GR

ktisat politikas, devletin belli ekonomik amalara ulamak iin eitli ekonomik aralar kullanmak suretiyle ald kararlar ve gerekletirdii uygulamalardr. Devletin iktisadi hayat mdahelesini kolaylatracak aralar ana grupta toplamak mmkndr. Bunlar: Para politikas, maliye politikas ve d ticaret politikasdr. Baz kaynaklarda buna regulasyon ve kontroller politikas alt da eklenmektedir. azaltmak, Bu politikalarn her birinin kendine zg zellikleri ve aralar vardr. Bu politikalarn gerekletirmeye isizlii retimi artrmak, bte aklarn azaltmak, cari ilemler aklarn azaltmak vb. amalar ayn zamanda iktisat politikasnn da amalarn oluturmaktadr. almada geliimi, para, ve maliye aralar ve d ticaret politikasnn ve tanm, dolayl

amalar

incelenmi,

regulasyon

kontroller politikasna da yer verilmitir.

KTSAT POLTKASININ ARALARI

1.1. Para Politikas

1.1.1. Para Politikasnn Geliimi

Para,

tanm

zerinde deiim

tam

bir , olarak

fikir para,

birliine iktisadi

varlamayan faaliyetlerin ifade

kavramlardandr. gereklemesinde etmektedir. Parann politikas

Geni

anlamyla arac

kullanlan

hereyi

ekonomik

istikrarszlklarn meydana getirir.

ve

ekonomi Dier bir

politikas tanmyla

amalarna ulamak amacyla bir politika olarak kullanlmas para uygulamalarn dolamdaki para miktarnn, ekonominin genel hedefleri ile tutarl olarak ayarlanmasna para politikas denir. Genel iktisat politikasnn alt politikas olan para politikas, zellikle ksa srede ekonomi zerindeki etkisi dolaysyla zenle durulan bir aratr. 1 Para politikalar iktisadi teorilerin geliimlerine gre deiim gstermilerdir. Klasik, Keynesyen ve bu grlerin uzantlarnn para politikasna baklarnda zaman ierisinde grlen deiiklikler, siyasi hareketlerin para politikasn uygulamaktan yanstlmtr. 2 Klasik sistemde para piyasas dier piyasalardan ayrlmtr ve parasal paremetrelerdeki deimeler yoluyla etkilemek mmkn deildir. Bu teoride para talebi, faiz oranlarna elstik olmad iin, zellikle Keynes sisteminde olduu gibi, para arz, faiz haddi yoluyla istihdam ve milli gelir seviyesinin tayininde rol oynamamaktadr. Bu nedenle, para
1

sorumlu

kadrolar

tarafndan

uygulamaya

da

Der, a.g.e., s. 479.

Memduh Aslan Akay, Para Politikas Aralar Trkiye ve eitli lkelerdeki Uygulamal ar, (DPT Uzm anlk Tezi), Ankara, 1997, http://www.dpt.gov.tr/dptweb/ekutup98/uztez/akcayma.html , (10.11.2010), s. 4.

politikasnn istihdam, ekonomik byme d demeler dengesi gibi amalar yoktur. Klasik grte, para politikasnn geleneksel hedefi fiyat istikrarn salamaktr. Aslnda, klasik dnrlere gre, ekonomi fiyat ve cretlerin deimesi kanalyle, para miktar ne olursa olsun nisbi fiyat deimeleri kanal ile, tam istihdam noktasnda dengeye ulaacaktr. Bu ii piyasa mekanizmas baardna gre, devletin ayrca tam istihdam noktasnda denge temini iin, para politikas veya mali politika tedbirleri almasna lzum yoktur. 3 1930daki byk depresyon olay ve 1936da J.M.Keynesin yaynlad stihdamn Genel Teorisi, Faiz ve Para adl eser, klasik miktar teorisinin, fiyatlar ve gelir ile para arz arasnda orantl bir iliki olduu grn, rtmtr. Keynes para talebini belirleyen asl faktrn klasik miktar teorisinde olduu gibi gelir ve fiyatlar seviyesi deil faiz oran olduunu savunmutur. Bununla birlikte para arz ile fiyatlar ve gelir seviyesinin ilikisini reddetmemitir. Keynes bu ilikide, yalnz faizin roln gstermeye almtr. 4 Keynes likidite tercihi adn verdii para teorisinde, para arzndaki bir deiikliin likidite tercihini nasl etkilediini analiz etmitir. Eer ekonomide para arz artarsa, artan para miktarn talep etmek iin ya faiz haddinin dmesi ya da fertlerin ve iletmelerin likidite tercih fonksiyonlarnda ileriye doru bir kaymann meydana gelmesi gerekir. Eer likidite tercih fonksiyonunda bir kayma olmazsa para arznn her art faiz haddini drr, ya da para arznn her d faiz haddini ykseltir. Para arz art fertlerin elinde tuttuklar para miktarn artrr ama bunun gerekleebilmesi iinde, fertlerin gelirlerinin artmas veya faiz haddinin deimesi gereklidir. Keynese gre para arznn art, faiz haddini drr bu ise mteebbislerin yatrm talebini arttrr ve dolaysyla Milli gelir byme srecine girer. Eer ekonomi noksan istihdam dzeyinde ise isizlik azalr, halkn reel satn alma gc de
3

Vildan Serin, 1970lere Kadar Uygulanan Para Sistemleri ve Politikalar , ktisat Politikas, (yayna hazrlayan) Vildan Serin, 1. bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 1998, s. 45. 4 Serin, a.g.m., s. 95.

artar. 5 Fakat bu teoriye gre faiz haddi belirli bir seviyenin altna asla dmez, yani faiz haddi asla sfr olmaz. Faiz haddini daha fazla drerek yatrm harcamalarn azaltmann mmknsz hale geldii andan devletin harcamalar artrmas gerekir. Devlet harcamalar, ister ak bte politikasyla, ister ak piyasa ilemlerinden elde edilen fonlarla finanse edilsin, gelirler zerinde bir arpan etkisi yapacaktr. Grld gibi, Keynesci yaklamda dengenin salanmasnda maliye politikas nem kazanmakta ve para politikas sadece destekleyici bir politika olarak ele alnmaktadr. Klasik sistemde para sadece muamele amac ile talep edilirken, Keynes speklasyon amacn da ilave etmitir. Keynese gre para azndaki art, toplam nominal talep zerinde dolaysz bir etki yapmamaktadr. lave para, faiz hadlerini etkileyecei iin, atl para balanslarna gidecektir. Bylece para, faiz haddini drerek, yatrmlar uyarmak suretiyle, gelir zerinde dolayl bir etki yapmaktadr. Oysa klasik sistemde, faiz, para talebinin deil, yatrm ve tasarruflarn fonksiyonuydu. Bu nedenle, para talebi faize kar inelastikti, Keynesyen yaklamda ise para talebi faize gre elastiktir. 6 Monetaristler ise paray deer paray deer ls deil, retim arac olarak ele almakta ve sermaye teorisi iinde dnmektedirler. Onlara gre faiz, parann deil kredinin fiyatdr. Bunun iin faiz haddi para arz ve talebini deil, kredi arz ve talebini dengeleyecektir. 7 Monetaristler, Keynesyenlerin devlet harcamalarn artrarak ekonomiye canllk kazandrlabilecei tezini eletirerek, bunun enflasyona neden olabileceini sylemektedirler. Shapiro bunu yle anlatmaktadr ki, devlet ak piyasa ilemleriyle yatrmlarn finanse ederse, bu faizleri ykseltecek ve zel sektrn yatrmlarn azaltacaktr. Dolaysyla, yatrmlar artrmak amac ile piyasaya srlen ilave para, ksa dnemde
5 6

Der, a.g.e., s. 457. Serin, a.g.m., s. 104. 7 Vildan Serin, Eriah Arcan, Blent Kks al, Deien Dnya ve Deien Politikalar, , ktisat Politikas, (yayna hazrlayan) Vildan Serin, 1. bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 1998, s. 138.

fiyatlar etkilemeyip retimi artrsa bile, uzun dnemde reel retimi artrmayarak, enflasyona yol aacaktr.

1.1.2. Para Politikasnn Amalar

ktisat

politikasnn

bir

arac

olarak

para

politikas

iktisat

politikasnn tm amalarnn gereklemesini ama edinmekle birlikte temel amalarnn fiyat istikrarn salama, gelir retim dzeyi istikrarn salama, d demeler dengesini salama olduu sylenile bilir. Para politikasnn kesiminin politikasn ayn ve zamanda hazine ihtiyalarn karlama, ak kamu bte dviz kredi finansman ihtiyalarn kalknmay karlama,

destekleme,

iktisadi

hzlandrmak,

piyasasnda istikrar salama, finansal piyasalarda istikrar salama gibi amalar da olabilir.

1.1.2.1. Fiyat stikrarn Salama

Fiyat istikrar, para politikasnn en eski amacdr. Para arz, talebi ve fiyat dzeyi arasnda gzlenen ilikiler sonucunda, para politikasnn fiyat istikrarn salamas amalanmtr. Fiyatlar genel dzeyindeki deimeler milli gelir ve istihdam seviyesini gelir blmn ve d demeler dengesini olumsuz ynde etkilemektedir. Fiyat istikrar retim amalarnn verimliliine hizmet ettii gibi tam alma asndan da nemlidir. Bunun iin fiyat istikrar para politikasnn balca amacn oluturmaktadr. Para miktarndaki deimelerin fiyatlar genel dzeyi zerindeki etkisi nedeniyle para politikas fiyat istikrar amacn gerekletirmede en etkili iktisat politikasdr. 8
8

Nihal Avc, Bte ve Para Politikalarnn Makroekonomik Etkileri , (Devlet Bte Uzmanl Aratrma Raporu), Maliye ve Gmrk Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl, Ankara, 1988, (10.11.2010), s. 50.

1.1.2.2. Gelir retim Dzeyi stikrarn Salama

1930 Dnya ekonomik krizinden bu tarafa para politikasnn nemli amalarndan birisi de, gelir ve retim dzeyinin istikrarn salamak olmutur. Ekonomide bazen canllk ve bazen de durgunluk hkm srer. Ekonomiyi tam istihdam dzeyine ulatrmak iin para politikas tedbirlerine de ska bavurulmaktadr. Bazen ekonomide retim fazlas ve bazen de talep fazlas olur. Her iki durumda da para politikas tedbirlerine bavurularak enflasyonist veya deflasyonist eilimler bertaraf edilir. 9 Fakat bu tr dengesizlikleri sadece para politikas ile ortadan kaldrmak mmkn olmamakta, bunun yannda salkl istatistiki bilgiler, tutarl bir iktisat politikasnn olmas da gereklidir. Para politikasnn amalarndan biri de tam istihdamn

salanmasdr. Tam istihdam dier amalarda da olduu gibi yalnzca para politikasnda yaplan ayarlamalarla salanmaz. Ancak istihdam artnn salanmas iin gerekli koullardan biri olan retim art uygun bir para politikas ile salanabilir. Ama yine de dier iktisat politikalaryla desteklenmelidir. 1 0

1.1.2.3. D demeler Dengesini Salama

Para politikasnn d demeler dengesini salama amac da para arznda yaplacak ayarlamalarla gerekletirilebilir. Mesela, d bor alacaklardan fazla olduu zaman tedavldeki para miktar azaltlarak
9 10

Der, a.g.e., s. 481. Avc, a.g.m., s. 50.

toplam talebi ksmak yoluyla ithal mallarns olan talep de kslabilecei gibi, satnalma gcndeki azalma dolaysyla yerli reticilerin ellerinde kalan mal ihra etmek durumunda kalmalar salanabilir. Gzden uzak tutulmamaldr ki ekonominin i dengesi ile d dengesini salamak iin bavurulacak aralar arasnda elikiler bulunabilir. Mesela d dengeyi salamak iin ierde talep daraltlrsa bu defa istihdam da daralr. Ekonomide zaten isizlikte varsa d denge uruna i istikrar daha da bozulmu olur. Bu durumlarda ierden mi, yoksa dardan m fedakarlk yaplmas gerektii nceden hesaplanmaldr. 11

1.1.3. Para Politikasnn Aralar

Para

politikasnn

kontrolnde,

uygulanmasnda

ve

dzenlenmesinde sorumlu olan merkez bankalar para politikasnn uygulanmasnda ya dorudan dzenleyici gcn kullanarak ya da dolayl olarak merkez bankas parasn ihra eden kurum sfatyla para piyasas koullarn etkiler. Merkez Bankasnn para politikas uygulamalarnda kulland dolaysz (dorudan) ve dolayl parasal aralar arasndaki bu ayrm iki ekilde ifade edilebilir: Dolaysz aralar, faiz oranlarna ya da mevduat ve kredi miktarlarna mdahale ile snrlamalar getirirken, dolayl aralar piyasada arz-talep koullarn etkileyecek ekilde kullanlmaktadr. Dolaysz aralar finansal kurumlarn bilanolarn hedef alrken, dolayl aralar merkez bankas bilanosunu hedef almaktadr. 1 2 Dier taraftan dolaysz aralar yaplan dzenlemelerle ya fiyatlar(faiz oranlarn) yada miktarlar (kredi-mevduat) belirlerken, dolayl para politikas aralar ise piyasadaki arz-talep koullarn etkileyerek yrtlmektedir. Merkez bankacl tarihinde, 1970ler ncesi dnemde, sermaye hareketlerinin
11 12

kontrol

edilmesi,

ekonominin

genelinde

kamu

Der, a.g.e., s. 481. Akay, a.g.m., s. 12.

mdahalesinin kullanldn

youn

olmas

ve

finansal daha

piyasalarn sonraki

gelimemesi liberal

nedeniyle genelde dorudan para politikas aralarnn youn olarak grmekteyiz. Ancak, dnemde ekonomi anlaynn, bu erevede piyasa mekanizmasnn etkinliinin artrlmasna ynelik yapsal reformlara bal olarak finansal piyasalarn gelimeye, sermaye hareketlerinin artmaya balamasna bal olarak, 1970lerin sonlarna doru, gelimi lkeler kredi kontrolleri, faiz oran tavanlar ve dorudan krediler gibi dorudan aralar kullanmay brakarak, ak piyasa ilemleri, reeskont imkan ve zorunlu karlklar gibi dolayl para politikas aralarna ynelmiler ve daha sonraki yllarda da gelimekte olan lkeler bu gelimeleri uygulamaya balamlardr. 1 3 Dorudan para politikas aralarna faiz oran kontrolleri, kredi tavan kontrolleri, farkllatrlm reeskont kotalar, disponibilite uygulamas, finansal araclarn portfylerinin yeniden dzenlenmesi, hisse senedi ve tahvil almna ynelik kredilerin kontrol, tketici kredilerinin kontrol, zel mevduatlar, merkez bankasnn moral takviyesi, reklam ve resmi olmayan tler gibi aralar dahildir. Dolaysz para politikas aralarna ak piyasa ilemleri, reeskont ilemleri, zorunlu karlk oranlar ve baz kaynaklarda da dviz efektif ilemleri aittir. 1.1.3.1. Ak Piyasa lemleri

Ak piyasa ilemleri en geni anlamyla finansal enstrmanlarn ak piyasada merkez bankas tarafndan ya birincil piyasada ya da ikincil piyasada alnarak veya satlarak bankaclk sisteminin toplam rezervlerini daraltarak veya genileterek lkenin para arzn

13

Timur nder, Para Politikas: Amalar, Aral ar ve Trkiye Uygulamas , (Uzmanlk Yet erlilik Tezi), T.C.M.B. Piyasalar Genel Mdrl, Ankara, 2005, http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/TURKCE/tezler/timuronder.pdf , (09.11.2010), s. 56.

etkileyebilmek

olup,

etkinlii

ekonomide

gelimi

bir

sermaye

piyasasnn varlna baldr. Ak piyasa ilemleri, bankalarn likiditesinde ve piyasadaki para miktarnda deiiklie yol aar. Bankalarn likiditesinde meydana gelen deimeler kredi alabilir fon hacmini ve kredi politikasn etkiler. Ayrca, ak piyasa ilemleri piyasadaki denge faiz orann etkilemektedir. Merkez bankasnn kat satn ald durumda piyasaya likidite kacandan faiz oranlar decek, kat fiyatlar artacaktr. Dier taraftan merkez bankasnn piyasaya kat satmas durumunda, piyasadaki likidite azalrken, faiz oranlar ykselecek, katlarn fiyat decektir. 1 4

1.1.3.2. Reeskont lemleri

Merkez bankalarnn, bankaclk sistemine kredi vererek rezerv artrmas, reeskont kredileri olarak adlandrlr. Merkez bankasnn reeskont politikasya, bankalarn merkez bankasndan rezerv borlanmalarna ilikin koullar kastedilmektedir. Bu koullarn ilki ve en nemlisi, alnan kredilere uygulanan faiz oran, yani reeskont orandr. 1 5 Reeskont penceresi ilemlerinin en temel amac, merkez bankalarnn finansal sistem iin son dn verme kayna (mercii) fonksiyonunu yerine getirmesidir. Bu uygulamada bankalar, merkez bankasnca belirlenen genelde ksa vadeli senetleri, merkez bankasnn belirledii faiz oranlarndan iskonto ettirerek ihtiyac olan likiditeyi elde ederler ve aniden ortaya kabilecek panik havasn da yattrmaya alrlar. Dier bir deyile, bankalar bu yolla ellerindeki ticari senetleri, vadeleri dolmadan merkez bankasna krdrarak rezerv ihtiyalarn karlayabileceklerdir. 1 6
14 15

Akay, a.g.m., s. 21. lyas klar, Para Teorisi ve Politikas, (ed.) Sevgi Gerek, 1. bask, Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2004, s. 100. 16 nder, a.g.m., s. 80.

Merkez bankasnn reeskont oran deiiklikleri izlenen para politikasnda gerekletirilecek deiikliklerin sinyalini vermektedir. Reeskont politikasnda yaplan deiiklik piyasa faiz oranlar zerinde de deiikliklere neden olur. Faiz oran, kredinin fiyat olduundan, reeskont oranndaki deiime bal olarak piyasa faiz oranlarnda oluacak deiim, kredi arz ve talebini de etkileyecektir. 1 7

1.1.3.3. Zorunlu Karlk Oranlar

Zorunlu karlk uygulamas, asl olarak bankalara, mevduat ve mevduat benzeri ykmllklerinin belirli bir oran kadar tutar merkez bankas nezdinde bloke ve serbest mevduatlarnda tutma zorunluluu getirmektedir. bankalarn Zorunlu karlk oranlarnn fonlarn deitirilmesi miktarlarn yoluyla dn verebilecekleri etkilemeyi

amalayan ve fazla likiditenin sterilizasyonu iin kullanlan bir para politikas aracdr. Merkez bankas zorunlu karlk orann ykselterek, bankalarn kredi verme imkanlarn daraltmakta ve merkez bankas nezdinde daha byk bir miktarda hesap tutmaya zorlamaktadr. 1 8 Balangta bankalara ar mevduat ekililerinde likidite

salamak amacyla gelitirilen zorunlu karlklarn, zaman ierisinde bu ilevinin pek kullanlmad, zellikle para arzn kontrol arac olduu grlmektedir. 1 9

1.1.3.4. Dviz Efektif lemleri

Merkez bankalar, tam dalgal kur politikas uygulamyorlarsa, kur politikalarn dviz ve efektif al ve satlar ile gerekletirirler.
17 18 19

Akay, a.g.m., s. 18. nder, a.g.m., s. 86. Akay, a.g.m., s. 19.

10

Merkez bankasnn dviz ve efektif al-satlarnn kurlar zerindeki etkisi yannda piyasadaki yerli para likiditesi zerinde de dorudan etkisi vardr. Merkez bankas dviz ve efektif sattnda piyasadaki yerli para likiditesi azalrken; aldnda, piyasadaki yerli para likiditesi artacaktr. Merkez bankalar dviz ve efektif al-satlarn asl olarak piyasadaki likiditenin kontrol amacyla kullanmazlar. Bu nedenle, likidite zerindeki etkilerine ramen, ou kez, dviz ve efektif al satlar standart para politikas aralar arasnda saylmaz. 2 0

1.2. Maliye Politikas

1.2.1. Maliye Politikasnn Geliimi

Maliye politikasnn gelirlerinin,

politikas amalar kamu

kamu

kesiminin kamu

iktisadi

etkilerini iin

iktisat kamu

dorultusunda

ynlendirmek hizmetlerinin

harcamalarnn,

miktarnda,

bileiminde ve kamu teebbslerinin retim ve sat politikalarnda yaplan ayarlamalar olarak tanmlanabilir. 2 1 Mali konular ilk enceleyen Merkantalistler, maliyeye genellikle politik adan yanam ve vergilerin iktisadi etkilerine yer vermilerdir. Serbest giriim zgrlnden olmamasn, yana olan Fizyokratlar devlet mdahelesinin savunmular. 18.yzyl Avrupasnda Fransada Fizyokratlarla iktisat bilimi, bilim kimliine kavuurken ngilterede Adam Smith ile iktisat tam anlam ile bilim dal haline gelmitir. ktisat biliminin kuruvusu saylan Adam Smith, Fizyokratlar gibi iktisadi olaylar aklayan doal kanunlar aratrarak ve kiisel menfaate dayanan ferdin nemli olduu bir
20 21

kamu

harcamalarnn

kslmasn

nder, a.g.m., s. 80. Ayta Eker, Asuman Altay, Mustafa Sakal, Maliye Politikas, 2. bask, Anadolu Matbaas, zmir, 1997, s. 35.

11

ekonomik dzenden yana olmutur. 2 2 Devlet faaliyetlerinin etkinliinin az olduuna inanan Klasikler devlet faaliyetlerinin ve dolaysyla harcamalarnn snrl tutulmasn istemiler ve snrl harcamalar dolaysyla da vergilerin az olacan sylemiler. Klasik ekonomistlere gre, ekonomide geici bir dengesizlik hali ortaya ktnda, kamu harcamalar ve vergiler gibi maliye politikas aralar deil, para politikas aralar kullanlmaldr. nk, rnein, kamu harcamalarnn artrlmas, para arznn artrlmas demektir. Onlara gre, kamu harcamalar, eer, para arz artrlmadan, vergilerin artrlmas veya devletin halktan borlanmas yoluyla finanse edilirse, bu durumda, kiilerin harcamalar azalacak ve bu fonlar devlet eliyle harcanm olacaktr. Bu durumda, ekonomi asndan dnlecek olursa, harcanan miktar deimemekte, yalnzca harcayan taraf devlet olmaktadr. Kamu harcamalarndaki artn ekonomide gerek bir talep artna neden olabilmesi iin, bu artn para arznn artrlmas yoluyla finanse edilmesi gerekmektedir. Kamu harcamalarnn karlanmas iin para arznn artrlmas olay ise bir para politikas olaydr. 2 3 1930larda ortaya kan gelimeler, zellikle, 1929 Byk Buhran ve artmakta devam eden isizlik klasik kuramn doru olmad ynnde grleri hzlandrd. 1929 Dnya ekonomik Buhran (Big Boom) maliye politikas teorisi ve uygulamasn bugnk anlamda, ortaya karan bir ekonomik olay olarak XX. yy ekonomi tarihi iinde yerini alyordu. Ortaya kan yeni sorunlar J.M.Keynesin ne srd fikirler etrafnda tartlyor ve bylece kamu ekonomisinin nemi giderek artyordu. Kamu ekonomisinin ekonomik sre iindeki rol, kapsam ve etkileri yakndan inceleniyor ve konunun nemi de ortaya kyordu. Bylece kamu gelirlerinin elde edilmesi ve harcanmasnn meydana getirdii etkileri aklayan yeni bir teori, Maliye Politikas Teorisi oluturuluyordu. 2 4
22 23

Eker, Altay, Sakal, a.g.e., s. 33. Beyban Ata, zettin nder, Salib Turhan, Maliye Politikas, (ed.) Engin Ata, 1. bask, Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2004, s. 5. 24 Eker, 1996, a.g.e., ss. 287-288.

12

lk Keynesyenlerin ekonomik durgunluk tehlikesini ve ciddi durgunluk dnemlerinde para politikasnn maliye politikasna gre nisbi etkinsizliini vurgulamalarna karn bu gr son yllarda deimitir. ada Keynesyenler, gnmzde, Keynesyen gr simgeleyen temel grleri benimsemekle birlikte, genel olarak, hem para hem de maliye politikasnn etkinlii zerinde durmaktadr.

1.2.2. Maliye Politikasnn Amalar

Maliye

politikasnn

en

nemli

amalar

balk

altnda

incelenmektedir. Bunlar: ekonomik istikrarn salanmas, ekonomik byme ve kalknmann salanmas ve ekonomide kaynak ve gelir dalmn dzenlemek amalardr.

1.2.2.1. Ekonomik stikrar

Bir ekonomide, ekonomik istikrarn salanmas iin, iki konunun birlikte gerekletirilmesi gerekmektedir. Bunlardan bir tanesi fiyat istikrar, dieri ise, tam almadr. Gerekten bir ekonomide dk bir retim dzeyinde istikrarl bir fiyat dzeyi arzulanmad gibi, hzla ykselen bir fiyat dzeyi arzulanmad gibi, hzla ykselen bir fiyat dzeyinde de maksimum retim dzeyi istenmemektedir. Yalnzca hem istikrarl fiyatlarn hem de tam istihdamn mevcut olduu bir ekonomide ekonomik istikrar tam olarak gereklemektedir. 2 5 Gnmz ekonomilerinin en byk sorunu ve maliye politikasnn en nemli amac, dengeli ve istikrarl bir fiyat dzeyine ulalmas ve bunun devam ettirilmesidir. Dengeli ve istikrarl bir fiyat dzeyi ise, fiyatlardaki ini veya klar eklinde ortaya kan dalgalanmalarn
25

Ata, nder, Turhan, a.g.e., s. 25.

13

nlenmesi ile salanabilmektedir. 2 6 Fiyatlar genel dzeyinde grlen srekli dmelere (deflasyon) gnmzde pek rastlanmamakta ve maliye politikasnn fiyat istikrarnn salanmas ve korunmas amac byk lde enflasyonla mcadele anlamna gelmektedir. Tam istihdam, geni anlamda ekonomide mevcut btn retim faktrlerinin, tam olarak kullanlmas anlamn tamakla beraber ekonomide sorun yaratan asl konu ounlukla igc istihdam olduu iin istihdam denildiinde genelde igc istihdam anlalmaktadr. Gnmzde bir ekonomide tam istihdamn salanmas demek, kiilerin verimli alanalarda istihdam edilerek, milli gelir dzeyinin ykselmesi ve ekonomik byme ve kalknmann salanmasdr. 2 7

1.2.2.2. Ekonomik Byme ve Kalknmann Salanmas

lkelerin

gelimilik

seviyelerine

bal

olarak

bu

amacn

gerekletirirlmesi de farkllk gstermekte, gelimi lkelerde dengeli bir byme hzna ulalmas ve korunmas ama olurken, gelimekte olan lkelerde zellikle kinci dnya Sava sonras kalknma abalarnn balatlmas ve devam ettirilmesi ama olmutur. Maliye politikas, kamu yatrm harcamalar, cari harcamalar ile kalknmann gerekletirilmesine yardmc olourken, dier yandan uygulayaca vergi politikas ile ekonomik ihtiyac olan tasarruf hacmini etkileyebilmektedir. Bu ama iin vergilerin kullanlmas tevik edici vergileme veya kalknmann finansmannda vergi politikas gibi isimlendirilen zellikle gelimekte olan lkelerde tasarruf ve yatrmlarn oluumunda vergi tevik politikalarna sklkla bavurulmaktadr. Bunun yannda uygulanacak bor politikas ile varolan atl tasarruflar harekete geirilerek kamuya gelir salanacaktr. 2 8
26 27 28

Ata, nder, Turhan, a.g.e., s. 39. Eker, 1996, a.g.e., s. 292. Eker, Altay, Sakal, a.g.e., s. 41.

14

1.2.2.3. Kaynak ve Gelir Dalmn Dzenlemek

Maliye politikas, kamu harcamalar ve kamu gelirleri yoluyla kaynak kullanm ve gelir dalm zerinde nemli etkiler yaratabilmektedir. Artan oranl vergiler olan gelir vergileri ile kaynak ve gelir dalmndaki adaletsiz ve dengesiz dalm engelleyebilir. Bunu yannda madur olarak grlen kesimlere yaplacak transfer harcamalar ile sosyal dengelenme salanmaya allmakta, farkl sosyal tabakalarn satnalma glerinin korunmas amalanmaktadr.

1.2.3. Maliye Politikasnn Aralar

Maliye politikas bir ekonomide, belirlenen ekonomik ve sosyal amalara ulamak zere, ekonomi zerinde farkl etkilere yol aan eitli aralara sahip bulunmaktadr. Maliye politikas temel olarak devlet btesi aracl ile gerekletirilmekte, bu nedenle bir taraftan kamu harcamalarnn ve kamu gelirlerinin miktar ve bileimleri, dier taraftan harcama ve gelirlerdeki deimelerin tmyle ilgili olmas nedeniyle bte a veya fazlas, maliye politikasnn amalarna ulamada kullanabilecei en nemli aralar olmaktadr. Ancak, bir ekonomideki deimelerin tmnn gznne alnmas gerektiine gre (rnein, yerel ynetim bteleri, zerk bteler gibi), maliye politikasnn dar anlamdaki bte politikasndan daha kapsaml dnlmesi gerekmektedir. 2 9 Maliye politikas aralar kamu harcamalar ve kamu gelirleridir. Kamu gelirleri bata vergiler olmak zere, harlar, resimler, erefiyeler, para ve vergi cezalar, parafiskal gelirler, mlk ve teebbs gelirleri, borlanma gelirleri ve para ilemlerinden doan gelirlerden ibaret
29

Ata, nder, Turhan, a.g.e., s. 30.

15

olmakla birlikte, saladklar kamusal gelirin bykl ve iktisadi deikenler zerinde meydana getirdikleri etkiler nedeniyle vergi ve borlar kamu gelirleri iinde daha nemlileridir.

1.2.3.1. Harcama Politikas

Btenin ak ya da fazla vermesi vergilerin artrlp eksiltilmesi yoluyla olduu gibi, vergi haslat sabitken harcama artrlp eksiltilmesi yoluyla da salanabilir. phesiz ki, bu biimde bir politika arac olarak kullanlacak masraflar, ancak devletin normal faaliyetleri dnda kalan masraflardr. Elbette ki, eitim, adalet, genel idare ve milli savunma gibi temel devlet faaliyetleri iin yaplmakta olan masraflarn, ekonomik istikrar dnceleriyle artrlp eksiltilmeleri sz konusu deildir. Bu nedenle, masraf politikasyla ilgili olarak, hatra sosyal sabit sermaye yatrmlaryla bayndrlk masraflar ve ksmen de sbvansiyonlar (mali yardmlar) gelmektedir. 3 0 Gnmzde salanmaya kamu harcamalarnn zellikle dzeyi ve ynelik yksek olduu olduu

harcama alanlar asndan dzenlemeler yaplarak ekonomide denge allmaktadr. enflasyonun dnemlerde kamu harcamalar azaltlmak suretiyle tketim talebini ksc etkiler oluturulmaktadr. Enflasyonist dnemlerin yansra ekonomik konjonktr deflasyonist bir aamada bulunuyorsa bu defa da kamu harcamalar talebi, istihdam arttrc ynde kullanlarak denge salanmaya allabilir. 3 1

1.2.3.2. Vergi Politikas

30 31

Der, a.g.e., s. 489. Eker, Altay, Sakal, a.g.e., s. 44.

16

Vergi tevik

politikas ve bir

izlenerek

ekonominin

ynlendirilmesi salanmas indirimleri

eitli iin veya

yollarla mmkndr. Bunlar arasanda en etkin olan zel yatrmlarn edilmesi tasarruf-sermaye uygulama olarak birikiminin vergi bavurulan

muafiyetlikleridir. Dolayl vergiler artrlarak veya azaltlarak mallarn fiyatlar, kiilerin tketim eilimi ve muamele hacmi geniletilip daraltlabilir. Dolayl vergilerin yansra dolaysz vergilerde yaplacak indirmler veya artlar nemli ekonomik sonulara yol aarlar. Dolaysz vergiler de (gelir vergileri, kurumlar vergisi, sermaye kazanlar vb.) yaplacak indirimler tasarruf ve yatrmlar tevik etme ynnde etki yaratabilirler. zellikle gelimekte olan lkelerde iktisadi kalknma asndan nemli grlen sektrlere gtrlecek vergi istisnalar (indirm veya muafiyet) nemli tevik tedbirleri olarak kabul edilmektedir. Bu lkeler iin gerekli sanayi, turizm, ihracat sektrleri iin byk vergi kolaylklar tevik tedbirleri ad altnda uygulanmaktadr. 3 2

1.2.3.3. Borlanma Politikas

Klasik iktisadi grte olaanst bir kamu geliri olarak grlen borlanmann gnmzde nemi gittike artmtr. nemli olan devletin borlanarak piyasadan ektii paraarn retici alanlara aktarlmas ve gelecek kuaklar zerinde byk bir yk oluturulmamasdr. Mesela, enflasyonist dnemde piyasadan para ekilerek tketim zerinde daraltc bir etkide bulunmann borlanma Vadesi Devletin yansra politikas, gelen uygulad ekonomik tketimi borlanma konjonktrn geniletici tketim daralma etki eilimini iktisadi dneminde gsterebilir. arttrabilir. ynde

borlarn

denmesi

politikasnn

istikrarn salanmasna yardmc oloabilmesi iin, bankalar dndaki kurum ve kiilere borlanmas daha uygun olacaktr. nk devletin
32

Eker, 1996, a.g.e., ss. 297-298.

17

bankalara veya mali piyasalara borlanmas kaydi para denilen banka parasnn bollamasna yolaacaktr ki bunun sonucu enflasyondur. 3 3

1.3. D Ticaret Politikas 1.3.1. D Ticaret Politikasnn Geliimi

D ticaret politikas, d ticareti toplum yararna dzenlemek iin devletin alm olduu nlemlerin tmne denir. 3 4 D ticarete yaplan mdaheleler dorudan veya dolayl olarak yaplm olabilir. rnein, lkede enflasyonu veya isizlii nlemek gibi yurtii amalara uygulanan politikalar ayn zamanda ithalat ve ihracat da etkileyebilir. Bu ekilde baka amalar iin alnm olmakla birlikte d ekonomik ilikileri etkileyen politikalar dolaysz mdaheleleri oluturur. O halde dolaysz anlamda d ticaret politikas (trade policy), hkmetin lkenin dorudan d ticaret akmlarn snrlandrmak, zendirmek veya bu ilemlerin yapl yntemlerini dzenlemek iin alm olduklar sistematik nlemleri ifade eder. Hkmet mdaheleleri yalnzca mal akmlaryla ilgili olmaz. Zaman zaman hkmetler lkenin emek, sermaye ve teknoloji tr akmlar zerinde de ifade mdahelelerde etmek iin policy) bulunmaktadrlar. uluslararas Bu genel mdaheleleri (international

ekonomi

politikas

economic

deyiminin kullanlmas daha doru olur. Fakat hkmet kstlamalar daha ok d ticaret akmlar zerinde younlat iin uygulamada tmnn yerine daha ok d ticaret politikas terimi kullanlmaktadr. 3 5 XVI. mdaheleci
33 34

asrdan d

XIX.

asra

kadar

geerli

olan

merkantalizm, Merkantalist

ticaret

politikalarna

dayanyordu.

Eker, Altay, Sakal, a.g.e., s. 47. Eker, Altay, Sakal, a.g.e., s. 28. 35 Halil Seyidolu, Uluslararas ktisat, 15.bask, Gzem Yaynlar, stanbul, 2003, s. 117.

18

dnemden

sonra

en

fazla

kayrlm

lke

kural

ad

verilen

uygulamann da etkisiyle dnyada serbest ticaret akmlar etkili lmaya balad. Bu ilke GATT erevesinde gnmzde de benimsenen ana ilkelerden biridir. Byk Dnya Depresyonu yllarnda ise lkeler tarifelerini yksetmeye balam ve rekabeti devalasyonlar dnemine girilmitir. II. Dnya Sava sonras dnemde uluslararas ibirlii dncesi gelimeye balam, bu anlay dorultusunda Birlemi Milletler rgt (UN), Uluslararas Para Fonu (MF), Dnya Bankas (BRD) kurulmutur. Uluslararas ekonomik ve ticari konularda ibirliinin salanmas alannda nemli bir gelime olan GATT 1948 ylnda kuruldu. GATTn yrtt bir dizi ok-yanl grmeler sonucunda kinci Dnya Savandan sonraki dnemde gmrk tarifeleri nemli lde azaltlmtr. Ancak tarifeler azaltlrken grnmez engeller yaygnlayordu. 1973lerden sonra ise dnyada koruyuculuk akmlar yeniden egemen olmaya balad. Buna yeni korumaclk ad verilir. lerde grlecei gibi bu dnemde korumaclk gmrk tarifelerinden ok, gnll ihra kotalarna ve teki grnmez ticaret engellerine dayanyordu. Nihayet 1994de sonulanan Uruguay Toplantlarnda ilk kez, tarifelerin yannda grnmez engellerin indirilmesi konusunda snrl da olsa baz kararlar alnm ve GATT anlamasn kapsayan Dnya Ticaret rgt (World Trade Organization) kurulmutur. Bundan sonraki dnemde ticari serbestletirme abalar, Dnya Ticaret rgt erevesinde yrtlmektedir. 3 6

1.3.2. D Ticaret Politikasnn Amalar

Bir lkede iktisat politikas yrtlrken iktisat politikasnn bir alt kolu olarak d ekonomi politikasndan da yararlanlabilir. Cari ilemler aklarn azaltmak, dviz gelirlerini artrmak, d borlar
36

Seyidolu, a.g.e., s. 122.

19

azaltmak,

yerli

sanayii

korumak,

rekabeti

bir

snai

yaplanmay

salamak gibi d ekonomi politikasnn amalar ayn zamanda genel iktisat politikasnn da amalar olarak kabul edilir. Hkmetin d ticaret ilikilerine mdahelede bulunmasna yol aan baz nemli nedenler u ekilde d belirtilebilir: d demeler ekonomik dengesizliklerinin kalknma, piyasa giderilmesi, rekabetten korunma,

aksaklklarnn giderilmesi, ekonominin liberalletirilmesi, ekonomik istikrarn salanmas, hazineye gelir salamak, d piyasalarda monopol gcnden yararlanma, otari, baz siyasal ve sosyal hedeflere ulama vb.

1.3.2.1. D demeler Dengesizliklerinin Giderilmesi

demeler bilanosu aklar, ulusal ekonomi zerinde nemli baz olumsuz sonular dourur ki bunlardan da en nemlisi tkenebilmesidir. Bu lkelerde d ticaret politikasnn amac, dviz gideri douran ilemlerin kstlanmas ve dviz kazandrc ilemlerin zendirilmesi ile d ticaret bilanosu aklarnn giderilmesine yneliktir. 1.3.2.2. D Rekabetten Korunma

Genellikle az gelimi lkeler yeni kurulan sanayilerini belirli bir sre korumak iin bu yola ba vurmaktadrlar. Sanayilemi lkeler de zellikle az gelimi lkelerin ihra ettikleri tekstil gibi emek youn bir ksm sanayi mallaryla rekabet edemeyen baz yurtii endstri dallarn koruyucu politikalar izlemektedirler.

1.3.2.3. Ekonomik Kalknma

20

Kalknmakta olan lkeler d ticaret politikasn sanayileme stratejilerinin bir arac olarak kullanmaya alrlar. thal ikamesi gibi ie dnk bir sanayileme stratejisi izleyen lkelerde, d ticaret politikasnn ana amac yerli endstrilerin korunmas iken, da ak politika uygulayanlarda ama, ihracatn zendirilmesidir. lkel tarm rnlerini, d piyasaslardaki istikrarszlklardan korumak iin ekonomik yapnn eitlendirilmesi, kt dviz kaynaklarnn ekonomik olarak kullanlmas (lks tketim mallar ithalatnn kstlanmas ve ithalatta arln yatrm ve ara mallarna verilmesi), az gelimi lkelerde d ticaret politikasnn geleneksel fonksiyonlar arasnda yer almtr. 3 7

1.3.2.4. Ekonomik stikrarn Salanmas

ekonomik istikrar bozan enflasyon, isizlik, durgunluk, bte aklar gibi sorunlar ama, zerinde tam bir uzlama saland sylenebilecek bir d ekonomi politikas aracdr. 3 8 Eksik istihdam iindeki lkeler isizlik sorunlarn zmek amacyla, gmrk tarifeleri ve kotalar koyarak toplam talebi yabanc mallardan yerli mallara doru kaydra bilir ve yerli retimi artrmay hedefleyebilirler. Ayn zamanda ierde baz mallarn azalmas dolaysyla i fiyatlarda bir art olmas durumunda sz konusu mallarn ithalatn kolaylatrarak arz tkanklklarn giderir ve fiyat istikrarn salamaya alrlar.

1.3.2.5. Otari

Otari, ekonomik bakmdan kendi kendine yeterlilik demektir. Bu politakay gemite benimseyen Sovyetler Birlii, Dou Bloku lkeleri
37 38

Seyidolu, a.g.e., s. 118. Nvit Oktay, D Ticarete Giri, 1. bask, Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2005, s. 120.

21

ve Kuzey Kore gibi lkelerin amacnn d dnya ile ekonomik balarn en dk dzeye indirmek olduu sylenebilir. D ticaretin nedenlerini aklayan teorilerde de kantland zere her mal kendisi retip tketmeye alan bir lke d ticarete alan bir lkeye kyasla dezavantajl durumdadr. Bu tr lkelerde tketim retimle snrldr ve retime uymak zorundadr. 3 9

1.3.3. D Ticaret Politikasnn Aralar

D ticaret politikas aralarn tarifeler ve tarife d aralar olarak ikiye ayrmak mmkndr. Gmrk tarifeleri devletin d ticarete mdahele iin kulland geleneksel ama olmasna ramen gnmzde etkisi azalm, bunun yerine ok sayda yeni ara ve dzenlemeler otraya kmtr.

1.3.3.1. Gmrk Tarifeleri

Gmrk hattn geen mallardan gei srasnda alnan vergileri gsteren cetvele gmrk tarifesi denir. Gnmzde gmrk hattn geen ihra mallarndan ancak ok istisnai hallerde vergi alndndan gmrk tarifeleri ve vergileri terimi uygulamada daha ok ithal edilen mallara konulan vergiler iin kullanlmaktadr. 4 0 Bir mal zerine konulan gmrk vergisinin etkileri dar (ksmi denge) veya geni adan (genel denge) ya da mikro ve makroanalizlerle ele alnabilir. Bir mal zerine gmrk vergisi konulmas o maln yurtii fiyatnn ykselmesine yol aar. fiyatlarn artmas ise, maln yerli retiminin genilemesine, tketiminin kslmasna ve milli gelirin ilgili endstride alan reticilere doru yeniden datlmasna neden olur.
39 40

Oktay, a.g.e., s. 120. Oktay, a.g.e., s. 121.

22

Ayrca, vergiler maln ithalatn sfra indirecek kadar yksek olmad srece, devlet hazinesine de bir gelir salanr. Ksacas, bir mal zerine konulan gmrk vergileri, dar anlamda be farkl etki ortaya kartr. Bunlar retim, tketim, d ticaret, gelir dalm ve hazineye gelir salama etkileridir. 4 1 Gmrk tarifelerinin tmnn ekonomi zerinde douraca

etkilerden biri d demeler bilanosuna ettii etkidir. Gmrk tarifeleri ithalat kstlad lde, lkenin dviz giderlerinden tasarruf salar, yani d demeler an kapayc etki yapar. Gmrk tarifeleri toplam talebi yabanc mallardan yerli mallara doru kaydrarak, korunan endstriden balamak zere toplam haslay, dolaysyla milli geliri artrr. Milli gelirdeki art ayn zamanda genel alma dzeyinin ykselmesi yani isizlik orannn azalmas sonucunu dourur. Ancak milli gelir ve alma dzeyinin artmas iin de kar tarafn misillemede bulunmamas gerekir. Dier bir etkisi ise, gmrk tarifelerinin, ticaret hadlerini tarife koyan lke lehine deitirmesidir. 4 2 Ancak bunun iin kar lkelerin misilleme yapmamas yannda tarife koyann byk bir lke olmas da gerekir.

1.3.3.2. Tarife D Engeller

Tarife d aralar kavram, gmrk tarifelerinden ayr olarak, uluslararas mal ve hizmet akmlarnn normal gelime seyrini etkileyen her trl politika ve uygulamalar ifade etmektedir.

1.3.3.2.1. Miktar Kstlamalar

41 42

Seyidolu, a.g.e., s. 136. Seyidolu, a.g.e., s. 142.

23

Miktar kstlamalar dorudan ithal maln pahalandrmak yerine fiziki miktar veya deer olarak snrlama getirir. Aslnda bu da sonuta dolayl yoldan ithal rnlerinin pahalanmasna yol aar. 4 3 Balca miktar kstlamalar ithalat kotalar, ithalat yasaklar, ihracat kotalar ve snrlamalardr. thalat kotalar, ithal edilecek mal miktarnn ya da deerinin snrlandrlmasn ifede eder. thalatn lke baznda miktar olarak snrlanmas eklinde kota uygulamasna ayrmc kota, lke fark gzetmeksizin toplu bir miktar zerinden snrlanmasna ise global kota denir. Tarife kotasnda ise ithalatta belirli snra kadar farkl bu snrdan sonraki miktarlara farkl gmrk tarifeleri uygulanr. Baz lkelerde uygulanan tahsisli kotalarda toplam kota tutar belirli kriterlere gre ithalatlar arasnda datlr. Bu tr kota sistemi belli bir miktarn ithal edilebilmesi iin verilen zel izin belgesi olan ithalat lisanslar aracl ile yrtlr. 4 4 Yerli sanayie salad koruma ve d demeler an kapatma asndan kota, gmrk tarifelerine gre daha etkilidir. Tketim ile blm etkisi, gmrk tarifeleriyle ayndr. Gelir etkisi ynyle, kota ve gmrk tarifeleri birlikte kullanldndan, nemli bir fark olmamasna karn, miktar kstlamas nedeniyle ithal mallar fiyatlar ar ykselecei iin, ithalatlar ok nemli karlar elde edebilirler. thal izni salayan ithalatlarn tekel oluturarak yksek karlar elde etmeleri, haksz kazan kayna oluturur. Bu yolla dnya fiyat ile yurtii fiyat arasndaki farktan kaynaklanan ve kota rant olarak adlandrlan bu kazan, ithalatya ya da ithalat devlet yapyorsa devlete gidebilecektir. 4 5

43 44

Oktay, a.g.e., s. 135. Oktay, a.g.e., s. 135. 45 Ergl Han, Eyten Ayen, ktisadi Kalknma ve Byme, (ed.) Erol Kutlu, Anadolu niversitesi Yayn, s. 151.

24

thalat yasaklar dviz tasarrufu, yerli sanayii d rekabetten koruma, cari ilemler aklarnn kapatlmas gibi gerekelerle ithalatn tamamen yasaklanmasn ifade eder. hracat Kotalar ve Snrlamalar da bir dier d ticaret politikas aracdr. Her ne kadar gnll ihracat kstlamalar denilse de bu tr kstlamalarda talep ithalat lkeden gelmektedir. Bu tr kstlamalarda genellikle ithalat sanayilemi bir lke, ihracat ise emee dayal rnleri ucuz mal eden az gelimi veya yar sanayilemi bir lkedir. hracat kotalar ithalat lkelerde tketici refahn azaltc, yerli reticileri koruyucu, gelir dalmn yerli reticiler lehine deitirici etkiler yaratrken ihracat lkelerin ihracatn ve dviz gelirlerini snrlayc bir etki yaratr. 4 6 Baz durumlarda ihracat lkenin uygulad ihracat ktlamalar da szkonusu olabilmektedir. hracat lkenin kendi inisiyatifi ile ihracatn snrlamas eitli nedenlerle ortaya ka bilir ki, bunlardan en nemlileri ihracat kstlayarak ihra rnnn uluslararas piyasalardaki fiyatn ykseltmek isteyi ve kendi ihtiyac iin yeterli olmayabilecek temel bir malda yoluk yaanmasdr. Bunu iin ihracat lkenin arznn dnya piyasalarndaki fiyatlar etkileyebilecek lde byk olmas, szkonusu pahalanan rnn ikamesi olan rnlere yneli riskinin fazla olmamas gerekmektedir.

1.3.3.2.2. Dviz Kontrol

Genel olarak dvizle ilgili ilemler zerine hkmetin koymu olduu kstlamalara, dier bir deile, dviz piyasasna yaplan hkmet mdahelelerine dviz kontrol ad verilir. Hkmetler dviz alm ve satm ilemlerini yrtmek zere genellikle merkez bankasn grevlendirirler. D alemden bir dviz geliri elde edenler bu dvizleri
46

Oktay, a.g.e., s. 137.

25

belirli bir sre ierisinde, ilgili bankaya satmak zorundadrlar. Bu ekilde biriken dviz gelirleri, eitli d deme ihtiyalar arasnda datlrlar. Dviz kontrolleri genellikle sabit kur sisteminde uygulanr ve sabit kurlar hkmetler belirler. 4 7 Hkmetlerin kambiyo uygulamalarnda eitli amalar ola billir. Bu amalardan balcalar ithalat kstlayarak d deme aklarn nlemek, dviz rezervlerini eitli d deme ihtiyalar arasnda belirli bir ncelik srasna gre databilmek, lkeden sermaye ihracn nlemektir. 4 8 Bu politikann uygulanmas sonucu ithalat kstlanaca gibi, devlete belirlenen sabit kur sistemi geerli ise enflasyona ramen dviz bozdurduunda hep ayn miktarda yerli para elde eden ihracatnn evki krlacak ve ihracat da klecektir. Dier taraftan resmi kurdan ortada karlanmam bir talep bulunduu srece bireyler, yasal engelleri ap ihtiyalarn serbest piyasada salama yoluna giderler, ki bu da karaborsann ortaya kmasna neden olur.

1.3.3.2.3. oklu Kur Sistemi

oklu kur sistemleri eitli mal ve hizmetler ticaretine farkl dviz kurlarnn uygulanmas biimindedir. Bu zaman baz mallara yksek kur uygulanmakla ithali engellenirken ihrac zendirilir. Dk kur uygulanan mallarda ise bunun tersi bir durum ortaya kar. oklu kur sistemi de daha ok sabit kur sistemlerinde uygulanr. oklu kur uygulamalarnn en basit ekli, ikili kur sistemidir. Burada biri, dk dzeyde tutulan resmi kur, dieri serbest piyasada oluan ve deeri yksek, serbest piyasa kuru olmak zere iki farkl kur bulunur. thalatta zorunlu tketim maddeleri, hammadeler, ara ve yatrm mallar; ihracatta ise d piyasaya srmnde nemli bir sorunla
47 48

Seyidolu, a.g.e., s. 168. *Uluslararas Para Fonu da serm aye ihracnn engellenmesi amacyla kambiyo denetimine izin vermektedir.

26

karlalmayan geleneksel tarm rnleri, deeri dk resmi kura tabi tutulur. Yukardakilerin dnda kalan tm ithalat (rnein lks mallar gibi) ile ihrac zendirilmek istenen sanayi rnleri ve genellikle sermaye ilemleri serbest yksek piyasa kurundan ilem grrler. 4 9

1.3.3.2.4. hracatn zendirilmesi

hracatn

zendirilmesi

gerek

gelimi,

gerekse

az

gelimi

lkelerde uygulanan bir politika olup,ounlukla ihracatya, lkeye kazandrd dvizler karlnda daha fazla ulusal para denmesi veya ihra mallar retiminde maliyetlerin drlmesine ynelik uygulamalarla brokrasinin azaltlmasndan olumaktadr. hracat tevikleri pahal mal ve hizmet reten baz lkelerin retici ve ihracatlarn adeta dampingliyerek olduundan daha dk fiyatla uluslararas piyasalara alma imkan sunmaktadr ki, bu da adeta ucuza retenin cezalandrlmas anlamna gelmektedir. hracatta sbvansiyon terimi, ihra edilecek bir rn iin mene veya ihracat lkede devlet veya herhangi bir kamu kuruluu tarafndan dorudan veya dolayl olarak salanan her trl mali katk anlamna gelmektedir. Sbvansiyon eitleri arasnda: kurumlar ve/veya gelir vergisi muafiyeti, ithal girdiler iin denen dolayl vergilerden daha fazlasnn iadesi, maliyetlerin altnda fiyatla (dk faizle) kredi salanmas, iletme zararlarnn silinmesi, hkmetler veya yerel ynetimlerin dorudan mali katks, hkmetlerin maliyetinin altnda fiyatla girdi temini saylabilir. 5 0

1.3.3.2.5. Grnmeyen Engeller

49 50

Seyidolu, a.g.e., s. 167. Oktay, a.g.e., s. 140.

27

Bu nlemlerin devletin, halk sal, evre korunmas veya kamu gvenlii gibi nedenlerle kartms olduu idari, teknik dzenleme veya standartlar ierir. Her ne kadar konulu amalar farkl olsa da, d ticareti snrlandrdklar lde bir tr d ticaret engeli nitelii tarlar. Gnmzde bu tr engellerin saysnda hzl bir art ortaya kmtr. 5 1 Uluslararas iktisat politikasnn yukarda saylanlar dnda birok amac vardr ki, bunlarn konulma amac farkl olsa da d ticaret zerinde snrlayc veya geniletici etki salarlar. retimde yerli katk ve ihracat zorunluluu, kamu ihaleleri ve almlarnda yurtii satclara ve mallara ncelik tannmas, bal ticaret, ihracat vergileri, ithalatta fark giderici vergiler, anti-damping vergisi, telafi edici vergiler, dolayl vergiler bunlara dahildir.

1.4. Regulasyon ve Kontroller Politikas

Devlet, eitli iktisat politikas aralar yardmyla ekonomiye mdahele ekonomik fiyatlara edebilir. Devletin direkt ekonomiye olarak mdahelesi dzenlemeye olabilir. Birinci ise bazan tabi trde belirli tutmas devlet faaliyetleri mdahele

(regulasyon) ve/veya mal ve faktr piyasalarnda serbeste oluabilecek etmesi eklinde mdahelesine Ekonomik Regulaasyon, ikincisine Ekonomik

Kontrol ad verilir. 5 2 Devletin piyasaya giri ve k dzenlemeye tabi tutmas, baz alanlarda yasal tekeller oluturmas, uluslararas ticareti tarife, miktar kstlamas gibi yasal engellerle dzenlemeye tabi tutmas, yatrmlarn ve ihracatn artmasna ynelik krediler vb. Dolayl kontrollere veya ekonomik regulasyonlara rnek verilebilir. Fiyat ve cretlerin hkmet tarafndan belirlenmesi hkmetin piyasaya dolaysz mdahelesi anlamna gelir. Bu ise zellikle piyasa ekonomisinin ve
51 52

Seyidolu, a.g.e., s. 120. Cokun Can Aktan, Kamu Ekonomisinden Piyasa Ekonomisine zelle tirme, Dou Matbaas, Ankara, 1994, s. 54.

28

sosyal gvenlik sisteminin gl iledii gelimi lkelerde pek mmkn deildir. 5 3

SONU

Devletin belirli ekonomik ve sosyal amalara varmak iin ald yapt uygulamalar olarak tanmlanan iktisat politikas ve iktisat politikasnn aralar iktisadi teorilerin geliimlerine gre deiim gstermilerdir. ktisat politikasnn amalarn gerekletirmede para, maliye ve d ticaret politikalar kullanlrken ayn zamanda tam istihdamn salanmas ve korunmas, nisbi fiyat istikrar, yeterli bir kalknma ve byme hznn salanmas, demeler bilanosunda dengenin salanmas, blgeleraras dengesizliklerin giderilmesi gibi iktisat politikasnn amalar bu politikalarn da amalarn meydana getirmektedir. Bu amalar, her lkenin ulam olduu ekonomik ve sosyal gelime dzeyine ve politikaclar tarafndan benimsenen ekonomik ve sosyal amalara gre deiebildii gibi, lkenin farkl dnemlerde hedefledii amalar da farkllk gsterebilir. nemli olan iktisat politikasnn amalarnn kendi iinde bir biriyle ve bu amalar ile kullanlan para, maliye ve d ekonomi politikas aralar arasnda bir uyum olmasdr.

53

Eker, Altay, Sakal, a.g.e., s. 29.

29

KAYKANKAR

Kitaplar AKTAN, Cokun Can, Kamu Ekonomisinden Piyasa Ekonomisine zelletirme, Dou Matbaas, Ankara, 1994. ATA, Beyban, zettin nder, Salib Turhan, Maliye Politikas, (ed.) Engin Ata, 1. bask, Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2004. DER, smail Hakk, ktisada Giri, niversite Kitabevi, Ktahya, 1996. EKER, Ayta, Asuman Altay, Mustafa Sakal, Maliye Politikas, 2. bask, Anadolu Matbaas, zmir, 1997. HAN, Ergl, Eyten Ayen, ktisadi Kalknma ve Byme, (ed.) Erol Kutlu, Anadolu niversitesi Yayn. OKTAY, Nvit, D Ticarete Giri, 1. bask, Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2005.

30

SEYDOLU, Halil, Uluslararas ktisat, 15.bask, Gzem Yaynlar, stanbul, 2003. IKLAR, lyas, Para Teorisi ve Politikas, (ed.) Sevgi Gerek, 1. bask, Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir, 2004.

Makaleler ve Raporlar SERN, Vildan, 1970lere Kadar Uygulanan Para Sistemleri ve Politikalar, ktisat Politikas, (yayna hazrlayan) Vildan Serin, 1. bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 1998, ss. 17-107. SERN, Vildan, Eriah Arcan, Blent Kksal, Deien Dnya ve Deien Politikalar, , ktisat Politikas, (yayna hazrlayan) Vildan Serin, 1. bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 1998, ss. 108-200.

nternet Makaleleri AKAY, Memduh Aslan, Para Politikas Aralar Trkiye ve eitli lkelerdeki Uygulamalar, (DPT Uzmanlk Tezi), Ankara, 1997, http://www.dpt.gov.tr/dptweb/ekutup98/uztez/akcayma.html, (10.11.2010) AVCI, Nihal, Bte ve Para Politikalarnn Makroekonomik Etkileri, (Devlet Bte Uzmanl Aratrma Raporu), Maliye ve Gmrk Bakanl Bte ve Mali Kontrol Genel Mdrl, Ankara, 1988, s. 50, http://www.linkpdf.com/ebook-viewer.php? url=http://www.butce.org/dokumanlar/tez/NSagun.pdf (10.11.2010), NDER, Timur, Para Politikas: Amalar, Aralar ve Trkiye Uygulamas, (Uzmanlk Yeterlilik Tezi), T.C.M.B. Piyasalar Genel Mdrl, Ankara, 2005, http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/TURKCE/tezler/timuronder.pdf , (09.11.2010)

31