KORNIZA E KURRIKULIT T RI T KOSOVS Arsimi parashkollor, fillor, i mesm dhe i mesm i lart

Libri i bardh pr diskutim Shtator 2001

Prishtin

Grupi Brtham i Kurrikulit, Departamenti i Arsimit dhe i Shkencs

Lindita Ibishi Boshtrakaj zyrtare pr kurrikulet Luljeta Belegu Demjaha zyrtare e prkohshme e kurrikulit Antart: Anton Gojani Arbr Salihu Azem Azemi Feime Llapashtica Hajrije Devetaku Mehmet Guri Nehar Shishko Ramush Lekaj Shqipe Gashi Konsultante e kurrikulit: Dakmara Georgescu, UNICEF- zyra n Kosov/ UNMIK-DASH Antart e Grupit Brtham t Kurrikulit i jan mirnjohs UNICEF- it, zyra n Kosov, agjenci prirse pr zhvillimin e kurrikulit, pr prkrahjen e trsishme t tij. Antart e Grupit Brtham t Kurrikulit jan po ashtu mirnjohs pr sugjerimet dhe rekomandimet e dhna gjat procesit t prpilimit t tekstit pr draftin e Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs nga individt, institucionet dhe organizatat shnuar n Shtojcn 1.

Parathnie

Q nga fillimi i veprimtaris n Kosov, Departamenti i Arsimit dhe Shkencs reformn e arsimit e ka mbshtetur mbi dy shtylla: (a) prfshirja e ekspertve dhe specialistve vendor n punn themelore -brtham pr disenjimin e strukturave t reja; dhe (b) caktimi i "agjencive prirse", t cilat ndihmojn qeverisjen e Departamentit dhe prpiqen t implementojn e t ndjekin punn e tij, duke i br programet e tij t qndrueshme dhe t realizueshme. Ata s bashku me grupin ton t kurrikulit, t prir nga UNICEF- i dhe me nj ekip t konsiderueshm vendor, kan prbr nj kombinim ideal.

Kjo q prezantohet tash, sht hapi i par gjithprfshirs, por jo edhe plani kryesor prfundimtar. Kurrikuli nuk prligj hapa t nxituar pr sa i prket nj ose m shum programeve, por sht nj proces n vetvete. Kurrikuli i mir sht nj 'sistem', i varur shum nga mjedisi. Ai mund t prbhet prej elementeve krejtsisht t ndryshme, si jan: trajnimi i msimdhnsve, standardet e cilsis, parashikimet politike dhe traditat. Pr Kosovn prputhshmria me reformat n tr Evropn, dhe kryesisht me reformat n Ballkan, sht m e rndsishmja. N t ardhmen nuk do t ket ishuj t izoluar t arsimit pran njri- tjetrit; prkundrazi do t ekzistojn rrjete t arsimit, t cilat do ta mbajn baraspeshn ndrmjet standardeve prgjithsisht t pranuara dhe specifikave vendore.

Q nga fillimi roli i ndrkombtarve dhe i UNICEF- it sht prqndruar n kt aspekt t 'evropianizimit'. Kjo nnkupton shum ndryshime n metodologji, didaktik dhe n implementimin praktik t kurrikulit. Po ashtu nnkupton nj ndrgjegjsim pr prmbajtjet e reja, pr prqndrimet dhe specializimet e reja, pr praktika model n msimdhnie, pr qasje t prqndruara tek nxnsi, si dhe pr realizimin e krkess pr nj shoqri civile n klasa dhe shkolla.

A sht i till kurrikuli demokratik? Jo, nuk sht. Por kurrikuli n shoqrin demokratike dallon dukshm, dhe sht m i mir se alternativat e tij n strukturat (shoqrit) diktatoriale apo autoritare. A sht i mundshm dhe i dshirueshm nj kurrikul i njsuar? Po, por vetm brenda kufizimeve t vna nprmjet autonomis s arsimit n universin mikrosocial t ndrveprimit msimdhns-nxns, dhe mbi dialektikn ndrmjet opcioneve thelbsore dhe t shumfishta q burojn prej t drejtave dhe prioriteteve individuale dhe t prbashkta. Homogjeniteti nuk sht m i vlefshm se do gj. Nj shoqri si kjo n Kosov, nuk mund t prballoj nj tablo t pastrukturuar t kurrikulit me przierje primitive t mbetjeve tradicionale, individuale dhe kolektive.

Kurrikuli n esenc edhe me specifikat e tij nuk zvendson punn e silabit (programit), i cili duhet t jet i hapur ndaj krkesave konkrete q burojn nga realiteti. Para s gjithash, personalitetet e guximshme, t hapura dhe humane duhet t jen n ball t zhvillimit t silabeve. Ndoshta ato do t mund t disenjoheshin individualisht pr nj shkoll apo klas, duke mbajtur parasysh kushtet dhe rrethanat e caktuara. Si thot Arend Hannah: Baza logjike/racionale e politiks sht liria. Pr kurrikulin n Kosovn e re, kjo thnie mund t modifikohet n: Baza logjike e kurrikulit ton sht arsimimi qytetar n nj shoqri qytetare. Michael Daxner Bashkkryesues ndrkombtar, Departamenti i Arsimit dhe Shkencs/UNMIK

Parathnie

Jetojm n nj koh t ndryshimeve rapide, por edhe t mundsive t mdha. Kjo supozon q zhvillimet n fushn e arsimit duhet te prqndrohen jo vetm n rimkmbjen, por edhe n rivitalizimin e tr sistemit arsimor, n mnyr q t krijohen kushtet pr zhvillimin e vlerave t reja n rinin kosovare. Nisur nga kjo, orientimet kryesore t reforms s arsimit kan t bjn me aftsimin e gjenerats s re q te ballafaqohet me sfidat q po vijn dhe tu prshtatet rrethanave t reja. Jemi t vetdijshm se angazhimet e bra dy vitet e fundit paralajmrojn rezultate t mira, por ende mbetet shum pr tu br. Ne kete kontekst, pune e madhe eshte bere edhe ne fushen e kurrikulit. Duke pas parasysh se kurrikuli sht bosht i zhvillimeve n fushn e edukimit, ai duhet t jet rezultat i nje procesi t gjer t konsultimeve dhe duhet t reflektoj besimin n gjeneratn e re, si fuqi udhheqse e vendit. Krkesat qe shtrohen n kt korniz supozojn nj qasje m t guximshme ndaj ndryshimeve n fushn e edukimit dhe besim m t madh n gjeneratat e reja dhe n vet msuesit dhe menaxhuesit e shkollave . Ky dokument sht nj artikulim i objektivave dhe i nj metodologjie t puns, por do t bhet realitet vetm kur autoritetet e ndryshme n shoqrin kosovare ta shprehin prkrahjen e tyre ,duke e pranuar ate si nj projekt t prbasht . sht momenti i fundit q t fillojm t kuptojm m seriozisht rolin ton n vendosjen e nj baze t shndosh pr gjeneratat q po vijn ,nj baze t shndosh drejt nj shoqrie demokratike dhe t prcaktuar pr nxnie. Shfrytzojm rastin t falnderojm t gjith ata q kan ndihmuar dhe prkrahur procesin e zhvillimit t kurrikulit deri n kt faz dhe ti urojm t gjith ata q me aq prkushtim punuan n vendosjen e njrit prej mekanizmave m t rndsishm n fushn e arsimit.

Naim Rrustemi Bashkkryesues i Departamentit t Arsimit dhe Shkencs

STRUKTURA E PROPOZUAR E KORNIZS S KURRIKULIT T RI T KOSOVS

ARSIMIMI, KURRIKULI DHE SFIDAT PR NJ BOT N NDRYSHIM E SIPR KAPITULLI I - KURRIKULI I RI I KOSOVS Nevojat dhe kushtet pr nj kurrikul t ri n Kosov Karakteristikat e kurrikulit t ri - Korniza e Kurrikulit t ri t Kosovs: prmbajtja dhe funksionet - Parimet pr zhvillimin e kurrikulit t ri - Roli i Kurrikulit brtham n orientimin e veprimtarive shkollore Synimet e prgjithshme t arsimit n Kosov KAPITULLI 2 SISTEMI ARSIMOR: OBJEKTIVAT DHE REZULTATET Struktura e re e sistemit t arsimit: pasojat pr zhvillimin e kurrikulit Objektivat dhe rezultatet e niveleve t ndryshme formale t shkollimit (sipas strukturs s re 5+4+3) dhe shkallt kryesore t kurrikulit

KAPITULLI III OBJEKTIVAT DHE SHTJET NDRRKURIKULARE Objektivat ndrkurrikular shtjet ndrkurrikulare dhe dimensionet e reja t arsimit

KAPITULLI IV LMENJT E KURRIKULIT Kurrikuli brtham dhe pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) Lmenjt e kurrikulit dhe prshkrimi i lndve msimore: objektivat dhe rndsia pr zhvillimin e nxnsit Lmenjt e kurrikulit dhe lndt msimore: plani msimor, menaxhimi i planit msimor nga ana e shkolls

KAPITULLI V DISPOZITAT E VEANTA T KURRIKULIT Zgjidhjet fleksibile dhe prfshirse Dispozitat e veanta t kurrikulit

KAPITULLI VI PARIMET E IMPLEMENTIMIT PEDAGOGJIK T KORNIZS S KURRIKULIT T RI T KOSOVS Organizimi i shkolls si duhet t funksionoj shkolla n mnyr q ti prmbush krkesat e kurrikulit t ri Msimdhnia dhe nxnia: udhzime metodologjike muarja dhe vlersimi Veprimtarit e nxnsve

KAPITULLI VII UDHZIME PR ZHVILLIMIN E KURRIKULIT T LNDVE MSIMORE Zhvillimi i kurrikuleve t lndve msimore dhe i silabeve sipas Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs Struktura e kurrikuleve t lndve msimore

KAPITULLI VIII UDHZIME PR ZHVILLIMIN E TEKSTEVE T REJA DHE MJETEVE T TJERA MSIMORE Prdorimi i teksteve dhe mjeteve msimore n procesin e msimdhnies dhe nxnies Rrjedhojat e Kurrikulit t ri pr disenjimin e teksteve dhe mjeteve t tjera msimore Kriteret pedagogjike pr zhvillimin, zgjedhjen dhe prdorimin e materialeve msimore

KAPITULLI IX UDHZIME PR IMPLEMENTIMIN DHE ORARI I IMPLEMENTIMIT. UDHZIME PR PERIUDHN KALIMTARE Skenaret e implementimit Udhzime pr periudhn kalimtare

REFERENCAT BIBLIOGRAFIKE

ARSIMIMI, KURRIKULI DHE SFIDAT PR NJ BOT N NDRYSHIM E SIPR Shoqrit bashkkohore arsimimin e konsiderojn ndr pasurit m t rndsishme t njerzimit dhe prpiqen t gjurmojn potencialin e tij t plot, n mnyr q tu ndihmojn njerzve t ballafaqohen me sfidat e bots s sotme. Sipas Raportit t Delorit (Jacques Delors) pr UNESCO-n Education: the treasure within (UNESCO, 1996), e n pajtim me prirjet e sotme t bots, katr shtyllat e arsimimit jan: t msosh pr t ditur, t msosh pr t vepruar, t msosh pr t qen dhe t msosh pr t jetuar s bashku me t tjert. Prve ksaj, koht e fundit, UNICEF- i e nxjerr n pah edhe shtylln e pest: t msuarit pr ta transformuar vetveten dhe shoqrin. Kjo do t thot se nuk duhet vetm t pajtohemi me realitetin dhe ti prshtatemi atij, por duhet prpjekur ta transformojm at, duke qen t autorizuar nprmjet arsimimit q ta bjm kt. N prputhje me nevojn pr t siguruar iniciativa t prshtatshme n fush t arsimit ndaj sfidave t bots s sotme, reformat e kurrikulit dhe zhvillimi i vazhdueshm i kurrikulit jan ndr preokupimet m t mdha t autoriteteve t arsimit dhe t shoqrive civile n shum vende. Kurrikuli sht ndr mjetet m t rndsishme pr sigurimin e nj arsimimi cilsor dhe t barabart pr do pjestar t shoqris s caktuar, pavarsisht nga seksi, prkatsia etnike, ngjyra e lkurs, pozita shoqrore apo nga dallime t tjera. Kurrikuli, si mishrim i nj artikulimi koherent t synimeve dhe objektivave, prmbajtjeve, metodave t msimdhnies e nxnies dhe si baz pr muarje e vlersim, sht jo vetm pasqyrim i nj shoqrie dhe kulture t caktuar, por edhe projektim i ardhshm se si do t duket kjo shoqri. Ai gjithashtu parashikon se si do t duhej t pajiseshin nxnsit q t jen n gjendje t ballafaqohen me sukses me sfidat e ndryshme t realitetit t prditshm. Dispozitat e kurrikulit trajtojn shtje t rndsishme q kan t bjn me faktin se far duhet t din dhe far duhet t jen n gjendje t bjn nxnsit, cilat vlera duhen kultivuar, si t aftsohen nxnsit q t jen n gjendje t jetojn s bashku me t tjert dhe si t mbshtetet zhvillimi i plot i potencialit t tyre, me qllim q ata t mund t kontribuojn n mnyr aktive pr mirqenien e shoqris dhe mirqenien e tyre personale. Nisur nga kjo, zhvillimi i kurrikulit sht preokupim kryesor i do shoqrie, prandaj duhet t jet rezultat i nj procesi kshillimesh t gjera, duke inkuadruar n nj bashkpunim sa m t plot t gjith faktort e interesuar. Nevoja e prhershme pr ridisenjimin e shkollimit dhe pr riprkufizimin e qllimeve dhe objektivave t tij, lidhet me ndryshimet q shfaqen n shoqri, ekonomi, politik, shkenc e teknologji. Pasojat e ktyre ndryshimeve jan:

nevojat e reja t shoqris; ndryshimet n tregun e puns; risit teknologjike; ndryshimet e aspiratave t njerzve sa i prket dituris dhe shkathtsive me t cilat duhet t pajisen nxnsit n shkoll; ndryshimet e pikpamjeve t njerzve rreth shtjes se cilat jan parakushtet e domosdoshme pr strategji t efektshme t msimdhnies e t nxnies; ndryshimet n kontekstin shoqror t arsimimit.

Duke marr parasysh kto ndryshime, n botn e sotme, funksionet e shkolls duhet t rishqyrtohen. Shkolla duhet tu siguroj nxnsve mundsi q t pajisen me dituri sistematike dhe operative, si dhe me shkathtsit elementare, t cilat tu mundsojn ti shfrytzojn diturit e tyre n situata t ndryshme me rastin e zgjidhjes s problemeve n mnyr krijuese; t cilat tu mundsojn t dshmojn gjithnj aftsit e tyre pr nxnie t pavarur dhe t zhvillojn prgjegjsin pr veten e tyre, pr t tjert, pr shoqrin dhe pr mjedisin. Vendi dhe roli i arsimit, i msimdhnies dhe i nxnies, riprkufizohen n mnyr t vazhdueshme n prpjekjet q arsimimi formal tu ndihmoj t rinjve ti prmbushin nevojat dhe aspiratat e tyre personale, por njkohsisht edhe t kontribuojn me kompetenc dhe me prgjegjsi pr mirqenien e shoqris n trsi. M shum se kurr m par, shoqria pret nga shkollat q ti aftsojn fmijt e t rinjt pr nj jet kuptimplot e produktive n nj shoqri komplekse, e cila ndryshon vazhdimisht. Prmbajtjet ekzistuese t kurrikuleve dhe metodat pedagogjike po diskutohen gjithnj e m shum nga perspektiva e nevojs pr arsimim gjat tr jets dhe nga perspektiva e nevojs q arsimimi formal t kontribuoj n mnyr m t efektshme n prgatitjen e brezit t ri pr pjesmarrje t sukseshme n jetn aktive t shoqris. N trendin aktual t zhvillimit t bots s sotme, t gjitha njohurit dhe shkathtsit e nevojshme jetsore nuk mund t ofrohen vetm nprmjet shkollimit. Shkollat mund t japin nj baz t arsimimit dhe mund ta prgatisin njeriun pr nj proces t nxnies q do t zgjas gjat tr jets. Shkolla nuk do t duhej t ishte vend ku fmijt e t rinjt drrmohen nga fakte e informacione q nuk u hyjn n pun, por m shum nj vendtakim pr zhvillimin e tyre vetjak si antar t nj shoqrie moderne demokratike. Shkolla do t duhej t ishte vend ku nxnsit u nnshtrohen n mnyr sistematike prvojave kuptimplota t nxnies. Kto prvoja t nxnies nuk do t duhej t prqendroheshin vetm n informim, por do t duhej t siguronin nj balancim t arsyeshm e t domosdoshm midis prvetsimit t diturive dhe zhvillimit t shkathtsive, vlerave e qndrimeve. Kureshtja e natyrshme e nxnsve dhe gatishmria

pr t nxn, duhet t kultivohen e t stimulohen vazhdimisht. Dispozitat e kurrikulit, por edhe vet funksionimi i shkolls dhe i veprimtarive t saj, do t duhej t kontribuonin sa m mir q t jet e mundur pr kultivimin e arsimit si nj vler e rndsishme njerzore, si nga aspekti i zhvillimit individual, ashtu edhe nga aspekti i zhvillimit shoqror.

10

KAPITULLI I - KURRIKULI I RI I KOSOVS I.1 Nevojat dhe kushtet pr nj kurrikul t ri n Kosov II.2 Karakteristikat e kurrikulit t ri I.2.1 Korniza e kurrikulit t ri parauniversitar t Kosovs: prmbajtja dhe funksionet I.2.2 Parimet e zhvillimit t kurrikulit t ri n Kosov I.2.3 Roli i Kurrikulit brtham n organizimin e veprimtarive shkollore II.3 Synimet e prgjithshme t arsimit n Kosov I.1 Nevojat dhe kushtet pr nj kurrikul t ri n Kosov Pas nj krize t gjat, shoqria kosovare sot ballafaqohet me nj sfid t re pr tiu bashkuar rrjedhave aktuale t zhvillimit ndrkombtar. N sfern e arsimit, reforma e kurrikulit sht nj reagim ndaj zhvillimeve t reja n shoqrin kosovare. Procesi i reforms s kurrikulit synon rritjen e cilsis s arsimimit dhe barazis n gzimin e dobive q ofron ai pr t gjith nxnsit, dhe inkuadrimin e sistemit t arsimimit n rrjedhat aktuale q kan t bjn me reformat e arsimit n sistemet e tjera t prparuara. Reforma e kurrikulit duhet ti kushtoj vmendje ruajtjes s prvojave dhe specifikave pozitive t sistemit t arsimimit n Kosov, duke i plotsuar ato me prvojat pozitive t sitemeve t prparuara gjat dhjetvjearve t fundit. Kjo dokumentohet nprmjet analizave t ndryshme. Heqja e autonomis formale t Kosovs dhe bashkngjitja e saj me Serbin n vitin 1990, pati si rezultat krijimin e sistemit paralel t arsimit, si form e mosbindjes qytetare (1990-1999). Pasoja t tjera ishin numri shum i madh i nxnsve n hapsirat msimore, organizimi i msimit npr shtpi e objekte t ndryshme, dhe mbikqyrja e pamjaftuar e realizimit t procesit arsimor. Njkohsisht, prfshirja e fmijve n shkolla gjat ksaj faze kishte psuar rnie, sidomos n nivelet e ulta t shkollimit, si pasoj e migrimeve dhe shtimit t numrit t nxnsve q braktisnin shkolln. Gjat sistemit paralel, m 1991-1992, Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Kulturs e Kosovs filloi rishqyrtimin dhe reformimin e fundit t kurrikuleve (plan-programeve msimore). U hartuan kurrikulet e lndve msimore pr klasa dhe disiplina t ndryshme, me qllim t kthimit t autoritetit ndaj shtjeve prmbajtsore n arsim. Disa nga kurrikulet e lndve msimore u hartuan s bashku me specialistt prkats t kurrikuleve nga Shqipria dhe u importuan tekste t reja nga Shqipria, t cilat u rishqyrtuan q tu prshtateshin m mir nevojave t nxnsve t Kosovs. Kurrikulet e lndve msimore u hartuan pa pasur nj korniz t prshtatshme t tyre dhe kryesisht insistonin n paraqitjen e hollsishme t prmbajtjes msimore pr msimdhnie/nxnie (silabi), e jo n objektivat e nxnies dhe n rezultatet e pritshme.

11

Funksionimi i sistemit paralel pr nj dhjetvjear t tr, n saj t prkushtimit t njmendt t msuesve (pa pages a me pagesa simbolike dhe jo t rregullta), t punonjsve t adiministrats s arsimit dhe t shoqris n trsi, siguroi mbijetesn e sistemit t arsimit n Kosov gjat ktyre vjetve t vshtir. Por, dhjetvjeari i fundit, njkohsisht, qe nj periudh n t ciln sistemi i arsimit n Kosov do t izolohej nga rrjedhat dhe zhvillimet e vazhdueshme n fushn e arsimit, kshtu q msuesit qen t privuar dhe n pamundsi t njiheshin me risit profesionale, si jan metodat ndrvepruese t msimdhnies ose qasja e orientuar drejt nxnsit. Duke pasur parasysh analizat profesionale t organizmave kosovar dhe ndrkombtar, mendimin profesional t pedagogve eminent n fushn e arsimit, si dhe mendimin e vet nxnsve, prindrve dhe faktorve t tjer t interesuar, rezulton se ekzistojn disa arsye pr reformn e kurrikulit n Kosov: ruajtja e traditave dhe prvojave t vlefshme edukative n sistemin e arsimit t Kosovs, dhe lidhja e tyre me rrjedhat e fundit ndrkombtare n zhvillimin e kurrikuleve, metodologjis s msimdhnies dhe n dispozitat pr botimin e teksteve; prkufizimi i qart i synimeve dhe objektivave t arsimimit t t rinjve nprmjet sistemit arsimor t Kosovs, mbi t cilat do t zhvillohet kurrikuli dhe t cilat do t shrbejn si pika referimi pr muarjen dhe vlersimin e rezultateve t nxnies s materies msimore nga nxnsit; orientimi i prgjithshm t msuesve, nxnsve, autorve t teksteve, vlersuesve dhe faktorve t tjer t interesuar pr mnyrn e organizimit t msidhnies dhe nxnies n arsimin zyrtar nprmjet dokumentit t Kornizs s Kurrikulit t Kosovs. Ky dokument, i cili sht dokumenti kryesor i arsimit pr dispozitat e kurrikulit, sht rezultat i nj procesi t gjer t kshillimeve n shoqri dhe shpreh nj vizion t prbashkt t faktorve t interesuar t arsimit duke synuar q brezi i ri t prgatitet pr tu ballafaquar me sfidat e bots s sotme; pajisja e nxnsit me dituri dhe shkathtsi nga perspektiva e nxnies gjat tr jets dhe t shoqris t prcaktuar pr nxnie. Pr shkak t kompleksitetit t bots s sotme, nxnia nuk duhet t reduktohet m vetm n periudhn e shkollimit formal, por duhet t shenjohet si nj dimension i prhershm n jetn e nj individi. shmangja e mundsive q nxnsit t strngarkohen me informacione jorelevante ose t vjetruara dhe t stimulohen vetm sa u prket shkathtsive t nivelit t ult intelektual. Kurrikuli i ri nxit nj qasje t baraspeshuar ndrmjet msimdhnies dhe nxnies, q konsiston n pajisjen e nxnsve me njohuri relevante dhe t reja, duke u ndihmuar gjithashtu n zhvillimin e shkathtsive t larta intelektuale dhe t qndrimit pozitiv ndaj vetvetes, ndaj t tjerve, ndaj nxnies dhe ndaj jets; inkurajimi i shkollave dhe msuesve q t prdorin strategji t reja t nxnies, nga perspektiva e qasjes s orientimit drejt nxnsit dhe nga perspektiva e metodologjis ndrvepruese; pasqyrimi i ndryshimeve demokratike n shoqrin kosovare dhe kontributi pr to;

12

rrespektimi i parimit t autonomis s shkolls; krijimi i bazs pr nj paansi m t madhe n sistemin e arsimit, sa koh q shtjeve gjinore u qaset si nj dimensioni ndrkurrikular; ai do t lehtsoj inkuadrimin e t rejave n shoqrin demokratike si qytetar me t drejta e prgjegjsi t barabarta; marrja parasysh e ndrvarsis s bots s sotme, si dhe zhvillimet e reja n tregun e puns, me qllim q tu sigurohen studentve parakushte pr lvizshmri dhe konkurrim t suksesshm n tregun vendor dhe ndrkombtar t puns;

Zhvillimi i kurrikulit dhe implementimi i tij jan rezultat i nj qasjeje t kombinuar nga lart-posht dhe nga posht-lart, q mban parasysh elementet e politiks s arsimit, t nxjerra n shkall qendrore, dhe elementet e zhvillimit t shkolls e risive n shkall lokale. Me qllim q t sigurohet nj reform e suksesshme e kurrikulit n Kosov, nevojitet, nga njra an, t identifikohen e t specifikohen arsyet pr ndryshim dhe orientimet e reja n zhvillimin e kurrikulit dhe, nga ana tjetr, nevojitet q faktort e interesuar, nprmjet kshillimeve t gjera e konstruktive, t angazhohen dhe t kontribuojn n mnyr krijuese me qllim q t ndihmojn q reforma e arsimit t kthehet nga vizioni n realitet t prditshm shkollor. I.2 Karakteristikat e kurrikulit t ri I.2.1 Korniza e re e kurrikulit t ri t Kosovs: prmbajtja dhe funksionet Reforma e arsimit paraqet nj proces nprmjet t cilit ndryshimet n lmenj t ndryshm t arsimit artikulohen n mnyr sistematike dhe t plot. Qllimi sht t sigurohen parakushtet pr arsimim cilsor dhe t barabart, sidomos me synimin q t pasqyrohet vizioni i shoqris rreth shtjes se far duhet t jet misioni i ri shkolls dhe si mund t prmbushet ai1 . Sipas nj numri t madh t prvojave m t spikatura ndrkombtare, reforma e kurrikulit paraqet shtylln kryesore t t gjitha reformave t arsimit dhe doemos ndrlidhet me zhvillimet n lmenjt e tjer, si jan vlersimi dhe muarja, trajnimi i msuesve, menaxhimi dhe financimi i arsimit. Gjat dhjetvjearve t fundit, zhvillimi i kornizave t kurrikulit n shum shtete t bots sht dokumentuar si orientimi m i ri n reformn e kurrikulit. Korniza e kurrikulit prcakton t gjith parametrat e nevojshm q do t duheshin mbajtur parasysh n pun t prkufizimit t qllimeve dhe prmbajtjeve kurrikulare, n
1

Edhe pse nnkupton angazhimin e llojeve t ndryshme t ndryshimeve, reforma e arsimit sht m tepr se vetm nj mori e ndryshimeve n fushn e arsimit. Reforma e arsimit duhet t mbshtetet n nj vizion t gjer pr sa i prket ndrlidhjes s shkolls dhe zhvillimit shoqror. Mekanizmat pr ndryshime duhet t bhen pjes e prvojs prmes t cilve ndryshimet t bhen pjes e prvojs s prditshme t shkolls, pr sa u prket burimeve, marrjes s vendimeve dhe kompetencave praktike t atyre q jan t involvuar n procesin msimor.

13

pun t zgjedhjes s metodave dhe materialeve pr nxnie, si dhe prTIKazi me muarjen e arritjes s standardeve t arsimimit. Kornizat e kurrikulit zhvillohen duke mbajtur parasysh supozimet baz pr sa i prket natyrs s dituris q duhet t transmetohet, dhe shkathtsive e aftsive q duhet t zhvillohen nprmjet arsimimit formal. Kornizat e kurrikulit shprehin synimet dhe objektivat e prbashkta t arsimimit shkollor, bashk me udhzimet pr msuesit dhe t interesuarit pr arsimin. Kornizat e kurrikulit gjithashtu rekomandojn mnyrat se si t prballojn msuesit dallimet e ndryshme midis nxnsve, po dhe si t sigurojn nj baraspesh ndrmjet qasjes disiplinare dhe qasjes ndrdisiplinare. Kornizat e kurrikulit jan dokumente me rndsi t veant, si nga pikpamja e polikits s arsimit, ashtu edhe nga pikpamja e udhrrfyesit praktik pr personelin msimor dhe administrativ lidhur me shtjen se far diturish, shkathtsish, vlerash e qndrimesh duhen prfshir n programet shkollore dhe si t realizohen ato, duke theksuar nevojn e bashkpunimit midis nxnsve n procesin e prvetsimit t diturive t reja, dhe t integrimit t dituris s prvetsuar n shkoll me prvojat jasht shkolls. N literaturn bashkkohore, nocioni korniz gjithprfshirse e kurrikulit shpesh lidhet me termin kurrikul brtham, q ka t bj me vendosjen e krkesave minimale, t prbashkta pr t gjith nxnsit e sistemit t caktuar. Ajo gjithashtu u ofron shkollave mundsi q t disenjojn pjesrisht kurrikulin e tyre, n harmoni me parimin e autonomis s shkolls. Prandaj, baz pr zhvillimin e kurrikulit sht prcaktimi paraprak i synimeve t prgjithshme t arsimit, qartsimi i qllimeve dhe veorive specifike t shkallve t ndryshme t shkollimit dhe orientimi i shkollave se si ti ofrojn komunitetit shrbime arsimore sa m cilsore. Zhvillimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs prcakton bazn pr zhvillimet e mtejme t kurrikuleve t lndve dhe programeve t lndve n pajtim me orientimet e reja t sistemit t arsimit. 2 Korniza e re e kurrikulit vmendje t veant i kushton shtjes s kontinuitetit dhe koherencs midis shkallve t ndryshme formale t arsimit, shkallve kryesore t kurrikulit, dhe qasjeve t ndryshme ndrdisiplinare a disiplinare. Dispozitat e kurrikulit synojn ti mundsojn shkolls t baraspeshoj realizimin e synimeve dhe objektivave t prbashkta me nj qasje pluraliste pedagogjike. Kjo qasje

Pas aprovimit zyrtar t Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs, do t pasoj zhvillimi i kurrikuleve t lndve dhe i programeve t lndve si pjes e procesit t zhvillimit t kurrikulit

14

lejon respektimin e dallimeve midis nxnsve dhe nj shfrytzim m t arsyeshm t burimeve njerzore e materiale. Korniza e re e kurriulit u ofron msuesve udhzime konkrete pr tu ballafaquar n mnyr krijuese me teknika, shtje dhe situata t ndryshme msimore. Prve orientimit t msuesve n organizimin sa m t efektshm t procesit msimor, korniza e re e kurrikulit gjithashtu mbshtet shkollat dhe stafin administrativ n organizimin, menaxhimin dhe vlersimin e veprimtarive shkollore dhe efektshmris s shkolls. Korniza e re e kurrikulit, nprmjet prezantimit transparent t synimeve t prgjithshme dhe objektivave t sistemit t arsimit, misionit t shkolls dhe veprimtarive t parapara shkollore, shrben edhe si udhzues pr prindrit, nxnsit dhe komunitetin n lidhje me mundsit q duhet t ofroj shkolla. T gjith kta faktor kontribuojn pr nj zhvillim t vazhdueshm dhe harmonik t individualitetit t secilit nxns kosovar. Korniza e kurrikulit t ri t Kosovs krijon bazn pr nj komunikim dhe bashkpunim m t madh ndrmjet shkollave dhe komunitetit, me qllim t ngritjes s cilsis dhe paansis (barazis) t shrbimeve arsimore, si dhe t llogaridhnies s msuesve, t shkollave dhe t autoriteteve t arsimit n nivele t ndryshme. Implementimi i kornizs s re, si dhe zhvillimi i mtejm i kurrikuleve e programeve t lndve (silabi)3 , do t shoqrohet me zhvillimin e materialeve t reja pr msimdhnie e nxnie (tekste t reja shkollore, fletore pune, materiale msimore, udhrrfyes pr msues etj.), t cilat do t pasqyrojn synimet, objektivat dhe qasjet e reja ndaj msimdhnies, si dhe rezultatet e pritshme t kurrikulit t ri t Kosovs. Korniza e re e kurrikulit do t jet bazament pr zhvillimin e shkolls n procesin e implementimit t dispozitave t kurrikulit t ri, pr trajnimin e msuesve para dhe gjat shrbimit, si dhe pr krijimin e kushteve pr relacione sa m transparente ndrmjet shkolls, prindrve dhe komunitetit lokal.

1.2.2. Parimet e zhvillimit t kurrikulit t ri n Kosov Me qllim q kurrikuli i ri n Kosov t siguroj nj baz mbi t ciln t mund t gjenden forma pr t'iu prgjigjur sfidave aktuale dhe njkohsisht nxnsve t'u ofrohen mundsi pr t arritur sukses n procesin e t nxnit, sht me rndsi q t mbahen parasysh orientimet n vijim:

Kurrikulet e lndve pr do lnd apo fush kurrikulare do t artikulojn objektivat, zgjedhjen e prmbajtjes, metodat e msimdhnies dhe nxnies dhe mjetet e vlersimit. Kurse programet do t fokusohen kryesisht n presentimin analitik t shtjeve prmbajtjsore pr klas (vite) t ndryshme n relacion me qasjet ndrkurrikulare ndaj lnds.

15

Msimdhnia dhe nxnia n shkoll duhet t fokusohet edhe n dimensionin arsimor edhe n dimensionin edukativ. N kt kontekst shkolla nuk sht nj institucion q ofron vetm dituri, por njkohsisht sht nj mjedis i prshtatshm pr zhvillimin e vlerave, t qndrimeve e shkathtsive t t rinjve, n mnyr q njohurit e prvetsuara t'i shfrytzojn e t'i zbatojn n situata t ndryshme t jets, duke mbajtur parasysh gjithnj dinjitetin e vet njerzor dhe t t tjerve dhe kontributin q duhet t japin pr mirqenien vetjake dhe shoqrore, pa vn n rrezik funksionimin demokratik t shoqris dhe mjedisin; Dispozitat e kurrikulit t ri duhet t sigurojn bashkrenditjen, lidhshmrin dhe vazhdimsin e procesit msimor n t gjitha klasat, n shkallt kurrikulare ky dhe n nivele formale t arsimit e t edukimit; Korniza e kurrikulit t ri duhet t ofroj mundsi pr aranzhime fleksibile t planit msimor dhe t burimeve pr realizimin e ktij plani, duke krijuar kushte e mundsi pr t siguruar qasje individuale n prputhje me nevojat dhe interesimet e nxnsve, po edhe me burimet lokale dhe specifikat e mjedisit prkats ku ndodhet shkolla; Kurrikuli i ri synon t arrij nj baraspesh t prshtatshme t qasjeve njdisplinare e ndrdisiplinare n fushn e arsimit; Korniza e kurrikulit t ri mbshtetet n premisn e autonomis s shkolls, q parakupton mundsin q shkollat t inkuadrohen n mnyr aktive n planifikimin dhe n menaxhimin e orientimeve kurrikulare pr nxnsit e tyre, gjithnj n prputhje me rregulloret e parashikuara n korniz, me traditat e prparuara, me nevojat dhe me burimet vendore; Kjo korniz mbshtetet gjithashtu mbi parimin e bashkprgjegjsis s shkolls dhe msuesve ndaj nxnsve, pastaj t prindrve dhe komunitetit n trsi pr sigurimin e nj arsimimi e edukimi sa m cilsor; Kurrikuli i ri ofron prkrahje t madhe pr msuesit lidhur me planifikimin e veprimtarive msimore e edukative, me zgjedhjen dhe prshtatjen e prmbajtjeve e t mjeteve msimore, si dhe nj qasje krijuese, - q t gjitha me synimin q t mbahen parasysh nevojat dhe interesimet specifike t nxnsve; zhvillimi dhe implementimi i kurrikulit t ri mbajn parasysh nevojn pr t'i ndihmuar msuesit, n mnyr q ata t angazhohen me prgjegjsi n procesin e gjer t kshillimeve e t bashkpunimit dhe ndaj kurrikulit t ri e implementimit t tij t ndiejn nj detyrim e t shfaqin nj zell t veant; Kurrikuli i ri synon respektimin e s drejts s fmijve e t t rinjve pr nj arsim e edukim cilsor dhe t'u jap kurajo atyre q t bhen t ndrgjegjshm pr t drejtat e tyre e t veprojn me prgjegjsi me qllim q t kontribuojn q t drejtat e njeriut respektohen n jetn e prditshme.

Duke u mbshtetur mbi kto orientime, kurrikuli i ri pr shkollat e Kosovs duhet t mbshtetet n parimet n vijim:

16

Pluralizmi.Kurrikuli i ri pasqyron karakterin pluralist t shoqris kosovare, strukturn e saj multietnike dhe dimensionin multikulturor. Dispozitat e kurrikulit t ri jan hartuar me prirjen q t pasqyrojn potencialin, nevojat, interesimet dhe stilet e ndryshme t t nxnit pr t dy sekset dhe pr grupet e ndryshme kulturore n Kosov. Duke shtruar krkesa t prbashkta pr t gjith, kurrikuli i ri ofron hapsir pr nj qasje pozitive ndaj dallimeve, fardo qofshin ato. Ky sht synimi pr nj ballafaqim konstruktiv me dallimet, q sht karakteristik e shoqrive moderne demokratike; Aktualiteti.Kurrikuli i ri pasqyron zhvillimet e fundit n shkenc dhe kultur, trendet e zhvillimit n fushn e arsimit, si dhe trendet n zhvillimet demokratike n shoqri e trendet e reja n tregun e puns; Maturia dhe prshtatja. Kurrikuli i ri parashikohet t jet i kapshm dhe i afrt pr fmijt pr sa u prket mundsive, interesimeve dhe aspiratave t tyre, dhe t'u ofroj nj varg prvojash t efektshme msimore, t cilat do t'i ndihmonin ata, n mnyr q t zbulonin, t stimulonin e t zhvillonin m tutje potencialin dhe personalitetin e tyre; Uniteti dhe dallimet. Kurrikuli synon t arrij nj baraspesh t arsyeshme midis krkesave t prbashkta dhe krkesave individuale n qasje ndaj msimit, duke zgjeruar e pasuruar mundsit e llojllojshme pr veprimtarin e nxnsve n shkoll.

Kurrikuli mban parasysh karakteristikat dhe nevojat e ndryshme t nxnsve, sfondin e tyre kulturor e shoqror dhe potencialin e tyre. T nxnt sht nj proces i prhershm, q krkon nj motivim pozitiv dhe vetbesim e shkathtsi pr vetvlersim. Si e tregon prvoja, po edhe hulumtimet shkencore, t nxnt sht m i suksesshm kur nxnsit brenda ktij procesi sillen n nj situat q t ndiejn knaqsi, t zotrojn mir materien msimore dhe procedurat e nxnies, po dhe t prjetojn hare gjat procesit t msimit. Duke ofruar orientime kurrikulare t prbashkta pr t gjith, korniza e re trajton njkohsisht orientime specifike pr nxnsit e minoriteteve, pr nxnsit e talentuar, pr nxnsit me nevoja t veanta dhe pr nxnsit q jetojn n vise malore; Kreativiteti.Kurrikuli i ri synon zhvillimin e aftsive t larta intelektuale, t krshris dhe mendimit kritik. Diturit dhe shkathtsit duhet t ndrlidhen me zhvillimin e kreativitetit dhe t aftsis pr zgjidhje krijuese t problemeve, si dhe me zhvillimin e vlersimit kritik dhe t vetvlersimit; T nxnt e inegruar dhe t plot. Kurrikuli i ri stimulon t nxnt e integruar dhe t plot, n mnyr q nxnsve t'u mundsohet t kuptojn shtjet komplekse t ndrvarsis, q karakterizojn diturin e sotme pr botn dhe botn vet. Menaxhimi me sukses i shumllojshmris dhe i ndrvarsis mbshtetet n kultivimin e mendimit t pavarur e fleksibil dhe t qndrimeve pozitive n situata t ballafaqimit me sfida t reja. T nxnt e integruar dhe t plot nxnsve u mundson q t formojn nj pasqyr t qart pr informacionet, ngjarjet, proceset dhe njerzit.

17

Orientimi. Kurrikuli i ri prfaqson nj qasje konstruktive n planifikimin e veprimtarive n shkoll, duke ofruar nj orientim t prgjithshm e t plot pr msuesit, autoritetet e msimit e t edukimit, pr prindrit dhe faktort e tjer, natyrisht duke ln gjithnj hapsir pr intervenime personale dhe krijuese t vet atyre lidhur me disenjimin e programit msimor dhe t veprimtarive t nxnies. Konsultimi. Reforma e kurrikulit, zhvillimi i kurrikulit dhe rishqyrtimi i tij, n shoqrin demokratike duhet t jet rezultat i nj konsultimi mbi nj baz t gjer, duke prfshir aty msuesit dhe edukatort profesional, shkollat, familjet, nxnsit, autoritetet e arsimit, mediat, prfaqsues t komunitetit, t biznesit dhe t shoqris civile. Debati publik dhe konsultimi pr sa i prket zhvillimit t kurrikulit dhe procesit t rishqyrtimit t tij, - synon t harmonizoj ekspertizn profesionale pr shtje t ndryshme q kan t bjn me kt problematik, dhe mendimin e atyre q u dedikohet kurrikuli dhe t cilt e ndiejn dhe e jetojn at drejtprdrejt - si nxns apo si prindr. Pra, marrja e opinionit publik dhe konsultimet profesionale nuk prjashtojn njri-tjetrin, vese prkundrazi vihen n nj harmoni krijuese, sidomos po t mbajm parasysh faktin se kurrikuli sht nj shtje me interes t madh shoqror. Autonomia dhe prgjegjsia e shkolls. Kurrikuli i ri i Kosovs mbshtetet mbi parimin e autonomis dhe prgjegjsis s shkolls, e cila sht n gjendje t zhvilloj profilin e saj. Ky parim shrben q komunitetit prkats t'i ofrohen shrbime t qarta dhe specifike msimore e edukative. Njsit msimore prfitojn nga kurrikuli i ri prmes mundsive q ofron ky pr sa i prket marrjes s vendimeve q kan t bjn me kurrikulin, distribuimit kohor dhe burimeve, n mnyr q t'i prmbushin m mir nevojat specifike t popullacionit t caktuar shkollor. Si rezultat i procesit t decentralizimit dhe transferimit t kompetencave, - autonomia e shkolls lidhet me shtimin e prgjegjsis. Kjo do t siguroj transparencn e veprimtarive n shkolla dhe do t'u ndihmoj atyre q t prmbushin nevojat pr shrbime cilsore dhe t barabarta msimore e edukative pr komunitetin e tyre.

I.2.3 Roli i Kurrikulit brtham n organizimin e veprimtarive shkollore Kurrikuli mishron prvojat e arsimit t cilat shoqria e caktuar i konsideron me vler dhe t rndsishme tu ofrohen nxnsve n shkoll. Kurrikuli gjithashtu ofron orientime pr nj organizim t efektshm t ktyre prvojave, si dhe pr mnyrat e efektshme t verifikimit t rezultateve t arritura. Kurrikuli brtham konsiderohet si form e artikulimit ndrmjet objektivave, prmbajtjeve t ndryshme, metodave t msimdhnies/nxnies dhe metodave t vlersimit, t prbashkta pr t gjith nxnsit n klasn dhe llojin prkats t shkolls me qllim t muarjes dhe vlersimit t arritjeve t nxnsve. N kontekst t Kornizs s kurrikulit t Kosovs, kurrikuli brtham u referohet: Krkesave t prbashkta pr t gjith nxnsit (kurrikuli i njsuar), t cilat mund t bhen tem e vlersimit t jashtm dhe paraqesin parakushtet pr shkollim t

18

mtejm. Kto krkesa t prbashkta pasqyrohen nprmjet standardeve t prbashkta kurrikulare; Zhvillimit t shkathtsive kryesore, si t menduarit kritik, shkathtsive ndrvepruese, empatis, shkathtsive komunikuese, marrjes s vendimeve dhe teknikave pr zgjidhje t poblemeve; Planit t prbashkt msimor, q prcakton listn e lndve t detyrueshme, numrin minimal t orve n jav/vit, dhe strukturn e disiplinave, prkatsisht hartn e koncepteve qendrore t prmbajtjeve t caktuara t lndve, njsit prmbajtsore me krkesat minimale si pjes e dituris brtham brenda do lnde (nga aspekti i qasjes prmbajtsore t kurrikulit brtham); Orientimeve t prgjithshme sa i prket shfrytzimit t pjess sipas zgjedhjes t kurrikulit, e cila ka t bj me autonomin e shkolls. Kto orientime lejojn hapsir pr nj qasje m t individualizuar n shkoll, por njkohsisht ofrojn standarde pr nj proces cilsor dhe t barabart arsimor pavarsisht nga dallimet midis nxnsve.

Duke pasur parasysh standardet kurrikulare pr sa u prket krkesave t prbashkta dhe orientimeve t prgjithshme, shkollat do t ken mundsi t angazhohen me prgjegjsi n disenjimin e programeve t tyre shkollore, varsisht nga rrethanat specifike t popullacionit t caktuar shkollor apo t komunitetit prkats. Duke u bazuar n kurrikulin brtham, shkollat mund t prmbushin interesimet dhe nevojat specifike n mnyr t individualizuar, duke pasur parasysh krkesn elementare pr sigurimin e mundsive t barabarta pr t gjith nxnsit. I.3 Synimet e prgjithshme dhe objektivat e arsimit n Kosov Formulimi i synimeve dhe objektivave t arsimit n Kosov bazohet n mundsit e shumta dhe sfidat e reja t shoqris kosovare pas konfliktit t fundit. Kto mundsi dhe sfida kan t bjn me zhvillimin demokratik, me mundsit e reja ekonomike dhe me hapjen ndaj bots. Ndr ngjarjet m t rndsishme q u shnuan vitet e fundit, sht fillimi i nj procesi t vrtet demokratik n Kosov pr sa i prket vendosjes s strukturave dhe institucioneve demokratike, pr sa i prket rimkmbjes dhe ndrtimit t shoqris civile, si dhe prjetimit t dinjitetit kolektiv dhe individual. Prandaj, ndr synimet kryesore t arsimimit n Kosov duhet t jet zhvillimi i dituris, shkathtsive dhe qndrimeve q krkon qytetrimi demokratik. Kjo do tu mundsoj t rinjve q t aftsohen q t angazhohen me kompetenc n rrjedhat e prgjithshme t jets publike, dhe t jen qytetar aktiv e me prgjegjsi t nj shoqrie demokratike e pluraliste. Arsimiedukimi pr qytetrim demokratik do t duhet t mbaj parasysh edhe karakterin multietnik dhe multikulturor t shoqris kosovare, n mnyr q tu mundsoj nxnsve q n mnyr konstruktive t ballafaqohen me shtje q kan t bjn me dallime t ndryshme dhe t kultivojn e t respektojn t drejtat e veta t njeriut, po edhe t t tjerve.

19

Shoqria kosovare tani sht bashkuar n rrjedhat m t reja t shkencs, teknologjis dhe kulturs. Sistemi i arsimit n Kosov ka mundsin pr zhvillimin e nj dialogu t ri me sistemet e tjera arsimore t prparuara n bot. N kt kontekst, nj synim tjetr i arsimit n Kosov sht ti pajis nxnsit me informacione me vler e bashkkohore dhe me shkathtsi instrumentale, t cilat tu mundsojn t ballafaqohen me sfidat e shoqris s s prcaktuar pr nxnie dhe me perspektivat pr nxnie gjat tr jets n nj bot gjithnj e m t ndrvarur. Arsimi-edukimi duhet tu ndihmoj nxnsve t kultivojn identitetin e tyre lokal, etnik e kombtar, si dhe ti aftsoj ata q t jen t hapur drejt pasurimit t identitetit t tyre personal prmes ndrvarsis n botn e sotme. Nxnsve duhet tu ndihmohet t kuptojn se identiteti nuk sht vetm ajo q i ndan njerzit, por se ai gjithashtu prfshin edhe at q i bn pjes t nj bote m t gjer. Ata duhet t prkrahen q t kuptojn dhe t vlersojn q njerzit t mos bartin vetm nj identitet etnik lokal, por se sht me rndsi t promovojn nj identitet m t gjer, dhe se kjo sht e mundshme, n baz t intereseve t prbashkta dhe duke e zgjeruar kuptimin e nocionit t prkatsis. Krijimi i identitetit fillon n familje e n rrethin e ngusht shoqror dhe sht nj proces i vazhdueshm, n t cilin ndikojn t gjitha prvojat e reja t cilave u ekspozohemi n jetn e prditshme dhe n marrdhnie me njerzit e tjer. Arsimi duhet tu mundsoj nxnsve q t njohin vlerat dhe traditat e familjes e t popullit t tyre, si dhe tu mundsoj q t jen t hapur ndaj historis dhe kulturs s komuniteteve t tjera, po dhe t popujve e vendeve t tjera. Nxnsit duhen inkurajuar q t shprehin interesim pr traditat e shoqris s tyre dhe t'i kultivojn ato, por edhe t kontribuojn n pasurimin e trashgimis s tyre kulturore. Ata gjithashtu duhen ndihmuar q t zhvillojn respektin ndaj kulturave dhe traditave t tjera, si dhe ndaj solidaritetit njerzor. Nxnsit duhen aftsuar q t shfrytzojn n mnyr krijuese diturin dhe shkathtsit e tyre n situata t ndryshme e n kontekste t reja, q t angazhohen individualisht dhe s bashku me t tjert n zgjidhjen krijuese t problemeve dhe t kultivojn motivimin dhe shkathtsit pr t menduar t pavarur dhe kritik. Nxnsit duhen ndihmuar q t zhvillojn prgjegjsin ndaj vetes, ndaj t tjerve, ndaj shoqris dhe ndaj mjedisit. Zhvillimi i prgjegjsis prfshin edhe ndrgjegjsimin pr pasojat e veprimeve vetanake, si dhe ndrgjegjsimin dhe t kuptuarit pr prgjegjsin pr t marr iniciativa. Nxnsit duhen aftsuar q t lidhin diturin teorike me veprimtarit praktike, t zhvillojn nj qndrim pozitiv ndaj nxnies dhe ndaj shfrytzimit t efektshm t diturive e shkathtsive n studimet e mtejme n pun dhe n jetn private e publike.

20

Nxnsit duhen ndihmuar q t zhvillojn vetbesimin dhe motivimin pozitiv si dhe ti shfrytzojn si duhet t drejtat e tyre. Ata duhen ndihmuar q t kultivojn kureshtjen dhe shpirtin hulumtues, si dhe t manifestojn nj qndrim pozitiv ndaj dallimeve, nga pikpamja e ideve, dukurive, personave, kulturave etj. Arsimi duhet tu mundsoj t rinjve q t kontribuojn me tr potencialin e tyre n rindrtimin dhe mirqenien e shoqris kosovare, duke u zhvilluar njkohsisht si individ t pavarur, t aft q t prmbushin jetn e tyre personale.

21

KAPITULLI 2 SISTEMI ARSIMOR: OBJEKTIVAT DHE REZULTATET

II.1 Struktura e re e sistemit arsimor: pasojat pr zhvillimin e kurrikulit II.2 Objektivat dhe rezultatet e parapara pr nivelet e ndryshme formale (sipas strukturs s re 5+4+3) dhe shkallt kryesore t kurrikulit

II.1 Struktura e re e sistemit arsimor: pasojat pr zhvillimin e kurrikulit Pas nj periudhe t diskutimeve n lidhje me strukturn e re t sistemit shkollor n Kosov, ku u prfshin nj numr i madh njerzish dhe institucionesh, prfshir prfaqsues t Universitetit t Prishtins, dhe prfaqsues t tjer nga organizata kombtare e ndrkombtare, n gusht 2000 u mor vendim pr strukturn e re 5+4+3 t sistemit t arsimit. Modeli i ri 5+4+3 zvendson strukturn ekzistuese 4+4+4, e cila nnkuptonte periudhn e detyrueshme t shkollimit me kohzgjatje prej vetm 8 vjetsh. Nj ndr rrjedhojat m t rndsishme t strukturs s re 5+4+3 t sistemit shkollor sht zgjatja e shkollimit t detyrueshm nga 8 n 9 vjet, q prputhet me rrjedhat evropiane dhe ndrkombtare n arsim. Struktura e re gjithashtu nnkupton qllime e funksione t reja pr nivelet e ndryshme t arsimit formal, q ndikojn edhe n zhvillimin e kurrikulit. Kjo sht n frym t njjt me zhvillimet e sistemeve t ndryshme t prparuara shkollore gjat disa dhjetvjearve t fundit. Zgjatja e shkollimit t detyrueshm nga 8 n 9 vjet ofron mundsin pr nj shkollim elementar m solid, pr pr nj numr m t madh t nxnsve n Kosov dhe pr qllim q t kontribuoj n shtimin e numrit t nxnsve q vazhdojn shkollimin e mesm, t lart dhe universitar.

22

Tabela 1. Krahasimi i strukturs ekzistuese dhe strukturs s re t sistemit t arsimit n Kosov

Struktura ekzistuese Mosh a 3-5 5-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 Struktura e re Klasifikimi ndrkombtar standard i arsimit (ISCE) niveli 0 ISCE 5-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16

Klasa Kopshti i fmijve Klasa parafillore Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5 Klasa 6 Klasa 7 Klasa 8 Klasa 9 Klasa 10

Mosha

Edukimi Parashkollor

Edukimi parashkollor

3-5

Arsimi fillor (Shkolla fillore)

Shkolla fillore

niveli 1 ISCE

Shkolla e mesme

niveli 2 ISCEA

Arsimi i mesm (Shkolla e mesme)

1718 1819

Klasa 11 Klasa 12

Shkolla e mesme e lart (Gjimnazi teorik dhe profesional/teknik dhe Shkolla profesionale)

16-17 17-18

niveli 3 ISCE

Arsimi i lart Arsimi universitar

Arsimi universitar

Struktura 5+4+3 e shkollimit prkufizon nivelet formale t shkollimit dhe rezultatet e pritshme pas prfundimit t tyre duke i harmonizuar ato me trendet ndrkombtare: Mosha e detyrueshme pr fillimin e shkollimit sht 6, n vend t 7 vje; Shkollimi fillor do t zgjas pes vjet, prej klass s par (I) deri n klasn e pest (V). Kjo do t jet periudh kur nxnsit jan nn mbikqyrjen e msuesit t klass, i cili i mban pothuaj t gjitha lndt msimore. Gjat shkollimit fillor nxnsit duhet t prvetsojn dituri dhe shkathtsi elementare, m tepr nga perspektiva e nevojs pr tu zhvilluar si nxns sesa nga perspektiva e formimit akademik; shkolla fillore sht faz kur theksohet arsimimi i prgjithshm elementar, i cili do t shrbej si baz solide pr nxnie dhe arsim t mtejshm. Shkolla e mesme do t zgjas tri katr vjet, dhe do t ofroj m shum njohuri dhe hyrje n msim lndor, prandaj ktu msimi sht m i specializuar dhe pakz m akademik. N fund t ktij niveli formal, do t mbahet nj provim i prfundimit t detyrueshm (verifikimi 14+)4 , i cili gjithashtu do t jet baz pr vazhdimin e

T shihet Kapitulli IV.4. provimi 14+ do t thot se nxnsit duhet t japin kt provim n moshn 14 vjeare ose m von

23

shkollimit n shkolln e mesme t lart; gjat ktyre katr vjetve nxnsit do t mbshteten dhe do t kshillohen me kujdes pr shkollim t mtejshm dhe pr orientim professional; Shkolla e mesme e lart do t zgjas 3 vjet, n vend t 4, dhe do t prfshij drejtime t ndryshme t gjimnazeve (teorike/akademike, q momentalisht quhen Shkolla t mesme t prgjithshme - po q do t mund t emrtoheshin si Gjimnaze teorike, dhe profesionale, q momentalisht quhen Shkolla t mesme profesionale - po q do t mund t emrtoheshin Gjimnaze profesionale ose Gjimnaze Teknike) q prfundojn me provimin e maturs dhe lejojn vazhdimin e shkollimit universitar. Shkolla e lart e mesme prfshin gjithashtu shkollat profesionale (momentalisht quhen Shkolla teknike profesionale), q prfundojn me certifikat profesionale, e cila ka t bj me lloje t ndryshme t kualifikimit profesional, por nuk mundson automatikisht q mbi kt baz t vazhdohen studimet universitare. (N mnyr q t mund t vazhdojn shkollimin universitar, nxnsit q prfundojn kto shkolla duhet t marrin provimin e maturs).

N kontekstin e reforms s kurrikulit, struktura e re 5+4+3 e sistemit t arsimit duhet t shqyrtohet duke pasur parasysh rrjedhojat n vijim: Duke pasur parasysh nevojn pr shtimin e prfshirjes s fmijve n arsiminedukimin parashkollor dhe sigurimin e nj arsimimi cilsor pr kt nivel, n orientimet kurrikulare vmendje e veant u sht kushtuar kopshteve t fmijve dhe edukimit parafillor (arsimimi parashkollor). Kjo gjithashtu merr parasysh ndrlidhjen e domosdoshme ndrmjet edukimit parashkollor dhe arsimit fillor dhe rndsin a arsimimit parashkollor si nj baz pr qasje ndaj rezultateve solide dhe nxnies s mtutjeshme; Kurrikuli i shkollimit fillor sht zhvilluar n prputhje me synimin kryesor t ksaj faze, q konsiston n sigurimin e nj arsimi solid dhe ndrtimin e nj baze pr shkollim t mtutjeshm n shkolln e mesme. N klasat I-V, nxnia duhet t organizohet kryesisht nga perspektiva e prqendruar tek nxnsi, e jo nga ndonj perspektiv akademike e diturive orientuar n lndt msimore. Kurrikulat e lndve msimore do t lejojn m tepr hapsir pr msimin e integruar, pr punn-projekt, si dhe pr arte dhe teknologji, sesa ishte e mundur m prpara. Ky nivel do t ofroj msimin e gjuhs s huaj si dhe arsimimin teknologjik, duke prfshir aty edhe teknologjin informative. Dispozitat e kurrikulit do t prqendrohen n nevojat e nxnsve pr zhvillim personal dhe n bazat e shkrim leximit, shkathtsit pr komunikim, si dhe n zhvillimin e shkathtsive elementare llogaritse, si dimensione me rndsi t arsimimit elementar. N shkolln e mesme, rregullat e kurrikulit pasurohen me nj qasje t msimdhnies dhe nxnies m shum t orientuar n lnd msimore, nprmjet s cils nxnsit marrin dituri m sistematike dhe bjn interpretime m akademike. Llojllojshmria e lndve t reja t detyrueshme dhe e lndve (kurseve) sipas zgjedhjes do tu ofroj nxnsve nj baz t vlefshme pr aspiratat e tyre n lidhje me karriern dhe t'u bjn ball prvojave dhe sfidave t ndryshme t nxnies. Kjo do t

24

mundsoj ndrgjegjsimin e nxnsve pr potencialin e tyre, interesimet dhe nevojat e tyre. Vmendje e veant i kushtohet klass IX si klas orientuese, n t ciln nxnsit do t ken rastin ti konsolidojn diturit dhe shkathtsit e tyre t arritura, duke kombinuar kurset dhe veprimtarit praktike e teorike. Ata do t jen n gjendje edhe t marrin vendime pr studime t mtejme dhe pr karriern profesionale. N shkolln e lart t mesme nxnsit do tu shtrohen studimeve m t thella n fusha t ndryshme t dituris, si dhe formimit t tyre profesional. Msimi n kt nivel do t duhej ti pajiste nxnsit me mjete intelektuale t domosdoshme pr vazhdimin e studimeve n shkollimin universitar, si dhe ti ndihmoj ata t orientohen n fushat e interesimit dhe specializimit t tyre. Shkollimi i mesm i lart do t duhej t ofronte gjithashtu edhe nivelin e mesm t formimit profesional, i cili tu mundsonte nxnsve t diplomuar t futeshin menjher n tregun e puns. Model i ri 5+4+3 ofron mundsi pr nj vazhdimsi m t mir ndrmjet niveleve t ndryshme t shkollimit si dhe pr nj disenjim m t ndrlidhur t kurrikulit, n prputhje me objektivat dhe rezultatet e parapara pr nivelet e ndryshme arsimore. Duke siguruar vlersim t jashtm n fund t secilit nga tri nivelet kryesore t shkollimit (duke ruajtur njkohsisht vlersimin e brendshm si mjet t vlefshm pr muarjen dhe vlersimin e arritjeve t nxnsve), do t mundsohet q t sigurohen m tepr informacione kthyese pr krijuesit e politiks arsimore pr sa u prket arritjeve t nxnsve dhe veorive t sistemit arsimor. N baz t vlersimit t jashtm, do t sigurohet nj llogaridhnie m e madhe pr nxnsit, msuesit dhe prindrit. Vlersimi i jashtm shton mundsit e nj vlersimi sa m objektiv t cilsis s shrbimeve arsimore, si dhe mundsit e secilit nxns pr orientim profesional. Dispozitat e kurrikulit brtham n kurrikulet e lndve msimore do t sigurojn nj list krkesash t prbashkta pr secilin nivel t shkollimit dhe pr secilin lm t kurrikulit/prmbajtje t lnds msimore, n mnyr q t ofroj nj baz pr mundsi t barabarta pr t gjith dhe vlersim t drejt nga ana e sistemit. Dispozitat e kurrikulit vmendje t veant i kushtojn nevojs pr sigurimin e kalimeve spontane nga njri nivel tek tjetri, dhe nga njri lloj i shkolls tek tjetri. Ato gjithashtu marrin parasysh lvizshmrin e shtuar t nxnsve brenda hapsirs evropiane, si dhe situatn e veant t t kthyerve n Kosov dhe t popullats t zhvendosur brenda vendit.

II.2 Objektivat dhe rezultatet e parapara pr nivelet e ndryshme formale (sipas strukturs s re 5+4+3) dhe shkallt kryesore t kurrikulit A. Arsimi parashkollor5 (Kopshti dhe arsimi parafillor)

Arsimimi parashkollor (Kopshtet e fmijve 3 deri 5 dhe Arsimimi parafillor 5 deri 6) paraqet nj pjes me rndsi t arsimimit n fmijrin e hershme, edhe pse ky i fundit prfshin m shum se sa ofrohet n arsimimin shum m formal

25

Arsimi parashkollor paraqet institucionin e par formal arsimor me t cilin vihen n kontakt fmijt nga mosha 3-6 vje. Ky institucion prfshin kopshtin e fmijve (mosha 3-5 vje) dhe grupin parafillor (mosha 5-6 vje). Krahasimet dhe studimet e shumta ndrkombtare tregojn se sistemet arsimore duhet t sigurojn mundsi m t mira pr vijimin e arsimit parashkollor. Ky e ngrit shkalln e vijueshmris n arsimin e mesm dhe t lart. Fmijria e hershme, e cila prfshin arsimimin parashkollor, sht periudh e zhvillimit t shpejt fizik, intelektual, emocional dhe social t fmijve. Zhvillimi personal q z vend n kt faz, sht baz pr arsimimin gjat tr jets, prandaj duhet t kultivohet n prputhje me potencialin e tyre pr sukses t mtutjeshm. Nisur nga pozita dhe rndsia e arsimit dhe edukimit parashkollor pr zhvillimin personal, objektivat e parapara pr kt faz jan si vijon: Nxnsit duhet t mbshteten me kujdes dhe n mnyr t vazhdueshme n zhvillimin e tyre individual; ata duhet t prjetojn hare n procesin e arsimimit e edukimit. Fmijt duhet tu shtrohen normave elementare t bashkjetess sociale dhe t vihen n situata n t cilat liria individuale duhet balancuar me disiplinn dhe rregullat individuale e kolektive; Fmijt duhent inkurajuar q t prmirsojn prdorimin e gjuhs s folur dhe t shkathtsive t komunikimit n situata t thjeshta t prditshme t jets. Ata mund t vihen n situata t prdorimit edhe t gjuhve t tjera n shkall t komunikimit elementar gojor. Fmijt duhet t reagojn drejt ndaj mesazheve t thjeshta, t pasurojn fjalorin e tyre, t msojn t angazhohen n diskutime dhe tu kushtojn kujdes rregullave themelore t komunikimit. Fmijt duhet t zhvillojn vmendjen dhe prqendrimin duke ngulitur vmendjen n mesazhe t ndryshme. Kjo mund t arrihet me pjesmarrjen e tyre n lojra e veprimtari t ndryshme dhe duke kryer detyra individuale t ndryshme q krkojn bashkpunim me t tjert; Puna me fmijt n procesin e t nxnit elementar sistematik do t duhej t prqendrohej n stimulimin e kureshtjes s tyre pr vetveten, shoqrin, natyrn, diturin, kulturn dhe teknologjin, si dhe n stimulimin e kreativitetit t tyre e t knaqsis kur ndeshen me prvoja t reja; fmijt gjithashtu duhet tu ekspozohen teknologjive t reja informative dhe duhet t familjarizohen me shfrytzimin e tyre n situatat e prditshme jetsore; Fmijt duhet t zhvillojn vetbesimin, duke prfituar nga kujdesi i ngroht dhe mundsia pr t arritur sukses; ata duhet t prjetojn pasojat pozitive t zhvillimit t tyre individual duke u trajtuar si antar t vlefshm t grupit dhe komunitetit; Fmijt duhet t zhvillojn shkathtsit elementare sociale, duke msuar si t ndihmojn njri- tjetrin, si t bashkpunojn me t tjert dhe si t sillen n mnyr t qytetruar n lojra dhe n] veprimtari t tjera; ata duhet t kultivojn respektin ndaj vetvetes dhe ndaj t tjerve, dhe duhet t stimulohen q t'i sendrtojn si duhet detyrat

26

e tyre. Fmijt duhet t ken rast t msojn rregullat elementare shoqrore, si rregullat e mirsjelljes dhe rregullat e higjiens. Fmijt duhet tu ekspozohen rregullave elementare t sjelljes n situata t rrezikimit t siguris, me qllim q t ndrgjegjsohen pr rreziqet e mundshme n jetn e tyre dhe t t tjerve, dhe me qllim q t din si t veprojn dhe si t sigurojn ndihmn prkatse n situata t ndryshme, kur ata ose t tjert t jen t rrezikuar (p.sh. si tu shmangen aksidenteve n trafik, si tu shmangen aksidenteve t mundshme n shtpi etj.); Fmijt duhet ti ekspozohen bots prreth, - natyrs, shoqris, njerzve, kulturave. Ata duhet t msojn t dallojn veten nga ambienti q i rrethon, por gjithashtu edhe t identifikojn elementet e prbashkta midis tyre dhe njerzve t tjer, midis vendeve, dukurive, gjrave, proceseve etj. Fmijt duhet ti ekspozohen edukimit estetik duke u ofruar mundsi t prjetojn knaqsi gjat veprimtarive t ndryshme muzikore e teatrore, gjat lojrave e vizatimit. Fmijt duhen mbshtetur n zhvillimin e shijes s mir dhe t nj qasjeje krijuese gjat veprimtarive t ndryshme artistike; Fmijt duhet ti zhvillojn potencialet e tyre fizike, shkathtsit motorike dhe knaqsin gjat aktiviteteve fizike; ata duhet t kuptojn nevojn pr kultivimin e shndetit fizik dhe nevojn q tu shmangen aksidenteve t ndryshme apo pengesave q mund ti shkaktojn funksionimit t drejt t trupit t tyre prmes sjelljes s tyre.

Qllimet e arsimimit parafilllor6 Prve qllimeve t lartprmendura, n grupin parafillor7 (mosha 5-6 vje), fmijt duhet tu ekspozohen prvojave t nxnies, t cilat u afrohen m shum prvojave t shkollimit fillor. Ktu prfshihen elementet themelore t prgatitjes pr lexim, shkrim dhe llogaritje me numra. Ata do t familjarizohen me elementet fillestare t shkronjave, me strukturn e teksteve t thjeshta (p.sh. ndjekja e veprimit n nj rrfim duke vrojtuar nj seri fotografish dhe duke identifikuar elementet e caktuara t fotografive t dhna). Fmijt po ashtu duhet tu ekspozohen numrave dhe operacioneve t thjeshta matematikore, q kan t bjn me grupimin e elementeve, gjetjen e asociacioneve ndrmjet simboleve t ndryshme matematikore dhe objekteve t ndryshme konkrete, dhe me zgjidhjen e problemeve t prditshme duke shfrytzuar veprimet matematikore (si, p.sh., ndarja e nj cope t mblsirs pr antart e grupit t tij);

B. Shkollimi i detyrueshm (klasat 1-9) B.1 Arsimi fillor (klasat 1-5)

Udhzimet e reja pr arsimin parashkollor, i cili do t zhvillohet n shkalln e dyt t procesit t zhvillimit t kurrikulit, do t merren me kt shtje hollsisht 7 Grupet parafillore zakonisht organizohen brenda shkolls fillore

27

Shkollimi i detyrueshm prfshin arsimin fillor (klasat 1-5) duke filluar nga mosha 6 vje. N kt faz, kurrikuli duhet t synoj t prmbush nevojat dhe interesimet e fmijve. Gjat ksaj faze vendosen bazat e shprehive t nxnies dhe duhet kultivuar zhvillimi intelektual, emocional dhe social, duke i kushtuar nj kujdes t veant zhvillimit t personalitetit t fmijs. do nxns n Kosov gzon t drejtn pr nj shkollim solid elementar. Qllimet kryesore t shkollimit fillor duhet t jen si vijon: Prvetsimi i shkathtsive elementare t leximit, shkrimit dhe t llogaritjes matematikore, n mnyr q nxnsve tu mundsohet t ballafaqohen me sukses me krkesat e arsimit elementar dhe t prvetsojn mjetet kryesore pr procesin e mtejshm t nxnies; Prvetsimi i diturive dhe shkathtsive elementare pr prdorimin e drejt t gjuhs s shkruar dhe t folur n situatat e komunikimit t prditshm dhe n fusha t ndryshme t jets (si sht, p.sh. msimi i shkrim- leximit nprmjet mediave.); Prvetsimi i informacioneve elementare n matematik dhe n shkencat e natyrs, n mnyr q t njihen me metodat pr nj qasje sistematike shkencore ndaj dukurive natyrore; nxnsit duhen ndihmuar q t kultivojn m tutje sensin e tyre t natyrshm pr gjurmime e eksperimentime dhe t prjetojn knaqsin n ballafaqime me sfida t ndryshme q kan t bjn me zbulime personale; Prvetsimi i njohurive elementare t historis s popullit shqiptar t Kosovs dhe t historis s komuniteteve t ndryshme q jetojn n Kosov; n kt kontekst ata duhen ndihmuar n zhvillimin e interesimit pr hulumtimin e ngjarjeve historike nga perspektiva e ballafaqimit konstruktiv me t kaluarn dhe n vlersimin e kontributit t njerzve e personalitetve historike n zhvillimin shpirtror e material t vendit t tyre, por edhe m gjer, si dhe drejt mirqenies shoqrore; kujdes i veant i duhet kushtuar edhe prkufizimit dhe kultivimit t vlerave si jan - dinjiteti i njeriut, pavarsia dhe bashkpunimi paqsor me t tjert; Aftsimi i nxnsve q t orientohen n hapsir, duke shfrytzuar njohurit dhe shkathtsit elementare historike e gjeografike t lidhura me identifikimin e rrethit t tyre t ngusht n hart, me njohjen e numrave themelor, dhe me dallimin e periudhave t ndryshme kohore e t njsive t matjes s kohs; Sigurimi i nj ambienti t volitshm t nxnies, n mnyr q nxnsit t prjetojn knaqsin dhe entuziazmin gjat procesit t nxnies; prkrahja e tyre pr tiu qasur me guxim dhe n mnyr krijuese sfidave t ndryshme t nxnies; Inkurajimi i nxnsve pr t marr ndonj iniciativ e veprim t pavarur, por gjithnj duke mbajtur parasysh rregullat themelore t sjelljes n grup, varsisht prej llojeve t ndryshme t veprimtarive q zhvillojn; Prkrahja e nxnsve n zhvillimin e shkathtsive elementare jetsore dhe n familjarizimin me shoqrin dhe qytetrimin aktiv demokratik. Nxnsit duhet t'i kuptojn e t' i respektojn t drejtat e njeriut dhe t msojn t ballafaqohen n mnyr pozitive me dallimet; n kt mosh, ata duhet t ballafaqohen po ashtu me shtjet gjinore, si dhe me shtjet q kan t bjn me dallimet ndrmjet njerzve,

28

ata duhet ti zhvillojn aftsit e tyre q t mund ti vlersojn pozitivisht kto dallime. Nxnsit duhet ti prmbahen disiplins n pun, n vshtrimin e planifikimit t veprimtarive, respektimit t orarit; ata gjithashtu duhet t prfshihen n procedurat e marrjes s vendimeve n klas dhe shkoll; Familjarizimi me forma t ndryshme t shprehjes artistike dhe inkurajimi pr tu shprehur prmes formave t komunikimit joverbal (arteve figurative, muzikore, koreografike,); Stimulimi q t merren me sporte n mnyr individuale dhe n grupe me t tjert, duke zbatuar rregullat e lojs fer dhe solidaritetin n grup; Familjarizimi me bazat e arsimimit teknologjik, prfshir edhe teknologjin informative TIK, dhe stimulimi i nxnsve q shkathtsit praktike ti shfrytzojn n situatat e jets s prditshme.

N shkollimin fillor (klasa 1-5) vmendje e veant i duhet kushtuar kultivimit t qndrimit pozitiv ndaj nxnies dhe stimulimit t vullnetit t tyre q t angazhohen n mnyr t arsyeshme n prmbushjen e krkesave shkollore. Rezultatet kryesore t parapara q t arrihen pr kt faz t shkollimit, jan si vijon: Shfrytzimi i drejt i gjuhs amtare, n situata t thjeshta t komunikimit me goj dhe me shkrim; Zotrimi i gjuhs angleze n shkall elementare, n vshtrimin e shkathtsis pr t dgjuar e pr t kuptuar porosi me shkrim e me goj, dhe pr t lexuar e pr t shkruar tekste t thjeshta; Njohja dhe shfrytzimi i simboleve matematikore dhe veprimeve n zgjidhjen e problemave t thjeshta matematikore n jetn e prditshme; Ndrgjegjsimi pr mjedisin shoqror e natyror, si dhe pr mundsit e veprimit vetjak n t; Njohja me mjetet moderne t komunikimit dhe me procedurat e thjeshta teknologjike; Orientimi n koh dhe hapsir n raport me rrethin familjar, Kosovn dhe vendet fqinje; Njohja e vlerave elementare dhe normave t shoqris demokratike dhe e t drejtave t njeriut; aftsia pr manifestimin e interesimit pr shtje t ndryshme publike dhe pr tu sjell n mnyr t qytetruar n familje dhe n shoqri; Respektimi i trashgimis kulturore pavarsisht nga implikimet e saj social-politike e historike; Njohja dhe shfrytzimi i mjeteve t ndryshme t shprehjes artistike; Ndrgjegjsimi rreth nevojs pr mbajtjen e higjiens personale e t shndetit personal dhe pr mundsin e shmangies nga faktor e situata t ndryshme q mund ta rrezikojn shndetin; dhe aftsia pr tiu prmbajtur normave shndetsore e rregullave t siguris;

29

Aftsia pr t zotruar dhe kontrolluar funksionet trupore dhe pr t bashkpunuar me t tjert n lojra e n veprimtari t tjera fizike;

Duke pasur parasysh karakteristikat e zhvillimit fizik dhe psikologjik n kt mosh, nxnsve duhet t'u mundsohet q t prjetojn knaqsi dhe t jen t interesuar pr punn n shkoll prmes nj qasjeje m shum t orientuar drejt nxnsit n veprimtarit e msimdhnies/nxnies. Ata nuk bn t strngarkohen me njohuri t panevojshme dhe provokimet pr t nxn duhet t mbajn parasysh zhvillimin e shkathtsive t larta intelektuale dhe t qndrimit pozitiv ndaj vetvetes, ndaj t tjerve, ndaj shkolls dhe puns. Shkollat dhe msuesit duhet t provojn t sigurojn nj ambient t prshtatshm t t nxnit pr nxnsit e tyre dhe t prqndrohen n lojra e veprimtari q mund t sigurojn nj atmosfer t relaksuar e t kndshme t t nxnit. Ata gjithashtu duhet t prqndrohen n nevojn pr t zbuluar potencialin individual t nxnsve dhe nxnsit ti bjn t ndrgjegjshm pr kt. Msimi dhe t nxnt n shkollimin fillor duhet t organizohet nga msuesi klasor, me ndihmn eventuale t msuesve t specializuar pr lndt n lmenj si jan: arti, muzika, edukata fizike, gjuht e huja, teknologjia informative. B.2 Shkolla e mesme (klasat 6-9) Shkollimi i detyrueshm prfshin gjithashtu shkollimin e mesm, nga klasa 6 deri n klasn 9. Si faz e shkollimit t detyrueshm, shkollat e mesme duhet t sigurojn kushte t prshtatshme pr zhvillimin intelektual, estetik, fizik, personal, social, moral dhe shpirtror t nxnsve. Dshira e tyre pr t nxn duhet t stimulohet m tutje, n mnyr q q njohuria e nxn n kt faz, t arrij t bhet baz e qndrueshme pr fazat e tjera t shkollimit. Shkollimi i mesm (shkolla e meme e ult) sht faz e shkollimit ku nxnsit pr her t par vihen prball njohurive akademike, bazave shkencore dhe sferave t ndryshme kulturore. Ndonse metodologjit e prqendruara tek nxnsi zbatohen edhe n kt faz, nxnsit ballafaqohen po ashtu me perspektivn e orientuar n lndt msimore. Nj ndr qllimet kryesore t ktij niveli t arsimit, sht q nxnsit t prgatiten pr orientim t mtejshm akademik e profesional dhe tu ndihmoj atyre t realizojn interesimet e tyre personale pr sa i prket nxnies dhe aspiratave; nxnsit duhet t krahasojn potencialin, interesimet dhe nevojat e veta me aspiratat e prindrve, t msuesve dhe t komunitetit. N kt faz, rregullat e kurrikulit pasurohen duke i sjell nxnsit prball nj spektri m t gjer t prvojs n nxnie, me qllim t mbshtetjes s tyre n identifikimin e preferencave t tyre dhe sferave specifike t interesimit t tyre.

30

Qllimet kryesore t arsimimit n shkoll t mesme jan si vijon: Nxnsit duhet tu shtrohen sfidave t reja t msimit t gjuhs s tyre amtare, n mnyr q t zhvillojn shkathtsit e tyre t komunikimit me goj e me shkrim; ata duhet tu ekspozohen llojeve t ndryshme t fjalimeve (diskurseve) dhe teksteve, me nj prqendrim t veant n letrsi dhe n prdorimin e gjuhs n situata t ndryshme t jets; Nxnsit duhet ti ekspozohen m tepr gjuhs angleze si gjuh e par e huaj, deri n shkalln e komunikimit t mir me goj dhe n n shkalln pr t kuptuar porosi t shkruara dhe t zotrojn shkathtsin elementare n t shkruar; Nxnsit duhet t prvetsojn nj gjuh t dyt/shtes t huaj, deri n shkalln e komunikimit t mir me goj dhe pr t kuptuar porosi t shkruara; Prvetsimi i bazave t shkencave natyrore dhe njohja me qasjet sistematike shkencore ndaj dukurive t ndryshme natyrore; nxnsit duhet t familjarizohen me metodat e ndryshme t hulumtimit shkencor dhe duhet tu ekspozohen qasjeve t ndryshme shkencore ndrdisiplinare; Njohurit e shkathtsit matematikore pr kt faz duhet t mundsojn zotrimin e llogaritjeve aritmetikore, t algjebrs, gjeometris dhe trigonometris, n mnyr q nxnsit t mund t shfrytzojn mjetet matematikore n zgjidhjen e problemave t ndryshme t natyrs matematikore dhe shkencore; Nxnsit duhet ti ekspozohen n mnyr sistematike msimit t historis s Kosovs dhe t historis botrore; ata do t duhej t jen n gjendje t kuptojn lidhjen ndrmjet historis vendore dhe rajonale ose botrore, si dhe t orientohen leht n koh dhe hapsir ; Familjarizimi me qytetrimin demokratik dhe aftsimi e inkurajimi pr nj impenjim aktiv n segmente t ndryshme t jets shoqrore; nxnsit gjithashtu duhet t respektojn t drejtat e njeriut n situata t ndryshme n shkoll dhe jasht saj; Inkurajimi i nxnsve pr shfrytzimin e mundsive t shumta pr sigurimin dhe prpunimin e informacioneve si dhe pr zhvillimin e nj qasjeje kritike ndaj informacioneve q u ofrohen; Nxnsit duhet tu ekspozohen shtjeve t mbrojtjes s mjedisit, si dhe shtjeve dhe shkathtsive t vrteta jetsore dhe shtjeve t siguris; Nxnsit duhen inkurajuar q t zotrojn forma t ndryshme t shprehjes artistike n mnyr krijuese, dhe tek ata duhet t kultivohen preokupimet artistike me prdorimin e mjeteve moderne dhe tradicionale, ata duhet t' i ekspozohen historis s artit dhe muziks si dhe duhet t ndihmohen pr t zhvilluar ndjeshmrin artistike; Nxnsit duhet t inkurajohen q t angazhohen n veprimtarit e ndryshme sportive, dhe t kultivojn mirqenien e tyre fizike, duke praktikuar ushtrime t rregullta fizike dhe sporte; Nxnsit duhet t ndihmohen vazhdimisht q t prforcojn aftsit e veta gjat puns individuale dhe grupore; Nxnsit duhet t kshillohen n lidhje me orientimin dhe aspiratat e tyre akademike dhe profesionale;

31

Rezultatet kryesore t ksaj faze t shkollimit pr arritjet e nxnsve jan si vijon: Zotrimi i gjuhs amtare duke manifestuar n mnyr solide shkathtsit e prvetsuara pr sa i prket dgjimit, komunikimit, leximit dhe shkrimit t porosive t shkruara e gojore n shkall t vshtirsive mesatare; Zotrimi i mir i gjuhs angleze si gjuh e par e huaj, duke manifestuar n mnyr solide shkathtsit e prvetsuara sa i prket dgjimit, komunikimit, leximit dhe shkrimit t porosive t shkruara e gojore n shkall t vshtirsis s leht apo t mesme; Prvetsimi i gjuhs s dyt/shtes , n mnyr q t jen n gjendje t dgjojn dhe t kuptojn porosi t thjeshta gojore e t shkruara dhe t angazhohen n situata t thjeshta komunikimi q lidhen me jetn e tyre t prditshme; Prvetsimi i njohurive dhe zhvillimi i shkathtsive q kan t bjn me prdorimin e mjeteve matematikore n zgjidhjen e problemave t ndryshme shkencore dhe praktike/teknologjike; Manifestimi i aftsive krkimore dhe potencialit pr tiu qasur n mnyr krijuese problemave dhe shtjeve shkencore; Manifestimi i shkathtsive intelektuale dhe participuese q kan t bjn me qytetrimin demokratik dhe respektimin e t drejtave t njeriut n situata t jets s prditshme; Demonstrimi i prdorimit t shkathtsive teknike pr zgjidhjen e problemeve praktike t thjeshta ose mesatarisht t vshtira lidhur me pundoren; Prdorimi i drejt i teknologjis moderne n marrjen dhe prpunimin e informacioneve, si dhe n zgjidhjen e problemeve teorike dhe praktike; Zhvillimi i ndjenjs pr artet e bukura e muzikn dhe angazhimi n aktivitete artistike duke prdorur n mnyr krijuese teknikat e msuara; Ndrgjegjsimi pr nevojn e kultivimit t higjiens fizike dhe shndetsore dhe shfrytzimi adekuat i procedurave e mjeteve t ndryshme n kt drejtim; Ndrgjegjsimi pr problemet e mundshme q kan t bjn me pubertetin dhe adoleshencn; ndrgjegjsimi pr shtje gjinore dhe seksuale; Qasja kritike ndaj porosive t mediave masive dhe mesazheve t tjera publike; Manifestimi i respektit dhe tolerancs, i gatishmris pr bashkpunim dhe respektim t rregullave q kan t bjn me bashkjetesn paqsore dhe tolerancn; Zhvillimi i aftsive fizike, i motoriks dhe i shkathtsive koordinuese; manifestimi i aftsis q t ballafaqohen n mnyr pozitive me situata t lojs dhe garave fer dhe bashkpunimit n fushn e aktiviteteve sportive;

C. Shkolla e mesme e lart (klasa 10-12) prfshin gjimnazet teorike dhe profesionale, si dhe shkollat profesionale Shkolla e mesme e lart paraqet fazn n t ciln plotsohen prvojat e t nxnit, t cilave u ekspozohen nxnsit n vazhdimin e shkollimit, pr sa i prket krijimit t bazs pr

32

studime t mtejme akademike dhe pr orientim profesional. Kjo gjithashtu paraqet fazn n t ciln ofrohen mundsi /drejtime/ t ndryshme t formimit profesional n gjimnazet profesionale ose n shkollat profesionale. Shkolla e mesme e lart duhet t ofroj bazn pr nj proces m t gjer, m t thelluar dhe m t specializuar t t nxnit, duke pasur parasysh orientimin e ardhshm t nxnsve n studimet akademike dhe/apo kualifikimin e tyre profesional e nevojn pr ti pajisur ata me shkathtsi pr t nxn gjat tr jets. N kt faz t shkollimit, prvetsimi dhe zhvillimi i diturive, shkathtsive dhe vlerave/qendrimeve duhet t marr parasysh nevojat pr prgatitjen e t rinjve q t marrin prgjegjsin mbi jetn e tyre, t inkuadrohen n shoqri si qytetar aktiv e kompetent, dhe t angazhohen me sukses n tregun e puns. N kt faz nxnsit duhet tu ekspozohen diturive dhe shkathtsive m t specializuara, n prputhje me potencialin e tyre intelektual, emocional dhe fizik pr zhvillimin n adoleshenc. N kt faz duhet t theksohen po ashtu edhe metodologjit e prqendruara tek nxnsi. Duke pasur parasysh se shkollimi i lart i mesm ka t bj me prgatitjen pr shkollim universitar dhe pr karrier, n gjimnazet teorike a profesionale objektivat kryesore arsimore do t jen si vijon: Nxnsit duhet t provokohen q t zotrojn n mnyr korrekte gjuhn amtare dhe gjuhn angleze, por edhe nj gjuh tjetr (klasike a moderne) n situata t ndryshme t komunikimit me shkrim ose me goj; ata duhet t provokohen me mesazhe orale dhe tekstuale n shkall t vshtirsis s mesme e t lart: Ata duhet t ken nj orientim t mir n letrsi dhe duhet t jen n gjendje t shfrytzojn gjuhn n lloje t ndryshme t shkrimeve vetjake; Nxnsit duhen inkurajuar n zhvillimin e shkathtsive t tyre argumentuese dhe t potencialit q t angazhohen n mnyr krijuese n diskutime publike; Nxnsit duhet t ballafaqohen me teorit matematikore dhe shkencore, si dhe me llogaritje n shkall t vshtirsis s mesme e t lart; Ata duhet t prvetsojn gjithashtu teknologjin dhe teknologjin informative, n mnyr q t jen n gjendje ta shfrytzojn at drejt n situata t ndryshme jetsore dhe me rastin e zgjidhjes s problemeve; Ata duhet t ndrgjegjsohen e t stimulohen pr t zhvilluar shkathtsit intelektuale t domosdoshme pr studime t mtejme; Duhet mbshtetur zhvillimi i tyre emocional dhe social, duke mbajtur parasysh aftsimin e tyre pr tu ballafaquar me situata t ndryshme jetsore; Talentet, interesimet dhe nevojat e tyre duhet t adresohen me kujdes prmes mnyrave t ndryshme t nxnies s diferencuar dhe duhet t lidhen me orientimin e tyre akademik dhe profesional;

33

Nxnsit duhet t konsolidojn njohurit e tyre, shkathtsit dhe qndrimet q lidhen me qytetrimin demokratik dhe me respektimin e t drejtave t njeriut. Ata duhet t angazhohen n aktivitete dhe prvoja t ndryshme demokratike n shkoll dhe jasht saj; duhet t zhvillojn interesimin pr identifikimin e shtjeve q kan t bjn me jetn shoqrore, q krkojn angazhimin qytetar, dhe duhet t jen n gjendje t propozojn zgjidhje konstruktive, n mnyr q t zgjidhin shtje t ndryshme me interes shoqror; Nxnsit duhet t inkurajohen q t strhollojn sensin dhe shijen artistike si dhe t zhvillojn interesimin pr lloje t ndryshme t shprehjes artistike; Ata duhet t inkurajohen q t merren me sporte t ndryshme dhe me aktivitete t tjera fizike, t garojn dhe t zhvillojn loj t drejt; Drejtimet e caktuara profesionale duhet tu mundsojn nxnsve q pas diplomimit t konkurrojn me sukses n tregun e puns;

Rezultatet kryesore q priten nga nxnsit pas prfundimit t ksaj faze, duhet t jen si vijon: Nxnsit do t jen n gjendje t komunikojn n mnyr efikase n gjuhn amtare, n gjuhn angleze dhe n nj gjuh tjetr, duke manifestuar rrjedhshmri n t shprehur, qartsi dhe korrektsi n mesazhet e shkruara dhe t folura; Ata duhet t jen n gjendje t shprehin kreativitetin n shfrytzimin e gjuhs n shkrime t ndryshme vetjake dhe t manifestojn qasje kritike ndaj letrsis, mesazheve t mediave masive dhe llojeve t tjera t diskurseve e teksteve, d.m.th. ndaj fjals - diskursit publik etj.; Nxnsit duhet t manifestojn potencialin e tyre q t japin mendimin pr tema t caktuara, duke prezentuar argumente dhe duke u angazhuar n mnyr t civilizuar n dialog publik; Ata duhet t manifestojn aftsi t larta intelektuale kur t ken t bjn me gjuhn matematikore dhe shkencore, me operacione, procedura e teori; Nxnsit duhet t jen n gjendje t zgjidhin probleme n mnyr krijuese duke prdorur njohurit e prvetsuara dhe duke shfrytzuar diturit e shkathtsit e prvetsuara n situata e kontekste t reja; Ata duhet t manifestojn aftsin pr t identifikuar burimet e ndryshme t informacionit dhe qasjen kritike ndaj llojeve t ndryshme t t dhnave; Nxnsit duhet t manifestojn prgjegjsin ndaj t nxnit dhe angazhimit t tyre n jetn private, profesionale dhe shoqrore; Ata duhet t jen n gjendje tu qasen n mnyr konstruktive situatave t ndryshme t konfliktit, dhe duhet t jen n gjendje t bashkpunojn me t tjert, duke manifestuar sinqeritet, toleranc dhe loj fer; Ata duhet t manifestojn kurajon dhe iniciativn n marrjen e prgjegjsis pr t ardhmen e tyre.

34

Shkollat profesionale8 Objektivi kryesor i ktij lloji t shkollimit t mesm t lart sht q nxnsve tu jepet nj kualifikim profesional, n mnyr q ti ndihmoj ata q, menjher pasi t diplomojn, t futen n tregun e puns. Kualifikimet q ofrojn shkollat profesionale duhet t mbajn parasysh Standardet e Bashksis Evropiane, pr sa u prket kategorive profesionale dhe kohzgjatjes s shkollimit. Zhvillimi intelektual, emocional, social, fizik dhe shpirtror duhet t realizohet nprmjet lndve t profilit t prgjithshm/ akademike dhe si shtes n kto shkolla ofrohet trajnim esencial professional. Gjithashtu ofrohet mundsia pr kalimin e nxnsve nga gjimnazet teorike e profesionale n shkollat profesionale, dhe anasjelltas. N mnyr q t vazhdojn shkollimin universitar, nxnsit e shkollave profesionale duhet t marrin provimin e maturs.

Zhvillimin dhe reformimin e shkollave profesionale e koordinon GTZ si agjenci drejtuese pran Departamentit t Arsimit dhe t Shkencs. Prandaj, korniza e kurrikulit u referohet kryesisht shtjeve q kan t bjn me arsimimin e prgjithshm.

35

Shkallt kryesore t kurrikulit Gjat hartimit t kurrikulit merren parasysh disa shkall kryesore t kurrikulit, si faza q kan disa veori t prbashkta pr sa i prket zhvillimit t fmijve, krkesave kurrikulare dhe qasjeve ndaj msimidhnies/ nxnies.

Tabela 2. Shkallt kryesore t kurrikulit Mosha Niveli formal i arsimit Klasa Shkallt kryesore

17 16 15 14 13

Shkollat e mesme t larta (Gjimnazet dhe Shkollat profesionale)

XII XI X IX VIII

Orientim dhe specializim

Orientim

Shkolla e mesme 12 11 10 9 8 7 6 Shkolla fillore VII VI V IV III II I Prvetsim baz/Bazat e arsimimit elem. Zhvillim dhe prforcim Prforcim dhe orientim

Arsimimi parafillor

36

Shkallt kryesore t kurrikulit paraqesin shkallt e shkollimit q mbulojn disa vite; n disa raste kto prputhen me shkallt formale t sistemit t arsimit e n disa raste mund t mbulojn nivele t ndryshme. Arsyet pr disenjimin e kurrikulit n baz t fazave kryesore t kurrikulit jepen me: transparencn dhe saktsimin n artikulimin e qllimeve dhe detyrave t arsimit; mundsin e udhzimeve konkrete pr organizimin e puns n shkoll duke u kushtuar vmendje t veant metodave specifike, rezultateve dhe mjeteve t vlersimit; mundsin pr t ofruar provokime/sfida t reja kurrikulare duke pasur parasysh specifikat e zhvillimit t nxnsit n fazn e caktuar dhe synimet specifike t secils shkall t kurrikulit.

Veorit kryesore t fazave kryesore t kurrikulit Prvetsim baz/bazat e arsimit elementar (klasat parashkollore dhe klasa I dhe klasa II ) N kt faz fmijt, pr her t par, i shtrohen disiplins s institucioneve shkollore formale dhe qasjeve t t nxnit sistematik. Ata duhet t ballafaqohen me kto sfida: Msimi pr t drejtat, detyrimet dhe prgjegjsin n kontekst t klass; T msuarit e kodeve themelore konvencionale (lexim, shkrim, aritmetik); Hulumtimi i mjedisit n mnyr m sistematike; Prmbushja e detyrave t caktuara duke i mbajtur premtimet dhe duke respektuar afatet; Ballafaqim me aktivitetet dhe me procedurat e ndryshme t nxnies si individ dhe si pjestar t grupit.

II- Zhvillimi dhe prforcimi (klasat III, IV, V) Kjo faz synon tu ndihmoj nxnsve q t prvetsojn diturit dhe shkathtsit elementare, si nj mjet pr nxnie dhe zhvillim t mtejshm. N kt faz vend kryesor duhet t zn: Aftsimi dhe inkurajimi i nxnsve pr prdorim t drejt t gjuhs amtare n komunikimin me shkrim dhe me goj; Aftsimi pr prdorimin e drejt t simboleve dhe veprimeve aritmetike; Familjarizimi me fusha t reja t dijes; Zhvillimi i mendimit t strukturuar dhe t orientuar drejt zgjidhjes s problemeve; Zhvillimi i prgjegjsis ndaj vetes (zhvillimit, suksesit dhe shndetit personal), ndaj t tjerve dhe mjedisit q i rrethon.

37

Kjo sht faz kalimtare nga shkolla fillore n t mesmen, n t ciln nxnsit duhet t konsolidojn arsimimin e tyre elementar dhe t prgatiten pr krkesat e reja t nivelit vijues formal t arsimit. Ata gjithashu hyjn n fazn e pubertetit dhe duhet t ballafaqohen me sfida t reja n zhvillimin e tyre personal. N kt faz nxnsit ballafaqohen me sfida t reja, si jan: Pasurimi i burimeve t informacionit; Kultivimi i pavarsis n planifikimin dhe realizimin e detyrimeve t tyre; Ndrlidhja e njohurive teorike me problemet praktike; Zgjerimi i rregullave kurrikulare; Zhvillimi i nj qndrimi pozitiv ndaj vetes dhe i nj qndrimi t hapur ndaj t tjerve; Zhvillimi i qasjes kritike dhe krijuese.

III. Prforcimi dhe orientimi (klasat VI, VII, VIII) Kjo faz synon thellimin e njohurive n fusha t ndryshme t dijes, si dhe sigurimin e nj baze pr orientimin profesional dhe karriern e ardhshme. N kt faz nxnsit u shtrohen sfidave t ndryshme, si: Zbulimi i interesimeve dhe aspiratave t tyre; Zhvillimi i aftsive pr vetvlersim; Zhvillimi i aftsive efektive komunikative, prfshir edhe kodet e specializuara shkencore; Zgjerimi i mundsive t komunikimit me goj e me shkrim n gjuhn amtare, n gjuhn angleze dhe n nj gjuh t huaj tjetr; Zhvillimi i prgjegjsis pr sa i prket integrimit n mjedisin shoqror dhe pr mbrojtjen e mjedisit. IV-Orientimi (IX) Kjo faz synon orientimin e nxnsve duke vrojtuar e shqyrtuar shum mundsi pr t zgjedhur shkollimin e mtejshm, me qllim q ta ken m leht t vendosin pr shkolln prkatse apo kariern e ardhshme profesionale. N kt faze nxnsit u shtrohen sfidave, si jan: Familjarizimi me mundsit e zgjedhjes dhe prcaktimit pr profesionet e ndryshme; Njohja dhe verifikimi i afiniteteve e cilsive vetjake; Zhvillimi i gatishmris dhe prgjegjsis pr marrjen e vendimeve n mnyr t pavarur; Prpjekja dhe prgjegjsia pr orientim t suksesshm

38

V. Orientim dhe Specializim (X-XII) Kjo faze synon studimin e thelluar n profiling e zgjedhur dhe aftsimin p integrim t suksesshm n tregun e puns apo pr orientimin dhe inegrimin n arsimin universitar. N kt faze nxnsit ballafaqohen me sfida: Zhvillimi i vetbesimit; Kultivimi i vullnetit t lir pr marrjen e vendimeve dhe t prgjegjsis pr veprimet e ndrmarra; Gatishmria pr impenjime t vazhdueshme dhe aspirata gjithnj e m t larta n vshtrim t nxnies dhe prgatitjes pr karriern e ardhshme dhe pr jetn.

39

KAPITULLI III OBJEKTIVAT DHE SHTJET NDRRKURIKULARE III.1 Objektivat ndrkurrikulare III.2 shtjet ndrkurrikulare dhe dimensionet e reja te edukimit III.1 Objektivat ndrkurrikulare Prderisa kurrikula tradicionale sht prqendruar kryesisht n prcaktimin e objektivave t diferencuara t t nxnit pr lnd apo fusha t caktuara kurrikulare, qasjet e reja n zhvillimin e kurrikulit theks t veant vendosin edhe n objektivat ndr-kurrikulare. Kto objektiva ngrthejn preokupimet dhe qllimet e edukimit, t cilat mund t arrihen bashkrisht prmes t gjitha lndve n kurrikul, si dhe prmes veprimtarive jasht kurrikulare dhe jasht shkolls (p.sh. Edukata muzikore mund t kultivohet jo vetm prmes Muziks si lnd msimore, por gjithashtu prmes lnds s Gjuhs s huaj apo Gjuhs amtare, ose anasjelltas; zgjidhja paqsore e konfliktit mund t promovohet jo vetm nprmjet ndonj kursi specifik pr zgjidhjen e konfliktit ose prmes Edukimit qytetar dhe pr t drejtat e njeriut, por edhe prmes t gjitha lndve si dhe prmes organizimit t prgjithshm t puns s shkolls dhe t atmosfers s puns). Pr realizimin e objektivave ndrkurrikulare si parakusht nevojitet nj menaxhim demokratik i shkolls dhe ekzistimi i objektivave t qarta arsimore, nj bashkpunim i mir ndrmjet msimdhnsve e shkolls dhe komunitetit.

N vijim paraqiten objektivat e rndsishme ndrkurrikulare pr sistemin e arsimit n Kosov Msimi pr t nxn. Sot t nxnit konsiderohet si burimi m I rndsishm I zhvillimit personal dhe social. Ai sht nj proces I prhrshm I cili nuk merr fund me prfundimin e shkollimit. Preandaj , shkolla sht vetm nj hap dhe baz pr zhvillim t mtejshem. Dija, shkathtsit dhe qndrimet duhet zhvilluar n prputhje me specifikat e shoqris s prcaktuar pr nxnie 9 dhe pr nxnie elektronike. T gjitha lndt dhe veprimtarit jasht kurrikulare mund t kontribuojn q ti ndihmojn nxnsit pr tia dal me nevojn gjithnj m t madhe pr tiu qasur informacioneve duke shfrytzuar burime t ndryeshme dhe pr zbrthimin e tyre kreativ dhe t efektshm n situata t ndryshme. Shkathtsit jetsore kan disa dimensione, nga t cilat m t rndsishmet jan: Edukimi pr qytetarin demokratike dhe t drejtat e njeriut. Nxnsit duhet t stimulohen pr ta zhvilluar respektin ndaj vetvetes dhe ndaj t tjerve duke qen t ndrgjegjshm pr t drejtat e njeriut dhe t prgatitur pr t vepruar me prgjegjsi

Shprehja shoqri e prcaktuar pr nxnie nnkupton shoqrin e cila e mon (vlerson) t nxnit si burim m t rndsishm pr zhvillim. Shprehja shoqri e prcaktuar pr nxnie elektronike prdoret pr t theksuar rndsin e prdorimit t mediave elektronike n proceset e nxnies sot.

40

pr respektimin e tyre n situata t ndryshme jetsore dhe pr ti mbrojtuar ato. Nj vmendje e posame duhet ti kushtohet shtjes s minoriteteve dhe shtjes gjinore, si dhe refugjatve dhe njerzve t zhvendosur brenda vendit. Edukimi pr shkathtsi jetsore. Nxnsit duhet tu ekspozohen sfidave t ndryshme q shfaqen n jetn e njeriut n situata t zakonshme dhe t jashtzakonshme, p.sh. duke filluar nga t qent antar i familjes dhe prjetimi i roleve n familje e deri tek ekspozimi n situata t fatkeqsive t natyrs, konflikteve shoqrore dhe t llojeve t ndryshme ose t faktorve t rrezikut, si jan alkooli, droga, ndotja dhe stilet jo t shndetshme t jets. Pr shkak t situats specifike n Kosov, si nj shoqri e paslufts q sht, vmendje e posame duhet tu kushtohet shtjeve si jan vetdijesimi pr minat dhe ndrgjegjsimi pr situatat e tjera t rrezikshme nga lufta. Pr sa u prket problemeve t kaluara e t tashme me refugjat, n Kosov vmendje e posame duhet tu kushtohet shtjeve si jan shkathtsit e mbijetimit n situata t vshtira, p.sh. furnizimi apo mungesa e hapsirs pr banim, kushtet e vshtira atmosferike etj.

Shkathtsit jetsore prfshijn disa dimensione, prej t cilave duhen marr parasysh posarisht kto: - Edukimi pr paqe dhe toleranc. - Nxnsit duhet t vihen prball teknikave pr zgjidhjen paqsore t konflikteve dhe t zhvillojn ndjenjn e tolerancs e t respektit ndaj dallimeve. Duke marr parasysh konfliktin e fundit me t cilin qe ballafaquar shoqria kosovare, edukimi paqsor duhet t ndrlidhet me edukimin pr traumat dhe me forma t tjera t edukimit, me qllim q ballafaqimi me t kaluarn t bhet n mnyr konstruktive. - Edukimii mbi mjedisin dhe edukimi shndetsor: Nxnsit duhet t ndihmohen q t bhen t ndrgjegjshm pr mjedisin dhe t mund t mbrojn veten dhe t tjert nga faktort dmtues. Ata duhet t ndihmohen q t kuptojn se mjedisi natyror duhet t ruhet dhe t mbrohet, kshtu q t krijohen kushte e mundsi pr nj zhvillimi t qndrueshm t mjedisit n shkall vendore, rajonale, kombtare dhe ndrkombtare. Brezat e tashm dhe brezat e ardhshm gzojn t drejtn pr nj mjedis t sigurt dhe t shndetshm. Nxnsit duhet tu ekspozohen formave t ndryshme t ndrtimit t marrdhnieve ndrmjet mjedisit natyror dhe mjedisit shoqror e kulturor dhe njkohsisht duhet t ndihmohen q t kuptojn se cilsia e jets prcaktohet nga mnyra se si kontribuojn kto marrdhnie n mirqenien e vazhdueshme t njerzimit dhe t shoqris. - Zhvillimi i shkathtsive krijuese pr zgjidhjen e problemeve: Nxnsit duhet t vihen n situata pr t zgjidhur probleme individuale dhe kolektive, me qllim q t inkurajohen pr qasje t tyre krijuese dhe pr t marr iniciativa me prgjegjsi. - Shkathtsit e komunikimit: Nxnsit duhet t vihen n situata t komunikimit profesional, publik dhe t jets s prditshme, me qllim q t inkurajohen pr t marr pjes n mnyr aktive dhe me prgjegjsi n dialog me t tjert, t stimulohen kapacitetet e tyre pr ti shprehur opinionet n mnyr t civilizuar, dhe pr ti aftsuar ata pr prezantim t vlefshm t argumenteve n debat.

41

- Shkathtsit shoqrore: Nxnsit duhet t prkrahen n zhvillimin e shkathtsive shoqrore, si jan iltria (sinqeriteti), aftsia pr angazhim n pun ekipore, gatishmria pr t ndihmuar, mbajtja e premtimit etj., me qllim q ata t integrohen m leht n jet. Nxnsit duhet t ndihmohen q t kuptojn se kufizimet q ekzistojn n lirin personale t do individi jan n lidhje me lirin e t tjerve dhe se n shoqri nuk mund t arrihen liri dhe t drejta t mirfillta personale prderisa t rrezikohen n vazhdimsi lirit dhe t drejtat e t tjerve. Nxnsit duhet t msojn se si t angazhohen me prgjegjsi n veprime shoqrore, duke u ballafaquar n mnyre konstruktive me nj konkurrenc t arsyeshme dhe me solidaritet njerzor. Ata duhet t ndihmohen q t ndiejn knaqsi dhe satisfaksion q jan s bashku me t tjert dhe q jan t angazhuar n veprime kolektive. - Edukimi pr ndrmarrs.- Nxnsit duhet t ndihmohen q t kuptojn se si funksionon ekonomia e tregut duke u bazuar n respektimin e t drejts pronsore dhe konkurrencs s lir t prodhuesve. Nxnsit duhet t ndihmohen t marrin dituri fundamentale, vlera, qndrime dhe shkathtsi q kan t bjn me ndrmarrje veprimesh (marrja e iniciativs, zhvillimi i planeve t biznesit, marrja mbi vete e rrezikut, etika e biznesit etj.). Marrja e diturive (koncepteve, ligjeve dhe procedurave t natyrs specifike ndaj prodhimtaris, shprndarjes dhe konsumimit n kuadr t nj ekonomie t tregut, duhet t vihet n raport me trajnimin konkret n praktikat e biznesit n nivelin q sht specifik pr moshn e nxnsit. Praktika e biznesit mund t bhet n puntori, firma ose me an t msimit virtual bazuar n tekonologjin moderne informative. Proceset msimore n fushn e edukimit pr ndrmarrs si nj dimension t prhershm duhet t ngrthejn prdorimin e teknologjis moderne t komunikimit dhe informacioneve. Ndr qllimet m kryesore t edukimit pr ndrmarrs sht q t krijoj nj kultur t re ekonomike n Kosov pr prgatitjen e rinis pr prvojat, mundsit dhe prgjegjsit n moshn madhore, n mnyr q ata t mund t japin kontributin e vet n krijimin e nj kulture t efektshme organizative n postet apo pozitat q do t zn n profesionin e tyre n t ardhmen. III.2 shtjet ndrkurrikulare dhe dimensionet e reja t edukimit Objektivat e lartprmendura ndrkurikulare kan t bjn me shtjet ndrkurikulare dhe dimenzionet e reja te edukimit Kto shtje dhe dimenzione t reja mund t trajtohen nprmjet lndve t caktuara (p.sh. Edukata qytetare ose gjuha amtare etj.), nprmjet kurrikuleve t ndryshme lndore dhe/ose nprmjet temave ndrkurrikulare, si elemente t pjess zgjedhore t kurrikulit. Ato gjithashtu mund t trajtohen nprmjet veprimtarive jasht kurrikulare. shtjet ndrkurikulare dhe dimenzionet e reja t edukimit n shkollat e Kosovs jan si vijon: Shkathtsit jetsore dhe edukimi personal Edukimi pr qytetarin demokratike dhe shtjen e t drejtave t njeriut

42

Edukimi pr ndrmarrs Edukimi shndetsor Edukimi pr mjedisin Edukimi pr teknologjit e informacionit dhe t komunikimit Edukimi pr mediat

1. Edukimi pr shkathtsit jetsore dhe arsimimi personal Edukimi personal dhe pr shkathtsit jetsore ka pr qllim t mundsoj zhvillimin e nxnsve si persona, respektivisht si individ unik (m vete), t cilt, si qenie njerzore, do t jen n gjendje t mendojn, t ndiejn, t dshirojn dhe t arrijn qllimet e tyre me an t veprimeve personale. Me an t edukimit personal nxnsit duhet t ndihmohen q t konsiderojn veten dhe t tjert si individ unik (m vete) dhe t kuptojn se respektimi i do qenieje individuale njerzore paraqet bazn pr ekzistimin dhe pr zbatimin e prditshm t t drejtave t njeriut. Edukimi personal dhe pr shkathtsit jetsore mund ti ndihmoj nxnsit pr zhvillimin e vetbesimit e vetrespektit, dhe n t njjtn koh zhvillojn respektin dhe tolerancn ndaj dallimeve (llojllojshmrive). Ai mund ti ndihmoj nxnsit n zhvillimin e elementeve t vendimmarrjes, si sht prcaktimi i qllimeve e i mjeteve dhe i procedurave t vlersimit pr arritjen e qllimeve me sukses, duke u prkujdesur n t njjtn koh pr mirqenien e vetes dhe t t tjerve. shtjet kryesore q shoqrojn edukimin personal, jan: Menaxhimi konstruktiv i emocioneve personale Zgjidhja paqsor e konfliktit Ballafaqimi me krkesat dhe sfidat duke zhvilluar e demonstruar vetbesimin dhe vetvlersimin Marrja e iniciativave Vendimmarrja Shkathtsit pr t udhhequr Edukimi pr jetn n familje Menaxhimi konstruktiv i emocioneve personale. Nxnsit duhet t ndihmohen q ti njohin emocionet dhe shkaktart e emocioneve e t gjendjeve t ndryshme shpirtrore. Ata duhet t msojn se si t ballafaqohen n mnyr konstruktive me emocionet, duke i kontrolluar ato dhe duke ngritur nj menaxhim pozitiv t gjendjeve t ndryshme emocionale n situata t ndyshme jetsore si dhe n situata t jashtzakonshme. Emocionet nuk duhet te bhen penges dhe t ndikojn negativisht n arritjet e nxnsve, por duhet t bhen faktor q t kontribuojn pr motivimin dhe suksesin e tyre.

43

Zgjidhja paqsore e konfliktit. Shkolla duhet ti motivoj nxnsit q t ballafaqohen n mnyre konstruktive me konfliktet. Ata duhet t ndihmohen ti zhvillojn aftsit e tyre pr menaxhim paqsor t konfliktit, si jan shkathtsit e komunikimit, aftsia pr arritjen e kompromiseve, aftsia pr t arritur zgjidhje optimale dhe pr transformimin e konflikteve n burime t zhvillimit personal dhe/ose kolektiv. Nxnsit duhet t ndihmohen t kuptojn q konfliktet shkaktohen nga shkaktar t ndryshm dhe q shfaqja apo prshkallzimi i tyre n konflikte destruktive e t dhunshme mund t parandalohen, duke prdorur pozitivisht potencialin e tyre konstruktiv. Qeniet njerzore ballafaqohen me konflikte llojesh t ndryshme: konflikte verbale, konflikte fizike, konflikte n shtpi, konflikte ndrmjet kolegve, konflikte n pun, konflikte ndrmjet njerzve t entiteteve ose kombeve t ndryshme etj. Nxnsit duhet tu ekspozohen teknikave dhe procedurave t ndryshme q t menaxhojn konfliktet n mnyr paqsore dhe t frenojn pozitivisht potencialin e rritjes s konfliktit. Atyre duhet tu mundsohet t kuptojn se prdorimi i dhuns kontribuon vetm n prshkallzimin e konfliktit, e nuk ofron nj zgjidhje t efektshme afatgjat. Ballafaqimi me krkesa dhe sfida gjat zhvillimit dhe demonstrimit t vetbesimit dhe vetrespektimit. Nxnsit duhet t prkrahen n zhvillimin e tyre personal duke u stimuluar n mnyr pozitive q t ballafaqohen me detyra e sfida t ndryshme. sht me rndsi q nxnsit t zhvillojn ndjenjn e vetbesimit e jo t ndihen t strngarkuar me detyra e sfida, me t cilat duhet t ballafaqohen. Vetbesimi sht i lidhur ngusht me vetrespektimin. Njerzit q nuk e respektojn vetveten, kan prirje ta konsiderojn veten se jan t pasuksesshm dhe u shmangen investimeve pr zhvillimin personal apo pr pjesmarrje n veprime kolektive. Mungesa e vetbesimit dhe vetrespektimit sht shpesh edhe baz per agresion e dhun, si dhe pr forma t tjera t sjelljes josociale. Me qllim q t ndihmohen pr t zhvilluar vetbesimin dhe vetrespektimin, nxnsit duhet t prkrahen q ti kuptojn aftsit dhe dobsit e tyre, dhe t msojn se si ti prmirsojn shkathtsit dhe karakteristikat psikofiziologjike t tyre. Msuesit duhet t mundohen tu ndihmojn nxnsve q ti identifikojn problemet kur t ballafaqohen me sfida t ndryshme, dhe ta kshillojn secilin nxns me qllim q ta ndihmojn pr tu prmirsuar shkall-shkall. Me qllim t ngritjes s vetbesimit dhe vetrespektimit, msuesit duhet t shohin nevojat e ndryshme t nxnsve dhe t prdorin stile t ndryshme t t msuarit, plane t ndyshme t puns dhe/ose detyra t ndryshme. Secili nxns duhet t inkuadrohet n aktivitetet n klas dhe n grup, sipas talentit dhe interesimeve q ka. Msuesit gjithashtu duhet t'i inkurajojn nxnsit q t merren me problemet e tyre duke u kshilluar me shok dhe duke inkuadruar familjen. Shkollat duhet t prpiqen q tu ofrojn kshillime dhe trajnime speciale nxnsve q kan probleme me vetbesimin, si nj pjes kjo e aktiviteteve kurrikulare ose jashtkurrikulare.

44

Marrja e iniciativave. Zgjidhja e problemeve n jetn publike, profesionale dhe/ose private, varet nga respektimi i iniciativave t ndryshme q merren nga antart e nj grupi ose t nj komuniteti. Iniciativa sht komponent m rendsi i qytetarit pjesmarrs dhe ndr momentet m elementare t zgjidhjes s problemeve. Nxnsit duhet t prkrahen q t marrin iniciativa, si gjat aktiviteteve kurrikulare, ashtu edhe gjat tr jets shkollore. Ata duhet t angazhohen q problemet ti zgjidhin n mnyr individuale dhe kolektive, dhe duhet t stimulohen q ti shprehin mendimet dhe propozimet/sugjerimet e veta n mnyr t argumentuar. Iniciativa vet nuk i zgjidh problemet, por paraqet nj hap t domosdoshm n kt proces. Iniciativat duhet t shoqrohen me nj angazhim konkret n zgjidhjen e problemeve dhe me inkuadrim konkret n prmbushjen e nj detyre t caktuar. Iniciativa sht e prkundrt me qasjet pasive, n t cilat nxnsit jan vetm thiths t dituris s dhn. Nxnsit mund t msojn t marrin iniciativa duke prdorur metodologji ndrvepruese n kontekst t veprimtarive t ndryshme kurrikulare dhe jashtkurrikulare. Ata po ashtu mund t msojn t jen proaktiv dhe t marrin iniciativa duke u angazhuar n ndonj organizate t t rinjve, n ndonj OJQ (organizat joqeveritare) ose n format demokratike t jets shkollore (p.sh. n Bordin e shkolls, n Parlamentin e t rinjve, si zdhns i klass, n kshilla etj.). Marrja e vendimeve Nxnsit duhet t angazhohen n procesin e marrjes s vendimeve, duke i vn para formave dhe procedurave t ndryshme pr t marr vendime t mbshtetura. Nxnsit duhet t inkuadrohen n vendosjen rreth shtjeve q kan t bjn me jetn e prditshme shkollore, por po ashtu edhe rreth shtjeve q kan t bjn me kurrikulin ose me muarjen e vlersimin. Pr shembull, nxnsit duhet t marrin pjes n vendimet rreth prmbajtjes s pjess sipas zgjedhjes t kurrikulit, ose rreth shtjes se cilave tema do tu qasen n punn-projekt. Ata po ashtu mund t inkuadrohen n vendosjen e procedurave t vlersimit, t cilat do t prdoren n klas (or), dhe mund t marrin vendime kolektive t mbshtetura mbi arsyen. Vendimet mund t merren me vota, ose nga dikush me autoritet etj. Nxnsit duhet tu ekspozohen procedurave dhe hapave t ndryshm pr marrjen e vendimeve. Ata duhet t msojn pr nevojn pr ti krahasuar alternativat dhe t marrin vendim n baz t informacioneve. Shkathtsit pr t udhhequr Nxnsit duhet ti ekspozohen eksperiencs pr t udhhequr derisa punojn n grupe dhe/ose gjat zgjidhjes s detyrave t ndryshme. Ata duhet t ndihmohen t kuptojn q udhheqja krkon njohuri e shkathtsi t ndryshme, dhe q format demokratike t udhheqjes presupozojn kshillime dhe rikthim iformacionesh (feedback) prej t tjerve. Nxnsit duhet t trajnohen pr t respektuar orarin, pr t organizuar punn e grupit, pr t shprndar detyrat n mnyr korrekte dhe pr t mbikqyrur prmbushjen e tyre. Ata

45

po ashtu duhet t trajnohen q t marrin vendime duke prdorur autoritetin e prijsit prderisa t mbshteten mbi arsye t bazuara. Edukimi pr jetn familjare Si pjes e zhvillimit personal, nxnsit duhet t trajnohen pr jet familjare, p.sh. t inkuadrohen n role dhe detyra t ndryshme me qllim q t krijojn atmosfer t mir familjare dhe mjedis t sigurt e t kndshm shtpiak. Ata duhet t prkrahen q t msojn ti ndajn t drejtat dhe prgjegjsit brenda familjes dhe ti trajtojn njsoj antart e gjinis dhe moshave t ndryshme. Nxsit duhet t ndihmohen t kuptojn se sa e rndsishme sht atmosfera familjare pr rritjen e fmijve dhe pr baraspeshn personale, dhe se sa rol t rndsishm luan respektimi i ndrrsjellt pr t siguruar jet t mir familjare. Tema nga jeta Temat nga jeta i ekspozojn nxnsit para faktorve t rrezikut, q krcnojn shndetin, sigurimin dhe jetn e tyre. Kjo i aftson ata q t kuptojn natyrn e rrezikut n situata t ndryshme, si t identifikojn ambientet dhe ndodhit e rrezikshme, prej kujt t krkojn ndihm n rast aksidenti ose smundjeje etj. Kjo po ashtu nxnsit i v para nj arsimimi parandalues, t bazuar n faktin se parandalimi sht gjithmon m i leht sesa intervenimi pasi t ket ndodhur dmi. Kosova sht shoqri pas konfliktit dhe pas luftes, prandaj prve shtjeve t qasura lidhur me situata t ndryshme jetsore, sfidat dhe rreziqet, arsimimi mbi temat jetsore duhet ti qaset temave specifike si jan ndrgjegjsimi mbi minat, arsimimi mbi refugjat etj. Temat e veanta nga jeta duhet t ngrthejn shtjet n vijim: Ndrgjegjsimi pr rrezikun e prdorimit t duhanit, alkoolit dhe drogs; Mbrojtja nga Sida dhe smundjet e tjera seksuale; Mbrojtja nga smundje t tjera vdekjeprurse; Edukata seksuale; Mbrojtja kundr keqtrajtimeve seksuale; T ushqyerit e shndetshm dhe sportet; Edukimi mbi vetdijsimin pr minat.

N kontekstin e temave t lartprmendura, nxnsit duhet tu ekspozohen rreziqeve q i shfaqen njerzimit dhe ata duhen ndihmuar q t kuptojn se vendimet individuale mund t ken pasoja t rrezikshme. Marrja prsipr e rrezikut duhet t shoqrohet me marrjen e vendimeve t bazuara. Edukimi pr temat e jets prfshin ndrgjegjsimin pr rreziqet dhe edukimin pr prballimin e ktyre rreziqeve pr siguri personale dhe pr sigurin e t tjerve. Kjo po

46

ashtu nnkupton q njeriu nuk duhet t marr vendime rreziku t paarsyeshme, si jan injorimi i vrejtjeve ose loja me arm t rrezikshme, ose stimulimi i t tjerve pr t rrezikuar si pjes e lojs ose n rivalitete grupore, ngase kjo mund t kt pasoja t rrezikshme. 2. Edukimi pr qytetarin demokratike dhe pr t drejtat e njeriut Si objektiva dhe shtje ndrkurrikulare, edukimi pr qytetarin demokratike dhe t drejtat e njeriut sht gurthemel i ndrtimit nprmjet arsimimit formal pr kultur demokratike n shoqrin e cila sht prcaktuar pr regjim demokratik. Ndr problemet qendrore n botn e sotme t globalizuar, sht ndrtimi i komunitetit racional, n t cilin duhet t mbahen parasysh dy vlerat m fundamentale pr individin dhe shoqrin, q jan: liria personale dhe prgjegjsia personale. Qytetari i shoqris demokratike duhet t zhvilloj kompetencat e pjesmarrjes n jetn publike, q nga votimi pr aksione specifike me qllim t ndikimit n vendime politike, si jan marrja e ndonj roli t rndsishm n parti politike, shprehja e opinoneve personale, p.sh. prmes mas- mediave, pjesmarrja n dialog argumentues me t tjert. Nxnsit duhet t ndihmohen q t kuptojn se demokracia nuk lind dhe nuk zhvillohet automatikisht, por ajo varet nga kontributi specifik i donjrit. Edukimi pr qytetarin demokratike duhet t marr parasysh t gjitha aspektet lidhur me qytetarin n botn e sotme: vendore, kombtare, evropiane dhe globale. Realiteti i ri i kontinentit dhe bots n t ciln jetojm, karakterizohet nga nj ndrvarsi m e fuqishme se kurr midis popujve, q sjell para nesh nj dimension t ri pr mnyrn se si paramendohet dhe praktikohet qyetaria. Dimensionet e reja pr qytetarin nxjerrin n drit vlerat, objektivat dhe strategjit e edukimit multikulturor dhe ndrkulturor, si mjete t prfitimit nga dallimet dhe t pasurimit t prbashkt, duke njohur tjetrin prmes shkmbimit dhe bashkpunimimit t bazuar n respektin e ndrsjell. Prmbajtja e qytetaris demokratike n botn e sotme bazohet n filozofin e t drejtave t njeriut. Brenda ksaj kornize, vlerat qendrore jan liria individuale dhe dinjiteti. Mundsi t barabarta dhe t drejta t barabarta - pa marr parasysh gjinin, prkatsin fetare, ngjyrn e lkurs, nacionalitetin, statusin social, arsimimin, orientimin (bindjet) seksual etj.- paraqesin aspektet ky t drejtsis sociale t paraqitura ne deklaratat dhe konventat ndrkombtare mbi t drejtat e njeriut. N lidhje me qllimet e lartprmendura, edukimi pr qytetarin demokratike dhe edukimi pr t drejtat e njeriut do tu qaset shtjeve n vijim:

47

natyrs s qytetaris n shoqrin demokratike: cilat jan t drejtat, prgjegjsit dhe detyrat e qytetarit brenda shoqris, t bazuara n nj kushtetut demokratike; cilat jan mjetet pr t futur n veprim t drejtat, prgjegjsit dhe detyrat e qytetarve n shoqrin demokratike; 'do t thot qytetar pjesmarrs dhe si mund t inkuadrohet qytetari n menyr konstruktive n pun publike; si mund ta kontrolloj qytetari qeverin dhe si mund t ushtroj ndikim n vendime publike; si duhet t ndrtohen marrdhniet midis shumics dhe pakics, n pajtueshmri me parimet dhe rregullat demokratike; 'do t thot t respektosh ligjin dhe si mund t marr pjes qytetari n procesin e vzhgimit dhe t prmirsimit t ligjeve ekzistuese; si mund t marr pjes qytetari n shoqrin civile; cili sht roli i mas- mediave n prkrahjen e proceseve demokratike; cilat jan t drejtat e njeriut dhe pse jan gurthemel pr demokracit moderne liberale; si mund t kontribuojn qytetart q t drejtat e njeriut t vzhgohen n jetn e prditshme dhe si mund t veprojn ata me qllim q t sigurohen dhe t respektohen t drejtat e njeriut;

Edukimi social Jeta n shoqri bazohet n vlera dhe norma t cilat duhet ti msoj nxnsi. Edukimi social, si baz e domosdoshme pr arsimimin qytetar, ka pr qllim aftsimin e nxnsve q t krijojn dhe t ruajn marrdheniet pozitive dhe t shndosha me t tjert, duke u bazuar n respektin e ndrsjell. Prmes edukimit social, nxnsit do t msojn se: cilat jan vlerat dhe normat n shoqrit e tyre, far presin njerzit prej njri-tjetrit n situata t ndryshme; si ti zhvillojn shkathtsit e komunikimit; si t zhvillojn bashkpunimin dhe shkathtsit e menaxhimit paqsor t konfliktit; si ti ndajn t drejtat dhe prgjegjsit; si t ndrtojn marrdhnie ndrpersonale t bazuara n respektin dhe n mirbesimin e ndrsjell; si t angazhohemi n aksione bashkpunimi; 3. Edukimi pr ndrmarrs Edukimi pr ndrmarrs sht nj dimension i rndsishm pr prgatitjen e t rinjve q t mund t ballafaqohen me sfidat e jets s t rriturve dhe sfidat e ekonomis s tregut. Pr shkak t kontributit drejt zhvillimit personal (p.sh. marrja e iniciativave ose rreziqeve, zhvillimi i prgjigjsis), arsimimi pr ndrmarrs sht i lidhur me shum dimensione t tjera t edukimit, si jan edukimi personal ose edukimi pr mjedisin.

48

Edukimi pr ndrmarrs ka pr qllim aftsimin e nxnsve q t zhvillojn iniciativa, njohuri dhe shkathtsi n lidhje me aspektet ekonomike t jets sociale, si jan prodhimi, shprndarja dhe konsumimi. Prmes arsimimit pr ndrmarrs nxnsit duhet t prgatiten q t zhvillohen si pjesmarrs aktiv n jetn ekonomike, p.sh. t ndrmarrin iniciativa dhe t zhvillojn bizneset e tyre. Disa prej shtjeve kryesore n edukimin pr ndrmarrs, jan kto: Njohuria se si funksionon ekonomia e tregut; Konceptet, procedurat dhe rregullat q jan specifike pr prodhimtarin, shprndarjen (e prodhimeve) dhe shfrytzimin brenda kornizs s ndrmarrjes s lir; Si t zhvillohet plani i biznesit; Si te ndrmerren iniciativat dhe rreziqet me qllim q t jesh i suksesshm n treg; Si t jemi n pajtueshmri me etikn e biznesit; Si t prdorim teknologjit moderne t informimit dhe komunikimit n praktikimin e biznesit.

Edukimi pr ndrmarrs do ti ndihmoj nxnsit pr tiu qasur n mnyr aktive dimensionit ekonomik t ekzistencs, dhe do ti ndihmoj t zhvillojn njohuri, shkathtsi e qndrime q jan t rndsishme pr konkurrencn n treg dhe n tregun e puns.

4. Edukimi shndetsor Edukimi shndetsor ka pr qllim prkrahjen e zhvillimit fizik dhe mendor t nxnsve. Nxnsit duhet t prkrahen q t kujdesen pr shndetin e tyre, t'u shmangen smundjeve t ndryshme dhe pr parandalimin e tyre e pr mirmbajtjen e trupit t tyre. Nxnsit duhet t msojn pr higjienn dhe rndsin e saj pr shndetin, si dhe pr faktort e rrezikut dhe si tu shmangen aksidenteve. Ata duhet t edukohen q t baraspeshojn punn dhe pushimin, t bjn ushtrime fizike dhe tu kushtojn vmendje higjiens personale dhe rregullave t t ushqyerit t shndetshm. Edukimi shndetsor duhet t prqendrohet n shtjet n vijim: ndrgjegjsimi dhe kuptimi i funksionimit t trupit, i procesit t rritjes dhe i zhvillimit personal; njohuri lidhur me higjienn personale, rregullat dhe praktikat e higjiens n komunitet; njohuri pr faktort e rrezikut t shndetit dhe mundsit pr kundrveprim; ndrgjegjsimi pr rndsin dhe mundsin pr t'iu prshtatur nj mnyre t shndosh t jetess; sqarimi i informimit t gabueshm pr sa u prket faktorve t rreziqeve q mund t'u shfaqen nxnsve prmes burimev t ndryshme;

49

zhvillimi i sensit pr prgjegjsi pr shndetin personal, pr vendimet dhe zgjedhjet q kan t bejn me mirqenien personale; ndrgjegjsimi dhe zbatimi i procedurave t emergjencs (ndihms s par) n rast t ndonj smundjeje ose aksidenti; ndrgjegjsimi pr rndsin e mjedisit t shndetshm pr mbrojtjen e shndetit dhe pr zhvillimin personal kolektiv/social;

5. Edukimi pr mjedisin Brthama e mbrojtjes s mjedisit ka t bj me ngritjen e vetdijes pr vlerat e mbrojtjes dhe ruajtjes s mjedisit. Nxnsit duhet t ndihmohen q t kuptojn q vet mjedisi paraqet nj vler, dhe q ai nuk duhet t mbrohet e t ruhet vetm sepse u shrben qenieve njerzore pr t mbijetuar dhe pr tu zhvilluar. Ata duhet t prkrahin zbulimin e lidhjeve midis mjedisit natyror dhe atij t krijuar nga njeriu dhe t kuptojn rndsin q ka mjedisi i shndosh natyror dhe artificial pr shndetin, jetn cilsore dhe zhvillimin e qndrueshm. Nxnsit duhet t inkurajohen q t studiojn mjedisin, t identifikojn shtjet dhe problemet dhe t krkojn zgjidhje konstruktive. Nxnsit duhet t jen t ndrgjegjshm pr mundsit pr intervenime praktike/konkrete pr t mbrojtur e ruajtur mjedisin dhe duhet t inkurajohen t ndrmarrin iniciativa pr trajtimin e shtjeve ekologjike n komunitetet e tyre. Edukimi mbi mjedisin duhet t prqendrohet n shtjet n vijim: njohuri rreth mjedisit natyror dhe mjedisit t krijuar nga njeriu; gjurmimi i lidhjeve midis mjedisit natyror dhe mjedisit social e kulturor; kuptimi i lidhjeve midis burimeve t kufizuara natyrore dhe gjasave pr zhvillim t qndrueshm n shkall vendore, rajonale, kombtare e globale; ballafaqimi i nxnsve me faktor e veprime q mund t vn mjedisin n rrezik; ballafaqimi i nxnsve me preokupime ekologjike dhe mnyra t veprimit t prgjegjshm pr ta ruajtur dhe pr ta mbrojtur mjedisin; ndrgjegjsimi pr mnyrat e prdorimit ekologjik t teknologjis; zhvillim i prgjegjsi ndaj mjedisit natyror e artificial, n mnyr q t ndrmerren aksione t prgjegjshme pr ti ofruar mundsi zhvillimit t qndrueshm.

6. Edukimi pr teknologjin e informacionit dhe komunikimit (TIK) Teknologjia e sotme e informacionit dhe komunikimit ka br t mundur shfaqjen e shoqris s prcaktuar pr msim dhe msim elektronik. Derisa leximi, shkrimi dhe njehsimi n mnyr tradicionale konsideroheshin si elemente kryesore t shkollimit, n

50

botn e sotme shkollimi informativ/kompjuterik po bhet dita-dits m i rndsishm n prkufizimin e dituris dhe shkathtsive themelore t arsimit. Nxnsit duhet t aftsohen t prdorin n mnyr t duhur tekonologjin e informimit dhe komunikimit, me qllim t gjetjes dhe prodhimit t informacioneve, t komunikimit me t tjert, t identifikimit t vendit ku mund t gjenden informacionet e nevojshme dhe t zbrthimit (prpunimit) t informacioneve n mnyr krijuese. shtjet kryesore n fushn e edukimit mbi teknologjin e informimit dhe komunikimit TIK duhet t jen kto: sht teknologjia e informimit dhe komunikimit; si t prdorim kompjuterin dhe mjetet e tjera pr qllime t informimit dhe komunikimit; si t prdorim teknologjit e reja t informimit dhe komunikimit pr msim cilsor dhe arritje m t mira n msim; cilat jan mundsit q ofrojn teknologjit e reja t informimit dhe komunikimit dhe si t prdorim teknologjin e informimit dhe komunikimit pr zgjidhje t problemeve n lmenj t ndryshm t jets profesionale, publike dhe private; cilat jan preokupimet etike dhe ekologjike q kan t bjn me prdorimin e teknologjis s informimit dhe komunikimit; si mund t ndihmoj teknologjia e informimit dhe komunikimit q t ruhet dhe t mbrohet n nj mnyr m t efektshme mjedisi dhe t ofrohen mundsi pr nj zhvillim t qndrueshm.

7. Edukimi mbi mediat Mas-mediat sot jan gjithnj e m t pranishm n jetn e prditshme t njeriut. Edukimi mbi mediat prmban dy dimensione: a) edukimin pr t' i marr dhe pr t' i shfrytzuar mesazhet e mas- mediave/ shkollimi mbi mediat dhe b) edukimin pr zhvillimin e nj qndrimi kritik ndaj mesazheve t mas-mediave/ shkollimi kritik mbi mediat. S bashku me shkollimin mbi komunikimin, shkollimi mbi mediat po bhet dita m dit nevoj shum e madhe n shoqrin moderne. Prmes qarkullimit t shpejt t informacioneve n gjith botn, mas-mediat kan hapur rrugn pr t ashtuquajturn er e fshatit global. Globalizimi paraqet hapjen e horizonteve t reja prej komuniteteve vendore drejt tr bots, dhe t nj ndrvarsie t re ndrmjet rrethanave vendore, rajonale, kombtare dhe ndrkombtare. Nxnsit duhet t prballen me prparsit dhe joprparsit e qasjes dhe prdorimit t mesazheve t mediave dhe duhet t trajnohen q mesazheve t tyre tu qasen n mnyre kritike. Edukimi pr mediat duhet t prqendrohet n shtjet n vijim:

51

'jan mas- mediat dhe far llojesh t mediave ekzistojn; si tu qasemi dhe si ti shfrytzojm mesazhet e mediave; cilat jan prparsit dhe joprparsit e mesazheve t mediave si t zhvillohemi si marrs kritik t mesazheve t mediave; si t ballafaqohemi me manipulimin e mediave n lajme, fjalime publike, publicitete etj. si ti prdorim mas- mediat pr qllime komunikimi; si ti prdorim mesazhet e mas-mediave pr t ndrmarr aksione t prgjegjshme pr t zgjidhur konflikte n jetn publike; si ti prdorim mas- mediat pr qllime argtimi dhe cilat jan preokupimet etike qe kan t bjn me mesazhet e mas- mediave.

52

KAPITULLI IV LMENJT E KURRIKULIT IV. 1 Kurrikuli brtham dhe pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) IV. 2 Lmenjt e kurrikulit dhe prshkrimi i lndve msimore: objektivat dhe rndsia pr zhvillimin e nxnsit IV. 3 Lmenjt e kurrikulit dhe lndt msimore: planet msimore dhe menaxhimi i planeve msimore nga ana e shkolls

IV. 1 Kurrikuli brtham dhe pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) Kurrikuli merret me shtjet pse dika duhet t msohet n shkoll (synimet e objektivat) dhe far konsiderohet n nj shoqri t caktuar si e rndsishme pr t'u msuar (prmbajtjet). Ai merret po ashtu me shtjet sa objektiva t ndryshm t nxnies mund t ndeshen n shkolla n lidhje me zhvillimin e dituris, t shkathtsive, qndrimeve dhe modeleve t sjelljes (metodat dhe strategjit e msimdhnies dhe nxnies). Kurrikuli po ashtu merret me shtjen sa jan t efektshme proceset e msimit (muarja e vlersimi i arritjeve t nxnsve n lmenj t ndryshm). Si sht parashtruar n Kapitullin 1.2.3 (Korniza e kurrikulit t ri t Kosovs Roli i kurrikulit brtham pr orientimin e veprimtarive t shkollave), kurrikuli i ri prbhet nga i ashtuquajturi kurrikul brtham dhe nga i ashtuquajturi kurrikul sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla). Kurrikuli brtham10 u referohet krkesava t prbashkta pr t gjith nxnsit, pr sa u prket zotsive (kompetencave) ky, planeve t prbashkta t lndve dhe orientimeve t prgjithshme. Pjesa e kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) paraqet kurset dhe veprimtarit kurrikulare, t cilat vendosen n shkall shkolle. Vendimi pr pjesn e kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) duhet t bhet mbi baz t kshillimeve, ku do t prfshihen msuesit, prindrit dhe faktort e tjer t interesuar. Ky vendim duhet t merret n bordin e shkolls, pas nj procesi t kshillimit dhe debatit publik. Kurset dhe veprimtarit sipas zgjedhjes mund t sugjerohen nga ana e autoritetit qendror t arsimit n Kosov (p.sh. Departamenti i Arsimit dhe Shkencs), ose mund t propozohen n shkall shkolle. N rastin e dyt, kurrikuli i prcaktuar nga shkolla duhet t miratohet nga ana e zyrtarve t lart t arsimit n shkall komune.
10

Shih Kapitullin 1.2.3

53

N pjesn e kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) shkollat mund t caktojn koh pr:

m shum or msimi pr nj lnd t caktuar n kuadr t kurrikulit brtham (pr shembull, 1 ose 2 or m shum pr gjuh amtare, arte t bukura, matematik ose pr ndonj disiplin tjetr t kurrikulit brtham); futjen e lndve/kurseve t reja/t ndryshme n krahasim me dispozitat e kurrikulit brtham, t cilat jepen si mundsi n dispozitat e kurrikulit (pr shembull, etika, kurset e arsimimit mbi t drejtat e njeriut, ndrgjegjsimi pr minat, teknologjia e informacionit dhe e komunikimit TIK); pr t caktuar kohn pr qasjet tematike (p.sh. msimi i integruar lidhur me dritn, ujin, mbrojtjen e mjedisit, banimin); futjen e lndve/kurseve t reja/t ndryshme n krahasim me dispozitat e kurrikulit brtham, t cilat nuk parashihen me dispozitat e kurrikulit (pr shembull, Korniza e kurrikulit t ri t Kosovs), por propozohen dhe zhvillohen n shkall shkolle, si rezultat i angazhimit krijues t msuesve si prpilues t kurrikuleve (pr shembull, traditat folklorike vallet etj.; teknika e fotografimit, kurset e mediave); orarin pr punn n projekt n lmenj t ndryshm; ekskursione, udhtime studimore ose krkime n terren.

Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs do t bhet duke mbajtur parasysh strategjit afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata. Pr shkak t sfidave t reja pr shkollat, q paraqet futja e pjess s kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla), pr nj strategji afatshkurtr dhe afatmesme t implementimit parashikohet q kjo pjes e strukturs s kurrikulit t mos tejkaloj 15%20% t vllimit t puns n shkoll. N perspektivn e strategjis afatgjat t implementimit, hapsira pr marrjen e vendimeve lidhur me kurrikulin e prcaktuar nga shkolla do t rritet s bashku me autonomin dhe llogarin (prgjegjsin) q duhet t japin shkollat. IV. 2. Lmenjt e kurrikulit dhe prshkrimi i lndve msimore: objektivat dhe rndsia pr zhvillimin e nxnsve IV. 2.1. Lmenjt e kurrikulit Lmenjt e kurrikulit paraqesin grupe lndsh msimore, t cilat, n saj t profilit t tyre epistemologjik, kan objektiva dhe detyra t prbashkta pr sa u prket msimdhnies dhe nxnies s dituris, shkathtsive dhe qndrimeve. Lidhja e lndve msimore pr nj Lm kurrikular t caktuar merr parasysh kontributin e tyre specifik pr zhvillimin e nxnsit, n pajtim me synimet e prgjithshme dhe specifike t msimdhnies dhe nxnies n shkolla. Ajo, po ashtu, merr parasysh

54

mundsit pr qasje shumdisiplinare dhe ndrdisiplinare, dhe gjithashtu pr ndjekjen e objektivave ndrkurrikulare. N kurrikulin pr arsimin fillor dhe t mesm lmenjt e kurrikulit jan si vijon: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Gjuht dhe komunikimi Matematika Shkencat e natyrs Studimet shoqrore dhe edukata qytetare Artet Teknologjia Edukata fizike dhe sportet

Kta lmenj t kurrikulit prfaqsohen n mnyra t ndryshme gjat gjith arsimit fillor e t mesm dhe paraqiten, po ashtu, n seciln prej shkallve ky t kurrikulit. IV. 2.2. Lmenjt e kurrikulit dhe lndt e lidhura me ta disa shpjegime Lmi i kurrikulit: GJUHT DHE KOMUNIKIMI Lmi i kurrikulit Gjuht dhe komunikimi prfshin nj gam t gjer lndsh msimore, synimi i prbashkt i t cilave sht kultivimi i prdorimit t gjuhs si mjet komunikimi n jetn private, profesionale dhe publike. N pajtim me objektivat e prgjithshm dhe t veant t secils lnd msimore n kt lm, kurrikulet e ktyre lndve do t prfshijn edhe Letrsin, si nj fush speciale t prdorimit t gjuhs n raport me vlerat estetike. Gjuha amtare sht po ashtu nj element me rndsi pr zhvillimin e identitetit t nxnsit. Prandaj, kurrikulet e lndve msimore duhet t'u kushtojn vmendje gjithashtu edhe objektivave specifik. Prvetsimi i gjuhve t huaja dhe i gjuhve klasike do t kontribuoj pr zhvillimin e nj kuptimi m t gjer t identitetit nprmjet ndrgjegjsimit kulturor dhe ndjenjs s prkatsis n nj komunitet m t gjer. Gjuha amtare, si lnd msimore specifike, nnkupton gjuhn shqipe, si gjuh amtare pr nxnsit shqiptar, prkatsisht gjuht amtare t grupeve t tjera kulturore q jetojn n Kosov (p.sh. gjuht sllave, gjuhn turke, gjuhn rome).11 Si lnd msimore specifike, gjuha amtare sht e pranishme n seciln klas t arsimit fillor dhe t arsimit t mesm. Kurrikulet e lndve msimore do t prfshijn edhe letrsin n gjuhn prkatse amtare, po gjithashtu edhe pranin e letrsis botrore n gjuhn prkatse amtare prmes prkthimeve.
11

N pajtim me parimet e shprehura n Kartn evropiane pr gjuht e rajonit dhe t minoriteteve nr. 148/1992 t Kshillit t Evrops, zgjidhjet praktike pr sigurimin e msimit t gjuhs amtare n shkolla duhet t mbajn parasysh kushtet dhe mundsit vendore

55

Msimdhnia dhe nxnia e gjuhs amtare shihet po ashtu si objektiv nderkurrikular, kshtu q prmbajtjet specifike dhe kompetencat mund t ndihmohen edhe nga lnd t tjera msimore. Gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve t tjera kulturore q jetojn n Kosov, sht lnd msimore sipas zgjedhjes, q fillon n klasn e 3-t, kur nxnsit hyjn n shkalln kryesore Zhvillim dhe prforcim t kurrikulit. Gjuh e huaj e par pr t gjith nxnsit do t jet anglishtja. Msimi i anglishtes si gjuh e huaj e par do t filloj n klasn e 3-t, kur nxnsit hyjn n shkalln kryesore Zhvillim dhe prforcim t kurrikulit. N klasn e par dhe t dyt (shkalla kryesore Prvetsim themelor e kurrikulit), anglishtja mund t msohet si nj kurs sipas zgjedhjes, q prqendrohet n komunikimin gojor (t dgjuar, t kuptuar, t folur). Msimi i gjuhs s huaj t dyt do t filloj n klasn e 6-t, n fillim t shkalls ky Prforcim dhe orientim t kurrikulit. Ajo sht e detyrueshme n arsimin e mesm dhe sipas zgjedhjes n arsimin e mesm t lart. Nxnsit kan mundsin pr t zgjedhur nj gjuh, si gjuh t huaj t dyt, nga nj list e caktuar. Gjuht klasike (latinisht dhe greqishte e vjetr) ofrohen n arsimin e mesm t lart. Varsisht nga profili i drejtimeve t ndryshme t arsimit t mesm t lart, gjuht klasike do t jen t detyrueshme ose sipas zgjedhjes. Lmi i kurrikulit: MATEMATIKA Lmi i kurrikulit Matematika prfshin fusha t ndryshme t matematiks, duke filluar me Aritmetikn n arsimin fillor. Kurrikulet e lndve msimore pr seciln shkall, klas dhe profil/drejtim t arsimit do t shfaqin objektivat dhe prmbajtjet specifike (p.sh. aritmetik, gjeometri, trigonometri, analiz matematike, statistik, gjeometri deskriptive, matematik e zbatuar). Lmi i kurrikulit: SHKENCAT E NATYRS Brenda lmit t kurrikulit Shkencat e natyrs, nxnsit e arsimit fillor do t msojn nj kurs t integruar t quajtur Njeriu dhe natyra (prej klass s 3-t deri n klasn e 5-t, shkalla kryesore Zhvillim dhe prforcim e kurrikulit). Njeriu dhe natyra disenjohet si nj lnd msimore e integruar, q prqendrohet n ndrgjegjsimin mbi mjedisin dhe n edukimin ekologjik. Ajo u ndihmon nxnsve t zbulojn mjedisin natyror dhe lidhjet e tij me mjedisin e krijuar nga njeriu. Msimdhnia dhe nxnia e lndve msimore specifike nga shkencat e natyrs do t filloj n arsimin e mesm (biologji, fizik, kimi) dhe do t vazhdoj n arsimin e mesm t lart.

56

N nivelin e arsimit t mesm t lart, kurrikulet e lndve pr gjeografi do t'i qasen gjeografis si shkenc e natyrs, ndrsa n arsimin e mesm, gjeografia konsiderohet si deg e studimeve shoqrore. Kjo sht n pajtim me objektivat dhe prqendrimet specifike pr sa u prket msimdhnies dhe nxnies n shkall t ndryshme t arsimit.

Lmi i kurrikulit: STUDIMET SHOQRORE DHE EDUKATA QYTETARE Ky lm i kurrikulit prfshin lndt msimore dhe kurset vijuese:

Edukata qytetare. Si lnd msimore, Edukata qytetare disenjohet me nj qasje integrative, q ka t bj me edukimin mbi t drejtat e njeriut, edukimin mbi paqen, edukimin global, edukimin mbi shkathtsit e jets, edukimin shoqror, edukimin ndrkulturor, edukimin ekonomik dhe edukimin mbi qytetarin demokratike. Qllimi kryesor i saj sht q t nxit zhvillimin e dituris, shkathtsive dhe qndrimeve mbi qytetarin demokratike. Kurrikulet e lndve msimore do t prqendrohen n objektiva dhe tema specifike, sipas klasave t ndryshme. N arsimin fillor, fokus kryesor i kurrikulit t lnds Edukat qytetare do t jet zhvillimi i shkathtsive pr jetn n vshtrim t gjer. Edukata qytetare/edukata mbi qytetarin demokratike ka po ashtu objektivat ndrkurrikular dhe duhet t kultivohet prmes t gjitha veprimtarive shkollore.

Historia. Kurrikulet e lndve t historis do t merren, n mnyr t integruar, me historin e Kosovs dhe t bots. N kurrikulet e lnds s historis, vmendje e posame do t'u kushtohet historis dhe traditave t komuniteteve t ndryshme q jetojn n Kosov.

Identitetit vendor, rajonal dhe kombtar, si dhe kuptimi m i gjer i identitetit n botn e sotme gjithnj e m t ndrvarur, do t kultivohet nprmjet kurrikuleve t lndve t historis. Kurrikulet e lndve t historis duhet t mbshtetin nevojn pr t'u marr me t kaluarn n mnyr konstruktive. Ato duhet t kultivojn tolerancn dhe respektimin e ndrsjell t dallimeve. Si pjes e objektivave t nxnies, kultivimi i krenaris kombtare dhe i traditave kombtare n shoqrit demokratike duhet t lidhet me zhvillimin e dituris, t qndrimeve dhe shkathtsive n lidhje me kultivimin e mirkuptimit paqsor ndrmjet njerzve dhe t mundsis q t jetohet s bashku n mnyr konstruktive.

Ekonomia shtpiake, Arsimimi pr ndrmarrs, Ekonomia. N arsimin e mesm, nxnsit do t msojn ekonomin shtpiake dhe arsimimin pr ndrrmarrs (klasat e

57

7-t, e 8-t dhe e 9-t). Kjo e dyta theksohet po ashtu edhe si objektiv ndrkurrikular. N arsimin e mesm t lart, nxnsit do t msojn ekonomi.

Gjeografia. N arsimin e mesm, gjeografia sht pjes e lmit kurrikular t studimeve shoqrore. Kurrikuli i lnds do t prqendrohet m shum n marrdhniet ndrmjet popullats dhe mjedisit. N arsimin e mesm t lart gjeografia sht pjes e lmit t shkencave t natyrs, q prfshin krahas gjeografis fizike dhe gjeografis ekonomike, elementet e gjeologjis, t astronomis etj. Elemente t logjiks, psikologjis, sociologjis dhe filozofis. Kto elemente jan pjes e kurrikulit t arsimit t mesm t lart, si kurse t detyrueshme ose sipas zgjedhjes, n pajtim me profilet dhe drejtimet specifike.

Lmi i kurrikulit: ARTET Lmi i kurrikulit Artet prfshin muzikn dhe artet e bukura si lnd t detyrueshme/ brtham t kurrikulit. Brenda pjess s kurrikulit sipas zgjedhjes, mund t shtohen po ashtu edhe artet e interpretimit. Lmi i kurrikulit: TEKNOLOGJIA Brenda lmit kurrikular Teknologji, nxnsit do t msojn Pundore n arsimin fillor, dhe elemente t ndryshme teknologjike, prfshir teknologjin e informacionit dhe t komunikimit, n arsimin e mesm t lart. Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit mund t jet po ashtu pjes e kurrikulit sipas zgjedhjes.

Lmi i kurrikulit: EDUKATA FIZIKE DHE SPORTET Kurrikuli i lnds Edukat fizike dhe sporte do t prfshij elemente pr mbshtetjen e edukimit fizik, sportet e ndryshme dhe kurset e shndetsis. Sportet dhe kurset e shndetsis mund t jen po ashtu pjes e pjess s kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla). Kurrikuli i lnds do t theksoj objektivat dhe elementet specifike t ktyre kurseve pr seciln shkall, klas dhe profil/drejtim t arsimit. Pjesa e kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) 12 Pjesa e kurrikulit sipas zgjedhjes u ofron nxnsve mundsi t ndryshme:

pr t caktuar ort shtes pr lndt e detyrueshme (kurrikuli brtham);

12

T shihet gjithashtu IV.1

58

pr t nxn lnd dhe kurse t reja/t ndryshme, t cilat nuk jan parashikuar n kurrikulin brtham (p.sh. etika, tema nga jeta: zgjidhja e konflikteve, zhvillimi i shkathtsive t komunikimit; edukimi mbi t drejtat e njeriut; teknologjia e informimit dhe e komunikimit, n klasat ku kjo lnd nuk sht pjes e kurrikulit brtham); pr t caktuar kohn pr qasjet tematike (p.sh. msimi i integruar lidhur me dukurit shoqrore, kulturore dhe natyrore: koha, hapsira, drita, zbulimet gjeografike, tradita, banimi etj.); pr t msuar nj lnd/kurs i cili sht disenjuar n shkall vendore nga msuesit e tyre; pr t caktuar kohn pr punn n projekt; pr t caktuar kohn pr t lidhur m mir teorin me praktikn.

Tabela: Lmenjt dhe lndt e kurrikulit

GJUHT DHE KOMUNIKIMI (Gramatika, komunikimi, letrsia)

GJUHA AMTARE (gjuha shqipe, gjuht sllave, gjuha turke, gjuha rome)13 e detyrueshme GJUHA SHQIPE pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare duke filluar nga klasa e 3-t (jo e detyrueshme) GJUHA E HUAJ E PAR (ANGLISHTJA) duke filluar nga klasa e 3-t e detyrueshme GJUHA E HUAJ E DYT duke filluar nga klasa e 6-t e detyrueshme n arsimin e mesm; dhe e detyrueshme ose jo e detyrueshme n arsimin e mesm t lart GJUHT KLASIKE (latinishtja dhe greqishtja e vjetr) n arsimin e mesm t lart; mund t jet e detyrueshme ose jo e detyrueshme, varsisht nga drejtimet/profilet)

MATEMATIKA SHKENCAT E NATYRS

NJERIU DHE NATYRA (si nj lnd e integruar n klasn e 3-t dhe t 5-t) BIOLOGJIA (si lnd e veant, duke filluar nga klasa e 6-t) FIZIKA (si lnd e veant, duke filluar nga klasa e 6-t) KIMIA (si lnd e veant, duke filluar nga klasa e 7-t) GJEOGRAFIA (n arsimin e mesm klasa e 6-t dhe e 9-t, si pjes e studimeve shoqrore; n arsimin e mesm t lart klasa e 10-t dhe e 12-t, si pjes e shkencave t natyrs)
T shihet fusnota 11.

13

59

STUDIMET SHOQRORE DHE EDUKATA QYTETARE

EDUKATA QYTETARE (si lnd q thekson edukimin pr qytetari demokratike, kurrikuli i edukats qytetare do t prfshij dimensionet si jan tema nga jeta, edukimi mbi t drejtat e njeriut, edukimi mbi paqen etj., duke filluar nga klasa e 3-t) HISTORIA (duke filluar nga klasa e 4-t) EKONOMIA SHTPIAKE, ARSIMIMI PR NDRMARRS (si lnd e veant n klasn e 7-t e t 8-t dhe 9-t por gjithashtu edhe si lnd me dimension ndrkurrikular) ELEMENTE T EKONOMIS, LOGJIKS, PSIKOLOGJIS, SOCIOLOGJIS, FILOZOFIS (si kurse t integruara t studimeve shoqrore ose si lnd t specializuara t veanta n arsimin e mesm t lart) GJEOGRAFIA (si lnd n arsimin e mesm, duke filluar nga klasa e 6-t)

ARTET

MUZIKA ARTET E BUKURA

TEKNOLOGJIA

PUNDORJA (n arsimin fillor) TEKNOLOGJIA (n arsimin e mesm, prfshir edhe teknologjin e informacionit dhe t komunikimit TIK)

EDUKATA FIZIKE DHE SPORTET

EDUKATA FIZIKE SPORTET KURSET E SHNDETSIS

PJESA SIPAS ZGJEDH JES E KURRIKULIT14 IV. 2. 3. Lmenjt e kurrikulit dhe prshkrimi i lndve msimore: objektivat dhe rndsia pr zhvillimin e nxnsve Msimdhnia dhe nxnia e dituris, e shkathtsive dhe e qndrimeve, si dhe zhvillimi i aftsive t ndryshme ky (si jan aftsit gjuhsore, aftsit metodologjike, aftsit kulturore, aftsit sociale) mund t sigurohen n shkoll n mnyr t ndryshme. Fitimi
14

T shihet gjithashtu IV.1

60

dhe zhvillimi i dituris, shkathtsive e qndrimeve dhe zhvillimi i aftsive sht rezultat edhe i qasjeve ndrkurrikulare edhe i msimdhnies e nxnies t orientuara n lndt msimore. Lmenjt e kurrikulit mund t kontribuojn pr zhvillimin e dituris, qndrimeve, shkathtsive e aftsive specifike, por ata mund t kontribuojn po ashtu, n mnyr t ndryshme, por divergjente, pr zhvillimin e shkathtsive, qndrimeve e zotsive (aftsive) t caktuara. Pr shembull, shkathtsit e komunikimit kultivohen jo vetm nprmjet lndve n fusht Gjuht dhe komunikimi, por ato mund dhe duhet t kultivohen edhe n gjith lmenjt dhe lndt e tjera, si objektiv ndrkurrikular. Pr planifikimin e veprimtarive t kurrikulit, sht me rndsi t theksohet potenciali specifik i lmenjve dhe lndve t ndryshme t kurrikulit pr zhvillimin e nxnsve. Gjuht dhe komunikimi Pr qeniet njerzore, gjuha paraqet mjetin pr t menduar dhe pr t komunikuar me goj. Ajo sht po ashtu mjet pr filtrimin e informacioneve dhe t prshtypjeve nga bota q na rrethon dhe pr shprehjen e mendimeve, ndjenjave dhe emocioneve. Nprmjet gjuhs, qeniet njerzore botn e tyre t brendshme dhe t jashtme e shndrrojn n koncepte, marrdhnie dhe struktura. Andaj prvetsimi dhe zhvillimi i shkathtsive t gjuhs dhe i shkathtsive t komunikimit sht me rndsi fundamentale dhe instrumentale pr proceset e nxnies n fusha t tjera t ndryshme. Prvetsimi dhe zhvillimi i shkathtsive dhe i zotsive t gjuhs e t komunikimit sigurohet n shkollat e Kosovs nprmjet: gjuhs amtare; gjuhs shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare q jetojn n Kosov (lnd jo e detyrueshme, duke filluar nga klasa e 3-t); gjuhs s huaj t par, duke filluar nga klasa e 3-t (anglishtja); nj gjuhe t huaj shtes, duke filluar nga klasa e 6-t (e detyrueshme n arsimin e mesm dhe e detyrueshme ose jo e detyrueshme n arsimin e mesm t lart); nj gjuhe klasike (jo e detyrueshme ose e detyrueshme, n arsimin e mesm t lart, sipas drejtimit/profilit t caktuar).

61

Gjuha amtare Gjuha amtare paraqet gjuhn e par q msohet n shtpi. N shkollat e Kosovs, secili nxns do t msoj prkatsisht gjuhn e vet amtare (gjuhn shqipe, gjuht sllave, gjuhn turke ose gjuhn rome15 ). Msimi i gjuhs amtare prkatse do tu mundsoj nxnsve t zotrojn kodin gjuhsor t komunitetit t vet dhe t zhvillojn ndjenjn e identitetit personal dhe t prkatsis ndaj komunitetit. Msimi i gjuhs amtare prfshin fjalorin [fjalsin], gramatikn, fonetikn, letrsin, stilistikn dhe komunikimin. Kshtu, nxnsit do t zhvillojn dhe do t prforcojn aftsit e tyre leksikore, gramatikore, semantike, fonologjike, drejtshkrimore dhe drejtshqiptimore. Kurrikulet e lndve pr gjuh amtare do t merren me objektivat, shtjet dhe prqendrimet specifike q kan t bjn me msimdhnien dhe nxnien e gjuhs amtare n mosha t ndryshme dhe n shkall t ndryshme t arsimit. Nprmjet msimit t gjuhs amtare, nxnsit n shkollat e Kosovs do t bhen t ndrgjegjshm pr kulturn dhe traditat e komunitetit t tyre dhe do t zhvillojn nj interesim pr kultivimin e mtejm t trashgimis dhe traditave t tyre. N t njjtn koh, msimi i gjuhs amtare duhet t jap kontributin pr zhvillimin e qndrimeve, si jan iltria ndaj t tjerve dhe respekti pr kulturat dhe traditat e tjera, n frymn e kultivimit t dialogut paqsor ndrmjet popujve dhe kombeve t ndryshme anemban bots. Objektivat e prgjithshm t msimit t gjuhs amtare n shkoll jan si vijon:

zotrimi i kodit gjuhsor t gjuhs amtare prkatse n situatat e komunikimit me goj dhe me shkrim; zhvillimi i zotsive ky lidhur me alfabetimin gjuhsor, si sht t kuptuarit (t dgjuarit dhe t lexuarit), t folurit dhe t shkruarit n gjuhn amtare prkatse n nivel t mesm e t lart t aftsis16 ; zhvillimi i shkathtsive pr nj komunikim t mir me goj dhe me shkrim pr sa i prket edhe marrjes s mesazheve edhe prodhimit t qllimeve t mesazheve;

15

N pajtim me parimet e shprehura n Kartn evropiane pr gjuht e rajonit dhe t minoriteteve nr. 148/1992 t Kshillit t Evrops, zgjidhjet praktike pr sigurimin e msimit t gjuhs amtare n shkolla duhet t mbajn parasysh kushtet dhe mundsit vendore. 16 Korniza e prbashkt evropiane e referencave pr gjuh: Nxnia, msimdhnia dhe muarja (2001 Shih referencat bibliografike) propozon pes nivele t aftsis. Kto nivele jan t ashtuquajturat nivele ALTE (ALTE: Association of Language Testers in Europe Asociacioni i provuesve t gjuhs n Evrop) dhe bjn dallime ndrmjet: Prdorues i mir (Niveli 5 ALTE); Prdorues i shkatht (Niveli 4 ALTE); Prdorues i pavarur (Niveli 3 ALTE); Prdorues mesatar (Niveli 2 ALTE); dhe Prdorues fillestar (Niveli 1 ALTE). Kur kemi t bjm me gjuhn amtare, nxnsit duhet t prkrahen n shkolla n mnyr q t arrijn Nivelet 4 dhe 5.

62

zotrimi i aspekteve teknike dhe artistike t prdorimit t gjuhs amtare n situata t ndryshme t komunikimit; zhvillimi i qndrimeve kulturore, si sht t jesh i informuar prmes leximit t burimeve t ndryshme, krshria, alfabetimi kritik, t menduarit kritik, kultivimi krijues i vlerave estetike; t qent i vetdijshm pr sa i prket krijimtaris dhe tradits kulturore t komunitetit (b.f. folklori, letrsia, muzika, artet e interpretimit); zhvillimi i interesimit pr kultivimin e mtejm t vlerave kulturore dhe t traditave t komunitetit; zhvillimi i ndjenjs s identitetit personal dhe kulturor.

Gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare q jetojn n Kosov (lnd jo e detyrueshme, duke filluar nga klasa e 3-t) Msimi i gjuhs shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare q jetojn n Kosov, sht jo i detyrueshm (duke filluar nga klasa e 3-t) dhe synon t siguroj mundsi pr komunikim brenda shoqris kosovare, pr bashkpunim rajonal ndrkombtar dhe pr qllime ekonomike. N saj t faktit se n kt rast gjuha shqipe sht nj gjuh e dyt, kurrikuli i lndve do t ndryshoj nga kurrikuli i lndve pr gjuhn shqipe si gjuh amtare. Gjuha e huaj e par (anglishtja) Pr t gjith nxnsit n shkollat e Kosovs, gjuha e huaj e par do t jet anglishtja, duke filluar nga klasa e 3-t si lnd e detyrueshme. Ajo do t jet po ashtu e pranishme edhe n arsimin e mesm dhe n arsimin e mesm t lart. Prvetsimi i gjuhs angleze do tu mundsoj nxnsve t jen n kontakt t afrt me kulturn dhe traditat e kombeve t tjera, tu qasen informacioneve e ti kmbejn ato n shkall botrore dhe t marrin pjes aktive n jetn e sotme n nj ndrvarsi t ngusht. Ajo do tu ndihmoj po ashtu t prballen me sukses me sfidat e komunikimit me kompjuter dhe t shoqris s prcaktuar pr nxnie elektronike. Dimensioni i ndrgjegjsimit kulturor, i cili lidhet me msimin e gjuhs angleze, do t siguroj po ashtu nj baz t mir pr t zhvilluar nj mundsi pr t kuptuar n mnyr m t gjer identitetin dhe mjetet efektive pr t'u marr vesh. Objektivat e prgjithshm t msimit t anglishtes si gjuh e huaj e par n shkollat e Kosovs jan si vijon:

zhvillimi i shkathtsive t t marrit vesh (t dgjuar e t lexuar), t t folurit dhe t t shkruarit n nj nivel t lart ose t mesm (t t dgjuarit dhe t lexuarit), i

63

shkathtsive t t folurit dhe t t shkruarit n n nj nivel t mesm e t lart t t shprehurit [t performancs] (L3, L4 dhe L5); zhvillimi i kapacitetit (aftsis) pr t prdorur anglishten si mjet komunikimi n situata t jets reale dhe si gjuh pune n situata t ndryshme n shkoll dhe jasht shkolls pr qllime edhe t marrjes dhe t prodhimit t informacioneve; kultivimi i ndrgjegjsimit kulturor lidhur me kulturat dhe traditat e tjera; zhvillimi i qndrimeve kulturore dhe sociale n pajtim me vlerat dhe parimet e nj shoqrie t hapur; nxitja e integrimit n tregun e puns dhe prshtatja e suksesshme ndaj sfidave t reja n jetn shoqrore dhe ekonomike; avancimi i marrdhnieve ndrkombtare dhe i angazhimeve krijuese e t suksesshme n ndrlidhjet ndrkombtare t bots s sotme.

Nj gjuh e huaj shtes (duke filluar nga klasa e 6 -t; e detyrueshme n arsimin e mesm dhe e detyrueshme ose jo e detyrueshme n arsimin e mesm t lart) Shkollat e Kosovs mund tu ofrojn nxnsve nj gjuh t huaj shtes, duke filluar nga klasa e 6-t, n fillim t shkalls kryesore Prforcim dhe Orientim t kurrikulit. Kjo gjuh e huaj shtes do t jet e detyrueshme n arsimin e mesm dhe e detyrueshme ose jo e detyrueshme n arsimin e mesm t lart. Nxnsit do t jen n gjendje t zgjedhin kt gjuh shtes nga nj numr i ofruar gjuhsh. Gjuha shtes do t zotrohet n nivel t ult deri n nivel t mesm t aftsis (L1, L2 dhe L3), q do t thot se nxnsit do t jen n gjendje t prdorin informacionet e thjeshta dhe mjetet e t shprehurit me goj n kontekste familjare (L1), do t jen n gjendje t shprehen n situata familjare dhe t prdorin n mnyr t prgjithshme informacionet jorutinore [jo t rndomta] (L2) dhe t jen n gjendje t shprehen pr nj numr temash dhe t arrijn qllime t ndryshme (L3). Prve aftsis pr gjuhn, nxnsit do t zhvillojn shkathtsit e ndrgjegjsimit gjuhsor dhe do t ken mundsi ta zgjerojn horizontin e tyre pr sa u prket kulturave dhe popujve t tjer. Msimi i nj gjuhe shtes [i nj gjuhe t huaj t dyt] do t jap gjithashtu kontribut pr zhvillimin t qndrimeve si jan toleranca dhe respekti i ndrsjell.

Gjuht klasike (latinishtja dhe greqishtja e vjetr) Latinishtja sht pjes e kurrikulit brtham n drejtimin filologjik dhe n drejtimin e shkencave t natyrs t arsimit t mesm t lart (gjimnazet teorike). N drejtimet e tjera t arsimit t mesm t lart, gjuht klasike (latinishtja dhe greqishtja e vjetr) do t jen jo t detyrueshme, n pajtim me tiparet specifike t drejtimit prkats dhe me interesimet e nxnsve. Greqishtja e vjetr sht po ashtu jo e detyrueshme n drejtimin filologjik. Objektivat e prgjithshm t msimit t gjuhve klasike jan si vijon:

64

njohja me bazat e arsimit klasik (humanistik); njohja e autorve dhe e teksteve t rndsishme t kulturave antike; aftsimi pr t kuptuar dhe pr t prodhuar mesazhe t thjeshta ose me ndrlikueshmri mesatare duke prdorur gjuht klasike pr qllime profesionale; ndrgjegjsimi mbi lidhjet ndrmjet gjuhve klasike dhe terminologjis akademike bashkkohore; prdorimi me kompetenc i terminologjis profesionale.

Matematika
Nprmjet msimit t matematiks, nxnsit do t marrin njohuri mbi numrat, hapsirn, masat dhe mnyrat e prdorimit t t dhnave (statistiks). Ata do t jen n gjendje t kuptojn rolin e t menduarit matematik pr zhvillimin e shkencs e t teknologjis moderne, si dhe rndsin e zbatimit t matematiks n situatat e zgjidhjes s problemeve t llojeve t ndryshme. Nprmjet msimit t matematiks, nxnsit do t prkrahen n zhvillimin e shkathtsive si jan aftsia e klasifikimit, e organizimit dhe e prpunimit t karakteristikave t bots n nivel abstrakt, duke prdorur simbolet dhe veprimet matematike. Ata do t zhvillojn gjithashtu aftsin pr t prkthyer gjuhn natyrore n gjuh simbolike (matematike), dhe anasjelltazi, duke prdorur vetit e t menduarit logjik (t sakt). Objektivat e prgjithshm t msimit t matematiks jan si vijon17 :

t kuptuarit e lidhjeve ndrmjet bots dhe shprehjes s saj matematike (' jan numrat, format, masat; cilat jan lidhjet ndrmjet bots reale dhe prfaqsuesve t ndryshm matematik t saj, si jan hartat dhe modelet matematike; cilat jan lidhjet ndrmjet gjuhs natyrore dhe gjuhs simbolike; zhvillimi i shkathtsive t llogaritjes (t qent n gjendje pr t prdorur simbolet dhe veprimet matematike pr njehsime t ndryshme pa prdorur kompjuterin dhe duke prdorur kompjuterin); zhvillimi i shkathtsive t gjykimit logjik- matematik (si t arrihen prfundime t vlefshme bazuar n premisa t vlefshme dhe n veprime t sakta logjike- matematike; si t identifikohet dhe t shmanget gjykimi i pasakt;

17

Sikurse n rastin e lmenjve t tjer, ndaj objektivave specifik, prsa u prket zotsive ky q duhet t zhvillohen dhe t konsolidohen n klas e faza t ndryshme t arsimit, do t ket nj qasje nprmjet kurrikulit t lndve. Kshtu, kurrikuli i lndve do ti orientoj msuesit, nxnsit dhe prindrit lidhur me faktin se far duhet t din nxnsit, far jan n gjendje t bjn (shkathtsit metodologjike), si mund t jen n gjendje rrojn (t msuarit pr t nxn, shkathtsit personale dhe jetsore), t jen n gjendje t jetojn s bashku (shkathtsit dhe qndrimet sociale) dhe t jen n gjendje t transformojn vetveten dhe botn n mnyr konstruktive (kreativiteti, zhvillimi personal, zgjidhja e problemeve etj.).

65

zhvillimi i shkathtsive t prpunimit t t dhnave (njohurit lidhur me bazat e t dhnave, statistika etj. dhe aftsia pr t prdorur me saktsi dhe n mnyr krijuese t dhnat); zhvillimi i zotsive ky q kan t bjn me shkathtsit intelektuale t shkalls s lart, si sht aftsia pr tu marr n mnyr krijuese me relacionet abstrakte dhe me gjuhn simbolike; aftsia pr t zbatuar simbolet dhe veprimet matematike pr t zgjidhur problemet teorike dhe probleme t jets reale; t qent n gjendje pr t vlersuar zgjidhjet e ndryshme pr nj problem t caktuar dhe pr t marr vendime n mnyr individuale ose n grupe lidhur me zgjidhjen m t prshtatshme n situatn e caktuar; identifikimi i situatave pr prdorimin e njohurive dhe shkathtsive matematike n jetn e prditshme (t gatuarit, banimi, psonisja blerja n treg, udhtimi, argtimi etj.) dhe prdorimi i efektshm i tyre.

Shkencat e natyrs
N arsimin fillor (klasat 1 deri 5), nxnsit do t msojn lidhur me njeriun dhe natyrn, nprmjet nj lnde integruese e cila u ndihmon atyre t gjurmojn mjedisin natyror dhe artificial nga pikpamja shkencore. Lmi i lndve njeriu dhe natyra synon t zhvilloj kureshtjen shkencore t nxnsve, bazuar n nxitjen e kureshtjes s tyre drejt bots q i rrethon. Ky lm i lndve synon gjithashtu zhvillimin e ndrgjegjsimit ekologjik t nxnsve dhe t interesimit t tyre pr t vepruar me kompetenc me qllim q t kontribuojn pr ruajtjen e nj mjedisi t shndosh dhe t standardeve t cilsis s jetess. N arsimin e mesm, ndonse ruhet nj qasje integruese e prqendruar tek nxnsi sa m shum q t jet e mundshme18 , futen gjithashtu edhe lndt specifike akademike (biologjia, fizika, kimia).19

Objektivat e prgjithshm t shkencave t natyrs n shkoll jan si vijon: zhvillimi i krshris dhe i shkathtsive t kureshtjes shkencore drejt dukurive natyrore dhe drejt lidhjeve ndrmjet mjedisit natyror dhe mjedisit t krijuar nga njeriu;

18

N arsimin fillor dhe n arsimin e mesm, kurrikuli i lndve pr shkencat e natyrs do t zbatoj nj qasje tematike integruese. Per shembull, nxnsit do t msojn lidhur me dukurit e proceset natyrore, si sht drita, uji, klima, temperatura, koha, hapsira, vendbanimet e njerzve, ku kemi t bjm me ndrlidhjen e perspektivave t shkencave t ndryshme (gjeografia, fizika, kimia, biologjia, gjeologjia, historia etj.). Kjo ndrlidhje e shkencave t ndryshme zbatohet duke mbajtur parasysh nevojat e nxnsve pr t zhvilluar dhe pr t kuptuar rndsin e shtjeve shkencore pr jetn e prditshme 19 N arsimin e mesm, gjeografia sht pjes e lmit kurrikular t shkencave shoqrore, ndrsa n arsimin fillor sht pjes e integruar e lmit njeriu dhe natyra. N arsimin e mesm t lart, gjeografia sht pjes e lmit kurrikular t shkencave t natyrs.

66

zhvillimi i aftsis pr hulumtimin e dukurive t natyrs duke prdorur mjetet shkencore (gjuhn, metodat e krkimit dhe gjykimin shkencor); hulumtimi dhe t kuptuarit e lidhjeve ndrmjet shkencave t natyrs, teknologjis dhe situatave t jets s prditshme; zhvillimi i shkathtsive kompjuterike q kan t bjn me punn shkencore; ndrgjegjsimi lidhur me shtjet etike q kan t bjn me veprimtarit shkencore; zhvillimi i qndrimeve pozitive dhe konstruktive lidhur me prdorimin e zbulimeve shkencore pr prmirsimin e standardeve t jetess.

Studimet shoqrore dhe edukata qytetare Nprmjet ktij lmi t kurrikulit, nxnsit do t njihen me vlerat dhe normat e jets shoqrore n nj shoqri demokratike. Ata do tu qasen gjithashtu dukurive shoqrore nga pikpamja historike, sociologjike, ekonomike, psikologjike dhe ndrkulturore. Lmi i kurrikulit Shkencat shoqrore dhe edukata qytetare sht gjithashtu i rndsishm pr zhvillimin e identitetit personal dhe kolektiv t nxnsve prmes zhvillimit t qndrimeve dhe shkathtsive konstruktive pr angazhim aktiv n botn e sotme gjithnj e m t ndrvarur. Nxnsit do t msojn si t jetojn s bashku n mnyr paqsore, duke zhvilluar qndrimet e tolerancs dhe respektin pr dallimet dhe duke msuar pr ti identifikuar shtjet me interes t prbashkt pr komunitete t ndryshme e pr rrethin e gjer dhe pr t punuar s bashku pr zgjidhjen e tyre. Ata do t msojn gjithashtu si t prballen n mnyr konstruktive me t kaluarn dhe si t angazhohen me kompetenc dhe me prgjegjsi n procesin e rindrtimit demokratik t shoqris kosovare. Edukata qytetare. Edukimi pr qytetarin demokratike prbn nj objektiv ndrkurrikular. N t njjtn koh, duke filluar nga shkolla fillore, nxnsve do tu ofrohen kurse t posame n edukatn qytetare. Si lnd, edukata qytetare do t prqendrohet n arsimin fillor n zhvillimin e shkathtsve pr jet, t cilat jan t rndsishme n nj shoqri t lir demokratike. N arsimin e mesm dhe n arsimin e mesm t lart, edukata qytetare do t prqndrohet n themelet e nj shoqrie demokratike dhe n zhvillimin e dituris, t shkathtsive dhe t qndrimeve q kan t bjn me qytetarin demokratike. Studimet shoqrore dhe edukata qytetare prfshijn gjithashtu: historin, duke filluar nga klasa e 4-t (historia do t merret n mnyr t integruar me historin e Kosovs dhe t bots); ekonomin shtpiake dhe edukimin pr ndrmarrs (klasat e 7-t, e 8-t dhe e 9-t kurrikuli i ktyre lndve do t synoj t zhvilloj shkathtsit e ndrmarrsit, t nevojshme n nj ekonomi t tregut t lir);

67

studimet sociale n arsimin e mesm t lart (klasat e 10-t, e 11-t dhe e 12-t). Kurset e shkencave shoqrore n arsimin e mesm t lart do t jen kurse t integruara, prpos n drejtimin e Shkencave shoqrore n gjimnaze teorike. Drejtimi i integruar i shkencave shoqrore do t prfshij elemente t sociologjis, ekonomis, psikologjis, logjiks e filozofis, ndrsa n drejtimin e Shkencave shoqrore n gjimnaze teorike shkencat e ndryshme shoqrore specifike do t jen pjes e kurrikulit brtham.

Objektivat e prgjithshm t studimeve shoqrore dhe edukats qytetare n shkoll jan si vijon: zhvillimi i ndrgjegjes morale dhe aftsis pr t vshtruar normat shoqrore n mnyr konstruktive; informimi lidhur me marrdhniet dhe dukurit shoqrore; ndrgjegjsimi lidhur me historin, traditat, kulturn dhe jetn shpirtrore t komuniteteve t veta, si dhe t popujve dhe vendeve t tjera t bots mbar; zhvillimi i dituris, shkathtsive dhe qndrimeve q dalin nga prvoja e qytetaris demokratike n nj shoqri demokratike; ndrgjegjsimi lidhur me t drejtat, prgjegjsit dhe detyrat e individit n komunitetin vendor dhe/ose n komunitetin e gjer; zhvillimi i shkathtsive dhe zotsive pr ndrmarrs pr angazhim aktiv n ekonomin e tregut t lir; ndrgjegjsimi lidhur me ndrvarsit e bots s sotme dhe zhvillimi i tolerancs dhe respektit pr dallimet; zhvillimi i t kuptuarit t raportit ndrmjet marrjes s vendimeve dhe pasojave personale e shoqrore, si dhe zhvillimi i interesimit pr angazhim n jetn shoqrore n mnyr konstruktive dhe me prgjegjsi.

Artet N kurrikulin brtham, lmi i kurrikulit Artet prfshin muzikn dhe artet e bukura. N pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla), mund t shtohen artet e interpretimit, si dhe disenji, arkitektura, moda etj. Lmi i kurrikulit Artet luan nj rol me rndsi n zhvillimin e kreativitetit dhe t ndjenjes estetike (pr t bukurn). Ai ofron mundsin e gjurmimit dhe t zotrimit t mnyrave t ndryshme t shprehjes artistike, prfshir mjetet verbale dhe joverbale. Lmi i kurrikulit Artet kontribuon n zhvillimin e trsishm t personalitetit t nxnsve, duke stimuluar dhe kombinuar intuitn, imagjinatn, kreativitetin, gjykimin, ndjeshmrin dhe formsimin e ideve n forma t ndryshme t shprehjes dhe komunikimit artistik.

68

Artet u mundsojn nxnsve t zbatojn n mnyr krijuese metodat dhe procedurat e zgjidhjes s problemeve, t marrin vendime dhe t hulumtojn zgjidhjet krijuese. Ato kontribuojn n prmirsimin e mundsis (kapacitetit) pr nj perceptim subtil (t mpreht) dhe kompleks t bots dhe t vetshprehjes. Artet zhvillojn shkathtsit intelektuale t shkalls s lart (si jan aftsia pr analiz, aftsia pr sintez dhe aftsia pr vlersim) dhe ofrojn mundsi specifike pr ushtrim t lir t mendimeve t ndryshme, si baz pr kreativitet. Artet ngrthejn gjithashtu nj kontribut me rndsi pr zhvillimin e vetrespektimit dhe vetbesimit tek nxnsit. Ato stimulojn motivimin pozitiv, mundsit empatitike, bashkpunimin, vetdisiplinn dhe entuziazmin pr tiu qasur prvojave dhe mnyrave t reja t shprehjes personale e kolektive. Lmi i kurrikulit Artet sht gjithashtu nj mjet i fuqishm pr t kuptuar dhe pr tiu qasur n mnyr pozitive mnyrave t ndryshme t shprehjes artistike n kulturn dhe traditat e komunitetit t vet, si dhe n kulturn dhe traditat e t tjerve. Lmi i kurrikulit Artet u ofron nxnsve mundsin pr t kuptuar si mund t prputhen (konvergjojn) realiteti dhe imagjinata. Ai gjithashtu u mundson nxnsve t kuptojn si mund t prputhen (konvergjojn) dimensionet e ndryshme t jets shpirtrore dhe t veprimtaris njerzore (religjioni, shkenca, teknologjia dhe artet) n proceset dhe prodhimet e substancs artistike. Objektivat e prgjithshm t Arteve n shkoll jan si vijon: ndrgjegjsimi mbi vlerat estetike; vendosja e lidhjeve ndrmet komunikimit verbal dhe komunikimit joverbal; njohja dhe zotrimi i mnyrave t ndryshme t shprehjes artistike; njohja me Artet n kultura t ndryshme dhe n periudha t ndryshme historike; zhvillimi i shkathtsive t shprehjes artistike dhe i kreativitetit; zhvillimi i aftsis pr t lidhur dimensionet shpirtrore, shkencore dhe artistike n qasjet pr kulturn dhe n marrjen me situatat e jets reale; zhvillimi i qndrimeve t tolerancs dhe t respektimit t dallimeve; kultivimi i interesimit dhe shprehjes s knaqsis gjat angazhimit inividual dhe kolektiv n veprimtarit artistike.

Teknologjia N kuptim t gjer, teknologjia nnkupton mjetet, procedurat, dhe teknikat q prdoren n fusha t ndryshme t veprimaris s njeriut, dhe paraqet nj zgjerim t mundsive punuese t njeriut. Teknologjia mishron kryqzimin e teoris dhe praktiks n mnyr q t prmirsoj suksesin e prpjekjeve njerzore.

69

Lmi i kurrikulit Teknologjia nxnsit i familjarizon me format dhe dimensionet e ndryshme t teknologjis n fusha t ndryshme t prvojave dhe veprimtarive njerzore (banimi, transporti, gatimi, veshmbathja, komunikimi, udhtimi, argtimi etj.). N arsimin fillor, lidhur me teknologjin nxnsit do t msojn nprmjet pundores. N arsimin e mesm, emrtimi i lnds do t jet Teknologji. Edhe n arsimin fillor edhe n arsimin e mesm, kurrikulet e lndve do t merren me teknologjit moderne t informacionit dhe t komunikimit (TIK). Objektivat e prgithshm t lmit t kurrikulit Teknologjia n shkoll jan si vijon: njohja e nxnsve me dimensionin teknologjik t veprimtarive t njeriut; zhvillimi i mundsive instrumentale (operative) pr lidhjen e teoris dhe praktiks n fusha t ndryshme t veprimtaris s njeriut; ushtrimi i prdorimit t mjeteve, procedurave dhe teknikave me qllim t zgjidhjes s problenmeve n mnyr krijuese n situatat e prditshme t jets; njohja e nxnsve me mundsit e prdorimit t tekonologjis s informacionit dhe t komunikimit pr prmirsimin e suksesit t prpjekjeve t njeriut n fusha t ndryshme t veprimtaris s tij; zhvillimi i intersimit pr prmirsimin e mjeteve, procedurave dhe teknikave n mnyr krijuese dhe me prgjegjsi; zhvillimi i ndrgjegjsimit ekologjik dhe i prgjegjsis shoqrore n lidhje me prdorimin e teknologjis pr prmirsimin e standardeve t jetess; zhvillimi i ndjeshmris n lidhje me shtjet etike q kan t bjn me prparimin teknologjik.

Edukata fizike dhe sportet Lmi i kurrikulit Edukata fizike dhe sportet i kontribuon zhvillimit t trsishm t personalitetit t nxnsve duke baraspeshuar veprimtarit shpirtrore dhe intelektuale me sfidat fizike dhe psikike specifike. Kto sfida prmbajn elementet me rndsi lidhur me intelegjencn psikomotorike (kinestetike) pr zhvillimin dhe shndetin fizik dhe psikologjik personal. Pjesa brtham e kurrikulit prfshin kurset e edukats fizike, t sportit dhe t shndetit. N pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit, mund t shtohen m shum veprimtari sportive, po edhe kurse t tjera: higjiena, edukata seksuale, t ushqyerit e shndetshm etj. Kurrikulet e lndve pr seciln klas dhe shkall t arsimit do t merren me diturin, shkathtsit dhe qndrimet specifike q parashikohen si rezultate t edukats fizike dhe veprimtarive sportive n kurrikul. N prputhje me profilin e shkolls dhe me kushtet vendore, dispozitave t kurrikulit duhet tu shtohen dispozitat e veprimtarive jashtkurrikulare. Shkollat duhet t mbajn parasysh nevojat pr inkurajimin e nxnsve pr t marr pjes n veprimtari sportive dhe n gara n shkall vendore ose m gjer.

70

Objektivat e prgjithshme t lmit t kurrikulit Edukata fizike dhe sportet n shkoll jan si vijon: zhvillimi i mundsive psikomotorike dhe kontributi pr zhvillim t shndosh fizik e psikik t nxnsve; zhvillimi i interesimit dhe kultivimi i knaqsis gjat marrjes me veprimtari fizike dhe me sporte; t msuarit lidhur me edukatn fizike dhe marrja pjes n t prmes lojrave tradicionale dhe moderne, sporteve dhe valleve; zhvillimi i bashkpunimit, solidaritetit dhe shkathtsive t konkurrencs s ndershme; zhvillimi i qndrimeve pozitive ndaj sfidave llojesh t ndryshme, prfshir marrjen e vendimeve dhe marrjen mbi vete t rrezikut; zhvillimi i ndrgjegjsimit shndetsor dhe t qndrimit ekologjik.

IV.3. Lmenjt dhe lndt e kurrikulit: plani msimor dhe menaxhimi i planit msimor nga ana e shkolls IV.3.1. Vrejtje hyrse N planifikimin konkret t veprimtarive n shkolla, jan t mundshme qasje t ndryshme. Tradicionalisht, n shoqrit e centralizuara, t gjitha dispozitat e kurrikulit (synimet dhe objektivat, prmbajtjet, lista e lndve, numri i orve i caktuar pr lnd t ndryshme etj.) prcaktoheshin nga ministria e arsimit, ose nga ndonj autoritet tjetr qendror i arsimit. Kshtu shkolla nuk kishte t drejt t shprehte mendimin e saj n lidhje me shtjet e kurrikulit. N sistemin shkollor t decentralizuar, vendimet pr shtjet e kurrikulit mund t merren nga autoritet e shkolls, nga bordi i shkolls ose nga autoritetet vendore t arsimit. Gjat disa dhjetvjearve t fundit, sht shfaqur nj prirje e re, edhe n sistemet e centralizuara tradicionale, edhe n sistemet e decentralizuara. N shtjet e vendimeve pr kurrikulin, orientimet qendrore baraspeshohen me vendimet vendore, t cilat ngandonjher mund t merren edhe nga vet shkollat. N rastin e Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs, filozofia e re mbi t ciln ndrtohet planifikimi i veprimtarive t kurrikulit n shkolla, mundson, duke marr parasysh autonomin dhe dhnien llogari t shkolls, zvendsimin e nj qasjeje thjesht "normative", nga dispozita t baraspeshuara t kurrikulit nga qendra, me vendimet pr shtje kurrikulare n shkall shkolle (pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/kurrikuli i prcaktuar nga shkolla). Autoriteti qendror i arsimit (p.sh. Departamenti i Arsimit dhe Shkencs) do t caktoj:

71

strukturn e lndve t detyrueshme dhe t veprimtarive n kurrikul numrin maksimal t orve n jav pr nj klas t caktuar; numrin minimal t orve n jav pr lndt brtham; objektivat dhe prmbajtjet brtham t nxnies (kjo caktohet me Kornizn e kurrikulit t ri t Kosovs dhe me kurrikulet e lndve); metodat dhe strategjit e prshatshme t msimdhnies dhe nxnies: mjetet e prshtatshme pr muarje e vlersim.

Shkollat kan mundsin t vendosin lidhur me pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit dhe lidhur me nj strukturim fleksibil e krijues t planit msimor. Duhen konsultuar nxnsit, msuesit, prindrit dhe faktort e tjer t interesuar. Bordi i shkolls duhet t ket funksionin pr t rekomanduar pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) dhe pr prdorimin e planit msimor t kurrikulit. Propozimet pr pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit, t cilat rekomandohen nga bordi i shkolls, duhet t miratohen nga zyrtart e lart t arsimit. Gjat planifikimit t veprimtarive t kurrikulit, shkollat duhet t'u kushtojn vmendje parimeve vijuese: Duhet shmangur nj copzim i tepruar i kurrikulit. Nj lnd ose nj kurs rndom nuk bn t msohet vetm me nj or n jav. Plani msimor i kurrikulit duhet t lejoj po ashtu prdorimin e metodologjive ndrvepruese t prqendruara tek nxnsi, t cilave u nevojitet rndom m shum koh se vetm 50, 45 ose 40 minuta. Pr punn n projekt dhe pr punn grupore, pr udhtime studimi, veprimtarit artistike dhe fizike etj. duhet t zbatohet sistemi i orve bllok t msimit, me qllim q nxnsit dhe msuesit ta shfrytzojn kohn plotsisht. Veprimtarit e kurrikulit n planin msimor t shkolls duhet t baraspeshojn teorin e praktikn; po ashtu edhe kurset e detyrueshme dhe kurset sipas zgjedhjes. Planifikimi i planit msimor t shkolls/klass duhet t'u kushtoj vmendje parimeve pedagogjike pr t siguruar zhvillim t vazhdueshm dhe prfitime t konsoliduara pr nxnsit. Prandaj, plani msimor i shkolls/klass duhet t'u prshatet situatave t nxnies, pr t cilat duhet siguruar prforcim i vazhdueshm (si m e r astin e fitimit dhe t zhvillimit t shkathtsive instrumentale n gjuh, matematik dhe n lnd t tjera). N kt rast, lndt msimore, kurset dhe veprimtarit duhet t planifikohen me qllim q t mundsohen vazhdimsia, prsritja dhe konsolidimi. N rastet e tjera, lndt/kurset dhe veprimtarit mund t planifikohen si periudha bllok t msimdhnies e nxnies dhe temat/shtjet e reja mund t paraqiten pa pasur nevoj pr t siguruar nj vazhdimsi t rrept dhe t prhershme pr strukturimin e proceseve t nxnies. Planifikimi i planit msimor t shkolls/klass duhet t'i kushtoj vmendje nevojs pr t'i br nxnsit q t prballen me prpjekje kuptimplota. Shkolla duhet t'i shmanget mbingarkimit t nxnsve prmes nj planifikimi t keq t

72

veprimtarive t kurrikulit (p.sh. organizimi t njjtn dit i shum veprimtarive q krkojn prpjekje t madhe intelektuale, duke caktuar shum koh pr veprimtarit q i bjn nxnsit ta ndiejn veten t lodhur ose t mrzitur). Krahas veprimtarive kurrikulare, shkollat duhet t planifikojn gjithashtu edhe veprimtari jashtkurrikulare. Propozimet e planit msimor n Kornizn e kurrikulit t ri t Kosovs dalin si modele "gjeneruese" (prftuese). Kjo do t thot se shkollat mund t shtjellojn plane t ndryshme pr ta, madje secila paralele e nj viti (klase) t caktuar, mund t ket nj plan t ndryshm, i cili t jet n pajtim me karakteristikat e nxnsve dhe me resurset q kan n dispozicion msuesit dhe nxnsit. Planet e kurrikulit duhet t marrin n konsiderat dimensionet ndrdisiplinare, po edhe shtjet dhe objektivat ndrkurrikulare.

Prve ksaj, me qllim t shtjellimit t planeve t efektshme n baz t modelit t prbashkt gjenerues, shkollat duhet t'u kushtojn kujdes parimeve vijuese: Planifikimi gjithprfshirs afatgjat. Plani rndom duhet t shtjellohet jo vetm pr nj vit, por pr tr nj shkall t arsimit formal apo pr tr nj shkall ky t kurrikulit (p.sh. plani pr arsimin fillor duhet t shtjellohet pr t pes vjett). Profili i shkolls. Trheqja "strategjike" e vmendjes pr karakteristikat dhe resurset vendore duhet t bhet n baz t planifikimit afatgjat t planeve: cilat jan interesimet e nxnsve, cilat lloje t prioriteteve duhet t'i theksojn shkollat. Pjesa e kurrikulit sipas zgjedhjes (kurrikuli i prcaktuar nga shkolla) duhet t planifikohet q prpara pr disa vjet. Ajo nuk bn t ndryshoj pr do vit apo semestr. Planifikimi i planit msimor duhet t jet n pajtim me t ashtuquajturin profil i shkolls, domethn me faktin se cilat jan synimet dhe objektivat e veant q synojn shkollat e veanta. N disa shkolla, p.sh., mund t kultivohen veprimtari artistike, ndrsa n shkolla t tjera fokusi mund t jet tek msimi i gjuhs ose n aftsimin pr pun me kompjuter. Planifikimi fleksibil. Modeli gjenerues i planit n Kornizn e kurrikulit t ri t Kosovs parashikon nj numr t prgjithshm minimal t orve, i cili duhet t caktohet pr nj lnd/kurs/veprimtari t dhn gjat disa vjetve (p.sh. gjat nj shkalle t edukimit formal apo gjat nj shkalle ky t kurrikulit). Msuesit duhet t planifikojn planet msimore pr klasa t ndryshme duke marr n konsiderat mnyrn m t mir pr t shprndar veprimtarit e kurrikulit dhe pr t strukturuar prvojat n nxnie: cilat lnd mund t msohen n periudha bllok t kohs, cilat lnd duhet t ken prani javore n kurrikul, cilat lnd/kurse/veprimtari duhet t msohen gjat nj semestri etj. Qasjet ndrdisiplinare dhe ndrkurrikulare. Msuesit duhet t'i shmangen lidhjes s msimdhnies dhe nxnies t dituris, shkathtsive dhe qndrimeve me vetm nj lnd msimore. Ata duhet t ken kujdes pr aspektet ndrkurrikulare dhe ndrdisiplinare: p.sh. n kuadr t gjuhs amtare apo t gjuhs angleze, muzika mund t msohet prmes kngve; lndt e profileve t ndryshme mund t merren me tema nga jeta dhe/ose me edukimin qytetar.

73

Qasjet e prqendruara tek nxnsi. Msimdhnia dhe nxnia duhet t jen t prqendrura tek nxnsi. Veanrisht n arsimin fillor, msuesit duhet t'i shmangen msimdhnies e nxnies t orientuar tek lndt msimore.

IV.3.2. Planet msimore "gjeneruese": modelet pr arsimin fillor, pr arsimin e mesm dhe pr arsimin e mesm t lart IV.3.2.1. Shpjegime shtes IV.3.2.2. Modelet gjeneruese t planeve msimore Arsimi fillor Arsimi i mesm Klasat 6-8 Klasa 9 Arsimi i mesm i lart Drejtimi i matematiks dhe TIK-s Drejtimi i filologjis Drejtimi i shkencave t natyrs Drejtimi i studimeve shoqrore IV.3.2.1. Shpjegime shtes Kohzgjatja e vitit shkollor supozohet t jet 37 jav (Drafti Akti i arsimit t prgjithshm dhe profesional sugjeron nj minimum prej 38 javsh pune n t gjitha klasat). Ora do t zgjas m s paku 40 minuta mesatarisht 45-50. Duke marr parasysh se n fund t arsimit t detyrueshm nxnsit duhet t kalojn provimin prfundimtar, n klasn e 9-t, numri i prgjithshm i javve n vit do t jet 30. Duke marr parasysh se regjistrimi i nxnsve n institucionet e arsimit t lart mund t organizohet edhe mbi nj baz tjetr prve me an t provimit pranues, n klasn e 12-t viti shkollor merret se i ka 37 jav. (N rastet kur numri i javve n vit zvoglohet n 30 ose 32, numri minimal i orve pr lmenj e lnd t ndryshme t kurrikulit duhet t zvoglohet n prputhje m kt). Kur kemi t bjm me nxnsit e komuniteteve joshqiptare, t cilt kan vendosur t msojn shqipen si gjuh jo t detyrueshme, me numr maksimal t orve n vit, numri i orve i parapar pr gjuhn shqipe duhet ti shtohet numrit maksimal t orve n jav (pr shembull, n klasn e 3-t, 23+3 = 26), q do t thot se, n kt rast, numri i prgjithshm i orve n jav do t shtohet n prputhje me kt. Kurrikuli i lndve do t organizohet n mnyr fleksibile, n mnyr q t mundsohet msimi n bllok (pr shembull, gjat katr ose pes javve n nj

74

semestr), msimi i lndve t ndryshme gjat nj semestri, ort e njpasnjshme (t ngjitura) pr nj lnd t caktuar, n mnyr q t caktohet mjaft koh pr prdorimin e metodologjive ndrvepruese dhe t prqendruara tek nxnsi. Shkollat duhet t mbajn parasysh q t mos tejkalohet numri maksimal i orve n jav pr nj lnd t caktuar. Caktimi i kohs pr pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit duhet t vendoset n mnyr konsultative; lndt/kurset duhet t planifikohen pr tr periudhn e arsimit fillor, n prputhje me profilin e shkolls. Kur kemi t bjm me lmin e kurrikulit Shkencat e natyrs, n arsimin fillor parashikohet t msohet lnda e integruar Njeriu dhe natyra. Kur kemi t bjm me arsimin e mesm dhe me arsimin e mesm t lart (me prjashtim n drejtimin Shkencat e natyrs n arsimin e mesm t lart n gjimnazet teorike) jan t pranishme dy mundsi. Mundsia 1 ka t bj me strategjin afatshkurtr dhe afatgjat (pes vjet), periudh gjat s cils vazhdon msimdhnia dhe nxnia e lndve t veanta t shkencave t natyrs. Mundsia 2 ka t bj me nj zgjidhje didaktike afatgjat, n prputhje me zhvillimin e shkencave moderne: msimdhnia dhe nxnia e nj lnde t integruar t shkencave t natyrs. Kjo krkon orientime t reja n trajnimin e msuesve para shrbimit dhe n trajnimin pas shrbimit, si edhe nj paradigm t re didaktike t msimdhnies e t nxnies t shkencave t natyrs n shkolla. N arsimin e mesm t lart (me prjashtim n drejtimin e Shkencave shoqrore t gjimnazeve teorike) msimdhnia dhe nxnia e shkencave shoqrore do t zhvillohet nprmjet lnds Studime shoqrore. Kjo lnd do tu qaset n mnyr tematike shtjeve t ndryshme t zhvillimit t njeriut dhe t shoqris: si mendojn njerzit, si ndiejn ata, far jan marrdhniet ndrmjet njerzve, si sht e organizuar shoqria, si jan t organizuara veprimtarit njerzore etj. Studimet TIK n drejtimin Matematik dhe TIK t gjimnazeve teorike do t ngrthejn elemente t zhvillimit t softuerit (programeve kompjuterike). Klasa e 9-t klasa orientuese.20 N paraqitjen e planit gjenerues pr arsimin e mesm, klasa e 9-t sht veuar si klas orientuese. N kt klas, nxnsit duhet t merren n mnyr t baraspeshuar me veprimtari t ndryshme teorike e praktike, me qllim q t ndihmohen t orientohen lidhur me profesionin e tyre t ardhshm dhe t marrin vendime t mbshtetura e t qndrueshme. Pr kt arsye, kurrikuli sht i ndar n mnyr modulare n pjesn brtham dhe n pjesn sipas zgjedhjes. Katr modulet e para jan teorike dhe korrespondojn me katr drejtimet teorike q propozohen pr arsimin e mesm t lart (gjimnazet teorike). Katr modulet vijuese jan profesionale. Njri nga kto module sht m shum teorik, q synon ti njoh nxnsit me botn e profesioneve dhe me mundsit,

20

Ekipi brtham i kurrikuli i sht mirnjohs Dr. Johan Schrumpf-it, zyrtarit t arsimit t mesm, DASH/UNMIK, pr sugjerimet e tij lidhur me organizimin e msimdhnies e nxnies n klasn e 9-t, si klas orientuese.

75

krkesat dhe sfidat n tregun e puns. Tri modulet e tjera baraspeshojn qasjet teorike e praktike pr sa u prket tri lmenjve kryesor: lmi shoqror- humanitar; lmi ekonomik e komercial; lmi teknologjik.

N pjesn brtham t kurrikulit, parashikohen gjithashtu modulet e artit dhe t sporteve. N secilin modul, kurrikuli i lndve do t prqndrohet n: prforcimin dhe konsolidimin e dituris, shkathtsive dhe qndrimeve t nxnsve, t cilat jan arritur n klasa m t ulta; njohjen e nxnsve me sfidat e reja me t cilat do t prballen n arsimin e mesm t lart; futjen e elementeve t arsimimit profesional, pr t lehtsuar orientimin e nxnsve pr sa i prket profesionit t tyre; prgatitjen e nxnsve pr provimin e prfundimit t shkolls (provimi 14+) sigurimin e kshillimit dhe t orientimit; sigurimin e nj baraspeshe t arsyeshme ndrmjet veprimtarive teorike e praktike dhe prvojave.

Me qllim q tu mundsoj nxnsve t jen n kontakt t afrt me fusha t ndryshme t veprimtarive t ndryshme praktike/profesionale, shkolla duhet: t organizoj veprimtari t nxnsve n ndrmarrje ekonomike, firma, njsi t shrbimeve shoqrore etj. (praktik e ngjashme me sistemin e arsimit profesional t dyfisht, n t cilin nxnsit trajnohen pjesrisht n shkoll, pjesrisht n njsi konkrete t ekonomis); t organizoj laboratore, kabinete dhe puntori profesionale; t organizoj veprimtari praktike virtuale bazuar n softuer (programe kompjuterike aplikative) t ndryshm. N t gjitha lmenjt e lndve, kurrikuli i lndve i klass s 9-t merret me shtje t zhvillimit personal. N pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit, nxnsit do t ken mundsin t zgjedhin modulet e ndryshme q u interesojn (pr shembull, ata do t jen n gjendje t msojn m shum lidhur me gjuht ose me shkencat e natyrs, ose t msojn m shum lidhur me veprimtarit brenda lmit t shkencave shoqrore-humanitare). Shkolla do t organizoj prndarjen e nxnsve n grupe, n prputhje me interesimet e tyre lidhur me orientimin profesional. Shfrytzimi i orve pr pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit t klass s 9-t sht pjes e vendimeve t marra nga shkolla. Kto vendime do t bazohen n nj proces konsultativ, prfshir nxnsit, prindrit dhe t interesuarit e tjer pr arsim.

76

IV.3.2.2. Modelet gjeneruese t planeve msimore

Arsimi fillor (klasa 1-5) zgjatja e vitit shkollor sht llogaritur me 37 jav Tabela 1-shkolla fillore (klasa 1-5) Lmenjt e kurrikulit Klasa 1 Klasa 2 Klasa 3 Klasa 4 Klasa 5 Numri i prgjithshm i orve n shkolln fillore Mini m u m 1 0 3 6 or pr pes vite Minimum 333 or pr tri vite Minimum 222 or pr tri vite Minimum 925 or pr pes vite Minimum 185 or pr tri vite Minimum 185 or pr tri vite Minimum 74 or pr dy vite Minimum 259 or pr pes vite Minimum 259 pr pes vite 222 or pr pes vite Minimum 370 or pr pes vite 12,4% 6,2% Prqindja

Gjuht dhe komunikimi

Gjuha amtare Duke filluar nga klasa e par Gjuha Shqipe pr nxnsit nga komunitetet jo-shqiptare* (jo e detyrueshme) Duke filluar nga klasa e 3-t Gjuha e huaj e pare Anglisht Duke filluar nga klasa e 3-t Matematika

24,8%

5,3%

Matematika Shkencat e natyrs Studimet shoqrore dhe edukata qytetare Duke filluar nga klasa e par Njeriu dhe natyra Duke filluar nga klasa e 3-t Edukata qytetare Duke filluar nga klasa e 3-t Historia Duke filluar nga klasa e 4-t Muzika Artet Duke filluar nga klasa e par Artet e bukura Duke filluar nga klasa e par Pundorja Teknologjia Duke filluar nga klasa e e par Edukata fizike dhe sportet Edukata fizike, sportet dhe kurset mbi shndetin Duke filluar nga klasa e par a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla Or plotsuese pr lndt e kurrikulit brtham Kurse/lnd t reja, t cilat nuk jan n kurrikulin brtham (p.sh. etika, kurse t temave nga jeta, lojra pr zgjidhjen e konflikteve, TIK, arsimimi mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrrmarrs) Kurse tematike t integruara (p.sh. drita, uji, mjedisi, banimi) Kurse t disenjuara nga msuesit n shkolla Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/ shtitje, dhe veprimtari pr zhvillimin individual 21 23 24 25

22,1 %

4,4 %

5,3 %

8,8 %

444 pr pes vite

c) d) e)

10,6 %

Numri maksimal i 20 orve n jav Shkolla e mesme (klasat 6-9)

Maksimum 4181 or pr pes vite

77

Tabela 1 shkolla e mesme (klasat 6-8) Mundsia 1 (strategjia afatshkurtr dhe afatmesme): me lnd t veanta Lmenjt e Kurrikulit Klasa 6 Klasa 7 Klasa 8 Numri i prgjithshm i orve Minimum 481 or pr tri vite Minimum 333 or pr tri vite Minimum 222 or pr tri vite Minimum 222 or pr tri vite Minimum 444 or pr tri vite Minimum 444 or pr tri vite Minimum 111 or pr tri vite Minimum 185 or pr tri vite Minimum 111 or pr tri vite Minimum 74 or pr dy vite Minimum 111 or pr tri vite Minimum 111 or pr tri vite 148 or pr tri vite Minimum 185 or pr tri vite 6,9 % 6,9 % 13,8 % Prqindja

Gjuha amtare Gjuha Shqipe pr nxnsit nga komunitetet jo-shqiptare* (jo e detyrueshme) Gjuha e huaj e par-Anglisht Gjuha e huaj e dyt (e detyrueshme n shkolln e mesme) Duke filluar n klasn e 6-t Matematik Shkencat e natyrs Matematika Biologjia duke filluar nga klasa e 6-t Fizika duke filluar nga klasa e 6-t Kimia duke filluar nga klasa e 7-t Edukata qytetare Studimet shoqrore dhe edukata qytetare Historia Gjeografia Ekonomia shtpiake dhe arsimimi pr ndrrmarrs klasa 7-t dhe 8-t Muzika Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet Teknologjia (prfshir TIK) Edukat fizike, sportet dhe kurset mbi shndetin a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla Or plotsuese pr lndt e kurrikulit brtham Kurse/lnd t reja, t cilat nuk jan n kurrikulin brtham (p.sh. etika, kurse t temave nga jeta, lojra pr zgjidhjen e konflikteve, TIK, arsimimi mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrrmarrs) Kurse tematike t integruara (p.sh. drita, uji, mjedisi, banimi) Kurse t disenjuara nga msuesit n shkolla Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin individual 27 29 31

14,9 %

Gjuht dhe komunikimi

13,8 %

14,9 %

6,8%

4,5 % 5,7 %

c) d) e)

Minimum 370 or pr tri vite

11,5 %

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 3219 or pr tri vite

78

Mundsia 2 (projektimi afatgjat): me lnd t integruara Lmenjt e Kurrikulit N u m r i i prgjithshm i orve Minimum 481 or pr tri vite Minimum 333 or pr tri vite Minimum 222 or pr tri vite Minimum 222 or pr tri vite Minimum 444 or pr tri vite Minimum 333 or pr tri vite Minimum 111 or pr tri vite Minimum 296 or pr tri vite Minimum 74 or pr dy vite Minimum 111 or pr tri vite Minimum 111 or pr tri vite 148 or pr tri vite Minimum 185 or pr tri vite 14,9 %

Klasa 6

Klasa 7

Klasa 8

Prqindja

Gjuha amtare Gjuha Shqipe pr nxnsit nga komunitetet joshqiptare* (zgjedhore) Gjuha e huaj e par-Anglisht Gjuha e huaj e dyt ( e detyrueshme nshkolln e mesme) Duke filluar n klasn e 6-t Matematika Shkencat e natyrs Matematika Shkencat e natyrs (lend t integruara) Edukat qytetare Studimet shoqrore dhe edukata qytetare Historia dhe gjeeografia (lnd t integruaar) Ekonomia shtpiake dhe arsimimi pr ndrrmarrs klasa 7-t dhe 8-t Muzika Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe Sportet Teknologjia (prfshir TIK) Edukat fizike, sportet dhe kurset mbi shndetin a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla Or plotsuese pr lndt e kurrikulit brtham Kurse t reja/ lend, t cilat nuk jan n kurrikulin brtham (p.sh. etika, kurse t temave nga jeta, lojra pr zgjedhjen e konflikteve, TIK, arsimimi mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrrmarrs) Kurse tematike t integruara (p.sh. drita, uji, mjedisi, banimi) Kurse t disenjuara nga msuesit n shkolla Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin individual 29 31

14,9 %

Gjuht dhe komunikimi

6,9 % 6,9 % 13,8 % 10,3 %

6,9% 4,5 %

5,7 %

c) d) e)

Minimum 481 or pr tri vite

14,9 %

Numri maksimal i orve n jav

27

Maksimum 3219 or pr tri vite

79

Klasa e 9-t klasa orientuese

(numri i prgjithshm i javve n vit sht supozuar t jet 30) Synimet kryesore t ksaj klase jan: konsolidimi i dituris, shkathtsive dhe qndrimeve, dhe orientimi profesional Arsimimi i prgjithshm do t kombinohet me trajnime praktike/profesionale dhe veprimtari orientuese Numri minimal i orve 120 Prqindja

Modulet/Fushat Moduli I Matematika dhe TIK Moduli II Shkencat natyrore

Lndt/kurset/veprimtarit Matematika TIK Biologjia Fizika Kimia Gjeografia dhe Gjeologjia Gjuha amtare Gjuha shqipe pr nxnsit nga komunitetet joshiptare Gjuha e huaj e par Gjuha e huaj e dyt Edukata qytetare Historia Kurset pr zhvillim personal Tregu i puns dhe udhzime profesionale/ Orientim profesional

12, 5%

120

12, 5%

Moduli III Gjuht

120

12, 5%

Moduli IV Studimet shoqrore Moduli V Orientim professional (teorik) Moduli VI Orientim profesional (praktik) Moduli VII Orientim profesional (praktik) Moduli VIII Orientim profesional (praktik) Moduli IX Aktivitetet artistike Moduli X Edukata fizike dhe sportet

120

12, 5%

60

6,25%

Lmi shoqroro-humanitar Shrbimet shoqrore Raportet publike Lmi ekonomiko-komercial Ekonomia Arsimimi ndrrmarrs Korespodenca ekonomike Lmi teknologjik Shkenca dhe teknologjia (n raport me lmenj t ndryshm t veprimtarive njerzore) Vizatim teknik Muzika Artet e bukura Artet e interpretimit Edukata fizike dhe sportet Modulet pr prfocim (teorik: nj nga modulet I deri IV) Modulet pr prforcim (professional: nj nga modulet V deri VIII) Kshillime dhe veprimtari pr orientim 32 60 6,25%

60

6,25%

60

6,25%

45 45

4,6 % 4,6 %

Modulet sipas zgjedhjes

150

15,63 %

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 960 or n vit

80

Shkolla e mesme e lart

Drejtimi Matematik dhe TIK Mundsia 1 (afat shkurtr dhe afatmesm): lndt e veanta t Shkencave t natyrs Lmit e Kurrikulit Numri i prgjithshm i orve Minimum 333 pr tri vite Minimum 222 pr tri vite Minimum 222 pr tri vite Minimum 222 pr tri vite Minimum 629 pr tri vite Minimum 370 pr tri vite Minimum 74 pr tri vite Minimum 148 pr tri vite Minimum 111 pr tri vite Minimum 111 pr tri vite Minimum 111 pr tri vite Minimum 333 pr tri vite Minimum 185 pr tri vite Prqindja 9,8 %

Klasa 10 Gjuha amtare

Klasa 11

Klasa 12

Gjuht dhe komunikimi

Gjuha Shqipe pr nxnsit nga komunitetet joshqiptare* (jo e detyrueshme) Gjuha e huaj e par-Anglisht Gjuha e huaj e dyt

6,5% 6,5 % 18,5 %

Matematik

Matematika Biologjia Fizika Kimia Gjeografia

Shkencat e natyrs

10,9 %

Studimet shoqrore dhe edukata qytetare

Edukata qytetare Historia Studimet shoqrore Muzika

9,8 %

Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet TIK Edukata fizike, sportet dhe kurset mbi shndetin a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla Or plotsuese pr lendt e kurrikulit brtham Kurse t reja/lend, t cilat nuk jan n kurrikulin brtham (p.sh. gjuht klasike/ latinishtja, etika, kurse me tema nga jeta, TIK, Arsimimi pr t Drejtat e Njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi ndrrmarrs) Kurse t disenjuara nga msimdhnsit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin individual 30 32 32

6, 5 %

9,8 % 5,4 %

Minimum 555 pr tri vite

16,3 %

c) d)

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 3404 pr tri vite

81

Drejtimi: Matematik dhe TIK Mundsia 2 (afatgjat): lndt e integruara t Shkencave t natyrs Numri i prgjithshm i orve Minimum 333 pr tri vite Minimum 222 pr tri vite Minimum 222 pr tri vite Minimum 222 pr tri vite Minimum 629 pr tri vite Minimum 296 pr tri vite Minimum 74 pr tri vite Minimum 148 pr tri vite Minimum 111 pr tri vite Minimum 111 pr tri vite Minimum 111 pr tri vite Minimum 333 pr tri vite Minimum 185 pr tri vite

Lmenjt e kurrikulit

Klasa 10 Gjuha amtare

Klasa 11

Klasa 12

Prqindja 9,7 %

Gjuht dhe Komunikimi

Gjuha Shqipe pr nxnsit nga komunitetet joshqiptare* (jo e detyrueshme) Gjuha e huaj e par-Anglisht Gjuha e huaj e dyt

6,5% 6,5 % 18,5 % 8,7 %

Matematika Shkencat e natyrs Studime shoqrore dhe edukata qytetare

Matematika Kurs i integruar i shkencave t natyrs Gjeografia Edukata qytetare Historia Studime shoqrore Muzika

9,8 %

Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet TIK Edukata fizike, sportet dhe kurset mbi shndetin a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla Or plotsuese pr lendt e kurrikulit brtham Kurse/lnd t reja, t cilat nuk jan n kurrikulin brtham (p.sh. gjuht klasike/ latinishtja, etika, kurse me tema nga jeta, TIK, Arsimimi pr t Drejtat e Njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi ndrrmarrs) Kurse t disenjuara nga msimdhnsit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin individual 32 32

6, 5 %

9,8 % 5, 4 %

Minimum 629 pr tri vite

18,5 %

c) d)

Numri maksimal i orve n jav

30

Maksimum 3404 pr tri vite

82

B. Drejtimi i shkencave t natyrs Numri i prgjithshm i orve Minimum 333 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 444 or n tri vite

Lmenjt e Kurrikulit

Klasa 10 Gjuha amtare

Klasa 11

Klasa 12

Prqindja 9,7 %

Gjuht dhe komunikimi

Gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare * Gjuha e huaj e par anglishtja Nj gjuh klasike (latinishtja)

6,5 % 4,3 % 13 %

Matematika

Matematika Biologjia Fizika Kimia Gjeografia dhe Gjeologjia Astronomia Edukata qytetare

Shkencat e natyrs

Minimum 888 or n tri vite

26 %

Studimet shoqrore dhe edukata qytetare

Minimum 74 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum148 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite 9,8%

Historia Studimet shoqrore (lnd e integruar) Muzika

Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet Teknologjia (prfshir TIK) Kurset e edukats fizike, sporteve dhe shndetit a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla or shtes pr lndt e kurrikulit brtham kurse/lnd t reja, t cilat nuk parashikohen me kurrikulin brtham (p.sh. etika, kurset mbi temat e jets, TIK, edukata mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrmarrs) kurset tematike t integruara (p.sh. mbi dritn, ujin, mjedisin banimin) kurset e prpiluara nga msuesit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin individual 30 32 32

6,5% 4, 3 % 5,4 %

c) d) e)

Minimum 481 or n tri vite

14, 1%

Numri maksimal i orve n jav

Maksimumi 3404 or n tri vite

83

C. Drejtimi i filologjis Mundsia 1 (afatshkurtr dhe afatmesm): vean Lndt e shkencave t natyrs Lmenjt e kurrikulit Numri i prgjithshm i orve Minimum 444 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 259 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite Minimum 333 or n tri vite Minimum 370 or n tri vite Minimum 74 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite 13 % 32,6%

Klasa 10 Gjuha amtare

Klasa 11

Klasa 12

Prqindja

Gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare * (jo e detyrueshme) Gjuht dhe komunikimi Gjuha e huaj e par anglishtja Gjuha e huaj e dyt Nj gjuh klasike (Latinishtja) Matematika Shkencat e natyrs Matematika Biologjia Fizika Kimia Gjeografia Edukata qytetare Studimet shoqrore dhe edukata qytetare Historia Studimet shoqrore (lnd e integruar) Muzika Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet Teknologjia (prfshir TIK) Kurset e edukats fizike, sporteve dhe shndetit a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla or shtes pr lndt e kurrikulit brtham kurse/lnd t reja, t cilat nuk parashikohen me kurrikulin brtham (p.sh. gjuht klasike: greqishtja e vjetr, etika, kurset mbi temat nga jeta, TIK, edukata mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrmarrs) kurset e prpiluara nga msuesit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin personal 30 32 32

9,8%

10,9%

6,5 %

4,3 % 5,4 %

Minimum 592 or n tri vite

17,4%

c) d)

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 3404 or n tri vite

84

Drejtimi i filologjis Mundsia 2 (afatshkurtr dhe afatmesm): lnda e integruar e Shkencave t natyrs Lmenjt e kurrikulit N u m r i i prgjithshm i orve Minimum 444 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 259 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite Minimum 333 or n tri vite Minimum 296 or n tri vite Minimum 74 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite 13 % 32,6 % Prqindj a

Klasa 10 Gjuha amtare

Klasa 11

Klasa 12

Gjuht dhe komunikimi

Gjuha shqipe pr nxnsit joshqiptare * (lnd jo e detyrueshme) Gjuha e huaj e par anglishtja Gjuha e huaj e dyt Nj gjuh klasike (latinishtja)

komuniteteve

Matematika Shkencat e natyrs

Matematika Lnda e integruar e shkencave t natyrs Gjeografia Edukata qytetare

9,8% 8,7 %

Studimet shoqrore dhe edukata qytetare

Historia Studimet shoqrore (lnd e integruar) Muzika

Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet Teknologjia (prfshir TIK) Kurset e edukats fizike, sporteve dhe shndetit a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla or shtes pr lndt e kurrikulit brtham kurse/lnd t reja, t cilat nuk parashikohen me kurrikulin brtham (p.sh. nj gjuh klasike: greqishtja e vjetr, etika, kurset mbi temat nga jeta, TIK, edukata mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrmarrs) kurset e prpiluara nga msuesit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin personal 30 32 32

6,5 %

4,3 % 5, 4 %

666 or n tri vite

19, 6 %

c) d)

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 3404 or n tri vite

85

D. Drejtimi i shkencave shoqrore Mundsia 1 (afatshkurtr dhe afatmesm): vean Lndt e shkencave t natyrs Numri i Lmenjt e Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12 prgjithshm i Kurrikulit orve Minimum Gjuha amtare 333 or n tri vite Minimum 222 Gjuht dhe Gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare * or n tri vite komunikimi Minimum 222 Gjuha e huaj e par anglishtja or n tri vite Minimum 222 Gjuha e huaj e dyt or n tri vite Minimum 333 Matematika Matematika or n tri vite Biologjia Shkencat e Fizika Minimum 333 natyrs Kimia or n tri vite Gjeografia Edukata qytetare Historia Ekonomia Logjika Psikologjia Sociologjia Filozofia Muzika Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet Teknologjia (prfshir TIK) Kurset e edukats fizike, sporteve dhe shndetit a) b) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla or shtes pr lndt e kurrikulit brtham kurset/lndt e reja, t cilat nuk parashikohen me kurrikulin brtham (p.sh. nj gjuht klasike: latinishtja, etika, kurset mbi temat nga jeta, TIK, edukata mbi t drejtat e njeriut, artet e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrmarrs) kurset e prpiluara nga msuesit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin personal 30 32 32 Minimum 148 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Min. 74 Min. 111 Min. 111 Minimum 111 or n nj vit Minimum 111 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite 26,1%

Prqindja

9,7 %

6,5 % 6,5 % 9,8 %

9,8 %

Studimet shoqrore dhe edukata qytetare

6,5%

4,5% 5,7 %

Minimum 518 or n tri vite

15,2 %

c) d)

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 3404 or n tri vite

86

D. Drejtimi i shkencave shoqrore Mundsia 2 ( afatgjat): vean Lndt e shkencave t natyrs t integruara Lmenjt e Kurrikulit Klasa 10 Klasa 11 Klasa 12 Numri i prgjithshm i orve Minimum 333 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 333 or n tri vite Minimum 296 or n tri vite Gjeografia Edukata qytetare Historia Ekonomia Logjika Psikologjia Sociologjia Filozofia Muzika Artet Artet e bukura Teknologjia Edukata fizike dhe sportet Teknologjia (prfshir TIK) Kurset e edukats fizike, sporteve dhe shndetit e) f) Pjesa sipas zgjedhjes e kurrikulit/ kurrikuli i prcaktuar nga shkolla or shtes pr lndt e kurrikulit brtham kurset/lndt e reja, t cilat nuk parashikohen me kurrikulin brtham (p.sh. nj gjuht klasike: latinishtja, etika, kurset mbi temat nga jeta, TIK, edukata mbi t drejtat e njeriut, arte t e interpretimit, sportet, arsimimi pr ndrmarrs) kurset e prpiluara nga msuesit n shkoll Koh e dedikuar pr pun n projekte, ekskursione/shtitje, orientim dhe veprimtari pr zhvillimin personal 30 32 32 Minimum 148 or n tri vite Minimum 222 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Min. 74 Min. 111 Min. 111 Minimum 111 or n nj vit Minimum 111 or n tri vite Minimum 111 or n tri vite Minimum 148 or n tri vite Minimum 185 or n tri vite 26,1% Prqindja

Gjuha amtare Gjuht dhe komunikimi Gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve joshqiptare * Gjuha e huaj e par anglishtja Gjuha e huaj e dyt Matematika Shkencat e natyrs Matematika Kurs i integruar i shkencave natyrore

9,8 %

6,5 % 6,5 % 9,8 %

8,6 %

Studimet shoqrore dhe edukata qytetare

6,5%

4,3% 5,7 %

Minimum 555 or n tri vite

16.3 %

g) h)

Numri maksimal i orve n jav

Maksimum 3404 or n tri vite

87

KAPITULLI V DISPOZITAT E VEANTA T KURRIKULIT V.1 Zgjidhjet fleksibile dhe gjithprfshirse V.2 Dispozitat e veanta t kurrikulit

V.1 Zgjidhjet fleksibile dhe gjithprfshirse

Kurrikuli i ri merret me nevojn q t bhet diferencimi i qasjeve t msimdhnies dhe nxnies n shkolla si nj nga parimet e tij kryesore. Ky kapitull trajton mnyrat e diferencimit t prvojave n nxnie pr nxnsit n klasat e veanta, dhe po ashtu edhe n shkollat e rregullta dhe n klasat e rregullta, duke marr parasysh dallimet sa u prket talenteve, interesimeve dhe nevojave t nxnsve. Secili nxns sht nj individ me tipare t veanta dhe me stil t veant t t nxnit. Adresimi i ktyre tipareve dhe nevojave n klasat e rregullta vazhdon t jet ndr sfidat kryesore pedagogjike pr arsimim cilsor dhe paansi (drejtsi) n secilin sistem t arsimit. Me parashtrimin dhe theksimin e qllimeve e krkesave t prbashkta t nxnies pr nxnsit e nj moshe t caktuar, kurrikuli i ri bn t mundshm po ashtu q zgjidhjet e ndryshueshme (fleksibile) dhe gjithprfshirse t mund t gjenden nga ana e shkolls n bashkpunim me prindrit dhe faktort e tjer t interesuar n komunitetet vendore. Dispozitat e veanta t kurrikulit do t duhej t merreshin parasysh pr kategorit vijuese: Nxnsit me nevoja t posame (t veanta); Nxnsit q kan vshtirsi n nxnie; Nxnsit q kan probleme emocionale dhe probleme t sjelljes; Nxnsit e traumatizuar nga lufta; Nxnsit me talent, dhunti dhe interesime t veanta; Nxnsit me performanca (aftsi shprehse) t larta intelektuale n lmenj t ndryshm; Nxnsit nga zonat rurale dhe nxnsit n zonat e largta; Nxnsit e kthyer q nuk din ta flasin gjuhn e vet amtare Nxnsit n shtpit korrektuese

V.2 Dispozitat e veanta t kurrikulit Nxnsit me nevoja t posame Nxnsit me nevoja t posame gzojn t njjtn t drejt t arsimimit sikurse t gjith nxnsit e tjer n klasat e rregullta. Mirpo nxnsit me nevoja t posame duhet t

88

trajtohen n mnyr t veant, pr shkak t paaftsive trupore e mendore.20 Aftsit e tyre pr msim duhet tu nnshtrohen plotsisht sfidave n pajtim me potencialin pr zhvillimin e tyre dhe n pajtim me moshn. Nxnsit me nevoja t posame duhet t prkrahen n zhvillimin e tyre vetjak sikurse do nxns tjetr n klasat e rregullta, duke mbajtur parasysh se nocioni njeri me nevoja t posame nuk do t thot se dikush sht m pak individ se individt e tjer pa paaftsi t veanta t dukshme. Prirjet shoqrore dhe pedagogjike n dhjetvjeart e fundit theksojn veanrisht nevojn pr t siguruar nj arsimim gjithprfshirs pr nxnsit me nevoja t posame, domethn pr ti prfshir ata sa m shum q t jet e mundur n klasat e rregullta, dhe t sigurojn zgjidhje fleksibile me qllim t nxitjes s vazhdueshme t prparimit t tyre n msim dhe n zhvillimin vetjak. Tash pr tash, n sistemin e arsimit t Kosovs, nxnsit me nevoja t posame mund t msojn qoft n shkollat me nevoja t posame, qoft n klasat e caktuara pr nevoja t posame. Si orientim kryesor i reforms, arsimimi pr nevoja t posame do t sigurohet gjithnj e m shum n sistemin e arsimit t Kosovs n klasat shtojc pr nevoja t posame dhe duke i integruar nxnsit me nevoja t posame n klasat e rregullta. Kurrikuli kujdeset pr nxnsit me nevoja t posame nprmjet zgjidhjeve vijuese: a) kurrikul i veant pr nxnsit me paaftsi mendore; b) kurrikul i veant21 pr nxnsit me paaftsi t tjera, t cilt msojn n shkolla pr nxns me nevoja t posame dhe nuk mund t ndjekin kurrikulin e rregullt (bie fjala nxnsit me dobsim t theksuar t t parit); c) dispozita fleksibile t kurrikulit pr nxnsit me nevoja t posame n klasat e bashkangjitura; d) dispozita fleksibile t kurrikulit pr nxnsit me nevoja t posame t prfshir n klasat e rregullta. Me rastin e identifikimit t nxnsve me nevoja te posame t integruar n klasat e rregullta nevojitet t bhet nj planifikim me kujdes i implementimit t arsimimit individuale dhe fleksibil, i cila do ta sfidonte secilin nxns n pajtim me aftsit e tij. Politika e gjithprfshirjes e kurrikulit krkon q t gjith nxnsit n klasat e bashkangjitura t ndjekin t njjtat krkesa t kurrikulit brtham ashtu sikur nxnsit n

20

Nxnsit me nevoja t posame u nnshtrohen sfidave t paaftsive t ndryshme (pengesat n t part, n t dgjuar, pengesat trupore, pengesat intelektuale, pengesat trupore e intelektuale) nga t cilat secila duhet t trajtohet n mnyr t veant, dhe po ashtu n mnyr t veant edhe pr sa i prket theksueshmris s paaftsis. 21 Kurrikuli ekzistues do t rishikohet n pajtim me parimet e orientimet e Kornizs s re t kurrikulit.

89

klasat e rregullta, por n baz t planeve t arsimimit individual (PAI), t ndjekur nga procedurat e muarjes individuale dhe vlersimit individual. Plani i arsimimit individual (PAI) duhet t prpilohet nga ana e msuesve n bashkpunim me prindrit dhe me faktort e tjer t interesuar, dhe t merret me zhvillimin njohs, emocional, trupor dhe social t secilit nxns me nevoja t posame, n pajtim me mundsit e tij. Nxnsit me nevoja t posame duhet t prfshihen gjithashtu n prpilimin e planit t arsimimit individual. Ky plan i arsimimit individual do t prpilohet si marrveshje e veant ndrmjet nxnsit dhe shkolls/klass, e cila dfton prparimin q pret nxnsi, dhe gatishmrin pr ta prmbushur brenda nj kohe t caktuar. Prve q ndjek orientimet baz n kurrikulin brtham, plani individual i arsimimit prmban dispozita shtes t arsimit, me qllim q t ndihmoj prparimin e nxnsve. Plani i arsimimit individual duhet t nxjerr n pah potencialin e nxnsit t caktuar, duke u kushtuar vmendje t veant dobsive dhe vshtirsive n nxnie. Synimi kryesor i nj plani t ktill t msimit individual sht q tu jap kurajo nxnsve me nevoja t posame q t ballafaqohen me sfida t ndryshme n procesin e nxnies, duke zhvilluar n t njjtn koh vetbesimin dhe vetvlersimin te ata.

Nxnsit q kan vshtirsi n nxnie Msuesit duhet tu kushtojn vmendje vshtirsive t ndryshme me t cilat prballen nxnsit gjat procesit t msimit- nxnies (p.sh. vshtirsia e prqendrimit, problemet e t mbajturit mend, disleksia etj.), t cilat nuk do t duhej t lidheshin gabimisht me probleme t qndrimeve ose me probleme emocionale e sociale, t cilat do t mund ti prjetonin nxnsit. Me qllim t identifikimit t drejt t ktyre problemeve, msuesit duhet t bashkpunojn me prindrit, psikologt dhe mjekt. Me rastin e identifikimit t problemeve t msimit- nxnies, msuesit, n bashkpunim me prindrit, do t prpilojn planin e arsimimit individual. Msuesit po ashtu do t duhej t bashkpunonin me specialist n mnyr q nxnsve me probleme n nxnie tu sigurojn ndihm shtes pr sa u prket terapive t veanta. N rastet kur nxnsve u dalin probleme n nxnie, plani i arsimimit individual dhe terapit ndihmse do t duhet t synojn q: t sfidojn nxnsit n pajtim me fuqit e tyre, me qllim q tu ndihmojn t ndihen t motivuar; tu ofrojn nxnsve dispozita t baraspeshuara t arsimimit dhe kujdes, dhe kto dispozita ti ndryshojn n pajtim me zhvillimin dhe prparimin e nxnsve;

90

t zhvillojn, nprmjet stimulimit pozitiv, nderimin dhe respektin ndaj vetvetes te nxnsit; tu ndihmojn nxnsve q t kaprcejn hap pas hapi problemet e veanta lidhur m nxnien; t zhvillojn ndrveprim t vazhdueshm social pozitiv me shokt e tyre n klas.

N arsimin fillor (klast I-V), msuesit duhet t prkujdesen posarisht q tu ndihmojn t gjith nxnsve q t arrijn standardet e duhura n arsimimin themelor: lexim, shkrim, llogaritje. Nxnsit n klast I-V nuk mund t shpallen si ngels dhe nuk duhet ta prsrisin vitin e caktuar. N rastet kur nxnsit kan vshtirsi n nxnie, do t duheshin ofruar programe t veanta pr stimulim dhe prmirsim.

Nxnsit q kan probleme emocionale dhe probleme t sjelljes N rastet kur nxnsit kan probleme me emocione e sjellje, theksi duhet t vihet veanrisht mbi dispozitat e kurrikulit n pjesn sipas zgjedhjes t programit t shkolls, si jan ort kshilluese pr zgjidhjen e konflikteve dhe menaxhimin paqsor t konflikteve, veprimtarit q synojn ngritjen e nderimit dhe respektit ndaj vetvetes te nxnsit, veprimtarit q kan t bjn me ndrmjetsimin e bashknxnsve, kurset e arsimimit ndrkulturor, kurset e arsimimit mbi t drejtat e njeriut etj. Nxnsve q kan kto probleme, mund tu ofrohet gjithashtu ndihm jasht kurrikulit, me an t terapive t veanta psikologjike e mjeksore.

Nxnsit e traumatizuar nga lufta Kosova si shoqri e sapodalur nga konflikti dhe lufta, n t ciln fmijt dhe t rinjt, koht e fundit, kan prjetuar shkatrrimin, dbimin, vrasjet, zhdukjet dhe vdekjen e t dashurve t tyre. Nxnsit kan prjetuar konflikte t dhunshme dhe kan kujtime t prhershme e t dhimbshme prej tyre. N rastet me nxnsit e traumatizuar nga lufta, dispozitat e kurrikulit do t duhej t synonin q: tu ndihmojn nxnsve ti orientojn problemet e tyre qllimisht nprmjet mjeteve t veanta t t shprehurit (p.sh. vizatimi, aktrimi etj.); tu mundsojn nxnsve t ballafaqohen n mnyr pozitive me t kaluarn; t zhvillojn te nxnsit ndjenjn e nderimit dhe t respektimit t vetvetes; nxnsit ti pajisin me njohuri, shkathtsi e qndrime mbi t drejtat e njeriut; t sigurojn hapsir pr ndrveprim social pozitiv n klas.

91

Nxnsit duhet t ndihmohen q t ballafaqohen n mnyr konstruktive me traumat e veta, duke prdorur mjetet e ndryshme t t shprehurit dhe duke u angazhuar n prvoja kuptimplota t reja dhe pozitive t nxnies. Krahas dispozitave t kurrikulit, si jan kurset e veanta mbi zgjidhjen e konflikteve, arsimimi mbi t drejtat e njeriut, arsimimi ndrkulturor, muzika dhe vizatimi etj., nse ka nevoj, duhet t merret n konsiderat edhe ndihma e psikologut dhe e mjekut. N pjesn sipas zgjedhjes t programit t shkolls, mund t ofrohen edhe veprimtari t veanta kshilluese, si grupe diskutuese ose grupe t prqendruara, n t cilat nxnsit mund t kmbejn prvojat e tyre dhe t mbshtetin njri-tjetrin n procesin e shrimit. Nxnsit mund t mbshteten q t bien n kontakt (edhe nprmjet Internetit) me fmij e t rinj anemban bots, t cilt kan prjetuar luftn ose lloje traumash t tjera.

Nxnsit me talent, dhunti dhe interesime t veanta Nxnsit me talent dhe dhunti t veanta (p.sh. pr muzik, arte t bukura, vallzim, sport etj.) kan mundsin t shkollohen n shkolla dhe klasa t posame (p.sh. n shkollat e muziks, n shkollat e arteve t bukura etj.), n t cilat dispozitat e kurrikulit shprehin n mnyr shum m t gjer dhe m t thell sesa n klasat e rregullta, aftsit dhe interesimet e tyre t veanta (t shihet Kapitulli IV Lmenjt e kurrikulit). Krahas ktyre shkollave dhe klasave, kurrikuli i ri jep mundsin e shfrytzimit t shum orve n pjesn sipas zgjedhjes t programit shkollor, me qllim q t prmbushen talenti dhe interesimet e veanta t nxnsve. Pr shembull, me qllim t prmbushjes s interesimit t nxnsve pr aktrim ose pr sporte, shkolla mund t ofroj kurse t posame n pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit. Me qllim q tu lejohet nxnsve q t kultivojn talentin dhe interesimet e tyre t veanta, mund t planifikohen veprimtari jasht kurrikulit (p.sh. veprimtari n klubet e nxnsve, veprimtari n programet e organizatave joqeveritare OJQ, ekskursione, orkestra e shkolls, ekipe sportive etj.).

Nxnsit me performanca t larta intelektuale n lmenj t ndryshm Pr nxnsit me performanca (aftsi shprehse) t larta intelektuale n lnd t ndryshme, p.sh. n gjuh, matematik, shkenca t natyrs, studime shoqrore, TIK, teknologji, dispozitat e veanta t kurrikulit duhet t merren n konsiderat me qllim t stimulimit t interesimeve, mundsive dhe zhvillimit t tyre. Meqense pr nxnsit e ktill, kurrikuli i rregullt pr klasat e rregullta (drejtimet kryesore) nganjher nuk sht mjaft stimulues, duhen theksuar dispozitat e veanta t arsimimit, si jan: Nxnsit me performanca t veanta intelektuale mund t msojn n shkollat e mesme dhe n shkollat e mesme t larta n klasat pr nxns me performanca t veanta/klasat pr prsosmri n lmenj t ndryshm (p.sh. klasat e gjuhs, klasat e

92

matematiks, klasat e teknologjis s informacionit dhe komunikimit etj.). Pr kt arsye kurrikulet e lndve do t prfshijn njohuri, nocione, shkathtsi dhe qndrime shtes. N kto klasa, plani msimor mund t prfshij 1-2 or m shum n jav sesa n klasat e rregullta t msimit t lnds/lndve t interesimit. N kt rast, numri i prgjithshm i orve n jav do t shtohet sipas rrethanave. Nxnsit me performanca t larta intelektuale do t sfidohen n klasat e rregullta nprmjet nj plani t arsimimit individual n lmenj t veant t interesimit; ky plan i arsimimit individual u lejon nxnsve t msojn nj lnd t caktuar n mnyr intensive, duke u dhn atyre gjithashtu mundsin q t prqendrojn msimet e tyre t kurrikulit t rregullt n nj periudh m t shkurtr t kohs sesa parashikohet pr kurset e rregullta (p.sh. dy ose m shum vite pr nj vit); Planet e msimit individual duhet t stimulojn kreativitetin dhe kureshtjen e nxnsve; Nxnsit me performanca t larta intelektuale do t prkrahen n zhvillimin e tyre emocional, fizik dhe shoqror, me synimin q tu nnshtrohen n mnyr t baraspeshuar sfidave dhe prvojave n nxnie.

Kurrikulet e lndve t lmenjve t ndryshm do t ngrthejn dispozitat e veanta t parashikuara pr t stimuluar n mnyr t diferencuar dhe t baraspeshuar nxnsit me performanca t larta intelektuale.

Nxnsit nga zonat rurale dhe nxnsit n zonat e largta Shkollat duhet t marrin n konsiderat dispozitat e veanta t kurrikulit pr nxnsit n zonat fshatare dhe n zonat e largta. Pr do vit shkollor, Departamenti i Arsimit do t nxjerr nj rregullore, e cila tregon se cilat jan shkollat q merren n konsiderat pr kt kategori. N disa shkolla mungojn msuesit (e kualifikuar) pr lnd t caktuara. N raste t tjera, specifika e jets dhe puns n zonat fshatare dhe n zonat e largta shtron krkesn q ktyre nxnsve disa njohuri e shkathtsi (p.sh. njohurit dhe shkathtsit lidhur me punn n bujqsi, n industrin e drurit etj.) tu ofrohen m shum se nxnsve n zonat urbane. Me qllim t prballimit t situatave dhe nevojave t veanta n zonat fshatare dhe n zonat e largta, shkollat jan t autorizuara t prvetsojn nj nga zgjidhjet vijuese: Ndrsa ndjekin n mnyr t prgjithshme dispozitat e kurrikulit brtham, shkollat n zonat rurale dhe n zonat e largta mund t zhvillojn programin e veant t msimit, n pajtim me situatn e tyre t veant. Ky plan i msimit duhet t prpilohet n bashkpunim me prindrit dhe faktort e tjer t interesuar dhe duhet t aprovohet nga autoritetet e arsimit (Zyrtart e Lart t Arsimit). Plani i veant i msimit nuk mund t modifikoj dispozitat e kurrikulit pr lndt q merren n

93

konsiderat pr vlersim/testim t jashtm. Pr shembull, numri minimal i orve pr Gjuh amtare dhe Matematik, si dhe dispozitat e kurrikulit brtham pr sa u prket diturive, shkathtsive dhe qndrimeve, duhet t respekohen. Modifikimi i planit msimor nuk mund t tejkaloj 20% t kurrikulit t rregullt dhe duhet t bazohet n argumente t forta. N prgjithsi, shkollat e ksaj kategorie, do t prdorin pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit pr t hartuar programin e veant msimor, n pajtim me situatat e veanta dhe resurset (p.sh. kurset e veanta n bujqsi ose n lmenj t tjer profesional).

Nxnsit e kthyer q nuk din ta flasin gjuhn e vet amtare Kur kemi t bjm me nxns t kthyer n Kosov, t cilt nuk din ta flasin gjuhn e vet amtare, duhet t'u drejtohemi dispozitave vijuese t kurrikulit n mnyr q t sigurohen zgjidhje gjithprfshirse: N nj shkoll t caktuar, ose n nj komun t caktuar, nxnsve t kthyer t t gjitha moshave, t cilt nuk din ta flasin gjuhn e vet amtare, do tu ofrohet nj kurs intensiv i gjuhs prkatse pr nj periudh prej nj viti. Gjat ksaj kohe, nxnsit nuk do t duhej t ndiqnin kurset e rregullta n lnd t tjera. Pas vitit prgatitor n gjuh, nxnsit do t regjistrohen n klasa t ndryshme, n pajtim me moshn dhe shkollimin e mparshm. Nj zgjidhje alternative do t ishte integrimi i nxnsve n nj klas t caktuar, n pajtim me moshn dhe shkollimin e mparshm, pa i muar dhe vlersuar n t njjtn mnyr si mohen dhe vlersohen nxnsit e tjer. Kta nxns mund t integrohen n klasa t rregullta nse n mnyr t vazhdueshme jan n kontakt me gjuhn e vet amtare, n kontekste t ndryshme t msimdhnies dhe t nxnies. Prve ksaj, ktyre nxnsve do tu ofrohen or t veanta t gjuhs prkatse, n pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit ose si veprimtari jasht kurrikulit. Pas dy vjetsh, kta nxns do t mohen dhe vlersohen n pajtim me standardet e rregullta.

Nxnsit n shtpit korrektuese Nxnsit n shtpit korrektuese do t ndjekin dispozitat e kurrikulit t rregullt, mirpo shfaqet nevoja pr t shprehur edhe synime e shtje specifike, si jan: Temat dhe veprimtarit mbi zhvillimin vetjak, me qllim q tu ndihmohet nxnsve q t ballafaqohen n mnyr konstruktive me problemet e tyre q kan t bjn me emocionet dhe sjelljen; Theksimi m i madh i dimensionit t arsimimit profesional, me qllim q t pajisen me njohuri, shkathtsi e qndrime q do tu ndihmonin pr t'u orientuar e integruar me sukses n tregun e puns;

94

Arsimimi social, me qllim q tu ndihmohet nxnsve t zhvillojn nj ndrveprim pozitiv me t tjert, t kuptojn nevojn pr respektim t ndrsjell dhe pr respektimin e normave n shoqri. Duhen theksuar posarisht shtjet si jan vendimmarrja, udhheqja, menaxhimi paqsor i konflikteve; Duhet nnvizuar sidomos grupi i veprimtarive, si jan: drama, muzika, vallzimi, sportet, me qllim q tu ndihmohet nxnsve q ta kanalizojn energjin e tyre n veprimtari t dobishme dhe t kndshme, me mundsi t mdha terapeutike.

Institucionet korrektuese do t zhvillojn planet e veanta t arsimimit n bashkpunim me Departamentin e Arsimit dhe Shkencs.

95

KAPITULLI VI - PARIMET E IMPLEMENTIMIT PEDAGOGJIK T KORNIZS S KURRIKULIT T RI T KOSOVS VI. 1 Organizimi i shkolls si do t duhet t funksionoj nj shkoll n mnyr q ti prmbush krkesat e kurrikulit t ri VI. 2 Msimdhnia dhe nxnia: udhzime metodologjike VI. 3 muarja dhe vlersimi VI. 4 Veprimtarit e nxnsve

VI. 1 Organizimi i shkolls si do t duhet t funksionoj nj shkoll n mnyr q ti prmbush krkesat e kurrikulit t ri

Me qllim q ti prmbushin synimet dhe objektivat e Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs, shkollat duhet t organizohen si mjedise [institucione] t prshtatshme pr msim. Kjo do t thot se shkolla duhet t synoj q nxnsve tu ofroj ndjenjn e siguris, t nj mjedisi t dashur dhe t nj vendi ku i kushtohet kujdes zhvillimit personal. Shkollat do t duhej t kultivonin nj kultur t re organizative, n t ciln menaxhimi modern i arsimit vihet n shrbim t arritjeve m t mira n msim dhe t arsimimit t nxnsve q t veprojn si pjesmarrs n nj shoqri t lir dhe demokratike. Si rrjedhim, shkollat n Kosov duhet t sigurojn:
q

Nj atmosfer konstruktive dhe t ngroht, n t ciln fmijt ndihen t sigurt dhe t rehatshm Pr t arritur kt qllim, Shkolla duhet t jet nj vend ku respektohet personaliteti i nxnsit, pa kurrfar diskriminimi lidhur me seksin [gjinin], prkatsin etnike e religjioze, statusin ekonomiko-shoqror apo lidhur me dallime t tjera; Shkolla duhet t bashkpunoj ngusht me familjen; T drejtat e fmijve duhet t respektohen n jetn e prditshme shkollore; Marrdhniet ndrmjet msuesve dhe nxnsve duhet t mbshteten n respektin e ndrsjell.

Prkujdesje t veant pr identifikimin dhe zhvillimin e potencialit individual t secilit nxns

Pr t arritur kt synim,

96

Shkollat duhet tu kushtojn vmendje ritmeve t ndryshme individuale dhe stileve t nxnies; Dispozitat e kurrikulit duhet t prshtaten n kt pikpamje duke respektuar dallimet individuale pr sa u prket ritmeve dhe stileve t nxnies, si dhe prvojn e mparshme t nxnsit; Prparimi i nxnsit duhet t vlersohet shpesh dhe planifikimi pr ballafaqimin e nxnsit me sfida t reja duhet t marr parasysh rezultatet e mparshme.

Shkollat duhet tu ndihmojn nxnsve t zhvillojn vetbesimin, prgjegjsin dhe shkathtsit sociale

Pr t realizuar kt synim, Shkollat duhen t ken respekt pr personalitetin e secilit nxns; Msuesit duhet t ken qndrim pozitiv ndaj nxnsve: ata duhet t besojn n kapacitetet e nxnsve t tyre, n suksesin e puns s tyre dhe n potencialin ende t pazbuluar t nxnsit; Shkollat dhe msuesit duhet t prkrahin bashkpunimin ndrmjet nxnsve dhe duhet t sigurojn suazat prkatse msimore, n mnyr q t nxisin msim [nxnie] t prbashkt; Nxnsit duhet t mbshteten q t planifikojn t nxnit dhe q t prballen n mnyr konstruktive edhe me suksese edhe me dshtime n msim.

Nj mjedis t dashur pr msim, ku nxnsit mund ti plotsojn nevojat e veta arsimore

Pr t realizuar kt synim, Msuesit, drejtort e shkollave dhe prindrit duhet t prkujdesen q nxnsit t punojn n nj mjedis t kndshm dhe t ndiejn knaqsi n veprimtarit shkollore; Shkollat duhet t prkujdesen q krkesat pr veprimtari msimore t jen n prputhje me moshn e nxnsve dhe me tiparet dalluese t tyre; Msimdhnia dhe nxnia duhet t lidhen me situatat e vrteta t jets; Planifikimi i veprimtarive msimore n shkolla duhet t filloj duke marr parasysh prvojn e mparshme t nxnsve Bashkpunimin ndrmjet msuesve, ndrmjet msuesve dhe familjes dhe komunitetit t gjer

Pr t realizuar kt synim, Puna n shkolla duhet t planifikohet dhe t bashkrenditet me kujdes;

97

Marrdhnia ndrmjet msuesve duhet t mbshtetet n respektin profesional dhe n gatishmrin q t veprohet n interesin m t mir t nxnsve; Msuesit duhet t angazhohen n forma t ndryshme t trajnimit, q kan t bjn me trajnimin gjat shrbimit (puns) dhe me bashkpunimin me msuesit dhe shkollat e tjera n kuadr t rrjetit t shkollave, me qllim t ngritjes s cilsis s arsimit nga kmbimet e prvojave dhe nga mundsit e zhvillimit profesional; Shkollat duhet t vendosin nj mekanizm pr vendimmarrje demokratike dhe pr pjesmarrje aktive t nxnsve, prindrve dhe faktorve t tjer n jetn e shkolls. Prindrit dhe faktort e tjer duhet t ftohen q t marrin pjes vazhdimisht n proceset e vendimmarrjes lidhur me pjesn sipas zgjedhjes t kurrikulit, lidhur me mjetet msimore [pr nxnie dhe msimdhnie] dhe n procesin e prmirsimit t kushteve t msimit [mjedisit msimor].

Prkujdesjen e veant pr ti msuar nxnsit si t msojn

Pr t realizuar kt synim, Msuesit duhen inkurajuar q rolit t transmetimit t thjesht t dituris ti shtojn rolin e lehtsimit t nxnies, duke i zbutur diskutimet, duke i msuar nxnsit t bjn pun t pavarur dhe duke i kshilluar; Nxnsit duhet t jen vazhdimisht n kontakt me burimet e ndryshme t informacioneve dhe ti prdorin ato, pr shembull t msohen tu qasen bibliotekave dhe burimeve t mediave/internetit; Nxnsit duhet t mbshteten pr zhvillimin e nj qasjeje kritike ndaj dituris dhe ndaj mesazheve kulturore; Nxnsit duhet t inkurajohen q t marrin pjes n mnyr aktive n procesin e nxnies; ata duhet t nxiten q ti shprehin lirisht mendimet, idet dhe sugjerimet e tyre; t ofrojn argumente t prshtatshme; t bjn pyetje dhe t kultivojn nj frym t shndosh kureshtare. Zhvillimin e kreativitetit, mendimit kritik dhe iltris e tolerancs

Pr t realizuar kt synim, Shkolla duhet t jet nj vend ku opinioni i nxnsit krkohet e respektohet dhe ku imagjinata e kreativiteti i nxnsve stimulohen n mnyr t vazhdueshme; Shkolla dhe msuesit duhet t kultivojn nj qasje konstruktive ndaj nxnsve; Shkollat duhet t promovojn iltrin ndaj mnyrave t ndryshme t qasjes n zgjidhjen e problemeve dhe n prballjen me sfida e me situata t reja; Duhet t nxiten bashkpunimi ndrmjet nxnsve dhe msimi i prbashkt.

98

Demokracin n shkoll mekanizmat prfshirs dhe pjesmarrs pr komunikim e vendimmarrje

Pr t realizuar kt synim, Shkolla duhet t sigurohet se t gjitha informacionet q kan t bjn me veprimtarin e msuesve dhe t nxnsve, jan duke qarkulluar n mnyr t efektshme dhe se udhheqja dhe autoritetet e arsimit mund t sigurojn rikthimin e nevojshm t informacioneve; Rregullat e brendshme t shkolls duhet t prkufizojn mnyrn se si mund t bhen msuesit dhe nxnsit, prindrit dhe faktort e tjer, pjes e proceseve t vendimmarrjes prfshirse dhe pjesmarrs (p.sh. nprmjet bordit t shkolls, kshillave t msuesve dhe t nxnsve, forumeve t nxnsve); N bashkpunim me prindrit dhe faktort e tjer, shkollat duhet t sigurojn mjetet e shprehjes pr opinionet e nxnsve (p.sh. gazeta e shkolls, radioja e shkolls, mbledhjet e rregullta ndrmjet msuesve dhe prfaqsuesve t nxnsve, veprimtarit pr kshillim dhe orientim); Nxnsit duhet t ndihmohen t shprehin mirnjohjen dhe t prfitojn nga t drejtat e tyre; ata duhet t prfshihen n veprimtarit praktike n t cilat t zhvillojn prgjegjsin dhe kujdesin pr mjedisin dhe pr t tjert.

Arkitekturn e shkolls dhe organizimin e kushteve [ambienteve] t mira t msimit

Pr t realizuar kt synim, Ndrtimi i shkollave t reja dhe rehabilitimi i shkollave ekzistuese duhet t marr n konsiderat parimet pedagogjike, synimet dhe objektivat e arsimit, t parashikuara me Kornizn e kurrikulit t ri (p.sh. metodat e t msuarit t prqendruar tek nxnsi, qasjet e ndryshme pedagogjike, prdorimi i mjeteve t ndryshme msimore, puna e prbashkt, puna projektuese); Organizimi i klass duhet tu lejoj msuesve dhe nxnsve t organizojn dhe t zhvillojn punn n grupe dhe veprimtari praktike. Mjetet e ndryshme msimore duhet t jen n dispozicion t nxnsve n klasa dhe n pjest e tjera t ndrtess s shkolls (korridore, bibliotek, salla t leximit etj.); Shkollat duhet tu sigurojn nxnsve qasje t leht n dhoma dhe n lokale t ndryshme msimore; ato duhet t jen t organizuara gjithashtu n at mnyr q komunikimi ndrmjet drejtuesve t shkolls, msuesve dhe nxnsve t zhvillohet leht; Nxnsve duhet tu sigurohet nj vend i prshtatshm pr tubim, diskutime, msim dhe argtim; Rekuizitat pr edukat fizike dhe sporte duhet t jen n gjendje t mir dhe n prputhje me krkesat bashkkohore;

99

Shkollat duhet t prpiqen tu ofrojn nxnsve kontakt t afrt me natyrn, nprmjet kopshteve, parqeve ose serrave.

VI. 2 Msimdhnia dhe nxnia: udhzime metodologjike Synimet dhe objektivat e parashikuara me Kornizn e kurrikulit t ri, mund t arrihen nse mbshteten n prirjet e reja n metodologjin e nxnies dhe t msimdhnies, si sht metodologjia e prqendruar n nxnsin dhe pedagogjia ndrvepruese. Metodologjia e prqendruar n nxnsin do t thot se planifikimi dhe organizimi i msimit [nxnies e msimdhnies] u kushtojn vmendje potencialit, nevojave dhe interesave t nxnsve. Metodat e nxnies dhe t msimdhnies prqendrohen n dallimet q kan t bjn me ritmet dhe stilet e nxnies dhe synojn t stimulojn pozitivisht interesin e nxnsve dhe motivimin e tyre t prhershm pr t nxn. Pedagogjia ndrvepruese do t thot se msuesit nxisin komunikimin dhe marrdhniet ndrpersonale n klas, duke siguruar vend pr pjesmarrjen aktive t nxnsve n ndrtimin e nxnies s tyre. N kuadrin e nj pedagogjie ndrvepruese, secili nxns prfshihet n mnyr aktive n procesin e nxnies dhe ka t drejt t marr iniciativ e t bashkoj mendimin e tij me t tjert. Nxnsit kan t drejtn pr vendimmarrje n lidhje me objektivat dhe prmbajtjet e nxnies, si dhe n lidhje me mjetet e muarjes e t vlersimit. N kornizn e nj pedagogjie ndrvepruese, secili nxns prfshihet n procesin msimor dhe ka t drejt t shfaq iniciativn dhe t bashkoj mendimin e tij me t tjer. Nxnsit kan t drejt pr vendimmarrje n lidhje me objektivat dhe prmbajtjet e msimit, si dhe n lidhje me mjetet e muarjes e t vlersimit. Ata mund t diskutojn me msuesin pr t vendosur pr llojin e veprimtaris msimore dhe pr situatat q do t donin ti prjetonin. Ndrveprimi ndodh jo vetm ndrmjet msuesve e nxnsve, por edhe ndrmjet vet nxnsve. Pedagogjia ndrvepruese prfshin punn n grup e t msuarit e prbashkt dhe prforcon dimensionin social t proceseve t msimit. Lidhur me nxnien Nxnia sht veoria dhe aftsia m e zakonshme e qenieve njerzore. Nprmjet proceseve t nxnies, njeriu fiton dituri, vlera, qndrime dhe shkathtsi, si dhe modele t sjelljes e t veprimtaris. Si rezultat i procesit t nxnies, secili njeri sht n gjendje t kryej disa gjra q nuk i ka ditur dhe nuk ka mundur ti bj para se t kryhej ky proces. Nprmjet proceseve t msimit, njeriu mund t prmirsoj po ashtu diturin dhe shkathtsit e tij e t zhvillohet vazhdimisht si individ. acquire Qllimet e msimit n shkolla duhet t marrin parasysh trajnimin e nxnsve pr nj qasje proaktive pr sfida personale, profesionale dhe publike n jet. Praktikat e nxnies dhe msimdhnies duhet t theksojn dhe t stimulojn procesin e shndrrimit t nxnsve n konstruktor t nxnis s tyre. Dituria e paraprgatitur, edhe nse jepet n mnyr

100

korrekte dhe t prshtatshme, n asnj mnyr nuk mund t zvendsoj pjesmarrjen e secilit nxns n procesin e mbledhjes s dituris dhe t veprimit t veant pr seciln fush, n grupin msimor t cilit i prket nxnsi. Metodat dhe strategjit tradicionale t nxnies e msimdhnies nuk u kushtonin vmendje sa duhet shkathtsive pr komunikim social, pr pun n rrjet, pr vendimmarrje, pr marrjen e rrezikut, pr zgjidhjen e problemeve dhe nxitnin vetm grumbullimin jokritik t t dhnave faktike dhe koncepteve. Mirpo dituria e fituar me an t msimit n shkoll, nuk sht qllim pr vete. Prvetsimi i dituris duhet t lidhet me zhvillimin e qndrimeve dhe t zotsive [kompetencave] q jan n gjendje t stimulojn interesimin dhe aftsin pr pjesmarrje sociale t nxnsve. Nxnia nuk duhet t theksohet si nj qasje e pjesshme dhe/ose e njanshme, por si nj qasje integruese dhe trsore. N procesin e nxnies dalin n shesh t dhna faktike, koncepte, relacione, vlerat, modele t veprimit dhe qndrime. Kshtu, nxnia n shkoll nuk duhet t kufizohet vetm n fakte dhe koncepte, por duhet t synoj drejt dituris, shkathtsive dhe qndrimeve integruese n strukturat vepruese personale. Pr t qen t sukseshme, strategjit e nxnies dhe t msimdhnies duhet t marrin n konsiderat moshn e nxnsve dhe karakteristikat e tyre si msimmarrs, mjedisin e msimit dhe prdorimin e mjeteve adekuate. Shkollat duhet t sigurojn nj mjedis t favorshm pr msim, me qllim q t nxitin nj motivim t mbshtetur tek secili nxns. N vend t nj mjedisi msimi q favorizon konkurrencn e paarsyeshme ndrmjet nxnsve, preferohet nj mjedis msimi i prshtatshm pr msim grupor, nprmjet t cilit nxnsit t mund t zhvillojn shkathtsit pr zgjidhje ndrvepruese t shtjeve teorike e praktike, n kushte t solidaritetit me shokt e tyre dhe n nj konkurrenc t hapur, t ndershme e prodhimtare. Ndrveprimi i nxnsve dhe veprimtaria n grupe t vogla duhet t shoqrohen me nj dinamik stimuluese t grupit dhe me prqendrimin e antarve t tij n shtje t rndsishme me mundsi t larta edukimi. Nxnia n shkoll duhet t krijoj themele t forta pr t msuarit gjat tr jets. Nxnsit duhet t ken n dispozicion mjete t nevojshme pr t ruajtur dshirn e flakt t prjetshme pr t msuar dhe pr tiu qasur burimeve e resurseve t msimit. T msuarit n shkoll mund t jet i efektshm nse nxnsit mund t kuptojn lidhjen ndrmjet vendimmarrjes (q varet nga kushtet e caktuara t informimit dhe nga zotrimi i disa shkathtsive instrumentale) dhe cilsis s jets s njeriut. Prshtatja krijuese ndaj ndryshimeve nuk mund t stimulohet me an t nxnies s mbshtetur mbi metoda sterile t msimdhnies, t cilat nuk kan tjetr qllim vese t riprodhojn rregulla dhe dogma t shoqruara me skolasticizmin akademik.

Lidhur me msimdhnien

101

Proceset dinamike t zhvillimit n shoqri, shkenc, kultur dhe teknologji kan ndikuar dhe kan mundsuar ndryshime n metodat, mjetet dhe format e organizimit t msimdhnies. Kjo ka pr pasoj nj ndryshim substancial n rolin e nxnsve, t msuesve, t prindrve dhe t faktorve t tjer n komunitet. Msimdhnia bashkkohore theksohet si mjet pr t lehtsuar proceset e nxnies dhe zhvillimin individual t nxnsve si msimmarrs. Ajo nuk shikohet m si mjet m vete, por si mnyr pr t inkurajuar dhe trajnuar nxnsit q t jen aktiv n prosesin e msimit [e msimdhnies dhe nxnies]. Gjat procesit t msimit [t msimdhnies e nxnies], msuesit duhet tu kushtojn vmendje nevojave: pr t zhvilluar iniciativn dhe pavarsin e nxnsve si msimmarrs; pr t zhvilluar prgjegjsin e nxnsve pr t arriturat e tyre n nxnien; pr t theksuar nevojat, interesimet dhe talentet e ndryshme t nxnsve; pr t prfshir n mnyr aktive vean secilin nxns; pr t zhvilluar shkathtsit komunikative dhe shkathtsit e tjera shoqrore; pr t zhvilluar shkathtsit e vetvlersimit tek nxnsit; pr t zhvilluar shkathtsit organizative dhe t puns, si jan ndarja e prgjegjsis, gjetja e informacionit t duhur, vendosja e kufijve kohor pr plotsimin e detyrave t ndryshme, duke vendosur pr prdorimin e mjeteve t ndryshme pr t lehtsuar dhe siguruar rezultate t pritshme n msim.

Baraspeshimi i prdorimit t metodave tradicionale dhe moderne t msimdhnies dhe nxnies Metodat tradicionale t msimdhnies dhe t nxnies prqendrohen vetm n stimulet verbale e n perspektivat abstrakte dhe theksojn m shum veprimtarin e msuesit n klas sesa mnyrat pr ti prfshir nxnsit n mnyr aktive n ndrtimin e sistemit t tyre t nxnies. Ato shpesh jan kritikuar pr vendosjen e nj komunikimi t njanshm n klas, pr nj pjesmarrje m shum pasive t nxnsve n proceset e msimit dhe pr nj didaktik t orientuar n msuesin dhe n lndn. Filozofia mbi t ciln ndrtohen metodat m shum tradicionale t msimdhnies e nxnies, u referohen msuesve si m shum t dijshm se nxnsit dhe si burim kryesor (ngandonjher i vetm) i nxnies pr ta. Por t ashtuquajturat metoda tradicionale (p.sh. mbajtja e leksioneve ose sesionet pyetjeprgjigje, t bazuara n t mbajturit mend t vrazhd dhe n riprodhimin e njohurive, duke stimuluar vetm shkathtsit intelektuale t nivelit t ult), megjith t metat e tyre, kan eprsi, sepse nuk marrin koh, sa marrin metodat moderne-bashkkohore. Metodat bashkkohore synojn t baraspeshojn stimulet verbale me stimulet e tjera, si rezultat i prdorimit trsor t shqisave t njeriut dhe t potencialit intelektual, emocional e psikomotorik t nxnsve. Ato po ashtu synojn t shtyjn prpara nxnien sociale, me

102

an t organizimit ndrveprues t veprimtarive t nxnsve, si sht puna me shok ose puna grupore/ekipore. Ato gjithashtu synojn t lidhin m mir teorin dhe praktikn, nprmjet veprimtarive praktike ose ushtrimeve, si sht puna projektuese, e cila mbshtetet n prvojn e nxnsve dhe n pjesmarrjen e tyre personale n zgjidhjen e problemeve dhe n kryerjen e detyrave n mnyr individuale ose si ekip. Filozofia mbi t ciln ndrtohen metodat bashkkohore, bazohet n supozimin se nxnsit msojn m mir kur msojn duke vepruar, domethn kur sfidohen pr tu angazhuar q ti qasen nxnies n mnyr aktive dhe krijuese. N prputhje me kt perspektiv, nxnsit dhe msuesit jan partner n krkimin e nxnies, dhe roli i msuesit sht kryesisht q ti orientoj, tu ndihmoj dhe t mbshtet prpjekjet e nxnsve pr fitimin dhe zhvillimin e dituris, shkathtsive dhe qndrimeve. Metodat bashkkohore synojn po ashtu t nxitin nxnien e prbashkt, duke stimuluar prparimin n baz t ndrveprimit t ndrsjell dhe t ndarjes s detyrave n grupin msimor. Metodat bashkkohore mund t nnkuptojn po ashtu prdorimin e teknologjive bashkkohore t informacionit dhe t komunikimit, si dhe prdorimin e disa mjeteve bashkkohore msimore, si jan kinoprojektort dhe transparencat, kmbalecat [flip-charts], tabelat magnetike, programet kompjuterike (softuert) etj. Msimdhnia e mir nuk nnkupton automatikisht vetm prdorimin e metodave m shum bashkkohore. Metodat bashkkohore nnkuptojn trajnimin metodologjik dhe shkathtsi t mira organizative. Puna grupore ose puna projektuese krkon nj prgatitje t mir dhe njohuri teknike metodologjike solide. Ngandonjher, msimdhnia e mir mund t jet rezultat i prdorimit bashkkohor t metodave tradicionale. Pr shembull, t nxnt e mir mund t frymzohet nga nj leksion i ndriuar, i cili strukturohet n mnyr ndrvepruese, duke ln vend pr pyetje, komente dhe pr mnyra t tjera t pjesmarrjes aktive t nxnsve. Msuesit duhet ti kushtojn vmendje nevojs pr t baraspeshuar metodat tradicionale dhe bashkkohore dhe pr t prshtatur metodat e tyre n prputhje me karakteristikat e nxnsve t tyre dhe n prputhje me synimet e objektivat e proceseve dhe situatave t ndryshme t nxnies. N t njjtn koh, msuesit duhet ti kushtojn vmendje nevojs pr t futur m s miri n prdorim resurset njerzore e materiale n mjedisin e tyre specifik. Roli i msuesit Po t marrin parasysh nevojn pr t prkrahur n shkoll nj qasje t prqendruar tek nxnsi dhe metodologjit ndrvepruese, si dhe t msuarit e prbashkt e shkathtsit e prjetshme t nxnies, me synimin pr t ngritur nivelin e nxnies, msuesit nuk mund t konsiderohen m vetm si transmetues t informacioneve dhe t njohurive sistematike e t sakta. Nga perspektiva e nj qasjeje didaktike bashkkohore, funksionet e msuesit jan zgjeruar s tprmi.

103

Msuesit si lehtsues t nxnies Nj prej roleve kryesore t msuesve sht t disenjojn veprimtarit kuptimplota t nxnies dhe t ofrojn prvojat kuptimplota t nxnies pr nxnsit e tyre, me qllim q t sigurohen se synimet dhe objektivat e arsimit jan arritur dhe se zhvillimi personal i nxnsve sht duke prparuar n mnyr t vazhdueshme. Msuesit duhet t jen n gjendje t shfaqin entuziazmin dhe ti motivojn nxnsit q ti qasen nxnies me entuziazm. Ata do t duhej t ishin n gjendje tu shpjegonin nxnsve pse msimi sht me rndsi dhe ti bnin q t jen n dijeni pr synimet dhe objektivat e msimit, ti kuptojn ato dhe t kontribuojn n mnyr aktive pr vendosjen e tyre. Msuesit duhet t jen n gjendje t japin mesazhe t qarta e t sakta dhe t ndrlidhin n mnyr t baraspeshuar teorin me praktikn. Ata po ashtu duhet t jen n gjendje t kontribuojn vazhdimisht, nprmjet shembullit t tyre personal t t qenit i qytetruar dhe profesionist, n arsimimin pr qytetarin demokratike n Kosov. Me qllim q t organizoj punn n klas, msuesi vepron n prputhje me dallimet specifike n klas, me prmbajtjen e lnds, grupin moshor, hapsirn dhe materialet msimore n dispozicion. Msuesit duhet t jen n gjendje t planifikojn veprimtarit e nxnsve nga pikpamja e strategjive t ndryshme t msimdhnies e t nxnies, t cilat prve dallimeve t lartprmendura, prfshijn po ashtu edhe filozofit specifike rreth faktit q nxnia t jet sa m e efektshme (p.sh. qasjet induktive, deduktive ose t kombinuara; t msuarit algoritmik ose t msuarit nprmjet gjurmimit n mnyr krijuese t lmenjve t rinj; t msuarit t prqendruar m shum n prdorimin e stimuleve verbale ose t msuarit e prqendruar m shum n prdorimin e shqisave).

Msuesit si zhvillues t kurrikuleve Kurrikuli i ri u lejon msuesve q ti qasen mendueshm dhe n mnyr krijuese planifikimit t veprimtarive msimore n klasn e tyre. Msuesit duhet t lexojn dhe t diskutojn me kolegt e tyre, me prindrit e me nxnsit n lidhje me krkesat e kurrikulit (cilat objektiva t msimit, cilat prmbajtje, cilat metoda dhe cilat procedura t muarjes e t vlersimit rekomandohen) dhe dispozitat ti prshtatin n mnyr krijuese me veorit dhe nevojat e nxnsve t tyre. Msuesit po ashtu duhet t angazhohen rreth disenjimit specifik t pjess sipas zgjedhjes t kurrikulit, d.m.th. t planifikimit t kurseve dhe veprimtarive sipas zgjedhjes, t prcaktuara nga shkolla, t disenjimit t veprimtarive jashtkurrikulare, si dhe t disenjimit t planeve t msimit individual, pr nxnsit q kan nevoj pr kujdes e prkujdesje t veant.

Msuesit si autoritete epistemike

104

Pr nxnsit msuesit mund t paraqesin autoritet epistemik, pr shkak t dituris dhe prvojs s tyre pr gjetjen dhe trajtimin e informacioneve t nevojshme. Msuesit po ashtu mund t jen modele t t menduarit, t t folurit, t ligjrimit, t organizimit dhe t prezantimit t nj teme t caktuar, q ka t bj me mnyra e mjete veprimi, dhe po ashtu edhe si model pr prdorimin e teknologjive t informacionit, t komunikimit dhe t msimit, t cilat mund t futen n pun n proceset msimore.

Msuesit si moderator Nga perspektiva e pedagogjis ndrvepruese, komunikimi n klas duhet t nxitet dhe nxnsit duhet t mbshteten n angazhimin n dialog kuptimplot me msuesit dhe kolegt e tyre. Nxnsit duhet t inkurajohen t shprehin mendimet e tyre duke futur n pun argumente t vlefshme dhe t tregohen t qytetruar n dialog me t tjert. Ata duhet t mbshteten q t msohen t dgjojn t tjert, t respektojn mendimet e t tjerve dhe t mbrojn n mnyr t qytetruar pikpamjet e veta. Msuesit duhet t veprojn si moderator (ndrmjetsues) t diskutimeve n klas, dhe t prkujdesen q t zhvillohet nj dialog i vrtet. Nuk duhen shmangur shtje t ndjeshme dhe polemizuese, por ato duhen transformuar nga msuesit, si moderator, n prvoj kuptimplot t nxnies.

Msuesit si aktor N disa situata, msuesit duhet t aktrojn n mnyr bindse, me qllim t stimulimit t interesimit dhe t motivimit t nxnsve pr msim. Ata duhet t demonstrojn shkathtsi empatike, prqendrimin, humorin, gjallrin dhe aftsin pr t mobilizuar nxnsit drejt qllimeve t caktuara

Msuesit si menaxher t klass Menaxhimi prfshin planifikimin, organizimin, prndarjen e detyrave, marrjen e vendimeve, monitorimin dhe kontrollin. Ai po ashtu prfshin trajtimin kuptimplot t ndrveprimeve t njerzve, zgjidhjen paqsore t konflikteve dhe prdorimin sa m t mir t resurseve njerzore dhe materiale. Msuesit duhet t planifikojn me kujdes situatat e msimit dhe prvojat pr nxnsit e tyre, n pajtim me synimet dhe objektivat e Kurrikulit t ri t Kosovs dhe t kurrikuleve specifike t lndve dhe t programit msimor (silabit). Ata duhet t planifikojn prdorimin e metodave dhe t mjeteve msimore, e po ashtu edhe t mnyrave sipas t cilave do t punonin nxnsit (p.sh. pavarsisht, me shok, n grupe ose individualisht), n prputhje me suazat dhe resurset vendore. Msuesit duhet t bjn muarjen dhe vlersimin e veprimtarive dhe performancave t nxnsve dhe duhet t prkujdesen q gjat gjith kohs t sigurojn nj mjedis miqsor t ngroht e t frytshm t msimit. Msuesit po ashtu duhet t

105

prgatiten pr t vlersuar performansat e veta, t marrin parasysh rikthimin e informacioneve nga nxnsit, kolegt e prindrit dhe t bjn t mundshm prmirsimin e performancave t tyre profesionale.

Msuesit si mentor dhe kshilltar Msuesit duhet tu ofrojn kshillime nxnsve dhe prindrve, n drejtim t krkimit t zgjidhjeve pr lloje t ndryshme t problemeve q nxnsit dhe prindrit e tyre mund t takojn. Ata mund t angazhohen n kshillime lidhur me shtje dhe probleme t msimit, q kan t bjn me zhvillimin vetjak dhe me ndrveprimin midis njerzve. Ata po ashtu duhet t angazhohen n kshillime lidhur me orientimin profesional dhe me orientimin q ka t bj me studimet e mtejshme. Msuesit duhet t jen n gjendje t identifikojn fuqit dhe dobsit e nxnsve t tyre, me qllim q t zbulojn potencialet ende t pazbuluara t nxnsve t tyre. Temat, si jan arsimimi pr shkathtsi jetsore, edukimi shndetsor, edukimi seksual, arsimimi mbi mjedisin, zgjidhja e konflikteve e t tjera, duhet t konsiderohen si objektiva ndrkurrikulare dhe detyra pr shkolln si institucion i arsimit dhe pr komunitetin. Si mentor, msuesit duhet ti udhheqin nxnsit e tyre gjat zhvillimit t tyre personal dhe duhet t prpiqen tu ndihmojn q t zhvillojn plotsisht potencialin e tyre.

Msuesit si specialist t arsimit dhe si hulumtues Ekspertiza pedagogjike e msuesve duhet t prmirsohet vazhdimisht me an t leximit e shkrimit vetjak, pjesmarrjes n veprimtarit e trajnimit gjat shrbimit dhe me an t angazhimit n krkime vepruese, q synojn t prmirsojn shkathtsit profesionale dhe performancat e tyre, si dhe ato t nj suaze t caktuar arsimore, duke vn n prdorim metoda dhe praktika t reja. Msuesit duhet t mbajn t gjall kureshtjen e tyre lidhur m shtjen si t msojn m mir nxnsit dhe t jen n kontakte me risit n fushn e krkimeve dhe t praktiks pedagogjike. Msuesit duhet t angazhohen n veprimtarit e organizatave profesionale, nprmjet t cilave mund t marrin dhe t kmbejn informacionet e duhura. Ata duhet t angazhohen n veprimtarit e partneritet dhe t puns n rrjetin kompjuterik dhe t prpiqen t futin n pun krijuese praktikat e mira t msimdhnies e t nxnies n klasn e tyre.

106

VI. 3 muarja dhe vlersimi22 muarja dhe vlersimi i nxnsve prfshijn aspektet cilsore dhe sasiore. Edhe muarja edhe vlersimi i arritjeve t nxnsve duhet t bazohen n standarde, t cilat mund t jen standarde t prmbajtjes (n lidhje me diturin dhe shkathtsit), standarde t performancave (n cilin nivel t performancave nxnsit e vendosin vetveten n lidhje me diturin e shkathtsit specifike), nj mundsi e standardeve msimore (t cilat i orientojn msuesit, nxnsit dhe prindrit n lidhje me masn e prpjekjes q nxnsi duhet ose rekomandohet t prballoj. Ndrsa muarja mund t prmbaj m fort aspekte cilsore, vlersimi rndom bazohet n kritere t rrepta dhe prfshin m fort matjen dhe testimin. N shkolla, mund t merren n konsiderat forma dhe funksione t ndryshme t muarjes e vlersimit, n pajtim me qllimet e ndryshme t muarjes dhe vlersimit

Pse jan t nevojshme muarja dhe vlersimi? Nxnsit mund t mohen e t vlersohen pr arsye t ndryshme, si jan: pr t identifikuar fuqit dhe dobsit e tyre (qasja diagnostike); pr t vrtetuar se cili sht niveli i performancave t nj nxnsi n nj lm t caktuar, n fillim, gjat procesit t msimit ose n fund t nj faze/shkalle t caktuar t msimit; pr t vrtetuar nse jan duke prparuar nxnsit n zhvillimin e tyre; pr t stimuluar dhe pr t orientuar prparimet e nxnsve; pr t prftuar rezultate krahasimtare, t cilat mund t jen t rndsishme pr nj nxns t caktuar, pr shkolln, pr sistemin shkollor etj.; pr t siguruar hierarkin dhe pr t prdorur rezulatet e vlersimit pr proceset e przgjedhjes t llojeve t ndryshme; pr t stimuluar motivimin e nxnsve pr msim; pr t siguruar parashikimet pr zhvillimin e nxnsve, duke pasur parasysh karriern e tyre dhe orientimin e ardhshm; pr t gjurmuar se sa jan t prshtatshm, t efektshm etj. kurrikuli, metodologjia e msimdhnies dhe e nxnies apo mjetet msimore.

Mjetet e muarjes e t vlersimit. Prdorimi i mjeteve tradicionale dhe alternative

22

Nj dokument zyrtar lidhur me reformn e muarjes dhe vlersimit n sistemin arsimor t Kosovs sht n prgatitje e sipr n Bankn botrore (World Bank), si agjenci prirse pr muarje e vlersim. Ky dokument do t vendos parimet themelore pr reformn e muarjes e vlersimit n Kosov, me synimin pr t paraqitur bazn pr zhvillimin e muarjes e t vlersimit dhe t standardeve t kurrikulit n nj t ardhme t afrt.

107

muarja duhet t orientohet edhe drejt proceseve t msimit edhe drejt prodhimeve t msimit. Pr t qen e efektshme, muarja duhet t bhet n mnyr t vazhdueshme dhe t mbshtetet mbi nj larmi metodash, procedurash dhe mjetesh. Prve praktikave m shum tradicionale t vlersimit (provimet me shkrim, pyetjet dhe prgjigjet me goj), msuesit duhet t zbatojn m shum mnyra t ndryshme pr t muar nxnsit e tyre, t cilat prfshijn vshtrimet e tij gjat puns grupore, muarja e puns projektuese, dosjet e nxnsit, muarja e puns s nxnsit n shtpi, muarja e puns specifike, e shkathtsis komunikative dhe e puns ekipore etj. Rezultatet e muarjes s nxnsve duhet tu komunikohen prindrve rregullisht. muarja duhet t synoj t kontribuoj n prparimin e nxnsve dhe duhet t konsiderohet si nj mjet pr motivimin e nxnsve q t bjn prpjekje t arsyeshme pr arritje m t mira. muarja dhe vlersimi nuk duhen konsideruar sikur nj mjet pr dnimin apo krcnimin e nxnsve, por si mjet pr stimulimin konkret t tyre. Nxnsit dhe prindrit duhen prfshir n proceset e bisedimeve me stafin e shkolls pr procedurat dhe mjetet pr muarje e vlersim. Vlersimi lidhet me matjen, dhe prfshin m tepr procedurat e orientuara n sasi, duke prfshir testimin. Vlersimi i brendshm dhe i jashtm Procedurat e vlersimit mund t zhvillohen dhe t administrohen n shkall shkolle. N kt rast, kemi t bjm me vlersim t brendshm, t bazuar n parimete autonomis s shkolls. Vlersimi i jashtm do t thot se mjetet dhe procedurat e vlersimit zhvillohen jasht shkollave, nga agjenci t specializuara, t cilat kan t drejt t administrojn mjetet e vlefshme t vlersimit, n baz t t cilave supozohet se mund t bhen renditjet hierarkike t besueshme dhe przgjedhja n shkall m t gjer (n shkall komune, n shkall rajonale apo n shkall kombtare). Vlersimi i standardizuar i jashtm i nxnsve parashikohet t kryhet n shkall kombtare n fund t secils nga tri shkallt e arsimimit formal: n fund t klass s 5-t (mbarimi i arsimit fillor); n fund t klass s 9-t (mbarimi i arsimit t mesm i shkolls s mesme); n fund t klass s 12 (mbarimi i arsimit t mesm t lart). N fund t klass s 5-t (mbarimi i arsimit fillor), nxnsit do t provohen n lidhje me aftsit e tyre pr t lexuar dhe pr t shkruar n gjuh amtare, si dhe me aftsin e llogaritjes me numra. Ky vlersim organizohet me qllim t prftimit t nj pasqyre prkatse lidhur me efektshmrin e shrbimeve arsimore pr sigurimin e arsimimit elementar n shkolla fillore. Vlersimi i nxnsve n fund t arsimit t detyrueshm (mbarimi i klass s 9-t dhe mbarimi i arsimit t mesm) do t organizohet si provim i prfundimit t shkolls (14 plus q do t thot se nxnsit mund t japin kt provim edhe n nj faz-shkall m t

108

vonshme t jets s tyre). Ky provim do t prqendrohet n arritjet e nxnsve n lndt e detyrueshme, po ashtu edhe n lndt zgjedhore n kurrikul, duke marr parasysh dimensionin teorik dhe dimensionin praktik t msimit23 . Rezulatet e ktij provimi t prfundimit t shkolls do t merren parasysh pr regjistrimin e nxnsve n arsimin e mesm t lart. Pr kt qllim mund t merren parasysh edhe rezultatet e arritura gjat katr vjetve t arsimit t mesm. Nj formul e mundshme do t ishte q rezultateve t provimit t prfundimit t shkolls (p.sh. 60%, apo 70% a 75%, t notave) ti shtohen rezultatet e katr viteve t shkolls s mesme (p.sh. 40%, apo 30% a 25%, t notave), ose t merren parasysh vetm rezultatet nga lndt e caktuara q prputhen me drejtimet prkatse n t cilat dshirojn t regjistrohen nxnsit. Pranimi i nxnsve n arsimin e mesm t lart mund t kushtzohet me marrjen e provimit t prfundimit t shkolls (14+), ndrsa pranimi i nxnsve n shkollat profesionale nuk do t duhej t varej nga kjo. Pra provimi i prfundimit t shkolls nuk do t duhej t ishte i detyrueshm. Standardet q prdoren pr t prpiluar testet, do t duhej t pasqyronin objektivat e prgjithshme t arsimit, t cilat merren parasysh pr seciln shkall t shkollimit dhe pr secilin lm ose lnd t kurrikulit. N fund t klass s 12-t (mbarimi i arsimit t mesm t lart i gjimnazit), duhet t organizohet provimi i maturs (i pjekuris), si vlersim i jashtm. Rezultatet e provimit t maturs duhet t merren parasysh pr regjistrim n arsimin universitar. N fund t arsimimit profesional, duhen t organizohen provimet e standardizuara pr t marr certifikatn profesionale.

Vlersimi me not dhe performanca e pranuar N sistemin e arsimit t Kosovs, vlersimi me not bazohet n notat 1 deri 5. Nota 1 paraqet performancn e papranueshme [not pakaluese], e cila nnkupton mbetjen n klas dhe nxnsin e detyron ta prsris klasn (vitin) e caktuar Me qllim t ngritjes s motivimit pozitiv t nxnsve gjat viteve t para t shkollimit fillor (klasat 1 dhe 2 faza kryesore prvetsimet themelore t kurrikulit), notat mund t zvendsohen me vlersim prshkrues (p.sh. shum mir, mir, mjaftueshm, dobt). N arsimin fillor (klasat 1 deri 5), nxnsit nuk mund t shpallen mbets, por ata duhet t ken do mbshtetje t mundshme n mnyr q t prparojn n prputhje me potencialin e tyre.
23

Struktura dhe procedura pr kt provim do t rregullohen nga autoriteti qendror i arsimit pr Kosov.

109

VI. 4 Veprimtarit e nxnsve Me qllim t organizimit si duhet t veprimtarive t nxnsve, duhen marr parasysh disa parime: Nxnsit duhen mbshtetur n zhvillimin e vetbesimit gjat procesit msimor; ata duhet t nxiten n mnyr t vazhdueshme dhe t stimulohen konkretisht. Sfidat e nxnies duhet t mbshteten n sukseset e tyre t mparshme. Nj atmosfer konstruktive dhe jokrcnuese mund t ndikoj q t arrihen rezultate m t mira n msim. Nxnsit msojn m mir nse jan t prfshir n mnyr aktive n konstruktimin e nxnies s tyre. Kjo sjell si rezultat nj vetangazhim m t madh dhe nj vetdisiplin e prgjegjsi m t madhe. Nxnsit duhet t mbshteten q ta kuptojn se nxnia e mir sht msim i trsishm dhe i integruar. Ata duhet t mbshteten pr t kuptuar lidhjet ndrmjet lmenjve t ndryshm t kurrikulit dhe lndve, si dhe t angazhohen q tu qasen shtjeve e shkathtsive ndrkurrikulare. Nxnsit msojn m mir kur e kuptojn lidhjen praktike ndrmjet shtjeve t ndryshme dhe nse mund t ndrlidhin teorin me praktikn n zgjidhjen e problemeve n situatat e prditshme t jets. Nxnsit msojn m mir po t ken hapsir t shfaqen n mnyr krijuese dhe pr t futur n pun kureshtjen dhe krshrin hulumtuese t tyre. Nxnsit msojn m mir kur e din se cilat jan objektivat e nxnies dhe cili sht fitimi i tyre vetjak pas prfundimit t procesit t nxnies. Nxnsit msojn m mir nse ndiejn gzim dhe dfrim gjat procesit t nxnies dhe kur metodat e msimdhnies e t nxnies prdoren n prputhje me karakteristikat e tyre individuale si msimmarrs. Nxnsit msojn m mir kur jan n gjendje t kuptojn rndsin e shtjeve e shkathtsive t ndryshme pr jetn dhe profesionin e tyre t ardhshm.

N shkoll nxnsit duhet t inkurajohen t punojn n mnyr t pavarur. Puna e pavarur e nxnsve mund t organizohet n mnyr individuale, n ifte ose n ekipe/grupe prej 4-5 ose m shum nxnsish. Veprimtarit dhe ushtrimet e grupeve t vogla jan veanrisht t rndsishme pr zhvillimin e shkathtsive sociale dhe t shkathtsive bashkpunuese t t msuarit. sht me rndsi t prdoren veprimtarit dhe ushtrimet me grupe t vogla, me qllim t prgatitjes s nxnsve pr pun ekipore n adoleshenc. Si shihet nga prvojat e shumta ndrkombtare, pr shkak t ndarjes s puns dhe ndrliqshmris s veprimtarive n pun t sotme, puna ekipore sht e pranishme prher n jetn profesionale dhe publike, prandaj (kjo form) tashm krkon vmendje t posame n shkolla.

110

Puna e pavarur e nxnsve nuk duhet t organizohet si nj veprimtari e mrzitshme dhe monotone, por duhet t drejtohet tek sfida dhe detyra krijuese, si sht puna projektuese, nprmjet s cils nxnsit duhet t prgatitin nj zgjidhje pr nj problem t caktuar, duke futur n pun diturin e shkathtsit e ndryshme dhe aftsit n sfern e njohjes. N organizimin e veprimtarive t nxnsve, msuesit duhet t prfshijn nxnsit, e po ashtu edhe prindrit. Kto veprimtari duhet t theksojn personalitetin e nxnsit n trsi, e jo vetm shkathtsit intelektuale dhe sfern e njohjes. Veprimtarit e pavarura t nxnsve duhet t nxiten nprmjet veprimtarive kurrikulare dhe jashtkurrikulare, dhe ato duhen t synojn: zhvillimin e imagjinats, iniciativs e kreativitetit dhe prdorimin krijues t dituris e shkathtsive t fituara; zhvillimin e shkathtsive t organizimit dhe t planifikimit; zhvillimin e shkathtsive t puns ekipore dhe t shkathtsive sociale; zhvillimin e aftsis pr tiu qasur shtjeve dhe detyrave t ndryshme nga perspektivat ndrdisiplinare dhe ndrkurrikulare; zhvillimin e shkathtsive t vlersimit e t vetvlersimit.

Veprimtarit (e pavarura) t nxnsve duhet t jen kuptimplota dhe t kontribuojn n konsolidimin e t msuarit. Ato nuk duhet ti mbingarkojn nxnsit dhe duhet t prqendrohen n mnyr realiste n potencialin q duhet zhvilluar tek nxnsit. Rezultatet e veprimtarive t nxnsve duhet t regjistrohen (p.sh. n dosje t nxnsve) dhe t merren parasysh pr muarje e vlersim, jo vetm t shkathtsive intelektuale dhe t arritjeve n sfern e njohjes, por edhe pr sa u prket sferave emocionale dhe psikomotorike.

111

KAPITU L L I V I I UDHZIME PR ZHVILLIMIN E KURRIKULIT T LNDVE Zhvillimi i kurrikuleve t lndve dhe i silabeve sipas Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs Struktura e kurrikuleve t lndve

VII. 1. Zhvillimi i kurrikuleve t lndve dhe i silabeve sipas Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs Kurrikuli i lndve24 paraqet nyjtimin/artikulimin e qllimeve dhe objektivave t arsimit, t prmbajtjeve,t metodologjive t msimdhnies dhe t nxnies dhe t procedurave t muarjes e vlersimit n lidhje me nj lm dhe/ose disiplin t caktuar t kurrikulit. Edhe pse ka t bj kryesisht m nj lm ose me nj lnd t veant t kurrikulit, zhvillimi i kurrikuleve t lndve duhet t mbaj parasysh gjithashtu qasjet ndrkurrikulare dhe ndrdisiplinare. Zhvillimi i kurrikuleve t lndve paraqet hapin e dyt t rndsishm brenda reforms s kurrikulit n Kosov.25 Ky proces do t prfshij fazn e diskutimit publik, t ngjashm me debatin publik pr Kornizn e Kurrikulit t ri t Kosovs. Sikurse n t gjitha proceset e zhvillimit t kurrikulit, pas miratimit dhe implementimit t tyre, kurrikulet e lndve koh pas kohe duhet t korrigjohen. Kurrikulet e reja t lndve, prbri Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs, do t jen baz pr zhvillimin e burimeve dhe mjeteve msimore t reja pedagogjike. 26 Me qllim q t plotsoj krkesat e Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs, zhvillimi i kurrikuleve t lndve duhet t ndjek disa parime: T respektoj orientimet e prgjithshme t Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs, n lidhje me synimet dhe objektivat e sistemit arsimor n Kosov, e gjithashtu n lidhje me shkathtsit q duhen zhvilluar, me trungun e njohurive q krkohen nga nxnsit,

24

N disa vende ku flitet anglishtja, kurrikulet e lndve quhen silabe (angl. syllabuses) t lndve. N tekstin e Kornizs s Kurrikulit t ri t Kosovs, me kurrikul t lndve (angl. curriculum; sh. curricula) nnkuptohet artikulimi gjithprfshirs i synimeve/objektivave, i prmbajtjeve, i metodave pr msimdhnie dhe nxnie dhe i procedurave pr muarje dhe vlersim pr nj lm/lnd t caktuar t kurrikulit, ndrsa me silab (angl. syllabus; sh.: syllabuses) nnkuptohen temat ose shtjet e veanta q duhet t trajtohen n kuadr t nj lnde t caktuar. 25 Planifikohet q zhvillimi i kurrikulit t lndve pr arsimin fillor dhe t mesm, si dhe zhvillimi i udhzimeve pr arsimin parashkollor, t filloj n vjeshtn e vitit 2001, s bashku me procesin e trajnimit t msuesve dhe prgatitjen e shkolls pr implementimin e strukturs s re t arsimit dhe t kurrikulit t ri, duke filluar me vitin shkollor 2002-2003. 26 Shiko kapitullin 8 Udhzime pr zhvillimin e teksteve t reja dhe mjeteve t tjera msimore.

112

me metodologjit e msimdhnies dhe t nxnies, dhe me parimet e procedurat e muarjes dhe vlersimit. Prcaktimi i standardeve lidhur me prmbajtjen, performancat dhe mundsin e nxnies27 , q do t zhvillohen s bashku me grupin pr muarje dhe vlersim q punon n kuadr t projektit t Banks Botrore. Kurrikulet e reja t lndve u prshtaten aftsive t nxnsve dhe merren me nevojat e ndryshme t secili nxns. Ato zhvillohen sipas objektivave specifik dhe rezultateve t shkallve t ndryshme formale t arsimit (fillor, i mesm dhe i mesm i lart), dhe sipas objektivave t shkallve kryesore t kurrikulit (Prvetsimi baz klasa 1 dhe 2, Zhvillim e prforcim klasa 3 deri 5, Prforcim e orientim klasa 6 deri 8, Orientim klasa 9, dhe Orientim e specializim klasa 10 deri 12). Kurrikuli i lndve pasqyron dinamikn e njohurive n shoqrin e sotme dhe vlerat shoqrore e kulturore q karakterizojn sot nj shoqri t hapur dhe demokratike. Kurrikuli i ri i lndve siguron q njohurit, shkathtsit, vlerat, qndrimet, modelet e sjelljes dhe veprimtarit t kultivohen n mnyr t baraspeshuar, dhe q proceset msimore ta trajtojn personalitetin e njeriut n trsi nga aspektet njohse, emocionale dhe psikomotorike t tij. Kurrikuli i ri i lndve merret me t gjitha dimensionet e rndsishme t jets s njeriut: zhvillimi personal, marrdhniet ndrnjerzore, jeta publike, njohurit shkencore, jeta shpirtrore (fetare, artistike, filozofike), natyra, mjedisi artificial, teknologjia, puna, koha e lir/pushimi. Kurrikuli i ri i lndve krijon hapsir pr qasje ndrkurrikulare e ndrdisiplinare dhe siguron q lidhjet midis lmenjve e lndve t ndryshme kurrikulare t vrehen dhe t kultivohen. Kurrikuli i ri i lndve ofron baz pr zhvillimin e zotsive kryesore, si jan shkathtsit e komunikimit, shkathtsit jetsore, shkathtsit e mendimit kritik, shkathtsit e zgjidhjes s problemeve dhe t tjera. Kurrikuli i ri i lndve thekson filozofin e nxnies sipas s cils nxnsit nxiten q ta ndrtojn sistemin e vet. Kurrikuli i ri i lndve prfshin prvojn e vlefshme arsimore t Kosovs dhe at ndrkombtare. Kurrikuli i ri i lndve u lejon msuesve q t merren n mnyr krijuese me organizimin e kurrikulit, duke i stimuluar ata t kontribuojn personalisht si zhvillues t kurrikulit dhe mjeteve msimore. N vend t karakterit tepr normativ dhe udhzues, kurrikulet e reja t lndve disenjohen si udhzime kurrikulare pr nj lm ose lnd t caktuar t kurrikulit.

N prputhje me Kornizn e Kurrikuli t ri t Kosovs, n arsimin fillor dhe t mesm, duhen marr parasysh shtat lmenj kurrikular, prfshir aty lndt e detyrueshme dhe ato sipas zgjedhjes:

27

Shiko kapitullin 6 6.3. muarja dhe vlersimi.

113

Gjuht dhe komunikimi (gjuht amtare shqipe, gjuht sllave, turke; gjuha shqipe pr nxnsit e komuniteteve, si lnd jo t detyrueshme; gjuha e par e huaj angleze; gjuha e dyt e huaj; gjuht klasike) Matematika Shkencat e natyrs (njeriu dhe natyra, biologjia, fizika, kimia, gjeografia pr shkollat e mesme t larta) Studimet shoqrore dhe edukata qytetare (edukata qytetare me prqendrim n shkathtsit e jets, n arsimin fillor dhe n arsimimin pr qytetari demokratike, n arsimin e mesm; histori; gjeografi, n arsimin e mesm; arsimimi pr ndrmarrs; elemente t ekonomis shtpiake, ekonomi; logjik; psikologji; sociologji; filozofi/kurse t integruara t studimeve shoqrore) Artet (artet e bukura, muzika) Teknologji (pundore, teknologji) Edukata fizike dhe sportet (edukata fizike dhe edukata shndetsore)

Lndt e detyrueshme jan pjes e kurrikulit brtham. Sidoqoft, zhvillimi i kurrikulit t lndve nuk do t'i dedikohet vetm brthams s kurrikulit t lnds. N disa raste, do t zhvillohen kurrikulet e lndve pr disiplinat/kurset sipas zgjedhjes, si udhzime pr dispozitat e kurrikulit t prcaktuar nga shkolla. Kto udhzime do t ken rolin e orientimit t shkolls n lidhje me prmbajtjen arsimore t mundshme t kurseve dhe lndve t cilat jan pjes e pjess sipas zgjedhjes t kurrikulit pjes e kurrikulit t prcaktuar nga shkolla. Prve ksaj, do t prpilohen edhe udhzimet pr shtjet dhe objektivat ndrkurrikulare. VII. 2 Struktura e kurrikulit t lndve Kurrikuli i lndve duhet t zhvillohet si pako kurrikulare pr nj shkall t caktuar formale dhe/ose pr nj shkall kryesore t kurrikulit. N kt mnyr sigurohet nj koherenc m e madhe ndrmjet klasave t ndryshme, si dhe nj lidhshmri me e madhe me lmenjt dhe lndt e tjera t kurrikulit pr nj nivel t caktuar t msimdhnies. Me qllim q t ofrohen orientime kurrikulare m koherente pr msuesit, nxnsit dhe prindrit, kurrikuli i lndve duhet t ndjek nj model t prbashkt t ndrtimit. Kjo nuk prjashton q n disa lnd, pr shkak t disa aspekteve, struktura e kurrikulit t lndve t mund t jet eventualisht ndryshe nga modeli i prgjithshm. Modeli i prgjithshm pr ndrtimin e kurrikulit t lndve Kurrikuli i lndve duhet t ofroj informacione t hollsishme pr rolin e lmit/lnds t caktuar kurrikulare pr zhvillimin e nxnsve, pr objektivat kryesore t arsimit q synohen nga lmenjt/lndt e caktuara kurrikulare, pr zotsit dhe shkathtsit kryesore q kultivohen nprmjet lmit/lnds s caktuar, pr strukturn e prmbajtjeve, pr rekomandimet pr metodologjit e prshtatshme pr msimdhnie e nxnie, si dhe pr procedurat q rekomandohen pr muarje dhe vlersim. Pasi ta ken lexuar kurrikulin e

114

lndve, msuesit, nxnsit, prindrit dhe t interesuarit e tjer do t ken nj pasqyr m t mir lidhur me qllimet e nxnies dhe temat prkatse, si dhe lidhur me sukseset q duhet t arrijn nxnsit. Pr t ofruar informacione t pasura dhe transparente pr msuesit, nxnsit, prindrit dhe t interesuarit e tjer, n lidhje me rezultatet e pritshme n procese t ndryshme t nxnies, kurrikuli i lndve do t ket prgjithsisht kt struktur vijuese: Hyrjen: vendi i lmit/lnds kurrikulare brenda kurrikulit dhe roli i tij/i saj pr zhvillimin e nxnsve. Shnimet e prgjithshme rreth didaktiks s lmit/lnds s caktuar t kurrikulit (historik i shkurtr i aspektit didaktik dhe prirjet e tanishme n msimdhnie n vshtrim t lmit/lnds s kurrikulit. Vrejtje pr lidhjet me lmenjt/lndt e tjera t kurrikulit dhe pr aspektet ndrkurrikulare dhe ndrdisiplinare brenda lmit/lnds s caktuar t kurrikulit. Objektivat e prgjithshme dhe specifike t nxnies Zotsit dhe shkathtsit kryesore t parashikuara prmes kuptimit t lmit/lnds prkatse t kurrikulit Orientimet e prgjithshme rreth zgjedhjes s prmbajtjes/hartimit t prmbajtjes Udhzime metodologjike Standardet pr muarje dhe vlersim Orientime pr punn e pavarur t nxnsve.

Hyrje: vendi i lmit/lnds kurrikulare brenda kurrikulit dhe roli i tij/i saj pr zhvillimin e nxnsve N kt pjes, kurrikuli i lnds duhet t prfshij argumente n lidhje me kontributin e lmit/lnds prkatse t kurrikulit n zhvillimin e gjithanshm t personalitetit t njeriut. Arsimi formal synon t transmetoj trashgimin kulturore n brezat e rinj. Por kjo nuk duhet t nnkuptoj q zgjedhja e synimeve/objektivave dhe prmbajtjeve t kurrikulit duhet br vetm n baz t ktyre nevojave. Kurrikuli n rend t par duhet t prmbush nevojat e nxnsve q t zhvillojn interesat dhe potencialet e tyre. Kurrikuli duhet t synoj po ashtu prirjet e rndsishme n zhvillimin e njohurive, kulturs, jets shoqrore dhe tregut t puns. Pjesa hyrse duhet t merret po ashtu me pyetjet pr faktin se ' mund t'u ofroj nxnsve prvoja pr nj msim kuptimplot n lmin/lndn e caktuar t kurrikulit dhe rreth faktit se si t prfshihen nxnsit n mnyr aktive n ndrtimin e t nxnit t tyre brenda asaj fushe specifike t kurrikulit. N hyrje, kurrikuli i lnds duhet t'i referohet po ashtu vendit t lmit/lnds s dhn kurrikulare n arsimin fillor e t mesm, prfshir periudhat kohore dhe mundsit q u ofrohen shkollave pr t zbatuar kurrikulin me kreativitet.

115

N kt pjes, kurrikuli i lndve duhet t ndrioj dobit (prftimet) kryesore pr zhvillimin e nxnsve, t cilat mund t'i ofroj lmi/lnda e caktuar. Prve ksaj, duhet t ndriohen lidhjet me lmenjt/lndt e tjer t kurrikulit, t cilt po ashtu mund t kontribuojn pr rezultate t njjta, me qllim q t prforcojn zhvillimin e njohurive, shkathtsive dhe qndrimeve t nxnsve. shtjet didaktike N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t ngrthej nj prezantim t shkurtr lidhur me pranin e lmit/lnds s caktuar t kurrikulit n programet shkollore. Ai duhet t'u referohet po ashtu karakteristikave m t rndsishme didaktike t lmit/lnds prkatse t kurrikulit, n pajtim me moshn dhe orientimet e nxnsve. Kurrikuli i lndve msimore duhet t'u referohet po ashtu prirjeve aktuale n msimdhnie e nxnie pr lmin / lndn prkatse t kurrikulit: cilat jan synimet dhe objektivat kryesore n nivele t ndryshme t arsimit; si bhet przgjedhja e prmbajtjes; cilat jan prirjet metodologjike; dhe cilat procedura e mjete konsiderohen t jen m t zbatueshme pr muarje dhe vlersim. Kjo pjes, duhet t sqaroj filizofin didaktike mbi t ciln ndrtohen modelet e msimdhnies e nxnies: n cilat ide bazohen qasjet e msimdhnies n mnyr q t arrihet q nxnia t jet e suksesshme, si jan t mundshme metodologjit e prqendruara tek nxnsi dhe pedagogjit ndrvepruese n kuadr t ksaj fushe prkatse t kurrikulit. N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore do t siguroj nj model didaktik pr nj lm/lnd t caktuar t kurrikulit, i cili duhet t theksoj ndryshimin ndrmjet nj fushe akademike ose kulturore dhe profilit t saj didaktik n kuadr t niveleve t ndryshme t arsimit formal. P.sh. modeli didaktik duhet t nxjerr n pah konceptet kryesore, t dhnat faktike, marrdhniet dhe metodat / procedurat n nj lm t caktuar shkencor, kulturor ose social, t cilat shndrrohen n nj lnd/disiplins/kurs specifik. Marrdhniet me lmenjt/lndt e tjera t kurrikulit dhe aspektet ndrdisiplinare dhe ndrkurrikulare N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t vr n pah lidhjet ndrmjet nj lmi/lnde t caktuar t kurrikulit dhe t fushave t tjera t kurrikulit: cilat jan objektivat e prbashkta t nxnies, konceptet dhe strukturat e prbashkta; cilat jan qasjet e prbashkta metodologjike; dhe far sht e prbashkt pr muarjen dhe vlersimin. Kjo pjes duhet t prcaktoj mnyrat q nj lm/lnd e kurrikulit t mund t shpreh shtjet kurrikulare, si sht arsimimi mbi qytetarin demokratike, shkathtsit jetsore dhe shkathtsit pr komunikim. sht e qart se n shum raste, modelet e dituris t shkathtsive, t qndrimeve dhe t sjelljes s'jan fare rezultat i nj lmi/lnde t vetme t kurrikulit. Shkathtsit e gjuhs

116

mund t zhvillohen dhe t prsosen nprmjet lndve artistike ose nprmjet shkencave t natyrs ose shkencave shoqrore. Mendimi logjik kultivohet jo vetm nprmjet matematiks ose logjiks, dhe mendimi kritik duhet t theksohet n t gjitha veprimtarit shkollore. Kjo pjes duhet t ngrthej sugjerimet pr msues n mnyr q nj lmi/lnde t caktuar t kurrikulit t'i kushtohet vmendje dhe nj qasje m shum jokonvencionale, me qllim t prmbushjes s synimeve pr nj msim trsor e t integruar.

Objektivat e pgjithshm dhe t veant t nxnies N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet vr n pah objektivat m t rndsishm t nxnies n shkallt e ndryshme t arsimit formal dhe n pajtim me shkallt e ndryshme kryesore t kurrikulit. Kshtu, objektivat e prgjithshm, e po ashtu edhe objektivat e veant pr msimdhnie e nxnie t nj lmi/lnde t caktuar t kurrikulit, duhet t formulohen, duke i adresuar prfitimet e rndsishme n klasa t ndryshme. Objektivat e nxnies duhet t formulohen pr sa i prket shtjes se cilat njohuri e shkathtsi me rndsi duhet t zhvillohen, dhe cilat modele t qndrimit e t sjelljeve mund t'i promovoj nj lm/lnd e caktuar e kurrikulit. Formulimi i objektivave t nxnies duhet t shprehn sfern e njohjes, e po ashtu dhe shkathtsit emocionale e psikomotorike. Objektivat nuk duhet t formulohen vetm pr sa u prket prfitimeve nga sfera e dituris, por duhet t prqendrohen gjithashtu edhe n vlera, qndrime e sjellje. Kurrikuli i lndve duhet t jap po ashtu shembuj pr nxjerrjen e objektivave m shum konkret nga objektivat m shum t prgjithshm, nga nj nivel i prgjithshm n nj nivel m operacional. Formulimi operacional i objektivave t nxnies sht i rndsishm pr qllime t vlersimit dhe matjes.

Zotsit dhe shkathtsit kryesore N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t'i referohet shtjes se cilat jan zotsit (afsit) dhe shkathtsit specifike q duhen promovuar nprmjet lmit/lnds prkatse t kurrikulit. Pr shembull, cilat zotsi e shkathtsi kryesore promovohen nprmjet msimit t gjuhs, pr sa u prket shkathtsive t komunikimit (t dgjuarit, t kuptuarit, angazhimi n dialog, prodhimi i mesazheve gojore dhe t shkruara, shkathtsit artistike, shkathtsit sociale etj.). Zotsit dhe shkathtsit kryesore (ky) shprehin kontributin specifik t nj lmi/lnde t caktuar t kurrikulit pr zhvillimin e plot t qenies njerzore.

117

Planifikimi i prmbajtjes N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t ngrthej parimet pr przgjedhjen e prmbajtjes, si jan:

cila sht filozofia mbi t ciln ndrtohet przgjedhja e prmbajtjes; cilat jan temat/shtjet m t rndsishme, me t cilat duhet marr me qllim t mbshtetjes s zhvillimit t zotsive dhe shkathtsive t caktuara; cilat jan konceptet m t rndsishme dhe si duhet t trajtohen ato n klasat e ndryshme dhe n shkallt formale t arsimit; cilat jan t dhnat faktike, marrdhniet dhe strukturat m t rndsishme q mund t mbshtetin prvojat kuptimplota n nxnie; cilat jan prmbajtjet q u referohen prmbajtjeve t tjera dhe cilat jan shtjet e prmbajtjes q mund t trajtohen pa ndonj baz t mparshme t prmbajtjes; cilat jan prmbajtjet q krkojn prforcim t prhershm, dhe kshtu duhet t prsriten shum shpesh; kur sht momenti m i mir pr paraqitjen e nj teme/shtjeje t caktuar dhe pse; si duhen ndihmuar nxnsit pr t zhvilluar shkathtsi m t larta intelektuale me qllim q t'u qasen informacioneve dhe t'i prdorin ato n mnyr krijuese dhe q t lidhin m mir teorin me praktikn; cila sht rndsia e nj przgjedhjeje t caktuar t prmbajtjes pr situatat e vrteta jetsore dhe pr nevojat e nxnsve pr prballimin e prvojave kuptimplota n nxnie.

N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t orientoj msuesin dhe autort e teksteve msimore drejt temave dhe elementeve m kuptimplota t dituris n nj nj lm/lnd t caktuar t kurrikulit. Kurrikuli duhet t'i shmanget mbingarkimit t nxnsve me prmbajtje t hollsishme. Ai po ashtu duhet t'i shmanget prfshirjes s shum koncepteve dhe/ose t dhnave faktike q duhet t mbahen mend dhe paraqesin informacione t parndsishme.

Udhzime metodologjike N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t ngrthej shtjet si t bhen msimdhnia dhe nxnia m t efektshme n kuadr t nj lmi/lnde t caktuar t kurrikulit. shtjet metodologjike duhen prqendruar n at q sht e prbashkt pr msimdhnie e nxnie t mir dhe far sht specifike n msimdhnien e nxnien e nj lnde t caktuar. Pr shembull, metodologjia e prqendruar tek nxnsi duhet t kultivohet n do lnd, por ekzistojn mnyra t ndryshme pr t disenjuar strategjit specifike t nxnies, n pajtim me objektivat specifik t nxnies s lndve t ndryshme.

118

Kurrikuli i lndve msimore duhet t nxjerr n pah metodat dhe strategjit m t prshtatshme t msimdhnies e nxnies dhe duhet t paraqes n imtsi nj dosje metodologjike pr t frymzuar msuesit n veprimtarit e tyre n klas.

Standardet pr muarje dhe vlersim N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t formuloj standardet e kurrikulit, t cilat do t jen baz pr muarje dhe vlersim. Kto standarde t kurrikulit duhet t dftojn:

cilat jan prmbajtja dhe shkathtsit q duhet t'i zotrojn nxnsit pas nj procesi t caktuar t nxnies (standardet e prmbajtjes); cilat jan nivelet e ndryshme t performancave t pritshme, sipas t cilave nxnsit duhet t vlersohen dhe t marrin notn e caktuar (standardet e performancave); cila sht shkalla e prpjekjeve s cils mund t'i ekspozohet nxnsi me qllim t stimulimit t nxnies kuptimplot (standardet e mundsive pr t msuar). Prpjekjet e nxnsit duhet t jen n pajtim me moshn dhe me tiparet e tjera personale (p.sh. stili i t msuarit, ritmi specifik i t msuarit, vshtirsit pr t msuar).

Standardet e kurrikulit pr muarje dhe vlersim duhet t zhvillohen s bashku me specialistt e kurrikulit dhe t muarjes e vlersimit. Kto standarde paraqesin nj dimension me rndsi t kurrikulit brtham dhe do t jen n baz t zhvillimit t testimit kombtar, e po ashtu t nj sistemi t njsuar t muarjes dhe vlersimit n shkall shkolle pr tr Kosovn.

Orientimet pr pun t pavarur t nxnsve N kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t jap orientimet pr msuesit, nxnsit dhe prindrit, lidhur me shtjen se si mund t disenjohet puna e pavarur e nxnsve me qllim q t'u ndihmoj atyre t zhvillohen si msimmarrs t pavarur. Sugjerimet duhet t jepen lidhur me veprimtarit e ndryshme trheqse, t cilat mund t zhvillohen n mnyr individuale ose n grup. Pr shembull, cilat tema pr pun projektuese mund t'u sugjerohen nxnsve n shkencat e natyrs ose n msimin e historis, ose si mund t'u ndihmohet nxnsve pr prgatitjen e nj dosjeje pr edukatn qytetare n lidhje me pjesmarrjen e tyre n jetn e komunitetit t tyre. Veprimtaria e pavarur e nxnsve duhet t merret n konsiderat gjat muarjes dhe vlersimit t tyre. Kshtu, n kt pjes, kurrikuli i lndve msimore duhet t ofroj sugjerime lidhur me muarjen dhe vlersimin e nxnsve, bazuar n punn individuale ose grupore.

119

KAPITULLI VIII - UDHZIME PR PRPILIMIN (ZHVILLIMIN) E TEKSTEVE T REJA MSIMORE DHE T MJETEVE T TJERA MSIMORE

VIII. 1 Prdorimi i teksteve msimore dhe i mjeteve t tjera msimore n procesin msimor VIII. 2 Pasojat e kurrikulit t ri pr disenjimin e teksteve t reja msimore dhe t mjeteve t tjera msimore VIII. 3 Kriteret pedagogjike pr zhvillimin, zgjedhjen dhe prdorimin e materialeve msimore

1. Prdorimi i teksteve msimore dhe i mjeteve t tjera msimore n procesin msimor Tekstet msimore dhe mjetet e tjera msimore prpilohen/zhvillohen me qllim t lehtsimit t procesit msimor [procesit t nxnies dhe msimdhnies]. Tradicionalisht, tekstet msimore jan konsideruar si burimi m i rndsishm i nxnies. Kjo ishte n radh t par pasoj e faktit se procesi msimor prqendrohej n zotrimin e informacioneve t paraprgatitura t paraqitura n nj tekst msimor dhe se nga nxnsit krkohej vetm t mbanin mend dhe t riprodhonin nj korpus njohurish t paracaktuara t inkorporuara n tekstin e msimeve t ndryshme. Edhe pse n vitet 70 u hap nj epok e re e t ashtuquajturave mjete audio- vizuale t msimdhnies (kur msimi filloi t jepej nprmjet imazheve dhe tingujve nga televizioni, radioja, projektort etj. n vend se, si tradicionalisht, nprmjet stimulimit gojor), tekstet msimore mbetn mjeti kryesor i procesit msimor, pr shkak t disa eprsive q kan ato. Tekstet msimore jan relativisht t lira dhe jan sende q qndrojn gjat, kshtu q mund t prdoren ekonomikisht nga disa breza nxnsish. Ato u ofrojn msuesve, prindrve dhe nxnsve nj referenc transparente se far do t duhej t din nxnsit dhe far do t duhej t jen n gjendje t bjn. Tekstet msimore e bjn m t leht prgatitjen e msuesve pr procesin msimor, e po ashtu orientojn procesin e muarjes dhe t vlersimit. Por tekstet msimore kan po ashtu t meta: ato mund t paraqesin nj ligjrat pedagogjike tashm t paraprgatitur dhe t ngurt, n t ciln ka fare pak vend pr nj qasje vetjake krijuese n procesin e nxnies. Ligjrata e tekstit msimor mund t prmbaj ngandonjher perspektiva ideologjike, pikpamje t njanshme, informacione t vjetruara, po q krkohen nga nxnsit meq ato jan n libr. Ngandonjher teksteve msimore u mungon qasja didaktike, dhe n kt rast ato sjan vese nj mori akademike t dhnash e konceptesh faktike. Ato mund t jen t mbingarkuara, t vshtira pr tu kuptuar dhe jotrheqse si nxitje pr msim.

120

N dhjetvjeart e fundit sht br nj ndryshim me rndsi sa i prket aspektit pedagogjik t hartimit t teksteve msimore: ato jan gjithnj e m shum t orientuara tek nxnsi e nxnia, n dallim nga tekstet msimore t mparshme, q kan qen t orientuara m shum tek msimdhnia e lnda msimore. Gjat dhjetvjearve t fundit, autort e teksteve msimore dhe shtpit botuese jan angazhuar n procesin e diferencimit t nxnies n mjetet msimore n pajtim me grupet shenj, moshn e nxnsve dhe synimet e objektivat n proceset e ndryshme t nxnies. N kt mnyr, u paraqit koncepti i ri i tekstit msimor shum m t afrt pr nxnsit, bashk me konceptin e udhzuesve e doracakve pr msues, librin e msuesit, fletoreve t puns e doracakve pr nxns dhe mjeteve t tjera msimore ndihmse, si jan dosjet modulare pr nxns, prospektet, kompletet arsimore si mbshtetje pr punimin e projekteve, kompletet msimore pr t mbshtetur metodologjit ndrvepruese etj. Vitet 90 hapn epokn e prdorimit masiv t teknologjive t reja t informacionit dhe komunikimit n klas, krahas mjeteve msimore tradicionale t nxnies, t bazuara m shum n letr. Programet kompjuterike filluan t jen gjithnj m t pranishme dhe m trheqse n tregun e mjeteve msimore dhe solln nj orientim t ri n disenjimin e strategjive t msimdhnies e nxnies. Nj prirje tjetr me rndsi gjat dhjetvjearve t fundit qe zvendsimi i mjeteve msimore t paracaktuara me an t mjeteve t tjera, si ishte prdorimi i mesazheve nga mediat (artikujt e gazetave, videoregjistrimet, referimet nga radioja e televizioni, prdorimi i t dhnave historike gojore, prdorimi i rezultateve t puns projektuese: fotografit, hartat, grafikt etj. t punuara nga vet nxnsit, prdorimi i materialeve t fotokopjuara dhe t dosjeve t nxnsve etj. Mirpo tekstet msimore dhe mjetet e tjera msimore nuk paraqesin qllim m vete. Ka arsye q kto t zhvillohen vetm nse jan n gjendje ta shpien m prpara procesin e nxnies dhe zhvillimin e diturive, shkathtsive e qndrimeve t nxnsve. Tekstet msimore dhe mjetet e tjera msimore do t duhej ta lehtsonin nxnien, dhe jo t bheshin penges pr prfitime vetjake t mirfillta e afatgjata. Ato do t duhej tu ndihmonin nxnsve dhe msuesve q t menaxhojn n mnyr krijuese arritjen e synimeve dhe t objektivave t paracaktuara me dispozitat e kurrikulit.

Prdorimi i teksteve msimore N praktikn shkollore, tekstet msimore duhet t prdoren me qllim q: tu japin nxnsve informacione t vlefshme dhe t sakta; t ngjallin kureshtjen dhe t nxisin motivimin; tu ofrojn nxnsve material pr pun t pavarur;

121

t stimulojn iniciativn e nxnsve dhe tu japin ushqim pr ide t reja; t sigurojn ushtrimet e aktivitetet e nxnsve pr t zbatuar diturin e marr dhe shkathtsit; ti stimulojn nxnsit pr ti identifikuar e zgjidhur problemet n mnyr krijuese; tu ndihmojn nxnsve t prfytyrojn (vizualizojn) dhe t organizojn informacionet n mnyr sistematike; ti sigurojn veprimtarit pr prforcimin e arritjeve n msim; t sigurojn veprimtari me karakter ndrdisiplinar dhe ndrkurrikular.

Prdorimi i doracakve/manualve pr nxns dhe msues Doracakt jan burim m rndsi i nxnies dhe msimdhnies, meq ata jan t konceptuar n at mnyr q t prbjn nj ndihm shtes pr planifikimin dhe zhvillimin e prvojave t mirfillta n klas. Doracakt praktik pr msues prmbajn rndom edhe orientimet prmbajtsore, edhe orientimet metodologjike. Doracakt pr msues do t duhej t ofronin nj vshtrim m t gjer dhe m t thell n prmbajtjen e msimit sesa ai i parashikuar n tekstet msimore t nxnsve, po gjithashtu edhe msuesve tu sigurojn nj praktik t mir t msimdhnies, nga pikpamja e ndrlidhjes s objektivave, prmbajtjeve t msimeve, metodave dhe procedurave t muarjes dhe vlersimit pr lnd t caktuara dhe pr nxnsit q ata kan pr ti msuar. Doracakt pr msues prmbajn gjithashtu referime vizuale t llojeve t ndryshme, koleksione t literaturs s rndsishme lidhur me tema t veanta, shembuj t planeve konkrete t leksioneve dhe referime bibliografike. Doracakt pr nxns rndom prmbajn: informacione t rndsishme shtes, si p.sh. harta, grafik t llojeve t ndryshme, fotografi, mjete t tjera ndihmse vizuale, modele etj.; shpjegime terminologjike, si p.sh. fjalor, prkufizime t zgjeruara; pjes t shkputura nga literatura me rndsi lidhur me temn e dhn; referime bibliografike; ushtrime dhe veprimtari pr pun t pavarur individuale dhe n grup/ekip; veprimtari pr pun t diferencuar; detyra pr vetvlersim dhe vlersim; frymzimin pr punn projektuese.

Prdorimi i programeve kompjuterike arsimore [softuerve] Programet kompjuterike arsimore jan br n kto koh nj mjet msimor gjithnj e m trheqs. Disa nga eprsit kryesore t programeve kompjuterike arsimore jan kto:

122

programet kompjuterike arsimore kombinojn informacionet gojore/konceptuale, vizuale dhe auditive, duke mundsuar zbatimin e nj qasjeje komplekse dhe t afrt me realitetin gjat prballjes me krkesa t ndryshme q kan t bjn me nxnien (madje edhe n shtjet m abstrakte ato lejojn zbatimin e mnyrave t ndryshme pr t' i br m konkrete); lejojn ndrveprimin dhe mnyra pr t korrigjuar drejtprdrejt dhe pr t prforcuar diturin e shkathtsit e fituara; nxitin aftsin krijuese dhe shkathtsit e tjera t rndsishme q kan t bjn me zgjidhjen e problemeve, si sht prcaktimi/vendosmria, qasja hap pas hapi etj.; lejojn individualizimin e diferencimin n pun; sigurojn informacione komplekse dhe t shpejta; lejojn q nxnsit t futen drejtprdrejt n rrjetin kompjuterik .

Mirpo msuesit, prindrit dhe nxnsit duhet tu kushtojn vmendje gjithashtu rreziqeve lidhur me prdorimin e programeve kompjuterike arsimore, si jan mundsit e vogla pr ndrveprim social dhe bashkpunim gjat nxnies. Programet kompjuterike arsimore synojn q tu ndihmojn nxnsve t msojn si t prdorin kompjutert dhe t ngren cilsin e msimit [msimdhnies e nxnies]. Si t gjitha mjetet e tjera msimore, programet kompjuterike arsimore nuk prbjn qllim m vete, por arsyetojn vetveten vetm lidhur me mundsin pr t dhn rezultate m t mira n msim duke siguruar prvoja msimore m domethnse. Programet kompjuterike arsimore synojn po ashtu q nxnsve tu sigurojn shembuj t vlefshm pr prdorimin e kompjuterit n jetn profesionale, publike dhe private. Ato po ashtu do t duhej tu ndihmonin nxnsve q t kuptojn rndsin e komunikimit kompleks ndrmjet njerzve, t planifikimit e kursimit t kohs dhe t prdorimit ekologjik t teknologjive t reja. Prdorimi i kompjuterve dhe i programeve kompjuterike arsimore pr ngritjen e cilsis s procesit msimor do t duhej kombinuar me prdorimin e mjeteve t tjera msimore ndihmse, n mnyr q t shmanget nxnia pasive dhe vartsia nga kompjuteri.

Prdorimi i mjeteve t tjera msimore Ndr kategorit e tjera t mjeteve msimore, disa lidhen me vizualen, si p.sh.: fotografit, afishet/postert dhe pikturat; fotoslajdet; grafikt, skemat, diagramet, tabelat, hartat, simbolet etj.; modelet dhe maketet, si p.sh. modeli/maketi i syrit, i veshit, i skeletit, format gjeometrike, modelet e relievit etj. filmat dhe videokasetat (videoshiritat);

123

programet kompjuterike.

Disa mjete t tjera msimore prqendrohen n audioinformacione: mesazhet radiodifuzive; radioja e shkolls; disqet, shiritat magnetik, kasetat, disqet kompakt (CD-t).

Mjetet msimore ndihmse vizuale, audio dhe audiovizuale jan m t efektshme nse: nuk bhen objekt i marrjes pasive, por integrohen n punn projektuese dhe n metodat e tjera aktive t nxnies (p.sh. n vend se t shikojn nj videkaset t gatshme, nxnsit mund t bjn videkasetn e vet); me t vrtet nxitin msimin e mirfillt, n vend se vetm t sigurojn mnyra m spektakulare pr tiu qasur temave t caktuara; jan t lidhura me shtje ekologjike e etike; nuk paraqesin pengesa pr komunikimin ndrmjet njerzve dhe pr zhvillimin e qndrimeve sociale dhe t shkathtsive.

2. Pasojat e kurrikulit t ri pr disenjimin e teksteve t reja msimore dhe t mjeteve t tjera msimore Korniza e kurrikulit prmban orientime t reja n lidhje me disenjimin e qasjeve t nxnies dhe t msimdhnies: Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej t ishin m t afrta me nxnsin dhe t prqendruara tek nxnsi, posarisht n fazat e hershme t arsimimit formal; po kto parime duhet t merren parasysh n fazat e vonshme t arsimit, kur nxnia dhe msimdhnia bhen m shum t orientuara drejt lndve msimore. Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej ti jepnin hapsir msuesve dhe nxnsve q t merren n mnyr krijuese me temat q duhet msuar. Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej t vinin theksin n pedagogjin ndrvepruese, duke i angazhuar nxnsit q t ndrtojn sistemin e vet t nxnies dhe duke iu dhn mundsin pr t marr pjes n mnyr aktive n procesin e fitimit t dituris dhe t zhvillimit t qndrimeve dhe t shkathtsive. Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej t pasqyronin nj qasje pedagogjike pluraliste, e cila i adreson nevojat e ndryshme t nxnsve dhe stilet e ndryshme t nxnies; ato po ashtu do t duhej t pasqyronin dimensionin pluralist brenda shoqris si trsi; Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej t adresonin n nj mnyr t baraspeshuar shkathtsit e larta intelektuale, fitimin e t dhnave t vlefshme, t azhurnuara dhe t sakta, zhvillimin e qndrimeve q e mbshtesin shoqrin e msimin [nxnien] dhe zhvillimin personal. Ato do t duhej t zgjonin kureshtjen dhe

124

qasjet krijuese, e po ashtu edhe nxnien s bashku dhe zhvillimin e komunikimit dhe shkathtsit e puns cilsore. Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej t siguronin nj motivim t prhershm pozitiv pr nxnie; me ndihmn e mjeteve msimore, nxnsit duhet t prjetojn ndjenjn e pronsis mbi proceset e nxnies. Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies t prdorura n klas do t duhej t pasqyronin parimin e autonomis s shkolls. Ato do t duhej t prputheshin me profilin e shkolls dhe do t duhej t ishin rezultat i mirkuptimit [marrveshjes s prbashkt] profesional t trupit msimor n shkolln e caktuar. Ato po ashtu do t duhej t ishin transparente pr nxnsit dhe prindrit, n mnyr q t mund t ndikonin n zgjedhjen e mjeteve msimore m t prshtatshme n shkolla. Kurrikuli i ri synon t ngrej cilsin dhe paansin e sistemit arsimor nprmjet dispozitave t kurrikulit q orientojn diferencat, duke i caktuar n t njtn koh krkesat e prbashkta dhe referencat e cilsis. Strategjit e nxnies dhe t msimdhnies do t duhej t adresonin inkluzivitetin [gjithprfshirjen] dhe paansin. Ato do t duhej ti shmangeshin promovimit t programeve t veanta (si p.sh. diskriminimi, stereotipet dhe paragjykimet, mesazhet pr urretjen dhe intolerancn etj.) dhe do t duhej t pasqyronin parimet e vlerat demokratike.

Kur t marrin parasysh orientimet pedagogjike t msiprme, zhvillimi i teksteve msimore dhe i mjeteve t tjera msimore n pajtim me kurrikulin e ri do t duhej t'u kushtonte vmendje shtjeve e krkesave t mposhtme: Tekstet e reja msimore dhe mjetet msimore do t duhej t pasqyronin parimet e arsimit, synimet dhe objektivat msimore t theksuara n Kornizn e kurrikulit t ri t Kosovs. Disenji pedagogjik, prmbajtja dhe botimi i mjeteve msimore nuk duhet t jen n kundrthnie me kto orientime t reja (p.sh. nse njri nga objektivat kryesore t msimit sht q t nxis mendimin kritik, ather nuk do t duhej t prkraheshin edhe m tej ligjratat pedagogjike t shtangta [rigide] e dogmatike npr tekstin msimor ose npr mjetet e tjera msimore nga nxnsit nuk duhet t krkohet q ti qasen msimit vetm nprmjet shkathtsive t ulta intelektuale, si jan mbajtja mend dhe riprodhimi i sakt i informacioneve t mbajtura mend, por ata duhet t stimulohen q t ken nj mendim kritik ndaj informacioneve). Tekstet e reja msimore dhe mjetet e tjera msimore do t duhej t pasqyronin dhe t kultivonin praktikat e mira t nxnies dhe t msimdhnies, si theksohen ato sot n shkencat e arsimit dhe n diskutimet krahasimtare ndrkombtare dhe n kmbimin e prvojave. Ato do t duhej t ishin n pajtim me krkesat e shoqris s prcaktuar pr msim dhe pr msim elektronik, n t cilin fokusi vihet n zhvillimin e shkathtsive t prjetshme t nxnies. Tekstet e reja msimore dhe mjetet e tjera msimore do t duhej t zhvilloheshin n lidhje me mundsit e ofruara nga teknologjit e reja t informacionit dhe t komunikimit dhe do t duhej t pasqyronin standarde t nj cilsie t lart sa i prket realizimit t tyre.

125

Tekstet e reja msimore dhe mjetet e tjera msimore do t duhet t jen t favorshme pr mjedisin dhe do t duhej t pasqyronin e t nxisnin shqetsimet ekologjike, etike dhe ekonomike t kohs son. Tekstet e reja msimore dhe mjetet e tjera msimore do t duhej t zhvilloheshin n lidhje me mundsit e ofruara me konkurrencn e prodhuesve n tregun e arsimit. Konkurrenca e ndershme ndrmjet shtpive botuese dhe prodhuesve t tjer t mjeteve msimore, sht zgjidhja m e mir pr t siguruar mime t ulta pr mjetet msimore dhe cilsi t tyre m t mir.

3. Kriteret pedagogjike pr zhvillimin, zgjedhjen dhe prdorimin e materialeve msimore Pr disenjimin, zhvillimin, zgjedhjen dhe prdorimin e mjeteve t ndryshme msimore, duhen marr parasysh kriteret vijuese: (a) Sa i prket prmbajtjes Tekstet msimore do t duhej t shprehnin arritjet e synimeve e t objektivave t arsimit, si jan theksuar ato n kurrikulin e ri. Ato do t duhej t adresonin, t frymzonin dhe t mbshtetnin praktikat pedagogjike me vler, si jan t lidhura ato n ditt tona me parasupozimet m t rndsishme sa u prket mnyrave q nxnsit t msojn m s miri; Ato do t duhej t inkorporonin njohuri t sakta, me vler dhe t azhurnuara, sa u prket t dhnave faktike, koncepteve dhe teorive; Ato do t duhej t zhvilloheshin [t prpiloheshin] n nj gjuh korrekte, t thjesht, t qart, t prshtatshme dhe trheqse; konceptet, prgjithsimet dhe relacionet do t duhej t paraqiteshin n mnyr t qart dhe t sakt. Parimet pedagogjike, si sht, p.sh., parimi i ndrtimit t informacioneve dhe shkathtsive t reja mbi njohurit dhe shkathtsit tashm t fituara, duke lvizur hap pas hapi nga gjrat e njohura drejt gjrave t panjohura, nga ato m t afrta drej atyre m t largta, do t duhej gjithashtu t respektoheshin. Nxnsit do t duhej t mund tu qaseshin mjeteve msimore n gjuhn e tyre amtare. N lidhje me parimet didaktike, ato do t duhej tu kushtonin vmendje baraspeshimit t t dhnave gojore /konceptore, vizuale dhe akustike; ato do t duhej t theksonin gjithashtu se far sht qensore dhe e rndsishme pr t msuar nj lnd t caktuar, duke iu shmangur hollsive t panevojshme. Ato nuk duhet ti mbingarkojn nxnsit dhe nuk duhet t jen pa nevoj t sofistikuara [t strholluara] dhe nuk do t duhej tua hiqnin mendjen nga thelbi i njohurive dhe i shkathtsive q do t duhej t msonin; Ato duhet tu shmangen qasjeve jodemokratike dhe diskriminuese, t bazuara n paragjykime dhe klishe, n deklarata emocionale, n shpjegime [interpretime] dhe argumente t pasakta (gabime logjike), t cilat promovojn paragjykime gjinore, etnike ose tjetrfare. N shoqrit demokratike, mesazhe ksenofobike, shoviniste, raciste dhe seksiste nuk mund t promovohen.

126

Mesazhet e ligjratave pedagogjike t inkorporuara n mjetet msimore, nuk mund t nxisin dhunn dhe intolerancn, mohimin e t drejtave t minoriteteve, shkeljen e t drejtave t njeriut dhe t normave morale e ligjore, mosrespektimin e rregullave t ligjit, qndrimet e paprgjegjshme ndaj trashgimis kulturore dhe ndaj mjedisit, indoktrinimin dhe propagandn partizane. Mjetet msimore duhet t theksojn lidhjen ndrmjet prmbajtjes/objektit t lndve t ndryshme dhe/ose qasjeve ndrkurrikulare dhe situatave nga jeta e prditshme. Ato duhet t nxisin, t frymzojn dhe t lejojn qasje t diferencuara, duke nxitur n t njtn koh punn ekipore dhe ndrveprimin social n klas. Ato duhet t nxisin motivimin pozitiv tek nxnsit dhe knaqsin gjat procesit msimor. Ato duhet t prmbajn orientimet n lidhje me muarjen e vlersimin dhe me vetvlersimin.

(b) Sa i prket prezantimit/forms Mjetet msimore duhet t zhvillohen ashtu q t ken nj disenj t afrt pr nxnsin dhe me lidhje logjike. Kjo do t thot q ato nuk bn t dmtojn n kurrfar mnyre shndetin e nxnsit dhe duhet t ngjallin hare gjat procesit msimor. Ato duhet t jen gjithashtu t favorshme pr mjedisin dhe duhet t jen n gjendje t kontribuojn n krijimin e nj atmosfere t kndshme msimore. Ato duhet tu kushtojn vmendje marrdhnieve ndrmjet mesazheve gojore, pikturave [fotografive], formave, ngjyrave etj. dhe elegancs e thjeshtsis s disenjit; Ato duhet t inkorporojn sa m shum t jet e mundur punime t nxnsve, si jan tregimet humoristike/vizatimet komike, karikaturat, vizatimet, tregimet, pyetjet etj. Ato duhet t respektojn standardet e cilsis sa i prket tipit t germave (fonteve), grafiks, ngjyrave, peshs, formatit, cilsis s letrs, forms s mbshtjelljes etj. n lidhje me moshn e nxnsve dhe me synimet e nxnies e t msimdhnies. Mjetet msimore, veanrisht tekstet msimore, nuk duhet t jen tepr t rnda [me pesh t madhe] pr nxnsit e moshs s caktuar ose t paprshtatshme pr tu bartur leht n shkoll a n shtpi.

(c) Sa u prket aspekteve ekonomike Mjetet msimore nuk do t duhej t jen tepr t shtrenjta, n mnyr q tu lejojn nxnsve dhe shkollave ti prdorojn mir n pun. Ato duhet t zhvillohen n baz t materialeve ricikluese dhe duhet t jen t favorshme pr nxnsin dhe mjedisin. Ato duhet t jen pr prdorim t gjat (p.sh. duhet t prdoren s paku 3-5 vjet rresht). Ato duhet t reklamohen n mnyr t prshtatshme, me qllim q ti bjn me dije msuesit, nxnsit dhe prindrit pr ofertn n dispozicion n tregun e arsimit.

127

KAPITULLI IX - UDHZIME PR IMPLEMENTIMIN DHE PLANI KOHOR I IMPLEMENTIMIT - UDHZIME PR PERIUDHN TRANZITORE IX.1 Skenart pr implementimin IX.2 Udhzime pr periudhn kalimtare

IX.1 Udhzime pr implementimin dhe plani kohor i implementimit Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs paraqet nj ndryshim t rndsishm n planifikimin dhe organizimin e veprimtarive shkollore. Ai duhet t prgatitet me kujdes dhe t filloj t zbatohet n mnyr graduale npr shkolla. Me qllim t promovimit t nj kulture t re t kurrikulit n Kosov, Korniza e re e kurrikulit duhet t prkrahet nga kurrikuli i lndve pr t gjitha lndt dhe klasat, po gjithashtu edhe nga tekstet e reja dhe mjetet e tjera msimore. Msimdhnsit duhet t prgatiten q t shfrytzojn n mnyr sa m t mir metodologjin28 moderne t msimdhnies dhe t nxnies, si dhe t orientojn msimdhnien e tyre drejt synimeve dhe objektivave q thekson kurrikuli i ri. Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs duhet t bhet s bashku me implementimin e strukturs s re 5+4+3 t arsimit, dhe futjes graduale n jet t nj sistemi t ri t muarjes e vlersimit n t gjitha nivelet e edukimit formal. Pr shkak t pasojave t tij t ndrlikuara, implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs nnkupton: trajnimin e msuesve n nj nivel t gjer, n mnyr q t sigurohet ridesenjimi i strategjive t tyre n msimdhnie dhe nxnie lidhur me metodologjit e prqendruara m shum tek nxnsi dhe lidhur me pedagogjin ndrvepruese; zhvillimin e udhzimeve pr arsimimin parashkollor edhe kurrikulin e ri t lndve pr arsimimin fillor e t mesm; zhvillimin/prpilimin e teksteve dhe t mjeteve t reja msimore, n pajtim me vlerat dhe parimet e mbshtetura n Kornizn e kurrikulit t ri t Kosovs; sigurimin e mbshtetjes s nevojshme juridike, posarisht lidhur me autonomin e shkolls, me prdorimin e resurseve njerzore e materiale dhe me bashkpunimin ndrmjet shkollave dhe komunitetit;

28

N ver t vitit 2001, CIDA, agjenci prirse pr trajnimin e msuesve para dhe gjat shrbimit, filloi nj seri t sesioneve t trajnimit t msuesve me qllimin pr t'i prgatitur ata q t zbatojn metodologji t prqendruara tek nxnsi dhe t ridisenjojn menaxhimin e shkolls e t klass, n pajtim me nevojn pr t siguruar m shum cilsi dhe barazi n sistemin shkollor t Kosovs.

128

Zhvillimin e nj sistemi t ri pr muarje e vlersim n shkollat e Kosovs dhe prgatitjen e shkolls e t familjeve pr prvetsimin e tij; Prgatitjen e opinionit publik pr t kuptuar dhe pr t mbshtetur ndryshimet e bra n kurrikul dhe n komponentet e tjera t nj reforme gjithprfshirse t arsimit n Kosov.

Lidhur me fazat e mundshme t implementimit t Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs, propozohen skenar t ndryshm. Disa prej tyre (skenart e tjer, natyrisht, jan po ashtu t mundshm) jan si vijon: Skenari 1 N Skenarin 1, implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovsn do t filloj n vitin shkollor 2002-2003 s bashku me implementimin e strukturs s re 5+4+3 t arsimit. Viti shkollor 2001-2002 do t prbj nj faz t prgatitjes s prgjithshme pr sa i prket ngritjes s ndrgjegjsimit publik, trajnimit t msuesve, trajnimit t mnaxherve t shkolls, zhvillimit t kurrikuleve t reja t lndve dhe t mjeteve msimore, si dhe pr sa i prket zhvillimit t nj sistemi t ri pr muarje e vlersim. Implementimi fillestar i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs do t filloj n vitin shkollor 2002- 2003, duke prfshir t gjitha shkollat n nivelet vijuese: Fmijt n arsimin parashkollor Nxnsit n klasn 1 Nxnsit n klasat 5 e 6 Nxnsit n klasat 9 e 10

Kto jan nivelet n fillim ose n mbarim t shkallve t reja t arsimimit formal, t cilat prezantohen me strukturn e re 5+4+3 t arsimit: Klasat 1-5 arsimi fillor Klasat 6-9 arsimi i mesm Klasat 10-12 arsimi i mesm i lart N pajtim me shtjet e lartprmendura, plani kohor i implementimit t Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs mund t jet si vijon:

129

Periudha kohore Viti shkollor 2001-2002

Veprimet e implementimit Ngritja e ndrgjegjsimit t shoqris Trajnimi i msuesve Prpilimi i udhzimeve t reja pr arsimin parashkollor dhe i kurrikuleve t lndve pr arsimin fillor Zhvillimi i nj sistemi t ri pr muarje e vlersim Ndryshimet juridike (autonomia e shkolls, menaxhimi i shkolls dhe klass, prdorimi i resurseve materiale dhe njerzore)

Rezultatet/Arritjet Korniza e kurrikulit t ri t Kosovs do t shprndahet npr shkolla dhe nj version i "popullarizuar (i shkurtr) i saj do t prgatitet dhe do t'u shprndahet prindrve dhe faktorve t tjer t interesuar. Prpilimi i udhzimeve t reja pr arsimin parashkollor dhe kurrikulet e lndve. Trajnimi i msuesve n arsimin parashkollor dhe fillor pr t zbatuar metodologjit e reja ndrvepruese dhe t prqendruara tek nxnsi dhe pr t krijuar nj mjedis t ngroht msimi pr nxnsin. Prpilimi i standardeve t kurrikulit pr muarje e vlersim n arsimin fillor Zhvillimi i mjeteve t reja msimore pr arsimin parashkollor dhe fillor Hyrja n fuqi e udhzimeve t reja pr arsimin parashkollor dhe pr kurrikulet e lndve t reja pr arsimin fillor Prshtatja e kurrikulit t tashm n klasat 6, 9 e 10 me qllim t prmbushjes s ndryshimeve t prfshira me implementimin e strukturs s re 5+4+3 t

Viti shkollor 2002-2003

Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri n arsimin parashkollor dhe fillor Prpilimi i kurrikuleve t reja t lndve msimore pr arsimin e mesm Zhvillimi/prpilimi i teksteve t reja msimore pr arsimin fillor (pr nj vit, shkollat duhet t prdorin tekstet e vjetra msimore gjat zhvillimi t msimit sipas kurrikuleve t reja) Zhvillimi i nj sistemi t ri pr muarje e vlersim (vlersimi i jashtm n fund t arsimit t detyrueshm dhe t arsimit

130

t mesm t lart) Prgatitja e shkollave pr kalimin n arsimin e detyrueshm 9-vjear

Viti shkollor 2003-2004

Viti shkollor 2004-2005

Zhvillimi i kurrikulit t lndve msimore pr arsimin e mesm t lart Prpilimi i teksteve dhe i mjeteve t reja ndihmse msimore pr arsimin e mesm t ult (nj vit shkollat duhet t prdorin tekstet e vjetra msimore gjat zhvillimit t msimit sipas kurrikulit t ri) Trajnimi i mtejshm i msuesve Fillimi i vlersimit t implementimit t kurrikulit; Rishqyrtimi i kurrikulit t ri. Prpilimi i teksteve msimore pr arsimin e mesm t lart. Trajnimi i mtejshm i msuesve Vlersimi i implementimit t kurrikulit dhe rishqyrtimi i kurrikulit

arsimit Zhvillimi dhe futja n prdorim n shkolla e mjeteve msimore t zhvilluara n baz t Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe t kurrikuleve t reja t lndve msimore pr arsimin fillor Prvetsimi dhe prdorimi nga ana e msuesve i metodologjive t reja t msimdhnies dhe nxnies n klasat ku kurrikuli i vjetr sht ende n prdorim Zbatimi i testimit (provimit) n gjuh amtare dhe n matematik n klasat e 4-ta dhe t 5-ta n tr Kosovn Zbatimi i kurrikuleve t lndve pr klasa 6-9 (arsimi i mesm) N klasat ku kurrikulet e lndve t reja nuk jan ende n prdorim, msuesit do t prshtatin dhe do t prdorin metodologjit ndrvepruese, t prqendruara tek nxnsi

Zbatimi i kurrikuleve t reja t lndve msimore n arsimin e mesm t lart Zbatimi i provimeve t jashtme prfundimtare n fund t klass s 9-t dhe t klass s 12-t (provimi i maturs)

131

Skenari 2 N dallim nga Skenari 1, i cili sht pr s teprmi ambicioz dhe i cili krkon shum, nj skenar m modest do t ishte skenari vijues:

Viti shkollor 2001- 2002

Viti prgatitor pr implementimin e Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe t strukturs s re 5+4+3 t arsimit; Prpilimi i udhzimeve pr arsimin parashkollor dhe pr kurrikulet e lndve msimore pr arsimin fillor; Zhvillimi i nj sistemi t ri pr muarje e vlersim Trajnimi i msuesve pr prdorimin e metodologjive ndrvepruese t prqendruara tek nxnsi; Trajnimi i menaxherve t shkolls; Prpilimi i teksteve t reja msimore pr klasn e par.

Viti shkollor 2002- 2003

Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe i strukturs s re 5+4+3 t arsimit, duke filluar me arsimin parashkollor dhe fillor; Fillimi i prdorimit t teksteve t reja msimore pr klasn e par; Prpilimi i teksteve t reja msimore pr arsimin fillor (pr nj vit, n klasat 2-5 shkollat duhet t prdorin tekstet e vjetra msimore gjat zhvillimit t msimit sipas kurrikulit t ri); Prpilimi i kurrikuleve t reja t lndve msimore pr arsimin e mesm t ult; Trajnimi i i mtejshm i msuesve dhe trajnimi i menaxherve t shkolls; N disa shkolla model Korniza e Kurrikulit t Ri do t implementohet n arsimin e mesm t ult dhe t lart; Prgatitja e shkollave pr zgjatjen e arsimit t detyrueshm nga 8 n 9 vjet n vitin shkollor 2003-2004.

Viti shkollor 2003- 2004

Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe i strukturs s re 5+4+3 n arsimin e mesm t ult; Zgjatja e arsimit t detyrueshm nga 8 n 9 vjet; Zbatimi i kurrikuleve t reja t lndve pr arsimin e mesm; Fillimi i prdorimit t teksteve t reja msimore pr klasat 2-5;

132

Prpilimi i teksteve dhe mjeteve t reja msimore pr arsimin e mesm (pr nj vit shkollat duhet t prdorin tekstet e vjetra msimore gjat zhvillimit t msimit sipas kurrikulit t ri); Prpilimi i kurrikuleve t reja t lndve pr arsimin e mesm t lart; Fillimi i zbatimit t vlersimit t jashtm n fund t klass s 5-t (testimi anemban Kosovs n gjuh amtare dhe n matematik); Prgatitja pr fillimin e zbatimit t provimit t jashtm (provimi i prfundimit t shkolls-provimi i maturs) n fund t arsimit t detyrueshm dhe t klass s 12-t; Trajnimi i i mtejshm i msuesve dhe trajnimi i menaxherve t shkolls;

Viti shkollor 2004- 2005

Implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe i strukturs s re 5+4+3 n arsimin e mesm t lart; Prdorimi i kurrikuleve t lndve t reja msimore pr arsimin e mesm t lart; Prpilimi i teksteve msimore pr arsimin e mesm t lart (pr nj vit shkollat duhet t prdorin tekstet e vjetra msimore gjat zhvillimit t msimit sipas kurrikulit t ri); Fillimi i zbatimit t provimeve t mbarimit t shkolls (provimi i maturs) n fund t klasave 9 dhe 12; Trajnimi i i mtejshm i msuesve dhe trajnimi i menaxherve t shkolls.

Skenari 3 Sipas ktij skenari, viti shkollor 2001-2002 do t jet vit prgatitor (shih m lart) pr implementimin gradual t Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe pr prpilimin e udhzimeve pr arsimin parashkollor dhe pr kurrikulet e lndve msimore pr arsimin fillor. Viti shkollor 2002-2003 do t jet nj faz pr implementimin e Kornizs s Kurrikulit t Ri t Kosovs dhe t strukturs s re 5+4+3 t arsimit n shkollat e ndryshme model. Viti shkollor 2003-2004 do t paraqes fillimin e implementimit t Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe t strukturs s re 5+4+3 t arsimit n t gjitha shkollat. Plani kohor i implementimit mund t jet sikur ai i prshkruar n skenarin 2.

IX.2 Udhzime pr periudhn kalimtare sht e qart se implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe i strukturs s re 5+4+3 t arsimit do t marr koh dhe se duhet t zbatohet gradualisht. Pavarsisht se cili skenar do t prdoret gjat fazs s implementimit, duhen marr n konsiderat disa aspekte t periudhs kalimtare:

133

implementimi i Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs dhe i strukturs s re 5+4+3 t arsimit nuk do t jet i mundshm n t gjitha klasat n t njjtn koh; n disa raste, kurrikulet e lndve t reja msimore do t msohen sipas teksteve t vjetra msimore; pajisjet, materialet dhe resurset njerzore t shkolls nuk do t jen t prshtatshme pr krkesat e kurrikulit t ri n do situat; prpilimi i teksteve msimore merr nj koh dhe ato pritet t kryhen s paku nj vit pas miratimit t kurrikulit t ri t lndve msimore.; ndryshimet aktuale n menaxhimin e shkolls, muarja e vlersimi dhe trajnimi i msuesve para shrbimit dhe gjat shrbimit, po ashtu marrin nj koh dhe nganjher do t bhen pasi t ket filluar t zbatohet kurrikuli i ri n shkolla.

Duke pasur parasysh t gjitha kto shtje, duhen theksuar fazat dhe problemet e ndryshme t periudhs kalimtare, pr t gjetur zgjidhjet e zbatueshme:

n klasat ku nuk kan filluar t zbatohen ndryshimet e kurrikulit, msuesit do t zbatojn metodologjit e reja t msimdhnies n kurrikulin ekzistues. do t nxirren udhzime pr t prshtatur kurrikulin ekzistues t lndve msimore me krkesat e Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs. Do t zhvillohen mjetet e ndryshme msimore n at mnyr q nxnsit n vitet kalimtare t ken gjithashtu prfitime nga reforma e kurrikulit. pr vitet kalimtare, do t prpilohen udhzime pr t ndihmuar msuesit pr t gjurmuar shtjet ndrkurrikulare dhe qasjet ndrdisiplinare brenda kurrikuleve t vjetra t lndve. shkollat model do t funksionojn si qendra t praktiks s mir pedagogjike, me qllim t organizimit t rrjetit t shkollave dhe t kmbimit t prvojave ndrmjet shkollave. trajnimi i msuesve gjat shrbimit duhet t prqendrohet m shum n zhvillimin e shkathtsive t msuesve si zhvillues t kurrikulit dhe si hulumtues, me qllim t mbshtetjes s prpjekjeve t tyre pr t prshtatur veprimtarit e tyre shkollore me krkesat e Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs. Shkollat duhet t nxiten t forcojn lidhjet e tyre me komunitetin, n mnyr q t ken m shum mbshtetje pr ndryshimet dhe t promovojn strategjit e pjesmarrjes pr prmirsimin e cilsis, paanshmris dhe dhnies llogari t shrbimeve t tyre arsimore. Duhet t prdoren dhe t shprndahen materialet e ndryshme informative dhe publicistike, me qllim t ngritjes s ndrgjegjsimit t shoqris lidhur me reformn e arsimit dhe t prgatitjes s saj pr vnien aktualisht n jet t elementeve t reja n jetn e prditshme shkollore.

134

Referencat bibliografike Amstrong, Th.: Multiple Intelligences in the Classroom, Alexandria, Virginia, Association for Supervision and Curriculum Development ASCD, 1994 Apple, M. W., Beane, J., B.: Democratic Schools, Alexandria, Virginia, Association for Supervision and curriculum Development ASCD, 1995 Barthlmy, D., Ryba, R., Brza, C., Leclerq, J.M.: La dimension europenne dans l enseignement secondaire, Strasbourg, Editions du Conseil de lEurope, 1997 Beare, H., Slaughter, R.: Education for the Twenty First Century, New York London, Routledge, Bermann, S., La Farge, P. (ed.): Promising Practices in Teaching Social Responsibility, State University of New York Press, 1993 Brady, L., Kennedy, K.: Curriculum construction, Prentice Hall, 1999 Flinders, D., J., Thornton, S., J. (ed.): The Curriculum Studies Reader, New York, London, Routledge, 1997 Gashi, S.: Shkollat e mesme t Prishtins 1990/91-1996/97, Prishtin, 1997 Gardner, H.: Multiple Intteligences. The Theory in Practice. A Reader, Basic Books, 1993 Georgescu, D.: The Reform of Education. A Chance for the Change of Mentality, Bucharest, UMC, 2000 Giroux, H.: Schooling and the Struggle for Public Life. Critical Pedagogy in the Modern Age, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1991 ((2) Glatthorn, A., A. (ed.): Content of the Curriculum, Alexandria, Virginia, Association for Supervision and Curriculum Development ASCD, 1995 (2) Graves, K. (ed.): Teachers as Course Developers, Cambridge University Press, 1996 Hare, W. (ed.): Reason in Teaching and Education, Dalhousie University, School of Education, 1989 Hare, W.: Humility as a Virtue in Teaching in Journal of Philosophy of Education, Vol. 26, No. 2, 1992, p. 227-236 Hare, W., McLaughlin, T., H.: Open- mindedness, Commitment and Peter Gardner in Journal of Philosophy of Education, Vol. 28, No. 2, 1994, p. 239-244 Hare, W.: Content and Criticism: the Aims of Schooling in Journal of Philosophy of Education, Volume 29, Issue 1, March 1995, p. 47-61 Harmin, M.: Inspiring Active Learning. A Handbook for Teachers, Alexandria, Virginia, Association for supervision and Curriculum Development ASCD, 1994 Hyseni, H., Shatri, B., Salihaj, J., Popovci, D.: Shifra dhe fakte pr arsimin e Kosovs, Prishtin, KEC, 2000. Koutselini, M.: Contemporary Trends and Perspectives of the Curricula: towards a meta- modern paradigm for curriculum in Curriculum Studies, vol. 5, No. 1, 1997, p. 87101 Mahalingam, R., McCarthy, C. (ed.) : Multicultural Curriculum. New Directions for Social Theory, Practice and Policy, New York, London, Routledge, 2000

135

Molteno, M: T fillosh I ri, (parimet dhe praktika n zhvillimin e fmijris s hershme), Prishtin, Save the Children, 2001 Musai, B.: Psikologji Edukimi - zhvillimi, t nxnt, msimdhnia,Tiran, PEGI,1999 Nunan, D.: The Learner-Centred Curriculum, Cambridge-New York-Port ChesterMelbourne-Sydney, Cambridge University Press, 1988 Ross, A.: Curriculum. Construction and Critique, London and New York, Falmer Press, 1999 Ross, W. (ed.): Reflective Practice in Social Studies, National Council for Social Studies, Bulletin Number 88, 1994 Stahl,R., J., VanSickle, R., L. (ed.): Cooperative Learning in the Social Studies Classroom. An Introduction to Social Study, National Council for Social Studies, Bulletin Number 87, 1994 Starkey, H. (ed.): The Challenge of Human Rights Education, London, Cassel, 1991 Tedesco, J., C.: The New Educational Pact. Education, Competitiveness and Citizenship in Modern Society, UNESCO, International Bureau of Education, 1997 Torp, L., Sage, S.: Problems as possibilities. Problem-based Learning for K-12 Education, Alexandria, Virginia, Association for Supervision and Curriculum Development ASCD, 1998 * * * *** - A guide to the Hungarian National Core Curriculum, Ministry of Culture and Education/Budapest, 1996 *** - Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment, Council of Europe, Modern Language division, Strasbourg, Cambridge University Press, 2001 *** - Community Education. Practical Guidelines for Meeting Local Challenges. Lifelong learning for the Whole Community, Charles Stewart Mott Foundation *** - Consolidated Donor Report for Southeastern Europe, January-December 2000, UNICEF, 2001 *** - Final Report - International Seminar on Case Studies in Curriculum Development: Contributions to the Kosovo education reform, Pristina, 2-5 May 2001, Geneva, UNESCO International Bureau of Education - IBE, 2001 *** - Framework Curriculum for the Comprehensive School, Helsinki, National Board of Education, 1994 *** - Framework Curriculum for the Senior Secondary School, Helsinki, National Board of Education, 1994 *** - Guidelines for Curriculum and Textbook Development in International Education, ED/ECS/HCI, UNESCO *** - Il Sistema Educativo Italiano, Ministero della Pubblica Istruzione, Roma, 1999 *** - Kurrikuli shkollor, Instituti I studimeve pedagogjike, Tiran, Hua Shang International , 1997 *** - L adaptation du contenu de l ducation aux dfis du XXIe sicle, Genve, BIE, juin 1998 *** - National Core Curriculum, Ministry of Culture and Education/Hungary, 1996

136

*** - Normativ pr kuadrin profesional n edukimin parashkollor dhe arsimin fillor, Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs:,1997. *** - Philosophieren mit Kindern. Jahrgangsstufe 1 bis 4, Rahmenplan Grundschule, Ministerium fr Bildung, Wissenschaft und Kultur, Meklenburg-Vorpommern, Erprobungsfassung, 1999 *** - Plani e programi i historis pr shkollat e mesme t prgjithshme- gjimnaze (klasa I, II), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1995. *** - Plani e programi i gjuhs dhe letrsis shqipe (klasa I-IVdhe V-VIII), Prishtin, Republika e Kosovs, Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Kulturs,1996. *** - Plani e programi i matematiks pr shkolln fillore (klasa I-IV dhe V- VIII), Prishtin, Republika e Kosovs, Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Kulturs:,1996. *** - Plani e programi i edukats muzikore pr shkolln fillore (klasaI-IV dhe V-VIII), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1996. *** - Plani e programi i lnds edukat shoqrore pr shkolln fillore (klasaI-IV dhe VVIII), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1996. *** - Plani e programi I historis pr shkoll fillore(klasaIV-VIII), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1996. *** - Plani e programi i gjuhs angleze pr shkolln fillore (klasa V-VIII), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1996. *** Plani e programi i gjuhs angleze pr gjimnaze, 1995 dhe shkollat profesionale, Prishtin, - Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs:, 1996. *** Plani e programi i arsimit teknik pr shkolln fillore (klasa V-VIII)( i ripunuar), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani e programi i gjeografis pr shkolln fillore (klasa:5,6 dhe 7), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani e programi i gjeografis pr shkolln fillore (klasa:8), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani e programi i fiziks pr shkolln fillore (klasa6,7,:8) (I ripunuar), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani e programi i sociologjis pr gjimnaz, drejtimi shoqror-gjuhsor (i ripunuar), Prishtin,1997. *** - Plani e programi i psikologjis s prgjithshme pr shkollat e mesme, Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani dhe programi msimor pr lndt:Bazat e informatiks; Programim me kompjuter 1; programim me kompjuter 2;Bazat dhe struktura e t dhnave (pr ghitha tipet dhe drejtimet e gjimnazeve), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit , Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani dhe programi msimor, lmi:1.Ndrtimtari, 2.Gjeodezi (ripunim), Prishtin, Republika e Kosovs:Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Kulturs, 1997. *** - Plani e programi i gjuhs dhe letrsis shqipe pr gjimnaze , Prishtin,1998. *** - Primary School Curriculum. Introduction/Curaclam na Bunscoile/Ramhr, Dublin, Government of Ireland, 1999

137

*** - Programmes de 6e, Paris, Ministre de l ducation Nationale, de l Enseignement Suprieur et de la Recherche, Savooir Livre, Centre National de Documentation Pdagogique CNDP, 1996 *** - Sektion Berufsbildung, Wien, Bundesministerium fr Unterricht und kulturelle Angelegenheiten *** - The Curriculum for the 10-Year Compulsory School in Norway, The Royal Ministry of Education, Research and Church Affairs, 1999 *** - The Education System in Slovenia, Ministry of Education and Sport, 1999 *** - Thematic Review of National Policies for Education:Kosovo, OECD, 2001 *** - The National Curriculum, London: HMSO, Department of Education, England, 1995 *** - The New National Curriculum, Bucharest, Ministry of National Education/Romania, 2000

138

Shtojca 1 - Lista e autorve dhe kontributorve Departamenti i Arsimit dhe Shkencs-DASH/UNMIK Michael Daxner-bashkkryesues ndrkombtar Naim Rrustemi-bashkkryesues Edmund Burke- zvends bashkkryesuesi ndrkombtar Rexhep Osmani- zvends bashkkryesuesi Andreas Vaszary-zyra pr rindrtimin e shkollave Bujar Demjaha- zyra pr rindrtimin e shkollave Hans Schrumpf-zyrtar pr shkolla t mesme Katharina Ochse- zyrtare pr minoritete UNICEF KOSOV Ana Lucia D`Emilio-udhheqse e njsis pr arsim Afrdita Spahiu Jeaniene Wright Mathew Dalling Thomas Shaffer Zyra Ndrkombtare e Arsimit (IBE) e UNESCO-s Cecilia Braslavsky, drejtor i IBE-s Massimo Amadio, koordinator programi Mankolo Lethoko, konsultant Ekspertt ndrkombtar, pjesmarrs n Seminar t Majit, 2001, n Raste studimesh n zhvillimin e kurrikulit Arild Thorbiorensen (Norvegji) Dakmara Georgescu (Rumani) Ferran Ferrer (Kataloni/Spanj) Gary Granville (Irland) Sulev Valdmaa (Estoni) Virginia Budiene (Lituani) Pjesmarrsit vendor n Seminarin e Majit, 2001, n Raste studimi n zhvillimin e kurrikulit Alban Zogjani Ardita Doda

139

Diell Bakalli Greta Kainari Hajrullah Koliqi Isa Elezi Isak Muratoviq Isak Shema Kadri Metaj Laura Krypa Maja Markoviq Nazmije Bekteshi Ramiz Ivanoviq Remzi Salihu Seniha Spahiu Skender Boshtrakaj Zana Rudi Zymryte Limani dhe t tjer. Agjencit prirse Alexandru Crisan Mbshtetja Finlandeze pr Zhvillimin e Sektorit t Arsimit n Kosov Anette Wendroth CIDA/KEDP Axel Sachs GTZ Helen Siemens CIDA/KEDP Khalil Elian Banka Botrore/muarja dhe Standardizimi Mika Kuitunen Mbshtetja Finlandeze n Zhvillimin e Sektorit t Arsimit n Kosov Pia Hakkari Mbshtetja Finlandeze n Zhvillimin e Sektorit t Arsimit n Kosov Tuija Pesamaa Mbshtetja Finlandeze n Zhvillimin e Sektorit t Arsimit n Kosov Pjesmarrsit prindr n takimet publike Abdyl Retkoceri Bajram Kastrati Fehmi Krasniqi Ilaz Sokoli Merita Osmani - Ejupi Nexhmi Rai Nora Sahatiu Osman Hajdini Remzije Haziri Shqipe Abazi Violeta Baraku

140

Xhevat Kadriu Xhevat Syla dhe t tjer Antar t organizatave rinore Arsim Hamiti Jeton Bytyqi Kushtrim Xhakli Sami Beka Samir Statovci Sulltan Mehmeti Vjosa Ymeri dhe t tjer Konributort pr trajnimin e Grupit Brtham t Kurrikulit, n Gjenev (Dhjetor, 2001) Darko Strajn, Instituti pr Hulumtime Arsimore, Universiteti i Lubjans, Slloveni Drita Veshi, msuese, Gjenev Georgette Pugin, Shrbimi Pedagogjik, Gjenev Guy Roulet, Shrbimi i metodave msimore, Gjenev Hugo Labate, ekspert pr kurrikule, Uruguai Liliana Jabif, trajnim pr udhheqje, Uruguai Moritz Rosenmund, professor, Cyrih Nicolas Ryser, msues, Vaud Drejtor komunal t arsimit Adem Murati- Viti Agim Brdynaj- Pej Ahmet Ahmeti-Shtime Ali Haxhosaj-Dean Alush Istogu- Drenas (Gllogovc) Asllan Krasniqi- Klin Azem Guri- Kaanik Besim Islami- Shtrpc Fadil Gashi- Gjilan Fatmir Heda- Ferizaj Feti Dashi- Gjakov Igballe Krasniqi - Malishev Maliq Berisha- Fush Kosov Milaim Elshani- Prizren Milazim Maraj- Burim (Istog)

141

Muhamet Bajraktari- Sknderaj Murteza Berisha- Mitrovic Nazmi Restelica -Kastriot ( Obiliq) Ragip Zekolli- Therand (Suharek) Rrahim Demiri- Lypjan Sabri Morina- Dardan (Kamenic) Selajdin Tafili- Dragash Shaban Dana- Rahovec Shpejtim Bulliqi- Besian (Podujev) Zenun Gjocaj-Vushtrri Zijadin Gashi-Prishtin Zyrtart e lart t arsimit Bedredin Koro Fehmi Ismaili Isa Jakupi Lah Nitaj Muharrem Peci Zymryte Limani

SBASHK Ali Shabanaj Ymer Ymeri Qendra e Arsimit e Kosovs - KEC Dukagjin Pupovci Halim Hyseni Jonuz Salihaj Msues nga kto shkolla fillore: Elena Gjika Hasan Prishtina Ismail Qemaili Meto Bajraktari Mitrush Kuteli Msimdhns nga gjimnazet:

142

Eqrem abej Xhevdet Doda Sami Frashri

Prkthyesit: Shqip/Anglisht dhe Anglisht/Shqip Gresa Sefaj Nebi Caka Anglisht/ Serbisht . Redaktor gjuhsor: Isa Bajqinca (pr versionin Shqip) Ann Vitale (pr versionin Anglisht) Nehar Shishko (pr versionin Serbisht)

Prgatitja teknike: Shyqri Nimani

Korrektor: Nebi Caka Ann Vitale Nehar Shishko Anette Wenderoth

143

Korniza e Kurrikulit t ri t Kosovs sht prgatitur si dokument pr diskutim nga Grupi brtham i kurrikulit, i cili sht krijuar n fund t vitit 2000 n kuadr t Departamentit t Arsimit dhe Shkencs. Ky dokument do t jet n diskutim publik pr dy muaj. Msuesit, nxnsit, prindrit dhe t interesuarit e tjer pr arsim ftohen q t angazhohen n debate konstruktive dhe t japin vrejtjet e sugjerimet e tyre pr ngritjen e cilsis s Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs, si dokument baz i politiks s arsimit pr reformn e kurrikulit. Ky dokument sht shkruar n tri gjuh: shqip, serbisht dhe anglisht dhe kt e kan n dispozicion shkollat dhe faktort e interesuar pr arsimin dhe edukimin. Vrejtjet e sugjerimet eventuale pr ngritjen e cilsis s ktij dokumenti, mund t drgohen n kto adresa:
Znj. Luljeta Belegu-Demjaha, zyrtare e kurrikulit Departamenti i Arsimit dhe Shkencs, Ndrtesa e Eximkos-it, Bulevardi Nn Tereza, kati i 4-t, Tel: 0385046043845 E-mail: lulebd@hotmail.com Mrs. Dakmara Georgescu, curriculum consultant UNICEF Kosovo/Department of Education and Science, Eximkos Building Mother Teresa Boulevard, 6th floor, room 608 Tel: 0385046044672 E-mail: dakmara_georgescu@yahoo.com

do t premte, nga ora 9.00-12.00 dhe nga ora 14.00-16.00, antart e Grupit brtham t kurrikulit do t jen n dispozicion t atyre q dshirojn t shprehin mendimet e tyre lidhur me shtjet e reforms s kurrikulit (persona kontakti: Ramush Lekaj dhe Mehmet Guri, tel. 038 504604 3845, e-mail: ramushl@hotmail.com dhe mehguri@yahoo.com). T gjitha vrejtjet e sugjerimet duhet ti drgohen Departamentit t Arsimit dhe Shkencs jo m von se data 15 nntor 2001 dhe duhet t prqendrohen n shtjet e m poshtme: far sht e vlefshme n kt dokument q duhet t ruhet dhe t plotsohet; far duhet t ndryshohet lidhur me prmbajtjen, gjuhn, formulimin, strukturn etj. far mungon.

Vrejtjet dhe sugjerimet e marra do t regjistrohen, dhe ato m t rndsishmet pr ngritjen e cilsis s Kornizs s kurrikulit t ri t Kosovs do t prmenden n listn e bashkpuntorve n versionin prfundimtar t ktij dokumenti. Nj version i shkurtr i ktij dokumenti sht n prgatitje e sipr, e po ashtu edhe nj fjalor i terminologjis pedagogjike lidhur m prmirsimin e sistemit shkollor dhe me reformn e kurrikulit. Kto dokumente mund t merren me krkes nga Ekipi brtham i kurrikulit, nga java e fundit e shtatorit 2001.

144