www.VNMATH.

com

I HC THI NGUYN I HC KHOA HC ================

Nguyn Tuyt Nga

LUN VN THC S TON HC

NG DNG CA L THUYT NHM TRONG MT S BI TON S CP

Thi Nguyn, nm 2009

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com

I HC THI NGUYN I HC KHOA HC ================

Nguyn Tuyt Nga

NG DNG CA L THUYT NHM TRONG MT S BI TON S CP

Chuyn ngnh: M s: Phng php Ton s cp 60.46.40

Hng dn: PGS.TS L Th Thanh Nhn

Thi Nguyn, nm 2009

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com

Mc lc
Li cm n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Kin thc chun b v l thuyt nhm 1.1 1.2 1.3 1.4 Nhm, nhm xylic v nhm con . . . . . . . . . . . . . . nh l Lagrange, ng cu nhm . . . . . . . . . . . . . Tc ng ca nhm ln tp hp . . . . . . . . . . . . . . Cng thc cc lp v nh l Burnside . . . . . . . . . .

5 5 7 9 10 15 15 19 20 26 26 27 31 41

Mt s ng dng v o s hc 2.1 2.2 2.3 Mt s ng dng n gin . . . . . . . . . . . . . . . . . Mt s ng dng ca nh l Lagrange . . . . . . . . . . ng dng ca Cng thc cc lp v nh l Burnside . .

ng dng v o t hp 3.1 3.2 3.3 Nhm i xng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ng dng v o t hp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mt s v d minh ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T i liu tham kho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
2

Li cm n
Sau hn na nm nghin cu mit m i, lun vn thc s ca ti vi t i nghin cu ng dng ca l thuyt nhm trong mt s b i ton s cp c ho n th nh. Nhng kt qa ban u m ti thu c l nh s hng dn tn tnh v nghim khc ca c gio PGS. TS L Th Thanh Nh n. Ti xin c b y t lng bit n su sc i vi C. Ti xin chn th nh cm n Ban Gim hiu, phng o to v Khoa Ton-Tin ca Trng i hc Khoa hc - i hc Thi Nguyn to mi iu kin thun li cho ti ho n th nh t i n y trong thi gian qua. i ng cn b thuc phng o to v Khoa Ton - Tin ht lng ng h, gip lp cao hc Kha I chng ti vi mt thi nhit tnh, thn thin nht. iu n y s m i l n tng rt tt p trong lng mi chng ti i vi nh Trng. Ti cng rt t h o rng trong qu trnh hc tp c Trng i hc Khoa hc - i hc Thi Nguyn b tr nhng nh ton hc h ng u Vit nam v lnh vc Phng php ton s cp ging dy cho chng ti nh GS H Huy Khoi, GS Nguyn Minh H , GS Phan Huy Khi... V cng l li cm n chn th nh ca ti ti bn b, nhng ngi thn lun ng vin, c v ti trong sut qa trnh nghin cu.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
3

Li ni u

L thuyt nhm l mt trong nhng lnh vc nghin cu quan trng ca i s hin i. L thuyt n y c nhng ng dng su sc trong nhiu hng khc nhau ca ton hc, vt l... c bit, mt s k thut trong l thuyt nhm c s dng mang li nhng kt qu p ca ton s cp. Chng hn, tnh gii c ca cc a thc c gii quyt trn vn bi E. Galois thng qua vic s dng cc kin thc ca l thuyt nhm phi hp mt cch t i tnh vi l thuyt trng v a thc. Trong lun vn n y, chng ti khai thc mt s ng dng ca l thuyt nhm v o ton s cp 2 lnh vc: S hc v T hp. Cng c ch yu ca l thuyt nhm c vn dng y l nh l Lagrange Cp v ch s ca mt nhm con ca mt nhm hu hn l c ca cp ca to n nhm v nh l Burnside Nu nhm hu hn G tc ng ln tp hu 1 f (g), trong f (g) l hn X th s qu o ca tc ng l (G : e) gG s phn t ca X c nh qua tc ng ca g. Lun vn c trnh b y trong 3 chng. Chng 1 l nhng kin thc chun b v l thuyt nhm nhm phc v cho 2 chng sau, bao gm cc khi nim v tnh cht c bn v nhm, ng cu nhm, nhm i xng v tc ng ca nhm ln tp hp. Cc kin thc v thut ng ca Chng I c tham kho ch yu trong cc cun sch v l thuyt nhm ca J. Rotman [Rot] v J. F. Humphreys [Hum]. Chng 2 l mt s ng dng v o s hc. Mt s kt qu cc Tit 2.1 v 2.2 l s tng hp li theo mt ch nhng ng dng bit ca l thuyt nhm trong s hc (xem 2.1.3, 2.1.4, 2.1.5, 2.2.1, 2.2.2),

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
4

nhng cng c nhng tnh cht m tc gi lun vn t tm ti bng hiu bit ca mnh (xem 2.1.1, 2.1.2). Tit 2.3, c trnh b y theo b i bo cng b nm 2005 ca T. Evans v B. Holt [EH], chng minh li nhng cng thc s hc c in bng phng php s dng cng thc cc lp v nh l Burnside trong l thuyt nhm. Chng cui ca lun vn l nhng ng dng ca l thuyt nhm v o mt s b i ton t hp. Thc cht, khi c l thuyt nhm soi v o, cc b i ton t hp n y bt phc tp hn, cch gii quyt n cng khng cn l nhng mo mc hay b n d nhm ln ca Ton t hp na, m n tr th nh r r ng, h thng v d hiu.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com

Chng 1 Kin thc chun b v l thuyt nhm

Mc ch ca chng n y l nhc li mt s kin thc v nhm, nh l Lagrange, tc ng ca nhm ln tp hp, cng thc cc lp v nh l Burnside. Kin thc n y l cn thit cho nhng ng dng gii mt s b i ton s cp c trnh b y trong Chng II v Chng III. Cc kin thc v thut ng y c tham kho trong cc cun sch v l thuyt nhm [Ash], [Rot] v [Hum].

1.1 Nhm, nhm xylic v nhm con

1.1.1. nh ngha. Nhm l mt tp G cng vi mt php ton tho m n cc iu kin (i) Php ton c tnh kt hp: a(bc) = (ab)c, a, b, c G. (ii) G c n v: e G sao cho ex = xe = x, x G. (iii) Mi phn t ca G u kh nghch: Vi mi x G, tn ti x1 G sao cho xx1 = x1 x = e. Mt nhm G c gi l nhm giao hon (hay nhm Abel) nu php ton l giao hon. Nu G c hu hn phn t th s phn t ca G c gi l cp ca G. Nu G c v hn phn t th ta ni G c cp v hn. Mt s v d v nhm.
5

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
6

- Tp Z cc s nguyn, tp Q cc s hu t, tp R cc s thc, tp C cc s phc vi php cng thng thng u l nhm giao hon cp v hn. - Tp S(X) cc song nh t mt tp X n chnh n vi php hp th nh cc nh x l mt nhm, gi l nhm i xng ca X. Nu X c n phn t th S(X) c cp n! v nhm n y khng giao hon khi n 3. - Vi mi s t nhin m 1, tp Zm cc lp thng d theo mun m vi php cng cc lp thng d l mt nhm giao hon cp m. Tp Z m cc lp thng d theo mun m nguyn t cng nhau vi m vi php nhn cc lp thng d l mt nhm giao hon cp (m), trong l h m Euler. Mt s tnh cht c s: Cho G l mt nhm vi n v e. Khi - Phn t n v ca G l duy nht. - Phn t nghch o ca mi phn t ca G l duy nht. - Mi phn t ca G u chnh quy, tc l tha m n lut gin c. 1.1.2. nh ngha. Tp con H ca mt nhm G c gi l nhm con ca G nu e H v a1 H, ab H vi mi a, b H. 1.1.3. nh ngha. Mt nhm G c gi l xyclic nu tn ti a G sao cho mi phn t ca G u l mt lu tha ca a. Trong trng hp n y G c gi l nhm xyclic sinh bi a v vit G =< a > . Ch rng nhm con ca nhm xyclic l xyclic. Cho G l mt nhm v a G. t < a >= {an | n Z}. Khi < a > l nhm con ca G, c gi l nhm con xyclic sinh bi a. Cp ca nhm con < a > c gi l cp ca phn t a. D thy rng a c cp v hn nu v ch nu an = 0 ko theo n = 0 vi mi

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
7

n Z. Hn na, a c cp n nu v ch nu n l s nguyn dng b nht sao cho an = e. 1.1.4. nh ngha. Cho A l tp con ca mt nhm G. Khi tn ti nhng nhm con ca G cha A, chng hn G. Giao ca tt c cc nhm con ca G cha A l nhm con nh nht ca G cha A. Nhm con n y c gi l nhm con sinh bi tp A v k hiu l < A > . R r ng nhm con sinh bi tp rng l {e}. Nu A = th < A >= {a1 a2 . . . an | n N, a1 , . . . , an A A1 }, trong A1 = {x1 | x A}.

1.2 nh l Lagrange, ng cu nhm

1.2.1. nh ngha. Cho H l mt nhm con ca mt nhm G. Ta nh ngha quan h trn G nh sau: a b nu v ch nu ab1 H vi mi a, b G. D kim tra c l mt quan h tng ng tren G. Vi mi a G, gi a l lp tng ng ca a. Ta c a = {ha | h H} = Ha. Mi lp tng ng Ha c gi l mt lp ghp tri ca H trong G. Tp thng ca G theo quan h tng ng c k hiu bi G/H. Khi H ch c hu hn lp ghp tri th ta gi ch s ca H trong G, k hiu l (G : H), l s cc lp ghp tri ca H. 1.2.2. nh l. (nh l Lagrange). Trong mt nhm hu hn, cp v ch s ca mt nhm con l c ca cp ca to n nhm. Sau y l mt s h qu trc tip ca nh l Lagrange.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
8

- Cho G l nhm cp n v a G. Khi cp ca a l c ca n. Hn na, an = e. - Mi nhm cp nguyn t u l nhm xylic sinh bi mt phn t ty khc n v. - Mi nhm cp 5 u giao hon.

1.2.3. nh ngha. Cho G l mt nhm. Mt nhm con H ca G c gi l nhm con chun tc nu Ha = aH vi mi a G. Cho H l nhm con chun tc ca mt nhm G. K hiu G/H l tp cc lp ghp tri ca H trong G. Khi quy tc nhn HaHb = Hab vi mi Ha, Hb G/H l mt php ton trn G/H, v cng vi php ton n y, G/H l m th nh mt nhm. Nhm G/H xc nh nh trn c gi l nhm thng ca G theo nhm con chun tc H. 1.2.4. nh ngha. Cho G v H l cc nhm. Anh x f : G H c gi l ng cu nhm nu f (xy) = f (x)f (y) vi mi x, y G. Mt ng cu nhm c gi l n cu (to n cu, ng cu) nu n l n nh (to n nh, song nh). Hai nhm G v H c gi l ng cu vi nhau, vit l G H, nu c mt ng cu gia G v H. = Mt s tnh cht: - Hp th nh ca hai ng cu nhm l mt ng cu nhm. - Nu f : G H l ng cu nhm th f (x1 ) = (f (x))1 v f (e) = e vi mi x G. - Nu f : G H l ng cu nhm, A l nhm con ca G v B l nhm con ca H th f (A) l nhm con ca H v f 1 (B) l nhm con ca G. Hn na, nu B l nhm con chun tc th f 1(B) l nhm con chun tc.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
9

1.2.5. nh ngha. Gi s f : G H l ng cu nhm. Khi tp Ker f = {x G | f (x) = e} l mt nhm con chun tc ca G v c gi l ht nhn ca f . Tp Im f = f (G) l mt nhm con ca H v c gi l nh ca f . 1.2.6. nh l. (nh l ng cu nhm). Cho f : G H l ng cu nhm. Khi G/ Ker f Im f. =

1.3 Tc ng ca nhm ln tp hp
1.3.1. nh ngha. Cho S l mt tp hp v G l mt nhm vi e l n v ca G. Mt tc ng tri ca G ln S l mt nh x G S S sao cho nu ta k hiu nh ca phn t (x, s) G S l xs th ta c (i) x(ys) = (xy)s vi mi x, y G, s S. (ii) es = s vi mi s S. Ho n to n tng t, chng ta c khi nim tc ng phi. Khi c mt tc ng tri t G ln S th ta ni S l mt Gtp, v nh ca phn t (x, s) G S qua tc ng n y c k hiu l xs hoc x s. T nay tr i chng ta ch xt cc tc ng tri, v thun tin ta gi chng l cc tc ng. Ta thy rng nhm G tc ng ln tp S nu v ch nu vi mi x G, c mt nh x t S n S cho ng mi s S vi phn t k hiu l xs S sao cho x(ys) = (xy)s v es = s vi mi x, y G, s S. Ta gi phn t xs l tc ng ca x ln s. Vi x G, nh x cho ng s S vi xs S c gi l nh x lin kt ca x. Mt s v d v tc ng ca nhm ln tp hp.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
10

- Cho G l nhm. Khi G tc ng ln chnh n bng php lin hp nh sau: Vi x, a G, ta dng k hiu x a cho tc ng ca x ln a, v t x a = xax1. Ta gi xax1 l lin hp ca a bi x. - Cho G l nhm. K hiu S l tp cc tp con ca G. Khi nhm G tc ng ln tp S bng php nhn nh sau: Vi x G v H S, ta dng k hiu x H cho tc ng ca x ln H, v t x H = xH. - Cho G l nhm v A l nhm con ca G. Nhm con B ca G c gi l lin hp vi A nu tn ti x G sao cho B = xAx1. Ch rng nu B lin hp vi A v C lin hp vi B th C lin hp vi A. K hiu S l tp cc nhm con ca G lin hp vi A. Khi G tc ng ln S bng cch lin hp nh sau: vi mi x G, B S, t x B = xBx1 .

1.4

Cng thc cc lp v nh l Burnside

1.4.1. B . Cho G l nhm v S l mt Gtp. Vi s S, t Gs = {a G | as = s}. Khi Gs l nhm con ca G. Chng minh. Cho s S. V es = s nn e Gs . Cho x, y Gs . Khi xs = s v ys = s. V th (xy)s = x(ys) = xs = s. Suy ra xy Gs . Cui cng, cho x Gs . Khi xs = s. V th s = es = (x1 x)s = x1(xs) = x1s. Suy ra x1 Gs . Vy Gs l nhm con ca G. Nhm con Gs nh ngha trong B 1.4.1 c gi l nhm con ng hng ca G ng vi phn t s.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
11

1.4.2. nh ngha. Cho G l nhm, S l Gtp v s S. t Gs = {xs | x G}. Khi Gs l b phn ca S. Ta gi Gs l qu o ca s trong S. Sau y l mt s v d v nhm con ng hng v qu o. - Xt tc ng chnh quy ca G ln chnh n: x a = xa, vi mi x, a G. Vi a G, k hiu Ga l qu o ca a. Vi mi y G ta c y = (ya1)a Ga. Do Ga = G. V th tc ng n y ch c 1 qu o, l G. Nhm con ng hng ng vi a l Ga = {x G : xa = a} = {e}. - Xt tc ng ca nhm G ln chnh n bng php lin hp: x a = xax1 vi mi x, a G. Vi a G, qu o ca a l Ga = {x a | x G} = {xax1 | x G}. Nhm con ng hng ng vi a l Ga = {x G | xax1 = a} = {x G | xa = ax}. - K hiu S l tp cc nhm con ca mt nhm G. Xt tc ng ca nhm G ln S bng php lin hp: x H = xHx1 vi mi x G v mi H S. Vi H S, qu o ca H l {xHx1 | x G} - tp cc nhm con lin hp vi H; nhm con ng hng ca H l GH = {x G | xH = Hx}. 1.4.3. Mnh . Cho G l nhm v S l Gtp. Khi (i) Gs = vi mi s S. (ii) S =
sS

Gs.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
12

(iii) Gs = Gr hoc Gs Gr = vi mi s, r S. Chng minh. (i), (ii). V s = es Gs nn Gs = . Suy ra S =

sS

Gs.

(iii). Gi s Gs Gr = . Khi tn ti x, y G sao cho xs = yr. Suy ra s = es = x1 xs = x1 yr. Cho as Gs. Ta c as = (ax1y)r Gr. Do Gs Gr. Tng t Gr Gs, v v th Gs = Gr. Mnh 1.4.3 ch ra rng tp cc qu o trong S l m th nh mt php phn hoch trn S. 1.4.4. nh l. (Cng thc cc lp). Cho G l nhm, S l Gtp v s S. K hiu G/Gs l tp cc lp ghp tri ca nhm con ng hng Gs . Khi tng ng f : G/Gs Gs cho bi f (xGs ) = xs l mt song nh. Gi thit thm rng S l mt tp hu hn. Khi ch s ca Gs chnh l s phn t ca qu o Gs. Hn na, nu Gs1 , . . . , Gst l cc qu o i mt ri nhau trong S th
t t

Card(S) = Card
i=1

Gsi =
i=1

(G : Gsi ),

()

trong Card(S) l s phn t ca S v (G : Gsi ), i = 1, . . . , t, l ch s ca nhm con ng hng Gsi . Chng minh. Gi s xGs = yGs G/Gs . Khi x1 y Gs . Suy ra x1 ys = s. Do ys = xs. V th f l nh x. R r ng f l to n nh. Cho f (xGs ) = f (yGs ). Khi xs = ys. Do (x1 y)s = s. Suy ra x1 y Gs . Do xGs = yGs . V th f l n nh. Suy ra f l song nh. Gi s S l tp hu hn. Khi qu o Gs l tp hu hn vi mi s S. Do f l song nh nn (G : Gs ) = Card(Gs) vi mi s S. V th cng thc (*) c chng minh.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
13

1.4.5. nh l. (nh l Burnside). Gi s mt nhm hu hn G tc ng ln mt tp hu hn X. Vi mi g G, k hiu f (g) l s phn t ca X c nh qua tc ng ca g, tc l s phn t ca tp hp {x X : gx = x}. Khi s qu o ca tc ng l 1 f (g). (G : e)
gG

Ngi ta gi

1 (G : e)

f (g) l s im c nh trung bnh qua tc

gG

ng ca cc phn t ca G. Theo nh l trn, s qu o ca tc ng chnh l s im c nh trung bnh. Chng minh. Chng ta dng mt k thut chun tc ca t hp gi l k thut tnh ton theo 2 cch chng minh. Gi T l tp cc cp sp th t (g, x) sao cho g G, x X v gx = x. Vi mi x X, s cc phn t g G sao cho (g, x) T chnh l cp ca nhm con ng hng Gx ca x. V th ta c Card(T ) =
xX

(Gx : e),

trong (Gx : e) l cp ca Gx . Vi mi g G, s phn t x X sao cho (g, x) T chnh l f (g). V th Card(T ) =

gG

f (g).

T hai ng thc trn ta c 1 (Gx : e) = f (g). (G : e) (G : e) gG xX Gi t l s qu o. Gi Gx1 , . . . , Gxt l cc qu o. V cc qu o l i mt ri nhau v X l hp ca cc qu o nn ta c (Gx : e) (Gx : e) (Gx : e) = + ... + . (G : e) (G : e) (G : e)
xX xGx1 xGxt

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
14

Vi mi i = 1, . . . , t, theo nh l 1.4.4, tng

xGxi

(Gx : e) bao gm (G : e)

Card(Gxi ) s hng, mi s hng u bng

1 . V th Card(Gxi )

xGxi

(Gx : e) =1 (G : e) (Gx : e) = t. (G : e)

vi mi i = 1, . . . , t. Suy ra
xX

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com

Chng 2 Mt s ng dng v o s hc
2.1 Mt s ng dng n gin
Nhn xt m u. Gi s p l s nguyn t. Khi Z = {1, . . . , p 1} p l mt nhm vi php nhn cc lp thng d theo mun p. V nghch o ca hai phn t khc nhau trong Z l khc nhau nn ta lun c p {1 , 2 , . . . , (p 1)1 } = {1, 2, . . . , p 1}. By gi ta p dng nhn xt n y chng minh mt s b i ton v s hc lin quan n s nguyn t, c th hin qua cc mnh sau. 2.1.1. Mnh . Cho p > 2 l mt s nguyn t. Vit biu thc 1 1 1 + + ... + 1 2 p1 di dng phn s ti gin a/b. Khi p l c ca a. Chng minh. Theo nhn xt trn, trong Zp ta c 1 1 1 + + ... + = 1 2 p1
p1 p1 1 1

(i)
i=1

=
i=1

i.

Vi mi s t nhin n 1, bng quy np theo n ta c 1 + 2 + ... + n =

15

n(n + 1) . 2

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
16
p1

V p > 2 l s nguyn t nn p 1 l s chn. Do

i=1 p1 p1

i=

p(p 1) 2

l s nguyn chia ht cho p, tc l l c ca a.

i=1

(i)1 =
i=1

i = 0 Zp . V th p
p1

Cho k > 1 l s t nhin v p l s nguyn t. Nu

i=1

ik chia ht

1 1 1 . cho p th ta c kt qu tng t i vi tng k + k + . . . + 1 2 (p 1)k Chng hn, vi k = 2 hoc k = 3 ta c kt qu sau. 2.1.2. Mnh . Cho p l s nguyn t. Gi s a 1 1 1 = 2 + 2 + ... + b 1 2 (p 1)2 1 1 1 a = 3 + 3 + ... + , b 1 2 (p 1)3 trong a/b v a /b l nhng phn s ti gin. Khi i) Nu p > 3 th p l c ca a. ii) Nu p > 2 th p l c ca a . Chng minh. (i) Theo nhn xt trn, trong Zp ta c 1 1 1 + 2 + ... + = 2 1 2 (p 1)2
p1 p1

(i ) =
i=1 i=1

1 2

i.

Vi mi s t nhin n 1, bng quy np theo n ta c n(n + 1)(2n + 1) . 6 V p > 3 l s nguyn t nn p khng l bi ca 3 v cng khng l bi (p 1)p(2p 1) ca 2. Do 12 + 22 + . . . + (p 1)2 = l s nguyn 6 12 + 22 + . . . + n2 =
p1

chia ht cho p, tc l
i=1

i = 0 Zp. Do p l c ca a.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
17

(ii) Tng t ta c 1 1 1 + 3 + ... + = 13 2 (p 1)3

p1 p1

(i ) =
i=1 i=1

1 3

i.

Vi mi s t nhin n 1, bng quy np theo n ta c n2 (n + 1)2 . 1 + 2 + ... + n = 4 V p > 2 l s nguyn t nn (p 1)2 chia ht cho 4. Do
3 3 3

(p 1)2 p2 1 + 2 + . . . + (p 1) = 4
3 3 3 p1

l s nguyn chia ht cho p, tc l a.

i=1

i = 0 Zp. V th p l c ca

Nhn xt trn c th s dng chng minh kt qu sau y. 2.1.3. Mnh . (nh l Wilson). S t nhin p l s nguyn t nu v ch nu (p 1)! 1 (mod p). Chng minh. Cho p nguyn t. Nu p = 2 th (2 1)! 1 (mod 2). Cho p > 2. Khi p l. Trong nhm nhn Z = {1, . . . , p 1}, nghch p o ca 1 l 1, nghch o ca p 1 l p 1. Hn na, nghch o ca a khc a vi 1 < a < p 1. Tht vy, nu ngc li ta c a2 1 (mod p), do p l c ca a2 1 = (a 1)(a + 1), iu n y l v l. Nh vy ta c th nhm p 3 phn t {2, . . . , p 2} ca Z th nh (p 3)/2 cp, p mi cp l nghch o ca nhau. Suy ra 2 . . . (p 2) = 1 Z . Do p (p 1)! = 2 . . . (p 2)(p 1) 1.(p 1) 1 (mod p). Ngc li, gi s (p 1)! 1 (mod p). Gi s p khng nguyn t. Gi a l mt c thc s ca p. Khi 1 < a < p. Do a l c ca (p 1)!. V (p 1)! + 1 l bi ca p nn n l bi ca a. Li do a l c ca (p 1)! nn a l c ca 1, iu n y l v l.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
18

Ch rng nhm con ca mt nhm xyclic l xyclic. T nhn xt n y ta c th chng minh kt qu sau y. 2.1.4. B . Cho a1 , . . . , an l cc s t nhin khng ng thi bng 0. Gi s d = gcd(a1, . . . , an ). Khi tn ti cc s nguyn x1 , . . . , xn sao cho d = a1 x1 + . . . + an xn . Chng minh. t H = {a1x1 + a2 x2 + . . . + an xn | xi Z, i}. Khi H l nhm con ca nhm cng Z. V Z xylic nn H l xyclic, tc l H = tZ vi t N. Ta khng nh t = gcd(a1, . . . , an ). V ai = 0a1 + . . . + 0ai1 + 1ai + 0ai+1 + . . . + 0an nn ai H = tZ, suy ra ai chia ht cho t vi mi i = 1, . . . , n. Gi s r l mt c chung ca a1 , . . . , an . V t H nn t biu din c di dng t = a1x1 + . . . + an xn , trong x1 , . . . , xn Z. Do xi chia ht cho t vi mi i = 1, . . . , n nn t chia ht cho r. Vy t l c chung ln nht ca cc ai . Suy ra d = t. Do ta c kt qu. 2.1.5. Mnh . (nh l Bezout). Cc s nguyn a1 , . . . , an l nguyn t cng nhau nu v ch nu tn ti cc s nguyn x1 , . . . , xn sao cho 1 = a1x1 + . . . + an xn . Chng minh. t H = {a1 x1 + a2 x2 + . . . + an xn | xi Z, i}. Theo b trn, H = dZ vi d = gcd(a1, . . . , an ). Nu d = 1 th H = Z. Do 1 H, v th 1 c biu din 1 = a1x1 + . . . + an xn vi x1 , . . . , xn Z. Ngc li, nu c biu din 1 = a1 x1 + . . . + an xn th 1 H = dZ. Suy ra d = 1.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
19

2.2 Mt s ng dng ca nh l Lagrange

Trong tit n y, chng ta s dng nh l Lagrange pht biu Chng I chng minh mt s kt qu trong s hc. 2.2.1. Mnh . (nh l Fermat b). Cho p l mt s nguyn t v a l mt s nguyn. Khi ap a (mod p). Chng minh. Xt nhm nhn Z cc lp thng d theo mun p nguyn p t cng nhau vi p. Nhm n y c cp p 1. Nu a l bi ca p th ap cng l bi ca p v do ap a (mod p). Trng hp ngc li th gcd(a, p) = 1. Do a Z . Trong nhm Z , p dng nh l Lagrange p p ta c ap1 = 1, tc l ap1 1 (mod p). Suy ra ap a (mod p). 2.2.2. Mnh . (nh l Euler). Cho m > 1 l mt s t nhin v a l mt s nguyn nguyn t cng nhau vi m. K hiu l h m Euler. Khi a(m) 1 (mod m). Chng minh. Xt nhm nhn Z cc lp thng d theo mun m nguyn m t cng nhau vi m. Nhm n y c cp (m). V gcd(a, m) = 1 nn a Z . Trong nhm Z , p dng nh l Lagrange ta c a(m) = 1, tc m m l a(m) 1 (mod m). Cho G = (a) l nhm xyclic cp n. Khi phn t ak l phn t sinh ca G nu v ch nu gcd(n, k) = 1. V th G c ng (n) phn t sinh, trong l h m Euler. Hn na, nu d l mt c ca n th G c duy nht mt nhm con cp d, l nhm con sinh bi phn t an/d . Ap dng nh l Lagrange kt hp vi nhn xt n y, ta c ng nht Euler sau y.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
20

2.2.3. Mnh . Gi l h m Euler. Nu n > 0 l mt s nguyn th n=

d|n

(d).

Chng minh. Chn G l mt nhm xyclic cp n, chng hn G l nhm Zn vi php cng cc lp thng d theo mun n. Xt quan h trn G cho bi x y nu v ch nu cc nhm con xylic sinh bi x v y l nh nhau. D thy l quan h tng ng trn G. K hiu cl(x) l lp tng ng ca phn t x G. Khi cl(x) = {y G : (y) = (x)} = {y G : y l phn t sinh ca (x)}. Gi s cp ca x l d. Theo nh l Lagrange, d l c ca n. T nhn xt trn, mi phn t y = xk l phn t sinh ca nhm con (x) nu v ch nu (k, d) = 1. V th cl(x) gm ng (d) phn t. Gi x1 , . . . , xk l cc i din ca cc lp tng ng ri nhau. Khi G l hp ca k tp ri nhau G = cl(x1) cl(x2) . . . cl(xk ). Do G l nhm xyclic nn theo nhn xt trn, mi c d ca n c duy nht mt nhm con xyclic cp d ca G. Suy ra n c ng k c, mi c l cp ca mt v ch mt nhm (xi ) n o . V th n =
d|n

(d).

2.3 ng dng ca Cng thc cc lp v nh l Burnside

nh l 2.3.1 v nh l 2.3.2 c trnh b y da v o b i bo nm 2005 ca Tyler J. Evans v Benjamin V. Holt [EH].

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
21

K hiu l h m Mobius, tc l (1) = 1 v vi n = p1 . . . pk 1 k l s phn tch tiu chun ca s t nhin n th (n) = (1)k nu 1 = . . . = k = 1 v (n) = 0 nu tn ti i sao cho i > 1. Ch rng nu f (n) v g(n) l cc h m s hc sao cho g(n) =
d|n

..

f (d) th

f (n) =
d/n

(n/d) g(d).

nh l sau y l mt kt qu c in ca l thuyt s, c vit trong cun sch History of the Theory Numbers nm 1919 ca L. E. Dickson. Trong lun vn n y, chng ta a ra mt chng minh khc bng phng php s dng tc ng nhm ln tp hp v Cng thc cc lp. 2.3.1. nh l. Vi mi s nguyn dng n v k ta c (n/d) k d 0 (mod n).
d|n

Chng minh. Hin nhin nh l ng vi n = 1. Cho n > 1. Xt h m s phc h : C C cho bi h(z) = z k . Vi mi n > 1, t Pn = {z C | n l s nguyn dng b nht hn (z) = z}. Cho thun tin, vi mi tp hp hu hn A, k hiu | A | l s phn t ca A. Trc ht ta khng nh rng n l c ca | Pn |. Tht vy, cho k = 1. Khi vi mi z C, s nguyn dng t b nht ht (z) = z l s nguyn dng t b nht z 1 = z, v s n y chnh l 1. V n > 1 nn vi mi z C cho trc, n khng th l s nguyn dng b nht tho m n tnh cht hn (z) = z. V th tp Pn = {z C | n l s nguyn dng b nht hn (z) = z} l tp rng, tc l | Pn |= 0, khng nh l ng trong trng hp k = 1. Cho k > 1. Gi s z Pn . Khi n l s nguyn dng b nht
t

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
22

hn (z) = z k = z. T , ta c th ch ra rng n l s nguyn dng b nht hn (z k ) = (z k )k = (z k )k = z k , tc l z k Pn vi mi s t nhin a vi 0

a a a n n a a

a < n. V th ta c tc
a

ng ca nhm cng Zn v o tp Pn cho bi a z = z k vi mi a Zn v mi z Pn . Vi z Pn bt k, n l s nguyn dng b nht z k = z. V th nhm con ng hng ca z l {a Zn | a z = z} = {a Zn | 0 = {0}. Do ch s ca nhm con ng hng ca z l n. Theo Cng thc cc lp, s phn t ca qu o ca z l n. V Pn l hp ca cc qu o ri nhau, mi qu o u c n phn t nn n l c ca | Pn |, trong | Pn | l s phn t ca Pn . Khng nh c chng minh. Tip theo ta tnh | Pn | theo k v n. Vi mi s nguyn dng n, t Xn = {z C | hn (z) = z} = {z C | z k = z}. R r ng Xn gm ng k n phn t. Hn na, Xn =
d|n
n n

a < n, z k = z}

Pd v nu d1 = d2 | Pd | .
d|n

l cc c nguyn dng ca n th Pd1 Pd2 = . V th k n = t f (n) =| Pn | v g(n) = kn . Khi g(n) =

d|n

f (n). Suy ra (n/d) k d .

| Pn |= f (n) =
d|n

(n/d) g(d) =
d|n

Theo khng nh trn, n l c ca

d|n

(n/d) k d .

nh l sau y l mt kt qu c in hn ca l thuyt s, c vit trong b i bo ca P. A. MacMahon Applications of the theory of

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
23

permutations in circular procession to the theory of numbers, ng trn tp ch Proc. London Math. Soc., nm 1891. Trong lun vn n y, chng ta a ra mt chng minh khc bng vic s dng nh l Burnside. 2.3.2. nh l. Vi mi s nguyn dng n v k ta c (n/d) k d 0 (mod n).
d|n

Chng minh. Vi mi s nguyn dng n, t Xn = {z C | hn (z) = z} = {z C | z k = z}. D thy rng quy tc Zn Xn Xn cho bi a z = z k l mt tc ng ca nhm cng Zn ln tp Xn . Ta s s dng nh l Burnside i vi tc ng n y chng minh nh l. Cho z Xn v a l s t nhin vi 0 a < n. Ta d kim tra c z k = z nu v ch nu z k
a gcd(a,n) a n

= z,

trong gcd(a, n) l c chung ln nht ca a v n. Vi a, b Zn , tp cc im c nh qua tc ng ca a l {z Xn | a z = z} = {z Xn | z k = z} = {z Xn | z k

gcd(a,n) a

= z}.

Do s phn t c nh qua tc ng ca a Zn l k d vi d = gcd(a, n). Tng t, tp cc im c nh qua tc ng ca b l {z Xn | b z = z} = {z Xn | z k

gcd(b,n)

= z}.

V th nu gcd(a, n) = gcd(b, n) th tp cc im c nh qua tc ng ca a v ca b l nh nhau. Hn na, vi d l mt c nguyn dng ca n th c ng (n/d) s t nhin j {1, . . . , n} vi gcd(j, n) = d. V th, vi mi c t nhin d ca n, c ng (n/d) phn t ca Zn c c chung ln nht vi n bng d v c cng tp im c nh qua tc

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
24

ng ca mi phn t trong chng. Mt khc, ta thy rng nhm Zn l hp ri nhau ca cc tp Yd , trong Yd = {a Zn | (a, n) = d}, v hp c ly theo cc ch s d l c nguyn dng ca n. By gi p dng nh l Burnside. Gi r l s qu o ri nhau ca tc ng.
a K hiu Xn l tp cc im c nh qua tc ng ca phn t a. Khi 1 1 a r= (n/d) k d . | Xn |= | Zn | n aZn d|n

V r l s qu o ca tc ng nn r N. Do n l c ca (n/d) k d , nh l c chng minh.

d|n

2.3.3. Ch . Ap dng nh l 2.3.2 cho trng hp n = p l mt s nguyn t th ta nhn li nh l Fermat b (xem Mnh 2.2.1). Tht vy, theo nh l 2.3.2, p l c ca (p) k 1 + (1) k p = (p 1)k + k p . Do k p k (mod p). Ap dng chng minh nh l 2.3.2 cho trng hp k = 1 ta nhn li c ng nht Euler trong Mnh 2.2.3. Tht 1 (d) 1n/d . vy, khi k = 1 th s qu o l 1. V th ta c 1 = n
d|n

Suy ra n =
d|n

(d).

Cn rt nhiu nhng ng dng khc ca L thuyt nhm trong vic chng minh li nhng kt qu c in ca l thuyt s (khng c trnh b y trong bn lun vn vi khun kh nh b n y). Ngi ta cng dng nhng kin thc v L thuyt nhm a ra nhng kt qu mi v s hc. Chng hn, trong cun sch v l thuyt nhm ca D. Surowski [Sur], ng trnh b y nhng kt qu p ca l thuyt s (th hin trong 2 mnh di y) m chng minh ca chng ch cn dng n nh l Burnside.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
25

2.3.4. Mnh . Cho x, n l cc s nguyn vi x 0 v n > 0. Khi

n1

x(a,n) 0 (mod n).

a=0

2.3.5. Mnh . Cho n > 0 l mt s nguyn. K hiu d(n) l s cc c ca n. K hiu l h m Euler. Khi
n1

(a 1, n) = (n)d(n).
a=0 (a,n)=1

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com

Chng 3 ng dng v o t hp
3.1 Nhm i xng
Gi s X c n phn t. Khi nhm i xng ca X c k hiu bi Sn . Ch rng cp ca Sn l n!, v mi phn t ca Sn c th ng nht vi mt song nh t tp {1, 2, . . . , n} n chnh n. Ta biu din phn 1 2 ... n t s Sn di dng s = , trong s(i) = ai vi mi a1 a2 . . . an i = 1, . . . , n. Sau y l mt s tnh cht c s ca nhm i xng Sn . 3.1.1. B . Nhm i xng Sn khng giao hon khi n 3. Chng minh. Cho n 3. Chn s, r Sn l cc nh x cho bi s(1) = 2, s(2) = 1, s(a) = a vi mi a 3; r(1) = 1, r(2) = 3, r(3) = 2, r(a) = a vi mi a 4. Khi rs(1) = 3 v sr(1) = 2. iu n y chng t rs = sr. Do Sn khng giao hon. 3.1.2. nh ngha. Php th s Sn c gi l xch d i k nu c cc s a1 , . . . , ak {1, 2, . . . , n} sao cho s(a1 ) = a2 , . . . , s(ak1) = ak , s(ak ) = a1 , v s(a) = a vi mi a {a1 , . . . , ak }. Khi ta vit / s = (a1, a2 , . . . , ak ). Tp {a1 , . . . , ak } c gi l tp nn ca xch s. Hai xch s, s Sn c gi l c lp nu cc tp nn ca chng ri
26

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
27

nhau. Ta quy c nh x ng nht e l xch c d i 1 vi tp nn gm mt phn t tu . 3.1.3. Mnh . Mi php th s Sn u vit c th nh tch nhng xch c lp. 3.1.4. Ch . Cho s Sn . Gi s s = s1 . . . st l s phn tch ca s th nh tch nhng xch c lp. Nu ta yu cu s phn tch n y c tnh cht a1 < a2 < . . . < at , trong ai l phn t b nht trong tp nn ca si vi mi i = 1, . . . , t, th r r ng s phn tch nh th ca s l duy nht nu khng k n cc nhn t l cc xch c d i 1. Mt s v d. - Cc phn t ca nhm i xng S3 c biu din nh sau S3 = {e, (1, 2, 3), (1, 3, 2), (1, 2), (1, 3), (2, 3)}. - Trong nhm i xng S8 , ta c 12345678 = (18643275); 87231456 12345678 25671348 = (125)(36)(47).

3.2

ng dng v o t hp

Trc khi trnh b y mt ng dng v o t hp, chng ta nghin cu nhm nh din ca mt a gic u. Xt mt a gic u n cnh, tm O v cc nh 1, 2, . . . , n sp th t ngc chiu kim ng h. K hiu Sn l nhm cc php th ca tp nh {1, 2, . . . , n}. Nhm nh din D2n l nhm con ca Sn sinh bi hai phn t R v T, trong R l php quay tm O ngc chiu kim ng 3600 h vi gc quay , v T l php i xng qua ng thng ni tm n O vi mt nh (chng hn nh 1). Nu k hiu I l nh x ng nht

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
28

th nhm nh din D2n gm ng 2n php ng c ca a gic, trong c n php quay I, R, R2 , . . . , Rn1 v n php i xng T, RT, . . . , Rn1 T. Nu n l th mi php i xng c xc nh bi ng thng ni tm O vi mt nh (i qua trung im ca cnh i din vi nh ). Nu n chn th n/2 php i xng c xc nh bi n/2 ng thng, mi ng ni hai nh i din nhau (ng thng n y i qua tm O); v n/2 php i xng c xc nh bi n/2 ng thng, mi ng ni hai trung im ca hai cnh i din nhau (ng thng n y cng qua tm O). 3.2.1. V d. gim bt s tru tng, ta l m vic vi hnh ng gic u c cc nh l 1, 2, 3, 4, 5 sp th t ngc chiu kim ng h. Nhm nh din D10 sinh bi hai phn t R, T trong R l php quay tm O ngc chiu kim ng h vi gc quay 720 , v T l php i xng qua ng thng ni tm O vi nh 1. Ta c th vit T = (2, 5)(3, 4) v R = (1, 2, 3, 4, 5), v th RT = (1, 2)(3, 5) l php i xng qua ng thng ni tm O vi nh 4. 3.2.2. V d. Xt mt lc gic u vi cc nh l 1, 2, 3, 4, 5, 6 sp th t ngc chiu kim ng h. Nu R l php quay 600 v T l php i xng qua ng thng ni hai nh 1, 4 th nhm nh din D12 gm 12 phn t sau: I, R = (1, 2, 3, 4, 5, 6), R2 = (1, 3, 5)(2, 4, 6), R3 = (1, 4)(2, 5)(3, 6), R4 = (1, 5, 3)(2, 6, 4), R5 = (1, 6, 5, 4, 3, 2), T = (2, 6)(3, 5), RT = (1, 2)(3, 6)(4, 5), R2T = (1, 3)(4, 6), R3T = (1, 4)(2, 3)(5, 6), R4 T = (1, 5)(2, 4), R5 T = (1, 6)(2, 5)(3, 4). 3.2.3. Ch . Gi s rng, vi k mu cho sn, chng ta t m u cc nh ca hnh lc gic trong V d 3.2.2 (khng yu cu phi dng tt c cc mu). Th th c bao nhiu cch t m u? V mi nh u c k cch chn mu, nn cu tr li theo logic l k 6 cch t. Tuy nhin, cu tr

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
29

li n y khng m t chnh xc thc t. Tht vy, gi s chng ta c hai mu, mu v ng (Y) v mu xanh da tri (B). Khi qua php ng c RT trong V d 3.2.2, cch t mu C1 = bin th nh cch t m u C2 = 1 2 3 4 5 6 , BBBY Y Y 1 2 3 4 5 6 BBY Y Y B

(v qua RT = (1, 2)(3, 6)(4, 5), nh 3 chuyn n ch m trc l nh 6 nn truyn mu (Y) sang nh 6, nh 6 chuyn n ch m trc l nh 3 nn truyn mu (B) sang nh 3, cn cc nh 1, 2 cng c m u (B); cc nh 4, 5 cng c mu (Y) nn qua RT chng vn gi nguyn m u). Theo tnh ton logic th C1 v C2 l 2 cch t m u khc nhau. Tuy nhin, th hnh dung chng ta c 2 ci vng cng hnh lc gic u, mt ci c to mu nh C1 v ci kia c to mu nh C2 . Nu hai ci vng cng t trn mt chic b n th s kh lp lun c chng c m u khc nhau, bi v ci vng n y s c m u ging c ci vng kia khi ta lt p n ri quay n. V th, trong thc t, hai cch t m u (trang tr) C1 v C2 nn c xem l nh nhau. Trc khi thit k mt m hnh ton hc ph hp vi thc t, ta cn b sau y. 3.2.4. B . Cho X l mt tp hp. Gi s G l mt nhm con ca nhm cc php th S(X) ca X. Khi G tc ng t nhin ln X nh sau: g x = g(x) vi mi x X, g G. Chng minh. Cho g, h G, x X. Ta c 1X x = 1X (x) = x v g (h x) = g h(x) = g(h(x)) = (gh)(x) = (gh) x.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
30

By gi ta xt mt m hnh ton hc. Gi s ta c k mu cho sn t m u cc nh ca lc gic u nh trong V d 3.2.2. Ch rng nhm nh din D12 l nhm con ca nhm cc php th S(X), trong X l tp cc nh ca lc gic. V th D12 tc ng t nhin ln tp cc nh ca lc gic u (xem B 3.2.4), v v th n tc ng ln tp cc cch t mu ca cc nh. Vi mi g D12, tng t nh cc lp lun trong Ch 3.2.3, nu C l mt cch t m u cc nh ca lc gic v C = g C l tc ng ca g ln C th trong nhiu trng hp ta c th coi cc cch t m u C v C l nh nhau. V th cc cch t m u trong cng qu o {g C : g D12 } ca C nn c xem l tng ng. Trong trng hp n y, s cch t m u phn bit (khng tng ng) chnh l s cc qu o. nh l Burnside 1.4.5 gip ta tnh c s qu o ca mt tc ng nu ta bit s cch t m u c nh qua tc ng ca mt hon v cho trc. V th ta cn mnh sau y. 3.2.5. Mnh . Gi G l nhm con ca nhm cc php th S(X) vi X l tp cc nh ca mt a gic u n cnh. Cho g G. Gi s g l tch ca c vng xch c lp, tnh c cc xch c d i 1. Nu ta c k m u th s cch t m u cc nh ca a gic c nh qua tc ng ca g l kc. Chng minh. Cho C l mt cch t m u cc nh ca a gic. Gi s C c nh qua tc ng ca g (tc l C = g C), khi vi mi vng xch (a1 , . . . , ap ) ca g, v g(a1) = a2, g(a2) = a3, . . . , g(an ) = a1 nn cc nh a1, . . . , ap phi c cng m u. Ngc li, gi s vi mi vng xch (a1 , . . . , ap ) ca g, cc nh a1 , . . . , ap c cng m u. Khi r r ng C l c nh qua tc ng ca g. V th s cch t m u c nh qua tc ng ca g l s cch chn m u cho cc xch ca g, k c cc xch c

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
31

d i 1, mi xch chn mt m u. V vy c ng k c cch t m u c nh qua tc ng ca g. 3.2.6. V d. Gi s ta c k mu t m u cc nh ca mt lc gic u. Trong nhm nh din D12, xt hai php th T = (2, 6)(3, 5) v R2 = (1, 3, 5)(2, 4, 6) (xem V d 3.2.2). Ta cn tnh s cch t m u c nh qua T v s cch t m u c nh qua R2. V T c 4 vng xch (2 vng xch cp 2 v 2 vng xch cp 1), nn p dng Mnh 3.2.5, s cch t m u c nh qua tc ng ca T l k 4. V R2 c 2 vng xch nn s cch t m u c nh qua tc ng ca R2 l k 2. 3.2.7. V d. Gi s ta c k mu t m u cc nh ca mt lc gic u. Ta cn tnh xem c bao nhiu cch t m u phn bit, trong hai cch t m u c xem l nh nhau nu cch n y l tc ng ca cch kia qua mt phn t n o ca nhm nh din D12. Trong nhm nh din D12 , c 1 hon v gm 6 vng xch ( l hon v ng nht); c 3 hon v gm 4 vng xch; c 4 hon v gm 3 vng xch; c 2 hon v gm 2 vng xch; v 2 hon v gm 1 vng xch (xem V d 3.2.2). Vi mi g D12 , p dng Mnh 3.2.5, ta tnh c s cch t m u c nh qua tc ng ca g. T , p dng cng thc trong nh l 1.4.5, ta tnh c s qu o phn bit l : 1 6 (k + 3k4 + 4k 3 + 2k 2 + 2k). 12 y cng chnh l s cch t mu phn bit.

3.3 Mt s v d minh ha
3.3.1. V d. Gi thit rng 2 cch t m u cc nh ca mt hnh vung l tng ng nu cch t mu n y l tc ng ca mt hon v trong

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
32

nhm D8 ln cch t m u kia. Khi vi k m u cho trc, c 1 4 (k + 2k 3 + 3k 2 + 2k). 8 cch t m u phn bit. Chng minh. Xt mt hnh vung tm O vi cc nh l 1, 2, 3, 4 sp th t ngc chiu kim ng h. Nu k hiu I l php th ng nht, R l php quay tm O vi gc quay 900 v T l php i xng qua ng thng ni hai nh 1 v 3 th nhm nh din D8 gm 8 phn t sau: I; R = (1, 2, 3, 4); R2 = (1, 3)(2, 4); R3 = (1, 4, 3, 2); T = (2, 4); RT = (1, 2)(3, 4); R2 T = (1, 3); R3 T = (1, 4)(2, 3) Nh vy nhm D8 gm c: 1 hon v 4 vng xch, l I 2 hon v 3 vng xch, l T v R2 T 3 hon v 2 vng xch, l R2 , RT v R3 T 2 hon v 1 vng xch, l R v R3 . T p dng cng thc Burnside v Mnh 3.2.5, ta c s cch t m u phn bit cc nh hnh vung ni trn l : 1 4 (k + 2k 3 + 3k 2 + 2k). 8

Nhn xt rng, nu thay vic t m u cc nh bng vic t m u cc cnh ca hnh vung trong V d 3.3.1, vi gi thit 2 cch t m u l nh nhau nu cch n y l tc ng ca cch kia qua mt php th trong nhm D8 th ta cng c kt qu tng t. Tht vy, gi a1 , a2 , a3 , a4 l n lt l cc cnh ni hai nh 1 4, 1 2, 2 3 v 3 4. Khi nhm D8 gm 8 phn t sau: I, R = (a1, a2 , a3, a4 ), R2 = (a1 , a3 )(a2 , a4),

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
33

R3 = (a1 , a4 , a3 , a2), T = (a1 , a2)(a3 , a4 ), RT = (a1 , a3), R2T = (a1 , a4 )(a2 , a3), R3 T = (a2 , a4). Nh vy, D8 bao gm 1 hon v 4 vng xch, 2 hon v 3 vng xch, 3 hon v 2 vng xch, 2 hon v 1 vng 1 xch. Do s cch t m u phn bit vn l (k 4 + 2k 3 + 3k 2 + 2k). 8 3.3.2. V d. Ngi ta cn t m u cc nh hnh ca mt hnh vung vi 2 m u trng v xanh. Khi s cch t m u cc nh l 16. Gi X l tp cc cch t m u. Trn X, xt quan h tng ng nh sau: C1 , C2 X : C1 C2 g D8 sao cho C2 = gC1 . Khi s c 6 lp tng ng. H y xc nh cc lp tng ng . Chng minh. Ta c k = 2. Theo V d 3.3.1, s cch t m u phn bit l 1 4 (2 + 2.23 + 3.22 + 2.2) = 6. 8 V th quan h tng ng trn c 6 lp tng ng, mi lp tng ng l mt qu o ca tc ng ca nhm D8 ln tp cc nh ca hnh vung. tm 6 lp tng ng , ta ch rng X gm 16 phn t, mi phn t l mt b gm 4 to tng ng vi 4 nh 1, 2, 3, 4 m mi to (mi nh) l t (trng) hoc x (xanh). Chng hn, phn t (txxt) X l cch t m u trng nh 1 v nh 4, m u xanh nh 2 v nh 3. Lp tng ng ca (tttt) l C1 = {g(tttt)} | g D8} = {(tttt)}. Tng t, lp tng ng ca (xxxx) l C2 = {g(xxxx)} | g D8} = {(xxxx)}. Lp tng ng ca (txxx) l C3 = {g(txxx) | g D8} = {(txxx), (xtxx), (xxtx), (xxxt)}.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
34

Lp tng ng ca (ttxx) l C4 = {g(ttxx)} | g D8 } = {(ttxx), (xttx), (xxtt), (txxt)} Lp tng ng ca (tttx) l C5 = {g(tttx)} | g D8} = {(tttx), (xttt), (txtt), (ttxt)} Lp tng ng ca (txtx) l C6 = {g(txtx)} | g D8 } = {(txtx), (xtxt)}.

3.3.3. V d. Gi s mt ci cy gy c t trn trc ho nh t x = 1 n x = 1 vi 3 ht c nh trn gy. Cc ht n y c nh ti cc im cui (tc l c nh ti im (1, 0) v (1, 0)) v ti trung im (0, 0) ca gy. Ngi ta mun t 3 ht bng n m u, v hai cch t m u c coi l nh nhau nu cch t mu n y l tc ng ln cch t m u kia qua php hon v trong nhm {I, }, trong I l php th ng nht v l php quay quanh trc tung mt gc 1800 . Khi s cch t m u phn bit l 1 2 (n + n3 ). 2 Chng minh. Ta gi s cc v tr nh ht l 1, 2, 3. Xt nhm {I, }. Ch rng I l hon v 3 vng xch v = 1 2 3 1 2 3 = (1, 3)

l hon v gm 2 vng xch. T p dng cng thc Burnside v Mnh 3.2.5, s cch t m u phn bit cho 3 ht vi n m u l 1 2 (n + n3 ). 2

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
35

Ch rng vi cc gi thit nh V d 3.3.3 v gi thit thm rng trong n m u c mu en. Khi s cch t m u phn bit sao cho 1 ht gia gy lun c m u en l (n + n2). Tht vy, mi cch t m u 2 l mt cch chn mu ch cho 2 ht 2 u. Gi 2 v tr l 1, 3. Khi trong nhm {I, }, php th ng nht I c 2 vng xch (1) v (3), cn c 1 vng xch l (1, 3). V th theo nh l Burnside v Mnh 1 3.2.5, s cch t m u phn bit l (n + n2 ). 2 3.3.4. V d. Vi 2 m u v xanh ta cn t m u cc nh ca mt lc gic u. Gi thit rng 2 cch t m u l tng ng nu cch t mu n y l tc ng ln cch t m u kia qua mt hon v trong nhm nh din D12 . Khi c 3 cch t m u phn bit sao cho 3 nh ca lc gic c m u v 3 nh cn li c m u xanh. Chng minh. Vi 2 m u v xanh, theo logic s c 26 cch t m u cho 6 nh ca mt lc gic u. Trong s n y, ta tm s cch t mu m u c 3 nh m u v 3 nh m u xanh. S cch t n y cng chnh l s cch chn 3 nh t 6 nh ca lc gic, v khi 3 nh c chn t m u th nhng nh cn li buc phi t m u xanh. Nh vy, c 20 cch t sao cho c 3 nh m u v 3 nh m u xanh (chnh l s t hp chp 3 ca 6 phn t). Gi L l tp 20 cch t n y. Ta phi tm xem trong L c bao nhiu cch t m u phn bit ( y, 2 cch t m u trong L c xem l nh nhau nu cch n y l tc ng ca cch kia bi mt php th ca D12 ). Nh vy, tnh s cch t m u phn bit trong L, vi mi g D12, ta cn tnh s phn t ca L c nh qua g l bao nhiu.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
36

Nhc li rng nhm nh din D12 gm 12 phn t nh sau I; R = (1, 2, 3, 4, 5, 6); R2 = (1, 3, 5)(2, 4, 6); R3 = (1, 4)(2, 5)(3, 6); R4 = (1, 5, 3)(2, 6, 4); R5 = (1, 6, 5, 4, 3, 2); T = (2, 6)(3, 5); RT = (1, 2)(3, 6)(4, 5); R2T = (1, 3)(4, 6); R3 T = (1, 4)(2, 3)(5, 6); R4 T = (1, 5)(2, 4); R5T = (1, 6)(2, 5)(3, 4), trong I l php th ng nht, R l php quay 600 v T l php i xng qua ng thng ni 2 nh 1,4. Cho g D12 . K hiu f (g) l s phn t ca L c nh qua tc ng ca g. Gi s f (g) > 0. Khi tn ti z L sao cho n c nh qua tc ng ca g. Theo chng minh Mnh 3.2.5, nu (a1 , . . . , at ) l mt vng xch ca g th trong cch t m u z, cc nh a1, . . . , at phi c cng m u. V z c 3 nh m u v 3 nh m u xanh nn g ch c th l mt trong cc php th sau y: I, R2 = (1, 3, 5)(2, 4, 6), R4 = (1, 5, 3)(2, 6, 4), T = (2, 6)(3, 5), R2 T = (1, 3)(4, 6), R4 T = (1, 5)(2, 4). Trong trng hp n y, ta d thy s vng xch ca g phi chn. Nh vy, nu g D12 c s vng xch l th s khng c phn t n o ca L c nh qua tc ng ca g, tc l f (g) = 0. Ch rng tt c cc phn t ca L u c nh qua I. Do f (I) = 20. i vi php th R2, c 2 cch t m u trong L c nh qua R2 , cch th nht l t cc nh 1,3,5 m u v cc nh 2,4,6 m u xanh. Cch th hai l t cc nh 1,3,5 m u xanh v 2,4,6 m u . V th f (R2) = 2. Tng t f (R4) = 2. Php th T c 4 vng xch. C 4 cch t m u trong L c nh qua T , cch th nht l t cc nh 1,2,6 m u v cc nh 4,3,5 m u xanh; cch th hai l t cc nh 1,3,5 m u v 4,2,6 m u xanh, cch th ba l t 1,2,6 m u xanh v 4,3,5 m u , cch th t l t 1,3,5 m u xanh v 4,2,6 m u . Nh vy f (T ) = 4. Tng t ta c f (R2 T ) = f (R4T ) = 4. Theo cng thc Burnside v

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
37

Mnh 3.2.5, s cch t m u phn bit trong L l 1 (2.2 + 3.4 + 20) = 3. 12 3.3.5. V d. Gi G l nhm gm 12 php quay mt khi t din u bao gm: hon v ng nht I v 08 php quay ngc chiu kim ng h quanh trc ni 1 nh vi trng tm ca mt i din vi gc quay1200 v 2400 , l : (1)(2, 3, 4), (1, 3, 4)(2), (1, 2, 4)(3), (1, 2, 3)(4), (1)(2, 4, 3), (1, 4, 3)(2), (1, 4, 2)(3), (1, 3, 2)(4) v 03 php quay quanh 03 trc ni cc trung im ca 2 cnh cho nhau vi gc quay 1800 . Gi thit rng 2 cch t m u l tng ng nu cch n y l tc ng ln cch kia qua mt hon v n o trong nhm G. Khi vi k m u cho trc t m u cc nh ca khi t din ni trn, c 1 4 (n + 11n2 ) 12 cch t m u phn bit. Chng minh. Ta thy vi khi t din u vi cc nh 1,2,3,4 th 3 php quay quanh 3 trc ni cc trung im ca 2 cnh cho nhau vi gc quay 180o s l : (1, 4)(2, 3), (1, 3)(2, 4), (1, 2)(3, 4). Nh vy ta thy trong nhm G gm: 01 hon v 4 vng xch, l hon v ng nht I. 11 hon v 2 vng xch, l 11 hon v trong G khc I. T p dung cng thc Burnside v Mnh 3.2.5, s cch t m u phn bit cc nh ca khi t din l 1 4 (n + 11n2 ) 12

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
38

3.3.6. V d. Gi s ta c 4 m u, trong c m u xanh t m u cc nh ca khi t din u. Gi G l nhm php th gm 12 phn t xc nh nh trong V d 3.3.5. Gi thit rng 2 cch t m u c xem l nh nhau nu cch t n y l tc ng ca cch kia qua mt php th trong G. Khi c 6 cch t m u phn bit sao cho c ng 2 nh c t m u xanh. Chng minh. Theo tnh ton logic, c 44 cch t m u cc nh ca khi a din u bng 4 m u cho trc. Trong s , s cch t m u m c ng 2 nh m u xanh chnh l s cch chn ra 2 nh trong 4 nh t
k m u xanh v t 2 nh cn li bng 3 m u cn li. K hiu Cn l s t

hp chp k ca n phn t. Khi s cch t m u c ng 2 nh m u xanh l 4! 2 3 = 54. 2!2! Gi L l tp 54 cch t m u sao cho c ng 2 nh m u xanh. Khi
2 C4 .32 =

s cch t m u phn bit trong L chnh l s qu o ca tc ng ca nhm G ln tp L. tnh s qu o n y, ta cn tm s phn t c nh qua tc ng ca mi phn t ca G. Cho g G. K hiu f (g) l s phn t ca L c nh qua tc ng ca g. Gi s f (g) > 0. Khi tn ti z L sao cho z c nh qua tc ng ca g. Theo chng minh Mnh 3.2.5, nu (a1 , . . . , at ) l mt vng xch ca g th trong cch t m u z, cc nh a1 , . . . , at phi c cng m u. V z ng 2 nh m u xanh nn nht thit g phi c t nht 1 vng xch cp 2 ( 2 nh ng vi vng xch u c t m u xanh) hoc g c t nht 2 vng xch cp 1 ( 2 nh ng vi 2 vng xch u c t m u xanh). Do g ch c th l mt trong 4 php th sau y: I, (1, 4)(2, 3), (1, 3)(2, 4),

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
39

(1, 2)(3, 4). Nh vy, nu g khng l mt trong 4 php th trn th s khng c phn t n o ca L c nh qua tc ng ca g, tc l f (g) = 0. Ch rng tt c cc phn t ca L u c nh qua I. Do f (I) = 54. i vi php th g = (1, 4)(2, 3), nu z l cch t m u c nh qua tc ng ca g th cc nh 1,4 ca z phi c cng m u v cc nh 2,3 ca z cng cng m u. Do c 6 cch t m u trong L c nh qua (1, 4)(2, 3). Trong 6 cch , c 3 cch t hai nh 1,4 m u xanh v t hai nh 2,3 cng 1 m u trong s 3 m u cn li, v c 3 cch t hai nh 2,3 m u xanh v t hai nh 1,4 cng 1 m u trong s 3 m u cn li. V th f (g) = 6. Tng t, s cch t m u trong L c nh qua tc ng ca (1, 3)(2, 4) hoc ca (1, 2)(3, 4) u l 6. Theo cng thc Burnside v Mnh 3.2.5, s cch t m u phn bit trong L l 1 (54 + 3.6) = 6. 12

3.3.7. V d. Cho p l s nguyn t. Xt mt a gic u p cnh vi tm O. Gi I l php ng nht v R l php quay tm O ngc chiu kim ng h vi gc quay 3600 /p. K hiu G = {I, R, R2, . . . , Rp1 }. l nhm cc php quay ca a gic. Gi thit rng hai cch t m u l tng ng nu cch t n y l tc ng ln cch kia qua mt php quay trong G. Khi vi n m u cho trc, t m u cc nh ca a gic, 1 s cch t m u phn bit l (np + (p 1)n). p Chng minh. Trc ht ta nhn thy v p l nguyn t nn p l. Nu ta k hiu cc nh ca a gic p cnh n y l 1, 2, 3, . . . , p 1, p th R = (1, 2, 3, . . . , p 1, p). Do R2 = (1, 3, . . . , p, 2, 4, . . . , p 1).

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com
40

Tng t, v p l nn R3, R4 , . . . , Rp1 u l cc php th 1 vng xch. Nh vy trong nhm G c 1 php th p vng xch, l hon v ng nht I. p 1 php th 1 vng xch, l R, R2, . . . , Rp1 . Theo cng thc Burnside v Mnh 3.2.5, s cch t m u phn bit cc 1 nh ca a gic l (np + (p 1)n). p

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn

www.VNMATH.com

T i liu tham kho

[ABR] P. Anderson, A. Benjamin, J. Rouse, Combinatorial proofs of Fermats, Lucass and Wilsons theorems, American Math. Monthly, 112(3) (2005), 266-268. [Ash] R. Ash, Abstract Algebra - The Basic Graduate Year, Dover, New York 2002. [EH] T. Evans, B. Holt, Deriving divisibility theorems with Burnsides theorem, Electronic J. Combinatorial number theory, 5 (2005), 1-5. [Hum] J. F. Humphreys, A Course in group theory, Oxford University Press, Oxford 1996. [Lev] Lionel Levine, Fermats little theorem: a proof by function interation, Mathematics Magazine, 72(4) (1999), 308-309. [Rot] J. Rotman, An introduction to the Theory of Groups, (Third Edition) Springer - Verlag, New York 1999. [Sur] D. Surowski, Workbook in higher Algebra, Springer - Verlag, New York 1992.

41

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

http://www.Lrc-tnu.edu.vn