas ile irdelenmekte. Yerleimler tarihi yaznnda yer alan birok anan kaynaa referansla arkeolojik ve antropolojik aratrma ve mimari bulgularn incelenmesi ile gelitirilen blmde yaz ncesi kabile topluluklar ya da karmak/gelikin yerleik kltrlerin rettii mekan rntleri ile bunlar arasndaki arketiplere dayal evrensel benzerlikler zerinde durulmakta. Karlatrmal almada yazar, farkl ziksel biimlenilerin arkasndaki imgesel benzerlikler ortaya konmakta. Bu benzerlikler, bir anlamda

Resim 1: Farkl trler arasndaki uyum denge ve kozmik dzeni simgeleyen Mandala. (Barlas, 2005: 43; Jung, 1964)

Resim 2: Benzer yaplanma ilkelerine sahip sokak rntleri: Ostia (talya), Buhara ve Bawamatauo Ky (Endonezya). (Kaynak: Barlas: 2005: 62, 63; Moholy-Nagy, 1969; PLANLAMA Fraser, 1968) 2006/2

165

soka oluturan evrensel tasarm kurgusunun birer bileeni ve ilkeleri olmakta. Bu anlamda, sokan kolektif anlam trensel riteller ve ona olanak tanyan dorusal sreklilik ve gei (passage) olarak karmza kmakta. Soka tanmlayan tm evresel elemanlar bu sreklilii ve sreklilik ii ritmik farkllamalar tanmlar biimde kurgulanmakta. Bu zmleme nda yazar her ne kadar ideal bir sokak biimi/biimlenii tanmlamasa da genel geer bir sokak tanmna varmakta. Bu tanmda dikkati eken ilk unsur, sokan genel kabul grd biimiyle iki boyutlu deil, boyutlu alglanabilir hacimsellie sahip bir mekan olduudur. Buna gre sokak, salt yzeyi ile deil onu oluturan evre kitleleri ve bunlara eriimi denetleyen ara mekanlar (intermediary space) ile deerlendirilmelidir. Bu deerlendirmede sokak, kategorik olarak bir ak/gei mekan deil odaksal, giri ve k ile snrlandrlm bir mekandr. Kendi iinde bltlere (segmentlere) sahip olduundan ritmik yinelemeler nerir; bu nedenle soka deneyimlemek ritualistik bir ierie sahiptir. Bu unsurlar, sokan arketiplerden treyen kavramsal zellikleri olduundan deimez nitelikleri iken; bunlar salamayan her ziksel biimleni sokan sahip olduu kolektif anlamdan yoksun olacaktr.

Yazar, bu noktada zellikle yz yze ilikinin/ etkileimin nemine ve sokan dorudan iletiimin ara yz olarak kritik arasallna vurgu yapmaktadr. Bu vurguda yer alan asal niteliklerden bir dieri yaya hareketine olanak tanyan sokaa serbest eriimdir. Sokakta yaya eriimini kstlayan her trl ziksel dnm onun kavramsal zn zedeler ve evrensel anlamn ortadan kaldrr. zel ve kamusal arasndaki alansal denetimi salayan salayan ve ara mekan olarak n ve arka bahe, avlu, arkad ve portikolar sokan temel ziksel yap elemanlardr. Soka ok-ilevli yaps onun kullanmsal anlamda zniteliidir.

Modernin soka dntrc etkisi

Kitabn eletirel bakn oluturan nc blm ise modern ehircilik ve onun soka dntren etkisini konu edinmekte. Sokan evrensel deimeyen anlamn ortadan kaldran [getiimiz yzyl banda balayan ve ikinci yarsnda hz kazanan] sz konusu dnmn temel dinamii olarak; arazi speklasyonu, otomobil trai ve modern ehircilik hareketi gsterilmektedir. zellikle Amerikan kentleri ve kentleme pratiinden rneklerle, dikey gelime ve kentsel younlatrma sreci sonunda soka tanmlayan ara gei mekanlarn ve sokaktaki harekete sreklilik kazandran alansal denetimi yok eden speklatif hareketlerin modern kentteki

PLANLAMA
2006/2

Resim 3: Modern sokak(!): Iyan Kent-Le Corbusier_1933- ve Damerstock Siedlung_Almanya-W. Gropius_1927-28- (Kaynak: Barlas, 2005: 126, 127; http://parole.aporee.org ve Benevolo, 1977)

166

toplumsal bunalm koulunun da ncelikli nedeni olduu vurgulanmakta. Otomobilin kitlesel retimle yaygnlk kazanmas ve kent mekannda baskn unsur durumuna gelmesi ise sokan trak akn hzlandran dorusall glendirirken; dier bir znitelii olan odaksalln yaya kullanm ve eriimini engeller biimde- ortadan kaldrmtr. Teknolojik ve ekonomik geliime paralel olarak gerekleen tm bu nesnel dnm srecine ek olarak modern ehircilik hareketi sokakta yaanan anlam kaybn nedenleyen bir dier edir. zellikle modernist ehirciliin anayasas niteliindeki 1933 Atina Szlemesi metninin yeniden okumaya tabii tutan yazar, modern mimarlk ve ehirciliin sokaa bakn deifre etmekte. Le Corbusier ve W. Gropius gibi ustalarn planlarna da deinerek somutlatran bu ideolojik perspektin sokaa ynelik tepkiselliinin, onun endstri devrimi sonras yaanan kentsel bunalmn sorumlu mekan olarak grmesinden kaynaklandna vurgu yaplmakta. Bunun sonucu, yapy ak alanda daha fazla hava ve gn adna ayrkslatrmaya ynelik tasarm stratejisi sokan olmazsa olmaz olan cephe sreklilii ve duyumsanabilir hacim ilkesini byk lde zedelemitir.Ara mekanlar elenirken yaya dolam aratan yaltlarak konut ya da park alan iin izlere hapsedilmitir.

Sokaa dn; ama nasl?....

Modern ehircilik eletirisinin ortaya kt 1960lardan bu yana sokak yerine tat yolunun egemenliine kukuyla yaklalm ve birok dnya kentinde tat ikincil klan kentsel planlama ve tasarm uygulamalar ortaya konmutur. Kitapta bu giriimlere ilk rnek Kopenhag deneyimi zelinde merkez yayalatrma projeleri gsterilmektedir. Yayay yeniden davet eden sokak dnm olmakla birlikte yazar, yayalatrma uygulamalarnn tek bana sokaa dn srecini geekletiremeyeceini belirtmektedir. Bunun ncelikli nedeni, kentin snrl bir parasnda uygulanabilirliidir. Bu noktada Barlasn dikkati ektii tasarm uygulamas ise konut soka anlamndaki woonerftir. lk olarak 1970lerin banda Hollandada uygulanan ve Avrupada yaygnlk kazanan woonerf, ara trainin karsna tek bana yayay koymak yerine, ikisinin birlikteliinin olanakll zerine baarl bir uygulama denemesidir.

Resim 4: Sokak dnmne baarl bir rnek: Ahberg Soka, Hannover, Almanya -1968-69- (Kaynak: Barlas: 2005: 142; Eubank-Ahrens, 1991)

Bu aamada kitap, gelecek sokak kurgusunun ipularnn neler olabilecei ya da olmas gerektii- zerine dnce gelitirerek son buluyor. Kitabn bu blmnde Barlas, tasarmclarn sokan evrensel biimi zerine deil, farkl balamlarda biimsel deiime urayabilecek evrensel ierii zerine younlamalar gereini belirtiyor ve sokan deimez be temel niteliini bir kez daha anmsatyor: Balang, biti, odaksallk, dorusallk ve mekansal elemanlarn kademeleri arasndaki ilikisellik. Modern zamanlarda kolektif bilinaltmzn ard ritm ve ritellerin bu kez sekler baPLANLAMA
2006/2

167

lamda- olanak tanyacak ncelikli mekann sokak olduu nkabul ile yaanan toplumsal zlme ve ayrmann zmnn de toplumsallama pratiinin sahnesi olabilecek sokan yeniden inas olarak grlmektedir. Buna ynelik tasarm klavuzunun temel ilkeleri ise yine dzen, ritim ve duyumsanabilir hacimdir. Yalnzca sokak deil, her trl mekan tipi tasarm iin geerli olmas gereken temel tasarm ilkelerini sokak zerinde yeniden gncelleyen Barlas, sokak tasarmnn temel unsurunu sokakta blntler ve niler yaratarak sokak boyu ritmik srekliliin salanmas olarak gstermekte. Blntler yer yer ekme mesafesi, kat ykseklikleri ve cephe kompozisyonu deiimi ya da ilevsel farkllamalarla salt sokak boyunca deil; farkl sokaklar btnletiren -kebalar gibi- giri ve k tanmlar ile de sreklilii bir st lee tamaktadr. Bu erevede yazar, yap adas ve tat yolunu esas alan imar planlama anlaymza da eletiri getirirken; ada ii tasarmn nemini teslim etmekle birlikte asl olann adalarn oluturduu soka tanmlamak ve tasarlamak olduunun altn izmektedir.

Sonu yerine..
Barlasn kitabnn son blmnde tasarmn epistemolojisi zerine getirdii neri ile yazmz sonlandralm. neri, sokan kavramsal zelliklerine referansla anlam bulmakta: Tasarmclar sfatlarla dnmeyi ve isimlerle hareket etmeyi renmelidirler. simler, sorunlara balama zel yantlar sunarken; problem tanm sfatlar araclyla yaplmaldr... Sfatlar, daha geni ve kapsaml bir tanma nclk edecektir. Her kentsel bileen biimde zmlenebilir (Barlas, 2005: 152). Ak Veyselden Baudelaireye; Hawkingden Talking Headse birok farkl dnce ve ezgiyle karlaacanz bu kitab okuduktan sonra yaadnz sokaa farkl bir gzle bakabilirsiniz. Tabi evre yolundan kentinize girip, kapasitesi artrlm ana arterden bulunduunuz semte; hzlandrlm toplayc yoldan ve kedeki park yemi katl kavaktan da mahallenize girdikten sonra hala iinde yaanabilecek bir sokak bulabilen ansl kentlilerdenseniz...

PLANLAMA
2006/2

168

Kentleri Nasl Dntrmeli?

Hazrlayan: Mehmet Nazm ZER - Y. ehir Plancs
Dnya kentleri hzla bymekte ve deimektedir. zellikle kreselleen dnyada yaanan sosyal, kltrel ve ekonomik deiimler kent ve kentsel mekanlarda eitli sorunlar ortaya karmtr. Son yllarda lkemizde, kentsel sorunlarn zmnde kentsel dnm kavram; lkemiz kentlerini yneten idarecilerin ok kulland bir proje retme yntemi olarak ortaya kmtr. Kentsel dnm srecinin; deiik aktrleri ve karlar ieren, eitli, karmak ve genellikle belirsizce tanmlanan bir eylemler dizisi olduunu belirtebiliriz.1 Kentsel dnm; kentsel sorunlarn zmn salayan ve deiime urayan bir blgenin ekonomik, ziksel, sosyal ve evresel koullarna kalc bir zm salamaya alan kapsaml bir vizyon ve eylem olarak tanmlanmaktadr.1 Ancak lkemizdeki kentsel dnm projeleri yukarda tanmlanan sre ve ierikten farkl yorumlanmaktadr. Kentsel dnm ad altnda gerekleen projeler incelendiinde sorunlar u alt balklar altnda toplayabiliriz; Mlkiyet boyutu (Kamusal alann zelletirilmesi): Kamuya ait alanlarn zel imar haklar ile zel yatrmclara satlarak zelletirilmesidir. Bu nedenle birok kentsel dnm almalar akademik ve mesleki evreler ile sivil toplum rgtleri tarafndan ekonomik karlara hizmet eden rant projeleri olarak deerlendirilmektedir. Kent kltr ve kimlii boyutu: Kentsel dnm projeleri sadece kentin ziksel dokusunu deitirmekle kalmamakta, ayrca kentsel yaam yada kent kltrn de etkilemektedir. Sonuta yerin doasna, sorunlarna ve potansiyellerine uymayan ve yerel halkn dland kentsel yaam vizyonu yaratlamam uygulamalar ile kent kltr ve kimlii olumsuz etkilenmektedir. effaflk ve katlm boyutu: Kentsel dnmle yaratlacak yaam kalitesi, kamunun yararlanmasna deil de birka kii veya gruba sunulmaktadr. Kentsel dnm projelerinde, kentsel kararlarda demokratik bir srecin iletilerek halkn bilgilendirilmedii, yerel ve kent sakinlerinin eit bir ortak olarak grlmedii sreler yaanmaktadr. Kent planlama boyutu: Kentsel mekanda sorunlarn ne olduu ve saptanan sorunun nasl zmleneceine ilikin yntemin belirlenmesi gerekir. Bylece sorunlar alglama ve tanmlama yaklam, belirlenecek politikalara karar verilmesinde nemli rol oynar. Ayrca kentsel dnm projelerinin planlama srecinden soyutlanarak parac retilmesi nedeniyle kentle entegre olamamaktadr. Planlama dergisinin bu saysnda, kent mekanna ynelik bu dzenleme almalarna alternatif bir kentsel dnm modelinin ne olabilecei sorusuna yantla, proje elde etmekte yarmalar ynteminin dnlmesi, tartlmas amacyla son dnemlerde yaplan planlama, tasarm ve mimarlk yarmalar birer kentsel dnm proje rnekleri olarak ele alnmaktadr. Yaynlanmakta olan bu projeler unlardr: stanbul Metropol Planlama Brosu, Beylikdz Cumhuriyet Caddesi ve Yakn evresi Kentsel Tasarm Proje Yarmas. Beylikdzndeki youn toplu konut blgesinde sosyal donat ve ak alanlar kent yaamyla btnletirecek, Bursa Osmangazi Belediyesi, Kzyakup Kent Park Kentsel Tasarm Ve Mimari Proje Yarmas Bursann merkezinde bulunmasna karn yllardr knt blgesi olan Kzyakup Mahallesini kentin sosyal yaamna katacak, Bursa Santral Garaj Kent Meydan Mimari Ve Kentsel Tasarm Projesi Bursa Bykehir Belediyesi ve Emekli Sand mlkiyetindeki alan kentin gelimesi ve bymesi sonucu artan, ak alan ve meydan gereksinimini karlayacak zm araylar yarma projesiyle elde edilmektedir. Kentsel dnm projelerinin yarmalar yoluyla elde edilmesi ile ok seenekli, kenti planlama btnnde deerlendirerek kent kltr ve kimliine olumlu katklar salayan ve katlmc bir tartma ortamnda retilmesi salanm ve yukarda belirtilen olumsuzluklar nlenmi olacaktr.

1 Turok, I., (2005), Kentsel Dnmde Yeni Eilimler ve Ynetiim, Uluslar aras Kentsel Dnm Uygulamalar Sempozyumu stanbul 2004-Kkekmece Belediyesi Atlye almas 27-30/11/2004, s 25-30, stanbul.

169

Bursa Santral Garaj Kent Meydan Mimari ve Kentsel Tasarm Yarmas artname Sat Tarihi Balangc 3 Ekim 2005 Proje Teslim Tarihi 6 Aralk 2005 Bursa Bykehir Belediye Bakanl Bursa Santral Garaj Kent Meydan iin mimari ve kentsel tasarm yarmas dzenledi. Kent Meydan dzenlemesi ve onunla btnleecek ilevlerin yer alaca yarma alan; Bursa Bykehir Belediyesi ve Emekli Sand mlkiyetinde olup, kentin dou ve bat ynnden geen Ankara zmir Karayolunun, kuzey ynnden gelen stanbul Yolu ile kesitii, gney ynnde Bursaray stasyonu Yaya Dzenlemesi ile kesien Fevzi akmak Caddesi ile kent merkezine balanan toplam 17.182,88 m eski Bursa ehirleraras Otobs Terminali alan ve yakn evresidir. Bursa kent merkezi, kentin tarihi dokusu ve evresinde younlamtr. Kent merkezinin tarihi doku iinde yer almasnn merkez yaps iinde stnlkleri olmakla birlikte, gelimenin denetimsizlii sonunda tarihi merkezin tahrip olmas sonularn da beraberinde getirmektedir. Ayn zamanda kentin eski merkeze bal olarak tek merkezli olarak gelimesi kent ii ulamda da sorunlara neden olmaktadr. Bu nedenle Bursa merkez kullanm st lekli planlarda merkezin devam olan ve Santral Garaja kadar uzanan aks ve evresinde nerilmektedir. Santral Garaj alan, kent merkezinin kuzeye doru gelimesiyle yeni oluacak kent merkezi ve onun evresindeki yakn proje alanlar ile birlikte ok nemli ve anlaml bir grev stlenmektedir. Farkl ulam sistemlerinin yakn evresinde olmas ve youn bir yaya aksnn bulunmas, ticari kullanmlar, kk sanatlar, brolar ve kamu hizmetlerinin yer almas, kent iinde kolayca ulalabilecek bir alan olmas, bu alanda yaplacak dzenlemenin nemini arttrmaktadr. Kentin gelimesi ve bymesi sonucu artan, ak alan ve meydan gereksinimini karlamak amacyla bu alann dzenlenmesi iin bir yarma almtr. Santral Garaj yakn evresinde, Kltrpark Salklatrma Projesi, Merinos Kentsel Dnm Projesi, Fevzi akmak Caddesinde Kltr ve Ticaret Merkezi Projesi, Hanlar Blgesi Projesi, Balibey Han Restorasyon Projesi ile tamamlanm olan Fevzi akmak Caddesi ve Bursaray Osmangazi stasyonu yaya dzenlemeleri, ehrekst Meydan, Santral Garaj evresinde gelien merkezi i alanlar, Haim can Caddesinde devam eden Bursaray dou etab almalar ve mevcut Hal Alan ile btnleecek bir kent meydannn Bursaya kazandrlmas amalanmaktadr. Ksa srede gerekletirilmesi hedeflenen projede, kent iinde simgesel bir odak noktas oluturulmas, yakn evresi ile birlikte nsanlarn yaamn kolaylatrmas ve eitli eylemlerini srdrebilmeleri iin gerekli i d mekanlarn, estetik ve ilevsel ynden en uygun zmlerle toplumun hizmetine sunulmas salanacaktr.

S
JR: Danman yeleri Hseyin Konak (Mimar, Bursa Bykehir Belediyesi Genel Sekreteri) Ahmet Aybar (Mimarlar Odas Bursa b Bk) Recayi Cokun (Y.Mimar, T) Adem zdemir (naat Mhendisleri Odas Bursa b Bk) Esin Mh (ehir Planclar Odas Bursa b Bk) Hakk nel (Prof., Mimar, YT) Hikmet Byktakn (Mimar, Emekli Sand Genel Md.) Asli yeler Cengiz Giritliolu (Prof. Dr. Y. Mimar/ehr Pl. T) Altan Ak (Prof. Mimar YT) Zekai Grgl (Prof.Dr.Y.Mimar/ehir Pl. YT) Nilfer Aknctrk (Prof. Dr. Mimar U) Zekai Celep (Prof. Dr.naat Mhendisi T) Yakup Hazan (Y.Mimar/Restorasyon Uzman) Mehmet Ocak (Prof. Dr.Y.Mimar/ehir Plancs T) Yedek yeler Kaya zgen (Prof. Dr.naat Mhendisi T) Murat Ta (Dr. Y.Mimar U) Timur Kaprol (Dr. Y.Mimar U) Raportrler: Yasemin zarslan (Mimar B B B Etd Proje b. Md.) Tlya Hatibolu (Y.Mimar B B B) Ali Rza Satr (ube Mdr Emekli Sand Bl Md)

ATINALMA
Satnalma: Peyzaj Mimar Sunay Erdem AZF Mimar Gnay Erdem,G Danmanlar: Do.Dr. Mehmet Tuncer, ehir Plancs ODT Mehmet Nazm zer, ehir Plancs, G..M.F. Serpil ztekin, Peyzaj Mimar, A.. zkan Glaa, Mimar, K.T.. Sedat ziek, Peyzaj Mimar, A.. Satnalma: Gven ener (Dr.Mimar, YT) Bahar Kaya (Danman Yk.Mimar) Satnalma: Kerim Yaman (Mimar, O) Satnalma: Hasan ener (Prof. Dr.Yk.Mh.Mimar, T) Cafer Bozkurt (Yk.Mh.Mimar, T) lhami Kurt (Mimar, T) Adnan Titiz (Mimar, T) Hasan Yirmibeolu (Mimar ehir Planc.,MS) Satnalma: Cem Akkol (Yk.Mimar, ODT) Kaan zer, (Mimar, G) Hatice skdar zer (Yk.Mimar, G)

1. dl

2. dl
Baran dil (ehir Plancs Yksek Mimar, T) Hasan zbay (Yksek Mimar,ODT) Tamer Babu (Mimar, ADMMA), Asl zbay (Yksek Mimar, ODT) Osman lhan (Danman Mimar)

3. dl
zgr Ediz (retim Grevlisi Mimar, Dr., Uluda niversitesi) Yavuz Taneli (Aratrma Grevlisi Yksek Mimar, Uluda niversitesi) Yardmclar: Haydar abanolu (Mimar, Uluda niversitesi) Serhan Gler (Mimar, Uluda niversitesi)

1. Mansiyon
Elif elik (Mimar, T) Asl alkolu (Yksek Mimar, T) pek Yrekli (Yksek Mimar, Dr., T) Arda nceolu (Yksek Mimar, Dr., T) Deniz Arslan (Yksek Mimar, Dr., T) Yardmclar: smet Gngr (Mimar) lker Aksoy (Y.Mimar) Cem Kozar (Mimar)

2. Mansiyon
Selami Demiralp (Peyzaj Mimar, AZF) Burak zdverin (Mimar, ODT)

3. Mansiyon
Pnar Hansoy (Mimar, FOHOSCHULE niversitesi) Kaynak: www.arkitera.com

BURSA SANTRAL GARAJ KENT MEYDANI MMAR ve KENTSEL TASARIM PROJES

Sekin Kutucu (Y.Mimar Dr., 9 Eyll niversitesi) Ebru Ylmaz (Dr., 9 Eyll niversitesi) Tomurcuk Yonca Kutucu (Mimar, 9 Eyll niversitesi) Uur Bozkurt (Kentsel Tasarm Uzman ehir Plancs, 9 Eyll niversitesi)

Sekin Kutucu (Y.Mimar Dr., 9 Eyll niversitesi) Ebru Ylmaz (Dr., 9 Eyll niversitesi) KENTSEL TASARIM RAPORU GENEL YAKLAIM Santral Garaj alan ehirleraras yollarn evreledii ve ayn zamanda kentin tarihsel merkezinin uzanm olarak konumlanm son derece nemli bir noktada yer almaktadr. Proje kapsamnda bu alan, yakn evresinde yaplmas ngrlen dier proje alanlar, eski kent merkezi ve kentin kuzeye doru genileyen byme aks ile beraber dnldnde bir kentsel dm noktas olarak deerlendirilmitir. Proje, bu dm noktasn besleyen youn tat ve insan hareketinin, kullanm biimlerinin neri imar planlarn da dikkate alacak biimde yeniden organize edilmesini ngrmektedir. Bu amala, projemizi biimlendiren nemli kentsel akslar u ekilde aklanabilir: neri imar plan balamnda proje alannn Fevzi akmak Caddesi boyunca alglanabilirlii arttrlmtr. Bylece, proje ile nerilen Yeni Kent Meydan da kentin devam olan kuzey blgesi ile gney dorultusundaki Fevzi akmak Caddesi arasnda bir mafsal oluturmaktadr. Dou-bat ekseninde Kltrpark, Merinos ve Ulu Cadde ynlerinde oluan yaya ak, metro kullanclarnn da yzeye ulat ara yz platformlar zerinde kesiir. Platformlar insan hareketini ynlendiren bir jeneratr grevi grmekte ve meydana ulam salar.

Tomurcuk Yonca Kutucu (Mimar, 9 Eyll niversitesi) Uur Bozkurt (Kentsel Tasarm Uzman ehir Plancs, 9 Eyll niversitesi)

BURSA SANTRAL GARAJ KENT MEYDANI MMAR ve KENTSEL TASARIM PROJES

1. dl

EVRESEL LKLER Tesisin evresiyle btnlemesini salayan ve yakn evresi ile ilikisini kuran neriler u ekilde sralanabilir: 0,00 kotunda yer alan Gei ve Toplanma Platformu, tm insan hareketlerini -4,50 kotunda buluna Kent Meydanna ynlendiren toplayc ve ynlendirici bir platform ilevi grr. Kent meydanna ynlenme ve kavan dier noktalarndaki platformlara geii salar. Bu platform zerinden alann tm noktalarna grsel ve ziksel eriim salanr. Toplanma ve gei alan olan bu yer gndelik yaamn hz kesmedii bir alandr. Modern Kent meydan tanmnn bir gerei olarak aadaki tanml eylemleri barndran bir program hazrlanmtr. Bu programa uygun mekanlar tasarlanmtr. MMAR TASARIM RAPORU Info Box, Sosyal-Kltrel Tesis ve Kent Kanopisi Eylem Platformunu gnn farkl saatleri ve haftann farkl gnleri iin yeniden programlar. -4,50 kotunda konulandrlan alveri birimleri ve sinemalar ise kentliye srekli ihtiyalarn karlamak iin servis verir. Bylece, Bursa Yeni Kent Meydan buluma, toplant, gsteri, kltrel etkileim, sergileme, bilgilenme, iletiim, seyir, oyun, alveri ve ibadet ile zaman iinde farkllaan eylemler btnn barndran bir mekan olarak yorumlanmtr. Kanopi altnda yer alan Kiosklar geici fonksiyonlar iermektedir. Kiosklar kentlinin gndemine gre yeniden programlanabilir.Yine Seyir Platformu zerinde organize edilen toplu gsteriler (konser, oyun, lm, ma gibi) meydann kamusal mekan kimliine ve kentli tarafndan kabul grmesine olanak salar. Kanopi geirgen yaps ile bat ynnden gelenler iin bir giri kaps kimliine de sahiptir. Fevzi Paa Bulvarnn geometrik uzants olmas zellii ile kuzeyde gelimekte olan yeni kent merkezine uzanr ve ikisi arasnda tipolojik bir ara yz oluturur. Bu nedenle, geirgenlie ve ak mekan eylemlerine uygun olarak elik konstrksiyon ile ina edilmesi uygun grlmtr. Ayn zamanda, kentin hareketinin biraz yavalad duraklama mekan olarak deerlendirilebilir. Kentin odak noktas olma iddiasndaki Bursa Yeni Kent Meydan kanlmaz olarak kente dair her trl bilginin herkes tarafndan ulalp, paylald bir etkileim mekanna da sahip olmaldr. Bursa Info Box, bu amala kentlinin meydana giri yapt seyir platformunun karsnda yer alr, srekli bilgi ak salar ve etkinliklerden kentliyi haberdar eder. Cam ve elik konstrksiyona sahip bina dardan kolayca alglanmaktadr. Bu balamda, kentle, srekli iletiime sahip kimliiyle yapm sistemi rtmektedir. Cephe konstrksiyonu kentli iin bilgi akn salayan bir ekran olarak tasarlanmtr. Cam yzey, meydan kotu altndaki sinema ve alveri mekanlarna deyde gei salar. gen forma sahip kltr merkezi sadece kentlinin sosyo-kltrel ihtiyalarn karlamak iin gerekli olan kapal mekanlar barndrmakla kalmaz, ayn zamanda zmir-Ankara yoluna ve Fevzi akmak Bulvar ile birleen stanbul yoluna srt, etkinlik platformuna korunakl,

yaltlm cephe verir. Meydandaki insan hareketinin ve etkinliklerinin grsel ve mekansal olarak gen yapnn iine tanmas amacyla meydan cephesi geirgen tasarlanmtr. Sergi ve enstalasyon mekanlar yapnn giri ve ara katlarnda tasarlanrken, st katlarda toplant salonlar yapnn ortasndaki byk boluk evresinde organize edilmitir. Yer stnde sosyal ve kltrel etkileime dnk mekanlara yer verilmesi meydann ticari kimliinin yannda kamusal ve sosyal mekan kimliine sahip olmasna da katk salamtr.

EYLEMLER Buluma ve toplant Gsteri Kltrel etkileim, Sergileme, Bilgilenme, letiim Seyir Toplu gsteri Buluma Oyun Alveri ve etkileim badet ve toplanma

MEKANLAR Kapal Toplant ve sergi salonlar Ak eylem ve gsteri platformu Info Box Ak an, ak sinema Konser alan Kanopi Kentsel plaj, su geleri, an Ticari birimler, kafe, sinema Cami

Kaynak: www.arkitera.com

Baran dil (ehir Plancs Yksek Mimar, T) Hasan zbay (Yksek Mimar,ODT) Tamer Babu (Mimar, ADMMA),

Asl zbay (Yksek Mimar, ODT) Osman lhan (Danman Mimar) Sosyal yapy zenginletirmenin yolu, her sosyal kesimin ihtiya duyabilecei ilev zenginliinin ve kalitesinin salanmasn zorunlu klyor. (rnek zmir Konak Meydan ve Beyolu yaya zonu) Gerek proje alan, gerekse yakn evresiyle birlikte oluturulacak gvenli bir yaya blgesi, odak alanda sosyal dnm ve deiimin en gl etmenlerindendir. (ema 1 ve 2) B- ULAIM ve TRAFK Alan evresindeki trak, tam bir kaostur.Pik saatlarnda rahatlkla gzlendii zere ok ksa mesafede dzenlenmi kavak ve yaya geileri iin, sinyalizasyon senkrone edilememekte ve tam bir kargaa yaanmaktadr. Yarmaclara verilen mevcut imar plan ve kentsel tasarm dzenlemelerinde Ankara-zmir yolu zerinde nerilen datma kapasitesi gelitirilmi kavana ramen alan dousunda nerilen i ie gemi kavak dzenleriyle bu train kontrol edilmesi ok zordur. Projemizde kara yolu kava zerindeki yksek kapasiteli datc kavaa, Fevzi akmak ve Darmstadt arterlerinin keistii nokta da, sadece tek yaya geiti ieren bir datc (Round- boud) kavak eklenmitir. Sistemin btnnde ise hemzemin yaya geileri en aza indirilerek, datm

I- PLANLAMA ve KENTSEL TASARIMLA LGL AIKLAMALAR A- SOSYOLOJK SORUNLAR ve LEVLENDRME Proje alan ve yakn evresi genelde alt ve orta gelir gruplarnn egemen olduu, bir kentsel toplanma noktas (yada oda) dr. Bu durum, giderek krsal kltrn besledii bir sosyal yapnn egemenlii dorultusunda gelimektedir. Bu sosyal yapnn talepleri mekansal yapya da aynen yansmaktadr. zellikle Alann minibs/ midibs terminali gibi kullanlmas, bu sosyal yapnn eitlenmesini etkilemektedir. Her yl giderek artan bir erkek kalabal mekan adeta klalamaktadr.Oysa alan, Bursa kent merkezinin hi te, paralizasyonlara terk edilemeyecek konumdaki bir blmnde yer almakta ve tad potansiyeller, doru hedeflere uygun olarak deerlendirilirse, kent merkezinde neredeyse knt alan grnmndeki mekan, kentin ok ciddi bir odak alanna dnebilir. Bu dnmde, alann heterojen bir sosyal yapnn talep alan olmas, gnmz kent merkezi yenileme konseplerinde yer alan ortak hedef gibidir. Bu hedefe ulamada u hususlar ne kmaktadr. Alana kentin deiik kesimlerinden toplu ve konforlu ulam salanmaldr.

BURSA SANTRAL GARAJ KENT MEYDANI MMAR ve KENTSEL TASARIM PROJES sistemini basitletiren ve motorlu tat en az durduran bir kombinasyon nerilmitir. (ema 4) Bu neride ana ilke alanda bulunmas gerekmeyen train, ivedilikle dearj edilmesidir. Bu sistem uzunca bir sre, Karayolu zerindeki neri kavak yaplmadan da uygulanabilir. Alanda ciddi bir trak dourucu ge olan kat otoparknn ileyi emasn bilmediimizden, net bir neri yapamadk. Ancak, olabiliyorsa tesisin dousundaki servis yolunun tek ynl olarak, bu amala kullanlmas doru olur. Alann dousunda nerdiimiz hem zemin yaya geitine dahi metro kotlar belli olduunda, bir alt geit yaplabiliyorsa gerek kalmayabilir. C- BELRSZLKLER Program Asndan; Meydan altnda yer alan tesisin zibilitesine bal olarak, ar bir kat arttrlabilir.Bu gereksinim yatrm ve nans konular grld aamada gndeme gelebilir. Yakn evredeki dokular asndan alann kuzey, bat ve dousundaki oluumlarn bir kentsel tasarm mant ile yeniden ele alnmas ve deerlendirilmesi gerekir. Bu yaplar, yarmaclara verilen 1/1000 imar planndaki gibi uygulanrsa ok geni bir alan iin tarihi denecek bir frsat kam olur. Ancak, bu idarenin verecei bir karardr. (ema 5) Metro projesi kesinletiinde mezanin katlar iin ne tr ve kapsamda olanak kaca bilinmiyor. Projemizde, meydann en st kotu altnda nerilen arpasaj, metro kotunda engel karsa zeminin 1-2 metre ykseltilmesi ile alabilir. Ancak, katl otoparka kadar ulaan ve ok daha geni bir alt ar hatta metro terminalinin bu kesimde yaplmas da gndeme gelebilir. (Tm kavan altn kaplyan) Ancak bu metro ve ulam almalar ile btnlemesi gereken bir almay gerektirir. Alanda bugn var olan terminalin (minibs/midibs) boaltlmas ciddi basklar oluturabilir ve byle bir statde

2. dl

aamal olarak bodrum kat garajlarnn giri-klarnn gelitirilmesi gndeme gelebilir. Projede yukarda saylan belirsizlikler ok byk lde dikkate alnmtr. MMAR TASARIM YAKLAIMI Kukusuz, yukarda planlama boyutu ile ilgili aklamalardaki pek ok somut veri, mimari konseptin oluumuna da girdi olmutur. (Program, evre olanaklar, ulam vb.) Burada younlaacamz konu 21ci yz ylda Bursaya ne tr bir meydan gerektiinin ncelikle kavramsal olarak tanmlanmasdr. Bu tanmlama, sosyolojik olarak sivil karakterli bir buluma mekan eklinde zetlenebilir. Resmi merasimlerden ok, konserlere elverili, gnete cayr cayr yanan- aasz ve glgesiz byk alanlar yerine, ou merasimlerin de yaplabilecei ancak bu etkinlikler dnda da gerek aa gerekse byk saak glgelerinde ay bahesi gibi yaanabilen mekanlara sahip, zetle ok nedenle kullanlabilen bir buluma mekan kurgulamay arzu ettik. Balangta kuzeyde ki ovaya alma kri egemen iken, kuzey panoramasnn hite yeil bir espas olmadn, tam tersine Bursann en kakafonik yaplama alan olduuna karar verip, bu panoramaya yalnzca yaplarn ilgili blmlerini amakla yetindik.

Kaynak: www.arkitera.com

zgr Ediz (retim Grevlisi Mimar, Dr., Uluda niversitesi) Yavuz Taneli (Aratrma Grevlisi Yksek Mimar, Uluda niversitesi)

Yardmclar: Haydar abanolu, Serhan Gler

KENTSEL TASARIM VE MMAR TASARIM RAPORU Sz konusu tasarm aadaki kavramlar dorultusunda oluturulmutur. Sinaps: Proje alan, Yalova Yolu, Ankara Yolu ve zmir Yolu arterlerinin kesitii, buradan da ehir merkezi ile yaya ve tat balantlarnn saland, bir sinaps niteliindedir. Proje alannn gneyinde, ticari adan aktif Gazclar, Fomara ve Uluyol akslarnn bulumas ve Bursarayn da nemli bir ksmnn tamamlanmas nedeniyle yaya trai artm, Kbrs ehitleri Caddesinin ksmen yaya blgesine dntrlmesi bu tabloyu desteklemitir. Maksem aks: Sz konusu aks Bursann Maksem semtinden balayarak, Tarihi Ulu Cami, Hanlar Blgesi ve Fomara dorultusunu takip eder ve Bursa Teras (Tasarlanan alan) ile noktalanr. Bu dorultu ayrca zmir-Ankara Yolunu da aarak kar taraftaki yap adasna ular ve u an dzenlenmekte olan Merinos Blgesi ile de bir ba kurar. Yeil Hacim: Meydan ynnde, Maksem aks bina giriini tanmlayan nitelikte devam etmekte ve binann zmirAnkara yolundaki cephesinde i mekandaki Yeil Hacim ile noktalanmaktadr. Bu hacim, doal bir rekreatif alandr; ak alanda dey sirklasyonu da salarken, mekansal ilikileri (Alt ve st Meydanlar-Bursa Modern-Opera-ehir Ktphanesi) glendirir. Ankara-zmir yolu ve Yalova ynnden proje alanna yaklamda, sz konusu Yeil Hacim simgesel bir ge olarak tasarmn gl bir noktasn olutururken, stlendii rasyonel fonksiyonla da tasarma potansiyel zmler getirmektedir.

BURSA SANTRAL GARAJ KENT MEYDANI MMAR ve KENTSEL TASARIM PROJES Bursa Teras: nerilen zm, yaya trai younluunu dikkate almakta, proje alannn kalbini, ncelikle gney cephesinden kot alan, daha sonra da alt kotlarda yer alan platformlar (kertilmi dzlemler) eklinde dzenlemektedir. Kotlar aras grsel iliki gl tutulmu, sosyal ve kltrel aktiviteler, toplantlar, konserler, lenler ve benzeri ak hava etkinliklerinin yer alabilecei tanml mekanlar oluturulmutur. Bylelikle, sz konusu faaliyetlerin izlenebilmesi salanm, bununla birlikte kent meydan (Bursa Teras) kavramnn gerektirdii lek yakalanmtr. Vistalar: Opera Binasnn (Oditoryum/Konser/Toplant) sar yzeyini kertilmi bir dzlemden oluan oturma alan karlamaktadr. Bu sar yzey, projeksiyon alan (ekran) olarak kullanlabilmekte, kertilmi dzlem ise toplant, len ve gsteriler iin tarifli bir mekan oluturmaktadr. Oturma alan, srtn yeil alan dzenlemesine dayamaktadr. Bu alandan da sz konusu aktiviteler izlenebilmektedir. Opera Binasnn effaf yzeyi, 0.00 kotundaki kamusal alannn gerisinde yer alan giri saandan balayarak, Fomara aks zerinden Makseme kadar uzanr ve Bursa silueti ile noktalanr. Rampa st meydandan dezakse bir rampa ile -4.00 kotuna inilebilmektedir. Alt meydann bat ucunu tutan Bursa Modern, dou ucunu snrlayan ehir Ktphanesi ve Kuzey ynnde yer alan yeil hacim, -4.00 kotunu tarifleyen gelerdir. Bu kurgu gemiimizdeki avlu-han kurgusunun getirdii avantajlar salar.

3. dl

Kaynak: www.arkitera.com

Elif elik (Mimar, T) Asl alkolu (Yksek Mimar, T) pek Yrekli (Yksek Mimar, Dr., T) Arda nceolu (Yksek Mimar, Dr., T) Deniz Arslan (Yksek Mimar, Dr., T)

Yardmclar: smet Gngr, lker Aksoy, Cem Kozar KENTSEL TASARIM RAPORU Bu projede Bursa Santral Garaj Kent Meydannn, zaman iinde deien ve deimekte olan evresel koullar ve kullanm durumlar paralelinde, yeniden tanmlanma ve oluturulma ihtiyac zerine odaklanlmtr. Yeni meydann kente katlm, buna bal olarak kentsel alan oluturacak belli bir younluun yaratlma ihtiyac ve dinamik bir ortamn canlln gece-gndz srekli klma abas bu tanmlamay ynlendiren esaslar olmutur. Bursa Santral Garaj Kent Meydan Projesi kapsamnda nerilen ilevler ncelikli olarak genlere ynelik olarak dnlmtr. nk her kent gibi Bursann da, gen insanlar ziksel ve kltrel anlamda besleyecek ortamlar yaratmaya ihtiyac vardr. zellikle kuzey-bat ynnde younlaan yeil bir park tarafndan sarlm olan bu meydann bu ihtiyac karlayacak merkezlerden biri olabilecei ngrlmtr. Meydan, iindeki ktphane, medyatek, sinema, gsteri alanlar, spor salonu, sokak sporlar iin alanlar, yemeime yerleri ve benzer ilevleri ile niversite rencileri iin kente katlabilecekleri bir yer olacaktr. Bylelikle niversitenin kent yaamndan, kentin niversite dinamizminden yararlanabildii karlkl etkileim ortam oluacaktr. Bunun yannda, meydann mevcut evre tarafndan kullanmn younlatracak ve meydan gnlk hayatn iine alabilecek ilevler nerilmitir. Btn evreye hizmet verecek kapal otopark ve byk bir sper market bunlara rnektir.

BURSA SANTRAL GARAJ KENT MEYDANI MMAR ve KENTSEL TASARIM PROJES Blgenin gece-gndz kullanmn salamak iin nerilen konut blounda ise rencilerin de, alan gen insanlarn da yaayabilecei bakm, kullanm kolay, efektif konut tipleri yer almaktadr. Sz konusu blok, meydann kente simgesel bir anlam katmasna yardmc olurken, evre yolu ile kent arasndaki snrda yer alan yar geirgen bir duvar oluturur. Bu, Bursann nnden geenler iin evre yolunun hzna ve lsne gre gzden kamayacak kadar byk, srekli ve renkli, ama kentin kuzey blgesiyle ilikiyi kesmeyecek kadar boluklu ve iki ynl bir duvardr. Yeni meydan iin gelitirilen proje, topografyann yaya lehinde dzenlenmesini nerir. Meydan, batda yaya mekanna dntrlen Kbrs ehitleri Caddesi ile birleerek kentteki yaya trainin sreklilii iinde yer almaktadr. Bu sreklilik meydann btnlnn olumasn salayan farkl kotlardaki ilevler araclyla nc boyutta da devam eder. Bylece meydan, farkl ilevlere sahip yerlerin birbiriyle iliki kurmasn salayan bir merkez olur; meydan-park-meydan-spermarket-meydan-ar-meydan-otopark-meydan-konutlar-meydan-ktphane-meydan-lokanta-meydan-Bursaray-meydan-spor merkezimeydan-evre yolu-meydan-yaya blgesi gibi.

1. Mansiyon

Kaynak: www.arkitera.com

Selami Demiralp (Peyzaj Mimar, AZF) Burak zdverin (Mimar, ODT) GENEL PLANLAMA VE TASARIM POLTKALARI
Yarma alanndaki mevcut sorunlarn zm ve imkanlarn kullanlmasna ynelik tasarm prensipleri bu kavram ve politikalar nda ekillenmitir. Kabul edilen temel tasarm prensipleri kresel dinamiklere yerel bir yant nitelii tamaktadr. nsan, mekann odak noktas olarak ele alnrken, kimlik kavram, zellikle kentsel kimlik, temel bir tasarm prensibi olarak kabul edilmitir. Mekan yalnzca edilgen bir eleman deil, kiinin ve toplumun temel yap talarndan biri olarak ele alnmtr. Yarma alannn nemli mekansal sorunlarndan biri ilikisizlik ve kaybolma hissinin varldr. Bunu zmek iin ktle ve boluk ilikisi yeniden ele alnm, ulalabilirlik ve ynlenme temel tasarm prensipleri olarak ele alnmtr. Yarma alanndaki tasarm, mekansal devamlln ve btnln salanmas zerine kuruludur. Kbrs ehitleri Caddesi, lkbahar Caddesi ve Fevzi akmak Caddesinin yarma alan

Yardmclar: Oytun Delikta, Halis zkan, Derya Duman, Cem H. Trkel, Mhendislik Danmanlar Ahmet Sreyya Ural, Kemal Gravar, Kuddusi imek
ile btnletii blm, yani yarma alannn gney blm, bir toplanma alan olarak tasarlanmtr. Yarma alanna bat, gney ve dou ynlerinden gelen yaya hareketleri burada toplanarak, yarma alannda nerilen kentsel kullanmlara ynlendirilmektedir. nemli yaya akslarnn mevcut durumda buraya ynlenmesi ve kent ii nemli tat yollar ve toplu tama gzergahlar bu toplanma ilevini glendirmektedir. Yaya jeneratrlerinden gelen yayalarn topland ve ynlendirilmeye baland alan olan yarma alannn gneyindeki boyutlu plastik ge, arpc ykseklii ile burann bir toplanma yeri ve odak noktas olma zelliine vurgulamakta ve landmark niteliine sahip olmaktadr. Kuzey-gney ynnde uzanan ana yaya aks, yarma alann ziksel olarak dou ve batda iki byk paraya ayrrken, ayn zamanda alt kotlara inip kan hareketi ve dou-bat ynndeki geileri ile mekansal btnlemeye katkda bulunmakta ve bir i sokak-omurga kimliine brnmektedir. Yaya aksnn gney-kuzey ynnde yapt bu inik

BURSA SANTRAL GARAJ KENT MEYDANI MMAR ve KENTSEL TASARIM PROJES

hareketi, dikey bir dinamizm yaratmakta ve yalnzca dey bir mekansal btnlk deil alt kotlar ile dey bir mekansal btnlk ve hareket de salamaktdr. Yarma alann gney ucunda ve ana yaya aksnn batsnda bulunan am-tiyatro yaklak 500-600 kiilik bir kapasiteye sahiptir. Doal ykseklik farklar ile elde edilen am-tiyatronun sahnesinin arkasndaki duvarda projeksiyon ve dier grsel sunumlar yaplacaktr. Am-tiyatro ile ana yaya aks arasnda kalan blmde ise, am-tiyatronun destek hizmetleri bulunacaktr. Yarma alannn gney giriinden bakldnda tam bir meydan alglanmaktadr. Bu meydan stte ziksel olarak paralara ayrlmam ve grsel olarak sreklilik arzetmekte ve kesintisiz bir vista sunmaktadr. Buras toplanma alanlar, yaya aks ve gezinti yollar ve farkl nitelikteki yeil kullanmlara ayrlmtr. Fiziksel geliim meydann altnda, farkl katmanlar halinde ele alnmtr. Meydan yaklak 1.5 metre kalnlnda toprak ile doldurulacak ve farkl nitelikteki yeil alanlar oluturulacaktr. Meydann hemen altnda bulunan (+1,50 kotu) ilk katta ve ana yaya aksnn dou blmnde 600-700 kii kapasiteli bir tiyatro ile drt salondan oluan bir sinema kompleksi bulunmaktadr. Tiyatronun arka blmnden tiyatroya sahne, dekor ve dier hizmetler iin eriim mmkn olacaktr. Ayn katn bat blmnde ise restoranlar ve idari ilevleri iinde barndracak bir yap bulunacaktr. dari yap bu katn kuzey ucunda yer alacaktr. Ana aksn batsnda yine kuzeygney ynnde uzanan koridor boyunca ise sanat atlyeleri ve sergileme alanlar yer alacaktr. Buradaki sergi ve atlye alanlar geii nitelikteki hareketli elemanlar ile oluturulacak, bylelikle farkl nitelik ve byklkteki kltrel ve sanatsal aktivitelere cevap verebilecektir. Grsel, iitsel ve plastik sanatlar sergilerine ev sahiplii yapacak bu alanda ayrca Bursa ile zdelemi otomotiv, tekstil ve tarm rnleri (ipek, kestane, eftali gibi) temal sergiler ve yarmalar da yer alacaktr. Meydann iki kat altnda (-3,50 kotu) ise daha ok ticari ve rekreatif kullanmlar yer alacaktr. Bu kat ayn zamanda ana yaya aksnn indii en alt dzeyde yer almaktadr ve dou-bat ynnde aklklar ile birbirine balanmaktadr. Bu katn dousunda yer alan blmde alveri niteleri bulunmaktadr. Batsnda ise cafeler, bfeler, elence mekanlar ve restoranlar yer almaktadr.

2. Mansiyon

En alt iki katn (-7,00 ve -10,50 kotlar) dou blmnde yaklak 5000 m byklnde bir spermarket bulunmakta ve ihtiyaca gre kltlp byltlebilecek tarzda konumlandrlm, bat blmnn iki kat ise otopark olarak ayrlmtr. Bu otoparklarn kapasitesi yaklak 550 aralktr. Sinema, tiyatro ve sergi alanlar, burann gece ve gndz yaayan bir mekan olmasn salayacaktr. Bu canllk, kk ve byk lekli alveri-ticaret kullanmlar ile destekelenecektir. Farkl zamanlarda yaayan birbirleri ile uyumlu eitli ilevlerin biraraya gelmesi, yaayan ve canl mekanlarn olumasna katkda bulunacaktr.

Kaynak: www.arkitera.com

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI

A. rem Mollaahmetolu Falay (Ekip Ba) Y.Mim. .T. K. Ferhan Yrekli Y.Mh.Mim. .T. Mete B. Baypnar Y. eh.Pl. .T. Dr. Tlay Ayalgl Pey.Mim. A..

Yardmclar: Turan Altnta, Ali Dur, Muhammed A. rnek

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI

1. dl

JR DEERLENDRMES Projenin gl bir kavramsal yaklam vardr. Kentsel tasarm olarak, klasik zonlama yaklamna bir alternatif oluturmaktadr. nemli ekim odaklar getirmektedir.(Bilim Merkezi vb. gibi) Ulam nerileri kentsel tasarm sistemi iinde btnleik olarak zmlenmektedir. Sunulan plastik deeri olan, estetik tasarm dili olumlu bulunmutur. Konut fonksiyonuna yer verilmesi alann gece ve gndz yaam asndan olumlu bulunmutur. Finansman sistemi asndan olumlu bulunmutur. Alana getirdii btncl yaklam ve tasarm anlay asndan deerli bulunmutur. Kaynak: stanbul Metropoliten Planlama Brosu

Korhan Torcu (Ekip Ba) Y.Mim. .T. Serhat Yavuz Mim. Osmangazi . Beylikdz yerleme blgesi kentsel geliim srecinde, sosyal ve ziksel anlamda btnlk gstermesi beklenen alanlar aras oluan kaotik durumun zm iin temel dncemiz cumhuriyet caddesi boyunca e-5 ten balayp gneyde vadi snrna kadar ulaan eksende kentliyi rekreatif alanlarla buluturacak ve kentsel artk alanlar kente kazandracak kentsel aktivite omurgas oluturarak srdrlebilir bir strateji izlemektir. Tasarm sreci hareket sreklilii ve kamusal kullanm belirleyiciliinde gelien proje, e 5 karayolu ve vadi arasnda silikleen yaya balantsn yaya hareketi zerinden yeniden kurgular . cumhuriyet caddesi kentsel aktivite omurgas boyunca yaya akn salayan tasarm evre de oluturulan ring yolu vastasyla omurgaya geiler salar. Bu geiler planlanan kentsel mekanlar yer alt otoparklaryla destekler niteliktedir. Mevcut doku zerine serilen yeni katman kentsel dnm tanmlayacak, mevcut katmanlar uzlatracak yeni bir kimlik yaratacak bir kamusal kentsel d mekan a sistemi olarak projenin tasarmnda dourgan dm noktasdr. Bu kltrel ve ilevsel a sistemi mevcut dokunun boluklarna nfuz ederek yeni meydanlar kent parklar, kentsel arayzler oluturur, peyzajn srekliliini salar. Bu erevede tasarm sreci, Kongre vadisinden balayarak e-5 metro balantsna kadar uzanan eksene kentsel aktivite merkezi kimlii kazandrlmas, Kongre vadisi ve cumhuriyet caddeleri kesiimin de sosyal ve kltrel aktivite ihtiyalarna karlk verecek kltr meydan ile yaya aknn srdrlebilirlii. Bu suretle rekreatif alanlarla yaya bann glendirilmesi, Cumhuriyet caddesi boyunca uzanan ara yolunun kongre vadisine ulat noktada yer altna alnarak kuzeyde metro bandan balayan yaya aknn haf rayl sistem kullanmak suretiyle rekreasyon vadisine kadar ulamnn salanmas, Doa ve yapy btnletirerek yap yzeylerini kullanma amak yap rtsn bitkilendirip d mekan yaantsn kamusal kullanmla destekleyerek doann etkisini vurgulamak. Doann srekliliini, eitliliini ve Dnmn vurgulayarak yap ve evre arasnda oluturulacak dengeli birliktelii mimari rne yanstmak Ekolojik mimari tasarm ilkeleri dorultusunda toporak formlar yerin iklimsel verilerini kullanarak, enerji korunumlu tasarmlar yapmak suretiyle bina kullanm maliyetlerini en aza indirgemek. Yerin ve doann n verileriyle iliki kurmak, yerin deerlerine ait iklim, toporafya ve peyzaj kullanmna bal olarak mimari formu oluturmak ngrlen karma kullanmlar yardmyla (ticaret, bro, konaklama, kongre merkezi, tiyatro, meydan, vista noktalar ve cumhuriyet caddesi tramvay izi ile kentsel btn iinde yaya ulam yklerini paylaan bir kentsel omurga oda na dnm, ngrleri dorultusunda gereklemi, aranan zm nerileri ile mekan kullanm ve ulam kararlar bu hedefler dorultusunda alnmtr. neri zmlere bal olarak sz konusu odak noktalarnn tadklar zellikler aadaki gibidir: Ticari rekreasyon oda E-5 karayolu ve metro baglants kent omurgasnn kuzey kesimini nemli bir odak haline getirmektedir. Bu suretle bu blgede yer alacak ar ve bro ilevlerini birarada barndran karma kullanml bir proje nerilmitir. Fatih sultan mehmet cami ve cevresinde oluturulan yayalat-

Aslhan zaslan Pey. Mim. Kent.Tas.Uz. Bilkent . O.D.T.. Sevim Filiz eh. Pl. .T.

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI

2. dl

rlm alanda bu kullanmla iliki iindedir. Metrodan balayan yaya ak ticari rekreasyon odan gecerek ana omurgaya eklemlenir. Bu zonda metronun varl dnlerek metro ba haf rayl sistemle desteklenmitir. Bu blgede yer alan Bar Mano Park, Mzik Park olarak dnlmtr. Yeik doku iinde eriyen performans pletformu ve mzik kutular park besleyen donat elemanlardr. Aktarma oda Bu blge rekreatif amal bir gei odadr. Glet mevcut doku iinde kentsel boluklar yaratma dncesinden hareketle kapal ak alan peyzaj dzenlemeleri ile kent iin ortak bir etkinlik alan nerilmitir. Parkta yer alacak yapay glet eksen boyunca sren su promenadn dik dogrultuda keserek bat kesiminde yer alan su adasna balanmaktadr. Kent parknda yer alacak kafeteryalar ocuk oyun alanlar su esi (fskiyeler, su oyunlar), yei rt, rekreasyonu destekleyici elerdir. Su adas Kentsel omurgaya su promenadyla balanan su adas su ve k oyunlarna imkan veren gerekli durumlarda konser alanna dnebilen su adas, srt ksmda yer alan yazlk sinema ve forum alan, alveri niteleri kafeteryalar spor alanlar ve yer alt otopark ile kent ii ortak etkinlik alan olarak dnlmtr. Bu alanda olusturulan boluk kent ii aktivite meydanna dnr. Esnek bir planlama nerisi getirilen meydan konser alan .su oyunlar platformu, tren alan, paten pisti uurtma sahasna dnr. Kent Park - Akvaryum Aktarma odanda yer alan dier zonda ise ziksel evrede yeil younluunu arttrld rekreasyon amal kullanma ynelik bir btn bir kent park olarak ele alnmtr. Akvaryum, sanat galerisi i avlulu kafeteyalar, ktphane, seminer odalar, belediye hizmet birimleri dnlmtr. Omurgann ortasnda yer alan su promenadna balanan yrtkla akvaryuma inilmektedir. Lineer olarak omurgaya eklemlenen bina bileenleri srt ksmnda yeil kuakla birlemektedir. Binann tasarmnda temel dnce geirgen bir ara kesit yakalyarak mevcut kotlar iinde eriyen bir gei mekan elde etmektir. Aktarma odanda planlanan yer alt otoparklar glet,su adas ve akvaryum zonlarnda fonksiyonlar destekleyici nitelikte dnlmtr. Kltr Meydan Cumhuriyet caddesi boyunca devam eden yaya akn kongre vadisine bir kent koridoruyla balayan mafsal noktas oluturulmas evresinde yer alan kongre merkezi, kongre oteli, neri tiyatro binas ve halihazrda yapm sren kltr merkezi iin kentsel fuaye alan olarak dnlmtr.

JR DEERLENDRMES Getirilen emann netlii, projedeki yeil ve su moti kullanm olumlu bulunmutur. Rekreasyonel ve kltrel ilevlerin alann odan oluturmas olumludur. Peyzaj tasarm asndan projenin nitelii yksektir. Tasarmn son noktasnda binann vadiye alm olumlu bulunmutur. Ticari fonksiyonlarda eksiklik gzlenmektedir ve mimari olarak konumu ve lei tartlabilir niteliktedir. Odak noktalarnn ve belirli ilevlerin yeterli dzeyde nerilmemi olmalar olumsuzdur. Alan, kentsel alt merkez olarak deerlendirildiinde, ilevsel ve yaamsal potansiyelin bu balamda yeterli olamayaca dnlmektedir. Kaynak: stanbul Metropoliten Planlama Brosu

Nimet Aydn (Ekip Ba) Y.Mim. G..-O.D.T.. Nalan Aygl eh. ve Blge Pl. O.D.T.. Kezban nal Peyzaj Mim. A.. Proje alan Beylikdz blgesinde, toplu konut alan iinde, kentsel adan hoyrata kullanlm bir alanda bulunmaktadr. Bu adan Beylikdz Kent Merkezi projesi, Beylikdz ve yakn evresinin dntrlmesi iin nemlidir. Prototip ve sorgulanmam bir anlayla elde edilen toplu konut alan iinde oluan tesad artk alanlarla, yukarlarda bir hedef semek, ii dolu bir davran olarak grlmemitir. evresindeki mevcut ziksel yap ile ayran, ancak doal evreyle uyuan srdrlebilir bir anlayla yeni bir Kentsel Yaam Merkezi oluturulmas hedeflenmitir.Alann gneyden deniz ile olan grsel ilikisi ve lineer karakterdeki boluklar alandaki homojen, zaman zaman srprizli eim, alann blgedeki konumu, cami yanndaki dou-bat ynnde uzanan mevcut yeil doku, alan evreleyen eitime ynelik kamusal alanlar ve alann evre yoluna yaknl nemli potansiyellerdir. Alann neredeyse %80inin gneye ynelmi olmas mikroklimatik ortam asndan nemlidir. Ancak alan iin en nemli potansiyel, yarma alannn ortasndan gelen Cumhuriyet Caddesinin doal olarak etrafndaki yaplamay ynlendirdii iin oluturduu srekli boluktur. Mevcut Cumhuriyet Caddesi kaldrlmtr. Yerine tasarmn omurgasn tekil eden, tercihini yayadan yana kullanan yeni bir Kentsel Yaam

Yardmclar:
Evrim Sunal, Kumru Alpaydn, Mehmet Altkula, Ali Dzda, Burcu Poyrazolu, Mevlde Gervan, Seda Aydn, Turul Bykkken, Sevgi Dzgn, Glcan Kaya

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI

1. Mansiyon

Merkezi oluturulmutur. Kaldrlan Cumhuriyet Caddesi yerine trak ykn azaltmas iin alan kuzey- gney ynnde iki ynden evreleyen geni arterler nerilmitir. Yarma alann evresindeki 26.000 nfuslu Cumhuriyet Mahallesi,dousunda 28.000 nfuslu Bykehir Mahallesi, gneydousundaki 54.000 nfuslu Bar Mahallesi ve kuzeydeki yarma alanyla direkt ilgisi olmayan 15.000 nfuslu Kavakl Mahallesi alan iin alt merkezler niteliindedir.Toplamnda 123.000 kiilik bir st merkez yaratlmasna ynelik bir tasarm hede vardr.ou Anadolu kentinden daha byk olan bu alan iin tasarlanan bu kentsel merkez yakn gelecekte stanbulun belli bal birka kentsel merkezine alternatif olma ve bu canll yaatma iddias tamaktadr. Alan kuzeyden gneye doru srayla Kamusal Yap Alanlar, Finans ve Zonu, Kentsel Yaam Merkezi, Yeme-me niteleri, Elence, Kltrel ve Sosyal Alveri, Rekreasyon ve Kltrel Birimler,en gneyinde ise Dn Salonu,Tiyatro, Kongre Merkezi, Otel ve alan iin nemli bir potansiyel olan Rekreasyon Vadisi ile sonlanmtr. Ekonomik kararlarla oluturulan yaplarn nndeki byk kentsel arkadlar glge yaratmasnn yan sra ilevin gerektirdii esneklii salamaktadr. Tasarm srprizlerinden biri gneyden kuzeye doru ekolojik bir aksn kesintisiz olarak cami yanndaki alanda oluturulan tren alan ile son bulmasdr. Aslnda bu aks arkadlar arasnda oluturulan lineer mekana alternatif bir mekandr.Bu ekolojik aks gneyde rekreasyon vadisinden balayarak gletin yanndan Gonca Sokakn yanndaki bolukla oluturulan spor ve rekreasyon adasn sana alarak yeme-ime ve elence arkadnn iinden geerek cami yanndaki tren alan ile sonlanr. Bu aks ieride oluturulan meydan karakterinden uzak bir akstr.Yry ve bisiklet yollar ,insan ilikilerinin ok youn olduu kesintisiz bir promenad karakterindedir. Alandaki mevcut korunacak yeil dokuya alternatif yeil dokular nerilmi grlt ve grsel izolasyon salanmtr. Alandaki tm tercihler yayadan yana kullanlm ve rekreasyon vadisinden balayan yeilin ,gerek ekolojik aks gerekse arkadlarla sreklilii ett edilmi, yeilin iinde kaybolan alak saylabilecek ktleler nerilmitir. Kamusal alandaki tren alan, resmi bir karakterde olup, plastik elemanlarn katlmyla, alan iinde zellikli bir blge olarak tasarlanmtr. Alan iinde yedi farkl blgede kapal otoparklar nerilmitir. Yaklak 6.000 adet ara iin nerilen bu otoparklar 300 adet aralk ak otoparkla beraber tm otopark ihtiyacn karlayacak saydadr. Otopark ihtiyacnn neredeyse tamam yeraltnda nerilerek yeilden yana tercih kullanlmtr. JR DEERLENDRMES Yarmacnn raporundan izlendii zere; projede yarmann k noktasna tezat oluturan bir k noktas bulunmaktadr. (Yarmann temel amac, alandaki evre sorunlarna zm retmektir, varolan olumsuzluklardan hareket etmek olarak deerlendirilmemelidir.) Projede oluturulan ulam anda yaya yollarna yaplan yan saplanmalar sakncal bulunmutur. Kentsel emada getirilen zonlama nerisi baarl bulunmutur, buna bal olarak projenin emasnda olumlu bir genel yaklam vardr. Ancak mimari zm nerilerinde, ok fazla tekrar, genel bir danklk ve tek dzelik gzlenmektedir. Yaya aks lineer olarak baarl kurulmu, oluturulan i krlma noktalaryla ema glendirilmitir ve projenin giri ve vadiye al ksmlar baarl olarak zmlenmitir. Ancak kentsel lekte getirilen bu emann netlii mimari lee yanstlamamtr. Oluturulan ok paral ktleler ve binalar arasnda yaratlan kullanm alanlar yaya mekann paralamaktadr. Yeilin ve suyun kullanm biimleri, nerilen formlar dnda, olumlu bir katk olarak deerlendirilmitir.

Kaynak: stanbul Metropoliten Planlama Brosu

Ekip Ba Erguvan . Toplu Y.Mim. .T.. Mahir nal Mim. Y.T.. Oya Kk eh.Pl. D.E.. Bengi Demirkan Peyzaj Mim. Yeditepe .

Yardmclar: Gulm Balkaza, Ali alkan

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI Tasarm hareket noktalar ve temel ilke kararlar ana balklar halinde zetlenirse; 1- nsan lei: Mmkn olduunca insan leine yatkn yaplar nerilmitir. Bu sayede yksek yaplar ile evrilmi alanda scak ve insana yakn sosyal evreler elde edilmitir. 2- Yaklam ve Alglama: Proje alannn E-5 ten alglanmasna nem verilmitir.nerilen simgesel bro yapsyla uzak alglama salanmtr. Yakn alglamada ise oluturulan alveri meydan ile grsel iliki kesilmeden dzenlenen blgenin maksimum alglanmas salanlmaya allmtr.Bundan dolay yksek ar blou yerine eimden de yararlanp grnty bozmayan ar modeli nerilmitir. 3- Sreklilik: Blgeye hangi noktadan girilirse girilsin oluturulan dzenlemeyle alp gtren bir ak dzeni vardr. Gezinti ve rekreasyon iinde alveri sreklilii salanmtr.Bu dzenleme ticaret alanlar iin canllk getirmektedir. 4- Simgesellik: Stabil bir evre iinde her noktadan bir alglama zellii tayan davetkar ve alakgnll, mevcut dokuya aykr olmayan ve kucaklayan simgesellik nerilmitir. 5- Dinamik Yaam: Blgeye 24 saat hizmet verecek fonksyonlar nerilmitir. 6- ok eli Rekreasyon: el sanatlar alan, rekreatif koridor, glet, piknik alanlar, ocuk oyun ve rekreasyon alanlar, oturma ve dinlenme alanlar, bisiklet,kaykay,paten,kou ve yry alanlar, spor alanlar, sosyal buluma alanlar, sokak gsteri ve mzik meydan, drt mevsim ansi, plastik elerle zenginletirilmi rekreatif alanlar, yeme-ime alanlar. 7- Kolay Ulam: Her ynden ara, yaya ve toplu tama ulam ile dzenlenen alana kolaylkla ulalmaktadr. leride gerekleecek metro aksna en yakn yerde alveri ve aktivite merkezi nerilmitir. Bu ayn zamanda blgeye girite kap nitelii tamaktadr. Arala ulamda kilit noktalarda ak otopark alanlar dzenlenmitir. 8- Sosyal Damar: Etraftaki meskun alanlarn eksiksosyal ihityalarn destekleyen ve besleyen, ayn zamanda ekim noktas oluturarak ehir leinde hizmet verecek ekilde planlanmtr. 9- Fonksyonlar Aras Akkan liki: eitli fonksyonlar karmaa yaratmadan akkan bir iliki iinde dzenlenmitir.Oluturulan rekreasyon, fonksyonlar balayc niteliktedir. JR DEERLENDRMES Tasarm ana emas tutarl bulunmutur. Tasarm esi olarak su elemann kullanm olumludur. Yaya alanlarnda ulam asndan sreklilik salanamamtr. Ayn srece bal olarak, mimari tasarm niteleri tutarl bir sra oluturmamaktadr. Mimari zm nerilerinde olgunluk gzlenmektedir. rnein giri meydannda baarl bir zm nerisi getirilmitir. Ancak sz edilen olumlu mimari tasarm genel kurguya yansmamtr. Tasarmn kendi ierisinde lek sorunlar bulunmaktadr. Birok karar, kentsel tasarm leinde ematik kalmtr ve nispetsiz zmlere neden olmaktadr.

2. Mansiyon

Kaynak: stanbul Metropoliten Planlama Brosu

Selami Demiralp (Ekip Ba) Peyzaj Mim. A.. Z.F. Burak zdver Mim. O.D.T.. Dr. Oytun Delikta Y.. ve Blge Pl.

Yardmclar: Cem H. Trkel Yarma alan temel alt blm halinde ele alnmtr: 1. Kuzeyde i merkezi - ticaret ve os oda, 2. Orta blmde yer alan rekreasyon ve ticaret oda, 3. Gney u noktadaki kongre, turizm, rekreasyon oda. Kuzey gney aks boyunca uzanan park bu odak noktasn btnletirmekte ve mekansal devamllk salamaktadr. Byle bir strateji kentsel kimlik kazandrlmasna da katkda bulunacaktr. Ulam Ulam politikalar yalnzca yarma alannn evre ile balants anlamnda dar bir kapsamda deil, ok daha byk bir an paras olarak ele alnmaldr. Dolays ile, alann kendi iindeki yaya ve tat sistemi zmlerinin yan sra, daha st lekli balantlar dzenlemeli ve gelitirilmelidir. Yaya iin kent gittike nem kazanan bir kavramdr. Bu kavramn temel ve ilgin ynlerinden biri de artan karmaklk ve boyutluluktur. stanbul kenti geleneksel yaya yolu alar, tarihi yaplar, arlar, meydanlar, parklar ile kentsel geirgenlik kavramnn nemli rneklerinden biridir. Alandaki neri ulam sistemi tat moduna ncelik verecek bir ekilde tasarlanmamtr. Farkllklar vurgulayan, eitlilii iinde barndran ve insan leini kaybetmeyen bir tasarm ilkesi benimsenmitir. Bu nedenle, yaya ve tat modlarn birliktelii esas alnmtr. Bu balamda Cumhuriyet Caddesinde mevcut durumudaki tat trai iki para halinde kenara kaydrlarak, mevcut caddenin bulunduu yerde daha byk paral bir park ve yaya sistemi oluturulmutur. neri tat yollar, tek ynl ileyebilecei gibi, ift ynl ilemeye de uygundur. Bu tat yol sistemi, mevcut konut dokusu ile yarma alann birbirinden ayrrmakta ve tanmlamaktadr. Parkn ziksel snrlarn tanmlarken, ayn zamanda da mekansal olarak birbirinden farkl nitelikteki bu iki alan yani kenti iinde ileyen konut dokusu ve mahalle/kent/blge leinde ileyecek yarma alann btnletirmektedir. Alan iinde farkl noktalarda konumlandrlan otoparklar buradaki ilevelere cevap verebilecek niteliktedir. Yarma alann konut dokusundan ayran yol sistemi, kendi iinde ileyen bir yapdadr ve evredeki konut dokularna ek trak yk getirmeyecektir. Bu otoparklar iinde geerlidir.

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI paradan oluan ana yaya aksnn her blmnn dieri ile kesitii noktalar ise ilev odaklar olarak tasarlanmtr. Bu paraya ait kuzeydeki ilk kesime noktasnda byk bir meydan bulunmaktadr. Gneye ilerledike ikinci kesime noktasnda ise su aktiviteleri (kaykla gezi, balk tutma gibi), am, elence parklar, toplanma, dinlenme ve gezi alanlar ile caf ve restoranlar yer almaktadr. Aksn gney ucundaki nc kesime noktasnda ise kltrel, rekreatif ve ticari kullamlar yer almaktadr. Toplam uzunluu 1.5 kilometreyi bulan yaya aks paral bir yapda ele alnarak, hem insan leinde bir tasarm gerekletirilmi, hem de her bir para nitelik olarak kendine zg bir ekilde tasarlanmtr. Ayrca yaya akslar boyunca kiosklar, el sanatlar retim ve sat noktalar, kk lekli ticaret, cafeler ve bfeler ile dier hediyelik eya sat noktalar bulunmaktadr. Yeil sistemi ve parklatrma Yarma alannda bulunan yeil sistemi parklatrlm bir alan olarak kente entegre edilecektir. Aa tipleri, younluklar ile farkllatrlarak uygulanacaktr. Parklar kent insannn tarih boyunca hayatnda yer alm ve kent kltrnn ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Bugn parklar en karmandan en basitine kadar her trl yap ve peyzaj dzenlemesinde bir gereklilik olmutur. levsel zelliklerinin yan sra grsel olarak da bu dzenlemelerin parasdr. Kentsel parklar gittike yerel gzelliklerin sergilendii orijinal parklara dnmektedir. Projenin uygulanaca alan, dnya tarihine yn veren, farkl medeniyetlere ev sahiplii yapm dnya kenti stanbuldadr. Bu anlaml ve nemli konumundan dolay, bulunduu blgede yerel gzellikler park olma zelliine sahip olacaktr. Beylikdz Cumhuriyet Caddesi projesi ayn zamanda yeni frsatlar da iermeli ve nc binyln banda yaplm, adaptasyon ve deiimi ile en iyi parklardan biri olmaldr. Bu erevede mevcut Cumhuriyet Caddesi, Cumhuriyet Parkna dntrlecektir. Ana yaya aksnn orta blmnn dou ve batsnda bulunan kamuya ait neri ticaret kullanmlar alann kuzeyine, yine bir kamu alanna kaydrlmtr. Bu ekilde alann ortasnda ana aks ile btnleen byk paral rekreatif-yeil kullanmlar kazanlmtr. Bylelikle youn ticaret ve os kullanmlar, gereksinimlerine daha iyi cevap verebilecek ana tat akslarna yakn yerlere kaydrlmtr. Ayn zamanda, ticaret kullanmlar youn rekreatif aktvitelerin bulunduu alann ve parkn orta blmnden karlarak, burann rekreatif nitelii korunmu ve vurgulanmtr. Burada elde edilen ana aks ve park ile btnleen paralarda, byk ve kesintisiz yeil alanlar ile kou gibi salkl yaam parkurlar ve sportif akviteler yer alacaktr. Neologism bize orkestra gibi uyumlu ve gerekli bir seri sre ve buna bal srdrlebilir park orman oluturmay anlatmaktadr. Dnmek, egzersiz yapmak ve doayla babaa olmak iin parklatrma (anlaml, elenceli, uzun mrl, ekolojik olarak baarl bir park yapma ii) insanlarn zaman ve kaynaklar zerinde bir bask oluturmaktadr. Sosyo-kltrel birikimlerin mekana yanstlmasn ve zellikle yaknevre insannn kullanmna hizmet etmesi planlanan ve uzun seneler nemini koruyacak bu park, kentsel park kirlerinin yeniden sorgulanmasna neden olacak, gelecek nesillere bir armaan olarak sunulan kalc bir kltrel deere brnecektir. Parklatrmann anahtarlar ise; 1. Halihazrdaki durumu, doa ve kltr ile buluturmak, 2. eitlilik ieren park evresini ve yapsn gelitirmek, srdrmek ve ilikilerini kurmak, 3. Ak alanlara konsantre olmak ve kltrel birikimleri kent yaamnn bir parasna dntrmektir.

3. Mansiyon

oklu Park Ekolojisi Ana yaya aks ile mevcut konut dokusu arasnda bir tepeler silsilesi nerilmitir. Bu tepeler birbirinden yap ve lek olarak ok farkl nitelikteki kullanmlar ziksel olarak birbirinden ayrmaktadr. Bu tepeler, zaman ierisinde aalar ve bitki dokusu gelitike, park iinden eperlerdeki konut dokusu arasnda bir perdeleme ve ltreleme grevi stleneceklerdir. Alanda bata glet alan oluturulurken yaplacak hafriyatlar, bu tepelerin oluturulmasnda kullanlabileceinden maliyet asndan da nemli avantajlar oluturmaktadr. Ayrca bu tepeler, dz olan proje alannda yatay ve dey bir hareket salayarak, monotonluu kracak, grsel eitlilie de katkda bulunacaktr. JR DEERLENDRMES Kentsel mekan dzenleme zmlerinde zayf noktalar bulunmaktadr Ulam sisteminde ilikilerin zmleri olumsuz olarak deerlendirilmitir. Su motinin bir tasarm eleman olarak kullanlmas baarl bulunmutur. Projenin, peyzaj dzenleme asndan olumlu yanlar bulunmasna karn kentsel tasarm asndan getirdii zmlerde zgn bir nitelik izlenmemitir. Lineer yaya aks baarl olarak oluturulmu ancak zerinde gerekli ortak alan dzenlemeleri, odak ve ekim noktalar gelitirilememitir.

Kaynak: stanbul Metropoliten Planlama Brosu

Gnay Erdem Mim. G.. (Ekip Ba) Sunay Erdem Peyzaj Mim., A.. Bar Emeki Peyzaj Mim. A.. Mehmet Nazm zer ehir Plancs G.. Kavramsal Yaklam Gnmzde mimarlarn, planclarn ve peyzaj mimarlarnn en nemli grevlerinden biri srdrlebilir evre ve srdrlebilir enerji ilkelerini dikkate alarak kentsel mekanlar yeniden retme zorunluluudur. Bilimsel anlamda srdrlebilirlik, yeniden retilebilen ve gelecek zamanlarda da korunacak doal kaynaklar iin bir dzen kurmann, nlemler politikasnn almas eklinde tanmlanmaktadr. Srdrlebilir planlama ve tasarm, geri planda eitlilii olan, arazi kullanm planlamas, enerji,

Danmanlar: Prof. Dr. Ouz Ylmaz, Serpil ztekin, Yeliz Yahya, zhan Glaa, Hatice E. Acar ekoloji, ekonomik gelime ve klimatoloji gibi ncelikli konular arasnda geni farkll ieren (entegre) btnletirilmi bir yaklama ihtiya duyulmaktadr. Bu nedenle planlama ve tasarm almalarnda ekosistemi ve kaynaklar gz nnde bulundurarak yaam kalitesinin ykseltilmesi hedeflenmektedir. Ayrca, enerjinin etkin kullanlmasna ynelik olarak ortaya kan srdrlebilir enerji kavram, srdrlebilir evre ile birlikte srdrlebilir kalknmann nemli bir etkeni olarak ele alnmaktadr.

BEYLKDZ CUMHURYET CADDES VE YAKIN EVRES KENTSEL TASARIM PROJE YARIMASI Metropoliten Transport Reserarch Unt (MTRU)te almakta olan Keith Buchan ve arkadalar, yaptklar alma neticesinde srdrlebilir planlama ve tasarmn atsnn oluturulmas aamasnda alt genel amacn nemine deinmektedir. Bunlar; nsanlar iin daha yaanabilir bir ziksel evrenin oluturulmas, Bio-farkll destekleyen ziksel durumun iyiletirilmesi, Salkl ve gvenli bir evrenin oluturulmas, Toplu kullanmlarn zendirilmesi, Srdr-

4. Mansiyon

lebilir ekonomik aktivitelerin ve enerji kullanmn ortaya karlmas, Srdrlebilir esaslara gre evrenin tolere edebilecei seviyenin altndaki etkilerin azaltlmasdr. Temel Tasarm Konsepti Beylikdznn eski ismi bahe anlamna gelen GARDAN dr. Tasarmn ana kurgusu bu noktadan karak, doal peyzaj ilikisi ve sakinlik gibi deerleri dikkate alnarak, ada kent bahesi anlay dahilinde yorumlayan kentli iin, canl, ekici, motive edici bir yaam evresi sunabilmektir. Bu kurgu, alann zne uygun, kimlikli bir kentsel yaam alanna dnmesini salayacaktr. Bylece park alannda yaya dolam alanlarnn, bisiklet yollarnn, geni yeil alanlar ve im alanlarn olduu ve eitli ak ve kapal kltrel, sosyal ve rekreatif arlkl kullanmlar oluturulmutur. Kent Bahesi Vizyonu (geleneksel bahe yaantsnn modern yorumu): Alanda, doann geometrisi olan i d bkey izgileri kullanlarak oluturulan mekan insan aktivitelerinin younlaaca, geleneksel bahe yaantsnn modern yorumu olarak etkinlik, toplanma ve dinlenme mekanlarnn bulunduu bir alandr. Cumhuriyet Promenat: Cumhuriyet caddesi evresi dinlenme parklar, koruluk, tiyatro, ticaret sinema, kltr, kongre salonlar ve ak hava etkinlikleriyle evrelenmesi ile oluacak youn yaya hareketleri nedeniyle yayalatrlm ve Cumhuriyet Promenat oluturulmutur. Yayalatrlan caddede oturma banklar, su oyun havuzlar yannda bisiklet yolu yer alacaktr. Etkinlik adr: Etkinlik adr yar ak bir alanda ramazan adr, hediyelik eya ve kitap tr zel kullanmlarn yaplaca alan. Koru Bahesi: Mevcut aa dokusunun korunarak ekolojik sreklilie katks yannda grsel bir deer olarak kullanlan alan. Dinlenme Bahesi: Konut yakn evresinde kullanclarn dinlenme ve ocuk bahesi kullanmlar ieren alan. Yeil Avlular: Kltr avlu; ak havada konser, tiyatro, sinema gsterileri tr kltrel etkinliklerin yaplaca alan, Etkinlik avlusu; yresel rnlerin satld, festival ve kermes tr etkinliklerin dzenlenecei alan, Rekreatif avlu; koma, gnelenme, spor, piknik tr serbest rekreatif faaliyetlerin yaplaca alan. Yeil Balantlar: Mevcut ve neri yeil doku ile kent bahesi ve yakn evre ilikisinin, yeil sreklilii ve yaya aktarmn salayacak alan. Spor Bahesi: Kentli ve yakn evrene ynelik olarak kapal ve ak spor etkinliklerin yaplaca alan. Ticaret Avlusu: Cumhuriyet caddesinin ticaret ve konut yaplarn yer ald alann ticaret avlusu olarak deerlendirilmi ve evresindeki kullanmlar ile youn yaya trai nedeniyle sosyal etkileimin artmas hedeflenmitir. JR DEERLENDRMES Kentsel mekan kurgusu yeterince netlik kazanmamtr ve baarl bir kentsel mekan dzenlemesi yoktur. Avlu-meydan-mekan kavramlarna yaklamlar yeniden deerlendirilmelidir. Proje, oluturduu kentsel alt merkez asndan deerlendirildiinde, kentsel yaam alan donatlar asndan eksikli bulunmutur. Projenin vadiye alan yndeki biti noktas baarl olarak deerlendirilmitir. Proje mimari adan daha arlkl olarak ele alnmtr, buna karn kentsel tasarm ve kentsel alan dzenleme alarndan zayf noktalar bulunmaktadr.

Kaynak: stanbul Metropoliten Planlama Brosu

Bursa Osmangazi Belediyesi, Kzyakup Kent Park Kentsel Tasarm Ve Mimari Proje Yarmas Mays-2006 Bursann merkezinde bulunmasna karn yllardr knt bir durumda kalan Kzyakup Mahallesini bir yarma projesiyle ayaa kaldrmay amalayan Osmangazi Belediyesi, hem blgeyi kentin sosyal yaamna katmak iin, hem de Kamberlerin yeni halini bir yarma ile belirlemek amacyla Kzyakup Kent Park Kentsel Tasarm ve Mimari Projesi serbest, ulusal ve tek aamal olarak yarmaya karmtr. JR Danman Jri yeleri Recep Altepe (Osmangazi Belediye Bakan, Makine Mhendisi, G) Bayram Vardar (Teknik Bakan Yardmcs, ehir ve Blge Plancs, T) Melih Tra (Mimarlar Odas Bursa ubesi Bakan, Mimar, DMMA) Adem zdemir (naat Mhendisleri Odas Bursa ube Bakan, naat Mhendisi, DMMA) Asli Jri yeleri Aykut Karaman (Jri Bakan, Prof. Dr. Mimar, Kentsel Tasarm Uzman, DGSA) Neslihan Dostolu (Prof. Dr.,Mimar ODT) Feride nal (Dr.Y. Mimar, MS) Bnyamin Derman (Y.Mimar, Y) Belemir Gzer (Peyzaj Mimar, A) Yedek Jri yeleri Yasemen Say zer (Yrd. Do. Dr. Mimar, MS) Bilge Ulusay Alpay (Yrd. Do. Dr. Mimar, Y) Hlya Din Atlgan (Peyzaj Mimar, A) Raportr Tuna Yldz (APK Mdr V, ehir ve Blge Y.Plancs, G) Raportr Yardmclar Gken Yceda (Y.Mimar, BA) Filiz Hacsaliholu (Mimar, A) Fulya Trkmen (Mimar, U) ahabettin Kaynar (n. Tek., DP)

SATINALMA
Satnalma: Ekip Ba: Nilfer Kozikolu (Mimar), Gzin Kara (Mimar), Danman: Fulya zsel Akipek (Y.Mimar) Yardmclar: Bediha Ulutrk (Mimar), Afin Memari (Mimar), zlem Yldz (Asistan) Satnalma: Ekip Ba: Y. Kenan Gven (Mimar) Nazmiye ztrk (Mimar), Ercan Akka (Mimar) Yardmclar: Kutlu nan, ada zcanl, Kemal ayrl, brahim Hac, Celil Mustafa, zleyi Karaku, Merve Sargn, mer Faruk Altunal, Ali zta, Serap Alkan, Mge Altu, Hakan Kaytan, Reyhan Gavalosman Satnalma: Ekip Ba: Derya Ekim (Mimar) Ozan ztepe (Mimar), Emre Apak (Mimar) Satnalma: Ekip Ba: Oktan Nalbantolu (Peyzaj Mimar), Halis Sayg (Peyzaj Mimar), Okan Can (ehir Plancs), Tuba Akyol (Peyzaj Mimar), A. Ufuk Ertem (Mimar), A. zer Karaaslan (Mimar), Ahu Bozkurt (Mimar), Talha Ks (Peyzaj Mimar) Satnalma: Ekip Ba: Nilfer Kozikolu (Mimar), Gzin Kara (Mimar), Danman: Fulya zsel Akipek (Y.Mimar) Yardmclar: Bediha Ulutrk (Mimar), Afin Memari (Mimar), zlem Yldz (Asistan) Satnalma: Ekip Ba: Oktan Nalbantolu (Peyzaj Mimar), Halis Sayg (Peyzaj Mimar), Okan Can (ehir Plancs), Tuba Akyol (Peyzaj Mimar), A. Ufuk Ertem (Mimar), A. zer Karaaslan (Mimar), Ahu Bozkurt (Mimar), Talha Ks (Peyzaj Mimar)

1. dl
Ekip Ba: Evren Babu (Mimar), nan Eray (Y. Mimar), Ceyhun Baskn (Y. Mimar) Yardmclar: Merih Feza Yldrm (Mimar), Ahmet Bura Avc, Fulya Sorgun, Begl Eray

2. dl
Ekip Ba: Servet Gm (Mimar), Gnay Solak (Mimar), Yardmclar: enay Gm (Mimar), Vural Kocaolu (Mimar)

3. dl
Ekip Ba: Zeki erifolu (Y.Mim.) Kaan Kl (Mimar) Danman: Prof.Dr. Y.Mimar lhan Altan Yardmclar: Cengiz Ayyldz (Mimar), Rahmi Gmrk (Mimar), Belma erifolu (Asistan)

1. Mansiyon
Ekip Ba: Sevince Bayrak (Mimar) Oral Gkta (Mimar)

2. Mansiyon
Ekip Ba: Nimet Aydn (Y. Mimar), Yardmclar: Kumru Alpaydn, Mevlde Gervan, Sevgi Dzgn, Ali Dzda, Gizem Turgut, Mehmet Altkula, Burcu Poyrazolu, Seda Aydn, Turul Bykkken, Glcan Kaya

3. Mansiyon
Ekip Ba: Serta Erten (ehir Plancs) Devrim imen (Mimar), Mahir imen (Yardmc Mimar) Danman: Berat okal (Mimar)

4. Mansiyon
Ekip Ba: Haydar Yeil (Mimar) Nurcan Yldz (Mimar), Gonca Tademir (Mimar), Sevin Gndodu (Peyzaj Mimar), Ebru Vural (Peyzaj Mimar)

5. Mansiyon
Ekip Ba: . Esra Kahveci (Y. Mim.), Burcu Serdar Kknar (Y. Mim.), Ceren Balkr vn (Y. Mim.), smet Gngr (Mimar), Ebru Erba (Peyzaj Y. Mimar), Danman: Dr. Elif Alkay (ehir Plancs) Yardmc: Gke Saygn (renci)

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI

Ekip Ba: Evren Babu (Mimar), nan Eray (Y. Mimar), Ceyhun Baskn (Y. Mimar) Bir kent parasnn mevcut yapsal ve sosyal dokusundan arndrlma ilemi yerel bir mdahale olarak grnse de ister istemez kent btnn etkileyecek bir operasyondur. Dnen ve gelien kent mekanna entegre olamam, kendi iinde bir alt kltr oda oluturup tm sosyal ve ziki denetim mekanizmalarnn inisiyatinden kendini soyutlayarak sosyal ve ziksel diren gsteren blgelerin sterilize edilip yeniden kente kazandrlmas ne kadar iyi planlanrsa planlansn, gl bir katalizre ihtiya duyar. Bu stratejik katalizr, alann, evre blgelerin belki de tm kentin genelinde etkili olabilmelidir. Bursa Kzyakup Mahallesine zel bu durumda, bu katalizrn Toprak parasnn kendisi olmas dnlmtr. Toprak paras, zerindeki yapay ziksel dokudan kurtulmu, serbest kalmtr. Kent iindeki duruunu kendi ziksel varlyla salamaktadr. Yaplarn kurgulad mekanlar arasnda skm bir boluk deil, kendisi mekan yaratan bir elemandr artk. zerinde senelerdir var olan insan rn ziksel dokunun izlerini tamakta, ancak sosyal dokuyu yeniden retmektedir. Ziyaretilerini bir an iin kentin sosyal rntsnden arndrp, kendi tanmlad yeni topografyann iine eker. Bu topografya doal yzey ile yapay dokunun bir melezidir artk. Yzeyinde yaplar deil, doa vardr sadece. imen, Ta, Kum, akl ve Su alann yeni dokusudur.

Yardmclar: Merih Feza Yldrm, Ahmet Bura Avc, Fulya Sorgun, Begl Eray

Doku Bahe Kent nerisi temelde, alan zerindeki mevcut ziksel dokunun izdmn kullanarak alan; mahallenin kentsel bellek zerindeki konumunu koruyarak dntrmek zerine kuruludur. Tescilli yaplar hari tm alan zerindeki ziksel dokunun ortadan kaldrlaca dnldnde ykmn ziksel olduu kadar sosyal boyutlarnn da hayli byk olduu grlr. Kentsel bellei en azndan simgesel anlamda koruma nerisinin temelinde, oluacak sosyal boluun doldurulmas kri yatmaktadr. Strateji Alan zerindeki ziksel izdmlerin neride nemli bir tasarm girdisi olarak kullanlmasnn ikinci bir sebebi, uygulama pratiine yneliktir. neri Belediyenin alan zerindeki istimlak stratejisini mmkn olan en az biimde etkilemekte, Belediyeye bu konuda kendi politikasn oluturma esneklii vermektedir. Bahe Kent deiken, kullanc odakl ve esnektir. Bu balamda ele alndnda Bahe Kent gnmzn her daim deien ve dnen kentleri iin bir ak alan stratejisi nerir. Etki Bahe Kent, alandaki mevcut arterleri yayalatrarak korumaktadr. Bu sayede Tarihi Yaya Aksyla kurulan mevcut dolam ilikileri daha da salkllatrlarak korunmaktadr. Bahe Kent pasif bir yeil alan kurgusundan

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI ok aktif bir paralanm yzeyler btndr. Bu yzeylerin her biri kendi iinde zel ve tanml birer parayken bir araya gelerek Bahe Kent imajn olutururlar. Bu imaj alan iinde gz seviyesinden, ve kentin farkl ykseklikteki noktalarndan eitli alarda alglandnda deiik etkiler yapar. Kule Kule bu toprak paralarnn birkann yataydan dikeye transferiyle form bulur. Bahe Kent kule ile; kentin iindeki ve zellikle Tarihi yaya Aks zerindeki nemli noktalarla grsel bir ba kurar. Kltr ve sanat ierikli aktivitelerle donatlan bu eleman park iin hem grsel, hem de ilevsel bir ekim esidir.

1. dl

Odaklar Alan zerinde var olan mevcut sosyal odaklar korunmu, beslenmi ve peyzaj iinde younlatrlan aktivite alanlaryla tamamlanmtr. Kule ve alt kotunda zlen kltr ve sanat ierikli ilevlerin evresindeki d mekan tren ve forum alan olarak dnlm, cami ile beraber ana sosyal odak olarak nerilmitir. kincil ve ncl odaklar ise peyzajn iinde tanml sosyal aktivitenin younlat noktalardr. Odaklar aras yaya dolam kullancya gre deiecek rotalarla salanabilir. Bu balamda ele alndnda Bahe Kent kullanc odakl ve esnek bir zmdr. Senaryo Kule ve yer altnda konumlandrlan hacimler Kent Mzesi senaryosunun paralardr. Kent sergisi kulede devam etmektedir. Alt kotlarda gerek bir sergi dzeni srerken, kule iinde ykseldike kule effaflar, Bahe Kent yzeyi serginin objesi haline gelir. Bu noktada sosyal bellek canlanr, seyir terasna ulaldnda ise tm kent artk bir sergi objesidir. zleyici tm kenti grsel olarak deneyimler. Kent Mzesi senaryosu tamamlanmtr.

Ekip Ba: Servet Gm (Mimar), Gnay Solak (Mimar), Bursa 1960 ylndan itibaren yaad hzl nfus artnn getirdii ziksel byme nedeniyle kzyakup mahallesi kent ierisinde gelimini tamamlayamam, odaksal donmaya uramtr. Yarma alannda bursann kuruluunda olduu gibi bir kale zihniyeti ile alann ortasnda younlama amac gdlmtr. Bu sayede kent ierisinde odaksal donma eritilerek 24 saat kullanlr sosyo - kltrel bir merkez haline dntrlmtr. Jri deerlendirmesi Proje nerisinin kentle ve yakn evresiyle kurduu ilikiler, tarihi yaya aks, Gkdere ve metro balantlar asndan ngrd dzenlemeler olumludur. Projedeki kentsel tasarm, peyzaj ve mimari olgunluk baarldr. nerilen parkn evresindeki grltl trak arterlerinden ses ve grlt perdesi ile yaltlmas olumlu bulunmutur. st ve alt meydanlar tasarma zenginlik katmtr. Yeil doa denizi temas olumlu bulunmutur. Gkdere yaya arterinin oluturduu aksn tekrar ve alveri nitelerinin kullanm biimi ise olumsuzdur. Ayrca su esinin yaam alan ile kopuk kalmas eletirilmitir.

Yardmclar: enay Gm, Vural Kocaolu

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI

2. dl

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

Ekip Ba: Zeki erifolu (Y.Mim.) Kaan Kl (Mimar) Danman: Prof.Dr. Y.Mimar lhan Altan

Yardmclar: Cengiz Ayyldz, Rahmi Gmrk, Belma erifolu Park ii tasarm yaklamnda, evre oluumunun meydana getirdii boluk, evredeki organik oluuma karn, kamulatrma, yapm kolayl ve zamanlama dikkate alndnda, zgara bir sistem zerinde kurgulanmtr. Ama btn var eden kent paralarndan kentin olumas gibi kent parkn da cep park larla oluturmaktr. Ayrca park alannn topografyasnn salad olanaklar da bu bahelerin fakl kotlarda olumasna ve ksmen zellemesine de imkan vermitir. Bylece ezici byklkler iinde olmak yerine daha insani boyutlara sahip mekanlarda yeili yaama imkan aranmtr. Ali Ferruh, Kemal Bengi ve Cumhuriyet caddeleri ara yolu olup, bu yollar arasnda kalan yarma alanndaki btn yollar yaya yollardr. Planlanan bu yaya yollar ile d dokudaki yollarn bulumas ve yollarn srekliliinin salanmas amalanmtr. Bylece park yollarnn evresi ile sk bir balantya girmesi istenmitir. Kent btn iinde oluturulmu tarihi dokuyu kat eden gezi yoluna biri gney batdan dieri gneyden Gkdereyi iki noktadan geen yaya yollar ile balanmtr. Bylece oluturulacak kent park konumu ve ierii ile mevcut gezi yolunun yeni ve nemli paralarndan biri olacaktr. Gridal sistemin oluturduu cep parklarnda blgeye uygun iekler, iek tarhlar, yer rtcleri ve imen alanlar yer alr. Bu blgenin glgelenmesi amacyla nar, mee vs. aalar nerilmektedir. Yaya yollarnn kenarlarnda yani cep parklarnn snrlarnda ise selvi, kestane ve sedir aalarnn yer almas planlanmtr. Ayrca bahelerin bir blmnde oturup dinlenme, piknik yapma imkan veren, iinde emesi de bulunan keler nerilmitir.

Kent park olarak planlanmas istenen alan kentin merkezine ok yakn olup, Tarihi Blgeleri kat eden mevcut yaya aksna gneyden ve batdan yakn ilikiler bulunmakta, kuzeydouda ise metro hattnn gectii Kemal Bengi caddesi ile snrldr batda eski kent dokusu ve eitim binas, gneydouda ise Gkdere ile ilikidedir. Kentin bu kadar nem arz eden noktalaryla ilikili bu proje alanna kent park yaplmas istendiinde, ncelikle bu alana kolaylkla her noktadan yaya olarak ulalabilmesi temel tasarm kriterlerinden birisidir. Bu giri noktalar giridal bir dzenleme ile ilikilendirilmi olup, park alannn kk cep parklarna ayrlmas ilke olarak benimsenmitir. Bu, Belediyenin de tasarmcdan bekledii etaplama ve kamulatrma beklentisine de cevap verecek niteliktedir. Proje alannn Cumhuriyet Caddesi ynndeki ksmnda ise, gerek tescilli yaplarn burada bulunmas gerekse konut yerleimlerinin burada younlamas sebebi ile, toplant, tren, konser, sinema, sergi salonu gibi kltrel ve sosyal tesisler, mze fonksiyonu verilen eski hamamn nnde dzenlenen bir meydann etrafnda yer almas uygun bulunmutur. Bu yeni yap kompleksinin bodrum katnda ise Ali Ferruh Ycel caddesinden girii olan otobs ve otomobiller iin bir garaj planlanmtr. Spor alanlarnn ise meslek lisesinin yannda olmas uygun bulunmutur. Proje alannn dousundaki mevcut yaplanma ise peyzaj planlamas ile btnleecek ekilde yeniden dzenlenmesi prensip olarak benimsenmitir. Park ve bu yeniden dzenlenmi yaplanma arasnda Gkderenin suyu glet ve elale oluturacak biimde rejime alnmtr.

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI Tasarm Yaklamlar Parka kolay ve ok noktadan ulam, evre ile entegrasyon ve tarihi yaya aks ile iliki kurmak. Eski doku ile neri yaplarn kent meydannda bulumas. Meydan-yap kurgusu. Gridal sistemin kullanlmas. - Kamulatrma, yapm ve zamanlama kolayl - Gridal sistemin oluturduu yaya yollar a ve mevcut d dokudaki yollarn sreklilii. - Gridal sistemin oluturduu yaklak 50x50 m lik cep park lara olanak salamas. Btn var eden kent paralarndan kentin olumas gibi kent parkn cep parklarla oluturmak. - Mevcut evredeki organik oluuma karn gridal rg nerilmesi. Parkn dousundaki mevcut yap alannn niteliinin artrlmas ve parka katksnn glendirilmesi. Gkdere doal koridorunun kent parkna entegre edilmesi ve su kaynandan daha fazla faydalanlmas. Yarma alnnn topografyasndan azami faydalanma.

3. dl

Jri deerlendirmesi Gkdere doal koridorunun kent parkna entegre edilmesi ve su kaynann kullanlmas olumlu bulunmutur. Ancak bu su alan lek olarak abartldr. Projede tekrarlanan gridal dzenin alternatif ilevlerle oluturduu kullanm esneklii ve etaplamada salayaca kolaylk baarl bulunmutur. Proje alannn gneydousundaki simetrik dzendeki tepeler tasarmla btnlk salayamamtr. Mze olarak ilevlendirilen Dayolu Hamamnn evresinde oluturulan ve hamam saran sosyal, kltrel, idari ve ticari amal fonksiyonlar olumlu bulunmasna ramen, tarihi sur duvarnn suyun iinde bulunmas yaltm ve koruma asndan olumsuz olarak deerlendirilmitir. Tarihi sivil mimarlk rnei yapnn projede gz ard edilmesi ve kavaktan alnan tat girii olumsuz bulunmutur.

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

Ekip Ba: Sevince Bayrak (Mimar)

Oral Gkta (Mimar) arpmalar Gerek bir ehirde yrrken, insanlarn arasndan syrlrsn, farkl insanlarla karlarsn ...bu ehrin dev meydanlarnda, parklarnda hi kimse sana dokunmaz, ve biz bu hissi o kadar zleriz ki bazen yolda birbirimize arparz, srf bireyler hissetmek iin. Dnn Ey Ahali Kentsel dnm projeleri, kent iindeki sorunlu alanlar rehabilite ederken, kamu yararna yaplmalarna ramen o alandaki insan topluluklarnn srece etkisini (ya da srecin onlara etkisini) gz nnde bulundurmuyor. Yaratlan yeni mekanlar ve kentin merkezinden uzaklatrlan mevcut insanlar,kentteki kutuplamann artmasna sebep olurken, kamusal olduu sanlan yeni mekan ise sadece belirli bir kesime ait oluyor. Su ve knt alan sanld gibi temizlenmiyor, yalnzca ehrin daha kyda kede kalm ksmlarna sevk edilerek yer deitiriyor.. Sorunun kaynann insan olduunu gz nnde bulundurursak, insan dntremeyen kentsel dnm projelerinin amacna ulamadn grebiliriz. Halbuki Masseyin deyiiyle mekan farkllatrr. yleyse bu yeni mekann mevcut kullancy da dntrmesine neden izin vermiyoruz?..dnn ey ahali diyerek bu dnmn olamayaca ak. nerdiimiz ema, kentsel dnm srecinde kamusal iradeyi, yani mevcut kullancnn insiyatini gz nnde bulunduruyor. Belediyenin planlarn ve hedeflerini yok saymad gibi, Kzyakup mahallesinin mevcut insan dokusunu da yok saymyor. nk Aristotelesin dedii gibi; kent farkl insanlarn birarada yaad yerdir, birbiriyle ayn insanlarn yaad bir yer kent olamaz. Dntrme sresince Kzyakupun ve Bursann hem ziksel olarak hem de insan topluluklar asndan birbiriyle arptklar arayz oluturulabilir, bylece bu mevcut farkllamay bir kent dinamii haline dntrebiliriz. Bu arpmadan ortaya kan enerjinin kenti dntreceini ngryoruz. Bu srecin karar vericileri, mimarlar, yerel ynetimler olduu kadar hem Bursann hem de alt lekte Kzyakupun kullanclar olmal. nk mevcut kullancy dlayan zmler, yaratlan yeni kamusal mekann da ilerliini yitirmesine

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI sebep olmasa da kentin herhangi bir baka noktasnda yeni bir su alannn olumas anlamna gelebilir. Ancak kamusal iradenin sreci ekillendirmesine izin verirsek, nerilen zmler daha samimi, yapc ve kalc olabilir. amar Suyu Etkisi Kentsel dnm tek seferde, tepeden inerek gerekletiinde amar suyu etkisine sebep olur. yle ki, slah edilmek istenen alan temizlenirken, o alann kente katt deerler (renkler) de silinir. nerdiimiz ema, kk lekli tasarmlarla, Kzyakupta ki mevcut eksiklikleri karlayacak programlarn mahalle dokusu arasna yerletirilmesi ile balar. Bylece sua itilmedeki balca unsur olan iletisim ve etkilesim sorunu zlebilir.Ayn zamanda merkezde nerdiimiz byk lekteki rekreasyon ve kltr alan ile Bursann ihtiyac olan programlar karlanabilir, bylece kentlinin buraya gelmesi salanr. Bylece iki lekte de farkl kullanc tipleri dnlrken, u anda problem olan mevcut farklln, kutuplamaya dnp radikal bir kopua neden olmas yerine, avantaja dnmesi salanabilir. Bursa...? Tarihi Hanlar Blgesinin mekan organizasyonundaki baarnn nedenleri nelerdir? Neden yeni tasarlanan kamusal alanlar, onlar kadar baarl olamazlar? Kentsel dnm srecinde hedeenen ve rnek alnan kent hangisidir? Dev caddeler, nefes al(dr)mayan ok katl alveri merkezleri...Tarihin gncele katks yan bamzda duran tescilli yaplardan bir adm teye gidebilir mi? Gidemeyecekse, u tanm mdr kentleri bekleyen? gerek bir ehirde yrrken, insanlarn arasndan syrlrsn, farkl insanlarla karlarsn, deiirsin...bu ehrin dev meydanlarnda ve parklarnda hikimse sana dokunmaz, ve biz bu hissi o kadar zleriz ki yolda birbirimize arparz, srf bireyler hissetmek iin....Kentleri gerek klan, birarada yaayan insanlarn birbirleriyle arpmalardr. Bu yzdendir ki Tarihi Hanlar blgesi,onca yana ramen, hala her gn binlerce insann iinden akt, Bursann yaayan ehresi. Peki bu durum nostaljik olmadan nasl gncel, ada bir tasarma dntrlebilir? nerdiimiz mekan organizasyonu, dar sokak dokusu ve alt ve st kotun birbirine baland avlular ve bu dokunun iinde konumlanm farkl ilevli mekanlardan oluur. Kamusal radenin Srece Alternatif Etkileri Kamusal irade, Bursallar ve Kzyakuplularn bulumalar sonucu devreye girecektir. Altyapsz ve mekan kalitesi dk konutlarn satp gitmek isteyenler kentsel dnm srecinin oyuncular olarak srecin nasl gelieceini tayin edebilirler. Ayn zamanda Bursa iin kent leinde bir rekreasyon alan olacak olan yeni mekanlar, bu toplumsal karlamaya ev sahiplii yapacak. Dnm, yaadklar yerden onlar karmak suretiyle deil de onlarn da katlmyla olursa, bir sre sonra zaten altyapsz ve mekan kalitesi dk konutlarda yaayanlar yeni konut alanlarna tanacaktr. Aksi takdirde de merkezden darya yaylan bir emaya sahip olan nerimiz,ilk aamada bile ilevini yerine getirebilir, nk zaten amacmz, bitmi kat snrlar olan bir kentsel tasarm deil, kamusal iradenin ekillendirmesine ak, snrlarnn zamanla belirlenecei bir neri getirmek. Jri deerlendirmesi Yarma alannn sosyal kimlii ve yaps zerinden tasarm konseptini oluturmas baarl bulunmutur. Kentsel dnme alternatif bir bak as getirmesi, kamusal iradenin srece etkilerinin irdelenmesi, blgedeki halkn kentsel dnme katksn benimsemesi projenin tasarm deerlerini arttrmaktadr. Ancak bu konseptler alt leklerde tasarma yeterince yanstlamayarak zm nerileri gelitirilememitir. Blgenin evreden mdahale yoluyla kertilerek farkllatrlmas ve yaratt ana konseptle rtmemesi mekan zmlerinde yeterli olgunlua ulalmasn engellemitir. Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

1. Mansiyon

Ekip Ba: Nimet Aydn (Y. Mimar),

Yardmclar: Kumru Alpaydn, Mevlde Gervan, Sevgi Dzgn, Ali Dzda, Gizem Turgut, Mehmet Altkula, Burcu Poyrazolu, Seda Aydn, Turul Bykkken, Glcan Kaya Bursa kenti, 2500 yllk bir tarihi srekliliin, ziki mekanda nesnel izlerini bulduu ve bu 2500 yllk kmlatin, modern yaam alanlarnn dna itilmedii nadir kentlerdendir. Yarma alan da bu tarihi panaromann, ok nemli bir kesiti olan 1300l yllardan nemli kentsel izleri kapsar. Ancak yarma alan mevcut haliyle (tarihi olanla bugne ait olan arasndaki) modern kent yaamna ait sorunlarla, tarihi olann karsnda, onu kentsel yaamn ve kentsel bellein dna iter durumdadr. Kentin yaplam sreklilii iinde, kent merkezinin hemen eperinde bulunan bu alan, bugnk haliyle bir knt blgesidir. Oysa hanlar blgesine, tarihi yaya aksna ve kent merkezi evresindeki nemli referans tarihi alanlara yaknl ile merkezin kendisinde ve eperlerinde kurgulanan, kent belleindeki izleri modern kent yaam iinde yeniden yorumlamaya dayanan rntnn nemli bir parasdr. Yarma alannn dier nemli zellii ise; kentin ok nemli ekolojik almlarndan nilifer aynn kollarndan biri olan gkderenin alann hemen dousundan akmasdr. Bursa kenti, ekolojik adan, uluda ile ova ve nilfer ay arasnda uzanan bir koridor gibi yorumlanabilir. Bu ekolojik koridoru dik kesen, gkdere, hacivat deresi(kaplkaya) ve deliay kent iin ok nemli potansiyellerdir. ada kent yaamnn gndeme getirdii, yapsal ve ilevsel sreklilik, modern kentleri ou zaman doal

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI olan grmezden gelerek kurgulanmaya iter. Doal olan, kent iindeki yerini yaplamaya brakr ya da kentin geliiminde bir eik oluturarak kentin geliim ynn deitirir ve zaman iinde gnlk kullanmlarn uzana derek atl duruma geer. Septik akarsular, tehlikeli yeil alanlar, kullanlamaz ve ulalamaz doal deerler kentlerin iinde onarlmay bekleyen yaralar olarak yerini alr zamanla Gkderenin mevcut durumu da byledir. Bursann uluda ve nilfer ay gibi gl ekolojik jeneratrleri sayesinde temiz kalabilmi olmasna karn, ulalabilir ve kent yaamna dahil deildir. Proje, belirlenen bu ok nemli iki sorunun irdelenmesi zerine kurulmutur: gkderenin kent yaamna yeniden kazandrlmas ve tarihi olann kentsel bellek ierisindeki hakl yerinin iadesi! Proje; ana dzlemin bir araya geliinden oluur. Birinci dzlem; tarihi olann kent iindeki yerinin irdelenmesi olarak tanmlanabilecek st dzlemdir. Bu dzlem; korunacak tarihi yaplar ve alann kente dokunan snrlarn kapsar. Korunacak yaplar bu dzlem iinde, kentsel bellei oluturan deerli, esiz izler olarak yorumlanmtr. Ve bu izler kentin geri kalannda var olan nemli tarihi referanslarla bir yaya rotasyla balanmtr. Bu organik rota, korunacak btn yaplara deyerek, tarihi yaya aksna ve kentin merkezine balanr. Rota tm alan boylu boyunca geerek, izleyiciyi ada, kentsel, rekreatif kullanmlarn eliinde tarihi olanla buluturur. zleyiciyi st dzlemden, nerilen dier dzlemlerin kesiimine tayacak olan iz yine bu rotadr. Bu organik hat, st dzlemi ziksel olarak ta ikiye ayrr. Yarma alannn st dzlemde kentle olan snrlarn byk oranda, youn trak akl otoyollar oluturur. Mevcut otoyollar, korunacak olann izleyiciyle buluturulmasnda ziki bir zorluk yaratrlar. Ayn zamanda yaratlmak istenen kzyakup kent park, kamulatrma gibi glklerle elde edilecek olan nemli bir kentsel espastr. Bu glkle elde edilen alann kentin gndelik

2. Mansiyon

olumsuzluklarndan mmkn olduunca arndrlmas gereklilii kanlmazdr. Bu yzden organik hat, korunacak yaplarn etrafn sarar ve dnda, alan olumsuz kentsel uyaranlardan izole edecek youn bir tampon yeil yaratr. rdelenen ikinci dzlem; gkderenin mevcut ak kotundan balayarak, zemin kotuna kadar ykselen ve gkderenin ekolojik etkisiyle kentin iine sokulmasn salayan alt dzlemdir. Alt dzlem, yarma alann, kuzeybat, gneydou ynnde kesen ve gkdereye dik uzanan bir yar kapsar ve mekanlarn bu yarn iki yannda, yer altnda oluturur. Bu dzlem ift ynl bir dntrc, kuzeybat ynnden kentten gelen yaya akn gkdereye, gkdere zerindeki yaya sirklasyonunu da kente ulatracak, gl yeil bir balant olarak yorumlanmtr. Ayn zamanda bu dzlem, gkdere zerinde kentin pek ok noktasnda tekrarlanacak ve kentliyi pek ok noktadan gkdereye balayacak bir model olarak nerilmitir. nc dzlem; bahsedilen bu iki dzlemin alan iinde kesitii, tarihi olanla doaya ait olann birbirine dokunduu kesime dzlemidir. Kesime dzlemi, tarihi olann yorumlanmas, alt dzlemde nerilen kltrel fonksiyonlarn yer stnde referans bir biimle, bir landmarka dnmesidir. Bu referans biim, iine kentsel ilikleri, kentsel bellee ait sergileri, kalc ve geici ada sergileri alan bir kent mzesidir. Yarn iinden yani; birbirine balad iki dzlemin birinden karak, yer stne yani balad dier dzleme ular. Bu biim kentsel bellein korunmas ve olumasna ve ada fonksiyonlarla yaatlmasna ait biimsel bir gstergedir. Kentsel yaantya ait tarihi srekliliin zaman iinde kaybedilmesine, kentsel bellei kesintiye uratan, tarihi alanlar khnemilie terk eden, onlar knt blgelerine eviren kaytsz yaklamlara ada, ziksel ve dorudan bir kar durutur. Jri deerlendirmesi Plato oluturularak Gkdere ile salanan mekansal ilikinin farkl ilevlerle desteklenmesi olumlu olmasna ramen, lek ve boyutlaryla eletirilmitir. ana dzlem zerinden gelien tasarm kurgusu zellikle tarihi yaya aksyla olan ilikileri ve kentsel izlerin organik dzende st dzlemlerle kurgulanarak elde edilen mekansal kalite baarl bulunmutur.

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

Ekip Ba: Serta Erten (ehir Plancs) Devrim imen (Mimar), Mahir imen (Yardmc Mimar)

Danman: Berat okal nerilen kentsel tasarm projesini ekillendiren iki temel kentsel dinamik vardr. Bunlardan birincisi, Bursada ve evre ilelerde yaayan halkn gnlk alveri ve gezinti rotalardr. Kzyakup Kent Park, bu balamda ele alnm, ve halkn gndelik yaamnda youn olarak kulland alanlara ve koridorlara eklemlenmesi amalanmtr. Parkn iinde nerilen rekreatif ve ticari aktiviteler, hem Cumhuriyet Caddesi-Heykel-Hanlar arasna skm youn yaya trainin ykn alacak, merkezi aktiviteleri douya doru uzatacak, hem de bu youn kullanm iin soluklanma-dinlenme mekanlar sunacaktr. kinci dinamik, yarmaclardan dikkate alnmas istenen ve daha ziyade turistik bir rota olan Tarihi Yaya Aksdr. Bu aks, Bursann nemli ama birbirinden kopuk olarak duran tarihi yaplarn bir gezinti rotas erevesinde ele alma projesidir. Kzyakup Kent Parknn, bu yaya aksnn canlandrlmasnda nemli olan turist kaleleri iin bir balang-biti noktas olmas dnlmtr. Bu amala, alann batsnda turist aralar iin bir otopark tasarlanm, ve bu noktadan Tarihi Yaya Aksna eklemlenme kurgulanmtr. Bu rotaya, yarma alan snrlar iinde bulunan tarihi yaplar da eklenerek hem Tarihi Yaya Aks Projesi zenginletirilmi, hem de Kzyakup Parknn daha canl bir yaam iermesi salanmtr. Bu balamda Kzyakup Kent Park Modern olan ile Tarihselin bulutuu bir dm noktasdr.

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI Yaya Dolam Alann gneyi, Bursann geleneksel merkezinden (zellikle Cumhuriyet Caddesinden) uzanan yaya yaklamlarn karlayan bir blge gibi kavramsallatrlmtr. Dolaysyla, Dayolu Hamam evresinde bir karlama meydan niteliinde havuzlu meydan tasarlanm, bu meydandan kuzeye dou uzanan bir ana yaya prmenad nerilmitir. Alann kuzeyini tanmlayan Haim can Caddesinin ise, yakn gelecekte Bursann yeni yzn simgeleyen ve ok katl prestij yaplarnn yer alaca bir i merkezi koridoru olaca ngrlmtr. Dolaysyla, yarma alannn Haim can Caddesiyle snrlanan kuzey cephesinde, YeniBursa imgesi yaratacak bir yap nerilmi, bu yapya da ok Amal Bina ad verilmitir. Ana yaya prmenad, gneydeki Dayolu Hamam evresinde nerilen havuzlu meydan ile kuzeydeki ok-amal binayla birlikte nerilen amli meydan birbirine balayacak ekilde dzenlenmitir. Bu prmenad boyunca, yayalara elik eden ve bir havuzlar sistemi nerilmitir. ki meydan arasnda da, ara bir soluklanma-karar verme noktas olarak emeli meydan nerilmitir. Ara Ulam - Dolam Yarma alan iin dnlen ara ulam dolam emasnda, alan paralayacak yol dzenlemelerinde kanlmtr. Ayrca, otopark alanlar tasarlanrken, yol hiyerarisi dikkate alnm ve akc-hzl ara trainin olduu (Haim can ve Kemal Beng Caddeleri gibi) caddeler boyunca otopark nerilmemitir. Kapal otopark, alann kuzeydou ucunda kalan ve ticari aktivitelerin younlaaca ksmda dnlm, ve varolan kottan yararlanarak ara yoluyla ayn kotta olacak ekilde tasarlanmtr. Temel Peyzaj lkeleri Su: Prmenad boyunca ziyaretiye elik eden havuzlar sistemi, kendi iinde sekanslar olan bir yapdadr. Su gesinin kullanmnda havuzlarn formlarndan ziyade, durgunluk ve hareketlilik gibi iki temel kavram n plana kmaktadr. Fskiyeli havuzlar, ince su oluklar, yansma havuzlar, emeler gibi yaplarla durgunluk-hareketlilik birlikte dnlmtr. Ayrca, su eleman, Gkdere ile ilikilendrilmi, Kzyakup Parknn Gkdere evresindeki potansiyel rekreatif alana doru genilemesi ve bymesi salanmtr. Yeil: Yarma alannda aktif ve serbest alanlar ayr ayr tanmlanm, aktif yeil alanlar iinde spor oyun alanlar, ocuk parklar, im amler tasarlanmtr. Serbest yeil alanlar iinde ise, daha ziyade glge yapan aalarn ve oturma elemanlarnn kullanlmas nerilmitir. Alann Kemal Beng Caddesine doru uzanan dousunda ise, grlt ve grnt perdeleyici bitkilendirme projeleri nerilmitir. Projenin Etaplanmas Belediyenin kamulatrd parseller, yarma alannn gney yarsnda daha youndur. Dolaysyla, projenin uygulanabilirlii dnldnde, ilk etabn bu paradan balamas uygun bulunmutur. Ayrca, nerilen tasarmda, ilk etap iinde yer alacak olan havuzlu meydan-emeli meydan aras para, belediyeye gelir salayacak mekansal dzenlemeleri ierecektir. Belediyenin kiralayabilecei yeme-ime yaplar bu balamda dnlmtr. kinci etapta, kuzeyde Haim can Caddesi tarafnda tasarlanan ve daha ziyade kamusal yatrm niteliinde olan amli meydan-ok amal bina projesinin inas ngrlmtr. Ayrca bu mekansal kurguyu destekleyecek yan projelendirmeler de bu etabn iinde dnlmtr.Ayrca, tm yarma alannn Bursa geneliyle yaya ve ara balantlarnn kurulaca bir balantlar alt proje

3. Mansiyon

paketi de tasarlanm, bu da 2. etabn ikinci ksm olarak nerilmitir. Bu alt proje paketi dahilinde, metro durayla yaya balants, turizm koordinasyon merkezinin inas ve turist kale aralar iin otopark inas sz konusudur. Mimari Tasarm Projedeki ktle dzeni, alann ana yaya prmenadnn amli meydana cephe veren bir devam olarak tasarlanmtr. Amli meydann projenin modern yzn temsil etmesi ve metro gzergahyla ilintili olmas nedeniyle burada simgesel olabilecek bir yap dnlmtr. Ancak yaplacak olan bina alann kk olmasndan tr genel prensip olarak taban alan kk ancak cephe alan byk bir bina tasarlanmtr. Bu ince ve yksek ktleler dnda binalar toporafyann iinde erimekte ve park kavramyla uyum gstermektedir. Bursann tarihi kimliiyle modern kimliinin bir dm noktas olarak tasarlanan alanda daha ok modern malzemelerin kullanlmas ngrlmtr. Bu paralelde binalarn cephelerinde elik cam ve ahabn arlkl olarak kullanlmas dnlmektedir. Binalarn bazalar betonarme strktr iken zerlerine oturan ince uzun ktleler ise elik olarak dnlmtr. Jri deerlendirmesi ngrlen yaya aksnn gerek mevcut yaplarla, gerek neri yaplarla desteklenerek ulat mekansal kalitesi olumlu bulunmutur. Aksn ald meydanlar tasarm glendirmektedir. Spor alanlarnn yeri olumsuz bulunmutur.

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

Ekip Ba: Haydar Yeil (Mimar) Nurcan Yldz (Mimar), Gonca Tademir (Mimar), Jri deerlendirmesi Tasarmn kent ve yakn evresiyle kltrel ve rekreasyon akslar araclyla kurmak istedii ilikiler olumlu bulunmutur. nerilen yaplarn lei ve paral yaps baarl; ancak i mekan zmlerinin yeterli dzeye

Sevin Gndodu (Peyzaj Mimar), Ebru Vural (Peyzaj Mimar)

ulaamad gzlenmitir. Tarihi yap ve duvar kalntsnn ngrlen tasarmla btnleememesi olumsuz bulunmutur. Peyzaj ana kararlarnn tasarm kurgusunu ynlendirdii gzlenmitir.

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI

4. Mansiyon

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

Ekip Ba: . Esra Kahveci (Y. Mim.), Burcu Serdar Kknar (Y. Mim.), Ceren Balkr vn (Y. Mim.), smet Gngr (Mimar), Ebru Erba (Peyzaj Y. Mimar),

Danman: Dr. Elif Alkay Yardmc: Gke Saygn

Proje alannn kent ierisindeki konumu gerek kuzeye doru yeni gelien i merkezi, gerek hanlar blgesi, gerekse tarihi yaya aks ile kurduu iliki asndan deerlendirilerek, kentin kent parkndan beklentileri ile birlikte projenin genel yaklamn ekillendirmitir. Doal ve yapay evrenin i ie geiimi ve her tr rekreasyon alanlarnn bu geiim ierisinde bulumas nemsenmitir. Kent ve doa kavramlarnn tekrar yorumlanmas yapay ve doal tm ortamlarn benzer ekilde bir araya gelmesini dndrm; hem bitkiler ve yeil yzeyler gibi doal hem binalar, avlular gibi yapay bileenler peyzajn oluumunu salamtr. Kent Park ve Kentli Kent yaamnn gndelik hayatla ilikilenme biimi parkn programlanmasnda en nemli etken olmutur.Kent park ierikleri tm kent dnlerek, gndelik hayata kolay eklemlenebilecek hibrit kullanmlardan olumaktadr. Tm yalardaki kentli iin youn kulanml kentsel fonksiyonlar, rekreatif alanlar, meditatif ortamlar dnlmtr. Yeni Merkezi/Rekreasyon Kentin kuzeye doru gelien yeni i merkezinin, metro hattnn da uzatlmas ile douya doru alaca dnlebilir. Bu durumda, proje alannn kuzeyinin rekreasyonel ve spor arlkl fonksiyonlarla donatlmas yeni merkezin hava alaca kentsel bir mekan oluturacaktr. Tarihi Kent Merkezi/ok Amal Boluklar likisi Bursann tarihi kent merkezi ve evresindeki ok amal yeil alan/boluk eksiklii proje alannn bu a giderebilecek konumda olduunu gstermektedir. ehir ii youn aa dokular ve zerinde gnn deiik saatlerinde farkl aktivitelerin yer alabilecei im alanlarn kent dna kma zorunluluu olmadan kent hayatna nemli bir katks olaca dnlmtr. Kent ierisindeki zellikle hanlar blgesinde allagelmi d mekan kullanm biimleri, boluklarn biimlenmesinde nemli rol oynamtr. Eiklerin Almas Gkdere ve anayollarn oluturduu yapay/doal eik arazinin bu yndeki yaya ulamn etkilemektedir. Bu eii geen bir yaya kprs ve proje alan iindeki yeil dokunun uzatlmas ile bu engelin almas amalanmtr. eper yzey Srdrlen bu topografya uzants, gndelik hayatn parkn ierisine kesintisiz olarak geiimini salamaktadr. Parkn herhangi bir kaps veya duvarlar bulunmaz bu ilevleri eper yzey salamaktadr, bunun iin youn yaya aknn olaca dnlen arakesitlerdeki donanmlar salanmtr. Arakesiti oluturan bu yzeyde duraklanarak gerekletirilecek az younluklu ilevler de dnlmtr.

BURSA OSMANGAZ BELEDYES, KIZYAKUP KENT PARKI KENTSEL TASARIM VE MMAR PROJE YARIMASI Kabuklar Kabuklar tm kullanmlar iin ok amal yzeyler oluturmaktadr. Mevcut tescilli binalarn konumuna gre ve topografyann tekrar yorumlanmas ile biimlenen yzeylerin kendi ilerinde belli kullanm gruplar da mevcuttur ancak her kabuk ulam da ierisinde barndran dinamik ok amal bir yzeydir. Yarklar ok youn kullanmlarn yannda gndelik hayatn ierisinde duraklama anlarn salayacak meditatif mikroevreler yaratr. Korular ve organik malzemeler de bu ortamn gelimesine olanak salar. Bu yarklar ayn zamanda parkn aydnlatma strktrn de oluturur. Gvenlik nedeniyle yarlarn geceleri binalar ve avlular ile birlikte kapanaca dnlmtr. Avlular Bursann geleneksel yar ak alan kullanm biimini yorumlayarak srdren avlular, ayn zamanda yeni youn kullanmlar ile desteklenmi ve evresindeki binalar ile ilikilendirilmitir. Binalar Youn kentsel kullanmlar stlenecek ve parkn 24 saat kullanmn salayan, bilgi aktarm salayan ilevler stlenen ortamlar. zellikle eper yzeyden direk ulamlar dnlm, ancak avlular ve kabuklarla ilikilendirilmilerdir. Srekli kullanm desteklemek zere, tarihi kent merkezi ile ilikisi nedeniyle de turistik beklentileri karlayan otel binas da yapay topografya zerinde biimlenen yaplardan biridir. Korular Doal malzeme olarak ele alnan korular farkl ortamlar birletiren youn aalklardr. Ayrca bu korular kentsel yzeylerin zerinde devam ederek hem akcl salayacak hem de kent ii yeil dokunun gelitirilmesinde nemli katklar salayacaktr.

5. Mansiyon

Dokular Hem yapay hem doal dokular zellikle oaltarak yzeylerin kaplanmas dnlmtr. Eski yerleimin izleri gibi yapay dokularn yansra, bitkiler, yaprak dkntleri gibi doal dokular da kullanlmtr. zellikle yaprak dkntleri ve bitkilerin zaman gsterimleri de nemsenmitir.

Kaynak: Osmangazi (Bursa) Belediyesi APK Mdrl

MAR HUKUKU

Tarm Kanunu
5488 sayl Tarm Kanunu; tarm sektrnn ve krsal alann, kalknma pln ve stratejileri dorultusunda gelitirilmesi ve desteklenmesi iin gerekli politikalarn tespit edilmesi ve dzenlemelerin yaplmas amacyla 25 Nisan 2006 tarihli ve 26149 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Kanun, tarm politikalarnn ama, kapsam ve konularnn belirlenmesi; tarmsal destekleme politikalarnn ama ve ilkeleriyle temel destekleme programlarnn tanmlanmas; bu programlarn yrtlmesine ilikin piyasa dzenlemeleri, nansman ve idar yaplanmann tespit edilmesi; tarm sektrnde uygulanacak ncelikli aratrma ve gelitirme programlaryla ilgili kanun ve idar dzenlemelerin yaplmas ve tm bunlarla ilgili uygulama usl ve esaslarn kapsamaktadr. Kanunda tarm politikalarnn ilkeleri; Tarmsal retim ve kalknmada btncl yaklam, Uluslararas taahhtlere uyum, Piyasa mekanizmalarn bozmayacak destekleme aralarnn kullanm, rgtllk ve kurumsallama, zel sektrn rolnn artrlmas, Srdrlebilirlik, insan sal ve evreye duyarllk, Yerinden ynetim, Katlmclk, effaflk ve bilgilendirmek olarak belirlenmitir. Kanunun 6. maddesinde, tarm politikalarnn ncelikleri ile ilgili hkmlere yer verilmi, Kanunun 14. maddesinde tarmsal retimin kendi ekolojisine uygun alanlarda younlamas, desteklenmesi, rgtlenmesi, ihtisaslamas ve entegre bir ekilde yrtlmesi iin tarm havzalarnn Tarm ve Kyileri Bakanlnn tekli zerine Bakanlar Kurulunca belirlenecei ve bu havzalarn faaliyet ve ileyii ile ilgili esas ve usllerin dzenlenmesine ilikin ynetmeliin karlaca belirtilmitir. Kanunun 15. maddesinde, krsal alanlarda tarm ve tarm d istihdamn gelitirilmesi, gelirlerin artrlmas ve farkllatrlmas, kadn ve gen nfusun eitim ve giriimcilik dzeyinin ykseltilmesine ynelik tedbirlerin alnaca, krsal kalknma program, proje ve faaliyetlerine ilikin dzenlemelerin yaplaca ve kamu kurulular arasnda koordinasyonun salanaca ngrlm, krsal kalknma program, proje ve faaliyetlerinde; katlmclk, tabandan yukar yaklam, yerel kapasitenin gelitirilmesi ve kurumsallamas temel ilkeler olduu belirtilmitir.

koruma ve kullanm esaslar, yerel ynetimlerin, niversitelerin, sivil toplum kurulularnn ve ilgili dier kurulularn grleri alnarak belirlenir. b) lke zik meknnda, srdrlebilir kalknma ilkesi dorultusunda, koruma-kullanma dengesi gzetilerek kentsel ve krsal nfusun barnma, alma, dinlenme, ulam gibi ihtiyalarn karlanmas sonucu oluabilecek evre kirliliini nlemek amacyla nazm ve uygulama imar plnlarna esas tekil etmek zere blge ve havza baznda 1/50.000-1/100.000 lekli evre dzeni plnlar Bakanlka yaplr, yaptrlr ve onaylanr. Blge ve havza baznda evre dzeni plnlarnn yaplmasna ilikin usl ve esaslar Bakanlka karlacak ynetmelikle belirlenir. c) Ulusal mevzuat ve taraf olduumuz uluslararas szlemeler ile koruma altna alnarak koruma stats kazandrlm alanlar ve ekolojik deeri olan hassas alanlarn her tr lekteki plnlarda gsterilmesi zorunludur. Koruma stats kazandrlm alanlar ve ekolojik deeri olan alanlar, pln karar dnda kullanlamaz. d) lke ve dnya leinde ekolojik nemi olan, evre kirlenmeleri ve bozulmalarna duyarl toprak ve su alanlarn, biyolojik eitliliin, doal kaynaklarn ve bunlarla ilgili kltrel kaynaklarn gelecek kuaklara ulamasn emniyet altna almak zere gerekli dzenlemelerin yaplabilmesi amacyla, zel evre Koruma Blgesi olarak tespit ve ilan etmeye, bu alanlarda uygulanacak koruma ve kullanma esaslar ile pln ve projelerin hangi bakanlka hazrlanp yrtleceini belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. Bu blgelere ilikin pln ve projelerde; 3/5/1985 tarihli ve 3194 sayl mar Kanununun 9 uncu maddesi, 4/4/1990 tarihli ve 3621 sayl Ky Kanununun pln onama yetkisini dzenleyen hkmleri, 21/7/1983 tarihli ve 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 8 inci maddesinin tabiat varlklar, doal sit alanlar ve bunlarn korunma alanlarnn tespit ve tescili dnda kalan yetkileri dzenleyen hkmleri ile ayn Kanunun 17 nci maddesinin (a) bendi hkmleri uygulanmaz. e) Sulak alanlarn doal yaplarnn ve ekolojik dengelerinin korunmas esastr. Sulak alanlarn doldurulmas ve kurutulmas yolu ile arazi kazanlamaz. Bu hkme aykr olarak arazi kazanlmas halinde sz konusu alan faaliyet sahibince eski haline getirilir. Sulak alanlarn korunmas ve ynetimine ilikin usl ve esaslar ilgili kurum ve kurulularn gr alnarak Bakanlka karlacak ynetmelikle belirlenir. f) Biyolojik eitliliin srdrlebilirliliinin salanmas bakmndan nesli tehdit veya tehlike altnda olanlar ile nadir bitki ve hayvan trlerinin korunmas esas olup, mevzuata aykr biimde ticarete konu edilmeleri yasaktr. g) Doal kaynaklarn ve varlklarn korunmas, kirliliinin ve tahribatnn nlenmesi ve kalitesinin iyiletirilmesi iin gerekli idar, hukuk ve teknik esaslar Bakanlk tarafndan belirlenir. h) lkenin deniz, yeralt ve yerst su kaynaklarnn ve su rnleri istihsal alanlarnn korunarak kullanlmasnn salanmas ve kirlenmeye kar korunmas esastr. Atksu ynetimi ile ilgili politikalarn oluturulmas ve koordinasyonunun salanmas Bakanln sorumluluundadr. Su rnleri istihsal alanlar ile ilgili alc ortam standartlar Tarm ve Kyileri Bakanlnca belirlenir.

Hazrlayan: Nevzat CAN

evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun

evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun 13.5.2006 tarihli ve 26167 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Kanunun amac, btn canllarn ortak varl olan evrenin, srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamak eklinde deitirilmitir. 2872 sayl Kanunun 9 uncu maddesi bal ile birlikte aadaki ekilde deitirilmi ve planlama konusunda yeni plan trleri ve yetkiler tanmlanmtr. evrenin korunmas MADDE 9 evrenin korunmas amacyla; a) Doal evreyi oluturan biyolojik eitlilik ile bu eitlilii barndran ekosistemin korunmas esastr. Biyolojik eitlilii

212

Denizlerde yaplacak balk iftlikleri, hassas alan niteliindeki kapal koy ve krfezler ile doal ve arkeolojik sit alanlarnda kurulamaz. Alc su ortamlarna atksu dearjlarna ilikin usl ve esaslar Bakanlka karlacak ynetmelikle belirlenir. ) evrenin korunmas ve kamuoyunda evre bilincinin gelitirilmesi amacyla, okul ncesi eitimden balanarak Mill Eitim Bakanlna bal rgn eitim kurumlarnn retim programlarnda evre ile ilgili konulara yer verilmesi esastr. Yaygn eitime ynelik olarak, radyo ve televizyon programlarnda da evrenin nemine ve evre bilincinin gelitirilmesine ynelik programlara yer verilmesi esastr. Trkiye Radyo Televizyon Kurumu ile zel televizyon kanallarna ait televizyon programlarnda ayda en az iki saat, zel radyo kanallarnn programlarnda ise ayda en az yarm saat eitici yaynlarn yaplmas zorunludur. Bu yaynlarn % 20sinin izlenme ve dinlenme oran en yksek saatlerde yaplmas esastr. Radyo ve Televizyon st Kurulu, grev alanna giren hususlarda bu maddenin takibi ile ykmldr. j) evre ile ilgili olarak toplanan her trl kaynak ve gelir, tahsisi mahiyette olup, ncelikle evrenin korunmas, gelitirilmesi, slah ve kirliliin nlenmesi iin kullanlr.

lii kapsamnda ina edilen mevcut binalarn i bnyesinde yaplan, otopark saysn deitirmeyen tadilatlarda otopark tesisi ve bedeli istenmez. Bu husus ruhsat eki onayl mimari projesine ilgili bamsz blmlerde belirtilerek ilenir. Daha nce Otopark Ynetmelii kapsamnda olmayan yaplarda veya bamsz blmlerinde kullanm amacna ynelik olanlar da dahil ruhsata tabi tm deiiklik ve ilavelerde, otopark tesisi aranr. Parselinde veya yapda otopark tesisi mmkn olmad takdirde Ynetmelie uygun olarak otopark bedeli istenir. Bu husus ruhsat eki onayl mimari projesine, ilgili bamsz blmlerde belirtilerek ilenir. eklinde hkm eklenmitir. Otopark Ynetmeliin Geici 3 nc maddesinde de deiiklik yaplm ve madde Belediye veya valilikler, imar plan snrlar ierisinde kalan alanlardaki yerlemenin projeksiyon nfusunun otopark ihtiyac ile otopark ihtiyac kendi iinde karlanamayan parsellerin otopark ihtiyacn tespit ederek, bu ihtiyacn karlanmas amacyla blge otopark alan oluturmaya ynelik imar plan revizyonlarn veya deiikliklerini en ge iki yl iinde yaparlar. Planlarn yrrle girmesinden en ge ay iinde bu plan tatbik etmek zere be yllk imar programn hazrlayarak bu sre ierisinde uygularlar. eklinde yeniden dzenlenmitir.

Otopark Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik

1.7.1993 tarihli ve 21624 sayl Resm Gazetede yaymlanan Otopark Ynetmeliinde deiiklik ngren Otopark Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik 22.04.2006 tarihli ve 26147 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Otopark Ynetmeliinin 4 nc maddesinin birinci fkrasnn (f) bendinin ikinci paragrafndan sonra gelmek zere Otopark bedeli alnan parsellerin otopark ihtiyacnn belediye veya valilike karlanmas zorunludur. Otopark ihtiyac parselinde karlanamayan ve idaresince mar Kanununun 37 nci maddesine gre otopark tesis edilemeyen alanlarda otopark bedelinin arsa pay hari %25i yap ruhsatnn verilmesi srasnda nakden, kalan %75i ve arsa pay ise belediyesince veya il zel idaresince parselin otopark ihtiyac karlandktan en ge doksan gn sonra o yla ait miktarlara gre deerlendirilerek tahsil edilir. Yap ruhsat dzenleme aamasnda demelere ilikin taahhtname alnr ve tapu ktne bu hususta erh dlr. Plansz alanlarda otoparkn parselinde veya yapda karlanmas zorunludur. eklinde hkm getirilmitir. Ynetmelik deiiklii ile otopark aranmas gereken kullanmlar ve miktarlar deitirilmi, yerleim alanlarnda otopark aranmas gereken kullanm eitleri ve bunlara ait en az otopark miktarlar yeniden belirlenmitir. Otopark Ynetmeliin 7 nci maddesinin ikinci fkrasndan sonra gelmek zere Otopark Ynetmeliine uygun olarak ina edilen mevcut binalarda veya bamsz blmlerde yaplmak istenilen, sadece kullanm amacna ynelik olanlar da dahil ruhsata tabi tm deiiklik ve ilaveler, otopark aranmasn gerektirecek nitelik ve byklkte ise, otopark tesisi aranr. Parselinde veya yapda karlanamayanlar iin Ynetmelie uygun olarak otopark bedeli istenir. Otopark Ynetme-

Otopark Ynetmelii Hakknda Genel Teblide Deiiklik Yaplmasna Dair Tebli

Otopark Ynetmeliinde yaplan deiiklie uygun olarak Otopark Ynetmelii Hakknda Genel Teblide de deiiklik yaplm ve 26 Nisan 2006 tarihli ve 26150 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Teblide yaplan deiiklik ile; Otopark Ynetmeliine uygun olarak ina edilen mevcut binalarda veya bamsz blmlerde yaplmak istenilen, sadece kullanm amacna ynelik olanlar da dahil ruhsata tabi tm deiiklik ve ilaveler, otopark aranmasn gerektirecek nitelik ve byklkte ise, otopark tesisi aranaca, parselinde veya yapda karlanamayanlar iin Ynetmelie uygun olarak otopark bedeli istenecei, Otopark Ynetmelii kapsamnda ina edilen mevcut binalarn i bnyesinde yaplan ve otopark saysn deitirmeyen tadilatlarda otopark tesisi ve bedeli istenmeyecei ngrlmtr. Tebli deiiklii ile otopark aranmas gereken kullanmlarn alt trleri ve miktarlar yeniden belirlenmi, otopark saysnn ak tesislerde parsel alan zerinden, dier yaplarda ise emsal hesabna konu alan zerinden belirlenecei hkm altna alnmtr. Ayrca parselinde otopark tesisi mmkn olmayan ykmllerden alnacak otopark bedelinin hesabna ve tahsiline ilikin esaslar yeniden dzenlenmitir.

Yaplarda zrllerin Kullanmna Ynelik Proje Tadili Komisyonlar Tekili, alma Usul Ve Esaslar Hakknda Ynetmelik
zrllerin ulam ve kullanmna uygun olmayan yaplarn uygun ekle getirilmesine ynelik proje deiiklik taleplerinin deerlendiril-

213

mesi iin oluturulacak komisyonun tekili, alma usul ve esaslar ile zrlnn kullanmndan sonraki srece ilikin hususlar belirlemek amacyla Yaplarda zrllerin Kullanmna Ynelik Proje Tadili Komisyonlar Tekili, alma Usul Ve Esaslar Hakknda Ynetmelik 22 Nisan 2006 tarihli ve 26147 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelik, anagayrimenkuldeki zrlnn kulland ortak yerler ile bamsz blmleri kapsamakta olup, 23.6.1965 tarihli ve 634 sayl Kat Mlkiyeti Kanununun 42 nci maddesi hkmlerine dayanlarak hazrlanmtr. Ynetmelikte Anagayrimenkul, Ortak yerler, zrl, Proje tadilat tanmlar yaplm, Ynetmeliin Tadilat projesine bavuru balkl 5. maddesinde; proje deiiklii iin bavuru yeri, belediye ve mcavir alan snrlar iinde yapnn bulunduu yerin belediyesi, dnda ise il zel idaresi mdrl olduu, bavurunun, kat maliki veya vekili tarafndan yaplaca ve vekaletname ile kat maliki adna ilem yaplabilecei, bavuru dilekesine proje deiiklii istenen yere ilikin onayl mimari proje, zrlnn talebinin reddedildiine ilikin kararn bir rnei ve 18/3/1998 tarihli ve 23290 sayl Resmi Gazetede yaymlanan zrllere Verilecek Salk Kurulu Raporlar Hakknda Ynetmelie gre alnm salk kurulu raporu eklenecei hkm altna alnmtr. Ynetmeliin 6. maddesinde komisyonun tekili ile ilgili hkmlere yer verilmi, 7. maddesinde komisyonun grevlerine aklk getirilmitir.

Kanunun 4 nc maddesinin birinci fkrasnn son cmlesinde yaplan deiiklikle proje alan iinde her lekteki imar planlarnn Ankara Bykehir Belediyesince yaplaca, yaptrlaca ve onanaca hkme balanmtr. 5104 sayl Kanunun 6 nc maddesi Proje alan snrlarndaki kentsel tasarm projeleri ile konut, sosyal donat, evre dzenlemesi, teknik altyap projeleri, mavirlik ve kontrollk hizmetleri ile yapm dahil dier iler Belediye ve dare tarafndan, Bakanlka tespit edilecek grev dalmna gre yaplr veya yaptrlr. Bu Kanun kapsamndaki proje, mavirlik ve kontrollk hizmetleri dare ve Belediye tarafndan zel hukuk hkmlerine gre kurulacak veya itirak edilecek irkete bedeli karlnda yaptrlabilir. eklinde deitirilmitir.

Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Ynetmelii

4.3.2004 tarihli ve 5104 sayl Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanununun uygulama usul ve esaslarn dzenlemek amacyla Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Ynetmelii 14 Nisan 2006 tarihli ve 26139 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ynetmelik 5104 sayl Kanunun ekinde yer alan Protokol Yolu Snr Krokisinde gsterilen proje alanndaki her lekteki planlar, ina edilecek her trl yap, alt yap ve sosyal donat dzenlemeleri, hak sahipleri ile yaplacak anlamalar ve kamulatrma ilemlerinde uygulanacak usul ve esaslar kapsamaktadr. Ynetmeliin kinci Blmnde Tapulu Arsas ve Tapulu Arsas zerinde Tesisleri Bulunan Gayrimenkuller in Uygulanacak Esaslar, nc Blmde 2981 Sayl Kanuna Tabi Tapu Tahsis Belgeli Gecekondulara Uygulanacak Esaslar, Drdnc Blmde Belgesiz ve Kaak Gecekondulara Uygulanacak Esaslar, Beinci Blmde Finansman ve Gelirler ile ilgili hkmler yer almaktadr.

Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun
Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun 8 Nisan 2006 tarihli ve 26133 Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.

214

Kitap Tantm
Hazrlayan: Yayn Kurulu

KENTLEME SYASALARI
H. aatay KESKNOK Kaynak Yaynlar, stanbul Ekim 2006 239 sayfa lkemiz planlama yaznnda kar karya kaldmz en ciddi sorun, eletirel tabanmz byk lde kaybediyor oluumuzdur. zellikle kreselleme srecini betimsel bir biimde ele alan egemen edilgen ve uzgr yoksunu genel bak asnn planlama evresine yapt katknn snrll dikkat ekici boyutta. Bu balamda, getiimiz aylarda yaymlanan Kentleme Siyasalar adl kitap bu duruma seenek retecek biimde ak bir kar duru bildirisi niteliinde. aatay Keskinokun kaleme ald kitap, kentleme siyasalarnn halk bir tavrla kreselleme balamnda yeniden ele alnmas ynnde yeni almlara iaret ediyor. Bu noktada ok somut seenekler retme yerine yeni politik duruun temel ilkelerinin oluturulmasna zen gsteriliyor. Bu duru, kkenini erken cumhuriyet dneminin ehircilik ideolojisi ve ulusal kalknma stratejisinden alyor. yle ki, kitabn giri blm 1930larda Trkiyede ehircilik baln tayor. Kitabn sonraki blmlerinde zellikle yeni-liberal politikalarn gdmledii devleti kltme ve kamu hizmet dzeyini drme dnce ve uygulamalar irdelenirken; bunun ardndaki Dnya Bankas (DB) destekli dinamikler deifre ediliyor. Bu anlamda yerelleme ve kresellemenin sahip olduu ikilemin YDD balamnda nasl bir btnsellik oluturduu ve bu durumun ulus devletlerin zl srecine katk koyduu saptamas da kitabn ncelikli savlar arasnda. Bu erevede, yerel ynetimlerin sahip olduu kamusal hizmet yetisinin zelletirme sreciyle ne ekilde sekteye uratld sorgulanrken; Yeni Sa projenin kamu yarar ilkesini andrc etkisinin zerinde zellikle durulmakta. DB kaynakl planlama yaklamnn kentsel rant temelli politikalar eletirilirken de, 1999 Marmara Depreminin ykc etkisinin ana sorumlusu lke ve blge leindeki denetim anlayndan vazgeen liberal politikalar gsterilmekte. Yazara gre, sz konusu politikalarn en nemli zayfl is en temel koruma-kullanma dengelerini gzard ediyor oluudur. Keskinok, kitabn btnnde egemen olan eletirel dnsel altl Ne yapmal? sorusuyla desteklemeyi tercih etmi. Tm bu sorularn okuyucuyu gtrd nokta ise kent planlamay eitlik ve toplumsal adalet kavramlar erevesinde yeniden dnmek olmu...

STANBULDA KENTSEL AYRIMA

Hatice KURTULU (Yayna Hazrlayan) Balam Yaynlar, stanbul Temmuz, 2005 307 sayfa Son dnemde stanbuldaki kentleme pratiinin mekansal rgtlenmesini tartan kitap, mekana dnk almalarn bir arada sunulmas asndan byk bir nem tamakta. zellikle 1980 sonras hzl bir ekilde yaanan kentsel dnmn stanbul kentindeki yansmalarn ieren yayn, stanbulda yaanan rnekleri aratran makalelerden olumakta. Kitapta yer alan makaleler ve balklar ise u Dntrmedeki Rol: Bykdere ve Maslak Aks, Hatice Kurtulu; Bir topya olarak Baheehir, Besime en; Soylulatrma: Kentsel Mekanda Yeni Bir Aray Biimi, Hatice Kurtulu; stanbulda Kapal Yerlemeler: Beykoz Konaklar rnei, Maya Arkanl zdemir; Kentsel Dnm Srecinde Eski Bir Gecekondu Mahallesi: KaranlkyKentlere Vurulan Neterler, Serpil Bozkulak; Gecekondudan Varoa: Glsuyu Mahallesi, kr Aslan; 1970li yllarda stanbulda katlmcln rnei Bir Yerel Kent Deneyimi: 1 Mays Mahallesi, Didem Dan-Ebru Kayaalp; Bir Balamlandrma Denemesi: Elmadada Gmenlik Deneyimleri.

GENTRIFICATION IN STANBUL: A DIAGNOSTIC STUDY

C. Nil UZUN Utrecht University 2001 209 sayfa C. Nil Uzun, 2001 ylnda tamamlad doktora almasndan gelitirdii stanbulda Soylulatrma: Bir Tan almas adl kitabnda, son otuz yldr planlama ve toplumbilim evrelerin zerinde dikkatle durduu soylulatrma srelerini stanbul balamnda yeniden irdelemektedir. Burada temel vurgu emeki snflarn younlat kentsel yaam alanlarnn st ve

215

almann zgn yan gelimekte olan bir eper lke konumundaki bir lkenin en byk metropolnn almaya konu edilmesidir. Bu erevede sorgu alan olan stanbula ynelik iki ana soru n plana kmaktadr: 1. Sre, gelimi kapitalist lkelerle karlatrldnda ne tr benzerlik ve farkllamalar iermektedir? 2. Soylulatrma olgusu kent iinde ne tr farkllamalarla deneyimlenmektedir? Cihangir ve Kuzguncuk blgelerine odaklanan almann kuramsal arka plan, kentsel geliim ve dnm olgusu zerine karlatrmal kuramsal ve grgl almalarn bir dizimidir. Dnmn zgn koullar, sonular ve etki alanlar tartlrken, soylulatrma mekanizmalar ve bu mekanizmalar tetikleyen kentsel dinamikler aa karlmaktadr. almann geni ereveli bulgular stanbul ve soylulatrma srecini yaayan dier dnya kentleri iin yeniden retilecek almalar iin karlatrmal veri ve yorum altl sunmaktadr.

KENTSEL DNM (/YENLE(TR)ME): NGLTERE DENEYM VE TRKYEDEK BEKLENTLER

Arzu KOCABA Literatr Yaynclk, stanbul Ekim, 2006 189 sayfa ngiltereden ve Trkiyeden setii yenileme ve canlandrma rneklerine dayanarak gerekletirdii bu zmlemede, Dr. Kocaba, salt bir durum deerlendirmesi yapmann tesine gemekte ve her dzeyde grev yapan kamu grevlilerinin neler yapmalar gerektiine ilikin ipular da salamaktadr. Kitapta, zellikle, yerel dzeyde katlmcl n plana karan rnekolaylar, yalnz kent ekonomisinin canlanmasna, sine deil, ayn zamanda yerel demokrasinin glenmesine de katk yapabilecek deerdedir.

UNEQUAL CITY: LONDON IN THE GLOBAL ARENA

Chris Hamnett Routledge, London&New York 2003 304 sayfa Kings College Beeri Corafya blmnden Prof. Chris Hamnett, kentsel yeniden yaplanma, ve soylulatrma (gentrication) sreleri zerine yapt incelemelerle dikkatleri eken bir aratrmac. Unequal City: London in the Global Arena (Eitsiz Kent: Kresel Arena ierisinde Londra) kitab, Londra ehrinin son 40 yl ierisinde yaad dnme odaklanmakla birlikte kreselleme sreci, toplumsal ilikilerdeki deiiklikler, kentlerin dnm ve kentsel mekanda yeni dinamiklere (emlak piyasasndaki hareketlenmeler, soylulatrma sreleri) ilikin kapsaml iddialar ieriyor. Hamnette gre, Londra ehri son yllarda bariz biimde endstrimerkezli bir kentten nans-temelli bir hizmet kentine dnmtr ve bu dnmn temelinde kentin sermayenin kresel dngsne dahil olmas yatmaktadr. Londra ehri kresel piyasalarn ve uluslar aras ticaret aklarnn bir dm noktas olarak yeniden yaplandrlrken, kentsel mekan yeni dinamikler ve toplumsal aktrler ile kkl bir deiim srecine girmitir. Hamnette gre, bu durum toplumsal snflarn arasndaki ayrmalarn derinletiine iaret eden bir ikili kent ya da kutuplam kent deil, aksine bu ayrmlamalarn derinletii kadar eitlendiini imleyen bir eitsiz kent ortaya karmaktadr. Yeni retim teknolojileri ile bark eitimli ve yksek cretli yeni orta snfn szkonusu eitsiz kent oluumunda etkin bir rol stlendiini belirten Hamnett, bu srete dk-vasfl iilerin, isizlerin ve aznlk gruplarn artan marjinalizasyonunun kentleri daha da eitsiz kldna iaret ediyor. Unequal City, kreselleme srelerinin kentler zerindeki etkisi ve bu etkinin yaratt yeni kentleme dinamiklerinin toplumsal yapya dnk sonular zerine inceleme yapmak isteyenlere Londra zerine nemli bir inceleme ve karlatrma imkan sunuyor.

THE NEW URBAN FRONTIER: GENTRIFICATION AND THE REVANCHIST CITY

Neil Smith Routledge, London&New York 1996 262 sayfa Neden Bat Avrupada, Kuzey Amerikada ve artk dnyann bir ok lkesinde kentler/kent merkezleri kkl bir yeniden ina abasna sahne oluyor? Bu tr abalar yeni bir kentleme srecine mi iaret ediyor? Szkonusu yeniden ina abalar bu blgelerde yaayan insanlara neler sunuyor?...Kent kuramna ilikin tartmalarn vazgeilmez ismi Neil Smith bu kitapta aslnda lulatrma (gentrication) olarak ifade edilen gelimeler, ekonomik, politik, kltrel ve mekansal olarak irdelenmesi gereken bir toplumsal dinamii barndryor. Soylulatrma yeni orta snfn tercihleri ve zevklerinin tesinde daha geni politik-ekonomik deiikliklerin ortaya kard yeni bir kentleme pratii ve ehircilik anlayn gsteriyor. Piyasa merkezli dlayc bir rvan kent ynetimi Smithe gre bu yeni ehircilik anlaynn bir dier yzn oluturmaktadr. The New Urban Frontier, iinde bulunduumuz kentsel dnm srelerinin temel dinamiklerini irdelemek isteyenler iin atlanmamas gereken bir kaynak.

216

Tez zetleri
Hazrlayan: Yayn Kurulu

SANAY ARKEOLOJS MRASININ KORUNMASI KAPSAMINDA MALTEPE HAVAGAZI VE ELEKTRK FABRKASI ALANININ DNM SORUNSALI
Severcan, Ycel Can ODT Yksek Lisans/ ehir ve Blge Planlama Blm Tez Yneticisi: Yrd. Do. Dr. Adnan Barlas 2006 Uzun yllar boyu, sanayi arkeolojisi yaplar kentlerin merkezinde terkedilmi, estetik grnts olmayan, mekansal ve ekonomik geliimi engelleyen nesneler olarak grlmtr. Pek ok sanayi miras, kreselleme ve kentleme hareketlerinin sonucu olarak, ve de hkmetlerin modernite sylemleri altnda ykld. Fakat, zellikle 20. yzyl ortalarnda bir disiplin olarak balayan sanayi mirasnn korunmas konusu, yine zellikle gelimi sanayi-sonras toplumlardaki ykc zihniyetin deiimine neden oldu. Bu toplumlarda sanayi mirasnn korunmasna ilikin pek ok adm atld. Bugn pek ok lke kentlerdeki sosyal, mekansal ve ekonomik dnmnn arac olara bu miras gryor. Maltepe Havagaz ve Elektrik Fabrikas ise tescil kararnn alnd 1991 senesinden bu yana hala dnemeyen bir alan niteliindedir. Bu tezin ana amac Maltepe Havagaz ve Elektrik Fabrikas alannn dnememesinin altnda yatan nedenleri saptamak, ve alann dnm iin zm nerileri getirmektir. Tez ayn zamanda Ankarann endstri tarihini ve bu alann nemini ortaya koymay amalar. Bu kapsamda, tezde Ankarann endstrileme tarihinden sonra Maltepe Havagaz ve Elektrik Fabrikasnn endstriyel-mekansal geliimi tartld. Daha sonra, alann dnmn engelleyen sorunlar aratrld ve bu problemlere zm nerileri getirmek amacyla sanayi-sonras lkelerin deneyimleri belirtildi. Tez sonunda, yerel koullar balamnda ve sanayi arkeolojisi mirasnn

korunmas erevesinde alann dnm iin zm nerileri gelitirildi. Anahtar kelimeler: Sanayi Arkeolojisi Mirasnn Korunmas, Sanayi Alanlarnn Dnm, Kent Merkezlerinin Dnm/ Canlandrlmas, Sre Tasarm

TRKYEDE GECEKONDU ALANLARINDA KURALSIZLATIRICI KENTSEL YENLEME POLTKALARI: DKMEN VADS RNE
Mhrdarolu, Anl ODT Yksek Lisans/ Kentsel Politika Planlamas ve Yerel Ynetimler ABD Tez Yneticisi: Do. Dr. H. Tark engl 2005 Refah devleti dnemindeki kentsel yenileme politikalar genellikle, 1940lar ile 1970ler arasnda yaygn olan sosyal mhendislik paradigmas ile balantlandrlmaktadr. Buna karsn 1970lerde ortaya kan devletin mali krizi ve bunun devamnda yeni san hegemonyas ile birlikte kentsel yenileme faaliyetleri dahil olmak zere kentleme politikalarnda kuralszlatrc ve serbest piyasa ynelimli politikalar ve rant kaygs artan oranda baskn hale gelmeye balamtr. Genel olarak gecekondu alanlarna younlaan kuralszlatrc kentsel yenileme politikalar 1980lerin ortalarndan bu yana Trkiyedeki kentleme politikalarnda ve politik syleminde de baskn hale gelmi, bu politikalarn olumsuz sonularnn zerinde ok az durulmutur. Bugn konut alanlarnn yenilenmesi kentleri daha nce olmad kadar temel bir eliki ile kars karsya getirmektedir. knt alanlarndaki sosyal ve mekansal koullar deitirmek iin gelitirilen alternatif politikalar piyasa veya devlet mekanizmasnca yrtlen programlarca yrtlmektedir. Ancak ayn kentsel yenileme programlar, dorudan

veya dolayl olarak dk gelirli nfusun yerinden edilmesiyle sonulanmakta ve politik eitlie dair kayglar artrmaktadr. Ayn zamanda, bu programlarn baarlar genellikle kentlerin makro formuna olan etkileriyle uyumamaktadr. Bu almann temel amac kuralszlatrc kentsel yenileme politikalarnn sosyal dlanmann ve mekansal ayrmann giderek yaygnlat gnmz Trkiye kentleri zerindeki etkilerini tartmaktr. Dikmen Vadisi Yenileme Projesi rnei bu tartmay yrtmemizde bize olanaklar salamaktadr, nk bu proje Trkiyede gerekletirilen en nemli kentsel yenileme projelerinden biridir ve ileride uygulanacak olan dier gecekondu alan dnm projelerine rnek olarak grlmektedir. Bu program yerel ynetimler tarafndan uygulanmakla beraber bu tezde, rant-merkezli faaliyetlerce ekillenen serbest piyasa mantnn bu alandaki kentsel yenileme hareketlerinde ne kt ve asl kaybedenlerin yenilenecek olan gecekondularda yasayan kiraclar olduu savunulmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kentsel Yenileme, kentsel Yeniden Canlandrma, Yeriden Edilme, Kurarszlatrma

KENTSEL DNSM SREC: ULUS TARH KENT MERKEZ PLANLAMA PROJES

Osmanavusolu, Atanur ODT Yksek Lisans/ ehir ve Blge Planlama Blm Tez Yneticisi: Do Dr. Baykan Gnay 2006 Tezde, ilk olarak, kapsaml ve stratejik mekansal planlamann temel zellikleri incelenmis, her iki planlama tr karslastrlarak stratejik mekansal planlamann, kresel lekli kapitalizmin ortaya kardg gelismis ve gelismekte olan lkelerin agdas dnyada karslastklar sorunlara daha uygun oldugu dsnlmstr. Daha sonra, tezin ana argman olarak Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma ve Islah Plannn, koruma ve imar amal bir stratejik plan oldugu sav ortaya konmustur.

217

Stratejik plann daha esnek, degisen kosullara uyum yetenegi bulunan, eylem ynelimli, planlama srecinde yer alan esitli aktrlerin mzakerelerine ak, planlama srecinden faydalananlarn katlmna izin verdigi genel dsncesiyle uyumlu olarak, bu alsma Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma ve Islah Plannn gelistirilme, uygulama asamalarna ve genel zellikleri incelenerek stratejik plan zellikleri tasdgn ortaya karmaya alsmaktadr. Sonu olarak, alternatif bir grs ortaya koyarak ve bir planlama sreci olarak Ulus Planlama Projesinin geleneksel kapsaml koruma ve imar planlarndan farkl olarak daha ok stratejik planlama zellikleri tasdg ortaya konmaktadir.

KENTSEL DNM EYLEM PLANLAMASI YNTEM VE VERTABANI GEREKSNMLER: STANBUL, ZEYTNBURNU RNE
Burnaz, Ahmet Mert ODT Yksek Lisans/ ehir ve Blge Planlama Blm Tez Yneticisi: Prof. Dr. Murat Balamir 2004 Kentlerimizde, son 50 yldr izlenen yetersiz ve dolayl kentleme politikalar nedeniyle bugn yerleim yerlerimizin byk bir blm dk standartl ve yasad bir yaplama gstermektedir. Trkiyede yerleim alanlarnn ounluunun doal tehlikelere konu olduu bilinmesine karsn, bu dnem ierisinde yap stoku bu alanlarda bir ka kez katlanarak bymtr. nmzdeki dnem ierisinde Trkiyedeki kentsel politikalar, imar mevzuatnn ngrd gibi yeni alanlarn retimine dnk olmaktan ok, mevcut kentsel alanlarn deprem tehlikeleri karssnda iyiletirilmesine ve yenilenmesine odaklanmak zorunda kalacaktr. Bu nedenle gnmzde kent planlama disiplinin nndeki baslca sorun yaplam evrelerin ziksel ve sosyal olarak iyiletirilmesine ynelik yasal aralar ve kentsel politikalar retmektir. Kentsel planlama mevzuat, kentsel gelime eilimlerini belirlemeye ve yeni yaplama alanlar yaratmaya dnk yasal aralara ve uygulamalara sahiptir. Oysa kentsel dnm planlamas, yaplam alanlarda fiziksel iyiletirmeyi ve sosyal kalknmay salamaya ynelik strateji ve politikalar ret-

meyi amalar. Bu yzden, imar planlarndan daha farkl analitik almalara, ibirlii ve katlm biimlerine, yasal aralara, isletme ve denetim kapasiteleri gelitirmeye ihtiya duyulmaktadr. Kentsel dnm planlamas iin gereken yeni yaklamlardan birisi kentsel veritaban sitemlerinin gelitirilmesidir. Bu sistemler tez ierisinde Zeytinburnu ilesi iin bir model gelitirilerek incelenmitir. Bu model, kent ynetimleri ve uluslararas kurulular tarafndan retilen veritabanlarndan yararlanlarak retilmitir. Bu yaklam yeni bir Analitik alma yaklam gelitirilmesini gerektirmektedir. Trkiyede kentsel veritaban isletmecilii ile ilgili bir yasal dzenleme bulunmamas en temel eksiklik olarak gze arpmaktadr. Bu konuda yeni yasal ve idari dzenlemeler gerekmektedir. Bu dzenlemeler, veritaban isletmeciliinin teknik ve idari yapsn aklamaldr. Dier bir gereksinim ise kentsel veritaban isletmecilii konusunda uzman planclarn yetitirilme ihtiyacdr. Kentsel veritaban sistemleri planlama srecine katlmn aralar olarak yaplandrlmaldr. Anahtar Kelimeler: Kentsel Dnsm, Saknm Planlamas, Yerel Eylem Planlamas, Kentsel Veritabanlar

yenileme sreci ile yz yze kalmaktadr. Bu durum kentsel yenilemeyi yerel ynetimlerin ve planlamann en nemli problemlerinden birisi haline getirmektedir. Bu tezin amac ekonomik, sosyal kltrel, teknolojik ve meknsal baks alar erevesinde, kentlerde yasanan dnsm srelerini inceleyerek kentlerin ve kentli nfusun yeni talep ve ihtiyalarn karslamaya ynelik, Trk planlama pratiginde yeni bir kavram olan dnsm anlamak, kentsel yenileme projelerinin dinamiklerini arastrmak ve Kuzey Ankara Girisi Kentsel Dnsm Projesine ynelik neriler sunmaktr. Bunu gereklestirebilmek iin Ankara zelinde farkl dnsm projeleri incelenmistir. Tez arastrmasnda kullanlan yntem; literatr, internet arastrmalarndan, proje alannda yasayan gecekondu nfusu ile yaplan derin grsmelerden ve gemis deneyimlere temellendirilmis yorumlamalardan olusmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kentsel Dnm, Kamu-zel Sektr Ortakl, Kentsel Ynetiim, ok Sektrl Ortaklklar, Dnm Projeleri

KENTSEL DNSMDE YEN POLTKA, YASA VE ELMLERN DEGERLENDRLMES KUZEY ANKARA GRS (PROTOKOL YOLU) KENTSEL DNSM PROJES
Ktk nce, Esra Gazi niversitesi Yksek Lisans/ ehir ve Blge Planlama Blm Tez Yneticisi: Yrd. Do. Dr. zlem Gzey 2006 Ekonomik, sosyal ve politik degisim sreci kentlerdeki yasam srekli olarak etkilemektedir. Degisen kent dinamikleri iinde kent planlamann da yeniden degerlendirilmesi ihtiyac dogmustur. Kentsel yenileme Birinci Dnya Savasnn ardndan kent planlamann gndeminde yer almaya baslamstr. Fakat zaman iersinde amalar, organizasyon ve ynetim modelleri degisime ugramstr. Gnmzde ise, gelismis ve gelismekte olan lkelerin byyen kentleri iinde kalan alanlar yeni meknsal daglmlar sonucu bir

KENTSEL DNMLERDE KAMU-ZEL ORTAKLIKLARI VE ZEL GRMNN DNMDEK VARLII: KONYA RNE
Eren, Fatih Seluk niversitesi Yksek Lisans, Kentsel Planlama Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Rahmi Erdem Haziran, 2006, Bu alma ile, dnyada kentsel dnm uygulamalarnda n plana kan kaynakyoun yaklamlardan hareketle, kamuya byk destei ve katks olan zel giriimlerin, kentsel dnm proje srecindeki varlna vurgu yapmak; gelimi lkelerde son 15 yl iinde gelitirilmi kentsel dnm nans politikalarn ve kamu-zel ortaklk yapsn incelemek; zel giriimin kentsel dnm projelerine yaklamn ve proje srecindeki davran eilimlerini ortaya koymak amalanmaktadr. Tezin teorik ksm 3 blmden olumaktadr: Birinci blmde, almann ana vurgusu olan Kentsel Dnm kavram

218

kapsaml bir ekilde ele alnm, dnyada kentsel dnm deneyimleri incelenerek, kentsel dnmn baars ve ekonomik sreci anlatlmtr. kinci blmde, kentsel dnmn nansman boyutu ele alnarak, dnyada bu alanda uygulanan nans politikalar incelenmi ve almann asl konusuna younlalarak, kentsel dnmlerde kamu-zel ortaklklar anlatlmtr. nc blmde ise, kentsel dnmde zel giriimin varl sorgulanarak, projelere dahil edilmesi konusu ele alnm, bunun yan sra zel giriimci davranlarn belirleyen ve ekillendiren unsurlara yer verilmitir. Alan almas blmnde, Konya Bykehir Belediye evresi ve Konya Eski Otogar Kentsel Dnmleri rneinde saha almasna geilmitir. Saha almasnda, aada sralanan somut sonulara ulalmtr: zel giriimin kentsel dnm srecine dahil olmas ile birlikte, proje sreci ksalmakta ve proje toplam maliyeti

paylalarak dnmn gereklemesi kolaylamaktadr. Anahtar Kelimeler: Kentsel Dnm, Kamu-zel Ortaklklar, zel Giriim, Konya

ANAAKIM YAZILI BASINDA GECEKONDU TEMSLLER: KONUT SORUNUNDAN VAROA

Kalaylolu, Mahir ODT Yksek Lisans, Sosyoloji Blm Tez Yneticisi: Assist. Prof. Dr. Mesut Yeen Ocak 2006 Bu alma, anaakm yazl basndaki hakim gecekondu temsillerini ve bu temsil tarzlarndaki dnm, gecekondu tr konutun ilk ortaya kt 1940l yllarn

sonlarndan ge 90lara uzanan tarihsel bir erevede incelemektedir. Tarihsel geliimi iinde kentlerdeki temel konut sunum biimlerinden biri olarak kurumsallaan gecekondu olgusunun veya akademik sylemde ve medyada tanmland biimiyle gecekondu sorununun yazl medya metinlerinde nasl temsil edildii, nasl sunulduu ve hangi balamlarda ele alnd, anaakm gazetelerde yaymlanan haber ve ke yazlarnn metin analizi yaplarak deerlendirilmektedir. Medyadaki hakim gecekondu temsillerindeki deiim, dokmanter bir yaklamla betimlenmektedir. Bu olgunun kazand farkl temsil tarzlarn ve medyann bu olguya yaklam tarzndaki dnm noktalarn tarihsel ve sosyal balamna yerletirmek zere, gecekondulamann Trkiye kentlerindeki serveni deerlendirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Gecekondu, Temsiliyet, Sylem, Medya.

219

Baykan Gnay arivi 2000li yllar, Ankara

220

Abstracts (ngilizce zetler)

Looking at the Urban Regeneration From a Frame of the Collopse of the Myth of Modern City Hatice KURTULU Real sense of community in the myth of modern is socially integrated society which constituted different groups in the frame of public.The term of Public covers all social classes (and groups and stratums) in public sphare and public space. This is the mean of civic in modern society. The myth of modern city is one of the legitimicy of early modern capitalism in depends on city planning which covers all social classes in the sense of public. The myth of modern city is nestled by idea of social contract in modern thought and social contact between the classes in modern practices. Regeneration projects create new polarizations of property rights in urban space and public sphare/space is disappearing invisibly or visibly. Social contact has been injured by physical and phychologial barriers of segregation and led to newly constructed social scales in the spaces of urban poverty. Can we have a social contract without social contact? Who gets the benefit from regeneration projects and who makes the efford for? It is an efford for tranferring public resources or large shared urban land resources to the limited number of social classes in the immoral economy of regeneration. It is not a collective effor to build modern residential area for modern private life but the efford of specific groups and political authorities to drive the urban rents into the limited numbers of social groups by the regeneration projects. Concepts, Denitions And Processes On Urban Transformation n The Western Literature And Turkey Z. Mge AKKAR Urban areas are the outcomes of complex and dynamic systems. They do not only change as a result of many physical, economic, social and environmental factors, but they are also the prime generators of many such changes. Urban areas are therefore transformed through several sources of influence. The transformation, however, can be toward either positive or negative. As an urban policy strategy, urban transformation deals with the negative aspects of urban change. It is a response to the physical, economic, social and environmental decline in urban space within a specific moment in time. The literature of urban transformation, consisting of wide and rich issues and activities, includes many definitions of the term with emphasises on different aspects of urban transformation. Reviewing the literature, this article aims to, first, clarify the definitions, purposes and various strategies of urban transformation, and second, to underline the common characteristics of the successful urban regeneration projects of the 1990s in the Western cities. Within the framework of the literature on urban transformation, the article ends with a discussion on the issues, principles and processes that should take priority in the urban transformation projects in Turkey. New Regulations and Their Impact On Urban Regeneration C. Nil UZUN Urban regeneration has been on the agenda of many cities around the world since the 1980s. The situation is also similar for Turkish cities. Urban regeneration projects have gained importance in the last twenty years. In this paper new regulations considering urban regeneration in Turkey are discussed together with the proposal for urban regeneration law. Considering these regulations it occurs that an efficient legal basis is still missing for urban regeneration process in Turkey. Construction of the Neoliberal Globalisation in Cities: The Global City Discourse of the JDP and Urban Regenaration Projects in stanbul Binnur KTEM The governments with big capital groups have realised many urban regeneration projects to compete stanbul in the international area by using world city discourses since the beginning of the 1980s.. They claim that these projects would bring economic development and the effects of these development would have a triggering effect by covering all the classes in the city. However what is observed in stanbul is

221

quite different. Social exclusion, spatial segregation and social tension have increased dramatically for the last two decades.stanbul case shows that urban regeneration projects have come to agenda as a part of neoliberal globalisation project which is set up by powerful groups and gained the legitimacy by deploying certain world city discourses. The Cultural Strategies of Economic Development: Regeneration of Urban Centers and Historic Urban Areas in stanbul Besime EN In this paper, it is attempted to analyze the regeneration process of urban centers and historic inner-city areas in stanbul and show how this process leads to gentrification. In this respect, the effects of neoliberal policies, which constitute the background of this process, are also explored. The urban regeneration/ transformation projects in stanbul in its current state are investments made to urban space. Therefore, we have to question whether the regeneration of urban space and the following rent increases would solve very basic problems of these areas and the whole city. It is claimed that in stanbul, the right to access housing as well as the requirements and problems related to work conditions are the most important issues that should be dealt with immediately. The Applicability of the Theories of Gentrication to the Istanbul: The Case of Cihangir Evrim UYSAL Since early 1980s Turkey have witnessed radical changes and transformations as Turkish economy has been gradually articulated to world economic system. This process has been accompanied with the discourse of globalization, as The Soviet Union collapsed and a new world system emerged. In this context, the reflection of new capitalism in developed economies has occurred in Turkish economic system, as parallel with changes in the superstructure level. In other words, as the capital is Turkey has begun to renew itself; Turkeys governmental and law system have been coerced for a total adoption to worlds new economic framework. The capitals rediscovery of urban space has been harmonious with 1980s waves of liberalization and localization. These radical changes caused segregations in urban structure on the one hand, and among society in terms of economic classes, on the other hand. In this study, it is aimed to illustrate a phenomenon, called gentrification which has noteworthy ties with the process of globalization, capitals penetrations to urban space and progressively emerging new social classes. Cihangir region in stanbul, which almost reflects these combined processes, is selected as a field of study to express and to discuss causes and effects of gentrification Squatter Housing Waiting For Demolition: A Housing Area in Eyp, Gzeltepe Neighborhood! kr ASLAN In the period 1950-80, squatter housing served the function of providing cheap labour for industry in Turkey. It appears that squatter housing have lost its importance as the urban areas are being restructured through neoliberal policies. Furthermore, some of these areas are considered to be outstanding high-profit investment areas for capital. Therefore, one of the most important target areas for the Law of Regeneration/ Transformation Areas is the old squatter housing areas. The housing area in Eyp, Gzeltepe neighborhood in stanbul, which is made up of forty squatter houses, is one of those areas to be demolished. However, the decision of demolishing the houses in Gzeltepe neighborhood as well as in other squatter housing neighborhoods ignores two important factors: public interest and consensus. Therefore, these attempts create legitimacy problems and are likely to bring about new social conflicts. An Evaluation on the Models for Urban Transformation in Squatter Housing Areas Nihan ZDEMR SNMEZ Although the first implementations of urban transformation examples in Turkish cities date back to the early 1970s, only after the 1980s it has been recognised as one of the main planning tools. In this context, gecekondu areas have become the focal point of different interest groups including politicians and developers. Liberalisation and free-enterprise ideologies provided the political and ideological background for the transformation of gecekondu areas. Ironically, one of the aspects emphasised in this transformation

222

was to see squatter dwellers themselves as entrepreneurs. Thus the right-wing Motherland Party used this policy (during the late 1980s) as a means to integrate the gecekondu owners into the new right project. Parallel to these policies, a set of amnesty laws were put into implementation leading to the transformation of gecekondu areas by improvement plans. At the same time, for spatially distinctive gecekondu areas, where the rant gap is relatively high, special transformation projects were prepared and implemented. In this study, these two different types of urban transformation implementation in Ankara will be examined: first one is transformation by market mechanisms (ie. implementation of improvement plans), and the second one is transformation by public-private sector cooperation. Transformation of Historic Urban Areas with Tourism and the Possible Problems: The Case of Ankara Citadel Asuman TRKN - Zuhal ULUSOY In this paper, the increasing importance of the transformation historic urban areas with tourism is explored in order to point out the problematic issues involved in coming to terms with the remains of the past and the legacy of preservation. Ulus Historic Urban Center and the Citadel have experienced important transformations, one after the proclamation of Ankara as the capital city and the decisions related to the concerns of constructing a modern capital city as a model; and the other after 1980s together with the attempts of integrating the historic urban area with the city as a whole. The second attempt reflects the current tendencies of integrating such an area with respect to urban tourism as a means of enabling preservation and increasing the rents. This tendency is attempted to be explained together with the current attempts of the Greater Ankara Municipality in the transformation of Ulus Historic Urban Center by cancelling the prevalent conservation plans and replacing the plans with particular projects which involve the destruction of many building and a complete deformation of the physical and social structure. It is claimed that these attempts will not only dislocate the inhabitants and the small establishments but also the current consumer profile. Urban Renewal Projects: Implementatons in Adana M. Alim OPUROLU Various attitudes have been adopted by the authorities to respond ever increasing uncontrolled (gecekondu) housing phenomenon in Turkey. These are denial, ignore, reluctant acceptance and foregiving the guilty. In a Masters Thesis prepared in 1977 in England for Oxford Polytechnic, I had analyzed the corresponding responses as demolishment, prevention, offering the alternative (self help housing on serviced areas) and upgrading. All of these responses have been widely implemented both in Turkey and in Adana either alternatively or mutually. In return, a considerable success has been achieved in the large cities which reflected in the refrained proliferation of the uncontrolled settlements and the increased stock of controlled housing for the low income groups. Based on the givens gathered from the older gecekondu areas located in the central zones in Ankara, one another exit from the gecekondu conditions was summarised in the mentioned thesis as the transformation or renewal of the uncontrolled housing stock and the areas. However, it was a spontaneous development which occurs through the market mechanisms and possess a negligible position in comparison to the huge scale of the problem. Currently, same idea is introduced by the authorities as the basic approach for urbanism in Turkey. It is expected to transform the uncontrolled or deteriorated housing stock especially located in the inner city areas into the modern and healthy housing. Encoraged from the projects implemeted in Istanbul and Ankara, 3 areas are selected for urban renewal (gecekondu transformation) in Adana. Selection is made by the Metropolitan Municipality and the implementation is programmed to be proceeded with the technical assistance and financial support of the Mass Housing Administration. All of the project areas are originally gecekondu settlements where the land rents are very high. Two of them are located around the city centre which face the expansion pressure of the CBD. The third one represents the most demanded area by the high income groups because of its panaromic and climatic advantages. Therefore, it is ovious that modern residential and non-residential units will be appeared there in the near future. The unpredictable is the ratio of the existing residents who will keep living in the same areas. Project implementation is launched in March 2006 and the phase of data gathering has basically been comleted by the late September.

223

PLANLAMA 2006/3 ve 2006/4

Odamz Yayn Kurulu, 2006 yl iin Planlama Dergisinin hazrlanacak olan saylarnn dosya konularn belirlemitir. Dergimizin her saysnda bir dosya konusu ele alnrken, dosya konusu dnda kalan yazlara da yer verilecektir.

2006/3 zmir zel Says (kyor)

Planlama Dergisinin 2006/3 says, Planlama, Siyaset ve Siyasalar temal 6. Trkiye ehircilik Kongresinin ev sahibi kenti olan zmirin sorunlarnn masaya yatrlaca, istihdam salama ve blgesel potansiyelleri deerlendirme temelli kalknma sylemlerine, yatrm programlarna konu olan; kent merkezinden krsal blgeye, ky alanlarndan tarmsal havzalara uzanan geni bir ilgi yelpazesi iinde deerlendirmelerin yaplaca bir say olacak. 1995 ylnda Planlama Dergisinin 95/1-2 saysnda yer verilen zmir ve Egede Planlama dosyasnn yaynlanmasndan bu yana geen on yllk srete zmir ve Ege pek ok gelimeye sahne oldu. Bu gelimelerin nedenlerini ve sonularn ortaya koyacak almalarn, bilgi birikimi ve mesleki deneyimlerimize katk salamasn beklemekteyiz.

2006/4 Planlama-Mimarlk, Tasarm-ehircilik (kacak)

Planlama ve mimarlk evreleri arasnda mesleki yetki tartmalarnn youn olarak yaand bu dnemde, konuyu planlama ve tasarm ilikisi balamnda ele almann, her iki disiplin asndan da yararl olacan dnyoruz. Bu tartmann nasl bir ehircilik? sorusuna ilgili farkl disiplinlerden gelecek yantlarla ynlendirilmesi, gndemdeki tartmaya farkl bir boyut salamas asndan tercih edilmektedir. Biim verme sanat olarak tasarm ne kadar toplumsal ieriinden koparlamaz ise bu biim vermenin sre, siyasalarn ve tekniini ieren planlama da tasarm ile srekli gelitirilmek zorundadr. Tasarm ieriinden yoksun bir planlamann varaca yer ile planlama srelerinden, toplumsal yarar ilkesinden koparlm bir tasarm srecinin savrulaca yerler konusunda tartmak meslek evrelerinin gndeminde olmaldr. Gerek kuram gerekse uygulama asndan her iki alann birbirleri ile olan ilikisinin gzden geirilmesi, somut rnekler zerinden tartmann ynlendirilmesinin yararlar bulunmaktadr. Planlama ile tasarm arasndaki iliki birbirlerini izleyen bir iliki mi, yoksa karlkl birbirlerini besleyerek gelien bir iliki mi olmaldr?, planlama ve tasarmn toplumsal ierii ve hedefleri ne olmaldr?, planlama ve tasarm srelerinin birbiriyle ilikilendirilmesi erevesinde ilgili meslek alanlarnn alacaklar rol ne olmaldr? gibi sorular Planlama Dergimizin nmzdeki saylarnda tartmaya amak istediimiz konular olacak.

2006-4 says iin yazlarn son teslim tarihi 15 ubat 2007 olarak belirlenmi olup, yaz gndermek isteyenlerin yayinkurulu@spo.org.tr adresine yazlarn ulatrmalar beklenmektedir.

224