Elena Kocaqi
Albant me fam n mijvjear
(Nga Troja e lasht deri n ditt tona)
Hyrje
Ky studim ka si objekt figurat m t famshme shqiptare, ose me rrnj shqiptare, t cilt kan ln gjurm t thella n historin botrore. Shqiptart jan krijuesit dhe qeveritart e perandorive m t mdha t njerzimit; Perandorit, si ajo e Aleksandrit t Madh, Roms, Bizantit dhe Osmanve, jan n thelbin e tyre perandori t krijuara dhe qeverisura nga shqiptart, apo nga paraardhsit e tyre, pellazgo-ilirt. Ata n rolin e qeveritarve, i kan dhn bots zyrtarisht fen njzotshe dhe jan arkitektt dhe financuesit e veprave t kultit m t vjetra dhe m t famshme t bots. Shqiptart kan dhn kontributin e tyre pr krijimin e disa shteteve moderne si t Egjiptit, Turqis, Greqis, Rumanis, Italis etj. Ata studiues t huaj, t cilt e njohin historin, e vlersojn lart kontributin q kan dhn shqiptart pr qytetrimin botror. Nj nga kta sht amerikani Xh. Williams, i cili e dnon ashpr persekutimin e shqiptarve n shekullin e XX, kur thot se: sht tragjedi tej do prfytyrimi q kjo rac e madhe dhe shum e lasht t katandisej n kt gjendje, e cila meriton t quhet skandal i qytetrimit evropian. Ka ardhur koha q t njihet e vrteta historike dhe shqiptarve tu jepet vendi q meritojn, pr kontributin q kan dhn n historin e qytetrimit botror. Shqiptart jan gjyshrit e kombeve dhe gjuhve t Evrops, si dhe krijuesit e qytetrimit m t lasht etnik evropian dhe nuk e meritojn t trajtohen si jan trajtuar, sidomos n shekullin e XX. Bota duhet t dij t shfrytzoj dhe t kanalizoj aftsit e shqiptarve n drejtimin e duhur, pr t kontribuar pr t mirn e njerzimit dhe, pr ta br kt, ajo duhet t njoh historin e vrtet t ktij kombi. N kt libr, pr her t par prfshihen fakte t marra nga burimet Mesjetare perndimore, n t cilat flitet pr origjinn iliro-trojane t popujve t perndimit, apo racs gjermanike nga ku del qart roli i madh i genit shqiptar n formimin e kombeve t Evrops dhe t gjuhve t tyre. Kto t dhna mendoj se meritojn t shihen me kujdes nga historiant shqiptar dhe t huaj. Pr t nxjerr t vrtetat historike, t cilat pr nj historian jan t rndsishme, jam mbshtetur n burimet historike parsore, si t Antikitetit dhe t Mesjets, i kam ballafaquar kto burime me njra tjetrn si dhe me t dhna t tjear. Shpresoj q t kem dhn sadopak kontribut mbi njohjen dhe rivlersimin e historis s vrtet t shqiptarve. Falnderoj Zotin e vetm t t gjith njerzimit, q e dua m shum se do gj n kt bot, i cili m ka dhn vullnetin pr t studiuar dhe do gj q un kam. Falnderoj prindrit dhe profesort e mi pr edukimin tim, nga ana njerzore dhe profesionale si dhe t gjith intelektualt shqiptar pr mbshtetjen q m kan dhn n punn time. Autorja Elena Kocaqi
MBRETRIA TROJANE far etniciteti kan pasur trojant Qytetrimi trojano-dardan, sht nj nga qytetrimet m t lashta dhe m t ndritura q ka njohur njerzimi dhe s bashku me qytetrimet e Krets dhe at etrusk prbjn bazn e atij q quhet qytetrimi evropian, apo Perndimor, pasi si qytetrimi grek, dhe ai romak nuk jan gj tjetr vese derivate t ktij qytetrimi. Populli dardano-trojan i Azis s Vogl sht quajtur nga autort e antikitetit si populli i par q ka banuar at vend, q pas prmbytjes s madhe dhe Dardani si i pari njeri q ka lindur n at tok. Pr her t par n histori, dardant prmenden si aleat t Hetve n betejn e Kadeshit n vitin 1272 p.k. kundr mbretit legjendar Ramses II i Egjiptit. T dhnat e tjera rreth tyre jepen nga Homeri dhe m pas nga autort antik. Dardant e Trojs ishin qendra, ose kryeqyteti i Perandoris trojano-dardane q prfshinte t gjith Azin e Vogl me nj influenc q shtrihej nga Gadishulli Ilirik deri n Evropn Perndimore. Troja sht qytetrimi m i lavdishm i racs evropiane. Nga Troja dhe rrethinat si Thraka, Iliria, dshmohet se e kan origjinn pothuajse t gjitha dinastit dhe kombet e Evrops Perndimore, kshtu q, sht e rndsishme t prcaktohet se cilt ishin trojant dhe far etniciteti kan pasur ata. Popullsia trojane e Azis s Vogl, ishte dardano-albane Autort antik kan sjell nj numr t madh faktesh direkt apo indirekt, t cilat, po t lexohen me pak vmendje, nxjerrin n pah origjinn e trojanve. Kur flasim pr trojan kemi parasysh t gjitha fiset q popullonin Azin e Vogl si lidt, frigt, myzt, dardant, kariant, pellazgt, lelekt etj. Faktet q tregojn se popullsia e Azis s Vogl sht e nj fisi me ilirt, dalin qart nga t dhnat e historianve antik. Le ti marrim me radh: 1 Paiont ishin nj nga fiset m t mdha ilire. Herodoti te vepra e tij Historia jep bisedn q zhvillohet midis disa paionve dhe mbretit t Persis, Dari, n t ciln ai prcjell fjalt e paionve kur tregojn pr origjinn e popullit t tyre Paionia n brigjet e Strymonit (n Maqedonin bregdetare) dhe se ky lum nuk ishte shum larg Helespontit, se ishin me prejardhje teukrase dhe koloni e trojanve 2 Straboni te Gjeografia thot po t njjtn gj pr paiont Paiont disa i quajn koloni frigase disa t tjer vendas. Paiont nj nga fiset m t rndsishme t ilirve quhen trojan dhe frigas, nga Herodoti dhe Straboni. 3 Paiont Trojan jan ilir dhe kt na e tregojn autort antik, midis tyre Apiani, i cili thot se Paiont jan nj fis i madh pran Istrit dhe shtrihen pr s gjati q nga Japodt deri te Dardant. Prej helenve ata quhen paion, kurse prej romakve quhen panon, t cilt prfshihen n Iliri. Pra, paiont jan ilir, por e konsiderojn veten e tyre si trojan, ather edhe trojant jan i njjti fis me ilirt. Nga kto fakte del se meq paiont ilir, jan trojan, ather ilirt dhe trojant
jan nj etni. Ky fis i madh Ilir si do e shohim, ka qen shtrir nga Maqedonia deri n Danub dhe sht ndar n Panonin e Siprme dhe at t Poshtme. 4 Trojant jan quajtur Dardan nga Homeri dhe, sipas tij, jan t part q kan banuar n Azin e Vogl pas prmbytjes s madhe. Pas rnies s Trojs ka fakte q nj pjes e tyre u shprnguln pr tu vendosur n vende t tjera t bots pellazgo-ilire apo albane. sht fakt q ishte Ene Dardanidi ai q themeloi Romn. sht fakt q nj fis ilir ka pasur emrin dardan. Ata jetojn ende dhe sot n ato troje dhe quhen shqiptar. far kan t prbashkt dardant e Trojs me dardant e Iliris? E prbashkta e tyre sht se ata jan nj popull dhe fakti q dhe sot flasin shqip, tregon q edhe Troja duhet t ket folur kt gjuh. Dardant e Iliris ndoshta u vendosn n Iliri tek ilirt q ishin t s njjts kombsi me ta dhe i vun vendit n Iliri emrin Dardani n kujtim t atdheut t tyre. Por ka edhe mendime se Dardani nga Gadishulli Ilirik ka shkuar n Troj dhe ka themeluar aty qytetrimin trojan, dhe kjo mund t jet e mundur. 5 Straboni tek Gjeografia mban nj qndrim t till kur thot se Dardani dhe Jasoni ishin dy vllezr q jetonin n Samothrak (territori i Thrakis s athershme) dhe pas vdekjes s Jasonit, Dardani shkon dhe themelon n rrz t malit Ide qytetin e quajtur sipas emrit t tij Dardania. Straboni tregon se dardant jan me origjin Thrake. Pra, dardant ilir jan quajtur si ilir, thrakas e trojan n t njjtn koh, rrjedhimisht nuk ka asnj dallim etnik midis thrakasve, ilirve dhe trojanve. Por sido t jet, edhe sikur ata t ken ardhur nga Troja n Iliri, edhe sikur t ken ikur nga Iliria n Troj, kjo nuk bn ndonj ndryshim, pasi bhet fjal pr nj popullsi t nj gjaku dhe gjuhe q shtrihej nga Azia e Vogl deri n Evropn Perndimore. Sido t jet padyshim q dardant e trojs jan dardant e sotm alban apo shqiptar. 6 Nj fakt tepr interesant q tregon se dardant e Iliris jan t nj etniciteti me trojant, sht ai q jepet tek libri romak Historia e Perandorve. Autori romak tregon pr origjinn e perandorit ilir, Klaudi II dhe thot se N kt luft q e udhhiqte Klaudi, u dallua shum guximi i kalorsis dalmate, pasi Klaudi linte t kuptohej se ishte nga kjo provinc, megjithse t tjert thoshin se ishte dardan dhe rridhte nga mbreti i trojanve Ili dhe nga Dardani vet. Dardant e Iliris konsideroheshin nga autort romak si ekzaktsisht i njjti popull me dardant e Trojs, madje disa me origjin dhe nga vet dinastia dardane e Trojs. Pra, sipas autorve romak, dardant e Iliris jan i njjti komb me dardant e Trojs. Dardant e Iliris mbajn t njjtin emr si dardant e Trojs dhe kjo nuk sht koinidenc por vazhdim i kujtimit t Trojs nga popullsia e saj. 7 Trojant e kan quajtur veten si dardan dhe alban dhe kjo duket tek emrat q u vun vendeve t reja ku u vendosn, pas shprnguljes s nj pjese t popullsis nga Troja. Kshtu, Ene Dardanidi qytetin q themeloi n Itali e quajti Alba. Nipi i tij Briti, pasi u vendos n Britani e quajti nj pjes t saj Albani (Skocia emr q e ka trashguar kryeqyteti i New Yorkut). Pra, ka fakte q ata e mbanin veten pr alban dhe dardan, emra q dalin te dy fiset ilire t dardanve dhe albanve n antikitet. Por edhe sot, t vetmit popuj q quhen alban dhe dardan, jan shqiptart. Nuk sht rastsi q populli shqiptar i sotm quhet me emrin m t vjetr t Evrops Alban, me t cilin jan quajtur tr popujt e Evrops s vjetr. Kshtu, Britania sht quajtur Albion dhe Skocia,
Albani, fiset gjermane teutono-trojane jan quajtur nga Straboni me emrin Albane, n Itali trojant ngritn qytet me emrin Alban, n Detin e Zi Skitht e quanin veten Alban etj... Edhe dinastit perndimore, si do e shohim m von n kt studim, s bashku me popullsit e tyre, rrjedhin nga dardano-albant. Albant jan shum t rndsishm pr t prcaktuar historin e Evrops dhe arkeologt, para se t merren me grrmime arkeologjike, duhet t studiojn albant, t cilt me gjuhn dhe kulturn e tyre t lasht tregojn t gjitha misteret e bots s vjetr. Historiant e antikitetit duhet t msojn shqip pr t kuptuar historin botrore. Ata krkojn t zbulojn misteret me bijat e shqipes, si greqishtja dhe latinishtja, por nse vazhdojn kshtu duke ln nnn e tyre pa msuar, nuk kan pr ta kuptuar kurr historin antike. 8 Emri alban sipas t gjitha burimeve historike dhe shkencore, do t thot I BARDH. Skitht q banonin n veri t Detit t Zi t cilt ishin t s njjts rac me iliro-trojant, thon n kronikat e tyre se flokt tan bjond na vendosn emrin Alban. N t gjith fjalort fjala albino do t thot njeri i bardh. Me nj fjal, emri alban me t cilin njihen shqiptart e sotm nga bota, ka kuptimin i bardh. 9 Fis tjetr trojan sht edhe ai i kaonve, t cilt kan br pjes n shtetin e Epirit apo Ilirin e Jugut. Homeri prmend kaont si nj fis i rndsishm q banonte n Azin e Vogl, por nga ana tjetr ka fakte q nj pjes e kaonve t Trojs, pas lufts u vendos n Epir dhe n Itali, ashtu si dhe dardant. Kaont e Epirit jan po i njjti popull me kaont e Trojs dhe kaont e fiseve ilire t Italis. Kaoni ia vuri vendit emrin Heleni, i biri i mbretit t Trojs, Priamit, pasi erdhi n Epir. Kaont e Italis e kishin ruajtur mir origjinn e tyre dhe gjat kohs s Pirros u erdhn n ndihm kaonve t tjer q banonin n Korfuz dhe Epir, n luft kundr Maqedonis, edhe pse kishin kaluar 1000 vjet nga rnia e Trojs. Kaont e sotm q banojn nga Llogaraja n lumin Cami, nuk jan gj tjetr vese trojan t pastr t przier me popullsin vendase t s njjts etnie me ta. 10 Myzt jan nj tjetr fis i rndsishm n Azin e Vogl, dhe q ishin aleat me trojant, por myzia m von del si nj fis ilir q ishte vendosur n verilindje t Paionve apo Panonve. Pas lufts s Trojs, krert e ktij fisi duhet t jen shprngulur si dardant dhe kaont dhe jan vendosur pran popullsis q ishte e nj etnie me ta. Straboni tregon se Myst e Iliris dhe t Trojs jan t njjt, vese ata t Trojs e kan prejardhjen nga Myst, q banonin n Gadishullin Ilirik. 11 Myst jan thrak, dhe t njjt me njerzit q tani quhen Moesi, nga kta mys kan dal, gjithashtu, edhe myst q jetojn ndrmjet lidve, frigasve dhe trojanve. Pra, myst e Trojs jan nj fis me myst e Evrops dhe se kta t Evrops kan shkuar n Azi. 12 Por, nga ana tjetr, Apiani q ka shkruar nj libr pr Ilirin, thot se Romakt, jo vetm ilirt po edhe paiont q jan afr tyre, dhe Retet, Norikt dhe Myzet q jan n Evrop dhe tr ato fise q jan kufitare me to q banojn nga e djathta e atij q lundron npr Ister nga lart posht i dallojn nga helent si kundr bjn dhe helent vet dhe i quajn secilin me emra t veant, por viset e gjith ktyre, i quajn me emrin e prbashkt, Ilir. Pra, romakt myst i quajn ilir, nga ku del se, prderisa myst e Evrops jan t njjt me myst e Trojs, ather trojant jan ilir.
13 Troja dardane ka nj emr shqip pa i hequr asnj grm, q do t thot Troj vend ku ndrtohen shtpi banimi, ndrsa t do lloji. Ky emr kshtu prdoret edhe sot. Kur krkon t ndrtosh, t duhen troje q t ngresh ndrtesa mbi t. Kt emr Troja ndoshta e ka pasur, sepse ajo ishte nj vend i ngritur q ka shrbyer pr ndrtimin e banesave. 14 Nj fakt interesant sht ai q trojant kan pasur si simbol t tyre shqiponjn, e cila ka qen simbol i Aleksandrit t Maqedonis, i Pirros, i perandorve ilir t Roms, Ptolemenjve, Sknderbeut dhe sot populli alban ose shqiptar sht i vetmi q shqiponjn e ka n flamurin e kombit dhe veten e quan me emrin shqiptar. 15 Nj fakt i rndsishm q tregon etnicitetin alban t Trojanve dhe aleatve t tyre, sht vet Iliada. Homeri jep emrat e vendeve, njerzve, perndive t asaj kohe, emrat e t cilve jan shqip. Kto emrtime nuk kan nevoj pr shpjegim, sepse vijn n nj variant t pastr t shqipes s sotme. Festi ishte lufttar i zoti nga Lidia q i prgjigjet fjals n shqip fest. Arna Menesti, nga Beocia quhej kshtu se luftonte me vegla t vjetra q i prgjigjet fjals shqip arna, gj e vjetr dhe e arnuar. Soku q shqip do t thot shoku, dhe ky ishte trojan. Alkatos, trojan emr q sht prdorur dhe n Epir, prdoret edhe sot tek ne pr vajzat dhe djemt. Kliti, trojan emr q sht prdorur n Iliri, Maqedoni e Troj. Kt emr ka pasur dhe mbreti ilir q luftoi me Aleksandrin e Maqedonis n Pelion. Ky emr i bukur prdoret edhe sot. Perifati, sht n shqip shum pastr perri-fati, pra fat t mir e t bukur si perri. Edhe sot te ne prdoret n disa krahina dhe nuk thuhet mir, por bukur p.sh. bukur mir q ka kuptim shum mir, por bukur sht e njjta gj si perri, por kjo e fundit sht nj shkall m e lart se e bukur. Aise, perndi q sheh veprimet e njeriut gjat gjith dits, q n shqip do t thot Ai-se pra Ai-she, sheh se far bn njeriu gjith ditn. Aretyre, vend i zhvilluar q i prgjigjet fjals n shqip aretyre do t thot ar-tyre, pra ara e tyre. Erinjet sht perndi q mbron jetn q i prgjigjet shqip funksionit t saj. Ajo do t thot Erinjet q sht e-rin-jet, pra e rin e prtrin jetn. Haropi, q ishte trojan i pasur, n shqip do t thot fjala ha-ro-pi, pra ha, rro dhe pi. Hypokanti, q sht nga Thraka, n shqip hy-po-kan-ti, pra, q je si hy i bukur. Hypodon, q sht emr trojan n shqip do t thot hy-po-don, pra q don t jet si hy. Jadet quhej perndesha e shirave q sht n shqip ja-det, pra q sht det me uj. Menti nga Qipro q n shqip mendi ose menti, pra q sht person i menur, ka mend gjithashtu ka emr trojan t till si Mentor, ka mend i ditur. Pra, si shihet kto emra dhe pothuaj se t gjitha emrtimet q jepen n Iliad jan shqip. Pra, popullsia q ka banuar n Azin e Vogl ka qen e njjta popullsi nga etniciteti me at q ka banuar n Iliri, pr aq koh sa fiset trojane quhen trojane dhe Ilire n t njjtn koh, dhe ka fakte historike q tregojn se kto fise iliro-shqiptare e kan origjinn nga Troja pellazgo-iliro-albane. T dhnat e historianve t antikitetit, vrtetojn se pellazgt apo trojano-dardano-albant kan qen t part q kan populluar territoret e Azis s Vogl, Evrops dhe ndoshta m
gjer. Ka dhe nj numr faktesh t cilat jepen m pas n studim (pr t mos i prsritur dy her, jan tek kapitulli q flitet pr origjinn e popullsis s Thrakis dhe racs gjermanike) q tregojn qart se Troja ka pasur t njjtn etni me popujt e tjer q banonin n gadishullin Ilirik, si dhe me vet Mykenn kundrshtaren e saj politike. MBRETRIT E TROJS DHE PRINCAT ALEAT Dardani, sipas Homerit, sht i pari njeri q ka banuar n Azin e Vogl pas prmbytjes s madhe, nga i cili kan rrjedhur dhe popujt e racs s bardh me origjin dardano-albane t Azis s Vogl si frigjia, lidia, mysia, karia, pellazgjia e Azis s Vogl dhe popujt e racs s bardh Europiane si ilirt, keltt, gjermant etj. Teukri Sipas Deodor Siilianit, mbreti i par i Trojs ka qen Teukri, q ishte djali i Skamandrit me Iden. Dardani Ai ishte pasardhs i Teukrit q i dha emrin trojanve dhe pothuajse Azis s Vogl si dardane. Ai themeloi qytetin Dardani buz detit. Erithoni Ishte djali i Dardanit dhe mbahet si mbreti m i pasur i Trojs, madje Homeri e quan si burrin m t pasur ndr njerzit e vdekur. Trojani Ai ishte djali i Erithonit dhe dardant u quajtn edhe si Trojan pas qeverisjes s tij. N fakt, Homeri, prdor t dy emrat pr t treguar trojant, si at dardan dhe at trojan. Ilu ose Ylli Ai ndrtoi qytetin e Trojs duke e zgjeruar dhe lulzuar at, prandaj Homeri e quan Trojn edhe si Ilu, nga ku ka marr emrin dhe vepra e tij Iliada. Laomedon Qeverisi Trojn dhe pati dy djem, Priamin dhe Thithon. Djali i madh, Priami, u b mbreti i Trojs pas vdekjes s t atit. Priami Ishte mbreti i Trojs, vendit q ishte ashtu si sht edhe sot nj nga pikat m strategjike t planetit ton. Priami ishte nj mbret i pasur dhe kjo do t ket shrbyer si shtys pr nisjen e nj lufte kaq t madhe pr kohn. Emri i tij n shqip do t thot Pri-am, jam prijs. Nga rrnja shqip, ka dal dhe emri Princ, q prdoret edhe sot n disa gjuh t bots, por q me siguri nuk e din se do t thot me t vrtet dhe n ciln gjuh e ka kuptimin. Priami kishte shum gra t cilat i kishte marr nga fiset e Azis s Vogl dhe nga Gadishulli Ilirik. Ai ishte baba i 50 fmijve me gra t ndryshme. Ka hyr n historin e njerzimit pr urtsin, menurin dhe besnikrin e tij. Disa popuj t Evrops q e kan origjinn nga Troja, e kan mbajtur Priamin si njeri t shenjt, madje dhe si perndi dhe kjo pr shkak t cilsive t tij t admirueshme. Ai sht nj nga burrat m t mdhenj t historis s njerzimit. Hektori Djali m trim i Priamit, q luftoi dhe vdiq n Troj. Ai kishte marr pr grua Andromakn, vajzne mbretit t Qiqilis po n Azin e Vogl. Hektori, nj burr trim, i printe n luft
ushtris s Trojs dhe u vra nga Akili. Si do ta shohim m posht n kt studim, nga djali i Hektorit dhe nga ilirt e Panonis rrjedh populli dhe mbretria e Frankve. Pari Ishte i biri i Priamit dhe vlla i Hektorit. Pari q n shqip do t thot po Pari, pra, q sht i pari, nga ku del dhe fjala Pari q ka prdorur shqiptart pr parin, apo aristokracin. Ai rrmbeu Helenn nga Mykena dhe e mbajti si gruan e tij pr dhjet vjet. Thuhet se lufta shprtheu pr Helenn pasi ai e shkeli n bes Menelan, sepse i mori gruan kur ky i kishte besuar shtpin. Po ti referohemi bess q ka qen institut i s drejts tek shqiptart deri sot, ndoshta mund t gjejm ndonj nga shkaqet e Lufts s Trojs, por shkaku kryesor i saj nuk ishte as Helena dhe as Pari, por interesat gjeo-ekonomike midis vet fiseve pellazgo-albane. Pari vret Akilin, por vritet nga Filokteti. Ene Dardani Ishte trojan dhe lufttari m i zoti pas Hektorit, q i printe fisit t dardanve. Pas rnies s Trojs ikn pr te fiset e tjera pellazgo-iliro-albane t Italis, ku themelon Romn. Romakt ia dedikojn edhe sot Ene Dardanidit themelimin e qytetit t tyre. Ene Dardanidi sipas Geofrey of Manmouth dhe autorve t tjer mesjetar perndimor sht edhe babai i dinastis britanike, sepse nga nj nipi i tij Briti, themelohet mbretria e Britanis pasi ai vendoset aty me popullin e tij. N sagat mesjetare skandinave, t cilat tregojn pr origjinn iliro-trojano-thrake t skandinavve, thuhet se Evropa quhet ndryshe dhe me emrin Enea. Kjo tregon sa i rndsishm ka qen Ene Dardanidi pr historin e Evrops. Hypothoni dhe Pyleu Prijsit e pellazgve q banonin n Larisn e Azis s Vogl dhe ishin bijt e pellazgut Leto Teutamidi. Teutamid q ishte mbiemri i tyre, sht emr iliro-shqiptar, q prdoret edhe sot. Elefnor Halkadondia Princ i Abantve popullsis q n at koh pasi kishte ardhur nga Thrakia, jetonte n Kalkida, Eube, Histe dhe Ritre, dhe q luftuan kundr trojanve. Po ky fis, pas lufts s Trojs ikn nga ishulli i Eubes dhe, si na njofton Herodoti, do t vendoset n tokat ilire dhe gjat gjith historis s lasht jan njohur si Amant me qytet kryesor Bylisin dhe themelues t Orikumit. Ktu edhe nj her del qart se nuk ka dallim etnik midis ilirve e thrakve. Pandari dhe Glauku Ishin prijsit e lykaoneve q banonin n Troj. Pandari ishte hedhsi m i mir i shtizs. Ai arrinte gjithmon ta hidhte n shenj, ndoshta dhe pr kt ka pasur emrin Pa-ndar q do t thot se e hidhte shtizn n shenj pa iu ndar asnjher objektivit. Kaont jan populli trojan q pas rnies s Trojs, nj pjes u vendos n Kaonin e Epirit dhe n Korfuz, dhe pjesa tjetr n Italin ilire. Pasardhsit e tyre jetojn edhe sot n Shqipri nga malet e Llogaras deri n lumin Thiami. Ishin aleat t trojanve. Emri Glauk sht prdorur shum n Iliri, ka pasur nj mbret t taulantve q quhej Glauk dhe q m pas u b mbret i ilirve. Pirro, Akamanti, Aksyli Ishin prijsit e thrakasve n luft dhe ishin aelat t trojanve. Emri Pirro del n Thrak po edhe n Epir, edhe sot n Shqipri. Emri Akamant sht i afrt me emrin Amant q ishte fisi thrakas q u vendos n Iliri pas lufts dhe q quhej si fis ilir. Aksyli kishte baba
Teutandrin, emr q e ndeshim te fisi tjetr trojano-pellazg dhe m von tek ilirt e sot n Shqipri. Rez Eanidi Ishte mbret i Thraks n at koh dhe ka nj emr t bukur po shqip Rez q do t thot rreze dielli. Me emrin Rez n kt koh ka dhe nj lum n Troj. Ishte aleat i fort i trojanve, sepse kishte krushqi me ta. Pylemeni i Enetve Ishte prijsi i Pelagonve q banonin n Kytorr e Sezam, aleat t trojanve. Ka pasur dy fise enetsh, nj n Ulqinin e Kotorrin e sotm, q banohet nga shqiptar, edhe pse kan kaluar tre mij e dyqind vjet nga lufta e Trojs, dhe fisi tjetr i enetve n Venecian e sotme, q sipas disa autorve antik e kan themeluar trojant dhe n antikitet sht njohur si territor ilir. N luft ndoshta kan marr pjes Enett e Kotorrit por ka mundsi t ken qen edhe Enett e Venetias sot, apo Enett e Belgjiks, pra kjo sht e diskutueshme. Askani dhe Forku t Frigasve Ishin prijsit e nj tjetr fisi trojan n Azin e Vogl, nga ku kishte dhe origjinn familja mbretrore e Mykens. Askani dallohej pr bukurin e tij dhe prandaj e kan quajtur me emrin Asgan, q i prgjigjet shum mir emrit t sotm shqip, kur tregon pr nj djal t bukur dhe trim. N ninullat q u kndojn bebeve t tyre edhe sot nnat shqiptare kndojn q tu rritet djali tu bhet asgan. Ktu duket qart q lufta e Trojs ka qen luft civile, sepse frigasit jan aleat t trojanve dhe kundrshtar t mbretit mykenas, q ishte i s njjts etni me ta. Hyrt Gyrtiadi Ishte mbreti i Mysve fis n Azin e Vogl, q m pas dalin si nj fis Ilir n vend t Iliris n kufi me Danubin. Dhe si e sqaron Straboni te Gjeografia Myst e Trojs kan ardhur nga Myst e Evrops. Emri Hyrt n shqip do t thot tok afr shtpis, q prdoret si kopsht, ndrsa mbiemri i tij Gyrt, ka kuptimin n shqip gurt, sepse n kt vend ka pasur qytete t quajtur Gyr-tona, pra gur-tona po kshtu ka pasur emra t till n Kret e Thesali. As Hyrtaku Prijsi i fiseve nga Prkoti dhe Arsiba hyjnore. Mbiemrin i As-it, Hyrt e shpjeguam m sipr si nj pjes toke afr shtpis q punohet e mbillet pr t plotsuar nevojat e familjes pr perime ose bar pr lopt, pra, ka funksionin e nj kopshti afr shtpis. Pr-koti q sht shqip Pr-koti. Arsib ishte nj vend i pasur, nga m t pasurit n Azin e Vogl. Penthesilea e Amazonave N ndihm t trojanve kan marr pjes dhe amazonat, si jan quajtur nga grekt, sepse emri i tyre i vrtet nuk dihet. Amazonat ishin nga Skithia nj vend n veri t Detit t Zi. Skitht e quanin veten e tyre alban dhe ishin t nj race me thrako-iliro-trojant. Mbretresha e tyre luftoi krah trojanve dhe u vra nga Akili. Trojau shkatrrua, dhe u dogj, por nuk mori fund qytetrimi i saj i lavdishm. Si do e shohim m pas n kt studim fiset trojane emigruan n Itali, Britani, Irland, Franc dhe themeluan mbretrit trojane atje, por edhe fiset e ashtuquajtura gjermane, anglo-Saksone, q nisn nj val t dyt emigrimi nga territoret etnike trojane dhe ilire duke u bashkuar me t njjtn popullsi q kishte prej 1000 vjet q banonte n ato vende, u przie dhe
formuan ato kombe q njohim edhe sot. Nuk ishte rastsi q Evropa Perndimore ngriti qytetrimin dhe kulturn m t lart q ka njohur njerzimi, sepse ata ishin njerz me kultur t lart, ishin trojano-dardano-albano-ilir. Trojano-ilirt nuk vdiqn, ata jan t gjall dhe sot m t fort se kurr, pasi kan ngritur qytetrimin dhe shtetet m t forta t bots s sotme si ato amerikano-verior, anglez, gjerman, francez, skandinav etj. MBRETRIA E MYKENS Atuor t shumt antik Grek dshmojn se Peloponezi ka qen banuar nga nj popullsi e vjetr q ka lindur n ato troje dhe se grekt i gjetn atje kur erdhn dhe i quajtn me emrin pellazg. 1 Efori thot se Peloponezi mbante dikur emrin pellazgjia se ky orakull (Dodona) sht ndrtuar nga pellazgt, pr t cilt flitet se jan m t vjetrit q banuan Eladhn. 2 Eskili n Lutset dhe Danajt thot se raca e pellazgve ka dal nga Argoja pran Mikens. Pra t dhnat e autorve antik grek tregojn q Peloponezi apo Mykena para se t vinin grekt n Evrop ishte e banuar me pellazg. Derisa t dhnat tregojn q para grekve n at vend kan qen pellazgt ather qytetrimi i vjetr Mykens i cili daton shekuj para se grekt t hidhnin kmbn n Evrop, sht qytetrim pellazg. Po qytetrimi i ri i Mikens, ai q daton gjat lufts s Trojs, i kujt sht i grekve apo pellazgve? Studiuesit grekocentrik q nuk njohin qytetrim tjetr, n kundrshtim me t gjitha t dhnat historike dhe arkeologjike, thon se ishin grek. Ather le tu japin prgjigje ktyre pyetjeve? Prse qytetrimi dor shkatrroi at ake n momentin q dort erdhn n Myken? A nuk ishin grek ata e grek kta? Pse grekt akeas patn kultur n shekullin XIII-XI p.k. dhe grekt dor qen fare t paqytetruar? A nuk ishin nj popull e nj kultur? Si shpjegohet q dort shkatrruan do gj dhe n vend t pallateve madhshtore t Mykens dhe Krets, mbin kasollet e kashts nga shekulli XI deri n at t VIII p.k. kur grekt na dalin n histori si shum t qytetruar? Si shpjegohet kjo munges e madhe kulture? Pse shkrimi linear B i Mikens, q sht deshifruar nga shkenctart, nuk prkthehet me gjuhn greke t re dhe as me at t vjetrn apo me asnj dialekt t saj? Si shpjegohet q nga t dhnat arkeologjike ka nj kultur t njjt midis Trojs, Mikens dhe Krets? Kto jan pyetje q historiant e mirfillt duhet tua bjn vetes, pr t gjetur t vrtetn historike q t mos e bjn historin sipas simpative, por sipas fakteve t vet grekve t lasht mbi t cilat mbshtetet historiografia antike. Pse kta historian, kur vjen puna tek e vrteta, anashkalojn ato q kan thn vet grekt duke folur me supozime t pabaza. Qytetrimi i Mikens NUK sht qytetrim ake grek, por vazhdimi i qytetrimit pellazg dhe ka nj numr t madh faktesh t qarta q e tregojn. 1 Mikena gjat lufts s Trojs nuk ka qen qeverisur nga grek sepse kt na e tregojn autort antik t cilt e quajn mbretin e Mikens si barbar nga Frigjia apo Lidia.
Hekateu nga Mileti na jep t dhnat pr origjinn e Atreut, babait t Menelaut dhe Agamemnonit. Ai dshmon q Pothuajse e gjith Helada n koht e lashta ka qen banuar nga barbar. Pelopi solli popullin nga Frigjia n vendin e quajtur sipas tij Peloponez. Por Pelopi Frigas sht babai i At-Reut, i cili ishte babai i Agamemnonit dhe Menelaut. Pra, n Miken qeverisi gjat Lufts s Trojs nj dinasti frigolidase me mbret Atreun, t birin e Pelopit dhe nipi i mbretit Tantali. Frigt banonin n pjesn qendrore t Azis s Vogl dhe q nuk kan absolutisht asnj gj t prbashkt me akeasit. Kshtu, pra Atreu nuk ka qen ake, por Iliada u shkrua n shekullin VI p.k. dhe lufta e Trojs u zhvillua n XIII p.k., kshtu q me koh ndoshta sht ndryshuar dhe i sht prshtatur popullsis q zotroi kto territore m pas. Sipas t gjitha t dhnave t autorve antik, akejt jo vetm q nuk kan pasur pushtet gjat Lufts s Trojs n Myken, por ndoshta nuk kan ardhur ende. Por edhe nse ka akej n kt koh n Myken, ata kan qen t pakt dhe pa pushtet. Qytetrimi i Mykens, si i riu dhe i vjetri, nuk kan asgj t prbashkt me grekt, ai sht vazhdim i atij qytetrimi q kishte shekuj q ishte ngritur n at territor. 2 Fakti q dyndjet dore shkatrruan qytetrimin e lart t Krets dhe Mykens dhe ka nj kthim pas t historis nga pallatet te kasollet, tregon se n at koh ka nj dyndje t vrtet e t mirfillt greke dore, e cila kishte nj nivel kulturor t ult n momentin q erdhi, krahasuar me popullsin vendase pellazge. Mykenn nuk e qeverisnin akejt, por popullsia vendase, e cila e humbi kt pushtet n kohn q erdhn grekt dor. Dort u dbuan n shekullin X p.k. nga shteti i Izraelit, n kohn e Davidit dhe n kt koh erdhn n Evrop. Ka t dhna, si nga Bibla dhe nga historia e Izraelit pr dbim t nj fisi t dorve n kt shekull nga tokat q pushtuan izraelitt q koinidon me ardhjen e dorve n Greqi. 3 Origjinn nga Lindja e Mesme t grekve e vrtetojn vet grekt e vjetr. Kshtu, sipas Strabonit, i cili citon Hekateun nga Mileti Danau (kshtu quheshin Grekt) erdhi nga Egjipti Euripidi thot se Danau si erdhi n Argos u vendos n qytetin Inah dhe urdhroi q pellazgt t linin emrin e tyre t vjetr dhe t quheshin danaj. Pra, ka t dhna q tregojn dhe vrtetojn origjinn e sakt t grekve q para se t vinin n Evrop, kan banuar n vendin midis Egjiptit dhe Izraelit t sotm. Me ardhjen e tyre ata mundn t asimilojn nj pjes t popullsis vendase pellazge dhe kt e vrteton edhe Herodoti kur thot popullsia e Atiks pellazge nga origjina harroi t folmen e saj, duke u kthyer n helene, prej t cilve msoi dhe gjuhn. Ndrsa disa studiues t sotm q nuk e shkruajn historin mbi bazn e atyre q thon grekt, tregojn se grekt erdhn nga veriu, q tingllon sa absurde dhe qesharake. E vrteta sht ajo q thon vet grekt e vejtr, se kan ardhur nga Egjipti dhe vendi i Izraelit dhe kt e tregojn edhe tiparet e tyre q nuk jan si ato t Evrops s veriut pasi nse duhet t kishin zbritur nga veriu, duhet t ishin bjond. 4 Duke u mbshtetur tek t dhnat arkeologjike midis popujve q morn pjes n Luftn e Trojs, nuk ka dallime kulturore q tregojn dhe vrtetojn, se kemi t bjm me t njjtin etni si n Miken dhe n Troj.
5 Fakt tjetr sht se shkrimet e Mykens t deshifruara nga studiuesit, nuk jan prkthyer as me gjuhn greke t vjetr as me t ren. Kjo sepse ajo gjuh nuk sht e grekve por sht e atij populli q ata gjetn kur u vendosn aty. 6 Po t shohim dhe emrin e Atreut, prkthehet n shqip si At-Reu, pra si Ati q e kishte emrin Reu q i prgjigjet fjals shqipe re n t shquarn e shqipes reu, pra shqip pa asnj sqarim sht e kuptueshme At-reu. Pra familja mbretrore e Mikens nuk sht akease, por sht nga Frigjia dhe frigt nuk kan asgj t prbashkt me akejt, nga ku del se n Myken nuk qeverisnin akejt. Frigt jan popullsi trojane, q n Luftn e Trojs ka qen aleate e trojanve, n t njjtn koh ata luftonin kundr mbretit t Mikens, q e kishin t nj gjaku. Popullsia q u ndesh n Luftn e Trojs ishte e s njjts kombsi. Nga ana e dardanve ose trojanve luftonin disa fise si lidt, frigt, pellazgt, myzt, thrakt, maqedont, amazonat, enetet etj. Nga ana e Mykens luftonin dinastia mbretrore frigase, pellazgt e Epirit dhe Thesalis, s bashku me Kretn. N luftn e Trojs nuk kan luftuar grekt kundr Trojs, por trojant e Mikens kundr trojanve t Dardanis, pra ishte nj luft civile midis shteteve t t njjtit komb. Ajo ishte luft trojano-trojane. Mbretrit e Mykens, para dhe gjat Lufts s Trojs kan qen t s njjts etnie me popullin q banonte gadishullin Ilirik dhe Trojn. Perseu mbreti i Mikens XV-XIV p.k. Ishte djali i Dans dhe nipi i Akrizit, mbretit t Argos Pellazgjike; sa pr baban e tij nuk ka t dhna, sepse pretendohet se e kishte me Zeusin. N fakt Kreuzi e dboi t bijn nga shtpia, sepse ndoshta ajo duhet ta ket pasur fmijn jasht martese, ndrsa burimet thon se ai e dbon t bijn, sepse thuhet se kishte par n ndrr q nipi kur t rritej, do ta vriste. Mendoj se varianti i par sht i sakt, duhet ta ket dbuar se e ka pasur fmijn me ndonj t dashur dhe pr t qen n rregull me t gjith thoshte se e kishte me Zeusin. Perseu mbahet si themeluesi legjendar i qytetit t Mykens dhe kjo duhet t ket ndodhur diku nga shekulli XV-XIV p.k. N fakt nga t dhnat arkeologjike Mykena ka nj qytetrim m t lasht se kto shekuj me nj kultur t lart e t sofistikuar si paraqitet te maskat e arta q jan gjetur dhe varret monumentale q datojn n shekullin XVI p.k. Perseu duhet t ket qen nj nga mbretrit e Mikens dhe themelues i dinastis s Persejve q mbaron me Yllin, djalin e Herkulit kur Mikena pushtohet me luft nga Pelopi, babai i Atreut. Emri Mykena ka lidhje me nj lloj krpudhe q quhej Myk. N fakt myk i thon edhe sot mykut n shqip, q sht si nj lloj krpudhe, q mbin dhe rritet shpejt si ajo. Ka autor q thon se djali i Perseut, Perseu sht themelues i shtetit Pers, pasi dhe vet perst ia dedikonin krijimin e mbretris dhe t shtetit t tyre nj t huaji. Perseu ra n dashuri dhe u martua me Andromedn, vajzn e mbretit t Aethiopias, Kefeut dhe mbretreshs Kasiope. Andromeda shkoi n vendin e burrit t saj n Tiryn n Argo dhe i dha atij disa fmij: Perseun, Alkeun, Heleu, Mestor, Sthenelu, dhe Eliktronin, gjyshin e Herkulit. Atreu, Agamemnoni dhe Menelau. Atreu ishte babai i mbretit t Mykens, Agamemnonit, i cili mbretronte n at vend gjat kohs q u zhvillua Lufta e Trojs. Atreu ishte i biri i Pelopit frigas, apo trojan, q mori me luft pushtetin n Myken, t ciln e qeveriste dinastia e Perseut. Nga trojani Pelop ka marr emrin edhe gadishulli i Pelopit. Mykena njohu forcim ekonomiko-ushtarak gjat
qeverisjes s Atreut, por ajo kishte nj rivale t fort dhe t pasur, si ishte Troja kryeqendra e Azis s Vogl. Gjat qeverisjes s Agamemnonit u zhvillua nj luft 10 vjeare me Trojn q drejtohej nga Agamemnoni dhe Menelau. Si pretekst pr shprthimin e lufts shrbeu fakti q Pari rrmbeu Helenn, gruan e Menelaut gjat kohs q ai e kishte ftuar Parin n shtpi. Rrmbimi i grave sht nj zakon q e kan prdorur gjithmon shqiptart, por rrall e kan ushtruar me gra t martuara. Lufta filloi me pretekstin se Pari e kishte shkelur n bes, duke i marr gruan kur Menelau i kishte besuar shtpin. N fakt, besa ka qen nj institut juridik i s Drejts Zakonore n botn albane, por nuk besoj se lufta shprtheu pr Helenn dhe as pr besn, por pr shkak t pasuris q kishte Troja. Kjo luft e gjat, nuk do t ishte fituar kurr nga Mykena, nse ajo nuk do t kishte prdorur dredhin pasi Troja ishte shum e pasur dhe kishte aleat gjith Azin e Vogl dhe Gadishullin Ilirik, pra, nj ushtri t madhe. Mykena as mund ta ndrronte q t fitonte prball Trojs po t mos kishte qen pr kalin e drunjt t Trojs n barkun e t cilit ishin futur ushtart q i hapn portat ushtris s Mykens natn. Ushtria e Mykens e zuri n gjum dhe n befasi ushtrin trojane, e cila nuk qe n gjendje t mbrohej. Mykenasit ndrmorn nj masakr t vrtet duke vrar t gjith ata q i doln para n mes tyre dhe antart e familjes mbretrore t Trojs, Priamin dhe Parin. Nj pjes e popullsis i shptoi masakrs dhe u shprngul pr n vende t tjera dhe nga kjo popullsi s bashku me popullsin thrako-ilire krijohen kombe t tjera n Evrop. Kjo zon q prfshin Trojn, gadishullin Ilirik dhe territoret e Detit t Zi, ka qen nna q populloi Evropn e bardh. Tezeu themelues i Athins XIII p.k. Tezeu ishte me origjin nga fisi i Lapve, t cilt jetonin n faqen lindore t malit t Pindit. Lapt duhej t jen i t njjtit fis me labt e sotm, ndoshta Labri apo Lapri sht quajtur zona malore nga Pindi deri n Karaburun. Kt ide e hedh Aristidh Kola, q ishte nj njohs shum i mir i popullsis s ktyre territoreve. Tezeu njihet si mbreti i par i Athins dhe ka qeverisur n shekullin XIII p.k. Tezeu njihet pr reformat dhe ligjet q vendosi n qytet ku kryesorja ka qen ndarja e popullsis n disa kategori sipas pasuris. Ai ndrtoi akropolin e Athins, por muret rrethuese q jan quajtur si pellazge nuk dihet se n koh jan ndrtuar. Ishte nj burr i pabes dhe i linte femrat n mes t rrugs, pavarsisht se far mund t bnin ato pr t. Kshtu pati disa gra, t parn Arjann, princeshn e mbretit t Krets, t ciln m von e braktisi. Rrmbeu mbretreshn e Amazonave, Hipolyten, me t ciln pati nj fmij dhe q m von e la dhe u martua me Fedrn, me t cilin pati djalin Akaman, q mori pjes n Luftn e Trojs. Ka burime q thon se Hypolyta solli amazonat pr t vrar t gjith pjesmarrsit n dasm, por nuk ia arriti dot. Gruaja e tij, Fedra, ra n dashuri me djalin q ai e kishte me amazonn Hypolyta, q quhej si e ma Hy-po-lyt, por ai e refuzoi at. Thuhet se ajo e gnjeu Tezeun se gjoja djali i tij e kishte prdhunuar dhe Tezeu vret t birin, por m pas del se ai ishte i pafajshm dhe Fedra vret veten. Tezeu mbahet si mbreti i par i Athins dhe si i pari q kreu reforma n at vend. Akili Ai ishte i biri i Peles dhe Thetit dhe kishte lindur n Fthija t Thesalis. Fthija banohej n at koh nga pellazg, dhe nj fakt t till na e jep Dionis Halikarnasi n veprn e tij
Historia e vjetr e Roms kur thot pr vendin e Akilit kshtu N brezin e 6 ata (pellazgt) lan Peloponezin dhe emigruan n Hajmoni, q sot quhet Thesali. N krye t kolonis ishin Aheu, Fthiu dhe Pellazgu t cilt e ndan vendin n tre pjes n Fthioti, Ahe dhe Pellazgi. Popullsia e Fthijes ku mbretronte i ati i Ahiles, ishte pellazge ather Akili, q ishte biri i nj mbreti t pellazgve, patjetr q sht pellazg. Straboni shum shekuj pas lufts s Trojs thot se: Pr pellazgt pothuajse t gjith jan t mendimit se ishin nj fis i vjetr, i prhapur n t gjith Helladn e sidomos n vendin e etolve afr Thesalis... Thesalia q shtrihet nga gryka e Peneit dhe Thermopileve dhe gjer n malet e Pindit quhet Argo pellazgjike. I ati i Akilit ishte mbret i pellazgve t Fthijas, ndrsa e ma ishte Theti, perndesha pellazge e Detit, pra emri i saj sht shqip Theti do t thot deti kshtu q Akili me dy prindr pellazg nuk ka se si t jet tjetr vese Pellazg. N varrin e Akilit do t prulej nj mij vjet m von iliro-maqedonasi Aleksandri i Madh dhe m von perandori i Roms me origjin ilire, Konstandini i Madh, q tregon se kta dy burra pellazgo-iliro-alban e mbanin pr t fisit t tyre Akilin. Akili n Iliad del me tiparet e popullit shqiptar, si mipritja q i bn Priamit, edhe pse i kishte vrar t birin Hektorin, besa q i jep atij dhe q Priami u thot t vetve dilni jasht mureve, pr far t doni se m ka dhn besn Akili. Kto kan qen institute t s drejts popullore t shqiptarve deri m sot. Akili kur i lutet Zotit, i lutet Dodons s pellazgve. Pse i lutej Dodons pellazge q ishte kryeqendra e pellazgve? Fakti q ai i lutet pr ndihm Dodons pellazge, tregon q ai ishte pellazg dhe q do ti drejtohej perndis q kishte trashguar nga paraardhsit e tij. Plutarku thot se Akili n Epir nderohej si hyjni dhe n gjuhn e atij vendi quhej aspet. Kjo fjal n shqip i prgjigjet shum mir cilsis kryesore t Akilit, i shpejt, q tregon vitalitetin e shqipes q ska ndryshuar, edhe pse kan kaluar mijvjear. Pra spet=shpejt t shqipes s sotme, sepse nuk ka sh n gjuhn greke, si ka shqipja dhe kur ne e prdorim kt fjal, edhe sot me nxitim e themi shpet-shpet pa ia vn shkronjn j. Pra n gjuhn e prditshme shqiptare edhe sot prdoret shpet ose kur thuhet akoma m me nxitim e themi spet. Akili quhet Mirmidon dhe n vendin e tij Homeri jep vendbanime me emra shqip si kto t sotme pa asnj ndryshim. Pel-jon q do t thot po n shqip Pel-jon, mal n vendin e Akilit ku rriteshin kuajt. Gyr-ton q n shqip do t thot Gur-ton, A-lopes q n shqip do t thot A-lop Do-lop q n shqip do t thot Do-lop Ethik q n shqip do t thot Thik, kshtu quhej krahina malore n Thesali q do t thot sht si thik e pjerrt. Kuajt e Akilit quheshin Ksanthi, si quhej kali i Hektorit, kundrshtarit t tij trojan, dhe si emri i nj lumi n Troj dhe kali tjetr bal. Sot n viset shqiptare t Ballkanit dhe kudo q jetojn shqiptar si n Itali, Turqi, Greqi, gjysma e kafshve t shtpis quhet, bal q tregon se shqiptart kan gusto t njjt n vnien e emrave te kafsht. Pra emri bal i kalit t Akilit sht emri m popullor pr kafsht n botn shqiptare, si pr qen, lop, kuaj. Fjala bal n shqip do t thot nj kafsh q sht me nj bal, me shenj, n trupin e saj.
Akili n t gjitha pikturat e ardhura deri m sot, paraqitet me simbolet e Dodons pellazge, me shqiponjn q ishte simbol i Aleksandrit t Madh, Pirros, Sknderbeut dhe i shqiptarve sot, si dhe me simbolin tjetr t yllit ose diellit, q ishte simboli i ilirve dhe i flamurit t Aleksandrit t Maqedonis. Pra, etniciteti i Akilit sht i qart dhe i padiskutueshm, ai ishte pellazg. sht e qart se n kt koh Grekt nuk kishin ardhur n territoret e tyre historike Peloponez dhe Atik dhe jo m t bhej fjal q t gjenden n teritoret, t cilat shteti grek modern i prvetsoi shum von. Odisea Ishte nga ishulli i Itaks n detin Jon, q shqip do t thot i joni dhe ishte prijs i gjith ishujve t Jonit dhe Epirit pellazgjik. Jan autort e antikitetit q japin t dhna pr origjinn pellazge t Epirit. Straboni thot se Shum autor t vjetr dhe fiset epirote i kan quajtur Pellazge sepse ato shtriheshin deri atje (N Epir). Efori thot se Dodona sht e ndrtuar nga Pellazgt. Po Efori thot se Fillimi i Heladhs sht Akarnania (posht Prevezs), sepse kjo takon e para me fiset epirote. Kjo do t thot se epirott nuk ishin Grek. Hesiodi thot se Dodona (n Epir) dhe lisi ishin qendra e pellazgve. Kto fakte tregojn q Epiri ishte pellazg gjat Homerit dhe gjat antikitetit. Fillimi i Greqis pr autort antik grek ishte jasht tokave t Epirit. Aia apo Ajaksi Emri i vrtet i Aiaksit sht Aia q shqi do t thot Ai, dhe q ajo s q iu shtojn grekt emrave zakonisht nga pas e bn t lexohet ashtu. Aia ishte kushri me Akilin dhe ishte i t njjtit gjak me t. Ajaksi kishte nj vlla me emrin Teukr, emr me t cilin quheshin trojant, pasi i ati i tij kishte rrmbyer n Troj motrn e Priamit q quhej Hesiona, me t ciln kishte lindur Teukrin. Ktu del edhe njher i qart se n Troj luftuan trojant kundr trojanve, se vllai i tij Teukri e kishte daj Priamin. Aia luftoi n Troj si aleat i Mikens dhe ka qen nj nga lufttart m t zot, saq pr trimrin q ka treguar disa e quajn i madh. Thuhet se vrau veten se nuk pati lavdin q kishte Akili dhe Odisea. Helena e Trojs Helena, preteksi i lufts smund t ket qen tjetr prvese pellazge, ashtu si ishin t gjith ata q morn pjes n Luftn e Trojs. Ajo ishte kushrir e par me Penelopn e Odises. Thuqididi te libri Historiae na tregon pr origjinn e emrit helen Para Lufts s Trojs, Helladamua bile m duket se ajo n trsi nuk e mbante akoma kt emr, se nj emrtim i till nuk ekzistonte para Helenit, t birit t Deukalionit dhe se emrin ia kan dhn asaj sipas emrave t tyre fiset e ndryshme, m tepr pellazgt. Pra, emri Helena nuk sht emr etnik grek, por emr Pellazg. Dionisi i Halikarnasit kur flet pr pellazgt thot raca e lasht e pellazgve ishte helene nga Peloponezi Ktu del edhe nj her qart se emri Helen sht emr pellazg dhe jo grek. Helena e Trojs, apo Helena Dardanidi sht personifikimi dhe simboli i bukuris femrore t popullsis vendase pellazgo-trojano-ilire. N fakt, Homeri nuk e tregon direkt se ajo ishte shum e bukur, por kjo del kur e shikojn disa pleq trojan t cilt thon se ia vlen lufta q u b pr t, pra, q donte t thoshte se ajo ishte shum e bukur, aq sa ia vlejti t luftoje pr t.
MBRETRIA THRAKE Do thoni se far lidhje kan shqiptart e sotm me Thrakn e vjetr? Shqiptart kan aq lidhje me Thrakn sa kan, edhe me ilirt; sepse ilirt dhe thrakt ishin t s njjts etni. Shpesh studiuesit nga afrsit q ka midis thrakasve dhe Ilirve n lidhje me gjuhn dhe kulturn nuk jan n gjendje t dallojn ndryshimet midis ktyre dy popujve. N rrethet serioze shkencore sht arritur prfundimi se thrakt dhe ilirt ishin popuj t t njjtit komb, ose q kan afrsi t mdha etnike midis tyre dhe faktet tregojn se kan t drejt. Duke iu referuar autorve antik gjen t dhna interesante n lidhje me kt shtje. 1 Amantt ishin nj fis Thrakas, i cili n fillim ka banuar n ishullin e Eubes dhe pas Lufts s Trojs u vendosn n iliri dhe m von autort, duke na treguar origjinn e tyre, i quajn ilir. Pra, fisi i Amantve, q themeloi Bylisin dhe Orikumin, ishte thrakas, por ata nga t gjith autort antik m von jan quajtur si ilir, dhe pasardhsit e tyre jetojn ende edhe sot aty ku kan jetuar gjyshrit e tyre. 2 Gjeografi m i madh i antikitetit Straboni, jep disa t dhna interesante pr thrakt, me ann e t cilave arrijm n konkluzionet se ata ishin i njjti popull me ilirt. Ai thot se Myzt tani (shek I t ers son) gjithashtu jan thrakas dhe identik me njerzit q tani quhen Moesi. Nga kta mysi rrjedhin edhe Mysit q jetojn midis lidve, frigve dhe trojanve. Dhe vet frigt jan brigi nj fis thrakas ashtu si jan Mygdoni, Bebri, Medobithyni, Bithyni dhe Thyni. Pra si dshmon Straboni, Myzt jan fis thrakas, por n burime t tjera quhen, dhe si fis ilir, q do t thot se thrakt dhe ilirt ishin t s njjts etni derisa studiuesit e antikitetit nuk shikonin dallime etnike midis tyre dhe t njjtat fise her i quanin thrake dhe her ilire. Po aty Straboni thot se fiset trojane jan thrake dhe myse pr sa iu prket etnicitetit q do t thot se Trojant me Thrako-Ilirt ishin t nj etnie. 3 Straboni vazhdon duke thn se poeti (Homeri) lidh me myst dhe Hippemolgi, edhe Galaktofagi dhe Abi, q jan vendet e skythve dhe saramantve. Vendet e Skythve (e quanin veten e tyre me emrin Alban) dhe Saramantve jan n veri t Detit t Zi q do t thot se populli i Azis s Vogl dhe i rrethinave t Detit t Zi kishte t njjtn kombsi me popullin e gadishullit Ilirik. 4 Aeliu Catu, thot Straboni, transportoi nga Isteri n Thrak 50 mij burra ndrmjet Geotve, nj fisi me t njjtn gjuh si Thrakasit, dhe ata jetojn atje tani dhe quhen Moesi, ndoshta kta njerz n koht e vjetra jan quajtur kshtu dhe q n Azi emri i tyre sht ndryshuar n Mysi, ose q n koht e hershme kta njerz jan quajtur n Thrak, Mysi. Geot ishin fisi gjerman i gotve, q Straboni i quan mys, dhe t s njjts kombsie e gjuhe me thrakt. T njjtn gj thot dhe historiani i vetm q ka shkruar historin e gotve i cili ishte edhe vet Got, me emrin Jordanes. Pra gott gjermanik ishin iliro-thrak pasi ata quheshin myz. 5 Fisin e Tribalve disa autor e shtrijn deri n Fush-Dardani dhe e quajn si fis thrakas, por Apiani i quan tribalt fis ilir. N Fush-Dardani t gjith autort antik kan treguar qart se ka banuar historkisht, ashtu si dhe sot, fisi ilir i Dardanve, kshtu nse ka thrakas n Fush-Dardani, ata nuk jan gj tjetr vese dardan ilir. Dardant shpesh nga
autort antik dhe modern jan quajtur si fis thrako-ilir, ka tregon q nuk ka asnj ndryshim etnik midis ilirve dhe thrakasve, prderisa fise t njohura si ilire jan edhe thrake njkohsisht. 6 Fjalt q kan mbrritur deri sot nga gjuha thrake jan shqip, madje dhe shum fise thrake kan emra shqip. N enciklopedit dhe studimet e huaja kur flitet pr gjuhn thrake, s pari jepet ngjashmria e saj me shqipen e sotme. Shum fjal t thrakishtes jan shqip kshtu p.sh. Mz ka lidhje me fjaln shqipe Mz, q tregon t voglin e kalit dhe pr kt kan rn dakord t gjith gjuhtart. Sorin Paliga linguist rumun e lidh fjaln buza q si n shqip dhe rumanisht ka t njjtin kuptim q do t thot buza, me emrin Buza me t cilin e quanin veten thrakt. Fiset thrake kan emra q kan kuptim n gjuhn shqipe ku dallohen fiset Besa si Besa, fisi Di q po shqip do t thot Di, Bythyni q shqip po Bithyni, Medobithyni q n shqipen e pastr do t thot Me-do-bith-yni, Fisi Thyni, pra, q sht Thyni, Edoni q do t thot E-doni n shqip. Pra, emrtimet dhe fjalt q kan mbrritur nga thrakishtja jan nj variant tepr i pastr i shqipes s sotme. 7 Dakt n baz t t gjitha burimeve antike jan vet thrakt dhe disa fjal q kan ardhur n kohn e sotme, jan t nj shqipeje t pastr, fakt q e kan nxjerr dhe e pranojn studiuesit perndimor. Kshtu p.sh. fjala Vatr sht po n shqip Vatr. Fjal tjetr q studiuesit kan rn dakord sht Karpate, nga ku kan marr emrin malet e Karpateve, q rrjedh nga fjala shqip Karp q do t thot shkmb, naparka q do t thot neprka etj. Nga gjuha dake kan mbrritur rreth 160 fjal dhe nga kto 90 jan shqip, fakt q e pranojn t gjith gjuhtart. far krkon shqipja n Daki e cila ndodhej n veri t Detit t Zi? Kjo sht shum e thjesht derisa dakt kan n gjuhn e tyre rreth 60 prqind fjal t shqipes, padyshim, q ata kan qen t nj etnie me ilirt. Nga ktu del se, prderisa dakt jan t nj etnie me ilirt, ather dhe ilirt jan t s njjts etni me thrakt, skytht, trojant dhe gott me t cilt dakt dalin si t nj etnie. 8 Fisi ilir i paionve sht quajtur nga Herodoti si koloni trojane, apo si trojan. Trojant vet jan quajtur nga autort si popull q e kishte origjinn nga thrakt. Prderisa paiont ilir jan trojan, ather ata jan edhe thrakas, sepse fiset e trojs ishin nga Thrakia. Ka nj variant tjetr si e kemi prmendur m sipr q thot se Dardani, i cili themeloi Dardanin e Trojs ka ardhur nga Thraka, por Dardani sht ilir. 9 Maqedonia sht quajtur Emathia, q n shqip do t thot po E-mathia dhe n kohn e Homerit dhe Herodotit sht quajtur e gjith me emrin Paioni, por paiont ishin fis ilirotrojano-thrakas. Prderisa maqedonasit jan quajtur paion dhe Paiont ishin iliro-thrakotrojan, ather maqedonasit jan popull i s njjts etnie me iliro-thrako-trojant. 10 Dionisi n gjuhn paione quhej si n shqip Dyalu pra djal. Paiont kan folur gjuhn shqipe ashtu si kan folur maqedont, thrakt edhe trojant q ishin t nj etnie me ilirt. 11 Nj fakt tepr i rndsishm dhe i patundur sht se n Thraki vendbanimet kan t gjitha pas fjaln Fara p.sh. Besa-fara, Bendo-fara, Buzi-fara. Studiuesit vrasin mendjen dhe nuk e kuptojn se far do t thot emri fara? Po t dini shqip, patjetr q nuk do e kishin problem pr ta kuptuar. Vendbanimet thrake me fara tregojn farn dhe fisin pra q kjo sht fara e besve, kjo e buzve e me radh. Po ndarja n fara ekziston akoma n disa zona t Shqipris edhe sot. Pra thrakt kan prdorur emrin shqip Fara pr t treguar
vendbanimin e secilit nga fiset, q tregon edhe nj her q thrakasit ishin t nj etnie me ilirt dhe shqiptart jan t vetmit pasardhs t tyre q ruajtn gjuhn e vjetr t Evrops. Si konkluzin: nga t dhnat e msiprme, thrakt, ilirt, trojant, gott, dakt, skytht dhe Maqedonasit ishin i njjti popull. Kt e vrtetojn t dhnat historike, gjuhsore dhe emrat e vendeve t cilat kuptohen leht nga shqiptart e sotm. Herodoti i quan thrakt nj popull i madh dhe shum i shtuar, madje kombin e dyt n bot pas indianve. Territoret e Thraks shtriheshin nga Deti Egje n Jug deri n Paionin ilire dhe Maqedonin n Perndim e Jugperndim. N lindje shum fise trojane jan quajtur si thrake pothuajse e gjith Troja si Lidia, Frigjia. N veri kaprcente Danubin n vendin e dakve dhe skythve t Amazonave q shtrihej n territoret q sot jan shtetet e Rumanis, Moldavis, Ukrahins dhe Rusis Jugore. Pra, nj territor i gjer me nj popullsi t madhe. Autort mesjetar me emrin Paioni kan quajtur t njjtat territore q quhen dhe Thraki. Koncepti Paioni sht shtrir nga disa, nga kta studiues deri n vendin e dakve dhe skithve prtej Danubit n lindje dhe n t gjith Alpet e Evrops n perndim. Mbretria e Bithynit 328-75 p.l.k. Bithynia ishte nj mbretri q u krijua n fund t shekullit t IV p.l.k. n Azin veriperndimore. Sipas autorve antik Strabon, Kenofon, Bithynt ishin nj fis thrakas. N fakt si e kemi par m lart n kt studim q n koht m t lashta popullsia e Azis s Vogl e njohur si trojane ka qen e nj race me thrakasit. Fiset kryesore thrake q banonin n Azi t vogl, sipas Herodotit kan qen Thyni dhe Bithyni. Bithynia qe pjes e Mbretris s Krezit t Lidis dhe, pasi u pushtua nga Persia, ajo bnte pjes n Satrapin e Frigjis. Gjat pushtimit t Aleksandrit t Madh, Azia e Vogl q ishte e nj kombsie me t, i hapi portat, kshtu q patn dhe privilegje duke ruajtur pavarsin e tyre, prve qytet-shteteve greke t cilat bn luft. Nikomedi sht i pari mbret q e meritoi kt titull, pasi ai sundoi trsisht mbi mbretrin e tij. Ai themeloi si kryeqytet Nikomedin q do t forcohej shum gjat qeverisjes s pasardhsve t tij. Sundimtari i fundit, Nikomedi i IV, n vitin 74 p.k. ia dorzoi me dshirn e tij mbretrin Roms s fuqishme, pasi ai nuk mundi t prballonte dot m fushatat ushtarake t Mithridatit t Pontit. Mbretria Thrake e Odryseve shekulli V-III p.k. Rez Eanidi sht mbreti i par i thrakasve, q njohim nga burimet e shkruara historike, por pa diskutim q mund t ket pasur dhe mbretr t tjer para tij. Ai qeverisi n fund t shekullit XIII dhe ndoshta n fillim t shekullit t XII p.k. dhe mori pjes n luftn e Trojs si aleat me trojant. Rezi kishte lidhur nj numr t madh krushqish me dardant e Trojs dhe ishte aleat i fort i tyre. Mbretria thrake ka vazhduar t ekzistoj dhe pas lufts s Trojs, por ajo e arriti kulmin me mbretrin e Odrysve. Kjo mbretri u krijua nga bashkimi i t gjitha fiseve thrake nga Egjeu deri n Danub nn mbretin e fuqishm Tere 450-431 p.k. Nn sundimin e t birit t Tereut, Sitalkut 431-424 p.k. mbretria arriti kulmin e shtrirjes territoriale dhe fuqis ushtarake. Ai ndrtoi rrugt q lidhnin Egjeun me Danubin dhe ngriti nj ushtri prej 150 mij ushtarsh. Sitalku ndrmori nj sr fushatash ushtarake
kundr maqedonasve dhe vdiq n fushatn ushtarake kundr fisit ilir t tribalve, t cilin donte ta bashkonte me mbretrin e tij. Gjat qeverisjes s Seuthe I 424-415 mbretria njohu paqe dhe zhvillim, por nj numr fisesh u larguan nga mbretria e prbashkt thrake. Pas ktij mbreti, mbretria erdhi duke u dobsuar. Mbretrit e Lidis Lidia ishte nj shtet n veri t Azis s Vogl me nj qytetrim t lart dhe t lasht. Lidt jan trojan dhe gjat Lufts s Trojs luftuan pr mbrojtjen e Trojs. Nga Lidia kan ardhur edhe tyrrent apo etruskt. Kshtu Straboni citon Antiklidin q thot se pellazgt qen t part q populluan ishujt Lemno dhe Inmbro dhe disa prej tyre kaluan n Itali me Tyrrenin t birin e Atit. Qytetrimi i lidve dhe frigasve, t cilt ishin popuj trojan, pa dyshim ka qen nj nga qytetrimet m t larta q ka njohur njerzimi. Nga Lidia shtetet greke, dhe ato t tjera fqinje morn shpikjen me patent lide, q quhej monedh. Nj nga mbretrit e Lidis, sipas Herodotit, ka qen Agroni i njjt me emrin Agron t mbretit Ilir. Aty ka emra q kan shpjegim n shqip dhe q shqiptart i prdorin edhe sot si mbreti Ati po si ati n shqip, mbreti Koti po si koti n shqip, emri Ar-di q prdoret dhe sot n Shqipri. Nj fakt tjetr interesant sht nj mal n Lidi q quhej Tmol, pra mol q quhej po mos si n shqipen e sotme. Lidt e frigt i thoshin Buks po si i thon shqiptart sot Buk. Tantali 1300 p.k. Tantali sht nj nga mbretrit legjendar t Lidis. Ai kishte djal Pelopin, baban e Atreas q mori mbretrin e Mykens. N fakt Tantali njihet si mbreti i Frigjis, por edhe i Lidis. Meq kto dy shtete kan qen afr, ka mundsi q n at koh ai ti ket bashkuar n nj shtet mbi t cilin sundonte vet. Tantali, thot legjenda, ka sakrifikuar djalin e tij Pelopin pr perndit, por perndia q e kishte emrin Fati, e ringjalli prsri Pelopin. Perndia lide Fati, n shqip ka kuptim t njjt me fjaln q prdorin edhe sot shqiptart Fati, pra q prcakton fatin dhe jetn e nj njeriu, kshtu pavarsisht do gjje nse sht e shkruar nga fati, ashtu do t ndodh. Mbretr t tjer pas Tantali ishin Moloni, Koti, Ati, Liduja, Aciasmu, Ermon, Alkim, Kamblitu, Tmoli, Teoklemenu, Marsia, Iardanu, Omfal, Filomenu, Alkau, Belu, Ninu, Agron, Ardi, Aliate, Mirsu, Kandal Gigi 720-682, Ardi 682-633, Sadiate 633-621. Aliati 621-564. Ishte djali i Sa-di-atit dhe n histori njihet si themelues i perandoris s Lidis. Gjat mbretrimit t tij, arriti t nnshtroi t gjith Azin e vogl si Karin, Miletin dhe Smirnn. Media n kt koh po shndrrohej n nj krcnim t vrtet pr interesat e perandoris Lide. Gjendja u acarua aq shum, sa kto shtete hyn n luft kundr njra-tjetrs dhe beteja finale u zhvillua n lumin Hali. N kohn q t dyja ushtrit po ndesheshin ndodhi nj eklips q friksoi pa mas t dyja palt, t cilat e morn pr nj shenj t keqe. Ata menjher ndrpren luftn, dhe prfunduan nj marrveshje paqeje q i dha mundsi shtetit lid t jetonte edhe disa vite. Krezi 564-546 Ai ishte djali i Ali-atit dhe kur erdhi n pushtet, trashgoi nj perandori dhe pasuri prrallore. Krezi ka qen nj nga mbretrit m t pasur t bots s athershme. N kt
koh perst kishin krijuar nj perandori t fort dhe t madhe, dhe krcnonin egzistencn e shteteve t tjera fqinj duke prfshir ktu edhe Lidin. Krezi lidhi nj aleanc ushtarake me mbretin e Egjiptit, dhe at t Babilonis pr t prballuar krcnimin e mbretit Kiri t Persis. N 547 p.k. nn komandn e tij, ushtria Lide kaprceu lumin Hali dhe ndeshet me Kirin. Krezi nuk qe me fat si Aliati, sepse nuk ndodhi asgj pr t penguar humbjen e tij prball mbretit pers, nga i cili u kap rob. Kiri donte ta ekzekutonte, por m pas u bind se ai ishte njeri i mir dhe e mbajti si nj nga kshilltart e tij m t besuar, detyr q ai do ta mbante edhe pas vdekjes s Kirit. Krezi njihet n histori pr pasurin e madhe q kishte dhe pr besnikrin e tij ndaj kundrshtarit. DINASTIT TROJANO-DARDANO-ALBANE T EVROPS Dianstia Trojano-Dardane e Alba-Longs Pas lufts s par t Trojs (1189 disa thon 1230) disa fise trojane q kishin qen drejtuese t lufts, megjith princat apo mbretrit e tyre u larguan nga Troja pr n perndim. Ene Dardanidi ishte princ i dardanve q shptoi pa u vrar gjat lufts. Ai me gjith familjen e tij dhe shum antar t fisit mori rrugn pr n perndim. Para se t ikte n Itali qndroi n Butrint, dhe kodra ku ata qndruan gjat zbarkimit u quajt Troj. Deti i trazuar e hedh Enean n Afrik ku qndron pr nj koh t shkurtr dhe m pas vendoset prfundimisht n Itali. Ene Dardanidi s bashku me gjith bashkatdhetart q e ndiqnin, zbarkuan n Latium ku u prit shum mir nga prijsi i vendit, i cili i dha vajzn Lavinia pr grua. M von vjehrri i tij, vritet n luft, kshtu q drejtimi i mbretris i mbeti Enes. Nga martesa me Lavianin ai pati djalin Silvi, t cilit iu vu ky emr pasi e ma e lindi posht nj peme q e kishte emrin Selvi. Studiuesit e huaj kan rn dakord q emri Selvi sht nj emr peme, por ata thon se nuk e din se pr lloj peme bhet fjal. Nga shqipja e sotme jepet zgjidhja se kjo pem sht Selvia q shqiptart edhe sot pas mijra vjetsh e quajn Selvi. Fakt q tregon edhe njher q trojant kan qen gjyshrit e shqiptarve t sotm. Kjo pjes e historis s Dardanve sht prjetsuar nga Virgjili te vepra e tij Eneida si, dhe nga autor t tjer t cilt vrtetojn kto fakte historike. Ene Dardanidi 1181-1176 Ene Dardanidi ishte djali i Angisesit dhe ishte martuar me nj nga vajzat e mbretit Priam t Trojs, por n ikje e sipr ai humbi lidhjet me t dhe nuk e mori n Itali. Kshtu q n Itali u martua me nj grua tjetr, me t ciln pati pasardhsin e tij Selvi. Pas vdekjes s tij, pushtetin n Luaret e mori i biri i tij Azgani me t cilin erdhi nga Troja. Asgani ose Julu 1176-1151. Asgani e la Laureten dhe ndoshta n t vazhdoi qeverisja nga trojant dhe themeloi nj qytet tjetr t quajtur Alba-Longa, ku ai mbretroi vet. Pas Asganit qeverisn disa mbretr t tjer n Alba-Longa si: Asgan Julu 1151-1138 p.k. Selvi 1138-1109 Ene Selvi 1078-1027 Ati 1027 Alban 1027-988 Epyti 988-962 Kapi 962-934
Kapetu 934-921 Tiberi 921-913 Agripa 913-872 Allodiou 872-853 Aventin 8353-816 Proka 816-793 Numitori 793-? Kluilu ?-670 Meti Fufeti 670-655 Ktu merr fund edhe dinastia Trojane n Alba-Longa. Vajza e Numitorit, Rea Selvia lindi dy binjakt Romulin dhe Remin, t cilt thuhej se i kishte me perndin m t lart Jupiterin. Pa dyshim q i ka pasur me ndonj t dashur dhe pr ti shptuar qortimeve t t afrmve, ka pretenduar se i kishte me Jupiterin, ose njerzit me botkuptimin e tyre fetar t kohs u kan ngjitur nj at hyjnor pr shkak t lavdis s tyre si themelues t Roms. T dy fmijt u hodhn n lum ngaq xhaxhai i saj nuk donte rivalitet pr fronin e AlbaLongs, por lumi Tiber i nxori n breg dhe pr ta u kujdes nj familje, e cila i rriti dhe i bri burra. Romuli vrau t vllan Remin gjat kohs q po debatonin se n ciln kodr do t ndrtonin qytetin e Roms. Romuli e ndrtoi qytetin n kodrn Palatin, ku u vendos ai me nj grup t vogl banorsh dhe ishte afr me qytetin Etrusk, Vei. N kodrn Palatin jetonin vetm burra, nuk kishte gra, sepse sabint q jetonin afr, nuk ua jepnin vajzat pr gra. Kshtu Romuli dhe shokt e tij vendosn ti rrmbenin dhe ti sillnin n Palatin vajzat e sabinve. Mbreti i Sabinve, Taiti, u shpalli luft, por me ndrmjetsimin e vajzave t tyre, q ishin br grat e atyre q i rrmbyen, u vendos paqja dhe mbreti sabin Tati, q i prgjigjet n shqip po Tati q prdorin disa zona n Shqipri pr atin, u vendos n Kapitol ku t dy fiset jetuan s bashku. Gjat nj mosmarrveshjeje midis Tatit dhe Romulit, ky i fundit e vret at dhe qeverisi vetm Romn, deri sa vdes. MBRETRIT TROJANO-ALBANO-ETRUSK T ROMS Romuli qeverisi n vitet 753-716 Romuli njihet jo vetm si themelues i Roms, por edhe si i pari mbret i saj. Ai rridhte nga familja e princrore e dardanve t Trojs dhe njihet n histori si themeluesi i Institucioneve t Roms. Kshtu, ai formoi Senatin e famshm romak, q kshillonte mbretin pr shtje civile e ushtarake dhe q m von do t kshillonte magjistratt gjat sistemit republikan t qeverisjes. Senati ishte institucioni m i rndsishm i Perandoris Romake. Romuli mbahet n histori pr krijimin e kalendarit, q sht quajtur m von si Kalendari Romak. Ky kalendar kishte 10 muaj dhe 304 dit dhe fillonte n muajin Mars. Festa e 14 marsit Dita e Vers q n Shqipri sht fest kombtare nuk sht gj tjetr vese Viti i Ri sipas kalendarit t vjetr, q tregon, edhe njher autoktonin e padiskutueshme t shqiptarve n kto troje. Kjo tradit sht prcjell brez pas brezi dhe, nse populli i
sotm shqiptar nuk do t ishte ai i vjetri, ather kjo tradit do t ishte ndrprer dhe nuk do vazhdonte, ashtu si nuk e kan popujt e tjer, t cilt nuk jan vendas. Numa 716-672 Ai ishte mbreti i dyt i Roms dhe qeverisi pr nj koh t gjat kt qytet. Gjat qeverisjes s tij, mbretroi paqja n vend. Numa njihet si i pari q vendosi ceremonit fetare n Rom dhe ngriti tempuj fetar. U organizua hierarkia e priftrinjve dhe m i larti nga ata quhej pontifeks. Numa i shtoi kalendarit romak 2 muaj, janarin dhe shkurtin dhe i bri muajt me nga 29-30 dit. Ky kalendar ka mbizotruar pr shum koh n t gjith botn romake. Sot muaji shtator sht muaji i nnt, por sipas kalendarit romak ka qen i shtati, sepse viti fillonte n mars, prandaj quhet dhe shtator, dhe ai i dhjeti quhet tetor dhe me radh, pasi me kalendarin e vjetr janari dhe shkurti ishin muajt e fundit t vitit. Tul Hostili 672-640 Pas vdekjes s Numitorit, Hostili zgjidhet mbret nga populli i Roms. Gjat kohs q qeverisi Romn, shkatrroi mbretrin trojane t Albanis, nga ku kishte origjinn Romuli dhe kapi rob mbretin e fundit t saj Met Fufetin, t cilin e vrau. Pas ksaj ai filloi luftn me sabint t cilt, ashtu si dhe etruskt e albant ishin shum afr, madje nj pjes e sabinve jetonin n Rom. Hostili arriti ti nnshtroj qytetit t tij fiset e albanve dhe sabinve, prve etruskve, t cilt jetonin n qytete t zhvilluara dhe t fortifikuara. Tul Hostili ndrtoi godinn e senatit t quajtur sipas mbiemrit t tij Ku-ria Hostilia. Anku Marku 640-611 U zgjodh mbret pas Tulit nga popullsia e Roms dhe u miratua nga Senati. Ai ngriti nj ur mbi Rom dhe e zgjeroi at duke populluar nj kodr tjetr t quajtur Jan-kulum. N politikn e jashtme qe i suksesshm, sepse vazhdoi pushtimin e qyteteve t tjera afr Roms. Lokum Tarkuin Prisku 616-578 Nna e tij ishte nga familje e lart etruske dhe quhej Tana e babai i tij vinte nga Korinthi dhe quhej Demarat, por emri i tij i vrtet ishte Lokum, t cilin e mori dhe i biri. N burimet e Mesjets thuhet se Demarati vinte nga Paionia ilire. Emri Lokum ndoshta ka lidhje me fjaln Lokum q prdoret edhe sot tek albant apo shqiptart dhe q emrton nj lloj mblsire. Ai njihet si rregullues dhe ndrtues i qytetit t Roms. Gjat qeverisjes s tij u ngrit sistemi i kullimit t Roms, q sht ruajtur deri sot. Ai pati dy djem t quajtur Luk ose Lokum sipas emrit t t atit dhe Arrun q u vran nga pasardhsit e Anku Markut, t cilt pretendonin t merrnin pushtetin n Rom. Kshtu, duke mos pasur djem, pushtetin n Rom e mori dhndrri i Priskut, i cili ishte martuar me vajzn e tij, Tarkuina. Serve Tuli 578-534 Emri i tij origjnal ishte Mastar, ndrsa emri Serve e mori kur hipi n fron. Ai ndrtoi muret rrethuese t Roms; njihet si reformator dhe q zhduku dallimet midis patricve dhe plebejve. Kshtu, ai ndrtoi ushtrin romake sipas shtresave t popullsis, duke vendosur q edhe plebejt t shrbenin n ushtri, q deri n kt koh q flasim kishte qen privilegj i patricve. Serve Tuli e ndau popullsin n katr kategori sipas pasuris dhe jo sipas asaj n ishin patric apo plebej. Emri Patric ka rrnjn tek fjala shqip at q tregon t parin e fisit apo t familjes nga ku ka dal dhe fjala Pater q n latinishte e n disa gjuh do t thot at. Ai e mbajti pushtetin n Rom, derisa u vra nga vajza e tij Tula dhe dhndri Lukum.
Luk Tarkuin Superbu 534-510 Ishte dhndri i Mastarit apo Serv Tulit dhe erdhi n pushtet duke vrar t vjehrrin. Ai sht mbreti i fundit q qeverisi Romn, sepse n 510 p.k. me revolucion u prmbys mbretria dhe u vendos nj form e re qeverisjeje-Republika. Gjat qeverisjes s tij ngriti sistemin e shkarkimit t Roms n lumin Tiber dhe i ndrtoi nj tempull perndis Jupiter. Ai njihet si tiran dhe pati marrdhnie t kqija me Senatin, duke vrar shum senator. Tarkuini u rrzua nga froni dhe u strehua n Kuma t Etruris, derisa vdiq n vitin 496 p.k. Ai kishte tre djem q quheshin Tati, Arrun dhe Seksti; ky i fundit prdhunon Lukrecian gruan e kushririt t tij n kohn q i ati dhe burri i saj nuk ishin n shtpi. Ajo i tregon t atit dhe burrit pr prdhunimin dhe pas ksaj vrau veten. Lukum Juni Bruti ishte kushri si i mbretit, ashtu edhe i Lukrecias dhe n kt mes mbajti nga familja e viktims, duke ndihmuar q t vritej Sekstu dhe t rrzohej nga froni i ati i tij q kishte qeverisur si tiran. Ai organizoi nj revolucion n Rom q prfundoi me rrzimin nga froni t mbretit etrusk, kushririt t tij. N krye t Roms u vendosn etruskt Lokum Juni Bruti dhe bashkshorti i Lukrecias Trakuin Kollatini q u zgjodhn dhe konsujt e par t Roms, por m von bashkshorti i Lukrecias do t zvendsohej nga Mark Horat Pulvili. Lokum Bruti u vra nga kushriri i tij Arrun, djali i mbretit t fundit etrusk, q mbetet edhe vet i vdekur n kt betej. Mbreti i rrzuar nga froni caktoi nj etrusk tjetr Lar Porsena q t merrte fronin pr t, por sipas Tacitit, ai arriti t mar fronin, por qeverisi vet n t. Kshtu mori fund edhe dinastia trojane-albane-etruske e Roms. Romn e kan themeluar trojano-dardant dhe ajo u rrit n bashkpunim me fise t tjera vendase t nj etnie me trojant, por q jan quajtur me emra t ndryshm sipas fiseve si etruske, ilire, sabine, pellazg etj. Bashkimi i ktyre fiseve solli dhe formimin e Roms, e cila m von u zgjerua dhe u b nj perandori e madhe. Pr trojant apo ilirt, q i ruajtn rrnjt e prejardhjes s tyre dhe emrat e fiseve do t flasim m posht. I ashtuquajturi komb latin romak nuk sht asgj tjetr vetm sa przierje e fiseve t ndryshme albane t antikitetit si trojant, etruskt, ilirt me nj element ndoshta t ardhur, apo jo nga diku, q askush nuk e di dhe nuk mund ta prcaktoj deri m sot. Ajo q sht e sigurt sht fakti se kombi romak pati si baz t tij popullsin iliro-trojane q ka qen sipas hum t dhnave e nj etnie me at etruske. DINASTIA TROJANO-DARDANO-ALBANE E ALBIONIT (BRITANIS) Do t thoni ju se far lidhje kan britanikt me dardant dhe albant? Britanikt jan komb dardano-alban, sepse dinastia dhe populli i vjetr britanik e kishin origjinn e tyre nga dardant e Trojs, por edhe Anglo-Saksont si do t shohim m posht n kt studim e kishin origjinn nga Iliria. Kjo periudh e historis ka qen konsideruar nga disa historian si mitologji deri n kohn q u zbulua Troja n fund t shekullit t XIX, e cila tregonte se ishte atje dhe doli t vrtetonte ato q kishin shkruar pr t, me mijra vjet rresht historiant. Zbulimi i Trojs vrtetoi ato q kishte thn Homeri dhe historiant e vjetr t Antikitetit dhe Mesjets, duke prfshir ktu edhe vrtetimin e veprave t shkruara nga historiant britanik n Mesjet. Historin e Britanis e kemi filluar gjithmon me Cezarin n momentin q ai pushton Britanin n 55 p.k. dhe pr periudhn m prpara nuk flitet, sikur kta njerz t mos ken ekzistuar fare n at vend para ktij
viti. Ka nj histori para vitit 55 p.k. q sht pasqyruar nga disa historian britanik me tepr dinjitet. Historia e vjetr e Britanis lidhet me dardant e Trojs, sepse ishte kjo popullsi q populloi kt ishull pas rnies s Trojs. Trojant mbrritn n Albion n shekullin e XI p.k. Por prpara sesa trojant t mbrrinin n Britani, ka jetuar nj popullsi tjetr. Sipas nj kronike t vjetr t quajtur Holinshed, t part njerz q pas prmbytjes s madhe kan banuar ishullin jan Samotheant, t cilt ndrtuan nj perandori t madhe nga Rini n Pirenej. Samotheantt u mundn nga Albiont (mendohet se kan shkuar n Albioni n 1721 p.k.), t cilt e quajtn ishullin, Albani deri sa mbrriti Briti trojan q e quajti me emrin e tij, Britani. N kronik jepen emrat e disa mbretrve t ksaj kohe t quajtur si Druid, Bard(h)u, Albion, Pari, Romi, Nane, etj. N fundin e shekullin t XII e fillimit t XI p.k. disa vite nga prfundimi i Lufts s Trojs, mbrrin nj pjes e popullsis trojane me n krye Britin. Neniu (q s bashku me Geofrey of Monmouth) jan dy historian m t rndsishm t Britanis Mesjetare) thot trojant e Britit ishin t s njjts origjin me popullsin q gjetn n Albion kur mbrritn. Pra, Neniu thot se populli q banonte n Albion n momentin q erdhn trojant, ishte i s njjts etnie me trojant. Briti, si na tregon Geofrey of Monmouth, ishte nga familja e Ene Dardanidit. Ai ishte nipi i Enes. Pasi pa dashje vret t atin, Selvin, merr nj pjes t trojanve t tjer dhe shkon n Angli. Faktet q tregojn se britanikt jan trojan, jan t shumta. 1 Autori Britanik i shekullit t VIII Nennius si e tham m sipr tregon origjinn trojane nga Briti t britanikve n librin e tij Historia Britnum pra, Historia e Britanis. Ai paraqet linjn e dinastis trojane deri te Briti i britanikve, i cili ishte nipi i Ene Dardanidit dhe themelues i mbretris s Albionit. Neniu ka shkruar n shekullin e VIII dhe t dhnat q jep pr origjinn e britanikve koinidojn me ato t Geofrey of Monmouth dhe autorve t tjer t Mesjets. Vepra e tij sht nj nga veprat m t vjetra t historis Anglo-Saksone. 2 Geofrey of Monmouth n librin e tij Historia e mbretrve t Britanis, botuar n shekullin e XII, jep qart gjith historin e Britanikve nga shekulli XI p.k. deri n 650 kur Britania pushtohet nga Anglo-Saksont. Autori thot se ky libr ishte i shkruar n gjuhn britanike dhe se ai po e prkthente nga gjuha e vjetr e britanikve n at latine n shekullin e XII. Kta dy historian jan m t rndsishmit e Britanis s Mesjets dhe t dy flasin pr t njjtn gj, pr origjinn trojano-dardane t britanikve. Pr t qen sa m t qart, dyndjet e popullsive n Britani jan kryer n disa val, por m t rndsishmet kan qen dy. S pari, dyndja dardane e shekullit t XI p.k. dhe s dyti, dyndja anglo-sakse n shekullin e VI-VII t ers s re. Bashkimi i ktyre dy popullsive krijoi kombin britanik. Le t shohim me radh edhe faktet e tjera q tregojn pr origjinn trojane t britanikve. 3 Historian t Antikitetit dhe t Mesjets tregojn pr shprnguljen e popullsis trojane dhe vendosjen e tyre n Evropn Perndimore. Kronistt Mesjetar t popullsive gjermanike, anglo-saksone, skandinave tregojn pr emigrimin e popullit t tyre nga rajoni i Trojs, Gadishulli Ilirik dhe nga Deti i Zi, drejt perndimit, n epoka t ndryshme t cilat do i shohim m me hollsi tek kapitulli pr racn gjermanike.
4 N dorshkrimin anglo-sakson Pseudo-Sybella i shkruar n latinisht, tregohet se Britania ishte nj ishull i populluar nga t mbijetuarit e Trojs (insulam reliquiis Trojanorum inhabitatam). Pra, pushtuesit anglo-sakson thon pr popullin q gjetn n Britani se ai sht trojan. Ndrsa flasin pr britanikt, ata tregojn edhe origjinn e tyre. 5 Kshtu, Kronika Saksone Widukind thot se Saksont kan prejardhje nga Maqedonia nga ushtria e Aleksandrit t Madh. Ushtria e Aleksandrit prbhej nga ilir dhe maqedonas, t cilt ishin t nj etnie. Pas Lufts s Trojs nj pjes e trojanve u vendos n Maqedoni, q quhej Paioni. Por si e kemi shpjeguar, paiont ishin n t njjtn koh ilir, Trojan, thrakas dhe maqedonas, pra e njjta etni. Anglia pas emigrimit t par ka nj emigrim tjetr, po nga fise iliro-maqedono-trojane, t cilat s bashku me britanikt e vjetr dardano-trojan, formuan kombin britanik. Saksont kur flasin pr popullsin e tyre thon se kan ardhur nga Maqedonia dhe kur flasin pr britanikt Trojan q gjetn kur erdhn n shekullin VI-VII, thon se jan nga Troja, por ata thon gjithashtu se ne me trojant, q jan britanikt e vjetr, jemi t nj etnie. Ata vrtetojn edhe njher n shkrimet e tyre q iliroMaqedonasit ishin i njjti popull me dardano-trojant, sepse ata i konsiderojn si t s njjts etnie, ashtu si del edhe nga burime t tjera historike. Madje, po tu referohesh autorve mesjetar, ata thon se emri Maqedoni vendit ia kan dhn fiset q erdhn nga Troja pas lufts. Kjo sht trsisht e vrtet, sepse emri Maqedoni nuk ka ekzistuar pr maqedonasit gjat kohs s Lufts s Trojs, pasi Homeri e quan popullsin e vendit t Maqedonis me emrin Paioni dhe kta paion ishin ilir. Pra, q Maqedonasit jan ilir, nga fisi i paionve dhe q emrin ia dhan asaj po paiont q banonin n territoret e Maqedonis, dhe q e mbanin veten pr Trojan. Kshtu q kan t drejt autort mesjetar q maqedont e kan marr emrin nga paiont dhe q maqedono-paiont jan t nj etnie me trojant. 6 Lord Chancellor Fortescue n punn e tij Ligjet e Anglis thot: Mbretria e Britanis ka institutet e veta origjinale nga Briti i Trojanve. Pra, q tregon se kjo ka qen e njohur shum mir nga britanikt n vitet e mpasme. 7 Po kshtu, Mbreti Eduard fliste me krenari q ishte pasardhs i Trojanve. 8 Cezari e quajti qytetin e Londrs si Trinovante, sepse ai e konsideronte si Troja e re nga ku edhe familja e tij kishte origjinn. Cezari e ka ditur shum mir hsitorin e britanikve dhe ai thot kshtu, kur mbrriti prball Britanis: N t vrtet ne romakt dhe britanikt kemi t njjtn origjin, sepse rrjedhim nga raca trojane. Babai yn i par pas shkatrrimit t Trojs ishte Enea. Briti, q kishte baba Selvin, djalin e Asganit, djalit t Enes. 9 Studiuesit mesjetar Wace, Laymon mbshtesin origjinn trojane t britanikve, t cilt erdhn aty pas rnies s Trojs. 10 Fakte t tjera jepen dhe nga autor t tjer, t cilt tregojn pr nj shprngulje t nj pjese t popullsis s Trojs drejt vendeve t perndimit, q na e paraqet Virgjili me Eneida-n pr vendosjen e Ene Dardanidit n Itali. Gjithashtu Straboni te Gjeografia, i cili tregon pr vendosjen apo udhtimet e disave nga kto fise dhe vendosjen e tyre n Perndim. 11 N Britani n vitin 1103 n Toton n lumin Dart ishte nj gur historik q prkujtonte ardhjen e princit trojan, Briti n Albion.
Pra, t dhnat e t gjith autorve m t rndsishm t Mesjets flasin pr origjinn trojane t britanikve t vjetr. Nuk ka kronika ose histori t autorve t tjer q t kundrshtojn kto fakte edhe t tregojn pr ndonj variant tjetr t origjins s britanikve apo albionit. Autort antik dhe mesjetar jan t gjith t nj mendjeje, q britanikt e vjetr ishin dardano-alban dhe anglo-sakst, q erdhn m pas, ishin t nj etnie me ta, pra, trojano-iliro-shtrak. Kshtu, Briti pasi vret t atin pa dashje, detyrohet t shprngulet pr n Albion. Gjat rrugs qndroi n brigjet e Galis, Francs s sotme, ku themeloi qytetin e Turit. Pas nj udhtimi relativisht t gjat, Briti dhe trojant e tjer mbrritn n at vend q quhej Albion. Ishulli ku mbrritn ishte i pasur dhe pothuajse i pabanuar, prve nj popullsie t pakt. Kshtu, Briti u vendos prfundimisht atje s bashku me pasardhsit e tij dhe popullsin trojane q kishte me vete. Vendi quhej Albion para trojanve, por Briti e quajti Britani, sipas emrit t tij dhe e ndau n tre qendra t mdha, t cilat u emruan sipas emrave t djemve t tij, Albani u quajt Skocia, Kamberi u quajt Wells dhe Lokrini, Anglia. Ai themeloi Londrn n lumin Thame, por ajo do e merrte emrin Londr shum koh m pas n shekullin e I p.k. sepse n kt koh q flasim quhej Troja e re. Cezari nj tjetr trojan e quajti Londrn kur e pushtoi si Troja e re dhe jo si Londr. Kshtu, n Britani u vendos nj dinasti trojano-dardano-albane, q do t qeverisi atje pr shum shekuj. Briti ishte i pari q themeloi dhe ndrtoi Trojn e re, Londrn e sotme dhe e rrethoi at me mure t larta dhe t forta. N kohn q Briti qeveriste Britanin, djali i Hektorit ishte rikthyer n Troj dhe qeveriste Trojn, q ishte marr srish nga duart e atyre q e pushtuan, ndrsa Dardani tjetr Selvi Enea qeveriste Alba-Longn n Itali, kshtu thot Geofrey of Manmouth. Autort e Mesjets flasin pr tre luftra trojane, sepse disa vjet pas lufts s par dinastia e Priamit u rikthye n pushtet me djalin e Hektorit. Jordanes autori Myso-Got q ka shkruar nj vepr pr historin e gotve thot gjithashtu se nuk ka vetm nj luft Trojane. Ai dshmon se pr her t dyt Trojne pushtuan myzt. Kta popuj q e kan shkruar nj gj t till, ishin me origjin nga Troja dhe duhet ta din mir nj gj t till, sepse e kishin prjetuar vet dhe po e shkruanin vet historin e tyre, dhe nuk po shkruanin t huajt pr ta. Nga lufta e Trojs e shekullit t XIII-XII p.l.k. deri tek Hesiodi dhe Herodoti jan rreth 700 vjet t pambuluar nga historia, sepse Iliada dhe Odisea bjn fjal vetm pr luftn e par. Mund t ket pasur edhe vepra t tjera q kan folur pr kt periudh, por ato ndoshta nuk i kan rezistuar kohs dhe nga ana tjetr grekt ishin t ardhur dhe nuk e kan ditur mir historin e popullit q gjetn ktu. Iliada dhe Odisea duhet t jen ruajtur vet nga populli Alban q e zhvilloi kt luft dhe grekt vetm sa e transmetuan n veprat e tyre duke e marr nga historia e popullsis vendase. Pas vdekjes s Britit, Britania u nda midis tre djemve t tij. Lokrini mori pr grua t bijn e Korinel Guendolenit nj tjetr trojani q Briti e kishte gjetur n brigjet spanjolle gjat rrugs pr n Albion. Me t pati nj djal t quajtur Madan. Lokrini pati edhe fmij t paligjshm me nj grua shum t bukur t ciln e mori pr grua pas vdekjes s t atit t gruas s tij t ligjshme, sepse sa ishte gjall Korineli ai nuk guxonte ti linte t bijn. Kshtu, pas vdekjes s Korinelit ai divorcoi gruan dhe mori t dashurn, kjo zemroi pa mas gruan e tij t par, e cila mblodhi nj ushtri tek vendi i t atit dhe arriti t mund
ushtrin e Lokrinit duke vrar dhe vet at. N krye t Trojs s Re u vendos ajo me djalin e saj Madan. Madan 1056-1016. Ai pati dy djem Meibirin dhe Malin t cilt pas vdekjes s t atit qeverisin 40 vjet. Ata hyn n luft pr pushtet dhe n fund doli fitues Meibyr 1016-996. Efrauk 996-957. Ai ishte i pari nga mbretrit trojan q kaprceu ngushticn dhe ndrmori ekspedita luftarake kundr galve. Shkatrroi qytetet e tyre dhe plakiti nj sasi t madhe ari dhe argjendi. Ai mbahet si themelues i qytetit t Yorkut q e quajti sipas emrit t tij Kaer-Efrauk. Efrauku kishte 20 gra me t cilat pati 20 djem dhe 30 vajza. T 20 vajzat i oi n Itali tek Selvi Alba dhe i martoi me aristokrat Trojan t qytetit Albani. Djemt e tij ikn n Gjermani dhe me ndihmn e Selvi Albas morn n dor mbretrin atje. Pas tij vijn mbretrit si Briti, Leili, Hudibra, Bladudi. Lir 861-801. Ai qeverisi pr nj koh t gjat prej 60 vjetsh, por nuk la djem pas q t trashgonin mbretrin e tij. Pati tri vajza dhe vajzn e vogl Kordelian e kishte m pr zemr. Kordelia u martua me mbretin e galve, Aganipin q ishte gjithashtu trojan sepse si do e shohim m pas trojant u shprndan n t gjith Evropn. Dy vajzat e mdha s bashku me bashkshortt e tyre e hoqn nga pushteti mbretin Lir. N ndihm t t atit vjen vajza e vogl Kordelia me bashkshortin e saj Aga-nip, t cilt duke prdorur ushtrin e mbretris s tyre, e solln n pushtet Lirin. Kordelia 801-796. Pas riardhjes n pushtet, Liri vdes, dhe pas tij vdes dhe bashkshorti i Kordelias, kshtu q ajo mbeti e vetme n pushtet pr 5 vjet. Djemt e motrave t saj q ishin duk t dy qyteteve t rndsishm, mblodhn nj ushtri dhe e rrzuan nga pushteti. Ajo burgoset dhe vret veten n burg. Pastaj dy kushrinjt filluan nj luft pr pushtet q prfundoi me vrasjen e Morganit nga Kyneda. Kjo luft sht quajtur si lufta civile midis Albanit dhe Cornwellit, q u fitua nga ky i fundit. Dinastia Trojane vazhdoi me nipin e mbretit Lir, Kyneda, q si nga nna dhe babai kishte gjak trojan. Por, po t kesh parasysh se popullsia q banonte Albionin pas Britit, ishte e gjith trojane nuk bhet fjal pr kalim pushteti jasht ders s Trojs. Kyneda qndron nga 796-761 n pushtet. Rriallon 761-743, ishte nj mbret i zgjuar q qeverisi shum mir shtetin e tij, por gjat ksaj kohe ra nj smundje q mori shum jet njerzish. Pas vdekjes s Rriallonit erdhn n pushtet pasardhsit e tij: Gurgusti, Sisyli, Jame, Kimarku, Gurduku q pati dy djem Ferrek e Porrex, t cilt luftuan midis tyre pr pushtet, luft q u fitua nga Porrex. Por pas ksaj filloi nj luft e dyt civile 200-vjeare q prfundoi me ardhjen n pushtet t nj pinjolli t familjes s Cornwellit q lidhej me familjen e Britit, nga vajza e mbretit Lir, q ishte martuar n at der dhe kishte ln djalin e saj Kyneda. Dunvalio Molmutiu 430-390. Pas vdekjes s t atit q ishte mbreti i Cornwellit, kundrshtart e tij i morn pushtetin. Kshtu, ai bri luft kundr mbretit t Loegris Ymnerit, t cilin e vrau. Pas ksaj ai luftoi kundr mbretit t Kamberias, Hereupon Radakut dhe kundr atij t Albanit t quajtur Stateri, q kishin br aleanc me njritjetrin. Molmutiu i mundi dhe mori skeptrin e mbretris s Britanis. Ai vendosi rregullin dhe qetsin n vend dhe nxori nj sr ligjesh t quajtura si ligjet Molmutine. Kishte disa rregulla pr trajtimin e mir t robrve t lufts, pr azilin politik etj. Ai ndrtoi tempullin e Konkordit ku edhe u varros pas qeverisjes s tij t gjat prej 40 vjetsh. Molmutini ishte i pari mbret q la nj kuror q simbolizonte mbretrin.
Beli i madh 390-374 p.l.k. Pas vdekjes s Molmutiut pushtetin e trashguan dy djemt e tij, Beli dhe Breni, t cilt filluan nj luft t gjat civile pr fronin e Britanis. N fillim ata arritn nj marrveshje, sipas s cils Beli do t merrte Loegrin, Kamberin, Cornwollin, sepse sipas s drejts trojane, e drejta e trashgimis s fronit i mbetej vllait t madh, e drejt q u trashgua n Britani gjat gjith historis ku djali i madh mbante tokn ose pronn e babait. Breni mori nga lumi Humbur dhe n Veri, por ai nuk ishte i knaqur dhe pr ti marr pushtetin vllait t tij, u martua me vajzn e mbretit Elsinki t Norvegjis, me qllim q t siguronte ndihm ushtarake prej tij. Gjat kohs q Breni ishte n Norvegji, Beli i merr tokat. Sapo u njoftua pr nj gj t till, Breni u vendos n krye t ushtris dhe u nis pr n Britani. Mbreti i dakve Guithlaku, ishte i dashuruar marrzisht pas vajzs q mori Breni pr grua. Ai e ndjek nga pas dhe zhvillohet midis tyre nj luft detare q prfundon me marrjen e vajzs dhe anijes nga mbreti i dakve. Breni nuk hoqi dor dhe e sulmoi srish vllan e vet. Beteja midis Belit dhe Brenit u zhvillua n Albani, ku ky i fundit u mund dhe u largua pr n Gali. Breni n Gali u martua me vajzn e nj duke t pasur dhe arriti t ngrej nj ushtri kundr vllait t tij, por kur mbrriti n Britani nna i del prpara dhe arriti q ta bind t pajtohet me vllan e tij, Belin. Kshtu, t dy vllezrit pas nj lufte disa-vjeare vendosn prfundimisht paqen midis tyre dhe m pas ndrmorn nj ekspedit ushtarake n Gali dhe arritn ta pushtonin at. Breni pas ksaj arriti q pa ndihmn e t vllait t sulmoj, dhe t pushtoj Romn pr pak koh, sipas Gofrey of Manmouth. Beli ka br nj numr t madh rrugsh me gur q lidhnin Britanin. N historin e Britanis sht quajtur si Beli i madh. Gurgut Barbtruk 374-369 ishte djali i Belit dhe gjat qeverisjes s tij mbretroi paqja dhe drejtsia n t gjith Britanin. Ndrmori nj ekspedit ushtarake ndaj Danimarks. Kyhylyn 396-363 ishte djali i Gurgutit dhe u martua me nj grua t zgjuar q quhej Marsiana, me ndihmn e t cils arriti t nxjerr disa ligje q mbajtn emrin e saj. Pas vdekjes s Kyhylynit ajo mbajti pushtetin si regjente pr djalin e saj, Sisylin. Beli 113-73 pati tre djem Ludin, Kasibelin dhe Neniun. Ludi sht shquar pr rindrtimin q i bri Trojs s Re, pra Londrs dhe rrethimit me mure t saj. Ai i vendosi emrin e tij Kaer-lud q m von u quajt London nga romakt. Pushtimi i Britanis nga Cezari Pasi Cezri pushtoi Galin, i drgon letr mbretit t Britanis q t nnshtrohet pa luft, por prgjigjja q mori nga mbreti Kasabeli, ishte e till: Krkesa jote Cezar sht skandaloze, derisa i njjti gjak aristokratik i Enes rrjedh si te romakt dhe te britanikt dhe i njjti zinxhir gjaku na lidh ne, i cili duhet t jet nj ur miqsie dhe kt duhet t na kishe krkuar ne, dhe jo skllavrin (Geoffrey of Monmouth History of the kings of Britain, London 1966 libri IV, faqe 55) Pra, si Cezari dhe mbreti i Britanis e ndiqnin dhe e dinin linjn e gjakut dhe origjinn e tyre, edhe pse kishin kaluar mbi nj mij vjet q nga rnia e Trojs. Kasabeli nuk pranoi krkesn e Cezarit pr nnshtrimin e Britanis pa luft. Kasvallaun 58-38 ishte djali i Kasabelit dhe e vazhdoi konfliktin q kishte nisur i ati me Cezarin. N kt koh Cezari kishte pushtuar Galin, por nuk kishte fituar dot mbi britanikt, ndoshta ngaq t dy palt vinin nga e njjta der trimash. Cezari pas dy vjetsh u rikthye n Britani q t luftonte me britanikt, por edhe ksaj here nuk i mundi dot, sepse anijet e tij q u futn n lumin Thame, u mbytn nga britanikt dhe vet Cezari u
largua pr n gjirin e Morinit. Festimi i fitores kundr Cezarit u krye me nj therori t madhe pr nder t perndive q i dhan fitoren britanikve. Por kjo nuk do t zgjaste shum, sepse britanikve u hyri prarja, kshtu duka i Trojs t cilit i qe vrar nipi, pretendonte se mbreti nuk kishte dhn drejtsi dhe ishte armiqsuar me t. Kjo bri q ai t afrohej me kundrshtarin e mbretit, Cezarin, dhe t dy bashkpunuan q t rrzonin nga froni Kasvallaun. Me ndihmn e duks s Londrs Cezari mndi trupat britanike, por pas ksaj Duka nuk pranoi q mbreti britanik t shetiste si skllav n Rom. Kshtu duka i Londrs u b ndrmjets midis mbretit Britanik dhe Cezarit, dhe i krkoi ktij t fundit vendosjen e paqes. Cezari dhe Kasvallauni n bisedimet me ndrmjetsin e duks ran dakord q Britania ti paguante nj tribut vjetor Roms dhe t pranonte nnshtrimin. Pas marrveshjes s paqes, marrdhniet midis ktyre dy burrave u prmirsuan aq shum, sa u bn shok. Pas Kasavallaut qeverisn Taskiovanti dhe Kynobeli, t cilt ruajtn marrdhnie t mira me Romn. Guideriu .................... Arvirag ............... Mario 57-97 ...................... Gurthena 437-480 ............................... Emri 480-501 ........................ Uther Pendragoni 501-521 ................... Arthuri 521-542 ............................. Kadvan 600-625 ............................ Kigvalad Vendigaid 633-664 ............................... Ktu merr fund edhe dinastia Trojane-Dardane e Britanis. Nj komb i ri filloi t formohej n Britani q po mbipopullohej me fiset e quajtura Anglo-Sakse. Trojant u trhoqn n Wells. Nga bashkimi i trojanve t tjer me Saksont, t cilt n kronikat e tyre tregonin se ishin i njjti komb me britanikt, u formua kombi Anglez. Fillojn dinasti t reja n Britani, t cilat kishin po t njjtin gjak me Trojant. Mbretrit e m pasm do e mbanin veten e tyre si pasardhs t Trojanve. N shekullin e VIII nga rrnjt Pellazgo-Iliro-Albane u formua nj komb i ri, ai Britanik i cili n dejet e tij ka t njjtin gjak q kan edhe shqiptart e sotm. MBRETRIT TROJAN T GALIS 1216-776 P.L.K. Ktu do t flasim pr mbretrit q kan qeverisur Galin para Lufts s Trojs. Freculphe n librin mesjetar Historia de Hainhaut (nj prkthim francez nga latinishtja n shekullin e
XIII, shih tek Compendium of the World History volumi II i Herman Hoeh botim 1963) thot se n vitin 1216 p.l.k. n territoret e Francs s sotme mbretronte nj dinasti galo-kelte q e kishte origjinn nga Troja. Ai sqaron se ata ishin trojan, por ishin vendosur atje n kohn kur Troja ishte perandori e fort dhe nuk kishte rn ende. Ai jep nj t dhn shum interesante dhe thot se n Luftn e Trojs mbreti i galve kishte marr pjes si aleat i trojanve. Homeri, kur flet pr aleatt e Trojs, prmend fisin e enetve q i vinte n ndihm Trojs q mund t ishin enetet e Italis dhe prderisa mund t ken marr pjes enett e Italis, mund t ken marr pjes edhe galt q nuk ishin larg tyre. Nse galt kan marr pjes ose jo prkrah trojanve dhe nse kjo luft ka qen ose jo e prmasave t mdha, duhet vrtetuar dhe me fakte t tjera. Kta mbretr, sipas autorit, qeverisnin keltt n Gali nga 1216-776 p.l.k. Apiani n librin e tij Ilirike jep nj fakt interesant kur thot se Kt emr (Ilir) ky vend e mori nga Iliri i biri i Polifemit. Bijt e ciklopit Polifem dhe Galats t quajtur Kelt, Ilir dhe Gal lan Siilin dhe bn sundimtar mbi fiset t cilat nga emrat e tyre u quajtn Kelt, Ilir dhe Gal. Pra, legjenda tregon se keltt, ilirt dhe galt jan vllezr. Edhe kronika bavareze e Mesjets i quan prej nj nne dhe baba ilirt-keltt dhe galt. Kjo dinasti, sipas autorit, sht trojane, por vendase dhe ka qen n Gali gjat kohs q zhvillohej Lufta e Trojs. Ai jep t plot linjn dinastike t trojanve q sunduan n Gali dhe e fillon at n vitin 1216 me mbretin q quhej Franko 1216-1169 p.l.k. dhe m pas Sikamberi 1169-1118, Priami 1118-1095, Hektori 1095-1067, Troili 1067-1045, Trogoti 1045-969, i cili nuk sht pasardhs i Troilit, por erdhi nga Panonia ilire nj emigrim n vitin 1045 dhe bhet pauses n fronin e keltve n Gali. Pas tij vijn mbretrit, Tongre 969-935, Teuto 935-903, Agripa 903-875, Ambrio 875-842, Thuringu 842-808, Kamberi 808-776. Pas ktij viti mbretria trojane e Belgjiks pushtoi tokat e Keltve n Gali, dhe sundoi mbi to. Pra, n kt vit, merr fund kjo dinasti q sundoi me shekuj n Gali. Dukt trojano-dardano-alban t Galis 1181-416 p.l.k. N dallim nga mbretrit trojan t Galis, t cilt ishin vendas, por me origjin trojane, dukt e Galis emigruan n Gali pas rnies s Trojs. Historia e emigrimit n Gali sht shkruar n nj kronik t Mesjets franceze me titullin Le Myreur dHistoire (compendium of World... pjesa II). Dhe ky historian e fillon kt dinasti me mbretin Franko n vitin 1181 p.l.k., pra rreth tre vjet pas rnies s Trojs, sepse n kronikat e Mesjets dhe t ktyre historianve, Troja ka rn n vitin 1184. Autori jep linjn mbretrore t panono-trojanve dhe un kam seleksionuar disa nga mbretrit apo dukt e Galis. Franko I 1181-1171, u largua nga Troja sipas ktij autori me Ene Dardanidin dhe t dy udhtuan drejt perndimit. N fillim era i hodhi n Afrik dhe pas ksaj Enea u vendos prfundimisht n Itali dhe Franko n Gali. Kta themeluan nj dukat n Gali, mbi t cilin qeverisn pr shum vite. Sigurisht q dukati nuk kishte territore t gjera, por shtrihej n disa pjes t Francs s sotme. Melu 1171-1120. Vajza e tij, Odela, u amrtua me mbretin Selvi, t birin e Ene Dardanidit. Si duket shokt e udhtimit, Eneja dhe Franko, bn krushqi, edhe pse njri vendoset n
Gali dhe tjetri n Itali. Nse Selvio nuk do t ket pasur grua tjetr, ather djali i tij, Briti, q u vendos n Britani, duhet t jet i Odels. Ektori I 1096-1080. Ishte djali i Selvios me Odeln dhe sht themeluesi i Trojs n Burgonj. Alemani 1080-1058. Pushtoi nj pjes t Gjermanis s sotme dhe nga ai ky vend e mori emrin Aleman, sipas autorit. Kastori 1058-1028. Themeloi qytetin e Kastrit dhe vdiq n luft me mbretin e Italis Latin Selvin. ........................................................ MBRETRIT DARDAN T BELGJIKS 1179-52 P.L.K. N librin Historia e hainautit (Annales Hannoniae), e shkruar n latinisht n shek. 13 nga autori Jacques de Guise (shih volumin e 19 cit. tek. Compendium of World pjesa II) flitet pr origjinn e dinastis s vjetr t Belgjiks, Jacque de Guyse jep t gjith linjn princore t Belgve nga Troja. Mbretria e Belgjiks fillon me Bavon, nipin e Laomedonit, kushririt t Priamit. Bavoja, me nj grup t madh l Trojn dhe shkon n vendet e ulta dhe si qendr duhet t ket pasur qytetin e sotm belg me emr ilir, Gent, sepse aty ndodhet katedralja e Shn Bavos. Autori q ka prkthyer kt libr t De Gyse, quhet Wauquelin (shek. XV) dhe n parathnien e prkthimit t cilin e bri me krkesn e mbretit, Filipit t Mir, ka shkruar Arsyeja q po prkthej kt vepr sht se kronika e Hainautit demonstron jo vetm antikitetin e Kontes (Burgundis), por edhe se zotria im i fort sht pasardhs nga gjaku i lart dhe i shklqyeshm i trojanve. Bavoja ishte profet, sipas autorit, q kishte parashikuar rnien e Trojs dhe q i qndroi deri n fund besnik Priamit. Ai i priu nj pjese t popullit t tij sipas profecis q i ishte dhn, dhe e oi n lumin Ren, ku u vendosn prfundimisht. Autori thot se ai u largua me anije nga portat e Herkulit, kaloi n Albion dhe m pas n Belgjik. Po Straboni n librin e tij Gjeografia flet pr nj qytet Venetia n Belgjik dhe q e lidh me venetet e Italis, q Homeri i quan enet. Kta Enet, sipas Homerit, ishin aleat t trojanve dhe morn pjes n mbrojtje t Trojs. Enetia e Italis sht mbajtur se sht themeluar nga trojant, ndaj dhe ishte aleat me ta, por ajo sht quajtur dhe ilire n t njjtn koh. Ajo q ka rndsi sht fakti q Enett e Belgjiks jan njlloj me enetet e Italis dhe jan rac me Trojant. Pra, si burimet nga Homeri, Straboni dhe nga vet populli i ktyre zonave, tregojn se kemi t bjm me t njjtin fakt, origjinn trojane apo ilire t belgve. Ai themeloi nj dinasti priftrore, n t ciln qndronte nj princ me besim druid. Fjala Druid sht shqip dru dhe lidhet me drurin. N Dodon kryeqendrn fetare t pellazgoiliro-albanve (t racs s Jafetit e Javanit sipas Bibls, nga ku ka prejardhjen popullsia e bardh e Evrops), kur lexohej profecia dgjohej fshfritja e gjetheve t pemve t lisit apo dushkut. Pra, besimi i Albionit t vjetr, Irlands, dhe pellazgo-ilirve ishte i njjt dhe quhej me emrin druid, q pa dyshim sht shqip dhe i prgjigjet po fjals Dru. Belgt praktikonin n fillim Princ Druid fetar, dhe m pas monarki t zgjedhur jo t trashguar. Belgt e shtrin mbretrin e tyre n vendet e ulta dhe n nj pjes t Francs e Gjermanis s sotme.
Kshtu Bavo trojani sht themelues i mbretris s par n Belgjik n vitin 1179-1169 p.k. N vitin 885-835 n pushtet vjen Aganipi, i cili martohet me princeshn trojane t Britanis, Kordelia, vajza e mbretit Lir. Aganipi ndihmoi Lirin q t vinte n pushtet pasi dhndurt e tij t mdhenj, q ishin duk n Albion, i kishin marr pushtetin. Kjo dinasti pushon s ekzistuari n kohn e mbretit Andromad, n vitin 52 p.k. kur pushtohet nga Cezari. Mbretrit Irlandez Irlandezt kan nj histori t vjetr dhe val t tra dyndjesh popujsh, t cilt populluan her pas here kt ishull. T part q populluan kt vend, ishin partholant, q mendohet se jan bask q sunduan n ishull nga 1484-1184. Pas tyre vjen nj popullsi e quajtur Tuatha da danan. Irlandezt e sotm ia dedikojn origjinn e tyre Milesianve, ose Trojs s Azis s Vogl. Kronistt irlandez thon se Milest trojan u nisn nga Thraka drejt e n Irland. Dy udhheqsit e eksodit milesian jan Eremoni dhe Doni. Trojant themeluan kombin dhe dinastin irlandeze. sht nj varg i gjat mbretrish q kan qeverisur Irlandn n disa mijvjear. Mbretrit Skandinav 1 Robert Wace shkroi kronikn Roman de Rou, n t ciln tregon prejardhjen e Normanve nga Troja. Ata, thot autori, e quajtn veten dan pr nder t mbretris s vjetr t Trojs. 2 Ka shkrime q tregojn pr origjinn e danezve nga fisi thrakas, Agathyrsi, nga i cili doli Odini, ose Adini, q i priu popullit t tij pr n Skandinavi. Te Proza Eda, nj proz skandinave e Mesjets, jepet historia dhe origjina e racs skandinave. N tekst autorja e quan Evropn me emrin Ene, ndoshta ngaq ai ishte babai i disa nga kombeve t saj. N proz thuhet se nj nga vajzat e mbretit Priam, ishte e martuar me nj mbret thrakas, edhe Homeri e dshmon nj gj t till. Kjo vajz quhej Troa dhe lindi nj djal t quajtur Thor. Ai pati fmij Loridin, Einridin, Modn, Athran, Jatin, Finin dhe Odin, q u martua me Frigen. Odini ishte ai q emigroi pr n Skandinavi s bashku me gruan e tij. Ai sipas Prozs Eda ngriti nj shtet sipas modelit trojan n at vend ku u vendos prgjithmon me pasardhsit e tij. 3 Heminskringla flet pr t njjtn gj q Odini ka ardhur nga Deti i Zi dhe nga lumi Don n Ukrahinn e sotme. Odini ishte nga Troja, por fisi i tij u shprngul pr n Detin e Zi pas lufte dhe q aty shkoi n Skandinavi. N fazn e dyt t dyndjeve ishin teutont q u vendosn n Skandinavi dhe s bashku me popullsin e vjetr t vendosur atje pasi u shprnguln nga Troja, formuan kombin skandinav. Mbreti i par i skandinavve, q sht njohur edhe si perndi, sht Odini, ose i quajtur ndryshe me emrat Adin dhe Adon. Ai udhhoqi emigrimin e popullit t tij trojano-thrak nga territoret e Thraks dhe Trojs pr n Skandinavi. Me Odini fillon edhe mbretria e Skandinavis. Odini i Skandinavve, si tregohet nga t dhnat, mendohet se ka shkuar deri n Amerik ku ka themeluar mbretrin Maja, sepse n traditn e tyre Majat ia dedikonin krijimin e mbretris nj t bardhi t quajtur Votan ose Odin. Po t kihet parasysh se nga grmimet arkeologjike n Amerikn e ksaj periudhe historike ka dal nj kultur materiale e njjt me at t Evrops para-greke, si spata me dy tehe q ka qen dominuese n botn pellazgo-ilire gjat periudh s Bronzit, si dhe qeramika e njjt me at pellazgo-Ilire,
mund t jet e vrtet dhe pr kt t shtyn fakti q banort e par evropian kan qen lundrues t shklqyer, por megjithat kjo hipotez mbetet pr tu vrtetuar. Mbretria e lasht spanjolle Spanja ka nj histori shum t vjetr, por q pr t sht shkruajtur shum pak. Spanja duke pasur nj pozit gjeografike t mir dhe klim t ngroht ishte trheqse pr popujt e vendeve t tjera. N Spanjn e kohve t lashta kan shkuar t part popujt e Azis s Vogl dhe m pas popujt nga Afrika, t cilt formuan dhe popullsin e lasht spanjolle. N librat e Andersons Royal Genealogies dhe Universial History, t publikuara n 1748 n Angli jepet gjith historia e Spanjs, q nga mbretrit e para deri n kohn e Roms. N disa periudha historike dalin edhe sundues t fuqive detare t Mesdheut lindor. Kam zgjedhur ato mbretri q jan trojane-pellazge n kt territor dhe vitet q kan qeverisur. Lidt kan qeverisur nga viti 1149-1101 Pellazgt nga viti 1101-970 Thrakt 970-884 Rodt nga viti 884-864 Frigasit nga viti 864-838 Milesia nga 723-694 Kariant 694-646 Lesbosi nga 646-578 Pas ktij viti kontrollin mbi Iberikun e marrin fenikasit dhe m pas kolonia e tyre Kartagjena. ORIGJINA ILIRE E RACS DHE DINASTIVE GJERMANIKE Fiset e ashtuquajtura gjermanike, t cilat formuan kombet e Evrops Perndimore dhe Veriore emigruan nga Lindja drejt Perndimit. Si piknisje kto fise patn territoret e Detit t Zi, Iliris dhe Trojs. Fiset kryesore, t cilat formuan kombin francez, anglez, gjerman, skandinav, jan frankt, teutont, gott, anglo-sakst, normant, langobardt etj. T gjitha kto fise kan ruajtur n historin e shkruar nga vet ata faktin e emigrimit, se nga ku, dhe si emigruan, luftrat q kan br dhe vendet ku u vendosn. Ajo q ka ruajtur nj popull n traditn e tij, sht shum her m e vlefshme, nga ajo q thon t tjert pr t. Kta popuj q populluan Evropn dhe q i dhan bots qytetrimin m t lart q ka njohur, nuk vinin nga pylli dhe nga hii, ashtu si sht thn deri m sot, por ishin pasardhs t gjyshrve t tyre etnik evropian, sepse rrjedhin nga ata. Frankt jan fisi me origjin gjermanike q formoi s bashku me galt dhe romakt kombin francez. Teutont nj nga fiset kryesore gjermanike, formuan kombin gjerman dhe at skandinav. Shpesh me emrin Teuton prfshihen t gjitha fiset gjermanike. Anglo-saksont jan fiset q populluan Albionin (Britanin) dhe q u bashkuan me britanikt e vjetr pr t formuar kombin britanik. Normant jan, gjithashtu, fis gjermanik, q kan luajtur rol n etnogjenezn e kombit gjerman.
Gott e quajtur alban, jan nj fis i rndsishm gjerman. Dihet q kto kan populluar Evropn me emigrimet e tyre nga Lindja. Por cilt ishin kta popuj dhe nga doln? Kta popuj kan qen t s njjts origjin me popujt pellazgo-trojano-iliro-thrak, ose e thn ndryshe gjermant jan iliro-thrak. Shkrimet e historianve antik dhe atyre t Mesjets, vrtetojn q frankt, gjermant dhe skandinavt jan popuj iliro-thrak, t cilt emigruan n koh t ndryshme drejt Perndimit. Ka dy val dyndjesh kryesore t fiseve gjermanike, nga territoret trojane dhe ilirike, n drejtim t perndimit. Faza e par fillon pas Lufts s Trojs, pra rreth shekullit XII p.l.k., por edhe m prpara pr t cilat folm m par. Si e pam, jan t dokumentuara emigrimet e trojanodardanve drejt Italis me Ene Dardanidin, emigrimi i nipit t Ene Dardanidit, Britit drej Albionit n shekullin XI p.l.k., emigrimi i trojanve drejt Belgjiks dhe drejt Skandinavis. Kto jan vrtetuar nga autort antik si Virgjili, Straboni, Dionis Halikarnasi etj., si dhe nga historia e shkruar nga kta popuj gjat Mesjets. Faza e dyt fillon n shekullin IV p.k. dhe vazhdon deri n shekullin e VI-VII t ers s re. N kt faz jan emigrimet masive t popujve t quajtur gjermanik, nga Iliriku dhe Troja. Pse morn rrugn e emigrimit kta popuj q lan pas vende t ngrohta dhe t begata dhe shkuan n vende t ftohta dhe t varfra? Shprnguljet e popullsive nga Troja, Thraka, Iliria, Dakia apo Deti i Zi ndodhn si pasoj e luftrave t vazhdueshme dhe dyndjeve barbare nga lindja. Me pushtimin romak, nj pjes e popullsis q nuk iu bind rregullave t Roms, kaprceu Danubin dhe emigroi drejt perndimit dhe veriut, ku ishin m t lir. Popullsia etnike evropiane thrako-ilire e shtyr nga dyndjet e sllavve q vinin nga Azia emigroi prtej Danubit n vende t sigurta dhe kto dyndje jan quajtur Gjermanike por n fakt, jan dyndje iliro-thrake. Faktet q tregojn origjinn iliro-thrake t rracs gjermanike n mnyr t drejtprdrejt jan t shumta. 1- Kronisti i mesjets Gregorius of Tours thot se Frankt kan dal nga fisi i Panonve. Panont ishin fis ilir, q do t thot se frankt jan ilir. 2 Dudu, kronisti i Normandve tregon se Normant dhe frankt ishin i njjti popull dhe kishin gjysh Antenorin. Pra, si tregohet edhe nga kronisti i Normandve, edhe ata kan dal nga Iliria, pasi Antenori sht udhheqsi legjendar q u priu frankve n rrugn e tyre nga Panonia e Iliris, deri n Francn dhe Gjermanin e sotme. 3 Edhe n kronikn Chronicle of Hunibald jepet emigrimi i pasardhsve t Antenorit nga Iliria pr n Franc. 4 Fredergar, nj tjetr kronist i Mesjets, ka shkruar nj kronik n t ciln thot se Frankt vijn nga Troja. Ai thot se nj grup trojansh u vendos n Paioni dhe q aty u nisn pr t emigruar pr n Francn dhe Gjermanin e sotme. T dy grupet e historianve mesjetar jan t nj mendjeje lidhur me origjinn e frankve, sepse paiont ishin dhe ilir dhe trojan dhe maqedonas n t njjtn koh, pra, nj etni, kshtu q nuk ka ndonj ndryshim midis thnieve t autorve pr kt shtje. Ata jan tepr t sakt dhe t nj mendjeje lidhur me faktin se frankt jan nga Panonia Ilire dhe se q aty u nisn drejt Perndimit.
5 Rethanan Macre, sht nj tjetr studiues mesjetar q ka dhn t plot linjn mbretrore t frankve nga Priami deri te dinastit Merovinge dhe Karolinge, mbshtet prejardhjen trojane t frankve, por ai thot se, kur emigruan, doln nga Panonia Ilire. 6 Kto t dhna t autorve t Mesjets, koiidojn me t dhnat q jep edhe autori Virgjili tek Eneida, thot se "Antenori kaloi prmes liburnve, retve, dhe vendolikve t cilat ndanin Panonin nga Reni, dhe u vendos tek ky lum ku themeloi qytetin Patavium." Pra Virgjili para ktyre kronistve thot t njjtn gj q ka nj Antenor q nga ilirt shkoi n Ren. Fiset e liburnve, retve, vendolikve ishin fise ilire, kshtu q Antenori ka dal nga Iliria. Autori n kt rast e shtrin konceptin e Panonis Ilire n t gjith Alpet e Evrops deri n kufi me Renin. 7 Straboni te Gjeografia thot se "Udhtimet e Enes jan fakte tradicionale, ashtu si ato t Antenorit". Po Straboni thot se qyteti Opsicella, i themeluar nga Ocelasi, t cilt s bashku me Antenorin dhe fmijt e tij, kaprcyen Italin". Pra, Straboni, flet pr nj shprngulje t popullsis me n krye Antenorin t njjtn gj q thon edhe kronikat e Mesjets. Ai flet edhe pr koloni t tjera trojane, apo fise t tjera q ishin vendosur atje pas Lufts s Trojs. Straboni i quan Henett si kelt, por ai thot, se sipas disave ata jan pasardhs t Antenorit q iku nga Troja pas lufts. Kto fakte q japin autort mesjetar pr udhtimin e Antenorit nga Iliria n Ren vrtetohen edhe nga Virgjili dhe Straboni. Kjo do t thot se jan t vrteta. Pra, sipas autorve antik ka nj emigrim t frankve nga Iliria drejt perndimit dhe vet kronistt e ktyre popujve kan treguar se ata vijn nga Iliria. Fisi gjermanik i frankve ishte fis ilir, i cili formoi kombin francez, q do t thot se, prsa i prket etnicitetit, nuk ka pasur dallim midis ilirve dhe gjermanve, ashtu si midis ktyre t fundit dhe fiseve thrake, trojane. Me nj fjal frankt apo francezt jan Ilir. Edhe kronisti i normanve ka shkruar q normant jan t s njjts origjin si edhe frankt, q do t thot se jan ilir, pr aq koh sa frankt kishin dal nga Iliria. Pra, fiset e Frankve dhe Normanve jan Ilir, gj q tregon se gjermant jan Ilir. 8 Gott gjermanik jan quajtur Getae dhe Straboni kur flet pr etnicitetin e tyre i quan si "Getae ishin thrak, dhe jetonin n ann tjetr t Danubit, ashtu si dhe myst, t cilt jan thrakas gjithashtu, dhe jan identik me njerzit q tani quhen Moesi. Nga kta myse dalindhe myt, q tani jetojn ndrmjet frigasve, lidasve dhe trojanve. Dhe vet frigasit jan brigian nj fis thrakas". Straboni tregon se gott gjermanik ishin t nj race me thrakt, myst dhe trojant, nga ku del se gott ishin fis me etniciteti iliro-thrakotrojan. 9 Straboni thot pr Dakt e Getae se "disa njerz jan quajtur dak dhe t tjert jan quajtur getae, t cilt shtrihen n drejtim t Pontit, dhe dakt q shtrihen n drejtim t Gjermanis dhe burimit t Isterit. Gjuha e getaeve sht e njjt me at t dakve. Ai thot se emigrimet e geatve prtej Istrit, jan t vazhdueshme". "Gjuha e thrakasve sht e njjt me at t gotve". Straboni e tregon qart q dakt jan t nj race me gott, ashtu si ishin edhe thrakt, ather edhe trojant dhe ilirt t cilt si e kemi par jan t nj etnie me thrakt, jan t
nj etnie me dakt dhe gjermanikt. Ai dshmon pr emigrimet e herpashershme t gotve drejt perndimit, q e tregon qart se nga cili popull kan dal gjermant. Fjalt e gjuhs dake prkthehen 60 prqind me shqipen q do t thot se, meq Straboni tregon se thrakt, dakt e gott gjermanik flisnin nj gjuh, ather ajo ka qen t paktn 60 prqind shqip apo nj dialekt i shqipes. Shqiptart jan i vetmi popull etnik evropian q ruajti gjuhn e vjetr t Evrops, pasi kombet e tjera q rrodhn nga kjo rac e njjt krijuan gjuh t tjera, por q nn kan shqipen. 10 N kronikn mesjetare t piktve, t cilt ishin nj popull q erdhn nga vendet e skythve, territoret e t cilve shtriheshin n Moldavin dhe Ukrahinn e sotme, nga ku ata emigruan pr n Britani, thuhet se "Dakt jan prej s njjts prejardhje ashtu si dhe goetet, pra gott". Po n kt kronik thuhet, gjithashtu, se "Skitht e gott kan t njjtn origjin". Piktt n Mesjet thon po t njjtn gj q ka thn Straboni n Antikitet se gott jan i t njjtit etnicitet me thrakt, dakt, trojant, ilirt dhe me skitht. Gott gjermanik jan quajtur dhe me emrin alban. 11 Fakti i fort sht libri i vetm i shkruar nga nj gjerman got, i quajtur Jordanes n shekullin e VI, me titullin "Origjina dhe bmat e gotve", n t cilin tregohet origjina e gjermanve. Vet autori sht got dhe e njeh mir historin e popullit t tij dhe faktet q ai jep, jan dshmi q nuk mund t kontestohen leht, sepse ai jetoi n periudhn kur gott filluan t emigronin drejt Gjermanis. Ai tregon se gott quhen myz dhe fisi i tyre kufizohej n jug me Maqedonin Veriore. Pra, ai dshmon se gott gjermanik jetonin n veri t Maqedonis dhe quhen myz, por myzt n t gjitha burimet dalin si fis iliro-thrak q do t thot se vet gott gjermanik jan iliro-thrak. N libr ai tregon nj pjes t historis s thrako-iliro-trojanve pjes e t cilve ishin edhe goto-myzt q nuk e njohim fare nga burimet historike greko-romake. Kshtu tregon se mbreti i myzo-gotve, i quajtur Tanau luftoi kundr faraonit Vesos t Egjiptit, i cili kishte ardhur pr t pushtuar gadishullin Ilirik. Myzt i mundin egjiptiant dhe i ndjekin deri n Egjipt. N rrugn e kthimit ata pushtojn sipas tij Azin dhe nnshtrojn Sornusin mbretin e medve. Jordanes thot se partht e kan origjinn nga myzo-gott q qendruan n at pjes t Azis. Ai tregon se paraardhsit e tij pushtuan Kaukazin, Armenin, Sirin, Kilikin, Galatin, ishujt e Egjeut si dhe ishin Myzt, ata q ngritn tempullin e Dians n Efes. Sipas tij myzt ngritn nj perandori nga Deti i Kuq n jug deri n vendin e skythve n veri. Kto t dhna interesante dshmojn se myst, iliro-thrakas kan pasur ushtri t fort dhe kan luftuar deri n Egjipt dhe nn sundimin e tyre kan qen territore t gjera. Kjo pjes e historis nuk njihet fare nga grekt pasi ata nuk kishin ardhur ende n Evrop prandaj dhe nuk flasin pr kto ngjarje. N fakt, t dhna t plota e interesante pr historin e vjetr t Iliis, gjen m tepr n kronikat gjermanike t Mesjets, se sa tek autort antik grekoromak. Kjo tregon se kta popuj gjermanik e kan ditur mir historin e iliro-thrakve se ishin vet iliro-thrak. Jordanes dshmon se myzt kan marr pjes n luftn e Trojs dhe se mbreti i tyre vret Thesandrin, por vritet nga Akili. Pas vdekjes s mbretit, n pushtet vjen djali i tij Euripyli, i cili ishte nipi i Priamit, pasi mbreti kishte marr t motrn e Priamit pr grua. Troja rindrtohet dhe rimerret nga dera trojane, por jan myzt ata sipas tij q e shkatrrojn pr
her t dyt. Edhe kronikat dhe librat e tjer historik t mesjets s Evrops perndimore, flasin pr tri luftra trojane q do t thot se, autort grek e kan njohur shum pak historin e popullsin q banonte Ilirikun dhe pr t njohur historin e Iliris duhet t bazohemi me seriozitet n t dhnat e burimeve mesjetare t hershme t racs gjermanike. Pra Jordanesi tregon histori t panjohura q i prkasin nj periudhe historike t hershme dhe dshmon se gott ishin n truallin iliro-thrak q n kto koh t lashta fakt q tregon se gott ishin vet iliro-thrakt, pasi nuk ka t dhna nga autor t tjer q t'i quaj myzt si t nj etnie tjetr q nga koha e Homerit e deri n kohn q flet Jordanesi n shekullin e VI. 12 N "Pictich Chronicle" thuhet se "Skitht kan lindur me flok t bardh nga bora q bie n mnyr t vazhdueshme dhe ngjyra e flokve i dha emrin skithve dhe pr kt u quajtn alban dhe nga ata skott dhe piktt e kan origjinn. Albania kishte fqinj amazonat". Pra, te kronika Pikte thuhet se piktt vet dhe skott e kan origjinn e tyre nga Skitht e quajtur alban. Skitht (nga t cilt rrjedh nj pjes e kombit britanik), si e tham, ishin t nj kombsie me thrakt e dakt, q do t thot t nj kombsie me pellazgo-ilirt. Straboni thot se Thraka sht br zakon t quhet Skithia e Vogl. Kjo tregon se thrakt ishin vet skytht. 13 Straboni i quan fiset gjermanike n Veri si Albane, dhe m t mirnjohurit tek kto fise gjermane t quajtura albane jan Cimbrit dhe Sucambrit. Sukambrit autort i vendosin n Panoni, dhe cimbret n Detin e Zi, prpara se t gjendeshin n Gjermanin Veriore. Pra, q albant e Gjermanis jan ilir, sepse sukambrit jan panonas, pra ilir. Autort e Mesjets shpesh e shtrinin konceptin e fisit panonas deri n lumin Don dhe Dnjepr, ndrsa autort romak n Panonin ilire fusnin edhe Alpet e Evrops. Kshtu pra, emri Panoni n disa raste ka prfshir brenda vetes edhe fiset thrake, dake, skithe, gote t cilat Straboni dhe autor t tjer dshmojn se kan nj gjuh dhe jan t nj etnie. 14 Retet e Vendolikt jan quajtur nga Straboni dhe autor t tjer si fise ilire. Emrat e tyre jan shqip dhe tregojn vendin ku ata banonin. Kshtu Re do t thot q banoj tek ret, jan fis i reve, dhe ata vrtet banonin n Alpet e Evrops n nj lartsi me ret. Vendolik po n shqip do t thot Vendolik, pra q jam vendas dhe ku ka m vendas se ata q banojn n maj t malit. Nga fiset ilire t Alpeve t Evrops u popullua nj pjes e madhe e Gjermanis dhe Italis Veriore. 15 Tek belgt, Straboni prmend t part venett apo enett, t cilt bn luftn detare me Cezarin, dhe ai tregon se jan t njjt me venett e Italis. Nse Venett e Belgjiks jan t nj popullsie me Venett e Italis, ather venett apo enett e Belgjiks jan ilir, sepse autort e antikitetit i kan quajtur enett, si ilir. Pra, ilirt kan populluar edhe Belgjikn. 16 N kronika Saksone "idukind" t shek. X thuhet se "Saksont kan prejardhje nga Maqedonia nga ushtria e Aleksandrit t Madh". Maqedont ishin nj fis iliro-pellazg, sepse Maqedonia sht quajtur me emrin Paioni dhe paiont jan ilir, q do t thot se edhe maqedonasit ishin po ashtu ilir. 17 N kronikn anglo Saksone, t quajtur si dorshkrimi Pseudo-Sybella, e shkruar n latinisht, tregohet se Britania ishte nj ishull i populluar nga t mbijetuarit e Trojs (insulam reliquiis Trojanoru inhabitatam). Ktu e ka fjaln pr trojant q u quajtn britanik nga Briti dhe q zbarkuan n Albion n shekullin XI p.l.k. Pra, pushtuesit anglo-Sakson e dinin mir origjinn e popullit t Britanis n kohn q pushtuan Britanin, dhe i
konsideronin ata si t nj race me veten e tyre. Anglo-Saksont ishin maqedonas, fakt q do t thot se nuk ka dallim etnik midis ilirve, maqedonve dhe Trojanve. AngloSaksont tregojn, gjithashtu, se ata kan t njjtn kombsi me gott dhe frankt q vrteton se ilirt, thrakt, trojant ishin nj komb, sepse frankt dhe gott doln nga Iliriku dhe Troja. 18 Teutont jan gjermanik dhe nga ata kan prejardhjen edhe skandinavt. Shpesh me emrin Teutonike quhen t gjith gjermant. Emri Teuton sht nj emr pellazgo-ilir, dhe del pr her t par tek Iliada e Homerit kur mbreti i pellazgve t Azi s Vogl quhet Leto Teutamidi. Teuta ka qen emr ilir, pasi ka pasur nj mbretresh ilire me kt emr q prdoret edhe sot n botn shqiptare. Teutont kan shum lidhje pr sa i prket emrit t tyre me ilirt dhe trojant. 19 Teutont tregonin se ishin trojan dhe kt e kan thn autor mesjetar, midis t cilve nj Kronist Frank ka shkruar n shekullin e gjasht nj kronik, e cila sht dhe nj nga m t vjetrat e frankve, n t ciln thot se "Populli Teutonik i kishte thn kronistit, se ata kishin t njjtn gjak si romakt dhe q ata kishin emigruar si romakt nga Troja, dhe se ata kan t njjtn prejardhje nga heronjt e Trojs". 20 Taciti thot pr teutont se jan rac e pastr dhe q pr t'u mos u przier me fiset e tjera erdhn me anije nga oqeani. Kjo do t thot se dhe pr Tacitin, i cili ishte nj njohs shum i mir i gjermanve, teutont jan t ardhur, por ai v n dukje se jan t ardhur nga rruga detare, nga oqeani ndrsa tek kronikat e tjera konsiderohen t ardhur por nprmjet lugins s Danubit. Pra, burimet tregojn q teutont gjermanik jan t ardhur dhe jo vendas. 21 M 787, historiani i mirnjohur Paulus Diaconus shkroi nj histori pr bishopin e Metz dhe njri nga t afrmit e arkipeshkopit kishte nj djal me emrin Anchises. Pauli thot se ky emr sht vendosur n kujtim t babait t Ene Dardanidit q shkoi nga Troja n Itali, dhe duke iu referuar evidencave t vjetra ai thot se frankt ishin pasardhs t trojanve. Angises kishte qen nj nga udhheqsit e teutonve pr n Gjermani. 22 Islandezt dhe skandinavt kur flasin pr origjinn e popullit t tyre teutonik, e quajn at si rac trojane. Kjo tregohet n kronikat mesjetare skandinave t quajtura si Heimskringla dhe Prosa Edda. 23 R[b]obert Wace me Roman de Rou[/b] si e pam dhe m sipr thot se normant jan Trojan dhe se ata lan Trojn n flak dhe emigruan n Skandinavi, e cila sht quajtur Dan pr nder t emrit t lavdishm t Trojs. 24 Galt, Cezari i quante si t t njjts rac me romakt, pra trojan q kishin ardhur n ato territore pas rnies s Trojs (fratres consanguineique). Ndrsa frankt, q erdhn m pas, pretendonin se me galt ishin nj fis, se t dy e kishin origjinn e tyre nga Troja, q ishin ndar n dy grupe dhe u ribashkuan pas 1500 vjetsh. Pra, si romakt dhe frankt i quajn galt trojan. 25 N librin Historia e Britanis, e Neniut vepr e shekullit VIII, jepet nj e dhn nga autori, q ai thot se e ka marr nga Bibla e vjetr dhe nga autor t mparshm, n t ciln tregon se kombi britanik e ka prejardhjen nga njri nga bijt e Nohut, Jafeti dhe nga djali i tij, Jovan. N Bibl, Zoti e quan Aleksandrin e Madh t Maqedonis si mbret t Jovanit. Maqedonasit jan quajtur panon, por panont ishin ilir, prandaj dhe anglo-saksont ishin ilir.
26 Autori Panajot Kupitori nga Hydra n veprn e tij "Studime Shqiptare" thot se "Historiant bizantin t shekujve t XIV, XV, XVI shqiptart i quajn, arvanitas, alvanus, ilirus, trivallus, skithas, myz, kroat, polanius dhe saramantes". Kto t dhna jan shum t rndsishme q tregojn se shqiptart nga historiant jan quajtur me t gjith emrat e fiseve nga ku doli raca gjermanike, q do t thot se ka qen e qart pr historiant e Bizantit se shqiptart kan qen t nj etnie me t gjitha kto fise, gj q vrtetohet nga t gjitha burimet historiket. 27 Laibinici thot se, shqiptart jan kelt nga origjina dhe gjuha e tyre sht fis me gjermanishten dhe frngjishten. Laibnic studioi pak fjal nga shqipja dhe arriti n prfundimin se shqiptart dhe gjuha e tyre jan t nj race me gjermant. Si konkluzion, fiset q populluan Evropn e kan origjinn t gjitha nga populli iliro-thrako-trojan q
ishte i s njjts kombsie, fakt q vihet n dukje si nga autort e Antikitetit dhe nga ata t Mesjets s hershme dhe t mesme. Kto fise populluan Evropn n disa val, t cilat kishin filluar q para Lufts s Trojs, vazhduan pas Lufts s Trojs dhe vala m e madhe ishte ajo q filloi nga shekujt IV p.l.k. deri n shekujt V-VI-VII pas ers s re. Kombet gjermane, angleze dhe skandinave jan t nj race me ilirt, pra, me albant, shqiptart e sotm.
MBRETRIT ILIR-DARDAN-ALBAN T FRANKVE Frankt doln nga Panonia e ilirve dhe emigruan me n krye djalin e Antenorit, Sunno. Kta autor i quajn frankt si panon, po ashtu dhe normant, t cilt kishin t njjtin gjysh, Antenorin. Rethaan Macar n librin e tij "Oude Kronijk van Brabant", n "Codex Diplomaticus Neerlandicus", seria 2, pjesa 3 (publikuar nga Het Historisch Genootschap te Utrecht, Holland n 1855), jep t gjith linjn dinastike nga Hektori deri te Karli i Madh i frankve, q ishte dhe Duka i Brabanteve. Studiuesit e Mesjets jan t nj mendimi q dinastia mbretrore franceze e ka origjinn nga djali i Hektorit, q quhej Franko. Rethanan Macre jep dhe linjn e djalit t Hektorit, q qndroi n Sikambri t Panonis ilire. Priami i II, nipi i Hektorit t dyt, strnipi i Priamit dhe Hektorit t Trojs, sipas tij filloi t qeveris n Panonin Ilire 1063-1036, dhe themeloi qytetin e Sikambrit, dhe q m von, kur emigrojn, quhen si gjerman. Pas tij vjen Enea 1063-1036 dhe Priami i III 976-965. Selvi Brabon 965-916 ishte djali i Priamit t III. Ai pati 6 djem t quajtur Vandal q i dha emrin fisit t quajtur Gjerman t Vandalve, Polex q i dha emrin Polonis s sotme, Ruso q shkoi n Rusi q e mori emrin sipas tij, Himu dhe Frixi q shkuan n Frigji dhe Brabon Selvia mbajti pushtetin e t atit. Pra si e shohim nga kjo e dhn q jep autori dhe fisi i Vandalve q njihen si gjerman, ashtu si dhe frankt dhe normant q njihen po ashtu si gjerman kan dal nga fisi ilir i panonve. Hektori III 881-847 n vitet q ai qeveriste vendin e tij, gjasht heronj sikambrian, pra panont emigruan pr n Francn e sotme me 4000 veta. Ata ndrtuan nj qytet q pr nder t djalit t Priamit t quajtur Pari e quajtn Paris. Autori jep me radh mbretrit n Panoni dhe thot se djali i Hektor Brabonit 732-700, i quajtur Demfon martohet me vajzn e mbretit Anku Marku t Italis, me t ciln pati Tarkuinin, i cili u b mbret. N historin e Italis ka
nj Demrat, q martohet me vajzn e Anku Markut, por burimet thon se ai ishte nga Korinthi. N fakt Panonia e poshtme ka qen shtrir deri n jug t Maqedonis antike dhe kshtu q nuk prjashtohet mundsia q Demrati apo Demfoni t jet nga Panonia ilire. Nj nga prijsit e Sikambrit n Panoni quhej Pylime (552-522) q pati tre djem; Priamin, Arkadhin dhe Makedon, nga i cili rrjedh dhe emri Maqedoni. N fakt Maqedonia sht quajtur Panoni nga Homeri kshtu q autori mendoj se mund t ket t drejt kur thot se emri Maqedoni ia dhan panont pasi t thuash Panoni dhe Maqedoni sht e njjta gj. N kronikn "Chronicle of Hunibald" jepet emigrimi i pasardhsve t Antenorit nga Iliria pr n Franc. Trojant kishin qndruar n Paioni, e cila quhej edhe vet trojane, n fund t shekullit V p.l.k. filluan t emigrojn drejt perndimit. Ky sht edhe grupi m i madh dhe m i rndsishm q krijoi edhe kombin francez. Antenori dhe pasardhsit e tij njihen edhe si etr t Frankve, Normanve dhe Vandalve. Suno dhe Markomiri ishin pasardhs t Antenorit q u vendosn n Franc n 439 p.l.k. Ata ishin kshilluar me nj prift, i cili iu kishte thn t shkonin n perndim, ku kishte shkuar Briti i Britonve dhe q profecia i premtonte fitoren mbi galt dhe romakt. M 439 p.l.k. ata lan Danubin dhe lvizn pr n perndim, ku u vendosn n lumin Ren me rreth 0.5 milion njerz, prve skllevrve, pra, nj numr i madh njerzish q do formonin nj komb t madh. Markomiri 444-416 ........................... Dioklea 341-302 .......................... Besani i Madh 288-252
.......................................
Meradaku 125-97.
..................................
Anthari 76-41
........................
Mbretria e frankve
Franku 41-13 .........................
Rathheri 66-87
........................
Rishmir 87-111
........................
Odomar 111-125
...........................
Markomir IV 125-146
.....................................
Faraberti 163-183
...............................
Hilderik 211-251
............................
Clodomir V 317-335
.................................
Richimir II 335-348
............................
Teodomir 348-358
............................
Clodi V 358-376
..........................
Marcomirus V 376-391
..................................
Dagobert II 391-396
...............................
Pharamund 396-417
.................................
Clodi VI 424-444
.............................
Meroveus 444-456
..............................
Hilderik II 456-459
..............................
Clodove or Klovis 481-511
........................................
Dukdomi i Frankonis Lindore
Genebaldi I 322-352 .................................
Klodi II 487-503
........................ Mbretrit e Brabantit (Austrazis) ........................... Mbretria e Frizis (Vendet e Ulta) 321 p.k.-775 ers s re. ......................... Dinastia e Habsburgve ............................... Dinastia maqedonase
far e lidh Maqedonin me ilirt? Maqedonasit ishin pellazgo-ilir. N burimet antike ata dalin her si ilir, si maqedonas, si epriot, si pellazg dhe her si Trojan. Maqedont jan quajtur si paion nga autort antik, por paiont jan nj fis ilir, q ka banuar territoret e Maqedonis dhe m gjer, q nga koha e Homerit, Herodotit, madje edhe n kohn kur mbretria Maqedonase ishte e fort, nj pjes e saj quhej Paioni. 1 Homeri tek [b]Iliada n bisedn q zhvillohet midis Akilit dhe Pelagonit, udhheqsit t Paionve, n Luftn e Trojs, i v n goj t Pelagonit kto fjal pr origjinn e tij: "Jam nga Paionia pjellore dhe e largt
burrave pajon heshtgjat u prij... fisi im vjen prej Aksit me rrjedh t gjer".[/b] Lumi Aks sht lumi Vardar i sotm, q derdhet n gjirin e Selanikut dhe q sht n zemr t Maqedonis antike t Filipit dhe Aleksandrit t madh. Pra, sipas Homerit paiont jan maqedonas, por paiont jan ilir, ather edhe Maqedonasit jan ilir. 2 Straboni te Gjeografia thot po t njjtn gj si Homeri: "Paiont n viset rreth lumit Aks t quajtur pr kt Amfaksit". Pra edhe Straboni i quan maqedonasit, Paion. 3 Herodoti te libri Historia prforcon t njjtn gj q ka thn Homeri, por i shtrin m n lindje "Paiont q banonin rreth Strymoni". Edhe pr Herodotin tokat ku banonte popullsia e Maqedonis quheshin, Paioni, pasi lmi Strymoni derdhet m n lindje t lumit Vardar, pra derdhen n truallin etnik t Maqedonis. 4 Apiani i quan paiont dhe panont si i njjti fis kur thot se "Paiont jan nj fis i madh pran Istrit dhe shtrihen pr s gjati q nga Japodt deri te Dardant. Prej helenve ata quhen Paion, kurse prej romakve quhen Panon, t cilt prfshihen n Iliri". Pra, Panont dhe Paiont jan i njjti fis dhe kan pasur nj shtrirje t gjer. 5 Straboni i quan t njjt nga ana etnike si Maqedonasit dhe Epirott kur thot se: "Edhe gjith fiset deri n Korkyr disa i quajn Maqedoni, pr arsye si thon se banort e ktyre krahinave prdorin edhe t qethurin edhe t folmen edhe mantelin edhe gjrat e tjera n mnyr t ngjashme". Kjo e dhn e Strabonit dshmon se maqedont dhe epirott kan pasur t njjtin etnicitet. 6 Justini thot se "Maqedonia m par quhej e Emathia populli quhej pellazg e krahina Botia". Pellazg jan quajtur dhe epirott q do t thot se maqedonasit dhe epirott ishin nj komb dhe sot meq epirott jan popullsi etnike shqiptare ather dhe maqedonasit ishin pellazgo-ilor me nj fjal shqiptar. 7 "Paionia thon se shtrihej deri n Pelagoni dhe Pieri, Pelagonia m par quhej Oresti. Sikurse m par edhe tani duket se paiont zn nj pjes t madhe t Maqedonis s sotme". Orestt jan paion, por ata jan njohur edhe si fis Maqedonas, edhe si fis epirot, ka do t thot edhe njher se epirott, maqedon dhe ilirt kan qen fise t s njjts etni. 8 Po te Straboni "Maqedonia kufizohet nga Perndimi me bregdetin e Adrias dhe nga Lindja me vijn paralele me kt, e cila kalon nprmjet derdhjes s lumit Hebrit" (Maric). Straboni quan Maqedoni nj pjes t territoreve t mbretris ilire. 8 Gjeografi tjetr, "Ptolemeu, territoret e Maqedonis i vendos nga Durrsi, duke mbaruar n jug me Amantt". Pas Amantve vendos fiset epirote. Ai quan Maqedoni truallin historik t shtetit Ilir. Pra, t dy gjeograft m t mdhenj t Antikitetit, quajn territoret e Iliris si Maqedonase. Si shihet koncepti Maqedoni prfshin tokat ilire t Adriatikut, q do t thot se Maqedonia ka qen nj entitet politiko-shtetror, ashtu si mbretria ilire, epirote, por q ka qen e s njjts etnie me to. Dardant nuk bnin pjes n mbretrin ilire, kishin nj mbretri m vete, por ata quheshin ilir, kshtu edhe maqedonasit, kishin shtetin e tyre bashkim fisesh ilire, epirote, thrake fise t cilat ishin t nj kombi. 9 Nj pjes e ushtris s Aleksandrit t Madh rreth 6000-10000 ikn nga ushtria pasi Aleksandri, n gjaknxehtsi e sipr, vret t birin e dados s tij Lanika Mila. Aleksandri u b
aq shum pishman, saq donte t vriste dhe veten, por nuk e la garda q e ruante. Kta ushtar iliro-maqedonas q ikn nga ushtria e tij vendosen n nj vend midis Afganistanit dhe Pakistanit t sotm. Para disa vjetsh skenaristi James Hilton xhiroi dokumentarin Horizonte t Humbura, ku tregohej se banort e atij vendi ishin t gjat, t bardh me flok gshtenj. Ultsira ku jetojn quhet Hundza, q n shqip sht hunda. Kjo ka marr kt emr ndoshta ngaq fusha ku jetojn mbyllet me nj hund midis dy maleve q e rrethojn. Nj tjetr vend moalor quhet Balta, q si n shqip moali sht balt. Gjuha q flasin sht e ndryshme nga ajo vendase dhe quhet Burrusheski, pra gjuh burrash, po n shqip. Ata han mish derri dhe pin ver, edhe pse jan mysliman ekzaktsisht si bjn nj pjes e shqiptarve mysliman sot. Atje ndodhet nj kala q quhet Qala e Aleksandrit, pra n shqip fjala qala sht kala. 10 Feverial citon Puarson dhe Coyx n "Saktsimin e Historis s lasht" kur thon se "Maqedonia ia detyron origjinn e saj nj kolonie pellazgsh t dbuar nga Histioktida prej Kadasmve rreth 1302 p.l.k. Ata u vendosn n Pind me emrin Maqedonas dhe u shtrin deri n Emathia". Kuint-Kyras dhe Plutarku shohin se midis Greqishtes e Maqedonishtes ekziston nj ndryshim i thell, saq duke kuptuar njrn prej ktyre gjuhve, nuk mund t kuptosh tjetrn" "Maqedonasit nuk flisnin greqishst dhe pr t'u amrr vesh ishte e nevojshme nj prkthyes". 11 Herodoti thot se Aleksandrit, t birit t Amynts, nuk iu lejua t merrte pjes n Lojra Olimpike, sepse nuk ishte grek. 12 Se far i lidhte maqedont me grekt e tregon qart Demosteni, i cili thot pr mbretin e Maqedonis Filipin e II, t atin e Aleksandrit t Madh, kshtu: "Jo vetm q nuk je grek dhe nuk ke asnj lidhje me grekt, nuk je as edhe nj barbar nga ndonj vend q mund t quhet me nder, por je nj zuzar shtyps nga Maqedonia, q dikur nuk ishte kurr n gjendje pr t bler nj skllav t sakt". Fjalt e Demostenit e vulosin origjinn jo greke t Maqedonasve dhe tregojn origjinn e tij barbare, q do t thot i huaj. Territoret e Maqedonis i kan banuar me shekuj iliroshqiptart ashtu si i banojn edhe sot. Vet ekzistenca e shqiptarve n kto territore q n mnyr absolute sht kombi m etnik i Evrops tregon qart se shqiptart i kan banuar ato territore q prej mijra vjetsh, koh para Filipit dhe Aleksandrit. Mbreti i par i Maqedonis sipas burimeve historike sht Pelagoni, i cili mori pjes n Luftn e Trojs si aleat i trojanve. Dinastia maqedonase e ka fillesn me Keraunin n shekulin e nnt para ers s re. N shekullin e shtat ka t dhna pr nj mbret i quajtur Trimi. Pas tij qeverisn Perdika, Argoja, Filipi, Aeropi, Alketa. Amynta 540-498 Me t cilin fillon historia e Maqedonis, sepse ai ishte i pari mbret q lidhi marrveshje me shtetet fqinje. N kt koh Maqedonia ishte ende nj shtet i dobt dhe vasale e Darit t Persis, ashtu si dhe Thraka dhe nj pjes e ilirve t Lindjes. Aleksandri I 498-454 Ai nuk ishte shum miqsor me perst, por sidoqoft i shrbeu Persis n kohn q ajo po pushtonte Greqin. Nn Aleksandrin e par Maqedonia fitoi pavarsin nga Persia. Ai shprehu dshirn q t merrte pjes n Lojrat Olimpike t grekve, por u fefuzua, sepse ishte barbar, pra, i huaj jo grek, pasi ato lojra ishin vetm pr ata q ishin grek. Perdika II 454-413
Ishte djali i Aleksandrit dhe qeverisi Maqedonin n nj koh shum t vshtir kur fiset e saj ishin br autonome nga shteti qendror dhe n nj koh kur shtetet greke kishin hyr n nj luft t gjat me njri tjetrin, gj q ndikoi n t gjitha vendet fqinje, q nga Italia deri n Azi t Vogl. N politikn e jashtme sht treguar diplomat, sepse her lidhej me Spartn dhe her me Athinn, sipas interesave t shtetit t tij, gj q solli prfitim prej Maqedonin. Ai e shfrytzoi luftn civile t grekve pr t forcuar shtetin e tij. Arkelau 413-399. Ishte djali i Perdiks me nj grua jasht martess. Pr t siguruar pushtetin, zhduku t gjith njerzit e afrt q i kishte rival. Arriti t prfitoi shuma parash duke ndrtuar anije, t cilat ia shiti me mime t larta AThins, q n kt koh luftonte ende kundr Sparts. Ai ndrtoi rrugt e Maqedonis dhe organizoi ushtrin dhe kalorsin. Arkelau vendosi kryeqytetin e Maqedonis n Pela, q sht nj emr q i prgjigjet n shqipen e sotme fjals Pela, femrs s kalit. N Maqedoni ka pasur shum qytete me emrin Pela, si Pelion, pasi Maqedonasit ishin shum t dhn pas rritjes s kuajve. Ai e shndrroi qendrn shpirtrore fetare t Maqedonasve, Dionin, n nj qendr t rndsishme. Ai u vra nga nj shrbtor i pallatit ndrsa po gjuante n pyll dhe ndoshta ka qen nj plan i prgatitur m prpara pr ta eleminuar fizikisht. Tuqididi thot se Arkelau ka br pr Maqedonin m tepr sesa bn t gjith mbretrit prpara tij. Pas vdekjes s Arkelaut, fillon nj gar e madhe pr pushtet dhe disa mbretr hipin e rrzohen nga pushteti, deri n 392 vjen Amynta. Amynta III 392-370. Erdhi n pushtet pas 10 vjet trazirash dhe vrasjesh, q vazhduan pas vrasjes s Arkelaut II. Ai luftoi me ilirt q e dbuan nga pushteti n Maqedoni, por q m von u arrit nj marrveshje paqeje, q u firmos me martesn e tij me Euridikn, princeshn lynkeste t ilirve, q n at koh shtrihej n territoret ku sot banojn shqiptart n Maqedoni n pjesn perndimore t saj. Euridika pati tre djem dhe nj nga ata ishte Filipi II, babai i Aleksandrit t Madh. Pra, pasardhs t gjyshes s Aleksandrit t Madh, jan shqiptart q banojn sot n ato territore ku kan banuar paraardhsit e tyre prej mijra vjetsh. Shqiptarve u takon flamuri me diellin simbolin e Ilirve, t mbajtur nga gjyshi i tyre Aleksandr, si edhe emri, Maqedoni. Aleksandr II 370-368. Ishte djali i Amynts dhe Euridiks s Lynkeste. Ai u fut n nj sr luftrash dhe aleancash pr t mbrojtur pushtetin e tij, megjithat nuk arriti t qeveris, sepse u vra nga kundrshtari i tij politik brenda pallatit, burri i motrs, Ptolemeu. Ptoleme 368-365. Ishte dhndr i Amynts dhe Euridiks, sepse kishte marr vajzn e tyre pr grua. Aleksandri II ishte djali i madh i Amynts dhe pas vdekjes s tij pushteti i kaloi djalit t dyt Perdika III dhe regjenca i kaloi Ptolemenut. Perdika III 365-359. Perdika vrau Ptolemeun q mbante realisht pushtetin n Maqedoni dhe siguroi fronin q i takonte. Perdika u vra n luft kundr mbretit t ilirve Bardhylit dhe froni i kaloi djalit t tij t vogl, Amynta IV me regjent Filipin II q m von e mori vet pushtetin n dor, sepse Maqedonia krcnohej t zhdukej si shtet nga fqinjt e saj. Filipi II i Maqedonis 382-334 p.l.k. Filipi ishte mbret i Maqedonis gjat viteve 356-334 p.l.k.. Ai lindi n vitin 382 p.l.k. nga nj baba maqedon dhe nj nn ilire nga Lynkestia e quajtur Euridike. Nga martesa me Amynten II, ajo lindi 3 djem dhe nj vajz". Euridike ishte vajza e princit t lynkestve, mbesa e mbretit ilir, gruaja e Amynts s dyt mbretit t Maqedonis, nna e Filipit II dhe gjyshja e Aleksandrit t Madh.
Me vdekjen e t shoqit t saj, ajo s bashku me dhndrin Ptoleme, morn realisht pushtetin n dor n Maqedoni dhe Filipin e drgoi peng n Iliri tek Lynkestt, pr t garantuar marrveshjen e paqes midis Lynkestis dhe Maqedonis, e vendosur q me martesn e princeshs Euridike me Amyntn. Pas Iliris Filipi drgohet peng n Teb. Situata do t ndryshoj m von, pasi trashgimtari i fronit maqedonas, Perdika vritet n luft me ilirt, dhe froni maqedonas i jepet t birit t tij, Amynta, me regjent Filipin q kthehet n Maqedoni. N vend plas kontradikta pr marrjen e pushtetit ndaj dhe Filipit iu dha kurora e mbretit t Maqedonis. Kshtu n 359 p.l.k. Filipi, hipi n fronin mbretror kur ishte 23 vje. Jeta e Filipit II Filipi gjat viteve t adoleshencs kishte qndruar peng n Lynkesti dhe Teb nga ku mori shum njohuri t artit luftarak. Ai ishte nj burr tipik maqedonas, t cilit i plqente t pinte, por edhe punonte shum. theopompi thot se "shtja e jets q Filipi kuptonte m pak ishte velra e paras" kt zakon e trashgoi dhe i biri i tij Aleksandri i Madh, i cili pasuroi t gjith ata q e ndoqn nga mbas duke mos mbajtur asgj pr vete. Ai i kishte shum pr zemr grat dhe binte n dashuri nga shkonte rrugs duke ln shum fmij t ligjshm, dhe t paligjshm. Gruaja e par e tij e ligjshme ishte ilirja Audata, me t ciln pati nj vajz, Kynn. Por m von gjrat do t ndryshonin pasi n ishullin e Samotraks ai njohu nj grua t bukur, princeshn epirote Olimpian, e cila me emrin e saj origjinal sht quajtur Mirtal. Ishte e bija e mbretit Neoptolem I. Si thot Vajgal, vizita e Filipit n Samotrak pati rndsi pr historin botrore se aty pa gruan me t ciln u martua, dhe q u b nna e Aleksandrit t Madh. Olimpia ishte nj bionde e bukur me flok me onde t mdha. Ajo merrej me zbutje gjarprinjsh, ishte shum fetare, ambicioze dhe xheloze. Marrdhniet mes Filipit e saj nuk ishin t mira, pasi ajo pretendonte se Aleksandrin nuk e kishte me t, por me Amonin, perndin m t lart. Kjo e trbonte Filipin, sepse ajo me Amonin, q ishte nj gjarpr i pshtir, rrinte n shumicn e kohs, madje dhe flinte, fakt q do t'i jepte fund dashuris s tij pr t. Mohimi i atsis s padiskutueshme t Aleksandrit, e xhelozonte pa mas Filipin, i cili urrente nprkn Amon, q i kishte rrmbyer dashurin e gruas, dhe atsin e t birit. N fakt Olimpia si nn e si besimtare e ndiente se nuk kishte lindur nj mashkull dosido, por Aleksandrin, nj nga burrat m t mdhenj t njerzimit, nj burr biblik. Jeta politiko-ushtarake e Filipit t II Qllimi krysor i Filipit ishte zgjerimi i Maqedonis, prandaj ai filloi t forcoj ushtrin, duke formuar kalorsin me 600 ushtar, ndrsa kmbsoria ishte e pajisur me falanga prej 7 metrash dhe nj shpat t shkurtr, prkrenare dhe mburojn. Fushatn kundr lynkesteve Filipi fushatat e tij ushtarake n fillim i drejtoi kundr lynkestve, fisit t s ms, sepse nuk mund t vazhdonte t varej nga ata, ndrkoh q pretendonte t zgjeronte territoret e shtetit t tij dhe pr kt duhet t kishte prapavijn e sigurt. Lynkestt q nga viti 423 p.l.k.
kishin dominuar me politikn e forcn e tyre ushtarake n Maqedoni, por Filipi i detyroi q mos kishin m at rol, sepse i mundi. Dbimi i kolonive greke nga territori maqedonas Pas ksaj ai pushtoi dhe dboi t gjitha kolonit greke n gjirin e Selanikut, pasi i shihte si shkaktare t rrnimit t ekonomis vendase. N luft pr marrjen e kolonis greke t Methans ai humbi dhe njrin sy pasi u godit nga nj grek me emrin Aster. Ai filloi t pres monedha ari, t cilt u prhapn kudo n botn tregtare, sepse futi n dor disa miniera ari n vendet q pushtoi. Pushtimi i Paionis, Thrakis dhe Skithis M von zgjeroi territoret n Paioni, Thraki, Skithi, dhe n kto territore zhduku 200 koloni greke, duke e uar kufirin n Helespont, ku sot ndodhen ngushticat e Dardaneleve e Bosforit, ndrsa n veri deri n Danub. Pushtimi i Greqis nga Filipi II Fitoret kundr grekve i festonte me komedi greke, pasi atij i plqente t qeshte e pinte gjith ditn. "Athins i drgonte fjal se kishte dashur q t spastronte brigjet e atdheut t tij prej kolonizatorve t huaj, t cilt nuk kishin asnj t drejt mbi tokn maqedonase". Pasi dboi t gjith kolont grek kudo n tokat e pushtuara prej tij, krkonte marrdhnie t mira me grekt, pasi tani donte t'i pushtonte dhe vet ata. N botn greke kt synim t Filipit ishin t pakt ata q e kuptonin, dhe njri prej tyre ishte Demosteni, i cili njihet n histori pr Filipiket, t cilat ishin fjalimet publike kundr barbarit Filip, q krcnonte interesat e bots greke. Madje Demosteni mburrej se kur t shkonte n Maqedoni do e vinte Filipin me shpatulla pas murit, por n realitet kur shkoi s'tha asnj fjal, pasi nga natyra ishte shum frikacak, ligjronte kundr Filipit, por kur ishte larg. Ai priste shkakun t pushtonte Greqin e cila ishte e pasur, dhe preteksti erdhi kur n Pele, kryeqytetin maqedonas, vjen nj lajmtar nga Delfi, i cili i krkon ndihm Filipit pr ndshkimin e malsis s Amfisas, pas ata kishin grabitur tempullin e Delfit. Kshtu, asti i ndrruar pr t pushtuar Greqin erdhi nga vet grekt, ai mori t birin Aleksandrin dhe u nis. Teba, mikja e tij ishte br me Athinn, t ciln e kishte ngritur n kmb Demosteni. Kshtu filloi nj luft maqedono-greke, ku Sparta e Arkadhia qndruan asnjanse. Pasi pushtoi Amfisasin ai i propozoi Athins dhe Tebs paqe, por ato nuk deshn. Ather n frontin kundr tebanve vendosi t birin Aleksandr, i cili kishte prball etn e shenjt tebane, t ciln e asgjesoi komplet dhe i shkoi n ndihm t atit kundr Athinasve. Athinasit morn arratin s bashku me Demostenin, i cili me filipiket e tij i kishte uar n luft. Filipi ishte burr i madh, ai nuk u tregua ashpr me t humburit, disa athinas t shquar i uli pr t ngrn n tavolin me t pas fitores dhe lshoi robrit e lufts, por nuk u soll kshtu me tebant, pasi ata e kishin ngrn n bes se nga miq t tij ishin br armiq, duke u bashkuar me Athinn. Kshtu ai pushtoi tr botn greke, prve Sparts. Tani e kishte t leht t prdorte grekt si t donte pr qllimet e tij, duke i vrar n sedr ai u kujtoi perst, armiqt e tyre, por q n fakt ishin m tepr t Filipit, se sa t grekve, t cilt putheshin e prqafoheshin me perst prapa krahve t maqedonasve.
Megjithat ai arriti t'i detyronte grekt q t merrnin pjes n luft kundr persve dhe pr kt n vitin 337 p.l.k. u mblodh Kuvendi i Korinthit, n t cilin ai u b komandant i ushtris greke. Kshtu Filipi me luft e me zgjuarsi arriti t vendos nn sundimin e tij botn greke q ishte e pasur dhe ta prdor at si mash pr qllimet e veta. Bashkimi q i bri Filipi me forc bots Greke, ishte n t mirn e Grekve, t cilt pr shkak t xhelozis e ambicies s tyre kishin pataksur botn e kohs, sepse i kishin lar n gjak territoret greke, n luft me njri-tjetrin. Ajo q ndrpreu fushatn e Filipit kundr persve ishte rnia n dashuri me nj grua tjetr q quhej Kleopatra, e cila donte t bhej mbretresh, ambicje q do t'i hante kokn asaj dhe Filipit. Dashnorja e re e Filipit pretendonte t mnjanonte mbretreshn e Maqedonis, Olimpian. N fakt ajo nuk i kishte br hesapet mir pasi nuk kishte grua t matej me Olimpian, madje dhe as edhe vet Filipi nuk merrej dot me t. Ajo e akuzoi Olimpian se Aleksandrin nuk e kishte me Amonin, por me nj burr tjetr t vdekshm dhe se ia kishte dredhur Filipit, por q n fakt nuk diskutohej q Aleksandri ishte i biri i Filipit, sepse Olimpia nuk njihej si imorale. Meq Aleksandri s'ishte i Filipit dhe as i Zotit m t lart, Amonit, ajo pretendonte t lindte trashgimtarin e fronit. Filipi aq sa i fort ishte n fushn e betejs, aq i dobt bhej me grat, sepse dashurohej marrzisht prapa tyre, kshtu ai ndau Olimpian dhe u martua me Kleopatrn. Por gjat dasms ndodhi nj incident pasi nj i afrm i nuses s re, uroi q s shpejti t lind trashgimtari i fronit. Ather Aleksandri, q ishte detyruar nga Filipi t merrte pjes n dasm, prmbysi tavolinn e tha "Pse kopil jam un!" Filipi ngriti shpatn t qllonte t birin, por rrshqiti e ra. Pas ksaj Aleksandri iku te fisi ilir i gjyshes n Lykesti pr nj vit dhe Olimpia n Epir te familja e saj. Filipi sulmoi Lynkestet, pr t mar me forc t birin por s'i mundi dot dhe nuk arriti t marr Aleksandrin nga fisi i gjyshes, ku qe strehuar. N betejn me Lynkestt, Filipi pr pak humbi jetn. Pas nj viti ai krkoi t pajtohej me Aleksandrin, por ky i fundit vuri kusht q e ma t kthehej n Maqedoni e t respektohej, kusht q Filipi e pranoi. Pr t forcuar miqsin me fisin e Olimpias, ai i dha mbretrit t Epirit, vllait t saj, t bijn pr grua t quajtur Kleopatra. N dasmn e s bijs s tij Kleopatra me mbretin e Epirit, grekt, perst dhe Olimpia ngritn nj komplot. Ata nxitn nj ushtar t tij, i cili e vrau Filipin me thik n zemr. Pas ksaj Olimpia vret nusen e re t Filipit s bashku me fmijn e saj, dhe pr kt krim Aleksandri e qortoi ashpr. N fronin maqedonas hipn Aleksandri i Madh. Filipi mbetet i famshm n histori se e bri Maqedonin nga nj mbretri t vogl malsore vasale t nj fisi ilir t Lynkestve, n nj mbretri t madhe, nga Danubi n Egje duke pushtuar edhe Greqin. Ai ngriti nj ushtri moderne pr kohn pa t ciln Aleksandri nuk do t kishte pushtuar dot pjesn m t madhe t bots s athershme n nj koh rekord. Filipi ka nj pjes t merits n veprn q realizoi Aleksandri. Aleksandri i Madh i Maqedonis 356-323 p.l.k. Aleksandri i Maqedonis padyshim sht burri dhe strategu ushtarak m i madh q ka njohur njerzimi deri m sot. Sot pr t fituar t drejtn e pasardhsit t tij, jan futur n
gar shum kombe, t cilat nuk kan t bjn fare me Aleksandrin dhe Maqedonin antike. Cila sht e vrteta? Cils etnie i prket ai? Etniciteti i Aleksanrit t Madh t Maqedonis 1 Emri i vrtet mbretror i Aleksandrit t Maqedonis sht Mirjamun Aleksandr (Alexander's royal name Meryamun Setepenra Alexandro) Kt emr e ka vendosur n nj mbishkrim n Egjipt ku thuhet nj citim dhe n fund vendoset emri i tij "Horus, the strong ruler, he ho seizes the lands of the foreigners, beloved of Amun and the chosen one of Ra meryamun setepenra Aleksandros". Emri i Aleksandrit, Mir-jam-un do t thot nga shqipja Mir-jamun, jam mir un. Pra, Aleksandri e ka emrin shqip t pastr. 2 Babai i tij ishte Filipi II i Maqedonis, i cili ishte gjysm Maqedon dhe gjysm nga fisi ilir i Lynkestve t cilt banonin rreth liqenit t Ohrit dhe kishin kryeqytet Manastirin e sotm. 3 E ma e tij ishte Mirtali ose Olimpia, princesha e Epirit, i cili n antikitet sht quajtur nga autort antik grek si popull "barbar" q ka kuptimin jo-grek, pra q nuk ka t njjtn gjuh dhe zakone me grekt dhe jan t shumt autort q i kan quajtur me emrin pellazg. Epiri historikisht sht banuar ashtu si banohet edhe sot n pjesn m t madhe t tij nga rraca shqiptare. 4 N t gjitha t dhnat e autorve antik, Maqedonia asnjher s'sht quajtur nga grekt si greke, por si barbare, pra jogreke. Autori Pompe Trogu q ka shkruar nj vepr t plot pr Maqedonin, e cila ka ardhur prmes Justinit, shprehet "Populli quhej pellazg, kurse krahina Beotia". Straboni i quan me gjuh dhe zakone t njjta si maqedonasit dhe epirott pellazg. Maqedonasit jan quajtur si paion, por paiont ishin ilir q tregon se edhe maqedont ishin ilir. Maqedonasit kishin nj gjuh t tyre q ndryshonte nga gjuha greke. Ka fakte t forta q ata flisnin me prkthyes dhe se Aleksandri, ushtris s vet i fliste maqedonisht dhe grekve, greqisht, t ciln nuk e zotronte mir. Kur ka fakte q maqedonasit flisnin nj gjuh t ndryshme nga grekt ather si ishin grek kur nuk flisnin asnj dialekt greke. Nse ishte grek pse duhet q Aleksandri t msonte greqisht? Q ktu del se Aleksandri ishte 100 prqind ilir. Them 100 prqind sepse nga e ma ishte epirot nga i ati 50 prqind ilir e 50 prqind maqedonas, por si e pam maqedonasit ishin pellazgo-ilir, ather n dejet e tij rridhte 100 prqind gjak pellazgo-ilir, pra shqiptar. Historia duhet t thot t vrtetn dhe t'u jap shqiptarve meritat q ata kan n lindjen dhe rritjen e burrave t mdhenj si Aleksandri. Grekt apo sllavt mund t pretendojn Aleksandrin vetm nse plotsojn nj kusht, nse n dejet e tyre rrjedh gjak iliro-shqiptar. Kur t vrtetojn prqindjen e gjakut iliro-shqiptar n dejet e tyre, ather mund t pretendojn se n raport me prqindjen e gjakut shqiptar q kan, sht edhe prqindja q u prket Aleksandri. Kush sht Aleksandri i Madh? Cila sht jeta dhe vepra e tij? Aleksandri lindi n nj dit vjeshte me stuhi n tetor t vitit 356 p.l.k. n pallatin mbretror t Maqedonis, ndrsa sipas gojdhnave t popullit shqiptar ka lindur n Emathia dhe pasi u b nj vje, Mirtali e on n Pela. Disa thon se Emathia mund t jet Mat i sotm,
por kjo mund t vrtetohet vetm nga t dhnat arkeologjike n t ardhmen. Mirtali nna e tij nj nat para martese thuhet se kishte par n ndrr se nj rrufe shkrepi mbi trupin e saj, ndrsa Filipi pa n ndrr nj nat pas martese sikur vulosi me unazn e tij me kok luani trupin e Olimpias. Pra, nga ndrrat q pan t dy prindrti e tij, ishte shkruar se do lindte nj njeri i madh. Profecia e Bibls pr Aleksandrin Po t shikosh me vmendje Bibln te profecia e Danielit, lajmrohet q n shek. e 7 p.l.k. lindja e Aleksandrit. Kshtu te profecia e Danielit te "Vegimi i dashit dhe Cjapit" thuhet: "Pash nj dash q godiste kundrejt perndimit, drejt veriut dhe drejt jugut. Asnj kafsh nuk mund t'i rezistonte, askush nuk mund t lirohej nga pushteti i tij, kshtu ai bri at q deshi, dhe u b i madh ndrsa kisha parasysh kt, ja ku po vinte nga perndimi nj cjap q prshkonte tr siprfaqen e dheut pa prekur tokn. Cjapi kishte nj bri t madh midis syve t vet. E pash q i afrohet, dhe t zmrohet kundr tij pastaj i ra me bri dashit dhe coptoi dy brirt e tij ndrsa dashi nuk kishte fuqi pr t'i rezistuar kshtu e hodhi pr tok dhe askush nuk mund ta liroi dashin nga pushteti i tij. Cjapi u b shum i madh, por kur u b i fuqishm biriri i tij i madh u thye, n vend t tij doln katr brir t mdhenj q drejtoheshin n t katr erat e qiellit". Po te Danieli shpjegohet "Dashi me dy brir q ti ke par, prfaqson mbretin e Medis dhe Persis. Cjapi leshtor sht mbreti i par i Javanit dhe briri i madh q ishte mes syve t tij, sht mbreti i par. Briri i thyer dhe katr brirt q doln n vend t tij jan katr mbretrit q do t dalin nga ky komb, por jo me t njjtn fuqi t tij" Dashi ishte mbreti i Medis e Persis, t cilt n shekullin e 6 e 5 p.l.k. arritn t vendosin nn vasalitetin e tyre Maqedonin e Thrakn, por duhet theksuar ve Greqis. Ndrsa cjapi me nj brir sht Aleksandri i Madh, i cili mundi mbretin e Persis, Darin III q na paraqitet me simbolin e dashit. Ky cjap pushtoi Persin e territore t tjera shum shpejt, prreth 10 vjet, ashtu si thuhet aty ku cjapi "prshkonte dheun pa prekur Tokn", ashtu si e realizoi Aleksandri. Briri i thyer n katr pjes n drejtimet e ers ishte ndarja e mbretris s Aleksandrit nga gjeneralt e tij t nj kombsie me t ashtu si u nda n t vrtet ndrmjet gjeneralve t tij Ptolemeut, Lisimakut, Antipatrit, dhe Selekut. Danieli e jep t njjtn profeci te "Konflikte t ashpra deri n kohn e mbarimit" ku thot "Ather do t dal nj mbret i fuqishm q do t sundoj mbi nj perandori t madhe dhe do t bj far t doj. Por kur t jet formuar mbretria e tij do t coptohet e do t ndahet n drejtim t katr errave t qiellit, por jo midis trashgimtarve t tij dhe as me po at forc me t ciln ai mbretonte, sepse mbretria e tij do t rrnjoset do t'u kaloj t tjerve dhe jo trashgimtarve" Mbretria e tij u ndaj midis katr gjeneralve, por t s njjts kombsi me t, dhe jo midis trashgimtarve t tij, ashtu si ndodhi n realitet, sepse djemt e tij nuk trashguan asgj. Dhe sa pr sqarim me emrin Jovan, Zoti n Bibl ka quajtur nipin e Nohut t birit t Jafetit q mitologjia thot se pellazgt e mbajn si gjyshin e tyre. Duke qen se Aleksandrin n Bibl e quan bir t Jovanit, ather me kt emr kuptohet popullsia pellazge e Maqedonis e rrethinat gj q vrteton se kjo popullsi sht aq e vjetr, sa thon dhe grekt e lasht, t cilt thon se me par ka dal pellazgu n tok, se sa hna. Pra, dhe para Zotit, Aleksandri s'ka t bj me kombsi tjetr, ve asaj m t vjetr evropiane q sht quajtur pellazge q nuk sht e ardhur por vendase.
Zoti bn fjal pr nj mbret, populli i t cilit ka aty q nga koha e Nohut, dhe s'sht i ardhur si jan disa kombe q sot pretendojn se jan pasardhs t Aleksandrit. Zoti t birin e Jovanit, pra Aleksandrin, n Bibl e quan cjap, edhe Pirroja dhe Sknderbeu n kapelet e tyre vun kokn e dhis sht kjo rastsi apo ata e kan njohur Shkrimet e Shenjta ku flitet pr t. Kjo sht nj tem interesante, q meriton t diskutohet m thell. Nj tjetr simbol q ka pasur Aleksandri, ka qen shqiponja, t ciln e prdori si Pirroja dhe Sknderbeu, dhe sot shqiptart e kan n flamur dhe emrin e shtetit. I dhan kto detaje pr t kuptuar lexuesi se sa i rndsishm sht Aleksandri n hsitorin botrore dhe at t Zotit. Jeta e Aleksandrit t Madh Edukimi kulturor-ushtarak Deri n dy vje pr t u kujdes dadoja e quajtur Lanika Mila, t ciln e deshi shum gjat gjith jets s tij dhe m von pr edukimin e tij, Mirtali solli nga Epiri nj njri t vetin t quajtur Leonidha, q e edukoi pr 10 vjet. Ishte nj djal bjond me sy bojqielli, lkur t trndafilt, tepr i bukur, dhe nj paraqitje m tepr i ngjante Olimpias. Kishte marr nga ajo zgjuarsin, trimrin, ambicien, besimin fetar, ndrsa nga Filipi besnikrin, trimrin, pijen dhe prishjen e parave. Olimpia e mbante larg nga Filipi, pasi ajo po e rriste q ta bnte t madh; pr t nuk ishte as m shum e as m pak, por vet biri i Zotit m t lart Amon dhe jo i Filipit. Nga ana tjetr Filipi donte ta shkpuste nga influenca e Mirtalit q ta edukonte me artin ushtarak, gj q e bri shum mir ai dhe Leonidha. Filipi zgjodhi Aristotelin q ta edukonte me filozofi, letrsi. Marrdhniet e tij me Aristotelin nuk ishin aq t mira, pasi ai s'e vlersonte shum. Plutarku thot se "Aristoteli shtypi n librat e tij disa nga parimet filozofike q u kishte msuar nxnsve t tij. Aleksandri i drgoi letr e tha: "Gjithka na msuat ju, ia bt t ditur gjith bots, prsa m prket mua, do doja t'ua kaloja t tjerve m fort n dituri se sa n fuqi e ndikim vetjak". Pra ktu del qart ambicia e dshira e tij pr t qen i ditur m tepr se t tjert. N moshn 16 vje ai mbante pushtetin real n Maqedoni, kur Filipi ikte pr fushata ushtaake. Virtytet e tij si njeri Aleksandri njihet n histori jo vetm si strategu m i madh i njerzimit, por edhe si nj nga burrat me mendje dhe me zemr t madhe. N histori ka disa ngjarje q udisin t gjith ata q i lexojn. Kshtu ishte sjellja e tij e mir me familjen e Darit. N betejn e Isos, ai zuri peng t gjith familjen e Darit: nnn, gruan dy bijat dhe princin trashgimtar t Perandoris Perse, pra t birin e vetm t Darit. uditesh nga marrdhniet e mira q mbajti me kt familje pr 10 vjet, edhe pse ai luftonte kundr Darit III. Nna e Darit do t bhej nn e tij deri n fund t jets, pasi ai e trajtoi at si nn, edhe pse luftonte kundr t birit t saj. Edhe ajo, nga ana e saj, e donte Aleksandrin sikur ta kishte bir, dhe u b nj nn e dyt pr t, madje, kur vdiq Aleksanri, ajo nuk duroi dot dhe vdiq pes dit pas tij. Ku sht par n histori q t doj si birin e vet nna e kndrshtarit. Gruan e Darit e trajtoi si mbretresh dhe nuk lejoi ta prekte askush me dor, madje as shfaqi dshirn ta shikonte. Gjat kohs q gruaja e Darit qndronte n kampin e Aleksandrit, smuret rnd dhe vdes. Aleksandri u prek shum sikur ta kishte nn. Qau, mbajti zi dhe agjeroi pr t. I bri varrimin si mbretresh. Dari s'e besoi kur i dgjoi q ai ia kishte respektuar gruan dhe familjen sikur ta kishte t tijn, dhe thuhet se iu drejtua
perndis dhe i tha: "Nse mbretris persiane i ka ardhur fundi, po ju lutem q asnj tjetr t mos hip n fronin e Kirit, prve Aleksandrit t Maqedonis". T dyja vajzat e Darit i trajtoi si motra dhe si princesha, madje ai s bashku me shokun e ngusht do t martoheshin pas dhjet vjetsh me kto dy princesha. Princin trashgimtar t Persis t birin e Darit e trajtoi si vlla dhe e mbajti afr vetes. sht unikale n histori q nj pushtues t sillet kaq mir me robrit e vet. Kjo tregon fisnikrin e ktij burri t madh edhe pse ende ishte 23 vje dhe kulturn e lart t fisit t lavdishm, nga ku ai kishte gjakun. T njjtn gj bri edhe me vet Darin, kundrshtarin e tij m t madh, me t cilin luftoi pr disa vite. Pas betejs s Guagamels, truproja e Darit e kishte detyruar at t abdikonte nga froni dhe pritej ta vriste. Kur mori vesh Aleksandri, u nis menjher me nj grup t vogl kalorsish, por qe von se e gjeti Darin duke dhn shpirt. Aleksandri e puthi n ball Darin, duke i thn "t betohem se kt nuk e kam dashur kurr" dhe dha urdhr t varrosej si mbret pran familjes mbretrore perse. Truprojn e Darit e kapi, dhe e lidhi midis dy pemve, duke e shqyer m dysh, si ndshkim pr vrasjen e Darit. Edhe pse ishte vetm 25 vje, ai e nderoi dhe e varrosi kundrshtarin e vet si mbret. Ai kishte br plan q Darin t mos e vriste, por t'i jepte nj pjes t mbretris dhe ta linte t jetonte si mbret me familjen e tij. N vitet e fundit t jets u b shum nevrik dhe n gjaknxehtsi vrau t birin e dados Lanika Mila, i cili e shau duke i thn se ti s'je biri i Zotit, se un t kam shptuar jetn. N fakt Aleksandri ishte shum besimtar dhe e mbante veten sipas frymzimit t nns s tij si bir t Zotit, dhe nse e kundrshtoje pr nj gj t till, t ikte koka. Pas vrasjes u pendua aq shum sa qau tre dit e net, dhe donte t vriste veten por s'e lan rojat e tij. Pra pavarsisht faktit q ai ishte i pamshirshm me ata q e kundrshtonin, ai pendohej shum, aq sa donte t vriste dhe veten kur u bnte keq atyre. Aleksandrit nuk iu dorzua Jerusalemi, sepse i qndroi besnik Dari. Meq ishte vend i shenjt Aleksandri si besimtar q ishte, ia kishte frikn dhe nuk bri luft me t, por i krkoi t futej n qytet q t'i bnte kurbane perndis s tyre, q pas disa shekujsh do t bhej perndia e pjess m t madhe t njerzimit. Priftrinjt pranuan dhe Aleksandri bri nj dem kurban dhe u largua pa pasur n mend q ta pushtonte Jeruzalemin, i cili mbeti i vetmi vend i papushtuar, ndrkoh q t gjitha territoret rreth tij ishin pushtuar. Nj gjeneral i tij i tha, si e nderove kryepriftin q mban ann e Darit dhe ai iu prgjigj: "Un nuk nderova personin, por Zotin e tij. Madje, shum historian thon q Aleksandri ndoshta e ka pyetur si besimtar q ishte nse kishte ndonj profeci pr t Bibla dhe prifti duhet t'i ket treguar profecin e Danielit. Besoj se profecin e Danielit ai dhe Olimpia e kan ditur. Ndrkoh q po ndrtonte flotn pr t pushtuar tokat deri n Gjibraltar smuret rnd dhe vdes shoku, Hefesti t cilin e kishte si vlla. Hidhrimi e trboi. Nuk kishte njri ta ngushllonte pr vdekjen. E humbi arsyen, dhe qau tri dit mbi kufomn e tij, shkuli flokt dhe i qethi, preu jelet e kuajve dhe dha urdhr q t mbante zi gjith Perandoria. Varrimin e tij e bri n Babiloni n nj monument madhshtor. N fakt at e kishte pasur shok q nga fmijria dhe ishte i vetmi njri besnik q kishte, sepse po t mos kishte qen ai mundej q Aleksandri t ishte vrar nga komplotet, ashtu si ndodhi menjher pas vdekjes s Hefestit.
Disa njerz e akuzojn Aleksandrin se ishte homoseksual, dhe se Hefestioni ishte dashnori i tij, q sht tepr qesharake. Kta njerz xheloz pr lavdin e tij dhe ngaq nuk mund t ndrrojn kurr q t bhen as hija e tij, duan t hedhin balt mbi burrrin dhe veprn e Aleksandrit, duke shpifur gjra t tilla. E vrteta sht se kta nuk kan par traditn e popullit nga ku lindi dhe u rrit Aleksandri q e vlersonte shoqrin, edhe sot te pasardhsit e tij direkt, q jan shqiptart, dy meshkuj mbajn shum shoqri me njritjetrin, aq sa mund t japin jetn pr njri-tjetrin, dhe ky sht nj virtyt i mashkullit shqiptar. Ndrsa sot ka plasur nj epidemi e madhe e homoseksualizmit, aq sa ka kombe, q gjysma e burrave jan zhburrruar duke u kthyer n femra, meshkujt e kombit shqiptar nga ana sentimentale vdesin pr femrat, madje jan t pangopur. Nuk duhet ngatrruar homoseksualizmi tek grekt t cilt e solln nga Lindja e Mesme, me shoqrin mashkullore q kan shqiptart, pasi Aleksandri n dejet e tij nuk pati as 1 prqind t gjakut grek sipas autorve antik grek. Jeta sentimentale Ai ishte i frymzuar nga nna e tij q ishte hyjnor dhe pjesn m t madhe t adoleshencs e ka kaluar duke menduar pr lavdi. Gjat ksaj kohe Olimpia kujdesej pr jetn sentimentale t princit hyjnor, duke i gjetur dashnore toksore, si thot Vajgali. Pasi filloi betejat n perndim, ai u dashurua me nj vejush me t ciln pati nj djal q lindi gjat rrethimit t Tirit dhe q i vendosi emrin Herkul, pr nder t perndis s qytetit, i cili e ndihmoi ta pushtonte. Pati nj djal dhe me nj princesh tjetr t nj qyteti t quajtur Masaga, t cilit ia vuri emrin Aleksandr. Gjat kohs s pushtimit t Baktrins, ai u dashurua me princeshn Roksana, t ciln e kishte rob lufte dhe mund t bnte far t donte, por ai nuk e preku me dor. Aleksandri i krkoi dorn t atit t vet, t cilin e kishte mundur dhe u martua me t bijn e tij, e cila d lindte nj djal t quajtur Aleksandr pas vdekjes s tij. Komandantt Maqedon nuk e donin nj martes t till, sepse ata pretendonin q mbreti i tyre t merrte nj grua nga kombi i vet, andej nga kishin marr gjithmon mbretrit maqedonas si n Maqedoni, Epir, Iliri. Ata nuk e njohn dhe respektuan kurr Roksann si mbretreshn e tyre, madje quanin bashkimin e tyre si bashkjetes dhe jo si martes t vlefshme. Para se t vdiste, u martua dhe me t bijn e Darit, t ciln nuk e preku me dor pr rreth 10 vjet t ngujuar n kampin e tij, deri ditn q u martua. Vajza e Darit, pas vdekjes s tij, vritet nga Roksana xheloze, e cila n at koh ishte shtatzn dhe lindi djalin trashgimtar t Aleksandrit, q nuk e trashgoi kurr t atin. Jeta politiko-ushtarake e Aleksandrit t Maqedonis. Pas vrasjes s Filipit nga nj komplot greko-pers me asistencn e veant t ishmbretreshs s shkurorzuar Mirtali, n moshn 20 vje, Aleksandri mori fronin Maqedonas. Ai menjher filloi t prgatis ushtrin pr n lindje, pr luft kundr persve. Aleksandri kishte pasur prvoj n drejtimin e shtetit maqedonas, sepse Filipi kur ikte n fushata ushtarake e linte at t kujdesej pr Maqedonin. Ai kishte marr pjes n disa beteja q n moshn 16-17 vje, ku midis t tjerave kishte shkatrruar etn e Shenjt Tebane dhe i kishte shptuar jetn Filipit disa her. Grekt t cilt mendonin se me vdekjen e Filipit s'kishin m pun me Maqedonin, filluan ta shihnin me mosprfillje Aleksandrin, por q shum shpejt e pan se me k kishin t
bnin. Grekt filluan t shpallin pavarsin nga Maqedonia, ndrsa Demostenit i qe dukur Aleksandri si "nj budalla qesharak i padmshm" kjo tregon qart se sa fjal t pa menduara ka thn Demosteni. Betejat ushtarake Bukuroshi hyjnor mori ushtrin dhe doli nj xhiro nga Greqia por sa mbrriti atje, nuk pati burr t'i dilte para, as dhe vet Demosteni. Grekt pranuan q ta njihnin si komandant t t gjith Greqis. Pas ksaj, ai shkoi deri n Danub ku kontrolloi territoret e pushtuara, dhe u kthye me t shpejt se mori vesh q mbreti ilir Kliti, i cili mendonte t merrte kontrollin e Maqedonis, meq vdiq Filipi shkeli kufijt maqedonas e po marshonte drejt Pels. Beteja e Pelionit. N Pelion u zhvillua beteja midis mbretit ilir, Kliti, i ndihmuar nga mbreti i Taulantve, Glaukia me mbretin e Maqedonis, Aleksandr. N kt betej Aleksandri psoi t vetmen dhe t fundit disfat n jetn e tij, ku mbeti i plagosur rnd me gur n kok, aq sa u hap lajmi se vdiq. Ushtria e mbretit ilir fitoi. Pra Aleksandri nuk e pati t leht t fitoj me burrat e fisit t tij q ishin aq lufttar sa ai. Por ai ishte gjeni ushtarak; pas tre ditve kur ilirt mendonin se i shpartalluan, ai kthehet e sulmon n befasi dhe fiton, por nuk shkel m tej tokat ilire, sepse donte vetm t siguronte prapavijn kur t nisej ndaj persis. Masakra e Tebs N kohn kur u plagos n kok n luft me ilirt, n Greqi u hap fjala se vdiq dhe grekt u ngritn n kmb kundr pushtuesit maqedonas. Tebant rrethuan garnizonin maqedonas q u mbyll n kshtjell pr t luftuar. Aleksandri vjen me t shpejt dhe i krkon Tebs paqe, por prgjigjja e saj ishte se do bashkohej me Perst kundr Maqedonis. Persia kishte qen armike e Greqis m tepr se sa e Maqedonis dhe tani q Aleksandri prgatitjej t luftonte kundr saj, grekt preferonin m mir perst. Pa dyshim kjo e trboi Aleksandrin, i cili s bashku me gjeneralt e mir q i kishte ln Filipi e mori mjaft leht Tebn q e kishte ngrn n bes dy her, nj her t atin e tij e nj her at. Ndrsa Filipi u hakmor duke mos varrosur kufomat e mos liruar robrit, hakmarrja e Aleksandrit qe e papar. Ai masakroi dhe vrau 6000 teban dhe shiti si skllevr 8000 t tjer, shkatrroi Tebn deri n themel. Kjo masakr e par e jets s tij tmerroi tr botn greke, q kishte ngritur krye, e cila filloi t hynte n gar se kush do i nnshtrohej m shum. U pa se Aleksanri qe m i tmerrshm se i ati dhe me t nuk bhej shaka. Pasi vuri n kontroll prapavijn, shiti pasurin e tij pr t mbajtur 30 mij ushtar dhe 5000 kalors pr nj muaj, prshndeti t mn, q e donte shum dhe iku drejt Lindjes pr t mos u kthyer m kurr. Ndalesn e par e bri n Troj, ku i bri kurban heronjve t saj, pasi ai ishte i marrosur pas tyre dhe filloi t prgatitej kundr Persis. Beteja e Granikos Dari III i drgon nj letr ku e kshillon q t kthehet n shtpi tek e ma, nj kamzhik q tregonte se Aleksandri do rrahur, nj top q t loz dhe nj ark me flori q ta kishte si para xhepi. Dari e quante at fmij t papjekur, mndjemadh dhe kokfort. Aleksandri s'e prishi gjakun fare, mobilizoi ushtrin dhe fiton n Graniko kundr ushtris s Darit, ku mbetn t vrar dhndri dhe kunati i Darit. N ushtrin e Darit kishte shum mercenar grek me t cilt u hakmor rnd duke i therur dhe ln pa varrosur, ndrsa perst e vrar i varrosi. Pjesn
tjetr t grekve q zuri robr, i drgoi si skllevr n Maqedoni s bashku me plakn e lufts. Pushtimi i Azis s Vogl Ai pothuajse pa luft pushoi Frigin, Lidin, Efesin q i hapn portat e qyteteve Aleksandrit pasi ishin t nj race me t. Problem i hapi kolonia greke e Miletit, q ishin t knaqur nga Persia dhe i mbylln dyert atij. Ai u tha se "Nuk pranoj t ndaj me t tjert at q m takon vetm mua". Rrethoi qytetin dhe e mori n kt betej, vritet i biri i Dados s tij Lanika Mila q quhej Kliti, si mbreti ilir. Miletasit filluan t'i tregojn medaljet q kishin marr n Olimpiad, por ai u ktheu kurrizin, pasi s'i plqenin mburrjet e ktyre lojrave, se ndoshta pr t s'prbnin burrri t madhe. Pas ksaj iu drejtua kolonis greke t Halikarnasit, e cila si Miltei ia mbylli dyert. Aleksandri zhvilloi nj betej t ashpr, ku u vran shum Maqedonas midis tyre u vra dhe nj princi lynkest Ilir i afrm i tij nga gjyshja, q pretendonte fronin e Maqedonis. Qytetin e pushtoi dhe e rrnoi q nga themelet dhe shiti popullsin si skllave. Ndrsa Aleksandri luftonte kundr persve, Sparta bnte plane me Persin t pushtonte Maqedonin nga pas. Athina i lutej Aleksandrit q t lironte pengjet greke dhe nga pas thurte intriga e komplote kundr tij. Pushtimet vazhduan me marrjen e Gordonit dhe Kilkilis. Beteja e madhe n Isos N Isos u ndesh me ushtrin perse q e komandonte vet Dari III. N kt betej ai arriti t thyej krahun grek dhe t fitoj betejn, edhe pse ushtria e tij ishte e vogl. Fitoret e Aleksandrit i dedikohen dhe ksaj ushtrie pellazge apo albane, e cila kishte ushtar tepr t zot t cilt m von ishin ushtart m t mir t Roms, Bizantit dhe Perandoris Osmane. N kt betej ai kap rob familjen e Darit; nnn, gruan, vajzat dhe djalin e tij t vetm, q ishte princi trashgimtar i kurors s Perandoris Perse. Beteja e Tirit. Pas betejs s Isosit u dorzuan qytet-shtetet e bregut lindor t Mesdheut, pothuajse pa luft, por hasi vshtirsi me Tirin e ndrtuar n ishull. Nabukodonosor, mbreti i Babilonis e mbajti 13 vjet rrethuar dhe nuk e pushtoi dot. Aleksandri e kishte zakon q t'u bnte kurban perndive kudo q shkonte pasi ishte shum besimtar, madje ai nuk fillonte asnj betej pa therur vet ndonj dem, ky sht nj zakon q grekt e vjetr thon se e kan pasur pellazgt. U krkoi tirasve q t futej brenda paqsisht pa ushtar pr t'i br kurban perndis s qytetit, por ata s'deshn dhe kjo e trboi Aleksandrin, q vendosi t pushtoj qytetin. Tiri i fenikasve, rac me grekt, ishte n ishull dhe Aleksandri nuk kishte flot. Ai ishte kaq i vendosur t pushtonte qytetin, sa urdhroi ushtart q t ngren nj pend me dhe q t lidhte ishullin me tokn. Kjo krkonte nj pun t madhe dhe vite koh, por ai ishte i vendosur ta bnte, sepse ata e kishin tepruar q s'e kishin lejuar q t'u bnte kurban perndis. Penda do ishte 800 m e gjat e 50 m e thell, gj q sht nj menduri q krkon shum pun edhe me mjetet q nuk jan n dispozicion edhe sot. Ndrsa vazhdonte punn pr pendn, atij i erdhn 224 anije nga vendet q kishte pushtuar, t cilat donin shkatrrimin e Tiros, sepse ai u bnte konkurenc t madhe n tregti. Edhe pse e prfundoi pendn, ajo nuk i hynte n pun, sepse ishte e vshtir t pushtohej pasi kishte mure t larta, ndaj prdori flotn dhe fitoi. Kur pushtoi Tiron, lindi dhe djali i
par i tij me nj robresh t cilit i vendosi emrin e perndis s qytetit q e kishte ndihmuar t fitonte, pra Herkul. Vrau si n Teb rreth 8000 burra t Tirit dhe t tjert i shiti si skllevr. Pushtimi Egjiptit dhe Afriks Veriore Ai e mori Egjiptin pa luft dhe atje i bri kurban perndis Amon me t cilin thoshte se e kishte Olimpia dhe n grykderdhjen e Nilit themeloi Aleksandrin. Gjith Afrika bregdetare ve Kartagjens, u dorzua pa luft. Ai nuk u mor me Kartagjenn, sepse kishte plan t ikte n lindje, dhe m pas do t kthehej prsri t merrej me perndimin. N Egjipt, djali i gjeneralit t tij m t mir, Hektori, u mbyt n Nil, ngjarje q e trishtoi shum dhe pr nder t tij bri nj therore t madhe. Ndrtoi tempullin e perndis Amon, q e zbukuroi me ar, sepse e mbante pr baba shpirtror q e ndihmonte. Beteja e Guagamels. Para ksaj beteje vdes gruaja e Darit, t ciln e varros si mbretresh. Beteja e Guagamels ishte m seriozja e jets s tij, sepse do luftonte me 50 mij ushtar prball ushtris perse prej 200 mij ushtarsh. Tr natn para betejs kishte par zorrt e puls si e kishte msuar e ma nse do t fitonte apo jo dhe n mngjesin e betejs nuk po ohej nga gjumi. Betejn e fitoi dhe Dari e la ushtrin e iku. Pushtimi i Babilonis, Persepolit. Duke u vn n ndjekje t Darit, ai arriti t'i pushtoj kto dy qytete t mdha e t pasura ku kapi nj pasuri prrallore me ar e argjend, t ciln ua ndau me shumic ushtarve t tij. N nj letr q drgoi n Maqedoni, thuhet se nuk do t mjaftonin as 20 mij mushka dhe 5000 deve ta trasnportonin arin q kishte n dor. Kur mori vesh Olimpia bujarin e tij q ishte e njjt me at t Filipit, i shkruan dhe thot: "Ti po i bn t gjith mbretr dhe vet po varfrohesh". N kt koh Aleksandri ishte 25 vje. Pushtimi i Arians q sht Afganistani i sotm, Baktrins dhe Sogadians. Ushtria donte t kthehej por ai vazhdoi t pushtoj territoret m n lindje. Aleksandri shkoi deri n kufi me Kinn, ku gjeti nj koloni greke, t cilt i theri t gjith pasi grekt i konsideronte si tradhtar t pabes. N Baktrin u dashurua me t bijn e mbretit, princeshn Roksana, me t ciln u martua. Pushtimi i Pakistanit t sotm; ai po planifikonte t pushtonte Indin, por ushtria e tij donte t kthehej n shtpi, kshtu nuk e kaprceu dot lumin Ind. Aty zhvilloi disa beteja q i rrezikuan seriozisht jetn. N nj nga kto beteja ngordhi dhe kali i tij i dashur q e kishte shoqruar q nga mosha 12 vje dhe pr nder t tij themeloi qytetin Bukefal. Ushtria donte t kthehej dhe kshtu mori rrugn e kthimit pr n Perndim. Kur mbrriti n Persi ai dhe shoku i tij i ngusht Hefestion u martuan me t dy princeshat perse, t bijat e Darit III, q i mbante q prej 10 vjetsh. Pas ksaj ai nxiti nj epidemi martesash mes gjeneralve e ushtarve t tij dhe grave vendase. Pothuajse e martoi t gjith ushtrin; ushtart kishin nga dy gra, nj aty dhe nj grua me fmij n Maqedoni e Iliri. Ndrkoh q po ndrtonte flotn pr t pushtuar tokat deri n Gjibraltar, smuret rnd dhe vdes shoku m i ngusht i tij Hefestioni, t cilin e kishte si vlla. Vdekja e Aleksandrit Pas vdekjes s mikut t tij m t ngusht i cili u smur e vdiq pasi hngri e piu 2 dit, po n t njjtn mnyr i ndodhi dhe Aleksandrit. At e ftuan pr t pir disa miq t tij, dhe pas dy ditsh u smur rnd. N ditn e dhjet pasi u smur, edhe pse ishte duke vdekur, po
prgatiste flotn pr n perndim dhe u bri kurban perndive dhe po at dit dha shpirt n Babiloni n datn 13 qershor t vitit t 13 t mbretrimit pa mbushur 33 vje t cilat i bnte n vjesht n vitin 323 p.k. Trupin e tij e mori me vete Ptolemeu, t cilit ia kishte ln amanet, dhe e oi n Egjipt, ku e ballsamosn. Trupi i tij ka qen deri n vitin 30 p.l.k., por Augusti xheloz e dogji, sepse ndoshta donte t bhej m i madh se ai. Historiant hedhin dyshim pr vdekjen e tij ashtu si hodhi dhe e ma Olimpia q e paralajmroi se kush donte ta vriste, por ai s'e dgjoi. Thuhet se nuk vdiq nga pija, por u helmua gj q ka shum mundsi, sepse po n t njjtn mnyr vdiq dhe shoku m besnik q kujdesej pr jetn e tij, dhe ishte penges pr eleminimin e Aleksandrit. Kshtu eleminuan Hefestion t parin, i cili kishte zbuluar disa komplote pr vrasjen e Aleksandrit dhe qe br penges pr ata q donin vdekjen e Aleksandrit dhe m pas eleminuan vet Aleksandrin. Gjeneralt u pasuruan shum nga bujaria e tij dhe nuk donin t luftonin m drejt perndimit, ku ai po prgatitej t shkonte. Pas vdekjes s tij, 5 dit m pas, vdes e ma e Darit. Ndrsa gruaja e tij xheloze Roksana vret gruan tjetr t tij, q ishte e bija e Darit bashk me t motrn e saj. Perandoria u nda n 4 pjes. Ptolemeu mori Egjiptin, Lisimaku mori Thrakin e rrethinat, Antipatri Maqedonin dhe Greqin, dhe Seleuku, Sirin. Roksana lindi djal dhe i vendosi emrin Aleksandr. Olimpia akuzoi Antipatrin se kishte helmuar Aleksandrin dhe filloi luftn me t; ajo mbeti e vdekur s bashku me dy grat dhe dy djemt e Aleksandrit, Herkulin 12 vje, dhe Aleksandrin 2 vje. Ai la nj djal me nj princesh n lindje i cili shptoi, por q nuk ishte trashgimtar, sepse kush do t shkonte ktu e n kufij me Kinn t merrte t birin e tij pr ta vendosur n fronin e Maqedonis n nj koh kur disa gjeneral t tij po ziheshin pr pushtetin n Maqedoni. Kshtu mori fund raca e tij e lavdishme. Aleksandri njihet n historin botrore si strategu m i madh ushtarak q ka njohur njerzimi. Ai arriti q pr nj periudh kohore prej 10 vjetsh t pushtonte pjesn m t madhe t bots s qytetruar q njihej deri n at koh. Kufijt e perandoris shtriheshin nga Iliria n Perndim, dhe deri n kufi me Kinn n Lindje. N Jug nga bregdeti verior i Afriks pa Kartagjenn dhe oqeani Indian dhe n veri deri n Danub n pjesn evropiane, dhe Azin Qendrore n at Aziatike. Kjo ishte perandoria m e madhe e krijuar n histori nga dora e nj burri dhe pr nj periudh kohe kaq t shkurtr. Ai mundsoi przierjen e kulturave dhe qytetrimeve t asaj kohe, duke i afruar m tepr midis tyre. Krijoi qytete t mdha dhe mundsoi rritjen e tregtis midis kombeve t ndryshme, nga e cila prfitonte pjesa m e madhe e ktyre popujve. Aleksandri sht burri m i madh iliro-shqiptar, dhe m i madhi burr q ka njohur njerzimi. Kan kaluar 2300 vjet nga vdekja e tij, do t kalojn edhe shum vite t tjera q do t nxjerrin burra t fuqishm, por asnjri prej tyre nuk ka pr t qen si Aleksandri, q me kal dhe me kmb arriti q pr nj periudh kohe rekord t pushtoj siprfaqe kaq t mdha. Aleksandri meriton t quhet m tepr se i Madh, sepse kjo fjal sht tepr e vogl pr t, sepse Zoti e ka privilegjuar at mbi t gjith burrat e tjer t mdhenj, duke i dhn nj fuqi q nuk e ka pasur asnj njeri deri m sot n tok. Aleksandri IV 323-309
............................
Demetri I Poliorket 294-287
.................................
Antigoni II 277-239 ............................ Demetri II 239-229
.........................
Filipi V 222-179
.....................
Perseu 179-168
........................ Dinastia e Epirit Mbretria e Epirit shtrihej n Ilirin e Jugut dhe prfshinte territoret nga Karaburuni n Prevez dhe ndonjher kufijt shtriheshin dhe m n jug. Epirott ishin iliro-pellazg. Shqiptart e kan banuar Epirin historikisht ashtu si dhe sot pjesn m t madhe t tij. Dinastia mbretrore e Epirit e ka origjinn nga Pirro Aiakidi, djali i Akilit, q pas lufts s Trojs themeloi dinastin Molose. N vitet n vazhdim dinastia e Molosve qeverisi t gjith Epirin. N fakt mbretria n Epir nuk fillon me Pirro Aiakidin, sepse nga t dhnat e mparshme Epiri ka pasur dhe mbretr t tjer. Ajo q duhet theksuar sht fakti se me djalin e Akilit fillon nj dinasti q zgjati rreth nj mij vjet. Aleksandri Molos ka qen nj nga mbretrit e dinastis Molose q qeverisi Epirin gjat kohs s Aleksandrit t Madh t Maqedonis. Ndrsa nipi i tij shkonte drejt Lindjes, Indis daja shkonte drejt perndimit pr t luftuar kundr Roms. At e ftuan n Itali fiset e tjera ilire q banonin atje dhe q krkuan ndihm pr t mos rn n pushtimin romak. Aleksandr Molosi shkon n ndihm dhe arrin q t ket disa fitore, por vdes duke e ln pr gjysm fushatn q kishte nisur.
Pirro i Epirit 319-272 p.k. Jeta e Pirros Pirroja lindi n Epir n vitin 319 p.k., pra rreth 4 vjet pas vdekjes s Aleksandrit t Madh, kushriri i tij. Pausania thot se Neoptolemi babai i Olimbis, dhe Arrypa gjyshi i Pirros ishin vllezr, dhe kishin baba Alketn. Vet Pirroja kishte baba Ajakidin. I ati i tij ashtu si edhe xhaxhai i tij vdiqn n luft kundr Maqedonis se mbanin ann e Olimbis pas vdekjes s Aleksandrit. Gjyshi i Pirros, dhe gjyshi i Aleksandrit t Maqedonis ishin vllezr, Olimpia e ma e Aleksandrit me Ajakidin t atin e Pirros ishin kushrinj t par, dhe Aleksandri me Pirron kushrinj t dyt. Plutarku thot se Meq populli nga urrejtja kundr t atit, (Ajakidit, i cili i erdhi n ndihm kushrirs s tij Olimbis n luft kundr vrassve t t birit t saj Aleksandr) krkonte vdekjen e tij (Pirros). Ather kt e morn fshehurazi dhe e shpun tek ilirt, ia dorzuan Berojs, bashkshortes s mbretit Glaukia (mbretit Ilir) pr ta mbajtur se edhe ajo ishte nga familja e ajakidve (pra mbreti ilir, gruan e kishte epirote). N kt koh Pirro ishte 2 vje, t cilin Glaukia e bri bir pr shpirt dhe e mbrojti nga Kasandri i Maqedonis q e krcnoi mbretin ilir me luft. Kasandri krkoi t blinte me para Pirron duke i ofruar Glaukias rreth 3000 kg argjend q ky ta dorzonte, por Glaukia nuk pranoi. Maqedonasit krcnuan por nuk bn luft me ilirt.
Pirro pati disa gra, pasi ai lidhi disa martesa politike pr t forcuar pushtetin e vet. Gjat kohs q iku n Egjipt ai u njoh me Antigonn, vajzn e Berenikes, njrs nga grat e Ptolemeut. Kt vajz ajo e kishte pasur me Filipin II t Maqedonis. Ai u martua me t bijn e Filipit II t Maqedonis, q ishte motra e Aleksandrit t Madh nga babai. N fakt, nse Antigona ka qen vajza e paligjshme e Filipit, sipas Plutarkut, dhe motra e Aleksandrit, ajo do t ket qen t paktn 35 vjee, (sepse Filipi vdiq n 336 p.k., kshtu q nuk mund t ishte m e vogl se kaq) dhe Pirro rreth 20 vje. Antigona ka qen gruaja q Pirro ka dashur m shum n jetn e tij, por vdiq shum shpejt pasi i dha nj djal, ky fakt q e hidhroi pa mas. Ai ia prjetsoi emrin duke ngritur nj qytet me emrin e saj Antigona q sot ndodhet pran Gjirokastrs. Plutarku thot se pas vdekjes s Antigons, Pirro mori disa gra pr arsye shtetrore, dhe rriti fuqin e tij. Mori pr grua princeshn nga fisi i madh ilir i paionve. Mori princeshn ilire t bijn e mbretit Bardhyl II t Enkeledve, q quhej Brikena, e cila i dha nj djal t quajtur Helen, dhe Lanasn t bijn e sundimtarit t Sirakuzs, q solli prik Korfuzin, e cila i dha nj djal t quajtur Aleksandr. Pirroja ka dashur shum Antigonn dhe Brikenn princeshn ilire. Jeta politiko-ushtarake e Pirros Pirro e kaloi t gjith fmijrin e tij n oborrin mbretror ilir, nga 317 p.k. deri n vitin 307 p.k. kur sipas Plutarkut mbreti ilir e drgoi me nj ushtri t madhe n Epir, dhe e vendosi n fron. Pra, ishte mbretria ilire q e vendosi at n fronin e Epirit, e rriti, dhe e edukoi. Sipas Plutarkut n moshn 17 vjeare kur kujtonte se e kishte siguruar fronin, iu desh t bnte nj udhtim, pasi njri nga djemt e Glaukias me t cilin qe rritur do t martohej. Ather molost (302 p.k.) u ngritn pr t dytn her dhe e dbuan, ndrsa miqt e tij i rrmbyen pasurit dhe thirrn n fron Neoptolemin. Burimet historike e nxjerrin Pirron n Maqedoni, ku Demetri, mbreti maqedon i cili ishte martuar me motrn e Pirros, e oi peng n Egjipt pasi humbi betejn me Ptolemeun e Egjiptit. Atje ai krijoi nj miqsi t jashtzakonshme me ilirin, Ptoleme q kishte qen gjeneral i Aleksandrit t Madh, dhe martohet me Antigonn t bijn e Filipit II. Plutarku thot se kjo martes e rriti m tepr emrin e Pirros, duke pasur dhe ndihmn e gruas s tij t menur Antigona, ai arriti t mbledh t holla dhe ushtar dhe u nis pr n Epir. N Epir u prit mir dhe i propozoi paqe e miqsi mbretit Neoptolem, duke bashkqeverisur me t, por shpejt midis tyre filloi sherri, sepse Neoptolemi po bnte plane ta eleminonte, kshtu q Pirro e vrau para se ai ta vriste. N kt koh, Antigona lindi djal dhe Pirro i vuri emrin e t vjehrrit ilir, Ptoleme, i cili ishte njerku i s shoqes por, q ai e donte dhe e respektonte shum. Pasi forcoi pozitat n pushtet ai filloi prgatitjet pr nj politik t jashtme agresive ndaj Greqis, Roms, por edhe ndaj Maqedonis, pasi e motra e martuar me mbretin Maqedon kishte vdekur. Pirro bashkoi pas vetes Prevezn, Akarnanin, Amfilokin, dhe nj pjes t Maqedonis, dhe u prgatit t sulmonte Maqedonin. Lisimaku, mbreti i Thraks dhe nj ishgjeneral i Aleksandrit, nuk donte q ai t pushtonte Maqedonin dhe nisi nj letr fallco sikur tia kishte nisur Ptolemeu i Egjiptit, t cilin Pirro e dgjonte shum ku e kshillonte t mos sulmonte Maqedonin. Pirro e kuptoi q nuk ishte letr e Ptoelemeut sepse prshndetja ishte Mbreti Ptoleme prshndet mbretin Pirro, kur zakonisht ai e prshndeste Babai i drgon prshndetje t birit, dhe kjo e zemroi shum me Lisimakun.
T dy ushtrit nisen kundr njra-tjetrs, por Pirro nuk takohet rrugs me Demetrin mbretin maqedonas, i cili hyn n Epir dhe shkatrron vendin, ndrsa Pirro hyn n Maqedoni, ku ndeshet me nj pjes t ushtris q kishte mbetur atje. Pra, t dy mbretrit nuk u ndeshn me njri-tjetrin. Pirro nuk arriti fitoren q donte. Lanasa, njra nga grat e tij, u b xheloze ngaq Pirro donte m shum njrn nga grat ilire dhe ikn n Korfuz, ku, pr inat t Pirros martohet me mbretin e Maqedonis Demetrin, i cili kishte qen martuar m par me Diademn, t motrn e Pirros, por q n kt koh si e tham ajo kishte vdekur. Shpallja e Pirros mbret i Maqedonis S bashku me Ptolemeun e Egjiptit, dhe Lisimakun e Thraks, Pirro lufton kundr Demetrit dhe e rrzon at nga froni, duke u shpallur mbret i Maqedonis, por pr pak koh pasi i ndau territoret e pushtuara Maqedonase me Lisimakun midis Lisimakut, dhe mbretit Pirro, t cilt pak m von vepruan si aleat kundr Demetrit filluan grindjet. M pas, Pirro e humbi Maqedonin, sepse Lisimaku ishte nga Maqedonia, pavarsisht se sundonte n Thraki, dhe kishte shum influenc atje, kshtu q ai arriti t bindte ushtart maqedonas dhe ti kishte pas vetes. Fitoret mbi Romn Pirro synonte, ashtu si kushriri i tij Aleksandri Molos, daja i Aleksandrit t Madh dhe vllai i Olimbis, t luftonte ndaj Roms. N vitin 281 p.k. tarentasit kaon, sidomos plebejt japig (ilir) t lidhur ngusht tejemban me Dodonn, e ndihmua Pirron me flotn e tyre gjat lirimit t Korkyrs kaone, prej maqedonasve. Ishin fiset ilire apo pellazge t nj gjaku t cilat kishin ndihmuar Pirron, q t lironte Korfuzin nga Maqedonasit, t cilt u vendosn aty kur u martua gruaja e tij Lanasa me mbretin e Maqedonis, Demetr Pliorketi. Kjo ndihm erdhi sepse kishte qen Aleksandri Molos i cili i kishte ndihmuar ata kundr Roms. Ktu del dhe nj fakt tepr interesant sepse kaont e Italis ndihmuan kaont e Korfuzit. I gjith ky fis i lavdishm kaonsh ishte me origjin nga Troja, t cilt u shprnguln q atje dhe u vendosn n kto vise. Edhe pse kishte kaluar 1000 vjet n at koh, nga lufta e Trojs q ishin t nj fisi, dhe i gjendeshin njri-tjetrit, pavarsisht se ishin prtej Adriatikut. Nj vit m pas (pra n vitin 280) u nis me nj ushtri prej 3 mij kalorsish, 20 mij kmbsorsh, 2 mij harktarsh dhe 20 elefant q i kishte marr nga ata q solli Aleksandri i Madh nga India. Gjat rrugs i zuri nj stuhi dhe vetm gjysma e ushtris doli n brigjet e japigve. Megjithse me gjysmn e ushtris n betejn e par, ai i mundi romakt dhe u b zot i lmit, por humbi shum nga komandantt e tij m t mir. N kt koh i ndodhi nj pabesi nga mjeku i tij, i cili i drgoi nj letr konsullit romak Fabricio, ku i krkonte nj shprblim t mir dhe nga ana tjetr, ai do ti jepte fund Pirros dhe lufts. Konsulli romak u trbua nga pabesia e mjekut t Pirros dhe ndrmori nj veprim tepr burrror. Ai i drgon letrn Pirros dhe e kshillon q t marr masa t menjhershme kundr doktorit. N letr thuhej Gai Fabric dhe Kuit Emil, konsuj romak, i drgojn prshndetje mbretit Pirro. Duket se nuk ke pasur fat, as n zgjedhjen e miqve, as n t armiqve. Kur ta lexosh kt letr q na u drgua ne do ta kuptosh se po lufton kundr njerzve t ndershm e t drejt dhe u beson miqve t ligj e t pandershm. Ne t vem n dijeni, jo pse t duam t mirn,
por n.q.s. do t psosh ndonj gj, t mos thon se ne romakt, duke mos qen n gjendje t fitojm luftn me trimri, prdorim dredhi. Pirro pasi e vrtetoi komplotin, e dnoi ashpr mjekun e tij dhe i drgoi Roms njerz pr t biseduar pr paqe. N shenj mirnjohjeje liroi t gjith robrit romak dhe po t njjtn gj bri Roma duke liruar dhe ajo disa pengje t ilirve vendas. Por lufta vazhdoi me betejn e Askolit, ku morn pjes dhe elefantt. Pirro arriti t fitoj edhe pse u plagos. Plakn e lufts ia dha fisit ilir t daunve. Pas ksaj beteje Pirro deklaroi n.q.s. do ti mundim romakt dhe nj betej tjetr si kjo, do t humbasim plotsisht. Nj nat para se t ndeshej pr her t tret me Romn, pa nj ndrr q e tronditi shum. Ai ndrroi sikur i ran t gjith dhmbt. Kjo ndrr e shqetsoi, pasi ai e shpjegonte se do t kishte humbje t mdha n ushtar. Edhe sot po t pyessh t gjitha grat shqiptare plaka dhe t reja do t thon menjher se rnia e dhmbve do t thot vdekje. sht shum interesante se edhe pse kan kaluar mbi 2285 vjet q ather, prsri n mendjen e popullit ton, e njjta ndrr shpjegohet njsoj. N kt betej ai humbi gjysmn e ushtris dhe sot fitoret me humbje t mdha quhen fitore pirrike. N t vrtet atij i doli ndrra si e interpretoi. Fitorja mbi Kartagjenn N 278 Pirros do i dorzohej Sicilia pa luft, por pas ksaj Kartagjena do t hynte n konflikt t armatosur pr kt zotrim territorial t saj dhe n betejn q do t zhvillohej midis tyre, Pirro fitoi. Humbja me Romn Ai e la Sicilin pr t luftuar prsri kundr Roms. N Maleventum n 275 p.k. sulmoi Romn me 23 mij ushtar, ku fitorja u buzqeshi romakve, sepse elefantt bn rrmuj t madhe. Fitorja mbi Maqedonin Pas ksaj humbje u kthye n Epir dhe sulmoi srish Maqedonin ku sundonte i biri i Demetrit, Antigoni, me preteksin se ai nuk i kishte drguar ndihm n Itali. Pirro arriti q t mund maqedonasit shum leht, sepse nj pjes e ushtarve u dorzua vet. Pa konsoliduar fitoren me Maqedonin e thrriti Sparta q ta ndihmonte pasi kishin nj luft t brendshme pr pushtet, por ai vajti e plakiti. Pas ksaj shkoi n Argos ndrsa luftonte me nj ushtar vendas e ma e tij e godet me nj qoromill n kok, dhe humb ndjenjat. N kt koh kali e trheq zvarr, dhe nj ushtar q i shrbente mbretit maqedonas Antipatri II, prfiton nga rasti dhe i pret kokn. Kshtu n vitin 272 p.k. n moshn 47 vjeare vdiq dhe nj nga strategt m t zott t antikiteti me gjak iliroshqiptar. Pirro njihet si i madh n histori se ai mundi t luftoj, dhe fitoi mbi tre fuqi t mdha ushtarake t bots. Fitoi mbi Maqedonin q kishte br vetm disa vite m par nj perandori deri n Indi, arriti t fitoj mbi Romn, q pas disa vjetsh do bhej fuqia e vetme ushtarake n botn e athershme, por duhet thn se fitoi, dhe mbi Kartagjenn n Sicili q ishte zonja e Mesdheut. Tit Livi thot se pyetjes s Skipion Affrikanit (nj komandant i famshm romak, q luftoi e mundi Kartagjenn) drejtuar Hanibalit Kartagjenas se kush ishte sipas tij komandanti ushtarak m i madh, ai iu prgjigj: Aleksandri mbret i Maqedonis, i cili me nj grusht ushtarsh shkatrroi ushtri t panumrta, dhe kishte arritur krahinat m t largta t bots ku askush nga njerzit nuk shpresonte t arrinte. N vend t dyt u prgjigj pr Pirron, sepse ky ishte i pari q u msoi t tjerve si t
vendosnin lmin, dhe komandanti i tret pa dyshim ishte ai vet. Autort antik kan vn n dukje se Pirro m tepr kujdesej t merrte pushtetin se sa ta mbante, q n fakt sht e vrtet. Megjithat, t gjith bashkkohsit e tij e vlersojn si nj nga mbretrit m t drejt dhe pa t meta dhe mbi t gjitha si strateg ushtarak t madh. Heleni, djali q kishte me iliren Brikena, t bijn e Bardhylit II, trashgoi fronin n Epir, sepse Ptolemeu djali i madh kishte vdekur n nj betej ushtarake. Heleni, me ndihmn e armikut t t atit Antipatrit II mbretit t Maqedonis, t cilin Pirro e kishte mundur, arriti t marr fronin e Epirit. Kjo dhe njher tregon madhshtin e ktyre burrave t cilt luftonin me njri-tjetrin, por pr udi, kur kundrshtari mbetej pa mbrojtje dhe dobsohej, i dilnin krah. Por nga ana tjetr ndihma pr t trashguar fronin i biri i Pirros ishte n kuadr t legjitimitetit t monarkive, t cilat sundonin me shekuj n kto shtete. Ajo ishte nj marrveshje ose nj kod moral i fisnikris pellazgo-iliro-albane. Pirro, Aleksandri Molos dhe Aleksandri Maqedonis ishin burrat m t mdhenj q nxori dinastia e lavdishme e Ajakidve, e themeluar q pas Lufts s Trojs nga Pirro, i biri i Akilit me Andromakn, gruan e Hektorit Trojan. DINASTIA E PTOLEMEJVE Origjina etnike e Dinastis s Ptolemejve Dinastia e Ptolemejve ishte me origjin ilire, sepse Ptolemeu, themeluesi i saj ishte ilir njri nga shtat rojet personale t Aleksandrit t Maqedonis. T dhnat pr origjinn e tij na i jep Ariani, i cili ishte maqedonas. Ariani thot se Nga Eordaia ishin Ptolemeu i biri i Lagut po aty ai e prsrit dhe nj her kt fakt ku thot se Ptolemeu i biri i Lagut ishte nga Eordaia. Eordaia sht quajtur n antikitet lumi Devoll ashtu dhe krahina ku kalonte ky lum, pra Ptolemeu ishte nga Devolli i Kors. Ka disa autor q thon se ishte biri i paligjshm i Filipit II i cili e kishte pasur t dashur gruan e Lagut. Pra, vlla nga babai i Aleksandrit, por kjo nuk dihet me siguri. Por edhe sikur t ket qen i Filipit, prsri sht me gjak ilir. Po t llogaritsh se dhe maqedonasit e lasht ishin nj fis me ilirt dhe epirott, pra pellazgt, kjo e bn at edhe sikur t jet i biri i Filipit 100 prqind ilir. Megjithat ai sht njohur si Ptoleme Lagu, pra i biri i Lagut nga Iliria. Edhe n gojdhnat e popullit shqiptar faktohet kjo origjin. Leont Leontiu ka botuar n greqisht nj bised t nj shqiptari nga veriu me nj bullgar, i cili donte t bindte malsorin shqiptar se ptolemejt dhe Seleukt ishin Greko-Bullgar. Malsori iu prgjigj: Ne nuk i kemi Ptolemejt dhe Seleukt pr bullgar as pr grek. I kemi pr burra shqiptar Ptolemejt e kan pasur n monedhat e tyre simbolin Dodonas t rrufes, simbolin panalban t shqiponjs. Ptolemeu mori Egjiptin n ndarjen e perandoris, dhe kshtu u b themeluesi i dinastis s Ptolemejve, q zgjati 292 vjet nga viti 323 p.k. deri n vitin 31 p.k. kur Kleopatra u mund nga romakt. Pra, kt dinasti e themeloi Ptolemeu nj gjenral ilir dhe mori fund me gruan m t madhe t antikitetit dhe nj nga grat m t mdha t njerzimit Kleopatra. Ptolemeu I Shptimtari 323-285
Pas vdekjes s Aleksandrit t madh n 323 p.k. froni i Egjiptit i takoi Ptolemeut t birit t Lagut dhe Arsinos. Ai ishte nj veteran i ushtris s Aleksandrit dhe i kishte shrbyer atij n t gjitha fushat ushtarake si komandant besnik. Ptolemeu themeloi dinastin e Ptolemejve q zgjati 300 vjet. N vitin 305 e shpalli veten mbret t Egjiptit dhe filloi luftn pr t konsoliduar pushtetin e tij. Ai pushtoi Qipron dhe luftoi kundr mbretit maqedonas Antigon, i cili donte t zgjeronte territoret m n lindje. Ai bri luft me Antipatrin e Maqedonis dhe pushtoi katr her Sirin, t ciln prfundimisht e mbajtn seleukt. N vitin 284, abdikoi nga froni n favor t t birit t tij Ptolemeu II dhe vdes n moshn 84 vjeare n vitin 283 p.k. Ptolemeu sht themeluesi i biblioteks s madhe t Aleksandris, e cila po t ishte sot, mbase nuk do ti linte disa historian t flisnin kot. Ai shkroi nj libr historik t titulluar Fushatat e Aleksandrit, q mendohet se ka humbur, megjithat, ai libr ka mundsi t jet shfrytzuar nga Ariani, historiani q shkroi fushatat e Aleksandrit. Ptolemeu II 282-246 Ptolemeu II gjat qeverisjes s tij t gjat arriti t vendoste nn pushtetin Cikladet, Samotrakn, Likin, Karin duke luftuar kundr Maqedonis. N luftn kundr seleukve pr t pushtuar disa territore t Azis s Vogl ai humbi dhe n marrveshjen e paqes me seleukt, i dha t bijn Berenise pr grua, Antiokut II t seleukve. Ai u martua me Arsinon I, e cila ishte e bija e Lisimakut dhe nna e fmijve t tij legjitim. Gjat qeverisjes s tij u pasurua m tej biblioteka e Aleksandris. N oborrin e tij mbretror ai ftonte dijetart m t mdhenj t kohs. Mendohet q gjat qeverisjes s tij sht prkthyer dhe testamenti i vjetr i hebrejve n gjuhn greke, pasi ka nj letr ku ai fton 70 hebrej t ditur q t bjn nj prkthim t till pr bibliotekn e Aleksandris. Ai filloi punn pr ndrtimin e nj kanali q lidhte Nilin me gjirin e Suezit. Ptolemeu III 246-222 Ishte djali i Ptolemeut II me Berenisn I, dhe erdhi n pushtet menjher pas vdekjes s t atit. Ai u martua me Bereniken II dhe patn Arsinon III dhe Ptolemen IV.Gjat qeverisjes s Ptolemeut III, sht shkruar nj tabel si e Rozets me shkrime dy gjuhshe, t shkruara n gur n t tre sistemet e shkrimit. Nse ai nuk do t kishte shkruar kto lloj shkrimesh, do t ishte e vshtir, ndoshta e pamundur q sot t njihej nj pjes e historis njerzore. Dhe pasardhsit e tij do t bnin t njjtn gj. N tabela jan shkruajtur predikime fetare, dhe n njrn nga ato jepen ditt e vitit q jan 365, plus nj dit shtes q i sht shtuar kalendarit egjiptian. Ptolemeu V 204-180 Ishte djali i Ptolemeut IV me Arsinon III. Ai u b mbret pas vdekjes s t atit n moshn 5 vjeare. E ma e tij nuk u b dot regjente e t birit, pasi i vllai i dashnores s burrit t saj, q ishte nj ministr tepr i fuqishm, e vrau. Agathokleu u b regjenti i tij pr dy vjet, derisa nj revolt e armatosur e hoqi nga pushteti. Duke prfituar nga rasti q ai ishte i mitur, dy bashkatdhetart e tij q ishin mbretrit e Maqedonis, Filipi V dhe Antiuku III i Seleukve, ran dakord q t ndajn territoret ptolemaike n Egje e Azi t Vogl. Pas fitores s tyre mbi ptolemejt, Maqedonia mori territoret Thrake dhe Karin, ndrsa Seleukt morn territore t Azis s Vogl dhe Judn. N marrveshjen e paqes midis seleukve dhe ptolemenjve, Antiokui III i dha t bijn pr
grua Ptolemeut V. Gjat qeverisjes s tij sht shkruar stela e Rozets, e shkruar n tre gjuh q tregon kurorzimin e tij si mbret. Kjo pllak u gjend shekuj m von nga ushtria e Napoleonit t Madh. Ai vdiq n moshn 28 vjeare dhe ka burime q tregojn se u helmua. Kleopatra, gruaja e tij mori regjencn pr djalin e saj Ptolemeun VI. Pas vdekjes s Kleopatrs do t fillonin trazirat midis ptolemenjve dhe seleukve. Berenise III 81-80 Ajo ishte vajza e Ptolemeut IX dhe gruaja e Ptolemeut X. Pas vdekjes s t atit dhe burrit t saj ajo qeverisi pr nj vit vetm. Pas ksaj ajo u detyrua q t martohej me Ptolemen XI, i cili e vrau nntmbdhjet dit pas martess q ti merrte fronin, gj q e revoltoi popullin, i cili u ngrit n revolt dhe e vrau Ptolemen XI. Ajo mbahet si e para grua e Egjiptit q qeverisi Egjiptin pas 1100 vjetsh vetm pa ndihmn e ndonj burri pr nj vit. Ptolemeu XII 80-58 dhe 55-51 Ai ishte djali i Ptolemeut IX, por e ma e tij nuk dihet. Ptolemeu IX ishte martuar me Kleopatra Selenn, por nuk dihet sakt nse ky ishte djali i saj. Pra, n burimet historike ai njihet si djali i paligjshm i Ptolemeut IX. Ai ishte babai i Kleopatrs VII dhe t fundit t Egjiptit. N vitin 58 ai u detyrua q t linte Aleksandrin dhe n fron mbeti gruaja e tij Kleopatra V me Bereniken IV. Pas pak kohsh gruaja e tij vdiq dhe froni mbeti vetm Berenises. Ai u kthye n fron n vitin 55 dhe qeverisi deri n vitin 51 kur edhe vdiq. N testament ia la regjencn t bijs, Kleopatrs VII. Kleopatra e Madhe 68-31 Jeta e Kleopatrs Dinastia e ptolemejve, dhe pse qeverisi pr nj koh t gjat, e ruajti prejardhjen e saj, sepse martesat jan br brenda t njjts familje dinastike, pr t mos ikur pushteti. Ajo ishte vajza e Ptolemeut XII dhe Kleopatrs V. Kleopatra lindi 68 p.k. n familjen mbretrore t ptolemejve dhe vdiq n 31 pk. Gjithsej ishin 6 fmij katr motra dhe dy vllezr, kshtu q pr t marr fronin pati nj rivalitet t madh. Dy motrat e saj t mdha arritn t merrnin pushtetin, duke organizuar nj revolt kundr t atit, por ky i fundit, me ndihmn e ushtris romake, arriti ti thyej dhe t ekzekutoj t bijn rebele, e cila m par kishte vrar motrn e saj pr t mbajtur pr vete gjith pushtetin. Mbreti Ptoleme, i ati, duke par aftsit e Kleopatrs, me testament ia la fronin asaj dhe djalit t madh, madje e ngriti n rrang mbretreshe sa qe vet gjall. Pas vdekjes s t atit Kleopatra duhej t martohej me t vllan e saj 11 vje Ptolemeun XI ky ishte nj zakon i ksaj dinastie me qllim q kurora t mos dilte jasht familjes, mirpo Kleopatra nuk donte. Regjenti i vllait t saj shpalli t rrzuar nga froni Kleopatrn, e cila u detyrua t largohej pr n Gaza ku mblodhi nj ushtri me t ciln donte t luftonte Egjiptin pr t rimar fronin. N kt koh Cezari, n ndjekje t Pompeut me ushtrin e t cilit kishte zhvilluar dy beteja, nj te Shkmbi i Kavajs, ku nuk fitoi asnjra nga ushtrit, dhe tjetrn n Farfala t Maqedonis, n t ciln fitoi Cezari, i ishte drejtuar Egjiptit. Pompeu kishte vajtur pr strehim n Egjipt, dhe regjenti i Ptolemeut kishte dhn urdhr q ta vrisnin, dhe sa hyri
n pallatin mbretror, e vran. Kjo e trishtoi pa mas Cezarin pasi e kishte pasur shok prej shum vitesh dhe dhndr njkohsisht, pasi e bija kishte qen martuar me Pompenun. Romanca e dashuris me Cezarin dhe marrja e fronit t Egjiptit. Ndrsa Kleopatra ishte n Gaza, i vjen lajmi se Cezari donte ta takonte. Kleopatra niset pr Egjipt dhe arrin t hyj fshehurazi n dhomn e Cezarit. Ai i premton fronin pa asnj kompensim, vetm pr t vn drejtsin n vend pasi pushteti i takonte asaj sipas testamentit t t atit. Po at dit, Kleopatra rreth t 18-ave bhet e dashura e Cezarit me dshirn e saj, sepse e dinte q po t kishte dashurin e burrit m t fuqishm t asaj kohe, do t plotsonte t gjitha ambiciet e saj dhe nuk do ta prekte askush. Ajo n fakt, pavarsisht nga t gjitha kto prfitimeve, ra n dashuri me t, pasi Cezari ishte nj dashnor i madh, dhe nuk para refuzonte grua, dshironte t kishte do grua q plqente. T gjith burrat n Rom thuhet se i fshihnin grat e tyre kur takonin ose dhe vetm kur kalonte Cezari, sepse thuhet se ai kishte aftsi q t bnte pr vete do grua. Cezari e vendosi n fron dhe e martoi formalisht Kleopatrn me t vllan e saj, me qllim q t mos kishte kundrshtime t brendshme, por kjo martes nuk pati sukses, sepse midis tyre nisi lufta. Lufta u fitua nga Kleopatra me ndihmn e Cezarit, por u dogj nj pjes e biblioteks s Aleksandris. Ai qndroi rreth nj vit n Egjipt dhe kur iku, Kleopatra ishte shtatzn. Pasi lindi, djalit ia vuri emrin Ptoleme Cezarion dhe u nis pr Rom q t takonte Cezarin. Djali i saj ishte i vetmi fmij i Cezarit, sepse ai nuk kishte pasur fmij prve vajzs me gruan e par, e cila i kishte vdekur, ndrsa gruaja e dyt nuk bnte fmij. Kleopatra ambicioze donte q ai t trashgonte Cezarin, por ligjet n Rom ishin t forta, sepse Roma nuk ishte monarki. Duke qen se Cezari nuk i linte dot trashgimi n Rom t birit t tij me Kleopatrn, ai mendonte q ti linte nj mbretri t fuqishme n lindje. Por kt dshir nuk e realizoi dot se u vra n senat nga disa njerz q mendonin se ai do vendoste monarkin. Vdekja e Cezarit e hidhroi pa mas Kleopatrn dhe nga ana tjetr shuajti ambiciet e saj pr nj perandori t vetn q do tia linte djalit t saj. Pas vdekjes s Cezarit perandoria u nda n tre pjes dhe Mark Antoni q kishte qen truproja dhe gjeneral i tij mori Afrikn, ndrsa Oktavian Augusti, djali i adaptuar dhe nip i Cezarit, mori Romn. Martesa me Mark Antonin dhe lufta me Romn Mark Antoni ishte i martuar me motrn e Oktavian Augustit, ndrsa kishte filluar nj romanc dashurie me Kleopatrn. Madje ai arriti deri aty sa t ndante at dhe t martohej me Kleopatrn, gj q e trboi pa mas Augustin. Qllimi i martess s Kleopatrs me Mark Antonin ishte q ajo t bashkonte forcat ushtarake me t kundr Roms, pra ambicja e saj ishte tepr e madhe donte t bhej zonj e perandoris m t madhe t kohs pas asaj t Aleksandrit. Pas disa vitesh prgatitje, Oktaviani bindi Senatin, q ti shpallte luft Egjiptit. Beteja ushtarake detare midis t dy flotave u zhvillua n gjirin e Prevezs, n 2 shtator t vitit 31 p.k. N kt betej pati nj organizim t keq, sepse komandantt e anijeve nuk u morn vesh me njri tjetrin, dhe disa u trhoqn nga beteja duke ln Mark Atnonin vetm, i cili u mund, por nuk u vra n betej. Pas ksaj fitoreje Augusti filloi t pushtoj Lindjen deri n kufi me Egjiptin. Forcat e Antonit dhe Kleopatrs nuk mundn ti bnin ball ushtris Romake.
Pas mundjes nga Roma, Mark Antoni vret veten dhe ushtria romake hyn n qytet. Augusti i jep urdhr Kleopatrs q t bhet gati se do e ojn si peng n Rom, dhe ta shtiste si plak lufte para turmave Romake. Kleopatra vendosi q m mir t vdiste si i shoqi, se sa t poshtrohej, gj q ishte dhe qllimi kryesor i Augustit, i cili kishte inate t vjetra me t, q kur ajo ishte e dashura e Cezarit, pasi ajo lindi nj trashgimtar q rrezikonte fronin e Augustit. Kshtu Kleopatra kreu vetvrasje, duke u vethelmuar me gjaprin kobra. Ky ishte nj akt q nuk do ta bnin dot as burra shum t fort, q dshmon pr guximin dhe trimrin e saj. Augusti si nj njeri ambicioz q fronin ia kishte ln Cezari m tepr sesa e kishte merituar, pr t mos pasur konkurenc n pushtet, vrau t birin e vetm t Cezarit dhe Kleopatrs, Ptoleme Cezarionin. Ktu del dhe njher qart karakteri i Augustit dhe sa ka gabuar nj burr i Madh si Cezari, q i la pushtetin atij q do ti vriste birin e tij t vetm. Ka historian q thon se tre djemt q ajo pati me Mark Antonin nuk i vrau, por i mori n Rom ku edhe u kujdes pr ta. Dinastia e ptolemejve, zgjati treqind vjet, dhe mori fund me vdekjen e Kleopatrs. Vlerat e Kleopatrs dhe gruas Ilire Vlera dhe madhshtia e ksaj gruaje qndron n at se ajo arriti q t rimarr fronin n Egjipt, duke mundur kundrshtart e saj politik me ndihmn e burrit m t fuqishm t kohs. Ngriti nj dinasti t fort mbretrore, e cila do i bnte rivalitet edhe Roms. Luftoi me perandorin e vetme t kohs, sepse donte t vendoste pushtetin e saj n t, gj q edhe mund ta kishte arritur nse Mark Antoni do t kishte pasur burrrin e saj. N arritjet e saj si femr, ajo bri q t dashurohej pas saj Cezarin, burrin m t fort politikisht, dhe ushtarakisht t bots s athershme, dhe ti jap atij t vetmin trashgimtar. Arriti t ndaj nga burri motrn e sunduesit t Roms dhe t martohej vet me burrin e saj Mark Antonin. T dy kta burra t fuqishm i bri t mendeshin pas saj, dhe forcn e tyre e vuri n shrbim t interesave t shtetit, gj q ssht pak pr nj grua. Kleopatra njihet si gruaja m moderne e antikitetit, dhe nga grat m moderne t historis. Si shpjegohet ky modernizm i saj, kur dihet se gruaja greke nuk nxirrte kokn nga dera e shtpis dhe sht trajtuar si skllave? Q ktu del qart kultura e saj, e cila skishte asgj t prbashkt me at greke dhe romake, sepse nuk ka asnj rast n historin antike t Greqis q t ket drejtuar shtetin nj femr. Drejtimi i shtetit nga grat n Evropn antike ka qen tek fiset iliro-pellazge, kshtu mbretresha ilire, Teuta qeverisi Ilirin dhe bri luft me Romn, Kleopatra me origjin ilire qeverisi Egjiptin dhe luftoi Romn gjithashtu. Autort antik grek thon se gruaja Ilire mund t drejtonte shtetin nse froni i mbetej asaj dhe i bindeshin t gjith shtetasit, por a do pranonte greku patriarkal ta udhhiqte nj femr, natyrisht q kurr, se kishin tradita t ndryshme nga bota iliro-pellazge q sbnte dallim burr-grua pr shtjet politike. Pra, si n drejtimin e shtetit nga burrat, dhe nga grat dhe emancipimi i gruas, tregon qart nj diferenc kulturore t ndjeshme midis Ilirve vendas dhe bots greke, q hedh posht edhe njher ca prralla q shkruajn disa historian t rinj. Dinastia e Seleukve Me vdekjen e Aleksandrit mbretria e tij u nda n katr pjes dhe nj nga kto pjes ishte dhe mbretria e Seleukve. Seleuku I 358-281
Ai ishte djali i Antiokut, njrit prej gjeneralve maqedonas t Filipit dhe i Laodis. Seleuku I u vendos n Babiloni n vitin 312, vit q njihet si viti i themelimit t perandoris s tij. Perandoria e seleukve shtrihej q nga deti Egje, deri n Afganistan. N perandorin e tij kishte raca t ndryshme, por ai ndoqi politikn e Aleksandrit t Madh, duke mos diskriminuar njri pr racn e tij. N vitin 304 pushtoi Indin e veriut dhe Pakistanin q e oi n luft me dinastin indiane t Maryanve. Gjat kohs q ishte gjall humbi disa territore n detin Arabik. N vitin 301, me nj koalicion me maqedonasin tjetr Ptoleme, ai fitoi mbi mbretin e Maqedonis. N vitin 281, u ndesh me Lisimakun e Thraks, dhe fiton mbi t duke vendosur Azin e Vogl nn sundimin e dinastis s tij. Ai ngriti kryeqytetin e perandoris, q n at koh shtrihej nga Egjeu n Indi, n lumin Tigr dhe e quajti me emrin e vet, Seleuk. Nj vit para se t vdiste ai kishte restauruar gjith perandorin e Aleksandrit t Madh, prve Egjiptit, Thraks, Maqedonis dhe Greqis, t cilat kishte br plan ti pushtonte. Antiuku I 281-261 Ishte i biri i Seleukut t I dhe emri i tij i vrtet ishte Apama. Antioku I ndrtoi nj kryeqytet tjetr n Siri t quajtur Antiokia. Ai mori popullsi nga Maqedonia pr t populluar kryeqytetin e tij dhe dboi popullsin vendase babilonase. U mundua q t merrte at pjes t Siris q ishte nn sundimin e Ptolemejve t Egjiptit, por nuk arriti dot. Antioku II 261-246 Ishte djali i Antiokut t I me vajzn e Dimitr Poliorketit mbretit t Maqedonis. Ai mori pr grua t bijn e Ptolemeut, Berenisn pasi la gruan e par q ishte munduar ta helmonte. Gjat qeverisjes s tij, shum qytet-shtete t Azis s Vogl u shpalln t pavarura. Antiuku III i Madh 223-187 Ai ishte djali i Seleukut II. N kohn q erdhi n pushtet shum toka t perandoris ishin humbur. Kshtu n vitin 250 Diodoti, qeveritari maqedonas i Baktrins, shpalli pavarsin nga perandoria seleuke dhe krijoi nj shtet t tijin. Njri nga mbretrit e ksaj dinastie Demetri do t pushtonte Indin n vitin 180 dhe do t formonte mbretrin maqedonoindiane, q do t zgjaste deri n vitin 1 p.k. Edhe Partht n vitin 250 ishin shkputur dhe kishin formuar nj mbretri t tyren q m von do t bhej nj perandori e fort q luftoi pr shum vite kundr Roms. Ai humbi nj luft t katrt me Ptolemejt pr Egjiptin. Por gjat qeverisjes s tij arriti t nnshtroj mbretrit rebel t Baktrins dhe t Parthve, madje shkoi deri n Indi, duke restauruar kufijt e perandoris. Antioku n aleanc me Filipin V t Maqedonis, hyri n nj luft t pest me ptolemejt pr Sirin dhe e fitoi. Ai i nxitur nga gjenerali kartagjenas Hanibali, q kishte gjetur azil politik n mbretrin e tij, planifikonte t pushtonte Greqin. Por Greqia ishte e pushtuar nga romakt, t cilt e mundn ushtrin e Antiokut III dhe e detyruan at q t hiqte dor nga disa territore n Azin e Vogl, dhe ti paguante tribute vjetore Roms. Vdiq n vitin 187 n nj ekspedit ushtarake n lindje. Antioku IV 175-163 Ishte djali i Antiokut III dhe vllai i Seleukut IV. Ai pushtoi Egjiptin, dhe po t mos kishte ndrhyr Roma n kt konflikt, Egjipti do t ishte pjes e mbretris s seleukve. Antioku IV shkatrroi Jeruzalemin dhe kreu nj masakr mbi popullsin, q shkaktoi nj
kryengritje t madhe n vend. Ai u nis vet n krye t ushtris pr t shtypur rebelimin e Izraelit, por nuk arriti dot, sepse vdiq rrugs. Dhemetri II 146-138 Ai u martua me Kleopatra Thean e ptolemejve, e cila u divorcua nga bashkshorti i saj Aleksandr Bala. Mbreti i ri nuk ishte shum popullor, pasi kishte ardhur n fron me ndihmn e ptolemejve, q kishin qen kundrshtart politik t seleukve n Mesdheun Lindor. N vend shprtheu nj luft civile, midis prkrahsve t Bals dhe mbretit q e bri pushtetin e Demetrit t dobt. Megjith kushtet e pafavorshme, ai u nis n nj fushat ushtarake kundr parthve q ishin fuqizuar shum n tokat e seleukve. N kt betej, forcat e seleukve humbn dhe Demetri II u zu rob lufte dhe u burgos n Parthi. Mitridati, mbreti i parthve, e trajtoi mir Demetrin, duke i dhn edhe nj princesh pr grua, me t ciln pati fmij. Demetri u prpoq t arratisej me ndihmn e shokut t tij besnik, Kalimanderit, por u kap nga rojat parthe. Mitridati, n vend q t ndshkonte mikun e tij, veproi ndryshe, e vlersoi me dhurata pr besnikrin ndaj mbretit Demetr. Hern e dyt q tentoi t arratisej, i dha nj lodr q t lozte, pasi Mitridatin e konsideronte si fmij t lvizshm. Vllai i tij, Antioku VII mori fronin n Siri dhe kshtu q vazhdoi dinastia seleuke. Antioku VII 138-129 Pasi forcoi pozitat e tij brenda mbretris, ai iu drejtua kundrshtarit t tij, mbretit t parthve, Mitridatit. N kt koh Mitridati lshoi Demetrin te vllai i tij, me qllim q t shprthente nj luft civile midis vllezrve pr fronin dhe t largohej rreziku i lufts nga dera e mbretris parthe. Dhe n fakt kshtu ndodhi, ushtrit e dy vllezrve u ndeshn me njra-tjetrn dhe fitimtar doli Demetri, q rimori fronin dhe mbretreshn. N vitet 129-126 rivjen n fron Demetri II, por lufta pr pushtet me vllan tjetr vazhdoi me ndihmn edhe t ptolemejve dhe ai u vra n vitin 126 p.k. Kleopatra Thea 125-121 p.k.k. Ajo ishte vajza e Ptolemeut VI dhe e Kleopatrs II t Egjiptit. N 150 ajo u martua me uzurpuesin e fronit t seleukve Aleksandr Baln dhe me t pati Antiokun VI. N vitin 148 ajo u martua me Demetrin II me t cilin pati dy djem, Seleukun V dhe Antiokun VIII dhe nj vajz. Martesa e saj e tret ishte me Antiokun VII, vllan e burrit t dyt q u zu rob nga partht dhe pati djalin Antiokun IX t cilin pas kthimit t burrit t saj t dyt n fron, e fshehu n Azi t Vogl. Kleopatra urdhroi vrasjen e burrit t saj gjat kohs q Demetri II kishte hyr n luft me ptolemenjt q ishin familja e saj. Ajo e ndau fronin me Antiokun VIII i cili filloi shum shpejt q t bhej i pakontrollueshm. Kshtu q ajo vendosi t helmoi t birin, duke i afruar atij nj got me ver. Ai dyshoi sepse nna e tij nuk e kishte zakon q ti shrbente dhe e detyroi at q ta pinte vern e helmuar, q solli si pasoj vdekjen e saj n vend. Ajo kishte vrar m prpara edhe djalin e saj, Seleukun V, kur ai krkoi fronin. Nj mizori e papar pr pushtet q nj nn arrinte deri aty sa t eleminonte dhe djemt e saj, e pabesueshme, por sht fakt, prandaj njerzit nuk duhet t jen t fiksuar pas pushtetit, se bjn marrzira t tilla pr ta mbajtur. Antioku IX 114-96 Ishte djali i Antiokut VII me Kleopatra Thean. Pas vrasjes s babait t tij dhe ardhjes n fron t xhaxhait Demetrit II, ai u drgua nga e ma n Azi t Vogl, ku qndroi deri n vitin 116. Pas ardhjes n fron t gjysmvllait t tij dhe kushririt t par, Antiokut VIII, ai
krkoi fronin dhe pas nj lufte civile mundi t marr gjysmn e mbretris. Ai u vra n luft n 96 p.k. nga Seleuku VI. Demetri III 90-88 Ishte djali i Antiokut VIII dhe Trifanis s ptolemejve. Me ndihmn e Ptolemeut X, q ishte i afrm i tij nga nna, mundi t rifitonte territoret e mbretris q kishte humbur gjat luftrave t brendshme civile pr pushtet. Gjat qeverisjes s tij pati probleme me t vllain, Filipin I, i cili krkonte fronin. Ai u kap rob nga Mitridati II i Parthve pas humbjes s betejs kundr tij, i cili e mbajti rob deri sa vdiq n vitin 88 p.k. Filipi II 65-63. Ishte djali i Filipit I dhe erdhi n pushtet n vitin 60 p.k. me ndihmn e Pompeut. Me vdekjen e tij mori fund edhe dinastia maqedonase e seleukve n Siri. Mendohet se shum nga pasardhsit e seleukve kan qeverisur n vende t tjera, por kjo sht shum e vshtir pr tu vrtetuar. Mbretria maqedonase n Azin Qendrore Pas ndarjes s perandoris s Aleksandrit t Madh, seleukt morn nj territor t gjer nga Mesdheu Lindor deri n kufi me botn kineze. Pr ta menaxhuar mir ky territor i gjer u nda n provinca q qeveriseshin nga nj guvernator i emruar nga seleukt. Nj nga kta guvernator ishte dhe maqedonasi Diodo, ose Diodoti, i cili n vitin 250 p.l.k. shpalli pavarsin e provincave t Baktrins dhe Sogodians (Azia qendrore dhe Afganistani i sotm) nga Perandoria Seleuke. N kt koh u fuqizua dhe dinastia perse, e cila bri t mundur shkputjen e ksaj dinastie nga kontakti me seleukt dhe botn perndimore, sepse ishte ndrmjet territoreve t Seleukve dhe atyre t Azis qendrore. Kjo mbretri m von u shndrrua n nj perandori t madhe. Pas vdekjes s Diodotit I, n fron erdhi i biri i tij, Diodo II. Dinastia e Euthydemit 230-170 p.l.k. N vitin 230 Euthydemi rrzoi nga pushteti Diodon II dhe u shpall mbret i mbretris s Azis qendrore. N 206 Euthydemi theu trupat e mbretit Seleuk, bashkatdhetarit t tij Antiokut III. Pas ksaj, seleukt e njohn pavarsin e mbretris s Baktrins dhe Antioku III lidhi krushqi me Euthydemin, duke i dhn vajzn pr grua. Euthydemi i zgjeroi territoret e tij duke pushtuar pjes nga territoret e Parthve n perndim. T dhnat q na jep gjeografi m i madh i antikitetit, Straboni, tregojn se Euthydemi ka luftuar kundr Kins dhe ka pushtuar pjes t saj. Ai ka pushtuar dhe pjes t Turkistanit kinez. Pushtimi i disa territoreve kineze si dhe i Turkistanit kinez, bri q t zhvillohej tregtia dhe shkmbimi i eksperiencs midis dy perandorive. Kshtu sht prdorur metali KoperNikel pr prodhimin e monedhave, q do t prdorej vetm n shekullin XIX pr monedhat. Monedha t ktij tipi u pren gjat mbretrve Agathokle dhe Pantaleon. Demetri II 200-180 p.l.k. Demetri ishte djali i Euthydemit dhe i vajzs s Antiokut III t seleukve. Ai ndrmori n vitin 180 pushtimin e Indis dhe pushtoi ann perndimore dhe at veriore, duke formuar nj mbretri maqedono-indiane, q zgjati pr dy shekuj, deri n vitin 1 p.k. N mbretrin e ksaj kohe, lulzoi feja dhe kultura budiste. Gjat kohs q pasardhsit t Demetrit II,
pikrisht vllai i tij Antimak qndronte n selin e tij n Indi, n Baktrin, q ishte dhe qendra e vjetr e mbretris, Eukrati rrmbeu pushtetin. N betejn q u zhvillua midis tyre fitorja i buzqeshi Eukratit, i cili n 160 p.l.k. konsolidoi prfundimisht pushtetin e tij n mbretrin maqedono-indiane. Eukrati 170-145 Gjat qeverisjes s tij, vendi njohu nj zhvillim t madh. U ndrtuan qytete t mdha dhe u pren monedha q mbizotronin n Azin Qendrore. Eukrati preu monedha t mdha ari. Heliokle 141-125 Ai ishte mbreti i fundit i dinastis maqedonase mbi mbretrin indo-baktriane, sepse pas 125 ata do t sundonin vetm n pjesn indiane t mbretris, pr shkak t dyndjeve t fiseve me origjin kineze Yueh chih n Azin Qendrore dhe n territoret e mbretris. Kto fise u vendosn n Baktrin dhe n vitet m von zbritn n Indi. Dianstia maqedonase e qeverisi nj pjes t madhe t Indis deri n vitin 1 p.k. DINASTIA E ILIRVE Mbretria ilire njihet nga burimet historike n shekullin IV. Duke qen se ka pasur mbretri dominuese n t gjith rajonin e ksaj kohe, mendoj se mbretria ilire duhet t jet m e vjetr. Fiset epirore dhe fise t tjera pellazgo-ilire kan pasur mbretri pothuajse q para Lufts s Trojs, kshtu q n shekullin IV mendoj se arrihet n nj faz m t lart n at t bashkimit t disa mbretrive t fiseve, n nj mbret t vetm, si ndodhi n Ilirin e Jugut (Epir) dhe n krijimin e mbretris ilire nga enkeledt. Q nga shek. VII p.l.k. u krijuan federata e taulantve, e molosve dhe e fiseve t tjera. Federata taulante drejtohej nga Galauri. Mbreti i par tek Ilirt del tek fisi i Lynkestve, n vitin 423 p.l.k. dhe sht Sirra, q ndeshet me maqedonasit. N shek. IV p.l.k. Bardhyli e rrzoi mbretin Sirra nga froni dhe mori drejtimin e shtetit ilir, duke themeluar dinastin e tij, q e kishte qendrn rreth liqenit t Ohrit, te fisi i enekeldve. Pr ti liruar kto toka, Bardhyli mundi tre mbretr maqedonas dhe i detyroi tu paguanin ilirve tribut vjetor. N vitin 360 p.l.k. kur maqedonasit u prpoqn ta ndryshonin kt gjendje me luft, mbetn t vrar 4000 maqedonas, s bashku me mbretin e tyre, Perdikn. Mbreti Bardhyl i Enkeledve ishte mbreti q luftoi kundr Filipit II t Maqedonis. N vitin 359 p.l.k. n moshn 90vjeare, ai u vu n krye t ushtris ilire dhe prballoi sulmet maqedonase, t cilat m n fund e detyruan t lshonte t gjitha qytetet q m par i kishte pasur Maqedonia. Kliti, mbreti ilir, pasi vdiq Filipi, hyri n tokat e shtetit maqedonas dhe marshoi drejt Pels. Aleksandri i Madh i Maqedonis, kur mori vesh lajmin, i doli ushtris ilire para dhe beteja midis tyre u zhvillua n Pelion, ku Kliti e mundi Aleksandrin e Madh. Aleksandri me ilirt psoi t vetmen humbje ushtarake t jets s tij, ku mbeti edhe vet i plagosur me nj gur n kok, aq sa u hap lajmi se vdiq. Por, si gjeni ushtarak q ishte, ai u kthye pas tre ditsh dhe e kapi ushtrin ilire n befasi dhe mundi t fitoj, por q nuk eci m n brendsi t tokave t shtetit ilir. Pas shuarjes s kryengritjes q bn enkeledt me n krye djalin e Bardhylit, Klitin, pr tu shkputur nga Maqedonia, qendra e shtetit ilir kaloi te taulantt, me Glaukian. Ai zhvilloi nj politik t papajtueshme ndaj maqedonasve pas vitit 232 p.l.k. kur vdiq Aleksandri i Madh Glaukia arriti t lironte t gjitha tokat q maqedonasit ua
kishin marr enkeledve. N vitin 309 p.l.k. Glaukia, me nj ushtri t madhe, zbriti n Epir dhe vendosi n fron mbretin Pirro. Kjo ndikoi n dobsimin e grupit promaqedonas n Epir. N shekullin III p.l.k. pas dobsimit t pushtetit t taulantve, pushteti kaloi te dinastia e mbretris s ardianve, themelues i saj ishte Agroni, i cili ngriti nj flot detare t prmasave t fuqive t Mesdheut. Teuta qeverisi mbretrin ilire pr nj vit, n 330-329, pra, nj periudh kohe t shkurtr kohe si regjente e Pinit, t birit t Agronit. Ajo u dallua pr agresivitetin e saj n politikn e jashtme dhe sidomos n marrdhniet e tensionuara me Romn. Nn pushtetin e saj ajo arriti q t bashkoj Epirin pr disa muaj me mbretrin ilire n nj shtet, duke shtrir kufijt nga Akarnania n Dalmaci. Armiku m i madh i saj n territorin ilir ishin kolonit greke q konkuronin tregtin ilire. Ajo i lejonte shtetasit e saj q t ushtronin piraterin n det t hapur, gj q e armiqsoi pa mas me Romn q dmtohej nga kjo pirateri. Vrasja e negociatorve romak me urdhr t Teuts, q erdhn n Iliri pr t biseduar rreth mosmarrveshjeve midis dy shteteve, shrbeu si pretekst q Roma t sulmonte mbretrin ilire. Mbretria ilire kishte nj ushtri dhe flot t fort pr kohn, q shkonte n mbi 200 anije q ishte afrsisht e njjt me flotn romake. Kshtu, shanset q ajo t fitonte ishin shum t mdha. Por armiqsimi i saj me kolonit greke, bri q grekt tia hapnin dyert e qyteteve ushtris romake, e cila zuri qytete strategjike t Iliris pa luft. Nga kto qytete filloi edhe sulmi i Roms kundr ushtris ilire. Ajo q do t prcaktonte fatin e betejs, ishte flota ushtarake, por edhe ajo ra n duart e romakve nga komandanti i ushtris ilire Dhimitr Fari, dashnori i Tritetus, gruas tjetr t Agronit. Kshtu, flota e madhe dhe e fort ilire, u dorzua pa luft n duart e romakve. Pra, humbja e Teuts erdhi nga hapja e dyerve t qyteteve greke t iliris, q strehuan, mbshtetn, dhe u bn baza nga ku Romakt sulmonin Ilirt, si dhe nga dorzimi i flots nga Dhimitr Fari, q pr etnicitetin e tij ka historian q hedhin tezn se ai ishte grek nga nj koloni greke n Iliri. Grekt e asaj kohe bn t mundur pushtimin e Iliris dhe ata kan meritn pr krijimin e Perandoris Romake, q do t pushtonte m von dhe vet Greqin. Mbretria Ilire u mund me tradhti dhe dredhi nga ana e romakve, dhe jo me luft. Polibi ka thn se Nse Roma nuk do t kishte pushtuar Ilirin, mbase nuk do t ishte br kurr perandori. Teuta nnshkroi nj marrveshje paqeje me Romn, por pas ksaj ajo pushoi s qeni mbretresh reale e Iliris. Disa vite m von ajo vdiq dhe pushtetin n Iliri e merr Dhimitr Fari, i cili me ndihmn e Maqedonis, zhvilloi luft kundr Roms, q njihet si lufta e dyt iliro-romake (219-218), n t ciln ai humbet. Genti ishte mbreti i fundit i ilirve, dhe gjat qeverisjes s tij u krye dhe lufta e tret IliroRomake. Tre dinastit e s njjts etnie, si ajo maqedonase, ilire dhe epirote pr her t par n historin e tyre u bashkuan kundr Roms. Lufta mund edhe t ishte fituar nse mbreti Gent nuk do t kishte kryer nj menduri ushtarake duke nxjerr ushtrin nga kalaja e Shkodrs pr tu ndeshur n fush t hapur me romakt. Kjo i kushtoi edhe ilirve humbjen e betejs, pasi ushtria romake ishte tepr e madhe dhe fitonte n fush betej. Genti me gjith familjen u zu rob dhe u ua n Itali ku edhe jetoi deri n vitet e fundit t jets s tij. Iliria, Epiri, Maqedonia ran nn sundimin e Roms dhe kto shtete pushuan s
funksionuari pothuajse deri n shekullin XX me disa ndrprerje n mes. Iliria ra nn sundimin romak, pastaj at bizantin dhe turk. N shekullin e XIX-XX doln srish shtetet, por jo si ishin nga pikpamja historike dhe etnike. Gadishulli ilirik u b n dy shekujt e fundit mall i lir q e fitonte m i forti dhe kush kishte miq m t fort n politikn e jashtme, pa marr parasysh fare etnicitetin. Kto marrzira t nj klase politike oportunisto-feudale kan sjell nj gadishull ilirik sot t pastabilizuar q mund t vazhdoj edhe m gjat nse nuk respektohen parimet historike dhe t drejtat m elementare t kombeve t shtypura. Themistokliu Sipas Kornel Nepotit, nna e tij pellazge ishte nga Akarnania, ndrsa sipas Amfikratit dhe Athaneut nna e tij ishte nga Trakia. Themistokliu, kur pati probleme n Athin, u strehua te mbreti i Epirit, Admeti, kshtu q ka shum mundsi t ket qen nga Epiri. Nse ka qen nga Epiri apo nga Thrakia nuk ka ndryshim t madh, sepse si thrakt dhe epirott ishin t nj kombsie. Kush ishte Themistokliu? Themistokliu ishte nj nga udhheqsit e Athins gjat lufts greko-perse. Ai propozoi q beteja prfundimtare detare me Persin t zhvillohej n Salamin, m 28 shtator t vitit 480 p.e.s., n t ciln u zhduk plotsisht flota detare perse. Merita e Themistokliut qndron n at se ai ishte projektuesi i ktij plani q rezultoi tepr i vlefshm, pasi flota perse u zu n nj gryk t ngusht n Salamin dhe u shpartallua. Nn udhheqjen e Themistokliut u ndrtua nj sistem i madh fortifikimesh rreth Athins dhe nj mur i gjat 11 km q lidhte Athinn me Pireun. N baz t ktij fortifikimi t shklqyer Athina u bri ball kundrshtarve t saj n politikn e jashtme. Themistokliu i dha fitoren detare Greqis kundr persve, dhe ndrtoi muret 11 km, dhe nj sistem t madh fortifikimesh, por pas ktyre ai ra viktim e fams s tij, sepse grekt xheloz e dbuan me ostracizm nga qyteti si person q dmtonte demokracin. Ostracizmi ishte nj votim i fsheht me an t t cilit populli votonte pr personat q mendonin se ishin krcnues t demokracis. Shpesh ky lloj votimi u prdor pr t dbuar nga vendi burrat e zot q qeverisn Athinn, kur pjesa tjetr e burrave t pazot, bheshin xheloz pr veprn e ktyre njerzve. Pasi u dbua nga Athina ai u strehua te mbreti i Epirit dhe m pas te mbreti i Persis, Kserksi, armiku i tij m i madh q Themistokliu e kishte mundur n betej dhe i kishte prishur planet pr pushtimin e Greqis. Kserksi, t cilin Themistokliu e kishte mundur, doli mik m i madh se Athina s cils i dha fitoren. Mendje t mdha t antikitetit me origjin iliro-albane. Nj grup i madh filozofsh, historiansh, politikansh t antikitetit q quhen grek dhe romak, nuk jan aspak t till, por jan nga populli vendas q banonte gadishullin Ilirik dhe Italin n antikitet. Historia i ka prmbledhur kta intelektual n dy grupe ose jan grek ose jan romak, duke ln me ose pa qllim mnjan etnicitetin e tyre pellazgo-ilir. Populli vendas evropian q banonte kto territore para se grekt dhe romakt t dilnin n histori, ka pasur nj kultur t lart q dshmohet edhe sot nga gjurmt q ka ln. Pasi analizon kt pjes t antikitetit, t lind pyetja se kush jan grekt dhe kush jan romakt kur, shumica e mendjeve greko-romake nuk ajn t tilla. Greko-romakt t cilt kopjuan
qytetrimin e lasht evropian, morn dhe meritn sikur i kishin krijuar ata t gjitha kto vlera. Klementi i Aleksandris ka vn n dukje se shum nga figurat m t shquara t Greqis s vjetr jan me prejardhje johelene, q do t thot se jan nga popullsia vendase e nj etnie q popullonte t gjith gadishullin ilirik. Numri i tyre sht shum i madh, por po paraqes vetm disa nga m t dgjuarit dhe m t famshmit e antikitetit. Pr origjinn e tyre etnike disa nga ata kan shkruar vet, dhe disa t dhna jepen direkt ose indirekt nga autor t tjer. Aristoteli 384-322 Lindi n Stagjyra t Maqedonis n vitin 384 p.l.k. dhe ishte maqedono-ilir. 1- Kalistheni, nj i afrm i Aristotelit, fliste nj gjuh jogreke, ashtu si edhe Aristoteli, pra, gjuhn pellazgo-ilire q fliste i gjith gadishulli ilirik. Aristoteli e msoi greqishten n Akademin e Platonit, sepse gjuha e nns s tij ishte maqedonishtja e vjetr apo ilirishtja. 2 Aristoteli nuk e mori kurr qytetarin Athinase dhe sht quajtur si metanast refugjat, i ardhur, i huaj. Ai pati vetm lejen e qndrimit n Athin, por kurr qytetarin e saj. 3 Aristoteli u thirr n oborrin mbretror t Maqedonis nga Filipi II q t edukonte Aleksandrin e Madh. Pasi Aleksandri filloi fushatn n Lindje ai qndron n vendlindjen e tij, Stagjira, dhe n vitin 334 n Athin themeloi shkoln Peripatetike. Pas vdekjes s Aleksandrit n 323, jeta e tij si maqedonas n Greqi u vu n rrezik, pasi ai kishte edukuar Aleksandrin dhe kishte mbshtetur politikn pushtuese t shtetit Maqedonas n Greqi, kshtu q ai u largua nga Greqia. Deri sa Aristoteli nuk fliste greqisht, por e msoi at kur shkoi n Athin dhe gjuha e nns ishte maqedonishtja, nuk ka sesi t jet grek, pra Aristoteli ishte maqedono-ilir. N mosh t re shkoi n Athin dhe u b nxns i Platonit. Ai qndroi atje pr 20 vjet. Filipi II mbreti i shtetit t Maqedonis, nga ku ishte dhe Aristoteli e ftoi n Maqedoni vendlindjen e tij, q t edukoj princin Mirjamun Aleksandr, detyr q ai e kryen me shum dshir. Aristoteli sht filozofi m i madh i antikitetit dhe nj nga filozoft m t mdhenj t njerzimit q gabimisht shum njerz e njohin si grek. Veprat filozofike t tij jan Metafizika, Fizika dhe Psikologjia. Tek Politika trajton pikpamjet e tij mbi shtetin dhe familjen. Ai mbshtet formn e regjimit aristokratik, dhe jo ato demokratike si Athina, q e quante form t keqe qeverisje. Ai ka shkruar kushtetutat e 158 vendeve, midis t cilave edhe ato t Epidamnit, Apolonis dhe molosve, por q kan humbur, ve asaj t Athins q ka mbrritur deri sot. Ai sht autor i veprs Mbi historin e kafshve dhe Mbi mrekullit e dgjuara. Aristoteli u shqua pr kritikn ndaj idealizmit objektiv t Platonit ish msuesit t tij. Lidhur me botn e ideve t Platonit ai shprehej T thuash se idet jan modele dhe do gj tjetr q lidhet me to, do t thot t shqiptosh fjal boshe dhe t shprehesh me metafora poetike. Aristoteli sht nj filozof materialisto-idealist, sepse ai pranonte iden e materies jasht ndrgjegjes dhe e merrte at si nj lnd ku mund t ndrtohen sendet. Kjo bhej e mundur me an t Intelehies, e cila ishte si fillimi i do gjje q lviz, qllimi i gjithkaje q ekziston. Ai e kritikoi Platonin, por duket qart se ai ishte i ndikuar nga filozofia idealiste e tij. Pitagora 580-500
Aristokseni, Aristoteli, Teopompi, Diogjeni, Laerti, Neanti, Porifyri, pohojn se matematikani Pitagora, nga ishulli pellazg i Samosit, ishte me origjin pellazge. Pitagora ka qen matematicien i madh pr kohn. Ai ka meritn e vrtetimit t dy teoremave q mbajn emrin e tij edhe sot. Thelbi i filozofis s tij ishin numrat. Ai sht nj nga etrit e matematiks. Hipokrati 460-370 Ai lindi n ishullin e Kosit, pran bregdetit t Karis, n vitin 460 p.l.k. dhe vdiq n vitin 370 p.l.k. Ai ishte nga t part mjek q prcaktuan misionin human t mjekut, i cili ishte jo vetm t identifikonte smundjen, por edhe ta kuronte at, sepse disa teori para Hipokratit kishin vn n dukje vetm identifikimin e smundjes dhe jo kurimin e saj. Hipokrati sht babai i mjeksis dhe mjeku m i famshm i Antikitetit. Formula e betimit e mjekut t sotm, sht vepr e tij. Ai hodhi bazat e mjeksis si shkenc, dhe e shkputi at nga lidhjet me fuqit dhe magjit mbinatyrore. Origjina e Hipokratit sht pellazge, sepse ai e ka prcaktuar vet at. Hipokrati rrjedh nga nj familje e quajtur e Asclepius, q mbahej dhe si hyjni e shrimit, q kan banuar n Troj rreth 1400 p.l.k. dhe nuk sht grek. Familja e Hipokratit ka qen familje mjeksh, sipas t dhnave q 1400 p.l.k. dhe e ka trashguar at brez pas brezi, deri te Hipokrati. Demokriti 470-380 Demokriti ka lindur n Abdera t Thraks n 470 p.l.k. dhe vdiq m 370. Mbahet si babai i materializmit t lasht dhe me t, filozofia antike arriti kulmin. Ai sht i pari q futi n shkenc nocionin e atomeve si pjesa m e vogl e pandashme e materies. Atomet formojn sende duke u bashkuar dhe ndar. Filozofia e tij ishte se nga asgjja nuk mund t lind asgjja dhe asnj send nuk mund t shndrrohet n asgj. Platoni e urrente filozofin e Demokritit, sepse ai ishte idealist dhe dshironte tia digjt t gjitha librat q ai kishte shkruar, e ndoshta nga kjo nuk ka vepra t tij, por Aristoteli, prkundrazi, e vlersonte punn e Demokritit. Protagora Ka lindur n Abdera t Thraks. Ishte filozof i Antikitetit i rryms s sofistve q pretendonin se ka disa t vrteta n kt bot. Ai thoshte se njeriu sht masa e t gjitha sendeve q ekzistojn dhe atyre q nuk ekzistojn. Ai arriti deri aty sa t mohonte ekzistencn e vet perndive. Sapfo Sipas Ovidit, poetesha e famshme Safo e shekullit t VI p.l.k. ishte pellazge. Pindari 518-438 Ai e pohonte vet se rridhte nga paraardhsit para-helen, pellazgo-ilir. Pindari lindi n Teb. Ai ka qen nj poet lirik i famshm n antikitet. Kur Aleksandri dogji Tebn, vetm shtpin e Pindarit nuk e shkatrroi, pasi ai kishte simpati pr t dhe poezit e tij. Me Pindarin u mbyll dhe poezia lirike dhe u hap rruga nj gjinie t re n letrsi, q ishte poezia dramatike. Mark Tul Ciceroni 106-43 ilir? Ai lindi n Arpina, n fisin e Tulve n krahinn e Lacios s sotm, krahin q ka qen banuar n antikitet nga fise ilire. Arpina u pushtua nga Roma dhe populli q banonte n kt qytet shum von e fitoi qytetarin Romake.
Ai studioi pr drejtsi dhe retorik n Rom. N vitin 63 p.l.k. arriti n postin m t lart n shtetin e Roms, at t konsullit. Gjat lufts civile n Rom ai mbajti ann e Pompeut dhe m von ishte kundrshtar i Mark Antonit, i cili e vrau at n vitin 43 p.l.k. Ai u dallua si orator, avokat dhe politikan. Veprat e tij jan De oratore (Mbi oratorin), De republica (Mbi Shtetin), De senecute (Mbi pelqrin), De amicitia (Mbi miqsin). Ciceroni hyri n histori si nj nga oratort m t famshm t antikitetit dhe njerzimit. Taciti 56-117... ilir? T gjith historiant kan rn dakort pr origjinn joromake t Tacitit. Fakt sht se ai ishte me origjin nga provinca t Roms, por jo-romak. Ai ka lindur n veri t Italis s sotme n pjesn e Alpeve. Ajo pjes e Italis sht banuar historikisht nga ilirt, ashtu si pjesa m e madhe e Alpeve t Evrops. Taciti sht nj nga historiant, avokatat, senatort dhe oratort m t mdhenj t Roms. Vepra e tij e madhe historike sht Analet ku pasqyrohet historia e Perandoris Romake nga Augusti deri n vitin 96. Vepra t tjera jan Histories, Gneau Iuliu Agricola, libri Gjermania, ku flet pr fiset gjermane. Ai ka shkruar nj biografi dhe pr britanikt e kohs. Virgjili... ilir? Lindi n Mantova t Italis n vitin 70 p.l.k. pra n jug t Alpeve. Virgjili e ka thn edhe vet dhe studiuesit jan t mendimit se ai nuk ishte romak. N Alpet e asaj kohe kan jetuar fisi ilir i retve dhe ai i vendolikve, t cilt populluan t gjith Italin e veriut, kshtu q popullsia e ktyre zonave ka qen ilire gjat gjith Perandoris Romake. Ka pasur dhe supozime se mund t ket qen edhe kelt, por sidoqoft t jet, ajo q sht e sigurt q ai vjen nga nj zon ku ka mbizotruar elementi ilir. Studioi n Rom pr retorik dhe filozofi. Veprat e autorit jan Ecloga, Vjersha t zgjedhura. Kryevepra e tij sht Eneida, n t ciln tregohet pr peripecit e udhtimit t heroit trojan Ene Dardanidi, prpara se t arrinte n Lat, ku themeloi Romn. Autori, jep t dhna pr fatine nj pjese t popullsis s lavdishme dardane q iku nga Troja. N vepr tregohet se Heleni, biri i Priamit, i quajti disa vise t Epirit me emrin Trojan Kaon. PERANDORT DHE STRATEGT ILIR T ROMS Gai Mariu 157-86 p.l.k. Ishte nj politikan i shquar romak q u zgjodh konsull shtat her. Lindi n qytetin e Ciceronit, Arpinum. N enciklopedi t ndryshme, Gai Mari futet te lista e sundimtarve ilir t Roms, pra quhet si ilir. Mario njihet pr reformn e famshme ushtarake q kreu n Rom, n saj t s cils Roma do t kthehej n superfuqi. Deri n at koh karriera ushtarake kishte qen pron e fisnikris, por me reformn q kreu, ia hoqi kt monopol asaj, duke rekrutuar ushtar dhe oficer nga shtresat e tjera t popullsis. Ai u premtoi ushtarve tok, plak lufte n vendet q do t pushtonin romakt dhe nj pension ushtarak pas lirimit nga ushtria. Mario u dallua n fushatn ushtarake kundr Numantis dhe ra n sy t Scipio Emilianit q ishte n at koh komandant i ushtris romake n fushat. N vitin 120 p.l.k., ai u zgjodh tribun plebe, q ishte nj rang i lart, pasi pa firmn e tij nuk miratoheshin as
urdhrat e senatit. N vitin 116 p.l.k. u zgjodh pretor n Rom dhe n vitin 114 u drgua pr t qeverisur Spanjn. Ai u martua me Julia Cezarin, tezen e Jul Cezarit. Mario u zgjodh konsull i Roms n vitin 107 p.l.k., n moshn 50 vjeare; gjat ksaj kohe ai i dha fitoren Roms kundr Jogurthas mbretit t Mauritanis. N kt koh fiset t ashtuquajtura gjemane t teutonve dhe cimbreve mundn ushtrin romake q komandohej nga nj gjeneral romak i quajtur Mali Maxim, dhe krcnonin seriozisht Romn. Prball ktij krcnimi, Mario u rizgjodh konsull pr her t dyt nga 104-100 p.l.k. N fakt, t drejtn pr tu zgjedhur konsull e kishte vetm nj her pr nj vit, por kjo ishte hera e par q ndodhte ngaq situata ishte e rnd. Ai mundi fisin e teutonve, q n aleanc me cimbret dhe tigret ishin nisur t pushtonin Romn. Punt m von nuk do shkonin mir, pasi reformat e tij ushtarake, prve efekteve pozitive patn dhe efekte negative. Negativ ishte fakti se ushtart, nga t mirat q fitonin, i bindeshin komandantve t tyre, q oi n luft civile n Rom midis Suls dhe Mariusit. Kjo luft prfundoi me disfat pr Marion dhe ikjen e tij n azil n Afrik. Gjat ksaj kohe, kur Sula mungonte, pasi kishte ikur n nj fushat n lindje, Mario me gjith ushtrin e tij marshoi dhe hyri n Rom, ku ndrmori nj fushat zhdukjesh kundr kundrshtarve t tij politik, prkrahs t diktaturs s Suls. N vitin 86 p.l.k. ai u rizgjodh konsull pr her t shtat, por 6 muaj m von, vdes n moshn 71 vjeare. Sula rikthehet n Itali, ku vendos nj regjim terrori, duke persekutuar senator dhe prkrahs t Marios. N kt koh, Jul Cezari largohet nga Italia e shkoi prkohsisht n Kilkili pr t mos rn viktim e persekutimeve t Suls, pasi halla e tij ishte gruaja e Mariosit. Strategt ushtarak me origjin ilire jan t shumt, dhe vet Jul Cezari dhe dinastia e Klaudve ishte trojane, sepse e mbante veten si pasardhse direkte e Asganit, djalit t Ene Dardanidit. Ka qen i madh numri i perandorve me origjin ilire q qeverisn Romn pr etnicitetin e t cilve ka t dhna t sakta nga autort romak. Kur studion rrnjt e historis s Roms dhe krkon se kush jan romakt, aty t gjith dalin se jan ilir, etrusk ose trojan. Sinqerisht, nuk di t jap nj prgjigje n lidhje me konceptin e etnis Romake. Mendoj se historiant duhet t bjn m tej pr t prcaktuar etnicitetin e romakve, megjithse kjo ka qen tepr e vshtir dhe askush nuk ka dhn nj prgjigje t qart e t sakt, sepse romakt dalin si Trojan, Ilir dhe Etrusk. Luc Septim Severi 193-211 Dinastin e Severve n pushtet e vendosi ushtria ilire e Panonis. Severi thuhej se ishte nj aristokrat i pasur q kishte prona n Afrik, dhe pr origjinn e tij nuk ka t dhna t sakta, por shum studiues t mvonshm e quajn ilir. N fakt, pr jetn e perandorve t ksaj periudhe nuk kan folur shum autor ve Hadrionit, i cili nuk flet pr origjinn e tij. Ai u shpall perandor nga ushtria ilire, komandant i s cils ishte, dhe rivalizoi me dy pretendent pr perandor t shpallur nga ushtrit e tyre n Britani dhe Siri, t cilt i mundi. Pr t gjith perandort e tjer ilir nga Deci te dinastia Valentiniane, ka t dhna t sakta q tregojn se ata ishin me origjin ilire dhe u shpalln perandor, nga po kjo ushtri komandant t s cils ishin. Ajo q m shtyn t mendoj njlloj me disa studiues t tjer, se severt ishin ilir sht fakti q ushtria ilire asnjher nuk ka shpallur nj perandor, i cili t mos ket qen ilir.
Pra, t gjith perandort q ka shpallur ushtria ilire, m e forta e perandoris n shrbim t Roms, kan qen komandantt e tyre ilir, dhe n asnj rast kjo ushtri nuk ka shpallur perandor nj jo-ilir, kshtu q, meqense severt u shpalln perandor nga ushtria ilire pa dyshim q ata ishin ilir. Shum studiues t tjer kan po kt mendim q severt ishin ilir edhe kt e tregojn dhe masat q u morn n favor t ushtris ilire. Ndrsa m par, kur kishim t bnim me perandor latin e gjith garda pretoriane zgjidhej nga ushtart latin si romak, spanjoll e gal n momentin q erdhi Severi, situata ndryshoi menjher. Ai shprndau gardn e vjetr pretoriane dhe pretoriant e rinj i rekrutoi nga legjionet ilire t Danubit. S.Severi vendosi me ligj q do ushtar mund t bnte karrier, pavarsisht origjins s tij jolatine dhe menjher pas ktyre ligjeve, ushtart ilir qoft dhe me origjin t ult fshatare, n saj t aftsis s tyre arritn deri n shkalln m t lart t qeverisjes s perandoris, at t perandorit. Kto duke i dhn lavdi asaj. Ai lejoi martesat e ushtarve dhe pajisjen e tyre me parcela toke t cilat i punonin kur nuk ishin n luft. Rriti rrogat e ushtarve pretorian nga 1000 n 1250 dinar n vit, ndrsa ato t legjionarve nga 300 n 500 dinar n vit dhe n koh fushatash ushtarake paga dyfishohej gj q boshatisi arkn e shtetit, t ciln e mbushi me taksat q i vendosi provincave perndimore. Severi e mnjanoi senatin dhe konsultohej vetm me kshillin e perandorit. Ai luftoi kundr Parthis dhe i ktheu perandoris edhe njher Mesopotamin q e kishte humbur si pasoj e trazirave t brendshme pr pushtet dhe presionit t dyndjeve barbare. Severi me luft nnshtroi Britanin, por mbeti i vrar n Skoci. Karakalla 211-217 Pas vdekjes s Septim Severit, perandor u shpalln bijt e tij Mark Aurel Antonini i njohur si Karakalla dhe Publ Septim Gtes, si bashkperandor, por pushtetin n dor, shum shpejt e mori Karakalla, pasi eleminoi t vllan. Karakalla, si i ati, pati marrdhnie t kqija me senatin. N vitin 212 ai shpalli ediktin e famshm perandorak, me an t t cilit t gjith qytetart e perandoris shpalleshin qytetar romak. Ky edikt ishte tepr i rndsishm se, pr shekuj, populli me qytetarin romake kishte qen m i privilegjuar se sa ata q nuk e kishin kt qytetari. Kshtu, romakt kishin t drejtn e tyre me t ciln rregullonin marrdhniet midis tyre dhe shtetit, ndrsa romakt kishin t drejtn Ius Gentium q ishte e ndryshme nga ajo romake. Pas ktij edikti t gjith do prdornin t drejtn romake. Me ardhjen e perandorve ilir morn fund privilegjet e romakve. Kjo tregon edhe njher se severt ishin jolatin. Karakalla e oi ushtrin n disa beteja n zonat kufitare n Ren, Danub n lindje n Parthi, pr t luftuar me fiset barbare. Perandori u vra nga ushtria e tij m 217, ndoshta sepse nuk qe aq i zoti sa i ati, dhe nuk prmbushi amanetin q i la ai para se t vdiste kur i tha dy djemve t tij Shkoni mir me njri-tjetrin, pasuroni ushtart dhe mos ani kok pr asgj. Karakalla nuk bri asnj nga ato q i la amanet i ati se vrau t vllan dhe nuk e trajtoi si duhej ushtrin, kshtu q, si veproi e psoi. Megjith kto, Karakalla mbetet n histori me dhnien e qytetaris romake t gjith popullsis s perandoris. Pas vdekjes s tij, pushtetin e morn komplotistt dhe njerzit e gruas dhe jo ndonj pasardhs i tij. Kshtu u zgjodh perandor nipi i gruas s tij Vari Avit Basiani dhe m von kushriri i tij Aleksandr Severi (222-235). N kt koh vendi futet n anarki dhe luft midis perandorsh t shpallur nga ushtrit e tyre, luft q do t vazhdonte deri n 268 kur n
pushtet erdhn perandor ilir t zot. Ata qndruan n pushtet deri n vitin 455 pa ndrprerje. Deci 249-251 N 249 pushtetin e mori Deci i lindur n Budalie n Panonin e ult. Pra i lindur n veri t Iliris. Aurel Viktor thot se Deci i lindur n nj fshat t Sirmit. Ai filloi karriern si ushtar dhe arriti t bhej perandor. Ai shpalli Cezar t birin t cilin e quajti me emrin pellazg, Etrusk, dhe e drgoi n Iliri duke bashkqeverisur me t. Deci arriti q t ngjis shkallt e karriers nga ushtar i thjesht, duke arritur n rangun e perandorit t Roms. Gjat kohs s shkurtr t qeverisjes s tij prej dy vjetsh, arriti t shtyp luftn civile n Gali dhe ndrtoi nj banjo publike t madhe n Rom. Deci bashk me t birin u vra n Myzin e Ult, pra n Iliri, n luft me Galt n vitin 251. Laeliani 268 Ai e shpalli veten perandor n Mainz te Gjermanis dhe kjo zgjati pr 2 muaj. Mark Viktori U shpall perandor i perndimit pr pak koh n vitet 268, 270, 271. At e shpalli perandor ushtria e tij n Trier, Gjermani, dhe u njoh nga galt dhe britanikt, por jo nga spanjollt. Ai u vra nga ushtria e tij n vitin 270 ose 271. E ma e tij Viktoria, mbajti pushtetin pak koh pas tij dhe u prpoq q pushtetin n perndim ta merrte Tetriku. Tetriku 271-273 U zgjodh perandor i perndimit me ndihmn e Viktorias nns s Viktorit, dhe vendosi kryeqytetin n Trier t Gjermanis. Ai e shpalli t birin, Tetrikun e dyt, bashkperandor. N kt koh, perandor n Rom ishte iliri Aurelian, i cili donte t rekuperonte perndimin q kishte dal nga pushteti i Roms. N betejn q u zhvillua midis perandorve ilir fitoi Aureliani, i cili nuk e dnoi Tetrikun, por i dha atij tituj nderi dhe pasuri dhe e la t jetoi n Rom derisa vdiq. Klaudi II qeverisi nga vitet 268-270 Klaudi II ishte dardan dhe kt na e vrteton libri i asaj kohe Historia e perandorve n t cilin thuhet: N kt luft q udhhiqte Klaudi u dallua shum guximi i kalorsis s Dalmacis, pasi linte t kuptohej se vinte nga kjo provinc, megjithse t tjert thoshin se ishte dardan dhe rridhte nga mbreti i trojanve Ili, dhe nga Dardani vet (q ka qen themeluesi i Trojs dhe q, sipas Homerit i pari q ka banuar n Troj). Ktu autori nxjerr qart n pah se dardant e ballkanit jan pasardhs t dardanve t Trojs, edhe, pse kishin kaluar 1400 vjet nga ikja e tyre prej andej. N nj letr t drguar nga perandori Valerian guvernatorit t Siris, thuhet se caktuam si tribun t legjionit t V t Marsit nj njeri shum t guximshm dhe besnik, Klaudin me prejardhje ilire, pra ktu theksohet edhe njher prejardhja ilire e tij. Karriern e nisi si ushtarak dhe m von si komandant legjioni. U ngrit n detyr duke u br Duka e gjith Ilirikut. Klaudi u zgjodh perandor nga ushtart dhe u emrua nga senati. Pasi mori fronin n Rom, gott plakitn Kretn, Qipron e Selanikun. N fakt, sipas burimeve t vet gotve, t cilt ishin myzt, pra Ilir ata ishin brenda kufijve t perandoris. Kjo sht nj shtje q duhet trajtuar me kujdes nga historiant pasi ktu bhet fjal pr ilir q nuk i bindeshin fare perandoris, pjes e s cils ishin. N vitin 269, n betejn e Nishit t sotm, ai theu gott duke i shpartalluar plotsisht. Dmet q i shkaktoi armikut tregohen n letrn q i drgon nj mikut t vet, Brokut, ku thot se ai
kishte vrar 320 mij got (por n fakt thuhet 50 mij) dhe kishte mbytur 2000 anije. Lumenjt, thoshte ai, jan mbuluar me mburoja dhe eshta. Zum aq shum gra, saq ushtart kan marr nga 2 a 3 secili. N fakt, nga gott do e gjente dhe vet perandori, sepse mosvarrosja e tyre solli si pasoj rnien e murtajs, ku vdiqn shum ushtar dhe midis tyre dhe vet ai. Pas vdekjes, ai u shpall hyjnor dhe senati e vlersoi duke urdhruar t vendos nj bust n Kuirie dhe nj bust i art n Kapitol. Luc Domic Aureliani 270-275 Thuhet se lindi n Sirm t Panonis n nj familje t parndsishme ose si vretojn disa, n Dakin Analumase. Panonia ishte nj fis ilir n kufi me Danubin dhe pikrisht n Sirm kishin rezidencat e tyre perandort ilir t Roms. Aureliani nuk duhet ngatrruar me perandorin Mark Aurel q ishte me origjin spanjolle dhe qeverisi gjat dinastis s Antoninve n vitet 161-180, e njihet si perandori filozof. Aureliani, i cili komandonte ushtrin n Iliri duke mos prfillur Galienin (perandorin) mori pushtetin q i dhan ushtart. Aurel Viktori thot se Aureliani rridhte nga nj baba i thjesht i cili, si na tregojn, ka qen kolon i shum t ndriturit senatorit Aurel diku mes Dakis dhe Maqedonis. Autropi thot se mbas tij (Klaudit) e mori sundimin Aureliani i lindur n Dakin Ripense. Pra ishte nga Iliria. Ai arriti t thyej alemant q kishin hyr deri n Itali dhe krcnonin Romn. Pr t mbrojtur Romn nga dyndjet gjermanike n vitin 272, ai ngriti murin 18 km t gjat dhe 9 m t lart q sht edhe sot n Rom. Kto mure jan pagzuar me emrin e tij si mure Aureliane dhe jan t punuara me nj tull t kuqe t pjekur mir. Pasi zhduku gott, ai kaprceu Danubin dhe vrau princin e gotve, Kanabn, s bashku me 5 mij ushtar. Nga dyndjet gote provincat romake t perndimit ishin shkputur nga Roma, ndaj ai ndrmori nj fushat ushtarake dhe rimori srish Galin (Francn), Britanin dhe Spanjn, q ishte nj fitore e shklqyer historike, t ciln dhe vet Cezari do ta kishte pasur zili. Pas ksaj iu drejtua lindjes, pasi disa zotrime romake ishin shkputur nga perandoria. Pr kt iu desh t luftonte me mbretrin e Palmirs, q kishte zgjeruar kufijt, duke marr zotrimet romake gjat kohs q perandort ishin t zn n luftrat me gott. Bri prpjekje q ti merrte me diplomaci, por ishte e pamundur, sepse n krye t ksaj mbretrie ishte nj grua tepr dinake e quajtur Zenaria, ndaj u detyrua t prdorte forcn ndaj saj duke shkatrruar mbretrin dhe duke zn rob lufte mbretreshn. Gjat qeverisjes s shkurtr, ai i ktheu lavdin Roms, sepse vendosi nn sundimin e saj prsri Britanin, Francn, Spanjn, Egjiptin, Azin e vogl, Sirin territore q Roms i ishin dashur shekuj ti bnte t sajat ndrsa Aureliani i bri pr 5 vjet; ktu qndron dhe madhshtia e ktij perandori ilir. Autort romak t kohs e kan vlersuar kt figur kshtu: Shteti yn, pas fatkeqsive t Valerianit dhe t kqijave t Galienit, pati filluar t marr veten gjat sundimit t Klaudit, por ai u rimkmb kur Aureliani filloi t kor fitore n t gjith botn. Ai na dha Galin, liroi Italin, shptoi Vendolikt nga zgjedha e robris barbare. N saj t fitoreve t tij u rivendos pushteti n Iliri dhe Thraki. N kt vlersim del qart n pah q Roma kishte humbur t gjitha territoret e saj dhe ishte Aureliani q ia riktheu dhe e bri srish perandori. Aureliani nuk kishte marrdhnie t mira me senatin, pr kt arsye senati i bri disa komplote, t cilat u zbuluan dhe komplotistt u ekzekutuan. Megjithat ai pati shum armiq t brendshm, t cilt e vran n 275 gjat fushats n lindje, edhe pse ai ishte nj perandor i madh dhe i
dha shum perandoris. Pr veprn e tij si perandor ai cilsohet si i Madh, duke u futur n rangun e perandorve m t suksesshm t Roms pr 5 shekuj. Mark Anni Florian qeverisi pr disa muaj n 276 para se t merrte pushtetin Probi, dhe ishte gjysm vlla i mark Kalud Tacitit. Ai u zgjodh nga ushtria e perndimit pr t zvendsuar Tacitin. Probi, i shpallur nga ushtria ilire si perandor, e mundi at n betejn e Kilikis. Mark Aurel Probi 276-282 Pas vrasjes s Aurelianit ushtria shpalli perandor shokun e tij, Probin nga Iliria. Faktin q ishte ilir, na e jep autori Aurel Viktor, ku thot se Probi i biri i nj fshatari q merrej me kopshtari dhe emri i t cilit ishte Dalmat. Pra, emri i tij i vrtet sht Dalmat, dhe ka lindur n Sirm t Panonis ilire. Merit e ktij perandori ishte se dboi fiset e frankve dhe alemanve nga Galia dhe rivendosi kufijt e perandoris n Ren. Probi mbajti marrdhnie t mira me senatin, q ishin t rndsishme pr sigurin e nj perandori, sepse ishte senati dhe senatort q u hanin kokn perandorve me komplote. Autori i historis s perandorve, Aurel Viktori e ka quajtur si Hanibal t dyt, pr njohurit e tij ushtarake dhe pr strvitjen e madhe q u bnte ushtarve. Duke qen bir fshatari kopshtar ai vuri ushtrin n pun pr t mbjell hardhi n malin Alm n Iliri, rreth Sirmit, vendlindjes s tij, si dhe t thanin knetat duke hapur nj kanal t madh q do t derdhej n Sav. Ushtart u rebeluan kundr tij, ndrsa ai po prgatiste nj fushat n Lindje, dhe e vran, ndoshta se ishin t zemruar q i kishte br bujqr. Gjat viteve t qeverisjes s tij perandoria ishte n paqe, pasi ndihmoi shum vepra e t madhit Aurelian, i cili i kishte kthyer nderin perandoris, duke thyer armiqt e saj dhe duke rivendosur kufijt atje ku kishin qen n kulmin e zgjerimit. Mark Aurel Kariusi 282-283 Tek libri i Aurel Viktorit Historia e Perandorve, thuhet se Onezimo, i cili ka prshkruar m shum zell jetn e Probit, thot se ai (Kariusi) ka lindur dhe sht edukuar n Rom, por prejardhjen e ka nga prindr ilir. Ndrsa Autori Fob Ceryliani, i cili ka ndjekur me shum kujdes periudhn e Kariusit, thot se ai ai ka lindur jo n Rom, por n Iliri. Kudo q t ket lindur, t dy burimet q flasin pr t thon se ai sht ilir nga Panonia. Gjat kohs s shkurtr n pushtet, ai luftoi me fiset e ashtuquajtuara barbare q krkonin t pushtonin Ilirin, Italin dhe Thrakin. Ai mundi t siguroj Panonin, vendin e origjins s tij, nga dyndjet barbare, pasi ajo ishte m e ekspozuara ndaj tyre. Kariusi vdiq nga nj rrufe n kohn e fushats kundr Persve dhe pas tij n fron erdhi Numeriani, por edhe ky vdiq pa mbushur vitin. Mark Aurel Karini 283-284. Ai ishte djali i madh i Kariusit dhe gjat kohs q qeverisi i ati n Rom ai ishte qeveritar i perndimit dhe qndroi atje dhe pas vdekjes s t atit. Numeriani, vllai i tij, u vra n nj betej n lindje dhe pas ksaj ushtria Ilire shpalli Ilirin Dioklecian, si perandor. Gai Valer Aurel Diokleciani 284-305 Aurel Viktor kur flet pr jetn e katr perandorve q qeverisn s bashku, pra q formuan t tetrarkin thot se Atdheu i gjith ktyre ka qen Iliriku. Megjithse pak t qytetruar ata kan qen mjaft t kalitur n vshtirsit e jets fshatare dhe ushtarake dhe qen shum t dobishm pr shtetin. Diokleciani sht quajtur dhe me emrin Jovi.
Po aty e quan Dioklecianin dalmatas dhe libert i sentorit Avulin. Para se t merrte sundimin quhej Diokles, emri q e kishte nga nna dhe nga qyteti Dioklea. Me Dioklecianin fillon dhe nj form e re qeverisjeje n Rom, Dominati q ishte nj lloj monarkie. Senati, q prej 8 shekuj kishte br ligjin n Rom, u shprnda, pushtetin e tij e morn perandort. Kalimin n kt form qeverisjeje e krkonte vet koha, sepse Roma krcnohej pr tu zhdukur nga dyndjet e ashtuquajtura gjermanike t cilat n fakt ishin ilirike. Ai solli nj form t re qeverisjeje me katr perandor. Selia e Dioklecianit ishte n Nikomedi t Azis s vogl. Mark Aurel Valer Maksimiani Aurel Vktori ka shkruar: Aurel Maksimiani i mbiquajtur Herkul, ka qen i egr nga natyra, i ndezur nga pasioni, dhe budalla nga kshilalt. Rridhte nga nj familje fshatare nga Panonia. Pra, t katr perandort q qeverisn s bashku, ishin nga Iliria. Diokleciani dhe Maksimiani, morn titullin august, q ishte m i lart dhe caktuan dy ezar po ilir, t cilt mbanin titullin perandor, dhe ishin t barabart n bashkqeverisje. Selia e Maksimianit ishte n Ravena t Italis. Gai Galeri ezar i Dioklecianit me seli n Sirmi t Panonis n Iliri. Kostanc Klori ezar i Maksimianit me seli n Trir. T katr kta perandor drejtonin t gjith Perandorin Romake s bashku, me qllim q t ishte sa m e leht qeverisja dhe mbrojtja nga dyndjet e fiseve barbare. Augustt, q ishin Diokleciani dhe Maksimiani, i adaptuan si bijt e tyre ezart (q m von u bn august) dhe u dhan vajzat pr gra. Asnjri nga kta perandor nuk e pati selin e tij n Rom, ajo u anashkalua. Roma faktikisht pushoi s qeni kryeqytet i perandoris. Kjo ndarje e pushtetit, shnoi dhe fillimin e ndarjes s perandoris n at t Lindjes dhe t Perndimit. Pavarsisht se ishin t katr perandor pushtetin m t madh e kishte Diokleciani. Gjat qeverisjes s tyre u shtyp kryengritja n Gali, n Egjipt dhe nj pretendent pr perandor n Britani. Diokleciani ndrmori disa reforma pr t qeverisur sa m mir vendin q rrezikohej nga barbart. Kshtu ndrmori nj reform t re administrative, duke e ndar vendin n 12 dioqeza dhe n 100 provinca. Drejtuesit e dioqezave caktoheshin nga nj vikar i emruar nga perandori q ndau pushtetin civil nga ai ushtarak, sepse drejtuesit e provincave me t gjitha llojet e pushteteve n dor, shpesh me ushtrin e tyre donin t bheshin perandor dhe kjo oi n luft e prarje. Ai ndrmori nj reform ushtarake, duke rritur numrin e ushtarve n 600 mij, t cilt nuk do t ishin as mercenar, as vullnetar, por do t detyronin pronart e mdhenj t tokave ta furnizonin ushtrin me rekrut skllevr, kolon barbar t kapur rob. N kt mnyr ai shkurtoi fondet e shtetit pr pagimin e mercenarve. Ushtria u nda n ushtrin at t kufirit, pra, q do t ruante kufijt nga barbart dhe n reparte t lvizshme npr provinc, q ishte nj reform moderne. Pr t prballuar shpenzimet e shtetit ai u vuri shtetasve taksa t drejtprdrejta q mblidheshin n natyr dhe n t holla, dhe n funksion t mbledhjes s taksave bri regjistrimin e popullis. Nxori ediktin e mimeve me an t cilit vendoste mimet e t gjitha produkteve ushqimore dhe zejtare, q u shoqruan me sanksione t rnda pr t gjith ata q shkelnin ligjin e ngrinin mimet, deri n dnim me vdekje. Diokleciani mbajti nj qndrim mospajtues me fen e re katolike t ciln e kishin prqafuar vajza e gruaja e tij. Ai mbajti kt qndrim negativ, sepse kisha shihej si nj
konkurent q rivalizonte pushtetin civil, e nj gj e till nuk mund t tolerohej, aq m keq kur krishtrimi nuk prfillte e nuk respektonte kultin e perandorit q mbahej si perndi. N 303 doli edikti kundr fes s krishter q u shoqrua me vrasje e persekutime, por feja e re njzotshe mbijetoi dhe do t ishte nj tjetr perandor ilir q do ta zyrtarizonte dhe mbronte, Kostandini i Madh. Megjith kto, Diokleciani mbahet n historin botrore si ideator dhe reformator i madh, sepse ai forcoi perandorin dme masat q mori si reforma administrative, reforma ushtarake dhe ndarjen e pushtetit me tre perandor t tjer. Me reformat q kryen kta perandor ilir arritn, t mblidhnin dhe qeverisnin gjith perandorin, nga Britania n Azi t Vogl. Kostandini i Madh 306-337 Licini 306-324 Konstanc Klori pati disa fmij, kshtu me Helenn, Konstandinin e Madh. Me gruan e dyt, Teodorn, t bijn e Maksimianit, pati djalin Dalmat, i cili la dy djem Dalmatin e Ri dhe Hanibalin t dy me titullin ezar, pati Jul Konstancin, i cili la dy djem Gallin q u b ezar dhe Julianin q u b august. N vitin 305 Diokleciani abdikoi me dshirn e tij nga froni dhe detyroi dhe augustin tjetr, Maksimianin, q t bnte dorheqje. T dy ezart q kishin marr vajzat e tyre pr gra, u bn august, pra Gai Galeri dhe Konstanc Klori, t cilt duhet t caktonin dy ezar, pr t bashkqeverisur. Konstanc Klori vdiq n Jorkshir n Angli dhe ushtria shpalli perandor birin e tij 20vjear Flav Kostandin, t cilit Galeri i dha titullin ezar. Nga ana tjetr, nj pjes e ushtris shpalli si perandor t birin e Maksimianit, Maksencin. N luft pr pushtet u vra Maksimiani me Galerin. Mbetet vetm Diokleciani, i cili ndihmon Konstandinin. Prfundimisht, Konstandini, i mbshtetur nga Valer Licini fiton kundr Maksenit t cilin e mbytn n lumin Tiber. Kshtu Konstandini erdhi n pushtet dhe bashkqeverisi me Licinin deri n 324, t cilit i kishte dhn t motrn pr grua. Ndrsa pas ktij viti deri n 337 ai qeveris vetm, pasi e detyroi Licinin t hiqte dor sepse ai kishte filluar t persekutonte t krishtert. Konstandini thuhet se ishte i biri i Konstanc Klorit q ishte ilir. Valesiani thot se Konstandini lindi dhe u edukua n Naise (Nish n Dardanin Ilire), nga nna e tij Helena q ishte e nj shtrese shum t ult, e cila u martua me Konstanc Klorin. Pas ksaj ai e ndau Helenn se u detyrua t merrte pr grua vajzn e Maksimilianit, Teodorn. Qe pak i arsimuar dhe peng te Diokleciani dhe Galeri n kohn e t cilve ai luftoi me trimri Konstandini ndoqi me prpikmri reformat e Dioklecianit, bashkatdhetarit t tij q e ndihmoi pr t ardhur n pushtet. Ai ruajti po at ndarje administrative, por kreu dhe nj ndarje t re n katr prefektura; t Lindjes, Iliris, Italis dhe Galis, n krye t t cilave qndronin prefekt t cilve iu nnshtroheshin qeveritart e 12 dioqezave dhe t 100 provincave. Ai nxori disa ligje t uditshme pr kohn, por q n feudalizm nuk do ishin aspak t tilla, pasi do t ishin shtylla e tij. Kshtu ai lidhi kolonin pas toks, zejtarin pas zejes dhe nnpunsin pas qytetit, askush nuk kishte t drejt t largohej nga puna e vendi i banimit, ndryshe dnohej me sanksione t rnda.
Ai shprnguli kryeqytetin nga Roma n lindje, duke ngritur nj qytet sipas shmblltyrs s Roms, t cilit i vuri emrin e tij, Konstandinopol, q sht Stambolli i sotm. Kalimi i kryeqytetit n Konstandinopol, ishte nj veprim i zgjuar nga ana e tij, sepse Roma ishte e ekspozuar ndaj sulmeve t huaja dhe ishte e leht pr tu pushtuar, ndrsa Konstandinopoli ishte n vend t sigurt dhe i mbrojtur nga natyra. N fakt, Roma ra nn pushtimin gjerman n vitin 476 ndrsa Bizanti ose Konstandinopoli ra m 1453 nn sundimin turk. Pra, koha tregoi se sa i zoti dhe i zgjuar kishte qen fshatari nga Iliria. Ndaj fes katolike Konstandini ndoqi nj politik tepr favorizuese. Kshtu me Ediktin e Milanit t vitit 313, shpalli lirin e besimit t krishter n kuadr t gjith Perandoris Romake. Ai i dha kristianizmin bots, q ndoshta pa kt veprim nuk do ishte kaq e kristianizuar sa sht sot dhe kt e ka br nj ilir, ose shqiptar. Shqiptart e sotm duhet t jen krenar, sepse ishte nj shqiptar q i dha kristianizmin bots s qytetruar me t ciln ajo mburret sot, fe t ciln ilirt e kishin prqafuar q n dhjetvjeart e par pas vdekjes s Krishtit. N ditt e fundit para se t vdiste, Konstandini u pagzua si i krishter. N 22 maj t vitit 337, vdiq duke i ln perandorin tre djemve t tij. Kosntandini mbetet nj nga perandort m t mdhenj t Roms, pr kt ai ka marr titullin i Madh nga historiant, sepse i dha paqe e qetsi vendit, por mbi t gjitha, i dha kristianizmin me vlerat e t cilit mburret pjesa m e madhe e perndimit sot. Ka qen nj strateg i madh ushtarak, q nuk njohu humbje gjat jets s tij. Konstandini i Madh pati dy fmij. Me Minervn gruan e par, pati Krispin q mori titullin e ezarit. M pas u martua me Faustn, vajzn e Maksimianit, dhe pati pes fmij. Ai pati Konstandinin II, Konstancin II, dhe Konstantin I, dhe dy vajza Konstandinn dhe Helenn. Konstanti 337-351 Konstandini i ri 337-340 Konstanci II 337-361 Perandoria u nda n tre pjes, kshtu perandori Kosntandini i ri mori tokat prtej Alpeve, Konstanti Azin dhe Orientin dhe Konstanci II Ilirin, Italin dhe Afrikn. Gjithashtu, Konstandini u dha niprve t tij Dalmatit, Thrakin e Maqedonin, dhe vllait t tij Armenin. Djali i par i Konstandinit, ishte Krispi q e kishte me gruan e par. Kt e ekzekutoi, pasi gruaja e dyt e akuzoi pr incest, por m von doli e vrteta q ai ishte i pafajshm, dhe pr kt ai e dogji gruan e tij t gjall n uj t valuar, e cila ishte e bija e Maksimianit. Konstandini me ndihmn e nns s tij Helens arriti t zbuloj t vrtetn, dhe u pendua pr vrasjen e t birit. Ai nxori nj monedh ku shkruante djalit tim q e dnova padrejtsisht. Niprit u eleminuan dhe luftn pr pushtet midis djemve t tij e fitoi Konstanci q n 351 mori t gjith pushtetin n dor. Konstanci luftoi kundr t vllait Konstandinit II, t cilin e vrau vet ushtria e tij n 351, ndrsa vllai tjetr, Konstanti, kishte vdekur q n vitin 340, kshtu q pushteti i mbeti atij. Konstanci mori pr grua vajzn e Jul Konstantit, t birit t Konstancit, q ishte edhe i ati i Konstandinit t Madh, pasi Jul Konstanci dhe Konstandini ishin vllezr nga babai, por Konstandini kishte pr nn Helenn dhe Jul Konstanci nj tjetr ilire, t bijn e Maksimianit. Martesat q kan br perandort ilir kan qen brenda familjes, ashtu si te
dinastia ilire e ptolemejve. Kshtu, Konstanci II mori pr grua kushrirn e tij, vajzn e xhaxhait nga babai dhe pas ksaj mori dhe disa gra t tjera. Ai luftoi kundr persve, t cilt e kishin shkelur traktatin e paqes q kishin vendosur me Dioklecianin para 40 vjetsh. N kohn q Konstanci mbeti vetm filluan stuhi dyndjesh barbare dhe pr t mbrojtur Lindjen, ai shpalli ezar kushririn e tij t par po ilir Galin, t cilin m von e vret. M pas shpalli si Cezar kushririn e tij Flav Klaud Julianin, i cili fitoi n Strasburgune sotm mbi Frankt, duke zn rob dhe prijsin e tyre. Ushtart e tij e shpallin August, pra perandor, dhe n momentin q do shprthente nj luft midis tyre, Konstanci vdiq n Lindje, e kurora i mbeti Julianit. Nuk ishte gjeneral aq i madh sa vllezrit e tij, edhe pse ishte shum puntor. Konstanti I, dhe i vllai i tij nga nna Krispi I ngjanin m tepr me Konstandinin e Madh, dhe ishin m t zott, por fati e solli q t mos ishin sundues afatgjat t perandoris, por vllai i tyre Konstanci, q i ngjante m tepr s ms intrigante, t bijs s Maksimianit, sesa Konstandinit. Veterani n 351 ishte perandor pr nj koh t shkurtr duke, e marr fronin me luft, n kohn kur u vra Konstanti, por Konstanci arriti ta rimarr srish fronin. Veterani ishte nga Iliria dhe quhej kshtu, sepse ishte i vjetr n mosh dhe q ka nj emr t pastr shqip qe do t thot vete-ran, pra sht plak, ka veten e rn nga ku ka dal fjala vete-ran. Juliani 361-363 Ishte ilir, sepse ishte i biri i Jul Konstancit, t vllait nga babai t Kosntandinit t Madh. Juliani u shpall ezar nga Konstanci II, djali i xhaxhait t tij, dhe m von e shpalli ushtria si perandor august. Ai u martua me vajzn e xhaxhait, Konstandinit t Madh, Helenn, e cila vdiq e re dhe pas ksaj ai nuk u martua kurr, duke i qndruar besnik tr jetn gruas s tij. Ai nuk pati fmij me Helenn. Juliani donte t rikthente vlerat e qytetrimit pagan, t cilat po zhdukeshin nga krishtrimi, dshir q ishte e pamundur pr tu realizuar, pasi nj filozofi e re, dhe vlera t reja kishin lindur t lidhura me kristianizmin. Ka qen nj njeri tepr i arsimuar dhe i edukuar. Gjat qeverisjes s tij luftoi kundr persve ku u plagos rnd dhe vdiq. Ai nuk la pasardhs, sepse nuk u martua m pas vdekjes s Helens, por ka t dhna historike q tregojn se ai la nj djal ilir t adaptuar prej tij dhe q m von u b perandor, i quajtur Joviani. Pra, pushteti kaloi nga familja e Kosntandinit t Madh n nj perandor tjetr ilir. Pas Julianit nuk pati m perandor nga kjo der e madhe, por jan ilir t tjer q merituan me zotsin e tyre fronin e perandoris. Joviani 363-364 Autori Aurel Viktori thot se Joviani sht i biri i Varrenionit, banues i toks s Singuidunit (Beogradit) provincs s Panonis. N kt burim historik ai del me origjin nga Panonia. Gjat kohs prej shtat muajsh t qeverisjes s tij, ai bri paqe me Persin me t ciln perandort ilir kishin zhvilluar vazhdimisht luft, dhe njohu pavarsin e Armenis. Valentiani I i Madh 364-375 Lindi n Dardani t Iliris n 321 vdiq n 375. Ai kishte baba Gratianin, i cili kishte qen nj ushtarak i zoti, dhe i biri kishte t njjtat veti. Valentiniani kishte jetuar n Afrik me familjen e tij dhe ngjiti shkallt e karriers ushtarake me zotsi gjat qeverisjes s ilirve Konstancit II, Julianit, Jovianit, duke arritur q t bhej komandant i Gards Perandorake. Pas vdekjes s Jovianit, u shpall perandor nga ushtria. Ai e ngriti vllan e tij Valentin n
rangun e augustit i cili qeverisi n lindje dhe vet qndroi n perndim, sepse ishin intensifikuar dyndjet barbare gjermane apo Ilire, dhe u angazhua n luft kundr tyre. Valentiniani si kryeqytet pati Parisin dhe Amienin. Ai njihet si themeluesi i disa prej qyteteve dhe kryeqyteteve t sotme europiane. Luftoi pr nj koh t gjat kundr anglosaksve dhe gjermanve. Gjat jets s tij anoi nga aristokracia ilire, por nuk la pas dore dhe interesat e shtresave m t varfra dhe ushtarve. Ai i pajiste ushtart me tok, i lejonte t krijonin familje, kshtu lindn dhe disa qytete evropiane nga kampet e ushtarve q u vendosn aty prfundimisht. Nuk u przie n shtjet fetare, duke aplikuar tolerancn fetare n perandori. Ai e bri august t birin Gratiani, t cilit i kishte vendosur emrin e t atit, dhe vdiq n vitin 375. Valenti 364-378 Valenti ishte me origjin nga Sirmi i Panonis ilire, t dhnat na jepen kur flitet pr perandorin tjetr Gratiani, ku thuhet se Gratiani pas vdekjes s xhaxhait t tij Valenti, thirri nga Spanja Teodosin dhe e shpalli perandor t ksaj pjese. Po aty thuhet se Gratiani kishte lindur n Sirmin e Panonis ilire. Duke qen se Gratiani ishte nipi i Valentit dhe ishte nga Iliria, ather dhe Valenti ishte ilir. Valenti e Valentiani ishin vllezr dhe qeverisn s bashku pr disa koh, njri n lindje, tjetri n perndim. Ai e nisi karriern si ushtarak, gjat kohs q vllai i tij ishte komandant Garde. Ai ishte tribun n gard, por nuk qe aq i aft sa Valentiniani. Pasi i vllai i tij u b perandor, ai u shpall august i lindjes. Gjat sundimit t tij pati probleme t mdha me gott. Duke qen n presionin e gotve ai ra dakord q ti vendoste ata n Thraki, por me kusht q t shrbenin n ushtrin romake. Qeveria nuk e mbajti fjaln dhe gott filluan nj kryengritje t fuqishme, pr shtypjen e s cils shkoi vet perandori Valent. N betejn kryesore t Adrianopolit kundr gotve, ai vdiq, sepse nuk i erdhn n koh ndihmat nga Graciani, djali i t vllait, Valentinianit q sundonte n perndim. Ai luftoi dhe me perst pa arritur nj rezultat prfundimtar. Kishte simpati pr fen ariane, q sapo kishte lindur te gjermant apo Ilirt, e cila predikonte nj variant t kristianizmit t pastr, duke u bazuar te Bibla q pak a shum rilindi te gjermant me protestantizmin. Protestantizmi ssht gj tjetr vese nj variant i ri i arianizmit. Gratiani 375-382 Ishte i biri i Valentinianit dhe u martua me t bijn e perandorit Konstanci II, Konstandinn, mbesn e Konstandinit t Madh. Ai u b august nga i ati n moshn 8vjeare dhe pushtetin e mori n moshn 16 vjeare kur i ati i tij vdes, por ushtria ilire e shpall august dhe vllan e tij, Valentinianin II, katr vjear. Gratiani si rrallher ka ndodhur n histori jo vetm q nuk i bri gj t vllait q ta largonte nga pushteti, por e rriti dhe e edukoi at, dhe qeverisn s bashku. Qeverisi perandorin n perndim pas vdekjes s t atit dhe n lindje vendosi Teodosin. N 382 vdiq dhe pushtetin n perandori, si n lindje e perndim e mori vetm Teodosi, q mbajti deri n 395, kohn kur vdiq dhe u la perandorin dy djemve. Kta perandor, n vazhdn e ligjeve t Konstandinit, nxorn ligje t reja q e lidhnin kolonin pas toks, madje, kush linte tokn mund t dnohej me burg ose me gjoba t rnda. Nxorrn ligje kundr korrupsionit t qeveritarve provinciale, t cilt me vjedhjet e tyre, sipas perandorve, kishin varfruar popullsin dhe boshatisur buxhetin e
shtetit. N politikn financiare u ndalua q ari t nxirrej jasht perandoris n tregti me barbart, madje, udhzohej q me dredhi e tregti ari i barbarve t futej n perandori dhe pr moszbatuesit e ktij ligji kishte sanksione t rnda. N tregtin me barbart u vendosn dhe mallrat q nuk duheshin eksportuar si vera, vaji, ulliri, peshku, pra kto produkte duheshin mbajtur brenda perandoris. Valentiniani II 375-392 Lindi pran Sirmiumit t Panonis ilire n 371. Ishte i vllai i Gratianit dhe i biri i Valentinianit I. Gratiani u shpall perandor nga vet i ati i tij Valentiniani I, ndrsa Valentinianin II e shpalli perandor ushtria ilire pa lejen e t vllait. Gratiani e mirpriti brjen perandor t t vllait, dhe t dy bashkqeverisn pr disa vjet. Ai u shpall perandor nga ushtria ilire vetm kur ishte katr vje dhe iu dha pr qeverisje Iliria, Italia dhe Afrika. Perandori do t vritej n moshn 21 vjeare n pallatin e tij, pasi kishte qndruar 17 vjet n pushtet, por q n shumicn e kohs pushtetin e mbajtn t tjert. Valentiniani II kishte nj motr, Galln, q e martoi me Teodosin, i cili ishte perandor n lindje dhe m von i t gjith perandoris. Ajo lindi nj vajz t ciln e quajti Galla Placida n 390, e cila t bijt e perandorit Teodos, q ishin Arkadi dhe Honori, i kishte vllezr nga babai. Ajo u martua me nj ilir nga Dardania, q quhej Konstanc, me t cilin pati dy fmij, vajzn Honoria dhe djalin Valentinian. Honori i vllai nga babai e bri kunatin e tij, pra burrin e Galla Placids, august dhe bashkqeverisi me t. Pas vdekjes s vllait nga babai, Honorit, Galla Placida bri perandor t birin e saj. Valentiniani III 425-455 Lindi n vitin 419 nga nj nn ilire, Galla Placida dhe nj baba ilir nga Dardania, Konstanci, i cili ishte perandor i njohur si Konstanci III, e bashkqeverisi me kunatin, Honorin. N vitin 423, daja i tij q e kishte zgjedhur si trashgimtar, vritet. Ata shkuan te Teodosi II, q ishte nipi i Teodosit t par, i cili e ndihmoi Valentinianin III q t merrte fronin e perandorit n perndim, fron q ishte uzurpuar nga nj pretendent tjetr. Ai hipi n fronin e perandorit n moshn 6-vjeare, por realisht pushtetin e ushtronte e ma dhe gjeneralt e tij. Ai vritet n pallatin mbretror nga disa komplotist hun n bashkpunim me nj nga gjeneralt e tij. Valentiniani pati dy vajza, Eudosin, e cila u martua me djalin e mbretit Huneric t vandalve n Afrikn e Veriut, me t cilin pati djalin Helderic, q u b mbret i vandalve. Pati dhe vajzn tjetr Placidia, q u martua me nj aristokrat t quajtur Olybrius, i cili n vitin 472 u emrua pr disa muaj n fronin e Roms. Valentiniani III ishte edhe perandori i fundit Ilir i Roms. Ilirt qeverisn Romn pr gati 2 shekuj, duke i kthyer fuqis m t madhe t antikitetit, shklqimin e saj. Ilirt ishin komandantt dhe ushtarakt m t zot t Perandoris Romake q ngjitn shkallt e karriers fal aftsive t tyre mendore dhe fizike. N shekujt n vazhdim do t ishte po kjo rac q do t nxirrte ushtarakt dhe qeveritart m t mir t perandorive t tjera. PERANDORT ILIR T BIZANTIT Pas ndarjes s Perandoris Romake nga perandori romak Teodosi, n vitin 395, perandort e lindjes dhe t perndimit ishin t ndryshm, dhe nuk ishte si m par kur nj perandor
mund t qeveriste vet t gjith perandorin. Bizantin e themeloi nj shqiptar, Konstandini, dhe m 1453 e pushtoi po nj shqiptar tjetr pr llogari t pearndoris q prfaqsonte. N 476, Perandoria Romake e perndimit u pushtua nga fiset gjermanike. Kjo shnoi fundin e perandoris s perndimit. Pas ksaj, e vetmja perandori mbeti ajo e lindjes e Konstandinopolit, q ruante ende gjuhn, titujt dhe traditn latine n qeverisje, por kjo vetm n shekujt e par. Nga t dhnat e autorve t asaj kohe, prsri dalin figura q jan ilir n krye t shtetit t Bizantit, q arritn ta bjn nj perandori t vrtet. Pas shekullit t shtat, sht e vshtir t flassh pr origjinn e sakt t perandorve t Bizantit, se popullsia u trazua nga dyndjet barbare sllav dhe n Gadishullin Ilirik ndryshoi struktura etnike. Pra, flasim pr perandort shqiptar t perandoris s Bizantit deri aty sa kemi t dhna historike. Shqiptart arritn edhe ktu majat e pushtetit n saj t aftsive t tyre ushtarake, sepse edhe ktu vazhdoi ajo tradit q filloi n Rom n shek. III-IV, q froni i takonte m t zotit, pra, kemi n marrjen e pushtetit meritokracin, e cila pr fat t keq nuk funksionon as sot. Anastasi 491-518 Historiani i Bizantit Joani Malala tregon se Pas sundimit t Zenonit u b perandor shum i hyjnushmi Anastas Dikori nga Dyrrahu i Epirit t ri. Pra, Anastasi ishte nga Durrsi. Para tij ishte n pushtet dinastia Izaure me t cilt luftoi shum pr fronin derisa i shkatrroi. Gjat kohs s qeverisjes s tij u ashprsua lufta midis dy rrymave fetare. Kta ndaheshin n t gjelbrit, q prkraheshin nga Anastasi, dhe t kaltrit q predikonin ortodoksin. Kjo luft fetare, desh i kushtoi fronin Anastasit, megjithat, arriti ta shmangte n saj t aftsive t tij intelektuale dhe ushtarake. Anastasi, gjat qeverisjes s tij, arriti ti kthej perandoris disa territore q i kishin pushtuar perst. Ai bri disa ndrtime t rndsishme n qytetin e tij t lindjes, Durrs, dhe ndrtoi nj mur 75 km t gjat nga deti Marmara n detin e Zi, pr t mbrojtur Konstandinopolin nga dyndjet barbare, dhe nga sulmet e shteteve t tjera, q m von do t ishte shum i dobishm. Ai ngriti nj sistem ekonomik t fort dhe ndrmori reforma monetare duke i ln shtetit rezerva t mdha ari n buxhet kur vdiq. Justini I 518-527 Justini ishte me origjin ilire nga Dardania. Prokopi Cezares te Historia e Fsheht na tregon origjinn e tij kur thot se Kur Leoni ishte perandor n Bizant, 3 fshatar t rinj ilir Zimarhu, Ditivisti dhe Justini nga Bedriana, mbasi luftuan pr nj koh t gjat n atdheun e tyre me vshtirsit e varfris, duke dashur t shptonin prej tyre, vendosn t hynin n shrbim ushtarak. Ata u drejtuan n kmb dhe arritn n Bizant me torba n krah n t cilat kishin futur nga shtpia vetm buk that. Ata u pranuan n ushtri dhe perandori i zgjodhi pr roje t oborrit se kishin nj trup t mrekullueshm. Pasi u fut n ushtri, Justini u b komandant i Gards perandorake, dhe me zgjedhjen e ushtris e miratimin e popullit e Senatit u b perandor. Kshtu, nga nj fshatar me nj cop buk that n torb u b perandor i fuqis m t madhe ushtarake t bots s athershme. Justini nuk dinte shkrim e lexim, por u kujdes shum q nipi i tij, Justiniani, t merrte t gjith arsimimin e nevojshm, dhe e afroi n pushtet sa qe vet gjall.
Justini uli tensionin midis kishs s lindjes dhe t perndimit duke hyr edhe vet n negociata. N prgjithsi ishte tolerant pr shtjet e fes, pavarsisht se n perandori kishte shprthyer nj konflikt i madh fetar. Justiniani I i Madh Justiniani ishte nip i Justinit t I dhe lindi n Bedriana n Dardani. Vendit t cilin e rriti ai ia shprbleu si asnj perandor Ilir m prpara. Kshtu, ndrtoi qytetin e tij t lindjes dhe e rrethoi me mure t larta me qllim q t mos prekej nga dyndjet barbare. Me shpenzimet e veta ndrtoi nj ujsjells madhshtor n qytet q t kishte uj n t gjitha stint. Pr atdheun nga vinte ndrtoi 157 kshtjella q nga Danubi n Epir me qllim q t siguronte kto territore nga dyndjet e popullsive t ndryshme q kishin filluar prej shekujsh. sht merit e tij q nj pjes e madhe e territorit shqiptar shptoi nga dyndjet sllave. Justiniani u martua me Teodorn, nj femr e shthurur q kishte nisur jetn si artiste, por q kur njohu Justinianin, ktheu rrug, pasi u dashurua me t dhe filloi ti prkushtohej perandorit dhe Zotit. Gruaja ishte partneria e tij n politik, dhe nj nga kshilltaret m t zonja q do ta shptonte at n disa raste, madje edhe kur rrezikoi fronin. ndrra e Justinianit n politikn e jashtme ishte q t ribnte edhe njher Perandorin Romake, dhe ksaj ndrre i dedikoi pjesn m t madhe t jets s tij. Ai kishte disa komandant t zot si Belisari dhe Naseri t cilt ndrmorn fushata ushtarake pr t pushtuar territoret q kishte projektuar Justiniani. Kshtu brenda nj kohe t shkurtr ai pushtoi mbretrine vandalve n Afrikn veriore, Siilin, Napolin, Ravenn. N Itali luftoi kundr ostrogotve dhe kapi mbretin e tyre rob, ashtu si edhe mbretin e vandalve. Pushtoi pjesn jug-lindore t gadishullit Iberik duke shkatrruar dhe aty mbretrin gjermane. Por ndrkoh q ai ndrmerte fushata ushtarake n perndim, barbart sllav po shkelnin tokat m t mira t perandoris ato t Iliris, dhe pasi bn nj shekull fushata grabitse tashm, donin q t vendoseshin n kt vend patjetr. Ai nuk i pranoi ti vendoste n Iliri, por n shekullin e VII perandori Herakl i vendosi sllavt n territoret ilire, n Kroaci dhe Sllovenin e sotme, pasi fiset me origjin turke t quajtura bullgare, kishin hyr n pjesn lindore t Iliris me forc, m von erdhn edhe serbt q u vendosn n Danub n veri t Dardanis. Enciklopedia Ruse e vitit 1954 pasqyron kufijt e mbretris s Serbis n fillim t shekullit t XIX, t cilat shtriheshin n veri t Nishit vetm n Beogradin e sotm dhe po aty pasqyrohet zgjerimi i Serbis n kurriz t tokave etnike shqiptare. Nga njerz q mezi nxirrnin kokn nga pylli, dalngadal sllavt u bn zotr t pjess m t madhe t Iliris duke e futur vendin n nj periudh errsire mesjetare dhe varfrie. Justiniani, pr t mos pasur probleme me perandorin perse, nnshkroi me t nj marrveshje paqeje pr 50 vjet. N vitin 532, ai shtypi kryengritjen e Nikes, q ishte nj luft midis t kaltrve e t gjelbrve pr shtje fetare, q lidheshin me pikpamjet q kishte njra pal pr Zotin dhe tjetra. Justiniani, nuk mbajti nga asnjra pal, gj q e oi n konflikt me t dyja palt, t cilat u bashkuan kundr tij. Ata shpalln perandor nj ilir tjetr, nipin e Anastasit, dhe Justiniani u b gati t largohej nga froni, por nuk e la Teodora dhe kshtu me ushtri e diplomaci arriti ta shtyp rebelimin, dhe t forcoj pushtetin e vet. Ai ndaloi shitblerjen e posteve n administrat, dhe kreu nj reform administrative q e centralizonte pushtetin dhe e vinte nn kontrollin e tij. N provinca ndau pushtetin civil nga ai ushtarak me qllim q administratort e tyre t mos kishin n dor gjithka dhe t
bheshin konkurent pr fronin perandorak me forcn e armve. Rriti tregtin duke hapur nj rrug t re pr n Kin q shmangte territoret e perandoris perse, madje ai drgoi agjent n Kin, t cilt e vodhn krimin e mndafshit, pasi kinezt nuk ua jepnin, dhe ngriti nj industri t madhe mndafshi n Konstandinopoj dhe qytete t tjera. Justianini ishte iniciatori i nj kodifikimi t madh t s drejts romake duke par se ajo nuk po i prshtatej m marrdhnieve t reja q ishin krijuar. N fakt, e drejta romake ishte nj e drejt skllavopronare, por n kushtet e krishterimit skllevrit po liroheshin dhe filloi nj lloj i ri skllavrimi q quhej kolonat e m pas feudalizm. Kshtu kur marrdhniet ekonomike kishin ndryshuar, duhej ndryshuar dhe ligji q rregullonte kto marrdhnie. N fakt, ishin br shum ligje sepse do perandor nxirrte urdhresat e tij, duke e br drejtsin shum konfuze, kshtu q lindte nevoja e kryerjes s nj seleksionimi t s drejts pr ta br at sa m praktike. Pr kt ai ngarkoi nj grup juristsh, t cilt kodifikuan t drejtn duke nxjerr Corpus Juris Civilis, pra kodin e s drejts civile. Pas nj pune trivjeare u b nj prmbledhje e shtjeve t s drejts romake e quajtur Diageste, q ishte nj prmbledhje e shkrimeve t juristve t vjetr romak. Pr ta studiuar studentt kt t drejt n shkoll u krijuan Institucionet. Ligjet q nxori vet Justiniani gjat qeverisjes s tij u quajtn Novela dhe ishin t vetmet n gjuhn greke. Kshtu e drejta Skllavopronare iu prshtat nj shoqrire t re. Ky kodifikim u ndikua nga idet e reja t barazis para ligjit, megjithat kjo e drejt i shrbente klass s lart, dhe perandori kishte nj pushtet t pakufizuar mbi shtetin dhe shtetasit e tij pra ai ishte mbi do gj. Kjo do t ishte dhe filozofia e mbretrve feudal t mvonshm. Ai ishte armik i paganizmit grek, dhe n vitin 529 mbylli Akademin e Athins ku predikohej akoma feja pagane. N fakt, me grekt, perandort e Bizantit jan sjell shum keq, sepse ata qen popullsia e fundit e perandoris q u kristianizuan ngaq kishin pasur nj tradit t fort pagane dhe nj numr t madh perndish q sishte e leht ti shkulje nga mendjet e njerzve. Ai e mbrojti kishn e krishter dhe i dhuroi prona t shumta. Ndrtoi kisha e manastire, ku mbi t gjitha dallonte kisha e Shn Sofis n Konstandinopol, nj vepr arti e klasit t par q u kthye n xhami, e sot sht muze. Kjo kish apo xhami sht ndrtuar n kodr n nj siprfaqe t madhe prball detit, dhe qndron edhe sot madhshtore si prpara 1400 vjetsh. Edhe pse kisha kishte Patriarkann, ai qndronte n krye t saj duke marr pjes n do konsil dhe kshtu lidhi pushtetin fetar me at civil. Ai ishte autoriteti m i lart i kishs s lindjes, dhe as para tij dhe as m pas nuk pati perandor q ndikuan aq shum te kisha. Q ta kishte mir me Papatin ai duhet t dnonte t gjith kundrshtart fetar t tij, q ishin rrymat fetare t lindjes, t cilat kundrshtonin doktrinn zyrtare t kishs si e pambshtetur n Bibl, pra q mbshtetej n fjalt e njerzve t shenjt, dhe jo n fjalt e Zotit. Megjith masat q mori, ai kurr nuk i mposhti dot kto rryma. Duke qen se nuk ia dilte dot as me papn dhe as me rebelt fetar n perandori, e mbante mir her me njrn pal e her me tjetrn duke i krcnuar kur ishte e nevojshme. Periudha e qeverisjes s Justinianit ishte periudha e fundit e lavdishme e Perandoris Romake, se pas tij do t fillonte nj periudh e re n historin e perandoris. Ai ishte nj nga perandort m t mdhenj t Bizantit, sepse i dha perandoris edhe njher, pr her t fundit, territoret e perndimit deri n Spanj. Justiniani ishte iniciatori i kodifikimit t s drejts romake, q sot sht baza e kodeve civile e sistemit civil low n Europ dhe kudo n bot.
Justini II 563-578 Pas vdekjes s Justinianit pushtetin e mori nipi i tij Justini, po ilir. N kohn e qeverisjes s tij gjendja n vend u prkeqsua nga armiqt e brendshm e t jashtm. Kshtu, ai prishi marrveshjen q kishte br Justiniani me perst pr 50 vjet dhe nuk pranoi tu paguante tributin vjetor. Lufta midis tyre u zhvillua pr Armenin pr t ciln kishin pretendime t dy palt. Tiber Konstandini 578-582 Gjat qeverisjes s tij vazhdoi luftn me Perst pr t ruajtur integritetin e perandoris. Ai ishte nj njeri shum bujar dhe u kujdes pr popullin e perandoris. Kshtu uli taksat dhe shpenzoi shuma t mdha nga buxheti duke e shterur at. Ai njihej si nj perandor i mir, dhe kur vdiq populli u hidhrua shum. Mauricio 582-602 Maurici ishte nj nga perandort m t mdhenj t Bizantit. Ai erdhi n fron pas vdekjes s Tiber Konstandinit dhe duhet t ket qen nga e njjta dinasti ilire ose i afrm i tyre sepse nuk ka ndonj reprezalje pr t marr pushtetin me forc. Derisa perandort filluan ti linin trashgimin djemve ose t afrmeve t tyre pa dyshim q ai ka qen nj nga t afrmit e perandorit paraardhs, sepse e mori pushtetin me qetsi t madhe, pasi kur ndrroheshin dinastit perandorake bheshin luftra disavjeare, ashtu si ndodhi me Mauricion m pas, q i rrmbehet froni me luft nga nj gjeneral i quajtur Foka. Gjat sundimit t tij arriti t bnte paqe me Persin dhe i shkputi asaj nj pjes t Armenis, e cila kishte nj pozit gjoegrafike t favorshme pr rrugt tregtare n lindje. Krijoi Egzarkatin e Ravens n Itali, dhe t Kartagjens, t cilat ishin pushtuar gjat Justinianit. Ai uli taksat dhe kjo e afroi me popullsin e vendit. N testament i la njrit djal Ravenn, dhe tjetrit Konstandinopolin, por n at koh, nj gjeneral i ushtris s Danubit, gjysm barbar, i quajtur Foka, organizoi nj kryengritje kundr tij dhe e rrzoi nga froni. Foka vrau t pes djemt n sy t Mauricios, dhe pastaj at vet, kshtu mori fund dhe sundimi i ksaj dinastie ilire. Perandort ilir t Bizantit qeverisn q nga viti 491 deri n vitin 602, pra pr 111 vjet. Ata u dalluan pr aftsit e tyre ushtarake dhe politike n drejtimin e shtetit, duke i rikthyer lavdin Roms, dhe Bizantit. Me kta perandor Bizanti arriti kulmin e zgjerimit t tij, sidomos me Justinianin. Prvese burra t zot, ata qen dhe njerz q kontribuan n qytetrimin botror me veprat e artit q ndrtuan. A ka pasur perandor t tjer Bizanti me origjin ilire? Me dyndjet barbare filloi nj epok e errt pr gjith historin e gadishullit Ilirik pasi ai u kthye n fush lufte dhe dyndjeje n mas t popullsive t stepave, t cilt dalngadal u bn zot t toks s ilirve. Kjo errsir ishte e gjithanshme, si n jetn ekonomike dhe at politike e kulturore, dhe nuk ka historian q t ken shkruar n kt koh pr kt rajon dhe pr popujt e tij. N fakt, duke qen se pushteti n Bizant merrej me merit, pra, ushtarakt m t zot dilnin n drejtimin e perandoris dhe deri n kohn kur flitet pr gadishullin Ilirik, kemi pothuajse vetm perandor ilir, patjetr q ka pasur perandor t tjer sepse elementi Ilir dhe klasa aristokrate ushtarake Ilire n Bizant, ishte tepr e fort. Dinastit e Maqedonasve, Komnenve, Dukasve, Paleologve dhe Katakuzhinve. Meq n Bizant gjuha greke ishte gjuh zyrtare ashtu si latinishtja n perndim, t cilat ishin gjuh t kishave, disa studiues e quajn Bizantin perandori greke. Kjo sht e
barabart me at, se meq sot gjuha angleze sht gjuh ndrkombtare, ather e gjith bota ka qeveritar anglez dhe popujt e kulturs angleze. Pra, t thuash se Bizanti ishte perandori greke, sht e njjta gj sikur t thuash se sot bota ka popuj dhe drejtues anglez dhe sht angleze. N revistn Monument t 2003 jepet nj e dhn tepr e rndsishme. N nj mbishkrim t gjetur n Ravena q ka lidhje me peshkopin Felix, i cili i prkiste periudhs kur perandor ishte Filippicus 711-713 shkruhet: Post mortem vero Justiniani levaverunt super se Pelasgi novum imperatorem (Felix-Ravenna, 1974, Bovini, p.212) q do t thot se pas vdekjes s vrtet t Justinianit (II) vendoset perandori i ri pellazg. Pra, autori e ka quajtur Filippicusin q qeverisi n 711-713 si pellazg, pra ilir q do t thot se Bizanti vazhdon ende t qeveriset nga ilirt t cilt njihen nga romakt ende me emrin pellazg, fakt q dshmon edhe njher se ilirt ishin vet pellazgt. N Bizant njihet nj dinasti q quhet si dinastia maqedonase, e cila qeverisi nga viti 867 deri n shekullin XI. Kta maqedonas nuk quhen as sllav e as grek por thjesht me emrin Maqedonas. far etniciteti kan pasur? Po t kihet parasysh se n vitin 1912, e Maqedonis etnike pellazgo-ilire e Aleksandrit dhe e Filipit, ishte e banuar nga shqiptart mundet q kjo dinasti t ket qen nga familje feudale shqiptare. N shekullin XI n pushtet erdhi nj perandor Bizantin i quajtur Roman Argjir. Aristidh Kola te libri Arvanitt dhe prejardhja e grekve kur flet pr disa familje shqiptare n shtetin grek, Argjirt i quan shqiptar, por edhe po t shikosh edhe etimologjin e mbiemrit sht shqip Ar-gjiri. Kur flitet pr Komnent, Paleologt, thuhet se ata nuk ishin grek, as sllav por ishin t nj kombsie tjetr. Cila ishte kjo kombsi tjetr kur dihet q ata kishin marrdhnie t mira me shqiptart?! N vitin 1056, n pushtet n Bizant vjen Isak Komneni nga aristokracia provinciale. Familjet feudale shqiptare kishin marrdhnie me Komnent dhe lidhje gjaku si Arianitt. Aristidh Kola jep disa fakte q qartsojn disi origjinn e burrave t ktyre dinastive. 1 Ai thot se familja Vrionase ka pretenduar se sht pasardhse e Paleologve sepse emri i tyre i vjetr ka qen paleolog. 2 Paleologt dhe Kataguzhint me dekrete t posame thirrn shqiptart q t vendosen n grupe prej mijra vetsh n Peloponez. far i lidhte me shqiptart q ti merrnin me dekrete t posame dhe pse nuk e bn pr ndonj etni tjetr? 3 Konstandin Paleologu e liroi Moren me ushtri arbreshe. 4 Paleologt ishin perandort q vendosn shqiponjn simbolin e shqiptarve n flamurin e shtetit t tyre, dhe po t shikosh flamurin e Bizantit n at koh me flamurin e Sknderbeut nuk ka asnj ndryshim. Pse do e vendosnin kt simbol po qe se nuk do ta kishin n kulturn e traditn e tyre? T njjtn gj bn edhe perandort ilir t Roms t cilt, kur erdhn n pushtet, vendosn shqiponjn, t njjtn gj bri Napolon Bonaparti kur erdhi n pushtet. far tregon kjo? 5 N 1358 prijsi shqiptar Karl Topia i ngriti arbresht n nj kryengritje kundr Niqifor Angjelos, sepse ky ndau gruan q t martohej me t motrn e s ves s Stefan Dushanit. Pse do ngriheshin n kryengritje pikrisht arbresht dhe jo grekt. Ktu nuk bhej fjal pr fen pasi t gjith ishin ortodoks, por bhej fjal pr kombsin sepse arbreshve nuk u ka plqyer q nj arbresh t lr gruan arbreshe pr t marr nj sllave. Kjo do t
thot se n kundrshtim me far thuhet te Shqiptart, ka ekzistuar ndrgjegjja kombtare, por shqiptart e kan prdorur pr t tjert. 6 Kur ra Konstandinopoja dhe Paleologt po dorzonin armt n Peloponez, arbresht, me Pjetr Bue Shpatn, u ngritn t ndalojn kt veprim t perandorit t tyre. Pse pikrisht arbresht dhe jo ndonj komb tjetr? Sepse arbresht e kishin iden e kombsis m t zhvilluar se fqinjt, dhe ata i doln n mbrojtje perandorit t etnis s tyre. Shqiptart duke qen se i kan qeverisur vet perandorit e mdha, i kan par ato si shtete trsisht t tyre. 7 N kohn q Konstandinopoli ra dhe paleologt po bheshin gati q t dorzoheshin, arvanitt shpalln perandor Manuil Kadakuzhinin njlloj si bnte ushtria ilire me shekuj, q shpallte vet perandort q qeverisn Romn. Pse peranor Kataguzhinin dhe jo ndonj tjetr? Si konkluzion: Perandort q qeverisn Bizantin nga shekulli IX deri n shekullin XV, ishin nga Ballkani dhe jo nga territore t tjera t perandoris. Sipas burimeve historike nuk ishin as grek dhe as sllav madje, ka t dhna q ata i urrenin shum sllavt. Ather, far ishin nga etniciteti? Sigurisht q kan qen shqiptar, se vetm tokat e shqiptarve mbetn nn perandorin Bizantine nga tokat e Ballkanit dhe fisnikria feudale shqiptare e bnte karriern e saj politikeushtarake natyrisht te shteti i asaj, q n kt rast ishte perandoria Bizantine. Pra, fisnikria feudale shqiptare e shikonte pushtetin Bizantin si pushtet t shtetit t saj, prandaj dhe shqiptart u shkputn von nga Bizanti dhe perandoria Osmane, se kjo fisnikri i drejtonte dhe qeveriste vet kto perandori. Jan Klod Feveriali nj njohs i mir i historis s mesjets t Ballkanit tek libri Historia m e vjetr e Shqipris thot gjithashtu se edhe mbreti i bullgarve, Samueli ishte gjysm shqiptar dhe gjysm vlleh. Pra, ka t dhna q shqiptart vazhdonin t qeverisnin Ballkanin, ashtu si kishin br prej shekujsh. Megjithse t dhnat pr kt periudhn historike jan t pakta, mendoj se n bibliotekat e Vatikanit dhe n ato mesjetare t Bizantit, ka t dhna q mund t dalin n drit m von. Gjergj Kastrioti, Sknderbeu 1405-1468 Gjergj Kastrioti lindi n vitin 1405 n Kruj nga babai Gjon Kastrioti dhe nga nna Vojsava, q ishte me origjin nga Pollogu i Maqedonis. Gjoni e Vojsava patn disa fmij, kshtu ata patn katr djem, Reposhin, Stanishan, Konstandinin, Gjergjin dhe pes vajza Marin q u martua me Stefan Crnojeviin, princin e Malit t Zi; Jelln q u martua me Pal Stres Balshn, Angjelinn q u martua me Vlad Golem Arianitin, vllan e Gjergj Arianitit nga ku Sknderbeu mori pr grua Donikn me t cilin pati djalin Gjonin dhe vajzn Vojsavn; Vllajkn me Gjin Muzakn dhe Mamicn me Muzak Topin. Ka mendime t shumta mbi origjinn e familjes s Kastriotve. Disa thon se jan me origjin nga Dibra, disa nga Mati e disa nga Kosova. Me pushtimin e pjesshm t tokave shqiptare nga Turqit, Gjon Kastrioti hyri nn vasalitetin e sulltanit dhe i dorzoi atij t katr djemt peng. Gjergj Kastrioti u rrit n oborrin e sulltanit dhe u dallua si nj strateg ushtarak i zoti, q kishte marr titullin bej. Sulltani i dha titullin Aleksandr, pra, Sknderbej pr shkak se, si thuhet, ai luftonte si gjyshi i tij Aleksandr.
Sknderbeu, pas betejs s Nishit u kthye n Kruj, ku me nj ferman t rrem mori n dor qytetin, dhe ngriti flamurin e Kastriotve q u b simboli kombtar i shqiptarve. Nn udhheqjen e Sknderbeut u mblodh n mars t 1444 Kuvendi i Lezhs, q themeloi Lidhjen e Princrve Shqiptar. Kuvendi zgjodhi Sknderbeun si kryekomandant t ushtris s prbashkt. Qllimi i Sknderbeut ishte q t bashkonte prijsit shqiptar n luft kundr osmanve, dhe deri diku ia arriti. Ai ngriti nj ushtri t fort, e cila u prball me ushtrin m t madhe t kohs, si ishte ushtria e perandoris osmane, dhe arriti ta mundte at. Sknderbeu me at ushtri turproi dy sulltan, dhe arriti q 25 vjet rresht t fitonte dhe t mbante t lira trojet shqiptare. Sknderbeu pati meritn q arriti t mundte ushtrin m t madhe t kohs me nj numr t vogl burrash shqiptar, dhe kjo fal talentit t tij ushtarak, dhe pr kt ka hyr n plejadn e strategve ushtarak m t mdhenj t njerzimit. Ai ka ndjekur t njjtn teknik ushtarake t gjyshrve t tij, Aleksandrit t Maqedonis, dhe Pirros.Vepra e tij dhe sakrificat e popullit shqiptar kan meritn q Evropa nuk ra nn pushtimin osman, sepse qndresa e tyre u b penges pr prparimin e ushtris turke n perndim. Nj merit t madhe n luftn e shqiptarve kundr osmanve ka edhe Gjergj Arianiti, t cilin historiant e vlersojn si heroin e dyt Evropa, n nj far mnyre, ia dedikon shqiptarve qytetrimin kristian q ka, sepse ishte dardani Konstandini i Madh q shpalli lirin e predikimit t fes s krishter, dhe qe nj tjetr shqiptar, Sknderbeu, ai q e mbrojti kristianizmin e Evrops. Gjergj Kastrioti vdiq n 1468. Sot pr etnicitetin e Sknderbeut kan hyr n gar disa nga fqinjt tan me pretendimin absurd dhe qesharak se ai ishte ortodoks. sht fatkeqsi q edhe pse kemi arritur n shekullin e XXI, disa nuk mund t shkputen nga pikpamje mesjetare, duke ngatrruar fen me kombsin. Nse Sknderbeu ishte grek apo serb sepse, ishte ortodoks ather t gjith shqiptart e asaj kohe ishin greko-serb pasi pjesa m e madhe e tyre ishte e besimit ortodoks. Nj gj duhet t din ata q pretendojn se pr do gj mund t jen dalluar, por vese pr burra q bjn luft, q qeverisin, dhe krijojn perandori, kategorikisht jo, n gadishullin ton ky ka qen ekskluziviteti i shqiptarve. KRYEMINISTRAT SHQIPTAR T PERANDORIS OSMANE Trojet shqiptare, pas vdekjes s Sknderbeut, ran trsisht nn pushtimin osman, me prjashtim t disa zonave autonome n bregdet dhe malsi dhe viti 1506 njihet si viti i ktij pushtimi trsor. Ashtu si n Rom edhe n Bizant, regjimi ushtarak u jepte mundsi ushtarakve m t zot t qeverisnin perandorin. Shqiptart, ashtu si n perandorit e tjera, jan dalluar pr forcn e krahut dhe t mendjes, edhe n perandorin osmane. Ata e qeverisn me shekuj, duke i dhn asaj nj pushtet t fort dhe lavdi. Pa frik mund t themi se perandorin osmane e krijuan shqiptart sepse ata pushtuan t gjitha territoret q hyn nn perandori, dhe i qeverisn ato gjat gjith ekzistencs s saj. Ka nj numr t madh kryeministrash dhe strategsh t perandoris. Si kryeministrat e par me origjin shqiptare flitet se kan qen Bajazit Pasha dhe Isak Pasha, por t dhnat m t sakta jan pr Gjedik Ahmet Pashn. 1 Gjedik Ahmet Pasha
Kryeministr i perandoris me origjin shqiptare. Ai ka qen kryeministr n vitet 14751479. Gjat kohs s qeverisjes s tij me an t flots ushtarake, arriti t pushtoj pjesn m t madhe t Krimes, e cila bllokoi rrugn tregtare t Evrops pr n lindje. Arriti q t fitoj luftn kundr Venedikut, duke i imponuar nj marrveshje paqeje t favorshme, sipas s cils Venediku do u kalonte osmanve t gjitha ishujt e Egjeut, prve Krets dhe Korfuzit dhe do i paguante tribute vjetore perandoris. N 1478 ushtrit osmane ndrmorn ekspedita plakitse n territoret austriake. Ai nuk pranoi t merrte pjes n pushtimin e Shkodrs, dhe pr kt u shkarkua nga posti i kryeministrit. Kryeministrat kishin meritn pr sukseset ushtarake, sepse ata ishin komandant t operacioneve ushtarake dhe prgjigjeshin me kok para sulltanit n rast dshtimesh. 2 Daut Pasha Sipas Sami Frashrit, sht me origjin shqiptare, i marr rob nga sulltani kur ishte fmij. N saje t aftsive dhe talentit t tij t lindur, n kohn e sulltanit Mehmed II u b bejlerbe i Rumelis dhe Anadollit. N vitin 1483, n kohn e Sulltan Bajazitit, duke qen bejlerbe i Anadollit, kaloi n postin e kryeministrit dhe arriti t drejtoj me sukses punt e rndsishme t shtetit osman. N vitin 1496, u largua nga detyra, dhe pas dy vitesh vdiq. 3 Haim Ahmet Pasha Kryeministr me origjin shqiptare nga vitet 1496-1514. Gjat qeverisjes s tij nnshtroi Hercegovinn dhe ndrmori disa ekspedita plakitse n Hungari, Austri, Poloni. Edhe pse ishte vendosur paqja me Venedikun, ai ende mbante disa pika strategjike t cilat lakmoheshin nga osmant, prandaj vazhduan luftimet, kryesisht n det. Flota osmane korri nj fitore historike n betejn e Leopantos n Korinth, kundr flots s Venedikut me t cilin ishte bashkuar Hungaria, Franca dhe Spanja, t bekuara nga Papati. Fitorja mbi Venedikun nuk solli ndonj plak lufte t madhe, por vetm u futi frikn evropianve q t mos merreshin me osmant, dhe nga ana tjetr, nxori superioritetin e flots osmane kundr flots perndimore. N kt koh, e gjith Azia e vogl u prfshi n shtetin osman. Gjat qeverisjes s tij filloi nj luft e gjat me shahun e Iranit, sepse ai kishte pushtuar Irakun, Armenin, Kurdistanin dhe krkonte edhe Azin e Vogl shtpin e osmanve. Kjo luft mori karakter fetar, sepse iraniant ishin shiit dhe turqit synit. Prfundimisht, Irani u mund n vitin 1514 aq sa Osmant hyn n territoret e vet shtetit t Iranit dhe morn nj pjes t madhe t arks s shtetit. Ai arriti q gjat qeverisjes s tij t mundte Venedikun fuqin mesjetare detare, dhe pas ksaj edhe vet Iranin, i cili kishte m tepr zotrime se sa osmant. Prfundimisht, Azia e vogl, gjat qeverisjes, s tij u b e osmanve, q do t ishte dhe qendra e kombit turk. Pra, shqiptart pushtuan edhe territoret historike ku shtrihet sot kombi turk. 4 Ahmet Pash Dukagjini Ka qen kryeministr pr nj periudh t shkurtr kohe nga vitet 1514, deri n vitin 1515 dhe rrjedh nga familja e madhe e Dukagjinve. Gjat qeverisjes s Sulltan Selimit, ai ka qen ushtarak i lart me titullin gjeneral, dhe m pas ka qen bejlerbe i Rumelis, pra, qeveritar i Ballkanit, dhe m von u b kryeministr. Dukagjini, gjat kohs s qeverisjes s tij si qeveritar i Egjiptit, synoi pavarsin e ktij vendi nga pushteti i Sulltanit. Ai u rebelua kundr sulltanit, por u mund nga forcat ushtarake, dhe koka e tij e prer iu drgua sulltanit n Stamboll. 5 Ibrahim Pasha
Ishte me origjin nga Butrinti, por ka studiues q thon nga Parga e amris, gjithsesi, ishte shqiptar. Gjat nj ekspedite ushtarake n trojet shqiptare sulltani e mori, dhe e rriti n pallatin e tij s bashku me t birin, Sulejmanin, i cili n 1520, bhet sulltan, dhe shokun e tij t fmijris e bn kryeministr. Pra, ai u rrit me sulltan Sulejmanin e ndritur q ishte nj nga sulltant m t mdhenj t perandoris, ndoshta m i madhi. Ai u edukua dhe mori arsimin e mjaftueshm pr t qen nj ushtarak dhe politikan i zoti. Ka qen kryeministr nga vitet 1523-1536. Ai u martua me motrn e sulltanit, i cili i bri nj dasm madhshtore. Si u b kryeministr, drejtoi fushatat pr pushtimin e Beogradit dhe Rodosit. Kshtu, n vitin 1526 ai u vu n krye t nj ushtrie prej 100.000 vetash, dhe u nis kundr Hungaris. N gusht t po atij viti u zhvillua beteja e Mohait ku Hungarezt u mundn dhe, pas ksaj, ushtria osmane mori Budn kryeqytetin e vendit. Kjo betj, n t ciln mori pjes dhe sulltan Sulejmani, ishte nj betej historike, sepse osmant pas ksaj erdhn n kufijt e Evrops qendrore dhe e krcnonin seriozisht at. Beteja e Mohait ishte nj nga betejat m t mdha q kan zhvilluar osmant, por me komandant shqiptar. Po t kihet parasysh q Hungaria bri nj luft 100-vjeare, q nga 1444 kur krkoi ndihmn e Sknderbeut, rndsia e ksaj fitoreje sht historike. N vitin 1529 ushtria osmane prej 250.000 ushtarsh, t komanduar nga Ibrahimi, n t ciln merrte pjes dhe vet sulltani, rrethoi Vjenn. Vjena u bombardua ashpr por nuk u dorzua. N dshtimin e ushtris osmane, n marrjen e Vjens, ndikoi negativisht i ftohti me t cilin nuk ishte msuar ushtria osmane, pasi ajo vinte nga nj zon e ngroht. N vitin 1532 ishte kryekomandant i nj lufte tjetr me Austrin por m tepr pr territoret hungareze. N kt luft ai i shkaktoi disfat Austris dhe arriti q prfundimisht t kthente Hungarin n nj provinc t perandoris osmane. N vitin 1534 arriti t pushtonte Azerbajaxhanin dhe zgjeroi m tej territoret e shtetit osman n lindje. Ibrahimi ka nnshkruar dhe Kapitulacionet me Francn, q shum studiues i quajn n disfavor t Turqis prsa i prket ekonomis, sepse tregtart francez ishin t privilegjuar n perandori, por nga ana tjetr kapitulacionet ishin nj marrveshje me Francn kundr armikut t prbashkt, Austris, t ciln donin ta sulmonin njkohsisht. Kshtu, e par n kuadr t politiks s jashtme nuk ishte aspak nj marrveshje e keqe, sepse bnte aleate nj shtet perndimor. Ai arriti t shtypte me arm t gjitha kryengritjet brenda vendit. N vitin 1536 vritet n pallatin e Sulltanit aty ku u rrit, por nuk dihet se kush e vrau dhe pr far, megjithse shum historian thon se u vra pr xhelozi, ngaq kishte arritur t kishte sukses. Nuk besoj t ket pasur dor sulltani n vrasjen e tij ashtu si ndodhte rndom tek osmant, sepse ata ishin rritur bashk q fmij, dhe nj sulltan i madh si Sulejmani nuk mund t kishte shpirt kaq t vogl. N histori mbetet nj nga vezirt m t mdhenj t njrit prej sulltanve m t mdhenj t perandoris osmane. Ai ka meritn se arriti t pushtoj Hungarin, e cila kishte 100 vjet q sfidonte osmant, sulmoi Austrin edhe pse se pushtoi me at veprim tmerroi Evropn, pushtoi Azerbajxhanin, nnshkroi marrveshje aleance me Francn etj. 6 Ajaz Mehmet Pasha Qe kryeministr n vitet 1536-1539 pas vdekjes s Ibrahimit. Ishte nga Vlora dhe kishte lindur n Vuno. Hyri n pallatin e Sulltanit me sistemin e devishermes, q ishte marrja e fmijve t krishter n mosh t vogl, dhe edukimi pr shrbimin n ushtri ku m t mirt mbaheshin pr shrbimin n pallatin e sulltanit. N fillimet e karriers s tij ka qen
bejlerbej, pra qeveritar i Anadollit dhe i Damaskut. Shtypi kryengritjen e shqiptarit Ahmet Pasha, nj funksionar i lart i shtetit i rebeluar ndaj qeveris qendrore. Mori pjes n betejn e Mohait dhe t Rodosit krahas shqiptarit tjetr q ishte n at koh kryeministr Ibrahm Pashs. N vitin 1536 u b kryeministr, detyr q e mbajti derisa vdiq n 1539. Gjat qeverisjes s tij ai drejtoi fushatn ushtarake kundr Rumanis dhe arriti t pushtoj Rumanin e Mildavin. Midis lumenjve Dniepr dhe Dniestr u krijua nj sanxhak i ri me tokat e pushtuara. N vitin 1538 flota osmane mundi n Prevez flotn e tre fuqive t perndimit, at t Karlit t V Habsburg, t Venedikut dhe Papatit. Pas ksaj humbjeje Venediku u detyrua t lshonte disa qytete n Dalmaci dhe t paguante nj tribut vjetor t rnd n favor t osmanve. Ai mori pjes n shtypjen e kryengritjes n vendlindjen e tij, Himar, pasi ishte kryeministr e ndoshta nuk mund t bnte dot ndryshe se i priste kokn sulltani. Kryeministri Ajaz Ahmet Pasha ka meritn se pushtoi Rumanin dhe Moldavin si edhe mundi flotn detare evropiane. 7 Lutfi Pasha Qeverisi si kryeministr n vitet 1539-1541. Ishte me origjin nga Vlora, nga ku osmant e morn q t vogl. Ai u rrit n pallatin e sulltanit, ku mori t gjith edukimin e nevojshm politiko-ushtarak. Historiant e kohs kan thn se sht Shqiptar kokfort e inati Ai mori pjes n rrethimin e Vjens n vitin 1529 s bashku me ushtarak t lart shqiptar, dhe kryeministrin po shqiptar. Ka qen bejlerbe i Rumelis, pra i Ballkanit. Ai ka marr pjes n betejn e Otrantos kundr italianve, t cilt edhe u mundn. Pas vdekjes s kryeministrit, shqiptari Ajaz Mehmet Pasha, ai u b kryeministr. Gjat qeverisjes s tij, bri paqe me Venedikun, q ishte tepr e favorshme pr osmant sepse ajo sillte territore, para dhe qetsi. Ai hyri n bisedime pr paqe me Austrin. N luft me arabt mori disa territore t Jemenit, dhe arriti t dal n detin e Kuq. N vitin 1541 u trhoq nga detyra me dshirn e vet, por arsyet nuk dihen. Marrdhniet e tij me sulltanin qen t mira, sepse ai ishte dhndr te sulltani, pasi ishte martuar me motrn e tij. 8 Rustem Pasha Kryeministr i perandoris me origjin shqiptare, q qeverisi n vitet 1544-1552 dhe pr her t dyt, n vitet 1555-1560 pas vdekjes s Kara Ahmet Pashs, pra ai qeverisi perandorin pr 13 vjet. Ai arriti t fus n perandori disa vise t Jemenit. N qeverisjen e tij u pushtua Tripoli n Libi, pasi theu flotn spanjolle, q mbante nj pjes t madhe t Afriks Veriore. Ai organizoi e drejtoi nj luft t dyt kundr shahut t Iranit n vitin 1548 e cila do t prfundonte me disfat pr Iranin dhe marrveshjen e paqes do e nnshkruante nj shqiptar tjetr, Kara Ahmet Pasha. 9 Kara Ahmet Pasha At e morn t vogl nga trojet shqiptare dhe e rritn n pallatin e sulltanit, ku mori dhe edukimin e nevojshm pr t qen nj qeveritar dhe ushtarak i zoti. Sulltani i dha t motrn pr grua, ashtu si bnin shpesh sulltant me figura t mdha e t forta t shtetit. Gjat karriers s tij ka qen bejlerbej i Rumelis, me kt emr quheshin zotrimet osmane n Ballkan. N 1526 mori pjes n betejn e Mohait kundr Hungaris. Gjat kohs q ishte kryeministr, n vitet 1553-1555, u ngarkua t merrej vesh me shahun e Iranit dhe nnshkroi me t nj marrveshje paqeje, sipas s cils Iraku mbeti nn sundimin osman, Gruzia dhe Armenia u ndan m dysh, ndrsa Azerbajxhani kaloi nn sundimin e shahut t Iranit. Marrveshja e paqes
ishte e favorshme se perandoria doli n gjirin Persik, pra ishte nj tjetr shqiptar pas atij q e nxori perandorin n detin e Kuq, q i dha gjirin Persik shtetit osman. Me flotn osmane u kryen edhe disa pushtime n Afrikn Veriore. N 1555 i pren kokn, edhe pse qe dhndrr i sulltanit, arsyet se prse nuk dihen. Megjithse qeverisi pr nj koh t shkurtr ai arriti q ti jap perandoris gjirin Persik dhe nj pjes t Afriks Veriore. 10 Semiz Ahmet Pasha Ishte kryeministr me origjin shqiptare gjat viteve 1579-1580 pra, pr nj koh t shkurtr, ku nuk jan shnuar shum ngjarje t rndsishme. Prpara se t bhej kryeministr ishte bejlerbe i Rumelis. Ai mori pr grua t bijn e ish-kryeministrit Rustem Pasha. 11 Koxha Sinan Pasha (1506-1596) Ka qen kryeministr i perandoris 5 her n vitet 1580-1582; 1584-1585; 1589-1591; n 1593; 1595-1596. Ka lindur n Topjan t Lums, pra ishte shqiptar dhe u rrit n pallatin e sulltanit. Gjat kariers s tij ka shrbyer si qeveritar n Tripoli t Libis dhe n Damask t Siris. Ai ka meritn q nnshtroi prfundimisht Jemenin t cilin pjesrisht e kishin nnshkruar dy shqiptar t tjer. Me pushtimin e Jemenit perandoria doli n detin Arabik. N vitin 1580 drejto vet fushatn ushtarake kundr Persis dhe Hungaris, edhe pse ishte n mosh t thyer. Ai mori pjes edhe n nj luft tjetr kundr Austris, e cila prfundoi me marrveshje paqeje, por pas vdekjes s tij. Vendlindjes s tij, Lums, i lehtsoi taksat dhe detyrimet, gjithashtu ngriti n Kaanik nj kshtjell dhe nj xhami. 12 Ferad Pasha Edhe ai si kryeministrat e tjer shqiptar u rrit n pallatin e sulltanit ku mori edukimin e nevojshm. Gjat karriers s tij qeverisi Rumelin, si bejlerbe. Qe kryeministr gjat viteve 1591-1592 dhe n vitin 1595. Ka marr pjes n luft kundr Austris e cila n kt koh zgjati disa vjet. Ai drejtoi luftn kundr Vllahis, pas s cils u pushua nga puna dhe u vra nga rivalt e tij po shqiptar. 13 Merre Husein Pasha Ishte me origjin shqiptare. Ka nisur karriern si kuzhinier, dhe m von shrbeu si vali n Misir. Shrbeu si kryeministr n vitet 1601-1602, pra pr nj koh t shkurtr. Ai quhej Merre, sepse pr kundrshtart e tij prdorte fjaln shqip merre, zhduke, kshtu q i mbeti ky emr. 14 Jemishxhi Hasan Pasha. Sipas Sami Frashrit sht me origjin shqiptare. (Sami Frashri... f.komp.45). Ka ngjitur shkallt e karriers ushtarake dhe qeveritare n saj t aftsive t tij. N vitin 1602-1603, ishte kryeministr i perandoris. 15 Kujxhu Murat Pasha. Ka qen me origjin shqiptare. Ishte kryeministr gjat viteve 1606-1611, pra pr rreth 5 vjet. Gjat qeverisjes s tij u nnshkrua amrrveshja e paqes me Austrin, me t ciln perandoria kishte disa vite q kishte rifilluar luftn. N 1606 me Austrin u nnshkrua nj traktat paqeje 10 vjeare, sipas s cils, t dyja palt nuk patn prfitime territoriale. Austria i dha perandoris nj tribut vjetor prej 200 000 dukatsh ari dhe nga ana tjetr, osmant njohn sundimtarin e Vjens si perandor. Kto kushte nuk ishin t favorshme pr osmant, por shteti u detyrua, pasi n vend kishte plasur nj kryengritje e madhe dhe nuk kishte se si t luftohej jasht kur kishte probleme e anarki brenda vendit. Ai arriti q t shtypte kryengritjen e madhe brenda vendit, t quajtur si kryengritja
Xhelaliane. Kshtu n nj betej n vitin 1608, kur kryeministri ishte 90 vje, arriti t shkatrroj ushtrin kryengritse dhe t asgjsoj pjesn m t madhe t saj. 16 Nasuh Pasha Ishte shqiptar dhe qeverisi si kryeministr n vitet 1611-1614 vite gjat t cilave mbretroi nj gjendje paqeje pa luftra t mdha. Para se t bhej kryeministr ka punuar si qeveritar i Halepit dhe i Bagdadit. 17 Ohril Hysein Pasha Ai lindi n zonn e Pogradecit, dhe vdiq n vitin 1622. U rrit n pallatin e sulltanit dhe m pas u b komandant i jenierve, dhe qeveritar i Rumelis. Mori gradn vezir dhe shrbeu si kryeministr gjat vitit 1621. 18 Hasan Pasha. Ai ishte me origjin shqiptare. U mor i vogl dhe u edukua n oborrin e sulltanit. N fillim ka qen bejlerbej i Rumelis, pastaj vezir i grads s ult deri sa u b vezir i madh ose kryeministr n vitin 1624. 19 Taban Mehmet Pasha Ishte kryeministr me origjin shqiptare i perandoris n vitet 1631-1637, pra pr 5 vjet. Vite q nuk patn ngjarje t mdha. Pas detyrs u burgos dhe u ekzekutua, sepse kshtu bnin shpesh sulltant. 20 Mustafa Pash Kamekeshi Lindi n Vlor, dhe hyri n ushtrin osmane me an t sistemit t devishermes. Kushti i par q t bje karrier n perandorin osmane ishte q t bheshe mysliman, kshtu, duke qen se shqiptart nuk jan fanatik fetar, por prkundrazi, jan tepr tolerant pr fen e tjetrit, nuk e patn problem t ndrrojn fen. N fillim hyri n radht e ushtris s jenierve, dhe arriti deri n postin e komandantit t flots ushtarake osmane. U dallua si kryekomandant n rrethimin e Irakut ku merrte pjes dhe vet Sulltan Murati IV, pr suksesin e s cils mori dhe titullin vezir i madh q ishte titulli m i lart n hierarkin e qeverisjes, dhe qeverisi vendin n vitet 1637-1644. Ai nuk ishte vetm ushtarak i zoti, por edhe financier i zoti, sepse arriti t kryej me sukses nj reform financiare me an t s cils nxori buxhetin e shtetit nga kriza. E vrau sulltani sepse ky donte t ndrmerrte nj reform administrative q nuk i plqeu, pasi binte ndesh me interesat e tij. 21 Xhixhan Mehmet Pasha. Me origjin shqiptare nga i ati, ndrsa nga e ma nga familja e sulltanit. Ai u rrit dhe u edukua n oborrin e sulltanit, dhe qeverisi n vitet 1644-1645. Karriern e nisi si vali i Egjiptit, dhe m von i Damaskut. Gjat kohs s qeverisjes s tij mori Kretn, t ciln e mbante ende Venediku. Marrja e Krets ishte nj fitore pr perandorin, sepse ajo kishte nj pozit gjeografike t mir, dhe nga ana tjetr dbohej prfundimisht Venediku nga Egjeu dhe Mesdheu lindor. 22 Kara Mustafa Pasha Me origjin shqiptare, i lindur n Shqipri. Ai shkoi n Stamboll si jenier dhe arriti t bhej komandant i ushtris s jenierve. Ka qen dy her kryeministr n vitet 1649-1650 dhe 1655. Gjat detyrs si ministr i marins, mundi flotn Venedikase. 23 Tarhanxhu Mustafa Pasha Ishte me origjin nga Mati dhe qeverisi vendin n vitet 1652-1653. Karriern e nisi si qeveritar i Egjiptit, dhe m von i Selanikut. Ishte kryeministr i par q n kushtet e ndalimit
t fushatave dhe plakitjeve arriti t bj buxhetin e shtetit pr t menaxhuar m mir t ardhurat dhe shpenzimet. Ai ra viktim e zgjuarsis s vet, sepse askujt nuk i interesonte buxheti i shtetit, se t gjith krkonin t hanin sa t mundeshin, pra fenomeni i korrupsionit sht aq i vjetr sa dhe profesioni m i vjetr n bot. Pr t thuhej se ishte i pakorruptueshm, dhe bnte detyrn si duhej, kshtu q natyrisht sdo ta kishte t gjat. Xhelozit e kundrshtarve bn q ai t pushohej nga puna dhe t ekzekutohej. 24 Qypyrli Mehmet Pasha Ishte shqiptar nga Berati, lindur n nj familje t varfr dhe kishte punuar si kuzhinier i sulltanit. Ai nuk kishte arsim, madje, ishte analfabet, nuk dinte t shkruante dhe t lexonte. Por edhe pse i pashkolluar, kishte cilsi t tjera q e bn kryeministr t perandoris n vitin 1656-1661, n moshn 75-vjeare. Para se t bhej kryeministr, kishte punuar si qeveritar i Damaskut, Jerusalemit dhe Tripolit. Ai e mori pushtetin duke i vendosur disa kushte sulltanit si; t zgjidhte vet ndihmsit e bashkpuntort e tij n qeverisje dhe t ishte i lir n qeverisjen e vendit, gj q se kishte br asnj kryeministr deri n at koh. Vendi ishte futur n kriz, dhe ai arriti t balancoj buxhetin e shtetit duke vn dor n arkn e vakfeve dhe t sulltanit. Forcoi disiplinn n ushtri e cila kishte filluar t artej dhe t humbiste betejat, rriti efikasitetin e flots ushtarake. Gjat qeverisjes s tij mundi Venedikun, dhe drejtoi fushatn ushtarake n Poloni. Vendosi qetsin n vend duke vrar me mijra vet q nuk i bindeshin dhe midis tyre partirarkun ortodoks t Stambollit. 25 Fazlli Ahmet Pasha Qypyrliu Pas vdekjes s Mehmetit vendin e tij e zuri i biri Fazlliu, q qeverisi pr nj koh prej 15 vjetsh nga 1661-1676. U edukua n Stamboll dhe ishte m pak i ashpr se sa i ati. Karriern e filloi si vali i Damaskut dhe pastaj si kryeministr n nj mosh t re 26vjeare. N politikn e jashtme u mor me Austrin, t ciln gjeneralt shqiptar nuk e kishin thyer dot. Ai pushtoi kshtjellat rreth Vjens, dhe po prgatitej t pushtonte dhe vet kryeqytetin Austriak, gj q tmerroi Evropn. Me gjith prpjekjet e mdha nuk arriti t pushtoj Vjenn. Gjat qeverisjes s tij pushtoi trsisht Kretn, pasi shqiptari q e pushtoi pr her t par kishte ln disa kshtjella pa pushtuar dhe n vitin 1666 ripushtoi Jemenin i cili ishte pushtuar m par nga 2 kryeministra shqiptar, por q nga 1635 ishte shkputur nga perandoria. Vdiq n moshn 46-vjeare, n vitin 1676 nga nj smundje e pashrueshme. 26 Fazlli Mustafa Pash Qypyrliu Ishte djal i dyt i Mehmet Qypyrliut dhe ngjiti shkallt e karriers shum shpejt me ndihmn e t afrmve, por dhe me meritat e veta. N vitin 1690-1691 u emrua kryeministr n nj koh kur Austria, gjat mungess s shqiptarve, n qeverisje, nga 1676 deri n 1690, pra pr 14 vjet kishte mundur ushtrin osmane n vitin 1683 dhe kishte marr territore t mdha n Ballkan. N krye t nj ushtrie mundi austriakt dhe rimori territoret n Danub, Nishin dhe Beogradin. Ai trajtoi shum mir t krishtert dhe popullsin jomyslimane t perandoris, ashtu si kan br historikisht shqiptart. 27 Ali Pash Arabxhiu Lindi n Ohr. Hyri n ushtri si jenier dhe prfundoi si komandant i jenierve. M von u b komandant i rojeve n oborrin e sulltanit. N vitin 1691 bhet kryeministr deri n 1692. Sulltani nuk miratoi disa veprimtari politike t tij n drejtimin e shtetit, dhe pr kt arsye e ekzekutoi.
28 Hysen Qypyrliu Me origjin nga familja e madhe e Qypyrlinjve, kushri i par me bijt e Mehmet Qypyrliut. N fillim qe ministr i marins, dhe pas mbrojtjes s Beogradit kundr austriakve, u b kryeministr n vitet 1697-1702. 29 Dalltaban Mustafa Pasha Ishte shqiptar i lindur n Manastir, i cili ngjiti shkallt e karriers n saj t aftsive t tij politiko-ushtarake. Nga jenier n komandant t jenierve. Ai qeverisi n disa vilajete si n Bagdad, Bosnj dhe Anadoll. Qeverisi vendin si kryeministr n vitet 1702-1703. 30 Numan Pash Qypyrliu Me origjin nga familja e qypyrlinjve, ishte nipi i Mehmet Qypyrliut, dhe qeverisi shtetin n vitin 1710. Para se t bhej kryeministr n vitin 1708 u martua me t bijn e sulltanit. 31 Haxhi Halil Pash Shqiptari Ishte nga Shqipria i lindur n Elbasan. Ai ngjiti shkallt e karriers me mundim dhe punn e vet, duke kryer disa detyra si komandant ushtarak e qeveritar, deri sa n vitin 1716 u b kryeministr. 32 Ivaz Zade Halil Pasha u b kryeministr n vitin 1770. 33 Almedar Bajraktar Mustafa Pasha Ishte shqiptar dhe mori detyrn e kryeministrit pasi hipi n fron sulltan Mahmut Hani II. Ka qen nj ushtarak dhe tregtar i zoti. Ka marr pjes n ekspeditn ushtarake kundr Rusis. Ai ndihmoi Selimin III q t reformonte ushtrin e pabindur t jenierve dhe u b kryeministr nga sulltan Mahmuti II. 34 Memish Pasho i zgjuar ishte kryeministr n vitet 1808-1809. 35 Gjirtili Mustafa Nail Pasha Ishte me origjin nga Kosturi, q sot grekt e quajn Kastoria, dhe u b kryeministr 3 her me ndrprerje n 1853, 1854, 1857. Prpara se t bhj kryeministr ai qeverisi Kretn pr disa vjet duke vendosur paqen dhe qetsin atje. Ai qe ministr disa her, derisa u b kryeministr i perandoris. 36 Mehmet Ferit Pash Vlora Ishte kryeministr n vitet 1902-1908 dhe ka lindur n Janin, pasi la postin e kryeministrit u b kryetar senati dhe ministr i brendshm. 37 Mirsili Said Halim Pasha Ishte nipi i Mehmetit t Kavalls. Ai u b senator dhe m pas kryetar i Senatit n 1912, ministr i brendshm, dhe kryeministr n vitet 1913-1917. 38 Ahmet Izet Pasha Me origjin nga Manastiri, qe kryeministr n vitin 1918. 39 Demat Ferit Pasha Ishte kryeministri i fundit i perandoris osmane n 1919-1920. Shqiptart qeverisn perandorin osmane si kryeministra, pr nj periudh prej afro 150 vjetsh. Kryeministrat shqiptar i dhan osmanve Anadollin, Konstandinopojn, Irakun, Jemenin, Egjiptin, Algjerin, Libin, Arabin, Sirin, Hungarin, Krimen, Kretn etj. Pra, me punn dhe mendjen e shqiptarve, u ngrit perandoria osmane. Ky sht nj fakt q pranohet nga vet turqit dhe historiant q studiojn kt periudh t historis. Gjat shekullit t 18-19, nuk ka pasur shum shqiptar n rangun e kryeministrit
dhe shihet q perandoria pati disfata t tmerrshme q vun n pikpyetje ekzistencn e saj. Po t mos ishte pr disa shtete perndimore t cilat donin ta mbanin pr kundrapesh ndaj Rusis, patjetr q do t kishte rn. kto 2 shekuj shqiptart nuk ishin pa pushtet, por kishin fituar pavarsin nga sulltani, dhe qeverisnin pr llogari t vet n disa shtete, si n Arabi, Siri, Egjipt etj. Dianstia e Mehmet Aliut n Egjipt. Shqiptart kan qeverisur Egjiptin para vendosjes s Dianstis s Mehmet Aliut nga vitet 1698-1798, pra pr rreth 100 vjet. Irakun nga vitet 1704 deri n vitin 1754, pra pr rreth 50 vjet, dhe Arabin Saudite nga vitet 1817-1841. 1 Mehmet Aliu i Kavalls Lindi n vitin 1768 n Kavall, n at koh truall i populluar nga shqiptar etnik. Ai s bashku me 300 lufttar nga vendlindja e tij mori pjes n betejn e Abu Kirit kundr Napolon Bonapartit. Pas largimit t francezve nga Egjipti, u b vali i vendit me dshirn e popullsis atje, dhe u njoh zyrtarisht nga sulltani n vitin 1805. Anglia nuk donte q ai t ishte qeveritar i Egjiptit dhe i bri presion Ports q ta hiqte, por paria e Egjiptit nuk e la t ikte vali, as n Arabi, e as n Selanik. N vitin 1807 Anglia donte ta rrzonte nga pushteti me luft, meq Porta se hoqi dot, por anglezt u thyen aq keq nga ushtria e Mehmet Aliut saq krkuan paqe. Ai ndrrmori disa reforma n vend kshtu: zhduku feudalt mamluk q ishin penges pr zhvillimin e vendit, dhe nga ana tjetr bashkpunonin me Anglin fshehurazi q ta rrzonin at nga pushteti. Ai kreu disa reforma me karakter borgjez t cilat ende nuk ishin kryer n vendet ku lindi borgjezia, dhe revolucioni borgjez. Kshtu kreu Reformn Agrare, me ann e s cils ua mori tokat feudalve dhe ua dha fshatarve pa tok. liroi popullsin fshatare nga renta feudale e bujkrobria shekullore. Ai zhvilloi industrin moderne, e cila sapo kishte filluar t ngrihej dhe n vendet m t zhvilluara t kohs dhe krijoi nj ushtri moderne me 250.000 ushtar. Me kt ushtri t madhe nuk synonte t mbante Egjiptin, por synon t bnte nj shtet deri n lumenjt Tigr dhe Eufrat. Ai i mori osmanve Kretn dhe Sirin dhe n 1832 vendosi t birin Ibrahim Pashn si qeveritar t ktyre territoreve. Ibrahim Pasha e oi m tej veprn e t atit, kshtu n krye t ushtris s tij marshoi drejt Stambollit t cilit iu afrua 35 km e q me siguri do ta kishte marr, po t mos ishin alarmuar fuqit e mdha t cilat e donin shtetin osman pr interesat e tyre dhe e detyruan q t bnte paqe. Kjo paqe i ngriti vlerat kavallasve, kshtu sipas saj Mehmet Aliut i mbetej Egjipti, Sudani, Arabia, Kreta, Palestina, Siria, Kilikia n kufi me Anadollin. Pra nj perandori m e madhe se sa ishte vet perandoria osmane n kt koh. N vitin 1839 flota e Mehmet Aliut shkatrroi flotn osmane dhe e kishte n dor srish Stambollin, por nuk e mori sepse nuk donte t hynte n luft me t gjith fuqit ushtarake t bots q mbanin ann e sulltanit. Kshtu, Rusia ndrronte dit e nat q t dilte n ngushticat e Dardaneleve dhe Bosforit, sepse ishte nj gjigand i mbyllur pa dalje n det t ngroht. Nga ana tjetr, Anglia nuk donte q t rrzohej perandoria osmane sepse e kishte si penges pr interesat e Rusis n Ballkan.
N vitin 1839, Mehmet Aliu u njoh zyrtarisht nga porta e mundur si sundimtar i Egjiptit dhe Siris, por nj gj t till nuk e pranonte Anglia q e donte pr vete Egjiptin, megjithat, duke qen se Mehmet Aliu e kishte mundur, u detyrua q prfundimisht ta njoh si sundimtar t Egjiptit. N vitin 1841, Egjipti u b i pavarur dhe at e qeverisn pr m shum se nj shekull pasadhsit e Mehmet Aliut, i cili viziton Kavalln, vendlindjen e tij, n vitin 1846 dhe n vitin 1849 ndrroi jet. 2 Ibrahim Pasha N vitin 1817 ka qen qeveritar i Meks dhe me ushtrin e tij pushtoi tr Arabin, e cila n kt koh u fut nn perandorin q krijuan kavallasit, por jo pr shum koh. N vitin 1820, ai s bashku me t vllan Ismail Pashn pushtuan Sudanin, ku themeluan dhe kryeqytetin e tij t sotm. Deri n vitin 1885 nn pushtetin e dinastis shqiptare t Egjiptit ishin Ekuadori, Uganda, nj pjes e Somalis, Etiopis dhe Eritres. Ai u b themelues i shtetit t pavarur Sirian t cilin e qeverisi vet pr disa vite me radh. Ashtu si i ati n Egjipt zhvilloi bujqsin, dhe industrin dhe ka sht m e rndsishmja vendosi barazin fetare, gj q sot nuk e kan as vendet m t zhvilluara e m t emancipuara, dhe jo m n at koh, gj q tregon vitalitetin dhe tolerancn e mendjes shqiptare. Ai hapi nj rrjet shkollash n gjuhn vendase dhe ngjalli vetdijen kombtare t Ejectionve. Ishte Ibrahim Pasha q i solli humbjen m t madhe perandoris osmane n 7-8 shekuj histori, duke mbrritur n Stamboll n vitin 1839. Gjat kohs s sundimit t tij n Siri ashtu si dhe n Egjipt u vendosn shum shqiptar, t cilve iu dha tok, aq shum ishin sa q n Siri sht regjistruar n 1844 nj kryengritje shqiptare (pasi Sirin e rimorn osmant) sepse shqiptart nuk donin ti onin djemt e tyre ushtar pr llogari t osmanve. N dinastin e Mehmet Aliut, krahas gjuhve t tjera, sht folur dhe shqip. 3 Abas Pasha 1849-1853 Ishte djali i tret i Mehmet Aliut, dhe qeverisi Egjiptin n vitet 1849-1853. Gjat qeverisjes s tij me ndihmn e Anglezve, ndrtoi hekurudhn Kajro-Aleksandri. Pati marrdhnie t mira me Sulltanin, Francn, Anglin. Vritet n rrethana misterioze prej njerzve t oborrit. 4 Mehmet Said Pasha 1853-1863 Ishte djali i dyt i Mehmet Aliut, dhe qeverisi n vitet 1853-1863. Gjat sundimit t tij zgjeroi m tej territoret e pushtuara dhe dha leje pr ndrtimin e kanalit t Suezit, q sht nj nga veprat m t mdha njerzore. Kanali i Suezit shkurtonte n mnyr drastike rrugn pr n vendet e lindjes. 5 Ismail Pasha 1863-1875 Ishte djali i dyt i Ibrahim Pashs dhe nipi i Mehmet Aliut. Ai studioi n Franc dhe dshironte ta bnte Kajron si Parisin, ndaj ndrmori nj fushat ndrtimesh moderne. U shpall nga sulltani si zvendsmbret. Ai pr her t par miratoi nj kushtetut dhe mblodhi parlamentin. Nn qeverisjen e tij prfundoi kanali i Suezit, n inaugurimin e t cilit morn pjes zyrtar nga e gjith bota. Hoqi skllavrin e cila praktikohej n mas n t gjith botn e kohs. Ai ngjalli vetdijen kombtare, t Ejectionve gj q pasardhsve t tij do tu kushtonte fronin. 6 Mehmet Tefik Pasha 1875-1892 Gjat kohs s qeverisjes s tij n Egjipt u rrit influenca e Anglis, por dinastia shqiptare u la e qet n pushtet. Edhe pse kishte lindur n Egjipt ai vazhdonte t prdorte shqipen n zyrn e tij dhe turqishten pr dokumentat zyrtare.
7 Haxhi Halim Abas Pasha 1892-1914 Hipi n fronin e Egjiptit n moshn 18-vjeare. Ai njihet pr ruajtjen dhe nxjerrjen n drit t kulturs s vjetr egjiptiane, duke krijuar muzeun e par arkeologjik, dhe financoi ekspedita grmimi. U prpoq q t ngrinte lvizjen kombtare egjiptiane pr pavarsin nga Turqia, pasi formalisht Egjipti ishte nn sovranitetin turk. Anglezt nuk e kishin me sy t mir dhe e zvendsuan me xhaxhan e tij, Hysen Qemalin. 8 Hysen Qemal Pasha 1914-1917 ishte djali i dyt i Ismailit, t birit t Ibrahimit. Erdhi n pushtet me ndihmn e anglezve, dhe sundoi pr pak koh. Edhe gjat qeverisjes s tij pati prpjekje pr pavarsi t plot t Egjiptit nga shteti osman. 9 Ahmet Fuat Pasha 1917-1934 Ishte djali i Ismailit dhe vlla i Hysenit. N vitin 1922 u shpall mbret i Egjiptit, pasi anglezt u larguan nga vendi i cili u shpall i pavarur. Ai u quajt monark me t drejta t plota, dhe kishte kopetenca t mdha t cilat e ndihmuan t shprndante parlamentin q e kishte futur n sherr me Anglin. 10 Mbreti Faruk 1936-1956 Ishte i biri i Fuatit. Ai i martoi t tre vajzat e tij me bejler shqiptar, dhe strehoi pr disa koh Ahmet Zogun. Lvizja nacionaliste n vend ishte rritur, dhe kjo fal shqiptarve q sundonin atje, t cilt zgjuan ndrgjegjen kombtare t vendasve q do t bhej gur pr kokn e tyre. Egjiptiant filluan ta shikonin mbretin e tyre si t huaj dhe dshironin largimin e tij. N fakt, n vend kishte akoma trupa britanik, prezencn e t cilve e kundrshtonin myslimant fanatik vendas si dhe ata t bots arabe, t cilt filluan sulmin ndaj ktyre forcave. Kjo acaroi gjendjen n vend dhe pati disa dorheqje kryeministrash q shkaktuan kriz qeveritare. Kjo kriz e oi vendin n anarki, sepse lufta mori karakter fetar t myslimanve. N fakt, shqiptart se kan ngatrruar kombsin me fen, dhe kjo sht veti vetm e popujve t kulturuar, q fen e shohin si nj besim q nuk ka t bj me gjakun dhe etnicitetin e nj kombi, por me mnyrn e t konceptuarit t Zotit dhe t besimit fetar, nga do individ. Mendimi q ka do njeri pr Zotin, t formuar brenda ndrgjegjes s tij, nuk ka pse t ngatrrohet me kombsin e cila ka t bj me gjakun, gjuhn dhe ndrgjegjen e t qenurit nj etni. Kshtu, mbreti shqiptar ra viktim e lufts fetare, dhe u detyrua t abdikoj nga froni. 11 Mbreti Fuati II 1952-53 Djali i Farukut qeverisi n vitin 1952-53. Ai nuk arriti t qeveris gjat, pasi lvizja antimonarkiste kishte arritur kulmin. Me nj grusht ushtarak shteti, oficert rrzuan monarkin, dhe shpalln republikn. Mbreti u largua n emigrim, dhe kshtu mori fund dinastia mbretrore q themeloi Mehmet Aliu i Kavalls. Kjo dinasti e bri Egjiptin shtet t pavarur, zgjoi ndrgjegjen kombtare tek Egjiptiant, shpesh ngatrrohej me ndrgjegjen fetare. Kjo dinasti kreu disa ndrtime si, hekurudha, kanalin e Suezit, q sht nj nga kryeveprat botrore pr nga rndsia strategjike e cila i sjell Egjiptit fitime t mdha sot. Pra, me nj fjal, Egjipti pa vepra t mira nga dinastia mbretrore shqiptare q e qeverisi at me arm e diplomaci pr 150 vjet duke i dhn nj kontribut t muar popullit egjiptian, pr t ciln egjiptiant duhet tu jen mirnjohs shqiptarve. FIGURA T TJERA T SHQUARA SHQIPTARE N LINDJE
Ballaban Pasha Ishte nj nga komandantt m t shquar t perandoris osmane. Ai komandoi pushtimin e Konstandinopojs n vitin 1453. Ishte shqiptar i lindur n Mat dhe ishte marr rob nga sulltani n mosh t vogl. N vitin 1465 u drgua n Shqipri me 15 mij kalors dhe me 3 mij ushtar kmbsor kundr Sknderbeut, ku fitoi n betejn n afrsi t Dibrs. Ai zuri rob Mojsiun, njrin nga shokt mt t guximshm t Sknderbeut dhe gjasht persona t tjer nga krert e tij. Ballabani mori pjes n rrethimin e Krujs ku edhe vdiq. N historin e shqiptarve njihet si tradhtar, sepse luftoi kundr Sknderbeut, por nga ana tjetr, ai mbetet n historin botrore si komandanti q pushtoi qytetin e pathyeshm, Konstandinopojn, t themeluar nga perandori ilir Konstandini i Madh. Nj shqiptar e themeloi, dhe n 1453 ishte nj shqiptar tjetr q e bri qendrn e sulltanve osman. Arkitekt Kasm Agai ose (Mimar Kasm) Ka lindur n zonn e Tomorrics n Berat, dhe ka qen nj nga arkitektt m t mir t perandoris. Ka ndrtuar xhamin e re t Stambollit. Ka projektuar dhe ndrtuar rreth 400 xhami t cilat kan nj struktur arkitekturore t prkryer, madje dhe sot nj pjes e tyre mund t konsdierohen si kryevepra arkitekturore. Arkitekt Mehmet Isai Po me origjin shqiptare, ka ndrtuar tyrben me fam n Indi, t quajtur Taxh Mahall punimet e s cils zgjatn 22 vjet. Ajo kushtoi 47 milion florinj, ka nj lartsi 82 m dhe sht punuar me mermer dhe zbukuruar me gur t muar. Arkitekt Mehmet Sedefgar 1562-1618 Po me origjin shqiptare, dhe punn e nisi pas arkitektit tjetr shqiptar Mimar Kasmit ku dhe msoi mjeshtrin. Kryevepra e tij sht xhamia blu q sht edhe nj nga kryeveprat e bots n arkitektur. Ali Pash Tepelena 17401-1822 N kushtet e nj anarkie t prgjithshme q kishte prfshir perandorin, u zhvilluan tendenca lokale pr shkputje nga pushteti qendror. Kshtu, t gjith shqiptart e zot t cilt kishin pushtuar shum territore n shekuj pr llogari t osmanve filluan t qeverisnin n mnyr autonome me lejen e perandoris. Fenomene t tilla ndodhn n Egjipt, ku Mehmet Aliu nga vali kthehet n dinasti, n Siri, Arabi dhe Shqipri. N kto kushte Ali Tepelena merr pushtetin n Janin me luftra e dredhira, dhe n kushtet, kur Porta ishte n luft u detyrua ta njoh pushtetin e tij. Realisht sundoi t gjitha tokat etnike shqiptare nga Preveza n Shkumbin dhe nj pjes t Greqis s sotme. Ai njihet si burr diplomat q i dridhte t gjith dhe i respektonte t gjith dhe arrinte t fitonte mbi t gjith. Kshtu me Portn i mbajti shum mir marrdhniet duke i paguar t gjitha taksat e pashallkut ndaj saj, dhe nuk linte vend q armiqt e tij ta futnin n konflikt me t. Ai i bnte kaq mir detyrat ndaj saj, saq porta e emroi vali t Rumelis, q ishte nj post i lart. Si rezultat i veprave t tij mori titullin pasha dhe m von titullin m t lart vezir. N pamje t par e mbante mir me Portn, por nga ana tjetr prpiqej t siguronte nj shtet t pavarur shqiptar, dhe kt ua krkoi me radh si Rusis, ashtu dhe Anglis e Francs s Napolonit, me t cilin kishte marrdhnie shum t mira. Ai me diplomaci arriti q t qeveriste kto territore pothuajse n mnyr t pavarur dhe me krushqi u lidh me pashallkun e Bushatllinjve.
Ali Tepelena ishte nj nga kontribuesit kryesor t revolucionit grek. Kryengritja e 1821 ishte nj kryengritje e shqiptarve, por pr pavarsin e shtetit t Greqis. Pashko Vas Shkodrani Ka qen vali i Libanit, pra qeveritar i tij dhe npuns i lart i perandoris. Pr Shqiprin ka br hymnin O moj Shqipni e mjera Shqipni, ku kritikon mendurin shqiptare q gjith jets ka derdhur gjakun pr t tjert dhe pr vete nuk sht kujtuar ndonjher. Ka shkruar librin E vrteta mbi Shqiprin e shqiptart q flet pr kombin shqiptar. Namik Qemali 1840-1888. Ka lindur n Marmara n Turqi nga nj nn shqiptare me origjin nga Konica. Ai ka qen shkrimtar, publicist, gazetar dhe iluminist. Ishte nj nga themeluesit e organizats s Turqve t Rinj t cilt krkonin nj shtet osman modern. Abedin Pash Dino 1843-1908 Ka lindur n Prevez t amris n 1843. Ishte nj intelektual i kalibrit t lart. Zotronte disa gjuh, dhe pati nj eksperienc t gjat n politik. Filloi karriern si vali n Varna, n Bulglari, dhe m pas n Selanik, Sivas, Rumeli etj. Ai ka hyr n 50 valijt m t famshm t perandoris. Duke qen n pozitn e kryetarit t komisionit t 1789 pr zgjidhjen e shtjes s kufijve midis Greqis dhe Shqipris, nuk lejoi q shteti grek t vinte dor n tokat etnike shqiptare t amris. N kt koh ishte ministr i jashtm i Perandoris Osmane, dhe ky ishte fat pr amrin. Familja Frashri Familja Frashri nuk i ka dhn vetm Shqipris, por edhe Turqis. S.Frashri sht nj nga themeluesit e turqishtes moderne, pasi i dha Turqis fjalorin turqisht-turqisht, dhe ishte i pari q prdori emrin turk, sepse pr 700 vjet shteti ishte identifikuar me emrin e dinastis osmane. Ai vuri bazat e turkologjis dhe gjuhs turke. sht autori i librit Shqipria ka qen, sht e do t jet. N.Frashri (1846-1900) prktheu n turqisht Iliadn dhe shkroi disa vjersha n persisht. sht autori i poems Bagti e bujqsi n t ciln i kndon bukuris dhe madhshtis s Shqipris. Ismail Qemali Rridhte nga der e lart shqiptare i lindur n Kanin. Paraardhsit e tij kan kontribuar shum pr shtetin osman, kshtu ishte nj nga gjyshrit e tij, i cili pushtoi Jemenin pr llogari t osmanve. I.Qemali u shkollua n Selanik, ku jetoi nj pjes t jets s tij. Ai zotronte greqishten e vjetr, latinishten, italishten, frngjishten dhe ka qen i pari n shkolln ku studionte. E nisi karriern si prkthyes n ministrin e jashtme, dhe m von, u b zvends-ministr i jashtm i perandoris. Ishte vali n Siri dhe bri shum pr kt vend n fushn e arsimit, kulturs, ndrtimeve etj. M pas u b kshilltar politiko-juridikodiplomatik i sulltanit dhe n vitin 1908 deputet i Beratit. I.Qemali mori iniciativn dhe realizoi aktin e shpalljes s pavarsis s Shqipris nga Turqia n 1912. Ibrahim Temo 1865-1945 Ka lindur n nj familje shqiptare n Strug, ku dhe mori msimet e para n shqip. Studioi pr mjeksi, dhe gjat kohs q ishte student u b nj nga themeluesit e shoqats Bashkim e Prparim, e cila krkonte reforma perndimore, dhe doli kundr absolutizmit t sulltanit. Ai ka marr pjes n delegacionin e diaspors shqiptare n Konferencn e Paqes n Paris, pr t mbrojtur shtjen shqiptare.
Hoxh (prof.) Hasan Tasini 1811-1881 Ka lindur n Filat t amris dhe m pas u transferua n Stamboll, ku ndoqi studimet e para. Ai kreu studimet e larta pr 10 vjet n Paris. sht themeluesi i arsimit t lart n Turqi, sepse hapi universitetin e par turk n vitin 1871, n t cilin punoi si rektor dhe profesor. N kt universitet t par ka dhn lndt: fizik, kimi, astronomi, shkenca sociale. Ai sht autori i 20 librave shkollor dhe ishte i pari q solli lndt moderne n Stamboll t cilat akoma sishin krijuar si shkenca t mirfillta si sociologjia e psikologjia. Ai mori titullin profesor, pra hoxh, por me gjith kontributin q dha, vdiq n varfri, aq sa nuk i dihet as varri. Mustafa Rnda 1881-1957 Ka lindur n Janin t amris ku mori edukimin e par. Ndoqi studimet e larta n Juridik t cilin e mbaroi me rezultate t mira. Gjat karriers s tij ka drejtuar dikastere t rndsishme ministrore si at t Ministris s Brendshme, Financave, Ekonomis, Mbrojtjes dhe Shtetit dhe Punve Botrore. N vitet 1927, gjat qeverisjes s Ataturkut, ai ishte kryetar i parlamentit, post q e mbajti deri n vitin 1946. Pra ishte nj politikan i suksesshm q drejtoi dikasteret m t rndsishme t qeveris turke. Prof.dr.Omer Besim Pasha 1861-1840 Ka lindur n Nart t amris, dhe vazhdoi studimet pr mjeksi. E filloi karriern si profesor universiteti dhe m von u b dekan dhe rektor i universitetit t Stambollit. Ai sht krijues i gjysm hns s kuqe turke. Mehmet Aqif Ersaj I lindur n Stamboll me nj baba shqiptar nga Peja e Dardanis. Vazhdoi studimet e larta n veterinari dhe zotronte disa gjuh t huaja. Ai ndriti n letrsi dhe sht njohur si poet dhe deputet n parlament. Ka meritn se vjershat e tij Marshi i Pavarsis e vitit 192 u b himni kombtar i Turqis. N nj vjersh pr vendlindjen e t atit shkruan: ... Ngrihu baba ngrihu nga varri. Eja shpejt se t gjallt nuk shkojn t shptojn atdheun ton. Shqipria po digjet flak. Prof. dr. Mehmet Fuat Qypyrliu 1890-1966 sht nga familja e madhe e Qypyrlinjve, pra me origjin shqiptare. Ai mbaroi studimet pr Drejtsi dhe u b profesor universiteti. Karriern e vazhdoi si deputet pastaj Ministr i Jashtm dhe arriti postin e zv-kryeministrit. N vitin 1954 mbrojti hyrjen e Shqipris n OKB dhe luftoi Greqin pr Vorio-Epirin e Shqipris. Ai e ka treguar hapur etnicitetin e tij shqiptar dhe ka qen krenar pr t. Prof.dr.Abdulla Aker 1905-1977 Ka lindur n Gjakov t Dardanis dhe emigroi me familjen pr n Turqi. Aty vazhdoi studimet e larta n Ekonomik, dhe n 1954 u b deputet n parlament. M von, drejtoi disa ministri si, t Shtetit, Tregtis, Industris dhe Koordinator Ndrministror. Mustafa Qemal Ataturku Ataturku sht babai i Turqis moderne. Qllimi im nuk sht q ti marrim kujt kt figur q ska br pr Shqiprin aq sa ka br pr Turqin, po t v n dukje etnicitetin e tij. Turqit, n ndryshim nga disa kombe t tjera, ia kan ditur pr nder Shqiptarve pr kontributin q ata kan dhn pr shtetin turk. Ataturku rrjedh nga nj familje shqiptare nga Dibra q ishte shprngulur n Selanik, i cili n at koh banohej ashtu si dhe pjesa m e madhe e Maqedonis nga shqiptar. Ai lindi
n Selanik dhe rinin e kaloi n Shqiprin e kohs. Pati lidhje me etat shqiptare t Bajo Topullit dhe t Mihal Gramenos. Ataturku sht me origjin shqiptare nga nna dhe babai dhe fakte pr kt na japin autort e kohs s tij turq apo t huaj. Kshtu, Harold Armstrong pr origjinn e nns s tij shkruan: Zybejdeja qe nj vajz e nj katundari nga Shqipria e Jugut dhe nnn e kishte nga Maqedonia Po t njjtn gj thot edhe nj shkrimtar arab Azir Hanki q ka qen ambasador n Ankara: Zybejdeja q vjen nga nj baba shqiptar dhe nj nn maqedonas. Mustafa Qemalit i ziente n damar gjaku i Aleksandrit t Madh dhe Mehmet Aliut t Kavalls. Pra nga kto t dhna del se nna ishte shqiptare. Ndrsa nga i ati, ishte shqiptar me origjin nga Dibra. T dhnat pr kt na i jep nj gazetar dhe historian turk i quajtur Murat Sertologu i cili n 1970 shkroi se Dikur pr t msuar biografin e Ataturkut, e sidomos prejardhjen e tij, kisha vajtur deri n Selanik dhe kisha br hulumtime. S pari, shnoj se Ali Bej Efendiu ka qen njerku i Ataturkut. Babai i vrtet i Mustafa Qemalit sht Beqir Agai, q quhej Beqir Aga Shqiptari. Ai kishte vrar nj kaak dhe kishte rn n burg ku edhe vdiq. Zybejdeja pati me t dy djem, Suren dhe Mustafan dhe nj vajz. Zybejdeja pasi u martua me Ali Rizan t tre fmijt i regjistroi n emrin e tij. Un kt shnim vazhdon autori, e bra q ti shrbej historis.. Pra, sipas t dhnave t ktij historiani q pr t ditur origjinn e sakt t Ataturkut ka ardhur deri n vendlindjen e tij, babai i Ataturkut sht shqiptar. Kur Asaf Xhaxhuli ambasador i Shqipris n Turqi i paraqiti letrat kredenciale Mustafa Ataturkut filloi ti lexoj ato n frngjisht. Ataturku e ndrpreu e i tha: T lutem mos m fol frngjisht, por turqisht ose shqip se un kuptoj edhe shqip. far ka br Ataturku pr Turqin. Pas mbarimit t Lufts s Par Botrore Turqia doli humbse, dhe tokat e saj u pushtuan nga forcat fituese t Antants, pra kshtu ajo humbi sovranitetin. Pr t shptuar vendin n Ankara u formua nj qeveri paralele me at t sulltanit, me n krye Qemal Ataturkun i cili s pari, krijoi ushtrin kombtare. Kshtu, vendi hyri n nj luft civile midis Sulltanistve dhe Qemalistve n nj koh kur ishte i pushtuar nga forcat e huaja, prfshir edhe ato greke. T dy ushtrit brenda vendit hyn n veprime ushtarake t drejtprdrejta dhe fituan forcat ushtarake t Mustafa Qemalit. Forcat greke n kushtet e anarkis prparuan m n lindje dhe trupat e huaj zotronin ngushticat. N kto kushte, n 1919, sulltani nnshkroi marrveshjen e paqes me an t s cils humbte dhe tokat e fundit t perandoris dhe ishte m e keqja, Turqis i mbetej shkrettira e Anadollit, dhe ca territore n detin e Zi se t tjerat do i mbante Antanta, q do i jepte edhe ca Greqis. N kto kushte duhej nj dor e fort q t luftonte me Antantn e cila sapo kishte fituar Luftn e Par Botrore dhe kishte pozita t forta n bot. Grupimi politik i Ataturkut organizoi zgjedhjet dhe mori situatn n dor. N vitin 1921 n jug t vendit forcat ushtarake t Ataturkut mundn forcat franceze dhe italiane dhe kto fuqi t mundura nnshkruan marrveshje paqeje dhe u larguan nga Turqia. Lufta u drejtua ndaj grekve t cilt kishin prfituar nga gjendja kaotike brenda vendit dhe nga prkrahja ndrkombtare, dhe ishin futur thell n trojet turke. Kshtu Ataturku i theu
grekt n vitin 1921, por sulmi prfundimtar u krye n vitin 1922 dhe prfundoi me disfatn e grekve, t cilt pas ksaj lan prfundimisht Anadollin e Turqin. N vitin 1923 Turqia me marrveshjen e paqes q nnshkroi me fuqit e mdha ruajti territoret e saj dhe kjo u arrit n saj t lufts q organizoi Ataturku. Ai n histori njihet si shembulli m i mir i prqafimit t reformave dhe institucioneve perndimore. Shpalli Turqin Republik dhe vet u zgjodh president, sepse nuk plqente formn monarkike t qeverisjes, se po t kishte dashur ishte br edhe mbret, pasi me reputacionin q kishte do ta kishin prkrahur t gjith. Ai i dha vendit nj kushtetut moderne q ishte shum kur dihet se vendi qeverisej me sheriatin dhe populli e pranoi. Ai realizoi nj kod t ri civil q rregullonte sipas mnyrs moderne marrdhniet n pronsi dhe familje, t cilat deri n at koh ishin rregulluar me Kuran. Vendosi disa ligje t uditshme, por po t marrsh parasysh etnicitetin e tij, nuk jan se shqiptari sht dalluar n shekuj pr toleranc fetare dhe prqafimin e modernizmit. Kshtu ai vuri ligj, q t prdorej kapelja, dhe jo m shamit q mbanin burrat. Vendosi kalendarin dhe numrat ndrkombtar. Regjistroi popullsin dhe shpalli t drejtn e vots pr t gjith, kshtu ai u b nga t part n bot q i dha t drejtn e votos gruas, po t kihet parasysh se pr shembull, Shqipria kt t drejt grave iu dha n 1945. Vendosi alfabetin me germa latine duke hequr ato arabe, pr ta sjell vendin sa m afr perndimit. Prve ktyre, mori dhe masa t rrepta ndaj fes, pasi mbylli gjyqet fetare. Ai u vendosi turqve mbiemra, sepse ata deri n at koh kishin mbajtur vetm tituj feudal. Ndau fen nga shteti, pra laicizoi pushtetin politik q m par kishte pasur tipare teokratike, pasi sulltani e mbante veten si kalif, pra si udhheqs i myslimanve t bots, por laicizmi nuk godiste fen myslimane vetm sa e ndante nga shteti. Reformat q ndrmori ishin perndimore dhe moderne t cilat nga vende t ndryshme t bots nuk ishin pranuar si nga Kina dhe vendet e tjera aziatiko-myslimane. N histori ky lloj reformimi njihet me emrin Qemalizm, q konsiston n prqafimin e modernizimit n ekonomi dhe institucionet politike perndimore. Kto reforma ishin perndimore dhe nuk kishte guxuar asnj drejtues i nj populli mysliman ti ndrmerte, jo ather por as edhe sot, por ishin t domosdoshme t ndrmerreshin sepse Turqia ishte afr Evrops dhe nuk mund t rrinte e pareformuar. Turqia n baz t reformave t Mustafa Qemalit sht vendi m i reformuar mysliman dhe po t njihet mir besimi fetar mysliman, ata kan braktisur shum nga traditat e tyre fetare pr t arritur deri ktu, dhe kjo sht pr tu vlersuar, sepse sht nj sakrific e madhe, por perndimort, do bnin mir, q t lexonin Kuranin pr t kuptuar se sa ka br Turqia. Pr ato q ka br pr Turqin e kan quajtur at t turqve dhe heroin e tyre kombtare, dhe q e ka merituar plotsisht. Kenan Everen (Reisi) me origjin shqiptare? N Turqi jetojn edhe sot nj numr i madh shqiptarsh pr t cilt nuk ka statistika t qarta, por jan disa milion. Shpesh turqit thon se nuk iu kemi shtypur ne ju, por ju ne pasi si e kemi par, shum nga drejtuesit e shtetit osman kan qen shqiptar. Kenane Evereni thuhet se ka qen i biri i Murat Reisit, nj shqiptari mysliman nga Presheva e Dardanis. Ishte antar i shoqris s miqsis shqiptaro-turke. Ai ka qen gjenerali q udhhoi grushtin e shtetit t vitit 1980 n Turqi. Sa erdhi n pushtet, shprndau qeverin dhe parlamentin dhe krijoi nj qeveri t re. N vitin 1982 deri n vitin
1989 ishte presidenti i Turqis. sht kritikuar se ka drejtuar Turqin me dor t hekurt, por megjithat, vendi ka par shum t mira nga ai. Shqiptart n Perndim Gjon Francesko Albani, Papa Klementi XI 1623-1721. Papa Klementi XI sht shqiptar. Gjat kohs s Sknderbeut n fushatn e tij ushtarake n Itali me t shkoi edhe nj ushtarak i quajtur Mhill Laci i cili nuk u kthye m n atdhe, por u vendos n Urbino t Italis. Nga kjo familje ka dal nj numr i madh kardinalsh dhe politikansh, si dhe Papa Klementi XI. Gjon Albani lindi n 1623 n Urbino dhe vdiq n vitin 1721. Mbajti postin e papatit n vitet 1700-1721. Ai ishte njeri me kultur n fushn e filozofis, teologjis, letrsis, jurisprudencs dhe njohs i mir i gjuhve t huaja. Gjat papatit t tij pasuroi bibliotekn madhshtore t Vatikanit, hapi nj akademi pikturoskulpture, ndrtoi disa kisha t famshme dhe ujsjells. Papa Klementi ishte shum krenar pr origjinn e tij, dhe vendlindjen Urbino, dhe bri shum pr to. Ai u kujdes pr vendlindjen duke br disa ndrtime si shkolla e kisha dhe ngriti e pasuroi me libra bibliotekn e Urbinos, e cila sht e mirnjohur n Itali edhe n ditt tona. N 1703 mblodhi Kshillin Kombtar ku edhe prmendet pr her t par n histori termi shqiptar. Detyrat kryesore e ktij Kshilli ishte prhapja e msimit t shqipes n masat e gjra t popullit. Punoi pr afrimin e t krishterve katolik dhe ortodoks shqiptar dhe ngriti arqipeshkvin e Prizrenit dhe Shkupit. Ai siguroi nj vend t prvitshm pr djemt e Epirit n kolegjin e propagands Fide dhe ngriti Kolegjin Shn Mitr Korones. Ka qen i vetmi pap q njohim deri m sot me origjin shqiptare. N fakt ka pasur dhe nj drejtues t papatit shqiptar gjat kohs s perandorve ilir, por papati n at koh nuk ishte aq i konsoliduar dhe nuk kishte rndsin q do t merrte m von. Papa Klementi vdiq n vitin 1721 dhe u varros n katedralen e Shn Pjetrit. A ishte Napoleon Bonaparti Arbresh? Napoleon Bonaparti sht nj nga strategt m t mdhenj ushtarak q ka nxjerr njerzimi. Ai meriton q t vihet pran burrave t tjer t mdhenj, pasi arriti t pushtoj monarkit m t mdha t Evrops, si at gjermane, austriake, madje dhe vet Rusin, sepse hyri n Mosk, dhe nuk ishte faji i tij q car Aleksandri nuk doli t luftonte, gj q e mrziti Bonapartin dhe e detyroi t linte Rusin. Bonaparti ka meritn se vuri n zbatim n vendet e pushtuara feudale konservatore e evropiane idet e revolucionit francez. Po t mos ishin pushtuar kto vende nga Napoleoni, me siguri Evropa dhe bota nuk do t ishin kshtu si jan sot, sepse me luftn e tij theu zinxhirt e hekurt t feudalizmit Mesjetar, q bheshin penges pr zhvillimin e kapitalizmit dhe t qytetrimit botror. Pra Napoleoni nuk ishte vetm ushtarak i zoti, por edhe politikan, pasi n vendet q pushtoi vendosi parimet kryesore t shtetit modern, q lindi me revolucionin anglez, amerikan dhe francez. Ai i ka dhn qytetrimit botror m shum se sa mund t imagjinohet, sepse reformat e tij q bazoheshin n idet iluministe t Revolucionit Francez, t cilat kishin t bnin me barazin e shtetasve, lirin, t drejtn e prons etj., zgjuan popujt e shtypur nga feudalizmi prej shekuj. Revolucionet q prfshin Evropn n vitin 1848, jan quajtur ndryshe dhe si
pranvera e popujve. Ato jan merit e reformave t Napoleonit, sepse me rnien e tij nga pushteti n vitin 1814-1815, reformat q ai kreu i anulluan nga mbretrit feudal q u rikthyen n fron. Por njerzit u zgjuan, nga t drejtat q u dha Napoloni, dhe nuk do t pranonin q t ribujkrobroheshin prsri, ndaj u rebeluan pr ti fituar kto t drejta. Cila sht origjina e ktij burri t madh? Napoloni ka lindur n Korsik, e cila nj vit pas lindjes s tij kaloi nn sovranitetin francez. Lindi n nj familje t vogl fisniksh q nuk gzonin pasuri t mjaftueshme pr t jetuar normalisht. Sot sht pranuar q nuk ishte francez, edhe pse bri shum pr Francn. 1. Shatobrion nj studiues i famshm francez i kohs, ka ngulur kmb pr origjinn e huaj t Napolonit. Ai ka qen i bindur se ishte i huaj, por nse do t ishte italian, do ta kishte theksuar. 2 - Jan studiuesit francez ata q kan komentuar origjinn shqiptare t Napoleonit. Myfit bej Libohova n librin e tij Ali Pash Tepelena t botuar n gjuhn turke thot se Adolf Thiers q ka shkruar historin e Revolucionit Francez, pra q sht njohs i mir i ksaj epoke se kishte jetuar afr ksaj kohe dhe q m von do t bhej president i Francs, flet pr origjinn shqiptare t Napolonit. Ai citon Thiers, i cili thot se kur Josef Bonoparti vlla i madh i Napolon Bonopartit u b mbret i Napolit n vitin 1806, shqiptarve t Napolit q shkuan pr ti uruar mirseardhjen, u tha edhe familja Bonoparti sht me origjin arbreshe. 3 N fakt, Myfit bej Libohova, n lidhje me shpjegimin e Adolf Thiers shton se Sipas hetimeve t bra del se sht e vrtet q familja Bonoparti sht me origjin arbreshe. N shekullin XV rreth 100.000 shqiptar t larguar nga viset shqiptare t Shqipris, u vendosn n More. Sipas t dhnave t enciklopedive greke n shek. XIV-XV n Peloponez kan jetuar me mijra shqiptar, t cilt kan qen vendosur n krahinn malore t Manit, por sipas tyre kta shqiptar kan ardhur nga Shqipria. Ata qndruan aty pr rreth 100 vjet. Shqiptart luftuan me Turqit, dhe pas vrasjes s prijsit t tyre me origjin nga Himara, Pjetr Bua ikn pr n Itali. Ikja e shqiptarve t Peloponezit sht prjetuar n kngn Moj e bukura More q e kndojn edhe sot shqiptart kudo q jan, sidomos ata ta Italis. Myfit bej Libohova thot se sht fakt q shqiptart n Korsik formuan nj fshat, si sht fakt se paraardhsi i Napolonit ishte nga ky fshat arbresh. 4 Nj aristokrate franceze q jetoi n kohn e Napolonit, dukesha dArbantes gruaja e nj nga gjeneralve m t aft dhe m besnik t Napolonit n librin e saj Revolucioni, Perandoria dhe Restaurimi thot se Napolon Bonapartin e njeh s afrmi dhe q t dy jan me origjin nga zona e Manit n Peloponez. Ajo prmend, gjithashtu, dhe interesimin e beut t Manit q Bonoparti t liroj nga Turqit, Manin vendlindjen e gjyshrve t tyre. N fakt, kjo dukesh, burri i s cils ishte mik i afrm i Napolonit e shkroi librin n kohn q jetonte Naploni, dhe fakti q ai nuk i prgnjeshtroi, tregon se kto fakte jan t vrteta. 5 Studiuesi francez me origjin nga Korsika, Rober DAngely n veprn e tij Enigma e quan Bonopartin shqiptar, ashtu si Aleksandrin e Madh dhe Aleksandrin tjetr. Ky studiues Korsikan, nj njohs i mir i shqipes dhe i shqiptarve, ka thn me plot gojn se Napoloni ishte shqiptar. Ai sqaron se mbiemri i vrtet i Napolonit ka qen Kalmiri, i cili sht deformuar nga grekt gjat kohs 100-vjeare q familja e tij jetoi atje si Kalomeros,
q do t thot ana e mir q u prkthye n italisht si Buonaparte. Pra, q mbiemri i tij i vrtet sht Napolon Kalmiri e nse do t prkthehej n italisht do t ishte Naplon Buoncavalo, dhe jo Napolon Buonaparte. 6 N ditarin e tij Napoloni shkruan, se kur po shkonte n nj betej detare kundr Albionit, pra Anglis, i lutet q me t t ishin t gjith paraardhsit e tij dhe prmend aty Ene Dardanidin, Akilin dhe Odisen. Pra, prmend Trojanin Ene nga fisi i t cilve jan Dardant e sotm, pra nj pjes e madhe e racs shqiptare t mbetur sot n Ballkan, i krkoi ndihm Odises q ishte nj shqiptar tjetr nga Epiri Pellazg, po ashtu Akilit nga Thesalia dhe Fthija Pellazge. Kto tregojn se ai e dinte shum mir origjinn e tij shqiptare dhe u krkonte ndihm ktyre heronjve. Po kshtu, ai donte ti ngjante Aleksandrit t Maqedonis nj tjetr shqiptari, dhe kur shkoi n Egjipt vizitoi vendin ku ka qen varrosur Aleksandri, dhe thuhet se urdhroi t gjith ushtart ta linin vetm n dhom. 8 Nj fakt i trthort sht se kur zgjodhi simbolin e perandoris s tij francezt i afruan gjelin dhe luanin, ndrsa ai zgjodhi shqiponjn, nj simbol mijra vjear t racs shqiptare, q edhe sot e kan n flamurin dhe n emrin e shtetit t tyre. Shqiponjn thoshte e kan pasur simbol perandort romak, paraardhsit e mi, por n fakt, shqiponjn e vendosn n perandorin romake perandort ilir t Roms, q do t thot se Napoloni i dinte mir paraardhsit e tij. 8 Robert DAngely v n dukje se Napoloni u bnte shpesh vizita familjeve shqiptare n Marsej, q kishin ardhur nga Shqipria, Greqia apo Italia. Pse duhet ta bnte nj gj t till? e lidhte me shqiptart? Ka vende n Evrop sot q nuk i njohin fare se kush jan shqiptart dhe nga bie Shqipria, ndrsa ai i njihte dhe u bnte vizita. 9 Sipas prof. Eqrem abej Njri nga gjeneralt m besnik t Napolon Bonapartit ka qen edhe marshalli Ney. Njri me trup t madh q nga gjatsia ia kalonte shum perandorit. Thuhet se ky i fundit kur e qortonte, Ney-in, i thoshte se do tia shkurtonte ndryshimin q kishte me t n trup, dhe fjalt i shoqronte me disa fjal n nj gjuh t huaj, q marshalli Ney e shokt e tij nuk e kuptonin. Cila ishte ajo gjuh? Se po t ishte italisht padyshim q do ta kuptonin q bhej fjal pr italishten. Pa dyshim gjuha shqipe q flitej krahas italishtes n shum territore t saj. 10 Ai gjithashtu, pati marrdhnie t mira me Ali Tepelenn, t cilin e ndihmoi pr t ngritur nj ushtri t tijn dhe nj fonderi pr derdhjen e topave dhe barutit. Napoloni drgoi konsull n Janin, n kundrshtim me Portn dhe de fakto e njihte at si kryeqytet t Shqipris. Ai donte q Shqipria t ishte nj shtet i pavarur nga Turqia. 11 T dhnat historike flasin se ka pasur nj legjion shqiptar n ushtrin e tij t cilin e ka mbajtur si gard personale, sepse ata i kishte m t besuar. 12 Familja Bonoparti n Itali ka pasur marrdhnie me shqiptart, kshtu nj vajz e familjes s famshme Durrsaku, ka qen martuar me Gabriel Bonopartin, me t cilin pati nj djal, Jerom Bonopartin. Gjat qeverisjes s Italis nga Napoloni, shqiptart e familjes Durrsaku i ngriti n detyra t larta. Kshtu, Francois Luis Jerom Durazzo u b kont i perandoris s Napolonit, dhe senator n 1808. Eshtrat e tij pr meritat e mdha prehen n Panteonin francez ku prehen burrat m t mdhenj t Francs. Po kshtu, nj tjetr shqiptar i ksaj familjeje Gaetano Gian Luca Durazzo u b kont i perandoris frnge, mori titullin e patricit dhe u dekorua me urdhrin e kavalierit t legjionit t nderit, arriti t bhej dhe amberleni i perandoris frnge.
13 Aristidh Kola n librin e tij Arvantasit thot se kur e pyetn Napolonin se ciln gjuh konsideronte m t bukur u prgjigj Kur flas me gra, m plqen t flas frngjisht dhe kur flas me burrat e mi m plqen t flas shqip Pra, t dhnat direkte ose indirekte flasin pr origjinn shqiptare t Napolonit t Madh, por ende ka vend q secili t thot mendimin e tij n baz t fakteve. Napoloni u martua me nj vejush t quajtur Jozefina, e cila ishte me fmij dhe m e madhe sesa ai n mosh. Ai ishte i dashuruar marrzisht pas saj, aq sa nuk i shikonte fare difektet, dhe deri diku imoralitetin e saj. Pas ksaj ai u martua me princeshn bukuroshe austriake pr arsye politike dhe jo sepse nuk e donte Jozefinn. Ai deri n momentet e fundit t jets nuk e ndau nga mendja fiksimin Jozefin. Me princeshn austriake pati djalin trashgimtar q se trashgoi kurr t atin. Napoloni II i cili vdiq n mosh t re, rreth t 20, dhe q Napoloni nuk e pa m kurr q nga dita q e la kur ishte foshnj pr t ikur n nj ishull t vetmuar. Adolf Hitleri ia oi eshtrat e t birit nga Austria n Franc pr ta varrosur prjetsisht pran t atit t tij, aty ku ndodhet edhe sot. sht pr tu uditur veprimi i nj fashisti si Hitleri kur dihet se Franca me Napoleonin e pushtoi Gjermanin. Kjo i mbetet historis pr ta gjykuar. N histori mbetet si nj nga strategt m t mdhenj t t gjitha kohrave dhe e meriton plotsisht t quhet i madh. Djali i vllait t Napoleonit me vajzn e Jozefins, gruas s tij, u b perandori i Francs me emrin Napoloni III. Karl Gega 1802-1860 Karl Gega ishte nj nga arkitektt m t mdhenj t njerzimit dhe renditet n grupin e 100 austriakve m t famshm pran Mozartit, Maria Terezs, Jozefit, Kafks etj. Ai projektoi dhe ndrtoi hekurudha malore n Austri t cilat jan n lartsin 1000 m mbi nivelin e detit, q ishte nj vepr e pazakont, pasi hekurudhat ishin ndrtuar gjithmon n nj terren fushor. Ai ka qen ministr i telekomunikacionit n Austri n kt koh. Nga sht origjina e tij? Studiuesit e veprs s tij e kan ln gjithmon n hije origjinn e tij dhe nuk kan folur pr t. Duke u nisur nga mbiemri i tij, Gega, shum studiues kan hedhur hipotezn se ai sht shqiptar nga veriu. Sot sht vrtetuar se Gega ka qen me origjin shqiptare. Karl Gega sht varrosur n panteonin e burrave m t mdhenj austriak. Xhan Francesko Krispi 1819-1901 Krispi e ka pranuar hapur origjinn e tij arbreshe, ndaj pr kt nuk ka nevoj pr vrtetime. Lindi n Ribera t Sicilis, n 4 tetor t vitit 1819, n nj familje arbreshe. Ndoqi studimet e larta pr drejtsi dhe punoi si avokat n Napoli. Kthimi i burbonve, pas dshtimit t revolucionit 1848, e detyroi q t emigronte jasht n Malt, Paris dhe Angli. N vitin 1859 u kthye n Piemont, dhe ishte nj nga ata nj mij persona q s bashku me Garibaldin ndrmorn ekspeditn q filloi revolucionin italian. Pas lirimit t Sicilis ai u b ministr i jashtm i prkohshm i ksaj qeverie. N 1861 hyri si deputet i s majts n parlament. N vitin 1867 u zgjodh president i dhoms s parlamentit. N vitin 1877 u b ministr i brendshm, por u detyrua t bj dorheqje sepse e akuzuan pr bigami, pasi kishte qen njher i martuar, por n fakt ishte ndar dhe doli i pafajshm. Pr shkak t ksaj ai mbeti dhjet vjet jasht karriers politike deri n vitin 1887 kur u kthye si ministr i brendshm, dhe pas vdekjes s kryeministrit t asaj kohe u b kryeministr. Ai s pari, i bri nj vizit Bismarkut dhe e vendosi Italin n aleancn trepalshe me Gjermanin dhe Austro-
Hungarin dhe filloi nj politik t jashtme agresive pr t marr koloni n Afrik. Nxori kodin e tregtis dhe reformoi administratn e drejtsis. N vitin 1891 u detyrua t largohet nga pushteti pr t riardhur si kryeministr 1892-96. Ai i fitoi zgjedhjet e vitit 1895, por n 1896 ushtria italiane humbi n Etiopi kshtu q Krispi dha dorheqjen dhe pas ksaj nj komision parlamentar hetimor e detyroi q t bnte dorheqje si deputet. N vitin 1898, at e rizgjodhi Palermo me nj shumic t konsiderueshme votash. Ai u detyrua srish t trhiqet nga jeta politike, sepse u smur rnd, dhe 1901 vdiq. Princrit shqiptar t Rumanis Familja shqiptare e Gjikajve ka qeverisur prej disa shekujsh Vllahin dhe Moldavin, q n pjesn m t madhe do t quhej Rumani n shekullin e XIX. Familja e Gjikajve ishte me origjin nga Prmeti. Ajo ishte vendosur n lagjen m t pasur dhe m t kulturuar t krishterve n perandorin osmane, n Fanar. Moldavia e Vllahia kishin nj lloj autonomie brenda perandoris, por qeveritart e ktyre teritoreve autonome caktoheshin nga sulltani. Pr t qeverisur Moldavin e Vllahin, Porta e Lart caktoi pr dyqind vjet si sundimtar familjen e Gjikajve nga Prmeti. Gjergj Gjika Ka lindur rreth vitit 1600 dhe vdiq n vitin 1664. Ai mbahet si themeluesi i ksaj dinastie shqiptare. Emrohet princ n Moldavi n vitin 1658-1659 dhe n Vlahi n 1659-1660. Ai vendosi si kryeqytet t Rumanis Bukureshtin, q shqip do t thot bukur-sht. Grigori I Gjika Ishte i biri i Gjergj Gjiks dhe e trashgoi fronin princor nga i ati, sepse bashkqeverisi me t, dhe n vitet 1673-1678 ishte princ i Vllahis. Grigori II Gjika Ishte princ i Moldavis n vitet 1726-1733, pastaj u emrua princ i Vllahis n vitet 17331735 dhe 1748-1752, dhe prsri princ i Moldavis n vitet 1735-1741. Ai forcoi shtetin gjat qeverisjes s tij dhe kreu reforma fiskale. Matei Grigor Gjika Ishte princ i Vllahis n vitet 1752-53 dhe n Moldavi 1756. Scarlet Grigor Gjika Princ i Moldavis n vitet 1757-58 m pas princ i Vlahis n vitet 1758-1761 dhe do t rikthehet n kt detyr n vitet 1765-66. Aleksandr Scarlat Gjika Ka qen princ i Vlahis n vitet 1766-68. Grigori III Aleksandr Gjika Ai mbajti detyrn e princit t Moldavis n vitet 1764-67 dhe at t princit t Vllahis n vitet 1768-69. U rikthye si princ i Moldavis n vitet 1774-77. Pas disfats s osmanve me rust, Turqia u detyrua q tia kaloj asaj rajonin e Bukovins, gj q hasi n kundrshtimin e princit shqiptar i cili udhhoqi nj rebelim t armatosur q do ti kushtonte jetn, sepse sulltani e dnoi me vdekje. Grigori Dhimitr Gjika Ishte princ i Vlahis n vitet 1822-1828. Grigori IV Aleksandr Gjika Ishte princ i Moldavis n vitet 1854-56. Aleksandri II Dhimitr Gjika
Ishte princ i Vllahis n vitet 1834-1842 dhe gjat viteve 1856-58. Gjat qeverisjes s tij u nnshkruan disa marrveshje ekonomike me disa fuqi perndimore, edhe pse ato kundrshtoheshin nga Rusia. Kto amrrveshje, edhe pse ishin disi t pabarabarta pr Vllahin prsri ishin pozitive, sepse hapn vendin ndaj kapitalit botror q sapo kishte filluar t zhvillohej. Grigori V Gjika Gjat karriers s tij punoi pr bashkimin e Moldavis dhe Vllahis n nj shtet t vetm duke pasur dhe ndihmn e Napolonit III. Ishte kryeministr i Rumanis n vitet 1866 dhe n vitet 1870-71. Jon Gjika Ishte nj nga personalitetet m t shquara t shek t XIX n Rumani n fushn e politiks dhe ekonomis. Ishte kryeministr i Rumanis n vitin 1867 si kryetar i partis Liberale. Ishte kryetari i Akademis s Shkencave t Rumanis, profesor n universitet dhe ambasador. Dhimitr Gjika Ishte president i senatit t Rumanis n vitin 1886. Elena Gjika Ishte arsimuar n universitetet m t mira n botn gjermane dhe kishte nj kultur t lart. Elena fliste rreth 9 gjuh q n moshn 14-vjeare. Ajo mbante lidhje me patriott shqiptar dhe kontriboi n Rilindjen Kombtare Shqiptare. Ishte nj nga grat m t kulturuara t shekullit XIX. Kontributi Arvanit pr Greqin Arbresht luftuan pr lirimin e Greqis me n krye figura si Boari, Xhavela, Kolokotroni, Bubulina etj. Nga 100 heronjt e 1821, 90 ishin arbresh. Ishin arvanit t tre antart e komisionit q u drguan pr ti dorzuar kurorn mbretit Othon, Andrea Miauli, Marko Boari dhe Dhimitr Plaputa. Arvanitt ishin profesort e par q themeluan Akademin e Athins. N vitin 1926, ministri i athershm i arsimit, Dhimitr Egjiniti, arvanitas nga Egjina, hapi n 18 mars 1925 Akademin e Athins. Ndrtesa, ku ndodhej Akademia, u financua nga nj shqiptar nga Voskopoja, q banonte n Vjen t Austris, Simon Sina. Arvanit ka qen presidenti i par i Greqis, por disa thon se edhe kryeministri i par Jon Kapodistria. Po t shikosh strukturn etnike t Greqis, nuk e kupton se kush jan grekt sepse aty ka dominuar etnia shqiptare. Besoj se disa qarqe shqiptare me filozofi ekstremiste duhet t pushojn veprimtarin e tyre antishqiptare se kan shum gjak shqiptar edhe vet n dejet e tyre. Kolokotroni Lindi n 1770 n Ramavun n Mesin t Peloponezit dhe vdiq n vitin 1843. Kolokotroni sht me origjin arbreshe dhe ka shum fakte q e tregojn kt, edhe pse kjo sht mohuar. Autori grek A.Kondiloros n 1905 pohoi n nj shkrim t tij se Teodor Kolokotroni i quante shqiptart muscleman t nj race me t. J.Maruga radhit edhe Teodor Kolokotronin ndr figurat m t shquara arvanite n dejet e tij rrjedh gjak shqiptaro-Vllahu. A.Kola e quan arvanit t pastr dhe jep disa fakte pr ta vrtetuar kt. Kshtu, ai thot se ai fliste gjuhn shqipe.
Ishte i qethur mbrapa si qetheshin arvanitt. Vlla me nj arvanit t krishter edhe nj mysliman q ishin Marko Boari dhe Ali Farmaqi. Libri i tij m i dashur, ishte Historia e Sknderbeut t cilin e mbante n gji. Aristidh Kola, Arvanitasit dhe prejardhja e grekve, Tiran 2002, f.480 Sipas autorit Dhimitr Grillo mbiemri i tij Kolokotron nuk sht i prbr nga kollo e kotron, por nga emrat Kolo ose Kola dhe Kotroni q sht nj mbiemr q gjendet n Vuno t Himars, i cili jeton si i till n gojn e popullit, pasi nuk ka mbetur mbiemr i ksaj familjeje m n Vuno. Si duket jan larguar t gjith gjat pushtimit turk. Ai na jep fakte q para 100 vjetsh, nj pjestar i Kolokotronve erdhi prsri n Vuno t Himars ku ka ln pasardhsit e tij q jetojn ende sot atje. Pra, emri i vrtet i tij sht Kolokotroni dhe jo Kollokotroni sepse grekt l e lexojn si ll kshtu q ata i kan ngjitur nj mbiemr q nuk ka at kuptim. Sipas hulumtimeve t mia personale kam zbuluar t njjtn gj q thot Grillo. Jam interesuar pr mbiemrin Kocaqi, t njjtin mbiemr q ka dhe e ma e Kolokotronit me origjin nga Vunoi i Humars, dhe fakti q ajo ishte shqiptare pranohet dhe nga grekt. Vunoi ka qen qndra e vjetr e mbiemrit Kocaqi, nga ku thuhet Kocaqt u shprndan n t gjith bregdetin dhe disa shkuan n Greqi ku edhe sot mbajn kt mbiemr. Ajo q di me siguri, sht se origjina ime sht nga Kocaqt e Kanins, q kaniniott e mbajn si fisin m t vjetr q ka banuar Kaninn. Por, sido qoft, t gjith Kocaqt jan shqiptar t pastr. I ati i Kolokotronit, q sipas Grillos ka qen nga Kotront e Vunoit e ka marr gruan nga fshati i tij, pra nga Kocaqt e Vunoit. Kolokotroni ishte s bashku me shqiptart e tjer krahu ushtarak i kryengritjes greke t vitit 1821, dhe pr kt m von ai sht shpallur hero kombtar i Greqis. Por pas kryengritjes, si shprblim pr kontributin n luft kundr turqve, e prndoqn dhe e quajtn tradhtar, madje dhe e dnuan me vdekje heroin kombtar, por pr mshir m n fund e faln. Ka nj numr figurash t tjera arvanite q dhan kontributin e tyre pr shtetin grek si Marko Boari, Bubulina, Karaiskaqi, Farmaqi etj. Pr t analizuar secilin prej tyre do m duhej t bja nj libr t tr, kshtu q nuk po ndalem gjersisht. Kryeministrat Arvanit t Greqis Jan nj numr i madh kryeministrash dhe ministrash t shtetit modern grek me origjin arvanite. Nj list m t plot t tyr e paraqet faqja n internet e shoqats s arvanitve t Greqis. Fakti q ata jan arvanit pranohet pothuajse nga t gjith historiant grek apo t huaj. 1 Kio Xhavela 1801-1855 Kio Xhavela lindi n Sul dhe u rrit n Korfuz. Ai ishte prfaqsues i suliotve n revolucionin e 1821 dhe dha kontribut t madh n luftn pr lirimin e Greqis. Pas vendosjes s monarkis n Greqi mbreti e bri gjeneral dhe m pas ministr t mbrojtjes, n vitin 1844. N vitet 1847-48 ishte kryeministr i Greqis. 2 Gjeorgjio Kundurioti 1772-1858 Lindi dhe u rrit n ishullin e Hidrs n nj familje t pasur arvanite. Familja e tij dhe ai i kushtuan nj pjes t pasuris revolucionit. Ka qen deputet n parlamentin grek. N vitin 1844 u b ministr i marins dhe kryeministr, dhe u rib srish kryeministr n vitin 1848. N vitin 1856 u b kryetar i parlamentit grek.
3 Andoni Kryeziu 1796-1865 Ka lindur n ishullin e Hidrs. Ai luftoi krahas shqiptarve t tjer n vitin 1821. N vitin 1836 u b ministr i marins dhe kryeministr n vitet 1849-1854. Gjat kohs q ishte kryeministr, n vitin 1850 shpalli kishn greke autoqefale, t pavarur nga patriarkana e Stambollit. 4 Dhimitr Vulgari 1801-1877 Lindi n ishullin e Hidrs n nj familje t pasur Shqiptare. Mori pjes n kryengritjen e 1821 dhe m pas punoi prokuror i Hidrs. N vitin 1848 u b ministr i ekonomis. Ka qen kryeministr pes her n vitet 1855-57; 1862-64; 1868-69; 1871-72; 1874-75. Gjat kohs q ishte kryeministr bri t mundur bashkimin e shtat ishujve me Greqin, duke i zgjeruar m tej territoret greke. 5 Athanasios Miauli 1815-1867 Lindi n ishullin me popullsi shqiptare t Hidrs dhe ishte i biri i Andrea Miaulit. Mbaroi studimet e larta n Gjermani, dhe pas tyre shrbeu si oficer i marins greke. N vitin 1855 u b ministr i marins, dhe m pas u b kryeministr i Greqis n vitet 1857 dhe 1867. 6- Dhimitr Qirjako 1811-1869 Lindi n ishullin e Specias. Vllai i tij vritet n luftn e Mesolongjit ku mori pjes si admiral i flots s ishullit. Ai mbaroi studimet n Franc pr drejtsi. Ka qen prokuror dhe profesor i s drejts kushtetuese dhe redaktori kryesor i kushtetuts s Greqis s vitit 1843. Ka qen ministr i fes dhe i arsimit, dhe n vitin 1863 bhet kryeministr. 7 Emanuel Repili 1811-1869 Lindi n nj familje arvanite n Kranidhi. Studioi drejtsi dhe gjat jets s tij punoi si gazetar. Ka qen ministr i jashtm i Greqis n vitet 1910, 1913, dhe 1916 mbajti postin e zv/kryeministrit. Qe kryeministr pr disa dit n vitin 1917. Vdiq n vendlindjen e tij, Kranidhi. 8 Aleksandr Koriziu 1885-1941 Lindi n Poro. Studioi drejtsi, por nj koh t gjat t jets s tij ia kushtoi ekonomis dhe drejtimin e bankave n Greqi. Drejtoi Bankn Kombtare Greke, krijoi dhe drejtoi Bankn Bujqsore. N vitin 1936 ishte ministr i telekomunikacionit. N vitin1941 u b kryeministr i Greqis pr disa muaj. 9 Petro Bulgari 1884-1957 Lindi n ishullin e Hidrs dhe ishte mik i ngusht i Pavlo Kunduriotit. N vitet 1925-26 ishte komandant i marins. N vitin 1945, u b kryeministr i Greqis pr disa muaj nga prilli n tetor. 10 Aleksandr Diomidi Qiriako 1874-1951 Lindi n Athin dhe ishte nipi i Dhimitr Qiriakos. Studioi drejtsi n universitetin e Vajmarit dhe m pas punoi si pedagog n Berlin dhe si rektor dhe profesor n Greqi. N vitin 1910 ishte deputet n parlament, i zgjedhur n ishullin e Specias, dhe n vitin 1912 u b ministr i ekonomis. N vitin 1949-1950 ishte kryeministr i Greqis. Melina Merkuri ishte artiste q e bri t njohur Greqin n bot me filmat e saj. Gjat qeverisjes s PASOKU-t ishte ministre e kulturs. Teodor Pangalo sht pasardhs i Teodor Pangalos, q ishte president i Greqis n 1926. Pangalo e ka pranuar hapur origjinn e tij arvanite dhe nga nna ka mbiemrin Kocaqi. Pangalo ka qen ministr i kulturs dhe ministr i jashtm i Greqis. Ai ka pasur dhe ka
nj karrier shum t mir n politik dhe aderon n PASOK. Pa frik mund t thuhet se ashtu si gjyshi i tij, ka qen nj nga arvanitt m t fort n politikn e vendit. Presidentt Arvanit t Greqis Pavlo Kundurioti 1855-1935 Lindi n Hidra n vitin 1855. Filloi karriern si ushtarak duke u br komandant i flots s Egjeut dhe m von nn admiral. Ai pushtoi ishujt Lemno, Tenedo, Taso, Samothrak, Psara, Mitilini. N vitin 1912 gjat lufts s par ballkanike, mundi flotn turke. N vitin 1920 ishte mkmbs i mbretit dhe n vitin 1923-1926, ishte presidenti i par i Greqis. U rizgjodh president n vitin 1929, por gjendja e keqe shndetsore e detyroi t jap dorheqjen. Kundurioti sht presidenti i par i Greqis, ai sht i njohur pr dhnien e urdhrave n shqip. N kohn q fliste greqisht vartsve t tij dhe i urdhronte t hapnin zjarr kundr armikut, ata nuk reagonin, dhe sa u fliste n shqip ata menjher fillonin luftn, pasi marinart ishin arvanit dhe nuk dinin gjuh tjetr ve gjuhs s tyre. Teodor Pangalo 1878-1952 Lindi n ishullin e Selamins q ka qen gjat gjith historis ashtu si edhe sot, nj ishull ku banojn arvanit. Mbaron akademin e lufts n Paris. Ka qen ministr i ushtris dhe kryegjeneral. N vitin 1925, me ushtrin e tij prmbysi qeverin dhe u b kryeministr pasi u votbesua nga parlamenti. N vitin 1926, ishte president i Republiks Greke. Pangalot e kan pranuar hapur origjinn e tyre shqiptare. Me ardhjen e Pangalos n pushtet, pushoi edhe prndjekja e amve musliman t cilt oheshin me forc drejt Turqis duke u konsideruar si turq. Ai i konsideroi shqiptart mysliman dhe ortodoks si shqiptar dhe jo si turq e grek. Kur ishte president i Greqis m 1925-1926, bri nj deklarat zyrtare para Lidhjes s Kombeve n Gjenev: Republika Greke njihte minoritetin shqiptar q jetonte n Greqi, dhe nuk i konsideronte m shqiptart muhamedan popullsi turke. Dhe se teza q ortodoksit shqiptar jan grek, q sht prkrahur deri m sot nga ne, sht e gabuar dhe sht hedhur posht nga t gjith ne. Pasi ajo mori t tatpjetn dhe arriti pikn q smbante m, mora masat e duhura dhe shprndava t gjitha shoqrit vorioepirote, q mshironin skaje m ekstreme t ktij mentaliteti t smur. Pra, si shihet nga fjala e tij ai ka qen i vetmi politikan arvanit i shtetit grek q ka mbrojtur shqiptart t cilt ishin t nj gjaku me t. Dhe pr kt duhet q t meritoj t gjith mirnjohjen dhe respektin e shqiptarve sot. Edhe presidenti aktual i Greqis Karolio Papuljas, sipas Aristidh Kols sht arvanit. Papuliat sipas tij ishin shqiptar nga fisi shqiptar i Lalajve t Mores, t cilt pas shkatrrimit t tyre u shprndan n t gjith Greqin, madje disa u vendosn dhe n Shqiprin e Jugut (amri). Shum laliot u kthyen n vitet e m vonshme n atdheun e tyre Lal dhe u pagzuan si t krishter ndrsa disa fise si ai i papuljave edhe pse u pagzuan e ruajti mbiemrin e tyre shqiptar Papulja. Fisi i Papulajve u vendos n Epir ose amri aty ku dhe lindi Karolio Papulja, ministri i jashtm i Greqis, dhe sot sht presidenti i saj. Ai lindi n fshatin shqiptar Voshtine (sot Pogonian) t amris q sht n kufi me Shqiprin. Karolo Papulja sht nj nga politikant m t zot dhe m tolerant t Greqis moderne. Edhe n qeverin aktuale ka disa ministra me origjin arvanite. Athanagora 1886-1972. Athanagora ishte patriark i kishs lindore. Ai sht i pari q pas 1000 vitesh ndarje midis tyre kishave filloi t afroj Patriarkann me Papatin. N vitin 1054
kisha lindore e quajtur ortodokse u nda nga kisha perndimore me qendr Romn. Papati dhe Patriarku i asaj kohe kishruan dhe mallkuan njri-tjetrin dhe pr rreth 1000 vjet nuk kan pasur marrdhnie miqsore midis njri-tjetrit. Ishte patriarku shqiptar i Kostandinopolit Athanagora dhe Papa Pali VI t cilt u takuan n Jeruzalem n 5 janar t vitit 1964 dhe pajtuan t dy kishat. Pas ktij takimi kishat hoqn mallkimet dhe kishrimet e ndrsjella q kishin br nj mij vjet m par dhe filloi nj proes afrimi midis tyre. Athanagora ishte shqiptar me origjin nga Shqipria e jugut, dhe emri i tij i vrtet ishte Aristokle Spirou. Ka lindur n 25 mars t vitit 1886 n fshatin Tsaraplana t Epirit q n at koh ishte ende nn sundimin Turk. Aristokleu ishte shqiptar dhe e ka pranuar vet, kt gjat gjith jets s tij. Anglezi Petr Nichols thot Nj gj me rndsi bie n sy; dy personalitete me prejardhje shqiptare, edhe pse t lindur jasht Shqipris kan ndikuar rrnjsisht n kristianizmin bashkkohor. Njri sht i ndjeri Patriark Ekumenik i Konstandinopojs, njeri me hijeshi t dukshme fizike, me nj personalitet t konsiderueshm i cili u takua me Papa Palin e VI sidomos me prqafimin historik n Jeruzalem q hapi rrugn e mirkuptimit m t madh n mes dy grupeve m t mdha t krishter. Tjetra sht nn Tereza. Pra Athanagora ishte patriarku shqiptar q afroi Patriarkann e Konstandinopojs me Papatin e Roms. Shqiptart gjithmon kan qen tolerant pr shtjet fetare, dhe ky sht nj virtyt q ata e kan pasur gjat gjith historis deri sot. NOBELISTT SHQIPTAR Ferid Murati Lindi n SHBA nga nj baba shqiptar dhe nj nn amerikane. Kreu studimet e larta n Universitetin e Ohaios, dhe m von punoi si profesor n Universitetin e Teksasit, q sht instituti m i madh i krkimeve shkencore mjeksore n bot. Ferid Muradi sht vlersuar me mimin Nobel n mjeksi n vitin 1998 pr zbulimin e Viagrs s bashku me dy kolegt e tij Robert Furchgot dhe Louis Ingaro. Ai zbuloi se NO oksidi nitric ndihmon n luftimin e kancerit dhe t smundjeve t zemrs. Ai sht autor dhe bashkautor i 334 punimeve shkencore. Muradi sht babai i pes fmijve. Nn Tereza 1910-1997 Ajo lindi n Shkup nga prindr shqiptar t quajtur Nikoll dhe DRane Bojaxhiu, dhe ishte fmija m i vogl i familjes. Babai i saj vdiq kur ajo ishte n moshn 8 vje dhe pas ksaj jeta pr t u b m e vshtir. Ishte e besimit katolik dhe q e vogl merrte pjes n meshat fetare. N moshn 18 vje shkoi n Irland dhe hyri n institutin Motrat e Loretos ku mori emrin Maria Tereza. Aty ajo jetoi pr 20 vjet duke punuar si msuese. N vitin 1946 shkoi n Indi ku qndroi deri n fund t jets s saj. Aty themeloi misionin e saj t ri dhe gjat gjith jets u shrbeu t varfrve dhe t smurve t rrugs, pr t cilt u kujdes si nn. Nn Tereza hapi shtpi misionare n t gjith planetin, gjithashtu edhe n vendet komuniste para viteve 90. N vitin 1979 ajo vlersohet me mimin Nobel pr paqen dhe shprblimin e shpenzoi pr t varfrit. Ajo vdiq n 5 shtator t vitit 1997, dhe n varrimin e saj morn pjes lidr nga e gjith bota. N vitin 1997 ajo kishte 4000 motra n 610 shtpi misionare n 123 vende t bots. Nn Tereza sht gruaja m e nderuar q ka pasur kombi shqiptar gjat shekullit XX. Ajo iu prket t gjith shqiptarve kudo q jan, pavarsisht besimit fetar. Shqiptart para do ndarje fetare
duhet t ven kombsin e tyre. Feja sht dika personale dhe shpirtrore dhe nuk duhet as tu imponohet t tjerve dhe as t prbuzen pr at q besojn. Secili njeri ka mnyrn e vet se si mund t shptoj shpirtin e tij. Besimi sht shtje personale dhe shpirtrore, ai nuk imponohet, por vjen nga logjika e arsyetimi i secilit. Pra, ai sht ngushtsisht i lidhur me intelektin e secilit prej nesh. Shqiptart duhet ti vlersojn figurat e tyre jo nga feja, por nga ato q ata kan br pr atdheun dhe njerzimin. Jan nj numr i madh shqiptarsh sot q kan fam ndrkombtare n fusha t ndryshme. Kshtu, aktor t famshm Jon e James Belushi nga Kora, Regis Francis Philbin mbajtsi i rekordit gines pr numrin e orve q ka kaluar n televizion, Eliza Dushku aktore e talentuar, Sten Dragoti regjisor i famshm nga Dragoti i Tepelens. Joseph Dioguardi q ka dhn kontribut pr shtetin amerikan n fushn e financave dhe kryetar i ligs amerikano-shqiptare, Xhorxh Tenet ish-drejtori i Shrbimit Inteligjent Amerikan me origjin nga Himara, Ismail Kadare i njohur n t gjith botn me veprat e tij, piktori Ibrahim Kodra si dhe nj numr i madh sportistsh, artistsh dhe shkenctarsh. Mbi t gjitha, nj merit t veant kan fmijt shqiptar, t cilt jan t part n msime n vendet ku studiojn, dhe ky sht nj nder i madh q i bhet kombit shqiptar. Shqiptart jan njerz puntor, ambicioz, besnik dhe t prkushtuar ndaj asaj q bjn. Ata i gjen n t katr ant e Globit dhe me siguri nuk do t jet e largt dita q do t jen n majat e pushtetit n Evrop dhe n SHBA sepse kt e ka treguar historia. Vetm nj gj duhet t bjn kur t arrijn majat, t hedhin syt nga vendi i origjins ku kan eshtrat e paraardhsit e tyre dhe t kontribuojn pr t mirn e tij, sepse t gjith ia kan borxh vendit q na dha jetn dhe emrin.
You might also like
- Roli Pellazgo-Ilir Në Krijimin e Kombeve Dhe Gjuhëve Evropiane - Elena KocaqiDocument53 pagesRoli Pellazgo-Ilir Në Krijimin e Kombeve Dhe Gjuhëve Evropiane - Elena KocaqiHavzi Emini100% (2)
- Roli Pellazgo-IlirDocument57 pagesRoli Pellazgo-IlirErlet Shaqe100% (1)
- Thoti I Pavdekshem Na Zbulon Atlantiden - SKËNDER HUSHIDocument236 pagesThoti I Pavdekshem Na Zbulon Atlantiden - SKËNDER HUSHIEndrit GogaNo ratings yet
- Thoti I Pavdekshëm Na Zbulon Atlantidën Nga Skender HushiDocument144 pagesThoti I Pavdekshëm Na Zbulon Atlantidën Nga Skender Hushimadopol007100% (2)
- Zanafilla e Krenarise Kombetare - Nga Anastas S. SHUKEDocument9 pagesZanafilla e Krenarise Kombetare - Nga Anastas S. SHUKEmadopol007No ratings yet
- Britania Në PrehistoriDocument7 pagesBritania Në PrehistoriGlaukia88No ratings yet
- Helene Si Pjese e Pellazgo IlireveDocument17 pagesHelene Si Pjese e Pellazgo IlireveKlavio DevilhaterNo ratings yet
- Historia e Popullit Shqiptar: Nga Ilirët te SkënderbeuFrom EverandHistoria e Popullit Shqiptar: Nga Ilirët te SkënderbeuNo ratings yet
- Shqipëria ç'ka qënë, ç'është e ç'do të bëhetë?: Klasikët Shqiptarë, #3From EverandShqipëria ç'ka qënë, ç'është e ç'do të bëhetë?: Klasikët Shqiptarë, #3No ratings yet
- Selenizmi - Besimi Që Sundon BotënDocument253 pagesSelenizmi - Besimi Që Sundon BotënPerparim DemiNo ratings yet
- Sumerianët - Djepi I Vërtetë I Kulturës Botërore. Gjuha e Tyre - Shqipja.Document6 pagesSumerianët - Djepi I Vërtetë I Kulturës Botërore. Gjuha e Tyre - Shqipja.Elton100% (3)
- Aleksandri I Madh Është Shqiptar - Njazi MuhamediDocument15 pagesAleksandri I Madh Është Shqiptar - Njazi Muhamedimadopol007No ratings yet
- Origjina e Shqiptareve Aref Mathieu 3 Shkurt 2009Document15 pagesOrigjina e Shqiptareve Aref Mathieu 3 Shkurt 2009Fitim Durmishi100% (4)
- Historia e Popullit Shqiptar Nga Shumë Aspekte - 38 Dokumente Brenda (History of Albania)Document8 pagesHistoria e Popullit Shqiptar Nga Shumë Aspekte - 38 Dokumente Brenda (History of Albania)madopol00775% (4)
- EnigmaDocument149 pagesEnigmaBida bida100% (6)
- Pesë Mijë Vjet Fortifikime Në Shqipëri - Karaiskaj, Gjerak, 1981Document316 pagesPesë Mijë Vjet Fortifikime Në Shqipëri - Karaiskaj, Gjerak, 1981Arban Blandi85% (20)
- Shqipja Nena e Gjuheve Crispi Giuseppe 1831Document40 pagesShqipja Nena e Gjuheve Crispi Giuseppe 1831Bida bidaNo ratings yet
- Origjina Dhe Simbolet e Flamurit Shqiptar:nga Maksim ZotajDocument11 pagesOrigjina Dhe Simbolet e Flamurit Shqiptar:nga Maksim ZotajAltin Bogdani100% (1)
- Per Mediat - Libri I Aforizmave - Petro Zheji - 2012 - ExtraDocument2 pagesPer Mediat - Libri I Aforizmave - Petro Zheji - 2012 - ExtraMaksimZotaj100% (4)
- MbiArin PetroZheji PDFDocument5 pagesMbiArin PetroZheji PDFbaboci.boraNo ratings yet
- Agim Vinca - SHQIPTARËT MES MITIT DHE REALITETITDocument315 pagesAgim Vinca - SHQIPTARËT MES MITIT DHE REALITETITPortali Flurudha100% (5)
- Kodiket e ShqiperiseDocument306 pagesKodiket e ShqiperiseSokol Cunga100% (4)
- Butrint Balaj Reflekset Krijuese Të Shqipes Mbi GjermanishtenDocument14 pagesButrint Balaj Reflekset Krijuese Të Shqipes Mbi GjermanishtenAlbana Ademi100% (1)
- Mbrekullia e Mbijeteses (The Miracle of Survival) - Fatbardha DemiDocument233 pagesMbrekullia e Mbijeteses (The Miracle of Survival) - Fatbardha DemiPerparim DemiNo ratings yet
- Poezi Shqipe 3600vjecare NikoStylosDocument2 pagesPoezi Shqipe 3600vjecare NikoStylosAlbana HasimiNo ratings yet
- Skocezet & ShqiptaretDocument4 pagesSkocezet & ShqiptaretFjala e Lire100% (3)
- Mathieu Aref ShqiperiaDocument616 pagesMathieu Aref ShqiperiaAlban Dardani100% (1)
- EMRATDocument780 pagesEMRATMilica PopovićNo ratings yet
- Kapitulli Ç Mbi Ndarjen - PetroZheji PDFDocument2 pagesKapitulli Ç Mbi Ndarjen - PetroZheji PDFbaboci.boraNo ratings yet
- Ebook Shqip (Albanian) Popujt e ZhdukurDocument153 pagesEbook Shqip (Albanian) Popujt e Zhdukurandivlora67% (6)
- Etnogjeneza e Shqiptarëve Nga IlirëtDocument10 pagesEtnogjeneza e Shqiptarëve Nga IlirëtAlkid Dapaj100% (1)
- Kodikët, Librat e Paraardhësve TanëDocument16 pagesKodikët, Librat e Paraardhësve TanëAndi RembeciNo ratings yet
- Robert D ANGÉLY - Enigma Nga Pellazgët Te ShqiptarëtDocument147 pagesRobert D ANGÉLY - Enigma Nga Pellazgët Te ShqiptarëtErlet Shaqe100% (10)
- Aristidh Kola Dhe Shtypi ShqiptarDocument87 pagesAristidh Kola Dhe Shtypi ShqiptarAgjencia eMagic100% (1)
- Midhat Frasheri Lumo Skendo Elitat ShqiptareDocument584 pagesMidhat Frasheri Lumo Skendo Elitat ShqiptareAlban DardaniNo ratings yet
- Gjuha e Perendive.Document23 pagesGjuha e Perendive.tirana51100% (1)
- Aristoteli Armiku I Qyteterimit Dhe Ligji NatyralDocument12 pagesAristoteli Armiku I Qyteterimit Dhe Ligji NatyralRexhail RamadaniNo ratings yet
- Prapa vijës së Armikut Shpëtuar Nga Një Armë e Fshehtë: AlbanianFrom EverandPrapa vijës së Armikut Shpëtuar Nga Një Armë e Fshehtë: AlbanianRating: 5 out of 5 stars5/5 (2)
- Personalıtetı Shembullor Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.s.)From EverandPersonalıtetı Shembullor Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.s.)Rating: 5 out of 5 stars5/5 (1)
- Newsletter Volume 4 Issue 42Document28 pagesNewsletter Volume 4 Issue 42AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 46 PDFDocument28 pagesNewsletter Volume 4 Issue 46 PDFAACONo ratings yet
- Newsletter Volume 5 Issue 07Document28 pagesNewsletter Volume 5 Issue 07AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 11Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 11AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 14Document26 pagesNewsletter Volume 4 Issue 14AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 15Document26 pagesNewsletter Volume 4 Issue 15Bida bidaNo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 18Document28 pagesNewsletter Volume 4 Issue 18AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 09Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 09AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 10Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 10AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 08Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 08AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 12Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 12AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 09Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 09AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 13Document26 pagesNewsletter Volume 4 Issue 13Bida bidaNo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 10Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 10AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 11Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 11AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 12Document24 pagesNewsletter Volume 4 Issue 12AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 49Document16 pagesNewsletter Volume 3 Issue 49AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 06Document22 pagesNewsletter Volume 4 Issue 06AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 05Document22 pagesNewsletter Volume 4 Issue 05AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 43Document14 pagesNewsletter Volume 3 Issue 43AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 03Document20 pagesNewsletter Volume 4 Issue 03AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 02Document18 pagesNewsletter Volume 4 Issue 02AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 13Document26 pagesNewsletter Volume 4 Issue 13Bida bidaNo ratings yet
- Newsletter Volume 4 Issue 04Document20 pagesNewsletter Volume 4 Issue 04AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 50Document16 pagesNewsletter Volume 3 Issue 50AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 45Document14 pagesNewsletter Volume 3 Issue 45Bida bidaNo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 44Document14 pagesNewsletter Volume 3 Issue 44Bida bidaNo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 51Document16 pagesNewsletter Volume 3 Issue 51AACONo ratings yet
- Newsletter Volume 3 Issue 47Document14 pagesNewsletter Volume 3 Issue 47AACONo ratings yet
