REGULATIVA I SISTEM KONTROLE PRITISKA U PNEUMATICIMA

Autori: Mirza Berkovi, dipl. ing. saobraaja, Fakultet za saobraaj i komunikacije, Sarajevo Ibrahim Mustafi, dipl. ing. mainstva, Institut za privredni inenjering doo, Zenica Uvod Pneumatici su jedini dio vozila koji je u stalnom kontaktu sa povrinom, odnosno gume su jedine dodirne take vozila i ceste. Shodno tome, stanje u kome se nalaze osim to znaajno utie na bezbijednost saobraaja, te moe biti uzrok nesree s fatalnim ishodom, ono utie i na povienu potronju goriva. Pored toga, neispravne gume umanjuju performanse vozila, smanjuju efikasnost koenja, upravljanja, ubrzanja i udobnost vonje. Zbog toga se u zadnje vrijeme znaajna panja usmjerava ka kontroli i upravljanju ispravnosti ovih sistema. U tom kontekstu kao vaan element sistema kontrole pneumatika je i kontrolisanje nivoa pritiska u pneumaticima, odnosno obaveza ugradnje sistema za praenje pritiska u gumama (TPMS - Tyre Pressure Monitoring Systems). Prije par mjeseci Japanski proizvoa guma Bridgestone je proveo veliko istraivanje u zemljama EU na osnovu kojeg je zakljuio da se ak 38% svih automobila koristi s loe napuhanim gumama. Strunjaci su pregledali ak 38.867 putnikih automobila, pri emu su ustanovili kako svaki osmi uesnik u saobraaju vozi na gumama koje su zbog niskog pritiska sklone oteenju i ak predstavljaju sigurnosni rizik. Zbog slabog pritiska u gumama, prijevremeno se oteuje 40 miliona guma. Pored toga, to prouzrokuje i veu potronju goriva od 5,3 milijardi litara. Troak, dakle, dostie cca 19,6 milijardi eura, a okolina se dodatno zagauje sa 12,3 miliona tona ugljen-dioksida (CO2). Do ovih podataka su doli viemjesenim besplatnim pregledima guma na automobilima u zemljama EU. Dakle, postoji razlog za zakonsko regulisanje ove oblasti i uvoenje obaveze ugradnju TPMS-a u sva vozila. Stanje zakonske regulative Ako se govori o TPMSu sa aspekta ire primjene, posebna briga o ovim sistemima vodi se u SAD, gdje je ve 2008. godine donesen zakon koji propisuje obavezu ugradnje sistema praenja pritiska u gumama u sva nova putnika vozila. Naravno, u poetku provoenje ovog zakona se pokazalo vrlo sloenim jer su neki sistemi ukazivali na tendenciju prikazivanja lanih upozorenja o preniskom pritisku vazduha u gumama zbog promjene vanjske temperature, vremenskih uslova i nekompatibilnosti s rezervnim gumama, odnosno naknadno kupljenim zamjenskim tokovima. Meutim, novija, unaprijeena rjeenja su mnogo efikasnija i pouzdanija. Tabela 1. Stanje trita TPMS-a u SAD Godina Broj prodatih jedinica Trina pokrivenost 2010 11.200.000 2009 10.700.000 2008 13.242.801 2007 16.149.647 2006 16.559.970 2005 16.994.655 2004 16.913.361 Procijenjen broj vozila sa TPMS Procijenjen broj senzora u upotrebi 100% 100% 100% 70% 20% 20% 10% Broj vozila sa TPMS na cestama 11.200.000 10.700.000 13.242.801 11.304.753 3.311.994 3.398.931 1.691.336 54.849.815 219.399.260

Ako posmatramo prostor EU, takoer se primjeuju znakovi uvoenja sline zakonske regulative, pored toga u organizaciji proizvoaa pneumatika sve ee se provode akcije kontrole pritiska u gumama, koje za cilj imaju educiranje vozaa o vanosti ovog, esto zanemarenog elementa sigurnosti. Nova zakonska regulativa (odredba) koja je usvojena u evropskom parlamentu poetkom 2009. godine odnosi se na optu bezbjednost motornih vozila pod oznakom COM(2008)316 2007/0243(COD).

Ova odredba, u 2012. godini, predvia obaveznu upotrebu guma sa malim otporom kotrljanja, u skladu sa postizanjem utede u potronji goriva i emisije CO2. Ove gume, takoer trebaju reducirati buku. Potronja goriva i emisija CO2 e se dalje reducirati predloenim uvoenjem TPMS-a. Prijedlozi evropske komisije se odnose na: nove zahtjeve za gume: sniavanje granica buke u prosjeku za 4 dB(A). Zahtjevi e se odnositi na nove tipove guma od 2012. godine, a na sve vrste gume od 2016. godine; nove granice otpora kotrljanja (za smanjenje emisije CO2) (TLRR Tyre Low Rolling Resistance). Ove granice e se implementirati u dvije faze: od 2012. i 2016. godine. Prijedlog se takoer odnosi i na naknadnu prodaju guma; obavezna primjena praenja pritiska u gumama (za smanjenje emisije CO2 i za bezbijednost). TPMS e biti obavezan u novim tipovima vozila od 2012., a na postojeim tipovima vozila od 2014. godine; novi zahtjevi za stepenom prijanjanja mokre podloge (TWG Tyre Wet Grip), zasnovane na zahtjevima pravilnika ECE R-117, koji e biti u primjeni u novim tipovima guma od 2012., a na postojeim tipovima guma od 2014. godine. ocijenjivanje zakljuaka: obavezne mjere mogu spasiti godinje oko 5 000 ivota i oko 35 000 tekih povreda na nivou EU25, mjere oko guma mogu doprinijeti smanjenu granice CO2 za oko 7g/km, prosjeno poveanje cijene automobila za 200 i teternih vozila za 2 500 , trokovi odravanja e se vjerovatno smanjiti zbog poboljanja potronje goriva. U isto vrijeme ovaj prijedlog uvodi niz znaajnih mjera koje nalau ubrzano prihvatanje nekoliko istraenih tehnologija TPMS-a. Pored datuma uvoenja, tehnika specifikacija ove regulative slubeno zahtijeva da e (lan 9.2 usvojenog teksta): "Vozila kategorije M1 biti opremljena sa preciznim TPMS-om neophodnim da prui, kada je potrebno, vozau unutar vozila signalno svjetlo u trenutku kada padne nivo pritiska u bilo kojoj gumi ili nastupi stanje defekta iste, to je znaajno sa aspekta potronje goriva i cestovne bezbijednosti. Tehnika specifikacija raspona i granine vrijednosti pritiska trebala bi biti odreena nakon to direktiva bude primijenjena, a uzet e u obzir tehnoloku neutralnost i trokovnu efikasnost samog pristupa razvoju preciznog TPMS-a. Organizacije koje se bave bezbijednou auto guma procijenile su da oko 80% automobila ima gume koje su nepropisno napuhane. Osim toga, strahuje se da jedna od dvije tehnologije kojima raspolau proizvoai automobila, mogu izloiti riziku i vozae i okolinu. Pravilnici koji se odnose na standarde za pneumatike su takoer revidirani, ne samo po pitanju bezbijednosti ve i radi uticaja na okolinu. Otpor kotrljanja za pneumatike i njihov pritisak utiu na nivo buke i emisiju CO2 iz vozila. Nova regulativa uspostavlja razliite standarde za gume koji e umanjiti emisije CO2 i potronju goriva. U revidiranim pravilnicima navodi se i jasna veza izmeu ovog prijedloga i CO2 paketa, a poseban naglasak se stavlja na pouzdan sistem TPMS-a u automobilima jer se znatne utede ostvaruju na potronji goriva i kada su pneumatici pod propisanim pritiskom, a znaajni gubici se javljaju ve kod minimalne razlike u pritiscima (Tabela 2.). Nije se usvojilo proirivanje ove odredbe na kamione, ali se dao naglasak na poboljanja efektivnosti i pouzdanosti ovih sistema bez favorizovanja za bilo koju od specifinih tehnologija. Pored toga su pootrene definicije pneumatika, na primjer ogranienja mogunosti ugradnje off-road profesionalnih pneumatika za automobile 4x4 za privatnu upotrebu ili razonodu.

Tabela 2. Efekti nedovoljnog nivoa pritiska u gumama prema performansama motornog vozila

Kriterij Troenje gume Otpor kotrljanja Buka kotrljanja Potronja goriva Stabilnost pri promjeni putanje vozila

Efekti nedovoljnog nivoa pritiska u gumi 20% nii pritisak smanjuje radni vijek gume za 30% 0,5 bar nii pritisak poveava silu otpora kotrljanja za 15% Odstupanje od 1 bar od normalnog pritiska poveava buku za 66% 0,5 bar nii pritisak poveava potronju goriva za 2-5% 0,5 bar nii pritisak poveava opasnost od bonog klizanja, kanjenje prenosa transmisije (ubrzanje, koenje), efekat razvlaenja upravljaa (kanjenje zakretanja)

Sistemi kontrole pritiska u gumama Sistem za praenje pritiska u gumama (TPMS) informie vozaa o stanju pritiska i temperaturi guma u realnom vremenu, bilo da je vozilo u aktivnom ili mirujuem stanju. Openito, sistem se sastoji od senzora sa radiofrekventnim transmiterom, fiksiranim na svakom toku i prijemnika/displeja lociranog na instrument tabli vozila. On prikazuje vozau displej informacije i alarmna upozorenja o moguem problemu na gumama.

Slika 1. Elementi TPMS sistema 3

U praksi su prisutna dva sistema kontrole pritiska u gumama koji rade na dva razliita naina, a to su: 1. direktni i 2. indirektni sistem kontrole. Trenutno, industrija guma daje prednost direktnom sistemu koji postavlja senzore pritiska na svaki toak pojedinano i prenose kompjuteru u automobilu pouzdane informacije o mjerenju, na osnovu kojih voza odmah ima dostupne informacije o stanju guma.

Slika 2. Senzori direktnog sistema kontrole

Indirektni sistem, favorizovan od strane nekih proizvoaa automobila, koji podrava Meunarodna organizacija konstruktora automobila (OICA), jeftinija je opcija. On mjeri broj obrtaja gume na jednom toku i poredi sa ostalim tokovima. Drugi sistemi sprovode analizu karakteristike vibracija koristei ABS senzore. Bord kompjuter analizira podatke i utvruje da li ima promjene prenika toka, to softver interpretira kao gubitak pritiska u gumi. Bez obzira na brojnost rjeenja indirektnog sistema ovdje postoji znaajno kanjenje dok informacija ne stigne do vozaa, to znai da u sluaju brzog ispumpavanja (pucanja) gume to ne bi bilo detektovano, pa nesrea ne bi bila sprijeena. Druga sutinska razlika izmeu ova dva sistema jeste ta da indirektni sistem zahtijeva da voza rekalibrie sistem pri podeavanju pritiska u gumama ili pri zamjeni gume, kako bi se sistem uinio efikasnim. Ova operacija zavisi od preciznosti ureaja kojim se mjeri pritisak i uslova u kojima se to ini (guma treba da bude hladna). Poto vozai rijetko mjere pritisak u gumama, cijeli proces je podloan grekama. Ovo je sutinski nedostatak ovog sistema jer moe dovesti vozaa u osjeaj lane sigurnosti, iako vozi sa neispravnim gumama, jer sistem prijavljuje da su gume pravilno napumpane. Nezavisna istraivanja tvrde da indirektni sistem (zbog svojih oiglednih nedostataka i ogranienja) naruava i dvije druge bitne prednosti za okolinu koje potiu od ugradnje TPMS sistema a to su emisija ugljen-dioksida i uteda goriva. Slabo napumpane gume su tetne u oba sluaja. Evropska komisija se ohrabruje da zahtijeva nove regulative od UNECE komiteta koji je odgovoran za implementiranje tehnikih detalja, te da favorizuje preciznu tehnologiju za mjerenje pritiska u gumama jer bi se time poveao njen doprinos bezbijednosti na putevima i smanjenju emisije ugljen-dioksida - to je prioritet u EU. Kampanju, u kojoj se naglaava pitanje bezbijednosti na
4

putu, predvodi Schareder Electronics - jedan od glavnih dobavljaa TPMS sistema, uz podrku vodeih proizvoaa guma. Vodea regulaciona tijela, kao to su ETRTO, CLEPA, EFTE zastupaju stroge zahtjeve u pogledu performansi TPMS sistema (koja se trenutno mogu postii samo direktnim sistemom). Prvi putniki automobil sa primjenom TPMS-a bio je Porsche 959 iz 1986. godine. Shodno bezbijednosti vozila i ekonominosti odravanja ovaj sistem monitoringa se pojavio iroko rasprostranjen u EU kao dodatna opcija (ponuda) kod luksuznih putnikih automobila, kao to su: Audi A8, Mercedes-Benz S-klase i BMW serije 7. Ipak, kompanija PSA Peugeot Citroen je 1999. godine odluila da sistem TPMS postavi kao standardnu opciju u model Peugeot 607. Godinu dana poslije (2000.) Renault je takoer u modelu Laguna II ovaj sistem postavio kao standardnu opciju. Cijena ovih sistema zavisi od OEM-a (Original Equipment Manufacturers), odnosno od proizvoaa automobila i kree se u prosjeku 220 , plus trokovi dostave i ugradnje. Prednosti iroke primjene TPMS sistema Vonja s gumama iji pritisak iznosi samo 50 kPa (0,5 kb/cm2) manje od propisanog, smanjuje efikasnost goriva za 2%, a ak za 4% u gradskim i prigradskim podrujima. S obzirom da se oko 20% energije potrebne za vonju automobila koristi za savladavanje otpora kotrljanja, vano je imati propisani pritisak u gumama. Poveanje toga otpora izravno utie na poveanje potronje goriva. Kao jednom od najvanijih dijelova vozila, o gumama bi trebalo voditi rauna redovno. Obzirom da se vozai sjete kontrole tek kada uoe da su gume ispuhale, prednost zakonskog regulisanja i obaveznog uvoenja ovakvih sistema je oita. Slika 3. prikazuje stanje redovnosti kontrole pritiska u gumama na podruju EU.

Slika 3. Procentualni udjeli redovnosti kontrole pritiska u pneumaticima evropskih vozaa

Kljuna prednost TPMS sistema je ta to konstantno prati i provjerava nivo pritiska te upozorava vozaa na stanje kada je isti nizak, odnosno obuhvata onih 35% vozaa koji ne kontroliu redovno pritisak te 100% vozaa koji imaju trenutni kvar na gumi. Kvalitetna kontrola pritiska u gumi treba prije svega omoguiti podrku vozilu, npr. irinom samog pneumatika. Sa druge strane, minimalno dozvoljen pritisak za svako vozilo zavisi od niza varijabli (tipa, veliine optereenja itd). Osim toga pritisak u gumi bi trebao biti usklaen sa brzinom vozila (slika 4.).

Slika 4. Tipina struktura EU ploice pritiska u gumama vozila (jedan evropski primjer)

Procijenjene koristi primjene TPMS ureaja, u poznatim uslovima, primijenjeno na podruje EU, sa priblino 450 miliona stanovnika, jeste znaajno smanjenje tete i smrtnosti i to kako slijedi: 1. smanjenje u nezgodama ~ podaci jo nisu dati za EU; 2. smanjenje u povredama ~ 15 120 po godini; 3. potencijalno spaeni ivoti ~ 220 po godini. Dakle, ureaji TPMS a mogu podrati ciljeve Evropske komisije u smanjenju nesrea sa fatalnim ishodom ~ 20 000 ivota (EU White Paper European transport policy for 2010: time to decide (COM(2001) 370). Sa druge strane, znaajna prednost primjene ovog sistema predstavlja i produenje ivotnog vijeka gume, odnosno smanjeno troenje pneumatika npr.: - 0,2 bar ispod -smanjuje 10% ivotni vijek gume, - 0,4 bar ispod-smanjuje 25% ivotni vijek gume, - 0,6 bar ispod -smanjuje 50% ivotni vijek gume. Potronja goriva raste sa neispravnom napumpanosti guma to naravno ukljuuje i dodatne parametre (teret vozila, stil vonje, tip guma itd) npr.: - 0,2 bar ispod-porast potronje 1%, - 0,4 bar ispod -porast potronje 2% minimalno, - 0,6 bar ispod -porast potronje 4% minimalno.

Zakljuak Odravanje odgovarajueg pritiska u pneumaticima je neophodno za ostvarenje optimalnog nivoa bezbijednosti, performansi i potronje goriva. Standardni sistemi TPMS-a za nadgledanje pritiska sastoje se od po jednog senzora koji se nalazi na svakoj felgi i koji nadgleda trenutni pritisak u svakom pojedinanom toku zasebno, te upozorava vozaa ukoliko je nivo pritiska u pneumatiku nizak ili previsok. Bez obzira da li se odabere model sa osnovnim sistemom (lampica za upozorenje se nalazi na instrument tabli) ili premijum sistemom (displej za prikaz stanja svakog pojedinanog toka) koji se nalazi na Elektronskom Informativnom Centru Vozila (EVIC), rezultati u kontroli pritiska su primjetni.