You are on page 1of 728

WITOLD RODZISKI

HISTORIA CHIN

WROCAW WARSZAWA KRAKW GDASK ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH WYDAWNICTWO 1974

OD AUTORA

HISTORIA Chin, naleca do cyklu jednotomowych opracowa powiconych dziejom poszczeglnych pastw, jest pierwsz pozycj dotyczc kraju, ktrego cywilizacja i kultura kszta toway si w sposb pod wieloma wzgldami odrbny i odmienny ni pastw bdcych pod wpywem wiata rdziemnomorskiego i europejskiegor-jJest ona rwnie pierwsz polsk prb syntetycznego ujcia w zwizej formie olbrzymiej, obejmujcej prawie cztery tysice lat historii chiskiej, przy rwnoczesnym uwzgldnieniu waniejszych aspektw ewo lucji kultury. Zgodnie z zaoeniem cyklu, w ktrym praca niniejsza figuruje, pro porcje ksiki zostay ustalone tak, i przeszo poowa materiau przypada na ostatnie trzy wieki, tj. na okres, ktry z punktu widzenia oglnowia towego procesu historycznego uwaa si za czasy nowoytne. Powysze kryterium odpowiada jednak tylko czciowo procesowi rozwoju dziejw Chin, za waciw dat rozpoczcia ich historii nowoytnej naley przyj raczej poow XIX w.; tym samym tego okresu, od wojen opiumowych i rewolucji tajpingowskiej, dotyczy prawie poowa pracy. Ze wzgldu m. in. na rozmiary historii Chin ustalenie proporcji w ten sposb jest niewtpliwie spraw dyskusyjn; zwaywszy ogrom dostpnego mate riau a nie ma innego narodu, ktry posiada tak obfity i nieprzerwany cig zabytkw przeszoci mona by powici bez trudu o wiele wicej uwagi wczeniejszym okresom. Wydaje si jednak, i przy nieza przeczalnej doniosoci szeregu fundamentalnych zagadnie, zwizanych z dziejami wczeniejszymi, ktrych wpyw na histori nowoytn i tera niejszo bywa w wypadku Chin o wiele wikszy, ni na pierwszy rzut oka wyglda, przyjte proporcje s uzasadnione przede wszystkim tym, i maj one suy uatwieniu zrozumienia najnowszych dziejw Chin, a i w pewnej mierze ich teraniejszoci. Taki bowiem cel by jednym z zasadniczych przy podejmowaniu niniejszej pracy.

Owe najnowsze dzieje nie zostay jednak objte tym tomem, gdy za dat kocow przyjto 1919 r., Ruch Czwartego Maja, stanowicy bez sprzecznie pocztek caego pod wieloma wzgldami nowego etapu w chi skim procesie historycznym. Praca powstaa w wyniku osobistego zainteresowania i zajmowania si przez autora histori Chin, co trwa ju 35 lat, a pogbione zostao wydatnie szeregiem pobytw w Chinach w latach 1953-1967, ktre dopo mogy, by moe, w uchwyceniu niebywaej zoonoci dziejw owego kraju i nieprzebranego bogactwa jego prastarej kultury. Podczas wikszoci tych pobytw yczliwa pomoc szeregu przyjaci chiskich, jak np. Czi Cz'ao-ting (1904-1963), Szen Cz'ien-tu (1915-1955) oraz pani Kung Feng (1918?-1970), stanowia zacht do dalszej pracy nad fascynujc histori ich kraju. Powyszym te tumaczy si czciowo decyzja powicenia wzgldnie duo miejsca w pierwszej poowie ksiki zagadnieniom ewo lucji kultury. Naley jednak przy tym wyranie zaznaczy, i omwienie tych problemw stanowi jedynie prb zasygnalizowania olbrzymich osig ni chiskich w tej dziedzinie. Jest przecie spraw oczywist, i kady z tych aspektw, np. filozofia lub malarstwo, zasuguje w peni na osobne omwienie, i to w rozmiarach co najmniej niniejszego tomu. Wybr po ruszanych tematw nie jest jednak przypadkowy, gdy intencj jest pod krelenie tych elementw, ktre wydaj si najwaniejsze dla specyfiki ewolucji cywilizacji chiskiej i ktre, zdaniem piszcego te sowa, stanowi najistotniejszy wkad kultury chiskiej. Wybr nie roci sobie bynajmniej pretensji do ujcia jej wszystkich elementw; nie ma np. ani sowa o muzyce chiskiej, niewtpliwie interesujcej i odgrywajcej swoist rol w cao ksztacie kultury chiskiej, lecz wynika to, by moe, ju z pobudek czysto subiektywnych. Dzieje Chin i ich kultury przedstawione w niniejszej pracy dotycz przede wszystkim historii i osigni narodowoci chiskiej, Han, gwnej i najwaniejszej z wielu zamieszkujcych obecny obszar ChRL. Nie ozna cza to, i inne narodowoci, a zwaszcza te, ktre w pewnych okresach do konay podboju czci lub caoci kraju, nie odgryway istotnej roli w kszta towaniu si jego losw. Nie one jednak wywary decydujcy wpyw, lecz wanie narodowo chiska, ktrej wyszo w dziedzinie kultury spo wodowaa te w wielu wypadkach pen asymilacj i zniknicie z widowni dziejowej innych ludw, nie bez, rzecz jasna, przejcia od nich szeregu nowych pierwiastkw kulturowych. Tym samym te praca jest powicona wanie narodowi chiskiemu, zasadniczemu twrcy cywilizacji Pastwa rodka. O ile wspomniane wyej zainteresowania dotyczyy we wczeniejszych

latach przede wszystkim najnowszych dziejw Chin, a specjalnoci pozo staje historia nowoytna, przy szczeglnym uwzgldnieniu problematyki zetknicia si Chin z reszt wiata i wynikajcych z tego zjawiska zagadnie, zwaszcza w sferze ideologicznej, o tyle konieczno sigania do wczeniej szych okresw stawaa si coraz bardziej oczywista. Truizmem jest stwier dzenie, i nie sposb zajmowa si nowoytn histori danego kraju bez naleytego zaznajomienia si z jego przeszoci, lecz odnosi si to szczeglnie wyranie i z wielk aktualnoci do dziejw Chin. Nie ma prawie adnego kraju, w ktrym nawarstwienia przeszoci we wszystkich dziedzinach ciyy i w okrelonej mierze nadal ci w takim stopniu na dalszych losach kraju, jak wanie w wypadku Chin. W tym te tkwi jedna z najistotniejszych cech ich ewolucji dziejowej. W literaturze wiatowej, zarwno chiskiej, jak i europejskiej oraz amerykaskiej, istnieje szereg opracowa, rnicych si znacznie swoimi rozmiarami, w ktrych autorzy prbowali uj cao dziejw Chin. Znaczna wikszo z nich zostaa uwzgldniona przy opracowaniu ni niejszej ksiki, lecz prawie wycznie do wczeniejszych okresw, przed XVII w.; wszystkie pozycje w jzykach europejskich wymienione s w bibliografii; z chiskich naley zwrci uwag na dzieo Lii Czen-j Czien-ming Czung-kuo T'ung-szy {Zarys historii Chin). Posugiwano si jednak w duej mierze materiaami rdowymi, zarwno do wczeniej szych okresw, a w szczeglnoci do pniejszych, oraz opracowaniami monograficznymi, rwnie zawartymi w bibliografii. W historiografii polskiej dzieje Chin byy jednak i niestety w duej mierze pozostaj dziedzin cakowicie zaniedban. Trudno te byo oprze si na dorobku autorw polskich, gdy po prostu brak go dla znakomitej wikszoci tematw historycznych i kulturalnych. Sytuacja przedstawia si nieco lepiej, jeli chodzi o tumaczenia z klasycznej litera tury chiskiej. Tutaj bowiem sinologia polska moe wykaza si osigni ciami na poziomie wiatowym, jak np. przekad synnego dziea filozo ficznego Czuang-tsy, pira J. Chmielewskiego, W. Jaboskiego i O. Woj tasiewicza. Ten stan rzeczy nie jest, rzecz jasna, kwesti przypadku. Wzrost zainteresowania histori i kultur Chin w Europie by cile powizany z ewolucj kontaktw krajw europejskich z Chinami od XVI XVII w., nasilajc si w XIX w. i przyjmujc cakiem wyranie charakter pene tracji i agresji, szczegowo zreszt opisany w niniejszej pracy. Na tym tle powstaa te bogata, aczkolwiek bardzo rnorodna pod wzgldem swojej wartoci i jakoci literatura historyczna dotyczca rnych okresw, gwnie jednak XIX i XX w. Polska, sama pozbawiona niepodlegoci i pastwowoci, nie braa udziau w tym procesie otwarcia" Chin; std

te zarwno znikomy wkad autorw polskich w t dziedzin, jak i nawet brak ustalonej i powszechnie przyjtej terminologii, wasnej transkrypcji jzyka chiskiego, nie mwic ju o wasnych tradycjach historiograficznych lub odpowiednich ksigozbiorach. Paradoksalne, e ten brak tra dycji moe posiada i pewne zalety, gdy oznacza on rwnoczenie mniejsze, by moe, obcienie europocentryzmem i poczuciem rzekomej wyszoci cywilizacyjnej, ktre cechuj wiele prac europejskich i amerykaskich, zwaszcza dziewitnastowiecznych, oraz zwalnia od tendencji czasami co prawda niewiadomej, lecz w niektrych wypadkach jak najbardziej celowej do apologetyki poczyna swoich wasnych" kolonizatorw w Azji Wschodniej. Prcz tego wydaje si, i autorowi polskiemu po winno by atwiej, z ewidentnych przyczyn, wczu si w problematyk narodowowyzwolecz, w tak doniosym stopniu cechujc dzieje polity czne Chin w XIX i XX w. Z pozycji dotyczcych historii Chin, dostpnych dla czytelnika w j zyku polskim, naley zwrci uwag na nastpujce: Dzieje Chin pod re dakcj Szang Je, tumaczone z chiskiego, obejmujce cao dziejw do przedednia wojen opiumowych, cho z dosy pobienym traktowaniem pierwszej poowy XIX w., stanowi nadal niewtpliwie pozycj wartocio w, szczeglnie ze wzgldu na du ilo materiau faktograficznego, a uwagi krytyczne zamieszczone we wstpie napisanym przez jej polskiego redaktora s w dalszym cigu w peni aktualne. Ujcie szeregu istotnych zagadnie rozwoju historycznego, zwaszcza problemu niewolnictwa, po zostaje nadal wysoce dyskusyjne, a partie dotyczce kultury z perspektywy z gr dziesiciu lat wydaj si szczeglnie nieadekwatne, gdy o wiele za skpe dla czytelnika polskiego. Dla historii nowoytnej istnieje rwnie praca G. Jefimowa Zarys nowoytnej i wspczesnej historii Chin, tuma czona z rosyjskiego, ktrej pierwszych 200 stron obejmuje okres od XVII w. do 1919 r. Jest to jednak pozycja mocno przestarzaa, zawierajca wiele uj wysoce dyskusyjnych. Jedyne opracowanie polskie, Chiny poprzez wieki J. Lobmana, barwnie i z wyczuciem napisane, ze wzgldu na swoj bardzo ograniczon objto jest jednak, mwic sowami autora, po bienym szkicem", dajcym pierwsze pojcie" o historii Chin. Trudnoci napotykane w opracowaniu niniejszej ksiki, na og sa me w sobie ewidentne, wynikaj jednak nie tylko z ogromnej rozpitoci chronologicznej dziejw Chin oraz z niebywale bogatej, cho bardzo rnorodnej literatury, bynajmniej nie zawsze atwo w kraju osigalnej, lecz co moe najwaniejsze z niezwykej zoonoci pewnych aspe ktw chiskiego procesu dziejowego, zreszt w duej mierze nadal nie rozstrzygnitych. W toku samej narracji zwrcono uwag na wikszo

tych zagadnie; prawdopodobnie centralnym problemem jest sama periodyzacja. Pomijajc kwesti istnienia formacji niewolniczej a nie wida w dalszym cigu adnych przemawiajcych za tak hipotez dowo dw lub argumentw nie jest rzecz przypadku, i sowo rednio wiecze" nie zostao ani razu w pracy tej uyte, gdy zastosowanie jego oznaczaoby prb wtoczenia" chiskiego procesu dziejowego w ramy czysto europejskiej, bynajmniej nie oglnowiatowej konwencji historiograficznej, czyli byoby po prostu swoistym wyrazem europocentryzmu. Lecz problem ten jest rwnoczenie te drug stron samego najbardziej kapitalnego zagadnienia, tj. fenomenalnej dugowiecznoci formacji feu dalnej w Chinach, co pociga za sob konieczno posuenia si trady cyjn w dziejopisarstwie chiskim periodyzacj opart na okresach dyna stycznych, przy penej wiadomoci jej nieadekwatnoci. O ile w pracy niniejszej poczyniono pewne, zaledwie wstpne i ograniczone starania o wyjanienie przyczyn tego zjawiska, nie pretenduj one bynajmniej do udzielenia penej odpowiedzi, zwaszcza i stan bada szczegowych nad t problematyk, mimo wielu wysikw historykw chiskich, nie jest jeszcze zaawansowany do tego stopnia, aby byo moliwe takow zapre zentowa. Powysze zastrzeenie odnosi si rwnie do innych problemw, nie mniej istotnych i interesujcych, jak np. przyczyny wzgldnego zastoju w porwnaniu z Europ, cywilizacji chiskiej po dojciu do szczytowych osigni w epoce Sung lub kwestia istnienia zalkw kapitalizmu oraz ewentualnoci ich przerodzenia si w nowy ustrj bez otwarcia" Chin w XIX w., dokonanego przez mocarstwa obce, a take rnicy w reakcji na to otwarcie", wykazane przez Chiny i Japoni. S to zagadnienia niezwy kle wdziczne, frapujce i doniose, do ktrych bez wtpienia naley wrci w przyszoci, i te tylko niektre z caego niezmiernego bogactwa podob nych, ktre nasuwaj zoone dzieje tego wielkiego kraju. Problem transkrypcji nazw i innych wyrazw chiskich w dalszym cigu nastrcza pewne trudnoci, wynikajce m. in. z braku ujednolicenia metod stosowanych w wydawnictwach polskich. Transkrypcja uyta np. w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN jest nie do przyjcia z szeregu wzgldw, m. in. z uwagi na fakt, i opuszcza ona przydech: nie zbdny do rozrnienia wielkiej iloci podobnych do siebie wyrazw (np. Tang i Tang). Metoda za stosowana w szeregu polskich prac sinologicznych oparta jest, w zasadzie, na konwencji transkrypcji francuskiej; wystpuje to szczeglnie przy uyciu liter h i k, np. w zoeniu hia (sia) lub kiao (cziao) itp. Zwaywszy jednak na fakt, i w literaturze wiatowej dominuje w dalszym cigu posugiwanie si transkrypcj angielsk Giles-Wade'a, a liczba prac dotyczcych wszelkich aspektw historii i cywili-

zacji chiskiej w jzyku angielskim pira zarwno chiskich, jak i niechiskich autorw przerasta wielokrotnie opracowania po francusku, oraz na celowo zastosowania sposobu umoliwiajcego czytelnikowi polskie mu odtworzenie z atwoci tej transkrypcji z uywanej w niniejszej pracy, zdecydowano, tak jak w wypadku Dziejw Chin Szang Je, ponownie oprze si na systemie Giles-Wade'a. Zasady spolszczenia s nastpujce: ch = cz (wszdzie), sh sz (wszdzie), hs = s (w zoeniu z liter po siada warto ), j = , ieh = ie (wystpuje przewanie jako kocwka), ih = y (tylko kocwka), eh = e, szu lub ssu = sy, y = j, erh = er, w posiada warto angielsk, zblion do . Przydech' podobny jest do h i oznacza tward wymow poprzedzajcej spgoski. Np. fang = thang, lecz tang dang; k'ang khang, lecz kang = gang itp. Pozostawiono za bez zmian nastpujce zoenia ts, ts' tz, tz' Powysza transkrypcja nie roci sobie pretensji do dokadnego oddania obecnej wymowy chiskiej wedug narzecza pekiskiego, lecz obydwie wyej wspomniane rwnie do tego nie pretenduj. Nie uyto za aciskiej transkrypcji ustalonej w ChRL jako systemu pomocniczego, m. in. ze wzgldu na fakt, i nie jest ona te zastosowana w wikszoci wydawnictw w jzyku angielskim publikowanych w Chinach Ludowych. W nazewnictwie geograficznym w wypadkach, gdy utary si ju zwy czajowe formy, jak np. Pekin (zamiast Peiczing), s one stosowane. Wszy stkie nazwy geograficzne pisane s jako jedno sowo (z wyjtkiem tylko Si-an). Nazwiska i imiona wystpuj w kolejnoci chiskiej, tj. nazwisko przed imieniem; np. Sun Jat-sen. Tytuy okresw panowania cesarzy, po spolicie uyte dla nazwania te samych wadcw w okresie Ming i Ts'ing, mogy by oddane np. K'ang-si lub K'ang Si; dla jasnoci stosuje si drug form, zachowujc pierwsz tylko dla oddania nazwisk mandur skich (Ho-szen, ung-lu itp.). Nazwiska i nazwy japoskie oddano w wersji angielskiej. Mapy sporzdzone zostay na podstawie wielu opracowa, a gwnie chiskiego Atlasu historii Chin (Szanghaj 1955). Ilustracje zo stay dobrane przede wszystkim z punktu widzenia zobrazowania partii omawiajcych ewolucj kultury.

I. POCZTKI DZIEJW. POWSTANIE STAROYTNEJ CYWILIZACJI CHISKIEJ

DANE

ARCHEOLOGICZNE

CHINY Pnocne stay si w drugim tysicleciu p.n.e. wiadkiem narodzin jednej z czterech najstarszych cy wilizacji wiata. O ile rozwj cywilizacji chiskiej nastpi niewtpliwie pniej ni pozostaych staroytnej egipskiej, mezopotamskiej lub in dyjskiej jest ona jedyn z nich, ktra przetrwaa, w sposb zasadniczo nieprzerwany, od swoich pocztkw, wielce si przeksztacajc podczas prawie czterech tysicy lat istnienia, lecz zachowujc rwnoczenie wiele cech sigajcych bezporednio do wczesnych, a nawet najwczeniejszych okresw. Owa niezwyka cigo ewolucji historycznej stanowi te jedn z najistotniejszych cech chiskiego procesu dziejowego, nadajc mu cakiem specyficzny charakter. Obszary basenu Rzeki tej (Huang Ho), ktre stay si gwn kolebk cywilizacji chiskiej, wykazuj lady zamieszkania ludzkiego od najdawniejszych czasw. Prawdopodobnie najsawniejsze ze znalezisk archeologicznych pod tym wzgldem byo odkrycie w 1927 r. pierwszych szcztkw czowieka pekiskiego {Sinanthropus Pekinensis lub Homo erectus Pekinensis, ktrego pocztki sigaj wczesnego lub redniego plej stocenu, tj. od 500 do 400 tysicy lat. Dokonane zostao ono w miejsco woci Czouk'outien (45 km na poudniowy zachd od Pekinu); prze prowadzono tu w latach 1927 1937 wiele prac badawczych z udziaem zarwno chiskich, jak i europejskich archeologw. Czowiek pekiski by jednak przedstawicielem rodziny Hominidae z okresu poprzedzajcego waciwy rodzaj ludzki; pojemno jego mzgu np. wahaa si od 850 do 1200 cm w porwnaniu z przecitn 1350 cm dla Homo sapiens. Umia ju jednak wyrabia narzdzia z koci i kamienia, co prawda jeszcze niezwykle prymitywne, zbiera ywno, polowa oraz posugiwa si og niem. Wedug niektrych badaczy szcztki czowieka pekiskiego, a ist nieje ich do pokana ilo, wykazuj pi cech charakterystycznych dla
3 3

pniejszych ras ludzkich Azji Wschodniej, ktre rwnoczenie nie wy stpuj nigdzie indziej. Na podstawie tych cech mona by przypuszcza, i wschodnioazjatycka odmiana Homo sapiens moga bya rozwin si z czowieka pekiskiego w ras mongoloidaln. Do chwili obecnej zaga dnienie to nie jest jednak jeszcze wystarczajco wyjanione, m. in. ze wzgldu na bardzo dug przerw w cigoci rozwoju ludzkiego w okresie mezolitu, spowodowan najprawdopodobniej zlodowaceniem. W latach 1963 i 1964 dokonano odkrycia w Lan'ien (Szensi) szcztkw czowieka podobnego do pekiskiego, lecz nawet starsze prawdopodobnie o 100 tysicy lat. Nazwany on zosta Homo erectus Lantianensis. Aczkolwiek epoka paleolitu dostarcza dalszych danych, m. in. z wy szych paszczyzn znaleziska w Czouk'outien, gdzie natrafiono na szcztki sprzed 100 tysicy lat, a przedstawiajce ju niewtpliwie czowieka no woczesnego {Homo sapiens), obraz rozwoju ludzkiego w Chinach staje si o wiele janiejszy dopiero w neolicie. Narzdzia i inne zabytki z tej epoki znaleziono dotychczas prawie we wszystkich czciach Chin i nie ulega rwnie adnej wtpliwoci, i czowiek okresu neolitu jest bezporednim przodkiem nowoczesnych Chiczykw. Odkrycia te umoliwiaj te obec nie cakowite odrzucenie znacznej wikszoci modnych w XIX w. oraz w pierwszych dwch dekadach XX w. teorii autorw europejskich, ktre dotyczyy roli migracji w rozwoju Chin oraz przypisyway pochodzenie cywilizacji chiskiej rnym innym czciom wiata (Egipt, Sumer, Azja rodkowa itp.). W chwili obecnej mona ju stwierdzi z cakowit pew noci, i ewolucja czowieka w Azji Wschodniej bya zjawiskiem auto chtonicznym. odowisko geograficzne, w ktrym si ona dokonywaa, wpyno te niewtpliwie w bardzo doniosym stopniu na taki wanie jej charakter. Gwn rol odgrywaa tu znaczna izolacja Chin od wschodu prawie nie do przebycia bariera mrz, a zwaszcza Pacyfiku; od zachodu potne masywy grskie i rozlege pustynie; od poudniowego wschodu nie mniej grone gry i dungle. Wszystko to, bez wtpienia, sprzyjao te nieza lenemu rozwojowi; nie oznacza to bynajmniej, i nie przenikay podczas caych dziejw Chin i tym samym w najwczeniejszych okresach wpywy z zewntrz. Nie odgryway one jednak faktycznie a do XIX w. szczeglnie znacznej, a tym bardziej decydujcej roli. Izolacja ta powodowaa, e cywilizacja chiska w cigu wielu stuleci, a w szczeglnoci wwczas, gdy przybieraa swj zasadniczy ksztat, pozostawaa na og niewiadoma istnienia jakichkolwiek innych orodkw, dorwnujcych jej poziomem swoich osigni, i tym samym moga uwa a si za jedyn na wiecie. W tym te tkwia zasadnicza przyczyna po-

1. Chiny w XIX wieku a Europa

wstania swoistego sinocentryzmu, zjawiska stanowicego te jedn ze spe cyficznych cech cywilizacji chiskiej, o ktrego przejawach bdzie mowa w zwizku z ewolucj wiatopogldu chiskiego. Warto jednak rwnie zaznaczy, i ten stan niewiedzy by zreszt w peni odwzajemniony, szczeglnie w wypadku cywilizacji rdziemnomorskiej. Wspczesna archeologia ustalia istnienie znacznej iloci poszczegl nych kultur, ktrych zabytki mona znale w rnych czciach Chin, a zwaszcza w Chinach Pnocnych, w rejonie redniego i niszego biegu Rzeki tej. Z owej kolebki lecej nad Huang Ho, a zajmujcej tylko nieznaczn cz obecnego obszaru Chin, rozpocz si dugi, setki, a wa ciwie tysice lat trwajcy proces rozprzestrzeniania si cywilizacji chiskiej we wszystkich kierunkach, aby doj do dzisiejszych jej granic, wpywajc rwnoczenie w doniosy sposb na szereg ssiednich krajw Gwnym jej nosicielem mia by podczas caego tego okresu chiski chop-rolnik, ktry przystosowywa si do rnorodnych warunkw klimatycznych i roz wija wci swoj technik uprawy ziemi, doprowadzajc j ostatecznie do niezmiernie wysokiego poziomu, zblionego do ogrodnictwa. To wy magao jednak niezwykle wielkiego wkadu cikiej pracy ludzkiej. Dzi ki tym wysikom nastpio przeobraenie olbrzymich obszarw, niegdy pokrytych lasami i bagnami, w ziemi o niebywaej urodzajnoci. Czyn nikiem odgrywajcym najbardziej istotn rol przy jej uprawie sta si nie klimat, gleba lub flora, lecz czowiek. Dziki temu te powstaa tak wyrana dominanta rolnictwa, ktrym trudnia si zawsze znakomita wikszo ludnoci (do 90%). Ono te okrelao zasadniczy charakter cywilizacji chiskiej, nakadajc swoje pitno na rozwj prawie wszystkich dziedzin kultury chiskiej. W procesie tym uksztatowaa si rwnie narodowo chiska {Han en ludzie Han), zoona niewtpliwie z ca ego szeregu rnych elementw etnicznych, a bdca najwiksz ze wszy stkich zamieszkujcych dzisiejszy obszar ChRL. Jej dzieje stanowi te zasadniczy przedmiot niniejszej pracy. Wrd wspomnianych powyej kultur dwie Jangszao i Lungszan posiadaj szczeglne znaczenie. Kultura Jangszao (nazwa wioski zna leziska w zachodnim Honan) rozpowszechniona bya przewanie w Chi nach Pnocnych, lecz jej elementy sigay rwnie do Mandurii oraz do granic Sinkiangu. Wykazywaa ona bardziej rozwinity etap w wy twarzaniu narzdzi, a niektre z nich oraz pewne wyroby ceramiczne byy w istocie prototypami narzdzi i naczy uywanych do chwili obecnej. Szkielety ludzkie zwizane z t kultur wykazuj, i jej twrcw mona utosami pod wzgldem antropologicznym ze wspczesnymi mieszka cami Chin Pnocnych.

Urna kultura Jangszao

Kultura Jangszao synie szczeglnie z doskonaej ceramiki, zwykle malowanej, z dominujcym uyciem koloru czerwonego. Niektrzy autorzy twierdz, e naczynia malowane uywane byy w pierwszym rzdzie do celw rytualnych, do zwykego za uytku wytwarzano prostsz, szar ceramik. Stosowano wzory stylizowane, przewanie geometryczne. Nie wiadomo, czy byo uywane koo garncarskie, czy te naczynia produko wano za pomoc nawijania. Bez wzgldu na to, ktrej metody uywano, ceramika ta bya niewtpliwie wytworem ludzi daleko zaawansowanych w tym rzemiole. Warto zaznaczy istnienie ju wwczas charaktery stycznego garnka trjnonego, li, ktry jest jeszcze w Chinach obecnie uywany, co wiadczy o cigoci midzy t kultur a pniejsz cywili zacj. Wykopaliska wykazuj, e ludno kultury Jangszao prowadzia ycie osiade, trudnic si rolnictwem. Ze zb uprawiano gwnie proso. Byy ju oswojone niektre zwierzta, szczeglnie pies i winia. Nie znaleziono jednak adnych ladw uywania metalu wszystkie narzdzia nadal wytwarzano z koci i kamienia. Rwnie nie stwierdzono istnienia ww czas pisma. Kultur t mona uwaa za tzw. chalkolityczn, przejciow od epoki kamienia do metalu. Obejmowaa ona przypuszczalnie okres od 3000 do 2000 r. p.n.e., lecz w niektrych czciach Chin przetrwaa a do pierwszych stuleci epoki Czou. Kultura Lungszan bierze swoj nazw od wykopaliska w prowincji

Szantung (40 km na wschd od Tsinanu). Znana jest z twardych, dobrze ulepionych, cienkich, byszczcoczarnych, wysokiej jakoci wyrobw garncarskich. Ceramika ta nie bya malowana, a jej ksztaty s z ca pewnoi prototypami naczy pniej uwanych. Jest raczej prawdopodobne, e stosowano ju koo garncarskie. Kultura Lungszan staa na wyszym poziomie rozwoju ni kultura Jangszao; naley j uwa a za poprzedniczk pierwszej hi storycznej cywilizacji chiskiej Szang. Kultura Lungszan bya wy tworem ludnoci dawno osiadej, rolniczej, kultywujcej te same upra wy i prowadzcej t sam hodowl co w okresie Szang. Proso pozosta wao podstawowym zboem, ale uprawiano rwnie pszenic, ktra przybya z Bliskiego Wschodu. Oprcz psw i wi znaleziono rwnie szcztki koni, owiec i byda. Jest te rzecz pewn, e hodowla jedwabnikw i wytwarzanie jedwa biu datuje si na epok neolitu, a wic znane byy ju kulturze Lung szan. Byo ju rwnie znane koo, ale brak nadal jakichkolwiek la dw uycia metali w znaleziskach z tego okresu. Narzdzia nadal wyrabiano z kamienia i koci, ist Trjnonik kultura Lungszan niao te duo wyrobw z muszli. Ludno mieszkaa w wioskach otoczonych grubymi murami z ubitej ziemi, podobnymi do stawianych pniej w miastach pnocnochiskich. Teren wykopalisk Lungszan siga od Szantungu do Kiangsi, Anhuei i Czekiangu. Kultura ta datuje si od pierwszej poowy drugiego ty siclecia p.n.e. i, by moe, naleaoby j uzna za poredni pomidzy Jangszao a Szang. W obydwu wypadkach trudno ustali jakikolwiek wyrany etniczny charakter tych kultur, bdcych zreszt tylko dwiema najwaniejszymi wrd szeregu innych, poza ich ogln przynalenoci do rasy mongoloidalnej. To samo, lecz by moe w jeszcze wikszym stopniu, dotyczy nastpujcej po nich i wywodzcej si z nich cywilizacji szangowskiej.

Niektrzy autorzy wspominaj rwnie kultur Siao'un, znan ze swojej szarej ceramiki i bdc te wytworem osiadej ludnoci rolniczej. Wydaje si jednak, i kultura ta stanowi tylko wczesny etap rozwojowy samej cywilizacji szangowskiej.
TRADYCYJNA HISTORIA CHISKA

Aczkolwiek archeologia dostarcza najbardziej wiarygodnych naukowo danych do okrelenia obrazu powstawania cywilizacji Chin, to i tradycyjna historiografia chiska stanowi pewien rodzaj rda do tego celu. Wpraw dzie na og trudno polega na danych pochodzcych std, jednak sta roytna literatura chiska zawiera wiele istotnego i ciekawego materiau dotyczcego najwczeniejszych epok Chin. Pewien nowoytny historyk chiski stwierdzi wrcz, e im pniejsze rdo, tym w sposb bardziej wyimaginowany przedstawia ono szczegowy obraz zamierzchej prze szoci. Nie ulega wtpliwoci, e czsto rekonstruowanie czasw minio nych dokonywane byo do celw biecych, jak wiadczy o tym historio grafia chiska okresu Han, m. in. dla uzyskania sankcji staroytnoci. Odnosi si to szczeglnie do wszystkich utworw pozostajcych pod wpy wem dominujcej ideologii konfucjanizmu.Jest zjawiskiem do pospo litym, e ludzie yjcy w pniejszym okresie, w zorganizowanym systemie politycznym i mocno ukonstytuowanej monarchii, przypisywali przeszoci struktur spoeczestwa podobn do ich wasnej. Tak wic wczeniejsze rodowo-plemienne spoeczestwo trzeciego i drugiego tysiclecia zostao przedstawione w sposb anachroniczny, ale rwnoczenie Chiczycy, ktrzy bardzo wczenie posiedli i rozwinli zmys historyczny, rekonstruo wali swoj przeszo w cisej kolejnoci dziejowej. Materia legendarny zawiera pewne elementy kosmogonii, podobne do istniejcych prawie we wszystkich innych cywilizacjach. A zatem na sa mym pocztku by P'an Ku, twrca rzebicy wiat za pomoc swojego duta. Po nim za nastpuje trzynastu braci Mocarzy Niebios; panowanie kadego z nich trwao 18 tys. lat. Z kolei byo jedenastu Mocarzy Ziemi, znw braci, z ktrych kady rwnie panuje 18 tys. lat. Za nimi nastpuje dziewiciu Mocarzy Ludzkich, te braci, rzdzcych razem przez okres 54 tys. lat. W dalszych legendach wystpuje szereg bohaterw kulturowych, ktrym pniej przypisano wikszo osigni cywilizacyjnych Chin. Tak wic Fu Cz'ao mia by twrc budownictwa domw, Sui en za przy nis ludzkoci umiejtno posugiwania si ogniem. Fu Si przypisano zapocztkowanie rybowstwa i oswojenie zwierzt. On te mia stworzy

Wazon kultura Siaot'un

pierwszy system pisania za pomoc tzw. heksogramw zamiast dotychcza sowego zwyczaju uywania wzekw na sznurkach. Pniej nastpi Szen Nung, twrca rolnictwa oraz inicjator badania rolin i medycyny. Lecz najsawniejszy ze wszystkich bohaterw kulturowych by niewtpliwie Huang Ti ty Cesarz ktry walczy z barbarzycami", zapo cztkowa dziejopisarstwo, poprawi kalendarz, zainicjowa cykl 60-letni, wynalaz ceg itp. Rwnie do okresu jego mitycznego panowania odno szono pocztek sawnego systemu uprawy ziemi studnia-pole". on jego a uwaano za wynalazczyni jedwabiu. Huang Ti by pierwszym wadc uznawanym za autentycznego przez wielkiego historyka okresu Han, Sy-ma Cz'iena. Tradycyjna data objcia przeze wadzy to rok 2486 lub 2402 p.n.e. Wszyscy panujcy chiscy w pniejszym okresie Czou usio wali wywodzi swj rodowd od samego Huang Ti. Owo mityczne cesarstwo miao by potem rzdzone przez potomstwo Huang Ti, jego syna Czuan Siu, wnuka K'u (ktrego zarwno wadcy Szang, jak i Czou uwaali za swojego przodka) i pniej przez dwch wad cw, Jao i Szun, ktrzy stali si synni dziki literaturze konfucjaskiej. Wszyscy ci panujcy mieli pono nauczy nard wszelkich sztuk cywili-

zacji, ustali formy rzdzenia oraz prawida moralnoci. Wedug konfucjanistw by to Zoty Wiek, kiedy rzdy nad wiatem byy doskonae. W szczeglnoci Jao i Szun uwaani byli za wzorowych wadcw, a trady cyjna historia podkrela, e wybrali na swoich nastpcw nie wasnych synw, lecz najzdolniejszych ludzi wrd yjcych. Jest raczej prawdopo dobne, e zarwno Jao, jak i Szun byli wodzami plemiennymi; przypisy wane im cnoty s charakterystyczne dla tego etapu rozwoju spoeczestwa plemiennego, kiedy wodzw wybierao plemienne zgromadzenie. Szun, desygnowany na wadc przez Jao, wybra rwnie wasnego nastpc, J, ktrego pniej wychwalano jako klasyczny przykad obo wizkowoci. Gdy otrzyma on zadanie dokonania regulacji rzek po klsce powodzi, powici trzynacie lat tej pracy, nie wracajc w ogle do domu, nawet kiedy przechodzc obok sysza pacz swoich dzieci. Po nim wadza staa si dziedziczna w rodzinie panujcego, a samego J uwaa si za zaoyciela dynastii Sia. Wedug tradycyjnej chronologii miaa ona pano wa w latach 22051766 p.n.e.; wedug za drugiej chronologii, opartej na tzw. Ksigach bambusowych (patrz s. 75), okres jej obejmowa lata 1989-1557. Problem dynastii Sia naley do najbardziej fascynujcych wrd zagad nie staroytnoci chiskiej. W tradycyjnym dziejopisarstwie chiskim historia tej dynastii sprowadza si prawie wycznie do spisu imion i ro dowodu wadcw z dodaniem niewielu anegdot. W pierwszych dwch dekadach obecnego stulecia wrd naukowcw chiskich przewaaa ten dencja do cakowitego zaprzeczenia historycznoci dynastii Sia. Ten sam stosunek cechowa rwnie podejcie do dynastii Szang i wynika z przesad nego krytycyzmu, bdcego z kolei reakcj na wielowiekowe panowanie pogldw tradycyjnych. Okazao si jednak, e negowanie istnienia Szangw byo bezpodstawne. Prawd jest, e obecnie nie ma zadowalajcych dowodw, i dynastia Sia faktycznie istniaa. Brak narzdzi lub naczy, a co jeszcze istotniejsze, rde pisanych, ktre mona by z niezachwian pewnoci okreli jako zwizane z okresem Sia. Jednake narzdzia oraz oglny poziom kultury okresu Szang s tak wysoko rozwinite, e naley zaoy jaki wcze niejszy etap rozwojowy, ktry mgby by uznany za okres Sia. Moli we, e Sia stanowili plemi lub zwizek plemienny w rejonie Szensi i Szansi i jest rwnie do przyjcia, i posiadali oni umiejtno uywania metali. Wydaje si jednak, i nie rozwinli adnej formy pisania, lecz faktu tego nie mona stwierdzi z cakowit pewnoci. Najprawdopodobniej zarw no kultura Jangszao, jak i Lungszan przedstawiaj niektre cechy okresu Sia. Co ciekawsze, opisy dynastii Sia zawieraj bardzo niewiele elementu

mitycznego. Wadcy Sia to normalni miertelnicy o przecitnej dugoci ycia. Sama jaowo dziejw Sia przemawia raczej na korzy ich historycznoci, poniewa jeeli Chiczycy mieliby dynasti t wymyli w okresie pniejszym, to wykazaliby daleko idcy brak wyobrani, a takiej cechy nigdy nie mona byo im przypisa. Naley rwnie zwrci uwag na fakt, e wszyscy staroytni Chi czycy jednomylnie przyjmowali istnienie Sia, e Konfucjusz i jego szkoa niedwuznacznie przyznawali jej historyczno oraz e przez dugi okres Chiczycy dla okrelenia samych siebie uywali terminu wszyscy Sia". Brak jednak jakichkolwiek dzie staroytnych, ktre by mona odnie do tego okresu. Istnieje za niewtpliwie moliwo, e przysze badania archeologiczne dostarcz nowych danych do rozwizania tego frapujcego problemu i by moe doprowadz do peniejszej identyfikacji okresu Sia ze znanymi dotychczas wczesnymi kulturami archeologicznymi. Oglnie rzecz biorc, spoeczestwo chiskie w okresie przed powsta niem pastwa i dynastii Szang skadao si prawie wycznie z rozrzuco nych wsplnot wiejskich, mozolnie pracujcych nad opanowaniem niezwy kle podnej, lecz suchej Wielkiej Niziny pnocnochiskiej, podpalajc i karczujc krzewy na obszarach lessowych, osuszajc bagna i rozwijajc swoj technik uprawy rolnej, a w szczeglnoci sztuk nawadniania ziemi. Wanie rozwj rolnictwa przez wczesne plemiona chiskie by t cech, ktra odrnia je od innych plemion na tym samym oglnym obszarze; rnicowanie to za rozwijao si najprawdopodobniej nie tyle na bazie etniczej, ile kulturowej. Jest rzecz dotychczas jeszcze sporn, gdzie naley umiejscowi dokadnie powyej wspomniany rozwj wczes nego rolnictwa, lecz na og panuje zgodno co do tego, i redni i dolny bieg Rzeki tej naley uzna za kolebk wczesnej cywilizacji chiskiej. Prawdopodobnie spoeczestwo chiskie w okresie poprzedzajcym dynasti Szang przechodzio od form plemiennych do spoeczestwa kla sowego. Zagadnienie tego okresu przejciowego stanowi nadal przedmiot ostrych kontrowersji wrd historykw chiskich. Istniaa do niedawna tendencja do rozpatrywania tego rozwoju w sposb nieco schematyczny, wychodzc przewanie z zaoenia, i przejcie takie z koniecznoci musiao doprowadzi do powstania spoeczestwa niewolniczego. Pogld ten jest w istocie rzeczy europocentryczny: nie wydaje si uzasadniony w stosunku do Azji Wschodniej i wielu innych czci wiata. Jego bd zasadniczy polega na zaoeniu, e rozwj spoeczny wiata rdziemnomorskiego by typowy i klasyczny i z koniecznoci musia rwnie odbywa si gdzie indziej. A przecie dowiadczenie samej Europy, w szczeglnoci plemion sowiaskich i germaskich, wykazuje, i tak nie jest i e moliwe jest

przejcie od form organizacji plemiennych do wczesnej formy feudalizmu bez istnienia poredniego etapu rozwinitego spoeczestwa niewolniczego. Faktycznie rozwj rdziemnomorski nie stanowi prawidowoci, lecz ra czej wyjtek z punktu widzenia historii caej ludzkoci. Dzisiejsze dane, zarwno historyczne, jak i archeologiczne dotyczce wczesnego rozwoju Chin wykazuj, e oglna ich tendencja rozwojowa bya bardziej podob na do dziejw ludw sowiaskich nieli do wiata grecko-rzymskiego oraz e nie ma podstaw dla hipotezy o istnieniu spoeczestwa niewol niczego. Zagadnienie to zostanie jeszcze poruszone przy omawianiu istoty cywilizacji szangowskiej.
SPOECZESTWO OKRESU SZANG

Powstanie pastwa Szang w latach midzy 17501650 r. p.n.e. (w za lenoci od zastosowanej chronologii) wprowadza do prawdziwie ju historycznego okresu, o ktrym wiedza oparta jest na rdach zarwno wczesnych, jak i pniejszych. Zdania powyszego nie mona by byo napisa nawet p wieku temu wtedy bowiem wikszo badaczy skonna bya uwaa cae drugie tysiclecie p.n.e. za niehistoryczne, czekajc dopki odkrycia archeologiczne nie zmieni stanu rzeczy. Obecnie, chocia chronologia jest jeszcze sporna i pozostaje tak a do 841 r. p.n.e., tj. do pierwszej cakowicie cile okrelonej daty w historii chiskiej, dane kt rych dostarczya archeologia, potwierdzajce w zadziwiajcym stopniu wiarygodno tradycyjnych relacji staroytnych autorw chiskich, s zu penie dostateczne dla nakrelenia realnego obrazu spoeczestwa szangowskiego.Jest to ju rozwinita cywilizacja okresu brzu, chocia zasig jej jest w zasadzie ograniczony do klas wyszych. Spoeczestwo chiskie skadao si wwczas w dalszym cigu z licznych wsplnot wiejskich, nad ktrymi dominowao szereg maych pastewek-miast, znajdujcych si z kolei pod panowaniem najsilniejszego z nich pastwa Szang. Historia polityczna Szangw jest jednak prawie tak jaow kronik imion wadcw, ich mierci i okresu dojcia do wadzy, jak dzieje Sia. Zaoycielem dynastii mia by T'ang, wzr wszelkich cnt, ktry obali Czie, ostatniego okrutnego i zdeprawowanego wadc Sia. Istnieje lista trzydziestu panujcych, pochodzca z tradycyjnej historii (w pierwszym rzdzie, lecz nie wycznie, z dziea Sy-ma Cz'iena); zostaa ona potwier dzona prawie w caoci przez dane archeologiczne. Stolica pastwa Szang przenoszona bya wiele razy podczas panowania tej dynastii z powodw, ktre trudno obecnie dokadnie ustali. Ostatni za jej siedzib stanowia miejscowo Jin i std wywodzi si druga nazwa dla tego pastwa, ktre

Ko do wrenia epoka Szang

czsto okrela si jako Szang-Jin. Koniec dynastii Szang nastpi za panowania Czou Sina, rzekomo nie zwykle silnego, zdolnego i rozpus tnego wadcy. Ale naszkicowany obraz jest zbyt uderzajco podobny do opisu ostatniego panujcego dynastii Sia, by nie wywoywa da leko idcych podejrze. Zupenie moliwe, e wiele z tego jest relacj skomponowan przez lud Czou, ktry obali pastwo Szang, dla pe nego usprawiedliwienia i usankcjo nowania swoich czynw. Obszar pastwa szangowskiego niewtpliwie musia zmienia si podczas piciu wiekw istnienia. Gwny jego orodek stanowia dzisiejsza prowincja Honan, a obej mowa te Hupei, Szantung i Szansi. Terytorium to powikszano przez podbj ssiednich plemion, tworzc w okrgach granicznych rodzaj marchii dla obrony przeciwko innym barbarzyskim" plemionom. Lud Czou w istocie rzeczy pochodzi wanie z takiej marchii, zaoonej w rodkowym Szensi. Ocenia si, i ludno na obszarze objtym przez pastwo Szang moga liczy 45 milionw. Zasadniczym rdem danych dotyczcych dynastii Szang s, oprcz relacji literackich pniejszego okresu, wykopaliska archeologiczne, przede wszystkim znajdujce si blisko miasta Anjang w prowincji Honan. Tutaj w wiosce Siaot'un znajdoway si tzw. Jin S, Ruiny Jin", ktre od daw na, bo od II w. p.n.e., uchodziy za staroytne miejsce. Stao si ono rd em odkrycia wielu cennych naczy z brzu, a rwnie i koci do wre nia, ktre jako rzekome koci smoka miay swoje zastosowanie w trady cyjnej medycynie chiskiej. Pod koniec ostatniego stulecia zauwaono, i niektre koci posiadaj napisy, i wielu uczonych, chiskich i europej skich, rozpoczo ich zbieranie i odszyfrowywanie. Od 1902 r. dokonano olbrzymiej pracy badawczej, w ktrej udzia wzili przede wszystkim naukowcy chiscy, wsppracujc rwnie z szeregiem wybitnych uczo nych zachodnich. Powstaa tym samym nowa ga archeologii chiskiej.

W latach 19271937 Academia Sinica prowadzia systematyczne naukowe badania wykopaliskowe w Jin Si, w wyniku ktrych, poza niezwykle cennymi innymi zdobyczami, powikszono liczb znalezionych koci z napisami do ponad 100 tys. Uoono rwnie szereg sownikw, zawie rajcych rozszyfrowanie znakw znajdujcych si na kociach. Znalezione koci, pochodzce najprawdopodobniej z krlewskiego archiwum, uywane byy do wrby za pomoc tzw. metody skapulomancji, tj. albo ko opatkow zwierzc (przewanie byka), albo skorup szcze glnego rodzaju wia dotykano w przygotowanym specjalnie miejscu rozarzonym prtem z brzu, a odpowied na zadane pytanie dedukowana bya na podstawie ksztatu pkni spowodowanych gorcem. Wikszo napisw dotyczy samego pytania, odpowied za bywa zanotowana prze wanie lakonicznie. Niestety, tematyka pyta jest raczej ograniczona; dotyczy ona przede wszystkim pogody, oww, zbiorw, wypraw wojennych itp. Na podstawie tych napisw potwierdzono jednak imiona wadcw szangowskich i ustalono historyczny charakter tradycyjnego dziejopisar stwa. Prace archeologiczne przeprowadzone na wykopaliskach szangow skich dostarczyy rwnie wielu dalszych danych dotyczcych innych dzie dzin szangowskiej kultury materialnej i artystycznej, cznie z architektur, gdy odkryto pozostaoci paacw i wity, jak i grobowce. W istocie rzeczy odkrycia w Anjang stanowi zdumiewajce osignicie o wprost bezcennej wartoci poznawczej. Zasig pracy badawczej w tej dziedzinie zosta rozszerzony w znacznym stopniu po 1949 r., dziki czemu odkryto szereg nowych znalezisk okresu Szang. Jeden z zasadniczych powodw, dla ktrych archeologia ma tutaj tak istotn rol do odegrania, polega na tym, i nie istniej adne inne autentyczne rda pisane z tego okresu, a mona nawet przypuszcza, e zwyciscy Czou dokonali wiele spusto szenia i zniszczenia tych wanie rde. Spoeczestwo chiskie skadao si jak wspomniano przede wszystkim z licznych wsplnot wiejskich, znajdujcych si pod domina cj silnej warstwy arystokratycznej, przy istnieniu rwnoczenie wzgldnie mocnej wadzy monarszej. Tak wic charakter klasowy spoeczestwa jest cakiem niewtpliwy, a rnice midzy klasami wyrane i ostre. Jest jednak bardzo prawdopodobne, e wikszo chopw to jeszcze wolni czonkowie wsplnot wiejskich, chocia zobowizani do pacenia podat kw i dokonywania robt publicznych na korzy arystokracji i pastwa. Stopie uzalenienia od klasy panujcej by prawdopodobnie zwizany z miejscem zamieszkania, tj. z odlegoci od miasta, siedziby arystokracji i orodka jej wadzy. Arystokracja, chocia nadzorowaa danin i pobie raa podatki od ludnoci wiejskiej, bya w pierwszym rzdzie warstw

Puchar z brzu epoka Szang

wojownicz. W bojach uywano rydwanu dwukonnego (trzech ludzi w kadym rydwanie), ktry mona miao uwaa za wynalazek Szangw. Bro skadaa si z oszczepw, siekier, halabard i noy, wyrabianych prze wanie z brzu. Gwnym za zajciem arystokracji poza wojn byo polowanie, ktre uprawiano z wielk namitnoci, korzystajc z faktu, i w wczesnych warunkach znacznego zalesienia i wzgldnie sabego zaludnienia ilo i rozmaito zwierzyny, w tym soni i nosorocw, o wiele przerastay stan w pniejszych okresach. W miastach musiaa z koniecznoci znajdowa si do liczna ludno rzemielnicza, sdzc po pozostaociach kultury materialnej, zajmujca si wyrobem odziey, garncarstwem, wytwarzaniem narzdzi i naczy z metalu, rogw i koci soniowej, tkactwem itp. Zakada si na og, e rzemiel nicy byli sugami dziedzicznymi arystokracji; czy byli oni jednak niewol nikami, czy te poddanymi, pozostaje nie wyjanione. W kadym razie wydaje si rzecz bezsporn, e rolnictwo przy co prawda znacznej te roli mylistwa i rybowstwa stanowio gwn dziedzin produkcji i e tu wolni chopi byli zasadniczym rdem siy roboczej. Tak wic nawet ewen tualne istnienie warstwy na wp niewolniczej w rzemiole lub niewt pliwie potwierdzona obecno niewolnikw, wywodzcych si z jecw wo jennych i zatrudnionych czsto w pasterstwie, nie upowania w rzeczywis toci do twierdzenia, e spoeczestwo szangowskie byo spoeczestwem niewolniczym na mod rdziemnomorsk. Naley je raczej zaklasyfikowa

jako protofeudalne, tj. przedstawiajce najwczeniejszy etap w rozwoju spoeczestwa feudalnego w Azji Wschodniej. Arystokracja, jako warstwa wojownicza, posiadaa faktyczny monopol na bro metalow i rydwany; w tym te tkwio jedno z gwnych rde jej potgi. Jej sia wojskowa uywana bya do dwch celw: prowadzenia dziaa wojennych przeciwko ssiadom Szangw oraz utrzymania kontroli nad wasn ludnoci. Pastwo Szangw odznaczao si agresywnoci i prowadzio wiele kampanii; zapdzano si w odlege rejony w poszuki waniu danin, byda, koni, niewolnikw, miedzi i cyny, futer i koci sonio wej. Oprcz rydwanw, ktre stanowiy gwn bro napastnicz, uywano rwnie piechoty, czciowo zaopatrzonej w pancerze oraz w tarcze z drze wa i skry. Szangowie zdolni byli do* wystawienia wojsk o liczebnoci do piciu tysicy ludzi. Monarchia szangowska stanowia instytucj ju wzgldnie dobrze zorga nizowan, posiadajc rozbudowan biurokracj urzdnicz; tytuy po szczeglnych stanowisk znane s z napisw na kociach do wrenia. Na szczycie piramidy spoecznej i pastwowej znajdowa si szangowski krl Wang, ktry posiada rozleg wadz osobist i znaczne bogactwa. Spe nia on rwnie wan rol jako pontifex maximus", skadajcy ofiary bstwom najwyszym. Naley tu wspomnie, e nawet w najstarszym spoeczestwie chiskim nie byo tendencji do powstawania odrbnej kasty kapaskiej; sprawy zwizane z obrzdkiem pozostaway w rkach za rwno krla, jak i rodw arystokratycznych. Mona przypuszcza, e wadza krlewska bya silniejsza w samej stolicy i bliskich jej okrgach, sabsza za na kresach. Dziedzictwo tronu przechodzio zwykle ze starszego brata na modszego; spoeczestwo byo jednak ju z pewnoci patriarchalne, chocia istniej rwnie oznaki, e system matriarchalny istnia wczeniej. Arystokraci speniali te funkcje kapaskie m. in. dlatego, i uwaali kult przodkw, ktry pniej mia si sta jednym z najwaniej szych komponentw wierze ludowych, za swj przywilej i monopol. Tumaczyo si to m. in. tym, e chopstwo znajdowao si poza zasigiem systemu klanowego, nie posiadajc w tym okresie nazwisk ani rodowo dw i nie majc tym samym zindywidualizowanych przodkw, ktrzy mogliby by przedmiotem kultu. Wanie ta rola religijna rodw arysto kratycznych wydaje si rwnie powodem dla wyej wspomnianego zja wiska braku odrbnej kasty kapaskiej. O ile grody odzwierciedlay wysoki poziom kultury materialnej, po siadajc kunsztowne rzemioso i prowadzc handel z uyciem kauri (ro dzaj muszelki) jako rodka pieninego, gospodarka rolna bya jednak jeszcze cakiem prymitywna. Rolnictwo stanowio gwne zajcie prze-

waajcej wikszoci ludnoci, a stosowana tu technika nie rnia si zasadniczo od wystpujcej w kulturze Lungszan. Brz by zbyt rzadkim i kosztownym surowcem, by mg by uywany w tej dziedzinie i tym sa mym narzdzia pozostaway nadal przewanie z drzewa i kamienia. Moty ka, oskard i pug nony byy gwnymi narzdziami rolniczymi. Prawdo podobnie stosowano ju nawodnienie, ale jeszcze na wzgldnie ma skal. Proso, ktrego istniao wiele gatunkw, stanowio nadal gwne zboe. Prace rolne byy nadzorowane przez arystokratw, a gospodarka w duym stopniu znajdowaa si pod ich kontrol. Wyrabiano ju tkaniny jedwa bne, lecz uytek ich by ograniczony do klasy panujcej; chopi odziewali si tylko w tkanin z konopii. Szangowie na du skal prowadzili hodowl i pasterstwo i chocia nie stanowio to zasadniczej dziedziny produkcji, utrzymywali oni w rzeczy wistoci proporcjonalnie wicej byda ni ludno w pniejszych okresach. Dowodzi tego m. in. rozrzutno przy skadaniu ofiar ze zwierzt na pogrzebach i w zwizku z innymi okazjami. Zjawisko to zwizane byo prawdopodobnie ze wzgldnie jesz cze ograniczon liczb ludnoci; pniej za ziemi uytkowano coraz bardziej wycznie w celu osigni cia plonw rolnych, a nie poprzez pasterstwo i hodowl, gdy rolnic two, szczeglnie w warunkach kli matycznych Chin, jest zdolne wyy wi o wiele wicej ludzi ni hodowla. Awersja do wszelkich produktw mlecznych, charakterystyczna dla Chiczykw i innych narodowoci wschodnioazjatyckich (ale oczywi cie nie dla Mongow), datuje si prawdopodobnie ju od tego czasu. Gdy rody arystokratyczne yy w paacach i rezydencjach w mias tach, chopi w swoich wioskach by towali nadal w warunkach bardzo zblionych do neolitu, czsto w zie miankach, a na obszarach lessowych w jaskiniach. W zwizku za z rolPuchar z brzu epoka Szang

nictwem Szangowie stworzyli do dokadny kalendarz, dzielc rok na dwanacie lub trzynacie miesicy liczcych 30 ub 29 dni. W tym okre sie rwnie zaprowadzono system cykliczny obliczania czasu: sze dekad stanowio jeden cykl, a sze cykli jeden rok. System kan-czy nazna czania dni i lat, ktry polega na uyciu tzw. dwunastu ziemskich gazi i dziesiciu niebiaskich pni, tj. 22 rnych znakw, ktre w okrelonym porzdku daj 60 odrbnych zoe, rwnie pochodzi z okresu Szang.
KULTURA SZANGOWSKA

Najistotniejsze, bez cienia wtpliwoci, osignicie cywilizacji chiskiej w okresie Szang to wynalezienie pisma, ktrego najwczeniejsze okazy pochodz wanie z owych czasw. Znaczn wikszo przykadw pisma szangowskiego stanowi napisy na kociach do wrenia, o wiele mniej liczne za znajduj si na naczyniach z brzu. S one jednak te przewanie znacznie krtsze i bardziej prymitywne pod wzgldem stylu. Mona zao y z du doz pewnoci, i Szangowie pisali rwnie na drewnie, jed wabiu i bambusie; lecz poniewa s to wszystko surowce atwo zniszczalne, szczeglnie w wilgotnym klimacie chiskim, zabytki tego rodzaju nie przetrway do naszych czasw. Zreszt biorc spraw oglnie, bardzo nie wiele pozostao ze staroytnoci chiskiej w porwnaniu np. z Egiptem lub Azj Zachodni. Jeden z powodw, chocia bynajmniej nie jedyny, to wanie pooenie geograficzne. Cywilizacja chiska nie powstaa na pograniczu suchej pustyni, lecz na yznej rwninie aluwialnej, wielokro tnie niszczonej przez powodzie, a jeszcze czciej zaorywanej pugiem i so ch przez chopa chiskiego. Susznie te Fitzgerald nazwa to rodowisko ahistorycznym". Pismo szangowskie, tak jak znajduje si ono na kociach do wrenia, przedstawia ju wysoce rozwinit i wyszukan form. Nie ulega wtpli woci, e jzykiem, ktrego zapisem byo pismo Szangw, jest chiski, i uwaa si, e stanowi to niezmiernie dobitne potwierdzenie susznoci poczucia Chiczykw ich autochtonicznoci i powizania z najstarszymi mieszkacami kraju. Jeeli pismo chiskie nie naley do najstarszych na wiecie hieroglify egipskie i klinowe pismo bliskowschodnie s oczy wicie starsze to charakteryzuje si tym, e pozostao w uyciu przez najduszy okres w dziejach ludzkoci. W pimie szangowskim obecnie s ju wszystkie zasadnicze cechy chara kterystyczne pisma chiskiego. Oprcz piktografw i ideografw bya ju stosowana zasada uywania klucza (znakownika) wraz z elementem fone tycznym dla tworzenia nowych sw-znakw. Ta wanie zasada umoli wia Chiczykom wynalezienie nowych znakw prawie z tak sam at-

woci i szybkoci, jak europejscy naukowcy produkuj swoje neolo gizmy na podstawie greki i aciny. Okoo / znakw chiskich obecnie istniejcych zostao stworzonych wanie na podstawie tej zasady. Pniej pewna ilo kluczy, ostatecznie ustalona na 214, wyselekcjonowana zo staa w celu odpowiedniej klasyfikacji znakw. Napisy szangowskie dostarczaj okoo 3000 znakw, z ktrych prze szo 1000 zdoano rozszyfrowa. Chocia ksztat uleg zmianie, niektre z nich s cakiem wyranie dokadnie identyczne z nowoczesnymi. Sposb pisania: z gry w d i z prawej do lewej strony, ktry przetrwa do nie dawna zosta wwczas te ustalony. Etap w rozwoju pisma osignity przez Szangw by ju wysoki i stylizacja daleko posunita. Tote naley zakada, e rozwj wczeniejszy musia potrwa co najmniej parset lat. Mogo to nastpi albo w okresie Sia, albo w samym pocztku ery Szang. Obecnie brak jakichkolwiek danych do tego najwczeniejszego okresu, lecz moliwe, i archeologia kiedy i t luk w wiedzy o Chinach wypeni. Ze wzgldu na istot pisma chiskiego, jego niefonetyczny, a ra czej algebraiczny charakter, w tym sensie, e znak posiada swoje znacze nie cakiem niezalene od wymowy, nie ma sposobu stwierdzenia na pod stawie napisw szangowskich, jak brzmia jzyk mwiony w staroytnoci. Jednak nowoczesna sinologia, a szczeglnie badania wybitnego szwedz kiego uczonego B. Karlgrena, dokonaa ju wiele w rekonstruowaniu jzyka archaicznego, dochodzc m. in. do wniosku, e o ile struktura jzyka archaicznego, bya zasadniczo zbiena z jzykiem nowoczesnym, to by on m. in. o wiele mniej homofoniczny od wspczesnego. Pismo chiskie posiada, by moe, i swoje ujemne strony. Nie jest atwe do opanowania, stawia due wymogi pamiciowe i pochania wiele i czasu. Lecz wanie sama zawio znakw nadaje im zupenie specyficzn ywotno i si atrakcyjn, ktr doskonale uchwyci Fairbank, piszc, e ktokolwiek nauczy si znakw chiskich, nie jest w stanie uwolni si od wraenia, e sowo pisane posiada jakby bogatsz substancj i bardziej subtelne niuanse ni sowo mwione, dla ktrego przedstawienia byo w pierwszym rzdzie stworzone". Od najdawniejszych czasw Chiczycy przywizywali wielk wag do swojego pisma, przypisujc mu poniekd znaczenie prawie magiczne. Niezwykle zwizy i lapidarny charakter tego pisma wywar gboki i dugo trway wpyw na chiski jzyk literacki. Pismo chiskie miao te i ma o wiele wiksze walory estetyczne ni alfabety fonetyczne i z tego m. in. powodu byo nierozerwalnie zwizane z rozwojem sztuki chiskiej. Pismo chiskie odegrao rwnie niezmiernie istotn rol jako jeden z czynnikw utrzymywania jednoci kulturalnej Chin, a waciwie wszyst9 1 0

kich tych czci Azji Wschodniej, gdzie pniej byo ono rwnie uywane. Jest cakiem prawdopodobne, e gdyby nie stosowanie tego pisma, to w miar rozwoju jzyka i cywilizacji chiskiej nastpioby rozdzielenie i roz bicie podobne jak w wypadku np. jzykw romaskich w Europie, zwayw szy, i rnice midzy niektrymi dialektami, a raczej jzykami chiskimi, s olbrzymie; jeli chodzi o kantoski i pekiski, co najmniej takie, jak midzy woskim a francuskim. Pismo jednak byo wszdzie zrozumiae i tym samym umoliwio i zabezpieczyo zachowanie jednoci jzykowej i kulturalnej. Jego rola bya jednak jeszcze, by moe bardziej doniosa. Od pocztku naszej ery zaznacza si coraz bardziej pogbiajcy si rozdwik midzy jzykiem literackim a potocznym. Mimo tego kady Chi czyk, ktry opanowa znaki, mg korzysta z literatury prawie kadego okresu bez zbyt duych trudnoci. aden Europejczyk nie jest, niestety, w stanie dokona czego podobnego ze staroytn literatur swojego narodu, jeli ten w ogle takow posiada. Cywilizacja szangowska bya par excellence cywilizacj brzu. Pocho dzenie za brzu w Chinach stanowio przez wiele lat przedmiot dugich debat uczonych zachodnich. Wysuwano na ten temat najrnorodniejsze teorie; znaczna wikszo tych koncepcji przemawiaa za zachodnim po chodzeniem brzu, a tym samym jego pniejszym pojawieniem si w Chinach. Najnowsze jednak odkrycia archeologiczne dostarczaj dosy danych, aby stwierdzi stanowczo, e pojawienie si tu brzu jest zjawiskiem autochtonicznym, ktrego pocztkw naley szuka wanie we wczesnym okresie ery Szang. Szangowscy odlewnicy wytwarzali z brzu przede wszystkim rnego rodzaju naczynia o przeznaczeniu sakralnym, jak rwnie bro oraz sprzt do rydwanw i uprz dla koni. Jak wspominano poprzednio, prawie caa produkcja z tego cennego surowca przeznaczona bya wycznie dla arystokracji. Wrd wyrobw z brzu, z punktu widzenia historii sztuki, naczynia sakralne wysuwaj si na pierwsze miejsce dziki swojej niebywaej piknoci. Wymienita technika odlewnicza przewyszaa praw dopodobnie nawet poziom osignity podczas Renesansu europejskiego, a zapewne nigdy jej na wiecie nie przewyszono, ani nawet nie dorwnano. Przedmioty okresu pnoszangowskiego wykazuj niezwykle wysok te chnik, a sam ich koncepcj i wykonanie cechoway sia i miao. Chocia sztuk t kontynuowano w okresie Czou, jak i jeszcze pniej, wikszo historykw sztuki chiskiej jest zdania, e najlepsze jej okazy pochodz wanie z okresu Szang, cho przejcie do ery Czou byo sto pniowe, a identyfikacja nie jest bynajmniej rzecz atw. Pracownie szangowskich mistrzw wypuciy znaczne iloci swoich wspaniaych wyrobw,

Naczynie sakralne z brzu epoka Szang

tak e mona je obecnie znale w prawie wszystkich muzeach wikszych miast wiata. Tym samym praca anonimowych szangowskich rzemiel nikw daa w rezultacie osignicia w dziedzinie sztuki na miar wiatow. Naczynia sakralne, ktrych istniao ponad pidziesit rodzajw, prze znaczone byy na wod, wino i ywno potrzebne do obrzdkw kultu przodkw. Z naczyniami tymi obchodzono si z najdalej idc ostro noci. Wynikao to nie tylko z ich rytualnej istoty, lecz rwnie z faktu, e posiaday one wielk warto realn ze wzgldu na rzadko surowca, z ktrego byy wytwarzane. Do pewnego stopnia mona naczynia z brzu uwaa rwnie za form tezauryzacji. Produkcja brzu stanowia te oznak poziomu kontaktw i wymiany handlowej w epoce Szang, gdy zakada si, e w okrgach szangowskich byo wzgldnie mao miedzi i cyny chocia te wydobywano je tutaj i e wikszo zuytkowa nego surowca sprowadzano z Chin Poudniowych. Niektrzy znawcy twierdz, e wielki kunszt szangowskich odlewnikw w brzie wywodzi si z tego, i byli oni, w istocie rzeczy, artystami two rzcymi bez popiechu dla swoich arystokratycznych patronw, nie za rzemielnikami produkujcymi na potrzeby rynku.

Naczynia szangowskie byy obficie ozdobione moe nawet przesad nie, tak jakby ich twrcy odczuwali horror vacui" wzorami geome trycznymi, antropomorficznymi i zoomorficznymi. Wikszo wzorw po siadaa znaczenie religijne, trudne obecnie do ustalenia; dotyczyo to szcze glnie mitycznych smokw oraz tajemniczego i gronego t'ao t'ie, czsto wystpujcego i bdcego konglomeratem typw zwierzcych. Dese by zawsze naszkicowany en face, a nigdy z profilu; stanowio to cech charakterystyczn sztuki wschodnioazjatyckiej. Dokonano ciekawej analogii sztuki szangowskiej z rzeb, szczeglnie totemw, niektrych plemion indiaskich na pnocno-wschodnim wybrzeu Pacyfiku. Zarwno ksztaty, jak i dekoracje naczy brzowych wykazuj, i oparte byy one m. in. na kopiowaniu przedmiotw wyrabianych z drzewa i gurd, nawet a do naladowania naci dokonanych noem. Wikszo prototypw naczy z brzu stanowia wczeniejsza ceramika. Prawie wszystkie istnie jce w chwili obecnej okazy brzw szangowskich pochodz z pnego okresu tej dynastii i dane dotyczce wczeniejszych etapw rozwoju s jeszcze nader skpe. Podobnie jednak jak przy pimie, poziom tych wyro bw by ju tak wysoki, e musia je poprzedzi duszy okres rozwoju. Rzemielnicy szangowscy byli rwnoczenie i uzdolnionymi rzebia rzami w kamieniu, i doskonaymi twrcami wyrobw z koci i rogw. Celowali szczeglnie jednak w rzebie nefrytu formie sztuki, ktra naley do najstarszych, gdy siga niewtpliwie neolitu. Nefryt za od naj dawniejszych czasw ceniony by przez Chiczykw za swoje pikno i czy sto i szeroko uywany do celw ceremonialnych i rytualnych. Religia szangowska przybieraa przede wszystkim form kultu przy rody i podnoci. Jak ju wspomniano, arystokrycja rwnie posiadaa swj wasny rozbudowany kult przodkw, ktry by poczony z panujcymi wwczas pogldami o dwch duszach czowieka i o koniecznoci zaspo kojenia ich potrzeb za pomoc odpowiednich ofiar. Szangowie nie posia dali prawdopodobnie sprecyzowanego ju panteonu, lecz twierdzi si, i uznawano istnienie bstwa najwyszego Szang Ti, ktrego wielbi sam krl, uwaajc to za swoj wyczn prerogatyw. Koncepcja ta przejta bya i przez pniejsze dynastie. Nie istniej rda pisane odnonie do ceremonii i obrzdkw religijnych Szangw, gdy najstarsze teksty z tej dziedziny pochodz z epoki Czou. Moliwe, e w okresie kiedy dokony wano zapisywania obrzdkw, ich sens pierwotny by ju wwczas nie w peni zrozumiay i tym samym zignorowana zostaa ich istota jako kultu podnoci. Kult przyrody obejmowa wielbienie szeregu miejscowych bstw rzek i potokw. Najbardziej znanym z nich by Ho Po bg Rzeki tej.

Naczynie sakralne z brzu epoka Szang

Ofiarowywano mu corocznie mod narzeczon, a zaniechanie tego rytuau nastpio dopiero w III w. p.n.e. Ofiary ludzkie byy zreszt zjawiskiem do powszechnym w okresie Szang i stosowano je zarwno w kultach bstw, jak i w kulcie przodkw. Cakiem moliwe, i jedn z zasadniczych przyczyn wielu wypraw wojennych Szangw bya wanie ch zaopatrze nia si w niezbdn ilo jecw do tego celu. Oprcz rnych postaci kultu przyrody szczeglnie szeroko rozpowszechniona bya wiara w duchy wszelkiego rodzaju, a kult przodkw stanowi te waciwie swoiste jej odbicie. Owe pierwiastki animistyczne, sigajce najwczeniejszych czasw, przetrway a do XX w., zwaszcza w wierzeniach ludowych. Pniejsze pojawienie si bardziej wykrystalizowanych i zorganizowanych form reli gijnych, jak np. przeniknicie i rozprzestrzenienie si buddyzmu, nie do prowadzio zasadniczo do osabienia tych wierze, ktre si przeplatay w istocie rzeczy z nowymi elementami zaczerpnitymi wanie z buddyzmu i religijnego taoizmu. Jednake sia wierze ludowych, a zwaszcza kultu przodkw, kiedy przesta on by monopolem klas wyszych, a sta si najbardziej rozpowszechnion i powaan ze wszystkich praktyk i obycza jw, bya te przyczyn istotnego zjawiska, i adna nowa religia nie staa si nigdy naprawd dominujc. Taki stan rzeczy mia doprowadzi z kolei do specyficznie eklektycznego i te bardzo przyziemnego, przy caym nie wtpliwie duym balacie zabobonu, podejcia znakomitej wikszoci ludnoci do spraw religijnych.

II. CHINY POD PANOWANIEM DYNASTII CZOU

ZAOENIE DYNASTII ZACHODNICH CZOU

OKRES Czou mia doniose znaczenie dla rozwoju spoeczestwa chiskiego, wykazujc we wszystkich aspektach o wiele wikszy stopie dojrzaoci. Wanie w tej epoce uksztatoway si w peni wszystkie cechy cywilizacyjne, ktre uwaa si za typowo chiskie". Przejcie za od dynastii Szang do Czou nie oznaczao w rze czywistoci zaamania si procesu rozwojowego cywilizacji chiskiej. Lud Czou prawdopodobnie od XV w. p.n.e. zamieszkiwa yzne doliny rzeki Wei i Czing, tj. obszary rodkowego Szensi, ktry stanowi co w ro dzaju marchii granicznej. Niektrzy autorzy przypuszczaj, e pod wzgl dem skadu etnicznego ludno bya bardziej zbliona do plemion tybe taskich i tureckich, natomiast rodzina panujca miaa niewtpliwie po chodzenie chiskie. Bya to ludno osiada i rolnicza, chocia cige wojny, ktre prowadzia z ssiednimi plemionami barbarzyskim", wywary niewtpliwie swj wpyw na ksztatujce si pastwo Czou W istocie rzeczy Czou byli .w nie mniejszym stopniu Chiczykami ni Szangowie, tylko po prostu mniej zaawansowanymi cywilizacyjnie. Kul tura ich znajdowaa si pod silnym wpywem szangowskiej, a odkrycia archeologiczne dowodz, e znali ju pismo, wytapiali brz i w swoich dziaaniach wojennych posugiwali si te rydwanami. Na dwa pokolenia przed wojn z Szangami Czou zmuszeni byli prze nie swoj siedzib w rodkowym Szensi bardziej na wschd; tu zaoyli stolic w Hao, w pobliu sawnego pniej miasta Cz'angan (Si-an). By moe, byli wwczas pastwem wasalnym Szangw, ktre rosnc w potg stao si z czasem gronym rywalem dla panujcego domu Szangw. Jedn z bezporednich przyczyn konfliktu midzy Czou a Szang miao by przeladowanie przez ostatniego wadc Szangw, Czou Sina, ksicia Czou, Cz'anga, nazywanego rwnie Wodzem Zachodu (Cz'ang jest znany take w literaturze chiskiej pod nazw Wen Wanga Znakomitego Krla", tytu nadany mu pomiertnie przez jego syna). Chronologia tego

okresu stanowi nadal przedmiot debat; mona wysun co najmniej cztery rne daty rozpoczcia przez Czou wojny przeciwko Szangom 1122, 1111, 1066 i 1028 r. p.n.e. W relacjach dotyczcych tego konfliktu Czou Sin przedstawiany jest z reguy jako zdeprawowany i okrutny potwr, niemniej zdegenerowany ni ostatni wadca Sia. Zdumiewajce podo biestwo opisw podwaa wiarygodno obydwu. W chwili rozpoczcia wojny Czou rzdzi syn Cz'anga, Fa; on to po prowadzi wielk wypraw na Wschd. Liczebno jego wojsk jest nie atwa do ustalenia. Wedug jednej relacji armia Czou miaa liczy 4000 rydwanw i 400 tys. onierzy, o wiele rzecz jasna za duo. Inne rdo podaje liczb 300 rydwanw i 45 tys. onierzy; jest to liczba bardziej prawdopodobna, lecz te jeszcze zbyt wysoka. Jeli chodzi o wojska Szangw, rda podaj dwie liczby: 700 tys. i 170 tys. Oczywicie tylko drug liczb mona bra pod uwag, ale ona te jest wygrowana. Pro blem ten odzwierciedla trudnoci, ktre napotyka si korzystajc ze sta roytnych rde chiskich. Wynikaj one m. in. z tego, i podstawowym pojciem okrelajcym wiksz liczb ludzi lub przedmiotw jest sowo wan, posiadajce rwnie znaczenie 10 tys." Tym samym niefrasobliwe stosowanie tego terminu doprowadza do wyolbrzymionych iloci. Armia Czou skadaa si nie tylko z wasnych onierzy, lecz take ze sprzymie rzecw z innych pastw, rwnie przeciwstawiajcych si Szangom. W wojsku szangowskim za znajdowao si wielu jecw wojennych z in nych plemion (lub jak pisz niektrzy niewolnikw), ktrzy przy pierwszej wielkiej i decydujcej bitwie przeszli na stron Czou. W tym te miaa tkwi gwna przyczyna byskawicznej poraki Szangw. Po klsce Czou Sin uciek do swojej stolicy i popeni samobjstwo, podpalajc synn, zbudowan na jego rozkaz wie paacow. Wdz Czou, pniej znany jako Wu Wang, Wojowniczy Krl", ceremonialnie wy strzeli trzy strzay w martwe ciao Czou Sina, odci mu gow i zawiesi j na Wielkiej Biaej Chorgwi Czou. Ten sam los spotka i konkubin Ta Czi, rzekomo odpowiedzialn za wiele zbrodni popenionych przez Czou Sina. Aczkolwiek wadcy Czou pniej uzasadnili swoje wyczyny moralizatorskimi wypowiedziami o koniecznoci ukarania zdeprawowa nych panujcych Szang, gwne i najistotniejsze przyczyny tego konfliktu tkwiy najprawdopodobniej w dzy wadzy i zdobyczy ze strony Czou. Po pierwszym zwycistwie nastpi dugi, trwajcy przeszo 20 lat cykl dalszych podbojw i konsolidacji zagarnitych ziem. Wszystkie istniejce obecnie opisy tych wydarze s oczywicie stronniczne, gdy wywodz si z pieni i narracji sakralnych uywanych przy obrzdkach w wityni przodkw rodziny panujcej Czou.

Umacniajc wadz, Czou zakadali w rnych punktach strategicznych swoje garnizony, ktre panoway nad rozlegymi poaciami rzadko za ludnionej ziemi; byy one jak pisze Maspero niby wyspy na mo rzu". Kraj podzielono na wiele lenn (prawdopodobnie okoo 70) obej mujcych zarwno ziemie, jak i zamieszkujc je ludno. Lenna te byy rozdawane przewanie czonkom rodziny krlewskiej Czou i jej klanu, Czi. Cz terytorium pozostawiono Szangom; obejmowao ono rwnie tereny, ktre, by moe, stanowiy ich pierwotn siedzib, a pniej przeksztaciy si w ksistwo Sung. Przy wadzy w starej stolicy Szangw, Jin, pozosta rwnie syn Czou Sina, Wu Keng, jako markiz Jin; by on pod kontrol trzech braci Wu Wanga. Jedn z rzekomych przyczyn pozostawienia go stanowia ch umoliwienia Szangom kontynuowania kultu przodkw. Jednake wkrtce potem, po mierci Wu Wanga, nastpio powstanie podbitej ludnoci Szang, popieranej przez cz Czou, m. in. przez trzech wspomnianych wyej braci. Powstanie zdawione zostao dopiero po 3 lata trwajcej wojnie przez faktycznego wadc Czou, Tana, ksicia Czou, ktry sprawowa wadz w imieniu swojego bratanka Cz'enga, 13-letniego nastpcy Wu Wanga. Powikszono wwczas liczb lenn, tak e 15 braci Wu Wanga i ponad 40 innych krewnych z klanu Czi stao si wielkimi panami ziemskimi; istniej jeszcze rda dotyczce tego podziau. Powan cz ludnoci szangowskiej przesiedlono; niewtpliwie czci Szangw udao si uciec nad Jangtse i rzek Huai. Niektrzy z nich zbiec mieli wedug jednej relacji do Korei, a ich przybycie oznaczao pocztek rozwoju cywilizacji w tym kraju. Moliwe, e wanie emigranci szangowscy stali si klas rzdzc w potnym w przyszoci pastwie Cz'u w dolinie Jangtse; wskazywayby na to due podobiestwa i cigo kultury Szang i Cz'u. Tumaczyoby to prawdopodobnie czciowo, dla czego pastwo Cz'u stao si tak zawzitym wrogiem Czou w nastpnych wiekach. Cz przesiedlonych Szang, szczeglnie rzemielnikw, ulokowano w Lo-i (Lojang, Honan), gdzie ksi Czou zaoy drug stolic Czou, wybrawszy to miejsce ze wzgldu na dogodne pooenie dla panowania nad wieo podbitym krajem. Miasto Hao pozostao jednak gwn sto lic Czou. Przypuszcza si rwnie, e cz szangowskiej klasy panujcej, pozbawiona teraz swoich przywilejw, zacza zajmowa si handlem; ten sam znak okrela zarwno nazw dynastii, jak i sowo kupiec". Wrd przyczyn upadku pastwa Szang wymienia si czsto degene racj arystokracji oraz cige walki wewntrzne. Naleaoby tu doda rwnie wyczerpanie pastwa spowodowane wieloma wojnami, ktre Szangowie prowadzili z ssiednimi plemionami, szczeglnie na Wschodzie.

Naley podkreli, e upadek pastwa przyczyni si porednio, poprzez emigracj czci ludnoci, do rozszerzenia si zasigu cywilizacji chiskiej. Monarchia Czou i jej system lenny nie rniy si zasadniczo od pa stwa szangowskiego. Miaa ona jednak rozleglejsze terytorium, sigajce mniej wicej od granicy poudniowej Mandurii a do doliny Jangtse oraz od prowincji Kansu a do morza. W pierwszym okresie, gdy monarchia Czou bya silna, utrzymywaa kontrol nad lennami i zaprowadzia zoony system inwestytury. Wasalowie skadali hod wadcy Czou, pacili mu danin oraz penili sub woj skow. Wadca uywa nadal tytuu Wang krl" (a nie cesarz", jak mona spotka w wielu opracowaniach zachodnich) i we wczesnym okresie tylko Czou mieli prawo do tego tytuu oraz jego odpowiednika T'ien-tzu Syn Nieba". Ustalona te zostaa hierarchia rang arystokratycznych: kung, hou, po, tzu, nan, ktre zwykle tumaczy si: ksi, markiz, hrabia, wicehrabia i baron. Tytuy te nie zawsze odpowiaday wielkoci lenna i iloci posiadanej ziemi. Istniaa rwnie ju dosy rozgaziona biuro kracja urzdnicza, zarwno na dworze krlewskim, m. in. dla zarzdzania majtkiem dworskim, jak i na dworach ksit lennych. U niektrych autorw przejawia si jednak tendencja do przypisywania temu wczesnemu okresowi elementw pniejszych, zapominajc o tym, e wwczas bya to jeszcze pod niektrymi wzgldami monarchia na wp barbarzyska. Jeli chodzi o histori polityczn, to brak prawie cakowicie wiarygo dnych danych dla okresu bezporednio nastpujcego po zaoeniu nowej dynastii. Mona tylko stwierdzi, e trzej najsynniejsi przywdcy, Wen Wang, Wu Wang oraz ksi Czou, stali si wysoce wyidealizowanymi postaciami w chiskiej literaturze historycznej i filozoficznej. Ksiciu Czou przypisuje si autorstwo sawnego dziea Czou Li {Rytuay Czou). Jest to niewtpliwie anachroniczny i przesadnie szczegowy opis administracji pastwa Czou, pochodzcy z okresu o wiele pniejszego, prawdopodo bnie z IV lub II w. p.n.e.
SPOECZESTWO CZOU. PROBLEM WCZESNEGO FEUDALIZMU

Czou jak ju wspomniano zaoyli swoje garnizony w caym kraju i z tych maych warownych grodw dziedziczna arystokracja Czou, tzw. sto nazwisk, rzdzia podbit ludnoci: ludem czarnowosym". Wioski w pobliu grodw stanowiy prawdopodobnie cz majtkw nalecych bezporednio do nielicznych zreszt rodw arystokratycznych, natomiast obszary bardziej odlege paciy danin, pniej zamienion na podatki. Caa ludno wiejska podlegaa rwnie pracy przymusowej, ktra

w miar upywu czasu w zwizku z robotami publicznymi, a szczeglnie ze wzrostem zasigu nawadniania i kontroli wd, nabieraa coraz wik szego znaczenia. Istota systemu wasnoci ziemi i stosunkw produkcji tego okresu stanowi nadal przedmiot znacznej kontrowersji, zarwno wrd historykw chiskich, jak i zachodnich. Moliwe, e istnia wwczas synny system czing tien studnia-pole. Polega on rzekomo na podziale ziemi na dzie wi rwnych sobie kwadratw, ktrych obraz przypomina znak na chiskie sowo czing (studnia), std te nazwa. rda dotyczce tego systemu pochodz z okresu o wiele pniejszego; gwnym jest dzieo Mencjusza, a rwnie kronika Tso Czuan. Istnieje moliwo, i system studnia-pole przedstawia typ wasnoci wsplnoty ziemskiej oraz wsplnego uprawia nia roli; osiem kwadratw zewntrznych oznaczaoby ziemi uprawian przez chopw dla siebie, kwadrat rodkowy ziemi, ktrej plony prze kazywano panujcemu ksiciu. Wydaje si prawie pewne, e zdecydowana wikszo rolnikw, chocia zmuszonych do pracy przymusowej i do pacenia daniny, skadaa si w dalszym cigu z czonkw starej wsplnoty wiejskiej, uzalenionej, co prawda, i wyzyskiwanej przez rzdzc kast wojowniczej arystokracji. Nie byli oni niewolnikami, co nie oznacza, e niewolnicy nie istnieli w spo eczestwie Czou. Mona ich byo znale wrd suby domowej wielkich rodw oraz by moe chocia sprawa ta nie jest dostatecznie jasna wrd rzemielnikw. Nie ma natomiast wtpliwoci, e siy niewolniczej bd w ogle nie wykorzystywano w rolnictwie, bd te czyniono to w minimalnym stopniu. Poniewa rolnictwo stanowio podstaw wczesnej gospodarki, wydaje si niesuszne okrelenie Czou jako spoeczestwa niewolniczego. Raczej naley ich uzna za spoeczestwo feudalne we wczesnym stadium rozwoju i dojrzewania, kiedy zoona struktura pa stwowa dopiero co powstawaa. Punktem kulminacyjnym za tego procesu byo uksztatowanie si scentralizowanego cesarstwa. Tym samym zasad nicze elementy stosunkw spoecznych na wsi chiskiej, ktre przetrway przez cay dugi okres feudalizmu chiskiego, zaczy si ju ksztatowa wanie w okresie Czou. Teoretycznie w pierwszych wiekach tej dynastii caa ziemia nalee miaa do krla Czou; w istocie rzeczy podpadaa coraz bardziej pod kontrol wielkich rodw arystokratycznych. Indywidualna drobna wasno chopska pojawia si dopiero w okresie Wschodnich Czou (VIIIII w. p.n.e.) w zwizku z cakowitym ju wtedy rozkadem starej wsplnoty wiejskiej. Rolnictwo w okresie Zachodnich Czou (XIIVIII w. p.n.e.) nie r nio si znacznie swoim poziomem od rolnictwa epoki Szang, lecz w zwiz-

ku z wyniszczeniem zwierzyny i ograniczeniem hodowli stao si najwa niejsz, podstawow dziedzin w gospodarce chiskiej. Nastpiy drobne zmiany w technice i przypuszczalnie powikszy si zasig nawodnienia, lecz podstawowy system uprawy ziemi pozostawa nadal bardzo prymitywny, a narzdzia wykonywane byy po staremu prawie wycznie z drewna

Puchar z brzu epoka Zach. Czou

i kamienia. Niektrzy autorzy chiscy twierdz, e uywano narzdzi z brzu, lecz wydaje si to nader wtpliwe. Naley wspomnie, e posu giwanie si elazem nastpio w Chinach do pno i pierwsze lady tego mona znale dopiero w VII w. p.n.e. Kultura chiska, cznie z religi, te nie ulega adnym wikszym zmianom. Co prawda, Czou mieli wasny kult Nieba, cile zwizany z kultem przodkw rodziny krlewskiej i wyranie antropoformicznego pochodzenia. Krl Czou jak wspomniano uwaa si za Syna Nieba", panujcego na podstawie Mandatu Nieba". Czou rnili si jednak od Szangw m. in. tym, e byli o wiele mniej skonni do skadania bstwom ofiar ludzkich. Ich system patriarchalny, w ktrym gowa ro dziny lub panujcy spenia funkcje kapaskie, w jeszcze wikszym sto pniu ni system Szangw negowa potrzeb i odrzuca moliwo powsta nia odrbnej kasty kapaskiej. Niektrzy z kapanw zwizanych z kul tami szangowskimi przeksztacili si w okresie Czou W pisarzy lub kapanw wiejskich i z nich zdaniem niektrych autorw wywodzia si rw nie pniejsza warstwa szy (uczonych), ktra odegraa niezmiernie wan

rol w pniejszej erze Czou. Oglnie rzecz biorc, nastpio zrastanie si obyczajw i wierze Czou i Szang, ktre miao swoje odbicie we wszy stkich prawie dziedzinach kultury.
WALKI Z BARBARZYCAMI". OSABIENIE WADZY KRLEWSKIEJ

Podczas caego okresu Zachodnich Czou krl i ksita lenni prowawadzili nieustajc walk z plemionami pkoczowniczymi Chin Pno cnych i Pnocno-Zachodnich. Niektre z tych plemion, wystpujce w rdach chiskich pod rnymi nazwami, byy, by moe, przodkami ludw zwanych pniej Hunami. Istnieje teoria, e jako rezultat tych walk nastpio wanie ostateczne zmuszenie tych plemion do porzucenia swo jego i tak ograniczonego rolnictwa i do przeksztacenia si w plemiona wycznie wojowniczo-koczownicze"; oznaczao to rwnoczenie przesu nicie si ich bardziej na Pnoc. Walka z koczownikami to czynnik o olbrzymiej doniosoci, przewijajcy si przez cae dzieje Chin. W istocie rzeczy pokan cz obszaru pastwa Czou rwnie zamie szkiway plemiona, ktre znajdoway si po prostu na niszym szczeblu rozwoju ni Czou; walka z nimi bya nie mniej zacita. Okrelano je jako plemiona Ti, I lub ung itp. Ostatecznie wikszo z nich bd wytpiono, bd w wielu wypadkach zasymilowano; przejy one bez szczeglnych trudnoci kultur i obyczaje chiskie. Jest cakiem moliwe, e jeli idzie o skad etniczny to plemiona te nie rniy si zasadniczo od Chiczykw Czou. Sprawa miaa si prawdopodobnie inaczej w wypadku plemion w dolinie Jangtse i na poudnie od niej, ktre nazywano przewanie Man. W czasach kiedy dom krlewski Czou by jeszcze silny, odgrywa on przodujc rol w tej walce i dziki temu np. obszar krlestwa powik szony zosta o tereny doliny rzeki Han. Czou w okresie swojej wietnoci dokonywali rwnie wypraw i podbojw na poudnie od Jangtse, zwa szcza za panowania Mu Wanga (962908). Z imieniem tym zwizana jest synna powie historyczna, ktra upikszajc i przeinaczajc wyprawy Mu Wanga o jego podry na Daleki Zachd dla odwiedzin niejakiego Si Wang Mu (posta ta, w legendach pniejszych, zmienia pe i staje si Krlow Zachodu, istotn w panteonie taoistycznym). Gdy potga krlw Czou zacza stopniowo sabn, prowadzenie walk z plemionami przejmowali w coraz wikszym stopniu ksita lenni, udzielajc krlowi coraz mniejszej pomocy. W IX w. p.n.e. wadcy Czou jak twierdz kroniki chiskie stali si gnuni i nieudolni. Jeden z nich za syn szczeglnie ze swojej tyranii; by to Li Wang (878842), wadca skpy, okrutny i chepliwy.

Pewnego razu chwali si on w rozmowie z ksiciem Szao: Stumiem wszelk krytyk i lud ju nie odwaa si wicej przemawia". Ksi od powiedzia mu: Zakneblowae ludowi usta, ale jest to tak samo niebez pieczne, jak zatamowanie wd. Gdy bieg rzeki zostaje wstrzymany w jednym miejscu, znajdzie ona ujcie w innym. To samo bdzie z daniami ludu". Przeczucia ksicia szybko si sprawdziy. W 841 r. powstanie uciskanej ludnoci pierwsze notowane w dziejach Chin, lecz bynajmniej nie ostatnie wygnao krla ze stolicy. Nastpi okres regencji zwany Kung H o " (841828). Wedug jednej wersji sowa te oznaczaj po wszechna zgoda", a wadz sprawowali wwczas ksita Szao (ten sam, co powyej), i Czou. Wedug drugiej, rzdzi Ho, hrabia Kung; pierwsza jest bardziej wiarygodna. Od 841 r. za chronologia jest ju cisa, a zapisy rdowe staj si coraz bardziej wiarygodne. W tym samym okresie IX w. p.n.e. zanika ju system inwestytury, ksita lenni stawali si coraz silniejsi, organizacja ich ksistw coraz bardziej zoona, a urzdnicy coraz bardziej wpywowi; modsze gazie rodw ksicych przybieray rwnie na znaczeniu. Wszystko to odby wao si kosztem monarchii Czou. Prawdopodobnie gwna przyczyna tego stanu rzeczy polegaa na tym, e krlestwo Czou byo za obszerne i rozlege, a administracja centralna zbyt niezdarna, aby mc w wcze snych warunkach z powodzeniem panowa przez duszy czas. Ksita, dc do powikszenia terytorium swoich pastw, prowadzili nieustanne wojny pomidzy sob, lekcewac przy tym, jak i przy innych sprawach, autorytet krla Czou. Pewien wyjtek stanowio panowanie San Wanga (827781), syna Li, ktry potrafi poskromi nieco swoich wasali. Podej mowa on rwnie liczne wyprawy przeciwko plemionom barbarzyskim", chocia ze zmiennym powodzeniem. Pierwsze niewtpliwie wiarygodne dokumenty historyczne datuj si wanie od jego panowania. Ostateczny kryzys Zachodnich Czou nastpi za panowania jego na stpcy, Ju Wanga (781771), wadcy sabego i nieudolnego. Opowiada o tym Sy-ma Cz'ien: Krl mia ulubion konkubin, Pao Sy, ktra si nigdy nie umiechaa. Aby j rozweseli, krl rozkaza zapali agwie na wieach paacu, ktre miay by wezwaniem o pomoc ksit w razie napadu barbarzycw. Ksita pospieszyli z pomoc swojemu wadcy. Na widok ich rozalonych min, gdy dowiedzieli si, e padli ofiar pod stpu, Pao Sy wybuchna radosnym miechem. Sztuczk powtrzono jeszcze par razy, a kiedy nastpi prawdziwy najazd plemienia Cz'an ung, ktremu udzieli pomocy hrabia Szen, ojciec porzuconej na korzy konkubiny krlowej, zapalono agwie ponownie. Lecz tym razem nikt ju nie przyby. Krl zgin, a stolica Hao zostaa spldrowana i spalona.

Tym te, by moe, tumaczy si prawie cakowity brak wczesnych do kumentw ery Czou. Nastpny monarcha Czou, P'ing Wang, przenis wprawdzie w 770 r. stolic do Lojangu, jednak poprzedzajce ten fakt wydarzenia obaliy bez reszty autorytet krlw Czou. Rozpocz si odtd okres ostatecznego upadku. Terytorium domeny krlewskiej stale si zmniejszao a ostate cznie krlom pozostao tylko kilka skrawkw ziemi wok stolicy. Prze ksztacili si w rois fainants", pozbawionych mocy militarnej i prawa do rzdzenia. Nasuwaj si tu analogie z pooeniem cesarzy japoskich w rnych okresach szogunatu. Krl Czou zachowa jednak jeszcze swoje funkcje ceremonialne jako Wadca Najwyszy, gdy tylko Syn Nieba" uwaany by za waciwego dla speniania niezbdnych obrzdkw reli gijnych. Odtd nie dwr krlewski, lecz pastwa udzielne staj si czyn nikiem najistotniejszym w historii politycznej.
WSCHODNI CZOU. DALSZE ROZPRZESTRZENIENIE SI CYWILIZACJI CHISKIEJ

Okres Wschodnich Czou obejmuje zasadniczo lata od momentu prze niesienia stolicy do Lojangu a do chwili ostatecznego zwycistwa Cz'in i rozcignicia wadzy tego pastwa na cae Chiny (770221). W chiskim pimiennictwie historycznym okres ten dzieli si zazwyczaj na dwa podokresy: Cz'un Cz'iu" Wiosny i Jesienie, 722481) oraz Czan Kuo" (Wojujce Pastwa, 403221). W literaturze polskiej mona spotka oddanie tego terminu jako Walczce Krlestwa"; wydaje si jednak, e zastosowane tu tumaczenie jest wierniejsze. Nazwy te to tytuy synnych kronik, o ktrych mowa bdzie pniej. Niektrzy autorzy chiscy wol uywa terminu Wschodni Czou" tylko dla lat 770403. Oglnie rzecz biorc, bya to epoka daleko idcych przemian we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego i politycznego, znacznego i szybkiego rozwoju oraz bujnej i burzliwej twrczoci. Przede wszystkim za jest to era najwikszego rozkwitu chiskiej myli filozoficznej jej wiek klasyczny. Jeeli w epoce Zachodnich Czou Chiny byy prawdopodobnie nieco opnione w rozwoju w porwnaniu z krajami Azji Zachodniej, to w okre sie Wschodnich Czou dorwnay one, a pod pewnymi wzgldami przeci gny nawet inne orodki cywilizacji. Stanowio to wynik m. in. wielu zasadniczych zmian w sposobie produkcji. Najistotniejsz z tych zmian byo zastosowanie elaza, prawdopodobnie od VII w. p.n.e., i korzysta nie te prawie od pocztku z techniki odlewnictwa, o wiele wiekw wczeniej ni w Europie. Uywano elaza przede wszystkim do wyrobu narzdzi

rolniczych, pniej za rwnie do wytwarzania broni. Zastosowanie narzdzi elaznych w rolnictwie doprowadzio do znacznego powikszenia plonw, a uycie po raz pierwszy elaznego puga cignitego przez zwie rzta (przewanie woy) okrela si trafnie jako rewolucj w rolnictwie. Posugiwanie si narzdziami elaznymi umoliwio znaczn rozbudow systemu irygacji i kontroli wd, tote w okresie Wschodnich Czou, a zwaszcza w wiekach pniejszych, w rnych czciach kraju podjto wiele przedsiwzi w tym zakresie. Wielka budowa irygacyjna w pobliu Cz'engtu (stolica prowincji Sycz'uan) stanowi tu dobry przykad. W III w. p.n.e. dokonano tu z powodzeniem regulacji rzeki Min, a nastpnie za prowadzono upraw irygacyjn na olbrzymim obszarze 3 milionw mu (16 mu = 1 ha). Urzdzenia wykonane byy tak znakomicie, i s wyko rzystywane do dnia dzisiejszego. Wzrost produkcji rolnej spowodowa znaczny przyrost ludnoci, ktra pod koniec okresu wynosia przypuszczalnie ju okoo 25 milionw. Zwikszenie areau ziem uprawnych wpyno rwnie na zmian poy wienia ludnoci; w miar jak coraz mniej ziemi uytkowano pod hodowl, zmniejszao si spoycie misa (mniej woowiny i baraniny, lecz wicej wieprzowiny i misa psw). Rozwj gospodarczy nie ogranicza si bynajmniej tylko do rolnictwa. Rzemioso stao si bardziej wyspecjalizowane: wytwarzano coraz lepsze wyroby jedwabne i przedmioty zbytku, rozpoczto rwnie malowanie, zarwno na jedwabiu, jak i na cianach. Zasadniczo kontynuowano we wszystkich dziedzinach starsze tradycje, datujce si zarwno z okresu Szang, jak i wczesnych lat Czou; wystpio to szczeglnie wyranie w wy robach z brzu i nefrytu. Stworzona zostaa tym samym podstawa przy szego rozwoju synnego rzemiosa artystycznego, jak i sztuki chiskiej. 0 ile pooenia spoecznego rzemielnikw w pocztkowym okresie tej epoki nie mona precyzyjnie okreli, by moe byli oni dziedzicznymi sugami pastwa i rodw arystokratycznych, to pod koniec ery Wscho dnich Czou istniaa ju niewtpliwie cakowicie niezalena warstwa rze mielnicza. Tene rozwj gospodarczy doprowadzi rwnie do znacznego wzrostu wymiany handlowej, do wykorzystania nowych i lepszych drg, kanaw i rzek. Pokanemu wzrostowi bogactwa towarzyszyo znaczne umocnienie si warstwy kupcw, ktrzy inwestowali swoje dochody w ziemi, a odgry wali te istotn rol w ciganiu podatkw. Arystokracja ziemska odno sia si jednak niezmiernie niechtnie do kupiectwa i dyskryminowaa je we wszelki moliwy sposb. Nieprzypadkowo umieszczono kupcw na najniszym miejscu w klasycznym podziale ludnoci na stany okresu Czou:

l.szy arystokraci, 2. nung rolnicy, 3. kung rzemielnicy, 4. szang kupcy. Wzrost gospodarczy doprowadzi rwnie do coraz powszechniejszego posugiwania si pienidzmi oraz do zmiany ich formy: obok jedwabiu i sztab cennych metali uywanych od wczesnych czasw zaczto te sto sowa pienidz miedziany, ktry najpierw przybiera ksztaty najrnorodniejsze (np. miniaturowe noe i opaty), a pniej ustabilizowa si w formie synnej okrgej dziurkowanej monety, pozostajcej w uyciu przeszo dwa tysice lat. Zoto i srebro byy rwnie w obiegu, lecz nie wyrabiano z tych kruszcw monet, posugujc si nimi tylko na wag. Bujny rozwj gospodarczy doprowadzi te do wzrostu liczby i wiel koci miast, tak e pod koniec ery Wschodnich Czou istniay ju liczne due miasta w rnych czciach Chin. Tak np. Lintzu, stolica pastwa Cz'i w Szantungu, miao ju w III w. p.n.e. ludno szacowan na 210 tys. Miasta byy zarwno orodkami rzemielniczo-handlowymi, jak i siedzib administracji oraz rezydencj rodw arystokratycznych. W rezultacie Chiny w okresie Wschodnich Czou zmierzay szybko w kierunku gospodarki pieninej; Eberhard twierdzi, e czowiek obser wujcy, ktry nie znaby przyszych dziejw Chin, mgby zaoy na pod stawie widocznych tendencji przypuszczalny rozwj spoeczestwa kapita listycznego". Dlaczego rozwj taki nie nastpi oto jedno z najbardziej fascynujcych zagadnie historii chiskiej. Faktem jednak jest, e mimo wielkiego postpu w owym okresie wikszo kraju pozostawaa nadal w warunkach gospodarki naturalnej, a samowystarczalno wsi bya do minujc cech ekonomiki chiskiej. Struktura spoeczna Chin epoki Czou take ulega znacznym zmianom w tym okresie. Ziemia przestaa by wasnoci gwnie wiel kich klanw arystokracji, a w miar rozkadu tych klanw stawaa si wasnoci gw poszczeglnych rodzin; ludzie ci mogli by tak wielkimi obszarnikami, jak rwnie dobrze drobnymi posiadaczami. O ile w okresie Zachodnich Czou zwyczaj primogenitury pozostawa na og w mocy, to obecnie zosta on zaniechany, a tym samym zwikszya si tendencja do rozpadania si wielkich posiadoci. Ziemia staa si niewtpliwie przed miotem kupna i sprzeday, a zarazem wasnoci prywatnej. Powana cz chopstwa przeksztacia si w wolnych, drobnych posiadaczy ziemi. Wpy ny na to take migracje chopw, ktrzy zagospodarowywali nowe te reny, szczeglnie na Poudniu kraju. Cz chopw pozostaa jednak na ziemiach nalecych do arystokracji, lecz system studnia-pole, o ile zakada si, e takowy rzeczywicie istnia, zosta ju cakowicie zaniechany. Oglnie rzecz biorc, okres ten mona by uzna za przejcie do mniej

uciliwych form stosunkw feudalnych, chocia wolni chopi nie mogli by pewni posiadania wasnej ziemi, a jednoczenie byli nadal wyzyskiwani przez pastwo (podatki i roboty przymusowe), jak i przez wielkich waci cieli ziemskich i kupcw (lichwa). Trudno jest okreli, ilu wolnych cho pw byo rwnoczenie dzierawcami oraz jakie byy proporcje midzy liczb ludnoci wiejskiej posiadajcej wasn ziemi i pracujcej w maj tkach arystokracji. Wyrane rozgraniczenie spoeczne pomidzy arystokracj a chopst wem nadal si w peni utrzymywao. Szo ono tak daleko, i niektrzy historycy zachodni wysunli wniosek, e ten podzia spoeczny musia z koniecznoci wynika z wczeniejszego podboju Chin i e arystokracja wywodzia si z ludu, ktry podboju tego dokona. Teoria ta jest jednak w rzeczywistoci czyst spekulacj, pozbawion cakowicie wszelkich podstaw i nie znajdujc adnego pokrycia w rdach historycznych. W epoce Wschodnich Czou terytorium Chin ulego znacznemu rozsze rzeniu we wszystkich kierunkach. Na Pnocy i Pnocnym Zachodzie upra w objto wiele nowych gruntw, co spowodowao zaostrzenie si konfliktu z plemionami koczowniczymi na tych terenach. Pierwsze way obronne przeciwko najazdom koczownikw datuj si na V i IV w. p.n.e., lecz niektre z nich byy budowane rwnie przeciwko rywalizujcym ze sob pastwom chiskim. W tych latach te dokonywano pierwszej na wiksz skal penetracji doliny Jangtse, tj. wprowadzania na tym obszarze chiskich metod uprawy ziemi. Na ten okres take przypada pocztek wielkiej migracji chiskiej na poudnie do tzw. Dwch Kuangw (tj. Kuangtung i Kuangsi). Ten dugi i zoony proces, ktry doprowadzi do bardzo znacznego powikszenia zasigu cywilizacji chiskiej, by wynikiem nie tylko wielu wojen, lecz rwnie asymilacji ludw blisko spokrewnionych, uwaanych wczeniej za barbarzycw", ktre jednak w chwili gdy przy jy chiski sposb ycia, staway si tym samym Chiczykami. Podczas okresu Wschodnich Czou wadza polityczna pozostawaa w cao ci w rkach wielkich klanw arystokratycznych; wiele z nich spowinowaco nych byo z krlewsk rodzin Czou. Klany te jednak ulegay staemu procesowi dezintegracji. Wrd klasy panujcej powstaway teraz istotne rnice; bynajmniej nie wszyscy czonkowie klanw byli wielkimi posia daczami ziemskimi, niektrzy mieli majtki cakiem skromne, a inni w ogle nie posiadali ziemi. Wikszo przyszej warstwy szy, pisarzy, nauczycieli, urzdnikw itp., wywodzia si wanie z tych podupadych, nie posiadajcych ziemi rodzin arystokratycznych. Naley przy tym wspomnie, e nawet w owych czasach nie mona dokonywa analogii midzy arystokratami chiskimi i rycerzami europejskiego redniowiecza,

chocia wydaje si ona atrakcyjna. W odrnieniu od swoich europejskich odpowiednikw arystokrata epoki Czou by czowiekiem owieconym, znajcym si na sztuce, muzyce i poezji.
WALKA O WADZ

Ju na samym pocztku okresu Wiosen i Jesieni" wadza polityczna spoczywaa faktycznie w rkach wadcw poszczeglnych ksistw, ktre przeksztacay si w odrbne jednostki terytorialne. Po 771 r. krl Czou coraz bardziej traci swoj potg i znaczenie, a rola jego sprowadzaa si w najlepszym wypadku do roli arbitra w zatargach jego wasali oraz do funkcji ceremonialnych. Aczkolwiek teoretycznie rzecz biorc, wojn naleao prowadzi wy cznie przeciwko barbarzycom", a nie midzy pastwami wchodzcymi w skad krlestwa Czou i majcymi t sam kultur i obyczaje, wikszo dziaa wojennych prowadzona bya w istocie rzeczy przez te pastwa midzy sob. Wynikiem wojen byo stae zmniejszanie si liczby tych pastw gdy mniejsze zostaway zagarnite przez wiksze. Jeeli miaoby si przyj tradycyjn liczb 1773 lenn istniejcych na pocztku Zachodnich Czou (nie ma dla niej adnego pokrycia w rdach), to w okresie Wiosen i Jesieni" pozostao tylko okoo stu pastewek, z ktrych jedynie 14 wi kszych miao istotne znaczenie. Byy to: Cz'in (lub Ts'in), Tsin (lub Czin), Cz'u, Cz'i, Lu, Wej, Jen, Ts'ao, Sung, Cz'en, Ts'ai, Czeng, Wu i Je (piszemy tu Wej, a nie Wei, aby odrni to pastwo od Wei, jednego z pniejszych 3 pastw-spadkobiercw po Tsin; w chiskim problem ten nie istnieje, gdy znaki s rne). Z wymienionych powyej pastw cztery byy najsilniejsze. Cz'in, Tsin, Cz'i i Cz'u i wanie przede wszystkim midzy nimi toczya si przez cay ten okres walka o supremacj, ktra zakoczya si ostatecznie zwycistwem Cz'in. Jednym z zasadniczych celw w tym konflikcie byo uzyskanie kontroli nad rodkowym obszarem wczesnych Chin, obejmuj cym gwnie dzisiejsz prowincj Honan, na ktrym znajdoway si zarwno domena krlewska Czou, jak i inne pastewka i ktry uwaany by za centrum kulturalne i polityczne kraju. Wanie w stosunku do tego obszaru uyto po raz pierwszy okrelenia Czung Kuo" (Pastwo rodka), rozcignitego pniej na cae Chiny, gdy ludno wchodzca w obrb krlestwa Czou nazywaa siebie w tym okresie Hua" lub Sia". Z tego okresu te pochodzi zwyczaj kontrastowania Pastwa rodka jako wy cznego orodka cywilizacji z otaczajcymi go obszarami, o odmiennym lub mniej rozwinitym sposobie ycia, uwaanych za barbarzyskie". W ostatecznoci jednak nie rodkowy obszar, lecz tereny peryferyjne,

Lustro z brzu epoka Wsch. Czou

ktrych przykadem byo pastwo Cz'in, stay si najpotniejsze i ode gray najistotniejsz rol w tym konflikcie. Historia wojen i intryg zarwno okresu Wiosen i Jesieni", jak i Wojujcych Pastw" jest niezmiernie bogata i fascynujca; niestety, ze wzgldu na ograniczon objto niniej szej pracy mona j omwi tylko w oglnym zarysie. Gwnym celem wojen, oprcz zagadnienia opanowania obszaru rodkowego, byo powi kszenie terytorium danego pastwa i zdobycz wojenna. We wczesnym okresie Zachodnich Czou pastwa udzielne w wielu wypadkach nie przy legay do siebie, lecz odseparowane byy wielkimi poaciami kraju, zamie szkanymi przez plemiona uwaane za barbarzyskie", tj. przez ludy, ktre nie przyjy jeszcze chiskiego sposobu ycia. W miar jak plemiona te ulegay podbojowi i asymilacji, granice pastw zbliay si do siebie a do zetknicia i tym samym konflikty midzy nimi znacznie si zaostrzay. W epoce Wiosen i Jesieni" wojna prowadzona bya jednak w ograni czonym stosunkowo zakresie i nosia charakter na wp rycerski. Udzia w niej brali przede wszystkim arystokraci oraz ich druyny. Uywano jeszcze gwnie rydwanw (jednemu rydwanowi towarzyszyo od 20 do 25 pieszych), a liczebno armii walczcych bya jeszcze stosunkowo maa. Istniay do dokadnie sprecyzowane prawida prowadzenia dziaa wojen nych, ktre na og byy honorowane, a kampanie militarne przypominay nawet czasami dobrze i bezkrwawo rozegran parti szachw. Strategia

bya wysoce rozwinita, o czym wiadczyo synne dzieo Sun Wu o sztuce wojennej (koniec VI w. p.n.e.). Wszystko to miao ulec radykalnym zmia nom w pniejszym okresie Wojujcych Pastw". W VII w. p.n.e. pastwo Cz'i odgrywao najwaniejsz rol. Dziki wchoniciu szeregu pastewek terytorium Cz'i obejmowao prawie cay obecny Szantung. Cz'i posiadao pokane tereny yznej ziemi, miao wysoko rozwinit produkcj soli (ktra stanowia monopol pastwowy), prawdopodobnie przodowao te w uyciu elaza oraz w handlu, w zwizku z czym tu wanie wprowadzono pierwsze monety. Bogactwo Cz'i, szcze glnie po reformach przeprowadzonych przez ministra Kuan Czunga (przypisuje mu si autorstwo synnego dziea Kuan Tzu, ktre jednak jest utworem o wiele pniejszym) podczas panowania ksicia Huan (685643), umoliwio temu pastwu wysunicie si na pierwsze miejsce w krlestwie Czou. Reformy Kuan Czunga obejmoway za m. in. obnienie podatkw dla chopw i rzemielnikw oraz reorganizacj si wojskowych pastwa. W 680 r. Cz'i stao si pierwszym przywdc Ligi pastw wchodzcych w skad krlestwa Czou, ktra uksztatowaa si w owym czasie dla wspl nej obrony przeciwko najgroniejszemu wrogowi, pastwu Cz'u w dolinie Jangtse. Liga odesza szybko od swoich pierwotnych zamierze, ale orga nizacja ta przetrwaa przeszo dwiecie lat; system Ligi oznacza rwnie, i wadza polityczna krla Czou zredukowana bya ju prawie do zera, gdy ksi udzielny speniajcy rol Pa hegemona Ligi by fakty cznym wadc prawie caych Chin. Niektrzy autorzy uwaaj, e istnieje do bliskie podobiestwo midzy jego pooeniem a rol odgrywan przez Szoguna w pniejszych dziejach Japonii. Co pewien czas odbyway si zgromadzenia Ligi, w ktrych uczestniczyli ksita udzielni lub ich przed stawiciele i ktre prowadzone byy wedug bardzo cisego protokou. Korzyci pynce z zajmowania stanowiska hegemona byy znaczne, poniewa mniejsze pastwa zmuszone byy paci mu obfit danin. Sta nowio to dla nich uciliwe brzemi, a wszelkie prby uchylania si od pacenia karane byy okrutnie nie tylko za pomoc grzywien, lecz czsto te przez najazd na terytorium winnego. Sprawowanie hegemonii doprowadzio jednak pastwo Cz'i do wyczer pania. Po bardzo krtkim okresie przejcia jej przez pastwo Sung przesza ona w rce Tsin, znajdujcego si wwczas pod panowaniem zdolnego wadcy Czung Er, ksicia Wen (636628), ktrego przygody podczas wieloletniej tuaczki na wygnaniu znane byy kademu czytajcemu Chi czykowi przez z gr dwa tysice lat dziki malowniczemu ich opisaniu w Tso Czuan. Podczas jego panowania nastpio szereg istotnych zmian spoecznych w pastwie Tsin, m. in. uwolniono chopw z obowizkw

wynikajcych z systemu studnia-pole i usprawniono znacznie organizacj wojskow. Dziki temu Tsin sprawowao z krtkimi przerwami hegemoni przez przeszo wiek. Terytorium Tsin obejmowao wikszo obecnej pro wincji Szansi, niektre czci Szensi, Honanu i Hopei. Gwnym jego rywalem przez prawie cay ten okres by Cz'u, ale i na zachodzie coraz bardziej zagraao mu pastwo Cz'in. Pastwo Cz'u pooone byo w dolinie Jangtse i obejmowao obszerne tereny, sigajce od wschodniego Sycz'uanu poprzez Hunan a do Kiangsi: pniej terytorium byo nawet wiksze, dochodzc do samego morza. Jak ju wspomniano, przypuszcza si, e ludno tego pastwa etnicznie nie bya pochodzenia chiskiego, lecz skadaa si przewanie z plemion Man, klasa za panujca miaa by pochodzenia chiskiego. W okresie Wiosen i Jesieni" Cz'u rwnie powikszyo swoje terytorium w dwch kierunkach; na zachd, zajmujc tereny doliny rzeki Han, i na wschd, wkraczajc w dolin rzeki Huai. Przewleka walka tych dwu pastw Tsin i Cz'u ze zmiennymi jej losami, doprowadzia ostatecznie do wyniszczenia i po grenia ich obydwu. Trzy pastwa Cz'in, Wu i Je znajdoway si raczej na pery feriach cywilizacji chiskiej i uwaane byy przez inne pastwa, wchodzce w skad Ligi Czou, za wp barbarzyskie. Rola ich jednak w tych nie ustannych konfliktach miaa fundamentalne znaczenie i ostatecznie zwy cistwo miao przypa jednemu z nich Cz'in. Kiedy w VIII w. p.n.e. wspomniana katastrofa ogarna Zachodnie Czou, Cz'inowie otrzymali stare ziemie Czou w Szensi rodkowym i wscho dnim; na tym te obszarze pastwo Cz'in zwikszao stale swoje siy i roz szerzao terytorium, m. in. prowadzc nieustann walk z plemionami barbarzyskimi" na pnocy i zachodzie. W pewnej chwili w VII w. p.n.e. pretendowao ono rwnie do hegemonii, aczkolwiek przeksztacenie si go w potg byo zjawiskiem pniejszym. Pastwo Wu obejmowao ca dzisiejsz prowincj Kiangsu oraz p nocn cz Anhuei. Ludno jego prawdopodobnie w pocztkowym okresie te nie bya etnicznie chiska. Pastwo to prowadzio wiele wojen przeciwko Cz'u, przewanie jako sprzymierzeniec Tsin, osigajc ostatecznie wielkie zwycistwo pod dowdztwem uciekiniera z Cz'u, niejakiego Wu Tzu-su. Armia Wu zaja prawie cae terytorium Cz'u wraz z jego stolic; tu za Wu Tzu-s rozkaza wykopa z grobowca zwoki poprzedniego krla Cz'u i wasnorcznie biczowa go trzysta razy, mszczc si w ten sposb za mier swojego ojca i brata, spowodowan przez byego krla. Zwycistwo Wu, ktre byo wynikiem prawie stu lat przygotowa i gromadzenia si, ukoronowane zostao zdobyciem hegemonii w 482 r. Triumf by jednak

krtkotrway, poniewa pastwo Wu zlekcewayo wczeniejsz moliwo cakowitego podboju swojego poudniowego ssiada Je. Pastwo Je obej mowao prawie cay obecny Czekiang, ludno jego take nie bya etnicznie chiska. W dziejach chiskich przez dugi czas dla okrelenia rnych czci Chin Poudniowych wystpowaa ta nazwa, identyczna ze stosowan dla Wietnamu: Je = Wiet. Istnieje prawdopodobiestwo, e ludno Je bya tego samego pochodzenia co Wietnamczycy, a rwnie e cz obecnej ludnoci Wietnamu wywdrowaa z tych terenw do jej obecnego kraju. W 473 r. pastwo Wu zostao podbite przez Je. W chwili triumfu zdolny minister Fan Li, pochodzcy z Cz'u, opuci dwr dzikiego krla Je, uciek na odzi z caym swoim bogactwem do najbardziej cywilizo wanej czci Chin Cz'i, gdzie pniej sta si jednym z najmajtniejszych kupcw caych Chin. Gdy spytano go kiedy, dlaczego tak uczyni, odpowiedzia synnym wierszem:
Gdy ptak ju ustrzelony, uk bywa wtedy odrzucony. Gdy rcza sarna uchwycona, psy do kota wdruj. Gdy wrg ju pokonany, Minister, twrca zwycistwa, zbdny.

Wojny w tej epoce odbyway si nie tylko midzy pastwami, ale i wewntrz nich. Coraz ostrzejszy stawa si konflikt pomidzy panujcymi a monymi rodami dygnitarzy i wacicieli ziemi. W pastwie Cz'i rodzina panujca zostaa odsunita od wadzy przez rd Tien, w pastwie Tsin za w 453 r. dynastia panujca pada ofiar atakw trzech rodw monowadczych, ktre nastpnie podzieliy terytorium caego pastwa midzy siebie, doprowadzajc w ten sposb do powstania trzech nowych pastw Uczc z pnocy na poudnie Czao, Wei i Han. Prawa nowych panuj cych zostay oficjalnie uznane przez krla Czou w 403 r. i mwi si o nich czsto jako o Trzech Tsinach. Pniejsza epoka Wojujcych Pastw" bya okresem chyba najbardziej zacitych wojen w dziejach Chin, z wyjtkiem XX w. Bya to walka okrutna i brutalna, z nieustajcymi podbojami i aktami agresji, w ktrej tylko zachowa mogli si najbardziej przydatni". Tradycyjna historiografia chiska wspomina o Siedmiu Wielkich Pastwach Walecznych Cz'i, Cz'u, Trzech Tsinach, Jen i Cz'in. Z tych siedmiu pastw Jen znajdowao si w Chinach Pnocno-Wschodnich obszar wok dzisiejszego Pekinu oraz pwysep Liaotung i pozostawao raczej poza nawiasem gwnej walki. W okresie Wojujcych Pastw" coraz wicej pastewek znikao, zagarnitych przez silniejszych ssiadw.

Istotne zmiany nastpiy rwnie w samym sposobie prowadzenia wojen. W przeciwiestwie do na wp rycerskiego ich charakteru w okresie Wiosen i Jesieni" dziaania wojenne zmierzay teraz do wytpienia wroga i zagarnicia jego terytorium: odnosio si to szczeglnie do sposobu wojowania stosowanego przez pasiwo Cz'in. Zmniejszono te uycie rydwanw, a na ich miejsce wkroczyy liczne zastpy chopskiej piechoty. Bro bya z elaza, a poczwszy od V w. p.n.e. zaczto posugiwa si na du skal take jazd konn, prawdopodobnie pod wpywem koczo wnikw Pnocy. Spowodowao to rwnie zmian w odziey dugie szaty zastpiono spodniami. Nastpio wielokrotne zwikszenie liczebnoci armii i niewtpliwie jeszcze wikszy wzrost cierpie i strat ludnoci. W tym okresie cigych walk, zamtu i dezintegracji naley zwrci uwag na jedno istotne zjawisko spoeczne wykrystalizowanie si jako odrbnej warstwy tzw. szy (uczonych), pochodzcych przewanie ze zban krutowanych rodzin arystokratycznych i urzdniczych. Z tej wanie war stwy wywodzili si wdrujcy uczeni, udajcy si od dworu do dworu, aby suy ksitom w charakterze doradcw i ministrw. Niektrzy z nich istotnie przejawiali trosk o rozwj myli, inni za byli politycznymi awanturnikami i karierowiczami, cakowicie pozbawionymi wszelkich zasad i skrupuw. Byli oni autorami najpodlejszych, najbardziej wiaroomnych konceptw i planw; gotowi byli w kadej chwili zmieni swojego pana, jeli tylko dziki temu uzyskaliby dla siebie odpowiedni korzy. Wik szo z nich ciya do dwch gwnych pastw rywalizujcych Cz'in i Cz'u. Kariery tych ludzi byy barwne, losy niepewne, a koniec czsto tragiczny, jak zobaczymy wkrtce przy dziejach Szang Janga. Jest rzecz niewtpliw, i ludzie ci mieli znaczny wpyw na ksztatowanie si rozwoju politycznego w epoce Wojujcych Pastw". Do warstwy szy zaliczali si te astronomowie, lekarze itp., jak i liczna, niesforna haastra pieczeniarzy przy rnych dworach ksicych. Od pocztku IV w. p.n.e. coraz bardziej wzrastaa potga pastwa Cz'in. Wadcy tego pastwa umieli w peni wykorzysta jego pooenie geogra ficzne, ktre dostarczao doskonaych moliwoci obrony. W tym wanie okresie opanowali oni dwa obszary o niezmiernie istotnym znaczeniu strategicznym teren na zachd od Rzeki tej, ktry umoliwia dalsze posuwanie si naprzd ku wschodowi na Nizin Pnocnochisk, oraz wejcie od pnocy do doliny rzeki Han, ktre byo kluczowe dla rozcignicia swojego terytorium ku poudniowi w kierunku doliny Jangtse. Pod koniec za IV w. Cz'in podbio pastwa Szu i Pa, obejmujce wi kszo Sycz'uanu; byo to osignicie o przeomowym znaczeniu, gdy dostarczyo ono pastwu Cz'in zasobnych, dodatkowych rodkw gospo-

darczych i ludzkich, a rwnoczenie oskrzydlio pozycj gwnego wroga, Cz'u, ktrego olbrzymie pastwo sigao ju wwczas od wschodniej gra nicy Sycz'uanu a do morza. Najwaniejszym jednak czynnikiem, przyczyniajcym si do wzrostu potgi Cz'in, byy reformy wewtrzne, ktrych przeprowadzenie czyo si z imieniem Kung-sun Janga. Pochodzi on z pastwa Wej i by wnukiem - jego wadcy, a znany jest z tytuu i lenna nadanego mu pniej przez ksicia Cz'in jako Pan na Szangu. Szang Jang, uchodzcy za jednego z najzdolniejszych ludzi w wczesnych Chinach, emigrowa do Cz'in i zosta ministrem ksicia Siao (361337), a reformy, ktre zaproponowa i realizowa, byy klasycznym wcieleniem w ycie idei szkoy legistw. Zasadnicze reformy byy nastpujce: a) zniesienie organizacji klanowej i ustanowienie administracji na zasadzie terytorialnej; b) wprowadzenie drakoskiego kodeksu karnego i zorganizowanie systemu odpowiedzial noci zbiorowej (tu tkwi wanie pocztek sawetnego systemu pao czia), ktry przewidywa przymusowe wzajemne szpiegostwo oraz donosicielstwo, pod grob kary mierci w wypadku zdrajcw"; c) reorganizacja si wojskowych z pooeniem znacznego nacisku na osignicia, na polu bitwy tytuy i nagrody miay by przyznawane tylko za nie; d) fawory zowanie rozwoju rolnictwa, ustanowienie wasnoci chopskiej i wyelimino wanie pozostaoci systemu studnia-pole oraz wprowadzenie podatku ziemskiego jako gwnego rda dochodu dla pastwa; polityce tej towa rzyszy negatywny stosunek do handlu; e) cakowita wrogo wobec sztuki i literatury, ktre uwaano jedynie za rdo kopotliwych i wywrotowych idei; f) prowadzenie polityki zachcania imigracji nowych osadnikw z innych pastw, szczeglnie rolnikw i rzemielnikw, celem wzmocnie nia pastwa. W wyniku powyszych reform, skrupulatnie wprowadzanych w ycie, Cz'in, najbardziej bezwzgldne, militarystyczne i dyktatorskie pastwo w caych Chinach, szykowao si do ostatecznej walki o wadz. Naley jednak wspomnie o losie samego Pana na Szangu. Wprowadzajc swoje reformy zrazi sobie syna i nastpc ksicia Siao; gdy tene obj wadz, dni Szang Janga byy policzone. Uciek jak najszybciej za granic, lecz wro gowie jego oddali go Cz'inom. Przywizano go do piciu koni i rozszarpano ywcem; ca rodzin jego wytpiono. Jednake reformy pozostay w mocy i mniej wicej od 312 r. Cz'in rozpoczo swoje dziaania wojenne wedug uoonego planu podboju, zagarniajc wytrwale i pewnie coraz to wicej terytorium, " j a k jedwabnik poerajcy licie morwowe", wedug wymowne go okrelenia Sy-ma Cz'iena. Jednym z zasadniczych rodkw podboju, ktrym Cz'in si posugi-

wao, byo okruciestwo i masowy terror. O ile w rdach chiskich, i to nie tylko staroytnych, istnieje jak wspomniano tendencja do uywania liczb zaokrglonych i wyolbrzymionych, to jednak nie ulega wtpliwoci, e liczby o dziesitkach tysicy citych wrogich gw przez wojska Cz'inw nie odbiegay daleko od prawdy. onierzom Cz'in wy pacano specjalne nagrody za dostarczane gowy, cinali wic, ile tylko byo mona, ywym i martwym. Tak wic sawetna masakra w 260 r. w Cz'angp'ing caej armii pastwa Czao, ktra wczeniej poddaa si Cz'inom zakopano wwczas ywcem wszystkich, a liczba zabitych si ga miaa 400 tys. bya zgodna z praktyk Cz'inw. Istotnie, Cz'inowie to Asyryjczycy Azji Wschodniej, chocia nie pozostawili po sobie adnych paskorzeb, wychwalajcych ich krwawe osignicia. Zasuyli oni w peni na miano nadane im przez jednego z ministrw Cz'u Okrutna bestia Cz'in". Mimo twierdze niektrych historykw, wpadajcych w swoisty fata lizm dziejowy, nie ma powodw, aby zakada, e zjednoczenie Chin byo ju w tym okresie nieuniknione, gdy rwnie dobrze, zwaywszy na ol brzymi obszar kraju, mogo doj do powstania np. trzech odrbnych pastw Cz'in, Cz'i, i Cz'u. Zjednoczenie mogo te mie inny prze bieg i charakter; unifikacja dokonana przez Cz'in wynikaa przede wszystkim z drapienej agresywnoci tego pastwa oraz z niezdolnoci pozostaych pastw do przeciwstawienia si zamysom Cz'in. Co praw da, podjto prb zorganizowania tzw. pionowego" od pnocy do poudnia sojuszu szeciu pastw przeciwko Cz'in; autorem tej koncepcji by niejaki Su Cz"in (pokrzyowanie jego planw przez rywala Czang I jest przedmiotem synnej wczesnej powieci historycznej). Rywali zacja jednak midzy szecioma pastwami oraz umiejtno, z jak pastwo Cz'in wykorzystywao te sprzecznoci, proponujc wci przymierze jednemu z nich przeciwko pozostaym (tzw. poziome sojusze), musiay doprowadzi do fiaska. Wszyscy panujcy ju od 325 r. przybrali tytu krla, niegdy wycznie zastrzeony dla Czou; aosne za resztki rozdzielonej na dwie czci domeny krlewskiej Czou zostay zagarnite przez Cz'in, a ostat ni panujcy tej dynastii zdetronizowany w 256 r.

III. KULTURA EPOKI CZOU

KLASYCZNA FILOZOFIA CHISKA

Wschodnich Czou uwaa si za najwietniejszy wiek filozofii chiskiej, a rozwj myli filozoficznej stanowi te najwybitniejsze osignicie tej epoki. Istniejca wwczas wielka rnorodno idei i pogldw filozoficznych w peni zasugiwaa na przyznanie jej nazwy Stu Szk". Niektre z nich miay doprawdy kapitalne znaczenie dla dalszego uksztatowania si cywilizacji chiskiej. Powstaje pytanie, dlaczego rozkwit ten nastpi wanie w tym okresie? Jedn z przyczyn byo rozbicie kraju na szereg pastw, ktre sprzyjao powstawaniu rnych systemw myli, z tym e aden nie mg sta si do minujcym i ortodoksyjnym. W takiej sytuacji kwita twrczo, bujnie szerzyy si rne pogldy, swobodnie rozwijaa si indywidualno ludzka. Najistotniejsza jednak przyczyna leaa prawdopodobnie w samym chara kterze epoki, ktr cechowa olbrzymi ferment wynikajcy z kryzysu i upadku, zarwno spoecznego, jak i politycznego, wczesnego spoecze stwa Czou; wraz z nimi zakwestionowane zostay i zachwiay si wszelkie stare wartoci. Szukanie nowych kryteriw, poszukiwanie odpowiedzi na problemy stworzone przez t sytuacj byo gwn si napdow powsta nia nowych szk myli. Ten zesp czynnikw wydaje si tumaczy aczkolwiek tylko cz ciowo istot myli chiskiej owego okresu. Bya to w zasadzie myl spoeczna i polityczna, zajmujca si gwnie zagadnieniami stosunku spoeczestwa i jednostki; bya to wic przede wszystkim filozofia humanir styczna. Podstawowa jej problematyka dotyczya zagadnienia stworzenia spoeczestwa idealnego. W poszukiwaniach tych jednak prawie wszyscy filozofowie wychodzili z zaoenia, e istniejce stosunki spoeczno-polity czne monarchia, panowanie arystokracji itp. s jedyn moliw i najwaciwsz form tych stosunkw, a odpowiedzi na pytanie, jak zbuKRES

dowa spoeczestwo idealne, szukano prawie wycznie w dziedzinie moralnoci i etyki. Chocia niewtpliwie wczeniejsze wierzenia religijne z okresu Szang i pierwszych stuleci dynastii Czou musiay nadal jeszcze wywiera swj wpyw, to jednak szkoy, ktre rozwiny si w okresie Wschodnich Czou, nie podejmoway, w istocie rzeczy, prawie adnych problemw, ktre mona by uwaa za zblione do tematyki religijnej. Zagadnienia spoe czne i polityczne przewaay nad innymi i tym samym bardzo mao uwagi powicano w rozwaaniach Stu Szk" kosmologii, kosmogonii lub metafizyce. Jeli przedmioty te w ogle figuruj, to s one z zasady pod porzdkowane problematyce czowieka i spoeczestwa. Zjawisko to wy nikao po czci rwnie z tego, e filozofowie byli albo starali si by nie tylko mylicielami, lecz te rwnoczenie mami stanu i poli tykami. Stanowili oni prototyp pniejszego uczonego-dygnitarza chiskiego. Dokonuje si czsto paraleli midzy ewolucj myli chiskiej i rwno czesnym rozkwitem filozofii greckiej. Wiele uderzajcych podobiestw nie moe by rzecz przypadkow; podobna problematyka spoeczno-polity czna staa przed obydwiema cywilizacjami miastami-pastwami greckimi i ksistwami chiskimi. Kryzys ogarniajcy ca spoeczno i jego kultur dotyczy w rwnej mierze Hellas, jak i Sia. W obydwu wypadkach kryzys ten zosta rozwizany w, swoisty sposb; niestety, nie przez pomylne wprowadzenie w ycie pogldw filozoficznych, ale za pomoc podboju dokonanego przez na wp barbarzyskie ludy pograniczne Mace doni i Cz'in. Zarwno wymogi chronologii, jak i fundamentalne znaczenie pogldw Konfucjusza dla przyszego ksztatowania si filozofii i cywilizacji chiskiej sprawiaj, e konieczne jest rozpoczcie opisu rozwoju myli chiskiej od jego osoby. K'ung Cz'iu (Konfucjusz jest zlatynizowan form K'ung Fu Tzu, Mistrz Kung) urodzi si w 551 r. (?) w pastwie Lu (Szantung). Pocho dzi ze zuboaej rodziny arystokratycznej, ktra przypisywaa sobie skoligacenie z rodzin ksic pastwa Sung, potomkw dawnych krli szango wskich. Lu za byo pastwem, w ktrym zachoway si stare obyczaje Czou w wikszej mierze ni w wielu innych czciach Chin. W istocie rzeczy wiary godnych danych dotyczcych ycia Konfucjusza jest bardzo niewiele. Biogra fia w Zapiskach historyka Sy-ma Cz'iena uwaana jest przez wielu autorw za wtpliwej wartoci. Mona ustali, co nastpuje. Konfucjusz zajmowa przez pewien okres stanowisko we wasnym pastwie; lecz zosta pniej zmuszony do pjcia na wygnanie; przez wiele lat wdrowa od dworu do dworu ksicego, szukajc Stanowiska, ktre umoliwioby mu akceptacj i wcielenie w ycie jego pogldw. Pod tym wzgldem kariera jego bya

Naczynie sakralne z brzu okres Wojujcych Pastw"

zasadniczo fiaskiem, lecz ju we wczesnym okresie garnli si do niego uczniowie; powrci do swoich stron rodzinnych i ostatnie lata powici przede wszystkim wychowaniu coraz to wikszej liczby uczniw. Umar w 479 r. (?). Jak widzieli go jako czowieka jego uczniowie? Ich zdaniem, Konfucjusz peen by godnoci, sumienny, rozwany, uprzejmy, spokojny, wspaniaomylny, rozmiowany w nauce, by przy tym wielbicielem antyku i muzyki, ksig i rytuau. Jak wida, jest to po prostu obraz ze wszystkimi jego atrybutami czn tzu (czowieka szlachetnego), zgodny z nauk samego Konfucjusza. A jakie byy jego rzeczywiste pogldy? Idee, ktre przedstawia, nie byy zdaniem Konfucjusza jego dzieem; nazywa siebie przenosicielem, a nie twrc. Opinia ta jest o tyle zgodna z prawd, e prawie wszystkie jego pogldy pochodziy z dzie wczeniejszych na ktrych opiera swe studia. Lecz to, co przeka zywa, stanowio ca spucizn dawnej cywilizacji Czou, ktr opracowywa i komentowa w twrczy sposb. Wanie w staroytnoci Konfucjusz szuka wzoru spoeczestwa doskonaego, uwaajc j za Zoty Wiek,

a jej bohaterw, takich jak Jao, Szun, krlowie Wen i Wu, ksi Czou wszyscy legendarni lub na wp historyczni za wcielenie wszelkich cnt, z ktrych przykad bra powinni wadcy wspczeni. Byy co naj mniej dwa powody tego nawizywania do antycznoci; niewtpliwie auten tyczny sentyment do zamierzchych czasw samego Konfucjusza, wynika jcy z jego wasnej przeszoci, oraz ch uwydatnienia autorytetu go szonych przeze pogldw. Naley wspomnie, e pogldy Konfucjusza nie zostay przez niego samego usystematyzowane, lecz raczej znajduj si porozrzucane w tym, co pozostao z jego nauki. Tak jak Przyroda i Niebo poruszaj si zgodnie z okrelonym trybem lub drog (Tao), tak te w tym doskonaym spoeczestwie Zotego Wieku czowiek odgrywa wyznaczon mu rol na waciwym mu miejscu, prze strzegajc wszystkich zwizanych z tym i uwiconych zwyczajem rytuaw (li). Poniewa rodzina patriarchalna stanowia podstawow jednostk spo eczn, Konfucjusz kad nacisk na zasadnicze znaczenie waciwych sto sunkw w rodzinie oraz uznawanie odpowiednich autorytetw. W syn nych piciu stosunkach ludzkich" cztery odnosiy si do stosunkw w rodzinie i midzy przyjacimi, a tylko jeden pity dotyczy stosunkw midzy panujcym a poddanym. Pastwo byo zatem tylko przedueniem rodziny, a wadca patriarchalnym ojcem swojego ludu. Jego to cnota i dobroczynno mogy przynie ludowi zadowolenie i zapewni sprawiedliwe rzdy i doskonae spoeczestwo. W warunkach anarchii feudalnej, w jakich y Konfucjusz, zrozumiae s poszukiwania i tsknota za dobrym rzdem. Wielokrotnie stwierdza on, e jedyne zbawienie ley w powrocie do przeszoci. Ten zachowawczy w istocie aspekt jego pogldw tumaczy przynajmniej czciowo dlaczego w pniejszej epoce idee konfucjaskie mogy by uwaane za waciw ideologi klasy panujcej. Koncepcje Konfucjusza nie ograniczay si bynajmniej tylko do nawoywania do powrotu do przeszoci. W nie mniejszym stopniu podkrela on konieczno waciwej edukacji, kadc szczeglny nacisk na zasady moralno-etyczne. Jego czn tzu (pierwotnie termin oznacza po prostu: syn arystokraty) powinien by by sprawiedliwy (czy), prawy (i), wierny (czung), wyrozumiay i tolerancyjny (szu). Ponad wszystko jednak powinna go cechowa zen (mio altruistyczna, humani taryzm, ludzko), winien przestrzega zasady: czego nie chcesz, aby Tobie czyniono, nie czy innym". Powinien by czowiekiem wiatym (wen), a zarazem zachowywa wszelkie rytuay (li). Cechy powysze a nie samo pochodzenie miay okrela, kto jest czowiekiem szlachetnym", ktrego waciwym zadaniem w spoecze stwie byo rzdzenie lub pomaganie w rzdzeniu. Konfucjusz sam trzyma si

zasady ignorowania pochodzenia, gdy przyjmowa na ucznia kadego, kto chcia si uczy, bez wzgldu na rodowd. Wanie jego rola jako wybitnego wychowawcy, pierwszego znanego w dziejach Chin, ma prawdopodobnie najwaniejsze znaczenie dla cywilizacji chiskiej. Kodeks moralno-etyczny, ktry usiowa stworzy, zosta przeznaczony wycznie dla klasy rzdzcej, lecz takie arystokratyczne podejcie byo charakterystyczne nie tylko dla Konfucjusza, ale dla wszystkich prawie filozofw okresu klasycznego, bez wzgldu na rnic pogldw. Nad ludem naleao panowa, prowadzi go. Lud nie moe by uwaany za rwnorzdn cz spoeczestwa, a tym bardziej nie mona mu przyzna jakiejkolwiek roli politycznej. Bardzo niewiele znale mona u Konfucjusza rozwaa metafizy cznych, a prawie nic z mistycyzmu czy spraw nadprzyrodzonych. Nauka jego to w pierwszym rzdzie kodeks moralno-etyczny, ktry miaby uatwi uoenie waciwych stosunkw spoecznych. W cigu nastpnych trzech stuleci pogldy jego nie zyskay sobie szczeglnej sawy i w miar jak myl chiska rozwijaa si w IV i III w. p.n.e., idee jego przedstawiay tylko jedn z wielu istniejcych tendencji. Nie byy one obiektem kultu i nie mona w adnym wypadku uwaa nauki Konfucjusza, w jej kontekcie historycznym, za form ideologii religijnej. Konfucjanizm sta si co prawda o wiele pniej form ideologii pastwowej, do ktrej mona by ewentual nie czciowo dostosowa sowo religia. Naley tu jeszcze zauway, e rnice pomidzy pogldami i nauk samego Konfucjusza a tymi, ktrzy pniej podawali si za jego zwolen nikw, s olbrzymie. Nie umkn i on losu wielu twrczych mylicieli, ktrych idee ulegy w przyszoci cakowitemu przeinaczeniu, a imi zo stao wykorzystane. Doda te warto, e sowo konfucjanizm nie istnieje w jzyku chiskim jest ono wynalazkiem europejskim. Po chisku jest to po prostu szkoa u, sowo, ktre oznaczao od dawna uczony". Gdy w okresie pniejszym konfucjanici przywaszczyli sobie monopol na interpretacj i nauczanie klasycznych ksig, uznani zostali za uczo nych" par excellence. Std i nazwa. Konfucjusz, tak jak i Sokrates to wielokrotnie czynione porwna nie jest trafne nie pozostawi po sobie adnych dzie. Opierajc si na autorytecie Mencjusza, przypisuje si tradycyjnie Konfucjuszowi redakcj synnej kroniki Cz'un Cz'iu {Wiosny i Jesienie). S to niezmiernie lako niczne i szczerze mwic raczej nudnawe roczniki pastwa Lu z lat 722481. Twierdzi si, e przy ich redagowaniu Konfucjusz dobiera odpowiednich sw i w ten subtelny sposb wyraa swoj aprobat lub potpienie dla zachowania si i czynw wadcw i innych osobistoci. Mia przy tym stosowa teori tzw. rektyfikacji nazw (tzn. sowa naleao

prostowa, gdy rzekomo utraciy one swj pierwotny i prawdziwy sens), i tym dawa wyraz oburzeniu wobec powszechnego upadku moralnoci swoich czasw. Niektrzy autorzy twierdz, i dla udowodnienia swojego punktu widzenia Konfucjusz nie cofa si przed odpowiednim naginaniem faktw historycznych. Jeli to prawda, by on w tym zakresie by moe pierwszy, lecz bynajmniej nie ostatni w dziejach chiskiej historiografii. Tradycyj nie przypisuje si Konfucjuszowi wybr materiaw historycznych wcho dzcych w skad Ksigi dokumentw oraz utworw poetyckich zawartych w Ksidze pieni. Jest to raczej wtpliwe, chocia mona sdzi, i posu giwa si tymi dwiema ksigami jako podstaw swojego nauczania. Jedyne istniejce rdo przedstawiajce pogldy Konfucjusza, ktre mona uzna za autentyczne, to synne Lun J {Dialogi). Dzieo to (20 roz dziaw, 497 wersetw) jest zbiorem jego powiedze oraz anegdot odno szcych si do niego; skompilowane zostao przez jego uczniw, a waci wie cilej przez ich uczniw. Stanowi ono najstarsz pozycj szkoy konfucjaskiej i posiada fundamentalne znaczenie. Po mierci Konfucjusza uczniowie, w tym rwnie czonkowie rodziny, kontynuowali szerzenie jego pogldw, lecz dopiero w Mencjuszu znalaz y one naprawd utalentowanego propagatora. Mencjusz (Meng K'o, 3717289?) urodzi si w pastewku Tsou, na poudnie od pastwa Lu, do niedaleko od miejsca urodzin Konfucjusza. Jego droga yciowa, zwaszcza jeli idzie o pochodzenie i mode lata, a take karier, bya bardzo zbliona do losw Konfucjusza. Wielk rol w edukacji Mencjusza przy pisuje si jego synnej matce. W okresie stu lat midzy mierci Konfucjusza a narodzinami Mencjusza Chiny pogryy si jeszcze bardziej w kryzysie spoeczno-politycznym. Znalazo to niewtpliwie odzwierciedlenie w spo sobie przedstawiania przez Mencjusza przyjtych przez niego pogldw konfucjaskich. Wiele lat podrowa od pastwa do pastwa dla znale zienia odpowiedniego stanowiska na dworze ksicym oraz poszukujc wadcy, ktry zechciaby zastosowa si do jego rad i utworzy rzd doskonay, by w ten sposb dopomc w uratowaniu kraju od nadciga jcej katastrofy. Nie mia jednak adnych osigni w tym zakresie i osta tnie lata ycia spdzi z dala od dworw, piszc i wychowujc licznych uczniw. Do swoich pogldw na spoeczestwo Mencjusz wprowadzi pewne nowe elementy polityczne, ktre mona by uzna za nieco mniej zachowa wcze od idei Konfucjusza. Chocia nie rni si wcale od swojego poprze dnika w idealistycznej koncepcji dotyczcej roli Nieba w sprawach ludzkich, to jednak o wiele mocniej sformuowa pogld vox populi, vox dei"

i szerzej rozwin ide Mandatu Nieba". Pojcie to przewijao si te przez cao politycznego mylenia chiskiego a do XX w.; do dzi na wet termin rewolucja" oddany jest przez sowa ko ming (zmiana man datu). Wedug Mencjusza niegodziwy wadca mg i powinien by usunity, gdy przez swoje zbrodnicze poczynania straci Mandat Nieba". Ale miao to by dokonane przez jego ministrw lub rodzin, a nie przez lud, do ktrego stosunek Mencjusza by nie mniej paternalistyczny ni Kon fucjusza. Klasowa istota konfucjanizmu ujawnia si jeszcze bardziej w niektrych pogldach Mencjusza, zwaszcza w jego stwierdzeniu, i spoeczestwo skada si zasadniczo tylko z dwch warstw pracujcych fizycznie i umysowo. Przeznaczeniem za pierwszej warstwy jest utrzymy wa drug i by przez ni rzdzon. Bardzo czsto natomiast Mencjusz wysuwa kwesti koniecznoci zabezpieczenia dobrobytu ludu, podkrelajc nawet aspekty ekonomiczne tego problemu i stwierdzajc wyranie, i w tym wanie tkwi sedno dobrych rzdw. Najistotniejszym jednak wkadem Mencjusza bya jego teza o wro dzonej dobroci natury ludzkiej; gosi t myl, by podkrela konieczno edukacji, majcej zapobiec utracie dobrych cech, z ktrymi czowiek przy chodzi na wiat. Mencjusz kad rwnie nacisk na wszystkie cnoty pro pagowane przez Konfucjusza, lecz ze szczegln emfaz wychwala w sto sunkach ludzkich oddanie synowskie. Konfucjusza wynosi pod niebiosa, a jako Platon lub jeli kto woli wity Pawe konfucjanizmu toczy zaart polemik z wrogami pogldw konfucjaskich, kierujc swoje ataki w pierwszym rzdzie przeciwko ideom Mo Ti i Jang Czu. Potpia gwny pierwiastek doktryny Mo Ti jego teori o powszechnej mi oci", jako w istocie rzeczy negacj wszelkiej mioci. Rwnoczenie krytykowa pogldy Jang Czu prawdopodobnie niesprawiedliwie twierdzc, i s one cakowicie egoistyczne i tym samym stanowi rwnie zaprzeczenie mioci w stosunkach midzyludzkich. Polemika ta przyczy nia si niewtpliwie walnie do zwycistwa idei konfucjaskich. Mencjusz mia znakomity styl; jego wywody byy bardzo przekonujce, zwaszcza w porwnaniu z Mo Ti. Utwory Mencjusza zostay rwnie zebrane i reda gowane przez jego uczniw, a pniej, kiedy kredo konfucjaskie przy jo swj ostateczny ksztat, ksiga noszca jego imi staa si podstawow czci kanonu konfucjaskiego, jedn z Czteroksigu zbioru zasadni czych klasycznych pozycji konfucjaskich obok Lun J, Ta Sue (Wielka Nauka) i Czung Jung (Doktryna rodka). Dwie ostatnie s czciami Li Czi (Ksiga rytuaw lub obyczajw). W III w. p.n.e. najwybitniejszym filozofem, ktrego zwykle przed stawia si jako kontynuatora konfucjanizmu, by Sun Cz'ing (ok. 298238?;

naley zaznaczy, e wszystkie daty dotyczce Konfucjusza, Mencjusza i Sun Cz'inga, chocia przyjmowane przez tradycj chisk, nie s bynaj mniej dokadnie ustalone i trzeba bra pod uwag odchylenia co naj mniej dziesicioletnie). Nie jest jednak rzecz atw uwaa go za myli ciela pozostajcego cakowicie w konfucjaskiej tradycji, poniewa po gldy jego zawieraj wiele elementw, ktre wydaj si wywodzi albo z taoizmu, albo jeszcze czciej z idei legistw. Za ycia Sn Cz'inga i do poowy okresu dynastii Han wpyw jego jako autora i nauczyciela by bardzo znaczny. Przejawiao si to m. in. w poczynaniach jego uczniw i bojowych legistw, Han Fei oraz Li Sy. Niektrzy uczeni twierdz, e idee Sn Cz'inga zawieraj pewne pierwiastki materialistyczne; koncepcja ta wywodzi si, by moe, z tego, e w jego pogldach Niebo nie odgrywa ju adnej roli w sprawach ludzkich, ale uwaane jest za zjawisko naturalne. Mona by wic ewentualnie uzna Sn Cz'inga za jednego z najwczeniej szych agnostykw, jeli nie ateistw, w dziejach filozofii chiskiej. Rni si on kracowo od Mencjusza w swoich pogldach dotyczcych spoe czestwa i czowieka oraz charakteru natury ludzkiej, twierdzc, e jest ona od pocztku ycia za. Jego zdaniem, ta pierwotnie za natura moe jednak i powinna by przeksztacona za pomoc edukacji. Niewtpliwie wanie ten pogld Sn Cz'inga na charakter ludzki spowodowa, e jego uczniowie propagowali idee legistw o koniecznoci rzdw silnej rki i niezbdnoci srogich kar. Dzieo zawierajce jego idee, Sn Tzu (32 roz dziay), nie jest zbiorem powiedze, jak Lun J, lecz cyklem dobrze na pisanych i jasno uargumentowanych esejw. Jednym z najbardziej interesujcych filozofw chiskich okresu Wo jujcych Pastw" by Jang Czu; przeciwko niemu skierowana bya polemika Mencjusza. Niestety, jego dziea, z wyjtkiem jednego wtpliwego frag mentu ze synnej ksiki taoistycznej Lie Tzu, zostay zagubione. Pogldy Jang Czu s znane przede wszystkim z atakw na niego ze strony innych mylicieli, zwaszcza Mencjusza. Jego filozofia miaa by pesymistyczna i fatalistyczna, stanowczo przeciwstawiaa si ideaom konfucjanistw; kpi z bohaterw staroytnych, ktrych oni wychwalali, oraz nie tyle zajmowa si losem spoeczestwa, ile jednostki. Jang Czu i jego szko przedstawia si jako zwolennikw hedonistycznego samolubstwa, poczo nego z cyniczn rozpacz. Mogo to by, w istocie rzeczy, odbiciem po gbiajcego si coraz bardziej kryzysu okresu Wojujcych Pastw". W jego pogldach nie ma ladw mistycyzmu, ale niektrzy autorzy uwaaj go za prekursora taoizmu. Moliwe, e pogldy te nie byy bynajmniej tak skrajne, jak je przedstawiali w sparodiowanej formie wro gowie.

Taoizm jest jedyn szko epoki Wschodnich Czou, ktra wraz z kon fucjanizmem przeya olbrzymi katastrof panowania Cz'inw. Jej wpyw chocia czasami w cakowicie znieksztaconej formie sta nowi przez wiele wiekw istotny element w yciu chiskim. Najwczeniej szym dzieem szkoy taoistycznej jest Tao Te Czing {Droga i jej potga), ktre przypisuje si Lao Tzu. Jest bardzo problematyczne, czy czowiek taki kiedykolwiek istnia imi to znaczy po prostu Stary Mistrz". Wersja tradycyjna gosi, e mia on by nieco starszy od Konfucjusza; nowoczesna za, e y, jeli w ogle istnia, w IV w. p.n.e., z ktrego te wieku zdaniem wikszoci autorytetw naukowych ksiga ta pocho dzi. Biografia za zawarta w historii Sy-ma Cz'iena jest relacj pogma twan i sprzeczn, ktr Waley trafnie nazwa przyznaniem si, e nie istniay w ogle materiay do napisania takiej biografii". Wiele legend stworzono wok postaci Lao Tzu w pniejszej literaturze taoistycznej (w tym o jego sawnej podry na Zachd), ktrych gwnym motywem byo podniesienie prestiu wiary taoistycznej. Samo dzieo bardzo krtkie, zawierajce tylko nieco ponad 5000 znakw stanowi prawdopodobnie obok Lun J najsawniejsz pozycj klasycznej literatury chiskiej. Pisane jest jzykiem niejasnym i trudnym, co spowodowao powstanie wielu przekadw rnicych si radykalnie, chocia wszystkie s filologicznie na og bez zarzutu. Moliwe, e nie precyzyjno jzyka bya celowa lub te e odzwierciedla etap ewolucji, w ktrym klarowne wyraenie myli filozoficznych byo jeszcze prawie nieosigalne. Taoizm Tao Te Czing mona uwaa przede wszystkim za filozofi sprze ciwu wobec niesprawiedliwoci oraz rozkadu i korupcji wspczesnego spo eczestwa, ktra jednak rozwizanie problemu widzi w istocie w wyco faniu si ze spoeczestwa dla kontemplacji Przyrody. Celem ycia powinno by osignicie zgodnoci z Tao, lecz w tym wypadku Tao to nie droga spoeczestwa, jak w nauce konfucjaskiej, lecz co bardziej prawdopo dobne Pierwsza Zasada Wszechwiata lub, jak uwaa Needham, ad Przyrody. Podstawow wykadni w nauce Lao Tzu dotyczc wskazwek ycio wych stanowi zasada wu wei, ktr mona przetumaczy jako bezczyn no", osignicie bierne" lub najprawdopodobniej dziaanie zgodne z natur". Powrt do stanu pierwotnego jest poczony z absolutnym sprzeciwem wobec wszelkiego rzdu (tj. wobec wczesnego spoeczestwa feudalnego); towarzyszy temu wniosek, e im mniej aktywny rzd, tym wiksza szansa dla szczcia ludzkiego. W tych ideach Lao Tzu nawizuje do jeszcze bardziej zamierzchej przeszoci ni Konfucjusz:

Dzwon z brzu okres Wojujcych Pastw"

jego ideaem jest nie Zoty Wiek Krlw-Mdrcw, lecz prymitywna wsplnota chopska, ktra istniaa jeszcze wczeniej. Wizja idealnego rzdu, ktr nakrela jak wszyscy filozofowie epoki Czou, i koncepcja roli Mdrca w stworzeniu idealnego spoeczestwa przedstawia si nast pujco: Majc do dyspozycji may kraj, z niewielk liczb mieszkacw, mgby (Mdrzec) tak uczyni, e chocia istniayby przyrzdy zmniej szajce wysiek dziesicio- lub stokrotnie, ludzie by ich nie uywali. Mgby tak uczyni, e ludzie gotowi byliby niejednokrotnie powici swoje ycie w obronie swoich domostw zamiast je opuszcza. Mogyby take istnie odzie i powozy, lecz nikt by nie wsiad w nie; mogaby istnie take bro, lecz nikt by ni nie wiczy. Mgby tak uczyni, e ludzie nie mieliby adnego pisma poza wzekami na sznurkach, a zadowoleni byliby z jedzenia swojego, odziey swojej, domw swoich, a praca wienia-

cza sprawiaaby im przyjemno. Ssiednia miejscowo mogaby by tak bliska, e sycha byoby, jak koguty piej i psy szczekaj, ale ludzie starzeliby si i umierali bez odwiedzenia jej". Idee taoistyczne rozwin nastpnie Czuang Czou (3697286?). Wia domo o nim bardzo mao, ale wydaje si pewne, e by postaci history czn. Przypisywane mu dzieo Czuang Tzu to najprawdopodobniej jego wasna praca, z uzupenieniami dokonanymi przez jego szko oraz, tak jak w wypadku wielu dzie klasycznych, z pniejszymi interpolacjami. Utwr napisany jest po mistrzowsku, dowcipny i mdry, zawierajcy malownicze i niezmiernie efektowne przypowieci i alegorie. W Czuang Tzu zasadnicze ujcie problematyki ycia nie odbiega na og od Tao Te Czing, lecz jeszcze mniej uwagi powica si zagadnieniom waciwego zorganizowania spoeczestwa i jego rzdw. Niektrzy uczeni uwaaj, i dzieo to jest w pierwszym rzdzie apelem o wolno jednostki i wykazuje przy tym tendencj egoistyczn, ktra mogaby si wywodzi z pogldw Jang Czu. Wielokrotnie w dziele tym Czuang Czou podkrela wzgldno wszelkich zjawisk,zarwno spoecznych, jak i naturalnych; wystpuje te u niego wicej pierwiastkw mistycznych i fantastycznych ni u Lao Tzu. Jednak problem waciwej interpretacji tego dziea jest wysoce kontrowersyjny i niektrzy autorzy uwaaj, e element misty czny bywa przesadnie wyakcentowany w wikszoci tumacze na jzyki europejskie. Mistycyzm taoizmu nie stanowi jednak przeszkody w odegraniu przeze poytecznej roli w rozwoju nauki, gdy wiedza, ktr atakuje si w Czuang Tzu, to wiedza konfucjanistw, dotyczca tylko spoeczestwa, a nie przyrody. Taoistyczna kontemplacja przyrody nie bya wycznie bierna; zainteresowanie przyrod prowadzio do eksperymentw i w ten sposb uczynio z taoistw np. twrcw alchemii. Oglnie rzecz biorc, znacznie przyczynili si oni do rozwoju wczesnej nauki chiskiej. Rwno czenie, na pewnym etapie, taoizm poczy si z ludowymi kultami magi cznymi oraz z poszukiwaniem niemiertelnoci, co wanie byo powizane z eksperymentami alchemicznymi. Jest prawie pewne, i to poczenie przyczynio si ostatecznie do przeksztacenia taoizmu z filozofii w kult religijny, przytoczony zabobonami i stanowicy tym samym przedmiot pogardy dla uczonych chiskich. Ewolucja ta bya czciowo reakcj prze ciw konfucjanizmowi, czciowo odbiciem uczu ludu. To ostatnie zja wisko tumaczy te rol, ktr pniejszy taoizm odegra w wielu powsta niach chopskich na przestrzeni dziejw chiskich, poniewa sta si on o wiele bardziej religi plebejsk ni kredo dla klas panujcych. Jednake filozoficzny taoizm, bdc szko bardziej spoist i wszech-

obejmujc ni jakakolwiek inna z epoki Wschodnich Czou, nadal po ciga elit intelektualn. Odsunicie si od aktywnego ycia dla kontem placji przyrody, pniej tak czsto praktykowane przez wielu chiskich uczonych-dygnitarzy, nie zakadao bynajmniej koniecznoci pracy fizy cznej, gdy pustelnik-filozof najczciej mia nadal sucych, a majtek wiejski mg by miejscem schronienia i ciszy; nie bya to filozofia dla prostych ludzi", szczeglnie chopw, borykajcych si z sam egzy stencj. Tumaczy to choby czciowo fakt, e czonkowie klasy rzdzcej mogli przez wiele wiekw by zarwno konfucjanistami, jak i taoistami. Byli konfucjanistami, gdy sprawowali urzd, a taoistami, gdy z woli wa snej lub cudzej pozostawali w stanie spoczynku. Negowanie uczestniczenia w yciu spoecznym feudalnego byo naj bardziej istotn cech taoizmu, gdy oznaczao w rzeczywistoci odrzu cenie feudalizmu, nic wic dziwnego, i filozofia ta nie moga zosta przy jta za oficjaln ideologi klasy panujcej, jak to ostatecznie stao si z konfucjanizmem. Jedna za z niezaprzeczalnie najwikszych zasug taoizmu, powizana i wynikajca ze stosunku do przyrody, to istotne natchnienie i przemony wpyw, ktry filozofia ta wywara na rozwj kultury chiskiej, jej poezj, a w szczeglnoci malarstwo. W tej wanie dziedzinie idee taoistyczne znalazy chyba swoje najdoskonalsze i prze pikne wcielenie. Najpowaniejszym jednak rywalem konfucjanizmu w V i IV w. p.n.e. by mohizm szkoa Mo Ti. ycie Mo Ti (4707390?) uwaa mona pod wieloma wzgldami za podobne do ycia Konfucjusza; by on rwnie wdrujcym uczonym i zaoycielem szkoy. Filozofia jego take koncen trowaa si gwnie na problematyce osignicia spoeczestwa idealnego. Pogldy Mo Ti zawarte s w dziele Mo Tzu, skadajcym si z 53 rozdzia w, napisanym do prostym, prozaicznym stylem. Jego punkt widzenia, ktry niektrzy autorzy uwaaj za materialistyczny, stanowi w istocie utylitarn ocen wszelkich zjawisk spoecznych. Cel i wizja Mo Ti to wzbo gacenie kraju, wzost liczby ludnoci, zachowanie adu oraz zabezpiecze nie dobrobytu ludu. Z tego wanie stanowiska sprzeciwia si on tak ulubionym przez konfucjanistw rozrzutnym ceremoniom, jako marno trawnym. W utylitaryzmie tkwi te rdo jego opozycji wobec wojen agresywnych, toczonych przez ksit feudalnych, ktre pitnuje jako niebraterskie, mordercze i znw ... marnotrawne; potpia je wic i ze wzgldw utylitarnych, i moralnych. Opozycja Mo Ti wobec wojen nie bya jednak doktryn czystego pacyfizmu, by on bowiem rwnoczenie zwolennikiem wojny obronnej, ktra miaaby uniemoliwi prowadzenie wojen agresywnych. Jego stronnicy synli z umiejtnoci w sztuce obrony,

szczeglnie w budowie fortyfikacji, i ofiarowywali swoje usugi wszystkim pastwom i wadcom, ktrym mogyby one by potrzebne. Zasadnicz doktryn filozofii Mo Ti bya powszechna mio", ktra jeli objaby w rwnym stopniu wszystkie ludy i pastwa, eliminowaaby tym samym podstawowe rda konfliktw spoecznych i wojen. Mo Ti przeciwstawia swoj koncepcj powszechnej mioci" cnotom moralnym wysuwanym przez konfucjanistw i akcentowanemu przez nich znaczeniu stosunkw rodzinnych. Chocia Mo Ti rwnie nawizywa w pewnym stopniu do staroytnoci, cofajc si nawet do jeszcze bardziej zamierzchych czasw, bo do Sia co dawao mu cakowit swobod interpretowania mdrcw antycznych usiowa on podbudowa swoje pogldy apelujc przede wszystkim do rozumu ludzkiego. W tym te celu wgbi si w zagad nienia logiki i dialektyki, a wpyw jego szkoy na rozwj tych dziedzin by kapitalny. Zamierzenie Mo Ti, dcego do nadania swemu kredo racjonalnej i konsekwentnej bazy, uwieczone zostao powodzeniem. Dzieo Mo Ti kontynuowali pniejsi mohici, ktrych pogldy rwnie s istotne dla badania dziejw ewolucji wczesnej nauki. Mo Ti posugiwa si sankcjami religijnymi dla podbudowania swojej doktryny. Niektrzy autorzy widz pewne podobiestwo midzy jego po gldami i wczesnym chrzecijastwem, lecz w jego koncepcji Boga i Nieba brak czynnika niemiertelnoci. Uj to Fitzgerald w sowach: Nie obie cywa on Nieba ani nie grozi Piekem". Uczniowie i zwolennicy Mo Ti tworzyli wysoko zorganizowan i cile zdyscyplinowan spoeczno, w ktrej obowizywao bezwzgldne po suszestwo wobec wodza sekty. Mohizm utrzymywa si przez dugi czas, a w kocu zagin w zawierusze panowania Cz'in. Przyczyny cako witego jego zaniku nie s jasne, by moe utopijno" tkwica w pogl dach tej szkoy czynia, e bya ona mniej przydatna i nie odpowiadaa potrzebom monarchii feudalnej ni o wiele bardziej gitka nauka konfucjaska. Gdy kataklizm Cz'in min, nie byo miejsca w spoeczestwie Han dla tego wiatopogldu, szczeglnie z jego stosunkiem do wojny i ideami skromnoci, dla jego gboko humanitarnego podejcia do ycia. Epoka Wojujcych Pastw" bya wiadkiem rozkwitu szk filozofi cznych. Oprcz taoizmu i mohizmu najwaniejsza z nich to niewtpliwie Fa Czia szkoa legistw. Bya ona bez wtpienia najbardziej upolity czniona, i to do tego stopnia, e mona powtpiewa, czy zasuguje ona w ogle na miano szkoy filozoficznej. Aczkolwiek legici, jak wykazuj ich pogldy, znajdowali si z pewnoci pod wpywem wszystkich trzech gwnych szk konfucjanizmu, taoizmu i mohizmu, byli oni gwnie eksponentami Realpolitik" i zdecydowanymi przeciwnikami wszelkich

innych kierunkw myli filozoficznej i spoecznej. Odznaczali si wyran awersj wobec prawie wszystkich przejaww kultury; historia, filozofia, sztuka, jak i moralno oraz etyka byy ich zdaniem cakowicie zbdne, szkodliwe i wywrotowe. W ich wizji idealnie zorganizowanego spoczestwa lud, oczywicie pozbawiony wszelkiej edukacji, nie zajmowaby si myleniem lub rozwaaniem problemw, lecz okazywaby lepe posu szestwo potnemu wadcy (legici nie mieliby najmniejszej trudnoci w penym zrozumieniu hasa Mussoliniego Credere Obbedire!"). Uwaali oni, e czowiek jest niepoprawnie zy i samolubny i e spoecze stwo moe by rzdzone wycznie za pomoc srogich i szczegowych praw, za ktrymi stayby okrutne i surowe kary. Celem zasadniczym legistw byo stworzenie jak najsilniejszego pastwa militarnego i dlatego te do dwch tylko spraw przywizywali wag do utrzymywania silnej armii i do rozwoju rolnictwa, co cile zreszt zwizane byo z pierwszym problemem. Klas rzdzc miaa by i faktycznie w pastwie Cz'in tak bya biurokracja wojskowa wielkich obszarnikw na miejsce starej dziedzicznej arystokracji rodowej. Legici stworzyli wic zarwno podstawy teoretyczne, jak i konkretne rozwizania dla powstania bez wzgldnego i drapienego absolutyzmu monarchii Cz'in. Szang Jang, jak widzielimy, wcieli powysze idee w ycie, a pogldy jego zawarte s w dziele Szang Czn Szu (Ksiga Pana na Szangu). W istocie rzeczy nie by on autorem tego utworu, ktry pochodzi z III w. p.n.e., lecz myli jego s wiernie w nim oddane. Najbardziej autentyczn i pen wykadni idei legistw, syntez ich pogldw, jest dzieo Han Fei Tzu (we wszystkich tych tytuach sowo Tzu oznacza po prostu Mistrz", tak wic Han Fei Tzu Ksiga Mistrza Han Fei itp.). Wyszo ono w prze waajcym stopniu spod pira Han Fei, ucznia Sn Cz'inga. Han Fei jednak czerpa swoje idee nie tylko od swojego mistrza, lecz rwnie z taoizmu. Ideay antycznoci odrzuca z pogardliwym sceptycyzmem. Jego podejcie do zagadnie spoecznych jest w istocie prototypem machiawelskiego; uwypukla on znaczenie prawa i potgi panujcego, jak rwnie konieczno ustanowienia waciwego systemu kar i nagrd, pojtego gwnie jako system marchwi i bicza". Innym prominentnym legist, znanym nie tyle ze swoich koncepcji, ile ze sposobu wprowadzania w ycie Idei legistycznych, by Li Sy (280?208), gwny minister pierwszego cesarza Cz'in, rwnie ucze Sn Cz'inga. Z elazn logik usiowa on, kierujc si antypati legistw do innych szk filozoficznych, wykorzeni je cakowicie za pomoc sawetnego palenia ksig". Legizm, ktry triumfowa podczas panowania Cz'in, podzieli los tej

dynastii i po jej upadku, zhabiony ekscesami tego terrorystycznego reymu, zanik jako zorganizowana szkoa. Wiele idei legistw przetrwao jednak przez cay okres feudalizmu chiskiego, wydaje si te bardzo prawdopodobne, e szereg poj legistycznych, dotyczcych stosunku do ludu i obchodzenia si z nim, przetrwao wiele wiekw, aczkolwiek byy one pniej ukryte pod fasad konfucjaskiej moralnoci i dobrodziejstwa. W tej samej epoce istniaa take wana szkoa znana pod nazw Ming Czia (Szkoa Nazw), ktr w literaturze europejskiej okrela si mianem

Urna z brzu inkrustowanego zotem okres Wojujcych Pastw"

logikw lub dialektykw. Niestety, z wyjtkiem niektrych fragmentw, przewanie zawartych w Czuang Tzu, zaginy prawie wszystkie utwory tej szkoy. Najwybitniejszymi jej przedstawicielami byli Huei Szy (ok. 365310), znany ze swoich dziesiciu paradoksw", oraz Kung-sun Lung (ok. 320250). Obydwaj oni, chocia rnili si diametralnie w swoim podejciu, usiowali posun naprzd rozwj logiki i mylenia dialekty cznego oraz doprowadzi do rozrnienia poj powszechnych i kon kretnych, przede wszystkim wanie za pomoc twierdze paradoksalnych. Rwnie w tej samej erze ksztatoway si pierwsze pogldy wczesnomaterialistyczne, chocia ich rda niewtpliwie sigay czasw o wiele dawniejszych. Zrodziy si wwczas dwie zasadnicze koncepcje: pierwsza to dualistyczna teoria o zasadach, negatywnej (ciemna, saba, eska, itp.) i pozytywnej (jasna, mocna, mska itp.), stanowicych pierwotne rdo wszelkich zjawisk przyrody, tj. teoria Jin i Jang, ktra pniej staa si

czci skadow konfucjaskiego wiatopogldu. Druga za to teoria Piciu Pierwiastkw (Drzewo, Metal, Ogie, Woda i Ziemia), ktra miaa by kluczem do wyjanienia wszelkich zjawisk przyrody, a zarazem, jako cile zwizana ze sprawami ludzkimi, miaa w tych ostatnich odgrywa rzekomo determinujc rol. Tsou Jen (albo ok. 350270 albo 305 240) przypisuje si poczenie obydwu powyszych teorii w jeden spoisty system, nazywany przez niektrych autorw Szko Przyrodnicz. Needham za uwaa go za prawdziwego zaoyciela chiskiej myli naukowej w ogle.
LITERATURA

Epoka Czou, ktra bya wiadkiem cigego rozwoju pisma oraz ksztatowania si zasadniczych rodzajw literackich, miaa fundamentalne znaczenie dla przyszoci. Dotyczyo to zarwno poezji, jak i prozy. Badaczom przedmiotu udao si okreli definitywnie zmiany stylu w po szczeglnych okresach i mona stwierdzi, e pod koniec tej ery jzyk literacki przybra ju swoj ostatecznie wykrystalizowan posta. Poezja odgrywaa istotn rol w chiskim yciu kulturalnym prawie od samego pocztku. Najbardziej znanym i wanym utworem, wiele razy tumaczonym na rne jzyki europejskie, jest Szy Czing (Ksiga pieni), jedna z piciu klasycznych ksig konfucjaskiego kanonu. Jest to, w isto cie rzeczy, pierwsza antologia poezji chiskiej (305 poematw), a utwory w niej zawarte datuje si na XVII w. p.n.e. Wiersze znacznie si rni: obok prostych pieni miosnych i motyww ludowych znajduj si tam hymny sakralne i peany prawie polityczne. Wikszo z nich bya przy stosowana do piewu, lecz muzyka, ktra im towarzyszya, zagina ju za dynastii Han. Wedug Sy-ma Cz'iena antologi mia rzekomo uoy sam Konfucjusz, wybierajc wiersze zebrane w Szy Czing z liczby przeszo trzech tysicy znanych mu utworw. Twierdzi si rwnie, e pewni wadcy zebrali niektre z tych wierszy, aby pozna uczucia ludu w nich odzwier ciedlone. Bez wzgldu na to, jakie byo prawdziwe pochodzenie zbioru, wiersze istotnie daj wymienity obraz warunkw spoecznych owych czasw, a szczeglnie realistycznie przedstawiaj ycie chopw chiskich. Midzy ukazaniem si Szy Czing a nastpnym zbiorem wierszy na stpia duga przerwa. Utworem tym byy Cz'u Tz'u (Elegie Cz'u), ktre wedug niektrych badaczy pochodziy wszystkie spod pira Cz'u Juana, najsawniejszego i pierwszego nieanonimowego poety Chin staroytnych. O ile kwestia autorstwa Elegii pozostaje przedmiotem debaty, jest rzecz prawie niewtpliw, i Li Sao (Lament) to istotnie jego dzieo. Cz'u Juan (3437280?) mia by utalentowanym artystokrat-dworzaninem, zmu-

szonym do opuszczenia siedziby swojego wadcy na skutek intryg rywali. Tradycja gosi, e z rozpaczy nad sob oraz nad losem swojego pastwa Cz'u, ktre byo przedmiotem cigych atakw ze strony Cz'in, popeni samobjstwo. Li Sao, poemat majcy 374 wiersze, doskonale skonstruo wany, znany jest ze swojej wspaniaej i bogatej obrazowoci. Stanowi on niewtpliwie utwr autobiograficzny, chocia nie atwo wyuska fakty z ich legendarnej oprawy. Dziea prozy epoki Czou s raczej trudne do sklasyfikowania; wi kszo z nich mona by uzna za historyczne i zawierajce rwnie wiele myli filozoficznych. Wszystkie wykazuj wpyw szk filozoficznych owych czasw, a w szczeglnoci konfucjanizmu. Jest to te m. in. rezultat pro cesu redagowania, ktremu dziea te ulegay w okresie pniejszym, kiedy konfucjanizm by ju ideologi panujc. Niestety, adne z nich nie do trwao do czasw obecnych w formie cakowicie oryginalnej, a zaga dnienie ich autentycznoci spowodowao powstanie olbrzymiej literatury egzegetycznej, przewanie chiskiej, ale rwnie europejskiej. Najwaniejszym dzieem wczesnego okresu Czou jest Szu Czing (Ksiga historii lub Ksiga dokumentw), ktra stanowi zbir bardzo rnorodnych r de historycznych, jak przemwienia, proklamacje i deklaracje wadcw. Szu Czing jest przedmiotem szczeglnych kontrowersji co do jej autentycznoci. Pokana cz dziea, przez wiele wiekw przyjmowana za autentyczn, okazaa si z biegiem czasu falsyfikatem pochodzcym z okresu o wiele pniejszego. Dzieo pisane jest jzykiem nieatwym, a lapidarna zwizo utrudnia w duym stopniu adekwatne tumaczenie na jzyki europejskie. Utwr ten stanowi rwnie jedno z dzie Picioksigu konfucjaskiego, a wpyw jego na ewolucj myli chiskiej jest przeogromny. Oprcz Szy Czing i Szu Czing do wspomnianego Picioksigu konfu cjaskiego wchodz rwnie I Czing (Ksiga zmian), wica si z syste mem wrenia polegajcym na uyciu 8 trigramw i 64 heksagramw; Li Czi (Ksiga rytuaw), datujca si prawdopodobnie z II w. p.n.e. i omawiajca przewanie zagadnienia obrzdkw i ceremonii, tj. t ety kiet, ktra pod wpywem konfucjanizmu miaa odegra tak wan rol w yciu chiskim podczas wielu wiekw feudalizmu, oraz Cz un Cz'iu (Wiosny i Jesienie) ju poprzednio omawiane. Powysze dziea zostay te opatrzone w pniejszym, okresie bardzo licznymi, obfitymi komen tarzami; niektre z nich stanowi cz skadow kanonu konfucjaskiego. Dzieo Tso Czuan (Komentarze Mistrza Tso) jest szczeglnie cile zwizane z Cz'un Cz'iu. Tradycyjnie uwaa si utwr ten za komentarz do tego dziea, lecz w rzeczywistoci powsta on zupenie niezalenie. Rwnie tradycja chiska przypisuje autorstwo tego dziea niejakie,

mu Tso Cz'iu-ming, ktry mia by rzekomo uczniem Konfucjusza. W rzeczywistoci praca pochodzi z pniejszego okresu, by moe z koca IV lub pocztku III w. Obejmuje ona okres chronologiczny nieco duszy ni Cz'un Cz'iu lata 722468. Tso Czuan stanowi, w istocie rzeczy, gwne rdo historyczne do tego wanie okresu, a zarazem jest najwa niejszym tekstem historycznym caej epoki Czou. Opiera si gwnie na zagubionych pniej kronikach pastw Cz'in i Cz'u, lecz zawiera rwnie inne, o wiele mniej wiarygodne materiay, najprawdopodobniej zaczer pnite z powieci historycznych, ktre istniay ju w okresie kompilacji samego Tso Czuan. Utwr pisany jest ywym stylem, dostarcza mnstwa ciekawych szczegw, zwaszcza w porwnaniu z suchym Cz'un Cz'iu. Chocia czasami zajmuje si moralizatorstwem w stylu konfucjaskim, daje fascynujcy obraz epoki, aczkolwiek ograniczony si rzeczy wycznie do ycia arystokracji panujcej. Wykazuje te wielki wpyw Ksigi pieni i Ksigi dokumentw, wielokrotnie przytaczanych przez postacie w nim wystpujce. Innym dzieem, ktre dotyczy tego samego okresu i zawiera materia podobny do Tso Czuan, jest Kuo Ju (Rozmowy o pastwach). Jest to kom pilacja wybranych anegdot i przemwie, czsto podawanych w formie skrconej. Utwr ten jest zwykle traktowany jako o wiele mniej wiary godny ni Tso Czuan, m. in. dlatego, e zawiera prawdopodobnie jeszcze wicej materiaw pochodzcych z powieci historycznych. Jest to praca rwnie bardziej stylizowana i w sposb oczywisty dydaktyczna, lecz mimo to ma wiele znakomitych ustpw. Czan Kuo Ts'e (Intrygi wojujcych pastw) pochodzi oczywicie z okresu, ktremu nadao ono nazw. Jest to w jeszcze mniejszym stopniu dzieo historyczne ni Kuo J i jako rdo ma warto wtpliw. Stanowi raczej zbir zabawnych, a zarazem zjadliwych anegdot; lecz opowiadania o chytrych, czsto bezwstydnie cynicznych knowaniach i spi skach oddaj wiernie obraz tego okrutnego okresu. Wspomnie naley rwnie o Ksigach bambusowych, bdcych roczni kami pastwa Wei. Interesujce s przygody samego dziea; zakopane w 295 r. p.n.e. w grobowcu ksicia Wei, znalezione zostao przez zodziei w latach 279281 n.e. Rabunek grobowca spowodowa jednak, e cz ksigi uyto jako pochodni, a reszt porozrzucano. W grobowcu znale ziono rwnie wiele innych dzie. Pniej pierwotny tekst Ksig bambuso wych zosta zagubiony, a obecna wersja jest zrekonstruowana na pod stawie cytat i stanowi przedmiot wielu kontrowersji. Lapidarno dziea, zblionego w stylu do Wiosen i Jesieni, ogranicza take do pewnego stopnia jego przydatno jako rda historycznego.

IV. ZJEDNOCZENIE CHIN PRZEZ PASTWO CZ'iN. USTANOWIENIE SCENTRALIZOWA NEJ MONARCHII

DROGA CZTN DO IMPERIUM


W LATACH 250-221 wadcy Cz'in osignli pene urzeczywistnienie swoich wieloletnich de. Chwilowe zahamowanie agresji spowodowane byo mierci w krtkim okresie ko lejnych wadcw, lecz okres ten zakoczy si w chwili, gdy mody ksi Czeng wstpi na tron w 246 r. Wanie w tym okresie doszed do wielkiego znaczenia Lu Pu-wei, bogaty kupiec, stajc si gwnym ministrem Cz'in; by to pierwszy czo wiek z ludu, ktry osign takie stanowisko. Tradycja gosi, e Lu Pu-wei to w rzeczywistoci prawdziwy ojciec ksicia Czenga. Za rzdw Lii Pu-wei Cz'in nie wszczynao wojen przeciwko swoim ssiadom, lecz wpywy jego zakoczyy si w 237 r., kiedy to skazano go na wygnanie; dwa lata pniej zosta zmuszony do popenienia samobjstwa. Ojcostwo mu nie pomogo, a wrcz przeciwnie, doprowadzio do mierci, gdy rzekomy syn ratowa swj honor w swoisty sposb. Miejsce po Lii Pu-wei zaja grupa mini strw ze szkoy legi stw; najwaniejszy wrd nich by Li Sy, ucze Sn Cz'inga, czowiek pozbawiony wszelkich zasad i skrupuw, a przy tym niewtpliwie niezwykle zdolny, prawdziwy twrca polityki Cz'in. By on te pniej odpowiedzialny za mier swojego kolegi i nie mniej znanego ucznia Sn Cz'inga Han Fei. Pod egid ministrw legistw rozpoczto na nowo kampanie prze ciwko innym pastwom. Cz'inowie przygotowali si do dziaa wojennych niezmiernie starannie, a taktyka ich polegaa na nieustannym nacisku na wroga oraz na wykorzystywaniu w peni swojej przewagi militarnej, m. in. przez stosowanie jazdy konnej na mod koczownicz. Cakowita bez wzgldno, ktra bya ich cech charakterystyczn ju w cigu poprzed niego stulecia, nadal dominowaa; stosowali rwnie, i to na wielk skal, swoj ulubion polityk masowego terroru. Na wyniki niedugo trzeba byo czeka. W 249 r. zniszczono may, aosny skrawek pastewka Czou,

inne pastwa spotka podobny los: w 230 r. Han; w 228 r. Czao; w 225 r. - Wei; w 223 r. - Cz'u; w 222 r. - Jen; w 221 r. - Cz'i. Pastwo Cz'in stao si bezspornym panem caych Chin. Nie jest te rze cz przypadku, e nazwa kraju w wikszoci jzykw europejskich wy wodzi si wanie od tego pastwa. Zwycistwo pastwa Cz'in byo wynikiem nie tylko jego przewagi militarnej i politycznej, ale rwnie jak wspomniano nieudolnoci przeciwnikw, ktrzy nie byli w stanie zjednoczy swoich si dla wsplnej obrony przeciwko agresorowi. Wadcy Cz'in bardzo umiejtnie wygrywali do ostatniej chwili sprzecznoci midzy innymi pastwami. Synn przy powie chisk o walce maa i ostrygojada oraz o korzystajcym z niej rybaku przytacza si czsto i bardzo susznie dla scharakteryzowania dziejw tego okresu. Podbj caego kraju postawi rwnie na porzdku dnia nieatwy problem organizacji nowej wadzy. Zadecydowano dosy logicznie, e na ley zaniecha starej praktyki Czou rozdawania lenn czonkom rodziny wadcy i jego zwolennikom i wprowadzi w caych Chinach system admini stracyjny istniejcy w Cz'in. Ustanowiono 36 prefektur (liczba ta po podboju Chin Poudniowych wzrosa do 40), ktre zostay z kolei podzielone na okrgi (sie). Kada prefektura bya rzdzona przez gubernatora wojskowego i cywilnego, a nadto trzeci urzdnik spenia funkcje nadzorcze. System trjki rywalizujcych midzy sob dygnitarzy mia m. in. na celu zapo bieenie wzrostowi znaczenia i potgi miejscowych wadz. Ustalono rw nie rozbudowan hierarchi biurokratyczn, na ktrej czele sta sam panujcy jako wadca autokratyczny. Tym samym stworzono wzorzec tej scentralizowanej i absolutystycznej monarchii feudalnej, ktra miaa istnie w Chinach ponad 2000 lat. Czeng, krl Cz'in, ogosi si teraz Pierwszym Cesarzem Cz'in Szy Huang Ti; do tytuu tego zapoyczono sowa uywane dla okrelenia legendarnych wadcw Chin. Nastpcy Pierwszego Cesarza przez 10 tys. pokole mieli kontynuowa panowanie domu Cz'in. Nie tylko cz'inowski system administracyjny zosta rozcignity na cae Chiny, lecz rwnie i panujce tam stosunki spoeczne. Zasad prywa tnej wasnoci ziemi rozprzestrzeniono w caym kraju, eliminujc pozo staoci zarwno wasnoci rodowej, jak i wsplnot wiejskich. Warstw, ktra zyskiwaa w nowym ukadzie stosunkw, bya przede wszytkim nowa cz'inowska biurokracja wojskowa. W celu wzmocnienia i zabezpieczenia nowo powstaego rzdu prze prowadzono rozbrojenie w caym kraju. Zebran bro przetopiono, me talu za uyto do odlewania dzwonw i olbrzymich pomnikw. 120 tys. rodzin starej arystokracji rodowej przesiedlono z podbitych pastw do

Szensi, gdzie ulokowano je wokoo cz'inowskiej stolicy Sienjang (na pnocny zachd od dzisiejszego Si-anu). By to wielki cios dla starej arystokracji, gdy pozbawi j gwnego rda jej potgi posiadanej przez ni ziemi. Przedsiwzito wiele rodkw zmierzajcych do unifikacji i standary zacji rnych dziedzin ycia. Ujednolicono system monetarny; pienidz miedziany sta si obowizujcy w caym kraju. Wprowadzono identyczny rozstaw k na osiach wozw, co w zwizku z gbokimi koleinami na drogach wiejskich, szczeglnie w okrgach lessowych, byo konieczne dla polepszenia sprawnoci transportu. Rozpoczto na wielk skal program budowy magistrali wiodcych ze stolicy do gwnych obszarw pastwa; sie drogowa miaa suy zarwno celom militarnym, jak i uatwi prze wz ywnoci do stolicy. Polityka standaryzacji nie omina te pisma chiskiego, ktre do tej chwili rozwijao si nieco odmiennie w poszcze glnych czciach kraju. Dokonanie tej reformy, jak i wprowadzenie no wego, ujednoliconego stylu pisania znakw (tzw. maopieczciowe" pismo, ktre ley u podstaw pisma uywanego do dzi) przypisuje si samemu Li Sy. Pierwszy Cesarz zainicjowa rwnie wznoszenie na olbrzymi skal budowli, zwaszcza w swojej stolicy; tu wybudowano ogromny paac (zakoczony w 212 r.), ktrego rozmiary miay wynosi 2500 stp od wschodu do zachodu, a 500 od poudnia do pnocy. Gwna za sala przyj miaa pomieci 10 tys. osb. Twierdzi si, e cesarz posiada te 270 rnych rezydencji, wszystkie w promieniu 90 km od stolicy. Jeszcze za jego ycia rozpoczto budow kolosalnego mauzoleum. Przy realizacji tych wszystkich projektw zatrudniono ogromn liczb ludzi skazanych na przymusowe roboty; Sy-ma Cz'ien podaje liczb ponad 700 tys. osb. Najsynniejszym prawdopodobnie, lecz haniebnym bez wtpienia po suniciem za panowania Szy Huanga byo przeladowanie wszystkich szk filozoficznych oraz ich przedstawicieli, ktrych nie aprobowali legici; posunicie to zwizane byo rwnie z zagadnieniem konsolidacji wadzy. W 213 r. Li Sy przedstawi cesarzowi memoria, w ktrym twier dzi, e uczeni studiuj przeszo tylko celem szkalowania teraniejszoci i buntowania ludu", oraz zaproponowa, aby spalono kroniki historyczne wszystkich pastw, z wyjtkiem Cz'in, i aby wszyscy ci, ktrzy posiadaj Szu Czing, Szy Czing oraz inne dziea Stu Szk, koniecznie przynieli je do urzdu dla spalenia. Ci, ktrzy odwa si dyskutowa lub komentowa Ksig historii lub Ksig pieni, zostan ukarani mierci; ci, ktrzy chwal instytucje staroytne celem zohydzenia obecnego reymu, zostan wytpieni wraz ze wszystkimi czonkami ich rodzin ... jedyne ksiki,

ktre mona mie, maj dotyczy medycyny, wrenia, rolnictwa i leni ctwa". Zniszczenie ksig uatwi fakt, e byy one przewanie pisane na listewkach bambusowych, a wic miay pokane rozmiary i trudno byo je ukry. Naley doda, e egzemplarze wszystkich zakazanych dzie za chowane byy w cesarskiej bibliotece i e niektrzy wybrani i aprobowani przez rzd uczeni otrzymali zezwolenie na ich zatrzymanie. Biblioteka cesarska ulega jednak cakowitemu zniszczeniu podczas upadku Cz'inw, a wraz z ni zginy bezpowrotnie zgromadzone tam zakazane dziea. Bya to wielka i niepowetowana strata dla kultury chiskiej. Przeladowanie uczonych doprowadzio do mierci co najmniej 460 osb, straconych w stolicy, by moe przez zakopanie ywcem. Wszyscy pniejsi historycy konfucjascy ze szczegln namitnoci potpiali Pierwszego Cesarza za ten barbarzyski czyn. Naley jednak stwierdzi, e dziea szkoy konfucjaskiej przetrway katastrof t o wiele lepiej ni wikszo innych, po niewa mieli oni wrd siebie wielk liczb uczonych, ktrzy teksty za pamitywali i po upadku Cz'inw byli zdolni je rekonstruowa. Drugim zasadniczym zajciem nowego cesarstwa cz'inowskiego obok konsolidacji wewntrznej bya ekspansja terytorialna. Na Pnocnym Za chodzie przeprowadzono wiele kampanii przeciwko koczowniczym ple mionom Siung Nu (Hunowie), ktre niedawno temu utworzyy now konfederacj plemienn. W rezultacie przepdzono Siung Nu z obszarw na poudnie od wielkiego uku Rzeki tej, tj. z na wp pustynnego paskowyu Ordos. Byo to dzieem Meng T'iena, jednego z najbardziej utalentowanych generaw cz'inowskicb, ktry dowodzi armi skadajc si rzekomo z 300 tys. onierzy. Na terenach podbitych wybudowano nowe miasta, zaoono i zasiedlono 44 okrgi. W zwizku z akcj przeciwko Siung Nu oraz majc na celu zapobie enie najazdom koczownikw przystpiono do budowy synnego Wiel kiego Muru. Polegao to przede wszystkim na poczeniu i przedueniu murw ju istniejcych. W efekcie zbudowano mur sigajcy od dzisiej szej prowincji Kansu a do morza przy granicy Mandurii Poudniowej na dugoci 2100 km (10 tys. li). Wielki Mur, uwaany przez niektrych autorw za najwiksze osignicie inynieryjne w Chinach staroytnych, zosta wybudowany przez armi Meng Tiena i nieprzeliczone masy cho pw spdzonych na przymusowe roboty oraz przez winiw; tych osta tnich szczeglnie nigdy nie brakowao w cesarstwie Cz'in wysyano ich na pnoc do budowy Muru dziesitkami tysicy, ginli tam w ilociach niewiele mniejszych. Wielki Mur speni czciowo swoje zadanie utrudnia nia inwazji koczowniczej, ale odegra przy tym take inn rol: dopro wadzi do odseparowania chiskiej ludnoci rolniczej od plemion koczo-

Ozdoba dworska z nefrytu okres Wsch. Czou lub Zach. Han

wniczych i uniemoliwi chopstwu chiskiemu ucieczk do koczownikw. Obecny mur tylko czciowo pokrywa si z murem cz'inowskim, lecym prawdopodobnie bardziej na pnoc; pochodzi on zreszt prawie wycznie z o wiele pniejszego okresu dynastii Ming.

Gwny kierunek ekspansji terytorialnej zmierza jednak nie na P nocny Zachd, lecz na poudnie. Tutaj take wielka armia cz'inowska podaje si liczb 500 tys. zaatakowaa pastwo Nan Je, zamieszkae przez ludno niechisk, prawdopodobnie spokrewnion z Wietnamczy kami. Wynikiem kampanii na Poudniu, ktre trway od 221 do 214 r., by podbj dzisiejszych prowincji Fukien, Kuangtung, Kuangsi oraz p nocnej czci obecnego Wietnamu. Jednak zwycistwo to byo okupione olbrzymimi stratami wojsk cz'inowskich, zarwno wskutek oporu, ktry napotkay, jak i w wyniku chorb typowych dla klimatu tych rejonw. Na zagarnitych terenach, ktre zostay zorganizowane w cztery nowe prefektury, zastosowano nastpnie polityk masowej kolonizacji; rda mwi o przesiedleniu p miliona ludzi na Poudnie. Terrorystyczny system rzdw panujcy w pastwie Cz'in zaostrzy si jeszcze bardziej, gdy wprowadzono go w caych Chinach. Wojny oraz przedsiwzicia budowlane Pierwszego Cesarza doprowadziy do stopnio wego upadku gospodarki, a ciar podatkw oraz robt przymusowych nakadanych na chopw powikszy si wedug danych Sy-ma Cz'iena 2030-krotnie. Ten stan rzeczy doprowadzi w krtkim czasie do stale narastajcego wrzenia w caym kraju, a nastpnie do powanego kryzysu, ktrego oznaki byy ju widoczne przed kocem panowania Szy Huanga. Korzyci wypywajce ze zjednoczenia kraju, polegajce przede wszystkim na zakoczeniu nieustannych wojen midzy pastwami, nie rwnowayy skutkw ucisku i terroru cz'inowskiego. Szy Huang umar w 210 r. podczas jednej z wielu podry, ktre mia zwyczaj odbywa po swoim imperium. Liczy zaledwie 50 lat, by krlem przez 25, cesarzem za 12 lat. Uknuto spisek, w ktrym wzili udzia Li Sy, Czao Kao (gwny eunuch) oraz modszy syn cesarza, Hu Hai, i poczt kowo zatajono mier wadcy. Gdy orszak posuwa si ku stolicy, przy karecie cesarskiej jecha wz z adunkiem cuchncej solonej ryby, aby zabi zapach rozkadajcego si trupa. W testamencie swoim cesarz rozkaza najstarszemu synowi i spadkobiercy, Fu Su, aby przyby do stolicy celem urzdzenia pogrzebu; poprzednio Fu Su, ktry sprzeciwia si poli tyce ojca wobec uczonych, zosta skazany na wygnanie i zesany do armii generaa Meng Tiena na Pnocnym Zachodzie. Spiskowcy sfaszowali testament oraz list, rzekomo pisany przez cesarza, w ktrym ten rozka zywa Fu Su i Meng Tienowi popeni samobjstwo. Syn cesarski naty chmiast speni ostatni wol ojca, genera za, najlepszy z caej armii cz'inowskiej, dopiero nieco pniej otru si w wizieniu. W ten sposb umoliwiono intronizacj Hu Hai, zwanego teraz Er Szy Huang Ti Drugim Cesarzem, lecz faktyczn wadz zagarn eunuch Czao Kao.

Szy Huang zosta pochowany w swoim niezmiernie kunsztownym i ozdobnym mauzoleum; cz jego bardzo licznego haremu towarzyszya mu do grobu. Robotnikw za, ktrzy umiecili jego trumn i skarby w grobowcu, zakopano ywcem celem zachowania tajemnicy wejcia. Posta Szy Huanga jest wysoce kontrowersyjna. Niektrzy historycy europejscy upatruj w nim rzekomo wielkiego czowieka. Grousset widzi go jako chiskiego Cezara i jednego z najwikszych geniuszy w historii wiata. Granet rwnie piewa peany na jego cze. Mao jednak istnieje dowodw na potwierdzenie tej hipotezy. Owszem, Szy Huang by czo wiekiem pracowitym, przypisuje mu si zaznajamianie si dziennie z 120 funtami dokumentw (cikich, bo pisanych na bambusie), lecz jest praw dopodobne, i zdolnoci mia mierne, a jego ministrowie, w szczeglnoci Li Sy, stali si prawdziwymi panami kraju i twrcami polityki cz'inowskiej. Szy Huang by czowiekiem nie tylko okrutnym, lecz i zabobonnym, wiecz nie poszukujcym eliksiru niemiertelnoci; z tego te powodu sta si ofiar licznych szarlatanw. Megalomania tego wadcy nie ulega a dnej wtpliwoci; wiadczy o tym m. in. jego tytu i paace. Dynastia, zbudowana z myl o 10 tys. pokole, przetrwaa zaledwie cztery lata po mierci zaoyciela, a powodem tak szybkiego jej zaamania si nie by bynajmniej fakt, i nastpcy Szy Huanga mieli by mniej zdolni, ale e imperium, ktre zaoy, zostao znienawidzone przez cay nard. Niemniej jednak znaczenie imperium Cz'in pomimo tak krtkiego okresu jego istnienia jest bardzo due. Ustanawiajc scentralizowan monarchi absolutystyczn, dokonao ono potnego przewrotu spoe cznego. Cz'inowie spenili marzenie wielu pokole wczeniejszych myli cieli chiskich o zjednoczeniu caego kraju wewntrz Muru", lecz rzeczy wisto okazaa si cakiem inna od marzenia. Dynastia upada, ale despo tyczna monarchia, ktrej daa ona pocztek, pozostaa jako najduej w dziejach wiata istniejca instytucja polityczna.
UPADEK CZ'IN

Krtkie panowanie Er Szy byo jeszcze bardziej uciliwe i okrutne ni jego ojca. Zgodnie z kierunkiem polityki Czao Kao przeladowano czonkw rodziny cesarskiej, skazano na mier wielu ksit rodu ce sarskiego, a podobny los spotka najwierniejszych dygnitarzy rzdu cz'inowskiego. Li Sy te szybko pad ofiar intryg swojego rywala eunucha. Na dworze Cz'in panowaa atmosfera cakowitego terroru, w ktrej aden czowiek nie mg si czu przez chwil bezpieczny. W 209 r. nastpi pierwszy zryw przeciwko rzdom cz'inowskim;

mona go uwaa rwnoczenie za pierwsze z wielkich powsta chopskich, ktre stanowi jeden z fundamentalnych wtkw przebiegajcych przez cae dzieje Chin. W Anhuei oddzia 900 rekrutw, zatrzymany w drodze przez burz, nie mg zdy na wyznaczone miejsce w okrelonym termi nie. Wedug srogich ustaw cz'inowskich czekaa ich za to mier; wiedzc o tym, woleli wznieci powstanie. Pod dowdztwem Cz'en Szenga i Wu Kuanga chopw z pochodzenia oddzia szybko rozszerzy swoje pole dziaania na pokan cz Chin: dziesitki tysicy chopw, jak rwnie wielu czonkw starej arystokracji rodowej przyczyo si do walki przeciwko Cz'inom. Wojska powstacw miay w krtkim czasie liczy ponad 100 tys. i zagraay samej stolicy Cz'inw. Powstanie nie byo jednak zorganizowane, nie miao wyranie sprecyzowanych celw, a co gorsza, byo rozdarte przez zaart rywalizacj przywdcw. W cigu szeciu miesicy gwne wojska powstacze zostay rozbite przez armi cz'inowskiego generaa Czang Hana. Klska pierwszych oddziaw po wstaczych nie poprawia jednak sytuacji Cz'inw, gdy cigle wybuchay nowe powstania, organizowane przez rne warstwy spoeczne. Wkrtce cay obszar Chin Wschodnich i rodkowych by ogarnity pomieniem walki. Zapanowa cakowity chaos polityczny prawie wszystkie dawne pastwa, zlikwidowane przez Cz'inw, zostay teraz czasowo odrestauro wane. Dominujce wpywy eunucha Czao Kao jeszcze bardziej podwayy panowanie Cz'inw. W 207 r. zmusi on cesarza Er Szy do popenienia samobjstwa i wprowadzi na tron Tzu Jinga, syna Fu Su. Ogosi go jednak nie cesarzem, lecz krlem Cz'in, co faktycznie odzwierciedlao istniejcy stan rzeczy, tj. e cesarstwo ulego ju penej dezintegracji. Niewiele jednak trzeba byo czasu na to, by Tzu Jing zamordowa eunucha i po 46 dniach na tronie sam podda si Liu Pangowi, jednemu z gwnych przywdcw antycz'inowskiego powstania. Siy powstacze znajdoway si teraz pod dowdztwem bardzo rno rodnych poszukiwaczy przygd, sawy i wadzy; dwaj byli wrd nich najwybitniejsi Liu Pang i Siang J. Liu Pang, chop z Kiangsu, ktry w modoci zosta drobnym urzdnikiem, uporczywy, przebiegy, ostrony, doskonay znawca ludzi, by wybornym politykiem. Sta si przeciwnikiem Cz'inw, poniewa pewnego razu, gdy konwojowa parti winiw, niektrzy mu uciekli. Bojc si kary mierci, przewidzianej za to niedo patrzenie wedug ustaw cz'inowskich tak drakoskich, e waciwie przekrelajcych skuteczno zwolni reszt winiw. Cz przyczy a si do niego i wsplnie rozpoczli walk przeciwko wadzom cz'inowskim. Pniej, gdy oddzia Liu Panga liczy ju 1000 ludzi, zdoby on

zreszt podstpem P'ei, gwne miasto jego rodzinnego okrgu, stajc si tym samym jednym z wanych przywdcw powstania. Siang J pochodzi ze starej wojskowej rodziny arystokratycznej w pa stwie Cz'u. Bardzo wysoki i silny, zdolny poeta, czowiek o wielkiej ogadzie, niezwykle odwany, arogancki i okrutny, w polityce jednak nie mg dorwna chopu, ktrym by Liu Pang. Dziki swoim zdolnociom mili tarnym sta si gwnodowodzcym armii odrestaurowanego pastwa Cz'u, podstawowej siy powstacw. W 207 r. wojska powstacze zmagay si z powodzeniem z Cz'inami. Siang J pobi gwn armi cz'inowsk dowodzon przez Czang Hana; po tej klsce caa ta armia przesza na jego stron, lecz j pniej z rozkazu Siang J zdradziecko wycito w pie. W tym czasie Liu Pang i jego wojska wdary si do pastwa Cz'in i wkroczyy do stolicy, gdzie nastpio pod danie si Tzu Jinga. Liu Pang zaprowadzi w swojej armii srog dyscyplin, a wobec ludnoci Cz'in stosowa wielce umiarkowan i przychyln poli tyk. Znis surowe prawa cz'inowskie, tote ludno witaa go z entuzja zmem. Wycofa si on nastpnie ze stolicy, nie dokonujc ani rabunkw, ani masakry ludnoci. Siang J z siami o wiele liczniejszymi take wkro czy pniej na terytorium Cz'in; panowanie nad tym kluczowym strate gicznie terenem miao znaczenie decydujce. Jednak gdy Siang J przyby do Sienjangu, zamordowa Tzu Jinga oraz prawie ca cz'inowsk rodzi n krlewsk, zagrabi skarby Cz'inw oraz podpali wszystkie paace. I w owym wanie momencie nastpia pierwsza konfrontacja dwch gwnych wspzawodnikw o wadz Liu Panga i Siang Ju. Majc o wiele sabsz pozycj (posiada tylko 100 tys. onierzy w porwnaniu z 400 tys. przeciwnika), Liu Pang zmuszony by pj na kompromis i zgodzi si przyj tytu krla Han, co oznaczao panowanie nad obszarem grnej doliny rzeki Han oraz nad Pa i Szu, tj. nad wschodnim i rodkowym Sycz'uanem, chocia na podstawie wczeniejszego porozumienia powinien by sta si wadc caego terytorium Cz'in. Siang J za uda si z powro tem na wschd z ca swoj armi, aby panowa nad prawie caymi China mi jako niewtpliwie najsilniejszy z wielu nowo kreowanych ksit. Kompromis powyszy trwa jednak bardzo krtko i wnet midzy tymi dwoma rywalami nastpia zaarta walka o wadz nad caymi Chinami, ktra trwaa prawie pi at i znana jest w historii chiskiej jako walka midzy Han a Cz'u. Zakoczya si ona klsk i samobjstwem Siang J, mimo e by on niewtpliwie o wiele lepszym generaem, a Liu Pang zosta szereg razy przez niego pobity na gow. Ten ostatni jednak by znacznie bardziej przebiegym politykiem, ktry umia zyska sobie zarwno po parcie chopw przez rozdawanie im ziemi, jak i wasnych onierzy przez

zwolnienie z wszelkich podatkw. Przebieg powyszego konfliktu dwch rywali naley do najbardziej dramatycznych epizodw w dziejach Chin i jest wymienicie relacjonowany przez Sy-ma Cz'iena. Po pokonaniu Siang J generaowie Liu Panga ofiarowali mu w 202 r. tytu cesarza. Zgodnie z wymogami etykiety, ktrej wwczas nie bardzo jeszcze zna, odmwi on trzy razy, przyjmujc za czwartym. Zapoczt kowa dynasti Han, ktra miaa pozosta przy wadzy ponad 400 lat. Powszechnie podaje si jako dat rozpoczcia dynastii 206 r., tj. chwil, kiedy Liu Pang sta si krlem Han; std te nazwa dynastii. Po zakoczeniu tego pasma niszczycielskich wojen i powsta nie zosta przywrcony ukad istniejcy przed podbojem Chin przez Cz'inw, lecz wynikiem ich byo utrzymanie zjednoczonej absolutystycznej monarchii, odmiennej jednak w swojej formie dosy znacznie od imperium cz'inowskiego. Wiele przyczyn skadao si na taki bieg wypadkw: by moe, najwaniejsz stanowio to, e stare pastwa zostay zbyt gruntownie zniszczone przez Cz'inw, aby mona byo dokona efektywnej i trwaej restauracji. Zmiany spoeczne, ktre zaszy w tym tak trudnym okresie, w szczeglnoci za prawie cakowite wyginicie starej dziedzicznej arysto kracji rodowej, wytpionej podczas tych zmaga, rwnie decydoway o charakterze nowej monarchii. Tote ukad si spoecznych, biorcych udzia w budowaniu monarchii hanowskiej, by pod wieloma wzgldami nowy.

V. ZACHODNIA DYNASTIA HAN

ZAOENIE DYNASTO DY ZAKOCZYA si wojna midzy Han a Cz'u, sytuacja oglna w Chinach bya naprawd aosna. Resztki wojsk buszoway jeszcze po kraju, miasta ulegy zniszczeniu i spldrowaniu, tamy i spichlerze uszkodzeniu. Wszdzie panowa cakowity chaos. Ludno poniosa olbrzymie straty, a produkcja rolna spada do katastrofalnego poziomu. Tote gwnym zadaniem nowego wadcy, cesarza Kao, gdy tak si nazywa teraz Liu Pang (chocia czciej mwi si o nim Kao Tsu, co byo jego pomiertnym imieniem), byo przywrcenie adu i odbu dowa ekonomiki. Jednym z pierwszych pocigni cesarza bya demobilizacja na wielk skal wojsk, ktrej towarzyszyo osadzanie byych onierzy na roli. W za lenoci od miejsca, w ktrym nastpowao osiedlenie, onierze zostawali zwolnieni z podatkw na okres od szeciu do dwunastu lat. Zachcano rwnie do powrotu byych wacicieli ziemi, ktrzy j opucili w okresie zawieruchy wojennej; wszyscy za, ktrzy zostali w tych latach zmuszeni do sprzedania si w niewol, zostali uwolnieni. Czsto przytaczan ilustracj wczesnych warunkw jest opowie o tym, e sam cesarz nie by w stanie znale czterech koni identycznej maci do swojej karety. Ko za mia w tym czasie kosztowa fantasty czn wrcz sum 30 funtw zota; za 1 funt zota mona byo kupi zaledwie 120 funtw ryu. Stopniowo nastpia znaczna poprawa sytuacji gospodarczej, chocia pniejsze kampanie wojenne podczas panowania Kao Tsu niewtpliwie j utrudniay. Na popraw t wpyna gwnie wyrozumiaa polityka wobec chopstwa; w 197 r. p.n.e. podatek ziemski ustalono na / zbiorw, a wic o wiele niej ni za czasw dynastii Cz'in, pniej za obniono go jeszcze bardziej, do 1/30. Pogwne byo te ustalone na stosunkowo nisk sum 120 monet miedzianych; pniej zredukowano je do 40. O wiele mniej przy tym wymagano od chopw
1 1 5

pracy przymusowej; stan taki utrzyma si w caym wczesnym okresie panowania Hanw. W wyniku powyszych posuni produkcja rolna zwikszya si wyda tnie w cigu pierwszych 6070 lat monarchii hanowskiej; zagospodaro wano wikszo odogw i uczyniono znaczne postpy na drodze ku tej intensywnoci rolnictwa, ktra miaa sta si najbardziej typow i zna mienn cech chiskiej gospodarki rolnej. Rozwj rolnictwa z kolei umo liwia i przyczynia si do staego wzrostu ludnoci, ktra ju pod koniec 1 w. p.n.e. wynosia prawdopodobnie od 50 do 60 milionw. Ludno ta bya, rzecz jasna, nierwnomiernie rozprzestrzeniona: gwne skupiska znajdoway si na Pnocy i Pnocnym Zachodzie; Chiny rodkowe, a zwaszcza Chiny Poudniowe, byy jeszcze wwczas bardzo sabo zalu dnione. Niezmiernie istotn rol w powyszym rozwoju rolnictwa odegra znaczny postp techniki; przede wszystkim o wiele szerzej stosowano narzdzia elazne, co wizao si ze wzrostem produkcji elaza lub by moe powodowao ten wzrost. Przez wiksz cz okresu Han uy wano brzu jeszcze do wyrobu broni, lecz pniej ju tylko gwnie do bicia monet. Znacznie rozbudowano take sie kanaw oraz urzdzenia irygacyjnie W epoce Han nastpi take znaczny rozwj rzemiosa, przede wszy stkim tkactwa, ktre byo gwnym rzemiosem domowym rodzin chop skich, a zarazem wan dziedzin produkcji warsztatw pastwowych. Tkaniny hanowskie stay si ju w owym czasie synne ze swojej wysokiej jakoci i bogactwa barw. Nastpi te wzrost grnictwa oraz produkcji soli. Rozwj wszystkich tych dziedzin spowodowa, rzecz jasna, wzrost wymiany handlowej, najpierw krajowej, a pniej i zagranicznej. Miasta staway si wiksze i zyskiway na znaczeniu, postpy czynia gospodarka pienina, lecz nie naley przesadza rozmiarw tego procesu, gdy prze waajca wikszo kraju bya nadal cile zwizana z prawie cakowicie samowystarczaln gospodark maych gmin wiejskich^ Utrwalajc swoje panowanie, Kao Tsu zachowa wikszo zasadni czych elementw administracji cz'inowskiej, zagodzi jednak wiele jej surowych praw i przepisw. Chytro polityczna tego wadcy skonia go zwaszcza do odejcia od praktyki cz'inowskiej w jednej niezmiernie isto tnej sprawie. Bdc przekonany, e Cz'inowie upadli z braku wiernych zwolennikw, Kao Tsu powrci czciowo do zwyczajw Czou, miano wicie rozda lenna gwnym swoim generaom i zwolennikom z tytuami krla (wang) oraz markiza (hou). Kraj w ten sposb zosta faktycznie podzielony na dwie czci: gwn, ktra pozostaa pod bezporednim

nadzorem rzdu centralnego, oraz drug, pod panowaniem krlw i mar kizw, ale nigdy nie pozwolono, by stali si oni cakowicie niezaleni od wadzy centralnej. Wkrtce Kao Tsu pozbawi jednake wiksz cz swoich najbli szych generaw zarwno krlestw, jak i ycia, i sta si wyznawc polityki

Brokat jedwabny okres Zach. Han (190140 r. p . n . e . )

rozdawania lenn krlewskich wycznie czonkom swego rodzinnego klanu Liu. Bezwzgldna i cyniczna niewdziczno, jak wykaza cesarz, tuma czya si prawdopodobnie i tym, e nie yczy sobie, aby ci, ktrzy niegdy byli mu rwni, przypominali mu przeszo; lecz z drugiej strony nie ktrzy jego pobratymcy z rodzinnej wioski, ktrzy przyczyli si do niego na samym pocztku, zachowali wysokie godnoci do koca. Kao Tsu ulokowa ostatecznie stolic w Cz'angan (dzisiejszy Si-an), przeamujc ch pozostania na rodzinnym Wschodzie, gdy docenia strategiczne znaczenie Szensi, skd mona trzyma cae cesarstwo za gardo", jak to okreli jeden z jego doradcw. Lenna stworzone przez niego okazay si jednak rdem niebezpieczestwa dla rzdu, mimo e

wadcy feudalni pozostawali zawsze pod cis kontrol i inwigilacj wadz centralnych. Najwaniejszy konflikt na tym tle mia jednak miejsce do piero w 154 r., kiedy wybuch bunt siedmiu krlw przeciwko cesarstwu. Rokosz ten szybko stumiono, a proces ograniczania siy ksit postpowa stale naprzd. Najbardziej przebiegy sposb zastosowano w 127 r., kiedy zniesiono przestrzegan dotychczas zasad primogenitury w poszczeglnych ksistwach. Radca cesarski Czu-fu Jen sformuowa ten sposb nastpu jco: Wszyscy ksita maj synw tuzinami naley im pozwoli, jako dowd aski cesarskiej, na podzia swojego terytorium midzy wszy stkich swoich synw, ktrzy wszyscy te powinni tytu odziedziczy". Wynik by, oczywicie, jak najbardziej korzystny dla wadz centralnych i problem tym samym zosta rozwizany.
SPOECZESTWO I PASTWO HAN

Zanik starej arystokracji rodowej wytpionej przez Cz'inw, jak i wy niszczenie nowej arystokracji cz'inowskiej w wyniku wojen doprowadziy w pocztkach epoki Han do istotnych zmian w strukturze klasowej. W tym okresie powstaa nowa klasa wacicieli ziemi; wikszo z nich nie bya pochodzenia arystokratycznego, lecz wywodzia si z szeregw zwolen nikw Kao Tsu. Pojawiaj si wwczas okrelone cechy podstawowe feudalizmu chiskiego, ktre przetrway zasadniczo bez zmian a do 1949 r. Najwaniejsza z tych cech to istnienie klasy wielkich posiadaczy ziemskich, gospodarujcych w rozlegych majtkach za pomoc siy najemnej lub wydzierawiajcych swoj ziemi. Istnieje te moliwa korelacja tych dwch form: nieobecny waciciel ziemski by bardziej skonny do korzy stania z dzierawy, a na odwrt, przebywajcy na swojej posiadoci obszarnik chtniej posugiwa si najemnikami. Zdecydowana wikszo ludnoci wiejskiej, a tym samym ludnoci kraju jako caoci, skadaa si z chopw drobnych posiadaczy ziemi. ycie chopstwa podczas caej ery Han pozostawao jednak na poziomie minimum niezbdnego do egzystencji. Chopw wyzyskiwali nie tylko obszarnicy i lichwiarze (czsto jedna i ta sama osoba), lecz rwnie pastwo. Byli oni zobowizani do wykonywania robt przymusowych, a system szarwarkw, przewanie jeden miesic w roku, zakada wykorzystywanie chopskiej darmowej siy roboczej na wielk skal przy robotach publi cznych, z ktrych najwaniejsze byo niewtpliwie konserwowanie i roz budowa systemu irygacyjnego i kontroli wd. Chopi stanowili zarazem podstawowe rdo rezerw ludzkich dla armii, podlegajc subie wojsko wej od 23 do 50 roku ycia. Byli oni rwnoczenie podpor finansow

pastwa, poniewa podatki gruntowe, ktre pacili, stanowiy gwn pozycj w dochodach rzdu. W okresie Han niewolnictwo, chocia zwikszyo si nieco w latach wczeniejszych, nigdy nie odgrywao istotnej roli w ekonomice. Jeden z najpowaniejszych badaczy tego zagadnienia, Wilbur, szacuje, i liczba niewolnikw nigdy nie przekraczaa 1% ludnoci. Niewolnicy stanowili przede wszystkim sub domow, a pewna ich liczba, trudna do ustalenia, zatrudniona bya w rzemiole oraz w grnictwie. Nie ma adnych danych, ktre wiadczyyby o wykorzystywaniu w jakim istotnym stopniu nie wolniczej siy roboczej w rolnictwie. Dwa zasadnicze powody wydaj si tumaczy, dlaczego rwnie w okresie Han niewolnictwo nie znalazo w Chinach szerszego zastosowania w przeciwiestwie do szybkiego roz przestrzenienia si go w tym czasie w wiecie rdziemnomorskim. Nie byo to spowodowane wzgldami moralno-humanitarnymi, lecz tym, e dostpno i obfito taniej chopskiej siy roboczej czynia niewolnictwo ekonomicznie zbdnym. Jednoczenie za intensywny charakter rolni ctwa chiskiego, ktry zacz si ksztatowa ju w tym okresie, uniemo liwia stosowanie niewolniczej siy roboczej w tej najwaniejszej dziedzinie gospodarczej Chin. Niektrzy historycy europejscy, jak np. Eberhard, okrelaj kszta tujc si ju wwczas klas posiadaczy ziemskich jako gentry", uwaajc, e termin ten najbardziej odpowiada pniejszemu chiskiemu pojciu szen-szy. Sowo gentry" w zastosowaniu do Chin ma jednak nieco inne znaczenie w Europie (uycie za polskiego terminu szlachta" wprowa dzioby jeszcze wicej zamieszania i niejasnoci). Chiska gentry miaa charakter dwoisty: bya nie tylko klas posiadaczy ziemskich, lecz rwnie t wanie grup spoeczn, z ktrej wywodzia si biurokracja pastwowa. Stanowia wic klas rzdzc zarwno ekonomicznie, jak i politycznie. Bya to grupa zasadniczo zamknita, wewntrz ktrej, rzecz jasna, istniay rnice w zalenoci od majtnoci i znaczenia politycznego danej rodziny. Aczkolwiek w poszczeglnych okresach nastpoway pewne zmiany w skadzie gentry, to jednak ona wanie bya t klas, ktra rzdzia Chinami przez cay, tak niezmiernie dugi okres feudalizmu chi skiego. Rodziny gentry, zwykle bardzo liczne i przypominajce raczej rd cay, czsto dzieliy si w taki sposb, e jedna cz rodziny rezydowaa w stolicy, zajmujc stanowiska pastwowe, druga za pozostawaa na wsi dla nadzorowania majtku rodzinnego. Umoliwiao to przystosowywanie si do zmieniajcych si warunkw, wyrabiao gitko i umiejtno utrzymania swojej pozycji; dlatego te duo rodzin przetrwao wiele po kole bez wzgldu na fluktuacj losw politycznych.

Monarchia Han bya teoretycznie nie mniej absolutystyczna ni cz'inowska; Syn Nieba, odizolowany w swoich wspaniaych paacach, mia wadz niczym nie skrpowan. W praktyce wadza znajdowaa si prze wanie w rkach gwnych ministrw, chocia zaleao to w duym sto pniu od osobowoci danego wadcy. Mg on i czasami tak bywao rzdzi sam w sposb jak najbardziej despotyczny. Hanowie do szybko rozbudowali swj aparat pastwowy, tworzc rozgazion i kosztown biurokracj. W I w. p.n.e. byo ju ponad 130 tys. urzdnikw; by moe, liczba ta nie bya jednak a tak wielka, gdy si j porwna z liczb wczesnej ludnoci sigajc 50 milionw. We wczesnym okresie Han urzdnicy do bierani byli na podstawie polecenia, przewanie monych rodw, z tym e odpowiednie wyksztacenie byo oczywicie niezbdnym warunkiem wstpnym. Selekcja za pomoc systemu egzaminw zostaa wprowadzona w rodkowym okresie epoki Han. Gwna cz biurokracji miaa swoj siedzib w stolicy i zajmowaa si bezporednio sprawami zwizanymi z rzdem cesarskim. W czasach Han funkcje rzdowe skupiay si w duej mierze wok zaspokojenia potrzeb dworu, a formy rzdu byy wzgldnie niezoone, chocia zasa dnicze cechy, pniej w peni rozwinite w epoce Tang, wwczas ju istniay. Funkcjonowao dziewi centralnych urzdw oraz liczne wysze stanowiska, podobne do pniejszych, mimo do czstych zmian nomen klatury. O ile rzd centralny mia gos decydujcy we wszystkich sprawach i dziedzinach, rzdy prowincjonalne, bdce faktycznie miniatur central nego, posiaday jednak stosunkowo duo swobody w zarzdzaniu was nymi okrgami. Wynikiem takiego stanu rzeczy byo m. in. to, e kryzys rzdu centralnego nie oznacza automatycznie analogicznego zjawiska na prowincji. Tak dugo za, jak w gr nie wchodziy podatki i sia robocza dla szarwarkw, rzd by skonny zostawi wie sam sobie, pozostajc wzgldnie ma, wysoce scentralizowan instytucj, pywajc na morzu izolowanych gmin chopskich". W okresie Han zagadnienie zapewnienia sobie wpywu na rzdy coraz bardziej stawao si przedmiotem walki poszczeglnych klik zoonych z rodw gentry. Chodzio zwaszcza o uzyskanie moliwoci dokonywania nominacji urzdnikw i obsadzania stanowisk kluczowych. Istotnym czyn nikiem w tej walce bya rola cesarzowej, szczeglnie wtedy, gdy jako cesa rzowa wdowa speniaa funkcje regenta przy niepenoletnim wadcy. W takich sytuacjach krewni cesarzowej przeksztacali si bardzo czsto we wpywow klik dworsk, rywalizujc z sam rodzin cesarsk. Znamienn, coraz waniejsz rol odgrywali rwnie eunuchowie, przewanie pochodzenia plebejskiego, ktrych tradycyjna historia chiska

niezmiennie przedstawia w jak najgorszym wietle, uwaajc ich panoszenie si na dworze cesarskim za rdo wszystkich klsk i nieszcz. Naley jednak mie na uwadze, e wszystko, co zostao o nich napisane, pochodzi spod pira ich najbardziej zacitych wrogw, uczonych-dygnitarzy. Wy daje si, e cesarz sam czsto posugiwa si eunuchami w walce przeciwko klikom dworskim i dygnitarskim, a wzrost ich znaczenia i potgi by wa nie wynikiem takiej polityki. W pniejszym jednak okresie dynastii Han cesarze czsto stawali si tylko marionetkami dowolnie ustawianymi i zmienianymi w rkach rywalizujcych klik, bd dygnitarzy, bd eunu chw.
WCZESNY KONFUCJANIZM HANOWSKI

W okresie tworzenia nowego rzdu cesarz Kao Tsu odczuwa brak dowiadczonych doradcw i administratorw, tote pilnie ich poszukiwa. Nie mg si zwrci do legistw, gdy zdyskredytowali si cakowicie przez swoje bliskie powizania z reymem cz'inowskim. Mimo wic swojej daleko idcej pogardy dla uczonych, ktrej czsto dawa wyraz w sposb drastyczny i prostacki, zmuszony by si zwrci o pomoc do konfucjanistw. Problem wietnie i lapidarnie ujmuje synna rozmowa cesarza z szambelanem, Lu Czia, ktry ju wczeniej bardzo mu si przysuy, dopro wadzajc umiejtnym pocigniciem dyplomatycznym do tego, e pastwo Nan Je, ktre odzyskao niepodlego po upadku Cz'inw, uznao si za wasala Hanw. Sy-ma Cz'ien pisze: Lu Czia nieustannie cytowa Ody i Roczniki (Szy Czing i Szu Czing) rozmawiajc z cesarzem, ktry w kocu wyprowadzony zosta z rwno wagi. Podbiem imperium na koniu wykrzykn co warte s te Roczniki i Ody. Lu Czia odpowiedzia: to prawda, lecz nie bdziesz, Panie, mg na koniu nim rzdzi. Cesarze Tang i Wu te zdobyli wadz przemoc, lecz rzdzili zgodnie z wol ludu. Wojna i pokj to dwa aspekty wiecznej sztuki... gdyby Cz'inowie, stawszy si panami cesarstwa, rzdzili humanitarnie i praworzdnie, gdyby naladowali staroytnych mdrcw, to Ty, Panie, nigdy by go nie uzyska. Cesarz zmieni si na twarzy i rzek: Poka mi wic przyczyny, dla ktrych Cz'inowie utracili imperium, a ja je zdobyem, i powiedz, co przyczynio si w dawnych czasach do utraty i zdobycia k r l e s t w a . I dlatego Lu Czia napisa ksig, skadajc si z dwunastu rozdziaw i oglnie omawiajc przyczyny upadku i powstania pastw; kady z nich po kolei czyta cesarzowi, a ten zawsze je chwali. Ksiga nazwana bya Sin J (Nowe rozmowy istnieje do dzi)". Kao Tsu zwrci si te do innego konfucjanisty, Szu-sun T'unga, aby

Naczynia z laki okres Zach. Han (190140 r. p . n . e . )

zaprojektowa odpowiednie nowe ceremonie cesarskie dla dworu. Uczony wywiza si tak zadowalajco ze swojego zadania, i po zakoczeniu no wych ceremonii cesarz westchn gboko: Teraz dopiero rozumiem, co to jest majestat cesarski". Konfucjanizm wczesnego okresu Han mia ju jednak stosunkowo niewiele wsplnego z moralno-etyczn nauk Konfucjusza i Mencjusza. By on raczej syntez pozostaoi wiedzy szk filozoficznych okresu klasycznego oraz wczesnych zabobonw, w ktrej te ostatnie odgryway rol bardzo istotn. Konfucjanizm ten by gwnie pomocny w przeno szeniu pewnych idei i obyczajw Chin staroytnych do nowej epoki i zmie nionego spoeczestwa; z czasem te koncepcje etyczne zostay w wikszej mierze uwzgldniane, ale do celw innych ni pierwotnie zamylano. Triumf konfucjanizmu w epoce Han by, rzecz jasna, procesem dugim i zoonym. Edykt przeciwko literaturze konfucjaskiej zosta zniesiony w 191 r. p.n.e. i wiele zniszczonych pozycji udao si zrekonstruowa. Konfucjanici stosunkowo szybko zajli najwysze stanowiska w biuro kracji i uzyskali kontrol nad edukacj klasy panujcej. Tote gdy w 124 r. p.n.e. zaoono Uniwersytet Cesarski (na pocztku mia 50 studentw, lecz ju w I w. n.e. okoo 3 tys.), program nauki zosta oparty na studiowaniu kanonu konfucjaskiego, absolwenci za mieli zapewniony dostp do szeregw biurokracji. Znajomo klasycznej literatury konfucjaskiej staa si niezbdnym elementem w karierze urzdniczej. W tym dosy dugo trwaym procesie konfucjanizm stawa si coraz bardziej nie tylko jedyn ideologi ortodoksyjn, ale zarazem przeksztaca si w coraz wikszej mierze w rodzaj kultu lub religii pastwowej.

Koncepcje konfucjanistw dotyczce rzdzenia odgryway niezmiernie wan rol w ich wiatopogldzie. Oto przykad z przemwienia jednego z najwybitniejszych konfucjanistw hanowskich, Tung Czung-szu (179104), wygoszonego przed cesarzem Wu, wkrtce po objciu przez niego tronu: Wadca musi rozpocz od poprawiania samego siebie: potem dopiero bdzie mg korygowa swj dwr, swoich urzdnikw, swj nard i kraj. W chwili kiedy wszystko zostanie uoone w sposb doskonay, kiedy zniknie zo, wtedy to pierwiastki Jin i Jang bd w cakowitej rwnowadze: wiatr i deszcz nadejd we waciwym czasie, a wszystkie stworzenia bd yy i mnoyy si w spokoju. Tym samym zostanie osignity szczyt dosko naoci rzdw". A oto inny przykad, z przemwienia rwnie sawnego konfucjanisty tego samego okresu, Kung-sun Hunga (?121 p.n.e.): Kiedy lud yje w dobrobycie, nie bdzie si buntowa: kiedy traktuje si go rozsdnie, nie bdzie grzeszy; kiedy obchodzi si z nim grzecznie, bdzie on rwnie grzeczny. Kiedy kocha si lud, on take bdzie kocha; kiedy okazuje si mu uczucie, bdzie posuszny. Kiedy si mwi do niego delikatnie, okae si gitki. Jeli bdzie traktowany z dobroczynnoci, to zjednoczy si w swoim sercu z wadc swoim ... i tak cakowita zgoda zostanie osi gnita". Powysze idee w najrnorodniejszych, lecz podobnych do siebie wariantach byy powtarzane niezliczon ilo razy przez dygnitarzy kon fucjaskich i odzwierciedlay wiernie ich koncepcje paternalistycznej roli waciwie ustawionego rzdu. Cel by jasny dziaa w kierunku roza dowywania napi i sprzecznoci spoecznych midzy rzdzonymi a rz dzcymi. W jakim stopniu konfucjanici wczeni wiadomi byli tego celu, trudno obecnie ustali. Jednak cige przez wiele wiekw wdraanie tych koncepcji miao niezmiernie istotny wpyw na ksztatowanie wiado moci wszystkich chiskich warstw spoecznych. W jakiej mierze idee te byy wcielane w ycie, to oczywicie oddzielny problem. Znaczenie ich jednak dla ewolucji myli politycznej w epoce Han, take i w okresach pniejszych, pozostaje niewtpliwe.
ROZWJ POLITYCZNY

Zaoyciel dynastii, Kao Tsu, zmar w 195 r., majc zaledwie 52 lata, w wyniku zaniedbania rany. Pogarda, ktr ywi dla uczonych, dotyczya te i lekarzy. Gdy formalnie syn jego, Huei (194188), zasiad na tronie jako nastpca, rzeczywista wadza spocza w rkach cesarzowej wdowy, z domu Lii. Bya to nieugita, despotyczna niewiasta, o wyrafinowanym

okruciestwie, ktrego przykadem jest umiercenie przez ni w sposb przeraajcy ulubionej naonicy zmarego cesarza. Po zgonie Huei, wskutek rozpusty, cesarzowa nadal sprawowaa wadz w imieniu maoletnich mario netkowych wadcw, a do wasnej mierci w 179 r. W okresie penienia rzdw obsadzia czonkami swojej rodziny i klanu wszystkie najwaniejsze stanowiska. Po jej mierci jednak rd Liu (tj. krewni Kao Tsu) zorgani zowa przewrt stanu, odzyska wadz oraz wytpi cay rd Lii. Na tronie umieszczono jednego z pozostaych przy yciu synw Kao Tsu, ktry znany jest jako cesarz Wen (179157). Wen Ti to posta wyjtkowa w dziejach Chin by zdolnym, skro mnym i oszczdnym wadc (77 znaczy cesarz). Nie budowa adnych nowych paacw, a jedyn jego trosk jak twierdz kroniki bya dola ludu. Szczegln za uwag zwraca na dalszy rozwj rolnictwa podstawy dobrobytu kraju", ktry y w spokoju za jego rzdw. Z tego to wanie okresu pochodzi powiedzenie: Jeli mczyni nie uprawiaj ziemi, Cesarstwo bdzie godowa; jeli kobiety nie bd prz, Cesar stwo bdzie marzo". Znaczne zapasy ywnoci zostay wwczas z rozkazu cesarza zgromadzone w spichlerzach pastwowych, zgodnie z prawd zawart w innej przypowieci z owych czasw; Pery i nefryt, zoto i srebro nie karmi, kiedy si jest godnym, nie grzej, kiedy si marznie".
Obraz na jedwabiu okres Zach. Han (190140 r. p . n . e . )

Odbiciem ustabilizowania si warunkw kraju byo dalsze zagodzenie surowych kar, pochodzcych z okresu Cz'in. Praktyka Cz'inw wyt piania caych rodzin skazanego zostaa zaniechana (pniej wrcono po nownie do tej metody), a rne formy karania przez okaleczanie zast piono chost. Najbardziej znanym ze wszystkich cesarzy okresu rodkowego, m. in. z powodu dugoci swojego panowania, by cesarz Wu (14087). By on czowiekiem ambitnym, bezwzgldnym, gwatownym i zabobonnym, para jcym si wszelkimi moliwymi sztukami magicznymi. Rzdzi za jak absolutny despota. Okres jego panowania by rwnie wiadkiem najwa niejszej ekspansji terytorialnej cesarstwa chiskiego od czasw Cz'inw.
EKSPANSJA CESARSTWA HANW

Najistotniejszym problemem politycznym pastwa chiskiego w epoce Han byy stosunki z jego ssiadami koczowniczymi na Pnocy i Pno cnym Zachodzie. Jak widzielimy, zagadnienie to istniao ju wczeniej i dynastia cz'inowska usiowaa je rozwiza drog kampanii wojennych przeciw Siung Nu. Plemiona Siung Nu szybko jednak powrciy do si po ciosach zadanych im przez Pierwszego Cesarza, a w okresie wojny midzy Han i Cz'u odzyskay poprzednio utracone terytorium w rejonie Ordos. Podczas panowania Mao Tuna (lub Mei Tei), syna T'ou Mana, zaoyciela cesarstwa Siung Nu, stosunki midzy Chinami a Siung Nu jeszcze si zaostrzyy. Mao Tun by czowiekiem bezwzgldnym zabi wasnego ojca oraz wszystkich wodzw plemiennych, ktrzy mu si sprze ciwiali ale zarazem zdolnym wadc. W owym czasie pastwo Siung Nu, stanowice waciwie federacj plemion rnego pochodzenia etni cznego, obejmowao olbrzymi obszar od gr Pamiru do Mandurii Pou dniowej. Siung Nu dokonywali nieustannych napadw na Chiny Pnocne i podczas jednej z tych wypraw Mao Tunowi udao si otoczy cesarza Kao Tsu i ca jego armi w miecie P'ingcz'eng (obecny Tat'ung w p nocnym Szansi). Wynikiem tego sukcesu by traktat pokojowy, ktry Chiczykom udao si uzyska tylko dziki temu, i zgodzili si na nie sychanie poniajce warunki. Pod pozorem prezentw Hanowie przez duszy czas pacili haracz Siung Nu oraz zmuszeni byli godzi si na za wieranie maestw midzy ksiniczkami chiskiego rodu cesarskiego i wadcami Siung Nu. Wielkie iloci zboa, a take jedwabiu i innych arty kuw zbytku wdroway na Pnoc i wywary niewtpliwie pewien wpyw na sposb ycia Siung Nu, lecz nie do tego stopnia, aby zmienili oni swoje

podstawowe obyczaje. Napady rabunkowe na wszystkie prowincje chiskie pnocne i pnocno-zachodnie trway nadal. Podczas panowania Wu Ti obmylono plan zamania potgi Siung Nu i wypdzenia ich na Pnoc od pustyni Gobi. W 133 r. usiowano uj szanj (chana) Siung Nu, lecz bezskutecznie. Poczwszy od 129 r. Chi czycy prowadzili jedn kampani za drug przeciwko Siung Nu. Do walki rzucono pokane armie, liczce od 50 do 100 tys. onierzy, i aczkolwiek straty chiskie byy olbrzymie, udao si ostatecznie zniszczy gwne siy Siung Nu oraz wypdzi ich nie tylko z obszaru Ordos, ale a na pnoc od Gobi. Sukces ten osignity zosta m. in. dziki zastosowaniu nowej taktyki przez Chiczykw, polegajcej na uzyskaniu wikszej ruchliwoci dziki uyciu lekkiej kawalerii. Byo w rzeczywistoci przejcie metod prowadzenia wojny uywanych przez samych Siung Nu. Wielkim mistrzem nowego sposobu wojowania by Ho Cz'-ping, najbardziej znany genera owego okresu. W 121 r. p.n.e. wtargn on w gb terytorium Siung Nu, a w 119 r. zdoby teren znany jako korytarz Kansu", ktry zapewnia najlepsze dotarcie na zachd, umoliwiajc tym samym dalsz ekspansj w tym kierunku. Prowadzenie tej kampanii i dalszych spowodowao znaczne osabienie pastwa Siung Nu oraz poddanie si szeregu plemion Siung Nu wadzy chiskiej; niektre z nich osiedlono na obszarach na poudnie od Wiel kiego Muru. Cakowity rozpad cesarstwa Siung Nu nastpi dopiero pniej, po 58 r., przede wszystkim na tle tar wewntrznych. Cz Siung Nu rozpocza wtedy dug wdrwk na zachd, ktra miaa ich w kocu doprowadzi do Europy, reszta natomiast tego ludu przestaa by grona dla Chiczykw na nastpne trzy, cztery wieki. W zwizku z kampaniami przeciwko Siung Nu dokonano te przedu enia ku zachodowi Wielkiego Muru, tak e siga on wwczas a do Tunhuangu, miejscowoci, ktra pniej staa si sawna w dziejach archeologii i sztuki chiskiej. Naley jeszcze doda, e osabienie Siung Nu nie byo wycznie wynikiem zwycistw wojsk chiskich, ale rwnie rezultatem polityki intryg, szpiegostwa i dywersji, stale stosowanej przez rzd chiski i majcej na celu doprowadzenie do niezgody i zamieszania wrd plemion koczowniczych. Polityka ta, oparta na koncepcji doprowadzania barba rzycw" do walki midzy sob, z korzyci dla Chin, stosowana bya pniej konsekwentnie przez wszystkie dynastie chiskie. Zwycistwa przeciwko Siung Nu okupione zostay olbrzymimi stra tami ludzkimi oraz ogromnymi wydatkami. onierzom w nagrod rozdano przeszo 200 tys. funtw zota; koszty za zaopatrywania wojsk w tych odlegych rejonach byy wprost kolosalne. Konsekwencje ekonomiczne

kampanii przeciwko Siung Nu oraz innych wojen toczonych za panowania cesarza Wu byy wrcz katastrofalne dla dalszego rozwoju kraju. Na dworze chiskim nie byo bynajmniej cakowitej jednoci pogldw co do polityki, ktr naleao stosowa wobec Siung Nu; niektrzy dygni tarze przeciwstawiali si stale rozwizaniom militarnym. Jeden z nich,

Lampa, brz zocony okres Zach. Han

Czu-fu Jen, okreli swj punkt widzenia nastpujco: Niezalenie od tego, jak wielki jest dany kraj, jeli lubuje si on w wojnie, zginie. Jeli bdzie prowadzi wojn nieroztropnie, grozi mu bdzie niebezpiecze stwo ... gdy bro to narzdzie nieszczcia. Dowiadczenie wielu pokole uczy, e nie mona mie nadziei, aby ktokolwiek potrafi rzdzi Siung Nu. Napada, rabowa, a potem ucieka to jest ich ycie. Tak ich i Niebo stworzyo". Wu Ti w walce przeciwko Siung Nu pragn korzysta rwnie ze rodkw politycznych, tote szuka sojusznikw wrd ssiadw Siung Nu dla wsplnego dziaania przeciwko nim. W tym celu w 138 r. wysany zosta Czang Cz'ien, dworzanin cesarski, z misj do ludu Je Czy; by to

lud mwicy prawdopodobnie jzykiem indoeuropejskim, by moe tocharskim, ktry nieco wczeniej zosta pobity i przepdzony na zachd przez Siung Nu. Czang Cz'ien wyruszy z eskort stu ludzi w dalek podr, lecz wkrtce zosta ujty przez Siung Nu. Przez dziesi lat pozostawa ich winiem; traktowany by dobrze. Gdy nadarzya si ku temu okazja, uciek wraz z on, pochodzc z Siung Nu, nie powrci jednak do Chin, lecz pody ponownie na zachd, aby kontynuowa swoj misj. Gdy dotar do obszaru Ili (dzisiejszy pnocno-zachodni Sinkiang), znalaz tam nie Je Czy, lecz lud Wu Sun (pochodzenie etniczne oraz jzyk tego ludu s problematyczne; niektrzy autorzy uwaaj, e nalea on do grupy indoeuropejskiej, inni, e do mongolo-tureckiej). Okazao si, e Je Czy zmuszeni zostali przez Wu Sun do udania si jeszcze bardziej na zachd. W rzeczywistoci byli oni w tym czasie zaangaowani w podbj Baktrii (Ta Sia w rdach chiskich), kadc kres w ten sposb jednemu z ostatnich pastw hellenistycznych w Azji rodkowej. Podrujc przez tereny na lece do najtrudniejszych na wiecie, Czang Cz'ien znalaz nareszcie Je Czy tylko po to, aby si dowiedzie, i nie byli oni w najmniejszym stopniu zainteresowani w powrocie na wschd dla walki przeciwko Siung Nu. Ptora wieku pniej Je Czy, pod nazw Kuszanw, rzdzili ju obszer nym cesarstwem, obejmujcym wiksz cz Indii pnocno-zachodnich. Czang Cz'ien powrci inn drog, na poudnie od pasma T'ien Szan, lecz znw zosta ujty przez Siung Nu. Jeszcze raz zdoa zbiec i po 13 latach powrci do Chin wraz z on i jednym sug. Sprawozdanie Czang Cz'iena ze swoich podry miao niezmiernie wane znaczenie dla polityki rzdu chiskiego, skonio go bowiem do rozszerzenia panowania Chin na zachd. Przed wypraw Czang Cz'iena Chiczycy posiadali znikom znajomo geografii Azji rodkowej. Eks pansja, ktra teraz nastpia, doprowadzia do rozcignicia kontroli chiskiej nad dwiema gwnymi trasami karawan wiodcych poprzez Azj rodkow na pnoc oraz na poudnie od T'ien Szanu. Wadanie za synn Drog Jedwabiu niewtpliwie sprzyjao wzrostowi handlu chi skiego z Zachodem, chocia nadzieje na wielkie zyski nie sprawdziy si, gdy w ostatecznym rezultacie bilans handlowy by ujemny dla Chin, a korzyci przypady przede wszystkim porednikom. Ze sprawozdania Czang Cz'iena wynikao rwnie, i podczas pobytu w Baktrii widzia produkty, ktre mogy pochodzi tylko z Sycz'uanu, a poinformowano go, e przybyy z Indii. Wypywa z tego wniosek, e istniay drogi czce Sycz'uan i Indie. Rzd chiski postanowi wic szuka tych drg, przypuszczajc, e prowadziy one przez Jnnan i Burm. Mimo wielu wysikw drg tych nigdy nie znaleziono, natomiast poszu-

8. Imperium Han, ok. 100 r. p.n.e.

kiwanie ich stao si dodatkowym czynnikiem pobudzajcym ekspansj chisk na Poudnie i Poudniowy Wschd. W 115 r. Czang Cz'iena wysano na now wypraw, tym razem z misj do Wu Sun, aby namwi ich do walki z Siung Nu w charakterze sojuszni kw chiskich. Misja ta rwnie speza na niczym; ekspedycja przyniosa jednak korzyci, gdy uczestnicy jej spenetrowali wiele terenw Azji rod kowej i doprowadzili do dalszego powikszenia wiedzy Chiczykw o tych rejonach*. W latach 104 i 102 armie chiskie dowodzone przez Li Kuang-li przeprowadziy wiele nowych kampanii wojskowych i dokonay podboju wszystkich maych pastewek oazowych basenu Tarim. Liczb tych pa stewek okrela si zazwyczaj na 36. Jednym z motyww wspomnianych kampanii bya nie tylko nadzieja na zwikszenie obrotw handlowych, lecz te ch zdobycia synnych koni z Fergany (Ta Jan), uwaanych za bez porwnania lepsze od chiskich. Koni za potrzebowano oczywicie gwnie do walki przeciwko Siung Nu. W rnych okresach Chiczycy prbowali problem ten rozwiza, prowadzc hodowl koni w Chinach Pnocnych, ale wydaje si, i nie udawao im si wyhodowa dostatecznej ich liczby. W wyniku ekspansji i zagarnicia Rejonw Zachodnich nast pio oywienie handlu oraz nawizanie wanych kontaktw z krajami pooonymi jeszcze bardziej na Zachodzie. Liczne nowe produkty, szcze glnie winogrona i rozmaite gatunki jarzyn, pojawiy si teraz po raz pier wszy w Chinach. Zetknicie si Chin z Zachodem miao te bardzo po wany wpyw na ich rozwj kulturalny. Podczas panowania cesarza Wu prowadzono rwnie wyprawy woj skowe w innych kierunkach, zwaszcza na Poudnie. O ile wojny przeciwko Siung Nu byy niewtpliwie o wiele kosztowniejsze, zarwno jeli idzie o finanse, jak i o straty w ludziach, to pod wzgldem znaczenia kampanie na Poudniu by o wiele waniejsze. Po upadku dynastii Cz'inw obszary pooone na Poudniu, ktre ulegy podbojowi cz'inowskiemu, wyzwoliy si spod panowania chiskiego i powstao tam szereg pastw niezalenych. Najwaniejsze z nich to pastwo Nan Je, ktre obejmowao Kuangtung i Kuangsi oraz pnocny Wietnam i rzdzone byo przez byego generaa cz'inowskiego. Na podstawie wczeniej zdobytego rozeznania o systemie rzecznym czcym Nan Je z Chinami rodkowymi Hanowie rozpoczli
* Tereny na pnoc i na poudnie od T'ien Szanu oraz ziemie lece na zachd od Pamiru Chiczycy nazywali po prostu Rejonami Zachodnimi. Bdziemy te uywa tego terminu zamiast anachronicznego Turkiestan Wschodni Turcy zamieszkiwali ten rejon dopiero w VI w. n. e. lub jeszcze bardziej niewaciwej nazwy Sinkiang, ktra pochodzi z XVIII w.

w 119 r. podbj, ktry w krtkim czasie doprowadzi do zagarnicia caego terytorium Nan Je oraz do przyczenia go do Chin; jeli chodzi o dwie prowincje Kuang, to ju na stae. Od tej te chwili trwaa stale zwikszajca si migracja Chiczykw na Poudnie oraz asymilacja lud noci autochtonicznej; po kilku wiekach tereny te stay si chiskojzyczne. Nieco wczeniej, przed podbojem Poudnia, dokonano rwnie aneksji dwch niezalenych pastw w Fukienie i Czekiangu, tak e w istocie pra wie cae wybrzee poudniowe wchodzio teraz w skad cesarstwa Han. Na tych obszarach zastosowano polityk masowego wysiedlania ludnoci tu bylczej do terenw na pnoc od Jangtse oraz intensywn kolonizacj chisk. Prowincje Jnnan i Kueiczou take czciowo zostay podporzd kowane wadzy chiskiej i miejscowe pastwa zmuszone byy uzna si za wasalw Hanw. W tym wypadku jednak podbj nie by trway, a lud no odzyskaa pniej niepodlego. Na Pnocnym Wschodzie cesarz Wu, noszc si z zamiarem oskrzy dlenia pozycji Siung Nu, doprowadzi do rozcignicia wadzy chiskiej na Kore Pnocn, ktra zostaa podbita w 109 r. Zaoono tu rwnie liczne kolonie osadnikw chiskich, a jeden z ich orodkw, Lolang (obecny Phenian), sta si zamonym i wielkim centrum ludnoci i a do 313 r. n.e. odgrywa wan rol w rozpowszechnianiu kultury chiskiej. Dawne Lolang jest rwnie terenem wielu fascynujcych odkry arche ologicznych, ktre dostarczaj znakomitych rde dotyczcych sztuki i ycia za czasw hanowskich. Wanie z tych kolonii w Korei Pnocnej kultura chiska rozprzestrzeniaa si nie tylko na ca Kore, lecz rwnie niewtpliwie dotara po raz pierwszy i do Japonii. Za panowania Wu Ti terytorium chiskie doszo do granic zblionych pod wieloma wzgldami do obecnych. Cen jednak, ktr zapacono za t ekspansj, bya cakowita ruina ekonomiczna oraz roztrwonienie wszy stkich rezerw, skumulowanych we wczesnym okresie dynastii. Wyniszczenie na olbrzymi skal zasobw ludzkich i materialnych doprowadzio do kryzysu finansowego i spoecznego, ktrego konsekwencje dla dalszego rozwoju kraju byy wrcz zgubne. Aby zapobiec rosncemu kryzysowi zastosowano wiele rodkw, ktre s szczeglnie interesujce, m. in. dlatego, e nieraz spotkamy si z nimi w przyszoci. Jednym z najwaniejszych aspektw kryzysu finan sowego byo zagadnienie pienidza. We wczeniejszym okresie Han bicie pienidzy nie stanowio jeszcze monopolu pastwowego, stao si nim dopiero za panowania cesarza Wu. Poniewa jednak rzd stale trzyma si zgubnej polityki deprecjacji pienidzy, faszerstwo stao si zjawiskiem nagminnym. Wszystkie wysiki zmierzajce do zniesienia prywatnego bicia

Posg kamienny okres Zach. Han

pienidzy koczyy si fiaskiem mimo drakoskich rodkw, masowych aresztowa i kary mierci. Problem zosta rozwizany dopiero wwczas, gdy rzd wznowi wydanie pienidza o wysokiej wartoci realnej. W celu zapewnienia niezbdnych dochodw sigano do najrozmait szych rodkw. Sprzedawano m. in. na wielk skal tytuy. Najsynniejsza metoda stosowana bya przez samego cesarza. Ot zmusi on wielmow, skadajcych hod na dworze, do kupna kawakw skry rzadkiego biaego jelenia, ktrego mona byo znale tylko w rezerwatach cesarskich, kac im paci po 400 tys. monet miedzianych. Monarchia Han na og kontynuowaa stosowan przez swoich po przednikw polityk dyskryminacji kupiectwa. Polityka ta odzwierciedlaa niech posiadaczy ziemskich do handlu, czsto upikszan odpowiednimi frazesami moralnymi, a wywodzc si w istocie rzeczy a. faktu, i kupcw uwaano za powanych rywali zarwno gospodarczych, jak i politycznych. Taki sam by ich stosunek do wacicieli prywatnych warsztatw, czsto zreszt rwnie bdcych kupcami. W okresie kryzysu finansowego polityka ta staa si jeszcze bardziej drastyczna; wobec kupcw zastosowano szcze glnie surowe rodki. W 119 r. zmuszeni oni byli zadeklarowa cay posia dany kapita i wpaci do skarbu pastwa danin w wysokoci jednej dziesitej jego wartoci.

Wikszo zastosowanych rodkw przynosia tylko dorane efekty. Waniejsze byo niewtpliwie wprowadzenie na nowo pastwowego mono polu na wydobycie i wyrabianie soli i elaza, ktry istnia w okresie Cz'in. Monopole oddano pod zarzd byych wacicieli prywatnych przedsi biorstw i stay si one rdem znacznych dochodw dla pastwa. Wszel kie naruszenia przepisw monopoli karane byy z wielk surowoci zwyk sankcj stanowio odcicie lewej nogi. W 81 r. p.n.e. miaa miejsce wielce ciekawa dyskusja o korzyciach . i brakach tych monopoli i chocia wielu dygnitarzy byo przeciwnych ich istnieniu, monopole zostay utrzymane. Rzd stosowa rwnie poli tyk tzw. wyrwnywania, ktra polegaa na skupywaniu oraz przewoeniu do miejsc zbytu zboa w wielkich ilociach. Wspzawodniczc w tej dziedzinie z kupcami, rzd mia mono kontrolowania cen. Metoda ta te przyniosa skarbowi pastwa znaczne dochody. Jednak wszystkie powysze rodki byy w istocie rzeczy tylko paliatywne, gdy nie docieray do sedna kryzysu spoeczno-ekonomicznego. Jedna z wypowiedzi we wspo mnianej dyskusji ilustruje znakomicie istot sprzecznoci klasowych feudalizmu hanowskiego; opis ten mgby by rwnie w peni zastosowany do okresw pniejszych. Ci, ktrzy mieszkaj w wysokich salach i rozlegych dworach, szero kich komnatach i obszernych pokojach, nie maj pojcia o niewygodach jednoizbowych chat i wskich lepianek, przeciekajcych dachw i prze siknitych wilgoci podg. Ci, ktrzy posiadaj sto zaprzgw koni w swoich stajniach i bogactwo nagromadzone w swoich skarbcach, ci, ktrzy zagarniaj, co stare, i cho waj, co nowe, nie znaj troski o dzie powszedni, majcy pocztek, lecz nie majcy koca, ani kupowania towaru jedynie za grosze. Ci, ktrzy spoczywaj na mikkich oach lub matach pilniowych, otoczeni sucymi i czeladzi, nic nie wiedz o cierpieniach czowieka cigncego wz lub d, wytajcego siy na wzgrzach czy zmagajcego si z prdem. Ci, ktrzy s przy wadzy, pochylajc si nad swoim biurkiem, badaj sprawy przedstawione im do osdzenia i gryzmol swoj decyzj, nie maj pojcia o terrorze dybw i kajdanw, o blu biczw i rzg".

VI. KRYZYS ZACHODNIEJ DYNASTII HAN

ISTOTA KRYZYSU SPOECZ NEGO

trudnoci gospodarcze i finansowe, ktre pojawiy si pod koniec panowania cesarza Wu, zaos trzyy si jeszcze bardziej wskutek zjawiska niewtpliwie najwaniejszego kryzysu spoecznego.Gwnym za jego aspektem i zarazem przyczyn by stay wzrost wielkich majtkw ziemskich kosztem stanu posiadania drobnych chopw. Chopi popadali w coraz wikszym stopniu w zadu enie oraz w zaleno od lichwiarzy; w tej sytuacji zmuszeni byli sprzedawa ziemi, a czsto take siebie samych i swoje rodziny. Tym samym z niezale nych drobnych posiadaczy ziemi przeksztacali si. w dzierawcw, robo tnikw rolnych lub niewolnikw. Proces ten pogbia si szybko w I w. p.n.e. i by jak najcilej zwizany z kryzysem finansowym. Waciciele wielkich majtkw zawsze skutecznie uchylali si od pacenia obowi zujcych ich podatkw, a gdy zmniejszya si liczba drobnych chopw, ktrzy stanowili znaczn wikszo podatnikw, odbio si to z kolei ujemnie na dochodach rzdu. Na pogorszenie pooenia Chin wpyn rwnie stay wzrost ludnoci; spis przeprowadzony w 2 r. n.e. opiewa stan ludnoci na przeszo 59 mln. Na og rzecz biorc, nie mona traktowa wczesnych spisw chiskich za cakowicie cise, opieray si one bowiem nie na liczbie mieszkacw, lecz gospodarstw, a poniewa zasadniczym celem spisu byo otrzymanie danych do celw fiskalnych, skaniao to do faszowania ich bd zatajania i powodowao wiele niedokadnoci. Powysz liczb mona jednak uzna za mniej wicej dokadn. Tak znaczny przyrost, nadal bardzo nierwno miernie rozoony, w istotny sposb zaway na jeszcze szybszym zmniej szaniu si dziaek nalecych do drobnych chopw. Taki stan rzeczy z kolei jeszcze bardziej utrudnia pooenie chopw; rwnoczenie sy tuacja aprowizacyjna w kraju stawaa si coraz bardziej krytyczna. Niektre ze rodkw zaradczych przedsiwzitych podczas panowania Wu Ti,
SZYSTKIE

a zwaszcza system wyrwnywania", dopomogy w pewnym stopniu do doranego rozadowania sytuacji, jednak w drugiej poowie I w. p.n.e. nastpio jej dalsze pogorszenie. Zjawisko koncentracji wasnoci ziemi i towarzyszce mu zuboenie chopstwa byy waciwie immanentnymi cechami chiskiego spoecze stwa feudalnego i maj kluczowe znaczenie dla wyjanienia i zrozu mienia jego ewolucji. Zjawiska miay w zasadzie charakter cykliczny i po wtarzay si periodycznie w sposb, ktry mona by zawczasu okreli; najczciej prowadziy one do ostrego kryzysu spoecznego, ktry zazwy czaj koczy si powstaniem chopskim i upadkiem panujcej dynastii. Goszenie wic przez konfucjanistw koniecznoci paternalistycznej troski o dobrobyt ludu i waciwego dbania o stan rolnictwa nie stanowio tylko czczego moralizatorstwa, lecz wynikao ze zrozumienia tych zagadnie. Poniewa jednak sami byli zasadniczo przedstawicielami i czonkami klasy wielkich posiadaczy ziemskich, nie mogli wic wysun jakichkolwiek realnych propozycji, ktre by problem ten rozwizay.
UPADEK ZACHODNIEJ DYNASTII H A N

Po okresie panowania cesarza Wu nastpi stay spadek potgi i pre stiu dynastii Han. Na dworze zaostrzya si jeszcze bardziej walka rnych klik dygnitarzy i eunuchw, ktrzy odgrywali coraz znaczniejsz rol. Roso te znaczenie polityczne rodw spokrewnionych z cesarzowymi, zwaszcza po 33 r., kiedy rd Wang, spokrewniony z cesarzow wdow po cesarzu Juan, rs w potg w sposb niezwykle podobny do wywysze nia si rodziny Lu na pocztku okresu Han. Najwybitniejszym czonkiem tego rodu by siostrzeniec cesarzowej, Wang Mang, czowiek wielce uzdol niony, rozmiowany w nauce i uczony, wstrzemiliwy i skromny, a przy tym ambitny i przebiegy, ktry majc zaledwie 23 lata zajmowa najwysze stanowiska w rzdzie. Wang Mang szczeglnie korzystnie rysowa si na tle zdegenerowanego i rozpijaczonego cesarza Cz'eng (327), a nawet w wikszym stopniu jego nastpcy, cesarza Ai (61), jeszcze bardziej rozpustnego i nieudolnego wadcy. Aczkolwiek za panowania tego cesarza rd Wang by odsunity od wadzy, Wang Mang stale skupia wok siebie grup zwolennikw, skadajc si przede wszystkim z najwyszych dygnitarzy na dworze cesarskim. Wang Mang lubowa si w przybieraniu postawy, najprawdopodob niej szczerze, gorliwego konfucjanisty, wierzcego w konieczno powrotu do antycznoci, do wzorowych rzdw Staroytnych Mdrcw. By zwo lennikiem i przyczyni si wielce do studiowania klasycznej literatury

konfucjaskiej, na ktrej opiera si w formuowaniu swojej polityki. Szczeglnie ceni Czou Li oraz Tekst staroytny Szu Czingu*. Oskarano go pniej bardzo czsto, raczej niesusznie, o sfaszowanie obydwu tych dzie dla poparcia swoich zamierze politycznych. Popieranie przez Wang Manga studiowania kanonu konfucjaskiego przynioso mu niewtpliwie wielu zwolennikw wrd uczonych konfucjanistwl W 1 r. n.e. Wang Mang by ju regentem i faktycznym wadc cesar stwa. W 9 r. odsun od tronu nowego cesarza (dziecko paroletnie), nie zabijajc go jednak, i ogosi si pierwszym cesarzem dynastii Sin (Nowa", by moe nazwa pochodzi z rangi, ktr Wang Mang mia ju uprzednio jako markiz Sin). Tym samym wydawao si, e dwustuletnie panowanie Hanw skoczyo si bezpowrotnie. Wszyscy czonkowie rodu Liu a byo ich niezmiernie wielu (rd by podny, zwaszcza e przez cay okres feudalizmu a do XX w. panowaa poligamia, lecz prawie wycznie wrd klasy posiadajcej) zostali pozbawieni swoich tytuw arysto kratycznych.
PANOWANIE WANG MANGA

Krtki okres panowania Wang Manga (923 r. n.e.) jest niewtpliwie jednym z najbardziej dramatycznych i ciekawych epizodw w dziejach Chin, szczeglnie ze wzgldu na reformy, ktre cesarz usiowa wprowadzi dla zaagodzenia stale narastajcego kryzysu spoeczno-ekonomicznego. Wszyscy pniejsi ortodoksyjni historycy konfucjascy jednogonie pot piali Wang Manga jako uzurpatora" i wszystko, co zostao o nim napi sane, jest dzieem jego wrogw. Najwaniejsze reformy ogoszone zostay ju w 9 r. Obejmoway one program tzw. nacjonalizacji ziemi (tj. caa ziemia miaa sta si znowu cesarsk); zakaz wolnej sprzeday i kupna ziemi, konfiskat wielkich maj tkw oraz podzia ziemi midzy chopw. Celem reformy miao by za* Staroytny tekst (ku wen) mia by znaleziony okoo poowy II w. p. n. e. w cianie domu Konfucjusza, a komentarz do niego napisany by przez jednego z jego potomkw, K'ung An-kuo. Nazwa wywodzi si z tego, e by on pisany za pomoc starszych form znakw, pochodzcych z okresu prze-cz'inowskiego. By to tekst duszy ni tzw. Nowoczesny tekst (czin wen), tj. spisany z pamici we wczesnym okresie Han, z uyciem nowszych form znakw. Synna kontrowersja dotyczca wiarygodnoci Staroytnego tekstu trwaa przez wiele wiekw. Tekst sam za zagin, by moe przy upadku Hanw, lecz pojawi si znowu w IV w. n. e. Dopiero w XVII w. dowiedziono, i ta pniejsza wersja ktra przez z gr tysic lat uwaana bya za cz skadow kanonu kon fucjaskiego bya falsyfikatem.

pewniene kademu chopu wasnej dziaki. Zgodnie ze swoimi tendencjami do archaizowania Wang Mang ogosi rwnie zamiar wznowienia sta roytnego systemu studnia-pole". Posiadanie niewolnikw przez osoby prywatne miao by ograniczone, a handel niewolnikami w przyszoci zakazany. Rzdowe monopole na sl i elazo zostay przywrcone, wpro wadzono take nowe, np. na wino i inne produkty. Lasy i jeziora dotych czas uwaane za wspln wasno gmin wiejskich podlegay teraz kontroli rzdu, ktry za ich uytkowanie da nowych podatkw. Rzd zapowie dzia rwnie udzielanie poyczek chopom, pobierajc 3% miesicznie, a wic o wiele mniej ni lichwiarze. Monopol rzdu na bicie monet zosta obwarowany specjalnymi przepisami, a przeciwko faszerzom zaostrzono rodki represji. Rwnoczenie Wang Mang kontynuowa polityk depre cjacji pienidza i przymusowej wpaty posiadanego zota, co pozwolio mu nagromadzi olbrzymie zapasy tego kruszcu, rzekomo a 5 mln uncji.. Wszystkie te pocignicia miay suy cile zwizanym z sob celom: poprawi warunki egzystencji chopw i dostarczy rzdowi nowych r de dochodu. Reformy Wang Manga napotkay jednak tak intensywny sprzeciw ze strony wielkich posiadaczy ziemskich i tak dalece byy sabotowane przez biurokracj, e w cigu trzech lat zmuszony by do odwoania gwnych zarz dze, tj. dotyczcych ; ziemi i niewolnikw. By moe, re formy mona byo przeprowa dzi, gdyby cesarz mia na swoje zawoanie posusznych i uczciwych urzdnikw. Tak jednak nie byo mimo usio wa Wang Manga, zmierzaj cych do uzdrowienia biuro kracji: np. urzdnikom win nym korupcji konfiskowano 4/5 ich majtku. Byo mao prawdopodobne, aby urzdKadzielnica, brz inkrustowany okres Zach. Han

nicy mogli lub chcieli wprowadza w ycie reformy wymierzone przeciwko interesom ich wasnych rodzin i klasy. W rzeczywistoci wic nie ulega poprawie sytuacja ani rzdu, ani chopw, gdy wikszo nowych do chodw trafiaa do kieszeni urzdnikw. Tote niezadowolenie ludnoci, bardzo nabrzmiae jeszcze przed objciem wadzy przez Wang Manga, narastao teraz coraz bardziej. Reformy Wang Manga w przewaajcej czci nie byy innowacj, z wyjtkiem projektw dotyczcych ziemi. Wiele z nich przeprowadzono we wczeniejszych okresach, zwaszcza podczas panowania cesarza Wu. Jest oczywicie nonsensowym anachronizmem nazywanie Wang Manga pierwszym socjalist" w dziejach Chin, jak to czynili niektrzy pisarze europejscy i chiscy, lecz niemniej nierozsdne jest rwnie okrelenie jego reform jako wstecznych i reakcyjnych. W istocie rzeczy mamy tu do czynienia z niezmiernie ciekaw prb rozwizania biecych zagadnie i sprzecznoci w ramach spoeczestwa feudalnego. Ulegy one niepowo dzeniu, nie tylko z przyczyn wyej wymienionych, lecz w zasadzie dlatego, i mieciy si w tych ramach. Panowanie Wang Manga osabione byo ponadto przez wmieszanie si Chin w wojn z Siung Nu. Cesarzowi zarzuca si, e sprowokowa ten konflikt, by moe dla klasycznego odwrcenia uwagi spoeczestwa od sytuacji wewntrznej. Bez wzgldu na to, jakie byy istotne przyczyny, faktem jest, i pierwsze starcia miay miejsce w 10 r. n.e.; Wang Mang usiowa wystawi 300-tysiczn armi, ktrej zadaniem mia by ostate czny podbj caego terytorium Siung Nu. Zamierzenia te spaliy cakowicie na panewce; co wicej, rozpoczy si nieustajce najazdy Siung Nu na Chiny Pnocne. Ju w 16 r. Siung Nu udao si przeci wszystkie drogi wiodce z Chin do Azji rodkowej, co pocigno za sob utrat wszystkich posiadoci chiskich w Rejonach Zachodnich, ktre zreszt stanowiy wieczn ko niezgody midzy Chiczykami a Siung Nu. Wang Mang nie zaniecha jednak walki i w 19 r. Chiny wystawiy nowe wojska przeciwko Siung Nu, zoone przewanie z winiw i niewolnikw. Powtarzajce si klski ywioowe, a zwaszcza katastrofalny wylew Rzeki tej oraz zmiana jej biegu po 11 r. i zwizany z tym masowy gd spowodoway, e niezadowolenie chopw przybrao znacznie na sile, nabierajc ju od 14 r. charakteru powsta lokalnych. Armia, ktra miaa suy do walki przeciwko Siung Nu, ulega prawie cakowitej dezin tegracji; okoo 200 tys. onierzy zdezerterowao i rozpoczo pldrowanie kraju. Pierwsze powstania chopskie byy wzgldnie ograniczone w swoim zakresie, gdy rebelianci rabowali tylko okrgi wiejskie w poszukiwaniu ywnoci; nie atakowali natomiast miast i urzdnikw.

W 18 r. sytuacja ulega znacznym zmianom i ruch chopski przybra rozmiary przypominajce rewolucj. Wizao si to m. in. z powstaniem stowarzyszenia tajnego, tzw. Czerwonych Brwi (malowano je dla rozpo znania uczestnikw), prawdopodobnie bdcego pod silnym wpywem ludowych wierze taoistycznych, ktre stano na czele potnego cho pskiego ruchu rewolucyjnego. Stowarzyszenie rozpoczo swoj dziaalno w Szantungu prowincji znanej w dziejach chiskich wanie z akcji tego rodzaju a wpywy jego szybko rozprzestrzeniy si na obszary midzy synn wit gr T a i a basenem rzeki Huai, tj. na te same tereny, gdzie przed laty Liu Pang rozpocz swoj karier. Gwnym przywdc ruchu by Fan Cz'ung. Wkrtce oddziay Czerwonych Brwi zaczy atakowa miasta i zabija urzdnikw rzdowych. Tym samym powstanie przeksztacio si w jedn z najwikszych rewolucji chopskich w historii Chin, pierwsz, lecz bynajmniej nie ostatni rewolucj na wielk skal. Zjawisko cyklicznie powtarzajcej si rewolucji chopskiej stanowio za jedn z najbardziej charakterystycznych cech rozwoju Chin. Wang Mang wysa wojska przeciwko oddziaom Czerwonych Brwi, lecz nie udao si im opanowa sytuacji, m. in. dlatego, i zachowanie ich byo tak oburzajce, e ludno skonna bya raczej popiera powsta cw chopskich. W krtkim czasie Czerwone Brwi stay si panami prawie caych Chin Wschodnich. Korzystajc z sytuacji rozwijajcej si si wojny domowej stan do walki z Wang Mangiem odsunity od wadzy rd Liu. Czonkom rodu udao si podporzdkowa sobie niektre chopskie oddziay powstacze, m.in. tzw. Armi Zielonego Lasu, i wyruszy na pnoc przeciwko Wang Mangowi. Wrd Liu rozpocza si teraz zacita rywalizacja, kto z nich w przyszoci po obaleniu Wang Manga obejmie tron cesarski. Najzdolniejszym wodzem by Liu Siu, bogaty obszarnik ze wschodniego Honanu, lecz zosta obwoany cesarzem inny pretendent, Liu San. W wyniku walki na dwch frontach, przeciwko oddziaom Czerwonych Brwi oraz zwolennikom rodu Liu, wojska Wang Manga poniosy wiele klsk, najdotkliwsze zadane byy przez armie Liu. W 23 r. wikszo zwolennikw opucia Wang Manga, a wojska Liu zbliay si do jego stolicy, Cz'anganu. W tym momencie wybucho rwnie powstanie w sa mej stolicy; z niewielk garstk wiernych mu jeszcze zwolennikw Wang Mang schroni si na wiey na wysepce pooonej na sztucznym jeziorze. Do ostatniej chwili by przekonany, e opatrzno go zbawi. Wie zdoby to, natomiast Wang Mang, siedzcy na tronie w penej gali cesarskiej, zosta zamordowany, a jego zwoki zbeszczeszczone przez odcicie gowy i nast pnie rozszarpane.

mier Wang Manga nie oznaczaa bynajmniej koca konfliktu. Okupa cja Cz'anganu przez armi Liu bya tego rodzaju, e niebawem ludno za cza opakiwa los uzurpatora" i wychwala jego rzdy. Nastpi okres powszechnej walki o wadz, wszystkich ze wszystkimi. Oddziay Czerwo nych Brwi rwnie pomaszeroway na zachd i w 24 r. zajy Cz'angan, wypdzajc Liu Sana. Wikszo jego dotychczasowych zwolennikw zdradzia go i przesza na stron Czerwonych Brwi. Wojska Czerwonych Brwi zmuszone byy jednak odstpi od Cz'anganu i wycofa si z powro tem na wschd. Liu Siu rozbi po kolei wikszo ich oddziaw, a nie dobitkw wcieli w szeregi wasnej armii. Korzystajc z poparcia wielkich wacicieli ziemskich, rozpocz on wwczas dug kampani zmierzajc do konsolidacji wadzy. Ogosi si cesarzem w 25 r. (Liu San zosta zabity w tym samym roku), a nastpnie wyeliminowa z powodzeniem wszystkich swoich rywali do tronu cesarskiego. Wznawiajc tym samym panowanie dynastii Han, Liu Siu przenis jednak stolic do Lojangu, do swojej rodzimej prowincji, m. in. dlatego, e dawna stolica Cz'angan ulega cakowitemu zniszczeniu i spustoszeniu. Nowa nazwa dynastii dynastia Wschodnich Han zastosowana pniej przez historykw chi skich, wywodzi si wanie z przeniesienia stolicy na Wschd. Ruch Czerwonych Brwi wykaza pod wieloma wzgldami stale si powtarzajc ograniczono rewolucji chopskich w Chinach. Powstacy mogli doprowadzi i wielokrotnie doprowadzali do obalenia panu jcego, lecz nie mieli adnych koncepcji ustrojowych poza wprowadzeniem nowej dynastii. Po zdobyciu Cz'anganu przywdcy Czerwonych Brwi znaleli bez trudu jeszcze jednego Liu w swoich wasnych szeregach i ogo sili go cesarzem. Wielokrotnie w przyszoci sami przywdcy powsta chopskich przeksztacali si w cesarzy, a wynikiem tego byo to, e korzyci z powsta chopskich wycigali przede wszystkim przedstawiciele klasy posiadajcej, dochodzc do wadzy przy pomocy wojsk chopskich. Tak te byo w wypadku restauracji panowania Hanw. Wynik oglny za okresu przejciowego midzy dwiema dynastiami hanowskimi, jak i w innych podobnych wypadkach, by katastrofalny dla kraju, oznacza bowiem cakowit dewastacj gospodarki i olbrzymie, wprost nieobliczalne straty w ludziach.

VII. WSCHODNIA DYNASTIA HAN

RESTAURACJA SCENTRALIZOWANEJ MONARCHII

Po WSTPIENIU na tron w 25 r. Liu Siu znany w historii jako cesarz Kuang Wu (2557) prowadzi przeszo dziesi lat walk o stabilizacj swojej wadzy; m. in. toczy wojn przeciwko cakowicie niezalenym wadcom w Szantungu i Sycz'uanie. Kuang Wu Ti trzyma si ju i wtedy nieco konwencjonalnego wzoru zakadania nowej dynastii. Klska dugoletnich wojen przyniosa ze sob zniszczenie gospodarki i spadek zaludnienia; doprowadzia rwnie do zaniku powanej czci starej arystokracji hanowskiej i tym samym do zmniejszenia liczby wielkich posiadaczy ziemskich. Umoliwio to z kolei dorane rozwizanie najbardziej palcego problemu spoecznego; poniewa byo teraz dosy wolnej ziemi, mona byo zaspokoi potrzeby chopw, tym bardziej e na pocztku epoki Wschodnich Han rd cesarski, ktry zawsze stawa si najwikszym wacicielem ziemi w caym kraju, by jeszcze stosunkowo nieliczny, a jego rola polityczna zostaa ograniczona przez cesarza, m. in. przez odebranie 137 ksitom Liu ich tytuw krlewskich. Brzemi podatkw cice na chopach zostao wydatnie zmniejszone; podatek ziemski obniono z 1/10 do / . Uwolniono znaczn liczb tych, ktrzy zmuszeni byli sprzeda si w niewol lub stali si niewolnikami rzdowymi z powodu rzekomych przestpstw. Pokane iloci ziemi pastwowej rozdano chopom, a wielkie armie z okresu wojennego prawie cakowicie zdemobilizowano. Przeprowadzono te powan redukcj biu rokracji, zwaszcza urzdnikw niszych, uwaanych za dopust ludu", zmniejszajc o / ich liczb w okoo 400 okrgach. W wyniku wszystkich tych pocigni ustabilizowaa si sytuacja polityczna, po upywie za okoo 7080 lat Chiny osigny znaczn popraw gospodarki, zbliajc si do poziomu z poowy 1 w. p.n.e. Naley jednak zauway, e klasa wielkich posiadaczy ziemskich zajmowaa od pocztku okresu Wschodnich Han pozycj silniejsz ni po upadku Cz'inw.
3 0 9 1 0

Wzrost wielkich majtkw rozpocz si ju w pierwszych latach dynastii. Jednym z gwnych rde bogacenia si obszarnikw byo znaczne roz szerzenie systemu dzieraw; otrzymywali oni co najmniej poow zbiorw jako opat czynszu, a rwnoczenie pacili nowe obnione podatki. Wanie ju w tym okresie wielkie majtki nabieraj charakteru nie tylko samo wystarczalnych folwarkw, ale i prawdziwych warowni feudalnych, z wa sn si zbrojn. Oglna poprawa koniunktury gospodarczej, ktra trwaa przez pier wsze stulecie dynastii Wschodnich Han, wynikaa raczej z przyczyn spo eczno-politycznych, gdy nie ma adnych wyranych dowodw wiad czcych o jakichkolwiek podstawowych zmianach lub innowacjach w metodach produkcji. Nastpio natomiast istotne przesunicie gospo darczego punktu cikoci poszczeglnych obszarw: Pnocny Zachd (zwaszcza Szensi) by tak doszcztnie zrujnowany, e liczy si obecnie o wiele mniej, natomiast pnocna cz Wielkiej Chiskiej Niziny (Honan, Hopei i Szantung) staa si teraz najwaniejszym okrgiem gospodarczym. Odbudowa produkcji rolnej prowadzia do wzrostu wymiany handlowej i gospodarki pieninej, a tym samym do rozwoju miast, w szczeglnoci nowej stolicy, Lojangu, ktra staa si centrum o wielkim znaczeniu. Administracja pastwa nowego cesarstwa Han (zwanego te czasami dynasti Pniejszych Han) trzymaa si na og praktyki poprzednikw. Urzdnicy byli wybierani przewanie na podstawie rekomendacji i pocho dzili prawie wycznie z klasy obszarniczej. Jednym z gwnych rde rekrutacji urzdnikw by nadal Uniwersytet Cesarski, na ktrym liczba studentw stale si zwikszaa, dochodzc do 30 tys. w 146 r. Cesarz Kuang Wu z pen wiadomoci budowa autorytet i presti konfucjaskich uczonych-dygnitarzy. Mwiono, e cesarz po zdobyciu imperium za pomoc miecza otacza si uczonymi, a nie generaami; tych ostatnich pozby si moliwie jak najszybciej, posyajc ich na emerytur.
ROZWJ POLITYCZNY

Podczas panowania nastpnych dwch cesarzy, Minga (5875) oraz Czanga (7688), nie zaszy adne istotniejsze zmiany w rozwoju poli tycznym; trzyma si on nadal oglnych tendencji wytyczonych w okresie cesarza Kuang Wu. Panowanie cesarza Minga jest znane przede wszystkim z tego, e nastpio wwczas pierwsze wprowadzenie buddyzmu, ktremu patronowa sam cesarz; za to te by on w przyszoci surowo karcony przez ortodoksyjnych historykw konfucjaskich. Pojawienie si bud dyzmu stanowio przede wszystkim rezultat nowej ekspansji panowania

chiskiego na Rejony Zachodnie, ktre w owym okresie byy ju cakowicie buddyjskie i tworzyy pomost midzy Chinami i Indiami. W 67 r. pierwsze teksty buddyjskie zostay przetumaczone na chiski, dajc pocztek olbrzymiej literaturze. Istot pniejszej historii politycznej dynastii Wschodnich Han bya walka o wadz poszczeglnych klik dostojnikw, rodzin spokrewnio nych z cesarzowymi oraz eunuchw przy niezmiernie skomplikowanych stosunkach midzy tymi trzema grupami i stale zmieniajcych si sojuszach. Nieraz sam cesarz wykorzystywa eunuchw do walki z krewnymi cesarzowych, ktrzy zawsze przejawiali tendencj do monopolizowania wadzy politycznej. Eunuchowie, majc prawo bezporedniego dostpu do cesarza, byli logicznie rzecz biorc wygodnym instrumentem do realizacji podobnych zamierze cesarskich, tote szybko wykorzystali w peni swoj pozycj, przeksztacajc si w wielk potg polityczn. wiadczy o tym m. in. przyznanie im do 126 r. prawa posiadania tytuw oraz adoptowania synw. Gwnym celem eunuchw, poza osigniciem wpyww polity cznych, byo zdobycie bogactwa dla siebie i swoich rodzin, a w miar jak opanowali oni administracj, sprzeda urzdw stawaa si jednym z naj bardziej intratnych rde ich dochodw. Po okresie panowania pierwszych trzech cesarzy wszyscy nastpni w momencie wstpienia na tron byli maoletni i w rzeczywistoci wikszo z nich stanowia tylko igraszk w rkach eunuchw. W drogim stuleciu panowania Wschodnich Han walka o wadz przybraa charakter jeszcze bardziej drastyczny. Krewni cesarzowych byli nie mniej dni wadzy i bogactwa ni eunuchowie. Tak np. rd Liang, z kt rego pochodziy trzy cesarzowe oraz sze konkubin cesarskich, opanowa rzdy w poowie U stulecia, a czonkowie rodu dorobili si nastpujcych godnoci: 7 markizw, 3 marszakw, 57 ministrw i generaw. Ten potny rd wpad w konflikt z cesarzem Huan (147167) oraz, co wa niejsze, z eunuchami i ponis cakowit klsk; w 159 r. cay rd Liang zosta wytpiony. Podczas nastpnych dwudziestu lat walka na dworze przybraa charakter jeszcze ostrzejszy. Dygnitarze dworscy utworzyli spe cjalne stowarzyszenie do walki z dominacj eunuchw, lecz nie udao im si uzyska naleytego poparcia wojskowych. Stowarzyszenie, zaoone w 168 r., reprezentowao prawie wszystkich uczonych-dygnitarzy w kraju i cieszyo a gorcym poparciem studentw Uniwersytetu Cesarskiego przyszych urzdnikw. Wygrali jednak eunuchowie: przekonali cesarza, i stowarzyszenie stanowi grob dla tronu, i rozbili je, mordujc przy tej okazji okoo setki przywdcw. Ludzi tych uwaano pniej za mczen nikw konfucjanizmu. Po tych pierwszych represjach w kraju zapanowa

terror i kady, kto by znany ze swojej odwagi, wiedzy lub cnoty, noto wany by przez eunuchw jako podejrzany o przynaleno do stowarzy szenia. Podczas tych lat terroru eunuchowie spowodowali zamordowanie przeszo 10 tys. niewinnych ludzi.
EKSPANSJA TERYTORIALNA W EPOCE WSCHODNICH HAN

Panujcy dynastii Wschodnich Han po wstpnym okresie powiconym stabilizacji stosunkw wewntrznych szybko zwrcili uwag na odzyskanie pozycji swoich poprzednikw i przywrcenie ziem utraconych przez Chiny w latach panowania Wang Manga. W rzeczywistoci powodzenie ich w tej dziedzinie byo nie mniejsze ni dynastii Zachodnich Han, lecz efekty okazay si o wiele mniej trwae. Cesarze chiscy nadal uwaali Siung Nu za swoich gwnych wrogw, chocia pozycja tych plemion zostaa znacznie osabiona szeregiem klsk godowych, szczeglnie w 45 r., w wyniku ktrych utracili prawie poow swoich stad. Byli oni w coraz mniejszym stopniu koczownikami, a stawali si coraz bardziej zaleni od handlu z Chiczykami. Siung Nu byli teraz rwnie stale atakowani przez ich wschodnich ssiadw, ludy Sien Pi oraz Wu Huan, bdce potomkami dawnych Tung Hu (uczeni rni si co do przynalenoci etniczno-jzykowej tych plemion; niektrzy widz w nich przodkw Mongow, inni uwaaj ich za Tunguzw). Plemiona te, jeszcze cakowicie koczownicze, stay si sojusznikami Chin w walce prze ciwko Siung Nu. Rzd chiski za, zawsze ywotnie zainteresowany w do prowadzeniu do ataku innych barbarzycw" na Siung Nu, gotw by paci danin Sien Pi i Wu Huan byleby cel ten osign. W 48 r. nastpi definitywny podzia plemion Siung Nu na dwie grupy pnocn i poudniow. Waniejsza bya grupa pnocna, szczeglnie ze wzgldu na wpywy, jakie plemiona te posiaday w Rejonach Zachodnich. Sabsza za grupa poudniowa poddaa si wadzy chiskiej i wielu Siung Nu zostao przesiedlonych na tereny Chin Pnocnych, gdzie penili stra graniczn analogia z Rzymem jest tu wprost uderzajca. W rezultacie problem stosunkw z Siung Nu sta si o wiele mniej palcy ni w okresach poprzednich. Wypadki powysze zwizane z losem Siung Nu znacznie uatwiy odrestaurowanie potgi chiskiej w Rejonach Zachodnich. Podbj Azji rodkowej, ktry teraz nastpi, jest przede wszystkim zwizany z nazwi skiem Pan Cz'ao (32102), najwybitniejszego generaa owych czasw i brata sawnego historyka, Pan Ku. Pan Cz'ao rozpocz swoj dziaal no w 73 r. i dziki pomysowoci, chytroci i odwadze osobistej przy-

Statuetka, ceramika okres Wsch. Han (?)

czyni si prawie sam jeden do odzyskania pozycji chiskich w Rejonach Zachodnich, tak e do 91 r. wszystkie pastewka basenu Tarim znw uznay si za wasali cesarstwa chiskiego. Pastwa te na og chtnie korzystay z pomocy chiskiej przeciwko pnocnym Siung Nu, ale po zasmakowaniu chiskiej wadzy doszy do wniosku, i jest ona rwnie uciliwa, i rozpoczy walk o wyzwolenie. Pan Cz'ao prowadzi polityk ekspansji, ktra jednak opieraa si na zaoeniu ponoszenia jak najmniejszych kosztw przez skarb cesarski i przeprowadzania dziaa wojennych z uyciem si zbrojnych pastw Rejonw Zachodnich jako sojusznikw. Innymi sowy, bya to ju wwczas tradycyjna polityka chiska wygrywania barbarzycw" przeciwko sobie. Polityka ekspansji stanowia jednak cigy przedmiot debat na dworze cesarskim, gdy niektrzy dostojnicy przeciwstawiali si jej ze wzgldu na koszty i brak realnych korzyci. Niektrzy autorzy chiscy uwaaj Pan Cz'ao nie tylko za wielkiego zdobywc i utalentowanego administratora, lecz te za wybitnego dyplomat". Jest to do swoiste uycie tego terminu, zwaywszy, i jednym z nasynniejszych jego wyczynw byo zamordowanie ambasadora Siung Nu wraz z ca jego wit na dwo rze jednego z pastw Rejonw Zachodnich.

Zasadniczym rezultatem ponownego chiskiego podboju Rejonw Zachodnich i prawdopodobnie jednym z gwnych jego celw byo wzno wienie kontroli chiskiej nad Drog Jedwabiu. Pozycje Chin wzmocniono teraz przez zakadanie kolonii kupcw chiskich w miastach tego obszaru. Gwny przedmiot eksportu chiskiego stanowi nadal jedwab, zarwno surowy, jak i tkany, oraz wyroby rzemielnicze. Chiczycy importowali za szko, nefryt, ko soniow, cenne kamienie, wen, ptno oraz konie. W 90 r. Pan Cz'ao z powodzeniem odpar najazd 70-tysicznej armii Kuszanw, ktrzy byli do tego stopnia przejci jego zwycistwem, i przez pewien okres czasu pacili mu osobicie danin. W 91 r. by on mianowany Protektorem Generalnym Rejonw Zachodnich, a w 97 r. wysa wypraw, ktra przekroczywszy Pamir dotara do brzegw Morza Kaspijskiego. By to najdalszy wypad Chiczykw na Zachd. W owym wanie czasie Pan Cz'ao wyekspediowa jednego ze swoich urzdnikw, Kan Jinga, z misj nawizania kontaktw z imperium rzymskim. Misja si jednak nie udaa, gdy Partowie skutecznie uniemoliwili dotarcie posa do obsza rw rzymskich w obawie, e strac swoj bardzo korzystn i intratn rol porednikw w handlu midzy Chinami i Zachodem. Pan Cz'ao wycofa si z aktywnego ycia w 102 r., a w latach nastpnych zaznaczy si powolny, lecz stay upadek pozycji chiskich w Rejonach Zachodnich, spowodowany przede wszystkim ogln saboci rzdw Wschodnich Han. Na Poudniu panowanie chiskie w Wietnamie Pnocnym stano w 39 r. wobec groby oglnego powstania ludnoci wietnamskiej, ktrym dowodzia bohaterska kobieta ,Czeng Ts'e (Trung Trac). Powstanie po cikiej walce zostao stumione w 42 r. przez jednego z najzdolniejszych generaw Wschodnich Han, Ma Juan (14 r. p.n.e. 49 r. n.e.). W kon sekwencji wadze chiskie zastosoway daleko idc polityk sinizacji, a poniewa obszar ten pozosta jeszcze przez wiele wiekw pod panowa niem chiskim, posunicie to miao gboki wpyw na rozwj kultury Wietnamu. Rzd chiski prowadzi rwnie dug i cik walk z koczowniczymi plemionami Cz'iang (etnicznie tybetaskimi), ktre czsto dokonyway najazdw na bardziej yzne grne tereny Rzeki tej. Cz tych plemion zwerbowano do suby wojskowej w Rejonach Zachodnich; w 107 r. wznieciy one powstanie przeciwko panowaniu chiskiemu, w ktrym wzili udzia rwnie kolonici chiscy. Konflikt ten, obejmujcy du cz dzisiejszego Kansu i Cz'inghai, trwa ponad 10 lat. Ekspansja terytorialna w epoce Wschodnich Han doprowadzia do nawizania dalszych kontaktw z reszt wiata. wczeni Chiczycy posiadali stosunkowo dokadne wiadomoci o cesarstwie rzymskim (Ta

Cz'in), kroniki za notuj, e w 166 r. miaa przyby do Chin misja wysana rzekomo przez Marka Aureliusza. Prawdopodobnie bya to grupa kupcw syryjskich, ktra przybya do Chin Poudniowych poprzez Azj Poudniowo-Wschodni i podszywaa si pod nazw misji ambasadorskiej, aby uzy ska odpowiednie korzyci. Oglnie, jak zobaczymy, wzmoenie konta ktw z zagranic miao istotny wpyw na ewolucj kultury chiskiej.
KRYZYS PANOWANIA WSCHODNICH H A N

Ju od poowy II w. warunki spoeczno-ekonomiczne znowu ulegy pogorszeniu, zbliajc si do poziomu przypominajcego sytuacj okresu kocowego Zachodnich Han. Ewolucja nosia charakter prawie identyczny i cykliczny; koncentracja wasnoci ziemi doprowadzia znw do zmniej szenia liczby niezalenych drobnych posiadaczy i do zwikszenia ciarw podatkowych dla pozostaych drobnych chopw. Aby uwolni si od tego brzemienia, chopi albo uciekali do rzadko zaludnionych terenw na poudniu kraju, albo przeksztacali si w dzierawcw majtkw na lecych do wielmow. Na podstawie kronik przeledzi mona, pocz wszy od 126 r., cae nowe pasmo powsta chopskich kolejno stumionych przez wadze. Rzd centralny by osabiony nie tylko w wyniku tego kry zysu oraz walki klik na dworze, lecz take wskutek wzrostu potgi wiel kich rodzin obszarniczych, ktre w coraz wikszym stopniu skupiay w swoich rkach cao wadzy na prowincji. Tym samym odbywa si stopniowy, lecz nieustanny proces decentralizacji; przyszy podzia cesar stwa by tylko ostatecznym jego ukoronowaniem. Jak ju wielokrotnie spostrzegano, midzy upadkiem dynastii Wscho dnich Han i kryzysem imperium rzymskiego istnieje oczywista i bliska zbieno. Podobne, cho nie identyczne, przyczyny wywoay podobne skutki. Naley jednak wspomnie, e w wypadku Chin konsekwencje byy o wiele mniej grone i niszczycielskie, poniewa w chiskich Ciem nych Wiekach" cigo cywilizacji i kultury zostaa zachowana w stopniu bez porwnania wikszym ni w analogicznym okresie w Europie. Bezporedni przyczyn zaamania si dynastii Wschodnich Han by oczywicie kryzys spoeczny, a odbiciem saboci monarchii wielka rewolucja chopska tych Turbanw (nazwa pochodzi od rcznika lub chusty noszonej jako znak rozpoznawczy przez Armi tych Turbanw; chusta za bya czci codziennej odziey chopskiej, chronic przed socem). Mamy tu jeszcze raz do czynienia z tajnym stowarzyszeniem o zabarwieniu w zasadzie taoistycznym. Jego przywdc by Czang Cze, propagujcy uzdrowienie za pomoc wiary i bdcy zaoycielem misty-

cznej sekty T'ai P'ing Tao (Droga Powszechnego Pokoju). W cigu paru lat Czang Cze i jego najblisi zwolennicy rozszerzyli swoje pole dziaania na cay olbrzymi teren midzy Rzek t a Jangtse, pozyskujc dzie sitki tysicy zwolennikw wrd chopstwa, ktrych zorganizowano w 36 jednostek rnych wielkoci; kada z nich miaa swojego wodza. Ideologia sekty bya mieszanin koncepcji taoistycznych z elementami wiary ludowej; umoliwiao i uatwiao to zdobywanie sympatii i poparcia chopw, gdy ideologi t przeciwstawiano urzdowemu konfucjani zmowi, stanowicemu kredo obszarnikw. Ruch tych Turbanw zaj muje wyjtkowo wane miejsce w dziejach Chin; niektrzy twierdz, i pozosta on ywy w pamici chopw Chin Pnocnych a do koca XIX w. i wywar wpyw nawet na zwolennikw I Ho T'uan (patrz rozdz. XXXV). Ruch tych Turbanw przygotowa starannie powstanie przeciwko rzdowi Wschodnich Han; miao si ono zacz w stolicy w lutym 184 r. Zamierzenia te zostay pokrzyowane wskutek ujawnienia spisku przez donosiciela; ponad tysic osb podejrzanych o sympatie do tych Tur banw zostao zabitych. Byo jednak ju za pno, by odwoa ruch na prowincji, i w marcu rozpoczo si powstanie oglne, ktre w pierwszym okresie osigno znaczne powodzenie. Liczne oddziay tych Turba nw maszeroway na Lojang; urzdnicy i obszarnicy uciekli w panice, ratujc ycie. Mimo zawzitoci konfliktw midzy klikami na dworze wikszo obszarnikw zdawaa sobie spraw z niebezpieczestwa gro cego ze strony powstania chopskiego i zjednoczya swoje siy do wsplnej walki przeciwko tym Turbanom. Czang Cze umar w sierpniu, a rola przywdcy przypada kolejno jego dwm braciom. Jednak do listopada gwne armie tych Turbanw zostay rozbite przez wojska obszarnikw i nastpiy okrutne represje. Zmasakrowano wiele tysicy podejrzanych o udzia w ruchu w prawie kadym okrgu Chin Pnocnych i Wschodnich. Lecz przeladowania te nie pooyy kresu ruchowi powstaczemu; organizoway si nowe od dziay chopskie, tzw. Armia Czarnej Gry, ktra wkrtce znw liczya setki tysicy zwolennikw. Jednake spotka j rwnie podobny los. Trzeba byo 20 lat, aby wielcy waciciele ziemscy mogli ostatecznie zdusi t wielk rewolucj chopsk, ktra obja rwnie i Sycz'uan.
UPADEK WSCHODNICH H A N

W toku walki przeciwko tym Turbanom rzd centralny utraci resztki posiadanego znaczenia i siy. Praktycznie rzecz biorc, prawie wszystkie dziaania wojenne przeciwko chopom prowadzone byy przez

gubernatorw prowincji, ktrzy podczas tej walki przeksztacali si we wrcz klasycznych satrapw militarnych, dnych przede wszystkim wadzy. Generaowie ci pochodzili przewanie z bogatych obszarniczych rodzin, wojska za, ktrymi dowodzili, staway si zarwno zawodowymi, jak i ich przybocznymi oddziaami. W 189 r. dwie spord tych armii prowincjonalnych posuny si w kierunku Lojangu, aby poprze planowany na dworze przewrt prze ciwko panowaniu eunuchw. Wiele spiskw zmierzajcych do obalenia wadzy eunuchw organizowano uprzednio, lecz wszystkie zostay udarem nione, m. in. przez doskonay system szpiegowski, ktry klika eunuchw miaa na swoje usugi. Tym razem konspiracja niektrych dworzan, poparta si zbrojn, odniosa sukces. W Lojangu nastpia masakra wszystkich schwytanych eunuchw; zgino wwczas ponad 2 tys. osb. Nastpi teraz okres cakowitej anarchii, w ktrym toczya si walka pomidzy generaami prowincjonalnymi o wadz, o zawadnicie osob cesarza, a wreszcie o samo cesarstwo. W 190 r. jeden z generaw prowin cjonalnych, Tung Czo, ktrego oddziay weszy do Lojangu rok wczeniej, zdetronizowa panujcego cesarza, wynoszc na tron jego modszego brata, Siena, jako wasn, nieszczsn marionetk. Chocia Sien panowa formalnie a do 220 r., w praktyce dynastia Wschodnich Han przestaa istnie. Chiny wkroczyy w ciemny i zowrogi okres nieustajcych wojen i gwatw, rozczonkowania imperium oraz najazdw plemion koczowniczych. Pier wsza za jego faza nosi nazw San Kuo Trzy Krlestwa.

VIII. KULTURA EPOKI HAN

UWAGI WSTPNE DYNASTII Han okrela si za zwyczaj jako imperialn w odrnieniu od klasycznego okresu Czou. Jest to zgodne z prawd nie tylko w sensie politycznym, poniewa utworzenie i konsolidacja imperium doprowadzia rwnie do bujnego rozwoju kul tury w wielu dziedzinach. Epoka ta jest nam o wiele lepiej znana, gdy istnieje znacznie wicej rde pisanych i znalezisk archeologicznych ni z okresu Czou. Podczas tych czterech wiekw zasig kultury sta si znacznie szerszy, obejmujc nie tylko coraz liczniejsz klas panujc, lecz przenikajc rwnie do caej ludnoci. Wyszy poziom kulturalny warstwy rzdzcej zwizany by zarwno z rozbudow biurokracji pastwowej, jak i uprzystpnieniem edukacji. Epoka Han nie bya by moe ze wzgldu na swj charakter poli tyczny okresem twrczych poszukiwa filozoficznych, lecz raczej syste matyzacji, na og eklektycznej, idei wczeniejszego pochodzenia. Wzrost ortodoksji konfucjaskiej, ktry stopniowo doprowadzi do penej domi nacji konfucjanizmu w okresie dynastii Wschodnich Han, nie stworzy klimatu sprzyjajcego powstawaniu wieych, nowatorskich idei oraz odejciu od ustalonych wzorcw. By to natomiast okres gromadzenia fragmentw i zabytkw przeszoci i podjcia pierwszych prb wszech stronnego odzwierciedlenia minionych dziejw, a wic przede wszystkim era pimiennictwa historycznego. Najwaniejszym osigniciem ery Han byo najprawdopodobniej ukszta towanie si prawdziwie narodowej kultury, opartej na wsplnym pimie i literaturze, ktra przetrwaa wszystkie zmienne losy polityczne Chin. Nie jest rzecz przypadku, e Chiczycy do dzi nazywaj siebie samych Han

DZIEJOPISARSTWO

Nie ma narodu na wiecie bardziej zainteresowanego histori ni Chi czycy; bya ona dla nich zawsze zasadniczym rdem wiedzy o spoe czestwie, a ich filozofia, ktra si uksztatowaa w epoce Czou, nadaa problematyce spoeczestwa najwysz rang. Historia miaa by wzorem dla teraniejszoci. Wszystkie te cechy wystpoway ju w peni w erze Han; naley zauway, e ludzie tej epoki ju nie byli jednak w stanie nakreli cakowicie autentycznego i prawdziwego obrazu przeszoci, gdy widzieli j poprzez pryzmat teraniejszoci i tym samym umiejscowiali swoje wasne instytucje w czasach dawniejszych. Ten anachroni czny punkt widzenia nie by bynajmniej wiadomym faszowaniem histo rii, lecz po prostu bdn interpretacj, prawdopodobnie nie do unikni cia, jeli si wemie pod uwag wczesny poziom nauki historycznej. Niemniej jednak dziejopisarstwo epoki Han stanowio jej najwiksze osignicie. Najwaniejszym wczesnym dzieem historycznym byo Szy Czi {Za piski historyczne lub Zapiski historyka) Sy-ma Cz'iena. Zarwno dzieo, jak i jego twrca zasuguj w peni na bardziej szczegowe omwienie. Sy-ma Cz'ien (145790?) pochodzi z rodziny arystokratycznej w pa stwie Cz'in, ktra pono wywodzia si od wielu pokole z dawnych skrybw (instytucja skrybw, ktrzy byli i archiwistami, i kompilatorami rocznikw, datowaa si co najmniej od VIII w. p.n.e.). Ojciec jego, Sy-ma T a n , piastowa urzd Wielkiego Astrologa przy dworze cesar skim, bdc rwnoczenie kustoszem archiww. On to stworzy kon cepcj napisania wszechstronnej historii Chin od ich pocztkw a do swoich dni. Po zakoczeniu studiw w wieku lat dwudziestu Sy-ma Cz'ien przed siwzi dugie podre, podczas ktrych zwiedzi prawie wszystkie czci cesarstwa hanowskiego, zbierajc rwnoczenie materiay do zaplanowanej pracy. Po mierci ojca w 110 r. przej on zarwno jego stanowisko, jak i kontynuacj projektu dziea; nie ulega prawie adnej wtpliwoci, i znaczna wikszo Szy Czi jest jego pira, a nie ojca. Sy-ma Cz'ien stwo rzy Zapiski historyczne w oparciu nie tylko o olbrzymi dorobek swojej pracy badawczej prawdopodobnie przeczyta kade istniejce wwczas dzieo zwizane z przedmiotem lecz take na podstawie materiaw z Archiwum Cesarskiego oraz Biblioteki, do ktrych mia dostp. Z ma teriaw tych korzysta bardzo wiele, szczeglnie przy opracowywaniu tych czci dziea, ktre dotyczyy okresu Han. Rwnoczenie, jako wysoki dostojnik na dworze cesarskim, by on naocznym wiadkiem wielu

Statuetka z brzu okres Wsch. Han

wanych wydarze oraz co jeszcze o wiele istotniejsze przenikn i zrozumia mechanizm ycia politycznego. Jego miao intelektualna w podejmowaniu tak olbrzymiej pracy jest oczywista, zwaszcza jeli si wemie pod uwag, i dzieo miao by nie tylko histori Chin, lecz i ca ego znanego Chinom wiata. W 99 r. Sy-ma Cz'ien przey wielk tragedi osobist. Popierajc suszn spraw swojego przyjaciela, generaa Li Linga (te znana posta w literaturze chiskiej), ktry zosta zmuszony do poddania si Siung Nu, narazi si cesarzowi Wu i skazany by na kastracj. Mg unikn tej kary przez zapacenie wysokiej grzywny, lecz rodzina jego bya uboga, a wszyscy przyjaciele jak to bywa opucili go w tym cikim po oeniu. Podda si zatem karze zamiast popeni samobjstwo, co byoby obyczajowo usankcjonowane. Powici tym samym lecz tylko czaso wo honor i reputacj dla kontynuowania swojego wielkiego dziea. wiat winien mu by wdziczny za t decyzj, o ktrej pisa pniej we wzruszajcym licie do swojego przyjaciela en Ana. Przejcie to musiao wywrze wpyw na jego stosunek do cesarza; w dziele jest wiele zawoalowanej satyry, ale brak rozdziau o samym cesarzu; albo nigdy nie zosta on napisany, albo uleg zatuszowaniu.

Warto zaznajomi si ze skromnym opisem Sy-ma Cz'iena jego wa snego dziea. Opowiadania moje s niczym wicej tylko usystematyzo waniem materiau, ktry zosta nam przez przeszo przekazany; nie ma w nim wic twrczoci, lecz tylko wierne odtworzenie". Jest ono jednak czym o wiele istotniejszym. Stanowi jedno z funda mentalnych rde staroytnej historii Chin, a zarazem jedn z nasynniejszych i najbardziej wartociowych pozycji literatury chiskiej. Prawd jest, e Sy-ma Cz'ien czsto wcza do swojej pracy in toto" cay dost pny mu materia dawniejszy. Dla wczeniejszych okresw korzysta z ma teriaw z Ksigi historii, a dla czasw walki midzy Liu Pangiem a Siang J posuy si prawie ca ksik Lu Czia, pniej zreszt zaginion. Metoda taka z chiskiego punktu widzenia nie bya bynaj mniej form plagiatu, lecz raczej wyrazem szacunku dla dawnych autory tetw. Wasne oryginalne ujcia Sy-ma Cz'iena dotyczyy przewanie okresu Han i stanowi niewtpliwie najcenniejsz cz jego dziea. Szy Czi skada si z 130 rozdziaw i zawierao, wedug samego autora, 526000 znakw w pierwotnym wydaniu (chiskie wydanie z 1936 r. za warte jest w 3 tomach, o objtoci 2153 stron). Dzieo dotrwao do naszych czasw prawie nietknite, gdy los okaza si ostatecznie askawszy dla Sy-ma Cz'iena ni dla wielu staroytnych historykw greckich lub rzymskich, chociaby np. Liwiusza. Ukad pracy jest ciekawy i istotny. Pierwsze 12 rozdziaw to podstawowe roczniki dziejw cesarzy od okresu mitycznego do Wu (ok. 100 r. p.n.e.). Nastpne dwa zawieraj tablice chronologiczne poszczeglnych domw panujcych epoki Czou, hanowskiego rodu cesar skiego i wyszych dostojnikw. Nastpnie idzie 8 traktatw o ceremoniach, muzyce, kalendarzu, astronomii, astrologii, rytuale cesarskim, rzekach i kanaach oraz miarach i wagach. Kolejne 30 rozdziaw dotyczy dziejw rodw ksicych, przewanie okresu Czou, lecz rwnie i epoki Han. Ostatnie 70 to biografie poszczeglnych osb i traktaty o geografii i ludach ssiednich, np. o Siung Nu i Nan Je. Zapiski historyczne to prawdziwa encyklopedia, kopalnia wiadomoci o wszystkich prawie aspektach cywilizacji hanowskiej; jest to przede wszystkim jednak historia polityczna. Sy-ma Cz'ien docenia wpyw i zna czenie wielu czynnikw na ksztatowanie si dziejw, lecz historia jego zdaniem jest ponad wszystko wynikiem woli i dziaalnoci czowieka. Piszc dy on do obiektywizmu, co nie o wasnego punktu widzenia; wrcz przeciwnie, wypowiada on swoje po gldy cakiem wyranie, czasami nawet bardzo dobitnie. Lecz jego komen tarze, czsto w formie moralno-dydaktycznej, s zawsze wyranie odse parowane i odrnione od przedstawianego przeze materiau history

cznego. Wiele pokole Chiczykw (a rwnie Japoczykw, Koreaczy kw i Wietnamczykw) uwaao jego styl za znakomity. Celuje on szcze glnie w trafnych charakterystykach oraz w epizodach dramatycznych, ktre oywia wprowadzajc mow bezporedni. Ukad dziea umoliwi Sy-ma Cz'ienowi pynn narracj wydarze bez zbyt wielu dygresji: zarazem jednak materia dotyczcy danej osoby lub wydarzenia bywa rozproszony po rnych rozdziaach. Powstaje w ten sposb obraz niewtpliwie wielostronny, lecz metoda ta nastrcza oczy wiste trudnoci. Forma Szy Czi miaa znaczeme kluczowe, gdy dzieo stao si wzorem dla wszystkich przyszych historykw chiskich. Kryteria za dziejopi sarstwa ustalone przez Sy-ma Cz'iena byy na doprawdy wysokim poziomie; Zachd potrafi im dorwna dopiero w czasach nowoyt nych. Nastpnym wielkim dzieem, prawie tak sawnym jak Szy Czi, byo Cz'ien Han Szu {Historia Wczeniejszych, tj. Zachodnich Han). Byo ono pomysem Pan Piao (3 54) i stanowi miao kontynuacj Zapiskw histo rycznych. Zebra on wiele materiaw do tego dziea, lecz napisane ono zostao w rzeczywistoci przez jego syna, Pan Ku (3292), starszego brata generaa Pan Cz'ao. Pan Ku zmieni projekt ojcowski tak, aby obj cao okresu Zachodnich Han. W ten sposb Han Szu stao si proto typem wszystkich przyszych historii dynastycznych, ograniczonych do opisu okresu istnienia jednej dynastii; okres ten sta si podstaw tradycyj nej periodyzacji historii Chin, ktra nie stracia na aktualnoci do dzi. Pan Ku zosta uwiziony w 92 r. za rzekome powizanie z rodem Tou, wwczas odsunitym od wadzy, i umar w wizieniu nie zakoczy wszy dziea. Uczynia to jego siostra Pan Czao (?116), najsynniejsza prawdopodobnie pisarka w dziejach* Chin, bdca rwnie uzdolnion poetk i eseistk. Tak wic na stworzenie caoci Han Szu trzeba byo okresu prawie 80 lat. Han Szu jest rwnie prac obszern, skadajc si ze stu rozdziaw. Jest wzorowana na Szy Czi; piszc Han Szu, Pan Ku wykorzysta Zapiski historyczne prawie dosownie w czci dotyczcej pierwszego okresu pa nowania hanowskiego i tym samym niemal poowa jego dziea na nich oparta. W zwizku z tym istnieje kontrowersja do co autentycznoci obecnej wersji Szy Czi, czy nie zostaa ona po prostu przepisana z Han Szu. Rozpocz j znany historyk osiemnastowieczny Ts'ui Szu (1740 1816). Pan Ku usun cz dotyczc domw ksicych mao wan dla okresu Han a zamiast tego doda wicej traktatw o prawie, Pi ciu Pierwiastkach, geografii i literaturze.

Uwaa si, e styl dziea Pan Ku nie jest tak znakomity, jak Szy Czi, i mimo zwizoci oraz wikszej przystpnoci nie jest ono tak interesujce. Pan Ku by w mniejszym stopniu zaangaowany w pisanie historii ni Sy-ma Cz'ien, a przy tym by bardziej konserwatywnym i ortodoksyjnym konfucjanist ni jego poprzednik, ktry prawdopodobnie skania si raczej do taoizmu. Rnica jest rwnie widoczna w krytyce Sy-ma Cz'iena przeprowadzonej przez Pan Piao. Uwaa on, e Sy-ma Cz'ien nie przywi zywa naleytej wagi do tekstw staroytnych oraz e gdyby by on lep szym konfucjanist, dzieo jego byoby bliskie doskonaoci. Han Szu zostao uznane jednak w pniejszym okresie za zbyt obszerne i trudne, a Sn Je (148209) dokona streszczenia, ktre ukazao si pod tytuem Han Czi {Zapiski hanowskie) i obejmuje 30 rozdziaw. Na szczcie, skrt nie zastpi oryginau, ktry zachowa si w stanie prawie nienaruszonym. W okresie Wschodnich Han przyjto ju praktyk naznaczenia urz dowych historykw przy dworze, ktrych funkcj byo zbieranie materia w wszelkiego rodzaju, dotyczcych caej dziaalnoci rzdu. Dalszym krokiem, jak pniej zobaczymy, byo zaoenie przy Tangach Urzdu Dziejopisarstwa. W ten sposb stworzono zarwno baz materialn, jak i form organizacyjn, ktre umoliwiy napisanie caej serii historii dy nastycznych; uwaane to zreszt byo za funkcj rzdow. Stosunkowo wczenie utar si zwyczaj, i kada nowa dynastia uwaaa, e do jej obowizkw naley wydanie historii poprzedniej dynastii. W rezultacie wydano 24 urzdowe historie dynastyczne (25, jeli si doda now histori dynastii Jan, wydan w 1925 r.). Wydanie tych historii z 1747 r. obej muje 219 wielkich tomw. Tym samym powsta niezrwnany zapis histo ryczny, autorytatywny i obszerny, obejmujcy okres przeszo 2 tysicy lat. aden nard nie posiada rwnego mu pod wzgldem wiarygodnoci i objtoci. Naley doda, i podczas caego tego okresu oprcz urzdowej istniay i inne formy historiografii, chocia nie odgryway tak istotnej roli. Ksztat nadany dziejopisarstwu chiskiemu przez Szy Czi i Han Szu rni si, jak wida, w wielu aspektach od wzorw przyjtych w histo riografii europejskiej. Zoyo si na to wiele przyczyn; m. in. historycy greccy i rzymscy pozostawali pod wpywem poezji epickiej i dramatu, form prawie nie istniejcych w Chinach staroytnych. Dziea ich przezna czone byy rwnie do recytacji; chiskie za wycznie do czytania. Wa ciwoci jzyka chiskiego, szczeglnie w jego postaci literackiej, rwnie wchodz tu w gr, gdy jego lapidarno i zwizo wpyny niewtpli wie na ksztatowanie si stylu dziejopisarstwa chiskiego.

FILOZOFIA

Chocia epoka Han bya przede wszystkim okresem wielkich dzie historycznych, ukazay si rwnie liczne prace filozoficzne. Zawieray one jednak wzgldnie niewiele nowych idei i stanowiy w pierwszym rzdzie systematyzacj i syntez wczeniejszych pogldw, zgodnie z gwnym kie runkiem myli filozofw hanowskich. Wspomniano ju o aspekcie poli tycznym konfucjanizmu hanowskiego, o jego przeksztaceniu si w tym okresie w ortodoksyjn ideologi pastwow. Z punktu widzenia filozo ficznego dominujca szkoa konfucjaska zmierzaa do wcielenia do swo jego wiatopogldu szeregu koncepcji, ktre poprzednio przedstawiay niezalene tendencje mylowe, jak np. system Jin i Jang oraz teori Piciu Pierwiastkw. Tych i innych pogldw w rodzaju wrenia opartego na dziele I Czing itp. uyto do stworzenia nowej kosmologii, ktra staa si teraz czci skadow kredo konfucjaskiego. W tym samym czasie rozwijaa si take myl taoistyczna, przedsta wiana m. in. w takich pracach, jak Huainan Tzu. Ksiga ta bya dzieem szeregu autorw i skompilowana zostaa na dworze Liu An, ksicia Huainanu (?122 p.n.e.). Zawiera ona dosy rnice si midzy sob pogldy, ale w zasadzie jest to poszukiwanie taoistyczne, zmierzajce rwnie do przedstawienia nowej kosmologii. Naley jednak zaznaczy, e wanie w okresie Han taoizm zacz przeksztaca si z filozofii Lao Tzu i Czuang Tzu w religi ludow, w ktrej niewtpliwie dominoway elementy magicz ne oraz najrnorodniejsze zabobony. W onie za szkoy konfucjaskiej mimo jej wywyszania jako kreda ortodoksyjnego lub by moe wanie z tego powodu istnia nadal konflikt midzy myl w gruncie rzeczy racjonalistyczn a pogldami, w ktrych elementy irracjonalnego mistycyzmu, spekulacji i zabobonw odgryway coraz wiksz rol. Najciekawszym i najbardziej oryginalnym z filozofw hanowskich, bdcym zarazem przedstawicielem pierwszej tendencji, by Wang Cz'ung (2797), w sowach-Needhama najbardziej ateistyczny i agnostyczny ze wszystkich racjonalistw konfucjaskich". Pochodzi on z ubogiej rodziny, a pokana cz jego wiedzy zostaa zaczerpnita z ksiek, ktre poyczali mu dobroduszni ksigarze. Nie zaleno jego sposobu mylenia tumaczy take to, i nigdy nie doszed do wysokiego stanowiska i przez wiksz cz swojego ycia pozosta nauczycielem. Jego wielkie dzieo Lun Heng {Eseje krytyczne lub dokadniej Rozprawy rozwaane) zawiera 85 esejw na rne tematy. Wang Cz'ung nienawidzc faszu i fikcji" atakowa w swoim dziele ze sceptycznego i racjonalistycznego punktu widzenia zabobony, istniejce wwczas w ogro-

mnej liczbie. W szczeglnoci krytykowa on ide cznego traktowania losw ludzkich z Niebiosami, twierdzc, i poniewa zarwno czowiek, jak i niebo s odrbnymi zjawiskami przyrody, niemoliwe jest jakiekol wiek wzajemne oddziaywanie. Atakowa take pogldy o niemiertelnoci duszy i wiele elementw wiary w zjawiska nadprzyrodzone. Wang Cz'ung uwaa, i zmysy oraz intelekt stanowi jedyn podstaw wszelkiej wiedzy. Sprzeciwia si rwnie cigemu powoywaniu si na przeszo, co tak lubili konfucjanici. By on jednak take czowiekiem swoich czasw w tym sensie, e uznawa teori Jin i Jang oraz Piciu Pier wiastkw za podstaw wyjanienia zjawisk przyrodniczych. Co wicej, by on zdecydowanym zwolennikiem szczeglnie daleko idcej formy predestynacji. Pogldy Wang Cz'unga mogyby sta si podstaw wczesnego rozwoju myli naukowej, gdyby znalaz on kontynuatorw. Nie dopucili jednak do tego ortodoksyjni konfucjanici, niesychanie ostro zwalczajc jego teorie, ktre niosy ze sob m. in. unicestwienie ich ideologii i po zbawienie stanowisk oraz wpyww politycznych. Wang Cz'ung mia zna komity styl, posugiwa si jzykiem prostym i wyrazistym, zblionym do mowy potocznej; syn ze swojego dowcipu.
LITERATURA

W okresie Han podjto wielkie wysiki zmierzajce do rekonstrukcji zaginionych dzie ery klasycznej. Wodzili w tym prym konfucjanici, ktrych osignicia w tej dziedzinie pomogy walnie w ustanowieniu ich dominujcego pooenia, gdy w powanym stopniu uczono i konfu cjanizm stay si synonimem.
Fresk z grobowca w Liaoningu okres Wsch. Han

Wiksza cz kanonu konfucjaskiego zostaa odtworzona, a w zwiz ku z tym powsta szereg interesujcych problemw, jak np. zagadnienie rnicy midzy tzw. Tekstem staroytnym i Tekstem nowoczesnym (patrz s. 108) Ksigi dokumentw. Naley zauway, e rnice pogldw zwo lennikw Tekstu staroytnego i Tekstu nowoczesnego nie ograniczay si bynajmniej tylko do kwestii egzegezy i krytyki tekstu, lecz dotyczyy take powanych rozbienoci w podejciu filozoficznym. Oglnie rzecz biorc, szkoa Tekstu nowoczesnego, ktrej przedstawicielem by Tung Czung-szu, skaniaa si do powstajcego wwczas konfucjanizmu ekle ktycznego, gdy natomiast szkoa Tekstu staroytnego nawoywaa do powrotu do pierwotnych idei etycznych i racjonalistycznych twrcy wia topogldu. W swoich pracach nad rekonstrukcj tekstw uczeni hanowscy osi gnli bardzo wysoki poziom krytycyzmu literackiego, wyprzedzajc Europ o wiele wiekw. Liczne dziea tego okresu, np. redakcja Ksigi pieni dokonana przez Mao Cz'anga, stay si pniej uznanymi powszechnie wersjami. Istotnym wkadem w tej dziedzinie byy prace dokonane przez Liu Sianga (978 r. p.n.e.) oraz jego syna Liu Sina (46 p.n.e.23 n.e.), czonkw rodu cesarskiego, ktrzy redagowali Czan Kuo Tse oraz Tso Czuan oraz opracowali synn ogln bibliografi caej istniejcej wwczas literatury chiskiej. W dziaalnoci swojej uczeni hanowscy byli bardzo troskliwymi i skrupulatnymi przekazicielami tekstw, dajc pocztek tradycji wyranego oddzielania komentarzy od tekstu zasadniczego, pniej zaznaczonego czcionk rnej wielkoci. Praca ich miaa zasadnicze znaczenie i przyczynia si w istotnym stopniu do zabezpieczenia cigoci chiskiej tradycji literackiej. W okresie Han podjto rwnie pioniersk prac w dziedzinie leksy kografii; najbardziej znanym przykadem by jeden z pierwszych sowni kw, wielkie dzieo Su Szena (?120 n.e.). Sownik ten, synny Szuo Wen, zawiera ponad 10 tys. znakw i uoony by na podstawie zgrupowania znakw wedug tzw. kluczy (lub pierwiastkw). W Szuo Wen uywano ich 540, w XVII w. liczba zostaa ostatecznie zredukowana do 214, bd cych jeszcze do dzi w uytku. Sownik mia podstawowe znaczenie dla prac etymologicznych i nie straci na wartoci do chwili obecnej. W prozie okresu Han rozwin si nowy styl, znany z prostoty, ktry by stosunkowo bliski mowie potocznej, lecz odznacza si si i subtel noci ekspresji. Uwaa si go za jeden z wielkich w dziejach prozy chi skiej. W rzeczywistoci istniay co najmniej dwa rne style: narracyjny, prosty i bezporedni, ktrego przykadem byo dziejopisarstwo, oraz bardziej wygadzony, retoryczny, o harmonicznych wzorach.

W poezji utwory C z ' Jana nadal wywieray znaczny wpyw, szcze glnie na poezj dworsk. Jednak bogaty jzyk tej formy poetyckiej stawa si coraz bardziej sztuczny i grnolotny i tym samym poezja ta bya coraz bardziej ekskluzywna. Do najwybitniejszych pisarzy naley Sy-ma Siang-u (179117), ktrego utwory cechuje niebywae bogactwo sownictwa. Ale istniay rwnie i tzw. je fu, zoone przewanie z pieni ludowych, ktre byy nieco podobne do wierszy Szy Czingu w swojej prostocie; stanowiy one ciekawe odzwierciedlenie warunkw spoecznych i obyczajw owych czasw.
ROZWJ TECHNIKI

Cztery wieki epoki Han byy wiadkiem znacznego postpu w technice i technologii produkcji w wielu dziedzinach. Dotyczyo to szczeglnie rolnictwa; wprowadzono nowy rodzaj ryu odpornego na susz, zasto sowano podwjn upraw oraz rotacj wczesnych i pnych plonw, rozpoczto wykorzystywanie zboczy dla sadzenia drzew owocowych, bambusu i jarzyn. Wanym wynalazkiem, zarwno dla rolnictwa, jak i transportu, byo zastosowanie szlei dla zwierzt pocigowych. Obserwacje astronomiczne posuny si znacznie naprzd; ju w 28 r. p.n.e. spostrzeono plamy soneczne (w Europie dopiero za czasw Gali leusza). Kalendarz zosta udoskonalony. Najwybitniejszym osigniciem w tej dziedzinie byo wynalezienie pierwszego sejsmografu w 132 r. n.e. przez Czang Henga, ktry by rwnoczenie synnym astronomem i poet. Oglnie biorc, rozwj techniki chiskiej w epoce Han nie tylko dorw nywa, ale pod wieloma wzgldami wyprzedza inne orodki cywilizacji na wiecie. Od tego okresu a do czasw nowoytnych idee pyny raczej ze Wschodu na Zachd ni na odwrt. Dwa najwaniejsze wynalazki chiskie pochodz wanie z owych czasw. Nie ulega wtpliwoci, e tradycyjne chiskie twierdzenie, i papier zosta wynaleziony ju w I w. n.e., jest zgodne z prawd, gdy zostao ono cakowicie potwierdzone przez znaleziska archeologiczne, szczeglnie podczas wypraw A. Steina w Azji rodkowej. Nie jest rzecz przypadku, e wynalazek ten zosta dokonany w kraju, gdzie sowo pisane byo przedmiotem tak wielkiego szacunku. Jak trafnie spostrzeono, wynalazek ten przyszed zbyt wczenie, w tym sensie, e dugi okres oddziela go od druku. Z powodu atwej zniszczalnoci papieru zachowao si bardzo niewiele rkopisw pochodzcych z okresu oddzielajcego wynalezienie papieru i druku. Trzeba byo caego tysica lat, nim ten tak istotny wynalazek przywdrowa do Europy. wiadczy to dobitnie o stopniu izolacji odrbnych orodkw cywilizacji

w Europie i Azji, ktra nie ulega w zasadzie adnym istotnym zmianom a do XV w. Nie sposb zrozumie specyfiki wielu aspektw cywilizacji chiskiej bez uwzgldnienia tego czynnika. Nie naley przy tym wpada jednak w skrajno i absolutyzowa roli tej izolacji, ktra chocia miaa tak istotne znaczenie nie bya nigdy w adnym okresie herme tyczna. Ju w II w. n.e. Chiczycy wyrabiali naczynia garncarskie z tworzywa porcelanowego, uwaanego za wczesn form porcelany. Trzeba byo teraz tylko krtkiego czasu, aby przej do wytwarzania porcelany waci wej. Warto sobie uwiadomi, i wynalazek ten przynis rwnie korzyci higieniczne w porwnaniu z naczyniami z innego materiau.
SZTUKA

Powstanie zjednoczonego cesarstwa znalazo rwnie swoje odbicie w sztuce; w nowych warunkach przestaa ona mie charakter wycznie religijny i nie ograniczaa si tylko do domw ksicych, jak to byo w epoce Czou. Staa si teraz zjawiskiem bardziej powszechnym. Du rol w tych przemianach odegraa do liczna i wpywowa warstwa uczonych-dygnitarzy, ktrzy uwaali si i czsto byli za ludzi wysoce kulturalnych. I prawd jest, e szczeglne miejsce w rozwoju sztuki przy pada gentry; z jednej strony bya ona mecenasem, i to czsto szczodrym, z drugiej za reprezentanci tej warstwy sami byli twrcami w wielu dzie dzinach artystycznych. Prawie wszystko, co dotrwao do naszych czasw ze sztuki hanowskiej, pochodzi z prowincji; mimo to mamy do czynienia z wysokim poziomem artystycznym. Mona zaoy, e sztuka stolicy staa na poziomie o wiele jeszcze wyszym. Niestety, los Cz'anganu i jak zobaczymy Lojangu by tego rodzaju, e nic nie pozostao ze sztuki dworskiej oraz z pokanych zbiorw cesarskich. Trudno te si spodziewa, e przysze odkrycia archeologiczne bd mogy zapeni t luk, aczkolwiek ostatnie prace archeologw chiskich w latach 19681972, jak np. odkrycie w Mancz'eng (Hopei) wspaniaego grobowca ksicia Liu Szenga (ok. 100 p.n.e.) oraz niezwykle ciekawego grobu ony markiza Ta (z lat 190140 p.n.e.) W Mawangtui (koo Cz'angsza, Hunan) dostarczyy nadzwyczaj bogatego i cen nego materiau. W rzebie dokonano ciekawych krokw naprzd w wykonywaniu posgw zarwno zwierzcych, jak i ludzkich. Znane nam zabytki po chodz przede wszystkim z dekoracji grobowcw, do nich te naley synny pomnik na grobie Ho Cz'-pinga. Zachoway si rwnie niektre

wietne rzeby lww i chimer. W niedalekiej przyszoci jednak chiska rzeba kamienna, ktrej pocztki sigay epoki Szang, zostaa w duej mierze zarzucona na rzecz buddyjskiej rzeby religijnej. Synne s paskorzeby pochodzce ze znanego grobowca rodziny Wu w Szantungu z II w. n.e. Uyto tu niezmiernie delikatnej techniki cyzelo wania, przypominajcej malowanie na kamieniu. Wielce interesujca jest tematyka dotyczca ycia powszedniego; dominuj sceny polowa, bitew oraz obrazy przedstawiajce znane wydarzenia historyczne. Stanowi one cenne rdo do dziejw Chin. Moliwe, e ten rodzaj rzeby by wynikiem kontaktw z Azj Zachodni, ale nie ulega wtpliwoci, e styl paskorzeb szantungskich by ju cakowicie chiski. Styl rzeb, jak i wikszoci innych hanowskich dzie sztuki ma w sobie wiele nowych cech. Jedn z najistotniejszych jest czste wprowadzanie motyww animalistycznych; by moe, e tu rwnie zaznaczaj si wpy wy Azji rodkowej, dokd siga w owym okresie tzw. styl scytyjski. Chiczycy za obok zwierzt przewanie wystpujcych w tych dzieach sztuki (m. in. tygrysy, jelenie) wprowadzili swoje wasne ulubione twory mityczne smoka i feniksa. Wikszo cech stylu Han znale mona rwnie wrd tkanin jed wabnych. Jedwab hanowski wykazywa niezmiernie wysoki poziom techni czny, jako za doskona. Tkanina bya jedno- lub wielobarwna, czsto ozdobiona wzorami animalistycznymi lub geometrycznymi. Znaleziska archeologiczne, jak np. P. Pelliota i A. Steina w Azji rodkowej lub P. Ko zowa w Mongolii, oraz najnowsze badania liczonych chiskich dostar czyy licznych prbek jedwabiu hanowskiego. Sztuk zdobnicz okresu Han cechowaa rnorodno i pomysowo. Dotyczy to w szczeglnoci wyrobw z laki, ktrych pocztki sigaj wanie tych czasw. W XIX w. uwaano, e sztuka ta pojawia si o wiele pniej, lecz synne wykopaliska archeologiczne w Lolangu (Phenian) dostarczyy przeszo 200 przedmiotw z laki, doskonale wykonanych, z ktrych wikszo pochodzia z odlegego Sycz'uanu. Znaleziono tu rwnie wspaniae okazy biuterii hanowskiej. Ostatnio za odkryty (1972 r.) grobowiec w Mawangtui rwnie zawiera pikne przedmioty z laki, prawdopodobnie miejscowej produkcji. Kontynuowano rwnie w okresie Han dawn twrczo artystyczn. Nadal uywano brzu do wyrabiania naczy sakralnych i broni ceremo nialnej, jak rwnie nowoci luster. Jako techniczna pozostawaa wy soka, ale frapujca inwencja twrcw epoki Szang i wczesnego okresu Czou zaniky cakowicie; lustra s jednak uwaane za arcydziea odlewnictwa w brzie. Dla przedmiotw z brzu z okresu Han charakterystyczne stao

Model domu, ceramika okres Wsch. Han

si inkrustowanie zlotem lub srebrem. Rozwijaa si rwnie nadal po mylnie rzeba w nefrycie, i to na wiksz skal, gdy ekspansja na Zachd umoliwia wykorzystywanie nowych rde surowca kopalni w Chotan, lecym w Rejonach Zachodnich. Jedna z najwikszych, jeli nie najwiksza, z dziedzin sztuki chiskiej malarstwo, siga pocztkami swoimi bez wtpliwoci wanie epoki Han. Malowanie na jedwabiu byo w tym okresie praktykowane ju w szerokim zakresie; potwierdzaj to rda pisane, omawiajce zbiory cesarskie, ktre ulegy cakowitemu zniszczeniu przy upadku dynastii Wschodnich Han. Katastrofa ta spowodowaa, e prawie nic nie zachowao si z wczesnego malarstwa chiskiego i ocenia je mona tylko na podstawie niewielu istniejcych freskw oraz ozdb na wyrobach z laki i na kaflach ceramicz nych. W 1949 r. dokonano jednak fascynujcego odkrycia w Cz'angsza odnaleziono obraz na jedwabiu, datujcy si nawet by moe z okresu Wojujcych Pastw, niemniej ciekawe s: liczna malowana chorgiew jedwabna z Mawangtui oraz fresk z Liaoningu. Czyni to utrat prawie caego malarstwa hanowskiego jeszcze bardziej dotkliw.

Nic nie zachowao si z architektury okresu Han. Jedynie mae gliniane modele, pochodzce z grobowcw, mog da pewne wyobraenie o niej. Tak jak w wypadku malarstwa, dziea literatury s podstawowym rdem do wyrobienia sobie sdu o rozwoju tej dziedziny. Sdzc z tych opisw, architektura hanowska musiaa by wspaniaa, o zaawansowanej technice. Filary byy inkrustowane nefrytem; ciany i gzymsy ozdobione cennymi kamieniami; boazeria rzebiona, malowana i zocona; schody rzebione z marmuru. Lecz Hanowie budowali w drzewie i wszystkie wspaniae paace cesarzy z tego okresu spotka los ich poprzednikw cz'inowskich prdzej czy pniej ogarn je poar, a z dymem tych poarw posza na marne praca niezliczonych pokole tak wielce uzdolnionych rzemiel nikw chiskich.

IX. EPOKA ROZBICIA CHIN. TRZY KRLESTWA I DYNASTIA TSIN

TRZY KRLESTWA PADEK Wschodnich Han zapoczt kowa Ciemne Wieki", 400-letni okres rozbicia Chin, ktremu pniej towarzyszyy najazdy plemion koczowniczych z pnocy i zachodu, ukoro nowane zaoeniem przez nich pastw w Chinach Pnocnych. Scentrali zowana monarchia absolutna runa w toku tych wydarze i w yciu politycz nym oraz ekonomicznym kraju nastpi wyrany regres. Stopie zniszcze nia, szczeglnie miast, by bardzo duy, straty ludnociowe olbrzymie. Mimo to kryzys cesarstwa chiskiego nie mia jak ju wspomniano tak daleko idcych konsekwencji, jak rwnoczesny upadek imperium rzymskiego. Cywilizacja chiska nie ulega cakowitej dezintegracji, zacho wujc w zasadzie swoj cigo, i wykazaa wanie w tym okresie nieby wa zdolno wchaniania i asymilowania najedcw koczowniczych. Tote aczkolwiek chiskie spoeczestwo feudalne uksztatowane w epoce Han doznao wielkich wstrzsw w Ciemnych Wiekach", wyszo ono z te go okresu na og w nie zmienionej postaci. I chocia dokonay si pewne przemiany, a skad klasy panujcej niewtpliwie uleg przeobraeniom, to jednak zasadniczy ukad si spoecznych, ktry pniej w epoce Sui-T'ang doprowadzi do restauracji zjednoczonego cesarstwa, pozosta prawie iden tyczny z ukadem okresu Han. Czy rozwj taki by zjawiskiem z pun ktu widzenia dalszej ewolucji kraju pozytywnym, stanowi to odrbne zagadnienie; korzyci wydaj si co najmniej problematyczne.

Wkrtce po kreowaniu na cesarza swojej marionetki nieletniego Siena Tung Czo, znajdujcy si teraz pod obstrzaem innych gene raw, opuci Lojang, kierujc si do Cz'anganu w Szensi, ktry by terenem strategicznie pewniejszym. Wspaniaa stolica Wschodnich Han zostaa przy opuszczaniu spldrowana i spalona, powana za cz ludnoci zgina. Rozpocz si okres zaartej i zoonej walki midzy rywalizujcymi generaami; celem kadego z nich byo zagarnicie moli-

wie najobszerniejszego terytorium. Rywalizujcy satrapowie walczyli rw nie o zawadnicie osob cesarza, aby mc wykorzysta go dla uzyskania najwyszej wadzy. Ostatecznym wynikiem tych zmaga byo zaoenie trzech oddzielnych pastw, Wei, Szu i Wu; panujcy kadego z nich by pretendentem do wadzy nad caymi Chinami i roci sobie prawo uwaa nia si za jedynego prawowitego wadc cesarstwa. W tradycyjnej historio grafii chiskiej jedynie pastwu Szu nadaje si nazw cesarstwa, i to tylko dlatego, e wadc jego by potomek Hanw. Inne pastwa traktowane byy jako krlestwa. W rzeczywistoci za mona by rwnie dobrze mwi o trzech cesarstwach, gdy kade z tych pastw ustanowio identyczn administracj cesarsk. Przyjo si jednak zwyczajowo uywa terminu Trzy Krlestwa, idc za chisk nazw San Kuo; chiskie sowo kuo mona tumaczy dowolnie: cesarstwo, krlestwo lub pastwo, zalenie od kontekstu i okolicznoci. Uksztatowanie si w tym okresie trzech oddzielnych pastw w Chi nach nastpio m. in. dziki osignitemu ju poziomowi gospodarczemu; kade z Trzech Krlestw byo ekonomicznie dostatecznie silne, aby mc si samodzielnie utrzyma. Fakt powstania Trzech Krlestw stanowi take wyraz rywalizacji kluczowych rejonw ekonomicznych kraju i tym samym zasadniczych si wewntrznych w Chinach. Rozwj ten rzuca te ciekawe wiato na specyficzny charakter feudalnego spoeczestwa chi skiego; intensywne rolnictwo wymagao rozbudowanego systemu irygacji, do ktrego konieczna z kolei bya kontrola i nadzr pastwowy. Pa stwo za podejmujc si tych funkcji miao m. in. na celu zabezpie czenie sobie dostatecznych zapasw ywnoci dla si zbrojnych, a to w takim okresie, jak Trzy Krlestwa, odgrywao oczywicie szczeglnie istotn rol. Do dziwnie si skada, e epoka Trzech Krlestw stanowi okres dziejw prawdopodobnie najlepiej znany samym Chiczykom. Jest to wycznie zasug literatury piknej, a konkretnie sawnej powieci mingowskiej Opowie o Trzech Krlestwach, stanowicej swoisty splot legend i historii (patrz s. 338). Gwne postacie tej epoki, ich sowa i czyny znane s kademu Chiczykowi. Jednak w powieci oraz w wielu sztukach na niej opartych okres ukazany jest jako romantyczny i rycerski. W rzeczy wistoci za bya to era zdrady i przemocy, brutalnoci i przelewu krwi, przejcia od wzgldnego spokoju do cakowitego chaosu i anarchii. Najsilniejsze z Trzech Krlestw, ktre ostatecznie miao pokona swoich rywali, byo Wei (220265). Obejmowao ono wiksz cz Chin Pnocnych, ziemie na pnoc od Jangtse, pierwotn kolebk cywilizacji chiskiej, stanowic zarazem jeszcze w tym okresie gwny rejon rolniczy.

Wei posiadao najliczniejsz ludno szacunek oparty na spisie ludnoci z 140 r. podaje liczb okoo 29 min. Zaoycielem tego pastwa by Ts'ao Ts'ao (155220), czowiek bezwzgldny, chytry, okrutny i brutalny, jeden z gwnych pretendentw do wadzy, ktry karier zapocztkowa walk z oddziaami tych Turbanw. W 198 r. Ts'ao Ts'ao udao si dosta w swoje rce cesarza Siena; mianowa si on wwczas Zbawicielem Cesarstwa, aby rozcign swoj kontrol na cae Chiny i ogosi si pniej cesarzem. W 208 r. Ts'ao Ts'ao poprowadzi olbrzymi armi na Poudnie dla podbicia reszty kraju. Prba ta jednak zakoczya si fiaskiem, gdy w synnej bitwie tego roku caa jego flota zgromadzona dla dokonania przeprawy przez Jangtse zostaa spalona przez okrty ogniowe, a wikszo armii zniszczona. mier uniemoliwia Ts'ao Ts'ao urzeczywistnienie jego ambitnych planw wstpienia na tron cesarski. Zrealizowa je dopiero jego syn i na stpca Tsa'o P'ei (188226), dokonujc w 221 r. detronizacji ostatniego cesarza dynastii Han i ogaszajc si najwyszym wadc. Rd Ts'ao straci jednak wkrtce swoj moc w walkach z potnymi rodami wiel mow z Wei, z ktrych najwybitniejszy by rd Sy-ma. Wkrtce udao mu si uzyska dominujc pozycj w pastwie i ostatecznie uchwyci take tron w swoje rce. Rzd Wei powica wiele uwagi odbudowie zniszczonej gospodarki, a w szczeglnoci rolnictwa. Dokonywano tego gwnie poprzez zakadanie kolonii rolniczych, zarwno wojskowych, jak i cywilnych, pozostajcych pod kontrol pastwow; system kolonii wojskowych by szeroko stoso wany ju w epoce Wschodnich Han w okrgach przygranicznych. Podjto rwnie budow wielu nowych urzdze irygacyjnych i kontroli wd. Pozwolio to zwikszy wydatnie produkcj roln, co z kolei umoliwio Wei gromadzenie zapasw ywnoci niezbdnych do prowadzenia kam panii militarnych przeciwko swoim rywalom. W chiskich dziaaniach wojennych tego okresu rezerwy ywnoci byy kluczowym elementem, a Wei wolao bra swoich wrogw godem, ni mierzy si z nimi w otwar tym boju. Drugie z Trzech Krlestw, Szu lub Szu-Han (221263), zaoone zostao przez Liu Pei (162223), ubogiego potomka jednego z wcze niejszych cesarzy dynastii Han. Zasadniczym obszarem pastwa byo Szu, tj. Zachodni Sycz'uan, gdzie Liu Pei rozpocz swoje panowanie w 214 r. Po uzyskaniu kontroli nad dolin rzeki Han ogosi si w 219 r. rwnie krlem Han, a pniej w 221 r., po detronizacji ostatniego cesarza Han, proklamowa si cesarzem, rywalizujc z Wei. Liu Pei oraz jego dwaj oddani przyjaciele, Kuan J (ktry uleg potem do dziwnej metamorfozie,

9. Trzy Krlestwa, ok. 230 r. p.n.e.

przeksztacajc si w XVI w. w Boga Wojny) i Czang Fei, stali si szcze glnie znani dziki Opowieci o Trzech Krlestwach. Lecz waniejszy, by moe, a niewtpliwie ciekawszy, by Czu-ko Liang (181234), doradca Liu Pei, a pniej jego gwny minister. Syn on ze swojej wnikliwoci politycznej, ze zrcznej i umiejtnej strategii oraz bujnej pomysowoci. Jemu wanie Liu Pei zawdzicza swj tron. Czu-ko Liang doprowadzi do znacznej ekspansji pastwa Szu, doko nujc podboju plemion tubylczych w Jnnanie, Kueiczou i Sycz'uanie poudniowym. On te zaprowadzi dobrze funkcjonujcy system admini stracji oraz nawiza przyjazne stosunki z ssiadujcymi na zachodzie plemionami tybetaskimi. Ludno Szu bya o wiele mniej liczna od mie szkacw Wei (na podstawie spisu z 140 r. szacuje si j na 7,5 mln), du jej cz stanowia ludno chiska, przewanie rolnicza, osiada na yznej i dobrze nawodnionej rwninie Cz'engtu. Strategiczne pooe nie Szu byo take korzystne; mogo ono by atakowane i to z trudnoci tylko z dwch stron, z pnocnego zachodu i wzdu Jangtse. Liu Pei umar w 222 r., pozostawiajc tron swojemu cakowicie nie udolnemu synowi. Czu-ko Liang nadal piastowa urzd gwnego ministra i dopki on y, pastwo w dalszym cigu prosperowao. Jednak po jego mierci, ktra nastpia w 234 r. podczas wyprawy przeciwko Wu, losy polityczne Szu zaczy si szybko pogarsza. Ostatecznie pastwo pado ofiar ekspedycji wojennej Wei i w 263 r. opieszay syn Liu Pei podda stolic, Cz'engtu, bez najmniejszego oporu. Naley zauway mimochodem, e pastwo Szu-Han stanowio jeden z co najmniej siedmiu wypadkw, kiedy Sycz'uan by niezaleny od reszty Chin. W sowach Liang Cz'i-cz'ao (patrz s. 548): Gdy w Chinach panowa niepokj, Sycz'uan znajdowa si pod panowaniem niezalenego wadcy i zawsze by on ostatnim, ktry traci swoj niepodlego". Dogodne pooenie strategiczne i wielkie bogactwa zawsze czyniy z Sycz'uanu akomy ksek dla awanturnikw wszelkiej maci. Ostatnie z Trzech Krlestw, Wu (221 280), obejmowao obszary rodkowego i dolnego biegu Jangtse, oraz Fukien, obydwa Kuangi i Wiet nam Pnocny. Ludno szacuje si na tej samej podstawie, co powyej, na przeszo 11 mln. Jest to liczba niewielka, zwaywszy rozmiary tego pastwa. Du cz ludnoci stanowiy niechiskie plemiona, stojce niewtpliwie na niszym poziomie rozwoju spoeczno-gospodarczego. Zaoenie pastwa Wu i Utworzenie dworu cesarskiego w stolicy (w obec nym Nankinie) miao doniose znaczenie dla rozwoju gospodarczego tego rejonu; powsta powany rynek zbytu, ktry oywi i pchn naprzd

zarwno rolnictwo, jak i handel. Wanie w tym okresie rozpoczyna si przeksztacenie doliny Jangtse w najwaniejszy rejon ekonomiczny Chin, ktrym staa si ona nieco pniej. Pastwo Wu zaoone byo przez jednego z generaw-rywali, Sun Cz'ana (181252), ktry ogosi si cesarzem w 229 r. Kade z Trzech Krlestw, trafnie nazwanych przez Eberharda pa stwami kondotierskimi, rocio sobie prawo do uwaania si za prawowi tego spadkobierc cesarstwa Han, lecz w rzeczywistoci byy one tylko nieudolnymi naladowcami swoich poprzednikw. Wszystkie byy prawie w rwnym stopniu sabe wewntrznie, przede wszystkim z powodu nie ustajcego konfliktu pomidzy rzdem centralnym a wielkimi rodami obszarniczymi. Zjawisko to wystpowao ju w okresie Wschodnich Han. Cige wojny Trzech Krlestw midzy sob doprowadziy gospodark do prawie cakowitej ruiny, do olbrzymich strat w ludziach oraz szczeglnie do ogromnej dewastacji miast. Dowodem spowodowanego tym regresu by powrt do handlu wymiennego (brak pienidza) oraz do gospodarki naturalnej. Wszystkie trzy pastwa stosoway kolonizacj wojskow ce lem odbudowy produkcji rolnej, jednak kryzys spoeczny pogbia si nadal w tym okresie. Chopi, ktrzy nosili gwne ciary nieustannej wojny, byli zrujnowani i uciekali masowo ze swojej ziemi. Znaczna ich liczba musiaa przeksztaci si w dzierawcw ziemi nalecej do wielkich rodw obszarniczych; jedni usiowali uciec od ndzy i ucisku migrujc na Poudnie, inni poszli po drodze, ktra sta si miaa prawie klasyczn w dziejach chiskich, i stali si zbjnikami. W wielu okrgach wybuchay powstania chopskie.
ZACHODNIE TSIN

W 265 r. ostatni cesarz Wei z rodziny Ts'ao zosta usunity z tronu przez swojego gwnego generaa Sy-ma Jena, ktry zaoy teraz now dynasti, Tsin (nazwan pniej Zachodnie Tsin), a siebie ogosi pierwszym jej cesarzem (Wu Ti, 265289). Dzieje tej nowej dynastii s wyjtkowo ponure, chocia kroniki chiskie epoki feudalnej dostarczaj rwnie wielu innych pospnych przykadw. Po wstpieniu na tron Sy-ma Jen powici si przede wszystkim rozkoszom swojego bardzo licznego haremu (rzekomo blisko 10 tys. kobiet) i cakowicie zaniedba sprawy rzdu. Jedynym dobrze znanym jego posuniciem byo rozdanie apanay pitnastu synom; konsekwencje tego okazay si pniej zgubne dla pastwa. Tsin po zagarniciu pastwa Szu przygotowywa si z kolei do kampa-

nii przeciw Wu. Wypraw t uatwiay konflikty wewntrzne w pastwie Wu. Gdy armia Tsin, liczca rzekomo 250 tys. onierzy, przekroczya w 280 r. Jangtse, osigna szybkie i prawie bezwarunkowe zwycistwo. Tym samym dokonano tymczasowej unifikacji caych Chin; zjednoczenie przetrwao tylko do 304 r., tzn. do chwili, gdy rozpocza si inwazja ple mion koczowniczych na Chiny Pnocne. Nowo zjednoczony kraj znajdowa si w warunkach opakanych przede wszystkim w wyniku wojen poprzedzajcego okresu. Szczeglnie dotkliwe byy straty ludnociowe, ktre prawdopodobnie przewyszay nawet uby tek ludnoci w okresie dzielcym Zachodni i Wschodni dynasti Han. Spis sporzdzony w 280 r. podawa liczb ludnoci nieco ponad 16 mln w porwnaniu z przeszo 56 mln spisu z 156 r. Niektrzy autorzy wyci gaj z tych danych wniosek, e wyginno / ludnoci. Nie wydaje si to wiarygodne i chocia straty byy olbrzymie, rnica ta jest prawdopodobnie jednak wywoana w wikszym stopniu zmianami natury spoecznej. Obyd wa spisy, jak i zreszt wszystkie nastpne a do czasw najnowszych, wykonywano na podstawie liczby gospodarstw, tym samym dane z 280 r. oznaczaj, i olbrzymia masa niezalenych gospodarstw chopskich po prostu przestaa istnie, poprzednio bowiem wolni drobni posiadacze zmuszeni zostali do przeksztacenia si w dzierawcw. Nowy rzd tsinowski usiowa zdemobilizowa swoje wojska w trady cyjny ju sposb, osiedlajc byych onierzy na roli; nie udao si to jednak na og, gdy znaczna liczba onierzy zbiega do okrgw przygranicznych, w tym rwnie na tereny zamieszkae przez plemiona koczownicze, aby tylko oddali si najbardziej zarwno od rzdowych poborcw podatko wych, jak i od wielkich posiadaczy ziemskich. Doprowadzio to do dalszego osabienia rzdu centralnego, ktre byo te rwnoczenie spotgowane tym, e ksitom rodu Sy-ma pozwolono utrzymywa swoje wasne siy zbrojne na terenach znajdujcych si pod ich wadz. Po mierci cesarza Wu w 289 r. nastpia nie koczca si walka o wa dz midzy licznymi ksitami tsinowskimi, ktra stanowia kronik przeraliwych intryg i zbrodni. Punktem szczytowym tych konfliktw bya tzw. rebelia omiu ksit, ktra niszczya kraj w latach 291306. Jednym z zasadniczych wynikw tej morderczej i bratobjczej walki byo dalsze osabienie dynastii Tsin, co wielce uatwio przysz agresj plemion ko czowniczych. Administracja rzdu centralnego i domen ksicych bya cakowicie skorumpowana; na prowincji znajdowaa si ona zreszt przewanie w rkach rodw wielmow. Podatki oraz inne ciary spo czywajce na ludnoci powikszyy si znacznie, nawet w porwnaniu z trudnym ju okresem Trzech Krlestw.
3 s

PLEMIONA KOCZOWNICZE W CHINACH PNOCNYCH

Znaczna liczba plemion koczowniczych, ktre miay rzdzi Chinami Pnocnymi przez nastpne przeszo 300 lat, znajdowaa si ju na tery torium cesarstwa chiskiego w wyniku przesiedlenia przez wadcw chi skich; zachoway one w zasadzie dawne formy swojej ogranizacji spoecznej i politycznej. Poczenie si tych plemion z ich pobratymcami mieszkaj cymi poza granicami cesarstwa okazao si zgubne dla panowania chi skiego na pnocy kraju. Przychodzi na myl penetracja cesarstwa rzymskie go przez ludy germaskie, z tym e w Chinach Pnocnych nie byo licznej warstwy niewolnikw, ktra mogaby przyczy si do koczow nikw w dziele obalania chiskiego aparatu wadzy. Kroniki chiskie tego okresu wspominaj plemiona koczownicze pod ogln nazw Piciu Hu, tj. Piciu Ludw Barbarzyskich". Byy to nastpujce plemiona: na Pnocnym Zachodzie, tj. w dzisiejszym Kansu, Szensi i Cz'inghai, przewaay plemiona Ti i Cz'iang, pochodzenia ty betaskiego. Byy to szczepy zajmujce si hodowl owiec, a nie koni lub byda, walczyy dlatego te przewanie jako piechota. Ich przenikanie na powysze obszary miao si odbywa na wielk skal i wedug niektrych rde w wielu czciach tych prowincji mieli oni stanowi prawie poow ludnoci. Nastpnie byli Hunowie (poprzednio zwani Siung Nu) oraz Czie, rzekomo pochodzenia tureckiego, ktrzy znajdowali si przewanie w Szansi. Liczne za plemiona Sien Pi, ktre jak wspomniano uwaa si za przodkw albo Mongow, albo Tunguzw, miay swoj siedzib gwnie w dzisiejszym Hopei oraz w Liaoningu. Wrd Sien Pi najistotniejsz rol mia w przyszoci odegra rd Mu ung. Plemi za, ktre ostatecznie stao si najwaniejsze i przeksztacio si pniej we wadc caych Chin Pnocnych, Toba (T'opa), pochodzenia albo tunguskiego, albo turec kiego, znajdowao si w tym okresie jeszcze na pnoc od Wielkiego Muru. Ksita tsinowscy chtnie posugiwali si koczownikami jako woj skami pomocniczymi w cigych walkach midzy sob. Znaczna za prze waga militarna koczownikw polegaa na tym, e byli oni doborowymi ucznikami konnymi, nie do pokonania na Wielkiej Nizinie Chin Pno cnych. Niektrzy autorzy podkrelaj, e IV w. oznacza pocztek tysic lecia supremacji konnego ucznika koczowniczego, ktrej kres pooyo dopiero zastosowanie broni palnej; myl ta, chocia niewtpliwie atrak cyjna, zawiera jednak nieco przesady. Aczkolwiek w pierwszym okresie po przybyciu koczownikw trakto wano ich jako sojusznikw i obrocw Chin Pnocnych od ich pobra-

tymcw znajdujcych si na pnoc od Wielkiego Muru, podlegali oni znacznemu uciskowi i wyzyskowi ze strony wadcw tsinowskich oraz chiskich wielkich posiadaczy ziemskich. Musiao to doprowadzi do wzrostu napicia i nienawici do panowania chiskiego. Pierwsz grup plemion koczowniczych, ktra podja walk przeciwko wadzy chiskiej w Chinach Pnocnych, byli Hunowie, by moe dlatego, e ich kontakty z Chiczykami trway najduej; tym samym byli najlepiej zorientowani we wszystkich istotnych sabych stronach rzdu chiskiego. W 304 r. wodzowie plemion huskich w dolinie rzeki Fen w Szansi ogosili Liu Jana swoim krlem. Przebywa on poprzednio na dworze cesarskim w Lojangu jako zakadnik i zna si doskonale na sprawach chiskich; przybra teraz rwnie tytu krla Han, pretendujc do pochodzenia z ro dziny cesarskiej, ktrej nazwisko rodowe nosi. Roszczenie jego oparte byo te na tym, e ksiniczki Han czsto wydawano za m za wadcw Siung Nu. Rozpoczynajc swoje dziaanie w oparciu o si zbrojn tylko 20 tys. jazdy konnej, zwikszon potem do 50 tys., Liu Jan szybko roz cign wadz na du cz Chin Pnocnych. W 308 r. proklamowa si cesarzem i ustanowi swoj stolic w P'ingcz'eng (Tat'ung, Szansi). Gdy wojska Liu Jana szerzyy spustoszenie na innych obszarach Pnocy, dolina rzeki Fen, gwny orodek jego wadzy, bya dobrze rzdzona i stanowia oaz spokoju rwnie i dla ludnoci chiskiej. Syn i nastpca jego, Liu Ts'ung, zdoby i zniszczy ponownie stolic Tsin, Lojang, a w 316 r. jego genera Szy Le niepimienny byy nie wolnik, ktrego kariera stanowia swoiste odzwierciedlenie wczesnego okresu zagarn Cz'angan, gdzie doszo do przeraajcych scen rzezi i zniszczenia. Jak podaj kroniki chiskie, zaledwie sto rodzin chiskich uratowao si w Cz'anganie i tylko 2% ludnoci yznej i bogatej doliny rzeki Wei przeyo inwazj Hunw. Panowanie Zachodnich Tsin i rzdw chiskich zniko tym samym z tych obszarw cakowicie. W Chinach Pnocnych, bdcych dotychczas najbardziej rozwinitym pod kadym wzgldem rejonem caego kraju, nastpi okres anarchii i chaosu, trwajcy od 304 do 439 r. Powstao wwczas wiele pastw efemerycznych, w wik szoci zakadanych przez zwyciskie plemiona koczownicze. Pastwa te przypominay baki mydlane, roszerzajce si do wielkich rozmiarw. Niektre z nich obejmoway swoj wadz na krtko nawet cae Chiny Pnocne, aby pniej run bez widocznej przyczyny i znikn ze sceny dziejowej z zadziwiajc szybkoci. Warto zaznaczy, e podbj Chin Pnocnych przez plemiona koczo wnicze odbywa si mniej wicej w tym samym czasie co najazdy pokrew nych im plemion na Europ. Bya to wic jednoczesna wielka ekspansja

tych ludw, nie majca sobie rwnej a do XIII w., gdy Mongoowie po wtrzyli waciwie prawie ten sam proces. Zasadnicze przyczyny tego zja wiska nie s jeszcze dostatecznie wyjanione, chocia wysunito ju wiele hipotez, z ktrych najprawdopodobniejsza przypisuje je znacznemu przy rostowi ludnoci, cakowicie przekraczajcemu moliwoci gospodarki ko czowniczej. Panowanie plemion koczowniczych oznaczao przede wszystkim zni szczenie na wielk skal obszarw przez nie okupowanych, szczeglnie w pierwszym okresie ich najazdw. Dotyczyo to nie tylko ludnoci chi skiej, ale i samych koczownikw, poniewa wojny, ktre prowadzili midzy sob z niepohamowan dzikoci, doprowadzay do staego osabiania ich si, a wreszcie do ostatecznej klski i wyginicia. Gwn jednak przyczyn tego, e panowanie koczownikw w Chinach Pnocnych stao si efemeryd, bya zdolno ludnoci chiskiej do asymilowania zwyciskich plemion. Skadao si na to wiele powodw; naj waniejszy z nich to niewtpliwie znaczna rnica liczebnoci. Mimo poniesionych strat oraz masowej migracji na Poudnie chiska ludno chopska przewyszaa wielokrotnie pod tym wzgldem stosunkowo nie wielkie plemiona koczownicze. W momencie gdy koczownicy rozpoczynali swoje panowanie nad gsto zaludnionym obszarem rolniczym, stawa przed nimi fundamentalny problem: jak pozosta koczownikami, tj. jak w no wych warunkach nie zaniecha dawnego trybu ycia, czy stawiajc pytanie nieco inaczej co naleao uczyni z chopami chiskimi? Istniay tylko trzy moliwoci: 1. przepdzi ich, 2. wytpi i przeksztaci cay kraj w pastwiska, jak proponowa Szy Le, szczerze nienawidzcy wszy stkich Chiczykw, lub 3. sta si po prostu kast rzdzc i wyzyskujc to wielkie skupisko chopskie. W praktyce wybierali oni zawsze t trzeci moliwo, lecz nie majc niezbdnych zdolnoci ani dowiadczenia w administrowaniu spoecznoci tego typu, zmuszeni byli korzysta z pomocy urzdnikw chiskich pochodzcych z gentry, ktrzy rzdzili w ich imieniu krajem. Pastwa zaoone przez plemiona koczownicze w Chinach Pnocnych ukazuje zestawienie na stronie 687. Krlestwo, ktrego twrc by Liu Jan, zwane najpierw Han, a pniej Wczesne Czao, przetrwao a do 329 r., gdy zostao zastpione przez Pniejsze Czao, ktrego pierwszym wadc by wspomniany Szy Le, a ktre istniao a do 352 r. Z kolei pastwo to ulego rozbiciu przez inne plemiona. Wieczna rywalizacja i wzajemne wyniszczanie si koczownikw to niewtpliwie najwaniejsze przyczyny, dziki ktrym wadza chiska zdolna bya w ogle utrzyma si na pou dniu kraju.

WSCHODNIE TSIN

Po upadku Cz'anganu jeden z niewielu pozostaych przy yciu ksit Tsin zdoa w 317 r. utworzy nowy rzd na poudnie od Jangtse; stolic jego byo Czienje (dzisiejszy Nankin). Tym samym wadza chiska utrzy mywaa si jeszcze w ogromnej czci kraju. Nowy rzd nazywany jest zwykle dynasti Wschodnich Tsin, ktra przetrwaa do 419 r.; po niej nastpiy cztery dalsze dynastie chiskie, rzdzce mniej wicej tym samym obszarem, a do zjednoczenia Chin przez Sui w 589 r. Rzd Wschodnich Tsin zosta zaoony i znajdowa si pod kontrol wielkich rodw, ktre zdoay zbiec z Pnocy wraz ze swoimi podwa dnymi i bogactwem, jakie udao im si uratowa. W tym te tkwia jedna z gwnych cech historii politycznej Wschodnich Tsin, gdy midzy tymi przybyszami a obszarnikami chiskimi osiedlonymi na tych terenach od czasw wczeniejszych rozpocz si prawie nie koczcy si konflikt. W dodatku rd Sy-ma, chocia powanie zredukowany liczebnie, niczego si nie nauczy z poprzednich dowiadcze, by w nie mniejszym stopniu zachanny i okrutny oraz skonny do intryg i zawzitej walki o wadz. Nowa dynastia na Poudniu podejmowaa niezbyt wiele wysikw zmierzajcych do odzyskania ziem utraconych na Pnocy, chocia cza sami istniay ku temu korzystne okazje w zwizku ze zmaganiami rywali zujcych ze sob pastw koczowniczych. Wyjtek stanowiy pomylne kampanie prowadzone przez Tsu T'i w latach 313321, w duej mierze z wasnej inicjatywy. Brak poparcia jednak ze strony rzdu dla tej polityki rekonkwisty doprowadzi ostatecznie do utraty odzyskanego terytorium. Gospodarka na obszarze Wschodnich Tsin bya o wiele mniej zdewa stowana przez dziaania wojenne ni w Chinach Pnocnych. W IV w. zaznaczy si tu pewien postp przede wszystkim dziki imigracji na wielk skal z Pnocy, ktra doprowadzia do znacznego powikszenia iloci uprawnej ziemi. Jednak warunki spoeczne pod rzdami Wschodnich Tsin ulegay staemu pogorszeniu, co znalazo m. in. swj wyraz w szeregu powsta chopskich. Najwiksze i najbardziej interesujce miao miejsce we wschodnim Czekiangu i dowodzone byo przez Sun Ena. Gwn baz powstacw bya wyspa pooona blisko wybrzea, z ktrej skute cznie przeprowadzano ataki na kontynent; w oficjalnej historiografii chiskiej Sun En figuruje jako pirat. W 399 r. ludno omiu prefektur powstaa i zjednoczya si z oddziaami Sun Ena, zabijajc wszystkich urzdnikw, ktrych tylko udao si schwyci. Nastpi dugi okres walk przeciwko wojskom rzdowym, trwajcy a do 403 r. W toku tych walk Sun En potrafi nawet podj wielk wypraw w gr Jangtse z flot

ponad 1000 okrtw i z wojskiem liczcym pono 100 tys. onierzy. Ostatecznie jednak powstanie zostao stumione przez wojska cesarskie pod dowdztwem generaa pochodzenia chopskiego Liu J, tego samego, ktry nieco pniej mia obali dynasti Wschodnich Tsin. Tereny objte powstaniem zostay zdobyte, a potem, jak twierdz kroniki, dokonano pacyfikacji w sposb tak okrutny, e ludno z utsknieniem wspominaa rzdy powstacw".
CHINY PNOCNE POD PANOWANIEM KOCZOWNIKW

W kalejdoskopie zmian rzdw w Chinach Pnocnych, po upadku Hunw, spowodowanym gwnie wzajemnym wyniszczeniem si, przysza kolej na opanowanie caego terytorium przez Tybetaczykw. Byo to osignicie rodu Fu, ktry zaoy Wczesne Cz'in, z Szensi jako gwnym orodkiem (351394). Podczas panowania Fu Cziena koczownicy podjli najpowaniejsz prb podboju caych Chin. W 383 r. olbrzymia armia, liczca rzekomo 600 tys. piechoty i 370 tys. kawalerii, zostaa zmobili zowana i przesunita na poudnie do Jangtse. Kiedy Fu Cziena przestrze gano przed czekajcymi go trudnociami, zwracajc mu uwag, e synna jazda konna koczownikw, gwny czynnik ich zwycistw, nie bya przy datna w warunkach doliny Jangtse, zlekceway on wszystkie ostrzeenia. Znane byo jego powiedzenie: Moja armia jest tak liczna, e jeli wszyscy onierze rzuc swoje baty do Jangtse, wystarczy to, aby j przykry ca kowicie". Podczas decydujcej bitwy nad rzek Fei w tym samym roku armia jego zostaa zupenie rozbita przez znacznie mniejsze oddziay tsinowskie. Wiele czynnikw zoyo si na klsk Fu Cziena: wadliwe dowodzenie, zdrada we wasnym obozie oraz przede wszystkim to, e w armii jego byo wielu niechtnych, przemoc zwerbowanych onierzy chiskich. Oni to podczas manewru, ktry mia by odwrotem taktycznym, wpadli w panik by moe rozmylnie i uciekli z pola walki. Rze, ktra nastpia, miaa mie takie rozmiary, e przeszo poowa tej olbrzymiej armii zgina. Skutkiem tej straszliwej klski by prawie natychmiastowy upadek pastwa Wczesne Cz'in; jego miejsce na Pnocy zajy kolejno liczne pastwa, ktre jak zwykle toczyy midzy sob walk o hegemoni w Chi nach Pnocnych. Tak wic w 386 r. byo na Pnocy siedem oddzielnych pastw; w 400 r. dziewi; w 415 r. znowu siedem; w 425 r. pi. Wtedy to dopiero wzrost nowej potgi Toba przyczyni si raz jeszcze do zjednoczenia caej Pnocy w jedno cesarstwo. Lecz pod koniec tego okresu ludno koczownicza w Chinach Pnocnych zostaa ju

bardzo znacznie zredukowana liczebnie; ogromne rzesze koczownikw poginy w cigych dziaaniach wojennych. Dua cz klasy panujcej zmieszaa si przez czste zawieranie maestw z rodzinami chiskiej gentry i szybko przeksztacaa si w jedn klas z obszarnikami chiskimi. Coraz wicej zwykych czonkw plemion porzucao koczowniczy tryb ycia i osiedlao si na roli, ulegajc rwnie szybkiej sinizacji. Wiele ple mion zniko po prostu z widowni, pozostawiajc za sob tylko wspomnie nie nieszcz i spustoszenia.

X. DYNASTIE PNOCNE I POUDNIOWE

WZROST POTGI TOBA ODCZAS Epoki Rozbicia jedynie lud Toba ze wszystkich plemion koczowniczych, ktre dokonay najazdu na Chiny, zdoa stworzy pastwo, bdce czym wicej ni zjawiskiem efemerycznym. Pochodzenie etniczne Toba jest jak wspomniano kwesti jeszcze nie wyjanion i sporn, lecz bez wzgldu na rodowd grupy panujcej stanowili oni faktycznie federacj plemion rnego pocho dzenia; niektrzy autorzy twierdz, e lud ten skada si a z 119 rnych szczepw, gdy w miar narastania znaczenia i mocy Toba wiele innych ludw koczowniczych, znacznie uszczuplonych liczebnie, przyczyo si do nich, uznajc ich wadz zwierzchni. Toba zaoyli pierwsze swoje pastwo, Tai, w pnocnym Szansi ju w poowie IV w., ale rzeczywisty wzrost ich potgi nastpi dopiero po upadku cesarstwa Fu Cziena. W 386 r. ich wadca ogosi si krlem Wei, a w 398 r. cesarzem. Od samego pocztku swoich rzdw panujcy z rodu Toba korzystali z rad urzdnikw chiskich, ktrzy przeszli na ich stron; kwintesencj ich wypowiedzi byo, e dla panowania nad ludnoci rolnicz Chin Pnocnych niezbdne jest zastosowanie chiskich metod administracyjnych. Toba nie rozdzielili wic zdobytego terytorium po midzy plemiona, lecz utworzyli zjednoczone pastwo z administracj chisk, a rwnoczenie starali si utrzyma swoj wasn odrbn orga nizacj plemienn. Trzymali si konsekwentnie tej polityki w okresie, kiedy wadza ich rozcigaa si na coraz wiksze obszary Niziny Pnocnochiskiej. Wikszo ich kampanii militarnych skierowana bya przeciwko pastwu Jen, ktrym rzdzi rd Mu ung z plemienia Sien Pi. Toba udao si zwyciy i zaanektowa terytorium pastwa Jen, gwnie dziki wewntrznym rozdwikom i nieustannym sporom wrd ksit Mu ung.

Zagadnienie wsppracy urzdnikw chiskich, tj. chiskiej klasy

Posgi Buddy w Maicziszan okres Pm. Wei

wielkich posiadaczy ziemskich, z Toba jest tak istotnym i ciekawym zja wiskiem, i naley powici mu nieco wicej uwagi. Powstanie ustabili zowanego pastwa koczowniczego w Chinach Pnocnych byoby nie do zrealizowania, gdyby bya klasa rzdzca Chin nie kolaborowaa z najed c. Tylko ona dysponowaa niezbdn wiedz i dowiadczeniem oraz moga dostarczy ludzi zdolnych do zarzdzania pastwem opartym na gospodarce rolniczej i wyzysku ludnoci chopskiej. Tote gdy wspczesny autor chiski pisze z uznaniem o Toba, e wykorzystali oni bogate dowiad czenia w administrowaniu Chin", to, by moe, nie dostrzega ironii tego pooenia, i barbarzycy" koczownicy zdolni byli wyzyskiwa chiskie masy chopskie tylko dziki temu, e wielcy obszarnicy chiscy gotowi byli udzieli im pomocy ze wzgldu na wasne okrelone interesy klasowe. Tego rodzaju kolaboracja nie bya ograniczona bynajmniej do okresu Wei; spotkamy si z tym zjawiskiem jeszcze szereg razy, waciwie przy kadej okazji, kiedy ludy koczownicze dokonuj podboju caych lub Pnocnych Chin, a do okresu mandurskiego wcznie. Do 439 r. udao si Toba osign cakowite powodzenie i rozci-

gnwszy swoje panowanie na cae Chiny Pnocne utworzy potne cesarstwo. Odtd mieli oni kontynuowa swoje dziaania wojenne a na ley zaznaczy, e chocia szybciej ni inne plemiona koczownicze przyj mowali chiski tryb ycia, nie byli wcale mniej agresywni w dwch zasadniczych kierunkach. Pierwszy, to nieustanne, prawie wiek trwajce kampanie na Poudniu, zmierzajce do rozszerzenia panowania Toba na cae Chiny. W wyprawach tych wykorzystywali oni na wielk skal swoich chiskich podwadnych jako piechot; spustoszenia za dokonywane przez Toba w rnych czciach Chin rodkowych byy nie mniej straszliwe ni dewastacja, jak czynili ich poprzednicy. Ostatnia wielka ekspedycja na Poudnie miaa miejsce w 507 r. Drugi kierunek dziaa wojennych, do ktrych Toba byli zmuszeni, to ciga walka przeciwko ssiednim plemio nom koczowniczym na pnocy. Gwnym ich wrogiem byli ou an (lub uan uan), tj. Awarowie, ktrzy teraz grozili cesarstwu Wei doka dnie w ten sam sposb, jak Siung Nu w swoim czasie zagraali Hanom. Toba prowadzili kampanie przeciwko Awarom w latach 409449 i udao si im w powanym stopniu zredukowa niebezpieczestwo oraz nadwery znacznie si Awarw. W zwizku z zagroeniem ze strony Awarw Wei odbudowywao i naprawio Wielki Mur, przeduajc go znacznie ku za chodowi. Fakt ten rzuca ciekawe wiato na przemiany, jakim ulegli Toba: realizowali oni ju po prostu dawn polityk obrony chiskiego pastwa rolniczego przed najazdami koczowniczymi. W VI w. potne plemiona tureckie, dawni poddani Awarw, obaliy ich panowanie i utworzyy wasne wielkie pastwo. Istniej dwie sprzeczne wersje co do ostatecznych losw Awarw: jedna gosi, e zostali oni ca kowicie wytpieni przez Turkw, gdy resztki ich wydane byy Turkom przez Wei; druga za, e Awarowie zbiegli na zachd, docierajc do Du naju w 565 r. T ostatni kwestionuje si ju od duszego czasu praktycz nie od Gibbona w historiografii wiatowej, twierdzc, e Awarowie, tak synni w dziejach Europy, byli w rzeczywistoci zupenie innym plemieniem tureckim, podszywajcym si po prostu pod sawn i gron nazw. Celem wzmocnienia swojego panowania oraz poprawienia pooenia gospodarczego rzd Wei zaj si problemem ziemi. W 485 r. zosta za prowadzony tzw. system wyrwnania ziemi, ktry przewidywa rozda wanie chopom ziemi pastwowej. Ziemi orn miano oddawa na okres ycia uytkownika, ziemi pod sad, a szczeglnie pod upraw drzew morwowych, przekazywano na wasno wieczyst. Prawdopodobnie sy stem ten przyczyni si do wzrostu produkcji rolniczej. Trzeba si jednak zastrzec, e cae to zagadnienie jest wysoce niejasne. Jedni historycy twier dz, e polityk t realizowano w stosunku do prawie caego obszaru

ziemi; o wiele bardziej prawdopodobne wydaje si jednak, e dotyczya ona tylko ziemi opuszczonej podczas okresu poprzedniego. Inni uczeni skaniaj si do pogldu, e mamy tu do czynienia z ustawodawstwem majcym charakter czysto deklaratywny i utopijny i e nigdy nie byo ono wprowadzone w ycie. Jedyne fakty, ktre mona stwierdzi z pewn doz pewnoci, dotycz powstawania w tym okresie wielkich majtkw ziemskich, nalecych zarwno do arystokracji Toba, jak i do wielkich rodw chiskich. Proces ten postpowa szybko i koncentracji wasnoci ziemi na Pomocy towarzyszyo analogiczne zjawisko na Poudniu kraju. W obydwu wypadkach wydaje si, e wiksza cz ludnoci wiejskiej przeksztacia si z drobnych posiadaczy w dzierawcw. Kolejny wielki problem, przed ktrym stawa lud Toba, a ktry by praktycznie rzecz biorc nie do rozwizania, stanowio utrzymanie koczo wniczego trybu ycia w kraju rolniczym. Tak dugo, jak byli oni ludem posugujcym si zasadniczo jazd konn, potrzebowali obszernych past wisk dla swoich koni (co najmniej 50 mu na kadego konia), co z kolei nasuwao zawsze problem, czy ziemi naley przeznaczy na rolnictwo, czy te, kosztem chopw chiskich, na hodowl koni. Wydaje si, e zagadnienie byo tymczasowo rozwizane drog kompromisu. Wsppraca z wielkimi rodami chiskich obszarnikw oraz ustano wienie administracji typu chiskiego doprowadziy do bardzo szybkiej sinizacji wadcw Toba. Znamiennym tego przykadem byo przeniesienie w 493 r. stolicy Wei z P'ingcz'engu w pnocnym Szansi do Lojangu; posunicie to byo korzystne dla chiskich urzdnikw-obszarnikw, ale niewygodne dla tych z ludu Toba, ktrzy prowadzili jeszcze koczowniczy tryb ycia. W tym samym okresie, w latach 480496, przedsiwzito wiele krokw zmierzajcych do przyspieszenia procesu sinizacji. Jzyk chiski uznano za urzdowy na dworze, arystokracj Toba skaniano do przyjmowania nazwisk chiskich oraz do zawierania maestw z rodami chiskich wielmow, nazw dynastii zmieniono na Juan, a posugiwanie si jzykiem ojczystym Toba, trzymanie si starych obyczajw oraz no szenie koczowniczej odziey zostao zakazane. Wszystkie te rodki wy woay wielkie oburzenie wrd tej czci arystokracji oraz ludu Toba, ktrzy pozostali wierni dawnemu koczowniczemu yciu swoich przodkw. Spowodowao to z kolei wiele konfliktw midzy nimi a ich zsinizowanymi wadcami. Mimo to pastwo Wei mona traktowa od pocztku VI w. jako organizm w zasadzie chiski i jest rzecz cakiem pewn, e cesarz Wei uwaa si za wadc chiskiego. W miar za upywu czasu chiscy dygnitarze i wielcy posiadacze ziemscy odgrywali w cesarstwie Wei coraz bardziej dominujc rol.

W zarzdzaniu pastwem rzd Wei nie rni si w sposb zasadniczy od innych chiskich dynastii feudalnych, chocia niektrzy autorzy, szcze glnie wspczeni autorzy chiscy, twierdz, i czyni to nawet w sposb bardziej uciliwy od innych. cigano wysokie podatki, stosowano na wielk skal prac przymusow, obciano chopw chiskich licznymi nadmiernymi poborami do suby wojskowej. Rzd Wei udoskonali system wyzysku i kontroli ludnoci chopskiej, zaprowadzajc system trzech przywdcw", ktry polega na tym, e starszyzna sioa, wsi i okrgu odpowiedzialna bya za pobr podatkw, szarwarki oraz sub wojskow (teoretycznie pi rodzin skadao si na jedno sioo, pi si na jedn wie, pi wsi na jeden okrg). Cesarze Wei byli na og przychylnie ustosunkowani do buddyzmu; za ich panowania zasig jego rozszerzy si znacznie, tak e buddyzm sta si nawet przez pewien okres oficjaln religi pastwow. Mona przy puszcza, e wadcy Toba uwaali udzielanie poparcia buddyzmowi za politycznie korzystne jako swoist form przeciwwagi wobec konfucja nizmu chiskiej gentry. Jednak w miar wzrostu znaczenia i wpyww wielkich rodw chiskich wzmacnia si rwnie konfucjanizm i szybko, szczeglnie po przeniesieniu stolicy do Lojangu, odzyska swoje poprze dnie dominujce znaczenie jako panujca ideologia.
UPADEK CESARSTWA TOBA

W cigu pierwszych dwudziestu lat VI w. panowanie Wei ulego znacznemu osabieniu, spowodowanemu oporem wobec polityki sinizacji tej czci ludu Toba, ktra pozostaa przy koczowniczym trybie ycia, oraz narastajcym niezadowoleniem chopstwa chiskiego. Bunt powanej czci wojska, trwajcy prawie dwa lata (523525), w duym stopniu zaway na pozycji i sile rzdu; jeszcze wiksz rol odegrao wielkie powstanie chopskie, ktre wybucho w Hopei i trwao do 528 r. Wyda rzenia te oraz prawie tradycyjne ju walki wewntrzne ksit Toba do prowadziy do rozczonkowania cesarstwa na dwie czci Wschodnie Wei ( 5 3 4 - 550) oraz Zachodnie Wei (535-557). W obydwu tych pastwach panujcy Toba stali si w rzeczywistoci tylko marionetkami, a cao wadzy skupiona bya w rkach generaw i dygnitarzy chiskich. Wkrtce w obydwu pastwach panujcy Wei zostali odsunici od wadzy przez swoich majordomw. Wschodnie Wei przeksztacono w pastwo Pnoc ne Cz'i (550577), Zachodnie Wei za w Pnocne Czou (557580). W obydwu nowych pastwach, Pnocnym Cz'i i Pnocnym Czou, proces sinizacji by ju tak daleko zaawansowany, e naley je uwaa

Bodhisatwowie

Maicziszan

okres

Pin.

Wei

za cakowicie chiskie. Zarwno w jednym, jak i w drugim kontynuowano system administracyjny cesarstwa Wei bez wprowadzenia istotnych zmian. Znaczna wikszo koczownikw przesza na osiady tryb ycia i zmieszaa si cakowicie z chopami chiskimi. Toba jako lud znik wwczas z widowni dziejw, asymilujc si cakowicie z ludnoci chisk. Wielki ocean chiski, ktry napenia sol kad rzek we wpywajc", wykona swoje zadanie niezmiernie dokadnie. Dugie panowanie plemion koczowniczych nad Chinami Pnocnymi nie doprowadzio wic do barbaryzacji ani kraju, ani jego mieszkacw, tak jak to byo w wypadku inwazji ludw germaskich w Europie. Prze ciwnie, zdobywcy zostali wchonici przez lud chiski. Przyczyn tego zjawiska by m. in. fakt, e kultura chiska w epoce Han przenika dosy gboko w masy chopskie. One te byy jej nosicielami i wyrazicielami, im kraj zawdzicza utrzymanie i zachowanie chiskoci. Jak ju bya mowa, wielka przewaga liczebna Chiczykw odegraa w tym wypadku

ogromn rol, a nie bez znaczenia by brak licznej warstwy niewolniczej obcego pochodzenia. Tym si tumaczy niezmiernie ciekawe zjawisko, e Chiny Pnocne wyoniy si z Ciemnych Wiekw" jako kraj nadal w zasadzie chiski. Historia polityczna dwch pastw, ktre zajy miejsce cesarstwa Wei, przedstawiona przez kroniki jako dzieje domw panujcych co nie stety jest prawd nie tylko dotyczc tego okresu, ale prawie caej tra dycyjnej historiografii chiskiej stanowi jeszcze jeden wyjtkowo ponury i przygnbiajcy obraz skomplikowanych intryg, niezliczonych morderstw oraz przebiegych knowa. Wadcy Pnocnego Cz'i to, by moe, najwiksi i najokrutniejsi degeneraci w dugiej linii zych wadcw" Chin. W 577 r. Pnocne Czou dokonao podboju Pnocnego Cz'i, do prowadzajc tym samym do ponownego zjednoczenia Pnocy. Panujcych tego pastwa mia jednak wnet spotka los podobny do tego, ktry przy pad w udziale wielu dynastiom w dziejach chiskich. Wzrost potgi rodu Jang przypiecztowa wanie ten los. W 580 r. prawie cay rd cesarski Pnocnego Czou, J-wen, pad ofiar masakry dokonanej przez generaa Jang Cziena, przyszego zaoyciela dynastii Sui, ktry wkrtce doprowa dzi do podboju Chin Poudniowych i tym samym do zakoczenia Epoki Rozbicia.
DYNASTIE POUDNIOWE

Na Poudniu po upadku Wschodnich Tsin cztery dalsze dynastie zajmoway tron w Nankinie, pozostajcym stolic przez prawie cay ten okres. Byy to Liu Sung (420 -479), Poudniowe Cz'i (479 - 502), Liang (502557) oraz Cz'en (557589). Jak atwo spostrzec, wszystkie dynastie panoway przez krtki czas. Wszystkie one byy zaoone przez genera w, ktrych nastpcy szybko tracili tron na rzecz nowych pretendentw do wadzy. W tych warunkach oglnego braku stabilizacji oraz saboci rzdu centralnego kraj znajdowa si faktycznie pod panowaniem wielkich rodw obszarniczych, majcych szczeglnie siln pozycj na prowincji. Warstwa ta przeksztacia si w wsk i zamknit kast wielkich ma gnatw, w elit, ktra skupiaa w swoich rkach ca wadz. W tym okresie zasady hanowskiego systemu biurokratycznego ulegy prawie cakowitemu zapomnieniu i zawieszeniu, wprowadzenie za formalne systemu dzie wiciu rang" dla wyszych urzdnikw (ustalony przez Ts'ao Ts'ao w 220 r.) uatwio wielce oligarchii monopolizowanie caej wadzy politycznej. Klasa panujca wzmocnia si ekonomicznie jeszcze bardziej w wyniku znacznego wzrostu liczby i rozmiarw wielkich majtkw bdcych w jej

posiadaniu oraz przeksztacenia si pokanej czci ludnoci wiejskiej z wol nych drobnych posiadaczy w dzierawcw na tych majtkach. Pooenie dzierawcw nie rnio si zbytnio od sytuacji chopw poddanych. Na wsi uksztatoway si wic stosunki produkcji, ktre mona by nazwa ukadem zblionym do systemu manorialnego; bya to prawdopodobnie najistotniejsza cecha ewolucji tego okresu. Procesowi temu sprzyjay niezaprzeczalna poprawa gospodarki oraz dalszy jej rozwj na Poudniu. Byo to wynikiem przede wszystkim masowej imigracji na Pnocy, ktra dostarczya niezbdnej siy roboczej dla sabo zaludnionych obszarw Poudnia. Towarzyszya temu staa asymilacja ludnoci niechiskiej oraz wczanie jej do chiskiego systemu gospodarki. Ocenia si, e w latach 280464 w wyniku tych procesw ludno Poudnia wzrosa piciokrotnie. Te niezmiernie doniose zmiany objy nie tylko dolin Jangtse, lecz rw nie Sycz'uan, Fukien i dwa Kuangi Wzrost ekonomiczny i zwikszenie si liczby i rozmiarw wielkich majtkw daway si szczeglnie dostrzec w poudniowym Kiangsu oraz w Czekiangu; w innych czciach Poudnia proces ten przebiega nieco wolniej. Oglnym wyrazem powyszych zmian ekonomicznych by nawrt do gospodarki pieninej po regresie okresu Trzech Krlestw. Aczkolwiek wojny byy nadal zjawiskiem nagminnym midzy Po udniem a Pnoc oraz na tle tar wewntrznych naley jednak zazna czy, e jednoczenie w tym olbrzymim kraju byy rozlege tereny, gdzie ludno ya we wzgldnym spokoju, umoliwiajcym dalszy rozwj gospodarczy. W wyniku tego rozwoju, posiadajcego niezmiernie wane znaczenie, punkt cikoci ycia gospodarczego przenis si z Pnocy na Poudnie, do doliny Jangtse. I odtd teren ten sta si najwaniejszy pod wzgldem politycznym i gospodarczym w caym kraju. Historia polityczna dynastii Poudnia bya rwnie krwawa i ponura jak na Pnocy. Dynastia Liu Sung, chyba najbardziej odraajca w caej historii Chin, zostaa trafnie opisana jako zoona wycznie z pijakw, rozpustnikw i mordercw. Pierwszy panujcy dynastii Poudniowego Cz'i rozpocz swoje rzdy od wymordowania caego poprzednio panuj cego rodu Liu, a jego nastpcy te nie rnili si zbytnio od Sungw. Zaoyciel dynastii Liang, chocia znany po jego nawrceniu si jako wielki patron buddyzmu, panowanie rozpocz rwnie od wytpienia wszystkich pozostaych przy yciu czonkw rodu panujcego Cz'i, do ktrego zreszt sam nalea. Prawdziwe znaczenie tej epoki ley jednak nie w jej przygnbiajcej historii politycznej, ale w istotnych zmianach spoeczno-gospodarczych, jak np. wielka kolonizacja Poudnia, oraz w ewolucji kultury chiskiej, cile zwizanej z rozwojem buddyzmu.

XI. KULTURA W EPOCE ROZBICIA

BUDDYZM W CHINACH JAWIENIE

si buddyzmu w Chi-

nach tradycyjna historiografia chiska datuje na 1 w. n.e. W okresie poczt kowym buddyzm mia znaczenie raczej znikome; bya to wiara obca, propagowana wycznie przez mnichw cudzoziemskich, jej wyznawcy za skadali si przewanie z kupcw z Azji rodkowej. Zasig buddyzmu ogranicza si przede wszystkim do stolicy, gdzie spogldano na jako na dziwaczn ciekawostk. Obszerne kontakty z Azj rodkow, ktre zostay rozbudowane w epoce Han, byy jedn z gwnych przyczyn przypywu idei buddyj skich ;rozprzestrzeniay si wzdu szlakw handlowych, lecz wiara bya nadal przede wszystkim zjawiskiem miejskim^Misjonarze, ktrzy szerzyli buddyzm, pochodzili nie tylko z kwitncych spoecznoci buddyjskich w Rejonach Zachodnich, ale rwnie z Indii gdzie buddyzm by wwczas jeszcze prosperujc, ywotn religi, zdoln do przedsiwzicia dziaal noci misjonarskiej na wielk skal. Dopiero w okresie po upadku dynastii Wschodnich Han, w warunkach istniejcego wwczas chaosu i niepokojw, buddyzm rozpocz szybko rozszerza swoje wpywy. Proces ten odbywa si jednak w sposb na og niespostrzeony, m. in. dlatego e zdaniem Maspero przez duszy czas buddyzm uwaany by za swoisty wariant taoizmu. Przy bycie buddyzmu do Chin stanowio czynnik pierwszorzdnej wagi, gdy wywaro pitno na wszystkich dziedzinach ycia chiskiego. A do poowy XIX w., kiedy w Chinach zaczo si doprawdy odczuwa wpyw Europy, nie byo adnego oddziaywania obcego, rwnajcego si swoim znacze niem buddyzmowi. Niektrzy uczeni uwaaj, e skutki buddyzmu w Chi nach mona porwnywa z rol chrzecijastwa w Europie; pogld ten wydaje si nieco przesadny, lecz niewtpliwie niektre aspekty tej analogii zasuguj na uwag. Istniao na przykad zadziwiajce podobiestwo

zewntrzne midzy rytuaem buddyjskim a przepychem i ceremoniaem obrzdku rzymskokatolickiego, ktre tak zaszokowao misjonarzy jezuic kich. Buddyjskie wyrzeczenie si tego wiata szo by moe jeszcze dalej ni chrzecijaskie. Wydaje si, e na og jest to religia bardziej pogrona w gbokim pesymizmie. Wpywy buddyzmu dominoway w Chi nach przez szereg wiekw i przenikny do wszystkich warstw spoecze stwa chiskiego. Zastanawiajcy jest fakt, e religia obca, pod tak wieloma wzgldami rnica si diametralnie od rozpowszechnionych koncepcji chiskich, a szczeglnie od ideologii konfucjaskiej, moga odnie tak wielkie zwy cistwo. Propagowanie przeze celibatu, monastycyzmu (ktry zawsze jednak dy obiektywnie do utworzenia imperium in imperio"), ascezy, ebractwa oraz doktryny osobistego zbawienia musiao si znale w kolizji z oglnie uznawanymi obyczajami i ideami chiskimi w dziedzinach najisto tniejszych, zwizanych z yciem jednostki i spoecznoci. Nie ulega wtpli woci, e buddyzm zawdzicza swe powodzenie przede wszystkim temu, i wszechogarniajcy kryzys pastwa i spoeczestwa chiskiego, ktry rozpocz si w II w., podway rwnie konfucjaski Establishment", utrudniajc mu walk z naporem nowej religii. Kryzys ten wstrzsn krajem do podstaw i nawet doprowadzi do zachwiania stale tam panuj cego i powszechnie uznawanego pogldu, e Chiny s jedynym cywilizo wanym spoeczestwem na wiecie. Nasuwa si szereg interesujcych analogii z sytuacj Chin w XIX i XX w. Wydaje si rwnie, e klski owego okresu uczyniy bardziej atrakcyjn wiar, w ktrej elementy wy rzeczenia si wiata a faktycznie ucieczki od rzeczywistoci odgry way tak istotn rol. Nie byo rzecz przypadku, e buddyzm wzmocni swoje wpywy najpierw w Chinach Pnocnych, w pastwach zaoonych przez barbarzycw"-koczownikw, ktre swoje miejsce w dziejach zawdziczaj obecnie przede wszystkim, jeli nie wycznie, rozwojowi myli i sztuki buddyjskiej na ich obszarach, poniewa tu wanie tradycyjne spoecze stwo chiskie ulego rozbiciu w najwikszym stopniu. Udzielenie za ochrony i poparcia buddyzmowi przez wadcw Chin Pnocnych wywodzio si m. in. z faktu, e wielu z chiskiej gentry konfucjaskiej zbiego na Poudnie, wskutek czego panujcy, potrzebujc ludzi wyksztaconych do zarzdzania pastwem, czsto zwracali si o pomoc do mnichw buddyj skich. W IV i V w. wpywy buddyjskie w Chinach Pnocnych wzrosy na olbrzymi skal. Ju w 405 r. rzekomo / ludnoci Pnocy nawrcone zostao na buddyzm; nowa wiara przyja si najpierw wrd klasy panujcej, a potem rozpowszechnia si wrd chopstwa. Na pocztku VI w. cae
9 1 0

Chiny uwaano ju za kraj buddyjski.Do tego okresu te odnosz si zwykle liczby mwice o istnieniu 30 tys. wity i 2 mln mnichw i mniszek. Rozkwit buddyzmu nie oznacza bynajmniej automatycznego zani knicia i wyeliminowania taoizmu lub konfucjanizmu; Chiczycy nie abso-

Posg Buddy w Jnkang okres Pn. Wei (ok. 480 r.)

lutyzowali ani wwczas, ani te kiedykolwiek swoich wierze religijnych i tym samym zawsze byo moliwe wyznawanie wszystkich trzech wiar rwnoczenie.Buddyzm nie wymaga rwnie cakowitego i bezwzgld nego odrzucenia pogldw odmiennych, tolerowa pobaliwie np. kon tynuacj kultu przodkw. Ochrona i poparcie udzielone buddyzmowi przez wadcw chiskich (najpierw na Pnocy, a pniej take na Poudniu, jak wiadczy o tym synny przykad cesarza Wu z dynastii Liang) wywodziy si prawdopo dobnie z doceniania przez nich jego roli spoecznej, a szczeglnie zachcania do biernoci w yciu doczesnym oraz uwypuklenia nadziei zwizanych z mo-

liwociami osignicia lepszego ycia w reinkarnacji. Popieranie i yczliwy stosunek do religii buddyjskiej nie byy jednak zjawiskiem permanentnym; niejednokrotnie dochodzio do przeladowa, jak np. w 444 r. w pastwie Wei. Byy one zazwyczaj wynikiem intryg taoistycznych lub konfucjaskich rywali, trway zawsze krtko i miay ograniczone skutki. Naley podkre li, e przeladowania religijne w Chinach nigdy nie byy podobne do europejskich; nie oznaczay one palenia na stosie, torturowania i tpienia innowiercw. Doprowadzay w najgorszym wypadku do zniszczenia kla sztorw i zmuszenia mnichw i mniszek do powrotu do ycia wieckiego. Nieabsolutystycznemu charakterowi wierze religijnych towarzyszy analo giczny stosunek wadz pastwowych do religii, chocia pastwo bacznie pilnowao kocioa buddyjskiego, aby nie dopuci do jego przekszta cenia si w zbyt wielk potg polityczn. Buddyzm szybko odzyska swoje znaczenie i wpywy po przeladowaniu w 444 r. Pniejsi wadcy Toba, wszyscy arliwi buddyci, uczynni ze oficjaln religi pastwow oraz zasypywali koci buddyjski olbrzymimi darami. Znaczny wzrost monastycyzmu buddyjskiego nie tylko stanowi wyraz pogbienia wiary i uczu religijnych, lecz rwnie odzwierciedle nie kryzysu spoecznego, bya to bowiem forma ucieczki od cikich zobowiza, od suby wojskowej i od przymusowej pracy. Coraz wicej te chopw stawao si dzierawcami ziemi nalecej do kocioa buddyj skiego, poniewa uwaali go za zwierzchnika mniej uciliwego. Nie ulega te wtpliwoci, e poparcie panujcych przyczynio si do niezwy kego zjawiska, poniewa wzrost buddyzmu w Chinach by jednym z rzad kich wypadkw, kiedy religia rozkwitaa nie za pomoc miecza, lecz drog pokojow. Mimo swojej potgi w Y i VI w., ktra zreszt utrzymaa si te w VII i VIII w. za panowania dynastii Sui i we wczesnym okresie Tang, koci buddyjski nie przeksztaci si nigdy w potg polityczn, jak to uczyniy kocioy chrzecijaskie w Europie. Wynikao to, by moe, z jego pyn noci organizacyjnej, z istnienia w jego onie wielu rozmaitych sekt i ten dencji, z samej nieabsolutystycznej istoty tej religii oraz ze wspistnienia tolerowanych wierze konkurencyjnych. Buddyzm uleg podziaowi na wiele rnych sekt i szk jeszcze przed przybyciem do Chin. Gwn form propagowan w Chinach bya, oglnie rzecz biorc, Mahajana. Wiara ta rnia si pod wieloma wzgldami od pierwotnej nauki etycznej Gautamy; bya ona w istocie prawie now religi, obficie zaopatrzon w niezmiernie liczny panteon Buddw i Bodhisattw. W tym te leaa podstawa jej atrakcyjnoci dla ogu; rwno czenie za zawieraa ona wysoce rozwinit i subteln filozofi metafi-

zyczn. Buddyzm w formie Mahajany by wiar skonn przyjmowa i wchania obce pogldy i kulty oraz gotow do kompromisu, zarwno z taoizmem, jak i z konfucjanizmem, nie wahajc si przed zapoycza niem od nich wielu koncepcji. W tym te tkwiy w powanym stopniu przyczyny powodzenia Mahajany w Chinach. W miar wzrostu wpyww buddyzmu Mahajana stawaa si coraz bardziej chiska, zarwno w formie jak i w ideach, tak e w kocu pozostao bardzo niewiele podobiestwa do pierwotnego kreda indyjskiego. Dotyczyo to w szczeglnoci tych szk buddyjskich, ktre powstay w Chinach, nawet jeli zaopatryway, si one w legendarne rodowody, majce na celu udowodnienie ich rzeko mego pochodzenia indyjskiego. Wprowadzenie buddyzmu oznaczao rwnoczenie penetracj na nie zmiernie wielk skal Chin przez wpywy indyjskie, zaznajomienie Chi czykw z osigniciami i pogldami indyjskimi w filozofii, literaturze, matematyce, astronomii, a szczeglnie w sztuce. Miao to, rzecz prosta, kluczowe znaczenie dla dalszej ewolucji kultury chiskiej. Naley jednak zauway, e w tym wypadku stanowio to zetknicie si dwch dojrzaych cywilizacji i tym samym skutki byy cakiem inne od np. rezultatw pene tracji i wpyww cywilizacji chiskiej w Korei lub Japonii. Urok za zoonych myli filozoficznych, bogatej literatury, wystawnego rytuau i ceremonii, poczony z atrakcyjnoci ycia klasztornego, stanowicego ucieczk od rzeczywistoci, oraz z doktryn zbawienia osobistego tumaczy w duym stopniu powodzenie buddyzmu. Z wielu rnych szk i sekt buddyzmu co najmniej trzy zasuguj na krtkie omwienie. Najwaniejsz i zwykle uwaan za gwn form buddyzmu chiskiego bya sekta Czystej Ziemi (Cz'ing Tu), ktrej zasad niczy komponent stanowio uwielbianie Buddy Amitabha (Amida) oraz niektrych Bodhisattw, jak np. Kuan Jin. Przeksztacia si ona waciwie w cakiem now religi ludow, ktrej podstawowym skadnikiem byo przede wszystkim podkrelanie wiary przez czste powtarzanie nazw witych celem zabezpieczenia sobie wejcia w przyszoci do Zachodniego Raju Amitabhy, miejsca cakowitego pikna, o drzewach ozdobionych klejnotami, paacach wysokich i stawach lotosowych, oywionego przez boskich muzykw i tancerzy". Sekt bardziej filozoficzn bya T'ien T a i (nazwa pochodzi od gry w Czekiangu, gdzie znajdowa si klasztor, w ktrym mieszka zaoyciel sekty), pocztkami sigajca koca VI w. Do jej zasad naleao scholastyczne studiowanie niezmiernie obszernego kanonu buddyjskiego oraz przestrzeganie ceremonii; gwny nacisk przy tym kadziono na umiar w dziaaniu.Pogldy tej sekty byy atrakcyjne dla uczonych chiskich

i wiele wiatych mnichw stao si jej zwolennikami. Twierdzi si do czsto, e idee T'ien T'ai odzwierciedlay w pewnym stopniu wpywy konfucjanizmu na buddyzm. Sekt najdalej idc w odseparowaniu si od ortodoksyjnych pogldw i praktyk buddyjskich, a rwnoczenie najbardziej chisk ze wszystkich wanych szk buddyjskich, bya Cz'an (Zen po japosku), ktra powstaa w V w.Bya to cakowicie subiektywna, irracjonalna (lub, by moe, antyracjonalna) oraz ikonoklastyczna wiara, ktra kada zasadniczy nacisk na konieczno uzyskania owiecenia za pomoc medytacji, czc to z negatywnym stosunkiem do wszelkiego przestrzegania obrzdkw oraz do studiowania literatury kanonicznej. Wanie w pogldach Cz'an mona spostrzec najbardziej oczywiste i najsilniejsze wpywy taoizmu; istnieje wiele podobiestwa pomidzy wyznaniem wiary tej sekty i taois tycznym akcentowaniem prostoty, surowoci i kwietyzmu. Sekta Cz'an wywieraa znaczny wpyw w poszczeglnych okresach, lecz by moe najistotniejszym jej osigniciem byo oddziaywanie na rozwj sztuki chiskiej. W tej dziedzinie pogldy jej stay si rdem natchnienia nie ktrych najznakomitszych twrcw-malarzy w dziejach sztuki chiskiej. Susznie wic Goodrich nazwa Cz'an najsubtelniejszym kwiatem kultury indyjskiej w Chinach". Naley te wspomnie, e kult Buddy Maitreji, tj. Buddy majcego zjawi si w przyszoci, we wczesnym okresie bdcy czci skadow ortodoksyjnej wiary buddyjskiej, nabra w czasach pniejszych zabar wienia rewolucyjnego, odpowiadajcego jego mesjanistycznej istocie. Kult ten sta si podstaw ideologiczn stowarzysze tajnych, ktre czsto organizoway i dowodziy powstaniami chopskimi. Przykadem tego byo stowarzyszenie Biaego Lotosu, z ktrego dziaalnoci zapoznamy si nieco pniej. Pierwsze wzmianki o Biaym Lotosie datuj si z 380 r., ale kwestia powizania pierwotnej sekty z przysz organizacj tej samej nazwy nie zostaa dotychczas zadowalajco wyjaniona. Pierwotnie szerzenie buddyzmu byo jak wspomniano dzieem misjonarzy wielu obcych narodowoci, zarwno z Azji rodkowej, jak i z Indii. Chiczycy uzyskali pozwolenie na wstpowanie do klasztorw dopiero w IV w. W zwizku z tym powsta wielki i nieatwy problem tumaczenia tak obszernej literatury buddyjskiej na jzyk chiski. Zasto sowano wiele pomysowych sposobw rozwizywania tego problemu: np. mnich indyjski recytowa sutr, ktr rwnoczenie przekada tumacz, dopiero za pniej tekst ten by ukadany we waciwym stylu chiskim. Jzyk chiski wzbogacony zosta o cakowicie now terminologi specjalnie stworzon w tym celu (okoo 67 tys. sw). Trudnoci przekadu oddaje

najlepiej trafne spostrzeenie Kumarajivy (344413), jednego z najsaw niejszych misjonarzy buddyjskich: Tumaczenie sanskrytu na chiski podo bne jest do karmienia czowieka ryem przeutym przez innego; jest ono nie tylko bez smaku, ale rwnie przyprawia o mdoci". Powysza uwaga jednak nie przeszkodzia mu w przeoeniu 98 ksig buddyjskich, z ktrych 52 jeszcze istniej. W wyniku pracy tumaczy, zarwno obcych, jak i chiskich, powstaa gigantyczna wprost literatura buddyjska po chisku. W 517 r. cesarz Wu z dynastii Liang mg zarzdzi wydanie caej Tripitaki (kanonu buddyjskiego); byy take pniejsze edycje. Naley doda, e wiele z wczeniejszych sutr buddyjskich zachowao si do chwili obecnej tylko w wersji chiskiej. Rozpowszechnienie si buddyzmu w Chinach rwnie przyczynio si do wielu pielgrzymek Chiczykw do Indii w poszukiwaniu oryginalnych ksig buddyjskich i dzie sztuki religijnej, jak rwnie w celu odwiedzenia miejscowoci uwiconych yciem i dziaalnoci Gautamy. Znane s nazwiska 186 pielgrzymw chiskich z lat 259790; byo niewtpliwie o wiele wicej tych odwanych ludzi, ktrzy stawiali czoa niebezpiecze stwom odlegych podry, wiodcych przez niektre z najciszych i naj groniejszych terenw wiata, czsto przypacajc to yciem. Jednym z najsawniejszych by Fa Sien; opuci on Chiny w 399 r. i po przew drowaniu przez kraje Azji rodkowej, w tym dzisiejszy Afganistan, dotar do Indii, gdzie nastpnie studiowa w gwnych orodkach buddyjskich, zbiera cenne ksigi i obiekty kultu oraz odbywa rozlege podre. Pniej odwiedzi Cejlon i ostatecznie wyprawi si statkiem do Chin. Po drodze zahaczy o Jaw i po wielu niebezpiecznych przygodach udao mu si w 414 r. dotrze do Szantungu z ca swoj pieczoowicie zebran kolek cj. Reszt ycia powici tumaczeniu wielu przywiezionych przez siebie ksig; napisa rwnie relacj ze swoich podry, ktra jest bezcennym rdem do dziejw i geografii wczesnego okresu.
TAOIZM

Obok rozwoju buddyzmu, ktry by niewtpliwie najistotniejszym zjawiskiem w sferze ideologii tej epoki, zachodziy rwnie i inne zmiany w tej dziedzinie, szczeglnie w taoizmie, z tym e niektre z nich byy wy nikiem wpyww i rozpowszechnienia si buddyzmu. Triumf konfucjanizmu w erze Han nie doprowadzi do zaniknicia taoizmu; pogldy taoizmu filozoficznego byy nadal uznawane przez niekt rych mylicieli w okresie midzy III a VI w. Jedno z by moe najbardziej znanych ugrupowa taoistycznych to synnych Siedmiu Mdrcw Gaju

Bambusowego (druga polowa III w.), gonych ze swojego rzekomo ekscen trycznego zachowania. Jednak opowiadania dotyczce ich dziaalnoci naley przyjmowa z du rezerw, gdy wszystkie pochodz ze rde im nieprzychylnych. Moliwe, e wyczyny tych utalentowanych mw, wrd ktrych najwybitniejszym by Si K'ang (223262), byy w istocie rzeczy form protestu wobec uciliwego nacisku konfucjaskiego kon formizmu i hipokryzji. Pogldy ich nie wydadz si tak dziwaczne, jeli uwzgldni si chaos moralny i intelektualny okresu Trzech Krlestw. W taoizmie filozoficznym rozwija si wwczas take nowy kierunek, nazwany przez niektrych uczonych neotaoizmem; zwolennikami jego byli rwnie niektrzy z powyszego ugrupowania. Obok raczej zawiych spekulacji metafizycznych gwny kierunek mylenia neotaoistw stano wio usiowanie dokonania syntezy konfucjanizmu i taoizmu, tj. przysto sowanie we waciwy sposb taoizmu do rodowiska konfucjaskiego. Niektrzy autorzy (np. Hou Wai-lu) uwaaj, e neotaoici, realizujc swoje zamierzenia, doprowadzili praktycznie do wyjaowienia nauki Lao Tzu i Czuang Tzu, szczeglnie przez pozbawienie jej istoty antyfeudalnej. Neotaoici synli rwnie ze swoich komentarzy do klasycznych ksig taoistycznych. Tak np. Wang Pi (226249) zdaniem Fung Ju-lana , jeden z najbardziej utalentowanych, i ju w modym wieku, geniuszy w dziejach myli chiskiej", powici obszerny komentarz dzieu Tao Te Czing, za Kuo Siang (?313) oraz Siang Siu (ok. 221ok. 300) pisali o Czuang Tzu i I Czing. Rozwj taoizmu nie szed jednak w kierunku dalszej ewolucji myli filozoficznej. W wyniku zoonego procesu istota taoizmu ulega radykal nym zmianom; nastpio zlanie si z niektrymi ludowymi kultami przy rody, w wyniku czego taoizm przeksztaci si w coraz wikszym stopniu w religi ludow. Pierwiastki magiczne oraz liczne wierzenia zabobonne stay si dominujce w kredo taoistycznym, a jednym z gwnych celw byo poszukiwanie niemiertelnoci, szczeglnie za pomoc praktyk alche micznych. Naley tu wymieni chociaby dwa nazwiska: Ko Hunga (252333), najsynniejszego alchemika w dziejach chiskich, uwaanego przez niektrych za prawdziwego zaoyciela taoizmu religijnego, oraz K u o Cz'ien-czy (?432), ktremu przypisuje si ustalenie ceremoniau i obrzdkw oraz stworzenie teologii nowego kocioa taoistycznego. Nasuwaj si powane wtpliwoci, czy w ogle naleaoby stosowa nazw taoizm" do tej nowej wiary. Czyni si to przede wszystkim dla tego, i jej wyznawcy twierdzili, e nadal uwaaj si za zwolennikw zaoycieli taoizmu filozoficznego. W rzeczywistoci taoizmu filozoficznego i religijnego nie czy prawie adna wsplna cecha. Konfucjascy uczeni-

-dygnitarze pogardzali now wiar ze wzgldu na jej zabobonny charakter, lecz w istocie taoici religijni, mimo swoich okultystycznych cigotek, odegrali dziki swojemu eksperymentowaniu okrelon rol w ewolucji wczesnej nauki chiskiej, a zwaszcza byli cile zwizani z rozwojem medycyny chiskiej i jej obszern farmakope. Zachcony sukcesem buddyzmu taoizm religijny zapoycza bez skr powania liczne koncepcje od swojego rywala, tworzc na mod buddyjsk wasny panteon, kanon i liturgi. Pogldy taoistyczne wpyway rwnie na ewolucj buddyzmu, ale nie ulega wtpliwoci, e w tym procesie wzajemnego oddziaywania i zapoyczania buddyzm by stron dajc wicej. W miar upywu czasu rnice pomidzy tymi dwiema religiami ludowymi staway si coraz mniej dostrzegalne. Tumaczy to czciowo atwo, z jak Chiczycy korzystali z usug i pogldw obydwu kociow. Taoici tworzc swj koci wzorowali si na buddyzmie, lecz jedno czenie skomponowali w celu rywalizacji z buddystami odpowiedni legendarn histori, majc udowodni jego prastare pochodzenie. Koci taoistyczny, by moe nawet bardziej podzielony na sekty ni buddyjski, rwnie nie przeksztaci si nigdy w potg polityczn. Niemniej jednak jego wpywy wrd chopstwa byy niejednokrotnie bardzo znaczne, a ry walizacja taoizmu z buddyzmem stanowia stay czynnik dziejw tego okresu i pniejszych. Sceptyczna tendencja racjonalistyczna w myli chiskiej, tak umiejtnie reprezentowana wczeniej przez Wang Cz'unga, znalaza w owym okresie swojego przedstawiciela w osobie Pao Czing-jena (koniec III w. pocztek IV w.); kontynuowali j take niektrzy inni uczeni, sprzeciwiajcy si rozprzestrzenianiu si buddyzmu. Wrd nich najwybitniejszy by Fan Czen (450515), uczony-dygnitarz; by on autorem synnej rozprawy pt. O zniszczalnoci duszy, w ktrej wyszydza pogldy buddyjskie dotyczce transmigracji i niezalenego istnienia duszy.
SZTUKA BUDDYJSKA

Wpywy buddyzmu na rozwj sztuki chiskiej stanowi najistotniejszy aspekt jego rozpowszechnienia si w Chinach. Czczenie wizerunkw, pro pagowane i popierane przez buddyzm Mahajana, doprowadzio do ukszta towania si nowych form artystycznych w Chinach, szczeglnie w rzebiar stwie, ktre rniy si radykalnie od poprzednio istniejcych. Rzeby buddyjskiej nie mona z ca pewnoci uwaa za najwybitniejsz dzie dzin sztuki chiskiej, lecz jej rozwj jest jednak imponujcy, a nie ktre dziea s doprawdy skarbami uroku". Nie mona zaprzeczy

temu, e jako cao rzeba buddyj ska stanowi wielkie osignicie sztuki
c m .

We wczesnym okresie prawie caa ikonografia rzeby buddyjskiej wy wodzia si ze rde obcych. Gwne za z nich znajdoway si w past wach Azji rodkowej, ktre do chwili inwazji mahometaskiej byy, jak wspomniano, prosperujcymi spoecz nociami buddyjskimi. Jest wicej ni prawdopodobne, i rzebiarze owych czasw w wikszoci rwnie nie byli Chiczykami, ale podobnie jak religia buddyjska ulega sinizacji, tak te rze ba buddyjska stawaa si coraz bardziej chiska. Poszczeglne wpywy obce hellenistyczne, rodkowoazjatyckie, indyjskie itp. zlay si w jedno, by przeksztaci si w czysto chisk for m artystyczn, znan w okresie swo j e g o apogeum w VI w. z uderzajce go pikna, prostoty i autentyzmu. W tym okresie bya ona niewtpliwie dominujc form sztuki w Chinach.

Posek Buddy, brz zocony Pn. Wei

okres

Rzeba buddyjska, podobnie jak w Europie przedrenesansowej, bya dzieem anonimowych rzemielnikw, cechw rzebiarzy, wdrujcych od wityni do wityni wraz ze swoimi ksigami wzorw i podejmujcych si pracy na zamwienie. Rzebili w kamieniu, glinie, drewnie i brzie; brz bywa pozacany, wszystkie inne materiay malowane. Warto wspo mnie, e przytaczajca wikszo tych dzie zagina; szczeglnie ucier piay brzy, ulegajc czsto przetopieniu. To co ocalao z zawieruchy dzie jw, wystarcza jednak na szczcie, aby mc oceni t sztuk; dotyczy to przede wszystkim rzeby w kamieniu; mimo ogromnych szkd, ktre przyniosa tu wandalistyczna grabie cudzoziemskich kolekcjonerw, mia a ona najwiksze szanse przetrwania. Dwa najsawniejsze kompleksy rzeby buddyjskiej to witynie jaski niowe w Jnkang i Lungmen. Jnkang w pobliu Tat'ungu, dawnego P'ingcz'eng, w pnocnym Szansi stanowi zesp 20 olbrzymich jaski oraz wielu mniejszych, zapenionych rzeb. Gwne obiekty powstay

w latach 460494, cz pochodzi rwnie z pniejszego okresu, 500535. Wiele rzeb cechuj monumentalne rozmiary i miao koncepcji, a styl ich, szczeglnie wczeniejszych okazw, wykazuje jeszcze bardzo silne wpywy obce. Rzeby Jnkangu uwaane s za jeden z wielkich cudw wiata Wschodu. Rzeby z epoki Wei w Lungmen (15 km na poudnie od Lojangu) pochodz z okresu po przeniesieniu stolicy Lojangu, a wic z pierwszej poowy VI w.; znajduj si tu rwnie dziea z czasw pniejszych, szcze glnie z dynastii Tang. Jest to te obszerny kompleks wity jaskiniowych, ktrych rzeby mona uzna ju za prawie cakowicie chiskie w stylu. Prawdopodobnie te wikszo rzebiarzy, ktrzy tu pracowali, to Chi czycy. Szary kamie wapienny Lungmenu o wiele lepiej nadawa si do rzebienia ni szorstki kamie piaskowy Jnkangu. Przy ogldaniu rzeby buddyjskiej uderza fakt, e nacisk zosta poo ony gwnie na oddanie posgu en face, natomiast o wiele mniej uwagi powica si pozostaym czciom. Prawie wszystkie posgi posiadaj tym samym tylko aspekt frontalny, odwrotna strona bywa zwykle niemal pask pyt. Istniao rwnie wiele innych orodkw buddyjskiej sztuki religijnej, gdy wity byo wiele, szczeglnie w Chinach Pnocnych. Naley wspo mnie cho o jednym jeszcze przykadzie sawnym kompleksie wity w Tunhuangu (zachodnie Kansu). Syn on co prawda nie tyle ze swoich rzeb, wykonanych z gliny z braku odpowiedniego kamienia w tym rejonie ile z obrazw ciennych, ktre stanowi niemal jedyne rdo przykadw buddyjskiego malarstwa religijnego owego okresu; wszystko inne, a zwa szcza obrazy na jedwabiu, zagino. Tunhuang by jednak odleg mieci n prowincjonaln, a zatem mona miao zakada, e malarstwo bud dyjskie stao na znacznie wyszym poziomie i rywalizowao swoim artyzmem z rzeb. Rzeba i malarstwo stanowiy wic dwie gwne dzie dziny oddziaywania buddyjskiego na sztuk chisk; dotyczyo ono rwnie i architektury, lecz ju w mniejszym stopniu.
MALARSTWO, LITERATURA

Podczas gdy potny kryzys polityczny Epoki Rozbicia wywar niewt pliwie negatywny wpyw na rozwj kultury, a straty w tej dziedzinie na skutek nieustannych dziaa wojennych byy olbrzymie, dalsza ewolucj zachodzia jednak we wszystkich prawie dziedzinach. Niezalenie od rozwoju sztuki buddyjskiej podczas tych czterech wie kw posuny si znacznie naprzd dwie niezmiernie blisko ze sob po168

wizane dziedziny sztuki chiskiej, kaligrafia i malarstwo, kontynuujc dawne tradycje chiskie. Niestety, prawie nic si nie zachowao z dzie mistrzw tej epoki, chocia nazwiska ich s doskonale znane, a niektrzy z nich mieli by doprawdy wielkimi twrcami. W kaligrafii Wang Si-czy (321379) uwaany jest za najwikszego mistrza, i to nie tylko tego okresu. O jego pimie, ktre miao by nieosigalnym szczytem pikna, mwi poeta:
Lekkie jak unoszce si chmury, Mocne jak smok zaskoczony.

Wrd malarzy najsynniejszy by Ku K'ai-czy (ok. 344406); jego dziaalno zwizana bya z dworem Tsin. Przypisuje mu si znany powsze chnie obraz Przestrogi dworskiej wychowawczyni, znajdujcy si w British Museum, chocia autentyczno jego jest nadal przedmiotem kontrowersji. Zakadajc nawet, e jest to kopia pniejsza, trzeba stwierdzi due mistrzostwo w wykonaniu postaci ludzkich; fragmenty pejzau natomiast s jeszcze wielce prymitywne, szczeglnie zwaywszy przysze osignicia w tej dziedzinie. Inny sawny malarz, Czang Seng-ju (ok. 520560), two rzy na dworze cesarza Wu z dynastii Liang. By on znany ze swoich freskw, powiconych w znacznej mierze religijnej tematyce buddyjskiej. Pierwsze ujcie kanonw malarstwa rwnie pochodzi z tego okresu; byo ono dzieem Sie Ho (koniec V w.). Jego synnych sze zasad", na ktrych malarz powinien oprze swoj sztuk, stanowio fundament przyszego potnego gmachu krytyki artystycznej. Tak wic cigo w tej najbardziej doniosej dziedzinie sztuki chiskiej zostaa zapewniona mimo wszelkich cikich i zmiennych losw epoki. Jeli idzie o literatur, rozwijaa si ona nadal pomylnie na dworach Dynastii Poudniowych; w dalszym cigu hodowano tu dawnym trady cjom poezji chiskiej. Poezja jednak stawaa si w tym okresie coraz bardziej kunsztowna i wymylna, jzyk sztuczny, peen aluzji i tym samym zrozumiay tylko dla maej garstki wysoce oczytanych artystokratw. Od poezji tego typu odbiegaa diametralnie twrczo najwybitniejszego poety owego okresu, jednego z najwikszych pisarzy chiskich T a o Jan-minga ( lub T a o Cz'ien, 375427). Dziea jego syn z prostoty i pikna. T a o by z przekonania taoist, urzdnikiem, ktry wycofa si z aktywnego ycia, aby znale ukojenie na onie przyrody w swoim majteczku na wsi. Opisuje on te w cudownym poemacie proz rado z powrotu do domu. T a o Jan-ming by rwnie autorem synnego opowiadania alegorycznego Fontanna kwiecia brzoskwiniowego oraz twrc wielu wierszy. Z tego okresu datuj si pocztki krytyki literackiej. Najbardziej zna-

nym dzieem jest obszerna rozprawa Liu Sie (ok. 465520) Umys literacki a rzebienie smokw, w ktrej autor analizuje i omawia poszczeglne rodzaje dziaalnoci literackiej. Szersze kontakty wczesnych Chiczykw z innymi krajami dopro wadziy do rozwoju geografii. Pocztki kartografii chiskiej sigaj wanie tego okresu. Pierwsza mapa Chin w skali 125 mil = jeden cal wykonana zostaa przez P'ei Siu (224271), ktry posugiwa si prostoktnym systemem siatkowym. Pierwsze miejscowe kompendia geograficzne, ktre pniej rozrosy si w obszern ga literatury, datuj si z tego okresu. Zajmoway si one lokaln topografi i histori i stanowi bezcenny ma teria rdowy. Wielkie znaczenie dla przyszoci miay rwnie takie wynalazki z owych czasw, jak taczka i myn wodny. Odkryta zostaa wwczas rwnie her bata napj najpierw uywany w Chinach Poudniowych. Do VIII w. zwyczaj picia herbaty rozprzestrzeni si po caym kraju. Wpyno to nie tylko na obyczaje, lecz w pniejszym okresie i na rozwj produkcji porcelanowych naczy do herbaty.

XII. ZJEDNOCZENIE CESARSTWA PRZEZ DYNASTI SUI

ZAOENIE IMPERIUM SUI O OBJCIU wadzy w Chinach P nocnych przez usuniecie z tronu ostatniego cesarza Pnocnych Czou i po wymordowaniu prawie caego rodu panujcego Jang Czien ogosi si cesarzem Sui i zacz wciela w ycie swj wielki projekt zjednoczenia caego kraju. W 587 r. zostao zaanektowane mae pastwo Pniej sze Liang, a w 589 r. rozpoczto kampani zmierzajc do podboju Chin Poudniowych. Kryzys spoeczny na Poudniu i rozwizy charakter ostat niego z wadcw dynastii Cz'en uatwiy zadanie Sui. Inwazj poprzedzano wydaniem manifestu, ktrego 300 tys. egzemplarzy rozprowadzono na Poudniu; byy w nim wyszczeglnione wszystkie ze czyny" cesarza Cz'enw. Armia Sui, rzekomo liczca ponad p miliona onierzy, osi gna szybkie i atwe zwycistwo, a cesarz przywieziony zosta z Nankinu jako jeniec do Cz'anganu. Jang Czien potraktowa tym razem rodzin cesarsk Cz'en inaczej ni rd J-wen, darowa jej ycie, a wszystkim jej czonkom przyzna odpowiednie renty; dla zabezpieczenia si przed ewen tualnymi spiskami z ich strony w celu odzyskania wadzy zesano ich na odleg prowincj. Tak wic Jang Czien sta si teraz cesarzem caych Chin, znanym w historii jako Wen Ti (581 lub 589-604).

Spotka si mona czsto z porwnaniem dynastii Sui z Cz'in, co jest oparte na stwierdzeniu, e obydwie krtko panoway i obydwie usioway dokona zbyt wiele w stosunkowo niedugim czasie, wywoujc kryzys doprowadzajcy do ich upadku. Jest to czciowo prawd, ale okolicznoci, w ktrych doszy one do wadzy, byy jednak nieco odmienne. Kryzys spoeczny w Chinach przy kocu okresu Dynastii Pnocnych i Poudnio wych by prawdopodobnie jeszcze gbszy ni pod koniec epoki Czou. I chocia reunifikacja Chin dokonana przez Sui oznaczaa w istocie ostateczne zwycistwo chiskich wielkich wacicieli ziemskich nad ich byymi wadcami koczownikami, to jednak problemy stojce przed wad

cami Sui byy bardzo liczne i trudne. Cztery wieki rozbicia sprzyjay powsta niu znacznych rnic w rozwoju Pnocy i Poudnia, zarwno w warunkach spoeczno-gospodarczych, jak i nawet w jzyku. Trudnoci te byy jeszcze dodatkowo zaostrzone w pierwszym okresie przez wykazywane przez Sui tendencje do traktowania Poudnia jako kraju podbitego. Gwnym problemem politycznym, ktry stan przed nowym cesa rzem Sui, byo ustanowienie lub raczej odnowienie silnego, scen tralizowanego systemu rzdzenia. Przeprowadzono wiele reform, zmierza jcych wanie do osignicia tego celu. Zreorganizowano biurokracj, redukujc w znacznej mierze zbdnych urzdnikw, i wprowadzono sy stem cisego nadzoru caego aparatu pastwowego. Przeksztacono rw nie za pomoc przeprowadzonej na znaczn skal demobilizacji siy zbrojne, usiujc rwnoczenie dokona konfiskaty i zniszczenia wszelkiej broni znajdujcej si w rkach prywatnych w caym kraju. Uproszczono znacznie obowizujcy kodeks karny. Wen Ti podj rwnie cay wachlarz rodkw zmierzajcych do od budowy gospodarki, a zwaszcza rolnictwa. W tej dziedzinie rzd Sui po suy si m. in. starym systemem wyrwnania ziemi", zainicjowanym przez dynasti Pnocnych Wei. Rozlege obszary ziemi pastwowej lub bezpaskiej, lecej odogiem, rozdano chopom, dajc w zamian pa cenia podatkw i pracy przymusowej. Ta ostatnia nie bya jednak tak uciliwa, jak w okresie Dynastii Pnocnych; zmniejszono rwnie okres obowizkowej suby wojskowej. Za rzdw Sui wybudowano wielkie, wprost gigantycznych rozmiarw spichlerze: najpierw cztery w pobliu Cz'anganu, pniej dwa koo Lojangu. Mogy one suy a faktycznie te suyy do akumulacji niezbdnych rezerw ywnociowych. Rozpo cza si rwnie za panowania Wen Ti wielka budowa kanaw; skon struowano np. kana na rzece Wei o dugoci 300 li. Rozszerzanie systemu kanaw kontynuowane byo a do VIII w., lecz faktycznie najbardziej intensywny okres budowy przypad na lata panowania nastpcy Wen Ti. Rezultaty tych wszystkich przedsiwzi nie day dugo na siebie czeka; nastpia szybka regeneracja gospodarki, ktra przyniosa z sob znaczny rozkwit oraz przysporzya cesarzowi Sui wielkich bogactw. Miliony tan (1 tan = 60 kg) ziarna wdroway do spichlerzy; dziesitki milionw zwojw tkaniny jedwabnej spoczyway w skadach cesarskich. Liczba ludnoci znacznie wzrosa, z tym e wielkoci podawane przez wielu autorw, wykazujce skok od 2530 min w 586 r. do 46 min w 606 r., s oczywicie niewiarygodne. Bardziej prawdopodobne jest, e usprawni si w znacznym stopniu system zarzdzania i dane pniejszego spisu

byy po prostu dokadniejsze. Wen Ti wykorzysta w peni rozwj gospo darczy Chin dla wzmocnienia pooenia swojej dynastii. Osobowo tego wadcy bya niewtpliwie czynnikiem istotnym w losach kraju pod jego rzdami; okrelano go jako p analfabet (chocia pochodzi z bogatej rodziny wacicieli ziemskich), tyrana przebiegego, nieufnego i skpego. Kusi wprost porwnanie z pierwszym z Tudorw, Henrykiem VII. Rosnca sia wewntrzna rzdu Sui znalaza rwnie swj wyraz w stosunkach Chin z ssiednimi ludami i krajami. Gwnym problemem w tej dziedzinie byo istnienie wielkiego i potnego pastwa, nowo zao onego przez lud T'u Cze Turkw. Na szczcie dla Sui pastwo to zostao znacznie osabione w 581 r. podziaem na dwie czci wschodni i zachodni. Rzd Wen Ti trzyma si zwykej, uwiconej ju tradycj polityki chiskiej wobec ssiadujcych na Pnocy plemion koczowni czych i usiowa skci obydwa pastwa tureckie. Prby te uwieczone byy nawet do znacznym powodzeniem; realizowa t polityk przewanie P'ei Cz, jeden z gwnych dziaaczy politycznych i dyplomatycznych Sui, ktry rwnie aktywnie przyczyni si do wznowienia handlu chiskiego z krajami Azji rodkowej. Efektem tego byo odzyskanie przez Sui pozycji chiskich w Rejonach Zachodnich, praktycznie rzecz biorc straconych prawie cakowicie od epoki Han. Polityk ekspansji terytorialnej prowadzono rwnie w innych kie runkach; podporzdkowano ponownie Chinom Wietnam Pnocny w 605 r. Po prawie czterech wiekach zaczy si znw wyania Chiny imperialne. Dwr Sui w Cz'anganie sta si wiadkiem przybycia posw i misji krajw ssiednich, wczajc w to i Japoni. W pierwszym okresie po dojciu do wadzy Wen Ti, pragnc zdoby naleyte poparcie, trzyma si polityki faworyzowania zarwno buddyzmu, jak i taoizmu. Pniej sta si arliwym buddyst i popiera koci bud dyjski, przyczyniajcy si do zjednoczenia Pnocy i Poudnia. Rwno czenie zwrci si przeciw konfucjanistom, zarzdzi zamknicie wszyst kich ich szk, z wyjtkiem akademii cesarskiej, w ktrej ksztacono przy szych urzdnikw. Stosunek ten wywoa rzecz jasna niech i nienawi do Wen Ti i jego rzdw ze strony historykw konfucjaskich.
PANOWANIE JANG TI

W 604 r. Wen Ti pad ofiar intryg paacowych: jest bardziej ni praw dopodobne, e zosta on zamordowany z rozkazu najstarszego swojego syna i naznaczonego nastpcy, Kuanga, byego wicekrla Poudnia, oba wiajcego si moliwoci utraty dziedzictwa. Kuang wstpi na tron i znany

jest w historii jako Jang Ti (604618). Posta tego wadcy stanowi nadal przedmiot znacznych kontrowersji. Wielu autorw, szczeglnie europejskich, usiuje go wybieli, twierdzc, e ortodoksyjni historycy konfucjascy rzekomo uczynili ze stereotypowego zego ostatniego wadc"; rwno czenie utrzymuj oni, e jego gigantyczne przedsiwzicia byy historycz nie konieczne", co miaoby tym samym wystarczy dla wymazania wszy stkich jego zbrodni. Zwaywszy ogrom cierpie ludu chiskiego podczas jego panowania, apologie tego rodzaju wydaj si co najmniej nie na miejscu. Jang Ti by czowiekiem niewtpliwie uzdolnionym, lecz patolo giczna megalomania tego wadcy wynika niezbicie z jego czynw. Jednym z pierwszych jego posuni byo przeniesienie stolicy do Lojangu. Przytacza si rne przyczyny tej decyzji od chci opuszczenia miejsca ojcobjstwa do kwestii atwiejszej aprowizacji nowej stolicy oraz utworze nia rynku dla wielkich posiadaczy ziemskich Chin Poudniowych i rod kowych. Przeniesienie stolicy wizao si z budow nowych paacw w Lojangu. Wznoszono je w stylu pretensjonalnym, kosztownie ozda biano. Kroniki podaj, e do pracy przy tych budowlach zwerbowano dwa miliony ludzi, z ktrych wielu zmaro przy pracy, zwaszcza przy transportowaniu niezbdnych surowcw, jak np. rzadkiego budulca drewna z Chin Poudniowych. Rwnoczenie Jang Ti zarzdzi rozbudo wanie miasta Cziangtu (dzisiejszy Jangczou) niedaleko pnocnego brzegu Jangtse, ktry mia by dodatkow stolic. Cesarz lubowa si w tej okolicy, przypuszczalnie od czasw, kiedy by wicekrlem Poudnia. Jang Ti roz kaza rwnie w latach 607608 podj prac nad odnowieniem i prze dueniem Wielkiego Muru. Zapdzono na Pnoc w tym celu 1,2 mln ludzi, z ktrych poowa miaa zgin. Najwiksze jednak przedsiwzicie z olbrzymiego programu budowli Jang Ti to dalsze rozszerzenie sieci kanaw; Lojang mia stanowi cen trum tej sieci. Projekt ten by tylko czciowo zaplanowany w caoci; przede wszystkim wykorzystywano rzeki, ktre czono kanaami. Tak wic Rzek t powizano z Huai, wyzyskujc rzeki Pien i Sy; pniej Huai poczono z Jangtse i dalej kanaami a do Hangczou. System ten mia stanowi w przyszoci cz synnego Wielkiego Kanau. Projekt ten, tak jak zosta wykonany za czasw Jang Ti, umoliwi komunikacj statkiem na caej trasie od Lojangu do Hangczou. Prawdopodobnie byy dwa zasadnicze cele projektu: uatwienie prze wozu ywnoci dla aprowizacji stolicy oraz uzyskanie moliwoci szybkiego przerzucania wojsk. Historycy konfucjascy oskarali Jang Ti o zbudowanie kanaw przede wszystkim dla swojej przyjemnoci. On sam dostarczy im argumentw przeciwko sobie swoj pierwsz synn podr statkiem

Most

kamienny

na

rzece

Cziao,

Pd.

Hopei

(ok.

610 r.)

z Lojangu do Jangczou, w ktrej towarzyszy mu cay dwr. Cesarz pyn na czele orszaku statkw o dugoci 200 li (1 li = 0,576 km) w swojej bajecznej odzi Smokowej, wysokiej na cztery pitra i liczcej 200 stp od dzioba do rufy. Wzdu trasy zbudowano specjalnie z tej okazji 40 paacw; ywnoci dla nakarmienia tej chmary cesarskiej szaraczy dostar czano jak podaj rda z obszarw sigajcych 500 li w gb po obu brzegach kanau. Wszyscy mczyni z okolicznych terenw w wieku od 15 do 50 lat zapdzeni zostali do pracy przy budowie kanaw. Kar za uchylanie si od roboty byo cicie gowy. Kada rodzina musiaa poza tym dostarczy dziecko albo starego mczyzn czy kobiet do wykonywania czynnoci suebnych. Wedug kronik zwerbowano 5430000 osb. Do ich pilnowania zatrudniano specjaln policj liczc 50 tys. ludzi. Kary za niewykazywanie dostatecznej energii i zapau przy pracy obejmoway chost oraz nasa dzanie ciarw na szyj. Prawd jest, e przy prymitywnej technice istnie jcej w Chinach (Needham nazywa j eotechnik" i posuguje si obra zowym zwrotem milion ludzi z yeczkami") mobilizacja masowa siy roboczej bya niezbdna do urzeczywistnienia jakichkolwiek wikszych przedsiwzi, szczeglnie budowy kanaw lub innych prac zwizanych z regulacj rzek i urzdzeniami przeciwpowodziowymi. Nie uzasadnia to jednak bynajmniej takich apologii, o ktrych mowa powyej. Gigantyczne zamierzenia Jang Ti w samym kraju spowodoway ol-

brzymie straty ludzkie i doprowadziy do wyczerpania wielkich rezerw i bogactw nagromadzonych za panowania jego ojca. Towarzyszyy im rwnie ambitne denia w polityce zagranicznej. Podbj pastwa ludu Tu'-j-hun (pochodzenia prawdopodobnie tybetaskiego) w Kansu i Cz'inghai, ktrego istnienie uwaano za grob dla linii komunikacyjnych wiodcych do Azji rodkowej, dokonany zosta bez wikszych trudnoci i doprowadzi do dalszego wzmocnienia panowania Sui w Rejonach Za chodnich. Jang Ti uda si specjalnie na Pnocny Zachd, aby uczci te zwycistwa i przyj hod wadcw pastewek Rejonw Zachodnich. Wojska Sui dokonay rwnie wyprawy w 605 r. na pastwo Czampa (Wietnam Poudniowy). W 610 r. miaa miejsce pierwsza ekspedycja chi ska przeciwko wyspom Liu Cz'iu lub Taiwanowi (nie jest wyjanione, ktre z nich byy przedmiotem ataku). Wszystkie te imperialne pocignicia koczyy si sukcesami a do momentu agresji Jang Ti na Kore, ktra przyczynia si w sposb zasadniczy do upadku zarwno jego samego, jak i dynastii Sui. Pozornie przyczyn rozpoczcia kampanii przeciwko Korei bya odmowa krla Koguryo (nazwa krlestwa pnocno-koreaskiego, obejmujcego te cz obszaru Mandurii Poudniowej na wschd od rzeki Liao) uznania suzerennoci chiskiej oraz pacenia daniny. Moliwe, e Jang Ti obawia si powstania sojuszu midzy Turkami Wschodnimi i Koguryo. Zdecydowa si on na wojn w 610 r.; w 611 r. rozpoczto mobilizacj chiskich si zbrojnych. Jeli wierzy rdom, bya to najwiksza armia w dziejach Chin a do XX w.; liczya 1300000 onierzy, zorganizowanych w 24 dywizje. Podczas marszu na Pnocny Wschd, posuwajcego si dywizja za dywizj, armia cigna si jak potworny smok dugoci tysica li. Zbudowano rwnie 200 wielkich okrtw wojennych oraz 50 tys. wozw i wysano olbrzymie zapasy ywnoci na Pnocny Wschd. Zwerbowano take setki tysicy ludzi do suby jako tragarzy itp. W 612 r. gwne siy chiskie wkroczyy do Korei i zaatakoway stolic Koguryo, Phenian. Dziki znakomitej i niesychanie dzielnej obronie koreaskiej wszystkie ataki chiskie zostay odparte. W rezultacie z przeszo 300 tys. onierzy chiskiej przedniej armii, ktrzy przekroczyli Jalu, powrcio zaledwie 2700. Pierwsza kampania przeciwko Korei bardzo nadwerya zasoby rzdu Sui; pojawiy si pierwsze oznaki rebelii przeciwko panowaniu Jang Ti. Cesarz jednak kontynuowa wojn i w 613 r. rozpocz drug kampani, ktra rwnie nie zakoczya si pomylnie. Zostaa ona zreszt przer wana wybuchem spisku w Chinach i atakiem na Lojang, dokonanym przez Jang San-kana, czonka rodziny cesarskiej. Jang Ti szybko wrci z Korei, aby panowanie swoje obroni, a jego generaom udao si stumi rebeli.

Po jej zakoczeniu dokonano egzekucji 30 tys. ludzi, z ktrych przyta czajca wikszo nie miaa nic wsplnego ze spiskiem. Trzecia kampania przeciwko Korei rozpocza si w 614 r. Teraz generaowie Sui musieli upora si ze zjawiskiem masowej dezercji, z ktr walczono najokrutniejszymi rodkami. Koreaczycy jednak byli rwnie cakowicie wyczerpani wojn i kiedy armia chiska zbliaa si ponownie do Phenianu, krl koreaski poprosi o pokj. Jang Ti chtnie skorzysta z tej okazji i zarzdzi odwrt, a nastpnie wezwa krla koreaskiego, aby zjawi si w Lojangu dla zoenia hodu. Krl przezornie odmwi. Kroniki podaj, e rozwcieczony cesarz mszczc si kaza ugotowa ambasadora koreaskiego i poda go swoim generaom jako potraw. Zawd ambasadora nie zawsze naley do najatwiejszych. A rwnoczenie dobrze wiadomo, e Jang Ti by czowiekiem wielce oczytanym i wysoce wyksztaconym, zdolnym poet i mecenasem literatu ry. Na jego zamwienie zestawiono olbrzymi antologi, dotyczc r nych dziedzin, ktra miaa zawiera 17 tys. rozdziaw. Zarzdzi take skolacjonowanie zbiorw bibliotek cesarskich w Cz'anganie i Lojangu; w wyniku tej pracy powstaa druga antologia o objtoci 37 tys. rozdziaw (obydwie, niestety, zaginy cakowicie). Ostry kryzys cesarstwa Sui spowodowany fiaskiem wypraw korea skich pogbiy jeszcze bardziej poniajce dowiadczenia 615 r. W tym roku Turcy Wschodni dokonali najazdu na Chiny Pnocne i w pnocnym Szansi udao si im okry Jang Ti wraz z ca jego armi. Za wykupienie si z okrenia trzeba byo opaci olbrzymi haracz. Teraz ju ndza staa si powszechna w caych Chinach; rzd by bez grosza, a lud roi si jak pszczoy", tzn. wszdzie rozpoczynay si powstania chopskie. Szczeglnie grone byy one w Szantungu i w innych czciach Chin Pnocnych, gdzie skutki wojny koreaskiej byy najbardziej odczuwalne. W krtkim czasie przeszo 80 wielkich organizacji bojowych, kada liczca od 10 do 100 tys. ludzi, przystpio do walki przeciwko rzdowi. Pniej wojska te poczyy si i dziaania wojenne kontynuoway dwie gwne armie jedna zmierzaa do zdobycia Lojangu, druga walczya w Hopei. W miar szerzenia si powstania chopskiego wielcy posiadacze ziemscy i urzdnicy rwnie zaczli opuszcza dynasti Sui, szukajc uoenia wasnych losw w sytuacji, ktra stawaa si coraz bardziej chaoty czna. W 616 r. Jang Ti, straciwszy widocznie nadziej na uratowanie swojej dynastii, zbieg na Poudnie do Jangczou. Twierdzi si, e spdzi ostatni okres ycia na ulubionych swoich zajciach pijastwie i roz pucie, pozostajc cakowicie obojtnym wobec wasnego losu. W 618 r. zosta uduszony przez spiskowcw spord wasnych dostojnikw dwor-

skich; wymordowano ca jego rodzin, z wyjtkiem jednego czowieka, ktrego pozostawiono przy yciu, aby mg odegra, przez zreszt krtki bardzo okres, rol marionetkowego cesarza. W cigu nastpnych piciu lat Chiny pogryy si ponownie w anarchii i bezwadzie. W pewnej chwili byo a trzech rywalizujcych cesarzy, a wielu gubernatorw prowincji ogosio si krlami cakowicie niezale nych pastw. Tym samym pooenie kraju stao si bardzo podobne jak w okresie poprzedzajcym zaoenie dynastii Wschodnich Han. Jeli jednak powstanie chopskie byo gwn przyczyn upadku Sui, to jak zwykle nie chopi wycignli korzyci z ostatecznego wyniku walki o wadz, lecz arystokratyczny rd Li z Szensi, ktry mia sta si zaoy cielem nowej dynastii T'ang.

XIII. WCZESNY OKRES DYNASTII T'ANG

USTANOWIENIE DYNASTII KRES dynastii Tang jest jednym z najbardziej doniosych w dziejach Chin. Wielu historykw uwaa t er za najwspanialsz ze wszystkich, szczeglnie jeli idzie o rozwj kultury. Nie ulega za wtpliwoci, e wczesne Chiny byy najwikszym, naj bardziej zaludnionym oraz wicej ni prawdopodobne najbardziej cywilizowanym krajem na wiecie. Era T a n g stanowi pocztek tysiclecia, w ktrym ta pozycja Chin na arenie dziejw pozostawaa prawie niezmie niona. W cakowitym zamieszaniu, wynikajcym z upadku Sui, rd Li z Szensi pokusi si skutecznie o zdobycie najwyszej wadzy. Aczkolwiek jego czonkowie twierdzili, e wywodz si z ksit dawnego pastwa Zachod niego Liang i tym samym s potomkami Li Kuanga, synnego generaa okresu H a n , w rzeczywistoci rodzina Li zostaa podniesiona do rangi arystokracji cakiem niedawno przez wadcw Pnocnych Czou. Prawdo podobnie w yach jej pyna dua domieszka krwi tureckiej w wyniku wielu maestw z rodzinami panujcymi Dynastii Pnocnych. Podczas kryzysu dynastii Sui Li Juan, skoligacony z wieloma rodami wielmow Pnocnego Zachodu, by gubernatorem wojskowym miasta T'aijan w Szansi. Powodzenie rodu Li nie tyle byo jednak jego dzieem, ile mod szego jego syna, Li Szy-mina, ktry chocia mia wwczas tylko 17 lat, by spiritus movens" wszystkich poczyna. Zdawa on sobie jasno spraw z monoci zagarnicia cesarstwa i skoni ojca do odpowiedniego dziaania. W 617 r. rd Li ruszy na Cz'angan na czele 200 tys. armii, w ktrej skad wchodzio wiele posikw tureckich. W 618 r. Li Jan ogosi si ju cesa rzem (Kao Tsu 618626), a w cigu nastpnych lat Li rozprzestrzenili wa dz swoj na cay kraj, pokonujc wszystkich rywali o tron cesarski za po moc wszelkich moliwych rodkw, od przekupywania i intryg do nieustan-

Paskorzeba z kamienia epoka Tang (ok. 649 r.)

nych dziaa wojennych wcznie. W toku tego procesu bezcennym czynni kiem bya pomoc, ktr otrzymywali od pastwa Turkw Wschodnich, nie zmiernie potnego wwczas ssiada Chin, bdcego zawsze sojusznikiem rodu Li. Turcy posiadali znaczn si militarn; wedug przesadnych jak zwykle rde chiskich chan Turkw mia mie na swoje zawoanie milion doborowych ucznikw konnych. Pomoc udzielana przez Turkw nie bya oczywicie gratisowa, trzeba byo za ni paci darami", tj. cikim haraczem. Nowy cesarz t'angowski by miernot i jego o wiele bardziej uzdol niony syn wnet wzi wadz we wasne rce. W 626 r. zabi on dwch swoich starszych braci, ktrzy podobno mieli spiskowa przeciwko niemu (ich rodziny byy rwnie wytpione w caoci, aby unikn moliwoci przyszej zemsty"), i doprowadzi do dobrowolnej" abdykacji ojca. Li Szy-min panowa od 627 do 649 r. i znany jest najlepiej pod swoim wasnym imieniem pomiertnym T a i Tsung (zwyczaj ten dotyczy wszystkich cesarzy t'angowskich). By on niewtpliwie jednym z najsynniejszych cesarzy chiskich, wielce gloryfikowanym w tradycyjnym dziejopisar stwie chiskim. Wielu historykw europejskich i amerykaskich rwnie uwaa go za najzdolniejszego ze wszystkich wadcw Chin. By on bez sprzecznie czowiekiem wielce utalentowanym, rwnie dobrym generaem, jak mem stanu i uczonym. Jego panowanie stanowio faktycznie zenit dynastii Tang, sawa za jej osignita w tym okresie przetrwaa duej,

ni uzasadniao to pniejsze rzeczywiste pooenie kraju. Po panowaniu T'ai Tsunga jeszcze przez przeszo wiek panowa w Chinach cakowity spokj wewntrzny, i to wanie umoliwio konsolidacj nowej wadzy. Miao to niezmiernie istotne znaczenie ze wzgldu na due trudnoci zwizane z dokonaniem w wczesnych warunkach reunifikacji kraju oraz z utworzeniem silnego pastwa. Poprzedni dugi okres rozbicia oraz siy, ktrym zaleao na utrzymaniu wanie takiego stanu rzeczy, tzn. potne rody prowincjonalnych wielmow, faktyczni wadcy kraju, stanowiy znaczn przeszkod na drodze ustanowienia nowej scentralizowanej mo narchii absolutnej.
TANGOWSKI SYSTEM RZDZENIA

Opracowujc system dziaania nowego scentralizowanego rzdu T a n gowie opierali si na dowiadczeniach swoich poprzednikw czciowo wic na Sui lecz w rzeczywistoci sigali wstecz do epoki Han. Poli tyka ich rnia si od hanowskiej w zasadniczy sposb pod jednym wzgl dem: nie pozwolono na powstanie na wp niezalenych ksistw udziel nych i cay kraj rzdzony by jako jedno pastwo cesarstwo. W tym te celu Tangowie stworzyli rozbudowany aparat pastwowy oraz liczn biurokracj, ktre chocia oparte na wzorach dynastii Han, stay si z czasem o wiele bardziej zoone i rozwinite. Formy rzdu i admini stracji utworzone przez Tangw byy w oglnych zarysach kontynuowane przez wszystkich ich nastpcw a do XX w., tote zagadnienie to warto omwi bardziej szczegowo. Biurokracja dynastii T a n g zostaa nie tylko rozbudowana, lecz prze staa rwnie by monopolem rodw wielmow. Stay rozwj systemu egzaminw oraz zwizane z tym rozpowszechnienie edukacji umoliwiy dostp do warstwy urzdniczej wikszoci wacicieli ziemskich. W rod kowym okresie Tang liczb urzdnikw obliczano na 150 do 160 tys., z tego przeszo 10 tys. w stolicy. Zakadajc, i ludzie ci mieli liczne ro dziny, oznaczao to, e warstwa urzdnicza liczya okoo miliona osb w porwnaniu z ludnoci chopsk liczc okoo 50 milionw. Rzd t'angowski ocenia si na og jako dobrze zorganizowany i sto sunkowo sprawny, w tym sensie, e by zdolny do wykonywania trzech za sadniczych swoich funkcji, tj. pobierania dochodw pastwowych, podej mowania robt publicznych oraz utrzymania istniejcego systemu spoecz nego. Struktura rzdu przypominaa piramid; na wierzchoku znajdowa si cesarz, ktrego wadza bya, teoretycznie, nieograniczona. Wszystkie zasadnicze decyzje podejmowano w stolicy Cz'angan. Rzd centralny

skada si z trzech gwnych cia: z Kancelarii Cesarskiej (otrzymywaa sprawozdania, zatwierdzaa nominacje, kontrolowaa ca dziaalno rzdu), z Sekretariatu Cesarskiego (przygotowywa i ogasza wszystkie pro klamacje, edykty itp.) oraz z Sekretariatu do Spraw Pastwowych, ktry nadzorowa sze ministerstw. Byy to ministerstwa: 1. Suby Pastwowej, 2. Finansw, 3. Ceremonii, 4. Armii, 5. Sprawiedliwoci, 6. Robt Publicz nych. Osobnym ciaem, ktre istniao permanentnie od czasw t'angowskich, by Urzd Cenzorw, majcy za zadanie kontrolowanie wszystkich urzdnikw oraz skadanie sprawozda z ich dziaalnoci. Bya to insty tucja specyficznie chiska i niezmiernie interesujca. Oprcz tego istniao dziewi Izb i pi Biur zajmujcych si gwnie sprawami dworu cesar skiego. Tangowie zrekonstruowali take administracj kraju, tworzc 10 wiel kich prowincji (pniej liczb zwikszono do 15); dzieliy si one z kolei na prefektury (czou okoo 350), a te na okrgi (sien okoo 1500), najniszy stopie za stanowiy powiaty (siang okoo 16 tys.). Zasad niczym szczeblem, na ktrym znaczna wikszo ludnoci miaa w ogle jakkolwiek styczno z aparatem pastwowym, by okrg, rzdzony przez urzdnika-sdziego. By to rwnoczenie najniszy szczebel, na ktrym funkcjonowaa centralna biurokracja. System egzaminw, ktry zapocztkowany by czciowo w okresie Han, uleg zawieszeniu w Epoce Rozbicia. Za Tangw zosta on wzno wiony i jeszcze bardziej rozwinity, stajc si w VIII w. zasadnicz form rekrutacji urzdnikw do biurokracji pastwowej. Naley jednak zazna czy, e wiele najwyszych stanowisk nadal byo zastrzeonych dla potom stwa wysokich dygnitarzy. Przedmioty egzaminw zostay rozszerzone w miar upywu czasu i opieray si w zasadzie na klasycznych ksigach konfucjaskich; dokadne opanowanie tych ksig byo niezbdne do zdania egzaminw. Wielu autorw europejskich i amerykaskich podkrela, e system rekrutacji aparatu urzdniczego i rozbudowa biurokracji doprowadziy do powstania czego w rodzaju regularnej suby pastwowej, co ich zdaniem miaoby by jednym z najwikszych osigni cywilizacji chiskiej. Prawd jest, e w okresie T a n g wikszo urzdnikw rekru towaa si z kandydatw, ktrzy pomylnie zdali egzaminy, oraz e wi kszo dziaaczy politycznych w cigu nastpnych 13 wiekw wzia udzia w tym systemie. Prawd jest rwnie, e system ten by mniej arystokra tyczny ni rekomendacja wielkich rodw stosowana podczas Epoki Rozbicia. W toku caego rozwoju podczas tak dugiego panowania feudalizmu system egzaminw przeksztaci si jednak w pancerz dawicy ycie

intelektualne kraju oraz narzucajcy nieugit sztywno ortodoksyjnej ideologii konfucjaskiej. Dziki temu systemowi udao si skierowa wikszo uzdolnionych jednostek na stanowiska rzdowe, tym samym czynic ich czci skadow aparatu pastwowego. System egzaminw, jak wynikao te z samej jego istoty, musia nieuchronnie by zachowawczy, utrzymujc przy yciu wywiechtane i anachroniczne pogldy i pra ktyki. Naley rwnie wspomnie a jest to by moe sprawa najistotniej sza e wbrew wielu legendom, i uzdolniony syn chopski mg zda egzaminy i tym samym zrobi wspania karier jako wysoki dostojnik pastwowy, w praktyce byo to nierealne. Zawie i trudne przedmioty powodoway, e konieczne byy wieloletnie studia, co ograniczao dostp do warstwy urzdniczej, moliwy tylko dla zamonych wacicieli ziem skich. Jak stwierdza Goodrich, Jedynie synowie majtnych mogli znale czas oraz pienidze potrzebne na egzaminy; dugi cig pracownikw pastwowych wywodzi si z zamonych rodzin, yjcych z czynszw ze swojej ziemi". Wzrost owiaty na szczeblu miejscowym, jak i centralnym by cile zwizany z rozwojem systemu egzaminw. Gwnym orodkiem wychowa wczym by Uniwersytet Cesarski w Cz'anganie, ktry w VIII w. Uczy ju prawie 8 tys. studentw, w tym rwnie z krajw ssiednich; w zasadzie przyjmowano tylko tych, ktrzy mieli si ksztaci na przyszych urzd nikw. Konfucjanizm dominowa ponownie jako ideologia pastwowa, w duym stopniu w zwizku z rozwojem systemu egzaminw i owiaty. Zajmowa on t pozycj bez wzgldu na pogldy lub inklinacje religijne danego cesarza dynastii Tang. Zarwno owiata, jak i egzaminy opieray si przecie na ksigach klasycznych, ktrych gwnymi interpretatorami i komentatorami byli wanie konfucjanici. Konfucjanizm, ktry ju w epoce Han przeksztaci si w system zoony z przykaza politycznych i zasad etyczno-moralnych dla klasy panujcej, teraz znw wykazywa swoj przydatno; byo to w peni docenione przez wadcw t'angowskich, a szczeglnie przez samego T a i Tsunga. Dalszy rozkwit buddyzmu nie wpyn w sposb zasadniczy na zwikszajc si rol polityczn ideologii konfucjaskiej. Organizujc nowy rzd cesarze dynastii T a n g zwracali rwnie uwag na kwesti kodeksu i postpowania prawnego. Tangowski kodeks prawny, oparty na zbiorach praw poprzednich dynastii, by jednak prostszy od nich i mia by mniej surowy w sankcjach karnych, szczeglnie w porw naniu z niektrymi drakoskimi rodkami zaprowadzonymi w ostatnich latach okresu Sui.

POLITYKA EKONOMICZNA I SPOECZNA

Rd Li, a szczeglnie sam T a i Tsung, analizujc dowiadczenia historii lat ostatnich zdawa sobie spraw, e gwn przyczyn upadku Sui byo powstanie chopskie, i rozumia, i ugruntowanie jego panowania wymaga odpowiedniego rozwizania wszystkich aspektw problemu agrarnego. Dlatego te rzd Tangw od pocztku swojego panowania powrci do polityki wyrwnania ziemi", zainicjowanej przez Pnocnych Wei i kon tynuowanej przez Sui, stosujc j na jeszcze wiksz skal. Zarzdzono rozdanie chopom ziemi lecej odogiem, ktrej powierzchnia powikszya si znacznie w okresie chaosu po upadku Sui. W mniej zaludnionych wioskach rozdawano po 100 mu (okoo 6 ha); 80 mu miao powrci do pastwa po mierci obdarowanego, 20 za pozostawao przy rodzinie zmar ego. Na bardziej zaludnionych terenach rozdawano od 40 do 80 mu ziemi. W zamian za ziemi chop by zobowizany do rocznego podatku w wysokoci 20 tan ziarna i 20 stp tkaniny jedwabnej oraz do 20 dni szarwarku (mniej ni za czasw Sui). Mg on podj si wikszego wy miaru pracy przymusowej i tym samym obniy wysoko podatku spa canego w ziarnie i jedwabiu lub zwolni si z pracy przez zwikszenie podatku w jedwabiu (3 stopy za dzie pracy). Nie ma niestety danych, ktre wiadczyyby o tym, w jakim stopniu polityka ta bya rzeczywicie stosowana, a rwnie umoliwiay przeledzenie zmian w jej realizacji. Wydaje si, i w krtkim okresie przyjo si, e ziemi rozdanej nie zwra cano pastwu, lecz e staa si wieczyst wasnoci chopw. Zasadnicz motywacj tej polityki byo nie tylko denie do ago dzenia sprzecznoci spoecznych, lecz rwnie do zapewnienia rzdowi staych dochodw oraz rwnoczenie zachowania w tym celu pokanej warstwy wolnego chopstwa, paccego podatki i wykonywajcego prac przymusow. Podatki za byy umiarkowane w myl powiedzenia T a i Tsunga, e niebezpieczne jest obcianie ludu nadmiern iloci pracy przymusowej ... cesarz, ktry pobiera zbyt uciliwe podatki, podobny jest do czowieka zjadajcego wasne ciao: kiedy cae ciao zostao zje dzone czowiek umiera". Polityka powysza doprowadzia do znacznego wzrostu produkcji rolnej; obszerne poacie ziemi lecej odogiem zostay zagospodarowane. Dochody rzdu t'angowskiego stay si te proporcjonalnie wiksze i uczy niy go o wiele bogatszym, ni kiedykolwiek byli Hanowie; wynikao to rwnie czciowo z faktu, e nowe tereny rolnicze, szczeglnie dolina Jangtse, produkoway teraz, po raz pierwszy, na wielk skal. Stabilno

finansowa rzdu oparta na tej podstawie przetrwaa przeszo sto lat i bya odwrotn stron medalu stabilnoci politycznej owego okresu. Realizacja programu wyrwnania ziemi" spowodowaa, e stao si niezbdne dokonanie dokadnego spisu ludnoci oraz rejestracji ziemi. Przeprowadzono te czynnoci stosunkowo systematycznie i dziki temu dostarczaj one bardzo ciekawych, chocia wysoce dyskusyjnych danych, o ktrych mowa bdzie pniej. Polityka t'angowska wobec chopstwa nie bya bynajmniej skierowana bezporednio przeciwko wielkim wacicielom ziemskim; majtki znajdujce si w posiadaniu wielkich rodw obszarniczych nie zostay objte ad nymi posuniciami rzdowymi. Nie wydaje si te, aby rzd zmierza do ograniczenia majtkw prywatnych lub zapobiegania ich wzrostowi. W miar upywu czasu powtarzajcy si cyklicznie proces zwikszania si rozmiarw wielkich majtkw kosztem drobnych posiadaczy chopskich mia si rozpocz na nowo, jak zobaczymy, w rodkowym i pniejszym okresie Tang. Wydaje si prawdopodobne, e we wczeniejszym okresie T a n g powstaa dopiero nowa klasa obszarnicza, zoona ze starszych wielkich rodw oraz nowych wacicieli ziemskich, ktrych kariera bya cile zwizana z dojciem Tangw do wadzy. Wzgldna sabo wielkich rodw, wynikajca z wojen okresu po upadku dynastii Sui, bya niewt pliwie korzystna dla wadcw t'angowskich. Moliwe, i grali oni rwnie na sprzecznociach lokalnych midzy rnymi ugrupowaniami obszarniczymi. Rwnie wan jak wymienione wyej przyczyn pojednawczej wobec chopstwa polityki wczeniejszej wadcw t'angowskich by fakt, e chopi stanowili, szczeglnie w owym okresie, zasadnicz podstaw systemu obrony militarnej. Chopi byli rwnie zobowizani do suby w milicji terytorialnej, przewanie jeden miesic raz na pi miesicy. Milicja zorgani zowana bya w 630 jednostek, z ktrych kada teoretycznie skadaa si z tysica ludzi. System milicyjny utrzymany zosta prawie do poowy VIII w., kiedy rozpad si z szeregu przyczyn, o ktrych bdzie mowa poniej, i zosta zastpiony przez regularn armi najemn. Niezliczone masy chopskie, pacce podatki, wykonywajce prac przy musow i suce w milicji, utrzymyway swoim wysikiem t'angowsk klas panujc liczn i bogat arystokracj feudaln. Tote nie tylko rd cesarski i wysza arystokracja, lecz rwnie wszyscy dostojnicy nie pacili podatkw. Wszyscy oni znajdowali si na utrzymaniu skarbu pa stwa, ktrego gwne dochody pochodziy z podatkw chopskich. Znaczna majtno oraz pozbawiony wszelkich trosk tryb ycia tej klasy umoli wi jej m. in. przyjcie roli szczodrego mecenasa sztuki; rwnoczenie za

Artysta nie znany, Dziewczyna z tac styl Tang

zapotrzebowanie arystokracji na wci nowe przedmioty zbytku prowadzio do pobudzania wymia ny handlowej z obcymi krajami. W polityce gospodarczej rzd t'angowski szed po linii swoich poprzednikw, utrzymujc mono pole pastwowe, np. produkcji so li, elaza oraz bicia monet. Naka dano rwnie podatki na liczne przedmioty powszechnego spoy1 cia, jak np. wino, a pniej her bata; stanowiy one wane rdo dodatkowych dochodw. Rzd by rwnie wacicielem wielu war sztatw rkodzielniczych, jednak produkcja ich nie bya przezna czona na rynek, lecz wycznie na potrzeby i uytek samego rzdu. Oglnie rzecz biorc, Tangowie kontynuowali te wczeniejsze ten dencje do dyskryminowania kupiectwa. Zwaszcza czonkowie biurokracji t'angowskiej wykorzystywali stanowiska swoje dla wasnych zyskw finan sowych kosztem interesw kupieckich. Nasuwa si spostrzeenie, i korzenie o wiele pniejszego zjawiska, tzw. kapitalizmu biurokratycznego, tkwiy ju w czasach t'angowskich. Powane zwikszenie si produkcji rolnej oraz oglny wzrost dobro bytu doprowadziy z kolei do dalszego rozwoju rzemiosa. Udoskonalono produkcj jedwabiu, papieru i porcelany, i to na do pokan skal. W miastach t'angowskich powstaway ju cechy rzemielnicze. Wszystko to prowadzio do rozwoju wymiany handlowej w kraju, uatwionej przez ulepszone rodki komunikacji, w tym przez nowy system pocztowy na gwnych magistralach wiodcych ze stolicy. Handel zagraniczny rwnie powikszy swoje obroty do nie widzianych poprzednio rozmiarw, chocia podczas epoki T a n g w powanym stopniu znajdowa si jeszcze nadal w rkach kupcw cudzoziemskich. Istniay liczne kolonie obcych kupcw nie tylko w stolicy, lecz rwnie w Kantonie i innych portach na Poudniu.

Zwikszyy si pokanie rozmiary i znaczenie miast i grodw, przede wszystkim Cz'anganu. Stolica bya doskonale zaplanowana w formie szachownicy i zajmowaa o wiele wikszy obszar ni dzisiejszy Si-an, znajdujcy si na tym samym miejscu. W VIII w. ludno Cz'anganu wynosi miaa prawie 2 mln. Szybka rozbudowa dotyczya rwnie innych miast, jak Lojang (wschodnia stolica Tangw) i Kanton (Kuangczou); wiele stolic prowincjonalnych liczyo powyej 100 tys. ludnoci. Ten roz wj miast nie by jednak podobny w zasadniczych swoich zarysach do pniejszego analogicznego zjawiska w Europie. Miasta chiskie nie stay si nigdy orodkami wzrostu znaczenia i wpyww niezalenego i majt nego mieszczastwa. Przyczyn tego bya prawdopodobnie wspomniana oglna polityka dyskryminacji kupiectwa oraz fakt, i miasta jako orodki administracji prowincjonalnej pozostaway zawsze pod cis kontrol rzdu centralnego. Pierwsze stulecie panowania t'angowskiego, swoisty Zoty Wiek, zna lazo swoje odbicie wanie w samym Cz'anganie najwikszym i naj bardziej cywilizowanym miecie na wiecie w owej epoce. Jego pooenie, chocia korzystne z punktu widzenia strategicznego, byo niewygodne gospodarczo, gdy przywz ywnoci stawa si coraz wikszym i trudniej szym problemem; Cz'angan, ze swoj olbrzymi ludnoci, przeksztaca si coraz bardziej w pasoyta, yjcego kosztem reszty kraju. By to faktycznie ostatni okres, w ktrym stolica znajdowaa si na Pnocnym Zachodzie. Najbardziej godny uwagi by kosmopolityczny charakter wiel kiej stolicy Tangw. Obcowali tu ze sob swobodnie ludzie ze wszystkich stron Azji; miasto przedstawiao swoisty tygiel, odzwierciedlajcy t'angowsk polityk cakowitej tolerancji oraz gocinnoci wobec cudzoziemcw, wywodzc si, by moe, z poczucia penej stabilnoci. By to, cakiem prawdopodobnie, najmniej ksenofobiczny okres w dziejach Chin.
EKSPANSJA IMPERIUM

Od samego pocztku wadcy t'angowscy realizowali polityk powik szania obszaru swojego pastwa i w efekcie udao si stworzy na pewien okres imperium, ktre terytorialnie byo nawet wiksze od cesarstwa Han w szczytowym momencie jego rozwoju. Najwikszym rywalem, a zarazem przeszkod w ekspansji cesarstwa chiskiego byli Turcy Wschodni, ci sami, ktrzy jako sojusznicy przyczynili si tak walnie do objcia wadzy przez rd Li. Struktura pastwa koczowni czych plemion Pnocy bya zawsze krucha i niestaa, ulegajca atwo rozbiciu przy wzrocie potgi innych plemion, co doprowadzao z kolei

11. Cesarstwo Tang, ok. 750 r.

do powstawania nowych konfederacji plemiennych oraz pastw na stepach. Rzd chiski za kontynuowa swoj odwieczn ju polityk wykorzysty wania wani i tar midzyplemiennych w niezmiennym celu doprowa dzenia do najwikszego moliwie osabienia swoich ssiadw. Gwn za koci niezgody midzy nim a koczownikami bya nadal kwestia panowania nad Rejonami Zachodnimi, tj. pastwami basenu Tarim, oraz kontrola drg handlowych na pnoc i poudnie od pasma T'ien Szan. W pierwszych latach rzdw t'angowskich Turcy Wschodni stanowili potn si i byli gronym przeciwnikiem Chiczykw. W 624 r. dokonali oni najazdu na Chiny Pnocne, docierajc prawie do samych bram Cz'anganu. Atak ten zosta skutecznie odparty przez Li Szy-mina. Pniej za, wykorzystujc bunt szeregu plemion, w tym rwnie i Ujgurw (te zre szt pochodzenia tureckiego), przeciwko wadzy Turkw Wschodnich, T a i Tsung rozpocz wojn, ktra doprowadzia w latach 627628 do upadku ich pastwa i do wcielenia znacznej czci terytorium tureckiego do cesarstwa chiskiego (rejon Ordos oraz wiksza cz Mongolii wscho dniej); osiedlono take na ziemiach chiskich wielk rzesz Turkw Wschodnich niektre rda podaj liczb prawie jednego miliona. Nastpnie rzd chiski kontynuowa walk, tym razem przeciwko Turkom Zachodnim, dc do obalenia ich panowania nad pastwami Azji rodkowej. Cel ten zosta osignity w wyniku wojny 639 640 r. Do 648 r. w Rejonach Zachodnich zostaa ustanowiona niezachwiana wadza Tangw. W osigniciu tych sukcesw bezcenny okaza si sojusz z plemionami ujgurskimi; lud ten mia odegra niezmiernie istotn rol w dziejach chiskich w cigu nastpnych dwch wiekw. Opanowanie szlakw handlowych wiodcych poprzez Azj rodkow doprowadzio do znacznego wzrostu handlu zagranicznego, lecz oglnie rzecz biorc, wymiana ta nie rnia si zasadniczo od handlu okresu Han. Gwnym artykuem wywozu chiskiego pozosta jedwab, importowano przewanie przedmioty zbytku. Niektrzy autorzy utrzymuj, e bilans handlu zagranicznego by zdecydowanie niekorzystny dla Chin i e osta tecznie sta si jedn z przyczyn pogorszenia si sytuacji gospodarczej Chin do poowy VIII w. Ustanowienie wadzy t'angowskiej w Rejonach Zachodnich doprowa dzio do rozszerzenia suzerennoci chiskiej jeszcze bardziej na zachd. A do poowy VIII w. obszar na zachd od Pamiru Taszkient, Buchara, Samarkanda, Fergana uwaano za lecy w chiskiej sferze wpyww. Mimo jednak tendencji niektrych wspczesnych autorw chiskich do upikszania istoty rzeczy panowanie chiskie budzio rzecz jasna opr i sprzeciw ludw podbitych; szczeglnie plemiona tureckie prowadziy

od 683 r. nieustann walk, zmierzajc do uwolnienia si od jarzma chiskiego, i ostatecznie cel ten osigny. We wczesnym okresie T a n g nawizano take bardzo bliskie kontakty z Tybetem, ktry sta si zjednoczonym pastwem w pierwszej poowie VII w. za panowania sawnego krla Srong-btsan sGam-po (617699?). Ksiniczka t'angowska, Wen Cz'eng, zostaa jedn z jego on, co sprzy jao wprowadzeniu kultury chiskiej do Tybetu (w wicie jej np. byo wielu rzemielnikw chiskich). W drugiej poowie VII w. Tybetaczycy stali si potg militarn i powanym rywalem Chiczykw o panowanie nad Azj rodkow. Chiczycy na og skutecznie odpierali w tym okresie ataki tybetaskie w tym rejonie, lecz sytuacja ulega drastycznym zmianom w nastpnym wieku. Plany Jang Ti zmierzajce do podboju Korei kontynuowa rwnie T a i Tsung; w latach 644646 zorganizowano trzy kampanie. Spotkay si one z nie mniejszym brakiem powodzenia dziki odwanej obronie Koreaczykw; nie miao to jednak dla cesarza t'angowskiego tak zgubnych skutkw, jak dla Sui. Za panowania jego nastpcy, Kao Tsunga, armie chiskie poczyy si w 660 r. z siami pastwa Silla (krlestwo w Korei poudniowo-wschodniej) celem zniszczenia pastwa Paekcze (krlestwo w Korei poudniowo-zachodniej). Nastpnie w 668 r. "Chiczycy i Silla razem zaatakowali i podbili pnocnokoreaskie pastwo Koguryo, ktre poprzednio stanowio gwny przedmiot atakw Sui i Tang. Skutek tych zwycistw by jednak taki, e pastwo Silla ostatecznie dokonao w 678 r. zjednoczenia caego kraju; wojska chiskie zmuszone zostay do wycofania si, a chocia Korea uznaa suzerenno chisk, stanowia jednak kraj cakowicie niezaleny, a nie koloni chisk, w ktr chcieli j przeksztaci wadcy t'angowscy. Wpywy Chin, a szczeglnie kultury chiskiej, byy jednak olbrzymie. Kopiowano masowo instytucje t'angowskie, a organizacja rzdu koreaskiego opieraa si cakowicie na wzorach chiskich. Owa sinizacja Korei cile wizaa si rwnie z wcze niejszym przyjciem z Chin pod koniec IV w. buddyzmu, ktry teraz odgrywa jeszcze wiksz rol. Buddyzm mia take istotne znaczenie jako rodek przekazywania kultury chiskiej do Japonii. A do okresu T a n g chiskie wpywy kulturalne przedostaway si do Japonii przewanie za porednictwem Korei. Podczas jednak pierwszych dwch wiekw panowania t'angowskiego, szczeglnie za w VIII w., bezporednie kontakty midzy Chinami i Japoni rozwijay si coraz bardziej i doprowadziy do prawie globalnego przejcia kultury chi skiej, ktra oddziaywaa na wszystkie aspekty ycia Japonii. Dzi jeszcze podobno mona znale w Japonii wiele obyczajw t'angowskich; jest te

Posg Buddy w Lungmen okres Tang (ok. 676 r.)

faktem dobrze znanym, i o wiele atwiej spotka mona obiekty sztuki i architektury t'angowskiej w Japonii ni w samych Chinach. Japoczycy np. zbudowali swoj wczesn now stolic Nara jako mniejsz kopi Cz'anganu. W VIII w. liczne misje japoskie odwiedzay Chiny, przywoc z powrotem olbrzymie masy ksiek i przedmiotw sztuki oraz co by moe najistotniejsze bezporedni znajomo chiskiego sposobu ycia. Niektre relacje japoskie dotyczce tych podry rwnie stanowi bez cenny materia rdowy do historii Chin. Oprcz Korei i Japonii cesarstwo T a n g nawizao rwnie o wiele blisze ni poprzednio stosunki z innymi krajami Azji. Utrzymywano oywione kontakty z rnymi czciami Indii, szczeglnie z pnoc kraju, z Cejlonem i pastwami Azji Poudniowo-Wschodniej. Rozwj handlu zagranicznego przyczyni si do zwikszenia kontaktw z Persj oraz ze

wzrastajcym w potg wiatem arabskim. Persowie i Arabowie przodowali w tym rozwoju handlowym, korzystajc przewanie z poudniowych szla kw morskich; tak np. arabska kolonia kupiecka w Kantonie, zaoona w pierwszej poowie VII w., staa si z czasem bogata i potna. Tangowie nawizali rwnie kontakty z cesarstwem bizantyjskim. Kro niki donosz o przybyciu czterech misji z Fu Lin (taka bya chiska nazwa Bizancjum) w okresie 643 719. Wadcy bizantyjscy przede wszystkim szukali przymierza z Chinami przeciwko rosncej grobie ekspansji arab skiej. Tangowie jednak nie podtrzymali tych propozycji i nie uczynili niczego dla zahamowania coraz liczniejszych podbojw arabskich. Od rzucili oni rwnie apele o pomoc wadcw perskich, w chwili kiedy ci stali ju w obliczu bezporedniej groby inwazji arabskiej. W ostatecznym wyniku polityka ta miaa kosztowa Tangw ich panowanie nad Azj rodkow. Coraz szerszy zakres stosunkw z innymi czciami wiata by niewt pliwie bardzo korzystny dla dalszej ewolucji kultury chiskiej, wzbogacajc j o nowe pierwiastki z tych krajw. Naley jednak wspomnie, e w owym okresie Chiny przodoway w osigniciach technicznych i tym samym w wymianie tej daway wicej, ni otrzymyway. Nic, co Chiny mogy naby, nie dorwnywao znaczeniu papieru, porcelany oraz sztuki drukar skiej trzech wielkich wynalazkw chiskich, ktre Chiny przekazay wwczas wiatu. Jednym z wynikw wzmoonych kontaktw byo wprowadzenie do Chin dalszych obcych religii. Wszystkie one w zasadzie byy powizane z obcymi, przewanie kupieckimi spoecznociami, ktre osiedliy si ww czas w Chinach, i adnej z nich nie udao si wpyn lub sta si integraln czci ycia chiskiego, jak to uczyni wczeniej buddyzm. Zoroastryzm zwizany by z koloniami kupcw perskich, a pniej z perskimi ucieki nierami przed podbojem arabskim. Manicheizm przyby razem z kupcami syryjskimi i aczkolwiek kapani manichejscy prowadzili oywion dziaal no jako misjonarze, gwne powodzenie osignli nie wrd Chiczykw, lecz wrd Ujgurw; cay ten lud zosta nawrcony na t surowo duali styczn i niezmiernie ciekaw wiar. Wynikiem tego jednak byo, e losy manicheizmu zostay zwizane nierozerwalnie z przyszoci polityczn Ujgurw; tak dugo, jak stanowili oni wielk potg, religia ta miaa mo no rozprzestrzeniania si w samych Chinach. Nestoriask odmian chrzecijastwa rwnie wprowadzili kupcy syryjscy i perscy i te korzystaa ona z t'angowskiej polityki tolerancji, zyskujc nawet pewne poparcie wadcw i wysokich dostojnikw chiskich. Synny jest opis dziejw kocioa nestoriaskiego w Chinach, zamieszczony

w inskrypcji chiskiej i syriackiej na piknej steli wzniesionej w Cz'anganie w 781 r., a odkrytej w XVII w. W tym samym rwnie okresie nastpio wprowadzenie islamu do Chin przez kupcw arabskich. Powstanie duej spoecznoci mohametaskiej w Chinach (szczeglnie w Jnnanie, Kansu i Sinkiangu) byo jednak niewtpliwie zjawiskiem o wiele pniejszym, nie wicym si bezporednio z wczeniejszym przybyciem islamu. Tradycyjne relacje mahometaskie dotyczce dziejw tej religii w Chinach nie zasu guj na zaufanie. T a i Tsung realizowa wobec wszystkich tych religii polityk penej tole rancji ; ich wyznawcy otrzymali mono budowania wity oraz propago wania swojej wiary. U podstaw tej polityki leao, by moe, poczucie sta bilnoci, jak rwnie gbokie przekonanie o immanentnej wyszoci chiskie go sposobu ycia. Sam T a i Tsung by wyznawc - jeli w ogle czegokolwiek prawdopodobnie konfucjanizmu. Niezalenie jednak od motywacji polityka tolerancji pozostawaa w mocy tak dugo, jak utrzymywa si wzgl dny dobrobyt i ad w cesarstwie t'angowskim. Pooono jej kres do piero w poowie IX w.
PIERWSZY WIEK PANOWANIA DYNASTII T A N G

Zasady polityki ustalone w pocztkowym okresie epoki T a n g konty nuowano na og podczas dugiego panowania nastpcy T a i Tsunga Kao Tsunga (650683). Stabilnoci za rzdu w dostrzegalnym stopniu nie podwaaa walka o wadz toczca si na samym dworze cesarskim. W konfliktach tych najwaniejsz rol odgrywaa cesarzowa Wu, ktra przez wiksz cz panowania Kao Tsunga bya prawdziwym wadc kraju. Kobieta energiczna i zdolna, bezwzgldna i pozbawiona wszelkich skrupuw, rzdzia rwnie i po mierci ma, z pocztku poprzez dwch swoich synw, tzn. cesarzy-marionetki. Pierwszy z nich, Czung Tsung (684 685, 705710), zosta wkrtce usunity z tronu, uwiziony i zastpio ny przez brata, ui Tsunga (685690, 710712). Lecz i ten nie utrzyma si dugo na tronie i cesarzowa ogosia si w 690 r. najwyszym wadc zakadajc rwnoczenie now dynasti Czou, ktra przetrwaa a do 705 r., kiedy 82-letni cesarzow wreszcie zmuszono do ustpienia z tronu. Czung Tsung, wczeniej wypuszczony z wizienia, powrci na tron, a tym samym nastpia restauracja dynastii t'angowskiej. Ustanawiajc swoje panowanie cesarzowa Wu opieraa si nie tylko na wasnym rodzie, co byo rzecz normaln, lecz prawdopodobnie cieszya si rwnie poparciem duej czci nowo rozbudowanej biurokracji. System egzaminw zosta rozwinity jeszcze bardziej w czasie sprawowa-

nia przez ni wadzy. Porwnuje si t wadczyni na og susznie zarwno z cesarzow L z epoki Han, jak i z Tz'u Si z dynastii mandur skiej. Bdc gorliw zwolenniczk buddyzmu, cesarzowa Wu udzielaa poparcia kocioowi buddyjskiemu, tak e wanie podczas jej panowania buddyzm osign szczytowy okres swojej potgi ekonomicznej i politycz nej. W klasztorach buddyjskich przechowywano pokane iloci kapitau wasnego oraz powierzonego. Stawszy si wacicielami olbrzymiej masy kruszcw, gwnie miedzi, przewanie w postaci posgw, klasztory te zdolne byy do opanowania rynku pieninego. Przeksztaciy si one rwnie prawdopodobnie w najwikszego waciciela ziemskiego w caym kraju. Buddystom udao si, oglnie rzecz biorc, utrzyma to dominujce stanowisko przez nastpne ptora wieku. Czung Tsung, bdcy sam miernot, zosta otruty w 710 r. przez wa sn on, cesarzow Wei, ktra niewtpliwie liczya na zdobycie wadzy podobnej do posiadanej poprzednio przez cesarzow Wu. Wkrtce jednak zamordowano j wraz z caym jej rodem podczas przewrotu paacowego, na ktrego czele sta Li Lung-czi, syn ui Tsunga, ktry wprowadzi ojca na tron. W 712 r. ui Tsung abdykowa na korzy tego syna, ktry mia sta si sawnym cesarzem San Tsung (712756). Dugie, a i w kocowym okresie burzliwe panowanie tego cesarza stanowio faktycznie punkt zwrotny w rozwoju Chin oraz w losach dynastii Tang. Ujawniy si stopniowo wszystkie powolne procesy przeksztacajce w istocie rzeczy spoeczestwo chiskie w pierwszym wieku wadzy Tangw.

XIV. ZANIK I UPADEK DYNASTII T A N G

ZMIANY W RODKOWYM OKRESIE T A N G D POCZTKU VIII w., przez cae panowanie cesarza San Tsunga, struktura spoeczno-gospodarcza, na ktrej oparty by system rzdw t'angowskich, ulegaa procesowi powol nego, lecz staego rozkadu; najwaniejszym przejawem byo zaamanie si systemu wyrwnania ziemi" oraz towarzyszcy mu wzrost wielkich maj tkw ziemskich. Jeden z gwnych czynnikw wywoujcych powysze zjawisko to cigy przyrost ludnoci wiejskiej. Powodowa on zwikszajcy si stale nacisk na nie zmienion ilo ziemi i prowadzi do zmniejszania si rozmiarw gospodarstw chopskich oraz do obniania ich zdolnoci produkcyjnej. W miar upywu czasu chopi stali si niezdolni do pacenia podatkw, popadali coraz bardziej w zaduenie i zmuszeni byli sprzedawa ziemi wielkim wacicielom. Postpowanie przewanie skorumpowanych urzdnikw, ktrzy dali pacenia podatkw bez wzgldu na okolicznoci, pogbiao jeszcze bardziej rosncy kryzys agrarny. Coraz mniej byo wolnych chopw-posiadaczy, a rwnoczenie rzd szuka stale sposobw otrzymania wikszych dochodw. Wedug spisu z 754 r. istniao tylko 7,6 mln podatnikw na ogln liczb ludnoci wynoszc 52,8 mln. Po gorszenie si sytuacji cesarstwa na terenach pogranicznych zmuszao rzd do werbowania rzesz chopw do dugoterminowej suby na tych obsza rach; utrudniao to jeszcze bardziej ich pooenie.

Zaamanie si systemu wyrwnania ziemi" oznaczao faktycznie koniec milicji terytorialnej cile z nim zwizanej oraz zastpienie jej ju w pocztkowym okresie panowania San Tsunga przez najemn armi regularn. W 740 r. armia ta liczya ju 490 tys. onierzy; utrzy manie jej znw zwikszyo potrzeb uzyskania przez rzd nowych dochodw. Stopniowo zrezygnowano z pracy przymusowej i przy robotach publicz nych, szczeglnie przy przewozie ziarna, zaczto zatrudnia si najemn; powodowao to rwnie zwikszenie wydatkw rzdowych. W 780 r.
rwnie

Parafraza obrazu Wang Wei, Wang Cz'uan Tang i Juan (fragment)

nastpio oficjalne zniesienie systemu wyrwnania ziemi", w rzeczywistoci nie istniejcego ju co najmniej od kilkudziesiciu lat. Na tym tle postpowa proces wzrostu wielkich majtkw ziemskich. Do poowy VIII w. wielkie majtki, wczajc w to wasno klasztorw buddyjskich, nie tylko miay w swoim posiadaniu przewaajc cz najlepszej ziemi w kraju, lecz zajmoway ju dominujce stanowisko w gospodarce rolnej. Wikszo byych wolnych drobnych posiadaczy chopskich przeksztacia si albo w dzierawcw tych majtkw, albo w robotnikw najemnych. Wielcy waciciele nie przebywali na og w swoich dobrach, ktre jako dziedziczne przechodziy z pokolenia na pokolenie. Ciekawym wizualnym przykadem takiego majtku by Wang Cz'uan, wasno synnego poety i malarza Wang Wei, ktry namalowa go na znanym zwoju rcznym. Proces powstawania tych majtkw typu manorialnego rozpocz si ju, jak wspomniano, w okresie Wschodnich Han, lecz wanie w rodkowym okresie T'ang uksztatowanie si stosunkw feudalnych na wsi chiskiej przybrao cakowicie dojrza form. Gdy skad klasy wacicieli ziemskich w przyszoci uleg pewnym przeobraeniom, stosunki wwczas ukszta towane miay przetrwa bez jakichkolwiek istotnych zmian a do poowy XX w. Rody wacicieli ziemskich mwic o nich, bdziemy nadal uywa terminu gentry posiaday ju wwczas, jak wynika ze wspo mnianej struktury systemu rzdzenia dynastii Tang, praktycznie monopol na obsadzenie wszystkich wanych stanowisk w biurokracji pastwowej, ktre z kolei wykorzystywali dla dalszego powikszania swojego bogactwa

i wasnoci ziemskiej. Pomimo tar i sprzecznoci rejonowych oraz w onie samej klasy stanowia ona na og warstw jednolit, zdoln do utrzymania swojej pozycji przez wiele wiekw, wbrew licznym, rozpaczliwym, czasami olbrzymim buntom i powstaniom chopstwa. Celem zaspokojenia swoich potrzeb finansowych, zaostrzonych kry zysem, ktry nastpi po rebeki An Lu-szana (patrz s. 199) i wynika w duej mierze z zaamania si systemu wyrwnania ziemi", rzd t'angowski wprowadzi w latach szedziesitych VIII w. nowe podatki. Do nich nalea podatek ziemski obliczany teraz na podstawie iloci ziemi posiadanej przez kad rodzin, a nie, jak poprzednio, wedug liczby czonkw ro dziny. Oprcz tego zastosowano oglne opodatkowanie wasnoci, w tym i kupieckiej. W 780 r. zosta zainicjowany zupenie nowy system, podwjny podatek" (podwjny, gdy cigany dwa razy w roku), w ktrym poczono poprzednie podatki, z istotn jednak innowacj, e naleno miaa by teraz opacana w pienidzach, a nie w podach rolnych, tj. w ziarnie i jed wabiu. Teoretycznie rzecz biorc, nowe podatki obciay wszystkich wacicieli ziemi, w tym rwnie i posiadaczy wielkich majtkw; tym samym w pierwszych latach po zaprowadzeniu nowego systemu nastpio pewne zmniejszenie obcie podatkowych chopw. Sytuacja szybko jednak ulega zmianie, gdy wielcy posiadacze poprzez bdcy w ich rku aparat pastwowy poczli masowo uchyla si od pacenia podatkw i przerzucili z powrotem cae brzemi na barki chopw. Drobne gospo darstwa chopskie zanikay w sposb drastyczny i pod koniec VIII w. tylko 45% chopw posiadao jeszcze wasn ziemi. Do poowy VIII w. oglne pooenie cesarstwa t'angowskiego rwnie ulego znacznemu osabieniu. Tybetaczycy wznowili najazdy na Azj rodkow, lecz o wiele bardziej dotkliwa, a zarazem znamienna dla dal szego panowania chiskiego na tych obszarach bya druzgocca klska armii chiskiej w bitwie pod Atlachem (nad rzek Talass, w obecnej p nocnej Kirgizji), zadana jej w 751 r. przez wojska arabskie. Susznie uwaa si t bitw za jedn z najwaniejszych w historii wiata, gdy na wiele wiekw zadecydowaa ona o losach Azji rodkowej. Wadza chiska rozpada si teraz jak domek z kart, a Chiny utraciy swoj pozycj na tych terenach, nie odzyskujc jej a do panowania obcej dynastii mandurskiej. Rejon, ktry by jedn z ostoi buddyzmu, zosta teraz szybko nawrcony na islam. Na Pnocnym Wschodzie ujawnia si nowa groba dla Chin w postaci plemiona Kitanw (pochodzenia mongolskiego lub tunguskiego), posuwaj cych si ze swojej pierwotnej siedziby w Mandurii Pnocnej w kierunku poudniowym. Rwnoczenie na Poudniowym Zachodzie nowo zjedno-

czone plemiona Tai w Jnnanie, utworzywszy krlestwo Nan Czao, nie tylko z powodzeniem odpary wszelkie prby chiskie zmierzajce do opanowania tego rejonu, lecz w 751 r. zaday wojskom t'angowskim niezmiernie dotkliw klsk, a pniej przystpiy do najazdw na same Chiny. Taiom udao si zachowa niezaleno wobec wadzy chiskiej a do podboju ich kraju przez Mongow w XIII w.

Statuetka z ceramiki epoka Tang

Wojny te nadweryy w powanym stopniu zasoby ludzkie i finanso we rzdu t'angowskiego. Wanie na tym tle przedsiwzi on rodki, ktre stanowiy radykalne odejcie od zasad wadzy scentralizowanej i ostatecznie okazay si zgubne dla istnienia dynastii Tang. W okrgach przygranicznych mianowano teraz specjalnych gubernatorw wojskowych (10 na pocztku), aby przeciwstawi si w ten sposb grobie z zewntrz. Z biegiem czasu gubernatorzy wojskowi stali si bardziej groni dla rzdu centralnego ni dla jego wrogw; byli wtedy ju ogonem zbyt wielkim, aby nim mona byo merda". Panowanie San Tsunga to okres niezwykle zoony i peen sprzecz noci. Gdy odbyway si wszystkie wyej wspomniane procesy, wydawao si, przynajmniej pozornie, e cesarstwo jest bardziej stabilne i lepiej

prosperuje ni kiedykolwiek. Przyrost ludnoci mia charakter stay; w 705 r. wynosia ona 37 min, w 726 r. 41,4 mln, w 740 r. 48 mln, w 754 r. 52,8 mln (z czego jeszcze 75% zamieszkiwao tereny na pnoc od Jangtse). Bogactwo kraju byo oczywiste i bezsporne. Panowa cakowity spokj i ad wewntrzny; mona byo dokona podry wewntrz cesar stwa na odlego 10 tys. li bez potrzeby noszenia broni". Wydawao si, e Tangowie osignli nowy szczyt sawy, zwaszcza gdyby spojrze na ten okres z punktu widzenia kultury. Wanie wwczas nastpi najwspa nialszy rozkwit kultury t'angowskiej; na dworze San Tsunga, ktrego reputacja jako wielkiego mecenasa sztuki bya w duej mierze zasuona, dziaali najsawniejsi poeci i malarze epoki. Synne powstanie An Lu-szana miao jednak wykaza, jak dalece pod t wietn fasad przenikn ju rozkad. Osobowo samego San Tsunga bya pod pewnymi wzgldami cha rakterystyczna dla owego okresu. Hojny patron sztuki uleg dziwnej me tamorfozie, przeksztacajc si ze zdolnego i rozumnego modego wadcy w zabobonnego i zdeprawowanego tyrana. Faktycznie w pniejszym okresie rzdzi nie tyle on sam, ile jego kanclerz Li Lin-fu (lata urzdo wania 736752), ktry kierowa postpowaniem cesarza poprzez harem i eunuchw. Wanie Li Lin-fu doprowadzi do synnego zwizku San Tsunga z niejak Jang Kuei-fei. Ta rzekoma pikno bya jedn z on syna San Tsunga. Rozkochany cesarz odebra j synowi, dajc mu w za mian inn on. Jang Kuei-fei staa si szybko najbardziej wpywow osob w cesarstwie, a caa jej rodzina skorzystaa z tego, obsadzajc wiele czoowych stanowisk. Jej rola i los znane byy kademu Chiczykowi, gdy stanowi przedmiot niezliczonych opowiada i sztuk; jest ona rwnie bohaterk synnego poematu pira czy raczej pdzla Po Czu-i (patrz s. 210).
REBELIA AN LU-SZANA

An Lu-szan, dworzanin i ulubieniec zarwno cesarza, jak i Jang Kuei-fa, pochodzenia tureckiego, by pierwotnie niewolnikiem nalecym do oficera chiskiego. Karier swoj rozpocz w wojsku lecz zabysn do piero na dworze. Chytry, dowcipny i sprony, groteskowo otyy, wkrad si w aski cesarza i zosta mianowany gubernatorem wojskowym trzech okrgw na Pnocnym Wschodzie, gdzie mia za zadanie broni cesarstwa przed grob inwazji Kitanw. Chocia by podejrzewany przez wiele osb o spiskowanie przeciwko rzdowi, cieszy si jednak zawsze zaufaniem cesarza. W 755 r. plany jego byy ju gotowe; wyruszy ze swojej siedziby

(dzisiejszy Pekin) na zdobycie cesarstwa na czele 150-tysicznej armii, w ktrej skad wchodzio wielu koczownikw. Sabo rzdu t'angowskiego ujawnia si natychmiast; nie byo adnego skutecznego oporu militar nego i An Lu-szan wkrtce opanowa wschodni stolic t'angowsk, Lojang, gdzie w 756 r. proklamowa si cesarzem nowej dynastii Jen. Nastpnie wysa swojego gwnego generaa Szy Sy-minga (rwnie pochodzenia tureckiego), aby zdoby Cz'angan. San Tsung zbieg ze stolicy wraz z czci swojego dworu, zmierzajc do Sycz'uanu. W drodze eskorta wojskowa zbuntowaa si, zabia kan clerza, kuzyna Jang Kuei-fei, i zadaa rwnie jej mierci. Cesarz pozwoli ostatecznie na jej uduszenie przez jednego z eunuchw i uspokoiwszy tym sposobem wojsko ruszy ponownie do Cz'engtu. Rwnoczenie jeden z jego synw zdecydowa si pozosta dla zorganizowania oporu przeciwko siom An Lu-szana, ktry tymczasem zdy ju zaj Cz'angan. Ogosi si on teraz, za zgod ojca, nowym cesarzem (Su Tsung 756762) i skie rowa si na Pnocny Zachd, gdzie udao mu si otrzyma pomoc po tnego plemienia Ujgurw. Dla nich sytuacja przedstawiaa si niezmier nie korzystnie; jeli powiodoby si im w odrestaurowaniu panowania t'angowskiego, to mogliby si spodziewa bardzo hojnej nagrody, jeli za wznowienie wadzy t'angowskiej okazaoby si nieosigalne, to wtedy Chiny stanyby przed nimi otworem; mogliby pldrowa, a nawet moe rzdzi. Nadzieje ich nie byy ponne, gdy pniej otrzymywali oni roczn danin w wysokoci 20 tys. sztuk jedwabiu i pysznili si w Cz'anganie przez wiele lat. W dugiej i kosztownej kampanii trwajcej a do 763 r. Tangowie stumili wreszcie rebeli. Sam An Lu-szan zosta wczeniej, w 757 r., zamordowany przez syna, tego za z kolei zabi Szy Sy-ming, wwczas gwnodowodzcy wszystkich armii rebelianckich. Szy Sy-minga, ktrego uzdolnienia wojskowe nie ulegay adnej wtpliwoci, spotka identyczny los, gdy i on z kolei zosta zamordowany przez wasnego syna. Na tym pospnym tle odcina si niebywale korzystnie osobowo gwnego gene raa i ma stanu t'angowskiego, Kuo Tzu-i, ktry najbardziej przyczyni si do przywrcenia Tangom ich tronu. Kuo Tzu-i by czowiekim wielce odwanym, prawym i cnotliwym oraz niezawodnie wiernym. Niektrzy au torzy uwaaj go za najszlachetniejsz posta w dziejach Chin feudalnych. Moe to by i prawd w stosunku do chiskiej klasy panujcej, lecz rw noczenie rzuca te ciekawe wiato na jej oglny poziom. Rebelia An Lu-szana ujawnia w peni wszystkie saboci wewntrzne rzdu t'angowskiego. Zamaa ona faktycznie, raz i na zawsze, jego potg i chocia dynastia przetrwaa jeszcze prawie ptora wieku, nie odzyskaa

ju nigdy po tej pierwszej rebelii gubernatora wojskowego swojej dawnej pozycji. Naley zaznaczy, i niektrzy historycy twierdz, e atwo, z jak An Lu-szan uzyska zwycistwo w pierwszym okresie, tumaczy mona prawdopodobnie poparciem udzielonym mu przez wacicieli ziemskich Chin Wschodnich, uraonych monopolistyczn pozycj Pnocnego Zachodu i jego pasoytniczego dworu. Straty ludzkie i materialne wynikajce z rebelii byy olbrzymie. Kolejny spis ludnoci z 766 r. wykaza tylko 16,9 min ludzi, gdy wedug spisu z 754 r. byo ich 52,8 mln. Nie sposb jednak przyj, jak to czyni nie ktrzy autorzy, e zgino 36 milionw osb, szczeglnie jeli si zway, e powana cz kraju nie bya w ogle objta dziaaniami wojennymi. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e liczby te wiadcz o daleko idcej dezorganizacji rzdu oraz o jego niezdolnoci do przeprowadzenia wa ciwego spisu. Trzeba jednak rwnie przyzna, e i nastpne spisy wy kazuj o wiele mniejsz liczb ludnoci ni w 754 r.; by moe, obszary znajdujce si pod panowaniem gubernatorw wojskowych nie dostoso way si do polece rzdu centralnego dotyczcych spisu, tak jak czyniy to zreszt w wielu innych sprawach. Gdy wielkie poacie Chin Pnocnych i Pnocno-Zachodnich zostay zdewastowane podczas rebelii, caa dolina Jangtse oraz rejony na poudnie od niej nie byy zasadniczo dotknite dziaaniami wojennymi. Tereny te nabieray w owym okresie coraz wikszego znaczenia gospodarczego i stanowiy prawdziwy spichlerz Chin. Punkt cikoci ekonomiki ju zdecydowanie przesun si z Pnocy i Pnocnego Zachodu na Poudnie. Nastpi w owych czasach rwnie znaczny przyrost ludnoci prowincji poudniowych, jak np. Kuangtungu. Kantoczycy do dzi nazywaj sa mych siebie Tang en ludzie Tang.
PNIEJSZY OKRES DYNASTII T A N G

Dynastia T a n g pozostaa na tronie jeszcze przeszo wiek cay, tzn. do chwili gdy wielkie powstanie chopskie ostatecznie przyczynio si do jej zguby. W tym okresie istnia jeszcze wzgldny dobrobyt i spokj; w poudniowej czci kraju trwa on o wiele duej ni w pnocnej. Stwier dzono, e byo bardzo niewiele epok w dziejach wiata, kiedy obszar cywilizowany przetrwa tak dugo w warunkach pokoju. Spostrzeenie to jest, niestety, prawd, a zarazem gorzkim komentarzem do dziejw ludz koci. Cesarze t'angowscy, chocia formalnie zasiadali ponownie na tronie swoich przodkw, panowali nad coraz to mniejsz czci kraju. Prawdziwa

wadza skupiaa si w rkach gubernatorw wojskowych; liczba ich wzrosa do 56, a stanowiska stay si dziedziczne. Wrd tych satrapw byli nawet poprzedni zwolennicy An Lu-szana, szczeglnie w Hopei i Honanie. Wzmocnienie potgi gubernatorw wojskowych wynikao te czciowo z pogorszenia sytuacji cesarstwa w stosunku do jego ssiadw. Szczegln agresywnoci w tym okresie odznaczay si plemiona tybetaskie; w 763 r. zdoay one nawet zaj i ograbi Cz'angan. Tylko rywalizacja midzy

Jen Li-pen, Portrety cesarzy epoka Tang (fragment)

nimi a Ujgurami umiejtnie wykorzystywana przez Kuo Tzu-i umoliwia w ogle utrzymanie pozycji Tangw. Najazdy tybetaskie obejmoway wiele rejonw nie tylko Chin Pnocno-Zachodnich, lecz rwnie Azj rodkow. Potga Ujgurw zostaa ostatecznie zamana przez powstanie nowej kon federacji koczowniczej Kirgizw, ktrzy zadali Ujgurom dotkliw klsk w 832 r. i zajli ich miejsce jako dominujcej siy na stepach Azji rodkowej. W 11 lat pniej, w 843 r., w wyniku wymarcia linii panujcej rozpado si krlestwo tybetaskie. Oba te wydarzenia przyniosy T'angom chwil

wytchnienia w dziaaniach wojennych na Zachodzie i Pnocnym Zacho dzie. Na czele bezsilnego rzdu centralnego nastpowali po sobie nieudolni cesarze, wikszo z nich bya tylko igraszk w rkach eunuchw, ci za odgrywali w coraz wikszym stopniu t sam rol, co podczas ostatniego okresu Wschodnich Han. Niektrzy cesarze stali si rwnie atwowier nymi ofiarami alchemikw taoistycznych; trzech spord nich zmaro po zayciu eliksiru niemiertelnoci. By moe, i cierpieli na pewnego rodzaju osabiajc chorob dziedziczn, ktra skracaa im ycie i ograniczaa ich zdolnoci. Dwr sta si teraz widowni zacitych tar, z jednej strony midzy ugrupowaniami eunuchw, z drugiej midzy eunuchami a dostoj nikami. Rwnoczenie gubernatorzy wojskowi wzniecali co pewien czas rebelie przeciwko rzdowi centralnemu, jak np. w latach 781784, w na dziei odegrania podobnej roli jak Tangowie wobec Sui. Sytuacja finansowa rzdu bya rwnie katastrofalna jak pooenie polityczne. Stanowio to wynik nie tylko dalszego rozwoju kryzysu agrar nego, lecz i tego, e gubernatorzy wojskowi zatrzymywali dla siebie wi kszo dochodw z terenw znajdujcych si po ich kontrol. Jedn z prb wyjcia z sytuacji bya polityka specjalnego opodatkowania kupiectwa, lecz jej jedyny rezultat to naraenie handlu na powany szwank. Wydaje si pewne, e motywacja ekonomiczna stanowia jeden z istotnych powodw podjcia dziaa przeciwko buddyzmowi i innym religiom, chocia prawd jest, e cesarz Wu Tsung (841846), za ktrego panowania przeladowania te miay miejsce, by rwnie bardzo gorliwym taoist. Pierwsze represje skierowano przeciwko kocioowi manichejskiemu, pozbawionemu teraz obrony ze strony Ujgurw. W 843 r. wszystkie witynie manichejskie ulegy zniszczeniu, a wite ksigi spaleniu; cz kapanek zabito, religia zostaa zakazana i cay majtek kocioa skonfiskowany. W 845 r. przysza kolej na koci buddyjski, zoroastryjski i nestoriaski, przy czym gwny atak skierowano przeciwko buddyzmowi. Zarz dzono zniszczenie 4000 wity i klasztorw oraz 40 tys. kaplic. 260500 mnichom i mniszkom rozkazano powrci do ycia wieckiego, a 150 tys. rolnikw poddanych na ziemi nalecej do wity pastwo przekszta cio w wolnych chopw. Wszystkie posgi z metalu miay by przetopione a surowiec przekazany skarbowi oraz, co najwaniejsze, cay olbrzymi majtek ziemski kocioa buddyjskiego przez rzd skonfiskowany. Liczby dotyczce iloci ziemi par dziesitkw milionw cz'ing" (cz'ing = = 100 mu = 6 ha) s oczywicie przesadzone, gdy wynosioby to wicej ni caa powierzchnia ziemi uprawnej w kraju; oznacza to po prostu, e majtek by doprawdy bardzo wielki.

Dwa lata pniej nowy cesarz San Tsung (847859), sam buddysta, uchyli edykt swojego poprzednika. Koci buddyjski szybko powrci do ycia i odzyska w duym stopniu potg, ale nigdy nie zdoby w peni dawnej pozycji i autorytetu. Tym samym wyeliminowana zostaa wszelka moliwo przeksztacenia si buddyzmu w przyszoci w koci pastwo wy. Nie byo to koniecznie zjawiskiem negatywnym, zwaywszy zachowy wanie si wszystkich religii wwczas, gdy staj si posiadaczami penej wadzy politycznej. Jeli buddyzm jednak ody, to prawdopodobnie dziki temu, e zdy si cakowicie w Chinach zaaklimatyzowa, zoroastryzm i nestorianizm natomiast zniky bez ladu. Islam nie podlega wwczas przeladowaniom, by moe dlatego, e posiada, szczeglnie w stolicy, jeszcze mniej znaczenia od powyszych dwch wiar. Wyeliminowanie obcych kultw nie oznaczao jednak, e rzd chiski nie by nadal wiadomy ich istnienia; przykadem tego jest fascynujca rozmowa cesarza I Tsunga (860873) z kupcem arabskim, w ktrej cesarz rozkaza, aby pokazano kupcowi obrazy chiskie, przedstawiajce gwne postacie szeregu wyzna zachodnich. Kolonie kupcw cudzoziemskich nadal istniay w Chinach; wskazuje na to m. in. fakt, e ich prosperujca osada w Kantonie ulega zagadzie dopiero w 879 r. podczas powstania chopskiego. Miao wwczas zgin 120 tys. mahometan, zoroastran, chrzecijan i ydw wraz z jeszcze wiksz liczb ludnoci chiskiej.
POWSTANIE HUANG CZ'AO I KONIEC PANOWANIA DYNASTII T'ANG

Od poowy LX w. pogbia si szybko kryzys spoeczny i zwikszay si lokalne rozruchy chopskie. Armia stawaa si coraz bardziej zawodna; przykadem tego bya rebelia w 869 r. wojsk stacjonujcych w Kueiczou, ktre z wasnej woli pomaszeroway z powrotem do swojej rodzimej prowincji Kiangsu, gdzie bunt ten stumiony zosta z wielkim trudem. Rok 874 by wiadkiem pocztku jednego z najwikszych powsta chopskich w dziejach Chin. Rozpoczo si ono w poudniowym Hopei pod przewodem Wang Sien-czy i Huang Cz'ao. Ten ostatni pochodzi z rodziny kupieckiej, sam trudzi si handlem lub przemytem soli; nie powiodo mu si przy egzaminach i nie mg tym samym otrzyma stano wiska urzdniczego. Huang Cz'ao opublikowa odezw, w ktrej zaata kowa rzd t'angowski za jego uciliwe podatki, okrutne prawa i koru pcj urzdnikw. Jego celem byo w istocie rzeczy zastpienie dynastii t'angowskiej przez now, zaoon przez siebie samego. Nie zmienia to oczywicie faktu, e przytaczajca wikszo jego zwolennikw wywodzia si z biednych chopw i braa udzia w powstaniu dla wasnych celw.

W pocztkach ruchu rzd postanowi uzbroi ludno przeciwko po wstacom; wynikiem tego posunicia byo tylko wydatne powikszenie ich si. Wikszo wojsk prowincjonalnych rwnie sympatyzowaa z pro gramem i spraw powstacw, ktrzy w rezultacie w krtkim czasie stali si panami powanej czci Chin Wschodnich. Wang Sien-czy zgin podczas bitwy w 878 r., a Huang Cz'ao sta si wwczas naczelnym przy wdc powstacw. Armia jego w toku dugiej kampanii przewdrowaa z Czekiangu poprzez Fukien a do okolic Kantonu. Przed zaatakowa niem tego miasta Huang Cz'ao zaproponowa pokj pod warunkiem otrzymania nominacji na gubernatora Kantonu. Oferta jego zostaa jednak odrzucona przez rzd t'angowski i wtedy armia Huang Cz'ao zdobya i spldrowaa ten wielki port Poudnia. Klimat Kuangtungu jednak zdzie sitkowa armi powstacz; 4 / powstacw zmaro na malari. Pozos tali wyruszyli z powrotem na pnoc do doliny Jangtse. W czasie tego odwrotu mona byo prawdopodobnie rozbi do reszty armi Huang Cz'ao, lecz gubernatorzy wojskowi nie kwapili si do zbyt aktywnych dziaa, gdy kontynuacja wojny bya dla nich wwczas korzy stna. Wzbogaca nas wojna" przyzna si jeden z nich szczerze. W rezul tacie Huang Cz'ao ze wieo zawerbowanymi siami podobno 600 tys. onie rzy zdoa zdoby Lojang w listopadzie 880 r., a w miesic pniej, rozpdziwszy bez trudu przymierajce z godu wojska t'ango wskie, zaj stolic Cz'angan. Dokonano tu rzezi wszystkich wzitych do niewoli wysokich dostojnikw i czonkw rodziny cesarskiej. Huang Cz'ao ogosi si cesarzem nowej dynastii Cz'i. Powodzenia Huang Cz'ao i jego armii chopskiej okazay si jednak zudne. Wpra wdzie kampanie przez nich prowadzone objy olbrzymie poacie kraju, lecz nig dzie, z oczywistych przyczyn spoeczno-po litycznych, nie ustanowiono nowej staej wadzy na terenach przez nich opanowa nych. Tym samym armia powstacza zo staa teraz izolowana w samym Cz'anganie.
1 0

Statuetka z ceramiki okres Tang

Mimo cigych, coraz silniejszych atakw ze strony rzdu t'angowskiego i gubernatorw wojskowych udao si siom Huang Cz'ao utrzyma tu swoj pozycj przez dwa lata. W obliczu niebezpieczestwa ze strony Huang Cz'ao dwr oraz gubernatorzy wojskowi, ktrych interesy byy w rwnym stopniu zagroone przez powstanie chopskie, zdoali zjedno czy swoje siy. Ostatecznie jednak nie siy feudalnych wadcw chiskich doprowa dziy do klski powstania. Cesarz Si Tsung (874888) zbieg wczeniej do Sycz'uanu, tak jak to uczyni w swoim czasie San Tsung. Zwrci si on o pomoc do Li K'o-junga, wodza maego plemienia tureckiego, Sza-t'o. Plemi to osiedlio si nieco wczeniej w Szansi. Sza-t'o cieszyli si zasu on reputacj najodwaniejszych z odwanych wrd Turkw. Li K'o-jung, mody, 28-letni, bardzo uzdolniony genera, zwany Smokiem Jedno okim, z czonkw swojego plemienia zorganizowa korpus, ktry poczt kowo liczy 10 tys., pniej powikszony zosta do 40 tys. ludzi. Czonkowie tego korpusu, odziani wszyscy w czarne mundury, znani byli jako Czarne Kruki Li K'o-junga i stali si postrachem wszystkich Chiczykw zarwno powstacw, jak i zwykych mieszkacw. Li K'o-jung wypar Huang Cz'ao z Cz'anganu i ciga resztki jego armii do Szantungu, rodzi mej prowincji Huang Cz'ao. Tu na witej grze T'ai Huang Cz'ao spotkaa mier. Istniej trzy wersje tego wydarzenia: 1. zabili go Sza-t'o, 2. popeni samobjstwo, 3. zamordowany zosta wraz z ca rodzin przez bratanka, ktry spodziewa si nagrody. Takie s trudnoci przy posu giwaniu si rdami chiskimi. Aczkolwiek powstanie zostao stumione i nie osigno swojego celu obalenia dynastii Tang, to jednak w rzeczywistoci wynikiem jego byo zakoczenie panowania t'angowskiego, gdy obrocy Tangw pooyli nastpnie kres ich wadzy i istnieniu. W toku dziaa wojennych kampanie powstacw objy jak wspomniano prawie cay kraj, z wyjtkiem Poudniowego Zachodu; straty ludzkie i materialne byy prawdopodobnie nawet wiksze ni w okresie rebelii An Lu-szana, lecz nie ma adnych danych w tej sprawie. Cesarz powrci do Cz'anganu. Miasto byo opustoszae i bezludne; na ulicach rosa trawa, skakay zajce i przemykay si lisy. Si Tsung i jego nastpcy byli tylko nieszczsnymi igraszkami w rkach generaw Li K'o-junga oraz Czu Wena, gwnych rywali o wadz. Czu Wen by po przednio jednym z najwaniejszych dowdcw Huang Cz'ao; zdradzi go i przeszed na stron Tangw. Cesarz t'angowski nada mu nowe imi Cz'uan-czung, co znaczy cakowicie wierny". Okaza si to jak zo baczymy wybr wysoce ironiczny. Nastpny wadca t'angowski, Czao

Tsung (889904), wpad ostatecznie w rce Czu Wena. Zosta on wkrtce przeze zamordowany, a prawie cay rd cesarski wytpiony. Identyczny los spotka jego nastpc. Czu Wen ogosi si w 907 r. cesarzem nowej dynastii Liang. Po wstpieniu na tron urzdzi bankiet, na ktrym obecni byli wszyscy pozostali przy yciu wysi dostojnicy t'angowscy. Czu Wen podzikowa im, e umoliwili mu zdobycie tronu, gdy wanie ich nikczemno, zdrada i tchrzliwo doprowadziy dynasti T a n g do zguby.

XV. LITERATURA I SZTUKA EPOKI T A N G

LITERATURA ODCZAS ery T'ang przeksztaceniu Chin w potne zjednoczone mocarstwo towarzyszy wikszy rozkwit kultury, ni kiedykolwiek mia miejsce w Pastwie rodka. Dotyczyo to niemal wszystkich dziedzin, lecz przede wszystkim literatury i malar stwa. W historii literatury chiskiej epoka T a n g synie ponad wszystko ze swojej poezji. Okrela si j czsto jako najwspanialszy, zoty wiek poezji chiskiej, nie majcy sobie rwnych we wczeniejszych lub pniejszych erach. Rozmiary twrczoci poetw t'angowskich byy zdumiewajce; pene wydanie z 1707 r. poezji t'angowskiej zawiera w 30 wielkich tomach 48900 utworw 2200 pisarzy. Piszcy te sowa nie uwaa si za kompetentnego do omwienia proble mw zoonej istoty poezji chiskiej, prawide jej tonu i rymu, jej tak charakterystycznej zwizoci oraz skonnoci i upodobania do wyszu kanych aluzji. Mona zauway, e tumaczenie wierszy chiskich na jzyki europejskie nasuwa szczeglnie powane trudnoci techniczne, czsto nie do pokonania, i tylko stosunkowo maa cz tej wielkiej spucizny kultury chiskiej zostaa udostpniona wiatu. Niektre przekady jednak, jak np. A. Waleya, s doprawdy mistrzowskie. Spotka mona czsto twierdzenie, e poezja t'angowska, dziki swojej bogatej treci, oddaje pod wieloma wzgldami lepiej obraz epoki ni jakakolwiek inna forma literacka. Jest to prawdopodobnie suszne, mimo e poeci byli na og czonkami tylko jednej warstwy spoeczestwa chi skiego. Jako uczeni-dygnitarze ogldali ycie przez konfucjaskie okulary, lecz w wielu wypadkach nie wypaczao to ich widzenia i zdolni byli da prawdziwy obraz otaczajcej ich rzeczywistoci. Zgodna opinia chiskich historykw literatury za najwikszych z poetw t'angowskich i tym samym chiskich uznaje Li Po i Tu Fu. Li Po (lub

Li Tai-po, 701762) jest czsto uwaany za najbardziej wszechstronnego ze wszystkich poetw chiskich. Jzyk jego by mistrzowski, poeta posu giwa si wielk rozmaitoci form i stylw, piszc na wiele rnych tema tw. Rozwin niesychanie aluzyjno utworw literackich. Li Po by niewtpliwie geniuszem poetyckim, ktry tworzy pikne, czyste, li ryczne wiersze przez cae swoje ycie. W modoci znajdowa si pod znacznym wpywem pogldw taoistycznych; wiele te czasu spdzi na wdrwce po kraju, przez pewien okres by pustelnikiem. Z przyja cimi swoimi o podobnych zamiowaniach stworzy synn grup znan pod nazw Szeciu Prniakw Gaju Bambusowego", ktrzy czas swj spdzali na ukadaniu wierszy i piciu wina. Podczas swoich podry spotka si z Tu Fu; powstaa midzy nimi dozgonna przyja. Li Po spdzi rwnie nieco czasu na dworze cesarskim w Cz'anganie, lecz jego niezalena dusza uniemoliwia mu przeksztacenie si w odpowiednio ukadnego i ugrzecznionego dworzanina. Wkrtce te popad w nieask i powrci do swoich wdrwek. Legenda gosi, e uton w Jangtse, gdy po wypiciu zbyt wielkiej iloci swojego ulubionego wina chcia obj odbicie ksiyca na wodzie... Wielki talent Tu Fu (712770) uznawany by przez wspczesnych od wczesnej jego modoci. Nie mia on jednak powodzenia w tradycyjnej karierze urzdniczej i odpowiedzialne stanowisko otrzyma dopiero w wieku 40 lat. ycie jego byo cikie, przeszed wiele cierpie i niedostatkw, szczeglnie w latach rebelii An Lu-szana. Tu Fu ywi powaniejsze ni Li Po pogldy na ycie, a niektrzy specjalici twierdz, i poezja jego jest gbsza i bogatsza uczuciowo. Poeta rozumia otoczenie i okazywa wspczucie dla cierpie ludzkich. Dziea Tu Fu odznaczaj si take olbrzymim zasigiem tematycznym i rnorodnoci form. Z wielkich poetw tego samego rodkowego okresu T a n g naley wymieni co najmniej jeszcze jednego Wang Wei (701761), ktrego Waley nazywa najbardziej klasycznym ze wszystkich poetw chiskich. Bya to osobowo bynajmniej nie rzadka w dziejach chiskich wszech stronnie uzdolnionego geniusza, rwnie sawnego jako malarz, kaligraf i muzyk. Poeta sta si w pniejszym okresie ideaem dla majcych aspiracje artystyczne a takich byo wielu uczonych-dygnitarzy. Wang Wei posugiwa si pozornie prostym, lecz w rzeczywistoci wysoce kunsztownym stylem; wiersze jego uwaa si za bardziej refleksyjne i osobiste ni twrczo Li Po. Aczkolwiek poezja t'angowska osigna swj zenit ju w VIII w., dalszy rozwj literatury, zarwno poezji, jak i prozy, w pniejszym okresie T a n g rwnie zasuguje na uwag. Zwaywszy osignicia epoki Tang,

mona stwierdzi, i stanowi ona zasadniczy fundament przyszej ewolucji literatury chiskiej. Najsynniejszy poeta pniejszego okresu to Po Cz-i (772846), uwaany za zwolennika Tu Fu. Jego kariera bya o wiele blisza trady cyjnym wzorom; cae ycie spdzi jako urzdnik, cieszc si na og powodzeniem i zajmujc pod koniec wysokie stanowiska w biurokracji. W jego wierszach jest wiele citej satyry na wczesne spoeczestwo, lecz prawdopodobnie najbardziej znanym utworem, ktry uczyni go sawnym, by Wieczny al, powicony losowi Jang Kuei-fei. Poemat ten, jeden z najduszych w poezji chiskiej, pisany jest na wzr narracyjnych ballad ludowych. W pniejszym okresie wiersze Po Cz-i stay si bardziej osobiste, powicone wsplnemu losowi wszystkich ludzi; wiersze te czytane cznie ukadaj si we wzruszajc autobiografi. Po Cz-i syn z prostoty jzyka swoich dzie; posugiwa si mow zblion do potocznej. Mia podobno zwyczaj czytania swoich wierszy starej wieniaczce i dopki nie zrozumiaa ich w caoci, nie zadowala si tym, co napisa. Han J (768824), znany rwnie jako poeta, by o wiele sawniejszym eseist. By on zdecydowanym, prawomylnym konfucjanist oraz za gorzaym przeciwnikiem buddyzmu. Pniej uwaano go za jednego z gwHan Kan, Przywizany ko epoka Tang

nych mylicieli odpowiedzialnych za renesans" konfucjanizmu, za po przednika i witego opiekuna neokonfucjanistw. Han J przypisuje si rwnie wprowadzenie nowego stylu opartego na literaturze klasycznej z okresu Wojujcych Pastw i Zachodnich Han i przeciwstawiajcego si bardziej sztucznemu stylowi Epoki Rozbicia. Przyja si opinia, e styl jego odznacza si oryginalnoci, si przekonania i wieoci. Han J jest, by moe, najlepiej znany ze swoich filipik przeciwko buddyzmowi (porwnuje go si trafnie do Demostenesa i Cycerona). Najsynniejsza z nich, napisana z okazji przywiezienia do Cz'anganu w 819 r. rzekomej koci palca Buddy, skierowana bya przeciwko wielbieniu relikwii bud dyjskich. Zapaci za to wystpienie wygnaniem do Kuangtungu. Sprzeciw Han J wobec buddyzmu wywodzi si waciwie z dwch nurtw mylenia; krytykowa ow wiar za jej zabobonny charakter oraz prawdopodobnie jeszcze bardziej za obce pochodzenie. Mamy wasne spoeczestwo pisa wasn cywilizacj, wasny rzd, wasne obyczaje i zwyczaje. Wszystkie one zgodne s z naszymi zasadami, wszystko u nas jest racjonalne i logiczne. Dziki temu yjemy w spokoju ... ycie waci wie, mwi Mdrcy, i jeli tak uczynicie, to nie ma si czego obawia, ani Niebios, ani czowieka, ani sumienia. A zatem po co nam s potrzebne religie barbarzyskie?" Modszy nieco od Han J Liu Tsung-jan (773819) znany by i jako eseista, i jako twrca nowego stylu literackiego. W synnej opowieci apacze mij w ironicznej formie przedstawia gnbienie ludnoci przez poborcw podatkowych. Liu Tsung-jan by prawdopodobnie rwnie przedstawicielem tradycji sceptycznej i zwolennikiem krtkotrwaego ruchu reformatorskiego z pocztku IX w., wymierzonego przeciwko wadzy eunuchw i bezprawiu owego okresu. W okresie T'ang pojawia si nowa w warunkach chiskich forma literacka nowela. Pocztki jej sigaj IV w., lecz najlepsze utwory datuj si na poow VIII w. Tematyka nowel bya pniej wykorzystywana w innych dziedzinach literatury, zwaszcza wiele wtkw powtarzano w sztukach. Aczkolwiek nowele zawieray czsto wiele pierwiastkw fantastycznych i nadprzyrodzonych, daway one zarazem wyrazisty obraz spoeczestwa t'angowskiego W poowie VIII w. nastpio zaoenie Hanlin najstarszej akademii literatury na wiecie, ktra przetrwaa do koca cesarstwa w XX w. Ju w pocztkowym okresie swojego istnienia skupia ona najwybitniejszych uczonych kraju, a czonkostwo jej uznawano za najwyszy zaszczyt. Ponosia ona odpowiedzialno za ca literack dziaalno dworu, opra cowywanie edyktw, proklamacji itp.

Li Czen, Portret mnicha indyjskiego Pu-Kung epoka Tang

Koci buddyjski, ktry nadal prosperowa w owym czasie, by take rdem oywionej dziaalnoci literackiej w wielu dziedzinach. Przytoczamy tylko przykad dotyczcy synnego pielgrzyma chiskiego San TsangzW 629 r., idc ladami wielu swoich poprzednikw, uda si on prze. Azj rodkow do Indii celem odwiedzenia witych miejsc buddyzmu i zebrania nowych tekstw. Po 16 latach studiw powrci do Chin wraz z 675 cennymi dzieami. San Tsang spdzi nastpne prawie 20 lat nad tumaczeniem swoich skarbw. By to czowiek o fenomenalnej energii i przypisuje mu si przekad 1300 dzie na chiski. Najbardziej interesuj cym jednak dzieem bya jego relacja z podry pt. Zapiski z podry w kra jach zachodnich synca z dokadnoci. Staa si ona pniej tematem wielu sztuk teatralnych i jednej z najlepszych powieci chiskich, bdc sama jedn z najbardziej znanych pozycji w literaturze. Niezmiernie blisko zwizana z rozwojem literatury bya sztuka drukar ska jeden z najwikszych wynalazkw chiskich. Aczkolwiek druko wanie ksiek na wiksz skal datuje si dopiero od X w., sam proces musia powsta znacznie wczeniej, pod koniec VI lub na pocztku VII w.

Rozwin on si dosy logicznie z rozpowszechnionej znajomoci pieczci i odbi. Stosowana wwczas forma druku, tj. rzebienie caej strony tekstu na drewnianej pycie, wizaa si prawdopodobnie z istnieniem olbrzymiej liczby i rozmaitoci znakw chiskich; wprowadzenie osobnych ruchomych czcionek z porcelany lub metalu dla kadego znaku nastpio pniej, w XI w., a wic te wyprzedzao o czterysta lat ten wynalazek w Europie. Najstarszy znany obecnie druk to tekst japoski z 765 r.; po chisku, jest to egzemplarz buddyjskiej Sutry brylantowej z 868 r. znaleziony w Tunhuangu. Zawiera on rwnie ilustracje wykonane technik drzeworytow. Nie jest rzecz przypadku, e zarwno papier, jak i drukarstwo byy wy nalazkiem chiskim, a wic zostay wytworzone przez cywilizacj, ktra bya par excellence literacka. Znaczenie tego dla kultury wiatowej jest oczywiste.
HISTORIOGRAFIA TANGOWSKA

Dziejopisarstwo chiskie przyjo wanie w epoce T a n g formy orga nizacyjne o kluczowym znaczeniu dla jego dalszej ewolucji. czyo si to m. in. z zaoeniem Urzdu Historycznego, ktrego zadaniem byo sporzdzenie historii poprzednich piciu dynastii oraz zebranie i przygo towywanie materiaw dla opracowania we waciwym czasie rwnie dziejw dynastii Tang. Zaczynajc od owego okresu dziejopisarstwo stao si w zasadzie funkcj rzdow, co z kolei okrelao w znacznym stopniu istot i tre przyszej twrczoci w tej dziedzinie. Zasadniczym celem dziejopisarstwa inspirowanego przez rzd byo zarejestrowanie przeszoci, lecz nie tylko ze wzgldu na ni jako tak chocia wspomniane poprzednio wielkie zainteresowanie Chiczykw wasn histori istniao zawsze ale dla wycigania wnioskw z prze szoci do teraniejszego dziaania. Cel ten trafnie uj tytu nadany nieco pniej przez cesarza sungowskiego, Szen Tsunga, wielkiemu dzieu Sy-ma Kuanga: Wszechstronne zwierciado majce dopomc w rzdzeniu (patrz s. 274). Zgodnie z tradycj konfucjask deniem historyka nie byo tworze nie, lecz przekazywanie wiadectw przeszoci. Pogld w oraz funkcja rzdowa, ktr spenia Urzd Historyczny, tumacz m. in. wysoce za chowawczy charakter tradycyjnej historiografii chiskiej. W wyniku owego podejcia, jak rwnie i stosowanych metod, o ktrych mowa poniej, dziea historyczne zawieraj stosunkowo mao analizy lub syntezy przed stawionego materiau. Suyy natomiast gwnie celom politycznym i dydaktycznym; ich dynastyczny" charakter niemal zakada konieczno

wychwalania obecnych wadcw i karcenia poprzednikw oraz pociga za sob posugiwanie si stereotypami w rodzaju klasycznych wrcz sfor muowa zego, ostatniego wadcy" oraz Mandatu Niebios". Stosowany schemat ujmowania historii jako dziejw poszczeglnych dynastii dopro wadzi te do nieco sztucznej periodyzacji, ktra w pewnym stopniu utrudniaa ujcie caoci dziejw i widzenie ich z pewnej perspektywy. Jak trafnie zauway Balazs, tradycyjne historie dynastyczne pisane byy przede wszystkim przez biurokratw dla biurokratw, co rwnie zawayo na ich istocie i treci. Dziaalno historykw dworskich w epoce Tang przybraa ju form obowizujcego na przyszo wzorca i skadaa si z nastpujcych elementw. Codziennie sporzdzano Pamitnik dziaalnoci i wypoczynku cesarza; w okresie T a n g utrzymywano jeszcze tradycj, i cesarz nie mia prawa wgldu do tekstu, pniej, w okresie cesarzy dynastii Sung, zanie chano tego cennego obyczaju. Materiay z Pamitnika wraz ze sprawozda niami z ministerstw byy nastpnie czone dla opracowania Dziennych relacji, ktre z kolei suyy za podstaw do napisania Prawdziwych za piskw kadego panowania, stanowicych faktycznie biec histori dy nastii. Nastpna za dynastia posugiwaa si wanie tymi Prawdziwymi zapiskami dla opracowywania Urzdowej historii swojego poprzednika. Materia wykorzystywany w powyszych opracowaniach pochodzi gw nie z dokumentacji urzdowej i bywa przewanie przytaczany w formie bezporednich, cho czsto skrconych cytat z tych rde. Dostarczano tym samym olbrzymiej dokumentacji materiaowej, chocia skompilowanej czsto za pomoc tzw. metody kleju i noyczek. Ukad Urzdowych historii wzorowany by na synnych dzieach Sy-ma Cz'iena i Pan Ku, tj. skada si z rocznikw, biografii i rozpraw monograficznych. Naley jednak zaznaczy, i oprcz Urzdowych historii uprawiano wiele innych rodzajw twrczoci historycznej i nie wszystkie utwory w tym lub w pniejszym okresie byy dzieem historykw rzdowych. Historycy chiscy szczycili si swoim obiektywizmem, lecz jeli chodzi o Urzd Historyczny, to wydaje si zrozumiae, e tutaj nacisk okolicz noci politycznych, pomijajc kwesti pogldw politycznych samych histo rykw, by czynnikiem, ktry doprowadzi do odchodzenia w okrelonym stopniu od tej cennej zasady. Praktyki stosowane w historiografii urzdowej podda bardzo citej krytyce Liu Czy-czi (662721) w dziele Szy T'ung (Uwagi oglne o historii). Liu by czowiekiem niezalenych pogldw, przez cae ycie entuzjast bada historycznych, obdarzonym znacznym talentem i wnikliwoci. Utwr jego jest pierwszym na wiecie dzieem powiconym problematyce historiografii i stanowi rwnoczenie podr-

cznik teoretyczny przedmiotu. Napisany zosta pod wpywem sawnego dziea z dziedziny krytyki literackiej Liu Sie i podobny jest do niego w for mie. Autor dokonuje klasyfikacji dzie historycznych oraz omawia problemy warsztatowe, lecz przede wszystkim zajmuje si fundamentaln kwesti zawodu historyka problemem uczciwego pisania". Liu Czy-czi mia krytyczny stosunek do rde historycznych i znany by pniej ze swojej skandalicznej odwagi", polegajcej na tym, e omiela si kwestionowa wiarygodno nie tylko niektrych materiaw zawartych w ksigach kla sycznych, lecz nawet samego Konfucjusza. Czynic to, kontynuowa, by moe, sceptyczn tradycj Wang Cz'unga. Nie oznacza to bynajmniej, i sprzeciwia si on zasadniczo samej tradycji konfucjaskiej. W istocie rzeczy bardzo niewielu jeli w ogle komukolwiek spord history kw lub innych uczonych chiskich udao si przed XIX w. wyama z wizw tej tradycji. Odmienna forma dziejopisarstwa, ktra rozwina si w okresie Tang, to instytucjonalna historia polityczna. Przykadem jej byy dziea Tu Ju (735812), a w szczeglnoci jego synne T'ung Tien, kompendium ency klopedyczne, zawierajce 200 rozdziaw. W pracy tej Tu Ju zerwa z chro nologicznym ukadem Urzdowych historii i pragnc rozpatrzy wiele zagadnie w przekroju ewolucji historycznej uporzdkowa materia rze czowo. Omawia on wic po kolei nastpujce dziedziny: 1. ekonomi polityczn, 2. egzaminy, 3. sub pastwow, 4. ceremonie, 5. muzyk, 6. armi, 7. prawo, 8. geografi cesarstwa, 9. geografi terenw pogranicz nych. Dzieo Tu Ju stao si wzorem wielu podobnych opracowa encyklo pedycznych w przyszoci.
RZEBA

Rzeba buddyjska osigna swoje apogeum podczas wczesnego okresu T a n g ; pniej stracia wiele ze swojej pierwotnej ywotnoci. Na nieszcz cie ocalao nawet mniej rzeby t'angowskiej ni z czasw poprzednich dynastii. Zoyy si na to dwie przyczyny. Po pierwsze, rzebiarze t'angowscy uywali w mniejszym stopniu kamienia, wolc posugiwa si innymi materiaami, jak brz, glina lub drewno, ktre oczywicie bardziej podlegaj zniszczeniu. Po drugie, represje przeciwko buddystom w 845 r. oraz cigle powtarzajce si poary wity spowodoway utrat prawie wszystkich dzie rzebiarskich w zniszczalnych materiaach. Jak wspo mniano, trzeba w Japonii szuka ocalaych obiektw, aby mc wyrobi sobie pogld, jak dziea te mogy wyglda. Monumentalny posg Buddy z Lungmen stanowi znakomity przykad

rzeby w kamieniu z wczesnego okresu Tang. Niektrzy znawcy uwaaj, e w miar sinizacji buddyzmu rwnie rzeba przechodzia podobne zmiany, ulegajc procesowi agodzenia rysw, stajcych si bardziej ludzkimi. Rzeba buddyjska nigdy nie potrafia powrci w peni do si po dewastacji 845 r. i w pniejszych latach staa si sztuk raczej drugo rzdn, suc nadal celom ozdobienia wity, lecz pozbawion ju cakowicie wieoci i inwencji.

Statuetki z ceramiki epoka Tang

Tradycyjna rzeba chiska ograniczaa si do dwch form. Jedn z nich, w kamieniu, reprezentuj gwnie posgi na grobowcach; siga ona do epoki Han; kontynuowano j rwnie w. okresie Tang. Bya to rzeba monumentalna, bryowata, cika. Jednym z nielicznych wyjtkw jest dobrze znana, udana paskorzeba koni z grobowca T a i Tsunga. Oglnie rzecz biorc, poziom rzeby by o wiele niszy od malarstwa; by moe posugiwanie si pdzlem przy pisaniu sprzyjao rozwojowi malarstwa i skaniao do ludzi utalentowanych artystycznie. Drug form rzeby, z ktrej epoka T a n g zasuenie synie, stanowiy statuetki ceramiczne. Jest to zjawisko cakiem osobliwe, gdy te przepikne, ywe i pene wdziku figurki, obejmujce mnstwo tematw od syn nych koni do tancerek nie byy przeznaczone dla oka ludzkiego. Umieszczano je w grobach jako podobizny wszystkich przedmiotw, ktre otaczay zmarego podczas jego pobytu na ziemskim padole. Ich

przeznaczenie tumaczy, by moe, wysoki stopie realizmu; miay one przecie ody wraz ze swoim panem na drugim wiecie. Statuetki cera miczne ukazuj wielk rnorodno, spoeczn i narodowociow, postaci ludzkich i dostarczaj wietnego obrazu epoki Tang. Byy one wyrobem rzemielnikw anonimowych, tak jak w wikszoci wypadkw inne utwory ceramiki t'angowskiej. Ceramika ta staa na bardzo wysokim poziomie i chocia porcelana epoki Sung jest bardziej znana i sawna, jej podstawy utworzono wanie w czasach dynastii Tang.
ARCHITEKTURA

Architektur chisk dynastii Sui, jak i Tang uwaa si za er najwi kszego jej rozkwitu, za okres, w ktrym dwr cesarski patronowa z nie zwyk szczodroci budownictwu wieckiemu i religijnemu na ogromn skal. Twierdzi si na og, e struktura paacw i wity bya w zasa dzie identyczna, ale budowle osigny klasyczn prostot i rwnowag, bdc, by moe, dzieem wielu utalentowanych budowniczych; nie bez znaczenia byy niewtpliwie olbrzymie rodki przeznaczone na ten cel. Budownictwo na wielk skal dotyczyo szczeglnie wity buddyjskich, gdzie tradycja takiego rozmachu sigaa nawet do wczeniejszych okresw, jak np. do panowania cesarza Wu z dynastii Liang. Niestety, w tej dzie dzinie zarwno istota materiau uywanego gwnie drewno jak i prze ladowania, zwaszcza w 845 r., doprowadziy do prawie cakowitego zniszczenia budowli religijnych; ocalaa jedna maa witynia drewniana w pnocnym Szansi. A poza tym z architektury t'angowskiej zachowa o si tylko par pagod z kamienia i cegy. W tej dziedzinie znowu Japonia przedstawia si korzystniej, gdy 22 istniejce do dzi wi tynie i budynki z okresu, kiedy wpywy t'angowskie byy najsilniejsze, wiadcz o tym, jak wspaniaa musiaa by architektura chiska w swoim szczytowym okresie.
MALARSTWO

W epoce T a n g stworzone zostay podstawy przyszego rozwoju tej najwybitniejszej dziedziny sztuki chiskiej, a tradycje owego okresu do minoway w malarstwie chiskim przez cao jego dziejw. W owych czasach zaznaczyy si ju pewne aspekty spoeczne tej formy artystycznej; bya nie tyle dzieem zawodowych artystw, ile amatorw, przewanie uczonych-dygnitarzy. Malarstwo stanowio tym samym sposb ekspresji, uprawiane byo dla przyjemnoci, a nie w celach zarobkowych. Artysta

nie musia szuka uznania ani dy do wywalczenia odpowiedniej rangi spoecznej, gdy tak ju posiada. Przypuszczalnie przewaajca cz dzie tego okresu powicona bya tematyce religijnej, zwaszcza buddyjskiej; niestety, ani jeden obraz wiel kich mistrzw t'angowskich z tego gatunku nie ocala. Istnieje, co prawda, pokana liczba dzie malarstwa buddyjskiego z owych czasw, ale pochodzi ona z maego miasteczka prowincjonalnego Tunhuang. Synne groty, po przednio wspomniane, byy bogato ozdobione; prawie 480 z ponad tysica wity zachowao si w stanie doskonaym. Zawieraj one wiele rno rodnych obrazw, a kto zada sobie nawet trud, aby obliczy, i zoone razem miayby dugo 50 li. Obrazy te, niewtpliwie ciekawe, dostarczajce wielu danych o yciu owej epoki, nie s dzieem wybitnych artystw, lecz rzemielnikw, mistrzw swojego zawodu. Geniusz chiski w malarstwie mia si objawi w peni zreszt nie tyle w tematyce religijnej, buddyjskiej czy taoistycznej, ile w malowaniu postaci ludzkich, kwiatw i ptakw, a przede wszystkim w pejzau. Mona by postawi tez a wydaje si, e rwnie skutecznie j obroni e pejza chiski jest najwikszym wkadem Chin do sztuki wiatowej. Jak susznie spostrzeg Sickman, malarze chiscy obdarzyli wiat wzgrz, strumieni i drzew rwnie gbok analiz i wnikliwoci, z jak najlepsi artyci europejscy podeszli do studiowania charakteru i wygldu czowieka". Wpywy w tym zakresie zarwno taoizmu, jak i buddyzmu Cz'an s oczy wiste i maj olbrzymie znaczenie. W rkach genialnych mistrzw t'ango wskich pejza sta si zdolny do wyraenia uczu na rwni z poezj. Malowanie postaci, ktre nawizywao do osigni wczeniejszego okresu, rwnie znacznie si rozwino w czasach t'angowskich. Do naj synniejszych artystw nalea Jen Li-pen (tworzy ok. 640 670), malarz nadworny pierwszych dwch cesarzy t'angowskich. Przypisuje mu si znany zwj Portrety cesarzy. Inni sawni malarze tego genre'u to Czang San (tworzy ok. 713742) oraz Czou Fang (tworzy ok. 780810), obaj znani ze swoich obrazw wdzicznych, pulchnych dam dworskich, o okrgych jak ksiyc twarzach. Jest wicej ni prawdopodobne, e w wypadku tych trzech artystw mamy do czynienia tylko z pniejszymi kopiami [ich dzie. Rwnie dobrze znanym portrecist by Han Kan (720?780), chocia waciwie syn on przede wszystkim ze swoich obrazw koni; by on pierwszym w dugim szeregu malarzy zajmujcych si tym tematem. W rzeczywistoci jest tylko jeden malarz t'angowski, i to bynajmniej nie uchodzcy za najlepszego, Li Czen (ok. 800), o ktrym mona z pewn doz pewnoci powiedzie, e zachoway si do dzi jego oryginalne obrazy. S to portrety patriarchw buddyjskich, ktre zostay

Odbitka z paskorzeby wedug obrazu Tao-tzu, Kuanjin epoka Tang

Wu

zawiezione do Japonii w IX w. i zacho wane do dzi w Tokio. Stanowi one te ciekawy przykad wczeniejszego malar stwa w tej dziedzinie. Spustoszenia spowodowane wojnami i przeladowaniami, a take i czasem, dotkny w szczeglnoci dziea czowie ka uwaanego powszechnie za najwiksze go mistrza epoki Tang i najsawniejszego ze wszystkich malarzy chiskich, ktrego nazwisko znane jest kademu Chiczy kowi. Nie zachowa si ani jeden autenty czny obraz Wu Tao-tzu (ok. 700760), a dane dotyczce zarwno mistrza, jak i jego twrczoci pochodz prawie wy cznie ze rde literackich. Mia mie wielki talent i niespoyt energi. Przypi suje mu si namalowanie przeszo 300 wielkich freskw w Cz'anganie i Lojangu, przewanie o tematyce buddyjskiej, ktrej powicono tyle wysikw, cakiem nie stety zatraconych. Do XI w. przetrwaa pono jeszcze tylko garstka autentycz nych jego obrazw. Twierdzi si, i istnieje moliwo wytworzenia sobie pewnej kon cepcji o jego miaym, realistycznym i rzebiarskim stylu na podstawie obrazw rytych na kamieniu, ktre podobno s wzorowane na jego ma larstwie; daj one wyobraenie o jego wspaniaym opanowaniu pdzla i linii. Sytuacja nie przedstawia si niestety korzystniej, jeli idzie o istnienie autentycznych dzie dwch mistrzw, uwaanych za zaoycieli dwch zasadniczych kierunkw pejzau chiskiego. Li Sy-sn (651716) uwaany jest za twrc stylu precyzyjnego i delikatnego malowania farb na jedwabiu, z przewag koloru zielonego i niebieskiego. Styl ten przewija si przez cae dzieje malarstwa chiskiego; ostatnimi uzdolnionymi jego przedstawi cielami byli niektrzy artyci mingowscy, jak np. Cz'iu Jing. Waciwoci jednak tego stylu byo to, e ze wzgldn atwoci mg by realizowany

przez zdolnych rzemielnikw, ktrych w Chinach nigdy nie brakowao, tote wyprodukowano wprost niezliczon liczb tego typu obrazw, ktre nie maj prawie adnej wartoci artystycznej. Drugim mistrzem by Wang Wei, wspomniany ju poprzednio jako wietny poeta. Malowa on rwnie w stylu Li Sy-sna, przypisuje mu si ponadto rozpoczcie malowania monochromicznego tuszem. By moe obaj ci mistrzowie nie inicjowali w rzeczywistoci, lecz raczej kontynuowali ju istniejce rodzaje malarstwa. Synny obraz Wang Wei jego majtku Wang Cz'uan, bdcy by moe jednym z pierwszych zwojw rcznych, sta si przedmiotem setek i tysicy parafraz. Wang Wei mia by rzekomo zaoycielem tzw. Poudniowej Szkoy w malarstwie chiskim. Podzia malarstwa chiskiego chodzi waciwie tylko o pejza na Szko Poudniow i Pnocn (nie ma to nic wsplnego z geografi, lecz z analogi do podziau, ktry istnia w pewnym okresie w buddyzmie Cz'an) by jedynie arbitralnym wymysem pewnych mingowskich krytykw artystycz nych, wykoncypowanym dla podtrzymania wasnych pogldw dotycz cych walorw estetycznych. Nie ma on jakiejkolwiek zalety lub znaczenia, lecz niestety bywa przyjmowany bezkrytycznie przez wielu piszcych o malarstwie chiskim. Wydaje si o wiele suszniejsze ocenia dany obraz chiski na podstawie jego wartoci ni wedug przypisywanej mu przyna lenoci do jednej z tych dwch szk. Twrczo za malarzy nastpnej epoki historycznej Sung wykae, jak doprawdy trwale zostay stworzone przez mistrzw okresu T a n g fundamenty tej wielkiej sztuki.

XVI. PI DYNASTII I PNOCNI SUNG

PI DYNASTII I DZIESI KRLESTW

o UPADKU Tangw nastpi okres zwany w historii chiskiej epok Piciu Dynastii i Dziesiciu Krlestw; bya to era, w ktrej scentralizowane, zjednoczone pastwo ulego penej dezintegracji, czasy cakowitego chaosu i zamieszania, nawet bardziej pogmatwane ni po upadku Wschodnich Han. Bya to niewtpliwie jedna z najbardziej ponurych epok w dziejach Chin wielkich cierpie i nie dostatkw ludnoci, wynikajcych z nieustannych wojen, okrutnych praw, niezliczonych podatkw oraz innych ciarw. Najbardziej znamienny jest, by moe, fakt, e tym razem rozbicie trwao o wiele krcej, obejmujc stosunkowo niewielki okres 54 lat. Zoyo si na to wiele czynnikw; wydaje si jednak, e najistotniejsz rol odegraa wiksza wiadomo wrd Chiczykw ich jednoci politycznej i kulturalnej, a to byo wanie spucizn epoki Tang. Nazwa Piciu Dynastii powstaa waciwie tylko dziki temu, e p niejsi historycy chiscy usiowali ustanowi pozorn cigo wadzy cesarskiej i tym samym obdarzyli te krtkotrwae twory pastwowe atrybutami cesarstwa. W istocie rzeczy dynastie te panoway tylko nad czciami Chin Pnocnych i rodkowych, reszta za kraju dzielia si na niezalene pastwa, rnice si obszarem i okresem istnienia, znane jako Dziesi Krlestw. Przetrway one na og o wiele duej ni dynastie na Pnocy, a warunki i stosunki byy w nich rwnie o wiele lepsze prawie pod kadym wzgldem. Prowadzono stosunkowo mao dziaa wojennych i tym samym gospodarka i dobrobyt Dziesiciu Krlestw pozostay za sadniczo nietknite a cigo kultury bya rwnoczenie zapewniona. Oglnie rzecz biorc, rzdy w Dziesiciu Krlestwach byy te bez porw nania znoniejsze od reymw na Pnocy. Rzdy pnocne to w rzeczywistoci efemeryczne dyktatury wojskowe, kontynuujce wszystkie zbrodnicze praktyki zwizane z panowaniem woj-

Li Cz'eng, Krajobraz z jedcem

okres Piciu Dynastii

skowych, ktre rozwiny si w pniejszym okresie Tang. aden z nich nie by zdolny skonsolidowa swojej wadzy i wszystkie po kolei pady ofiar uzurpacji. Na obszarze Cesarstwa" wojna domowa o charakterze zoonym stanowia niemal zjawisko endemiczne, a gospodarka znajdowaa si w opakanym stanie. W cigu 54 lat trzynastu cesarzy z omiu rnych rodzin zasiado na Tronie Smoka; przeszo poowa z nich bya pochodzenia tureckiego. W tym okresie ostatecznie i cakowicie upada rola Pnocnego Zachodu, pierwotnej kolebki cywilizacji chiskiej, oraz nastpio przesu nicie orodka politycznego kraju na Wielk Nizin, czego podkreleniem byo przeniesienie stolicy na nastpne dwiecie lat do K'aifengu. Dynastia Pniejszych Liang (907923) zaoona zostaa jak wspo mniano przez Czu Wena. Lata panowania tej dynastii wypeniaa rywalizacja z rodem wodza Sza-t'o, Li K'o-junga, a po jego mierci w 908 r. z jego synem Li Ts'un-s, krlem Tsin (Szansi). Czu Wen, ktry dokona w swoim czasie rzezi wszystkich ostatnich ksit t'angowskich, zosta

zamordowany przez syna w 912 r.; tego z kolei zabi brat. Pastwo Liang pado te atwo ofiar atakw Tsin; kiedy armie Li Ts'un-su wdary si na jego terytorium, wikszo generaw Liang przesza natychmiast na stron przeciwnika. Trzeci i ostatni wadca Liang popeni samobjstwo, a Li Ts'un-su ogosi si w 923 r. cesarzem dynastii Pniejszych Tang. Rd cesarski w pastwie Pniejszych T a n g oraz cz wojska skaday si z Turkw Sza-t'o, bya to jednak bardzo maa, najwyej sto tysicy liczca cz ludnoci, a znaczn wikszo klasy rzdzcej za panowania tej dynastii, jak i zreszt przez cay okres Piciu Dynastii, stanowiy chi skie wielkie rody obszarnicze. Okres rzdw Pniejszych T a n g (923936), a waciwie drugiego z wadcw tej dynastii, to jedyny moment, kiedy panowa spokj na Pnocy przez nieco duszy czas, bo a siedem lat (926-933). Pniejsi T a n g zostali obaleni przez rebeli jednego ze swoich gene raw, Szy Czing-t'anga, te Sza-t'o, ktry zawar w tym celu przymierze z Kitanami. Stawali si oni teraz coraz wiksz potg w Chinach Pnoc nych oraz grob dla panowania chiskiego. W zamian za udzielon pomoc Kitanowie otrzymali od nowego cesarza Tsin (tak nazwa Szy Czing-fang swoj dynasti 936947) szesnacie okrgw w pnoc nym Szansi i pnocnym Hopei, w tym obszar dzisiejszego Pekinu, oraz 300 tys. zwojw jedwabiu. Stali si po raz pierwszy wadcami czysto chiskiego terytorium. Kitanowie zamieszkiwali pierwotnie ziemie midzy rzekami Amur (Heilung) a Sungari w Mandurii Pnocnej, gdzie prowadzili na wp koczowniczy tryb ycia. Niektrzy historycy uwaaj ich za potomkw dawnych Sien Pi i twierdz, i jzyk ich by pokrewny mongolskiemu. W 907 r. osiem plemion Kitanw utworzyo siln konfederacj, ktra ju wwczas miaa by zdolna do wystawienia na polu walki rzekomo 300 tys. jedcw. Istotny wzrost potgi Kitanw zwizany by z dziaal noci Apaoczi (jest to chiska wersja jego imienia), nalecego do panuj cego rodu Je-l. Po okresie ostrych zmaga z innymi wodzami plemien nymi ogosi si on monarch pastwa kitaskiego, niewtpliwie wzorujc si w tym na Chinach. W 916 r. Apaoczi proklamowa si ju cesarzem Kitanw i skoncentrowa wysiki na dalszym wzmocnieniu pastwa, korzystajc z pomocy swojego chiskiego doradcy, Han Jen-huei. Gwna przyczyna powodzenia Kitanw polegaa na ich znacznej przewadze militarnej, wynikajcej z posiadania doskonaej jazdy oraz sprawnej organizacji wojska, opartej na systemie dziesitnym. W onie armii szczeglnie wana bya elitarna stra przyboczna, z czasem liczca a 5070 tys. jedcw. Po mierci Apaoczi w 926 r. panowanie obj

Kuan

Tung,

Krajobraz

okres

Piciu

Dynastii

jego syn Te-kuang, wspomagany przez niezwykle sprytn i bezwzgldn matk. Kitanowie kontynuowali teraz ekspansj w kierunku poudniowym; w 927 r. zniszczyli pastwo P'ohai (zaoone przez plemiona tunguskie i Koreaczykw) i gotowi byli rozpocz najazdy na wiksz skal na Chiny Pnocne. W 937 r. przyjli nazw Liao dla okrelenia swojego pastwa i dynastii, a ich zamiary przeksztacenia si we wadcw caych Chin staway si tym samym coraz bardziej oczywiste. Aczkolwiek Kitanowie wspdziaali w umieszczeniu dynastii Tsin na tronie chiskim, stosunki midzy nimi szybko ulegy pogorszeniu i do prowadziy do pierwszego wielkiego najazdu kitaskiego w 944 r. na Chiny Pnocne, a potem do inwazji ju na pen skal w 947 r. Powodzenie Kitanw byo cakowite, zdobyli oni stolic K'aifeng i wzili do niewoli cesarza tsinowskiego. Wydaje si zupenie moliwe, i zamierzali wwczas

ustanowi swoje panowanie nad caym obszarem cesarstwa. Tsin, lecz opr ludnoci chiskiej sprawia im zbyt wiele trudnoci i w nastpnym roku wycofali si z powrotem na Pnoc. Zachowywali si przy tym zgod nie ze zwykymi obyczajami pnocnych plemion koczowniczych, dokonujc masowych rzezi i pldrujc kraj, tak e tereny na setki li wokoo K'aifengu przeksztaciy si w pustyni. Kolejna z Piciu Dynastii, Pniejsi Han, zaoona przez Liu Czy jana (te Sza-t'o), nastpia czciowo w wyniku wanie oporu i buntw ludnoci chiskiej przeciwko panowaniu Kitanw. Dynastia ta trwaa najkrcej ze wszystkich zaledwie cztery lata (947951). Drugi jej wadca zosta obalony przez wasn armi, ktra umiecia na tronie cesar skim swojego generaa, Chiczyka, Kuo Wei. Twierdzc, e wywodzi si z rodu dawnych wadcw Chin, nazwa on swoj dynasti Czou (951960). Kuo Wei i jego nastpca byli jedynymi panujcymi podczas okresu Piciu Dynastii, ktrzy wykazywali nieco troski o chopstwo oraz sprawy gospo darcze. Sam Kuo Wei tumaczy to tym, e urodzi si w ndzy i znane mu byy z bliska cierpienia ludu. Wadcy Czou obniyli podatki i usio wali stworzy warunki sprzyjajce rozwojowi produkcji rolnej. Zamierzali rwnie odzyska terytorium na Pnocy utracone na rzecz Kitanw. Drugi cesarz Czou zmar w 960 r. podczas wyprawy przeciwko Kitanom, pozostawiajc tylko niepenoletniego nastpc. Na tym wanie tle doszo do przewrotu, ktrego wynikiem miao by zaoenie dynastii Sung. Gdy Cesarstwo" stanowio widowni wyej omawianej walki o wadz, pastwa na Poudniu Chin rozwijay si we wzgldnym spokoju. Do naj waniejszych naleao Poudniowe T'ang (937975), ktre zajo miejsce pastwa Wu (902937), poprzednio istniejcego na tych samych tere nach Anhuei, Kiangsu i Kiangsi. W pastwie tym rolnictwo rozwijao si pomylnie, a dziki napywowi wielkich rzesz uchodcw z dewasto wanej przez wojny Pnocy siy roboczej mu nie brakowao. Kraj o wyso kiej kulturze i dobrze rzdzony prosperowa. W Poudniowym T'ang, tak jak i w innych krlestwach poudniowych, powikszono znacznie tereny pod upraw oraz rozbudowywano na du skal system irygacji. Wymiana handlowa, zarwno krajowa, jak i zagraniczna, szczeglnie jedwabiu i herbaty, rwnie znacznie wzrosa. Wrd innych pastw byy m. in.: Cz'u, obejmujce Hunan; Poud niowy Han na obszarze Dwch Kuangw; Min, rwnoznaczny z Fukienem; Wu-je, w ktrego skad wchodzi Czekiang oraz cz Kiangsu; oraz Szu, rozcigajcy si na wikszo Sycz'uanu. Nazwy tych krajw dowodz wiadomej tendencji archaizujcej, poniewa nawizuj do pastw ktre istniay na tyche samych terenach w staroytnoci w epoce Czou.

ZAOENIE DYNASTII SUNG

Jednym z czoowych generaw armii Czou oraz dowdc Gwardii Cesarskiej by Czao K'uang-jin. Wkrtce po mierci drugiego cesarza Czou oficerowie armii nosili si z zamiarem wysunicia go jako swojego kandydata na tron cesarski. Scena, ktra nastpia, naley do najbardziej znanych w dziejach Chin. Oficerowie wtargnli do namiotu Czou z nagimi mieczami w doniach i przedstawili mu swoje dania. Jeden z nich narzuci mu na plecy szat barwy tej, cesarskiej. Czao przemawiajc do nich stwierdzi, i dobrze zdaje sobie spraw z tego, e prawdziwym ich celem jest wasne wzbogacenie si oraz e przystanie na propozycj tylko pod warunkiem cakowitego posuszestwa z ich strony. Oficerowie zgodzili si, a Czao zmusi ich do dotrzymania sowa; zaniechano represji wobec rodziny cesarskiej Czou oraz jej dworu, co oznaczao cakowite zerwanie ze zwyczajami praktykowanymi przy poprzednich uzurpacjach. Czao K'uang-jin by nie tylko wielkodusznym, lecz rwnie mdrym i przezornym politykiem, a jego wspaniaomylno okazaa si wielce przydatna przy podboju Chin Poudniowych. Zawdziczajc tron armii podobnie jak wielu cesarzy rzymskich zdawa sobie spraw, e aby wadza jego staa si trwalsza ni panowanie poprzednikw, naley moli wie jak najprdzej pozbawi armi, tj. generaw, wszelkiego znaczenia politycznego. W realizacji tej koncepcji osign cakowite powodzenie i zachowa swj tron o wiele duej ni wikszo cesarzy rzymskich wynie sionych do purpury w podobny sposb. Synna jego metoda rozwizania tego dylematu zasuguje na pen relacj: Pierwszego dnia swojego panowania nowy cesarz zawezwa wszystkich oficerw. Kiedy zebrani, nieco ju podchmieleni po wypiciu wikszej iloci wina, byli w doskonaym nastroju, Cesarz rzek: Nie sypiam nocami spokojnie. Z jakiego to powodu zapytali generaowie. Nietrudno zrozumie odpowiedzia Cesarz. Czy jest wrd Was ktokolwiek, kto nie poda mojego tronu? Generaowie pokonili si nisko i zaprotestowali. Dlaczeg to Wasza Cesarska Mo tak mwi? Mandat Niebios jest przecie teraz ju zatwierdzony. Kt mgby jeszcze nosi si ze zdradzieckimi zamysami? Nie wtpi w Wasz lojalno odpowiedzia Cesarz lecz gdyby pewnego dnia jednego z Was obudzono nagle o wicie i zmuszono do wdziania tej szaty, nawet jeli nie yczyby sobie tego, jak mgby wwczas unikn rebelii?

Generaowie owiadczyli, i nikt z nich nie cieszy si dostateczn saw ani powaaniem, aby co podobnego mogoby si sta, i poprosili Cesarza o przedsiwzicie takich rodkw, jakie by uwaa za konieczne dla udaremnienia wszelkiej tego rodzaju ewentualnoci. Cesarz niezwocz nie wysun swoje propozycje. ycie czowieka bywa krtkie rzek szczcie polega na tym, by posiada bogactwa i rodki dla cieszenia si yciem, a potem mc

Tung Juan, Krajobraz okres Pd. Tang

przekaza ten dobrobyt swojemu potomstwu. Jeli Wy, generaowie moi, zrzekniecie si Waszej wadzy wojskowej, wycofacie si na prowincj i wybierzecie sobie najlepsz ziemi i najrozkoszniejsze paace, aby tam spdzi reszt ycia w uciechach i spokoju a do mierci ze staroci, czy nie byoby to lepsze ni prowadzenie obecnego Waszego ywota, penego niebezpieczestwa i niepewnoci? Aby nie pozostawa cie podej rzenia midzy ksiciem a ministrami, zjednoczymy rodziny nasze ma estwami i tak, wadca i poddani, poczeni wizami przyjani i zgody, doznawa bdziemy spokoju. Generaowie natychmiast przyrzekli speni yczenia Cesarza i nastp nego dnia, pod pretekstem wyimaginowanych chorb, wszyscy podali si do dymisji. Cesarz przyj ich ofert. Wszystkim nadano tytuy honorowe i suto obdarzono bogactwem i ziemi".

To mistrzowskie posunicie T'ai Tsu (960976) taki by tytu pomiertny K'uang-jina pooyo kres przeszo dwm wiekom zgubnej wadzy wojskowych w Chinach. Towarzyszya mu reorganizacja si zbroj nych przeksztacenie ich w armi wycznie najemn i znajdujc si pod najcilejsz kontrol rzdu centralnego. Zniesiono take stanowiska gubernatorw wojskowych. W samej za armii Gwardia Cesarska staa si szczeglnie wana i z biegiem czasu stanowia prawie poow si wojska; stacjonowaa ona przede wszystkim w okrgach centralnych w pobliu stolicy. Rzd centralny prowadzi rwnie polityk bardzo czstego przesu wania i zmieniania dowdcw armii. Na podstawie dowiadcze wynikajcych z upadku T'angw T a i Tsu dokona te rwnoczenie gruntownej reorganizacji administracji cywilnej. Opierajc si nadal na wzorach okresu T'ang, administracja pastwowa Sungw obja swoim zasigiem jeszcze nawet wicej dziedzin ycia kraju. System egzaminw zosta wznowiony i w miar stabilizacji wadzy sungowskiej stawa si gwnym rdem rekrutacji do szeregw biurokracji pastwowej. Przy podejmowaniu jednak decyzji obsadzania stanowisk i przyznawania awansw opierano si w duej mierze na nieco zmienio nym systemie rekomendacji kandydatw przez najwyej usytuowanych dygnitarzy. Polecajcy za byli odpowiedzialni za dalsze sprawowanie si swoich protegowanych. Do 1065 r. egzaminy osigny swoj ostateczn form. Odbyway si one co trzy lata na trzech szczeblach na prowincji, w stolicy i na dworze. Ci, ktrzy przeszli przez wszystkie trzy szczeble, uzyskiwali najwyszy stopie czin szy i mieli w zasadzie niemal wyczny przywilej obejmowania wyszych stanowisk. Podobnie jak i we wczeniej szym okresie, kandydaci ci pochodzili prawie wycznie z rodzin waci cieli ziemskich, a perspektywy wielkiej kariery w biurokracji pastwowej stanowiy dodatkow zacht do lojalizmu wobec rzdu centralnego. W miar upywu czasu biurokracja sungowska zostaa nadmiernie rozbu dowana, jej sprawno zmniejszya si, a koszty utrzymania wzrosy. Podkrelenie cywilnego charakteru rzdu doprowadzio rwnie, szczeglnie we wczesnym okresie Sung, do zdecydowanej przewagi elementw cywil nych nad wojskowymi w chiskim yciu politycznym. W tym, by moe, okresie powstao synne powiedzenie:
Z dobrego elaza nie wyrabia si gwodzi, Ani te z dobrych ludzi onierzy.

Odbudow silnej, scentralizowanej monarchii poczy T'ai Tsu z poli tyk pokonania wszystkich niezalenych pastw Chin Poudniowych. Realizujc t polityk stosowa strategi Wpierw Poudnie, potem Pnoc"

i tym samym nie podejmowa w pocztkowym okresie krokw zmierza jcych do odzyskania terytorium utraconego na rzecz Kitanw. Podbj Poudnia dokonany zosta stosunkowo atwo i bez nadmiernego uycia siy. Tumaczyo si to czciowo tym, i ludno yczya sobie prawdopo dobnie zjednoczenia kraju, poniewa tradycje jednoci byy ju do mocne i kojarzyy si z koncepcj spokoju, dobrobytu oraz nawet sawy; stanowio to spucizn po najlepszych latach epoki Tang". Poczucie jednoci kulturalnej byo rwnie silniejsze ni poprzednio, wspomaga je algebraiczny charakter chiskiego jzyka pisanego, ktry jak zwykle mia due znaczenie jako czynnik jednoczcy. Podczas wchonicia Poudnia T a i Tsu znw zastosowa swoj polityk wspaniaomylnoci wobec byych wadcw pastw zagarnitych; niewt pliwie uatwiao to w duym stopniu sam proces podboju. Aneksja Poud nia zostaa doprowadzona do koca przez jego brata i nastpc, T a i Tsunga (976997). Przekazywanie wadzy bratu przez brata byo wynikiem testamentu matki ich obydwu. Zadaa tego na ou mierci, stwierdziwszy, e Sungowie doszli do tronu tylko dziki temu, i ostatni z Czou by nie penoletni. Dostosowano si sumiennie do jej wiatej rady, lecz tylko jeden raz, poniewa T a i Tsung pozbawi synw swojego starszego brata prawa dziedzictwa, pozostawiajc tron wasnemu synowi. T a i Tsung w zwizku z podbojem ostatniego niezalenego pastwa chiskiego, Pnocnego Han w Szansi (zaoone ono zostao przez krewnego dynastii Pniejszych Han i byo zawsze popierane przez Kitanw), usio wa w 979 r. wojowa z Kitanami, lecz wojska jego doznay cikiej klski. W 986 r. Chiczycy ponownie rozpoczli szereg kampanii przeciw Kitanom, ale rwnie bez powodzenia. W rezultacie nie czyniono pniej ju wicej wysikw, aby odzyska terytorium chiskie znajdujce si pod wadz Kitanw. Niektrzy wspczeni historycy chiscy ostro krytykuj t polityk, twierdzc, e wywodzia si ona z rzekomo mylnej strategii Wpierw Poudnie, potem Pnoc", ktra miaa umoliwi Kitanom wzmocnienie swojego pastwa. Bez wzgldu na to, czy powysza uszczypliwa krytyka jest suszna, czy nie, pastwo Liao istotnie przeksztacio si w znaczn potg. W szczy towym okresie, w XI w., wadza Kitanw sigaa od zatoki P'ohai a do pasma Tien Szan w Azji rodkowej. W pastwie tym jednak Kitanowie stanowili mniejszo. Szacuje si, e ludno Liao wynosia w owym okresie okoo 4 mln; 750 tys. Kitanw, 650 tys. P'ohai oraz 2,6 mln Chiczykw. W rzdzeniu swoim cesarstwem kitaska klasa panujca posugiwaa si chiskim systemem administracyjnym dla obszarw Chin Pnocnych, lecz do egzaminw dopuszczani byli tylko Chiczycy. Rwnoczenie

Kuo Si, Krajobraz w zimie epoka Pn. Sung (fragment)

usiowano zachowa plemienn form organizacji na terenach nie zamiesz kaych przez Chiczykw. W rzeczywistoci Kitanowie we wszystkich dziedzinach ulegali w coraz wikszym stopniu wpywom kultury chiskiej. Aczkolwiek wynaleli oni dwa sposoby zapisywania wasnego jzyka (jeden oparty na pimie ujgurskim, drugi na chiskim), proces sinizacji posuwa si niezmiernie szybko mimo wiadomego przeciwdziaania rzdu Liao. W rezultacie nastpia coraz wyraniejsza utrata zdolnoci militarnej, odzwierciedlajca rwnie stopniowe zaniechanie koczowniczego trybu ycia. Wielu autorw uwaa, i podczas ostatniego wieku swojego istnienia Liao byo ju pastwem i dynasti w nie mniejszym stopniu chisk ni Sung. Dynastia Sung, tak jak j ustanowili dwaj pierwsi i najzdolniejsi cesarze, rnia si pod niektrymi wanymi wzgldami zarwno od Tang, jak i od Han. Bya ona nawet bardziej absolutystyczn monarchi ni dwie poprzednie i tym samym indywidualno cesarza odgrywaa jeszcze wi ksz rol. Oceny za charakteru wadcw sungowskich, ktrzy nastpili po pierwszych dwch cesarzach, znacznie si rni. Niektrzy autorzy uwaaj ich za miernoty, by moe sympatyczne ze wzgldu na docenia nie przez nich sztuki i patronowanie jej; inni za twierdz, i zostali oni oczernieni przez chiskich historykw konfucjaskich (a moe i nie

tylko konfucjaskich), a w rzeczywistoci byli wadcami tolerancyj nymi i ludzkimi, najbardziej wiatymi panujcymi, jacy kiedykolwiek zasiadali na tronie chiskim, lecz prawdopodobnie zbyt cywilizowanymi, aby sprosta grobie inwazji koczowniczej. Nie ma na og zasadniczej rnicy zda co do tego, e okres Sung, jako bardziej dojrzay od Tang, by najwspanialsz er w rozwoju kulturalnym i intelektualnym Chin i prawdopodobnie rzeczywistym apogeum tradycyjnej cywilizacji chiskiej. Monarchia sungowska osigna rwnie znaczny stopie stabilnoci politycznej; nie istniao adne realne zagroenie wadzy cesarskiej (Czao K'uang-jin by ostatnim uzurpatorem w dziejach monarchii chiskiej, ktry odnis sukces) ani panowaniu wielkich rodw obszarniczych, z kt rych wywodzia si przytaczajca wikszo rzdzcej kasty biurokra tycznej. Imperium Sung rnio si szczeglnie pod jednym wzgldem od Tang i Han. Terytorium jego ograniczone byo gwnie do obszarw zamieszkaych przez samych Chiczykw. Wietnam np. odzyska niepo dlego w 939 r. i nie mia ju nigdy dosta si pod bezporedni wadz chisk. Wzrost siy Kitanw pooy kres moliwociom skutecznej interwencji chiskiej w sprawach Korei. Co wicej, Sungowie nie byli w stanie rozszerzy swoich wpyww lub wadzy ani w kierunku Azji rodkowej, ani obszarw na pnoc od Wielkiego Muru; uniemoliwio im to istnienie zarwno pastwa Liao, jak i Zachodniego Sia. Trudno obecnie wywnioskowa, w jakim stopniu zaniechanie ekspansji terytorial nej stanowio wynik wiadomej i przemylanej polityki rzdu sungowskiego, a w jakim rezultat okolicznoci, i Sungowie nie byli w stanie przeama piercienia otaczajcych ich pastw koczowniczych. Niezdolno czy nie mono podjcia polityki ekspansji, abstrahujc od przyczyn, nie odbia si jednak bynajmniej negatywnie, jak zobaczymy pniej, na dalszym wzrocie gospodarki i dobrobytu Chin.
STOSUNKI CESARSTWA SUNGOWSKIEGO Z LIAO I ZACHODNIM SIA

Wkrtce po niepowodzeniach w odzyskaniu terytorium utraconego na rzecz Kitanw wadcy sungowscy stanli w obliczu dalszej agresji ze strony pastwa Liao. Nowa inwazja Kitanw zakoczya si podpisaniem przez cesarza Czen Tsunga (9881022) traktatu pokojowego w 1004 r. Warunki przewidyway zachowanie terytorialnego status quo, lecz stypuloway pacenie przez rzd sungowski rocznej daniny Kitanom, ktra w pierwszym okresie wynosia 100 tys. uncji srebra i 200 tys. zwojw jedwabiu. Zawar cie owego traktatu uwaanego przez wikszo wspczesnych history-

Pagoda T'ien-ning-sy, Pekin, XIXII w.

kw chiskich za upokarzajcy i zbytnio ugodowy zapewnio faktycz nie par dziesitek lat pokoju midzy Sung i Liao. Poniewa warto pie nina daniny wynosia nieco mniej ni 2% dochodu rocznego, niektrzy z czoowych politykw sungowskich niewtpliwie uwaali, e haracz ten stanowi nisk cen za uzyskanie pokoju. Pastwo Liao nie byo jednak jedynym kopotliwym ssiadem cesarstwa sungowskiego. Pod koniec X w. plemiona Tangutw (tj. wschodniotybetaskie) zaoyy na Pnocnym Zachodzie pod przewodem rodu Toba (spokrewnionego z byymi wadcami Wei, lecz do tego czasu ju cakowicie stybetanizowanego) swoje wasne pastwo, nazywane przez Chiczykw Zachodnie Sia. Nazwa nie nawizuje do pierwszej na wp legendarnej

13. Okres Pn. Sung, ok. 1100 r.

dynastii, ale do pastwa, ktre istniao na tym obszarze w V w. n.e. Zachod nie Sia stao si siln, wojownicz potg i jego wadza rozprzestrzenia si na wikszo Kansu i cz Szensi, stolica za znajdowaa si w miecie Ningsia. Ludno skadaa si czciowo z Tangutw, czciowo z Chi czykw. Kultura w pastwie Sia rozwijaa si stosunkowo szybko; pow stao pismo tanguckie (oparte na znakach chiskich za porednictwem pisma kitaskiego), bardzo trudne obecnie do rozszyfrowania; w jzyku tym zachoway si do liczne zabytki literackie. Buddyzm sta si oficjaln religi Sia, lecz rwnoczenie przyjto metody administracji chiskiej, dziki czemu konfucjanizm rwnie rozszerzy swoje wpywy, zwaszcza za pomoc rozwinitego systemu owiaty. Stopie i szybko sinizacji byy tak znaczne, e do XIII w. Sia byo prawdopodobnie pastwem niewiele mniej cywilizowanym ni imperium Sungw. We wczeniejszym jednak okresie midzy Sia a Sungami toczyy si walki na wielk skal, by moe przede wszystkim dlatego, e Sia odcili Sungw cakowicie od szlakw wiodcych do Azji rodkowej. Sporadyczne dziaania wojenne prowadzone w latach 10341044 zakoczyy si zawarciem traktatu pokojowego, na mocy ktrego cesarstwo sungowskie zgodzio si paci Sia roczn danin w wysokoci 72 tys. uncji srebra, 153 tys. zwojw jed wabiu oraz 30 tys. czin herbaty {czin = 597 gr). Pniejsze za kampanie militarne prowadzone w Xl w. przez Sungw przeciwko Sia zakoczyy si wszystkie niepowodzeniem. Zachodnie Sia byo te postrachem pastwa Liao, poniewa atak Kitanw na w 1048 r. zakoczy si druzgocc klsk. Liao wycigno jednak z istnienia Zachodniego Sia jedn korzy; szantaujc Sungw moliwoci poczenia si z Sia celem prowadzenia wsplnej wojny prze ciwko nim, Kitanom udao si wyudzi w 1041 r. powikszenie otrzymy wanej rocznej daniny do wysokoci 220 tys. uncji srebra oraz 300 tys. zwojw jedwabiu. W osobliwym trjkcie pastw Sia, Liao i Sung rozwiny si jednak stosunki handlowe oraz inne kontakty.
ROZWJ GOSPODARCZY I SPOECZNY PNOCNYCH SUNG

Aczkolwiek terytorium jego byo mniejsze ni jakiegokolwiek z poprzed nich zjednoczonych cesarstw, pastwo Sungw byo wiadkiem, szczegl nie podczas pierwszego wieku po zaoeniu dynastii, rwnomiernego i niezmiennego wzrostu gospodarki. W pocztkowym okresie zwrcono, utartym ju zwyczajem, naleyt uwag na rozwj rolnictwa i zwizane z tym problemy irygacji, co wpy no na stay wzrost produkcji rolnej. Zagadnienia spoeczne, nabrzmiae

od pierwszych chwil, stopniowo jednak staway si coraz bardziej palce. Gwn tego przyczyn by jeszcze szybszy wzrost wielkich majtkw ziemskich, ktry sta si cech charakterystyczn caej epoki Sung, chocia odziedziczony zosta po erze Tang, w ktrej kryzys agrarny stanowi jedn z zasadniczych, jeli nie najwaniejsz, przyczyn upadku Tangw. Moliwoci zaagodzenia tej bolczki podczas pierwszych lat panowania sungowskiego byy stosunkowo ograniczone. Mimo e przystpiono do zagospodarowania pokanej iloci ziemi dziewiczej, szczeglnie na Poud niu, staa si ona szybko wasnoci wielkich obszarnikw lub pastwa. Doprowadzao to z kolei te do dalszego zuboenia wolnych chopw, do utraty posiadanej przez nich ziemi na korzy wielkich majtkw oraz znw do przeksztacenia si chopw-drobnych posiadaczy w dzierawcw lub robotnikw najemnych. Pod koniec X w. ju przeszo trzecia cz ludnoci chopskiej bya dzierawcami, a liczba ta wzrosa do ponad poowy na pocztku XI w. W drugiej poowie XI w. wytworzya si ponownie sytuacja istniejca podczas kocowego okresu T a n g : prawdopodobnie 5/6 ziemi uprawnej znajdowao si w posiadaniu wielkich wacicieli. Czynsz spacony przez dzierawcw by, jak zwykle, wygrowany i wynosi 5070% zbiorw. rda do owego okresu, a w tym rwnie i dziea najwybitniejszych uczonych sungowskich, dostarczaj bogatych materiaw dotyczcych tej tematyki i przedstawiaj w niezmiernie wyrazisty sposb niedol i ndz chopstwa. Bez wzgldu jednak na problemy spoeczne zwizane z rolnictwem nastpowa stay rozwj przemysu i handlu. Przykadem moe by wzrost produkcji metali. W XI w. produkcja srebra bya 13 razy wiksza ni na pocztku IX w., wzrost wydobycia miedzi omiokrotny, a elaza czternastokrotny. Znaczna za ekspansja handlu oznaczaa nie tylko powstanie wielkich metropolii komercjalnych, jak np. Kanton, Cz'engtu oraz Linan (Hangczou), lecz rwnie bardzo wielu nowych mniejszych miast, stano wicych orodki handlowe. Intensywny rozwj ekonomiczny doprowadzi do powrotu do gospodarki pieninej, i to na skal o wiele wiksz ni kiedykolwiek w okresie Tang. Wprowadzono pienidz papierowy (istnia nawet rodzaj perfumowanego pienidza, wytwarzanego z jedwabiu i pa pieru i w tym wypadku pecunia non olet), ktrych uywano coraz bardziej powszechnie w miar rosncego braku monet, co stanowio odr bny problem. Wzrostowi gospodarki towarzyszy stay przyrost ludnoci. W 1083 r. wynosia ona 90 min; w 1124 r. 100 min. Tym samym do XII w. imperium Sungw, majce mniejszy obszar, osigno poziom ludnoci

Mi Fei, Krajobraz epoka Pn. Sung

prawie dwa razy wyszy ni za Tangw. Wszystkie za zjawiska wzrostu nie uchroniy bynajmniej rzdu sungowskiego przed narastaniem znacz nych trudnoci finansowych. Aczkolwiek podczas pierwszych dziesitek lat rzd centralny sta si bajecznie bogaty, m. in. dziki ulepszonym rodkom kontroli finansowej, sytuacja ulega drastycznym zmianom i od poowy XI w. rzd. znalaz si w obliczu cigych deficytw, graniczcych z penym bankructwem. Na ten stan rzeczy zoyy si dwie zasadnicze przyczyny koszt wojska oraz biurokracji. Liczebno armii wzrosa niepomiernie bez jakiegokolwiek naley doda powikszenia jej sprawnoci lub efektywnoci. W 975 r. siy zbrojne wynosiy 378 tys. onierzy; w 1017 r. 912 tys.; w 1045 r. 1259 tys. W tym ostatnim roku wydatki na armi pochaniay ju 80% rocznego budetu rzdu. Twierdzi si jednak, e utrzymywanie tak olbrzymiego wojska byo rwnie swoistym sposobem rozwizywania problemw wynikajcych z zuboe-

nia ludnoci, zarwno wiejskiej, jak i miejskiej, oraz ze wzrostu masowego bezrobocia. Aczkolwiek w miar oglnego rozwoju ekonomicznego podatki ziemskie staway si coraz mniej istotne z punktu widzenia pastwa, gwny ich ciar spoczywa w coraz wikszym stopniu na drobnych posiadaczach chopskich, wielcy obszarnicy bowiem zawsze skutecznie uchylali si wszelkimi sposobami od pacenia podatkw. Najniszy za wymiar podatku ziemskiego by obliczony od obszaru ziemi wikszego w wielu wypadkach ni faktyczna ilo ziemi posiadanej przez chopw; stanowio to oczy wicie jeszcze jeden element zuboenia chopstwa. Wzrost pauperyzacji jak i zmiany w pooeniu chopw oznaczay pocztek nowego cyklicznego kryzysu spoecznego, ktry by waciwie immanentn cech feudalnych stosunkw produkcji w rolnictwie chiskim. Wanie na tym tle naley rozpatrzy zwikszone tarcia w onie samej klasy panujcej oraz reforma torski program zwizany z nazwiskiem Wang An-szy.
REFORMY WANG AN-SZY

Do poowy XI w. chiski wiat dygnitarzy zaangaowa si coraz bardziej w zawzite kontrowersje polityczne, doprowadzajce do jego po dziau na frakcje polityczne. Na og rzecz biorc, powstay dwa zasadni cze, przeciwstawne sobie ugrupowania. Jedno, to frakcja zachowawcza, stanowczo przeciwna wszelkim zmianom w formie rzdu lub w polityce dotychczas stosowanej. W skad jej wchodzia wikszo wyszych urzd nikw, pochodzcych z wielkich rodw obszarniczych. Przewodzio jej wielu wybitnych uczonych, jak np. Ou-jang Siu i Sy-ma Kuang (patrz s. 277, 274), a w jej szeregach znajdowali si wszyscy filozofowie neokonfucjascy. Drugie, to ugrupowanie zwolennikw reform, ktrego gwnym ordownikiem by sam Wang An-szy; celem tej frakcji byo szukanie nowych metod i rodkw rozwizania problemw, ktre stwarza rosncy kry zys spoeczny, aby w ten sposb wzmocni rwnie pastwo i kraj. Z tych dwch grup konserwatyci stanowili o wiele mocniejsz; mieli po swojej stronie tradycj oraz nieuchronnie wzrastajc inercj biurokratycznej formy rzdw, przeciwnej z natury rzeczy wszelkim innowacjom i post powi. Patrzc z duszej perspektywy, mieli jeszcze jedn dodatkow przewag oni pisali histori owego okresu, jak i pniejszych, i tym samym mogli przedstawi pogldy i dziaalno swoich przeciwnikw w moliwie najgorszym wietle, utrudniajc wspczesnym badaczom dojcie do istoty prawdy. Lecz w kadym razie bya to walka polityczna za pomoc sw i pdzla, a nie wyrokw mierci i miecza katowskiego,

i tym samym by to postp w porwnaniu z wczeniejszymi okresami dziejw Chin. Konflikt pomidzy partiami, w miar pogbiania si kryzysu spoecz nego, stawa si coraz ostrzejszy i rwnoczenie przeksztaca si w sposb coraz bardziej oczywisty w walk o wadz, o panowanie nad cesarstwem. W warunkach absolutnej monarchii Sung kluczem do walki tego rodzaju byo uzyskanie zaufania cesarza; powiodo si w tym Wang An-szy, w momencie kiedy nowy wadca, 20-letni Szen Tsung, zasiad na tronie w 1068 r. Pierwsze dziesi lat jego panowania okrela si te czsto jako w istocie rzeczy panowanie Wang An-szy. Wang An-szy (1021 1086) by a w pewnym sensie nadal jeszcze jest przedmiotem znacznych kontrowersji, dotyczcych zarwno treci i skutkw jego polityki, jak i osobowoci. Pochodzi z Kiangsi ze zubo aej rodziny rednich wacicieli ziemskich. By niewtpliwie czowiekiem o oryginalnym sposobie mylenia; przy tym skromny, szczery i niewzruszenie przekonany o wasnej prawoci, a wic, w oczach jego antagonistw, arogancki i uparty. Cechowaa go dalekowzroczno; zdawa sobie w peni spraw z istoty kry zysu spoecznego, w czym dopomogy mu liczne podre po kraju, w czasie kt rych na wasne oczy widzia zgnilizn ycia urzdowego i dyskryminacj stosowan wobec ludu. Niewtpliwa bya jego ar liwa troska o dobro ludu. Wang An-szy to rwnoczenie wymienity pisarz i pole mista, uczony majcy wasne pogldy do tyczce interpretacji klasycznych ksig konfucjaskich, a take doskonay poeta. W niedugim czasie po objciu przez Wang An-szy w 1068 r. stanowiska wice kanclerza ustanowiono Sta Komisj Re form. Komisja ta wysaa wkrtce ekipy specjalne na prowincj w celu zbadania ist niejcych tam warunkw. Na podstawie wynikw tej akcji zosta ogoszony i wpro wadzony w ycie synny program refoKuan Ju (?) Bambusy - epoka Pn. Sung

rmatorski. Jego celem zasadniczym byo osignicie poprawy warun kw egzystencji chopstwa oraz podniesienie produkcji rolnej, a tym samym polepszenie pooenia finansowego rzdu oraz zwikszenie po tencjau obronnego kraju. Gwne reformy gospodarcze byy nastpujce: a) udzielanie chopom poyczek rzdowych, zagwarantowanych przyszymi zbiorami, a oprocen towanych bez porwnania niej (2% miesicznie), ni dali zazwyczaj lichwiarze-obszarnicy; b) wprowadzenie zmian w systemie pracy przy musowej, umoliwiajcych chopom wykupienie si z pracy za opat pienin, czemu towarzyszyo nowe opodatkowanie wszystkich tych, ktrzy nie podlegali pracy przymusowej; c) ustalenie sztywnych cen na ziemi w celu ograniczenia zyskw przy transakcjach tego rodzaju; d) prze prowadzenie nowej rejestracji wszelkiej wasnoci ziemskiej, co zmierzao przede wszystkim do ujawnienia uchylajcych si od pacenia podatkw; sprzeciw wielkich obszarnikw by tak gwatowny, i dokona tej reformy mona byo tylko poowicznie; e) zaoenie rzdowych lombardw oraz punktw skupu zboa, bdce dodatkowym ciosem dla pozycji gospodarczej obszarnikw; f) wprowadzenie miejscowej sprzeday ziarna podatkowego, zamiast tradycyjnego przewozu do stolicy, w celu obnienia kosztw oraz przeciwdziaania spekulacjom rynkowym. We wszystkich tych re formach gospodarczych miano przestrzega zasady rwnomiernego opo datkowania, tj. obcienia bogatych i biednych na podstawie faktycznie posiadanej wasnoci. Oprcz powyszych rodkw ekonomicznych program Wang An-szy obejmowa rwnie postulaty polityczne. Gwnym z nich byo wprowa dzenie systemu odpowiedzialnoci zbiorowej na wsi tzw. pao czia ktry mia na celu utrzymywanie porzdku w okrgach wiejskich, a na stpnie staby si w przyszoci podstaw rekrutacji nowej milicji tery torialnej. Planowano zastpi prawie cakiem nieudoln, a fantastycznie kosztown armi, milicj terytorialn. Wang An-szy wnis te istotne zmiany do systemu egzaminw; miejsce poezji klasycznej zastpiy bardziej praktyczne przedmioty, jak historia, geografia, ekonomia, prawo i medy cyna. W celu najprawdopodobniej ideologicznego usankcjonowania i pod budowania swojego programu i polityki Wang An-szy przygotowa wasny komentarz do Czou Li (Ceremonie Czou ulubiona utopia wszelkich reformatorw chiskich, od Wang Manga do taipingw, a by moe i pniej), jego za zwolennicy napisali nowe komentarze do Ksigi historii i Ksigi pieni. Posugiwanie si tymi komentarzami przy zdawaniu egza minw byo obowizujce. Zwikszono rwnie liczb szk pastwo wych celem przeciwdziaania wpywom akademii prywatnych (na pewno

konserwatywnych), ktre wwczas byy jednym z gwnych orodkw owiaty. W caoci pogldy wyraone w reformach Wang An-szy nie byy szczeglnie nowe; wiele koncepcji przypomina zwaszcza niektre postulaty programu Wang Manga. Aczkolwiek reformy nie zmierzay ani do prze ksztacenia, ani tym bardziej do podminowania istniejcego systemu feudalnego, wpyway one niekorzystnie, cho tylko chwilowo, na bez porednie interesy wielkich wacicieli ziemskich, wywoujc tym samym zacity ich sprzeciw. Caa biurokracja podzielia si na dwie frakcje zwolennikw i przeciwnikw programu reformatorskiego. Gdy Wang An-szy piastowa urzd wicekanclerza z krtk przerw tylko do 1076 r., reformy byy realizowane a do mierci cesarza Szen Tsunga w 1086 r. Kariera za samego Wang An-szy zakoczya si z chwil, kiedy przesta by wicekanclerzem; zdradzia i porzucia go znaczna wi kszo jego zwolennikw, ktrzy okazali si zwykymi oportunistycznymi karierowiczami. Po mierci Szen Tsunga, za regencji cesarzowej Kao, konserwatyci powrcili do wadzy i wszystkie Nowe Ustawy" (tak nazyway si reformy) zostay natychmiast anulowane. Reformatorzy odzyskali wadz, gdy Ts'ai Czing sta si kanclerzem w 1094 r., ale w tym okresie pierwotny podstawowy sens reform zosta ju znieksztacony i utraciy one swoje istotne znaczenie. Program suy teraz gwnie ambi cjom prywatnym i zaciekym rozgrywkom politycznym; sta si przy
Li Lung-mien, Pi koni w daninie z Chotan Pn. Sung (fragment)

tym podstaw do zwikszenia podatkw, prowadzc rwnoczenie do coraz bardziej skorumpowanego reymu. Jaki by skutek reform? Nie pocigny one za sob katastrofy prze powiadanej przez przeciwnikw, lecz nie przyniosy take zbyt wiele powodzenia, chocia w pierwszym okresie uzyskano pewne tymczasowe korzyci. Nie zostay one zreszt wprowadzone w ycie tak, jak to zaka da Wang An-szy, a gwn tego przyczyn stanowi brak inteligentnej, bezinteresownej i chtnej warstwy urzdniczej. Program reformatorski tego typu nie mg by przecie realizowany przez biurokracj pochodzc z rodzin obszarniczych, gdy zagraa w pewnym stopniu jej wasnym interesom. Urzdnicy sabotowali reformy, a chocia Wang An-szy zawerbowa pokan liczb nowych urzdnikw, stali si oni wkrtce rwnie skorumpowani i nie lepsi od poprzednich. W pewnym sensie problem by podobny do tego, przed jakim stan w swoim czasie Wang Mang. Jednake jak mona urzeczywistnia program reformatorski, przeciwstawiajcy si nawet w pewnej tylko mierze interesom klasy panujcej, z jej udziaem i bez dokonania zasadniczych zmian w strukturze politycznej? Twierdzi si, e jedna z gwnych przyczyn ostatecznego niepowodzenia tkwia w tym, e chopi nie poparli programu, poniewa odnosili si niechtnie do nie ktrych jego zaoe, zwaszcza do policyjnego systemu kontroli pao czia. Lecz Wang An-szy nie by przecie rewolucjonist, zainteresowanym w pobudzeniu i prowadzeniu wojny chopskiej przeciwko obszarnikom. Fakt, e rzd sungowski nie zdoa znale adnego rozwizania dla stojcych przed nim problemw, zosta w peni potwierdzony przez wyda rzenia pierwszego wierwiecza XII w. Kryzys spoeczny pogbia si, a niezadowolenie chopw przeksztacio si po raz pierwszy podczas panowania Sungw w powstania na wielk skal. Przykadem tego byo powstanie w Czekiangu prowadzone przez Fang La, zwizane rwnie z dziaalnoci sekty religijnej, prawdopodobnie pochodzenia manichejskiego. Ruch rozprzestrzeni si na du cz prowincji i zosta stumiony drog masowych rzezi w 1121 r. Taki bieg wydarze sprawi, e cesarstwo Sung, z coraz bardziej nie udolnym i skorumpowanym dworem, z odrodzonymi za panowania cesarza Huei Tsunga (1101 1125) zgubnymi wpywami eunuchw, znajdowao si w niezmiernie cikiej sytuacji, w chwili gdy pojawio si nowe niebez pieczestwo zewntrzne, groba nowej inwazji koczownikw Pnocy tym razem Durczenw.

XVII. POUDNIOWI SUNG

ESARSTWO Sung, powanie ju osabione wewntrznie, wnet miao stan przed ponown grob z Pnocy, wynikajc z wyonienia si nowego ludu koczowniczego, dcego do pod boju bogatego rolniczego Poudnia. Byli to Durczenowie, pochodzenia tunguskiego, ktrych pierwotn siedzib stanowia Manduria Pnocna i Wschodnia. Przez pewien czas pozostawali poddanymi Kitanw; na po cztku XII w. przeksztacili si w znaczn si i federacja plemion Durczenw pod przewodem Akuty (chiska wersja jego imienia) skutecznie wyzwolia si w 1114 r. spod dominacji Liao. W 1115 r. Akuta ogosi si ju cesarzem Kin (Alczuk po durczesku bya to nazwa rzeki; chiskie tumaczenie oddajce znaczenie sowa zoto byo czin lub we wcze niejszej transkrypcji, ktra jest nadal tradycyjnie uywana kin). Na stpnie jego wojska rozpoczy szereg kampanii przeciwko Liao. Sukcesy i zwycistwa Kinw byy zdumiewajco szybkie i decydujce, gwne armie Liao zostay prdko i druzgocco rozbite. Do 1124 r. cae pastwo Kitanw znajdowao si ju w rkach Durczenw; udowodnili oni tym samym suszno swoich przechwaek: elazo (Liao) rdzewieje, ale zoto (Kin) nigdy.

GROBA INWAZJI DURCZENW

Jedynie maa cz Kitanw zdoaa ocali si z katastrofy. Je-l Ta-szy, z panujcego rodu cesarskiego, poprowadzi resztki wojsk kitaskich na zachd i ostatecznie przebi si a do Turkiestanu Wschodniego. W kraju tym udao mu si z pomoc plemion ujgurskich, ktre byy poddanymi Ki tanw, rozszerzy swoje wpywy i zaoy nowe pastwo, Zachodnie Liao (nazwane przez Mongow Kara Kitaj). Pniej obszar tego pastwa zosta znacznie rozszerzony przez podbj ssiednich terenw, zamieszkaych przez ludy tureckie. Kitanowie przyjli tu nestorianizm, a Zachodnie Liao uwaane byo za cier w boku mahometan" w Azji rodkowej. To prosperujce, wysoce rozwinite i kulturalne pastwo, niezmiernie intere-

Pagoda w Jingsien, Szansi, XI w.

sujce dla dziejw owego okresu, przetrwao a do 1219 r., kiedy zostao zmiecione przez lawin mongolsk. Prawdopodobnie zarwno sowo Cathay w jzykach zachodnioeuropejskich, jak Kita] w jzyku rosyjskim pochodzi raczej od nazwy tego pastwa ni od Kitanw Liao, jak si tradycyjnie zakada. Wadcy sungowscy nie widzieli we wzrocie potgi Durczenw groby dla siebie. Liczyli si raczej z tym, e raz jeszcze zastosuj mocno ju wy wiechtan polityk chisk zwalczania jednych barbarzycw przy pomocy drugich, i biorc inicjatyw w swoje rce zaproponowali Kinom zawarcie sojuszu przeciwko Liao. W zamian za odzyskanie terytorium chiskiego, utraconego w swoim czasie na rzecz Kitanw, Sungowie ofiarowali zapa244

cenie Durczenom daniny w tej samej wysokoci, w jakiej skadali j Liao. W myl tej propozycji wojska sungowskie wyruszyy w 1122 r. do walki przeciwko Kinom, lecz okazay si tak samo nieudolne jak uprzednio i poniosy szereg upokarzajcych poraek. Midzy nowo upieczonymi sojusznikami" istniao bardzo mao zaufa nia i problem podziau terytorium pokonanego pastwa Liao sta si rdem wielu konfliktw, przebiegych manewrw i zdrad z obu stron. Poniewa za wiara Kinw we wasne siy wzrosa niezmiernie po atwym zwycistwie nad Liao, nie zwlekali oni zbyt dugo z rozpoczciem wojny przeciwko Sungom. Pierwsza inwazja na cesarstwo sungowskie na wielk skal na stpia ju w 1126 r. i jazda Durczenw ruszya prosto na stolic sungowsk, K'aifeng. Chiczycy byli le przygotowani do obrony i kiedy sam K'aifeng znalaz si w obleniu, rzd sungowski przyj prdko warunki oku pu 5 mln uncji zota, 50 mln uncji srebra oraz 1 mln zwojw jedwabiu. W zamian za otrzymanie tego olbrzymiego bogactwa Kinowie mieli si wycofa. Po podjciu okoo poowy tych bajoskich sum armie Durcze nw powrciy na Pnoc, dewastujc po drodze cakowicie kraj. Lecz ju w par miesicy pniej Durczenowie wznowili dziaania wojenne; wedug niektrych rde pretekstem byo wyjtkowo bezmylne i zdra dzieckie pogwacenie rozejmu przez Sungw. W nowej ofensywie udao im si zdoby tym razem K'aifeng. Obron cesarstwa sungowskiego utrudniay w powanym stopniu daleko idce rozbienoci w onie grupy rzdzcej w sprawie wyboru waciwej polityki czy prowadzi aktywn Walk przeciwko Durczenom, czy te si wykupi, tak samo jak uczyniono to wczeniej z Kitanami. W rezultacie nastpiy cige zmiany koncepcji oraz liczne przesunicia personalne w rz dzie, co doprowadzio ostatecznie do tak cakowitego rozgardiaszu, i wszelka efektywna obrona przeciwko Kinom staa si prawie niemoliwa. Po okupowaniu przez cztery miesice K'aifengu Kinowie ponownie wycofali si na Pnoc, zabierajc ze sob jako jecw dwch cesarzy; Huei Tsunga, ktry rok wczeniej abdykowa na rzecz swojego syna, Cz'in Tsunga (11261127), oraz tego ostatniego, przeszo trzy tysice dworzan i cae olbrzymie, gromadzone wiekami skarby cesarskie. Jecw wysano a do Kirinu; przytaczajca ich wikszo nigdy ju nie ujrzaa Poudnia. Jeden z synw Huei Tsunga, Kao Tsung (11271162), zdoa unikn losu rodziny cesarskiej i on wanie zasiad na tronie w 1127 r. Od tego momentu rozpoczyna si okres Poudniowych Sung, w odrnieniu od pierwszego, znanego odtd jako Pnocnych Sung. Ostatecznie, po wielu przeprawach, Kao Tsung ustanowi stolic swoj w Linanie (Hangczou) w 1135 r.

Cesarz Huei Tsung, Piciobarwna papuga epoka Pn. Sung

Wojny prowadzone przez Kinw przeciwko Sungom trway w istocie rzeczy jeszcze dalsze czternacie lat. Konnica Durczenw okazywaa si zawsze silniejsza od wojsk sungowskich; w 1128 r. Kinowie zdoali prze kroczy Jangtse, zaj Linan oraz wedrze si na poudnie a do Ningpo, ktre rwnie zdobyli. Teren na poudnie od Jangtse by jednak bardzo trud ny dla ich dziaa militarnych, a opr tamtejszej ludnoci chiskiej nie zwykle silny. Ostatecznie granica midzy dwoma pastwami, Kin i Sung, zostaa prowizorycznie ustalona bardziej na pnoc, mniej wicej na rzece Huai. Wczeniej jednak Kinowie kreowali niejakiego Liu J marionetko wym cesarzem pastwa Cz'i (pooonego gwnie na obszarze Honanu), ale twr ten okaza si dla nich mao uyteczny i zrezygnowali ze w 1137 r. Armie chiskie w okresie do 1141 r. zaczy odnosi sukcesy w walce z Kinami; zawdziczay to przede wszystkim poparciu ludnoci Chin P nocnych i rodkowych. Zarysowaa si tym samym wyrana moliwo, e przy zdecydowanym wysiku wojennym mona bdzie doprowadzi do obalenia lub do znacznego ograniczenia panowania Durczenw w Chinach Pnocnych. Polityka dominujcej kliki w rzdzie sungowskim, popieranej

Pomnik Jo Fei w Hangczou, Czekiang X I I - X I V w.

przez cesarza, polegaa jednak na deniu do zawarcia pokoju i ugo dy z Kinami za cen ustpstw tery torialnych. Gwnym przedstawi cielem tej tendencji by Cz'in Kuei, wysoki dostojnik, ktrego tajemni cza ucieczka z niewoli u Kinw daa podstaw teorii, i by on ich agentem. Zosta on ponownie kan clerzem w 1138 r., a jego pogld, e Pnoc jest dla ludzi Pnocy, Poudnie dla ludzi Poudnia", oz nacza w rzeczywistoci pozosta wienie Kinom okupowanych przez nich terenw. Wanie on by od powiedzialny za odwoanie wojsk sungowskich w momencie, gdy od nosiy najwiksze sukcesy, oraz za aresztowanie i pniejsze zamordo wanie w wizieniu najzdolniejszego generaa sungowskiego, Jo Fei, ktry odnis szereg wanych zwycistw i by arliwym zwolennikiem kontynuo wania dziaa wojennych przeciwko Kinom. Jo Fei, majc zaledwie 39 lat, zgin wraz z synem w 1142 r. Nie naley si zatem dziwi, e we wszyst kich chiskich opracowaniach historycznych Cz'in Kuei traktowany jest jako symbol zdrajcy, a Jo Fei przedstawiany jest jako wielki bohater narodowy, ktrego okazay grb w Hangczou sta si pniej niemal miejscem pielgrzymek. W 1141 r. nastpio ostateczne podpisanie traktatu, w ktrym ce sarstwo sungowskie uznao si za wasala Kinw i wyrazio zgod na pa cenie rocznej daniny w wysokoci 250 tys. uncji srebra oraz 250 tys. zwojw jedwabiu. Granic midzy dwoma pastwami ustalono na rzece Huai; biega ona dalej na zachd przez Honan i Szensi wzdu rzeki Wei. Wsp czeni historycy chiscy uwaaj, i zawarcie tego traktatu pokojowego byo kapitulacj i zdrad. Faktem jest, e ugrupowanie odpowiedzialne za t polityk skadao si przewanie z wielkich obszarnikw z Chin Poudniowych, ktrym zagadnienie odzyskania Pnocy byo niemal obo jtne i ktrzy trzymali si konsekwentnie tej linii dziaania a do samego koca panowania sungowskiego.

Stosunki midzy pastwami Kinw i Sungw mimo licznych dalszych konfliktw, takich jak nieudana inwazja kinowska w 1161 r.; wyprawa sungowska na Pnoc w 1163 r. zakoczona niepowodzeniem; nastpna prba Sungw zorganizowania kampanii pnocnej w 1208 r., uprzedzona ofen syw Kinw. byy zasadniczo po zawarciu traktatu 1141 r. ustabilizowane a do pierwszych lat XIII w., kiedy wzrost potgi Mongow wprowadzi zupenie nowy czynnik do stosunkw kinowsko-sungowskich. Panowanie Kinw w Chinach Pnocnych rnio si pod pewnymi istotnymi wzgldami od rzdw Liao. Po pierwsze, obszar pastwa "kinowskiego by wikszy, a ludno chiska pod jego wadz o wiele licz niejsza. Po drugie, panowanie Kinw stao si na og jeszcze bardziej uciliwe dla Chiczykw ni wadza Liao. Wadcy durczescy do konali konfiskaty pokanej iloci ziemi nalecej do chopw chiskich i zaprowadzili szczeglnie gnbicielski system kontroli nad ludnoci, w ktrym wan rol odgryway specjalne kolonie durczeskie zao one wrd ludnoci chiskiej. Kolonici ci stanowili ostoj siy militarnej Kinw, a znaczna ich wikszo przeksztacia si teraz w wielkich obszar nikw, u ktrych dzierawcami byli chopi chiscy. Wydaje si, i ko lonici ci byli szczeglnie bezwzgldni i znienawidzeni przez ludno chisk. Twierdzi si, e wikszo z nich zostaa wybita w pie po upadku pastwa kinowskiego. Wadcy kinowscy nie dbali, zwaszcza w pierwszym okresie, o rozwj gospodarki i nie utrzymywali systemu irygacyjnego w naleytym stanie. Wynikiem tego by spadek produkcji rolnej oraz zmniejszenie si ludnoci pastwa kinowskiego z przeszo 50 mln do 40 mln. Chopw chiskich gn biy cikie podatki oraz werbowanie na wielk skal do armii, gdy stosunkowo ograniczona liczebno Durczenw nie wystarczaa na po trzeby militarne pastwa Kinw. Kinowie musieli jednak, tak jak ich poprzednicy, posugiwa si chi skimi metodami administracyjnymi przy rzdzeniu rolniczymi obszarami swojego pastwa. Byo to zjawisko nie do uniknicia i pocigao za sob zatrudnianie coraz wikszej liczby Chiczykw w subie pastwowej, gdy oni jedynie posiadali niezbdne kwalifikacje i zdolnoci. W rezultacie chopi Chin Pnocnych stali si ofiar podwjnego ucisku i wyzysku zarwno ze strony wadcw kinowskich, jak i biurokratw-obszarnikw chiskich. Pastwo Kinw posiadao, tak jak Liao, pi stolic, z ktrych gwn od 1153 r. by Jenczing (Pekin). Kraj dzieli si na mod administracji t'angowskiej na 19 maych prowincji oraz na prefektury i okrgi. Durczenowie stworzyli swoje wasne pismo (faktycznie dwa pisma, jedno oparte na chiskim, drugie na kitaskim) i jeszcze bardziej wiadomie ni Kita-

Jen Wen-kuei, Krajobraz epoka Pn. Sung (fragment)

nowie usiowali zapobiec utracie swojej odrbnoci narodowej. Wydano specjalne edykty, zabraniajce przybierania nazwisk chiskich, noszenia odziey chiskiej itp. W jednym z nich w 1187 r. pisano: Nasze obyczaje s skromne i proste zrbmy wszystko, aby je utrzyma!" Niemniej jednak proces sinizacji postpowa szybko wrd kinowskiej klasy rzdz cej, a zwaywszy, i znaczna wikszo z nich staa si obszarnikami, zja wisko to dotyczyo niemal caego ludu Durczenw. Sam fakt wydania powyszych edyktw wiadczy o tym e proces sinizacji rozpocz si prawdopodobnie bardzo wczenie, zaraz po ustabilizowaniu si wadzy kinowskiej na nowo podbitych ziemiach. Wydaje si, i jest to zjawisko nieuniknione, ilekro lud koczowniczy osiedla si, aby sta si klas panu jc, wyzyskujc pokonan ludno rolnicz. Nie ogranicza si ono te do Chin lub Azji, jak wiadczy np. wypadek Bugarw w Europie. Wielu hi storykw chiskich uwaa za tak czsto powtarzajcy si proces sinizacji za form poddania si przewadze wyszej kultury chiskiej; jest to niewt pliwie czciowo prawd, ale nie naley ani na chwil zapomina, e zdobywcy-koczownicy stanowili zawsze znaczn mniejszo w stosunku do ludnoci chiskiej.
ROZWJ PASTWA POUDNIOWYCH SUNG

Aczkolwiek zasig terytorialny cesarstwa Poudniowych Sung wynosi tylko dwie trzecie obszaru Pnocnych Sung, kraj sta si wkrtce o wiele bogatszy. Ptora wieku midzy przybyciem Durczenw a ostatecznym upadkiem Poudniowych Sung w wyniku niszczycielskiego podboju przez Mongow to okres staego, szybkiego i wielostronnego rozwoju, ktry rwnie doprowadzi do pewnych istotnych zmian w strukturze spoecze stwa chiskiego. Rolnictwo znacznie si rozwino, a zastosowanie nowych gatunkw

ryu, sprowadzonych z dzisiejszego poudniowego Wietnamu, umoliwio m. in. dalszy wzrost produkcji rolnej. Powikszya si pokanie uprawa herbaty; sadzono coraz wicej ni poprzednio baweny, rwnie na obsza rach pooonych bardziej na pnocy (Anhuei, Kiangsu). Rzd sungowski powica bardzo wiele uwagi i rodkw rozszerzeniu systemu irygacyj nego; wedug Needhama w okresie Sung podjto 491 wikszych budw (91 w epoce Tang). Troska rzdu o rozwj rolnictwa wizaa si m. in. prawdopodobnie z problemami wynikajcymi z szybkiego przyrostu lud noci, wzmoonego jeszcze masowym napywem uciekinierw z okupowa nej przez Kinw Pnocy. Sytuacja zatem stanowczo wymagaa zabezpie czenia dostatecznych zapasw ywnoci. Nastpstwem podniesienia si produkcji rolnej by jednak znowu dalszy wzrost liczebny i terytorialny wielkich majtkw ziemskich; tym samym nie zbliono si nawet do roz wizania zasadniczego problemu spoecznego w rolnictwie, ktry okaza si tak kopotliwy ju za czasw Pnocnych Sung. Okres Poudniowych Sung jest znany szczeglnie z rozwoju handlu, zarwno zagranicznego, jak i krajowego. Uwaa si, e nastpia rewolucja handlowa", gdy rola kupcw oraz prywatnego handlu wzrosa w tym czasie niepomiernie. Znalazo to te swoje odbicie m. in. w zmianie rde dochodw rzdowych; wpywy z podatkw handlowych stay si o wiele waniejsze ni wpywy z podatku ziemskiego, ktry stanowi dotychczas zasadnicz podstaw dochodw pastwa. Wzrost produkcji i bogactwa nie przeszkodzi jednak pojawieniu si dotkliwych problemw finansowych. Rozszerzenie si wymiany handlowej doprowadzio do niedostatku pieni dzy miedzianych i chocia uzupeniano to wikszym wykorzystaniem zota i srebra (lecz, dosy osobliwie, nigdy w postaci monet), zasadniczego roz wizania szukano w jeszcze wikszym zastosowaniu pienidzy papiero wych. Doprowadzio to z kolei do nowych trudnoci, poniewa rzd sun gowski nie mg zdoby si na to, aby nie ulec pokusie wypuszczania nad miernych iloci tego rodka patniczego; doszo wic do zjawiska szybkiej, a potem ju galopujcej inflacji, ktra staa si istn plag ostatniego okresu panowania sungowskiego. Kontakty handlowe Chin z innymi krajami wzrosy w epoce Poudnio wych Sung do olbrzymich rozmiarw. Porcelana staa si teraz pierwszym towarem eksportowym, przed jedwabiem i wyrobami rzemielniczymi. Wysyano rwnie ksiki i obrazy chiskie do krajw, gdzie kultura chi ska ju si wczeniej rozpowszechnia, jak Japonia i Korea. Now cech owego okresu byo rwnie to, e handel z Japoni, Kore oraz Azj Poudniowo-Wschodni dosta si teraz w rce kupcw chiskich, skutecz nie rywalizujcych z Koreaczykami na Morzu tym, a z Arabami

i Persami na Morzu Poudniowochiskim, ktrzy poprzednio posiadali niemal monopol na handel zagraniczny Chin. Arabowie i Persowie zacho wali jednak swoj dominujc pozycj w handlu Chin z Indiami i krajami pooonymi bardziej na zachd. Jednym ze skutkw tego rozwoju byo wy onienie si Chin jako powanego kraju morskiego; powikszyo si tym samym znaczenie przybrzenych prowincji poudniowych i wschodnich.

Biblioteka Lung-sing-sy w Czengting, Hopei okres Liao

Handel zagraniczny stanowi rwnie w owym okresie istotne rdo do chodw rzdu sungowskiego, ktry zreszt sprawowa nad nim cisy nadzr. Rozkwit gospodarczy przyczyni si, rzecz prosta, do wzrostu miast i grodw. Dotyczyo to zwaszcza malowniczo pooonej stolicy Poudnio wych Sung Linanu. Ludno miasta wzrosa do ponad miliona osb i nawet w okresie, kiedy ju dostao si ono w jarzmo mongolskie, Marco Polo opisywa je z zachwytem jako najpikniejsze i najszlachetniejsze miasto na wiecie".

Ma Juan, Wdrujcy piewacy epoka Pd. Sung

Gospodarka Poudniowych Sung rozwina si do tego stopnia, e prawie na pewno mona ju mwi o istnieniu wszystkich niezbdnych przesanek przyszego rozwoju kapitalizmu. Polityczna i spoeczna struktura kraju zdecydowanie jednak nie sprzyjaa takiej ewolucji, poniewa m. in. rozwijajce si kupiectwo nie stanowio w warunkach chiskich przeciwnika

godnego silnej monarchii absolutystycznej. Co za by moe jeszcze istot niejsze, rzeczywista klasa panujca kraju, wielkie rody biurokratyczno-obszarnicze, ktre yy obecnie wytwornie we wspaniaych paacach w sto licy i powikszay swoje bogactwa spekulacjami ziemi i pienidzmi, zawsze zawzicie przeciwstawiay si jakiejkolwiek linii rozwoju nie odpowia dajcej bezporednio ich korzyciom i interesom i stale prowadziy poli tyk dyskryminacji oraz ograniczania wobec kupcw. W wyniku tego stanu rzeczy wikszej czci, jeli nie prawie caoci, kapitaw kupieckich nie inwestowano ponownie w handlu lub przemyle, lecz uywano na zakup ziemi, ktra bya bezpieczniejsz lokat oraz umoliwiaa kupcom przej cie do warstwy gentry. Aczkolwiek moe si to wyda paradoksem, sam fakt, e osignito tak wysoki poziom rozwoju ekonomicznego, stanowi prawdopodobnie jeszcze jeden wany czynnik hamujcy przejcie do nowego ustroju. W rzeczy wistoci brak byo silnych bodcw, ktre by pobudziy do szukania no wych drg i sposobw wytwarzania i akumulowania dalszego bogactwa. Cigy nadmiar niezmiernie taniej siy roboczej rwnie przeciwdziaa ww czas jak i pniej wszelkim tendencjom lub skonnociom do wyna lezienia i stosowania bardziej nowoczesnych metod produkcji. Pomylna koniunktura i bogactwo Poudniowych Sung znalazy rwnie odbicie we wspaniaym rozkwicie kultury. Wystarczy w tym miejscu wspomnie, i wielu autorw uwaa t epok za apogeum tradycyjnej cywilizacji chiskiej. Jest to niewtpliwie prawd w tym sensie, e w okres

Li Tang, Baw i pastuszek epoka Pn. i Pd. Sung

by punktem szczytowym w rozwoju chiskiego spoeczestwa feudalnego oraz e prawie wszystkie cechy zasadnicze tego systemu spoeczno-gospo darczego, ktry mia istnie jeszcze w Chinach 700 lat, pochodziy z okresu Sung, jeli nie ze wczeniejszych czasw, a w przyszoci wszelka wieo i oryginalno niemal we wszystkich dziedzinach miay ulega staemu zanikowi, dochodzc ostatecznie do cakowitej jaowoci pod panowa niem mandurskim.
WZROST POTGI MONGOW

Cierpienia i straty poniesione przez nard chiski w wyniku inwazji Kitanw i Durczenw miay zbledn cakowicie w obliczu tego, co niosa mu przyszo. Nazywa si niekiedy najazd Mongow oraz podbj przez nich Chin przeklestwem w penym tego sowa znaczeniu. Jest to stwierdzenie jak najbardziej suszne i dotyczy nie tylko Chiczykw, ale i wszystkich ludw, ktrych nieszczciem byo znale si na szlaku tych dzikich i bezlitosnych jedcw koczowniczych. Pierwotn siedzib Mongow, tj. tych plemion, ktre odegra miay przodujc rol w utworzeniu imperium mongolskiego, byy obszary midzy rzekami Kerulen i Onon (pnocna i pnocno-wschodnia cz dzisiejszej Mongolskiej Republiki Ludowej). Gospodarka ich ograniczona bya prawie wycznie do hodowli, przy cakowitym braku rolnictwa. Tym samym Mongoowie byli koczownikami sensu stricto, w odrnieniu od Kitanw i Durczenw, ktrzy prowadzili na wp koczowniczy tryb ycia. Dzielili si na rody patriarchalne, a te z kolei czyy si w plemiona, ktre pro wadziy midzy sob nieustanne walki o pastwiska i stada. W pierwszej poowie XII w. powstaa nowa konfederacja plemienna i pierwsza wzmianka o Mongoach, pod t nazw, w rdach chiskich pochodzi z 1147 r., gdy zosta podpisany traktat pokojowy midzy Kinami i Mongoami po konflikcie, ktry zakoczy si porak Durczenw. Rzeczywisty wzrost potgi Mongow jest w sposb nieunikniony zwi zany z imieniem Czyngis Chana. Urodzi si on w 1162 r. jako Temudyn, syn Jesgeja, wodza szczepu Borcigan oraz przywdcy zwizku niektrych plemion mongolskich. Majc zaledwie 13 lat zaj miejsce po ojcu, a po dugich i cikich zmaganiach, po skutecznym pokonaniu w dziaaniach wojennych wszystkich swoich rywali, zdoa zmusi wikszo plemion do uznania swojej wadzy. W 1206 r. zosta proklamowany przez Kurutaj (zgromadzenie starszyzny plemiennej) najwyszym przywdc Czyngis Chanem (etymologia tego tytuu jest jednak sporna). Od tej chwili a do mierci w 1227 r. prowadzi bez wytchnienia wojn przeciwko wszystkim

swoim ssiadom, bliskim i dalekim, szerzc mier i spustoszenie, gdzie kolwiek pojawili si on i jego konnica. Klucz do powodzenia agresji mongolskich lea nie tylko w tym, e byli oni wietnymi jedcami i doskonaymi ucznikami, lecz przede wszyst kim w tym, e przedstawiali oni etap, ktry by punktem kulminacyjnym dugiego okresu ewolucji techniki oraz organizacji militarnej koczownikw. Struktura ich wojsk opieraa si na systemie dziesitnym podobnym do kitaskiego, ich taktyka za nie rnia si w zasadzie od taktyki Kitanw i Durczenw. Jedn tylko innowacj mona by przypisa Mongoom realizujc konsekwentnie zasad ludobjstwa, posugiwali si terrorem, tj. rzeziami na olbrzymi skal wszystkich tych, ktrzy odwayli si im prze ciwstawia; bya to jedna z zasadniczych broni w ich arsenale, waniejsza i bardziej efektywna od synnych ukw, odpornej zbroi lub rczych i nie strudzonych koni. Czyngis stworzy elitarn stra przyboczn, lecz take nie by to pomys oryginalny. Z biegiem czasu stra ta wzrosa do okoo 10 tys. i staa si gwnym dostarczycielem generaw armii mongolskiej oraz gubernatorw podbitych krajw. Wysunito dotychczas wiele rnych hipotez, majcych wytumaczy motywy lece u podstaw ekspansji mongolskiej, m. in. np. brak stabili zacji ekonomicznej czysto koczowniczego spoeczestwa. Wikszo z nich wydaje si jednak zbyt wyszukana i sztuczna; istota rzeczy bya prawdopo dobnie o wiele prostsza gwne spryny dziaania stanowia dza upu i wadzy ze strony koczownikw, zwaszcza gdy istniay w pobliu bogate i stosunkowo atwe do zdobycia obszary rolnicze. Godny za uwagi w tym wypadku jest fakt, e ekspansji tej dokona lud, ktry nigdy nie by liczny; szacunki ludnoci mongolskiej na pocztku XIII w. wahaj si od miliona do 2,5 mln osb. Wyjanienie tego zjawiska polega m. in. na tym, e w pniejszych wielkich kampaniach przeciwko Europie, Azji Zachodniej i Chinom armie mongolskie skaday si w duym stopniu z innych, niemongolskich plemion, zwaszcza rnych szczepw tureckich z Azji rod kowej, ktre volens nolens" przyczyy si do nich. Jest jednak prawd, e w dziedzinie wojskowej Mongoowie wykazywali znaczn zdolno do przyswajania i posugiwania si technik poprzednio im nie znan, zwasz cza jeli idzie o sztuk oblegania miast, wykorzystujc w tym celu specja listw z wielu podbitych przez siebie narodw. Z trzech pastw istniejcych wwczas na obszarze dzisiejszych Chin Zachodnie Sia pierwsze pado ofiar Czyngis Chana; najazd nastpi w 1208 r., lecz nie doszo jeszcze wtedy do cakowitego podboju kraju. Dalsza kampania przeciwko Sia miaa miejsce ju w 1209 r., ale gwna uwaga Mongow zostaa teraz skupiona na pastwie Kinw. Od 1211

Sia Kuei, Tysic li rzeki Jangtse epoka Pd. Sung (fragment)

do 1215 r. prowadzili oni prawie bez przerwy wojn przeciwko Durcze nom, ktra zakoczya si upadkiem Jenczingu (towarzyszya mu, jak zwykle, rze wikszoci ludnoci) oraz ustanowieniem wadzy mongolskiej nad caym obszarem Chin Pnocnych do Rzeki tej. Cesarz kinowski ju w toku walki przenis swoj gwn stolic w 1214 r. do K'aifengu. Kontynuacja starego i zacitego sporu z innym plemieniem mongol skim, Najmanami, doprowadzia do podboju pastwa Zachodnie Liao, ktre tylko niewiele lat wczeniej dostao si pod wadz Najmanw. Tym samym cesarstwo Czyngis Chana graniczyo teraz z mahometaskim pastwem Chorezm w Azji rodkowej. Czyngis, uwaajc, e ostatecznie pokonanie Kinw jest tylko kwesti czasu, opuci Chiny i uda si na Zachd. Nastpia picioletnia wojna (12191224), pocztkowo przeciwko Chorezmowi, a pniej teren dziaa obj olbrzymie obszary Persji i Indii Pnocnych. Zagadnienie to nie wchodzi w zakres niniejszej pracy, naley jednak cho wspomnie o ogromnym zniszczeniu kwitncych, wy soce cywilizowanych miast, jak Buchara, Samarkanda, Herat, Merw, Niszapur i wielu innych, o milionach ich mieszkacw wymordowanych z zimn krwi. Zwycistwa Mongow w owym okresie wzmocniy ich w znacznym stopniu i umoliwiy dalsz agresj przeciwko Chinom, Azji Zachodniej i Europie. Czyngis Chan przedsiwzi ostatni swoj kampani w Chinach przeciwko pastwu Sia, ktre zbuntowao si w 1224 r. i poczyo
17 W. Rodziski, Historia Chin... 7S7

z Kinami, aby wyzwoli si spod jarzma mongolskiego. Poprowadzi on teraz wojn zmierzajc do penego wytpienia ludnoci tego kraju, a skutkiem byo te cakowite jego zniszczenie. Jak podaj niektre rda, ocalao zaledwie 12% ludnoci: Czyngis Chan zmar podczas tej wyprawy w wieku 64 lat. Celem zapewnienia tronu jego synowi Ogotajowi utrzy mano mier w tajemnicy, i gdy orszak pogrzebowy wyruszy w dug i po woln drog do Mongolii Pnocnej, wybito wszystkich, ktrych napoty kano. Wiele pompatycznych bzdur napisano o Czyngis Chanie, wysawiajc jego rzekom wielko. Jego wasne sowa dostarczaj jednak najlepszego klucza do jego osobowoci. Pewnego razu zapyta swoich generaw, na czym ich zdaniem polega prawdziwe szczcie. Nie zadowolia go ad na z otrzymanych odpowiedzi i rzek: Szczcie polega na pokonaniu swoich wrogw, na popdzeniu ich przed sob, na odbieraniu im ich dbr, na rozkoszowaniu si ich rozpacz, na gwaceniu ich on i crek". Autoportret nie wymaga komentarzy. Czyngis Chan podzieli ziemie podbite midzy swoich synw, a gwnym spadkobierc i nastpc na tronie Wielkiego Chana naznaczy Ogotaja; ostatnie za sowa wadcy dotyczyy metod, ktrymi miano si posuy dla ostatecznego podboju cesarstwa Kinw. Po dwuletniej przerwie, pod czas ktrej wadz sprawowa najmodszy syn Czyngisa, Tuuj, Ogotaj (12291241) zasiad na tronie i rozpocz kampani przeciwko resztkom pastwa kinowskiego. Wikszo ludu durczeskiego i wielu Chi czykw schronio si w stolicy, K'aifeng, ktra wkrtce zostaa oblona. Podobno a siedem milionw ludzi miao si znajdowa wwczas w miecie i niezliczona masa zmara z godu i chorb. Po potwornej rzezi, dokonanej jeszcze podczas oblenia, K'aifeng musia ostatecznie si podda w 1233 r. Ogotaj by ju gotw wyda rozkaz masakry pozostaej jeszcze bardzo licznej ludnoci (wedug obyczaju usankcjonowanego zasad przypisywan Czyngis Chanowi, i w miecie, z ktrego cho jedna strzaa lub kamie zosta skierowany przeciwko Mongoom, naley ludno wybi w pie), ale doradca Ogotaja, J e - l Cz'u-ts'ai, skoni go do zaniechania zamiaru. By to czowiek niezwyky, ksi kitaski, niezmiernie wysoki, o wspania ej brodzie, cakowicie zsinizowany, zdolny uczony, ktry zosta wzity do niewoli przez Mongow przy upadku Jenczingu i ju zdy by uratowa ycie milionw Chiczykw na Pnocy. Stawszy si doradc Czyngis Chana Mongoowie odczuwali potrzeb ludzi dobrze znajcych kraj i jzyk przeciwstawi si on daleko ju posunitym w swojej realizacji planom wielu przywdcw mongolskich, ktrzy chcieli wytpi ca ludno Chin Pnocnych, a kraj przemieni w rozlege pastwiska dla

swoich stad. Grajc na chciwoci Mongow i powtarzajc faktycznie synne powiedzenie Lu Czia (patrz s. 93), wyoy on Czyngis Chanowi, co na stpuje : Teraz, gdy ju zdobye wszystko, co znajduje si pod Niebiosami, i wszystkie skarby zawarte w ziemi wrd czterech mrz, mgby uzyska wszystko, czego tylko chcesz, lecz nie zdoae jeszcze tego uczyni. Powi niene naoy podatki na ziemi i na kupcw oraz czerpa zyski z wina, soli, elaza i podw gr, i moczarw. W ten sposb osigniesz w cigu jednego roku 500 tys. uncji srebra, 80 tys. zwojw jedwabiu i 410 tys. tan zboa. Jak wic moesz twierdzi, e lud chiski nie jest Ci przydatny?" Czyngis Chan zgodzi si z jego rad i w ten sposb zapocztkowano raz jeszcze administrowanie Chin Pnocnych przez urzdnikw chiskich. Nie oznacza to jednak, i podbj Chin Pnocnych nie spowodowa olbrzy mich strat; niektrzy historycy obliczaj, e ludno tych terenw zmniej szya si o siedem milionw. Teraz, po upadku K'aifengu, Je-l Cz'u-ts'ai znw zaapelowa do zachannoci Mongow i rzek: Ju od dziesiciu lat walczysz, aby utworzy cesarstwo. Na co Ci potrzebne miasto bez miesz kacw? ... Wszyscy zdolni rzemielnicy i wszyscy dowiadczeni urzdnicy Kinw schronili si tu w K'aifengu. Jeli ich wytpisz, pozbawisz si sam ich pomocy". Dziaalno tego wybitnego czowieka niewtpliwie bardziej zasuguje na uwag ni wyczyny jego dzikich i zabobonnych panw. Umar on wkrtce po zakoczeniu panowania Ogotaja. Cesarzowa wdowa podej rzewaa, i nagromadzi on wielkie bogactwo podczas swojej suby u Mon gow i chciaa je skonfiskowa. Okazao si jednak, i jego dobra skaday si tylko z cytry... i ksiek. Wadcy sungowscy mieli na swoje nieszczcie wyjtkowy dar powta rzania wasnych dawnych bdw. Sojusz ich z Durczenami przeciwko Kitanom mia dla nich katastrofalne skutki. Lecz teraz znw szukali przy mierza z nowymi barbarzycami przeciwko starym wrogom, z Mongoami przeciwko Kinom. W ten sposb pozbawili si pastwa buforowego, a w wy niku tego nastpia ich pena zagada i upadek. W 1233 r., zgodnie z t bezmyln i samobjcz polityk, Sungowie poczyli si z Mongoami w celu zadania ostatecznego ciosu pastwu kinowskiemu, w ponnej nadziei odzyskania czci terytorium poprzednio utraconego na rzecz Kinw. Woj ska sungowskie wziy udzia wraz z Mongoami w obleniu miasta Ts'aiczou, ostatniej twierdzy Kinw, zakoczonym w 1234 r. nieuchronnym zwycistwem sojusznikw", samobjstwem ostatniego cesarza Kinw oraz likwidacj pastwa kinowskiego. Niektrzy Durczenowie uzyskali pniej zgod Mongow na powrt do swojej pierwotnej siedziby w Mandurii. Od nich wanie wywodzili si czciowo pniejsi Mandurowie, ktrzy

bynajmniej nie zapomnieli losu swoich przodkw; odpacili si Chiczykom w odpowiednim czasie z nawizk. Po upadku Kinw siy sungowskie wyruszyy, aby zaj K'aifeng i Lojang, rzekomo amic tym samym zawart poprzednio z Mongoami umo w, i zostay sromotnie przepdzone. Przyszy atak Mongow na cesarstwo sungowskie by ju wwczas rzecz atw do przewidzenia.
MONGOLSKI PODBJ CESARSTWA SUNG

Nie ulegao adnej wtpliwoci, i Mongoowie nie zdoaliby nie ulec pokusie zdobycia cesarstwa sungowskiego, z jego wielkim bogactwem i olbrzymimi zasobami. Podbj ten okaza si jednak dugim procesem, trwajcym a 45 lat, liczc od chwili upadku Kinw. Skadao si na to wiele przyczyn. Po pierwsze, uwaga Mongow zwrcona bya na wielkie ich kampanie w Europie i Azji Zachodniej. Po drugie, zwierzchnia wadza mongolska przechodzia, zwaszcza w latach 1241 1251, przesilenie. Po trzecie, opr Chiczykw przeciwko inwazji tych tak gronych wrogw oka za si niespodziewanie silny i skuteczny. Twierdzi si susznie, e dugo trwao zarwno wojny przeciwko Mongoom, jak i panowania mongol skiego wywara w umysach ludnoci Chin wraenie nie do wykorzenienia, podobne zreszt do tego, jakie jarz mo mongoo-tatarskie spowodowao w umysach ludnoci Rusi. Naley te zauway, e kampanie Mongow przeciwko Sungom byy o wiele du sze i cisze ni ich kampanie w Azji Zachodniej i w Europie, mimo i Chi ny znajdoway si o wiele bliej ich bazy wypadowej. Needham twierdzi, i walczc z Sungami Mongoowie mie li do czynienia z najwyej stojcymi, pod wzgldem techniki i zrcznoci, ze wszystkich swoich przeciwnikw. Pierwsze wyprawy przeciwko cesa rstwu sungowskiemu rozpoczy si w 1235 r. Olbrzymie siy mongol skie podzielone zostay na pi armii,
Wazon, porcelana rzebiona" epoka Sung

ktre ruszyy na Chiny w trzech kierunkach na Sycz'uan, do doliny rzeki Han oraz do basenu rzeki Huai. Powodzenia odniesione przez Mongow okazay si jednak tylko czasowe i niemal cae terytorium przez nich podbite zostao pniej odzyskane przez Chiczykw. Nastpna kampania prze ciwko Chinom miaa miejsce dopiero w 1251 r., po wstpieniu Mangu (1251 1259) na tron Wielkiego Chana. Gwnym jej dowdc by Kubilaj, modszy brat Mangu, strategia za polegaa na otoczeniu pastwa Sungw ze wszystkich stron. Tak wic w tym celu Kubilaj podbi w 1253 r. zarwno Tybet, jak i krlestwo Tali (w Jnnanie, gdzie byo ono nastpc pastwa Nan Czao) i sta si te panem wikszej czci Sycz'uanu. W 1257 r. wznowiono dalsze dziaania wojenne i trzy wielkie armie mongolskie wdary si do Chin w celu zaatakowania pozycji Sungw w Sycz'uanie, Hunanie i w dolinie Jangtse. Mangu sam przyczy si do kampanii w Sycz'uanie; umar tam w 1259 r. podczas oblenia miasta niedaleko Czungkingu (wedug jednego rda zmar na dyzenteri; wedug innego, z poniesionych ran). Jego mier spowodowaa dug i zacit walk o dziedzictwo midzy Kubilajem a jego bratem, Arik-bge. Kubilaj, bdc jeszcze w Chinach, doprowadzi do ogoszenia siebie cesarzem przez cz ksit mongolskich i pniej pospiesznie uda si do Mongolii, gdzie wojna domowa midzy jego siami a armi brata trwaa a do 1264 r., koczc si zwycistwem Kubilaja. Na tym wanie tle doszo w 1260 r. do zawarcia rozejmu midzy Mongoami i Sungami. Lecz bya to tylko chwila wytchnie nia, ktra nie zostaa dostatecznie, jeli w ogle, wykorzystana przez rzd sungowski dla przygotowania si do dalszej obrony. W 1264 r. Kubilaj przenis stolic swoj z Karakorum w Mongolii do Jenczingu (nazwany teraz Tatu Wielkie Miasto po chisku, a Chanbaligh miasto Chana po mongolsku); miasto zostao teraz rozbudowane na wielk skal i wanie tu ogosi si on cesarzem dynastii Juan w 1271 r., tym samym wyranie proklamujc swoje zamiary rozcignicia wadzy na cae Chiny. Ostatnia, jedenastoletnia kampania Mongow przeciwko Sungom roz pocza si w 1268 r. Natarcie mongolskie ulego prawie cakowitemu za hamowaniu dziki doprawdy bohaterskiej, trwajcej pi lat (12681273} obronie miast bliniaczych, Siangjangu i Fancz'engu (po przeciwnych brze gach rzeki Han), stanowicych kluczowy punkt strategiczny caego obszaru zachodniej czci doliny Jangtse. Rzd sungowski, znw rozdarty walk frakcji, ktrej zasadnicz treci byo zagadnienie polityki wobec agresji mongolskiej czy walczy, czy podda si w istocie rzeczy pozostawi te miasta wasnemu losowi. Gdy Siangjang upad dziki kunsztowi iny nierw mahometaskich, pochodzcych z Azji rodkowej, gwnodowo-

Cz'ien San,

Owady i lotos (fragment)

epoka Pd.

Sung

dzcy mongolski, Bajan, rozpocz marsz na Wschd wzdu obu brzegw Jangtse z olbrzymi chmar wojsk, w tym te jednostek dowodzonych przez generaw chiskich, ktrzy przeszli na stron Mongow. Nastpiy te, jak zwykle w dziejach kampanii Mongow, koszmarne rzezie ludnoci, z ktrych najbardziej znana jest masakra w miecie Cz'angczou w Kiangsu, gdzie wymordowano w 1275 r. podobno ponad milion ludzi. W nastpnym roku kawaleria mongolska, nie napotykajc ju prawie adnego oporu, zdobya stolic Sungw, Linan, biorc do niewoli cesarza oraz niemal ca jego rodzin. W owym momencie znaczna wikszo sungowskiej klasy panujcej skaniaa si zdecydowanie do zaprzestania wszelkiej walki i do poddania si cakowicie Mongoom w celu zacho wania ycia i bogactw. Mongoowie poszli im w tym na rk i w istocie

rzeczy zostawili wielkie majtki obszarnikw chiskich przewanie nie tknite. Obszarnicy okazali si te chtnymi kolaborantami przez cay okres panowania dynastii Juan. Grupie wiernych dostojnikw chiskich udao si jednak zbiec na Poudnie, zabrawszy ze sob dwch bardzo modych ksit sungowskich, braci znajdujcego si w niewoli cesarza. W Fuczou jednego z nich ogo szono cesarzem. Wojska mongolskie kontynuoway bez wytchnienie swoj ofensyw przeciwko resztkom sungowskich si zbrojnych, korzystajc przy tym z pomocy chiskich generaw kolaborantw. W krtkim czasie udao si Mongoom rozbi jedn z nielicznych, nadal stawiajcych opr armii sungowskich, dowodzon przez Wen T'ien-sianga. Po dostaniu si do niewoli nie zgodzi si on za przykadem wielu innych dygnitarzy chiskich na zdradzenie swoich byych panw sungowskich. Za decyzj swoj zapaci pniej yciem. Nowy cesarz Sungw zmar w 1278 r., majc 11 lat. Dwaj dostojnicy sungowscy, Lu Siu-fu i Czang Szy-czie, wybrali si z resztkami floty sungowskiej i ostatnim ksiciem Sung do Kuangtungu, gdzie ogosili go cesarzem. W 1279 r. armia i flota mongolska (byy to oczywicie okrty sungowskie, ktre przeszy na stron Mongow) pod dowdztwem generaa chi skiego osaczyy ostatnie siy Sungw. W bitwie morskiej Sungowie doznali cakowitej poraki. Aby unikn haby poddania si, Lu Siu-fu wzi ostatniego cesarza Sungw liczy on lat dziewi w swoje objcia i skoczy do morza. Za jego przykadem poszy setki innych pozostaych czonkw dworu sungowskiego. Pniej za burza roztrzaskaa ostatnie statki floty sungowskiej, powodujc mier jej dowdcy, Czang Szy-czie. Na tym zakoczy si wszelki opr. Dynastia Sung upada. Po raz pierwszy w swoich dziejach lecz niestety nie ostatni cae Chiny zna lazy si pod obcym jarzmem.

XVIII. KULTURA SUNGOWSKA

KRES rozbicia Chin midzy epok T'ang a Sung czasy Piciu Dynastii i Dziesiciu Krlestw nie do prowadzi, jak widzielimy, do przerwania w istotnym stopniu rozwoju cywilizacji chiskiej. Aczkolwiek wojny domowe i najazdy Kitanw na Chiny Pnocne spowodoway wiele spustosze, na znacznie spokojniej szym Poudniu rozwijaa si nadal kultura chiska. Gdy Sungowie doko nali unifikacji cesarstwa, warunki dalszego rozwoju stay si tym samym jesz cze korzystniejsze. Jeeli mona by zakada, na pierwszy rzut oka, i za mieszki spoeczne i ciga groba z Pnocy, ktre staway przed dynasti sungowsk, stworzyyby atmosfer nie sprzyjajc rozkwitowi sztuki rzecz miaa si wrcz odwrotnie. W epoce Sung Chiny osigny najwyszy poziom w prawie wszystkich dziedzinach, a kontrast z kultur europejsk, znajdujc si wwczas na znacznie niszym szczeblu, jest szczeglnie uderzajcy.

MIEJSCE KULTURY SUNGOWSKIEJ

MALARSTWO - PNOCNE SUNG

Nie ma wtpliwoci, i z wielu dziedzin, w ktrych kultura sungowsk odznaczaa si swoimi postpami, malarstwo byo domen najwybitniejsz, a jego wkad najwikszy. Epoka Sung to najwspanialsza era w malarstwie chiskim i adna epoka w przyszoci jej nie dorwnaa. Wielu autorw chiskich skania si do zdania, i malarstwo stanowi najwybitniejsz dzie dzin sztuki ich kraju, a pogld ten jest niewtpliwie w duym stopniu oparty na olbrzymich osigniciach mistrzw sungowskich. Malarstwo sungowskie byo wybran form ekspresji owego okresu, oddajc by moe obraz rzeczywistoci owych czasw bardziej adekwat nie ni literatura lub historia. Tworzyo ono rwnie poniekd kwintesencj wszelkich umiejtnoci wyraanych ju nieprzerwanie przez przeszo

2 tys. lat w mistrzowskich dzieach rzemielnikw chiskich; wyko rzystywao ono i opierao si w peni na ich niezwykej subtelnoci, umi owaniu pikna i gbokim artyzmie. Aczkolwiek malarstwo sungowskie wywodzio si i oparte byo na tradycjach t'angowskich, kontynuowanych w okresie Piciu Dynastii, wytworzyo ono jednak swoje wasne niezrwnane cechy i udoskonalio dwa genre'y: pejza oraz malowanie ptakw i kwiatw, ktre poprzednio znajdoway si na pocztkowym etapie, a teraz dopiero nabray wielkiego znaczenia. Cechy specyficzne malarstwa chiskiego wi si m. in. z wykorzysty wanymi materiaami pdzlem, tuszem, farb wodn, jedwabiem i papie rem. Przy posugiwaniu si nimi nie s moliwe jakiekolwiek poprawki (np. przez wymazywanie lub przemalowywanie), tote niezbdna jest doskonaa i niezawodna technika. Wchodzi w gr rwnie konieczno lekkiego, szyb kiego i pewnego dotknicia pdzlem, aby unikn rozpywania si tuszu. W duym stopniu w zwizku ze stosowan technik malarstwo chiskie prawie nigdy nie posuguje si modelem, obraz wic nie stanowi nigdy por tretu sensu stricto bez wzgldu na przedmiot lecz jest oparty przede wszystkim na pamiciowym odbiciu obiektu, ktry ma by przedstawiony. Prowadzi to z kolei do zachowywania tylko najbardziej wydatnych i istot nych rysw przedmiotu, co stanowi, by moe, najbardziej charakterystyczn cech tej sztuki. Obrazy chiskie s w zasadzie abstrakcjami, aczkolwiek rwnoczenie opieraj si na niezmiernie bystrej i dokadnej obserwacji i studiowaniu przedmiotu. Celem malarstwa jest nie tyle przekazanie cech zewntrznych przedmiotu, ile uchwycenie jego prawdziwej istoty. Malarstwo chiskie posuguje si odmienn Koncepcj perspektywy
Cz'ien San, Rodzina wieniacza w drodze epoka Pd. Sung (fragment)

ni ta, ktra rozwina si w Europie w XV i XVI w. Brak tu ustalonego punktu zanikania lub perspektywy jednego miejsca, z ktrego widz ma przyglda si obrazowi. Moe on natomiast puci wodze swojej wyobrani i zmienia miejsce dla ogldania poszczeglnych partii obrazu. Dotyczy to oczywicie gwnie pejzau, a odnosi si szczeglnie do zwojw rcz nych dugich panoramicznych widokw, ktre stanowi najwiksze osignicia tej formy artystycznej. Zwj rczny jest jedynym typem malar stwa na wiecie, gdzie osignite bywa rzeczywiste postpowanie w czasie, gdy widz ledzi stopniowe roztaczanie si, dzia za dziaem, widoku; nasuwa si tu te porwnanie z wykorzystywaniem Leitmotivu" w muzyce. Identyczno materiaw i techniki doprowadzia do traktowania ma larstwa i kaligrafii chiskiej jako niezmiernie blisko spokrewnionych dziedzin sztuki. To samo mistrzostwo wymagane dla wadania pdzlem przy pisaniu piknych i zoonych znakw doprowadza do wytworzenia zdaniem Chiczykw w peni wiadomych trudnoci zwizanych z jego osigniciem formy artystycznej rwnej malarstwu. W pniejszych okresach, poczwszy jednak ju od Sungw, jednoczenie tych dwch form byo czstym, lecz bynajmniej nie obowizujcym zwyczajem. Na obrazie mg by umieszczony np. odpowiedni tekst kaligraficzny, przewanie wiersz, zwykle lecz niekoniecznie dotyczcy tematu. Wystpowao to na og czciej na zwojach pionowych, wiszcych, ni na czasami do prawdy bardzo dugich zwojach rcznych. Blisko tych dwch form nie jest nigdzie tak oczywista jak w najbardziej abstrakcyjnej postaci malarstwa chiskiego, powiconej tematyce bambusu, a wykonywanej prawie wycz nie czarnym tuszem, ktrej pocztki sigaj okresu Sung. Wen T'ung (two rzy ok. 10501080) uwaany jest za jej pierwszego wielkiego przedstawi ciela. Wanie mistrzostwo w posugiwaniu si pdzlem narzdziem pi sania stao si przyczyn tego, e malarstwo byo sztuk uprawian gwnie przez ludzi wyksztaconych i przeobrazio si w ulubione zajcie artystyczne uczonych-dygnitarzy; tematyka tego malarstwa blisko wizaa si z dzieami literackimi i posugiwaa si symbolizmem, w peni zrozumia ym tylko dla osb wychowanych na literaturze chiskiej. Twierdzi si np., i samotne sosny w niezliczonych pejzaach chiskich maj by symbolem nieugitoci uczonych chiskich, itp. Pewna dajca si spostrzec powtarzalno motyww w malarstwie chiskim, a zwaszcza w pejzau, wywodzi si z posugiwania si pamicio wym odbiciem oraz, by moe w wikszym jeszcze stopniu, ze specyficznego chiskiego zrozumienia oryginalnoci, przy ktrym nacisk pooony jest raczej na wieo i ywo techniki ni na kompozycj. Zjawisko to

Most wiszcy nad rzek Min, Cz'engtu, Sycz'uan, XIII w.

czyo si take z powaan i uznawan praktyk kopiowania obrazw dawnych mistrzw woln rk lub za pomoc kalkowania celem przyswo jenia sobie ich techniki. Malowanie przez artyst chiskiego w stylu dawnego mistrza nie byo uwaane w wikszym stopniu za plagiat ni zagranie przez muzyka utworu sawnego kompozytora. Owa tradycja uczenia si na przykadach przeszoci a mimo wiel kiego ubytku dzie sztuki zachowaa si olbrzymia liczba starych obrazw do studiowania i kopiowania doprowadzia jednak z czasem do takiego nagromadzenia istniejcych i ustalonych wzorw, i przytaczao to i ogra niczao samodzielno artysty. Zjawisko to wystpowao ju raczej w p niejszych okresach i nie odbio si w znaczniejszym stopniu na malarzach

sungowskich; aczkolwiek opierali si oni bardzo wiernie na pracach swoich poprzednikw, bya to jeszcze era wielkiej twrczoci i inwencji. Jako preferowane zajcie artystyczne uczonych-dygnitarzy malarstwo stao si rwnie przedmiotem rozwinitej pracy badawczej. rda li terackie dostarczaj olbrzymiej liczby danych dotyczcych malarstwa chi skiego; w istocie rzeczy jest ich o wiele wicej, szczeglnie dla wczesnego okresu, ni ocalaych, autentycznych dzie sztuki. Odnosi si to zwaszcza do okresu T'ang, lecz rwnie w duej mierze do Pnocnych Sung, gdy liczba oryginalnych obrazw z tej epoki jest przypuszczalnie niewielka. Tote rda literackie s bezcenne dla zbadania ewolucji tej sztuki. Najwikszym osigniciem malarstwa sungowskiego zarwno pod czas Pnocnego, jak i Poudniowego okresu by niewtpliwie pejza. Mona zaryzykowa twierdzenie, i pejza chiski owej epoki jest niezrw nany w dziejach sztuki wiatowej i zapewne nieprzecigy w subtelnoci i piknie. Rozwj jego w okresie Sung dowodzi, i sztuka w coraz wikszym stopniu przestawaa spenia wycznie funkcj dekoracyjn. Stawaa si teraz coraz bardziej wiecka, odchodzc od dominacji tematyki religijnej, zwaszcza buddyjskiej. Natchnienie jej za prawdopodobnie stanowi taoizm, w znaczeniu oczywicie filozoficznym, dziki wykorzystaniu w sztuce taoi stycznego podejcia do przyrody. Twierdzi si, i stosunek do przyrody ujawniony w pejzau chiskim mona byo osign tylko w wyniku dugo istniejcej cywilizacji, wielu wiekw cigoci kultury. W epoce Sung malarstwo przechodzio coraz bardziej z rk rzemielni kw w rce znanych artystw. Wymienimy tu zaledwie garstk spord wielkiej liczby malarzy tworzcych w cigu trzystu lat obu dynastii Sung. Kryteria wyboru ustalone zostay nieco arbitralnie; wyselekcjonowano tych, ktrych mona uwaa prawdopodobnie za najbardziej reprezenta tywnych i ktrych mona przykadowo zilustrowa. Do najwczeniejszych pejzaystw ostatnich lat Piciu Dynastii i pierw szego okresu Pnocnych Sung naleeli Li Cz'eng (tworzy ok. 940967), Kuan T'ung (tworzy ok. 950) oraz Fan Kuan (tworzy ok. 990-1030). Autentyczno przypisywanych im obrazw jest wysoce dyskusyjna, ale s one niewtpliwie w stylu tych mistrzw, ktry mia fundamentalne zna czenie i wielki wpyw na dalsz ewolucj tego genre'u. Malarz z nawet nieco wczeniejszego okresu, ktry znany jest z dziaalnoci w pastwie Poudniowych T'ang, Tung Juan (tworzy ok. 947970), mia prawdo podobnie nie mniejsze pod tym wzgldem znaczenie. W pniejszym okresie Pnocnych Sung najbardziej prominentnymi pejzaystami byli Kuo Si (102071090), synny ze swoich panoramicznych zwojw rcznych oraz rozprawy dotyczcej teorii sztuki., oraz Mi Fei

Liang K'ai, Portret poety Li Po epoka Pd. Sung

(1051 1107), uwaany pniej, dziki wszech stronnoci swojego talentu, za idea chiskich uczonych-dygnitarzy artystw. By pisarzem (w tym dzieo o malarstwie), poet oraz w sowach Waleya znakomitym kaligrafem, wielkim znawc antyku, namitnym kole kcjonerem malarstwa i kaligrafii". Styl jego odznacza si wielk oryginalnoci i stanowi duy krok naprzd w kierunku czysto impre sjonistycznej techniki. T'angowskie tradycje w malowaniu pos taci kontynuowano rwnie w okresie Sung. Z wielu artystw w tej dziedzinie najsaw niejszy chyba by Li Lung-mien (1040 1106), wielce uzdolniony uczony i wysoki dostojnik dworski. Niektrzy znawcy uwaaj go za ostatniego wielkiego malarza portretu, w tym sensie, i dorwnywa on jeszcze poziomowi z okresu Tang, ktrego artyci w pniej szych czasach ju nie osignli. Jego obraz Pi koni w daninie z Chotan jest szczeglnie dobrze znany. Jedynie dziea artystw sungowskich w dziedzinie malarstwa ptakw i kwiatw mog rywalizowa z ich twrczoci w pejzau; w tej zazwyczaj ma ej i niezmiernie delikatnej formie znaleli oni nowe i wielkie rdo ekspresji artystycznej. Chiskie malarstwo ptakw i kwiatw ma w istocie rzeczy bardzo mao wsplnego z europejsk martw natur, gdy jest to o wiele bardziej osobista prba osignicia zblienia do przedstawianego przedmiotu. Pocztki tego rodzaju sigaj okresu Piciu Dynastii, a jednym z najwybitniejszych wczesnych jego przedstawicieli by Huang Cz'an (?965) z krlestwa Pniejsze Szu. Do koca Pnocnych Sung ten rodzaj malarstwa osign ju prawie perfekcj w rysunku i kompozycji. Cechowa go te realizm oparty na wnikliwej obserwacji, a za przykad suy wielka liczba przepiknych kart albumowych owego okresu, powi conych tej tematyce. Wybitnym malarzem w tej dziedzinie by cesarz Huei Tsung (1082 1134), panujcy w latach 1101 1125. Jako wadca by wysoce nieudolny,

Liang K'ai, Huei-neng, szsty patriarcha sekty Cz'an epoka Pd. Sung

lecz jako malarz odznacza si znacznymi zdolnociami. Huei Tsung, znany ze swojego malarstwa, by jednak syn niejszy jako szczodry mecenas sztuki, prawdopodobnie jej najwikszy entu zjasta wrd wysoce kulturalnych wad cw Pnocnych Sung, ktrzy wszyscy popierali rozwj sztuki. Powikszy on te znacznie cesarskie zbiory; we dug istniejcego do dzi katalogu, spisanego pod koniec jego panowania, zbiory zawieray 6396 obrazw pdzla 231 malarzy, przewanie okresu Sung. Bya to najwiksza dotychczasowa ko lekcja, ale nie jedyna, gdy istniao rwnie wiele zbiorw prywatnych. Naley wspomnie na marginesie, e epoka Sung znana bya nie tylko ze swojego zainteresowania malarstwem, lecz rwnie z powszechnego uznania dla antyku i archeologii. W tym wa nie okresie zaoono pierwsze zbiory i podjto badania staroytnych br zw, inskrypcji oraz innych dzie sztuki; skompilowano te wiele cen nych opracowa i katalogw, niektre z nich byy doskonale ilustrowane. Huei Tsung by te znany jako zaoyciel Cesarskiej Akademii Ma larstwa. Udzielanie poparcia artystom przez dwr nie stanowio oczywicie pomysu nowego, lecz za jego panowania przyjo ono form bardziej zor ganizowan, wcznie z przyznawaniem wybitnym malarzom tytuw i dy stynkcji honorowych, w tym i synnego Zotego Pasa. Czy owa forma mecenatu cesarskiego sprzyjaa rozwojowi malarstwa, pozosta musi ra czej kwesti otwart. Faktem jest jednak, e wielu najsawniejszych ma larzy owego okresu zwizanych byo z Akademi Huei Tsunga w K'aifengu.
MALARSTWO - POUDNIOWE SUNG

Zdobycie K'aifengu przez Kinw w 1127 r. stanowio rwnie nieby wa klsk w dziejach sztuki chiskiej. Wspaniaa kolekcja cesarska 270

zostaa zrabowana, znaczna wikszo obrazw ulega niewtpliwie znisz czeniu i zagubieniu. Los wielu artystw by prawdopodobnie nie lepszy od losu samego Huei Tsunga dostali si rwnie do niewoli i zesani zostali na odludzie do Pnocnej Mandurii. W miar jednak stabilizacji wadzy Poudniowych Sung, kiedy dwr ju osiad w Linanie, nastpio wznowienie poprzedniej dziaalnoci. Akademia zostaa ponownie otwarta i niektrzy z artystw czynnych w K'aifengu trafili i tutaj. Bajeczne pooenie Hangczou samo byo bod cem do malowania i stao si te tematem tylu obrazw, i grozio to prze ksztaceniem si w szablon. Malarstwo w okresie Poudniowych Sung rozwijao si zasadniczo we wszystkich dziedzinach zgodnie z poprzednio istniejcymi tendencjami. Wykazywao ono jednak chocia uoglnienie to moe by nieco prze sadne skonno do jeszcze wikszego oderwania si od wiata ni sztuka poprzedniego okresu. Nie ma w dzieach artystw Poudniowych Sung najmniejszego echa najazdw Kinw lub rosncej groby inwazji Mongow. Sztuka ich bya czystym eskapizmem wiadomym czy nie, trudno obecnie ustali. Poprzednie wielkie osignicia w pejzau kontynuowao wielu arty stw. Dwaj najsynniejsi to Ma Jan i Sia Kuei. Ma Juan (tworzy ok. 11901224) pochodzi z dugiej linii znanych malarzy, powizanych z Ce sarsk Akademi Poudniowych Sung. Zarwno jego obrazy, jak i Sia Kuei s bardziej liryczne w nastroju ni dziea pejzaystw Pnocnych Sung, ale maj zarazem dramatyczn si i celuj w oddaniu wraenia nieograni czonej przestrzeni. Sia Kuei (tworzy ok. 11801230) jest znany szczegl nie ze swoich olbrzymich zwojw panoramicznych; najsynniejszy z nich to wspaniay obraz Jangtse. Twierdzi si, e w pejzau okresu Poudniowych Sung sugestia malarska zostaa posunita tak daleko, jak to jest moliwe bez zatracenia rwnoczenie styku z rzeczywistoci. W istocie rzeczy pejza sungowski jest nieprzecigniony w oddaniu nastroju. Spord malarzy postaci wspomnie naley chociaby dziaajcego na przeomie dwu dynastii Li Tanga (10491130?), ktrego ulubiony te mat bawoy wietnie przez niego wykonywany, sta si w przyszoci przedmiotem wielu poledniejszych obrazw. W malarstwie ptakw i kwia tw obrazy Cz'ien Sana (12341300?) odznaczay si niezwyk delikat noci, a jego archaizujcy styl nie wyklucza bynajmniej zdumiewajcego realizmu. Najbardziej doniosym prawdopodobnie osigniciem okresu Poud niowych Sung byy dziea malarzy nie zwizanych ani z gwnymi kierun kami, ani zwaszcza z Akademi, lecz z buddyzmem Cz'an. Pod wpywem

Mu Cz'i, Sze owocw epoka Pd. Sung

pogldw filozoficznych a byy one przypuszczalnie, jak wspomniano, w istocie rzeczy pochodzenia taoistycznego w ktrych denie do osig nicia jednoci ze wiatem zakadao gbokie kultywowanie przyrody, nacisk za na intuicj pociga za sob uwydatnienie zwizoci, dosadnoci i siy, malarstwo Cz'an stworzyo niektre z najbardziej godnych uwagi obrazw w dziejach malarstwa chiskiego. Technika monochromicznego tuszu bya idealnie dostosowana do wyraania ich celw i ni te posugiwali si w twrczoci swojej dwaj z najwybitniejszych malarzy tego kierunku Liang K'ai i Mu Cz'i. Liang K'ai (ok. 1200) by pocztkowo artyst Akademii, ktry nastpnie wstpi do klasztoru Cz'an w pobliu Hangczou. Zmieni wwczas cakowicie swj styl i jego synne portrety Li Po oraz patriarchy Cz'an datuj si wanie z tego pniejszego okresu. Mu Cz'i (1181 1230?) spdzi prawdopodobnie wikszo swojego ycia jako mnich, bdc w pewnym okresie opatem klasztoru, te w okolicach Hangczou. W dzieach tych dwch artystw zosta wspaniale urzeczywist niony idea spontanicznoci, prostoty i momentalnego natchnienia. Acz kolwiek styl ten kontynuowano rwnie pniej, do XX w. wcznie, dziea tego okresu s wprost niezrwnane. 272

W opracowaniach dotyczcych historii sztuki chiskiej mona si spotka ze stwierdzeniem, i koniec epoki Sung by rwnoznaczny z zako czeniem naprawd wielkiego malarstwa w Chinach. Nie wydaje si to zgodne z rzeczywistoci, gdy istniej wybitne dziea sztuki nie tylko z okresu Jan, ktry zreszt w rozwoju kultury by po prostu kontynuacj Sungw, lecz rwnie z epoki Ming, a nawet z epoki Ts'ing. Prawd jest jednak fakt, e sama doskonao twrczoci artystw sungowskich stworzya przeszkod dla dalszych pokole, daa bowiem wzory o tak wymownej sugestywnoci, i bardzo niewielu przyszych malarzy zdoao jej si oprze. Tym samym spotgoway si jeszcze bardziej wspomniane ju przytumiajce skutki zbyt gorliwego studiowania przeszoci.
INNE DZIEDZINY SZTUKI

Aczkolwiek min ju najlepszy okres buddyjskiej rzeby religijnej, niektre dziea okresu Sung stay jeszcze na dobrym poziomie; chodzi tu nie tyle o rzeb w kamieniu, ktra bya ju cakowicie pochodna, ile o posgi z gliny i drewna. Wytworzya si w tej dziedzinie odrbna tradycja, kontynuowana a do XIV w. Dziea te cechuje znaczny stopie realizmu i bardzo udanej portretury (zwaszcza w znanych postaciach Lohanw), dziki czemu podobizny bstw buddyjskich nabieray coraz wicej cech ludzkich, a rwnoczenie staway si mniej indyjskie, bardziej natomiast chiskie. Sztuka ta bya nadal zasadniczo dzieem wdrujcych rzemielni kw i z biegiem czasu staa si cakowicie stereotypowa. Oglnie rzecz biorc, okres do XIV w. jest ju ostatnim, w ktrym buddyjska sztuka religijna ma jeszcze walory artystyczne. Postpujcy rozkad kocioa buddyjskiego spowodowa i upadek jego sztuki. W przyszoci trzeba bdzie szuka osigni rzeby chiskiej raczej w jej mniejszych formach, w wyro bach z nefrytu, koci soniowej i drewna. Najwiksze osignicia okresu Sung w tzw. mniejszych dziedzinach sztuki nastpiy w ceramice. Opierajc si co prawda na wzorach i technice, ktre znajdoway si ju na wysokim poziomie za Tangw, garncarze sungowscy podnieli swoje rzemioso do najwyszej perfekcji. Ksztaty na czy miay wielk rozmaito i byy o wiele delikatniejsze ni we wcze niejszych okresach. Glazura staa si subtelniejsza, zwaszcza zdobnicze kreskowanie (krakelura), ktre teraz podlegao cakowicie woli garncarza. Synne pikne zielone celadony, czysto biae oraz wyobione brunatne naczynia produkowano w rnych czciach kraju w niezmiernych ilociach; wiele z nich wytwarzano na potrzeby dworu, coraz wicej za przezna czano na eksport do innych czci Azji, jak i do Afryki.

Rwnie tego okresu sigaj pocztki synnej niebieskiej i biaej por celany, rozwinitej jeszcze bardziej w epoce Ming. Od duszego ju czasu ceramik sungowsk uwaa si zarwno w Europie, jak i w Chinach, za naj lepsz ze wszystkich, tak e kolekcjonowana jest jako okaz rzadkiego pikna i wartoci.
DZIEJOPISARSTWO I LITERATURA

Epoka Sung bya wiadkiem znacznego rozwoju owiaty i pimien nictwa, dorobku naukowego oraz wielkiego i potnego wysiku intelek tualnego, ktrego cel stanowio przede wszystkim dokonanie syntezy olbrzy miej iloci materiau otrzymanego w spucinie po przeszoci. W rezulta cie powstao wwczas szereg wybitnych dzie, zwaszcza w dziedzinie historii. Ten oglny rozwj zwizany by rwnie m. in. z dalszym rozpowszechnie niem i udoskonaleniem sztuki drukarskiej. Pyty drewniane dla klasycz nych ksig konfucjanizmu wyrzebiono w latach 932951 i ksigi te wy drukowano wraz z komentarzami w 130 tomach. Znaczna liczba rozmai tych dzie zostaa podobnie udostpniona czytelnikom. Posugiwano si ju wprawdzie w pierwszej poowie XI w. ruchomymi czcionkami, ale nie zastpiy one jeszcze wwczas systemu drukowania za pomoc pyt drew nianych. Drukarstwo sungowskie synie zasuenie z doskonaego poziomu technicznego. Najwybitniejszym historykiem ery Sung by Sy-ma Kuang (10191096), wielki uczony, a rwnoczenie jeden z przywdcw frakcji konserwatyw nej. Kiedy usunito go ze stanowiska w rzdzie w 1070 r., dano mu synekur i pozwolono uda si do Lojangu wraz z ca pokan bibliotek i kancelari. Mg on teraz powici cay czas zakoczeniu przy pomocy trzech wsppracownikw swojej olbrzymiej pracy, Tzu Czy Tung Czien {Wszechstronne zwierciado majce dopomc w rzdzeniu). Byo to niewt pliwie najwybitniejsze dzieo dotyczce dziejw Chin od czasu Szy Czi Sy-ma Cz'iena i uwaane jest za jedno z najwikszych osigni tradycyjnej historiografii chiskiej. Zrywao ono pod pewnym wzgldem z praktykami stosowanymi w Urzdowych historiach dynastycznych, poniewa m. in. obejmowao wielki zasig czasu i zachowywao dziki temu znaczn cigo narracyjn. Wszechstronne zwierciado uoone jest w formie rocznikw w cisym porzdku chronologicznym i obejmuje okres od 403 r. p. n. e. do 959 r. n. e. Sy-ma Kuang chcia kontynuowa narracj dziejw Chin od momentu, na ktrym koczy si Tso Czuan, jego ulubiony utwr, doprowadzajc j do pocztkw dynastii Sung. Forma jego dziea jest te w znacznym stop-

niu wzorowana na Tso Czuan. Rozpocz on prac przygotowawcz od ze stawienia szczegowej chronologii caego okresu, otrzymujc dla swojego projektu poparcie cesarza. Nastpnie sporzdzono niezmiernie obszern pierwsz wersj, par razy dusz od ostatecznej redakcji, ktr autor przerabia, a przybraa ona obecny ksztat. Dzieo skada si z 294 rozdzia-

Posek Lohana, ceramika okres Liao

w, zarysu z 30 rozdziaw oraz dodatku z 30 rozdziaw, zawierajcego komentarze powicone rozbienociom faktologicznym w rdach (wy danie chiskie z 1958 r. zawarte jest w 10 tomach, liczy przeszo 9800 stron). Owo badanie rozbienoci w rdach naley do najcenniejszych osigni Sy-ma Kuanga. Oglnie rzecz biorc, dzieo jego znane jest zarwno z dokadnoci i wszechstronnoci, jak i z rozsdnych kryteriw, ktrymi posugiwa si w ocenie rde. Wykorzysta on do swojej pracy niemal cao dostpnych w owym czasie materiaw. Pniej dzieo jego kon tynuowao wielu autorw, tak aby obj rwnie okresy Sung i Juan. Na podstawie Wszechstronnego zwierciada zostao przygotowane nie mniej sawne streszczenie, T'ung Czien Kong Mu {Zarysy i szczegy z Wszechstronnego zwierciada). Prac t zaplanowa Czu Si (patrz s. 280), a wykonali j jego uczniowie. Jest to dzieo o bardziej moralizatorsko-dydaktycznym charakterze ni orygina; stao si ono te niezmiernie

wpywow, podstawow pozycj historyczn a do rewolucji 1911 1912. W XVIII w. przetumaczy je francuski uczony jezuita, de Mailla, i na dugi okres stao si ono jednym z gwnych dzie uywanych przez autorw europejskich. Znana praca H. Cordiera Histoire generale de la Chine opiera si gwnie na tym dziele. Z Wszechstronnego zwierciada korzysta nastpnie Juan Szu (1131 1205). Przebudowa on materia tak, aby uwydatni gwne wtki i wy darzenia, w formie nieco zblionej do stylu dziejopisarstwa europejskiego. Powysze dwa opracowania, wraz z samym Wszechstronnym zwierciadem, stanowiy zasadnicze wprowadzenie do historii dla studentw chiskich a do XX w. Prac zakresem swoim prawie dorwnujc dzieu Sy-ma Kuanga bya T'ung Czy (Oglna rozprawa) napisana przez Cz'eng Cziao (11041162 lub 11081166), ktra obejmowaa okres od 2800 p.n.e. do 600 n.e. Autor opar si na koncepcji Sy-ma Cz'iena; niektrzy historiografowie twierdz, e w istocie rzeczy powiza razem materia wzity z rocznikw i biografii Urzdowych historii. Dzieo jego zawierao rwnie 15 opracowa mono graficznych o charakterze encyklopedycznym na rne tematy, w tym do tyczce filologii, fonetyki, historii rodw itp. Okres Sung syn rwnie ze swoich kompendiw encyklopedycznych. Odegray one bardzo poyteczn rol w zachowaniu materiaw, ktre by inaczej najprawdopodobniej zaginy. Wrd nich dwa najsynniejsze to Tai Ping J Lan (Cesarska encyklopedia okresu panowania Tai P'ing), olbrzymie dzieo skadajce si z 1000 rozdziaw i oparte na 800 rnych rdach (wydanie z 1812 r. 32 due tomy), drugie za to Tai P'ing Kuang Czi (Rozmaite zapiski...), praca (500 rozdziaw) powicona utwo rom literackim, zawierajca te dane biograficzne i inne informacje; redaktorem obydwu by Li Fang (925996). Pokany rozwj ekonomiczny epoki Sung rozbudzi rwnie zaintere sowanie technologi i naukami cisymi. Dwa synne wynalazki chiskie proch i kompas pochodz z owego okresu. Datuje si z niego take wiele dzie dotyczcych nauk przyrodniczych, biologii i botaniki. W literaturze chocia tradycje t'angowskiej poezji byy nadal kul tywowane i ksztatoway si jej nowe formy era Sung jest prawdo podobnie lepiej znana z prozy. Wikszo pisarzy to rwnoczenie, a nawet w wikszym stopniu ni poprzednio, dostojnicy, a wielu prominentnych mw stanu zaliczao si te do grona literatw. Mamy wwczas do czynienia niemal ze zblieniem si do wczesnego konfucjaskiego ideau czowieka wszechstronnego, bdcego uczonym, poet i artyst, a by moe rwnie filozofem i mem stanu. Trzej najsynniejsi pisarze owego okresu

Artysta nieznany, ycie wiejskie epoka Pd. Sung

odpowiadaj w znacznym stopniu wymogom owego ideau. Ou-jang Siu (10071072) by sawnym historykiem, ktry wraz z Sung Cz'i (9981061) napisa Now histori dynastii T'ang; miaa ona zastpi wczeniej opraco wan, uwaan za niewystarczajc, faktycznie jednak obie znajduj si obecnie w Urzdowych historiach. By on te przez wiele lat wysokim do stojnikiem, przypuszczalnie gwnym przywdc intelektualnym opozycji konserwatywnej wobec Wang An-szy (wczeniej wystpowa jako patron tego ostatniego), oraz autorem wielu polemicznych esejw politycznych.

Ou-jang Siu to rwnoczenie wybitny poeta, posugujcy si czasami w swoich wierszach mow potoczn. Wang An-szy jak wspomniano by sam doskonaym pisarzem. Styl jego prozy, ktrej tematyka zazwyczaj cile wizaa si z dziaalnoci polityczn, uwaany jest za klarowny i treciwy. By on rwnie jednym z najlepszych, chocia mniej znanych, poetw owej epoki oraz erudyt w dziedzinie klasycznej literatury chiskiej. Najwikszym przypuszczalnie z tych trzech by Su Szy (10361101), lepiej znany pod swoim literackim imieniem Su Tung-p'o. Spdzi on te wiele lat na subie pastwowej. Wszechstronne uzdolnienia tego twrcy obejmoway kaligrafi i malarstwo. Szczeglnie znane s jego obrazy po wicone bambusom. Su Tung-p'o pisa te wietne eseje na tematy wsp czesne i historyczne i syn z jasnego jzyka oraz wspaniaej wyobrani, tworzy take wiele wierszy. By on czowiekiem o olbrzymiej erudycji, a jego utwory wywary duy wpyw na dalsz ewolucj literatury chiskiej.
FILOZOFIA

Wielu autorw uwaa, e osignicia epoki Sung w dziedzinie filo zofii rwnaj si lub nawet przewyszaj wyniki w sztuce. Ocena taka jest subiektywna jak i z koniecznoci wikszo podobnych ewaluacji i zaley od przyjtych kryteriw. Z perspektywy historycznej nie ulega wt pliwoci, i szkoa neokonfucjanizmu, ktra rozwina si w okresie Sung, miaa zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju, a waciwie dla zastoju, przyszej chiskiej myli filozoficznej, albowiem dominowaa w tej dziedzi nie a do XX w. Tote prawd jest, i pod tym wzgldem neokonfucjascy filozofowie sungowscy zajmuj w historii filozofii chiskiej drugie miejsce co do wanoci, ustpujc tylko mylicielom okresu klasycznego. W oglnych zarysach filozofia sungowska oznaczaa powrt do rde idei chiskich po dugim okresie dominacji myli buddyjskiej. W pewnym sensie byo to archaizowanie, a przy tym rwnie niemal nacjonalistyczna reakcja na wpywy buddyjskie. Wspomniane rozpowszechnienie owiaty i rozbudowa systemu egzaminw, opartych na studiowaniu kanonu konfucjaskiego, uatwiy renesans" konfucjanizmu. Problem polega w za stosowaniu go do potrzeb biecych, jako gwnej formy ideologicznej, przy rwnoczesnym i skutecznym rozpatrywaniu i udzielaniu odpowiedzi na zagadnienia poruszane przez buddyzm, majce gwnie charakter me tafizyczny, a w duej mierze ignorowane przez wczeniejszy konfucjanizm. Aby sprosta wyzwaniu buddyzmu (a czciowo i taoizmu), wypracowano ze starszych elementw myli chiskiej, w tym i z teorii Piciu Pierwiastkw

Czang Kan-li, Majtek wiejski epoka Pd. Sung (fragment)

oraz Jin i Jang, kosmogoni, ktra miaa by zdolna do rywalizacji z bud dyzmem. Niektrzy wspczeni autorzy chiscy twierdz, i dokonano tego popeniajc w znacznym stopniu plagiat idei buddyjskich. W istocie rzeczy filozofowie sungowscy byli po prostu pod wielkim wpywem pogl dw buddyjskich i taoistycznych, co z koniecznoci znalazo te wyraz w ich dzieach. Mwi si czsto, i neokonfucjanizm jest syntez konfucja nizmu, buddyzmu i taoizmu, w ktrej konfucjanizm jest elementem domi nujcym. Gdyby przyj to stwierdzenie, naleaoby je zaopatrzy jednak w zastrzeenie, i w owej syntezie zarwno taoistyczne poszukiwanie nie miertelnoci, jak i buddyjski mistycyzm i wyrzeczenie si wiata skutecz nie na og zignorowano lub ominito, natomiast w duej mierze zosta zachowany agnostyczny charakter wczeniejszego konfucjanizmu. Z szeciu najsynniejszych filozofw sungowskich piciu dziaao w XI w. i wikszo z nich znajdowaa si, dosy logicznie, w szeregach przeciwnikw Wang An-szy. Do nich nalea Czou Tun-i (10171073), ktrego studia powicone Ksidze Zmian (I Czing) wiody do wypraco wania przeze koncepcji Najwyszej Ostatecznoci (T'ai Czi), majcej fun damentalne znaczenie dla metafizyki neokonfucjaskiej. Wpywy myli taoistycznej na pogldy Czou Tun-i maj by cakiem wyrane. Wsp czesny mu Szao Jung (1011 1077) nazywany bywa doradc intelektual nym grupy przeciwnikw Wang An-szy. Zajmowa si on rwnie zagadnie niem kosmologii, a jego podejcie jest, by moe, nawet jeszcze bardziej zawie od Czou Tun-i; rozwin on zoon teori numerologiczn, ktra stanowia podstaw jego koncepcji, a pogldy te te wykazyway znaczne wpywy taoizmu. Inne elementy myli neokonfucjaskiej stworzyli dwaj bracia Cz'eng Hao (1031-1085) oraz Cz'eng I (1032-1107). Byli oni obaj, zwaszcza modszy, podnymi pisarzami i zdecydowanymi oponentami Wang An-szy, twrcami tzw. szkoy Lojangu, a ich wkad do filozofii stanowio rozwini-

cie koncepcji li (rozum, lub raczej, zasada) jako pierwiastka wszechobec nego we wszystkich przejawach wszechwiata. Ich wuj, Czang Tsai (1020 1077), podkreli z kolei znaczenie materii jako elementu pierwotnego przy wszelkim rozpatrywaniu wszechwiata. Najsawniejszym i najwaniejszym jednak filozofem epoki Sung by czowiek pniejszego pokolenia, Czu Si (11301200). Spdzi on wikszo ycia w subie pastwowej, chocia nigdy nie osign wysokich stanowisk. O znaczeniu Czu Si dla dziejopisarstwa bya ju mowa, bez porwnania jednak waniejsz rol odegra on jako najwybitniejszy od czasw epoki Han komentator kanonu konfucjaskiego. Jego prace w tej dziedzinie zo stay z czasem uznane za oglnie obowizujc interpretacj tej spucizny. W tym te tkwi jeden z gwnych problemw przy omawianiu neokonfucjanizmu oraz wkadu Czu Si. Twierdzi on o sobie podobnie zreszt jak Konfucjusz e jest tylko interpretatorem, a nie innowatorem. W istocie za Czu Si, ignorujc warunki historyczne, w ktrych powstay idee Konfucjusza, oraz bardzo dowolnie interpretujc i obciajc kon fucjanizm caym balastem natchnionej przez buddyzm metafizyki, zmienia w znacznej mierze sam istot konfucjanizmu. Mona jednak rwnie uwaa, i stanowio to nieuchronn modernizacj lub adaptacj do no wych, zmienionych warunkw. Niewtpliwie najwikszym osigniciem Czu Si byo opracowanie zoonej, ale usystematyzowanej kosmogonii metafizycznej, stanowicej syntez pogldw jego wyej wspomnianych poprzednikw. Posugiwa si przy tym niemal wszystkimi ich koncepcjami, jak i starymi teoriami Pi ciu Pierwiastkw oraz Jin i Jang. Zjednoczy on wszystkie te rnorodne elementy w jedn, logicznie konsekwentn cao, opart na obiektywno-idealistycznym pojmowaniu wiata. Dla wielkiego daru syntezy porwnuje si go czsto do Tomasza z Akwinu. Wydaje si jednak moliwe, i metafizyczna strona neokonfucjanizmu nie bya tak istotna, jak jego pogldy spoeczno-polityczne, ktre rwnie usystematyzowane zostay przez Czu Si. Idc ladami tradycyjnego skupie nia si konfucjanizmu na zagadnieniach spoeczestwa ludzkiego, powr cono do problemw stawianych przez Mencjusza, a dotyczcych istoty natury czowieka. Czu Si popar pogldy Mencjusza o tzw. immanentnej dobroci natury ludzkiej, ale aprobata ta czya si u niego bardzo cile z uwypukleniem paternalistycznych aspektw nauki konfucjaskiej; miao to doprowadzi do wzmocnienia oraz zachowania istniejcego ustroju spoecznego. Uwydatnianie walorw i znaczenia Piciu Stosunkw oraz kon cepcje zblione byy przeznaczone, w ostatecznym rachunku, do stworzenia klimatu intelektualnego, w ktrym panowanie biurokracji pochodzcej

z gentry nie tylko pozostawaoby nie kwestionowane, lecz co wicej byoby uznane za godne akceptacji zarwno z punktu widzenia moralnego, jak i intelektualnego. Nie dziwi szczeglnie fakt, e wspczeni Czu Si uznali dokonan przeze rekonstrukcj i systematyzacj idei konfucjaskich za zbyt daleko idc. Wikszo uczonych owego okresu uwaaa pogldy Czu Si oraz jego

Porcelana epoka Sung

szkoy nazywaa si ona Szko Tao (Drogi)", tak te okrela si neokonfucjanizm po chisku za heretyckie. Czu Si i jego zwolennicy stali si nawet przedmiotem przeladowa, zreszt ograniczonych. Dopiero po jego mierci pogldy te zostay uznane i podniesione do rangi doktryny urzdowej, czasami zwanej rwnie czu-si-izmem. Po stosunkowo krt kim upywie czasu stay si one podstaw niewzruszonej ortodoksji i jedy nie moliwego do przyjcia wiatopogldu oraz uchodziy za wycznie uznawany i obowizujcy komentarz do ksig klasycznych. W owej nowej roli neokonfucjanizm przeksztaci si, bynajmniej nie tylko w dziedzinie filozoficznej, w hamulec wszelkiego dalszego rozwoju intelektualnego Chin, stajc si poywk dla rozwoju pustego i pytkiego scholastycyzmu. Utrzymujc t swoj rol w istocie rzeczy do XX w., neokonfucjanizm przyczyni si walnie do skostnienia i skamienienia cywilizacji i kultury chiskiej, co z kolei rzutowao w sposb istotny na nieszczsne losy kraju, w chwili kiedy stan on w obliczu wtargnicia Za chodu. By moe nawet nieco wczeniej, podczas inwazji mandurskiej, bieg historii mgby si potoczy inaczej, gdyby spoeczestwo mingowskie zagroone tym najazdem nie byo tak intelektualnie zgaszone i wyjao wione przez neokonfucjanizm. Marazm kultury chiskiej po epoce Sung, w ktrego powstaniu neokonfucjanizm odegra tak istotn, chocia bynaj-

mniej nie wyczn rol, jest zagadnieniem ogromnie zoonym, nie zbada nym dotychczas w dostatecznym stopniu ani zadawalajco nie przeanali zowanym lub wyjanionym. Stabilno, chocia czciowa i powierzchowna, feudalnego spoecze stwa chiskiego, w ktrej wytworzeniu neokonfucjanizm mia niewtpliwie due znaczenie, spowodowana bya wieloma czynnikami. Efektywno organizacji spoeczno-gospodarczej i politycznej bya tego rodzaju, i wykluczaa konieczno poszukiwania metod lub rodkw zmian, reformy lub postpu. Panowanie biurokracji oraz gentry nie spotykao si zasadniczo z adn realn grob poza powstaniami chopskimi, zawsze w ostatecznoci skutecznie stumionymi, oraz inwazjami koczownikw Pnocy, z ktrymi w istocie rzeczy mona byo zawsze osign specyficzny kompromis. Wysoki poziom kultury, bogactwa i rozwoju ekonomicznego kraju, prze wyszajcego reszt wiata w epoce Sung, doprowadzi te do wzmocnienia poczucia wyszoci Chin w stosunku do wszystkich pozostaych krajw, do dalszego pobudzenia kompleksu Pastwa rodka", tj. do uwaania Chin za jedyn prawdziwie cywilizowan cz wiata, i tym samym ostatecznie do tego stanu samozadowolenia, ktry mia si okaza tak zgubny. Cena, jak Chiny miay zapaci w przyszoci za swoj wielko i rozkwit w owej erze, bya doprawdy olbrzymia by moe cakiem niewspmierna ze wspaniaymi osigniciami cywilizacji sungowskiej.

XIX. PANOWANIE MONGOLSKIE DYNASTIA JAN

ORAKA ostatnich zwolennikw Sun gw oznaczaa rozcignicie panowania Mongow na cay kraj; znaczna cz Chin ju od dziesitkw lat znajdowaa si pod ich wadz. Byo to najwiksze zwycistwo osignite do owej chwili przez koczownikw z P nocy nad ich ssiadami rolniczymi z Poudnia i oznaczaa dla tych ostat nich podporzdkowanie si prawdopodobnie najbardziej despotycznemu i bezwzgldnemu reymowi, pod jakim si kiedykolwiek znaleli, prowadz cemu wiadomie polityk dyskryminacji i ucisku narodowego. Polityka ta za wywodzia si w duym stopniu ze wzajemnej nienawici i nieufnoci Mongow i Chiczykw, ktre przetrway przez cay okres Juan. Mongoowie oparli si na chiskim systemie administracyjnym, po niewa nadal jedynie nim mona byo si posugiwa dla rzdzenia krajem i wyzyskiwania jego gospodarki rolnej. Trzymali si na og wzorw sungowskich i t'angowskich, ale wprowadzili te niektre bardzo istotne in nowacje. Po podboju Poudniowych Sung ludno caego kraju podzielona zostaa na cztery grupy. Pierwsza z nich skadaa si z samych Mongow, ktrzy jako uprzywilejowana elita rzdzca mieli zachowa swoj si mi litarn. Garnizony ich rozmieszczono w kluczowych ze strategicznego punktu widzenia miejscowociach w caym kraju. Znaczn wikszo wy szych stanowisk w aparacie pastwowym zastrzeono wycznie dla Mon gow. Do drugiej grupy wchodziy rne narodowoci rodkowoazjatyckie, przewanie tureckie, bdce sojusznikami Mongow, jak np. Ujgurzy, ktrych wpyw na Mongow by bardzo znaczny (Mongoowie m. in. oparli swj alfabet na ujgurskim). Pozycja tej grupy bya prawie tak ko rzystna, jak mongolskiej, i z niej Mongoowie czerpali powan cz personelu dla obsadzania stanowisk w subie pastwowej w Chinach. Pomoc ich miaa ogromn warto, gdy ludy te byy wwczas o wiele bardziej cywilizowane i dowiadczone ni sami Mongoowie. Trzecia

PANOWANIE MONGOW W CHINACH

grupa skadaa si z wczeniej podbitych Chiczykw z Pnocy i obejmo waa rwnie resztki Kitanw i Durczenw; jej rola polityczna bya bez porwnania mniejsza od dwch poprzednich. Wreszcie do czwartej grupy zaliczali si Chiczycy z Poudnia, do ktrych Mongoowie mieli najmniej zaufania; pozbawiono ich wszelkiego udziau w rzdach, zabroniono po siadania broni, gromadzenia si itp. W tych okolicznociach chiskie rody obszarnicze po raz pierwszy w dziejach zostay pozbawione swoich tradycyjnych stanowisk pastwo wych, tj. kontroli nad rzdem. W istocie rzeczy jednak powana ich cz, zwaszcza rody zamoniejsze, kontynuowaa kolaboracj z najedcami, ktrzy pozostawiali nienaruszony stan posiadania wikszoci wielkich majtkw. Twierdzi si czsto, e wielu obszarnikw odmwio wsppracy z Mongoami i wycofao si na wie do swoich majtkw, aby zajmowa si tam literatur i sztuk. Wydaje si nieco wtpliwe, by owo wycofanie byo dobrowolne; zadecydowao raczej to, i Mongoowie nie trzymali si wzoru poprzednich zdobywcw koczowniczych i nie korzystali w tej samej mierze z usug urzdnikw chiskich. Naley tu jednak zaznaczy, i szereg wybitnych uczonych, a zwaszcza artystw, odmwio rzeczywicie wsp pracy z Mongoami, odrzucajc np. zaproszenia na dwr Kubilaja. Rne przyczyny skaday si na stosowan przez Mongow polityk nieprzycigania Chiczykw do wspudziau w rzdzeniu krajem. Nie wtpliwie czynnikiem utrudniajcym wspprac bya rozbieno pod prawie kadym wzgldem, zarwno obyczajw, jak i kultury; bya ona wiksza midzy Mongoami a Chiczykami ni w poprzednim wypadku Kitanw i Durczenw, ktrzy zreszt ulegli niezmiernie szybko sinizacji. Jeszcze istotniejsze znaczenie mia prawdopodobnie fakt, e Chiny stano wiy tylko cz wielkiego imperium Mongow, aczkolwiek cz najwa niejsz i najbogatsz, ktra wkrtce zreszt przeksztacia si w cakiem niezalene pastwo w onie tego imperium. Mongoowie mogli zatem

15. Panowanie Mongow. Cesarstwo Kubilaja

w znacznie wikszym stopniu ni ich poprzednicy kitascy i durczenowscy korzysta z zasobw ludzkich innych czci swojego imperium dla utrzy mania wadzy w Chinach. Prawd jest, i system egzaminw zosta wznowiony w 1315 r. i e zwiksza si stopniowo napyw Chiczykw do szeregw biurokracji, ale w dalszym cigu najwysze stanowiska zastrze one byy dla Mongow oraz ich klientw rodkowoazjatyckich. Znaczna wikszo niszych stanowisk, zwaszcza kancelaryjnych, pozostawaa oczy wicie zawsze w rkach Chiczykw. Zatrudnianie pokanej liczby cudzoziemcw wizao si te z mongolsk polityk religijn. Od pocztku gwn tendencj rzdu mongolskiego w tej dziedzinie stanowio stosowanie, ze wzgldw politycznych, daleko idcej tolerancji dla wszystkich znonych" religii. Sami Mongoowie byli pierwotnie szamanistami, a w miar upywu czasu skaniali si gwnie do buddyzmu, zwaszcza gdy zostali objci wpywem lamaizmu tybetaskiego najbardziej prymitywnej i znieksztaconej formy tej religii ktry z cza sem sta si dominujc wiar wszystkich plemion mongolskich. Tuma czyo si to obecnoci wielu pierwiastkw szamanistycznych w kulcie tybetaskim, co uatwiao Mongoom zrozumienie i przyjcie tej religii. rda chiskie pene s opowiada o skandalicznym zachowaniu si la mw w okresie, kiedy dziki poparciu wadcw mongolskich stali si potg, panoszc si w caym kraju. Podczas panowania dynastii Juan pojawio si ponownie w Chinach chrzecijastwo, zarwno w nestoriaskiej, jak i w katolickiej swojej odmianie. Wrd arystokracji mongolskiej znajdowao si wielu wyznawcw nestorianizmu (wynikao to te z wpywu Ujgurw, ktrzy przeszli na t wiar podczas istnienia pastwa Zachodnie Liao) i koci nestoriaski osign powane znaczenie i bogactwo. Misje franciszkaskie przejawiay rwnie wiele aktywnoci, lecz znajdoway one te wicej zwolennikw wrd Mongow i Turkw ni wrd Chiczykw. Szczytowym ich osig niciem byo zaoenie w 1307 r. arcybiskupstwa w Pekinie. Obydwa te kulty zniky jednak cakowicie wraz z Mongoami przy upadku ich pa nowania, poniewa byy one zbyt blisko z nimi powizane. Los islamu, ktrego wpywy rwnie rozszerzyy si znacznie w okresie Jan, mia by inny. Szerzenie tej wiary czyo si z zatrudnianiem przez Mongow licznych rzesz mieszkacw Azji rodkowej, ktrych znaczna wikszo, poza Ujgurami, bya ju wwczas mahometanami. Dziki nim islam rozprzestrzeni si na Pnocnym Zachodzie (Kansu) oraz na Poudniowym Zachodzie (Jnnan) w tak wielkim stopniu, i te spoecznoci muzumaskie mogy si utrzyma, korzystajc przy tym z pooenia geograficznego, nawet po przepdzeniu swoich opiekunw mongolskich z Chin.

Kao K'o-kung, Krajobraz po deszczu okres Juan

Tylko jeden z gwnych kultw religijnych nie prosperowa za pano wania Mongow taoizm. Wynikao to czciowo z zadawnionej rywa lizacji taoizmu i buddyzmu. Wadcy mongolscy, a zwaszcza sam Kubilaj, jako szczodrzy patroni kocioa buddyjskiego stanli po stronie buddyzmu. Spalono cay kanon taoistyczny (lecz bez takich dzie filozoficznych, jak Tao Te Czing) oraz zapdzono koci taoistyczny w podziemie, gdzie te mia on odegra znaczn rol w dziaalnoci politycznej wymierzonej prze ciwko wadzy mongolskiej. Koci buddyjski za przeksztaci si w wielk potg polityczn, niewtpliwie wykorzystywan przez Mongow jako

przeciwwaga konfucjanizmu, i powikszy wielce swoje bogactwa, stajc si ponownie jednym z najwikszych wacicieli ziemi w kraju. Po mierci w 1294 r. w wieku 80 lat Kubilaja, zwycizcy Poudniowych Sung oraz zaoyciela dynastii Juan, na tronie przez reszt panowania mon golskiego zasiadali wycznie ludzie mierni. Wnuk Kubilaja panowa do 1307 r., a pniej szeciu cesarzy nastpio szybko po sobie; ostatni cesarz mongolski sprawowa wadz od 1333 do 1367 r. Mongolska klasa rzdzca wykazywaa szczegln skonno do morderczych intryg i zawzitej walki o wadz, co przyczynio si te walnie do jej upadku. Ujawnio si to ju nawet za panowania Kubilaja, najpotniejszego ze wszystkich cesarzy mongolskich; za jego rzdw miay miejsce dugo trwajce rebelie dwch ksit mongolskich, Kaidu w Azji rodkowej oraz Najana w Mandurii.
SKUTKI SPOECZNE I GOSPODARCZE PANOWANIA MONGOLSKIEGO

Mongoowie rzdzili Chinami jako krajem podbitym i skutki tego byy widoczne nie tylko w sferze politycznej, lecz rwnie w dziedzinie spoecznej i gospodarczej. Rozpatrujc panowanie mongolskie jako cao, mona stwierdzi, i byo ono nie tylko przeszkod w dalszym wzrocie ekonomicznym kraju, ale nawet przyczyn regresu. Na pocztku swoich rzdw najedcy mongolscy skonfiskowali znaczn ilo ziemi chopskiej, zwaszcza na Pnocy, i cz jej przeksztacili na pastwiska. Wiele ziemi pastwowej i prywatnej rozdali czonkom arysto kracji mongolskiej, hojn rk obdarzyli rwnie nowymi majtkami witynie buddyjskie. Polityka zwikszania ciarw podatkowych ozna czaa dla wielu wolnych chopw ruin, zaduenie (przy stopie lichwiar skiej wynoszcej do 100% rocznie) i ostatecznie utrat ziemi. W tych wa runkach liczba wielkich majtkw zwikszya si jeszcze bardziej, nawet w porwnaniu z okresem Sung, a jednoczenie wzrosa liczba dzierawcw chopskich. Ta polityka wobec chopstwa spowodowaa drug wielk fal mi gracji chopskiej na Poudnie, tym razem z doliny Jangtse do Fukienu i Dwch Kuangw. Wadcy mongolscy, by moe ze wzgldu na swoje koczownicze pocho dzenie, nie zdawali sobie sprawy z koniecznoci waciwego utrzymywania systemu wodnego w Chinach Pnocnych i rodkowych. Zaniedbania w tej dziedzinie spowodoway zaamanie si wielu tam, m. in. na Rzece tej, co doprowadzio do wielkich strat ludzkich i materialnych i tym samym do jeszcze wikszego zuboenia ludnoci wiejskiej. Dane ze spisu w 1290 r. okrelaj ludno na 58,8 mln w porwnaniu z ponad 100 mln w 1125 r. na mniejszym obszarze, bo obejmujcym tylko Poudniowe Sung. Nawet

jeeli przyj bardzo wiele niecisoci w przeprowadzeniu owego spisu, rnica wskazuje na olbrzymie straty ludzkie spowodowane wojnami XII i XIII w., a zwaszcza samym najazdem mongolskim. Pooenie rzemielnikw w czasach janowskich nie byo o wiele lepsze ni chopw. Zgodnie ze swoim zwyczajem, praktykowanym podczas podboju Azji rodkowej i Zachodniej, Mongoowie w Chinach rwnie przeksztacili wielu rzemielnikw w swoich poddanych i zmuszali ich do pracy wycznie na rzecz pastwa. Doprowadzio to do znacznego skrpo wania rozwoju rzemiosa; pozostali za wolni rzemielnicy obcieni byli bardzo wysokimi podatkami. Wczenie Chin do olbrzymiego imperium Mongow, z jego otwar tymi i bezpiecznymi szlakami handlowymi wiodcymi a do Bagdadu i Kijowa, doprowadzio do znacznego rozwoju handlu zagranicznego. Nie przynioso to jednak adnych specjalnych korzyci Chinom, poniewa prawie caa ta wymiana znajdowaa si w rkach kupcw obcych, zwaszcza mahometan z Azji rodkowej (bdcych rwnie bardzo czsto rzdo wymi poborcami podatkw), a zyski z handlu wywoone byy z Chin. Spowodowao to drena pienidzy metalowych i jeszcze bardziej podmino wao podupadajc sytuacj ekonomiczn. Pooenie finansowe za z kolei pogorszyo si w wyniku polityki mongolskiej kontynuowania na jeszcze wiksz skal sungowskiej praktyki uywania pienidzy papierowych, co musiao nieuchronnie doprowadzi do inflacji i ostatecznie do cakowitej deprecjacji pienidza. Zjawiskom tym towarzyszyy nieograniczona ko rupcja i apownictwo w administracji mongolskiej. Przykadem jest kariera Ahmeda Fanakatiego, jednego z ministrw Kubilaja, synnego ze zdzierstwa i pochodzcej z niego olbrzymiej fortuny; zosta on potpiony dopiero po mierci zadanej mu przez Chiczyka. Kubilaj ustanowi jak wspomniano stolic swoj w Pekinie, a miasto to, stanowice teraz orodek caego imperium mongolskiego, wielce rozbudowa. Stolica zaplanowana bya doprawdy imponujco dzisiejsze centrum, tj. Miasto Cesarskie, pochodzi z tych czasw, gdy Mingowie budowali na janowskich podstawach, ale owa wspaniao, odzwierciedlajca barbarzyskie umiowanie splendoru i monumentalnoci, bya odwrotn stron cigego uboenia Chin jako caoci. Nowa stolica wymagaa niezmiernie duych zapasw ywnoci z Poudnia, dla zapew nienia wic dowozu przeduono Wielki Kana, tak e siga on prawie do Pekinu. Transport t drog nie zaspokoi jednak potrzeb stolicy, tote rozbudowano rwnie wielk flot dla przewozu zboa na Pnoc drog morsk. Przy budowie stolicy i rozszerzaniu kanau zapdzono do pracy przymusowej niezliczone rzesze miejscowej ludnoci.

Wu Czen, Krajobraz z dwoma sosnami okres Juan

KAMPANIE MONGOLSKIE W AZJI WSCHODNIEJ. CHINY A WIAT

Dzieje ekspansji imperium mongolskiego w Azji rodkowej i Za chodniej, jak i w Europie Wschodniej nie wchodz bezporednio w zasig historii Chin i tym samym nie bd, mimo i jest to przedmiot niezmiernie ciekawy, tutaj omawiane; naley jednak zwrci uwag na te kampanie mongolskie w Azji Wschodniej, w ktrych Chiny stanowiy zasadnicz baz wypadow. Mongolska dza upu, wadzy i podbojw pozostawaa

cakiem nie zaspokojona do koca XIII w. Przeciwko niemal wszystkim krajom ssiadujcym z Chinami organizowano liczne wyprawy. Niejedno krotnie usiowano dokona podboju Indochin (zarwno Wietnamu, jak i Kambody) oraz Burmy. Mongoowie odnosili zazwyczaj powodzenie jedynie podczas pierwszej fazy ataku, nigdy jednak nie zdoali utrwali swojej wadzy w Azji Poudniowo-Wschodniej. Skaday si na to dwie zasadnicze przyczyny: po pierwsze, niezomny, odwany opr ludnoci tych krajw odnosio si to w szczeglnoci do Wietnamczykw, ktrzy prowadzili niezmiernie skuteczn walk podjazdow przeciwko najedcom mongolskim oraz, po drugie, cikie warunki klimatyczne, wrcz zabj cze dla koczownikw ze stepw Pnocy. Istotne znaczenie mia rwnie fakt, e konnica mongolska bya mao przydatna w dungli; jeszcze bardziej bezsilna miaa si okaza wobec morza, w czasie wyprawy przeciwko Japonii. Kubilaj, upojony swoj potg i zasigiem wadzy, wysa pierwsz ekspedycj przeciwko Japonii w 1274 r. W skad jej wchodzio 300 duych okrtw oraz 400 500 mniejszych; zaoga ich bya koreaska lub chiska, a na pokadach znajdowao si przeszo 15 tys. onierzy mongolskich i chiskich oraz 8 tys. koreaskich. Wyprawa poniosa cakowit klsk wskutek oporu Japoczykw oraz gwatownych burz. Po upadku Poud niowych Sung Kubilaj, wykorzystujc zasoby budownictwa okrtowego w Chinach Poudniowych oraz swojego wasala Korei (Mongoowie doko nali pierwszego najazdu na Kore w 1231 r., podbili za j cakowicie do 1258 r.), utworzy dwie due armady, koreask i chisk, dla nowej inwazji Krlestwa Wyspiarskiego. W nastpnej wyprawie wzio udzia 100 tys. wojsk chiskich z Poudnia; jak na ironi byy to dawne wojska sungowskie ktre przeszy na stron Mongow, oraz 40 tys. onierzy z Pnocy, Mongow, Chiczykw i Koreaczykw. Ani Chiczycy, ani Koreaczycy nie wykazywali szczeglnej chci do walki na rzecz swoich panw mongolskich. Po dokonaniu pierwszego desantu, ktremu Japo czycy skutecznie si przeciwstawili, synny taifun Kamikaze" (Boski Wiatr) zniszczy w sierpniu 1281 r. prawie wszystkie statki, pozostawiajc cz armii bez moliwoci odwrotu. Wikszo tych jednostek zostaa wybita przez Japoczykw, darowano ycie tylko niektrym Chiczykom i Ko reaczykom ze wzgldu na posiadan przez nich umiejtno budowania okrtw. Kubilaj rozpocz przygotowania do nowej ekspedycji, aby pomci poprzednie swoje poraki, lecz nigdy nie dosza ona do skutku. Zarwno zwycistwo, jak i pami o inwazji mongolskiej miay odegra wan rol w przyszych stosunkach midzy Japoni a Chinami. Dziki temu, i Chiny stanowiy cz olbrzymiego imperium mongol-

skiego, oraz wskutek wspomnianego ju wzrostu wymiany handlowej zostay nawizane stosunki midzy Europ i Chinami na wiksz ni kie dykolwiek dotd skal; odegray one te istotniejsz rol ni wszystkie przysze kontakty a do XIX w. Wielu kupcw i misjonarzy pozostawio relacje dotyczce swoich podry do krajw Wielkiego Chana Mongow, najlepiej jednak jest znany kupiec wenecki Marco Polo. Dugi pobyt w Chinach, suba w charakterze wysokiego i zaufanego urzdnika Kubi laja oraz liczne podre po terytorium pastwa mongolskiego dostarczyy mu bogatych materiaw do ksiki pt. Opisanie wiata, stworzonej w wi zieniu genueskim, gdzie przebywa jako jeniec wojenny. Bya to naj lepsza i najbardziej szczegowa relacja o Pastwie rodka, ktr Europa miaa otrzyma a do chwili rozpoczcia dziaalnoci literackiej przez misjonarzy jezuickich w XVII w. Mimo swoich niecisoci dzieo Marco Polo jest nadal bezcennym i jednym z najlepszych rde do okresu pano wania mongolskiego. Sam utwr sta si przedmiotem szeroko zakrojonej pracy badawczej, z ktrej wynika, e oglnie biorc dzieo to jest wiary godne. Naley tu wspomnie, e z polskiego punktu widzenia godna uwagi jest wczeniejsza misja posa papieskiego, mnicha franciszkaskiego Giovanniego de Piano Carpini, ktry wzi ze sob w roli tumacza Benedykta, mnicha polskiego z Wrocawia, by moe pierwszego Polaka, ktry od wiedzi Azj Wschodni. Piano Carpini opuci Europ w 1245 r. i dotar do dworu Wielkiego Chana, Gujuka, w 1246 r., wracajc ju w nastp nym roku przez Kijw i Polsk. Pozostawi on ciekaw relacj ze swojej misji uczyni to te Benedykt ktra zreszt zakoczya si niepowo dzeniem. Kontakty byy dwustronne, gdy niewtpliwie wielu Chiczykw za wdrowao w owym czasie do Europy, a zwaszcza do krajw podlegaj cych wadzy mongolskiej, np. na Ru, o czym zdaj si wiadczy np. nazwy Kitajgorod w Moskwie i w Nowogrodzie. Lecz zwizki Chin z Azj Zachodni, z Persj i Arabami byy o wiele aktywniejsze ni z Europ i wzajemne oddziaywanie odbywao si tu na wielk ska. Wanie poprzez te kontakty z Azj Zachodni wielkie wynalazki chiskie drukarstwo, papier i proch rozpoczy swoj wdrwk na Zachd. Rozwj stosunkw z innymi czciami wiata w okresie Juan wywar jednak zadziwiajco may wpyw na dalszy rozwj cywilizacji chiskiej. Jedn z gwnych prawdopodobnie przyczyn byo wymiecenie po przy wrceniu chiskiej wadzy politycznej wszystkich elementw obcych zwi zanych z panowaniem mongolskim oraz pooenie znacznego nacisku na powrt do wszystkiego, co chiskie. Inna przyczyna leaa w poprzednio

wspomnianym niemal immanentnym poczuciu wyszoci swojej cywilizacji, ktre Chiczycy przejawiali ju w okresie Sung, co byo wwczas w pewnej mierze uzasadnione. Poczucie to nie tylko nie wygaso, ale w istocie spotgowao si znacznie w wyniku barbarzyskiego pano wania Mongow.
UPADEK DYNASTII JUAN

Wiele czynnikw zoyo si na stosunkowo szybki zanik i upadek pa nowania mongolskiego w Chinach. Istotne znaczenie miaa degeneracja mongolskiej klasy panujcej, czego przejawem byy m. in. nieustanne walki wewntrzne. Niemniej wany by fakt, i ju w cigu pierwszego pokolenia Mongoowie yjcy w Chinach utracili wiksz cz swojej ktr tak si chepili zdolnoci militarnej, jedynej podstawy ich prawa do panowania", a armie mongolskie, ongi postrach caego wiata cywili zowanego, stay si w znacznym stopniu nieuyteczne i nie byy w stanie zapewni dynastii mongolskiej utrzymania si przy wadzy. Imperium mon golskie ulegao rwnie jak mona byo si spodziewa dezintegracji, rozpadajc si na poszczeglne pastwa, w ktrych Mongoowie, pozosta jcy warstw rzdzc, stracili jednak wiele ze swojej odrbnoci oraz zagubili poczucie jednoci narodowej. Wpyno to niewtpliwie rwnie na osabienie pooenia Mongow w Chinach; mongolscy wadcy innych pastw, bdcy zreszt czsto rywalami Pekinu, zaabsorbowani wasnymi sprawami i interesami nie stanowili adnej pomocy w utrzymaniu wadzy mongolskiej w Chinach. W odrnieniu od poprzednich najedcw z Pnocy Mongoowie w stopniu o wiele mniejszym ulegli procesowi sinizacji. Tumaczy si to szeregiem przyczyn, oprcz wspomnianych poprzednio wielkich rozbie noci kulturalnych i obyczajowych, ktre pocztkowo oddzielay Mon gow od Chiczykw. Istotn rol odegray wiadome wysiki Mongow zmierzajcych do zachowania swojej odrbnoci jako osobnej kasty rz dzcej; osignli oni w tym zakresie wiksze powodzenie ni ich poprzed nicy, m. in. dziki temu, i Mongow byo wicej w Chinach ni w swoim czasie Kitanw lub Durczenw (podaje si zwykle liczb ptora miliona, moga ona by jednak i wysza). Pierwotny tryb ycia Mongow jako ko czownikw w penym tego sowa znaczeniu rwnie odgrywa pewn rol. Najwaniejszy by jednak prawdopodobnie fakt, i panowanie mongolskie trwao stosunkowo krtko, mniej ni 100 lat, Uczc od upadku Poudnio wych Sung. Jest oczywicie moliwe, i proces sinizacji by si pogbi, gdyby Mongoowie zdoali si utrzyma przy wadzy. Ich niepodatno

Huang Kung-wang, Krajobraz okres Juan

na asymilacj bya jednak by moe jedn z zasadniczych przyczyn niezdol noci utrzymania swojego panowania. Znamienna wrogo Chiczykw do panowania mongolskiego jest widoczna w prawie wszystkich pracach historykw chiskich, wczeniejszych i nowoczesnych. Podkrelaj oni, nie bez duej dozy susznoci, zgubne, niszczycielskie skutki dominacji mongolskiej dla rozwoju Chin oraz ol brzymie cierpienia narodu chiskiego spowodowane inwazj i panowaniem mongolskim. Nie kryj oni swojej gbokiej pogardy dla niskiego poziomu obyczajw i kultury Mongow, wytykajc charakterystyczne podobno wady najedcw pijastwo, niechlujstwo, jak i niebywae okruciestwo. Wszystko to stanowio prawd, lecz by moe u podstaw takiego stano wiska chiskiego ley najbardziej ich nurtujce, krytyczne, fundamentalne pytanie, na ktre nie s w stanie udzieli odpowiedzi: jak to si stao, i wielki, o wiele liczebniejszy i bardziej cywilizowany nard mg w ogle dosta si w jarzmo takich barbarzycw, nawet na krtki czas? Najwaniejszym jednak czynnikiem, ktry odegra decydujc rol w obaleniu panowania mongolskiego, bya aktywna walka chopw chi skich. O ile chiska gentry kontynuowaa na og kolaboracj z Mongoami, zwaszcza w Chinach Pnocnych, chopstwo, poddane podwjnemu uciskowi obszarnikw chiskich i reymu mongolskiego stao si podstawow si zmierzajc do zmiany istniejcego stanu rzeczy. Stale pogbiajcy si kryzys agrarny wraz z cigle pogarszajcymi si warunkami

Ni Tsan, Krajobraz okres Juan (1352 r.)

gospodarczymi gd na olbrzymi, nawet na Chiny, skal stay si bodcem do rozruchw, a pniej powsta chopskich. Chopi po prostu nie mieli nic do stracenia. Pierwsze rozruchy nastpiy ju w latach dwu dziestych XIV w. Zostay one stumione nie tyle przez samych Mongo w, ile przez oddziay zbrojne zorganizowane przez obszarnikw chi skich, ktrzy w ten sposb faktycznie przyczynili si do utrzymania reymu mongolskiego. Kluczow rol w organizowaniu powsta chopskich odegray tajne stowarzyszenia, ktrych dziaalno bynajmniej nie ograniczaa si tylko do owego okresu, chocia by to niewtpliwie jeden z najwaniejszych i naj ciekawszych momentw pojawienia si ich na widowni dziejw Chin. Dwa stowarzyszenia miay szczeglne znaczenie. Pierwsze z nich to Biay Lotos,

zaoony w pierwszej poowie XII w., chocia wedug niektrych rde organizacja ta moga by powizania z sekt tej samej nazwy, ktra powstaa na pocztku IV w. jako odam buddyjskiego kultu T'ien T a i . W kadym razie stowarzyszenie zachowao charakter buddyjski, lecz nieortodoksyjny; gwny nacisk kadziono na mesjanistyczne kredo dotyczce zjawienia si ostatniego Buddy Maitreji. Sekta propagowaa rwnie idee wsppracy i pomocy wzajemnej oraz troski o potrzeby i dobro ludnoci. Drugim sto warzyszeniem bya sekta Biaej Chmury, prawdopodobnie pochodzenia manichejskiego, ktra przejawiaa ju aktywno pod koniec panowania Pnocnych Sung, kiedy jej wyznawcy stali si si kierownicz powstania chopskiego w Czekiangu. Wydaje si, i na pocztku XIV w. obydwa te stowarzyszenia poczyy si w jedn sekt posugujc si nazw Biay Lotos i rozpoczy dziaalno rewolucyjn przeciwko Mongoom; w 1308 i powtrnie w 1322 r. rzd zakaza istnienia tej organizacji. Niektrzy autorzy twierdz, i Biay Lotos by gwn si, odpowiedzialn za skuteczne obalenie dynastii Juan. Jest to prawdopodobnie suszne w tym sensie, e Biay Lotos organizowa cho pw do walki przeciwko Mongoom, gdy rzeczywicie sekta rol t spenia w utworzeniu ruchu Czerwonych Turbanw. W 1351 r. przerwane zostay tamy na Rzece tej i rzd zawerbowa na roboty przymusowe dla naprawienia szkody 150 tys. chopw oraz 20 tys. wojska. Czonkowie Biaego Lotosu wykorzystali to zgromadzenie ogromnej rzeszy ludzi dla zorganizowania buntu. Ich agitacja cieszya si znacznym powodzeniem i ruch, ktry przybra nazw Czerwonych Turbanw od wyrniajcego ubioru gowy, szybko si rozprzestrzeni. Czerwone Tur bany wnet stay si panami duej czci Honanu a ich siy zbrojne wzrosy do ponad stu tysicy. Powstanie wkrtce rozszerzyo si na prowincje ssiednie Hupei, Szantung i Anhuei. W tej ostatniej jednym z wybitnych wodzw w 1352 r. okaza si Kuo Tzu-sing. Mongoowie nie mieli efektywniejszych rodkw przeciwdziaania powstaniu oprcz wznowienia dawnych ustaw przeciwko Chiczykom, jak np. zakaz posiadania broni. Nawet nieco wczeniej, kiedy niezado wolenie Chiczykw wzrastao w sposb widoczny, jedyny wniosek, ktry minister mongolski Bajan zdoa wykoncypowa, polega na tym, i nalea oby dokona rzezi wszystkich Chiczykw noszcych nazwiska Czang, Wang, Li, Liu i Czao. S to najbardziej pospolite ze wszystkich nazwisk i jak podaj niektre zestawienia nosi je prawie poowa ludnoci chi skiej. Nawet Mongoowie nie byli jednak zdolni na tym etapie do urzeczy wistnienia tej pomysowej propozycji. W miar wzrostu zasigu i wpyww ruchu Czerwonych Turbanw jego

przywdcy przewanie pochodzenia chopskiego, tak jak przytaczajca wikszo zwolennikw wypowiadali si za restauracj dynastii Sung. W 1355 r. uznali Han Lin-era, pochodzcego z rodziny odgrywajcej bardzo istotn rol w sekcie Biaego Lotosu, za rzekomego potomka Huei Tsunga i proklamowali go cesarzem. W istocie rzeczy ruch Czerwonych Turbanw by jednak wwczas bardziej ruchem spoecznym ni narodowym, gdy chopi walczyli w takim samym stopniu z chisk gentry jak z rzdem mon golskim. Niezmiernie wanym czynnikiem stojcym na przeszkodzie powodzeniu Czerwonych Turbanw bya nieustanna walka o wadz midzy poszczegl nymi przywdcami, ktra ostatecznie doprowadzia do osabienia ruchu, a co za tym idzie, do dalszego utrzymania si przez pewien czas wadzy mongolskiej. Zjawisko to, charakterystyczne dla tak wielu powsta chop skich, miao si powtrzy przy jednym z najwikszych rewolucji tajpingw w XIX w. Niemniej jednak pnocna grupa wojsk Czerwonych Turbanw zdolna bya do przedsiwzicia w latach 13571359 licznych najazdw na Chiny Pnocne, zbliajc si rwnie w pewnej chwili do sa mego Pekinu. Zdobyto szereg miast, lecz metody dziaa wojennych, zbli one do zbjeckich, podobne byy te do niektrych wczeniejszych buntw chopskich, np. do powstania Huang Cz'ao, i tym samym nie potrafiono odpowiednio skonsolidowa zdobytego terytorium. Chiska gentry, prze raona ruchem ywiou chopskiego, zorganizowaa wasne siy zbrojne i poczya si z Mongoami w walce przeciwko armiom chopskim, tak e do 1362 r. wszystkie oddziay Czerwonych Turbanw w Chinach P nocnych poniosy cakowit klsk. W tym okresie rozpocz dziaalno w dolinie Jangtse przywdca chop skiego pochodzenia, ktry mia dokona ostatecznego obalenia dynastii Juan. By to Czu Jan-czang, przyszy zaoyciel dynastii Ming, ktrego porwnuje si czsto i susznie do Liu Panga z czasw Hanw. Uro dzi si w 1328 r. w Anhuei, w dolinie rzeki Huai, na pnocny zachd od Nankinu, w rodzinie biednych dzierawcw. Gdy liczy 17 lat, caa jego ro dzina wygina z godu i zarazy, a sierota, aby zapewni sobie egzystencj, sta si mnichem buddyjskim. Spdzi wwczas co najmniej trzy lata jako wdrujcy mnich-ebrak i moliwe, i w owym czasie sta si czonkiem Biaego Lotosu, chocia pniej, bdc ju cesarzem, sam temu stanowczo zaprzecza. To ostatnie jest jednak zrozumiae z uwagi na fakt, i wwczas wyda on ju zakaz istnienia tej rewolucyjnej organizacji. W 1353 r. Czu Jan-czang wstpi do oddziau Kuo Tzu-singa i tu, dziki swoim niewtpliwym zdolnociom i odwadze, szybko awansowa na kierownicze stanowisko, w czym nie przeszkadzaa mu bynajmniej jego

wrcz legendarna brzydota. Gdy Kuo Tzu-sing umar w 1355 r., przej on dowdztwo nad wojskiem, werbujc wielu swoich ziomkw z rodzinnej wioski, ktrzy mieli sta si jego najbardziej zaufanymi pomocnikami. Wkrtce potem do oddziaw Czu Jan-czanga przyczyo si rwnie szereg wychodcw z gentry, ktrych wpyw na niego mia mie w przy-

Wang Czen-p'eng, Modliszka i kwiaty okres Juan

szoci decydujce znaczenie. Radzili mu oni, by zaniecha polityki innych przywdcw chopskich, tj. prowadzenia walki przeciwko obszarnikom, oraz by wzorujc si na Liu Pangu przyciga na swoj stron Chiczykw wszystkich warstw spoecznych i w ten sposb otworzy sobie drog do oba lenia dynastii mongolskiej oraz do zdobycia tronu. Czu Jan-czang zasto sowa si wiernie do tych rad; to wanie odrnio go w sposb zasadniczy 298

od innych przywdcw Czerwonych Turbanw oraz uatwio w duej mierze przysze powodzenie. Wyty teraz wysiki nad wzmocnieniem wasnych si i w 1356 r. udao mu si zdoby Nankin; tym samym dziery w swoich rkach kontrol nad jednym z najbogatszych obszarw gospodarczych kraju, doln czci basenu Jangtse, ktra staa si jego baz operacyjn. Polityka Czu Jan-czanga sprawia, e chiska gentry, widzc, e sprawie Mongow zagraa przegrana, przyczya si do niego masowo wraz ze swoimi oddziaami zbrojnymi. Armia Czu Jan-czanga przeksztacia si w zdyscyplinowan si, jaskrawo odbijajc od innych wojsk chopskich; obowizywa zakaz odbierania chopom ywnoci, czasami onierze sami te uprawiali rol. W latach 13631367 Czu Jan-czang skupi uwag na prowadzeniu walki przeciwko innym rywalom o wadz, w wyniku ktrej rozszerzy swoje panowanie najpierw na wiksz cz Anhuei, Honanu, Hupei i Kiangsu, a nastpnie na Kiangsi i Czekiang. Powodzenia te umoli wiy mu z kolei podbj Fukienu i Dwch Kuangw. W 1367 r. Czu Jan-czang czu si dostatecznie mocny, aby rozpocz ostateczn kampani przeciwko Mongoom. Wysa swojego ziomka i naj lepszego generaa Su Ta z armi 250 tys. onierzy na Pnoc. Przedsi wzicie to byo wielce uatwione tym, e w latach 13631365 Mongoowie jeszcze raz zaangaowani byli, mimo groby ze strony chiskiej, w zacit walk domow. Pnocna wyprawa Su Ta szybko i bez trudu odniosa zwycistwo; Pekin zosta zdobyty w 1368 r. Mongoowie nie stawiali prawie adnego oporu, a ostatni cesarz janowski zbieg z resztkami wojsk do pierwotnej ojczyzny. Pozostae garnizony mongolskie w innych czciach kraju rwnie bd szukay ocalenia w ucieczce, bd zostay wybite. W tym samym roku Czu Jan-czang proklamowa si pierwszym cesarzem dy nastii Ming (Wspaniaa" lub Olniewajca"), a stolic swoj utrzyma w Nankinie.
KULTURA CHISKA PODCZAS OKRESU JUAN

Mongoowie byli jedynie policjantami" ta trafna uwaga Waleya zwile odpowiada na pytanie, czy panowanie mongolskie podczas swoich 90 lat miao istotny wpyw na ewolucj kultury chiskiej. Nie miao prawie adnego i oczywicie sami Mongoowie nie byli w stanie wnie adnego wkadu. Niniejszy podrozdzia umieszczony jest w tym miejscu dla wygody chronologicznej, a nie dlatego, e historia polityczna oddziaaa w wanym stopniu na rozwj kulturalny. Kultura chiska w okresie mongolskim sta nowia kontynuacj poprzednich osigni z epoki Sung, a cigo rozwoju, praktycznie rzecz biorc, bya nieprzerwana. Czsto mona spotka si

z twierdzeniem, i dodatkowy czas wolny, ktrym uczeni chiscy dyspo nowali za panowania dynastii mongolskiej, gdy nie otrzymywali zwykle przez nich obsadzanych posad pastwowych, powicali oni w wikszym stopniu ni dotd dziaalnoci literackiej. Stanowi to miao przyczyn roz woju dramatu, z ktrego okres ten synie. Hipoteza ta jednak nie wydaje si zbyt przekonywajca, m. in. dlatego, i chiscy uczeni-dygnitarze w ogle nigdy si nie przepracowywali. Dramat chiski rni si znacznie od europejskiego, stanowi on rodzaj bardziej zoony, obejmuje rwnie muzyk, piew, akrobatyk i dlatego te bywa czsto nazwany i suszniej oper chisk. Jego pocztki sigaj faktycznie przedstawie scenicznych X i XI w. Nie ocalay jednak libretta tych przedstawie, tylko same tytuy. Dopiero od okresu Juan za choway si zarwno teksty sztuk, jak i nazwiska autorw. Tematyka jest dosy urozmaicona, ale powana cz zaczerpnita zostaa z historii Chin. Spord wielu dramaturgw owego okresu najsynniejsi to Kuan Han-cz'ing (ok. 12341300), podny pisarz, wysoce ceniony przez znawcw chiskich, oraz Wang Szy-fu (kon. XIII pocz. XIV w.), autor synnego dramatu Komnata Zachodnia, opartego na noweli z epoki T'ang. Niektrzy autorzy uwaaj, i utwr ten jest bardziej powieci ni sztuk, co jednak nie wpywa bynajmniej na jego walory literackie. Dramat chiski rozwija si nadal w epoce Ming, z ktrej datuje si rwnie szereg synnych sztuk. Z tej te ery pochodzi waciwie powie, lecz niektrzy znawcy twierdz, i pocztki tej formy sigaj raczej okresu Jan. Tradycje sungowskiej uczonoci byy podtrzymane w epoce Jan, acz kolwiek mecenat dworu nie odgrywa wwczas istotnej roli. Najwaniejszym dzieem dotyczcym historii politycznej i spoecznej bya praca Ma Tuan-lina (ok. 12501325) Wen Sien.Tung Kao (Oglne badanie spucizny li terackiej), oparte na dziele Tu Ju T'ung Tien, ale znacznie obszerniejsze. Nadal twrcza istota kultury chiskiej przejawia si w czasach ja nowskich najwyraniej w malarstwie. Zbliyo si ono wtedy pod pewnym wzgldem jeszcze bardziej do kaligrafii, a zwyczaj umieszczania na obra zach inskrypcji w postaci wierszy lub innego tekstu, wykonanej piknym pismem, niekoniecznie przez samego malarza, sta si jeszcze powszechniej szy. Coraz wicej malarstwa podpadao rwnie pod kategori, ktra miaa dominowa w przyszoci, tzn. wen en hua (malarstwo uczonych). Jednym z najbardziej znanych artystw by Czao Meng-fu (12541322), malarz bardzo wszechstronny, z duym dorobkiem pejzay, portretw oraz obrazw bambusw Syn jednak najwicej z wizerunkw koni, ktre wykonywa prawdopodobnie dla swoich klientw mongolskich. Mimo pochodzenia z sungowskiego rodu cesarskiego Czao by jednym z nielicz-

Cz'en Lin, Kot i motylek okres Juan

nych synnych artystw, ktrzy aktywnie kolaborowali z dwo rem Juan. Uwaany by on rw nie za najlepszego kaligrafa te go okresu. W historii malarstwa chi skiego wspomina si zazwyczaj o Piciu Mistrzach Pejzau epo ki Jan. Do nich zaliczali si Kao K'o-kung (1248-1310), ktry, wzorujc si na Mi Fei, posugiwa si wyranie impre sjonistycznym stylem, oraz Wu Czen (12801354), pustelnik ta oistyczny, malujcy pejzae i bambusy; syn bardziej z tych ostatnich, aczkolwiek jego obraz samotnych sosen uwaany jest za dzieo klasyczne. Do grupy tej wchodzili te Wang Meng (1310-1385) i Huang Kungwang (12651354): pierwszy z nich znany by ze swoich ten dencji do archaizowania, drugi za syn z obrazw, ktre przypominay eseje na temat konstrukcyj nego projektowania". Obaj wywarli znaczny wpyw na dalsz ewolucj malarstwa uczonych". Prawdopodobnie najbardziej interesujcym z owej Pitki, jak i ze wszystkich malarzy janowskich, by Ni Tsan (1301 1374). By on wpierw bogatym kolekcjonerem i estet, ktry pniej pozby si niemal wszystkich swoich dbr i wdrowa po kraju, malujc wycznie dla przyjemnoci i rozporzdzajc swoimi obrazami w zalenoci od wasnej fantazji. Tym samym uwaany by za klasyczny przykad malarza amatora. W swoich obrazach Ni Tsan rozwin, prawdopodobnie do ostatecznych moliwych granic, wrodzon tendencj malarstwa chiskiego do prostoty. Jego atwy do rozpoznania styl by niezmiernie oryginalny oraz cienisty; mawiano o nim, i ceni tusz jak zoto, gdy posugiwa si nim tak oszczdnie. Wpyw Ni Tsana na malarzy w przyszoci by olbrzymi, lecz bardzo niewielu mogo dorwna jego mistrzostwu.

W dziedzinie malowania bambusu ceniono obrazy Li K'ana (1245 1324), ktry kontynuowa tradycje wielkiego mistrza Pnocnych Sung, Wen Tunga. Inni za malarze, jak np. Wang Czen-p'eng (tworzy ok. 1310-1330} lub Cz'en Lin (tworzy ok. 1280-1310), rwnie trzymali si poprzednich wzorw w swojej sztuce. Wrd tematw rozwinitych w okresie Juan najwaniejsze prawdopodobnie byo malowanie kwiatw liwy, ktre si pniej bardzo rozpowszechnio. Niektrzy znawcy uwaaj epok Juan za ostatni wielki wiek malar stwa chiskiego, gdy sztuka ta miaa jeszcze charakter twrczy, przeja wiaa prawdziwe natchnienie. Jest to niewtpliwie prawd, ale tylko cz ciowo, w tym sensie, e wpywy tradycji stay si jak ju wspomniano w okresie Ming i Ts'ing hamulcem dla swobodnej twrczoci artysty; rwnoczenie duga linia utalentowanych malarzy nie przerwaa si by najmniej, jak zobaczymy, przy kocu XIV w.

302

XX. RESTAURACJA MINGOWSKA

ZAOENIE DYNASTO MING CESARSTWO chiskie odrestaurowane w wyniku wielkiego powstania chopskiego posiadao teraz wikszy obszar ni poprzednio; obejmowao ono nowe rejony zarwno na Poudniowym Zachodzie (Jnnan i Kueiczou), ktre zostay podbite przez Mongow, jak i na Pnocnym Wschodzie (Liaotung). W odrnieniu jednak od pastwa Hanw i Tangw imperium nie objo Azji rodkowej. By moe terytorium to nie miao ju takiego znaczenia jak poprzednio dla rozwoju handlu zagranicznego. Odrodzenie chiskiej wadzy pastwowej dokonane przez Mingw oznaczao nawizanie do wzorw chiskich, lecz nie tyle z okresu Sung, ile z Tang, ktry uwaano za bardziej odpowiedni symbol wielkoci chi skiej. Czasy mingowskie jako cao byy er powrotu do rde chiskich oraz wznowienia kultury chiskiej, nie bez pewnych odcieni nacjonalizmu, bdcych prawdopodobnie reakcj na panowanie mongolskie. Owo zwrce nie si ku przeszoci nie wyczao jednak elementw nowych i ciekawych, aczkolwiek okres ten cechowaa niewtpliwie mniejsza pod kadym wzgl dem inwencja ni epoki wczeniejsze. Czu Jan-czang, zaoyciel dynastii Ming, pozosta na tronie przez 30 lat po powstaniu dynastii; umar w 1398 r. Nazywany bywa zazwyczaj Hung Wu jest to nazwa okresu jego panowania; odtd przyjto zwy czaj okrelania cesarzy chiskich wedug tych wanie nazw, a nie imieniem wasnym lub pomiertnym. cile rzecz biorc, powinno si mwi ce sarz okresu Hung Wu", lecz byoby to zbyteczn pedanteri. Hung Wu wywar niewtpliwie wpyw osobisty na ksztatowanie si pastwa mingowskiego. By to czowiek o niezaprzeczalnych zdolnociach i inteli gencji, oszczdny i pracowity wadca, lecz w miar upywu czasu zmienia si coraz bardziej w despotycznego autokrat. Sta si podejrzliwy wobec otoczenia, miao to nawet charakter paranoiczny; wyobraa sobie rze-

korne spiski przeciwko niemu i tumi je z niebywaym okruciestwem. Pokana liczba ofiar tych uroje obejmowaa te wielu najbliszych byych zwolennikw Hung Wu, ktrych pomocy zawdzicza tron. Cesarz roz kaza nawet cicie ludzi na podstawie podejrzenia, i pozwolili sobie na arty kosztem jego osoby; zaprowadzi rwnie zwyczaj chosty, wymie rzonej wyszym dostojnikom jako kara za ich domniemane przewinienia. W polityce wewntrznej Hung Wu szed utartym ju zwyczajem nowej dynastii w agodzeniu napicia spoecznego i poprawiania warunkw gospodarczych przez zwrcenie uwagi na potrzeby chopstwa. W jego wypadku wasne pochodzenie mogo si te przyczyni do wybrania ta kiego kierunku dziaania. Podjto m. in. na du skal akcj przesiedlania chopw w zwizku z wytonymi wysikami nad zagospodarowaniem ugorw. Dokonano olbrzymiego dziea przy naprawianiu systemu iry gacyjnego, zaniedbanego podczas wadzy mongolskiej; do 1395 r. zako czono 40 tys. wikszych i mniejszych urzdze. Ta polityka rzdu miaa peny sukces, gdy nastpi w pierwszych dekadach panowania mingowskiego znaczny wzrost produkcji rolnej oraz przyrost ludnoci. Poprawio si rwnie pooenie rzemielnikw, ktrzy ju na pocztku okresu Ming uwolnieni zostali czciowo z ogranicze ery Jan; polityk t konty nuowano i w pierwszej poowie XVI w. przymus pracy dla pastwa za stpiono opodatkowaniem. W stosunku do kupcw dynastia Ming trzymaa

Wrota p'ai-lou" Grobowce Mingw, Pekin, XVI w.

si jednak od samego pocztku tradycyjnej polityki ograniczania i dyskry minacji. Hung Wu utrzymywa nadal stolic w Nankinie, orodku swojej potgi, Rozbudowa znacznie miasto, a mury, wzniesione za jego panowania, liczyy 30 km i byy najdusze na wiecie. Mingowie jako wadcy na tronie chiskim byli przede wszystkim na olbrzymi skal budowniczymi miast, fortyfikacji i murw; mostw, wity i kaplic. Znaczna wikszo zachowanej do dzi tradycyjnej architektury chiskiej pochodzi z czasw mingowskich. Podczas panowania Hung Wu system rzdw mingowskich przybra ju swj zasadniczy ksztat. Administracja wzorowana bya w znacznym stop niu na t'angowskiej z podobnym ukadem szeciu ministerstw (suby pa stwowej, finansw, ceremonii, armii, sprawiedliwoci i robt publicz nych), ktre zajmoway si wikszoci spraw biecych. Podzia ad ministracyjny kraju, ustalony przez Mingw, pozosta prawie bez zmian podczas okresu Ts'ing i ley nadal u podstaw dzisiejszego. Cesarstwo Ming podzielone byo na 15 prowincji, ktre odpowiadaj prawie cakowi cie dzisiejszym, z tym e wwczas Hunan i Hupei stanowiy jedn Hukuang, a Anhuei i Kiangsu poczone byy te razem w jedn Nankin, gdy natomiast Hopei nazwano prowincj metropolitaln Czingszy (zmieniona na Czyli za Ts'ingw) o nieco wikszym obszarze. Najniszym szczeblem struktury administracyjnej byy nadal okrgi {sien), ktrych liczba sigaa przewanie okoo 1170, regua za, i urzdnik-sdzia danego okrgu musia pochodzi z innej prowincji, zaprowadzona zostaa w czasach min gowskich (miao to przeciwdziaa nepotyzmowi). Administracj cechowaa odrbna organizacja cywilna i wojskowa oraz nadzorcza, cenzorat. Charakterystyczne dla monarchii mingowskiej byo jeszcze wiksze scentralizowanie caej wadzy politycznej i militarnej w r kach samego cesarza. Zarzdzajcy ministerstwami byli wszyscy bezpored nio odpowiedzialni wobec cesarza, a istniejcy poprzednio urzd kanclerza zosta zniesiony przez Hung Wu w 1380 r. po rzekomym spisku kanclerza Hu Wei-junga. Nie ma wtpliwoci, i mongolski przykad despotycznej wadzy zaway na charakterze monarchii mingowskiej; w tym tkwi jeszcze jeden negatywny aspekt panowania Mongow w Chinach, pozostawiony w spucinie. Pod tym wzgldem dowiadczenie chiskie nie jest bynajmniej unikalne. Celem zabezpieczenia i ustabilizowania swojej wadzy Hung Wu pospiesznie zakaza istnienia tajnych stowarzysze, ktrych jak wspo mniano sam by prawdopodobnie ongi czonkiem. W jednej dziedzinie cesarz prowadzi jednak polityk, ktra bya sprzeczna z ogln tendencj

Astrolabium z brzu, Nankin, XVI w.

do utworzenia silnych, absolutystycznych rzdw. W miar starzenia si i wzrastajcej podejrzliwoci oraz nieufnoci wobec ministrw zacz polega wycznie na czonkach wasnej rodziny oraz utworzy apanae feudalne z tytuem Wang (tu raczej ksi ni krl) dla swoich synw i wnukw. Aczkolwiek polityka ta nie doprowadzia do takiego a osabie nia wadzy rzdu centralnego, jakie miao miejsce przy Hanach, na ni jednak spada w pewnej mierze odpowiedzialno za walk o wadz po mier ci Hung Wu. Po okresie, w ktrym usiowa on werbowa urzdnikw na podstawie systemu rekomendacji, Hung Wu wznowi w 1382 r. system egzaminw. System ten mia pozosta w mocy prawie a do upadku cesarstwa w XX w. W czasach mingowskich przygotowywanie si oraz zdawanie egzaminw, ktre odbyway si nadal na trzech szczeblach, jak w okresie Sung, stao

si coraz bardziej kosztowne. Obliczano, i koszty zwizane z osigniciem najwyszego stopnia, czin szy, wynosiy 600 uncji srebra. Tym samym moliwoci przejcia przez wszystkie szczeble systemu egzaminw, a na stpnie wstpienia do szeregw biurokracji byy nawet w wikszym stop niu ni poprzednio ograniczone wycznie do bogatych. Tematyka egzami nw zostaa jeszcze bardziej zawona do konfucjaskich ksig klasycznych, a interpretacja nadana tym dzieom przez Czu Si uznana za jedynie orto doksyjn i moliw do przyjcia. Wszystko to sprzyjao wytworzeniu klimatu intelektualnej sztywnoci, sam za system egzaminw sta na przeszkodzie wszelkiej twrczej i niezalenej myli. Obowizujca scholastyczna forma eseju literackiego (tzw. Omionogi Esej, wprowadzony w 1487 r.) rwnie cakowicie tumia jakkolwiek inwencj. W polityce zagranicznej podstawowym problemem za panowania Hung Wu pozostawali Mongoowie. W pierwszych latach jego wadzy doszo do wypdzenia najedcw ze wszystkich czci Chin, zakoczonego w 1382 r. Pniej nastpiy wyprawy chiskie do samej Mongolii w celu cakowitego rozgromienia ich si. Ale sukcesy chiskie w realizacji tych zamierze byy poowiczne, poniewa Mongoowie na wasnej ziemi nigdy nie doznali penej klski. Kampanie przeciwko Mongoom pocigay za sob stacjonowanie wielkich armii w Chinach Pnocnych oraz tworzenie na tych obszarach kolonii wojskowych. Podobne kolonie zakadane byy rwnie na Poudniowym Zachodzie, w Jnnanie; przynioso to w re zultacie czciow sinizacj rejonw, w ktrych dotychczas znaczna wik szo ludnoci bya niechiska. Od samego pocztku okresu Ming powstaa nowa groba dla Chin w po staci piractwa japoskiego. Byo ono czciowo wynikiem niespokojnej sytuacji politycznej w samej Japonii i przeksztacio si w zjawisko stae, trwajce prawie dwa stulecia. W latach 13691372 Hung Wu wysa trzy misje na dwr japoski, usiujc doprowadzi do przerwania najazdw. Wysiki jego okazay si jednak daremne, m. in. dlatego, e Japoczycy byli przekonani, po swoim wielkim zwycistwie nad Mongoami, i ich pozycja jest nie do obalenia. W rezultacie rzd mingowski zosta zmuszony do znacznego rozszerzenia systemu obrony prowincji poudniowo-wschod nich (Fukien i Czekiang), co przynioso pewne rezultaty i ograniczyo skutki napadw. Mimo piractwa stosunki handlowe midzy Chinami i Japoni rozwiny si znacznie w XV i XVI w. Co najmniej 11 duych misji japoskich przybyo do Chin w okresie 14391549, gwnie w celach handlowych. W onie rzdu chiskiego istniay rozbienoci co do polityki, ktr naleao stosowa wobec piractwa japoskiego. Wielkie rody obszarnicze z rejonw bardziej odlegych od wybrzea byy o wiele mniej zainte-

resowane zarwno samym problemem, jak i handlem z Japoni, i tym samym sprzeciwiay si kosztownym przygotowaniom obron nym, proponujc w zamian cakowite zerwanie stosunkw z Wyspiar skim Krlestwem. Odrestaurowana monarchia chiska ponownie uwaaa siebie za Pastwo rodka jedyny prawdziwy orodek cywilizacji na wiecie. To podstawowe zaoenie wpyno te zarwno na stosunki Chin ze wszyst kimi ssiadujcymi z nimi krajami, jak i na ca chisk polityk zagranicz n. Zgodnie z powyszym stanowiskiem stosunki mogy zaistnie tylko midzy nadrzdnym a podrzdnym midzy suzerenem a wasalem, nawet jeli zwierzchnictwo miao czsto charakter czysto formalny i powierz chowny. Na tyche zasadach opiera si tzw. system danin, charakterystyczny dla mingowskich stosunkw zagranicznych; w istocie rzeczy system ten jednak stanowi czsto po prostu zewntrzn fasad, pod ktr krya si bardzo pokana wymiana handlowa. W niektrych wypadkach kupcy cudzoziemscy, zwaszcza z Azji rodkowej, przedstawiali si jako nosi ciele fikcyjnej daniny ze zmylonych pastw, wycznie w celu prowadzenia dziaalnoci handlowej. Po mierci Hung Wu plany jego dotyczce dziedziczenia tronu szybko ulegy zaamaniu. Na tron wstpi jego 16-letni wnuk, Huei Ti, ktry wkrtce popad w ostry konflikt ze stryjami. Najpotniejszy z nich, ksi Jen, majcy pod sob armie Chin Pnocnych, wnet zakwestionowa prawo bratanka do tronu. Nastpia zacita i niszczycielska wojna domowa, ktra zdewastowaa olbrzymie poacie Chin Pnocnych i rodkowych, a za koczya si zdobyciem Nankinu przez siy Jen. Mody cesarz znik pod czas poaru swojego paacu. Przypuszczano, i umar, lecz wedug nie ktrych rde w momencie, kiedy wojska wroga wdary si do stolicy, wierny dworzanin wrczy mu szkatu, ktr pono pozostawi Hung Wu na tak wanie okoliczno. Zawieraa ona szaty i dyplom mnicha oraz noyczki. Uciwszy wosy i przebrawszy si za mnicha buddyjskiego, cesarz zbieg z miasta wraz z grup najwierniejszych zwolennikw, aby potem wdrowa przez wiele lat po kraju od klasztoru do klasztoru. W 1440 r. poemat przeze napisany pozwoli go rozpozna; przywieziony z powrotem do stolicy, spokojnie spdzi tam ostatni rok ycia. Bez wzgldu jednak na to, jakie byy w rzeczywistoci losy Huei Ti, stryj jego ogosi si cesarzem znany jest z nazwy okresu swojego pano wania jako Jung Lo (14031424) i rozpocz rzdy od olbrzymiej ma sakry; zgino wielu wiernych ministrw i zwolennikw jego poprzednika wraz z caymi rodzinami. Jung Lo jest rwnie znany jako drugi i ostatni silny" wadca dynastii mingowskiej. Za jego panowania uksztatowa si

Szen C z o u , Poeta na wzgrzu e p o k a M i n g

wanie ostatecznie absolutyzm mingowski, ktry by nawet bardziej podob ny do janowskiego typu rzdw i m. in. naladowa nieograniczony prze pych i wspaniao" Mongow. Najbardziej istotnym posuniciem Jung Lo bya decyzja przeniesienia stolicy z Nankinu do Pekinu, podjta w 1416 r., a zrealizowana w 1421 r., oraz przebudowanie owego miasta w wielk, monumentaln stolic. Pe kin w zasadniczych swoich zarysach w 1949 r. by jeszcze bardzo podobny do miasta z tamtych czasw, opierajc si zreszt rwnie na wczeniejszych planach mongolskich. Jeli spoglda si na Miasto Cesarskie na przykad ze szczytu Wzgrza Wglowego, znajdujcego si tu na pnoc, nie mona nie pozostawa pod wraeniem roztaczajcego si wspaniaego widoku i doskonaej symetrii owej wielkiej perspektywy paacw i budowli, cign cych si szeregiem od poudnia do pnocy, o lnicych w ostrym socu pekiskim tozotawych dachach z kafli ceramicznych, misternie uoo nych. Lecz zachwycajc si tym obrazem kunsztu budowniczych i rze mielnikw nie mona rwnie nie pamita o olbrzymich kosztach, o ma teriaach sprowadzanych z odlegoci tysicy kilometrw, o dziesitkach tysicy ludzi pracujcych w pocie czoa, aby wytworzy t wspaniao na wyczny uytek swoich despotycznych panw i wadcw. Niektrzy autorzy (np. Fitzgerald) uwaaj, i nastpstwa przenie sienia stolicy do Pekinu okazay si zgubne dla przyszych losw dynastii Ming, gdy zapltay one pastwo w stopniu o wiele wikszym w konflikty

z koczownikami Pnocy i tym samym doprowadziy je do ostatecznego upadku. Stwierdzenie to wydaje si raczej powierzchowne, gdy przyczyny zaniku i upadku dynastii byy o wiele gbsze jak zobaczymy ni samo pooenie stolicy. Przesunicie jej oznaczao jednak problem gospodarczy zaopatrywania miasta, tj. konieczno dowozu ywnoci z Poudnia. W owym okresie przewz by utrudniony, gdy transportowi morskiemu zagraao piractwo japoskie. W rezultacie trzeba byo dokona wielkiej pracy przy naprawie i rozszerzaniu Wielkiego Kanau, aby mg si on sta gwn tras przewozu zboa. Jung Lo faktycznie traktowa now stolic jako baz wypadow do dalszych kampanii przeciwko Mongoom. Po wygnaniu z Chin Mongoo wie podzielili si na dwie grupy, wschodni i zachodni; Wschodni Mongo owie uywali przez pewien czas nazwy Tatarw, Zachodni za nazywali si Ojratami. Tym samym jedno Mongow, ktra uczynia z nich tak gron potg w XIII w., naleaa teraz ju do przeszoci. Chiczycy wykorzystali to rozbicie w tradycyjny sposb, wygrywajc obie strony przeciwko sobie. Mimo rozdrobnienia Mongoowie stanowili jednak nadal grob dla Chin Pnocnych i Jung Lo sam poprowadzi pi duych wypraw przeciwko nim w latach 1410, 1414, 1422, 1423 i 1424, umierajc podczas ostatniej. Wyprawy odnosiy na og sukcesy, lecz tylko w tym sensie, i zaegnano niebezpieczestwo ponownego podboju Chin przez Mongow, ktrzy nigdy nie zaniechali cakowicie idei odzyskania swojej straconej spucizny; tym samym problem mongolski pozosta nadal kopotliwy dla wadcw mingowskich zarwno tego, jak i nastpnego wieku. Najazdy mongolskie byy zjawiskiem staym, ale jednoczenie towarzyszyy im rwnie coroczne misje handlowe, dokonujce znacznej wymiany, m. in. koni i futer za wy roby chiskie. Pozostaje do dzi otwarte dla historykw chiskich pytanie cakiem nieatwe do rozwizania dlaczego wielkie cesarstwo chiskie nie mogo, nawet w okresie pierwszym, gdy nowa dynastia bya najmoc niejsza, upora si z tym o wiele sabszym liczebnie ludem koczowniczym? Podczas panowania Jung Lo rzd chiski usiowa dokona ponownego podboju Wietnamu i w swojej agresji osign pewne sukcesy, ale tylko chwilowe. Do 1431 r. Mingowie musieli zrezygnowa z planw bezpored niego panowania nad Wietnamem, natomiast Wietnamczycy zgodzili si uzna suzerenno chisk. Niewtpliwie najbardziej interesujcym zjawiskiem okresu Jung Lo byy nie majce dotd precedensu wyprawy morskie Chiczykw. W latach 14041433 Chiny wysay siedem wielkich ekspedycji morskich, ktre nie ograniczay si bynajmniej do znanego ju rejonu Archipelagu Malajskiego, ale przepyway Ocean Indyjski do Indii i Cejlonu oraz jeszcze dalej na za-

chd, do Persji, Zatoki Arabskiej i wschodniego wybrzea Afryki. Wyprawy te stanowi fascynujc zagadk; ani zasadnicze przyczyny ich wysania, ani nagego cakowitego ich przerwania nie s dostatecznie wyjanione. Wszystkie odbyway si pod dowdztwem Czeng Ho, eunucha mahometaskiego, ktrego relacja dotyczca tych wypraw zachowaa si do dzi. Podczas pierwszej wyprawy flota skadaa si z 63 okrtw, niektre z nich byy cakiem due: wiksze miay 440 stp dugoci, a 180 stp szero koci, rednie za 370 stp dugoci, a 150 szerokoci. 27 800 ludzi wzio udzia w ekspedycji, w tym zaogi, onierze, kupcy itp. Prawdopodobnie istniao kilka powodw tych wypraw, z nich pierwszy to szukanie sprzy mierzecw przeciwko nowej grobie agresji mongolskiej, gdy by to okres wielkich podbojw Timura, ktry w istocie rzeczy szykowa teraz olbrzymie wojska do zaatakowania Chin, lecz umar przed rozpoczciem kampanii. Drugi powd wypywa z chci zademonstrowania potgi nowego rzdu chiskiego oraz zdobycia odpowiedniego prestiu. Nie bez znaczenia byo zainteresowanie rzdu dalszym rozwojem handlu chiskiego z innymi krajami Azji. W owym okresie istniay ju pokane spoecznoci chiskie w niektrych czciach Azji Poudniowo-Wschodniej, ktre miay nabra jeszcze wikszego znaczenia w przyszoci. Skaday si one wwczas prze wanie z kupcw i tym samym stanowiy dobr baz dla rozwoju stosunkw handlowych midzy Chinami i kra jami, w ktrych si znajdoway (Malaje, Sumatra, Jawa, Filipiny). Zasadnicze swoje cele Chiczy cy osignli; rozszerzyli przy tym te znacznie wiedz geograficzn. Zjawiskiem pobocznym byo przy wiezienie do Chin nie znanych do td zwierzt, jak np. strusie, zebry i yrafy. Waniejsze znaczenie mia fakt, i ekspedycje morskie wykazay bardzo wysoki poziom budownic twa okrtowego i zdolnoci nawi gacyjnych Chiczykw. Lecz cay ten wysiek poszed pniej na mar ne, gdy od 1433 r. rzd mingowski nagle zaprzesta prawie caej dziaaPosg wojownika grobowiec zaoy ciela dyn. Ming, XV w.

lnoci w tej dziedzinie i wypraw wicej ju nie podejmowano. Gwna przyczyna tych decyzji tkwia prawdopodobnie w tym, e rozwj gospodar czy samych Chin nie sta na poziomie wystarczajcym, aby podtrzyma dostateczne zainteresowanie dalsz ekspansj handlu zagranicznego, sta nowicego raczej marginesow pozycj w caoksztacie ekonomiki kraju. Wyprawy byy bardzo kosztowne i krytykowane z tego wzgldu przez tych dostojnikw, ktrzy przeciwstawiali si przedsiwziciu, zwaszcza dlatego, i znajdowao si ono w gestii ich rywali, eunuchw. Dostojnicy pochodzcy jak zwykle z wielkich rodw obszarniczych nie byli sami zainteresowani rozwojem handlu zagranicznego. Niebezpieczestwo inwazji Timura dawno zniko, problem mongolski przedstawia si teraz inaczej, a piraci japoscy stanowili cig grob dla wielkiej floty. Mimo wic tak wielce obiecujcego pocztku Chiny nie przeksztaciy si w wielk potg morsk. Skutki tego sigay bardzo daleko, a nawet w ostatecz nym rachunku byy zgubne, gdy oznaczay oddanie panowania nad morzem w rce wzrastajcej potgi Europejczykw; pniejsze rezultaty tej sytuacji miay si okaza dla Chin jak najgorsze.
DALSZY ROZWJ RZDW MINGOWSKICH

Aczkolwiek podczas pierwszego pwiecza panowanie mingowskie mogo szczyci si znacznymi osigniciami w odbudowywaniu pastwowoci chiskiej, ju wwczas rozpocz si powolny, lecz stay proces rozkadu feudalnego systemu absolutystycznego. Jedn z cech charakterystycznych tego procesu stanowi wzrost walki o wadz w onie samego rzdu midzy poszczeglnymi klikami biurokratycznymi; najwaniejszym jej elementem by przypuszczalnie wzrost znaczenia i wpyww eunuchw. Mimo ostrze e samego Hung Wu, i nie naley nigdy pozwala eunuchom na zajmo wanie stanowisk politycznych, a dziaalno ich powinna by ograniczona wycznie do suby w haremie cesarskim, ju za rzdw Jung Lo stali si oni istotnym czynnikiem politycznym. Jedn z gwnych przyczyn takiego ukadu stosunkw stanowi fakt, i cesarz, uwaajc eunuchw za nie zawodne sugi tronu, widzia w nich skuteczne narzdzie przeciwko innym klikom biurokratycznym. Eunuchowie jednak z czasem stali si nie sugami, lecz panami zarwno cesarzy, jak i cesarstwa. Ju w 1420 r. utworzono spe cjaln szko w paacu cesarskim dla ksztacenia eunuchw i odtd uzyski wali oni niezbdne kwalifikacje do zajmowania si sprawami rzdowymi. Niektrzy autorzy (np. Eberhard) twierdz, i eunuchowie pochodzili przewanie z drobniejszych rodw gentry, rywalizujcych z rodami wiel kimi, z ktrych wywodzia si wikszo wyszych dostojnikw. Wydaje

si to jednak wtpliwe; jest bardziej prawdopodobne, e zazwyczaj pocho dzili oni z plebsu. Bez wzgldu na rodowd i koligacje eunuchowie stali si cakowit klsk dla dynastii mingowskiej. Znajdujc si najbliej rde wadzy wykorzystywali swoje pooenie, aby przeksztaci si w gwn si kontrolujc rzd. Ich celem zasadniczym bya osobista potga i bogactwo; umiejtnie podporzdkowywali sobie cesarzy, czsto ich nawet zmieniajc, jeli zasza ku temu potrzeba, i w ten sposb z nieograniczonym despotyz mem rzdzili krajem dla wasnych korzyci. Cakowicie skorumpowani sprzedawali stanowiska najwicej ofiarujcym, a rwnoczenie wyrubowywali daniny od dygnitarzy. Speniali te funkcje tajnej policji, zakadajc kartoteki wszystkich wyszych urzdnikw, ktre miay by dostpne oczywicie w teorii tylko cesarzowi. Liczba eunuchw stale wzrastaa; o ile w rodkowym okresie obliczano ich na 10 tys., pod koniec dynastii mingowskiej miao ich by okoo 100 tys. Eunuchowie kontrolowali rwnie prawie cakowicie wiele kluczowych urzdw centralnych, nie wyczajc si zbrojnych. Jednym z najwczeniejszych przykadw wielkiej potgi eunuchw bya kariera Wang Czena. Sta si on najwaniejsz osobistoci na dworze podczas panowania Jing Tsunga (14361449 oraz 14571464), a jego egomania i nieudolno doprowadziy do powanej klski. Mongoowie, pod umiejtnym kierownictwem Esena, wodza Ojratw, stali si ponownie
Wen Czeng-ming, Pracownia Czen Szang epoka Ming (fragment)

groni i rozpoczli na wiksz skal najazdy na Chiny Pnocne. Wang Czen wraz z modym cesarzem poprowadzi du armi przeciwko najed com, ale jego kompletna bezradno jako generaa spowodowaa okrenie w 1449 r. caej armii chiskiej niedaleko od Pekinu, gdzie zostaa ona doszcztnie zniszczona przez Mongow. Wang Czen zgin, a cesarz dosta si do niewoi. Bitwa ta faktycznie oznaczaa koniec mingowskiej przewagi militarnej nad Mongoami. Brat cesarza, Czing Ti, obj tron, a jedynie dzielna obrona, dobrze zorganizowana przez generaa J Cz'iena, uniemoliwia Mongoom zdobycie Pekinu. W rezultacie Mongoowie od dali Chiczykom cesarza w 1450 r.; nie byli oni wwczas jeszcze dostatecz nie silni, aby wykorzysta w peni swoje zwycistwo. Powrciwszy, cesarz y spokojnie w odosobnieniu w Pekinie, lecz pniej, w 1457 r., w wyniku przewrotu paacowego powrci na tron. Pierwszym jego dzieem byo za rzdzenie egzekucji zwolennikw swego brata, w tym te i J Cz'iena. Druga poowa XV w. bya wiadkiem dalszego natenia walki klik i wzrostu potgi eunuchw. W tym wanie okresie jeden z najbardziej wpywowych i chciwych z nich, Liu Czin, osign szczyt potgi. Naley wspomnie, i eunuchowie chiscy byli nie mniej aktywni w popieraniu in teresw swoich rodzin i krewnych ni inni biurokraci mingowscy oraz i posiadali prawo adoptowania synw; ich nepotyzm by prawdopodobnie bardziej jaskrawy, lecz bynajmniej nie unikalny. Kiedy w 1510 r. Liu Czin straci swoje stanowisko, nagromadzon przeze fortun szacowano na 22 mln uncji zota, 250 mln uncji srebra, nie liczc olbrzymich zbiorw biuterii, dzie sztuki itp. Niebyway zasig korupcji i zdzierstwa eunuchw sta si z czasem jednym z gwnych czynnikw powodujcych upadek dynastii mingowskiej. Nie przynoszce na og istotnych zmian dzieje polityczne Chin XVI w., zwaszcza dugie panowanie Czia Czinga (1521 1566), wy kazyway rosnce oznaki kryzysu wewntrznego, rozpoczy si te pierwsze rozruchy chopskie, bdce zwiastunem wielkich wstrzsw w przyszoci.
ROZWJ SPOECZNO-GOSPODARCZY

Aczkolwiek historia polityczna okresu Ming przedstawia na og obraz raczej ponury, nie naley ignorowa faktu, i mimo to kraj rozwija si nadal dosy powanie w wielu dziedzinach. Odnosi si to w szczeglnoci do dalszego wzrostu gospodarki. Niektrzy autorzy id nawet tak daleko, i twierdz, e w owym okresie miaa miejsce istna rewolucja w rolnictwie. Wynika miaa ona m. in. z wykorzystywania nowych i ulepszonych urz dze irygacyjnych i dalszego udoskonalenia uprawy ryu przez wprowadze nie nowych odmian, ktre umoliwiy dwa zbiory rocznie. Podozmian by

rwnie stosowany na wiksz skal, uywano o wiele wicej nawozu i kom postu wszystko to doprowadzio do kolosalnego powikszenia pro dukcji rolnej. Postpy w rolnictwie nie przyniosy jednak adnych korzyci ludnoci wiejskiej, gdy jedn z gwnych cech charakterystycznych epoki Ming bya jeszcze wiksza koncentracja wasnoci ziemskiej, m. in. pokany wzrost posiadoci rodu cesarskiego. Tym samym pooenie chopw nie tylko nie ulego poprawie, ale odwrotnie, jeszcze bardziej si pogorszyo. Przyrost ludnoci rwnie by bardzo znaczny; pod koniec okresu Ming liczba mieszkacw osigna poziom z czasw Sungw okoo 100 mln osb odrabiajc tym samym straty XIII i XIV w. Naley tu doda, i niektrzy badacze uwaaj t liczb za znacznie zanion, suponujc, i ludno moga by dwa razy wiksza. Gwnym orodkiem rozwoju ekonomicznego bya, nawet w wikszym stopniu ni poprzednio, dolina Jangtse. Proces urbanizacji posun si znacznie naprzd Nankin stanowi wielk metropoli o ludnoci po wyej miliona (Pekin by wwczas mniejszy, liczc okoo 660 tys. mie szkacw), ktra, bya tylko najwikszym orodkiem wrd wielu innych duych miast. Wzrost miast oczywicie cile wiza si z dalszym rozwojem przemysu i handlu. Suczou sta si wic teraz gwnym centrum produkcji tkanin jedwabnych, gdy natomiast Sungkiang odgrywa t sam rol dla tka nin bawenianych. W obydwu wypadkach wzrs znacznie udzia prywat nych manufaktur w produkcji tekstylnej. Zwikszya si rwnie bardzo w zwizku z powyszym uprawa baweny. Czingteczen, gwny orodek przemysu ceramicznego w Kiangsi, wzrs prawdopodobnie szybciej i w wikszym stopniu ni wszystkie miasta. Przypisuje mu si okoo miliona ludnoci; dziaao tu ju ponad 3000 piecw, zarwno pastwowych, jak i prywatnych. Olbrzymie iloci por celany szy teraz na eksport, wikszo jednak przeznaczona bya na rynek krajowy dla uytku codziennego. Szereg miast, bdcych rwnoczenie wanymi portami, na wybrzeu poudniowo-wschodnim take rozkwito w znacznym stopniu. Rozwj przemysu i poczony z nim wzrost handlu zagranicznego i kra jowego stworzyy sytuacj, w ktrej nawet w wikszym jeszcze stopniu ni w okresie Poudniowych Sung istniay obiektywnie wszelkie przesanki dla wkroczenia na kapitalistyczn drog rozwoju. Wszystko pozostawao jednak jeszcze nadal w stanie embrionalnym, nie bdc zdolne do dal szego posunicia si naprzd. Nadal gwn przeszkod stanowiy polityka monarchii absolutystycznej oraz panowanie wielkich rodw obszarniczych; naley jednak rwnie mie na uwadze, i w wikszoci kraju dominowaa jak dawniej gospodarka naturalna okrgw wiejskich, czca samowystar-

Talerz, porcelana biao-niebieska epoka Ming

czalno rolnictwa z rzemiosem chopskim. Przy tym rozwj, z koniecz noci nierwnomierny, niektrych bardziej zaawansowanych obszarw Chin prawdopodobnie nie mia, gdy nie by dostatecznie silny ani znaczny, istotnego wpywu na ewolucj caoci tego olbrzymiego kraju. Administracja pastwowa, tak jak zostaa uksztatowana przez pierw szego wadc Mingw, chocia bya pokana i drobiazgowo opracowana, nie oznaczaa jednak istnienia a tak wielkiej machiny biurokratycznej, jak by si mogo wydawa na pierwszy rzut oka. Tumaczyo si to tym, i w administrowaniu krajem rzd centralny korzysta w znacznym stopniu z pomocy gentry, ktra braa na siebie w praktyce wiele funkcji rzdw miejscowych. Rody obszarnicze, prawie zawsze bardzo liczne (zwane czsto wielkimi domami"), z ktrych wywodzia si nadal znaczna wikszo czonkw biurokracji, stay si, nawet w powaniejszym stopniu ni pod czas wczeniejszych okresw, cakowitymi panami i wadcami okrgw wiejskich i chopw, wycigajc z tej sytuacji wszelkie moliwe korzyci polityczne i gospodarcze. Czonkowie tych rodw wspomagali czynnie przed stawicieli rzdu centralnego, zwaszcza urzdnikw-sdziw na szczeblu okrgu {sie), nadzorowali roboty publiczne, kontrolowali owiat i orga nizowali milicj miejscow. Szczeglnie za pilnowali tego, aby wikszo ciarw nakadanych przez rzd centralny, zarwno w podatkach, jak

i w pracy, zostaa przerzucona na barki chopw. Wanie ta wczesna tak bardzo daleko idca dominacja gentry bya jedn z gwnych przyczyn znacznego i szybkiego zaostrzenia si kryzysu spoecznego na wsi chiskiej. O ile we wczeniejszym okresie Ming zaczy si mnoy podatki wszel kiego rodzaju, w XVI w. usiowano system finansowy uproci w podwj nym celu: otrzymania wikszych dochodw i uatwienia poboru. Reforma ta polegaa na wprowadzeniu w ycie tzw. systemu jednego bicza (gra sw polegajca na identycznie brzmicej, rzeczywistej nazwie poczenie w jedno"), ktry zosta stopniowo zastosowany w caym kraju. Podatki pobierano teraz w srebrze, co uatwiao te ich przewz. Nowa forma opo datkowania nie poprawia na zbyt dugo finansowego pooenia rzdu, gdy bogaci chwycili si swoich zwykych oszustw, faszowania rejestracji ziemi itp., i raz jeszcze zepchnito brzemi na chopw, dla ktrych nowe podatki stay si teraz istnym biczem. Uycie srebra dla celw podatkowych od zwierciedlao rwnie znaczniejsze jego wykorzystywanie jako pienidza, co wynikao z oglnego rozwoju ekonomicznego. W owym okresie napy wao do Chin coraz wicej srebra, przewanie z Ameryki aciskiej, co z kolei doprowadzio do powszechnego uywania monety hiszpaskiej, tzw. Carolus peso, a pniej synnego dolara meksykaskiego jako pie nidza obiegowego.
CESARSTWO MINGOWSKIE A WIAT

W XVI w. Chiny nadal byy zaniepokojone agresywn dziaalnoci dwch swoich ssiadw Mongow i Japoczykw. Mongoowie trzy mali si swoich gboko zakorzenionych zwyczajw czenia handlu z ob szarami na poudnie od Wielkiego Muru z najazdami rabunkowymi. Kiedy kolwiek pojawia si silniejszy przywdca, zdolny do poczenia szeregu plemion, groba dla Chin automatycznie wzrastaa. W 1550 r. konnica mongolska znw dokonywaa napadw, docierajc a do murw samego Pekinu. Mingowie odbudowali w duym zakresie Wielki Mur, lecz tak jak i poprzednio stanowi mg on tylko pewn zawad, nie bdc nigdy praw dziw przeszkod. Groba piractwa japoskiego bya by moe nawet wiksza. Ataki Ja poczykw stay si szczeglnie intensywne, poczwszy od pierwszych dziesicioleci XVI w., kiedy floty japoskie nie tylko atakoway wybrzee Fukienu i Czekiangu, lecz rwnie wdary si do doliny Jangtse, palc i pldrujc miasta. Piractwo byo w istocie rzeczy dokadnie zorganizowanym przedsiwziciem, w ktre arystokraci japoscy inwestowali i z ktrego czer pali zyski. Charakterystyczne dla tego okresu byo to, i Chiczycy kolabo-

Tang Jin, Uczta w gaju epoka Ming (fragment)

rowali w tym zawodzie" na wielk skal; wedug jednego rda chi skiego do 70% piratw byo w rzeczywistoci Chiczykami, niszczcymi wasny kraj. Rzd mingowski wpierw usiowa sytuacj rozadowa przez zakazanie wszelkiego handlu z Japoni, lecz posunicie to nie byo skutecz ne. Ostatecznie obrano polityk organizowania silnych oddziaw obrony w prowincjach nadbrzenych; przyniosa ona powodzenie i do 1565 r. niebezpieczestwo najazdw japoskich zostao zaegnane. Walka przeciwko Mongoom i Japoczykom dwm nieuchwytnym" wrogom pocigna za sob olbrzymie wydatki oraz zmarnowanie zaso bw rzdu mingowskiego i niewtpliwie przyczynia si w istotnym stopniu do osabienia pozycji dynastii, chocia rda rozkadu leay, jak zoba czymy, w problemach wewntrznych. Najistotniejszym czynnikiem w XVI w. byo jednak przybycie Europej czykw do Chin. Aczkolwiek Chiny w epoce Ming nie stanowiy bynajmniej kraju tak statycznego, jak to si czasami przedstawia, proces rozwoju i prze mian przebiega o wiele wolniej ni w Europie w tym samym okresie. Jeeli na pocztku ery Ming Chiny jeszcze wyprzedzay Europ w wikszoci dzie dzin, to obraz ten mia ulec znacznym zmianom pod koniec tego okresu. Na tym wanie tle naley rozpatrywa przybycie Europejczykw, zapowia dajce tak istotne przeobraenia w Chinach oraz w ich stosunkach ze wiatem. A do chwili przybycia Europejczykw chiska polityka wobec kupcw cudzoziemskich, np. w stosunku do Arabw i Persw, bya na og liberaln i due, kwitnce kolonie kupieckie istniay przez wiele wiekw. Wszystko to miao ulec radykalnym zmianom w wyniku postpowania Portugalczykw i innych Europejczykw, idcych ich ladami. Europejczycy przybyli do Chin w podwjnej roli kupcw i piratw; byoby doprawdy trudno ustali, gdzie leaa, w praktyce europejskiej XVI w., cienka linia rozdzielajca te dwa zawody. Zachowanie si w sposb gwatowny i arogancki, masakry

i pldrowanie spowodoway, i Chiczycy zaczli uwaa Europejczykw za wrogw, niebezpiecznych na rwni z Japoczykami za diabw zamorskich. Zwaszcza Portugalczycy, aczkolwiek inni Europejczycy nie rnili si wcale pod tym wzgldem, wychodzili w swojej dziaalnoci z zaoenia, i uywajc sw Fitzgeralda poniewa czowiek ma okrelon wiar, wolno mu pldrowa i masakrowa wszystkich tych, ktrzy s wyznawcami innej". Ich postpowanie w Chinach wykazao, i hodo wali oni temu pogldowi w peni. Pierwsi dotarli do Chin Portugalczycy; okrt pod komend Rafaela Perestrello dobi do Kantonu w 1516 r., po pierwszej bezporedniej podry z Europy do Chin. Przyjto go przychylnie, lecz sytuacja ulega zmianie, gdy w nastpnym roku cztery dalsze statki portugalskie przybyy do Kan tonu pod dowdztwem Ferno de Andrade. Portugalczycy chcieli wysa poselstwo na dwr chiski i do Pekinu zosta wyekspediowany Thom Pirs. Chiczycy wiedzieli ju jednak o podboju Malakki przez Portugalczy kw oraz o rozbojach dokonanych tam przez nich; ten fakt, jak i prowadze nie si Portugalczykw w Kantonie skonio ich do wydalenia misji i aresztowania Pirsa. Dalsze prby penetracji portugalskiej, podjte w 1522 r. przez Affonso de Mello Coutinho, rwnie zakoczyy si po rak. Mimo tych pierwszych niepowodze Portugalczykom ostatecznie udao si, prawdopodobnie za pomoc przekupienia miejscowych urzdni kw, osiedli si w Ningpo (Czekiang) oraz w Cz'anczou (Fukien), gdzie rozwinli oni na znaczn skal handel z Chinami. W obydwu jednak wypadkach niesychanie brutalne zachowanie si Portugalczykw dopro wadzio do ostrego zwrotu w stosunku do nich Chiczykw. W 1545 r. kolonia portugalska w Ningpo po trzyletnim istnieniu zostaa zlikwido wana, a nastpnie w 1549 r. ten sam los spotka rwnie osiedle w Cz'anczou. Nieco pniej jednak Portugalczycy zdoali naby w 1557 r. stay przyczek niedaleko Kantonu, zakadajc baz w Macao (Aomen). Chiczycy nie przepdzili ich z tej kolonii, ale pniej odcili ten may pwysep specjalnie wzniesionym murem. Macao rozwino si w prospe rujce miasto orodek handlu portugalskiego nie tylko z Chinami, lecz z ca Azj Wschodni. Zachowanie si innych Europejczykw szo zasadniczo po linii wpro wadzonej przez Portugalczykw. Ich wielcy rywale, Holendrzy, rwnie dokonali szeregu najazdw na wybrzee Chin i osiedlili si w 1624 r. na pe wien czas na Taiwanie, a do wypdzenia ich z tej wyspy przez Koxing w 1661 r. (patrz s. 351). Hiszpanie po podboju Filipin dwukrotnie w 1603 i 1639 r. dokonali masakry na wielk skal osiedlonych tam chi skich kupcw. Anglicy pojawili si w Chinach po raz pierwszy w 1637 r.,

kiedy trzy okrty pod komend Johna Weddella przybyy do Kantonu. Ich pobyt rwnie doprowadzi do gwatownych zatargw z Chiczykami i za koczy si wycofaniem. W rezultacie stosunek Chiczykw do Europejczy kw uksztatowa si w zasadzie na podstawie tych dowiadcze z XVI i pierwszej poowy XVII w., doprowadzajc do przyjcia polityki ograni czania kontaktw z nimi do minimum, waciwie tylko do Kantonu; tym samym dalsza penetracja Chin przez kupcw europejskich zostaa, prak tycznie rzecz biorc, prawie zupenie uniemoliwiona.

Brama Grobowce Mingw, Pekin, XVXVI w.

W owym okresie jednak nie tylko europejscy kupcy-korsarze docierali do wybrzey Chin: Azja Wschodnia staa si rwnie terenem znacznej i energicznej dziaalnoci misjonarskiej, prowadzonej przewanie przez koci katolicki. Wrd misjonarzy katolickich niewtpliwie najbardziej aktywni byli jezuici, ktrzy osignli te najwiksze sukcesy. Jeli idzie o Chiny, doszli oni w stosunkowo wczesnym okresie swojej dziaalnoci do wniosku, i najlepsz polityk byoby nie tyle szerzenie wiary wrd ludu, ile skupienie wysikw na klasie rzdzcej i tym samym odgrne doprowa dzenie do nawrcenia caego kraju. Polityka ta zreszt odpowiadaa ogl nemu charakterowi postpowania tego zakonu. Najbardziej zasuonym i znanym misjonarzem jezuickim by Woch, Matteo Ricci (15521610). Przyby do Chin w 1583 r. i przyczy si do misji jezuickiej, ktr zaoono wczeniej w Macao; powici on te wiele

czasu na studiowanie jzyka chiskiego, a bdc wymienitym lingwist opanowa go cakowicie. Ostatecznie, po wielu prbach i niepowodzeniach, dotar w 1601 r. do Pekinu, otrzymujc pozwolenie na pobyt, i pozosta tam a do mierci w 1610 r. Ricci wciela w ycie w doskonaym stopniu jezuick polityk daleko idcego kompromisu z realiami chiskiego spo sobu ycia. Nosi np. ubir chiski, szaty uczonego-dygnitarza. Wysoce wyksztacony w europejskich naukach cisych, zdoa wywrze wraenie na cesarzu i wielu dworzanach swoj wiedz w dziedzinie astronomii, ma tematyki i geografii. Cesarzowi zaprezentowa narysowan przez siebie map wiata. Ricci mia rwnie pewne powodzenie w nawrceniu szeregu dostojnikw dworskich i swoj dziaalnoci stworzy podstawy jezuickiej polityki tzw. szerokiego podejcia do obyczajw chiskich. Uwaali oni np., e naley uzna kult przodkw nie za pogaski rytua religijny, ale za moliwy do przyjcia obrzdek wiecki. Najwaniejszym z nawrconych przez Ricciego dygnitarzy by Su Kuang-cz'i (15621633), pniej minister oraz autor bardzo cennego dziea dotyczcego rolnictwa chiskiego. Pomg on znacznie Ricciemu w tumaczeniu szeregu prac z dziedziny matematyki, hydrauliki, astronomii i geografii; tym samym by pierwszym Chiczykiem biorcym udzia w przekadach z jzykw europejskich. Jezuici rwnie upowszechnili w Chinach metody wyrabiania nowoczesnego europejskiego sprztu artyleryjskiego, czym Mingowie byli bardzo zainteresowani ze wzgldu na narastajcy konflikt z Mandurami. Na ou mierci Ricci rzeki swoim towarzyszom: Pozostawiam przed Wami wrota otwarte". Lecz proroctwo jego nie sprawdzio si nigdy, chocia upadek Mingw odbi si na losach misji jezuickiej tylko marginesowo i jak mona si byo spodziewa kontynuowali oni rwnie swoj dziaalno przy nowych wadcach Chin.

XXI. PNIEJSZY OKRES DYNASTII MING

KRYZYS WADZY MINGOWSKIEJ SZYSTKIE elementy wiadczce o rozkadzie rzdu mingowskiego ujawniy si w jeszcze ostrzejszej formie podczas ostatnich dwch dziesicioleci XVI i pierwszych dwch XVII w. Okres ten pokrywa si z panowaniem Wan Li (15731619), wadcy cako wicie nieudolnego. Chocia na pocztku podjto pewne prby reform, po niechano ich wkrtce i pooenie na dworze oraz w kraju stawao si coraz bardziej beznadziejne. Nieograniczona korupcja i apownictwo, cakowite lekcewaenie sytuacji w kraju, gwatowna walka o wadz klik biurokra tycznych i eunuchw wszystkie te zjawiska stay si jeszcze bardziej jas krawe i widoczne. Sytuacj komplikoway jeszcze wydarzenia w pobliu granic Chin. W 1592 r. rozpocza si japoska inwazja na Kore. Bya ona dzieem Hideyoshi, dyktatora wojskowego i faktycznego wadcy Japonii, ktry nieco wczeniej dokona zjednoczenia owego kraju. Jego dalekosine plany zmie rzay do podboju wiata a dla niego wiatem byy Chiny i tym samym Korea stanowia tylko wrota wiodce do waciwego celu. Plany te od zwierciedlay z jednej strony niezaprzeczaln megalomani Hideyoshi, a z drugiej fakt, i po zakoczeniu wojny domowej w Japonii mia on do swojej dyspozycji pokan i czciowo zbdn armi. Japoczycy usiowali przekona Koreaczykw, aby przyczyli si do nich w charakterze sojusz nikw lub przynajmniej umoliwili wojskom japoskim swobodne przej cie przez ich kraj. Krl koreaski odrzuci propozycje japoskie i wielka inwazja zacza si w kwietniu 1592 r. Armia japoska, liczca ponad 160 tys. onierzy, wyldowaa w Pusanie i wkrtce zaja stolic Seul. Rzd. koreaski by saby, generaowie nieudolni, a wojsko, zupenie odzwyczajone od walki, nie mogo skutecznie przeciwstawi si siom ja poskim, zwaszcza e ci posugiwali si broni paln, nie znan Kore-

Cz'iu Jing, Malarz przy pracy epoka Ming

aczykom. Tylko na morzu silniejsza i lepsza flota koreaska moga stawia naleyty opr. Wojska japoskie kontynuoway swoje natarcie i posuway si ku pnocy, zbliajc si do rzeki Jalu, wczesnej granicy midzy Kore a cesarstwem mingowskim. Krl ko reaski, ktry wczeniej zbieg ze swojej sto licy, udajc si do rejonu przygranicznego, apelowa nieustannie o pomoc do swojego suzerena, cesarza chiskiego, lecz Mingowie zdecydowali si na dziaanie dopiero w mo mencie, kiedy prawie caa Korea zostaa ju okupowana. Wwczas armie chiskie powoli wkroczyy do Korei. Pierwsze jednostki po niosy szereg cikich poraek z rk Japo czykw, lecz gdy przybyy nowe, bardzo liczne posiki, Chiczycy zdoali, po dugo trwaych zmaganiach, zmusi Japoczykw w 1593 r. do wycofania si prawie z ca ego kraju i schronienia si w Pusanie, na poudniowym cyplu pwyspu. Niezmiernie istotnym czynnikiem, przyczyniajcym si do zwycistwa Chiczykw, bya wojna podjaz dowa na du skal prowadzona przez cho pw koreaskich przeciwko najedcom ja poskim. W 1595 r., po zaamaniu si zawiych pertraktacji prowadzonych z Chiczykami, Hideyoshi postanowi jednak wznowi inwa zj i wyekspediowa drug wypraw, zoon ze 100 tys. onierzy. Wraz z pozostaymi w Korei siami armia japoska stanowia teraz znowu si tak wielk, jak podczas pierwszej inwazji. Wikszo wojsk chiskich zostaa ju w tym czasie dawno z Korei wycofana i tym samym Japoczycy znw mogli wy ruszy na pnoc i ponownie zdoby Seul. Rzd mingowski musia jeszcze raz wysa swoje armie; Chiczycy znw z powodzeniem przepdzili wojska japoskie a na samo poudnie pwyspu. Wysiki ich uatwiay zwycistwa floty koreaskiej nad siami japoskimi. Wynikiem tych akcji byo zagroe-

nie, jeszcze nawet wiksze ni poprzednio, japoskich Unii komunikacyj nych z Krlestwem Wyspiarskim. Szczeglnie ciekawe jest posugiwanie si przez Koreaczykw w tych dziaaniach morskich tzw. okrtami-wiami", ktre byy najprawdopodobniej pierwszymi w dziejach wiata opancerzonymi okrtami wojennymi. mier Hideyoshi w 1598 r. radykalnie zmienia sytuacj i spowodo waa wycofanie si resztek si japoskich. Skutki za tej przewlekej i nie zmiernie krwawej wojny szy bardzo daleko. Dla Korei bya ona klsk, z ktrej nigdy waciwie nie moga si podnie z uwagi na olbrzymie wprost dewastacje i rabunki dokonane przez onierzy japoskich. Dla rzdu mingowskiego kampanie te niebywale kosztowne oznaczay ostateczne zaamanie si ju i tak mocno nadweronych finansw. Poza tym, wpro wadzajc wasne siy zbrojne do Korei, Mingowie osabiali swoj pozycj wobec Mandurw, co znacznie uatwio wzrost potgi tych ostatnich. Na dworze mingowskim intrygi i spiski dochodziy do punktu kulmina cyjnego. Nastpca Wan Li pad ofiar eunuchw; mia on by otruty za pomoc synnych czerwonych piguek, zaaplikowanych mu przez jednego z gwnych eunuchw. Wydaje si, i cesarz sta si do tego stopnia nie dyskretny, e wyrazi zdanie, i eunuchowie s zbyt potni. Za panowania jego umysowo niedorozwinitego syna, ktrego jedynym zainteresowaniem bya stolarka, rzeczywista wadza spoczywaa w rkach Wei Czung-siena, by moe najbardziej osawionego z dugiej Unii wpywowych eunuchw okresu Ming. Terror i korupcja za jego czasw przewyszay nawet wytrzy mao zazwyczaj tak potulnych i sualczych biurokratw chiskich. Wik szo ich skupia si teraz w opozycji, a zasadniczym ich celem byo obalenie wadzy eunuchw i przywrcenie konfucjaskich zasad rzdzenia. Grupa opozycyjna zwana bya Tung Lin, od nazwy akademii, w ktrej odbyy si pierwsze jej spotkania. Wei Czung-sien i jego sudzy zareagowali na to wyzwanie zainicjowaniem na du skal w latach 16251626 przeladowa opozycjonistw, czonkw Tung Lin, ktrych ostatecznym wynikiem byo zamordowanie powanej liczby najwybitniejszych dostojnikw. Rwno czenie eunuchowie wmieszali si, ze zgubnymi skutkami, do kampanii wojskowych prowadzonych na Pnocnym Wschodzie przeciwko Mandurom, skazujc np. na mier Siung T'ing-pi, jednego z niewielu utalentowa nych generaw mingowskich. Gdy nowy cesarz Cz'ung Czeng (16271644) wstpi na tron, Wei Czung-sien zosta odsunity od wadzy i zapaci gow za swoje zbrodnie. Pooenie byo jednak ju zbyt krytyczne, aby nowy cesarz, mimo swoich niewtpUwych zdolnoci, mg cokolwiek zaradzi. Rzd by zbankru towany, do czego przyczynia si te powanie niebywaa rozrzutno

Posg Grobowce Mingw, Pekin, XVXVI w.

dworu i niektrych poprzednich wadcw, zwaszcza Wan Li. Dochody nie wystarczay teraz zupenie na pokrycie biecych wydatkw, ktre zreszt znacznie zwikszyy si w wyniku o wiele wyszych kosztw wojskowych w zwizku z walk przeciwko Mandurom. W 1639 r. wydatki na armie wynosiy ju 20 mln tael (tael lub Hang uncja srebra), gdy cay budet roczny na pocztku okresu mingowskiego opiewa tylko na 2 mln. Gwne rdo kryzysu tkwio jednak w problematyce spoecznej w niezadowoleniu chopstwa chiskiego (a w pewnym stopniu rwnie i mieszkacw miast), coraz bardziej uciskanego i wyzyskiwanego podczas ostatnich lat wadzy mingowskiej. Kryzys finansowy rzdu oczywicie zja wisko to jeszcze bardziej pogbi, gdy usiowano wydusi z ludnoci nowe podatki. Wrzenie wrd ludnoci wiejskiej wyrazio si wkrtce w jednym z najwikszych i najduej trwajcych powsta chopskich w historii Chin. Widzielimy ju, i insurekcje chopskie nie byy bynajmniej zjawiskiem rzad kim w tych dziejach; stanowiy one w istocie rzeczy, w warunkach feudalizmu, jedyn moliw i dostpn form ostatecznego protestu przeciwko nie ludzkiemu ponieniu i ndzy. Koszmarny gd w pnocnym Szensi w 1627 r. wznieci iskr buntu, ktry przeksztaci si w potne powstanie chopskie, trwajce a do 1645 r. i bdce zasadnicz przyczyn upadku dynastii Ming. Jeli idzie o zasig powstania, mona je porwnywa tylko z ruchem tajpingw w XIX w., a by moe rwnie z walk armii chopskich, prowadzonych przez komu

nistw chiskich w XX w. Jak zwykle bywao w wypadku chiskich powsta chopskich, ruch by w duej mierze spontaniczny, mia raczej form y wioowego protestu i wykazywa znaczne braki w organizacji oraz progra mie. Powstanie objo wielkie poacie Chin Pnocnych i rodkowych, lecz rozwj jego by zdumiewajco nierwny. W pewnym momencie wielkie armie chopskie posuway si naprzd we wszystkich kierunkach, gdy nagle spotykaa je prawie cakowita klska i znikay niemal zupenie na pewien czas. W 1635 r. odbyo si zebranie szeregu przywdcw powstania, majce na celu opracowanie wsplnej strategii oraz skoordynowanie dziaania po szczeglnych jednostek powstaczych. Wkrtce potem jednak wojska cho pskie znowu poniosy szereg powanych poraek. Ruch nabra nowego charakteru i zacz odnosi powaniejsze zwycistwa wraz ze wzrostem, od 1640 r., znaczenia i wpyww Li Tzu-cz'enga, ktry sta si jego najwa niejszym wodzem. Li, urodzony w 1606 r., by chopem rodem z Szensi i uczestniczy w ruchu od samego pocztku. Historia za ostatnich lat wiel kiego powstania chopskiego przeplataa si nierozcznie z problemem mandurskim.
WZROST POTGI MANDURW

Plemiona mandurskie zamieszkiway rodkow, pnocn i pnocno-wschodni cz dzisiejszej Mandurii i naleay do ludw tunguskich. Byy one blisko spokrewnione, a prawdopodobnie jak wspomniano cz ciowo potomkami tych Durczenw, ktrzy w swoim czasie panowali nad Chinami Pnocnymi jako dynastia Kin (nazwa Mandurowie jest pniejszego pochodzenia, wwczas plemiona te wszystkie nazyway si po prostu Durczenami). W swojej siedzibie mandurskiej Durczenowie zajmowali si gwnie mylistwem i rybowstwem, a take upraw roli, ktrej nauczyli si od swoich ssiadw chiskich. Nie byli oni wycznie koczownikami, tak jak Mongoowie, aczkolwiek prowadzili te czciowo hodowl, w tym zwaszcza nierogacizny, bdc rwnie doskonaymi je dcami i ucznikami. Podczas wczesnego okresu Ming caa Manduria znajdowaa si pod poredni wadz Chin, a Chiczycy rzdzili tym tery torium za pomoc stale stosowanej przez nich zasady divide et impera", wygrywajc plemiona durczenowskie nawzajem przeciwko sobie oraz uwaajc je wszystkie za wasali cesarstwa chiskiego (warto wspomnie, i nazwa Manduria jest raczej neologizmem europejskim, pochodzcym z XIX w.; Chiczycy obecnie zawsze uywaj tylko terminu Tung Pei Pnocny Wschd).

Jedna za cz Mandurii poudnie kraju zwane Liaotungiem (zie mie na wschd od rzeki Liao), obejmujce zarwno pwysep tej nazwy, jak i pokane obszary na pnoc od niego bya jednak ziemi zamiesz ka prawie wycznie przez liczn ludno chisk, a rolnictwo, prowa dzone na mod chisk, stanowio tu gwn form gospodarki. Admini stracyjnie Liaotung nalea wwczas do prowincji Szantung; waciwie od okresu Han, jeli nie wczeniej, Liaotung by czci skadow obszaru cywilizacji chiskiej. Terytorium to miao pierwszorzdne znaczenie stra tegiczne, a panowanie nad nim otwierao drog do Chin Pnocnych; dlatego te stao si ono pniej jednym z gwnych terenw walki midzy Mandurami a Chiczykami. Przeksztacenie si Mandurw w potg byo cile zwizane z dziaal noci Nurhaczi (15591626), czonka rodu Aisin Dioro i wodza jednego z plemion durczenowskich. Porwnuje si go czsto do Czyngis Chana ze wzgldu na jego powodzenie w zjednoczeniu plemion durczenowskich w potn si i pastwo, ktre okazao si zdolne dokona podboju Chin. w proces unifikacji skada si z licznych przewlekych dziaa wojennych, pertraktacji i spiskw, trwajcych ponad 30 lat. W urzeczywistnieniu powzi tych zamierze Nurhaczi wykorzystywa swoj dobr znajomo chiskich metod politycznych. Jako jeden z wybitnych wodzw Durczenw przeArtysta nieznany, Daniny z pastwa San Fu Czi epoka Ming

bywa w Pekinie w 1590 r. w roli przywdcy grupy stu wodzw durcze nowskich, przynoszcych danin. Zna rwnie jzyk i literatur chisk, a w 1595 r. dwr chiski obdarzy go wysokim tytuem generaa Smoka i Tygrysa". W trakcie dokonywania zjednoczenia Durczenw co spoty kao si zawsze z opozycj, spiskami i przeciwdziaaniem wadz chiskich prowadzi on rwnoczenie znaczn wymian handlow z Chinami. Gw nymi przedmiotami eksportu Durczenw byy konie i e-sze, korze, ktremu Chiczycy przypisywali niemal cudowne waciwoci lecznicze i regeneracyjne. Jedn z najistotniejszych innowacji, ktr zaprowadzi Nurhaczi chocia wzorowana bya czciowo na przykadzie chiskim, tj. na komanderiach wojskowych zaoonych przez Mingw w Mandurii sta nowio wprowadzenie w 1601 r. systemu chorgwi. Cel tego by przede wszystkim militarny, lecz chorgwie miay rwnie znaczenie administra cyjne, a ich organizacja przecinaa istniejce linie podziau midzy ple mionami. Z punktu widzenia wojskowego chorgwie stanowiy niezmiernie skuteczn form organizacyjn. W systemie tym najwaniejsz rol odgry wao zawsze plemi, do ktrego nalea Nurhaczi, a zwaszcza jego rd Aisin Dioro. Na pocztku ustanowiono cztery chorgwie, pniej za, w 1615 r., liczb ich powikszono do omiu. Kada chorgiew posiadaa wasn flag o odmiennej barwie; pierwotne cztery miay barwy: t, bia, niebiesk i czerwon, nastpne cztery: t, bia, niebiesk z czer wonym obramowaniem, czerwon z biaym obramowaniem. Twierdzi si, i ustanowienie systemu chorgwi stao si zasadniczym punktem zwrotnym w przejciu od wczesnofeudalnego spoeczestwa do nowego, zorganizowanego ju na zasadach biurokratyczno-feudalnych. Zwrot ten mia prawdopodobnie odpowiada przemianom w onie spoe czestwa mandurskiego. Wydaje si jednak, i pniejsze przyjcie, prawie w caoci, chiskiej monarchicznej formy organizacji pastwowej, ktre nastpio jeszcze przed podbojem Chin, odegrao jeszcze wiksz rol. W miar wzrostu si Mandurw i rozszerzenia obszaru znajdujcego si pod ich panowaniem system chorgwi zosta powikszony przez stworzenie omiu chorgwi mongolskich (po podporzdkowaniu sobie Mongolii Wewntrznej) oraz omiu chorgwi chiskich (po zdobyciu Liaotungu). W 1644 r. byo 278 mandurskich, 120 mongolskich oraz 165 chiskich kompanii w chorgwiach; zakadajc liczb 300 ludzi w kadej kompanii, oznaczao to, i cao si zbrojnych pozostajcych w dyspozycji wadcw mandurskich wynosia zaledwie okoo 169 tys. onierzy. Zorganizowanie przez Mandurw na terenach im podlegych pastwa na mod chisk miao niebywale istotne znaczenie. Wynikao ono przede

wszystkim z podboju Liaotungu, z jego bardzo znaczn ludnoci chisk. Oblicza si, i na tych obszarach mieszkao okoo 3 mln Chiczykw w po rwnaniu z ogln liczb Mandurw prawdopodobnie nie wiksz ni 300 tys. Ju w 1616 r. Nurhaczi ogosi powstanie pastwa Pniejsze Kin, co oznaczao bezporednie nawizywanie do przodkw Mandurw z XII i XIII w. oraz byo wznowieniem ich pretensji i zamierze. W ustanowieniu administracji pastwowej na wzr chiski korzystano z usug wielu urzd nikw chiskich, gotowych i chtnych do suenia swoim nowym panom. Ich pomoc miaa kluczowe znaczenie dla powodzenia Mandurw. Np. Fan Wen-cz'ang (15971666), ktry podda si Mandurom w 1618 r., odegra pierwszorzdn rol w ustanowieniu centralnego rzdu mandur skiego. Pniej, w 1644 r., przedstawi on regentowi Dorgonowi memoria, w ktrym przekonywa go o koniecznoci wykorzystania okazji w celu pod boju cesarstwa chiskiego, usiujc te skoni go do zaniechania niepo trzebnej dewastacji, jak to czynili poprzedni najedcy. Wraz z innym kola borantem, Ning Wan-wo (71665), ktry przyczy si do Mandurw w 1630 r., Fan Wen-cz'ang ju w 1632 r. przyszykowa dla swoich panw mandurskich plany podboju Chin. W 1618 r., po sporzdzeniu osobliwego dokumentu, znanego jako Siedem Wielkich Skarg, ktry stanowi jego deklaracj wojny (zreszt nie wrczon, lecz ceremonialnie spalon) przeciwko Mingom, Nurhaczi zaatakowa pozycje chiskie w rodkowej Mandurii i zdoby miasto Fuszun. Skutkiem tego zwycistwa byo pierwsze poddanie si Mandurom wielu chiskich generaw i dostojnikw; stao si to wanym precedensem na przyszo i rwnoczenie ujawnio strategi polityczn Mandurw, ktrzy dyli do przecignicia na swoj stron jak najwikszej liczby Chiczykw z warstwy rzdzcej. W 1619 r. Nurhaczi rozbi doszcztnie wysan przeciwko niemu armi mingowsk, przekraczajc czterokrotnie siy jego wojska. Owo zwycistwo umoliwio mu pniej zdobycie w 1621 r. Szenjangu (Mukden) oraz Liaojangu. Wkrtce Mandurowie rozpoczli ataki na obszar Liaosi, tj. tereny na zachd od rzeki Liao. Mandurowie, w odrnieniu od Mongow, Durczenw i Kitanw, rozpoczli organizowanie pastwa na mod chisk nawet przed pod biciem samych Chin. Wanie uksztatowanie silnego pastwa przygranicz nego uatwio im wielce dokonanie tego podboju i byo jednym z gwnych czynnikw ich powodzenia oraz przeksztacenia si w najwaniejszych i naj duej pozostajcych przy wadzy ze wszystkich pnocnych zdobywcw Chin. Panowanie Mandurw bowiem miao przetrwa przeszo dwa i p wieku, aczkolwiek gdyby nie pomoc udzielona im wwczas przez mocarstwa zachodnie, zostaliby obaleni jak zobaczymy przez powstanie tajpin-

gw w latach pidziesitych XIX w. Naley zauway, i podobnie jak podczas wczeniejszych najazdw, inwazj mandursk na Chiny umoli wiy rwnie przede wszystkim wewntrzna sabo i rozkad cesarstwa chiskiego. Mimo kompletnej nieudolnoci dworu mingowskiego Mandurowie napotkali sporo trudnoci w czasie swoich kampanii w Liaosi, m. in. ze

Artysta nieznany, Daniny z pastwa Nu Wang epoka Ming

wzgldu na przewag techniczn wojsk chiskich np. w artylerii. Ostatecz nie jednak dezintegracja rzdu mingowskiego pod ciosami powstania chopskiego uatwia im dalsze natarcie. Sam Nurhaczi spotka si z pierw sz porak podczas usiowania zdobycia mingowskiej twierdzy Ningjuan i wkrtce potem zmar od poniesionych tam ran w 1626 r. Jego nastpc by Abahai (15921643), smy jego syn, zdolny genera i przywdca poli tyczny. On to w 1635 r. wprowadzi do uycia sowo Mandurowie (zna czenie etymologiczne nadal nie wyjanione) zamiast Durczenowie, ktre nasuwao pojcie suzerennoci chiskiej. W 1636 r. ogosi on ustanowienie dynastii Ts'ing (Czysta") na miejsce Pniejszych Kin. Stanowio to bez porednie wyzwanie wobec Mingw, gdy implikowao stworzenie dynastii, pretendujcej do rzdzenia caymi Chinami. Abahai rwnie wzmocni

znacznie swj autorytet jako cesarz Ts'ingw, kosztem gwnych czonkw cesarskiego rodu. Zasadniczym jednak zajciem Abahai byy dalsze wyprawy wojskowe, majce na celu rozszerzenie terytorium i wzrost potgi pastwa mandur skiego. Dwie ekspedycje przeciwko Korei w 1627 i 1638 r. skutecznie do prowadziy do przeksztacenia owego pastwa z wiernego wasala Mingw w posusznego sug Ts'ingw, zabezpieczajc tym samym lewe skrzydo pozycji Mandurw. Jeszcze waniejszym by moe osigniciem byo spenetrowanie Mon golii Wewntrznej i podporzdkowanie plemion mongolskich tego re jonu wadzy mandurskiej, w wyniku czego zawarto sojusz mandursko-mongolski, majcy mie dla Chin zgubne skutki. W tym samym czasie Mandurowie rozcignli te swoj wadz na cay obszar basenu rzeki Amur. Wadza za nad Mongoli Wewntrzn wielce uatwia (np. w 1629 r.) niszczycielskie najazdy na Chiny Pnocne a do wrt samego Pekinu. Prowadzone one byy w sposb waciwy koczownikom Pnocy, z pldrowaniem i rzezi ludnoci oraz zapdzaniem dziesitkw tysicy Chi czykw na Pnoc od Wielkiego Muru, gdzie mieli si sta niewolnikami Mandurw. Zwycistwo Mandurw w owych latach doprowadzio te do poddania si i przejcia na ich stron coraz wikszej liczby generaw mingowskich, wraz ze swoimi wojskami; mieli oni odegra wan rol w pniejszych kampaniach Ts'ingw. W latach 16361643 Mandurowie przekraczali Wielki Mur prawie bez trudnoci i napadali na tereny pooone na poudnie od niego. Bezporedni i najprostszy dostp do Chin Pnocnych od pnocnego wschodu by jednak zamknity przez wielk, potn for tec, Szanhaikuan, znajdujc si na wybrzeu w miejscu, w ktrym Wielki Mur spotyka si z morzem. Abahai nie doy ostatecznego triumfu swojego narodu umar w 1643 r., a jego nastpc zosta jego szecioletni syn Fulin, gwnym regentem za brat Dorgon (1621 1650), czternasty syn Nurhaczi.
UPADEK DYNASTII MING

W 1640 r., po doznaniu cikiej poraki, zadanej mu przez wojska rzdowe, Li Tzu-cz'eng wycofa si do swojej rodzinnej prowincji Szensi. Dokona on tu przegrupowania resztek swoich si, a nastpnie rozpocz now kampani przeciwko Mingom, lecz tym razem z bardziej rozwinitym programem spoecznym i politycznym. Dla zdobycia poparcia chopw wysun haso wyrwnania ziemi" oraz zwolnienia od podatkw ziem skich; rwnoczenie wezwa do obalenia dynastii mingowskiej. W tym ostat-

nim deniu wida byo te wpyw niektrych czonkw gentry, ktrzy przyczyli si do niego w owym okresie. W nastpnym roku armie jego, ze zwikszonymi znw siami, jak lawina niena wdary si do Honanu, gdzie udao im si zdoby Lojang. Ksi Fu, jeden z najbogatszych (mia posiada 2 mln mu ziemi) i najbardziej znienawidzonych czonkw mingowskiego rodu cesarskiego, zosta wzity do niewoli, a nastpnie zabity. Gdy Li Tzu-cz'eng dziaa w Chinach Pnocnych, inny przywdca chopski, Czang Sien-czung (16061646), o renomie nie do pozazdroszczenia ze wzgldu na niebywae okruciestwo i niezliczone dokonane przez niego masakry, po okresie rozejmu z Mingami rwnie wznowi walk i sta si panem wikszej czci Sycz'uanu. Nie byo adnej koordynacji midzy tymi dwoma przywdcami, gdy uwaali si oni i susznie za potencjalnych rywali do zaoenia nowej dynastii w razie upadku Mingw. Na pocztku 1644 r. siy Li Tzu-cz'enga byy ju dostatecznie due, aby mg on rozpocz olbrzymi kampani, zmierzajc do ostatecznego obalenia rzdu mingowskiego. W styczniu tego roku ogosi zaoenie nowego cesarstwa Szun (Czang Sien-czung uczyni zreszt to samo w Sycz'uanie) i wymaszerowa ze swojej bazy w Szensi na pnocny wschd w kierunku na Pekin. Wikszo miast i twierdz po drodze, w tym te stolica Szansi, T'aijan, poddaa si bez stawiania adnego oporu. 18 marca wojska Li Tzu-cz'enga wkroczyy do stolicy cesarskiej, gdzie obrona bya mini malna, a wrota otwarte przez pewnych przekupionych eunuchw. Cesarz Cz'ung Czeng, opuszczony przez prawie wszystkich dostojnikw dworskich, nie skorzysta z okazji uratowania si przez ucieczk na Poudnie i nastp nego dnia powiesi si w pawilonie na Wzgrzu Wglowym, kilkaset metrw na pnoc od Miasta Cesarskiego. Okoo dwustu osb z rodziny i najbli szego otoczenia poszo jego ladem, popeniajc rwnie samobjstwo. Wikszo za wysokich dygnitarzy mingowskich zostao przez onierzy Li Tzu-cz'enga uwizionych. Rzd mingowski przesta istnie, chocia w innych czciach Chin znajdoway si jeszcze bardzo liczne wojska mingowskie. Wrd nich naj waniejsza bya armia stacjonowana w Szanhaikuan dla obrony przeciwko Mandurom; znajdowaa si ona pod dowdztwem Wu San-kuei (1612 1678), pochodzcego z rodziny obszarniczej z Liaotungu. Tym samym by on doskonale zorientowany w polityce Mandurw przecigania dygnitarzy chiskich na swoj stron oraz pozostawiania nie tknitych posiadoci obszarnikw chiskich. Bardzo wiele zaleao od jego decyzji, poniewa w tym momencie Mandurowie bacznie ledzili rozwj wydarze w Chinach, skonni wykorzysta dla siebie sposobno powsta w wyniku upadku Pekinu.

Pomidzy Li Tzu-cz'engiem a Wu San-kuei nastpiy pertraktacje, w ktrych Li usiowa skoni Wu do wsplnego dziaania przeciwko Man durom. Nie osign on jednak powodzenia nie dlatego jak chce le genda i ulubiona konkubina Wu znajdowaa si w niewoli jego o nierzy, lecz ze wzgldu na fakt, i Wu San-kuei, czowiek o niebywale wy bujaych ambicjach, sam marzy o tronie i nie zamierza zawiera sojuszu z armi chopskich rebeliantw". Ostatecznie zatem Li Tzu-cz'eng popro wadzi 200-tysiczn armi przeciwko Wu San-kuei, gdy ten ostatni zwrci si do ksicia Dorgona, regenta mandurskiego, ofiarujc mu swoje usugi i proszc rwnoczenie o pomoc. Na znak podporzdkowania si Mandu rom zgodzi si na czciowe ogolenie gowy i zaplecenie wosw w war kocz. W pracach historykw chiskich Wu jest przedstawiany zazwyczaj jako najwikszy chiski zdrajca, lecz jak si okae by on tylko najbardziej prominentnym wrd wielu w owym okresie. Gdy armia Li Tzu-cz'enga rozpocza bitw z oddziaami Wu San-kuei, konnica mandurska, ktra z boku przypatrywaa si walce czekajc na jej wyniki, przyczya si w decydujcym momencie do wojsk Wu, zada jc podczas szalejcej burzy piaskowej jednostkom chopskim dotkli w porak. Li zbieg z resztkami swoich si do Pekinu, gdzie 29 kwietnia wstpi na tron jako cesarz dynastii Szun. Tego samego jednak dnia opuci on Pekin, zagarnwszy wiele skar bw, i uda si z powrotem do Szensi; mia nadziej, i uda mu si tam zaoy siln baz. Wkrtce po tem Mandurowie wkroczyli do Pe kinu, a regent Dorgon proklamowa modego wadc mandurskiego, Fulina, cesarzem Chin i spadkobier c Mingw. Rwnoczenie Mandu rowie podawali si za mcicieli ostat niego cesarza mingowskiego i ogo sili, i zamierzaj stumi powstanie chopskie. Apel, skierowany pod adresem przesdw klasowych chi skich obszarnikw-biurokratw, by wietnie pomylany (prawdopodob nie stanowi pomys doradcw chiObelisk Grobowce Mingw, Pekin, XV-XVIw.

skich) i wnet wywar podane skutki. Znaczna wikszo chiskiej klasy panujcej uznaa faktycznie now wadz mandursk, a dostoj nicy i generaowie mingowscy poddawali si teraz masowo, lic buty nowych swoich panw", aby uy czsto stosowanego zwrotu wspczes nych historykw chiskich. Najistotniejsze za byo to, i przyczyli si oni do Mandurw dla zorganizowania si zbrojnych w celu stumienia pozostaych armii chopskich. Nie ulega adnej wtpliwoci, i wanie te poczynania chiskiej gentry umoliwiy Ts'ingom, zwaywszy olbrzymi dysproporcj si midzy Chiczykami a Mandurami, objcie wadzy. Tak wic Mandurowie stali si teraz wadcami Chin Pnocnych, a po czona armia mandursko-chiska pod dowdztwem Wu San-kuei wyru szya do Szensi dla prowadzenia wojny przeciwko Li Tzu-cz'engowi. W dzia aniach tych Wu stosunkowo szybko osign powodzenie i Li by zmuszony wycofa si z Szensi do Hupei, gdzie spotkaa go mier (niektre relacje twierdz jednak, i udao mu si zbiec i wdzia szaty mnicha buddyjskiego). Resztki jego armii, ktre byy jeszcze do znaczne (rda podaj 500 lub 300 tys. ludzi w rzeczywistoci prawdopodobnie o wiele mniej), przyczyy si pniej do wojsk lojalistw mingowskich w Chinach rodko wych, kontynuujcych walk przeciwko agresji mandurskiej. Mandurowie potrzebowali jednak, jak zobaczymy, 20 lat, aby rozbi siy zwolennikw upadej dynastii. Lecz wielkie powstanie chopskie zostao ju zasadniczo stumione w wyniku wsplnej akcji najedcw z Pnocy i obszarni kw chiskich. Cen, ktr trzeba byo zapaci za owo zwycistwo", byo ponowne naoenie na Chiny jarzma obcego panowania, ktre tym razem miao przetrwa a do 1912 r.

XXII. KULTURA EPOKI MING

UWAGI OGLNE DZIEDZINIE kultury, podobnie jak i w polityce, epoka (Ming odznaczaa si wiadomym usiowaniem powr cenia do przeszoci, do rde chiskich, prb wznowienia rodzimych tra dycji intelektualnych i artystycznych. W tych zamierzeniach Mingowie nawizywali do T'angw, lecz jak to uj zrcznie Waley wynikiem by T'ang bez polotu i wielkoci. Niemniej jednak nie mona po prostu odrzuci prawie trzech wiekw ery Ming, gdy jej osignicia w wielu dzie dzinach kultury byy wcale znaczne. W filozofii interpretacja kanonu konfucjaskiego podjta przez Czu Si, jak i jego oglne pogldy filozoficzne, dominoway do XV w., przekszta cajc si w tym okresie w ortodoksyjne i skamieniae kredo. Naley jednak wspomnie, i ju w czasach Poudniowych Sung w onie neokonfucjanizmu przejawiaa si i druga tendencja, ktr w odrnieniu od myli Czu Si mona by okreli jako subiektywny idealizm. Gwnym przedstawicielem tego nurtu by Lu Cziu-jan (11391193) i wanie w znacznej mierze na podstawie jego pogldw wyoy swoje idee najwybitniejszy filozof okresu mingowskiego, Wang Jang-ming (14721529). Stworzy on wysoko roz winit, nawet bardziej spekulatywn ni zazwyczaj filozofi, w ktrej gros uwagi powici istocie natury ludzkiej; duy nacisk, niewtpliwie pod wpy wem myli buddyjskiej, kad Wang Jang-ming na znaczenie medytacji i intuicyjnej wiedzy. Pogldy jego stay si modne i rozpowszechniy si po caym kraju. Niektrzy autorzy twierdz, i filozofia Wang Jang-ming w praktyce usuna w cie ortodoksj Czu Si na reszt okresu Ming. Po upadku Mingw jego system filozoficzny oceniono bardzo negatywnie, przypisujc mu czciowo odpowiedzialno za kryzys spoeczestwa min gowskiego (patrz s. 371). Epoka Ming, powicona raczej wznowieniu pierwiastkw przeszoci ni tworzeniu nowych, bya rwnie wiekiem encyklopedii i opracowa

336

monograficznych. Najsynniejsz z tych encyklopedii bya Jung Lo Ta Tien (Encyklopedia okresu Jung Lo), sporzdzona na rozkaz cesarza w latach 14031407. Byo to olbrzymie dzieo, w ktrego opracowaniu wzio udzia 2180 uczonych; obejmowao ono 11 095 tomw, skadajcych si z 22 877 rozdziaw. Tematyka dotyczya historii, etyki, nauk cisych,

Biaa Dagoba nad jeziorem Pei Hai, Pekin, XVII w.

przemysu, sztuki, geografii, religii waciwie caoci wiedzy w Chinach na pocztku XV w. Wiele starych i rzadkich dzie zamieszczano w encyklo pedii w caoci. Drukowanie jej okazao si jednak zbyt kosztowne i pniej dwa jeszcze pene egzemplarze zostay przepisane. Lecz los encyklopedii by rwnie tragiczny jak los tylu innych skarbw kultury chiskiej. Dwie kopie ulegy zniszczeniu w latach inwazji mandurskiej, a trzecia, prze chowywana w Akademii Hanlin w Pekinie, zostaa spalona prawie w caoci podczas poaru Akademii w zwizku z obleniem poselstw w 1900 r., w okresie ruchu I Ho T'uan. Zachowao si podobno tylko 368 tomw. Wiele innych opracowa encyklopedycznych pochodzi rwnie z tego okresu; by moe najbardziej interesujc prac jest wielkie dzieo powi cone zioom Materia medica zakoczone w 1578 r. przez Li Szy-czena po 26 latach mudnych bada. Zawiera ono te 8160 przepisw lekarskich podanych przez autora.

POWIE MINGOWSKA

Najwiksze osignicia okresu Ming reprezentuje prawdopodobnie beletrystyka. Czsto mona si spotka ze stwierdzeniem, e jeeli poezja bya chlub Tangw, dramat Juanw, to powie wanie jest chlub Mingw. Ta nowa forma literacka rozwina si na podstawie tekstw istniejcych ju od wiekw, a uywanych przez gawdziarzy; zarwno ich teksty pisane, jak i sztuki na nich oparte dostarczyy wikszoci wtkw wykorzystywanych w powieciach. Poniewa powieci te byy pisane jzy kiem potocznym (a nie jzykiem literackim, ju wwczas cakowicie nie zrozumiaym, zwaszcza przy czytaniu na gos), co si wanie wizao z ich podstaw rdow, uczeni-dygnitarze wykpiwali t form literatury jako lekkomyln, swawoln i wywrotow, rwnoczenie zaczytywujc si ni po kryjomu. Stanowisko powysze sprawio, e bardzo mao wiadomo o autorach nawet najsynniejszych powieci, gdy wielu z nich uczynio wszystko, ze zrozumiaych wzgldw, aby zachowa swoje autorstwo w ta jemnicy. Mimo to powieci uzyskay olbrzymi popularno, a bohaterzy najbardziej ulubionych z nich s bardziej znani ni inne wybitne postacie historyczne; rwnie powana cz idei dotyczcych historii zaczerpnita zostaa wanie z tych powieci. Wielu autorw uwaa, i pojawienie si powieci byo najistotniejszym elementem w rozwoju literatury chiskiej w cigu ostatnich 600 at. Uznanie to jednak nastpio w Chinach dopiero po Rewolucji Kulturalnej w 1919 r., kiedy powieci nareszcie przyznano t rang, na ktr zasugiwaa. Przy czyni si do tego szczeglnie sam Lu Sun, ktry by rwnie jednym z pierw szych powanych badaczy naukowych dziejw tej formy. Najwybitniejsze by moe cechy powieci mingowskiej to wysoki stopie realizmu oraz wyrane akcenty krytycyzmu spoecznego. Rwnoczenie tematyka histo ryczna odgrywa bardzo wielk rol; odnosi si to zwaszcza do dwch synnych dzie, o ktrych mowa poniej. Szui Hu Czuan {Opowieci z brzegw rzeki) jest obszern epick po wieci omawiajc losy 108 bohaterw-zbjnikw buntujcych si prze ciwko wczesnym warunkom spoecznym. Wodzem ich by Sung Cziang, posta historyczna z okresu Pnocnych Sung. Ksika synie z doskona ych charakterystyk postaci i z wielu niezwykle ywych i dramatycznych epizodw. Powie ta bya waciwie dzieem rewolucyjnym, gdy chocia omawiaa epok Sung, stanowia w istocie zamaskowan, i to do przej rzycie, krytyk warunkw mingowskich, tym samym wic bya form pro testu literackiego. Autorstwo przypisuje si niejakiemu Szy Nai-an (ok. 12961370), o ktrym prawie nic nie wiadomo. Istnieje wiele wersji tej

powieci, rnicych si objtoci, a czasami i to powanie - stylem; ostatnie pochodz z XVII w. Wspomniana poprzednio San Kuo Czy Jen I {Romans o Trzech Krle stwach) jest prawdopodobnie najbardziej znanym ze wszystkich dzie litera tury chiskiej. Autorem mia by Lo Kuan-czung (133071400), o ktrym niewiele wicej wiemy ni o Szy Nai-an. Tu te sprawa nie jest bynajmniej prosta; powie ta z jednej strony opiera si na wczeniejszych opowia daniach i pracach historycznych, a z drugiej obecna jej wersja zostaa nie wtpliwie wielokrotnie przerobiona. W kadym razie jest to dzieo due, skadajce si ze 120 rozdziaw. Omawiajc dzieje Trzech Krlestw, autor przeksztaci w okres krwawych i zawzitych walk feudalnych w roman tyczn epok, w dramatyczne i barwne widowisko. W ksice postacie przed stawione s raczej tylko w dwch barwach, czarnej i biaej, albo jako bo haterowie, albo jako zoczycy. T metod Liu Pei staje si wadc mi ujcym lud, wspomaganym przez swoich wiernych przyjaci, Kuan J i Czang Fei. Jak susznie stwierdzono, przysiga wiecznej wiernoci, zoona w Sadzie Brzoskwiniowym przez tych trzech, bya znana kademu Chiczy kowi. Najbardziej interesujca jest charakterystyka Czu-ko Lianga, wiel kiego stratega i polityka owego okresu. Jego niebywaa mdro, zrczno i spryt zostay wielokrotnie ukazane. Za to Ts'ao Ts'ao przedstawiany jest i to chyba nawet sprawiedliwie jako gwny zoczyca. Trudno wprost przeceni olbrzymie znaczenie tego dziea, ktrego wpyw trwa zapewne do dzi. Si J Czi {Pielgrzymka na Zachd) jest tylko czciowo powieci hi storyczn; dotyczy ona co prawda sawnego pielgrzyma buddyjskiego San Tsanga, lecz w istocie rzeczy opiera si na wczeniejszych legendach buddyj skich o nim i zawiera wiele elementw fantastycznych i nadprzyrodzonych. Autorem obecnej wersji gdy istniaa i wczeniejsza by Wu Cz'eng-en (ok. 15001558), uczony-dygnitarz, ktry za ycia skutecznie zachowa swoje autorstwo w tajemnicy. Prawdziwym bohaterem jego powieci jednak nie jest sam pielgrzym, lecz jeden z jego towarzyszy podry, mapa Sun Wo-kung. W licznych fantastycznych przygodach mapa przedstawiona jest j a k o stworzenie arcyludzkie, stajc si jedn z najbardziej popularnych postaci w literaturze chiskiej. Ksika zostaa napisana z du doz wy obrani i humoru; folklor, alegoria, religia i historia mieszaj si tam z kry tyk spoeczn i ostr satyr. Wielka, realistyczna powie obyczajowa Czin P'ing Mei rni si w spo sb zasadniczy od powyszych trzech dzie. Tytu ten zoony jest z czci imion trzech gwnych bohaterek, ktre cznie mona przetumaczy jako liwa w zotej wazie; w tumaczeniu angielskim i niemieckim znana

jest te jako Zloty Lotos, imi najwaniejszej postaci kobiecej. Aczkolwiek w swoim wtku tematycznym powie ta czy si z Szui Hu Czuan nie ktre postacie wystpuj w obydwu ksikach stanowi opowiadanie o y ciu bogatego aptekarza prowincjonalnego, niewtpliwego rozpustnika, pro wadzcego hulaszcze ycie. Jest to pierwsze dzieo, w ktrym kobiety, od grywajce zreszt gwn w nim rol, przedstawione zostay jako prawdziwe, ywe istoty, a nie postacie stereotypowe. Ksika dostarcza wymienitego obrazu okresu schykowego Mingw, gdy mimo i rzecz dzieje si rzekomo w epoce Pnocnych Sung, nie ma wtpliwoci, i chodzi o czasy autorowi wspczesne. Wysuwano niezliczone supozycje co do autorstwa tego arcy dziea, lecz nie ma adnych zadowalajcych konkluzji. Poniewa ksika zawiera szereg scen miosnych, pada ona ofiar rzdowej cenzury chiskiej, ktra notabene istniaa ju od okresu Pnocnych Sung. Jak na ironi, jeden z wielkich pisarzy owego okresu, Ou-jang Siu, by redaktorem roz porzdzenia ustanawiajcego t instytucj. Powysze cztery pozycje s powszechnie uznane za najwybitniejsze dziea epoki Ming. Literatura tego okresu nie syna jednak wycznie z powieci; dramat rwnie si nadal rozwija. By moe, najsawniejsz sztuk bya Altanka Peonij T a n g Sien-tzu (ok. 15501617), ktr uwaa si za utwr atakujcy zakamanie wczesnej moralnoci.
MALARSTWO

W malarstwie brak waciwie jasnej linii podziau midzy okresem Jan a Ming. Oglnie rzecz biorc, czasy mingowskie byy wielk er znawstwa, w ktrym powstay wspaniae zbiory obrazw oraz rozwina si bardzo krytyka artystyczna. Prawdopodobnie kolekcjonerom mingowskim zaw dzicza si zachowanie dla teraniejszoci wielu starych zwojw z poprzed nich epok. W samym malarstwie nie by to jednak wiek wielkiej twrczoci, aczkolwiek istniejcy w Europie na pocztku XX w. zwyczaj sarkastycznego wyszydzania malarstwa mingowskiego oraz uwaania go za cakowicie ja owe i wtrne by przesadny, opiera si na niedostatecznej znajomoci przedmiotu oraz trci rwnie snobizmem. Znane s nazwiska przeszo tysica malarzy dziaajcych w tym czasie, a twrczo ich bya olbrzymia. Uwaa si, e sztuka wczesna wykazywaa wzrastajce tendencje barokowe w popisywaniu si kolorem i ornamentacj. By moe jest to prawd, nie naley jednak przy tym zapomina, e istniao wtedy wielu wielkich malarzy, zwaszcza w pierwszym wieku panowania Mingw, chocia z drugiej strony wspomniane poprzednio skutki wielowiekowych tradycji niewtpliwie ciyy coraz bardziej na ich pdzlach.

Przyj si zwyczaj podziau wczesnego malarstwa mingowskiego na dwie szkoy. Jedna z nich nazywaa si Cze (tj. z prowincji Czekiang) i osig na swj szczytowy okres pod koniec XV w. Najwybitniejszym malarzem tej szkoy by Tai Czin, tworzcy w pierwszej poowie XV w. Szkoa ta trzymaa si stylu i tradycji Akademii Poudniowych Sung. Druga szkoa wystpowaa pod nazw Wu (nawizanie do staroytnego pastwa, ktre obejmowao Kiangsu) i przedstawiaa przede wszystkim kierunek okrelony pniej jako wen en hua malarstwo uczonych. Twrcy ci, chocia ich stosunek do sztuki by niewtpliwie powany, traktowali j nie jako zawd, lecz jako zajcie amatorskie, jako swobodn ekspresj chci tworzenia. Malarze tej szkoy rwnie opierali si przede wszystkim na stylu dawnych mistrzw. Zaoycielem owego kierunku mia by podobno Szen Czou (14271509). W swojej twrczoci posugiwa si on wieloma stylami i by podnym artyst; wiele jego obrazw zachowao si do dzi. Niektrzy znawcy uwaaj Szen Czou za najwikszego malarza epoki Ming. Modszy jego wsppracownik, Wen Czeng-ming (14701560), by prawdopodob nie drugim najbardziej uzdolnionym przedstawicielem tego nurtu. Aczkol wiek wzorowa si on na mistrzach okresu Juan, dziea jego wykazuj du rnorodno stylw, a rwnoczenie s mniej konwencjonalne od obrazw wikszoci malarzy mingowskich. Jak trafnie zauwaono, czasami wyzwala si spod wpyww gwnej tendencji owej epoki przeadowywa nia obrazu mnstwem szczegw. By rwnie znakomitym kaligrafem. Nastpnych dwch malarzy nie da si waciwie wtoczy w ramy powyszych szk. T a n g Jin (14701523) prowadzi niekonwencjonalne ycie osobiste, ktre stawiao go poza nawiasem kasty uczonych-dygnitarzy. By doskonaym pejzayst, a take utalentowanym malarzem postaci oraz ptakw i kwiatw. Obrazy jego, a oryginay nale do rzadkoci, syn z realizmu. Cz'iu Jing (15221560) nie by ani uczonym, ani poet, lecz stanowi chyba posta najbardziej zblion do zawodowego artysty, yj cego dla swojej profesji i utrzymujcego si z niej. Syn ze swoich wiel kich, niesamowicie szczegowo wypracowanych i przepiknie zabarwio nych zwojw, o przewanie z dawna uznanej tematyce historycznej. Cz'iu Jing by niewtpliwie ostatnim wielkim artyst w synnej tradycji niebie skiego i zielonego" malarstwa. Kopie i faszerstwa jego dzie, dokonywane przez zrcznych rzemielnikw, s niestety niezliczone. Powysi czterej malarze uwaani s przez chiskich i europejskich hi storykw sztuki za Czterech Wielkich Malarzy epoki Ming w czasach, kiedy przejawiaa ona jeszcze twrcz ywotno. Pniejszy okres Ming by coraz bardziej konserwatywny; stare, wywiechtane tematy powtarzano w nie skoczono i nastpi prawie cakowity zanik nowych idei lub koncepcji.

Wielki Mur na pn. od Pekinu e p o k a M i n g

Wanie w owym okresie szkoa wen en hua osigna apogeum i zna laza swoich teoretykw, z ktrych najbardziej znany by Tung Cz'i-cz'ang (15551636). Ich zdaniem poezja, malarstwo i kaligrafia powinny byy by rozpatrywane jako najwysze formy ekspresji ducha ludzkiego; aby za cel ten osign, naleao dy do przedstawienia wewntrznej istoty przed miotu, a nie jego zewntrznej podobizny. W zwizku z tym teoretycy ci przywizywali olbrzymi wag do techniki i tym samym do jej studiowania. Na tym tle powstay liczne podrczniki malarstwa, jak np. synna Ksiga z Ogrodu Nasienia Gorczycowego, w ktrej sposoby malowania danego przedmiotu poddane zostay drobiazgowemu opisowi i klasyfikacji. Wanie Tung i jego wspmyliciele wykoncypowali rwnie system przydzielania wszystkich wczeniejszych malarzy chiskich do poprzednio wspomnianych szk Poudniowej i Pnocnej (patrz s. 200), przeprowadzajc arbitralny podzia zgodnie ze swoimi wasnymi teoriami. Zdaniem niektrych znawcw, wynikiem triumfu malarstwa uczonych" byo w istocie rzeczy rozwodnienie malarstwa przez literatur; faktem jest, e zwolennikom tego kierunku mona przypisa bardzo niewiele wybitnych obrazw. Dotyczy to i samego Tung Cz'i-cz'anga, ktry spdzi powan cz ycia na wysokich stanowiskach, rwnoczenie wyrabiajc sobie

opini najwikszego wspczesnego znawcy sztuki. Ta opinia dopomoga mu w zebraniu olbrzymiej kolekcji obrazw, ktra warto wspomnie na marginesie ulega pniej prawie cakowitemu zniszczeniu, gdy Tung i jego krewni naleeli do znienawidzonego rodu nowobogackiej gentry, ktrego posiado zostaa podpalona podczas miejscowych rozruchw. Wpyw Tung Cz'i-cz'anga i jego teorii by jednak znaczny, a daleko idcy formalizm i konserwatyzm tych idei mia zdecydowanie ujemny wpyw na dalsz ewolucj malarstwa chiskiego.
CERAMIKA, ARCHITEKTURA

Okres Ming jest rwnie znany z dalszego rozwoju ceramiki. Synne cesarskie wytwrnie w Czingteczen powstay w 1369 r., a miasto to, jak widzielimy, przeksztacio si w gwny orodek tego rzemiosa w caym kraju. Mimo i istniao wiele innych zakadw garncarskich, najlepsza zachowana do dzi porcelana mingowska niewtpliwie pochodzi przewanie z tych wytwrni. Opinie dotyczce walorw artystycznych naczy mingowskich rni si w duym stopniu; niektrzy znawcy twierdz, e ju w epoce Sung wytwarzano najpikniejsz porcelan, inni za s zdania, e szczytowy okres garncarstwa chiskiego przypada raczej na czasy mingowskie. Piece w Czingteczen wytwarzay ze sawnej glinki kaoling pikne, przejrzystobiae naczynia, ktre od wczesnego okresu Ming malowano w rnych kolorach. Najsynniejsza jest zapewne porcelana malowana rnymi odcieniami niebieskiego (zalenie od skadnikw farby i okresu), lecz uywano rwnie barwnika czerwonego, pochodzcego z miedzi, oraz farb emaliowych rnych odcieni. Byo to cakowite odejcie od wdzicznej prostoty sungowskich monochromw, lecz najlepsze wyroby mingowskie miay pewien urok i wieo. Od samego pocztku epoki Ming przyj si zwyczaj znakowania naczy pieczciami (prawie zawsze umieszczonymi na spodzie) z nazw okresu panowania. Niestety, nie mona na nich w ad nym wypadku polega dla okrelenia daty produkcji danego naczynia, poniewa tak jak i w malarstwie od dawna wytwarzano doskonae kopie. Syn z tego zwaszcza okres Ts'ing, tak e obecnie jest rzecz nie mal niemoliw odrni orygina od pniejszej, starannie wykonanej czsto w tym samym piecu kopii. Od XV w. coraz wicej porcelany chiskiej eksportowano do rnych czci wiata; dobrze znany jest ogromny jej wpyw na ewolucj pro dukcji porcelany w Europie. Moliwe, i wzrostowi eksportu towarzyszyo rwnie stopniowe obnianie jakoci wytwarzanych wyrobw, zwaszcza tych przeznaczonych na wywz.

W wielu pracach dotyczcych historii sztuki chiskiej tematyka archi tektury chiskiej bywa poruszana przewanie ponownie przy okresie Ming. Tkwi w tym pewna logika, poniewa prace wykonane w owej epoce, a zwaszcza budownictwo w Pekinie, datujce si z okresu Jung Lo, dostar czaj wiele materiau ilustrujcego. Pekin, w koncepcji architektw Jung Lo, jest w pewnym stopniu kopi Cz'anganu, styl za nie by nowy, lecz sta nowi raczej modyfikacj stylu z epoki Poudniowych Sung, zawierajc w sobie kwintesencj tradycyjnej architektury chiskiej. Najwybitniejsze jego cechy to niewtpliwie znaczne przywizanie do monumentalizmu, jak rwnie udane wykorzystywanie symetrii; najlepszym tego przykadem jest o PnocPoudnie, przebiegajca przez Miasto Cesarskie. Budowni ctwo mingowskie w paacach pekiskich odznacza si szczeglnie roz rzutnym stosowaniem koloru i ornamentacji; synie te ze swoich wspa niaych schodw i balustrad marmurowych. Willetts, autor interesujcej historii sztuki chiskiej, przytacza dwie charakterystyki dotyczce Pekinu; w jednej miasto nazwane jest wymienitym esejem w skoordynowanym planowaniu urbanistycznym", w drugiej rozleg wiosk, o brudnych ulicach i walcych si murach". Autor ten, ktry nie by nigdy w Pekinie, uwaa te dwa stwierdzenia za sprzeczne i skania si raczej do pierwszego. Tymczasem w istocie rzeczy obydwa s w rwnym stopniu prawdziwe, gdy jeli pod nazw Pekin ma si na myli tylko zesp budynkw w Miecie Cesarskim, to zosta on wspaniale zaplanowany, gdy natomiast wiele pozostaych czci miasta, jest a raczej do niedawna byo niczym wicej jak rozronit ndzn wiosk. Jedn z najbardziej by moe godnych uwagi cech architektury chi skiej stanowi jej systematyczne posugiwanie si drewnem jako zasadniczym
Miasto Zakazane widok na T a i Ho Men epoka MingTs'ing

budulcem, nawet w okresie, kiedy sta si on rzadki i drogi, a inne surowce byy atwiej osigalne. Tumaczyo si to przede wszystkim duym konserwatyzmem architektury i doprowadzio z jednej strony do daleko posunitej standaryzacji metod konstrukcji, z drugiej za do braku urozmai cenia w stylu. Jak wspomniano, nie ma zasadniczej rnicy stylu midzy budownictwem religijnym a wieckim, midzy paacem a domem prywat nym. Istniay oczywicie olbrzymie dysproporcje w jakoci, wielkoci i or namentyce, lecz oglny schemat pozostawa ten sam. Naley jednak mie na uwadze, i we wszystkich okresach co najmniej 90% ludnoci, zwaszcza na wsi, gniedzio si w lepiankach. Okres Ming nie wnis tu adnych zmian; o ile jednak Mingowie bu dowali jeszcze z pewnym rozmachem, a ich tendencje archaizujce nie ra zbytnio, to budownictwo nastpnej epoki, Ts'ing, jest ju cakiem stereo typowe i czsto wykonane bez ladu gustu lub wyczucia artystycznego.

XXIII. CHINY POD PANOWANIEM MANDURSKIM; WCZESNY I RODKOWY OKRES TS'ING

EJCIE Mandurw do Pekinu w czerwcu 1644 r. oznaczao pocztek dugiego panowania dynastii Ts'ing nad Chinami. Miao jednak upyn wiele dziesitkw lat zoonych walk, zanim wadza Ts'ingw obja cay kraj i zostaa odpowiednio ustabili zowana. Oglnie rzecz biorc, Ts'ingowie, suchajc rad swoich chiskich kolaborantw, przyjli prawie bez zmian chiski system administracyjny z epoki Mingw. Zasadnicza rnica polegaa na tym, e Mandurowie za jli miejsce jako rzdzca rasa panw, ktra miaa kontrolowa rzd i wy zyskiwa kraj dla swoich korzyci. Ts'ingowie zupenie wiadomie usiowali zachowa odrbno Mandurw i nie rozpyn si w morzu chiskim, aby nie powtrzy bdw swoich przodkw, Kinw. Trzeba stwierdzi, i osignli oni w znacznej mierze powodzenie w realizacji tych zamierze, skutecznie utrzymujc swoj wadz w zasadzie nienaruszon a do czasw Rewolucji Tajpingowskiej w XLX w. Dla utrzymania kontroli nad Chinami Mandurowie zachowali system Omiu Chorgwi; garnizony tych jednostek stacjonoway pniej we wszyst kich strategicznych punktach kraju, gdzie ich czonkowie zamieszkiwali osobne dzielnice. Jako rzdzcemu Herrenvolk" nie zezwolono Mandurom na zajmowanie si handlem, a waciwie jakkolwiek prac; otrzymy wali oni pensje rzdowe, tj. yli na koszt podbitego narodu chiskiego. Musiao to doprowadzi nieuchronnie do degeneracji Mandurw, zwaszcza jako siy wojskowej, lecz wyniki tego procesu stay si widoczne dopiero pod koniec XVIII w. W zarzdzaniu administracj Ts'ingowie, aby mie cisy nadzr, za stosowali zasad podziau wszystkich gwnych stanowisk midzy Mandurami a Chiczykami. Ten stan rzeczy okrelany bywa jako dwuwadza, co implikuje wspudzia chiskich obszarnikw-biurokratw w rzdzeniu

ZAOENIE WADZY TS'INGOWSKIEJ

krajem. Twierdzenie to jest w istocie rzeczy zgodne z prawd, lecz tylko w tym sensie, e chiska gentry kolaborowaa z now dynasti w coraz wikszym stopniu. I to wanie umoliwio zarwno ustanowienie, jak i p niejsz stabilizacj wadzy Ts'ingw. Dwuwadza nie bya jednak rwnym wspuczestnictwem, gdy dominacja Mandurw nie ulegaa adnej kwe stii. Jeden z gwnych sposobw, za pomoc ktrych wadcy mandurscy osignli t kolaboracj, polega na nienaruszaniu ekonomicznej pozycji gentry. Aczkolwiek w pocztkowym okresie Mandurowie skonfiskowali wiele ziemi na wasny uytek, majtki chiskich obszarnikw byy w za sadzie nietknite i tym samym ich miska do ryu" nie zostaa stuczona. Co wicej, gentry odegraa bardzo istotn rol w nadzorowaniu systemu zbiorowej odpowiedzialnoci, pao czia, ktrej gwnym celem byo kon trolowanie chopstwa. Po upadku Pekinu znaczna wikszo kraju znajdowaa si jeszcze w r kach chiskich: powstacw chopskich lub urzdnikw i generaw mingowskich. Ts'ingowie, chocia przedstawiali si jako mciciele ostatniego cesarza mingowskiego, nie mieli najmniejszego zamiaru odstpi od tego, co ju posiadali, i rozpoczli teraz systematyczny podbj reszty kraju. W zwizku z tym grali z wielk zrcznoci jak wspomniano na uprze dzeniach klasowych chiskiej gentry i najpierw skupili swoje wysiki na cakowitym rozbiciu armii Li Tzu-cz'enga, wysyajc przeciwko niemu oddziay kolaborantw chiskich pod komend Wu San-kuei. Po osig niciu powodzenia w tych kampaniach Mandurowie, majc teraz wikszo Chin Pnocnych pod swoim panowaniem, mogli przystpi do nastpnego zadania, do zaatakowania gwnych orodkw wadzy mingowskiej w Chi nach rodkowych i Poudniowych. Ksita mingowscy i ich zwolennicy po utracie Pekinu wznowili wadz dynastii z Nankinem, zawsze drug stolic cesarstwa, jako gwnym orod kiem. Lata ich dziaalnoci znane s w dziejopisarstwie chiskim jako okres Poudniowych Mingw (16441662). Lecz Mingowie nie byli w stanie nauczy si czegokolwiek nie wycignli adnych wnioskw z klski, jaka ich spotkaa. Spord rnych pretendentw do tronu w Nankinie nowym cesarzem zosta wybrany przez klik byych dygnitarzy mingow skich najbardziej chyba nieodpowiedni Czu Ju-sung, ksi Fu (syn za bitego przez wojska Li Tzu-cz'enga), znany z pijastwa i rozpusty. Wrd tej kliki gwn rol odgrywali Ma Szy-jing i jego poplecznik, uan Ta-cz'eng; obaj, osawieni ze swojej sprzedajnoci, mieli cise powizania z eunuchami w najgorszym okresie ich panoszenia si. Ma Szy-jing by przez cay czas szar eminencj dworu nankiskiego i wszystkie stare przywary zdzierstwo, apownictwo, sprzeda stanowisk, intrygi itp. rozkwity na

nowo. Dobrana ta para walczya te cigle z wszystkimi swoimi przeciw nikami, usuwajc ich ze stanowisk. Z militarnego punktu widzenia pooenie rzdu nankiskiego nie byo wcale niekorzystne; wadza jego rozcigaa si na wiksz i bogatsz cz Chin. Cztery liczne armie mingowskie stacjonoway na pnoc od Jangtse pod komend Czterech Generaw Opiekunw, lecz zamiast przygotowy wania si do dania odporu Mandurom zajmoway si one gwnie rabo waniem okolic wiejskich oraz walkami midzy sob. Ludno uwaaa te armie za przeklestwo nie byo te mowy o tym, aby udzielia im jakiegokolwiek poparcia. Tylko jeden uczony-genera, Szy K'o-fa (71645), wykazywa ch oraz by w stanie stawi opr Mandurom, lecz zosta zmuszony przez klik Ma-uan do opuszczenia Nankinu. Rzd nankiski usiowa pertraktowa z Mandurami i wysa misj do Pekinu, ktra zaproponowaa najedcom, aby wycofali si z Chin Pnocnych, w zamian za co mieliby zachowa jako swoje cae terytorium na pnoc od Wielkiego Muru oraz otrzymywa roczn danin w wyso koci 100 tys. tael. Regent Ts'ingw, Dorgon, wystpi z kontrpropozycj, i reym nankiski powinien uzna dynasti Ts'ing za swojego suzerena, a jeli to uczyni, bdzie mg pozosta jako pastwo wasalne w Chinach Po udniowych. Oczywicie obydwie strony nie bray tych pertraktacji powa nie; zasadniczym zadaniem misji mingowskiej byo wyledzenie sytuacji w Chinach Pnocnych, Mandurowie za potrzebowali jeszcze nieco czasu na przygotowanie swoich wojsk do marszu na Poudnie. Dorgon usiowa rwnie przycign na swoj stron Szy K'o-fa (zachowaa si fascynujca korespondencja midzy nimi), liczc na to, i tak jak wikszo dygnitarzy chiskich bdzie on bardziej zainteresowany w walce przeciwko chopom ni Mandurom. Nie osign jednak swojego celu, chocia Szy istotnie nienawidzi powstacw chopskich. Wojska ts'ingowskie rozpoczy swj atak na Poudnie, usiujc m. in. zdoby wielkie, bogate miasto Jangczou, niedaleko pnocnego brzegu Jangtse, bronione przez Szy K'o-fa. Po dzielnej omiodniowej obronie miasto zostao wzite szturmem i nastpia potworna, dziesi dni trwajca rze, w ktrej miaa zgin znaczna wikszo 800-tysicznej ludnoci. Bya to tylko jedna z wielu podobnych masakr, ktre Mandurowie mieli pope ni podczas swojego podboju Chin. Szy K'o-fa, wzity do niewoli, odmwi pjcia za przykadem tak wielu ze swojej warstwy, tj. przejcia na stron Ts'ingw, i zosta stracony. Armie ts'ingowskie, dowodzone przez jednego z najwaniejszych kolaborantw chiskich, Hung Cz'eng-cz'ou, podeszy nastpnie do Nankinu. Nieudolny rzd nankiski rozlecia si w obliczu niebezpieczestwa; cesarz zbieg, lecz szybko zosta wydany Mandurom

przez jednego z wasnych generaw. Wysano go do Pekinu, gdzie zmar (czy mierci naturaln?) w nastpnym roku. Ma Szy-jing uciek do Czekiangu i wkrtce tam zmar, wikszo za zwolennikw rzdu nankiskiego z miejsca poddaa si Mandurom. Aczkolwiek wszyscy niewtpliwie uwa ali si za wzorowych konfucjanistw, wierno jedna z kardynalnych cnt konfucjaskich nie miaa dla nich szczeglnie duego znaczenia. Po zwycistwie w Nankinie Ts'ingowie kontynuowali swj pochd na Wschd i Poudnie, najpierw opanowujc cae Kiangsu, a potem Czekiang. Dwch innych ksit mingowskich usiowao wznowi wadz starej dy nastii. Pierwszy z nich, Czu I-hai, ksi Lu, ogosi si regentem w Szaosing (Czekiang). Si i zasobw mia bardzo niewiele i spdzi reszt swojego ycia na przerzucaniu si z jednego poudniowego miasta przybrzenego czy wysepki do innych. Drugiego, Czu J-czien, ksicia Tang, proklamowano cesarzem w Fuczou (Fukien) w sierpniu 1645 r. Aczkolwiek usiowano nawiza kontakt midzy tymi dwoma reymami, nie osignito prawie adnych rezultatw. Gwnym poplecznikiem rzdu w Fuczou by Czeng Czy-lung, byy pirat, a pniej niezmiernie bogaty kupiec i dygnitarz mingowski. Tradycyjne tarcia klik stay si plag i tego dworu mingowskiego, dostojnicy cywilni walczyli o wadz z wojskowymi. Zwyciyli cywile, a Czeng, jako przywdca frakcji wojskowych, postanowi podda si Mandurom. Pozostawiajc bez naleytej stray kluczowe przecze grskie, umoliwi im dalsze posunicie si naprzd z Czekiangu do Fukienu. Ksi T'ang zbieg i usiowa poczy si ze zwolennikami Mingw w Hunanie; byy to faktycznie resztki wojsk Li Tzu-cz'enga, ktre przyczyy si do generaw mingowskich, aby walczy przeciwko Mandurom. Ucieczka jednak zawioda; ksi T a n g zosta ujty i city w 1646 r. Jego modszy brat przedosta si do Kantonu, gdzie stan na czele jeszcze jednego efemerycznego rzdu mingowskiego. Istnia on zaledwie dwa miesice i upad, gdy miasto zostao zdobyte przez wojska ts'ingowskie, dowodzone i tym razem przez generaa chiskiego. Niedoszy cesarz popeni samo bjstwo. Ostatnim z ksit mingowskich, usiujcym odbudowa cesarstwo swoich przodkw, by Czu Ju-lang, ksi Kuei. Pierwsz jego baz stanowi Kuangtung, lecz wkrtce, w 1648 r., musia zbiec do Kuangsi. Przez nastpne dwanacie lat tua si tam i z powrotem po Chinach Poudniowo-Za chodnich w zalenoci od zmiennych losw dziaa wojennych. Gwnymi siami militarnymi tego ostatniego wadcy mingowskiego byy faktycznie resztki armii chopskiej Czang Sien-czunga, dowodzone przez Li Ting-kuo i Sun K'o-wanga; przyczyo si do niego rwnie nieco lojalistw min gowskich spord uczonych-dygnitarzy. Siy ksicia Kuei prowadziy

przewlek i upart walk podjazdow na caym obszarze Poudniowego Zachodu, cznie z Sycz'uanem i Hunanem. Wszelkie jednak szanse ostatniego rzdu mingowskiego odparcia armii ts'ingowskich a bunty przeciwko Mandurom na Pnocnym Zachodzie i Poudniu w pewnym okresie wydaway si rokowa wielkie nadzieje zo stay zaprzepaszczone przez cige wewntrzne spory i tarcia. W 1657 r. wojska Li Ting-kuo i Sun K'o-wanga rozpoczy walk midzy sob, ktra zakoczya si przejciem Sun K'o-wanga na stron Ts'ingw. W 1659 r. ksi Kuei, cigany cigle przez armie ts'ingowskie, dowodzone przez Wu San-kuei, schroni si w Burmie, gdzie by trzymany w niewoli przez trzy lata, a wszelkie wysiki jedynego pozostaego, wiernego mu zwolen nika, Li Ting-kuo, by uratowa go z tej opresji, okazay si bezowocne. Wu San-kuei udao si zmusi Burmaczykw do przekazania mu ksicia i jego rodziny; zawiz ich do stolicy Jnnanu tu w 1662 r. ksi Kuei i jego syn uduszeni zostali za pomoc ciciwy. Usyszawszy t wiadomo, Li Ting-kuo umar z alu. Interesujc spraw dotyczc ostatniego z Mingw bya dziaalno jezuitw na jego dworze. Matka, ona i syn wadcy przyjli wiar chrzeci jask. W 1650 r. wysano listy do papiea i generaa zakonu jezuickiego proszc o udzielenie pomocy rzdowi mingowskiemu. Listy zawiz do Europy jezuita polski, Micha Boym ze Lwowa. Dotar on do Wenecji w 1652 r., ale dopiero w 1655 r. odpowied zostaa przygotowana przez nowego papiea, Aleksandra VII, i w 1659 r. Boym zdoa powrci do Azji. Wwczas ju nic nie zostao z dworu mingowskiego; Boym umar w tym samym roku, a wiezione przez niego listy nie zostay dorczone. Jezuici pomagali Poudniowym Mingom w otrzymaniu dzia europejskich, ktre niewtpliwie uatwiy obron niektrych miast pozostajcych w ich wada niu (np. Kueilin). Lecz gdy tylko nastpia stabilizacja wadzy Ts'ingw w Pekinie, jezuici wznowili tam swoj dziaalno. Na poudniowym wybrzeu Chin istnia w tym czasie drugi istotny orodek oporu przeciwko ekspansji Ts'ingw, zwizany z dziaalnoci Czeng Cz'eng-kunga, synnego Koxingi (Kosinga) w literaturze europej skiej. Imi Koxinga pochodzi z portugalskiego i stanowi oddanie brzmienia w dialekcie fukieskim sw Kuo Sing Je (Wielmony Pan Noszcy Imi Pastwowe). Tak nazywano Czenga w mowie potocznej, w zwizku z zaszczytami otrzymanymi od Mingw, m. in. nazwisko rodu cesarskiego. By on synem Czeng Czy-lunga, lecz gdy jego ojciec przeszed na stron Mandurw, on kontynuowa walk z nimi. Koxinga dowodzi znaczn flot, ktr sformowa z ludnoci gwnych portw poudniowochiskich, szcze glnie wrogo nastawionej do najedcw mandurskich. Baz jego by

przewanie Amoj (Siamen) i z wyspy tej dokonywa w latach 16471658 napadw na Fukien i Czekiang, odnoszc znaczne sukcesy i stajc si czasami panem pokanych terenw w tych dwch prowincjach. Siy jego wzrosy do tego stopnia, i mg spenetrowa dolin Jangtse; w 1659 r. usiowa zdoby Nankin, lecz atak nie powid si. Rzd ts'ingowski zarea gowa na to stae zagroenie zastosowaniem polityki przymusowej ewakuacji w gb kraju ludnoci wybrzea, od Szantungu do Kuangtungu. Spodzie wano si, i przez pozostawienie pasa o szerokoci 30 do 50 li jako terenu nie zamieszkaego pozbawi si tym samym Koxing poparcia ludnoci. Polityka ta bya oczywicie bez porwnania wiksz klsk dla ludnoci i gospodarki owych terenw ni dla niego. W 1661 r. Koxinga wyruszy z flot zoon z 900 okrtw i z woj skiem 25 tys. onierzy na Taiwan, ktry znajdowa si w rkach Holendrw. Udao mu si bez wikszego trudu zmusi Holendrw do ewakuacji i wyspa staa si baz dla kampanii przeciwko Ts'ingom prowadzonych przez rd Czeng a do 1683 r. Sam Koxinga umar w 1662 r. (prawdopodobnie po peni samobjstwo). Ojciec jego i bracia, chocia przeszli na stron Ts'ingw, zostali przez Mandurw straceni w 1661 r., w odwet za jego dziaal no. Rd Czeng na Taiwanie osabi jednak swoj pozycj walkami we wntrznymi. W 1683 r. Szy Lang, admira chiski sucy Ts'ingom, zaj Peskadory przy pomocy okrtw i onierzy holenderskich i skierowa si ku Taiwanowi. Wyspa poddaa si i tym samym ostatnie terytorium, ktre jeszcze suyo za oparcie do walk przeciwko Mandurom, zna lazo si teraz w ich rkach. Zdobycie Chin rodkowych i Poudniowych byo w duej mierze dzie em generaw i wojsk chiskich, ktre przeszy na stron Ts'ingw. Stano wio to jeszcze jeden przejaw oglnej tendencji do masowego poddania si chiskich obszarnikw-biurokratw oraz ich chci wysugiwania si nowym panom. Wkrtce po ustanowieniu rzdu ts'ingowskiego w Pekinie uczeni z gentry hurmem przybywali do stolicy w pogoni za stanowiskami w nowej administracji. Na wieo podbitym Poudniu rwnie chiscy kolaboranci Mandurw byli waciwie prawdziwymi wadcami terytorium, rzdzc si w swoich satrapiach jak prawie niezaleni ksita. Gwnym wrd nich jak mona si atwo domyli by Wu San-kuei. pod ktrego bez poredni wadz znajdoway si Jnnan i Kueiczou. Jego wpywy sigay w istocie o wiele dalej, na cay Poudniowy Zachd, poniewa nie Pekin, lecz on mianowa wikszo urzdnikw tego terytorium. Ten osobliwy stan rzeczy istnia a do 1673 r., gdy rzd ts'ingowski zde cydowa si pozbawi tych wielmow podstawy ich potgi armii znaj dujcych si pod ich dowdztwem i rozkaza im przeprowadzi demobi-

lizacj swoich si zbrojnych. Motywacja miaa pozornie charakter finansowy; cho prawd stanowi fakt, i koszty utrzymania tych wojsk przynosiy powany uszczerbek dla skarbu Ts'ingw, gwny jednak cel by oczywicie polityczny. Wu San-kuei odpowiedzia na to posunicie otwart rebeli i zdoa w tym uzyska poparcie chiskich wadcw Kuangtungu, Kuangsi i Fukienu. W chiskich opracowaniach historycznych epizod ten znany jest jako synna rebelia trzech lennikw". Panowaniu Mandurw ten rokosz zagraa w bardzo powanym stopniu, gdy rzd nie by jeszcze w peni ustabilizowany, a w wielu czciach Chin, nawet na Pnocy, ktra najatwiej zostaa podbita, istnia nadal znaczny opr wobec ich wadzy. Wu San-kuei ogosi ustanowienie nowej dynastii Czou sam zosta pierwszym i jedynym jej cesarzem oraz przywrci obyczaje chiskie z okresu Ming. Nie wykorzysta on jednak w peni istniejcej sytuacji i nie podj szybkiego marszu na pnoc do Pekinu. Pozwolio to Ts'ingom zgromadzi siy na pnoc od Jangtse; pomogy im rwnie wielce rozbienoci, jak zwykle, w onie przeciwnikw chiskich. Mandurom udao si rozbi siy jednych satrapw chiskich na Poudniu, innych skoni do ponownego przejcia na stron Ts'ingw. Nastpnie skoncetrowali swoje wojska do walki z Wu San-kuei. Stumienie rebelii okazao si jednak trudnym i dugo trwaym procesem; znaczna cz dziaa wojennych toczya si w Hunanie, gdzie Wu San-kuei umar w 1678 r. Ts'ingowie dotarli wreszcie do podsta wowej bazy rokoszu, Jnnanu, ktry zdobyli w 1681 r., mordujc przy tym cay rd Wu. Od tego czasu wadzy Ts'ingw nie zagrozi przez przeszo sto lat aden powaniejszy bunt wewntrzny. Mody cesarz Szun Czy, ktrego umieszczono na Tronie Smoka w 1644 r., nie odgrywa istotnej roli w ustanowieniu wadzy mandurskiej. Aczkolwiek mier regenta Dorgona w 1651 r. uwolnia go od dominacji tej silnej osobowoci i umoliwia mu wzicie steru wadzy we wasne rce, przyczynia si ona rwnie do wzmoonej walki klik o wadz na dworze ts'ingowskim. Szun Czy polega w wikszym stopniu na pomocy eunuchw, ktrym Mandurowie nie zamierzali pozwoli, by stali si znowu potg polityczn, oraz mia podobno preferowa dostojnikw chiskich. Jego wczesna mier w 1661 r. doprowadzia do jeszcze jednego okresu regencji, gdy nastpc zosta jego omioletni syn, K'ang Si. K'ang Si jest nazw okresu panowania, a nie osobistym imieniem cesarza, ktre brzmiao San Je. Jego pomiertne imi za byo Szeng Tzu, czasami te uywane w chiskich pracach historycznych. Dla cesarzy ts'ingowskich, tak zreszt jak i dla mingowskich, nadal uywa bdziemy wycznie nazwy okresu panowania, niewtpliwie najbardziej powszechnie stosowanej i znanej. Gdy rozpocza si rebelia trzech lennikw", K'ang Si udao si

pozby opieki swoich regentw i rozpocz wasne dugie i obfitujce w wy darzenia rzdy, ktre trway a do 1722 r. Sama dugotrwao jego pano wania stanowia istotny czynnik stabilizacji wadzy Ts'ingw, do czego przyczyniy si te niezaprzeczalne zdolnoci i zrczno polityczna cesarza. By on jednym ze zwolennikw rzucenia wyzwania chiskim satrapom Poudnia i bieg wydarze potwierdzi suszno tego, gdy zduszenie ro koszu Wu San-kuei stanowio te bardzo wany czynnik w dalszym umoc nieniu wadzy mandurskiej. Ustanowienie i stabilizacja wadzy mandur skiej w Chinach pozostaje dla wspczesnych historykw chiskich proble mem trudnym do rozwizania. Nie znajduj oni na og sposobu na wytu maczenie tego zjawiska, podobnie zreszt jak i kopotliwego dla nich zagad nienia wczeniejszych okresw panowania koczownikw z Pnocy. W wy padku Ts'ingw owo obce panowanie byo jeszcze bardziej upokarzajce, a jego skutki w ostatecznoci katastrofalne dla losw narodu chiskiego. W procesie konsolidacji wadzy osobista rola K'ang Si bya do dua, gdy wykorzystywa on w peni wszystkie atrybuty swojego stano wiska jako monarchy absolutnego. Nie ma rwnie powodw, aby umniejsza jego zdolno i inteli gencj. Od wczesnych lat swojego panowania stosowa systematycznie chytrze przemylan polityk po zyskiwania chiskich obszarnikw-biurokratw, aby przeksztaci ich w wiernych poplecznikw dynastii Ts'ing, m. in. przez przejcie roli wielkiego mecenasa kultury chi skiej (patrz rozdz. XXIV). Dobra znajomo klasycznej literatury chi skiej i prawdopodobnie szczere ni zainteresowanie niewtpliwie w du ym stopniu uatwiay mu odegranie tej roli. Polityczna wymowa tego poparcia udzielonego chiskiej tra dycji kulturalnej bya jednoznaczna. Ts'ingowie podtrzymywali oczywiJn Szou-p'ing, Kwiaty lotosu i ryby epoka Ts'ing

cie wszystko to, co w tej tradycji byo najbardziej konserwatywne i orto doksyjne, stajc si w rezultacie nawet gorliwszymi konfucjanistami ni sama chiska gentry. Szczeglnym uznaniem K'ang Si cieszyy si cakiem ju scholastyczne formy neokonfucjanizmu. Mia on by podobno auto rem tzw. Edyktu napominajcego, ktry by zbiorem sentencji moralnych i przeksztacony zosta w kredo obowizujce w cigu caego okresu Ts'ing, wpajane caej ludnoci przez czste wygaszanie (faktycznie odczy tywano pniej edykt K'ang Si dwa razy na miesic). Powysza polityka miaa na og znaczne powodzenie i kolaboracja chiskiej gentry z reymem ts'ingowskim staa si za rzdw K'ang Si zja wiskiem powszechnym. Byy, rzecz jasna, liczne zaszczytne wyjtki od tej reguy, lecz dotyczyy one przewanie ludzi starszego pokolenia, uksztatowa nych w czasach dynastii Ming. Opr wobec panowania mandurskiego istnia, lecz jak zobaczymy przyj inne, zupenie odmienne formy. W czasie dugiego panowania K'ang Si kraj zosta odbudowany eko nomicznie, wzrosa produkcja rolna i powikszy si area ziemi uprawnej. Byo to m. in. wynikiem zachowania pokoju wewntrznego w kraju a do koca XVIII w., swoistego Pax Manchurica". Nastpi rwnie stay przyrost ludnoci; w drugiej poowie XVIII w. mia miejsce spekta kularny skok w tej dziedzinie. Mandurowie obniyli podatki w pierwszych latach swojego panowania i oglnie rzecz biorc kryzys spoeczny na wsi, ktry doprowadzi do upadku Mingw, zosta w pewnym stopniu zaagodzony. Oglna poprawa koniunktury nie oznaczaa bynajmniej, i zaszy jakiekolwiek zmiany w systemie gospodarczo-spoecznym; nadal polityka rzdu i obszarnikw staa na przeszkodzie rozwojowi przemysu i uniemoliwia narastanie elementw kapitalizmu. W okresie rzdw K'ang Si cesarstwo ts'ingowskie prowadzio wiele kampanii, ktrych wynikiem byo znaczne rozszerzenie terytorium znaj dujcego si pod wadz Mandurw. Wikszo dziaa militarnych do tyczya obszarw zamieszkaych przez plemiona mongolskie. Polityka Ts'ingw wobec Mongow opieraa si na stosowanej od dawna przez rzdy chiskie dewizie divide et impera". Wygrywano sprzecznoci wewntrzne Mongow, zwaszcza pomidzy Mongoami Zachodnimi (Eleuci, ld, Kamucy) i Mongoami Wschodnimi (Chacha). Mandurowie kontynuo wali praktyk, stosowan ju wczeniej wobec plemion w Mongolii We wntrznej, wyznaczania okrelonych obszarw koczownikom mongolskim oraz zatwierdzania ich wodzw, podporzdkowujc w ten sposb Mongo w wadzy ts'ingowskiej. Pierwsze wielkie kampanie Ts'ingw przeciwko Mongoom wizay si z dziaalnoci Galdana (16441697), chana Dungarw, jednego z ple-

mion eleuckich. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XVII w. Galdan sta si panem nie tylko wszystkich szczepw Mongow Zachod nich, lecz rwnie wadc muzumaskiej, tj. ujgurskiej czci Turkiestanu Wschodniego, na poudnie od pasma T'ien Szan. Dy on do odrestauro wania potgi mongolskiej; aeby ten cel osign, zamierza rozcign swoj wadz rwnie na wschd, na plemiona Chacha w Mongolii Zew ntrznej. Kampanie przeciwko nim rozpocz w 1688 r.; jego 30-tysiczna armia wdara si szybko na wschd, a znaczna cz przywdcw plemion Chacha zbiega na poudnie, szukajc pomocy i ochrony u Ts'ingw. W 1690 r. Galdan znw zapuci si na terytorium Mongolii Zewntrznej, lecz tym razem Ts'ingowie chtnie skorzystali ze sposobnoci i wojska ich zaday mu powan porak. W wyniku tego zwycistwa wszyscy ksita Chacha zoyli hod w 1691 r. cesarzowi K'ang Si i odtd pozostali wier nymi wasalami Ts'ingw a do kresu ich panowania, skoligacjc si te z czasem blisko z ts'ingowskim rodem cesarskim. Galdan po pierwszej klsce przegrupowa swoje siy i w 1696 r. znw zaatakowa Mongoli Zewntrzn. K'ang Si wyruszy sam na czele 80-tysicznej armii przeciwko Dungarom; wojna zakoczya si druzgocc klsk Galdana w bitwie w pobliu Urgi (Uan Bator). Ts'ingowie zawdziczali zwycistwo gwnie przewadze w broni palnej, zwaszcza w ar tylerii. Fairbank trafnie spostrzeg, i zwycistwo to oznaczao koniec potgi koczowniczej oraz tysiclecia, w ktrym koczowniczy jedziec-ucznik mia przewag nad kadym innym rodzajem wojsk. Galdan zbieg z resztkami swoich si (1000 mczyzn, 3000 kobiet); tuajc si po wzg rzach Ataju, opuszczony prawie przez wszystkich swoich zwolennikw, niedoszy Czyngis Chan popeni samobjstwo w 1697 r. Druga wielka wy prawa mandurska, przygotowywana w tym samym roku, rwnie z K'ang Si na czele, okazaa si niepotrzebna z powodu mierci Galdana. Rezul tatem zwycistw ts'ingowskich podczas tych kampanii byo rozszerzenie ich wadzy zarwno na ca Mongoli Zewntrzn, jak i na obszar Hami (wschodnia cz dzisiejszego Sinkiangu). Walki Ts'ingw z Mongoami Zachodnimi trway waciwie przez cay XVIII w. Nastpne kampanie byy prowadzone przeciwko nowemu chanowi Dungarw, Tsewang Araptanowi (16431727), bratankowi i nastpcy Galdana, a take spadkobiercy jego zamierze. Konflikt ten by rwnie cile powizany ze spraw Tybetu. Od pocztku XV w. i powstania tej Sekty lamaizmu tybetaskiego, rywala starszej Czerwonej Sekty, wpywy lamaizmu na ziemiach mongol skich zwikszyy si niebywale. Znaczna wikszo plemion mongolskich staa si zwolennikami tej Sekty, jak rwnie zaangaowaa si powanie

w walki polityczne o wadz w samym Tybecie. Jedno wic z plemion eleuckich, Choszotowie, biorce szczeglnie aktywny udzia w sprawach tybetaskich, faktycznie sprawowao wadz polityczn w Tybecie od po owy XVII w. a do 1717 r. W tym wanie roku Dungarowie zainterwe niowali w sprawy polityczne Tybetu; 6-tysiczna armia dungarska, wy ekspediowana przez Tsewang Araptana, zdobya Lhas i skutecznie zlikwi dowaa wadz Choszotw. Dwr ts'ingowski bacznie ledzi wydarzenia w Tybecie, m. in. dlatego, i kontrola nad Tybetem oraz opanowanie najwyszych stanowisk w hie rarchii tej Sekty miay te kluczowe znaczenie dla panowania nad jej wyznawcami, plemionami mongolskimi. To wanie spowodowao, e dwie armie ts'ingowskie, w ktrych skad wchodziy rwnie jednostki mon golskie, wkroczyy w 1720 r. do Tybetu i wypdziy wojska dungarskie. Nastpnie pozostawiono garnizony ts'ingowskie w Lhasie i innych miejsco wociach. Na miejsce Dalaj Lamy Dungarw wybrano nowego Dalaj Lam, posusznego Ts'ingom; tym samym rozcignito kontrol ts'ingowsk rwnie na t Sekt. W 1727 r. rezydent cesarski rozpocz swoje urz dowanie w Lhasie; odtd Tybet uznawa suzerenno dynastii Ts'ing a do koca jej panowania. Wypdzenie Dungarw z Tybetu nie oznaczao zakoczenia konfliktu; trwa on nadal ze zmiennymi skutkami przez reszt okresu K'ang Si. Na ley zauway, i Dungarowie mieli rwnoczenie do czynienia z grob penetracji podlegych im obszarw przez Rosj Piotra I, ktrej skutecznie si przeciwstawili. Ekspansja Rosji carskiej na wschd, w Syberii, doprowadzia do zetkni cia z cesarstwem ts'ingowskim, zwaszcza w rejonie doliny rzeki Amur (po chisku Heilungkiang Rzeka Czarnego Smoka). Tu pierwsi odkrywcy rosyjscy, przewanie Kozacy, zapucili si w d Amuru w latach pi dziesitych XVII w., na tym te tle doszo do pierwszych star midzy nimi a Mandurami. Rosjanie ponieli porak, ale w latach szedziesitych przybyy nowe posiki kozackie, ktre w 1669 r. wzniosy fortec w Albazinie (na wschd od miejsca, gdzie Argun wpywa do Amuru). Mandurowie uwaali twierdz t za cier w swoim boku; po stumieniu rebelii Wu San-kuei wojska ts'ingowskie ruszyy do ataku na t pozycj carsk. Albazin zosta wzity i zniszczony w 1685 r. W nastpnym roku jednak Rosjanie znw zajli i odbudowali fortec, w ktrej z kolei zostali obleni przez Mandurw. Zatarg ten zosta zawieszony w 1687 r., kiedy dosza wia domo, i misja rosyjska, ktrej zadaniem byo wszczcie pertraktacji z Ts'ingami, bya ju w drodze. Misja ta, z F. A. Goowinem na czele, fak tycznie dotara do jeziora Bajka w tym roku, lecz ze wzgldu na kampani

mandursk przeciwko Galdanowi rozmowy ulegy zwoce i rozpoczy si dopiero w 1689 r.; ich wynikiem byo podpisanie 8 wrzenia 1689 r. traktatu w Nerczysku. Mandurowie dyli do osignicia porozumienia z Rosj z wielu po wodw, m. in. aby uniemoliwi udzielanie przez ni pomocy, zwaszcza broni, Galdanowi. Pertraktacje prowadzono z udziaem dwch misjonarzy jezuickich (Gerbillon i Pereira) w roli tumaczy dla Ts'ingw oraz Polaka, Andrzeja Biaobockiego (studiowa w Krakowie) po stronie rosyjskiej. Trak tat zosta spisany w piciu jzykachmandurskim, chiskim, mongolskim, rosyjskim i po acinie; podpisano wersj acisk. Warunki umowy przewidy way zniszczenie twierdzy w Albazinie, a granica midzy dwoma pastwami miaa biec wzdu rzek Argun oraz Gorbicy, dochodzc do Pasma Stanowego (Singan). Tym samym ziemie na pnocnym brzegu Amuru uznano za tery torium Ts'ingw, co miao ulec zmianie dopiero w 1860 r., przy podpisaniu traktatu tientsiskiego. Traktat nerczyski by pierwszym ukadem zawartym midzy Chinami i pastwem europejskim. Nie rozwiza on jednak ani problemu granicy midzy Mongoli a Rosj, ani zagadnienia handlu. Zostao to dokonane dopiero za panowania nastpcy K'ang Si na podstawie traktatu zawartego w Kiachcie w 1727 r. Zgodnie z t umow ustalono granic midzy Mon goli a Rosj (prawie identyczna z obecnie istniejc midzy Mongolsk Republik Ludow a Zwizkiem Radzieckim). Rzd ts'ingowski zgodzi si na przyjazd co trzy lata rosyjskiej misji handlowej, skadajcej si z dwu stu kupcw, do Pekinu. Zezwolno rwnie na zaoenie rosyjskiej cerkwi prawosawnej w Pekinie, z czterema popami; jej parafia skadaa si prze wanie z jecw rosyjskich, wzitych do niewoli podczas wczeniejszych zatargw. Punkt wymiany handlowej zosta pniej przesunity z Pekinu do Kiachty. Traktat uleg nieznacznym rewizjom w 1768 i 1792 r. i warunki w nim zawarte okrelay stosunki midzy Chinami a Rosj a do drugiej wojny opiumowej. Zagadnienie dziedziczenia tronu stao si przedmiotem zacitej walki, intryg i spiskw wrd wielu synw K'ang Si (prawie 20 doszo do dojrza ego wieku). Zwycizc okaza si jego czwarty syn; nazw jego panowania byo Jung Czeng (17231736). Okolicznoci, w jakich doszed on do wadzy, nie s do dzi cakowicie wyjanione; moliwe, i sfaszowano testament starego cesarza, nie ulega natomiast wtpliwoci, i Jung Czeng osign tron przy pomocy szefa andarmerii pekiskiej. Wrogowie oskar ali go rwnie o przyspieszenie mierci ojca. Powici on pierwsze lata panowania wzmocnieniu swojej pozycji i dalszej walce z brami. Z oglnej liczby pitnastu piciu umaro w wizieniu, z tych dwch tam zamordowano;

dwch innych pozostawao w areszcie a do jego mierci. Pniej za cesarz pozby si wszystkich tych, ktrzy przyczynili si do jego wstpienia na tron. By na tyle przezorny, e spowodowa zniszczenie wszelkich dokumen tw dotyczcych jego dojcia do wadzy. Oskara si go te o sfaszowanie wiadectw historycznych dotyczcych panowania jego poprzednika. W okresie Jung Czeng wzmg si despotyzm rzdw cesarskich. Roz budowano znacznie tajn policj, a szpiedzy cesarza byli wszdzie, donoszc o wszystkich poczynaniach wyszych dostojnikw. Twierdzi si jednak, i korupcja rzdu, choroba endemiczna, nie ograniczona bynajmniej do okresu Ts'ing, zostaa nieco ukrcona przez Jung Czenga, ktremu przypisuje si rwnie pewn popraw sytuacji finansowej rzdu. Jedn z istotnych wpro wadzonych przeze innowacji byo ustanowienie Wielkiej Rady, wskiego ciaa najwyszych dygnitarzy, ktra staa si z czasem najwaniejsz insty tucj rzdow, pomagajc cesarzowi w wykonywaniu osobistej wadzy absolutnej i przejmujc od Wielkiego Sekretariatu wikszo jego funkcji zasadniczych. Pocztkowo Wielka Rada zajmowaa si prawie wycznie sprawami militarnymi, lecz pniej zasigiem swojej dziaalnoci obja rw nie wszelkie sprawy polityczne. Dziaania wojenne przeciwko Mongoom Zachodnim byy kontynuo wane dorywczo i bezskutecznie podczas rzdw Jung Czenga. W 1713 r. siy ts'ingowskie poniosy dotkliw klsk, ktra przekrelia na przeszo 20 lat plany opanowania Dungarii przez Mandurw. W tym samym jednak okresie nastpio cakowite zaamanie si potgi Choszotw, z wiel kimi dla nich stratami, obszar za przez nich zamieszkay Kokonor (Cz'inghai) zosta przyczony do cesarstwa. Na Poudniowym Zachodzie rozpoczto stosowanie polityki podporzdkowywania obszarw zamieszka ych przez plemiona Miao bezporedniej kontroli miejscowych organw rzdu ts'ingowskiego; wynikiem tego byy prawie nieustajce zrywy powsta cze w cigu XVIII w. Zasadnicza ich przyczyna tkwia w fakcie, i rzd ts'ingowski oraz obszarnicy chiscy pozbawiali cigle Miao najlepszej ziemi rolniczej na nizinach, zapdzajc ich coraz bardziej w tereny grzyste. Jung Czeng wycign jeden wniosek ze sposobu, w jaki sam doszed do wadzy, zmieni bowiem starodawny zwyczaj jawnego mianowania na stpcy za ycia cesarza na wyznaczanie go w tajnym testamencie. Zosta nim czwarty jego syn, Cz'ien Lung (17361796), ktry mia pozosta na Tronie Smoka przez najduszy okres w dziejach Chin 63 lata.
CESARSTWO TSTNGOWSKIE W XVIII WIEKU. POCZTKI UPADKU

Wielu autorw czsto okrela panowanie Cz'ien Lunga, podobnie jak i K'ang Si, jako wspaniay okres wielkich cesarzy. W rzeczywistoci jest to

nawet mniej zgodne z prawd w stosunku do Cz'ien Lunga ni wobec K'ang Si. Istotnie, na jego panowanie przypada punkt kulminacyjny ekspansji terytorium pastwa Ts'ingw i ustalenie granic cesarstwa, ktre przetrway do 1912 r. Niemniej jednak w tym czasie pod fasad wspaniaoci i rozwoju cige i coraz szybsze kroki naprzd czyni proces rozkadu i korupcji, tkwicy w samej istocie feudalnego spoeczestwa i rzdu ts'ingowskiego. Stao si to ju cakiem widoczne zwaszcza podczas ostatniego dwudzie stolecia panowania Cz'ien Lunga, kiedy rzeczywista wadza spoczywaa w znacznym stopniu w rkach jego faworyta i gwnego ministra, Ho-szena. Ten niezwykle sprytny dworzanin mia pen wadz nad swoim panem, a zaufanie starzejcego si cesarza do niego byo niewzruszone. Potga Ho-szena staa si tak wielka, i los kadego urzdnika zalea od jego samowoli; uywa on te swoich wpyww dla umieszczenia wiernych sugusw na kluczowych miejscach w biurokracji pastwowej. Sam za mia piecz nad ministerstwami Finansw i Suby Pastwowej, a w pew nym momencie zajmowa rwnoczenie dwadziecia rnych stanowisk. Chciwo Ho-szena bya nieograniczona, tak jak i zdzierstwa popeniane przeze przy wykorzystywaniu swojej pozycji; uywa w tym celu caego aparatu pastwowego. Pod koniec kariery Ho-szena majtek jego szaco wano na 900 mln tael. Jeli obliczenie to byoby zgodne z prawd, fortuna ta rwnaaby si / wszystkich dochodw rzdu podczas 20 lat sprawo wania przez niego wadzy. Pod egid Ho-szena korupcja rzdu ts'ingowskiego dosza do wrcz bajecznych rozmiarw. Cz'ien Lung, wzorujc si na swoim dziadku K'ang Si, rwnie lubi stroi si w szaty wielkiego mecenasa kultury chiskiej, szczeglnie litera tury i malarstwa, lecz jego patronowanie sztuce poczone byo z zaciek inkwizycj literack, ktrej gwny cel stanowio przeladowanie wszyst kich pisarzy, yjcych lub umarych, podejrzanych o nastawienie antydynastyczne, oraz zniszczenie wszystkich ich dzie (patrz rozdz. XXI-V). Cesarz nagromadzi olbrzymi kolekcj dzie sztuki, zwaszcza malarstwa; na wielu obrazach figuruj wiersze wasnorcznie przeze napisane oraz jego piecz *. Przypisuje mu si rwnie autorstwo 42 tys. wierszy; gdyby to miao by prawd lecz oczywicie nie jest, gdy wikszo zostaa napisana, a prawie wszystkie redagowane przez ministrw, dla ktrych
4 7

* Kolekcjonerzy chiscy od dawna stosowali zwyczaj przybijania czerwonym tu szem swojej pieczci, przedstawiajcej przewanie ich nazwisko i imi zoone archaicz nymi znakami. Malarz rwnie do swojego podpisu zacza piecz. Gdy obraz przecho dzi z rk do rk, dochodzi z czasem do takiego stanu, e pokryty by wieloma piecz ciami, fakt moe nieco racy dla Europejczyka, lecz przez znawc chiskiego wrcz odwrotnie ceniony.

stanowio to prawdopodobnie najbardziej uciliw z ich funkcji byby on najbardziej podnym poet w dziejach literatury chiskiej. Poniewa panowanie K'ang Si trwao lat 60, Cz'ien Lung, nie chcc panowa duej ni jego przodek nie byoby to dobrze przyjte ust pi w 1796 r. na rzecz syna. Czia Cz'inga. Byo to czyst obud, gdy Cz'ien Lung rzdzi nadal jako nadcesarz, doradzajc" nowemu wadcy, a Ho-szen pozostawa gwnym ministrem a do mierci Cz'ien Lunga w 1799 r. Pod koniec panowania Cz'ien Lunga zarwno uciliwy charakter reymu ts'ingowskiego, jak i przemiany spoeczno-gospodarcze, ktre miay miejsce w XVIII w., doprowadziy do powstania krytycznej sytuacji i do wznowienia aktywnej walki przeciwko Mandurom. Wrd wielu czynnikw skadajcych si na kryzys spoeczno-gospodarczy prawdopodobnie naj waniejsz rol odegra szybki przyrost ludnoci, o wiele przewyszajcy wzrost produkcji rolnej oraz powikszenie si areau ziemi uprawnej. Za kadajc, e ludno na pocztku epoki Ts'ing wynosia okoo 100 mln (a szacunki wahaj si od 60 do powyej 150 mln), wzrosa ona do 143 mln w 1741, 243 mln w 1778, okoo 300 mln pod koniec XVIII w., 374 mln w 1814 i ponad 400 mln w 1838 r. (naley zaznaczy, i spisy ludnoci byy nadal prowadzone wedug liczby rodzin, a nie osb; tym samym liczby powysze mona tylko traktowa jako orientacyjne). Nie istniej niestety wiarygodne dane dotyczce powierzchni ziemi uprawnej i obliczenia znacz nie si rni. Jedno rdo podaje w 1661 r. 549 mln mu, inne 531 mln, a trzecie 707 mln w 1578 r. Dla 1766 r. jedno rdo podaje liczb 741 mln, inne 878 mln dla 1729 r. Lecz bez wzgldu na to, ktre liczby odpowiadaj rzeczywistoci, jest cakiem jasne, i przyrost ludnoci nastpowa o wiele szybciej ni wzrost areau uprawnego. Nie byo imigracji lub kolonizacji wewntrznej na du skal, ktre by mogy nieco rozwiza problem nad miaru ludnoci, ale przede wszystkim brak byo uprzemysowienia, zdolnego do wchonicia nadwyek ludnoci wiejskiej. Rwnie nieuchronny proces dalszej koncentracji wasnoci ziemskiej pogbi kryzys, aczkolwiek to zjawisko stao si bardziej widoczne dopiero w XIX w. Po pocztkowym okresie umocnienia si wadzy mandurskiej dziaal no wymierzona przeciwko dynastii Ts'ing nie zostaa przerwana, ale zmienia swoje formy, schodzc w podziemie. Kontynuoway j tajne sto warzyszenia, ktre odegray tak istotn rol w dziejach Chin. Bya to jedna z nielicznych moliwych form organizowania oporu w warunkach silnej, despotycznej monarchii. Dziaay teraz trzy gwne stowarzyszenia; pierw sze to wspomniany ju Biay Lotos, nieortodoksyjna sekta buddyjska, ktra dziaaa aktywnie przeciwko Mongoom i bya w duym stopniu odpowie-

dzialna za upadek dynastii Juan. Gwny teren jej wpyww stanowiy Pnocny Zachd i Pnoc. Drugie stowarzyszenie to organizacja nazwana Ko Lao Huei (Bracia i Starsi), aktywna w Hunanie, Czekiangu i dolinie Jangtse. Podobnie jak w wypadku Biaego Lotosu gwnym oparciem Ko Lao byo chopstwo; wrd jej czonkw znajdowali si rwnie rzemielnicy oraz ludzie bezdomni (zjawisko niezmiernie powszechne w Chinach w okre sach narastania kryzysu i wystpujce na olbrzymi skal). Trzecim za sto warzyszeniem byo T'ien Ti (Niebo i Ziemia, zwane te Triad), ktre miao najsilniejsze wpywy na Poudniu i wrd emigracji chiskiej w Azji Poud niowo-Wschodniej. Wszystkie trzy organizacje prowadziy nieustann walk przeciw Ts'ingom pod hasem obalenia wadzy Mandurw i restaurowa nia Mingw i byy stale naraone na srogie przeladowania ze strony wadz mandurskich. Stowarzyszenie Biay Lotos usiowao wznieci powstanie przeciwko Mandurom w 1774 r., zostao ono jednak szybko stumione. Ale Biay Lotos, ktrego przywdc wwczas by Liu Sung, kontynuowa swoj dziaalno; Liu Sung zosta schwycony i zesany, lecz jego zwolennicy pod kierownictwem Liu Czy-sie planowali nowe powstanie w 1792 r. Spi sek zosta jednak wykryty i Ts'ingowie rozpoczli w 1793 r. okrutne przela dowania, zwaszcza w zachodnim Hupei, dokonujc masowych aresztowa i zabjstw osb podejrzanych. Represje przyspieszyy tylko powstanie, ktre wybucho w 1795 r. pod hasem urzdnicy zmusili nard do buntu". Miao ono oblicze wyranie antydynastyczne, ale w nie mniejszym stopniu stanowio ruch spoeczny, gdy przytaczajca wikszo uczestnikw ska daa si z chopw walczcych z gentry. Orodkiem ruchu byo miasto Siangjang w pnocno-zachodnim Hupei; z tego rejonu rozprzestrzeni si on szybko na wielkie tereny Hupei, Honanu, Szensi i Sycz'uanu. Walka trwaa przeszo dziewi lat (17951804) i miaa niezmiernie zacity cha rakter. Wanie podczas owego powstania ujawnia si cakowita bezuyteczno chorgwi mandurskich jako siy militarnej, z wyjtkiem jednostek z Heilungkiangu i Kirinu, pierwotnej siedziby Mandurw, do ktrej emigracja chiska bya przez rzd zakazana a do koca XIX w. Genera owie ts'ingowscy, wystpujcy przeciwko Biaemu Lotosowi, tworzyli zgraj cakowicie skorumpowan; skradli oni powan cz funduszy przeznaczonych na dziaania wojenne, odkadajc pewne sumy dla Ho-szena, maczajcego swoje palce we wszystkich malwersacjach w kraju. Koszty tej wojny" obliczane s na sum od 100 do 200 mln tael. Powstanie Biaego Lotosu ostatecznie stumione przez zastosowanie polityki wzmacniania murw i oczyszczania kraju"; bya to w istocie rzeczy polityka spalonej ziemi", ktrej cel to pozbawienie powstacw yw-

noci i posikw, a jednoczenie zmuszenie godujcych chopw do wst pienia do armii ts'ingowskiej i walki przeciwko Biaemu Lotosowi. Wanie te stworzone teraz przez Ts'ingw oddziay milicji chopskiej, ktrych liczebno wynosia prawie 300 tys. pod koniec powstania, walczc prze ciwko swoim braciom chopom w szeregach Biaego Lotosu wygray t wojn" dla Mandurw. Wszystkie tereny objte powstaniem zostay spacyfikowane za pomoc masowych egzekucji; kilkaset tysicy chopw chi skich stracio ycie w toku powstania i represji po jego zakoczeniu. Rzd ts'ingowski przypisa zwycistwo generaom mandurskim i obsypa ich tytuami i nagrodami pieninymi, chocia nakradli si ju dostatecznie. Oddziay milicji zostay za czym prdzej rozbrojone. Nawet wspomniana koncepcja strategiczna nie stanowia dziea generaw mandurskich, gdy podsun j urzdnik chiski. Cz'ien Lung lubi chepi si zdolnoci bojow Mandurw oraz saw dziesiciu wielkich zwycistw militarnych". Byo to fanfaronad, gdy w istocie rzeczy niektre z nich okreli mona jako cakiem nieznaczne kampanie. Prawdopodobnie najwaniejsza to wyprawa kontynuowana przeciwko Eleutom. W latach pidziesitych XVIII w. Dungarowie zo stali znacznie osabieni w wyniku wewntrznych zamieszek, w ktrych toku jeden z ich wodzw, Amursana, przeszed na stron Ts'ingw z picioma tysicami swoich ludzi. Mandurowie uwaali, i nadesza teraz sposobno, aby skoczy raz na zawsze z problemem dungarskim i zdoby rejon Ili. W 1755 r. armie ts'ingowskie wkroczyy do Dungarii i odniosy szybkie po wodzenie, gdy wikszo Eleutw poddaa si bez walki. Lecz triumf okaza si bardzo krtkotrway, poniewa Amursana, cho sta si wadc wszystkich plemion eleuckich, rozpocz wkrtce powstanie przeciwko Ts'ingom, zyskujc popracie prawie caego ludu eleuckiego. Przez nastpne dwa lata trwaa nieustanna walka, ktra zakoczya si mierci Amursany i cakowitym zwycistwem Ts'ingw. Wynikiem za tego zwycistwa byo niemal zupene zniknicie Eleutw jako narodowoci; z ludnoci przeszo 600 tys. (200 tys. rodzin) 30% zostao wymordowanych przez armi mandursk, 40% zmaro na osp, a 20% zbiego na Syberi. Ten mao znany przypadek ludobjstwa umoliwi Ts'ingom rozcignicie swo jej wadzy na cae terytorium Ili, ktre w pniejszym okresie wykorzystywa no bardzo czsto jako miejsce zesania. Ponowne czciowe zaludnienie owego obszaru nastpio m. in. wwczas, kiedy plemi Torgutw ucieko z powrotem w 1771 r. z terenw nadwoaskich, szukajc schronienia pod panowaniem Ts'ingw. Zwycistwo Ts'ingw nad Dungarami umoliwio rwnie podbj ludnoci ujgurskiej w Turkiestanie Wschodnim, zamieszkujcej obszary na

poudnie od Tien Szanu, ktry zosta dokonany w 1758 r. przez Mandu rw ze zwykym dla nich okruciestwem. W wyniku tych dwch kampanii cesarstwo ts'ingowskie powikszyo si o olbrzymi szmat terytorium, sta nowicego obecn prowincj Sinkiang (zorganizowano j jednak dopiero w drugiej poowie XIX w., po zdawieniu dalszych ruchw miejscowej ludnoci). Wrd tzw. wielkich zwycistw militarnych Cz'ieng Lunga istniay dwie kampanie prowadzone przeciwko szczepom Czin Cz'uan w prawie nie zbadanym i niedostpnym rejonie zachodniego Sycz'uanu. Plemiona te, etnicznie tybetaskie, dzieliy si na dwie grupy; Ta Czin Cz'uan i Siao Czin Cz'uan (s to faktycznie nazwy rzek Wielka i Maa Zota Rzeka, nie za rzeczywiste nazwy tych plemion). Przez wiele wiekw, chronic si w odlegych wioskach grskich, udao im si zachowa swoj niezale no od wadzy chiskiej. Ts'ingowie rozpoczli pierwsz kampani prze ciwko nim w latach 17481749. Po odniesieniu wielu zwycistw nad woj skami ts'ingowskimi plemiona te zostay wreszcie zmuszone do uznania wadzy mandurskiej. Mimo to w 1772 r. podniosy bunt przeciwko ucisko wi Ts'ingw i Mandurowie rozpoczli znw dug, trzyletni z nimi walk. Par tysicy grali zdolnych byo zaszachowa najlepszych generaw ts'ingowskich i ostatecznie dopiero uycie artylerii europejskiej do burzenia setek wie kamiennych, bronicych wiosek gralskich, umoliwio ich pokonanie. Obydwie te kampanie byy niezmiernie kosztowne; pochony one przeszo 70 mln tael, 23 razy wicej ni dziaania wojenne przeciwko Dungarom i Ujgurom. Zapewne te powana cz tej sumy zawdrowaa i tym razem do kieszeni generaw mandurskich. Powstania szczepw Czin Cz'uan nie byy bynajmniej jedynymi tego rodzaju. W XVIII w. plemiona Miao rozpoczy walk jak wspomniano przeciwko Ts'ingom, przewanie w Kueiczou i Hunanie, co najmniej cztery razy (1735, 1736, 1741, 1795). Uczynia to rwnie ludno muzumaska (ktr wspczeni historycy chiscy nazywaj narodowoci Huei) w Kansu (1781, 1784). Wszystko to wskazuje, i ludno niechiska uwaaa, w rwnym stopniu jak Chiczycy, wadz mandursk za obc i uciliw. Twierdzi si, i Mandurom udao si jednak powani poszczeglne naro dowoci i doprowadzi do ostrych midzy nimi konfliktw; odnosio si to szczeglnie do stosunkw midzy Chiczykami a Huei. W 1790 r. Gurkowie z Nepalu dokonali licznych napadw na Tybet, ktre kontynuowali w nastpnym roku, pldrujc bardzo wiele lamaserii. Ts'ingowie zareagowali na to zagroenie ich wadzy nad Tybetem wysa niem armii pod dowdztwem Fu-k'ang-an, jednego z ich najlepszych, lecz rwnie i najbardziej skorumpowanych generaw. W zdumiewajcej

kampanii (bodaje jedynej, z ktrej Cz'ien Lung miaby podstaw do prze chwalania si) Mandurowie skutecznie przepdzili Gurkw z powrotem przez przecze himalajskie, zadajc im szereg klsk. Ostatnia bitwa roze graa si w pobliu Katmandu, stolicy Nepalu, i zakoczya si take zwy cistwem Ts'ingw. Gurkowie poprosili o pokj, ofiarujc skadanie daniny co pi lat (obietnic t honorowano a do 1908 r.). Gwnym rezultatem tej kampanii byo dalsze umocnienie suzerennoci ts'ingowskiej nad Tybetem. Warto wspomnie, i Anglicy wycignli faktycznie wiksze korzyci z przegranej Gurkw ni Mandurowie, gdy uatwia ona wielce ich p niejsze kampanie przeciwko Nepalowi. Gurkowie rwnie zwrcili si w odpowiednim momencie do Kompanii Wschodnoindyjskiej z prob o pomoc militarn przeciwko Mandurom. Anglicy odmwili, bojc si narazi na szwank swoj intratn wymian handlow z Kantonem. Zamiast tego zaofiarowali swoje porednictwo; okazao si ono zbdne, gdy w tym czasie wojna ju si zakoczya. W okresie rzdw Cz'ien Lunga prowadzono rwnie dziaania wojenne przeciwko Burmie (17671769), ktre chocia nie przysporzyy laurw generaom ts'ingowskim spowodoway, i kraj ten ogosi si za wasala Ts'ingw w 1788 r. W tym samym okresie Mandurowie interweniowali te w sprawy wewntrzne Annamu (Wietnamu) w momencie, kiedy odbywaa si zmiana dynastii. Ts'ingowie uznali nowych wadcw annamskich, ktrzy rwnie stali si wasalami Ts'ingw. Kampanie militarne okresu Cz'ien Lunga suyy nie tylko celom po wikszania terytorium cesarstwa, lecz stay si rwnie jednym z najistot niejszych rde korupcji administracji ts'ingowskiej. Generaowie man durscy czsto naumylnie przeduali dziaania wojenne, aby zwikszy swoje zyski, przysyajc starzejcemu si cesarzowi faszywe meldunki o zwycistwach, ktre nastpnie podbudowywali dokonaniem rzezi niezli czonych tysicy niewinnych ludzi. Olbrzymie obszary zagarnite na Zacho dzie nie miay wwczas wikszego znaczenia ekonomicznego; by moe Ts'ingowie, ktrzy zdawali sobie spraw z zasigu ekspansji europejskiej w Azji, uwaali tereny te za bufor przeciwko posuwajcym si naprzd Europejczykom lub aby uj t myl nieco inaczej zmierzali do pod boju tych obszarw, zanim zd tego dokona mocarstwa europejskie. Pod koniec panowania Cz'ien Lunga stao si widoczne, i jednym z gw nych rezultatw ts'ingowskiego absolutyzmu despotycznego byo ograni czenie rozwoju Chin do wiego tempa, i to w okresie, kiedy przemiany w Europie nosiy tak dynamiczny charakter. Rozpito midzy postpem w Chinach i w Europie stawaa si wiksza z kadym dziesicioleciem, z kadym prawie rokiem w XVIII w. Reakcyjna istota samorzutnie narzu-

Grobowce Ts'ingw, Szenjang, XVII

- XVIII w. conej wadzy Ts'ingw oraz samouwieczniajcej si elity rzdzcej doprowadzia z koniecznoci do co raz gbszej stagnacji kulturalnej i intelektualnej. Wszystko to spra wiao, e Chiny stay si prawie cakowicie bezradne wobec wyzwa nia ze strony Zachodu w XIX w., zwaywszy zwaszcza niebywale agresywn posta, jak ono miao przybra. Jest moliwe, lecz by najmniej nie pewne, i rodzima dynastia chiska mogaby prdzej stawi czoa temu wyzwaniu; myl t nasuwa przykad, chocia oczy wicie bardzo odmienny, Japonii. Naley tu wspomnie, i wanie owe Chiny z okresu K'ang Si i Cz'ien Lunga uwaane byy przez Europejczykw XVIII w. za wzorow cywilizacj, bogosawion istnieniem owieconej i dobroczynnej monarchii. Skd pochodzi ten osobliwy obraz? By on przede wszystkim tworem jezui tw, gwnych nosicieli wszystkiego, co chiskie, do Europy a do chwili rozwizania zakonu, tj. od pocztku XVII w. a do ostatnich dziesicioleci XVIII w. By moe despotyzm ts'ingowski przypada do gustu umysowoci jezuickiej, a wielkie nadzieje na dokonanie nawrcenia Chin poprzez na wrcenie ich wadcw, chocia oparte w rzeczywistoci tylko na pobonych yczeniach, te powodoway upikszanie przysyanych przez jezuitw relacji. W rzeczywistoci ich dziaalno w Chinach miaa znacznie wikszy wpyw na ewolucj europejskiej myli filozoficznej w XVIII w. ni na losy Pastwa rodka. Jest oczywicie rwnie prawd, i jezuici a niektrzy z nich byli istotnie gboko rozmiowani w chiskiej kulturze klasycznej pierwsi udostpnili Europie powan cz chiskiej tradycji kulturalnej oraz za znajomili Europejczykw z histori Chin. Dziea Coupleta i du Halde'a miay pierwszorzdne znaczenie pod tym wzgldem i stanowiy gwne rdo, z ktrego czerpali swoje idee o sprawach chiskich Leibniz, Voltaire i Gibbon. Synne Lettres difiantes et curieuses (34 tomy, 17021776) dotyczce Chin, wybrane z materiaw przysyanych przez misjonarzy jezuic kich, miay nie mniejsze znaczenie. Prace Gaubila, a zwaszcza 12-tomowa

Historia Chin de Mailla (Pary 17771783; by to w zasadzie przekad streszczenia Wszechstronnego zwierciada Sy-ma Kuanga, dokonanego przez Czu Si, lecz doprowadzony a do XVIII w.) stay si podstaw znacz nej czci utworw pisarzy europejskich dotyczcych historii Chin a do XX w. Najwybitniejszym jednak dzieem jezuitw, sum ich naukowych osigni, byy Memoirs concernant l'histoire ... des Chinois (17 tomw, Pary 1776-1814). Dziaalno za misjonarska jezuitw w Chinach, prowadzona z r nymi losami do koca XVIII w., nie przyniosa jednak oczekiwanych przez Ricciego rezultatw. Skadao si na to wiele przyczyn, m. in. przejcie od polityki tolerancji w okresie K'ang Si do przeladowa za panowania Jung Czenga, ostre spory i rywalizacja w onie samych misjonarzy katolickich (franciszkanie i dominikanie przeciwko jezuitom) oraz co prawdopodob nie najwaniejsze obco i nieprzydatno ideologii przez nich propago wanej, obcianej zreszt coraz bardziej od XVI w. poczynaniami jej rze komych wyznawcw, kolonizatorw europejskich w Azji Wschodniej.

XXIV. KULTURA WE WCZESNYM I RODKOWYM OKRESIE TS'ING

ROZWJ INTELEKTUALNY PNIEJSZYM okresie Ming oraz w pierwszych dziesicioleciach panowania ts'ingowskiego nastpia dalsza istotna ewolucja chiskiej myli intelektualnej, ktra chocia nie wycho dzia poza ogln tradycj konfucjask staa si pniej podstaw antymandurskiego ruchu reformatorskiego, rodzcego si u schyku XLX w. Nastpia rewolta duchowa przeciwko neokonfucjaskiej scholastyce, po budzona nadto traumatycznym przeyciem upadku Mingw, ktry spo wodowa, i przed najwiatlejszymi umysami owego okresu stano wiele fundamentalnych pyta dotyczcych stanu spoeczestwa chi skiego. Najwybitniejsi myliciele wczesnego okresu ts'ingowskiego znani byli ze swojego antymandurskiego stanowiska; stanowili oni zaszczytny wyjtek wrd kolaborujcej z Ts'ingami znacznej wikszoci chiskich uczonych-dygnitarzy. Trzech z nich miao znaczenie najwiksze: Huang Tsung-si, Ku Jen-wu i Wang Fu-czy. Wszyscy byli dysydentami i posiadali stosunkowo mao wpyww za ycia, o wiele za wicej w przyszoci. Oni to wanie wnieli powany wkad do ewolucji myli chiskiej. Huang Tsung-si (16101675), wielce oczytany w konfucjaskiej litera turze klasycznej, filozofii i literaturze, by szczeglnie znany jako historyk. Jego ojciec, wysoki dostojnik mingowski, czonek reformatorskiego ugru powania Tung Lin, pad ofiar przeladowa eunuchw. Sam Huang by czonkiem Fu Sze, stowarzyszenia uczonych, obejmujcego cay kraj i li czcego okoo 2 tys. czonkw, ktre jako sia polityczna o bardzo istotnym znaczeniu kontynuowao tradycje Tung Lin w walce przeciwko korpucji dworu, usiujc zreformowa rzd mingowski, aby uratowa go od upadku. Po zajciu Pekinu przez Mandurw Huang Tsung-si przyczy si do loja listw mingowskich na poudniu i walczy przeciwko Mandurom a do 1649 r. Beznadziejno sprawy mingowskiej skonia go pniej do wyco-

fania si oraz do powicenia reszty ycia nauce. Aczkolwiek by on uzna wany za najwikszego specjalist w dziedzinie historii Mingw, odrzuci wszystkie propozycje K'ang Si, aby wsppracowa z dynasti Ts'ingw. Uczestniczy jednak w opracowywaniu Ming Szy (Historii Mingw) za porednictwem swojego ucznia, Wan Sy-funga, gdy uwaa, i w ten spo sb, przyczyniajc si do przedstawiania prawdy, moe przysuy si Mingom bez popenienia zdrady osobistej. Huang Tsung-si napisa wiele dzie historycznych i filozoficznych. Naj waniejsza bya krtka praca Ming-i Tai-fang Lu (Plan dla ksicia), stano wica waciwie analiz saboci polityczno-gospodarczej dynastii mingowskiej oraz najbardziej dotd systematyczn i konkretn krytyk chiskich instytucji cesarskich, lecz oczywicie nadal z konfucjaskiego punktu wi dzenia. W ksice tej Huang wystpuje jako przeciwnik monarchii absolutystycznej, ktr uwaa za zdegenerowan posta idealnej, wczeniejszej formy wadzy monarchicznej. W tym pogldzie opar si on na typowej, starej koncepcji chiskiej o regresji od Zotego Wieku Antycznoci, ktra jest odwiecznym motywem konfucjaskiej myli historycznej i filozoficznej. Wedug niego monarcha i jego urzdnicy powinni suy ludowi, a nie szu ka wasnych korzyci, jak to miao miejsce w rzeczywistoci. Oglnie obo wizujce ustawodawstwo uwaa za niezbdne dla zapewnienia takiego wanie funkcjonowania rzdu. Huang by rwnie zwolennikiem reformy rolnej, ktra ulyaby pooeniu chopw, bdcych ofiar zdzierstwa fiskalnego i ucisku ze strony pastwa. Wypowiedzia si te co stano wio istotn innowacj za zniesieniem dyskryminacji zarwno wobec handlu i kupcw, jak i w stosunku do rzemielnikw. Huang Tsung-si uwaany by za zaoyciela tzw. Szkoy Wschodniego Czekiangu, a jego dziea historyczne odznaczay si deniem do bardziej obiektywnych kryteriw oraz podkrelaniem znaczenia historii nowo ytnej i najnowszej, nie tylko skupiania uwagi wycznie na dziejach staro ytnych. Jego najwiksze i prawdopodobnie najistotniejsze dzieo histo ryczne to Ming u Sile An (Historia mingowskiej nauki i filozofii, 1676), uwaane za pierwsz wielk histori myli chiskiej, godn uznania z uwagi na krytyczne i systematyczne ujcie. W pracy tej Huang zobrazowa ujemny wpyw sungowskiego neokonfucjanizmu, ktry spowodowa m. in. upadek Mingw. Rozpocz on rwnie Histori myli okresu Sung i Jan, ktr ukoczyli jego uczniowie. Pogldy Huang Tsung-si, zwaszcza jego kry tyka monarchii absolutystycznej, przyjte zostay przez uczestnikw ruchu reformatorskiego koca XIX w., szczeglnie przez Liang Cz'i-cz'ao oraz T a n Sy-t'unga (patrz s. 548, 549) i pod tym wzgldem wywary rwnie znaczny wpyw.

Dziaalno Szkoy Wschodniego Czekiangu kontynuowa rwnie ucze Huanga, Wan Sy-t'ung (16381702). Pocztkowo by on biednym uczonym, stajc si wybitnym znawc ery Ming. Pniej, za zgod Huanga, uczestniczy jak wspomniano w opracowywaniu Ming Szy na zam wienie dworu ts'ingowskiego, bdc faktycznie gwnym redaktorem dziea, chocia nie zgodzi si przyj oficjalnego stanowiska. Pracowa jako osoba prywatna rwnie i dlatego, e uwaa, i niezalena dziaalno historyka daje lepsze wyniki ni urzdowa. Wan powici trzynacie lat pracy nad tym dzieem i by rzeczywistym autorem Szkicu historii Min gw. Inny czonek tej szkoy, Cz'uan Tsu-wang (17051755), to najzdol niejszy historyk swojego pokolenia. Pochodzc z rodziny lojalistw mingowskich, rozmiowany by w dziejach tych ostatnich zwolennikw upadej dynastii. Jego kariera urzdnicza nie bya udana, gwne za dzieo o loja listach mingowskich zostao ostatecznie wydane wiele lat po jego mierci i te w oczyszczonej" wersji z obawy przed przeladowaniami wadz ts'ingowskich. Obaj ci pisarze, tak jak Huang .Tsung-si, znajdowali si poza nawiasem oficjalnego ycia i wywierali stosunkowo mao wpywu na urzdowe dziejopisarstwo; przedstawiali oni jednak cenn tradycj. Powysze odnosi si rwnie do najbardziej chyba oryginalnego z histo rykw epoki Ts'ing, ostatniego uczonego Szkoy Wschodniego Czekiangu oraz jej najbardziej liberalnego i spekulatywnego przedstawiciela, Czang Se-cz'enga (17381801). Przez cae ycie pozosta on biednym, nie majcym powodzenia uczonym, cho obdarzony by wielkim talentem oraz zamiowaniem do historii. Wikszo jego prac zostaa zagubiona, lecz zachoway si dwa zbiory esejw, zawierajce liczne refleksje dotyczce teorii historii oraz jej metodologii. Biorc za punkt wyjcia szerok kon cepcj historii, zarwno jej zasigu, jak i materiaw (tak np. ksigi kla syczne naley uwaa zasadniczo za dokumenty historyczne, a nie za teksty sakralne), Czang sprzeciwia si tradycyjnym formom chiskiego dziejopisarstwa w postaci Rocznikw i Urzdowych historii dynastycznych, wypowiadajc si za histori ogln. Podkrela rwnie potrzeb wykorzy stywania historii lokalnych, stanowicych cenny materia rdowy. Czang Se-cz'eng zdawa sobie spraw z koniecznoci czenia historii z teraniejszoci i popiera zajmowanie si problematyk najnowsz oraz wspczesn w odrnieniu od powszechnej tendencji do skupiania si przede wszystkim na staroytnoci. Jego zdaniem, historia posiada oczy wicie rwnie cel dydaktyczno-moralny; wnioski z przeszoci maj su y ulepszeniu teraniejszoci oraz przewidywaniu przyszoci. Pod tym wzgldem Czang by cakowicie wierny tradycji konfucjaskiej. Wedug niego historyk winien w sposb prawdziwy rozumie wydarzenia, dc

przy tym do bezstronnoci, musi jednak by rwnoczenie zaangaowany. Nie moe ogranicza swojego zadania do kompilacji czy krytyki tekstu, lecz winien stara si o podjcie syntezy jednoczcej intuicj i wiedz. Czang Se-cz'eng niestety mia niewiele okazji do urzeczywistniania swoich idei. By prawie cakowicie nieznany i odkryty zosta dopiero ponownie w XX w.; Demiville porwnuje go sugestywnie z Vico.

Czu Ta, Ptaki epoka Ts'ing

Ku Jen-wu (16131682) zalicza si te do przodujcych uczonych wczesnego okresu Ts'ing. W modoci nalea rwnie do reformatorskiego stowarzyszenia Fu Sze. Po inwazji Mandurw walczy przeciwko nim w Chinach Poudniowych; odrzucajc alternatyw kolaboracji, spdzi reszt swojego ycia jako wdrowny uczony w Chinach Pnocnych. Po zosta lojalist mingowskim do mierci i nie jest wykluczone, e bra udzia w tajnej dziaalnoci, zmierzajcej do obalenia wadzy Ts'ingw. Sze razy skada hod grobowcom cesarzy mingowskich.

Upadek Mingw wymaga wyjanienia i Ku Jen-wu usiowa dotrze do zasadniczych przyczyn tego. Wedug niego puste, scholastyczne filozofo wanie sungowskich neokonfucjanistw byo tym podstawowym czyn nikiem, ktry spowodowa niezdolno uczonych-dygnitarzy do spojrze nia w twarz rzeczywistoci oraz atwo, z jak gotowi byli podda si i kolaborowa z Ts'ingami. Tym samym odnosi si on krytycznie do szkoy Czu Si, a jeszcze bardziej do doktryny Wang Jang-minga, uwaajc, i jej subiektywizm i pogarda dla rzetelnej wiedzy miay szczeglnie ujemne skut ki, podcinajc si umysow inteligencji mingowskiej. Oskara on Wang Jang-minga o hodowanie pogldom, ktre w istocie rzeczy byy z pocho dzenia buddyzmem Cz'an, oraz o uprawianie czystej mowy", tj. sofistyki z III w. n. e. Wyszydza skutki scholastyki, uwaajc, i jej najbardziej charakterystyczny przejaw tzw. esej omionony, wymagany przy egza minach przynis wicej szkody ni nawet sawetne palenie ksig". Krytyka ta, dokonana z pozycji konfucjaskich, doprowadzia go do wysu nicia postulatu wznowienia bada w dziedzinie literatury klasycznej, przy rwnoczesnym podkrelaniu celowoci dziaania praktycznego. Sam interesowa si rolnictwem, irygacj, wynalazkami oszczdzajcymi prac ludzk oraz grnictwem. Ku Jen-wu wcieli swoje idee w ycie i sta si znany z wielkiej wiedzy, zwaszcza w dziedzinie fonetyki historycznej. Stworzy synne dzieo Pi ksig o fonetyce, powicone rekonstrukcji antycznej wymowy tekstw kla sycznych. Niemniej istotne byy jego dwie due prace dotyczce geografii historycznej z ciekawym uwzgldnieniem jej aspektw militarnych. Bdc zapalonym zbieraczem inskrypcji antycznych, pozostawi rwnie prace z dziedziny epigrafiki. W powyszych pracach Ku stosowa metody, ktre legy u podstaw tzw. Szkoy Hanowskiej epoki Ts'ing. Celem szkoy byo szukanie dowodw" (k'ao cz'eng), wykorzystywanie wszelkich dostpnych rde, ktrych wia dectwa powinny by poddane twrczej i krytycznej analizie za pomoc metody indukcyjnej. Powstanie tej szkoy to najwiksze osignicie nauki chiskiej a do XX w., gdy doprowadzio do zastosowania cisych metod badawczych w naukach historycznych. Metoda ta dotyczya jednak wy cznie humanistyki i nie przyczynia si do wycignicia nauk cisych ze stanu prawie cakowitego zastoju. Sam za Ku Jen-wu uwaany jest za najwybitniejszego przedstawiciela i gwnego zaoyciela Szkoy Ha nowskiej (nazwa ta tumaczy si tym, i sigano do hanowskich komentarzy do ksig klasycznych, uwaajc je za bardziej wiarygodne ni sungowskie, poniewa byy starsze i tym samym bardziej zblione do rde). Czonko wie tej szkoy atakowali pogldy sungowskich neokonfucjanistw, usiu-

jc dowie, i ich kosmologia opieraa si na faszywych tekstach pnej daty, a tym samym wnioski ich byy rwnie czsto mylne. Naley tu wspom nie, i z biegiem czasu Szkoa Hanowska te ograniczya si do wskiego, czysto antykwarycznego podejcia do wiedzy i staa si znana ze stronie nia od syntezy; Wpyny na to niewtpliwie w pewnej, by moe i w duej mierze warunki polityczne, jakie stwarzaa wadza ts'ingowska. Najlepiej znan prac Ku Jen-wu byo jego y Czy Lu (Notatki o co dziennej nauce), zbir znakomitych esejw o polityce, ekonomii, literaturze, historii i filologii, stanowice wynik trzydziestu lat niezmiernie obszernej lektury i gbokich rozmyla. Wanie w tych esejach Ku wypowiada swoje pogldy polityczne sprzeciw wobec autokracji oraz poparcie dla de centralizacji, umoliwiajcej przekazanie wikszej wadzy administracji miejscowej. By on rwnie zwolennikiem reformy rolnej, ponownego wprowadzenia historii jako tematu w systemie egzaminw itp. Dziea Ku Jen-wu s dowodem wybitnych zdolnoci intelektualnych autora, ale po gldy jego pozostaway nadal cakowicie w krgu tradycyjnej myli konfucjaskiej. Trzecim z najwybitniejszych mylicieli wczesnego okresu Ts'ing by Wang Fu-czy (16191692). Pochodzi on ze znacznego rodu uczonych i wzi udzia w walkach przeciwko Mandurom, gdy wdarli si do jego rodzimej prowincji, Hunan. Przyczy si do dworu mingowskiego ksicia Kuei, ale zniechcony walk frakcyjn wycofa si z ycia publicznego. Nastpne czterdzieci lat spdzi na studiowaniu i pisaniu, a twierdzi si, i ,Jego pasj wiedzy przewyszaa tylko jego pracowito". Wang ka tegorycznie odmawia wszelkich stosunkw z Mandurami; uwaa ich za barbarzycw i kwestionowa prawowito ich wadzy. Wang Fu-czy by zdolnym filozofem, przeciwstawiajcym si ostro pogldom Wang Jang-minga; uwaa si za zwolennika filozofii Czang Tsai. W rzeczywistoci jednak rozwija on swoje koncepcje filozoficzne raczej po linii sceptycznego nurtu myli konfucjaskiej i posun si dosy daleko w kierunku wiatopogldu materialistycznego. By on rwnie powanym znawc buddyzmu i taoizmu i wiele pisa na temat tych wiar. Najlepiej znane jego dwie prace dotycz jednak refleksji nad dziejami Chin: O czytaniu Wszechstronnego zwierciada oraz O historii Sungw. W dzieach tych zawarte s te pogldy polityczne Wang Fu-czy. Wedug niego pastwo powinno istnie dla narodu, a nie dla wadcw, kryterium za oceny najlepszej formy wadzy to stopie suenia sprawie narodu. Wang Fu-czy, surowy krytyk korupcji i innych wad biurokratycznego systemu rzdw, by arliwym obroc kultury chiskiej i tym samym prze ciwnikiem obcych rzdw w Chinach w kadym okresie ich dziejw. Jego

pogldy dotyczce przeszoci przepojone byy patriotyzmem; tak np. uwypukla on bohatersk rol Jo Fei, a potpia zdradzieck dziaalno Cz'in Kuei. Twierdzi wycigajc wnioski z dowiadcze przeszoci e Chiny stay si najpotniejsze wtedy, kiedy prowincje byy silne, a wadza autokratyczna rzdu centralnego ograniczona. Zdecydowanie antybarbarzyskie" pogldy tego uczonego niewtpliwie bardzo cile wizay si z jego stosunkiem do Ts'ingw. Rwnoczenie zdawa sobie spraw z tego, e Chiny nie stanowiy koniecznie jedynej istniejcej na wiecie cywilizacji. Jeszcze bardziej interesujce byy idee Wang Fu-czy dotyczce ewolucji historycznej. Zgodnie z jego koncepcj proces ten postpowa od etapu do etapu rozwoju spoecznego, bdc cakowicie uzaleniony od wspdziaania si historycznych i okolicznoci, w ktrych rola jednostki sprowadzaa si prawie do zera; podejcie takie miao, rzecz prosta, charakter nieco me chaniczny i fatalistyczny. Aczkolwiek Wang formalnie pozostawa konfucjanist, by on zarazem jednym z bardzo niewielu pisarzy w dziejach ideologii chiskiej przychodzi tu rwnie na myl Wang Cz'ung ktrzy nie nawizywali do Zotego Wieku Wielkich Mdrcw, gdy widzia t epok tak, jak ona w istocie rzeczy wygldaa, ciemna i prymitywna. Pisanie stanowio jedyn form, w ktrej w warunkach wadzy ts'ingowskiej Wang mg wyrazi swoje przekonania. Znaczna wikszo tych dzie nie zostaa jednak opublikowana za jego ycia i ujrzaa wiato dzienne dopiero dwiecie lat pniej. Przyczyn bya oczywicie obawa, mimo zakamuflowanego stylu Wanga, przed inkwizycj ts'ingowsk. Pod koniec XIX w. jego idee skwapliwie wykorzystywali przywdcy antyts'ingowskiego ruchu reformatorskiego, tak e stay si one popularne. Do oglnego podwaania zaoe sungowskiej myli neokonfucjaskiej istotnie rwnie przyczynia si tzw. szkoa Jen-Li. Przedstawiaa ona po gldy dwch uczonych wczesnego okresu Ts'ing Jen Jan i Li Kung. Jen Juan (16351704) by uczonym oraz lekarzem, a zarazem ksztaci modzie w zakresie medycyny. Jego wasne przeycia doprowadziy go do powtpiewania w suszno neokonfucjanizmu. Doszed on do wniosku, i pogldy filozofw sungowskich oparte byy na opacznej interpretacji oraz na sprzecznociach w zrozumieniu ksig klasycznych; byy one rwnie wypaczone przez wpywy buddyjskie i tym samym mylne oraz heterodoksyjne. Jen postawi sobie za zadanie studiowanie tych ksig, aby doj do prawdziwej nauki Wielkich Mdrcw. Doszed do konkluzji, i Mdrcy podkrelali przede wszystkim dziaalno praktyczn, gdy spekulatywna, metafizyczna filozofia neokonfucjanistw doprowadzia tylko do pogre nia si w ksikach, do kontemplacji i abstrakcyjnej moralnoci oraz do

utworzenia wiata ze sw zoonego". Wyksztacenie oparte na tej pod stawie byo bezwartociowe, gdy udaremniao rozwj umysowy. Jen Jan, ktry by prawdopodobnie najbardziej radykalnym krytykiem filo zofii neokonfucjaskiej, zaatakowa jej metafizyczn, dualistyczn koncepcj natury ludzkiej (jako zoonej zarwno z pierwiastka fizycznego, jak i z nieba zesanej zasady), postulujc w zamian za to materialistyczny pogld o ca kowicie fizycznej istocie czowieka. wiatu ze sw zoonemu" przeciw stawia on wiat dziaania", wprowadzajc swoje idee w ycie za pomoc wasnych metod dydaktycznych. Pogldy Jena propagowa pniej jego gwny zwolennik, Li Kung (16591733), ktry by rwnie wybitnym uczonym. Li odmwi przyjcia stanowiska w administracji ts'ingowskiej, pozostajc przez cae ycie nauczycielem. Pogldy tych uczonych, jak i poprzednio wspomnianych mylicieli wczesnego okresu Ts'ing, rozwija najpeniej czowiek uwaany za naj wikszego z niewielu zdolnych filozofw tej epoki Tai Czen (17241777). By on synnym uczonym, o szerokich horyzontach i zainteresowaniach, w tym i naukami cisymi oraz matematyk. Nie sta si nigdy urzdnikiem, a wiele czasu powici krytyce tekstw, posugujc si metodami Szkoy Hanowskiej, zwaszcza w dziedzinie etymologii i fonologii. Tai Czen usio wa zdyskredytowa neokonfucjanizm z filozoficznego punktu widzenia. Jego wiatopogld okrelany bywa wydaje si, e susznie jako monizm materialistyczny. Aprobowa on krytyk neoknfucjaskiego dualizmu dokonan przez Jen Juana i podkrela wycznie fizyczn istot natury ludzkiej. Rwnoczenie uwypukla poznawalno za porednictwem bada zasad rzdzcych bytem, ktre uwaa za immanentnie uporzdkowane ukady. W zwizku z tym przeciwstawia si tendencji do introspekcji, medytacji oraz poszukiwania nagego owiecenia wszystkie te elementy zawarte byy w nauczaniu neokonfucjanistw m. in. dlatego, e sta nowiy one wynik wpyww buddyjskich. Dziaalno tych mylicieli ma due znaczenie w dziejach myli chi skiej ; nie oznacza to jednak, i zdoali oni obali lub nawet osabi wpywy filozofii neokonfucjaskiej, ktr usilnie podtrzymywali wadcy ts'ingowscy jako obowizujc, ortodoksyjn ideologi. Naley zauway, i nawet ten sceptyczny, materialistyczny nurt rwnie omawia identyczn tematyk i posugiwa si tymi samymi tekstami klasycznymi co neokonfucjanici, usiujc tylko dostarczy nowych odpowiedzi i interpretacji, bez podawa nia w wtpliwo fundamentalnych przesanek konfucjanizmu. Taki stan rzeczy mia istnie a do ostatniej dekady XIX w. i pierwszych lat XX w. Naley na marginesie zauway, i mimo dziaalnoci jezuitw nie ma jeszcze w dziedzinie myli najmniejszych reperkusji kontaktw z Europ.

TSTNGOWSKI PATRONAT N A D KULTUR

Hojne patronowanie kulturze chiskiej zarwno przez K'ang Si, jak i Cz'ien Lunga spowodowao zamieszanie w pogldach niektrych au torw. Wydaje si jednak, i cele wadcw mandurskich byy stosunkowo jasne. Chodzio im o osignicie co najmniej trzech rzeczy. Pierwsza to zmniejszenie opozycji i spowodowanie ulegoci kasty uczonych-dygnitarzy (odnosi si to zwaszcza do ery K'ang Si); druga narzucenie konformizmu ideologicznego poprzez wpajanie najbardziej ortodoksyjnej wersji myli konfucjaskiej oraz trzecia zademonstrowanie, i mimo swojego obcego pochodzenia panujcy ts'ingowscy byli zdolni wykaza si waci wym, penym uznania stosunkiem do kultury chiskiej. Naley te przyzna, i oglnie rzecz biorc cele powysze udao si Ts'ingom osign. Z wielu synnych dzie, ktre wyszy za panowania K'ang Si, wymieni naley choby niektre. Ming Szy byo gwnym osigniciem w dziedzinie historiografii owego okresu. Projekt rozpoczto w 1679 r., gdy K'ang Si wystosowa swoje zaproszenie do 185 najbardziej znanych uczonych, aby wzili udzia w egzaminach na stanowisko kompilatorw tego dziea. 152 uczonych przyjo zaproszenie. Nastpnie toczya si duga dyskusja nad tym, jak naley opracowa histori Mingw, i ostatecznie zdecydowano trzyma si wzoru poprzednich Urzdowych historii i nie wprowadzono adnych innowacji. Synny sownik K'ang Si, zawierajcy 49 tys. znakw, wydany zosta w 1716 r. Ukazay si rwnie wielka geografia cesarstwa, obszerne kom pendium o malarstwie, oraz olbrzymi sownik frazeologiczny. Najlepiej znan prawdopodobnie kompilacj naukow byo Ku-czin t'u-szu czi-czeng (Synteza ksig i rycin z czasw staroytnych i nowych) ogromne dzieo, skadajce si przede wszystkim z wycigw ze starszych ksig, podzielone na 10 tys. rozdziaw i zawierajce 100 mln znakw. Pierwsze wydanie (z 1728 r.) liczyo 64 komplety, a wydrukowanie jego wymagao sporzdzenia wier miliona rcznie odlanych miedzianych czcionek. P niejsze wydanie (1888 r.) liczy 1700 tomw. W okresie Cz'ien Lunga wykonano te wiele innych podobnych prac; najsynniejsza z nich, zwykle zwana Cesarsk bibliotek rkopisw (Sy-ku cz'an-szu Pena biblioteka czterech gazi) bya wynikiem dwudziesto letniego wysiku, rozpocztego w 1772 r., przy ktrym zatrudniono 15 tys. kopistw. Dla opracowania Biblioteki zebrano olbrzymi liczb rzadkich i cennych ksiek ze zbiorw cesarskich, z encyklopedii mingowskiej oraz od prywatnych bibliofilw. Zamieszczono wzmianki o 10 230 z nich, a 3450 przepisano i wczono do tekstu Biblioteki. Rwnoczenie sporz-

Szy-t'ao, Krajobraz

epoka Ts'ing

dzono wielki Cesarski katalog, ktry stanowi najpeniejsze dotychczas rdo w dziedzinie bibliografii chiskiej literatury klasycznej. Biblioteka rkopisw bya zbyt olbrzymia, aby mc j wydrukowa, i wobec tego naj pierw zostay wyprodukowane cztery rcznie pisane komplety, kady zo ony z 36 tys. tomw. Trzy dalsze przepisano pniej; z oglnej liczby sied miu zachoway si do dzi prawdopodobnie cztery. Naley zaznaczy, i zestawienie Biblioteki rkopisw zostao wykorzy stane dla przeprowadzenia tzw. inkwizycji Cz'ien Lunga. Przegld caej istniejcej literatury umoliwi zniszczenie tysicy prac (wraz z ich pytami drukarskimi), ktre uznano za godzce w autorytet i godno dynastii ts'ingowskiej. W innych pracach, ktre nie zostay zniszczone, wszelkie uwagi dotyczce Mandurw i wczeniejszych koczownikw, uznane za pejoratywne, zostay usunite; ten sam los spotka wszelkie myli, ktre podpaday pod okrelenie wywrotowe", Przy sposobnoci ustalono rw nie indeks ksig zakazanych. Przeladowanie nie ograniczyo si bynaj-

mniej tylko do dzie, gdy podobnie jak za czasw K'ang Si wielu autorw ponioso mier, a rodziny ich zostay ukarane. Jak widzimy, me cenat kultury sprawowany przez dwch tzw. wielkich cesarzy ts'ingowskich mia nieco osobliwy charakter; mogy istnie tylko najbardziej ortodoksyjne pogldy, wszelka za moliwo istnienia i rozwoju twrczej, niezalenej myli zostaa zniweczona.
MALARSTWO

Wczesny i rodkowy okres Ts'ing to prawdopodobnie ostatni moment, kiedy warto jeszcze, poza bardzo nielicznymi pniejszymi wyjtkami, powici uwag dziejom malarstwa chiskiego. Okreli go mona jako przede wszystkim wiek wielkich kolekcjonerw, wrd ktrych najwikszym by jak wspomniano sam Cz'ien Lung. Zebra on przeszo osiem tysicy obrazw, stanowicych pniej gros zbiorw synnego Narodowego Mu zeum Paacu w Pekinie. Po upadku dynastii Ts'ing wiele z tych obrazw zostao skradzionych przez byych dostojnikw mandurskich, w tym i przez ostatniego cesarza; podobny los spotka t kolekcj w 1947 r., gdy kuomintangowcy wywieli znaczn jej cz na Taiwan. W stylu malarstwa nie zostaa w rzeczywistoci przerwana cigo midzy okresem Ming a wczesn er Ts'ing. Byo jednak coraz mniej in wencji twrczej, a coraz wicej eklektyzmu; jest to ostatni przejaw wielkiej tradycji tej sztuki. Mimo to w drugiej poowie XVII i pierwszej poowie XVIII w. istniao wielu wybitnie utalentowanych malarzy; wikszo z nich pochodzia ze rodowiska uczonych-dygnitarzy. Z wielu setek malarzy owego okresu najlepiej znani s niej wymienieni. Wang Szy-min (1592 1680) pochodzi z bogatej rodziny gentry i zajmowa stanowisko pastwo we a do 1636 r., kiedy wycofa si z ycia publicznego i powici reszt swoich dni malarstwu. By on uczniem Tung Cz'i-cz'anga i znajdowa si pod znacznym wpywem jego pogldw estetycznych. Studiowa i kopiowa mistrzw okresu Juan, wykorzystujc w tym celu swoj wasn bogat kolekcj obrazw; prace jego reprezentuj wysoki poziom techniczny, dorwnujc dzieom malarzy mingowskich. Wang Czien (15981677) rwnie pochodzi z zamonej rodziny gentry i te by wacicielem duych zbiorw cennych obrazw. Twrca ten mia cise zwizki z Wang Szy-minem, podobnie jak on lubowa si w imitowaniu wielkich artystw epoki Juan, obydwaj za byli przede wszystkim pejzaystami. W modszym pokoleniu najwybitniejszymi malarzami byli Wang Huei i Wang Jan-cz'i. Wang Huei (16321717) pochodzi z rodziny synnych malarzy i by przez dwadziecia lat ulubionym uczniem Wang Szy-mina. Kopiujc wiele obrazw janowskich zaznajomi si z szerokim wachlarzem

stylw, dziki czemu nazywano go wzorem eklektycznego artysty". Jak sam twierdzi, jego cel stanowio denie do zjednoczenia pocignicia pdzlem Juanw, delikatnoci kompozycji Sungw oraz ywotnoci T a n gw". Wang Juan-cz'i (16421715), wnuk Szy-mina, dostojnik i malarz nadworny K'ang Si, by rwnie jednym z kompilatorw wspomnianego obszernego kompendium dotyczcego malarstwa i kaligrafii. Nazywa si go malarzem malarzy"; eksperymentowa on z efektami barw. Czterej ci Wangowie (a pochodzili wszyscy z dwch miast w Kiangsu) wraz z dwoma poniej wspomnianymi malarzami stanowi grup tzw. Sze ciu Wielkich Mistrzw epoki Ts'ing. Z jednym wyjtkiem s oni wszyscy kon tynuatorami malarstwa uczonych" i wszystkich ich mona uwaa za ostatnich epigonw tradycji mingowskiej. Do tej grupy nalea te Wu Li (16321718), rwnie ucze Wang Szy-mina i bliski przyjaciel Wang Huei. By on przede wszystkim pejzayst. Aczkolwiek sta si pniej misjona rzem jezuickim, w jego malarstwie nie ma ladu wpyww europejskich. Drugi to Jn Szou-p'ing (16331690), jedyny w caej grupie nie bdcy uczonym-dygnitarzem. Nalea on do ostatnich wielkich malarzy kwiatw; podj pono decyzj powicenia si temu rodzajowi malarstwa, gdy uwa a, i nie jest w stanie dorwna w pejzau talentowi swojego przyjaciela Wang Huei. Naley wspomnie chocia o dwch jeszcze malarzach, ktrzy znajdo wali si cakowicie poza obrbem powyszej tradycji, a przedstawiali raczej wany kierunek, czsto zwany indywidualistycznym; obaj byli mnichami buddyjskimi. Czu Ta (lepiej znany jako Pa-ta Szan-en, 16261710?) malowa w stylu wielkich artystw buddyzmu Cz'an. Mia on by podobno ksiciem mingowskim, ktry schroni si w klasztorze po inwazji Mandurw. Tematyk jego obrazw stanowi przewanie przedziwne ptaki i kwiaty. Malarstwo jego wywouje zudne wraenie atwoci i prostoty, a ptaki od znaczaj si markotnoci i ekspresj. Tao-czi (lub Szy-t'ao, 16301707) uwaany jest przez wielu znawcw za najbardziej utalentowanego artyst epoki Ts'ing. Buntowa si on przeciwko tradycji, domagajc si indywidual nej wolnoci niezbdnej dla tworzenia; pogldom swoim dawa wyraz rwnie w pracach o malarstwie. Lecz by to tylko gos woajcego na puszczy jaowego, skostniaego konformizmu, szerzcego si coraz bardziej pod martwym ciarem wpyww rzdu ts'ingowskiego, ktry ze swoj predylekcj i skonnoci do wszystkiego, co ograniczone, wsteczne i kon serwatywne, przyczyni si walnie a nie byo to rzecz przypadku do przytumienia i prawie cakowitego zniszczenia tej najwikszej sztuki Chin. Wpywy europejskie, datujce si od okresu Cz'ien Lunga, miay zadzi wiajco mae znaczenie. Malarstwo dwch artystw jezuickich G. Casti-

glionne'a (16881766) oraz J. D. Attireta (17021768) charakteryzowaa cudaczna mieszanina techniki i koncepcji. Nie byo ladu syntezy tych dwch odmiennych tradycji; trudno stwierdzi obecnie, czy co podobnego jest moliwe i czy kiedykolwiek bdzie miao miejsce. Jest to chyba bezcelowe snu obecnie rozwaania na temat przyszoci malarstwa chiskiego, acz kolwiek trudno byoby uwierzy, i owa wielowiekowa tradycja, ktra przy czynia si do powstania tylu arcydzie, nie stanie si kiedy natchnieniem i wzorem dla odrodzenia si tej piknej sztuki w oparciu o nieprzebrane bo gactwa jej wspaniaej i zaszczytnej przeszoci.
CERAMIKA

Jest rzecz oczywist, i rzemielnicy chiscy nie stracili nagle z chwil objcia wadzy przez Mandurw swoich wielkich umiejtnoci oraz e ich doskonay kunszt, bdcy wynikiem wielowiekowych tradycji, nie zagin. W epoce Ts'ing uwidacznia si jednak zarwno brak natchnie nia, jak i prawie zupenie wynalazczoci, a jej cech dominujc stao si powierzchowne archaizowanie. Byo to, by moe, najmniej dostrzegalne w ceramice, m. in. dlatego, i stanowia ona najmodszy z wielkich rodzajw sztuki chiskiej i tym samym najpniejszy w osigniciu penej dojrzaoci. Na wczesny okres Ts'ing (16801750) przypada prawdopodobnie najin tensywniejszy rozwj produkcji porcelany chiskiej. Wynikao to przede wszystkim ze znacznej ekspansji synnych garncami w Czingteczen, ktre zostay przebudowane w latach osiemdziesitych XVII w. Owo miasto w Kiangsi miao teraz przeszo 3000 piecw i ponad 100 tys. robotnikw zatrudnionych bezporednio w produkcji porcelany. Osignito niezmiernie wysoki poziom techniczny, naladowano bardzo umiejtnie naczynia z okre sw wczeniejszych. Zakady w Czingteczen pracoway gwnie na potrzeby dworu cesarskiego, lecz rwnoczenie powana cz produkcji przezna czona bya te w owym okresie na eksport. Tak jak i wczeniej istniao, rzecz jasna, wiele innych orodkw przemysu ceramicznego, wrd ktrych jednym z najbardziej interesujcych bya garncarnia w Tehua (Fukien), specjalizujca si w figurkach porcelanowych. Porcelana ts'ingowska szczeglnie bya znana ze swojej ornamentyki oraz wielkiej rnorodnoci barw; dotyczy to zwaszcza naczy malowanych farb emaliow. Zaczto uywa take wielu nowych monochromicznych glazur, jak np. wymienitej sang de boeuf", ktre stanowiy prawdopodob nie najwiksze osignicie owego okresu. W porwnaniu z naczyniami mingowskimi wyroby ery Ts'ing przy doskonaej technice wykazuj jednak mniej oryginalnoci i ywotnoci, chocia niektrzy znawcy twierdz, i

Wazon z porcelany (1723-1735)

epoka Ts'ing

okres K'ang Si i Jung Czeng to pra wdziwy zoty wiek porcelany chi skiej. Podczas caego XVIII w. porce lana ta w olbrzymich ilociach zos taa wyeksportowana do Europy i chocia wywz ten wywar pe wien wpyw na ornamentyk na czy chiskich, mia on o wiele wiksze znaczenie dla rozwoju euro pejskiej ceramiki. Ilo i artyzm por celany chiskiej znajdujcej si w zbiorach europejskich spowodo way, i wanie ten rodzaj sztuki Chin jest niewtpliwie najlepiej zna ny na Zachodzie, bdc te przed miotem szeroko zakrojonej, wyspe cjalizowanej pracy badawczej: Jed nak w XIX w., aczkolwiek napyw wyrobw chiskich do Europy bynaj mniej nie zmala, a produkcja w Chinach nadal wzrastaa, nie ma prawie nic godnego uwagi w tej dziedzinie, gdy wytwory dziewitnastowieczne s ju wycznie naladownictwem naczy bd wczesno ts'ingowskich, bd mingowskich. Wydaje si, e negatywny wpyw panowania ts'ingowskiego znalaz wyraz i w tej sztuce, tak jak wczeniej we wszystkich in nych dziedzinach kultury i ycia.
LITERATURA

W powszechnej atmosferze petryfikacji i jaowoci kultury chiskiej, ktra cechowaa jej losy w XVIII, a tym bardziej w XIX w., dwie powieci wybijaj si jako wyjtek potwierdzajcy ogln regu. Pierwsz z nich bya u-lin Wai-szy (Nieoficjalna historia konfucjanistw), ktrej autorem by Wu Czing-tzu (1701 1754). Wu pochodzi ze znanej rodziny uczonych, sam jednak nie zdoa zrobi kariery, pozostajc przez cae ycie biednym literatem. Jego dzieo jest pierwsz powieci satyryczno-spoeczn, by moe najbardziej udan w caej literaturze chiskiej. Autor demaskuje obud i zakamanie wspczesnych mu biurokratw, atakuje system egzaminw.

jak rwnie i wiele wczesnych zabobonw. Powie skada si z wielu do luno zwizanych z sob epizodw i zawiera doskona charakterystyk licznych postaci. Rwnie z XVIII w. pochodzi wielkie dzieo Hung Lou Meng (Sen Komnaty Czerwonej), bdce wedug niektrych znawcw najwiksz ze wszystkich powieci chiskich. Autorem ksiki by Ts'ao Czan (17151763), ktry napisa pierwsze osiemdziesit rozdziaw, lecz nie zdy przed mierci zakoczy dziea. Nastpne czterdzieci rozdziaw napisa Kao O. Cz pira Ts'ao Czana jest w duym stopniu autobiografi i odzwierciedla los jego rodziny, bogatego rodu chiskiej gentry, ktry powodzenie i majtek swj zawdzicza kolaboracji z Mandurami od wczesnego okresu ich in wazji. ycie tej rodziny arystokratycznej oraz powolny, prawie niedostrze galny proces jej rozkadu stanowi zasadniczy temat powieci; utwr nie jest pozbawiony znaczenia socjologicznego. Wtek fabularny stanowi tragiczn mio gwnego bohatera do jednej z wielu otaczajcych go modych ko biet. W powieci wystpuje rwnie wiele innych postaci z rodziny autora i spoza niej, wszystkie przedstawione wyrazicie i przekonujco.

XXV. CHINY W PIERWSZYCH DEKADACH XIX WIEKU

MIERZCH i upadek panowania ts'ingowskiego uwidacznia si coraz bardziej podczas pierwszych dekad XIX w. Aczkolwiek prawd jest, e panowanie Czia Cz'inga (17961820) rozpoczo si tym, i cesarz obali wszechwadnego faworyta Cz'ien Lunga, Ho-szena (pozwoli mu popeni samobjstwo i skonfiskowa cay jego olbrzymi majtek), nie byo adnego rzeczywistego denia do uporania si z korupcj, ktra przeeraa cay aparat pastwowy. Kompletna nieudolno chorgwi mandurskich zostaa ju ujawniona podczas powstania Biaego Lotosu, ostatecznie stumionego w latach 18031804 z olbrzymimi jak wspomnia no kosztami pod kadym wzgldem. Nie pooyo to jednak bynajmniej kresu niezadowoleniu ludnoci, a dziaalno stowarzysze tajnych konty nuowana bya nadal na wielk skal. Tym razem stowarzyszenie T'ien Li (Niebiaski Rozum), bdce prawdo podobnie odgazieniem Biaego Lotosu, stao si gwn si organizujc kolejne powstanie zbrojne przeciwko wadzy Mandurw. Dziaalno stowarzyszenia rozpocza si ju w 1811 r., a nieudana prba zabjstwa ce sarza w 1812 r. bywa czasami przypisywana tej organizacji, chocia sprawa nie jest do koca wyjaniona. T'ien Li planowao na padziernik 1813 r. oglne powstanie, ktre miao obj obszar Hopei, Honan, Szantung i Szansi, a gwnym celem byo zdobycie samego Pekinu. Zdrada i ujawnienie planw spowodoway, i powstanie rozpoczo si osiem dni wczeniej, ni zamierzano pierwotnie, co odbio si ujemnie na koordynacji dziaa poszczeglnych oddziaw. Niemniej jednak dokonano napadu na paac cesarski w Pekinie, lecz maa grupa uczestnikw, ktra go przeprowadzia, zostaa szybko wy bita. Mimo to powstanie objo znaczn cz Szantungu, Hopei i Honanu, a Mandurowie zmuszeni zostali do uycia bardzo pokanych si zbrojnych, zanim udao im si je stumi przez wymordowanie jak zwykle wielu tysicy uczestnikw.

PANOWANIE MANDURSKIE W PIERWSZEJ POOWIE XIX WIEKU

382

Kryzys wadzy Ts'ingw pogbia si jeszcze bardziej podczas pano wania nastpcy Czia Cz'inga, Tao Kuanga (18211851), kiedy to zarwno nastpia pierwsza otwarta agresja mocarstw zachodnich przeciwko Chi nom pierwsza wojna opiumowa jak i rozpocza si wielka rewolucja chopska, ruch tajpingowski. Wszystkie czynniki, ktre skaday si na po wstanie tego kryzysu, dziaajce ju zreszt pod koniec okresu Cz'ien Lunga, stay si teraz jeszcze bardziej oczywiste. W szczeglnoci stay przyrost ludnoci w przeciwstawieniu do minimalnego wzrostu produkcji rolnej doprowadzi do wyranego, dalszego zuboenia chopstwa. Sytuacj zaostrza o te pogorszenie si pooenia finansowego rzdu, a to z kolei stao si jeszcze powaniejsze w wyniku tak kosztownych przedsiwzi, jak np. stumienie powstania ujgurskiego w Turkiestanie Wschodnim (tzw. wojna przeciwko Dehangirowi, 18261827). Jednym z najwaniejszych elementw w pogbianiu si kryzysu finansowego rzdu ts'ingowskiego byy zmiany w stosunkach handlowych midzy Chinami a Zachodem, przy ktrych zagadnienie opium miao pierwszorzdne znaczenie.
CHINY A MOCARSTWA ZACHODNIE

W drugiej poowie XVIII w. i w pierwszych dziesicioleciach XIX w. nastpi dalszy bardzo znaczny wzrost wymiany handlowej midzy Chi nami a gwnymi krajami kapitalistycznymi. Inicjatywa w tym zakresie le aa zawsze w rkach mocarstw zachodnich, poniewa handel ten nie posia da wikszego znaczenia dla Chin, m. in. ze wzgldu na cakowicie samo wystarczalny charakter ich ekonomiki. Czsto przytaczane sowa Cz'ien Lunga z listu do krla Jerzego III, bdce odpowiedzi na starania misji Macartneya, aby rozszerzy wymian handlow oraz kontakty z Chinami, przedstawiaj realistyczne odbicie tego pooenia oraz mentalno warstw rzdzcych w Chinach: Posiadamy wszystko, co istnieje. Nie przywizuj wagi do przedmiotw dziwnych lub wymylnych i nie odczuwam potrzeby wyrobw Waszego kraju ... nasze Cesarstwo posiada wszystkie rzeczy w nie przebranej obfitoci i nie brakuje nam adnych produktw wewntrz jego granic. Nie istnieje zatem potrzeba przywoenia wyrobw barbarzycw zagranicznych w zamian za nasze wasne wytwory. Poniewa jednak herbata, jedwab i porcelana produkowane przez Cesarstwo s cakowicie niezbdne dla narodw Europy i dla Was, pozwolilimy, jako wyjtkowa oznaka aski, kupcom europejskim osiedli si w Kantonie, aby Wasze potrzeby mogy by zaspokojone, a Wasz kraj doznawa Naszej dobroczynnoci". Mocarstwa zachodnie, a szczeglnie Anglia, byy istotnie zainteresowane nie tylko w otrzymaniu towarw z Chin, zwaszcza herbaty, jedwabiu

i porcelany wymienionych przez Cz'ien Lunga, lecz rwnie w otwarciu Chin jako potencjalnie olbrzymiego rynku dla produktw europejskich. Rwnoczenie Europejczycy stawali wwczas cigle wobec problemu, co sprzedawa Chinom, ze wzgldu na istotnie bardzo ograniczony wwczas popyt na towary europejskie. W tym caym zagadnieniu przodujca pozycja i rola Wielkiej Brytanii wynikaa logicznie z faktu, i bya ona naj bardziej rozwinitym pastwem kapitalistycznym owego okresu oraz tym, ktre posiadao najwiksze imperium kolonialne w Azji. Stosunek rzdu ts'ingowskiego do handlu i kontaktw z Zachodem wy wodzi si nie tylko z marginesowego znaczenia handlu zagranicznego dla gospodarki chiskiej, lecz rwnie z szeregu przyczyn politycznych. Te za obejmoway zarwno wzrastajcy kryzys wewntrzny reymu ts'ingowskiego, jak i poprzednie dowiadczenia Chin z Europejczykami, sigajce XVI i XVII w., ktre obecnie zostay spotgowane dalszym wzrostem euro pejskich wpyww, agresji i kolonizacji w Azji, a zwaszcza brytyjskim pod bojem Indii. Na tym wanie tle rzd ts'ingowski zdecydowa si wiadomie na polityk izolacji Chin od reszty wiata i rwnoczenie na ograniczenie stosunkw handlowych, ktre prowadzone byy na zasadzie minimalnego zachcania. Polityka ta zostaa wprowadzona w ycie od pocztku XVIII w. i staa si jeszcze bardziej oczywista w 1757 r., kiedy cay handel z Zachodem zosta ograniczony wycznie do Kantonu (wymian handlow z Rosj, jak wspomniano, prowadzono tylko w Kiachcie). Skutki tej polityki izolacji byy dosy rne; z jednej strony suya ona niewtpliwie celom ochrony Chin na pewien czas przed penetracj mocarstw europejskich, z drugiej za strony doprowadzia do wytworzenia si jeszcze wikszej przepaci midzy szybkim rozwojem Europy a stagnacj Chin. Ostateczny wynik by ujemny, tym bardziej ze wadcy ts'ingowscy nie wykorzystali owego okresu dla dokonania modernizacji kraju. Chiny okazay si wobec tego mniej przy gotowane do stawiania czoa niebezpieczestwom zwizanym z kontaktami z Zachodem, wwczas gdy stay si one ju zjawiskiem nie do odegnania i odparcia. W handlu kantoskim instytucj o najistotniejszym znaczeniu by tzw. Kohong (kung hang), cech kupiecki, ograniczony do maksimum 13 domw, posiadajcych faktycznie monopol na handel zagraniczny. Kohong zosta zaoony w 1720 r. i z wyjtkiem krtkiego okresu (1771 1782), kiedy go tymczasowo rozwizano, stanowi jedyn podstaw do prowadzenia wy miany w Kantonie. Aczkolwiek nie by stworzony przez rzd, przeksztaci si w istocie rzeczy pniej w monopol, znajdujcy si pod nadzorem i ochron rzdu. Sta si on rwnie rdem olbrzymiej korupcji, dotyczcej wszyst kich tych urzdnikw, ktrzy mieli jakiekolwiek kontakty z nim oraz

z handlem zagranicznym. Monopolowi Kohongu towarzyszyy te daleko idce ograniczenia naoone na kupcw zagranicznych, ktrym nie pozwa lano handlowa z kimkolwiek innym poza firmami nalecymi do Ko hongu i tylko wycznie w Kantonie. Kupcy cudzoziemscy podlegali rw nie dosy kopotliwym przepisom regulujcym ich tryb ycia w Kantonie, a rwnoczenie wiele aspektw finansowych prowadzenia handlu, jak np. opaty celne, pozostawao cakiem nie uporzdkowanych i arbitralnych. Nie byo rwnie atwo przewidzie wysokoci wymaganych przez niemal wszystkich urzdnikw chiskich apwek. Mona by wic zada pytanie a stawiali je niektrzy Chiczycy w owym okresie dlaczego, zwaywszy wszystko powysze, kupcom europejskim tak zaleao na kontynuowaniu wymiany handlowej z Chinami mimo tak przykrych i dranicych warun kw? Odpowied nie jest bynajmniej trudna; wynikao to przede wszystkim z niezmiernie wysokich zyskw z tego handlu, osiganych dziki stale narastajcemu popytowi w Europie na towary chiskie. Znaczna wikszo obrotw handlowych z Chinami znajdowaa si w rkach Anglikw. Gwn za instytucj aktywn w tej dziedzinie bya, a do zniesienia w 1834 r. jej dziaalnoci handlowej i monopolu, Kompania Wschodnioindyjska, ktrej pooenie polityczne i ekonomiczne w Indiach bardzo cile wizao si z rozwojem handlu z Chinami. W pocztkowym okresie jednym z gwnych towarw eksportowanych do Chin i jednym z nielicznych, ktre mona byo ulokowa na rynku chiskim, bya bawena indyjska. Do koca XVIII w. bilans handlowy ksztatowa si jednak zawsze bardzo znacznie na korzy Chin, co powodowao konieczno wypaty wielkiej iloci srebra w zamian za wywoone z Chin jedwab i herbat. Handel angielski przybra z czasem coraz bardziej posta trjkta; wyroby angielskie, zwaszcza tekstylia, wysyano do Indii; produkty indyjskie eks portowano do Chin i wreszcie chisk herbat i jedwab sprowadzano do An glii. Kluczowy problem polega jednak na tym, aby znale jaki towar do sprzedania w Chinach dla uniknicia cigej wypaty srebra. Zagadnienie to byo doprawdy skomplikowane ze wzgldu na cakowity brak zaintereso wania u Chiczykw towarami zachodnimi, wynikajcy, jak wspomniano, z samowystarczalnoci ich gospodarki. Nie sposb przeceni znaczenia tego czynnika, gdy oddziaywa on nie tylko w tym okresie, lecz wpywa te na caoksztat stosunkw mocarstw zachodnich i Chin w XIX w. Niebywale trafnie opisa ten problem Robert Hart na podstawie swojego wieloletniego dowiadczenia (patrz s. 488). Wedug niego: Chiny posiadaj najlepsz ywno na wiecie ry: najlepszy napj herbat; najlepsz odzie bawen, jedwab i futra ... Nie potrzebuj nic kupi za grosz gdziekolwiek indziej; poniewa ich cesarstwo jest tak rozlege, a oni sami tacy liczni, ich

wymiana midzy sob doprowadza do olbrzymiego i wystarczajcego handlu, a eksport do krajw obcych jest niepotrzebny". Problem ten zosta jednak ostatecznie przezwyciony w cigu pierw szych trzydziestu lat XIX w. wskutek rozwinicia przez Anglikw na ogromn skal handlu opium.
ZAGADNIENIE OPIUM

Opium znane byo w Chinach i uywane jako lekarstwo od VIII w., kiedy zostao prawdopodobnie sprowadzone do kraju przez kupcw arabskich. Zwyczaj jego palenia pocztkowo mieszanego z tytoniem przejty zosta od Holendrw w okresie okupacji przez nich Taiwanu w XVII w. Nag palenia samego opium rozpocz si prawdopodobnie na pocztku XVIII w., lecz jego rozprzestrzenienie si i przeksztacenie najpierw w problem spoeczny, a pniej w istn plag, siga dopiero koca owego wieku. Za sadnicze przyczyny tego zjawiska nie zostay dotd dokadnie zbadane, lecz nie ulega prawie wtpliwoci, i rozpowszechnienie tego naogu byo odbiciem oglnej demoralizacji poszczeglnych warstw spoeczestwa chiskiego pod panowaniem Ts'ingw. Charakterystyczne, i najwyszy procent palaczy stanowili urzdnicy administracji ts'ingowskiej, a zwaszcza yjcy jak trutnie czonkowie chorgwi mandurskich. W owym okresie nag ogranicza si jeszcze gwnie do miast. Z gwnych portw, a szcze glnie Kantonu, wdar si on w gb kraju i na pocztku XIX w. roz przestrzeni si ju szeroko po caym jego terytorium. Do 1840 r. obliczano, i byy ju co najmniej dwa miliony osb naogowo uywajcych tej potwor nej, niszczcej cakowicie organizm ludzki trucizny. Doprawdy trudno przejaskrawi skutki polityczne i spoeczne problemu opium. Peffer ujmuje je zwile: W caej historii stosunkw WschdZa chd nie byo niczego tak karygodnego, tak ndznego i tak prawie nie do zapomnienia, jak zo opiumowe narzucone Chinom". Niezmiernie istotny czynnik w rozpowszechnieniu si opium stanowio sprowadzenie przez Anglikw owego narkotyku do Chin. Naley wspomnie, i wszystkie inne kraje handlujce z Chinami te bray udzia w tym przedsiwziciu, lecz rola i udzia Anglii byy dominujce i posiaday zasadnicze znaczenie. Wzrost handlu opium, ktry mia wiksze obroty ni jakimikolwiek innymi towarami w owym czasie w skali wiatowej, ilustruj nastpujce liczby (waga skrzyni = przecitnie 133 funty): Lata 1720-1730 1767 Ilo 2 0 0 - 300 skrzy rocznie 1000

1811-1821 1821-1828 1828-1835 1835-1836 1838-1839

4000 4494 9708 18 710 30 000 40 000

przecitna roczna

rok handlowy

Zyski z tego najbardziej haniebnego i ohydnego handlu" (sowa Gladstone'a) byy olbrzymie. Ju w 1836 r. Anglicy otrzymali za opium sprzedane w Chinach 18 mln dolarw, o milion wicej ni warto wywie zionych przez nich z Chin herbaty i jedwabiu. Herbata za stanowia / , a jedwab /5 caego eksportu*. Najistotniejsze za byo niewtpliwie to, i ostateczne rozwizanie problemu deficytu angielskiego w bilansie handlo wym z Chinami zostao teraz osignite dziki importowi opium. Zyski za byy w istocie rzeczy znacznie wysze, poniewa wiksza cz opium sprowadzanego do Chin produkowana bya przez Kompani Wschodnioindyjsk w Indiach. Owa produkcja stanowia tu wyczny monopol Kom panii od 1797 r., a uprawa maku opiumowego staa si przymusowa dla chopw dzierawcw jej ziemi. Rozpito midzy cen skrzyni opium w Indiach a jej cen na rynku kantoskim bya bardzo dua. Tak wic zyski, ktre administracja brytyjska w Indiach czerpaa ze sprzeday opium do Chin, wynosiy w 1836 r. 1 200 000 funtw, co stanowio 1/10 wszystkich jej dochodw. Zyski te wzrosy jeszcze bardziej, do sumy prawie 4 mln funtw w latach pidziesitych i wynosiy wwczas wszystkich docho dw administracji. Rwnoczenie naley zaznaczy, i rzd w Anglii rw nie czerpa wielkie zyski z podatkw na herbat, ktr obecnie zakupy wano wycznie z zyskw osignitych z handlu opium. W latach trzy dziestych importowano rocznie 30 mln funtw herbaty, a podatek wynosi ju 3,3 mln funtw, 1/10 dochodw rzdu angielskiego. Powysze dane dostarczaj niezbdnych elementw dla zrozumienia rzeczywistej motywacji polityki brytyjskiej oraz nawietlenia zasadniczego ta pierwszej wojny opiu mowej. Kompania Wschodnioindyjska, ktra zakazywaa sprzeday opium w samych Indiach, nie uczestniczya oficjalnie w handlu tym narkotykiem.
3 5 1/7

* Wspomniane tu dolary to chiskie juany lub meksykaskie srebrne dolary i o tym pienidzu bdzie przewanie mowa dalej. Dolar wart by w owym okresie 0,72 taela, chiskiej jednostki przeliczeniowej. Tym samym 1 tael 1,38 dolara. Rwnoczenie 1 funt szterl.: 3 tael lub 1 tael: 6s. 8d. Tael jak wspomniano by po prostu rwno wartoci jednego Hanga, tj. uncji srebra, lecz jego waga wahaa si zalenie od miejsco woci od 525 do 585 granw, a tym samym posugiwano si a 80 rnymi tael.

Opium, opatrzone pieczci Kompanii, sprzedawano prywatnym kupcom angielskim, ktrzy udawali si do Chin pod licencj Kompanii i brali udzia w tzw. krajowej wymianie midzy Indiami a Chinami, obejmujcej trzy czwarte caego eksportu brytyjskiego do Chin i stanowicej podstaw roz woju brytyjskiej spoecznoci kupieckiej w Kantonie. Owa wymiana obja w rzeczywistoci wikszo przybrzenego handlu w Azji Poudniowo-Wschodniej, gdzie kupcom brytyjskim udao si wyeliminowa wsp zawodnictwo kupcw chiskich, ktrzy handel ten do niedawna utrzymy wali w swych rkach. Tak wic istniay co najmniej trzy siy, wszystkie ywotnie zainteresowane w kontynuacji i dalszej ekspansji lukratywnego handlu opium: administracja angielska w Indiach, rzd Wielkiej Brytanii oraz prywatni kupcy brytyjscy w Kantonie. Polityka rzdu ts'ingowskiego wobec problemu opium bya, we wcze niejszym okresie, zarwno pena waha, jak i niekonsekwentna. Pierwsze zakazy handlu datuj si z 1729 r.; pniej je powtarzano, zwaszcza w 1796 i 1800 r. Tym samym z chiskiego punktu widzenia handel ten by od po cztku XIX w. cakowicie nielegalny i rozwija si te wycznie w postaci przemytu i kontrabandy. Gwnymi przemytnikami byli, oczywicie, kupcy cudzoziemscy, gdy pocztkowo miejscowy szmugiel, tj. z okrtu na ld, znajdowa si przewanie w rkach Chiczykw, lecz ma si rozumie nie Kohongu. Po 1820 r., w wyniku zaostrzenia kontroli wadz chiskich, prze szed on rwnie prawie w caoci w rce obcych kupcw, ktrzy posugi wali si w tym celu specjalnymi, silnie uzbrojonymi statkami. Gwn baz przemytnikw stanowi nie sam Kanton, lecz wyspa Lintin (waciwie Lingting), leca w ujciu Rzeki Perowej; tu byy zakotwi czone na stae okrty-skadnie, z ktrych przeadowywano opium przezna czone do wysyki w gb kraju. Przemyt mg rozwija si bezkarnie wsku tek nieudolnoci rzdu ts'ingowskiego w zakresie wprowadzenia w ycie wasnych zakazw oraz cichemu poparciu skorumpowanych urzdnikw chiskich, dla ktrych apwki otrzymywane od handlarzy opium stano wiy istotne rdo bogacenia si. Tym samym handel opium sta si z kolei dodatkowym i wanym czynnikiem powodujcym dalsz demoralizacj i rozkad caego ts'ingowskiego aparatu pastwowego, poniewa korupcja z nim zwizana sigaa najwyszych szeregw biurokracji cesarskiej. Wzrastajce konsekwencje spoeczno-gospodarcze handlu opium do prowadziy ostatecznie do nowego sformuowania polityki rzdu ts'ingowskiego. Jeden z gwnych problemw polega na tym, i nie tylko sytuacja, w ktrej Chiny posiaday dodatni bilans handlowy i srebro wpywao do kraju, przestaa istnie w wyniku przywoenia opium, lecz ponadto, co byo jeszcze waniejsze, nastpi teraz drena srebra z Chin. Ten odpyw zasad-

niczego dla finansw kraju kruszca wynosi od 2 do 3 min tael rocznie w okresie 1821 1830, wzrastajc do 10 min rocznie w latach 1831 1839. Wedug jednego rda liczby dla okresu 18291840 przedstawiay si nastpujco: import srebra 7 mln dol.; eksport srebra 56 mln dol. Reperkusje tego zjawiska na pooenie spoeczno-gospodarcze kraju byy niezmiernie powane i szy daleko, poniewa pocigay za sob wzrost ceny srebra w stosunku do bdcej w codziennym uytku zasadniczej jednostki monetarnej pienidza miedzianego. Tote jeli, oglnie biorc, 1 tael srebra w 1800 r. rwna si 1000 miedziakom, w 1838 r. cena podsko czya co najmniej do 1500, rnic si oczywicie zalenie od miejscowoci. Poniewa za podatki naleao uiszcza przede wszystkim w srebrze, ozna czao to z kolei dalsze zuboenie chopstwa i prowadzio tym samym do zaostrzenia i tak ju dostatecznie nabrzmiaego kryzysu spoecznego. Wanie ten czynnik, jak i zgubne skutki szerzenia si naogu palenia opium wrd ts'ingowskich si zbrojnych doprowadziy poczwszy od 1837 r. do ponownego rozpatrzenia przez rzd ts'ingowski caoksztatu zagadnie nia oraz swojej polityki.
POLITYKA BRYTYJSKA WOBEC CHIN

Zniesienie ogranicze, hamujcych dalsz ekspansj handlu z Chinami, stanowio od koca XVIII w. jedno z zasadniczych zamierze brytyjskiej polityki zagranicznej. Ju w 1793 r. rzd brytyjski wysa do Chin do liczn misj z lordem Macartneyem na czele (byy ambasador brytyjski w Rosji), ktrej koszty (okoo 78 tys. funtw) zostay, co jest rzecz cha rakterystyczn, pokryte przez Kompani Wschodnioindyjsk. Cele misji, wyoone w memoriale, ktry Macartney przedstawi rzdowi ts'ingowskiemu, byy nastpujce: 1. otwarcie dla handlu angielskiego innych oprcz Kantonu portw (Tientsin, Ningpo, wyspa Czusan wac. Czouszan); 2. zaoenie punktu wymiany handlowej w samym Pekinie; 3. odstpienie przez Chiny albo wyspy w pobliu Kantonu, albo samego Czusanu dla takiego celu; 4. uregulowanie kwestii opat celnych. W samym za zachowaniu si misji kryo si porednio denie do nawizania bez porednich kontaktw z centralnym rzdem ts'ingowskim. Aczkolwiek misja, ktr rzd ts'ingowski uwaa za nalec do zwykej kategorii przynoszcych daniny, przyjta zostaa kurtuazyjnie przez samego Cz'ien Lunga w eholu, letniej rezydencji cesarzy ts'ingowskich nawet pominito zwykle wystpujc przeszkod, tj. danie chiskie, aby poso wie cudzoziemscy wykonali tzw. kotou (trzy klknicia i dziewi ukonw plackiem na ziemi) wszystkie postulaty angielskie zostay odrzucone

i misja tym samym zakoczya si penym niepowodzeniem. Istniej zarwno bardzo interesujce relacje jej uczestnikw (m. in. dziennik Macartneya), jak i odpowied Cz'ien Lunga, w ktrej ustosunkowa si negatywnie i szcze gowo do wszystkich da angielskich. Misja nie moga, oczywicie, osign powodzenia, zwaywszy na diametralnie rne podejcie Chin i Anglii do sprawy stosunkw zagranicznych oraz polityk Ts'ingw wobec kontaktw z mocarstwami europejskimi. Nastpn brytyjsk prb nawizania pertraktacji byo wysanie w 1816 r. misji, na ktrej czele sta lord Amherst (gubernator generalny Indii w latach 18231828). Chocia misja otrzymaa pozwolenie udania si z Tientsinu do Pekinu, nastpia pniej istna komedia pomyek, ktr objte byy zarwno sprawa kotou, jak i manewry usiujcych ratowa twarz dostojnikw dworskich. Ostatecznie naznaczone spotkanie posa i cesarza Czia Cz'inga nie doszo do skutku; i misja otrzymaa rozkaz opuszczenia Chin. Tym samym jej fiasko byo jeszcze gorsze od niepowo dzenia poprzedniej. Nie jest wykluczone, i wojna, ktr Anglicy prowa dzili w latach 18141816 przeciwko Nepalowi, uwaanemu przez rzd ts'ingowski za pastwo wasalne po porace zadanej Gurkom w 1792 r., miaa te pewien wpyw na ujemne wyniki misji Amhersta.

XXVI. PIERWSZA WOJNA OPIUMOWA

TO WOJNY

monopolu Kompanii Wschodnioindyjskiej na handel z Chinami, dotyczcy zreszt tylko her baty czego dali od dawna prywatni kupcy angielscy w Kantonie oznaczao rwnie stworzenie nowej sytuacji w kantoskim systemie handlo wym. Dotychczas przedstawiciel Kompanii by gwnym rzecznikiem i kon taktem midzy kupcami brytyjskimi a wadzami chiskimi, obecnie za rzd brytyjski zosta bezporednio zaangaowany w powysze zagadnienie. W 1834 r. lord Napier, mianowany Gwnym Nadzorc Handlu, zosta wysany do Chin jako oficjalny przedstawiciel rzdu brytyjskiego. Jego in strukcje obejmoway m. in. nawizanie bezporedniego kontaktu z wyszy mi dostojnikami ts'ingowskimi w Kantonie. Zachowanie Napiera podobne byo do sonia w skadzie porcelany, gdy zama on wszelkie wczeniej ustalone praktyki i precedensy, usiujc te przy uyciu siy doprowadzi do bezporedniej cznoci z gubernatorem generalnym Dwch Kuangw. Jego starania, w ktrych wyniku nastpio nawet tymczasowe zawieszenie wymiany handlowej, skoczyy si cakowitym fiaskiem. Sam Napier roz chorowa si, wycofa si z Kantonu do Macao, gdzie wkrtce potem umar. Rzd brytyjski teraz zrcznie wypar si zarwno prowadzonej przez niego polityki, jak i zachowania, dwaj kolejni za nastpcy na stanowisku Gwnego Nadzorcy trzymali si polityki bezruchu", tj. pogodzenia si z istniejcym status quo, co bardzo przypadao do gustu urzdnikom ts'ingowskim, nie zainteresowanym w najmniejszym stopniu jakimikolwiek zmianami. Sytuacja jednak przybraa inny obrt, gdy owo stanowisko obj ka pitan Charles Elliot, przedstawiciel tzw. miaej" polityki, ktrej hodo waa znaczna wikszo kupcw brytyjskich w Kantonie. Polityka ta opie raa si na zaoeniu, i uycie siy jest niezbdne dla osignicia zamiarw, tj. podanego otwarcia Chin". Popierali j rwnie aktywnie i propagoNIESIENIE

wali przemysowcy brytyjscy, dla ktrych perspektywa wejcia na potencjal nie olbrzymi rynek chiski stanowia zawsze wielk cho w istocie rzeczy w duym stopniu zudn atrakcj. Owa bardziej agresywna postawa Anglii zbiega si teraz z postanowieniem rzdu ts'ingowskiego, by ze wzgldu na dalszy wzrost handlu opium i jego konsekwencji upora si nareszcie z tym zagadnieniem w sposb zdecydowany i radykalny. W latach 18361838 debata zainicjowana przez cesarza nad polityk, ktr naleaoby zastosowa w kwestii opium, obja prawie wszystkich wyszych dostojnikw ts'ingowskich. W jej toku ujawniy si trzy zasadnicze punkty widzenia. Jedna grupa wysuna propozycje zalegalizowania handlu opium, twierdzc, i doprowadzioby to do zwikszenia dochodw cel nych oraz do zmniejszenia odpywu srebra. Druga przedstawiaa pogldy diametralnie rne i wypowiadaa si za cakowitym zniesieniem zarwno nielegalnego handlu, jak i za wyeliminowaniem uywania opium. Pomi dzy tymi dwoma grupami znajdowao si niewtpliwie wielu dygnitarzy, ktrzy faktycznie byli zwolennikami zachowania status quo, gdy z ap wek otrzymywanych w zwizku z przemytem opium cignli niezmierne zyski, a o sprawy wagi pastwowej i dobro kraju nie przejawiali adnej troski. Czoowym przedstawicielem grupy wypowiadajcej si za zastosowa niem zdecydowanych rodkw zmierzajcych do usunicia wszystkich aspek tw handlu opium by Lin Tse-su (17851850), gubernator generalny Hunami i Hupei. Lin by wyjtkow postaci na wczesnej chiskiej arenie politycznej rzadkim zjawiskiem niezachwianego i nieprzekupnego do stojnika, ktry etyk konfucjask traktowa powanie. Ju we wczesnym okresie kariery urzdniczej jego sprawiedliwe i ludzkie zachowanie si zy skao mu imi, nadane przez lud: Czysty jak Niebo". W prowincjach po zostajcych pod jego wadz wprowadzi w ycie dobrze przemylany pro gram wykorzenienia plagi opium, ktry osign znaczne powodzenie. Jego memoriay do tronu, przemawiajce za cakowitym zniesieniem handlu opium w Chinach oraz za zlikwidowaniem przemytnictwa, zrobiy na ce sarzu wielkie wraenie. Lin zosta wezwany do Pekinu, gdzie w czasie dzie witnastu audiencji udao mu si cakowicie przekona sabego i wahaj cego si Tao Kuanga o susznoci przedstawianej przez siebie polityki. W rezultacie pod koniec 1838 r. otrzyma on nominacj na Penomocnego Komisarza Cesarskiego z zadaniem udania si do Kantonu, aby zbada tam sytuacj i pooy definitywnie kres handlowi opium. Wydarzenia za, ktre doprowadziy do wybuchu pierwszej wojny opiumowej, przeplataj si w sposb nie do rozwikania z wykonaniem przez Lin Tse-su owego zadania.

Lin Tse-su przyby do Kantonu 10 marca 1839 r. Po tygodniu powi conym badaniu pooenia poinformowa 18 marca czonkw Kohongu, odpowiedzialnych za zachowanie si kupcw cudzoziemskich, i handel opium musi by stanowczo cakowicie zakoczony. W istocie rzeczy silnie zwikszona w ostatnim okresie kontrola chiska ju i tak zreduko waa w handel w rejonie Kantonu do bardzo ograniczonych rozmiarw. Nastpnie Lin zwrci si do kupcw cudzoziemskich i zada, aby prze kazali oni na rce rzdu chiskiego wszystkie znajdujce si w ich posia daniu zapasy nielegalnego opium oraz dali pisemn gwarancj, i nie bd nigdy wicej narkotyku tego sprowadza. Tym samym sign do waci wego rda zagadnienia do obcych kupcw, importujcych opium. Wstpne pertraktacje doprowadziy jedynie do wystpienia kupcw, na ktrych czele sta od 24 marca sam Elliot, z ofert wydania miesznej iloci 1037 skrzy, gdy rwnoczenie statki angielskie z adunkiem ponad 20 tys. skrzy pospiesznie uciekay z wd w pobliu Kantonu. Ostatecznie Lin rozkaza wojskom chiskim otoczy faktorie cudzoziemskie i spowo dowa opuszczenie ich przez cay zatrudniony tam chiski personel su cych. Tym samym kolonia kupiecka (okoo 350 mczyzn, znaczna wikszo Anglicy) przeywaa niebywae wrcz cierpienia", gdy zmuszona bya sama dla siebie gotowa, zmywa i sprzta. Owe nieludzkie i barbarzy skie" traktowanie okazao si skuteczne; znaczna wikszo kupcw pod pisaa zobowizanie niezajmowania si nigdy wicej handlem opium, ktre zreszt pniej prawie wszyscy zamali. 28 marca Elliot zgodzi si w imie niu rzdu brytyjskiego na przekazanie caego zapasu opium posiadanego przez kupcw angielskich, tj. 20 283 skrzy (faktycznie 20 291), ktrego warto wedug rnych ocen wynosia od 2,4 do 3 mln funtw (9 do 10 mln dol. amer.). Upyny prawie dwa miesice, zanim zdoano cay zapas opium zgro madzi i wyda wadzom chiskim. Wwczas Lin Tse-su po uoeniu, jak o tym pisze w swoim dzienniku, Odezwy do Ducha Morza w odpowiednio archaicznym stylu, w ktrej wyjania Duchowi swoje zamiary, zarzdzi publiczne zniszczenie czemu przypatrywali si zarwno Chiczycy, jak i obcokrajowcy caego zapasu opium, z wyjtkiem omiu skrzy, wysa nych do Pekinu jako prbka. Nie spalono tego zapasu jak si czsto mylnie twierdzi z obawy, i resztki mogyby by zebrane, lecz zmieszano z wapnem, sol i wod i spuszczono do morza. 3 czerwca, dzie, w ktrym rozpoczto 22 dni trwajce niszczenie opium, stanowi doprawdy wan dat w dziejach nowoytnych Chin. Z chwil wydania opium Lin Tse-su" znis wszystkie ograniczenia dotyczce kupcw cudzoziemskich i handlu. Jednak wszyscy Anglicy, pod

przewodem Elliota, opucili Kanton i odmwili teraz zoenia gwarancji, i nie bd si trudni w przyszoci handlem opium. Reszta bezporedniego handlu znajdowaa si przewanie w rkach Amerykanw, ktrzy chtnie korzystali z okazji, aby zagarn dodatkowe zyski z porednictwa przy sprzeday towarw brytyjskich. Rwnoczenie Anglicy wznowili oczywicie swoj dziaalno przemytnicz na wielk skal, zwaszcza w innych cz ciach wybrzea, gdzie kontrola nie bya tak cisa, jak w Kuangtungu pod okiem Lin Tse-s. Polityka Elliota w istocie rzeczy polegaa na czekaniu na przybycie dodatkowych si zbrojnych poprosi o nie ju w kwietniu oraz dalszych instrukcji z Londynu. Niektrzy autorzy uwaaj, i jego de cyzja wydania opium bya zasadniczo motywowana wanie chci stworze nia pretekstu dla wystpienia militarnego przeciwko Chinom. W rzeczywi stoci te konfiskata narkotyku oraz ograniczenia naoone na kupcw byy pniej uyte jako casus belli. W tym okresie Lin sam usiowa wykorzysta rodki dyplomatyczne i wystosowa list do krlowej Wiktorii (bardziej ni prawdopodobne, e nigdy go nie dostaa), w ktrym usiowa przekona wadczyni brytyjsk o niemoralnym charakterze uprawianego przez jej rodakw handlu. Napita ju sytuacja w obszarze kantoskim zaostrzya si jeszcze bardziej 7 lipca wskutek zamordowania miejscowego wieniaka, Lin Wei-si, przez grup pijanych marynarzy angielskich. Elliot usiowa wymanewro wa si z owego ambarasu i zatuszowa ca spraw, m. in. przez ofiaro wanie rodzinie zmarego godziwej" apwki oraz przez szybkie zarzdze nie rozprawy nad marynarzami zamieszanymi w incydent. Naoona kara bya miechu warta, a marynarzy czym prdzej wyekspediowano nastpnie do Anglii, gdzie zostali natychmiast wypuszczeni na wolno. Chiczycy jednak zadali, z uwagi na to, i zbrodnia popeniona zostaa na ich tery torium, aby morderc przekazano sdowi krajowemu. Postulat ten Bry tyjczycy kategorycznie odrzucili. W odwet za za ich postpowanie Lin Tse-su zarzdzi bojkot statkw brytyjskich, aby pozbawi ich ywnoci i wody otrzymywanej z terenw chiskich. Elliot zareagowa uciekajc si we wrzeniu do zbrojnej demonstracji przeciwko okrtom chiskim, lecz rzeczywisty konflikt rozpocz si dopiero po przybyciu dodatkowych po sikw angielskich. 3 listopada dwa brytyjskie okrty wojenne, ktre znaj doway si u ujcia Rzeki Perowej w celu uniemoliwienia dopynicia do Kantonu tych statkw angielskich, ktrych kapitanowie gotowi byli podpisa wymagane zobowizania antyopiumowe i rozpocz na nowo wymian handlow, zaatakoway w pobliu Cz'uan-pi flot chisk, zo on z 29 donek wojennych, i zatopiy cztery z nich. W ten sposb rozpocza si pierwsza wojna opiumowa. W styczniu

cesarz Tao Kuang zarzdzi przerwanie wszelkich kontaktw handlowych z Wielk Brytani i rozkaza Lin Tse-su przygotowa okrg Kantonu do obrony przeciwko atakom brytyjskim.
DZIAANIA WOJENNE

Aczkolwiek pierwsze dziaania wojenne miay miejsce ju w listopa dzie 1839 r., nad zagadnieniem wojny debatowano w Izbie Gmin dopiero w kwietniu 1840 r. Istniaa pokana opozycja wobec tego zapltania si w nowe trudnoci; prawdopodobnie najostrzejsza bya wypowied Gladstone'a, ktry stwierdzi, i nie znam i nie czytaem kiedykolwiek o wojnie bardziej niesprawiedliwej w swojej genezie, o wojnie bardziej obliczonej na to, aby kraj ten okry wieczn hab. Rozwija si flag brytyjsk w celu ochrony nikczemnego handlu". Rzdowi Melbourne'a, w ktrym Palmerston by ministrem spraw zagranicznych, udao si jednak unikn pot pienia polityki wobec Chin, co prawda minimaln wikszoci (271 do 262 gosw). Formalnie nie ogoszono adnej deklaracji wojny, ograniczajc si tylko do wydania polecenia Admiralicji, aby wysaa dalsze posiki do Chin w celu kontynuowania dziaa wojennych. Histori wojny oraz kam panii militarnych mona podzieli na trzy fazy: 1. od pierwszego ataku w listopadzie 1839 do pierwszego zawieszenia broni w styczniu 1840 r.; 2. od stycznia 1841 do drugiego rozejmu w maju 1841 r.; 3. ostatni okres wojny od sierpnia 1841 r. zakoczony podpisaniem traktatu nankiskiego w sierpniu 1842 r. Po przybyciu w czerwcu 1840 r. korpusu ekspedycyjnego z Indii, w ktrego skad wchodzio 20 okrtw wojennych (540 dzia), 32 inne statki oraz przeszo 4 tys. onierzy, pod dowdztwem admiraa Sir George Elliota (kuzyna Charlesa), Brytyjczycy zdecydowali si zaoy blokad Kantonu i wysa gwne siy na Pnoc. Rwnoczenie usiowali oni zmusi rzd ts'ingowski do rozpoczcia bezporednich pertraktacji, ktre miayby do prowadzi do przyjcia warunkw angielskich. Gwnymi daniami Anglii w owym czasie byy: kompensata za skonfiskowane opium; odszkodowanie za koszty wojny; zniesienie wszystkich ogranicze dla dalszego rozwoju handlu; nawizanie stosunkw na zasadzie rwnoci" oraz otrzymanie wyspy-bazy, ktra uatwiaaby przysze dziaania przeciwko Chinom. List Palmerstona, zawierajcy te dania, jak rwnie oszczercze ataki na Lin Tse-su, zosta sporzdzony w celu dorczenia wadzom ts'ingowskim, usiowano wic go przekaza do Pekinu. Okazao si niemoliwe list ten przesa przez Kanton, a kiedy flota brytyjska udaa si na Pnoc, prbo wano dostarczy go na dwr cesarski za porednictwem wadz miejsco;

wych w Amoj, a pniej w Ningpo; jednak i tu nie osignito powodzenia, gdy lokalni dostojnicy bali si amania wyranych instrukcji rzdu zabra niajcych im kontaktw z cudzoziemcami. Flota brytyjska popyna wtedy bardziej na Pnoc wzdu wybrzea i 15 lipca 1840 r. zaja miasto Tinghai na wyspie Czusan (w zatoce Hangczou), ktr przeksztacono w ba z angielsk na cay okres wojny. Ju 10 sierpnia okrty brytyjskie przybyy do portu Taku przy ujciu rzeki Pei, na wschd od Tientsinu. Posunicie si Anglikw do punktu pooonego stosunkowo niedaleko od samego Pekinu wywoao panik rzdu ts'ingowskiego i jeden z najwyszych dostojnikw mandurskich zosta teraz upowaniony do rozpoczcia pertraktacji z Brytyjczykami. By to Cz'i-szan (?1854), nadzorujcy obron okrgu tientsiskiego. Gwn trosk Ts'ingw byo doprowadzenie, byle jak najszybciej, do opuszczenia przez Anglikw terenw Chin Pnocnych. Pertraktacje Cz'i-szana z Angli kami uwieczone zostay powodzeniem, gdy przekona ich, obiecujc daleko idce ustpstwa, aby wrcili do Kantonu, gdzie miay by kontynuo wane rozmowy. We wrzeniu 1840 r. Brytyjczycy zgodzili si opuci Taku, a Cz'i-szan zosta mianowany Komisarzem Cesarskim na miejsce Lin Tse-s. Nominacja Cz'i-szana i rozpoczcie pertraktacji z Anglikami oznaczao faktycznie zwycistwo na dworze tej frakcji, ktra wypowiadaa si za ugod, lub raczej bardziej precyzyjnie za kapitulacj. Bya to wanie ta grupa, ktra w istocie rzeczy skaniaa si do utrzymania status quo w caym za gadnieniu opium. Skadaa si ona przewanie z arystokratw mandur skich, a jej najwaniejszym przedstawicielem by Mu-czang-a (1782 1856), gwny Wielki Radca, ktrego dziaania w dalszych wydarzeniach posiaday pierwszorzdn wag, gdy mia ogromny wpyw na cesarza i cay rzd. W postpowaniu owej frakcji stao si do szybko widoczne, i gwn jej trosk nie byo bezpieczestwo lub interesy Chin, lecz wycznie zabez pieczenie i utrzymanie reymu ts'ingowskiego. Owa tendencja wyranie dominowaa podczas ostatnich faz pierwszej wojny opiumowej, oparta za bya m. in. na niewtpliwie uzasadnionej obawie i nieufnoci wysokich dygnitarzy mandurskich do ludnoci chiskiej, ktrej widoczny sprzeciw wobec agresji obcej mg przyj i w rzeczywistoci pniej przyj rwnoczenie charakter antyts'ingowski. Pierwszym z wanych zamierze owej grupy byo usunicie dwch przodujcych chiskich dygnitarzy, Lin Tse-su oraz jego gwnego po mocnika w kampanii antyopiumowej, Teng T'ing-czena (17761846), gubernatora generalnego Dwch Kuangw. Frakcji tej udao si osign te w tym pene powodzenie. Lin i Teng stali si kozami ofiarnymi tego, e

rzd ts'ingowski nie potrafi przeciwstawi si skutecznie agresji brytyj skiej; Lin Tse-su zosta usunity ze stanowiska we wrzeniu 1840 r., a p niej, w 1842 r., zesany do Ili, dokd Teng ju wczeniej zawdrowa. Acz kolwiek obydwch pniej uaskawiono i w par lat po zakoczeniu wojny mianowano znw na wysokie stanowiska, pocignicie to poskutkowao, gdy oznaczao ono odejcie z widowni politycznej dwch gwnych zwolen nikw zdecydowanego dziaania przeciwko Anglikom. Naley wspomnie mimochodem, i podczas swojego pobytu w Kanto nie Lin Tse-su uwiadomi sobie w peni, e niewiarygodna i bezdenna ignorancja Chiczykw w stosunku do otaczajcego ich wiata bya czyn nikiem uniemoliwiajcym skuteczn obron, ze wzgldu m. in. na oczy wist i znamienn przewag techniczn Zachodu. Odnosio si to zwaszcza do dziedziny wojskowej, gdy rozpito midzy przestarzaym, zacofanym o dwiecie lat uzbrojeniem armii mandurskiej a sprztem zachodnim bya szczeglnie uderzajca. Dlatego te Lin wykazywa wielkie zainteresowanie Zachodem i zarzdzi tumaczenie na chiski wszelkich osigalnych materia w dotyczcych geografii Europy i nauk cisych. By on pod tym wzgldem pionierem, lecz jego dziaalnoci niestety nie kontynuowano i nie realizo wano konsekwentnie przez duszy czas, poniewa lepa arogancja dostoj nikw mandurskich oraz bogie samozadowolenie chiskich uczonych-dygnitarzy przy istniejcym nadal kompleksie Pastwa rodka rzekomej przewagi kultury chiskiej w porwnaniu z barbarzycami zachodnimi" zostay zachwiane tylko w minimalnym stopniu przez dowiadczenia poraek podczas pierwszej wojny opiumowej *. Pertraktacje w Kantonie prowadzone przez Cz'i-szana i C. Elliota prze wlekay si a do stycznia 1841 r. dania brytyjskie pokryway si z wyej wspomnianymi; aby wymusi ich akceptacj, Anglicy zaatakowali w stycz niu forty na wyspie Cz'uan-pi, ktre broniy dostpu do Kantonu. Wszyst kie one zostay zdobyte, a garnizon chiski ponis znaczne straty w lu dziach. Posuwanie si Anglikw na Kanton dao podany przez nich wynik; Cz'i-szan zgodzi si przyj dania brytyjskie w podpisanej prze ze 20 stycznia tzw. konwencji w Cz'uan-pi. Warunki jej gosiy: 1. odst pienie Anglii wyspy Hongkong (Siangkang); 2. wypata odszkodowania za opium w wysokoci 6 mln dol.; 3. uznanie rwnoci" w bezporednich,

* W literaturze europejskiej owego okresu uywa si bardzo czsto terminu mandaryn", portugalskiego pochodzenia, dla okrelenia pojcia, ktre w niniejszej pracy oddane jest przez termin uczony-dygnitarz". Sowem tym, ktre nabrao nieco swoistych, raczej pejoratywnych cech i kojarzy si z pojciem chiszczyzny", w sensie dziwacznoci, nie posugujemy si mimo jego powszechnoci.

oficjalnych pertraktacjach midzy Chinami a Wielk Brytani; 4. pene wznowienie handlu. Na mocy owej konwencji Anglicy natychmiast zajli Hongkong. Kon wencja zostaa jednak szybko zdezawuowana, zarwno przez rzd brytyj ski, jak i dwr ts'ingowski. W chwili gdy Tao Kuang dowiedzia si ostatecznie, jak brzmiay jej Warunki, gdy raporty Cz'i-szana byy, mwic najagodniej, ostrone i okrne, wypar si on swojego przedstawiciela cakowicie. Cz'i-szana odesano do Pekinu w kajdanach, a caa jego olbrzy mia fortuna, wartoci przeszo 10 mln funtw (30 mln tael 11 tys. uncji zota, 17 mln uncji srebra, olbrzymia ilo ziemi, przeszo 2 mln mu, itp.) ulega konfiskacie. Cz'i-szan znany by jako jeden z najbardziej skorumpo wanych dygnitarzy w doszcztnie przegniym reymie i jako jeden z naj bogatszych ludzi w Chinach. Rzd brytyjski rwnie nie czu si zadowolony z warunkw konwencji, lecz z wrcz przeciwnych powodw, poniewa nie szy dostatecznie daleko. Uwaano w szczeglnoci, i odszkodowanie byo zbyt mae oraz.e wiele innych istotnych spraw nie zostao uregulowanych. Elliot otrzyma dymisj, a na jego miejsce naznaczono pukownika Sir H. Pottingera, jako gwnego przedstawiciela brytyjskiego. Tao Kuang, rozwcieczony jawn kapitulacj Cz'i-szana, rozkaza teraz wojskom ts'ingowskim, dowodzonym przez I-szana, innego rwnie skorum powanego i nieudolnego czonka rodu cesarskiego, obroni Kanton i zaata kowa Anglikw. Przedsiwzicie Mandurw spotkao cakowite niepo wodzenie, poniewa wojska brytyjskie, liczce zaledwie 2400 onierzy, za jy gwne forty na Humenczai (zwanej The Bogue" po angielsku), gdzie zdobyli te 380 zagranicznych dzia, ktre otrzyma wczeniej Lin Tse-s od kupcw cudzoziemskich. W marcu zniszczyli oni dalsze fortyfikacje w pobliu Kantonu. Dziaania wojenne rozpoczy si ponownie 21 maja, kiedy Anglicy przeamali wszystkie chiskie linie obronne wokoo Kantonu; doprowa dzio to do podpisania 27 maja 1841 r. nowego rozejmu. Gwnym jego punktem bya zgoda wadz ts'ingowskich na zoenie natychmiast okupu w wysokoci 6 mln dol. za miasto oraz na wycofanie ze chiskich si zbrojnych. Wojska angielskie wwczas rwnie opuciy najblisze okolice Kantonu, ktre staway si niebezpieczne z powodu szeregu atakw na nie ze strony miejscowej ludnoci wiejskiej. Samorzutnie utworzya ona oddziay samoobrony, liczce, by moe, okoo 15 tys. ludzi. Charakterystyczne byo to, i Mandurowie szybko doprowadzili do rozwizania tych jedno stek. Tak jak i przy innych okazjach, warunkw porozumienia nie zrela cjonowano Pekinowi w sposb zgodny z prawd; okup zosta zamaskowany jako spata dugw kupcw chiskich wobec Anglikw.

Przybycie w sierpniu 1841 r. nowego przedstawiciela brytyjskiego, Pottingera, oznaczao pocztek ostatniego etapu wojny, ktry trwa mia dokadnie rok. Uwaajc, i opr chiski w Kuangtungu zosta ju sku tecznie przeamany wskutek wydarze majowych, i chcc wywrze odpo wiedni nacisk na rzd ts'ingowski, Anglicy wysali teraz ekspedycj, zoon z 26 okrtw wojennych i 3500 onierzy, w celu prowadzenia dziaa wojen nych w Chinach rodkowych. 27 sierpnia zdobyli Amoj, a w padzierniku zaatakowali i zajli szereg miast w prowincji Czekiang, w tym i Ningpo. Rozcignwszy w ten sposb swoj kontrol nad wikszoci wschodniego Czekiangu, Anglicy oczekiwali dalszych posikw z Indii. Opr si ts'ingowskich okaza si cakiem bezskuteczny. Wynikao to nie tylko z technicz nej niszoci armii ts'ingowskiej, lecz rwnie z ndznego poziomu wy szkolenia i maej sprawnoci oficerw mandurskich. Jeeli chorgwie mandurskie nie posiaday wartoci jako sia bojowa, odnosio si to jeszcze bardziej do tzw. Armii Zielonej Flagi, zoonej wycznie z Chiczykw, ktra w rzeczywistoci bya raczej si policyjn ni prawdziwym wojskiem. W owej armii" korupcja ts'ingowska przeja wiaa si w caej swojej okazaoci, a niektre jednostki istniay wycznie na papierze. Naley wspomnie mimochodem, i posiadoci brytyjskie w Indiach odgryway kluczow rol w kampaniach angielskich przeciwko Chinom, gdy stanowiy one gwn dla nich baz oraz byy rdem znacz nej czci si zbrojnych. Niestety jest prawd, i sipajowie indyjscy zostali w tej wojnie uyci, tak jak i zreszt mieli by wykorzystani i w nastpnych agresjach brytyjskich przeciwko Chinom. Wczesn wiosn 1842 r. przybyy nowe posiki brytyjskie z Indii: 20 okrtw wojennych, 23 inne statki oraz ponad 10 tys. onierzy. Wysiki rzdu ts'ingowskiego zmierzajce do osabienia pozycji Anglikw we wschodnim Czekiangu cakowicie spaliy na panewce, chocia uyto do tego celu pokanych si. Rozpocza si teraz nowa ofensywa brytyjska; po zacitej walce upado 18 maja miasto Czap'u, natomiast Szanghaj zosta zdobyty 19 czerwca prawie bez walk. Obrona jednak niektrych innych pozycji bya niezmiernie uparta. Garnizony chiskie i mandurskie broniy si czasami do ostatniego czowieka, Mandurowie za czsto po klsce popeniali samobjstwo wraz z caymi rodzinami. Sprzt angielski mia przewag techniczn wprost przygniatajc. Ts'ingowie nie byli bardziej zdolni do stawiania oporu armii brytyjskiej ni dziaom floty angielskiej. Wojska i okrty wojenne Brytyjczykw posu way si teraz powoli wzdu wielkiej arterii wodnej lub raczej aorty Chin Jangtse. 21 lipca Anglicy zdobyli miasto Czinkiang (Czencziang) w Kiangsu, pooone na poudniowym brzegu Jangtse, 40 km na

wschd od Nankinu, a posiadajce niezmiernie istotne znaczenie strate giczne, gdy ley w punkcie, gdzie Wielki Kana przecina Jangtse. Tym samym dostawa ywnoci dla Pekinu z bogatego basenu Wielkiej Rzeki zostaa skutecznie zagroona. Po tym sukcesie Anglicy rozpoczli dalsze posuwanie si w kierunku Nankinu; angielskie statki zaadowane opium pyny tu za eskadr wojenn. 10 sierpnia okrty brytyjskie zakotwiczyy si na rzece naprzeciw wielkiego miasta, lufy dzia skierowano na jego mury, a rzd ts'ingowski stan bezporednio wobec groby brytyjskiego ataku i zdobycia owej metropolii Chin rodkowych.
ZAKOCZENIE WOJNY. TRAKTAT NANKISKI

Wiadomo o posuwaniu si Anglikw wzdu Jangtse przeamaa resztki chci dworu pekiskiego do kontynuowania oporu. Tao Kuang po utracie Czinkiangu upowani nowego ts'ingowskiego Komisarza Cesarskiego, Cz'i-jinga (?1858), rwnie czonka rodu cesarskiego, do wszczcia per traktacji pokojowych z Anglikami. Obawy przed ewentualnymi reperkusjami politycznymi dalszych poraek dla losu reymu ts'ingowskiego byy teraz gwn trosk wadcw pekiskich. Rozmowy rozpoczto w Nankinie 14 sierpnia i doprowadziy one 26 sierpnia 1842 r. do zawarcia, w cieniu dzia okrtw brytyjskich, synnego traktatu nankiskiego. Nie bardzo mona okreli tego, co si dziao, jako pertraktacje, gdy Anglicy, w peni wia domi swojej przewagi militarnej, otwarcie grozili negocjatorom ts'ingowskim atakiem na Nankin. Warunki podyktowane zostay przez Brytyjczykw, a przedstawicielem ts'ingowskim pozwolono jedynie udoskonali tuma czenia i przeformuowa pewne drobne punkty ... nie pozwolono im do kona rewizji ani zmieni treci; nie byo te wiele pertraktacji poza wymian zjadliwych zda". Traktat narzucony w ten sposb zosta nastpnie podpi sany na pokadzie okrtu Jej Krlewskiej Moci Cornwallis". Na pierwszy rzut oka wydaje si to ironicznym zbiegiem okolicznoci, lecz oczywicie okrt nazwany by nie na cze tego Cornwallisa, ktry podda si w Yorktown, lecz jego brata, admiraa. Daje to, mimo wszystko, duo do mylenia. Traktat nankiski jako pierwszy z nierwnoprawnych traktatw, ktre miay usankcjonowa przeksztacenie Chin w pkoloni, zasuguje na szcze gowe omwienie. Palmerston mwi o nim do osobliwie jako o wydarze niu, ktre stanowi bdzie epok w postpie cywilizacji rasy ludzkiej". Traktat skada si z 13 artykuw; pierwszy rozpoczyna si tymi sowy: Odtd istnie bdzie Pokj i Przyja midzy ... [Angli a Chinami]". Po tym nieco dziwnym semantycznie wstpie reszta artykuw jest ju bar dziej przyziemna. Gwnymi postanowieniami byy: 1. zapata przez

Chiny 21 mln dol. 6 mln jako kompensata za skonfiskowanie opium, 3 mln na pokrycie dugw kupcw kantoskich w stosunku do Anglikw, 12 mln jako odszkodowanie dla Anglikw za koszty prowadzenia wojny (artykuy 47) (naley zauway mimochodem, i pniej rzd brytyjski z powodzeniem oszuka kupcw angielskich, zabierajc dla siebie prawie poow sumy przeznaczonej na kompensat); 2. otworzenie piciu portw dla handlu brytyjskiego Kanton, Amoj, Fuczou, Ningpo i Szanghaj z prawem do zamieszkania przez konsulw i kupcw brytyjskich (artyku 2); 3. odstpienie Anglii Hongkongu (artyku 3); 4. zniesienie Kohongu (arty ku 5) oraz ustanowienie taryfy celnej (artyku 10); 5. ustalenie nowego sposobu korespondowania midzy przedstawicielami Anglii i Chin na sto pie rwnoci". Postanowienie w sprawie taryfy celnej miao okaza si szczeglnie istotne, gdy zostao ono pniej zinterpretowane tak, jakby wszelkie zmiany wysokoci opat celnych wymagay te zgody Anglii. Oznaczao to cakowit utrat przez Chiny autonomii celnej i stao si jednym z zasadniczych rod kw, ktrymi posugiwali si Anglicy dla penetracji ekonomicznej caego rynku chiskiego. Co byo jednak szczeglnie charakterystyczne, to fakt, i gwna kwestia wojny zagadnienie opium nie zostaa nawet wspomniana w traktacie nankiskim. Chiczycy usiowali skoni Anglikw do ograniczenia zarwno uprawy opium w Indiach, jak i jego eksportu do Chin; spotkali si z odpowiedzi, zreszt typow, i jeli Anglicy przestan sprzedawa, znajd si inni. Anglicy wwczas wyrazili, lecz nie oficjalnie, swj pogld, i woleliby, aby handel zosta zalegalizowany (co zreszt nastpio po drugiej wojnie opiumowej), jednake nie nalegali na to. Z ich punktu widzenia nie robio to, w istocie rzeczy, prawie adnej rnicy, poniewa handel ten, chocia nadal cakowicie nielegalny, rozrasta si stale i cakiem bezkarnie w latach czterdziestych i pidziesitych, z chwil kiedy wysiki chiskie, by go zahamowa a poniosy one fiasko tylko dziki saboci Chin zostay zdruzgotane za pomoc siy zbrojnej. Nowo nabyty Hongkong sta si teraz gwn baz tego prosperujcego handlu. Traktat nankiski w nastpnym roku uzupeniono umow podpisan w Humenczai (Bogue) 8 padziernika 1843 r. Zawieraa ona m. in. jedno niezmiernie istotne postanowienie, tzw. zasad najwikszego uprzywilejo wania, zgodnie z ktr wszelkie nowe przywileje przyznane w przyszoci przez Chiny innym pastwom bd si rozcigay automatycznie na Wielk Brytani. Dotyczya ona rwnie problemu taryfy celnej i poziomu opat, zarwno na import, jak i na eksport, ustalonych na bardzo niskiej przecit nej w wysokoci 5%, ktrej Chiczycy nie byli w stanie zmieni a do 1928 r.

Dennett susznie okreli koncepcj najwikszego uprzywilejowania jako wybieg, za pomoc ktrego kady nard bdzie mg w przyszoci uzyska wszelkie przywileje, ktre zostay wymuszone na Chinach przez inne pa stwa albo wyudzone oszustwem, bez potrzeby brania na siebie odpowie dzialnoci moralnej za metody, dziki ktrym koncesje te uzyskano". Z dogodnego punktu widzenia, o przeszo sto lat pniej, jest oczy wicie o wiele atwiej uwypukli znaczenie traktatu nankiskiego w rozwoju dziejw nowoytnych Chin. Oznacza on pocztek caego wieku upokorze i degradacji dla tego olbrzymiego kraju, co wywaro niezatarte wraenie na jego dumnym narodzie. Otwarcie Chin" doprowadzio ostatecznie do wszechstronnego przeksztacenia spoeczestwa chiskiego. Stanowio ono wikszy wstrzs traumatyczny ni wszystkie inne dowiadczenia tego rodzaju, nawet ni podbj dokonany przez Mandurw. Wszystkie poprzed nie inwazje zostay w ostatecznoci opanowane przez chisk cywilizacj feudaln, w tym za wypadku nie mogo by o takim wyjciu mowy. D enie do zatarcia haby ulegania obcej przemocy zajo najlepsze umysy kraju przez wiele dziesicioleci; poszukiwanie za rodkw i sposobw osig nicia tego celu stanowi zasadnicz tre zarwno ksztatowania si nowo czesnej myli chiskiej, jak i ewolucji politycznej kraju. Nie mona oceni waciwie powstania chiskiego ruchu reformatorskiego lat dziewidzie sitych, ani te pocztkw chiskiego ruchu rewolucyjnego w tym samym okresie, nie biorc pod uwag tego niezmiernie istotnego czynnika. Naley jednak zaznaczy, e jeeli chodzi o klas panujc w Chinach, a zwaszcza o arystokracj mandursk, reperkusje przegranej w pierwszej wojnie opiumowej byy w rzeczywistoci bardzo ograniczone. Rzd ts'ingowski podda si sile i przewadze ora brytyjskiego, gwnym za jego celem byo zachowanie wadzy dynastii mandurskiej za wszelk cen. Raczej sama ludno chiska, zwaszcza w prowincjach bezporednio do tknitych inwazj brytyjsk, jak np. Kuangtung, staa si t si, ktra przeciwstawiaa si obecnoci i dziaaniom obcych agresorw.
INNE MOCARSTWA A CHINY

Aczkolwiek Wielka Brytania, jako przodujce mocarstwo kapitali styczne, przejawia inicjatyw w przeamaniu izolacji cesarstwa ts'ingowskiego i poprzez swoj agresj rozpocza dugotrway proces otwierania caego kraju dla penetracji wpyww obcych, zarwno ekonomicznych, jak i politycznych, inne pastwa zachodnie byy rwnie skore do podziele nia si upem i do wykorzystania stworzonej sposobnoci. Pierwsi ustawili si w kolejce Amerykanie.

Handel Stanw Zjednoczonych z Chinami rozwin si, ze zrozumiaych wzgldw, o wiele pniej ni pastw europejskich. Pierwszy statek amery kaski, Empress of China", przyby do Kantonu 20 sierpnia 1784 r. Jednak mimo tego opnienia zasig i znaczenie wymiany handlowej z Chinami rosy bardzo szybko, zajmujc drugie miejsce, chocia jeszcze o wiele mniejsze ni Anglia. W okresie 1821 1841 przecitna roczna warto handlu wynosia 10 mln dol. am. Kupcy amerykascy rwnie stanli wobec tego samego problemu co Anglicy nie mogli znale dostatecznej iloci to warw do ulokowania na rynku chiskim i tym samym zmuszeni byli do pacenia za wyroby chiskie pokan iloci srebra. W celu uniknicia tego kosztownego drenau srebra kupcy ci poszli za przykadem Anglikw i take zaczli zajmowa si przemytem opium; wszystkie firmy amerykaskie, z jednym tylko wyjtkiem, uczestniczyy w tym handlu". Poniewa jednak Brytyjczycy posiadali faktycznie monopol na opium indyjskie, Amerykanie mogli tylko sprowadza ten narkotyk z Turcji, a ich udzia w jego im porcie wynosi zaledwie 3% caoci. Tym samym byli oni o wiele bardziej ni Anglicy skonni zgodzi si na dania Lin Tse-su zoenia zobowizania o zaniechaniu tego handlu w przyszoci. Wygaszajc opinie majce wiadczy o swoim oburzeniu moralnym wobec dziaa Anglikw w Chinach (sowa Cushinga byy typowe: Poda zachanno, gwaty i bezwzgldne amanie wszelkiego prawa, Boskiego i ludzkiego, charakteryzuje dziaalno Anglikw, zbiorow i indywidualn, na morzach chiskich") i zachowujc bardzo intratn neutralno podczas pierwszej wojny opiumowej, Amerykanie z chwil podpisania traktatu nankiskiego starali si wycign najwiksze moliwe korzyci z sukcesw an gielskich. Tene Caleb Cushing (adwokat i polityk z Massachusetts) podj inicjatyw, proponujc wysanie specjalnej misji do Chin dla zawarcia traktatu. Celem jej miao by m. in. przeciwstawienie si Anglikom, aby mwic sowami Cushinga w ten sposb uratowa Chiczykw od czego, co byoby dla nich niezmiernie niedogodne, tj. sytuacji, w ktrej byliby wycznym monopolem w rkach Anglikw". Owa szlachetna motywacja spotkaa si z cakowitym zrozumieniem i poparciem Kongresu; podjto decyzj o wyekspediowaniu misji, na ktrej czele mia stan wanie sam Cushing. Sporzdzono nastpnie cakiem osobliwy dokument, list prezydenta Tylera do cesarza ts'ingowskiego, na pisany w stylu, ktrym posugiwa si zwykle Wielki Biay Ojciec w swojej korespondencji z wodzami szczepw indiaskich. Sednem tego listu byo danie uzyskania warunkw identycznych z tymi, ktre wymusia Anglia. Misja udaa si w drog w lipcu 1843 r., a Cushing zaopatrzy si nie tylko w wyej wspomniany list oraz zbir amerykaskich przedmiotw nauki",

w tym kilka rewolwerw, lecz rwnie w fantazyjny mundur generalski, ktry mia przez swoj okazao wywrze na dygnitarzach chiskich od powiednie wraenie. Misja amerykaska dotara do Macao 24 lutego 1844 r. w eskorcie czterech okrtw wojennych, ktre byy przypuszczalnie argumentem bar dziej wakim i przekonywajcym ni epistoa prezydenta. Aczkolwiek kupcy amerykascy w Kantonie nie odczuwali w ogle adnych trudnoci w swojej dziaalnoci handlowej, Cushing przystpi szybko do dziea. Miejscowi urzdnicy ts'ingowscy zgodzili si na prowadzenie rozmw w chwili, gdy Cushing przesta nalega na osobiste dorczenie cesarzowi w Pekinie listu prezydenta. Ze strony ts'ingowskiej pertraktacje prowadzi znw Cz'i-jing, ktry uzna za swoje gwne zadanie uniemoliwienie Cushingowi ewentualnej podry do Pekinu. Odbyway si one we wiosce Wangsia (czsto w rdach spotyka si starsz transkrypcj Wanghia) na pnoc od Macao i tu 3 lipca dokonano podpisania pierwszego traktatu midzy Stanami Zjednoczonymi a Chinami. Na podstawie klauzuli najwikszego uprzywilejowania (artyku 2) Amerykanie otrzymali wszystkie korzyci wypywajce z traktatu nankiskiego, oczywicie bez terytorium i odszkodowa. Istniay jednak poza tym dwie bardzo istotne rnice. Traktat Wangsia przewidywa rozcignicie jurysdykcji konsularnej nad obywatelami amerykaskimi w Chinach (artyku 21 i 25). Postanowienie to, ktre byo sprecyzowane o wiele cilej ni wzmianka o tym w umowie z Humenczai, stao si prawn podstaw dla zasady eksterytorialnoci. Trwajc de jure do 1942 r., miaa ona odegra niezmiernie wan rol w powstaniu, w samych Chinach, tzw. settlementw pod kontrol cudzoziemcw oraz znacznie uatwi przysz penetracj caego kraju przez wszystkie obce mocarstwa. Po drugie, traktat przewidy wa ponowne rozpatrzenie jego postanowie po upywie dwunastu lat (artyku 24). Punkt ten zosta pniej wykorzystany przez Angli i Francj podczas drugiej wojny opiumowej jako jeden z pretekstw do narzucenia Chinom nowego traktatu. Jeszcze raz, tak jak i w wypadku sprawy taryfy celnej, negocjatorzy ts'ingowscy nie mieli, oczywicie, pojcia o przyszych implikacjach postanowie owego traktatu, ktry lekk rk podpisywali. Zasady jednak traktatu Wangsia miay pozosta trwa barier wobec prb Chin, aby odzyska pen kontrol nad wasnymi sprawami wewntrz nymi". Przykad Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych zosta z kolei podjty przez Francj, ktrej zainteresowania ekonomiczne w Azji Wschod niej byy jeszcze wwczas bez znaczenia. Na czele misji francuskiej sta Th. de Lagren; umowa bya negocjowana i podpisana 21 padziernika

1844 r. w Whampoa (Huangp'u, gwny port Kantonu). Cz'i-jing by jeszcze raz przedstawicielem rzdu ts'ingowskiego. Traktat oparty zosta prawie w caoci na umowie podpisanej przez Amerykanw, lecz zawiera jedno dodatkowe postanowienie, ktre miao zyska w przyszoci due zna czenie. Francuzi otrzymali prawo budowania kociow katolickich w piciu portach traktatowych" (artyku 22). Rozszerzyli oni pniej interpretacj owego punktu jako prawo do ochrony dziaalnoci misji katolickich w caych Chinach, zgodnie z pogldami rzdu francuskiego, ktry uzna si za obro c, co prawda wyznaczonego wycznie przez samego siebie, katolicyzmu w caej Azji Wschodniej. Tote ju podczas pobytu w Chinach (pozosta a do stycznia 1846 r.) de Lagren nakoni rzd ts'ingowski do wydania dwch edyktw zapewniajcych tolerancj wobec dziaalnoci misji chrze cijaskich (grudzie 1844, grudzie 1845 r.), aczkolwiek bya ona jeszcze ograniczona do piciu portw traktatowych". Ts'ingowie zgodzili si rwnie na restauracj mienia kocioa katolickiego, skonfiskowanego pod czas kampanii przeciwko niemu w pierwszej poowie XVIII w. (edykt z lutego 1846 r.). Rzd ts'ingowski nie przejawia szczeglnych oporw w zawieraniu owych dwch traktatw z Ameryk i Francj, gdy uwaa, i nie mia nic przy tym do stracenia, a rwnoczenie sdzi, i moe mu si uda podway monopolistyczn pozycj Anglii, a nawet wznieci rywalizacj midzy An gli, Ameryk i Francj i tym samym umoliwi poskromienie zewn trznych barbarzycw" (sowa Cz'i-jinga, ktrymi okrelano stosunki z mocarstwami zachodnimi podczas nastpnych dwch dziesicioleci). Rwnoczenie rzd ts'ingowski obawia si oczywicie, i w razie jego odmowy mocarstwa te mogyby ewentualnie rwnie uy przemocy dla osignicia swoich zamierze.

XXVII. REWOLUCJA TAJPINGOWSKA

OWOYTNA historia Chin rozpoczy na si waciwie w okresie pierwszej wojny opiumowej i rewolucji tajpingowskiej; obydwa te wydarzenia byy odbiciem gbokiego kryzysu spoe czestwa chiskiego, wynikajcego ze skutkw zarwno agresji zewntrznej, jak i napi wewntrznych. Czynniki te byy ze sob bardzo cile powi zane, a ich wzajemne oddziaywanie wywoywao dalsze, pogbiajce si konsekwencje. Ruch tajpingowski stanowi najbardziej znamienny objaw zewntrzny tego stanu rzeczy zarwno kryzysu spoecznego w onie cesarstwa ts'ingowskiego, jak i wpyww idei europejskich. Wydaje si wskazane powrci jeszcze raz do zagadnienia istoty kryzysu feudalizmu w Chinach. Gwna jego cecha tkwia we wspomnianym tu ju wielokrotnie problemie agrarnym, ktry cechowaa wzrastajca koncen tracja wasnoci ziemi, czynic pooenie chopstwa coraz trudniejsze. Pro blem ten sta si szczeglnie dotkliwy w latach trzydziestych i czterdzie stych XIX w., tj. w okresie poprzedzajcym wybuch rewolucji tajpingowskiej. Liczba chopw, ktrzy stracili wwczas swoj ziemi lub zmuszeni byli j opuci, zwikszya si znacznie, pooenie za dzierawcw i robot nikw rolnych ulego te zmianie na gorsze. Dalszy przyrost ludnoci, ktra osigna prawdopodobnie ju w 1833 r. liczb 400 mln, jeszcze bar dziej zaostrzy t sytuacj. Towarzyszyo mu dziwne, dotychczas nie wy janione zjawisko znacznego zmniejszenia si powierzchni ziemi uprawnej (1812 r. 791 mln mu, 1833 r. 737 mln mu). Tym samym istniejca ju dysproporcja midzy przyrostem ludnoci a niewystarczajc iloci ziemi uprawnej zostaa jeszcze bardziej zaakcentowana. Do aspektw politycznych kryzysu ju te wiele razy wspomnia nych jak rozkad, korupcja i nieudolno rzdu ts'ingowskiego, dosza obecnie w peni uwidoczniona sabo militarna. Wszystkie te czynniki zo-

OGLNE POOENIE CHIN W PRZEDEDNIU REWOLUCJI TAJPINGOWSKIEJ

stay w znacznie wikszym stopniu ujawnione przez pierwsz wojn opiu mow; rzd ts'ingowski za jeszcze bardziej zdyskredytowa si niemonoci obrony kraju przed obc agresj oraz polityk ratowania samego siebie kosztem kraju. Presti dynastii mandurskiej zosta bardzo powanie pod waony; staa si ona teraz nie tylko przedmiotem nienawici, lecz rwnie, co jest zawsze gorsze, pogardy. Ts'ingowie wyranie ju dojrzeli do utraty Mandatu Niebios, ktry i tak uzurpowali sobie w swoim czasie za pomoc podboju. Obecno na tronie od lutego 1850 r. nowego sabego i nieudol nego wadcy, 20-letniego Sien Fenga, oczywicie te graa na niekorzy Mandurw. Skutki gospodarcze pierwszej wojny opiumowej byy dalszym czynnikiem w pogbianiu kryzysu wewntrznego, poniewa rzd ts'ingowski przerzuci ciary odszkodowa na ludno, podwyszajc podatki. Wynikajce z tego pogorszenie sytuacji ekonomicznej ujawniao si m. in. w dalszym wzrocie ceny srebra (do 1845 r. 1 tael kosztowa ju od 2000 do 2300 miedziakw), co z kolei doprowadzi musiao do dalszej pau peryzacji wsi. Chopstwo chiskie posiadao jak ju widzielimy wspania tra dycj walki i powsta, na ktrej mogo si oprze w okresach kryzysu spo ecznego. W latach po zakoczeniu pierwszej wojny opiumowej tajne sto warzyszenia rozwiny na wielk skal dziaalno, zwaszcza w prowincjach poudniowych, gdzie Triada ze swoim hasem Obali Ts'ingw, przywrci Mingw" przejawiaa szczegln aktywno. Nie byo ani jednego roku pomidzy 1841 a 1850 bez szeregu miejscowych powsta w poszczeglnych czciach Chin, a zwaszcza w Dwch Kuangach i Hunanie. Na pooenie w Kuangtungu i Kuangsi wpyno dodatkowo przesunicie punktu ci koci handlu zagranicznego z Kantonu do Szanghaju, ktre nastpio po wojnie i spowodowao pogorszenie sytuacji gospodarczej na tych obszarach.
BEZPOREDNIE TO REWOLUCJI TAJPINGOWSKIEJ

Wszystkie wyej wspomniane czynniki przyczyniy si do powstania ruchu tajpingowskiego i tym samym doprowadziy do najwaniejszego i najdalej idcego ze wszystkich powsta chopskich, jakie do owego mo mentu widziay dzieje Chin. Ruch tajpingowski jednak rni si te ja kociowo od wszystkich poprzednich, poniewa by pierwszym, ktry po siada wasn, wyranie okrelon ideologi oraz usiowa, chocia cz ciowo, obali istniejcy feudalny system spoeczno-polityczny i zastpi go, w kadym razie w teorii, nowym spoeczestwem. Tote dlatego, zdaniem piszcego te sowa, ruch tajpingowski zasuguje na miano rewolucji, mimo ostatecznej klski, ktra jest cech drugorzdn, oraz pewnej ograniczonoci

jego ideologii, postpowania wodzw i niekonsekwencji zarwno w istocie programu, jak i w sposobie realizacji. Aczkolwiek ruch tajpingowski wypywa z gbokiego kryzysu wewntrz nego Chin, by on rwnoczenie tworem i wynikiem dziaalnoci bardzo wskiej grupy ludzi, ktrych osobowo i pogldy posiadaj pierwszorzdne znaczenie dla jego zrozumienia. Na czele ich sta Hung Siu-czan, zaoy ciel ruchu i twrca ideologii tajpingowskiej. Urodzi si on w 1814 r. w wiosce blisko Huasien (55 km na pnoc od Kantonu) w rodzinie biednych cho pw pochodzenia Hakka *. Hung by wielce uzdolnionym modziecem i rodzina uczynia wszystko, aby umoliwi mu studia, pokadajc wielkie nadzieje w jego ewentualnej przyszej karierze. Jednake prby zdania przez niego egzaminw koczyy si szereg razy niepowodzeniem i w latach 18301843 utrzymywa si on z pracy jako nauczyciel wiejski. W 1837 r. po trzecim niepowodzeniu przy egzaminach Hung powanie si rozchorowa. Podczas 40-dniowej choroby miewa halucynacje, ktre zawayy ywotnie na jego przyszoci. Pniej, w 1843 r., przeczyta po nownie pewne rozprawy chrzecijaskie, ktre w 1836 r. otrzyma od misjonarza chiskiego w Kantonie; na tej podstawie zinterpretowa wizje, jakie miewa w czasie choroby, jako odwiedzenie przeze Nieba Chrzeci jaskiego, podczas ktrego zostaa mu powierzona misja stworzenia Krlestwa Niebiaskiego w Chinach oraz wypdzenia diabw Mandurw. W religijnym kredo Hunga powstaa nowa wita Trjca, zoona z Boga-Ojca, Jezusa-Starszego Brata i samego Hunga jako Modszego Brata. Co byo jednak szczeglnie charakterystyczne i istotne, to fakt, i Hung, ktry by czowiekiem wyksztaconym i dobrze oczytanym w klasycz nej literaturze konfucjaskiej, poczy elementy chrzecijastwa, pochodz ce z przeczytanych przeze broszur, z pogldami wywodzcymi si z kla sycznej literatury chiskiej, a zwaszcza z zawartego w niektrych jej dzieach nurtu utopijnego. W 1843 r. Hung Siu-czan rozpocz propagowanie tej nowej wiary w rodzimej wiosce, nawracajc najpierw ca swoj rodzin, z ktrej naj istotniejsz rol mia odegra jego kuzyn, Hung en-kan (18221864). Nawrci on rwnie Feng Jn-szana (18221852), ktry by, podobnie jak
* Hakka (lub po pekisku k'o czia rodziny goci lub obcych) stanowi pokan grup ludnoci w Fukien, Kuangtungu i Kuangsi, rnic si znacznie od innych Chiczykw na owych obszarach, przede wszystkim swoim dialektem. Zakada si, i s oni potomkami pniejszych kolonistw, by moe z okresu Poudniowych Sung. Byli oni czsto przeladowani przez miejscow wikszo ludnoci, co cakiem prawdo podobnie tumaczy znaczny udzia Hakka w ruchu tajpingowskim oraz w pniejszych ruchach rewolucyjnych.

on sam, nauczycielem wiejskim, a zarazem jego bliskim przyjacielem, krew nym i prawdopodobnie koleg szkolnym. Feng by te Hakka z pochodzenia i rwnie, mimo swoich zdolnoci, nie zda egzaminw pastwowych. Nie ma adnej podstawy, aby wtpi w cakowit szczero pogldw wy znawanych i szerzonych zarwno przez Hung Siu-czana, jak i Feng Jn-szana. Ikonoklastyczna dziaalno obydwu w rodzinnej wiosce obudzia wobec nich wrogo i zostali zmuszeni do udania si do Kuangsi, gdzie Hung posiada krewnych. Po pobycie w Kuangsi Hung wrci jednak do Huasien, gdzie po wici swj czas przede wszystkim pisaniu i dalszemu rozwijaniu swoich idei. Rozprawy, ktre napisa w owym okresie, chocia gwnie religijne, przeniknite byy gboko istotnymi pogldami egalitarnymi, z ktrych najwaniejsze gosiy o braterstwie wszystkich ludzi w obliczu Istoty Naj wyszej. Idee te jako potencjalnie rewolucyjne i antyfeudalne mogy by, a te w przyszoci byy, tak pojte i odczuwane przez jego chopskich zwo lennikw. W tym samym okresie Feng Jn-szan pozosta w rejonie Kueip'ingu w Kuangsi, gdzie gosi nadal religi Hung Siu-czana, stajc si w istocie rzeczy gwnym prorokiem i organizatorem nowej sekty. On to wanie stworzy Pai Szang-ti Huei (Stowarzyszenie Wielbicieli Boga), pierwsze ugrupowanie, ktre miao sta si kocem ruchu tajpingowskiego. W cigu kilku lat udao si Fengowi zdoby przeszo 2000 wyznawcw; wikszo skadaa si z biednych chopw, lecz byli wrd nich rwnie grnicy oraz wglarze. W grupie tej przewaali ludzie pochodzenia Hakka, lecz obej mowaa ona te innych Chiczykw, jak i niektrych z narodowoci Miao (Czuang). Baz ruchu sta si obszar Tzuczingszan (Gra Ostw, 50 li na pnoc od Kueip'ingu), atwo nadajcy si do obrony. Do 1847 r. nowa sekta zwikszya znacznie swoje wpywy, zyskujc jeszcze wicej wyznawcw. Utworzya ona rwnie wasn si zbrojn, ktr posugiwaa si przede wszystkim dla samoobrony. Naley te wspomnie, i w niespokojnych warunkach panujcych w Kuangsi istniaa wiksza ilo jednostek zbrojnych rnego typu, utworzonych przewanie, lecz nie wycznie, przez obszarnikw. Obrazoburcza dziaalno Wielbi cieli Boga doprowadzia z czasem do szeregu konfliktw, gdy zarwno obszarnicy, jak i wadze ts'ingowskie zaczli uwaa sekt za organizacj potencjalnie niebezpieczn i wywrotow. Tak wic Fenga dwa razy areszto wano: za pierwszym razem zwolniono go, a za drugim uratowano prze kupujc urzdnikw pienidzmi pochodzcymi ze skadek zwolennikw sekty, ktrzy odstpili je z wasnych skpych rodkw. W tym samym okresie Hung Siu-czuan spdzi nieco czasu w Kantonie, gdzie otrzyma

dalsze szkolenie w wierze protestanckiej od I. J. Robertsa, amerykaskiego misjonarza baptysty. W latach 18471849 Stowarzyszenie Wielbicieli Boga przeksztacao si coraz bardziej w ruch o charakterze politycznym. Wielu czonkw taj nych stowarzysze, zwaszcza Triady, usiowao wstpi do niego, lecz obydwaj, Hung i Feng, dali, aby wszyscy nowi zwolennicy przyjmowali w caoci ich pogldy religijne, co byo w wikszoci wypadkw zbyt daleko idcym wymaganiem dla czonkw Triady. Istniay rwnie dosy istotne rozbienoci polityczne; Triada bya zasadniczo organizacj antyts'ingowsk, opowiadajc si za restauracj Mingw. Pogldy za Hung Siu-czana wwczas szy ju dalej; nie skania si do restauracji Mingw, lecz do zastpienia Ts'ingw cakiem nowym rzdem i dynasti. Tote ostatecznie tylko niewielu czonkw Triady wstpio wtedy do Stowarzysze nia Wielbicieli Boga, aczkolwiek podczas caego wczesnego okresu ruchu tajpingowskiego organizacje Triady sprzyjay w znacznym stopniu jego roz wojowi, m. in. przez nieustann walk i dziaalno antyrzdow. Po wyjciu z wizienia Feng Jn-szan uda si do Kuangtungu, aby poczy si z Hung Siu-czanem; obaj nastpnie powrcili do Kuangsi w 1849 r. Tymczasem pod nieobecno dwch pierwszych przywdcw ruchu na czoo pozbawionej kierownictwa wsplnoty Wielbicieli Boga wysuno si szereg nowych osb. Wrd nich dwaj najwaniejsi to Jang Siu-cz'ing (1817?1856) i Siao Cz'ao-kuei (?-1852). Obaj przywaszczyli sobie istotn rol religijn: Jang proklamowa si Gosem Boga, a Siao Gosem Je zusa. Obaj twierdzili, i mieli objawienia, w czasie ktrych otrzymali wska zwki bezporednio z samego Nieba. Jeeli jak wspomniano nie ma wtpliwoci co do szczeroci przekona Hung Siu-czana i Feng Jn-szana, to istnieje wiele powodw, aby wtpi w autentyczno pogldw i dziaalnoci zarwno Janga, jak i Siao. Faktem jest jednak, i Jang sta si teraz najbardziej wpywowym przywdc Wielbicieli Boga, a pniej udao mu si odsun prawie cakowicie w cie Fenga, pierwotnego propa gatora i organizatora sekty. Jang Siu-cz'ing by te pochodzenia Hakka z Kuangsi i trudni si wglarstwem oraz prac przewonika. Siao Cz'ao-kuei by biednym chopem z Kuangsi, bliskim przyjacielem i wsplnikiem Janga. Dwaj inni przyszli przywdcy rwnie wstpili do sekty w owym okresie. Byli to Szy Ta-k'ai (1821 lub 1831 1863) oraz Wei Cz'ang-huei (?1859). Szy by rwnie Hakka, pochodzcym z zamonej rodziny chop skiej, gdy natomiast Wei wywodzi si z gentry, lecz narodowoci Czuang. Owa czwrka, wraz z Hungiem i Fengiem, stanowia historyczn, gwn czowk kierownictwa ruchu tajpingowskiego. Tworzyli oni nieco swoiste

bractwo, gdy mimo silnych egalitarnych tendencji ruchu grupa szeciu wo dzw zajmowaa od samego pocztku stanowisko o wiele wysze od szere gowych czonkw. Pewn rol we wczesnym okresie odgrywa rwnie niejaki Hung Ta-cz'uan (?1852). Owa posta staa si przyczyn znacz nego zamieszania w dziejopisarstwie dotyczcym tajpingw, poniewa niektrzy z wczeniejszych autorw uwaali go za gwnego przywdc caego ruchu. W istocie rzeczy by on chopem z Hunanu, rwnie niedo szym uczonym, posiadajcym dobr znajomo spraw wojskowych i b dcym przywdc jednego ze stowarzysze Triady. W 1849 r., na tle dalszego wzrostu sekty, jej wzmagajcych si kon fliktw z wadzami ts'ingowskimi oraz dojrzewania pogldw, przywdcy rozpoczli szykowa swoje plany otwartej insurekcji przeciwko Ts'ingom w celu zrealizowania podstawowych zamierze ruchu zaoenia nowego pastwa i spoeczestwa zgodnie z ich wasn wizj. Periodyzacja ruchu tajpingowskiego, oglnie rzecz biorc, bya nastpujca. Skada si z dwch zasadniczych okresw: pierwszy to rozszerzenie ruchu i zwyciskie posuwanie si naprzd w latach 18501856, a mona go podzieli na: a) lata 18501853, obejmujce marsz na Pnoc i zdobycie Nankinu, oraz b) lata 18531856, w ktrych kontynuowano kampani przeciwko Ts'ingom, a do chwili kryzysu w onie kierownictwa tajpingw na jesieni 1856 r.; drugi to rozkad i upadek ruchu, od jesieni 1856 r. a do lipca 1864 r. Ten ostatni mona z kolei podzieli na a) lata 18561861 obrona przeciwko pierwszym prbom otoczenia pastwa tajpingowskiego, oraz b) lata 1861 1864 ostateczne okrenie i klska ruchu tajpingowskiego.
OKRES ZWYCISTW. PIERWSZY ETAP (LIPIEC 1850 - MARZEC 1853)

Zgodnie ze swoimi planami wodzowie tajpingw zaczli w lipcu 1850 r. gromadzi wszystkich czonkw Stowarzyszenia Wielbicieli Boga w okolicy wioski Czint'ien, w pobliu Gry Ostw, celem zakoczenia swoich przygotowa do rewolucji. Caa zebrana w ten sposb sia liczya prawdopodobnie 2030 tys. mczyzn, kobiet i dzieci, w tym tylko okoo 5 tys. mczyzn zdolnych do noszenia broni. Wikszo tych, ktrzy skupili si w Czint'ien, to Hakka, lecz grupa obejmowaa rwnie innych Chiczykw, jak i Czuang. Znaczna wikszo skadaa si z biednych cho pw, chocia byli te jak wspomniano wrd czonkw sekty grnicy i wglarze. Zgromadzenie si Wielbicieli Boga zwrcio na siebie w naley tym czasie uwag wadz ts'ingowskich, lecz wojska rzdowe, wysane w celu ich zaatakowania, poniosy szereg dotkliwych poraek. Po przeszo szeciu miesicach lokalnych walk przywdcy ogosili

11 stycznia 1851 r. zaoenie T a i P'ing Tien Kuo Niebiaskiego Krlestwa Wielkiego Pokoju. W zalenoci od kontekstu sowa T a i P'ing, ktre pochodz z klasycz nej literatury chiskiej, mona przetumaczy albo jak zazwyczaj Wielki Pokj", albo te, z rwnym uzasadnieniem, jako Wielka Rwno" czy Wielki Dobrobyt". W niniejszej pracy uyty zosta bardziej trady cyjny przekad, chocia pod pewnymi wzgldami nastpne dwa tumacze nia s, by moe, blisze prawdy w wietle programu tajpingw. Uywana jest pisownia tajping" zamiast susznej T a i P'ing", gdy przyja si ona ju, w pewnym stopniu, w pimiennictwie polskim. W samej nazwie spo strzec mona osobliw symbioz idei chrzecijaskich i konfucjaskich; Krlestwo Niebiaskie" ma wyrane pochodzenie chrzecijaskie, gdy natomiast termin Wielki Pokj" jest ewidentnie pochodzenia konfucjaskiego. Nazwa za implikowaa zamiar przystosowania idei religijnych i utopijnych do utworzenia nowego spoeczestwa, w ktrym wszyscy ludzie byliby brami. Stanowio to tym samym odbicie odwiecznych ma rze chopskich o spoeczestwie, w ktrym nie byoby ani biednych, ani bogatych, a sprawiedliwo i rwno obejmowayby wszystkich. W tym te sensie tajpingowie mogli wykorzysta i faktycznie w peni wykorzy stali rewolucyjny potencja wczesnego chrzecijastwa, zwaszcza przez wyoenie go w sposb fundamentalistyczny. Rwnoczenie chiskie rda tej utopii cieszyy si starodawnym rodowodem; znajdoway si one m. in. w Ksidze rytuaw {Li Czi), jednej z pozycji kanonu konfucjaskiego, a zwaszcza we wspaniaym fragmencie o Ta T'ung (Wielkiej Wsplnocie), tej wzniosej wizji Raju Utraconego, i przez to mogy znale atwiejsze zrozumienie i poparcie. Podstawowym celem ruchu byo jednak obalenie panowania obcej dynastii ts'ingowskiej i w miar rozwoju w aspekt antymandurski sta si coraz bardziej widoczny, zarwno w teorii, jak i w praktyce. Rwno czenie, poniewa tajpingowie uwaali si za posiadaczy jedynej walidnej ideologii, stali si oni automatycznie zaartymi przeciwnikami konfucja nizmu, a tym samym uczonych-dygnitarzy, gwnych jego gosicieli. Ich sprzeciw wobec gentry posiada jednak rwnie aspekt spoeczny i poli tyczny; spoeczny, poniewa gentry bya warstw obszarnicz; polityczny, gdy stanowia ostoj wadzy mandurskiej. Nie trzeba dodawa, i nie tolerancja religijna tajpingw bya rwnie wymierzona przeciwko bud dyzmowi i taoizmowi, ich potencjalnym rywalom w tej dziedzinie. Element fanatyzmu religijnego wczesnych tajpingw, tj. pierwotnych Wielbicieli Boga, by zjawiskiem niewtpliwym, lecz rwnie i bardzo istotnym czynnikiem, ktry w znacznym stopniu tumaczy ich wielk bo-

jowo i pierwsze sukcesy. Uwaali si oni za Nard Wybrany, a w pewnym sensie te nim byli. W organizacji za ruchu na tym etapie duch egalitarny znalaz rwnie swoje odbicie w zaoeniu tzw. witego (tj. wsplnego) Skarbca, do ktrego wszyscy czonkowie sekty przekazali cae swoje mie nie oraz w ktrym skadano wszystkie zapasy zdobyte przez siy tajpingowskie. Codzienne potrzeby czonkw ywno i odzie miay by zaspokajane przez wity Skarbiec, co te faktycznie realizowano przez cay pierwszy okres. Ten element prymitywnego komunizmu by niewtpli wie, z wielu powodw, korzystny dla tajpingw i sta si si przycigajc wielu biednych. Naley jednak zaznaczy, i od samego pocztku egali taryzm owej instytucji zosta ograniczony tym, i wodzowie otrzymywali wikszy przydzia ni pozostali czonkowie. Siy zbrojne tajpingw zorganizowane byy jako wysoce zdyscyplino wane oddziay, a opieray si na wzorze zaczerpnitym prawie w caoci z Czou Li {Rytuay Czou); owa ksiga miaa pniej rwnie suy za wzorzec dla utworzenia rzdu w Nankinie i dla ustawodawstwa tajpingowskiego. Efektywno tej organizacji, wraz z ferworem religijnym tajpingw, uczynia z ich armii gron, wysoce ideow si. W owym czasie dowdztwo wojsk podzielone zostao te midzy gwnych przywdcw ruchu. Miejscowe wadze ts'ingowskie okazay si cakiem niezdolne do upo rania si z tajpingami, a specjalny Komisarz Cesarski, przysany do Kuangsi, te nie mg osign powodzenia. Tajpingowie przenieli wwczas wszyst kie swoje siy do miasta Jungan (obecnie Mengszan) w pnocnym Kuangsi, gdzie przebywali od 25 wrzenia 1851 do 6 kwietnia 1852 r. Podczas pobytu tajpingw w tej miejscowoci wojska ts'ingowskie podeszy tu i otoczyy ich ze wszystkich stron. W tym czasie dokonano dalszej organi zacji pastwa tajpingowskiego. Hung Siu-czan ju w marcu 1851 r. ogosi si T'ien Wangiem Niebiaskim Krlem pastwa tajpingowskiego. Pod j decyzj nieposugiwania si tytuem cesarza zarwno ze wzgldw reli gijnych, gdy sowo to (ti) wystpowao w tajpingowskim sformuowaniu pojcia Boga, jak i z powodw politycznych, aby unikn wzbudzenia nieza dowolenia i rywalizacji innych przywdcw. Celem zaspokojenia ambicji otrzymali oni rwnie 17 grudnia 1851 r. tytuy wang. Tak wic Jang Siu-cz'ing zosta Wangiem Wschodnim, obejmujc rwnoczenie funkcje gwnodowodzcego armii; Siao Cz'ao-kuei natomiast Wangiem Zachod nim i zastpc gwnodowodzcego; Feng Jn-szan by mianowany Wan giem Poudniowym i generaem dowodzcym wojskami stray przedniej; Wei Cz'ang-huei sta si Wangiem Pnocnym i generaem dowodzcym wojskami stray tylnej, gdy natomiast Szy Ta-k'ai otrzyma stanowisko Wanga Pomocnika. Sowo wang mona przetumaczy jako krl" lub

ksi". W europejskiej literaturze historycznej utar si zwyczaj nazywa nia szeciu wyej wspomnianych wodzw krlami", przy rwnoczesnym stosowaniu terminu ksi" dla pniejszych przywdcw, ktrzy otrzy mali ten sam tytu. Wydaje si, i wywouje si w ten sposb niepotrzebne zamieszanie; dlatego te sowo wang zostanie tumaczone przez cay okres tajpingowski jako krl". _ Ostatni czterej Wangowie mieli jednak by wszyscy podporzdkowani Krlowi Wschodniemu, gdy Jang sta si ju wwczas najmocniejsz osobistoci w kierownictwie, gwnym organizatorem i strategiem ruchu tajpingowskiego. Hung Siu-czan odsun si lub zosta odsunity od aktywnej dziaalnoci politycznej, przyjmujc tylko rol zaoyciela sekty. Pozwolono rwnie kademu z Wangw zaoy wasny dwr oraz posia da swoich urzdnikw i zwolennikw. Wszystkie te posunicia byy brze mienne w jak najgorsze dla przyszoci ruchu skutki; stanowiy one rwnie pierwsz oznak procesu demoralizacji wodzw i to jeszcze przed osigniciem przez nich wielkich sukcesw w ktrym najistotniejszym momentem byo oderwanie si kierownictwa od szeregowych czonkw ruchu. W kwietniu tajpingowie, ktrzy liczyli teraz przypuszczalnie okoo 40 tys. ludzi, zdecydowali si przeama oblenie Junganu. Osignli w tym pene powodzenie, rozbili wojska ts'ingowskie i wymaszerowali na P noc, aby oblega Kueilin, wany orodek w pnocnym Kuangsi. W owym wanie okresie Hung Ta-cz'an dosta si do niewoli i zosta pniej okrut nie stracony w Pekinie. Czonkowie Triady za nadal wsppracowali z tajpingami. Tajpingowie spdzili cay miesic (18 kwiecie 18 maja 1852) na nieudanych prbach zdobycia Kueilinu. Gwn przyczyn ich niepowodzenia stanowi brak waciwego sprztu; posiadali bardzo nie wiele broni palnej i nie mieli prawie wcale artylerii. Tylko niezomna od waga pobudzaa ich do wielokrotnego szturmowania silnych murw miasta, w ktrym schroniy si wojska ts'ingowskie, bojc si spotkania z tajpin gami w otwartym polu. Po utracie wielu swoich bojownikw tajpingowie zaniechali oblenia i zdecydowali si ruszy w kierunku Hunanu. W tym czasie przestali oni ju by tylko lokalnym powstaniem w Kuangsi, stajc si ogln insurekcj w skali krajowej. Podczas marszu do Hunanu stracili swojego najbardziej chyba uzdolnionego i zapewne najskromniejszego z przywdcw, Feng Jn-szana, gorliwego kaznodziej ewangelii tajpingw, ktry zosta zabity pociskiem artyleryjskim. Owo wydarzenie wzmocnio jeszcze bardziej pozycj Jang Siu-cz'inga, ktrej teraz nikt ju nie by w stanie podway. Dotarszy do poudniowego Hunanu, gdzie dalsze tysice biednych

chopw wstpiy w ich szeregi, tajpingowie przedarli si, jak potok grski, przez olbrzymi prowincj, docierajc jeszcze w sierpniu 1852 r. do jej stolicy, Cz'angsza. Jeszcze raz usiowali tu zaj wielkie miasto i znw ponieli porak z tych samych powodw co i pod murami Kueiinu. Obl enie trwao od 11 wrzenia do 30 listopada. W tym czasie znaleziono te do fortunnie odpowiedni piecz nefrytow, ktr uznano za symbol potgi Niebiaskiego Krla. Hung Siu-czana witano teraz okrzy kiem Wan Sui" (Niech yje 10 tys. lat), ktry wwczas wznoszono wy cznie na cze cesarza. Po niepowodzeniu pod Cz'angsza, gdzie zgin drugi z wodzw, Siao Cz'ao-kuei, bliski przyjaciel Jang Siu-cz'inga, tajpingowie wyruszyli na Pnoc. Dziki tchrzostwu i nieudolnoci generaw ts'ingowskich udao si im 13 grudnia zdoby bez adnego oporu miasto Joczou w pnocno-wschodnim Hunanie. Znaleli oni tu olbrzymie skady sprztu wojskowego, datujce si jeszcze z czasw rebelii Wu San-kuei. Za pomoc tych nowych zapasw broni, wzmocnieni te pokan liczb rekrutw, tajpingowie wkroczyli do Hupei i kontynuujc ze zdumiewajc szybkoci swj marsz naprzd zdobyli stolic tej prowincji, Wuczang, ktry pozosta w ich r kach od 12 stycznia do 9 lutego 1853 r. Tajpingowie zdobyli faktycznie rwnie dwa miasta, lece na pnocnym brzegu Jangtse, naprzeciw Wuczangu, tj. Hanjang i Hankou. Owe trzy miasta znane s po chisku pod nazw Wuhan. Nastpnie w lutym powstacy, stanowicy ju ogromn rzesz okoo p miliona mczyzn, kobiet i dzieci, zwrcili si ku Wscho dowi. Ich flota zoona z przeszo 10 tys. donek popyna w d Jangtse, armie natomiast maszeroway po obu brzegach Wielkiej Rzeki. adna sia nie bya w stanie zatrzyma tak olbrzymiej lawiny, poruszajcej si z szyb koci przecitnie 20 km dziennie. Wojska ts'ingowskie rozpierzchy si w panice, by ratowa swoje ycie. 18 lutego tajpingowie zdobyli Kiukiang (Cziucziang), kluczowy orodek w pnocnym Kiangsi, a 24 lutego zajli wane miasto Anking (Anczing) w Anhuei. Liczc ju ponad milion ludzi, chocia ich efektywna sia bojowa nie moga by wiksza ni 150 tys. onierzy, powstacy 8 marca dotarli do bram Nankinu, stolicy zaoyciela dynastii mingowskiej. Po ostrym starciu z garnizonem mandurskim zdobyli oni 19 marca w niezmiernie istotny orodek. Utrzymujc nadal swoj fantastyczn szybko, parli dalej na Wschd, aby 30 marca zdoby Czinkiang na skrzyowaniu Wielkiego Kanau i Jangtse, a nastpnego dnia Jangczou, niedaleko pnocnego brzegu. W kampanii tej najwybitniejsz cech armii tajpingowskiej bya niesy chana mobilno i zdolno manewrowania, ktre wicej ni wyrwnyway braki jej uzbrojenia.

Podczas swojego marszu z Poudnia tajpingowie prowadzili icie plebejsk walk; wybili wikszo urzdnikw ts'ingo\vskich, ktrzy wpadli w ich rce, oraz wytpili wszystkich Mandurw, bez wzgldu na stanowi sko, wiek lub pe; czsto przepdzali, a czasami zabijali obszarnikw, pa lili urzdy i rejestry ziemskie. Dziki temu wszdzie, gdzie przybyli, biedni

Piecz tajpingw

chopi witali ich z radoci. Lecz rwnoczenie tajpingowie nie ustanowili na znacznej czci terytorium, przez ktre przeszli, adnej nowej formy wadzy administracyjnej, tak e wikszo tych ziem zostaa dosy szybko ponownie opanowana przez biurokratw ts'ingowskich i miejscow gentry. Po zdobyciu Nankinu wodzowie tajpingw, dziaajcy na podstawie decyzji, ktr przypuszczalnie podjli o wiele wczeniej, zatrzymali si w miecie, przeksztacajc je w stolic pastwa tajpingowskiego. Zmieniono te jego nazw na Tienczing Niebiaska Stolica. Tajpingowie uczynili to w okresie, gdy w rzeczywistoci gwne siy rzdu ts'ingowskiego nie byy jeszcze pokonane i tym samym Mandurowie uzyskali sposobno, by doj do siebie po wstrzsach wywoanych swoimi pierwszymi wielkimi klskami. Zaoenie stolicy w Nankinie spowodowao utracenie znacznej czci impetu przez wojska tajpingowskie. Tote powysza decyzja posiadaa z wielu wzgldw fundamentalne znaczenie. Nankin okaza si Kapu tajpingw; tendencje do demoralizacji, ktre ujawniy si nawet na pierw szym etapie ruchu, uzyskay teraz znacznie wiksze moliwoci rozkwitu. Zarwno Niebiaski Krl, jak i Wschodni Krl delektowali si pokazywa-

niem splendoru i przepychu; kazali sobie wybudowa wspaniae paace, w ktrych umieszczono ich liczne haremy. Znaczna cz innych przywd cw dorwnywaa im w owej pogoni za doczesn rozkosz, wykorzystujc te w tym celu wity Skarbiec. Z pierwotnego rdzenia Wielbicieli Boga pozostao prawdopodobnie tylko okoo 10 tys. wrd wielkiej masy ponad miliona nowych czonkw ruchu. Nazywano ich teraz starszymi brami" i prawie wszyscy oni zaj mowali w nowej stolicy wysokie stanowiska w rzdzie i w armii. W ten sposb zostali te dotknici, w mniejszym lub wikszym stopniu, szybko szerzc si demoralizacj, ktra wydaje si towarzyszya rwnie wszystkim wczeniejszym ruchom chopskim w dziejach Chin. Upojeni po wodzeniem pocztkowych zwycistw wodzowie tajpingowscy zlekcewayli te problem szukania sojusznikw dla swojego ruchu, a takie podejcie przejawiao si zwaszcza w ich stosunku do tajnych stowarzysze, ktre okazyway im pomoc podczas marszu na Pnoc. Zadano obecnie od nich penej akceptacji wiary tajpingowskiej w sposb nawet bardziej ka tegoryczny ni poprzednio. Aczkolwiek siy ts'ingowskie byy cakiem niezdolne do przeciwstawie nia si marszowi naprzd armii tajpingw, trzymay si one jej tyw na caej trasie od Kuangsi i teraz, wraz z innymi jednostkami z Pnocy, przy bliyy si do Nankinu. W niedugim czasie zostay zaoone dwa due obozy wojsk mandurskich w pobliu stolicy tajpingw Wielki Obz Kiangnan (Cziangnan na poudnie od rzeki), niedaleko grobowcw mingowskich, oraz Wielki Obz Kiangpei (Cziangpei na pnoc od rzeki). Obydwa te obozy nkay Nankin w znacznym stopniu i chocia byy szereg razy rozbite i rozpdzone przez tajpingw, zostay za kadym razem odbudowane.
OKRES ZWYCISTW. DRUGI ETAP (MARZEC 1853 - WRZESIE 1856)

Po ustanowieniu si w Nankinie tajpingowie, mimo utraty wikszoci terytorium, przez ktre przeszli, stanowili jednak nadal znaczn potg, zarwno jako sia militarna, jak i potencja rewolucyjny. Zajmowane przez nich tereny rozcigay si od Joczou do Czinkiangu, sigajc w gb od obydwu brzegw Jangtse na odlego 75 do 150 km. Byy to te jedne z najbogatszych i najyniejszych ziem w caym kraju. W owym okresie tajpingowie panowali te cakowicie nad t czci Jangtse, ktra przebie gaa przez ich terytorium, co miao dla nich kapitalne znaczenie, gdy umoliwiao przewz dostatecznych zapasw ywnoci zarwno dla stolicy, jak i dla wojsk, ktrych wikszo stacjonowaa wok niej ze

wzgldu na wspomnian obecno obozw ts'ingowskich na pnocnym i poudniowym brzegu rzeki. Impet w znacznej mierze utracono, lecz tajpingowie bynajmniej nie wyrzekli si swojego ostatecznego celu, jaki stanowio cakowite obalenie wadzy mandurskiej. Byli te w stanie przedsiwzi jeszcze powane wy siki militarne i wysun pewne przemylane koncepcje strategiczne. Uo ony wwczas gwny plan zakada dokonanie wielkiego ruchu kleszczo wego; miano wysa dwie ekspedycje, jedn na Pnoc, drug na Zachd, w wyniku za ich powodzenia nastpiby podbj Chin Pnocnych i caej grnej doliny Jangtse. Obydwie armie miay zakoczy swoje kampanie przez spotkanie si w rejonie Wuhanu. Ekspedycja Pnocna jest lepiej znana, by moe dlatego, i bya ona bardziej dramatyczna i brzemienna w skutki. Rozpocza si w maju 1853 r., a dowdcami jej byli Lin Feng-siang (?1855) oraz Li K'ai-fang (?1855). Obaj byli Czuangami z Kuangsi, a Lin jednym z najzdolniejszych generaw tajpingowskich. Armia ich stanowia jednak stosunkowo ma si, liczc prawdopodobnie okoo 30 tys. onierzy. Jej zasadniczym celem byo zdo bycie Pekinu. Nie jest jasne, dlaczego przywdcy tajpingw nie przydzielili wikszych si do tak wanego przedsiwzicia. Armia wyruszya w kierunku pnocno-zachodnim przez Anhuei, wkraczajc nastpnie do Honanu. Na og unikano zajmowania miast, jednak usiowano zdoby K'aifeng, stolic Honanu. Prba ta nie powioda si i spowodowaa znaczne straty ludzkie. Po przeprawie przez Rzek t, co samo w sobie okazao si wielce trudne. Ekspedycja Pnocna powicia nastpnie prawie dwa miesice (7 lipca 1 wrzenia) na bezskuteczne oblenie miasta Huaicz'ing w pnocno-zachodnim Honanie; w tej trudnej do wytumaczenia akcji stracono zarwno cenny czas, jak i ludzi. By to najprawdopodobniej punkt zwrotny caej kampanii. Aczkolwiek liczya ona ju mniej ni 20 tys. onierzy, armia wyruszya naprzd do Szansi, a w padzierniku wesza do Czyli, zbliajc si do miasta Paoting, na poudniowy zachd od Pekinu. W stolicy powstaa panika; dwr szykowa si gwatownie do ucieczki, natomiast stosunek ludnoci chiskiej wskazywa na to, i chtnie bdzie wita tajpingw. Ts'ingowie jednak uzyskali dosy czasu na to, aby zgromadzi wszystkie moliwe siy, o wiele przewyszajce liczebnie posuwajce si naprzd jednostki tajpingowskie. Z niewiadomego powodu zamiast maszerowa na Pekin tajpingowie wyruszyli dalej na Wschd, docierajc 30 padziernika do przedmie Tientsinu. Nie byli jednak w stanie zdoby tego miasta, przede wszystkim ze wzgldu na brak dostatecznej iloci artylerii. Roz pocza si teraz ostra zima pnocnochiska, a tajpingowie, wszyscy po-

udniowcy, nie przyzwyczajeni do pnocnego klimatu i pozbawieni odpo wiedniej odziey, okopali si na zim w oczekiwaniu dalszych posikw, znoszc niezliczone cierpienia i niedostatki. Ts'ingowie wysali przeciwko nim liczne oddziay jazdy nadajcej si do wykorzystania na Nizinie Pnocnochiskiej pod dowdztwem ich gwnego generaa, ksicia mongolskiego plemienia Chorczyn, Senggerinczina (Seng-ko-lin-cz'in po chisku). W styczniu 1854 r. przywdcy tajpingw wysali Ekspedycji Pnocnej posiki w liczbie 30 do 40 tys. onierzy; byo to jednak zbyt pno i zbyt mao. Wojska te dotary do pnocno-zachodniego Szantungu w kwietniu, lecz nie zdoay si poczy z resztkami ekspedycji, same za zostay w maju otoczone i rozbite. Pierwotn armi podzielono w tym czasie na dwie czci: jedn pod Lin Feng-siangiem, drug pod Li K'ai-fangiem. Po caym roku przewlekej, bohaterskiej obrony obydwa te zgrupowania zostay zniszczone w marcu i w maju 1855 r., a zarwno Lin, jak i pniej Li schwyceni i straceni; zachowaa si zaledwie garstka onierzy, niektrzy z nich zdoali poczy si z powstacami Nien. Ekspedycja Pnocna stana wobec problemw, ktrych nie zdoaa rozwiza. Nawizano bardzo niewiele kontaktw z miejscow ludnoci. Poudniowcy nie znali dialektu pnocnego i nie orientowali si w lokalnych warunkach, dlatego te nie zdoali uzyska tak znacznego poparcia chop stwa, jak to, ktrym cieszyli si tajpingowie podczas marszu z Kuangsi do Jangtse. Nie uczyniono te prawie adnych stara, aby poczy si z dzia ajcymi przeciwko Ts'ingom powstacami chopskimi, jak np. oddziaami Nien, gwnie dlatego, i Ekspedycja Pnocna nie przesza przez te okrgi, w ktrych byli oni najaktywniejsi. Nien to ruch chopski, prowadzony przez stowarzyszenia tajne, kt rego dziaalno rozprzestrzenia si na Szantung, Honan i Anhuei. Gwnym zamierzeniem Nien byo prowadzenie walki antydynastycznej i chocia ich program spoeczny nie szed o ile wiadomo daleko, zdoali oni uzyska kontrol nad znaczn czci wspomnianych trzech prowincji. Dziaalno poszczeglnych jednostek Nien, ktre zachowyway pen autonomi, bya jednak bardzo mao skoordynowana. Nien posugiwali si du iloci jazdy, dziki czemu prowadzili wysoce skuteczne, lotne dziaania wojenne, uywajc swoich silnie ufortyfikowanych wiosek jako baz. Ich poczenie z ruchem tajpingowskim na tym etapie byo cakiem przypadkowe i lune, a brak koordynacji i wsppracy mia mie zgubne skutki zarwno dla losw Nien, jak i tajpingw. Niemniej jednak Nien przedstawiali znaczn si, przypuszczalnie liczyli okoo 100 tys. ludzi w 1853 r., a w 1855 r. 200 300 tys. Naley wspomnie, i przez cay okres

istnienia pastwa tajpingowskiego wybuchay liczne inne powstania lokalne przeciwko Ts'ingom w rnych czciach kraju. Tajpingowie jednak w mi nimalnym tylko stopniu usiowali wykorzysta te ruchy oraz ustanowi z nimi czno i wspprac. Ruchy te w istocie rzeczy stanowiy pomoc dla tajpingw, gdy odcigay od nich w rnych okresach znaczne siy ts'ingowskie. Klska poniesiona przez Ekspedycj Pnocn miaa niezmiernie po wane konsekwencje dla tajpingw, poniewa daa ona rzdowi ts'ingowskiemu pierwsz rzeczywist sposobno, aby otrzsn si z poprzednich poraek, mimo e jak si wkrtce okazao w istocie rzeczy nie sami Mandurowie byli w stanie osign ostateczne zwycistwo nad tajpingami, lecz inna sia, mianowicie chiska gentry. Ekspedycja Zachodnia te wyruszya w maju 1853 r., w par tygodni po wymarszu Pnocnej. Opuszczajc gwne pozycje tajpingw w Anhuei, skierowaa si do Kiangsi i Hupei, gwnym za jej celem byo przywrce nie utraconej kontroli nad Wuhanem oraz uzyskanie i umocnienie pano wania nad grn czci doliny Jangtse. Istniay trzy szczeglnie kluczowe pozycje w tych rejonach, ktrych utrzymanie byo niezbdne zarwno dla samego istnienia pastwa tajpingowskiego, jak i dla kontroli nad Jangtse. Byy to Wuhan, Kiukiang i Anking. Tym te tumaczy si, dlaczego walki o te trzy miasta odzwierciedlaj w duym stopniu istotny sens poszczegl nych kampanii. Aczkolwiek Ekspedycja Zachodnia ostatecznie dokonaa w czerwcu 1854 r. drugiego podboju Wuhanu, udao si jej utrzyma trj miasto tylko przez p roku, stracia je bowiem w padzierniku w wyniku atakw Armii Hunaskiej Tseng Kuo-fana. Armia Hunaska skutecznie odbia wczeniej ataki tajpingw w Hunanie, zwaszcza na Cz'angsza, a w 1854 r. zacza rwnie zadawa poraki flocie tajpingowskiej, do tychczas panujcej cakowicie nad Jangtse. Naley obecnie zaj si problemem gwnych si przeciwstawiajcych si tajpingom; nie byy to ani chorgwie mandurskie, ani tym bardziej pozbawiona wartoci militarnej Armia Zielonej Flagi, lecz nowe jednostki, zorganizowane przy niechtnej aprobacie reymu ts'ingowskiego przez chisk gentry. Ich prototyp stanowia Armia Hunaska (czsto zwana w literaturze owego okresu odwanymi z Hunanu"), zaoona przez Tseng Kuo-fana (1811 1872). Tseng pochodzi z rodziny obszarniczej w Hunanie i by wysokim dygnitarzem w administracji ts'ingowskiej, cie szcym si znacznym powodzeniem. Aczkolwiek nalea on do grupy 43 osb ostatecznie desygnowanych do organizowania i dowodzenia jedno stkami tego typu, by on niewtpliwie najwaniejszy z nich i mia nie zmiernie rozlege wpywy. Tseng rozpocz organizowanie swojej armii

ju w listopadzie 1852 r., lecz wkrtce przeksztaci j tak, i staa si nie tyle miejscowym oddziaem obrony prowadzonym przez gentry, podobnym do istniejcych w przeszoci, ile rzeczywist armi prowincjonaln, ktrej dziaalno nie ograniczaa si pniej bynajmniej tylko do rodzimego terytorium. Mimo e tajpingowie zadali jej wiele poraek a raz bya ona prawie cakowicie rozbita Armia Hunaska staa si gwn si walczc przeciwko tajpingom w cigu caej wojny. Tseng Kuo-fan polega przede wszystkim na poparciu hunaskiej gentry; oni t armi finansowali i sta nowili jej korpus oficerski, onierzy natomiast rekrutowano przewanie wrd zamonych chopw z bardziej odlegych i zacofanych okrgw grskich. Armia Hunaska opacana bya hojnie, otrzymywaa bowiem o wiele wyszy od ni jakiekolwiek inne jednostki armii ts'ingowskiej. Tseng rozbudowa t si jako wycznie swoj osobist armi; oficerowie i onierze mieli by przede wszystkim wierni jemu, a nie rzdowi. Wypa ca im od z wpyww od gentry oraz z funduszw znajdujcych si pod jego kontrol, pochodzcych m. in. z likinu (liczin miejscowe tranzytowe opaty celne) zbieranego na obszarach przez niego zarzdzanych. Utworze nie armii takiego typu miao, abstrahujc od jej roli podczas rewolucji tajpingowskiej, bardzo daleko idce konsekwencje dla losu samych Chin w cigu caego nastpnego wieku. Wielu autorw przedstawia Tseng Kuo-fana i jemu podobnych jako dziaajcych w obronie wiary i tradycji konfucjaskiej przeciwko ikonoklastycznym ideom i dziaalnoci tajpingw. Jest to obraz niezmiernie mylny, jednostronny i wypaczony. Aczkolwiek nie ma wtpliwoci, i delikatne konfucjaskie uczucia Tsenga i innych z jego klasy razia tajpingowska forma chrzecijastwa co samo w sobie byo odbiciem ksenofobicznego aspektu kompleksu Pastwa rodka przewagi i wyszoci kultury chiskiej sprawa ta nie bya bynajmniej ani jedyna, ani najwaniejsza. Jest oczywicie prawd, i obce pochodzenie chrzecijastwa tajpingowskiego dostarczyo, w warunkach wwczas w Chinach panujcych, Tsengowi znakomitej broni. Lecz o wiele waniejszy jednak by fakt, i tajpingowie, zwaszcza na wczesnym etapie swojego ruchu, rozptali rewolucj agrarn chocia ograniczon w swoim zasigu przeciwko wszystkim obszarnikom chi skim; czya si ona rwnie z ich polityk wywaszczania majtkw wszel kich bogaczy. Tak wic chiska gentry organizowaa siy zbrojne prze ciwko rewolucji tajpingowskiej w obronie swojej renty gruntowej, swojego mienia, a czasami i wasnej skry, a nie przewrconych tabliczek w wity niach konfucjaskich, jednoczc si w tym celu z reymem ts'ingowskim, a pniej rwnie i z mocarstwami obcymi.

Na podstawie tego, co wida byo w dotychczasowym zachowaniu gentry, zwaszcza podczas podboju mandurskiego, mona miao zaoy, e jeli by jej ziemie i wasno pozostawiono nietknit, mogaby si ona bya pogodzi z panowaniem tajpingw, mimo spraw zwizanych z ideologi i religi. By moe znalazoby si wielu chtnych do suenia nowemu rzdowi, gdy w gbi ich serc moga zabysn nawet i sympatia do antymandurskiego programu tajpingw. Jednake antymanduryzm poczony z rewolucj agrarn i ustanowieniem nowego rzdu w Nankinie, w ktrym nie zarezerwowano dla nich specjalnych stanowisk, lecz przeciwnie, zastrze ono wszystkie gwne pozycje dla elity tajpingowskiej to wszystko owym panom stanowczo do gustu nie przypadao. Tym samym gdy ju przeciwsta wiali si ruchowi chopskiemu, nieubagana logika rozwoju historycznego popchna ich dalej, do czynw, ktre byy rwnoznaczne z dziaaniem wbrew interesom wasnego kraju, tj. do popierania skorumpowanego i prze gniego obcego reymu mandurskiego. Ekspedycja Zachodnia faktycznie te zakoczya si niepowodzeniem i ostatecznie przeksztacia si w dug, ze zmiennymi losami prowadzon walk midzy tajpingami a Armi Hunaska. Pod dowdztwem Szy Ta-k'ai, jednego z szeciu pierwszych wodzw i rwnie jednego z najlepszych ich generaw, siy tajpingowskie znw zdoay, po raz trzeci, zdoby Wuhan w kwietniu 1855 r. T kluczow pozycj utrzymay a do grudnia 1856 r., kiedy znw j straciy, tym razem ju bezpowrotnie. W sierpniu 1856 r. tajpingowie w wyniku mistrzowskiego manewru rozbili doszcztnie zarwno Pnocny, jak i Poudniowy Obz w pobliu Nankinu, ktre stanowiy cig grob dla ich stolicy. Podczas caego tego okresu zaniechali oni jednak z nie wyjanionych dotd przyczyn prowadzenia wikszych kampanii w kierunku wschodnim, tj. zrezygnowali z wdarcia si do Kiangsu i Czekiangu, dwch najbogatszych prowincji Chin rodkowych, ktre wadze ts'ingowskie wykorzystyway jako zasadnicze rdo rodkw finansowych oraz zapasw ywnoci. Co wicej, zwycistwa osignite przez tajpingw w tym okresie zostay cakowicie przymione tragicznym kryzysem, kt ry wybuch w ich wasnym obozie.
KRYZYS WEWNTRZNY KIEROWNICTWA TAJPINGW

Korzenie kryzysu 1856 r. sigaj prawdopodobnie samych pocztkw ruchu, gdy ustanowiono istnienie specjalnej, uprzywilejowanej grupy szeciu przywdcw. Ju wwczas kady z wodzw posiada jak ju bya mowa wasnych urzdnikw i zwolennikw, a w miar olbrzymiego rozrastania si ruchu otacza si liczn klik oddanych sobie ludzi oraz

podporzdkowywa sobie okrelon cz si zbrojnych. Jak ju wspomnia no, dwch spord pierwszych przywdcw, Feng Jn-szan i Siao Cz'ao-kuei, zgino podczas marszu na Pnoc. Z czterech pozostaych, Wschodni Krl skupia w swoich rkach prawie ca wadz i zachowywa si coraz bardziej jako despotyczny i dyktatorski wadca caego pastwa, panoszc si wobec innych wodzw i nie szczdzc im, wcznie z Niebiaskim Krlem, obelg i ponie. Zdolnoci Jang Siu-cz'inga byy niewtpliwe, lecz jego bezwzgldno i dza jeszcze wikszej wadzy doprowadzay do coraz ostrzejszych star midzy nim a pozosta trjk wodzw. Rywalizacja midzy klikami pochodzcymi z Kuangsi i Kuangtungu oraz konflikty midzy starszymi brami" a nowymi" stanowiy dodatkowe czynniki przyczyniajce si do narastania owego kryzysu. Istnieje wiele sprzecznych relacji o tym, co naprawd nastpio i kto ponosi ostateczn odpowiedzialno za tragiczne wydarzenia jesieni 1856 r. w Nankinie. Zasadnicze fakty s nastpujce. 1 wrzenia Jang Siu-cz'ing zosta zamordowany przez wojska Pnocnego Krla, Wei Cz'ang-huei, dziaajce albo z wasnej inicjatywy, albo z rozkazu czy aprobaty Niebia skiego Krla, ktry podejrzewa i nie bez powodu Janga o ch uzur powania jego wadzy. By moe, i pierwotnie spisek przewidywa tylko zabjstwo samego Wschodniego Krla, lecz ludzie Wei wzili si do roboty z zapaem; wytpiono nie tylko ca rodzin Janga, lecz rwnie prawie 20 tys. jego zwolennikw. Usyszawszy o tej rzezi Szy Ta-k'ai powrci z pola walki do Nankinu tylko po to, aby przekona si, i Wei Cz'ang-huei by obecnie bardziej potny i arogancki i o wiele bardziej niebezpiecz ny ni kiedykolwiek Wschodni Krl. Szy prdko uciek w dramatycznych okolicznociach ze stolicy i uda si z powrotem do swojej armii. W odpo wiedzi na to Pnocny Krl zarzdzi wymordowanie caej przebywajcej w Nankinie rodziny Pomocnika Krla, jak te wielu z jego zwolennikw. Gdy wie o tych morderstwach dosza do niego, Szy Ta-k'ai zebra swoje oddziay i wyruszy na miasto w celu pomszczenia zbrodni; odrzuci jednak podstpne oferty Ts'ingw, aby przeszed na ich stron. Ts'ingowie, rzecz jasna, wykorzystali sytuacj w peni, atakujc pozycje tajpingw na wszystkich frontach. Gdy Szy Ta-k'ai wreszcie dotar do stolicy, przekazano mu gow Wei, ktry tymczasem zosta zabity, tak jak i wielu jego ludzi, z rozkazu Niebiaskiego Krla; ten ostatni niewtpliwie po nieustannym terrorze przeprowadzonym przez Wei obawia si Pnocnego Krla nawet bardziej ni w swoim czasie Jang Siu-cz'inga. Tym samym pozostao przy yciu tylko dwch z pierwszych szeciu wodzw. Szy Ta-k'ai pozosta teraz w Nankinie od listopada 1856 a do czerwca 1857 r.; w owym okresie piastowa stanowisko gwnodowodzcego i szefa

rzdu, poprzednio zajmowane przez Wschodniego Krla, gdy od przybycia do Nankinu Niebiaski Krl wycofa si cakowicie ze spraw rzdowych lub zosta od nich przez Janga odsunity i tylko rzadko opuszcza towa rzystwo bardzo licznych niewiast swojego haremu. Stan jego umysu, ktry szczeglnie zrwnowaony nigdy nie by, uleg teraz dalszemu pogorszeniu. Jednak czonkowie rodziny Hung Siu-czana, zwaszcza jego dwaj starsi bracia, nie chcieli dopuci do tego, aby Pomocnik Krl sta si teraz rzeczywist potg w Nankinie. Intrygowali te przeciwko niemu bez ustanku, w wyniku czego Niebiaski Krl stawa si coraz bardziej wobec niego podejrzliwy. Ostatecznie Szy Ta-k'ai doszed do wniosku naj prawdopodobniej susznego i ycie jego nie jest w stolicy bezpieczne. Porzuci j wic, tym razem na zawsze. Nastpnie zebra wok siebie ol brzymi liczb zwolennikw i onierzy, ponad 100 tys., i rozpocz wasn kampani przeciwko Ts'ingom. W tym miejscu naley doprowadzi do koca opowie o tragicznych losach Szy Ta-k'ai, gdy opuszczenie przeze Nankinu byo, w istocie rze czy, odseparowaniem si od ruchu tajpingowskiego, lub raczej od tego, co z niego pozostao. Wydaje si, i straci on nadziej na wznowienie pier wotnego rewolucyjnego ducha ruchu. Jego celem byo teraz poprowadzenie swojej armii do Sycz'uanu, aby ustanowi tam jak najbardziej zgodnie z chisk tradycj historyczn jako niezaleny wadca nowego pastwa Szu. W cigu nastpnych lat wdrowa ze swoimi wojskami przez wiele prowincji Chin Poudniowych, wygrywajc wiele bitew i zawsze skutecznie uzupeniajc swoje siy, lecz nie zatrzymujc si nigdzie na stae. W 1857 r. by w Kiangsi, w 1858 r. w Czekiangu, w 1859 r. w Hunanie. W 1862 r., nadal trzymajc si swojej pierwotnej koncepcji, wdar si do zachodniego Sycz'uanu z siami mocno ju zredukowanymi. Tutaj nie powioda mu si prba przekroczenia rzeki Ta Tu (ktr Chiska Armia Czerwona, w zdumiewajco podobnych okolicznociach, przekroczya jednak w 1935 r. podczas Dugiego Marszu). Zosta odcity i otoczony przez znacznie silniejsze wojska ts'ingowskie; po wielu daremnych prbach przebicia si podda si z resztkami swoich onierzy. Prawie wszyscy zo stali wymordowani, Szy Ta-k'ai za i jego syna zawieziono na stracenie do Cz'engtu. Przez cay okres swoich niezalenych kampanii Szy Ta-k'ai zdecy dowanie podtrzymywa antyts'ingowskie stanowisko i odrzuci wszystkie liczne propozycje przejcia na stron Mandurw. Jego odejcie osabio pastwo tajpingowskie w niebywaym stopniu, gdy oznaczao zarwno utrat najzdolniejszego i najbardziej ulubionego generaa, jak i duej czci najlepszych wojsk. Ostateczny wynik by przypuszczalnie nawet bardziej katastrofalny ni same masakry wrzeniowe.

Po opuszczeniu Nankinu przez Szy Ta-k'ai rzd tajpingowski pozosta przez reszt swojego istnienia w rkach krewnych Niebiaskiego Krla. Dwaj jego starsi bracia, Hung en-fa i Hung en-ta, byli obaj nieudolni i skorumpowani, a okres ich wadzy tylko przysporzy nowych klsk. Pewne zmiany na lepsze nastpiy pniej, gdy ster rzdw obj Hung en-kan. Jak wspomniano, by on jednym z pierwszych nawrconych przez Hung Siu-czana i chocia nie przyczy si do niego w Kuangsi, pozosta nadal wiernym zwolennikiem. Po paru nieudanych pniejszych prbach przedo stania si do tajpingw Hung en-kan pozosta w Hongkongu, kontynu ujc tu studia i stajc si aktywnym pastorem protestanckim. Wreszcie w sierpniu 1859 r. udao mu si dotrze do Nankinu, gdzie by entuzjastycz nie przyjty przez Niebiaskiego Krla, ktry od 1856 r. mia zaufanie wycznie do czonkw wasnej rodziny i bliskich krewnych. Hung en-kan zosta obecnie mianowany Krlem Tarcz (Kan Wang) i szybko sta si szefem rzdu. Jako jedyny z wodzw tajpingowskich posia dajcy nieco wiedzy o reszcie wiata usiowa on dokona reorganizacji i wzmocni rzd; wysun zarwno program modernizacji, oparty na zrozu mieniu rozwoju Zachodu, jak i cay szereg reform spoecznych. W reali zacji powyszych zamierze Hung en-kan liczy, nieco naiwnie, na pomoc mocarstw obcych, a rachuby te opieray si na jego poprzednich dowiad czeniach pyncych z kontaktw z misjonarzami cudzoziemskimi. Zaleca on rwnie odejcie od dotychczasowego tradycyjnego podejcia chiskiego do innych krajw, tj. uwaania wszystkich obcokrajowcw za cakowitych barbarzycw. Ze wzgldu na warunki panujce w pastwie tajpingowskim oraz na fakt, i byo ono zbyt zaangaowane w dziaaniach wojennych, aby mc powici powane wysiki problematyce spoeczno-gospodarczej, program modernizacji mia minimalne szanse na urzeczywistnienie. Wpywy Hung en-kana przetrway tylko do 1862 r., kiedy Niebiaski Krl zacz, z kolei, stawa si podejrzliwym wobec mego, w wyniku czego zosta on odsunity od wadzy. Jego pooenie i wczeniej nie byo szczeglnie mocne, gdy nie posiada prawie adnej kontroli nad dowdcami si zbrojnych, ktrzy w owym okresie stali si ju cakiem niezaleni i zwracali minimaln uwag na zalecenia centralnego rzdu tajpingowskiego. Lata wpyww i wadzy Hung en-kana stanowiy jednak ostatni prb reorganizowania administracji tajpingowskiej, wznowienia pierwotnego momentum ruchu, aczkolwiek w nieco innej postaci, zwaszcza w dziedzinie ideologii. W tym zakresie by on zwolennikiem wikszego zblienia kredo tajpingw do przyjtych dogmatw chrzecijastwa protestanckiego, usi ujc agodzi niektre z bardziej irracjonalnych aspektw przekona

Niebiaskiego Krla, jak np. goszon przeze Bosk Misj zostania wadc caego wiata. Jednak zagadnienie walki zbrojnej i samego zacho wania istnienia pastwa w coraz wikszym stopniu odsuway w cie pro blematyk spoeczno-polityczn. W sprawach militarnych rola generaw tajpingowskich stawaa si coraz waniejsza, a poniewa starzy przywdcy ju nie yli lub odeszli, wysuno si obecnie nowe pokolenie wodzw wojskowych. Dwoma najwybitniejszymi z nowych przywdcw militarnych byli Li Siu-cz'eng (1824-1864) i Cz'en J-cz'eng (1836-1862). Li pochodzi z rodziny biednych chopw z Kuangsi; podczas marszu do Jangtse by szeregowym onierzem, pniej za awansowa do wyszych stanowisk w armii. Pod koniec 1856 r. by jednym z czoowych generaw i nastpnie mia odegra niezmiernie istotn a zarazem kontrowersyjn rol do koca istnienia pastwa tajpingw. Li by przede wszystkim wojskowym, posia dajcym due zdolnoci taktyczne, a w stopniu o wiele mniejszym polity kiem, chocia zosta nieuchronnie wcignity w zawi walk o wadz w kierownictwie tajpingowskim, ktra bynajmniej nie ustaa po tragicz nych wydarzeniach jesieni 1856 r. Cz'en rwnie pochodzi z biednej rodziny chopskiej, nawet z tej samej wioski co Li; chocia by jeszcze zbyt mody, wstpi do armii podczas marszu na Pnoc. Syn z wielkiej odwagi oso bistej i cieszy si uznaniem jako bardzo zdolny genera. Ci dwaj wojskowi zostali gwnymi dowdcami tajpingowskich si zbrojnych przez prawie cay ostatni okres (chocia Cz'en zgin ju w 1862 r.). Wsppraca za midzy Li a Cz'en a byo to te charakterystyczne dla caego ruchu taj pingowskiego w owym okresie pozostawiaa bardzo duo do yczenia. Po przybyciu do Nankinu i szybkim awansowaniu Hung en-kana obaj zostali rwnie obdarzeni nowymi stanowiskami i tytuami; Li Siu-cz'eng sta si Wiernym Krlem (Czung Wang), a Cz'en J-cz'eng Odwanym Krlem (Jing Wang).

XXVIII. ZMIERZCH TAJPINGW

PASTWA

A S T W O tajpingw zostao drastycznie osabione najpierw potwornymi rzeziami w jesieni 1856 r., a pniej odejciem Szy Ta-k'ai; tym samym przez 1857 r. pozostawao ono na stopie obronnej, lecz posiadao jeszcze bardzo znaczne terytorium w rodkowym obszarze doliny Jangtse. Rwnoczenie Ts'ingowie mieli do czynienia z za gadnieniem ponownej agresji Anglii i Francji. Mimo to jednak w 1858 r. rozpoczto pierwsze kroki usiujc wprowadzi w ycie strategiczny plan Tseng Kuo-fana i jego Armii Hunaskiej. Gwnym jego celem byo cako wite pozbawienie tajpingw kontroli nad grnym rejonem Jangtse, odcicie Nankinu od ywnoci z tych terenw i doprowadzenie do jego okrenia i ostatecznego zniszczenia. Tseng uwaa trzeba przyzna, e susznie i armia Szy Ta-k'ai ma znaczenie uboczne, i wypowiada si za skupie niem gwnych wysikw i si ts'ingowskich przeciwko samemu Nankinowi, poniewa reprezentowa on to, co pozostao z gwnego trzonu ruchu tajpingowskiego. W celu realizacji powyszego planu oddziay Tsenga, ktre poprzednio w peni opanoway Jangtse, pokonujc i niszczc wikszo floty tajpingowskiej, zdobyy w sierpniu 1858 r. Kiukiang. Nieco wczeniej w tym sa mym roku Wielki Obz Kiangnan, rozbity przez tajpingw w 1856 r., zo sta ponownie odbudowany i bezporednio zagraa okolicy. Odtd gwne akcje tajpingw powicone byy prbom obrony swojej stolicy za wszelk cen oraz przeciciu gronej ptli, ktr siy ts'ingowskie powoli zaciskay wokoo niej. W tych wysikach gwn rol odgrywa Wierny Krl. W 1858 r. toczyy si walki ze zmiennym powodzeniem i mimo poprzedniego przea mania blokady Nankin w 1859 r. znalaz si znowu w niebezpieczestwie. Wiosn 1860 r. kierownictwo tajpingw opracowao nowy plan stra tegiczny, aczkolwiek w owym czasie byo ju niezmiernie trudno podejmo-

PIERWSZY ETAP (GRUDZIE 1856 - WRZESIE 1861)

wa jakiekolwiek oglne koncepcje strategiczne ze wzgldu na coraz wiksz niezaleno poszczeglnych wodzw wojskowych, ktrzy wszyscy myleli przede wszystkim kategoriami wasnych interesw, tj. swoich armii i obsza rw przez siebie rzdzonych. Gwna myl nowego planu polegaa na tym, aby jeszcze raz odzyska panowanie nad grnym rejonem Jangtse; miano wysa now Ekspedycj Zachodni i dokona wielkiego manewru kleszczo wego si tajpingowskich na pnoc i poudnie od Wielkiej Rzeki i osta tecznie spotka si w rejonie Wuhanu, ktry zamierzano zdoby po raz czwarty. Wykonanie powyszego planu poprzedzia mistrzowska dywersja woj ska Li Siu-cz'enga ruszyy na Wschd, wdzierajc si do Czekiangu i zdo bywajc w marcu 1860 r. jego stolic, Hangczou, ktr przez szereg dni oku pyway. Zagroenie bogatych i urodzajnych terenw Wschodu, stanowicych gwne rdo zapasw dla Ts'ingw, wywoao podany skutek, gdy znaczna cz wojsk mandurskich wycofaa si z rejonu Nankinu, Armia za Czung Wanga szybko zawrcia i w maju 1860 r. Wielki Obz Kiangnan zosta rozbity po raz drugi, a groba dla Nankinu tym samym usu nita. Po tym zwycistwie siy Wiernego Krla rwnie prdko pomaszeroway znw na Wschd, do Kiangsu, gdzie zdobyy w czerwcu 1860 r. bardzo wany orodek handlowo-przemysowy, synne miasto Suczou, ktre miao pozosta jego zasadnicz baz a do grudnia 1863 r. Nastpnie zdobyto te cae poudniowe Kiangsu, tym samym wic oddziay tajpingowskie ostatecznie zbliyy si do samego Szanghaju. Nie udao im si jednak zdoby tego miasta, ktre ju wwczas stao si gwn baz dla agresji mocarstw obcych przeciwko Chinom i byo te miejscem schronienia si wielu bogatych Chiczykw z Kiangsu i Czekiangu. Gdy w sierpniu 1860 r. siy tajpingw podeszy do miasta, zostay bezporednio zaatakowane przez wojska brytyjskie i francuskie; bya to pierwsza zbrojna interwencja na wiksz skal w owym okresie. Przybycie wojsk tajpingowskich do Kiangsu i Czekiangu wywoao panik wrd gentry i kupcw tych dwch najbogatszych, najurodzajniejszych i najbardziej rozwinitych pod kadym wzgldem w caym ce sarstwie ts'ingowskim prowincji. Przedstawiciele wymienionych warstw szukali teraz pomocy u kogokolwiek zdolnego im jej udzieli. Zwaywszy, i rzd ts'ingowski nie by w stanie tego dokona ze wzgldu na fakt, i we wrzeniu 1860 r. anglo-francuski korpus ekspedycyjny maszerowa na Pekin, a cesarz uciek w padzierniku do eholu, zwrcili si o pomoc do obcokrajowcw, tych samych, ktrzy prowadzili kampani przeciwko Chinom na Pnocy.

Jesieni 1860 r. tjpingowie przystpili do realizacji zasadnicze go, wspomnianego wyej planu strategicznego i druga Ekspedycja Zachodnia wyruszya w drog. Armie Czung Wanga rozpoczy dug kam pani; zaczynajc od Kiangsu podyy wielkim pkolem przez wikszo pnocnego Kiangsi, wkraczajc nastpnie na wiosn 1861 r. do poudnio wego Hupei i docierajc do Jangtse na wschd od Wuhanu w maju. Jednak koordynacja midzy siami Czung Wanga a Jing Wanga, ktre dziaay na pnoc od Wielkiej Rzeki i dotary par miesicy wczeniej do obszarw na pnoc od Wuhanu, bya niezmiernie saba, m. in. z powodu tego, i oglnego kierownictwa owymi kampaniami ze strony Nankinu, praktycznie rzecz biorc, nie byo. Tym samym kleszcze si nie zamkny, tak jak byo zaplanowane. W rezultacie Li Siu-cz'eng wycofa si ze swoimi oddziaami z powrotem do Kiangsu i Czekiangu, ktre miay pozosta jego gwn baz do koca wojny i gdzie udao mu si teraz rozszerzy jeszcze bardziej terytorium znajdujce si pod wadz tajpingw. Rni historycy usiowali przypisa poszczeglnym osobom odpowiedzialno za niepowodzenie tej wielkiej kampanii; wydaje si to jednak jaow zabaw w generaw, gdy siedzi si za biurkiem w mikkim fotelu, i to w sto z gr lat po wydarze niach. Faktem za pozostaje, i Armia Hunaska uzyskaa teraz mono wykorzystania w peni owego niepowodzenia i kontynuowania swojej zasadniczej strategii w celu odzyskania obszarw grnej doliny Jangtse. Odniosa ona powany sukces zdobywajc 5 wrzenia 1861 r. Anking, jeden z trzech zasadniczych orodkw strategicznych na Wielkiej Rzece, ktry by ju od maja 1860 r. oblony przez siy ts'ingowskie pod dowdztwem Tseng Kuo-cz'uana (18241890), modszego brata Tseng Kuo-fana. Wielu historykw uwaa, i utrata Ankingu stanowia punkt zwrotny w caej wojnie, poniewa od tego czasu pastwo tajpingw pozostawao prawie wycznie w defensywie. Naley wspomnie, i powysze wydarzenie zbiego si niemal dokad nie w czasie z anglo-francuskimi dziaaniami militarnymi przeciwko Ts'ingom w Chinach Pnocnych; nie miay one zreszt istotnego wpywu na wojn prowadzon przez Mandurw przeciwko tajpingom. Zwycistwo za Anglii i Francji na Pnocy, ktrego wynikiem byo przyjcie przez rzd ts'ingowski wszystkich ich da, doprowadzio rwnie do fundamen talnej zmiany w polityce tych dwch pastw wobec ruchu tajpingowskiego. Przeszy one teraz do fazy bezporedniej, cakiem nie zamaskowanej in terwencji militarnej na rzecz nowo pokonanych i ju naprawd potulnych Mandurw. Std te upadek Ankingu i wydarzenia na Pnocy stanowiy w gruncie rzeczy pocztek ostatniego etapu istnienia T'ai P'ing T'ien Kuo.

D R U G I E T A P ( W R Z E S I E 1861 -

LIPIEC

1864)

Lata te byy wiadkiem przecigajcej si agonii zmierzchu ruchu tajpingowskiego, a wraz z nim wszystkich aspiracji, marze i nadziei, ktre on pocztkowo w kraju obudzi. Interesujce jest, dlaczego w kocowy etap trwa tak dugo. Mona by to wytumaczy szeregiem przyczyn: tajpingowie posiadali jeszcze znaczne siy wojskowe i szereg dowdcw o wy bitnych zdolnociach, zwaszcza samego Czung Wanga, oraz co istotniej sze cieszyli si nadal poparciem ludnoci, szczeglnie w nowo zajtych przez nich obszarach Kiangsu i Czekiangu. Wikszo tutejszej ludnoci o wiele bardziej wolaa rzdy tajpingw od ts'ingowskich i obawiaa si, jak samego diaba, perspektywy pacyfikacji" przez armie mandurskie, osawione z pldrowania i masakrowania ludnoci cywilnej na obszarach tajpingowskich. Zwaszcza polityka samego Tseng Kuo-fana bya dobrze znana; nie naleao bra do niewoli adnych tajpingw wszyscy mieli by wytpieni, a szczeglnie ludzie z Kuangsi, pierwotny trzon ruchu. Jego pogld oparty by na teorii, i tylko poprzez masowe wymordowanie uczestnikw uniemoliwi si ponowne powstanie chopskie. Tote wszyscy dugowosi buntownicy" tak Ts'ingowie nazywali tajpingw, ktrzy na samym pocztku ruchu na znak sprzeciwu przeciwko panowaniu man durskiemu pozwolili wosom odrosn normalnie i nie nosili war kocza mieli si spotka w najlepszym wypadku z mieczem kata. Dowdcom ts'ingowskim udao si po zwycistwach w drugiej po owie 1861 r., m. in. zdobycie Ankingu pokona wiksz cz armii tajpingowskiej w pnocnym Anhuei, znajdujcej si pod komend Cz'en J-cz'enga. Sam Jing Wang po wiaroomnej zdradzie zosta schwycony i stracony w maju 1862 r., liczc wszystkiego 26 lat. Umoliwio to obecnie Ts'ingom zwikszenie nacisku na Nankin od pnocy; rwnoczenie usio wali oni odzyska znaczne obszary stracone na rzecz tajpingw w Kiangsu i Czekiangu. Owe starania cile si wizay z dziaalnoci dwch Chiczy kw, osawionych ze wzgldu na swoj dugoletni rol wiernych poplecz nikw reymu ts'ingowskiego, ktrzy w przyszoci sta si mieli czoowymi politykami-militarystami. Byli to Li Hung-czang (18231901) i Tso Tsung- f a n g (1812-1885). Li Hung-czang pochodzi z bogatej rodziny gentry w Anhuei i walczy przeciwko tajpingom od chwili ich wkroczenia do tej prowincji w 1853 r. By protegowanym Tseng Kuo-fana (jego ojciec by koleg szkolnym Tsenga) i suy pod nim w latach 18581861. W 1861 r. zosta wysany do An huei, gdzie zorganizowa, na tych samych zasadach co Tseng w Hunanie, tzw. Armi Huai. Z tym wojskiem wyruszy on nastpnie w kwietniu 1862 r.

na statkach angielskich do Szanghaju. Zosta nieco wczeniej mianowany gubernatorem Kiangsu, gdzie mia toczy walk przeciwko tajpingom, w ktrych posiadaniu znajdowa si prawie cay obszar prowincji. Sam za Szanghaj zosta jeszcze raz zaatakowany przez oddziay Czung Wanga we wczesnych miesicach 1862 r., lecz bez powodzenia. Li Hung-czang odegra istotn rol w nawizaniu wsppracy z mocarstwami ob cymi, od ktrych otrzyma pomoc finansow i militarn, korzystajc rwnie z ich bezporedniej interwencji wojskowej. Bogate kupiectwo chiskie w Szanghaju te pospieszyo z udzieleniem mu znacznych funduszy. Za pomoc tych rodkw oraz szczeglnie dziki wykorzystaniu tzw. Wiecz nie Zwyciskiej Armii (patrz s. 464), ktra stanowia czsto awangard jego wojsk, Li rozpocz powoli odzyskiwa wikszo Kiangsu; punktem kulminacyjnym kampanii by upadek Suczou w grudniu 1863 r. Wydarze nia zwizane ze zdobyciem tego miasta rzucaj ciekawe wiato na charakter Li Hung-czanga. W Suczou znajdowa si silny garnizon tajpingowski, tak e miasto oblegano przeszo cztery miesice. Omiu generaw tajpingowskich wewntrz miasta zgodzio si je wyda, zaofiarowujc rwnie, e w tym celu gotowi s zabi gwnego dowdc tajpingw, Mu Wanga. Ich oferta zostaa przyjta, Mu Wang zgin zdradziecko przez nich zamor dowany, a miasto si poddao. Nastpnie omiu generaw zaproszono na bankiet, gdzie zgodnie z rozkazami Li natychmiast ich umiercono. Tso Tsung-t'ang pochodzi z rodziny gentry w Hunanie. Bra udzia w walce przeciwko tajpingom przez wiksz cz okresu od 1853 r. i by rwnie bliskim wsppracownikiem Tseng Kuo-fana. Po kampaniach w Kiangsi zosta mianowany w grudniu 1861 r. dowdc wszystkich wojsk ts'ingowskich w Czekiangu, a pniej, w styczniu 1862 r., otrzyma nomi nacj na gubernatora teje prowincji. Stan wic w obliczu podobnej sytuacji jak Li Hung-czang w Kiangsu, gdy w jego wypadku te prawie caa prowincja bya w rkach tajpingw. Tak jak i Li korzysta Tso w znacz nym stopniu z pomocy cudzoziemcw, przy czym otrzyma jej wicej od Francuzw ni od Anglikw. Korzystajc z tego oparcia zdoa dokona podboju Czekiangu, ktry zakoczy si zdobyciem w marcu 1864 r. Hangczou po siedmiomiesicznym obleniu. Tso uczestniczy te w ostatnich kampaniach przeciwko tajpingom po upadku Nankinu, wprowadzajc swoje wojska do Fukienu w 1865 r. Bdzie i pniej o nim mowa, gdy jego wyczyny jako kata mniejszoci narodowych w Chinach, zwaszcza ludnoci mahometaskiej na Pnocnym Zachodzie (epizod zasugujcy na osobne omwienie), s szczeglnie dobrze znane. Tak wic pod koniec 1863 r., mimo dzielnej obrony szeregu izolowanych od siebie garnizonw tajpingowskich w wielu miastach Kiangsu i Cze-

kiangu, pastwo tajpingowskie zasadniczo utracio obydwie te prowincje. Czung Wang doradza teraz, aby opuci stolic i sprbowa przedrze si z powrotem na Poudnie w celu wznowienia ruchu tajpingowskiego w prowincjach przybrzenych jego pierwotnej siedzibie. Niebiaski Krl, w dalszym cigu fanatycznie przekonany o swojej boskiej misji i nadal li czcy na pomoc z Niebios, odmwi nawet przedyskutowania tej sugestii. Znaczna cz wojsk tajpingowskich daa si zamkn w Nankinie, okr onym od lutego 1864 r. cakowicie przez armi Tseng Kuo-cz'ana. Sto lica bya teraz skazana na zagad; zapasy ywnoci nie wystarczay na za spokojenie potrzeb armii i ludnoci cywilnej, chocia znaczna cz tej ostatniej zostaa ju wczeniej ewakuowana z miasta. cise oblenie Nankinu rozpoczo si w maju i wkrtce gd szala w miecie, lecz Niebiaski Krl nadal odmawia udzielenia zgody na zaplanowane przedarcie si przez wojska oblegajce. Hung Siu-czan umar 1 czerwca. Jego 15-letni syn, Hung Fu, zosta teraz proklamowany nowym wadc. 19 lipca wojska Tsenga wysadziy cz niezmiernie silnych waw i wdary si do miasta. Nastpia niebywaa rze; tajpingowie, nie chcc si podda, walczyli do ostatniego i ginli tysicami. Wojska ts'ingowskie wymordoway te pozosta ludno cywiln i spldroway cae miasto; znalezione zwoki Niebiaskiego Krla, zostay zbeszczeszczone. Czci przywdcw, w tym Czung Wangowi i Hung en-kan, udao si zbiec z miasta, zabrawszy ze sob modego krla. Szybko si jednak rozczyli; pierwszym, ktry zosta schwytany, by Wierny Krl. Odda on swojego lepszego konia modemu wadcy, aby umoliwi mu dalsz ucieczk. Rzd ts'ingowski stosowa wwczas praktyk zezwalania waniej szym swoim jecom na skomponowanie relacji dotyczcej ich dziaal noci, nim zostan wysani na spotkanie z katem. Li Siu-cz'eng skorzysta z tego zwyczaju; poddany torturom i upokarzajcym mkom, zamknity w klatce bambusowej, napisa przez siedem dni (30 lipca 7 sierpnia) w 40 tys. znakach swoj histori T a i P'ing T'ien Kuo, synne dzieo, znane pniej jako Autobiografia Czung Wanga. Stanowi ono do dzi jedno z gwnych rde do dziejw ruchu tajpingowskiego, bdc rwnoczenie, tak zreszt jak i autor, przedmiotem wielu ostrych, czasami zaartych kon trowersji. Po zakoczeniu pisania Czung Wang zosta przekazany katowi na powiartowanie. Gwnym momentem wspomnianych kontrowersji jest zagadnienie, czy w swojej relacji Li Siu-cz'eng nie posun si zbyt daleko w krytyce ruchu, ktremu powieci cae swoje ycie; czy usiujc uratowa si co niewtpliwie czyni, by moe dla kontynuowania walki, jak to przedsta wia jeden z jego wielbicieli, Lo Er-kang, wielki znawca historii tajpingw

nie zdradzi sprawy, o ktr walczy. W ostatnich latach kontrowersja wok Czung Wanga wizaa si zbyt cile z biecymi konfliktami poli tycznymi w Chinach, aby moga by naleycie wywaon i rzeteln ocen historyczn. Naley zauway, i pewni krytycy, ktrzy ostatnio potpiali Czung Wanga rzecz jasna z ultrarewolucyjnych pozycji sami byli zbyt modzi, aby mogli byli uczestniczy w ruchu rewolucyjnym. Powysza debata nastpia po wczeniejszej, dotyczcej autentycznoci samego dziea, ktrej obecnie nikt ju nie kwestionuje. Pierwsza znana i czsto uywana wersja bya jednak wydana na podstawie egzemplarza odpowiednio zreda gowanego, a raczej sfaszowanego, przez samego Tseng Kuo-fana. Mody wadca tajpingw i Hung en-kan dostali si do niewoli w pa dzierniku i spotka ich ten sam los, co Wiernego Krla. Siy tajpingowskie na Poudniu, liczce jeszcze wiele tysicy onierzy, zostay teraz po zbawione prawie wszystkich przywdcw. Niemniej jednak kontynuoway one swoj walk w Kiangsi, Czekiangu i Fukienie przeciwko o wiele sil niejszym oddziaom ts'ingowskim. Ostatecznie resztki wojsk tajpingowskich schroniy si w poudniowym Kuangtungu, gdzie w lutym 1866 r. zostay okrone i wycite w pie. Siy tajpingw dziaajce na pnoc od Jangtse byy w nieco innym pooeniu; szy wanie na odsiecz Nankinowi, gdy dosza do nich wie o upadku stolicy. Pod dowdztwem Lai Wen-kuanga przyczyy si one nastpnie do si Nien w Anhuei i Szantungu i razem z nimi prowadziy w dalszym cigu dug i zacit walk przeciwko Ts'ingom, ktra trwaa a do 1868 r. Tak wic rewolucja tajpingowska utopiona zostaa w morzu krwi. Jej stumienie przez rzd ts'ingowski spowodowao zniszczenie znacznej czci Chin rodkowych i Poudniowych, ruin setek miast, dewastacj niektrych najbardziej urodzajnych okrgw kraju oraz mier niezli czonych milionw Chiczykw. Wedug najbardziej wiarogodnych ocen zgino od 15 do 20 milionw ludzi. W klsce tej bdy samych przywdcw tajpingw w dziedzinie strategii militarnej i politycznej a zwaszcza ich potworne walki wewntrzne w 1856 r. niewtpliwie odegray bardzo istotn rol. Gwna przyczyna przegranej tkwia jednak nie w tym, lecz raczej w zjednoczonej sile wrogw tego wielkiego ruchu chopskiego despotycznego reymu ts'ingowskiego, obszarnikw chiskich i obcych in terwentw. Z tych trzech si najmniej efektywna bya sama arystokracja i dwr mandurski. Cay przebieg wojny tajpingowskiej wyranie zademon strowa cakowit nieudolno, wojskow i polityczn, rzdu ts'ingowskiego. Jeeli nie otrzymaliby poparcia, zarwno krajowego, jak i obcego, Mandurowie z ca pewnoci zostaliby wyeliminowani z widowni chiskiej w poowie XIX w. tak dokadnie i skutecznie, jak Mongoowie w XIV w.

Lecz tym razem chiskiej gentry nie powiodo si w opanowaniu powsta nia chopskiego, tak jak zawsze udawao si jej to w przeszoci, rwnie i na pocztku okresu mingowskiego. Chopi posiadali ju wasn wizj nowego adu spoecznego i wasn ideologi, bez wzgldu na jej ogranicze nia i surowo. By moe stanowio to odzwierciedlenie faktu, i teraz chiskie spoeczestwo feudalne przeywao kryzys jeszcze gbszy ni kiedykolwiek, m. in. ze wzgldu na otwarcie Chin", tj. na agresj mocarstw obcych. Ideologia tajpingw bya za, w pewnym stopniu, osobliwym wy nikiem penetracji Zachodu. Niezdolna wic do wykorzystania chopw do wasnych celw i do ewentualnego ustanowienia nowej, lecz tradycyjnej, chiskiej monarchii feudalnej, ktra zabezpieczyaby wszystkie jej przywileje, polityczne, spo eczne i gospodarcze, chiska gentry chwycia za bro, aby stumi ruch tajpingowski. Spowodowaa przez to nie tylko niezmierzone nieszczcia dla kraju, lecz rwnoczenie przyczynia si do zachowania wadzy obcych panw mandurskich, tych samych a faktycznie ju o wiele bardziej zwyrodniaych ktrych najlepsi przedstawiciele tej samej gentry trak towali w XVII w. jako barbarzycw, a podbj Chin przez nich uwaali za klsk narodow i najwiksze ponienie. Co wicej, korzystajc z pomocy mocarstw obcych dla urzeczywistnienia tego celu jak na to wskazywaa wyranie dziaalno gwnych przedstawicieli chiskiej gentry, Tseng Kuo-fana, Li Hung-czanga i Tso Tsung-t'anga uatwia ona dalsz penetracj i ujarzmienie Chin przez te mocarstwa i w ten sposb przyczynia si do postawienia kraju w tym nieszczsnym pooeniu, w ktrym znajdo wa si a do 1949 r. A byo to dzieem starannie wyksztaconych panw, chwalcych si swoj erudycj i przytaczajcych przy kadej okazji senten cje filozofw neokonfucjaskich. Co si tyczy roli interwencji obcej, rozpatrywanej szczegowo w na stpnym rozdziale, jej zasig i znaczenie byy prawdopodobnie prawie tak istotne, jak dziaalno chiskiej gentry. Lecz czym byy Chiny dla Za chodu? Ju nie krajem podziwianym z daleka jako rzekomy wzr owie cenia i cywilizacji, ten zwyczaj zosta ju cakowicie zarzucony; byy one teraz tylko drugimi potencjalnymi Indiami, krajem do skolonizowania, na rodem do pogardzenia i traktowania jako kulisi przez przedstawicieli pono wyszej cywilizacji.
PROGRAM SPOECZNO-POLITYCZNY TAJPINGW

Po ustanowieniu rzdu w Nankinie tajpingowie opublikowali doku ment znany jako Ustawa ziemska, posiadajcy podstawowe znaczenie, gdy w rzeczywistoci odzwierciedla on ca ich wizj nowej organizacji spoe-

czestwa. Przewidywano ponowny podzia ziemi w oparciu o dziewi kategorii jej jakoci. Chopi mieli by jej uytkownikami, a wszelkie nad wyki produkcji ponad niezbdne minimum potrzebne na ich utrzymanie miay by przekazane do wsplnych spichlerzy i std rozdawane wszystkim nie zatrudnionym bezporednio w produkcji rolnej. W owej teorii pierwiastki komunizmu egalitarnego s cakiem widoczne. Jednoczenie cae spoecze stwo miao by zorganizowane na wzr piramidy, a hierarchia ta bya w isto cie rzeczy identyczna z t, wedug ktrej zostaa zbudowana armia tajpingowska. W strukturze tej podstawow jednostk tworzyoby pi rodzin pozostajcych pod nadzorem oficera, czcego w swojej osobie funkcje wojskowe, administracyjne i religijne. Oprcz tego kada rodzina miaa dostarcza jednego onierza. Cay system przewidziany w Ustawie ziemskiej by jeszcze jedn utopi; zapoyczony zosta te w duym stopniu z Czou Li (Rytuay Czou), synnego dziea klasycznej literatury chiskiej. Jednak jest bardzo wtpliwe, w jakim stopniu (jeli w ogle) program ten zosta wprowadzony w ycie. Nie ma w tej sprawie adnych wiadectw rdowych, by moe i wskutek tego, i Ts'ingowie dokonali po swoim zwycistwie cakowitego zniszczenia wszy stkiego, co pozostao po tajpingach, w tym wszelkich dokumentw i ar chiww. Poniewa tajpingowie byli nieustannie zajci swoimi kampaniami militarnymi, wydaje si, i nie posiadali oni dostatecznego czasu na to, aby wypracowa prawdziwie skuteczn organizacj systemu spoecznego i ad ministracyjnego. Chocia przywdcy tajpingowscy wykazywali wiele zain teresowania szerzeniem swoich pogldw ideologiczno-religijnych, zwra cali jednak na og o wiele mniej uwagi na sprawy administracyjne i na organizowanie swojego pastwa, nie przejawiajc w tej dziedzinie szcze glnej troski. Prawdopodobnie uwaali, e na te sprawy przyjdzie czas dopiero po ostatecznym obaleniu Ts'ingw. We wczesnym okresie, kiedy mona jeszcze stwierdzi istnienie efektyw nego rzdu centralnego w Nankinie, gwne jego formy wywodziy si z pierwszych posuni datujcych si z etapu w Kuangsi, kiedy ustanowiono hierarchi Wangw oraz biurokracj urzdnicz. Zostaa ona uzupeniona w Nankinie przez stworzenie szeciu ministerstw; wydaje si, i istniay one na dworze kadego z krlw, ale zupenie nie wiadomo, jaki by podzia kompetencji midzy poszczeglnymi krlami. Wynika jednak i to do niezbicie i tjpingowie pod kadym wzgldem trzymali si tradycyjnych wzorw monarchii feudalnej, nie bdc zdolni w tej dziedzinie uwolni si od wpyww przeszoci. Tym samym zaistniay te dosy znaczne i wy rane sprzecznoci midzy programem przewidzianym w Ustawie ziemskiej a rzeczywist praktyk.

Niemniej jednak we wczesnym okresie panowania tajpingw ycie na obszarach znajdujcych si pod ich sta wadz byo znacznie znoniejsze dla chopw. Nie pacili oni renty obszarnikom (wielu z nich i tak zbiego z terenw tajpingowskich) lub uiszczali mniejsz, a podatki naoone przez rzd tajpingowski byy na og o wiele lejsze ni ts'ingowskie. Pniej, w miar pogarszania si pooenia militarnego tajpingw, polityka w tej dziedzinie zmieniaa si coraz bardziej, gdy zasadnicz trosk tajpingw stao si otrzymywanie niezbdnych zapasw dla swoich wojsk i wobec tego zwracali mniej uwagi na interesy i dobrobyt chopw. Naley stwier dzi, i tjpingowie, jak wykazuje to ich program i praktyka, nie zamierzali dokona reformy rolnej w sensie rozdania ziemi obszarniczej chopom. Potwierdza to rwnie ich stosunek do chiskiej gentry; zasadniczym kry terium byo tu nie tyle, czy s obszarnikami, lecz sprawy polityczne: czy pomagali gwnemu wrogowi, rzdowi ts'ingowskiemu, czy sprzeciwiali si lub nie tajpingom. Z tymi, ktrzy sprzeciwiali si tajpingom, obchodzono si bardzo szorstko; warto wspomnie przy tym, i surowo tajpingw, a zwaszcza atwo, z jak szafowali wyrokami mierci przy wszystkich moliwych okazjach, sza bardzo daleko i bya, by moe, w ostatecznym rachunku samoniszczycielska. Mimo to formy rzdw tajpingw wzite jako cao byy niewtpliwie bardziej postpowe ni feudalny reym Ts'ingw. Tjpingowie usiowali wykorzysta tych z gentry, ktrzy nie byli ich jawnymi przeciwnikami, i nawet wczy ich do swojej administracji, zwasz cza w pniejszym okresie, na nowo zdobytych obszarach w Kiangsu i Czekiangu. Od samego pocztku przeprowadzano regularnie egzaminy celem przycignicia gentry, chocia oczywicie zmieniono odpowiednio form i przedmioty, tak aby zawieray one ideologi tajpingowsk. Pozostali czonkowie pierwotnego trzonu tajpingowskiego zachowali w swoich r kach jednak zawsze wszystkie decydujce stanowiska w rzdzie i armii przez cay okres istnienia pastwa tajpingw. Tym samym nie istniaa realna moliwo przechwycenia wadzy przez gentry, jak to byo za Mingw. Ustanowienie tradycyjnego rzdu monarchicznego z hierarchi krlw o r a z biurokracji urzdniczej, ktr jeszcze bardziej rozbudowano w p niejszym okresie pastwa tajpingw, nawet wtedy, kiedy powanie zmalay obszary p o d j e g o wadz, wydaje si jednym z podstawowych elementw ograniczonod ruchu tajpingowskiego. Byo to rwnoczenie odbiciem i przyczyn pogbiajcego si procesu demoralizacji przywdcw po objciu wadzy i zdobyciu bogatych obszarw w dolinie Jangtse. Najwa niejsze jednak konsekwencje tego procesu wypyway niewtpliwie, w osta tecznej analizie, z nieograniczonej, absolutnej wadzy przywdcw. Wysiki

pewnych historykw, by udowodni tzw. demokratyczn i wybieraln istot administracji tajpingowskiej, nie s, niestety, oparte na faktach; nie prze widywano wicej moliwoci dla udziau ludnoci w rzdzeniu krajem, ni istniao w tradycyjnym chiskim spoeczestwie feudalnym i dlatego nie podjto adnych konsekwentnych krokw, aby podtrzyma a tym bar dziej zwikszy poparcie dla sprawy tajpingowskiej, ktrego pocztkowo ludno udzielna tak chtnie. Powyszy stan rzeczy znalaz wyraz przede wszystkim w szybkoci, z jak rozwina si zaarta walka o wadz w kie rownictwie, zakoczona klsk jesieni 1856 r. Po tej katastrofie tajpingowie byli jeszcze mniej zdolni jak wspomniano do utworzenia efektywnie dziaajcej administracji mimo wszelkich stara Hung en-kana. Zarazem w ostatnim okresie pastwa tajpingw rzd centralny w Nankinie posiada coraz mniej wpyww i kontroli nad miejscowymi dowdcami wojskowymi, w ktrych rkach znajdoway si faktycznie rzdy lokalne. Wszystkie te saboci, rzecz jasna, uatwiay walk ich wrogw przeciwko tajpingom. Ideologia tajpingw bya jak wspomniano niezmiernie osobliw mieszanin idei chrzecijastwa protestanckiego i pierwiastkw wywodz cych si z tradycyjnej kultury chiskiej. Tjpingowie usiowali przystosowa te rodzime elementy do swoich celw; tak np. podstawowy podrcznik szkolny, tzw. trzymetryczna ksiga, zosta przeredagowany tak, aby odpo wiada pogldom chrzecijastwa tajpingowskiego. Wiadomo rwnie, i po pocztkowym okresie wikszej wrogoci tajpingowie te wydali ka non konfucjaski, lecz w postaci odpowiednio przerobionej, zgodnej z ich ideami (przychodzi tu na myl Wang An-szy). Nie zachoway si, niestety, adne z tych dzie, gdy wszystkie zostay przez Ts'ingw zniszczone. Istnieje jednak znaczna ilo utworw religijnych tajpingw, w tym egzem plarze Biblii, wiele rozpraw, hymnw itp. O ile ich polityka wobec konfucja nizmu wykazywaa tendencj do przystosowania owej ideologii do swoich potrzeb, co nie byo zreszt rzecz niewykonaln, to wrogo tajpingw wobec buddyzmu i taoizmu nigdy nie osaba i przez cay czas usiowali oni zniszczy wszelkie ich przejawy. Zwaywszy szeroki zasig wpyww buddyzmu i taoizmu wrd chopw chiskich, owa obrazoburcza walka z tzw. bawochwalstwem musiaa z koniecznoci przynie ujemne skutki, jeli chodzi o poparcie chopstwa. Nie jest w rzeczywistoci rzecz prost zdefiniowa ideologi ruchu taj pingowskiego, m. in. ze wzgldu na jej eklektyczny charakter. Niektrzy wspczeni historycy chiscy (np. Fan Wen-lan) uwaaj, i bya ona wy razem subiektywnego socjalizmu chopskiego. By moe, sowo utopijne" pasowaoby nawet lepiej ni okrelenie subiektywne". Nie ma, oczywicie, adnej wtpliwoci co do chopskiego, plebejskiego charakteru ruchu. Czy

naley zastosowa pojcie socjalizm" do nie zrealizowanego programu i aspiracji tajpingw, wydaje si zagadnieniem wysoce dyskusyjnym. Acz kolwiek ruch tajpingowski by wiadomym wysikiem, aby chocia wyobra zi sobie stworzenie nowego spoeczestwa i to wanie odrniao go od wczeniejszych powsta chopskich pozostawa on zasadniczo egalitar nym ruchem chopskim, a rwnoczenie jego wizja przyszoci bya jeszcze pod wieloma wzgldami zgodna z nawizywaniem do legendarnego Zotego Wieku Antycznoci. Tym samym tajpingowie byli jeszcze w duym stopniu winiami chiskiej tradycji kulturalnej. Z drugiej strony ich sinizacja chrzecijastwa protestanckiego sza te tak daleko, i ostateczny produkt nie posiada ju prawie nic wspl nego z wiar, z ktrej si wywodzi. Nie po raz ostatni zreszt taki los spotka doktryny sprowadzone z zagranicy. Aczkolwiek mog one by przydatne, aby sprosta potrzebom chiskiej sytuacji wewntrznej a chrzecija stwo protestanckie przy swoim potencjalnie rewolucyjnym i antyfeudalnym charakterze byo w owym okresie zdolne w pewnym stopniu tak rol ode gra ulegaj one potem takiemu przeksztaceniu, lub raczej zniekszta ceniu, w celu przystosowania ich do specyficznych warunkw i sytuacji w Chinach, i nic nie pozostaje z podobiestwa do pierwotnego kredo. Cakowita klska pastwa tajpingw doprowadzia rwnie do za niknicia wszelkich ladw ideologii tajpingowskiej w jakiejkolwiek zorga nizowanej postaci. Byoby jednak bdem przypuszcza, jak czyni to szereg historykw europejskich i amerykaskich, i nie istniaa adna cigo miedzy tajpingami a pniejszymi ruchami rewolucyjnymi w Chinach. Nie chodzi tu tylko o dobrze znane sympatie Sun Jat-sena do sprawy taj pingowskiej; co istotniejsze, problemy zwizane z prowadzeniem rewolucji chopskiej, chocia oczywicie w cakiem odmiennych pod wieloma wzgl dami warunkach XX w., naday ruchowi tajpingowskiemu niezwyk aktual no. Wiele uderzajcych podobiestw, jak i rzecz jasna wiele oczywistych rnic miedzy T a i P'ing T'ien Kuo a dziejami chiskiego ruchu rewolucyj nego, zarwno podczas dugotrwaej walki o wadz w latach 19191949, jak i w okresie po osigniciu zwycistwa, niewtpliwie zasuguje na wnikliwe, rzetelne i powane badanie. Problematyka ta ley, niestety, poza zasigiem niniejszej pracy; naley jednak rozpatrywa znaczenie ruchu tajpingw rwnie i z tego punktu widzenia, niezalenie od miejsca, ktre zajmuje on w chiskim procesie historycznym jako najwikszy ruch spo eczny w XLX w., druga po najwikszej i przedostatnia rewolucja chopska
w dziejach Chin.

XXIX. MOCARSTWA OBCE A CHINY (1842-1864)

OGLNE POOENIE PO PIERWSZEJ WOJNIE OPIUMOWEJ

CZKOLWIEK zdobycze osignite przez mocarstwa obce w wyniku pierwszej wojny opiumowej i potwierdzo ne traktatem nankiskim oraz innymi umowami byy bardzo znaczne, nie uwaano ich za wystarczajce. Tylko pi portw zostao otwartych dla cudzoziemcw, stolica natomiast i caa reszta kraju pozostaway niedo stpne dla ich dziaalnoci. Stosunki z rzdem ts'ingowskim byy nadal rzekomo uciliwe, gdy Mandurowie nie zmienili swojej polityki w stop niu, ktry cudzoziemcy uznaliby za zadowalajcy. Celem mocarstw obcych byo obecnie nie tylko wyegzekwowanie tego wszystkiego, co zostao osig nite w pierwszych nierwnoprawnych traktatach, lecz rwnie i to stao si te najistotniejsze zwikszenie moliwoci ich dalszej ekspansji i penetracji Chin. Zawsze podtrzymywane wizje przeksztacenia Chin we wspaniay rynek dla towarw europejskich okazay si, jak dotd, iluzo ryczne. Uwaano jednak, i fakt ten wypywa przede wszystkim z istniej cych nadal ogranicze, a nie z obiektywnych warunkw gospodarki chi skiej, co prowadzio z kolei do jeszcze intensywniejszych usiowa spowodo wania doprawdy cakowitego otwarcia Chin". Zwile traktat nankiski by tylko wsuniciem stopy midzy drzwi; chodzio teraz o to, aby drzwi si otworzy na ocie. Gwna rola, zarwno w sformuowaniu polityki dotyczcej powy szych celw, jak i jej urzeczywistnienia przypadaa nadal Wielkiej Brytanii. Anglicy w dalszym cigu zajmowali dominujc pozycj w stosunkach gospodarczych z Chinami 2 / handlu byo w ich rkach Anglia za przeywaa jeszcze etap rodkowowiktoriaski, ktry cechowaa ciga koniunktura i ekspansywno. W oglnych zamierzeniach otwarcia caych Chin Anglicy wykazywali, ju wwczas, szczeglne zainteresowanie moli woci eksploatacji olbrzymich bogactw doliny Jangtse, uwaajc i su sznie i stanowi ona bdzie niebywale wartociow zdobycz. Naley
3

to mie na uwadze w zwizku z rozwojem polityki brytyjskiej w stosunku do tajpingw. Politycznie Anglicy usilnie zmierzali do nawizania bezpo rednich stosunkw dyplomatycznych z rzdem ts'ingowskim, wychodzc z zaoenia, i doprowadzioby to ostatecznie do zwikszenia ich wpyww na ten rzd, a osignicie za takiego stanu rzeczy uatwioby z kolei w znacz nym stopniu dalsz penetracj kraju. W tych zamierzeniach przykad Turcji sta przed oczyma Anglikw, a skutki takiej polityki day w swoim czasie jak najlepsze wyniki, oczywicie, w samych Indiach. Jest cakiem moli we, i rozwaano ju wwczas odpowiedni form poredniego pano wania". Anglicy te najaktywniej wykorzystywali traktat nankiski, konsulaty brytyjskie zostay szybko otwarte we wszystkich piciu portach trakta towych", Hongkong za stanowi doskona baz do kontynuowania ich agresji przeciwko Chinom. Wszystko to uatwiao im przejawianie inicja tywy w ksztatowaniu polityki mocarstw obcych wobec Chin. Znaczn rol w owym procesie odgrywali Brytyjczycy rezydujcy w Chinach, ktrych wyczyny czsto przyczyniay si do zaostrzenia stosunkw z wadzami ts'ingowskimi, nieuchronnie prowadzcego do nowych konfliktw. Jak kolwiek niewtpliwie istniay rozbienoci midzy Anglikami w Chinach a samym Londynem, ci pierwsi mieli zawsze pewno, i ich dziaalno zostanie mimo wszystko w peni poparta przez rzd brytyjski. Wanie Anglicy w piciu portach, zarwno urzdnicy, jak i kupcy, dyli do naj peniejszego wykorzystania pierwszego nierwnoprawnego traktatu oraz wymieli koncepcje koniecznoci jego szybkiego zrewidowania i rozszerzenia. Stany Zjednoczone nadal zajmoway drug pozycj po Anglii w sto sunkach handlowych z Chinami. Dziki temu, i Amerykanie byli przede wszystkim pochonici ekspansj na wasnym kontynencie, Stany Zjedno czone, oglnie rzecz biorc, szy politycznie ladami inicjatyw Anglikw, aczkolwiek czsto nieufnie odnosiy si do motyww brytyjskich. Czasami jednak Amerykanie wystpowali z wasnymi koncepcjami, zwaszcza po rozpoczciu ruchu tajpingowskiego. Na og byli oni zwolennikami uy wania siy w stosunkach z Chinami, lecz woleli, oczywicie, raczej korzysta z czyjej innej siy, szczeglnie angielskiej. Stosunki handlowe Francji z Chinami w okresie potraktatowym po zostawmy nada prawie bez znaczenia. Rzd Napoleona III by jednak wyranie zainteresowany w kontynuacji tradycyjnej francuskiej pozy fidei defensor" i odgrywa w dalszym cigu rol desygnowanego przez siebie sa mego rzecznika katolicyzmu w Azji Wschodniej. W tym okresie rwnie zaczy dojrzewa zamysy Napoleona III utworzenia imperium kolonial

nego w Azji Wschodniej, ktrych skutki zawayy pniej rwnie powanie na losach Chin. Pooenie Rosji carskiej rnio si istotnie od innych mocarstw obcych pod wieloma wanymi wzgldami. Prawie cay handel rosyjski z Chinami szed drog ldow, a nie morsk; rzd carski, jak dotychczas, nie wycign adnych korzyci z traktatu nankiskiego, szukano wic teraz sposobw, aby to nadrobi. O wiele jednak bardziej zasadniczym zagadnieniem bya dalsza konsolidacja i ekspansja terytorialna na Syberii, ktr nadal systematycznie prowadzono. Problemy z nimi zwizane miay dlatego najwiksze znaczenie w ksztatowaniu polityki rzdu carskiego w jego stosunkach z Ts'ingami. W caoksztacie ekspansji obcej Szanghaj odgrywa ju wielk rol, nawet w latach bezporednio po zawarciu pierwszych traktatw. Sta si szybko gwn baz handlu zagranicznego, wyprzedzajc Kanton; nastpi te znaczny wzrost liczby rezydujcych tu kupcw cudzoziemskich. Warto eksportu z Szanghaju wynosia w 1846 r. 7 min dol., wzrastajc do 23 mln w 1853 r. Ju w 1852 r. przeszo poowa caego eksportu chiskiego sza przez Szanghaj. Handel ten, jako cao, powikszy si wydatnie, a dotyczy o to w szczeglnoci jedwabiu; w 1842 r. wywieziono 12 tys. bel jedwabiu, a w 1857 r. 80 tys. Eksport herbaty rwnie znacznie wzrs, osigajc 15 mln funtw w 1855 r., gdy przecitna roczna w okresie 18581860 sta nowia 35 mln. Kupcy cudzoziemscy opacali ten wzrost za pomoc ju dobrze wyprbowanych metod przemytu opium na olbrzymi skal. Liczby s nastpujce: 1852 1853 1854 1855 r. r. r. r. 48 54 61 63 600 skrzy 574 523 354

Handel opium, w dalszym cigu nielegalny, rozprzestrzeni si teraz na cae wybrzee, a przemyt prowadzono ju bez najmniejszej enady w biay dzie. Hongkong przeksztaci si w gwn baz skadw opium, z ktrej nastpnie trucizn t wysyano do wszystkich portw traktatowych". Kanton posiada nadal znaczenie gospodarcze, lecz by on jeszcze wa niejszy politycznie, poniewa pozostawa w dalszym cigu jedynym miejscem wyznaczonym przez rzd ts'ingowski do utrzymywania kontaktw z bar barzycami zamorskimi"; tym samym gubernator generalny Dwch Kuangw by dalej gwnym dostojnikiem ts'ingowskim, obarczonym od powiedzialnoci za ich poskromienie". Stanowisko to zajmowa do 1848 r. Cz'i-jing, ktry bra udzia w zawieraniu wszystkich pierwszych umw. Zosta on wtedy zdymisjonowany, czciowo z powodu tego, e nie potrafi

poradzi sobie z natrctwem Anglikw; na jego miejsce mianowany zosta Su Kuang-czin (17861858), ktry przetrwa a do 1852 r., kiedy z kolei zastpi go Je Ming-cz'en (18071859). Wanie w tym okresie pojawio si tzw. zagadnienie wejcia do Kantonu", ktre stao si rdem nieustan nych tar midzy Angli a rzdem ts'ingowskim. Problem polega na tym, i Anglicy twierdzili, e traktat nankiski da im prawo wejcia w mury miasta Kantonu, a Chiczycy temu zaprzeczali. Z punktu widzenia praw nego Anglicy nie mieli zreszt racji, gdy traktat przyznawa im prawo do zajmowania si handlem w obszarze Kantonu, a nie w samym miecie. Podobny problem nie powsta w innych portach traktatowych", gwna za przyczyna jego zaistnienia w Kantonie tkwia w duym stopniu w nie chtnym wobec obcokrajowcw stosunku ludnoci, wynikajcym, oczy wicie, z jej przey podczas pierwszej wojny opiumowej. W 1847 r. Anglicy zaatakowali forty w pobliu Kantonu w celu wpro wadzenia w ycie swojego rzekomego prawa wejcia do miasta. Nastpnie wycofali si po zawarciu umowy, na mocy ktrej mieli to prawo otrzyma dwa lata pniej. Incydent ten stanowi jeden z najwczeniejszych przyka dw tej formy dyplomatycznej, ktra pniej bya najczciej stosowana tzw. polityki kanonierki. W 1849 r. nowy gubernator Hongkongu i przedsta wiciel rzdu brytyjskiego George Bonham usiowa dokona wejcia do Kantonu. Ludno przeciwstawia si ponownie, groc przy tej okazji przerwaniem wszystkich stosunkw handlowych z Anglikami. Tym samym prba Bonhama zakoczya si niepowodzeniem. Dygnitarze ts'ingowscy zadowoleni byli z tej moliwoci powoania si na sprzeciw ludnoci jako na powd niedotrzymania poprzedniej umowy, a nawet sam cesarz po par" dziaania Kantoczykw. Rzd ts'ingowski w owym okresie pamita nadal dobrze swoj porak podczas pierwszej wojny opiumowej, a zarazem nie wykazywa na og w swojej polityce adnej chci odejcia od zasady izolacji, obawiajc si, i wszelkie zmiany oka si zgubne dla przetrwania wadzy Mandurw. Mia on nadziej, i traktat nankiski i towarzyszce mu inne umowy stanowiy ostateczn granic ustpstw, ktre jak si okazao koniecz nie naleao udzieli cudzoziemcom; jeli jakim sposobem udaoby si je zmniejszy, tym lepiej. Mandurowie szczeglnie wrogo odnosili si do usiowa mocarstw obcych nawizania bezporednich stosunkw dyploma tycznych; bya to w znacznej mierze kwestia zachowania twarzy", lecz nie naley jej bynajmniej nie docenia. Mandurowie uwaali, i obecno cudzoziemcw w Pekinie oznacza moe koniec ich panowania; pamitali zbyt dobrze wasne swoje przybycie do stolicy dwiecie lat wczeniej. Zasadniczo linia dziaania stosowana przez rzd mandurski polegaa

18. Cesarstwo Ts'ing pod koniec XIX w. (1893 r.)

na unikaniu, jeli byo to tylko moliwe, wszelkich kontaktw z cudzoziem cami, co mona by okreli jako doktryn niekomunikatywnoci. Byo w tym wszystkim jednak co ze strusiej polityki, gdy opieraa si ona w isto cie na zasadzie, e to, czego si nie widzi, nie istnieje". W onie ts'ingowskiej grupy rzdzcej istniay co najmniej dwie szkoy mylenia. Jedna ska daa si z tych, ktrzy byli cakowicie wrogo usposobieni do obcokrajow cw; do niej nalea zarwno sam cesarz, Sien Feng, jak i wielu dostojnikw, takich jak np. Je Ming-cz'en. Druga grupa, nazwana przez niektrych au torw chiskich zachodni", w ktrej skad wchodzi np. Cz'i-jing, uwaa a, i konieczne byo prowadzenie polityki ugodowej, ktra w rzeczywistoci jednak sprowadzaa si do dalszego kapitulowania wobec da mocarstw obcych.
T A I P I N G T I E N KUO A MOCARSTWA OBCE

Rozwj ruchu tjpingw doprowadzi do powstania cakowicie nowej sytuacji w stosunkach midzy mocarstwami obcymi a Chinami; zaznaczyo to si ze szczegln wyrazistoci po upadku Nankinu, kiedy wydawao si, e dni panowania mandurskiego s policzone. Cudzoziemcy nie po siadali prawie adnych cisych danych o tajpingach i tym samym przede wszystkim musieli dowiedzie si, kim s w rzeczywistoci owi powstacy oraz, co waniejsze, jak przedstawiay si szanse osignicia przez nich ca kowitego zwycistwa i jaki bdzie ich stosunek do mocarstw obcych: czy zechc honorowa umowy narzucone rzdowi ts'ingowskiemu, czy te stan si przeszkod do dalszej obcej penetracji Chin lub bd mogli by wykorzy stani do jej uatwienia. Tote zaczli wkrtce wysya misje rozpoznawcze do Nankinu; pierwsi przybyli, jak mona byo si spodziewa, Anglicy, gdy Bonham wybra si do Nankinu w kwietniu 1853 r. Francuzi byli nastpni, A. de Bourboulon przyjecha do Nankinu w grudniu 1853 r. Amerykaski przedstawiciel, R. M. McLane, dotar do stolicy tajpingw w maju 1854 r., a wkrtce w czerwcu 1854 r. nastpia druga misja brytyjska, gubernatora Hongkongu J. Bowringa. Po wstpnych do lunych rozwaaniach na temat moliwoci natych miastowej interwencji na rzecz rzdu ts'ingowskiego Anglicy obrali, zgodnie z ocen sytuacji dan przez Bonhama, polityk poczekania i zobacze nia" oraz ogosili swoj neutralno wobec konfliktu midzy tajpingami a Mandurami. Chrzecijaska szata ruchu tajpingowskiego obudzia jednak u wielu obcokrajowcw nadziej, i jego zwycistwo oznaczaoby otwarcie Chin dla przedsiwzi religijnych i komercjalnych". Owo czenie inte resw religii i handlu byo bardzo charakterystyczne dla wczesnej men-

talnoci Zachodu. Niektrzy z Amerykanw w Chinach, a zwaszcza przedstawiciel amerykaski H. Marshall, podejrzewali Anglikw o zamys wykorzystania tajpingw do swoich wasnych celw; na tym tle m. in. wy powiada si za natychmiastow interwencj i zaproponowa, aby ofiaro wano rzdowi chiskiemu korzystanie z si wojskowych i morskich Stanw Zjednoczonych w akcji przeciwko tajpingom". Jego sugestie nie spotkay si jednak z aprobat w Waszyngtonie i rzd amerykaski, w lad za Angli, ogosi swoj neutralno. Po niepowodzeniu Ekspedycji Pnocnej tajpingw, gdy ich zwycistwo nie wydawao si ju tak pewne, polityka brytyjska pocza si powoli, lecz stale przesuwa na korzy rzdu ts'ingowskiego. W tym czasie kupcy angielscy i amerykascy robili bajeczne interesy na sprzeday broni prawie zawsze cakowicie bezuytecznej obydwu stronom zaangaowa nym w wojnie. Polityka tajpingw bya wzruszajco naiwna. W swoim ferworze reli gijnym ywili przekonanie, i cudzoziemcy, a zwaszcza protestanccy Anglicy i Amerykanie, s ich Brami w Chrystusie" i spodziewali si otrzyma od nich pomoc oraz pozyska ich uznanie i wspczucie. Rwnoczenie nie przejawiali zbyt wiele inicjatywy, aby nawiza stosunki z obcokrajow cami i otrzyma spodziewan pomoc. Byo do duo Pastwa rodka" w ich podejciu, a rwnie Boska Wadza" Niebiaskiego Krla nad caym wiatem nie stwarzaa szczeglnie sprzyjajcej paszczyzny do zbli enia midzy tajpingami a cudzoziemcami. Narastajcy kryzys polityczny w Europie, przejawiajcy si w konflikcie midzy Angli i Francj z jednej a Rosj z drugiej strony, czego ostatecznym wynikiem bya wojna krymska, mia bardzo istotny wpyw na polityk tych krajw wobec Chin, gdy oznacza wzrastajce, a pniej ju cakowite ich zaabsorbowanie sprawami europejskimi. W tej sytuacji polityka po czekania i zobaczenia" okazaa si cakiem dogodna i bya te utrzy mana duej, ni prawdopodobnie miaoby to miejsce w innych oko licznociach. Jednoczenie dziaalno mocarstw obcych w Szanghaju stanowia swoist zapowied ich rzeczywistych intencji. Chocia tajpingowie nie uczynili adnych wysikw w 1853 r., aby zdoby Kiangsu i Czekiang co sami pniej okrelili jako kardynalny bd to w Szanghaju wybucho 7 wrzenia 1853 r. powstanie, prowadzone przez stowarzyszenie Siao Tao (Mae Miecze). Byo ono odgazieniem Triady, a wikszo jego czonkw skadaa si z mieszkacw Kuangtungu i Fukienu, ktrzy stanowili bardzo liczn koloni w Szanghaju. Powstacy bez trudu zajli miasto chiskie wewntrz murw, lecz nie wkroczyli do dzielnic obcokrajowcw, znajduj

cych si poza murami. Usiowali oni nawiza kontakt z kierownictwem tajpingw w Nankinie, lecz prby te nie powiody si, zwaszcza e tajpingowie zwracali minimaln uwag na wydarzenia w Szanghaju. Przez duszy czas lokalne wadze i wojska ts'ingowskie nie byy w stanie pokona powstacw, lecz nastpnie, za zgod i z poparciem Anglikw i Amerykanw, miasto zostao okrone i odcite. Jednak w interwencji przeciwko powstacom Francuzi mieli odegra najaktywniejsz rol. Po pertraktacjach midzy przedstawicielem francuskim de Bourboulon a wa dzami ts'ingowskimi oddziay francuskie poczyy si z armi ts'ingowsk dla przypuszczenia wsplnie ataku na Szanghaj w grudniu 1854 r.; miasto zostao ostatecznie zdobyte 17 lutego 1855 r. Upadkowi Szanghaju towarzy szyy, jak zwykle, masakra ludnoci cywilnej i spldrowanie miasta przez wojska ts'ingowskie. wczesna dziaalno przedstawicieli Anglii i Ameryki w Szanghaju miaa jednak niewtpliwie o wiele bardziej doniose znaczenie z perspek tywicznego punktu widzenia. W wyniku istniejcego penego zamieszania po zajciu Szanghaju przez powstacw Anglicy i Amerykanie przejli miejscow chisk komor celn i tym samym zaoyli podstawy pniej szego utworzenia Cesarskiego Zarzdu Ce Morskich, ktry mia pozosta wa przez z gr 60 lat pod obc kontrol. Zarzd ten sta si z czasem nie zmiernie wan instytucj, umoliwiajc daleko idc ingerencj w sprawy finansowe rzdu ts'ingowskiego. Zarwno wszystkie przysze odszkodo wania, ktre miay by wymuszone na Chinach, jak i poyczki narzucone rzdowi ts'ingowskiemu byy w duej mierze zagwarantowane przez dochody tego urzdu. W czasie walki przeciwko tajpingom szanghajska komora celna staa si bardzo istotnym rdem dochodw dla wadz ts'ingowskich sucym do finansowania ich dziaa militarnych przekazywa nych na ten cel przez kontrolujcych ten urzd cudzoziemcw. Stanowio to te jedn z najistotniejszych podstaw rozwoju wsppracy rzdu ts'ingowskiego i mocarstw obcych mimo konfliktw na innym tle midzy nimi w tym samym okresie. Mandurowie bowiem podejrzewali wwczas, i cudzoziemcy zechc pomc tajpingom, sami za zwracali si do nich o po moc przeciwko tajpingom, lecz nie bez zastanawiania si, jak cen bd musieli za owo poparcie zapaci. Polityk t przedstawiali tacy dygnitarze, jak Tseng Kuo-fan, oraz biurokraci w Szanghaju, ktrzy wsppracujc z obcokrajowcami byli ju na drodze do przeksztacenia si w kompradorw Zachodu. W tym te okresie zaoone zostay w Szanghaju podwaliny pod zja wisko, ktre miao sta si dziwaczn, do raka podobn anomali, tzw. Midzynarodowy Settlement oraz Koncesja Francuska, tj. ta cz Szang-

haju, ktr bezporednio opanowali rezydujcy tu cudzoziemcy. Spra wowali oni tu cakowit wadz polityczn i militarn, ktrej podlegaa te ludno chiska zamieszkaa na tym terenie, stanowica zawsze przyta czajc wikszo, pozbawiona wszelkiego gosu w tym osobliwym rz dzie" miejskim.
BEZPOREDNIE TO DRUGIEJ WOJNY OPIUMOWEJ

Celem osignicia poprzednio wspomnianych zasadniczych zamierze politycznych Anglicy, wykorzystujc postanowienie zawarte w traktacie Wangsia o monoci zrewidowania stosunkw po upywie dwunastu lat, rozpoczli w 1854 r. starania, by podj pertraktacje dotyczce rewizji traktatu anglo-chiskiego. Ogoszone cele tych negocjacji mona podsu mowa w czterech punktach: 1. utworzenie przedstawicielstwa dyploma tycznego w Pekinie; 2. otwarcie wntrza kraju, a w szczeglnoci doliny Jangtse, dla handlu zagranicznego; 3. swoboda prowadzenia dziaalnoci misjo narskiej w caych Chinach; 4. rozszerzenie stosunkw handlowych za po moc otwarcia dalszych nowych portw. Pertraktacje rozpoczto na wiosn 1854 r. z Je Ming-cz'enem w Kantonie: utkny one szybko na martwym punkcie, gdy Je by zdecydowanym i rygorystycznym zwolennikiem poli tyki niekomumkatywnoci. Faktycznie nieco prawdy znajdowao si w jego replikach, i jest zbyt zajty, aby mc rozmawia z cudzoziemcami, gdy Je by te jednym z najgorszych katw reymu ts'ingowskiego. W 1854 r. prawie cay Kuangtung znajdowa si w rkach powstacw ze stowarzysze tajnych, posiadajcych te pewne kontakty z tajpingami, ktrym niemal udao si zdoby sam Kanton. Je Ming-cz'en odegra kluczow rol w stu mieniu owego powstania przez masakry na olbrzymi skal, wskutek ktrych zgino co najmniej 100 tys. ludzi. Anglicy zdecydowali si wwczas na prb przeprowadzenia rozmw gdzie indziej; do J. Bowringa przyczy si te w tym celu przedstawiciel amerykaski, R. M. McLane, gdy stanowisko Stanw Zjednoczonych w oglnych sprawach dotyczcych cudzoziemcw, a zwaszcza w kwestii rewizji traktatu, byo prawie identyczne z pozycj Wielkiej Brytanii. We wrzeniu ci dwaj przedstawiciele usiowali wszcz pertraktacje w Szang haju, ktre nie doprowadziy do adnych rezultatw. Wobec tego udali si do Tientsinu na okrtach wojennych, zawsze waki argument gdzie jeszcze raz rozpoczli negocjacje. Teraz Anglicy starali si szantaowa Ts'ingw, i jeli Mandurowie nie zgodz si na warunki proponowane przez Wielk Brytani, zaczn pomaga tajpingom. Nie wywoao to jednak wwczas podanego skutku, by moe dlatego, i Ts'ingowie zdawali sobie

spraw, i neutralno" brytyjska bya ju nieco wtpliwa, zwaywszy ich wspprac z wadzami ts'ingowskimi w Szanghaju. Po powrocie z Tientsinu, gdzie znw niczego nie osignito, obaj, Bowring i McLane, przekazali swoim rzdom sprawozdanie o niepowodze niu, zasadniczy za ich wniosek sprowadza si do tego, i tylko uycie siy umoliwi nawizanie pertraktacji. McLane uj to nastpujco: Z tym rzdem mona zawrze stosunki dyplomatyczne tylko przy lufie armaty". Wniosek ten nabra szczeglnego znaczenia, gdy zakoczya si wojna krym ska, poniewa teraz siy zbrojne Anglii i Francji mogy by ju swobodnie wykorzystane do ewentualnych przyszych dziaa w Azji Wschodniej; obydwa za te pastwa uznay, i czcy je sojusz moe by jeszcze z tego wzgldu przydatny. Do dalszych wystpie przeciwko Chinom zachcao rwnie wczeniejsze powodzenie otwarcia" Japonii, w ktrym Stany Zjednoczone odegray gwn rol przez ekspedycj M. Perry'ego w 1854 r.
D R U G A WOJNA OPIUMOWA. - MARZEC 1858). PIERWSZY AKT (PADZIERNIK 1856 -

Konflikt ten midzy Angli i Francj z jednej a Chinami z drugiej strony mona by uwaa za dramat, zoony z czterech aktw: aczkolwiek posiada on rwnie wiele aspektw graniczcych z fars, aden z nich nie by mieszny z chiskiego punktu widzenia. Osobliwo owego konfliktu polegaa przede wszystkim na fakcie, i mimo prowadzenia wojny przeciwko rzdowi ts'ingowskiemu Anglicy i Francuzi bynajmniej nie dyli do jego upadku ani nie yczyli go sobie. Wrcz przeciwnie, ju w samym toku dziaa wojennych zwikszyli swoj pomoc dla w jego walce przeciwko tajpingom. Po zakoczeniu wojny przystpili entuzjastycznie do wsppracy z Mandurami, rozpoczynajc wasn, bezporedni interwencj militarn przeciwko tajpingom. Zreszt samo istnienie walk wewntrznych w Chinach byo te czynnikiem, ktry wielce uatwia ponown agresj mocarstw obcych. Scen pierwszego aktu by Kanton, a gwnym incydentem synna sprawa statku Arrow", wokoo ktrej wypisano wwczas cae morze atramentu. Rzecz przedstawiaa si po krtce, jak nastpuje. Statek nalea do Chiczyka, mia zaog chisk, lecz zarejestrowany by (chocia caa ta procedura miaa wtpliw warto) w Hongkongu jako brytyjski i na tej podstawie pywa pod bander angielsk. 8 padziernika 1856 r. dwu nastu czonkw chiskiej zaogi zaaresztowano w Kantonie w zwizku z podejrzeniem o popenienie poprzednio piractwa; byo to cakiem moliwe, gdy piractwo niebywale panoszyo si na wodach kantoskich. Konsul

brytyjski w Kantonie, Harry S. Parkes, zoy niezwykle ostry protest; flaga brytyjska miaa pono by zniewaona (rzekomo cignito j z ma sztu), prawa brytyjskie naruszone (chocia udowodniono, i termin wa noci rejestracji wygas przed incydentem) itp. Po dugich pertraktacjach, w ktrych wyniku Je Ming-cz'en koniec kocw zwrci Anglikom wszyst kich dwunastu marynarzy, ktrych przyjcia Parkes teraz odmwi, in cydent zosta odpowiednio rozdmuchany do proporcji casus belli przez Parkesa i Bowringa, ktrzy uwaali, i Chiczykom naley da nauczk. Wojn, ktra nastpia, mona by nazwa wojn Parkesa, lecz bya nawet bardziej wojenk" Palmerstona, jako cakiem zgodna z jego teori, i takie na pbarbarzyskie kraje jak Chiny ... naley beszta mniej wicej co dziesi lat". 27 padziernika okrty floty brytyjskiej zaczy ostrzeliwa Kanton, czciowo kierujc ogie przeciwko rezydencji Je Ming-cz'ena; Anglicy nie posiadali na miejscu jeszcze dostatecznych si do rozpoczcia kampanii zmierzajcej do zdobycia miasta. Nastpnie podjli szereg lokalnych dzia a wojskowych, m. in. spalili wiosk w pobliu Kantonu, mszczc si za rzekome tam zabjstwo jednego z ich rodakw (5 grudnia). W odwet Chiczycy spalili 14 grudnia faktorie cudzoziemskie w Kantonie; Bry tyjczycy z kolei podpalili chiskie faktorie w styczniu. Tak wic za pomoc tych ndznych postpkw" (sowa lorda Derby) Anglikw przygotowano grunt do konfliktu w skali o wiele wikszej, aby wykorzysta go w celu uzy skania tego, do czego usiowane negocjacje nie byy w stanie doprowadzi. Polityka Palmerstona wszczcia wojny z Chinami pod pretekstem in cydentu Arrow", okrelona przez Elgina jako zasugujca na najwysz pogard", spotkaa si ze znaczn opozycj w Parlamencie i 3 maja 1857 r. jego rzd w zwizku ze spraw Chin otrzyma wotum nieufnoci (263 do 247 gosw). Palmerston jednak rozwiza Parlament, wyznaczy nowe wybory, ktre udao mu si wygra du wikszoci 85 miejsc. Dziki temu mg spokojnie swoj wojenk" kontynuowa. Lord Elgin (syn tego, ktry wykrad synne posgi z Partenonu) mianowany zosta Komisarzem Brytyjskim (mimo, a moe i z powodu wyej cytowanej jego opinii o wojnie) i wysany do pertraktowania z rz dem ts'ingowskim, towarzyszyy mu te odpowiednie siy zbrojne. Elgin przyby do Kantonu w lipcu 1857 r., jednak wybuch Wielkiego Powstania w Indiach w maju 1857 r. spowodowa, i bdc jeszcze w drodze do Chin przerzuci tam znaczn cz swoich wojsk, a dalsze jednostki przeznaczone do Chin te zostay skierowane do Indii. Tym samym pozostay tylko dosy mae siy do uycia przeciwko Chinom. W padzierniku przyczy si do Elgina w Kantonie przedstawiciel Francji, baron Gros. Francuzi okazywali

wielk ch przystpienia do dziaa przeciwko rzdowi ts'ingowskiemu, o wiele wiksz, ni sobie tego yczyli Anglicy. Gwnym motywem, ktrym si posugiwali, byo zamordowanie przez miejscowe wadze ts'ingowskie misjonarza francuskiego Augusta Chapdelaine. Zosta on zakatowany na mier w Kuangsi w lutym 1856 r., a Francuzi nie uzyskali od Je Ming-cz'ena danej przez siebie satysfakcji. Pertraktacje, ktre rozpoczto z Je Ming-cz'enem, do niczego nie doprowadziy, Anglicy i Francuzi roz poczli wic blokad morsk Kantonu. Po przybyciu pewnej, dosy jeszcze ograniczonej iloci nowych si so jusznicy przedstawili 12 grudnia Je wsplne ultimatum. Gwne jego punkty dotyczyy dania wejcia do Kantonu oraz odszkodowania za zniszczenia zadane mieniu cudzoziemskiemu. Otrzyman odpowied uznano za nie zadowalajc i 28 grudnia Kanton, cakiem nie przygotowany do obrony, by przez cay dzie bombardowany, co spowodowao znaczne zniszczenia w miecie. Nastpnego dnia siy sprzymierzecw, wynoszce nieco po niej 6 tys., zajy miasto, pldrujc przy tym du jego cz. Kanton znalaz si teraz pod okupacj anglo-francusk, ktra trwa miaa trzy lata i dziesi miesicy. W celu sprawowania rzdw w miecie sojusznicy szybko przywrcili miejscow administracj ts'ingowsk, ktra pozostaa, oczy wicie, pod ich cis kontrol. W styczniu wzito do niewoli Je Ming-cz'ena; wydano go pniej do Kalkuty, gdzie zmar w nastpnym roku. Po zaatwieniu kwestii kantoskiej ku swojemu zadowoleniu sprzymierzecy udali si teraz na Pnoc dla urzeczywistnienia swoich zasad niczych celw. Po wyldowaniu posw Anglii i Francji w Szanghaju przy czyli si do nich przedstawiciel amerykaski W. B. Reed oraz pose rosyjski admira hrabia J. W. Putiatin. Wielka Brytania i Francja byy na stopie wojennej z Chinami, aczkolwiek nigdy im wojny nie wypowie dziay, Stany Zjednoczone i Rosja, zajmoway natomiast dogodn postaw rzekomej neutralnoci. Niemniej jednak nie miay one nic przeciwko temu, aby wczy si do pertraktacji i skorzysta z przemocy, ktr posugiwali si Anglicy i Francuzi. Nieco wczeniej Anglicy usiowali skoni Amery kanw, by przystpili do dziaa wojennych, lecz nie uzyskali w tym po wodzenia. Do Rosjan nie zwrcili si z wielu oczywistych wzgldw, m. in. z uwagi na dopiero co zakoczon wojn krymsk. Zarwno Stany Zjedno czone, j a k i Rosja byy rwnie zainteresowane w niedopuszczeniu do ca kowitego upadku rzdu ts'ingowskiego i Rosjanie zamierzali m. in. wystpi w roli porednika. Obydwa pastwa neutralne" miay te ch zastosowa
wobec Chin metody, ktre przyniosy im powodzenie w otwarciu" Ja ponii; wczeniej w 1855 r. Putiatin zawar pierwszy traktat rosyjsko-

-japoski.

DRUGI AKT (KWIECIE 1858 - LIPIEC 1858)

Rozmowy w Szanghaju nie day adnych wynikw i wszyscy czterej posowie udali si teraz do portu Taku, z eskort caej floty anglo-francuskiej. Wrczono tu 20 kwietnia wadzom ts'ingowskim ultimatum stwierdza jce, i negocjacje musz rozpocz si w cigu szeciu dni, gdy inaczej fortyfikacje Taku zostan zajte. Po bardzo osobliwych dyskusjach, dotyczcych adekwatnoci penomocnictw negocjatorw ts'ingowskich, w ktrych neutraowie" nie brali udziau, sojusznicy ostatecznie zajli 20 maja forty Taku. Nastpnie sprzymierzecy posunli si naprzd w kie runku Tientsinu i zagrozili marszem na sam Pekin. Dwr ts'ingowski by tym cakowicie przeraony i szybko mianowa nowych negocjatorw Kuei-lianga (17851862), bardzo wysoko postawionego arystokrat man durskiego, oraz Mongoa Hua-sza-na (18061859). Rozmowy rozpoczy si na pocztku czerwca, a ich gwn cech byo cige straszenie i zncanie si nad przedstawicielami ts'ingowskimi przez dwch modych angielskich tumaczy, H. N. Laya i T. Wade'a. Typowy dla ich zachowania by synny incydent dotyczcy Cz'i-jinga. Przyby, stary i plepy, aby wzi udzia w pertraktacjach, chcc odzyska swoje utra cone stanowisko po przekonaniu cesarza, i by najwikszym specjalist od poskromienia" barbarzycw Zachodu. Anglicy najpierw odmwili przyjcia go, pniej za w czasie spotkania ze wszystkimi posami ts'ingowskimi Lay wycign stary memoria, zdobyty w Kantonie wraz z archiwum Je Ming-cz'ena, w ktrym Cz'i-jing przechwala si na temat metod, jakimi posugiwa si w stosunkach z Anglikami. Lay zmusi Hua-sza-na do odczytania memoriau na gos, tym samym powodujc, i Cz'i-jing straci cakowicie twarz. Zhabiony starzec uciek z Tientsinu; zosta potem skazany na mier za opuszczenie miasta bez pozwolenia, cesarz jednak pniej askawie zmieni wyrok, pozwalajc mu popeni samobjstwo. Te nieco dziwne metody dyplomatyczne Brytyjczykw przyniosy po dany przez nich skutek: negocjatorzy ts'ingowscy zmuszeni byli ustpo wa punkt za punktem. Anglicy rwnie posugiwali si, tym razem z wik szym efektem, swoim cichym szantaem, i mog zdecydowa si na po pieranie tajpingw. Pertraktacje stay si te przedmiotem wielkiej debaty na dworze ts'ingowskim, w ktrej gr wzia frakcja wypowiadajca si za kapitulacj. Frakcj t tworzyo wielu ksit mandurskich, penych obaw o dalsze losy dynastii. Dwa pastwa neutralne" pierwsze osigny powodzenie, prawdo podobnie dlatego, e Ts'ingowie chcieli doprowadzi do rozbicia jednoci

czterech mocarstw. Putiatin podpisa traktat chisko-rosyjski 13 czerwca 1858 r. Traktat ten dotyczy przede wszystkim spraw handlowych, co miao jednak te swoj wymow, gdy dziki wczeniu klauzuli naj wikszego uprzywilejowania Rosja carska otrzymaa teraz wszystkie korzyci wypywajce z wczeniejszych umw, z nankisk wcznie. Putiatin ofiarowa rwnie w zamian rzdowi ts'ingowskiemu bro i instruktorw do uycia przeciwko tajpingom; bro zostaa faktycznie dostarczona w 1862 r. Rzd carski jednak prowadzi o wiele waniejsze negocjacje z Mandurami w prawie tym samym czasie. Kierowa nimi M. M. Murawjow, guber nator wschodniej Syberii od 1847 r. Energiczny Murawjow, ktry dokona penetracji i kolonizacji rejonu Amuru, gdy stanowi on jeszcze cz ce sarstwa ts'ingowskiego, dy teraz do osignicia korzystnej rewizji trak tatu nerczyskiego, aby zdoby dla caratu nowe terytorium. Tote ts'ingowski gubernator Heilungkiangu, I-szan (ten sam, ktry nie by zdolny obroni Kantonu), zmuszony by zgodzi si obecnie, nolens Volens, na prowadzenie rozmw. Konferencja odbya si w Aigunie na Amurze; rozpocza si 11 maja 1858 r., a zakoczya 28 maja podpisaniem traktatu aiguskiego, w ktrym I-szan zgodzi si na wszystkie dania Murawjowa. Tym samym cae terytorium na lewym brzegu Amuru (tj. na pnoc) uznano za rosyjskie, gdy natomiast ziemie prawobrzene do miejsca, gdzie rzeka Ussuri wpywa do Amuru, za nalece do cesarstwa ts'ingowskiego; ob szar midzy Ussuri a Morzem Japoskim mia nalee tymczasowo do obydwu pastw, a do okrelenia jego losw w pniejszym terminie. Obecnie zadaniem dyplomacji rosyjskiej byo uzyskanie ratyfikacji tego traktatu. I-szan za podpisanie go zosta zdegradowany, Murawjow za otrzyma tytu hrabiego Amurskiego". Wczeniej, w 1851 r., rzd carski zawar te umow w Kuldy, w ktrej otrzyma prawo handlu w Kuldy (gwne miasto rejonu Hi) oraz w Tarbagatai (Dungaria), gdy by zain teresowany rwnie w penetracji tych ziem w obecnym Sinkiangu nale cych do Ts'ingw. Amerykanie podpisali swj traktat 18 czerwca; zawiera on te posta nowienie, ktre znajdowao si w traktacie rosyjskim, a dotyczyo moli woci nawizania bezporednich kontaktw z Pekinem dla utrzymywania przyszych stosunkw. Poniewa obydwie umowy zawieray te klauzule najwikszego uprzywilejowania, wszystkie korzyci, o ktre Brytyjczycy nadal negocjowali, miay i tak przypa Rosji oraz Ameryce. Warto wspo mnie, i rozmowy amerykaskie byy faktycznie prowadzone przez dwch tumaczy misjonarzy S. W. Williamsa oraz W. A. P. Martina, ktrzy mieli odegra znaczn rol w przyszej dziaalnoci amerykaskiej w Chi-

nach. Williams by w Kantonie redaktorem czasopisma Chinese Repository", bezcennego rda dla okresu 18321851. Pniej pozostawa w amerykaskiej subie dyplomatycznej w Chinach oraz sta si autorem znanego duego kompendium The Middle Kingdom, posiadajcego w swoim czasie wielkie znaczenie. Martin by pniej przez szereg lat rektorem uczelni, zaoonej przez chiskie ministerstwo spraw zagranicznych, oraz autorem nieco osobliwych, lecz ciekawych wspomnie, A Cycle of Cathay. Rola negocjatorw amerykaskich omwiona zostaa m. in. przez Dennetta; warto przytoczy jego prawie klasyczny opis: Pose amerykaski zosta wysany na drugi koniec wiata, aby sta pod drzewem z koszykiem, cze kajc, kiedy jego wsplnicy na drzewie strzsn na d owoce. Instrukcje polecay mu nawet zaofiarowa porednictwo w wypadku, gdyby ci na drzewie popadli w konflikt z wacicielami sadu". Pertraktacje prowadzone przez Anglikw natrafiay w dalszym cigu na trudnoci i straszenie trwao nadal. Gwnym rdem kopotw byo danie Elgina, aby Ts'ingowie wyrazili zgod na rezydowanie posw cudzoziemskich w Pekinie. Kategoryczny sprzeciw Mandurw w tym punkcie by przede wszystkim kwesti zachowania twarzy", lecz mia on jak wspomniano istotne implikacje wewntrznopolityczne. Inny szkopu polega na zagadnieniu otwarcia wntrza kraju, zwaszcza dla handlu i obecnoci cudzoziemcw. Brytyjczycy ostatecznie uzyskali zwy cistwo w tych punktach, groc marszem na Pekin. Traktat podpisano nareszcie 26 czerwca; narzucony by, wedug samego Elgina, pistoletem przy gardle". Charakterystyczne, Elgin rwnie owiadczy, i w tym wszystkim pozostaj przyjacielem Chin". Francuzi kurtuazyjnie pocze kali dzie i podpisali swj traktat 27 czerwca. Opis caoksztatu negocjacji tientsiskich pira jednego z obecnych Anglikw brzmi, jak nastpuje: Dwa mocarstwa trzymay Chiny za gardo, gdy natomiast pozostae dwa stay obok, podjudzajc je, tak aby wszyscy mogli podzieli si upem". Traktaty tientsiskie, nastpne w kolejnoci historycznej, a by moe najwaniejsze z caej serii nierwnoprawnych umw narzuconych Chi nom, osigny jeden z gwnych celw wszystkich mocarstw obcych dalsze otwarcie Chin dla penetracji gospodarczej przez pastwa kapitali styczne. Zostao to zrealizowane przede wszystkim przez dodanie jedenastu (wczajc i wymienione w dalszych umowach tego okresu) nowych portw do spisu portw traktatowych", ktre miay by wykorzystane wanie do owego celu. Portami tymi byy: 1. Tamsui (Tanszui), pnocny Taiwan; 2. Taiwan (Tainan), poudniowozachodni Taiwan; 3. Kiungczou (Haikou), pnocna cz wyspy Hainan; 4. Suatou (Szant'ou), wschodni Kuang-

tung; 5. Czinkiang (Czencziang), Kiangsu; 6. Kiukang (Cziucziang), Anhuei; 7. Hankou, Hupei; 8. Nankin (5, 6, 7 i 8 wszystkie na Jangtse); 9. Tengczou (pniej wymieniony na Czefu), Szantung; 10. Tientsin; 11. Niuczuang (Jingkou), Liaoning (pierwsza pisownia wczesna; druga pisow nia wspczesna lub obecna nazwa). Rzut oka na map wskazuje, jak daleko szy te nowe zdobycze, gdy wzite razem z pierwotn grup piciu portw umoliwiay dojcie od morza do prawie kadej czci Chin oraz co zasuguje na szczegln uwag od strony ich aorty, Jangtse, ktra teraz te zostaa udostpniona egludze obcej, zarwno handlowej, jak i wojennej. Rwnoczenie mocarstwa obce otrzymay zezwolenie na udzia w chiskiej egludze przybrzenej. Cudzoziemcy uzyskali te mono swobodnego poruszania si po caym kraju i zezwolenie na prowadzenie wszdzie dziaalnoci misjonarskiej; ta za miaa sta si w przyszoci rdem wrcz niezliczonych zadranie i konfliktw. Za swoj fatyg Anglicy i Francuzi zadali i otrzymali od szkodowanie w wysokoci 4 mln tael dla kadego partnera osobno. Pozo stao jeszcze tylko jedno zagadnienie: Sien Feng mia traktaty ratyfikowa. Spraw zaatwiono w lipcu, groc uyciem si zbrojnych znajdujcych si jeszcze w Tientsinie i na tym zakoczy si akt drugi.
INTERLUDIUM ( J E S I E 1858 - W I O S N A 1859)

Anglicy przystpili obecnie do penego wyzyskania dogodnej sytuacji dla uregulowania szeregu spraw gospodarczych; stay si one przedmiotem rozmw prowadzonych w Szanghaju w padzierniku i mona je uwaa za cze interludium pomidzy drugim a trzecim aktem. Wrd gwnych wynikw tych rozmw bya legalizacja handlu opium, ktry stanowi nadal najwiksz pozycj w transakcjach brytyjskich. Tym samym wczorajsi przemytnicy mogli si teraz od razu przeksztaci w odpowiednio szacow nych, uczciwych kupcw. Rwnie istotne byo definitywne ju ustalenie wysokoci opat celnych na poziomie 5% ad valorem przy imporcie i eks porcie (z wyjtkiem opium, herbaty i jedwabiu, przy ktrych stawka bya nieco inna). Stanowio to posunicie wielkiej wagi, gdy uatwiao w przy szoci zalanie rynku chiskiego towarami obcymi i redukowao prawie do zera moliwoci ochrony przeciwko nim. Ochrona taka za mogaby pobudzi wasny rozwj przemysowy Chin. Postanowieniem, w duej mierze podobnym w istocie i skutkach, byo zniesienie likinu na towary ob cego pochodzenia, po wstpnej opacie podatku w wysokoci 2,5%. Warunki traktatw tientsiskich okazay si jednak dla rzdu ts'ingowskiego piguk niezmiernie trudn do przeknicia; w szczeglnoci Sien

Feng sprzeciwia si gwatownie postanowieniu dotyczcemu rezydowania posw zagranicznych w Pekinie. Ju podczas rozmw w Szanghaju cesarz by skonny ofiarowa cudzoziemcom rezygnacj z wszelkich ogranicze celnych, jeli w zamian za t koncesj gospodarcz odstpiliby od powy szego postanowienia. Negocjatorom ts'ingowskim nie udao si jednak tej propozycji przeprowadzi, lecz otrzymali od Elgina obietnic, i punkt ten nie bdzie uwaany za koniecznie obowizujcy. Rzd ts'ingowski li czy si teraz z moliwoci wznowienia konfliktu i chcia w szczeglnoci uniemoliwi powtrzenie si sytuacji, e posowie mogli pomaszero wa z wojskami do Tientsinu, a std, bardziej ni prawdopodobnie, do sa mego Pekinu. Wydano te odpowiednie rozkazy gwnemu generaowi Ts'ingw, ksiciu mongolskiemu Senggerinczinowi, aby dokona ulepsze w zakresie obrony Chin Pnocnych i przede wszystkim wzmocni forty Taku. Po zakoczeniu rozmw w Szanghaju Elgin otrzyma zezwolenie wadz ts'ingowskich na udanie si wzdu Jangtse; odby szeciotygodniow po dr po Wielkiej Rzece w asycie brytyjskiej eskadry okrtw wojennych i dokona inspekcji nowych portw oraz rozpoznawa pozycje tajpingw. Temu ostatniemu jego zajciu towarzyszyo te ostrzeliwanie baterii tajpingowskich przez silniejsze dziaa okrtw brytyjskich. Charaktery stycznie dla tej podry flota ts'ingowska posuwaa si tu za eskadr brytyjsk, wykorzystujc jej obecno do atakowania stanowisk taj pingw.
TRZECI AKT (LATO 1859)

Gwnym obecnie problemem, z punktu widzenia Anglikw, byo do konanie wymiany ratyfikacji traktatw tientsiskich w miejscu i w sposb odpowiadajcy ich wasnemu uznaniu. Co do miejsca nalegali ze wszech miar na Pekin, tak aby nauczka zostaa dobrze zapamitana; co do sposo bu zdecydowali, i naley przymaszerowa z odpowiedni, robic wraenie eskort wojskow. Wykonanie tych dwch postulatw powierzono teraz w caoci F. Bruce'owi, modszemu bratu Elgina, ktry zosta mia nowany nowym posem brytyjskim w Chinach. Wadze ts'ingowskie za wiadomiy Anglikw, i nie powinni uda si drog z Taku do Tientsinu, i prosiy ich, aby wyldowali nieco bardziej na pnoc, w Peit'angu, a std wyruszyli dalej ze skromn eskort. Bruce odmwi stosowania si do tych propozycji i w towarzystwie nowego posa francuskiego, A. de Bourboulon, uda si do Taku wraz z ca flot anglo-francusk. Tutaj sojusznicy usio wali przemoc przedosta si przez ujcie rzeki Pei, mimo i zostao ono

Feng sprzeciwia si gwatownie postanowieniu dotyczcemu rezydowania posw zagranicznych w Pekinie. Ju podczas rozmw w Szanghaju cesarz by skonny ofiarowa cudzoziemcom rezygnacj z wszelkich ogranicze celnych, jeli w zamian za t koncesj gospodarcz odstpiliby od powy szego postanowienia. Negocjatorom ts'ingowskim nie udao si jednak tej propozycji przeprowadzi, lecz otrzymali od Elgina obietnic, i punkt ten nie bdzie uwaany za koniecznie obowizujcy. Rzd ts'ingowski li czy si teraz z moliwoci wznowienia konfliktu i chcia w szczeglnoci uniemoliwi powtrzenie si sytuacji, e posowie mogli pomaszero wa z wojskami do Tientsinu, a std, bardziej ni prawdopodobnie, do sa mego Pekinu. Wydano te odpowiednie rozkazy gwnemu generaowi Ts'ingw, ksiciu mongolskiemu Senggerinczinowi, aby dokona ulepsze w zakresie obrony Chin Pnocnych i przede wszystkim wzmocni forty Taku. Po zakoczeniu rozmw w Szanghaju Elgin otrzyma zezwolenie wadz ts'ingowskich na udanie si wzdu Jangtse; odby szeciotygodniow po dr po Wielkiej Rzece w asycie brytyjskiej eskadry okrtw wojennych i dokona inspekcji nowych portw oraz rozpoznawa pozycje tajpingw. Temu ostatniemu jego zajciu towarzyszyo te ostrzeliwanie baterii tajpingowskich przez silniejsze dziaa okrtw brytyjskich. Charaktery stycznie dla tej podry flota ts'ingowska posuwaa si tu za eskadr brytyjsk, wykorzystujc jej obecno do atakowania stanowisk taj pingw.
TRZECI AKT (LATO 1859)

Gwnym obecnie problemem, z punktu widzenia Anglikw, byo do konanie wymiany ratyfikacji traktatw tientsiskich w miejscu i w sposb odpowiadajcy ich wasnemu uznaniu. Co do miejsca nalegali ze wszech miar na Pekin, tak aby nauczka zostaa dobrze zapamitana; co do sposo bu zdecydowali, i naley przymaszerowa z odpowiedni, robic wraenie eskort wojskow. Wykonanie tych dwch postulatw powierzono teraz w caoci F. Bruce'owi, modszemu bratu Elgina, ktry zosta mia nowany nowym posem brytyjskim w Chinach. Wadze ts'ingowskie za wiadomiy Anglikw, i nie powinni uda si drog z Taku do Tientsinu, i prosiy ich, aby wyldowali nieco bardziej na pnoc, w Peit'angu, a std wyruszyli dalej ze skromn eskort. Bruce odmwi stosowania si do tych propozycji i w towarzystwie nowego posa francuskiego, A. de Bourboulon, uda si do Taku wraz z ca flot anglo-francusk. Tutaj sojusznicy usio wali przemoc przedosta si przez ujcie rzeki Pei, mimo i zostao ono

w sposb oczywisty zatarasowane, a nowe szace obronne byy wszdzie widoczne. 25 czerwca desant anglo-francuski, zoony z 1100 ludzi, zaatakowa forty Taku; spotkaa go cakowita klska. Chiski ogie artyleryjski okaza si nareszcie chocia raz niezmiernie skuteczny. Zatopiono cztery okrty angielskie, a desant wycofa si, straciwszy 434 zabitych i rannych. Mit niezwycionoci ludzi Zachodu zosta bardzo powanie podwaony. Sprzymierzecy czym prdzej wycofali si do Szanghaju, gdzie zatrzymali
si oczekujc nowych posikw.

Ani Rosjanie, ani Amerykanie nie byli zamieszani w w epizod. Nowy pose rosyjski, N. P. Ignatjew, zainstalowa si ju w Pekinie, gdzie skutecznie zaatwi spraw wymiany ratyfikacji; teraz zajty by prowadzeniem pertraktacji z Su-szunem (1815?1861), prawdziw potg na dworze ts'ingowskim, w celu uzyskania ratyfikacji traktatu aiguskiego oraz wy targowania zgody na dalsze rosyjskie dania terytorialne, dotyczce za gadnienia traktat ten zostawi je otwarte losu ziem midzy Ussuri a Morzem Japoskim, ktrych Ts'ingowie zdecydowanie nie chcieli utra ci. Ignatjew mia odegra wan rol we wszystkich dalszych stosunkach miedzy sojusznikami anglo-francuskimi a rzdem pekiskim. Nowy pose amerykaski, J. E. Ward, podj si te, w asycie wspomnianych dwch tumaczy, podry do Pekinu; tu jednak problem kotou przyczyni si po nownie do zamieszania wszystkiego, tak e wymiana dokumentw ratyfika cyjnych ostatecznie odbya si pniej, 16 sierpnia, w Peit'angu. Aczkolwiek w Anglii nastpia nieco wczeniej zmiana rzdu krtkotrway gabinet DerbyDisraeli (luty 1858 lipiec 1859) nie wnis zreszt zasadniczych zmian do polityki brytyjskiej wobec Chin Palmerston by ju z powrotem na stanowisku premiera w lipcu, aby stan wobec zagadnienia wyboru dalszego kursu i dziaa na tle fiaska misji Bruce'a. Zwaywszy poprzednie jego stanowisko w sprawie incydentu Arrow", nie byo trudno przewidzie, i nastpi dalsze uycie przemocy, nowa wojenka". Mimo e serdeczno stosunkw midzy Wielk Brytani a Francj bya ju na tym etapie powanie nadwyrona, uzgodniono dalsz wspln akcj obu pastw; prawdopodobnie kadej stronie zaleao na tym, aby bacznie pilnowa drugiej na miejscu. Tote w marcu 1860 r. wystosowano nowe wsplne ultimatum do rzdu ts'ingowskiego; w gwnych punktach dano przeprosin za dziaania w Taku w czerwcu 1859 r., wymiany ratyfikacji w Pekinie oraz podwyszenia odszkodowa. Rwnocze nie przygotowywano now, wiksz ekspedycj wojskow, a ci sami dwaj posowie, ktrzy zawarli traktaty tientsiskie, zostali teraz ponownie wysani do Chin. Scena bya przyszykowana do ostatniego aktu.

CZWARTY AKT (SIERPIE 1860 - LISTOPAD 1860)

Latem 1860 r. sojusznicy zgromadzili swoje siy dla dokonania nowej ekspedycji na Pnoc; Anglicy mieli ponad 10 tys. onierzy (powana cz Hindusi). Francuzi z gr 6 tys. Poczona flota obejmowaa po nad 70 okrtw wojennych i ponad 140 statkw. Posowie Anglii i Francji, Elgin i Gros, wyldowali 1 sierpnia i bez jakichkolwiek prb wszczcia rozmw zarzdzili atak na pozycje ts'ingowskie wokoo Taku. Po sto sunkowo zacitych bojach siy sojusznicze opanoway forty Taku w wyniku obejcia ich od tyu i nastpnie posuny si dalej, aby zaj Tientsin. Do piero wtedy Elgin i Gros wyrazili gotowo rozpoczcia pertraktacji, a Ts'ingowie znw wyznaczyli Kuei-lianga na swojego gwnego przedstawiciela. Sprzymierzecy zadali teraz, aby Tientsin zosta dodany do spisu portw traktatowych", aby zapacono odszkodowanie oraz wyraono zgod na wejcie obydwu posw do Pekinu wraz z eskort wojskow. Rwnoczenie odmwili prowadzenia wszelkich dalszych rozmw, owiad czajc, i mog je kontynuowa tylko w miecie T'ungczou (20 km na wschd od Pekinu). Wojska sojusznicze uday si z Tientsinu na pozycje w pobliu T'ungczou i tu w dniach 1418 wrzenia uzgodniono warunki nowej konwencji pekiskiej. Zawarte porozumienie zostao jednak pokrzyowane na skutek zaaresztowania przez Ts'ingw czci anglo-francuskiej grupy negocja cyjnej (26 Anglikw, 13 Francuzw). Kryzys ten znakomicie przysuy si sprzymierzecom; przystpili natychmiast do dalszych dziaa wojen nych i 21 wrzenia pokonali wojska Senggerinczina przy Palicz'iao (most, jak nazwa wskazuje 8 li od Pekinu). Nie byli jednak w stanie posun si natychmiast w kierunku stolicy, gdy amunicja zostaa prawie zupenie wyczerpana. Zmuszeni wic byli czeka na wiee zapasy i posiki z Tientsinu. Tymczasem na dworze ts'ingowskim zapanowaa cakowita panika; Sien Feng uzna, i inspekcyjna podr po prowincjach staa si w owej chwili niezmiernie palca, tj. uciek do eholu z czci swojego dworu, w tym jego dobranych kompanw. Zostawi w Pekinie modszego przyrod niego brata, I-sina, ksicia Kung (18331898), by upora si z najedcami anglo-francuskimi. Otrzymawszy posiki i zapasy, Anglicy i Francuzi wyruszyli na Pekin; 6 padziernika dotarli do Jan Ming Jan starego Paacu Letniego, ulubionej rezydencji cesarzy ts'ingowskich, na ktrej budow wyoyli bajeczne sumy i gdzie nagromadzili niezliczone skarby, pochodzce z podatkw wycinitych w cigu dwch wiekw z potu i krwi chopw chiskich. Nawet galijska elokwencja dowdcy francuskiego,

Montaubana, nie bya w stanie opisa niebywaego splendoru owej re zydencji i jej bogactw. (Notabene otrzyma on pniej od Napoleona III tytu hrabiego de Palikao (sic!) z racji swojego wielkiego zwycistwa nad Ts'ingami; dziesi lat pniej znw zademonstrowa swoje wspaniae uzdol nienia wojskowe; zosta na gow pobity przez Prusakw i uciek do Anglii.) Przez trzy dni korpus ekspedycyjny pldrowa paace, na og systematycznie. Anglicy jednak skaryli si kwano, i Francuzi zdobyli wicej, ni im si sprawiedliwie naleao. W samym Pekinie panowa prawie cakowity chaos, poniewa znaczna wikszo dostojnikw ucieka albo z cesarzem, albo na wasn rk. Sojusznicy zadali teraz zgody na wejcie do stolicy, groc w razie odmowy jej zbombardowaniem. Za porednictwem Ignatjewa I-sin wyrazi zgod zarwno na wejcie, jak i na prowadzenie dalszych rozmw. Wrota zostay otwarte i rozpoczy si pertraktacje. Wypuszczono te jecw anglo-francuskich z poprzednio wzitej do niewoli grupy negocjacyjnej, lecz tylko dziewitnastu, poniewa dwudziestu zostao albo zabitych, albo zmar o w warunkach, ktre panoway wwczas w wizieniach ts'ingowskich. Na ten przykad barbarzystwa Mandurw Elgin odpowie dzia czynem, ktry mia by wedug niego skierowany wycznie prze ciwko cesarzowi, zarzdzi mianowicie cakowite spalenie ponad 200 budynkw kompleksu Paacu Letniego; wykonay to wojska brytyjskie w dniach 1819 padziernika. Trudno osdzi, czyje barbarzystwo byo wiksze. Nie byo ju teraz doprawdy adnych przeszkd na drodze do pod pisania konwencji pekiskiej. Odbyo si ono 24 padziernika. Elgin wkro czy do Pekinu ze zbrojn eskort, maszerujc przez ulice, na ktrych wsz dzie byy ustawione pikiety wojsk angielskich, uda si do Sali Rytuaw w Miecie Zakazanym. Ksi Kung podpisa konwencj w imieniu rzdu ts'ingowskiego, co byo jego pierwszym dowiadczeniem w stosunkach dyplomatycznych z mocarstwami obcymi, ktrych mia mie tak wiele podczas reszty swojej kariery. Gwne warunki konwencji byy nast pujce: 1. zezwolenie na rezydowanie posw zagranicznych w Pekinie; 2. przeksztacenie Tientsinu w port traktatowy"; 3. podwyszenie odszko dowania do 8 mln tael dla kadego pastwa oraz przyznanie 500 tys. tael Anglii i 200 tys. Francji jako specjalnego odszkodowania za zabitych je cw; wypata caoci miaa by zagwarantowana dochodami z opat celnych; 4. oddanie w wieczyst dzieraw czci pwyspu Koulunu (Cziulung obszar na ldzie naprzeciw Hongkongu); 5. restaurowanie caego mienia kocioa katolickiego, skonfiskowanego po 1724 r. (tumacz francuski potajemnie doda do tekstu chiskiego, lecz nie francuskiego, klauzul

o prawie kupowania ziemi i budowania wszdzie w Chinach kociow); 6. zezwolenie rzdu ts'ingowskiego na emigracj swoich poddanych punkt ten stanowi legalizacj tzw. handlu kulisami". Handel taki prowadzili na wielk skal kupcy cudzoziemscy w Hong kongu, a szczeglnie w Macao. Polega on na nielegalnym przemycie z Chin robotnikw, ktrych nastpnie wysyano do pracy na plantacjach na Ku bie, w kopalniach w Peru i Chile oraz do Kalifornii i Australii. Kontraktowa podstawa rekrutacji sprowadzaa si w istocie rzeczy do pooenia na wp niewolniczego. Zasadniczym celem handlu bya pogo za tani si ro bocz; przeszo p miliona Chiczykw zostao w ten sposb wywiezio nych w latach 18401880. Warunki transportu, nie mwic ju o pracy, byy szczeglnie potworne, przypominajce cakowicie handel niewolni kami afrykaskimi, a miertelno niebywale wysoka. Francuzi powtrzyli t sam inscenizacj nastpnego dnia w prawie identyczny sposb. Podczas podpisania konwencji dokonano rwnie wymiany ratyfikacji traktatw tientsiskich i tym samym wszystkie cele sojusznikw zostay osignite. Dziki klauzuli najwikszego uprzywile jowania wszystkie korzyci przypady te Stanom Zjednoczonym i Rosji. Rzd carski posiada jeszcze wasne sprawy do zaatwienia. Ignatjew suy jako porednik midzy Mandurami a sprzymierzecami; przedsta wi on teraz rzdowi ts'ingowskiemu swoje dania i po wyjedzie Elgina i Grosa podpisa 14 listopada nowy traktat rosyjsko-chiski. Na jego mocy Rosja carska uzyskaa ratyfikacj traktatu aiguskiego oraz cae terytorium midzy Ussuri a Morzem Japoskim, zamieszkae wwczas prawie wycz nie przez plemiona tunguskie, o powierzchni okoo 163 tys. km , stanowice obecny rejon Primorskij. W tym samym roku zosta zaoony Wadywostok. Rzd rosyjski otrzyma take zezwolenie na otwarcie konsulatw w Urdze (Uan Bator) i w Kaszgarze (Turkiestan Wschodni). Wyniki drugiej wojny opiumowej i traktatw, ktre j zakoczyy, stanowiy bardzo wany krok naprzd w przeksztaceniu Chin we wspln pkoloni gwnych mocarstw. Polityka izolacji poprzednio uprawiana przez rzd ts'ingowski, zostaa teraz cakowicie zdruzgotana; na skutek swojej poraki Mandurowie byli ju dostatecznie poskromieni i nie tylko stali si skonni do wsppracy z mocarstwami obcymi, lecz zmieniali si rwnie stopniowo w ich bardzo poyteczne i pokorne narzdzie, przy pomocy ktrego mona byo rozcign kontrol obc nad Chinami, bez wzicia na siebie kopotliwego ciaru bezporedniego panowania. Faktycz nie, Chiny stay wwczas wobec wyranej groby zarwno cakowitej utraty niepodlegoci, jak i podziau ich na kilka kolonii. W istocie rzeczy byy tylko dwie zasadnicze przyczyny, dla ktrych do tego nie doszo ani
2

wwczas, ani pniej. Pierwsza polegaa na coraz wikszej rywalizacji mocarstw obcych, dotyczcej przede wszystkim problemu podziau tak olbrzymiego upu. Ogromne rozmiary Chin byy czynnikiem zarwno niezmiernie komplikujcym t spraw, jak i odstraszajcym, co w powa nym stopniu wpyno na losy tego kraju. Druga przyczyna tkwia w cigle narastajcym sprzeciwie Chiczykw wobec zamierze mocarstw obcych i losw gotowanych przez nich dla ich kraju, aczkolwiek efektywno tego sprzeciwu zacza si stawa odczuwalna dopiero od koca XIX w. W powyszych dziaaniach rola Wielkiej Brytanii bya w dalszym cigu dominujca. Warto przytoczy komentarz naocznego wiadka amery kaskiego dotyczcy motywacji wojen prowadzonych przez Angli prze ciwko Chinom w tym okresie. Pisze on: Okazj w pierwszym wypadku dla ciskania gromw przez Angli byo wymuszenie opaty za zniszczenie zakazanego narkotyku; w drugim otrzymanie zadouczynienia za zniewag, zawart w wykonywaniu przez Chiny wymiaru sprawiedliwoci wobec wasnych poddanych; w trzecim, nieporozumienie sowne; w czwartym, domaganie si uznania przywileju, ktrego jej nagocjatorzy zapomnieli uzyska". Na pocztku listopada wojska sojusznicze opuciy Pekin, aby unikn tamtejszej surowej zimy, i stacjonoway w Tientsinie i Szanghaju, oczeku jc wypaty odszkodowania. Przygotowyway si do odegrania cakiem no wej roli poplecznikw i sprzymierzecw swoich niedawnych wrogw, Mandurw. Kurtyna opada sztuka zostaa zakoczona; role komiczne byy w niej podzielone, na og dosy rwno, midzy Europejczykw i Man durw; role tragiczne za przypady Chiczykom wwczas i jeszcze
na wiele lat
I N T E R W E N C J A O B C A P R Z E C I W K O T'AI P ' I N G T ' I E N K U O

W polityce mocarstw obcych wobec rzdu ts'ingowskiego zaszy zasad nicze zmiany natychmiast po zawarciu konwencji pekiskiej. Lecz w isto cie rzeczy byy one ju przygotowywane od dawna, gdy nawet podczas prowadzenia wojny przeciwko Mandurom nie zaleao bynajmniej Anglii i Francji na doprowadzeniu do zbytniego osabienia, a tym bardziej upadku dynastii- D l a Elgina tajpingowie byli zoliw konwulsj", z ktr trzeba byo skoczy. Jego zdaniem, pose brytyjski w Pekinie bdzie mg suy podtrzymywania panujcej dynastii jako dyplomatyczny protektorat". Moliwe, i w chwili zachystywania si zwycistwem w padzierniku kiedy Sien Feng j u uciek do eholu, a rzd ts'ingowski prawie nie istnia Anglicy na miejscu bawili si myl zastpienia go czym

19. Mocarstwa obce a Chiny (do 1906 r.)

Cz'i Nien Tien (tzw. witynia Nieba), Pekin, XV i XIX w.

innym, by moe nawet tajpingami; o to w kadym razie podejrzewali ich obecni tam Amerykanie. Jeli byoby to nawet prawd, stanowio to tylko chwilow aberracj, ktrej Londyn nigdy by nie potraktowa powanie ani w ycie nie wprowadzi. Fakt, i neutralno Anglii w konflikcie miedzy Ts'ingami a tajpingami stawaa si coraz bardziej sztuczna, po twierdza, i powysze myli nie byy zgodne z gwnym kierunkiem koncepcji brytyjskich. O istocie neutralnoci" wiadczy niezmiernie osobliwy zbieg okolicz noci, i dokadnie w tej samej chwili, kiedy w sierpniu 1860 r. anglo-francuski korpus ekspedycyjny atakowa forty Taku na Pnocy, wojska brytyjskie i francuskie w Szanghaju, ktre pozostawiono tam wanie w t y m celu, byy tego samego dnia nie mniej zajte walk nie, bro Boe, z Ts'ingami lecz z tajpingowsk armi Czung Wanga, atakujc po raz pierwszy t gwn baz obc w Chinach. Stanowio to niezwykle wyrazist zapowied przyszych czynw. Od momentu, w ktrym rzd ts'ingowski usankcjonowa wszystko, czego od niego zadano, mocarstwa obce trzymay si konsekwentnie polityki udzielania mu jak najdalej idcej pomocy przeciwko jego wrogom wewntrznym, nie wykluczajc nawet bezporedniej interwencji swoich si militarnych. Wszystkie byy w tym, mimo caej swojej rywalizacji, cakowicie zgodne. Przyczyna bya oczywista od Mandurw miano teraz wyegzekwowa spenienie wszyst-

kich zobowiza traktatowych, a. mocarstwa obce nie ywiy ju adnej wtpliwoci, i uda im si to w peni osign. Tym samym cudzoziemcy teraz podkrelali prawowito" wadzy Ts'ingw oraz jej zdolno do zachowania prawa i porzdku". Jeden dodatkowy, lecz bardzo istotny czynnik zaway rwnie na po wyszych kalkulacjach. Tajpingowie w dalszym cigu wadali wwczas nie tylko wikszoci Kiangsu i Czekiangu obszarem olbrzymim i bo gatym lecz rwnie du czci Jangtse, ktra teraz zostaa, na mocy nowych traktatw, otwarta dla penetracji obcej i gdzie szybko za oono nowe konsulaty brytyjskie (Hankou, Kiukiang i Czinkiang). Tak wic tajpingowie stanowili obecnie przeszkod dla obcej, szczeglnie brytyjskiej, penetracji owego obszaru. Wedug Elgina otwarcie portw rzecznych jest uzalenione od stumienia rebelii", wobec czego naleao si tajpingw jak najszybciej pozby. Interwencja obca przeciwko tajpingom w 1860 r. rozpocza si nawet wczeniej ni akcja przedsiwzita w sierpniu w Szanghaju. czyo si to z dziaalnoci poszukujcego fortuny awanturnika amerykaskiego F. T. Warda. W lipcu Ward zorganizowa oddzia skadajcy si z motochu pochodzenia europejskiego i azjatyckiego znajdujcego si w porcie szanghajskim, a majcy suy bogatym kupcom owego miasta i dokony wa ekspedycji przeciwko tajpingom. Obieca on wwczas zdoby, za otrzyman sum 30 tys. tael, miasto Sungkiang, co te udao mu si przy drugiej prbie. Oddzia ten mia si sta rdzeniem jednostki, ktr pniej, W 1862 r., rzd ts'ingowski nazwa Wiecznie Zwycisk Armi. Nazwa ta nie bya specjalnie cisa, gdy wojska Czung Wanga zaday jej wiele powanych klsk. Do 1861 r. armia owa staa si mieszan si ts'ingowsko-cudzoziemsk, liczc przecitnie okoo 5 tys. onierzy. Ts'ingowie dostarczali onierzy, wszyscy za oficerowie byli cudzoziemcami, przewanie Amerykanami. Na pocztku wadze brytyjskie w Szanghaju krzywo patrzyy na t jednostk, najprawdopodobniej ze wzgldu na narodowo jej oficerw, lecz pniej udzieliy jej w peni swojego bogosawiestwa oraz, co o wiele waniejsze, zaopatrzyy w ca niezbdn bro z duych zapasw brytyj skiego korpusu ekspedycyjnego. Najemni zbje Warda osawili si pldro waniem miast chiskich oraz gwatami dokonanymi na ludnoci. Owa armia" pozostawaa pod komend generaa", bo taki by stopie ts'ingowski Warda, a do jego mierci podczas bitwy z tajpingami we wrzeniu 1862 r. Majtek 60 tys. funtw, ktrego dorobi si w tym krtkim czasie, nie na wiele mu si przyda. W styczniu 1862 r. Wierny Krl rozpocz swoj drug ofensyw na

Szanghaj i przy tej okazji interwencja Anglikw i Francuzw przybraa o wiele wiksz skal ni w sierpniu 1860 r. mimo wszystkich zapewnie tajpingw o ich przyjani dla Braci w Chrystusie" oraz deklaracji, i nie maj zamiaru przynie uszczerbku interesom kupcw obcych. Siy brytyjskie i francuskie pod dowdztwem admiraa J. Hope'a i admiraa A. L. Proteta wraz z Wiecznie Zwycisk Armi przyczyy si teraz do wojsk ts'ingowskich w celu wsplnego zaatakowania pozycji tajpingw w rejonie Szanghaju. Uczestniczyy one w tej akcji przez reszt 1862 r., dziaajc na zasadzie, i cae terytorium w promieniu 45 km wok Szang haju miao by oczyszczone z powstacw. Oddziay brytyjskie wykorzy stywane w tej kampanii byy, oczywicie, czci Korpusu Ekspedycyjnego, ktry wczeniej wystpowa przeciwko Mandurom na Pnocy, a zosta zatrzymany w Chinach dla tego nowego celu. Podczas swoich dziaa na obszarze niziny delty Jangtse, przecitej wiksz liczb kanaw, in terwenci mieli mono wykorzystania w peni swojej przewagi technicz nej; mimo to nie zawsze im si wiodo i czsto doznawali poraek z rk armii Czung Wanga. Zasig interwencji w 1862 r. nie ogranicza si bynajmniej do Kiangsu; istnia niemniej wany problem odbicia tajpingom Czekiangu. W owej prowincji Brytyjczycy i Francuzi rwnie dziaali wsplnie, lecz o ile w okr gu Szanghaju Anglicy stanowili dominujc si, to w Czekiangu gwn rol odgrywali Francuzi. Prawie caa prowincja, wczajc w to Hangczou i Ningpo, jeden z pierwszych piciu portw traktatowych", znajdowaa si w rkach tajpingw. Wszystkie relacje s zgodne co do tego, i pozostawili oni dzielnic obcokrajowcw w Ningpo w cakowitym spo koju. Niemniej jednak sojusznicy podjli si wypdzenia tajpingw z mia sta i w maju 1862 r. jednostki wojska i floty pod komend A.L. Le Brethon de Caligny zaatakoway wsplnie z oddziaami ts'ingowskimi miasto i je zajy. Zorganizowano tu oddzia znany jako Strzelcy Francuscy", tj. onierze ts'ingowscy pod dowdztwem oficerw francuskich dziaajcy podczas dalszego zdobywania Czekiangu, ktre trwao a do koca 1863 r. i byo zawsze wspomagane przez flot anglo-francusk. Po mierci Warda we wrzeniu 1862 r. Wiecznie Zwyciska Armia znalaza si pod dowdztwem innego awanturnika amerykaskiego, nie jakiego H.A. Burgevine'a, ktry by czowiekiem nieco kopotliwym, cigle bowiem da terminowej wypaty odu dla siebie i swojej jednostki. Opuci on pniej Mandurw i przeszed na stron tajpingw. Dalsza jego ka riera jest charakterystyczna; podda si Ts'ingom tylko po to, aby jeszcze raz przyczy si do tajpingw w Fukienie w 1864 r. Dosta si wtedy do niewoli ts'ingowskiej i niezwykle szybko zmar w wizieniu.

Powsta wic problem znalezienia nowego dowdcy dla Wiecznie Zwy ciskiej Armii; rozwizali go Anglicy, odkomenderowujc na to stanowisko kapitana Charles G. Gordona, ktry obj dowdztwo w marcu 1863 r. Ten lekko umiechnity Anglik", bdny rycerz, ulubiony przez wiktoria skich budowniczych imperium, zosta obficie zaopatrzony przez Brytyjczy kw w artyleri, statki i pienidze, a rwnie dostarczono mu innych ofi cerw angielskich. Odegra nastpnie istotn rol w prowadzeniu Wiecznie Zwyciskiej Armii jako awangardy si Li Hung-czanga podczas ofensywy przeciwko tajpingom w Kiangsu. Gordonowi udao si zdoby szereg ufortyfikowanych miast tajpingw, rozbijajc ich mury za pomoc swoich doskonalszych dzia angielskich. Kampania doprowadzia ostatecznie do wzicia Suczou w grudniu 1863 r.; potem Gordon przez par miesicy dsa si jak Achilles w na miocie. Uraza Gordona wypywaa z faktu, i z powodu Li Hung-czanga straci twarz", poniewa on sam osobicie zagwarantowa bezpieczestwo omiu generaom tajpingowskim, ktrzy zdradzili Suczou, lecz zostali nastpnie zamordowani przez Li. Wanie Hart, wwczas ju rozpoczy najcy swoj karier w Zarzdzie Ce, doprowadzi do pogodzenia Gordona i Li. Gordon zgodzi si powrci i suy Ts'ingom; sam widzia swoj rol nastpujco: Uwaam, i rebelia potrwa sze miesicy, jeli zaczn wojowa. Jeli odejd, moe przeduy si na sze lat". Przy stpi pniej znw do akcji i poprowadzi swj oddzia do wspdziaania przy zdobyciu Cz'angczou w maju 1864 r. Nastpnie, sucie wynagrodzona, Wiecznie Zwyciska Armia zostaa prawie w caoci rozwizana, gdy jej uyteczno dosza ju do kresu. Po utracie pozycji w Kiangsu i Czekiangu pooenie tajpingw stao si prawie beznadziejne; upadek Nankinu w lipcu 1864 r. by te tego kon sekwencj, tak e bezporednia pomoc militarna mocarstw obcych staa si ju zbdna. Zasadniczy wic cel Wielkiej Brytanii i Francji zosta osignity T a i P'ing T'ien Kuo zostao rozgromione. Nie istniay ju adne powane przeszkody dla dalszej ekspansji wpyww i penetracji Chin przez mocarstwa obce.

XXX. PROBLEM MODERNIZACJI. ROZWJ WEWNTRZNY CHIN (1864-1894)

W Y N I K U zarwno stumienia ruchu tajpingowskiego, jak i rwnoczesnej poraki z rk mocarstw obcych podczas drugiej wojny opiumowej reym ts'ingowski uleg istotnym przeobraeniom, ktre znalazy swoje odbicie w jego polityce w cigu nastpnych dziesicio leci. Pokonanie tajpingw przez lokalne armie, prowadzone przez takich przedstawicieli chiskiej gentry, jak Tseng Kuo-fan, Li Hung-czang i Tso Tsung-t'ang, doprowadzio do zmiany w ukadzie si w onie klasy rzdzcej Chin. W przeprowadzeniu kontrrewolucji przeciwko taj pingom dziaacze ci znacznie wzmocnili swoj pozycj w stosunku do d w o r u ts'ingowskiego i arystokratw mandurskich. Chocia pozostawali nadal wierni dynastii Ts'ingw, jako dysponujcej najwaniejszymi sta nowiskami pastwowymi, stali si oni bardzo istotnym czynnikiem, z kt rym dwr ts'ingowski musia si teraz w peni liczy. Zasadnicze rdo siy tych dziaaczy stanowiy armie, w duym stopniu prywatne, stwo rzone przez nich w toku wojny przeciwko tajpingom. Armie te byy obecnie najsilniejsze i rwnie najlepiej wyposaone w bro otrzyman od mocarstw obcych. Spord jednostek tych najwaniejsza bya Armia Huai, znajdujca si pod wpywem Li Hung-czanga. W niej te tkwio gwne rdo jego znacznej w przyszoci potgi. Owa armia staa si te wan wylgarni przyszej kliki militarystw Peijang, ktra miaa odegra pierwszorzdn rol w XX w. Innym rdem potgi by znaczny stopie niezalenoci finansowej od rzdu centralnego, wynikajcy z kontrolo wania zasobw ekonomicznych terenw przez nich zarzdzanych, zwasz cza doliny Jangtse oraz stoecznej prowincji Czyli. Aczkolwiek osobnicy ci nie stali si jeszcze cakiem niezalenymi kacykami wojskowymi, bardzo blisko byo ju do przeksztacenia si ich w takowych; polityczna za i militarna decentralizacja, podkopywajca autorytet Pekinu, miaa si pogbia jeszcze bardziej, gdy stao si zjawi-

RZD TSTNGOWSKI PO REWO LUCJI TAJPINGOWSKIEJ I PO DRUGIEJ WOJNIE OPIUMOWEJ

skiem powszechnym, i gubernatorowie generalni kontrolowali wasn ar mi, posiadali arsenay itp. Proces ten mia by pniej rwnie pobudzany przez dziaalno mocarstw obcych oraz poparcie udzielane przez nie po szczeglnym klikom militarystycznym na obszarach ich penetracji i wpy ww. W onie tej grupy rozwijajcych si kacykw istniao oczywicie wiele rywalizacji oraz walki o wadz i wpywy w Pekinie, co w istocie rzeczy uatwiao Mandurom utrzymanie panowania. Oglnie rzecz biorc, istniay dwie gwne kliki; pierwsz stanowia Armia Huai, tj. grupa, w ktrej rej wodzi Li Hung-czang, bdcy jej najwaniejszym i najbardziej wpywowym przedstawicielem przez nastpne 30 lat. Drug bya Armia Hunaska, zoona przewanie z poplecznikw Tseng Kuo-fana, lecz znajdujca si te czciowo pod wpywem Tso Tsung-t'anga, rywalizujcego czasami z ludmi Tsenga. Nastpi nieco zawiy prze bieg walki midzy rnymi przedstawicielami tych grup, lecz jednym z wy nikw tego procesu byo zdobycie znacznie wikszego znaczenia ni po przednio przez dostojnikw chiskich w porwnaniu z arystokratami mandurskimi. I tak w okresie 1861 1890 na 44 gubernatorw general nych 34 byo Chiczykami, na 117 za gubernatorw odpowiednio 104. Przeszo poowa tych ludzi wywodzia si wanie z dowodzonych przez gentry armii antytajpingowskich. Okres ten by te wiadkiem zoonej i zaartej walki o wadz w onie samej arystokracji mandurskiej; datowaa si ona ju z lat panowania Sien Fenga, a jej punkt kulminacyjny nadszed po jego mierci w eholu w sierpniu 1861 r. Owa walka zwizana bya w duej mierze ze wzrostem wpyww i znaczenia Jehonali (waciwe imi Jehenara, 18351908), naonicy Sien Fenga. Zakoczya si ona objciem przez ni peni wadzy autokratycznej i przeksztaceniem si w faktycznego wadc reymu man durskiego przez reszt ycia, tj. prawie do samego koca panowania dy nastii Ts'ingw w Chinach. Pozycja Jehonali, energicznej, przebiegej, cakowicie pozbawionej skrupuw, dnej bogactw i wadzy, zostaa najpierw wzmocniona tym, i w 1856 r. staa si matk jedynego syna i spadkobiercy Sien Fenga; w wyniku tego podniesiono j do godnoci cesarzowej. Gwna ona i cesarzowa, Tz'u An, kuzynka Jehonali, nie bya w stanie dorwna jej pod adnym wzgldem. Po mierci cesarza caa wadza w eholu zagarnita zostaa przez jego najbliszego kompana, dworzanina Su-szuna, wysokiego dostojnika mandurskiego, znanego z nieograniczonej korupcji i okruciestwa. Usta nowiono regencj, ktra miaa rzdzi w imieniu cesarza-dziecka; ska daa si ona z omiu czonkw na czele z dwoma ksitami rodziny cesarskiej, Tsai-juan i Tuan-hua, lecz rzeczywistym inspiratorem i prawdziw

potg by sam Su-szun. Przeciwko powyszej regencji ksita i dostojnicy pozostajcy w Pekinie szybko zawizali spisek, w ktrym gwn rol odgrywa ksi Kung, w cznoci i w zmowie z dwiema cesarzowymi w eholu. W padzierniku 1861 r., podczas powrotu dworu z eholu z trumn Sien Fenga, cesarzowym udao si dotrze do Pekinu o par dni wczeniej, Jehonala za podstpnie przywaszczya sobie piecz cesarsk. Konspira cja teraz rozwina si dalej; zapewniono sobie poparcie Gwardii Cesar skiej, dziki przede wszystkim wsppracy ung-lu (18361903), jednego z jej dowdcw, bardzo bliskiego przyjaciela Jehonali. Spisek odnis cakowite powodzenie, zaskoczonych regentw zaaresztowano przy wje dzie do stolicy. Su-szun zosta city; umierajc przeklina Jehonal i wy raa al i nie kaza jej wczeniej zabi. Dwom ksitom pozwolono popeni samobjstwo. Oficjalnie na tronie zasiad cesarz-dziecko, a okres jego panowania nosi nazw T u n g Czy (18621875); faktycznie wadza spoczywaa w rkach cesarzowych, z ktrych Uczya si tylko Tz'u Si (Tz'u Si to tytu zaszczytny przyznany wwczas Jehonali, znaczy Matczynna i Pomylna". Do koca panowania zdya nagromadzi osiem par po dobnych tytuw). Ksi Kung zosta mianowany Ksiciem-Radc i po wierzono mu rwnoczenie piecz nad stosunkami z mocarstwami obcymi. Narastajce ambicje Tz'u Si doprowadziy w 1865 r. do dymisji Kunga. Chocia wkrtce odzyska wikszo swoich stanowisk, z wyjtkiem Ksida-Radcy, pozycja jego zostaa powanie podminowana, natomiast potga Tz'u Si wzrastaa stale. Politycznie bya ona skoczon reakcjonistk, sta jc na czele tej grupy Mandurw, ktrzy w dalszym cigu nie tylko szczerze nienawidzili cudzoziemcw, lecz rwnoczenie sprzeciwiali si wprowadze niu jakichkolwiek zmian lub innowacji do istniejcego stanu rzeczy. Tz'u Si te niezmiernie sprytnie manipulowaa zarwno arystokratami man durskimi, jak i dostojnikami chiskimi, zrcznie wygrywajc ich rywali zacj dla utrzymania i wzmocnienia wasnej pozycji. Chciwo jej, dza bogactw, jak i umiowanie przepychu oraz rozrzutno miay pniej mie powane ujemne skutki dla zdolnoci obrony kraju. Celem nagromadzenia jeszcze wicej skarbw zorganizowaa ona przy pomocy swoich eunuchw ktrzy w cigu jej panowania mieli po raz pierwszy za czasw dynastii ts'ingowskiej odegra znw wan rol w rzdzie centralnym system apwek wymuszanych na wszystkich dostojnikach. Dwr pekiski sam sta si w ten sposb gwnym rdem korupcji caego reymu ts'ingowskiego. Wadza Tz'u Si zostaa zagroona po zgonie jej syna w 1874 r., chocia nie jest wykluczone, i ona sama przyspieszya jego mier, zwaywszy, i

po objciu peni wadzy w 1873 r. nie wykaza on spodziewanej gotowoci do podporzdkowywania si w dalszym cigu jej rozkazom. T'ung Czy by przypuszczalnie nawet bardziej zdegenerowany i rozpustny ni jego ojciec, Sien Feng. Podobno sama Tz'u Si zachcaa go przez swoich eunuchw do dalszych hulanek. Nastpstwo po zmarym wanie cesarzu albo jednego z proponowa nych kandydatw, albo moliwo urodzenia spadkobiercy przez ciarn wdow pozbawiaby Tz'u Si wszelkich praw do kontrolowania rzdu. amic przyjte obyczaje Ts'ingw dotyczce nastpstwa tronu, przefor sowaa naznaczenie na nastpc swojego siostrzeca, syna I-huana, ksicia Cz'un (te syna Tao Kuanga), adoptujc to roczne dziecko jako syna swo jego i dawno zmarego Sien Fenga. Tym samym moga teraz w dalszym cigu spokojnie rzdzi jako regentka przy nowym cesarzu-dziecku, ktrym by nieszczsny Kuang Su (18751908). Fortunne samobjstwo" wdowy T'ung Czy pomogo jeszcze bardziej wyklarowa spraw nastpstwa. Po tych wydarzeniach nie byo ju na dworze pekiskim nikogo ani dostatecznie silnego, ani odwanego, aby zakwestionowa autokratyczn wadz Tz'u Si i jej faworytw eunuchw, usilnie szpiegujcych wszyst kich dostojnikw. Gwnym hersztem tych pachokw by osawiony Li Lien-jing (zm. 1911), rwnoczenie organizator cesarskiego apownictwa; jego pozycja na dworze staa si z czasem waniejsza ni wszystkich mandur skich ksit rodziny cesarskiej. Jest prawd jednak, i jeden czowiek zaprotestowa przeciwko arbitralnym czynom Tz'u Si. W cakowicie konfucjaskim stylu cenzor Wu K'o-tu nieco pniej popeni samobj stwo na grobie T'ung Czy, pozostawiajc memoria wyjaniajcy przy czyny tego uczynku. W 1881 r. ostatnia moliwa przeszkoda dla absolut nej wadzy Tz'u Si zostaa usunita przez mier, prawdopodobnie otru cie, drugiej cesarzowej, Tz'u An. Taki by dwr wadcw mandurskich, ktry mia stawia czoa wszystkim problemom stojcym przed Chinami, m. in. w wyniku dwch wojen opiumowych. Nie tyle wrd arystokratw mandurskich, ile raczej wrd dostojnikw-generaw chiskich, ktrzy stumili ruch tajpingowski, naley doszu kiwa si sformuowania jakiejkolwiek w ogle linii polityki w istniejcej w Chinach sytuacji. Oglnie rzecz biorc, zasadnicza polityka zarwno dworu pekiskiego, jak i potnych chiskich gubernatorw generalnych, np. Tseng Kuo-fana i Li Hung-czanga, zmierzaa w sprawach wewntrz nych do osignicia cakowitej restauracji status quo ante, tj. do powrotu do pooenia z lat przed wybuchem rewolucji tajpingowskiej. Dokonawszy pomylnie kontrrewolucji militarnej, ludzie ci chcieli obecnie realizowa to samo w rwnie wanej dziedzinie polityki. Jeli odrzucimy na bok cay

argon neokonfucjaski, ktrym posugiwali si tak obficie i chtnie, ozna czao to w istocie rzeczy pene wznowienie politycznego, gospodarczego i spoecznego pooenia gentry oraz autokratycznego reymu ts'ingowskiego. Prawie cakowita zgodno pogldw co do celowoci osignicia tych zamierze panowaa midzy wszystkimi odamami klasy rzdzcej; stano wiy one te gwn tre tego procesu, nazywanego czasami restauracj lub regeneracj okresu Tung Czy". Istniay za rozbienoci, i to czasami bardzo daleko idce, dotyczce problemu, czy po dowiadczeniach zarwno rewolucji tajpingowskiej, jak i drugiej wojny opiumowej naleao przedsiwzi, i w jakim stopniu, mo dernizacj Chin. Oglnie rzecz biorc, znaczna wikszo uczonych-dygnitarzy, Mandurw i Chiczykw, na czele z sam Tz'u Si, skaniaa si do przeciwstawienia si wszelkim innowacjom w jakiejkolwiek dzie dzinie. Ignorujc w szczeglnoci skutki penetracji mocarstw obcych oraz jej moliwe dalsze konsekwencje, grupa ta miaa bog nadziej na osig nicie raz jeszcze, gdyby to tylko mogo si uda, penej izolacji Chin. Inne za byy pogldy tzw. grupy Zachodniej"; skadaa si ona gwnie z tych Chiczykw, ktrzy odegrali kluczow rol w walce z taj pingami, oraz z elementw kompradorskich, ktre na podstawie swoich kontaktw i wsppracy z cudzoziemcami przekonay si o wyszoci tech nologii Zachodu, przede wszystkim w dziedzinie militarnej. Idee tej grupy znalazy swoje odbicie m. in. w wypowiedziach jednego z jej gwnych rzecznikw ideologicznych, Feng Kuei-fena (18091874), ktry pod krela konieczno przyswojenia sobie od Zachodu wyselekcjonowanych dziedzin technicznych. Dla dokadnie tych samych, wyej wspomnianych celw, tj. dla zachowania systemu feudalnego, grupa Zachodnia" chciaa posuy si europejsk technik wojskow, broni i okrtami, i to zarwno dla uniknicia powtrzenia si takiego zagroenia wadzy, jakim bya rewolucja tajpingowska, jak i dla stumienia jeszcze innych bardzo znacznych i rozlegych insurekcji, trwajcych nadal w Chinach Pnocnych, Pnocno-Zachodnich i Poudniowo-Zachodnich. Wpywy polityczne tych dwch grup byy mniej wicej rwne, a polityka prowadzona po 1164 r. stanowia raczej wypadkow ich stanowiska.
P L Y A SAMOUMOCNIENIA" OI K T

Polityka grapy skonnej do uczenia si" od Zachodu prawie wy cznie w sferze militarnej, w sensie nie tylko zakupu sprztu za granic, lecz usiowania rozpoczcia produkcji nowoczesnej broni w samych Chinach nazywana bywa, jej wasnym terminem, polityk samoumoc-

nienia" (tzu cz'iang). Naley jednak wyranie podkreli, i polityka ta nie zakadaa jakiegokolwiek planu oglnego uprzemysowienia, torowania drogi dla rozwoju kapitalizmu oraz dokonania modernizacji rzdu i admi nistracji w celu uczynienia Chin pastwem zdolnym do sprostania efektyw nie wielu rnym problemom wynikajcym z agresji mocarstw obcych i zacofania kraju, co wszystko jednak zrozumieli i przedsiwzili oligar chiczni przywdcy restauracji Meiji w Japonii. Kontrast jest szczeglnie frapujcy, a pytanie, dlaczego zaistniay a tak wielkie rnice w podejciu do tego problemu, naley do najbardziej interesujcych w historii nowo ytnej Azji Wschodniej, a nawet moe i w wiatowej. Przypuszczalnie niektre z gwnych przyczyn byy nastpujce: 1. Japoczycy wykazali o wiele wiksz wiadomo niebezpieczestwa zagraajcego ich egzystencji narodowej, wypywajcego z nierwnoprawnych traktatw i agresji obcej (lecz trzeba tu jeszcze dotrze z kolei do przyczyny tego zjawiska). Wydaje si, i samurajowie okazali si pod tym wzgldem o wiele bardziej trzewi politycznie ni chiscy uczeni-dygnitarze. Istnienie narodowej monarchii w Japonii w odrnieniu od obcej dynastii mandurskiej stanowio przy tym czynnik niewtpliwie pozytywny. Rnice w rozmiarach powierzchni kraju te odegray rol, poniewa ol brzymie obszary Chin byy faktycznie przez duszy czas nie tknite pene tracj obc i tym samym wielu przedstawicieli gentry zagadnienie to w ogle zignorowao. 2. Ekonomicznie, aczkolwiek kraj by potencjalnie o wiele uboszy, istniao wicej elementw umoliwiajcych szybki rozwj kapitalizmu w Japonii, jak np. silniejsze pooenie mieszczastwa. Rwnoczenie sam fakt ubstwa japoskiego czyni z tego kraju obiekt mniej atrakcyjny dla penetracji Zachodu i gwne wysiki mocarstw obcych skoncentrowane byy na Chinach. 3. Mimo e w Japonii rwnie istniaa nie mniej wyrana ksenofobia, w Chinach przybieraa ona nadal posta kompleksu Pastwa rodka", a owo przekonanie o immanentnej wyszoci cywilizacji chiskiej stawao si coraz mniej walidne w stosunku do ewolucji Zachodu. W Japonii za cywilizacja, w tak niezmiernie duym stopniu chiskiego pochodzenia, bya tym samym zapoyczona; Chiczycy nigdy nie poyczali od nich poyczano. Znaczenie tego czynnika przy podejciu do cywilizacji europej skiej jest ewidentne. Pod tym wzgldem chiscy uczeni-dygnitarze bronic konfucjanizmu jego miejsca jako ideologii panujcej oraz rda ich egzystencji i kariery odegrali szczegln rol. Wprowadzenie nauki Zachodu oznaczao zagroenie ich misce ryowej", samemu istnieniu potnej warstwy, ywotnie zainteresowanej w zachowaniu status quo

pod kadym wzgldem; pozycja jej za bya dotychczas jeszcze cakiem nienaruszona. Niemniej jednak ze wzgldu na palce potrzeby wewntrzne, tj. ko nieczno rozwinicia si niezbdnych do ostatecznego tumienia powsta, grupa Zachodnia" zdolna bya przedsiwzi swj program samoumocnienia"; uatwi to fakt, i jej czonkowie byli najpierw dowdcami kolej nych dziaa przeciwko poszczeglnym insurekcjom, pniej za dostoj nikami kontrolujcymi kluczowe prowincje w Chinach. Tak np. Tseng Kuo-fan przez dugi czas a do mierci w 1872 r. by gubernatorem general nym Liang Kiang (Kiangsu, Anhuei, Kiangsi) z siedzib w Nankinie, na tomiast Li Hung-czang przez 25 lat rezydowa w Tientsinie jako guber nator generalny stoecznej prowincji Czyli. Wanie na obszarach znajduj cych si pod ich wadz nastpio pierwsze powaniejsze wprowadzenie zachodnich metod produkcji; byy one jednak, naley podkreli, zasto sowane prawie wycznie do przemysu zbrojeniowego. W pewnym sensie oznaczao to postp, wyraajcy si w przejciu od sprowadzania broni obcej do jej wytwarzania w samych Chinach. Najlepiej znanym przykadem bya budowa arsenau Kiangnan w Szanghaju, zaoonego w 1865 r. przez Tseng Kuo-fana i Li Hung-czanga; do 1870 r. sta si on cakowicie opera tywny nie tylko produkowano w nim bro, lecz te budowano statki. Przy arsenale Kiangnan prowadzono ponadto szko jzykw obcych oraz biuro tumacze. Biuro dokonao przekadu znacznej iloci (ponad 200) prac zachodnich, dotyczcych gwnie nauk cisych. Innym znanym przykadem bya stocznia w Mawei (koo Fuczou), zaoona przez Tso Tsung-t'anga w 1866 r. Wypucia ona 15 statkw w la tach 18671874. Zaoono tu rwnie szko jzykw obcych, w ktrej nauczano angielskiego i francuskiego; jeden z najsynniejszych i najwaniej szych pniej tumaczy literatury europejskiej, Jen Fu (1853 1921), by jednym z jej pierwszych uczniw. Gdy arsena Kiangnan zosta zbudo wany przy udziale inynierw i sprztu angielskiego i amerykaskiego, do budowy stoczni w Fuczou zatrudniono Francuzw. Byo to samo w sobie odbiciem stosunkw z cudzoziemcami, nawizanych w okresie wojny prze ciwko tajpingom. W tym wczesnym okresie nacisk pooono przede wszystkim na jedno stronny rozwj produkcji zbrojeniowej, niezmiernie kosztownej ze wzgldu na bardzo wysokie pensje wypacane specjalistom obcym oraz na sprowa dzanie wielu surowcw i materiaw z zagranicy, mimo e mona byo je wszystkie wyprodukowa w Chinach. Nieco pniej uprzemysowienie to zostao rozszerzone, zwaszcza przez Li Hung-czanga, na inne dziedziny, tak aby stworzy potrzebn, aczkolwiek w dalszym cigu bardzo ograni-

czon, infrastruktur. W 1872 r. zaoono chisk lini eglugi morskiej (synn China Merchants' Steam Navigation Co.), ktra przez pewien czas bya zdolna konkurowa z eglug brytyjsk. Pierwsz nowoczesn kopalni wgla zbudowano w K'aip'ingu (Hopei) w 1878 r. przede wszystkim na potrzeby teje linii eglugowej. Pierwsz lini telegraficzn zaoono w 1881 r., take i pocztki fabryk tekstylnych datuj si z lat osiemdzie sitych. Pierwsza linia kolejowa w peni czynna zostaa rwnie zbudowana dla kopalni w K'aip'ingu. Caa powysza ewolucja bya jednak bardzo ograniczona w swoim za sigu i przebiegaa powoli; spotykaa si te z nieustannym sprzeciwem ze strony konserwatywnej grupy dostojnikw chiskich i mandurskich. Grupa ta wystpowaa w szczeglnoci przeciwko budowie kolei, czciowo z powodu obawy, i koleje uatwi obc penetracj. Potwierdzeniem tego jest los pierwszej linii kolejowej, zbudowanej przez Anglikw na krtkiej trasie SzanghajWusung w 1876 r., a zakupionej przez wadze ts'ingowskie w 1877 r. i nastpnie zdemontowanej. Naley jednak zwrci uwag nie tylko na to, e rozwj przebiega wolno, lecz rwnie na fakt, i prawie wszystkie przedsibiorstwa zaoone w owym okresie, nawet z udziaem kapitau prywatnego, pozostaway pod rzdow kontrol biurokratyczn, zgodnie z zasad oficjalny nadzr i kupiecka eksploa tacja". W warunkach panowania ts'ingowskiego oznaczao to, e przedsi biorstwa te wykorzystywano jako dalsze rdo korupcji i nepotyzmu oraz e nie dokonywano ponownego reinwestowania zyskw w celu dal szego uprzemysowienia, wysysajc z tych firm wszystko, co si tylko dao. Li Hung-czang, powany posiadacz akcji w wielu z nich, sam wodzi rej w tych poczynaniach; nagromadzi olbrzymi majtek uwaany by przez wielu za najbogatszego czowieka w Chinach i wykorzysta firmy po zostajce pod jego kontrol jako rdo zyskw i apownictwa dla swojej rodziny i licznych poplecznikw. Sytuacja taka bya wielk przeszkod dla niezalenego rozwoju prywatnego przemysu kapitalistycznego, nie tyle z powodu braku kapitaw, gdy zarwno wielu obszarnikw byo cht nych do inwestowania, jak i kupcw chiskich te posiadajcych znaczne zasoby, pochodzce m. in. ze wzrostu handlu zagranicznego, ile dlatego, e kontrola biurokratyczna odstrczaa ich i zniechcaa od podjcia dzia alnoci i inicjatyw. Ten stan rzeczy przepowiada ju wwczas zniekszta con drog rozwoju biurokratyczno-kapitalistycznego, ktra miaa sta si tak charakterystyczn w pniejszym okresie, zwaszcza podczas pano wania Kuomintangu w latach 19271949. Tote owa modernizacja, i tak niezmiernie ograniczona w zasigu,

pozostawaa w znacznym stopniu zjawiskiem marginesowym, a znakomita wikszo gospodarki w dalszym cigu tkwia w pfeudalnej i naturalnej postaci. Prawdopodobnie waniejszy by jeszcze fakt, i zaniechanie reali zacji w owym okresie oglnego programu modernizacji i uprzemysowienia miao mie zgubne skutki na przyszo, poniewa w latach szedziesi tych i siedemdziesitych penetracja obca, aczkolwiek oczywicie stale na rastajca, nie bya jeszcze tak dalece posunita, aby zaj dominujce po oenie w gospodarce Chin. Pniej, w miar wzmocnienia si tej penetracji i wzrostu pozycji obcego kapitau, rozwj wasnego uprzemysowienia i rodzimego kapitalizmu chiskiego zosta tym samym znacznie utrudniony, jeli nie wrcz uniemoliwiony. Pniejsze bankructwo lub przejcie przez kapita obcy znacznej wikszoci przedsibiorstw zaoonych w owym okresie stanowio potwierdzenie tego, i jednostronny, ograniczony charakter po lityki samoumocnienia" skazywa j na niepowodzenie. Wynikao to oczywicie z oglnej reakcyjnej istoty i polityki caej klasy panujcej oraz istniejcego ustroju polityczno-gospodarczego w Chinach. Brak naleytego programu rozwoju gospodarczego by te odbiciem wszystkich od dawna wyznawanych pogldw, tj. dyskryminacji kupiectwa, pogardy dla handlu itp.
RESTAURACJA P A N O W A N I A TS'INGOWSKIEGO

Po dokonaniu przy pomocy mocarstw obcych stumienia ruchu tajpingowskiego rzd ts'ingowski zaj si z kolei likwidacj wszystkich innych powsta, trwajcych w rnych czciach kraju. w program pacyfikacji" obj w praktyce okres 14 lat, a podczas jego realizacji reym ts'ingowski korzysta z yczliwej, wielostronnej pomocy mocarstw obcych, udzielanej dla dokadnie tych samych powodw co w wypadku zwalczania tajpin gw. Ludzie majcy ten program urzeczywistni byli te identycznie tymi samymi przedstawicielami chiskiej gentry, ktrzy wczeniej uratowali Ts'ingw. Owi bohaterowie" wojen antytajpingowskich, ktrzy zdobyli swoje ostrogi rycerskie w masakrowaniu niezliczonych dziesitkw tysicy chopw chiskich, mieli by teraz znw wykorzystani wraz z utworzonymi p z z nich armiami. re Najbardziej palcym niebezpieczestwem dla reymu mandurskiego by rozwijajcy si w dalszym cigu ruch Nien w Chinach Pnocnych, ktry nie uleg adnemu osabieniu po upadku pastwa tajpingw. Siy Nien, wzmocnione resztkami pnocnej armii tajpingowskiej, ktre okazay si bardzo pomocne, z powodzeniem odbijay dziki swojej mobilnej tak tyce, silnym bazom w ufortyfikowanych wioskach oraz nadal szerokiemu

poparciu ludnoci wszystkie ataki wojsk ts'ingowskich. W 1865 r. zdoali oni pokona i zabi gwnego generaa Ts'ingw, Senggerinczina. Ruch Nien wykazywa na tym etapie jeszcze wyraniej antydynastyczny i antymandurski charakter. Sam wielce renomowany Tseng Kuo-fan otrzyma rozkaz dowodzenia gwnymi siami dziaajcymi przeciwko Nien, lecz mimo prowadzenia polityki spalonej ziemi" nie udao mu si zasadniczo odnie powodzenia. Pniej wysano Li Hung-czanga z jego Armi Huai, w peni wyposaon w sprzt obcy; pocztkowo rwnie nie zdoa on uzyska sukcesw. Generaowie ts'ingowscy ostatecznie jednak zastosowali czasochonn i kosztown technik blokady obszarw zajtych przez Nien, dziki ktrej udao im si ostatecznie odci gwne siy Nien od ich baz. Zostay one potem podzielone na dwie czci wschodni i zachodni. Zachodni Nien nastpnie wyruszyli do Szensi z nadziej poczenia si z powsta cami muzumaskimi; w 1867 r. zagrozili oni nawet samemu Pekinowi, lecz ostatecznie zostali otoczeni i wybici przez wojska rzdowe pod do wdztwem Tso Tsung-fanga w 1868 r., a pniej, w tym samym roku, podobny los spotka i oddziay Wschodnich Nien. Od dawna trwajce powstanie w Jnnanie te nie ulego osabieniu; bya to insurekcja ludnoci mahometaskiej, stanowicej zawsze pokan mniejszo, by moe a do 30% ludnoci owej prowincji. Powstawaa ona co najmniej trzy razy w XIX w., zarwno przeciwko uciskowi biurokratw ts'ingowskich, jak i innym formom dyskryminacji. Mahometanie zbunto wali si jeszcze raz w 1855 r. i stali si panami wikszoci prowincji, bdc szczeglnie mocni w zachodniej jej czci, gdzie zaoyli wasne pastwo, zna ne jako P'ing-nan Kuo, pod wodz Tu Wen-siu, ze stolic w Tali. Insu rekcja miaa rwnie powane reperkusje w ssiednim Kueiczou i Sycz'ua-nie. Dugo trwajce i niczego nie rozstrzygajce kampanie generaw ts'ingowskich spowodoway dewastacj wikszoci Jnnanu. Tu Wen-siu broni si wspaniale, a jego siy okopay si w 53 ufortyfikowanych miastach. Mandurom jednak udao si doprowadzi do rozbicia ruchu i przecig nicia czci muzumaskich obszarnikw na stron Ts'ingw. Osta tecznie cay obszar zosta podbity, z wyjtkiem Tali; miasto to pado w styczniu 1873 r. i wtedy, z charakterystycznym zdradziectwem ts'ingowskim, wybito jego ca wielotysiczn ludno mimo poprzednich obietnic darowania jej ycia. By to tylko jeden z wielu podobnych epizodw, gdy oglnie w wyniku pacyfikacji" ts'ingowskiej z omiu milionw ludnoci prowincji tylko trzy przeyy t wojn. Pooenie narodowoci Miao w ssiednim Kueiczou nie byo lepsze ni mahometan w Jnnanie. Powstali oni te ponownie przeciwko wadzy

ts'ingowskiej w 1854 r., a ich ruch niewtpliwie cile wiza si z insurekcj Jnnaczykw. Istnia tu jednak dodatkowy problem; postpujca koloni zacja prowincji dokonywana przez obszarnikw chiskich doprowadzia do tego, e Miao byli nieustannie pozbawiani swojej najlepszej ziemi na nizinach. W krtkim czasie Miao opanowali ca prowincj, z wyjtkiem tyl ko stolicy Kueijang, a powstanie zostao jeszcze bardziej wzmocnione przez obecno na tych terenach w latach 18601863 si Szy Ta-k'ai. Do piero po upadku pastwa tajpingw Ts'ingowie zdoali skoncentrowa dostateczne siy w tej prowincji; to samo odnosio si oczywicie rwnie do Jnnanu. Kampanie przecigay si a do 1873 r. i tu te posu giwano si podobnymi metodami stabilizacji". Co najmniej milion Miao zgino, a niektre rda twierdz, i ocalaa tylko / ludnoci. Miao teraz stracili cae swoje ziemie na nizinach i mieli do wyboru albo uciec do terenw grzystych, albo, jeli chcieli pozosta, sta si dzierawcami u obszarnikw duskich. Wielkie powstanie ludnoci muzumaskiej Pnocnego Zachodu, ktre rozpoczo si w 1862 r., stanowio, by moe, jeszcze wiksze zagroenie dla panowania ts'ingowskiego. W caym tym okresie najwikszym kosz marem dla dworu mandurskiego bya moliwo poczenia si w jedn cao insurekcji w poszczeglnych czciach Chin. Pod tym wzgldem tajpingowie w szczeglnoci, a potem take i Nien, podjli wysiki nad na wizaniem kontaktw z mahometanami i przystpieniem do wsplnych z nimi dziaa; wysiki te, niestety, przyszy za pno i nie odniosy prawie adnych skutkw. Insurekcja, pod wodz Ma Hua-lunga, rozcigna si na prawie cae Kansu i wiksz cz pnocnego Szensi. Problem na tych obszarach by skomplikowany wskutek wrogoci midzy ludnoci muzumask (tylko czciowo chiskiego pochodzenia) a Chiczykami, podnie canej zawsze przez wadze ts'ingowskie, ktre doprowadzay do znacznych tar i wani midzy tymi dwiema grupami ludnoci. Dopiero po cakowitym stumieniu ruchu Nien wojska ts'ingowskie mogy wkroczy do Szensi w 1869 r.; byy to oddziay Armii Hunaskiej pod dowdztwem Tso Tsung-fanga. Po opanowaniu Szensi za pomoc zwykych metod stosowanych przez Tso, tj. masakrowania prawie caej ludnoci cywilnej, gwnym wydarze niem byo dugie, prawie trzyletnie oblenie miasta Suczou w Kansu. Osta tecznie, dziki uyciu artylerii europejskiej, tj. dzia wyprodukowanych przez Kruppa, a sprowadzonych przez Tso Tsung-fanga, miasto zostao zdobyte w 1873 r. Ca rodzin Ma Hua-lunga stracono stosujc tzw. metod krajania", a garnizon perfidnie wycito w pie. To samo powtrzono pniej, bardziej na zachd, w miecie Hami. Nawet carski genera Kauf1 1 0

mann, ktrego metody i wyczyny w Turkiestanie Zachodnim (i prawdo podobnie te na Wileszczynie) nie naleay do najagodniejszych, prze raony by dziaalnoci Tso Tsung-fanga. Dewiz Tso byo najpierw spacyfikowa, potem ukara", lecz w jego pojciu ukaranie rwnao si eksterminacji. W rezultacie wybito / ludnoci muzumaskiej w Kansu i / w Szensi. Pnocny Zachd nie doszed do siebie przez wiele dziesi cioleci po tych metodach stabilizacji". Rwnoczenie Tso, ktremu prze wanie towarzyszy jego gwny kat, wypowiada si za cakowit sinizacj mahometan i osign te pewne powodzenie w przeciganiu czci mahometaskiej gentry na stron Ts'ingw. Prawie w tym samym czasie gdy ludno muzumaska wzniecia po wstanie na Pnocnym Zachodzie, rozszerzyo si ono rwnie na obszar Kaszgarii i Dungarii. W Kaszgarii gwna grupa ludnociowa, Ujgurzy, rwnie mahometanie, cierpiaa niemniej od ucisku biurokratw ts'ingowskich i niewtpliwie pod wpywem wydarze na Pnocnym Zachodzie rozpocza insurekcj w 1864 r. Jej wodzem sta si Jakub Beg, pochodzcy z Kokandu, gdzie uczestniczy w walkach przeciwko penetracji carskiej Turkiestanu Zachodniego. Do 1873 r. Jakub Beg sta si panem caeg. basenu Tarim oraz rwnie Urumczi na pnoc od pasma T'ien Szan Problem powstania ujgurskiego i panowania Jakuba Bega na tych obszarach dodatkowo by skomplikowany przez polityk Wielkiej Brytanii i Rosji. Obydwa te mocarstwa, spogldajc na siebie podejrzliwie, zamie rzay wykorzysta sytuacj do swoich wasnych celw. Obydwa te uznay pastwo utworzone przez Jakuba Bega; Anglicy wysali misje D. Forsytha do jego stolicy w 1870 i 1873 r. i byli wyranie zainteresowani tym, aby Kaszgaria staa si pastwem buforowym, ochraniajcym ich posiadoci w Indiach. Przyczynili si te walnie do przyznania Jakubowi Begowi przez sutana tureckiego tytuu emira Kaszgarii oraz przysania mu oficerw tureckich. Na caym tym terytorium, zarwno na pnoc, jak i na poudnie od T'ien Szanu, byo bardzo mao ludnoci chiskiej, a garnizony ts'ingowskie zostay przewanie wybite podczas powstania. Wikszo mahometan pochodzenia chiskiego Dunganowie w Dungarii przyczya si te do insurekcji; przecie cay ten kraj zosta podbity dopiero za pano wania Cz'ien Lunga. Rzd mandurski stan teraz wobec problemu, czy naleao prbowa odzyskania caego tego olbrzymiego obszaru; zagadnienie to stao si przedmiotem ostrej debaty na dworze pekiskim. Przed ostatecznym stumieniem powstania muzumaskiego w Pnocnym Zachodzie taki podbj by i tak nie do zrealizowania, gdy wszystkie drogi wiodce do Turkiestanu znajdoway si w rkach powstacw.
9 1 0 2 3

Gwnym rzecznikiem koniecznoci stumienia powstania ujgurskiego by Tso Tsung-fang, ktry twierdzi, i Turkiestan potrzebny by dla ochrony Mongolii, a Mongolia z kolei niezbdna dla obrony Pekinu. Wysun on ten pogld przeciwko koncepcjom Li Hung-czanga, wypo wiadajcego si za skupieniem wysikw na Chinach waciwych, szcze glnie na prowincjach przybrzenych. Ostatecznie grupa zwolennikw ponownego podboju Turkiestanu Wschodniego wzia gr. W 1875 r. Tso Tsung-fang rozpocz kampani, ktra szybko doprowadzia do opa nowania caego terytorium na pnoc od T'ien Szanu, z wyjtkiem rejonu lli, znajdujcego si w rkach rosyjskich. Na t kampani Tso zacign w 1876 r. w bankach Szanghaju pierwsz poyczk zagraniczn rzdu ts'ingowskiego na sum 10 mln tael. Anglicy czynili cigle prby dyplomatyczne, aby uratowa Jakuba Bega; pose brytyjski w Pekinie T. Wade (ten sam, ktry by tumaczem podczas zawarcia traktatu tientsiskiego) zaproponowa, aby pozostawi go jako krla Kaszgarii dla rzdzenia omioma miastami tego obszaru. W 1877 r. oddziay Tso Tsung-fanga zajy jednak Turfan, otwierajc tym samym drog na Poudnie; doprowadzio to do szybkiego upadku krlestwa Jakuba Bega i jego mierci w 1878 r., po ktrej nastpi wkrtce podbj caego terytorium na poudnie od T'ien Szanu. Tso Tsung-t'ang zaproponowa teraz, aby cay rejon, zarwno Kaszgaria, jak i Dungaria, zosta zreorganizowany na prowincj chisk; dokonano tego w 1884 r., kiedy utworzono Sinkiang (Nowe Dominium). Podbj Sinkiangu oznacza zakoczenie dziaa zmierzajcych do przywrcenia panowania reymu ts'ingowskiego nad caym obecnym ob szarem terytorialnym Chin; koszty tego, szczeglnie w yciu i cierpieniach ludzkich, byy olbrzymie, zwaszcza jeli si do nich doda ogromne straty wynikajce ze stumienia ruchu tajpingowskiego. Byo to najwaniejszym a waciwie jedynym osigniciem przywdcw restauracji T'ung Czy, tak czsto bezkrytycznie przez wielu historykw europejskich i ameryka skich wychwalanych jako wielcy mowie stanu. W tym samym czasie, kiedy zostay przedsiwzite wyej opisane dzia ania militarne, reym ts'ingowski rwnie dokonywa odbudowy aparatu pastwowego i zwrci nieco uwagi na przywrcenie gospodarki do dawnego stanu. Caa dziaalno w tym zakresie bya w zupenoci zgodna z ogln polityk powrotu do status quo ante. Tak wic kontynuowano system egzaminw, a wiele uwagi powicono dalszemu propagowaniu ideologu neokonfucjaskiej, jej za wykorzystywanie do celw indoktry nacji stao si jeszcze wyraniejsze. Wszystko to cile wizao si ze wspomnianymi poprzednio dominujcymi pogldami reakcyjnymi znacz-

nej wikszoci klasy panujcej. Lecz nawet tzw. grupa Zachodnia", ktra przyswajaa sobie europejsk technik militarn, bya niemniej niewzruszona w swoich przekonaniach, i zasadnicze podstawy poli tyczne, spoeczne i ideologiczne systemu feudalnego musz pozosta nietknite. Znalazo to te wyraz w jej znanej dewizie: Nauka chiska musi stanowi podstaw; nauka zachodnia moe by wykorzystana do celw praktycznych". Zrujnowana gospodarka, zwaszcza rolnictwo, zostaa ostatecznie od budowana, jak ju tyle razy w przeszoci, dziki mozolnie trudzcym si chopom chiskim. Biurokraci ts'ingowscy uczynili jednak wszystko na ziemiach ponownie zagospodarowanych, aby sprzyja obszarnikom. Tym samym nastpi dalszy wzrost wielkich majtkw i koncentracji wasnoci ziemi, powikszya si jeszcze bardziej liczba dzierawcw, a kryzys spoecz ny, tak charakterystyczny dla kraju przed rewolucj tajpingowsk, nie zosta w istocie rzeczy zaagodzony mimo caego rozlewu krwi. Zupena nieudolno reymu ts'ingowskiego uwidoczniona bya niemonoci upo rania si z klskami ywioowymi; spowodowao to potworny gd w Chi nach Pnocnych w 1878 r., w wyniku ktrego zmaro ponad 10 mln ludzi. W rzeczywistoci mylenie przywdcw restauracji T'ung Czy miao pod kadym wzgldem charakter jaowy byli oni kompletnie niezdolni do wydobycia kraju z jego krytycznego pooenia. Jedyne ich osignicie to trzymanie chopw na swoim miejscu", m. in. przez ponowne pene zaprowadzenie osawionego systemu odpowiedzialnoci zbiorowej pao czia. Ocena oraz stosunek do przywdcw i programu restauracji T'ung Czy stay si niezmiernie aktualnym zagadnieniem w dalszej politycznej ewolucji Chin a do 1949 r. Nie dziwi wcale, i Kuomintang, po zdradzie rewolucji 19241927, zwrci si do restauracji T'ung Czy w poszukiwa niu modelu politycznego, a take i ulubionym bohaterem Cziang Kai-szeka sta si Tseng Kuo-fan. Tumaczy to rwnie ostry ferwor polemiczny, z ktrym postpowi historycy chiscy, a zwaszcza marksici lub znajdujcy si pod wpywem idei marksistowskich stanowicy zreszt znaczn wikszo potpiali ca dziaalno bohaterw" restauracji, susznie widzc w ich reakcyjnym programie jedn z zasadniczych przyczyn utrzy mania si zacofania Chin i ich pniejszych tragicznych losw poli tycznych. Naley jednak stwierdzi, i ju w latach szedziesitych i siedemdzie sitych niektrzy Chiczycy zdawali sobie spraw z problemw stojcych przed krajem i myleli kategoriami programu oglnej modernizacji, ktra faktycznie umoliwiaby rozwj kapitalizmu w Chinach. Nalea do nich

np. ung Hung (Jung Wing, 18281912), powany rzecznik moderni zacji. By on pierwszym Chiczykiem, ktry ukoczy studia wysze za granic (Yale, 1854), posiada dobr znajomo Zachodu oraz wypowiada si za rodkami niezbdnymi dla przeksztacenia kraju. W 1859 r. usiowa program swj przedstawi przywdcom tajpingowskim, lecz nie zdoa przekona ich o jego koniecznoci. Pniej nawiza kontakty z grup Zachodni" i otrzyma polecenie nabywania sprztu dla arsenau Kiangnan. Jego zasadniczy program rwnie nie spotka si ze zrozumieniem czonkw tej grupy, poniewa nie byli oni zainteresowani, a przeciwnie, negatywnie ustosunkowani do kapitalistycznej drogi rozwoju. Jung Wing rwnie popiera wysyanie modziey chiskiej na studia za granic; by te jednym z kierownikw pierwszej grupy studentw wysanej do Stanw Zjednoczonych (byo ich 120, 80 z Kuangtungu, wszyscy Chiczycy). Program ten zosta jednak zasabotowany przez reakcyjnych biurokratw ts'ingowskich i nie rozwin si wwczas na wiksz skal. Exodus studen tw chiskich za granic, zwaszcza do Japonii, by zjawiskiem pniejszym, rozpoczynajcym si na przeomie XIX i XX w. Wrd dostojnikw ts'ingowskich znajdowali si rwnie niektrzy, bardzo zreszt nieliczni, uznajcy konieczno modernizacji, jak np. Kuo Sung-tao (18181891), pierwszy pose ts'ingowski wysany do Wiel kiej Brytanii w 1876 r. Uderzy go szczeglnie kontrast midzy Angli a Chinami; uj to nastpujco: Konfucjusz i Mencjusz wprowadzili nas w bd". Nie mniejsze wraenie zrobiy na nim systematyczne, dobrze za planowane metody, ktrymi posugiwali si Japoczycy celem opanowania nauki i technologii Zachodu. Kuo Sung-tao by rzecznikiem takich kro kw, jak budowa kolei, zastosowanie maszyn itp., co wywoywao w stosunku do niego fal zaciekej nienawici znacznej wikszoci uczonych-dygnitarzy. Po krtkiej kadencji poselskiej w Londynie wycofa si cakowicie z ycia politycznego, mimo i posiada wczeniej doskonae koneksje z klik hunask.
POLITYKA ZAGRANICZNA RZDU TS'INGOWSKIEGO

Podstawow cech stosunku wpywowych grup w onie rzdu ts'ingowskiego do mocarstw obcych by nadal gboki brak zaufania, a w wielu wypadkach cakowita nienawi i pogarda. Owe uczucia zostay jednak nieco zagodzone odkryciem, i cudzoziemcy nie zmierzali do obalenia dynastii, lecz przeciwnie, zainteresowani byli, z powodw wczeniej wspomnianych, w jej zachowaniu. Na tej podstawie powsta swoisty modus vivendi, zwaszcza midzy grup Zachodni" a mocarstwami obcymi, ktry zosta

szczeglnie wzmocniony ich wspprac w stumieniu ruchu tajpingowskiego, prowadzc do osobliwego uoenia stosunkw, prawie braterstwa broni". Chocia zarwno grupa Zachodnia", jak i konserwatywna zdaway sobie spraw z tego, i apetyty mocarstw obcych byy zasadniczo nie do zaspokojenia, obie uwaay, i wskutek zastosowania wobec tych mo carstw odpowiednio ugodowej polityki uda si, by moe, ograniczy przy szy zasig ich da wobec Chin, a rwnoczenie rzd ts'ingowski bdzie mg nadal otrzyma od nich pomoc niezbdn do zachowania swojego panowania nad narodem chiskim. Taka bya wanie kwintesencja polityki Li Hung-czanga, ktry pozostajc na stanowisku gubernatora general nego w Tientsinie przez 25 lat sta si najbardziej wpywow osobistoci w stosunkach z cudzoziemcami. Jego jamen (urzd, rezydencja) by faktycznie w stopniu o wiele wikszym rzeczywistym ministerstwem spraw zagranicznych rzdu ts'ingowskiego ni urzd zaoony w tym celu w Pekinie. Powyszy urzd by dobrze znanym Tsung-li Jamen (skrt dla Tsung-li Ko-kuo Szy-wu Jamen (Oglny Urzd dla Spraw Innych Pastw), zaoonym w 1861 r., na ktrego czele stao na pocztku trzech dostojni kw mandurskich: ksi Kung, Wen-siang (18161876) i Kuei-liang. Polityka Tsung-li Jamen bya na og zgodna z koncepcjami Li Hung-czanga, zwaszcza w jej ugodowym podejciu, czsto graniczcym z kapi tulacj. Byoby jednak uproszczeniem twierdzi, i owa grupa nie usio waa rwnie broni interesw rzdu ts'ingowskiego, tak jak je pojmowaa. Dla tego te celu polegali oni na ju mocno wywiechtanej, prastarej chi skiej dewizie uycia barbarzycw do walki z barbarzycami", tj. usiowali wykorzysta rywalizacj mocarstw obcych oraz naoy uzd" barbarzycom przez prowadzenie negocjacji. Fakt, i mieli w tym nie zwykle mao powodzenia, to oczywicie inna sprawa. Tsung-li Jamen nie by jeszcze rzeczywistym ministerstwem spraw zagranicznych w europejskim tego sowa znaczeniu, ale, jeli o to chodzi, to sze ministerstw te nie stanowio prawdziwych ministerstw. Kie rownicy Tsung-li Jamen zajmowali wszyscy rwnoczenie inne stanowiska w administracji ts'ingowskiej i byli do niego oddelegowani ad hoc w celu prowadzenia stosunkw z posami zagranicznymi. Z czasem jednak zorga nizowany zosta zesp staych urzdnikw i rwnie uzyskano pewien sto pie dowiadczenia, m. in. znajomo prawa midzynarodowego, dla wykorzystania argumentw cudzoziemcw przeciwko nim samym. Roz poczto te ledzenie wydarze midzynarodowych w takim zakresie, jaki dotyczy spraw i losw Chin. Zaoono rwnie przy Tsung-li Jamen szko jzykw obcych (T'ung-wen Kuan). Pocztkowo wszyscy studenci

byli Mandurami; szkoa miaa dostarczy niezbdnych tumaczy i przy szych pracownikw suby zagranicznej. Na jej czele sta poprzednio wspomniany misjonarz amerykaski, W. A. P. Martin, a jej program nauczania zosta rwnie pniej rozszerzony przez objcie nauk cisych. Rzd ts'ingowski by, zgodnie z oglnym swoim podejciem do wszystkiego, co obce, niechtny temu, by zaoy wasne placwki dyplomatyczne za granic. Rozpoczto to ostatecznie w 1876 r., po czym nastpio stopniowe rozbudowanie suby dyplomatycznej. Dwa inne urzdy posiaday nie mniejsze ni Tsung-li Jamen znaczenie dla prowadzenia stosunkw z cudzoziemcami. Jeden z nich to Urzd Komisarza Handlu na Pnocy; podlegay mu trzy porty, w tym Tientsin, w ktrym miecia si jego siedziba. Stanowisko to zajmowa te Li Hung-czang, cznie z gubernatorstwem, i tu wanie tkwia jedna z przy czyn jego wielkich wpyww na polityk zagraniczn. Drugim by Urzd Komisarza Handlu na Poudniu; podlegao mu pi portw, siedzib za by Szanghaj; stanowisko to przewanie obsadzane byo przez gubernatora generalnego Liang Kiang. Poniewa gubernatorstwo znajdowao si zwykle w rkach przedstawiciela kliki hunaskiej, tak jak na Pnocy w posiadaniu kliki Huai, sytuacja ta staa si te jednym z najwaniejszych rde rywalizacji midzy tymi dwiema grupami. Jeden aspekt polityki samoumocnienia" Li Hung-czanga, cile zwi zany z problemem spraw zagranicznych, dotyczy zagadnienia budowania nowoczesnej marynarki wojennej. Zarwno on, jak i jeszcze nawet bardziej Tso Tsung-t'ang przywizywali wielk wag do tego problemu, widzc w stworzeniu floty wojennej czynnik wielce prestiowy i przydatny do przetargw z cudzoziemcami; trudno bowiem byoby uwierzy, i ktry kolwiek z nich myla powanie o flocie jako adekwatnym rodku obrony w wypadku wznowienia agresji mocarstw zachodnich. Tym samym wiele wysikw i znaczne rodki skupiono na tej jednej fazie modernizacji. Jednak, a byo to charakterystyczne dla sposobu mylenia grupy Zachod niej", flota nie powstaa w wyniku zrealizowania oglnego programu uprzemysowienia, ktre umoliwioby stworzenie naleytego zaplecza gospodarczego dla zbudowania wasnej marynarki chiskiej zaka dajc, i znalazyby si na to rodki finansowe lecz pochodzia z nie zmiernie kosztownych zakupw okrtw budowanych za granic. Stocznie, ktre zostay zbudowane w Chinach przy udziale cudzoziemcw, jak np. w Fuczou, nie byy zdolne do budowania coraz bardziej skomplikowanych nowoczesnych okrtw wojennych. Wyprzedzajc nieco tok historyczny, warto dokoczy w tym miejscu narracj o losach tej floty. Gwnym zjawiskiem byo to, i siy marynarki

wojennej organizowane przez Li Hung-czanga byy nie mniej podatne na korupcj i nieudolno ni przedsibiorstwa przemysowe rozwinite pod jego egid, i to z tych samych powodw. Pooenie stao si nawet jeszcze gorsze, gdy pniej, po smutnych dowiadczeniach wojny chisko-francuskiej (patrz s. 501), podjto decyzj zjednoczenia wszystkich si marynarki (do tego momentu dzieliy si one na trzy; jedna na Pnocy pod Li Hung-czangiem; druga na Poudniu, kontrolowana przez Nankin; trzecia w Fuczou). Dokonano tego przez utworzenie Jamenu Floty; ksi Cz'un, ojciec cesarza, sta nominalnie na jego czele, lecz rzeczywista wadza spoczywaa w rkach Li Hung-czanga, ktry rwnie dopilnowa tego, aby wszystkie najlepsze okrty, w sumie 28, zostay umieszczone pod jego kontrol w synnej flocie Peijang (tj. Pnocne Morze; nazwa osawionej pniejszej kliki militarystw, w ktrej skad wchodzili przewanie ludzie Li Hung-czanga oraz wychowankowie dwch akademii, wojskowej i mor skiej, zaoonych przez niego w Tientsinie, wywodzi si wanie z tej floty). Roczny budet Jamenu Floty by nawet dosy znaczny, wynoszc 4 mln tael. To co nastpio, byo jednak cakiem typowe dla warunkw panuj cych na dworze i w rzdzie ts'ingowskim. Wikszo funduszy nie bya powicona na dalsz ekspansj floty lub na ulepszanie jej sprztu; po 1888 r. nie zakupiono wicej okrtw, natomiast Tz'u Si przyswoia sobie 33 mln tael na rozrzutn i wystawn odbudow I Ho Jan obecnego Paacu Letniego. Wyniki za tej malwersacji miay wyj na jaw w niezmiernie tragiczny sposb podczas wojny chisko-japoskiej w 1. 18941895; synna d marmurowa na sztucznym jeziorze w Paacu Letnim, potwornie szpetna i niebywale kosztowna, a zbudowana za cz tych zagarni tych pienidzy, nie okazaa si poyteczna do odpierania atakw krow nikw japoskich.

XXXI. MOCARSTWA OBCE A CHINY (1864-1894)

POLITYKA WSPPRACY"
P U N K T U widzenia mocarstw ob cych zasadnicz koniecznoci wynikajc z sytuacji w Chinach po dru giej wojnie opiumowej i upadku pastwa tajpingw byo osignicie nie zbdnego stopnia stabilizacji, ktry umoliwiby pene wykorzystanie wszystkich nowo nabytych przywilejw, wypywajcych z traktatw tientsiskich. Polityka popierania rzdu ts'ingowskiego, stosowana przez wszyst kie mocarstwa, zmierzaa przede wszystkim do tego celu; w tym i w oglnych dziaaniach na terenie Chin prym wodzia w dalszym cigu Wielka Bry tania, nadal zajmujca dominujc pozycj ekonomiczn i polityczn. Polityk, jak posugiway si w owym okresie mocarstwa obce, mianuje si czasami polityk wsppracy"; mona to rozumie w podwjnym sensie jako wspprac mocarstw midzy sob oraz jako ich wspprac z Mandurami. W pierwszym sensie prawd byo, i istniejca midzy mocarstwami rywalizacja nie bya tak zaostrzona, jak to si miao sta pniej; byo wic jeszcze moliwe posugiwanie si mniej wicej wspln polityk wobec Chin, korzystn w rwnym stopniu dla wszystkich mocarstw. W drugim sensie byo te bez wtpienia prawd, i dalsze istnienie rzdu ts'ingowskiego, a nawet jego wzgldne wzmocnienie,, leao teraz w interesach cudzo ziemcw, gdy posusznie wykonywa on wikszo, jeli nie wszystkie yczenia i rozkazy mocarstw, bdc te narzdziem, za pomoc ktrego miano wyegzekwowa realizacj wczeniej wymuszonych koncesji. Pod tym wzgldem polityka wsppracy" midzy mocarstwami przedstawiaa dodatkow korzy, gdy stwarzaa sytuacj, w ktrej mona byo wywrze wsplny nacisk oraz utrzyma pewien stopie wsplnej kontroli nad reymem mandurskim. Tym samym wszystkie zasadnicze zamierze nia mocarstw obcych wobec Chin mogy by teraz urzeczywistniane bez

ponownego signicia do rodkw militarnych na wiksz skal, co zawsze byo kosztowne, nieco ryzykowne, a rwnie czsto le widziane przez wasn ich ludno. Powstaje pytanie, czy mocarstwa obce uwaay w latach szedziesi tych i siedemdziesitych, i koncesje otrzymane w wyniku drugiej wojny opiumowej szy wystarczajco daleko. Faktycznie, byy one uznane zarwno za dostateczne, jak i za niedostateczne. Dostateczne w tym sensie, i uwa ano, e niezbdny jest pewien okres na to, aby wykorzysta w peni skutecznie wszystko, co zostao osignite, strawi naleycie to, co zostao poknite, nadzorowa efektywne wprowadzenie w ycie przez reym ts'ingowski nowo nabytych praw. Niedostateczne w tym sensie, i pocztkowy nacisk mocarstw na otwarcie Chin jako rynku handlowego ulega teraz stopniowo zmianie na majce o wiele wiksze dla cudzoziemcw znaczenie rozpatrywanie Chin jako niezmiernie wanego miejsca lokaty kapitau eksportowanego oraz rda bezcennych surowcw. W zwizku z tym nowym podejciem zainteresowania szy w kierunku nabywania praw do budowy kolei. Byo to zagadnienie szczeglnie istotne, m. in. z uwagi na to, e zasadnicza budowa kolei w Europie i Ame ryce zostaa ju zakoczona, a perspektywy w tej dziedzinie w Chinach wy daway si bajecznie nieograniczone. Liczono na rozpoczcie eksploatacji bo gactw mineralnych, zakadanie fabryk, stanowicych wasno obc i b dcych pod nadzorem cudzoziemcw itp. Pod tym wzgldem uwaano, e dotychczasowe koncesje nie szy wystarczajco daleko, aczkolwiek stano wiy one niewtpliwie wymienit baz dla wymuszenia nowych. Rzd ts'ingowski by zdecydowanie przeciwny temu nowemu programowi, m. in. dlatego, i obawia si konsekwencji spoecznych rozwoju elementw go spodarki kapitalistycznej, chocia ostatecznie sprzeciw jego nie mia za sadniczego znaczenia. Zainteresowanie ekspansj gospodarcz w tym nowym kierunku byo te najprawdopodobniej zwizane w znacznym stopniu z rozczarowaniem dotychczasowymi wynikami, osignitymi w rozwoju handlu z Chinami. Owo wielkie Eldorado okazao si o wiele mniej obiecujce ni przewidy wano na podstawie wizji i wyobrani podnieconych kupcw Zachodu. Taki by stan rzeczy, mimo i otwarcie w 1869 r. Kanau Sueskiego skrcio drog z Europy do Chin o poow i uatwio wzrost nacis ku europejskiego. Wskutek samowystarczalnoci gospodarki chiskiej w oglnej skali, a zwaszcza na wp naturalnych warunkw gospo darczych okrgw wiejskich, Chiny nie stanowiy w dalszym cigu mimo wdarcia si wyrobw obcych naprawd pokanego rynku, szczeglnie dla obcych towarw fabrycznych, ktre spodziewano si tu

zbywa. Dane dotyczce handlu z lat 18641894 najwyraniej ilustruj ten problem *. Rok 1864 1870 1876 1887 1891 1894 Import 51,3 69,3 70,2 102,2 134,0 162,1 Eksport (w n 54,0 61,6 80,8 85,8 100,9 128,9

Powysze dane wykazuj te stopniowe, lecz stae pogarszanie pozycji. Chin w bilansie handlowym. Wynikao to oczywicie czciowo z ograni cze narzuconych ich rozwojowi gospodarczemu przez traktaty nierwnoprawne, a w szczeglnoci przez utrat autonomii celnej. Stawao si to coraz bardziej dotkliwe, m. in. w poczeniu ze spadkiem wartoci srebra, ktrego odbiciem by wspomniany spadek wartoci taela. Tym sa mym stawka celna 5% ad valorem z lat szedziesitych rwnaa si pod ko niec wieku tylko 23%. Zagadnienie otwarcia Chin dla dalszej penetracji gospodarczej zgodnej z nowymi potrzebami mocarstw obcych mogo by zrealizowane albo przez rewizj istniejcych traktatw po upywie dziesiciu lat od ich zawarcia albo przez dostateczny nacisk na rzd centralny oraz rzdy prowincjonalne dla otrzymania wszystkich podanych obecnie nowych koncesji. O ile pierwsza metoda zostaa zastosowana tylko czciowo i nie zawsze jak si pniej okae z penym powodzeniem, druga bya realizowana konsekwentnie i skutecznie przez cay okres. Okazaa si szczeglnie dogodna, gdy zastosowano j wobec wszechwadnych guberna torw generalnych, jak np. Li Hung-czang, posiadajcych ju dobrze za suon renom wsppracy z cudzoziemcami. Jakkolwiek dalszy rozwj stosunkw ekonomicznych nadal nie dorwnywa ekspektacjom, okres ten by wiadkiem znacznego wzrostu liczby osiedlajcych si cudzoziemcw w portach traktatowych" oraz rozszerzania, zwaszcza w Szanghaju, enklaw obcych na ziemi chiskiej. Stay si one coraz bardziej uprzywilejowanymi spoecznociami, dominujcymi strategicznie nad gospodark Chin.
* Liczby dotyczce importu nie obejmuj jednak opium, ktrego wwz np. w 1870 r. wynosi JO tys. skrzy, o wartoci 35 mln tael. Problem rzeczywistego zasigu wzrostu importu i eksportu wykazanego przez przytoczone dane jeszcze dodatkowo komplikuje fakt, i w owym okresie tael traci stale na wartoci. Tak wic tael by wart: w 1872 r. 1,60 dol. am.; w 1882 r. - 1,38; w 1892 r. - 1,07 dol. am.; w 1897 r. - 0,72 dol. am.

Rwnoczenie podczas dwch dekad po drugiej wojnie opiumowej nastpio przygotowanie oraz podjcie pierwszych krokw w niezmiernie doniosym procesie nadgryzania przygranicznych obszarw olbrzymiego imperium Ts'ingw, zwaszcza na terenach uwaanych za pastwa wasalne Mandurw, a stanowice bardzo atrakcyjne, akome kski dla mocarstw kolonizatorskich. Dotyczyo to w szczeglnoci Azji Poudniowo-Wschod niej, lecz rwnie i obszarw nawet bardziej niezbdnych dla obrony Chin, jak Korea. Gwnymi posuniciami w tym procesie by zarwno brytyjski podbj Burmy oraz ekspansja Francji w Indochinach, jak i japoska aneksja wysp Liu Cz'iu oraz pierwsza penetracja Korei. W swojej polityce wobec rzdu ts'ingowskiego mocarstwa obce nale gay nieustannie na normalizacj stosunkw dyplomatycznych midzy Chinami a reszt wiata, uwaajc, i ostatecznie odbije si to korzystnie na rozszerzeniu wpyww i kontroli obcej. Tak wic Mandurowie mieli si nauczy waciwego poszanowania prawa midzynarodowego, ktre, zwaywszy pooenie narzucone Chinom przez nierwnoprawne traktaty, byoby z korzyci przede wszystkim dla mocarstw obcych. W owym pro cesie wan rol odegraa kontrola obca Cesarskiego Zarzdu Ce Mor skich oraz Inspektor Generalny tego urzdu, Robert Hart, ktry, po prze niesieniu gwnej siedziby Zarzdu do Pekinu, zacz przejmowa funkcje gwnego doradcy Mandurw w sprawach zagranicznych. Przykadem tego by szczegowo opracowany memoria zoony przeze w 1866 r. rzdowi ts'ingowskiemu, w ktrym usiowa nauczy Mandurw metod waciwego postpowania i procedury w sprawach midzynarodowych. Na podstawie te sugestii Harta zostaa wysana za granic w tym samym roku pierwsza misja ts'ingowska; nie przyniosa ona jednak adnych rezultatw. Nieco osobliwy pomys mianowania pniej byego posa ame rykaskiego w Chinach, A. Burlingame'a, po zakoczeniu jego kadencji w Pekinie, przedstawicielem reymu ts'ingowskiego oraz powierzenie mu misji do gwnych mocarstw obcych by te wytworem bujnej wyobrani Harta. Misja Burlingame'a wyruszya w wiat w lutym 1868 r.; w skad niej poza nim samym wchodzio dwch dostojnikw ts'ingowskich oraz se kretarz angielski i francuski. Pierwszym krajem, do ktrego misja przybya, byy Stany Zjednoczone; tu Burlingame, poniesiony swoim krasomwstwem, naszkicowa rowiutki obraz, przedstawiajcy Chiny jako gotowe i chtne do przyjcia wszelkich bogosawiestw, ktrymi cywilizowany Zachd mg je obdarzy. Nastpnie podpisa on umow z rzdem amerykaskim (osiem artykuw uzupeniajcych do traktatu tientsiskiego), do czego nie by zreszt przez Mandurw upowaniony. Najwaniejsze postano-

wienie dotyczyo uatwienia nieograniczonej imigracji Chiczykw do Sta nw Zjednoczonych w okresie, kiedy Amerykanie byli tym zainteresowani (niedugo potem mieli diametralnie zmieni swoje stanowisko). Dzieje imigracji chiskiej do Ameryki stanowi niezwykle ponury i tra giczny epizod. Do 1868 r. byo ju 90100 tys. Chiczykw w Stanach Zjednoczonych, przewanie w Kalifornii. Kapitalici amerykascy byli w swoim czasie powanie zainteresowani w wyzyskaniu tej taniej siy roboczej, zwaszcza przy budowie kolei; tak np. / caej 10-tysicznej zaogi budujcej lini Central Pacific skadao si z Chiczykw. Po kry zysie 1873 r., kiedy budowa kolei zostaa ju ukoczona, uznano Chi czykw za zbdnych. Gminy chiskie stay si obiektem brutalnych atakw i dyskryminacji rasowej; wielu Chiczykw zostao zamordo wanych lub zlinczowanych. W 1882 r. rzd amerykaski zawiesi" imigracj chisk, po czym nastpiy dalsze, jednostronne ograniczenia w tej dziedzinie. Misja Burlingame'a udaa si nastpnie do Londynu, gdzie rzd brytyjski ogosi typowo mgliste owiadczenie w sprawie swojej polityki wobec Chin, twierdzc, i nie bdzie nieprzyjaznego nacisku" na ten kraj, pod warunkiem, e Chiny skrupulatnie wywi si ze swoich zobowi za traktatowych. Po pobycie we Francji i innych krajach europejskich misja zawdrowaa do Rosji, gdzie Burlingame zmar na zapalenie puc. Reszta misji kontynuowaa swoj dziwn podr, wracajc do Chin w pa dzierniku 1870 r. Rezultaty rwnay si prawie zeru. Dalszym rozdziaem fazy polityki wsppracy" byo usiowanie ze strony Brytyjczykw doprowadzenia w 1868 r. do rewizji traktatw. Dy do tego gwnie pose brytyjski w Pekinie R. Alcock. Warunki, ktre uzgodniono, chocia rozszerzay przywileje Anglikw, nie byy zbyt negatywne z punktu widzenia rzdu ts'ingowskiego, a Tsung-li Jamen czu si dumny z postpw swoich w opanowaniu metod nowoczesnej dyplo macji. Konwencja Alcocka, jak to porozumienie zostao nazwane, uwaana bya jednak przez kupcw angielskich w Chinach za cakiem niewystarcza jc; w rezultacie nacisku z ich strony rzd brytyjski odmwi jej ratyfikacji, co stanowio dla dygnitarzy ts'ingowskich niezwyk wprost utrat twarzy, gdy byli oni wicie przekonani, i negocjacje zostay ju pomylnie za koczone. Odmowa przez Angli ratyfikacji ujawniaa w istocie rzeczy ca pytko polityki wsppracy", jak i prawdziw istot sprawiedliwoci" polityki brytyjskiej wobec Chin. Polityka ta dya faktycznie zawsze do zachowania dominacji Anglii i w tym te celu popierano integralno" reymu ts'ingowskiego. Istniej co prawda podstawy ku temu, aby sdzi, i Brytyjczycy skonni byliby do przeksztacenia Chin w drugie Indie,
9 1 0

gdyby ich siy nie zostay w owym okresie zaangaowane w znacznym stopniu w ekspansji w innych czciach wiata, zwaszcza w Afryce i Azji Poudniowo-Wschodniej.
INCYDENT TIENTSISKl (1870 r.)

Koncesje otrzymane dziki traktatom tientsiskim umoliwiy nie tylko dalsz penetracj ekonomiczn Chin, lecz rwnie znaczne rozsze rzenie dziaalnoci zachodnich misjonarzy, zarwno katolickich, jak i pro testanckich. Owa forma dziaalnoci cudzoziemskiej bya z punktu widzenia rzdu ts'ingowskiego chyba najbardziej kopotliwa, poniewa misjonarze niebywale agresywnie domagali si uznawania ich rzekomego prawa do propagowania wiary chrzecijaskiej. Ich zachowanie stao si rdem nieustannych konfliktw z miejscowymi i centralnymi wadzami ts'ingowskimi. W tym wszystkim wikszo misjonarzy nie omieszkaa skwapliwie korzysta ze zbrojnej ochrony kanonierek swojego rodzimego pastwa. Stosunek nawet najbardziej ugodowych Mandurw by zwile ujty w znanym powiedzeniu ksicia Kunga do Alcocka w 1869 r.: Zabierzcie swoje opium i swoich misjonarzy, a wtedy bdziecie mile widziani". Dziaalno misjonarzy wywoywaa znaczn i narastajc wrogo prawie wszystkich warstw spoeczestwa chiskiego. Dla gentry i uczonych-dygnitarzy byli oni przede wszystkim nosicielami nieortodoksyjnych, wy wrotowych idei, uwaanych za wrogie w stosunku do doktryn konfucjaskich; chopi traktowali ich jako przedstawicieli agresywnych mocarstw obcych, natomiast wygaszane przez nich kredo byo trudne do pojcia. Wikszo misjonarzy cakiem nietolerancyjnie nastawiaa si do wielu odwiecznych obyczajw i wierze chiskich, przejawiajc te arogancj w swoim ferworze nawracania. Misjonarze katoliccy nalegali w szczeglnoci na zrwnanie ich w pooeniu z dygnitarzami ts'ingowskimi; np. przyrwny wano stanowisko biskupa do gubernatora prowincji itp. Wszystko to uat wiao wrogom misjonarzy szerzenie najbardziej zmylonych opowieci o ich zachowaniu, co atwo znajdowao posuch i wiar wrd szerokich mas lud noci. Tym samym pogldy antychrzecijaskie bdce zasadniczo antycudzoziemskimi staway si coraz bardziej powszechne w tych cz ciach Chin, ktre zostay spenetrowane przez obcokrajowcw. Wrogo wobec misjonarzy bya rwnie bardzo czsto pobudzana po stpowaniem niektrych nawrconych chrzecijan chiskich, wykorzystu jcych we wasnym interesie uprzywilejowane pooenie misjonarzy i ko ciow chrzecijaskich, wynikajce z nierwnoprawnych traktatw i prawa eksterytorialnoci. Dalszym rdem zadranie, a dotyczyo to w szcze glnoci dziaalnoci kocioa katolickiego, bya zarwno kwestia restauracji

mienia o wiele wczeniej skonfiskowanego, jak i nabywanie znacznej iloci nowej wasnoci ziemskiej. Silna i nie ukrywana rywalizacja misjonarzy protestanckich i katolickich nie przyczyniaa si oczywicie do podnie sienia prestiu ruchu misjonarskiego. W wyniku tego wszystkiego w rnych czciach Chin miay miejsce w latach szedziesitych niezliczone konflikty, ktrych punktem kul minacyjnym byo niewtpliwie najpowaniejsze wydarzenie w tej dziedzi nie incydent tientsiski w czerwcu 1870 r. Z poszczeglnych czynnikw wystpujcych przy jego genezie naley zwrci uwag na nastpujce. Oglnie rzecz biorc, polityka francuska trzymaa si nadal, ze wzgldu na bardzo ograniczone w dalszym cigu zainteresowania gospodarcze, Unii podkrelania roli rzdu francuskiego jako samowyznaczonego obrocy kocioa i misji katolickich, co miao na celu m. in. powikszenie wpyww politycznych. W szczeglnoci za Francuzi wywoali wobec siebie siln wrogo ludnoci Tientsinu, spowodowan przede wszystkim ich za chowaniem si podczas sojuszniczej okupacji owego miasta w latach 1860 1863. Nie pomogli swojej sprawie dalszymi poczynaniami, jak np. bu dow katedry katolickiej na miejscu dawnej wityni konfucjaskiej itp. Dziaalno misjonarzy francuskich w tym miecie wywoaa wiele niechci, a niefortunne metody, ktrymi posugiway si francuskie siostry zakonne w prowadzeniu sierocica (pacc za dostarczone dzieci, przyjmujc czsto umierajce, aby dokona chrztu in articulo mortis), stay si podstaw do szerzenia kamliwych pogosek o sierocicu, i praktykuje si w nim kradzie dzieci i popenia rne ohydne zbrodnie. Sprawy doszy do punktu zapalnego 20 czerwca, kiedy zatrwoeni urzdnicy ts'ingowscy zaproponowali konsulowi francuskiemu, i aby pooy kres pogoskom, jedynym wyjciem z sytuacji bdzie inspekcja sierocica. Po osigniciu w tej sprawie porozumienia dalsze niewiary godne ryzykanckie i pyszakowate zachowanie si konsula, H. Fontaniera, ktry wdar si z awantur do jamenu ts'ingowskiego, a potem, przebijajc si przez tum zebrany przed budynkiem strzeli i zabi Chiczyka, spowo dowao wybuch rozruchw. W czasie tych wypadkw zosta zabity on i jego sekretarz, a pniej jeszcze zamordowano dwch ksiy i dziesi sistr francuskich, czterech innych Francuzw, trzech Rosjan (wzitych mylnie za Francuzw) oraz 3040 Chiczykw zatrudnionych przez Francuzw. Katedra, sierociniec i inne budynki nalece do Francuzw ulegy zniszczeniu. Incydent wywoa gniew i oburzenie wszystkich mocarstw obcych; zadano, aby wadze ts'ingowskie udzieliy obcokrajowcom w Chinach naleytej ochrony oraz aby osoby odpowiedzialne za zabjstwa w Tien-

tsinie zostay odpowiednio ukarane. Rzd ts'ingowski wysa samego Tseng Kuo-fana, wwczas gubernatora generalnego Czyli, do zbadania sprawy na miejscu; tymczasem okrty wojenne mocarstw zaczy przybywa do Taku. Wybuch w lipcu wojny francusko-pruskiej wpyn jednak w istot nym stopniu na sytuacj, gdy uniemoliwi Francuzom wysanie korpusu ekspedycyjnego, co by bez cienia wtpliwoci nastpio. Dla uspokojenia cudzoziemcw wadze ts'ingowskie szybko i cynicznie zgodziy si na skaza nie na mier szesnastu rzekomych uczestnikw rozruchw; wyroki zostay wykonane publicznie, w asycie obcokrajowcw. Wypacono te odszkodo wanie w wysokoci 250 tys. tael, co ostatecznie spraw zakoczyo. Oprcz tego wysano dostojnika mandurskiego Cz'ung-hou do Francji dla zoe nia formalnych przeprosin.
WCZESNE STOSUNKI Z JAPONI

Chocia otwarcie" Japonii stworzyo dla niej sytuacj prawie tak niekorzystn, jak ta, w ktrej znajdoway si Chiny w wyniku dwch wojen opiumowych, to jednak restauracja Meiji w 1868 r. stanowia pocztek procesu modernizacji tego kraju. Ostatecznym rezultatem byo szybkie przeobraenie Japonii w jedno z najbardziej niebezpiecznych i agresywnych mocarstw kapitalistycznych, o wyranych tendencjach ekspansjonistycznych, skierowanych przede wszystkim przeciwko dwm naj bliszym jej ssiadom Korei i Chinom. O specyfice rozwoju kapitalizmu japoskiego i jej odbiciu na ksztatowanie si dalszej polityki zagranicznej bdzie mowa pniej. W latach siedemdziesitych problem polega jednak gwnie na uregulowaniu stosunkw midzy Chinami a Japoni w sposb odpowiadajcy zmianom, ktre zaszy zarwno na wiecie, jak i w pooeniu obu krajw: wczeniejsze zaoenie o istnieniu bardzo mglistej suzerennoci chiskiej zreszt przewanie nie uznawanej przez Japoczykw na pewno nie byo ju do utrzymania. Inicjatyw wzili na siebie, ze zrozu miaych wzgldw, Japoczycy; wysana przez nich misja uzyskaa pod pisanie przez Li Hung-czanga traktatu w Tientsinie we wrzeniu 1871 r. Umowa bya zawarta mniej wicej na podstawie rwnoci obu pastw; Japoczycy otrzymali mono prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w Chinach, lecz ich prawa nie szy jednak tak daleko, jak przywileje uzy skane przez mocarstwa zachodnie w traktatach nierwnoprawnych. Brak byo te klauzuli najwikszego uprzywilejowania oraz definitywnego przy znania jednostronnej eksterytorialnoci. Od samego pocztkowego etapu nawizywania nowych stosunkw dy plomatycznych apetyty terytorialne Japonii byy cakiem widoczne, a doty-

czyy w owym okresie w szczeglnoci dwch obszarw wysp Liu Cz'iu (po japosku Ryukyu) oraz Taiwanu. Pierwsza wzmianka o wyspach Liu Cz'iu zostaa uczyniona podczas wizyty w Chinach w 1873 r. japo skiego ministra spraw zagranicznych Soejima Taneomi; wyspy byy faktycznie wasalem Chin od czasw mingowskich, lecz stay si pniej rwnoczenie lennikiem Japonii. Japoczycy zmierzali obecnie wyranie do aneksji tego terytorium. Kwestia ta wizaa si te z zagadnieniem Tai wanu, poniewa nieco wczeniej, w 1871 r., statek z Liu Cz'iu rozbi si na wybrzeu Taiwanu, a jego zaog zabili autochtoni malajskiego pochodze nia, zamieszkujcy wschodni cz wyspy. Nieudolni dyplomaci ts'ingowscy zrzekli si wszelkiej odpowiedzialnoci za ten incydent, umoliwiajc tym samym zakwestionowanie prawa rzdu pekiskiego do wyspy; co wicej, nie odrzucili japoskich pretensji do wystpowania o odszkodowanie dla marynarzy z Liu Cz'iu, w ten sposb przyznajc czciowo roszczenia Japoczykw do suzerennoci nad wyspami. W zwizku wanie z tym incydentem Japoczycy wysali w kwietniu 1874 r. ekspedycj wojskow na Taiwan, liczc ponad 3 tys. onierzy. Rzd ts'ingowski odpowiedzia na t akcj wysaniem tam wasnych wojsk, bez rozpoczcia jednak dziaa wojennych przeciwko Japoczykom. Osta tecznie za porednictwem posa brytyjskiego w Pekinie, T. Wade'a, konflikt zosta zaegnany przez podpisanie w Pekinie w padzierniku 1874 r. pro tokou chisko-japoskiego. Na jego mocy rzd ts'ingowski zgodzi si na wypacenie Japonii odszkodowania w wysokoci 500 tys. tael (100 tys. za marynarzy, 400 tys. za drogi zbudowane przez Japoczykw na Taiwanie itp.). Japoczycy ewakuowali nastpnie swoje siy z Taiwanu, lecz umowa bya faktycznie cichym uznaniem japoskich roszcze do Liu Cz'iu, ktre zostay zaanektowane w 1879 r. i przemienione w prefektur Okinawa. Po bezskutecznym protecie rzd ts'ingowski uzna istniejcy stan rzeczy w 1881 r. Znaczenie tej caej sprawy polegao na fakcie, i stanowia ona pierwsz oznak tego, e wszystkie wysiki samoumocnienia" restau racji T'ung Czy byy, w istocie rzeczy, daremne. Nie potrafiono skutecznie stawi oporu nawet Japoczykom i tym samym nieprzygotowanie do obrony reymu ts'ingowskiego zostao w peni ujawnione. Zoenie za okupu Japo nii suyo oczywicie tylko zaostrzeniu jej apetytw na przyszo.
SPRAWA MARGARYEGO I KONWENCJA CZEFU

Zarwno sualczy charakter rzdu ts'ingowskiego, jak i istota poli tyki mocarstw obcych, w tym wypadku Wielkiej Brytanii, zostay rwnie uwidocznione przez najistotniejsze w tych latach wydarzenie w stosunkach

midzy Chinami a Zachodem spraw Margary'ego. W owym okresie Anglicy byli te zainteresowani rozszerzaniem swojej sfery wpyww na Chiny Poudniowo-Zachodnie; miao to zwizek z rozcigniciem wadzy brytyjskiej w Burmie Dolna Burma zostaa zaanektowana w 1862 r., Brytyjczycy poszukiwali obecnie najdogodniejszych tras ldowych z Burmy do Junnanu w celu zwikszenia penetracji gospodarczej Chin Zachodnich i Poudniowo-Zachodnich, w tym te dla rozwoju handlu opium na tych obszarach. Byo to gwne zadanie specjalnej misji wysanej jesieni 1874 r. z Bhamo na granic Burmy i Jnnanu; mody, mwicy po chisku angiel ski urzdnik konsularny, A. R. Margary, zosta oddelegowany z Szang haju w celu przyczenia si do tej misji. Doczy si do mej w Burmie, a nastpnie wyprzedzi j, lecz zosta 21 lutego 1875 r. zabity gdzie na te renach przygranicznych; do dzi nie zostao wyjanione, przez kogo i w ja kich okolicznociach. Nie byoby niesprawiedliwe przytoczy tu jego sw o sposobie zachowania, ktry naley stosowa wobec Chiczykw, gdy mogy one mie wpyw na jego los: Kopniak i par sw o tym, e jest ciemnym chamem, spowoduj, i przecitny Chiczyk bdzie Ci uwiel bia". Gdy wiadomo o powyszym wydarzeniu dotara wreszcie 13 marca do Pekinu, pose brytyjski T. Wade zada zbadania caego incydentu. Potem wykorzysta opnienie odpowiedzi czekajcego na sprawozdanie rzdu ts'ingowskiego, aby doprowadzi do zaatwienia wszystkich bie cych spraw, na ktrych uregulowaniu Anglikom zaleao. Obejmoway one uzyskanie dalszych przywilejw gospodarczych, jak np. zwolnienie od podatkw likin, gwnym za celem byo dalsze rozszerzenie handlu brytyj skiego. Wade czeka ju od dwch lat na jak sposobno, a sprawa Margary'ego staa si dla niego darem z nieba. Jego metody dyplomatyczne byy nieco osobliwe; nie tylko rozpuszcza pogoski o rzekomej moliwoci wsplnego dziaania Anglii i Rosji (Anglikw w Jnnanie, a Rosjan w Ili), lecz rwnie grozi Mandurom najpierw zerwaniem stosunkw dyploma tycznych midzy Wielk Brytani a Chinami, a nastpnie wojn. Jego arogancko-ktliwe maniery i sposb przemawiania byy dygnitarzom ts'ingowskim a zbyt dobrze znane. W tym te czasie owiadczy on jednemu ze swoich znajomych: Bd musieli to przyj (tj. jego dania) albo bdzie wojna, i ja, Thomas Francis Wade, j wywoam, z tak sam pewnoci, jak to, e jest Bg w niebie!" Dla nadania naleytej powagi swoim grobom Wade opuci Pekin, udajc si do Szanghaju; rzd ts'ingowski, odpowiednio przeraony wybry kami Wade'a (ktry by moe ustatkowa si pniej, gdy sta si pierw szym profesorem sinologii w Cambridge) i nadal zaangaowany w owym

czasie w podbj Turkiestanu Wschodniego, stojc rwnoczenie wobec problemu rosyjskiej okupacji rejonu Ili, gotw by na szybkie, ugodowe pojednanie si z Angli oraz udzielanie nowych koncesji. Ostatecznie Li Hung-czangowi powierzono zadanie prowadzenia negocjacji z Wade'em; odbyy si one w miecie Czefu (Szantung), wwczas letnisku nadmorskim, gdzie te nastpio podpisanie 13 wrzenia 1876 r. tzw. konwencji Czefu. Anglicy uzyskali uregulowanie sprawy Margary'ego (200 tys. tael odszkodo wania) w sposb, ktry umoliwi zarwno dalsz penetracj Jnnanu, jak i rozwj handlu midzy t prowincj a Burm. Umowa przynosia rwnie milczce, lecz wyrane uznanie przez Ts'ingw podboju Burmy, ktrej byli poprzednio suzerenami. Anglia otrzymaa rwnie dalsze korzyci ekonomiczne. Na mocy klauzuli najwikszego uprzywilejowania przypady one te wszystkim innym mocarstwom. Dalsze cztery porty zostay otwarte dla handlu obcego: Iczang (Hupei), Wuhu (Anhuei), Wenczou (Czekiang) oraz Pakhoi (Peihai, Kuangtung), a sze innych miast na Jangtse uznano za porty tranzytowe. Tym samym umoliwiono dalsz penetracj Sycz'uanu; rwnoczenie uzgodniono warunki do podjcia badania" Tybetu. Dokonano te dalszego sprecyzowania eksterytorial nych praw osiedli obcych w portach traktatowych". Konwencja Czefu stanowia, w istocie rzeczy, kontynuacj procesu narzucania nierwnoprawnych umw, rozpocztego przez traktaty nankiskie i tientsiskie. Jednoczenie oznaczaa ona zasadniczo zakoczenie etapu wsppracy", gdy przy tej okazji ujawnia si wyranie wzajemna rywalizacja mocarstw, ktra miaa si w przyszoci jeszcze znaczniej pogbi.
ZAGADNIENIE ILI

Rosja carska wykorzystaa powstanie antyts'ingowskie ludnoci Turkies tanu Wschodniego dla zajcia w 1871 r. rejonu Ili, tj. zachodniej czci Dungarii, twierdzc, i pniej zwrci go Tsingom. Rejon ten posiada due zna czenie w zwizku z planami caratu penetracji gospodarczej Chin Zachodnich oraz mg suy jako bufor dla ochrony ziem Turkiestanu Zachodniego. Najprawdopodobniej rzd carski uwaa, i nie bdzie musia dotrzyma swojej obietnicy; Ts'ingom udao si jednak stumi wszystkie powstania w Turkiestanie Wschodnim i tym samym wszelkie plany na podzia tego terytorium albo na sfery wpyww Wielkiej Brytanii i Rosji, albo na ob szary pod ich bezporednim panowaniem zostay przekrelone. W lipcu 1878 r. rzd ts'ingowski poruszy zagadnienie otrzymania z po wrotem rejonu Ili; w tym celu pose ts'ingowski Cz'ung-hou (ten sam, ktry by wysany wczeniej do Parya z przeprosinami za incydent tientsiski)

uda si do Petersburga. Jego zadanie okazao si jednak nie tak atwe, jak by si mogo wydawa; rzdowi carskiemu wcale si nie spieszyo od dawa Ili i dopiero po dziewiciu miesicach pertraktacji nastpio 15 wrze nia 1879 r. podpisanie traktatu w Liwadii. Warunki traktatu przewidyway odstpienie Rosji wikszej i bogatszej czci zachodniego Ili, w tym zarwno doliny Tekes, jak i wanych strategicznie przeczy w zachodniej czci pasma Tien Szan. Rzd carski mia otrzyma rwnie zwikszone przy wileje handlowe oraz odszkodowanie w wysokoci 5 mln rubli (2,8 mln tael) za koszty swojej okupacji. Gdy wie o traktacie dosza do Pekinu, wybucha burza. Cz'ung-hou odwoano w nieasce i zagroono kar mierci. Konserwatywna grupa na dworze haaliwie domagaa si wojny z Rosj carsk, a pogld ten by podtrzymywany w szczeglnoci przez Tso Tsung-fanga, ktry uwaa, i stanowi ona najwiksze niebezpieczestwo dla panowania ts'ingowskiego ze wzgldu na jej polityk stopniowego naruszania, cal za calem, stopa za stop, terenw pogranicznych". Podczas tej debaty wysun si te po raz pierwszy na widowni polityczn Pekinu jako rzecznik grupy prowojennej Czang Czy-tung (18371909), ktry w przyszoci mia si sta jednym z najwaniejszych dostojnikw ts'ingowskich. Ostatecznie przeway y pogldy Li Hung-czanga, zamierzajcego uzyska pomoc Rosji przeciw ko wzrastajcej ekspansji Japonii w Korei, i gorczka wojenna osaba,
Wzgrze Wan Szou Paac Letni, Pekin, XIX w.

zwaszcza na tle ruchw carskich si wojskowych i morskich. Li Hung-czang rwnie sprowadzi do Chin Gordona, ktry wypowiada si wszdzie tak, jak si Li tego spodziewa, a wic e rzd ts'ingowski nie mia adnych szans stawiania oporu Rosji, e w razie wojny wojska carskie bd w Pe kinie za 60 dni itp. Prby rzdu pekiskiego otrzymania poparcia innych mocarstw europejskich przeciwko Rosji rwnie zawiody mimo rywali zacji anglo-rosyjskiej. Anglicy byli jednak strwoeni tym, e wojna jak stwierdza Wade mogaby obali dynasti, ktrej nie ma czym za stpi". Ten pogld stanowi waciwie kwintesencj polityki brytyjskiej w cigu caego okresu 18641911. W tej sytuacji Cz'ung-hou uaskawiono, a nowy przedstawiciel Tseng Czi-tse (18391890), syn Tseng Kuo-fana, pose ts'ingowski w Londynie, zosta wysany do Rosji. Po jego przybyciu do Petersburga rozpoczto w lipcu 1880 r. nowe negocjacje, gdy tymczasem rzd ts'ingowski wypo wiedzia traktat liwadyjski. Ostatecznie 24 lutego 1881 r. podpisano nowy traktat w Petersburgu. Na jego mocy Rosja oddaa dolin Tekes oraz prze cze w T'ien Szan, zatrzymujc mniejsz cz zachodniego Ili; w zamian za to podniesiono odszkodowanie do 9 mln rubli. Rosjanie otrzymali prawo do rozszerzenia swojej dziaalnoci handlowej w Sinkiangu i Mongolii oraz do utworzenia nowych konsulatw na tych obszarach. Oglnie rzecz biorc, rzd ts'ingowski wyszed z caej sprawy Ili lepiej, ni si sam tego spodziewa; pora na nastpny etap intensywnej ekspansji caratu w Azji Wschodniej miaa nastpi dopiero za dziesi lat. Powana jednak cz ludnoci wcale nie kwapia si do powrotu pod rzdy mandurskie i zbiega do ssiednich terenw pod panowaniem rosyjskim.
WOJNA CHISKO-FRANCUSKA (1884-1885)

Stopniowy podbj Indochin przez Francj odgrywa donios rol w procesie nadgryzania obszarw, bdcych wasalami cesarstwa Ts'ingw; doprowadzi on rwnie do pierwszego waniejszego starcia midzy Chi nami a jednym z mocarstw obcych w okresie po traktatach tientsiskich. Pierwsze decydujce kroki kolonizatorw francuskich nastpiy ju w latach szedziesitych. W wyniku wojny przeciwko Wietnamowi, ktr rozpo czto w 1858 r. z pomoc Hiszpanii, Francja osigna, na mocy traktatu sajgoskiego z wrzenia 1862 r., wadz nad czci Wietnamu Poudnio wego (trzy wschodnie prowincje Kochinchiny Nam Bo, w tym Sajgon). W nastpnym roku Francuzi zagarnli reszt Wietnamu Poudniowego trzy zachodnie prowincje Kochinchiny a uwaga ich bya teraz zwrcona na podbj pozostaych czci kraju, tj. rodkow (nazwan Annamem w li-

teraturze europejskiej owego okresu, ze stolic w Hue) oraz pnocn, Tonkin (Tongking) z gwnym miastem Hanoi. Francuzom szczeglnie zaleao na rozcigniciu swojej wadzy na Wiet nam Pnocny, gdy terytorium to graniczyo bezporednio z Jnnanem, do ktrego dostp by te umoliwiony przez Rzek Czerwon. Wczeniej Francuzi odkryli, i rzeka Mekong nie moga by do tego celu wykorzystana, gdy nie nadawaa si do eglugi. Nie ma adnych wtpliwoci, i jednym z gwnych celw agresji francuskiej w Indochinach, poza przeksztaceniem caego terytorium w koloni, byo wanie denie do stworzenia bazy dla dalszej penetracji Chin Poudniowo-Zachodnich. Admira Dupr, guberna tor Kochinchiny, pisa w 1873 r.: Ustanowienie si na bogatych ziemiach, graniczcych z Chinami, jest spraw ycia lub mierci dla przyszoci na szego panowania na Dalekim Wschodzie". Naley wspomnie mimo chodem, i wzmagaa si na tym oglnym obszarze rywalizacja midzy Wielk Brytani a Francj, gdy oba mocarstwa poday w tym samym kie runku, do Jnnanu, Anglicy z Burmy, a Francuzi z Wietnamu. Po wojnie francusko-pruskiej polityka Francji zmierzaa m. in. do po wetowania swojej klski i strat poprzez stworzenie imperium kolonialnego. Znalazo to te szybkie odbicie w Indochinach; pierwsze prby zajcia rejonu Tonkinu miay miejsce ju w 1873 r., kiedy to dwaj francuscy awanturnicy, przemytnik-kupiec J. Dupuis oraz oficer marynarki i pisarz F. Garnier zdobyli Hanoi w listopadzie tego roku. Spowodowao to zwrcenie si miejscowych wadz wietnamskich o pomoc do Czarnych Flag, ktrzy pokonali Francuzw; Garnier zosta zabity, a siy fran cuskie pniej wycofano. Czarne Flagi skaday si z resztek oddziaw armii tajpingowskiej, ktre zbiegy podczas ostatecznego stumienia ruchu tajpingowskiego do okrgw przygranicznych midzy Jnnanem a Wiet namem Pnocnym. Zaoyli tu na wp niezalene pastewka, zacho wujc swoj organizacj militarn. Ich gwnym dowdc by Liu Jung-fu (1837-1917). W nastpnym roku udao si jednak Francuzom zmusi saby rzd wietnamski w Hue do podpisania nowego traktatu w Sajgonie (15 marzec 1874 r.), w ktrym Francja, uznajc niepodlego" Annamu, ofiarowaa mu ochron, otrzymujc rwnoczenie potwierdzenie swojej wadzy nad Wietnamem Poudniowym. Celem tego posunicia byo zarwno prze krelenie suzerennoci Chin, jak i przeksztacenie Annamu w protektorat francuski na mod kambodask. Rzd w Hue teraz usilnie prosi Pekin o pomoc dla wydostania si z objcia swoich nowych panw, przysyajc zwyczajow danin w 1874 i 1880 r., lecz rzd ts'ingowski twierdzi, i nie by w stanie w owym czasie podtrzyma swojego tradycyjnego stanowiska

suzerena, aczkolwiek pniej, w 1881 i 1882 r., zoy Francji w tej sprawie par sabiutkich protestw dyplomatycznych. Rozcignwszy wpywy na Wietnam rodkowy i rzd w Hu, Francja szykowaa si teraz do ponownego rozszerzenia swojej agresji w kierunku pnocnym, na Tonkin. W 1881 r. Francuzi zadali od rzdu wietnam skiego, aby wypdzi oddziay Czarnych Flag z Wietnamu Pnocnego; Wietnamczycy nie kwapili si jednak do tego zadania, wobec czego Fran cuzi zdecydowali si uczyni to sami. Tak wic w marcu 1882 r. fran cuski korpus ekspedycyjny pod dowdztwem H. L. Rivire zaj Hanoi, lecz zosta wkrtce otoczony przez oddziay Czarnych Flag i wojska wiet namskie, tak e nie mg przystpi do podboju Tonkinu. Owa obecno Francuzw w Wietnamie Pnocnym oznaczaa jednak pocztek zmaga midzy Francuzami z jednej a Wietnamczykami i Chiczykami z drugiej strony; ich wynik mia zadecydowa o losach Wietnamu na wiele dziesi cioleci. Aczkolwiek pod koniec 1882 r. Francuzi zadeklarowali w pertraktacjach z rzdem ts'ingowskim gotowo do wycofania swoich wojsk z Tonkinu w zamian za otwarcie granicy Jnnanu dla handlu francuskiego, nowy rzd francuski Jules Ferry, znanego rzecznika ekspansji imperialistycznej, zdecydowa si na skrajn polityk wojenn. 15 maja 1883 r. otrzyma on kredyty na organizowanie nowej ekspedycji wojennej do Tonkinu; stano wio to pocztek dwunastoletniego okresu rzezi ludnoci wietnamskiej, zwanej pacyfikacj" Tonkinu. Rwnoczenie zwikszy si zasig star zbrojnych w Tonkinie i oddziay Czarnych Flag odniosy dalsze powodze nia w dziaaniach przeciwko Francuzom; Rivire zgin sam w owej walce. W tej sytuacji nie ogoszonej wojny w Wietnamie rzd ts'ingowski podj wreszcie decyzj dziaania i rozkaza swoim wojskom w Jnnanie i Kuangsi uda si do granicy wietnamskiej, gdzie miay one sta si ukryt rezerw dla Czarnych Flag, a rwnie powoli zacz samemu uczestniczy w walkach przeciwko Francuzom. Jak zwykle jednak, polityka rzdu pekiskiego bya chwiejna i sprzecz na. Li Hung-czang, gwny rzecznik w sprawach zagranicznych i teraz te ju niewtpliwie najsilniejsza osoba na chiskiej arenie politycznej, by kategorycznie przeciwny wszelkiej polityce, ktra mogaby doprowadzi do wojny z Francj. Prawd jest, i dokadnie w tym samym czasie rzd ts'ingowski stawa wobec problemu agresywnych poczyna Japoczykw w Korei (patrz s. 508). Spodziewa si on rwnie na tle rywalizacji anglo-francuskiej w Azji Poudniowo-Wschodniej pomocy ze strony Wielkiej Brytanii, lecz nadzieje te okazay si ponne. Jak zawsze, Chiny miay do czynienia ze zbyt wielk iloci wrogw rwnoczenie; rzd usi-

owa zawrze ugodowy kompromis z jednym przed zwrceniem si do nastpnego. Dwr pekiski obawia si ju wtedy dalszych konsekwencji sytuacji w Wietnamie, chocia niektrzy czonkowie grupy konserwatyw nej wypowiadali si za zdecydowan polityk przeciwko agresji francuskiej. Tymczasem Francuzi kontynuowali swoj kampani militarn w Tonkinie; rwnoczenie, po zbombardowaniu stolicy, narzucili rzdowi wiet namskiemu nowy traktat, podpisany w Hue 23 sierpnia 1883 r. Na jego mocy Wietnam zosta teraz ju oficjalnie uznany za protektorat Francji, w ktrej gestii miaa spoczywa kontrola stosunkw zagranicznych z ob cymi krajami, wcznie z Chinami. Byo to otwarte wyzwanie wobec Mandurw, a rzucajc je Francuzi liczyli na ugodow, w istocie rzeczy kapitulanck, polityk Li Hung-czanga. Traktat usankcjonowa rwnie fran cusk okupacj wojskow Tonkinu i tym samym stworzy sytuacj, w kt rej dalszy konflikt midzy Francuzami a oddziaami Czarnych Flag i woj skami ts'ingowskimi sta si nieunikniony, jeeliby nie porzuciy one Wiet namczykw i nie wycofay si cakowicie z ich kraju. Francuzi wykorzystali swoje sukcesy polityczne do rozpoczcia no wych dziaa wojennych w delcie Rzeki Czerwonej. Do wiosny 1884 r. ofensywa Francuzw odniosa powodzenie, a ich wojska odpychay jed nostki wietnamskie i chiskie na pnoc, do granicy chiskiej, nie biorc przy tym adnych jecw (cinano im gowy), gdy rwnoczenie francuskie okrty wojenne pod komend admiraa A. Courbeta zaoyy blokad wybrzea wietnamskiego i groziy rozcigniciem jej na porty Chin Pou dniowych. Wywoao to jeszcze wiksze obawy dworu pekiskiego, zwaszcza samej Tz'u Si. Wykorzystaa ona poraki wojsk ts'ingowskich w Wietnamie i oglnie niebezpieczn sytuacj, aby spowodowa dymisj ksicia Kunga ze wszystkich jego stanowisk, wcznie z Tsung-li Jamen, odpacajc mu przy tej okazji za zadawnione ku niemu urazy. Na tym tle Li Hung-czang uzyska wymienit sposobno do prowadze nia wybranej przez siebie polityki, tj. zawarcia porozumienia z Francj, kosztem oczywicie interesw zarwno Wietnamu, jak i Chin. Li przepro wadzi teraz negocjacje ze znajomym oficerem marynarki francuskiej, F. E. Fournierem; wynikiem ich byo podpisanie 11 maja 1884 r. tzw. konwencji LiFournier. Na podstawie tej umowy rzd ts'ingowski wyrazi zgod na wycofanie wszystkich swoich wojsk z Wietnamu, w zamian za obietnic Francji niezaatakowania Chin Poudniowych; jednoczenie zobowiza si on uzna wszystkie traktaty midzy Wietnamem a Francj, tj. zgodzi si na przeksztacenie Wietnamu w koloni francusk. Ts'ingowie obiecali te otworzy Jnnan i Kuangsi dla handlu francuskiego. W zamian za to Francuzi wspaniaomylnie przyrzekli nie da odszkodo-

wa. Petraktacje zmierzajce do zawarcia permanentnego traktatu miay si rozpocz w cigu trzech miesicy. Ogoszenie tej konwencji wywoao znaczny sprzeciw w Chinach, zwaszcza wrd rywalizujcej z Li kliki hunaskiej, ktrej przedstawicielem by Tseng Czi-tse. Okazaa si ona tak silna, i Li Hung-czang nie mg si nawet przyzna do tego, e obieca wycofa wojska z Wietnamu do czerwca. Powysze porozumienie zostao storpedowane akcj wojsk francuskich, ktre pary ku granicy Kuangsi, gdzie 23 czerwca zaatakoway w Bacie (Peili po chisku) niektre oddziay chiskie, nie otrzymawszy jeszcze rozkazu ewakuacji Wietnamu. Atak francuski zosta odparty z pewnymi stratami (22 zabitych, 68 rannych). Francuzi chwycili si tego incydentu jako doskonaego pretekstu do wymuszenia dalszych koncesji od rzdu ts'ingowskiego; 12 lipca zadano natychmiastowego spenienia warunkw konwencji LiFournier oraz odszkodowa w wysokoci 200 mln frankw. Jeli danie to nie zostaoby przyjte w cigu tygodnia, Francuzi zagro zili wziciem w swoje posiadanie gwarancji materialnych", tj. zaatakowa niem chiskich portw, statkw itp. Rwnoczenie Francuzi wydali swojej flocie rozkaz przystpienia do dziaa przeciwko Chinom; zaja ona wkrtce Wyspy Rybackie (Peskadory). Groby francuskie okazay si skuteczne. Rzd mandurski by teraz bardziej przeraony ni kiedykolwiek wcze niej ; zgodzi si te na wydanie swoim wojskom rozkazu ewakuacji z Wiet namu do 16 lipca i rozpocz nowe negocjacje z Francuzami w Szanghaju, targujc si o wysoko odszkodowania. Francuzi zwikszali tymczasem swj nacisk militarny na Ts'ingw, 4 sierpnia flota francuska zaatakowaa forty Keelung (Czilung) na pnoc nym Taiwanie, lecz nie udao jej si wwczas zdoby portu. Tym samym Francuzi prowadzili faktycznie dziaania przeciwko Chinom, nie zadajc sobie trudu wypowiedzenia im wojny. Rwnoczenie inna cz floty francuskiej pod komend admiraa Courbeta udaa si wczeniej, 13 lipca, do portu Fuczou, gdzie zostaa przyjanie przyjta przez miejscowe wadze. Tu 10 okrtw francuskich, o wiele lepiej uzbrojonych, stao zakotwiczo nych przeszo miesic w pobliu okrtw chiskiej floty poudniowej, zbudowanych wanie w Fuczou. 23 sierpnia okrty francuskie rozpoczy zdradziecko ostrzeliwanie jednostek chiskich. Wynik by taki, jak tego si mona byo spodziewa; 11 okrtw chiskich wraz z okoo trzema tys. ludzi zatopiono w cigu godziny. Jednoczenie Francuzi zniszczyli arsena i stoczni, zbudowan przy udziale inynierw francuskich. Nawet Mandurowie nie mogli cierpie powyszej masakry i rzd ts'ingowski wreszcie ogosi istnienie stanu wojny midzy Chinami a Fran cj. Warto wspomnie mimochodem, e nie przedsiwzito potem adnej

akcji przeciwko setkom misjonarzy francuskich porozrzucanych po caym kraju, ani te przeciw duej liczbie kupcw, ktrzy mogli spokojnie konty nuowa swoj dziaalno. Ogoszenie stanu wojny nie oznaczao jednak, i rzd ts'ingowski mia zamiar prowadzi powane dziaania militarne przeciwko Francji, aczkolwiek jego pozycja nie przedstawiaa si bynajmniej niekorzystnie z uwagi na to, i siy francuskie w Azji Wschodniej byy cakiem niewystarczajce. Li Hung-czang odmwi, charakterystyczne, uycia przeciwko Francuzom na Poudniu floty Peijang jego dumy i radoci w ktrej skad wchodzio dziesi nowoczesnych okrtw wojennych. W rezultacie tego posunicia Francuzi mogli z powodzeniem zastosowa blokad wszystkich portw w Chinach Poudniowych, a rwnie zatrzyma przewz ywnoci na pnoc, co stanowio, samo w sobie, dosy swoiste uycie prawa midzynarodowego. We wrzeniu Francuzi wznowili te dziaania przeciwko Taiwanowi, lecz tu, mimo ich atakw na Tamsui, zostali odparci. Nie byli jednak w sta nie korzysta z Hongkongu dla otrzymania zapasw, gdy chiscy robotnicy portowi odmwili obsuenia okrtw francuskich. Francuzi szukali rwno czenie sprzymierzecw do walki z Chinami; usiowali przekona Japoni, aby ogosia wojn w zwizku z konfliktem z Chinami na tle Korei. Nie uzy skano w tym powodzenia i na og sytuacja midzynarodowa nie sprzy jaa Francji, zwaszcza z uwagi na bardzo ostre tarcia anglo-francuskie w Egipcie. Wszdobylski i coraz bardziej wpywowy Hart rozpocz teraz dziaanie na wasn rk; przez swojego przedstawiciela, J. D. Campbella, zainicjowa wasne pertraktacje z Francuzami w Paryu w styczniu 1885 r.* Podczas tych tajnych rozmw Francuzi kontynuowali swoj ofensyw w Tonkinie; w zwizku z atakiem na pozycje chiskie w Czennankuan doznali 23 marca dotkliwej poraki od wojsk chiskich pod dowdztwem Feng Tzu-ts'ai (18181913). By on niesychanie rzadkim okazem odwanego generaa ts'ingowskiego; mimo swojego wieku osobicie poprowadzi wojska do kontrataku. Oddziay francuskie zostay odparte, tracc przy tym, 28 marca 1884 r., pograniczne miasto Langson (Liangszan). Wiadomo o tym niepowodzeniu spowodowaa upadek 30 marca rzdu Ferry'ego i zwikszya gotowo Francuzw do pooenia kresu
* Cesarski Zarzd Ce zosta w tym czasie znacznie rozbudowany; w 1885 r. zatrud nia on ju 600 europejskich (w tym poowa Anglicy) i 2000 chiskich urzdnikw, a jego kontrola nad niezmiernie istotnym sektorem gospodarki chiskiej zostaa znacznie wzmocniona. W tym samym roku Hart odmwi przyjcia oferty rzdu brytyjskiego, aby sta si jego posem w Pekinie, gdy wola pozosta na swoim stanowisku Inspektora Generalnego, ktre byo bez wtpienia waniejsze.

wojnie. Rzd ts'ingowski nie by ani zdolny, ani chtny do wykorzystania tej dogodnej sytuacji i szybko rozkaza swoim wojskom wycofa si znw do Chin. W rezultacie rozmowy paryskie zostay zakoczone podpisaniem 4 kwietnia protokou, ktry przewidywa obustronne przerwanie dziaa wojennych oraz prowadzenie pertraktacji w sprawie traktatu pokojowego w oparciu o warunki konwencji LiFournier. Traktat pokojowy zosta podpisany 9 czerwca w Tientsinie przez Li Hung-czanga i posa fran cuskiego J. Patentre'a. Zasadniczo pokrywa si z wczeniejszymi kon cesjami uczynionymi przez Ts'ingw, lecz rwnie wyraa zgod na oddanie Francuzom dwch miast pogranicznych (Langson i Laokai). Tak wic rzd pekiski wyrzek si teraz wszelkich praw suzerennych nad Wiet namem, pozostawiajc nard wietnamski na asce swoich nowych wadcw francuskich. Nard ten kontynuowa dzielnie walk zbrojn a do 1895 r., kiedy zostaa ona ostatecznie stumiona przez terrorystyczne kampanie armii francuskiej. Jednoczenie Francja uzyskaa mono dokonywania dalszej penetracji ekonomicznej i politycznej Chin Poudniowo-Zachod nich. Proces ujarzmiania Azji Poudniowo-Wschodniej przez mocarstwa kolonizatorskie uleg teraz jeszcze wikszemu przyspieszeniu. W 1886 r. Anglicy dokonali podboju Grnej Burmy, ktry zosta prawie natychmiast uznany przez rzd ts'ingowski. W 1893 r. Francja zaanektowaa Laos i tym samym, z wyjtkiem Syjamu, stanowicego bufor midzy posiadociami angielskimi i francuskimi, Azja Poudniowo-Wschodnia znalaza si pod obcym panowaniem. Caa poudniowo-zachodnia granica ldowa Chin stykaa si obecnie z terytorium kolonialnym tych dwch mocarstw, nato miast pooenie na Pnocy i Wschodzie, wobec Rosji carskiej i Japonii, miao si okaza wcale nie korzystniejsze. Nieudolno i chwiejno poli tyki rzdu ts'ingowskiego, a w szczeglnoci kapitulanckie tendencje Li Hung-czanga, ujawnione w toku wojny chisko-francuskiej, wykazy way cakowit niezdatno tego reymu do obrony kraju, w ktrym pre tendowa do rzdzenia. Wszystko to jednak wyszo na wiato dzienne i stao si widoczne dla caego wiata dopiero podczas nastpnego wiel kiego konfliktu wojny chisko-japoskiej 18941895.

XXXII. WOJNA CHISKO-JAPOSKA (1894-1895)

POOENIE REYMU TS'INGOWSKlEGO

C Z K O L W I E K Chiny nie zostay zamieszane w adn dalsz zawieruch podczas dziesiciu lat midzy walk z Francj a wojn z Japoni, na widowni wewntrznej nie nastpiy istot niejsze zmiany; powszechna korupcja, nieudolno rzdu i dworu mandur skiego wraz z towarzyszc temu walk klik o wadz pozostaway w zasa dzie nie zmienione. Prawdziwym wadc cesarstwa ts'ingowskiego bya nadal Tz'u Si; kiedy Kuang S osign siedemnasty rok ycia w 1886 r. i powinien by obj peni wadzy, dostojnicy chiscy i arystokraci mandur scy zwrcili si z odpowiedni petycj do cesarzowej, aby udzielaa mu w dal szym cigu naleytego kierownictwa politycznego"; tym samym pozostaa ona oficjalnie regentk a do 1889 r. W owym roku Tz'u Si wycofaa si wreszcie formalnie z Pekinu do swojej rezydencji w Paacu Letnim, chocia nadal bacznie ledzia wszystkie kroki cesarza przy pomocy m. in. swojej oddanej siostrzenicy, ktr wydaa za m za Kuang S. Czytaa wszystkie waniejsze dokumenty pastwowe, wyraaa swoj zgod na wszystkie istot niejsze edykty, mianowaa wszystkich dostojnikw, a sudzy jej, eunuchowie, nadal entuzjastycznie szpiegowali i radonie pobierali apwki. Rwnoczenie jednak uksztatoway si w onie rzdowej czowki w Pekinie dwa zasadnicze ugrupowania. Jedno z nich utworzyo si wok cesarza i skadao si prawie wycznie z dostojnikw chiskich, na czele z Weng T'ung-ho (18301904), wychowawc cesarza, ktry pozosta wierny swojemu uczniowi, a zajmowa obecnie stanowisko ministra finan sw. Zasadniczym celem tego ugrupowania byo wzmocnienie autorytetu cesarza oraz, ostatecznie, wyeliminowanie wpyww i przekrelenie wadzy Tz'u Si i jej poplecznikw, tworzcych drug frakcj. Walka tych ugrupowa odzwierciedlaa te siln rywalizacj midzy prowincjami Pnocy i Poud nia, gdy wikszo stronnictwa cesarza pochodzia z bardziej rozwinitych gospodarczo prowincji nad Jangtse.

Innym czynnikiem w owym konflikcie by zacity i zadawniony anta gonizm midzy Weng T'ung-ho a Li Hung-czangiem, bez porwnania najsilniejszym ze wszystkich dostojnikw ts'ingowskich i na og zwolen nikiem stronnictwa cesarzowej. W skad tego ugrupowania wchodzili te wszyscy ksita i arystokraci mandurscy oraz wikszo dostojnikw dworskich. Jednoczenie na prowincji dziaa szereg nowych potnych gubernatorw generalnych, te Chiczykw, bdcych w opozycji do Li Hung-czanga; najwaniejszym z nich sta si Czang Czy-tung, gubernator generalny Hukuangu (Hunan i Hupei) w latach 1889-1894 i 1896-1907. Na terenach pod jego wadz Czang rwnie zaprowadza w ycie program ograniczonego samoumocnienia", podobnego do przedsiwzitego przez Li Hung-czanga, budujc baz przemysow oraz tworzc wasne siy zbrojne. Innym by Liu K'un-i (18301901), gubernator generalny Liang Kiang, ktry mia odegra wan rol zarwno w okresie wojny chisko-japoskiej, jak i w latach pniejszych. Oglnie rzecz biorc, mimo rnic midzy poszczeglnymi grupami rzd ts'ingowski kontynuowa swoj zasadnicz polityk ignorowania koniecznoci zmiany istniejcych warunkw i przystpienia do niezbdnego minimum modernizacji. Tym samym kontrast z rozwojem Japonii w dobie po restauracji Meiji stawa si ostrzejszy z roku na rok. W przededniu wojny chisko-japoskiej gwn trosk dworu w Pekinie byo przygo towywanie obchodw nadchodzcego szedziesiciolecia Tz'u Si; od wszystkich dostojnikw cignito ju jedn czwart ich poborw na ten cel, a zaplanowane zostay te niebywale kosztowne i wyszukane ceremonie.
ROZWJ JAPONII

W latach po restauracji Meiji Japonia czynia jak wspomniano szybkie postpy prawie we wszystkich dziedzinach, a w szczeglnoci w prze myle zbrojeniowym i utworzeniu potencjau militarnego. Specyficzna istota rozwoju kapitalizmu japoskiego, wynikajca z rewolucji narzuconej od grnie, obejmowaa te istnienie wielu pozostaoci wczeniejszych stosun kw feudalnych, zwaszcza w rolnictwie i na wsi; ich wynikiem byo z kolei znaczne zawenie moliwoci rozwoju rynku wewntrznego, co miao istotny wpyw na ksztatowanie si zaborczego i ekspansjonistycznego charakteru imperializmu japoskiego. Charakter ten pobudzany by te pewnym ubstwem kraju, zwaszcza pod wzgldem niezbdnych su rowcw. Rzd japoski odgrywa znaczn rol w rozwoju gospodarczym kraju, a rwnoczenie starannie wzmacniano i podtrzymywano wadz polityczn

wielkich wacicieli ziemskich oraz nowo ksztatujcej si klasy kapitali stycznej, przewanie pochodzenia samurajskiego. Aparat pastwowy znaj dowa si cakowicie w rkach przedstawicieli tych warstw, a szczeglnie donios w nim rol odgrywali wojskowi. Otwarcie" Japonii, dokonane przez mocarstwa obce, byo tylko w mi nimalnym stopniu mniej brutalne ni Chin. Wnioski wycignite z tego dowiadczenia przez japosk klas panujc byy jednak cakiem inne ni reymu ts'ingowskiego. Nacisk, ktry zosta pooony na moderni zacj, zmierza te m. in. do jak najszybszego uwolnienia kraju z sytuacji niszoci, narzuconej przez mocarstwa obce. Celem byo wyzwolenie si z zalenoci od traktatw nierwnoprawnych, ktre oznaczay, tak jak w Chinach, m. in. eksterytorialno dla cudzoziemcw, utrat autonomii celnej (te same 5%) itp. Od 1883 r. Japoczycy prowadzili negocjacje z mo carstwami zachodnimi, aby uzyska status pastwa rwnego krajom kapitalistycznym Europy i Ameryki; osignli w tym powodzenie i tak np. pierwszy rwnoprawny traktat zosta podpisany z Wielk Brytani w lipcu 1894 r., w przededniu wojny chisko-japoskiej. Rwnoczenie jednak rzd japoski zmierza do narzucenia swoim ssiadom, Korei i Chinom, dokadnie tego samego typu nierwnoprawnego pooenia, przeciwko ktremu sam walczy. Japoskie plany ekspansji miay tu oczywicie dobrze znan tradycj historyczn, sigajc wstecz XVI w., tj. agresji japoskiej z okresu Hideyoshi. O pierwszych za posu niciach Japonii w latach siedemdziesitych w sprawie wysp Liu Cz'iu i Taiwanu bya ju mowa. Korea miaa sta si obecnie zasadniczym tere nem penetracji japoskiej, a take gwn scen konfliktu midzy Japoni a Chinami.
SYTUACJA W KOREI

Oglne warunki w Krlestwie Pielgrzymskim pozostaway prawie cakiem niezmienione, a do lat siedemdziesitych. Korea posiadaa wyjt kowo skostniae spoeczestwo feudalne, z wywierajcym szczeglny ucisk, skorumpowanym i rozdartym przez frakcje dworem krlewskim oraz paso ytnicz arystokracj. Jej gwnie rolnicza gospodarka, wyranie te za cofana i znajdujca si od wiekw w penym zastoju, podlegaa wpywom zewntrznym, jak np. handlu zagranicznego, w minimalnym stopniu. Chopstwo koreaskie yo w niebywaej ndzy, w warunkach na wp paszczynianych (patrz ciekawy opis Sieroszewskiego, cho z nieco p niejszego okresu, pt. Korea). Przez dwiecie lat Korea pozostawaa wa salem dynastii Ts'ingw i stanowia w pewnym sensie odbicie na mniejsz

skal tradycyjnej cywilizacji chiskiej na etapie rozkadu. W owej miniatu rowej formie ideologia konfucjaska bya, by moe, jeszcze bardziej jaowa i przytaczajca, gdy obcego pochodzenia, ni w swoim rodzimym kraju. wiadoma polityka izolacji od reszty wiata, prowadzona od wiekw, wypywaa czciowo z gorzkich dowiadcze kontaktw z zagra nic, zwaszcza z inwazji japoskiej koca XVI w. Katastrofalne pooenie geograficzne wrt wiodcych do Chin Pnocnych uczynio z Korei w drugiej poowie XIX w. nowy punkt skupiajcy uwag i zakusy wszystkich mocarstw zmierzajcych do zwi kszenia swoich wpyww w Azji Wschodniej. Tym samym kwestia otwarcia" Korei stana teraz na porzdku dnia. Najwczeniejsze prby uzyskania tego celu przemoc dokonane zostay przez Francuzw i Amery kanw; najwaniejsz jednak rol w tym procesie odegrali niewtpliwie Japoczycy. Ju w 1873 r. rzd japoski rozwaa powanie celowo rozpoczcia wojny przeciwko Korei, a plany byy daleko zaawansowane. Wikszo w rzdzie jednak ostatecznie wypowiedziaa si przeciwko otwar tej agresji, wychodzc z zaoenia, i siy Japonii nie byy jeszcze dostatecz nie mocne do tego celu; niemniej jednak pierwsze kroki do penetracji Korei zostay wkrtce przedsiwzite. W 1875 r. okrty japoskie zaatakoway wysp Kanghwa (blisko Seulu), niszczc jej fortyfikacje. Nastpia po tym incydencie ekspedycja wojskowa, ktrej wynikiem byo podpisanie w lutym 1876 r. traktatu Kang hwa; oznacza on otwarcie Korei dla penetracji japoskiej. Trzy porty, Pusan, Inczon (Czemulpo) oraz Wonsan, udostpniono dla handlu ja poskiego (z tym e Pusan ju faktycznie by otwarty od koca XVI w.). W powyszym traktacie Kore wymieniono jako niepodlege i suwerenne" pastwo (aczkolwiek ta interpretacja jest dyskusyjna), co byo pomylane przez Japoczykw jako zakwestionowanie chiskiej suzerennoci, chocia zarwno ts'ingowski, jak i koreaski rzd uwaa, i istnieje ona w dalszym cigu. Traktat by oglnie wzorowany na umowie narzuconej Wietna mowi przez Francj w 1874 r. Rzd ts'ingowski nie zareagowa natychmiast na owo wyzwanie. P niej jednak Li Hung-czang doradza rzdowi koreaskiemu, aby zasto sowa odtrutk polegajc na uyciu trucizny przeciwko trucinie", tj. nawiza stosunki dyplomatyczne z innymi pastwami. Owa rada bya, rzecz jasna, odzwierciedleniem ulubionej polityki Li Hung-czanga wy korzystywania barbarzycw przeciwko barbarzycom", grania na sprzecz nociach mocarstw, stanowic kwintesencj jego caego podejcia do spraw zagranicznych. Cakowita bezskuteczno tego miaa si ujawni wanie w nadcigajcym konflikcie midzy Chinami a Japoni.

W wyniku tej polityki ts'ingowskiej i dalszego nacisku mocarstw obcych Korea faktycznie nawizaa stosunki dyplomatyczne z szeregiem pastw (Stany Zjednoczone 1882; Wielka Brytania i Niemcy 1883; Rosja i Wochy 1884; Francja 1886). Wszystko to doprowadzio jednak do znacznego osabienia suzerennoci ts'ingowskiej wobec swojego wasala. Gdy niektre pastwa zachoway pozory uznawania owej su zerennoci przez akredytowanie w Korei swoich posw w Pekinie, zarwno Japoczycy, jak i Amerykanie nalegali na otwarcie swoich poselstw w Seulu. Tradycyjne konflikty o wadz pord frakcji arystokracji i dworu koreaskiego obecnie jeszcze bardziej skomplikoway si wskutek wpy ww i intryg mocarstw obcych. Najsilniejszym z tych ugrupowa bya niezmiernie konserwatywna frakcja, na ktrej czele sta Taewongun (Ksi Wielkiego Dworu), ojciec krla koreaskiego (ktry zasiad na tronie w 1864 r. w wieku lat dwunastu), bdcy regentem w latach 18641873. Frakcja ta bya zazwyczaj prots'ingowska, a w opozycji do niej znajdowao si ugrupowanie krlowej, pochodzcej z rodu Min, najpotniejszego w ca ej Korei, oraz tzw. grupa postpowa", prowadzona przez Kim Ok-kyuna. Czonkowie tej ostatniej znajdowali si pod znacznym wraeniem ewolucji Japonii i cieszyli si te poparciem Japoczykw. Na tle tych zoonych stosunkw i tar doszo w lipcu 1882 r. do rozruchw onierzy koreaskich w Seulu, prawie na pewno inspirowanych przez Taewonguna, odsunitego od wadzy w 1874 r. przez frakcj Min. Doprowadziy one do atakw zarwno na czonkw grupy Min, jak i na Japoczykw; pose japoski musia si ratowa ucieczk na wybrzee. W rezultacie zarwno rzd japoski, jak i ts'ingowski wysay swoje wojska do Korei dla przywrcenia porzdku; dowdcy ts'ingowscy porwali Taewonguna i zesali go do Chin, gdzie zosta zatrzymany przez nastpne trzy lata. Koreaczycy musieli si zgodzi na zapacenie Japonii odszkodo wa, Japoczycy za stacjonowali teraz wojska w Seulu, rzekomo dla ochrony swojego poselstwa, wobec czego Ts'ingowie rwnie pozostawili swoje oddziay w Korei. Jednym z ich dowdcw by Jan Szy-k'ai (1859 1916), majcy odegra niezmiernie istotn rol nie tylko w przyszych wydarzeniach w Korei, lecz te w dziejach samych Chin. Ingerencja za rzdu ts'ingowskiego w powyszy incydent wywoaa zmian ukadu si w polityce koreaskiej; frakcja Min staa si teraz prochiska, nato miast grupa postpowa" pogbia swoj kolaboracj z Japoczykami, prowadzcymi intensywnie dalsz penetracj polityczn i ekonomiczn Korei. W grudniu 1884 r. grupa Kim Ok-kyuna usiowaa dokona zamachu

stanu w tradycyjny dla feudalizmu koreaskiego sposb. Wzito do niewoli krla i zamordowano szereg ministrw nalecych do frakcji Min; wszystko to zostao dokonane w cisym porozumieniu z posem japoskim, ktry prawdopodobnie by rzeczywistym autorem i wodzem caego spisku. Liczniejsze oddziay ts'ingowskie pod dowdztwem Juan Szy-k'ai odpowie dziay na te wydarzenia zaatakowaniem, cznie z wojskami koreaskimi, rezydencji posa japoskiego, gdzie znajdowa si uwiziony krl. W ogl nym rozgardiaszu wadcy koreaskiemu udao si zbiec z niewoli, a Ja poczycy w obliczu klski wycofali si wraz z przywdcami grupy postpowej" na wybrzee po to tylko, aby miesic pniej powrci, gdy japoski minister spraw zagranicznych, Inoue Kaoru, wyldowa ze znacznymi siami zbrojnymi. Koreaczycy znw zmuszeni byli zgodzi si na wypat odszkodowa i zoenie przeprosin Japoczykom. Powyszy konflikt omal nie doprowadzi do wojny midzy Chinami a Japoni; nie dosza ona do skutku prawdopodobnie tylko dlatego, i rzd japoski nie uwaa, e jest dostatecznie przygotowany do wojny na tym etapie, aczkolwiek caa sprawa zostaa zainscenizowana przez Japoczykw,- zamierzajcych wykorzysta rwnoczesne zaabsorbowanie reymu ts'ingowskiego konfliktem z Francj w sprawie Wietnamu. Nego cjacje, ktre nastpiy midzy rzdem ts'ingowskim a japoskim, odbyy si w Tientsinie; gwnymi przedstawicielami byli Li Hung-czang i Ito Hirobumi, jeden z gwnych przywdcw politycznych okresu restauracji Meiji. Zakoczyy si one zawarciem 18 kwietnia 1885 r. tzw. konwencji LiIto. Zgodnie z jej postanowieniami zarwno Chiny, jak i Japonia miay wycofa wszystkie swoje siy zbrojne z Korei w cigu czterech miesicy. W wypadku gdyby jedna ze stron uwaaa za konieczne ponownie wysa swoje wojska, miaa poprzednio zawiadomi drug o takim kroku. Powysza umowa stanowia znaczny sukces dla Japonii, gdy w istocie rzeczy oznaczaa ona przeksztacenie Korei we wsplny pro tektorat Japonii i Chin. Ze wzgldu zwaszcza na ekspansjonistyczn poli tyk Japonii, zmierzajc do podboju i ujarzmienia Korei, mimo caej wczesnej powodzi deklaracji o rzekomej trosce Japonii o niepodlego" Korei, traktat 1885 r. by te, w rzeczywistoci, bomb zegarow dla dalszego konfliktu.
BEZPOREDNIE TO WOJNY CHTSKO-JAPOSKIEJ

Nastpne dziewi lat to okres nieustajcych intryg i manewro wania o wadz i wpywy w Korei midzy rzdem ts'ingowskim a ja poskim. Zasadniczym celem polityki Pekinu byo obecnie rzeczywiste

sprawowanie suzerennoci, w stopniu o wiele wikszym ni dawniej, oraz naprawd skuteczne podporzdkowanie Korei Chinom. W wykonywaniu tej polityki gwn rol odgrywa Jan Szy-k'ai, mianowany przez Li Hung-czanga ts'ingowskim komisarzem do spraw handlu w Seulu, a b dcy w rzeczywistoci rezydentem ts'ingowskim w Korei podczas caego okresu lat 18851894. Aroganckie zachowanie si Jana, jego cige intrygi i mieszanie si do spraw koreaskiej polityki wewntrznej wywoay bez wtpienia wiele zadranie i nastrojw antyts'ingowskich wrd korea skiej kasty rzdzcej; nawet antyjaposka frakcja Min zacza teraz szuka oparcia raczej w Rosji lub Stanach Zjednoczonych. Polityka ts'ingowska odniosa jednak na og sukces w rozszerzaniu wpyww rzdu pekiskiego, osigajc to przez popieranie najbardziej konserwatywnych elementw w Korei; skutkiem tego byo za z kolei po gbienie si kryzysu wewntrznego w tym kraju oraz umoliwienie Japoczykom przybierania pozy jedynego rzecznika postpu. Ts'ingowie rwnie zwikszyli swoj bezporedni kontrol nad rzdem koreaskim, m. in. nad jego zarzdem ce i urzdem do spraw zagranicznych. Jednocze nie Chiczycy odnieli zdumiewajcy sukces w konkurencji gospodarczej z Japoczykami; handel chiski zwiksza si stale i do 1892 r. prawie dorwna ju japoskiemu, chocia Chiczycy byli porednikami, sprze dajcymi przede wszystkim towary europejskie, gdy Japoczycy eksporto wali wasne wyroby. Japoczycy jednak rwnie forsowali ze wszech miar swoj penetracj ekonomiczn, w ktrej znaczn rol odgrywao przeszo 10 tys. nowych imigrantw japoskich w Korei. Japoczycy rwnoczenie pomnoyli swoje wysiki zmierzajce do pe netracji politycznej, pfzede wszystkim przez dalsze udzielanie poparcia grupie postpowej"; nie byli jednak w stanie osabi w powaniejszym stopniu wpyww chiskich, w duej mierze dlatego, i nieufno znacznej wikszoci Koreaczykw wobec nich bya zbyt gboko zakorzeniona. W wyniku powyszego rozwoju sytuacji w Korei stosunki chisko-japoskie ulegy do 1894 r. niebywaemu napiciu. Rzd japoski teraz tylko czeka na okazj, aby rozstrzygn tzw. problem koreaski przy pomocy siy zbrojnej, tj. wojny z Chinami; zmierza on ostatecznie do tego celu przez cay ten okres, gwnie dla urzeczywistnienia swoich planw ekspansji imperialistycznej, lecz rwnie ze wzgldu na szereg powodw wynikaj cych z sytuacji wewntrznej w Japonii. Rzd oligarchiczny znajdowa si w powanych opaach i uwaa, i rozpoczcie wojny stanowi bdzie te wymienite rozwizanie jego problemw politycznych. Zabjstwo w dramatycznych okolicznociach w Szanghaju gwnego projaposkiego przywdcy grupy postpowej" Kim Ok-kyuna wy-

woao niebywa zo Japoczykw, ktrzy podejrzewali nie bez ko zery wadze ts'ingowskie o wspudzia w tym morderstwie. Pniej sze barbarzyskie powiartowanie zwok Kima, po ich odesaniu do Korei, nie zaagodzio tych uczu. O wiele istotniejsz spraw dla dalszego toku wydarze byo jednak rozpoczcie w marcu 1894 r. powstania Tonghak w Korei. Ruch Tonghak (Wschodnia Nauka) by sekt religijn, ktra powstaa w latach szedziesitych; jej pogldy byy mieszanin kon fucjanizmu, buddyzmu i taoizmu, okolicznoci za powstania i ewolucji ruchu wykazuj niektre zadziwiajce i zastanawiajce podobiestwa do tajpingw, tak e nie mona nawet wykluczy oddziaywania pewnych wpyww chiskich. Kredo Tonghak zasadniczo byo zarwno antycudzoziemskie, zwaszcza antyjaposkie, jak i antyfeudalne, tj. wyraao sprzeciw wobec skorumpowanej biurokracji koreaskiej i klasy obszarniczo-arystokratycznej. W latach dziewidziesitych ruch rozprzestrzeni si w znacznej czci kraju, zwaszcza w gwnych okrgach rolniczych na poudniu, gdzie znalaz masowe poparcie chopskie, przyjmujc czciowo charakter chop skiej rewolucji agrarnej. Od samego pocztku rzd koreaski by cakiem niezdolny upora si z ruchem, a wojska jego spotkay si z szeregiem poraek. Japoczycy widzieli w powstaniu Tonghak doskona okazj do in terwencji w Korei; na tym tle te niektrzy autorzy dochodz do ca kiem mylnego wniosku, i ruch ten by przez nich inspirowany. Byli oni teraz nie tylko zainteresowani w wykorzystaniu istniejcej sytuacji, lecz rwnie w tym, aby rzd ts'ingowski zosta w ni take zapltany, tak aby doprowadzi do ostatecznego kryzysu i rozgrywki. Ze wzgldu na swoj cakowit bezradno wobec powstacw rzd seulski faktycznie zwrci si do dworu ts'ingowskiego o pomoc, lecz Pekin wcale si nie kwapi z ratowaniem swojego wasala. Li Hung-czang nalega, aby krl koreaski zoy formalny apel o pomoc; gdy to zostao uczynione, wysano wreszcie 1500 onierzy ts'ingowskich i zgodnie z konwencj LiIto zawiado miono o tym Japoczykw. Japoczycy, ktrzy i tak w midzyczasie zde cydowali si na interwencj, natychmiast wykorzystali to posunicie do wyekspediowania 7 tys. swoich onierzy, prosto do stolicy, pozornie dla ochrony swojego mienia i poddanych. Nawet przed przybyciem wojsk ts'ingowskich i japoskich przywdcy Tonghak zgodzili si na zawieszenie broni i faktycznie przerwali dzia alno powstacz. Tym samym pretekst do obecnoci wojsk zarwno ts'ingowskich, jak i japoskich przesta istnie. W tej sytuacji rzd ts'ingowski zwrci si teraz do Japonii z propozycj, aby obydwie strony dokonay rwnoczesnej ewakuacji wszystkich swoich si zbrojnych.

Japoczycy najpierw zwlekali z odpowiedzi, a nastpnie podnieli cakiem uboczn spraw rzekomej koniecznoci odpowiedniego zreformowania" rzdu i administracji koreaskiej, proponujc, aby Japonia i Chiny podjy si wsplnego dziaania dla osignicia owego celu. Koncepcja ta zostaa z miejsca odrzucona przez rzd pekiski, jako nieuzasadniona ingerencja w sprawy wewntrzne Korei. Podczas pertraktacji Japoczycy przysali dodatkowe siy zbrojne do rejonu Seulu, tak e pod koniec czerwca siy japoskie wzrosy ju do 18 tys, gdy liczebno wojsk ts'ingowskich w Korei wynosia tylko okoo 3 tys. Polityka Li Hung-czanga a by on wwczas, trzeba jeszcze raz pod kreli z naciskiem, gwnym twrc polityki zagranicznej rzdu ts'ingowskiego zmierzaa do uniknicia wojny z Japoni za wszelk cen; tumaczyo si to prawdopodobnie w duym stopniu tym, i on sam zdawa sobie spraw, e wszystkie siy, ktre stworzy jako gubernator ge neralny Czyli podczas 25-letniej kadencji, nie byy w stanie rwna si z Japoczykami, gdy zostay przearte na wskro przez korupcj i apo wnictwo. Dlatego te pokada on gwnie nadzieje zarwno w caym okresie przedwojennym, jak i w czasie wojny w pomocy i interwencji mocarstw obcych, zwaszcza Wielkiej Brytanii i Rosji, uwaajc, i ich interesy zostan zagroone przez agresj japosk w dostatecznym stop niu, aby zareagoway tak, jak si tego spodziewa i sobie yczy. Pod tym wzgldem, mimo gorczkowej aktywnoci Li Hung-czanga w czerwcu i lipcu 1894 r., wszystkie jego plany spaliy na panewce. Chocia Wielkiej Brytanii te zaleao na niedopuszczeniu do wojny, jej interesy leay gwnie w dolinie Jangtse i tym samym posuwania si Japoczykw w Korei nie uwaano za dostateczn grob, zwaszcza i Japoczycy zapewnili Anglikw czego ci zreszt dali e okrg Szanghaju nie stanie si widowni dziaa wojennych. Prcz tego Anglicy nie byli bynajmniej zainteresowani w tym, aby sami stawia opr Japonii, a zawile rywalizacje mocarstw, zarwno w Europie, jak i w innych czciach wiata, zwaszcza w Afryce oraz wanie w Azji Wschodniej, powodo way, e skoordynowany sprzeciw wobec Japonii ze strony wszystkich za angaowanych pastw by praktycznie niemoliwy. Stany Zjednoczone zajmoway przez prawie cay ten okres stanowisko projaposkie i odrzucay wszystkie brytyjskie propozycje przystpienia do wsplnej akcji. Rosja carska bya, by moe, najbardziej zagroona agresj japosk, poniewa jej samej zaleao na dalszej penetracji Mandurii i Korei; Japoczykom udao si jednak zapewni Rosjan, i maj zamiar respektowa niepodlego i integralno Korei. Gboka nieufno oraz rywalizacja midzy Wielk Brytani a Rosj stanowiy prawdopodobnie

najwaniejszy czynnik, uniemoliwiajcy skuteczne wsplne dziaanie i wy kluczajcy podjcie na tym etapie interwencji obcej. Dwr pekiski, rozbity wewntrznie, peen by waha i przestrachu. Grupa skupiona wok cesarza wypowiadaa si za polityk oporu prze ciwko Japonii, majc nadziej, i przez osignicie w tym powodzenia b dzie moga doprowadzi do umocnienia pooenia cesarza i do osabienia pozycji Tz'u Si i Li Hung-czanga. Na og skaniaa si ona do liczenia przede wszystkim na pomoc brytyjsk. Sam Li Hung-czang do owego momentu te polega na wsppracy z Anglikami, obecnie jednak poka da wiksze nadzieje w otrzymaniu poparcia rosyjskiego. Obydwie grupy miay dozna cakowitego rozczarowania, gdy w wczesnej sytuacji mo carstwa nie troszczyy si zbytnio o kopoty dworu ts'ingowskiego, a jeszcze mniej oczywicie o los Korei lub Chin. Do lipca Japoczycy uzyskali cakowicie dominujc pozycj w Seulu i zdolni byli sami rozpocz realizacj programu reform". Mimo wy wierania niebywaego nacisku nie udao im si przycign rzdu korea skiego na swoj stron i zmusi go do wyraenia zgody na przedstawione plany; wobec tego 22 lipca Japoczycy otoczyli i zajli paac krlewski, uwizili krla wraz z jego rodzin, postawili na czele rzdu nienawidzcego teraz Chiczykw Taewonguna i zawarli przymierze z nowo utworzonym reymem, otrzymujc tym samym oficjalne" bogosawiestwo korea skie dla polityki usunicia z kraju wszystkich wojsk i przedstawicieli ts'ingowskich. Juan Szy-k'ai ju zdy by uciec z Seulu, odprowadzony do wy brzea przez eskort marynarzy brytyjskich. Li Hung-czang dosta wpraw dzie w tym samym miesicu dalsze posiki 8 tys. onierzy do Phenianu ale trzyma si w dalszym cigu polityki uniknicia wojny za wszelk cen, liczc rwnie na to, i jeli konflikt jednak nastpi, caa odpowiedzialno za jego wywoanie powinna spa na Japoczykw. Mia nadziej, i spowoduje to odpowiednie reperkusje midzynarodowe i uatwi interwencj obc po stronie Mandurw. 25 lipca statek transportowy Kouszing", nalecy do Anglikw, a wydzierawiony przez Li Hung-czanga, przewocy dalsze posiki chiskie (1200 onierzy) do Korei, zosta zatrzymany przez jednostki floty japoskiej, a nastpnie zatopiony. Zgino przeszo tysic osb, a straty te zreszt powikszyli Japoczycy, strzelajc do toncych onierzy chi skich. 29 lipca Japoczycy napadli na oddziay ts'ingowskie stacjonujce w Asan (po chisku Jaszan, 120 km na poudnie od Seulu) i rozbili je cako wicie. Tym samym Japonia rozpocza dziaania wojenne bez wypowie dzenia wojny; bynajmniej nie ostatni raz w jej dziejach.

WOJNA CHISKO-JAPOSKA (SIERPIE 1894 - MARZEC 1895)

Po wyej wspomnianych wstpnych atakach japoskich nastpio 1 sierp nia ostatecznie wzajemne wypowiedzenie wojny przez Japoni i Chiny. Dziaania wojenne okazay si bardzo szybko spraw cakowicie jedno stronn, gdy kompletna nieudolno ts'ingowskich si zbrojnych, wynika jca zreszt z samej istoty ustroju spoeczno-politycznego panujcego w Chi nach, zostaa wnet ujawniona, a wojna przeobrazia si w acuch prawie nieprzerwanych i stosunkowo atwo osignitych zwycistw japoskich. Nie ulega rwnie wtpliwoci, i caa polityka ts'ingowska staego polegania i liczenia na pomoc i interwencj obc dziaaa demobilizujco na samo prowadzenie wojny. Japoczycy wykorzystali w peni wyszo taktyczn swojego pooe nia i po wypdzeniu wojsk ts'ingowskich z rejonu Asan przygotowywali si systematycznie do ofensywy z Seulu na pnoc. Gwne siy ts'ingowskie, ponad 20 tys., byy teraz skoncentrowane w Phenianie. Acz kolwiek armia ta posiadaa pod dostatkiem sprztu i amunicji, bya ona typowo zdezorganizowan jednostk ts'ingowsk, w ktrej kady genera nie zwaa na drugiego, lecz troszczy si wycznie o wasne interesy, sprowadzajce si przewanie do malwersacji. O ile pocztkowo wojska ts'ingowskie witane byy entuzjastycznie przez ludno koreask, ich karygodne zachowanie (pldrowanie itp.) doprowadzio szybko do ostu dzenia tych uczu. Gdy we wrzeniu armia japoska, podzielona na trzy kolumny, wy ruszya na Phenian, odniosa szybko zwycistwo, chocia pozycje ts'ingowskie byy mocne i atwe do obrony. Generaowie ts'ingowscy przodo wali w ucieczce do Jalu, a onierze wzili przykad ze swoich dowdcw. 15 wrzenia Japoczycy zajli Phenian, a odwrt armii ts'ingowskiej przeo brazi si w panik, w czasie ktrej porzucia ona olbrzymi ilo sprztu. Prawie dokadnie w tym samym czasie, gdy Japoczycy zdobywali Phenian, rozegrana zostaa 19 wrzenia, przy ujciu Jalu, najwaniejsza bitwa morska caej wojny. Tutaj synna flota Peijang, po eskortowaniu transportu wojsk ts'ingowskich do Korei byy to posiki dla Phenianu, rzecz jasna zbyt pno wysane spotkaa si z eskadr japosk. Siy dwch flot byy prawie rwne; 13 okrtw po stronie chiskiej, w tym chluba floty dwa pancerniki zbudowane w Niemczech, pod dowdztwem gw nego admiraa Ting u-cz'anga, przeciwko 12 okrtom po stronie ja poskiej. Warto zauway, i wszystkie okrty, po obu stronach, zostay zbudowane za granic. W czterogodzinnej bitwie ulegy zatopieniu 4 okrty

chiskie, a japoski tylko jeden. Stanowio to wynik zarwno nieudolnoci dowdztwa wikszej czci ts'ingowskich okrtw, jak i braku dostatecz nych zapasw amunicji z powodu naduy; pancerniki np. miay tylko po trzy pociski na kade ze swoich dzia Kruppa. Poraka, chocia nie bya decydujca, przerazia Li Hung-czanga, patrona floty, do tego stopnia, i zgodnie z jego rozkazami flota unikaa dalszych spotka z Japoczykami. Po remoncie w Port Arturze zostaa zablokowana a do ostatnich miesicy wojny w porcie Weihaiwei w Szan tungu, biernie oczekujc swojej ostatecznej zguby. Tym samym dziesitki milionw tael wydanych za granic na zakup owego gwnego obiektu samoumocnienia" Li Hung-czanga okazay si zmarnowane, a flota japoska staa si cakowitym panem wszystkich mrz. Li Hung-czang znalaz si teraz pod silnym obstrzaem, prowadzonym przeciwko niemu przez stronnictwo cesarza, w wyniku czego pozbawiono go niektrych godnoci; w dalszym cigu jednak kierowa wojn, zarwno pod wzgldem wojskowym, jak i dyplomatycznym, mimo e teraz w jeszcze wikszym stopniu nie mia adnych nadziei co do wyniku dziaa wojennych i liczy wycznie na interwencj obc. Po zwycistwie w Phenianie Japoczycy z atwoci wyparli resztki wojsk ts'ingowskich z Korei, posuwajc si naprzd do granicy na Jalu. Tu, na drugim brzegu rzeki, skoncentrowane byy nowe, do znaczne (40 tys. liczce) oddziay ts'ingowskie, te obficie zaopatrzone w niezbdny sprzt bojowy. 24 padziernika Japoczycy przekroczyli po lodzie Jalu bez napotkania oporu i rozbili jednym uderzeniem ca armi ts'ingowsk, zmuszajc j do ucieczki; zasadniczo powtrzyo si znw dokadnie to samo co w Phenianie. Dwr ts'ingowski wpad teraz w jeszcze wiksz panik, gdy wojna przeniosa si na terytorium chiskie. Li Hung-czang kontynuowa bez owocnie wysiki nad spowodowaniem interwencji obcej. Na pocztku listopada ksi Kung, stary, chory i zgorzkniay, zosta przywrcony po nownie na swoje stanowisko w Tsung-li Jamen i usiowa rwnie co za dziaa, apelujc do przedstawicieli mocarstw w Pekinie o porednictwo w konflikcie i ofiarujc uznanie niepodlegoci Korei oraz zapacenie Japonii kosztw wojny. Jego starania te spezy na niczym. Armia japoska kontynuowaa ofensyw, wkraczajc do Mandurii Poudniowej. Specjalne oddziay wyldoway na pwyspie Liaotung i przy stpiy do zaatakowania bardzo silnych pozycji chiskich w dwch por tach: handlowym Talien i wojennym Lszun (Port Artur). Wiele czasu i wysikw oraz bajeczne sumy powicono wczeniej na ufortyfikowanie tych portw. Tak wic Talien posiada sze fortw, w ktrych umieszczono

24 nowiutkie dziaa Kruppa, natomiast Port Artur broniony by przez 24 forty, umocnione przez 70 dzia tej samej produkcji. Wskutek dezercji generaw ts'ingowskich i paniki wojska po pierwszym ataku Japoczycy zdoali 7 listopada zaj Talien nie tracc ani jednego onierza i zdoby wajc przy tym olbrzymi ilo sprztu. Nastpnie okryli Port Artur, odparli wszystkie prby odsieczy i zdobyli 21 listopada t wielk baz morsk od strony ldowej, tak e masywna obrona od morza okazaa si cakiem bezuyteczna. Wojska japoskie celebroway swoje zwycistwo dokonaniem masakry ludnoci cywilnej portu, mordujc przeszo 2 tys. osb. Po powyszej klsce rzd ts'ingowski straci ju reszt nadziei, a Tz'u Si i w szczeglnoci Li Hung-czang czynili wszystko, aby wojn jak naj prdzej zakoczy. Pod koniec listopada Li Hung-czang wysa swojego emisariusza do Japonii; by to G. Detring, niemiecki kierownik urzdu celnego w Tientsinie, ktry pozostawa ju od dwudziestu lat doradc Li w sprawach zagranicznych. Jego misja zakoczya si jednak cakowitym niepowodzeniem, gdy Japoczycy odmwili uznania go za naleycie upowanionego negocjatora. Rzeczywistym powodem byo oczywicie to, i Japoczycy chcieli jeszcze zada reymowi ts'ingowskiemu dalsze druzgo cce ciosy, aby odnie naprawd pene zwycistwo. Powyszy cel Japonia zrealizowaa w styczniu i lutym 1895 r. 20 stycz nia dwudziestotysiczny oddzia japoski wyldowa bez sprzeciwu w Jungcz'eng w Szantungu, 45 km na wschd od Weihaiwei, miejsca schronienia resztek floty Peijang. Silne fortyfikacje bronice Weihaiwei zostay szybko zdobyte, znw od strony ldowej, a port okrony. Wkrtce Japoczycy zajmowali ju pozycje dogodne do ostrzelania okrtw chiskich, niszczc i zatapiajc cztery z nich. W tej sytuacji dowdca floty Ting u-cz'ang zaproponowa, aby pozostae 11 okrtw przerwao blokad portu i wy pyno na pene morze, szukajc w ten sposb ocalenia. Propozycje jego zostay odrzucone przez wikszo oficerw ts'ingowskich, obawiajcych si niebezpieczestw wynikajcych z jego planu. Ting i jego zastpca po penili samobjstwo, reszta za oficerw 13 lutego poddaa si, wydajc wszystkie okrty i sprzt, bez uczynienia najmniejszej prby ich zniszczenia lub zatopienia. W ten sposb flot Peijang, ostoj prestiu i pozycji mili tarnej Li Hung-czanga, spotka ostatecznie haniebny los. Wskutek utraty floty Peijang pozycja reymu ts'ingowskiego, zwaywszy jego wrodzon ograniczono, staa si prawie cakiem beznadziejna z mi litarnego punktu widzenia. Prawd jest, e stronnictwo cesarza chciao kontynuowa opr wobec Japonii i byo w tym popierane przez niekt rych najbardziej wpywowych chiskich gubernatorw generalnych, jak

Czang Czy-tung oraz Liu K'un-i. Prawd jest te, i tylko minimalna cz potencjalnych moliwoci Chin zostaa dotychczas wykorzystana w wojnie, a prowincje rodkowe i poudniowe faktycznie adnego udziau w niej nie wziy. Poniewa jednak najlepiej wyposaone i najbardziej nowoczesne jednostki armii ts'ingowskiej zostay ju cakowicie rozbite, wydawao si, i nie istniay prawie adne szanse na poprawienie sytuacji. Potwierdzi to wkrtce los kolejnej armii, skadajcej si przewanie z oddziaw Armii Hunaskiej, od dawna rywalizujcej z Armi Huai Li Hung-czanga. Jej siy zostay wysane przeciwko Japoczykom w Man durii i mimo e byy pokane (ponad 60 tys.), posiaday rwnie wadliwe kierownictwo, niedostateczne przygotowanie oraz tak samo byy przearte korupcj jak oddziay Li Hung-czanga. Wkrtce te poniosy one w marcu szereg poraek od wojsk japoskich, posuwajcych si w kierunku granicy Czyli i tym samym zagraajcych samemu Pekinowi. W ten sposb cel Japoczykw, polegajcy na uzyskaniu szybkiego zwycistwa militarnego, aby unikn interwencji mocarstw, zosta w peni osignity. Dalsze prby reymu ts'ingowskiego nawizania pertraktacji z Japoni nastpiy w styczniu, kiedy dwch przedstawicieli ts'ingowskich wysano do Tokio. Byli oni jednak pogardliwie odesani przez rzd japoski pod pretekstem, i ich penomocnictwa do prowadzenia rozmw byy nie wystarczajce. Prcz chci ponienia rzdu pekiskiego posunicie to byo zwizane z planami kontynuacji ofensywy w Mandurii i zniszczenia floty Peijang. Po dokonaniu za tych zamierze Japoczycy wyrazili na reszcie gotowo przyjcia ts'ingowskiej misji pokojowej, szczeglnie e na jej czele mia stan, sugerowany zreszt przez nich, sam Li Hung-czang. Jego penomocnictwa nie ulegay wtpliwoci, lecz aby upewni si i unikn jeszcze jednego afrontu, rzd ts'ingowski przetelegrafowa je do Tokio.
ZAWARCIE POKOJU

Li Hung-czang przyby 19 marca do portu Shimonoseki w asycie licz nej, 135-osobowej wity; rozmowy rozpoczto w tym miecie dwa dni p niej. Jednym z pierwszych poruszanych zagadnie bya sprawa zawieszenia broni, poniewa nadal trway dziaania wojenne w Mandurii. dania japoskie w zwizku z tym byy tak bezczelnie wygrowane (okupacja Tientsinu, Taku itp), i nawet Li nie by w stanie ich przyj. Prba za machu na 73-letniego Li Hung-czanga, dokonana 24 marca przez czonka ultraszowinistycznej organizacji japoskiej Czarny Smok", zmusia jednak Japoczykw do wyraenia zgody ze wzgldw prestiowych na czciowy rozejm; by on ograniczony do Mandurii i Chin Pnocnych, lecz nie

obejmowa Poudnia, gdzie Japoczycy zajli teraz Wyspy Rybackie. Japoczycy zgodzili si na rozejm rwnie z obawy przed interwencj obc, zwaszcza rosyjsk. Ranny Li Hung-czang zdolny by w dalszym cigu do prowadzenia rozmw; stron japosk reprezentowali premier Ito Hirobumi oraz minister spraw zagranicznych Mutsu Munemitsu. Trudno mwi o prawdziwych negocjacjach, poniewa Japoczycy mogli narzuci swoje warunki pokojowe i wykorzystali to w peni. Z wyjtkiem paru dru gorzdnych ustpstw w porwnaniu z pierwotn wersj ich warunkw dele gacja ts'ingowska zmuszona bya przyj wszystkie propozycje japoskie. Traktat zosta podpisany 17 kwietnia, a jego gwne postanowienia byy nastpujce: 1. uznanie przez Chiny, lecz nie przez Japoni, penej niepodlegoci i autonomii Korei; 2. odstpienie przez Chiny Japonii Wysp Rybackich, Taiwanu oraz pwyspu Liaotung w Mandurii Poud niowej; 3. zapacenie przez Chiny odszkodowa w wysokoci 200 mln tael; 4. anulowanie wszystkich wczeniejszych umw chisko-japoskich oraz zawarcie w przyszoci nowego traktatu na identycznej podstawie jak umowy midzy Chinami a mocarstwami zachodnimi; 5. otwarcie czterech nowych portw traktatowych" Szasi (Szaszy, Hupei), Suczou (Kiang su), Czungking (Sycz'uan) i Hangczou (Czekiang) oraz udzielenie prawa eglugi na grnej Jangtse i szeregu innych rzekach; 6. ustalenie, i nowy traktat (ktry zosta podpisany 21 lipca 1896 r.) przyzna Japoczykom pra wo do zajmowania si handlem oraz do prowadzenia przedsibiorstw prze mysowych w portach traktatowych", przy zwolnieniu od opodatkowania chiskiego. Warunki szy niezmiernie daleko; sprawa Taiwanu i Liaotungu w szcze glnoci oznaczaa, i w gr wchodzia nie tylko utrata pastwa wasalnego, lecz te terytorium cakowicie chiskiego. Konsekwencje ekonomiczne prawa prowadzenia dziaalnoci przemysowej przez cudzoziemcw rwnie posiaday podstawowe znaczenie, gdy okazay si one w istocie rzeczy mier telnym ciosem dla gospodarki chiskiej, wynikajcym z faworyzowania rozwoju przemysu obcego kosztem rodzimego chiskiego, co jeszcze wyraniej podkrelio pkolonialn istot stosunkw. Wszystkie te ko rzyci przypaday teraz rwnie innym mocarstwom na podstawie klauzuli najwikszego uprzywilejowania, co zreszt pokrywao si z zamiarami Japo czykw, chccych uzyska poparcie mocarstw dla swojej polityki ekspansjonistycznej za pomoc dzielenia si z nimi nowymi przywilejami. Pod tym wzgldem rachuby rzdu japoskiego byy cakiem uzasadnione, gdy udao mu si poprowadzi ca wojn bez napotkania jakiejkolwiek interwencji mocarstw, ktre nie liczyy si z moliwoci tak szybkiego i druz goccego zwycistwa Japonii lub w ogle si go nie spodzieway. Zasadni-

cza przyczyna takiego stanu rzeczy tkwia, jak wspomniano poprzednio, w sprzecznociach midzy mocarstwami, zarwno na Dalekim Wschodzie, jak i w skali wiatowej, uniemoliwiajcych podjcie wsplnej akcji. Jest te prawd, i ekspansja japoska nie bya jeszcze na tym etapie uwaana za zagroenie bezporednich interesw jakiegokolwiek z mocarstw aktyw nie dziaajcych w Chinach. Wielka Brytania dominowaa nadal zarwno pod wzgldem ekono micznym, jak i wpyww politycznych w Pekinie; gwn trosk Anglikw bya jednak rywalizacja z Rosj, obejmujca ca Azj, od Pacyfiku do Morza Kaspijskiego. W tym kontekcie uwaali oni Chiny za bufor dla ochrony Indii, a rwnie za ewentualnego sprzymierzeca przeciwko Rosji. W toku za wojny chisko-japoskiej nastpio wyrane przesuni cie w polityce brytyjskiej w kierunku strony wygrywajcej. Zaczto rozpa trywa Japoni jako potencjalnie znacznie bardziej efektywnego sojusz nika przeciwko Rosji ni nieudolny reym ts'ingowski; tym samym te zostaa zapewniona przychylna neutralno Anglii wobec agresji japoskiej w Chinach. Przedsiwzito ju pierwsze kroki, ktre miay doprowadzi do sojuszu anglo-japoskiego w 1902 r. Jedna z gwnych konsekwencji tej zmiany polityki brytyjskiej polegaa na tym, i obecnie rzd pekiski rozpocz polityk szukania sojuszu z Rosj. Aczkolwiek Rosja i i jej nowy sojusznik, Francja, rwnie na og spoglday na ekspansj Japonii w toku wojny z do du doz spokoju, danie japoskie otrzymania Liaotungu wywoay obawy, szczeglnie rosyjskie, i ambicje nowego rywala o wadz na Dalekim Wschodzie szy zbyt daleko, zwaszcza wobec wasnych planw caratu co do ekspansji w tym samym rejonie. Byy one powizane m. in. z budow Kolei Transsyberyjskiej, ktra w owym czasie dosza ju do Bajkau. Zamiary Rosji carskiej dokonania dalszej penetracji w kierunku Mandurii i Korei oraz poszukiwanie na Pacyfiku portu nie zamarzajcego byy obecnie zagroone przez japoskie roszczenia wobec Liaotungu. Dlatego te rzd carski wzi na siebie inicjatyw organizowania interwencji mocarstw za chodnich przeciwko temu postanowieniu traktatu Shimonoseki i by gotw forsowa to zagadnienie, zgodnie z koncepcj S. J. Wittego, ministra finansw i gwnego twrcy polityki ekspansji Rosji na Dalekim Wscho dzie, jeli konieczne, a do samej wojny (wspomnienia Wittego zawieraj wiele ciekawych materiaw dotyczcych zarwno tej sprawy, jak i dalszego rozwoju polityki rosyjskiej wobec Chin i Japonii. Naley je jednak zestawi z innymi rdami, gdy ulega on czsto tendencjom wybielania polityki caratu, a zwaszcza swojej wasnej roli). W swoich zamierzeniach rzd carski korzysta z pomocy Francji,

ktra, aczkolwiek zainteresowana ekspansj w innym rejonie, w Chinach Poudniowo-Zachodnich, bya skonna wsppracowa z Rosj w tej sprawie w celu wzmocnienia nowo powstaego sojuszu francusko-rosyjskiego. Trzecim mocarstwem europejskim, ktre, chtnie przystpio do tej interwencji, byy Niemcy. Mimo i dziaalno niemiecka w tych rejonach rozpocza si dopiero niedawno, Niemcy zdoay ju zdoby tu znaczn pozycj gospodarcz i posiaday wielkie ambicje, zmierzajce do przyszej ekspansji w Azji Wschodniej kosztem Chin. Jednym z podstawowych ogl nych celw niemieckiej polityki zagranicznej jeszcze wczeniej zreszt sformuowanym przez Bismarcka byo zachcanie Rosji do naporu na Wschd w nadziei, i jeli bdzie ona tym coraz bardziej zaabsorbowana, zmniejsz si wydatnie jej wpywy w Europie i podwaone zostanie znaczenie sojuszu francusko-rosyjskiego. Niemcy rwnie ju planowali zaoenie bazy w Chinach w celu dalszej ekspansji i widzieli moliwo osignicia tego przez otrzymanie kompensaty" za ich dziaalno w spra wie Liaotungu. Anglicy odmwili udziau w proponowanej interwencji, aby najpraw dopodobniej nie zantagonizowa zbytnio Japonii oraz dlatego, i Liaotung w rkach Japoczykw nie stanowi takiej groby dla ich wasnych inte resw, skupionych jak wspomniano gwnie w dolinie Jangtse. Jedno czenie jednak obawiali si, i Japoczycy mog posun si zbyt daleko, przeraaa za ich w szczeglnoci myl o moliwoci ustanowienia protek toratu Japonii nad caymi Chinami. Tym samym nie mieli nic przeciwko temu, aby nastpio lecz w wyniku wysikw innych pastw przykrcenie tupetu japoskiego i nie sprzeciwiali si aktywnie szykujcej si interwencji. Naley doda, i dziaalno Rosji, Francji i Niemiec pobudzana bya te ju od lutego przez rzd pekiski, a zwaszcza przez samego Li Hung-czanga, ktry donis tym pastwom o domniemanych ju wtedy japoskich daniach terytorialnych i apelowa o pomoc, aby mc si im przeciwstawi. Po szybkim skoordynowaniu swojej polityki Rosja, Francja i Niemcy zo yy identyczne noty w Tokio 23 kwietnia, zaledwie sze dni po pod pisaniu traktatu w Shimonoseki. W tym dmarche trzy mocarstwa zalecay", aby Liaotung zosta zwrcony Chinom, poniewa w rkach obcych bdzie stanowi cig grob dla Pekinu i rwnoczenie uczyni niepodlego Korei iluzoryczn oraz stanie si odtd sta przeszkod dla pokoju na Dalekim Wschodzie". Owa ocena strategicznego znaczenia Liaotungu bya zreszt cakiem suszna. Przyjacielskiej radzie" towarzyszya za ca kiem niedwuznaczna implikacja, i w wypadku nieprzyjcia przez Japoni tego zalecenia mocarstwa nie zawahaj si przed uyciem przemocy.

Rzd japoski nie mia innego wyjcia prcz przychylenia si, poniewa jego siy zbrojne byy ju prawie cakiem wyczerpane dziaaniami wojennymi przeciwko Chinom, a pooenie finansowe nie przedstawiao si wiele lepiej. Nastpiy teraz dusze przetargi, w ktrych Japoczycy zadali w zamian za zwrot Liaotungu olbrzymiego podwyszenia odszkodowa; zagadnienie to doprowadzio prawie do rozbicia tymczasowego trjprzymierza", lecz w kocu podwyk ustalono na sum 30 mln tael. Wszystkie zamysy japo skie, aby i tak zatrzyma Liaotung jako gwarancj wypaty odszkodo wania, zostay pokrzyowane. Wymiana dokumentw ratyfikacyjnych traktatu Shimonoseki odbya si w Czefu 8 maja; ze wzgldu na znaczny sprzeciw w kraju rzd ts'ingowski rozwaa ewentualno odrzucenia umowy, lecz ostatecznie musia si zgodzi na jej ratyfikacj. Charakterystyczne byo to, i w owej ceremonii asystowao szereg okrtw wojennych mocarstw za chodnich, w tym flota rosyjska, skadajca si z 17 jednostek. Bardzo niedugo trzeba byo czeka na to, aby wszystkie trzy mocarstwa biorce udzia w interwencji przedstawiy rzdowi pekiskiemu swj rachunek za ow przysug". Rzd japoski z drugiej strony ukry swj gniew i poni enie, aby przygotowa si do zemsty, ktra te nastpia dziesi lat pniej, w postaci wojny rosyjsko-japoskiej. Wszystkie inne zdobycze japoskie pozostay jednak nie zakwestiono wane; po wczeniejszej okupacji Wysp Rybackich Japoczycy przystpili w czerwcu do zajcia Taiwanu. Jeden z synw Li Hung-czanga towarzyszy im dla dokonania tej ceremonii. Japoczycy spotkali si jednak ze znacz nym oporem chiskiej ludnoci wyspy. Na pocztku usiowano w maju stworzy niepodleg republik Taiwanu, lecz skazane to byo na niepowo dzenie, czciowo dlatego, i ludno postawia na jej czele dostojnikw ts'ingowskich, w tym i gubernatora, ktry zosta mianowany prezyden tem, oni za byli tylko zainteresowani w ucieczce do Chin kontynentalnych wraz z caym swoim mieniem. Na wyspie znajdowa si obecnie jednak Liu Jung-fu i jego oddzia Czarnych Flag. Owa jednostka, liczca co prawda tylko dwa bataliony, zostaa wysana na Taiwan w 1895 r; powikszya teraz znacznie swj stan i staa si gwn si przeciwstawiajc si okupacji japoskiej. Podczas dzielnej i samotnej walki nie otrzymaa ona, oczywi cie, adnej pomocy od rzdu ts'ingowskiego; Japoczycy ostatecznie zdo ali zaj ca wysp, ktra staa si ich koloni na dokadnie p wieku. Klska poniesiona przez reym ts'ingowski w wojnie chisko-japoskiej miaa niezmiernie daleko idce skutki dla dalszego rozwoju Chin. Odzwierciedlaa ona cakowite bankructwo polityki czciowej moder nizacji, ograniczonej przede wszystkim do dziedziny wojskowej, prowadzo-

nej od 30 lat przez Mandurw, a zwaszcza ich gwnych chiskich poplecz nikw Li Hung-czanga i innych. Owa polityka, ktra bya rwnie cile powizana z podporzdkowywaniem si mocarstwom obcym, zawioda haniebnie w zabezpieczaniu Chin przed agresj obc, natomiast kolaboracja z mocarstwami, oparta na zaoeniu, i bd one zawsze aktywnie zainte resowane w utrzymaniu rzdu ts'ingowskiego, rwnie nie przyniosa oczekiwanych rezultatw, poniewa mocarstwa okazay si gotowe pozo stawi swojego protegowanego jego wasnym losom, gdyby ich zasadnicze interesy w Chinach nie byy zbyt powanie zagroone. Fiasko ts'ingowskich si zbrojnych pokazywao te, jak gboko zakorzeniony by rozkad caej struktury ts'ingowskiego aparatu pastwowego, jak korupcja i nad uycia na wszystkich szczeblach uniemoliwiy podjcie skutecznej obrony kraju. Z punktu widzenia polityki wewntrznej klska oznaczaa cakowity kryzys reymu ts'ingowskiego, ktrego samo istnienie znajdowao si teraz pod znakiem zapytania. Wanie na tym tle nastpiy pierwsze powane prby podjcia programu reform, ktrych punktem kulminacyjnym by synny epizod Stu Dni Reform" 1898 r. Z punktu widzenia midzynarodowego wynik wojny spowodowa znacz ne wzmocnienie prestiu i pozycji Japonii. Bya ona teraz w stanie szybko wyeliminowa pozostaoci skutkw traktatw nierwnoprawnych oraz zaj miejsce jednego z gwnych uczestnikw w walce mocarstw imperiali stycznych o nowy podzia wiata, przy wyranym zaznaczeniu, i gwna jej sfera zainteresowania leaa w Korei oraz w Chinach Pnocnych i Pnocno-Wschodnich. Mocarstwa zachodnie zostay te zaskoczone szyb koci i rozmiarami zwycistwa japoskiego oraz stopniem nieudolnoci reymu ts'ingowskiego. Z drugiej strony byy one nadal skonne do udzie lania poparcia Mandurom, w szczeglnoci dla uniknicia moliwoci pro tektoratu japoskiego nad caymi Chinami, lecz przewidyway te ewentual no cakowitego rozpadu Chin w wyniku rozbiorw kraju. W tym wypadku kade z mocarstw byo zainteresowane w jak najszybszym wyznaczeniu obszaru zastrzeonego do jego wycznej penetracji i przyszej aneksji. Tym samym powsta tzw. problem chiski, pod wieloma wzgldami podobny do problemu tureckiego" na Bliskim Wschodzie. Problem ten posiada pierwszorzdne znaczenie w stosunkach midzynarodowych okresu przed pierwsz wojn wiatow i mia si przyczyni do wyranego pog bienia rywalizacji mocarstw imperialistycznych na Dalekim Wschodzie. Konsekwencje za tego procesu dla Chin szy jak si okae bardzo daleko; w jego wyniku suwerenno chiska zostaa silnie nadwyrona, a kraj mia si przeobrazi w jeszcze wikszym stopniu we wspln koloni wszystkich wielkich mocarstw dziaajcych w Azji Wschodniej.

XXXIII. IMPERIALIZM A CHINY. KRAJANIE ARBUZA"

OGLNE POOENIE PO WOJ NIE CH1NSKO-JAPOSKIEJ

SZYSTKIE saboci Chin i reymu ts'ingowskiego zostay w peni ujawnione w wyniku katastrofalnej klski w wojnie chisko-japoskiej; doprowadzio to z kolei do nieposkromionego wycigu mocarstw obcych, zmierzajcego do wymuszenia na Chinach no wych koncesji ekonomicznych i politycznych. Intensywno tego nacisku nie miaa adnego precedensu w jakimkolwiek okresie XIX w., a rwnie cile wizaa si z ogln istot ewolucji wiatowej, z przechodzeniem od kapitalizmu do imperializmu. Prawdopodobnie nigdzie indziej nie zostay uwidocznione wszystkie zasadnicze cechy i metody imperializmu w sposb tak wyrany i nie zamaskowany, jak w Chinach, ktre te stay si w ostat nich latach XIX w. jednym z najwaniejszych punktw skupiajcych sprzecz noci midzynarodowe. W rezultacie wydarzenia w Chinach i polityka wiel kich mocarstw wobec nich zostay teraz jeszcze cilej powizane z cao ksztatem polityki wiatowej, z caym zasigiem przeplatajcych si i wzajemnie od siebie uzalenionych stosunkw midzynarodowych. Ten stan rzeczy musia, z koniecznoci, mie jak najbardziej doniose znaczenie dla dalszej ewolucji losw Chin pod kadym wzgldem. Od tego te wanie okresu datuje si rzeczywisty wzrost kapitalistycznych form go spodarki, wynikajcy gwnie ze zwikszonej penetracji obcej; przybra on obecnie powane proporcje, wpywajc w sposb zasadniczy na spoeczno-gospodarcz struktur kraju. Politycznie zwikszona agresywno mocarstw imperialistycznych posiadaa nie mniejsze znaczenie, gdy waya si w owym czasie przyszo Pastwa rodka, samego jego istnienia jako niezalenej, odrbnej jednostki. Chiny stany zatem w owych latach wobec fundamentalnych proble mw: jak ochroni kraj przed losem tylu innych w Azji i Afryce, jak zachowa swoj niepodlego, ju tak mocno nadszarpnit, jak prze ciwstawi si wzrastajcej ofensywie imperializmu. Poszukiwanie odpowie-

dzi na te pytania stanowio kwintesencj historii polityki wewntrznej Chin w owym okresie; znalazo ono swoje odbicie zarwno w rozwoju ruchu reformatorskiego i rewolucyjnego, jak i w antycudzoziemskich poczynaniach I Ho T'uan. Palca konieczno walki przeciwko imperializmowi miaa si sta jedn z czoowych cech chiskiego ycia politycznego przez nastpne p wieku, a jej oddziaywanie na ewolucj ideologiczn i intelektualn po siadao wrcz decydujce znaczenie. Bez staego uwzgldniania tego zja wiska nie mona uj gwnych nurtw ksztatujcych ycie w Chi nach XX w. Kompletne bankructwo i bezdenna pytko myli i koncepcji reymu ts'ingowskiego ujawnione w toku wojny z Japoni zostay jeszcze nawet bardziej wydobyte na wiato dzienne w latach 18951899. Dla naj wiatlejszych umysw w Chinach stawao si coraz bardziej widoczne, i Mandurowie byli cakowicie niezdolni do obrony Chin przed grob zwikszonej agresji imperializmu, i jedyn ich trosk byo zachowanie swojej wadzy, w imi czego byli gotowi kontynuowa polityk kapitulacji wobec mocarstw, jeli byyby one tylko nadal skonne do dalszych stara zmierzajcych do utrzymania reymu ts'ingowskiego przy wadzy. Tym sa mym konieczno zastpienia rzdu mandurskiego przez rzd zdolny do obrony Chin a jednoczenie do podjcia niezbdnego przeobraenia kraju, umoliwiajcego tak obron stawaa si powoli coraz bardziej oczywista ju w tym okresie. Wanie w tych ostatnich latach XIX w. Chiny weszy ju bezporednio na drog wiodc do rewolucji 1911 r.
PENETRACJA FINANSOWA

Jednym z najwaniejszych nastpstw wojny chisko-japoskiej byo zdecydowane pogorszenie si pooenia finansowego rzdu ts'ingowskiego. Przed wojn zaduenie Pekinu wobec zagranicy byo cakiem nieznaczne; w okresie 18641894 zacignito poyczki zagraniczne na sum wynoszc wszystkiego 40 mln tael. Olbrzymie odszkodowania narzucone przez traktat Shimonoseki stworzyy zupenie now sytuacj; miano wypaci 230 mln tael (30 mln funtw) w cigu trzech lat, a suma ta nie moga, w adnym wy padku, by uzyskana z normalnych rde, poniewa roczny dochd rzdu ts'ingowskiego wynosi tylko 7580 mln tael. Tym samym Mandurowie nieuchronnie zwrcili si teraz do cudzoziemcw o poyczki, co spowo dowao, z kolei niebywale zacit walk mocarstw o to, ktre miao do starczy potrzebnych funduszy, poniewa korzyci, zarwno polityczne, jak i gospodarcze, wypywajce z udzielania poyczek, byy oczywiste. W latach 1895 1899 rzd ts'ingowski poyczy 370 mln tael i szybko doszed

do stanu, w ktrym prawie cao normalnych jego dochodw sza na pokrycie odsetek itp. od tych poyczek. W owym procesie finansowego uzaleniania Chin trzy transakcje byy najwaniejsze i zasuguj na od rbne omwienie. Z czonkw trjprzymierza", ktre spowodowao zwrcenie Liaotungu, Rosja i Francja wziy na siebie inicjatyw w zakresie dostarczenia funduszy na pierwsz poyczk, cile powizan z ich planami, zwaszcza rosyjskimi, dalszej penetracji Chin. Poyczka, udzielona w lipcu 1895 r., wynosia 400 mln frankw (prawie 100 mln tael, 15,8 mln funtw), termin okrelony by na 36 lat, a stopa procentowa ustalona na 4. Rosyjskie mi nisterstwo finansw (tj. sam Witte) byo organizatorem poyczki, lecz sze bankw francuskich subskrybowao 250 mln fr., cztery za banki rosyjskie reszt, 150 mln fr. Zwrot tej poyczki mia by zagwarantowany dochodami celnymi rzdu ts'ingowskiego, a specyficzn cech tej caej transakcji byo to, i rzd carski sam by jej porczycielem. Dla dalszych transakcji z Chinami Witte zaoy w grudniu tego samego roku Bank Rosyjsko-Chiski, w ktrym / kapitau byo francuskich, lecz wikszociowa kontrola nad zarzdem rosyjska. W tym pierwszym przedsiwziciu rosyjsko-francuskim istota sojuszu rosyjsko-francuskiego, tj. poczenie wpyww i potgi politycznej Rosji carskiej oraz zasobw finansowych Francji, te ju wyranie si uwidoczniaa. Zarwno Wielka Brytania, jak i Niemcy zostay pozostawione na uboczu przy zaatwianiu powyszej poyczki; wywoao to znaczne niezadowo lenie, zwaszcza w Niemczech, ktre spodzieway si te otrzyma nagrod za swj udzia w interwencji w sprawie Liaotungu. Obydwa te mo carstwa rozpoczy teraz intensywn dziaalno dyplomatyczn uwie czon powodzeniem, gdy udzieliy one Mandurom nastpnej poyczki. Podpisana ona bya 25 marca 1896 r., a finansowana przez Hong Kong and Shanghai Bank, najwiksz brytyjsk instytucj finansow na Dalekim Wschodzie, oraz Deutsch-Asiatische Bank. Suma poyczki wynosia 100 mln tael (16 mln funtw), termin opiewa te na okres 36 lat, lecz stopa pro centowa wzrosa ju do 5. Warunki wydania poyczki ustanowiono na 94 na 100, tzn. i rzd ts'ingowski otrzyma 94 mln, reszt zainkasoway banki jako swoj prowizj. Zwrot poyczki mia te by gwarantowany przez dochody celne rzdu pekiskiego. W zwizku z tym powstao wane zagadnienie, ktre doprowadzio do znacznych tar midzy mocarstwami, czy powinna by zachowana brytyjska kontrola nad Cesarskim Zarzdem Ce Morskich. Mimo wszelkich wysikw rosyjsko-francuskich Anglicy skutecznie zatrzymali t kluczow pozycj w swoich rkach, a Hart pozosta Inspektorem Generalnym a do przejcia na emerytur w 1908 r.
5 8

Aczkolwiek konkurencja Francji i Rosji bya niezmiernie silna, po wysze konsorcjum anglo-niemieckie odnioso znw powodzenie ca kiem moliwe, e za pomoc olbrzymich apwek dla odpowiednich dygnitarzy ts'ingowskich w zawarciu umowy o udzielenie (1 marca 1898 r.) trzeciej duej poyczki rzdowi ts'ingowskiemu. Suma bya za taka sama jak przy drugiej, lecz warunki ju o wiele gorsze dla Chin. Okres, na jaki j udzielono, wynosi 45 lat, stopa procentowa 4,5, lecz warunki emisji 83 na 100. Poyczka za bya tym razem zabezpieczona nie tylko dochodami celnymi, lecz te wpywami z monopolu soli i podatku likin z szeregu rejonw w dolinie Jangtse. W zwizku z t poyczk Anglicy zapewnili sobie dalsz kontrol nad Cesarskim Zarzdem Ce. Jednake obecnie dochody celne, mimo ich staego wzrostu, co prawda w dalszym cigu ograniczonego brakiem autonomii celnej, wystarczay ju zaledwie na pokrycie odsetek. Wyzysk finansowy, wykazany przez powysze trzy poyczki, by a taki, i ich peny zwrot wymagaby wypaty sumy przeszo dwa razy wikszej ni efektywna ilo pienidzy otrzymanych przez rzd ts'ingowski.
EKSPANSJA ROSJI CARSKIEJ

Rosja carska, inicjatorka interwencji w sprawie Liaotungu, bya te mocarstwem, ktre osigno najwiksze sukcesy w realizacji swoich nowych planw ekspansji i penetracji imperium Ts'ingw. Zamierzenia rosyjskie jak najcilej wizay si z budow Kolei Transsyberyjskiej oraz jej dalszym przedueniem. Ju w 1895 r. Witte, gwny twrca linii transsyberyjskiej oraz rzecznik pokojowej", ekonomicznej penetracji Chin, wysun myl oraz spowodowa zbadanie wszystkich moliwoci dalszego rozcignicia linii przez Manduri Pnocn, co oznaczaoby tras do Wadywostoku o przeszo 500 km krtsz i znacznie atwiejsz ni droga trzymajca si Amuru na terytorium rosyjskim. Korzyci dla imperializmu rosyjskiego z realizacji takiego planu byyby te ogromne; doprowadzioby to do znacznego wzmocnienia pozycji Rosji, ktra by wtedy zostaa doskonale przygotowana na wszystkie warianty w przyszoci, wcznie z ewentual noci rozbiorw Chin. Budowa linii przez Manduri bya rwnie jednym z elementw kompensaty" za dziaalno Rosji w sprawie Liaotungu. Problem cile wiza si z oglnym zagadnieniem uoenia sto sunkw chisko-rosyjskich w okresie po wojnie chisko-japoskiej, w chwili gdy wikszo dostojnikw dworu pekiskiego, a zwaszcza Tz'u Si i Li Hung-czang, skaniaa si ku koncepcji zawarcia przymierza z Rosj carsk.

Pertraktacje dotyczce sojuszu chisko-rosyjskiego oraz budowy prze duenia unii transsyberyjskiej przez Manduri byy prowadzone w okresie kwiecieczerwiec 1896 r., podczas pobytu Li Hung-czanga w Rosji. Same okolicznoci jego podry byy bardzo interesujce. Aczkolwiek pozycja jego zostaa wielce osabiona w wyniku fiaska poniesionego pod czas wojny chisko-japoskiej (przesta by m. in. gubernatorem general nym Czyli), stanowi on jeszcze potg w rzdzie ts'ingowskim, z ktr naleao si liczy. Rosjanie dopilnowali tego, aby zosta zaproszony na koronacj cara, ktra miaa nastpi w Moskwie w maju 1896 r. Tz'u Si wyrazia na to zgod, a Li Hung-czang wyruszy statkiem do Europy ze swoj, jak zwykle, olbrzymi wit. Gdy dotar do Suezu, Rosjanie oba wiali si, i inne mocarstwa europejskie zechc pierwsze wszcz z nim pertraktacje, tote Witte wysa specjalny statek do Port Saidu oraz emi sariusza, ksicia J. J. Uchtomskiego, prezesa Banku Rosyjsko-Chiskiego i propagatora pokrewiestwa" Rosji i Azji, dla dopilnowania, aby Li zosta przywieziony prosto do Rosji. Witano go tam z wielkimi cere moniami; co jednak chyba waniejsze, zaofiarowano mu 3 mln rubli za pomylne zaatwienie sprawy przeduenia linii transsyberyjskiej. Witte zaprzecza powyszemu w swoich pamitnikach, twierdzc, i Li Hung-czang nie otrzyma apwki podczas pobytu w Rosji; formalnie ma racj, gdy wypacono mu j pniej, w Chinach. Twierdzi on te, i przekupi Li tylko raz, w 1898 r., co ju nie jest zgodne z prawd. Faktycznie Li otrzyma za swoje zasugi w 1896 r., zgodnie z aprobowanym przez Wittego protokoem, jeden milion z obiecanych trzech, wypacony mu w Pekinie w 1897 r. Jego mier w 1901 r. zaoszczdzia rzdowi carskiemu wypacenie reszty. Zaoony zosta wwczas specjalny fundusz, w wysokoci 10 mln rubli, w celu przekupywania dostojnikw ts'ingowskich. Dla wykorzystania biecej sytuacji politycznej i uczynienia kwestii Kolei Transsyberyjskiej bardziej atrakcyjnej, rzd carski zaofiarowa Mandurom zawarcie tajnego 15-letniego sojuszu przeciwko agresji Japonii; traktat jednak by sformuowany w taki sposb, i sojusz wchodzi w ycie tylko wtedy, kiedy sprawy zwizane z przedueniem linii kolejowej zostan przez Pekin zaakceptowane, tj. kontrakt na budow kolei zawarty. Traktat podpisano 3 czerwca 1896 r.; Witte relacjonuje ywo przebieg ceremonii, cznie ze zdumiewajcym faktem, e sowa odnoszce si do Japonii, wypuszczone z tekstu, dodano w ostatniej chwili. Umowa dotyczca kolei, ktra miaa sta si synn Lini Chisko-Wschodni, podpisana zostaa 8 wrzenia 1896 r. przez Bank Rosyjsko-Chiski i posa ts'ingowskiego. Gwoli podtrzymania fikcji zgodnie z prob Li Hung-czanga i

linia nie stanowi wasnoci rzdu rosyjskiego i nie znajduje si pod jego zarzdem, Bank Rosyjsko-Chiski, sam cakowicie pod kontrol rosyj skiego Ministerstwa Finansw, zaoy na cele budowy kolei specjalne prywatne" przedsibiorstwo, Spk Akcyjn Kolei Chisko-Wschodniej, ktrej cay pakiet akcji nalea zreszt do Ministerstwa Finansw. Spka ta bya formalnie wacicielem linii; po 80 latach kolej miaa by zwrcona Chinom, aczkolwiek moga by wykupiona wczeniej, po 36 latach, lecz koszty obliczono na sum te kolosaln, okoo 700 mln rubli, i byoby to i tak niewykonalne. Spka otrzymaa rwnie znaczne prawa dodatkowe, m. in. do eksploatacji bogactw mineralnych na obszarach przylegych do linii kolejowej, jak te stacjonowania wasnej stray na tych obszarach, podlegajcych cakowicie jej administracji. Budowa linii z zastosowaniem szerokiego toru, uywanego tylko przez Rosj, rozpocza si w 1897 r. i zakoczona zostaa w 1903 r.; spowodowaa duy napyw Rosjan a take i wielu Polakw do Mandurii. Zasadnicza linia, o dugoci 1726 km, prowadzia od Manczuli poprzez Harbin do Suifenho; pniej, po wydzierawieniu" przez Rosj Port Artura w marcu 1898 r., zbudowano drugi odcinek, czcy Harbin i Port Artur, o dugoci 705 km. Znaczenie Kolei Chisko-Wschodniej z punktu widzenia strategicznego, gospodarczego i politycznego byo olbrzymie; umoliwiao imperializmowi carskiemu penetracj na wielk skal nie tylko samej Mandurii, lecz ostatecznie caych Chin Pnocnych. Sama kolej miaa sta si przez przeszo p wieku przedmiotem nieustajcych rywali zacji i tar na Dalekim Wschodzie. Pobyt Li Hung-czanga w Rosji okaza si tym samym niezmiernie korzystny dla jego gospodarzy i dla niego osobicie. Przed wyjazdem z kraju odwiedzi on targi w Ninym Nowogrodzie; odbya si tu wymie nita scena, malowniczo opisana przez Gorkiego. Li Hung-czang, otwarcie i bez najmniejszej enady, wsun do swojego dugiego, powiewnego, jedwabnego rkawa olbrzymi szmaragd, chlub jednego z pawilonw. Gospodarze nawet nie drgnli Kolej Chisko-Wschodnia bya warta o wiele wicej. Pniej Li Hung-czang uda si do Niemiec, Francji i Wiel kiej Brytanii, gdzie go wszdzie fetowano, lecz jego sukcesy byy bardziej ograniczone. Nie uzyska w tych trzech krajach adnych rezultatw w czasie oficjalnych rozmw, ktrych celem byo otrzymanie zgody na podwysze nie wysokoci opat celnych. Powodzeniu Rosji w dokonywaniu penetracji Mandurii towarzyszyy jednoczenie prawie tak samo daleko idce sukcesy w Korei; dziki pry mitywizmowi metod japoskich sytuacja polityczna w owym kraju zmie nia si znacznie na korzy Rosji, zwaszcza po ucieczce w lutym 1896 r.

krla koreaskiego od Japoczykw i schronieniu si w poselstwie rosyj skim. Rzd carski mia teraz mono przysania doradcw finansowych i instruktorw wojskowych; zaj te dominujc pozycj w Seulu, ktr udao mu si utrzyma przez nastpne dwa lata. Wzmocnio to te, rzecz jasna, jeszcze bardziej jego pooenie w stosunku do Pekinu. Oglna ekspansja Rosji prawdopodobnie skoordynowana bya z dzia alnoci jej sojusznika, Francji, ktra take prowadzia w tym samym okresie intensywn akcj dyplomatyczn w Pekinie, wymuszajc od rzdu ts'ingowskiego nowe koncesje i uprawnienia. Niektrzy autorzy twierdz nawet, i plany Rosji i Francji zmierzay do przyszego poczenia two rzonych przez nie obecnie sfer wpyww, rosyjskich na Pnocy i Pnocnym Wschodzie, francuskich na Poudniowym Zachodzie przez posuwanie si naprzd w kierunku Chin rodkowych, tj. do doliny Jangtse, uwaanej przez Anglikw do owej chwili za wasny, wyczny rezerwat. W kadym razie faktem jest, i wsppraca rosyjsko-francuska, zarwno polityczna, jak i finansowa, bya czynnikiem niewtpliwym, Anglicy za uznali kon kurencj tego sojuszu za istotn dla siebie grob.
EKSPANSJA IMPERIALIZMU FRANCUSKIEGO

Francja kontynuowaa kampani rozszerzenia swoich wpyww w Chi nach Poudniowo-Zachodnich, umoliwion przede wszystkim przez pod bj i kolonizacj Wietnamu. Francuzi byli, w istocie rzeczy, pierwszymi w stawianiu nowych da po wojnie chisko-japoskiej i udao im si te zmusi rzd ts'ingowski do podpisania w czerwcu 1895 r. dwch nowych konwencji. Pierwsza z nich dotyczya delimitacji granicy chisko-wietnamskiej w sposb korzystny dla Francji; druga udzielia Francji m. in. prio rytetu w otrzymaniu praw do eksploatacji bogactw mineralnych w Jnnanie i Dwch Kuangach oraz oglnej zgody na przeduenie linii kolejowych, ktre miay by w przyszoci zbudowane w Wietnamie, na terytorium chiskie w tych trzech prowincjach. Przez to posunicie Francuzi dali pocztek procesowi wyznaczania wydzielonych sfer wpyww oraz otrzy mywania wycznych praw do dalszej penetracji ekonomicznej; miao to sta si cech specyficzn caego okresu 1895 1899 oraz pobudza nie zwykle intensywn pod tym wzgldem rywalizacj mocarstw. Niektrzy autorzy rozrniaj pojcie sfery zainteresowa" od sfery wpyww", twierdzc, i pierwsza z nich sza rzekomo mniej daleko w swoich impli kacjach. Nie wydaje si, aby to rnicowanie byo uzasadnione; sfera, bez wzgldu na powysze sprecyzowanie, miaa stanowi i tak tylko odskoczni do cakowitej aneksji.

Charakterystyczne byo to, i Francuzi szantaowali Ts'ingw grob, i w wypadku niepodpisania powyszych konwencji uzgodniona ju po yczka 400 mln fr. nie zostanie sfinalizowana. Francuzi odnieli te trzeci sukces, otrzymujc w marcu 1895 r. pierwsz koncesj na budow kolei na terytorium chiskim. Dotyczya ona krtkiej Unii, biegncej od Langson w Wietnamie do Lungczou w Kuangsi; jej znaczenia nie mona, oczywicie, w ogle porwnywa ze spraw Kolei Chisko-Wschodniej, ktr Rosja nie zaatwili kilka miesicy pniej. Francuzi nastpnie uzyskali dalsz koncesj, tym razem na budow kolei do Nanningu, stolicy Kuangsi. Posuniciu temu towarzyszyo wymuszenie przez nich obietnicy nieodstpienia" dotyczcej wyspy Hainan, ktra bya rwnoznaczna z uznaniem jej przynalenoci do francuskiej sfery wpyww. By to te pierwszy ma newr tego typu, skwapliwie i prdko naladowany przez inne mocarstwa. Oglnie rzecz biorc, plany Francji w owym okresie byy ambitne i dalekosine. Dya ona do przeobraenia zarwno Jnnanu, jak i Dwch Kuangw we francusk sfer wpyww przy rwnoczesnych zamiarach dokonania dalszej ekspansji w kierunku Sycz'uanu. Jeliby plany te zostay zrealizowane, oznaczaoby to utworzenie bariery midzy posiadociami brytyjskimi w Burmie a pozycj Anglikw w dolinie Jangtse. Wanie te m. in. z tego powodu dziaalno Francji spotkaa si z bardzo silnym sprzeciwem brytyjskim, szczeglnie ze wzgldu na to, e Anglicy byli w nie mniejszym stopniu zainteresowani dokadnie tymi samymi obszarami Po udniowego Zachodu. W lutym 1879 r. Brytyjczycy zadali i otrzymali, jako kompensat za koncesje udzielone Francuzom, nowe wasne prawa, m. in. otwarcie Rzeki Zachodniej (Si Kiang) w Kuangtungu dla handlu za granicznego. Aczkolwiek obydwa te mocarstwa odniosy powodzenie w roz szerzaniu swojej penetracji na Poudniowym Zachodzie, ich rywalizacja na tym terenie uniemoliwia dokonanie wyranej demarkacji na sfery angiel sk i francusk. Mona by jednak twierdzi, i wpywy angielskie byy silniejsze w zachodnim Jnnanie i wschodnim Kuangtungu, francuskie za we wschodnim Junnanie, zachodnim Kuangtungu oraz Kuangsi. Otrzymywanie koncesji na budow kolei byo jednym z najwaniejszych i na pewno najbardziej intratnych form penetracji imperialistycznej Chin w owym okresie; nie tylko udzielano poyczek na ten cel rzdowi ts'ingowskiemu, lecz cao wykorzystanego sprztu bya te sprowadzona z zagra nicy. Rosja i Francja miay osign w tej dziedzinie jeszcze jedno istotne powodzenie, przy ktrym znowu skutecznie poczyy si kapita francus ki i nacisk polityczny rosyjski. Dotyczyo ono otrzymania koncesji na budow niezmiernie wanej linii Pekin Hankou, posiadajcej te klu czowe znaczenie strategiczne. Walka midzy mocarstwami o t koncesj

miaa charakter niebywale zaarty; koncesja zostaa ostatecznie zdobyta po odrzuceniu oferty amerykaskiej przez przedsibiorstwo belgijskie. Byo ono jednak tylko figurantem, gdy w rzeczywistoci 80% jego kapitau naleao do Francuzw, a Bank Rosyjsko-Chiski rwnie odegra wan rol w zaatwieniu owej transakcji. Pierwsza umowa zostaa podpisana w maju 1897 r., sfinalizowana za, mimo zaciekego sprzeciwu angielskiego, w czerwcu 1898 r. Uzgodniono te udzielenie poyczki na sum 4,5 mln dol. na budow drogi, a przy negocjowaniu umowy przedsibiorstwo belgijskie posuyo si te dobrze ulokowanymi apwkami. Tym razem gwnym odbiorc by Szeng Suan-huai (1844 1916), wysoko postawiony dygnitarz ts'ingowski, gwny wsppracownik Li Hung-czanga w dziedzinie gospo darczej i dyrektor generalny Kolei Chiskich. Jego honorarium" wyno sio jeden milion tael; drugi milion zawdrowa do kieszeni innych biu rokratw. Anglikom udao si jednak otrzyma szereg innych wanych koncesji kolejowych, m. in. na lini SzanghajNankin, jak i na rozszerzenie linii Pekin SzanhaikuanNiuczuang. Rosjanie teraz sprzeciwiali si zawzicie tej ostatniej koncepcji. Do listopada 1898 r. oglna ilo koncesji udzie lonych przez rzd ts'ingowski (ktre jednak bynajmniej nie wszystkie mia y by w przyszoci realizowane) przedstawiaa si nastpujco: 2800 mil Anglikom; 1530 mil Rosjanom; 720 mil Niemcom; 650 mil Belgom (lecz patrz powyej); 420 mil Francuzom; 300 mil Ame rykanom. Rywalizacja anglo-rosyjska w tej dziedzinie zostaa czciowo uregulowana umow zawart 28 kwietnia 1899 r., na podstawie ktrej nastpia delimitacja dwch sfer dziaalnoci. Obszary na pnoc od Wiel kiego Muru zostay zastrzeone dla Rosji, cae za Chiny na poudnie od niego przyznano Wielkiej Brytanii. Byo to faktycznie nie tylko uporzdko wanie sprawy kolejowej, lecz stanowio te milczce uznanie wzajemnie przez oba mocarstwa ich sfer wpyww.
NIEMIECKA ANEKSJA KIAOCZOU

W procesie agresji imperialistycznej przeciwko Chinom Niemcy, nowy przybysz w Azji Wschodniej, odegray i s t o t n i rol. Po udziale w inter wencji w sprawie Liaotungu rzd niemiecki rwnie szuka sposobu na otrzymanie naleytej kompensaty" za swoj dziaalno. Ju w 1895 r. postanowiono zdoby punkt oparcia na Dalekim Wschodzie, przez co ro zumiano nabycie odpowiedniej bazy morskiej w Chinach. Niemcy dziaali na podstawie zaoenia, i odbywa si (uywajc sformuowania Blowa) proces stopniowego, lecz postpujcego rozkadu cesarstwa chiskiego",

i dyli ze wszech miar do otrzymania czci upu. Ze zwyk dokadnoci zbadano wszystkie moliwoci i temat zosta te podjty w dyskusjach z Li Hung-czangiem podczas jego wizyty w Niemczech w 1896 r., lecz bez osignicia adnych rezultatw. Ostatecznie poprzednio wspomniany G. Detring (patrz s. 516) doradzi, i najlepszym wyborem byaby zatoka Kiaoczou (Cziaoczou), poniewa posiadaa ona bogate zaplecze w Szan tungu i stanowia dogodn pozycj strategiczn, dominujc nad caymi Chinami Pnocnymi. Rzd niemiecki podj zatem decyzj zagarnicia Kiaoczou jako nadajcej si na punkt wyjciowy do ustanowienia nie mieckiego terytorium kolonialnego" ju notabene 29 listopada 1896 r. Zastosowano nastpnie wiele manewrw dyplomatycznych i wywarto znacz ny nacisk na Pekin, aby ten cel zrealizowa, lecz bez osignicia podanych skutkw. Los umiechn si jednak do rzdu niemieckiego; 1 listopada 1897 r. dwch niemieckich misjonarzy katolickich zostao zabitych w Szantungu przez bandytw, ktrzy spldrowali te ca wiosk przez nich zamieszka. Flota niemiecka, znajdujca si zreszt ju od wrzenia na wodach chiskich, szybko przystpia do akcji; cesarz Wilhelm II poleci jej, aby dziaaa, jeli zajdzie potrzeba, z najbardziej brutaln bezwzgldnoci". 14 lis topada Niemcy zagarnli port i fortyfikacje Tsingtao; wojska ts'ingowskie otrzymay rozkaz nieprzeciwstawiania si temu nowemu wyczynowi otwar tej agresji imperialistycznej. Do 20 listopada rzd niemiecki zawiadomi Pekin o swoich wstpnych daniach; obejmoway one zarwno udzielenie Niemcom pierwszestwa w eksploatacji bogactw mineralnych i budowy ko lei w Szantungu, jak i wypacenia odszkodowania oraz ukaranie osb odpowiedzialnych za mier misjonarzy. Zasadnicze cele Niemcw zostay ujawnione dopiero w grudniu, gdy w toku pertraktacji z rzdem ts'ingowskim zadano jego zgody na wydzierawienie" Kiaoczou. W okresie poprzedzajcym ostateczn kapitulacj Pekinu w tej sprawie w marcu 1898 r. reym ts'ingowski jeszcze raz opar swoje nadzieje na moliwoci wykorzystania sprzecznoci midzy mocarstwami dla odrzuce nia da niemieckich; liczy on w szczeglnoci na poparcie Rosji carskiej ze wzgldu na tajne przymierze zawarte w 1896 r. Jeszcze raz jednak na dzieje okazay si ponne, gdy skuteczna dziaalno dyplomatyczna nie miecka oraz pobudzenie apetytw innych mocarstw doprowadziy do tego, i Niemcy byy zdolne uzyska, po dugich przetargach, cich zgod wszys tkich zainteresowanych mocarstw na swoj now zdobycz. Zgod Rosji otrzymano w zamian za uznanie przez Niemcy rosyjskiej sfery wpyww, ktra miaa obejmowa Manduri, Chiny Pnocne i Kore. Anglikw, ktrzy nie byli szczeglnie przejci posuniciem Niemcw, gdy uwaali,

i jest ono skierowane przede wszystkim przeciwko Rosji, zapewniono, i Niemcy nie maj adnych intencji zagroenia interesom brytyjskim w doli nie Jangtse. Japoni udobruchano obietnic, i Niemcy nie bd przeciw stawia si dalszej ekspansji japoskiej w Chinach. Niemcy teraz wysuny roszczenia do przeksztacenia caego Szantungu w swoj sfer wpyww, natomiast ich ambicje zmierzay te do dalszej penetracji kraju w basenie Rzeki tej. Kocowy traktat z Pekinem podpisano 5 marca 1898 r.; Niemcy otrzy may na 99 lat dzieraw" na Tsingtao i obydwa przyldki przy wejciu do zatoki Kiaoczou (obszar o powierzchni 520 km ). Wokoo tego terenu zostaa ustanowiona 50 km strefa neutralna" (7100 km ). Niemcy uzys kay rwnie prawo do budowy kolei w Szantungu, wykorzystane pniej do przeprowadzenia Unii TsingtaoTsinan (394+59 km). Sprawa dwch misjonarzy zostaa ju wczeniej zaatwiona w styczniu, a obecnie bya prawie przez wszystkich zapomniana poza ich rodzinami. Szczeglnie drapieny charakter imperializmu niemieckiego wyszed na jaw przy tym epizodzie, a zwaszcza w osawionym przemwieniu Wilhelma II o opan cerzonej pici" wygoszonym 18 grudnia 1897 r. z okazji odjazdu dalszych posikw niemieckich do Chin i odzwierciedlajcym te jego dobrze znane pogldy o tym niebezpieczestwie".
2 2

DALSZA EKSPANSJA ROSJI CARSKIEJ I WIELKIEJ BRYTANII

Jednym z zasadniczych powodw, dla ktrych rzd carski zgodzi si na niemieck okupacj Kiaoczou, byo to, i dostarczaa ona mu wygodnego pretekstu do kontynuowania wasnej ekspansji. Przewidziana ona bya m. in. w planie przedstawionym przez M. N. Murawjowa (18451901, wnuk Wieszatiela), nowego ministra spraw zagranicznych od 1897 r.; plan ten poparty zosta przez samego cara oraz szereg innych ministrw i odzwier ciedla denia najbardziej awanturniczych ugrupowa imperializmu rosyj skiego. Jego zamiarem bya cakowita aneksja Mandurii i przeksztacenie jej w t Rosj", jako integraln cz cesarstwa rosyjskiego. Majc na wzgldzie ten ostateczny cel, zdecydowano obecnie dokona zajcia Port Artura i Talienu obu portw nie zamarzajcych, w odrnie niu od Wadywostoku, bezuytecznego przez 4 5 miesicy w roku i otrzyma dzieraw" na ten obszar, podobn do niemieckiej w Kiaoczou. Flota rosyjska przybya do Port Artura ju w grudniu 1897 r., z trans portem onierzy na jej pokadach, lecz podczas pertraktacji z rzdem ts'ingowskim nie przystpiono jeszcze do zajcia portu. Pocztkowo dyplo maci rosyjscy udawali, i obecno floty bya niezbdna do obrony Chin

i miaa suy jako pomoc, by zmusi Niemcw do ewakuacji Kiaoczou. Posuniciu rzdu carskiego kategorycznie sprzeciwi si Witte, uwaajcy je za szalestwo, za zdrad niedawno zawartego tajnego przymierza z Chi nami oraz za prowokacj wobec Japonii, pozbawionej tego terytorium zaledwie dwa lata wczeniej przez trjprzymierze", na czele z Rosj car sk. Lecz bdc subist Witte przekn swoje obiekcje i dum osobist i odegra nastpnie donios rol w negocjacjach z Pekinem, wracajc do metod, ktrymi skutecznie posugiwa si poprzednio. Zaofiarowa i za paci Li Hung-czangowi 500 tys. tael (609 tys. rubli) i zaproponowa t sam sum drugiemu wanemu dygnitarzowi Tsung-li Jamenu, tj. Czang Jin-huan (1837 1900); ten ostatni by tak peen obaw, i otrzyma osta tecznie tylko jedn dziesit apwki. Na skutki nie trzeba byo dugo czeka i umowna o dzierawie" Port Artura i Talienu (nazwanego pniej Dalnyj przez Wittego) na okres 25 lat, z moliwoci odnowienia, zostaa zawarta 27 marca 1898 r. Na p noc od rejonu wydzierawionego o wiele wikszy obszar (3500 km ) zosta uznany za stref neutraln", do ktrej wojska chiskie mogy wej tylko za zgod wadz rosyjskich; cae to terytorium bywa* czasami znane jako pwysep Kuantung. Port Artur ogoszono baz morsk, otwart tylko dla okrtw rosyjskich i chiskich, Talien za, aby unikn zaale innych mocarstw, portem otwartym, tak jak Tsingtao. Uzyskano rwnie zezwo lenie na przeduenie linii kolejowej z Harbinu do Port Artura. Gratulacje Wilhelma II przekazane Mikoajowi II przy tej okazji byy charakterystyczne. My dwaj bdziemy dobr par wartownikw przy wej ciu do zatoki Peiczyli (P'ohai)... Ty jeste teraz, moralnie mwic, panem Pekinu". Zgoda Niemiec na posunicie carskie bya zapewniona poprzed ni aprobat Rosji na okupacj Kiaoczou. Pozytywne ustosunkowanie si Japonii zakupiono za cen osabienia pozycji Rosji w Korei, m. in. przez wycofanie rosyjskich doradcw finansowych i wojskowych. Anglia sprze ciwiaa si zamiarom Rosji i usiowaa, lecz bezskutecznie, posuy si Niemcami do ich pokrzyowania. Zarwno niemieckie, jak i rosyjskie zagarnicie terytorium chiskiego stanowio bezporednie wyzwanie wobec dominacji Wielkiej Brytanii, na ktre Anglicy szybko zareagowali w celu umocnienia swoich pozycji w Chi nach. Ju od 1897 r. rzd brytyjski czyni wstpne kroki w kierunku ogl nego uregulowania rywalizacji z Rosj, nie tylko w Chinach, lecz te na wiksz skal. Jednoczenie Anglicy sondowali mono dojcia do poro zumienia z Niemcami; nie powiodo im si w obydwu wypadkach, m. in. dlatego, i Rosja i Niemcy dokonay midzy sob wymiany informacji do tyczcej posuni angielskich, co bynajmniej nie przyczynio si do wzrostu
2

zaufania wobec polityki brytyjskiej. Koncepcje brytyjskie szy w kierunku uznania caych Chin na pnoc od Rzeki tej za rosyjsk sfer wpyww, w zamian za uznanie przez Rosj doliny Jangtse za sfer angielsk. Byo jednak jeszcze za wczenie, aby doj do porozumienia, wobec czego Angli cy przystpili do atwiejszego rozwizania, tj. zmusili reym ts'ingowski do wydania w lutym 1898 r. owiadczenia o nieodstpieniu" caej doliny Jangtse jeszcze przed zawarciem ostatecznych umw, dotyczcych Kiaoczou i Port Artura. Otrzymawszy w ten sposb uznanie przez Pekin ich wasnej sfery wpy ww, Anglicy prowadzili jednoczenie polityk zmierzajc do otrzymania " rwnych moliwoci" w sferach wyznaczonych przez inne mocarstwa, aby w ten sposb zachowa przodujc pozycj. Woleliby, rzecz jasna, w ogle nie uznawa sfer wpyww innych mocarstw, lecz musieli dostosowa swoj polityk do zmienionych okolicznoci. Rwnoczenie poszli t sa m drog dzierawienia", tj. faktycznej aneksji terytorium chiskiego, i to w dwch rejonach. Na Pnocy Wielka Brytania uzyskaa dzieraw" bazy morskiej Weihaiwei, rwnie ze stref neutraln" wokoo portu (600 km ). Zaatwienie tej sprawy wymagao pertraktacji z Niemcami, poniewa Weihaiwei lea w Szantungu, uwaanym przez Niemcy za ich sfer; pro blem przeplata si te z zagadnieniem budowy kolei i rywalizacj niemiecko-brytyjsk w tej dziedzinie. Przepro wadzono rwnie rozmowy z Ja poczykami, ktrzy jeszcze okupo wali Weihaiwei jako gwarancj za ostatni rat odszkodowania. Z powyszymi mocarstwami od byto konsultacj, lecz reymowi ts'ingowskiemu przedstawiono po prostu w marcu 1898 r. odpowied nie dania, poparte obecnoci jednostek floty brytyjskiej. Tym sa mym by jeszcze raz zmuszony ska pitulowa i podpisa 1 lipca umow w sprawie Weihaiwei, ustalajcej termin dzierawy" na tak dugo, jak dugo Port Artur bdzie zajty przez Rosj". Warto wspomnie,
2

Posg z brzu, Paac Letni, Pekin epoka Ts'ing (?)

i Rosjanie stracili Port Artur w 1905 r., a Brytyjczycy zostali w Weihai wei a do 1930 r. Na Poudniu Anglia dokonaa znacznego zwikszenia obszaru swojej kolonii w Hongkongu przez wydzierawienie" reszty pwyspu Koulun (376 mil w porwnaniu z pierwotnymi 29 milami ). Inne mocarstwa te ruszyy do boju. W kwietniu 1898 r. Francja uzys kaa na 99 lat dzieraw" obszaru zatoki Kuangczou w zachodnim Kuangtungu, deklaracj o nieodstpieniu" w stosunku do Jnnanu i Dwch Kuang oraz koncesj na budow kolei do Kunmingu, stolicy Jnnanu. W tym samym miesicu Japonia zmusia rzd ts'ingowski do wydania deklaracji o nieodstpieniu" dotyczcej Fukienu, naprzeciw wieo zdo bytego Taiwanu. Mocarstwa obce otrzymay te dalsze koncesje w por tach traktatowych". Ulubionym chwytem w owym okresie byo zadanie kompensaty" za koncesje udzielone innemu mocarstwu, rzekomo w imi zachowania rwnowagi otrzymanych ustpstw. Tylko jedno mocarstwo najsabsze z imperializmw europejskich Wochy nie uzyskay powodzenia w swojej prbie w marcu 1899 r. otrzy mania dzierawy" zatoki Sanmen w Czekiangu oraz uznania tej prowincji za lec w ich sferze wpyww. Rzd pekiski mia ju doprawdy dosy wszystkiego, a mg sobie pozwoli na odrzucenie roszcze woskich, gdy wiedzia, i to pastwo nie byo w stanie speni swoich pogrek przy pomocy siy zbrojnej. Lecz w tym momencie kapitulancka polityka Mandurw dosza ju do kresu; rwnoczenie wszystkie ich rachuby, oparte na wykorzystywaniu przeciwiestw midzy mocarstwami, skoczyy si cakowitym fiaskiem. Mocarstwa uwaay reym pekiski i jego dyplomacj za czynnik bez znaczenia, lecz nie wynikao z tego bynajmniej, i yczyy sobie jego zniknicia; przeciwnie, byy nadal skonne do udzielania mu minimum poparcia niezbdnego do jego zachowania. Kapitulanctwo za Mandurw te nie wypywao wycznie z nacisku mocarstw, lecz odzwier ciedlao wanie ch zatrzymania ich poparcia przez odpowiedni sual czo i powizanie interesw.
2 2

STANY ZJEDNOCZONE I POLITYKA OTWARTYCH DRZWI"

Tylko jedno z gwnych mocarstw imperialistycznych Stany Zjedno czone nie uczestniczyo bezporednio w bitwie o koncesje", szalejcej w latach 1895-1899. Okres 1860-1895 by wiadkiem wzgldnego osa bienia amerykaskiej dziaalnoci i zainteresowania Chinami. Zasadnicza przyczyna tkwia w zaabsorbowaniu Ameryki jej wasnym rozwojem, a w szczeglnoci bujnym wzrostem gospodarczym po wojnie domowej. Doprowadzio to z kolei do wysunicia si Stanw Zjednoczonych jako

najwikszej potgi przemysowej na wiecie. Zmiany te znalazy te odbicie we wznowionej dziaalnoci na arenie Chin i tym samym zaznaczy si od 1895 r. wyrany wzrost handlu amerykaskiego z Chinami, po okresie stagnacji, a nawet spadku. Aczkolwiek Amerykanie byli znacznie opnie ni w tej dziedzinie, przystpili entuzjastycznie do pogoni za koncesjami kolejowymi i konkurowali zawzicie z pastwami europejskimi. Mimo wszystkich swoich wysikw nie odnieli jednak wielu sukcesw i byli jak wspomniano na szarym kocu spisu otrzymanych koncesji. Wojna hiszpasko-amerykaska i wynikajca z niej aneksja przez Stany Zjednoczone Filipin, jak i wczeniejsze zagarnicie Hawajw oznaczay nowy etap w amerykaskiej polityce wobec Chin. Stany Zjednoczone sta way si szybko wielk potg na Pacyfiku i posiaday obecnie bazy, ktre znacznie uatwiay dalsz ekspansj na Dalekim Wschodzie, a w szczegl noci w Chinach. Sia atrakcyjna rynku i zasobw, materialnych i ludzkich, Chin oddziaywaa w nie mniejszym stopniu na kapitalistw amerykaskich ni na ich rywali europejskich i japoskich, natomiast proces ujarzmienia Chin przez inne mocarstwa stawia rzd amerykaski przed koniecznoci sformuowania polityki, ktra byaby zdolna umoliwi ekspansj ameryka sk w Chinach w warunkach panujcych pod koniec wieku. Zadanie powysze speniaa czciowo tzw. polityka otwartych drzwi", wyoona pierwotnie w notach rozesanych 6 wrzenia 1899 r. przez Johna Haya, sekretarza stanu, do wszystkich gwnych mocarstw. Ze wzgldu na pniejsze mistyfikacje wok istoty tej polityki naley j zbada nieco dokadniej. Noty Haya dotyczyy trzech punktw: yczenia, aby mocarstwa nie naruszay w swoich sferach wpyww interesw innych pastw, aby stawki celne pozostaway na rwnym poziomie dla wszystkich oraz aby nie wprowadzono dyskryminacji handlowej. adne sprawy czysto politycz ne, jak np. problem integralnoci terytorialnej itp., nie zostay w tych notach poruszone. Wikszo mocarstw zgodzia si przyj amerykaski punkt widzenia, z zastrzeeniem jednak, i owo przyjcie musiao by jedno gone; odpowied rosyjska bya na tyle dwuznaczna, i inne mocarstwa mogyby uzna swoj akceptacj za nie wic, gdyby uwaay to za potrzebne. Hay jednak zdecydowa si potraktowa wszystkie odpowiedzi, cznie z rosyjsk, za pene wyraenie zgody na jego pogldy, a nikomu nie zaleao szczeglnie na tym, aby zakwestionowa jego interpretacj, gdy w istocie rzeczy mocarstwa zwrciy wwczas bardzo mao uwagi na ten cay manewr dyplomacji amerykaskiej. Pod wieloma wzgldami polityka proklamowana przez Stany Zjedno czone zbliona bya do brytyjskiej. Jej fundamentalne zaoenie polegao na cakowitym uznaniu traktatw nierwnoprawnych, uwaanych za wi-

ce dla Chin, oraz zastosowaniu zasady najwikszego uprzywilejowania do nowej sytuacji, wytworzonej przez sfery wpyww i perspektyw roz biorw Chin. W tych okolicznociach Amerykanie, tak jak Anglicy, dyli do zapewnienia sobie rwnych moliwoci dla nie skrpowanej ekspansji ekonomicznej na caym obszarze Chin, bez wzgldu na ich podzia na stre fy wpyww, ktrych istnienie rzd amerykaski faktycznie uznawa. Nie ktrzy autorzy twierdz, i podobiestwo midzy stanowiskiem ameryka skim a brytyjskim nie byo bynajmniej rzecz przypadku, lecz wynikiem zarwno brytyjskich wpyww dyplomatycznych, jak i rozwijajcej si anglo-amerykaskiej wsppracy finansowej w wielu dziedzinach gospodar czych w Chinach. Gwne znaczenie za ogoszenia polityki otwartych drzwi" polegao na tym, i oznaczao ono cakiem wyranie przybycie na aren jeszcze jednego zawodnika w walce o kontrol nad Chinami, i to takiego, ktrego potga ekonomiczna zapowiadaa, i jego rola stawa si bdzie w przyszoci coraz waniejsza.
OCENA OGLNA

Wielu historykw wykazuje wprawdzie tendencje do przedstawiania dziaalnoci danego mocarstwa imperialistycznego jako bardziej agresywnej i szkodliwej dla Chin w porwnaniu z innymi mocarstwami, ale wybr gwnego zoczycy pada, charakterystyczne, prawie zawsze na pastwa inne ni narodowo autora. Nie ma jednak adnej podstawy do dyskry minacji tego rodzaju. Wydawao si, i rozpoczo si ju rozczonkowanie Chin, a wszystkie drapiene zwierzta z wyjtkiem jednego, zbyt dale kiego, ktry jednak ju zaznaczy swoje dania uczestnictwa zbliay si do zadania ostatecznego ciosu. W istocie, mwic sowami Lenina z 1900 r., mocarstwa rozpoczy rozbir Chin po kryjomu, jak zodzieje... tak jak si okrada trupa" (Dziea, t. IV, s. 396). Wydarzenia miay jednak w bardzo niedugim czasie wykaza, i Chiny byy dalekie od mierci; dogorywaa tylko monarchia mandurska. Gigantyczny nard chiski bu dzi si co prawda bardzo powoli z gbokiego snu. Liliputy nie miay ju zbyt wiele czasu do podskakiwania ze swoimi powrozami. Przewidywany rozbir Pastwa rodka nie urzeczywistni si. Naley podkreli, i w literaturze wczesnej tego okresu prawie nigdzie nie wy raano adnych wtpliwoci, e taki mia by los tego kraju. Wyprzedzajc nieco narracj, warto ju obecnie zastanowi si nad genez fiaska rozbio rw. Pierwsz z zasadniczych przyczyn by narastajcy sprzeciw narodu chiskiego wobec losu szykowanego dla przez mocarstwa imperialistyczne. Jest oczywicie prawd, i opr ten na przeomie wieku pozostawa jeszcze

w znacznym stopniu utajony i raczej potencjalny, a jego pierwsze zewntrzne przejawy, jak np. ruch I Ho T'uan, byy w duej mierze ywioowe i poz bawione wyranie sformuowanego programu i wiadomego kierownictwa. Stanowio to jednak te tylko odbicie istoty spoeczestwa chiskiego owego okresu, aczkolwiek nie naley nie docenia istniejcego ju stopnia wia domoci narodowej, a zwaszcza poczucia kulturalnej jednoci i odrbnoci. Same za rozmiary kraju i ogrom jego ludnoci stanowiy w dalszym cigu w wczesnych warunkach czynniki powanie utrudniajce urzeczywist nienie zamysw rozbiorczych. Druga zasadnicza przyczyna tkwia w stale narastajcej rywalizacji i sprzecznociach midzy mocarstwami imperialistycznymi, ktre, praktycz nie rzecz biorc, w istotnym stopniu przekrelay moliwo osignicia zgody potrzebnej do realizacji zamierzonych rozbiorw. Nie wykluczay one jednak zajcia wsplnego stanowiska w innych sprawach, jak np. w uznaniu za poyteczne dalszego utrzymania przy wadzy reymu man durskiego. Tym samym mocarstwa imperialistyczne, nie bdc w stanie przystpi do nastpnego etapu w procesie dalszego ujarzmiania Chin do rozbiorw, musiay si zadowoli zasadniczo zachowaniem specyficznego pooenia tego kraju jako pkolonii wszystkich mocarstw.

XXXIV. RUCH REFORMATORSKI (1895-1898)

TO OGLNE
A T A S T R O F A L N Y dla Chin wynik woj ny chisko-japoskiej wpyn nie tylko na pozycj tego kraju w stosunku do mocarstw imperialistycznych; jego skutki dla rozwoju wewntrznego miay rwne, a na dalsz met jeszcze wiksze znaczenie. Zagroenie samej egzystencji Chin i perspektywa nadcigajcych rozbiorw uczyniy zagadnie nie wyboru i wprowadzenia w ycie waciwej polityki dla uniknicia tego losu nie przedmiot akademickich rozwaa, lecz problem o najbardziej aktualnej wymowie i palcej koniecznoci. Stao si te jasne dla grupy wyksztaconych Chiczykw, zastanawiajcych si nad tym zagadnieniem, i wszystkie prby samoumocniania", czciowej i powierzchownej mo dernizacji, przedsiwzite w kraju przez biurokratw typu Li Hung-cznga, skoczyy si cakowitym fiaskiem. Pasmo poraek poniesionych przez Chiny z rk mocarstw europejskich od czasw pierwszej wojny opiumowej dziaao ju wystarczajco drani co; spowodowao ono te pierwsze bardziej widoczne oznaki pobudzenia wiadomoci narodowej w toku wojny z Francj. atwe zwycistwo Ja poczykw byo jednak szczeglnie poniajce. W tym wypadku mae pastwo azjatyckie, nieco pogardliwie traktowane jako byy ucze Chin we wszystkich sztukach cywilizacji, zdoao si przeobrazi w zdumiewajco krtkim czasie jednego pokolenia i sta si tak powan, a by moe nawet wiksz grob dla integralnoci Chin ni jakiekolwiek z zachodnich mo carstw imperialistycznych. Wanie na tym tle kryzysu politycznego i bez spornie ju uwidocznionej cakowitej nieudolnoci reymu ts'ingowskiego uksztatowa si ruch spoeczny, ktrego punktem szczytowym miay sta si sawne Sto Dni Reform". W cigu p wieku, ktry min od pierwszej wojny opiumowej, izo lacja Chin od reszty wiata zostaa ju zdruzgotana w peni; stan cakowitej niewiedzy o wiecie poza granicami Pastwa rodka rwnie nieco ustpi,

chocia w ograniczonym stopniu. Problemy, przed ktrymi stan Lin Tse-s rozpoczcia dziaania prawie od niczego, aby zebra dane o wrogu, ktremu si przeciwstawia zostay czciowo rozwizane. Do lat dzie widziesitych pewna ilo wiedzy o Zachodzie i nowoczesnej Japonii bya ju dostpna dla tych, ktrzy chcieli z niej korzysta. Sedno zagadnie nia tkwio jednak wanie w tym, czy naleao posuy si t wiedz; bya to jedna z najbardziej fundamentalnych spraw. Znakomita wikszo klasy rzdzcej Chinami, prawie caa arystokra cja mandurska, jak i gros chiskich uczonych-dygnitarzy, wywodzcych si z gentry, w dalszym cigu staa na pozycjach cakowicie reakcyjnych i nie widziaa potrzeby przyjcia czegokolwiek z rzeczy, ktre Zachd mia do zaofiarowania w jakiejkolwiek dziedzinie z ewentualnym wy jtkiem technologii militarnej i tym samym nadal sprzeciwiaa si pro gramowi konsekwentnej modernizacji kraju, ktrej zaprowadzenie, rzecz jasna, implikowao take zreformowanie caej struktury, poczwszy od ustroju politycznego. Intelektualnie bronili oni owej odmowy rozwaania zmiany i reform jako pozostajcej w zgodzie z ich wiar w wyszo chi skiego sposobu ycia we wszystkich jego aspektach. Pod oson dymn wszystkich neokonfucjaskich komunaw leao jednak o wiele bardziej podstawowe i przyziemne denie do zachowania w stanie nienaruszonym caego ustroju feudalnego, z jego korupcj, zgnilizn i nieudolnoci, bd cego przecie rdem wszelkiej ich wadzy i potgi. Nieustannie pogar szajce si pooenie Chin wobec wzrastajcej agresji mocarstw nie wstrzs no tymi przekonaniami w dostrzegalnym stopniu. Dziaali jednak jak wspomniano wczeniej rzecznicy konsekwen tnej, oglnej modernizacji Chin i reform j warunkujcych. Z pierwszej ju omawianej grupy jeden, Jung Wing, mia pokaza si ponownie na widowni politycznej w latach dziewidziesitych. Innym, ktry odegra interesujc rol, by Wang T'ao (1828 1897), jeden z zaoycieli nowo czesnego dziennikarstwa chiskiego. Wang spdzi ponad dziesi lat w Hongkongu, pracujc m. in. z J. Legge'em nad jego synnym tumaczeniem kanonu konfucjaskiego. Przebywa rwnie w Anglii (1867 1869), a p niej wrci do Hongkongu i Szanghaju, gdzie zajmowa si wydawnictwem. Wang T a o pisa wiele na rozmaite tematy, a jego artykuy o sprawach Zachodu, zwaszcza o Nauce Zachodniej (oglny termin wczesny, obej mujcy waciwie wszystkie dziedziny wiedzy) budziy znaczne zaintere sowanie. Wypowiada si on za wprowadzeniem w ycie stopniowego, lecz dalekosinego programu reform, obejmujcego rwnie uprzemysowie nie kraju. Politycznie by zwolennikiem przejcia do monarchii konstytu cyjnej na mod brytyjsk.

Dziaalno misjonarzy przyczynia si jednak bodaje najwicej do wspomnianego wzrostu dostpnej wiedzy o wiecie. Byli oni m. in. zao ycielami szeregu dziennikw podczas ostatnich dwch dekad XIX w. i wydali te pokan liczb przekadw na chiski prac zachodnich, by najmniej nie tylko o tematyce religijnej. Jednym z by moe najlepiej zna nych misjonarzy owego okresu by Walijczyk, Timothy Richard, posiada jcy rozlege kontakty z dostojnikami ts'ingowskimi; jego wpyw na uk sztatowanie si ruchu reformatorskiego oraz na ewolucj pogldw grupy reformatorskiej by te do znaczny. Niektrzy autorzy jednak spostrze gaj i chyba susznie i na og prozelicki zapa misjonarzy w duym stopniu przekrela skutki, ktre mogli oni osign przez szerzenie Nauki Zachodniej; znaczna wikszo chiskich uczonych-dygnitarzy w dalszym cigu odnosia si do nich z wielk nieufnoci i niechci, widzc w nich z tego powodu konkurentw w dziedzinie ideologicznej. Na tym tle maa grupa intelektualistw, prawie wszystkich pochodzcych z gentry, przeciwstawia si przytaczajcej wikszoci wasnej klasy i staa si rzecznikiem programu reform i modernizacji, opartego w duej mierze wanie na dostpnej wiedzy o Nauce Zachodniej. Najwybitniejszym jej przedstawicielem by K'ang Ju-wei (18581927), do najwaniejszych za jej czonkw naleeli: jego ucze Liang Cz'i-cz'ao (1873 1929) oraz T'an Sy-t'ung (18651898). Nie byo bynajmniej rzecz przypadku, i wiksza cz tej grupy pochodzia z Kuangtungu oraz e Kanton sta si pniej jednym z gwnych orodkw ruchu reformatorskiego. Stanowio to wyrane odbicie faktu, i penetracja wpyww Zachodu bya najsilniejsza w tym rejonie. W wypadku Kuangtungu dziaa jeszcze jeden dodatkowy czynnik, mianowicie z tej prowincji wywodzia si znaczna wikszo imigracji chi skiej, zwaszcza do Azji Poudniowo-Wschodniej, utrzymujcej zawsze bar dzo cise kontakty z ojczyzn. Jej pogldy byy te zawsze, ze zrozumiaych wzgldw, bardziej postpowe ni wikszoci rodakw pozostaych w Chi nach. Kuangtung by te przez cay okres panowania mandurskiego o wiele bardziej, nawet prawie tradycyjnie, antyts'ingowski ni jakakolwiek inna cz kraju. Pocztki za uksztatowania si rodzimego kapitalizmu chi skiego, w odrnieniu zarwno od na wp pastwowego typu rozwijanego przez niektrych biurokratw ts'ingowskich, jak i dziaalnoci kapitalistw obcych, te ograniczay si poza Szanghajem gwnie do rejonu Kan tonu. Obecno tych zalkw miaa te w pewnym stopniu wpyw na program ruchu reformatorskiego. Byoby jednak cakowitym uproszcze niem widzie przywdcw ruchu reformatorskiego po prostu jako rzecz nikw nowo powstajcej chiskiej buruazji narodowej. Ich bezporednie

poczenie z t now faz rozwoju ekonomicznego nie istniao w adnej postaci. Powysza grupa odegraa najbardziej twrcz i istotn rol w ruchu reformatorskim; jest jednak prawd, i cz, aczkolwiek bardzo maa, dostojnikw ts'ingowskich te skaniaa si, po dowiadczeniach wojny 1894 1895, do poszukiwania rodkw wyjcia z istniejcej krytycznej sytuacji. Wrd nich znalaz si rwnie sam Weng T'ung-ho, lecz jego stanowisko w tej sprawie, tak jak i jego nielicznych zwolennikw, przepla tao si z dalsz walk ugrupowa na dworze, tj. frakcji poudniowej, ktrej wikszo naleaa do stronnictwa cesarza, oraz pnocnej, skada jcej si przewanie ze zwolennikw cesarzowej wdowy. Z konfliktem tym czyy si te kwestie polityki zagranicznej; stronnictwo Tz'u Si byo teraz cakowicie prorosyjskie, natomiast stronnictwo Kuang S liczyo na pomoc Wielkiej Brytanii, a pniej szukao poparcia nawet u Japoczykw. Za sadniczy cel Weng T'ung-ho stanowio nadal wzmocnienie pozycji cesarza i pastwa, a poniewa by w istocie rzeczy czowiekiem o zachowawczych pogldach, wypowiada si tylko za stopniowym, bardzo ostronym pro gramem reformatorskim.
ISTOTA PROGRAMU REFORMATORSKIEGO

K'ang Ju-wei, przywdca intelektualny i inspirator ruchu reformator skiego, zajmuje doniose miejsce zarwno w rozwoju politycznym, jak i w dziejach myli chiskiej. Urodzi si w Kuangtungu i pochodzi ze zna nego rodu gentry, z ktrego wywodzio si wielu uczonych-dygnitarzy. Niebywale utalentowany i wczenie wietnie zapowiadajcy si modzie niec, K'ang otrzyma bardzo staranne tradycyjne wyksztacenie w litera turze klasycznej, ktrego najwaniejsz czci byo sze lat spdzonych u nauczyciela, Czu Tz'u-cz'i (1807 1882), wybitnego eklektycznego uczo nego; natchn on K'anga wielk, pasj do ksig klasycznych, ktra go nigdy zreszt do koca ycia nie opucia. Pniej K'ang rwnie powi ci czas powanemu studiowaniu filozofii buddyjskiej. Mimo swoich po cztkowych zastrzee poszed on po utartej i przyjtej drodze zdawania egzaminw pastwowych na wszystkich szczeblach; do 1895 r. osign najwyszy stopie czin szy i cieszy si ju znaczn saw jako ze wszech miar wybitny znawca literatury klasycznej, odznaczajcy si jednak pogl dami drastycznie rnymi- od uznawanej ortodoksji. Idee te wyraa za rwno w swoich dzieach, jak i w nauczaniu, gdy wykada w Kantonie od 1891 r.; jego szerokie podejcie i postpowe metody nauczania przy niosy mu renom oraz licznych uczniw, z ktrych wielu, tak jak

Liang Cz'i-cz'ao, miao sta si jego zwolennikami w ruchu reforma torskim. Nowatorska istota pogldw K'ang Ju-wei zostaa wyraona po raz pierwszy w dziele opublikowanym w 1891 r. pt. Faszerstwa ksig klasycz nych dokonane przez Szko Sin. Ogaszajc si za zwolennika szkoy Tek stu nowoczesnego (patrz s. 108) i posugujc si olbrzymi bez wtpienia erudycj, K'ang usiowa dowie, i wszystkie ksigi kanoniczne, na kt rych opiera si neokonfucjanizm, byy faszerstwami, popenionymi dla celw politycznych przez Liu Sina podczas panowania Wang Manga. Owa teoria, ktra zreszt jest mylna i ktrej K'ang Ju-wei nie by twrc, gdy wykorzysta on faktycznie wikszo argumentw wysunitych wczeniej przez uczonych ze szkoy Tekstu nowoczesnego, miaa suy nie tylko pod waeniu i zdyskredytowaniu ortodoksji neokonfucjaskiej, lecz sta si te podstaw dalszego rozwinicia jego pogldw, dla dokonania reinterpretacji roli i miejsca Konfucjusza w ideologii i dziejach Chin. To pierwsze dzieo K'ang Ju-wei, ktre rozeszo si szeroko, ju obu rzyo znaczn wikszo ts'ingowskich uczonych-dygnitarzy i stao si obiek tem zaciekych donosw i przeladowa; w 1894 r. wydano rozkaz spale nia jego pyt drukarskich. Nastpna ksika Konfucjusz jako reformator, napisana w 1892 r. i dobrze znana jeszcze przed jej wydaniem w 1897 r., zrobia znacznie wiksz furor. W pracy tej K'ang rozwin dalej wspom niane pogldy i dokona peniejszego wyoenia swoich idei filozoficznych. Przedstawia Konfucjusza jako Boskiego Mdrca-Krla", rzeczywistego twrc wszystkich ksig kanonicznych; jednym z jego celw byo denie do stworzenia z konfucjanizmu, przeze interpretowanego, kultu naro dowego, zdolnego m. in. do rywalizacji z chrzecijastwem. Waniejsze jednak byo wysunicie przez K'anga koncepcji, wedug kt rej Konfucjusz sam mia pono gosi, i spoeczestwo ludzkie dokonuje stopniowej ewolucji, przechodzc przez Trzy Nastpstwa i Trzy Wieki. Ten pogld oraz twierdzenie, i Konfucjusz sam stworzy mit o Zotym Wieku Antycznoci, aby usankcjonowa innowacje przez siebie wprowadzone, su yy K'ang Ju-wei przede wszystkim do osignicia swojego zasadniczego celu wykazania nieuchronnoci zmian oraz posugiwania si autoryte tem Konfucjusza przy propagowaniu programu reformatorskiego, dajc po zornie nienagann ortodoksyjn argumentacj dla odparcia atakw na taki program ze strony reakcyjnych uczonych-dygnitarzy. Reinterpretacja kon fucjanizmu dokonana przez K'ang Ju-wei bya niewtpliwie genialnym tour de force", lecz wykazywaa rwnoczenie, i wpywy ideologii konfucjaskiej byy jeszcze dostatecznie silne, aby czyni takie podejcie koniecznym, nawet do celw taktycznych.

Niektrzy historycy filozofii chiskiej uwaaj K'ang Ju-wei za ostat niego z wybitnych filozofw konfucjaskich. Nie ma prawie wtpliwoci, i sam skania si do owego pogldu, gdy nie cierpic zbytnio na skrom no uwaa siebie za Wielkiego Mdrca Nowoczesnego, za nowego Kon fucjusza. Ile naprawd pozostao z tradycyjnego konfucjanizmu w pogldach K'ang Ju-wei, jest cakiem ciekawym pytaniem. Ju w modoci spotka si z Nauk Zachodni, do ktrej podszed z zapaem i gotowoci, czy tajc w przekadzie chiskim wszystko, co tylko udao mu si zdoby. W rezultacie jego pogldy stay si czym w rodzaju syntezy lub raczej eklektycznej mieszaniny idei chiskich i europejskich; pierwsze bez wtpie nia dominoway, gdy zrozumienie drugich byo prawdopodobnie nieco po wierzchowne z powodu wzgldnie ograniczonej iloci dostpnego mu ma teriau. Powysze uwagi dotycz szczeglnie jego najbardziej interesujcego i war tociowego dziea Ta Tung Szu {Ksiga o Wielkiej Jednoci sowa Ta Tung mona przeoy rozmaicie: Wielka Wsplnota", Wielka Zgoda", Jeden wiat", Wielka Wzajemno" itp. Same sowa pochodz ze syn nego fragmentu ksigi Li Czi por. s. 412). Jakkolwiek nie posiadao ono tak bezporedniego powizania z ruchem reformatorskim, jak inne jego ju wymienione dziea, odzwierciedlao jednak najlepiej idee K'anga, gdy rozpocz prac nad nim ju w 1884 r. i napisa wikszo do 1887 r.; ostateczn wersj zakoczy dopiero w 1902 r., a cao opublikowana zos taa dopiero po jego mierci. Praca bya jednak dobrze znana najbliszym przyjacioom i zwolennikom. Ta Tung Szu, chocia niestety mao znane, powinno by zaliczone do najbardziej miaych i pisanych z du wyobrani utopii w literaturze wiatowej. Zawarta w tym naprawd szlachetnym dziele wizja przyszoci K'ang Ju-wei jest wspaniaa w swoim optymizmie. Jego Jeden wiat" to wolne, bezklasowe, demokratyczne spoeczestwo, w ktrym wszystkie rodki produkcji stanowi wasno spoeczn i gdzie panuje pene rwno uprawnienie pci. Zniky ju wszystkie narody, zlay si wszystkie rasy, a ludzko posuguje si uniwersalnym jzykiem. Wszystko jest uoone bardzo szczegowo w schludnych, systematycznych wzorach, nieco przy pominajcych pole-studnie. Koncepcje K'anga s oryginalne, gdy idee i prace utopistw europejskich nie byy mu znane. Tak wic Zoty Wiek, najlepsza by moe zdobycz caej tradycyjnej myli chiskiej, zosta teraz umiejscowiony nie tyle w przeszoci, co w przyszoci. We wszystkim tym K'ang Ju-wei bierze kanon konfucjaski za punkt wyjcia, lecz istnieje w tym dziele, jak i zreszt w jego oglnych pogldach, wicej mohizmu ni konfucjanizmu. O wyranie postpowej i humanitarnej istocie pogldw

Wang Jn-ho, Chata na odludziu epoka Ts'ing (?)

K'anga wiadczy fakt, i by on jednym z pionierw w przeciwstawieniu si barbarzyskiemu zwyczajowi krpowania stopy, ktry uczyni nie zliczone miliony kobiet chiskich kalekami od czasw sungowskich a do XX w. Tyle co do przyszoci. Chodzio o teraniejszo, na ktr K'ang Ju-wei i jego zwolennicy przede wszystkim zwracali uwag, z poczuciem nieby waego napicia i w duchu posannictwa. Zasadniczym motywem przewo dnim ich myli byo: Jeli nie zmienimy si, zginiemy". K'ang twierdzi, i te pastwa, ktre dokonay reformy, stay si mocne, gdy natomiast te, ktre trzymay si przeszoci, zginy ... obecne trudnoci Chin wynikaj z naszego trzymania si kurczowo przestarzaych instytucji, z nieumiej tnoci dokonania zmiany". Jednym z jego zasadniczych zamierze byo uzyskanie wpywu na modego Kuang S, w sposb zreszt przypominajcy Wang An-szy; K'ang uwaa, i w warunkach monarchii absolutystycznej, by to jedyny sposb wprowadzenia w ycie programu reformatorskiego. Wytrwale przestawia swoje pogldy dworowi i napisa, w rnych okre-

sach, siedem memoriaw adresowanych do cesarza, pierwszy z nich ju w 1888 r. Wszystkie wczeniejsze jednak nie doszy do cesarza, zatrzymane przez dostojnikw dworskich, przeraonych pogldami K'ang Ju-wei. Warunki postawione przez Japoczykw w traktacie Shimonoseki wy woay konsternacj i oburzenie wikszoci chiskich intelektualistw i po budziy ich uczucia patriotyczne. K'ang Ju-wei przebywa w maju 1895 r. w Pekinie w celu wzicia udziau w egzaminach na stopie czin szy; wraz ze swoim uczniem Liang Cz'i-cz'ao napisa on wwczas synn Petycj z 10 tys. znakw, skierowan do cesarza, a popart przez okoo 1200 i pod pisan przez przeszo 600 uczonych, obecnych w Pekinie na wspomnianej sesji egzaminacyjnej. Zaproponowano w niej odrzucenie ratyfikacji trak tatu (co oznaczaoby, w rzeczywistoci, kontynuacj wojny), przeniesienie stolicy do Si-anu oraz zainicjowanie programu zasadniczych reform. Wszys tkie reformy, ktre miay by zaprowadzone w 1898 r., zostay ju faktycz nie wymienione w tej petycji, stanowicej te podstawowy dokument ru chu reformatorskiego. Ze wzgldu na przyjte obyczaje sam fakt zoenia petycji w tej formie by bezprecedensowy. Nie dotara ona jednak rwnie do cesarza i tylko w par miesicy pniej udao si K'ang Ju-wei przedstawi cesarzowi Kuang S swoje pogldy w memoriale, ktry by waciwie tylko nieco odmienn wersj idei zawartych w petycji. Niemniej jednak siy reakcyjne na dworze, tj. Tz'u Si i jej cae otoczenie, byy jeszcze zbyt mocne, aby ce sarz mg usiowa ustali w owym czasie jakkolwiek wasn polityk. Kuang Su, czowiek obdarzony pewn inteligencj i posiadajcy wzgldnie due zasoby wiedzy, mia prawdopodobnie charakter peen waha, lecz przy tym by bez wtpienia potencjalnie o wiele lepszym wadc ni jego bezporedni poprzednicy. Mimo faktu, i formalnie panowa ju od 1889 r., wszystkie dwignie wadzy pozostaway nadal cakowicie w rkach cesa rzowej wdowy. Petycj majow mona uzna za faktyczny pocztek ruchu reformator skiego, a jej wpyw na inteligentw chiskich szed bardzo daleko. Na tym wanie tle poczyniono pierwsze starania o zorganizowanie ruchu; najwa niejszym z nich byo zaoenie w sierpniu 1895 r. w Pekinie stowarzyszenia Cz'iang Se Huei (dosownie Stowarzyszenie Studiowania Wzmacniania faktycznie naleaoby wzmacnianie" odda jako Odrodzenie Narodowe", stowarzyszenie studiowania" mona przeoy rwnie dobrze jako Klub Reformy"). Miao ono kilkudziesiciu czonkw, a jego przywdcami byli wanie K'ang Ju-wei i Liang Cz'i-cz'ao. Powstao te wkrtce odgazie nie stowarzyszenia w Szanghaju. Klub w Pekinie, popierany w tym okre sie rwnie przez niektrych dostojnikw, m. in. Jan Szy-k'ai i Czang

Czy-tunga, rozpocz wydawanie te wasnego pisma, ktrego redaktorem by Liang Cz'i-cz'ao. Liang Cz'i-cz'ao by rwnie rodem z Kuangtungu i pochodzi z gentry; otrzyma staranne wyksztacenie w literaturze klasycznej i wykaza ju we wczesnej modoci wybitne zdolnoci. Sta si uczniem K'ang Ju-wei w la tach 18911893. Liang posiada wielki dar jako pisarz, zwaszcza publi cysta, stajc si by moe najbardziej wpywow osob w tej dziedzinie a do 1911 r. W latach do 1898 r. pogldy jego pokryway si na og z ideaami K'anga; Liang prawdopodobnie rozwin je szybciej i dalej, aby doj ostatecznie do cakowitego porzucenia konfucjanizmu. Podobnie jak K'ang, pozostawa te pod znacznym wpywem Nauki Zachodniej, tak jak bya ona przekazywana m. in. przez tumaczenia i komentarze pira Jen Fu. Czang Czy-tung te pozowa na zwolennika reform; w 1898 r. wyda pod swoim nazwiskiem bardzo znan i szeroko rozprowadzon prac pt. Zachta do nauki. Aczkolwiek podkrela niezbdno zwikszenia owiaty i wypowiada si za rozwojem gospodarczym, faktycznie sprzeciwia si ideom reformy wysuwanym przez grup K'ang Ju-wei, podtrzymywa ab solutyzm ts'ingowski i sprzyja wzmocnieniu neokonfucjanizmu. Jego wcze niejsze poparcie reformatorw zmienio si pniej na jadowity sprzeciw. Gdy Tz'u Si dokonaa stumienia ruchu reformatorskiego, Czang, wieczny oportunista, by jednym z pierwszych do zoenia jej gratulacji i namawia j do podjcia surowych represji. Co si tyczyo Jan Szy-k'ai, rzeczywista istota jego postpowoci" miaa si okaza w peni podczas okresu Stu Dni Reform. Pekiski oddzia stowarzyszenia reformatorskiego zosta stosunkowo szybko rozwizany przez reakcyjnych biurokratw stolicy. Oddzia w Szang haju zdoa jednak kontynuowa swoj dziaalno w innej postaci oraz rozpocz wydawanie pisma Szy Wu Pao" (Sprawy Biece"), ktre istniao a do 1898 r. i wywierao znaczny wpyw. Wanie te formy dzia ania organizowanie klubw reformatorskich oraz publicystyka sta nowiy gwn tre ruchu reformatorskiego a do czerwca 1898 r. W cigu trzech lat zaoono 24 kluby, 18 szk i 8 wydawnictw, ktre przyczyniy si do rozpowszechnienia pogldw reformatorskich wrd coraz szerszych krgw inteligencji. Jednym z najwczeniejszych byo pismo w Tientsinie, w ktrym bra udzia Jen Fu. W 1897 r. opublikowa on w nim swj syn ny przekad Ewolucji i etyki Huxleya, dziea, ktre wywaro olbrzymie wra enie na jego czytelnikach. Jen Fu, ktry by wielbicielem Spencera, upik sza swoje tumaczenia, pisane w jzyku klasycznym z uyciem nawet archaizujcego stylu, rozbudowanymi komentarzami, w ktrych wykada wasne

pogldy dotyczce Nauki Zachodniej, a zwaszcza swoje skonnoci do socjaldarwinizmu. Przekady Jen Fu (pniej tumaczy rwnie dziea Mon teskiusza, Adama Smitha, J. S. Milla itd.) otwieray okna Chin na myl europejsk, a jego wpywy w owych latach byy tak znaczne, jak i utalen towanych utworw propagandowych Liang Cz'i-cz'ao. Jen Fu, aczkolwiek sympatyzowa z oglnymi ideami reform, pozostawa jednak na uboczu i nigdy nie sta si aktywnym uczestnikiem ruchu. Jedna z najszybciej rozwijajcych si grup reformatorskich znajdowaa si w Hunanie, a jej aktywno bya w duej mierze zwizana z dziaalnoci T a n Sy-t'unga, na pewno jednego z najzdolniejszych i najbardziej post powych, a by moe i najbardziej urzekajcych ze wszystkich przywdcw ruchu reformatorskiego. T a n , rodem z tej prowincji, by synem dostojnika ts'ingowskiego. Otrzyma on rwnie tradycyjne wyksztacenie, lecz jego niezaleny duch i ciekawo intelektualna nie skaniay go do podjcia zwykej kariery w biurokracji pastwowej. Oczytany by szeroko, a jego zainteresowanie Nauk Zachodni sigao wczesnej modoci. T a n po siada te spekulatywny umys, by uzdolnionym pisarzem z wyran skon noci do rozwaa filozoficznych. Jego dzieo en S {Badanie ludzkoci lub moe lepiej: O humanitaryzmie, w ujciu T a n a sowo en zatracio swoje pierwotne konfucjaskie znaczenie), napisane w 1896 r., rwnie upowania go do zajcia miejsca w dziejach myli chiskiej. Jest to take swoista prba dokonania syntezy buddyzmu, konfucjanizmu, chrzecija stwa i Nauki Zachodniej, osobliwa mieszanina, w ktrej najbardziej no woczesne pogldy znajduj si obok wiary w walidno i gbokie znacze nie I Czing (Ksigi Zmian). Lecz T a n faktycznie odrzuci du cz ba lastu konfucjaskiego, gwnie wszystko to, co dotyczyo usankcjonowania istniejcych stosunkw feudalnych, zwaszcza rodzinnych. T a n znalaz si pod wpywem idei K'ang Ju-wei w 1895 r. i odtd uwa a si za jego zwolennika. Odegra te kluczow rol w rozprzestrzenianiu pogldw reformatorskich w Hunanie. Przy pomocy szeregu wzgldnie po stpowych dostojnikw, w tym gubernatora Cz'en Pao-czena (1831 1900) zaoone zostao w 1897 r. Nan Se Huei (Poudniowe Stowarzyszenie Reformatorskie), ktre miao skupi wszystkich zwolennikw reform w Chi nach Poudniowych i do 1898 r. Uczyo okoo 1000 czonkw. Reformatorzy rwnoczenie zaoyli szko Akademi Zagadnie Wspczesnych w ktrej gwnym wykadowc sta si Liang Cz'i-cz'ao. Wydano rwnie dziennik, pierwszy w Hunanie, szerzcy ich idee. W swoich zapatrywaniach T a n Sy-t'ung pozostawa rwnie pod wpy wem Wang Fu-czy (patrz s. 372), co znalazo odbicie w jego zdecydowanie antymandurskich pogldach, w odrnieniu zarwno od K'ang Ju-wei,.

jak i Liang Cz'i-cz'ao, wypowiadajcych si za wspprac Mandurw i Chiczykw. Oglnie rzecz biorc, T a n definitywnie skania si bardziej ku ideom demokratycznym ni inni przywdcy reformatorscy, dochodzc te do stanowiska antymonarchicznego. Byo charakterystyczne, i sym patyzowa z antyts'ingowskimi zamierzeniami tajpingw. By on take bar dziej daleko idcym rzecznikiem konsekwentnego programu reformator skiego, cakowitej modernizacji, tj okcydentalizacji" Chin we wszystkich dziedzinach, a zwaszcza w politycznej. Hunaski ruch reformatorski sta si obiektem szczeglnie zawzitej nienawici ze strony wikszoci gentry tej prowincji, co wykaza te jego pniejszy los. Platforma polityczna reformatorw bya do zawona; ich wizja mo dernizacji w tej sferze nie przekraczaa granic monarchii konstytucyjnej. Pod tym wzgldem, jak i pod wieloma innymi, podstawowym wzorem dla grupy K'ang Ju-wei bya Japonia w dobie po restauracji Meiji oraz reformy Piotra I. K'ang napisa ksiki o obydwu tych zjawiskach; w 1898 r. za prezentowa je Kuang S, ktry je uwanie przestudiowa. W swoim me moriale do cesarza z 29 stycznia 1898 r. K'ang pisa: Usilnie prosz Jego Cesarsk Mo, aby przyj cele Piotra Wielkiego w Rosji za nasze cele i wzi restauracj Meiji w Japonii za model naszej reformy. Czas i miejsce jej reform nie s odlege, a jej religia i obyczaje s nieco do naszych po dobne. Jej powodzenie jest niewtpliwe, mona atwo pj za jej przy kadem". W warunkach ts'ingowskiej monarchii absolutystycznej jednak nawet taki program by doprawdy wielkim krokiem naprzd i powanym wyzwa niem rzuconym klasie panujcej i jej nienaruszalnym" prawom. Ograni czono programu reformatorskiego przejawiaa si te w wybranych spo sobach dziaania; zasadniczym celem byo, tak jak na to wskazywa model japoski, wprowadzenie wszystkich zmian przez samego wadc przy po mocy maej grupy wiatych doradcw. Tym samym dziaanie byo po mylane jako wycznie odgrne, a w koncepcji tej kry si te, zwaywszy ukad si na dworze pekiskim, zamys dokonania przewrotu paacowego, ktry cakiem prawdopodobnie rwnie zaprzta umysy reformatorw. Brakowao za miejsca w ich planach dla akcji masowej lub uczestnictwa ludnoci na wielk skal, a z pewnoci dla insurekcji chopskiej na mod tajpingw. Nie byo to zapewne rzecz przypadku. K'ang Ju-wei sam np. pochodzi z rodziny, ktra wzia aktywny udzia w walce przeciwko ru chowi tajpingowskiemu. Std te program reformatorski nie przewidywa take wprowadzenia adnych istotnych zmian do stosunkw agrarnych, tj. w samej bazie chiskiego spoeczestwa feudalnego. W jego koncepcjach ekonomicznych powicono jednak duo uwagi rodkom, ktre uatwiyby

rozwj rodzimego kapitalizmu chiskiego i umoliwiyby mu konkurencj z wpywami i penetracj imperializmu. Jednym z zasadniczych celw reformatorw byo zapobieenie nadci gajcemu rozczonkowaniu Chin i ich znikniciu jako zorganizowanej jednostki politycznej. Omawiajc ten aspekt K'ang Ju-wei powoywa si czsto na losy takich krajw, jak Indie. Wspomina rwnie szereg razy, jak i Liang Cz'i-cz'ao, los Polski, ktra nie okazaa si zdolna dokona na czas odpowiedniej reformy. K'ang napisa specjaln prac pt. Notatki o rozbiorach i upadku Polski, ktr przedstawi cesarzowi w lipcu 1898 r. We wstpie do niej pisa: Nie potrafi czyta spokojnie dziejw Polski i zmuszony jestem od czasu do czasu przerywa czytanie, gdy zy zale waj mi oczy. Przeywaem tragiczny los narodu i krla polskiego i my laem o przyszoci Chin". Tym samym reformatorzy przeciwstawiali si agresji mocarstw imperialistycznych, lecz rwnoczenie byli zdania, i Chi ny s jeszcze zbyt sabe, aby stawia czoa tej grobie wycznie przy po mocy wasnych si. Dlatego te usiowali znale sprzymierzecw wrd mocarstw, tj wykorzysta poparcie tych, ktrych uwaali za mniej niebez piecznych w danej chwili, Wielkiej Brytanii i Japonii, przeciwko temu mocarstwu, ktre uznawali za najgroniejsze, Rosji carskiej. Jednoczenie odnosili si bardzo krytycznie do dotychczasowej polityki ts'ingowskiej usiowania grania na sprzecznociach mocarstw. Sojusz zawarty przez Tz'u Si i jej ugrupowanie z Rosj oraz poparcie caratu dla reymu ts'ingowskiego stanowiy oczywicie gwny powd tego, e zarwno grupa K'ang Ju-wei, jak i stronnictwo cesarza zajy stanowisko antyrosyjskie. Ich nadzieje na uzyskanie poparcia od Anglikw i Japoczykw okazay si jednak, mimo wyrazw pewnego zainteresowania, a nawet rzekomej sympatii z ich strony, w momencie kiedy pomoc moga by rzeczywicie potrzebna, daremne i nieco naiwne. Reformatorzy dokonali jednak wiel kiego kroku naprzd w przeamaniu kompleksu Pastwa rodka i w zro zumieniu, i Chiny byy teraz tylko jednym z wielu krajw na wiecie a w dodatku, otoczonym przez szereg pastw o wiele od siebie silniejszych.
STO DNI REFORM

Nastpna faza agresji imperialistycznej przeciwko Chinom zagarni cie Kiaoczou przez Niemcy oraz Port Artura przez Rosj przyczynia si wanie, przez podkrelenie niebezpieczestwa dla samego istnienia kra ju, do nowego przypywu ruchu reformatorskiego. K'ang Ju-wei uda si w grudniu 1897 r. do Pekinu i przedstawi cesarzowi nastpny, pity z ko lei, obszerny memoria, w ktrym nawoywa do natychmiastowego wpro-

wadzenia w ycie programu reform. Memoria by w dalszym cigu zbyt miay, aby dworzanie odwayli si nawet przekaza go wadcy. Jego nas tpny, szsty, elaborat zosta jednak nieco stonowany i niektrzy dostoj nicy ze stronnictwa cesarza dopilnowali, aby tym razem doszed on wreszcie do Kuang S. Najaktywniejsi z reformatorw skupili si obecnie w Pekinie; w kwietniu 1898 r. zorganizowali oni Pao Kuo Huei (Stowarzyszenie Ratowania Oj czyzny), ktrego dziaalno szybko rozprzestrzenia si na inne najwiksze miasta. Aczkolwiek ilo czonkw bya stosunkowo ograniczona, a sto warzyszenie stao si wkrtce obiektem atakw ze strony reakcyjnych biu rokratw, posiadao ono ju wszystkie cechy partii politycznej. Szereg czoowych reformatorw, w tym K'ang Ju-wei, otrzymao teraz nisze stanowiska w administracji i tym samym znalazo si w nieco dogodniej szym pooeniu, aby stara si przedstawi cesarzowi swoje pogldy. 11 czerwca Kuang S ogosi swj synny edykt, w ktrym proklamowa nie zbdno szeregu reform. Ten edykt oznacza pocztek tzw. Stu Dni Re form, jednego z najbardziej dramatycznych i doniosych epizodw w no woytnych dziejach Chin. 16 czerwca K'ang Ju-wei zosta przyjty po raz pierwszy przez cesarza; audiencja trwaa cakiem bez precedensu przeszo pi godzin. Jej wynikiem byo m. in. to, i wpywy reformatorw na modego, 27-letniego wadc stay si odtd dominujce. Caa litania przeszo 60 edyktw przez nich przygotowanych, a przez Kuang S ogoszonych, wypywaa na wiat nie przerwanym strumieniem; prawie cay te ich program zosta w owych proklamacjach zawarty. Edykty dotyczyy niemal wszystkich aspektw ts'ingowskiego rzdu i administracji. Nawoywano do zmiany istniejcego sys temu egzaminw (zniesienie omiononego eseju") oraz ustanowienia no wego systemu owiaty wraz z zaoeniem uniwersytetu w stolicy, opartego na rwnorzdnym korzystaniu z Nauki Zachodniej i ksig klasycznych. Administracja na szczeblu centralnym miaa by zreorganizowana, mnstwo stanowisk synekuralnych zniesionych, bezuyteczne armie chorgwi po wanie zredukowane, a pasoytniczy ich czonkowie mandurscy winni otrzyma prawo do zajcia si prac. Rwnoczenie rozwj gospodarczy miano pobudzi m. in. przez ustanowienie Ministerstwa Grnictwa i Kolei oraz Ministerstwa Rolnictwa, Przemysu i Handlu. Zaoono Rzdowe Biuro Tumacze w celu udostpnienia Nauki Zachodniej. Finanse rzdowe podlegayby cisej kontroli i rewizji. Miano zorganizowa Milicj Naro dow oraz przystpi do przebudowy caego systemu obronnego kraju. Wolno stowarzyszenia oraz prasy miaa by zapewniona, a prawo zga szania petycji bezporednio do cesarza zagwarantowane.

Aczkolwiek edykty poruszay wiele spraw politycznych, zabrako czasu na sformuowanie podstawowego celu reformatorw ogoszenia przez cesarza konstytucji i powoania parlamentu, ktre stanowioby inauguracj nowej monarchii konstytucyjnej. Oglnie rzecz biorc, proklamowanie sze regu swobd demokratycznych stanowio, w szczeglnoci w zestawieniu z autokracj ts'ingowsk, najwybitniejsz cech edyktw reformatorskich. Cesarz i jego grupa reformatorskich doradcw mogli wydawa edykty, wprowadzenie ich w ycie byo jednak cakiem czym innym. Z wyjtkiem Hunanu wszyscy dostojnicy w pozostaych prowincjach wyraali najwyej goosowne poparcie i nie czynili niczego, aby edykty realizowa, czekajc na wynik walki o wadz w Pekinie, gdy co do jej nieuchronnoci nie mieli adnych wtpliwoci. Cesarz zdawa sobie z tego cakiem dobrze spra w i przeszo 20 edyktw skierowanych byo przeciwko sabotujcym pro gram reformatorski biurokratom. Reakcyjne ugrupowanie z Tz'u Si na czele faktycznie rozpoczo przy gotowanie do przeciwdziaania od samego pocztku okresu Stu Dni. Ju 15 czerwca cesarzowa wdowa zmusia Kuang S, aby zgodzi si na dymi sjonowanie Weng T'ung-ho, jego najbardziej zaufanego zwolennika wrd dostojnikw Pekinu. Jednoczenie mianowaa ona swojego starego fawo ryta, ung-lu, na stanowisko gubernatora generalnego Czyli i gwnodo wodzcego trzech armii Peijang, stacjonowanych w tej prowincji, a wic Armii Kansu, pod dowdztwem Tung Fu-sianga (18391908), Armii Wu I" pod dowdztwem Nie Szy-cz'enga (?1900) oraz Nowej Armii Juan Szy-k'ai. Ta ostatnia bya najwaniejsza, gdy stanowia jedyn jedno stk dobrze zaopatrzon w nowoczesn bro i wyszkolon na mod euro pejsk. Rwnoczenie Tz'u Si posiadaa w dalszym cigu cakowit kontrol nad najwyszym ciaem rzdowym, Wielk Rad, gdzie wikszo czonkw skadaa si z jej reakcyjnych poplecznikw, jak np. Mandurowie Kang-i oraz J-lu. Usiujc obej powyszych dostojnikw ze stronnictwa Tz'u Si, Kuang S mianowa czterech modych reformatorw na stanowiska sekretarzy Wielkiej Rady; byli to Jang ui (1857- 1898), Lin Su (1875- 1898), Liu Kuang-ti (1859 1898) oraz T a n Sy-t'ung, ktrzy mieli teraz wzi prac tego ciaa w swoje rce. Przewodnim duchem tej grupy i najmielszym ze wszystkich reformatorw by sam T a n . Naley zwrci uwag na istotny fakt, i wszyscy reformatorzy - z jedynym wyjtkiem samego Kuang S byli Chiczykami, gdy natomiast ostoj frakcji Tz'u Si byli przewanie dostojnicy mandurscy. Kuang S i grupa reformatorw nie byli niewiadomi grocych im niebezpieczestw oraz spiskw reakcjonistw. Mylano nawet o przenie-

sieniu stolicy do rejonu w pobliu Szanghaju, aby oderwa si od reakcyjnego rodowiska Pekinu; wzmocnioby to wielce pozycj reformatorw i ich zsinizowanego" cesarza. Wiedzieli oni te i jak najbardziej susznie e jedna z ich podstawowych trudnoci polegaa na braku wasnej siy zbrojnej. Aby temu przeciwdziaa, wypracowano wpierw plan utworzenia nowej Gwardii Cesarskiej; potem uwaano za stosowne szuka pomocy Jan Szy-k'ai, ktrego zarwno rzekomo postpowe pogldy, jak i stra tegiczna pozycja dowdcy Nowej Armii wydaway si dobr zapowiedzi dla reformatorw. Naglca potrzeba dziaania w owej sytuacji bya jeszcze wyraniej widoczna, gdy 11 wrzenia jeden z cenzorw, namwiony do tego przez ugrupowania reakcyjne, zoy memoria, w ktrym domaga si za aresztowania i stracenia gwnych reformatorw K'ang Ju-wei i Liang Cz'i-cz'ao. Plan detronizacji Kuang S podczas zaprojektowanej na padziernik podry do Tientsinu by ju w istocie rzeczy dalece zaawansowany. Ce sarz jednake te si o nim dowiedzia i 14 wrzenia zwrci si do swoich reformatorskich doradcw, aby znaleli sposb wybrnicia z owego kry tycznego impasu. Pomys posuenia si Jan Szy-k'ai zosta teraz uru chomiony. 16 wrzenia Jan zosta przyjty przez cesarza na audiencji; obieca wadcy swojemu cakowite, lojalne poparcie i zosta z miejsca mia nowany wiceministrem do spraw wiczenia wojsk. Nikt nie zwrci jednak naleytej uwagi na mdry i gboki sd o tym czowieku, wydany wczeniej przez Weng T'ung-ho, ktry stwierdzi, i jest on prny i nieszczery". 18 wrzenia, zgodnie z zaleceniem cesarza, T a n Sy-t'ung odby tajne spotkanie z Jan Szy-k'ai i poprosi go, aby uy on swoich si zbrojnych dla dopomoenia cesarzowi przeciwko spiskom reakcjonistw, m. in. przez dokonanie zabjstwa ung-lu i sprowadzenie swojej wasnej armii do Pe kinu w celu obezwadnienia Tz'u Si i jej frakcji (istniej dwie, cakowicie rnice si relacje dotyczce tego synnego spotkania; jedna pira Jan Szy-k'ai oraz druga, bez wtpienia o wiele blisza prawdy, napisana przez Liang Cz'i-cz'ao). Juan Szy-k'ai uda, i zgadza si w peni na wyoon propozycj i obieca swoj pomoc. Zaraz potem pospieszy do Tientsinu, gdzie zdradzi cay plan ung-lu. Ten za natychmiast zadepeszowa wszys tko Tz'u Si i wyruszy bezzwocznie specjalnym pocigiem do Pekinu z od dziaem wybranych onierzy. Caa reakcyjna koteria zostaa teraz zebrana przez Tz'u Si w jej rezydencji w Paacu Letnim i poprosia" j o ponowne objcie steru wadzy. Wczesnym witem 21 wrzenia Tz'u Si w asycie gwnego eunucha Li Lien-jinga oraz onierzy mandurskich z Gwardii Cesarskiej udaa si do Paacu Cesarskiego w Pekinie, ju otoczonego przez oddziay wojska

wierne ung-lu. Kuang Su, ktry nawet nie podejrzewa, i zosta zdradzo ny, zaaresztowano wraz z tymi z jego otoczenia, ktrzy pozostali mu wierni. Przez wiksz cz ycia by potem wiziony w maym, odosobnionym pawilonie na jeziorze lecym wewntrz Miasta Zakazanego. Wydano te natychmiast rozkaz aresztowania i stracenia wszystkich przywdcw refor matorskich. K'ang Ju-wei, ktry opuci Pekin o dzie wczeniej, za namow zreszt cesarza, zdoa zbiec przy wsppracy Anglikw; Liang Cz'i-cz'ao te unikn ujcia dziki pomocy Japoczykw. Pozostali reformatorzy byli jednak wkrtce schwytani; T a n Sy-t'ung odmwi ucieczki, aczkolwiek mia ku temu sposobno. Wpierw usiowa, lecz bezskutecznie, uratowa i wydosta cesarza z niewoli; pniej, z niewzruszonym spokojem, ocze kiwa aresztu i pewnej mierci, owiadczajc, i poniewa jeszcze nikt krwi swojej nie uroni za reformy, bez czego nie ma nadziei dla Chin, chce by pierwszym, ktry to uczyni. We wczesnych godzinach rannych 28 wrzenia T a n Sy-t'ung i piciu innych Jang ui, Lin S, Liu Kuang-ti, Jang Szen-siu (1849 1898, je den z cenzorw reformatorskich), K'ang Kuang-en (1867 1898, modszy brat Ju-wei) zostao straconych przez Mandurw, aby zaj zaszczytne miejsce w historii swojej ojczyzny jako Szeciu Szlachetnych Mw {czn tzu) Mczennikw Reformy 1898 r. Wszystkich innych jej uczestnikw w stolicy, ktrym nie udao si zbiec, take zaaresztowano i skazano na cikie wyroki wizienia lub zesania. W cigu miesica wszystkie reformy postulowane w edyktach zostay zniesione. Wadz reakcji w peni odres taurowano; ung-lu, Jan Szy-k'ai i inni spiskowcy otrzymali naleyte wy nagrodzenie.
POKOSIE STU D N I

Ruch reformatorski ponis klsk z wielu przyczyn; jedn z najistot niejszych stanowi zacity sprzeciw w stosunku do jego programu ze strony znakomitej wikszoci warstwy uczonych-dygnitarzy, ktrych denie do zachowania istniejcego status quo byo bezporednio zagroone jego postanowieniami. Liang Cz'i-cz'ao podsumowa ten aspekt nastpujco: Reformatorzy urazili uczucia paru setek czonkw Akademii Hanlin, paru tysicy czin szy [najwyszy stopie w egzaminach], kilku dziesitkw ty sicy czu en [drugi stopie] oraz paru milionw siu ts'ai [najniszy stopie] i dyplomowanych. Wszyscy ci ludzie zjednoczyli si dla zaatakowania reformy". Nie chodzio jednak przecie tyle o obolae uczucia, ile o zagroenie ich miskom ryowym", gdy wanie to pobudzio sprzeciw tej potnej,

wszechwadnej warstwy istniejcej i przyszej biurokracji, tj. caego Estab lishment" ts'ingowskiej monarchii absolutystycznej. Mandurscy arysto kraci i dostojnicy byli niemniej przeraeni wyzwaniem wobec ich wadzy, implikowanym przez program reformatorski, ktry zreszt uwaali za spisek Chiczykw, zmierzajcy do pooenia kresu dominacji mandurskiej mimo faktu, i reformatorzy, w odrnieniu od ruchu rewolucyjnego, nie dyli do tego, lecz raczej powoywali si na jedno Chiczykw i Mandurw, zgodnie z ich nieco specyficznymi ideami o dziaaniu w obronie caej tej" rasy. Saboci grupy reformatorskiej wywodziy si przede wszystkim ze wia domie ograniczonego programu, z ich niechci do skorzystania z szerokiego, masowego poparcia, ktre mogoby, oczywicie, doprowadzi do ewentu alnego pobudzenia ruchu agrarnego. Taka za perspektywa bya daleka od myli K'ang Ju-wei i jego zwolennikw. Usiujc dokona rewolucji odgrnej, reformatorzy nie zdoali te uzyska powodzenia w przecigniciu na swoj stron jakiejkolwiek znaczniejszej czci aparatu pastwowego lub klasy rzdzcej i tym samym znaleli si osamotnieni oraz bezbronni w obli czu kontratakw ugrupowania reakcyjnego i naraeni na druzgocc klsk. Stosunek mocarstw obcych do ruchu reformatorskiego podczas okresu Stu Dni by co najmniej dwuznaczny. Na og skaniay si one do prefe rowania zachowania status quo, do dalszego utrzymywania kontaktw z takimi mami stanu", jak Li Hung-czang, chtnymi, jak to wietnie okrelono, do odgrywania takiej roli, jak Porfirio Diaz w Meksyku, tj. ochrony adu wewntrznego oraz zapewniania i uatwiania staej penetracji politycznej i ekonomicznej przez mocarstwa obce. Rosji carskiej zaleao szczeglnie na utrzymaniu przy wadzy stronnictwa Tz'u Si, ktre uwaaa i susznie za swojego sualczego klienta. Natomiast Anglicy i Japo czycy posiadali nieco kontaktw z ruchem reformatorskim, ktre wyko rzystaliby dla wasnych korzyci w wypadku, gdyby grupie K'ang Ju-wei udao si osign rzeczywist wadz. Udzielili jej jednak mao realnego poparcia, krytykujc nieco sarkastycznie popiech wykazywany w dzia aniach reformatorw, udzielajc penego bogosawiestwa przewrotowi Tz'u Si ma si rozumie po jego powodzeniu. Skuteczne urzeczywistnie nie oglnego programu modernizacji, ktre doprowadziyby do prawdzi wego wzmocnienia Chin, byo oczywicie spraw jak najbardziej dalek od intencji i myli obcych politykw, ktrej wszyscy przeciwstawialiby si zgodnie. K'ang Ju-wei i Liang Cz'i-cz'ao schronili si w Japonii, gdzie te kon tynuowali przez pewien czas swoj dziaalno polityczn. Poraka nie wywoaa zmiany ich stanowiska; K'ang, za ktrego, gow Tz'u Si ofia-

rowaa cen 100 tysicy tael, pozostawa w szczeglnoci niewzruszony w popieraniu monarchii konstytucyjnej oraz w przywizaniu do Kuang S i sprzeciwia si goszonemu przez Sun Jat-sena programowi rewolucyjne mu, nawoujcemu do obalenia autokracji ts'ingowskiej oraz ustanowienia Republiki Chiskiej. Przeciwstawia si take wszelkim planom uoenia wsppracy z Sunem i jego zwolennikami. Wkrtce obaj dziaacze przy stpili do zaoenia Pao Huang Huei (Stowarzyszenie Obrony Cesarza), ktre stao si bardzo aktywne wrd emigracji chiskiej, rywalizujc, na pocztku cakiem skutecznie, z organizacj Sun Jat-sena Sing Czung Huei (Stowarzyszenie Odrodzenia Chin). Organizacja K'ang Ju-wei miaa m. in. na celu dosownie ochron ycia cesarza, ktre znajdowao si w bezporednim niebezpieczestwie, gdy ugrupowanie Tz'u Si gotowe byo go unicestwi w kadej chwili, gdyby nie obawy przed konsekwencjami politycznymi. Prcz tego K'ang nie od rzuci myli przywrcenia Kuang S do wadzy. Ostatni akcj o wikszym znaczeniu w tym okresie, przedsiwzit przez Pao Huang Huei, by plan, uoony i realizowany przez Tang Ts'ai-cz'anga (1867 1900), przyjaciela T a n Sy-tunga, zorganizowania powstania popierajcego cesarza w pro wincjach doliny Jangtse. Wrd dziaa przygotowawczych zorganizowano w lipcu 1900 r. w Szanghaju zebranie gwnych, obecnych w Chinach przy wdcw reformatorskich. Zwoany zosta tu parlament; na prezydenta wy brano Jung Winga, na wiceprezydenta Jen Fu, T a n g Ts'ai-cz'ang za zosta mianowany sekretarzem generalnym. Przystpiono te do organi zowania siy zbrojnej, zwanej Armi Niepodlegoci, oraz do ustalenia wsppracy ze stowarzyszeniami tajnymi, w szczeglnoci z Ko Lao Huei. Nieprzestrzeganie niezbdnych zasad konspiracyjnych doprowadzio do ujawnienia planw i ujcia gwnych przywdcw ruchu w sierpniu 1900 r. T a n g Ts'ai-cz'ang i 19 jego towarzyszy zostao potajemnie straconych na rozkaz Czang Czy-tunga, ktry teraz skwapliwie wkrada si znw w aski Tz'u Si. Znaczna liczba, okoo stu innych czonkw ruchu reformatorskiego w Hupei oraz najwybitniejszych jego przedstawicieli w Hunanie (take okoo stu), zostaa rwnie umiercona. Wszyscy byli postpowymi inte ligentami, pierwszymi po Szeciu Mczennikach 1898 r. w tak nie zwykle dugim szeregu tych, ktrzy mieli w cigu nastpnego p wieku odda ycie za wyzwolenie swojej ojczyzny. Ruch reformatorski ponis cakowit klsk. Niemniej jednak w no woytnej historii Chin posiada niezwykle doniose znaczenie, m. in. dziki podjtej przeze miaej krytyce feudalnej autokracji ts'ingowskiej i jego walce przeciwko dalszemu ujarzmianiu Chin przez mocarstwa imperialis tyczne. Losy tego ruchu day niezmiernie duo do mylenia najwiatlejszym

umysom Chin; uczc si ode i wycigajc te wnioski z jego bdw i ograniczonoci, miay one skupi si wok Sun Jat-sena i jego rewolu cyjnego, republikaskiego programu. Odwaga za, powicenie i ideowo takich przywdcw ruchu reformatorskiego, jak T a n Sy-t'ung, stay si rdem natchnienia dla przyszych pokole chiskich rewolucjonistw.

XXXV. RUCH I HO T'UAN

TO

OGLNE

O D K O N I E C XIX w. Chiny pod pano waniem Ts'ingw stany w obliczu stale narastajcego kryzysu, wypywaj cego z caego szeregu czynnikw. Stumienie ruchu reformatorskiego ozna czao przywrcenie do wadzy bezdennie reakcyjnego stronnictwa cesarzo wej wdowy i postawio reym ts'ingowski w wewntrznopolitycznym impa sie. Rwnoczenie zwikszony nacisk mocarstw imperialistycznych w latach po wojnie chisko-japoskiej wywar podwjny efekt dalszego podminowywania prestiu panowania mandurskiego oraz pobudzania rosncego sprzeciwu ludnoci chiskiej, zwaszcza na tych obszarach, gdzie dokony waa si najaktywniejsza penetracja obca. Owa opozycja z kolei wzmagaa si wskutek rnych trudnoci gospodarczych, z ktrych wiele wynikao wanie z teje penetracji obcej. Tak np. cae brzemi odszkodowa zostao przerzucone na ludno w formie zwikszonych podatkw, a rzd faktycznie znajdowa si u progu bankructwa. Jednoczenie podczas ostatnich trzech lat tego stulecia Chiny Pnocne zostay nawiedzone przez szereg klsk ywioowych, jak niezmiernie powany wylew Rzeki tej w 1898 r., ktry doprowadzi do masowego godu. Wszystko to wywoywao szerokie nie zadowolenie wrd chopstwa tych obszarw, w szczeglnoci silne w Szan tungu, znanym ze swojej powstaczej przeszoci, w wyniku czego nastpio spotgowanie aktywnoci stowarzysze tajnych, tradycyjnej formy buntw chopskich. Charakterystyczne dla tego okresu byo jednak to, e o ile w przeszoci buntownicza dziaalno chopw bya zawsze przede wszystkim skierowana przeciwko wadzom oraz gentry na wsi, tym razem w wyniku zwikszania agresywnych poczyna mocarstw obcych ruch ludowy wymierzony zosta rwnie przeciwko cudzoziemcom. W cigu ostatniego dziesiciolecia byo wiele tego przykadw, jak rozlege antymisjonarskie rozruchy w dolinie

Jangtse w 1891 r., podobne w Sycz'uanie w 1895 r. i w szeregu innych prowincji w 1898 i 1899 r. Ruch antycudzoziemski stanowi zasadniczo ywioow reakcj ludnoci chiskiej na grabiee mocarstw, patriotyczn obron kraju, stojcego na krawdzi rozbiorw, oraz odbicie rosncego poczucia wiadomoci narodowej. Antycudzoziemski aspekt wczesnego ruchu chopskiego przybra rw nie zabarwienie antychrzecijaskie, co te byo zjawiskiem nowym. Nic ma prawie adnych wtpliwoci, i dla znakomitej wikszoci chopw Chin Pnocnych dziaalno misjonarska stanowia gwn, najprawdopo dobniej jedyn form penetracji obcej, z ktr mieli oni bezporedni kon takt; tym samym oglne oburzenie, spowodowane wtargniciem imperia listw, nie mogo nie przyj jednoczenie charakteru antychrzecijaskiego, poniewa chrzecijastwo i jego rzecznicy zostali w powanym stopniu zdyskredytowani, w mniemaniu znacznej wikszoci Chiczykw, przez cise powizania z mocarstwami oraz ich agresj. Wszystkie wspomniane poprzednio negatywne aspekty dziaalnoci misjonarskiej, ktre doprowa dziy do incydentu tientsiskiego w 1870 r., istniay w dalszym cigu, lecz w skali o wiele wikszej, gdy ich zasig oraz liczba nawrconych Chi czykw wzrosy znacznie w cigu ostatnich trzech dekad XIX w. Do 1898 r. byo w Chinach 4600 misjonarzy prawie 3900 protestanckich, reszta ka tolickich; liczb Chiczykw chrzecijan szacowano na okoo 700 tys., w tym p miliona katolikw. Tak wic istniay o wiele powaniejsze rda nieustannych tar midzy misjonarzami i ich zwolennikami a przytacza jc niechrzecijask wikszoci ludnoci.
GENEZA I ISTOTA RUCHU I HO T'UAN

Dziaalno chiskich stowarzysze tajnych bya jak wiadomo zja wiskiem znamiennym w warunkach panujcych podczas reymu ts'ingowskiego ju od koca XVIII w. Aczkolwiek Mandurom udao si stumi powstania prowadzone przez te stowarzyszenia, nie byli oni nigdy w stanie wypleni ich cakowicie, zwaszcza dlatego, i wywoujce je warunki spo eczne nie ulegy adnej zmianie. Tym samym zarwno formy organizacyjne, jak i ideologia dominujce w tych stowarzyszeniach przetrway w dalszym cigu, chocia gboko zakonspirowane, lecz gotowe wypyn znw na powierzchni, w chwili kiedy sytuacja stawaa si dostatecznie krytyczna. A taka te staa si, bez wtpienia, w latach 18971899. Stowarzyszeniem majcym obecnie odegra wybitn rol byo I Ho Cz'an (czsto i niefortunnie tumaczone dosownie jako Sprawiedliwe i Zgo dne Pici, lepiej byoby Stowarzyszenie lub Bractwo Sprawiedliwe);

pocztki jego sigay XVIII w. i zdaniem wikszoci badaczy stanowio ono odgazienie synnego Biaego Lotosu. Jego dziaalno rozprzestrze nia si te na dokadnie te same tereny co Biay Lotos w przeszoci, a rw nie na terytorium stanowice w swoim czasie gwn ostoj ruchu Nien, ktrego I Ho Cz'an uwaao si za spadkobierc. Ideologia 1 Ho Cz'an bya do typowa dla chiskich stowarzysze tajnych, bdc osobliw mie szanin wierze ludowych, przewanie taoistycznego i buddyjskiego po chodzenia (jednoczenie z du iloci zabobonw i praktyk magicznych, majcych pono obdarzy adeptw nienaruszalnoci i niemiertelnoci) oraz wicze fizycznych. Z owych wicze obejmujcych te gimnastyk rytmiczn z ktrych faktycznie pochodzi judo oraz ze sowa c z ' a n (pi) w nazwie organizacji wywodzi si przydomek nadany przez Euro pejczykw temu ruchowi Bokserzy. W pocztkowym etapie swojego rozwoju ruch I Ho Cz'an, ktry rozprzestrzeni si szeroko, zwaszcza w Szantungu, by na og przy bliony do wczeniejszych ruchw tego typu, o kierunku jednoczenie antydynastycznym i antyfeudalnym. Od samego pocztku jednak jak wspomniano powyej przybra on te charakter antycudzoziemski i antychrzecijaski. Z upywem czasu owe nowe cechy ruchu stay si dominujce, lecz zmiana ta nie nastpia bynajmniej spontanicznie, lecz bya raczej wynikiem dziaalnoci szeregu biurokratw ts'ingowskich, dcych do wykorzystania antycudzoziemskich aspektw ruchu w celu odwrcenia go od atakowania dynastii i skierowania do dziaania prze ciwko obcokrajowcom. W swoim skadzie spoecznym I Ho Cz'an pozostawa zasadniczo ruchem chopskim, aczkolwiek bray w nim udzia niewtpliwie te i inne elementy, jak byli onierze, biedota miejska, a nawet niektrzy wywo dzcy si z gentry. Jednostki bojowe skaday si niemal wycznie z mo dziey wiejskiej, liczcej znacznie poniej 20 lat, a czasami nie majcej wicej ni 1213 lat. Ciekawym i wyjtkowym zjawiskiem byy osobne jednostki zoone z dziewczt. Organizacja wojskowa I Ho Cz'an na po cztkowym etapie waciwie nawet przez cay czas trwania ruchu bya na og dosy prymitywna, a jej bro, przewanie dzidy i miecze, cakiem niewystarczajca. Warto wspomnie mimochodem, i podczas tzw. rewo lucji kulturalnej 1966 1968, Czerwonych Gwardzistw uczono, aby uwa ali modzie I Ho Cz'an za swoich duchowych przodkw; Tientsin np. by oblepiony kolorowymi plakatami tej wanie treci. Gdy wadze ts'ingowskie stany wpierw w obliczu ruchu I Ho Cz'an, skonne byy na og uwaa go za jeszcze jeden z kolejnych ruchw chop skich, ktry naley umierzy za pomoc zwykych metod, tj. si zbrojn.

Byo to szczeglnie prawd w pierwszym okresie, gdy ruch pod kierownic twem swoich pierwotnych przywdcw trzyma si programu walki zarwno przeciwko dynastii mandurskiej, jak i cudzoziemcom. Antycudzoziemski aspekt ruchu przybra przede wszystkim na sile w Szantungu, gwnej arenie dziaalnoci I Ho Cz'an, poniewa owa prowincja staa si widow ni nowej agresji imperialistw niemieckich, ktrych arogancki tupet i bru talne zachowanie jeszcze bardziej pobudzio antycudzoziemskie nastroje. Znaczna ilo biurokratw ts'ingowskich w tym rejonie bya w zwizku z tym prawie tak samo silnie nastawiona antycudzoziemsko, jak i I Ho Cz'an, a dotyczyo to zwaszcza J-siena, czonka mandurskiego rodu cesarskiego i gubernatora Szantungu od marca 1899 r. W miar jak I Ho Cz'an rozszerzao si na prowincji, podpalajc kocioy, atakujc i zabijajc Chiczykw chrzecijan, wadze ts'ingowskie czyniy pewne prby stumienia ruchu. Do padziernika 1899 r., gdy nast pio starcie midzy jednostkami I Ho Cz'an a wojskami ts'ingowskimi w miecie P'ingjan, uwidoczniy si ju oznaki istotnej zmiany polityki wadz ts'ingowskich wobec I Ho Cz'an w kierunku tolerowania ich dzia alnoci, a nawet udzielania im poparcia. Niewtpliwie nie podjto by ta kich decyzji bez wiedzy i zgody samego Pekinu. Wyniki tego przesunicia miay mie pierwszorzdne znaczenie, w szczeglnoci po aresztowaniu i straceniu pierwotnych antydynastycznie nastawionych przywdcw ru chu. Wikszo pozostaych czonkw I Ho Cz'an, cakiem na pewno za namow urzdnikw ts'ingowskich, bya teraz gotowa zmieni swoje haso z antydynastycznego na synne Fu Ts'ing, Mie Jang!" (Podtrzyma Ts'ingw, Unicestwi Cudzoziemcw"). Jednak cz I Ho Cz'an, a rw nie nadal istniejca pierwotna organizacja Biay Lotos, pozostay prze ciwne Ts'ingom i kontynuoway swoje wysiki zmierzajce do obalenia pa nowania Mandurw. W tym te czasie dokonano zmiany nazwy ruchu, ktrej autorem by prawdopodobnie sam J-sien, z I Ho Cz'an na I Ho T'uan; sowo t'uan, znaczce jednostka" lub zwizek", implikowao w tym wypadku, i organizacja posiadaa na wp oficjalny status, podobny do lokalnej mi licji, prawie zawsze dowodzonej przez gentry, ktrej istnienie wadze ts'ingowskie od czasu do czasu sankcjonoway, tak jak uczyniy to teraz od 1898 r. Niemniej jednak owo przesunicie w polityce nie byo wcale spraw a tak prost, gdy z jednej strony wrd grupy rzdzcej w Pekinie nie byo zgodnoci pogldw co do dalszej polityki wobec I Ho T'uan, a z drugiej zagadnienie 1 Ho T'uan i odniesienia do nich stao si fundamentaln kwesti w stosunkach midzy rzdem ts'ingowskim a mocarstwami.

RZD TSTNGOWSKI. MOCARSTWA OBCE ORAZ I HO T'UAN

Sytuacja na dworze pekiskim jeszcze bardziej si skomplikowaa w ok resie po stumieniu ruchu reformatorskiego wskutek nowych spiskw Tz'u Si przeciwko cesarzowi. Zaniechawszy swojej pierwotnej koncepcji pozbycia si Kuang S za pomoc wygodnej choroby, cesarzowa wdowa przyja teraz plan, ktrego autorem by prawdopodobnie ung-lu, mianowania nastpc tronu niejakiego P'u-czn, syna Tsai-i, ksicia Tuan. Dokonano tego w styczniu 1900 r., a detronizacj Kuang S przewidziano na luty tego samego roku. Wszystkie te plany zostay jednak pokrzyowane zarwno wskutek sil nych protestw Chiczykw w kraju i za granic (te ostatnie organizowane przez K'ang Ju-wei i jego Stowarzyszenie Obrony Cesarza), jak i nieprzy chylnego stosunku do sprawy ze strony mocarstw, ktrym wcale nie za leao na zbytnim umocnieniu potgi Tz'u Si. Zwikszyo to wydatnie zgorzkniae, antycudzoziemskie nastroje stronnictwa cesarzowej wdowy zawsze jednak istniejce mimo sualczoci, a przypominajce wanie uraz sugi wobec wymagajcego pana a w szczeglnoci jego najbardziej reakcyjnych czonkw, zwaszcza Tsai-i, rozczarowanego w swoich nadzie jach, i syn jego wstpi na Tron Smoka. Na tym tle pomys wykorzystania I Ho T u a n przeciwko cudzoziemcom zjednywa sobie coraz wicej zwolennikw w Pekinie; niemniej jednak znacz na cz biurokratw ts'ingowskich twierdzia, i I Ho T u a n s w zasadzie buntownikami, ostatecznie grob dla dynastii, i powinni by dlatego stu mieni. Inni, jak ung-lu, wtedy gwnodowodzcy Armii Pnocnych, wa hali si i obawiali w ogle zajcia jakiegokolwiek stanowiska. W wyniku tych rnych tendencji polityka rzdu pekiskiego staa si sprzeczna i nie zdecydowana przez wiksz cz tego krytycznego okresu. Niezmiernie doniosym czynnikiem w doprowadzeniu do zaostrzenia sytuacji, majcym te ostatecznie przyczyni si do otwartej walki midzy mocarstwami a Chinami, by nieustanny nacisk na rzd mandurski, sto sowany przez korpus dyplomatyczny w Pekinie. Od listopada 1899 r. przed stawiciele mocarstw cigle dali, aby rzd ts'ingowski skoczy z ruchem I Ho T u a n ze wzgldu na jego antycudzoziemsk dziaalno oraz ukara urzdnikw, ktrzy nie zdoali ruchu stumi. W wyniku tego nacisku nas tpio np. 7 grudnia odwoanie J-siena z Szantungu; na jego miejsce zosta wysany Jan Szy-k'ai, otrzymawszy rozkaz umierzenia I Ho T u a n . Jan, zawsze szukajcy drogi do wadzy i bogactw, wykorzysta t sposob no na to, aby wkra si w aski obcokrajowcw oraz jednoczenie zwik szy swoj wasn potg. Po przeniesieniu swoich wojsk do Szantungu

a bya to obecnie jedyna dobrze wyposaona i wyszkolona armia w caych Chinach zabra si do zdruzgotania I Ho Tuan, masakrujc ich na olep, zadanie niezbyt trudne, zwaywszy dysproporcje w sprzcie i broni. Po osigniciu tego zwycistwa" Jan powikszy nastpnie zarwno siy swojej wasnej armii, jak i majtek osobisty. Rozbite resztki I Ho T u a n zbiegy teraz na pnoc, aby wedrze si do stoecznej prowincji Czyli, gdzie szybko wzrosy w siy mimo pocztko wego sprzeciwu wadz ts'ingowskich. Tym samym problem, jak polityk naleao zastosowa w stosunku do nich, stan teraz przed rzdem peki skim w jeszcze ostrzejszej postaci. Aby wykaza swoje niezadowolenie z nacisku mocarstw, Tz'u Si znalaza nowe stanowisko dla J-siena, wy syajc go na gubernatora do Szansi; mia on pniej by tu bezporednio odpowiedzialny za zamordowanie duej liczby bezbronnych cudzoziemcw, prawie poowy wszystkich tych, ktrzy zginli w nadcigajcym caopale niu. Naley zauway jednak, i mimo rozszerzenia si antychrzecijaskiej i antycudzoziemskiej dziaalnoci I Ho T u a n wpierw w Szantungu, a pniej w Czyli, tylko jeden cudzoziemiec zosta zabity do koca maja 1900 r.; by to misjonarz anglikaski, S. M. Brooks, zamordowany w Szantungu pod koniec grudnia 1899 r., i to nie przez I Ho Tuan, lecz przez czonkw innego stowarzyszenia tajnego. Z drugiej strony palenie kociow, pldro wanie i zabijanie Chiczykw chrzecijan miao miejsce prawie wszdzie, dokd przybyy jednostki I Ho Tuan. Po mierci Brooksa i wejciu I Ho T u a n do Czyli mnoyy si stale dania korpusu dyplomatycznego w Pekinie, aby rzd mandurski roz pocz dziaania przeciwko temu ruchowi. 26 stycznia przedstawiciele mo carstw skierowali noty do rzdu ts'ingowskiego, nalegajc, aby uzna on czonkostwo w I Ho T u a n za zbrodni i przystpi niezwocznie do umie rzenia ruchu. Dalsze dmarches nastpiy w lutym i marcu, a ju 7 marca dyplomaci w Pekinie sugerowali swoim rzdom, i odpowiednia manifes tacja siy przysanie flot do Taku byaby niezbdna dla wywarcia na leytego nacisku na Mandurw. Na tle tych nieustannych da ze strony mocarstw polityka rzdu pekiskiego pozostawaa w dalszym cigu jak poprzednio chwiejna i sprzeczna. Reakcyjna grupa, na ktrej czele stali Tsai-i, Kang-i rywal ung-lu i najbardziej zacieky przeciwnik ruchu reformatorskiego wrd czonkw Wielkiej Rady, osawiony gwny eunuch Li Lien-jing oraz wcie kle ksenofobiczny 80-letni S T'ung, otwarcie nawoywaa do polityki po pierania I Ho T u a n w celu wyparcia cudzoziemcw, a potem wyelimino wania Kuang S. Nie podjto jednak adnej decyzji do maja, gdy rozpo czy si pierwsze wiksze tarcia midzy I Ho T u a n a wojskami ts'ingowski-

mi. Walki toczyy si midzy jednostkami I Ho T'uan a oddziaami armii Nie Szy-cz'enga, jedynej, poza armi Jan Szy-k'ai, posiadajcej nieco no woczesnej broni, lecz o wiele gorzej wyszkolonej. Doprowadziy one do znacznych strat, w szczeglnoci wrd I Ho Tuan, lecz nie przyczyniy si bynajmniej do osabienia ich dziaalnoci, ktra wzrastaa, zwaszcza w rejonach Tientsinu, Paotingu i samego Pekinu. Zasig ich atakw na Chiczykw chrzecijan oraz na wasno misjonarsk zwikszy si te znacznie. 21 maja korpus dyplomatyczny powrci do swoich da natychmiasto wego stumienia ruchu I Ho T u a n ; rzd ts'ingowski waha si jednak je szcze bardziej, m. in. ze wzgldu na wzrost si i rozszerzenie si I Ho T u a n w Czyli. I Ho T u a n obecnie napadali na jeden z obiektw ich nienawici, lini kolejow Pekin-Tientsin, przecinajc j po raz pierwszy 27 maja. Spowodowao to, i korpus dyplomatyczny w Pekinie wezwa nastpnego dnia jednostki stray zbrojnej z Tientsinu dla ochrony poselstw i zada, aby komunikacja kolejowa midzy tymi dwoma miastami zostaa zacho wana. To wanie posunicie spowodowao prawdopodobnie, w wikszym stopniu ni jakiekolwiek inne, wywoanie dals2ego konfliktu, gdy byo pierwszym z pasma wydarze doprowadzajcych do tej osobliwej wojny. Groby przedstawicieli obcych nie miay, oczywicie, adnego wpywu na I Ho T u a n ; znw zaatakowali oni kolej i teraz te pewna liczba cudzo ziemcw pada ofiar, gdy niektrzy inynierowie (4 9) zginli w walce przeciwko nim.
DZIAANIA WOJENNE W CHINACH PNOCNYCH

Do pocztku czerwca 1900 r. scena zostaa przygotowana do dziaa wojennych w Chinach Pnocnych na du skal i o dosy zoonym cha rakterze. Ruch I Ho Tuan, chocia ju uywa swojego hasa Podtrzy ma Ts'ingw, unicestwi cudzoziemcw", by w dalszym cigu obiektem atakw ze strony wojsk ts'ingowskich, mimo i jego gwny cel stanowia walka z obcokrajowcami. Cudzoziemcy sami za przygotowywali si teraz do stumienia I Ho Tuan, lecz cel ten musia jednak nieuchronnie dopro wadzi do zbrojnego najazdu na kraj i ostatecznie do walki take z armi ts'ingowsk. W takiej sytuacji mona by si spodziewa, i zostanie osi gnita cakowita jedno dziaania midzy wojskami ts'ingowskimi a I Ho T u a n do walki ze wsplnym wrogiem. W wikszoci wypadkw nic po dobnego jednak nie nastpio; generaowie ts'ingowscy w dalszym cigu walczyli przeciwko I Ho Tuan, w tym samym czasie gdy przeciwstawiali si armiom obcym, posuwajcym si naprzd na ziemi chiskiej. Stano-

wio to przede wszystkim odbicie gbokiej i nie zanikajcej nieufnoci dygnitarzy ts'ingowskich do chopskiego ruchu I Ho Tuan, nieufnoci, ktra, jeli ju o to chodzi, bya w peni odwzajemniona. W pierwszych dniach czerwca walki midzy I Ho Tuan, ktre to sto warzyszenie ju miao posiada na wp oficjalny status w Czyli, a armi Nie Szy-cz'eng zaostrzyy si jeszcze bardziej, za co Nie zosta skarcony przez Tz'u Si. wczesne pene sprzecznoci stanowisko rzdu ts'ingowskiego wyranie zobrazowa edykt z 6 czerwca, w ktrym z jednej strony rzd bra I Ho T u a n pod swoj ochron, a z drugiej nawoywa do ich wyt pienia, jeli mieliby si nadal buntowa przeciwko dynastii. Tymczasem mocarstwa przeszy od sownych da i pogrek do zbrojnej interwencji; 16 okrtw wojennych z 7 krajw 4 czerwca przybyo do Taku i pierwsze desanty wyldoway dwa dni pniej. Po otrzymaniu wymaganej stray dla ochrony poselstw (okoo 400 oficerw i onierzy) dyplomaci w Pekinie zadali teraz dodatkowej pomocy od swoich si zbrojnych w rejonie Taku. Wynikiem powyszych da byo wysanie ekspedycji wojskowej pod dowdztwem brytyjskiego wiceadmiraa E. H. Seymoura, ktry opuci Tientsin 11 czerwca, maszerujc w kierunku Pekinu wzdu linii kolejowej z si okoo 2 tys. ludzi (900 Anglikw, ponad 200 Niemcw, 200 Rosjan, 200 Francuzw, 200 Japoczykw, 120 Austriakw, 100 Wochw). Po suwanie si naprzd tej jednostki zostao wkrtce zahamowane atakami znacznych oddziaw I Ho Tuan, niszczcych rwnoczenie tory kolejo we, zarwno z frontu, jak i na tyach ekspedycji, ktra ostatecznie ugrzza w poowie drogi do Pekinu. Po zdobyciu przez wojska sojusznicze fortw Taku (16 czerwiec) wojska ts'ingowskie te otrzymay rozkaz przeciwsta wienia si marszowi Seymoura i przyczyy si do atakw na jego jednostk. Seymour zosta zmuszony 18 czerwca do odwrotu; w drodze powrotnej zdoby olbrzymi arsena w Siku w pobliu Tientsinu, po czym jego siy przedary si przez okrenie dziki otrzymanej odsieczy i dotary do Tien tsinu, ponisszy dosy due straty (62 zabitych, 238 rannych). Jak Seymour sam pniej owiadczy, gdyby I Ho T u a n posiadali odpowiedni bro, jego ekspedycja zostaaby wycita w pie. Odwaga chopcw ze wsi bya doprawdy wielka; szturmowali pozycje wojsk Seymoura wielokrotnie, prze ciwstawiajc swoje dzidy i miecze karabinom maszynowym i artylerii. Ich straty byy olbrzymie. Tymczasem sytuacja w samym Pekinie stawaa si coraz bardziej na pita; 11 czerwca radca poselstwa japoskiego Sugijama zosta zamordo wany przez onierza ts'ingowskiego, a 13 czerwca liczne jednostki I Ho T u a n weszy do stolicy. Nastpiy natychmiast na wielk skal napady

na kocioy, na Chiczykw chrzecijan i na dostojnikw ts'ingowskich oraz zabijanie, pldrowanie i palenie sklepw. Niektrzy autorzy chiscy twierdz, e do I Ho T u a n przyczy si teraz motoch, co stanowio powd tego, i majca istnie poprzednio surowa dyscyplina I Ho T u a n rozpada si po ich wejciu do Pekinu. Dwr ts'ingowski, ktry wyrazi cich zgod na przybycie I Ho Tuan, nadal by niezdecydowany w wyborze ostatecznej polityki. 16 czerwca roz pocza si pierwsza dramatyczna debata na dworze w obecnoci Tz'u Si i Kuang S, w ktrej uczestniczyli wszyscy najwysi dostojnicy. Wszystkie poprzednio wspomniane rnice w pogldach zostay tu przedstawione; niektrzy obecni nawoywali do wystpienia przeciwko I Ho Tuan, inni przemawiali za poparciem ich i przygotowaniem si do wojny przeciwko mocarstwom, uwaajc ekspedycj Seymoura za przykad agresji tych mo carstw. Sama Tz'u Si zupenie nie wiedziaa, co robi. Ostatecznie, nastp nego dnia, pod wraeniem sprawozdania, i cudzoziemcy pono przedsta wili czteropunktowe dania, zawierajce te postulat odsunicia jej od wadzy i przywrcenia Kuang S, wypowiedziaa si cakowicie za stron nikami I Ho T u a n i wojny. Sprawozdanie byo faszerstwem, prawdopo dobnie sporzdzonym na rozkaz Tsai-i, najbardziej gorcego zwolennika I Ho T u a n wrd reakcyjnych arystokratw mandurskich. Decyzja wystpienia przeciwko mocarstwom znacznie umocnia si wsku tek dziaa obcych si morskich, ktre 16 czerwca przedstawiy ultimatum z daniem poddania si fortw Taku. Owe forty, ktre otworzyy ogie w swojej obronie na godzin przed wyganiciem ultimatum, nastpnego dnia zaatakowano i zdobyto. Niezwocznie potem cudzoziemcy rozpoczli swj marsz na Tientsin. Wszystko to zostao definitywnie uznane przez rzd pekiski za otwart deklaracj wojny mocarstw przeciwko Chinom i nie ma prawie wtpliwoci, i dziaania te miay kluczowe znaczenie w jej przyspieszaniu i wywoaniu. Akcja w Taku spowodowaa te jak wspom niano atak wojsk ts'ingowskich na ekspedycj Seymoura. Innym czyn nikiem wpywajcym na decyzj Tz'u Si by dalszy wzrost si I Ho T u a n w samym Pekinie; liczyli oni teraz ju ponad 30 tys. i stanowili powan, potencjaln grob dla dworu mandurskiego. Do 19 czerwca, kiedy wie o Taku dosza do Pekinu, koci zostay rzucone; podjto decyzj o zerwaniu stosunkw dyplomatycznych i ogo szeniu wojny oraz poproszono korpus dyplomatyczny, aby opuci sto lic i uda si do Tientsinu. Dyplomaci zadali przedyskutowania tego zagadnienia i negocjacje miay si rozpocz nastpnego dnia. W tym celu pose niemiecki baron K. von Ketteler uda si 20 czerwca do Tsung-li Jamen; po drodze zosta zastrzelony przez sieranta ts'ingowskiego z armii

Tung Fu-sianga. Jednostka ta, zoona przewanie z mahometan z Kansu, syna z braku dyscypliny i skonnoci do pldrowania; sam Tung zrobi karier w wyniku zdradzenia swoich towarzyszy, powstacw muzuma skich na Pnocnym Zachodzie, i przejciu na stron Mandurw. Tego samego dnia rozpoczo si oblenie poselstw, a nastpnego rzd ts'ingowski oficjalnie ogosi deklaracj wojny przeciwko wszystkim omiu mocarstwom Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Niemcom, Stanom Zje dnoczonym, Japonii, Austro-Wgrom i Wochom uczestniczcym w in terwencji. Sporzdzono podobno rwnie edykt, wysany do wszystkich gubernatorw prowincji, dajc wytpienia cudzoziemcw. Jego auten tyczno jest jednak dyskusyjna, a twierdzi si, i niektrzy dostojnicy dworscy nastpnie zmienili sowo zabi" na ochroni". Faktem jest, i prawie wszystkie ataki na cudzoziemcw miay miejsce po 17 czerwca, tj. po zajciu fortw Taku. Oblenie poselstw trwao 55 dni; aczkolwiek jest ono jednym z naj liczniej opisanych wydarze w historii nowoytnej, byo w istocie rzeczy uywajc trafnych sw Purcella tylko drobnym incydentem w rozle gych dziejach Chin". Stanowio rwnie epizod nieco osobliwy. Poselstw bronio 409 oficerw i onierzy stray, wspomaganej przez 125 ochotni kw; ich straty wynosiy 66 zabitych i 151 rannych. Zwaywszy siy, kt rymi dysponowa rzd ts'ingowski w Pekinie nie liczc nawet I Ho T u a n poselstwa, jak i katedr katolick, bdc obiektem osobnego obl enia, mona byo zdoby, jak to okrela Hart, te uczestnik tych wydarze, w cigu tygodnia lub dnia, zalenie od chci. Faktycznie tylko niektrzy I Ho T u a n i cz Armii z Kansu Tung Fu-sianga wzili udzia w ataku. Caa niekonsekwentna i sprzeczna istota polityki Mandurw zostaa je szcze raz odzwierciedlona. Poselstwa pozostaway pod obstrzaem do 14 lipca, kiedy nastpio zawieszenie broni trwajce do 29 lipca, od tej za daty wznowiono ataki, ktre prowadzono w sposb sporadyczny a do momentu, gdy Pekin zosta zajty przez nowy Sojuszniczy Korpus Ekspedycyjny. Podczas oblenia wikszo artylerii znajdujcej si w Pekinie, w tym doskonae nowe dziaa Kruppa, bya w rkach przebiegego ung-lu i nie zostaa uyta przeciwko poselstwom. Rola ung-lu w owym okresie jest do dzi dyskusyjna, m. in. ze wzgldu na zagadnienie wiarygodnoci istotnego dokumentu, dotycz cego jego dziaalnoci, synnego pamitnika dygnitarza ts'ingowskiego Czing-szana. Niektrzy autorzy uwaaj pamitnik za zrczne faszerstwo, jego za tumacz broni autentycznoci tego rda. Wszystkie powysze osobliwe poczynania wykazyway, i wielu Mandurom, zwaszcza samej Tz'u Si, wcale nie zaleao a tak bardzo na walce

z cudzoziemcami; szukali oni teraz sposobu wybrnicia z kopotliwego pooenia, do ktrego doprowadzia ich wasna polityka, a take nacisk mocarstw z jednej strony oraz I Ho T u a n z drugiej. Ju 1 lipca Tz'u Si wystosowaa telegraficznie apel do wadcw Wielkiej Brytanii, Rosji i Ja ponii, proszc o pomoc w wyjciu z impasu. Kada z depesz bya odpowied nio uoona, aby wywoa yczliw reakcj, a jednoczenie stary chwyt grania na rywalizacji mocarstw zosta jeszcze raz, w sposb cakiem przej rzysty, zastosowany. Starania te nie day jednak adnych skutkw. Owe cige wahania rwnie odzwierciedlay zarwno sytuacj w kraju, jak i wal k frakcji na dworze. Ta ostatnia za spowodowaa stracenie 28 lipca Juan Cz'anga i S Czing-cz'enga, dwch czoowych wrd dostojnikw przeciwnikw I Ho Tuan. Charakterystycznym momentem byo przesa nie przez Tz'u Si zapasw ywnoci oblonym dyplomatom przy co naj mniej dwch rnych okazjach (20 i 26 lipca). Polityka, ktr znaczna wikszo biurokratw ts'ingowskich chciaa rzeczywicie prowadzi, zostaa uwidoczniona sytuacj w innych czciach kraju, gdzie nie znajdowali si pod silnym naciskiem antycudzoziemskiego ruchu I Ho Tuan. Tym samym dziaania wojenne zostay faktycznie ogra niczone gwnie do Czyli, aczkolwiek I Ho T u a n przedsiwzili pewn akcj rwnie na Pnocnym Wschodzie, pniej wykorzystan przez carat jako wymienity pretekst dla dokonania okupacji caej Mandurii. Uzgad niajc swoj polityk, bardziej ni prawdopodobnie zainspirowan wytycz nymi samego ung-lu, gubernatorzy generalni Chin rodkowych i Pou dniowych Li Hung-czang w Dwch Kuang, Liu K'un-i w Liang Kiang, Czang Czy-tung w Hukuang, jak i Jan Szy-k'ai w Szantungu ogosili, i ruch I Ho T u a n stanowi w istocie rzeczy miejscowy bunt antydynastyczny, szybko stumili wszelk dziaalno antycudzoziemsk na obszarach pod swoj kontrol, doszli do porozumienia z przedstawicielami mocarstw na swoim terytorium, wsppracowali z nimi i obiecali pen ochron cu dzoziemcw i ich mienia w zamian za nieinterwencj ze strony mocarstw. Zignorowali rwnie cakowicie deklaracj wojny" ogoszon przez rzd pekiski oraz jego apele o pomoc wojskow przeciwko Sojuszniczemu Korpusowi Ekspedycyjnemu, podobnie jak wczeniej, w czerwcu, pucili mimo ucha proby Tz'u Si o poparcie dla walki z I Ho T u a n w Pekinie. Mistrzem w podejmowaniu powyszej polityki by Juan Szy-k'ai, kt ry odpowiada na bagalne apele Pekinu wiernopoddaczymi obietnicami posuszestwa, po czym wojska jego z najwikszym spokojem pozostaway w dalszym cigu w Szantungu. Pod koniec wojny Juan zdoa osign ju najmocniejsze ze wszystkich gubernatorw stanowisko, zwaszcza w dzie dzinie wojskowej. Jeli chodzi o Czang Czy-tunga, troszczy si on bardziej

o umierzenie przygotowywanego powstania Armii Niepodlegoci i stra cenie jego przywdcw. Naley zauway, i zarwno owa niefortunna grupa zwolennikw ru chu reformatorskiego, jak i K'ang Ju-wei i Liang Cz'i-cz'ao ustosunkowali si negatywnie do I Ho Tuan, uwaajc ich za si reakcyjn. Takie samo byo stanowisko stronnikw Sun Jat-sena; Sun w szczeglnoci uwaa, i I Ho T u a n byli cakowicie narzdziem dynastii mandurskiej, do kt rej obalenia ju wtedy nawoywa. Lecz dziaalno inteligentw okazaa si nieskuteczna w 1898 r., a teraz chopi, pozbawieni kierownictwa, mieli z kolei dozna klski. Trzeba byo jeszcze wier wieku na to, by te dwie siy zdoay dokona efektywnego zjednoczenia w walce o wolno swojego kraju; p wieku na to, by zdoby zwycistwo. Poraka ekspedycji Seymoura spowodowaa powan zmian w planach mocarstw, ktre przewidyway wczeniej atwy, szybki i zwyciski marsz na Pekin. Legenda datujca si z lat szedziesitych, i par plutonw onierzy europejskich mogo swobodnie przemaszerowa wzdu i wszerz caych Chin, nieco ju wyblaka. Uwaano, i obecnie konieczne bdzie zmontowanie nowego wielkiego korpusu ekspedycyjnego sugerowano 60 tys. lub wicej onierzy dla przypuszczenia ponownego ataku. Kwestia dotyczca tego, kto mia uczestniczy i z jakimi siami, spowodowaa wiel ce gorczkow dziaalno dyplomatyczn midzy gwnymi stolicami, ujaw niajc przy tym olbrzymi wzajemn nieufno. Oficjalnym zamiarem byo uratowanie poselstw i chocia to stanowio te niewtpliwie czciowo prawd, uwaano wwczas, i wysiki oka si opnione i tym samym cel ten odgrywa faktycznie tylko rol uboczn. Gwnym zamierzeniem byo zarwno zmiadenie 1 Ho Tuan, jak i szybkie przywrcenie rzdu ts'ingowskiego do jego poprzedniej roli posusznego i potulnego klienta cudzoziemcw; mocarstwa faktycznie nie miay prawie adnych wtpliwoci i atwo uda si tego dokona, poniewa nie bray powanie i susznie nowego antycudzoziemskiego nastawienia Tz'u Si i jej poplecznikw. Wszystkie sprzecznoci, zawsze przejawiajce si w dziaalnoci mocarstw w Chinach, ujawniy si, gdy doszo do przedsiwzicia wsplnej sprawy wojennej; gdyby ich przeciwnicy byli w stanie t sytuacj wykorzysta, droga do Pekinu okazaaby si o wiele trudniejsza do przebycia. Nieudol no skorumpowanej do szpiku koci armii ts'ingowskiej pozostawaa jed nak niezmieniona; generaowie ts'ingowscy woleli nadal walczy z I Ho T u a n lub w wypadku wsppracy powica ich przez wysyanie na samo bjcze ataki na pozycje cudzoziemcw. Nie byli oni w stanie obroni Tientsinu, gdzie koncesje europejskie znajdoway si pod atakiem I Ho

T u a n od 14 czerwca. Miasto dostao si w rce mocarstw 14 lipca; dua cz I Ho T u a n zostaa wybita, natomiast pozostae wojska ts'ingowskie, straciwszy w bojach swojego dowdc, Nie Szy-cz'enga, ratoway si uciecz k. Inne liczne oddziay ts'ingowskie, stacjonujce w okolicy, nawet nie wziy udziau w walkach. Tientsin w owym czasie posiada ju ponad p miliona ludnoci oraz wielkie znaczenie gospodarcze. Przeszo jedna trzecia miasta lega teraz w ruinach, a ono samo zostao doszcztnie spl drowane przez wojska sojusznicze. Posugujc si Tientsinem jako gwn baz, nowy Sojuszniczy Korpus Ekspedycyjny rozpocz 4 sierpnia marsz na Pekin. Jego siy wynosiy okoo 19 tys. onierzy, udzia za poszczeglnych pastw by nastpujcy: Japonia 8 tys.; Rosja 4,5 tys.; Wielka Brytania 3 tys. (prawie sami Hindusi); Stany Zjednoczone 2,5 tys.; Francja 800 osb (prawie sami Wietnamczycy); Austro-Wgry i Wochy po 50 osb. Naley zwrci uwag na fakt, i Japoczycy wykorzystali okazj do przysania najliczniej szego kontyngentu; pod koniec wojny mieli ju w Chinach ponad 25 tys. onierzy. Wynikao to nie tylko z bliskoci geograficznej, lecz rwnie z planw rzdu japoskiego dokonania dalszej ekspansji i z chci posu enia si w moliwie najwikszej mierze istniejc obecnie sposobnoci dla umocnienia swoich pozycji w Chinach Pnocnych. To samo doty czyo te dziaa i planw Rosji carskiej, ktrej wojska dopuciy si niezliczonych zbrodni podczas zajcia Mandurii i stumienia dziaajcych tam I Ho Tuan. Tendecje dominujce wwczas w rzdzie carskim przed stawia m. in. minister wojny, A. N. Kuropatkin, ktry chcia wykorzysta okazj dla trwaego ju zajcia Chin Pnocno-Wschodnich w postaci pro tektoratu, czego wedug jego sformuowania podobnego do Buchary". Do 14 sierpnia opr wojsk ts'ingowskich i I Ho T u a n zosta bez wik szego trudu przeamany i siy sojusznikw pdziy naprzd, wspzawodni czc o pierwszestwo przy wejciu do Pekinu. Nieco walk miao miejsce jeszcze w stolicy; potem nastpio wiele dni pldrowania, morderstw i gwa ce, w porwnaniu z czym spalenie Paacu Letniego w 1860 r. byo nie winn dziecic igraszk. W ten wanie sposb nosiciele chrzecijaskiej cywilizacji zachodniej" udowadniali swoj znaczn wyszo kulturaln nad dzikimi i zacofanymi poganami Pastwa rodka. Trudno ustali, czyje zachowanie byo najgorsze; wszystkie relacje s zgodne, i Japoczycy zadbali o to, aby nie powtrzy swoich wyczynw w Port Arturze i byli najbardziej zdyscyplinowani i najmniej skonni do gwatw, pldrujc sys tematycznie, lecz nie brutalnie. Dopiero po zakoczeniu pldrowania Pekinu przybyli Niemcy. Byli opnieni i nie uczestniczyli w marszu na Pekin, a wikszo z ich 19 tys.

onierzy przybya we wrzeniu i w padzierniku pod dowdztwem mar szaka polnego A. von Waldersee, ktry zosta teraz, w wyniku nacisku Wilhelma II, mianowany gwnodowodzcym wszystkich si sojuszniczych. Niemcy obecnie dopilnowali tego, aby rozkaz ich cesarza o wzbudzeniu trwogi wobec imienia Niemiec oraz o niedawaniu pardonu i niebraniu jecw (wszystko zawarte w jego osawionym przemwieniu miskim") zosta naleycie skrupulatnie i dosownie wykonany. W licznych ekspedy cjach karnych byo ich 45, z czego 35 przeprowadziy wycznie wojska niemieckie trwajcych a do kwietnia 1901 r. w rnych czciach Chin Pnocnych, Niemcy przecignli, ze znacznym powodzeniem, okruciestwa wojsk carskich w Mandurii i zostali najbardziej ze wszystkich interwentw obcych znienawidzeni przez Chiczykw. Z wielu wspczesnych relacji wiadkw naocznych, ktre dotyczyy zachowania si wojsk sojuszniczych w Chinach Pnocnych, najdokadniej sze i wiarygodne pochodz bo ycie nie jest a tak proste spod pira Roberta Harta. Pisa on: Ludzie spod jednej flagi wykazywali swj wstrt dla najstarszej z cywilizacji przez rozmylne zniszczenie wszystkiego, czego nie mogli zabra; ci spod innej gosili ewangeli czystoci przez rozstrze liwanie wszystkich zanieczyszczajcych ulice; ci za, spod trzeciej, rozpow szechniali swoje pogldy o witoci ycia rodzinnego przez wamywanie si do domw prywatnych i gwacenie znalezionych tu kobiet i dziewczt". Ludno za Pekinu uwaaa wojska sojusznicze, nadal wedug Harta, za zgraj bandytw, mordujcych, podpalajcych, gwaccych i rabujcych, ktrzy znikn pewnego dnia, tak jak bandyci wczeniej znikali, zostawia jc Chiczykw samych". Jak wida z powyszego, osobowo i rola Harta jest nieco bardziej zoona, ni wyobraaj to sobie niektrzy wspczeni historycy chiscy. Potpiaj go surowo i susznie za jego rol w podporzdkowywaniu rzdu ts'ingowskiego oraz za faworyzowanie interesw swojego wasnego kraju, Wielkiej Brytanii. Jednake ten niewtpliwie uzdolniony Ulsterczyk po wielu dekadach pobytu w Chinach doszed do czego zblionego, by moe, do rozdwojenia jani, gdy poczu wielki sentyment do tego kraju i narodu. Jego ksika These From the Land of Sinim, napisana tu po wydarzeniach 1900 r., jest fascynujcym dokumentem. Hart uwaa I Ho T u a n za ruch zasadniczo patriotyczny i przewidywa wyranie, i za p wieku ich duch spowoduje cakowite obalenie panowania imperialistycznego. Gboka wiedza o kraju i ludziach a opisy Harta s chyba najkorzystniej sze ze wszystkich wspczesnych powodowaa, e szczeglnie trudno mu byo znie pyszakowat arogancj i kotuskie poczucie wyszoci innych ludzi z Zachodu wobec wszystkiego, co chiskie.

W samej za Europie tylko marksici, a szczeglnie socjaldemokraci rosyjscy i niemieccy, ratowali honor prawdziwej cywilizacji zachodniej, wystpujc w obronie Chiczykw i potpiajc brutalno, zachanno i zbrodnie swoich wasnych rzdw imperialistycznych. Przykadem tego by synny artyku Lenina pt. Wojna chiska, opublikowany w pierwszym numerze Iskry" w grudniu 1900 r., w ktrym analizujc antycudzoziemsk dziaalno I Ho T u a n pisa: Tak jest, Chiczycy rzeczywicie nienawi dz Europejczykw, ale jakich Europejczykw i za co? Nie do narodw europejskich ywi Chiczycy nienawi z nimi nie mieli Chiczycy ad nych star lecz do europejskich kapitalistw i powolnych im rzdw europejskich. Czy Chiczycy mogli nie zapaa nienawici do ludzi, ktrzy przyjedali do Chin tylko na er, ktrzy wykorzystywali swoj wychwalan cywilizacj tylko dla oszustw, grabiey i gwatu, ktrzy pro wadzili wojny z Chinami po to, aby uzyska prawo do handlu odurzajcym lud opium ... ktrzy swoj polityk grabiey maskowali obudnie szerzeniem chrzecijastwa?" (Dziea, t. IV, s. 395).
NASTPSTWA I ROZSTRZYGNICIE

Wczesnym witem 15 sierpnia, dzie po wejciu wojsk sojuszniczych do Pekinu, Tz'u Si, przebrana za wieniaczk, w asycie paru swoich sug spord tych, ktrzy jeszcze nie zbiegli, ucieka z miasta, udajc si na Pnocny Zachd. Zabraa ze sob swojego winia cesarza, obawiajc si zostawi go w stolicy. Sugestia, eby on zawar pokj z mocarstwami, kosztowaa ycie jedynego pozostaego mu przyjaciela, wiern Naoni c Perow", gdy rozwcieczona Tz'u Si rozkazaa niezwocznie wrzuci j do jednej ze studni w Zakazanym Miecie. Rzd ts'ingowski w istocie rzeczy rozsypa si; ung-lu zbieg do Paotingu, inni dostojnicy mandur scy zwaszcza ci, ktrzy popierali I Ho T u a n rozpryli si w rnych kierunkach. Ci spord nich, ktrym nie udao si zbiec, popenili samobj stwo, wielu z caymi rodzinami. Panowa cakowity chaos. Jedna osoba, wietnie znana cudzoziemcom, miaa jednak wkrtce wrci do Pekinu, aby uratowa to, co by si dao dla swojej wadczyni, ktrej suy ju tyle lat najbardziej przebiegy i skorumpowany ze wszystkich, sam stary Li Hung-czang. Ju 11 sierpnia zosta on mianowany gwnym przedstawicielem ts'ingowskim do rokowa z mocarstwami; jeli o to chodzi, to Tz'u Si usiowaa cign go do Pekinu jeszcze wczeniej, gdy w lipcu uczynia go ponownie gubernatorem generalnym Czyli. Li si jednak nie spieszyo; w drodze na Pnoc traci naumylnie czas w Szang haju, czekajc na wejcie wojsk sojuszniczych do Pekinu. Dopiero wtedy

rozpocz znw swoj podr do stolicy, a na ostatni jej cz otrzyma eskort kozack od Rosjan, chtnie witajcych swojego dobrze znanego i zasuonego przyjaciela. Obecno Li jako negocjatora zostaa zrozumiana i susznie przez mocarstwa jako oznaka tego, i rzd ts'ingowski odzyska ju przytomno i gotw by powrci do swojej poprzedniej roli, gdy ostatecznie nikt nie udzieli wicej koncesji cudzoziemcom ni sam Li. Jego przybycie do stou konferencyjnego oznaczao tym samym, i Mandurowie zapac wszelk cen, by mocarstwa zgodziy si tylko pozostawi dynasti nadal na tronie, nawet jeli jej prawa miay by jeszcze wicej ograniczone, a suwerenno kraju, nad ktrym panowali, zredukowana prawie do zera. Trzeba byo jednak prawie caego roku, aby pertraktacje doprowadzi do koca. Tymczasem rzd ts'ingowski dokona cakowitej zmiany frontu i wojska jego przyczyy si teraz do wojsk sojuszniczych we wsplnej kampanii przeciwko I Ho T u a n ; ci za oszukani, zdradzeni i powracajcy, lecz zbyt pno, do swoich celw antydynastycznych, kontynuowali opr w rnych czciach Chin Pnocnych przez wiksz cz nastpnego roku. Owe kampanie pacyfikacyjne" spowodoway zniszczenie znacznych obsza rw na Pnocy i Pnocnym Wschodzie sama prowincja Czyli przeobra ona zostaa w pustyni pozbawion ywnoci" oraz mier dziesitkw tysicy Chiczykw, rwnie z godu podczas okrutnej zimy 1900 1901 r., ktrych zgino wiele razy wicej ni cudzoziemcw zabitych podczas mie sicy letnich 1900 r. (242 osoby). Z bezdennym, waciwym sobie cynizmem Tz'u Si zwrcia si teraz przeciwko tym z jej wiernych stronnikw, ktrzy skompromitowali si w oczach cudzoziemcw udzielaniem poparcia I Ho Tuan, i dla uspoko jenia mocarstw kazaa im albo popeni samobjstwo, albo zarzdzia ich stracenie. Taki by los np. J-siena, ktrego relacje o wasnych morder czych wyczynach w Szansi Tz'u Si z przyjemnoci wysuchiwaa; lecz inni, jak Tsai-i, uniknli miecza kata lub cudzoziemskiego plutonu egze kucyjnego. Po wejciu do Pekinu i rozpoczciu w grudniu 1900 r. pertraktacji z Li Hung-czangiem mocarstwa, dce do narzucenia warunkw pokojowych cakowicie znw zastraszonym Mandurom, stany w obliczu szeregu prob lemw przy wyborze waciwej polityki. Gwne sprowadzay si do tego, czy dokona rozbioru kraju pomidzy zwycizcami, czy te zachowa dy nasti ts'ingowsk lub zastpi j inn, a jeli utrzyma, to czy wadc ma by Tz'u Si czy cesarz. Pierwsza z tych moliwoci, aczkolwiek powanie rozpatrywana w cigu caego roku, bya w istocie rzeczy nie do zrealizowa nia, a to z dwch gwnych powodw. Po pierwsze, o ile opr I Ho T u a n

zosta ostatecznie przeamany, ruch ten ujawni wielk, utajon si Chi czykw w przeciwstawianiu si agresji obcej i tym samym uczyni perspe ktyw rozbiorw nie do pomylenia, poniewa pocignaby za sob nie koczc si walk przeciwko olbrzymiej rzeszy ludnoci. W tym te tkwio podstawowe znaczenie ruchu 1 Ho T u a n . Po drugie, rywalizacje mocarstw, ju uwidocznione podczas marszu na Pekin i o wiele wyraniejsze w cigu roku, w ktrym prowadzono pertraktacje, rwnie prawie uniemoliwiay jakkolwiek zgod co do sposobu dokonania rozbiorw. Gwne przeciwiestwa imperialistyczne istniay w dalszym cigu midzy Wielk Brytani i Rosj carsk. Rzd carski, po dokonaniu okupacji Mandurii, powrci teraz do swojej polityki popierania Tz'u Si i liczy na to, i zdobdzie w Pekinie dominujce wpywy. Zgodnie z t koncepcj wypowiada si za szybk ewakuacj wszystkich wojsk obcych z Chin Pnocnych lecz nie swoich wasnych z Pnocnego Wschodu nawet przed wszczciem pertraktacji z rzdem ts'ingowskim. Nastpio te ju pod koniec wrzenia wycofanie wojsk rosyjskich z Pekinu, a rzd carski rozpocz negocjacje, cignce si przez ca wiosn 1901 r., w celu za warcia umowy z rzdem pekiskim, na mocy ktrej Manduria zostaaby przeksztacona w protektorat rosyjski. Mimo wszelkich wysikw i pomocy Li Hung-czanga plany Rosji ulegy ostatecznie pokrzyowaniu przez inne mocarstwa. Anglicy, ktrzy latem 1900 r. rozwaali zamys ustanowienia nieza lenych" rzdw chiskich w Chinach Poudniowych i rodkowych (roz poczto negocjacje w tym celu z antyts'ingowskimi ugrupowaniami chi skimi, zarwno ze zwolennikami K'ang Ju-wei, jak i Sun Jat-sena, a nawet z Li Hung-czangiem), zmienili swoje podejcie z chwil zajcia Pekinu, przyjli postaw przeciwstawiania si rozbiorom i wypowiedzieli si za utrzymaniem dynastii mandurskiej. Jednym z zasadniczych ich motyww przy tym bya ch zaszachowania planw rosyjskich. W swoich poczyna niach Brytyjczycy mogli liczy na pomoc Japoczykw, zdecydowanie prze ciwnych narastajcej potdze Rosji na Pnocnym Wschodzie; tym samym droga do sojuszu anglo-japoskiego, ktry mia by zawarty w 1902 r., zostaa jeszcze bardziej utorowana. Japoczycy ze swojej strony usiowali zdoby wpywy wrd dostojni kw ts'ingowskich, zmierzajc do utworzenia ententy japosko-chiskiej, skierowanej przeciwko wszystkim mocarstwom europejskim. Francja po pieraa na og swoj sojuszniczk Rosj i skupiaa si przede wszystkim na rywalizacji z Angli w Chinach Poudniowo-Zachodnich, gdy natomiast Niemcy usioway gra na sprzecznociach anglo-rosyjskich, aby wycign dla siebie najwicej korzyci. Zawierajc umow w padzierniku 1900 r.

z Wielk Brytani, Niemcy pozornie stany po jej stronie; w rzeczywistoci ich poparcie dla polityki brytyjskiej nie miao dotyczy Mandurii i tym samym byo bardziej wymierzone na hamowanie planw brytyjskich w do linie Jangtse. Niemcy, najbardziej mciwe ze wszystkich mocarstw, pono siy te odpowiedzialno za zwok w rozpoczciu pertraktacji pokojowych w celu zyskania czasu, by ich armia moga wykaza swoj waleczno po zakoczeniu dziaa wojennych. Stany Zjednoczone trzymay si swojej poprzednio ogoszonej polityki otwartych drzwi", ktra zostaa rozszerzona przez Haya w jego nocie z 3 lipca 1900 r. na popieranie zachowania terytorialnej integralnoci" Chin. Zasadnicza motywacja owej polityki pozostawaa niezmieniona. Uzu penienie w powyszy sposb ich stanowiska bynajmniej nie przeszkodzio Amerykanom w usiowaniu wydostania od Mandurw koncesji teryto rialnych dla siebie samych; w listopadzie 1900 r. prbowali uzyska baz morsk w Fukien, lecz ich plany zostay pokrzyowane przez sprzeciw Japoczykw. Wszystkie mocarstwa byy zgodne co do jednego, e naleao si zemci na Chiczykach za to, i omielili si im przeciwstawi, e naleao naoy na kraj jak najcisze odszkodowania oraz zapobiec po wtrzeniu si ruchu antycudzoziemskiego. Szybko te podjto decyzj, i dynastii ts'ingowskiej oraz Tz'u Si pozwoli si na zachowanie formalnej wadzy, gdy wanie tak skorumpowany i przegniy reym najlepiej od powiada interesom mocarstw. Po przecigniciu si negocjacji a do wrzenia 1901 r. co zreszt nie byo spowodowane bynajmniej oporem Mandurw, gdy raz, jak zapewnio no ich o tym, e nie strac wadzy, poddali si bez adnych szemra wszyst kim daniom imperialistw, lecz przetargami i tarciami midzy mocarstwa mi nastpio 7 wrzenia podpisanie tzw. protokou kocowego (bokser skiego) pomidzy rzdem ts'ingowskim a 11 pastwami (osiem mocarstw interwencyjnych oraz Hiszpania, Holandia i Belgia). Dwanacie punktw tej umowy przewidywao m. in. zapacenie przez Chiny kolosalnej i mciwej kontrybucji w wysokoci 450 mln tael w zocie; suma ta z odsetkami (4%) doszaby w cigu okresu wypaty (39 lat) faktycznie do 980 mln tael. Wy pata tej bajoskiej sumy miaa by zagwarantowana dochodami celnymi, podatkami z likin oraz wpywami z monopolu soli, wszystkie teraz umiesz czone pod kontrol obc. Mocarstwa troskliwie pozwoliy na podwyszenie stawki celnej do efektywnych 5%, ktra spada bya, jak wspomniano, do poziomu 23% aby zapewni wystarczajce dochody na wypat od szkodowania. Ustalono te prawo do stacjonowania wojsk obcych zarwno w Dziel nicy Poselskiej w Pekinie, przeksztaconej teraz w ekskluzywny i ekstery-

torialny rejon, o krok od Paacu Cesarskiego, jak i wzdu linii kolejowej PekinTientsin. (Nie dziwi wic, i po 1949 r. rzd ChRL dopilnowa tego, aby prawie wszystkie ambasady obce zostay przeniesione na nowe tereny, daleko od centrum miasta). Fortyfikacje Taku miay by zrwnane z zie mi na zawsze. Rzd ts'ingowski zosta rwnie zobowizany do niezwo cznego umierzenia wszelkich ruchw antycudzoziemskich. Postulowano te ukaranie tych dostojnikw, ktrzy udzielili poparcia ruchowi I Ho T u a n ; zadano oficjalnych przeprosin za zabjstwo von Kettelera i Sugijamy. Oglnym efektem owej umowy byo dokoczenie procesu przeobrae nia Chin w pkoloni wszystkich mocarstw imperialistycznych oraz uczy nienie z rzdu mandurskiego jeszcze wikszej marionetki mocarstw, nie wiele wicej, jak to trafnie okrelono, ni urzdu do cigania dugw dla cudzoziemcw. Lecz reym ts'ingowski mia nadal cieszy si poparciem obcym dla wykonywania tej funkcji, tak jak i dla dalszego uciskania narodu chiskiego. Owo poparcie umoliwio Mandurom, a zwaszcza samej Tz'u Si, odzyskanie mocno naruszonej pewnoci siebie. Po ucieczce z Pekinu Tz'u Si udaa si do T'aijanu, stolicy Szansi, gdzie przygldaa si z wyranym zadowoleniem jamenowi, w ktrym J-sien zamordowa du liczb misjonarzy. Pod koniec padziernika 1900 r. cesarzowa wdowa, wraz ze swoj znacznie powikszon wit, gdy do czyo si do niej ju wielu dworzan, ktrzy te uciekli z Pekinu, usado wia si w Si-an, stolicy Szensi. Tu dwr Tz'u Si sta si ponownie centrum rzdu ts'ingowskiego, a jej emisariusze grasowali po wszystkich prowin cjach bez reszty zajci zdzieraniem skry z urzdnikw i ludnoci przez nakadanie na korzy cesarzowej wdowy nowych podatkw i danin. Wa nie w Si-an Tz'u Si wydaa w listopadzie swj pierwszy dekret dotyczcy ukarania odpowiedzialnych za udzielenie poparcia I Ho Tuan. Co do wasnej roli, twierdzia, i zostaa wprowadzona w bd, e miao to by jedyne potknicie w caej jej karierze politycznej, i przerzucia ca win na Tsai-i i jego poplecznikw oraz na I Ho Tuan. 28 stycznia 1901 r. nastpio tzw. nawrcenie cesarzowej wdowy na idee reformatorskie, kt re teraz wyoya w specjalnym edykcie. Celem tego manewru byo wzbu dzenie szacunku do niej u cudzoziemcw oraz zamydlenie oczu tym Chi czykom, ktrzy daliby si przez ni oszuka. Po podpisaniu protokou kocowego Tz'u Si zdecydowaa, i nareszcie bdzie moga bezpiecznie wrci do Pekinu, i zabierajc ze sob cae nowo nabyte upy z prowincji udaa si bez popiechu w podr, docierajc do stolicy 7 stycznia 1902 r. Wykazaa przy tym te now postpowo, gdy ostatni cz trasy przebya pocigiem. Powracajc umiechaa si

askawie do cudzoziemcw przygldajcych si temu widowisku i pospie szya do paacu, aby odkopa swoje umiejtnie ukryte olbrzymie skarby, ktrych Niemcy, okupujcy Paac Cesarski, nie byli w stanie znale. Wszyst ko zostao zapomniane panowaa ponownie pena zgoda midzy Mandurami a mocarstwami, a kady mia spenia rol mu przypisan. Lecz jak miaa pokaza historia nie na dugo.

XXXVI. CHINY W PRZEDEDNIU RE WOLUCJI 1911 ROKU

MOCARSTWA A CHINY
O K O N A N I E I Ho T'uan oraz warunki narzucone Chinom na mocy protokou kocowego wzmocniy jeszcze bar dziej, na okrelony czas, pozycj mocarstw imperialistycznych w stosunku do rzdu ts'ingowskiego. Aczkolwiek naleao zaniecha, ze wspomnianych powodw, planw dokonania rozbiorw kraju, zaistniay obecnie jeszcze wiksze moliwoci ekonomicznej penetracji Chin, uatwionej te przez dokonan w latach 1902 1903 rewizj umw handlowych. W rezultacie w latach 1902 1914 nastpi dalszy wzrost inwestycji kapitaw obcych w gospodarce chiskiej, ktry obrazuj liczby poniej przytoczone:

1902 r. Wielka Brytania Japonia Stany Zjednoczone Rosja Francja Niemcy Oglna suma wszystkich krajw

1914 r.

260,3 mln dol. amer. 607,5 mln dol. amer. (37,7%) (33%) L mln 99 219,6 mln (13,6%) (0,1%) 49,3 mln 19,7 mln 99 (2,5%) (3,1%) 246,5 mln 99 269,0 mln (31,3%) (16,7%) 171,4 mln 91,1 mln 99 (10,7%) (11,6%) , 164,3 mln 99 263,6 mln (16,4%) (20,9%)
y

787,9 mln

99 1 610,3 mln

Kontrola handlu zagranicznego dostaa si te w jeszcze wikszym stop niu w rce cudzoziemcw, szczeglnie z tego powodu, i by on w przewa ajcej mierze finansowany przez obce banki dziaajce w Chinach mimo

istnienia i rozwoju w tym samym okresie rodzimej chiskiej bankowoci. Dominujce pooenie obcych instytucji finansowych szczeglnie uwidocz niao si w stosunku do rzdu ts'ingowskiego, pozostajcego cakowicie na asce finansistw zagranicznych. Mimo nieustannej rywalizacji midzy mocarstwami imperialistycznymi zaznaczay si coraz wyraniej tendencje do wsplnej akcji w prowadzeniu spraw finansowych z Mandurami; od biciem tego byo zaoenie midzynarodowego konsorcjum, w ktrego skad weszy ostatecznie do 1911 r. cztery wielkie mocarstwa Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Stany Zjednoczone posiadajce tym samym niemal monopol na udzielanie rzdowi ts'ingowskiegmu dalszych poyczek. Przy kadem tego bya poyczka na cele reformy walutowej i rozwoju gospodar czego, przyznana w wysokoci 10 mln funtw przez konsorcjum w kwietniu 1911 r. Gwn dziedzin zainteresowania i penetracji stanowiy jednak usi owania otrzymania dalszych koncesji kolejowych i grniczych oraz udzie lenia poyczek rzdowi pekiskiemu na te cele; przykadem tego byo 10 mln dolarw wypaconych przez Japoczykw w kwietniu 1911 r. oraz 6 mln dolarw poyczka kolejowa konsorcjum czterech mocarstw z maja tego samego roku. Wszystkie transakcje finansowe tego okresu midzy mocarstwami a rzdem mandurskim stanowiy rdo dalszego pogbia nia si korupcji i naduy administracji ts'ingowskiej; dotyczyo to szcze glnie dziaalnoci sprzedjnego Szeng San-huai, najbardziej aktywnego w tej dziedzinie. Oglnym za skutkiem byo podporzdkowanie coraz pokaniej szej czci gospodarki caego kraju bezporedniej kontroli cu dzoziemcw. Tak np. gwna huta stali i elaza w Chinach rodkowych, znany kombinat Hanjep'ing, zbudowany za pienidze chiskie, ostatecz nie znalaz si w rkach Japoczykw.
RYWALIZACJA IMPERIALISTYCZNA NA DALEKIM WSCHODZIE

Aczkolwiek wszystkie mocarstwa imperialistyczne zdoay utworzy wsplny front przeciwko Chinom podczas ruchu I Ho Tuan, ju w cigu na stpnego okresu pertraktacji doprowadzajcych do protokou kocowego" wszystkie immanentne sprzecznoci na Dalekim Wschodzie, skupiajce si przede wszystkim w Chinach, szybko wyszy na wiato dzienne. Wrd nich gwne miejsce zajmoway trwajca nadal walka midzy Japoni a Rosj carsk o panowanie nad Chinami Pnocno-Wschodnimi i Kore oraz oglny konflikt Wielkiej Brytanii i Rosji w Azji, w ktrym kwestia Chin posiadaa te kluczowe znaczenie. Rosyjska okupacja Mandurii podczas ruchu I Ho Tuan oraz oczywiste prby przeksztacenia tego te-

rytorium w nowy protektorat caratu stay si jednym z podstawowych przedmiotw zatargu w stosunkach rosyjsko-japoskich, gdy Japoczycy uwaali zamierzenia rosyjskie za grob dla wasnych planw ekspansji zarwno w Chinach Pnocnych i Pnocno-Wschodnich, jak i w Korei, gdzie pozycja japoska w zasadzie dominowaa ju od czasw wojny chisko-japoskiej. Na tym wanie tle rywalizacji rosyjsko-japoskiej nastpiy zmiany w ukadzie stosunkw midzynarodowych na Dalekim Wschodzie, kt rych najwaniejszym, szczegowym elementem byo podpisanie 30 stycz nia 1902 r. przymierza anglo-japoskiego. Polityka szukania sojuszu z An gli stanowia przedmiot znacznych debat w onie rzdu japoskiego, lecz ostatecznie przewayy pogldy grupy militarystycznej, dcej do wojny z Rosj, a przymierze z Angli rozwaane byo jako niezbdny krok w umo liwieniu Japonii podjcia walki zbrojnej z jej potencjalnie o wiele silniej szym ssiadem pnocnym. Zawierajc ten traktat samo przez si wy darzenie bez precedensu z ich strony, stanowice koniec Wspaniaej Izo lacji" Anglicy w istocie rzeczy dali Japoczykom carte blanche na wzmo cnienie pozycji w. Korei, uznajc wyjtkowy stopie" interesw japoskich w owym kraju i rwnoczenie zapewniajc ich, i Rosja bdzie musiaa stan do walki z Japoni osamotniona. Polityka rzdu carskiego w Mandurii rwnie uatwiaa agresywne plany imperialistw japoskich. Pod naciskiem innych mocarstw Rosja wreszcie zawara 8 kwietnia 1902 r. porozumienie z rzdem ts'ingowskim dotyczce Mandurii. Na jego mocy Rosjanie obiecali dokona ewakuacji Pnocnego Wschodu w trzech 6-miesicznych etapach, zakoczy cay proces w cigu ptora roku. Chocia cz poudniowo-zachodniej Man durii zostaa ewakuowana, obietnicy jako caoci nie dotrzymano, dos tarczajc tym samym rzdowi japoskiemu doskonaego pretekstu do uru chomienia jego wasnych, starannie przygotowanych planw wojennych. Rzd carski nie troszczy si zbytnio o moliwo wpltania si w wojn, gdy czu si pewien zwycistwa, a uwaa rwnie, i z punktu widzenia sytuacji wewntrznej moe ona by przydatna, gdy wedug sformuowania Plehwego dla stumienia rewolucji konieczna jest zwyciska wojenka". Dugo cignce si pertraktacje rosyjsko-japoskie, dotyczce problemu Mandurii i Korei, zostay przerwane 6 lutego 1904 r. Japonia wypowie dziaa wojn 10 lutego, lecz co charakterystyczne poprzedzi j sku teczny atak japoski na Port Artur, w wyniku ktrego flota carska ponio sa powane straty i zostaa zablokowana w tym porcie. Wojna rosyjsko-japoska szybko przeobrazia si w pasmo cikich i upokarzajcych klsk dla samowadztwa rosyjskiego. Po porace w kwietniu na Jalu nastpia

30 maja utrata Talienu (Dalnyj); dugie i zawzite oblenie Port Artura zakoczyo si jego poddaniem 1 stycznia 1905 r., a le przygotowane i n dznie dowodzone armie rosyjskie zostay wyparte na pnoc i pokonane, najpierw w Liaojangu (29 sierpie 3 wrzesie 1904 r.), a potem ponownie w synnej wielkiej batalii wokoo Mukdenu (20 luty 6 marzec 1905 r.). Ostatecznym, druzgoccym ciosem bya Tsushima, gdzie rosyjska flota batycka, po opyniciu prawie p globu, spotkaa si z niemal cakowit zagad (2728 maja). Rzd carski ponis kompletn klsk militarn, lecz jeszcze waniej sze byy reperkusje wewntrzne. Wojna, znienawidzona od samego pocztku przez narody Rosji, wielce pobudzia ruch rewolucyjny w caym kraju; wzmacnia si on te coraz bardziej poczwszy od lata 1905 r. W zwizku z tym rzd carski skwapliwie szuka sposobu szybkiego zakoczenia kon fliktu na Dalekim Wschodzie. Japoczykom zaleao na tym samym, gdy ich zwycistwa prawie w zupenoci wyczerpay ludzkie i materialne za soby kraju. Witte, poniajco usunity w 1903 r. ze swojego stanowiska ministra finansw za sprzeciwianie si polityce rzdu carskiego na Dalekim Wschodzie, zosta teraz wysany do prowadzenia i na og do skute cznie rokowa, ktre zakoczyy si zawarciem 5 wrzenia 1905 r. traktatu w Portsmouth. Na jego mocy Rosja m. in. przekazaa zarwno ca koncesj w Liaotungu (Port Artur i Talien) Japoczykom, jak i cz sieci kolejowej w Mandurii Poudniowej od Cz'angczunu do Port Artura. Wanie ta linia kolejowa zostaa zreorganizowana przez Japoczykw w Spk Kolei Poudniowomandurskiej, a pniej przeobraona w olbrzy mi kompleks przemysowo-militarny, stanowicy podstawowy rdze agresji i ekspansji imperializmu japoskiego przeciwko Chinom w cigu nastp nych 40 lat. Nic nie mogo zobrazowa w bardziej ywy sposb w peni zdegra dowanej pozycji reymu ts'ingowskiego i rzeczywistej istoty pkolonialnego bytu Chin ni fakt, e wojna rosyjsko-japoska prowadzona bya prawie wycznie na ziemi chiskiej jako walka dwch mocarstw imperialistycz nych m. in. o panowanie nad czci samych Chin. W gr wchodzi los trzech prowincji Pnocnego Wschodu, z ich olbrzymim potencjaem gos podarczym i ludnoci liczc ju wwczas 15 mln Chiczykw. Rzd mandurski usiowa trzyma si neutralnoci" podczas konfliktu szale jcego w jego wasnej rodzimej ojczynie. Natrafi w zwizku z tym na znaczne trudnoci, w szczeglnoci ze wzgldu na drapiene poczynania Japoczykw. Chiska ludno cywilna Pnocnego Wschodu rzecz jasna najwicej ucierpiaa wskutek dziaa wojennych i zniszcze kraju. Traktat pokojowy przewidywa ewakuacj Pnocnego Wschodu przez

japoskie i rosyjskie siy zbrojne (lecz nie stra kolejow) i uznanie chi skiej suwerennoci" nad caym terytorium Mandurii. Rzd ts'ingowski w istocie rzeczy by zobowizany uzna teraz wszystkie zmiany, ktre zaszy, tj. przeniesienie praw" do Liaotungu itp. Uczyni to te szybko, podpisujc 22 grudnia 1905 r. now umow z Japoni. W rzekomym taj nym porozumieniu Mandurowie mieli si zgodzi, i nie bd w przyszo ci na Pnocnym Wschodzie budowa nowych linii kolejowych, ktre by stanowiy konkurencj dla Kolei Poudniowomandurskiej. W dosy krtkim czasie po zakoczeniu wojny Rosja i Japonia ure guloway swoje stosunki i pozycje w Mandurii podpisaniem 30 lipca 1907 r. nowego traktatu; tajne klauzule tej umowy przewidyway w rzeczywistoci podzia Pnocnego Wschodu na dwie strefy wpyww, a owo porozumie nie zostao nastpnie przeduone i potwierdzone dalszymi tajnymi umo wami, zawartymi w 1910 i 1916 r. Rosja uznaa ponownie cakowit kon trol Japonii nad Kore. Ten nieszczliwy kraj by ju, w istocie rzeczy, koloni japosk od chwili klski wojennej Rosji; sta si bezbronn ofiar imperializmu japoskiego, pozostawiony temu losowi przez wszystkie mo carstwa, wcznie z tymi, ktre tak potoczycie i z namaszczeniem zapew niay go o swojej przyjani i gwarantoway jego integralno terytorialn". Proces japoskiego ujarzmienia Korei a bya to historia o prawie nie zrwnanej brutalnoci zakoczy si oficjalnie jej aneksj w 1910 r. Opr Koreaczykw by szczeglnie silny do 1919 r., a ich walka o odzyskanie niepodlegoci przetrwaa w zasadzie przez cay czterdziestoletni okres ja poskiego reymu kolonialnego. Rzd brytyjski, cakiem zadowolony z wyniku wojny rosyjsko-japoskiej, pospieszy odnowi przymierze anglo-japoskie jeszcze nawet przed pod pisaniem traktatu w Portsmouth. Nowa umowa zawarta zostaa 12 sierp nia 1905 r. i nadal bya skierowana, tak jak pierwsza, przede wszystkim przeciwko Rosji. Uznaa ona formalnie prawo Japonii do przeksztacenia Korei w swoj koloni. Sojusz ponownie wznowiono 13 lipca 1911 r., lecz do tego czasu straci on swoje ostrze antyrosyjskie, gdy stae pogarszanie si stosunkw anglo-niemieckich doprowadzio tymczasem do oglnego ure gulowania anglo-rosyjskiej rywalizacji w caej Azji na podstawie porozu mienia zawartego 31 sierpnia 1907 r. Aczkolwiek dotyczyo ono gwnie Persji i Afganistanu, odnosio si rwnie do Chin, zwaszcza z uwagi na fakt, i pooyo kres, w kadym razie oficjalnie, konfliktowi Rosji i Wielkiej Brytanii w sprawie Tybetu przez uznanie chiskiej suzerennoci nad tym krajem. Zarwno Wielka Brytania, jak i Rosja byy zainteresowane w doko naniu penetracji Tybetu, lecz Brytyjczycy, a zwaszcza sam Curzon, wwczas

wicekrl w Delhi, opanowani obsesj zagroenia Indii przez Rosj, stali si o wiele aktywniejsi. Jednym z wynikw tego stanu rzeczy bya angielska inwazja na Tybet, przedsiwzita przez ekspedycj pod dowdztwem F. E. Younghusbanda w latach 1903 1904, ktra wsawia si wymordo waniem duej liczby prawie bezbronnych Tybetaczykw. Zawarcie tzw. konwencji w Lhasie doprowadzio do wzmocnienia wpyww angielskich. Umowa anglo-rosyjska zawieraa za rwnie formu, ju prawie ry tualn i umieszczon we wszystkich traktatach owego okresu, o poszano waniu integralnoci terytorialnej" Chin, tj. faktycznie zachowania ich sta tus quo jako pkolonii wszystkich mocarstw. Podobna klauzula znalaza si te w traktacie midzy Japoni a Francj, zawartym 10 czerwca 1907 r.; stanowi on faktycznie wzajemne uznanie swoich sfer wpyww w Chinach przez te dwa mocarstwa. Umowa miaa te suy poprawie stosunkw japosko-rosyjskich, czym Francja bya zainteresowana ze wzgldu na swoj ogln polityk zagraniczn. Dziesiciolecie po upadku ruchu I Ho T'uan byo te wiadkiem znaczne go wzrostu dziaalnoci amerykaskiej na Dalekim Wschodzie w ogle, a w Chinach w szczeglnoci, wypywajcego z nowej pozycji Stanw Zje dnoczonych jako jednego z wielkich mocarstw na Pacyfiku. Aczkolwiek stopie ich penetracji ekonomicznej Chin by w dalszym cigu stosunkowo nieznaczny, nadzieje i aspiracje kapitalistw amerykaskich na powik szenie swojego stanu posiadania w Pastwie rodka miay charakter da lekosiny i ambitny, zwaszcza w dziedzinie budownictwa kolei. W po lityce zagranicznej rzd amerykaski trzyma si nadal linii sprzyjania eks pansji Japonii; odnosio si to szczeglnie do okresu wojny rosyjsko-ja poskiej, lecz zasadniczo kontynuowane byo te w nastpnych latach. Tym samym Stany Zjednoczone tak jak Wielka Brytania zgodziy si z ca kowitym spokojem ducha na japoskie ujarzmienie Korei, dajc temu wyraz w umowie Taft Katsura z 29 lipca 1905 r. (W. H. Taft, sekretarz wojny w latach 1904 1908, pniej prezydent, 1908 1912; Katsura Taro, genera, polityk i premier). Podtrzymyway koncepcj przymierza anglo-japoskiego, bdc faktycznie jego cichym wsplnikiem", oraz popie ray Japoni finansowo i dyplomatycznie. Amerykaskie stosunki z Japoni zostay nastpnie uoone, mimo ry walizacji w Mandurii, przez zawarcie 30 listopada 1908 r. porozumienia Root Takahira, w ktrym sformuowania o poszanowaniu zasady otwar tych drzwi" i terytorialnej integralnoci Chin" zostay znw powtrzone (E. Root, sekretarz stanu w latach 19051908; Takahira, baron, amba sador japoski w Waszyngtonie). Oznaczao to w rzeczywistoci uznanie pozycji Japonii w Mandurii, a jednoczenie krzyowao wczesne nadzie

je rzdu ts'ingowskiego na uzyskanie pomocy Stanw Zjednoczonych prze ciwko Japoczykom. Rwnoczenie jednak amerykaskie prby penetra cji ekonomicznej, wanie na tym terytorium, nie zostay bynajmniej za niechane, w szczeglnoci w okresie tzw. dyplomacji dolarowej. Dotyczyo to zwaszcza znanych planw E. H. Harrimana, magnata kolejowego, zmie rzajcych do uzyskania kontroli nad systemem kolejowym Pnocnego Wschodu albo przez wykupienie mienia japoskiego i rosyjskiego, albo zbudowanie linii konkurencyjnych. Gdy zamierzenia te spaliy na panewce, rzd Stanw Zjednoczonych wysun swj plan ustanowienia midzynarodowej kontroli nad wszystkimi kolejami w Mandurii, zawarty w synnym memorandum o neutralizacji" Knoxa z 6 listopada 1909 r. (P. C. Knox, sekretarz stanu w latach 1908 1913). To niezrczne posunicie, ktre nie uzyskao poparcia adnego z mocarstw, a spotkao si ze szczeglnie silnym sprzeciwem Rosji i Ja ponii, skoczyo si fiaskiem, a jedynym jego wynikiem byo dalsze wzmoc nienie wsppracy rosyjsko-japoskiej. Niemniej jednak kapita ameryka ski wznawia swoje wysiki i ostatecznie, przy pomocy rzdu Stanw Zje dnoczonych, udao mu si uzyska wejcie do midzynarodowego konsor cjum, w ktrym szereg czoowych bankw amerykaskich wzio teraz udzia we wspomnianych ju wczeniej transakcjach z rzdem ts'ingowskim. Wymienione wyej traktaty i porozumienia doprowadziy bez wtpienia do pewnej wzgldnej stabilizacji pooenia na Dalekim Wschodzie, do zew ntrznego chocia stonowania rywalizacji mocarstw w tym rejonie, przy pomocy pewnej klaryfikacji uprawnie i interesw". Nie byy one w stanie usun, rzecz jasna, i te nie wyeliminoway rzeczywistego rda rywali zacji denia kadego mocarstwa do osignicia najwikszych korzyci dla siebie lecz w pewnej mierze zaagodziy ostro walki. Daleki Wschd, a przede wszystkim Chiny, pozosta jednym z gwnych punktw skupia jcych przeciwiestwa imperialistyczne w latach poprzedzajcych pierwsz wojn wiatow. Sploty si one jednak jeszcze cilej wskutek dziaania mechanizmu sojuszw obejmujcych teraz prawie wszystkie mocarstwa z konfliktami w innych czciach wiata, ktre miay si okaza nawet waniejsze w doprowadzeniu do potwornego kataklizmu pierwszej wojny wiatowej ni same rywalizacje na Dalekim Wschodzie.
ROZWJ SPOECZNO-GOSPODARCZY

Aczkolwiek zarwno wzrost obcej penetracji gospodarczej podczas pierw szej dekady XX w., jak i ujemne skutki pkolonialnego pooenia stano wiy niezwykle powan przeszkod dla rozwoju rodzimego kapitalizmu

chiskiego, w odrnieniu od ewolucji przedsibiorstw kapitalistycznych, nalecych do cudzoziemcw, ten sam okres by jednak wiadkiem znacznych postpw rwnie i w tej domenie. Wzrastajca ilo chiskiej gentry i kup cw wykazywaa zainteresowanie w inwestowaniu swoich kapitaw w przedsibiorstwach przemysowych rnego typu oraz w handlu za miast tradycyjnej lokaty w ziemi i dziaao nadal w tej dziedzinie mimo konkurencji zagranicznej i wyej wspomnianych niekorzystnych warunkw. Odnosio si to w szczeglnoci do przemysu lekkiego, co te stanowio zjawisko charakterystyczne dla kraju sabo rozwinitego. Tak wic nast pi w tych latach znaczny wzrost chiskiego nowoczesnego przemysu tekstylnego, gdy rwnoczenie szereg innych dziedzin, jak mynarstwo, przemys tytoniowy i zapaczany itp., rwnie rozwijao si pomylnie. Najwybitniejsz, by moe, rol w tych przedsiwziciach odgrywa znany Czang Czien (1853 1926), uczony pochodzcy z gentry, ktry zbudowa cay kompleks przemysowy w swoim rodzimym rejonie w Kiangsu. Naley jednak podkreli, e ta nowa tendencja rozwojowa bya bardzo ograniczona w swoim zasigu i nierwna w charakterze. W szczeglnoci jej lokalizacja zostaa dalece zawona, gwnie do portw traktatowych" i prowincji przybrzenych; wynikao to czciowo z problemu komunikacji, gdy chocia sie kolejowa zwikszya si do okoo 7,5 tys. km do 1910 r., bya ona w dalszym cigu zupenie nie wystarczajca. Olbrzymie poacie kraju, szczeglnie wikszo wntrza, byy w maym stopniu, jeli w ogle, objte rozwojem kapitalistycznym. Dominowao tu nadal prawie wycznie rolnictwo z jego pfeudalnymi stosunkami produkcji i pomaturaln gos podark, na ktr eksport niektrych towarw na rynek wiatowy wpy wa raczej tylko marginesowo. Tym samym samowystarczalny charakter znacznej wikszoci okrgw wiejskich nie ulega w dalszym cigu zasadni czej zmianie. Byoby rwnie raczej niesuszne twierdzi, i powsta ju rzeczywisty rynek narodowy; przeraajca ndza ludnoci okrgw wiejskich stanowia czynnik opniajcy jego uksztatowanie, jak i zreszt rozwj caej gos podarki. Prawd jest, e przywz niektrych towarw zagranicznych, jak tkaniny, oraz wzrost przemysu lekkiego w samych Chinach doprowadzi do upadku rzemiosa wiejskiego, lecz zasig tego zjawiska bywa czsto wyolbrzymiany, gdy rzemioso bronio si wytrwale, a o ile w wyniku jego upadku nastpio niewtpliwie dalsze pogorszenie pooenia rodzin chopskich, to jednak oglny charakter gospodarki wiejskiej nie zosta jednak przez te procesy zasadniczo zmieniony. Tym samym jeli rozwj przemysu kapitalistycznego rwna si zapro wadzeniu nowego typu produkcji jak i powstaniu nowych si spoecz-

nych nie oznaczao to bynajmniej, i kraj jako cao wszed ju w etap rozwoju kapitalistycznego; wrcz przeciwnie, stare formy gospodarki w dal szym cigu dominoway, a gospodark w caoci naleaoby raczej okre li jako mieszan, co z kolei byo wanie charakterystyczne dla jej pkolonialnego pooenia. Mona by nawet, i zapewne warto, postawi py-

Paac Letni, Pekin, XIX w.

tanie, czy i w jakim stopniu Chiny stay si krajem kapitalistycznym w do kadnym i penym tego sowa znaczeniu w cigu XX w. Odpowied wydaje si zdecydowanie negatywna, a w tym te tkwi jeden z fundamentalnych kluczy do zrozumienia specyficznych problemw i rozwoju tego kraju. Aczkolwiek ograniczony w zasigu, rozwj kapitalistycznych form gos podarczych posiada szereg skutkw, z ktrych najbardziej oczywistym byo powstanie nowych klas spoecznych, zarwno przemysowej klasy robotni czej, jak i chiskiej buruazji narodowej. Specyficzn cech ewolucji tych dwch nowych klas stanowi fakt, i chiska klasa robotnicza wzrastaa w rozmiarach i znaczeniu szybciej ni buruazja narodowa, m. in. z prostego powodu, e powana jej cz zatrudniona bya w obcych przedsibiorstwach. Ten czynnik mia odegra istotn rol dopiero w pniejszym okresie w latach dwudziestych. Zmiany w strukturze klasowej spoeczestwa chiskiego miay znale, rzecz jasna, swoje odbicie rwnie w politycznej ewolucji kraju i charakterze walk politycznych, prowadzonych podczas pierwszych dwch dekad XX w.,

lecz to odbicie nie byo jednak bynajmniej takie bezporednie i pozornie proste, jak chcieliby to przedstawi niektrzy wspczeni historycy chis cy. Dla rozwoju politycznego owego okresu dalsza penetracja ideologii Zachodu, niebywale rnorodnej w zasigu i istocie, oraz jej oddziaywanie na pogldy inteligencji chiskiej, w dalszym cigu najwaniejszej warstwy spoecznej w kraju, ktra miaa odegra przodujc rol w walce przeciwko dynastii mandurskiej, posiaday nie mniejsze, a by moe i wiksze zna czenie. Przenikanie ideologii Zachodu, stosunkowo jeszcze ograniczone w ostat nich latach XIX w., wzroso w olbrzymim stopniu w pierwszych dekadach XX w. w wyniku m. in. prawie cakowitego zaamania si konfucjanizmu, co samo w sobie stanowio odzwierciedlenie kryzysu wadzy ts'ingowskiej oraz losw kraju. Do czynnikw bezporednio torujcych drog tej po wodzi Nauki Zachodniej naleay reformy owiatowe, wreszcie zrealizowane przez rzd ts'ingowski, w ktrych wyniku powsta do ograniczony sys tem szkolnictwa pastwowego przy mniej wicej nowoczesnym programie nauczania (do 1910 r. okoo 57 tys. szk, 89 tys. nauczycieli, 1 600 tys. uczniw, lecz przy liczbie 65 mln dzieci w wieku szkolnym), znaczny wzrost liczby szk, a nawet wyszych uczelni, zaoonych i prowadzonych przez obcokrajowcw, oraz, by moe najwaniejsze, liczna emigracja od 1900 r. studentw chiskich na studia zagraniczne. Gdy pewna ich ilo zawdro waa do Europy (okoo 400) i do Stanw Zjednoczonych (okoo 800), znakomita wikszo studentw chiskich udaa si do Japonii. Przyczyny tego s cakiem oczywiste Japonia bya krajem najbliszym i najtaszym, a jzyk i obyczaje nastrczay mniej trudnoci. Inny, mniej bezporedni, lecz bardzo aktualny powd tkwi w powodzeniu japoskim osignitym w dokonaniu modernizacji; by to tym samym przykad do zbadania i ewentualnego naladowania. Jeli w 1898 r. byo prawdopodobnie okoo 100 studentw w Japonii, liczba ta wzrosa do 13 15 tys. w latach 1905 1907. Wiksza cz stu dentw korzystaa ze stypendiw rzdowych lub prowincjonalnych; by najmniej nie wszyscy ukoczyli tam studia, a poziom otrzymanego wy ksztacenia by bardzo rnorodny. Studenci, niemal wszyscy wywodzcy si z rodzin gentry lub kupieckich, pochodzili z prawie wszystkich prowincji Chin i szybko zorganizowali si w kluby i stowarzyszenia prowincjonalne; niemniej szybko zaangaowali si w dziaalno polityczn, przede wszystkim antymandursk. Doprawdy trudno przesadzi znaczenie tej hedry stu dentw chiskich do Japonii dla przyszej historii politycznej Chin: prawie wszyscy czoowi dziaacze w cigu nastpnych dwch dekad studiowali za granic, a znakomita ich wikszo wanie w Japonii. Tu zapoznano si

z ideologi Zachodu, tu rozpoczy si wielkie wstpne debaty o przyszoci Chin, walki o wpywy oraz o poparcie studentw, prowadzone przez znaj dujcych si na wygnaniu gwnych chiskich przywdcw politycznych, tu wreszcie powstay pierwsze efektywne chiskie organizacje rewolucyjne.
RZD TS'TNGOWSKI (1901-1911)

Rzd ts'ingowski pozostawiony przy wadzy w Pekinie przez zwyciskie mocarstwa w roli dozorcy i poborcy dugw zmieni swoj istot w mini malnym jeli w ogle w jakimkolwiek stopniu. Zdyskredytowa si on jeszcze bardziej w oczach narodu, do rzdzenia ktrym pretendowa, jego za skorumpowanie pogbio si jeszcze wicej. Niemniej jednak Mandurowie usiowali przecign agoni* swojego panowania tak dugo, jak tylko to moliwe; w tym te leaa gwna przyczyna programu tzw. reform, zainicjowanych, jak wspomniano, przez sam Tz'u Si. Program ten oparty by m. in. na propozycjach przedoonych w latach 19021903 przez dwch spord najbardziej wpywowych chiskich gubernatorw general nych, Czang Czy-tung i Liu K'un-i. Pierwsze posunicia dotyczyy systemu owiaty; omionony esej" zosta skasowany w 1901 r., wkrtce potem ustanowiono pocztki pastwowego szkolnictwa, system egzaminw osta tecznie zniesiono w 1906 r., a zezwolenia na wyjazdy na studia za granic udzielono nieco wczeniej. Zmiany te bynajmniej nie oznaczay, jak wynikao z liczb ju przytoczonych, denia do stworzenia systemu powszechnego nauczania. Celem byo raczej zapewnienie rzdowi dopywu przyszej kadry urzdniczej, wyksztaconej w sposb, ktry umoliwiby jej nieco lepsze uporanie si z problemami stojcymi przed rzdem i krajem. Rosncy w kraju ferment polityczny, a w szczeglnoci wzrastajce niezadowolenie inteligencji i szybki przypyw dziaalnoci rewolucyjnej, zwa szcza po 1905 r., co byo czciowo wynikiem rozpowszechnienia owiaty i dalszego przenikania ideologii Zachodu, rwnie zmusiy Mandurw do rozwaania koniecznoci przedsiwzicia reform administracji i udzie lenia pewnych koncesji politycznych, zmierzajcych do zachowania wadzy. Z podjtych rodkw prawdopodobnie najwaniejszym, z punktu widzenia skutkw dla dalszego rozwoju kraju, byy starania rzdu ts'ingowskiego o dokonanie reorganizacji swojego aparatu wojskowego, prawie cakowicie rozbitego, ktrego nieudolno zostaa te w peni wykazana podczas okre su I Ho T'uan. Nie ma prawie adnej wtpliwoci, i gwnym zamierzeniem w tej dziedzinie nie byo dostarczenie krajowi naleytych rodkw obrony prze ciwko przyszej agresji obcej, lecz utworzenie si zbrojnych zdolnych do

podtrzymania walcego si tronu mandurskiego. Bardzo znaczne sumy, zwaywszy zwaszcza na znikome zasoby rzdu ts'ingowskiego, zostay powicone na wyszkolenie, przy pomocy obcokrajowcw oraz wyposa enie w nowoczesn bro duej armii staej. Wykonanie tego zadania zostao powierzone, chocia nie wycznie, Jan Szy-k'ai. Po mierci w lis topadzie 1901 r. Li Hung-czanga Jan zosta mianowany, zgodnie z osta tnim zaleceniem Li, na jego miejsce gubernatorem generalnym Czyli. Wraz z ung-lu by on teraz czoowym dostojnikiem w cesarstwie. Po mierci ung-lu w 1903 r. Jan poczy swoje siy z by moe najbardziej sko rumpowanym ze wszystkich ksit mandurskich, I-k'uangiem, ksiciem Cz'ing, aby w dalszym cigu wywiera przemone wpywy. Wykorzysta rozbudowanie Nowej Armii (do 1905 r. utworzono sze nowych dywizji, Uczcych od 60 do 70 tys. onierzy) w najpeniejszym stopniu dla wzmoc nienia wasnej potgi, w szczeglnoci przez zabezpieczenie awansu i waci we ulokowanie wszystkich swoich protegowanych, wojskowych i cywilnych, prowadzc tym samym do dalszego skrystalizowania si osawionej militarystycznej kliki Peijang (Pnocne Morze ta sama nazwa, co floty Li Hung-czanga, gdy te wielu jej czonkw byo jego ludmi), ktra miaa mu dopomc w dalszym wzniesieniu si do wadzy. Klika Peijang miaa te dostarczy gros tych wanie militarystw do terroryzowania i ograbiania podzielonego i rozdartego kraju przez 15 lat (a faktycznie, w niektrych wypadkach, znacznie duej) po rewolucji 1911 r. Wikszo oficerw Juana bya wychowankami chiskich akademii woj skowych, np. w Tientsinie i w Paotingu, lecz szereg z nich studiowao za granic, znw przewanie w Japonii. Znaczna wikszo pochodzia z gentry; utrzymywali nadal bliskie kontakty ze swoimi rodzinami na wsi, in westujc pniej gwatem i rabunkiem zdobyty majtek w ziemi. Okre lono ich trafnie jako obszarnikw z karabinami maszynowymi, a taka ich rola spoeczna zostaa w peni uwidoczniona w dalszych dziejach Chin. Wzrost potgi Jan Szy-k'ai wywoywa znaczne zaniepokojenie i obu rzenie zarwno wrd wielu czoowych arystokratw mandurskich, jak i u jego gwnego chiskiego rywala, Czang Czy-tunga, ktry te utworzy swoj wasn nowoczesn armi. Na tym tle m. in. doszo w 1907 r. do przesunicia obu na inne wysokie stanowiska w Pekinie w celu pozbawie nia ich bezporedniej kontroli nad siami zbrojnymi. Klika Peijang po zostaa jednak na og wierna swojemu przywdcy i twrcy. Pod koniec 1905 r. Tz'u Si ogosia swoj pierwsz obietnic zapro wadzenia konstytucyjnej formy rzdw i odpowiednia misja zostaa wysana za granic dla przestudiowania tego zagadnienia. W nastpnym roku przy-, szy kolejne obietnice powoania Zgromadzenia Narodowego oraz Zgro-

madze Prowincjonalnych, o czysto doradczym charakterze. W listopadzie 1906 r. ogoszono reorganizacj rzdu centralnego, ktra, w istocie rzeczy, nie oznaczaa wiele wicej ni zmian nazw ju istniejcych ministerstw. We wszystkich tych poczynaniach Tz'u Si i jej otoczenie grali tylko na zwok, nie majc zamiaru odstpi czegokolwiek z realnej wadzy poli tycznej Mandurw. Zostao to te w peni potwierdzone, gdy ogoszono we wrzeniu 1908 r. projekt przyszej konstytucji. By on przepisany prawie w caoci z konstytucji japoskiej, z t rnic, i wadza cesarza mandur skiego miaa by jeszcze znaczniejsza ni wadcy japoskiego, a wieczne pozostanie Wielkiej Dynastii Ts'ingw na tronie chiskim stanowio jedno z gwnych postanowie. Ten wielki dar, ofiarowywany narodowi chi skiemu, mia wej w ycie po 9-letnim okresie przygotowawczym, tj. w 1918 r. Wkrtce potem nastpia mier Tz'u Si i Kuang S. Wedug wersji oficjalnej cesarz mia umrze 14 listopada 1908 r., cesarzowa wdowa nas tpnego dnia. Okolicznoci mierci Kuang S byy jednak niezmiernie po dejrzane i stay si przedmiotem wielu domysw. Bardziej ni prawdo podobne a do tego pogldu skania si pniej jego nastpca Tz'u Si, sama powanie chora i majca ju 74 lata, nie yczya sobie, aby cesarz j przey. Jej sudzy, zarwno Li Lien-jing, jak i Juan Szy-k'ai zwa szcza ten ostatni, gdy szanse zachowania przeze gowy w razie odzyska nia wadzy przez Kuang S rwnay si zeru byli nie mniej zaintereso wani takim rozwizaniem sprawy. Pozbyto si wic Kuang S, ktry zosta prawdopodobnie otruty na rozkaz jednego z nich lub caej trjki. Choroba Tz'u Si nie przeszkodzia jej w przeforsowaniu, jeszcze raz, swojego zdania w sprawie nastpstwa tronu; na dzie przed mierci Kuang S zarzdzia, aby tron przypad jego bratankowi, 2,5-letniemu P'u-i; by to syn jego modszego brata, Tsai-fenga, ksicia Cz'un, oraz wnuk jej faworyta ung-lu. Dziecko miao panowa jako San T'ung w cigu ostatnich trzech lat dynastii Ts'ingw, gdy jego ojciec zosta re gentem i faktycznym wadc cesarstwa*. Ten obrt spraw oznacza jednak koniec potgi Juan Szy-k'ai; usio wa on te wczeniej zaproponowa innego kandydata na tron dla urato* P'u-i zosta nastpnie, na bardzo krtki okres, restaurowany na tronie w 1917 r. (patrz s. 635). Od 1924 r. y w odosobnieniu w Tientsinie; po podboju Mandurii przez Japoczykw w 1931 r. stal si ich marionetk, najpierw jako Gowa Pastwa Mandukuo, potem jako cesarz. Wzity do niewoli przez Armi Radzieck, zosta repatriowany do Chin w 1949 r. Nastpne 10 lat spdzi w wizieniu dla przestpcw wojennych. Po re edukacji" zosta zwolniony w 1959 r. i zacz pracowa jako botanik. Autor niezmiernie interesujcej autobiografii. Umar w 1968 r.

wania swojej skry. Tsai-feng by, mimo wszystko, bratem Kuang Su i chocia nie speni wypowiedzianego na ou mierci yczenia cesarza, aby Jan zosta niezwocznie stracony za swoj zdrad podczas ruchu re formatorskiego w 1898 r., wkrtce ustalono, i Juan mia pono cierpie na schorzenie nogi, uniemoliwiajce mu wykonywanie jego czynnoci, i z tego wzgldu otrzyma on askawe zezwolenie na udanie si do swoich posiadoci na wsi dla podjcia naleytej kuracji. Nowy regent okaza si wyjtkowo nieudolnym wadc, kompletnie nie mogcym sobie poradzi ze wzrastajc walk frakcji na dworze, zarwno midzy samymi Mandurami, jak i midzy Mandurami a Chiczykami. Ten ostatni konflikt sta si ju szczeglnie ostry w pierwszych latach tego wieku; jego zacito miaa teraz przybra na sile na tle stale pogarszajcego si pooenia rzdu ts'ingowskiego. Na samym pocztku jednak objcie wadzy przez regencj byo przychylnie powitane przez dosy silne ugru powanie, przewanie gentry, zwolennikw monarchii konstytucyjnej, kt rych nadzieje, i zostan przedsiwzite odpowiednie kroki w tym kierun ku, zostay podbudowane ustanowieniem Zgromadzenia Narodowego w pa dzierniku 1909 r. oraz Zgromadze Prowincjonalnych w padzierniku 1910 r. W obydwu tych ciaach w Zgromadzeniach Prowincjonalnych, wybra nych porednio na podstawie niezwykle ograniczonego cenzusu majtko wego (5 tys. tael) i wyksztacenia (ukoczona szkoa rednia) oraz w Zgro madzeniu Narodowym, zoonym ze stu delegatw wybranych przez Zgro madzenia Prowincjonalne oraz ze stu mianowanych przez rzd monar chici konstytucyjni tworzyli znaczn wikszo i wykorzystywali je jako aren dla wysuwania dalszych da politycznych. W wyniku nacisku zgromadze rzd obieca, i nowa konstytucja zos tanie uchwalona i nowy parlament zwoany w 1913 r., na pi lat wczeniej, ni przewidywano. Usilne domagania si zaprowadzenia gabinetu, odpo wiedzialnego przed Zgromadzeniem Narodowym, zostay wreszcie uwzgl dnione w kwietniu 1911 r., lecz wybr ministrw by charakterystyczny dla rzeczywistych intencji dworu mandurskiego. Z trzynastu czonkw ga binetu siedmiu byo Mandurw (w tym piciu ksit z rodziny cesarskiej), jeden Mongo i tylko piciu Chiczykw. Bya to piguka nie do przekni cia nawet dla najwierniejszych chiskich poplecznikw dynastii. Rwno czenie Tsai-feng usiowa wzmocni pozycje Ts'ingw przez umieszczenie swoich braci, jeszcze bardziej nieudolnych ni on, na kluczowych stano wiskach w siach zbrojnych, posunicie uatwione wczeniejszym usuni ciem Jan Szy-k'ai. Wszystkie te rodki okazay si jednak wkrtce daremne. Mandat Niebios dynastii Ts'ingw wygas ju cakowicie; nastpio to waciwie ju 60 lat wczeniej, podczas rewolucji tajpingowskiej, a Mandu-

rowie pozostali na tronie w Pekinie przede wszystkim dziki uytecznoci dla swoich panw cudzoziemskich. Teraz jednak mocarstwa nie byy ju zdolne ani co wicej, nawet szczeglnie chtne do podjcia jeszcze raz wysikw dla poparcia tej na wskro dekadenckiej i beznadziejnie nieudolnej kasty rzdzcej.
REFORMY A REWOLUCJA

Po tragicznym upadku ruchu reformatorskiego 1898 r. dwaj jego czo owi wodzowie zbiegli i kontynuowali, jak wspomniano, swoj dziaalno polityczn za granic. Pogldy K'ang Ju-wei, tak jak uksztatoway si one we wczeniejszym okresie, pozostay zasadniczo nie zmienione i nie tknite przez dalszy tok wydarze; podtrzymywa on w dalszym cigu swoj wierno dla Kuang S oraz przekonanie o susznoci caego swojego prog ramu z 1898 r., opierajc si na nadziei, i cesarz ostatecznie przeyje Tz'u Si, odzyska wadz i powrci do platformy ruchu reformatorskiego. Tym samym K'ang pozostawa zwolennikiem dynastii ts'ingowskiej i mo narchist, w okresie kiedy rozwj polityczny zmierza szybko do bardziej postpowych idei. Jego pogldy filozoficzne nie ulegy te adnym zmianom. Czciowe skonnoci K'anga do modernizacji nie ewoluoway dalej, a przy wizanie do swojej wersji konfucjanizmu te pozostawao niewzruszone. Historia miaa wnet pozostawi go cakiem w tyle, a jego rola polityczna staa si stosunkowo szybko znikoma; on sam popad w prawie cakowite zapomnienie, z ktrego mia wyj tylko jeszcze raz, i to miesznie, a nawet aonie, podczas farsy restauracji ts'ingowskiej w 1917 r. Droga jego modszego zwolennika, Liang Cz'i-cz'ao, miaa si okaza jednak inna. Liang dosy prdko odrzuci prawie cae przywizanie do konfucjanizmu, stajc si najwybitniejszym rzecznikiem modernizacji i nie wtpliwie najbardziej wpywowym propagatorem Nauki Zachodniej wrd inteligencji chiskiej w pierwszej dekadzie XX w. Jego pogldy stanowiy jednak dziwaczny, wiecznie zmieniajcy si galimatias, wywodzcy si z nie zwykle szerokiego wchaniania literatury japoskiej i zachodniej, z ktrej impresje swoje przekazywa czytelnikom w ksikach oraz wielu artykuach, zawartych w pismach wydawanych przeze w Japonii. Politycznie Liang po zostawa zasadniczo konserwatyst; aczkolwiek nie bdc kategorycznym stronnikiem dynastii ts'ingowskiej, wypowiada si za wprowadzeniem mo narchii konstytucyjnej i sta si zdecydowanym wrogiem rosncego nurtu rewolucyjnego oraz idei republikaskich i demokratycznych, wysuwanych przez Sun Jat-sena. Na pocztku czyniono starania, z udziaem zreszt niektrych k ja-

poskich, by doprowadzi do wsppracy wszystkich ugrupowa chiskich na emigracji, dziaajcych przeciwko reymowi Tz'u Si. Ze wzgldu m. in. na aroganckie zachowanie K'ang Ju-wei, ktry nie zamierza uzna wycho wanego na Zachodzie Sun Jat-sena za rwnego sobie, wysiki te jednak spezy na niczym. Rozpocza si te ostra rywalizacja midzy reformato rami a zwolennikami Sun Jat-sena o wpywy i poparcie wrd emigracji chiskiej w Japonii i innych krajach, ktra zakoczya si tymczasowo, dziki m. in. pozbawionej wszelkich skrupuw taktyce Liang Cz'i-cz'ao, zwycistwem reformatorskiego Stowarzyszenia Obrony Cesarza. Naley zauway mimochodem, i wpyw Japoczykw na rozwj chi skiej dziaalnoci politycznej, wcznie z ruchem rewolucyjnym, by cakiem pokany. Jego istota miaa za charakter do zoony; z jednej strony japoskie ugrupowania postpowe i wczesnosocjalistyczne szczerze popie ray chiski nurt rewolucyjny, a zwaszcza samego Sun Jat-sena, lecz z drugiej strony rzd japoski rwnie interesowa si wielce chiskim ru chem rewolucyjnym, lecz dla cakiem innego celu, tj. dla wykorzystania go do urzeczywistnienia swoich dalekosinych i starannie przygotowywa nych planw ekspansji imperialistycznej. Niewtpliwie najwybitniejszym przedstawicielem, gwnym przywdc i twrc ideologii nurtu rewolucyjnego wrd inteligencji chiskiej na emi gracji by Sun Jat-sen (nazywa si waciwie Sun Wen; jednym z jego przydomkw by I-sien, ktrego wymowa kantoska brzmi Jat-sen; czsto nazywany bywa te zgodnie ze swoim pseudonimem Czung-szan). Sun urodzi si 12 listopada 1866 r. w wiosce w okrgu Siangszan (obecnie Czungszan) w poudniowo-zachodnim Kuangtungu, 56 km od Kantonu, w chopskiej rodzinie ubogich dzierawcw. Rejon, z ktrego pochodzi, posiada bardzo silne tradycje rewolucyjnej walki chopskiej, a w szcze glnoci ruchu tajpingowskiego, w ktrym wielu mieszkacw wzio udzia, w tym rwnie i czonkowie rodziny Suna. Owe tradycje miay powany wpyw na ksztatowanie si pogldw modego Sun Jat-sena, ktry ju we wczesnych latach widzia siebie w roli drugiego Hung Siu-cz'ana. Gdy mia 12 lat, rodzina wysaa go na Hawaje, aby zaopiekowa si nim jego brat, Sun Te-czang (starszy o 15 lat), pniej zamony hodowca byda. Przez trzy lata modzieniec uczszcza do szkoy prowadzonej przez misjo narzy anglikaskich, przyswajajc sobie podstawy wyksztacenia zachod niego. Pniej, po powrocie do Chin, odby w latach 18861892 wysze studia medyczne w Hongkongu, ktre ukoczy z wyrnieniem. Tym samym sta si inteligentem o wyksztaceniu na wskro zachodnim. Pogldy polityczne Sun Jat-sena uksztatoway si ju podczas studiw medycznych, gdy sta si rzecznikiem wpierw koniecznoci modernizacji

i wyzwolenia Chin, a pniej, dla osignicia wanie tych celw, obalenia dynastii Ts'ingw. Do czasu wojny chisko-japoskiej Sun nie wyklucza jednak moliwoci przeprowadzenia niektrych niezbdnych reform przy pomocy istniejcego reymu; wyoy on swoje idee i plany w tej dziedzinie w memoriale, ktry przedstawi Li Hung-czangowi latem 1894 r. Nie otrzy ma na to adnej naleytej odpowiedzi, a upokarzajca klska reymu ts'ingowskiego w konflikcie z Japoni przekonaa go teraz cakowicie o ko niecznoci rewolucyjnego dziaania politycznego przeciwko dynastii man durskiej. Porzucajc zawd lekarski, powici si w peni temu zadaniu. Jego pierwszym staraniem w tym kierunku byo zorganizowanie na Ha wajach pod koniec 1894 r. Sing Czung Huei (Stowarzyszenie Odrodzenia Chin. Liczba czonkw stowarzyszenia, spord ktrych nie byo niko go z gentry, jak i jego wpywy byy pocztkowo cakiem ograniczone, gwny za cel stanowio zorganizowanie, z bazy w Hongkongu, pow stania antyts'ingowskiego w Kuangtungu, przy pomocy rwnie trady cyjnie antymandursko nastawionych stowarzysze tajnych, w nadziei objcia nim caego kraju. Pierwsz prb dokonania powstania uczyniono w Kantonie w padzier niku 1895 r.; zakoczya si ona cakowitym niepowodzeniem i mierci niektrych z najbliszych towarzyszy Sun Jat-sena. On sam zdoa zbiec do Hongkongu i mia odtd spdzi nastpne 16 lat za granic, jako emi grant polityczny, majc wyznaczon cen na gow; tylko raz, w 1907 r., udao mu si stan na par dni na swojej rodzinnej ziemi. Lecz wanie w tym dugim okresie wygnania, przeksztaciwszy si w zawodowego re wolucjonist, Sun Jat-sen powici si wytonej dziaalnoci politycznej, rozwin znacznie swoje pogldy, aby ostatecznie wyoni si jako bezsprzecz ny wdz chiskiego ruchu rewolucyjnego. Nie mogc powrci do ojczyzny, Sun Jat-sen skoncentrowa swoj dziaalno na duych skupiskach emigracji chiskiej, porozrzucanych w wie lu czciach Azji Poudniowo-Wschodniej, na Hawajach i w Stanach Zje dnoczonych, a Uczcych do 1910 r. blisko dwa i p miliona osb. W tym te rodowisku mia on pniej znale podstawowe poparcie, a rola emi gracji chiskiej w rozwoju ruchu rewolucyjnego posiadaa wrcz bezcenne znaczenie. Z jej ona pochodzia powana cz przywdcw ruchu wczes nego okresu, ona dostarczya te funduszw niezbdnych do prowadzenia jego dziaalnoci. Wskutek ycia za granic emigranci stawali si skonniejsi do przyjmowania pogldw zachodnich i bardziej postpowi od ich ro dakw w Chinach. Jednoczenie poniajca sytuacja ich rodzinnego kraju z ktrym utrzymywali jak najcilejsze i bliskie kontakty niezdolnego obroni ich od dyskryminacji, odczuwanej przede wszystkim, lecz nie wy-

cznie w Stanach Zjednoczonych, silnie wzmacniay zarwno ich wiado mo narodow, jak i nastroje antymandurskie. Znakomita wikszo emigrantw pochodzia z poudniowych prowincji przybrzenych, prze wanie z samego Kuangtungu, jednej z najbardziej rozwinitych politycznie i gospodarczo czci Chin, posiadajcej najstarsze kontakty z Zachodem. Caymi latami Sun Jat-sen wdrowa wytrwale od jednego osiedla chi skiego do drugiego, organizujc, wykadajc, zbierajc fundusze, wpajajc wrd emigrantw coraz wiksz wiadomo fundamentalnych potrzeb Chin. Wanie podczas jednej z jego wczesnych podry w 1896 r. Mandurowie, ktrzy uwaali go ju wtedy za jednego ze swoich najwikszych wrogw, porwali go podczas pobytu w Londynie i uwizili w poselstwie chiskim na Portland Place, zamierzajc zawie go z powrotem do Chin i tam umierci. Z ambasady polskiej przez ulic Weymouth wida okno pokoju, w ktrym trzymano Suna w niewoli. Uratowany zosta dziki in terwencji Anglikw, zwaszcza swojego byego profesora medycyny w Hong kongu, Jamesa Cantlie, do ktrego, za porednictwem sucego angiel skiego w poselstwie, Sunowi udao si przesa apel o pomoc. Dziki owemu incydentowi, opisanemu zreszt przez niego samego w obszernej broszurze, sta si on gon osob na skal wiatow. Gdy Sun Jat-sen kontynuowa swoj dziaalno na emigracji, ruch antyts'ingowski rozszerza si w okresie po 1 Ho Tuan mimo nieustannych i surowych represji mandurskich. Gwnym jego orodkiem sta si Szang haj, gdzie grupa modych inteligentw zwizanych z dziennikiem Su Pao" prowadzia oywion rewolucyjn dziaalno agitacyjn i propagandow. Dziennik zosta zamknity, a redaktorzy aresztowani, lecz ruch trwa i dal sze pisma wychodziy po kolei. Jednym z aresztowanych, ktry zmar w wizieniu, by mody Tsou ung (1885 1905), autor synnej i wpywowej broszury antyts'ingowskiej pt. Armia Rewolucyjna. Dziaalno rewolu cyjna bya te prowadzona w wielu prowincjach, jak np. przez Hua Sing Huei (Stowarzyszenie Odnowy Chin), ktre zostao zaoone w grudniu 1903 r. przez Huang Singa (18741916), syna nauczyciela z Hunanu, pniej jednego z najwaniejszych przywdcw ruchu rewolucyjnego. Po dobn organizacj byo Kuang Fu Huei (Stowarzyszenie Restauracji), dzia ajce w Czekiangu, a prowadzone przez wybitnego uczonego Czang Ping-lina (18681936). Stowarzyszenie Huang Singa zaplanowao powstanie antyts'ingowskie w Hunanie na listopad 1904 r.; spisek wprawdzie nie uda si, lecz jego przywdcy, wszyscy modzi inteligenci, zdoali zbiec. O wzrocie politycznej aktywnoci i wiadomoci narodowej wiadczy rwnie bojkot towarw amerykaskich, zorganizowany przez studentw i kupcw na du skal w 1905 r. jako protest przeciwko dyskryminacji

Chiczykw w Stanach Zjednoczonych. Orodkiem owej kampanii, trwa jcej od maja do wrzenia, by Szanghaj, a rozprzestrzenia si ona prawie na wszystkie inne wiksze miasta w caym kraju, lecz ostatecznie zostaa stumiona przez wadze ts'ingowskie. Najbardziej jednak intensywna dziaalno polityczna w tym okresie prowadzona bya jak wspomniano w rodowisku studentw chiskich w Japonii. Sun Jat-sen, ktry w okresach midzy swoimi podrami wrd chiskiej diaspory mieszka w latach 1901 1903 przewanie w Jokohamie, zbliy si w 1905 r. do rodowiska studenckiego w Japonii, ulegajcego zreszt coraz bardziej wpywowi idei rewolucyjnych. W Japonii te przed stawiciele poszczeglnych wspomnianych ju ugrupowa rewolucyjnych do konali w 1905 r. skutecznego zjednoczenia si w now jednolit organizacj. Miao to by synne Czung Kuo T u n g Meng Huei (Zjednoczona Liga Chiska), zaoone pod auspicjami Sun Jat-sena w Tokio w miesicach sierpiewrzesie przy entuzjastycznej aprobacie i obecnoci wielu setek studentw chiskich. Zaplanowane sowo rewolucyjne" opuszczono z nazwy organizacji ze wzgldw konspiracyjnych. Tumaczeniu tej nazwy przez Suna na angielski odpowiada polska Chiskie Zrzeszenie Federalne. Charakterystycznie dla planw japoskich, zebranie inauguracyjne Tung Meng Huei odbyo si w lokalu nalecym do czonka stowarzyszenia Czarnego Smoka (tj. rzeki Amur), osawionej szowinistycznej i ekspansjonistycznej organizacji. Z samego pocztku Sun Jat-sen, jako najstarszy i najbardziej dowiad czony rewolucjonista, szanowany ze wzgldu na swoj arliwo i powi cenie, uznany by za gwnego przywdc T u n g Meng Huei i jego te: pogldy znalazy odzwierciedlenie w programie nowej organizacji. Sun sfor muowa swoje idee, bdce w duej mierze wynikiem jego studiw i kon taktw z cywilizacj Zachodu, w znanym San Min Czu I (Trzy Zasady Ludu), ktre dopracowywa do koca, swojego ycia. Pokrtce doktryna ta bya nastpujca: Pierwsz zasad by nacjonalizm, ktry w owym okresie oznacza przede wszystkim walk przeciwko panowaniu Mandurw w Chi nach. Dopiero pniej, w latach dwudziestych, zasad t zaczto inter pretowa w sensie antyimperialistycznym. Drug zasad stanowia demokra cja przez ktr Sun rozumia zaprowadzenie republikaskiej i konstytucyj nej formy rzdw na mod francusk lub amerykask, na miejsce ts'ingowskiej monarchii absolutystycznej. Trzeci zasad by byt Ludu", koncepcja, ktr sam Sun okrela jako socjalizm. Bya to, w istocie rzeczy, nieco mglista obietnica zajcia si w przyszoci problematyk spoeczn, m. in. za pomoc wyrwnania ziemi". Wywodzia si ona z uwiadamiania sobie przez Suna istnienia tych zagadnie zarwno w Chinach, jak i w szczegl-

noci na Zachodzie, gdzie niezdolno systemu kapitalistycznego do ich rozwizania staa si dla niego oczywista. Poczona te bya z pogldem, e specyficzny charakter spoeczestwa chiskiego i gospodarki mgby umoliwi uniknicie problemw nkajcych Zachd, m. in. przez przesko czenie etapu rozwoju kapitalistycznego. Z powyszych trzech zasad najprawdopodobniej pierwsza przemawiaa najsilniej do czonkw Tung Meng Huei, a gwne wysiki organizacji, byy skierowane przede wszystkim na dokonanie obalenia reymu ts'ingowskiego. Lecz wanie program jako cao, natchniony w duej mierze duchem rewolucji francuskiej, oraz nacisk pooony na konieczno dzia a rewolucyjnych suyy za podstaw szerokiej akcji propagandowej, wy mierzonej m. in. przeciwko konstytucyjno-monarchistycznym pogldom Liang Cz'i-cz'ao i jego zwolennikw. Ta batalia ideologiczna prowadzona bya gwnie przez pras Tung Meng Huei, w ktrej najwaniejszym orga nem by miesicznik Min Pao "(Trybuna Ludu"), wydawany w Japonii w latach 1905 1910 przy wspudziale czci najzdolniejszych modych zwolennikw Sun Jat-sena. Niektrzy z nich mieli pniej odegra znaczn, a czasami i bardzo rnorodn rol w yciu politycznym kraju. Dziki tej kampanii pogldy Tung Meng Huei zyskay coraz wicej posuchu wrd studentw, a ostatecznie dziki nim te w Chinach oraz wrd emi gracji chiskiej. Powstanie Tung Meng Huei i jego przysza dziaalno stanowiy odbicie zarwno dalszego wzrostu politycznej i narodowej wiadomoci inteligencji chiskiej, jak i rosncego wrzenia w samych Chinach. Ten przypyw re wolucyjny by jednak zjawiskiem bardziej oglnym, dotyczcym nie tylko Chin, lecz te wikszoci Azji kolonialnej i pkolonialnej, czci procesu zwanego przez Lenina przebudzeniem si Azji". W wypadku Chin dwa wydarzenia posiaday podstawowe znaczenie poza czynnikami wewntrznymi w pobudzaniu owego wzrostu aktywno ci politycznej, mianowicie wojna rosyjsko-japoska i rewolucja 1905 r. w Rosji. Klska zadana pozornie potnemu samowadztwu carskiemu przez niedawno zmodernizowane, rzekomo konstytucyjne, mae pastwo azja tyckie, ktre zaledwie p wieku wczeniej samo pado ofiar presji Za chodu, zrobia olbrzymie wraenie na Wszystkich politycznie mylcych Chiczykach. Wydobyo to te jeszcze bardziej na jaw rnic w pooeniu Chin i Japonii i podkrelio jeszcze silniej pilno i konieczno podjcia modernizacji Chin. Lecz jakim sposobem miano tego dokona w tym fundamentalnym punkcie rozbienoci midzy nurtem reformatorskim a re wolucyjnym staway si teraz coraz wiksze. Rewolucja 1905 r., aczkolwiek ostatecznie nieskuteczna, wskazywaa na konieczno prowadzenia rewo-

lucyjnej walki politycznej przeciwko autokracji i w tym sensie wpyna na pogldy, a rwnie i w pewnej mierze na strategi i taktyk Tung Meng Huei i jego przywdcw. T u n g Meng Huei, chocia liczniejsze ni Sing Czung Huei i inne wcze niejsze ugrupowania, byo jednak organizacj wsk; liczba czonkw w latach 1905 1907 nie przekraczaa tysica, mimo i rozprzestrzenio si wrd prawie wszystkich skupisk emigracyjnych, zyskujc wiele poparcia, a dziki powracajcym studentom stao si te si polityczn w samych Chinach. Taktyka Tung Meng Huei skaniaa si do koncepcji organizowa nia zbrojnych przewrotw, majcych raczej suy jako sygna i podnieta do oglnonarodowego powstania antymandurskiego. Sun Jat-sen i jego zwolennicy nie zmierzali do zorganizowania ruchu masowego, zdolnego do rozkoysania chopstwa na mod tajpingowsk. Skupiali si zamiast tego na przenikaniu do ts'ingowskich si zbrojnych oraz na wykorzystaniu nadal silnych antymandurskich stowarzysze tajnych. W autobiografii Sun Jat-sen wspomina o swoich dziesiciu nieudanych prbach rewolucyjnych". Pierwszymi dwiema byy wspomniany ju spisek w Kantonie w 1895 r. oraz prba wszczcia powstania w Hueiczou w Kuangtungu w padzierniku 1900 r. Dalsze osiem to wszystko przewroty orga nizowane przez Tung Meng Huei w latach 19071911. Trzecie byo w Cz'aoczou (Kuangtung) 27 marca 1907 r.; czwarte okoo Hueiczou (Kuangtung) 2 czerwca 1907 r.; pite w Cz'inczou i Lienczou (Kuangtung) we wrzeniu 1907 r.; szste w Czennankuan (poudniowo-zachodnie Kuangsi) w grudniu 1907 r., uczestniczy w nim sam Sun; sidme znw Cz'inczou i Lienczou, marzeckwiecie 1908 r.; sme w Hokou (Jnnan), kwiecie 1908 r.; dziewite powstanie Nowej Armii w Kantonie 12 luty 1910 r.; dziesite tzw. powstanie Huang Hua Kang w Kantonie, 27 kwietnia 1911 r. Jak wida z powyszego, wszystkie te prby miay miejsce w poudnio wych i poudniowo-zachodnich prowincjach granicznych i nie tylko dlatego, e ten rejon by tradycyjnie najbardziej rewolucyjny i antymandurski, lecz rwnie dlatego, e by on najbardziej dostpny dla przewozu przez Tung Meng Huei broni, zapasw, funduszy i ludzi. Wikszo tych akcji, a zwaszcza najwaniejsza z nich, powstanie w kwietniu 1911 r. w Kantonie, prowadzona bya przez Huang Singa. Aczkolwiek wszystkie zakoczyy si porakami, po ktrych zawsze nastpoway surowe represje wadz ts'ingowskich, doprowadziy one jednak do dalszego wzrostu nastrojw rewolucyj nych i antymandurskich, ujawniy cakowit zgnilizn reymu ts'ingowskiego, jak i wzgldn atwo, z jak mona by go obali, gdyby tylko uczyni jeszcze jeden, lepiej przygotowany i zorganizowany wysiek.

Naley wspomnie o szeregu innych akcji przeciwko rzdowi tslngowskiemu w tym okresie, ktre nie byy zorganizowane przez T u n g Meng Huei. Wrd nich wymieni trzeba powstanie grnikw w P'ingsiang (Kiangsi) w grudniu 1906 r., by moe pierwsz wiksz akcj chiskiej klasy robotniczej. Inn byo powstanie w Ankingu, prowadzone przez Su Si-lina (18731907), ktry dokona w lipcu 1907 r. zamachu na gubernatora Anhuei. W zwizku z t akcj jedna z najwczeniejszych rewolucjonistek, Cz'iu Czin (18771907), czonkini T u n g Meng Huei i przywdca pod ziemnej organizacji rewolucyjnej w Czekiangu, zgina z rk siepaczy mandurskich, pierwsza z wielu kobiet, ktre miay powici swoje ycie dla rewolucji. W tej akcji oraz w wielu innych przejawia si te stosunkowo silny nurt anarchistyczny, bdcy w powanej mierze pod wpywem ro syjskim; dokonano dalszych zamachw na dostojnikw ts'ingowskich, w tym bezskuteczn prb zabjstwa regenta. Wszystkie te akcje jako cao stanowiy niezwykle doniosy rozdzia w dziejach Chin, sag wielkiej odwagi i powicenia. Byo to szczeglnie widoczne przy powstaniu kantoskim w kwietniu 1911 r., najwikszym ze wszystkich i najbliszym osigniciu powodzenia. Wiele wysikw woo no w zorganizowanie owego powstania; zebrano znaczne fundusze wrd emigracji, przygotowano specjalny oddzia Gotowych na mier", zo ony z 800 modych ludzi, nagromadzono du ilo broni itp. Brak naleytej koordynacji zniweczy jednak szanse sukcesu i powstanie zostaa stumione z wielkimi stratami. Obecnie na Huang Hua Kang (Wzgrze tych Kwiatw) w Kantonie stoi pomnik dla uczczenia pamici 72 M czennikw" (zgino faktycznie wicej), ktrzy oddali ycie za wolno swo jej ojczyzny. A stanowili oni doprawdy sam kwiat Tung Meng Huei. W cigu szeciu miesicy sprawa, za ktr zginli, miaa wreszcie zwyci y w powstaniu w Wuczangu.

XXXVII. REWOLUCJA 1911 ROKU

TO BEZPOREDNIE

walki, ktre toczyy si w Chi nach w przededniu rewolucji 1911 r., zarwno w onie dworu i rzdu ts'ingowskiego, jak i midzy Mandurami i ich przeciwnikami chiskimi rnych kierunkw politycznych, zaostrzyy si jeszcze bardziej na tle za gadnienia o istotnych implikacjach politycznych i gospodarczych, nadaj cego owym konfliktom szczeglnie zacity charakter*. Bya to kwestia budownictwa kolejowego, ktra przeplataa si obecnie w sposb nierozwizalny ze wszystkimi ju istniejcymi problemami politycznymi, stoj cymi przed krajem. Podstawowym pytaniem byo, czy dalsza budowa ko lei ma by przedsiwzita przez rzd centralny co faktycznie oznaczao, e przez mocarstwa obce, gdy Mandurowie nie posiadali adnych rod kw finansowych na ten cel i mogliby go realizowa tylko za pomoc poyczek zagranicznych czy te ma by dokonana przez rodzimy kapi ta chiski, tj. przez przedstawicieli chiskiej gentry i kupiectwa skonnych do inwestowania w tej dziedzinie. Ci ostatni zrzeszyli si w tym celu, w szcze glnoci w tych prowincjach, gdzie sprawa bya najbardziej aktualna Kuangtung, Hunan, Hupei i Sycz'uan w stowarzyszenia i spki, ro szczce prawo do rozpoczcia przedsiwzi kolejowych i zbierania potrzeb nych w zwizku z tym funduszy. Zgromadzenia Prowincjonalne, przedstawiajce w tym wypadku inte resy zrzesze kolejowych, zostay rwnie wcignite w ten zatarg, co doprowadzio z kolei do zaatakowania przez nie rzdu centralnego w tej sprawie i posuyo do dalszego pobudzenia ju istniejcych tendencji do
OONE

* W literaturze chiskiej iewolucja 1911 r. zwana bywa zwykle Rewolucj Sin. Hai"; jest to nazwa roku cyklicznego w starym kalendarzu chiskim, obejmujcymokres od 30 stycznia 1911 do 17 lutego 1912 r., tj. te miesice, podczas ktrych miay miejsce gwne wydarzenia rewolucji, cznie z abdykacj Ts'ingw.

autonomii prowincji i decentralizacji wadzy politycznej. Owe dziaania prowincji wywary znaczny, a w niektrych wypadkach i skuteczny nacisk, doprowadzajc np. do wykupienia przez rzd pekiski koncesji poprzednio udzielonej Amerykanom na budow linii HankouKanton. Bya to jedna z dwch najwaniejszych linii, o ktrych losy toczya si wanie walka; drug z nich bya zaprojektowana linia HankouSycz'uan.

Wrota wityni, Cz'engtu, Sycz'uan epoka Ts'ing (?)

Na tle tej intensywnej agitacji na prowincji rzd ts'ingowski wysun, w maju 1911 r. swj plan nacjonalizacji kolei. Ten zamys mia mao wsp nego z rzeczywistym programem budowy kolei przez rzd centralny w skali oglnokrajowej; by on w zasadzie tworem nowo mianowanego ministra komunikacji, osawionego ze swojej sprzedajnoci Szeng San-huai, a g wnym zamierzeniem planu byo uzyskanie nowej poyczki od wspomnia nego konsorcjum czterech mocarstw, ktra sama w sobie stanowiaby istotne nowe rdo apwek dla Szenga i dworu mandurskiego. Kontrakty na t poyczk (zwan poyczk Hukuang) oraz na budow linii Hankou Kanton i Hankou Sycz'uan zostay podpisane 20 maja jedenacie dni po wydaniu edyktu o nacjonalizacji kolei. Oba te pocignicia wywo ay oburzenie w caym kraju, lecz w szczeglnoci w prowincjach bezpo-

rednio nimi dotknitych. Potpiano i oskarano rzd ts'ingowski o wyprzedawanie kraju mocarstwom, warunki bowiem zwizane z udzieleniem poyczki faktycznie oznaczay dalsze podporzdkowanie gospodarki chi skiej kontroli cudzoziemcw. dano natychmiastowej dymisji i postawie nia pod sd Szeng San-huai. Reakcja bya szczeglnie silna w olbrzymiej, bogatej i tradycyjnie nie zalenej prowincji Sycz'uan; tu dziaalno zrzesze w kierunku zbudowa nia wasnej kolei bya dalece zaawansowana, a posunicie rzdowe ozna czaoby pokane straty dla tych, ktrzy zainwestowali ju w zaprojekto wanej budowie. Do pocztku, sierpnia caa prowincja zostaa poruszona przeciwko rzdowi; kupcy i studenci organizowali strajki i protesty, roz ruchy rozprzestrzeniay si wszdzie, a ludno zacza odmawia pacenia podatkw. We wrzeniu nastpiy demonstracje w stolicy prowincji, Cz'engtu, ktre zostay brutalnie stumione przez gubernatora ts'ingowskiego; jedy nym wynikiem jego dziaania byo spowodowanie akcji powstaczej w pra wie caym Sycz'uanie. Rzd mandurski stan w obliczu gronego kryzysu politycznego i rozpocz mobilizacj wojsk w ssiedniej prowincji Hupei z zamiarem wysania ich do Sycz'uanu dla umierzenia rozruchw, prze ksztacajcych si w insurekcj na wielk skal.
POWSTANIE W WUCZANGU

Po porace powstania w Kantonie w kwietniu 1911 r. cz przywdcw Tung Meng Huei, pod kierownictwem jednego z najzdolniejszych, Sung Czao-en (1882 1913), zdecydowaa si zaprzesta polityki organizowania powsta w prowincjach przygranicznych Poudnia i Poudniowego Zacho du i zamiast tego skupi swoje wysiki na obszarze doliny Jangtse. W tym celu powoano w Szanghaju w lipcu 1911 r. specjalny komitet Tung Meng Huei. Dokonano ju znacznej pracy w tym okrgu, infiltrujc jednostki wojskowe tu stacjonowane; byo to osigniciem dwch organizacji rewo lucyjnych, znajdujcych si pod wpywem Tung Meng Huei, Zrzeszenia Literackiego i Stowarzyszenia Wsplnego Postpu, w ktrych powracajcy z Japonii studenci odgrywali wan rol. Szczeglnie duym powodzeniem cieszya si akcja oddziaywania na onierzy stacjonowanych w trjmiecie Wuhan, gdzie by moe do 1911 r. jedn trzeci garnizonu w Wuczangu stanowili czonkowie Zrzeszenia Literackiego. W tych te okolicznociach Tung Meng Huei ukadao teraz swoje plany nowego powstania przeciw ko Mandurom w tym rejonie, przewidzianego na pn jesie 1911 r. Znaczny stopie masowego niezadowolenia i wrzenia, ktrego przykadem byy szeroko rozpowszechnione bunty ryowe, a zwaszcza synny bunt

w Cz'angsza w kwietniu 1910 r., rwnie przemawiay za rozpoczciem dziaa rewolucyjnych przeciwko Ts'ingom na tych terenach. Pod wpywem wydarze w Sycz'uanie wybuch powstania w Wuhanie ustalono na 6 padziernika, lecz z braku naleytego przygotowania termin przesunito na 16 tego miesica. Wszystkie plany zawiody jednak, gdy 9 padziernika przypadkowa eksplozja bomby, przygotowanej przez spis kowcw w Hankou, doprowadzia do wykrycia ich siedziby gwnej i ukry tych zapasw broni, do aresztowania i stracenia szeregu przywdcw re wolucyjnych oraz podobno, co gorsza, do znalezienia przez wadze ts'ingowskie spisu nazwisk wszystkich osb w wojsku biorcych udzia w spisku. W tej sytuacji maa garstka onierzy, czonkw Zrzeszenia Literackiego, prowadzona przez sieranta sama zdecydowaa, chocia pozbawiona swoich przywdcw, o wszczciu powstania, nim bdzie za pno. Przyczyy si do niej wkrtce inne jednostki i dziki m. in. tchrzostwu dowdcy mandur skiego 10 padziernika udao si im zaj cay Wuczang. Hanjang, z jego strategicznym arsenaem i duymi zapasami sprztu i broni, oraz wielkie, zamone miasto Hankou oba po pnocnej stronie Wielkiej Rzeki zostay zajte przez wojska rewolucyjne 12 padziernika. Na samym po cztku pozbawieni kierownictwa onierze stanli wobec zagadnienia zna lezienia dowdcy; rozwizali ten problem przez wycignicie si z ukrycia doszcztnie przeraonego brygadiera ts'ingowskiego, Li Jan-hunga (1864 1928), zmuszajc go do objcia dowdztwa i stanowiska gubernatora wojskowego Hupei oraz poparcia rewolucji, tym samym inicjujc jego barwn karier, ktra miaa rwnie obj i fotel prezydenta Republiki Chiskiej. Powodzenie powstania w Wuczangu stao si przysowiow iskr wznie cajc poar w prawie caym kraju; w cigu nastpnych dwch miesicy wadza Ts'ingw przestaa cakowicie istnie w wikszoci Chin Poudnio wych i rodkowych. Do koca listopada pitnacie prowincji ogosio swo j niezaleno od Pekinu, a wszystkie te zmiany zaszy prawie bez bojw i z minimalnym rozlewem krwi. Tylko Pnocny Wschd oraz Czyli Honan i Szantung pozostay pod wadz Mandurw, a cilej mwic, pod panowaniem stacjonowanych tu dywizji armii Peijang. W listopadzie flota ts'ingowska rwnie przesza na stron rewolucji. Na poudnie od Jangtse prawie caa armia ts'ingowska, a szczeglnie jednostki nowoczesnej Nowej Armii, przyczyy si do rewolucji. Tylko niektre oddziay gene raa Czang Sna (1854 1923), zagorzaego poplecznika Mandurw, trzy may si swoich pozycji w Nankinie; zostay one wkrtce zaatakowane przez wojska rewolucyjne z Szanghaju i Czekiangu, ktre zdobyy Nankin 2 grud nia.

Z militarnego punktu widzenia sytuacja nie bya jednak bynajmniej prosta, poniewa dywizje Peijang bez wtpienia najlepiej wyposaone i wyszkolone w caym kraju pozostaway nadal wierne Pekinowi, a jeszcze bardziej swojemu twrcy Juan Szy-k'ai. Rozpoczy one teraz posuwanie si w kierunku poudniowym z zamiarem zaatakowania gwnego orodka re wolucyjnego w Wuhanie. Pod wzgldem politycznym pooenie byo te wielce zoone. Aczkolwiek Tung Meng Huei w cigu ostatnich szeciu lat wystpowao w charakterze inicjatora i inspiratora dziaa rewolucyj nych, nie ta organizacja miaa obecnie wypyn jako gwna sia rzdzca w rewolucyjnym Poudniu. Nowo ustanowione rzdy prowincjonalne zos tay w wikszoci wypadkw wnet przejte przez poprzednich zwolennikw monarchii konstytucyjnej, w tym wielu byych generaw i dostojnikw ts'ingowskich, przerzucajcych si teraz na stron zwycisk i pozujcych na nowo nawrconych rzecznikw Republiki Chiskiej. Rwnoczenie wa dze prowincjonalne byy zazdrosne o wasne uprawnienia i powolne w jedno czeniu si dla wsplnego dziaania przeciwko rzdowi ts'ingowskiemu. Tung Meng Huei byo samo zbyt sabe, rnorodne i zdezorganizowane, aby przeciwstawi si skutecznie tej caej zgrai karierowiczw, poszukuj cych intratnych stanowisk w nowej administracji. Jego gwny przywdca by nieobecny w Chinach, albowiem powstanie w Wuczangu zastao Sun Jat-sena, nie zdajcego sobie z niego sprawy, w Denver (Colorado) pod czas kolejnej podry po rodowiskach emigracji chiskiej. Sun szybko opuci Stany Zjednoczone, lecz nie wrci bezporednio do Chin przez Pacyfik, udajc si zamiast tego do Anglii. Na jego zamierzenia skaday si co najmniej trzy elementy: uzyskanie pomocy finansowej dla nowego rzdu rewolucyjnego; uniemoliwienie udzielenia takieje pomocy Mandurom; zapewnienie neutralnoci mocarstw, z ktrych Wielka Brytania bya w dal szym cigu najwaniejsza, wobec konfliktu w Chinach, tj. niedopuszczenie do takiej interwencji obcej, jaka okazaa si zgubna dla tajpingw. W tym wszystkim, o ile nie osign pierwszego celu, uzyska on jednak jak si pniej okae na og powodzenie w dwch dalszych, aczkolwiek tylko tymczasowe i czciowe. Upadek wadzy ts'ingowskiej na poudnie od Jangtse doprowadzi rzd pekiski do stanu cakowitej paniki i chaosu. Regent i jego stronnicy zwr cili si teraz o pomoc do jedynego czowieka, ktrego presti i powizania z armi Peijang mogyby ewentualnie podtrzyma walcy si tron Man durw Juan Szy-k'ai. Przebywajc na swoim zesaniu", by on oczy wicie wietnie zorientowany we wszystkim, co si dziao, dziki utrzymanym nadal licznym kontaktom. 14 padziernika Tsai-feng ogosi Juana guberna torem generalnym Hunanu i Hupei oraz gwnodowodzcym wojsk dla

umierzenia bandytw" w Wuhanie, posunicie zreszt entuzjastycznie powitane przez korpus dyplomatyczny w Pekinie, ktry wielce powaa Jua na za jego poprzednie wyczyny w Szantungu podczas ruchu I Ho T'uan. Jan skonstatowa jednak, i nie wyleczy si jeszcze dostatecznie ze swojego schorzenia nogi. Spokojnie czeka na dalsze pogorszenie si po oenia rzdu ts'ingowskiego, stawiajc dania, ktrych akceptacja ozna czaaby przekazanie peni wadzy, zwaszcza wojskowej, w jego rce i umoli wiaby mu trzymanie Mandurw cakowicie w swojej mocy. Jego chytry plan wnet zosta uwieczony penym powodzeniem. 2 listopada regent przy j wszystkie dania Juana i mianowa go premierem nowo uksztatowa nego gabinetu konstytucyjnego, albowiem Ts'ingowie z byskawiczn wrcz szybkoci przeksztacili swj reym w now monarchi konstytucyjn. No minacja zostaa zaaprobowana 8 listopada przez Zgromadzenie Narodowe. W tych okolicznociach Jan Szy-k'ai by teraz gotw opuci swj majtek wiejski w Honanie i stan na czele armii na Poudniu, gdzie dwch jego najbliszych protegowanych generaw, Feng Kuo-czang (1859 1919) oraz Tuan Cz'i-ui (1865 1936), obaj w przyszoci krtkotrwae gowy pastwa, dowodzio operacjami przeciwko siom rewolucyjnym w Wuhanie. Jan przyby z wielk pomp do Pekinu 16 listopada i zagarn szybko wszelkie dwignie wadzy ts'ingowskiego rzdu w swoje rce. W niez miernie krtkim czasie zapewni sobie te cakowit kontrol nad wszystkimi siami zbrojnymi na Pnocy, m. in. przez zarzdzenie wymordowania lub dymisjonowania wszystkich oficerw podejrzanych o sympatie lub dziaal no rewolucjyjn. Supremacja kliki Peijang na Pnocy zostaa tym samym w peni zapewniona. Wojska Juana rozpoczy teraz ofensyw przeciwko pozycjom rewolu cjonistw w Wuhanie; skcony i zdezorganizowany rzd wojskowy, cho cia wzmocniony przybyciem Huang Singa, ktry obj stanowisko gwno dowodzcego, okaza si ostatecznie niezdolny do przeciwstawienia si ata kom silniejszych dywizji Peijang. Hankou pado 1 listopada, a prba od bicia go w poowie tego miesica zawioda. Pniej za, po zacitych wal kach, rewolucjonici stracili rwnie 27 listopada Hanjang. Artyleria Peijang bya teraz w stanie ostrzeliwa pozycje swojego przeciwnika w Wuczangu. Doprowadzenie w owym czasie do zwycistwa nad armi rewolucyjn nie leao jednak w planach Juana, zreszt duga, przewleka wojna domowa byaby, prawdopodobnie konieczna dla jego osignicia, gdy armia rewo lucyjna wzrastaa znacznie dziki napywowi ochotnikw, a jeli wyszko lenie miaa nadal niewystarczajce, to jej duch by w pierwszych miesicach stosunkowo jeszcze wysoki. Jan wola szybko zawrze rozejm i rozpocz rokowania z rewolucjonistami, wszystko w celu dalszego wzmocnienia

wasnej pozycji wobec obu stron Mandurw i rewolucjonistw. Fak tycznie od pocztku grudnia zamary wszystkie dziaania wojenne midzy armiami przeciwnikw. W poowie grudnia rozpoczy si dugie i zawie pertraktacje w Szang haju; rewolucjonici od samego pocztku ofiarowywali Juanowi prezyden tur przyszej republiki, jeli zgodziby si tylko zdradzi swoich panw mandurskich i doprowadzi do ich obalenia. Juan by skonny speni ten postulat, lecz zada, by udzielano mu czasu niezbdnego dla przeko nania dworu ts'ingowskiego o beznadziejnoci pooenia; chcia rwnoczenie upewni si, czy prezydentura zapewni mu te tyle wadzy, ile jej ju w Pe kinie posiada.
USTANOWIENIE REPUBLIKI

25 grudnia 1911 r. Sun Jat-sen przyby do Szanghaju. Po drodze zatrzy ma si w Hongkongu; tu jeden z jego najbliszych wsppracownikw, Hu Han-min (1886 1936), wwczas gubernator wojskowy (pniej znany przywdca prawego skrzyda Kuomintangu), usiowa przekona go, aby ustanowi rzd rewolucyjny na Poudniu, ujawniajc w swoich propozycjach gbok nieufno do Jan Szy-k'ai, odczuwan przez wielu przywdcw Tung Meng Huei. Sun jednak odrzuci jego rad. Jego powrt do Szang haju, gdzie zosta przywitany z wielkim entuzjazmem, wprowadza nowy istotny czynnik do ju i tak niebywale skomplikowanej sytuacji politycznej. Przedstawiciele 15 prowincji, ktre ogosiy swoj niezaleno od rzdu ts'ingowskiego, przenieli, po wielu sprzeczkach midzy przywdcami w Wuczangu i Szanghaju, swoj siedzib gwn do Nankinu. 29 grudnia wybrali oni Sun Jat-sena na tymczasowego prezydenta Republiki Chiskiej, kt r proklamowano w Nankinie 1 stycznia 1912 r. pierwszy dzie pierw szego roku republiki, ktra przyja teraz kalendarz gregoriaski. Li Jan-hung zosta wybrany wiceprezydentem; utworzono rwnie rzd tymcza sowy, w ktrym, co charakterystyczne, wikszo ministrw nie bya czon kami Tung Meng Huei, lecz skadaa si z konstytucyjnych monarchistw i dawnych dostojnikw ts'ingowskich. Wszyscy wiceministrowie naleeli jednak do Tung Meng Huei. Rzd ten w istocie rzeczy by niezmiernie saby, m. in. ze wzgldu na prawie cakowity brak kontroli nad prowincja mi. Nowy rzd republikaski nawoywa teraz do niezwocznej abdykacji dynastii ts'ingowskiej jako niezbdnego warunku wstpnego zjednoczenia podzielonego kraju. Ju o wiele wczeniej, podczas ukadania programu Tung Meng Huei, Sun Jat-sen sformuowa swoje idee co do przyszej istoty rzdu republiki,

po zwycistwie rewolucji antyts'ingowskiej. Jego plany przewidyway trzy etapy rzdw; pierwszy mia by rzdem wojskowym, trwajcym trzy lata. Po nim nastpiby tymczasowy rzd konstytucyjny na okres szeciu lat, kiedy to przygotowano by sta konstytucj. Rzdy prowizoryczne i woj skowe miay zakoczy si po dziewiciu latach, a na ich miejsce weszyby w ycie w peni demokratyczne rzdy konstytucyjne, na wzr parlamenta ryzmu zachodnioeuropejskiego lub amerykaskiego. Do urzeczywistnienia tych planw, a zwaszcza pierwszego etapu, nie zbdna bya, oczywicie, zjednoczona i scentralizowana kontrola si zbroj nych caego kraju. Lecz tego wanie rzd nankiski nigdy nie posiada; jego kontrola nad armiami prowincji, uznajcych jego wadz, bya nie zmiernie mglista ze wzgldu na brak jednoci i rosnce ambicje zarwno nowo upieczonych przywdcw rewolucyjnych, jak i byych oficerw ts'ingowskich. Co jeszcze waniejsze, najsilniejsze siy militarne w kraju znaj doway si nie w jego rkach, lecz Juan Szy-k'ai. Plany Sun Jat-sena byy tym samym skazane na fiasko od samego pocztku, a by moe jeszcze nawet bardziej z powodu skwapliwego denia wikszoci politykw w rzdzie nankiskim do dojcia do najszybszego porozumienia z Juanem w celu uniknicia wojny domowej, rozcignicia republiki na cay kraj oraz za pobieenia interwencji obcej. Majc na uwadze wanie te cele, czonkowie rzdu republikaskiego usilnie przekonywali Suna, aby ogosi, i zrezy gnuje on niezwocznie z prezydentury na rzecz Juana, w chwili gdy ten bdzie gotw dokona ostatecznego obalenia Mandurw, pozostajcych ju prawie cakiem na jego asce. Pertraktacje midzy Nankinem i Pekinem kontynuowano w tych nowych okolicznociach przy nie trzeba prawie dodawa najgbszej nieufno ci kadej strony co do intencji przeciwnika. Obie strony znajdoway si te w krytycznym pooeniu finansowym, gdy kraj by zbankrutowany, a finansici zagraniczni nie spieszyli si z nowymi poyczkami przed na leytym wyklarowaniem si sytuacji politycznej. Gubernatorzy prowincjo nalni chwycili si prostej, lecz zgubnej metody wypuszczania olbrzymich iloci pienidzy papierowych, z nieuniknionym skutkiem galopujcej inflacji i dalszego pogorszenia warunkw oglnych. Rzd nankisk} z drugiej stro ny usiowa uzyska poyczki od kapitalistw japoskich na lichwiarskich warunkach. Juan mia nieco wicej powodzenia w tej dziedzinie; zapewnia Ts'ingw o swojej wiernopoddaczej lojalnoci w ktr mieli wszelkie podstawy nie wierzy m. in. przez spowodowanie wysania przez swoich generaw Peijang depesz, wyraajcych ich poparcie dla monarchii ts'ingowskiej (owa metoda prowadzenia polityki za pomoc depesz oklnych staa si

ulubionym chwytem podczas caego nastpnego okresu panowania militarystw). Na tej podstawie Janowi udao si wyudzi od Ts'ingw cz ich nagromadzonych skarbw, ktr wykorzysta m. in. dla opacenia swo ich wojsk. Mimo rozpaczliwej sytuacji ksita mandurscy wcale nie byli skonni do porzucenia resztek swojej wadzy; przeraeni za byli w szczeglnoci tym, co losy mogyby im przynie, gdyby dynastia miaa zosta obalona drog rewolucyjn. Na tle penego braku jednoci i nieustannych ktni midzy samymi Mandurami Tsai-feng zrezygnowa ze stanowiska 6 grud nia, a cesarzowa Lung-j, wdowa po Kuang S, stana formalnie na czele dworu ts'ingowskiego. 16 stycznia dokonano zamachu w Pekinie na Jan Szy-k'ai; chocia niektrzy z jego stray zostali zabici, on sam wyszed cao. Podnioso to zaufanie Mandurw do niego i pozwolio Juanowi wywrze jeszcze wikszy nacisk w kierunku, w ktrym zmierza, tj. abdy kacji cesarza Ts'ingw z tronu. Odbyo si teraz szereg konferencji cesarskich przy udziale gwnych ksit mandurskich, na ktrych debatowano o dalszych losach Ts'ingw. Zabjstwo 26 stycznia Liang-pi, najbardziej zdecydowanego wrd mandur skich przeciwnikw abdykacji, przerazio dwr do reszty. W tym momencie ci sami generaowie, ktrzy na pocztku stycznia zadeklarowali swoj wie czn, niewzruszon wierno monarchii, wystosowali now depesz, pro klamujc tym razem konieczno abdykacji Ts'ingw oraz swoje gbokie przywizanie do ideaw rzdu republikaskiego. Ostateczny cios, starannie przez Juan Szy-k'ai przygotowywany, zosta zadany. Komedia bya wymie nicie zagrana militarystyczna klika Peijang wesza teraz na chisk aren polityczn jako najpotniejsza, jeli nie najbardziej decydujca, sia.
UPADEK DYNASTII TS'INGW

Scena bya przyszykowana do ostatecznego aktu koca 267-letniego panowania Mandurw nad narodem chiskim. Rzd ts'ingowski, oszukany i zdradzony przez Jan Szy-k'ai, czowieka, na ktrym opar swoje ostatnie nadzieje na przetrwanie, podda si teraz bez adnego dalszego oporu. 12 lutego cesarzowa wdowa Lung-j w obecnoci ksit, dostojnikw dworskich i czonkw gabinetu Juana odczytaa, szlochajc gorzko, w imie niu swoim i P'u-i jego abdykacj z tronu. Edykt abdykacyjny by sam w sobie wielce osobliwym dokumentem; cesarz uznajc, i wikszo narodu chi skiego pragna republiki, desygnowa Jan Szy-k'ai, jako dostojnika upe nomocnionego przez abdykujcego monarch, do organizowania tymcza sowego rzdu republikaskiego. Nie dziwi to o tyle, e edykt by napisany

nie przez Mandurw, lecz przez Liang Szy-i (1869 1933), jednego z najchytrzejszych ludzi Juana. Cesarz, jego rodzina i dwr mieli zachowa w swoim posiadaniu Paac Cesarski, jak rwnie i cay swj majtek oraz przej teraz na utrzymanie rzdu republikaskiego. Warunki te tzw. artykuy korzystnego traktowania" stanowiy przedmiot wczeniejszych tajnych rokowa midzy Janem a Nankinem. Sun Jat-sen celebrowa abdykacj Ts'ingw z wielk ceremoni; wy gosi przemwienie w pobliu Nankinu przy mauzoleum Czu Jan-czanga, zaoyciela dynastii mingowskiej, w ktrym zawiadomi ducha Czu o zwy cistwie nareszcie odniesionym w wypdzeniu Mandurw. Znakomita wikszo Mandurw, ju prawie kompletnie zsinizowana, po rewolucji 1911 r. po cichu wtopia si w ludno chisk. Mieli oni zgosi swoje prawo do wasnej odrbnoci narodowociowej dopiero po 40 latach, kie dy powstay, w pierwszym okresie Chin Ludowych, sprzyjajce ku temu warunki. Juan Szy-k'ai dotrzyma, cho raz, swojego sowa, przeprowadzajc obalenie dynastii ts'ingowskiej i wyaniajc si jako jej rzekomo prawowity spadkobierca; zada on teraz, aby rzd republikaski speni swoj cz porozumienia. Nastpio to te niezwocznie; 13 lutego Sun Jat-sen zre zygnowa ze stanowiska tymczasowego prezydenta, majc nadziej, i w ten sposb Republika obejmie cay kraj i otrzyma szybko uznanie midzyna rodowe. 15 lutego senat Tymczasowego Rzdu Republikaskiego (ciao zoone z przedstawicieli prowincji) wybra Juana na jego miejsce jako tymczasowego prezydenta. Zdajc sobie spraw z czci chocia zamysw Juana, Sun zastrzeg sobie spenienie trzech warunkw, ktre uwaa za niezbdne, przed przekazaniem caej wadzy Janowi: aby siedziba rzdu republikaskiego umieszczona bya na stae w Nankinie (tym samym aby Juan przyby na swoj inauguracj do tego miasta), aby Jan obieca szanowa Konstytucj Prowizoryczn, ktrej projekt opracowywano wanie w Nankinie, oraz aby Sun pozosta na swoim stanowisku a do zoenia przysigi przez Juana. Cel powyszych warunkw by oczywisty ustanowienie nowego rzdu republikaskiego odpowiednio daleko od orodka potgi wojskowej Juana i byej biurokracji ts'ingowskiej, bdcej nadal znaczn si, jak te i od nacisku bezporedniego ze strony pekiskiego korpusu dyplomatycznego. Jednak i Juan stosunkowo atwo przejrza motywacj tego posunicia Suna i mg je cakowicie pokrzyowa. 18 lutego specjalna delegacja, zoona z szeregu najwybitniejszych przywdcw Republiki, zostaa wysana z Nankinu do Pekinu, aby przedyskutowa te zagadnienia z nowym tym czasowym prezydentem, ktry owiadczy, i przewidywa znaczne trudno-

ci w wyraeniu zgody na owe warunki i nie widzia moliwoci opuszcze nia Pekinu. Dziwnym zbiegiem okolicznoci w par dni po przybyciu delegacji nankiskiej jedna z dywizji Peijang, stacjonowana w Pekinie trzecia, znana jako najbardziej zdyscyplinowana i przywizana do Juana ze wszystkich jednostek Peijang, pod dowdztwem jednego z jego najbardziej zaufanych generaw, Ts'ao K'una (1862 1938), jeszcze jednej przyszej gowy pa stwa zainscenizowaa doskonale zorganizowany bunt, pldrujc i pod palajc, przy zachowaniu penego porzdku, du cz centrum Pekinu, w tym i rezydencj delegacji nankiskiej, ktra bya zmuszona zbiec ze wzgldu na bezpieczestwo do Dzielnicy Poselskiej. Po tym incydencie Juan owiadczy, i nie mgby w adnym wypadku porzuci Stolicy P nocnej w takich okolicznociach niepokoju i braku stabilizacji, mogcych nawet spowodowa interwencj obc. Delegaci nankiscy nie mieli ju nic do powiedzenia. 12 marca 1912 r. odbya si inauguracja Juana w Pekinie; tego samego dnia jako ostatni swj akt polityczny rzd nankiski przyj projekt Kons tytucji Prowizorycznej. Siedziba rzdu zostaa teraz na stae ustanowiona w Pekinie; oficjalne przeniesienie odbyo si 4 kwietnia, a oficjalna rezygnacja Suna 1 tego miesica. Posunicie to mia on sam w przyszoci gorzko potpia. Powsta nowy rzd, na ktrego czele jako premier stan T a n g Szao-i (18601938), jeden z najzdolniejszych i najbliszych protegowanych Juana; by on w swoim czasie czonkiem pierwszej grupy Chiczykw studiujcych za granic pod kierownictwem Jung Winga. Tang by wcze niej przedstawicielem Juana w rokowaniach z Poudniem i wstpi do Tung Meng Huei. W nowym gabinecie czonkowie Tung Meng Huei otrzymali cztery z dziesiciu tek ministerialnych; tak wic pozornie usta nowiona zostaa jedno midzy rewolucjonistami a siami militarystycznymi i biurokratycznymi, przedstawianymi przez Juan Szy-k'ai. Ale rzecz znamienna Juan umieci swoich najbliszych poplecznikw na trzech kluczowych stanowiskach ministra spraw wewntrznych, wojska i finan sw. Walka o wadz w Republice miaa teraz wej w nowy etap. Przejcie prezydentury przez Juan Szy-k'ai oznaczao w rzeczywistoci, ju w owym czasie, porak i niepowodzenie rewolucji 1911 r., chocia nie byo to bynajmniej tak oczywiste dla wspczesnych wiadkw tego wydarzenia, nawet dla samego Sun Jat-sena. Przyczyny tej klski tkwiy przede wszystkim w saboci ruchu rewolucyjnego, a zwaszcza samego Tung Meng Huei. Aczkolwiek jego program by wystarczajcy dla doko nania obalenia dynastii ts'ingowskiej, nie mg on sprosta o wiele trudniej szym problemom budowy nowego republikaskiego i demokratycznego spo-

eczestwa. Taka budowa zakadaaby z koniecznoci podjcie olbrzymich zada spoeczno-gospodarczych, powizanych z przeobraeniem pfeudalnego i pkolonialnego kraju a kierunek, w ktrym taka transformacja miaaby pj, by w owym czasie cakiem niejasny jak i rodkw po litycznych niezbdnych do ich realizacji. Byo bardzo mao wiadomoci jeli w ogle taka istniaa tych niebywale zoonych problemw w myli Tung Meng Huei, a nawet w ideologii samego Sun Jat-sena. Przewanie modzi i niedowiadczeni rewolucjonici wnet spostrzegli, i zostali wyma newrowani i przechytrzeni z jednej strony przez szukajcych posad karie rowiczw konstytucyjno-monarchistycznych, a z drugiej przez militarystyczno-biurokratycznych poplecznikw Juana. Jedn z zasadniczych przyczyn niekorzystnego dla rewolucji pooenia, bdc sama w sobie odbiciem saboci Tung Meng Huei, byo wzgldnie ograniczone poparcie dla Republiki ze strony znakomitej wikszoci lud noci, zwaszcza chopstwa. Chocia w okresie poprzedzajcym rewolucj niezadowolenie i wrzenie wrd ludnoci byo powszechne, przeksztacajc si te w pocztkowym okresie w udzielenie poparcia rewolucjonistom, nie zostao ono jednak podchwycone przez Tung Meng Huei i ujte w formy zorganizowane, przydatne do dalszego politycznego wykorzystania. W wy niku tego nowe wadze republikaskie na prowincji, ktre dostay si, w wikszoci wypadkw, w rce elementw z gentry, szybko przystpiy do umierzenia wszelkich prb wszczcia ruchu chopskiego, a niektrzy przywdcy Tung Meng Huei przyczyli si do tej polityki. Niemniej jednak mimo wszystkich powyszych niedocigni rewolucja 1911 r. miaa jedno istotnie wielkie osignicie na swoim koncie oba lenie monarchii absolutystycznej, instytucji politycznej, posiadajcej prze szo dwa tysice lat tradycji i prestiu, podtrzymywanej przez przemone dotychczas wpywy ideologii konfucjaskiej. W tym sensie byo to doprawdy przeomowe wydarzenie w dziejach Chin. Przynajmniej jedna niezwykle istotna przeszkoda na drodze do modernizacji Chin i ich ponownego wy onienia si jako potnego kraju i pastwa zostaa zmieciona na rumo wisko przeszoci.
MOCARSTWA A REWOLUCJA 1911 ROKU

Aczkolwiek rosnce rozprzenie i nieudolno rzdu ts'ingowskiego staway si coraz bardziej oczywiste dla mocarstw i ich przedstawicieli w Pekinie, wybuch rewolucji zaskoczy ich prawie cakowicie, w szczegl noci ze wzgldu na fakt, i skaniali si zawsze do bagatelizowania, jeli nie wrcz oczerniania, dziaalnoci T u n g Meng Huei i Sun Jat-sena, kt-

rego uwaali w najlepszym wypadku za utopijnego marzyciela. Kiedy powstanie w Wuczangu odnioso powodzenie, wikszo mocarstw prze konana bya, i rzd ts'ingowski stumi ruch rewolucyjny bez szczeglnych trudnoci, zwaszcza jeli posuy si w tym celu Juan Szy-k'ai i jego armi Peijang. W miar jednak jak panika i cakowita bezradno Mandurw staway si widoczne, mocarstwa oczywicie zainteresowane przede wszystkim zachowaniem status quo, tj. utrzymaniem wszystkich swoich przywilejw gospodarczych i politycznych, rozglday si szybko za czowiekiem i si ami zdolnymi do urzeczywistnienia tego celu. Bez najmniejszego wahania a jednomylno pekiskiego korpusu dyplomatycznego bya pod tym wzgldem daleko Idca imperialici widzieli tylko jednego kandydata na swojego Silnego Czowieka", tego samego Jan Szy-k'ai. Wydaje si te jasne, e ustanowienie monarchii konstytucyjnej, w kt rej caa realna wadza spoczywaaby w rkach Juana zamiast zdyskredy towanych Mandurw, bya tym rozwizaniem, za ktrym wypowiaday si wszystkie mocarstwa, nie wyczajc republikaskiej Francji i Stanw Zjednoczonych. Mimo wszelkich stara rzdu tymczasowego w Nankinie, zmierzajcych do uzyskania uznania Republiki po jej ogoszeniu w stycz niu 1912 r., ani jeden rzd obcy nie powita przychylnie nowo utworzo nego rzdu republikaskiego. Mocarstwa nie podjy jednak z szeregu przyczyn bezporedniej, tj. militarnej interwencji w sprawy wewntrzne Chin w tym okresie. Najwa niejsza przyczyna polegaa na tym, i dalszy wzrost rywalizacji midzy mocarstwami przemawia przeciwko organizowaniu takiej interwencji mo gcej rwnie dobrze przerodzi si w otwarty konflikt midzy samymi imperialistami. Nie oznacza to bynajmniej jednak, i niektre z rzdw imperialistycznych, w szczeglnoci japoski, nie rozwaay powanie mo liwoci interwencji militarnej po stronie Ts'ingw. Ograniczony zasig kon fliktu zbrojnego midzy siami rewolucyjnymi a rzdem ts'ingowskim, za koczony zreszt rozejmem grudniowym, zmniejszy obawy, i interesy obce zostan zagroone wojn domow na wielk skal, co uczynioby konie czn, z punktu widzenia mocarstw, niezwoczn interwencj zbrojn. Na samym pocztku rewolucji konsulowie zagraniczni w Hankou ogosili swo j neutralno w konflikcie i odegrali istotn rol, pniej kontynuowan przez poselstwa w Pekinie, w dopomoeniu do wszczcia pertraktacji mi dzy obu stronami. Celem, rzecz jasna, nie by altruizm, lecz korzy wasna, oparta na realistycznej ocenie ukadu si obu ugrupowa zaangaowanych w konflikcie. Od samego pocztku mocarstwa stawiay na kocowe zwy cistwo si prawa i porzdku", reprezentowanych oczywicie przez Juan Szy-k'ai, bez wzgldu na to, jaka miaaby by ostateczna forma rzdw.

Niemniej jednak od pierwszych dni rewolucji, a jeli o to chodzi, to rwnie w okresie jej przygotowywania, Sun Jat-sen i Tung Meng Huei obawiali si powanie interwencji mocarstw dla ratowania swoich klientw mandurskich od penej zguby. Owa ocena wynikaa, rzecz jasna, z do wiadcze historycznych XIX w., cakiem jeszcze wieych w ich pamici. Z tego te powodu Tung Meng Huei zarwno w swoim programie, jak i dziaalnoci dokadao wszelkich stara, aby przekona mocarstwa, i zwyciski rzd rewolucyjny nie naruszy w najmniejszym stopniu interesw obcych, nie poruszy zagadnienia traktatw nierwnoprawnych itp. Jedy nym punktem podniesionym byo danie, i w chwili skutecznego rozpo czcia rewolucji mocarstwa powinny wstrzyma si od udzielania rzdowi ts'ingowskiemu jakiejkolwiek, a zwaszcza finansowej, pomocy. Niezwykle szybki przebieg wydarze wiosn 1912 r., bezwolna abdy kacja Mandurw oraz przejcie prezydentury przez Jana wszystko to upewnio mocarstwa, e kontrola nad rzdem przechodzia w rce cakiem bezpieczne z ich punktu widzenia. Tym samym chocia odmwili pertrak towania lub uznania tymczasowego rzdu republikaskiego w Nankinie, przedsiwzito ju wszystkie niezbdne kroki do udzielenia tego uznania Juanowi oraz co jeszcze waniejsze do zaopatrzenia go w pomoc dos tateczn dla dokonania konsolidacji wadzy. Rwnoczenie witano z nie tajonym zadowoleniem sabo Tung Meng Huei i jego poddanie si Jua nowi. Tak wic neutralno okazaa si w istocie rzeczy cakiem jedno stronna. W pewnej mierze jednak mocarstwa nie ledziy wydarze w Chi nach z tak uwag i trosk, jak bez wtpienia miaoby to miejsce nawet par lat wczeniej. Tumaczyo si to w duym stopniu dalszym pogor szeniem stosunkw midzynarodowych i pogbieniem konfliktu i napicia imperialistycznego w skali wiatowej oraz pochoniciem wszystkich wiel kich mocarstw, z wyjtkiem Japonii, a take w pewnej mierze Stanw Zjednoczonych, kryzysami w innych czciach wiata, zwaszcza w Europie, ktre doprowadzi miay do pierwszej wojny wiatowej. W porwnaniu z tym dramat w Chinach wydawa si nieco odsunity na drugorzdne miejsce w polityce wiatowej, aczkolwiek nie pomniejszao to, w adnej mierze, jego znaczenia z punktu widzenia dziejw samych Chin.

XXXVIII. CHINY POD PANOWANIEM MILITARYSTW. DYKTATURA JAN SZY-KAl

ZIKI saboci si rewolucyjnych, prowadzonych przez Tung Meng Huei, Jan Szy-k'ai zdoa skutecznie obj najwysz wadz na warunkach postawionych przez siebie. Sytuacja poli tyczna pozostawaa jednak zmienna i pogmatwana: gwn jej cech bya dalsza walka o wadz midzy siami przedstawianymi przez Juana gentry, biurokratw i militarystw, przewanie Chin Pnocnych a rzecz nikami Republiki, zoonymi w gwnej mierze z inteligencji i ugrupowa mieszczaskich, przede wszystkim z Chin Poudniowych i rodkowych. Zasadnicza tre tej walki dotyczya istoty przyszego rzdu nowej Repu bliki. Na tym tle nastpio te szybkie uksztatowanie stronnictw politycz nych, przy pomocy ktrych kada z powyszych si organizowaa swoich zwolennikw. Po rnych zmianach i przesuniciach w przynalenoci wyoniy si z tego zgieku dwa zasadnicze ugrupowania polityczne: jednym z nich bya Partia Postpowa (Czin-pu Tang), drugim nowo zorganizowany Kuomintang (Partia Narodowa). Partia Postpowa stanowia gwnie koteri byych dostojnikw i wojskowych ts'ingowskich oraz konserwatywnych inteligentw, wrd ktrych najistotniejsz rol odgrywa Liang Cz'i-cz'ao. Jej program jeli w ogle posiadaa co zasugujcego na t nazw polega przede wszystkim na wzmacnianiu pozycji nowego prezydenta i rywalizowaniu o prerogatywy wadzy i stanowiska ze swoim gwnym przeciwnikiem, Kuomintangiem. Kuomintang, utworzony w sierpniu 1912 r. i skadajcy si z Tung Meng Huei, ju mocno rozwodnionego infiltracj porewolucyjnych karie rowiczw, oraz z czterech mniejszych grup politycznych, posiada nieco janiejsz koncepcj przyszej struktury rzdu i pastwa. Gwnym jego celem by rozwj konstytucyjnych i parlamentarnych form rzdzenia, kt re suyyby m. in. jako hamulec dla cakiem widocznych zamiarw rzdu

SYTUACJA POLITYCZNA PO OBJCIU PREZYDENTURY PRZEZ JAN SZY-K'AI

centralnego, a zwaszcza samego Jan Szy-k'ai, objcia autokratycznej wadzy. Kuomintang zawzi jednak wiadomie swj zasig dziaalnoci do cile konwencjonalnych form politycznych, organizujc si do wyborw parlamentarnych, oraz zarzuci wszelkie prby zaktywizowania mas ludo wych, ktre umoliwiyby mu uzyskanie szerokiego poparcia, zwaszcza wrd chopstwa. W szczeglnoci koncepcje wyrwnania ziemi", wspom niane w pierwotnym programie T'ung Meng Huei, ktre mogyby posuy jako podstawa do reformy rolnej, zostay puszczone w cakowite zapomnie nie. Owe zaniechanie wszelkich wysikw prowadzenia polityki przeobra e i reform spoeczno-gospodarczych miay Kuomintang bardzo drogo kosztowa, gdy okaza on si o wiele sabszy od kliki Peijang Jana, majcej na swoje zawoanie gros si zbrojnych kraju. Powysze stanowisko wizao si w szczeglnoci z pozycj rzdw prowincjonalnych, gdy ju w 1912 r. Juan Szy-k'ai przekaza peni wa dzy w prowincjach w rce dowdcw si zbrojnych, ktrzy jako guberna torzy wojskowi byli teraz jedynymi rzeczywistymi panami prowincji. Z wy jtkiem niektrych prowincji Poudnia, znakomita wikszo nowych gu bernatorw wojskowych skadaa si z wiernych Janowi ludzi z kliki Peijang. Pozycja Kuomintangu zostaa jeszcze bardziej osabiona faktem, i wikszo armii rewolucyjnej, rozbudowanej podczas rewolucji 1911 r., zostaa teraz zdemobilizowana przez Huang Singa, m. in. ze wzgldu na brak rodkw na jej utrzymanie.
Wie w okolicach Cz'engtu

uwaa za niezbdn dla rozwoju gospodarczego i modernizacji Chin. Skd miano wzi fundusze na ten cel to byo odrbne zagadnienie. Sun rwnie przyj w dobrej wierze zapewnienie Jana, i on te sprzyja koncepcji programu reformy rolnej. Huang Sing by nawet bardziej naiwny politycznie, uwaajc, i naley przekona Jana i jego sugi, aby wstpili do Kuomintangu; udao mu si te skoni Czao Ping-czn, gwnego policmajstra Jana, aby wraz z wikszoci swoich ministrw sta si czon kiem Kuomintangu. Omiopunktowe porozumienie, zawarte midzy Sun Jat-senem i Huang Singiem a Jan Szy-k'ai w owym czasie, stanowio w istocie rzeczy dalszy krok w polityce ustpstw i byo by moe nawet wikszym bdem ni wczeniejsza rezygnacja z prezydentury przez Suna. Owo tymczasowe po rozumienie umoliwio jednak Kuomintangowi uzyska zgod. Jana, wbrew jego inklinacjom, na odbycie zapowiedzianych wyborw do nowego dwu izbowego parlamentu. Miay one miejsce w okresie od poowy grudnia 1912 r. do lutego 1913 r. i prowadzone byy jeszcze raz na podstawie nie zmiernie cisego cenzusu majtkowego i owiatowego; faktycznie uczestni czyo w nich dziesi procent ludnoci. W tych wyborach Kuomintang umie jtnie prowadzony przez wielce utalentowanego i oddanego Sung Czao-ena, ktry zreszt odegra kluczow rol w jego powstaniu, osign doskonae wyniki, stajc si najwiksz pojedyncz parti polityczn, z cakowit kontrol nad parlamentem wszystko ku wielkiemu niepokojowi i zo ci Jan Szy-k'ai. Reakcja Jana na owe zwycistwo Kuomintangu i potencjalne zagro enie jego planw szybkiego osignicia peni wadzy dyktatorskiej bya nadzwyczaj jednoznaczna w swojej prostocie. 20 marca 1913 r. Sung Czao-en, niewtpliwy kandydat Kuomintangu na premiera w przyszym rzdzie, zosta zamordowany przez patnego bandyt na dworcu kolejowym w Szang haju. Dosy prdko wyszo na jaw, i morderstwo zostao popenione przez zbirw wynajtych przez Czao Ping-czna, a wic z rozkazu samego Juana. Lecz aby zatrze lady zbrodni, morderca zosta szybko umiercony w wi zieniu, organizator spisku w Szanghaju zabity przez policj, a wkrtce potem sam Czao umar w niezwykle tajemniczych okolicznociach. Sprawa ta ostatecznie ujawnia do reszty rzeczywiste zamierzenia i metody Jan Szy-k'ai; po niej aden Chiczyk mylcy politycznie nie mg w dalszym cigu ywi jakichkolwiek zudze. Kuomintang stan te obecnie wobec zagadnienia: czy podj walk, zmierzajc do obalenia Jana, czy ocze-kiwa biernie swojej cakowitej zagady i wyeliminowania resztek rzdw konstytucyjnych. Wanie dokadnie w tym samym czasie mocarstwa popieszyy z po

Od samego pocztku tych zmaga politycznych byo rwnie jasne, e Jan Szy-k'ai korzysta wyranie z penego poparcia i pomocy wszystkich mocarstw, ktre przez cay czas sprzyjay objciu przez niego prezyden tury w roli Silnego Czowieka", mogcego zapewni ten rodzaj prawa i porzdku", ktry zagwarantowaby wszystkie interesy imperializmu obce go w Chinach. Ten czynnik poparcia mocarstw mia si okaza niebywale cenny dla realizacji planw Juana, zmierzajcych do ustanowienia cako wicie dyktatorskiej wadzy. W cigu tylko paru miesicy stao si jasne, e plany Kuomintangu utworzenia rzdw parlamentarnych w oparciu o Konstytucj Prowizoryczn, wzorowan w duej mierze na francuskiej i przewidujc siln wadz gabinetu, a wzgldnie sab prezydenta, uwaane byy przez Jan Szy-k'ai za powan przeszkod, ktrej zamierza si pozby za pomoc wszelkich niezbdnych ku temu rodkw. Metody za, ktrymi Juan mia si posuy w tym celu, nie odznaczay si szczegln finezj. By on rzecznikiem zasadniczo tylko dwch rodkw: albo zota, albo kuli, tj. albo usiowa przekupi politykw, zmuszajc ich do cakowitego podpo rzdkowania si jemu, albo te pozby si swoich przeciwnikw przez ich wytpienie. Starania pierwszego gabinetu podczas prezydentury Jan Szy-k'ai, zmie rzajce do zaprowadzenia poszanowania zasad rzdw konstytucyjnych, zakoczyy si do szybko aonie z powodu obstrukcjonistycznej taktyki samego Jana, aczkolwiek na jego czele stawa T a n g Szao-i, dugoletni protegowany prezydenta. Do poowy czerwca 1912 r. Tang, ktry traktowa swoje stanowisko i zadania powanie, poda si oburzony do dymisji. Na pewien czas postawiono na jego miejsce zawodowego dyplomat, Lu Czeng-sianga(1871 1949), lecz ju we wrzeniu premierem zosta Czao Ping-czn, minister spraw wewntrznych, jeden z najbardziej niezawodnych i pozba wionych skrupuw poplecznikw Jana. Tym samym ju w p roku po objciu przez Juana prezydentury zaznaczyy si widoczne rysy na fasadzie rzdw konstytucyjnych; rzeczywista wadza spoczywaa cakiem wyranie w rkach wojska i policji. Niemniej jednak przywdcy Kuomintangu mieli jeszcze pewne zudze nia co do prawdziwych intencji Jan Szy-k'ai. wiadczyo o tym np. przyjcie w sierpniu 1912 r. przez Sun Jat-sena i Huang Singa zaproszenia na przybycie do Pekinu dla przedyskutowania przyszoci kraju. Przebie gy Juan z powodzeniem zamydli im oczy. Sun przyj od niego we wrzeniu nowe stanowisko; mia sta si kierownikiem pastwowego budownictwa kolejowego. By to zreszt jeden z ulubionych projektw Suna. Jego ambi tne plany przewidyway budow olbrzymiej sieci 300 tys. km kolei, ktr

czciowa) skonili byli, i to w rnym stopniu, przygotowa si do walki zbrojnej. Inicjatywa i tak spoczywaa w rkach Juana. W czerwcu zarzdzi on usunicie ze stanowisk trzech wyej wspomnianych gubernatorw kuomintangowskich, a wojska Peijang ruszyy, eby zaatakowa Kiangsi, gdzie stacjonoway najsilniejsze jednostki kuomintangowskie,
DRUGA REWOLUCJA" I JEJ NASTPSTWA

W takich okolicznociach rozpocz si, skazany w duej mierze na zgub, opr Kuomintangu wobec agresywnych zamysw Jana, zwany Drug Rewolucj". Aczkolwiek siedem prowincji Kiangsi, Hunan, Kuangtung, Fukien, Sycz'uan, Anhuei i Kiangsu wzio udzia w ruchu antyjanowskim, cechoway go od samego pocztku nieudana koordynacja, ze planowanie oraz znaczny brak przekonania wrd wielu z uczestnikw. Wskutek zwenia programu i dziaania Kuomintangu w okresie od re wolucji 1911 r. nie zdoa on te w tym krytycznym momencie uzyska znaczniejszego poparcia masowego dla swojej walki z Jan Szy-k'ai. Jego pooenie finansowe byo beznadziejne od pierwszej chwili i nie mg li czy tym razem na pomoc gentry lub kupiectwa. Dziaania wojenne rozpoczy si 12 lipca starciami midzy wojskami Juana a oddziaami Li Lie-czna. Armia Peijang nie miaa adnych trudno ci w osigniciu szybkiego zwycistwa, entuzjastycznie oklaskiwanego przez mocarstwa, nad swoimi zdezorganizowanymi i rozdzielonymi przeciwni kami. Nanczang, stolica Kiangsi, dosta si w jej rce 18 sierpnia. Nankin zosta 1 wrzenia wzity i spldrowany przez noszce jeszcze warkocze wojska Czang Sna, a wiceprezydent Li Jan-hung aktywnie popar Juana, tumic wszelki opr Kuomintangu w Hupei. Do poowy grudnia siy kuomintangowskie zostay cakowicie zmiadone, a gwni przywdcy zbiegli na wygnanie (Sun Jat-sen i Huang Sing udali si do Japonii). W re zultacie wadza kliki Peijang zostaa teraz rozcignita nie tylko na nie zmiernie istotny rejon doliny Jangtse, lecz rwnie na szereg prowincji poudniowych, jak Kuangtung, ktre zawsze stanowiy dotychczas gwn baz i rdo poparcia dla Kuomintangu. Po osigniciu zwycistwa nad Kuomintangiem w toku Drugiej Rewolucji" Juan Szy-k'ai zachowa resztki fasady parlamentarnej na dalsze par miesicy, poniewa zaleao mu na dokonaniu legalnego" przejcia peni wadzy, tj. otrzymaniu stanowiska staego prezydenta. W rea lizacji tych planw Juan korzysta w dalszym cigu z pomocy Partii Post powej, ktra zgodzia si stworzy we wrzeniu 1913 r. nowy rzd, z pre mierem Siung Si-ling (1870?), byym czonkiem ruchu reformatorskiego

1898 r. w Hunanie; rzd ten sta si bezwolnym narzdziem do akcepto wania wszystkich posuni Juana. Mimo wszystko sprawa wyborw pre zydenta, ktre odbyy si w padzierniku, okazaa si bardziej kopotliwa, ni Jan przewidywa; jego policja musiaa otoczy ze wszech stron gmach parlamentu, czonkw trzeba byo przekupi albo zastraszy, a wreszcie przy trzecim gosowaniu Jan Szy-k'ai zosta wybrany na prezydenta Re publiki. Lenin, ktry ledzi losy Rewolucji Chiskiej ze znaczn uwag i du sympati, zauway wczeniej ze zgryliw ironi, e postpowa i cywi lizowana" Europa odnosia si obojtnie do odrodzenia Chin i nie uznaa Republiki. Lecz teraz, w chwili kiedy Silny Czowiek" faworyzowany przez mocarstwa obj legaln" wadz, nastpio szybko formalne uznanie Re publiki (tylko Stany Zjednoczone udzieliy wczeniej, w maju 1913 r., uznania rzdowi Jana). Trzeba byo jednak zapaci cen nawet za to posunicie. Rewolucja 1911 r. spowodowaa m. in. zaamanie si wadzy chiskiej zarwno w Ty becie, jak i Mongolii Zewntrznej. Sytuacj w Tybecie wykorzystali Anglicy, dcy do przeksztacenia tego kraju w swoje pastwo buforowe. W Mon golii Zewntrznej Rosja carska przystpia rwnie szybko, posugujc si mongolskim ruchem autonomicznym, do przeobraenia tego rejonu w pro tektorat rosyjski. W zamian za akceptacj swojej prezydentury przez te dwa mocarstwa Jan Szy-k'ai zgodzi si teraz na uznanie autonomii" obu tych rejonw. Po dalszym zalegalizowaniu" swojego pooenia jako wadcy Chin Jan uwaa, i mg teraz odrzuci ju wszelkie pozory rzdw konsty tucyjnych i przystpi do stumienia resztek pozostaej w kraju zorganizo wanej opozycji. Nie pozwolono parlamentowi zakoczy swojej pracy nad projektem Staej Konstytucja ktrym si od dawna zajmowa. 4 listopada 1913 r. nastpia delegalizacja Kuomintangu: 438 czonkw partii (132 se natorw i 306 przedstawicieli) stracio swoje mandaty w parlamencie. Za pomoc tego prostego posunicia parlament zosta pozbawiony quorum i tym samym monoci kontynuowania swojej dziaalnoci. Jego formalne rozwizanie nastpio 10 stycznia 1914 r., a rwnoczenie wszystkie Zgro madzenia Prowincjonalne zostay te rozpuszczone. Tak wic usunito wszel kie przeszkody: wybrany prezydent mg si przeobrazi skutecznie w dyk tatora kraju, ju bez adnych konstytucyjnych ogranicze lub hamulcw. Juan Szy-k'ai uwaa jednak, by moe czciowo ze wzgldu na od dwik za granic, i dalsze pseudolegalne posunicia byy potrzebne dla podbudowania jego dyktatury. Tote mianowa on 26 stycznia 1914 r. Rad Polityczn na miejsce rozwizanego parlamentu, z zadaniem uoe

nia naprdce nowej konstytucji. 1 maja 1914 r. ogoszono now Umow Konstytucyjn, ktra przyznaa Janowi de iure i de facto wszystkie upraw nienia penego dyktatora. Nastpnie 28 grudnia 1914 r. uchwalono nowe przepisy dotyczce wyboru prezydenta: kadencj ustalono na 10 lat, przy nieograniczonej moliwoci reelekcji. Tym samym prezydentura Jana zos taa faktycznie zamieniona w doywotni dyktatur, jednoczenie przewi dziano procedur, umoliwiajc mu mianowanie nastpcy. Brakowao tyl ko tytuu cesarskiego, aby nada naleyty blask temu wspaniaemu osig niciu. Lecz istota wadzy Juana nie tkwia w tych wistkach papieru, lecz w kontroli nad siami zbrojnymi, w jego wszechobecnej tajnej policji, kt ra maskujc si pod paszczykiem Departamentu Sdu Wojskowego szpie gowaa wszystkich i konsekwentnie umiercaa wszystkich przeciwnikw jego reymu, ktrych tylko moga dosta w swoje rce. - Mona byoby zaoy, i po dojciu do owego szczytu najwyszej po tgi dza wadzy Jan Szy-k'ai, stanowica tak oczywist jego cech podczas ostatnich dwudziestu lat, zostaa w peni zaspokojona. Wydaje si jednak, i nie ma granic megalomanii silnych ludzi", wybitnych jednostek" lub wielkich wodzw". Jan akn jeszcze tytuu cesarza, niewtpliwie podjudzany w tym przez rodzin oraz schlebiajcych mu pop lecznikw, widzcych w owym posuniciu moliwo dalszego awansu i zyskw materialnych. Tym samym na jesieni 1914 r. pierwsze oznaki przygotowywania restauracji monarchii stay si ju dostrzegalne. We wrze niu ogoszono wznowienie kultu konfucjaskiego, a 23 grudnia prezydent Republiki, odziany w szaty o cesarskim kroju, odprawi rytualne ceremonie w wityni Nieba w Pekinie, bdce wycznym przywilejem i obowizkiem cesarzy chiskich od przeszo dwch tysicy lat.
WYBUCH PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ I JEJ WPYW NA CHINY

Sytuacja wytworzona przez wybuch pierwszej wojny wiatowej miaa od pierwszej chwili doniosy wpyw na rozwj wydarze w Chinach. Jej najbardziej widoczny aspekt polega na zmianie zasigu oddziaywania mo carstw w Chinach: zaabsorbowanie mocarstw europejskich konfliktem byo niezmiernie korzystne dla imperialistw japoskich, umoliwiajc im wy warcie olbrzymiego nacisku na caym Dalekim Wschodzie, a w szczegl noci w Chinach. Aczkolwiek rzd chiski zoy nieskuteczny i aosny apel, aby dziaania wojenne nie zostay rozcignite na jego terytorium, i 6 sierpnia ogosi swoj neutralno, Japoczycy zignorowali to posunicie cakowicie i wykorzystali sposobno do napadu i zdobycia dla siebie po siadoci niemieckich w Szantungu. Swoim szybkim dziaaniem wyprzedzili

zarwno zamierzenia Niemiec oddania ich Chinom, jak i ewentualno, i rzd chiski sam przystpiby do ich zajcia. 14 sierpnia rzd japoski przedstawi Niemcom ultimatum, dajc wy cofania wszystkich niemieckich si morskich z Dalekiego Wschodu oraz odstpienia Japonii caego wydzierawionego rejonu Kiaoczou, majc na uwadze ewentualne przywrcenie tego rejonu Chinom", punkt, o ktrym Japoczycy starannie zapomnieli. 23 sierpnia nastpio japoskie wypowie dzenie wojny Niemcom oraz rozpocza si krtka kampania, z symbolicz nym udziaem brytyjskim, zakoczona 7 listopada 1914 r. poddaniem si Tsingtao, gwnej bazy niemieckiej. Podczas caej kampanii neutralno Chin bya oczywicie jawnie naruszona przez Japoczykw, ludno za Szantungu wielce ucierpiaa z powodu barbarzyskiego zachowania si soldateski japoskiej. Caa koncesja niemiecka, wcznie z lini kolejow Tsingtao Tsinan, zostaa przejta przez Japoczykw, ktrzy zdobywa jc w ten sposb kontrol nad prawie caym Szantungiem uzyskali dodatko w, istotn baz i mogli przystpi do urzeczywistnienia celu o wiele bar dziej doniosego dalszego rozszerzenia swoich wpyww, lub raczej do minacji nad caymi Chinami. Plany imperializmu japoskiego wobec Chin byy ju od dawna staran nie opracowane: ich ostatnie odzwierciedlenie zawarte zostao w memoriale osawionego Stowarzyszenia Czarnego Smoka, przedstawionym rzdowi ja poskiemu na jesieni 1914 r. Nakrelony w nim by dokadnie sprecyzowany plan ujarzmienia Chin, zakadajcy m. in. zawarcie przymierza obronnego z Chinami, ktrego tajne klauzule zapewniyby cakowit kontrol gospo darcz, militarn i polityczn Japonii nad caym krajem. Uwaano, i wojna w Europie stworzya niebywale korzystn sposobno, ktra by si moga nie powtrzy w przyszoci przez cae stulecia, i tym samym, zda niem autorw memoriau, witym obowizkiem rzdu japoskiego byo przystpi niezwocznie do czynu. Wanie na tym tle nastpio przedoenie osawionych 21 da, oddajcych wiernie idee powyszego dokumentu. Not, zawierajc 21 da, zoy pose japoski noc 18 stycznia 1915 r. bezporednio samemu Jan Szy-k'ai. Napisana bya na papie rze ze specjalnie wytoczonymi znakami wodnymi wyborna subtelno przedstawiajcymi karabiny maszynowe i pancerniki. dania podzie lono na pi grup. Pierwsza dotyczya Szantungu: domagano si uznania przez Chiny przejcia przez Japoni Uprawnie Niemiec w tym rejonie oraz udzielenie Japoczykom dalszych koncesji. Druga odnosia Si do Mandurii Poudniowej i wschodniej Mongolii Wewntrznej: tu Japoczycy zadali zarwno przeduenia wanoci swoich koncesji na okres 99 lat, jak i dalszego rozszerzenia uprawnie japoskich, zwaszcza gospodarczych,

na caym tym obszarze. Trzecia grupa omawiaa spraw niezmiernie wa nego kompleksu metalurgicznego Hanjep'ing w dolinie Jangtse, ktry Ja poczycy proponowali przeksztaci we wsplne przedsibiorstwo japosko-chiskie. W czwartej grupie Japoczycy zadali, eby w celu zachowania terytorialnej integralnoci" kraju rzd chiski nie udziela, w przyszoci adnych dalszych koncesji na terytorium wzdu wybrzea chiskiego. Lecz powysze cztery grupy byy doprawdy dziecinn igraszk w po rwnaniu z pit. Tu rzeczywiste zamierzenia imperializmu japoskiego systematycznie i konsekwentnie realizowane przez p wieku, od 1895 do 1945 r. zostay wyoone z nieposkromionym tupetem, bezwstydn aro gancj i aroczn chciwoci. Japoczycy zadali, aby rzd chiski zgo dzi si na zatrudnienie wpywowych" Japoczykw jako doradcw w dzie dzinie politycznej, finansowej i militarnej, aby policja w wanych miejs cowociach" zostaa poddana wsplnej japosko-chiskiej kontroli, aby bro bya zakupywana przede wszystkim w Japonii, a przemys zbrojenio wy wsplnie rozwijany, aby Japonia otrzymaa pierwszestwo na koncesje w Fukienie itd. Przyjcie tej grupy oznaczaoby po prostu przeobraenie Chin w protektorat japoski na mod Korei, po czym nastpiaby nie uchronnie, zgodnie z tym wzorem, ich szybka aneksja i pena kolonizacja. Perfidia imperialistw japoskich nie ograniczya si jednak tylko do wysunicia powyszych da. Posiadajc pierwszorzdne rozeznanie w sy tuacji wewntrznej Chin, a w szczeglnoci areny politycznej wywiad japoski zawsze w tym celowa Japoczycy doskonale zdawali sobie spraw z monarchistycznych cigotek Jana. Wydaje si do pewne, i w tym momencie obiecali mu swoje poparcie dla osignicia tego celu za cen przyjcia wszystkich da japoskich, rwnoczenie szantaujc, e w razie odmowy wsppracy z nimi zaczn popiera jego pozostajcych na wygnaniu wrogw kuomintangowskich. Niemniej jednak byo niezmier nie mao zaufania z obu stron: wypywao to ze wzajemnego dowiadczenia, datujcego si jeszcze z okresu, kiedy Juan by rezydentem ts'ingowskim w Korei, oraz z faktu, e Japoczycy byli skonni uwaa go za narzdzie Anglikw. Mimo e pose japoski nalega, przy przedstawieniu da Janowi, na utrzymanie cakowitej tajemnicy, po kilku dniach, jak si zreszt mona byo tego spodziewa, cay Pekin wiedzia o tym, co zaszo. Tym samym plany Japoczykw uzyskania szybkich ustpstw zostay teraz pokrzyo wane przez zacit opozycj chiskiej opinii publicznej, przybierajc zu penie bez precedensu niespodziewane rozmiary. Rozpoczto wielk kam pani prasow i zorganizowano bardzo skuteczny bojkot towarw japo skich. Ten ruch przeciwko agresji japoskiej mia w istocie rzeczy wielkie

znaczenie dla dalszego rozbudzania wiadomoci narodowej w Chinach oraz ich przyszego rozwoju politycznego. Japoczycy wpierw zaprzeczyli temu, i w ogle przedstawili jakiekol wiek dania. Potem wydali now oczyszczon oficjaln" wersj, w kt rej pita grupa zostaa opuszczona. Nastpiy teraz rokowania midzy Japo ni a Jan Szy-k'ai; Jan nie sprzyja ruchowi anty-japoskiemu, nie wyko rzysta go i faktycznie uczyni wszystko, aby go stumi. Rozmowy trway cztery miesice i ostatecznie Japoczycy, zwikszajc swj nacisk, m. in. przez wysanie dodatkowych wojsk do Mandurii i Szantungu, przedsta wili 7 maja ultimatum z 48-godzinnym terminem przyjcia. 9 maja Jan zaakceptowa warunki japoskie: dzie ten zosta niezwocznie nazwany przez patriotycznych Chiczykw Dniem Narodowego Upokorzenia". Jedynym mocarstwem, ktre mogoby skutecznie pomc Chinom w prze ciwstawieniu si Japonii, byy Stany Zjednoczone, nie zaangaowane jeszcze w wojnie wiatowej; wielu Chiczykw pokadao te swoje nadzieje na otrzymanie pomocy amerykaskiej przeciwko agresji japoskiej. Zasadni cze stanowisko amerykaskie zostao ju jednak zaznaczone wczeniej, je sieni 1914 r., w zwizku ze spraw Szantungu, kiedy p.o. sekretarza stanu R. Lansing uj problem lapidarnie, twierdzc, i byoby skrajn donkiszoteri pozwoli na to, aby zagadnienie terytorialnej integralnoci Chin miao wplta Stany Zjednoczone w trudnoci midzynarodowe". Odrzuciwszy w owym okresie prob Chin o pomoc, Amerykanie trzy mali si w dalszym cigu tego samego postpowania w okresie 21 da, odegnywajc si od moliwoci konfliktu z Japoni. Powtarzajc wywiech tane frazesy o Otwartych Drzwiach" i terytorialnej integralnoci Chin", sekretarz stanu W. J. Bryan uwaa te za stosowne stwierdzi w swojej nocie z 13 marca 1915 r., i w wypadku Szantungu, Mandurii Poudniowej oraz wschodniej Mongolii Wewntrznej przylego terytorialna stwarza specjalne stosunki midzy Japoni a tymi okrgami", wycofujc tym samym wszelkie obiekcje wobec dalszej ekspansji japoskiej. Nowe koncesje, wymuszone przez Japoczykw, zostay teraz wcielone w szereg traktatw, zawartych w maju i czerwcu 1915 r., gdy natomiast pita grupa pozostaa w zawieszeniu, jak miecz Damoklesa, jako przed miot dalszych dyskusji". RESTAURACJA MONARCHII PRZEZ JAN SZY-K'AI

Po poddaniu si daniom japoskim Jan Szy-k'ai, czujc si pozornie pewny poparcia japoskiego, przystpi do urzeczywistnienia swojego naj wikszego marzenia restauracji monarchii. Zainscenizowana zostaa nie-

bywae starannie wypracowana farsa, trwajca od sierpnia do grudnia 1915 r., ktrej gwnym celem byo wykazanie, e restauracja wypywa wycznie z gbokiego pragnienia samego narodu chiskiego. Przedstawienie kukie kowe rozpoczo si w sierpniu utworzeniem tzw. Stowarzyszenia Plano wania Pokoju (Cz'ou An Huei), rzekomo niezalenej grupy uczonych zaj mujcych si dyskusj nad zaletami monarchizmu i republikanizmu. Dziaalno tego stowarzyszenia poprzedzio jednak jeszcze dziwniej sze posunicie. Amerykaski profesor F. J. Goodnow przebywa w Chinach w latach 1913 1914, speniajc funkcj doradcy Juana do spraw konstytu cyjnych i odegra istotn rol w sporzdzeniu Umowy Konstytucyjnej. Gdy odwiedzi ponownie kraj latem 1915 r., poproszono go o przygotowanie memoriau o celowoci restauracji monarchii. Goodnow chtnie wykona to suto wynagrodzone zadanie, komponujc z miejsca napuszony zbir komunaw i popierajc swoj tez zasadnicz twierdzeniem, i nie ulega adnej wtpliwoci, i monarchia jest stosowniejsza dla Chin ni republika", a take wykazujc przy tym odpowiednio janiepaski i pogardliwy sto sunek wobec inteligencji i poziomu politycznego Chiczykw. Te okruchy ekspertyzy zagranicznej" miay teraz suy jako podstawa teoretyczna Stowarzyszenia Planowania Pokoju. Jego gwnym organizato rem by faktycznie niejaki Jang Tu, oportunistyczny renegat i pieczeniarz Jana, autor wielce osobliwego pamfletu, propagujcego pogldy monarchistyczne. Powag Stowarzyszenia mia jednak zapewni fakt, i jego oficjal nymi zaoycielami miao by sze znanych osobistoci, w tym trzy aktyw ne podczas rewolucji 1911 r. Nazwano ich te ironicznie Szecioma Szla chetnymi Mami Stowarzyszenia w odrnieniu od Szeciu Mczennikw z 1908 r. Jesieni 1915 r. projekt restauracji posun si szybko naprzd. Zaj si te spraw jeden z najbardziej przebiegych ludzi Juana, Liang Szy-i, wwczas minister komunikacji. Kontrola przez niego tego resortu sigaa wstecz ju kilku lat i pomoga fenomenalnie w powikszeniu osobistego majtku. Liang stworzy teraz tzw. Zwizek Domagajcych si Restauracji,, ktry zada wyboru specjalnego zebrania przedstawicieli z caego kraju, majcego si wypowiedzie na temat przyszoci politycznej pastwa. Ze zdumiewajc szybkoci wybory odbyy si 20 padziernika, a wszystkie wyniki zostay podliczone do 20 listopada. Wszyscy 1993 przedstawiciele gosowali jednogonie za restauracj monarchii, a co nawet dziwniejsze, w identycznej petycji zoonej z 45 znakw wszyscy zaproponowali, aby nowym cesarzem sta si sam Wielki Prezydent Republiki Jan Szy-k'ai. Na podstawie tego wyrazu woli ludu Rada Polityczna pokornie popro

sia Juana, aby raczy przyj tron. Naturalnie odmwi. Prob powt rzono po raz drugi, w ten sam sposb, a wtedy Wielki Czowiek wyrazi swoj zgod. Organizatorzy tej farsy uwaali, i byoby przezorniej nie pozostawi adnych ladw mechanizmu tego unikalnego plebiscytu. Wy sano wic z Pekinu do wszystkich stolic prowincji naleyte instrukcje, aby wszelkie obciajce dokumenty zostay wyselekcjonowane i spalone. Nie stety, albo biurokratyczna nieudolno, albo by moe chiski szacunek dla sowa pisanego doprowadziy do niewykonania tego roztropnego za lecenia. Gdy rozpocz si na Poudniu ruch antyjanowski, rewolucjo nici znaleli nienaruszon kartotek korespondencji i z wielk radoci opublikowali wszystkie instrukcje wysane z Pekinu podczas tej caej ko medii. Aczkolwiek w trakcie caego swojego ycia Jan okazywa si zrcznym i pozbawionym wszelkich skrupuw politykiem, tym razem cakowicie le oceni sytuacj w Chinach. O ile w 1913 r. udao mu si stosunkowo atwo zniweczy prb obalenia go, to teraz warunki powanie si zmieniy. Panowanie Jana, tj. jego brutalnych onierzy i policji oraz zdzierczych urzdnikw i poborcw podatkw, w wikszoci przejtych wprost z admi nistracji ts'ingowskiej, okazao si w cigu tych paru lat bardziej uciliwe i nienawistne dla narodu ni nawet reym mandurski. Gdy w 1913 r. ludno odnosia si w duej mierze obojtnie do walki midzy Janem a Kuomintangiem, teraz wobec rosncej wiadomoci politycznej opr prze ciwko niemu mg cieszy si niewtpliwie wikszym poparciem. Prcz tego w deniu do osignicia najwyszej wadzy osobistej Juan zrazi sobie wikszo swoich najbliszych stronnikw. Konserwatywni po litycy Partii Postpowej, ktrzy dopomogli mu we wzniesieniu si do wadzy, zostali odrzuceni jako ju niepotrzebni; byli oni teraz gotowi poczy si ze swoimi dotychczasowymi rywalami z Kuomintangu w zacitej opozycji wobec restauracji monarchii. Paradoksalnie, wan rol odegra pod tym wzgldem Liang Cz'i-cz'ao, bdcy przeciwnikiem rewolucji i republiki przed 1911 r. oraz wiernym zwolennikiem Juana a do 1915 r. Liang teraz napisa, z bezpiecznego schronienia w koncesji obcej w Tientsinie, nieby wale ostre i sarkastyczne potpienie ruchu monarchistycznego, odrzu cajc podobno ofiarowan mu apwk 200 tys. dol., aby nie opubli kowa swojego ataku. Z tego azylu rozpocz te spiskowa przeciwko Janowi wraz ze swoimi zwolennikami wrd biurokratw i wojskowych nalecych do Partii Postpowej. Jeszcze istotniejszy by fakt, i poza paroma wyjtkami znakomita wik szo poplecznikw wojskowych Juana z kliki Peijang te bya niezado wolona z jego planw restauracji monarchii, m. in. dlatego, i przekreli-

yby one mono odziedziczenia po nim schedy gowy pastwa". Nie ktre za z posuni Jana, jak utworzenie nowych jednostek wojskowych, przewanie z ludzi z jego rodzimego Honanu, stanowicych jego wasn gwardi pretoriask, rwnie spowodowao wiele wzajemnej nieufnoci. Tym samym jego dotychczasowi najwierniejsi i najwaniejsi pomocnicy, Tuan Cz'i-ui i Feng Kuo-czang, odnosili si z wielk rezerw do planw Jana. Owa utrata lojalnego poparcia militarystw Peijang miaa wkrtce przynie zgubne dla konsekwencje. Innym bardzo wanym czynnikiem, osabiajcym pozycj Jana, bya polityka mocarstw wobec jego zamysu restauracji lub bardziej precy zyjnie cios zadany mu przez Japoczykw, ktrych wpyw na ksztato wanie si dziaalnoci innych mocarstw, zwaszcza Wielkiej Brytanii i Rosji, mia w tym okresie kluczowe znaczenie. Po pocztkowym zachceniu Juana do realizacji jego zamierze, Japoczycy od padziernika 1915 r. zaczli odnosi si negatywnie do ruchu monarchistycznego. Oni te spowodowali zoenie 28 padziernika pierwszego dmarche w tej sprawie przez trzy mocarstwa (Japonia, Wielka Brytania, Rosja, a pniej przyczyy si Fran cja i Wochy), w ktrym powanie zakwestionowano celowo dokonania restauracji. Obudna dwulicowo i wieczne krtactwo, charakterystyczne dla dy plomacji japoskiej, utrudniaj w pewnej mierze przeanalizowanie tego volte face", szczeglnie ze wzgldu na fakt, e istniay prawie na pewno rozbienoci w podejciu i rne stanowiska w onie samego rzdu japo skiego. Wydaje si jednak cakiem prawdopodobne, e Japoczycy, prze widujc ostatecznie niepowodzenie Juana na skutek rosncego sprzeciwu w kraju, chcieli postawi na stron osigajc zwycistwo w przyszym konflikcie, tj. na siy wypowiadajce si za zachowaniem ustroju republi kaskiego, w nadziei m. in. na zwikszenie tym sposobem swoich wpyww politycznych. Taka te taktyka bya wyoona we wspomnianym memoria le Stowarzyszenia Czarnego Smoka. Znaczne poparcie udzielone nastpnie przez Japoczykw siom antyjanowskim w ogranizowaniu walki przeciwko prezydentowi przemawia za powysz hipotez. Stanowisko innych mocarstw byo, by moe, nieco prostsze: obawiay si one moliwego zagroenia ich interesw w razie gdyby zamysy Juana miay spowodowa now rewolucj. 15 grudnia zoone zostao drugie d marche tych samych piciu mocarstw, ju po przyjciu przez Jana zapro ponowanego tronu. Przestrogi mocarstw nie przeszkodziy jednak Janowi w przystpieniu do urzeczywistniania swoich zamiarw. atwo zwycistwa w 1913 r., dokadno, z jak zniszczy wszelk opozycj w kraju, oraz zaufanie

witynia Boga Wszechwiata/Pekin XIX w.

chocia wkrtce okazao si ono bezpodstawne do wiernoci militarystw Peijang utwierdzay go w pewnoci, i jego zamys restauracji odniesie pene powodzenie i zostanie potem przyjty przez wszystkie mocarstwa, cznie z Japoni, jako fakt dokonany. Wydarzenia miay wnet wykaza, e ten przebiegy i bezwzgldny lis przechytrzy cakowicie. 25 grudnia 1915 r. pierwsze grzmoty antyjanowskiej rewolty odezway si w dalekim Jnnanie: w cigu szeciu miesicy monarchia i cay reym utworzony przez Jana rozsypay si w nico, powodujc te jego wasn mier.
UPADEK JAN SZY-K'AI

Aczkolwiek Jan dopilnowa umieszczenia swoich generaw Peijang na stanowiskach dowdcw si zbrojnych w prawie wszystkich prowincjach Chin, nie uwaa za konieczne rozcign kontroli w ten sposb na dwie odlege i ubogie prowincje Jnnan i Kueiczou. W tej poudniowo-zachodniej czci kraju politycy i wojskowi zwizani z Parti Postpow zacho wali pewien stopie niezalenoci: najwaniejszym wrd nich by Ts'ai Ao (18811916), byy ucze Liang Cz'i-cz'ao, wielce uzdolniony dowdca i uczestnik rewolucji 1911 r. Jan nie dowierza mu do tego stopnia, e

sprowadzi go do Pekinu i trzyma pod cisym nadzorem ostrono, ktr zastosowa wobec szeregu osobistoci, nie wyczajc wiceprezydenta, Li Jan-hunga. Gdy rozpocz si ruch oporu wobec restauracji, Ts'ai Ao, dziki mistrzowskiemu podstpowi doskonale zainscenizowanej rozpucie zdoa uciec z niewoli w Pekinie do Tientsinu, skd, pozostajc w kon takcie z Liang Cz'i-cz'ao i innymi antyjanowskimi spiskowcami, uda si z powrotem do Jnnanu. Powrt Ts'ai Ao do Jnnanu sta si sygnaem do rozpoczcia powstania przeciwko Janowi, zwanego czasami Trzeci Rewolucj". Pierwotne pla ny byy miae: Jnnaczycy zadali niezwocznego zaniechania restauracji monarchii oraz stracenia gwnych organizatorw ruchu monarchicznego, zamierzajc rwnoczenie dokona inwazji i zajcia Sycz'uanu, w nadziei wywoania w ten sposb powstania przeciwko Janowi we wszystkich pro wincjach Chin Poudniowych i rodkowych. Aczkolwiek zawiody plany zdobycia Sycz'uanu przez zaskoczenie, a siy jnnaskie, dowodzone przez Ts'ai Ao, nazwane Armi Ochrony Narodowej, napotkay znaczne trudnoci, gdy miay do czynienia z o wiele silniejszymi jednostkami Peijang, wkrtce uzupenionymi przez Jana, insurekcja roz przestrzeniaa si dosy szybko na inne czci Chin Poudniowych. W stycz niu 1916 r. Kueiczou ogosi swoj niezaleno" od Pekinu, a Kuangsi poszed w jego lady w marcu. Nastpia teraz niebywale zawia walka o wcignicie Kuangtungu do ruchu antyjanowskiego, zakoczona w kwie tniu zwycistwem si powstaczych. Wstpienie na tron Jan Szy-k'ai zaprojektowano na 1 stycznia 1916 r.; wystawne i drobiazgowe przygotowania zostay ju zakoczone. Zostao ono jednak teraz, ze wzgldu na powstanie w Jnnanie, przesunite na marzec. W miar rozszerzania si ruchu antyjanowskiego mocarstwa inter wenioway ponownie, skadajc w marcu trzecie dmarche, w ktrym do pytywano si, w jaki sposb zamierza Jan stumi rebeli. Byo jasne, i w szczeglnoci Japoczycy ju spisywali Juana na straty. Na tym te tle nastpio 22 marca odwoanie restauracji monarchii. Po tym posuniciu zawarto rozejm w Sycz'uanie, a Jan stara si teraz doj do kompromisu ze swoimi przeciwnikami na Poudniu. Prby te okazay si jednak bez skuteczne; prowincje poudniowe, do ktrych przyczy si w kwietniu Czekiang, zrzeszyy si w Rad Wojskow Poudnia i zaday natychmiasto wej rezygnacji Jana z wszelkich stanowisk, wcznie z prezydentur, kt r mia czelno ponownie obj. Tymczasem kluczowe prowincje doliny Jangtse, ktre pod kierownictwem Feng Kuo-czanga zachoway niespokojn neutralno w konflikcie, wyka zay swoim postpowaniem, i Juan nie mg liczy na poparcie tego rejonu.

W tych prowincjach, jak i w Kuangtungu, Kuomintang sta si znw aktywny, zajmujc swoje miejsce w ruchu antyjanowskim: niektrzy przy wdcy na wygnaniu, w tym Sun Jat-sen, powrcili z Japonii pn wiosn 1916 r. do Szanghaju, ktry sta si ponownie gwn baz ich dziaalnoci. Dni Jana jako wadcy Chin opuszczonego przez coraz wiksz ilo swoich zwolennikw byy ju policzone. Decydujcy cios zosta zadany w maju: 22 tego miesica Sycz'uan, rzdzony przez jednego z jego najbar dziej zaufanych ludzi, ogosi swoj niezaleno", Hunan poszed jego ladami w par dni pniej. Jan Szy-k'ai by ju teraz miertelnie chory: jego mier podobno z powodu uremii, powizanej z wyczerpaniem ner wowym, chocia niektrzy autorzy twierdz, e popeni samobjstwo nastpia 6 czerwca, w wieku 56 lat. Z t chwil walka przeciwko jego panowaniu automatycznie dobiega koca. Li Jan-hung przej stanowisko prezydenta, Konstytucja Prowizoryczna 1912r. zostaa, po wstpnych prze targach, zrestaurowana, a Rada Wojskowa Poudnia rozwizaa si. Zniknicie z widowni dziejowej gwnego aktora nie oznaczao jednak, i mona byo teraz rozpocz, atwo i od nowa, dalsz budow Republiki. Skutki czteroletniego panowania Jana miay zaciy powanie na przy szoci kraju. Jego wadza spowodowaa daleko idce skorumpowanie chiskiego ycia politycznego oraz rozpowszechnienie si militaryzmu na ogromn skal w caym kraju. Nie tylko kada prowincja znajdowaa si obecnie pod kontrol militarystw, lecz rwnie w onie prawie kadej z nich mniejsi kacykowie wojskowi wspzawodniczyli i zwalczali si wza jemnie dla przywileju wyzyskiwania i uciskania ludnoci oraz korzystania z poparcia i pomocy mocarstw imperialistycznych. Plaga militaryzmu sta a si ju endemiczna, a historia polityczna Chin podczas nastpnych dekad miaa sta si m. in. aosn kronik walki o wadz pomidzy klikami woj skowymi. W tych okolicznociach moliwoci skutecznego przeciwstawienia si Chin agresji obcej, zwaszcza imperializmu japoskiego, zostay spro wadzone prawie do zera. Zostao to te w peni udowodnione przez roz wj w cigu nastpnych paru lat, w okresie, w ktrym stao si jasne dla wszystkich politycznie uwiadomionych, patriotycznych Chiczykw, i ocalenie kraju jest nieosigalne bez walki o uwolnienie Chin od ich funda mentalnego, dwoistego za panowania militarystw i kontroli imperia listw.

XXXIX. RZDY MILITARYSTW PEIJANG

ROZWJ POLITYCZNY PO UPADKU JAN SZY-KAI


Z I E D Z I C T W O po panowaniu Jan Szy-k'ai miao jak wspomniano niebywale niefortunne konsekwencje dla dalszego rozwoju politycznego Chin. Kraj znajdowa si w rzeczywistoci w rkach militarystw, nalecych albo do kliki Peijang, albo do grupy po udniowej. Z wyjtkiem szeciu prowincji Kuangtung, Kuangsi, Jnnan, Kueiczou, Sycz'uan i Hunan Chiny byy pod kontrol militarystw Pei jang; rzd za centralny w Pekinie pozostawa rwnie w ich rkach, konkretnie Tuan Cz'i-ui. Tuan zdy by ju wmanewrowa si w siln pozycj podczas ostatnich tygodni panowania Jana i teraz, otrzymawszy nominacj na premiera od nowego prezydenta, Li Jan-hunga, przystpi, przy pomocy swoich stronnikw, takich jak np. brutalny i chciwy S Szu-czeng, do wzmocnienia swojej kontroli nad rzdem pekiskim, oraz, co jeszcze waniejsze, nad siami zbrojnymi. Aczkolwiek Konstytucja Prowizoryczna z 1912 r. zostaa przywrcona, a parlament, rozwizany przez Juana w 1914 r., te zebra si ponownie 1 sierpnia 1916 r., militaryci byli jednak w pooeniu o wiele lepszym ni partie polityczne. Wynikao to nie tylko z samej istoty stronnictw, lecz take z faktu, e jedno z gwnych ugrupowa politycznych, Partia Po stpowa, bdca arliwym zwolennikiem Juan Szy-k'ai a do momentu restauracji monarchii, teraz z podobn gorliwoci poszukiwaa okruszyn ze stou Tuan Cz'i-ui. Gwny przywdca polityczny tej partii, Liang Cz'i-cz'ao, wkradajc si w aski Tuana, przyj tek ministerialn w jego gabinecie. Liang uwaa Tuana za filar, na ktrym mia si oprze kraj; filar okaza si jednak cakiem przegniy. Po pewnym czasie, w 1918 r., gdy Tuan i jego wojskowe otoczenie skonsolidowali w dostatecznym stop niu swoj kontrol nad rzdem, uznali usugi politykw Partii Postpowej za zbdne, opierajc si zamiast tego na grupie wasnych klientw. Z drugiej strony Kuomintang, stanowicy nadal najliczniejsz parti

w parlamencie i sprzeciwiajcy si, w kadym razie w teorii, panowaniu militarystw, by niezmiernie skcony i zdezorganizowany. Pokana jego cz skaniaa si do wsppracy z rzdem pekiskim mimo oczywistych tendencji autokratycznych Tuana i jego kohorty. Nieco bardziej postpowe skrzydo, pozostajce pod wpywem Sun Jat-sena, wykazywao wicej nie ufnoci wobec reymu pekiskiego i domagao si penego wznowienia parlamentarnej formy rzdw. Owa grupa skadaa si czciowo z byych czonkw Ko-ming Tang maej konspiracyjnej i niezbyt skutecznej w dziaaniu Partii Rewolucyjnej, zaoonej przez Suna w 1914 r. jako in strument walki z dyktatur Jana. Perspektywa powodzenia pogldw tej grupy bya jednak dosy nika ze wzgldu na systematyczn kampani rozpoczt przez Tuana przeciwko parlamentowi i sabemu prezydentowi, ktra doprowadzia do zwikszenia walki politycznej w Pekinie i szybkiego pogorszenia si sytuacji politycznej na jesieni i zim 1916 r. Aczkolwiek klika Peijang Tuana miaa pod swoj kontrol rzd pekiski oraz wikszo Chin Pnocnych i rodkowych, zaznaczy si ju obecnie pro ces rozkadu w jej wasnym onie, ktry mia doprowadzi ostatecznie do jej podziau na dwa zwalczajce si wzajemnie ugrupowania. Treci za tych zmaga bya w zasadzie walka o wadz, o stanowiska i urzdy oraz korzyci z nich wypywajce. Nastpia rwnoczenie dalsza decentraliza cja wadzy w kraju, spowodowana m. in. szybkim wzrostem si prawie cakiem niezalenych kacykw militarnych; najwybitniejszym przykadem tego zjawiska byli Jen Si-szan (1883- ?) i Czang Tso-lin (1876- 1928). Jen Si-szan, chytry i oportunistyczny wojskowy, by w swoim czasie czonkiem T'ung Meng Huei i uczestnikiem rewolucji 1911 r. Po otrzy maniu stanowiska gubernatora wojskowego w swojej rodzimej prowincji Szansi uzyska po upadku Jana cakowit nad ni kontrol, wykorzystu jc jej nieatwo dostpne pooenie geograficzne dla skutecznego wyelimi nowania wszelkiej ingerencji Pekinu w swojej satrapii. Czang Tso-lin, byy rozbjnik, a pniej oficer ts'ingowski, bdcy na usugach Japoczykw podczas wojny rosyjsko-japoskiej, zdoa do 1916 r. rozcign swoje pa nowanie na najwaniejsz prowincj Pnocnego Wschodu Fengtien (Liaoning), a podczas nastpnych dwch lat opanowa ca Manduri, nie bez cichej zgody i poparcia imperialistw japoskich.
CHINY A PIERWSZA WOJNA WIATOWA

Zagadnienie moliwoci zerwania przez Chiny stosunkw z Niemcami i przystpienia do wojny po stronie Ententy stao si od samego pocztku przedmiotem nieustannych intryg politycznych i nacisku. Aliantom zale

ao na wcigniciu Chin do konfliktu z szeregu powodw, m. in. dla wy korzystania olbrzymiej potencjalnej siy Chin, zwaszcza ludzkiej, gwnie roboczej, lecz mogcej si te nada na miso armatnie, oraz na wyelimi nowaniu interesw i wpyww niemieckich na Dalekim Wschodzie. Wszystkie starania aliantw zmierzajce w tym kierunku pokrzyowa jednak do 1917 r. sprzeciw Japonii, albowiem rzd japoski obawia si m. in., i w razie przeksztacenia si Chin w jedno z pastw sprzymierzonych Japo nia nie byaby w stanie utrzyma w swoim posiadaniu dawnych koncesji i uprawnie niemieckich w Szantungu, zagarnitych w 1914 r. Zawarcie tajnych umw w lutym 1917 r. midzy Japoni a Wielk Brytani, Francj, Rosj i Wochami, na podstawie ktrych mocarstwa te uznay prawo" Japonii do byych posiadoci niemieckich, doprowadzio do zmiany sta nowiska rzdu japoskiego, zwaszcza e w tym czasie spostrzeg on te pew ne korzyci, ktre mogyby dla wypyn z przystpienia Chin do wojny. Stany Zjednoczone byy jednak tym mocarstwem, ktre wywaro naj wikszy nacisk na Chiny, aby zerway stosunki dyplomatyczne z Niemcami w zwizku ze spraw nieograniczonych dziaa wojennych odzi podwodnych. Zerwanie nastpio 14 marca 1917 r., a nakonienie rzdu pekiskiego i parlamentu do tego posunicia nie nastrczyo zbyt wielu trudnoci. Powstao teraz zagadnienie, czy konsekwencj tego kroku miao by wy powiedzenie wojny; bya to, w istocie rzeczy, sprawa zupenie odrbna, a denia w tym kierunku napotkay znaczny sprzeciw chiskiej opinii publicznej, o bardzo rnym zabarwieniu, od Sun Jat-sena poczwszy, a na K'ang Ju-wei skoczywszy. Jeli chodzi o Suna, nie widzia on adnych powodw, dla ktrych Chiny miayby uczestniczy w caopaleniu w Euro pie i nie spostrzega te adnych zasadniczych rnic midzy mocarstwami biorcymi w nim udzia. Klika militarystyczna Tuana z drugiej strony para jednak z penym poparciem pastw Ententy oraz przy bezwstydnym nacisku ich przedsta wicieli dyplomatycznych w Pekinie do niezwocznego przystpienia do wojny wbrew opinii publicznej i opozycji wikszoci parlamentu. Militaryci widzieli w tym posuniciu sposobno do powikszenia wasnej po tgi i bogactwa za pomoc rozbudowania si zbrojnych, ktre zamierzali i tak wykorzysta przede wszystkim do celw wewntrznych, oraz przez otrzymanie nowych poyczek zagranicznych, ktre zawdroway gwnie do ich wasnych kieszeni. Zmierzajcy do tego celu reym pekiski by teraz w peni podjudzany przez Japoczykw. Liang Cz'i-cz'ao sta si take zdecydowanym rzecznikiem wojny; przy swojej nadmiernej ambicji i poczuciu wielkoci widzia siebie w roli Cavoura, rzekomo otrzymujcego korzyci dla Chin z rk wdzicznych, zwyciskich aliantw.

Sprzeciw parlamentu i prezydenta Li Jan-hunga nie by jednak atwy do przeamania mimo wszelkich zastosowanych przez Tuan Cz'i-ui rodkw w tym i haaliwej konferencji w Pekinie z udziaem wikszoci gubernato rw wojskowych z caego kraju (nazwanych teraz tuczn) w kwietniu 1917 r., dajcej ogoszenia wojny. Zatarg ten spowodowa, e parlament kategorycznie odmwi wypowiedzenia wojny Niemcom, doprowadzi ponadto do dymisjonowania Tuana ze stanowiska premiera przez prezydenta, do wycofania si Tuana i jego stronnikw do Tientsinu, gdzie ustanowili si jako niezaleny orodek wadzy, czyli do cakowitego impasu, kryzysu politycznego i zaamania si rzdu centralnego.
RESTAURACJA MANDURSKA

Aczkolwiek Li Jan-hung wykaza dosy hartu i zdecydowania, aby zada dymisji Tuana, nie posiada on adnych wasnych si zbrojnych, na ktrych mgby si oprze. W tych okolicznociach zwrci si o pomoc i porednictwo do samego Czang Sna, osawionego, reakcyjnego wodza niezalenej armii okoo 30 tys. onierzy, przypominajcych raczej rozbj nikw. W czerwcu oddziay Czang Sna zajy Pekin; pod naciskiem tego mediatora" Li by zmuszony 13 czerwca zgodzi si na rozwizanie parla mentu. Scena zostaa tym samym przygotowana dla nastpnego przedsta wienia absurdalnej restauracji monarchii mandurskiej, ktrej sprawc by gwnie sam Czang Sun. Farsa trwaa jednak do krtko. We wczesnych godzinach rannych l lipca 11-letni P'u-i zosta oderwany od swoich zabawek i ksiek i umieszczony ponownie na tronie, ku swo jemu przeraeniu, lecz ku radoci niektrych byych dworzan ts'ingowskich. Policja wnet rozkazaa, aby stare chorgwie smoka zostay wywieszone na caym miecie: szwaczki byy mocno zajte ich szyciem, krawcy za nie mniej zatrudnieni sporzdzaniem nowych lub odwieaniem starych ts'ingowskich szat dworskich. Najbardziej jednak krztali si fryzjerzy, wyra biajc nowe, faszywe warkocze. K'ang Ju-wei, ktrego rola w spisku bya cakiem wyrana, teraz szczliwie wypisywa nowe edykty cesarskie swoj pikn klasyczn chiszczyzn, uwaajc, i z przewrotu wyoni si jego upragniona monarchia konstytucyjna. Li Jan-hung, odmwiwszy wyso kiego stanowiska, zbieg do poselstwa japoskiego, przesyajc swoje pie czcie urzdu wiceprezydentowi Feng Kuo-czangowi i apelujc o pomoc do wieo zdymisjonowanego Tuan Cz'i-ui. Czang Sun zapomnia jednak o niezbdnej przezornoci, polegajcej na zapewnieniu innych militarystw, i bdzie gotw podzieli si z nimi spra wiedliwie i rwno wadz i upem. Wymanewrowany chytrze przez klik

Tuana, spostrzeg, i wszyscy tuczn byli przeciwni jego przewrotowi, cho cia bez wtpienia wielu z nich, jako byli generaowie ts'ingowscy, to sympatycy monarchii. Tuan ogosi siebie dowdc Armii Ratowania Re publiki, a jego wojska ruszyy na stolic ze wszech stron. Byo nieco walk, duo strzelaniny i paru zabitych. Do 12 lipca baka mydlana prysa: Czang Sn schroni si w poselstwie holenderskim, natomiast K'ang Ju-wei zbieg do Amerykanw. Jego kariera polityczna zakoczya si tym razem na zawsze. onierze Czanga spokojnie zoyli bro, w zamian za okrelon ilo srebra na kadego, po czym pozba wieni warkoczy wyruszyli z powrotem do swoich wiosek w Szantungu. Mody P'u-i wrci do lekcji, a jego dworzanie szybko i skutecznie umyli rce z caej afery. Niezaprzeczalnym zwycizc w tej caej komedii, ktra miaa jednak jedn zalet dyskredytowaa monarchizm w jeszcze wik szym stopniu by sam Tuan, znw w siodle jako premier, po pozbyciu si swoich wrogw politycznych w Pekinie, zarwno parlamentu, jak i pre zydenta Li. Stanowisko tego ostatniego obj teraz Feng Kuo-czang; by on jednak od dawna rywalem Tuana i tym samym powstao zarzewie no wych tar w onie kliki Peijang.
PANOWANIE KLIKI A N F U

Powodzenie kliki Peijang w incydencie restauracji mandurskiej uatwio podjcie decyzji w sprawie przystpienia do wojny. 14 sierpnia 1917 r. reym pekiski wypowiedzia wojn pastwom centralnym i tym samym Chiny stay si oficjalnie stron wojujc, stowarzyszon z Entent. Nie nastpio jednak aktywne uczestnictwo militarne w konflikcie w Europie. Zamiast tego Chiny zostay wykorzystane jako rdo siy roboczej. Do koca wojny wysano do Europy okoo 200 tys. robotnikw chiskich, kt rzy zatrudnieni byli w transporcie i innych czynnociach za frontem lub w fabrykach i kopalniach. Wrd nich znajdowaa si do liczna grupa studentw i inteligencji, sigajca by moe 20 tys. Skutki polityczne warto doda byy cakiem doniose; cz czonkw tego korpusu ro boczego, zarwno robotnicy, jak i studenci, miaa pniej odegra wan rol w chiskim ruchu robotniczym. Niektrzy z nich, wraz z przybyymi po wojnie studentami, stworzyli pierwsze chiskie kka marksistowskie we Francji i stali si zaoycielami, a potem czoowymi dziaaczami w nie ktrych wypadkach do dzi Komunistycznej Partii Chin. Skutki zwycistwa Tuan Cz'i-ui doprowadziy jednak wewntrz kraju do dalszego rozkadu rzdu centralnego. Wikszo parlamentu, a zwaszcza prawie wszyscy kuomintangowcy, ucieka z Pekinu po jego rozwizaniu,

udajc si na Poudnie do Szanghaju i Kantonu. W lipcu 1917 r. Sun Jat-sen, zabierajc ze sob wikszo chiskiej floty wojennej, zawsze so lidaryzujcej si z Kuomintangiem, opuci Szanghaj i uda si do Kantonu. Na pocztku wrzenia ustanowiono tu odrbny rzd wojskowy, ktry ogosi si jedynym legalnym, z celem podtrzymania i ochronienia Konstytucji Pro wizorycznej 1912 r. 3 wrzenia Sun zosta wybrany Wielkim Marszakiem (generalissimus) i szefem rzdu. Rzeczywista wadza w Kantonie nie spo czywaa jednak ani w rkach Sun Jat-sena, ani parlamentu, zawsze zwanio nego, lecz w rkach militarystw poudniowych. Naleeli oni przewanie do tzw. kliki Kuangsi, ktra panowaa nad Kuangtungiem i Kuangsi od 1916 r. Utworzenie rzdu w Kantonie oznaczao teraz wyrany podzia Chin na dwie odrbne czci; wpywy rzdu poudniowego rozcigay si na cae Poudnie i Poudniowy Zachd, natomiast reym pekiski oficjalnie sprawowa wadz nad reszt kraju, lecz jego efektywno bya powanie zredukowana wspomnianym poprzednio wzrostem potgi prowincjonalnych kacykw wojskowych. Klika Tuana dya do zlikwidowania tego stanu rozbicia przy pomocy siy zbrojnej, zamierzajc posuy si do tego celu podleg jej mocniejsz i wiksz armi. Od padziernika 1917 r. do wiosny 1918 r. toczyy si ze zmiennymi losami walki midzy Pnoc a Poudniem o kontrol nad klu czow prowincj Hunan. Jednoczenie zmagania rozprzestrzeniy si te na Sycz'uan, gdzie byy one jeszcze bardziej skomplikowane przez szereg wojen lokalnych midzy poszczeglnymi militarystami i wojskami z innych pro wincji, stacjonowanych w Sycz'uanie. Oglnie rzecz biorc, starania Tuana, eby rozstrzygn konflikt si, zakoczyy si fiaskiem, a kraj zosta skazany na dalszy brak jednoci. Prcz tego pooenie na Poudniu nie byo o wiele lepsze jeli w ogle korzystniejsze od sytuacji na Pnocy, albowiem militaryci poudniowi nie rnili si zasadniczo od swoich odpowiednikw z kliki Peijang na Pnocy. Tote do maja 1918 r. Sun Jat-sen zosta wyrugowany ze stano wiska Wielkiego Marszaka i wkrtce, cakowicie zniechcony i rozgory czony, opuci Kanton, aby osiedli si w Szanghaju, gdzie powici si studiom i pisaniu o fundamentalnych problemach rekonstrukcji kraju. Wojna reymu pekiskiego przeciwko Poudniu faktycznie przypieszya te rozkad starej kliki Peijang: nastpi teraz jej podzia na dwa odrbne ugrupowania: klik Anfu, na czele z Tuan Cz'i-ui i jego poplecznikami, oraz frakcj Czyli, ktrej gwnymi przywdcami byli prezydent Feng Kuo-czang, gubernator wojskowy Czyli Ts'ao K'un oraz wzrastajcy w zna czeniu nowy militarysta Wu P'ei-fu (18781939). Istniej dwie wersje po chodzenia sowa Anfu": wedug jednej wywodzi si ona z nazwy ulicy

w Pekinie, gdzie mieci si tzw. klub Anfu, stworzony przez ludzi Tuana; wedug drugiej powstao ono z nazw dwch prowincji, bdcych ostoj zwolennikw Tuana Anhuei i Fukien. Gwn baz kliki Czyli byy prowincje Kiangsu, Hupei i Kiangsi. Zarwno Ts'ao K'un, jak i Wu P'ei-fu dowodzili wojskami w dziaaniach przeciwko Poudniowi, rola za Wu bya szczeglnie istotna i skutecznie przeze wykorzystywana do wasnych celw politycznych. Aczkolwiek walka midzy klikami Anfu i Czyli zmierzaa zasadniczo do opanowania rzdu centralnego w Pekinie oraz jego dochodw, stanowia ona rwnoczenie odbicie rywalizacji mocarstw w Chinach. W miar upywu czasu, w szcze glnoci po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej, klika Czyli cile si zwizaa z interesami brytyjskimi i amerykaskimi, korzystajc z ich po parcia finansowego i politycznego. Ugrupowanie Anfu natomiast stao si ju podczas wojny cakowitym narzdziem imperializmu japoskiego. Od chwili upadku Juan Szy-k'ai a do zakoczenia wojny wiatowej rzd japoski w dalszym cigu wykorzystywa w peni sytuacj midzy narodow dla opanowania Chin. Powodzenia osignite w wymuszeniu akceptacji 21 da byy uzupeniane, systematycznie i konsekwentnie, lecz przy zastosowaniu nieco odmiennej, mniej rzucajcej si w oczy i tym samym bardziej skutecznej taktyki. Opierajc si na korupcji reymu Anfu Japo czycy przystpili do uzaleniania rzdu pekiskiego za pomoc szeregu poyczek i tajnych umw, ktrych wynik w caoksztacie szed nawet dalej ni 21 da. Poyczki, zwykle zwane Nishihara (nazwisko osobnika, kt ry prowadzi te negocjacje) sigay olbrzymich sum, rnie szacowanych na wysoko od 250 do 500 mln jen. W zamian za nie klika Anfu wyprzedawaa chiskie zasoby surowcowe i przedsibiorstwa przemysowe, udzie lajc Japoczykom nowych rozlegych uprawnie gospodarczych, nie tylko na Pnocnym Wschodzie, lecz rwnie w innych czciach kraju. Tym sa mym kapitalici japoscy z powodzeniem przeksztacili Chiny zarwno w zamknity rynek dla japoskich wyrobw przemysowych, jak i rdo bezcennych surowcw, np. rudy elaznej. Aczkolwiek ofensywa imperializmu japoskiego w Chinach w tym okresie ulega pewnemu zahamowaniu po wojnie, ze wzgldu zarwno na opr chiski, jak i na rywalizacj innych mocarstw, dowiadczenia owych lat posiaday pierwszorzdne znaczenie, albowiem stanowiy one znaczny bo dziec dla przyszego wznowienia ekspansji i agresji japoskiej w latach trzydziestych i wszczcia stara opanowania caego kraju. Reym Tuana posuy si tym strumieniem zota japoskiego nie tylko do wasnego wzbogacenia si chocia jego czonkowie radzili sobie dos konale pod tym wzgldem lecz rwnie do rozbudowania si zbrojnych,

potrzebnych na rozszerzenie panowania tej kliki na cay kraj. Przystpienie Chin do wojny stanowio dogodny pretekst do realizacji tych planw, tote Tuan mianowa samego siebie gwnym dowdc tzw. Armii Uczestni czenia w Wojnie, ktr rzekomo przygotowywano do przyszego uycia w Europie. Na podstawie tajnych porozumie Japoczycy pomagali Tuanowi " w rozbudowywaniu tej armii, zaopatrujc go nie tylko w niezbdn bro, lecz przysyajc rwnie swoich oficerw' dla jej wyszkolenia. Byli oni tym samym cakiem niele zaawansowani w wykonywaniu powanej czci programu wyoonego w pitej grupie 21 da. Pogmatwana i nie ustabilizowana sytuacja na Syberii i w Kraju Daleko wschodnim, gdzie wojska biaogwardzistw, wspomagane przez Entent, odnosiy pewne tymczasowe sukcesy, posuya Japoczykom take jako doskonay pretekst dla umocnienia swojej kontroli nad reymem pekiskim przez zawarcie w maju 1918 r. specjalnych tajnych porozumie co do wsplnej akcji" w przyszej interwencji antyradzieckiej, w ktrej imperia lici japoscy mieli odegra czoow rol. Sualczo kliki Anfu wobec Japoczykw stawaa si jednak coraz bardziej oczywista; wie o powy szych porozumieniach wydostaa si na jaw, zwikszajc oburzenie chiskiej opinii publicznej i doprowadzajc do pierwszych zorganizowanych protestw studentw chiskich w Pekinie i w Tokio. Owe protesty byy tylko zapo wiedziami dalszych i o wiele wikszych, ktre rok pniej miay znale swoje odbicie w sawnym Ruchu 4 Maja. Klika Tuana usiowaa wzmocni swoj pozycj w Pekinie rwnie za pomoc tzw. rodkw politycznych. W marcu 1918 r. stronnicy Tuan Cz'i-ui zrzeszyli si w osawionym klubie Anfu dobrane towarzystwo skorumpowanych politykierw, sprzedajnych biurokratw i nieudolnych generaw. W sierpniu tego samego roku reym doszed do wniosku, i nadszed czas na nadanie sobie godnoci pozorw konstytucyjnych i utwo rzy nowy, odpowiednio wyselekcjonowany parlament; by to tzw. parla ment Anfu, ktry rzecz jasna stanowi cakowite narzdzie ugrupowania Tuana. Wykorzystano te fakt, e kadencja Feng Kuo-czanga dobiegaa do koca w padzierniku 1918 r., aby zastpi go neutralnym", starszym czonkiem kliki Peijang, jakim by Su Szy-cz'ang (1858 1937), ktry sta si teraz prezydentem. W midzyczasie wojna midzy Pnoc a Poudniem wygasa latem 1918 r. wraz z podbojem Hunanu przez wojska ugrupowania Czyli. Z mo mentem zakoczenia wojny wiatowej zwikszy si te znacznie nacisk wewntrzny, aby doprowadzi do zjednoczenia kraju. Obydwie strony zgo dziy si w kocu na uczestniczenie w konferencji pokojowej, ktra trwaa w Szanghaju od lutego do maja 1919 r. bez osignicia jednak jakichkol-

wiek rezultatw. Konflikt midzy klikami Anfu i Czyli stawa si jednak coraz bardziej zacity i poczyniono ju pierwsze kroki, majce doprowadzi do cikiej i zoonej wojny AnfuCzyli w 1920 r., do dalszego niszczenia i ponienia kraju oraz rozpowszechnienia si wadzy militarystw.
CHINY A KONFERENCJA WERSALSKA

Zakoczenie wojny wiatowej przywitane zostao w Chinach z ulg, a rwnie z wielkimi nadziejami, i kraj, ktry mia uczestniczy w roko waniach pokojowych, zdoa osign wane dla siebie korzyci oraz po prawi znacznie swoje pooenie midzynarodowe. Owe nadzieje oparte byy przede wszystkim na tym, e chiska opinia publiczna zwracaa znaczn uwag na wielce reklamowany program Wilsona dotyczcy rozwizania wszelkich problemw wiata powojennego, a w szczeglnoci na jego 14 punktw. Opinia chiska, zwaszcza znakomitej wikszoci inteligencji bynajmniej nie tylko tej wychowanej w Stanach Zjednoczonych bya zdecydowanie zdania, i dyplomacja wilsonowska miaa teraz zapocztko wa w stosunkach midzynarodowych now er, ktra moga by tylko bogosawiestwem dla takich krajw, jak Chiny. Tym samym Chiczycy spodziewali si a ich delegacja na parysk konferencj pokojow przygotowywaa si te starannie w tym duchu e bd mogli poruszy zagadnienia najbardziej ywotne, odnoszce si do pooenia ich kraju, tj. uzyskania rwnoprawnego statusu dla Chin przez pooenie kresu eksterytorialnoci, odzyskanie autonomii celnej, przekrelenie innych negatywnych dla nich postanowie zawartych w trak tatach nierwnoprawnych, zniesienie sfer wpyww i wycofanie wojsk obcych z terytorium chiskiego oraz w szczeglnoci wyeliminowanie groby umw podpisanych z Japoni w zwizku z 21 daniami. Przy tym wszystkim najbardziej palca bya sprawa Szantungu; tu Chiczycy dali zwrcenia Chinom wszystkich niemieckich uprawnie i koncesji zagarnitych przez Japoczykw. Chiczycy spodziewali si te od Stanw Zjednoczonych uznania i po parcia dla swojego stanowiska. Wynikao to nie tylko z programu wilso nowskiego, lecz rwnie z tego, i byli oni w dalszym cigu skonni ocenia Ameryk inaczej ni pozostae mocarstwa imperialistyczne. Przecie Stany Zjednoczone nie byy bezporednim uczestnikiem wojen opiumowych, tylko porednim beneficjantem; przecie Amerykanie w odrnieniu od Angli kw, Francuzw, Japoczykw nie posiadali wasnej sfery wpyww itd., itp. Wszystkie te nieco naiwne zudzenia byyby chocia czciowo wczeniej rozwiane, gdyby Chiczycy baczniej ledzili kurs amerykaskiej polityki

zagranicznej na Dalekim Wschodzie. Stanowisko amerykaskie w 1915 r. byo ju wymowne: miao ono znale jeszcze silniejszy wyraz w pertrak tacjach japosko-amerykaskich na jesieni 1917 r., ktre zakoczyy si 2 listopada 1917 r. wymian not midzy sekretarzem stanu Lansingiem a japoskim ministrem spraw zagranicznych Ishii Kikujiro. Powysze porozumienie potwierdzio ponownie, i mimo wszystkich istniejcych elementw niewtpliwej rywalizacji amerykasko-japoskiej na Dalekim Wschodzie Stany Zjednoczone nie byy nigdy skonne do ryzy kowania konfliktu z Japoni, a w szczeglnoci jeli miao chodzi wycznie lub gwnie o interesy Chin. Tym samym znw powtrzono komunay o otwartych drzwiach" i terytorialnej integralnoci Chin", osobliwa do ktryna przylegoci terytorialnej" zostaa jeszcze raz sformuowana, nawet precyzyjniej, w stwierdzeniu, i ten czynnik stwarza specjalne stosunki midzy krajami i zatem rzd Stanw Zjednoczonych uznaje, i Japonia posiada specjalne interesy w Chinach, w szczeglnoci w tej czci, do kt rej przylegaj jej posiadoci". Japoczycy uwaali i susznie owo po rozumienie za swoje wielkie zwycistwo, oznaczajce przyznanie im wolnej rki co do dalszej ekspansji w Chinach. Pose japoski w Pekinie z du satysfakcj ujawni je swojemu koledze amerykaskiemu P. Reinschowi, ktrego Departament Stanu nie zawiadomi ani o pertraktacjach, ani o ich wyniku. Polityka amerykaska, ujawniona przez porozumienie Lansing Ishii, wykazaa tym samym nadal trwajc tendencj do ustpstw na rzecz Japonii i cakowit obojtno wobec interesw i roszcze chiskich, o czym wiad czyo m. in. to, e nawet nie zadano sobie trudu przekonsultowania sprawy uprzednio z rzdem chiskim. Porozumienie to nie byo jednak, jak utrzy muje jeden wspczesny, skdind uzdolniony historyk chiski, wymierzone przeciwko Rosji Radzieckiej: uniesiony ferworem polemicznym nie zauwa y, i zostao ono zawarte o pi dni wczeniej ni Rewolucja Padzierni kowa, ktra jednak wybucha 7 listopada. Ani Amerykanie, ani Japoczycy nie byli a tak dalekowzroczni. Na konferencji wersalskiej Japoczycy wydobyli na wiato dzienne tajne traktaty w sprawie Szantungu z Wielk Brytani, Francj i Wochami i zadali, aby alianci dotrzymali owych wczeniejszych umw. Nastpnie, ku wielkiemu zakopotaniu delegacji chiskiej zoonej z przedstawicieli obu rzdw, pekiskiego i kantoskiego, lecz pod przewodnictwem ministra spraw zagranicznych Pnocy ujawnili te tajne porozumienie zawarte we wrzeniu 1918 r. z reymem Tuana, w ktrym ten ostatni chtnie akcep towa" zachowanie przez Japoczykw uprawnie i koncesji niemieckich w Szantungu.

Obydwa powysze czynniki uatwiy decyzj Wielkiej Trjki w tej spra wie podjt 30 kwietnia 1919 r. na korzy Japonii i wcielon pniej do traktatu wersalskiego jako artykuy 156158. Wszystkie inne zagadnienia poruszone przez delegacj chisk dotyczce rwnoprawnego statusu Chin zostay wczeniej pogardliwie odrzucone jako niezgodne z zasigiem kom petencyjnym konferencji. Rzd chiski stan obecnie wobec problemu, czy w takich okolicznociach powinien podpisa traktat pokojowy; rzd sam skania si do jego podpisania, natomiast delegacja, zawsze niezmiernie podzielona w zdaniach, ze wzgldu m. in. na swj skad, wahaa si co do wyboru postpowania. Lecz los tych decyzji mia by okrelony przede wszystkim przez olbrzymi fal oburzenia i protestu, jaka si miaa prze toczy teraz po caych Chinach i sta si jedn z zasadniczych czci ska dowych wielkiego kryzysu politycznego, ktrego najbardziej wymownym odzwierciedleniem sta si Ruch 4 Maja.

XL. RUCH CZWARTEGO MAJA DROGA DO ODNOWY

TO OGLNE

A T A pierwszej wojny wiatowej wpy ny w doniosy sposb rwnie na dalszy rozwj spoeczno-gospodarczy Chin. Cakowite zaabsorbowanie mocarstw europejskich konfliktem zmniej szyo w powanym stopniu mono ich dziaalnoci gospodarczej w Chi nach podczas tych czterech lat, pozostawiajc tym samym otwarte pole dla ich japoskich i chiskich konkurentw. Wykorzystujc t sposobno za rwno nowi kapitalici chiscy, jak i gentry oraz kupcy przystpili do inwe stowania w rozbudow nowoczesnego przemysu na wiksz ni kiedykol wiek poprzednio skal. W rezultacie w cigu owego czteroletniego okresu przemys lekki, stanowicy wasno chisk, rozwin si znacznie, np. pro dukcja tkanin podwoia si, a chiskie instytucje finansowe take wzmocni y si i rozszerzyy zasig swoich dziaa. Rozwj ten jednak zawa si prawie wycznie wanie do przemysu lekkiego, do wytwarzania ograni czonej iloci towarw przeznaczonych gwnie na rynek chiski. Nie to warzyszy mu jakikolwiek powaniejszy wzrost przemysu cikiego lub grnictwa, tj. dziedzin, w ktrych japoska penetracja gospodarcza bya szczeglnie silna. Jednym z najistotniejszych skutkw tego rozwoju gospodarczego by dalszy znaczny wzrost nowoczesnej klasy robotniczej, ktra w tym samym okresie zwikszya si od jednego do ponad dwch milionw, wczajc w to pracownikw transportu. Klasa robotnicza rozwijaa si jak ju wspomniano szybciej ni chiska buruazja narodowa. Ten nowo uksz tatowany proletariat stawa wobec nieokieznanego wyzysku zarwno w ob cych, jak i chiskich przedsibiorstwach i by jeszcze prawie zupenie nie zorganizowany do swojej obrony, nawet w ramach zwizkw zawodowych. Co wicej, by on zawsze bardzo atwy do zastpienia i cigle te uzupe niany nieustannym napywem biedoty chopskiej, uciekajcej z okrgw

Sadzenie ryu okolice Wuhanu

wiejskich, gdzie panoszenie si i zdzierstwa militarystw spowodoway dalsze pogorszenie warunkw znacznej wikszoci chopstwa. Oprcz powyszych zmian spoeczno-gospodarczych, posiadajcych nie wtpliwie wielkie znaczenie, pojawi si jeszcze jeden czynnik, wpywajcy, by moe, nawet jeszcze bardziej bezporednio na widowni polityczn: skutki ewolucji nowoczesnej owiaty. Byo to zjawisko wzgldnie nowe, sigajce wstecz tylko niewiele ponad dziesi lat, lecz w jego wyniku utwo rzona zostaa grupa spoeczna nowej inteligencji, ktra miaa odegra pierw szoplanow rol w determinowaniu politycznej przyszoci Chin. Wanie ta grupa odzwierciedlaa szybki wzrost wiadomoci narodowej w podno szeniu wszystkich biecych problemw lat 19181919, w protecie prze ciwko krzywdom wieo popenionym wobec Chin, tj. agresji imperializmu japoskiego i podeptaniu praw chiskich przez mocarstwa na konferencji wersalskiej.
REWOLUCJA KULTURALNA

Na tym wanie tle rozwoju gospodarczego, spoecznego i intelektual nego nastpi jeden z najbardziej porywajcych i dramatycznych ruchw w dziejach Chin, ktry zasuguje na miano Rewolucji Kulturalnej. Owa prawdziwa Rewolucja Kulturalna obejmowaa z grubsza okres 1915 1920 i pokrywaa si w duym stopniu z Ruchem 4 Maja, ktry mona by uwa-

a za jej wyraz polityczny. Tre polityczna i ideologiczna bya zasadniczo ta sama: nadal palca i aktualna, lecz teraz, by moe, jeszcze wiksza potrzeba znalezienia drg wiodcych do ocalenia kraju. W tym wanie sensie Rewolucja Kulturalna bya integraln czci Ruchu 4 Maja. Jedno czenie stanowia ona odzwierciedlenie niebywale intensywnego, twrczego fermentu intelektualnego, arliwoci uchwycenia wszystkiego, co nowe, po stpowe i obiecujce, przy odrzucaniu wszystkiego, co stare, zachowawcze i zaniedziae. Jednym z podstawowych problemw poruszanych przez Rewolucj Kul turaln bya kwestia jzyka i literatury chiskiej, tj. problem, czy dalszy rozwj kultury chiskiej byby moliwy, gdyby miaa ona pozosta w oko wach jzyka klasycznego (tak odlegego od potocznego, jak mutatis mutandis acina od woskiego, a moe nawet bardziej) oraz konwencji literackich, niemniej przestarzaych, skostniaych i niezrozumiaych dla znakomitej wik szoci ludnoci. Problem ten zosta postawiony z ca ostroci na porzdku dnia przez grup wielce utalentowanych intelektualistw, wrd ktrych gwn rol odgrywali Cz'en Tu-siu (1879 1942), wybitny uczony i literat, pniej jeden z dwch gwnych wspzaoycieli Komunistycznej Partii Chin, oraz Hu Szy (18911962), uzdolniony adept filozofii i literatury, zwolennik pragmatyzmu J. Deweya. Zasadnicze idee wysunite przez tych dwch mylicieli przy czym Hu by inicjatorem, a Cz'en rzeczywist si napdow zapocztkoway ra dykalne przeobraenia chiskiego ycia kulturalnego, zastpienie klasycz nego jzyka wen jen potocznym jzykiem pai hua, jako uznawanym rodkiem ekspresji we wszystkich domenach literatury, w szerokim tego sowa zro zumieniu. Owe idee mogy oczywicie dojrze tak szybko i skutecznie dla tego, i natrafiy na podatny grunt i odpowiaday cakowicie potrzebom kraju, a ich wprowadzenie w ycie stanowio doniosy i niezbdny krok w umoliwieniu przyszej modernizacji. Idee te byy powitane z entuzjaz mem przez znakomit wikszo studentw i nowej inteligencji i w cigu niezwykle krtkiego okresu paru zaledwie lat ruch reformy jzykowej prze ama wszelkie opory tradycyjnych uczonych: krok za krokiem mowa po toczna zastpowaa jzyk klasyczny w owiacie oraz we wszystkich innych dziedzinach ycia kulturalnego. Wanie wyom dokonany w reformie jzykowej umoliwi z kolei roz wj nowoczesnej literatury chiskiej, rozpoczynajcy si dokadnie w tych samych latach dziki posugiwaniu si mow potoczn, co dotychczas ogra niczone byo tylko do jednego rodzaju literackiego powieci. Wielu uta lentowanych pisarzy miao uczestniczy w ksztatowaniu nowych sposobw ekspresji i nowej literatury, ktra, wzita jako cao, przybraa wybitnie

postpowy charakter. Nie ulega jednak adnej wtpliwoci, i najzdolniej szym wrd nich by Lu Sun (prawdziwe nazwisko Czou Szou-en, 1881 1936), ktrego nowele miay sta si znane caemu wiatu. Gorzki, sardo niczny sarkazm Lu Sna wymierzony by jak ostry miecz przeciwko wszystkie mu w kulturze i obyczajach chiskich, co dekadenckie, ciemne i zacofane, przeciwko wszystkiemu, co stanowio przeszkod dla postpu kraju. Zastosowanie jzyka potocznego nie tylko uatwio wyraanie nowych idei w wieych formach literackich, lecz doprowadzio te do wielkiego wzrostu iloci wydawnictw rnego typu, w tym prasy codziennej i perio dykw, oraz do znacznego powikszenia przekadw z jzykw obcych i tym samym do jeszcze szerszego otwarcia okien na wiat, do napywu pobudzajcych i orzewiajcych idei. Wszystkie one byy gorliwie podchwy tywane przez studentw i now inteligencj i badane przede wszystkim przez pryzmat moliwoci ich przystosowania do naglcych potrzeb kraju, do rozwizywania jego pitrzcych si problemw. Lecz najbardziej wpy wowe pismo w Chinach owego okresu datuje si z samego pocztku Re wolucji Kulturalnej: bya to synna Nowa Modzie" (wpierw nazwana Modzie"), zaoona na jesieni 1915 r., ktrej redaktorem naczelnym zosta Cz'en Tu-siu. Jest ona czsto wymieniana wedug podtytuu La Jeunesse", wybr za tego podtytuu nie by bynajmniej przypadkowy, stanowi sam w sobie odzwierciedlenie gbokich wpyww kultury fran cuskiej oraz francuskich ideaw rewolucyjnych i demokratycznych, nie tylko na samego Cz'ena, lecz rwnie na wielu ludzi jego pokolenia, star szego o dwadziecia lat od studentw, w tym wielu jego wasnych, ktrzy mieli wzi udzia w Ruchu 4 Maja. W tym wanie pimie poruszono po raz pierwszy idee dotyczce reformy jzykowej. Charakterystyczne, e wychodzio ono samo oczywicie na po cztku w jzyku klasycznym, przechodzc na mow potoczn w 1918 r. Lecz co jeszcze waniejsze, na jego amach chocia bynajmniej nie wy cznie wyoono gwne argumenty ideologiczne Rewolucji Kulturalnej, ktre docierajc do nowej inteligencji oddziayway w sposb fundamentalny na jej wiatopogld. Przede wszystkim Nowa Modzie" nawoywaa do cakowitego odrzucenia konfucjanizmu, z jego wieloma rnorodnymi wy dwikami gincej i dekadenckiej kultury. Jeeli Chiny miay osign rzeczywist modernizacj, to ideologia ta musiaa by zastpiona, a na je miejsce naleao ustawi, jako zasadnicze wytyczne, dwie bliniacze koncepcje, w sowach Cz'en Tu-siu: Pana Nauk" i Pana Demokracj". Uwaano, i tylko w ten sposb przez zastosowanie w peni sceptycznego i ikonoklastycznego podejcia do przeszoci i caej schedy kulturalnej bdzie mona oczyci drog do postpu.

Jaka bya w rzeczywistoci tre owej Nowej Nauki i nowych idei, ktre przenikay ca spoeczno inteligenck w tych latach? Do rozpo czcia pierwszej wojny wiatowej Nowa Nauka zakadaa przyjcie, w duej mierze niekrytyczne, wikszoci idei Zachodu we wszystkich domenach ideologii, kultury i polityki. W szczeglnoci w tym ostatnim wypadku oznaczaa ona przyjmowanie buruazyjnej demokracji parlamentarnej Za chodu na wzr dla dokonania politycznego przeobraenia Chin. Jednake od samego pocztku pojawi si w zwizku z tym procesem szereg wyranych trudnoci, wynikajcych z pewnych wrodzonych sprzecznoci, ktre z ko lei miay sta si o wiele bardziej widoczne w okresie Ruchu 4 Maja. Po pierwsze, byo coraz bardziej oczywiste, i mocarstwa zachodnie uwaay swoj form demokracji za przydatn dla siebie samych, a nie jako rzecz nadajc si do eksportowania do pogronych w mrokach" ludw Azji i Afryki. Co dalej, dziaalno ludzi z Zachodu, wzita jako cao, stano wia wci racy kontrast z ideaami, ktre ich wasna ideologia miaa przedstawia. Niezwykle mao byo braterstwa, rwnoci i wolnoci w sto sunkach midzy mocarstwami a pkolonialnymi Chinami. Teraz, gdy Nowa Nauka coraz obszerniej udostpnia pogldy Zachodu inteligencji chiskiej, ten kontrast midzy ideaami goszonymi a rzeczywist praktyk zwa szcza zwaywszy nieustanne poparcie udzielane przez mocarstwa najbar dziej zacofanym i reakcyjnym siom w Chinach nie mg nie wzbudzi wrd mylcych Chiczykw wiele krytycyzmu i powanych dalekosi nych wtpliwoci. Wszystkie te problemy zostay jeszcze bardziej zaostrzone przez sam wojn wiatow: ten potworny kataklizm nie mg by zrozumiany przez inteligencj chisk inaczej ni jako zupene bankructwo tego wszystkiego, co mia przedstawia Zachd. Jeli Nauka i Demokracja miay doprowa dzi tylko do takiego koca, czy mogy one stanowi faktycznie zasady, na ktrych naleao budowa nowe Chiny? U wielu Chiczykw wojna wiatowa wywoaa gorzkie rozczarowanie, gdy widzieli w niej upadek cywilizacji Zachodu. Sporo rzecznikw tradycyjnego wiatopogldu chi skiego, a nawet zwolennikw czciowej modernizacji, wykorzystao t okazj do potpienia Zachodu za jego materializm" oraz wychwalania rzekomej wyszoci duchowoci" Wschodu, tworzc dychotomi nama calnie faszyw. Na tym wanie tle zamieszania ideologicznego i oywiajcego fermentu intelektualnego miay pojawi si na widowni Chin idee marksowskiego socjalizmu, tak jak przedstawiaa je zwyciska Rewolucja Padziernikowa, aby wpyn w sposb niebywale istotny a ostatecznie decydujcy na mylenie inteligencji chiskiej. W nich zawarte byy odpowiedzi na wiele

pyta nurtujcych umysy Chiczykw. Wadliwa bya nie cywilizacja za chodnia jako taka, lecz formy i istota jej kapitalistycznego etapu rozwo ju; rozwizanie problemw caego wiata, a wic te Chin, leao w kie runku socjalizmu. Owe nowatorskie idee przenikay teraz na w istocie rzeczy cakiem dziewicze pole, gdy marksizm by prawie zupenie nie znany w Chinach przed Rewolucj Padziernikow. Nawet nazwisko samego Marksa nie mogo by znane nikomu poza drobn garstk inteligentw, a marksizm jako taki nie wywar dotychczas adnego wraenia na widowni intelektu aln Chin, m. in. z prostego powodu, i adne z dzie jego twrcw z wyjtkiem paru urywkw z Manifestu komunistycznego nie zostao nigdy przeoone na chiski. Prawd jest, i niektrzy z Chiczykw stu diujcych w Japonii zapoznali si pobienie z pogldami socjalistycznymi, gdy w tym kraju socjalizm jako ideologia i ruch rozwin si wczeniej, zreszt jako wynik modernizacji; nie zmienio to jednak zasadniczo powy szego obrazu. Idee socjalistyczne, istniejce w Chinach przed 1917 r., pozba wione byy jasnoci i precyzji, co znalazo te swoje odbicie w eklektycznych pogldach inteligentw zarwno starszego pokolenia, np. Cz'en Tu-siu, jak i studentw. Jeden z uczestnikw Ruchu 4 Maja opisywa swoje wasne wczesne pogldy jako osobliw mieszanin liberalizmu, demokratycznego reformizmu i socjalizmu utopijnego". Ten opis mona traktowa z du doz pewnoci jako dokadn ocen sceny intelektualnej jako caoci. Pojawienie si marksizmu-leninizmu na tej scenie byo podbudowane nie tylko samym zwycistwem bolszewikw, lecz rwnie polityk, ktr mieli oni zastosowa wobec Chin. Ju w 1918 r. rzd radziecki ogosi potpienie i wypowiedzenie wszystkich traktatw nierwnoprawnych, na rzuconych Chinom przez rzd carski, zrezygnowa ze wszystkich koncesji i uprawnie otrzymanych na ich podstawie, a pniej zaproponowa uo enie stosunkw midzy obydwoma krajami na nowej bazie cakowitej rwnoci. Wszystko to stanowio ostry, rzucajcy si w oczy kontrast wobec polityki, ktr w dalszym cigu mocarstwa zachodnie prowadziy wobec Chin, a teraz wyranie ujawnionej ponownie na konferencji wersalskiej. Kontrast ten by doprawdy wymowny. Odtd zaczto uwaa, i Rosjanie reprezentuj cakiem now, odmienn ideologi zachodni, tak, ktra nie bya wroga wobec Chin, lecz przeciwnie, wydawaa si ofiarowa na dziej rokujcy klucz do rozwizywania fundamentalnych problemw kraju. Pierwsz oznak tego, i szereg czoowych intelektualistw zrozumiao to. w ten wanie sposb, by artyku napisany ju w 1918 r. dla Nowej Modziey" przez Li Ta-czao (1888 1927), w ktrym wita on zwycistwo rewolucji bolszewickiej. Li, utalentowany profesor nauk politycznych i pi-

sarz, mia sta si wraz z Cz'en Tu-siu jednym z dwch gwnych wsp zaoycieli Komunistycznej Partii Chin. Pozosta on aktywnym jej dzia aczem a do 1927 r., kiedy zosta aresztowany i zakatowany na mier w Pekinie na rozkaz Czang Tso-lina. Cz'en Tu-siu, bdc przez pewien czas jej sekretarzem generalnym, opuci KPCh po 1927 r. Zosta pniej, w 1933 r., aresztowany przez Kuomintang i wiziony do 1937 r., zmar w 1942 r. W okresie ksztatowania si Rewolucji Kulturalnej Pekin nie za Szanghaj by nadal rzeczywistym orodkiem kulturalnym kraju, on mia te odegra przodujc rol w ewolucji Ruchu 4 Maja. Tumaczyo si to rwnie m. in. faktem, i w Pekinie znajdowaa si najwiksza ilo uczelni wyszych i tym samym najwiksze skupisko studenckie w caym kraju. Innym dodatkowym istotnym czynnikiem bya obecno tu najwy bitniejszych osobistoci zwizanych z Rewolucj Kulturaln: wielu z nich powizanych byo z gwnym i najstarszym uniwersytetem w miecie, Peita synnym Uniwersytetem Pekiskim. Pod wiatym kierownictwem Ts'ai Jan-p'ei (1876 1940), ktry sta si rektorem Peita na pocztku 1918 r., uniwersytet przeksztaci si w gwne rdo caego ruchu intelektualnego, nie tylko Pekinu, lecz te kraju jako caoci. Ts'ai, czowiek o gbokim i rzetelnym humanitaryzmie, by jednym z najwybitniejszych postpowych dziaaczy owiatowych i wychowawcw w Chinach. Sta si jednym z wczesnych czonkw T'ung Meng Huei, potem za ministrem owiaty w pierwszym rzdzie republikaskim w 1912 r.; w swoim wiatopogldzie skania si do filozoficznego anarchizmu. On wanie sprowadzi do Peita najzdolniejszych ludzi z caego kraju: tak te Li Ta-czao sta si dyrektorem biblioteki, Cz'en Tu-siu dziekanem wydziau literatury, a Hu Szy profesorem filozofii. Ta wanie elita intelektualna, w ktrej skad wchodzio jeszcze wiele innych niebywale utalentowanych osb, miaa by inspiratorem Ruchu 4 Maja.
R U C H CZWARTEGO MAJA

Aczkolwiek termin Ruch 4 Maja uywany bywa zwykle jako pojcie szerokie, obejmujce ca ewolucj polityczn i intelektualn w latach 1915 1920, sama nazwa wywodzi si z wydarze w miesicach majczerwiec 1919 r., ktre te same w sobie stanowiy niezmiernie doniosy moment przeomowy w dziejach Chin. W zasadzie Ruch 4 Maja by zorganizowan kampani protestu przeciwko upokarzajcemu pooeniu Chin przeciwko japoskiej aneksji Szantungu, przeciwko postpowaniu mocarstw zachodnich na konferencji wersalskiej oraz przeciwko reakcyjnemu militarystycznemu

reymowi pekiskiemu, ktry godzi si i pomaga imperialistycznemu ujarz mieniu Chin. Tym samym obiektywnie mia to by pierwszy, niezaprze czalnie antyimperialistyczny i antymilitarystyczny ruch w historii nowoytnej Chin. W tym wanie tkwio jego fundamentalne znaczenie dla uksztato wania przyszych losw kraju. Owa istota ruchu znalaza te wyrane od bicie w jego dwch gwnych hasach: Wewntrznie, wyrzuci zdrajcw" oraz Zewntrznie, walczy o suwerenno, przeciwstawia si wielkim mocarstwom!" Studenci w Pekinie stali si gwn przodujc si Ruchu 4 Maja. Zaplanowali oni demonstracj na 7 maja, Dzie Upokorzenia Narodowe go", trzeci rocznic przyjcia 21 da. Okazao si jednak konieczne przeoenie jej na wczeniejszy dzie w zwizku z wyran zapowiedzi represji ze strony rzdu. 4 maja ponad trzy tysice studentw z 13 uczelni pekiskich, a w tym / z Peita, zebrao si ze swoimi transparentami i flagami na placu przed wejciem do Miasta Zakazanego synnym T'ien An-men wwczas o wiele mniejszym ni dzi. Std usiowali uzyska wejcie do niektrych z misji w niedaleko pooonej Dzielnicy Poselskiej, aby przedstawi swoje protesty w sprawie postanowie wersalskich, lecz uniemoliwiono im dokonanie tego. Demonstranci udali si wwczas do domu jednego z przywdcw kliki Anfu, osawionego ze swojej korupcji Ts'ao u-lina (1875?), wwczas mi nistra komunikacji, uwaanego i susznie przez studentw za jednego z trzech gwnych projaposkich zdrajcw w reymie pekiskim; dwaj inni to: Czang Tsung-siang (1879?), pose chiski w Tokio, oraz Lu Tsung-j (1875?), byy pose w Tokio i teraz dyrektor banku finanso wanego przez Japoczykw. Ts'ao udao si zbiec przed gniewem studentw, lecz dom jego podpalono. Czanga studenci jednak znaleli i pobili. Lu ulotni si skutecznie. Policja pekiska zjawia si i zaaresztowaa 32 stu dentw. Spowodowao to z kolei tylko jeszcze wiksze poruszenie caego rodowiska studenckiego w Pekinie, a gdy wieci o wydarzeniach w stolicy rozeszy si szybko po kraju, wywoay one niezwocznie olbrzymi ruch poparcia i sympatii we wszystkich wikszych miastach, a zwaszcza we wszystkich innych uczelniach. Rozwina si teraz walka przeciwko rzdo wi pekiskiemu, zwizana z daniem natychmiastowego uwolnienia aresz towanych studentw. Staa si ona w istocie rzeczy walk polityczn lud noci przeciwko militarystycznej klice Tuana. Wszystkie opozycyjne ugru powania polityczne uczestniczyy w oglnonarodowym poparciu studentw, Sun Jat-sen np. szybko wyrazi swoj sympati dla nich. Tym samym rzd zosta zmuszony wypuci wszystkich 32 studentw za kaucj.
2 3

Rzd pekiski wkrtce jednak usiowa umierzy ruch studencki, spo-

wodowao to rezygnacj ze stanowiska na znak protestu przez Ts'ai Jan-p'ei i wzniecio dalsze oburzenie w kraju. Studenci pekiscy, ktrzy tymcza sem zrzeszyli si skutecznie w Zwizek Studencki przykad podchwyco ny przez inne miasta w odpowiedzi na represyjne rodki rzdu szyko wali si do strajku powszechnego, ktry miaby pozyska im jeszcze wicej masowego poparcia. Jednoczenie rozpoczli bardzo dobrze zorganizowan kampani otwartych zebra oraz propagand zmierzajc do wyjanienia ludnoci celw ich walki, do ktrych doczyli teraz haso bojkotu antyjaposkiego. Strajk powszechny studentw uczelni rozpocz si w Pekinie 19 maja: prawie natychmiast przyczyli si do niego wszyscy uczniowie szk rednich. Wkrtce identyczne strajki ogarny Tientsin i Szanghaj: w tym ostatnim strajk by szczeglnie skuteczny. Reym pekiski kontynuowa swoj polityk stumienia ruchu si, podjudzany te do tego przez Japoczykw, dajcych niezwocznego umierzenia studentw. W dniach 2 4 czerwca nastpia obawa i masowe areszty studenckich aktywistw w Pekinie: przeszo 1100 z nich umieszczono w zaimprowizowanych wizieniach, tj. przeksztaconych na ten cel bu dynkach uniwersyteckich. Ta rozprawa ze studentami, przeprowadzona z wielk brutalnoci, wywoaa now fal oburzenia w caym kraju, a zwa szcza w Szanghaju. W miecie tym studentom udao si uzyska doprawdy szerokie poparcie caej ludnoci, zarwno robotnikw, jak i kupcw. Od powiedzi te na represje rzdowe by synny strajk powszechny w Szang haju z udziaem wszystkich warstw spoecznych. Rozpocz si on 5 czerwca i wnet rozcign si na cae to olbrzymie miasto: wszelka dziaalno handlowa zanika, natomiast od 60 do 70 tys. robotnikw z przeszo stu fabryk chiskich i obcych wyszo na ulic, aby wzi udzia w masowych demonstracjach i w pierwszym strajku politycznym w dziejach Chin. Cha rakterystyczne, e owa dziaalno robotnikw szanghajskich wywoaa nie zwykle wrog reakcj kolonii cudzoziemskiej, przewanie angielskiej, w tym miecie. Szanghajski strajk powszechny oraz cakiem wyranie zarysowujca si moliwo, i podobne akcje nastpi teraz w szeregu innych miast, zmusi reym pekiski do szybkiego odwrotu. Wydano prdko rozkazy, aby uwol ni aresztowanych studentw. Ci jednak odmwili opuszczenia swoich wizie, dopki nie otrzymaj naleytych przeprosin: kiedy uczyniono zado temu daniu co oczywicie spowodowao cakowit utrat twa rzy przez rzd studenci wymaszerowali 8 czerwca ze swoich wizie w triumfalnym pochodzie, aby odby natychmiast zebranie masowe dla celebrowania zwycistwa. Wysunito niezwocznie dalsze dania, doma gajc si, aby rzd odmwi podpisania traktatu wersalskiego, aby Ts'ai

Jan-p'ei zosta przywrcony na swoje stanowisko, oraz podkrelajc ponownie wymagan przez cay czas konieczno zdymisjonowania trzech ministrw zdrajcw. Poniewa akcje strajkowe, tak jak si rzd tego obawia, faktycznie przerzuciy si na inne miasta, by on zmuszony ustpi i wobec tych da9 czerwca usunito trzech ministrw z rzdu; do 12 czerwca zakoczyy si strajki. Ruch prowadzony przez studentw osign wielkie chocia oczywicie tylko tymczasowe zwycistwo nad reymem pekiskim. Ts'ai Jan-p'ei powrci na swoje stanowisko rektora we wrzeniu, nato miast delegacja chiska w Paryu, dobrze orientujca si w sytuacji w kraju, odmwia podpisania traktatu pokojowego z Niemcami. Nawet rzd po sa jej instrukcj w tym duchu, lecz co charakterystyczne zostaa ona wysana pniej, kiedy ju nie miaa adnego znaczenia.

POKOSIE

Aczkolwiek zwycistwo osignite w czerwcu 1919 r. wywoao ol brzymi rado i uniesienie wrd studentw i inteligencji, wydarzenia miay wnet pokaza, i sukcesy byy jednak tylko efemeryczne, i wrogowie postpu cile splecione siy obcego imperializmu i reakcji chiskiej byli w dalszym cigu niezmiernie potni. Siy te nie mogy zosta zmiecio ne wycznie przy pomocy modzieczego zapau i demonstracji. Co wicej, o ile podczas burzliwych wydarze pnej wiosny 1919 r. panowaa znacz na jedno pord studentw i inteligencji, okazaa si ona wkrtce te tylko zjawiskiem czasowym. Intelektualny ferment Rewolucji Kulturalnej, chocia pobudzi wielki przypyw nowych koncepcji i idei, nie oznacza w adnym wypadku, i podjte zostay ju jasne, precyzyjne decyzje oraz wybr ideologii lub rodkw politycznych, ktrymi miano by si posuy w przeobraeniu Chin i ksztatowaniu ich przyszoci. Nastpia te wkrtce tzw. walka izmw", w toku ktrej czasowi sprzymierzecy Ruchu 4 Maja mieli wybra ostro rozbiene drogi na przyszo. Trzy zasadnicze nurty stay si widoczne w latach 19191921. Pierw szy przedstawiaa ta grupa rewolucyjnych inteligentw, ktra teraz wy braa marksizm-leninizm za swoj ideologi. By to wiatopogld, ktry ich zdaniem dostarcza im wszystkich niezbdnych zasad i wytycznych, by urzeczywistni to, co uwaali za podstawowe zadanie stojce przed nimi, tj. modernizacj i ponowne wyonienie si Chin jako wielkiego i po tnego kraju przeznaczenie, zgodnie z ich arliwym przekonaniem, na lene Chinom ze wzgldu na wspania cywilizacj przeszoci i tysice lat kultury. Wanie marksizm-leninizm ofiarowywa program konsekwentnej

Uprawa roli w Sycz'uanie

walki przeciwko imperializmowi i panowaniu militarystycznemu, opartej na dokonaniu rewolucji spoecznej, na penym wykorzystaniu olbrzymiej potencjalnej siy mas chiskich zarwno robotnikw, jak i chopw. Hodujc ideom tego wiatopogldu, owi modzi inteligenci sami prze wanie pochodzcy z gentry zerwali z wszelkimi tradycjami swojej kla sy oraz wiatem uczonych chiskich i poszli w lud", aby stan jako pier wsi do zorganizowania wpierw robotnikw, a pniej chopw. Wanie przy pomocy tych si a w pniejszym okresie przede wszystkim dziki poparciu chopstwa zdoali ostatecznie osign cel, ktry postawili so bie i swojemu krajowi podczas dni Ruchu 4 Maja. Miaa to by jednak droga duga, cika i zawia: znakomita ich wikszo powicia na niej swoje ycie. Lecz sia przemawiajca marksizmu sza jeszcze dalej. Dostarcza on wiatopogldu monolitycznego i intelektualnie zadowalajcego, ktry wy dawa si zdolny uyty w twrczy sposb rozwizywa pokan ilo trapicych i dokuczliwych problemw, wypywajcych zarwno z przeszoci Chin, jak i z ich obecnego pooenia. Mg on te udzieli odpowiedzi na te problemy w sposb, ktry rozproszyby wszelkie uczucie niszoci i zacofania i dostarczyby odpowiedniego rozwizania tych zagadnie przez umieszczenie chiskiego rozwoju historycznego w perspektywie wiatowej, w ktrej ostateczny bilans nie wychodziby zapewne na niekorzy Chin.

Czy i w jakim stopniu chiska historiografia marksistowska zdoaa przed stawi prawdziwy i dokadny obraz przeszoci swojego kraju, stanowi niezmiernie interesujcy i oczywicie odrbny problem, ze wszech miar zasugujcy na osobne zbadanie i omwienie. Taki wic kompleks idei prowadzi rewolucyjnych inteligentw do drobnych kek marksistowskich w gwnych miastach Chin, z ktrych ostatecznie miaa si wyoni w lip cu 1921 r. Komunistyczna Partia Chin. Drugi nurt skupia szereg intelektualistw, ktrzy, jak Hu Szy, po odegraniu znacznej roli w Rewolucji Kulturalnej i Ruchu 4 Maja zrezy gnowali z przeznaczenia swojego ycia na dziaalno polityczn i spraw Rewolucji Chiskiej. Zamiast tego wycofali si w wielu wypadkach do wygodnych wie z koci soniowej akademickiego ycia, zajmujc si czsto ezoterycznymi problemami, wielce oddalonymi od naglcych potrzeb kraju. Trzecia grupa, bynajmniej nie odegnujc si od polityki, wybraa inn drog od rewolucyjnej i zwizaa pniej swoje losy z Kuomintangiem w jego przedziwnej ewolucji, prowadzcej do reakcji, ostatecznie do fa szyzmu i zupenego bankructwa. By moe, i pozostawali w tym, w pewnym sensie, wierni tradycyjnej roli uczonych-dygnitarzy, czonkw i rzecznikw klasy rzdzcej. Dokonawszy takiego wyboru, mogli oni chocia przez pewien czas nacieszy si rozkoszami wadzy i bogactwa, dopki wzno wiona agresja imperializmu japoskiego nie zwalia ich reymu z oskotem na ich wasne gowy. Zagadnienia za nastpnego, najnowszego okresu dziejw Chin walk rewolucyjnych Jat dwudziestych i trzydziestych, wielkiej wojny antyjaposkiej, a jeszcze bardziej, kocowego dnouement w latach po drugiej wojnie wiatowej, zakoczonego zwycistwem Rewolucji Chiskiej i zaoeniem ChRL, s tak obszerne, interesujce i istotne, i kade z nich zasuguje na opracowanie co najmniej rwnie obszerne jak niniejszy tom. Czy nad szed czas na podjcie takiego zadania na to pytanie bardzo trudno w chwili obecnej jednoznacznie i rzetelnie odpowiedzie. Ruch 4 Maja by tylko zapowiedzi chocia niebywale donios tego wanie burzli wego okresu, w ktrym miay si decydowa losy jednej czwartej ludz koci.

WANIEJSZE WYDARZENIA OKRESU 1919-1949

ROK 1919

4 maja. Demonstracje studenckie w Pekinie; pocztek Ruchu 4 maja: 511 czerwca. Strajk powszechny w Szanghaju. 25 lipca. Deklaracja rzdu radzieckiego o polityce wobec Chin. Grudzie. Zaoenie Towarzystwa Studiowania Socjalizmu na Uniwer sytecie Pekiskim.
ROK 1920

Kwiecie. Przybycie do Chin pierwszych przedstawicieli Midzynaro dwki Komunistycznej. Maj. Zaoenie pierwszego kka marksistowskiego w Szanghaju. 14 18 lipca. Wojna Czyli Aniu; poraka Tuan Cz'i-ui. Sierpie. Zaoenie w Szanghaju Zwizku Modziey Socjalistycznej. Przybycie pierwszej misji radzieckiej do Pekinu. 30 sierpnia. Rozwizanie parlamentu Anfu. Wrzesie. Powstanie kek marksistowskich w Pekinie, Cz'angsza i Wuhanie. 30 padziernika. Zajcie Kantonu przez wojska Cz'en Cziung-minga. 7 listopada. Pierwsze wydanie czasopism komunistycznych. Powrt Sun Jat-sena do Kantonu. Zaoenie kek marksistowskich we Francji.
ROK 1921

1 stycznia. Strajk kolejarzy na Unii KantonHankou. 7 kwietnia. Sun Jat-sen wybrany prezydentem w Kantonie. 1 maja. Pierwsze obchody pierwszomajowe. Zorganizowanie pierwszego zwizku zawodowego kolejarzy. Czerwiec. Powstanie Oglnochiskiego Sekretariatu Zwizkw Zawodo wych. 1 5 lipca. I Zjazd Komunistycznej Partii Chin (KPCh)w Szanghaju.

12 listopada5 lutego 1922. Konferencja waszyngtoska. Grudziemaj 1922. Rzd kliki Fengtien w Pekinie.
ROK 1922

12 stycznia 8 marca. Strajk marynarzy w Hongkongu. 4 lutego. Traktat chisko-japoski w sprawie Szantungu. 6 lutego. Deklaracja Dziewiciu Mocarstw w sprawie Chin. Kwieciemaj. Pierwsza wojna CzyliFengtien. 1 maja. I Kongres Zwizkw Zawodowych w Kantonie. II czerwca. Li Jan-hung mianowany prezydentem w Pekinie. 15 czerwca. Przewrt Cz'en Cziung-minga w Kantonie. Lipiec. II Zjazd KPCh w Szanghaju. 14 sierpnia. Przybycie Sun Jat-sena do Szanghaju. Rozmowy Sun Jat-senJoffe. 10 wrzenia. Strajk grnikw w Anjan (Kiangsi).
ROK 1923

1 stycznia. Ogoszenie nowego programu Kuomintangu (KMT). 4 9 lutego. Strajk kolejarzy na linii Pekin Hankou. 7 lutego. Rozstrzelanie demonstrantw-kolejarzy przez wojska Wu P'ei-fu. 9 lutego. Demonstracja studentw w Pekinie w zwizku z wydarzeniami 7 lutego. 23 lutego. Utworzenie nowego rzdu w Kantonie przez Sun Jat-sena. 9 maja. Demonstracje antyimperialistyczne w gwnych miastach Czerwiec. III Zjazd KPCh w Kantonie. 2 wrzenia. Przybycie delegacji rzdu kantoskiego do Moskwy. Wrzesie. Przyjazd misji radzieckiej do Pekinu. 10 padziernika. Objcie prezydentury w Pekinie prze2 Ts'ao K'una. Przybycie doradcw radzieckich do Kantonu.
ROK 1924

20 stycznia 1 luty. I Kongres KMT w Kantonie. 29 marca. Rozstrzelanie demonstrantw studenckich w Pekinie. 5 maja. Zaoenie akademii wojskowej w Whampoa. 31 maja. Nawizanie stosunkw dyplomatycznych ze Zwizkiem Ra dzieckim. Wrzesiepadziernik. Druga wojna Czyli Fengtien. 10 15 padziernika. Przewrt Feng J-sianga w Pekinie. 4 listopada. Wyjazd Sun Jat-sena do Chin Pnocnych. 24 listopada. Mianowanie Tuan Cz'i-ui szefem rzdu w Pekinie. 31 grudnia. Przybycie Sun Jat-sena do Pekinu.

ROK 1925

11 22 stycznia. IV Zjazd KPCh w Szanghaju. 1 - 2 7 lutego. Pierwsza wyprawa przeciwko wojskom Cz'en Cziung-minga. 12 marca. mier Sun Jat-sena. 1 maja. II Kongres Zwizkw Zawodowych w Kantonie. 30 maja. Rozstrzelanie demonstrantw w Szanghaju. Pocztek Ruchu 30 Maja. 1 6 czerwca. Strajk powszechny w Szanghaju." 19 czerwca 10 padziernika 1926. Strajk powszechny w Hongkongu. 23 czerwca. Rozstrzelanie demonstrantw w Kantonie przez wojska anglo-francuskie. 1 lipca. Ogoszenie rzdu narodowego w Kantonie. 20 sierpnia. Zabjstwo Liao Czung-k'ai, przywdcy lewego KMT. Padzierniklistopad. Druga wyprawa przeciwko wojskom Cz'en Cziung-minga. 23 listopada, Zorganizowanie prawicowej frakcji KMT (Zachodnie Gry) 26 listopada. Zajcie Pekinu przez wojska Feng J-sianga.
ROK 1926

4 stycznia. II Kongres KMT w Kantonie. 18 marca. Pierwsze wystpienie Cziang Kai-szeka przeciwko lewicy w Kantonie. 25 marca. Uznanie rzdu kantoskiego przez Hunan. 20 kwietnia. I Zjazd Zwizkw Chopskich w Kantonie. Maj. Podjcie decyzji przez KMT o wyprawie pnocnej. 9 lipca. Rozpoczcie wyprawy pnocnej. 1 sierpnia 2 wrzenia. Strajk robotnikw arsenau w Hanjangu. 7 wrzenia. Wkroczenie armii narodowo-rewolucyjnej do Hankou i Han jangu. 10 padziernika. Zdobycie Wuczangu przez armi narodowo-rewolucyjn. 23 padziernika. Pierwsze powstanie zbrojne robotnikw Szanghaju. 7 listopada. Zajcie Nanczangu przez wojska Cziang Kai-szeka. Grudzie. I Zjazd Zwizkw Chopskich prowincji Hunan.
ROK 1927

1 stycznia. Ustanowienie stolicy rzdu narodowego w Wuhanie. 3 stycznia. Przejcie koncesji brytyjskiej w Hankou.

22 lutego. Drugie powstanie zbrojne robotnikw Szanghaju. 21 marca. Trzecie powstanie zbrojne robotnikw Szanghaju. 22 marca. Wkroczenie wojsk Cziang Kai-szeka do Szanghaju. 24 marca. Zajcie Nankinu przez Armi Narodowo-Rewolucyjn. Incy dent nankiski". 12 kwietnia. Kontrrewolucyjny przewrt Cziang Kai-szeka w Szang haju; masakra dziaaczy robotniczych. 15 kwietnia. Przewrt w Kantonie. 18 kwietnia. Utworzenie rzdu w Nankinie przez Cziang Kai-szeka. 27 kwietnia 11 maja. V Zjazd KPCh w Wuhanie. 28 kwietnia. Zamordowanie Li Ta-czao i 24 innych komunistw przez andarmeri Czang Tso-lina w Pekinie. 1321 maja. Bunty generaw KMT przeciwko rzdowi w Wuhanie. 31 maja. Zajcie Tsingtao przez wojska japoskie. Czerwiec. Ofensywa wojska rzdu wuhaskiego w prowincji Honan. 19 czerwca. Przejcie Feng J-sianga na stron Cziang Kai-szeka. 15 lipca. Przejcie rzdu wuhaskiego na pozycje antykomunistyczne. 1 sierpnia. Powstanie wojsk rewolucyjnych w Nanczangu; pocztek dru giej rewolucyjnej wojny domowej. 7 sierpnia. Nadzwyczajna konferencja KC KPCh w Kiukiangu. 8 wrzenia. Powstanie Zbiorw Jesiennych" w Hunanie. Padziernik. Przybycie jednostek rewolucyjnych do Czingkang (Kiangsi). 7 listopada. Zajcie Wuhanu przez wojska rzdu nankiskiego. 1113 grudnia. Komuna Kantoska.
ROK 1928

Stycze. Objcie wadzy w Nankinie przez Cziang Kai-szeka. Kwiecie. Poczenie jednostek Mao Tse-tunga i Czu Te w Czingkang. Ofensywa wojsk nankiskich przeciwko Czang Tso-lin. 311 maja. Incydent w Tsinan". 4 czerwca. Zabjstwo Czang Tso-lina przez Japoczykw. 5 czerwca. Wkroczenie wojsk Jen Si-szana do Pekinu. 18 czerwca11 lipca. VI Zjazd KPCh w Moskwie. Lipiec. Powstanie w P'ingcziang. 25 lipca. Uznanie rzdu nankiskiego przez Stany Zjednoczone. 10 padziernika. Ogoszenie Statutu Organicznego" przez rzd nanki ski. 29 grudnia. Uznanie rzdu nankiskiego przez wadze Pnocnego Wschodu.

ROK 1929

Stycze luty. Zaoenie bazy rewolucyjnej w Kiangsi. Marzec lipiec. Wojna rzdu Cziang Kai-szeka z militarystami prowin cji Kuangsi. Marzec. III Kongres KMT. Lipiec. Pocztek zatargu o Kolej Wschodniochisk. Sierpie. Zaoenie bazy rewolucyjnej w Fukienie. Wojna Cziang Kai-szeka z Jen Si-szan i Feng J-siang. Padzierniklistopad. Wojna Cziang Kai-szeka z Feng J-siang. Grudzie. Uregulowanie konfliktu w sprawie kolei Wschodniochiskiej.
ROK 1930

Majwrzesie. Druga wojna Cziang Kai-szeka z Jen Si-szan i Feng J-siang. Czerwiec. Zorganizowanie wojsk rewolucyjnych w Armi Czerwon. 2 listopada. Pocztek pierwszej wyprawy Cziang Kai-szeka przeciwko bazom rewolucyjnym. 2731 grudnia. Rozgromienie pierwszej wyprawy.
ROK 1931

10 marca. Pocztek drugiej wyprawy. 5 maja. Uchwalenie konstytucji tymczasowej przez rzd KMT. 1630 maja. Poraka drugiej wyprawy. Maj. Utworzenie separatystycznego rzdu w Kantonie. Lipiec sierpie. Zaamanie si trzeciej wyprawy przeciwko bazom re wolucyjnym. 18 wrzenia. Pocztek agresji japoskiej w Mandurii. 19 wrzenia. Zajcie Mukdenu i Cz'angcz'unu przez wojska japoskie. 22 wrzenia. Deklaracja KC KPCh w zwizku z agresj japosk. 24 26 wrzenia. Antyjaposkie demonstracje w Szanghaju. 7 24 listopada. I Zjazd Okrgw Radzieckich w uiczinie (Kiangsi). 14 listopada. IV Kongres KMT. 10 grudnia. Powoanie Komisji Lyttona. 17 grudnia. Ostrzelanie demonstrantw antyjaposkich w Nankinie.
ROK 1932

7 stycznia. Ogoszenie polityki nieuznawania" przez Stimsona. 28 stycznia4 marca. Ofensywa japoska w Szanghaju. 5 lutego. Zajcie Harbinu przez wojska japoskie. 3 marca. Powstanie pastwa Mandukuo.

14 kwietnia. Wypowiedzenie wojny Japonii przez rzd robotniczo-chopski okrgw radzieckich. 5 maja. Podpisanie chisko-japoskiego ukadu w sprawie Szanghaju. 16 czerwca28 lutego 1933. Walka baz rewolucyjnych z czwart wy praw Cziang Kai-szeka. 1 sierpnia. Demonstracja antyjaposka w Szanghaju. 2 padziernika. Opublikowanie raportu komisji Lyttona.
ROK 1933

3 stycznia. Zajcie Szanhaikuanu przez wojska japoskie. Stycze. Przeniesienie si KC KPCh z Szanghaju do Kiangsi. 21 lutegomarzec. Ofensywa japoska na prowincj ehol. 24 lutego. Decyzja Ligi Narodw o nieuznawaniu podbojw japoskich. 27 marca. Wystpienie Japonii z Ligi Narodw. Maj. Utworzenie armii antyjaposkiej w prowincji Czahar. 31 maja. Podpisanie umowy chisko-japoskiej w Tangku. Lipiec sierpie. Dziaalno armii antyjaposkiej w Czahar. 2 padziernika. Pocztek pitej wyprawy. 20 listopada 6 stycznia 1934. Powstanie 19 Armii w Fukienie.
ROK 1934

22 stycznia 1 lutego. II Zjazd Okrgw Radzieckich w uiczinie. 15 lipca. Wymarsz na pnoc kolumny antyjaposkiej Armii Czer wonej. Sierpie wrzesie. Pocztek marszu na Zachd jednostek Armii Czer wonej. 21 padziernika. Rozpoczcie Dugiego Marszu.
ROK 1935

6 stycznia. Zdobycie Tsuni (Kueiczou) przez Armi Czerwon. 13 stycznia. Konferencja KPCh w Tsuni. 23 marca. Ukad radziecko-japoski w sprawie kolei Wschodniochiskiej. 9 czerwca. Podpisanie umowy HoUmetsu. 1 sierpnia. Deklaracja KC KPCh w sprawie antyjaposkiego frontu jednolitego. 19 padziernika. Przybycie czci Armii Czerwonej do Szensi. Listopad. Zaoenie Zwizku Studenckiego w Pekinie. 916 grudnia. Demonstracje antyjaposkie studentw pekiskich. 18 grudnia. Zaoenie Zrzeszenia Zbawienia Narodowego w Szanghaju.

25 grudnia. Konferencja KPCh w sprawie antyjaposkiego frontu je dnolitego.


ROK 1936

Stycze. Zorganizowanie Zjednoczonej Armii Antyjaposkiej w Man durii. Marzec. Ofensywa Armii Czerwonej w Szansi. Czerwiec. Ostateczne poczenie gwnych jednostek Armii Czerwonej w Szensi. 25 sierpnia. Ogoszenie otwartego listu KPCh do KMT w sprawie utwo rzenia jednolitego frontu antyjaposkiego. 4 grudnia. Przybycie Cziang Kai-szeka do Si-anu. 12 grudnia. Incydent w Si-an". 26 grudnia. Zakoczenie pertraktacji w Si-an.
ROK 1937

Stycze-luty. Pertraktacje K P C h - K M T . Kwiecie. Osignicie porozumienia o przyszej wsppracy KPCh KMT. 37 maja. Krajowa konferencja KPCh. 7 lipca. Incydent w Lukoucziao; pocztek wojny chisko-japoskiej. 28 lipca. Zajcie Pekinu przez wojska japoskie. 29 lipca. Zajcie Tientsinu. 13 sierpnia. Atak japoski na Szanghaj. 21 sierpnia. Podpisanie chisko-radzieckiego ukadu o nieagresji. 22 sierpnia. Przeksztacenie Armii Czerwonej w sm Armi. 25 sierpnia. Uchwalenie przez BP KPCh 10-punktowego Programu Zba wienia Narodowego. 23 wrzenia. Deklaracja Cziang Kai-szeka o wsppracy z KPCh. 25 wrzenia. Zwycistwo smej Armii nad wojskami japoskimi pod P'ingsingkuan. 12 padziernika. Zorganizowanie z jednostek partyzanckich Nowej Czwartej Armii. 324 listopada. Konferencja brukselska. 11 listopada. Zdobycie Szanghaju przez armi japosk. 13 grudnia. Upadek Nankinu.
ROK 1938

10 stycznia. Zajcie Tsingtao przez jednostki japoskie. 7 kwietnia. Poraka japoska pod Taierczuang.

Majczerwiec. Zdobycie przez Japoczykw Amoj, Suczou, K'aifengu oraz Ankingu. 21 padziernika. Upadek Kantonu. 24 padziernika. Zajcie Wuhanu. 18 grudnia. Ucieczka Wang Czing-wei do Japoczykw. Grudziemaj 1939. Pierwsze wystpienia zbrojne KMT przeciwko Okrgom Wyzwolonym.
ROK 1939

29 marca. Zdobycie Nanczangu przez wojska japoskie. Maj. Pierwsze ataki japoskie na granicy mongolsko-mandurskiej. Lipiec sierpie. Walka armii radzieckiej i mongolskiej z Japoczykami (Nomohan).
ROK 1940

30 marca. Utworzenie przez Japoczykw rzdu Wang Czing-wei w Nankinie. 17 lipca. Zamknicie przez Wielk Brytani Drogi Burmaskiej". 20 sierpnia 5 grudnia. Bitwa Stu Pukw"; ofensywa smej Armii w Chinach Pnocnych. Padziernikmarzec 1941. Kolejne wystpienia KMT przeciwko Okr gom Wyzwolonym. 30 listopada. Zawarcie umowy midzy Japoni a rzdem Wang Czing-wei.
ROK 1941

6 stycznia. Atak wojsk KMT na Now Czwart Armi. 8 marca. Rozpoczcie pertraktacji japosko-amerykaskich. 25 marca. Zaoenie Ligi Demokratycznej. 1 lipca. Uznanie rzdu Wang Czing-wei przez Niemcy i Wochy. 21 lipca. Wkroczenie japoskich si zbrojnych do poudniowego Wiet namu. Sierpie. Pocztek ofensywy japoskiej przeciwko Okrgom Wyzwolo nym w Chinach Pnocnych. 7 grudnia. Pearl Harbour. 8 grudnia. Wypowiedzenie wojny Japonii, Niemcom i Wochom przez rzd KMT. 25 grudnia. Zdobycie Hongkongu przez jednostki japoskie.
ROK 1942

Styczeluty. Zwycistwa Japonii w Azji Poudniowo-Wschodniej. 28 stycznia. Uchwaa KPCh w sprawie reformy rolnej.

Luty. Pocztek kampanii przeszkolenia KPCh. Maj. Ofensywa japoska przeciwko Okrgowi Wyzwolonemu w Hopei. Czerwiec. Ataki japoski na Okrg Wyzwolony w Szansi. Padziernik sierpie 1943. Nowe pertraktacje KPCh KMT.
ROK 1943

Stycze. Zrzeczenie si praw ekstraterytorialnoci przez Wielk Bry tani i Stany Zjednoczone. 14 24 stycznia. Konferencja w Casablance. Padziernik. Rozgromienie ofensywy japoskiej w Chinach Pnocnych przez sm Armi. 2226 listopada. Konferencja kairska. Grudzie. Rozbicie ofensywy japoskiej przeciwko okrgowi Szansi Hopei Czahar.
ROK 1944

Kwiecie. Rozpoczcie nowej ofensywy japoskiej przeciwko wojskom KMT w Chinach rodkowych i Poudniowych. 2 maja. Wznowienie pertraktacji KPChKMT. 18 czerwca. Zdobycie Cz'angsza przez wojska japoskie. Wrzesie. Zajcie Kueilinu przez Japoczykw. 10 padziernika. Wypowiedzenie si Ligi Demokratycznej za utworze niem rzdu koalicyjnego. Listopad. Pocztek pierwszego etapu porednictwa" amerykaskiego w konflikcie K P C h - K M T . 11 listopada. Demonstracja antykuomintangowska w Kunmingu.
ROK 1945

4 12 lutego. Konferencja jataska. 5 kwietnia. Uniewanienie przez Zwizek Radziecki paktu o neutral noci z Japoni. 23 kwietnia11 czerwca. VII Zjazd KPCh. 5 - 2 1 maja VI Kongres KMT. Majlipiec. Ataki wojsk KMT na Okrgi Wyzwolone. 6 sierpnia. Hiroszima. 8 sierpnia. Wypowiedzenie wojny Japonii przez Zwizek Radziecki. 9 sierpnia. Rozpoczcie ofensywy wojsk radzieckich na Pnocnym Wschodzie. 11 sierpnia. Rozpoczcie oglnej ofensywy si zbrojnych Okrgw Wy zwolonych.

14 sierpnia. Podpisanie ukadu chisko-radzieckiego o przyjani i so juszu. 14 sierpnia. Propozycja KMT wznowienia pertraktacji z KPCh. 25 sierpnia. Deklaracja KC KPCh o sytuacji biecej. 28 sierpnia. Przybycie Mao Tse-tunga do Czungkingu. 2 wrzenia. Podpisanie kapitulacji japoskiej. 1113 wrzenia. Zajcie Wuhanu i Szanghaju przez wojska KMT. 29 wrzenia. Wyldowanie amerykaskiej piechoty morskiej w Taku oraz Tientsinie. 10 padziernika. Podpisanie komunikatu o wynikach pertraktacji KPCh - KMT. Padzierniklistopad. Pierwsze ofensywy wojsk KMT przeciwko Okr gom Wyzwolonym. 15 grudnia. Owiadczenie Trumana o polityce amerykaskiej. 1626 grudnia. Konferencja moskiewska. 20 grudnia. Rozpoczcie misji Marshalla.
ROK 1946

10 stycznia. Podpisanie porozumienia o zaprzestaniu dziaa wojen nych. 1031 stycznia. Sesja w Czungkingu Politycznej Konferencji Konsul tatywnej. 25 lutego. Porozumienie KPChKMT o reorganizacji si zbroj nych. Marzec. Pocztek ofensywy wojsk KMT w Mandurii. Wystpienie CKW KMT przeciwko uchwaom PKK. 14 kwietnia21 maja. Obrona Syping przez wojska ludowe. 1928 kwietnia. Zajcie Cz'angcz'unu, Harbinu oraz Tsitsiharu przez wojska ludowe. 3 maja. Zakoczenie ewakuacji wojsk radzieckich z Pnocnego Wscho du. 4 maja. Decyzja KPCh o przystpieniu do reformy rolnej. 25 maja. Pocztek nowej ofensywy KMT w Mandurii. 722 czerwca. Zawieszenie broni w Mandurii. Czerwiec Lipiec. Pocztek generalnej ofensywy wojsk KMT przeciwko Okrgom Wyzwolonym. 4 listopada. Zawarcie traktatu o przyjani i handlu przez Stany Zjedno czone i rzd KMT. Grudzie. Pocztek ruchu studenckiego przeciwko rzdowi KMT oraz interwencji amerykaskiej.

ROK 1947

29 stycznia. Zakoczenie porednictwa" amerykaskiego. 28 lutego. Powstanie przeciwko rzdom KMT na Taiwanie. 19 marca. Zajcie Jenanu przez wojska KMT. Majczerwiec; Pierwsza kontrofensywa Armii Ludowo-Wyzwoleczej (ALW) w Mandurii. Lipiec. Pocztek oglnej ofensywy ALW. 10 padziernika. Deklaracja ALW o celach wojny. 27 padziernika. Rozwizanie Ligi Demokratycznej przez rzd KMT. 15 grudnia 15 marca 1948. Ofensywa ALW w Mandurii. Grudzie. Konferencja KC KPCh w Szensi.
ROK 1948

5 stycznia. Ofensywa ALW w Mandurii. Marzec. Ofensywa ALW w Szensi. 21 kwietnia. Wyzwolenie Jenanu. 1 maja. Odezwa KPCh w sprawie zwoania Ludowej Politycznej Kon ferencji Konsultatywnej. 12 wrzenia 2 listopada. Kampania LiaosiSzenjang. 2 listopada. Wyzwolenie Mukdenu (Szenjang). 7 listopada 10 stycznia 1949. Kampania Huaihai. 5 grudnia 31 stycznia 1949. Kampania PekinTientsin.
ROK 1949

1 stycznia. Haso KPCh: Doprowadzi rewolucj do koca". Propozycje Cziang Kai-szeka o zawarciu pokoju. 14 stycznia. Ogoszenie przez KPCh 8 warunkw zawarcia pokoju. 14 stycznia. Wyzwolenie Tientsinu. 31 stycznia. Wyzwolenie Pekinu. 25 marca. Przybycie kierownictwa KPCh do Pekinu. 21 kwietnia. Przekroczenie Jangtse przez ALW. 23 kwietnia. Wyzwolenie Nankinu. 16 maja. Wyzwolenie Wuhanu. 27 maja. Wyzwolenie Szanghaju. 21 30 wrzenia. Sesja Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatyw nej w Pekinie. 29 wrzenia. Ogoszenie Programu Oglnego; utworzenie rzdu ludo wego. 1 padziernika. Proklamowanie Chiskiej Republiki Ludowej.

WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE

INIEJSZA bibliografia ograniczona zostaa wycznie do pozycji ksikowych, nie obejmuje za bogatej literatury o Chinach zamieszczonej w czasopismach specjalistycznych. Zawiera ona waniejsze dziea, lecz tylko w jzykach europejskich, z ktrych korzys tano m. in. przy opracowaniu obecnego tomu. Pierwsza cz wskazwek dotyczy opracowa oglnych, omawiajcych caoksztat lub wikszy wycinek dziejw Chin, druga odnosi si do opra cowa o poszczeglnych aspektach kultury chiskiej. Trzecia za omawia waniejsze monografie i uoona zostaa w porzdku chronologicznym, odpowiadajcym strukturze niniejszego tomu.

OPRACOWANIA OGLNE O HISTORII.

D z i e a a u t o r w c h i s k i c h . Wrd pozycji chiskich, ktre docze kay si przekadu na jzyki europejskie (mamy na myli oczywicie dziea autorw XX w.), na pierwszym miejscu naley postawi dwa opracowania Fan Wen-lana (18931969), czoowego badacza i nestora historykw ChRL. S to jego Driewnaja istorija Kitaja (Moskwa 1956) oraz Nowaja istorija Kitaja (Moskwa 1955). Aczkolwiek szereg tez przeze wysunitych by przedmiotem dyskusji, jego pogldy s, oglnie biorc, reprezentatywne dla historykw chiskich piszcych w latach pidziesitych i szedzie sitych (patrz te Kwartalnik Historyczny", zeszyt powicony historii Chin, Warszawa 1956). Do prac o charakterze popularnonaukowym nale wydane w ChRL: An Outline History of China (Pekin 1958), Tung Chi-ming, A Short History of China from Eariest Times to 1840 (Pekin 1965) oraz Lin Yi A Short History of China, 18401911 (Pekin 1965). Powan pozycj dla dziejw nowoytnych, dotyczc szczeglnie stosunkw Chin z mocarstwami obcymi, jest dzieo Hu Shenga Imperialism and Chinese Politics (Pekin 1955). Dotychczas przekadu na jzyk polski doczekaa si tylko wspomniana na wstpie ksika Szang Jue Dzieje Chin (Warszawa

1960). Wrd pozycji chiskich napisanych przed 1949 r. wymieni naley koniecznie wybitne dzieo dotyczce historii nowoytnej: Li Chien-nung, The Political History of China, 18401928 (Nowy Jork 1956). Raczej curiosum stanowi obecnie jedna z pierwszych prac chiskich, ktre ukazay si w jzyku europejskim: Li Ung-bing, Outlines of Chinese History (Szang haj 1914; Nowy Jork 1967), korzystao z niej jednak wielu autorw euro pejskich. L i t e r a t u r a e u r o p e j s k a i a m e r y k a s k a . Z prac autorw europej skich i amerykaskich wymieni naley przede wszystkim wielkie dzieo znakomitego niemieckiego historyka sinologa, O. Frank, Geschichte des Chinesischen Reiches (5 tomw, Berlin 19301953^ 1965). Jest ono, nie stety, nie zakoczone i doprowadzone tylko do XIV wieku. Zagadnieniem uksztatowania si cywilizacji chiskiej zajmowa si synny sinolog fran cuski M. Granet w swojej pracy La Chilisation chinoise (Pary 1929, nie udane tumaczenie angielskie Londyn 1950). R. Grousset przedstawi w swo im dziele Histoire de VExtreme Orient (2 tomy, Pary 1929) bardzo poy teczny zarys caoci historii Chin (do koca XVIII w.) ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki narodw ociennych i rozwoju kultury. War tociowym elementem tej pracy jest podanie prawie wszdzie znakw chi skich oraz bogata, niestety ju przestarzaa, bibliografia. Grousset syste matycznie odsya swojego czytelnika po materia faktograficzny do ksiki jezuity francuskiego L. Wiegera Textes historiues; Histoire politiaue de la Chine depuis Porigine, jusWen 1912 (2 tomy, Hien-Hien [Tientsin] 1929). Jest to niezmiernie ciekawe dzieo, w ktrym zestawione zostay teksty chiskie zaczerpnite przewanie, lecz nie wycznie, ze synnego opraco wania Czu Si T'ung Czien Kong Mu (patrz s. 275), z rwnolegym tuma czeniem francuskim i komentarzami, bardzo rnorodnymi. Grousset by take autorem dosy powierzchownego, cho efektownego szkicu Histoire de la Chine (Pary 1957). Niewtpliwie bardziej poyteczne jest nieco prze starzae dzieo znanego historyka i bibliografa francuskiego H. Cordiera Histoire generale de la Chine et de ses relations avec les pays etrangers (4 tomy, Pary 1920), oparte w duej mierze na starszych przekadach z chiskiego i zawierajce duo materiau zwaszcza do stosunkw Chin z mocarstwami obcymi. Z dzie szkoy francuskiej wybija si jednak na pierwsze miejsce przepikna praca wielkiego erudyty i znawcy staroyt noci chiskiej, ofiary Buchenwaldu, H. Maspero La Chine antiue (Pary 1955). W wydaniu pomiertnym, zaopatrzonym szczliwie znakami chi skimi, stanowi ona pozycj sine ua non do rozwaa nad tym okresem, aczkolwiek daleko posunity krytycyzm autora, odzwierciedlajcy zreszt

pogldy lat dwudziestych i trzydziestych, nie jest zawsze uzasadniony w wie tle pniejszych osigni archeologii. Myl i koncepcje Maspero mona znale rwnie w H. Maspero i E. Balazs Histoire et institutions de la Chine ancienne (Pary 1967), gdzie doprowadzi narracj do koca Han oraz w Melanges posthumes sur les religions et Phistoire de la Chine (3 tomy, Pary 1950). Wrd wspczesnych badaczy amerykaskich znany historyk J. K. Fairbank przedstawi najobszerniejszy w jzyku angielskim zarys dziejw Chin, stanowicy cz skadow dwch tomw powiconych historii Azji Wschodniej: E. O. Reischauer i J. K. Fairbank, East Asia; the Great Tradition (Boston 1958) oraz J. K. Fairbank, E. O. Reischauer i A. Craig, East Asia; the Modern Transformation (Boston 1965). Praca Fairbanka, oparta m. in. na bardzo dokadnym wykorzystaniu znacznej wikszoci amerykaskich opracowa monograficznych (wielu wrd nich napisanych przez jego byych studentw), stanowi powane osignicie w dziedzinie syntezy, aczkolwiek mona mie szereg istotnych zastrzee co do ujcia wielu zagadnie, zwaszcza w partiach bardziej pobienych, dotyczcych XIX i XX w. Pod wzgldem objtoci powyszemu dzieu prawie dorwnuje encyklopedyczna praca K. S. Latourette The Chinese Their History and Culture (Nowy Jork 1946, nowe wydanie 1964), pisana w latach trzydziestych, lecz pniej uzupeniana. Zawiera ona wiele wartociowych danych, zwaszcza w czci powiconej kulturze. Zarwno prace Fairbanka, jak i zwaszcza Latou rette^ zaopatrzone s w cenne wskazwki bibliograficzne. Latourette by rwnie autorem A Short History of the Far East (Nowy Jork 1947), w kt rej dzieje Chin, w zmniejszonym zakresie w porwnaniu z jego podsta wowym dzieem, s ustawione na szerszym tle.
r

Ksika L. C. Goodricha A Short History of the Chinese People (Nowy Jork 1943, nowe wydanie 1969) stanowi bardziej zwiz, lecz umiejtn syntez, w ktrej na uwag zasuguj szczeglnie partie powicone roz wojowi kultury materialnej. Dzieo autora niemieckiego, od wielu lat w Ameryce, W. Eberharda, A History of China (Londyn 1960), stanowi rwnie ciekaw prb syntezy, w ktrej gwny akcent pooony zosta na ujcie socjologiczne; do szczeglnie udanych czci nale rozdziay powicone okresowi Toba, w ktrym autor si specjalizuje. Warto przy pomnie w tym miejscu prac wspomnianego ju (patrz s. 454) S. W. Williamsa The Middle Kingdom (2 tomy, Nowy Jork 1913 1914, 1965). Owo olbrzymie kompendium zawiera bardzo wiele cennych informacji dotycz cych nie tylko historii XIX w., lecz te rozmaitych aspektw ycia chiskie go. Aczkolwiek autorzy angielscy zajmuj si problematyk Chin od prze-

szo wieku, wymieni mona w chwili obecnej tylko dwie oglne pozycje dotyczce caoci dziejw Chin. Praca C. P. Fitzgeralda China, a Short Cultural History (Londyn 1954, 1961), ciekawie napisana, powica wiele uwagi waniejszym aspektom rozwoju sztuki, w udanym powizaniu z his tori polityczn. Ksika M. Loewe'a, Imperial China (Londyn 1966), sta nowi interesujc prb oglnego socjologicznego ujcia cywilizacji chi skiej do poowy XIX w., nieco jednak zbyt oderwanego od procesu histo rycznego. Tym bardziej moe ciekawi zapowied na lata siedemdziesite szeciotomowej historii Chin, przygotowywanej przez Cambridge University Press. W literaturze radzieckiej istniej dwie pozycje wspczesne obejmujce cao dziejw Chin. Ksika L. W. Simonowskiej, G. B. Erenburga i M. F. Juriewa, Oczerki istorii Kitaja (Moskwa 1956), jest popularno naukowym opracowaniem, przeznaczonym jako lektura pomocnicza dla wykadowcw licealnych. Rozdziay za zawarte w Wsiemirnoj Istorii (10 tomw, Moskwa 1955 1965, oraz przekad polski), mog stanowi pewn, aczkolwiek dosy nierwnomiern cao. Powysze prace nie odzwiercie dlaj jednak adekwatnie dorobku pisarzy rosyjskich i radzieckich; warto zapozna si z cennym dzieem P. J. Skaczkowa Bibliografija Kitaja (Mos kwa 1932, nowe wydanie 1960) oraz z bardzo interesujc now pozycj W. N. Nikiforowa Sowieckije istoriki o problemach Kitaja (Moskwa 1970). W literaturze wiatowej o Chinach istnieje bez porwnania wicej prac powiconych dziejom od poowy XIX w., z ktrych powana cz oma wia rwnie oglne stosunki midzynarodowe na Dalekim Wschodzie w tym okresie. W literaturze amerykaskiej, specjalizujcej si od lat wanie w tej dziedzinie, najwybitniejsz pozycj jest kapitalne dzieo H. B. Morse'a The International Relations of the Chinese Empire (3 tomy, Londyn 19101918), stanowice, bez wzgldu na szereg usterek i pewn przestarzao, punkt wyjcia bada owego tematu. Praca H. B. Morse i H. F. MacNair Far Eastern International Relations (Cambridge Mass. 1931) jest faktycznie skr tem wikszego dziea Morse'a, obejmujcym rwnie okres pniejszy. Bar dzo podobnym w ukadzie i ujciu jest nieco nowsza praca: H. F. MacNair i D. F. Lach, Modern Far Eastern International Relations (Nowy Jork 1951). W ksice P. H. Clyde'a i B. F. Beersa The Far East (Nowy Jork 1966) przedstawiony zosta m. in. systematyczny wykad historii nowoytnej Chin, gwnie w oparciu o literatur amerykask. Praca N. Peffera The Far East (Ann Arbor 1958) stanowi raczej skrypt jego wykadw uniwersyteckich i posiada mniejsz warto, aczkolwiek autor wykazuje nieco zrozumienia niektrych negatywnych aspektw otwarcia Chin". W ksice F. H. Michael i G. E. Taylor, The Far East in the Modern World (Nowy Jork 1964),

zwize, cho treciwe rozdziay o Chinach zawieraj sporo momentw dyskusyjnych. Nieco podobna do powyszej jest praca M. E. Cameron, T. H. D. Mahoney i G. E. Reynolds China, Japan and the Powers (Nowy Jork 1952), chocia rozdziay o Chinach pira M. E. Cameron zawieraj ciekawy materia zaczerpnity z jej wasnego warsztatu badawczego. Dzie o P. E. Eckela The Far East sice 1500 (Nowy Jork 1948) stanowi w za sadzie podrcznik uniwersytecki, zawierajcy stosunkowo duo danych, zwaszcza o stosunkach chisko-japoskich. Ksika H. M. Vinacke A His tory of the Far East in Modern Times (Nowy Jork 1950), te nie odbiega zbyt wiele od schematu powyszych prac, zawiera jednak nieco wicej informacji o okresie pierwszych lat XX w. Istnieje rwnie rozbudowana historiografia stosunkw chisko-amerykaskich. Podstawow pozycj jest ksika A. W. Griswolda The Far Eastern Policy of the United States (New Haven 1938, 1964). Duo miejsca powica temu problemowi rwnie S. F. Bemis w swojej A Diplomatic History of the United States (Nowy Jork 1950). Prac opart na pokanej iloci materiau rdowego jest T. Dennetta Americans in Eastern Asia (Nowy Jork 1922, 1963). Poyteczny zarys zawiera rwnie ksika F. R. Dullesa China and America (Princeton 1946, 1967). Praca za Fairbanka The United States and China (Cambridge Mass. 1959) jest w istocie rzeczy o wiele wicej ciekawym streszczeniem i uoglnieniem pogldw autora na histori Chin. Warto jednak zestawi te prace pisarzy amerykaskich z dwoma opracowaniami autorw chiskich: Liu Da-njan [Liu Ta-nien] Istorija amerykanskoj agriesji w Kitaje (Moskwa 1953) oraz Cin' Ben'-li [Cz'in Pen-li] Istorija ekonomiczeskoj agriesji amerikanskogo imperializma w Kitaje (Moskwa 1951). Wrd dzie autorw amerykaskich wspomnie naley o pracy O. E. Clubba Twentieth Century China (Nowy Jork 1965). Posiada ona do du e walory wynikajce m. in. z faktu, i autor przebywszy wiele lat w Chinach pisze z pewnym wyczuciem swojego tematu; bardziej istotne s jednak rozdziay do pniejszych okresw (1919 1949). Ksika za G. M. Beckmanna The Modernization of China and Japan (Nowy Jork 1962) jest ra czej dobrze skonstruowan kompilacj, ktrej gwna warto polega na bardzo obszernych notkach bibliograficznych. Cakiem odmienna od wszys tkich wyej wspomnianych dzie jest praca pisarza amerykaskiego I. Epsteina From Opium War to Liberation (Pekin 1956) zamieszkaego od przeszo 20 lat w Pekinie, autora szeroko znanej i poytecznej pracy Rewolucja w Chinach trwa (tum. polskie Warszawa 1949). Zawona objto nie pozwolia Epsteinowi wykorzysta naleycie nagromadzonych przeze ma teriaw i wiedzy.

Naley rwnie zwrci uwag na dwie cenne pozycje rdowe wydane przez autorw amerykaskich. Starsz, lecz zupenie nieprzestarza jest redagowana przez H. F. MacNaira Modern Chinese History (Szanghaj 1923). Pokany tom zawiera teksty zaczerpnite z rzadkich rde wspczesnych, zaopatrzone komentarzami i narracj, i wykorzystany bywa do dzi przez wszystkich badaczy, w tym i chiskich. O ile praca MacNaira oparta by a wycznie na materiaach w jzykach europejskich (chocia zna on j zyk chiski, bdc przez szereg lat profesorem uniwersytetu w Szanghaju) to w ksice J. K. Fairbanka i Teng Ssu-yii Chinds Response to the West (2 tomy, Cambridge Mass. 1954), umieszczone zostay wycznie materia y chiskie, odzwierciedlajce skutki penetracji Zachodu na rozwj inte lektualny w Chinach. Treciwe wprowadzenia do poszczeglnych dokumen tw powikszaj warto tej pozycji. W literaturze europejskiej pewne znaczenie, lecz cile tylko faktogra ficzne, posiada jeszcze praca wspomnianego ju H. Cordiera Histoire des relations de la Chine avec les puissances occidentales 18601890 (3 tomy, Pary 1901 1902, 1966), z ktrego apologetycznym ujciem kolonializmu doprawdy trudno si zgodzi. Bardzo interesujc za pozycj stanowi dzieo angielskiego znawcy filozofii i religii chiskiej E. R. Hughesa The Imasion of China by the Western World (Londyn 1937), omawiajce szczeglnie wpywy Zachodu na rozwj intelektualny Chin. Najistotniejsz ogln pozycj radzieck dotyczc nowoytnej historii Chin jest najnowsza praca pod redakcj S. L. Tichwinskiego Nowaja istorija Kitaja (Moskwa 1972), obejmujca okres od XVII w. do 1919 r., oparta na pokanej iloci rde i pozycji monogra ficznych. Wartociow pozycj jest rwnie dzieo pod redakcj J. M. ukowa Miedunarodnyje otnoszenija na Dolnem Wostokie (1840 1949) (Moskwa 1956). Wydaje si rwnie celowe wspomnie o niektrych pracach wykorzys tanych przy opracowaniu niniejszego tomu, a dotyczcych krajw ocien nych. Przy kontaktach chisko-japskich sigano do niezwykle cennego dziea synnego japonisty angielskiego G. Sansoma A History of Japan (3 tomy, Londyn 1958, 1961, 1964), doprowadzonego niestety tylko do okresu Meiji. Jest to jedna z najlepszych pozycji o Japonii w jzyku euro pejskim. Dzieo za Latourette'a History of Japan (Nowy Jork 1959) nie tylko blednie w porwnaniu z piknymi tomami Sansoma, ale jest te sabsze od ksiek autora o Chinach, na ktrych si niewtpliwie lepiej zna. Do pniejszego okresu, po restauracji Meiji, posugiwano si m. in. poyteczn prac historyka angielskiego W. G. Beasleya The Modern His tory of Japan (Londyn 1963). Bardzo wartociow pozycj, opart na bo-

gatej literaturze, jest ksika C. Yanagi Japan sice Perry (Nowy Jork 1949). Stosunkom Chin na przestrzeni dziejw z ssiadujcymi na Pnocy lu dami koczowniczymi powici swoje wane i wpywowe dzieo Inner Asian Frontiers of China (Nowy Jork 1940, Boston 1962), znany mongolista amerykaski O. Lattimore, zajmujcy si rwnie przez wiele lat tematyk cile chisk. Rozmaite swoje rozprawy zebra on w Studies in Frontier History (Oxford 1962). Przy Korei posugiwano si starym, opartym na tradycyjnych koreaskich pracach historycznych, lecz nadal uytecznym dzieem pisarza amerykaskiego H. B. Hulberta The History of Korea (2 tomy, Seul 1905, Londyn 1962). Korzystano te z pracy autora korea- , skiego Li Czen-won Zarys nowoytnej historii Korei (Warszawa 1953, tum. z rosyjskiego przekadu z koreaskiego). Przydaa si bardzo z duym wy czuciem napisana praca historyka francuskiego J. Chesneaux Contribution a Phistoire de la nation yietnamienne (Pary 1954, polski przekad Warszawa 1957). Autor jest nawet w wikszym stopniu znawc problematyki chiskiej XX wieku. Opracowanie autora amerykaskiego J. Buttingera The Smaller Dragon; a Political History of Vietnam (Nowy Jork 1958), doprowadzajce narracj niestety jedynie do podboju francuskiego, zawiera duo wartocio wego materiau faktograficznego. Przy Tybecie sigano do nieco kiplingowskiej pracy autora angielskiego H. E. Richardsona Tibet and its History (Oxford 1962), zawierajcej jednak wiele danych dotyczcych polityki bry tyjskiej. Bogactwo nieprzebrane materiau zawiera imponujce dzieo nie mieckiego tybetologa G. Schulemanna Geschichte der Dalai-lamas (Lipsk 1958). Pod koniec tej czci warto wspomnie, e w wikszoci podstawowych, wielkich zbiorowych opracowa historii wiatowej dzieje Chin zostay z re guy potraktowane raczej marginesowo lub cakowicie pominite. Tak np. znana Cambridge Ancient History oraz Cambridge Medieval History, w myl najczystszego europocentryzmu, nie signy zupenie do historii Chin. W pierwszym wydaniu Cambridge Modern History (1901 1910) powi cia im na 11 duych tomw jeden 20-stronicowy rozdzia, i to prawie wycznie dziaalnoci mocarstw europejskich w Chinach. W New Cambridge Modern History (1961 1968) sprawa przedstawia si nieco lepiej, cho niewtpliwie o proporcjach, nie mwic ju o ujciu szeregu zagadnie, mona by polemizowa wiele. Podobnie te wyglda ten problem w Propylaen Weltgeschichte (wyd. 1933). Na 10 kolosalnych tomw zaatwiono spraw dwoma rozdziaami, jednym liczcym 80 stron, a obejmujcym cao dziejw Chin a do koca XIX wieku, drugim na 50 stronach, powtarza jcym materia z XIX w. i koczcym si na 1932 r. W tym wypadku rw-

nie nie chodzio bynajmniej o to, i brakowao wiadomoci wiadczy o tym najlepiej wspomniane dzieo O. Frankego lecz o koncepcj, zgodnie z ktr historii wiata pozaeuropejskiego przypisywano minimalne zna czenie. Za to wydanie lat szedziesitych wykazuje ju bardziej prawido we podejcie; problematyce chiskiej powicono o wiele wicej miejsca (przeszo 300 stron), do rwnomiernie rozmieszczonego chronologicznie (t. II, V i X). W Wielkiej historii powszechnej Trzaski, Everta i Michal skiego zastosowano rwnie raczej europocentryczny pogld, umieszczajc cao historii Chin w tomie I (1935) i odrywajc j tym samym od historii wiatowej. Zwizy fragment J. Jaworskiego, z koniecznoci przestarzay, oparty zosta przede wszystkim na pracach szkoy francuskiej (Maspero, Grousset i Cordier).
OPRACOWANIA OGLNE O KULTURZE

A r c h e o l o g i a . Niewtpliwie najpowaniejsz pozycj w tej dziedzinie jest wielotomowe dzieo Cheng Te-k'un Archeology in China (3 tomy, Cambridge 1959, 1960, 1963), oparte m. in. na sprawozdaniach z prac badawczych prowadzonych w ChRL po 1949 r. i doprowadzone dotychczas do koca epoki Czou. Wartociowym dzieem jest rwnie Chang Kwang-chih The Archeology of Ancient China (New Haven 1963, nowe wydanie 1968). Praca amerykaskiego badacza H. G. Creela The Birth of China (Londyn 1936, Nowy Jork 1961) stanowi popularne podsumowanie osig ni lat dwudziestych i trzydziestych. Ksika Li Chi The Beginnings of Chinese CMlization (Seattle 1957) powicona jest badaniom w Anjangu, w ktrych autor uczestniczy. Prace angielskiego pisarza W. Watsona Archeology in China (Londyn 1960) oraz Early Chilisation in China (Lon dyn 1966) s przystpnym wprowadzeniem do tematu.

Filozofia. Religia. Wspaniae dzieo wybitnego historyka filozofii chiskiej Fung [Feng] Yu-lana A History of Chinese Philosophy (2 tomy, Princeton 1952, 1953), zostao udostpnione w starannym przekadzie sinologa amerykaskiego D. Bodde'a. Sam za tumacz jest autorem m. in. krtkiej, lecz treciwej rozprawy China''s Cultural Tradition; What and Whither (Nowy Jork 1957). Prace Fenga naley jednak zestawi z zarysem na pisanym przez jednego z czoowych chiskich filozofw marksistw Hou Wai-lu A Short History of Chinese Philosophy (Pekin 1959) oraz z mocno schematyczn ksik Jan Jung-go (Jang Jung-kuo) Istorija driewniekitaj-

skoj idieologii (Moskwa 1957, tum. z chiskiego). Wspomnie naley rw nie obszern prac badacza radzieckiego L. S. Wasil'jewa KuVty, rieligii, tradicyi w Kitaje (Moskwa 1970) oraz istotn ksik F. S. Bykowa Zarodienije obszczestwienno-politiczeskoj i filosofskoj myli w Kitaje (Moskwa 1966). Wzmiankowany ju L. Wieger opracowa Histoire de croyances religieuses et des opiniom philosophiaues en Chine depuis l'origine jusqu'a nos jours (Hien-Hien 1917, tum. ang. 1927). Jest to bardzo pokana pozycja, zawierajca wiele tekstw z rnych okresw, zaopatrzonych w swoiste komentarze kompilatora. M. Granet za by rwnie autorem dwch cie kawych prac: La Pensie chinoise (Pary 1930, 1968) oraz La Religion des Chinois (Pary 1951). Popularny wykad dziejw myli chiskiej zawarty jest w Creela Chinese Thought from Confucius to Mao Tse-tung (Chicago 1953). Interesujc i poyteczn pozycj stanowi K. K. S. Ch'en Buddhism in China (Princeton 1964). Powana cz podstawowych rde w tej dziedzinie doczekaa si ju tumacze na jzyki europejskie. Jednym z najbardziej znanych przekadw kanonu konfucjaskiego zosta dokonany przez jednego z pierwszych sinologw angielskich J. Legge The Chinese Classics (5 tomw, Londyn 18931895, Hongkong 1962). Mimo staromodnoci jzyka i ujcia wersja ta, zawierajca take Tso Czuan, jest nadal niebywale poyteczna. Niemniejsz warto posiada tumaczenie tego podstawowego dziea wraz z kronik Wiosen i Jesieni dokonane przez jezuit francuskiego S. Couvreura La Chroniue de la principaute de Lou (3 tomy, Ho-kien-fou 1914, Pary 1951). Zawiera ono tekst chiski oraz transkrypcj i przekad francuski. Couvreur by te autorem synnego sownika jzyka klasycznego. Znakomity sinolog szwedzki B. Karlgren, o ktrym pniej te mowa, dokonawszy wiele bada nad tekstami, przeoy The Book of Odes (Sztokholm 1950) oraz, The Book of Documents (Sztokholm 1950). Pikna wersja tej poprzedniej The Book of Songs (Londyn 1937), pochodzi te spod pira autora angiel skiego, A. Waleya, prawdopodobnie najsynniejszego i najpodniejszego ze wszystkich tumaczy z chiskiego. Niemniej wartociowy jest jego przekad The Analects of Confucius (Londyn 1938) oraz The Way and its Power (Tao Te Czing) (Londyn 1934, Nowy Jork 1956), poprzedzony szczeglnie ciekawym, obszernym wstpem. Warto zestawi t wersj z rozpraw autora radzieckiego Jan Hin-szun Driewniekitajskij filosof Lao-tcy i jego uczenije (Moskwa 1950), do ktrej zaczony jest take przekad rosyjski. Waley by te autorem pracy Three Ways of Thought in Ancient China (Nowy Jork 1956), zawierajcej przekady urywkw z Czuang Tzu; Mencjusza i Han Fei oraz liczne komentarze. Naley tu wspomnie ponownie o dos-

konaym polskim przekadzie Czuang-tsy (Warszawa 1956), dokonanym przez J. Chmielewskiego, W. Jaboskiego i O. Wojtasiewicza oraz o nowym przekadzie rosyjskim, zawierajcym rwnie synne dzieo taoistyczne Lie Tzu, pira L. D. Pozdniejewej, poprzedzonym bardzo istotnym wstpem, Ateisty, materialisty, dialektiki Driewniego Kitaja (Moskwa 1967). Bardzo poytecznym dzieem wydanym przez uczonych amerykaskich jest praca pod redakcj W. T. de Bary Sources of Chinese Tradition (Nowy Jork 1960); zawiera ono przekady wielu fragmentw dzie twrcw myli chiskiej na przestrzeni dziejw. Mona nadmieni, e istniej tumaczenia na jzyki europejskie wielu dzie waniejszych mylicieli: Mo Ti, Sun Cz'ing, Han Fei, Wang Cz'ung itp. Na wzmiank zasuguj rnoiedne eseje na tematy rozwoju myli oraz o poszczeglnych postaciach, zawarte w zbio rach redagowanych przez amerykaskiego sinologa A. F. Wrighta Studies in Chinese Thought (Chicago 1953), The Confucian Persuasion (Stanford 1960), Confucian Personalities (Stanford 1962) oraz jego wasn prac Buddhism in Chinese History (Stanford 1969). H i s t o r i a i d z i e j o p i s a r s t w o . Aczkolwiek znacznej wikszoci historii dynastycznych dotychczas nie przeoono, poza poszczeglnymi urywkami, na jzyki europejskie, dwa wielkie dziea okresu Han zostay udostpnione prawie w caoci. Nad wspaniaym utworem Sy-ma Cz'iena pracowa zna komity sinolog fiancuski E. Chavannes wydajc pierwsze 47 rozdziaw w Les Memoires historiues de Se-ma Ts'ien (5 tomw, Pary 1895 1905, 1967) zaopatrzonym obfitymi komentarzami i esejami. Przekad sino loga amerykaskiego B. Watsona: Ssu-ma Ch'ien, Records of the Grand Historian of China (2 tomy, Nowy Jork 1961), powtarza cz rozdziaw wczeniejszych i zawiera 51 rozdziaw z dalszych partii; jest on niestety cakowicie pozbawiony apartu naukowego. Istnieje rwnie tumaczenie rosyjskie Syma Cjan' Izbrannoje (Moskwa 1956). Dzieo Pan Ku zostao przeoone przez sinologa amerykaskiego H. H. Dubsa pt. The History of the Former Han Dynasty (3 tomy, Baltimore 1938, 1944, 1955), w ktrym opracowane zostay wszystkie roczniki. Rozprawy w pracy Pan Ku doty czce spraw ekonomicznych przetumaczya N. L. Swann, Food and Money in Ancient China (Princeton 1950). Dziejopisarstwem chiskim zaj si w swojej interesujcej ksice ba dacz amerykaski C. S. Gardner Chinese Traditional Historiography (Cam bridge Mass. 1938, 1961). Praca pod redakcj W. G. Beasleya i E. G. Pulleyblanka Historians of China and Japan (Oxford 1961) zawiera szereg bardzo istotnych esejw powiconych tej tematyce. Najstarsze za dziea omwione zostay szczegowo te przez B. Watsona w jego Early Chinese Literatur (Nowy Jork 1962). Spod pira tego autora wysza biografia

twrcy Szy Czi pt. Ssu-ma CHien, Grand Historian of China (Nowy Jork 1958). L i t e r a t u r a i filologia. Praca wybitnego sinologa polskiego W. Ja boskiego Z dziejw literatury chiskiej (Warszawa 1956) stanowi nadal bardzo poyteczne wprowadzenie do tej dziedziny, ktre mona rwnie uzupeni posugiwaniem si wydan pod jego redakcj Antologi literatury chiskiej (Warszawa 1965). Dzieo pani Feng Yuan-chun A Short History of Classical Chinese Literatur (Pekin 1959), niestety zbyt zwize, zawiera wiele cennych spostrzee. W wietnej swojej pracy A Brief History of Chinese Fiction (Pekin 1959) Lu Sun zajmowa si rwnie i rozwojem po wieci w okresie Ming oraz Ts'ing. Ksika J. J. Y. Liu The Art of Chinese Poetry (Londyn 1962) stanowi ciekawy wykad zawiej dla niefachowca te matyki. Warto zasygnalizowa dzieo H. A. Gilesa A History of Chinese Literatur (Nowy Jork 1956); jest to jednak praca powierzchowna i anegdo tyczna, co moe dziwi, zwaywszy, e autor by jednym z pierwszych znanych sinologw angielskich, na ktrego koncie figuruje te olbrzymi sownik chisko-angielski i nie mniejszy sownik biograficzny. Lecz lektura jego ksiki China and the Chinese (Nowy Jork 1902) te wskazuje na to, jak wielkie postpy dokonaa wiedza o Chinach w Europie i Ameryce w cigu ostatnich 70 lat. Szereg najwaniejszych utworw literatury chiskiej doczekao si ju przekadu; dotyczy to przede wszystkim prozy. Tak wic znana pisarka amerykaska P. Buck przeoya Szui Hu Ali Men are Brothers (2 tomy, Nowy Jork 1933), skrcone tumaczenie polskie: Opowieci znad Brzegw Rzek (Warszawa 1952). Istnieje te przekad rosyjski Ricznyje Zawodi (2 tomy, Moskwa 1955). San Kuo zostao przeoone przez angielskiego pisarza C. H. Brewitt-Taylora The Romance of the Three Kingdoms (2 tomy, Szanghaj 1926) oraz wyszo w wersji rosyjskiej Trojecarstwije (2 tomy, Moskwa 1954). Czin P'ing Mei wyszo w caoci w tumaczeniu C. Egertona The Golden Lotus (4 tomy, Londyn 1939, 1954) oraz w skrconej wersji (Nowy Jork 1948), opartej na niemieckim przekadzie F. Kuhna. Sen Komnaty Czerwonej istnieje w przekadzie niemieckim F. Kuhna (wer sja angielska: The Dream of the Red Chamber, Nowy Jork 1958) oraz po rosyjsku Son w Krasnym Tieriemie (2 tomy, Moskwa 1958). Cz Podry na Zachd przeoy te A. Waley, The Monkey (Nowy Jork 1956), cao za ukazaa si tylko po rosyjsku: Putieszestwije na Zapad (4 tomy, Moskwa 1959). Satyryczne dzieo Wu Czing-tzu w przekadzie angielskim brzmi: The Scholars(Pekin 1957), a w rosyjskimNieoficyalnaja istorijaKonfucjancjew (Moskwa 1959).

Utwory Cz'u Juana ukazay si w polskim przekadzie pod redakcj W. Jaboskiego jako K'u Juana Pieni z Cz'u (Warszawa 1958). Angielska wersja, oparta rwnie na tumaczeniu na wspczesny jzyk chiski przez Kuo Mo-o, zawarta jest w Ch'u Yuan Li Sao and other Poems (Pekin 1953). Z wielu wierszy tumaczonych przez A. Waleya naley zwrci uwa g na zbir Chinese Poems, (Londyn 1961). Doskonaa praca, redagowana przez C. Bircha, Anthology of Chinese Literatur (Londyn 1967), zawiera przewanie poezj od najwczeniejszych czasw a do okresu Sung. Tu maczeniom poezji powici te swoj antologi B. C. Graham Poems of the LateT'ang (Londyn 1965). Wiele cennego materiau zamieszczono w pra cy redagowanej przez znanego sinologa francuskiego P. Demieville'a Anthologie de la poesie chinoise classiue (Pary 1962). Niemniej wartociowymi pozycjami s wydane pod redakcj N. T. Fiodorenki i Kuo Mo-o Antologija Kitajskoj Poezii (4 tomy, Moskwa 1957) oraz Kitajskaja literatura; Chriestomatija (Moskwa 1959). Wrd wielu opracowa radzieckich warto zwrci uwag na prac L. Z. Eidlin Tao Juan'-min i jego stichotworijenija (Moskwa 1967). O specyficznych cechach jzyka chiskiego najbardziej przystpnie trak tuje krtka rozprawa wspomnianego ju B. Karlgrena Sound and Symbol in Chinese (Oxford 1923, Hongkong 1962), ktry jest rwnie autorem niezrwnanego wielkiego dziea etymologicznego Grammata Serica (Sztok holm 1940, nowe wydanie 1957). Warto t pozycj, posugujc si nowo czesnymi metodami badawczymi, zestawi z niezwykle ciekawym dzieem L. Wiegera Chinese Characters (Hsienhsien 1927, tum. z franc, Pekin 1940), opartym przede wszystkim na tradycyjnej etymologii chiskiej. Polski sinolog M. J. Kunstler wyda poyteczn prac popularnonaukow Pismo chiskie (Warszawa 1970). Sinolog angielski R. A. S. Forrest w swoim The Chinese Language (Londyn 1967) przedstawi w sposb szczegowy rozwj jzyka chiskiego do czasw najnowszych na podstawie bogatej literatury. Warto w tym miejscu wspomnie o dwch najbardziej poytecz nych sownikach nowoczesnych: R. H. Mathewsa Chinese-English Dictionary (Cambridge Mass. 1952 i pniej) oraz Kitajsko-russkij slowar pod redakcj I. M. Oszanina (Moskwa 1959). Uoone na diametralnie rnych zasadach (alfabetyczna i graficzna) uzupeniaj si znakomicie pod prawie kadym wzgldem. Sztuka. Wrd olbrzymiej powodzi dzie o sztuce chiskiej w litera turze europejskiej praca szwedzkiego uczonego O. Sirena Chinese Painting; Leading Masters and Principles (7 tomw, Londyn 1956) stanowi niewtpliwie jedno z najwaniejszych osigni. Bardzo wartociowe

i piknie ilustrowane jest oglne opracowanie dwch autorw angielskich L. Sickmana i A. Sopera The Art and Architecture of China (Londyn 1956), oparte na gruntownym wykorzystaniu literatury. Przydatn po zycj jest te ksika angielskiego historyka sztuki W. Willettsa Chinese Art (2 tomy, Londyn, 1958). Pewne dane mona rwnie zaczerpn z pracy autora amerykaskiego S. E. Lee A History of Far Eastern Art (Londyn 1964) oraz z ksiek angielskiego pisarza M. Sullivana A Short History of Chinese Art (Londyn 1967) oraz Birth of Landscape Painting in China (Londyn 1962). Warto te zajrze do ksiki O. Kummela Die Kunst Chinas, Japans und Koreas (Berlin 1929). Szczeglnie cennym dzie em o malarstwie jest rozprawa A. Waleya An Introduction to the Study of Chinese Painting (Nowy Jork 1958), aczkolwiek z negowaniem przez autora wszelkiej wartoci sztuki okresu Ming i Ts'ing trudno si zgodzi. Bogactwo za materiau o tej dziedzinie mona odszuka w dziele niemiec kiego historyka sztuki W. Cohna Chinese Painting (Nowy Jork 1950). Poyteczny syntetyczny esej Sullivana znajduje si take w tomie reda gowanym przez R. S. Dawsona The Legacy of China (Oxford 1964), za wierajcym zreszt inne ciekawe rozprawy, m. in. o literaturze. Znacznie wikszy zbir esejw na cay wachlarz tematw sztuka, historia, litera tura mieci si w bardzo jednak nierwnym tomie zredagowanym przez H. F. MacNaira China (Berkeley 1951). Na zakoczenie tej czci szczegln uwag zwrci naley na utwr stanowicy bez cienia wtpliwoci najwiksze osignicie wspczesnej nauki wiatowej o Chinach. Jest nim znakomite, z olbrzymim rozmachem zaprojektowane, pionierskie dzieo wybitnego uczonego angielskiego J. Needhama Science and CMlisation in China. Z zapowiedzianych 7 tomw wyszo dotychczas: I. Introductory Orientations (Cambridge 1954), II. History of Scientific Thought (1956), III. Mathematics and the Sciences of the Heaven and the Earth (1959), IV (trzy czci) Physics and Physical Technology (1962, 1965, 1971). Kady z nich zawiera niebywae bogactwo przejrzycie uoonego materiau. Tak np. To Historyczne" w tomie I stanowi jedn z najlepszych syntez dziejw Chin, gdy tom II jest w rzeczy wistoci pierwszorzdn histori filozofii. Wszystkie tomy s wspaniale wydane, przy imponujcym aparacie naukowym, niezwykle obszernej bibliografii dzie chiskich i obcych, oraz penej transkrypcji chiskiej.
MONOGRAFIE

C h i n y s t a r o y t n e do k o c a O k r e s u R o z b i c i a . Przy problemie istnienia niewolnictwa w Chinach warto zwrci uwag na krtk, ale bardzo istotn rozpraw znanego sinologa niemieckiego E. Erkesa Das

Problem der Sklaverei in China (Berlin 1952). Popularnonaukowa praca francuskiego historyka J. Gernet La Chine ancienne (Pary 1964, przekad polski: Chiny Staroytne, Warszawa 1966) obejmujca dzieje a do upadku cesarstwa Cz'in zawiera wiele ciekawych koncepcji. Jej tumacz, wspomnia ny ju M. J. Kunstler, kontynuuje narracj historii Chin, w podobnej for mie, a do upadku Wschodnich Han w swoim Pierwsze wieki cesarstwa chiskiego (Warszawa 1972). T. bikowski w popularnej pracy Konfucjusz (Warszawa 1960) przedstawia w sposb przystpny epok i pogldy syn nego myliciela. Wiele materiau o dyskusjach historykw radzieckich w sprawie sta roytnoci chiskiej odnale mona we wspomnianej ju pracy Nikifor owa oraz w zbiorze esejw znanego uczonego N. I. Konrada Zapad i Wostok (Moskwa 1966, 1972). Najnowsz za pozycj w dugo istniejcej debacie o jednym z aspektw tej problematyki jest ksika J. W. Kaczanowskiego Rabowladenije, fieodalizm iii azjatskij sposb proizwodstwal (Moskwa 1971). Niezwykle wan pozycj do okresu Han jest praca C. M. Wilbura Slavery in China during the Former Han Dynasty (Chicago 1945), zawie rajca rwnie zbir odnonych tekstw chiskich. Tego samego okresu dotyczy popularna ksika M. Loewe Everyday Life in Early Imperial Chi na during the Han Period (Londyn 1968). Loewe wyda te rda do tego okresu w swoim Records of Han Administration (2 tomy, Londyn 1967). Bardzo istotnym opracowaniem jest dzieo H. Bielenstema The Restoration of the Han Dynasty (2 tomy, Sztokholm 1954 1959). W pracy Yang Lien-sheng Studies in Chinese Institutional History (Cambridge Mass. 1961) znale mona rwnie istotny materia rdowy. Mona take wspomnie o ksice gonego, byego marksisty niemieckie go, przebywajcego od wielu lat w Stanach Zjednoczonych, K. A. Wittfogela, Oriental Despotism (New Haven 1957), w ktrej wykada on swo je ulubione koncepcje o spoeczestwie hydraulicznym. O wiele bardziej racjonalne podejcie do owego problemu jest zawarte w bardzo istotnej pracy chiskiego ekonomisty Chi Ch'ao-ting Key Economic Areas in Chi nese History (Londyn 1936, 1970), stanowicej powany wkad do mark sistowskiego ujcia dziejw Chin. Od p o c z t k u T'ang do k o c a Ming. Wrd dzie dotyczcych okresu Tang wymieni naley dwie istotne prace historykw angielskich, E. G. Pulleyblanka The Background of the Rebellion of An Lu-shan (Oxford 1955), oraz D. C. Twitchetta Financial Administration under the T'ang Dy nasty (Londyn 1963). Eseje wybitnego specjalisty od historii spoeczno-gos-

podarczej, wgierskiego uczonego (zamieszkaego we Francji), E. Balazsa zawarte s w Chinese Cinlization and Bureaucracy (New Haven 1968) oraz w Political Theory and Administrathe Reality (Londyn 1965). Najnowsz z szeregu prac o Wang An-szy jest ksika J. T. C. Liu Reform in Sung China (Cambridge Mass. 1959). Wspomniany ju Gernet wyda wdziczn prac popularnonaukow La Vie uotidienne en Chine a la \eille de l'invasion mongole, 1250 1276 (Pary 1959, tum. ang. Londyn 1962). Szereg war tociowych esejw o istotnym zagadnieniu mona odnale w pracy re dagowanej przez J. M. Menzel The Chinese Civil Sernce (Boston 1963). Dwom rnym, lecz podobnym zagadnieniom powicone zostay powane, na bogatym materiale rdowym oparte, prace historykw radzieckich L. A. Borwkowej Wosstanije Krasnych wojsk w Kitaje (Moskwa 1971) oraz doskonaa monografia L. W. Simonowskiej Antifieodalnaja bor'ba kitajskich kriestjan w XVII wiekie (Moskwa 1966). Na szczegln uwag za suguje piknie wydany i starannie opracowany przekad polski przez S. Ka uyskiego cennego rda mongolskiego Tajna historia Mongow (War szawa 1970). P a n o w a n i e Ts'ing do p o o w y X I X wieku. Cakowicie niezbdn pozycj jest wyjtkowe cenne opracowanie biograficzne pod redakcj A. W. Hummela Eminent Chinese of the ChUng Period (2 tomy, Waszyngton 1943, nowe wyd. 1964). Interesujce ujcie zagadnienia przedstawi w swojej rozprawie wspomniany ju F. Michael The Origin of Manchu Rule (Balti more 1942, Nowy Jork 1966). Poyteczn pozycj stanowi te ksika L. C. Goodricha The Literary Inuisition of CKien Lung (Baltimore 1953, Nowy Jork 1966). Niezwykle ciekawy problem recepcji kultury chiskiej w Europie Owiecenia omawia R. S. Dawson w The Chinese Chameleon (Londyn 1967). Temu zagadnieniu te powici swoj prac A. Reichwein China and Europ (Nowy Jork 1925, 1968). Pewn ilo materiaw rdo wych zawiera ksika autorw angielskich J. O. P. Blanda i E. Backhouse'a Annals and Memoirs of the Court of Peking (Londyn 1914). Ciekawym jest rwnie dziennik Lorda Macartneya, opracowany przez J. L. Cranmer-Bynga An Embassy to China (Londyn 1962). Istotnym przyczynkiem jest praca M. Greenberga British Trade"and the Opening of China, 18001842 (Londyn 1951, 1969). Wiele materiau zawiera rozprawa W. G. Szczebienkowa Russkokitajskije otnoszenija w XVII w. (Moskwa 1960). Naley te wymieni zbir esejw o istocie wadzy Ts'ingw [Ma'czurskoje wladycziestwo w Kitaje (Moskwa 1966). O k r e s wojen o p i u m o w y c h i rewolucji t a j p i n g o w s k i e j . Artykuy K. Marksa dotyczce wojen opiumowych zamieszczone zostay w zbiorze

Marx on China (Londyn 1951). Najobszerniejsze studium w jzyku euro pejskim dotyczce lat 1842 1854 pochodzi spod pira wspomnianego ju J. K. Fairbanka Trade and Diplomacy on the China Coast (Cambridge Mass. 1964). Powan te pozycj jest ksika Chang Hsin-pao o Lin Tse-sii Commissioner Lin and the Opium War (Cambridge Mass. 1964). Dla prze ledzenia dziaalnoci brytyjskiej niezbdnym dzieem, opartym na archi waliach angielskich jest W. C. Costina Great Britain and China, 1833 1860 (Oxford 1938, 1968). Zestawi j mona z dwiema pozycjami opar tymi na materiaach chiskich: P. C. Kuo A Critical Study of the First Anglo-Chinese War (Szanghaj 1935) oraz Shen Wei-tai Chinds Foreign Policy 18391860 (Nowy Jork 1932). Do dokumentw chiskich sign take A. Waley dla opracowania swojej odbiegajcej od sztampy ksiki The Opium War through Chinese Eyes (Londyn 1964). Dziaaniami wojen nymi, z punktu widzenia angielskiego, zaj si E. Holt w swojej pracy The Opium War in China (Londyn 1964). Zagadnieniem wczesnych sto sunkw Pekinu z zagranic powicone s prace Banno Matasaka China and the West, 18581861 (Cambridge Mass. 1964) oraz E. Swisher China 's Management of the American Barbarians (New Haven 1953). Niezwykle interesujcym rdem jest ksika L. Oliphanta Narrative of the Earl of Elgin's Mission to China and Japan (2 tomy, Londyn 1860, 1970). Omwienie niezmiernie rozbudowanej literatury o taipingach zawiera rozprawa historyka chiskiego, przebywajcego od 30 lat w Stanach Zjed noczonych, Teng Ssu-yii Historiography of the Taiping Rebellion (Cambridge Mass. 1950). Teng jest rwnie autorem ksiki o ruchu Nien The Nien Army and their Guerilla Warfare (Pary 1960), opartej na materiaach rdowych wydanych w ChRL. Na szczegln uwag zasuguje powana praca historyka radzieckiego W. P. Iljuszieczkina Kriesfjanskaja wojna tajpingow (Moskwa 1967), w ktrej wykorzysta on bogate zbiory rde opublikowane w ChRL w latach 1949 1966. Na ich podstawie autor wyda Tajpinskoje wosstanije sbornik dokumientow (Moskwa 1960). Inte resujcym, niestety przestarzaym ju opracowaniem popularnym bya roz prawa przedwczenie zmarego G. S. Kara-Murzy Tajpiny (Moskwa 1950, Warszawa 1951). Istnieje rwnie szereg wspczesnych rde o rnorodnej wartoci. Do najcenniejszych naley ksika uczestnika ruchu tajpingowskiego, Angli ka A. F. Lindleya, Ti-ping Tien Kwoh, the History of the Ti-ping Revolution (2 tomy, Londyn 1866, 1969), oraz niezwykle ciekawa praca dwch autorw francuskich J. W. Callery i M. Yvan History of the Insurrection in China (tum. z franc. Londyn 1853). Warto wymieni prac opart na notatkach Gordona: A. E. H a k e , Events in the Taiping Rebellion (Londyn

1891). Wartociow pozycj stanowi zawierajca materiay tajpingowskie ksika L. Brine'a The Taeping Rebellion in China (Londyn 1862), a jeszcze bardziej istotna ksika wiadka wydarze T. T. Meadowsa The Chinese and their Rebellions (Londyn 1856, Stanford 1955). Warto wspomnie relacj wspczesn autora rosyjskiego K. A. Skaczkowa Pekin w dni tajpinskogo wosstanija (Moskwa 1958). Ciekawe materiay rdowe za mieci J. C. Cheng w swojej ksice Chinese Sources for the Taiping Re bellion 1850-1864 (Hongkong 1963). Ze wspomnianych wydawnictw rdowych opublikowanych w ChRL korzysta take zesp kierowany przez F. Michaela, wydajc dwutomowy zbir poprzedzony istotnym, cho dyskusyjnym tomem powiconym nar racji historycznej: F. Michael The Taiping Rebellion, History and Documents (Seattle 1966 1970). Istniej take studia dotyczce dwch przywdcw antytajpingowskich: praca W. J. Haila Tseng Kuo-fan and the Taiping Rebellion (New Haven 1927, 1964) oraz ksika S. Spectora Li Hung-chang and the Huai Army (Seattle 1964). Wanym tematem zaj si autor chiski, od wielu lat w Ameryce, V. Y. C. Shih w swojej pracy The Taiping Ideology (Seattle 1967). Na pokanym materiale archiwalnym opracowa J. S. Gregory swoj ksik Great Britain and the Taipings (Londyn 1969). Tylko jedna, o ile nam wiadomo, pozycja chiska zostaa przetuma czona na jzyk europejski; jest ni ksika Hua Kan [Kang] Istorija riewolucyonnoj wojny tajpinskogo gosudarstwa (Moskwa 1952). Nie istnieje niestety przekad adnej z prac wspomnianego w niniejszym tomie histo ryka Lo Er-kanga. L a t a 1864 1894. Powan, na materiaach rdowych opart, acz kolwiek metodologicznie na opak postawion prac jest dzieo ameryka skiej badaczki M. C. Wright The Last Stand of Chinese Conservatism: the Tung-Chih Restoration, 18621874 (Stanford 1957). Poyteczne studium stanowi ksika Chu Wen-djang The Moslem Rebellion in Northwest China 18621878 (Seattle 1966). Inny, rwnie rezydujcy w Ameryce autor chiski, I. C. Y. Hsii, zaj si problematyk stosunkw zagranicznych w swoich wartociowych pracach: China's Entry into the Family of Nations 1858-1881 (Cambridge Mass. 1960) oraz The lii Crisis; a Study of Sino-Russian Diplomacy 18781881 (Cambridge Mass. 1966). Doskonaym opracowaniem jest ksika angielskiego historyka E. V. G. Kiernana British Diplomacy in China 18801895 (Cambridge 1939). Podobn nieco proble matyk zaj si badacz amerykaski N. A. Pelcovits w swojej pracy Old China Hands and the Foreign Office (Nowy Jork 1948). Na uwag zasu guje istotne opracowanie historyka radzieckiego A. L. Narocznickiego Ko-

lonialnaja politika kapitalisticzeskich dieraw na DaVnem Wostokie, 1860 1895 (Moskwa 1956). L a t a l 8 9 5 1899. Praca chiskiego autora M. J. Bau The Foreign Relations of China (Nowy Jork 1922) zawiera szczeglnie duo materiau do tego okresu. Poyteczna jest rwnie jego The Open Door Doctrine in Relation to China (Nowy Jork 1923). Dzieo angielskiego autora P. Josepha Foreign Diplomacy in China, 18941900 (Londyn 1928), zawierajce obfity materia, wymaga krytycznego podejcia. Wrd pozycji autorw radziec kich zajmujcych si tym okresem warto wymieni G. W. Jefimowa Wniejszaja politika Kitaja, 18941899 (Moskwa, 1958), A. A. Fursenki Bofba za rozdziel Kitaja i amerikanskaja doktrina Otkrytych Dwieriej, 18951900 (Moskwa 1956) oraz S. B. Gorielika Politika S. Sz. A. w Mandurii 1898 1903 (Moskwa 1967). Z obfitych materiaw wspczesnych dotyczcych ruchu I Ho T u a n na szczegln uwag zasuguje ksika A. H. Smitha China in Convulsion (2 tomy, Nowy Jork, 1901) oraz praca H. C. Thompsona China and the Powers (Londyn 1902). Warto jeszcze raz wspomnie o fascynujcych esejach samego R. Harta These from the Land of Sinim (Londyn 1901). Bogactwo materiau, ale bardzo rnorodnej wartoci, mona znale w opra cowaniu wzmiankowanych ju Blanda i Backhouse'a China under theEmpress Dowager (Pekin 1939). Najlepszym dotychczas opracowaniem w literaturze europejskiej i amerykaskiej jest ksika znanego badacza angielskiego V. Purcella The Boxer Uprising (Cambridge 1963). Na podstawie rde opublikowanych w ChRL w latach 19491966 przygotowany zosta pod redakcj W. N. Nikiforowa zbir dokumentw Wosstanije Ichetuaniej (Moskwa 1968). Najpowaniejsz pozycj do dziejw ruchu reformatorskiego, opart na bogatym materiale chiskim, stanowi praca znanego historyka radziec kiego S. L. Tichwinskiego Dwienije za reformy w Kitaje i Kon Ju-wei (Moskwa 1959). Czciowego przekadu synnego dziea K'ang Ju-wei dokona L. G. Thompson: Ta Tung Shu the One World Philosophy of Rang Yu-wei (Londyn 1958). O swoim mistrzu i o sobie pisa m. in. Liang Cz'i-cz'ao w rozprawie Intellectual Trends in the CKing Period (tum. z chi skiego Cambridge Mass. 1960). Problematyk t zajmowaa si take w swoim opracowaniu M. Cameron, The Reform Movement in China, 18981912 (Stanford 1931). Interesujce studium opracowa socjolog ame rykaski J. K. Levenson Liang CKi-cKao and the Mind of Modern China. Zbir esejw tego autora Confucian China and its Modern Fate (3 tomy, Londyn 1958 1965) zawiera, aczkolwiek w formie wywoujcej zastrze enia, wiele materiau o historii myli tego okresu. Wartociowym te

przyczynkiem jest praca badacza amerykaskiego B. Schwartza o dziaal noci Jen Fu: In Search of Wealth and Power (Cambridge Mass. 1964). L a t a 19001911. Z szeregu biografii Sun Jat-sena najbardziej po yteczne s prace wymienionego ju J. Chesneaux Sun Yat-sen (Pary 1959) oraz autorki amerykaskiej L. Sharman Sun Yat-sen his Life and Meaning (Nowy Jork 1934). Powana praca S. L. Tichwinskiego Sun' Jat-sen (Moskwa 1964) powicona jest przede wszystkim pniejszemu okresowi jego ycia. Dziea samego Suna zostay wydane w przekadzie rosyjskim Izbrannyje Proizwiedienija (Moskwa 1964); wikszo te ukazaa si za jego y. cia po angielsku: tak np. Memoirs of a Chinese Revolutionist (Londyn 1918), The International Development of China (Nowy Jork 1922) oraz San Min Chu I [Trzy Zasady Ludu] (Szanghaj 1932). Z prac dotyczcych dziaalnoci T'ung Meng Huei wymieni naley ksik zawierajc obfity materia, Hsiieh Chun-tu, Huang Hsing and the Chinese Revo!ution (Stanford, 1961), oraz wydany pod jego redakcj zbir esejw Revolutionary Leader of Modern China (Londyn 1971). Interesujce myli zawiera praca M. Jansena The Japanese and Sun Yat-sen (Cambridge Mass. 1955). Pewne dane mona znale rwnie w ksice powiconej zasadniczo pniejszemu okresowi, Ch'ien Tuan-sheng, The Government and Politics of China (Cambridge Mass. 1950). Szczeglnie cenn pozycj o rewolucji 19111913 stanowi ksika uczestnika, a pniej wieloletniego czoowego dziaacza KPCh Wu Yii-chang, The Revolution of 1911 (Pekin 1962). Wartociowym, cho nierwnym rdem jest ksika wiadka, J. O. P. Blanda, Recent Events and Present Policies in China (Londyn 1912). Przydatne opracowanie stanowi praca J. G. Reida The Manchu Abdication and the Powers (Berkeley 1935) oraz H. Z. Schiffrina Sun Yat-sen and the Origins of the 1911 Revolution (Nowy Jork 1969). Arcyciekaw, chocia jeszcze bardziej dla okresw pniejszych, jest autobiografia ostatniego z wadcw mandurskich, Aisin-Gioro Pu-yi, From Emperor to Citizen (2 tomy, Pekin 1964 1965). Tematowi temu powicony zosta rwnie zbir rozpraw autorw radzieckich Sinchajskaja riewolucyja w Kitaje (Moskwa 1962). Jeden z nich, J. A. Bieow, rozwin swj artyku w ksice Uczanskoje wosstanije w Kitaje (1911 g.) (Moskwa 1971). Jest on te autorem wczeniejszego opracowania Riewolucyja 1911 1913 w Kitaje (Moskwa 1958). Dla stosunkw midzynarodowych tych lat szczegln warto posia daj wspomniane ju pamitniki S. J. Wittego pt. Wospominanija (3 tomy, Moskwa 1960). Podstawow prac o polityce carskiej stanowi powane

dzieo znanego historyka radzieckiego B. A. Romanowa Oczerki diplomaticzeskoj istorii russko-japonskoj wojny, 18951907 (Moskwa 1955). Po lityce brytyjskiej powici swoje opracowanie badacz angielski A. Lamb, Britain and Chinese Central Asia the Road to Lhasa (Londyn 1960). Amerykask za omwi historyk radziecki R. M. Brodski, Amierikanskaja ekspansija w siewierowostocznym Kitaje, 18981905 (Lww 1965). L a t a 19131919. Najlepsz dotychczas biografi Juana jest ksika J. Ch'ena Yuan Shih-Kai (Londyn 1961). Duo istotnego materiau do ta zawiera praca R. L. Powella The Rise of Chinese Military Power 1895 1912 (Princeton 1955). Pose amerykaski P. S. Reinsch nakreli swoje wspomnienia tych lat w An American Diplomat in China (Nowy Jork 1922). Materia wspczesnego wiadka jest rwnie zawarty w ksice dzienni karza angielskiego, B. L. P. Weala, The Fight for the Republic in China (Nowy Jork 1917). Zagadnieniem 21 da zaj si wspczesny autor chiski G. Z. Wood The Sino-Japanese Treaties of 1915 (Nowy Jork 1921). Interesujcy materia, m. in. o tzw. Drugiej Rewolucji, zawiera praca G. T. Yu Party Politics in Republican China; the Kuomintang 19121924 (Nowy Jork 1966). Na ten okres przypada rwnie praca R. M. Brodskiego Dalniewostocznaja politika S. Sz. A. nakanunie pierwoj mirowoj wojny (Mos kwa 1968). Podstawowym opracowaniem o kluczowym zjawisku jest obszerne dzie o Chow Ts'e-tunga The May Fourth Movement (Cambridge Mass. 1960). Do ta intelektualnego tego ruchu duo materiau mona znale w nieco eklektycznej ksice Y. C. Wanga Chinese Intellectuals and the West, 1879 1949 (Chapel Hill .1966). Wasn interpretacj owego okresu i jego tendencji przedstawi Hu Szy w The Chinese Renaissance (Chicago 1934). Dzieo wspczesnego historyka Ho Kan-chih, A History of Modern Chi nese Revolution (Pekin 1959), rwnie powica uwag temu ruchowi. Wymieni naley te istotn ksik M. Meisnera Li Ta-chao and the Origins of Chinese Marxism (Cambridge Mass. 1962). Wreszcie na wzmiank ze wszech miar zasuguje bezcenne rdo do historii ruchu komunistyczne go, synna ksika autora amerykaskiego E. Snowa Red Star over China (Nowy Jork 1938). P r o b l e m a t y k a s p o e c z n o - g o s p o d a r c z a . Strukturze spoeczestwa chiskiego, zwaszcza pooeniu chopstwa, powici swoje badania zna ny socjolog Fei Hsiao-tung w swoich pracach Earthbound China (Chicago 1947) oraz China's Gentry (Chicago 1968). Rol tej warstwy rzdzcej opisa wszechstronnie Chang Chung-li w The Chinese Gentry (Seattle 1955)

oraz The Income of the Chinese Gentry (Seattle 1962). Synny ekonomista angielski R. H. Tawney zaj si podstawowym zagadnieniem w swojej rozprawie Land and Labour in China (Londyn 1932, 1964). Na jednym z aspektw tego problemu skupi si ekonomista radziecki J. Kowalw w pracy Arienda i ariendnyje otnoszienija w Kitaje (Moskwa 1947). Przy zagadnieniu demografii warto sign do opracowania Ho Ping-ti Studies on the Population of China (Cambridge Mass. 1959). Bardzo cenn pozycj jest ksika A. Feuerwerkera ChincCs Early Industrialization (Cambridge Mass. 1958). Szczeglnie wartociowym opracowaniem jest Hou Chi-minga Foreign Imestment and Economic Development in China 18401937 (Cam bridge Mass. 1965). Dane do okresu przed 1919 r. s rwnie zawarte w pracy Cheng Yu-kwei Foreign Trade and Industrial Development in China (Waszyngton 1956). Poyteczne jest opracowanie F. H. H. Kinga A Concise Economic History of China (Nowy Jork 1969). Jedne z pierwszych, nadal zasadnicze, prace wyszy spod pira amerykaskiego ekonomisty C. F. Remera: Foreign Trade of China (Szanghaj 1920, Nowy Jork 1967) oraz Foreign Investments in China (Nowy Jork 1933, 1968). Naley si gn rwnie do powanego opracowania M. I. Sladkowskiego Oczerki razwitija wniesznieekonomiczeskich otnoszenii Kitaja (Moskwa 1953).

TABLICA DYNASTII Epoka Sia XXI(?)--XVHIwp.n.e. (?) Dynastia Szang 1766(?) -1122(?) Czou 1122(?) - 2 5 6 lub 221 1. Zachodni Czou 1122(?) - 7 7 0 2. Wschodni Czou 770 -256/221 a) Okres Wiosen i Jesieni" 722 - 4 8 1 b) Okres Walczcych Krlestw" 403 - 2 2 1 Cz'in 221-- 2 0 7 Han (Zachodni) 202 - 8 n. e. Sin (Wang Mang) 8 -23 Han (Wschodni) 25 - 2 2 0 Epoka Trzech Krlestw 220 - 2 8 0 1. Wei 220 - 2 6 5 2. Szu-Han 221 - 2 6 3 3. Wu 221 - 2 8 0 Tsin (Zachodnie) 265 - 3 1 6 Tsin (Wschodnie) 317 - 4 1 9 (Pastwa w Chinach Pnocnych w IV i V w. n.e. wykazane s w tablicy na s. 687). Okres Dynastii Pnocnych i Poudniowych (420589) Dynastie Poudniowe Liu-Sung Poudniowe Cz'i Liang Cz'en Dynastie Pnocne Wei (Pnocne) Wei Wschodnie Pnocne Cz'i Sui T'ang 386-534 534-550 550-577 581 (lub 589)-618 618-907 Wei Zachodnie Pnocne Czou 535-557 557-581 420 - 479 479-502 502-557 557-589

Epoka 1. 2. 3. 4. 5.

Piciu Dynastii Liang (Pniejsi) T'ang Tsin Han Czou

907 907923 923-936 936-947 947-950 951-960

960

Dynastie koczownicze w Chinach Pnocnych Liao (Kitanowie) 916-1125 Si Sia 990-1227 Kin 1125-1234

Sung (Pnocna) Sung (Poudniowa) Juan Ming Ts'ing

960-1126 1127-1279 1279-1368 1368-1644 1644-1912

INDEKS NAZWISK W indeksie zastosowano nastpujce skrty: adm. admira, amer. ameryka ski, ang. angielski, arch. archeolog, bryt. brytyjski, ces. cesarz, dow. dowd ca, dyn. dynastia, dypl. dyplomata, ekon. ekonomista, fl. floruit, fr. fran cuski, gen. genera, generalny, gub. gubernator, hist. historyk, historyczny, jap. japoski, kor. koreaski, kr. krl, ks. ksi, mai. malarz, mand. mandurski, min. minister, ming. mingowski, misj. misjonarz, mong. mon golski, niem. niemiecki, pd. poudniowy, pn. pnocny, pol. polski, port. portugalski, pn. pniejszy, przedst. przedstawiciel, przyw. przywdca, radz. radziecki, ros. rosyjski, sin. sinolog, rod. rodkowy, ts'ing. ts'ingowski, ur. urodzony, wewn. wewntrzny, w. woski, wojsk. wojskowy, wsch. wschodni, wspcz. wspczesny, zach. zachodni, zagr. zagraniczny, za. za oyciel, zob. zobacz, zm. zmar. Daty w nawiasach oznaczaj okres ycia, daty bez nawiasw czas sprawowania wadzy lub istnienia. Abahai (15921643), syn Nurhaczi, wad ca Pn. Kin 1626-1636, Tsing 1636-1643 331, 332 Ai Ti, ces. dyn. Zach. Han 6 - 1 p. n,e. 107 Aisin Dioro, rd panujcy u Mandurw 328, 329 Akuta (zm. 1123), wdz plemion Durczenw 243 Alcock R. (1809-1897), pose bryt. 489, 490 Aleksander VII (Fabio Chigi 1599-1667), papie 1655-1667 350 Amherst lord (17731857), szef misji ang. w 1816 r. 390 Amursana (zm. 1757), wdz Dungarw 362 An Lu-szan (zm. 757), gen. wdz rokoszu 197, 199-202, 206, 209 de Andrade Fernao (XVI w.), dow. floty port. 320 Apaoczi (872-926), chan Kitanw 223 Arik-Bge (XIII w.), brat Kubilaja 261 Attiret J. D. (1702-1768), mai., jezuita fr. 379 Backiouse E. (XX w.), tumacz i autor ang. 680, 683 Bajan (1237-1295), gen. mong. 262 Bajan (XIV w.), min. mong. 296 Balazs E. (1905-1963), hist. fr. 214, 668, 680 Banno Matasaka, wspcz. hist. jap. 681 de Bary W., wspcz. sin. amer. 675 Bau M. J. (XX w.), hist. chiski 683 Beasley W. G., wspcz. japonista ang. 671, 675 Beckmann G. M., wspcz. hist. amer. 670 Beers P. F., wspcz. hist. amer. 669 Bemis S. F. (XX w.), hist. amer. 670

Benedykt (XIII w.), mnich pol. z Wroca wia 292 Biaobocki A. (XVII w.), pol. tumacz misji Goowina 357 Bielenstein H., wspcz. hist. amer. 679 Bieow J. A., wspcz. hist. radz. 684 Birch C, wspcz. sin. ang. 677 Bismarck O. von (1815-1898), kanclerz niem. 520 Bland J. O. P. (XX w.), autor ang. 680, 683, 684 Bodde D . , wspcz. sin. amer. 673 Bonham S. G. (1803-1863), gub. Hong kongu 443, 445 Borwkowa L. A., wspcz. hist. radz. 680 de Bourboulon A. (XIX w.), przedst. i pose fr. 445, 447, 456 Bowring J. (1792-1872), gub. Hong kongu 445, 448-450 Boym M. (1612-1659), jezuita pol. 350 Brewitt-Taylor C. H. (XX w.), sin. ang. 676 Brine L. (XIX w.), autor ang. 682 Brodski R. M., wspcz. hist. radz. 685 Brooks S. M. (zm. 1899), misj. ang. 564 Bruce F. (1814-1867), pose bryt. 456, 457 Bryan W. J. (1860-1925), amer. sekretarr stanu 1913-1915 625 Buck P. (1892-1973), pisarka i tumaczka amer. 676 Budda zob. Gautama Bulow B. von (1849-1929), niem. min. spraw. zagr. 531 Burgevine H. A. (18361865), awantur nik amer. 465 Burlingame A. (18201870), pose amer. 488, 489 Buttinger J., wspcz. hist. amer. 672 Bykw F. S., wspcz. sin. radz. 674 Callery J. W. (XIX w.), autor fr. 681 Cameron M. E., wspcz. hist. amer. 670, 683 Campbell J. D. (XIX w.), przedst. Harta 502 Cantlie J. ( X I X - X X ) w.), lekarz ang. 596 Castiglione G. (16881766), mai., jezuita w. 379 Cavour C. (1810-1861), polityk w. 634

Cezar Juliusz ( 1 0 2 - 4 4 p. n. e.) 83 Chang Chung-li, wspcz. socjolog 685 Chang Hsin-pao, wspcz. hist. 681 Chang Kwang-chih, wspcz. arch. 673 Chapdelaine A. (zm. 1856), misj. fr. 451 Cheng J. C, wspcz. hist. 682 Cheng Te-k'un, wspcz. arch. 673 Cheng Yu-kwei, wspcz. ekon. 686 Ch'en J. wspcz. hist. 685 Ch'en K. K. S., wspcz. hist. 674 Chesneaux J., wspcz. hist. fr. 672, 684 Chi Ch'ao-ting zob. Czi Cz'ao-ting Ch'ien Tuan-sheng (ur. 1899), wspcz. socjolog 684 Chmielewski J., wspcz. sin. pol. 7, 675 Chow Ts'e-tung, wspcz. hist. 685 Chu Wen-djang, wspcz. hist. 682 Clubb O. E., wspcz. autor amer. 670 Clyde P. H., wspcz. hist. amer. 669 Cohn W., wspcz. niem. hist. malarstwa chiskiego 678 Cordier H. (XIX w.), hist. fr. 276, 671, 673 Cornwallis Ch. (1738-1805), gen. bryt. 400 Cornwallis W. (1744-1819), adm. bryt. 400 Costin W. C, wspcz. ang. hist. 681 Couplet P. (16241692), pisarz, jezuita fr. 365 Courbet A. A. P. (1827-1885), adm. fr. 500, 501 Couvreur S. (XIXXX w.), sin. fr. 674 Craig A., wspcz. koreanista amer. 668 Cranmer-Byng J. L., wspcz. hist. ang. 680 Creel H. G, wspcz. sin. amer. 673, 674 Curzon lord (1859-1925), polityk bryt. 583 Cushing C. (1800-1879), polityk amer. 403, 404 Cyceron (106 43 p. n. e.) orator rzymski 211 Czang Czien (18531926), przemysowiec, polityk 586 Czang Cz'ien (II w. p. n. e.), emisariusz dyn. Han 99, 100, 102 Czang Cziie (II w. n. e.), przyw. tych Turbanw 119, 120

Czang Czy-tung (1837-1909), gub. gen. Hukuangu 496, 505, 517, 547, 548, 557, 569, 589, 590 Czang Fei (zm. 221 n. e.), przyjaciel Liu Pei 140, 339 Czang Han (zm. 206 p. n. e.), gen. dyn. Cz'in 84, 85 Czang Heng (78139), astronom, wy nalazca, poeta 131 Czang I (TV w. p. n. e.), polityk 57 Czang Jin-huan (1838-1900), dypl. ts'ing. 534 Czang Kan-li, mai. 279 Czang Ping-lin (18681936), uczony, dzia acz polityczny 596 Czang Seng-ju (fl. 520 - 560), mai. 169 Czang Sien-czung (16061646), przy w. powstaczy 333, 349 Czang Suan (fl. 712-742), mai. 218 Czang Sue-cz'eng (1738-1801), hist. 369, 370 Czang Sun (1854-1923), wojsk. ts'ing. 604, 620, 635, 636 Czang Szy-czie (zm. 1280), dworzanin, dow. floty 263 Czang Ti, ces. dyn. Wsch. Han 7 6 - 8 8 114 Czang Tsai (1020-1077), filozof 280, 372 Czang Tso-lin (1873-1928)f rnilitarysta, wadca Mandurii 633, 649, 658 Czang Tsung-siang (1879-?), polityk kliki Anfu 650 Cz'ang (XII lub XI w. p. n. e.), wdz Czou, zwany te Wen Wang 35,36,61 Czao Kao (zm. 207 p. n. e.), gwny eunuch Cz'in Szy Huang Ti 82, 83, 84 Czao K'uang-jin (927976), gen., za. dyn. Sung, ces. T'ai Tsu od 960 227, 229, 230, 232 Czao Meng-fu (1254-1322), mai. 284, 300 Czao Ping-cziin (zm. 1914), min. spraw wewn., premier 617, 618 Czao Tsung, ces. dyn. Tang 889 - 904 206 Czen Tsung, ces. dyn. Pn. Sung 9 9 8 - 1 0 2 2 232 Cz'en, dyn. w Chinach Pd. 5 5 7 - 5 8 9 156, 171 Cz'en Cziung-ming (1875-1935), militarysta w Kuangtungu 655657

Cz'en Ju-cz'eng (1836-1862), gen. tajpingw (Odwany Krl") 427, 430, 431 Cz'en Lin (fl. 1280-1310), mai. 301, 302 Cz'en Pao-czen (1831 - 1 9 0 0 ) , gub. Hunanu 549 Cz'en Szeng (zm. 209 p. n. e.), przyw. powstania przeciwko Cz'inom 84 Cz'en Tu-siu (1879-1942), pisarz, publi cysta, wspzao. KPCh 645,646,648, 649 Czeng, ks. Cz'in zob. Szy Huang Ti Czeng Cz'eng-kung (Koxinga) (1624 1662), lojalista ming., wadca Taiwanu 320, 350, 351 Czeng Cz'iao (1104-1162 lub 1108 - 1 1 6 6 ) , hist. 276 Czeng Czy-lung (16041661), kupiec, do stojnik 349, 350 Czeng Ho (1371-1434?), dow. wypraw morskich 310 Czeng Ts'e (Trung Trac) (zm. 42 n. e.), przywdczyni powstania narodowego w Wietnamie 118 Cz'eng (XII lub XI w. p. n. e.), nastpca . Wu Wanga 37 Cz'eng Hao (1031-1085), filozof 279 Cz'eng I (1032-1108), filozof 279 Cz'eng Ti, ces. dyn. Zach. Han 3 2 - 7 p. n. e. 107 C, klan rodziny krlewskiej Czou 37 Cz'i, dyn. Huang Cz'ao, IX w. n. e. 205 Czi Cz'ao-ting (1904-1963), dziaacz pa stwowy, ekon. 6, 679 Cz'i Pnocne, dyn. w Chinach Pn. 550 577 154, 156 Cz'i Poudniowe, dyn. w Chinach Pd. 4 7 9 - 502 156, 157 Cz'i-jing (zm. 1858), Mandur, czonek rodu ces. 400, 404, 405, 442, 445, 452 Cz'i-szan (zm. 1854), Mandur, dostojnik 396-398 Czia Czing, ces. dyn. Ming 1521 1566 314 Czia Cz'ing (1760-1820), ces. dyn. Ts'ing od 1796 360, 382, 383, 390 Cziang Kai-szek (ur. 1887), przyw. Kuomintangu 480, 657-661, 665

Czie (XVIII lub XVII w. p. n. e.), ostatni wadca dyn. Sia 22 Cz'ien Lung (1711-1799), ces. dyn. Ts'ing 1736-1796 358-360, 362-365,375378, 382-384, 389, 390, 478 Cz'ien Siian (fl. 1234-1290), mai. 262,265, 271 Cz'in (Ts'in), dyn. 2 2 1 - 2 0 6 p. n. e. 66, 70, 77- 79, 83-86, 88, 90, 93, 97, 102, 104, 113, 171 Cz'in Kuei (1090-1155), kanclerz Pd. Sung 248, 373 Cz'in Pen-li, wspcz. hist. 670 Cz'in Tsung, ces. dyn. Pn. Sung 1126 1127 245 Czing-szan (1823-1900), Mandur, do stojnik 568 Czing Ti, ces. dyn. Ming 1449-1457 314 Cz'iu Czin (1877-1907), rewolucjonistka 600 Cz'iu Jing (1512-1560), mai. 219,324,341 Czou, dyn. 15, 19, 24, 25, 31, 33, 35-37, 39-48, 51-53, 57-60f67, 73- 77, 88, 122, 123, 125, 132, 133, 171, 225, 673 Czou, dyn. Wu San-kuei 1673-1678 358 Czou, jedna z Piciu Dynastii w Chinach Pn. 9 5 1 - 9 6 0 225, 227, 230 Czou, Pnocne, dyn. w Chinach Pn. 557 580 154, 171, 179 Czou, Wschodnie, drugi okres dyn. Czou 7 7 1 - 2 2 1 p. n. e. 40, 44-47, 58, 59, 66, 69, 80 Czou, Zachodnie, pierwszy okres dyn. Czou 1122-771 p. n. e. 35, 40-44, 46, 48, 49, 52 Czou, ks., (XII w. p. n. e.) zob. Tan Czou, ks. (IX w. p. n. e.) 43 Czou Fan (fl. 7 8 0 - 8 1 0 ) , mai. 218 Czou Sin, ostatni wadca dyn. Szang, XII lub XI w. p. n. e. 24, 35, 36, 37 Czou Tun-i (1017-1073), filozof 279 Czu I-hai, ks. Lu (1618-1662) 349 Czu Ju-lang, ks. Kuei (1623 1662), ostatni wadca Mingw Pd. 349, 350, 372 Czu Ju-sung, ks. Fu, wadca Mingw w Nankinie 1644-1646 347 Czu Ju-czien, ks. Tang (1602-1646) 349

Czu Juan-czang (13281398), przyw. pow stania chopskiego, za. dyn. Ming, ces. Hung Wu od 1368 297-299, 303, 308, 312, 610 Czu Si (1130-1200), filozof, gwny przedst. neokonfucjanizmu 275, 280 281, 307, 336, 366, 371, 667 Czu Ta (Pa-ta Szan-en) (1626-1710?), mai. 370, 378 Czu Te (ur. 1886), gwnodowodzcy Chiskiej Armii Czerwonej 658 Czu Tz*u-cz'i (1807-1882), uczony 543 Czu Wen (Czu Cz'uan-czung) (852-912), gen., za. dyn. Pn. Liang 206, 207, 222 Czu-fu Jen (zm. 127 p. n. e.), doradca dwor ski 90, 99 Czu-ko Liang (181234), strateg, min. Liu Pei 140, 339 Czuan Siu (XXV w. p. n. e. ?), syn Huang Ti 19 Czuang Czou (369?-286?), filozof 68,128, 165, 674 Czuang Er, ks. Wen, wadca pastwa' Tsin 6 3 6 - 628 51 Czuang Tzu zob. Czuang Czou Czung Tsung, ces. dyn. T'ang 684 686, 7 0 5 - 7 0 9 193, 194 Czung Wang zob. Li Siu-cz'eng Cz'u Juan (3437-280? p. n e.), poeta 73, 131, 677 Cz'uan Tsu-wang (1705-1755), hist. 369 Cz'ung Czen, ostatni ces. dyn. Ming 1628-1644 325, 333 Cz'ung-hou (18261893), Mandur, do stojnik 492, 495-497 Czyngis Chan (1162-1227), Wielki Chan Mongow 255, 257-259, 328, 355
;

Dawson R. S., wspcz. sin. ang. 678, 680 Demieville P., wspcz. sin. fr. 370, 677 Demostenes (384322 p. n. e.), orator ateski 211 Dennett T. (XX w.), hist. amer. 402, 453, 670 Derby lord (1799-1869), premier bryt. 450, 457

Detring G. (XIX w.), niem. doradca Li Hung-czanga 516, 532 Dewey J. (1859-1952), filozof amer. 645 Diaz P. (1830-1915), prezydent Meksyku 556 Disraeli B. (1804-1881), premier bryt. 457 Dorgon (1621 1650), ks. mand., syn Nurhaczi, regent 1643 1650 330, 332, 334, 348, 352 Dubs H. H., wspcz. sin. amer. 675 Dulles F. R., wspcz. hist. amer. 670 Dupre J. (XIX w.), adm. fr., gub. Kochinchiny 498 Dupuis J. (XIX w.), awanturnik fr. 498 Dehangir (17881828), przyw. powstania Ujgurw 383 Eberhard, W., wspcz. hist. amer. 46, 91, 141, 312, 668 Eckel P. E., wspcz. hist. amer. 670 Egerton C, wspcz. sin. ang. 676 Eidlin L. Z., wspcz. sin. radz. 617 Elgin lord, przedst. bryt. w latach 1857 1859 450, 454, 456, 458-461 Elliot Ch. (1801-1875), przedst. ang. w Kantonie 391, 393-395, 397, 398 Elliot G. (XIX w.), adm. bryt. 395 Epstein I., wspcz. autor 670 Er Szy Huang Ti (zm. 207 p. n. e.), drugi wadca dyn. Cz'in 8284 Erenburg G. B. (1902-1967), hist. radz. 669 Erkes E., wspcz. sin. niem. 678 Esen (XV w.), wdz Ojratw 313 Fa (XII lub XI w. p. n. e.), pierwszy kr. dyn. Czou 36, 37, 61, 93, Fa Czen (450515), pisarz, polemista antybuddyjski 166 Fa Sien (IVV w.), pielgrzym buddyjski 164 Fairbank J. K. (ur. 1907), wspcz. hist. amer. 30, 355, 668, 670, 671, 681 Fan Cz'ung (I w. n. e.), przyw. Czerwonych Brwi 111 Fan Kuan (fl. 990-1030), mai. 268 Fan Li (V w. p. n. e.), min. krla Jiie 53

Fan Wen-cz'eng (1597-1666), kolaborant Mandurw 330 Fan Wen-lan (1893-1969), hist. 438, 666 Fanakati Ahmed (XIII w.), min. Kubilaja 289 Fang La (XII w.), przyw. powstania chop skiego w Czekiangu 242 Fei Hsiao-tung, wspcz. socjolog 685 Feng Ju-siang (1882-1948), wojsk. 656, 658, 659 Feng Jun-szan (18221852), wspzao. ruchu tajpingw (Poudniowy Krl") 408-410, 413, 414, 424 Feng Kuei-fen (1809-1874), dostojnik ts'ing. 471 Feng Kuo-czang (1859-1919), militarysta grupy Peijang i prezydent 606, 628, 630, 635-637, 639 Feng Tzu-ts'ai (1818-1903), gen. ts'ing. 502 Feng Yuan-chiin, wspcz. hist. literatury klasycznej 676 Ferry J. (1852-1893), premier fr. 499, 502 Feuerwerker A., wspcz. hist. amer. 686 Fiodorenko N. T., wspcz. sin. radz. 677 Fitzgerald C. P., wspcz. hist. ang. 29, 70, 309, 320, 669 Fontanier H. (um. 1870), konsul fr. w Tientsinie 491 Forrest R. A. S., wspcz. sin. ang. 677 Forsyth T. D. (XIX w.), szef misji ang. do Jakuba Bega 478 Fournier F. E. (XIX w.), oficer mary narki fr. 500, 501, 503 Frank O. (zm. 1938), hist. niem. 667, 673 Fu, ks. (XVII w.) 333 Fu, rodzina krlewska pastwa Wczesne Cz'in, IV w. 147 Fu Cz'ao, posta legendarna 18 Fu Czien (zm. 385), wadca pastwa Wcze sne Cz'in 147, 149 Fu-k'ang-an (zm. 1796), Mandur, gen. 363 Fu Si, posta legendarna 18 Fu Su (zm. 210 p. n. e.), najstarszy syn Szy Huang Ti 82, 84 Fulin (1638 1661), syn Abahai, ces. dyn. Ts'ing, Szun Czy od 1644 r. 332, 334, 353

Fung (Feng) Yu-Ian (ur. 1895), wspcz. hist. filozofii chiskiej 165, 673 Fursenko A. A., wspcz. hist. radz. 683 Galdan (16441697), chan Dungarw 354-357 Galileusz (Galileo Galilei) (1564-1642), w. astronom, fizyk, filozof 131 Gardner C. S., wspcz. hist. amer. 675 Garnier F. (18391873), oficer marynarki fr. 498 Gaubil A. (zm. 1759), hist., jezuita fr. 365 Gautama Siakjamuni (ok. 560ok. 480 p. n. e.) 161, 164, 211, 215 Gerbillon J. F. (1654-1707), jezuita fr. 357 Gernet J., wspcz. hist. fr. 679, 680 Gibbon E. (1737-1794), hist. ang. 151,365 Giles H. A. (1845-1935), sin. ang. 9, 10, 676 Gladstone W. E. (1809-1898), premier bryt. 387 Goowin F. A. (1650-1706), dypl. ros. 356 Goodnow F. J. (1859-1930), prawnik amer. 626 Goodrich L. C, wspcz. hist. amer. 163, 183, 668, 680 Gordon C. G. (1833-1885), wojsk. bryt. 466, 497 Gorielik S. B., wspcz. hist. radz. 683 Gorki M. (1868-1936), pisarz ros. 528 Graham B. C, wspcz. sin. ang. 677 Granet M. (1884-1940), socjolog fr. 83, 667, 674 Greenberg M., wspcz. hist. ang. 680 Gregory J. S., wspcz. hist. australijski 682 Griswold A. W. (XX w.), hist. amer. 776 Gros baron (1793-1810), przedst. fr. w latach 1857-1859 450, 458, 460 Grousset R. (1885-1952), hist. fr. 83, 667, 673 Gujuk, Wielki Chan Mongow 1 2 4 6 1248 292 Hail W. J. (XX w.) hist. amer. 682 Hake A. E. (XIX w.), autor ang. 681 du Halde J. B. (XVIII w.), hist., jezuita fr. 365

Han, dyn. 206 p. n. e . - 2 2 0 n. e. 18, 19, 65, 70, 73, 86, 88, 90 - 95, 102-104, 107, 108, 112, 114, 122,123, 125, 126, 128-131, 133-138, 141, 144, 151, 155,158,164,173,179,181-184,187, 189, 194, 216,'231, 232, 280, 297, 303, 306, 328, 675, 679 Han, Pniejsi, dyn. w Chinach Pn. 946 950 225, 230 Han, Wschodnia (Pniejsza) dyn., drugi okres panowania Hanw 25220 n. e. 112-122, 124, 127, 129, 134, 138, 141, 142, 158, 178, 196, 203, 221 Han, Zachodnia (Wczeniejsza) dyn., pier wszy okres panowania Hanw 206 p. n. e. - 9 n. e. 87, 89, 94, 96, 99, 104, 106, 109, 116, 119, 142, 211 Han Fei (2807-233 p. n. e.), filozof 65, 71, 76, 674, 675 Han Jen-huei (X w.), doradca Apaoczi 223 Han Ju (768 - 824), eseista, poeta 210, 211 Han Kan (7207-780), mai. 210, 218 Han Lin-er (XIV w.), syn przyw. Biaego Lotosu 297 Harriman E. H. (1848-1909), amer. mag nat kolejowy 585 Hart R. (1835-1911), Inspektor Gene ralny Cesarskiego Zarzdu Ce Mors kich 385, 466, 488, 502, 525, 568, 572, 683 Hay J. (1838-1905), amer. Sekretarz Stanu 1898-1905 537, 576 Henryk VII (1457-1509), kr. ang. 173 Hideyoshi zob. Toyotomi Hideyoshi Ho, ks. Kung (IX w. p. n. e.) 43 Ho Cz'ii-ping (141-117), gen. 98, 132 Ho Jing-cz'in (1889?), wojsk, kuomintangowski 660 Ho Kan-chih, wspcz. hist. 685 Ho Ping-ti, wspcz. socjolog 686 Ho Po, bstwo Rzeki tej 33 Ho-szen (1750-1799), Mandur, dwo rzanin Cz'ien Lunga 10, 359, 360, 382 Holt E., wspcz. autor ang. 681 Hope J. (1808-1881), adm. ang. 465 Hou Chi-ming, wspcz. ekon. 686 Hou Wai-lu (ur. 1896), wspcz. hist. filozofii chiskiej 165, 673

Hsii, I. C. Y., wspcz. hist. 682 Hsueh Chun-tu, wspcz. hist. 684 Hu Hai, modszy syn Szy Huang Ti, ces. Er Szy Huang Ti 82 Hu Han-min (1886-1936), dziaacz Kuomintangu 607, 619 Hu Sheng, wspcz. hist. 666 Hu Szy (1891 1962), pisarz, naukowiec 645, 649, 654, 685 Hu Wei-jung (zm. 1380), kanclerz Hung Wu 305 Hua Kan (Hua Kang), wspcz. hist. 682 Hua-sza-na (18061859), Mongo, przed stawiciel ts'ing. 452 Huan ks., wadca pastwa Cz'i 685643 p. n. e. 51 Huan Ti, ces. dyn. Wsch. Han 1 4 7 - 1 6 7 115 Huang Cz'ao (zm. 884), przyw. powstania chopskiego 204-206, 297 Huang Cz'uan (9007- 965), mai. 269 Huang Kung-wang (1269-1354), mai. 294, 301 Huang Sing (18741916), przyw. rewo lucyjny 596, 599, 606, 616-620 Huang Ti (ty cesarz), posta mityczna; tradycyjna data XXV w. p. n. e. 19 Huang Tsung-si (16101695), uczony, hist. i filozof 367-369 Huei Szy (ok. 365-310), filozof 72 Huei Ti, ces. dyn. Ming 1399-1402 308 Huei Ti, ces. dyn. Zach. Han 1 9 4 - 1 8 8 p. n. e. 95, 96 Huei Tsung (1082-1135), ces. dyn. Pn. Sung 1101-1125 242, 245, 247, 269271, 297 Hughes E. R., wspcz. sin. ang. 671 Hulbert H. B. (XX w.), hist. amer. 672 Hummel A. W. (XX w.), sin. amer. 680 Hung Cz'eng-cz'ou (1593-1665), kola borant Mandurw 348 Hung Fu (18491864), syn Hung Siu-czuana 433 Hung Siu-czuan (18141864), twrca ideologii tajpingowskiej, wadca pas twa tajpingw (Krl Niebiaski") 408-410, 413- 416, 424-427, 433, 446, 594

Hung Ta-cz'iian (zm. 1852), przyw. Triady 411, 414 Hung Wu, zob. Czu Juan-czang Hung en-fa (zm. 1864), brat Hung Siu-czuana 426 Hung en-kan (1822-1864), przyw. taj pingw (Krl Tarcza") 408, 426, 427, 433, 434, 438 Hung en-ta (zm. 1864), brat Hung Siu-czuana 426 Huxley T. H. (1825-1895), uczony ang., biolog 548 I-huan, ks. Cz'un (1840-1891), ojciec ces. Kuang Su 470, 484 I-k'uang, ks. Cz'ing (1838-1916), ary stokrata mand. 590 I-sin, ks. Kung (1833-1898), brat przy rodni ces. Sien Fenga 458, 459, 469, 482, 490, 500, 515 I-szan (zm. 1878), Mandur, czonek rodu cesarskiego 398, 453 I Tsung, ces. dyn. T'ang 8 6 0 - 873 204 Ignatiew N. P. (1832-1908), gen., dypl. ros. 457, 459, 460 Iljuszieczkin W. P., wspcz. hist. radz. 681 Inoue Kaoru (18351915), polityk jap., min. spraw zagr. 509 Ishii Kikujiro (1866-1945), dypl. jap., min. spraw zagr. 641 Ito Hirobumi (1841-1909), polityk jap., min. spraw zagr., premier 509, 511, 518 Jaboski W. (1901-1957), sin. pol. 7, 675-677 Jakub Beg (1820-1878), przyw. powstania ujgurskiego 478, 479 Jan Hin-szun, wspcz. sin. radz. 674 Jang (VIVII w.), rd monowadcw w pastwie Pn. Czou, rodzina pa nujca dyn. Sui 166 Jang Czien, gen., za. dyn. Sui, ces. Wen 5 8 9 - 604 156, 171-173 Jang Czu (IV w. p. n. e.), filozof 64, 65, 68 Jang Jung-kuo, wspcz. hist. filozofii chiskiej 673

Jang Kuei-fei (zm. 756), ulubienica ces. Sflan Tsunga 199, 200, 210 Jang Siu-cz'ing (18177-1856), przyw. tajpingw (Wschodni Krl") 412,413416, 424 Jang Sflan-kan (zm. 613), przyw. powstania przeciwko Jang Ti 176 Jang Szen-siu (18491898), cenzor, re formator 555 Jang Ti, drugi ces. dyn. Sui 604 618 173-177, 190 Jang Tu (XX w.), polityk, poplecznik Juan Szy-k'ai 626 Jang Zui (1857-1898), reformator 553, 555 Jansen M., wspcz. hist. amer. 684 Jao, posta na wp legendarna (XXIII w. p. n. e. ?) 19, 20, 61 Jaworski J. (XX w.), sin. pol. 673 Je Ming-cz'en (1807-1859), gubTgen. w Kantonie 1852-1858 443, 445, 448, 450, 452 Je-lu (XXIII w.), rd panujcy u Kitanw 223 Je-lii Cz*u-ts'ai (1190-1244), Kitan, dorad ca Czyngis Chana i Ogotai 258, 259 Je-lu Ta-szy (XII w.) za, pastwa Zach. Liao 243 Jefimow G. W., wspcz. hist. radz. 8, 683 Jehonala zob. Tz'u Si Jen Fu (1853-1921), tumacz lit. zach. 473, 548, 549, 557, 684 Jen Juan (1635-1704), lekarz, uczony 373, 374 Jen Li-pen (fl. 6 4 0 - 670), mai. 202, 218 Jen Si-szan (18837), gen., gub. Szansi 633, 658, 659 Jen Wen-kuei (fl. 980), mai. 250 Jerzy III (1760-1820), kr. ang. 383 Jesugej (Jesukai) (zm. 1167), wdz mong., ojciec Czyngis Chana 255 Jin zob. Szang Jing Tsung, ces. dyn. Ming 14361449, 1457-1464 313 Jing Wang zob. Cz'en Ju-cz'eng Jo Fei (1103-1142), gen. 248, 373 Joseph P. (XX w.), hist. ang. 683

Ju Wang, kr. Zach. Czou 7 8 1 - 7 7 1 p. n. e. 43 Ju (XXIII lub XX w.-p. n. e.), za. dyn. Sia 20 Ju Cz'ien (zm. 1457), gen., obroca Pe kinu 314 Jfi-lu (zm. 1900), Mandur, czonek Wiel kiej Rady 553 Jfl-sien (zm. 1901), Mandur, gub. Szan tungu i Szansi 562-564, 574, 577 Jii-wen (VI w. n. e.), rd panujcy w Pn. Czou 156, 171 Juan (VI w.), nazwa dyn. Toba 153 Juan, dyn. mong. 1280-1366 177, 261, 263, 273, 275, 283, 284, 286-288, 290, 292-295, 297-302, 338, 340, 341, 361, 377, 378 Juan Cz ang (18461900), dygnitarz, prze ciwnik I Ho T'uan 569 Juan Szu (1131-1205), hist. 276 Juan Szy-k'ai (1859-1916), wojsk. ts'ing., dyktator 508-510, 513, 547, 548, 553-555, 563-565, 569, 590-592, 605-633, 638, 685 Juan Ti, ces. dyn. Zach. Han 4833 p. n. e. 107 Jun Szou-p'ing (1633-1690), mai. 353,378 Jung Czeng (1678-1735), ces. dyn. Ts'ing od 1723 r. 357, 35& 366, 380 Jung Lo, ces. dyn. Ming 1403-1424 308, 310, 312, 344 Jung Wing zob. ung Hung Juriew M. F., wspcz. hist. radz. 669
;

Kaczanowski J. W., wspcz. autor radz. 679 Kaidu (XIII w.), ks. mong. 288 Kauyski St., wspcz. mongolista pol. 680 Kan Jing (kon. I. w. n. e.), emisariusz Pan Cz'ao 118 Kang-i (zm. 1900), Mandur, czonek Wielkiej Rady 553, 564 K'ang Ju-wei (1855-1927), filozof, refor mator 542-552, 554-557, 563, 570, 575, 593, 594, 634-636, 683 K'ang Kuang-en (1867-1898), refor mator, brat K'ang Ju-wei 555

K'ang Si (1654-1722), ces. dyn. Ts'ing od 1662 10, 352-360, 365, 366, 368, 375, 377, 378, 380 Kao Hou, cesarzowa wdowa, regentka 1085-1093 241 Kao K'o-kung (1248-1310), mai. 287,301 Kao O (kon. XVIII w.), pisarz 587 Kao Tsu lub Kao Ti zob. Liu Pang Kao Tsu zob. Li Juan Kao Tsung, ces. dyn. T'ang 6 5 0 - 6 8 3 190, 193 Kao Tsung, ces. dyn. Pd. Sung 1127 1162 245 Kara Kitaj zob. Zachodnie Liao Kara-Murza G. S. (1906-1945), hist. radz. 681 Karlgren B. (ur. 1889), uczony szwedzki 30, 674, 677 Katsura Taro (1847-1913), gen., premier jap. 584 Kaufmann K. P. (1818-1882), gen. ros. 477 Ketteler K. von (zm. 1900), pose niem. 567, 577 Kiernan E. V. G. (XX w.), hist. ang. 682 Kim Ok-kyun (1851-1894), polityk kor. 508, 510, 511 Kin (Czin), dyn. Durczenw w Chinach Pn. X J J - X i U w. 243, 245, 247249, 251, 255-260, 271, 327, 346 King F. H. H., wspcz. ekon. chiski 686 Knox P. C. (1853-1921), amer. sekretarz stanu 1909-1913 585 Ko Hung (253-339), alchemik 165 Konfucjusz (K'ung Cz'iu) (5517- 479?), filozof 21, 59-66, 69, 73, 74, 94, 108, 215, 280, 481, 544, 545 Konrad N. I. (ur. 1891), uczony radz. 679 Kowalw J., wspcz. ekon. radz. 686 Koxinga zob. Czeng Cz'eng-kung Kozw P. K. (1863-1935), badacz i od krywca ros. 133 Krl Niebiaski" zob. Hung Siu-cziian Krupp, niem. rodzina fabrykantw broni 477, 514, 516, 568 Ku Jen-wu (1613 1682), uczony, filozof i filolog, lojalista mingowski 367, 370-372

Ku K'ai-czy (ok. 344-406), mai. 169 K'u (XXIV w. p. n. e. ?), wnuk Huang Ti 19 Kuan Han-cz'eng (ok. 1234-1300), dra maturg 300 Kuan Ju (zm. 219), przyjaciel Liu Pei 138, 339 Kuan T'ung (fl. 950), mai. 224, 268 Kuang, ks. zob. Jang Ti Kuang Czung (zm. 645 p. n. e.), min. pas twa Cz'i 51 Kuang Su (1872-1908), ces.'dyn. Ts'ing Od 1875 470, 504, 543, 546, 547, 552555, 557, 563, 564, 567, 591-593, 609 Kuang Wu Ti zob. Liu Siu Kubilaj (1239-1294), Wielki Chan Mon gow, za. dyn. Juan 261, 284, 287-289, 291 Kuei, ks. zob. Czu Ju-lang Kuei-liang (1785-1862), Mandur, dy gnitarz 452, 458, 482 Kuhn R, wspcz. sin. niem. 676 Kumarajiva (344413), misj. buddyjski 164 Kung, ks. zob. I-sin Kung P'eng (19187-1970), dziaaczka polityczna 6 Kung-sun Hung (zm. 121 p. n. e.), pisarz konfucjaski 95 Kung-sun Jang (3907338), min. pastwa Cz'in; legista 55, 56, 71 Kung-sun Lung (ok. 3 2 0 - 2 5 0 p. n. e.), filozof 72 K u n g An-kuo (ok. 154 74 p. n. e.), po tomek Konfucjusza 108 Kuo Mo-o (ur. 1891), pisarz, arch., hist. 677 Kuo P. C. (XX w.), hist. 681 Kuo Si (ok. 1020-1090), mai. 231, 268 Kuo Siang (zm. 312 n. e.), filozof, neotaoista 165 Kuo Sung-tao (1818-1891), dypl., pisarz 481 Kuo Tzu-i (697781), gen., dostojnik 200, 202 Kuo Tzu-tsing (zm. 1355), przyw. pow stacw chopskich 296298

Kuo Wei (zm. 953), gen., zalo. dyn. Czou 225 K'uo Cz'ien-czy (zm. 432), jeden z twr cw taoizmu religijnego 165 Kuropatkin A. M. (1848-1925), gen. ros., min. wojny 571 Kflmmel O. (XX w.), niem. hist. sztuki 678 Kfinstler M. J., wspcz. sin. pol. 677, 679 Lach D. F., wspcz. hist. amer. 669 de Lagrene Th., przedst. fr. 1845-1846 405 Lai Wen-kuang (zm. 1868), dow. wojsk taipingw 434 Lamb A., wspcz. hist. ang. 685 Lansing R. (18641928), amer. sekretarz stanu 1915-1920 625, 641 Lao Tzu (VI lub IV w. p. n. e.), filozof 66, 68, 128, 165 Latourette K. S., wspcz. hist. amer. 668, 671 Lattimore O., wspcz. mongolista i sin. amer. 672 Lay H. N. (XIX w.), tumacz bryt. 452 Le Brethon de Caligny A. E. (zm. 1863), wojsk. fr. 465 Lee S. E., wspcz. amer. hist. sztuki 678 Legge J. (1815-1897), sin. ang. 541, 674 Leibniz G. W. (1646-1716), filozof niem. 365 Lenin W. I. (1870-1924) 538, 573, 598 621 Levenson J. K. (XX w.), socjolog amer. 683 Li, rd cesarski dyn. T'ang 178-180,184, 187 Li Chi, wspcz. arch. 673 Li Chien-nung (XX w.), hist. 667 Li Czen (ok. 800), mai. 212, 218 Li Czen-won, wspcz. hist. kor. 672 Li Cz'eng (fl. 9 4 0 - 967), mai. 222, 268 Li Fang (925-996), encyklopedysta 276 Li Hung-czang (1823 - 1 9 0 1 ) , polityk ts'ing. 431, 432, 435, 466-468, 470, 473, 474, 476, 479, 482- 484, 487, 492, 495497, 499-503, 505, 507, 509-513, 515-518, 520-522, 526-528, 531,

532,534, 540, 556,569, 573-575, 590, 595 Li Juan (Kao Tsu), pierwszy ces. dyn. T'ang 618 - 626 179 Li Juan-hung (1864-1928), gen. ts'ihg., prezydent 604, 607,620, 630-632,636 656 Li K'ai-fang (zm. 1855), dow. wojsk. tajpingw 419, 420 Li K'an (1245-1324), mai. 302 Li K'o-jung (856908), wdz plemienia Szafo 206, 222 Li Kuang (zm. 119 p. n. e.), gen. dyn. Zach. Han 179 Li Kuang-li (III w. p. n. e.), gen. okresu ces. Wu Ti 102 Li Kung (1659-1733), uczony 373, 374 Li Lie-czun (1882-1946), dziaacz Kuomin tangu 619, 620 Li Lien-jing (zm. 1911), gwny eunuch Tz'u Si 470, 554, 564, 591 Li Lin-fu, kanclerz w latach 736752 199 Li Ling (III w. p. n. e.), gen. dyn. Zach. Han 130 Li Lung-czi (658762), syn ui Tsunga, ces. Siian Tsung 7 1 2 - 756 194, 198200, 206 Li Lung-mien (1040-1106), mai. 241, 269 Li Po (Li T'ai-po) (701-762), poeta 205, 209 Li Siu-cz'eng (18241864), gen. taipin gw (Wierny Krl") 427-434, 463465 Li Sy (zm. 208 p. n. e.), min dyn. Cz'in, legista 65, 71, 76, 78, 82, 83 Li Sy-sun (651-716), mai. 219, 220 Li Szy-czen (15181598), encyklopedysta, farmakolog 337 Li Szy-min (598 649), syn Li Juana, ces. T'ai Tsung dyn. T'ang od 627 179-181, 183, 189,190,193, 216 Li Ta-czao (1888-1927), prof. nauk polit., pisarz, wspzao. KPCh. 648, 649, 658 Li Tang (1049-1130?), mai. 254 Li Ting-kuo (zm. 1662), lojalista ming., powstaniec chopski 349, 350

Li Ts'un-sii, kr. Tsin, za. dyn. Pn. T'ang 222, 223 Li Tzu-cz'eng (16061645), przyw. pow stania chopskiego 327,332335, 347, 349 Li Ung-bing (XX w.), hist. 667 Li Wang, kr. Zach. Czou 878 - 842 p. n. e. 42, 43 Liang, rd monowadcw, II w. n. e. 115 Liang, dyn. w Chinach Pd. 5 0 2 - 5 5 6 156, 157, 160, 164, 169, 217 Liang Pniejsze, dyn. zaoona przez Czu Wena 9 0 7 - 923 207, 222, 223 Liang Cz'i-cz'ao (18731929), publicysta, dziaacz polityczny 140, 368, 542, 544, 547-551, 554-556, 570, 593-594, 598, 615, 627, 629, 630, 632, 634, 683 Liang K'ai (ok. 1200), mai. 269, 270, 272 Liang Szy-i (1869-1933), polityk, po plecznik Juana 610, 626 Liang-pi (1877-1912), Mandur, dwo rzanin 609 Liaodyn. w Chinach Pn. 9 1 6 - 1 1 2 5 224, 230-233, 235, 243, 244, 249, 252, 275 Liao Czung-k'ai (1877-1925), przyw. le wego skrzyda Kuomintangu 657 Lin Feng-siang (zm. 1855), dow. wojsk, tajpingw 419, 420 Lin Su (1875-1898), reformator 553, 555 Lin Tse-su (17851850), penomocnik ces. do walki z opium 392398, 403, 541, 681 Lin Wei-hsi (zm. 1840), wieniak 394 Lin Yi, wspcz. hist. 666 Lindley A. F. (XIX w.), autor ang. 681 Liu, rd ces. dyn. Han 89,96,108,111-113 Liu, rd panujcy dyn. Liu Sung 420478 157 Liu An, ks. Huainanu (zm. 122 p. n. e.), patron taoizmu 128 Liu Czin (zm. 1510), dworzanin 314 Liu Czy-czi ( 6 8 2 - 721), hist. 214, 215 Liu Czy-juan (zm. 950), za. dyn. P niejszych Han 225 Liu Czy-sie (zm. 1800), przyw. Biaego Lo tosu 361 Liu J. J. Y., wspcz. autor 676 Liu J. T. C wspcz. hist. 680

Liu Jung-fu (1837-1917), dow. Czarnych Flag 498, 521 Liu Ju, ces. marionetkowego pastwa Cz'i, 1130-1137 247 Liu Ju (zm. 423), gen., za. dyn. Liu Sung 147 Liu Juan (zm. 310), kr. Hunw 144, 145 Liu Kuang-ti (1859-1898), reformator 553, 555 Liu K'un-i (1830-1902), gub. gen. Liang Kiang 505, 517, 569, 589 Liu Pang ( 2 4 9 - 1 9 5 p. n. e.), za. dyn. Han, ces. Kao Tsu 202195 p. n. e. 84-90, 93, 95-97, Ul, 125, 297, 298 Liu Pei (162 223), pierwszy wadca kr lestwa Szu 138, 140, 339 Liu Siang (798 p. n. e.), pisarz, redaktor literatury klasycznej 130 Liu Sie (ok. 465 - 520), krytyk literacki 170, 215 Liu Sin (46 p. n. e. 23 n. e.), syn Liu Sianga, pisarz, redaktor literatury klasycznej 130, 544 Liu Siu, monowadca, za. dyn. Wsch. Han, ces. Kuang Wu 2 5 - 5 7 111-113 Liu Sung, dyn. w Ch. Pd. 4 2 0 - 4 7 8 156, 157 Liu Sung (zm. 1795), przyw. Biaego Lotosu 361 Liu Suan (zm. 25 n. e.), pretendent do tronu 111, 112 Liu Szeng, (ok. 100 p. n. e.), ks. okresu Wsch. Han 132 Liu Ta-nien, wspcz. hist. 670 Liu Tsung-jflan (773-819), pisarz, eseista 211 Liu Ts'ung (zm. 318), syn Liu Juana, kr. Hunw 144 Liwiusz (59 p. n. e. 17 n. e.), hist. rzymski 125 Lo Er-kang, wspcz. hist. 433, 682 Lo Kuan-czung (ok. 13301400), pisarz 339 Lobman J., wspcz. publicysta pol. 8 Loewe M., wspcz. hist. ang. 669, 679 Lu Czeng-siang (1871 1949), dypl., pre mier 617

Lu Czia (216176 p. n. e.), szambelan dworski Kao Tsu 93, 125, 359 Lu Cziu-juan (1139-1193), filozof 336 Lu Siu-fu (zm. 1280), dworzanin 263 Lu Sun (Czou Szou-en) (1881-1936), pisarz 338, 646, 676 Lu Tsung-ju (1875-?), polityk kliki Anfu 650 Lii, rd dworski, krewni cesarzowej Lii, II w. p. n. e. 96, 107 Lii Czen-jii, wspcz. hist. 7 Lii Hou, cesarzowa wdowa Kao Tsu; faktyczna wadczyni 194179 p. n. e 95, 194 Lu Pu-wei (zm. 235 p. n. e.), kupiec, pniej min. w pastwie Cz'in 76 Lung-yii, wdowa po ces. Kuang-sii, regentka w 1912 609 Lytton lord (XX w.), dypl. bryt. 659, 660 Ma Hua-lung (zm. 1873), przyw. powstania ludnoci mahometaskiej w Chinach Pn.-Zach. 477 Ma Juan (14 p. n. e.49 n. e.), gen. 118 Ma Juan (ok. 1190-1224), mai. 253, 271 Ma Szy-jing (1591-1646), Wielki Se kretarz dworu w Nankinie 347349 Ma Tuan-lin (ok. 1250-1325), encyklope dysta 300 Macartney lord (17371806), szef misji ang. w 1793 383, 389, 390, 680 McLane R. M. (1815-1898) przedst. amer. w latach 1854-1856 445, 448, 449 MacNair H. F. (XX w.), hist. amer. 669, 671, 678 Mahoney T. H. D., wspcz. hist. amer. 670 de Mailla (XVIII w.), sin., jezuita fr. 276, 366 Mangu, Wielki Chan Mongow 1251 1259 260 Mao Cz'ang (II w. p. n. e.), pisarz, redaktor Ksigi pieni 130 Mao Tse-tung (ur. 1893), przewodniczcy KPCh od 1935 658, 664 Mao Tun lub Mei Tei (II w. p. n. e.), wad ca Siung Nu 97

Margary A. R. (1846-1875), ang. urzd nik konsularny 493495 Mark Aureliusz (121 180), ces. rzymski 119 Marks K. (1818-1883) 648, 680 Marshall G. C. (1880-1959), wojsk. amer. 664 Marshall H. (XIX w.), przedst. amer. w 1852 r. 446 Martin W. A. P. (1827-1916), amer. pisarz misj. 453, 483 Maspero H. (1883-1945), uczony fr. 37, 158, 667, 668, 673 Mathews R. H. (XX w.) sin amer. 677 Meadows T. T. (XIX w.), autor ang. 682 Meiji (18681912), nazwa okresu pano wania ces. jap. Mutsuhito 472, 492, 505, 550, 671 Meisner M., wspcz., hist. amer. 685 Melbourne lord (17791848), premier ang. 395 de Mello Coutinho A. (XVI w.), dow. port. 320 Mencjusz (Meng K'o) (3717-289?), filozof 40, 62, 63-65, 94, 280, 481, 674 Meng T'ien (zm. 208), gen. dyn. Cz'in 79, 82 Menzel J. M., wspcz. hist. amer. 680 Mi Fei (1051-1107), mai. 237, 268, 301 Michael F., wspcz. hist. amer. 669, 680, 682 Mikoaj H, ces. ros. 1894-1917 534 Mili J. S. (1806-1873), filozof i ekon. ang. 549 Min, rd mono wadco w kor., XIX w. 508-510 Ming, dyn. 1368-1644 10, 80, 273, 274, 289, 297, 299, 300, 302-305, 307, 309-311, 313-316, 318, 319, 321336, 338, 340-347, 350, 354, 361, 367-370, 375, 377, 407, 410, 437, 676, 678 Ming Ti, ces. dyn. Wsch. Han 5 8 - 7 5 114 Mo Ti (4707-390?), filozof 64, 69, 70, 675 Montauban Ch. (XIX w.), wojsk. fr. 459 Monteskiusz (1689-1755), filozof fr. 549 Morse H. B. (XX w.), hist. amer. 669 Mu Cz'i (1181-1239 p. n. e.), mai. 272

Mu Wang, kr. Zach. Czou 9 6 2 - 908 p. n. e. 42 Mu Wang (Tan Szao-kuang) (zm. 1863), dow. tajpingw w Suczou 432 Mu ung, rd panujcy plemion Sien Pi, V - V U w. 143, 149 Mu-czang-a (17821856), Mandur, czo nek Wielkiej Rady 396 Murawiow M. M. (1809-1881), ros. gub. Syberii wsch. 453 Murawiow M. N. (18451900), ros. min. spraw zagr. 533 Mussolini B. (1883-1945), wdz w. fa szyzmu 71 Mutsu Munemitsu (18441897), jap. min. spraw zagr. 518 Najan (XIII w.), ks. mong. 288 Napier lord (zm. 1834), przedst. bryt. 391 Napoleon III, ces. fr., 1852-1870 441, 459 Narocznicki A. L., wspcz. hist. radz. 682 Needham J. (ur. 1900), uczony ang., hist. nauki chiskiej 66, 73, 128, 175, 251 260, 678 Ni Tsan (1301-1374), mai. 295, 301 Nie Szy-cz'eng (zm. 1900), gen. ts'ing. 553, 565, 566, 571 Nikiforw W. N., wspcz. hist. radz. 669, 679, 683 Ning Wan-wo (zm. 1665), kolaborant Mandurw 330 Nishihara (XX w.), agent rzdu jap. 638 Nurhaczi (15591626), wdz Mandurw, za, pastwa mand. 328332 Ogotaj, syn Czyngis Chana, Wielki Chan 1229-1241 258 Oliphant L. (XIX w.), autor ang. 681 Oszanin I. M., wspcz. sin. radz. 677 Ou-jang Siu (1007-1072), hist., poeta 238,. 277, 278, 340 Palmerston lord (1784-1865), bryt. min. spraw zagr. i premier 395, 400, 450, 457 Pan Czao (zm. 116 n. e.), poetka, hist., crka Pan Piao 126

Pan Cz'ao (32-102), gen., syn Pan Piao 116, 117, 118, Pan Ku (32 - 92), hist., syn Pan Piao 116, 126, 127, 214, 675 Pan Piao (354), hist. ojciec Pan Ku, Pan Cz'ao i Pan Czao 126, 127 P'an Ku, posta legendarna 18 Pao Czing-jen (IIIIV w.), taoista 166 Pao Sy (zm. 771 p. n. e.), konkubina Ju Wanga 43 Parkes H. S. (1828-1885), konsul bryt. w Kantonie 450 Patentre J. (1845-1925), pose fr. 503 Pawe w. 64 Peffer N., wspcz. hist. amer. 386, 669 P'ei Czu ( V I - V I I w.), dworzanin 173 P'ei Siu (224-271), kartograf 170 Pelcovits N. A., wspcz. hist. amer. 682 Pelliot P. (1878-1945), sin. i arch. fr. 133 Pereira T. (1645-1708), jezuita port. 357 Perestrello R. (XVI w.), w. eglarz 320 Perry M. C. (1794-1858), oficer marynarki amer. 449 Pierwszy Cesarz zob. Szy Huang Ti P'ing Wang, pierwszy wadca Wschodnich Czou 770 - 718 p. n. e. 44 Piotr I, car ros. 1689-1725 356, 550 Pires T. (zm. 1522?), emisariusz port. 320 Piano Carpini G. de (1182-1252), w. mnich franciszkaski, wysannik pa pieski 292 Platon (428 - 348 p. n. e.), filozof grecki 64 Plehwe W. K. (1846-1904), ros. min. spraw. wewn. 581 Po Czii-i (772-846), poeta 199, 210 Po Wen-wei (XX w.), dziaacz Kuomintangu 619 Polo M. (12541324), kupiec, podrnik wenecki 252, 292 Pottinger H. (1789-1856), przedst. bryt. w latach 1841-1842 398 Powell R. L., wspcz. hist. amer. 685 Pozdniejewa L. D., wspcz. sin. radz. 675 Protet A. L. (1808-1861), adm. fr. 465 P'u-czun, syn Tsai-i, mianowany w 1900 r. na nastpc cesarza 563 P'u-i (1906-1968), ostatni ces. dyn. Ts'ing,

Siian T'ung, 1908-1912 591, 609, 635, 636, 684 Pulleyblank E. G., wspcz. hist. ang. 675, 679 Purcell V. (zm. 1965), hist. ang. 568, 683 Putiatin J. W. (1803-1883), pose ros. w 1856 r. 451, 453 Reed W. B. (1806-1876), przedst. amer. w latach 1856-1858 451 Reichwein A. (XX w.), autor amer. 680 Reid J. G., wspcz. hist. amer. 684 Reinsch P. S. (1869-1923), pose amer. w latach 1913-1919 641, 685 Reischauer E. O, wspcz. japonista amer. 668 Remer C. F. (XX w.) ekon. amer. 686 Reynolds G. E., wspcz. hist. amer. 670 Ricci M. (15521610), misj., jezuita w. 321, 322, 366 Richard T. (1845-1919), misj. bryt. 542 Richardson H. E., wspcz. hist. ang. 672 Riviere H. L. (1827-1883), wojsk. fr. 499 Roberts I. J. (1802-1871), misj. amer. 410 Romanow B. A. (1889-1957), hist. radz. 685 Root E. (1845-1937), amer. sekretarz stanu 1905-1908 584
1

Sansom G., wspcz. japonista ang. 671 Schiffrin H. Z., wspcz. hist. amer. 684 Schulemann G., wspcz. tybetolog niem. 673 Schwartz B., wspcz. hist. amer. 684 Senggerinczin (Seng-ko-lin-cz'in) (zm. 1865), ks. mong., gen. ts'ing 420, 456, 458, 476 Seymour E. H. (XX w.), adm. bryt. 566, 567, 570 Sharman L., wspcz. autorka amer. 684 Shen Wei-tai (XX w.), hist. 681 Shin V. Y. C, wspcz. hist. 682 Si K'ang (223-262), filozof neotaista 165 Si Tsung, ces. dyn. T'ang 874 - 888 206 Si Wang Mu (X w. p. n. e.), posta na wp legendarna 42 Sia, dynastia na wp legendarna XXIII

XVIII lub XXXVI w. p. n. e. 2022, 24, 30, 36, 48, 59 Sia, Zachodnie, dyn. Tangutw w Chinach Pn.-Zach. X - X f f l w. 232, 233, 235, 256, 257 Sia Kuei (fl. 1180-1230) mai. 257, 271 Siang Ju (zm. 202 p. n. e.), dow. wojsk., przyw. powstania przeciwko CzMonm 84-86, 125 Siang Siu (ok. 221-300), filozof, neotaoista 165 Siao ks., wadca Cz'in 361337 p. n. e. 56 Siao Cz'ao-kuei (zm. 1852), przyw. tajpingw (Zachodni Krl") 410, 413, 415, 424 Sickman L. wspcz. ang. hist. sztuki chiskiej 218, 678 Sie Ho (kon. V. w.), mai., pisarz 169 Sien Feng (1830-1861), ces. dyn. Ts'ing od 1850 407, 445, 455, 458, 461, 468470 Sien Ti, ostatni panujcy dyn. Wsch. Han 1 9 1 - 2 2 0 121, 136, 138 Sieroszewski W. (18581945), pisarz pol. 506 Simonowskaja L. W. (1902-1973), hist. radz. 669, 680 Sin, dyn. Wang Manga; 9 - 2 3 n. e. 108 Siren O. (XX w.), szwedzki hist. sztuki chiskiej 677 Siung Si-ling (1870-?), premier 1 9 1 3 1914 620 Siung T'ing-pi (zm. 1625), gen. 325 Skaczkow K. A. (XIX w.), autor ros. 682 Skaczkow P. J. (1892-1964), sin. radz. 669 Sladkowski M. I., wspcz. ekon. radz. 686 Smith A. (1723-1790), ekon. szkocki 549 Smith A. H. (XX w.), autor amer. 683 Snow E. (zm. 1971), autor amer. 685 Soejima Taneomi (1828 1905), jap. min. spraw. zagr. 493 Sokrates ( 4 7 0 - 3 9 9 p. n. e.), filozof grecki 62 Soper O., wspcz. ang. hist. sztuki chi skiej 678 Spector S., wspcz. hist. amer. 682 Spencer, H. (1820-1903), socjolog ang. 548
t

Srong-btsan sGampo (617 699), pierwszy krl Tybetu 190 Stein A. (1862-1943), arch. ang. 131,133 Stimson H. (18671950), amer. sekretarz stanu, 1929-1933 659 Su Cz'in (TV w. p. n. e.), polityk 57 Su Szy (Su Tung-p'o) (1036-1101), poeta, kaligraf, eseista 278 Su Tsung, ces. dyn. Tang 756762 200 Su-szun (1815?-1861), Mandur, dwo rzanin Sien Fenga 457, 468, 469 Su Czing-cz'eng (18451900), dygnitarz, dypl-. przeciwnik I Ho T'uan 569 Su Kuang-cz'i (15621633), min., autor, katolik 322 Su Kuang-czin (1786-1858), gub. gen. w Kantonie 1848-1852 443 Su Si-lin (1873-1907), rewolucjonista 600 Su Szen (zm. 120 n. e.), filolog 130 Su Szu-czeng (18801925), militarysta kli ki Peijang 632 Su Szy-cz'ang (1858-1937), czonek kli ki Peijang, prezydent 639 Su Ta (1329-1385), gen., zdobywca Pe kinu 299 Su T'ung (1819-1900), Wielki Sekretarz 564 Suan Je zob. K'ang Si Suan Tsang (ok. 599664), pielgrzym buddyjski 212, 339 Suan Tsung zob. Li Lung-czi Silan Tsung, ces. dyn. Tang 847859 204 Suan T u n g zob. P'u-i Suan Wang, kr. Zach. Czou 827781 p. n. e. 43 Sugiyama (zm. 1900), radca poselstwa jap. 566, 577 Sui, dyn. 5 8 1 - 6 1 8 136, 146, 156, 161, 171-173, 176-179, 181, 183, 185, 190, 203, 217 Sui Zen, posta legendarna 18 Sullivan M., wspcz. ang. hist. sztuki chiskiej 678 Sun Cz'uan (181252), za, krlestwa Wu 141 Sun En (zm. 402), przyw. powstania chop skiego 146 Sun Jat-sen (18661925), przyw. rewo

lucyjny 10, 439, 557, 558, 570, 575, 593-599, 605, 607, 608, 610-612, 614, 617- 620, 631, 633, 634, 637, 650, 655-657, 684 Sun K'o-wang (zm. 1660), lojalista ming., pniej gen. ts'ing. 349, 350 Sun Te-czang ( X 1 X - X X w.), starszy brat Sun Jat-sena 594 Sun Wen zob. Sun Jat-sen Sun Wu (VI w. p. n. e.), autor dziea o sztuce wojennej 51 Sun Wu-kung, posta w Si Ju Czi 339 Sun Cz'ing (2987- 238?), filozof 64, 65, 71, 76, 675 Sun Jue (148 - 2 0 9 ) , hist. 127 Sung, dyn. 9 6 0 - 1 2 7 9 214, 217, 220, 225, 227, 229-233, 235, 236, 242-245, 247,249,251, 255, 259-264,266,268, 270, 272-276, 278, 281-283, 288, 293, 299, 303, 306, 315, 378, 677 Sung, Pnocni, pierwszy okres dyn. Sung 9 6 0 - 1 1 2 6 231, 237, 239, 241, 245, 247, 250, 251, 264, 268-271, 296, 338, 340 Sung, Poudniowi, drugi okres dyn. Sung 1177-1279 245, 250-254, 257, 265, 269,270-272,277,279,283,288, 291, 293, 315, 336, 341, 344 Sung Czao-en (1882-1913), dziaacz T u n g Meng Huei i Kuomintangu 603, 618 Sung Cz'i (998-1061), hist. 294 Sung Cziang (XI w.), bohater powieci Szui Hu Czuan 338 Swann, N. L., wspcz. sin. amer. 675 Swisher E., wspcz. hist. amer. 681 Sy-ma, rd monowadcw w pastwie Wei, nastpnie rodzina krlewska w w Tsin Zach. i Wsch. I I I - V w. 138, 142, 146 Sy-ma Cz'ien (1457-90?), hist. 19, 22, 43, 56, 59, 66, 73, 78, 82, 86, 123-127, 214, 274, 276, 675 Sy-ma Jen za, dyn. Zach. Tsin. ces. Wu 2 6 5 - 2 8 9 141, 142 Sy-ma Kuang (1019-1086), hist. 213, 238, 274-276, 366 Sy-ma Siang-u (179-117), poeta 131

Sy-ma T'an (zm. 110 p. n. e.), astrolog dworski, historyk, ojciec Sy-ma Cz'iena 123 Szang, dyn. XVIII w. ? - X I I w.? 17,1922, 24- 37, 40-42, 45, 59, 133 Szang Jang zob. Kung-sun Jang Szang Jue, wspcz. hist. 8, 10, 666 Szang Ti, bstwo najwysze u Szangw 34 Szao ks. (IX w. p. n. e.) 43 Szao Jung (1011-1077), filozof 279 Szcziebienkow W. G., wspcz. hist. radz. 680 Szen hr. (VIII w. p. n. e.) 43 Szen Cz'ien-tu (1915-1955), dziaacz po lityczny 6 Szen Czou (1427-1509), mai. 309, 341 Szen Nung, posta legendarna 19 Szen Tsung, ces. dyn. Pn. Sung 1068 1085 213, 239, 241 Szeng Siian-huai (1844-1916), polityk ts'ing 531, 580, 602, 603, Szeng Tsu zob. K'ang Si Szu, dyn. w okresie Trzech Krlestw . 2 2 1 - 2 6 3 137, 138, 140, 141 Szu-sun T u n g (III-VII p. n. e.), konfu. cjanista 93 Szun (XXIII w. p. n. e.?), posta na wp legendarna 19, 20, 61 Szun, dyn. Li Tzu-cz'enga 333, 334 Szun Czy zob. Fulin Szy Czing-fang (zm. 942), gen. za. dyn. Tsin 223 Szy Huang Ti ( 2 6 0 - 210), pierwszy ces. dyn. Cz'in od 221 r. 76, 77, 79, 82, 83, 97 Szy K'o-fa (zm. 1645), gen., lojalista ming. 348 Szy Lang (1621-1696), adm. ts'ing. 351 Szy Le (zm. 333), Hun, gen., wadca Pn. Czao 144, 145 Szy Nai-an (ok. 1296-1370), pisarz, autor Sui Hu Czuan 338, 339 Szy Sy-ming (zm. 761), gen. An Lu-szana 200 Szy Ta-k'ai (1821 lub 1831-1863), przyw. i gen. tajpingw (Krl Pomocnik") 410, 413, 423-426, 428, 477

Ta, markiz ( 1 9 0 - 1 4 0 p. n. e.) 132 Ta Czi, konkubina ostatniego wadcy dyn. Szang 36 Taewongun (1820-1898), tytu regenta kor. Yi Ha-ung 508, 513 Taft W. H. (1857-1930), sekretarz Woj ny J904-1908, prezydent 1908-1912 584 Tai Czen (1724-1777), uczony, filozof 374 Tai Czin (fl. ok. 1450), mai. 341 T a i Tsu zob. Czao K'uang-jin T a i Tsung zob. Li Szy-min T a i Tsung, drugi ces. dyn. Pn. Sung 9 7 6 - 9 9 7 230 Takahira (XX w.), dypl. jap. 584 Tan, ks. Czou (XII lub XI w. p. n. e.) 37, 39, 61 T a n Sy-t'ung (1865-1898), filozof, reformator 368, 542, 549, 550, 553555, 557, 558 Tang, dyn. 92, 127, 136, 161, 168, 178187, 189-196, 198-217, 219-222, 229-232,236,237, 251, 264,268,269, 273, 300, 303, 336, 338, 378 Tang, Poudniowe, dyn. w Chinach Pd. 9 3 7 - 975 225, 228, 268 Tang, Pniejsi, dyn. w Chinach Pn. 923 - 936 223 Tang (XVIII w. p. n. e. ?), za. dyn. Szang 22, 93 Tang Jin (1470-1523), mai. 319, 341 Tang Sien-tsu (ok. 1550-1617), pisarz, dramaturg 340 Tang Szao-i (1860-1938), polityk, pre mier J912 611, 617 Tang Ts'ai-cz'ang (1867-1900), refor mator 557 Tao Kuang (1782-1850), ces. dyn. Ts'ing od 1821 383, 392, 395, 398, 400, 470 Tao Juan-ming ( T a o Cz'ien) (3657-427), poeta, prozaik 169 Tao-czi (Szy-t'ao) (1630-1707), mai. 376, 378 Tawney R. H. (XX w.), ekon. ang. 686 Taylor G. E., wspcz. hist.. amer. 669 Te-kuang (zm. 947), syn i nastpca Apaoczi, wadca Kitanw 224 Temudyn zob. Czyngis Chan

t e n g su-yii, wspcz. hist. 671, 681 Teng Ting-czen (1776-1846), gub. gen. Dwch Kuangw 396, 397 Thompson H. C. (XX w.), autor ang. 683 Thompson L. G., wspcz. sin. ang. 683 Tichwinski S. L., wspcz. hist. radz. 671, 683, 684 T'ien, rd monowadcw w pastwie Cz'i V w. p. n. e., panujcy VIII w. 53 T'ien Wang zob. Hung Siu-cziian Timur (1336-1425), wadca mong. 311, 312 Ting u-cz'ang (zm. 1895), adm. ts'ing 514, 516 Toba (T'opa), rd panujcy w Pn. Wei I V - VI w. 143, 147, 149-151, 153155, 161, 668 Toba, rd panujcy w pastwie Zach. Sia XE-XIII w. 233 Tomasz z Akwinu (1225-1274), w. teolog i filozof 280 Tou, rd dworski w okresie Zach. Han, I w. n. e. 726" T'ou Man, (HI w. p. n. e.), twrca pastwa Siung Nu 97 Toyotomi Hideyoshi (1536-1598), dyk tator jap. 323-325, 506 Truman H. (1884-1972), prezydent St. Zjed., 1945-1952 664 Tsai-feng, ks. Cz'un (1883-1951), ojciec ces. P'u-i, regent 1908-1912 591, 592, 605, 609 Tsai-i, ks. Tuan ( X I X - X X w.), arysto krata mand. 563, 564, 567, 574 Tsai-juan (zm. 1861), ks. mand. 468 Ts'ai Ao (1881 1916), dow. powstania przeciwko Juan Szy-k'ai 629, 630 Ts'ai Czing (zm. 1126), kanclerz dyn. Pn. Sung 241 ts'ai Juan-p'ei (1876-1940), filozof, owia towiec, dziaacz T'ung Meng Huei 649, 651, 652 Ts'ao, rd panujcy w krlestwie Wei, in w. n. e. 138, 141 Ts'ao Czan (17151763), powieciopisarz 381 ' Ts'ao K'un (1862-1934), gen. kliki Czyli, prezydent 611, 637, 638, 656

fs'ao P'ei (188-226), syn ts'ao Ts'ao, wadca pastwa Wei 138 Ts'ao Ts'ao (155 - 220), wadca pastwa Wei 138, 156, 339 Ts'ao u-Iin (1875-?), polityk kliki Anfu 650 Tseng Czi-tse (1839-1890), dypl. ts'ing., syn Tseng Kuo-fana 497, 501 Tseng Kuo-cz'iian (1824-1860), gen. ts'ing., brat Tseng Kuo-fana 430, 433 Tseng Kuo-fan (1811-1872), polityk i dow. ts'ing. 421, 422, 428, 430-432, 435, 447, 467, 468, 470, 473, 476, 480, 492 Tsewang Araptan (1643-1727), chan Dungarw 355, 356 Tsin, dyn., Wschodnie i Zachodnie, 265 420 136, 141, 142, 144, 146, 169 Tsin, pastwo rodu Li K'o-junga w Szansi I X - X w. 222, 223 Tsin, jedna z Piciu Dynastii, 936947 223, 225 Tsin, Wschodnie, dyn. 3 1 7 - 4 1 9 146, 147, 156 ' Tsin, Zachodnie, dyn. 2 6 5 - 3 1 7 141, 144 Ts'ing, ostatnia dyn. ces., 1644-1912 10, 273, 302, 305, 331, 332, 335, 343365, 367-380,383, 386, 390,396, 399, 405,407, 410, 411, 419-421,424, 425, 428-431, 434, 436-438, 442, 448, 452-454, 456-459, 463-468, 470, 473, 475-478, 488, 495, 497, 500, 501, 503, 506, 508, 510, 526, 530, 546, 559, 562, 591, 592, 595, 601, 604, 606, 608- 610, 613, 676, 678, 680 Tso Cz'iu-ming (VI w.? IV w. p. n. e.?), autor Tso Czuan 74 Tso Tsung-fang (1812-1885), gen. ts'ing. 431, 432, 435,467, 468, 473, 476-479, 483, 496 Tsou Jen (ok. 3 5 0 - 2 7 0 lub 3 0 5 - 2 4 0 p. n. e.), filozof 73 Tsou ung (18851905), pisarz, rewolucjo nista 596 Tsu T'i (IV w. n. e.), gen. dyn. Wsch. Tsin 146 Ts'ui Szu (1740-1816), hist. 126

Tu fu (712-770), poeta 208-210 Tu Ju (735-812), encyklopedysta 215, 300 Tu Wen-siu (zm. 1872), przyw. powstania ludnoci mahometaskiej w Junnanie 476 Tuan Cz'i-ui (18651936), gen., przyw. kliki Anfu, premier 606, 628, 632 639, 641, 650, 655, 656 Tuan-hua (zm. 1861), ks. mand. 468 Tudorowie, dyn. ang. 173 Tuuj, syn Czyngis Chana, Wielki Chan 1227-1229 258 Tung Chi-ming, wspcz. hist. 666 Tung Cz'i-cz'ang (1555-1636), krytyk i mai. 342, 343, 377 Tung Czo (zm. 192 n. e.), gen. 121, 136 Tung Czung-szu (1797-104? p. n. e.), pi sarz konfucjaski 95, 130 Tung Fu-siang (1839-1908), gen! ts'ing. 553, 568 Tung Juan (fl. 9 4 7 - 970), mai. 228, 268 T'ung Czy (1856-1875), ces. dyn. Ts'ing od 1862 469-471, 479, 480, 493, Twitchett D. C, wspcz. hist. ang. 679 Tyler J. (1790-1862), prezydent St. Zjed. 1841-1844 403 Tzu Jing (zm. 206 p. n. e.), trzeci i ostatni wadca dyn. Cz'in 84, 85 Tz'u An (18371881), cesarzowa, ona Sien Fenga 468, 470 Tz'u Si (18351908), cesarzowa wdowa, faktyczna wadczyni 1862-1908 194, 468-471, 484, 500, 504, 505, 513, 516, 526, 527, 543, 547, 548, 551, 553, 554, 556, 557, 563, 564, 566-569, 573-577, 589-591, 593, 594 Uchtomski J. J. ks. ( X I X - X X w.), wsppracownik Wittego 527 Umetsu (XX w.), gen. jap. 660 Vico G. (1668-1744), filozof, hist. w. 370 Vinacke H. M. (XX w.), hist. amer. 670 Voltaire (1694-1778), filozof fr. 365 Wade T. F. (1818-1895), przedst. bryt., pose, sin. 9, 10, 452, 479, 493-495, 497,

Waldersee A. von (1832-1904), marszaek niem. 577 Waley A. (1889-1966), sin. i japonista ang. 66, 208, 209, 269, 299, 336, 674, 676, 678, 681 Wan Li, ces. dyn. Ming 1573-1819 323, 325, 326 Wan Sy-fung (1638-1702), hist. 368, 369 Wang, rd monowadcw w okresie dyn. Zach. Han 107 Wang An-szy (1021-1086), reformator, poeta, eseista 238-242,277-279,438, 546, 680 Wang Czen (zm. 1449), dworzanin 313,314 Wang Czen-p'eng (fl. 1310-1330), mai. 298 Wang Czien (1598-1677), mai. 377 Wang Czing-wei (1884-1944), polityk kuomintangowski 662 Wang Cz'ung (2797), filozof, racjona lista 128, 129, 166, 215, 373, 675 Wang Fu-czy (1619-1692), filozof, uczony 367, 372-373, 549 Wang Huei (1632-1717), mai. 377, 378 Wang Jang-ming (1472-1529), filozof 336, 371, 372 Wang Juan-cz'i (1642-1715), mai. 377, 378 Wang Jiin-ho (XVHI w.?), mai. 546 Wang Mang, ces. dyn. Sin 923 n. e. 107-112, 116, 240-242, 544 Wang Meng (1310-1385), mai. 301 Wang Pi (226-249), filozof 165 Wang Si-czy (321-379), kaligraf 169 Wang Sien-czy (zm. 878), przyw. powstania chopskiego 204, 205 Wang Szy-fu (kon. X I I I - p o c z . XIV w.), dramaturg 300 Wang Szy-min (1592-1680), mai. 377, 378 Wang T'ao (1828-1897), dziennikarz, tu macz 541 Wang Wei (701-761), mai., poeta 196,209 220 Wang Y. C, wspcz. hist. 685 Ward F. T. (1831-1862), awanturnik amer. 464, 465 Ward J. E. (1814-1902), przedst. amer. w 1860 r. 457

Wasil'jew L. S., wspcz. sin. radz. 674 Watson B., wspcz. sin. amer. 675 Watson W., wspcz. arch. ang. 673 Wea B. L. P. (XX w.), autor ang. 685 Weddell J. (XVII w.), eglarz ang. 321 Wei, lub Pnocne Wei, dyn. Toba w Chi nach Pn. 3 8 6 - 5 3 4 149-151, 153, 154, 160, 161, 167, 168, 172, 184, 223, 687 Wei (zm. 710), cesarzowa, ona Czung Tsunga 194 Wei, dyn. w okresie Trzech Krlestw 220 265 137, 138, 140, 141 Wei Wschodnie, dyn. w Chinach Pn. 534 550 154 Wei Zachodnie, dyn. w Chinach Pn. 535 557 154 Wei Cz'ang-huei (zm. 1856), przyw. tajpingw (Pnocny Krl") 410413, 424 Wei Czung-sien (zm. 1627), dworzanin 325 Wen Cz'eng (VII w.), ona Srong-btsan sGam-po 190 Wen Czeng-ming (1470-1567), mai. 313, 341 Wen-siang (18161876), Mandur, dos tojnik 482 Wen Ti, ces. Zach. Han 1 7 9 - 1 5 7 96 Wen Ti zob. Jang Czien Wen T'ien-siang (zm. 1282), dygnitarz dyn. 263 Wen T u n g (zm. 1079), mai. 266, 302 Wen Wang zob. Cz'ang Weng T'ung-ho (1830-1904), dygnitarz min. 504, 505, 543, 553, 554 Wieger L. (XIXXX w.), sin., jezuita fr. 667, 674, 677 Wiktoria, krlowa ang. 1837-1901 394 Wilbur C. M., wspcz. hist. amer. 91, 679 Wilhelm II, ces. niem. 1888-1918 532, 533, 572 Willetts W., wspcz. ang. hist. sztuki chi skiej 344, 678 Williams S. W. (1812-1884), misj., autor amer. 453, 454, 668 Wilson W. (1856-1924), prezydent St. Zjed. 1912-1920 640

Witte S. J. (1849-1915), polityk ros., min. finansw 519, 525-527, 534, 582, 684 Wittfogel K. A., wspcz. socjolog amer. 679 Wojtasiewicz, O., wspcz. sin. pol. 7, 675 Wood G. Z. (XX w.), autor chiski 685 Wright A. F., wspcz. sin. amer. 675 Wright M. C. (zm. 1970), hist. amer. 682 Wu, dyn. w okresie Trzech Krlestw 221 280 137, 140-142 Wu, rodzina arystokratyczna w Szantungu, II w. n. e. 133 Wu Czen (1280-1354), mai. 290, 301 Wu Cz'eng-en (ok. 1500-1582), pisarz 339 Wu Czing-tzu (1701 1754), powieciopisarz 380, 676 Wu Hou, cesarzowa, wdowa Kao Tsunga, zaoycielka dyn. Czou 690 - 705 193 194 Wu Keng (XII lub XI w. p. n. e.), syn ostatniego wadcy dyn Szang 37 Wu K'o-tu (1812-1879), cenzor 470 Wu Kuang (zm. 208 p. n. e.), przyw. powstania przeciwko Cz'inom 84 Wu San-kuei (1612-1678), gen., kolabo rant Mandurw 333335,347,350 353, 356, 415 ' Wu Li (1632-1718), mai. 378 Wu P'ei-fu (1878-1939), militarysta kliki Czyli 637, 638, 656 Wu Tao-tzu (ok. 7 0 0 - 760), mai. 219 Wu Ti zob. Sy-ma Jen Wu Ti,xes. dyn. Wsch. Han 1 4 0 - 8 7 p. n. e. 95, 97-99, 102, 103, 106, 107, 124, 125, Wu Ti, ces. dyn. Liang 5 0 2 - 5 5 0 160,164, 169 Wu Tsung, ces. dyn. Tang 841 846 203 Wu Tzu-su (V w. p. n. e.), dow. armii Wu 52 Wu Wang zob. Fa Wu Yfi-chang (1878-1967), dziaacz KPCh., autor 684 Yanaga Chitoshi, wspcz. hist. jap. 672 Yang Lien-sheng, wspcz. hist. 679 Younghusband F. E. (1863-1942), wojsk, bryt. 584

Yu G. T., wspcz. hist. 685 Yvan M. (XIX w.), autor fr. 681 bikowski T., wspcz. sin. pol. 679 en An (II w. p. n. e.), przyjaciel Sy-ma Cz'iena 124 uan Ta-cz'eng (1587-1646), polityk przy dworze nankiskim 347348

2ui Tsung, ces. dyn. Tang 6 8 5 - 6 9 0 , 7 1 0 - 7 1 2 193, 194 ukw J. M., wspcz. japonista radz. 671 ung Hung (Jung Wing) (1828-1912), dziaacz spoeczny 481, 541, 557, 611 ung-lu (1836-1903), Mandur, dostojnik 10, 469, 553-555, 563, 564, 568, 569, 573, 590, 591

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH W indeksie zastosowano nastpujce skrty: jez. jezioro, m. miasto, miejsco wo, ob. obecnie, pd. poudniowy, pn. pnocny, prow. prowincja, rz. rzeka, rod. rodkowy, zach. zachodni, zat. zatoka, zob. zobacz. Pominito czsto wystpujce hasa Chiny", Chiczycy". Afganistan 164, 583 Afryka 273, 311, 490, 512, 523, 647 Aigun, m. (wsch. Heilungkiang) 453 Abazin, forteca ros. na pn. brzegu rz. Amur (XVII w.) 356, 357 Alczuk, rz. (Manduria) 243 Ataj 355 Ameryka zob. Stany Zjednoczone Ameryka aciska 318 Amerykanie 392, 402-405, 441, 446, 447, 451, 453, 457, 463, 464, 489, 507, 508, 531, 537, 538, 602, 625, 636, 640, 641 Amoj (Siamen), m. (pd.-zach. Fukien) 351, 396, 399, 401, 662 Amur, rz. (Heilungkiang) 223, 332, 356, 357, 453, 526, 597 Anglia (Wielka Brytania) 383, 384, 386388, 390, 392, 394, 395, 397, 398, 400- 405, 428, 430, 440, 443, 446449,451, 457-459, 461,463,466,478, 481, 485,489, 493-495, 498,499,506, 508,512,519,525,528,531-536,541, 543, 551, 568, 569, 571, 572, 575, 576, 579, 581, 583, 584, 605, 628, 634, 641, 662, 663 Anglicy (Brytyjczycy) 320, 364, 385-387, 390, 393-401, 403, 432, 440, 441, 443, 445, 456, 458, 459, 461, 465. 466, 474, 478, 479, 489, 494, 497, 498,'502, 512, 513,519,520, 525,526,529-532, 534-536, 538, 551,555, 556,566, 575, 581, 583, 596, 621, 624, 640 Anhuei, prow. 77, 52, 84, 225, 251, 296, 297, 299, 305, 415,419-421, 431,434, 455, 473, 495, 600, 619, 620, 638 Anjang, m. (pn. Honan) 24, 25, 673 Anjuan, m. (pd. Kiangsi) 656 Anking (Anczing), m. (pd. Anhuei) 415, 421, 430, 431, 600, 662 Annam (Wietnam) 364, 497, 498 Arabowie 192, 251, 252, 292, 319 Arabska Zatoka 311 Argun, rz. (pn. Mongolia Wewntrzna) 356, 357 Asan (Jaszan). m. (rod. Korea) 513, 514 Asyryjczycy 57 Atlach, m. (Kirgizja) 197 Australia 460 Austriacy 566 Austro-Wgry 568, 571 Awarowie (ou Zan), lud koczowniczy w ob. Mongolii, VVI w. n. e. 151 Azja 132,191, 250, 273, 311, 350, 364, 384, 519, 523, 527, 580, 583, 647 Azja Poudniowo-Wschodnia 119,191,251, 291, 311, 361, 388, 488, 490, 499, 503, 542, 595, 662 Azja rodkowa 12,100,102,110,116,131,

133,158,163,164,167,173,176,189, 190, 192, 197, 202, 212, 230, 232, 235, 243, 256, 257, 261, 286, 288-290, 303, 308 Azja Wschodnia 8, 12, 21, 27, 31, 57, 290, 292, 320, 321, 366, 404,405, 441, 442, 449, 472, 497, 502, 507, 512, 520, 522, 531 Azja Zachodnia 29, 44,133, 256, 257, 260, 289, 290, 292 Bacie (Peili), m. (pn. Wietnam) 501 Bagdad 289 Bajka, jez. (wsch. Syberia) 356, 519 Baktria (Ta Sia), pastwo hellenistyczne, m - I I w. p. n. e. 100 Belgia 576 Belgowie 531 Bhamo, m. (pn. Burma) 494 Bizancjum (Fu Lin) 192 Bliski Wschd 17, 522 Borcigan, szczep mong. XIII w. 255 Brytyjczycy zob. Anglicy Buchara 189, 257, 571 Bugarzy 250 Burma 100, 291, 350, 364, 488, 494, 495, 498, 503, 530 Burmaczycy 350 Cambridge 494 Casablanca 663 Cathay (Chiny) 261 Cejlon 164, 191, 310 Chacha, Mongoowie wsch. XVII XIX w. 354, 355 Chanbaligh, mong. nazwa Pekinu w XIII XIV w. 261 ChRL 14, 577, 654, 665, 666 Chile 460 Chorczin, plemi mong. 420 Chorezm, pastwo w Azji rod. XIII w. 257 Choszotowie, plemi mong. XVII XVIII w. 356, 358 Chotan (Ho-t'ien), m. (pd. Sinkiang) 134 Czahar, dawna prow., cz Mongolii Wewntrznej 660, 663 Czampa (pd. Wietnam) 176

Cz'angan (ob. Si-an) 35,89,111,112,132, 136, 144, 146, 171, 173, 177, 179, 181, 187, 189, 191, 193, 200, 202, 205, 206, 209, 211, 219, 344 Cz'angczou, m. (pd. Kiangsu) 262, 466 Cz'angcz'un, m. (pn.-zach. Kirin) 582,659, 664 Cz'angp'ing, m. (pd.-wsch. Szansi) 57 Cz'angsza, stolica Hunanu 132, 134, 415, 421,604, 655, 663 Czao, pastwo w okresie Wsch. Czou 403-228 p. n. e. 53, 57, 77 Cz'aoczou, m. (wsch. Kuangtung) 599 Czap'u, m. (pn.wsch. Czekiang) 434 Czefu (Czyfu, ob. Jent'ai), m. (pin. Szangtung) 455, 493, 495, 521 Czekiang, prow. 17, 53,103, 146, 157, 162, 205, 225, 242, 296, 299, 307, 318, 320, 341, 349, 351, 361, 399, 423, 425, 429, 430- 432, 434, 437, 446, 464466, 495, 518, 536, 596, 600, 604 Czengting, m. (zach. Hopei) 252 Cz'engtu, stolica Sycz'uanu 45, 140, 200, 236, 267, 425, 602, 603 Czennankuan (ob. Munankuan), m.- (pd. Kuangsi) 502, 599 Cz'i, pastwo w okresie Czou XI w. 221 p. n. e. 46, 48, 51, 57, 77 Cz'iang, plemiona tybetaskie w Chinach zach. I - V w. 118, 143 Cziangtu (ob. Jangczou), m. (zach. Kiang su) 174 Cziao, rz. (pd. Hopei) 175 Czie, plemi koczownicze w Szansi IV V w. 143 Czienje, nazwa Nankinu w IV w. 146 Cz'in (Ts'in), pastwo w okresie Wsch. Czou 8 9 7 - 2 2 1 p. n. e. 44, 48, 49, 52, 53, 55-57, 59, 71, 74- 77, 82, 86 Czin Cz'uan, plemiona tybetaskie w Sycz'uanie zach., XIX w. 363 Cz'inczou, m. (pd.-zach. Kuangtung) 599 Czing, rz. (Szensi i Kansu) 35 Czingkang, m. (zach. Kiangsi) 658 Czingszy, nazwa prow. Hopei podczas dyn. Ming 305 Czingteczen, m. (pn.-wsch. Kiangsi) 315 343, 379

Cz'inghai (Kokonor), prow. 118, 143, 176, 358 Czinkiang (Czencziang), m. (zach. Kiangsu) 399, 400, 415, 418, 455, 464 Czinfien, m. (pd.-zach. Kuangsi) 411 Czouk'outien, m. (rod. Hopei) 11, 12 Cz'u, pastwo w okresie Wsch. Czou XI w . - 2 2 3 p. n. e. 37, 48, 51-53, 55-57, 74, 75, 77, 85, 87, 97 Cz'uan-pi, m. (pd. Kuangtung) 394, 397 Cz'uan ung, plemi w Chinach Pn.-Zach. VIII w. p. n. e. 43 Czuang, narodowo w Chinach Pd.-Zach. 409-411, 419 Czung Kuo" (Pastwo rodka) 48 Czungking, (Cz'ungcz'ing) m. (wsch. Sycz'uan) 261, 518, 664 Czusan (Czouszan), wyspa w zat. Hangczou (Czekiang) 389, 396 Cz'uanczou, m. (rod.-wsch. Fukien) 320 Czyli, nazwa prow. Hopei podczas dyn. Ts'ing 305, 419, 467, 473, 492, 512, 517, 527, 553,564-566,569,573,590, 604, 637 Daleki Wschd 498, 519, 520, 522, 528, 531, 537, 580-582, 584,585, 622,623, 632, 641 Delhi 584 Denver (Colorado) 605 Dunaj 151 Dunganowie (Tung Kan), ludno mahometaska w pn. Sinkiangu 478 Dua Kuangi (Kuangtung i Kuangsi) 47, 103, 140, 157, 225, 288, 299, 391, 396, 401, 442, 529, 530, 536, 569 Dzielnica Poselska (Pekin) 576, 611, 650 Dungaria, cz Sinkiangu pn. 358, 362, 453, 478, 479, 495 Dungarowie, plemi eleuckie 354 356, 362, 363 Durczenowie 242-245, 247, 249, 250, 255-257, 259, 284, 293, 327-331 Egipt 12, 29, 502 Eleuci, Mongoowie zachodni XVI XIX w. 354, 362 Europa 7, 9, 21, 31, 44, 91, 98, 119, 131,

132, 144, 151, 155, 158,161,167, 213, 250, 256, 257, 260, 266, 274, 292, 319, 320, 340, 343, 350, 364, 374, 383-385, 397, 446, 486, 512, 520, 573, 588, 614, 621, 634, 636, 639, 676 Europejczycy 31, 312, 319-321, 359, 365, 384, 461, 561, 573

187, 290, 365, 506, 623, 364,

Fancz'eng, m. (pn.-zach. Hupei) 261 Fei, rz. (pn.-zach. Anhuei) 147 Fen, rz. (Szansi) 144 Fengfien, dawna nazwa prow. Liaoning 633, 656 Fergana (Ta Juan) 102, 189 Filipiny 311, 320, 537 Francja 404, 405, 428, 430, 441, 446, 449451, 457-459, 461,466,488,489, 492, 497-504, 507-509, 519, 520, 525, 526, 528-530, 536, 540, 568, 571, 575, 579, 580, 584, 613, 628, 634, 641,655 Francuzi 405, 432, 445, ,447, 449-451, 454, 455, 458, 460, 465, 473, 491, 492, 497-503, 529-531, 566, 640 Fuczou, stolica Fukienu 263, 349, 401, 473, 483, 484, 501 Fukien, prow. 82, 103, 140, 157, 205, 225, 288, 299, 307, 318, 320, 349, 351, 352, 379, 431, 434, 446, 465, 536, 576, 620, 624, 638, 659, 660 Fuszun, m. (rod. Liaoning) 330 Gobi 98 Gorbica, rz. wsch. Syberii 357 Gra Ostw zob. Tzuczingszan Grecja 11, 53, 131, 135 Gurkowie 363, 364, 390 Hainan, wyspa na pd. od Kuangtungu 530 Hakka (k'o czia), grupa ludnociowa w Chinach pd. 408- 411 Hami, m. (wsch. Sinkiang) 355, 477 Han, Han zen (Chiczycy) 6, 14, 122 Han, pastwo w okresie Wsch. Czou, 4 0 3 - 2 3 0 p. n. e. 53, 77 Han, rz. (Szensi i Hupei) 42, 52, 55, 85, 138, 261

Hangczou, stolica Czekiangu 174, 248, 271, 272, 429, 432, 465, 518 Hangczou, zatoka (Czekiang) 399 Hanjang, m. (pd.-wsch. Hupei) 415, 604, 606, 657 Hankou, m. (pd.-wsch. Hupei) 415, 455, 464, 530, 602, 604, 606, 613, 655 657 Hanoi 498, 499 ' Hao, stolica Zach. Czou (rod. Szensi) 35, 37, 43 Harbin, m. (Heilungkiang) 528, 534, 659, 664 Hawaje 537, 594, 595 Heilungkiang (Heilungcziang), prow. 361, 453 Heilungkiang zob. Amur Hellas 59 Herat, m. (pn.-zach. Afganistan) 257 Hindusi 458, 571 Hiszpania 497, 576 Hiszpanie 320 Hokou, m. (pd.-wsch. Jiinnan) 599 Holandia 576 Holendrzy 320, 351, 386 Honan, prow. 14, 24, 37, 48, 52,111,114, 202, 247, 248, 296, 299, 333, 361, 382, 419, 420, 604, 606, 628, 658, 687 Hongkong (Siangkang) 397, 398, 401, 441-443, 445, 449, 459, S02, 536, 541, 594, 595, 607, 656, 657, 662 Hopei, prow. 52, 114, 132, 143, 154, 175, 177, 202, 223, 305, 382, 663, 687 Huai, rz. (Honan i Anhuei) 37, 52, Ul, 174, 247, 248, 261, 297 Huaicz'ing, m. (pn.-zach. Honan) 419 Huang Ho (Rzeka ta) 11, 14 Huang Hua Kang, wzgrze w Kantonie 599, 600 Huasien, m. (rod.-pd. Kuangtung) 408, 409 Hue, stolica Annamu 498-500 Huei, ludno mahometaska w Chinach pn.-zach. 364 Hueiczou, m. (pd. Kuangtung) 599 Hukuang (Hupei i Hunan) 305, 505, 569 Humenczai ("The Bogue"), m. (pd. Kuangtung) 398, 401

Hunan, prow. 52, 132, 225, 261, 305, 349, 350, 352, 361, 363, 372, 392, 407, 411, 414, 415, 421, 425, 431, 432, 505, 549, 553, 557, 596, 601, 605, 620, 621, 631, 632, 637, 639, 657, 658 Hunowie, plemiona koczownicze, wpierw zwane Siung Nu 42, 79, 144, 147, 681 Hupei, prow. 24, 296, 299, 305, 335, 361, 392, 415, 421, 430, 455, 495, 505, 518, 557, 601, 603-605, 620, 638 I, plemiona w okresie Czou 42 I Ho Jilan, Paac Letni (Pekin) 484 Iczang, m. (pd.-zach. Hupei) 495 Iii, pn.-zach. cz Sinkiangu 100, 362, 397, 453, 494-497 Inczon (Czemulpo), port (rod. Korea) 507 Indie 100,115,163,191, 212,252, 257,310, , 384, 385, 387, 388, 390, 99, 401, 441, 450, 489, 519, 551, 584 Indochiny 291, 488, 497, 498 Indyjski Ocean 310 Jalu, rz. 176, 324, 514, 515, 581 Jangczou, m. (rod.-zach. Kiangsu) 174, 175, 177, 348, 415 Jangszao, w. (zach. Honan) 14, 15, 17, 20 Jangtse (Wielka Rzeka) 37, 39, 42, 47, 51, 52, 55, 103, 120, 138, 140-142, 146, 147, 157, 174, 199, 205, 247, 261, 262, 288, 297, 299, 315, 318, 348, 351, 352, 361, 399, 400, 415, 418421, 427-430, 437, 440, 448, 455, 456, 464, 465, 495, 504, 512, 518, 520, 526, 529, 530, 535, 557, 560, 576, 603-605, 620, 624, 630, 665 Japonia 9, 51, 103, 162, 173, 190, 191, 215, 217, 251, 291, 307, 308, 319, 323, 365, 449, 451, 472, 481, 492, 493, 496, 502520, 522, 524, 527, 534, 536, 541, 550, 551, 556, 568, 569, 571, 579-581, 583-585, 588, 590, 593595,597,598,603,614,619,620,622625, 628, 629, 631, 634, 640- 642, 648, 660, 662, 663

Japoczycy 126, 191, 291, 307, 318-320, 324, 472, 481, 492, 493, 499, 505, 507-518, 520, 521, 529, 535, 540, 543, 547, 551, 555, 556, 566, 571, 575, 576, 580-582, 585, 591, 594, 622625, 628, 630, 634, 638- 641, 650, 651, 662, 663 Jawa 164, 311 Jen-an, m. (phi. Szensi) 665 Jenczing (Pekin) 249, 257, 258, 261 Jin, stolica Szangw w pn. Honanie 22,37 Jin Su, wykopalisko w pobliu Anjangu 24, 25 Jingsien, m. (Szansi) 244 Joczou, (ob. Jojang), m. (pn.-zach. Hu nan) 415, 418 Jokohama 597 Juan Ming Juan, dawny Paac Letni Ts'ingw 458 Jue Czy (Kuszanowie), lud w Azji rod. 99, 100 Jungan (ob. Mengszan), m. (wsch. Kuang si) 413, 414 Jungcz'eng, m. (wsch. Szantung) 516 Jue, pastwo w okresie Czou VIIV w. 44, 52, 53 Junkang, m. (pn. Szansi) 160, 167, 168 Jiinnan, prow. 100, 103, 193, 198, 261, 286, 303, 307, 350-352, 476, 477, 494, 495, 498-500, 529, 530, 536, 629, 630, 632 Junnanczycy 477, 630 K'aifeng, stolica Honanu 222, 224, 225, 245, 257- 260, 270, 271, 419, 662 K'aip'ing, m. (pn.-wsch. Hopei) 474 Kalifornia 460, 489 Kalkuta 451 Kamboda 291 Kanghwa, wyspa i zatoka (rod. Korea) 507 Kansu, prow. 39, 79, 98, 118, 143, 168, 176, 193, 235, 286, 363, 384, 477, 478, 568, 687 Kanton (Kuangczou), stolica Kuangtungu 186, 187, 192, 204, 205, 236, 320, 321, 349, 364, 383-386, 388, 389, 391-398, 401, 403-405, 407-409,

442, 443, 448- 454, 542, 543, 594, 595, 599, 600, 602, 603, 637, 655659, 662 Kantoczycy 201, 443 Kapua 416 Karakorum, stolica Mongow XIII w. 261 Kaszgar (Kaszy), m. (pd.-zach. Sinkiang) 460 Kaszgaria, pd. cz ob. Sinkiangu 478,479 Katmandu, stolica Nepalu 364 Keelung (Czilung), port (pn. Taiwan) 501 Kerulen, rz. (wsch. M. R. L.) 255 Kiachta, m. (wsch. Syberia) 357, 384 Kiangsi, prow. 17, 52, 225, 239, 299, 315, 379, 415, 421, 425, 430, 432, 434, 473, 600, 619, 620, 638, 659, 660 Kiangsu, prow. 52, 84, 157, 204, 225, 251, 262, 299, 305, 341, 349, 378, 399, 423, 429- 432, 437, 446, 455, 464466, 473, 518, 586, 620, 638 Kiaoczou (Cziaoczou), zat. (pd.-wsch. Szantung) 531-535, 551 Kijw 289, 292 Kirgizi 202 Kirgizja 197 Kirin (Czilin), prow. 245, 361 Kitanowie 197, 199, 223-225, 230-232, 235, 243-245, 249, 255, 256, 259, 264, 284, 293, 330 Kiukiang (Cziucziang), m. (pn. Kiangsi) 415, 421, 428, 455, 464, 658 Kiungczou (Haikou), m. (pn. Hainan) 454 Kochinchina (Nam Bo) 497, 498 Koguryo, krlestwo w Korei Pn. IVII w. 276-, 190 Kokand, m. (Uzbekistan) 478 Kokonor zob. Cz'inghai Korea 37, 103, 162, 176, 177, 190, 191, 232, 251, 291, 323-325, 332, 488, 492, 496, 499, 502, 506-515, 518520, 522, 532, 534, 580, 581, 583, 584, 624 Koreaczycy 126, 177, 190, 224, 251, 291, 323, 325, 508-510, 583 Koulun (Cziulung), pwysep (pd. Kuang tung) 459, 536

Krakw 357 Krlestwo Piegrzymskie (Korea) 506 Krlestwo Wyspiarskie (Japonia) 291, 308, 325 Kuangczou, zat. (zach. Kuangtung) 536 Kuangsi, prow. 47, 82, 102, 349, 352, 407, 409, 410, 413, 414, 418-420, 424, 427, 431, 436, 451, 499-501, 530, 599, 630, 632, 637, 659 Kuangtung, prow. 47, 82; 102, 201, 205, 211, 349, 351, 352, 394, 399, 402, 407, 410, 425, 434, 446, 448, 454, 481, 530,536,542,543,548,594-596, 599, 601, 620, 630-632, 637 Kuantung, cz pwyspu Liaotung 534 Kuba 460 Kueiczou, prow. 103, 204, 303, 351, 363, 476, 629, 630, 632 Kueijang, stolica Kueiczou 477 Kueilin, m. (pm.-wsch. Kuangsi) 350, 414, 415, 663 K'ueip'ing, m. (pd.-wsch. Kuangsi) 409 Kulda (ob. Ining), m. (pd.-zach. Sinkiang) 453 Kunming, stolica Junnanu 536, 663 Kuszanowie (Jfie Czy), lud panujcy w Indiach pn.-zach; In w. n. e. 100, 118 Langson (Liangszan), m. (pin. Wietnam) 502, 503, 530 Lant'ien, m. (pd. Szensi) 12 Laokai, m. (pn. Wietnam) 503 Laos 503 Lhasa, stolica Tybetu 356, 584 Liang Kiang (Anhuei, Kiangsu i Kiangsi) 473, 483, 505, 569 Liao, rz. (Liaoning) 176, 328, 330 Liao, Zachodnie, pastwo Kitanw w Azji rod. 1130-1211 243, 257, 286 Liaojang, m. (Liaoning) 330, 582 Liaoning, prow. 129, 134, 143, 455, 633 Liaosi, tereny na zachd od rz. Liao 330, 331, 665 Liaotung, pwysep w Mandurii pd. (Liaoning) 53, 303, 328, 330, 333, 515, 518-521, 525, 526, 531, 582, 583 Lienczou, m. (zach. Kuangtung) 599

Linan (ob. Hangczou) 236, 247, 252, 262, 271 Lintin (Lingting), wyspa w pobliu Kan tonu 388 Lintzu, stolica pastwa Cz'i (ob. m. pn. Szantung) 46 Liu Cz'iu (Ryukyu), wyspy 176, 488, 493, 506 Liwadia, m. 496 Lo-i zob. Lojang Lojang, m. (pn.-zach. Honan) 37, 44, 112, 114, 120, 121, 132, 136, 144, 153,154, 168, 172, 174, 175, 177, 187, 200, 219, 260, 274, 279, 333 Lolang (Phenian) 103, 133 Londyn 394, 441, 463, 481, 489, 497 Lu, pastwo w okresie Czou XII w.429 p. n. e. 48, 59, 62, 63 Lukoucziao, m. (rod. Hopei) 661 Lungczou, m. (pd. Kuangsi) 530 Lungmen, m. (zach. Honan) 167,168, 191, 215 Lungszan, wzgrze (zach. Szantung) 14, 15, 17, 20, 28 Liiszun (Port Artur), m. (Liaoning) 515 Lww 350 Macao (Aomen) 320, 321, 391, 404, 460 Macedonia 59 Maicziszan, m. (wsch. Kansu) 150, 155 Malaje 311 Malajski Archipelag 310 Malakka 320 Man, plemiona w okresie Czou 42, 52 Mancz'eng, m. (rod. Hopei) 132 Manczuli, m. (pn. Mongolia Wewntrzna) 528 Mandukuo 591, 659 Manduria 14, 39, 79, 97, 176, 197, 223, 243, 259, 271, 288, 327, 329, 330, 512, 515, 517-519, 526-528, 532, 533, 569, 571, 572, 575, 576, 580585, 591, 623, 625, 633, 659, 661, 664, 665 Mandurowie 259, 322, 325-335, 346 352, 354, 356-358, 360-364, 367, 370, 372, 376, 378, 379, 381, 383, 398, 399, 402, 407, 408, 416, 421,

425, 430, 434, 440, 443, 445, 447449, 454, 459-461, 463, 465, 468, 469, 471, 476, 483, 485, 488, 490, 494, 500, 501, 513, 522, 524, 525, 527, 536, 550, 555, 556, 560, 562, 564, 568, 574, 576-578, 580, 589, 591, 592, 596, 597, 601, 603-610, 613, 614 Massachusetts 403 Mawangtui, m. koo Cz'angsza (Hunan) 132-134 Mawei, m. (wsch. Fukien) 473 Mekong 498 Meksyk 556 Merw (ob. Mary, Turkmenistan) 257 Miao, narodowo w Chinach Pd. i Pd.-Zach. 358, 363, 409, 476, 477 Miasto Cesarskie 289, 309, 333, 394 Miasto Zakazane 459, 555, 573, 650 Min, rz. (zach. Sycz'uan) 45, 267 Mongolia 133, 189, 258, 261, 307, 357, 479, 497 Mongolia Wewntrzna 329, 332, 623, 625 Mongolia Zewntrzna 355, 621 Mongolska Republika Ludowa 357 Mongoowie 28, 116, 143, 145, 198, 243, 249, 250, 255-263, 271, 283, 284, 286-289, 291-297, 299, 303, 305, 307, 309, 310, 313, 314, 318,319, 327, 330, 354, 360, 434, 592 Mongoowie Wschodni 310, 354 Mongoowie Zachodni 310, 354, 355, 358 Morze Japoskie 453, 457, 460 Morze Kaspijskie 118, 519 Morze Poudniowochiskie 252 Morze te 251 Moskwa 292, 527, 656, 658 Mukden (ob. Szenjang) 582, 659, 665 Najmanowie, plemi mongolskie 257 Nan Czao, pastwo w Jiinanie VIII w. n. e. 198, 261 Nan Jue, pastwo w Chinach Pd. ni II p. n. e. 82, 102, 125 Nanczang, stolica Kiangsi 620, 657, 658, 662 Nankin, prow. w okresie Mingw 305

Nankin, stolica Kiangsu 140, 146, 156, 171, 297, 299, 305, 306, 309, 315, 347-349, 351, 400, 411, 415, 416, 418, 423-433, 438, 445, 447, 455, 466, 473, 484, 531, 604, 607, 608, 610, 614, 620, 658, 659, 661, 662, 665 Nanning, stolica Kuangsi 530 Nara, stolica Japonii w VHI w. 191 Nepal 363, 364,390 Nerczysk, m. (wsch. Syberia) 357, Niemcy (narodowo) 531, 532, 534, 566, 571, 572, 578 Niemcy (pastwo) 508, 514, 520, 525, 528, 531-535, 568, 572, 575, 576, 579, 580, 623, 633, 652, 662 . Nincz'uang (Jingkou), m. (pd. Liaoning) 455, 531 Ningjiian, dawne miasto w prow. Liao ning 331 Ningpo, m. (wsch. Czekiang) 247, 320, 389, 396, 399, 401, 465 Ningsia, m. (pn.-wsch. Kansu) 235 Niszapur, m. (pn.-wsch. Iran) 257 Nizina, Wielka Pnocno-chiska 21, 55, 114, 143, 149, 222, 420 Niny Nowogrd 528 Nomohan, m. (MRL) 662 Nowogrd 292 Ojraci (Mongoowie Zachodni) 313 Okinawa 493 Onon, rz. (pn.-wsch. MRL) 255 Ordos, paskowy (pn. Szensi i Mongolia Wewntrzna) 79, 97, 98, 189 Pa, pastwo w okresie Czou, cz Sycz'uanu 55, 85 Pacyfik 12, 33, 519, 537, 584, 605 Paekcze, krlestwo w Korei pd.-zach. VII w. 190 Pakhoi (Peihai), m. (zach.-pd. Kuang tung) 495 Palicz'iao, m. (rod. Hopei) 458 Pamir 97, 102, 118, 189 Pastwo rodka" (Chiny) 208, 282, 292, 308, 365, 397, 422, 446, 472, 523, 538, 540, 551, 571, 584

Paoting, m. (rod. Hopei) 419, 565, 573, 590 Partowie 118 Pary 495, 502, 652 Pearl Harbor (Hawaje) 662 Pei, rz. (Hopei) 396, 456 Peiczyli (P'o-hai), zat. (Hopei) 534 P'ei, m. (pn.-zach. Kiangsu) 85 Pekin 10, 11, 53, 200, 223, 233, 286, 289, 293, 297, 299, 304, 309, 314, 315, 318, 320-322, 326, 329, 332-334, 337, 342, 344, 347-352, 357, 377, 382, 389, 390, 392, 393, 395, 396, 398, 404, 419, 429, 443, 448, 452454, 456-459, 461, 463, 467-469, 476,479,482,488,489,493,494,496498, 502, 504, 505, 508, 509, 511, 515, 517, 519, 624, 527, 529-535, 547, 551-554, 562-577, 587, 593, 604, 606, 608-613, 617, 619, 622, 624, 627, 630, 632, 634-636, 638, 639, 641, 649-651, 655-658, 660, 661, 665 Persja 191, 257, 292, 311, 583 Persowie 192, 252, 319 Peru 460 Peskadory (Peng Hu), wyspy 351, 501, 518, 521 Petersburg 496, 497 Phenian 103, 133, 176, 177, 513-515 Pien, rz. (pn. zach. Kiangsu) 174 P'ingcz'eng (ob. Tafung), m. (pn. Szansi) 97, 144, 153, 167 P'ingcziang, m. (pn.-wsch. Hunan) 658 P'ingjuan, m. (pn.-zach. Szantung) 562 P'ingsiang, m. (zach. Kiangsi) 600 Polacy 292, 357, 528 Polska 7, 292, 551 Port Artur (Luszun), m. (pd. Liaoning) 515, 516, 528, 533-536, 551, 571, 581, 582 Port Said 527 Portsmouth (New Hampshire), m. 582, 583 V Portugalczycy 319, 320 P'ohai, zat. (Hopei) 230 P'ohai, plemiona w Chinach Pn. XI w. 230

Primorski Kraj (wsch. Syberia) 460 Prusacy 459 Pusan, port (pd. Korea) 323, 324, 507 Rejony Zachodnie, pastwa w ob. Sink iangu 102, 110, 115-118, 134, 158, 173, 176, 189 Rosja (carska) 356, 357, 384, 389, 442, 446, 451,453,460,478,489,495-497, 503, 508, 510, 512, 519, 520, 525-535, 550, 551, 556, 568, 569, 571, 575, 579-585, 598, 619, 621, 628, 634 Rosja (radziecka) 641 Rosjanie 356, 451, 457, 491, 494, 497, 512, 527, 528, 530, 531, 536, 566, 574, 648 Ru 260, 292 Rybackie Wyspy zob. Peskadory Rzeka Czerwona (pn. Wietnam) 498, 500 Rzeka Perowa (pd. Kuangtung) 388, 394 Rzeka Zachodnia (Si Cziang) (Kuangtung, Kuangsi) 530 Rzeka ta (Huang Ho) 11, 14, 21, 33, 55, 79, 110, 118, 120, 174, 257, 288, 296, 419, 533, 535, 559 Rzym (Ta Cz'in) 116, 118 Sajgon 497, 498 Samarkanda 189, 257 Sanmen? zat. (rod.-wsch. Czekiang) 536 Seul 323, 324, 507, 508, 510, 512-514, 529 Shimonoseki, m. (Japonia) 517, 519511, 524, 547 Si-an, stolica Szensi (dawny Cz'angan) 10, 35, 78, 89, 187, 547, 577, 661 Siangjang, m. (pn.-zach. Hupei) 261, 361 Siangszan (Czungszan), m. (pd.-zach. Kuangtung) 594 Siaofun, m. (pn. Honan) 18, 19, 24 Sien Pi, plemiona koczownicze w Pn. i Pn.-Wsch. Chinach I - V w. 116, 143, 149, 223, 687 Sienjang, stolica pastwa Cz'in (rod. Szen si) 78, 85 Siku, m. (wsch. Hopei) 566 Silla, krlestwo w Korei Pd.-Wsch. VII w. 190

Sinkiang, prow. 14, 100, 102, 193, 355, 363, 453, 479, 497 Siung Nu, plemiona koczownicze w Pn. i Pn.-Zach. Chinach U w. p. n. e. I w. n. e. 79, 97-100, 102, 103, 110, 116, 117, 125, 144, 151 Stanowe Pasmo (Singan), pasmo grskie (wsch. Syberia) 357 Stany Zjednoczone (Ameryka) 403405, 441, 446, 448, 449, 451, 453, 460, 481, 486, 488, 489, 506, 508, 510, 512, 536, 537, 568, 571, 576,579, 580, 584, 585, 588, 595-597, 605, 613, 614, 619, 621, 625, 634, 640, 641, 658, 663, 664, 676 Suczou, m. (zach. Kansu) 477 Suczou, m. (pd. Kiangsu) 315, 429, 432, 466, 518, 662 Suez 486, 527 Suifenho, m. (pd.-wsch. Heilungkiang) 528 Sumatra 311 Sumer 12 Sung, pastwo w okresie Czou XII w. 285 p. n. e. 37, 48, 51, 59 Sungari, rz. (Heilungkiang i Kirin) 223 Sungkiang (Sungcziang), m. (pd. Kiangsu) 315, 464 Swatou (Szant'ou), m. (wsch. Kuangtung) 454 Sy, rz. (rod. i pd. Szantung) 174 Syberia 356, 362, 442, 453, 636 Sycz'uan, prow. 45, 52, 55, 56, 85, 100, 113, 120, 133, 138, 140, 157, 200, 206, 225, 261, 267, 333, 350, 361, 363, 425, 476, 495, 518, 530, 560, 601-604, 620, 630 - 632, 637, 653 Syjam 503 Syping, m. (pd.-wsch. Kirin) 664 Szanghaj 399, 401, 407, 429, 432, 442, 446-449, 451, 452, 455-457, 461, 463-465, 473, 474, 479, 483, 487, 494, 501, 510, 512, 531, 541, 542, 547, 548, 554, 557, 573, 596, 597, 603, 604, 607, 618, 631, 637, 639, 649, 651, 655-661, 664, 665 Szanhaikuan, m. (pn.-wsch. Hopei) 332, 333, 531, 660 Szansi, prow. 20, 24, 52, 97, 144, 149,

153, 167, 177, 179, 206, 217, 222, 223, 230, 244, 333, 361, 382, 419, 564, 577, 633, 661, 663, 687 Szantung, prow. 17, 24, 46, 51, 111, 113, 114,133, 164, 177, 206, 296, 328, 351, 382, 420, 434, 455, 495, 515, 516, 532, 533, 535, 559, 561-564, 569, 604, 606, 622, 623, 625, 634, 636, 640, 641, 649, 656, 687 Szaosing, m. (pn. Czekiang) 349 Szasi (Szaszy) m. (pd. Hupei) 518 Szafo, lud turecki, I X - X w. 206, 222, 223, 225 Szenjang (Mukden), m. (pn. Liaoning) 330, 365, 665 Szensi, prow. 12, 20, 24, 35, 52, 78, 89, 114, 136, 143, 147, 178, 179, 235, 248, 326, 327, 332-335, 476-478, 577, 660, 661, 665, 687 Szu, pastwo w okresie Czou, cz Sycz'uanu 55, 85 Ta Tu, rz. (zach. Sycz'uan) 425 Tai, narodowo w pd.-zach. Chinach VIII-XIII w. 198 Tai, gra (rod.-zach. Szantung) 111, 206 Taierczuang, m. (pd. Szantung) 661 Taijuan, stolica Szansi-179, 333, 577 Taiwan, wyspa 176, 320, 351, 377, 386, 454, 493, 501, 502, 506, 518, 521, 536, 665 Taiwan (Tainan) m. (pd.-zach. Taiwan) 454 Taku, port Tientsinu (wsch. Hopei) 396, 454, 456-458, 463, 492, 517, 564, 566-568, 577, 664 Talass, m. i rz. (pn. Kirgizja) 193 Tali, m. (zach. Jiinnan) 476 Tali, pastwo w Chinach Pd.-Zach. XIII w. 261 Talien (Dalnyj), m. (pd. Liaoning) 515, 516, 533, 534, 582 Tamsui (Tamszui) m. (pn. Taiwan) 454, 502 Tanguci, plemiona tybetaskie XXIII w. 233, 235 Tangku, m. (wsch. Hopei) 660 Tarbagatai, m. (pn. Sinkiang) 453

Tarim, kotlina (pd.-rod. Sinkiang) 102, 117, 189, 478 Taszkent 189 Tatu (Pekin) 261 Tafung, m. (pn. Szansi) 97, 144, 167 Tehua, h- (rod.-pd. Fukien) 379 Tekes, rz. (zach. Sinkiang) 496, 497 Tengczou (ob. Fenglai), m. (pn.-wsch. Szantung) 455 Ti, plemiona w okresie Czou 42 Ti, plemiona koczownicze, IVV w. n. e. 143 T'ien An Men, plac w Pekinie 650 T'ien Szan, pasmo grskie w Sinkiangu 100, 102, 189, 230, 355, 363, 478, 479, 496, 497 T'ien T'ai, pasmo grskie w Czekiangu 162 Tienczing (Nankin) 416 Tientsin (T'ienczin) 389, 390, 396, 419, 448, 449, 452, 455, 456, 458, 459, 461, 473, 483, 484, 491, 492, 503, 509, 516, 517, 548, 554, 561, 565567, 570, 571, 577, 590, 591, 627, 630, 635, 651, 661, 664, 665 Tinghai, m. na wyspie Czouszan (Czekiang) 396 Tokio 219, 517, 520, 597, 639, 650 Tonkin (Tongking) 498-500, 502 Torguci, plemi mongolskie XVI XVIII w. 362 Ts'aiczou, m. (wsch. Honan) 259 Tsin (Czin), pastwo w okresie Czou XII w . - 4 0 3 r. p. n. e. 48, 51-53 Tsinan, stolica Szantungu 17, 533, 623 Tsingtao, m. (pd.-wsch. Szantung) 532 534, 623, 658, 661 Tsitsihar, m. (zach. Heilungkiang) 664 Tsun-i, m. (pn.-wsch. Kueiczou) 660 Tsushima, wyspa (Japonia) 582 T'u Czue (Turcy) 173 Tung Hu,- plemiona koczownicze VI III w. p. n. e. 116 Tung Pei (ob. Manduria) 327 Tungczou, m. (rod. Hopei) 458 Tunguzi 116, 143 Tunhuang, m. (pn.-zach. Kansu) 98, 168, 213, 218

Turcja 403, 441 Turcy 102, 151, 173, 206, 223, 286 Turcy Wschodni, V I I - V H I w. 176, 177, 180, 187, 189 Turcy Zachodni VIII w. 189 Turfan, m. (rod.-wsch. Sinkiang) 479 Turkiestan 478, 479 Turkiestan Wschodni 102, 243, 355, 362, 383, 460, 479, 495 Turkiestan Zachodni 478, 495 Tybet 190, 261, 355, 356, 363, 364, 495, 583, 584, 621 Tybetaczycy 147, 190, 197, 584, 687 Tzuczingszan, gra (pd.-wsch. Kuangsi) 409, 411 Ujgurzy 192, 200, 202, 203, 283, 284, 363, 478 Urga (Uan Bator), stolica Mongolii Zewntrznej i MRL 355, 460 Urumczi, m. (rod. Sinkiang) 478 Ussuri, rz. (wsch. Heilungkiang) 453, 457, 460 Wangsia (Wanghia), m. (pd. Kuangtung) 404, 448 Waszyngton 446, 584 Wei, pastwo w okresie Wsch. Czou 403 225 p. n. e. 48, 53, 75, 77 Wei, rz. (Kansu i Szensi) 35,144,172, 248 Weihaiwei, m. (pn.-wsch. Szantung) 515, 516, 535 Wej, pastwo w okresie Czou 1022 241 p. n. e. 48, 56 Wenczou, m. (pd.-wsch. Czekiang) 495 Wenecja 350' Whampoa (Huangp'u), port Kantonu 405, 656 Wielka Brytania zob. Anglia Wielka Rzeka zob. Jangtse Wielki Kana 174, 289, 310, 400, 415 Wielki Mur 79, 98, 143, 144, 151, 174, 232, 318, 332, 342, 348, 531 Wietnam 53, 82, 102, 118, 140, 173, 232, 251, 291, 310, 364, 497-501, 503, 507, 509, 529, 530, 662 Wietnamczycy 53, 82, 126, 291, 310, 499, 571

Wadywostok 460, 526, 533 Wochy 508, 536, 568, 571, 628, 634, 641, 662 Wosi 321, 566 Wonsan, m. (pn. Korea) 507 Wrocaw 292 Wu, pastwo w okresie Czou VII w . 472 p. n. e. 48, 52, 53 Wu Huan, lud koczowniczy I I - I V w. 6 Wu Sun, lud w Azji rod. II w. p. n. e. 100, 102 Wuczang, stolica Hupei 415, 600, 603607, 613, 657 Wuhan, trjmiasto - Wuczang, Hankou i Hanjang 415, 419, 421, 423, 429, 430, 603606, 644, 655, 657, 662, 664, 665
n

Wuhu, m. (wsch. Anhuei) 495 Wusung, m. (pd.-wsch. Kiangsu) 474 Wzgrze Wglowe (Pekin) 309, 333 Yorktown (Wirginia) 400 Zachd 380, 452, 542, Zwizek (Europa i Ameryka) 102, 383, 384, 397, 426, 435, 456, 471, 472, 481, 488, 494, 572, 588, 589, 596-598, Radziecki 357, 656, 663
D

365, 446, 541, 647

ehol (ob. Cz'engte), m. (p . Hopei) 389, 429, 458, 461, 468, 469, 660 uiczin, m. (pd.-wsch. Kiangsi) 659, 660 ung, plemiona w okresie Czou 42

SPIS ILUSTRACJI 1. Urna kultura Jangszao (S. E. Lee, Far Eastern Art, Londyn 1964, s. 33) 2. Trjnonik kultura Lungszan (Cheng Te-k'un, Archeology in China, t. I, Cambridge 1959, pl. XXX) , 3. Wazon - kultura Siaofun (ibidem, t. I, pl. XXXIX) 4. Ko do wrenia epoka Szang (J. N e e d h a m , Science and CMlization in China, t. I, Cambridge 1954, pl. Ul) . 5. Puchar z brzu epoka Szang (Cheng Te-k'un, op. cit., t. II, Cambridge 1960, pl. LVI) 6. Puchar z brzu epoka Szang {Sin Czung-kuo cz'u-tu wen-wu [Odkrycia ar cheologiczne w Nowych Chinach], Pekin 1972, pl. 47) . 7. Naczynie sakralne z brzu epoka Szang ( O . Ktimmel, Die Kunst Chinas, Japans und Koreas, Berlin 1929, pl. I) 8. Naczynie sakralne z brzu epoka Szang (Lee, op. cit., s. 34) 9. Puchar z brzu epoka Zach. Czou (Cheng Te-k'un, op. cit., t. III, Cambridge 1963, pl. 17b) 10. Lustro z brzu epoka Wsch. Czou (Lee, op. cit., s. 69) 11. Naczynie sakralne z brzu okres Wojujcych Pastw" (Cheng Te-k'un, op. cit., t. III, pl. 28) 12. Dzwon z brzu okres Wojujcych Pastw" {ibidem, pl. 14) 13. Urna z brzu inkrustowanego zotem okres Wojujcych Pastw" {Sin Czung-kuo..., pl. 72) 14. Ozdoba dworska z nefrytu okres Wsch. Czou lub Zach. Han (zbiory autora) 15. Brokat jedwabny okres Zach. Han, 190140 r. p. n. e. (Cz'angsza Ma-wang-tui i-hao Han mu fa-czue czien-pao [Sprawozdania z wykopaliska grobu hanowskiego w Mawangtui,] Cz'angsza 1972, pl. 4) 16. Naczynia z laki okres Zach. Han, 190140 r. p. n. e. (ibidem, pl. 8) . . 17. Obraz na jedwabiu okres Zach. Han, 190140 r. p. n. e., (ibidem, pl. 2a) 18. Lampa, brz zocony okres Zach. Han (Sin Czung-kuo..., pl. 99) . . . 19. Posg kamienny okres Zach. Han, 119 p. n. e. (Lee, op. cit., s. 64) . . . 20. Kadzielnica, brz inkrustowany okres Zach. Han (Sin Czung-kuo..., pl. 98) 21. Statuetka, ceramika okres Wsch. Han(?) (Wei-ta ti i-szu czuan-t'ung tu [Ilustracje do wielkiej spucizny sztuki], 1.1, Szanghaj 1955, rys. 2/LX) . . . 22. Statuetka z brzu okres Wsch. Han (Sin Czung-kuo..., pl. 110) . . . 23. Fresk z grobowca w Liaoninguokres Wsch. Han (Wei-ta..., 1.1, rys. 2/VI) 15 17 19 24 25 28 32 34 41 49 60 67 72 80

89 94 96 99 104 109 117 124 129

24. Model domu, ceramika okres Wsch. Han (Lee, op. cit., s. 58) . . . . 25. Posgi Buddy w Maiczjszan okres Pn. Wei (Mai-czi-szan szy-k'u [Klasztor buddyjski w Maicziszan], Pekin 1954, pl. 12) 26. Bodhisatwowie w Maicziszan okres Pn. Wei (ibidem, pl. 94) . . . . 27. Posg Buddy w Junkang okres Pn. Wei, ok. 480 r. ( K u m m e l , op. cit., pl. II) 28. Posek Buddy, brz zocony okres Pn. Wei (Wei-ta..., t. I, ryc. 3/XI) 29. Most kamienny na rzece Cziao, Pd. Hopei, ok. 610 r. ( N e e d h a m , op. cit., t. IV, cz. 3. Cambridge 1971, pl. CCCXLVm) 30. Paskorzeba z kamienia epoka Tang, ok. 649 r. (Kummel, op. cit., s. 52) 31. Artysta nieznany, Dziewczyna z tac styl Tang (zbiory autora) . . . . 32. Posg Buddy w Lungmen okres Tang, ok. 676 r. ( K u m m e l , op. cit., pl. IV) 33. Parafraza obrazu Wang Wei, Wang Cz'uan Tang i Juan (W. C o h n , Chinese Painting, New York 1950, s. 51) 34. Statuetka z ceramiki epoka Tang (M. P r o d a n , The Art of the Tang Potter, Londyn 1960, s. 69) 35. Jen Li-pen, Portrety cesarzy epoka Tang (Wei-ta..., 1.1, ryc. 4/IV) . . . 36. Statuetka z ceramiki okres Tang (Prodan, op. cit., ryc. 27) . . . 37. Han Kan, Przywizany ko epoka Tang (Cohn, op. cit., pl. 24) . . . 38. Li Czen, Portret mnicha indyjskiego Pu-k'ung epoka Tang (ibidem, pl. 23) 39. Statuetki z ceramiki epoka Tang (Prodan, op. cit., ryc. 72) 40. Odbitka z paskorzeby wedug obrazu Wu Tao-tzu, Kuanjin, epoka Tang (Cohn, op. cit., s. 49) 41. Li Cz'eng, Krajobraz z jeidicem okres Piciu Dynastii (ibidem, s. 65) . . 42. Kuan Tung, Krajobraz okres Piciu Dynastii (L. S i c k m a n i A. Soper, The Art and Architecture of China, Londyn 1956, pl. 84b) 43. Tung Juan, Krajobraz okres Pd. Tang (Cohn, op. cit., pl. 42) . . . . 44. Kuo Si, Krajobraz w zimie epoka Pn. Sung (ibidem, pl. 51) 45. Pagoda Tien-ning-sy, Pekin, X I - X I I w. ( S i c k m a n , op. cit., pl. 173a) 46. Mi Fei, Krajobraz epoka Pn. Sung (ibidem, pl. 91a) 47. Kuan Ju (?), Bambusy epoka Pn. Sung (zbiory autora) 48. Li Lung-mien, Pi koni w daninie z Chotan Pn. Sung (A. W a l e y , An Introduction to the Study of Chinese Painting, Nowy Jork 1958, pl. XXXIH) 49. Pagoda w Jingsien, Szansi, XI w. ( N e e d h a m , op. cit., t. IV, cz. 3, pl. CCCXXXI) 50. Cesarz Huei Tsung, Piciobarwna papuga epoka Pn. Sung (Sickman, op. cit., pl. 99) 51. Pomnik Jo Fei w Hangczou, Czekiang, XIIXIV w. (fot. autora) . . . . 52. Jen Wen-kuei, Krajobraz epoka Pn. Sung (zbiory autora) 53. Biblioteka Lung-sing-sy w Czengting, Hopei okres Liao (Sickman, op. cit., pl. 168) 54. Ma Juan, Wdrujcy piewacy epoka Pd. Sung (Wei-ta..., t. U, ryc. 7/IV) 55. Li Tang, Bawol i pastuszek epoka Pn. i Pd. Sung (Cohn, op. cit., s. 71) 56. Sia Kuei, Tysic li rzeki Jangtse epoka Pd. Sung (ibidem, pl. 95) . . . . 57. Wazon, porcelana epoka Sung (Sin Czung-kuo..., pl. 174) 58. Cz'ien Suan, Owady i lotos epoka Pd. Sung (Cohn, op. cit., pl. II) . . . . 59. Cz'ien Suan, Rodzina wieniacza w drodze epoka Pd. Sung (zbiory autora)

134 150 155 160 167 175 180 186 191 196 198 202 205 210 212 216 219 222 224 228 231 233 237 239 241 244 247 248 250 252 253 254 257 260 262 265

60. Most wiszcy nad rzek Min, Cz'engtu, Sycz'uan, XIII w. (fot. autora) 61. Liang K'ai, Portret poety Li Po epoka Pd. Sung (Sickman, op. cit., pl. 108b) 62. Liang K'ai, Huei-neng, szsty patriarcha sekty Cz'an epoka Pd. Sung (.ibidem, pl. 108c) 63. Mu Cz'i, Sze owocw epoka Pd. Sung (Lee, op. cit., s. 360) 64. Posek Lohana, ceramika okres Liao (Sickman, op. cit., pl. 83) . . 65. Artysta nieznany, ycie wiejskie epoka Pd. Sung (Hua-juan t'o-jing [Wybrane skarby malarstwa] t. I, Szanghaj 1955, pl. 5) 66. Czang Kan-li, Majtek wiejski epoka Pd. Sung (zbiory autora) . . . . 67. Porcelana epoka Sung (Lee, op. cit., s. 374) 68. Czao Meng-fu, Konie przy wodopoju na jesieni okres Juan (Wei-ta..., t. H, ryc. 8/JH) 69. Kao K'o-kung, Krajobraz po deszczu okres Juan (Cohn, op. cit., pl. 139) 70. Wu Czen, Krajobraz z dwoma sosnami okres Juan (Sickman, op. cit., pl. 117) 71. Huang Kung-wang, Krajobraz okres Juan (ibidem, pl. 115) 72. Ni Tsan, Krajobraz okres Juan (Cohn, op. cit., pl. 147) 73. Wang Czen-p'eng, Modliszka i kwiaty okres Juan (zbiory autora) . . . . 74. Cz'en Lin, Kot i motylek okres Juan (zbiory autora) 75. Wrota p'ai-lou" Grobowce Mingw, Pekin, XVI w. (fot. autora) 76. Astrolabium z brzu, Nankin, XVI w. (fot. autora) 77. Szen Czou, Poeta na wzgrzu epoka Ming (Sickman, op. cit., pl. 133) 78. Posg wojownika grobowiec zaoyciela dyn. Ming, XV w., Nankin (fot. autora) 79. Wen Czeng-ming, Pracownia Czen Szang epoka Ming (Hua-juan..., t. n, pl. 12) 80. Talerz, porcelana biao-niebieska epoka Ming, 15221567 (zbiory autora) 81. Tang Jin, Uczta w gaju epoka Ming (zbiory autora) 82. Brama Grobowce Mingw, Pekin X V - X V T w. (fot. autora) . . . . 83. Cz'iu Jing, Malarz przy pracy epoka Ming (zbiory autora) 84. Posg Grobowce Mingw, Pekin, XVXVI w. (fot. autora) 85. Artysta nieznany, Daniny z pastwa San Fu Czi epoka Ming (zbiory autora) 86. Artysta nieznany, Daniny z pastwa Nu Wang epoka Ming (zbiory autora) 87. Obelisk - Grobowce Mingw, Pekin, X V - X V I w. (fot. autora) 88. Biaa Dagoba nad jeziorem PeiHai, Pekin, XVII w. (fot. autora) 89. Wielki Mur na pd. od Pekinu epoka Ming ( N e e d h a m , op. cit., t. IV, cz. 3 pl. CCXCH 90. Miasto Zakazane widok na T a i Ho Men epoka Ming Ts'ing (ibidem, pl. CCCII) . . . . ' 91. Jun Szou-p'ing, Kwiaty lotosu i ryby epoka Tsing (Hua-juan..., 1.1, pl. 71) 92. Grobowce Ts'ingw,Szenjang,XVn-XVm w. (fot. autora) 93. Czu Ta, Ptaki epoka Ts'ing (Hua-juan..., t. DT, pl. 8/6) 94. Szy-t'ao, Krajobraz epoka Ts'ing (Cohn, op. cit., pl. 222) 95. Wazon z porcelany epoka Ts'ing, 17231735 (Lee, op. cit., s. 458) . . 96. Piecz tajpingw (Tai-p'ing Tien kuo ko-ming wen-wu t'u-lu [Ilustracje do przedmiotw kultury Tai P'ing Tien Kuo], Szanghaj 1952 s. 3) 97. Cz'i Nien Tien (tzw. witynia Nieba), Pekin, XV i XIX w. (fot. autora) . . 98. Wzgrze Wan Szou - Paac Letni, Pekin, XIX w. (fot. autora)

267 269 270 272 275 277 279 281 284 287 290 294 295 298 301 304 306 309 311 313. 316 319 321 324 326 328 331 334 337 342 344 353 365 370 376 380 416 463 496

t
99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. Posg z brzu, Paac Letni, Pekin epoka Ts'ing(?) (fot. autora) Wang Jiin-ho, Chata na odludziu epoka Ts'ing (zbiory autora) Paac Letni, Pekin, XIX w. (fot. autora) Wrota wityni, Cz'engtu, Sycz'uan epoka Ts'ing(?) (fot. autora) Wie w okolicach Cz'engtu (fot. autora) witynia Boga Wszechwiata Pekin, XIX w. (fot. autora) Sadzenie ryu okolice Wuhanu (fot. autora) Uprawa roli w Sycz'uanie (fot. autora) . . . . 535 546 587 602 616 629 644 653

. . . .

Zdjcia: 1 - 3 , 5 - 2 8 , 3 0 - 4 8 , 50, 5 2 - 5 9 , 6 1 - 7 4 , 77, 7 9 - 8 1 , 83, 85, 86, 91, 9 3 - 9 5 , 100 wykonaa Janina Mierzecka

SPIS MAP 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Chiny w XIX wieku a Europa Kultura Jangszao i Lungszan Szang, XIII w. p. n. e. -. Zachodni Czou, IX w. p. n. e, Wschodni Czou, ok. 600 p. n. e. Okres Wiosen i Jesieni" Wschodni Czou, ok. 300 p. n. e. Okres Wojujcych Pastw" Cesarstwo Cz'in Imperium Han, ok. 100 r. p. n. e Trzy Krlestwa, ok. 230 r. n. e Okres Rozbicia, ok. 500 r Cesarstwo Tang, ok. 750 r Pi Dynastii i Dziesi Krlestw, ok. 955 r Okres Pn. Sung, ok. 1100 r Okres Pd. Sung, ok. 1180 r Panowanie Mongow, Cesarstwo Kubilaja Imperium Ming, ok. 1600 r T a i P'ing Tien Kuo 13 16 23 38 50 54 81 101 139 152 188 226 234 246 285 317 417

Cesarstwo koniec XIX w. (1893 r.) 444 19. Mocarstwa obce a Chiny (do 1906 r.) 462

SPIS TRECI
OD AUTORA I. POCZTKI DZIEJW. POWSTANIE STAROYTNEJ CYWILIZACJI CHISKIEJ Str. 5

Dane archeologiczne Tradycyjna historia chiska Spoeczestwo okresu Szang Kultura szangowska
II. CHINY POD PANOWANIEM DYNASTII CZOU

11 18 22 29

Zaoenie dynastii Zachodnich Czou Spoeczestwo Czou. Problem wczesnego feudalizmu Walki z Barbarzycami". Osabienie wadzy krlewskiej Wschodni Czou. Dalsze rozprzestrzenienie si cywilizacji chiskiej Walka o wadz
III. KULTURA EPOKI CZOU

. . . .

35 39 42 44 48

Klasyczna filozofia chiska Literatura

58 73

IV. ZJEDNOCZENIE CHIN PRZEZ PASTWO CZ'IN. USTANOWIENIE SCENTRALIZOWANEJ MONARCHII

Droga Cz'in do imperium Upadek Cz'in


V. ZACHODNIA DYNASTIA HAN

76 83

Zaoenie dynastii Han Spoeczestwo i pastwo hanowskie Wczesny konfucjanizm hanowski Rozwj polityczny Ekspansja cesarstwa Hanw
VI. KRYZYS ZACHODNIEJ DYNASTII HAN

87 90 93 95 97

Istota kryzysu spoecznego Upadek Zachodniej dynastii Han Panowanie Wang Manga

106 107 108

VII. WSCHODNIA DYNASTIA HAN

Restauracja scentralizowanej monarchii Rozwj polityczny Ekspansja terytorialna w epoce Wschodnich Han Kryzys panowania Wschodnich Han Upadek Wschodnich Han
VIII. KULTURA EPOKI HAN

113 114 116 119 120

Uwagi wstpne Dziejopisarstwo Filozofia Literatura Rozwj techniki . Sztuka


IX. EPOKA ROZBICIA CHIN. TRZY KRLESTWA I DYNASTIA TSIN

122 123 128 129 131 132

Trzy Krlestwa . Zachodnie Tsin Plemiona koczownicze w Chinach Pnocnych Wschodnie Tsin Chiny Pomocne pod panowaniem koczownikw
X. DYNASTIE PNOCNE I POUDNIOWE

136 141 143. 146 147

Wzrost potgi Toba Upadek cesarstwa Toba Dynastie Poudniowe


XI. KULTURA W EPOCE ROZBICIA

149 154 156

Buddyzm w Chinach Taoizm Sztuka buddyjska Malarstwo, literatura


XII. ZJEDNOCZENIE CESARSTWA PRZEZ DYNASTI SUI

158 164 166 168

Zaoenie imperium Sui Panowanie Jang Ti


XIII. WCZESNY OKRES DYNASTII T'ANG

171 173

Ustanowienie dynastii Tangowski system rzdzenia Polityka ekonomiczna i spoeczna Ekspansja imperium . . . Pierwszy wiek panowania dynastii Tang

179 181 184 I87 193

XIV. ZANIK I UPADEK DYNASTII T'ANG

Zmiany w rodkowym okresie t'angowskim Rebelia A n Lu-szana . . . . Pniejszy okres dynastii Tang Powstanie Huang Cz'ao i koniec panowania dynastii Tang
XV. LITERATURA I SZTUKA EPOKI TANGOWSKIEJ

195 199 201 204

Literatura Historiografia t'angowska Rzeba . . Architektura Malarstwo


XVI. PI DYNASTII I PNOCNI SUNG

208 213 215 217 217

Pi dynastii i Dziesi Krlestw

,221

Zaoenie dynastii Sung


Stosunki cesarstwa sungowskiego z Liao i Zachodnie Sia Rozwj gospodarczy i spoeczny Pnocnych Sung Reformy Wang An-szy
XVII. POUDNIOWI SUNG

227
232 235 238

Groba inwazji Durczenw Rozwj pastwa Poudniowych Sung Wzrost potgi Mongow Mongolski podbj cesarstwa Sung
XVIII. KULTURA SUNGOWSKA

243 250 255 260

Miejsce kultury sungowskiej Malarstwo Pnocne Sung Malarstwo Poudniowe Sung Inne dziedziny sztuki Dziejopisarstwo i literatura Filozofia
XIX. PANOWANIE MONGOLSKIE - DYNASTIA JUAN

264 264 270 273 274 278

Panowanie Mongow w Chinach Skutki spoeczne i gospodarcze panowania mongolskiego Kampanie mongolskie w Azji Wschodniej. Chiny a wiat Upadek dynastii Juan Kultura chiska podczas okresu Jan
XX. RESTAURACJA MINGOWSKA

283 288 290 293 299

Zaoenie dynastii Ming Dalszy rozwj rzdw mingowskich

303 312

Rozwj spoeczno-gospodarczy Cesarstwo mingowskie a wiat


XXI. PNIEJSZY OKRES DYNASTII MING

34 1 318

Kryzys wadzy mingowskiej Wzrost potgi Mandurw Upadek dynastii Ming


XXII. KULTURA EPOKI MING

323 327 332

Uwagi oglne Powie mingowska Malarstwo Ceramika. Architektura


XXIII. CHINY POD PANOWANIEM MANDURSKIM; WCZESNY I RODKOWY OKRES TS'ING

336 338 340 343

z o e n i e wadzy ts'ingowskiej . . Cesarstwo ts'ingowskie w XVIII wieku. Pocztki upadku

. .

346 358

XXIV. KULTURA WE WCZESNYM I RODKOWYM OKRESIE TSING

Rozwj intelektualny Ts'ingowski patronat nad kultur Malarstwo Ceramika Literatura


XXV. CHINY W PIERWSZYCH DEKADACH XIX WIEKU

367 375 377 379 380

Panowanie mandurskie w pierwszej poowie XIX wieku Chiny a mocarstwa zachodnie Zagadnienie opium Polityka brytyjska wobec Chin
XXVI. PIERWSZA WOJNA OPIUMOWA

. . . . . . . .

382 383 386 389

To wojny Dziaania wojenne Zakoczenie wojny. Traktat nankiski Inne mocarstwa a Chiny
XXVII. REWOLUCJA TAJPINGOWSKA

391 "395 400 402

Oglne pooenie Chin w przededniu Rewolucji Tajpingowskiej Bezporednie to Rewolucji Tajpingowskiej Okres zwycistw. Pierwszy etap (lipiec 1850 marzec 1853) Okres zwycistw. Drugi etap (marzec 1853 wrzesis 1856) Kryzys wewntrzny kierownictwa tajpingw

406 407 411 418 423

XXVIII. ZMIERZCH PASTWA TAJPINGW

Pierwszy etap (grudzie 1856 wrzesie 1861) Drugi etap (wrzesie 1861 lipiec 1864) Program spoeczno-polityczny tajpingw
XXIX. MOCARSTWA OBCE A CHINY (1842-1864)

428 431 435

Oglne pooenie po pierwszej wojnie opiumowej T a i P'ing T'ien Kuo a mocarstwa obce Bezporednie to drugiej wojny opiumowej Druga wojna opiumowa. Pierwszy akt (padziernik 1856 marzec 1858) Drugi akt (kwiecie 1858 - lipiec 1858) Interludium (jesie 1858 wiosna 1859) Trzeci akt (lato 1859) Czwarty akt (sierpie 1860 - listopad 1860) Interwencja obca przeciwko Tai P'ing T'ien Kuo
XXX. PROBLEM MODERNIZACJI. ROZWJ WEWNTRZNY CHIN (1864-1894)

440 445 448 449 452 455 456 458 461

Rzd ts'ingowski po Rewolucji Tajpingowskiej i drugiej wojnie opiumowej Polityka samoumocnienia" Restauracja panowania ts'ingowskiego Polityka zagraniczna rzdu ts'ingowskiego
XXXI. MOCARSTWA OBCE A CHINY (1864-1894)

467 471 475 481

Polityka wsppracy" Incydent tientsiski (1870 r.) Wczesne stosunki z Japoni Sprawa Margary'ego i Konwencja Czefu Zagadnienie Wojna chisko-francuska (1884-1885)
XXXII. WOJNA CHISKO-JAPOSKA (1894-1895)

Ili

485 490 492 493 495 497

Pooenie reymu ts'ingowskiego Rozwj Japonii Sytuacja w Korei Bezporednie to wojny chisko-japoskiej Wojna chisko-japoska (sierpie 1894 marzec 1895) Zawarcie pokoju
XXXIII. IMPERIALIZM A CHINY. KRAJANIE ARBUZA"

504 505 506 509 514 517

Oglne pooenie po wojnie chisko-japoskiej Penetracja finansowa Ekspansja Rosji carskiej Ekspansja imperializmu francuskiego Niemiecka aneksja Kiaoczou

523 524 526 529 531

Dalsza ekspansja Rosji carskiej i Wielkiej Brytanii Stany Zjednoczone i polityka otwartych drzwi" Ocena oglna
XXXIV. RUCH REFORMATORSKI ( 1 8 9 5 - 1 9 0 0 )

53 3 536 538

To oglne Istota programu reformatorskiego Sto Dni Reform" Pokosie Stu Dni
XXXV. RUCH I HO T'UAN

50 4 53 4 51 5 555

To oglne Geneza i istota ruchu I Ho T'uan Rzd ts'ingowski, mocarstwa obce oraz I Ho T'uan Dziaania wojenne w Chinach Pnocnych Nastpstwa i rozstrzygnicie
XXXVI. CHINY W PRZEDEDNIU REWOLUCJI 1911 ROKU

. . .

559 560 563 565 573

Mocarstwa a Chiny Rywalizacja imperialistyczna na Dalekim Wschodzie Rozwj spoeczno-gospodarczy. Rzd ts'ingowski (1901-1911) Reformy a rewolucja
X X X V I I . REWOLUCJA 1911 ROKU

579 580 585 589 593

To bezporednie Powstanie w Wuczangu Ustanowienie Republiki Upadek dynastii Ts'ingw Mocarstwa a rewolucja 1911 roku

-.

601 603 607 609 612

XXXVIII. CHINY POD PANOWANIEM MILITARYSTW. DYKTATURA JAN SZY-K'AI

Sytuacja polityczna po objciu prezydentury przez Juan Szy-k'ai Druga Rewolucja" i jej nastpstwa ' Wybuch pierwszej wojny wiatowej i jej wpyw na Chiny Restauracja monarchii przez Jan Szy-k'ai Upadek Jan Szy-k'ai
XXXIX. RZDY MILITARYSTW PEIJANG

615 620 622 625 629

Rozwj polityczny po upadku Juan Szy-k'ai Chiny a pierwsza wojna wiatowa Restauracja mandurska Panowanie kliki Anfu Chiny a konferencja wersalska

632 633 635 636 640

XL. RUCH CZWARTEGO MAJA - DROGA DO ODNOWY To oglne Rewolucja Kulturalna.Ruch Czwartego Maja Pokosie WANIEJSZE WYDARZENIA OKRESU 19191949 WSKAZWKI BIBLIOGRAFICZNE PASTWA ISTNIEJCE W CHINACH PNOCNYCH W IV I V W TABLICA DYNASTII INDEKS NAZWISK INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH SPIS ILUSTRACJI SPIS MAP . 643 644 649 652 655 666 687 688 690 710 721 724

You might also like