d

Mvzu 1. qtisadi nzriyynin predmeti v metodu.( 2 saat) Plan 1.Cmiyytin inkiafnda iqtisadiyyatn rolu. qtisadi nzriyynin predmeti. 2. qtisadi nzriyynin vziflri v yrnilmsinin zruriliyi. 3. qtisadi qavrama v iqtisadi tfkkr. 4. qtisadi qanunlar v kateqoriyalar. 5. qtisadi nzriyynin tdqiqat metodlar. 1.Cmiyytin inkiafnda iqtisadiyyatn rolu. qtisadi nzriyynin predmeti. Briyyt meydana gldiyi gndn insanlar hm tbitin, hm d cmiyytin sirlrini yrnmy almlar. Indi hamya mlumdur ki, elml, incsntl, siyastl mul olmazdan vvl, yemk eylrin, paltara, ayaqqabya, yanacaa, mnzil v baqa nemtlr malik olmaq lazmdr. Buradan aydn olur ki, yaamaq n n zruri nemtlr istehsal insan cmiyyti hyatnn sasn tkil edir. Lakin bu nemtlr insanlara hazr halda verilmir. Onlar insanlarn zlri, hm d bir-birilrindn ayrlqda, tkbtk deyil, qruplar, kollektivlr klind, yni birlikd istehsal edirlr. Bu mqsdl, onlar mvcud tbii v maddi ehtiyatlardanmineral xammal ehtiyatlar, ii qvvsi, idaretm bacar, man v avadanlqlar, torpaq v s.istifad edirlr. Lakin iqtisadi ehtiyatlarn mhdud miqdarda olmas is-tniln qdr nemtlr istehsal etmy v ideal cmiyyt ya-ratmaa imkan vermir. nki cmiyytin tlbat sonsuzdur v o, istehsal imkanlarna nisbtn daha srtl artr. Bu is mtlq mnada nemtlr bolluunun yaradlmasn qeyri-mmkn edir. Btn bunlara sasn bel bir ntic xarmaq olar ki, cmiyyt hr cr tlbat deyil, normal, urlu tlbat dmyi qarsna mqsd qoymaldr. Cmiyytin n zruri v mxtlif tyinatl nemtlr olan tlbatnn dnilmsinin sasn is iqtisadiyyat1 tkil edir v btn mnasibtlr sistemind iqtisadi mnasibtlr hlledici yer tutur. qtisadiyyat ictimai hyatn xsusi sahsi kimi olduq-ca mrkkb qurulua malikdir. O, hr eydn vvl iqtisadi mnasibtlrin toplusu, cmiyytin iqtisadi bazisidir. Iqtisa-diyyat znn xsusi qanunlar sasnda faliyyt gstrir, cmiyytin inkiafnda hlledici rol oynayr v onun anatomiyasn tkil edir. Iqtisadi mnasibtlrin spesifikas ninki mhsullarn yaradlmasn, onun bldrlmsi v istifad olunmasn, hm d tsrrfatln, istehsaln t-kili, iqtisadi vasit v stimullarn mxtlif formalarnn xsusiyytlrini rtlndirir. Iqtisadiyyat hm btvlkd iqtisadi sistemin sciy-yvi chtlrini, hm d ayrca gtrlm bir lknin frqlndirici xsusiyytlrini ks etdirir. Iqtisadiyyat istehsal (snaye, knd tsrrfat, tikinti, yk nqliyyat v s.) v qeyri-istehsal (thsil, shiyy, mnzil kommunal tsrr-fat v s.) sahlrini hat edir. Ayrayr faliyyt nvlri-nin, istehsalatlarn iqtisadiyyatlarn da frqlndirmk lazmdr. Buna knd tsrrfatnda bitkiilik v heyvandar-ln iqtisadiyyatlarn
1

misal gstrmk olar. Iqtisadiyyat sas istehsal pilllrindn-firma, mssis v birliklrdn, shmdar cmiyytlrindn ibart olduu n ayr-ayr firmalarn, birliklrin, mssislrin, shmdar cmiyytlrinin d iqtisadiyyatlar vardr. Ev tsrrfatnn iqtisadiyyat da xsusi qrupa ayrlr. Iqtisadiyyat, nhayt cmiyytd iqtisadi mnasibt-lri yrnn iqtisad elmlri sistemidir. O, cmiyytin iqtisadi quruluunu, onun obyektiv qanunauyunluqlarn yrnir, iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind ba vern proseslri, hadislri nzri chtdn thlil edir, mxtlif tyinatl nemt-lrin istehsal v blgsn dair mli tvsiylr ilyib hazrlayr. Iqtisadiyyat elmi fundamental v ttbiqi tdqiqat-lara blnr. Fundamental tdqiqatlarn vzifsi obyektiv iqtisadi qanunlarn drk edilmsi v onlardan smrli istifad olunmas yollarn saslandrmaqdan ibartdir. Bu elmlr iqtisadi nzriyy, iqtisadi tarix, iqtisadi tlimlr tarixi, statistika, mhasibat uotu v s. aiddir. Ttbiqi elmlr fundamental tdqiqatlarn nticlrindn xsusi v konkret mli problemlrin hllind istifad edirlr. Bu elmlr funksional (maliyy v kredit, pul tdavl, demoqrafiya, mk iqtisadiyyat, marketinq, menec-ment, -7iqtisadi gibernetika v s.) ayr-ayr lklrin iqtisadiy-yat (mhlli, lk) v sah (snaye, knd tsrrfat, nqliyyat, rabit v s. iqtisadiyyatlar) lamtlrin gr tsnifldirilir. Iqtisad elmlri sistemind iqtisadi nzriyy xsusi yer tutur. Bel ki, masir iqtisad elmini aaca bnztsk, iqtisadi nzriyyni onun gvdsi, iqtisadi sistemin ayr-ayr sahlrini yrnn xsusi iqtisadi elmlri is onun qol- buda adlandrmaq olar. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi nzriyynin predmetinin myyn olunmasnda iqtisadlar arasnda yekdil fikir yoxdur. Merkantilistlrin fikrinc iqtisadi nzriyy mbadil qanunlar, fiziokratlara gr hm mbadil, hm d istehsaln idar edilmsi il laqdar olan qanunlar haqqnda elmdir. A. Smit onun mbadil v istehsal da daxil olmaqla srvt, D. Rikardo is srvtin mxtlif siniflr v qruplar arasnda bldrlmsi qanunlar haqqnda elm olduunu iddia edirdilr. Sonralar iqtisadi nzriyynin yrndiyi msllr istehlak da daxil edilmi v bellikl d, onun predmetinin istehsal, blg, mbadil v istehlak idar edn qanunlardan ibart olmas haqqnda fikir formalamdr. Masir dvrd iqtisadi hadis v proseslrdn bhs edn elmi, sadc olaraq Iqtisadiyyat da adlandrrlar. Mhur Amerika iqtisads, Nobel mkafat laureat Pol Samuelsonun drsliyi mhz bu ad altnda 20 dfy qdr nr olunmudur. Bu drslik ali mktb tlblri n yazlm v demk olar ki, kapitalist lklrinin ksriy-ytind ondan istifad olunur. Drslikd iqtisadi nzriyy ndir? bal altnda xsusi fsil vardr. P. Samuelson iqtisadi nzriyynin predmetinin myyn olunmasna dair n ox yaylm be fikri sadalayr v bel bir nticy glir ki, iqtisadi nzriyynin predmeti dqiq myyn oluna bilmz v buna ehtiyac da yoxdur1. Bununla birlikd o, bel hesab edir ki, iqtisadi nzriyynin predmetin dair aada gstriln triflrdn hr biri dorudur v hr bir savadl adam bu siyahn bir ne df uzada bilr: 1) Iqtisadi
1

nzriyy insanlar arasnda mbadil v pul svdlmlri il laqdar olaraq ba vern faliyyt nvlri haqqnda elmdir; 2) Iqtisadi nzriyy insanlarn gndlik igzar faliyytlri, yaamaq n vsait ld etmlri v ondan istifad olunmasn yrnmlri haqqnda elmdir; 3) Iqtisadi nzriyy istehsal v istehlak sahsind briyytin zrin dn vziflrin hdsindn nec gl bilmsi haqqnda elmdir; 4) Iqtisadi nzriyy srvt haqqnda elmdir; 5) Iqtisadi nzriyy mxtlif mtlrin istehsal, indi v glckd istehlak etmk mqsdil onlarn mxtlif adamlar v qruplar arasnda bldrlmsi,insanlar v cmiyyt trfindn pulun kmyil v ya onun itirak olmadan nadir ehtiyatlardan mhsuldar istifad olunmas haqqnda elmdir.2 Iqtisadi nzriyy mlkiyytin formasndan, sahlrin v razilrin, tarixi dvrlrin xsusiyytlrindn asl olmayaraq, tsrrfatln bir sra prinsiplrin ml olunmasn nzrd tutur. Bunlar ntic v xrclrin llmsi, onlardan smrli istifad edilmsi, istehsallar n myyn stimullarn yaradlmas v sdir. Masir dvrn qlobal sosial-iqtisadi problemlrinin-inflyasiya, isizlik, hrbi xrclr, bdc atmazl, yoxsulluq v qeyri-brabrlik, traf mhitin irklnmsinin qarsnn alnmas, biznesin hkumt trfindn tnzimlnmsi v xalqn hyat sviyysinin yksldilmsi v s. hll edilmsi xeyli drcd mhdud miqdarda ehtiyatlardan smrli istifad olunma-sndan asldr. Demli, iqtisadi nzriyy cmiyyt zvl-rinin tlbatlarn maksimum drcd dmk n mhdud miqdarda istehsal ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas, yaxud da onlarn idar edilmsi problemlrini yrnir. Bellikl, yuxarda deyilnlri mumildirrk demk olar ki, iqtisadi nzriyy cmiyytin tlbatn maksimum drcd dmk mqsdil mhdud miqdarda istehsal ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas v onlarn idar edilmsi prosesind insanlar arasnda meydana xan qarlql mnasibtlri yrnir. qtisadiyyat yrnm, drketm baxmdan yanadqda onu mikroiqtisadiyyat, makroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat v meqoiqtisadiyyat sahlrin blmk olar. daretm baxmdan da iqtisadiyyat bu hisslr blnr: M K R O Q T S A D Y Y A T istehsaln v xidmtin mssis, firma sviyysind aradrlmas, tkili v idar edilmsi demkdir. Burada istehsal xrclri, mnft, qiymt, mk haqq, tlb- tklif kimi iqtisadi amillrdn daha konkret kild istifad olunur v idaretmd daha evik formalar seilir. M A K R O Q T S A D Y Y A T hir lknin v regionun iqtisadiyyatnn btvlkd yrnilmsi, aradrlmas v thlili demkdir. Makroiqtisadiyyat sviyysind cmiyynin, lknin, milli iqtisadiyyat n balca iqtisadi problemlri dayanr. Burada ictimai istehsaln mcmusu, milli glir, onlarn artm, blgs, sosial tlbatlarn tmin olunmas v s. kimi problemlr yrnilir. M E Z O Q T S A D Y Y A T makroiqtisadiyyatn yarm sistemidir, bir- biri il zv bal sahlr kompleksidir. Bura ASK , aqrar- biznes, hrbi snaye kompleksi v s. daxildir. Bunlarn maddi sasn mk blgs v kooperativlm
2

tkil edir. Hrbi snaye kompleksi hrbi v mlki istehsal sahlrinin qarlql laqsi ifad olunur. M E Q O Q T S A D Y Y A T dnya tsrrfatn, yni beynlxalq miqyasda iqtisadiyyat yrnir. 2. Iqtisadi nzriyynin vziflri v yrnilmsinin zruriliyi. Iqtisadi nzriyynin yrnilmsin vaxt ayrmaa, buna mk srf etmy dyrmi? Bu suala tannm iqtisad Con Meynard Keyns (1889-1946) bel cavab vermidir: Iqtisadlarn v siyasi xadimlrin ideyalar dnl-dyndn daha byk hmiyyt malikdir. Dnyan mhz onlar idar edirlr. zlrini intellektual tsir imkanlarna malik olan mli i adamlar hesab ednlr kemiin hr hans bir iqtisadsnn quludur1. Bunun n drcd hqiqt uyun olduunu sas-landrmaq n iqtisadi nzriyynin yerin yetirdiyi vziflri nzrdn keirk. Hr bir elm kimi iqtisadi nzriyy d myyn vziflri yerin yetirir. Onun balca vziflrindn biri cmiyytin iqtisadi hyatnda ba vern hadis v proseslri yrnmk v aydnladrmaqdan ibartdir. Bu, onun idrak funksiyasdr. Hr bir elmin nzri mddalar ictimai hyatda n qdr tez ttbiq edilirs v zn n qdr tez doruldursa, rhbrlik n sas v cmiyytin dyidirilmsind mli nticlr verirs, onlar bir o qdr dyrli olurlar. Ona gr d iqtisadi nzriyy faktlar sadc olaraq tsvir etmkl kifaytlnmir. Bu fundamental elm iqtisadi hyatn drinliklrin nfuz edir, iqtisadi proseslri idar edn qanunlar akara xarr v onlardan istifad olunmas yollarn gst-rir. Bunlar iqtisadi nzriyynin idrak funksiyasnn, onun, indi haqqnda shbt gedn ikinci mli funksiyas il laqdar olduunu gstrir. Iqtisadi nzriyy hm d adamlarda siyasi v iqtisa-di uru, tfkkr formaladrmaq vzifsini yerin yetirir. O, bu vzifni real gerkliyi akara xarmaq v mumi-ldirmk yolu il hyata keirir. gr o ba vern proses-lri nzri chtdn aydnladrmrsa, ylb qalm prob-lemlr tnqidi yanamrsa v mli vziflri dzgn hll etmk n ntic xarmrsa, onda onun btn mddalar havadan asl qalr, znn hyatiliyini itirir. Iqtisadi nzriyynin vziflrindn biri d onun bir sra sah (snayenin, knd tsrrfatnn, nqliyyatn, thsilin v s. iqtisadiyyatlar) v funksional (mk iqtisadiyyat, maliyy v kredit, pul tdavl, marketinq, menecment v s.) elmlr n metodoloji sas olmasdr. Bu metodoloji sas is kemiin dahi iqtisadlar Adam Smitin, David Rikardonun, Con Styuart Millin, Karl Marksn v Con Meynard Keynsin srlrinin tsiri altnda yaranmdr. Bellikl, iqtisadi nzriyynin yerin yetirdiyi vziflr bel bir ntic xarmaa imkan verir deyk ki, onu yrnmk n vaxt ayrmaa, mk srf etmy dyr. Ona gr d hazrda iqtisadi siyastl mul olan dnya liderlrinin iqtisadlarla mslhtlmlri, onlarn tvsiylrini nzr almalar adi hala evrilmidr. Indi iqtisad-lar hkumt orqanlarnda, parlamentlrd yksk vzif
1

tuturlar. Msln, AB prezidenti onun iqtisadi urasna daxil olan iqtisad mslhtilrin tvsiylrindn daim istifad edir. AB prezidentinin iqtisadi mruzsind isizlik v inflyasiya, iqtisadi artm v mhsuldarlq, vergilr v dvlt xrclri, yoxsulluq v qeyri-brabrlik, tdiy ba-lans v beynlxalq valyuta sistemi, i vernlrl ilynlr arasnda qarlql mnasibtlr, traf mhitin irklnmsi, rqabt v inhisar leyhin qanunvericiliy riayt olunmas v b. iqtisadi problemlr xsusi yer tutur. Gndlik hyatmzda rastladmz konkret problemlrin ksriyyti iqtisadi mzmuna malikdir. Bunlar ayr-ayr bazarlarda, mt v fond birjalarnda qiymtlrin qalxb-enmsinin sbblri, ayr-ayr lklrd xalqn rifahnn sviyysi v keyfiyyti, istehsaln Isve modelinin v Azrbaycan Demokratik Respublikasnn (1918-1920) iqtisadi platformasnda nzrd tutulan iqtisadi msllrin v indiki Azrbaycan cmiyytind gedn sosial-iqtisadi proseslrin mahiyyti, aztminatl aillrin sosial mdafisinin tkili, yeni iqtisadi mnasibtlrin formalamasnda dvlt mlkiyytinin zlldirilmsinin rolu, vergilr, onlarn mzmunu, bdcnin glirlri, xrclri v s ibartdir. Btn bunlar cmiyytin iqtisadi hyatnda ox mhm rol oynayrlar. Tbiidir ki, cmiyytd gedn sosial-iqtisadi proseslrdn ba xarmaq, hrtrfli informasiyaya malik olmaq, qarya xan suallara inandrc cavablar vermk istyn hr ks iqtisadi tfkkr malik olmaldr. Iqtisadi nzriyynin biznesl mul olanlar trfin-dn yrnilmsinin xsusil byk hmiyyti vardr. nki iqtisadi sistemin mahiyyti v xarakterini daha yax baa dn, inflyasiyann sbblri v nticlri haqqnda aydn tsvvr malik olan mssis rhbri, hmin dvrd vziyytdn xmaq n baqalarna nisbtn daha all qrarlar qbul ed bilir. Bunun nticsidir ki, iri irktlrin idar olunmasna iqtisadlar daha ox clb edirlr ki, bunlar da informasiyalar toplamaq v thlil etmk sasnda smrli qrarlar qbul etmkl mul olurlar. Lakin iqtisadi nzriyy ox byk mli hmiyyt malik olsa da, onun tdqiqat obyektind nzri problemlr stnlk tkil edir v o, daha ox mumi hmiyyt ksb edn problemlri yrnir. Btn bunlara sasn demk olar ki, cmiyytd gedn sosial-iqtisadi proseslrdn ba xarmaq n iqtisadi nzriyynin yrnilmsinin ox byk hmiyyti vardr. Dorudur, hyatda he bir iqtisadi tlim grmmi el adamlara, o cmldn mtxssislr rast glinir ki, onlar cmiyytd gedn ox mrkkb iqtisadi proseslrdn dzgn ba xarr, evikdirlr v yaranm vziyytl laqdar tez manevr etmyi yax bacarrlar. Btn bunlara baxmayaraq, hr cr inikas kimi, sosial-iqtisadi mnasibtlrin inikas olan iqtisadi tfkkr d mrkkb v ziddiyytli olduu, bzi hallarda htta aldadc v thrif olunmu kild grndy, cmiyytin inkiafna ks tsir gstr bildiyi n iqtisadi nzriyynin yrnilmsi il hamnn mntzm mul olmas olduqca vacibdir. P. Samuelsonun tbirinc, iqtisadi nzriyynin yrnilmsi il mntzm mul olmayan adam musiqi srin qiymt vermy chd gstrn kar adama bnzyir.

3. Iqtisadi qavrama v iqtisadi tfkkr. Iqtisadi tfkkr iqtisadi urun nsrlrindn biri olmaqla, insanlarn mnvi faliyytlrinin balca trkib hisssidir. O, insanlarn traf almi, burada ba vern iqtisadi hadis v proseslri drk etmlrinin xsusi formasdr. Baqa szl, iqtisadi tfkkr insanlarn istehsaln qanuna-uyunluqlarn anlaylar v onlarn arasndak mntiqi laq v asllqlar vasitsil zlrinin urlarnda ks etdirmlri demkdir. Bellikl, iqtisadi tfkkr insanlarn sosial-iqtisadi mnasibtlr v onlarn inkiaf qanuna-uyunluqlarna dair baxlar sistemidir. Iqtisadi tfkkrn obyektini, onun subyektindn frqlndirmk lazmdr. Iqtisadi tfkkrn obyektini iqtisadi mnasibtlr tkil edir. Onun subyekti is istehsal tkil v idar edn insanlardr. Iqtisadi tfkkrn xarak-teri v mzmunu bir sra amillrdn-cmiyyt hyatnn sosial raitindn, sinfi mnsubiyytdn, istehsaln v mk tkilinin vziyytindn, kollektivd formalaan qarlql mnasibtlrdn, mit qaylarndan v s. asldr. Insanlar yalnz gerkliyi drk etmkl kifaytln bilmzlr. nki onlarn malik olduqlar biliklr mvafiq mli nticlrin xarlmasna xidmt etmlidir. Demli, insanlar iqtisadi anlaylardan, kateqoriyalardan istifad etmkl, zlrinin mli faliyytlrind shv yol vermdn, cmiyytd gedn hadis v proseslrdn ba xara v onlar idar ed bilrlr. Iqtisadi anlay v kateqoriyalardan istifad etmyi bacarmadqda tfkkrd sinkretizm1 ml glir, adamlar iqtisadiyyatda ba vern hadislrin irisind itib-batr, onun balca lamtini v ya lamtlrini ayrd ed bilmirlr. Bu zaman hadislr kmiyyt v keyfiyyt, sbb v ntic, forma v mahiyyt lamtlrin gr deyil, tsadfi tsvvrlr gr ayrlr, birldirilir v ya tsnifldirilir. Bununla birlikd, iqtisadi tfkkr tkc zahiri lamtlr gr deyil, hm d daxili xsi mnblr gr myyn edilir. Buna insanlarn qabaqcadan mmkn ola biln yanl ntic xarmalar hmiyytli drcd tsir gstrir. Bu, tfkkrd ablonulua gtirib xarr, adamlar hadisnin mahiyytin varmadan, z faliyytlrini qabaqcadan malik olduqlar yanl tsvvrlr sasnda qurmaqda davam edirlr. Bununla laqdar olaraq iqtisadi tfkkr znn sas vzifsini yerin yetir bilmir. Iqtisadi tfkkrn mhm xsusiyytlrindn biri d ondan ibartdir ki, o insanlarn mnafelri, xsusil d maddi mnafelri il laqdardr. Mhz buna gr d iqtisadi tfkkrn istiqamtlri insanlarn mnafelri il myyn olunur v bu, onlar ba vern hadislrdn myyn nticlr xarmaa vadar edir. mumiyytl, iqtisadi mnafelr insanlarn davrannn, hrktverici faliyytinin balca amilidir. Insanlarda iqtisadi tfkkr myyn kateqoriyalar vasitsil formalar v ardcl olaraq bir ne mrhl v pilldn keir. Ilk vvl, istehsalla qarlql laq prosesind insanlarda onun haqqnda n sad tsvvr formalar. Bu tsvvr sas etibaril hadislrin zahiri trflrini ks etdirir v iqtisadi
1

tfkkrn formalamasnda empirik1 mrhldir. Bu mrhlnin hmiyyti onunla myyn edilir ki, o, iqtisadi hadislr haqqnda ox sad tsvvr-lrin ld edilmsi, onlarn elmi chtdn mumildirilmsi n olduqca vacibdir. nki empirik biliklr sasnda adamlar daha geni v drin anlaylara yiylnmk n imkan ld edirlr. mumildirmnin gediind nisbi mnada konkret olan biliklr getdikc saflar. Lakin mcrrd tfkkr mrhlsi n qdr hmiyytli olsa da, hadisnin drk olunmas prosesi onunla baa ata bilmz. nki mcrrd anlaylar, tam, btv haqqnda yalnz sistemsiz, qarma-qarq tsvvr verir. Elmi mcrrd anlaylarn meydana glmsi il mnasibtlrin mxtlif v mrkkb bksini, hminin hadislr, hadislrl onlarn mahiyyti, mxtlif sviyylr v qaydalar arasndak laq v asllqlar myyn etmk imkan yaranr. Bu andan tfkkr znn tamamlanma, nzri mrhlsin daxil olur. Bu, mahiyytc tfkkrn formalamasnda real iqtisadi proseslr haqqnda qabaqcadan ld edilmi biliklrin sintez mrhlsidir. Tfkkr hm d znn hqiqt doru hrktind myyn pilllrdn keir. Hr eydn vvl qeyd etmk lazmdr ki, bir sra anlaylar sasnda myyn hipotez, yni yrniln iqtisadi proseslrin faliyytd olmas v hrkti haqqnda frziyy meydana xr. Idrakn sonrak pillsi konsepsiyadr. Frziyyy nisbtn konsepsiya hadis v proseslr dair myyn nqteyi nzrlri saslandran geni baxlar sistemidir. Buna Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi inkiaf, yaxud da qiymtlrin ml glmsi konsepsiyalarn misal gstrmk olar. Hm d qarya qoyulan sosial-iqtisadi vziflrin hll edilmsinin n smrli yollarn myyn etmk n bir ne konsepsiya hazrlamaq mqsduyundur. Baqa szl, qarya qoyulan vziflrin yerin yetirilmsind oxvariantllqdan istifad olunmaldr. Digr trfdn, mxtlif konsepsiyalar elmi chtdn saslandrlmal, obyektiv iqtisadi qanunlarn tlblri nzr alnmaldr. Mxtlif konsepsiyalarn diq-qtl v drindn ilnmsi v onlarn hrtrfli saslandrl-mas nticsind elmi biliklrin tcrbd snanm v zn dorultmu, tamamlanm v mkmml sistemi olan iqtisadi nzriyy formalar. Btvlkd tfkkrn trkib hisssi olan iqtisadi tfkkr yaradc xarakter dayr. Bu, mlum iqtisadi forma v metodlara tnqidi yanamaq, onlarn mhdudluunu, iqtisadi hyatn real faktlar il onlarn barsindki tsvvrlr arasnda frqlri grmk, zntnqid raitind hyatmzda drin kk salm v zn dorultmayan, vaxt kemi stereotiplrdn yaxa qurtarma bacarmaq qabiliyytin malik olmaq demkdir. Insanlar anadanglm iqtisadi tfkkr malik olmurlar, onu hyatda qazanrlar. Insanlarn cmiyytd mvcud olan iqtisadi mnasibtlrl laqd olmas iqtisadi tfkkrn formalamasnn balancn qoyur. Bu proses aild, mktbd v mk kollektivlrind davam edir. Iqtisadi tfkkr yiylnmk n hr eydn vvl salam dncy malik olmaq lazmdr. Lakin iqtisadi gerkliyi olduu kimi qavramaq, sosialiqtisadi hyatn dolaq msllrindn ba xarmaq, tsrrfat tcrbsinin ox mrkkb vziflrini hll etmyi bacarmaq n tkc salam dncy malik
1

olmaq kifayt deyildir. Hm d istehsaln idar olunmasnn obyektiv iqtisadi qanunauyun-luqlar, prinsiplri v metodlar haqqnda biliklr yiyln-mk lazmdr. Cmiyytimizin yenildiyi masir dvrd bu xsusil vacibdir. Ona gr d tsadfi deyildir ki, ktllrin canl yaradclq imkanlarnn akara xarlmas, adamlarn mumi dvlt problemlrinin hll edilmsin clb olunmas, mk adamlarnn istehsaln v btn ictimai hyatn sl sahibin evrilmsinin tmin olunmasna dair evik mexaniz-min yaradlmas cmiyytin yenildirilmsi v sasl iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsinin mhk da hesab olunur. Bel bir raitd prinsipc ox byk hmiyyt malik olan bir vzif adamlarda masir iqtisadi tfkkr formaladrmaqdan, sahibkarl v igzarl stimulladrmaqdan ibartdir. Qarya qoyulan vziflr is yalnz btn sviyylrd iilrin bilik v sritliliyini ykslt-mk, cmmiyyt zvlrinin iqtisadi thlil metodlarna yiy-lnmlrini, idaretmd onlarn fal itirakn tmin etmk yolu il yerin yetiril bilr. Bellikl, insanlarn faliyytlrinin balca sahsi iqtisadiyyat olduuna gr onlarda iqtisadi tfkkrn formaladrlmas xsusi hmiyyt ksb edir. 4. qtisadi qanunlar v iqtisadi kateqoriyalar. Cmiyytd iqtisadi proseslr daxili, znmxsus qanunlarla idar olunur. Iqtisadi qanunlar sosial-iqtisadi proseslrin inkiaf qanunlardr. Hegel qeyd edirdi ki, btn qanunlar kimi, iqtisadi qanunlar da iki hadis arasndak laqni1 ifad edir. Iqtisadi qanunlar insanlar, hadis v proseslr arasnda daim tkrarlanan, onlarn mnafelrini ifad edn obyektiv, zruri sbb-ntic laqlridir. Buradan aydn olur ki, iqtisadi qanunlar hadis v proseslr arasndak daxili, zruri, sabit laqlri ifad edir. Tbit qanunlar kimi, iqtisadi qanunlar da obyektiv xarakter dayr. Yni onlar insanlarn urundan, istk v arzularndan asl olmayaraq meydana xr v faliyyt gstrir. Insanlar onlar yarada, lv ed, dyidir bilmzlr. Iqtisadi qanunlarn obyektiv xarakterd olmasn etiraf etmk subyektiv amillrin rolunu azaltmaq kimi baa dlmmlidir. Baqa szl, insanlar iqtisadi qanunlarn qarsnda aciz deyildirlr, onlar hmin qanunlar drk v bundan zlrinin mnafelrin uyun olaraq istifad ed, bununla da iqtisadi inkiaf srtlndir bilrlr. Lakin iqtisadi qanunlarn obyektiv xarakterd olmasn inkar ednlr d vardr. Onlar bu qanunlarn insanlarn iradsindn, drraksindn, psixologiyasndan asl olduunu qeyd edirlr. Htta bu qanunlar fetildirnlr d rast glinir. Onlar szd iqtisadi qanunlarn obyektiv xarakterini qbul etslr d, obyektivliyi kortbiilikd, qanunlarn faliyytinin qarsnn alnmasnn mmkn olmamasnda grrlr. Tbit qanunlar kimi cmiyytin inkiafnn iqtisadi qanunlar da obyektiv xarakter dasalar da, bunlar bir-birindn frqlndirn chtlr d vardr. Bel ki:
1

1) Tbit qanunlar insanlarn itirak olmadan meydana glib, faliyyt gstrir, iqtisadi qanunlar is insan cmiyyti il eyni vaxtda meydana glib faliyyt gstrmy balamdr; 2) Tbit qanunlar uzunmddtli, bdidir. Iqtisadi qanunlar is tarixi inkiafn myyn pillsind meydana glir, faliyyt gstrir, onlar douran sbblr, rait aradan xdqda, onlar da aradan xr, z yerini yeni qanunlara verirlr. Iqtisadi qanunlar qrupa blmk olar; 1) Spesifik iqtisadi qanunlar; 2) mumi v ya n mumi iqtisadi qanunlar; 3) Bir ne sosial-iqtisadi quruluda v ya iqtisadi sistemd faliyyt gstrn iqtisadi qanunlar. Spesifik iqtisadi qanunlar inkiafn bir pillsini digrindn frqlndirir. Bu qanunlar istehsal, blg, mbadil v istehlakn konkret formalarna xas olan qanunlardr. Msln, kapital ym qanunu, rqabt qanunu kapitalizm xas olan spesifik iqtisadi qanunlardr. Spesifik iqtisadi qanunlar sistemind sas iqtisadi qanun xsusi yer tutur. Bu qanun istehsaln mqsdini ifad edir, yni istehsal ny v kim xidmt edir? ayr-ayr adamlarn varlanmasnam, yoxsa cmiyytin btn zvlrinin rifahnn yaxladrlma-snam? Demli, sas iqtisadi qanun insanlarn iqtisadi mnafelri il sx laqdardr. Iqtisadi mnafelr insanlarn birg mk prosesind, myyn iqtisadi mnasibtlr rivsind formalar. Insanlarn my ilkin svqedici sbbi olan iqtisadi mnafelr iqtisadiyyatn v btvlkd cmiy-ytin trqqisinin hrktverici qvvsidir. Tarixi inkiafn gedii inandrc surtd gstrir ki, mk blgs il eyni vaxtda hr bir frdin (ayrca ailnin) iqtisadi mnafeyi il btn frdlrin mumi mnafelri arasndak ziddiyyt d meydana xr. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, bu mumi mnafe ayr-ayr frdlr arasnda qarlql asllq olduuna gr obyektiv xarakter dayr. Cmiyytin inkiaf, mk blgsnn drinlmsi, mlkiyyt formalarnn v tsrr-fatlq metodlarnn tkmilldirilmsi il laqdar olaraq iqtisadi mnafelrin strukturu v hyata keirilmsi mexanizmi d mrkkblir. Msln, ibtidai cmiyytd my svqedici sbb acndan lmk thlksi, adt v nnlr, nfuz, quldarlq v feodalizmd is balca olaraq qeyri-iqtisadi mcburiyyt olmudur. Kapitalizm, iqtisadi mcburiyytin, adamlarn mna-felrin iqtisadi tsiretmnin xsusi, olduqca evik v smrli sistemini yaratmdr. Msln, rqabt mbarizsind mlub olmaq v mflislmk thlksi sahibkarlar istehsal tkmilldirmy, onu n yeni v yksk mhsuldarlql avadanlqlarla tchiz etmy mcbur edir. mumi v ya n mumi iqtisadi qanunlar iqtisadi inkiafn btn mrhllrind faliyyt gstrir v onlara mk mhsuldarlnn yksldilmsi, tlabatn daim artmas qanunlarn misal gstrmk olar. Bu qanunlar aadak xsusiyytlr malikdir. Onlar: 1) n mumi iqtisadi laqlri v mnasibtlri sciyylndirir; 2) Hmi iqtisadi trqqi qanunlar kimi x edir. Spesifik iqtisadi qanunlar is bu xsusiyytlr malik deyildirlr. Msln, feodalizmin formalad v inkiaf etdiyi dvrd feodal rentas qanunu cmiyytin inkiafna tkan vermi, ictimai trqqi qanunu olmudur. Lakin kapitalizm cmiyyti meydana glib formaladqdan sonra hmin qanun ictimai trqqini lngitmidir; 3)

Cmiyytin inkiaf il laqdar olaraq mumi iqtisadi qanunlar ninki tarix shnsindn xr, ksin yen d qalmaqda davam edir, rollar daha da artr. Bir qrup iqtisadi qanunlar da vardr ki, onlar n spesifik, n d mumi qanunlara aid etmk olmaz. Bunlara dyr qanunu, pul tdavl qanunu v s. misal gstrmk olar. Onlar cmiyytin inkiafnn, trqqinin dourduu iqtisadi mnasibtlri ifad edirlr. Iqtisadi qanunlar iqtisadi kateqoriyalar vasitsil tzahr edir. Iqtisadi kateqoriyalar-iqtisadi hadis v pro-seslrin mumi chtlrini ifad edn v obyektiv xarakter dayan mumi anlaylardr. Bunlara mlkiyyt, istehsal, blg, mbadil, istehlak, mt, dyr, maliyy, kredit, mk blgs v s. misal gstrmk olar. Bellikl, iqtisadi qanunlarla iqtisadi kateqoriyalar arasnda qarlql laq vardr. Iqtisadi kateqoriyalar obyektiv iqtisadi qanunlarn mzmununu tkil edn sabit sbb ntic laqlrini a-kara xarmaa, hadis v proseslrin zahiri grn arxa-snda onlarn sl mzmununu myyn etmy imkan verir. 5. Iqtisadi nzriyynin tdqiqat metodlar. Iqtisadi hadislrin mahiyytin varmaq, onlarn inkiaf qanunlarn drk etmk v faliyyt mexanizmini akara xarmaq yalnz elmi chtdn saslandrlm tdqiqat metodlarndan istifad olunduqda mmkndr. Elmi metod-gerkliyin yrnilmsini, tbit v cmiyyt hadislrinin drk olunmasna yanalmasn, elmi tfkkr qaydalarn v obyektiv almin qanunauyunluqlarn ks etdirn sul v vasitlrin toplusudur. Hr bir elm kimi, iqtisadi nzriyynin d znmx-sus spesifik tdqiqat metodlar vardr. Hr eydn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi problemlri yrnmk mqsdil onlarn haqqnda faktlar toplanr. Buna tsvir v ya empirik metod deyilir. Bundan sonra faktlara sasn iqtisadi prinsiplr myyn olunur ki, bu da iqtisadi thlil adlanr. Demli, iqtisadi nzriyy znn predmetini yrnmk n thlil metodundan geni istifad edir. Thlil zaman obyekt trkib hisslrin ayrlr, onlar ayrlqda hrtrfli yrnilir, tamn daxilind hr birinin yeri v rolu aydnladrlr. Thlil bir-birindn tamamil frqlnn iki sviyydmakro v mikroiqtisadi sviyylrd aparla bilr. Makroiqtisadi thlil ya iqtisadiyyat zr mumilikd, yaxud da onun ayr-ayr blmlri (msln, dvlt blmsi, qeyri-dvlt blmsi v s.) zr ayrlqda aparlr. Ona gr he d tsadfi deyildir ki, mxtlif iqtisadi problemlr makroiqtisadi sviyyd thlil olunduqda istehsaln, glirlrin v xrclrin mumi hcmi, mulluun v qiymtlrin mumi sviyysi v s. gstricilrdn istifad edilir. Mikroiqtisadi thlil is konkret iqtisadi vahidlr (ayr-ayr sahlr, firmalar v s.) sviyysind aparlr. Bu zaman istehsal olunan hr hans konkret mhsulun miqdar v ya qiymti, bir firmada alan iilrin say, onun ld etdiyi glir v ya srf etdiyi xrcin mbli, bir ailnin gliri v s. gstricilrdn istifad olunur. Hadis trkib hisslrin ayrldqdan v onlarn mahiyyti aydnladrldqdan sonra idrak prosesi baqa formada, thlilin nticlrinin tam halnda birldirilmsi kimi baa atr. Trkib hisslrin ayrlm v thlil olunmu n-

srlrin yenidn vahid tam halnda birldirilmsi sintez adlanr. Thlil v sintez arasndak qarlql laqni mrkkb iqtisadi proses olan mt tdavlnn misalnda nzrdn keirk. Bu prosesin thlili gediind vvlc onu tkil edn nsrlrin-mt, pul, qiymt, alq-satq mliyyat v s.- mahiyyti aydnladrlr. Bu nsrlrdn hr birinin xsusiyytlri myyn olunduqdan sonra thlil prosesind ld edilmi mlumatlar mumildirilmkl tdqiq olunan hadis haqqnda mumi tsvvr ld edilir. Iqtisadi hadis v proseslri thlil edrkn induksiya v deduksiya metodlarndan geni istifad olunur. Induk-siya dedikd nzri mdda v prinsiplrin xarlmasna, baqa szl, faktlardan nzriyyy, xsusidn mumiy doru hrkt nzrd tutulur. Bir ox hallarda is qarya qoyulan vziflrin yerin yetirilmsin nzriyydn bala-nr. Baqa szl, vvlc nzriyy hazrlanr, sonra bu, yoxlanlr, nzrd tutulan, gzlniln ntic alndqda ttbiq olunur, alnmadqda is qbul edilmir. Buna deduksiya v ya frziyy (hipotez) metodu deyilir. Bellikl, iqtisadi hadis v proseslr yrnildikd frziyy adlanan ilkin prinsiplri formaladrmaq n tsadfi mahidy, abstrakt mha-kimy, mntiq, yaxud da intiusiyaya arxalanmaq olar. Msln, kabinet mntiqin sasn bel bir mhakim yrtmk olar ki, alclar rzaq mhsullarn qiymtlr aa olduqda alsalar, bu, onlar n daha srflidir. Bu frziyynin doru olub olmamas sonralar mvafiq fakt-lar mntzm olaraq yrnmk yolu il dflrl yoxlanl-maldr. Deduksiya metodunda mumidn xsusiy, nzriyydn faktlara doru gedilir. Induksiya v deduksiya bir-birini tamamlayan tdqi-qat metodlardr. Bel ki, deduksiya vasitsil formaladr-lan frziyydn empirik mlumatlarn toplanmas v sistem-ldirilmsi n istifad olunur. Faktlar is z nvbsind daha mzmunlu frziyylr formaladrmaq n ilkin rtdir. Iqtisadi hadislri trzid kmk, mikroskopla mahid etmk, laboratoriya raitind yrnmk mymkn deyildir. Onlar drk etmyin sas sulu elmi abstraksiyadr. Baqa szl, K.Marksn dediyi kimi Iqtisadi formalar tdqiq edilrkn n mikroskopdan, n d kimyvi reaktivlrdn istifad etmk mmkn deyildir. Bunlarn hr ikisinin yerini abstraksiya qvvsi tutmaldr1. Abstraksiya termini szn hrfi mnasnda yayndrmaq, srfnzr etmk, nzr almamaq demkdir. Msln, kapitalizm btv bir tam kimi iqtisadi mnasibtlrin mxtlif nvlrinin toplusundan ibartdir. Onun haqqnda konkret bilik ld etmk n bu sistem daxil olan btn nsrlr arasndak daxili qarlql laqlri akara xarmaq lazmdr. Lakin aydn msldir ki, kapita-lizmi elmi chtdn thlil edrkn bu mrkkb sistemin btn trkib hisslrinin hamsn birdn, eyni vaxtda nzrdn keirmk olmaz. Odur ki, vvlc onun chtlrindn birini, sonra digrini, daha sonra ncsn v s. thlil etmk lazmdr. Yalnz bu yolla kapitalizm haqqnda konkret v tam tsvvr ld etmk olar. Demli, mnasi-btlrin hr hans bir chti thlil olunarkn bilrkdn onun digr chtlri nzr alnmr. Bu is gerkliyi daha drindn baa dmy, yrniln hadislrin nticlrindn n mhmlrini, balcalarn seib ayrmaa, ikinci drc-li, yaxud da tdqiqat mrkkbldirn, tin1

ldirn, lakin onun mahiyytin xll gtirmyn msllrdn srfnzr etmy, onlar nzr almamaa imkan verir. Bununla laqdar olaraq, iqtisadi hadis v proseslr yrnilrkn baqa rtlr sabit qalmaqla metodundan da istifad olunur. Baqa szl, nzrdn keiriln probleml bal olan digr msllrin dyimz qald frz edilir. Hr bir iqtisadi hadis qarlql laq v asllqda olan kmiyyt v keyfiyyt trflrin malikdir. Hadisnin keyfiyyt trfi onun mahiyytini ifad edir. Kmiyyt is hadisnin miqdar lsdr. Bunlarn dialektik vhdtind keyfiyyt myynedicidir. Kmiyyt dyimlri is z nvbsind labd olaraq yeni iqtisadi keyfiyyt doru aparr. Msln, kapitalist iqtisadiyyatnn keyfiyyt myynliyi olan mlkiyyt mnasibtlri onun feodalizm nisbtn daha srtli inkiafn tmin etmidir. Iqtisadi mnasibtlrin kmiyyt trfinin thlili onlarn siyasi-iqtisadi mzmununu daha drindn akara xarmaa, iqtisadi hadis v proseslr arasndak sbb-ntic laqlrinin xarakteri haqqnda daha konkret tsvvr malik olmaa imkan verir. Msln, iqtisad n tkc mnftin mahiyytini akara xarmaq yox, hm d onun normasn myyn etmk maraql v vacibdir. Odur ki, iqtisadi nzriyyd hadislrin kmiyyt trfini thlil edrkn riyazi v statistik sullardan, modelldirmdn geni istifad edilir. Iqtisadi nzriyy kursunda geni ttbiq olunan metodlardan biri d mlumatlarn, sosial-iqtisadi proseslr arasndak qarlql laq v asllqlarn v onlarn inkiaf qanunauyunluqlarnn qrafiklrd tsvir olunmasdr. Qrafiklr materiallar daha yax mnimsmy, aydn baa dmy, drindn thlil etmy, rqmlrin kmyil ifad olunan qanunauyunluqlar sezmy imkan verir, onlarn yaniliyini, aydn v yadda qalan olmasn tmin edir.

Mvzu 2 : stehsal, onun mahiyyti v amillri.( 2 saat) Plan 1. qtisadi proseslr v ictimai istehsaln trflri. 2. qtisadi ehtiyatlar. Onlarn kmiyyt v keyfiyyti. 3. Mhdud miqdarda iqtisadi ehtiyatlardan istifadnin smrliliyi. 1. qtisadi proseslr v ictimai istehsaln trflri. Briyyt meydana gldiyi gndn insanlar hm tbitin, hm d cmiyytin sirlrini yrnmy almlar. ndi hamya mlumdur ki, siyastl, elm il, incsntl mul olmazdan vvl , yemk, geyinmk, yanacaa; mnzil v baqa maddi nemtlr malik olmaq lazmdr. Lakin ictimai fikir bu nticy birdnbir deyil, uzun mddti hat edn tin bir yol kemkl glib xmdr. V insanlar bu hqiqti drk etmkl, sanki ictimai hyatn inkiaf qanunauyunluqlarnn ox mrkkb yumanda klfin ucunu tapmaa nail olmular. nsan cmiyytinin hyat is hqiqtn olduqca mrkkb, oxchtli v dolaqdr. O, maddi nemtlrin istehsal, xidmtlr, elm v texnika, siyast v ideologiya sahlrind insanlarn oxsayl faliyyt nvlrindn ibartdir. Baqa szl, insanlar arasnda tdricl ictimai mnasibtlrin el bir btv sistemi formalam, myyn hyat trzi, dvltin ailnin, mnviyyatn konkret formalar meydana glmidir ki, bunlarn irisindn hyatn zli ( ilkin) sasn tkil edn proseslri ayrmaq lazm idi. Bel bir ilkin sas btn ictimai mnasibtlr sistemindn ayrld v bu ictimai istehsaldan ibartdir. qtisadiyyat cmiyyt hyatnn sas olduuna gr iqtisadi( istehsal) proseslr d btn ictimai mnasibtlr sistemind hlledici hmiyyt malikdir. qtisadi proseslrin ba verdiyi balca sah is iqtisadiyyatn sasn tkil edn ictimai istehsaldr. ctimai istehsalda gedn proseslrd insanlar bir trfdn tbitl, digr trfdn is z aralarnda myyn mnasibtlr girirlr. Bu mnasibtlrd myynedici rol insanlarla tbit arasndak mnasibti ifad edn mhsuldar qvvlr mxsusdur. Mhsuldar qvvlr ndir? Bu suala cavab vermk n vvlc ictimai istehsaln sas amillrini nzrdn keirk. ctimai istehsal aadak amil mvcud olduqda mmkndr: 1) i qvvsi; 2) mk cisimlri; 3) mk vasitlri qvvsi insanlarn mk srf etmk qabiliyytlri, baqa szl, onlarn malik olduqlar v istniln vaxt istehsal prosesind istifad ed bilcklri fiziki v zehni qabiliyytlrinin mcmusudur. stehsal prosesinin ba vermsi n i qvvsi hr df istehlak olunmaldr. qvvsi istehsaln xsi amilidir. mk cisimlri- insan myinin tsir gstrdiyi btn eylrdir ki, bunlar da glck mhsulun maddi sasn tkil edir. mk cisimlrini 2 yer blmk olar:

1) tbitin insan cmiyytin hazr halda verdiyi mk cisimlri ( kmr, dmir filizi, tbii sututarlardak balq v s. ) 2) insanlarn zlrinin myi il yaradlan mk cisimlri ( xammal v ya xam material, yanacaq v i. a. ). nsan myinin tsir gstrdiyi mk cisimlrin xammal v ya xam material deyilir. Msln, domna sobalarnda istifad olunan kmr v filiz, manqayrma zavodundak metal, toxuculuq mssislrindki iplik xammal v ya xam materialdr. Elmi- texniki inqilab inkiaf etdikc qabaqcadan nzrd tutulmu xasslr malik olan keyfiyytc yeni, yni tbitd olmayan mk cisimlrinin yaradlmas mmkn olur. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bu zaman da torpaq, tbit zli sasdr. Bu, onu gstrir ki, klassik ingilis siyasi iqtisadnn grkmli nmayndsi U. Pettinin mk srvtin atas, torpaq is anasdr tezisi masir dvrl hmahng sslnir. mk vasitlri insanlarn mk cisimlrin tsir gstrdiklri eylr v ya eylr kompleksin deyilir. nsanlar bu eylrin fiziki, kimyvi, bioloji xsusiyytlrindn istifad etmkl zlrin lazm olan mhsullar istehsal edirlr. mk vasitlri bir ne nv ayrlr. Bunlarn irisind hlledici yer mexaniki mk vasitlri v ya mk altlrin - man v avadanlqlarna mxsusdur. Bunlar istehsaln smk v zl sistemini tkil edirlr. mk altlrinin inkiaf texniki trqqinin sas gstricisidir. stehsaln inkiafnda hr bir tarixi dvrn balca frqlndirici lamti hr eydn vvl mk altlrinin inkiaf sviyysi il myyn edilir. mk vasitlrinin nvlrindn biri d istehsaln damar ( borular, nlr, llklr v s. ) sistemidir. Kimya, metallurgiya, atom snayesinin inkiaf il laqdar olaraq cmiyytd bu mk vasitlrinin rolu nzr arpacaq drcd artr. mk vasitlrin, hminin istehsalat binalar, osse v dmir yollar, kanallar v s.- d daxildir. Torpaq hm mk vasitlri, hm d mk cismidir. Baqa szl, torpaqdan knd tsrrfat mhsullarn istehsal etmk n bir vasit kimi istifad olunduuna gr o, mk vasitsidir. Digr trfdn, insan z myi il torpaa tsir gstrdiyin gr ( msln, torpaq umlandqda, toxum spildikd, bitkilr becrildikd v s. ) o, hm d mk cismidir. mk cisimlri il mk vasitlri ikisi birlikd istehsal vasitlrini ml gtirir. stehsal vasitlri ictimai istehsaln maddi amilidir. stehsaln xsi v maddi amillri bir- biri il qarlql laqddir. Bu o demkdir ki, istehsaln onun nsrlrinin- ii qvvsi, mk cisimlri v mk vasitlri- mexaniki birlmsindn ibart olduunu tsvvr etmk dzgn olmaz, bu qarlql laqd olan mrkkb bir sistemdir. Qarlql laqd v bir birindn asl olan btv sistem is istehsaln nsrlrinin mexaniki toplusundan keyfiyytc frqlnir v istehsal texnologiyas v onun tkili il laqdar daha ox smr ld edilmsin imkan verir. Texnologiya istehsaln sas amillri arasdak qarlql laqlri, hminin istehsal vasitlrinin elmi kflr vasitsil v tcrbd akara xarlan

mexaniki, fiziki v kimyvi xasslrin salanmaqla mk cisimlrin insanlarn tsiretm sullarn ifad edir. nsanlar eylrin vvlrind mlum olmayan xasslrini akara xarmaqla yeni nv mhsullar hazrlaman sirlrin yiylnir, daha mtrqqi texnologiyadan, keyfiyytc tamamil baqa materiallardan istifad edirlr. Bu da z nvbsind iilr qarsnda yeni tlblr qoyur. Bununla birlikd istehsaln tkili d fasilsiz olaraq dyiir v daim tkmillir, ictimai istehsaln sah quruluu dyiir v mrkkblir, ixtisasladrlma v kooperasiyaladrmann yeni- yeni formalar meydana xr, istehsaln ictimai xarakteri , istehsal prosesind mssislr, sahlr arasnda qarlql laqlr gclnir. ctimai istehsal inkiaf etdikc istr onun amillrini, istrs d onlarn qarlql laqlrinin xarakteri d dyiir, enerji problemi daha kskin xarakter alr. lk dvrlrd balca enerji mnbyi insann ( yaxud istehsalda istifad olunan heyvanlarn) qvvsi olmu v enerji istehsaln mstqil amili kimi ayrlmamdr. ndi is vziyyt tamamil dyimidir. Hazrda istehsaln amillri arasnda qarlql laq v asllq gcl enerji mnblrini mnimsmdn mmkn deyildir. Demli, indiki raitd istehsaln enerji il tmin olunmas son drc byk hmiyyt ksb edir. Elmi- texniki inqilabn tsiri il xidmt sahlri surtl inkiaf edir v onlar cmiyyt n ox vacib olan vziflri yerin yetirirlr. Bu sahlr istehsaln infrastrukturu adlanr v bunlara nqliyyat, rabit, enerji v informasiya xidmti daxildir. stehsaln xsi amilinin inkiafnda is sosial infrastruktur( thsil, shiyy, ictimai- ia, mnzil kommunal tsrrfat) mhm rol oynayr. ctimai istehsaln amillrinin mrkkblmsi v onlar arasndak qarlql laqlrin gclnmsi cmiyytin inkiafnn btn mrhllrind onun sas nsrlrinin ii qvvsi, mk cisimlri mk vasitlrindn ibart olmas haqqnda mddan aradan qaldrmr, ksin, istehsaln amillrinin qarlql faliyyti nticsind insanlarn bu v ya digr tlbatn dmk xasssin malik olan mk mhsullar yaranr. stehsaln xsi amili il maddi amili ikisi birlikd v qarlql laqd cmiyytin mhsuldar qvvlrini tkil edir. Mhsuldar qvvlrin inkiaf insanlarn tbit qvvlrini v hadislri zrind hkmranlq drcsini ifad edir v z ksini mk mhsuldarlnn yksldilmsind, cmiyytin srvtinin artmasnda tapr. Mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysi ictimai trqqinin balca meyar v n mhm mumi gstricisidir. ctimai trqqinin bir pillsindn digrin keilmsi inkiaf dayandrmr v mvcud mhsuldar qvvlrin mhv edilmsini tlb etmir. ksin, hakimiyyt glmi qabaqcl sinif khn cmiyytd yaradlm mhsuldar qvvlrdn istifad etmkl onlar yenidn qurmaa, keyfiyytc yeni sviyyy qaldrmaa nail olur, z hakimiyytini qti olaraq brqrar edir. stehsal prosesind insanlar yalnz tbitl deyil, hm d az aralarnda myyn mnasibtlr girirlr.

ctimai istehsal, maddi nemtlrin istehsal, blgs, mbadilsi v istehlak prosesind insanlarn iradsindn , istk v arzularndan asl olmayaraq meydana xan mnasibtlrin mcmusu istehsal mnasibtlridir. stehsal mnasibtlri btn ictimai mnasibtlr sistemind balca, hlledici mnasibtlrdir, cmiyytin ictimai bazisidir. stehsal mnasibtlrinin aadak iki nvn bir- birindn frqlndirmk lazmdr. 1. Tkilati- iqtisadi mnasibtlr. 2. Sosial- iqtisadi mnasibtlr. Tkilati- iqtisadi mnasibtlr mhsuldar qvvlrin inkiaf drcsi v tkili sviyysini sciyylndirir. Buna mk blgs, istehsaln ixtisasladrlmas, kooperasiyaladrlmas, tmrkzlmsi, mrkzlmsi v s. aiddir. Sosial- iqtisadi mnasibtlr is istehsaln ictimai formasn ( xsusi kapitalist, xrda mt istehsal v s. ) ifad edir. 2. qtisadi ehtiyatlar. Onlarn kmiyyt v keyfiyyti. Iqtisadiyyatn sasn tkil edn balca problem iqtisadi ehtiyatlarn mhdud miqdarda v ya aztaplan (nadir) olmasdr. Iqtisadi ehtiyatlar dedikd mtlrin istehsal v haliy xidmt gstrilmsi n istifad olunan tbii, mk v insanlarn zlri trfindn istehsal edilmi ehtiyatlar nzrd tutulur. Bunlara snaye v knd tsrrfat mhsullarn istehsal etmk n istifad olunan mssislrin binalar, qurular, avadanlqlar, man v altlr, nqliyyat v rabit vasitlri, myin mxtlif nvlri, torpaq, faydal qazntlar v i. a. aiddir. Iqtisadi v ya istehsal ehtiyatlar aadak drd qrupa blnr: 1) tbii ehtiyatlar; 2) maddi ehtiyatlar; 3) mk ehtiyatlar; 4) maliyy ehtiyatlar. Tbii ehtiyatlara istehsalda istifady yararl olan eylr daxildir. Bunlarn zlri d tknn v tknmyn ehtiyatlara, tknn ehtiyatlar da z nvbsind brpa edil biln v brpa edil bilmyn ehtiyatlara blnr. Maddi ehtiyatlar insanlarn zlri trfindn yara-dlan investisiya mtlrindn (manlar, avadanlqlar, xammal v materiallar, yanacaq v i.a.) ibartdir. mk ehtiyatlarna mk qabiliytli hali daxildir. mk ehtiyatlar sosialdemoqrafik, pe-ixtisas v mdni thsil aspektlrindn nzrdn keirilir. Snayeldirmdn vvlki texnologiyalardan sna-ye texnologiyalarna, oradan da postindustral texnologiya-lara keildikd ayr-ayr ehtiyat nvlrinin hmiyyti d d-yimidir. Bel ki, snaye cmiyytin qdr tbii v mk, snaye cmiyytind maddi, posdindustral cmiyytind is intellektual v informasiya ehtiyatlarna stnlk verilmi v verilir. Sahibkarlq qabiliyyti d iqtisadi ehtiyatlara aid edilir. Iqtisadi ehtiyatlar mxtlif sullarla tsnifldirilir. Onlar hr eydn vvl, brpa edilmsi mmkn olan v mmkn olmayan ehtiyatlara blmk olar.

Birinciy torpaq, su hvzsi, melr, habel mk ehtiyatlar, ikinciy is da kmr, neft, qaz, dmir filizi yataqlar v s. aid edil bilr. Iqtisadi ehtiyatlar istehsal prosesind oynadqlar roldan v mhsulda z ksini tapb-tapmamasndan asl olaraq iki qrupa blnr: 1) Istehsal prosesini tmin edn iqtisadi ehtiyatlar; 2) Mhsulda maddiln iqtisadi ehtiyatlar. Manlar, avadanlqlar, bina v tikililr, habel mk ehtiyatlar bir ne istehsal dvrnd (tsiklind) itirak etmkl, istehsal prosesini tmin edn iqtisadi ehtiyatlara aiddir. Xammal v materiallar, yanacaq is bir istehsal dvrnd itirak etmkl, istehsal olunan mhsulda maddilir. Nhayt iqtisadi ehtiyatlar obyektiv (maddi) v subyektiv (xsi) ehtiyatlara blnr. Maddi ehtiyatlara binalar, manlar, avadanlqlar, xammallar, yanacaq v s. xsi ehtiyatlara is mk ehtiyatlar daxildir. Iqtisadi ehtiyatlar hm d kmiyyt v keyfiyyt baxmndan nzrdn keirmk lazmdr. nki cmiyyt inkiaf etdikc istifad olunan ehtiyatlarn miqyas genilnir, istehsal prosesin daha ox iqtisadi ehtiyatlar clb olunur. Tarixi inkiafn gediind iqtisadi ehtiyatlarn rolu v hmiyyti dyiir. Msln, vaxtil aqrar blmd nnvi l myi, dartc qoqu qvvsi kimi i heyvanlar stnlk tkil edirdis, snayeldirmnin hyata keirilmsi istehsal olunan man v xammallarn n plana kemsin, elmin iqtisadi ehtiyata evrilmsin imkan vermidir. Elm keyfiyytc xsusi iqtisadi ehtiyat, elmi biliklr is tbit v cmiyytin inkiaf qanunlar, onlarn tcrbd ttbiq olunmas sullar haqqnda informasiya mnbyidir. Hr cr inkiaf kimi, texnoloji trqqi d hm tkaml, hm d inqilab yolu il ba ver bilr. Iqtisadi ehtiyatlar mhsul buraxlnn potensial imkanlardr. Istehsal prosesind onlar birldirilir v istehsaln amillrin evrilir. Daha konkret desk, myyn texnologiya sasnda digr ehtiyatlarla birldiriln iqtisadi ehtiyatlar istehsaln amillri adlanr. Iqtisadi ehtiyatlara bir ox hallarda istehsal ehtiyatlar da deyilir. Btn iqtisadi ehtiyatlar mumi bir xassy malikdirlr. Bu, ondan ibartdir ki, onlarn hams nadir taplan v ya mhdud miqdardadr. 3. Mhdud miqdarda ehtiyatlardan istifadnin smrliliyi. Smrlilik iqtisadi nzriyynin sas problemidir. Smrlilik dedikd cmiyytin artan sonsuz tlbatn daha yax, yaxud da imkan daxilind maksimum drcd dmk mqsdil mhdud miqdarda ehtiyatlardan daha smrli istifad edilmsi sasnda, yksk nticlr nail olunmas nzrd tutulur. Iqtisadi smrlilik istehsal prosesind istifad olunan mhdud ehtiyatlarn miqdar il ld ediln hr hans bir mhsulun miqdar arasndak laqni sciyylndirir, baqa szl, xrc-mhsul buraxl problemini hat edir. Bellikl, mhsul istehsal il istehsaln amillri arasndak qarlql laq iqtisadi smrlilik gstricilri vasitsil tzahr edir. Bunlar da z nvbsind iqtisadi ehtiyatlarn hr vahidin dn mhsulun hcmi il llr. Iqtisadi

smrliliy qiymt verrkn tkamilli v oxamilli metodlar bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Birinci halda buraxlan mhsul nvb il ayr-ayr iqtisadi ehtiyatlarn, ikinci halda is btn iqtisadi ehtiyatlarn hcmi il mqayis edilir. Smrliliyin qiymtlndirilmsind oxamilli yanama metodundan istifad edilmsi, mhsul istehsalnn artmasnda hr bir iqtisadi ehtiyatn oynad rolu myyn etmy imkan verir. Btn bunlar nzr alnmaqla hr bir cmiyytd ehtiyatlardan smrli istifad olunmasna xsusi diqqt yetirilmlidir. Bu mqsdl d cmiyytin malik olduu ehtiyatlardan tam istifad olunmaqla istehsaln mmkn olan hcmi tmin edilmlidir. Bunun n is tam mullua v istehsaln tam hcmd faliyyt gstrmsin nail olunmaldr. Tam mulluq dedikd bu i n yararl olan btn ehtiyatlardan istifad edilmsi nzrd tutulur. Istehsaln tam hcmd faliyyt gstrmsi is o demkdir ki, ehtiyatlar mxtlif sahlr arasnda smrli bldrmk, yni ttbiq olunan ehtiyatlardan el istifad etmk lazmdr ki, onlarn hr biri istehsaln mumi hcmin z thfsini ver bilsin. Buna hans mhsulun istehsal n harada daha lverili rait varsa, onu mhz orada istehsal etmk yolu il nail olunur. Qnat probleminin mahiyytini cmiyytin istehsal imkanlarn nzrdn keirmkl daha aydn nmayi etdirmk olar. Bu mqsdl vvlc aadak ehtimallara yol verildiyini frz edk: 1) Iqtisadiyyat tam mulluq raitind faliyyt gstrir v istehsaln tam hcmi tmin edilmidir; 2) Istehsal amillri n kmiyyt, n d keyfiyytc dyimir; 3) Istehsal texnologiyas dyimir; 4) Cmiyytd cmi-cmltan iki mhsul-snaye robotlar v yemk eylri istehsal olunur. Lakin slind bel deyildir. Baqa szl, cmiyytd bu v ya digr sviyyd isizlik mvcuddur v istehsaln tam hcmd faliyyt gstrmsi mmkn deyildir; istehsal amillri hm kmiyyt, hm d keyfiyytc dyiir v yenidn blnr: Elmi-texniki trqqi il laqdar olaraq istehsal texnologiyas v mvcud istehsal ehtiyatlarnn trkibi daim dyiir; iqtisadiyyatda saysz-hesabsz adda mhsul istehsal edilir v xidmt gstrilir. Yemk eylri insanlarn tlbatlarn bilavasit dyn istehlak dyrlri, snaye robotlar is dolay yolla dyn istehsal tyinatl investisiya mtlridir. Bu ehtimallar onu gstrir ki, iqtisadiyyatn normal inkiafn tmin etmk n cmiyyt istehsal imkanlarnn seilmsi zruriyyti il zlir. Baqa szl, bir halda ki, mvcud ehtiyatlarn mumi hcmi mhduddur, demli, iqtisadiyyatn snaye robotlar v yemk eylri istehsaln istniln qdr genilndirmk imkanlar da mhduddur. Fikrimizi bir qdr d sadldirsk, dey bilrik ki, snaye robotlar istehsalnn myyn miqdarda artrlmas yemk eylrinin istehsalna srf ediln ehtiyatlarn azalmasna, yni onun bir hisssinin bu sahdn axb-getmsin sbb olur. ks ntic d xarmaq olar: gr yemk eylri istehsaln artrmaq istyiriks, onda bu, snaye robotlar istehsalnn azalmas hesabna mmkn ola bilr. Demli, cmiyyt bir-birini qarlql surtd inkar edn mqsd atmaq urunda mbariz apara bilmz. Qnat prob-leminin

mahiyyti d mhz bundan ibartdir. Cmiyytin istehsal imkanlarn aadak misalla izah edk (Cdvl 2.1). Cdvl 2.1 Snaye robotlar v yemk eylrinin istehsal olunmas imkanlar (rqmlr rtidir) Mhsul nvlri Yemk eylriyz min Snaye robotlar (min) Istehsal alternativlri A B C D E 0 10 1 9 2 7 3 4 4 0

2.1 cdvlindki rqmlr rti, yaxud da frz ediln olsa da, bunlara sasn xarlan nticlrin ox byk nzri v mli hmiyyti vardr. Bel ki, A alternativin sasn ntic xarsaq mvcud olan btn ehtiyatlar snaye robotlarnn, yni istehsal tyinatl mtlrin hazrlanmasna ynldilmli olard. E alternativin sasn mlahiz yrtdkd is dey bilrik ki, btn ehtiyatlar yemk eylrinin hazrlanmas n istifad edilmlidir. Lakin mbalisiz demk olar ki, hr iki alternativ qeyri-real olmaqla, alabatan deyilidir. nki hr bir iqtisadiyyatda ehtiyatlarn investisiya mtlri v istehlak eylri istehsal edn sahlr arasnda blnmsind tarazlq yaratmaq mmkn olur. A alternativindn E alternativin doru hrkt etdikc yemk eylri istehsal tdricl artr, snaye robotlar istehsal is vvlc azalr v son nticd yox olur. Bu, ehtiyatlarn investisiya mtlri istehsal edn sahlrdn axb getmsi yolu il ba verir. Bir halda ki, istehlak eylri insanlarn tlbatlarn bilavasit dyir, onda bel bir nticy glmk olar ki, E alternativin doru hr bir hrkt aldadcdr. nki cmiyyt bu cr hrkt etmkl, znn cari tlbatn daha yax dyir. Lakin b cr siyast yeridilmsi cmiyyt baha baa gl bilr. Ona gr ki, bel olduqda cmiyytin investisiya mtlri ehtiyat ya azalr, yaxud da adi srtl artr v demli, istehsaln glck imkanlar da aa dr. Bir szl, cmiyyt A alternativindn E alternativin doru hrkt etmkl, slind glckd daha ox prinsipin nisbtn indi daha ox prinsipin stnlk verir v axrncn seir. ksin E alternativindn A alternativin doru hrkt etmkl, cmiyyt cari istehlakdan imtina etmk siyastini semi olur. Bu is ehtiyatlarn bir hisssinin srbstlmsin v investisiya mtlri istehsalnn artrlmas n lverili rait yaranmasna imkan verir. Masir dvrd iqtisadiyyat sahsind Nobel mkafat laureat Vasili Leontyev Vizer qanununun izahn mhdud miqdarda ehtiyatlarn blnmsini nisbi iqtisadi smrlilik terminlri il ifad etmidir. Bunlar z ksini onun irli srdy Xrc-mhsul buraxl iqtisadi modelind tapmdr. ox vacib v balca bir chti d qeyd etmk lazmdr: qnat problemini hll etmk n ham trfindn qbul edilmi vahid sul v ya yol yoxdur.

Mvzu 3. Mlkiyyt v sahibkarlq faliyyti.(2 saat) Plan 1. Mlkiyyt mnasibtlrinin iqtisadi mnasibtlr sistemind yeri. Mlkiyytin obyekti v subyekti. 2. Mlkiyytin tarixi tiplri v formalar. 3. Sahiblik srncamverm, istifadetm v mnimsm iqtisadi kateqoriyalardr. 4. Sahibkarlq faliyytinin mqsdi v formalar. 5. Sahibkarln sas funksiyalar.

1. Mlkiyyt mnasibtlrinin iqtisadi mnasibtlr sistemind yeri. Mlkiyytin obyekti v subyekti. Mlkiyyt mnasibtlri insanlar arasnda meydana xan btn mnasibtlrin sasn tkil edir. Onun meydana glib formalamasn cmiyytdn knarda axtarmaq dzgn olmazd. Baqa szl, cmiyytl he bir laqsi olmayan, ondan tcrid olunmu halda med, yaxud da insan yaamayan hr hans bir adada tk-tnha mr srn xsi mlkiyyti hesab etmk dzgn deyildir. Digr trfdn, mlkiyyt mnasibtlri eylrl, birinci nvbd investisiya mtlri, yni mlkiyytin ob-yekti il laqdardr. Mlkiyytin obyekti insanlarn ny, hans nemtlr, hr eydn vvl investisiya mtlrin sahib olmalarn gstrir. Msln, mlkiyytin obyektin torpaq, yeralt srvtlr, melr, sular, dmir yollar, banklar, firmalar (mssislr), sorta irktlri v s. daxildir. Demli, mlkiyyt mnasibtlrini obyektsiz tsvvr etmk olmaz. Bununla birlikd, mlkiyyt mnasibtlrini ml-kiyytin obyekti il eynildirmk d dzgn deyildir. nki eylr zlynd mlkiyyt deyildirlr, yalnz mlkiyyt mnasibtlrinin daycsdrlar. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, mlkiyyt investisiya mtlri v istehlak eylrinin mnimsnilmsini sciyylndirn, istehsal, blg, mbadil v istehlak prosesind insanlar arasnda meydana xan v tarixn dyin mnasibtlr sistemidir. Iqtisadi amillr istehsal prosesinin hyata keirilm-sinin sas olduuna gr tarixi inkiafn btn mrhl-lrind iqtisadi mnasibtlr sistemind investisiya mtlri zrind mlkiyyt mnasibtlri balca yer tutur. mk prosesini hyata keirn ii qvvsinin investisiya mtlri il birlmsinin, mxtlif sosial qruplar arasnda meydana xan qarlql mnasibtlrin xarakteri mlkiyyt mnasi-btlrindn asldr. Investisiya mtlri zrind mlkiyyt mnasibtlri iqtisadi mnasibtlrin xsusi hisssi olmaqla, hm d btn digr iqtisadi mnasibtlrin mahiyytini, xarakterini v inkiafn myyn edir. Buradan aydn olur ki, mlkiyyt mnasibtlrini btn iqtisadi mnasibt-lrdn frqlndirmk lazmdr. Eyni bir mlkiyyt obyekti mxtlif vaxtlarda mx-tlif mlkiyyt mnasibtlrinin daycs ola bilr. Ms-ln, feodalizmin rivlri daxilind meydana glib forma-lam sntkarlq emalatxanalar burjua inqilabnn qlbsindn sonra kapitalist mlkiyytinin, kapitalizmin daxilin-d meydana glib formalam fabrik v zavodlar is 1917-ci ild Oktyabr inqilabnn qlbsindn sonra Sosialist ml-kiyytinin obyektin evrilmilr. Tarixn meydana gln hr bir mlkiyyt formasnn obyekti il yana, subyekti d vardr. Mlkiyytin subyekti dedikd hr eydn vvl, investisiya mtlrin kimlrin (siniflrin, sosial qruplarn, ayr-ayr xslrin v i.a.) sahib olmalar nzrd tutulur. Mlkiyyt hququnun subyektlri dvlt, yerli dvlt hakimiyyti orqanlar, mssislr (kooperativlr, shmdar cmiyytlri, tsrrfat ortaqlqlar v assosiasiyalar, icar mssislri v i.a.) ictimai birliklr v dini tkilatlar, vtndalardr.

Mlum olduu kimi, istehsaldan sonrak mrhl-lrd hazrlanm mxtlif tyinatl nemtlr blnr, mbadil edilir v istehlaka daxil olur. Bununla laqdar olaraq investisiya mtlri zrind mlkiyyt mnasi-btlri istehsal olunan mhsullar zrindki mlkiyyt mnasibtlri il tamamlanr. Bellikl, mlkiyyt mnasibtlri insanlarn mxtlif tyinatl nemtlr, birinci nvbd investisiya mtlrin sahib olmalar il laqdar olaraq onlarn arasnda meyda-na xan mnasibtlri ifad etmkl, iqtisadi mnasibtlr sistemind balca yer tutur. 2. Mlkiyytin tarixi tiplri v formalar. Tarixd mlkiyytin sas etibaril iki tipi mumi v xsusi-mlumdur. Kapitalizm qdr minilliklr rzind knd tsrrfat hakim sah, onun maddi rti-torpaq is balca iqtisadi ehtiyat olmudur. Bununla laqdar olaraq, o, dvrd torpaq zrind mumi mlkiyyt mnasibtlri cmiyytin hyatnda sas rol oynamdr. Lakin mlkiyytin formalar bdi deyildir, tarixn dyiir v bu, mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysindn asldr. Mhsuldar qvvlrin inkiaf, mk blgsnn drinlmsi v mlak brabrsizliyinin artmas prosesind onlarn nticsi kimi xsusi mlkiyyt meydana glib formalam v inkiaf etmidir. Xsusi mlkiyytin ilk formas quldarlq mlkiy-ytidir. Bunun sasn qul myinin nticlrinin mnims-nilmsi tkil edir. Orta srlrd is hakim mlkiyyt formas feodal mlkiyyti olmudur. Bu mlkiyytin sasn xsi azadlqdan mhrum olan asl thkimli kndlilrin istismar tkil etmidir. Istehsallarn torpaa ball il laqdar olmayan mlkiyyt mnasibtlri d feodalizmin rivlri daxilind ml glmidir. Kndlilrin xrda xsusi mlkiyyti il yana, torpaq mlkiyytindn ayrlm v feodal asllndan azad olan, sat n mhsul hazrlayan hr sntkarlarnn mlkiyyti d olmudur. Sntkarlarn xsusi mlkiyyti mt istehsal v mbadilsi il laqdar-dr v buna gr d onun subyektlri mt istehsallardr. mt istehsalnn inkiaf v bununla laqdar olaraq ilkin kapital ym nticsind meydana glmi kapitalist mlkiyyti znn iqtisadi mzmununa gr mlkiyytin vvlki formalarndan sasl surtd frqlnir. masir dvrd inkiaf etmi kapitalist lklrind mlkiyytin geni yaylm formalar aadaklardr: 1)Ayr-ayr kapitalist-sahibkarlara mxsus olan investisiya mtlri zrind frdi mlkiyyt; 2) Bir qrup kapitalist-sahibkara mxsus olan investi-siya mtlri zrind qrup (korporativ) mlkiyyti. Bunla-ra shmdar cmiyytlri v korporasiyalarn mlkiyyti daxildir. 3)Iqtisadiyyatn bu v ya digr sahsind istehsal ehtiyatlarnn hlledici hisssini z lind cmldirn iri kapitalist-sahibkar birliklrinin inhisar mlkiyyti;

4)Dvlt mlkiyyti. Hazrda elmi-texniki inqilab raitind dvlt mlkiyytinin iqtisadi hmiyyti artsa da o, aparc mvqey malik deyildir. Bunu inkiaf etmi kapitalist lklri zr statistik mlumatlardan da aydn grmk olar. Bel ki, ken srin 90-c illrinin ortalarnda AB-da milli glird dvlt blmsinin xsusi kisi tqribn 2-3 % olmudur. Qrbi Avropa lklrind is vziyyt tamamil baqa crdr, daha dorusu dvlt blmsinin xsusi kisi bir qdr ykskdir. Msln, Avstriyada btn istehsal gclrinin 37%-i, AFR-d milli srvtin 21%-i, mumi mhsulun Fransada 20%-i, Isved 14%-i, Italiyada 12%-i dvlt blmsinin payna dr. Buradan aydn olur ki, adlar kiln lklrin he birind dvlt blmsi stnly malik deyildir. lkmiz mstqilliyini brpa etdikdn drhal sonra grdy n mhm tdbirlrdn biri d mlkiyyt mnasibtlrinin yenidn qurulmasna ynldilmidir. Bel ki, Mlkiyyt haqqnda Azrbaycan Respublikasnn 9 noyabr 1991-ci il tarixli qanununda lkmizd mlkiyytin aadak formalar nzrd tutulmudur: 1) Dvlt mlkiyyti; 2) Kollektiv mlkiyyt; 3) Xsusi mlkiyyt. lkmizd dvlt mlkiyyti btn xalqa mxsusdur. Bu mlkiyytin obyektin respublikann razisi hdud-larnda olan torpaq, yerin tki, daxili sular v razi sular, bitki v heyvanlar almi v s. daxildir. Qanunda nzrd tutulduu kimi dvlt mlkiyytinin bir hisssi bldiyy mlkiyytin veril bilr. Bldiyy mlkiyytin yerli znidar orqanlarnn mlak, mnzil fondu, mhndis infrastrukturu obyektlri (su kmri, kanalizasiya tsrrfat, qaz, istilik v enerji tchizat), thsil, mdniyyt, shiyy mssislri v baqa mlak daxil ola bilr. Mlkiyytin kollektiv formalarnn sas chti ondan ibartdir ki, onlar investisiya mtlri v onlarn nticl-rinin mnimsnilmsinin kollektiv xarakterini ifad edirlr. Qanuna gr kollektiv mlkiyytin aadak formalar ola bilr: 1) Mssislrin mlkiyyti; 2) Sahibkar birliklrinin mlkiyyti; 3) Ictimai birliklrin mlkiyyti; 4) Xeyriyy fondlarnn v baqa fondlarn mlkiyyti; 5) Dini tkilat-larn mlkiyyti. Mssislrin mlkiyytin mlak mlkiyytlri kimi yaradlan v hquqi xs saylan tsrrfat cmiyytlri v ortaqlqlar, kooperativlr, kollektiv mssislr; sahibkar birliklrinin mlkiyytin is hquqi xs saylan kooperativlrin v baqa hquqi xslrin sahibkar birliyi (konsern-lr, assosiasiyalar v i.a.) daxildir. Kollektiv mlkiyyt formalarndan biri d ictimai birliklrin mlkiyytidir. Hquqi xslr hesab olunan icti-mai birliklrin mlkiyytind binalar, tikililr, mnzil fondu, avadanlq, inventar, pul vsaiti, shmlr, digr qiy-mtli kazlar ola bilr. Son illrd xalqmzn n yax adt-nnlrindn biri olan xeyriyyilik iin xsusi diqqt yetirilir v bunu hyata keirn fondlar yaradlr. Bu da kollektiv mlkiyytin formalarndan biridir. Bu mlkiyyt xeyriyy fondlar v baqa ictimai fondlarn tsrrfat faliyytindn ld etdiklri glirlr d daxil olmaqla z vsaitlri il aldqlar v ya yaratdqlar mlak daxildir.

Dini tkilatlarn mlkiyytin is binalar, ayin pred-metlri, istehsal, sosial v xeyriyy tyinatl obyektlr, pul vsaiti, onlarn faliyyti n zruri saylan baqa mlak daxil ola bilr. Vtndalarn, tkilatlarn baladqlar, yaxud da dvltin sahibliy, istifady v srncama verdiyi mlak da onlarn mlkiyytidir. Mlkiyyt mnasibtlrindn bhs olunduqda xsusi mlkiyyti yaddan xarmaq olmaz. nki lkmizd, mlkiyytin qanunla myyn edilmi formalarndan biri d xsusi mlkiyytdir. Xsusi mlkiyyt dedikd, bzi hallarda dvlt mxsus olmayan istniln mlkiyyt formas nzrd tutulur. . Vtndalarn mlkiyytind aadaklar ola bilr: torpaq sahlri, yaay evlri, mnzillr, balar, ba evlri, qarajlar, ev tsrrfat lvazimat v xsi istehsal predmet-lri; pul vsaiti; shmlr, istiqraz vrqlri v baqa qiymt-li kazlar; ktlvi informasiya vasitlri, nqliyyat vasit-lri, avadanlq, sahibkarlq faliyyti sahlrind binalar, tikililr v baqa investisiya mtlri. Vtndalar bunlar idar etmk v srncam vermk hququna malikdirlr. Mlkiyyt haqqnda Azrbaycan Respublikasnn 9 noyabr 1991-ci il tarixli qanununda nzrd tutulmu ml-kiyyt formalarnn qsa sciyysi beldir. Lakin 1995-ci il noyabr aynn 12-d mumxalq ssvermsi yolu il qbul edilmi Azrbaybaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda lkmizd aadak mlkiyyt nvlrinin yaradlmas nzrd tutulmudur: 1) Dvlt mlkiyyti; 2) Bldiyy mlkiyyti; 3)Xsusi mlkiyyt. Grndy kimi, lkmizin sas qanununda bldiyy mlkiyyti kallektiv mlkiyytin trkibind deyil, mlkiyytin xsusi nv kimi gstrilmi, kollektiv mlkiyytin is ad kilmir. . Btn mlkiyyt formalarnn hm msbt, hm d mnfi chtlri vardr. Odur ki, onlardan birinin mtlqldirilmsi inhisarn meydana glmsin doru aparr, istehsaln smrliliyinin azalmasna sbb olur. Ona gr d dvlt, mlkiyytin mxtlif formalarnn inkiaf n brabr rait yaradr v onlarn mdafisini tmin edir. Mlkiyyt hququnun hyata keirilmsind mlkiyytin formasndan asl olaraq mhdudiyytlr v ya stnlklr yol verilmir. Mlkiyyt formalarnn mxtlifliyi qarlql rqabti zruri edir ki, bu da onlarn daha da tkmill-dirilmsi n stimul yaradr. Demli, mlkiyytlrin plralizm raitind, onlarn hr hans birinin hyatda z stnlklrini gstrmkl qrarlamas daha mqsduyundur. Bu, o demkdir ki, mlkiyytin yegan olan bir tipini onun yegan olan digr bir tipi il vz etmk olmaz. Bu sahd d plralizm szd yox, id olmaldr. 3. Sahiblik, srncamverm, kateqoriyalardr. istifadetm v mnimsm iqtisadi

Mlum olduu kimi, mlkiyyt iqtisadi mnasibt kimi oxchtli anlaydr. O, hyatn sosial-iqtisadi raiti-ni myyn v ifad edir, mxtlif tyinatl nemtlrin isteh-sal v mnimsnilmsi formasdr. Iqtisadi mnasibtlr nemtlrin mnimsnilmsi nqteyi-nzrindn yanadqda mlkiyytl yana, sahiblik v istifadetm anlaylar da mnimsm formalardr. Srncamverm is mlkiyyt, sahiblik v istifadetm mnasibtlrinin realladrlmasnn konkret formasdr.

Istifadetm, sahiblik v srncamvermnin mzmu-nunu aydnladrmaq n hr eydn vvl, qarlql laqd olan kateqoriyalar sistemind mnimsm anlay-nn yerini, onun istehsalla mnasibtini myyn etmk lazmdr. Mnimsm insanlarn eylr zlrininki, onlarn sahibi kimi baxmalar, mnasibt bslmlri demkdir. Lakin bu, insanlarn eylr olan subyektiv mnasibtlri deyildir, o, insanlar arasnda eylrl laqdar meydana xan mnasibtlri ifad edir. Mnimsm olduqca geni anlaydr. Iqtisad elmini maraqlandran sas cht mnimsmnin iqtisadi nsrlridir. Bir sra hquqi aktlar sasnda varislik, balamaq v i. a. mnimsm iqtisadi nzriyynin tdqiqat obyekti deyildir. Iqtisadi mnasibt olan mnimsm bir trfdn nemtlrin istehsal, digr trfdn is myyn mlkiyyt formalarnn mvcdluu il laqdardr. Mhz bu mnada istehsal v mnimsm bir-birinin eynidir. Lakin istehsal v mnimsm hm d eyni ey deyildirlr. Istehsaln myyn sosial-iqtisadi trfibilava-sit istehsal prosesind investisiya mtlrinin mnims-nilmsi yrnildikd o, mnimsm il uyun glir. Digr trfdn, mnimsmnin yalnz istehsaldan ibart olduunu tsvvr etmk d yanl fikirdir. Ola bilr ki, ayr-ayr xslr istehsal etsin, lakin mnimsmsin, yaxud da ksin, istehsal etmsin, lakin mnimssin. Baqa iqtisadi hadislr kimi, mnimsmnin d bdi, daimi olduunu demk dzgn deyildir. O, iqtisadi trqqinin mxtlif mrhllrind inkiaf edir, yeni mzmunla tamamlanr, znginlir. Mlkiyyt, hm d mnimsm demkdir. Lakin bunlarn tamamil eyni anlaylar olduunu demk dzgn olmazd. nki onlarn hr ikisi iqtisadi mnasibtlr sistemind mstqilliklrini saxlayrlar. Eyni zamanda mlkiyyt, sahiblik v istifadetm mnimsmnin mxtlif formalardr. Bununla birlikd sahiblik znd istifad-etmni, mlkiyyt is onlarn hr ikisini birldir bilr. Bu proseslrin lahiddlmsi d mmkndr. nki tcrb-d mlkiyyti, sahiblik v istifadetm vziflrini digr xslr verir. Srncamverm mxtlif drcd mnimsmnin btn formalarna aiddir. Lakin mlkiyyti, habel sahib-lik v istifadetm slahiyytlrin malik olan xslr bir-birindn lahiddldikd mlkiyyti onlarn hr ikisin, yni sahiblik hququ ld etmi xs v istifad edn nisbtn daha byk iqtisadi imkana malik olur. Sahiblik, istifadetm, srncamverm, htta mlkiyyt mnasibtlrinin z d iqtisadi mnasibtlrin mxtlif chtlrini ks etdirdiyin gr onlarn hr biri tamn mstqil trkib hisslridir. Bellikl, sahiblik, srncamverm, istifadetm v mnimsmnin hr biri myyn iqtisadi mzmuna malik olan iqtisadi kateqoriyalardr v insanlar arasnda meydana xan mnasibtlri ifad edirlr. 4. v formalar. Sahibkarlq faliyytinin mqsdi

Bazar mnasibtlrinin yksk sviyyd inkiaf etmi olduu lklrin tcrbsi sahibkarlq faliyyti qarsnda mxtlif mqsdlrin qoyulduunu gstrir. Iqtisadiyyatn mvcud vziyytindn, inkiaf sviyysi v miqyasndan asl olmayaraq sahibkarlq faliyyti qarsnda duran sas iqtisadi vzif, strateji mqsd mnft ld etmkdn iba-rtdir.. Mn-ftin aa sviyysi sahibkara bazarda znn mvqeyini qoruyub saxlamaa, z faliyytinin mvcud sviyysini brpa etmy, tkrar istehsal prosesini hyata keirmy imkan verir. Mnftin yksk sviyysi is sahibkara znn faliyyt dairsini daha da genilndirmy, risk etmy, mrkkb bazar konyukturas raitind rqiblrl mvffqiyytl rqabt aparmaa, biznes almind daha da mhkmlnmy v z mvqelrini qoruyub saxlamaa, mhsulun istehsal v sat sahsind malik olduu bazar payn artrmaa v ntic etibaril vvlki dvrlr nisbtn daha ox mnft ld etmy rait yaradr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bunlar, konkret raitdn asl olaraq dyi bilr. Baqa szl, mnftin kmiyytinin ox v ya az, sviyysinin is aa v ya yuxar olmas il laqdar qarya qoyulan vziflrd mxtliflik hallar da mmkn-dr. Bunlar bir qdr trafl nzrdn keirk. Mlum oldu-u kimi, sahibkarn z qarsna qoyduu balca vziflr-dn biri istehsal olunan mhsulun, yaxud da gstriln xidmtin, onlarn satnn hcmini artrmaqdan ibartdir. Lakin mnft ld etmk v tez bir zamanda xsi srvti artrmaq urunda mbariz aparmaq he d btn hallarda sahibkarlq faliyytinin yegan mqsdi deyildir. Sahibkar qrar qbul edrkn konkret raiti nzr almaldr. Sahibkarlq iqtisadi faliyytin sas sahlrindn biri olmaqla, demk olar ki, iqtisadiyyatn btn sahlrind geni yaylmdr. Sahibkarlq mnft ld edilmsin ynldiln tbbskarlq faliyytinin formalarndan biri olduuna gr tkrar istehsaln fazalar (istehsal, blg, mbadil v istehlak) il laqdardr v aadak yollarla realladrla bilr: 1) Bilavasit istehsal funksiyalarnn hyata keiril-msi- mtlrin, xidmtlrin, informasiyalarn, biliklrin istehsal; 2)Vasitilik funksiyalarnn hyata keirilmsimt v xidmtlrin istehsallardan istehlaklara atd-rlmasna xidmt gstrilmsi; 3)Maliyy sahsind tdavl, dyrlrin mbadil-sin ynldilmi funksiyalarn yerin yetirilmsi. Sahibkarlq faliyytinin bu formalarnn hr biri mstqil olmaqla yana, hm d bir-birini tamamlayr. Tsrrfatlq edn subyektlrin iqtisadi mnafelri v aparlan iqtisadi islahatlara olan mnasibtlri d bir-birindn frqlnir. Lakin buna baxmayaraq sahibkarlarn mumi maraqlar da vardr. Bu, ondan ibartdir ki, sahibkarlar iqtisadi mhitin lverili olmasn, sahibkarlq haqqnda msbt ictimai urun formalamasn, btn sviyylrd hakimiyytl trafdaln sahmana salnmasn istyirlr. lkmizin qanunvericiliyind sahibkarlq faliyytinin btn nvlri, o cmldn mhsul istehsal, sat v xidmtlr gstrilmsi formalarnda yaradlmasna icaz verilir. Burada sahibkarlq, tsrrfat ortaqlqlar, mhdud msuliyytli cmiyytlr, istehsal kooperativlri, shmdar cmiyytlri, kiik

mssislr, kndli (fermer) tsrrfatlar v s. nzrd tutulur. Sahibkarln formalar istehsaln xarakteri v miqyasna bilavasit tsir gstrir. Snayec inkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, sahibkarlq kiik, orta v iri sahibkarla blnr. Kiik v orta sahibkarln myyn edilmsi il bal kmiyyt, keyfiyyt v qarq (iqtisadi) yanamalar bir-birindn frqlnir. Kiik mssislri myyn etmk n sas etibaril kmiyyt gstricilri kimi iilrin say, satn hcmi, aktivlrin balans dyri meyarlarndan istifad olunur. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, kiik sahibkarln myyn olunmasnda bunlar, habel dvriyy kapitalnn kmiyyti, sat bazarlarnda sahib olduu pay kifayt qdr sanball gstricilr hesab oluna bilmz. nki bunlara sasn haqqnda shbt gedn hadisy tam xarakteristika vermk mmkn deyildir. . Mssislrin hcmini myyn edrkn adtn aadak sas lamtdn istifad olunur; 1) iilrin say; 2) istehsal olunan mhsulun dyri; 3) sas kapitaln (sas istehsal fondlarnn) dyri. Iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklrd kiik sahib-karlq oxsayl xrda mlkiyytilr tbqsindn ibartdir. Bunlar xeyli drcd lknin sosial-iqtisadi v siyasi inkiaf sviyysini myyn edir. lknin daxili bazarnn demk olar ki, btn sahlrini hat edn v ona yksk drcd uyunlaan kiik sahibkarlq iqtisadiyyatn sabit inkiafn tmin edir, siyasi mhitin sabitliyin tsir gstrir. Kiik sahibkarlq igzar hyatn n evik formasdr. Ona gr d kiik sahibkarlq ktlviliyin v quruluunun dinamik ol-masna gr frqlnir. Hazrda mssislrin byk ks-riyyti (90%-dn oxu) onun payna dr. Bu fakt bel bir fikir sylmy sas verir ki, kiik sahibkarlq olmadan ba-zarn yaradc potensialndan smrli istifad edilmsi mmkn deyildir. Buradan aydn olur ki, inzibati amirlik iqtisadiyyatndan sosial ynml bazar iqtisadiyyatna keid raitind kiik sahibkarln formalamas v inkiaf etdirilmsi iqtisadi siyastin n mhm strateji vziflrin-dn biridir. Orta v iri biznes n lazm olan ideyalarn sas his-ssi mhz iqtisadiyyatn bu blmsind yaradlr v demli, iri istehsal kiik sahibkarln imkanlar il tamamlanr. mt v xidmtlrin hm istehsallar, hm d istehlak-lar olan kiik mssislr bazarn dyin konyukturasna ox hssas v vaxtnda reaksiya vermk imkanna malikdir. Snaye, ticart v maliyy korporasiyalarnn timsaln-da iri sahibkarlq bazar iqtisadiyyatnn icbari strukturlarn-dandr. Bellikl, lkd yksk smrli bazar iqtisadiy-yatnn formalamasnda xsusi sahibkarln inkiaf etdiril-msi v mdafi olunmas sisteminin yaradlmasnn ox byk hmiyyti vardr. 5. Sahibkarln sas funksiyalar. Sahibkarn faliyyti hr eydn vvl mssisnin iinin smrli tkilin ynldilir. V burada onun hamya mlum olan daxili funksiyalar diq-qti daha ox clb edir. Tannm iqtisad R.Barr sahib-karn daxili funksiyalarn aadak kimi tsnifldir-midir. Sahibkar:

1) Istehsal tkil edir. Onun bu funksiyasna iqtisadi raitin qiymtlndirilmsi, faliyyt plannn ilnib hazrlanmas, inzibati idaretmnin tkili, planlarn yerin yetirilmsi zrind nzartin hyata keirilmsi v s. daxildir. 2) Riski z zrin gtrr. Sahibkar risk edn x-sdir. 3) Hakimiyyt funksiyalarn yerin yetirir. Sahibkar istehsal vahidinin rhbridir. Demli, o, zn mxsus olan istehsal vahidind alan iilr rhbrlik edir. Sahibkarn rqabt mbarizsi prosesind baqa sa-hibkarlarla bhslmsi onun mssisdnknar funksiya-sna aiddir. Bu funksiyalar vaxtil Y.mpeterin Iqtisadi tkaml nzriyylri srind aadak kimi myyn-ldirilmidir. Sahibkar: 1) istehlakya hl mlum olmayan yeni iqtisadi nemtlri, yaxud da yeni keyfiyytlrl khn iqtisadi ne-mtlri istehsal edir; 2) hr hans bir sahd vvllrd ttbiq olunmam yeni istehsal metodlarndan istifad edir; 3) Yeni sat bazarlarn mnimsyir, yaxud da vvlki bazarlardan daha keni istifad edir; 4) Yeni xammal mnblri v nvlrini mnimsyir; 5) Istehsal v satn tkilinin yeni formalarndan istifad edir. Sahibkarn nzrdn keiriln btn bu funksiyalar onun hamya mlum olan funksiyalarna aiddir. Bunlarla yana, sahibkar z xarakterin gr itimai hesab olunan aadak funksiyalar da yerin yetirir: 1) Istehsal amillrinin n lverili rtlrl laqln-dirilmsi v bununla da iqtisadi ehtiyatlardan-maddi, mk, maliyy, intellektual v i. a.- daha smrli istifad edilmsi funksiyas. 2)Itimai mhsulun yaradlmas v milli glirin blgsn sahibkarln tsiri funksiyas.3 mt v xidmtlr olan tdiy qabiliyytli tlbinin smrli v tam dnilmsi funksiyas.4) Sahibkarln innovasiya funksiyas. Kiik, orta v iri sahibkarln funksiyalar bzi spe-sifik chtlrin baxmayaraq hm d yerin yetirdiklri mumi chtlr gr bir-birin uyun glir. Bu, hr eydn vvl onlardan hr birinin z funksiyalarn daha smrli kild hyata keirmsin aiddir. Lakin buna baxmayaraq, onlardan hr birinin bu v ya digr sahd stnlklri vardr. Msln, iri sahibkarln stnlklri zn aa-daklarda gstrir. Iri sahibkarlq: -ktlvi istehsalda v demli, mhsul vahidin gr z xrclrini aasalmaqda byk imkanlara malikdir; -sas istehsalatn tullantlarndan istifad etmkl, lav mhsul istehsal edib, realladrmaq imkanna ma- likdir; -xammal v mt ehtiyatlar yaradlmas sahsind daha byk imkanlara malikdir; -ox byk imkanlara malik olduqlarna gr bazarda drin marketinq tdqiqatlarnn aparlmasnda, qiymt siyastind, gztli tariflrl xammal v materiallarn satn alnmasnda, qsa v uzunmddtli kredit gtrlmsind,

qiymtlrin sabitliyind, nhayt znmaliyydirm, istehsaln fiqi tmrkzlmsi hallar ba verdikd, xammal v materiallarla zntminetmd myyn stnlklr malikdir: . Nhayt, kiik sahibkarln tsrrfatla bal haki-miyyti demk olar ki, olduqa mhduddur v yalnz z-nn xsusi ilrind bundan istifad edilir. . Kiik sahibkarln itimai funksiyalarndan biri d zn onda gstrir ki, onlar geni tkrar istehsaln v ba-zar iqtisadiyyatnn evikliyini tmin edir. O, drin ixtisas-lama v istehsaln oxtrfli kooperasiyaladrlmasn tmin etmkl, bazar daha ox tlbat olan mt v xid-mtlrl tez bir zamanda doldurmaa imkan verir. Azad rqabt bazarlarn mhz kiik mssislr formaladrr. Kiik sahibkarln ictimai funksiyalarndan biri d cmiyytd siyasi v sosial sabitliyin qorunub saxlanmas v mhkmlndirilmsindn ibartdir. Buna kiik biznes tr-findn yeni i yerlrinin yaradlmas, habel mlkiyytilr tbqsinin genilndirilmsi yolu il nail olunur. Nhayt, kiik sahibkarlq yerli bdclrin glirlrinin formala-masnda itirak edirlr. Bu, bldiyylr sviyysind hyata keirilir. Iri sahibkarlq da bir sra itimai funksiyalar yerin yetirir. Bunlardan biri lkd real tsrrfat hakimiyytinin hyata keirilmsi funksiyasdr Milli iqtisadiyyatn xarici iqtisadi tmsililiyi funksi-yasn da iri sahibkarln itimai funksiyasna aid etmk olar. Iri sahibkarln itimai funksiyalar z ifadsini hm d aadaklarda tapr. Iri biznes: 1) halinin byk ks-riyytinin sabit mulluunun tmin olunmasnda ox m-hm rol oynayr;2) lknin dvlt bdcsinin glirlrinin formalamasnda ox byk hmiyyt malikdir; 3) lk-nin milli iqtisadiyyatnn, habel onun regionlarnn ixtisas-ladrlmasna tsir gstrir; 4) iqtisadi artmn hrktverici qvvsi kimi x edir. Btn bunlar onu gstrir ki, kiik, orta v iri sahibkarlq cmiyytin hyatnda mhm rol oynayr v ox vacib funksiyalar yerin yetirir.

Mvzu 4:mt istehsal v pul. ( 2 saat) Plan 1. mt v onun xasslri. mt istehsalnn formalar. 2. mt tdavl v pulun meydana glmsi. 3. Pulun mahiyyti v vziflri. 4. Pulun nvlri. 1. mt v onun xasslri. mt istehsalnn formalar. Bazar iqtisadiyyatnn sasn xsusi mlkiyyt v mt istehsal tkil edir. Lakin cmiyytlrin tarixi inkiaf prosesinin mxtlif mrhllrind iqtisadi hyatn mumi formalar faliyyt gstrir. Tsrrfat tiplrinin tkili v onlarn tkaml iqtisadi inkiafn qanunauyunluqlar rivsi daxilind hyata keirilir. Iqtisadi hyatda faliyyt gstrn tsrrfat tiplrinin tkili formalar bunlardr: a) natural tsrrfat; b) sad mt tsrrfat; v) kapitalist mt tsrrfat; q) planl mt tsrrfat. Tsrrfat tkili tiplrinin tarixn ilkin formas natural istehsaldr. Tsrrfatn bel bir tkili formasnda istehsal il istehlakn hcmi st- st dr. Natural tsrrfat feodal mlkiyyti il d ox xarakterikdir. mt tsrrfat formas natural tsrrfatn ksi kimi yaranmdr. Tsrrfat tiplrinin sonrak tkaml ictimai mk blgsn yaradr. Ictimai mk blgs- bir mhsul v ya mhsulun bir hisssini istehsal etmk n ixtisaslamasdr. ctimai mk blgsnn formalar aadaklardr: 1. Maldar tayfalarn kinilikdn ayrlmas birinci ictimai mk blgsn yaradr.

2. ctimai sntkarlarn formalamas v sntkarlq sahlrinin meydana glmsi ikinci iri ictimai mk blgsn yaradr. 3. Tacirlrin bir sinif kimi formalamas nc iri ictimai mk blgsn yaradr. Natural tsrrfatdan frqli olaraq mt tsrrfat istehsaln el bir tkili formasdr ki, burada istehsal olunan mhsullar ancaq mbadil sferasna daxil olur. mt tsrrfatnn olmas n aadak rtlr tlb olunur: 1. ctimai mk blgs. mt istehsal raitind mxtlif tsrrfat sahlri faliyyt gstrir. Bu tsrrfat sahlri mxtlif nv mhsul istehsal zr ixtisaslarlar. Snaye knd tsrrfatndan ayrlr. Snaye istehsalnn mxtlif sahlri yaranr. 2. Mlkiyyt formalar. Istehsal vasitlri zrind xsusi mlkiyytin olmas sas amillrdn biridir. mk mhsulu olan mt istehsal vasitlri zrind olan mlkiyyt sahibin mxsusdur. Bu sbbdndir ki, sahibkar z mhsulunu mt kimi digr zruri mty dyidirmlidir, yni mhsul mbadil olunmaldr. 3. stehsallar arasnda iqtisadi laq formas kimi mt mbadilsi olmaldr. 4. Tsrrfatn bazarla tnzimlnn xarakteri. mtnin 2 xasssi vardr: 1. istehlak dyri 2. mbadil dyri mtnin faydall, insann bu v ya digr bir tlbatn xasssi onu istehlak dyri edir. stehlak dyri hr hans bir eyin tbii xasssindn asldr. Lakin istehlak dyri onu yaradan myin kmiyyt miqdarndan asl deyildir. Mhsulun mty evrilmsi n mbadil dyrinin olmas rtdir. nki, mbadil dyri kimi btn mtlr myyn bir kmiyyt nisbtind bir- birin dyidirilmlidirlr. stehlak dyri baxmndan mtlri lmk olmaz. Lakin mbadil dyri nqteyi nzrindn mtlr llrlr, nki mtlr dyidirilnd onlarn sasn mbadil nisbti tkil edir. stehlak dyrinin mxtlifliyin baxmayaraq mtlrin istehsalna srf ediln mk eyni olduuna gr bu mtlrin dyrini lmk mmkndr. mtlrin istehsalna srf ediln myin miqdar kmiyyti hmin mtlrin dyrini lmk imkan verir v bunun sasnda mtlri dyr baxmndan bir- biril mqayis etmk olar. Demli, mtnin myyn bir miqdar nisbtind baqa mty dyidirilm qabiliyyti onu mbadil dyri edir. stehlak dyri v mbadil dyri kateqoriyalarn elmi dbiyyata Aristotel, A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus, K. Marks,. C. S. Mill v baqa alim- iqtisadlar gtirmidir. mk- dyr nzriyysinin trfdarlar gstrirdilr ki, keyfiyytc mxtlif, kmiyytc ll bilmyn mtlr mbadil oluna bilr. Onlarn fikrinc dyidiriln mtlrin mumi bir sas var. Bu mumi sas mk msrflridir v hmin mk msrflri mbadil dyrini myyn edir. Masir Qrb iqtisadi dbiyyatnda mk- dyr nzriyysindn frqli olaraq yeni bir nzriyy- faydallq nzriyysi meydana glmidir. Faydallq

nzriyysinin yaradclar K. Mengerin, E. Bem- Baverkin v F. Vizerin yaratdqlar son faydallq nzriyysin saslanrlar. Bu nzriyyy gr mbadilnin sasn dyr deyil, faydallq tkil edir. A. Smit mt istehsalna srf ediln myi, alnan myi( mk haqqn), mnfti v torpaq rentasn dyr aid edir. D. Rikardo v D. R. Mak- Kullox dyri istehsal xrclri kimi, J. B. Sey is eyin faydall kimi izah edirlr. D. Loderdel dyri tklif v tlbl laqd izah edir. Tarixn mt istehsal tkilinin formas ( tipi) mvcuddur: sad mt tsrrfat, kapitalist mt istehsal v planl mt tsrrfat. Sad mt istehsal tsrrfat tkilinin el bir formasdr ki, burada istehsal vasitlri zrind istehsallarn xsusi mlkiyyti var v onlar mhsulu mbadil n, bazarda satmaq mqsdil istehsal edirlr. Kapitalist mt istehsalnn xarakterik xsusiyyti ondan ibartdir ki, mstqil olan kapitalist- sahibkar istehsal amillri sasnda z iqtisadi faliyytini tkil edir. stehsaln amillri dedikd, kapital, mk, torpaq v sahibkar- kapitalist nzrd tutulur. Onu qeyd etmk lazmdr ki, kapitalist- sahibkar iri istehsal tkil edir. Frdi kapitalist istehsal il yana kollektiv tsrrfat formalar da tkil olunur. Msln, mtrk sahibkarlq, shmdar cmiyytlri v s. Tsrrfat tiplrinin xsusi formalarndan biri d inzibati- amirlik, mrkzldirilmi planl iqtisadiyyatdr. Planl iqtisadiyyatda mt- pul v bazar laqlri saxlanlr. Lakin iqtisadiyyatn idar edilmsin dvlt hddn artq nfuz edir. Planl mt tsrrfatnda istehsallarla istehlaklar arasnda olan laqlri dvlr z nizamlayr. Planl mt tsrrfat zn dorultmad n masir mrhld btn kemi sosialist lklri bazar iqtisadi sistemin kemilr. 2. mt tdavl v pulun meydana glmsi. mtd tcssm olunan v mbadil zaman tzahr edn ictimai mk mtnin dyrini yaradr. Brabr dyr malik olan mtlr bir- birin mbadil edilir, bu mtlr ekvivalentdirlr. Dyr mbadil dyril baldr. Dyr mtnin daxili xasssidir, mbadil dyri is mt dyrinin tzahr formasdr. mtlrin dyrlrinin brabrldirilmsi v mbadilsi mt istehsalnda xarakterik chtdir. Natural tsrrfat raitind istehsallar vaxt vahidi sasnda ( saat, gn) srf etdiklri mklrini nzr alr v onun nticsini lrdlr. Lakin natural tsrrfat raitind onlarn srf olunmu myi dyr formas almrd. mt tsrrfatnda is mk dyr mnasibtlri kimi tzahr edir. Demli, mt tsrrfatnda ictimai mk birbaa vaxt vahidi il ifad olunur. ctimai mk mt istehsalnda dolays yolla- yni mbadil prosesind tzahr edir. Msln, bir ct ayaqqab 3 kq. pamba brabr tutulur. Dolays yolla bu o demkdir ki, bir ct ayaqqabya srf ediln ictimai mk 3 kq pamba srf ediln ictimai my brabrdir. Bellikl, dyr tkc mk msrfi deyil, o eyni zamanda mt istehsalna srf ediln ictimai mkdir ki, mbadil prosesind tzahr edir.

Demli, mtnin dyri istehsal prosesind mk vasitsil yaradlr. Mbadil prosesind dyr bir mtni digr mty dyidirnd tzahr edir. Buna mbadil dyri deyilir. Dyrin ilkin inkiaf formas sad dyr formasdr. Msln, bir balta = 20 kq. taxl. Burada baltann dyri 20 kq. taxlda ifad olunmudur. Taxl baltann dyrini ks etdirir. Baltann dyri taxln istehlak dyrind ifad olunmudur, nki hm taxln, hm d baltann istehsalna mk srf olunmudur. Bu iki mtnin bir- birin brabr tutulmas o demkdir ki, onlarn hr ikisinin istehsalna srf olunmu mk brabrdir. mtlrin birbirin brabr olmasnn sasn bu mtlrd tcssm edn brabr mk srfi tkil edir. z dyrini digr mtd ifad edn mt ( balta) nisbi dyr formas, z dyrini ( taxl) baltann istehlak dyrind ks etdirn mt ekvivalent dyr formasdr. lk mbadil tsadfi xarakter dam v bir nv mhsulun baqa nv mhsula dyidirilmsi olmudur. Dyrin bel formasna sad v ya tsadfi dyr formas deyilir. Birinci iri ictimai mk blgsnn yaranmas il mbadil mntzm kil alr. Msln, maldar tayfalar maldarlq mhsullar istehsal etdikc kini tayfalarn v sntkarlarn istehsal etdiyi mhsullara ehtiyac artr. Bellikl, bu tayfalar arasnda olan mbadil mntzm xarakter dayr. Bel bir tarixi inkiaf nticsind dyrin ikinci mbadil formas- tam v ya dolun dyr formas yaranr. Dyrin inkiafnn ikinci formasnda dyr z tcssmn bir ne mtnin istehlak dyrind tapr. Lakin bu prosesd d mtlr mtlr dyidirilir. ctimai mk blgsnn v mt istehsalnn inkiaf, onlarn drinlmsi, bir mtnin digr mty dyidirilmsi qnatbx olmur. Mbadil prosesi tinlir. Msln, ayaqqab sahibinin baltaya , balta sahibinin taxla olan ehtiyac artr. Bellikl, mt tsrrfat genilndikc mt istehsallar arasnda el bir mumi ekvivalent dyr formas ortaya xr ki, btn mt istehsallarnn bu ekvivalent dyr formasna ehtiyac artr. Bellikl, bir mt btn mtlr srasndan ayrlr v mumi ekvivalent dyr formas kimi mbadil olunur. Dyr formalarnn inkiafnn bu mrhlsin mumi dyr formas deyilir. mumi dyr formas onunla xarakteriz edilir ki, btn mtlr bir mty, yni mumi ekvivalent rol oynayan mty mbadil olunur. Dri, xz, duz v s. mxtlif yerlrd mumi ekvivalent rolunu oynamlar. Mxtlif mtlrin mumi ekvivalent rol oynamas genilnmkd v artmaqda olan bazar tlbatn dy bilmir. mt tsrrfatnda ziddiyytlr yaranr. Bellikl, myyn bir mt uzun mddt mumi ekvivalent rol oynamaqda passivlir v dyrin pul formas yaranr, yni mumi ekvivalent rol oynayan mt z yerini dyrin pul formasna verir. Pul rolunu mxtli metallar yerin yetirib v nhayt, gm v qzl z xasslrin gr tdavldn btn ekvivalentlri sxdrb xarr. nki qzl z dyrini hmi saxlayr, paslanmr, xarab olmur, kisi v hcmi lverilidir, blnm xasssin malikdir, istniln yer aparla bilir.

Dyrin pul formasnda btn mtlr mumi ekvivalent rol oynayan qzln istehlak dyri vasitsil ifad olunur. Bellikl, mt tsrrfatnda uzun bir tarixi inkiaf nticsind mumi ekvivalent rol oynayan xsusi bir mt- pul yaranr. mt tsrrfatnn mrkzi kateqoriyalarndan biri mt olsa da nemt anlay hm tarixi, hm d mntiqi mvqeyi nzrdn mtdn qabaq yaranmdr. Nemt dedikd, hr hans bir mna, ya, hadis, mk mhsulu v s. nzrd tutulur ki, bunlar insanlarn bu v ya baqa bir tlbatn dmk qabiliyytin malikdirlr, insanlarn mnafelrin, mqsdlrin, chdlrin cavab ver bilirlr. qtisadi dbiyyatda bel bir fikir vardr ki, nemt hr hans bir ey v ya yadr, o insann tlbatn dyir. Nemt bel bir trifin verilmsi mhdud xarakter dayr. Digr baxlara gr is nemt faydal ola bilck hr hans bir yann tcssmdr, o mk mhsulu da , tbitin bhrsi d ola bilr. Insanlara zruri olan nemtlr irisind xidmtlrin xsusi rolu v yeri vardr. Xidmt insann mqsduyun faliyytidir, bu faliyytin nticsi faydal smrdir, o insanlarn bu v ya digr tlbatn dyir. Nemt anlayn daha drindn baa dmk n onu mtdn frqlndirmk v tsrifldirmk lazmdr. Mxtlif kriteriyalar sasnda nemtlri mxtlif nvlr ayrmaq olar. Nemtlrin qruplara ayrlmasnn n geni yaylm formas maddi v qeyri- maddi nemtlrdir. I. Maddi nemtlr aadaklar aid edilir: tbit bx etdiyi nemtlr torpaq, hava, iqlim; istehsal nticsind yaranan mhsul yeyinti mhsullar, binalar, tikililr, manlar, avadanlqlar v s. Bellikl, maddi nemtlr anlayna mxtlif xarakterli faydal eylr daxil edilir. Digr fikr sasn bu nemtlri mnimsm baxmndan gstriln kateqoriyaya aid edirlr. II. Qeyri- maddi nemtlr. Buraya aadaklar aid edilir: insanlarn qabiliyytinin bacarnn inkiaf etdirilmsin tsir edn nemtlr. Bu nemtlr qeyri- istehsal dairsind yaradlr- shiyy, thsil, incsnt, thsil, kino, teatr, muzeylr v ilaxr. Qeyri- maddi nemtlr d z nvbsind iki qrupa blnr: a) daxili qeyri- maddi nemtlr. Buraya aiddir: tbitin insanlara bx etdiyi nemtlr( ss, deklamasiya, musiqi qabiliyyti, elm olan bacarq v s. ); b) xarici qeyri- maddi nemtlr- insanlarn tlbatlarnn dnilmsi n xarici mhit ( igzar laqlr, etibar, himay v s.) Gstrdiklrimizdn lav indiki v glck, birbaa v dolays, uzunmddtli v qsamddtli nemtlr d mvcuddur. Nemtlrin tsnifatnda n mhm, n sas iqtisadi v qeyri- iqtisadi nemtlrdir. Iqtisadi nemtlr iqtisadi faliyyt nticsind yaradlr. Iqtisadi nemtlr, mumiyytl, nemtlrin mhdudluu il ( mhdud resurslar ) laqdardr. Qeyri- iqtisadi nemtlr , yni tbitin bx etdiyi nemtlr insan myinin faliyytinin nticsi deyildir. Bu nemtlr tbitin znd mvcuddur ( hava, su, iq v s.) . Demli, nemtlrin iqtisadiyyat

baxmndan istifad oluna bilcyi v mhdudluu onlar iqtisadi v qeyri- iqtisadi kateqoriyalara ayrmaa sas verir. Nemt anlay il mt kateqoriyasn eynildirmk olmaz. Mbadil n istehsal olunan spesifik iqtisadi nemt mt deyilir. Nemtin he bir xarakterindn asl olmayaraq onun mbadil n, satlmaq n istehsal olunmas hmin nemti mt edir. Xidmt d mt kimi x edir. Lakin, xidmtin istehlak dyri, yalam formas yoxdur. Ikincisi, xidmtin istehlak dyri canl myin faydal smrsinin nticsidir. ncs, xidmt ya formas almr. Onu srvt kimi ymaq olmur, o istehsal prosesind istehlak olunur. 3. Pulun mahiyyti v vziflri. Pulun mahiyyti haqqnda iqtisadlar arasnda fikir mxtlifliyi vardr. Msln, K.Marks pulu xsusi nv mt, mumi ekvivalent rol oynayan mtdir. A.Smit is tdavln arx adlan-drmdr. Vaxtil pul nzriyysi msllri il mul olmu v hazrda mul olan iqtisadlarn oxu is pulun mahiyytini onun yerin yetirdiyi vziflrl laqlndirirlr. Onlarn fikrinc insanlarn pul hesab etdiklri v pul kimi iltdiklri hr ey puldur. Lakin pulun vziflri haqqnda iqtisadlar arasnda fikir ayrl vardr. Msln, iqtisad-larn hams pulun yalnz 3 vzif yerin yetirdiyini etiraf edirlr. Bunlar pulun: 1) Tdavl vasitsi; 2) Ym (dfin yaratmaq) vasitsi; 3) Dyr ls vziflridir. Lakin bunlarla yana, pul hm d tdiy vasitsi v dnya pulu vziflrini yerin yetirir. Pul tdavl vasitsi funksiyasn yerin yetirrkn mt v xidmtlrin alqsatqsnda vasitilik edir ki, bunun saysind d barter xas olan atmazlqlar aradan qaldrlr, tdavl xrclri is azalr. Bu vzifni real pullar yerin yetirirlr. Pulun ym vasitsi funksiyas bu gn mt satlar-kn ld ediln vsaitdn glckd digr mtlrin satn alnmas n istifad olunmas demkdir. Lakin pul bu vzifni yerin yetirrkn myyn mhdudiyytlrl zlir. Bu, onunla laqdardr ki, pulun qti myyn edilmi no-minal dyri alclq qabiliyytikonkret raitdn asl ola-raq dyi bilr. Bu is hr eydn vvl mt v xidmt-lrin qiymtlrindn asldr v aadak kimi myyn edilir: Z=1:P Burada: Zpulun alclq qabiliyyti, Pqiymt demkdir. Inflyasiya raitind pulun alclq qabiliyyti real dyri kskin surtd aa dr v srvtin pul forma-snda saxlanmas iqtisadi mnasn itirir, torpaq sahlrinin, danmaz mlakn, incsnt srlrinin v s. satn alnmas prosesi gedir. Bununla yana, srvtin pul formasnda saxlanmas alternativ v ya itirilmi imkanla laqdar olan xrclrin ol-masna gtirib xarr. nki srvt pul formasnda saxlan-dqda hmin mddtd sahibin glir gtirmir. Da-nmaz mlak is (msln, ev) kiray verildikd, sahibin icar haqq formasnda glir gtirir.

Pulun dyr ls funksiyas mtnin myyn mbld pula brabr tutulmas demkdir. Bu, hm d m-tnin dyrini milli pul vahidi il ifad etmy imkan verir. Pulun bu vzifsi qiymt miqyas vasitsil realladrlr. Bir sra sbblr zndn mtlr hmi nqd pula satlmr. Odur ki, mtlrin mhltl, pulu myyn md-dtdn sonra dnilmkl alnb-satlmas zruriliyi meyda-na xr. Bu zaman pul vzifsini borc hdliklri, msln, veksellr yerin yetirirlr. Lakin dm vaxt atdqda alc (debitor) borc thhdnd gstriln mbli satcya (kreditora) vermy borcludur. Bu zaman pul tdiy vasitsi funksiyasn yerin yetirir. Ssudalarn qaytarlmas, icar haqq v vergilr, gstriln xidmtlrin dyrinin dnil-msind d pul tdiy vasitsi rolunda x edir. Pul yalnz lk daxilind deyil, hm d lklr arasn-dak iqtisadi mnasibtlrd vasitilik edir. Demli, pulun vziflrindn biri d onun dnya pulu olmasdr. Pulun bu funksiyasnn meydana glmsinin maddi ilkin rti mt istehsalnn inkiaf v mt mbadilsinin milli srhdlri amas olmudur. Baqa szl, pul, dnya bazarnda milli libasn atr v kl formasnda x edir. Kemi zamanlarda, bzi lklrd qzl, bzilrind is gm, pul kimi ildildikd dnya bazarlarnda iki dyr ls qzl v gm hkmranlq etmidir. Bellikl, pul, nzrdn keiriln vziflri yerin yetirmkl glirlrin v mhsullarn dvran prosesind, habel dvltlr arasndak iqtisadi mnasibtlrd vasitilik edir. Dvriyyd olan pulun miqdar mtlrin miqdarna uyun gldikd milli iqtisadiyyat rivsind makroiqtisadi tarazlq n zmin yaradlm olur. 4.Pulun nvlri. Ilk df bir sra mtlr xz, mal-qara, balq, duz, ttn v i.a. pul kimi ildilmidir. Lakin zaman kedikc aydn olmudur ki, mxtlif mtlr pul kimi istifad olunsalar da, onlarn bir sra atmazlqlar vardr. Baqa szl, pul kimi ildiln mtlr (v ya pulun hazrlanmas n istifad olunan material) khnlmyn, yngl, sabit, eynitipli, bln v tanna biln olmal v s. tlblr cavab vermli idi. Mhz qiymtli metallar gstriln tlblr cavab verdiklrin gr pul vzifsini yerin yetirmilr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, tdavl v ym vasitsi funksiyalarn yerin yetirn pullarn kisi ar, nominal dyri yksk, ticart mliyyatlarnn hyata keirilmsi n mnasib deyildi. Ona gr d btn bunlar nzr alnmaqla pulun hazrlanmas n n mnasib material kimi kazdan istifad olunmasna stnlk verilmidir. Iqtisadi dbiyyatda kaz pullarn XVII-XVIII srlrd buraxlmas haqqnda fikir geni yaylmdr. Qeyd olunur ki, kaz pullar ilk df 1690-c ild imali Ameri-kada Masausets tatnda, XVIII srin birinci yarsnda is digr tatlarda buraxlmaa balanmdr. Uzun mddt davam etms d (1716-1720-ci illr) Avropada kaz pullar buraxlmas tcrbsinin Fransaya mxsus olduu gstrilir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, tdqiqatlarn fikrinc, mcburi kaz pul nianlar 812-ci ild ind buraxlmdr. V tarixi mnblrl tanlq bel bir

qnat glmy imkan verir deyk ki, mcburi kaz pullar XIII srd Azrbaycan-da da buraxlmdr. Kaz pullar tam qiymtli pullarn nian, tmsilisi olmaqla, dvltin hdliyini ifad edir v mcburi mznn il hazrlanr. Demli, kaz pullarn alclq qabiliyytinin aa dmsi tkc mt v xidmtlrin qiymtlrinin bahalanmas il deyil, hm d hakimiyyt dyiikliyi, halinin dvlt olan inamnn azalmas il laqdardr. Kaz pullarn emissiyas sas etibaril dvlt xrclrinin v bdc ksirinin maliyyldirilmsinin zruriliyi il baldr. lbt-t, kaz pullarn istniln qdr ksilmsi mmkndr. Lakin bel olduqda, o, qiymtdn dr. Ona gr d kaz pullardan bir qayda olaraq ym vasitsi kimi istifad olunmur. Kredit mnasibtlrinin inkiaf etmsi il laqdar olaraq kredit pullar meydana glmi v onun sas nvlri veksel, banknot v ekdir. Veksel, nzrd tutulmu mddtd myyn mb-ld pulun qeyd-rtsiz dnilmsi zr hdlikdir. Bu, sahibin myyn olunmu mddt baa atdqda hmin mbli tlb etmk hququ verir. Digr borc hdliklri il mqayisd vekselin bir sra xsusiyytlri vardr. Bunlar ondan ibartdir ki, veksellr mcrrddir, milli qanunvericilikl rsmiyyt salnr, tdavld nqd pul kimi istifad oluna bilir, onun zrind borc thhdnn konkret sbb-lri gstrilmir v s. v i. a. Banknotlarn sas lamtlri aadaklardr. Ban-knotlar: 1) Kommersiya veksellrin dyidirilmk n mrkzi banklar trfindn buraxlr; 2) Tlb olunduqda qzla dyidirilir. nki klassik banknotlar ikili tminata, bir trfdn veksel (mt), digr trfdn is qzl (mrkzi bankn qzl ehtiyat) kimi istifad olunmaq slahiyytin malikdir. Kommersiya veksellri banknotlarn sasn tkil ets d, onlarn arasnda aadak frqlr d vardr: 1)Veksel zr borclu faliyytd olan sahibkar (tacir v ya snayei) olduu halda, banknot zr borclu mrkzi bankdr; 2) Banknotlar kredit pullar olmaqla, xsusi keyfiy-yt mumi tdavl vasitsi olmaq qabiliyytin malikdir. Veksellr is mumi dm vasitsi deyildir; 3) Banknotlar mddtsiz hdlikdir. Vekselin tda-vl is onun dnilm mddti il mhdudlar. ekzrind myyn mblin gstrildiyi v x-susi formada olan pul sndidir. Onun sahibi eki baqasna vermkl, bir nv kredit tkilatlarna z hesabndan onu tqdim edn xsin hesabna pul krlmsin, yaxud da onun nqd qaydada dnilmsin dair rsmi mr vermi olur. ek ilk df pulun saxlanmas mqabilind manti-dn myyn mbld pul tutulmas v buna dair qbz ve-rilmsi formasnda XIV srd Byk Britaniya v Hollan-diyada meydana glmidir. Lakin sonralar, eklrl aparlan mliyyatlar bir s-ra problemlrin meydana xmasna sbb olmudur. Bu, birinci nvbd onlarn dnilmsi v ek kitabalarnda oxsayl imzalarn nzrd tutulmas il laqdardr. Ona gr d eklrin kredit vrqlri il vz edilmsi lazm gl-midir. Kredit vrqlri

bank v ya ticart firmalar trfin-dn buraxlan, bankda hesab olan sahibkarn xsiyytini tsdiq edn v ona praknd ticartd nqd pul dmdn mt v xidmtlri satn almaq hququ vern snddir. Bu-nun inkiaf gediind tyinatlarna, funksional v texniki xarakteristikalarna gr frqlnn plastik vrqlrin mx-tlif nvlri meydana glmidir. Hesablamalarn hyata keirilmsi mexanizmindn asl olaraq ikitrfli v oxtrfli vrq sistemlri bir-birindn frqlndirilir. Ikitrfli hesablama itiraklar arasnda razlama sasnda aparlr. oxtrfli hesablama sistemind is hmin vrqlri dni vasitsi kimi tqdim etmkl tacirlrdn v xidmt tkilatlarndan mtlri mhltl satn almaq olur. Kredit vrqlri ilk df XX srin 50-ci illrind AB-da meydana glmidir. Bundan sonra is minlrl itirak banklar birldirn iri assosiasiyalar formala-mdr. Hazrda AB halisinin demk olar ki, hams, bir, ksriyyti is bir ne bank vrqsinin sahibidirlr. Bu qayda il hesablamalar dnyann bir ox lklrind geni yaylm, beynlxalq xarakter almdr. Yuxarda gstrilnlrl yana, ksriyyt hallarda "demk olar ki, puldur" deyiln pul da mvcuddur. Bu, qti myyn edilmi dyr malik v satlmas mmkn olan, asanlqla nqd pula, yaxud da ek qoyulularna evril bi-ln aktivlrdir. Dorudur, onlardan bilavasit tdavl vasi-tsi kimi istifad olunmur, lakin onlar pulun yerin yetirdiyi dyrin (srvtin) qorunub saxlanmas vzifsini mvffqiyytl yerin yetirirlr. "Demk olar ki, puldur" adlandr-lan pula eksiz hyata keiriln mant hesablar, mddtli mantlr v dvltin qsa mddtli qiymtli kazlar aiddir.

Mvzu 5. Bazar iqtisadiyyat v onun sas chtlri.( 2 saat) Plan 1. Bazarn meydana glmsinin obyektiv rtlri. 2. Bazarn mahiyyti, quruluu v vziflri. 3.Bazar sisteminin sas chtlri, stnlklri v atmazlqlar. 4. Bazar iqtisadi sistemi daxilind milli tsrrfatn tkilinin Azrbaycan modeli. 5. Bazarn tnzimlnmsi metodlar. 1. Bazarn meydana glmsinin obyektiv rtlri. mumi iqtisadi formalarn tarixn birincisi natural tsrrfatdr. Bu tsrrfatda hazrlanan mhsullar istehsal-nn xsi tlbatnn, tsrrfatdaxili ehtiyaclarn dnil-msi n istifad olunur. Burada istehlak ksriyyt hallar-da istehsala uyun glir ki, bu da onlarn laqlndirilmsi problemini sadldirir. Istehsaln natural formas myin mhdud mnada ictimai xarakter damasnn nticsi kimi meydana glmidir. Tsrrfatln bu formas cmiyytin iqtisadi tarixinin istehsal mrhlsini tkil edir v minilliklr rzind davam ets d, zaman kedikc tdricl sxdrlm v z yerini mt tsrrfatna vermidir. . mk blgs v myin ixtisaslamasmhdud miq-darda ehtiyatlarn hr birinin spesifik xsusiyytlrindn daha smrli istifad etmk mqsdil, ayrayr faliyyt sahlrind konkret i nvlrinin yerin yetirilmsi n nisbi lahiddlm demkdir. Hans miqyasda hyata kei-rilmsindn asl olmayaraq mk blgs mk mhsul-darlnn ykslmsin sbb olur. Mxtlif ixtisas v pe-lrin bir-birindn ayrlmas da mhz bu stnlklrl laq-dardr. . mk blgs raitind hr bir adamn tlbatnn ox czi bir hisssi onun znn istehsal etdiyi mhsullar hesabna dnil bilr. Hr bir adam z tlbatnn ox byk hisssini znn istehsal etdiyi mhsullar baqa adamlarn mk mhsullar il mbadil etmkl dyir. Btn bunlar bel bir ntic xarmaa imkan verir ki, mk blgsnn meydana glmsi v onun getdikc drinlmsi bazarn meydana glmsinin obyektiv rtlrindn biridir. Tarixd bir ne iri mk blgs olmudur. Bunlar-dan birincisi, heyvandarln kinilikdn ayrlmas, ikincisi, sntkarln mstqil sahy evrilmsi, ncs tacirlrin meydana glmsidir. Sonralar, sahlr paralanm, ixti-sasladrma daha da drinlmidir ki, bu da mbadilnin genilndirilmsini zruri etmidir. mk blgsnn meydana glmsinin nticsidir ki, qdim maldarlarn kinilik mhsullarna, kinilrin is maldarlq mhsullarna ehtiyac olmudur. Digr trfdn, cmiyyt inkiaf etdikc mk blgs drinlir, bunun

nticsind is mbadilnin dairsi genilnirdi. Mbadil vvlc icmalarn daxilind ba verdiyi halda, sonralar icmalararas laqlr meydana glmi v o, ilk nc primitiv xarakter damdr. Mbadilnin inkiaf pulun meydana glmsin sbb olmu v bu da z nvbsind hr hans bir mhsulu satmaq mqsdil onun istehsalnn genilndirilmsini stimulladrmdr. mt istehsal yalnz bu zaman, yni istehsalnn mhsulu znn xsi tlbatnn dnilmsi n deyil, baqalarnn tlbatnn dnilmsi n, bazar n istehsal etdiyi zaman meydana gl bilrdi. Bellikl, yuxarda nzrdn keirilnlri mumil-dirrk bel bir nticy glmk olar ki, natural tsrrfat strukturlarnn artmas itimai mk blgsnn meydana glmsin sbb olmudur. Ictimai mk blgs is ikili mzmuna malikdir. O bir trfdn istehsallar bir-birin-dn ayrr, digr trfdn is onlar bir-birindn asl vziy-yt salmaqla, birldirir. Bunlarn nticsind is istehsal ayrlr, vvlc blg, sonra is yenidnblg onlarn arasna girir v bununla da cmiyytin iqtisadi tarixinin iqtisadiyyat mrhlsi formalam olur. Istehsal mr-hlsindn frqli olaraq iqtisadiyyat mrhlsind isteh-sallar arasndak qarlql laqlr hm istehsal, hm d istehsaldanknar sahlri hat etmidir. Bu is mk mh-sullarnn mty, mbadilnin znn bazara evril-msin sbb olmudur. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bu, hl bazar iqtisadiyyat demk deyildi. Briyyt bazar iqti-sadiyyatnn formalamasna doru uzun bir yol kemli idi. Ona gr ki, cmiyytin iqtisadi tarixinin ikinci mrh-lsind bazar hl d istehsala tabe idi v qiymtlri alcya satc dikd etdiyin gr o, satc bazar olaraq qalrd. Btn bunlara sasn demk olar ki, bazar iqtisadiy-yatna keid briyytin iqtisadi tarixind keyfiytc yeni-nc mrhldir. Bu mrhld istehsal z stnlyn itirmi, istehlak il qarlql dialoqa girmi v nticd bazar iqtisadiyyat formalamdr. Hazrda inkiaf etmi lklrd bazar mnasibtlri n yksk sviyyy atm-dr. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, cmiyytin iqtisadi tarixi hllik istehsal, iqtisadiyyat v bazar iqtisadiyyat mrhllrini hat edir. Bazarn meydana glmsinin ikinci rti istehsalla-rn iqtisadi chtdn lahiddlmsidir. mt mbadilsi hkmn ekvivalentliy ml olunmasn nzrd tutur. Hr bir istehsal z mtsin ekvivalent olan baqa bir mt ld etmy alr. Bu is iqtisadi mnafelrin lahid-dlmsi sasnda mmkndr. Bu lahidddlm tarixn xsusi mlkiyytin bazasnda meydana xmdr. Sonralar is o, hr hans bir yerli mnafe dairsi il mhdudlamaqla, hm d kollektiv mlkiyyt (kooperativlr, shmdar cmiyytlri, dvlt mssislri, dvltin itirakil qarq mssislr v i. a.) saslanmaa balamdr. lklrin oxunda icma iqtisadi mnasibtlrinin tkaml v klassik bazar sisteminin meydana glmsi torpaq zrind xsusi mlkiyyt nnlri il laqdardr. Bellikl, mk blgs v istehsallarn iqtisadi c-htdn lahiddlmsi mt istehsalnn v demli, bazar mnasibtlrinin meydana glmsinin obyektiv rtlridir.

2. Bazarn mahiyyti, quruluu v vziflri. Iqtisadi mnada bazar, mt istehsalnn zruri trkib hisssi, mtlrin satn alnmas (P ) v satlmas ( P) il laqdar olan svdlmlrin toplusudur. Baqa szl, bazar mt istehsalna xas olan btn qanun v kateqoriyalarla (rqabt, tlb, tklif, konyuktura v i. a.) sciyylnn, onlar znd birldirn iqtisadi anlaydr. Demli, bazarn yalnz mhsullarn v xidmtlrin istehlak-lara atdrlmas il mul olan struktur kimi sciyylndirilmsi onun mnasnn mhdudladrlmas demkdir. Bazar, hm d tkrar istehsal prosesinin fasilsizliyinin v istehsallarla istehlaklar arasnda etibarl laq yaradl-masnn tmin olunmasnda tnzimlyici rol oynayr. Bazarda ba vern mt v pul tdavlnn iqtisadi mnas da mhz bundan ibartdir. Bellikl, bazar aadak variantlarda gstrildiyi mnalarda sciyylndirmk olar. Bazar: 1) mt istehsal v tdavl qanunlar sasnda tkil olunan mbadil mt mbadilsi mnasibtlrinin toplusudur; 2) Alclarla satclar arasnda qarlql faliyyt mexanizmi, tlbl tklif arasnda nisbtin meydana xd yerdir; 3) lk daxilind v lklr arasnda istehsallarla istehlaklar bir-birin balayan mbadil dairsidir; 4) mtlrin satn alnmas (P ) v satlmas ( P) il laqdar olan svdlmlrin toplusudur. Bazar ilk df xrda mt istehsal raitind gnd-lik tlbat mhsullarnn realladrld sad formada mey-dana glmidir. Iqtisadi inkiafn sonrak mrhllrind mt tdavl dairsi grnmmi drcd genilnmi v bunun nticsind istehlak mallar v investisiya mt-lrinin, i qvvsinin, qiymtli kazlarn v xarici valyu-talarn, elmi-texniki tdqiqatlarn alnbsatlmas il mul olan bazarlar sistemi meydana glmi v inkiaf etmidir. r. Btn bunlara sasn bazarn quruluunun aadak kimi olduunu demk olar: 1) Ii qvvsi bazar; 2) Maliyy bazar (ssuda borc kapital-lar bazar); 3) Investisiya mtlri bazar; 4) Istehlaklar bazar; 5) Xidmtlr bazar; 6) Texnologiya bazar; 7) Intellektual mlkiyyt nsnlri bazar. razi hdudlar corafi mvqeyin v ba vern iqtisadi hadislrin miqyasna gr bazarlar yerli (blg, hr, knd), daxili (milli), xarici (beynlxalq) bazarlara, bir qdr d konkretldirsk, ayr-ayr mt qruplar (istehlak mallar, istehsal tyinatl mtlr v ya hazr mmulatlar), yaxud da mt nvlri (para, ayaqqab, metal, dzgah v i. a.), sahlr (avtomobil, neft, pambq, zm v i. a.), lklraras v s. olduunu demk olar. Bazarlar, hminin bazar mnasibtlrinin inkiaf sviyysin v iqtisadi tyinatlarna gr d frqlndirmk mmkndr. Bazarn bu nvlri bir sistem daxilind z aralarnda qarlql laqddirlr v bir-birilrin tsir gstrirlr. On-larn hr hans birind ba vern pozuntular v lngimlr hmin zncirvari prosesd baqalarna da tsir edir. Cmiyytd formalaan bazar mnasibtlri tsrrfat hyatnn btn sahlrin tsir edir v: 1) Informasiyaverm; 2) Vasitiliketm; 3)

Qiymtmlgtirm; 4) Tnzimlm v 5) Salamladrma vziflrini yerin yetirir. Bazar, istehsaln itiraklarna qiymtlrin, kreditlr zr faiz drclrinin dyimsi, bazara gtiriln mt v xidmtlrin miqdar, eidi v keyfiyyti haqqnda obyektiv informasiya verir. Kortbii surtd meydana xan mliyyatlar, bazar, klli miqdarda informasiyalar toplayb ilyn, onun hat dairsi haqqnda mumi mlumat vern nhng kom-pter evirir. Bu, hr bir mssisy, znn xsusi istehsaln bazarda daim dyin raitl mqayis etmy imkan verir. Bazarn n mhm vziflrindn biri d onun tnzimlyici funksiyasdr. Bu, bazarn, iqtisadiyyatn btn sahlrin, birinci nvbd istehsala tsir gstrmsi il la-qdardr. Bazar P. Samuelson trfindn myyn edilmi: N istehsal etmli?, Kimin n istehsal etmli?, Nec istehsal etmli? suallarna cavab verir. Hm d, bazar r-qabtsiz tsvvr etmk mmkn deyildir. Bel ki, sahda-xili rqabt mhsul vahidin kiln xrclrin aa salnma-s, mk mhsuldarlnn yksldilmsi, texniki trqqinin srtlndirilmsi, mhsullarn keyfiyytinin yaxladrl-mas n stimul yaradrsa, sahlraras rqabt kapitaln bir sahdn digrin axmas yolu il iqtisadiyyatn optimal quruluunu formaladrr, perspektivli sahlrin inkiafna rait yaradr. Bazarn tnzimlnmsind tlbl tklif arasndak nisbt mhm rol oynayr. Qiymtlrin artmas istehsaln genilndirilmsin, aa dmsi is ixtisar olunmasna iardir. Masir dvrd iqtisadiyyat tkc gzgrnmz lin kmyil deyil, hm d dvlt trfindn mxtlif iqtisadi vasitlrdn istifad olunmaqla idar edilir. Lakin buna baxmayaraq bazarn tnzimlyici, iqtisadiyyatda tarazlayc rolu yen d qalmaqdadr. Bazar mexanizmi xeyriyyilik sistemi deyildir. O, sosial brabrsizliy, tbqlmy rait yaradr. Bazar, rqabtin kmyil ictimai istehsal iqtisadi chtdn qeyri-sabit, hyatda zn dorultmayan tsrrfat vahidlrindn tmizlyir, daha ox smr vern, tbbskar, bacarql, zirk tsrrfat vahidlrin is yal iq yandrr. Bunun nticsind iqtisadi vahidlr zr mumilikd orta sabitlik sviyysi ninki saxlanlr, htta ykslir. P. Samuelsonun tdqiqatlarna gr AB-da btn praknd sat maazalarnn 1/3 hisssindn yarsna qdri aldqdan sonrak il rzind z faliyytini dayandrr. Kiik biznesin orta mr mddti 6 ildn yuxar hddi amr, htta bzi hallarda iri firmalar da rqabt mbarizsind mlub olurlar. Aydn msldir ki, istehsaln v kapitaln ictimaildirilmsinin gclndiyi bir raitd inhisarladrma bazarn salamladrma vzifsinin dyimsin sbb olur. Bellikl, bazar ox mrkkb vziflri yerin yeti-rir. V bazar mnasibtlrin geni meydan verilmsinin nticsidir ki, inkiaf etmi lklrin iqtisadiyyat dinamik inkiaf edir, istehlak bazarlar fasilsiz olaraq mtlrl doldurulur, mvcud ehtiyatlardan demk olar ki, smrli istifad edilir.

3. Bazar sisteminin sas chtlri, stnlklri v atmazlqlar. Qrbin tannm iqtisadlar R. Lipsin, P. Steynerin v D. Pervisin fikrinc XX srin 30-cu illrind mk v maddi vsaitlrdn smrli istifad edilmsi, 40-c illrd vsaitin iqtisadiyyatn mlki v hrbi blmlri arasnda n lverili nisbtd bldrlmsi, 50-ci illrd inflyasiyann artmasnn, 60-c illrd iqtisadi yksliin ziflmsinin, 70-ci illrd istehsaln aa dmsi meylinin qarsnn alnmas, 80-ci illrd dvlt bdcsi ksirinin aradan qaldrlmas, 90-c illrd dvlt borclarnn azaldlmas il laqdar problemlrin hll edilmsind bazar mnasibtlri ox byk rol oynamdr. Odur ki, normal bazar sistemi yaratmaq n bu yeni iqtisadi sistemin sas chtlrini, stnlklri v atma-zlqlarn nzrdn keirmk lazmdr. Yeni iqtisadi sistemin sas chtlri is aadaklardr: Mlkiyytin ox byk hisssinin dvltin tabeliyin-dn xarlmas v onun mxtlif formalarndan istifad olunmaqla, onlarn arasnda optimal nisbtin yaradlmas; Inzibati-amirlik idaretm metodlarndan imtina edil-msi v idaretmnin demokratikldirilmsi; Xarici iqtisadi laqlrd brabrhquqlu mkda-ln hyata keirilmsi; Istehsaln btn subyektlrinin brabrhquqlu olmas; Dvltin, tnzimlnn bazar iqtisadiyyatna keilmsi v onun smrli faliyyt gstrmsini tmin ed biln, keyfiyytc yeni rolunun formalamas; Vtndalarn sosial tminat v sosial mdafisin dair dqiq sistem yaradlmaqla, iilrin srbst surtd muzdla tutulmas v idn azad edilmsi sasnda ii qvvsi bazarnn formalamas; Srbst v tnzimlnn qiymtlrdn istifad edilmsi; lknin sosial-iqtisadi inkiafnn stimulladrlma-snda mhm rol oynayan mtrqqi vergi sisteminin yara-dlmas; Mxtlif sviyylrd bdcnin formalamas v isti-fad olunmasnda yeni prinsiplrin ttbiq edilmsi; Bank sisteminin tkmilldirilmsi sasnda tnzim-lnn pul tdavl v kredit siyasti yeridilmsi; - halinin glirlrinin mntzm olaraq indeksl-dirilmsi v s. Lakin inkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, bazar iqtisadiyyat ideal deyildir. Btn iqtisadi proseslr kimi onun da myyn stnlklri v atmazlqlar vardr. Bazar sisteminin stnlklrin aadaklar aiddir. Bazar: 1) Ehtiyatlar, cmiyyt daha ox lazm olan mt-lrin istehsalna ynltdiyi n onlarn smrli bld-rlmsin tsir edir: 2) Mvcud olan mhdud miqdarda ehtiyatlardan daha ox mhsul istehsal etmkl maksimum iqtisadi smr ld edilmsin imkan verir. nki mhsul istehsalnda ehtiyat-larn kombin olunmasnn smrli sullarndan istifad edilmsi, yeni, faydal istehsal texnologiyasnn ilnib ha-zrlanmas v istehsalata ttbiqin rait yaradr;

3)Informasiyalarn mhdudluu raitind bel, znn smrli faliyyt gstrmsini tmin edir. Bu zaman qiy-mtlr v istehsal xrclri haqqnda mlumatlarn olmas kifaytdir. 4) eviklik, dyin rait uyunlama qabiliyyti for-maladrr. Msln, ken srin 70-ci illrind enerji day-clarnn qiymtlri artdqda, bazar, ona qar alternativ enerji mnblrinin axtarlb taplmas, ehtiyatlara qnat-edici texnologiyann ttbiqi v enerji resurslarna qnat rejiminin hyata keirilmsin sbb olmudur; 5)Elmi-texniki tdqiqatlarn nticlrindn optimal isti-fad olunmasna rait yaradr. Bel ki, mt istehsallar daha ox mnft ld etmk mqsdil yeni mtlr yara-dr, n yeni texnologiyalardan istifad edir, bu is rqiblr qarsnda mvqqti stnlk ld etmy imkan verir; 6) oxsayl mxtlif tlbatlar dmk qabiliyyti, mt v xidmtlrin keyfiyytinin yaxladrlmas, qeyri-tarazlq hallarnn daha tez tshih edilmsi n rait yaradr. Grndy kimi, bazar sistemi myyn stnlklr malik olmas il sciyylnir, qtln aradan qaldrlmas, istehlak mallar bazarnn normalladrlmas, son nticd istehlaklarn tlbatlarnn daha yax dnilmsin sbb olur. Lakin bunlarla yana, bazarn atmazlqlar da vardr. Bel ki, bazar: 1) Tkrar istehsal mmkn olmayan ehtiyatlarn saxlanlmasn tmin ed bilmir; 2) traf mhitin qorunmasnn iqtisadi mexanizmin malik deyildir. Odur ki, sahibkarlar ekoloji baxmdan mxtlif nv tmiz istehsalatlarn yaradlmasna vsait qoymaa yalnz qanunvericilik aktlar mcbur edir; 3) Btn insanlara mxsus olan msln, okeanla-rn balq srvti ehtiyatlardan istifad olunmasn tnzim-lmk iqtidarnda deyildir; 4) Qbul ediln qrarlarn mmkn olan mnfi nticlrini nzr ala bilmir. Msln, 1948-ci ild Isve kimyas P. Mller knd tsrrfat bitkilrinin zrrve-ricilrin qar mbariz vasitsi kimi DDT pesdisidinin kfin gr Nobel mkafat alm, lakin 1960-c ild onun trkibind canl orqanizmin konstrukturlarna tsir gstrn gcl zhr olduu akar edilmidir; 5) Insanlarn mk v glir ld etmk hquqlarna tminat vermir. Bu, zn onda gstrir ki, bazar iqtisadiy-yat raitind isizliyin texnoloji, struktur, regional, gizli formalar meydana xr. nki bazar mnasibtlri raitind tam mulluq haqqnda fikirlmk nzri chtdn mnasz, mli chtdn is qeyri-mmkndr. Ona gr d hr bir frd znn maddi vziyytini dyi-dirmk n qrarlar qbul etmlidir. P. Samuelsonun fik-rinc bazar sistemi qeyri-brabrliyi tkrar istehsal edir. 6) Fundamental elmi-tdqiqatlarn aparlmasn tmin etmir; 7) Sosial baxmdan bazar, cmiyyt n zruri olan mtlrin istehsalna deyil, daha ox imkan, pulu olan-larn tlbatnn dnilmsin istiqamtlndirilmidir. Bunlarla yana, bazar mexanizmin daxil edilmsi mmkn olmayan bir sra sosial-iqtisadi problemlr d vardr. Bunlardan biri ondan ibartdir ki, bazar

mnasibt-lrinin subyekti olan bzi mssislrin faliyyti cmiyytin digr zvlrinin rifahna tsir gstr bilr. Bunlara istehsal faliyyti nticsind traf mhtin irklnmsini, tsrrfat dvriyysin daha ox tbii resurslar clb edildiyin gr onlarn ehtiyatnn tknmsini, istehsalda meydana xan regional v struktur uyunsuzluqlar misal gstrmk olar. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bazar mexanizmi bu mnfi hallar bitrfldirmk iqtidarnda deyildir. Ona gr ki, bazar mexanizmi iqtisadiyyat daim artan tdiy qabiliyytli tlb doru istiqamtlndirir. Demli, dvlt, bu prob-lemlrin hll edilmsini z zrin gtrmli, meydana xan mnfi hallar-zrrli texnologiyalarn ttbiqini, halinin salaml n thlkli olan mt v xidmtlrin istehsa-ln v i. a. - qadaan etmkl, onlarn inzibati yolla aradan qaldrlmasn tmin etmlidir. Bu qadaalara mhl qoymayan xslr is onlarn ttbiqi nticsind ld ed bilcklri smrdn qat-qat ox olan mbld crim-lnmlidir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, dvlt bu sahd tk-bana mbariz aparmamaldr. Istehlaklarn hquqlarn mdafi edn oxsayl cmiyytlr, azad mtbuat, nfuzlu demokratik tkilatlar dvlt yaxndan kmk etmlidirlr. Bazar mexanizmin daxil edilmsi mmkn olmayan problemlrdn biri d itimai tlabatn dnilmsidir. Masir dvrd bel problemlrin dairsi olduqa genidir. Bel ki, btn lklrd milli mdafi v thsil, vahid ener-getika sistemlri, dvlti idaretm aparat mvcuddur. Burada shbt lknin btn vtandalarnn brabr istifad etdiklri mt v xidmtlrdn getdiyin gr onla-ra itimai v ya kollektiv mtlr deyilir. Bu mt v xidmtlrin istehsaln dvlt z zrin gtrmli, onu bdc vsaiti hesabna maliyyldirmlidir. Dvlt, hm d bu zaman itimaimtlrin mrkkb qurulua malik olduqlarn nzr almaldr. Baqa szl, bu mtlrin bir hisssi (msln, milli mdafi) lknin btn halisi trfindn, bir hisssi halinin bir qismi (msln bu v ya digr regionda polis xidmti), bir hisssi is hr hans bir kiik kollektiv trfindn(msln,hr hans bir yaay mntqsinin bldiyysi trfindn gstriln kommunal xidmtlri) istehlak edilir. Btn bunlara sasn demk olar ki, itimai mtlr olan tlabatn dnilmsi bazar mexanizmin daxil edilmsi mmkn olmayan problemlr aiddir. Bellikl, bazar iqtisadi sisteminin alternativi olmasa da, hllik onun bir sra atmazlqlar v mnfi chtlri d vardr. Ona gr d inkiaf etmi lklrd dvlt, btn bunlar nzr almaqla, bazarn yerin yetir bilmdiyi vziflrin hyata keirilmsini z zrin gtrr. 4. Bazar iqtisadi sistemi daxilind milli tsrrfatn tkilinin Azrbaycan modeli. XX srin 90-c illrinin vvllrind mstqilliyimizi brpa etdikdn sonra qurmaa baladmz Azrbaycan cmiyytinin bazar iqtisadi sistemi daxilind tsrrfat tkilinin modeli tarixi tcrbmiz, corafi-iqtisadi mvqe-yimiz v digr amillr nzr alnmaqla yaradlr. Bu mqs-dl tdricl totalitar quruluun strukturlar aradan qaldr-lr, dinamik bazar iqtisadiyyat xarici dnyann zn

aq, ox byk yanacaq v xammal ehtiyatlarna malik olan lkmizin nadir tbii potensialndan istifad etmy imkan vern iqtisadiyyat yaradlr. lkmiz dnya bazarnda byk tlbat olan mh-sullar istehsal etmk imkanna malikdir v istehsal edir. Bunlar neft, qaz, neft mhsullar, kimya mmulat, yod, kauuk, dmir filizi, alminium, neft mdn avadanlqlar, elektrik cihazlar, soyuducular, kondisionerlr v s.-dir. Respublikamzda pambqlq, zmlk, trvzi-lik, meyvilik, ttnlk, barama istehsal, zfranlq v s. knd tsrrfatnn nnvi sahlridir. Aqrar blmnin xammal ehtiyatlarnn emal sasnda respublikada yeyinti snayesi formalamdr. Para, trikotaj, paltar, ayaqqab, xala, saxs-ini qab-qacaq v baqa mmulat istehsal edn yngl snaye respublikada iri mt istehsalsdr. Yeni iqtisadi sistemin yaradlmas prosesi halinin sosial msllrinin hlli il bilavasit laqdardr. Bu, onunla izah edilir ki, iqtisadi inkiafn hrktverici amili sosial inkiafdr. Bu is o demkdir ki, iqtisadi inkiaf sosial inkiafla qarlql laq raitind hll edilmlidir. Inkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, sosial, ekoloji, demoqrafik vziyyti yaxladrmadan iqtisadiyya-tn tarazl inkiafndan danmaq olmaz. Odur ki, sosial vziyytin normalladrlmas sahsind elmi chtdn saslandrlm tdbirlr hazrlanr v hyata keirilir. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, bu zaman lknin malik olduu ehtiyat, istehsal-texnoloji imkanlar, halinin glirlri il yaay vasitlrinin dyri arasndak nisbtin gzlnilmsi nzr alnr. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, bazar iqtisa-diyyatnn formalamas il laqdar iqtisadi v sosial vzi-flr vhdt halnda yerin yetirilir. Indiydk grln tdbirlrin nzrdn keirilmsi v aparlan mahidlr sasn bel bir ntic xarmaq olar ki, bazar iqtisadiyyatnn Azrbaycan modeli yaradlarkn zngin tarixi kemi malik olan Azrbaycan xalqnn mksevrliyi, Vtn ball, xeyriyyilik nnlrin sdaqtliliyi, lkmizin lverili corafi-iqtisadi mvqeyi v zngin tbii srvtlr malik olmas, sahibkarlq n sa-lam mhitin yaradlmas, halinin aztminatl hisssinin m-dafisi, kskin mlak brabrsizliyin yol verilmmsi, milli glirin vergi mexanizmi vasitsil yenidn blgs v bellikl d sosialladrmann hyata keirilmsi, xrda v orta mssislr, fermer tsrrfatlarna qay gstrilmsi, milli mnlik urunun brqrar olmas, milltin mnafeyi-nin cmiyytin hr bir zvnn mnafeyindn stn tutul-mas, perspektivli sahlrin inkiaf etdirilmsi imkanlar nzr alnr. Bellikl, btn bunlar, habel tarixi kemiimizi, adt-nnlrimizi, iqtisadi v tbii imkanlarmz nzr almaqla bazar iqtisadi sistemind tsrrfat tkilinin Azr-baycan modelini aadak kimi sciyylndirmk olar: Azrbaycan Respublikasnn bazar iqtisadiyyatna keid raitind formalamaqda olan milli tsrrfat modeli sosialladrma v demokratikldirm tdbirlri sasnda sahib-karl stimulladrmaqla, lknin malik olduu tbii-iqtisadi potensialdan smrli istifad olunmasna, evik vergi siyasti yeritmkl mlak brabrsizilyinin azaldlmasna, xsusi gztlr v yardmlar hesabna halinin aztminatl hisssin qay gstrilmsin, milli urun yksk inkiaf sviyysin, milltin

mnafeyinin stn ttlmasna ynldilmi gcl sosial siyast saslanmaqla yaradlr v onu sosial ynml bazar iqtisadiyyat adlandrmaq olar. 5. Bazarn tnzimlnmsi metodlar. Bazarn tnzimlnmsi metodlarn iki qrupa blmk olar: 1) Dvlt metodlar; 2) Qeyri-dvlt metodlar. Dvlt, ictimai hyatn btn sahlrin tsir etmk-l, myyn vziflri yerin yetirir. Bu, tamamil cmiyy-tin iqtisadi hyatna da aiddir. nki dvlt bir trfdn tlbatn dnilmsi imkanlarn akara xarr, digr trfdn is buna nail olunmasnn yollar v istiqamtlrini myyn edir. Kapitalizmin inkaafnn ilk dvrlrind dvltin iqtisadi rolu xsusi mlkiyytin v bazar mexanizminin faliyyt gstrmsi n mumi rait yaratmaqdan ibart olmudur. Masir dvrd is onun iqtisadi rolu hmiyytli drcd dyimi, daha da genilnmi v bu, bazar mexanizmi il iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimln-msinin culalamasna gtirib xarmdr. Inkiaf etmi kapitalist lklrind, dvlt, qanun-vericilik, vergi v pul tdavln tnzimlmk, istehsal in-frastrukturunu yaratmaq kimi vziflri yerin yetirir. Onun mxtlif siniflr v tbqlr arasnda ziddiyytlrin yumaldlmas il laqdar yerin yetirdiyi sosial vzifsini d xsusi qeyd etmk lazmdr. Hmin lklrd dvlt, hminin bu v ya digr sbbdn xsusi kapitaln ttbiq olunmas srfli olmayan sahlrd tsrrfatln hyata keirilm-sini hdsin gtrr. Bu, birinci nvbd sosial sahlri thsil, shiyy v s.hat edir. Bundan baqa, dvlt, byk mbld kapital qoyuluu tlb edn ilrin yerin yetiril-msind d fal itirak edir. Btn bunlarn nticsind mlkiyytin xsusi for-mas dvlt mlkiyyti v buna uyun olaraq, tsrrfat-ln ayrca sahsi dvlt blmsi formalar v faliyyt gstrir. Masir dvrd dvltin iqtisadi vziflri daha geni miqyas almdr. P. Samuelson v V. Nordhausun fikrinc, masir qarq iqtisadiyyat raitind dvltin sas iqtisadi vziflri aadaklardr: 1) Hquqi v fiziki xs-lrin iqtisadi faliyytlrin dair hquqi saslarn yara-dlmas; 2) Makroiqtisadi sabitldirm siyasti yeridilmsi; 3) Iqtisadi smrliliyin yksldilmsi n ehtiyatlarn yer-ldirilmsin tsir gstrilmsi; 4) Glirlrin bldrl-msin tsiretm proqramnn ilnib hazrlanmas. Iqtisadi faliyytlrin tnzimlnmsin dair qanunve-ricilik aktlar v qaydalarnn ilnib hazrlanmas olduqca vacibdir v ona gr bu i geni miqyas almdr. XIX srin axrlarndan etibarn dvlt hakimiyyti mhkmlnmi, ondan mumi mnafelrin v btvlkd iqtisadi sistemin mhafizsi n istifad olunmaa balanmdr. Balca vziflrdn biri makroiqtisadiyyatn sabit-ldirilmsidir. Bununla laqdar olaraq, dvlt snaye tsik-lini yumaltmaq, isizliyin, inflyasiyann qarsn almaq n konkret tdbirlr grr. Bu mqsdl aadak metod-lardan istifad olunur: 1) Iqtisadiyyatn vergi-bdc vasit-sil tnzimlnmsi; 2) Dvriyyd olan pul ktlsini artrb-azaltmaqla onun alclq qabiliyytinin

tnzimlnmsi. Bunlardan birincisin fiskal siyast, ikincisin is monetar metod deyilir. Bazar iqtisadiyyat raitind pul v maliyy-kredit sistemi xsusi rol oynayr. Bu sahd dvltin balca vzifsi evik vergi, szn sl mnasnda dzgn kredit siyasti yeritmkdn, lkd pul tdavln tnzimlmk-dn ibartdir. Dvlt, btvlkd cmiyytin mnafeyini ifad etmkl, hm d bazarda ba vern rqabt nticsind istehsallarn tbqlmsin, bunun thlkli kil almasna yol vermir. Bazarda rqabti yumaltman dnya tcrbsind snaqdan xm v zn dorultmu aadak metodlarn gstrmk olar: 1) Byk mbld ld ediln glirdn mtrqqi normalarla vergi tutulmas; 2) Yaay minimumunu tmin edn mhsullara, xsusil d uaqlar n mxtlif eidli v digr mtlr aa qiymtlr myyn olunmas; 3) Tkmilldirilmi mk qanunvericiliyinin (kadrlarn hazrlanmas v yenidn hazrlanmas, yeni i yerlrinin yaradlmas, minimum mk haqq v pensiya tminatna zmant verilmsi, qiymt- lrin sviyysi dyidikc glirlrin indeksldirilmsi, mvqqti ilmyn xslr mavint verilmsi v s. v i. a.) olmas. Monetar sulun mahiyyti is ondan ibartdir ki, dvlt dvriyyy lav pul buraxmaqla istehlaklarn alclq qabiliyyytini sni surtd artrr. halinin alclq qabiliiyyti yksldikd mtlr olan tlb d artdna gr onlar bahalar. Bu is istehsaln miqyasnn genilndirilmsi n stimul yaradr. Bununla yana, inflyasiya da gclnir. Odur ki, burada balca msl inflyasiyann drinlmsin yol vermmk v onu myyn sviyyd saxlamaqdan ibartdir. Dvltin n mhm vziflrindn biri d ehtiyat-larn sosial chtdn daltli bldrlmsin kmk etmkdir. Bu, dvltin yeritdiyi siyastin makroiqtisadi tr-fidir. Buraya snaye, knd tsrrfat v azad rqabt sah-sind yeridiln siyast, planladrma v bzi hallarda blg mnasibtlri daxildir. Bazarn tnzimlnmsin qeyri-dvlt metodlar da tsir gstrir. Bu, sat bazarlar v qiymtlr haqqnda raz-la gln mxtlif assosiasiyalar, habel, banklar, mt v fond birjalar, yarmarkalar, topdansat mrkzlri, valyuta auksionlar, mlumat sistemlri v s. tkilatlarn mvcud-luu il laqdardr. Btn bunlara sasn demk olar ki, bazar, iqtisadiyyatn normal faliyyt gstrmsinin ayrlmaz trkib hisssi olduuna gr onun tnzimlnmsi metodlar daim tkmilldirilir, bu mqsdl qabaqcl tcrbdn geni istifad olunur v konkret raitdn asl olaraq tdbirlr grlr.

Mvzu 6. Tlb v tklif. Bazar tarazl.( 4 saat) Plan 1.Tlb v tdiyy qabiliyytl tlb.Tlb tsir gstrn amillr. Tlb qanunu. 2. Tklifin mahiyyti v ona ona tsir edn amillr. Tklif qanunu. 3. Tlbin elastikliyi v ona tsir gstrn amillr. 4. Tklifin elastikliyi v ona tsir edn amillr. Bazar tarazl. 1.Tlb v tdiyy qabiliyytl tlb.Tlb tsir gstrn amillr. Tlb qanunu. Tlb tdiy qabiliyyti alcnn zn lazm olan eylri satn almaq n dy bilcyi v dmk istdiyi pul mblin, yaxud da myyn dvrd hr hans bir qiymt satn alnacaq mt v xidmtlrin miqdarna deyilir. Demli, qiymti nzr almadan tlbin myyn edilmsin chd gstrilmsi mntiqsizlik olard. nki tlb hr eydn vvl qiymtin dyimsi nticsind dyiir. Buradan bel ntic xarmaq olar ki, mt v xidmtlrin qiymtlri aa ddkd eyni mbld pula daha ox ey ala bildiyin gr alc, qiymtlr bahaladqda is ksin, satc qazanr. Demli, tlb qiymtlrin sviyysindn bilavasit asldr. Bu, he kimd bh dourmur. Digr trfdn tlbin qiymtdn asl olmas obyektiv iqtisadi qanundur. Qiymtlrin ucuzlamas is tlbin artmasna deyil, ksin, onun aa

dmsin gtirib xara bilr. Bu, onunla laqdardr ki, qiymtlr ucuzladqda, insanlar glckd onun bir qdr d aa dcyin mid edirlr. Demli, tlb yen d gzlniln qiymt amili tsir edir. Sual olunur: istehlaklarn bu cr davran tlb qanunu il bir araya srm? lbtt, sr! nki qiymtlr n qdr aa olursa, tlb d bir o qdr yksk olur. Lakin bu gn mvcud qiymtlrl satn alb ox xrclmkdns, sabah aa qiymtlrl satn alb, ail bdcsin qnat etmk ideyas adamlara stn glir. Tlbin dyimsin qiymt amili il yana aadak qeyri-qiymt amillri d tsir edir: 1) halinin pul glirl-rinin dyimsi; 2) halinin trkibind myyn dyiiklik-lrin ba vermsi; 3) Eyni qiymtlrl alnb-satlan mtlrin miqdarnn nec deyrlr alc gzlmlri amilinin tsiri il dyimsi; 4) Bazarda bir-birini vz edn v ya bir-birini tamamlayan mt v xidmtlrin olub-olmamas, yaxud da onlarn qiymtlrinin dyimsi; 5) Istehlaklarn subyektiv tsvvrlri v zvqlrind mxtlifliyin olmas; 6) Dvltin iqtisadi siyasti; 7) Reklamlarn tsiri il istehlaklarn zvqnn dyimsi. halinin pul glirlri hr hans bir sbb nticsind artdqda, htta mtlrin qiymtlri dyimz qaldqda bel, satn alnan mt v xidmtlr artr, ksin halinin glirlri azaldqda, hmin qiymtlrl satn alnan mt v xidmtlrin miqdar azalr. halinin qocalmas, pensiyalarn saynn artmas onlarn trkibind dyiikliklrin ba vermsin gtirib xarr ki, bunlar da z nvbsind dr-man preparatlarna, tibbi xidmt olan tlbin artmasna sbb olur. Alc gzlmlrinin dyimsi sbblri olduqca mxtlifdir. Bunlara hm iqtisadi (msln, inflyasiya), hm d qeyri-iqtisadi (msln, hava raiti, bayramqaba v mvsmi rait v s.) amillr daxildir. Satn alnan mt-lrin qiymtlrindn bilavasit asl olmadan, gstriln amillrin tsiri il satnalmalarn miqdar ya arta, ya da azala bilr. Qeyri-qiymt amillrin bazarda bir-birini vz edn v ya bir-birini tamamlayan mt v xidmtlrin olub-olmamas da daxildir. Bel ki, bazarda qoyun, qu, donuz ti olmadqda, tbiidir ki, mal tin olan tlb artr. ksin, bazarda tin eidinin ox olmas onlardan hr hans birin olan tlbin az olmasna v demli, onun qiymtinin aa dmsin sbb olur. Istehlak bazarnda bir-birini tamamlayan mtlr, msln, ay v ya qhv irkn istifad olunan kr v digr irniyyat nvn aid etmk olar. mtlr olan tlbin dyimsin dvltin iqtisadi siyasti d tsir edir. Msln, halinin aztminatl hisssin veriln mavintlrin artrlmas onlarn istehlak etdiklri mt v xidmtlr olan tlbin artmasna sbb olur. Bu v ya digr mhsula olan tlbin artmasna televizi-ya v ktlvi informasiya vasitlrind gedn reklamlar da tsir edir. Btn bunlar mumildirrk bel bir nticy gl-mk olar ki, ox cazibdar anlay olan tlb, znd sevinc v kdri, fayda v facini ks etdirir. nki tlbin artb-azalmas iqtisadiyyatda struktur dyiikliklrin gtirib xara, tlbatn dnilmsi is istehsaln artmn stimulla-dra v qiymtlrin bahalamasnn qarsn ala bilr. Btn bunlara sasn tlbi iqtisadiyyatn ryi adlandrmaq olar.

Tlbl tlabat bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Tlbat hr bir frdin mdni sviyysin xas olan v onun xarakterin yun gln formaya dm ehtiyacdr. Tlbat z ifadsini ehtiyac dy bilck obyektlrd tapr. Cmiyyt inkiaf etdikc, insanlarn tlbatlar da artr. Bu, onlarn oxsayl obyektlrl rastlamalar il laqdardr. Baqa szl, mt istehsallar sanki z tbbslri il cmiyyt zvlrinin onlara lazm olan mhsullarla tmin olunmas qaysna qalr. Btn istehlaklar is onlarn faydallq drcsin qiymt verilmsind srbst surtd itirak edirlr. Onlar llrind olan pula-manata, dollara, avroya v i.a.-zlrin lazm olan mtlri satn almaqla, hmin mhsullarn itimai faydallna bir nv ss vermi olurlar. Bununla da hr bir mt n istehlak dairsin ya yol alr, ya da bu yol balanr. Bu is istehsallarn glir-lrind mxtlifliy sbb olur. Tlbat sonsuz, onlarn dnilmsi mnblri is mh-dud olduuna gr (bzi ox byuk imkana malik olan xs-lr istisna olmaqla) istehlaklar zlri n el mtlri semlidirlr ki, bunlar onlarn alclq imkanlarna uyun glsin. Btn bunlar onu gstrir ki, tlb v tlbat mxt-lif anlaylardr. Daha dorusu, tlb alclq qabiliyytin uyun gln tlbatdr. Bellikl, bazarda tlb qanunu faliyyt gstrir. Bu qanun tlb v qiymt arasnda aadak funksional asll ifad edir: mt v xidmtlrin qiymtlri n qdr yksk olarsa ona olan tlb d bir o qdr az olur. Baqa szl, digr rtlr sabit qalmaqla, mt v xidmtlr olan tlb qiymtlrdn asl olaraq dyiir v demli, bunlarn arasnda trsmtnasiblik vardr. Bu: 1) Qiymtlr aa ol-duqda alcnn daha ox mt almaq istyinin olmas (glir-lrin smrliliyi); 2) Hr hans bir v ya bir ne mtnin qiymtinin dyimsi (bahalamas v ya ucuzlamas) digr mtlrin d qiymtlrinin dyimsi (bahalamas v ya ucuzlamas) v bununla laqdar olaraq onlarn satn alnmasnn daha srfli olmas (vzedicinin smrliliyi) il laqdardr. Qiymtlrin qalxaca bard hali arasnda ajiotaj vziyyt yarandqda, qzl, qiymtli da-qa, ntiq mallarn satn alnmasna meyl, habel, keyfiyyti yksk v daha qiymtli mtlr tlb artdqda tlb qanunu faliyyt gstrmir. Msln, tutaq ki, marqarin olan tlb azalb, kr yaa olan tlb is artb, baqa szl, tlb marqarindn kr yaa keib. Sual olunur: bu o demkdirmi ki, satc marqarinin qiymtini aa salmaqla ona olan tlbi artra bilr. lbtt, yox! nki kr yaa olan tlbin artmasna digr qeyri-qiymt amillri d tsir edir. Demli, marqarinin qiymtinin aa salnmas ona olan tlbin artmasna doru aparmr. Lakin bunu qiymtli eylr amil etmk olmaz. 2. Tklifin mahiyyti v ona tsir edn amillr. Tklif qanunu. Bazar iqtisadiyyatnn thlilin tlbin aydnladrlma-sndan balanmas tamamil qanunauyundur. nki tlb hr bir xs n doma v n yaxn anlaydr. Lakin mtlri istehsallar yaradr v istehlaklara onlar tqdim (tklif) edirlr.

Tklif istehsallarn myyn dvrd, hr hans qiy-mtlrl satmaq n hazrladqlar v satmaq istdiklri mt v xidmtlrin miqdar v ya onlarn toplusudur. Tklifin qiymtlr tsiri onunla izah edilir ki, bir trf-dn qiymtlr yksldikd firmalar ehtiyatda saxladqlar maddi resurslar v tez bir zamanda istismara verilmsi mmkn olan istehsal gclrini i salr v bununla da hmin sahd mhsul istehsalnn armasna rait yaradrlar. Digr trfdn, qiymtlr uzun mddt rzind fasilsiz v sabit kild yksldikd iqtisadiyyatn baqa sahlrind faliyyt gstrn bzi istehsallar da bu sahy glirlr ki, bu da hmin sahd mhsul istehsalnn v demli, tklifin artmasna sbb olur. Lakin qsa mddtli dvrd bu mmkn olmur. nki bu dvrd onlarn istehsal artrmaq n ehtiyatlar (msln, tutaq ki, mvcud avadanlqlar nvbd tam gc il ilyir) v imkanlar (lav ii qvvsinin muzdla tutulmas da daxil olmaqla istehsal gclrinin genilndirilmsi imkanlar) olmaya bilr. Tlb kimi tklif d aadak qeyri-qiymt amillrinin tsiri il dyi bilr: 1) Texniki yeniliklrdn istifad olunmas, ehtiyatlarn, vergi siyastinin, istehsal amillri qiymtlrinin dyimsi nticsind istehsal xrcl-rinin dyimsi; 2) Bazara yeni firmalarn glmsi. Bu, qiymtdn asl olmayaraq tklifi artrr; 3) Baqa mtlrin qiymtlrinin dyimsi. Bu, ehtiyatlarn v firmalarn hmin sahdn xb getmlrin, bu is z nvbsind tkli-fin azalmasna sbb olur; 4) Tbii flaktlrin, siyasi hr-katlarn, iqtisadiyyat dadan, lkni xarabazarlqlara evirn mhariblrin olmas; 5) Tlbin, qiymtin, glir-lrin v s-in dinamikasna dair satclarn proqnozlar; 6) satclarn saynn dyimsi btn bunlar tklifi azaldr. Tlb kimi tklif d bazar iqtisadiyyat subyektlri-nin faliyyt gstrdiklri mstqil sferadr. Onlarn dav-ran qaydalarnn dzgn baa dlmsi bazar qiymtlri il tklif arasndak laqni thlil etmy imkan verir. Tlb v tklifin qarlql faliyyti nticsind bazar qiymtlri ml glir. Bunlar bir-birin brabr olduqda ml gln qiymt tarazlq (tnlm, mvazintlik) qiymti adlanr. Yalnz tlb v tklifin ksim nqtsind ml gln qiymtlr hm alcn, hm d satcn tmin ed bilr. Bunlara uyun olaraq demk olar ki, bazar qiymtlrinin ml glmsinin aadak qanunlar faliyyt gstrir: 1) Qiymtlr tlb v tklifin bir-birin brabr olduu sviy-yy ksim nqtsin doru hrkt edir; 2) Qeyri -qiymt amillrinin tsiri il tlb sabit qalmaqla tklif azalarsa, yaxud da tklif sabit qalmaqla tlb artarsa, onda qiymtlr ykslir, ksin, tklif sabit qalmaqla tlb aza-larsa v ya tlb sabit qalmaqla tklif artarsa qiymtlr aa dr. Azad rqabt raitind, bazar qanunlarnn tsiri il qiymtlr z-zn tarazlar. Lakin bu, ya inhisarlarn yeritdiklri qiymt siyastinin tsiri il, yaxud da qiymtlrin dvlt trfindn ixtiyari sulla tarazlq nqtsindn aa v yuxar myyn edilmsi il pozula bilr. Tarazlq qiymtlri hm alcn, hm d satcn raz salr. Satc sata bilmdiyi, alc is ala bilmdiyi n ika-ytlnmir. Bellikl, bazarda tlb qanunu il yana, hm d tklif qanunu faliyyt gstrir. Bu qanun, tklifl qiymt arasn-da aadak funksional aslln

olduunu gstrir: qiymt-lr n qdr yksk olarsa, tklif d bir o qdr yksk olur. Demli, qiymtl tklif arasnda dzmtnasiblik vardr. Tklif qanununa gr digr rtlr sabit qalmaqla tklifin dyimsi qiymtlrin dyimsindn bilavasit asldr. Baqa szl, istehsallar bazara qiymtlr artdqda ox, aa ddkd is az mt v xidmtlr xarrlar. Tlb v tklif qanunlarnn, habel tarazlq qiymtlri-nin ml glmsi prinsiplrinin nzrdn keirilmsi aa-dak nticlri xarmaa imkan verir: 1) Bazar mnasibtlri raitind hm satclarn, hm d alclarn mnafelrinin laqlndirilmsini tmin edn mexanizm faliyyt gstrir. 2) Bazarda formalam v mvcud olan tarazl pozan hr hans bir hadis, msln, istehlaklarn zvqnn v buna uyun olaraq tlbin dyimsi ba verirs, onda: - Istehsal firmalar bazar raitinin dyimsin drhal mnasibt bildirirlr v demli, tlbin artmas hmin mhsulun qiymtinin ykslmsin gtirib xarr. nki tlb istehsallara z sylrini hans istiqamt ynltmyi mslht grr; - Istehsallarn v alclarn yeni rait uyunlamalar prosesi balayr, bunun nticsind yeni bazar qiymti v istehsaln yeni hcmi formalar. 3) Btn bunlar inandrc surtd gstrir ki, bazar m-nasibtlrin saslanan iqtisadi sistem inzibati-amirlik me-todlarna saslanan iqtisadi sistem nisbtn daha smr-lidir v myyn stnlklr malikdir. 3. Tlbin elastikliyi v ona tsir edn amillr. Firmalar istehsal etdiklri mhsullarn miqdarn v onlarn quruluunu planladrarkn hkmn hmin mhsullara olan tlbin hans amillrdn asl olduunu nzr almaldrlar. vzedici mhsullar istehsal edn v onlar nisbtn aa qiymtlrl satan firmalarn fallnn artmas, habel mhsullarn qiymtlrinin ykslmsi nticsind digr rtlr sabit qalmaqla, mt v xidmtlr olan tlbin azalmas, firmalarn buraxdqlar mhsullara olan tlbin mumiyytl azalmasna gtirib xara bilr. Lakin tkc tlbin istiqamtinin yox, hm d kmiy-ytinin yrnilmsi olduqca byk hmiyyt malikdir. Bir kmiyytin baqa bir kmiyytin dyimsin tsiretm reaksiyasnn lsn, yaxud da baqa bir kmiyytin dyimsin tsir edn kmiyytin tsir reaksiyasna elastiklik deyilir. Fikrimizi bir qdr d sadldirsk, dey bilrik ki, elastiklik dedikd hr hans bir iqtisadi kmiyytin 1% dyimsinin baqa bir iqtisadi kmiyytin ne faiz dyimsin sbb olaca nzrd tutulur. Buna tlbin qiymt gr elastikliyi, yaxud da tlbin qiymt elastikliyi deyilir. Qiymti P, tlbin kmiyytini Q il iar etsk, tlbin qiymt gr elastikliyinin dsturunu aadak kimi yazmaq olar: Ep = Q : P

Burada: Q-tlbin kmiyytinin dyimsini, (%-l); P-qiymtlrin dyimsini, (%-l); P-indekslr sistemind elastikliyin qiymtlr gr nzrdn keirildiyini gstrir; Ep-tlbin qiymt gr elastikliyidir. Qeyd etmk lazmdr ki, btn mtlr n tbii qiymt gr elastiklik msal mnfi kmiyytdir. Bunu bel bir faktdan aydn grmk olar ki, adtn mtlrin qiymtlri aa ddkd onlara olan tlb artr v ksin, qiymtlr bahalandqda tlb azalr.. Msln, gr OMO yuyucu tozunun qiymtinin 5% aa salnmas, ona olan tlbin 10% artmasna sbb olmudursa, elastiklik gstricisi (msal) mnfi 2-y brabr olur. Yni:
Ep = 10 = 2; 5 Ep = 2

Tlbin qiymt gr elastikliyi gstricisinin mtlq kmiyyti 1-dn byk olduqda, bu, nisbi elastiklik tlbi v ya tlbin nisbi elastikliyi adlanr. Baqa szl, bu o demkdir ki, qiymtlrin dyimsi tlbin kmiyytind byk dyikliklr gtirib xarr. Elastiklik msal 1- brabr olduqda buna frdi elastiklik deyilir v shbt yegan elastiklikdn gedir. Bu zaman da qiymtlrin dyimsi tlbin kmiyytinin dyimsin gtirib xarr. Burada ox mhm olan iki hal nzr almaq lazmdr. Birinci halda, alclarn mtlri satn aldqlar yalnz bir qiymt mvcud ola bilr. Bu zaman qiymtin istniln qdr qaldrlmas v ya aa salnmas alcn hmin mtlri satn almaqdan imtina etmy, yaxud da tlbin qeyri-mhdud artmasna gtirib xarr. Bu zaman tlb mtlq mnada elastikdir v hm d elastiklik gstricisi sonsuzdur. Msln, hr bazarlarnda ayr-ayr xslr trfindn satlan pomidor mtlq elastikliy malikdir. Lakin pomidora olan bazar tlbi qeyri-elastikdir. Ikinci hal mtlq mnada elastik olmayan tlb aiddir, yni qiymtlrin dyimsi z ksini tlbin kmiyytind tapr. Buna xstnin yan ke bilmdiyi ayr-ayr drman nvlrin olan tlbi misal gstrmk olar. Bs, tlbin qiymtlr gr elastikliyi nec llr? Bunun n tlbin kmiyytinin dyimsinin (faizl) qiymtlrin dyimsin (faizl) olan nisbtini myyn etmk lazmdr.
Ep = Q P Q P : = Q P P Q

Buradan aydn olur ki, elastiklik msal tkc mtlrin qiymtlrinin, onlarn hcminin v aralarndak nisbtin dyimsindn (tutaq ki, artmasndan) deyil, hm d faktiki qiymtlrindn asldr. Tlbin elastikliyin mxtlif amillr tsir edir ki, bunlardan biri d bazarda vzedicilrin olmasdr. Bazarda eyni tlbat dyn mxtlif mhsullardan n qdr ox olarsa, alcnn qiymti elastiklik qiymtindn yksk olan mhsullarn hr hans birindn imtina etmk imkan da bir o qdr yksk olur. Tlbin qiymt gr elastikliyin tsir edn balca amillrdn biri d vaxt amilidir. Qeyd etmk lazmdr ki, uzunmddtli dvr nisbtn qsa mddtli dvr elastikliy az meyllidir. .

Tlbin elastikliyindki frq, hminin istehlak n hr hans bir mtnin hmiyytlilik drcsi il izah olunur. Bel ki, n zruri tlbat mallar n tlb elastik deyildir, istehlaknn hyatnda balca rol oynamayan mhsullara olan tlb is adtn elastikdir.qtisad elmind qarlql elastiklik anlay da vardr. Bu gstricidn hr hans bir mtnin qiymtinin dyimsinin baqa bir mty olan tlbin dyimsin tsirini myyn etmk n istifad olunur. Qarlql elastiklik msalnn hmiyyti nzrdn kei-riln hans mhsullarn bir-birini qarlql surtd tamam-lamas v ya vz etmsindn asldr. mtlr bir-birini vz edndirlrs, qarlql elastik-lik msal msbt iarli olur. Msln, kr yan qiymti-nin bahalanmas marqarin olan tlbin artmasna, tndir ryinin qiymtinin aa dmsi, ryin digr nvlrin olan tlbin azalmasna gtirib xarr. Elastikliyi qiymtlndirmk n tkc qiymt deyil, baqa iqtisadi dyinlr d seil bilr. Bel iqtisadi dyinlrdn biri glirlrdir. Glirlr gr elastiklik mty olan tlbin dyimsinin istehlaklarn glirlrinin dyimsin olan nisbti kimi hesablanr. Bu gstricidn istifad etmkl, hr hans bir mtnin normal (glirlrin artmas tlbin artmasna sbb olduqda) v ya aa (glirlrin azalmas tlbin azalmasna sbb olduqda) mtlr kateqoriyasna aid olduunu myynldirmk olur. 4. Tklifin elastikliyi v ona tsir edn amillr. Bazar tarazl. Tklifin qiymt gr elastikliyi d tlbin qiymt gr elastikliyi kimi hesablanr. Frq yalnz ondandr ki, tlbin kmiyyti vzin tklifin kmiyyti gtrlr. Tklif istehsal prosesinin dyimsi il laqdar oldu-una gr o, tlb nisbtn qiymtlrin dyimsin lng uyunlar. Ona gr d elastiklik gstricisi myyn olunanda vaxt amili sas gtrlr. Tklifin elastikliyi qiymtlndirildikd adtn mvqqti dvr-qsa mddtli, orta mddtli, uzun mddtli nzrdn keirilir. Qsa mddtli dvr dedikd mhsul buraxlnn hcmind hr hans bir dyiikliyin aparlmasnn mmkn olmad dvr nzrd tutulur. Msln, alma yetidirn v onu bazara satmaa gtirn baban, bazarda hans qiymtin formalamasndan asl olmayaraq, tklif etdiyi mhsulun miqdarn dyidiyin gr, tklif elastik deyildir. Orta mddt mvcud istehsal gclri sasnda istehsaln miqyasnn genilndirilmsi v ya ixtisar edilmsinin mmkn olduu, lakin yeni istehsal gclrinin i salnmasnn mmkn olmad dvrdr. Bu dvrd tklifin elastikliyi nisbtn artr. Uzunmddtli dvrd firmalar zlrinin istehsal gclri-nin genilndirilmsi v ya ixtisar edilmsi n kifayt q-dr imkana malik olurlar, habel uzunmddtli dvrd tlb artdqda bu sahy yeni firmalar glir, tlb azaldqda is bzi firmalar bu sahdn xb gedirlr. Bu dvrd tklifin elastikliyi vvlki iki dvr nisbtn daha yksk olur.

Bellikl, tlb v tklifin elastikliyi nzriyysinin ox byk nzri v praktik hmiyyti vardr. Bunu konkret misalla nmayi etdirmk olar. Mlum olduu kimi firmalarda (mssislrd) istehsal xrclrinin artmas onlar, buraxdqlar mhsullarn qiymtlrini qaldrmaa mcbur edir. Firmalar, onlarn istehsal etdiklri mhsullara olan tlbin elastikliyi il bazar tlbinin elastikliyinin bir-birin uyun glmsind maraqldrlar. Firma bazarda mtlq mnada inhisara malik olmadqda birinci ikincidn yksk olur. Lakin firmann mhsullarna olan tlbin qiymt gr elastikliyini hesablamaq olduqca mrkkbdir. nki firma z mhsullarnn qiymtini qaldrdqda v ya aa saldqda rqiblrin buna mnasibtini d nzr almaldr. Bu zaman riyazi modellrdn, yaxud da firmalarn rhbrlrinin tcrbsindn istifad olunmas mqsduyundur. Firmalar qiymt haqqnda qrar qbul edrkn tkc bazar tlbinin elastikliyi haqqndak mlumatlara istinad etdikd, qiymtlrin qaldrlmasnn tsiri il mhsullarn satndan ml gln itki gzlnildiyindn daha ox olur. Tlbin elastikliyi firmalarn qiymt siyastin tsir gstrn balca amillrdndir. Bunu aadak misalla izah edk: tutaq ki, hr hans bir firma 100 mnzilli bina tikdirmidir v mnzillrin hans qiymtl satlmas haqqnda qrar qbul etmlidir. Bu zaman bel bir cht nzr alnmaldr ki, cari tmir xrclrindn baqa, tikintiy v istismara srf olunan xrclr slind ne mnzilin istifady verilmsindn asl deyildir. Firma mnzil olan tlbi v elastikliyi bildikd daha ox glir ld etmk n bu mnzillri hans qiymtl istifa-dy vercyini asanlqla myyn edir. Htta mnzillrin bir hisssi istifadilr verilmdikd bel, maksimum glir ld olunmas tmin edilir. Fikrimizi davam etdirk, deyk ki, aylq icar haqq 200 manat olmaqla tlbin qiymt gr elastikliyi vahid brabrdir v icardn daxil olan mbl daha oxdur. Lakin bu qiymtl istifadilr 100 deyil, yalnz 80 mnzil veril bilr. Firma icar haqqn 200 manatdan aa myyn etdikd qalan 20 mnzil d istifa-dilr trfindn maraq arta, lakin ld olunan mumi mbl azala bilr. Elastiklik nzriyysindn tcrbd istifad olunmasnn ikinci tipik nmunsi kimi dvltin vergi siyastini gstrmk olar. Dvlt dolay vergilrdn istifad etmkl iqtisadiyyatda ehtiyatlar yenidn blmk, bdcy daxilolmalar artrmaq, aztminatl aillrin vziy-ytini yaxladrmaq, istehsal v sosial infrastrukturu inki-af etdirmk v s. vziflri qarsna qoyur. Lakin mt v xidmtlrin ayr-ayr nvlri n myyn olunan vergilr tlb v tklifin elastikliyindn asl olaraq istehsal v is-tehlaklarda mxtlif reaksiyalara sbb olur. Bel ki, vergi istehsal nzr alnmaqla myyn olunduqda, istehsal qiymtlri qaldra bilr. Lakin n qdr? Vergi qdrmi? lbtt, yox! Buna istniln ixtiyari cavab vermk olmaz. Ona gr ki, istehsal bazar iqtisadiyyat raitind qiymtlri vergi qdr qaldra, yaxud da tarazlq qiymtin-dn yksk qiymt myyn ed bilmz. nki bel olduq-da, istr-istmz rqabt mbarizsi onu bazardan xb get-my mcbur edckdir. Bu zaman yegan x yolu qiy-mtlrin tarazlq qiymtlri sviyysindk qaldrlmasdr. Tlb elastik olduqda istehsal daha ox itirir, vergi yk onun zrin dr. Tlb elastik olmadqda is vergi yk istehlaknn zrin dr v verginin

mtlq kmiyyti yksk olur. Tlbin elastik olmad mtlr, siqaret, alkaqollu ikilr v s. dvlt trfindn aksiz v digr dolay vergilrin qoyulmas da bununla laqdardr. Tklif elastik olduqda vergi yk sas etibaril isteh-laknn zrin dr. Qiymtlrin artm v istehsaln hc-minin azalmas daha ox mahid olunur. Tklif elastik olmadqda is deyilnlrin ksi mahid edilir.

Mvzu 7. Bazar infrastrukturu.( 2 saat) Plan 1. Infrastruktur anlay, onun nvlri v bazarn normal faliyyt gstrmsind rolu. 2. Birjann mahiyyti v nvlri. 3. Birja svdlmlri v onlarn nvlri. 4. Lizinq irktlri v bazar iqtisadiyyat raitind onlarn rolu. 5. Yarmarka v auksionlar. 6. Bazar infrastrukturunun qeyri- hkumt tsisatlar. 1. Infrastruktur anlay, onun nvlri v gstrmsind rolu. bazarn normal faliyyt

Iqtisadiyyat iki byk sahy ayrlr: 1) Istehsal sahlri, 2) Qeyri-istehsal (sosial) sahlri. Istehsal sahlrin snaye, knd tsrrfat, me tsrrfat, tikinti, yk nqliyyat, ticart, ia bksi v s., qeyri-istehsal sahlrin is mnzilkommunal tsrrfat, thsil, shiyy, sosial tminat, mdniyyt, incsnt v s. aiddir. Grndy kimi, istehsal sahlrinin hams eyni vziflri yerin yetirmir, bunlardan bzilri nemtlrin istehsal il bilavasit mul olduqlar halda, digrlri hmin sahlrin faliyyt gstrmsi n rait yaradr, onlara xidmt edirlr. Qeyri-istehsal sahlri d yerin yetirdiklri funksiyalara gr xidmt sahlrin aid edilir. Odur ki, btn bunlar nzr almaqla istehsal v sosial infrastrukturlar1 bir-birindn frqlndirmk, bunun n is ilk vvl, bu anlayn mahiyytini aydnladrmaq lazmdr. Infrastruktur dedikd, faliyytd olan struktur-lara xidmt gstrn mssis v sahlrin toplusu nzrd tutulur. Istehsal infrastrukturu istehsal sahlrin bilavasit xidmt edn mssis v sahlrin toplusudur. Bunlara yk nqliyyat, istehsalata xidmt edn rabit, energetika sistemi v s. daxildir. Ticart infrastrukturu da vardr. Bu, zund anbar v soyuducu tsrrfatlarn, xalq istehlak mallarnn realladrlmasn hyata keirn v ya onlar hazrlayan maazalar, ia mssislrini birldirir. Bazar infrastrukturu yaradlarkn, hr eydn vvl, bu tsisatlarn formalamas n hquqi baza hazrlanr, onlarn faliyytin qanunvericilikl nzart edilir. V bazar mnasibtlrinin inkiaf etdiyi lklrin tcrbsi sbut edir ki, dvlt, bazarn tnzimlnmsin tsir gstr bilr v gstrir.
1

Bazar infrastrukturunun balca trkib nsrlrindn biri banklardr.2 Onun formalamasnda hm dvlt mx-sus olan, hm d xsusi kommersiya banklar ox mhm rol oynayrlar. Kommersiya banklar alq-satq sahsind sil ms-tqilliy malikdirlr v sahibkarlq faliyytin mqsdynl xidmt gstrirlr. Bu banklar n sahibkarln btn chtlri tbbskarlq, tsrrfat vrdilri, all risk, maddi maraq v s. xasdr. Msln, hr hans bir mhsuldar ideyann sahibi bu v ya digr kommersiya bankna mracit etdikd, bank tez bir zamanda hmin ideyann eksper-tizasn keirir, msbt ntic ld edildikd, onu maliyyldirmyi qrara alr. Bununla birlikd, bank hmin ideya-nn hyata keirilmsin razlq vern firmann axtarlmas v taplmasna da kmklik gstrir. Kommersiya banklar mxtlif bazar subyektlrin (firmalara, haliy v s.) bu v ya digr ilri yerin yetirmk n mddtli kredit verirlr. Bel banklar, bzi lklrd qiymtli kazlarn alverini tkil edir, dividendlrin v faizlrin verilmsi il d mul olurlar. Inkiaf etmi bazar iqtisadiyyatnn frqlndirici chtlrindn biri d mstqil mslhti, audit v treninq tsisatlarnn (mssislrinin) timsalnda iqtisadiyyat v idaretm sahsind xidmt gstrn pekarlardan ibart blmnin mvcud olmasdr. Tkc bunu demk kifaytdir ki, AB-da bu sahd 700 min nfr qdr pekar mtxssis mul olur. Pekarlarn xidmtlri birdflik mslht vermkl qurtarmr, sas etibaril znd aadak mrhllri birl-dirn konsaltinq1 layihlri formasnda hyata keirilir: 1) Dzgn mslht vermk n aradrlan mslnin hrt-rfli yrnilmsi; 2) Qrarlarn ilnib hazrlanmas; 3) Q-rarlarn hyata keirilmsi; 4) Nticlrin qiymtln-dirilmsi. Ayr-ayr lklrd mslhti kimi faliyyt gstrn subyektlr xsusi firmalar v ox az hallarda frdi msl-htilrdn ibart olurlar. 2. Birjann mahiyyti v onun nvlri. Bazar iqtisadiyyat raitind svdlmlrd bir qayda olaraq birjalar vasitilik edirlr. Birja bazarn xsusi formasdr v aadak sas nvlri vardr: 1) mt birjalar; 2) Fond (qiymtli kazlar) birjalar; 3) Valyuta birjalar; 4) mk birjalar. mk v valyuta birjalarnn ilk reymlri XV-XVI srlrd manufakturann yarand v bu sas zrind xarici ticartin genilndiyi dvrd Italiyada (Venesiya, Genuya, Florensiya hrlri) meydana glmidir. mt birjalar topdansat ticartin balca formas-dr. Baqa szl, mt birjalar el bir xsusi nv bazardr ki, burada yekcins mtlr (pambq, kmr, taxl, aac ma-terial, metal v i. a.) ktlvi surtd nmunlr v standartlar zr alnb satlr, hmin mtlr tlb v tklif btv bir lklr qrupu, habel dnya bazar miqyasnda cmlnmi olur. Birja svdlmlrind mtlr
2

ldn-l kemir. Burada satc myyn olunmu mddtd alcya myyn miqdarda mt vermyi hdsin gtrr. mt birjalarnda alq-satq zaman alc il satc arasndak hesablamalar ya hmin vaxtda, yaxud da myyn mddtdn sonra aparla bilr. mt birjalar bzi hallarda mstqil, bzi hallarda qiymtli kazlar birjas il birlikd, bzi hallarda is htta ayr-ayr mt qruplar zr faliyyt gstrir. Msln, Nyu-Yorkda dnyada n qdim pambq (1868-ci il) birjas, qhv v kr (1882-ci il), kakao (1925-ci il) birjalar vardr. 1933-c ild bir ne birjann (kauuk, gn-dri, ipk, lvan metallar v s.) birlmsi nticsind birlmi birja ml glmidir. Bir sra rzaq mhsullar (msln, ya, yumurta, buda, ovdar, arpa, kartof v s.) ticarti il mul olan birjalar, ticart palatalar da vardr. Fond birjalar bazar iqtisadiyyatnn barometri rolunu oynamaqla myyn drcd mtkkil bazardr. Bu birjann zvlri hm ayr-ayr qiymtli kaz sahiblri, hm d kredit-maliyy tkilatlar ola bilrlr. Birja mliy-yatlarnn aparlmas qaydasnn myyn olunmasna dv-lt trfindn nzart edilir. Hazrda dnyada 250-y yaxn fond birjas faliyyt gstrir ki, bunlarn irisind, apar-lan mliyyatlarn miqyasna gr n irilri v mhurlar Nyu-York, London, Tokio, Frankfurt birjalardr. Byk lklrd bir ne birja faliyyt gstrir. Msln, AB-da bel birjalarn say 11-, Yaponiyada 9-a, Kanadada 6-a, Fransada 7-, Almaniyada 8- brabrdir. AB-da fond bir-jalar xsusi rol oynayr. Bel ki, AB-n fond birjalarnda olan qiymtli kazlarn mumi dyri, st-st inkiaf etmi btn lklrd olan qiymtli kazlardan oxdur. Fond birjalarnda da qiymtlr tlb v tklif sasnda ml glir. Bazar iqtisadi sistemi aq iqtisadiyyata v azad sahbikarla saslandna gr btn fond birjalar bir-biril qarlql laq v tsir halnda faliyyt gstrirlr. Bu birjalarn daha nfuzlusunda, msln, Nyu-York birja-snda qiymtli kazlarn mznnsinin dyimsi baqa fond birjalarnda da ks sda dourur. Odur ki, btn birjalarda qiymtli kazlarn mznnsinin dinamikasn myyn etmk n shmlrin indeksi hesablanr. Bunlarn balcas Nyu-York fond birjasnda mznnni gstrrn Dou-Cons indeksidir ki, bunun timsalnda digr birjalarn da indekslri myyn edilir. Bu indeks ilk df 1897-ci ild Uoll Strit Cornel irktinin sahibi X. Dou trfindn 12 mxtlif irkt mxsus olan shmlrin mznnlrini cmlyib, 12-y blmk yolu il hesablanmdr. 1928-ci ildn sonra is onun hesablanmas qaydasnda bir ne df dyiiklik edilmidir. Hazrda bu indeks Nyu-Yorkun fond birjasnda ticart gnnn axrna AB-n 65 irktinin, o cmldn 30 snaye, 15 mumi istifadd olan v 20 dmiryol irktinin shmlrin sasn hesabi orta kmiyyt kimi myyn edilir. Fond birjalarnn sas vzifsi hr iki trfi tmin edn qiymtlrl mantlrin imkan daxilind tez bir za-manda mqsdli istifad olunmasn tmin etmkdn ibart-dir. Bu vzifni oxsayl agentlr, brokerlr, maklerlr1, dilerlr yerin yetirirlr. Fond birjalarnda vziyytin n yerd olduunu, n vaxt, hans rtlrl v hans qiymtli kazla-rn buraxldn onlar daha yax bilirlr. Broker shmlrin, istiqrazlarn, danmaz mlakn alnb-satlmas il laqdar svdlmlrin hyata keirilmsind vasitilik edn xsdir. O, sat
1

mliyyatlarnn yerin yetirilmsin kmk edir, yaxud da mtrinin hesabna satdan vvl v ya sonra gln mliyyatlarn hyata keirilmsini ynglldirir v bunun mqabilind komisyon haqq alr. Brokerin ald muzda haqqa, ingilisc brokeric, franszca kurtaj deyilir. Bu haqq ya svdlmd alq-satq mliyyatnn mblind faiz klind, yaxud da svdsi vurulmu obyektin hcmi nzr alnmaqla myyn edilir. Diler is qiymtli kazlar z vsaiti il z adna satn alr v sonra onlar baqalarna satr. Satdan ld ediln lav glir onun mnftini ml gtirir. Fond v mt birjalarnn nzdind qiymtqoyma (katirovka) komissiyas yaradlr v faliyyt gstrir. Onun sas vzifsi birja ticartind mtlrin qiymtlrini, yaxud da qiymtli kazlarn mznnsini qeyd almaq v nr (elan) etdirmkdir. Bu qiymtlr xsusi blletenlrd v dvri mtbuatda drc olunur. Birja qiymtlrinin iki nv vardr: 1) Maln drhal tdark edilmsini tlb etmdn, birjada bir gnd balan-m mddtli sazil qiymtqoyma; 2) Real mtlrin tdark olunmasn tlb edn, qiymtqoyma gn mqa-vil qiymtlri sasnda real mtlr n balanan sazil qiymtqoyma. Valyuta birjas hr hans bir lknin milli valyutasn dnrli valyutaya v ya ksin, dyidirmk n yaradlr. Fond birjalar meydana gldiklri v faliyyt gstrdiklri ilk dvrlrd onun trkibind xarici valyutann alnbsatld valyuta birjalar da tkil olunurdu. Sonralar bu mliyyatlar iri banklar aparmaa baladlar. Hazrda xarici valyutalarn alq-satqs mliyyatlarn fond birjalar v banklar yerin yetirirlr. Valyuta birjalarnn xsusi orqanlar adtn qiy-mtqoyma komissiyas xarici valyuta mznnlrini my-ynldirir v onlar xsusi blletenlrd drc etdirir. Bank-lar, snaye v ticart inhisarlar, xarici valyutas olan ayr-ayr sahibkarlar bundan mxtlif maliyy mliyyatlarnda geni istifad edirlr. Xarici valyuta il qiymtqoymann aadak iki nv vardr: 1) Birbaa qiymtqoyma; 2) Vasitli qiymtqoyma. Birbaa qiymtqoyma daha geni yaylmdr v bu zaman xarici valyuta vahidi milli valyuta il ifad olunur. Vasitli qiymtqoyma zaman is milli val-yuta vahidi xarici valyuta il ifad edilir. mk birjalar i qvvsinin alnb-satlmas n svdlmlrd iilrl sahibkarlar arasnda vasitilik edn mssisdir. mk birjas ilk df XIX srin birinci yarsnda meydana glmidir. O, dvlt mssissidir v bir qayda olaraq mk Nazirliyin tabe olur. Dvlt, onun vasitsil mk bazarna tsir gstrir. mk birjasnn sas vziflri bunlardr: 1) Isizlri i dzltmk; 2) Arzu ednlr i yerinin dyidirilmsind kmk gstrmk; 3) I qvvsi bazarnda vziyyti yrnmk v onun haqqnda informasiya vermk; 4) Gnclr pe ynmnd kmk etmk; 5) Bir sra lklrd (Byk Britaniya, Italiya, Fransa v i. a.) isizlri uota almaq v onlara yardm etmk, mavint vermk. Dvlt strukturlarnda olan mk birjalar il yana, myyn ii qruplarna (knd tsrrfat iilri, idar iilri, mllimlr v i. a.) xidmt edn xsusi vasitilr, habel hmkarlar, dini v gnclr tkilatlar nzdind idzltm brolar da faliyyt gstrir.

3. Birja svdlmlri v onlarn nvlri. Birja svdlmlri qiymtli kazlarla, mtlrl v ya xarici valyuta il aparlan ticart svdlmlridir. Bu svdlmlr iki yer blnr: 1) Pulun drhal dnildiyi kassa svdlmlri; 2) Pulun myyn vaxtdan sonra (adtn bir ay rzind) dnildiyi mddtli svdlmlr. Birja svdlmlrinin sas nv mddtli, hm d frq nzr alnmaqla dniln svdlmlrdir. Frq nzr alnmaqla dnilm o demkdir ki, myyn olun-mu mddt baa atdqda svdlm aparlan dvrdki mznn il dnilm vaxt kedikdn sonrak dvrd olan mznn arasndak frqi trflrdn biri digrin dmlidir. Mddtli svdlmlr bzi hallarda mznnlr arasnda frq gr oyununu xatrladr. V zrrkn bu frqi qiymtli kaz v mtlri qaytarmaqla dyir. Bu is ibazlara birjalarda byk mbld mhtkirlik etmy imkan verir. Mddtli svdlmlrin z d iki yer blnr: 1) Sad mddtli svdlmlr; 2) Mkafatl mddtli svd-lmlr. Sad mddtli svdlmlr aparld zaman h-dlik qti myyn edilmi mddtd, svdlm aparlar-kn qeyd alnm mznn v ya qiymtl yerin yetirilir. Mkafatlmddtli svdlmlrd is trflrdn biri di-grin myyn mbld mkafat vermkl svdlmdn imtina etmk v ya onun rtlrini dyidirmk hququ ld edir. Birjada mddtli svdlmlr adtn eyni vaxtda, deyk ki, ayn ortalarnda (buna medeo deyilir), yaxud da axrnda (buna ultimo deyilir) baa atr. Onlar daha ox mhtkirlik xarakteri dayr. nki svdlm mqamnda satcda shm, alcda is pul olmaya bilr. Svdlm baa atd mqamda shm mznnsi ykslrs, alc qazanr, nki o shmi yksk qiymtlr formalaana qdr, qabaq-cadan rtlndirilmi aa qiymtl satn almdr. Shm mznnsi aa ddkd is satc qazanr, nki o, qiy-mtdn dm shmlri qabaqcadan razladrlm yksk bazar qiymtlri il satmdr. Qrbi Avropa lklrind birja svdlmlrinin sas formas mddtli svdlmlr olduu halda, AB-n birjalarnda kassa svdlmlri stnlk tkil edir. AB-da bank kreditini almaq imkanna malik olmayan adamlar maklerlrin vasitiliyindn istifad edirlr. Daha dorusu, makler myyn faizl bankdan kredit gtrr v onu daha yksk faizl baqalarna borc vermkl hm komisyon haqq alr, hm d mhtkirlik edir. 4. Lizinq irktlri v bazar iqtisadiyyat raitind onlarn rolu. Lizinq icarnin formalarndan biri olmaqla man-larn, avadanlqlarn, nqliyyat vasitlrinin v digr maddi dyrlilrin baqalarnn istifadsin verilmsi demkdir. Lizinq mliyyatlar zaman mlkiyyt sahibolma hququ il ondan istifadetm hququ bir-birindn ayrlr. Lizinq svdlmlrind trf itirak edir. Ava-danl: 1) Istehsal edn firmalar (mssislr); 2) Icary vern lizinq irktlri; 3) Icary gtrn firmalar (mssi-slr).

Lizinq mliyyatlar il investisiya qoyuluunu hya-ta keirmk n myyn mbld vsait malik olan hquqi v fiziki xslr mul olurlar. Lakin lizinq mliy-yatlar bir qayda olaraq ixtisasladrlm irktlr trfin-dn hyata keirilir. Lizinq sahibkarlq faliyytinin formalarndan biri kimi inkiaf etmi lklrd son dvrlrd geni yaylmdr. Bazar iqtisadiyyat raitind lizinqin kmyil texnikan istehsal ednlrl ondan istifad ednlr arasnda sx laq yaranr. Istifad olunan btn avadanlqlarn atmaz chtlri v nqsanlar haqqnda mlumatlar isteh-sal mssislr atdrlr. Istehsal mssislri d z nv-blrind bunlar nzr alaraq avadanlqlarda olan nq-sanlar aradan qaldrr v bellikl d z mhsullarnn rqa-bt qabiliyytini yksldirlr. Lizinq xidmti mtlrin alq-satqsn mhdudla-drsa da, bu prosesd itirak edn btn trflr isteh-sallar, lizinq irktlri v istehlaklar n srflidir. Bu, onunla laqdardr ki, investisiya mtlrinin istehsallar z mhsullarn lizinq irktlrin verdiklrin gr reklam, bazarn thlili, alcnn taplmas il laqdar xrclrdn azad olurlar. Lizinq irktlri is hmin man v avadanlqlar baqalarna icary vermkl mnft ld edirlr. Demli, lizinq irktlrinin ld etdiklri mnftin balca mnbyi icardn gln glirdir. Lakin bununla yana, lizinq irktlri istehsallardan, onun mhsulunu iri hcmd ald n qiymt gztlri, icar mddti qurtardqdan sonra avadanln satlmasndan ld ediln glirlr hesabna da z mnftini artra bilir. Hazrda lizinq xidmtinin geni yaylm formalar aadaklardr: 1) mli lizinq; 2) Procekt Liz; 3) Vendor Liz; 4) Liz bek; 5) Beynlxalq lizinq. mli lizinq avadanlqlara xidmt gstrilmsi, avtomobillrin, yaxtalarn icary verilmsi, anbar v ev ilrinin grlmsi il laqdar olaraq qsa mddtli xidmtlr aiddir. Lizinqin bu formas AB v Yaponiyada daha geni yaylmdr. Procekt Liz hm avadanlqlarn uzun mddt icary verilmsi, hm d icarinin istifad olunan btn maddi dyrlilr kompleks xidmt gstrmsi demkdir. Lizinqin Vendor Liz formasnda, lizinq irktlrinin xaricd yerln sat filiallar z firmalarndan aldqlar avadanlqlar ya xarici istehlaklara icary verir, yaxud da pulu myyn mddtdn sonra, yni mhltl dnilmkl, satr. Liz Bek irktlri is hr hans bir lkd yerln istehsal firmadan nqd pulla man, avadanlq, dzgah dstlrini satn alr, sonradan pulunu mhltl dmk rtil qaytarb, onun zn satr. Beynlxalq lizinq dedikd lizinq irktinin hr hans bir lkdki firmadan hr hans bir mlak avadanlqlar, manlar v i. a. pulla satn alb, digr xarici firmaya uzun mddt icary vermsi nzrd tutulur. Lizinq xidmti il yana, rentinq xidmti d vardr. Bu, manlarn, avadanlqlarn v digr texnikann qsa mddt adtn bir il mddtin icary verilmsi demkdir. Lakin icardara hmin man v avadanlqlar sonradan satn almaq hququ verilmir. Man v avadanlqlarn sahibi bir qayda olaraq rentinq cmiyytlri olurlar. Hmin cmiyytlr mqavilnin qvvd olduu mddtd

man v avadanlqlara sahiblik, mlkiyyt hququnu saxlayr, onlarn tmirin xrc kir. Lizinq nisbtn rentinq zr icar haqq daha oxdur. 5. Yarmarka v auksionlar (hrraclar). Yarmarka alman dilind hr il keiriln bazar demkdir.Topdansat ticarti z inkiafnda mxtlif formalar yarmarka1, xsusi topdansat bazarlar, mt birjalar v s. almdr. Grndy kimi, yarmarka topdansat ticartinin xsusi formasdr. Digr trfdn, yarmarkalar v auksionlar mt birjalarnn klassik formalar srasna daxildirlr v bu gn d bazar infrastrukturunda zlrin mxsus xsusi yer tuturlar. z mahiyytlrin gr yarmarkalarn sas frqln-dirici xsusiyyti onlarn myyn dvrdn bir, hftd v ya ild bir ne df keirilmsidir. Birjadan frqli olaraq yarmarkada alq-satq mliyyatlarnda alclar v satclar ya bilavasit zlri itirak edirlr, ya da buraya onlarn adndan danmaq n zlrinin slahiyytli nmayndlrini agentlrini gndrirlr. Yarmarkalarda byk mbld ticart svdlm-lri aparlr. Masir raitd lk daxilind aparlan ticart mliyyatlarnda yarmarkalarn rolu azalsa da, beynlxalq mnasibtlrd onlar z hmiyytlrini myyn drcd qoruyub saxlaya bilmilr. Hazrda faliyyt gstrn yarmarkalarn aadak nvlri vardr: 1) Universal yar-markalar (msln, Trkiynin Izmir hrindki yarmar-ka); 2) oxsahli yarmarkalar (msln, Fransann paytaxt Parisdki yarmarka); 3) Ixtisasladrlm yarmarkalar (msln, Almaniyann Mnhen hrindki yarmarka) v s. Beynlxalq yarmarkalarn iini daha yax tkil etmk v lklraras mt mbadilsini inkiaf etdirmk mqsdil 1925-ci ild Parisd Beynlxalq Yarmarkalar Ittifaq yaradlmdr. Auksion latnca auktio szndn gtrlmdr ki, camaat qarsnda aq ticart demkdir. Bazar infrastrukturundan danarkn auksion1 tica-rtini yaddan xarmaq olmaz. Auksion dedikd, vvlcdn myyn edilmi vaxtda v yerd bzi mtlrin (yngl minik manlar, xzdri mmulat, ay, ttn, mnzil v s.) mumi akarlq raitind satlmas nzrd tutulur. Bu, hm d beynlxalq mk blgs sistemin mhkm daxil olmu, dnya ticartinin nnvi formasdr. Beynlxalq miqyasa sas etibaril yuyulmam yun, ttn, ay, trvz, meyv, gl, balq, at, hminin zint eylri, incsnt sr-lri v i. a. xarlr. Auksionda satlmaq n nzrd tutulan mtlr, yaxud da onlarn nmunlri qabaqcadan tan olmaq n ortaya xarla bilr v bu zaman mtnin satnn mumi qaydalar satc trfindn myyn edilir. Auksionda tklif olunan mty n yksk qiymti vern xs onu almaq hququ qazanr. Lakin mtnin qiymtini idar edn v tnzimlyn auksion iisi satlan maln keyfiyyti n cavabdehlik damr.
1 1

Auksionlar daimi, yaxud qabaqcadan tyin olunmu yerlrd v vaxtlarda keirilir. Beynlxalq auksionlar adtn xsusi yeri, avadanlqlar v ixtisasl iilri olan kommer-siya tkilatdr. Onlar bir qayda olaraq istehsallardan mal alr, topdansat zr vasitilr satr v qiymtlr arasn-dak frq gr qazanc ld edirlr. Bel auksionlarda sat alclarn bilavasit itirak il aq kild keirilir. Beynlxalq auksionlar adtn London, Amsterdam, Nyu-York, Klktt, Liverpul, Sidney v s. kimi byk ticart mrkzlrind v limanlarnda tkil edilir. Auksionlar, hminin z mtrilrinin alc v satclarn tapr il myyn rtlr sasnda mtlrin alnb satlmas il mul olan ixtisasladrlm broker firmalar trfindn tkil olunur. Bel auksionlarda mtrilrin zlri bilavasit itirak etmir, grln i n brokerlr haqq verirlr. Auksionun knll v mcburi nvlri vardr. K-nll auksionu z mtlrini daha srfli qiymtlrl sat-maq istyn xslrin zlri tkil edirlr. Mcburi auksion-lar is borclarn ver bilmynlrin v ya vermk istmynlrin mlakn, msadir edilmi mtlri v yklri, girov qoyulmu v vaxtnda geri gtrlmmi mlkiyyti, haqq vaxtnda dnilmyn mtlri v s. satmaq mqs-dil mhkm v dvlt orqanlar trfindn tkil edilir. mtlrin gndrilmsi, onlarn satlmas, mqavi-llrin balanmas, satn alnm mallarn aparlmas, auksi-onun keirilmsi n vaxtn v yerin seilmsi, mtlrin yoxlanma mddtlri v s. auksion qaydalar il myyn edilir. 6. Bazar infrastrukturunun qeyri-hkumt tsisatlar. XX srin axrlarnda formalam infrastrukturun qeyri-hkumt tsissatlarnn sas nvlri aadaklardr: 1) Menecment konsaltinq( ingilisc mslhti); 2) Audit v mhasibat uotu sahsind mslhtilr; 3) Istehsaln v satn tkili zr mslhtilr; 4) Hquq mslhtilri; 5) Sair ilr zr tsisat v mslhtilr. Menecment-konsaltinq daxil olan xidmtlrin aadak nvlri vardr: 1) Inkiafn strateji msllri 2) Maliyy msllri 3) Kadrlarn idar edilmsi 4)Istehsaln idar edilmsi v ona xidmt gstrilmsi 5) Marketinq v sat 6) Informasiya texnologiyalar v sistemlri 7) Yeni obyektlrin, blmlrin, firmalarn yara- dlmas 8) Iqtisadi ekoloji msllr Audit qbul edilmi mumi standartlara uyun olmas v etibarll baxmndan irktlrin (firmalarn) maliyy hesabatlarnn yoxlanmas v qiymtlndirilmsi sahsind xidmt gstrilmsi demkdir. Auditor kimi faliyyt gstrn mhasibat uotu mtxssislri irktlrin (firmalarn) hesabatlarn yoxlayr, onlarn dzgnlyn, etibarllna v qbul edilmi mumi standartlara uyun olub-olmamasna ekspert ryi verirlr.

Aparc beynlxalq firmalarn (msln, byk alt-larn) gstrdiklri xidmtin xeyli hisssi veriln msl-htlrin payna dr. Hquqnaslar qanunlar dvltin normativ aktlarn, iqtisadlar v idaretm zr mtxssislr is bazar qanunlarn v insanlarn davrann ld rhbr tuturlar. Mhndis mslhtlri (injinirinq) d vardr. Bu sahd gstriln xidmtlr iki qrupa blnr: 1) Istehsal prosesinin hazrlanmas il laqdar olan xidmtlr; 2) Mhsullarn istehsal v realladrlmas proseslrinin normal gediinin tmin olunmas il laqdar olan xidmtlr. Injinirinq xidmtlriixtisasladrlm mhndis mslhti-xsusi firmalar, hminin tikinti v snaye irktlri trfindn hyata keirilir. Xidmtin nvlrindn biri d rhbr kadrlarn seilmsi v onlara qiymt verilmsidir ki, buna da rekrutment deyilir. Firmalar iilrin muzdla tutulmasna dair elan vermk istmdikd, yaxud da bu sahd daha mhur olan nfuzlu xslri gizli kanallarla zlrin clb etmk fikrin ddkd axtara balayr v bu suldan istifad edirlr. Xidmtin bir nv d ixtisasn artrlmasdr. Buna, treninq deyilir. Xidmtin bu nv konsaltinq v menec-mentin yrnilmsi arasnda mvqe tutur, menecerlrin ixtisaslarnn artrlmas n istehsalatdan ayrlmaq v ayrlmamaqla kurslar, konfranslar, seminarlar tkil edir, tcrb mllri keirirlr. Treninq proqramlarnn digr tdbirlrin proqramlarn-dan frqi ondadr ki, bunlar maksimum drcd tcrby yaxnladrlr (msln, igzar oyunlar, psixoloji treninq raitinin thlili v s.), konsaltinq-mllimlr is bu v ya digr problemin tdqiqi prosesind baqa firma v irkt-lrd qazandqlar mli biliklrdn v tcrbdn istifad edirlr. Bunlarla yana, treninq mslhtilrl menecerlr arasnda laqlrin v qarlql faliyytlrin sahmana salnmasna da tsir gstrir. Son dvrlrd xidmtin marketinq nv geni yaylm-dr. Onun balca vzifsi mhsullarn sat n bazar axtarb tapmaqdan v tlbi formaladrmaqdan ibartdir. Marketinq zr mslhtilr sat, reklam, ticartvasiti firmalarla i aparlmas sahlrind qrarlarn hazrlanma-sn tmin edir, bazarlar yrnir, yeni mhsullarn istehsal v onlarn bazara xarlmasna dair tvsiylr verirlr.

Mvzu 8: Rqabt v inhisar. ( 2 saat) Plan

1. Rqabtin mahiyyti v iqtisadiyyatn inkiafnda onun rolu. 2. Rqabtin tiplri v modellri. 3. Rqabtin metodlar. 4. qtisadiyyatda inhisarlq. 5. nhisarln formalar. 6. nhisarln sosial- iqtisadi nticlri. Antiinhisar qanunvericiliyi. 1. Rqabtin mahiyyti v iqtisadiyyatn inkiafnda onun rolu. qtisadi inkiafn bazar mexanizmi bir sra iqtisadi nsrlrin qarlql laqd faliyyti il rtlnir. Bu nsrlrdn biri d rqabtdir. Rqabt latn sz olub( concurere) toqqumamnasn verir. Rqabin meydana glmsi tarixn mlkiyyt ayrsekiliyinin v mk blgsnn rtlndirdiyi mt istehsalnn meydana glmsi dvrn tsadf edir, mt istehsalnn inkiaf il iqtisadi inkiafn n fal nsrn evrilir. stehsal vasitlri zrind xsusi mlkiyyt rqabtin mvcudluunu rtlndirir. Rqabt bhslmdir.Rqabt nticsind istehsal v istehlaklar brabr imkarlara malik olmalarna baxmayaraq,bu imkanlardan daha smrli istifad etmkl qalib glm k istyi hmi onlar istehsaln nticsini yaxladrmaa stimulladrr. Rqabt bazarn tbitin daxiln xas olan bir nsr olub bazar iqtisadiyyatn inkiaf etdirn balca amillrdn biri kimi x edir. Rqabt bazar laqlrin clb olunmu bazarn itiraklar arasnda xsusi formada tzahr edn mnasibtlri ifad edir. O, bir trfdn istehsallarn z aralarnda, ikinci trfdn, istehsallarla istehlaklar arasnda, nc trfdn is istehlaklarn z aralarnda mnafelrinin reallamas urunda mbarizni ks etdirir. Onlar z aralarnda rqabt mbarizsi yolu il istehsalda, satda alda lverili rait nail olmaa alrlar. Bu mbariz is hmi onlar istehsal tkmilldirmkd, inkiaf etdirmkd maraql edir, nki rqabt mbarizsin dzmmkd hmi iflasa urama thlksi var. Rqabt bazar iqtisadiyyat raitind mssislrin, xsusi sahibkarlq faliyytinin smrliliyinin yksldilmsinin balca amilidir. Rqabt nticsind subyektlr hmi bir birini tmy, bir- birini z iqtisadi gstricilrini yaxladrmaa svq etdirir, birbirindn geri qalmamaa alr. Rqabt bir trfdn istehsaln kifayt drcd evik olmasnda istehsallar stimulladrr, digr trfdn bu iqtisadi mbarizy tab gtirmynlrin iflasa uramasna sbb olur. O elmi- texniki trqqinin nailiyytlrinin istehsala ttbiqinin srtlndirilmsini, myin tkilinin mtrqqi formalarnn ttbiqini, eyni zamanda iqtisadiyyatda tkilati v struktur dyiikliyin aparlmasn zruri edir. ks tqdird iqtisadiyyatn dnya iqtisadi inkiafndan geri qalmas prosesi mahid olunur. Rqabt nticsind mhsulun keyfiyytinin yaxladrlmasna, dnya bazarna rqabt qabiliyytli mhsulla xmaa imkan yaranr. Rqabt nticsind mhsul vahidin material msrflri istehsal trfindn aa salnr v nticd hm istehsaln hm d btvlkd iqtisadiyyatn smrliliyi ykslir. Bu is ntic etibar il istehlaklarn tlbatlarn mvcud resurslardan smrli

istifad etmkl daha dolun dnilmsin rait yaradr. Digr trfdn rqabt tsrrfat subyektlrini mcbur edir ki, istehsal gclrinin bir hisssini ehtiyatda saxlasnlar. Daha lverili bazar raiti yaranan kimi hmin ehtiyatda olan resurslar istehsala clb etmkl zlri n lverili istehsal v bazar raiti yaratsnlar. Qrb lklrinin tcrbsi gstrir ki, istehsal gclrinin bir hisssinin ehtiyatda saxlanlmas rqabt mbarizsind mhv olmamaq zrurtindn irli glir. Rqabt hminin istehsallarla istehlaklar arasnda tzahr edir. Bunun da mzmunu satcnn alc zrind hkmranlna, bazarn istehsallarn inhisarna evrilmsin v s. yol vermmkdn ibartdir. Rqabtin tarixn sad mt istehsal raitind meydana glsin baxmayaraq o, iri manl istehsal raitind d iqtisadi inkiafn hlledici amillrindn biri kimi x edir. ri manl istehsal raitnd o, tkc frdi istehsallar arasndak rqabt klind deyil, hminin sahdaxili v sahlraras rqabt kimi d x edir. Sahdaxili rqabt eynitipli faliyyt nv il mul olan tsrrfat subyektlri arasnda, sahlraras rqabt is mxtlif sahlr daxil olan, lakin myyn mkan daxilind olan bazar subyektlrinin bhslmsi kimi tzahr edir. Bazar sistemin malik btn lklrd, xsusil d keid dvrn yaayan hr bir lkd rqabtin daltli aparlmas iqtisadi inkiafda hmiyytli rola malikdir. Bu lklrd tsrrfat subyektlri arasnda rqabt aparmaq nnsinin olmamas haqsz rqabt gtirib xarr ki, bu da nticd sas etibar il istehsaln inkiafn stimulladrmaq vzin ona mane olan bir amil kimi x edir. Bazar sistemin malik lklrd daltsizliy yol vermmk n Haqsz rqabt haqqnda qanun qbul edilir. Haqsz rqabt dedikd, bazar subyektlrinin daltsiz sullarla stnlik ld etmy ynldilmi, bununla da digr bazar subyektlrin( rqiblrin), yaxud onlarn igzarlq nfuzuna zrr vura biln faliyyti nzrd tutulur. Haqsz rqabt aadaklar aid edilir: - rqibin tsrrfatnn tqlidi; - rqibin tsrrfat faliyytinin gzdn salnmas; - rqibin tsrrfat faliyytin mdaxil; - haqsz sahibkarlq faliyyti; - haqsz igzarlq davran; - istehlaklarn adrlmas. Bu hallarn qanunla qarsnn alnmas ntic etibar il bazar subyektlrinin sassz stnlk ld etmk imkann aradan qaldrr. Rqabtin sas stn chtlrindn biri d btvlkd cmiyyt miqyasnda biznesi canlandrmaq, stimulladrmaq v smrliliyini yksltmkdir. Xsusil iqtisadi inkiafnda bazar mnasibtlrin keidi z qarsna mqsd qoyan hr bir lknin iqtisadiyyat n rqabt mhitinin yaradlmas hmiyytli rola malikdir. Kemi ttifaqa daxil olan lklrd, o cmldn Azrbaycanda da bazar mnasibtlrin keidin mvffqiyytliliyi bazar mhitinin formalamas il, bazar elementlrinin faliyyti il myyn olunur. Bazar elementlrindn biri d rqabtin formalamas xsusi v azad sahibkarln inkiaf etdirilmsi,

iqtisadiyyatda dvltin v istehsallarn inhisar mvqeyinin aradan qaldrlmas il myyn olunur. Uzun illr inzibati amirlik sistemi raitind mvcud olan Azrbaycan iqtisadiyyatn ddy bhranl vziyytdn xartmaq n keid dvrnn mhm problemlrindn biri olan dvlt mlikyytinin zlldirilmsi yolu il mlkiyytin oxnvlyn v tsrrfat faliyytinin azadlna nail olmaqla rqabt lverili rait yaradlmaldr. 2. Rqabtin tiplri v modellri. Bazar rqabtdn asl olaraq iki tip ayrlr: azad rqabtli bazar( mkmml rqabt) v qeyri- mkmml rqabt, bu da inhisar oliqapolik v onhisar rqabt bazarlarna ayrlr. Mhsullarn reallamas rtlrin, sasn onlarn qiymtlrin bazarn itiraklarnn tsir gstrmk imkanlar olmad bazar rqabtli olur. Bu cr bazar azad v ya xalis rqabtli bazar adlandrrlar. Bazar rqabtli bazar aadak lamtlrl sciyylnir: a) satclar v alclar o qdr oxdur ki, onlarn he biri v ya he bir qrupu bazar proseslrin, sasn d qiymtlr tsir gstrmk qabiliyytin malik deyillr; b) btn satclar trfindn sat n mtnin frdi xarakteristikalarn, xsusi mt nianlar v markalarn ks erdirmyn eyni mt v xidmtlr- znmxsus, identik- standartlam mtlr tklif olunur; v) btn alclar v satclar bazar haqqnda tam informasiyaya( qiymt, mt, tlb, tklif v s.) malikdirlr; q) satclar v alclar hr hans qanunvericilik, malyy, texnoloji manelin olmad halda bazara azad surtd daxil olub, onu azad surtd trk ed bilirlr; a) btn maddi, maliyy v digr resurslar tam evikdir, bazarn itiraklar azad surtd lazm olan resurslar istehsala clb ed bilirlr. Bellikl, azad rqabtli bazarda sas rt odur ki, bazarda qiymt praktik olaraq ayr- ayr subyektlrin arzu v hrktlrindn asl deyildir, o el bil z- zn gzgrnmz l il tlbl tklifin tsiri il formalar. Azad rqabtli bazar- myyn drcd nzri abstraksiyadr, modeldir; bu cr bazar he vaxt, he yerd mvcud olmayb. qtisadlar rqabtin mhdudluu v ya inhisarladrlma drcsin gr bazarn bir ne sas modellrini frqlndirilr. Bu modellr aadaklardr: - Mkmml rqabtli bazar; - nhisar rqabtli bazar; - Oliqapolik bazar; - Xalis inhisar bazar. Bazarn rqabtli olmas- istehsallarn v istehlaklarn hrktlrin tsir gstrn amillrdir. Bazarn rqabtli olmas- onun itiraklarnn realiz olunan mtlrin qiymtlrin hans drcd tsir gstr bilmsi il myyn edilir. Yuxarda gstrildiyi kimi xalis rqabt( mkmml rqabt) raitind standartladrlm mhsul istehsal edn, oxlu sayda xrda firmalar faliyyt

gstrir v sahy daxil olmaq n mane olan hdlrin olmamas v yaxud arzu ediln istniln firmann mhsul buraxmas imkannn olmas mmkn olur.ksin, xalis inhisar is znd satc klind yalnz bir firma frqlndirilmmi mhsul v sahy daxil olmaq yolunda mxtlif manelrin olmasn ks etdirir. nhisar rqabti yuxardaklarla mqayisd frqli mhsul istehsal edn( ayaqqab, geyim) iri firmalarn oxluu v sahy azad daxil olmaqla xarakteriz olunur. Oliqapoliya is mtlrin qiymtlrin, tklifin hcmin tsir gstrmy qadir olan iri satclarn ox olmamas, hminin sahy daxil olman tinliyi il frqlnir. Qeyri- mkmml rqabtli bazarn tam alna kemzdn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, bu cr tsnifatladrma satclarn hrktlri v say sasnda aparlmdr. Bel ki, alclarn bazarda hrktlri v say baxmndan monopsoniyan( bir alcn inhisar) frqlndirmk lazmdr. Bu zaman bazarda bir alc, oxlu sayda alc olur( bu hal adi deyildir v buna ox nadir hallarda rast glinir). Oliqopsoniya( alcnn inhisar)- bu zaman bazarn rtlrini dikd etmy malik olan bir ne iri alc v oxlu sayda satc il rqabtli bazar olur. Buna gr d azad rqabtli bazarda iqtisadi resurslarn daha smrli ilynin xeyrin yenidn blgs ba verck. Bu cr bazarn sas yax chti bundan ibartdir. Yksk rqabtli bazarn zif chtlri d vardr. Bir mtnin satclarn saynn qeyri- mhdudluu prinsipi, bazarn hr bir itiraksnn kapitalnn mlum lsnn eyniliyinin cziliyidir. Mkmml rqabtli bazar iri istehsalnn yaradlmasnn, elmi- texniki inkiafn, iri miqyasl problemlrin onsuz realiz edilmsinin mmkn olmamasndan olan kapitaln mrkzldirilmsin qar hdlr qoyur. Bundan, lav gstrildiyi kimi praktik olaraq btn rtlrin eyni vaxtda yerin yetirilmsi, azad bazarn kriteriyalarnn gzlnilmsi imkan qeyrimmkndr. Mkmml rqabtli bazardan frqli olaraq qeyri- mkmml rqabtli bazarda ayr- ayr istehsallar v ya onlarn birliklri sat rtlrin, xsusn d onlarn qiymtlrin tsir gstrmk vziyytinddir.Buna grd btn qeyri- mkmml bazarlarn hamsn qiymti yaradan bazar adlandrrlar. Onlarn sas frqlndirici chti kimi inhisarladrmann drcsi x edir. nhisar rqabt bazarnda mxtlif firmalarn istehsal etdiklri mtlrin mxtlifliyi prinsipi xeyli drcd gzlnilir. gr bu mtlr qarlql mbadily, eyni tlbatn dnilmsin malikdirs, onda bazar rqabti satclarn( istehsallarn)mhdud say olduu raitd yaranr v el bil mtlr arasndak rqabt keir. Daha mumi grnd inhisar rqabti znd oxar, lakin identik olmayan mhsullar sata tklif edn, satclarn saynn ox olduu( onlarla) bir bazar strukturunu ks etdirir. Bu zaman inhisar rqabt bazarnda tmsil olunan hr bir firma baqa firmlarn hrktlrin reaksiya, fikir vermdn zn tam mstqil hiss ed bilr.Bu cr sahlr st geyimlri, ayaqqab, kosmetika mallarnn istehsaln, kitab nrini, turizmi misal gstrmk olar. nhisar rqabt raitind rqabtin alti ninki qiymt, htta bu v ya digr mtnin keyfiyyti d x edir.nhisar rqabt bazarnda material, stil, iin

keyfiyyti chtdn frqlnn geyim, daimi alclar gztlr, kredit satlmaqla bal olan ticart tklif olunur. nhisar rqabt raitind istehsallarn mhsullarn qiymtlrin nzart etmy imkanlar mhduddur. nki, alclar v satclar bir- birilrin tbii bal deyillr, alclar zlri bu v ya digr mhsulun qiymtini myyn edirlr. nhisar rqabti xarakteriz edn chtlrdn biri d odur ki, bu raitd sahy yeni firmann daxil olmas asandr, bu da praktiki olaraq firmalar arasnda gizli danqlarn, sazilrin yaranmasnn qeyri- mmknlyn sbb olur. Masir bazar iqtisadiyyatna daha tipik olan bazarlardan biri d oliqapolik bazardr( yunan dilindn oligos-az v poleo-satram). Bu cr bazar adtn bir ne nisbtn byk, sat miqyasna v tsir drcsin gr yaxn olan itiraklardan ibart olur. Oliqapoliyann sas myyn ediln lamti- bazarda hakim satclarn( istehsallarn) saynn mhdudluu, azlq tkil etmsidir. Oliqapolik bazar mkmml rqabtli bazardan qiymtlrin dyim xsusiyytlrin gr frqlndirirlr. Mkmml rqabt raitind qiymtlr daimi olaraq tlb v tklifin trdddndn asl olaraq dyiir. Oliqapoliya zaman is qiymtlr tez- tez deyil, byk vaxt intervalnda hmiyytli drcd dyiilir. Oliqapoliya tez- tez qiymtlrd liderlik siyastini aparr ki, bu da znd hamnn maran nzr almaqla, oliqapoliya sahsin daxil olan firmalarn, lider- firmann qiymtlrin ynldiyini ks etdirir. Oliqapoliyann iqtisadi smrliliyin mxtlif mvqeyi- nzrdn baxlar mvcuddur. Bazar duapoliyas oliqapoliyann xsusi hal olub, bazarda tmsil olunan satc( istehsal)- firmalarn saynn ikiydk ixtisar edilmsidir.Tam inhisarladrlm bazarlar aadak lamtlrl xarakteriz olunur: a) bazarda mtni yalnz bir satc satr, baqa szl, btn sah bir firma trfindn tmsil olunur; b) mt el nadirdir ki, onu vz edn baqa bir mt yoxdur.Alc ya bu mtni inhisardan almaldr, ya da bu mtsiz keinmlidir; c) satc yalnz z mtsi il ticart aparr; d) satc qiymt zrind nzartin ona mxsus olduundan qiymti dikd edir. Bu fakt is byk xrclr tlb etmyn v informasiya xarakteri dayan reklamn yerini vvldn myyn edir; e) sahy daxil olmaq imkan yoxdur. Bellikl, xalis inhisar bazar birbaa rqiblr malik olmur v bunun nticsind digr tsrrfat subyektlrinin inhisarn nfuz dairsind olan sahlr daxil olmas mhdudlar. Mkmml rqabtli bazar znd cmiyytin resurslarnn daha rasional istifadsini, mhsul istehsalna kiln ictimai xrclrin minimumladrlmasn ks etdirir. Qeyri- mkmml rqabtli bazar is mkmml rqabt zaman yaranan tarazlqdan yaynma haln ks etdirir. 3. Rqabtin metodlar.

Rqabt mbarizsind mxtlif metodlar ttbiq edilir. Onlara iqtisadi v qeyri- iqtisadi mzmunlu tdbirlr kompleksi daxildir. Rqabt mbarizsind istifad olunan metodlar iki qrupa blnr: 1. qiymt metodu 2. qeyri- qiymt metodu. Qiymt rqabti bazarda iqtisadi bhslmnin sas metodudur. Bu vaxt satclar mhsullarn qiymtini aa salmaqla satn hcmini oxaldaraq daha ox glir ld etmy sy gstrirlr. Qeyri- qiymt metodu is qiymtin bilavasit dyimmsi il baldr. Firmalar bu metodun kmyi il qiymtlri dyimdn onun satn artrmaa sy edirlr. Bu vaxt firmalar aadak vasitlrdn istifad edirlr: - mhsulun texniki stnlklrinin tmin edilmsi; - sat metodlarnn tkmilldirilmsi; - istehlaklara xidmt gstrilmsi v gzt edilmsi; - reklam v s. Qeyri- qiymt rqabtinin aadak formalar geni yaylmdr: - mhsulun keyfiyytinin diferensiasiyas. Bu vaxt istehlaklara eyni adl mhsulun mxtlif eidlri tklif edilir v onlar bunun irisindn zlrin lazm olan seirlr; - mhltl satn tkili. Bu vaxt firmalar mhsullarn kredit vasitsil satn gclndirir. Alclar ona gr d nd kild pullar olmad halda buna stnlk verirlr. Nticd mhltl sat tkil edn firmalar digr firmalar nisbtn daha ox mhsul sataraq ox glir ld edirlr. - tminatl xidmt mddtinin uzadlmas. Tminatl xidmt mddtinin uzadlmasnn sasn yksk keyfiyytli mhsul istehsal tkil edir.Firmalar mhsulun keyfiyytini yksltmkl tminatl xidmt mddtini artraraq daha ox mhsul satmaa sy gstrir. Alclar bazarlardan mhsul alarkn hmi alr ki, tminatl xidmt mddti ox olsun. - lizinq xidmtinin tkili. Bu sasn istehsal vasitlrinin sat il mul olan firmalar aiddir, onlar lizinq xidmti vasitsil istehsal vasitlrini uzunmddtli icary verirlr. Bu metodun stnly ondan ibartdir ki, istehsal vasitlrini istehsal edn firmalar lizinq xidmti vasitsil z mhsullarn icary vermkl onlarn mnvi anmasnn qarsn alrlar. - reklamlamann tkili. Bu rqabt metodlar daltlidir. Haql rqabtl yana haqsz rqabt d mvcuddur. Haqsz rqabt tsrrfat qanunvericiliyin v ticart nnlrin zidd gln rqabt mbarizsidir. 4. qtisadiyyatda inhisarlq. nhisarlar istehsaln, kapitaln tmrkzlmsi v mrkzlmsinin nticsi olmaq etibar il XIX srin ikinci yarsndan meydana glmy balamdr. Tdricn inhisarn inkiaf el bir nticy glib xmdr ki, o, btvlkd

iqtisadiyyat hat etmy balamdr. Bellikl, XX srin 30-50- ci illrindn iqtisadiyyatda unhisarlq hakim bir mvqey malik olmudur. nhisarlq trrrfat subyektlrinin yolverilmz fnd v sullardan istifad etmkl yksk mnft gtrmk mqsdi il azad rqabt yol verilmmsin, onun mhdudladrlmasna v aradan qaldrlmasna ynldiriln faliyytdir.Tsrrfat subyektlrinin faliyyti ntic etibar il azad rqabt qar ynldilib. Azar rqabtin mhdudladrlmasna v aradan qaldrlmasna ynldilmi inhisarlq faliyytini iki qrupa blmk olar: 1. nhisarlarn inkiafnn ilkin mrhlsind inhisara daxil olan tsrrfat subyektlri n qiymtqoymann razladrlmas, xammal v sat bazarlarnn bldrlmsi v mnft gtrmk n lverili rait yarada bilck digr msllrd razlq ld edilmsin ynldiln faliyytlr; 2. Bazardak hakim mvqelrindn istifad edrk inhisar qiymti alti( aa inhisar qiymti, yuxar inhisar qiymti) vasitsi il rqibin sxdrlmasna ynldilmi faliyytlr. Bu faliyyti nticsind inhisar mssis istehsalda v satda sassz surtd stnly malik olur. Bu cr stnlk raitind mssisnin davran inhisar nzriyysi il izah olunur. nhisar mssisnin istehsal xrclrinin formaladrlmas, z mhsuluna qiymt qoymann prinsiplri v istehsal hcminin myyn edilmsi inhisar nzriyysinin mzini tkil edir. 5. nhisarln formalar. nhisar nzriyysin gr inhisarn maksimum mnft gtrmsini tmin edn mhsul buraxlnn hcmi rqabt raitnd mvcud olan prinsip, son hdd glirlrinin v son hdd xrclrinin brabrliyin saslanr.qtisadiyyatda inhisarl hatliyi baxmndan aadak kimi qrupladrmaq olar: 1. stehsal inhisarl: Myyn nv mhsul istehsalnn sas hisssinin mhdud miqdarda istehsalnn lind cmlnmsin istehsal inhisarl deyilir. stehsal inhisarl myyn mhsul istehsallarnn birlmsi v yaxud da mvafiq mhsulu istehsal edn mssisd kapitaln z- zn artmas yolu il yaranr. Istehsalda inhisarlarn mahiyytini 3 balca chtl sciyylndirmk olar: 3. Hkmran olmaq; 4. Qiymtlri dikt etmk; 5. Yksk inhisar mnftini mnimsmk. stehsal inhisarlnn aadak formalar vardr: K a r t e l eyni bir istehsal sahsinin bir sra mssislrinin el birlmsidir ki, onun itiraklar istehsal vasitlri v istahsal olunmu mhsul zrind z mlkiyytinin saxlayr, z mhsullarn zlri bazarda realladrr. stehsal olunmu mumi mhsulda kartel zvlrinin pay, sat qiymtlri, bazarn blgs, mnftin bldrlmsi v s. zr kartel sazii balanlr. S i n d i k a t yekcins mtlr istehsal edn mssislrin el birliyidir ki, burada istehsal vasitlri sindikat itiraklarnn z mlkiyytind qalr, istehsal olunmu mhsul is sindikatn mlkiyyti olur v yaradlm xsusi idar trfindn realladrlr. Karteldn frqli olaraq sindikat ayr- ayr mssislrin

bilavasit bazarla laqsini ksir. Sindikat hmi yekcins mtlrin ktlvi istehsal olunduu sahlrd yaradlr. T r e s t sindikata nisbtn yksk inhisar formasdr. Burada istehsal vasitlri zrind bura daxil olan sahibkarlar qrupunun birg mlkiyyti yaradlr. Trestd mssisnin sahiblri istehsal vasitlri, texnologiya, patentlr v s. zrind z mlkiytini birliy verir. Mssis sahiblri qoyduu kapitaln miqdarna gr trestin shmlrini alr v bununla da trestin idar edilmsi v onun mnftindn pay gtrmk hququnu ld etmi olur. Sindikatdan frqli olaraq trestd yekcins mhsullar buraxan mssislrin birldirilmsi cburi deyildir. K o n s e r n formal olaraq mstqil, zrlrind maliyy nzarti qoymaq yolu il bir sra mssislri birldirn inhisardr. Burada nzart ba firmaya mxsusdur. Konsern adtn mxtlif snaye sahlrinin mssislrini, ticart firmalarn, banklar, nqliyyat v maliyy kompaniyalarn birldirir. Masir dvrd trestlrin konsern evrilmsi geni yaylmdr.60- c illrd, xsusi il, AB- da byk surtl k o n q l o m e r a t l a r meydana glmidir. Konqlomeratlar bir- biri il funksional laqsi olmayan mssislrin kompaniyalar trfdn udulmas yolu il yaradlmdr. K o n s o r s i u m son zaman inhisarn daha geni yaylm bir formasdr. Bu forma bir ayda olaraq irimiqyasl layihlrin hyata keirilmsi n yaradlr. O, maliyy, ticart, texniki v ya baqa sbblr zndn bir ne itiraklarn qvvsini birldirmyi tlb edir. Konsersium itiraklar hm xsi, hm d dvlt tkilatlar v dvltlr ola bilr.Konsersium itiraklar tam mstqillik saxlayr. Birg seilmi rhbrliy tabe olurlar. Hazrda Azrbaycanda neft mqavillri zr neftin hasili v nqli il laqdar azrbaycan Beynlxalq mliyyat irkti v imali Aberon mliyyat irkti yaradlmdr. Bu konsersiumlarn yaradlmasda xarici lklrin neft maqnatlar da itirak edir. 2. Tbii inhisarlq: stehsal miqyasnn artrlmasnn byk hcmd qnat sbb olduu hallarda mmkndr. Bu inhisarlq tsrrfat subyektlri arasnda rqabtin mmkn olmad sahlrd d yaranr. Buraya neft, qaz, su, elektrik enerjisi, faydal qazntlar v s. sahlr daxildir. 3. Texnoloji inhisarlq: nhisarn obyekti bu v ya digr mhsulun hazrlanmas sulu olduu halda yaranan inhisarlq texnoloji inhisarlqdir. Texnoloji inhisar kimi ETT- nin myyn istiqamtind liderliyi l kermi mssislr x edir.nhisarln bu formas mvqqti xarakter dayr. 4. stehlak inhisarl v ya monopsoniya: Bu halda bazarda bir alc oxlu sayda satc olur. 5. Tkilati inhisarlq: nhisarln bu formas istehlak birliklrinin formaladrlmas yolu il meydana glir. stehlaklarn mxtlif sah, sahlraras v yaxud da regional tkilat strukturlarn yaratmaqla, inhisar meyllrini miqyaslarn hmiyytli drcd genilndirmk mmkn olur. Bu is btvlkd iqtisadiyyatn inhisarlama drcsinin artmasna, texniki texnoloji trqqinin sah v lk miqyasnda lngimsin sbb olur. 6. daretm inhisarl: nhisarln bu formas inzibati amirlik sisteminin xarakterik xsusiyytlrindn biridir. Burada inhisar kimi dvlt x edir. Dvlt btvlkd sosialist tsrrfat mexanizmi vasitsil iqtisadiyyat idar

etmkl hm mssislrin mstqilliyini mhdudladrr v msuliyytlrini olduqca azaldr. 7. dxal inhisarl: Son dvrd Respublikamzda geni yaylmdr. Bu inhisarlq xarici lklrdn Respublikamza daxil olan mxtlif mhsullarn ayrayr adamlar trfindn l keirilrk z nzartlri altnda dyrindn qat- qat yksk qiymt satlmas yolu il yaradlr. 6. nhisarln sosial -iqtisadi nticlri. Antiinhisar qanunvericiliyi. nhisarlq ox hallarda mhsulun keyfiyytinin aa dmsin v qiymtlrin srtl artmasna sbb olur. Bel vziyyt bazar iqtisadiyyat raitnd istehlaklara mnfi tsir gstrir. nhisarn sosial- iqtisadi nticlri xalis inhisar baxmdan daha qabarq kild zn gstrir. Bu zaman aadak 4 amil diqqti clb edir: a) Qiymtlr, istehsaln hcmi v resurslarn bldrlmsi. Rqabt aparan v inhisar firmalarn xrclri arasnda mqayis il laqdar olan tinliklr; b) Sahy daxil olma mhdudladran hdlrin hesabna inhisar mssislrin daimi olaraq yksk inhisar mnfti ld etmsi. Bu inhisar firmann rqabt aparan firmalara nisbtn ETT- nin imkanlarndan geni istifad etmsi etmsi hesabna yaranr; c) Glirlrin blgs. Sahibkar inhisar glirlrin blgsnd qeyribrabrliyi rtlndirir. z bazar hkmranlnn saysind inhisar firmalar rqabt firmalara nisbtn daha yksk qiymti tsbit edir. Bazar iqtisadiyyatnn inkiafnn myyn mrhlsind inhisarlq el bir sviyyy glib atr ki, ona qar tdbirlrin grlmsin zrurt yaranr. Bu tdbirlr iki istiqamtd aparlr: 1. Mvafiq strukturlar trfindn rqabtin inkiaf n lverili mhitin yaradlmas. 2. Mvafiq orqanlar trfindn inhisar mvqey malik olan tsrrfat subyektlrinin fliyytinin hququ aktlarla tnzimlnmsi. nhisar faliyytini tnzimlyn ilk hquqi aktlar hl XIX srin ortalarnda AB- da qbul edilmidir. Sonralar bir sra lklrd,o cmldn, Azrbaycanda da bazar mnasibtlrin keidl laqdar inhisarlarn faliyytini tnzimlyn qanunlar qbul edilmidir. 1.ermann qanunu(1890). Bu qanunla ticartin gizli inhisarlamas, bu v ya digr sahd tkbana nzartin ld edilmsi, qiymtlr haqqnda razlama qadaan edilir.Bu qanunda trest firmasnda birlm, ticartd inhisarlama aparma urunda gizli sazilr qadaan olunur.Qanunda gstrilir ki, inhisarladrmaa chd gstrn hr bir xs hququ pozmu hesab olunur v 50 min dollara qdr crim v ya bir il mddtindk azadlqdan mhrum edil bilr. 2.Kleytonun qanunu(1914). Bu qanunda sazi sferasnda mhdud igzar praktikan, qiymt diskriminasiyasn, uyunlaman myyn edn maddlr z ksini taprd.

3.Robinson- Petmin qanunu( 1936). Bu qanun ticart sahsind mhdud igzar praktikann olmasna, qiymt qaysna, qiymt diskriminasiyasna qadaa qoymudur. 1950- ci ild Kleytonun qanununa Seller- Kefover dzlii edildi: qeyri- qanuni uyunlama anlay dqiqldirildi, yni aktivlrin alnmas yolu il olan uyunlama qadaan olundu.gr Kleytonun qanunu il iri firmalarn horizontal yolla uyunlamasna yol verilirdis, Seller- Kefover dzlii horizontal uyunlaman mhdudladrd. Antiinhisar faliyyti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu inhisarlq faliyytinin qarsnn alnmasnn, mhdudladrlmasnn v aradan qaldrlmasnn tkilati v hquqi saslarn myyn edir. Azrbaycan Respublikasnn Antiinhisar faliyyti haqqnda qanununa uyun olaraq bir mssis satn 33 %-, 3 mssis 50% -, 5 mssis 66,6% - malik olduu hallarda inhisar mssis hesab edilir. nhisarlq faliyytinin qarsnn alnmas aadak hrktlri znd ks etdirir: 1. Bazarda hkmran mvqe tutan v rqabti mhdudladran yeni tsrrfat subyektlrinin yaradlmasnn mhdudladrlmasna tdbirlri; 2. cra idaretm orqanlarnn v tsrrfat subyektlrinin birg faliyyti haqqnda sazilr nticsind tsrrfat subyektlrinin mstqilliyinin mhdudladrlmasna v itiraklarn mnafelrinin pozulmasna ynldiln faliyytin qarsnn alnmas. 3. nhisar tsrrfat subyektlrinin mhsullarnn qiymtkri zrind dvlt nzarti qoymaqla onlarn bazardak paylarna uyun mtrqqi vergi drclrinin ttbiq edilmsi, tbii inhisarlarn z mvqelrindn sui istifad hallarnda aksiz vergilrinin rtldirilmi drclrin ttbiq edilmsi, kredit verilsi rtlrinin rtlndirilmsi v s. il inhisarlarn faliyytinin mhdudladrlmasndan ibartdir.Antiinhisar faliyytinin nc istiqamtind inhisarlar trfindn rqabtin sxdrld hallarda imkan daxilind slahiyytli orqanlar trfindn inhisar mssislrin bldrlmsi haqqnda qrarlar qbul etmkl inhisarlq faliyytinin aradan qaldrlmasnn hyata keirilmsi nzrd tutulur.

Mvzu 9. Mssisnin ( firmann) faliyyti v idar olunmas.( 4 saat) Plan I mhazir ( 2 saat) 1. Firmalarn investisiya ehtiyatlar1, onlarn dvran v dvriyysi. 2. Kapital haqqnda anlay. sas kapitaln mahiyyti, ondan istifad gstricilri. Fiziki v mnvi anmas. 3. sas kapitaln amortizasiyas v onun nvlri. 4. Dvriyy kapitalnn mahiyyti v ondan istifad gstricilri. 1. Firmalarn investisiya ehtiyatlar1, onlarn dvran v dvriyysi. Masir dvrd bazar sisteminin sas iqtisadi vahidi firma v mssislrdir.Bzn iqtisadi dbiyyatda firma v mssis anlaylar eynildirilslr d, bunlar bir-birindn frqlnir. Bel ki, mssis dedikd milli iqtisadiyyatn hr hans bir sahsind mt v xidmtlri istehsal etmk n istifad olunan myyn istehsal-texniki kompleks nzrd tutulur. Msln, tiki fabriki, mexaniki zavod, brbrxana, avto-bus park v s. mssisdirlr. Firma is istehsaln tkilati-iqtisadi v ya sahibkarlq formasdr. Onun trkibind bir v ya bir ne mssis ola bilr. Firma sahibkarlq faliyytini hyata keirmk n mlkiyytilrin malik olduqlar mlakdan istifad kom-pleksidir. Firmann trkibin torpaq da daxil olmaqla, onun faliyyt gstr bilmsi n nzrd tutulan btn mlak nvlri binalar, tikililr, qurular, avadanlqlar, inventarlar, xammallar, satlmam hazr mhsullar v bir sra slahiyytlrin hyata keirilmsi hquqlar daxildir. Hr bir firma (frdi v kollektiv) daxili struktura, onun n fayda vern bykly v faliyyt dairsin malik olur. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, onlarn faliy-ytlri fasilsiz davam edn prosesdir. Onlar investisiya ehtiyatlarn v ya kapital satn almaq, habel i iilr clb etmkl mhsul istehsaln tkil edirlr. Istehsal olunan mhsullar realladrldqdan sonra avans edilmi pul vsaiti firmaya qaydr. Bu vsaitdn srf edilmi maddi xrclri dmk v mk haqq vermk n istifad olu-nur. Bundan sonra btn proses yenidn balanr v dn-dn tkrarlanr. Bu, tbitd suyun dvrann xatrladr. Tsvir olunan proses firmann investisiya ehtiyatlarnn v ya kapitaln dvran deyilir. Investisiya ehtiyatlar v ya kapital dedikd mt v xidmtlrin istehsalnda istifad olunan investisiya mtlri v mxtlif ehtiyatlar, bir szl glir gtirn hr ey nzrd tutulur. Investisiya ehtiyatlarnn dvran pro-sesind onlar ardcl olaraq bir formadan baqa formaya pul formasndan mhsuldar formaya, mhsuldar formadan mt formasna v mt formasndan yenidn pul forma-sna evrilmkl mrhldn keir. Birinci mrhld istehsal prosesini tkil etmk mqsdil lazm olan investisiya mtlrini satn almaq v mk haqq vermk n pul avans olunur. Bunu bel tsvir etmk olar:
1 1

. Q. . .

Burada: P pul, mt, I. Q. ii qvvsi, I. . investisiya mtlri demkdir. Ikinci mrhld investisiya mtlri v ii qvvsi mhsuldar istehlak olunur, nticd yeni mhsullar v kmiyytc daha ox dyr yaradlr. Bunu aadak kimi tsvir etmk olar:

. Q. . .

Burada: I istehsal demkdir. nc mrhld istehsal olunan mhsullar satlr v demli, mt pula evrilmkl znn balanc formasna qaydr, sonra is btn proses yenidn balanr. Bunu bel ifad etmk olar: 1 P1 Bellikl, firmann investisiya ehtiyatlarnn dvra-nn mumi kild aadak kimi tsvir etmk olar:

. Q. . .

P1

Hr bir konkret raitd firmann investisiya ehti-yatlar eyni vaxtda myyn nisbtd hr formada pul, mhsuldar v mt formalarnda olur. Bunlardan ikinci mstsna hmiyyt malikdir. Investisiya ehtiyatlarnn pul v mt formalarnda olan hisslri tdavl dairsind faliyyt gstrir v tdavl fondunu ml gtirir. Investisiya ehtiyatlarnn birdflik mliyyat kimi deyil, fasilsiz, daim tkrarlanan bir proses kimi nzrdn keiriln dvranna onun dvriyysi deyilir. Investisiya ehtiyatlarnn hrkti myyn dvr rzind ba verir. Onlarn istehsal v tdavl mrhl-lrindn kediklri vaxt dvriyy vaxt adlanr. Baqa szl, investisiya ehtiyatlarnn dvriyy vaxt onun pul forma-snda srf olunduu vaxtla pul formasnda geri qaytd vaxt arasndak mddt deyilir. Buradan aydn olur ki, dvriyy vaxt iki hissdn ibartdir: 1) Istehsal vaxt; 2) Tdavl vaxt. Istehsal vaxt investisiya ehtiyatlarnn istehsal dairsind olduqlar vaxta deyilir. Istehsal vaxtna aa-daklar daxildir: 1) sas v dvriyy kapitallarnn istehsa-lat ehtiyatlar formasnda olduqlar vaxt; 2) I dvr; 3) Insanlarn itirak olmadan tbii proseslrin davam etdiyi vaxt bu, kimya, gn-dri snayesind, rabn emalnda, kinilik v bir sra baqa sahlrd xsusil nzr arpr; 4) Firmada i rejimi nvblr arasndak fasillr, istiraht gnlri v i. a. v mxtlif nv bodayanmalarla laqdar olaraq istehsal prosesind ba vern fasillr.

Investisiya ehtiyatlarnn tdavl dairsind olduq-lar vaxt tdavl vaxt adlanr v o, iki hissdn ibartdir: 1) Investisiya mtlrinin satn alnmas v istehsaln i qv-vsi il tmin olunmas il laqdar olaraq srf ediln vaxt; 2) mtlrin realladrlmas il laqdar olaraq srf ediln vaxt. Yuxarda gstrildiyi kimi istehsal vaxtnn balca trkib hisssi i dvrdr. I dvr myin bilavasit dv-riyy kapital nsrlrin tsir gstrdiyi vaxta deyilir. I dvrnn uzunluu istehsaln xsusiyytlrindn, hazrla-nan mhsullarn xarakterindn asldr. Msln, ryin biirilmsi dqiq v ya saatla, gminin dzldilmsi, yaxud da su-elektrik stansiyasnn tikintisi is illrl davam edir. Investisiya ehtiyatlarnn dvriyy srti i dvrnn uzunluundan asldr. I dvr n qdr uzun olarsa investisiya ehtiyatlar d istehsal dairsind bir o qdr ox qalm olurlar. Sahibkar is i dvrn hr vasit il azaltmaa a-lr. I dvrn azaltman hlledici rtlri myin inten-sivldirilmsi, oxnvbli i sisteminin ttbiq edilmsi, elmi-texniki trqqinin nailiyytlrindn istifad olunmas, mk mhsuldarlnn yksldilmsi, mk blgs v istehsaln ixtisasladrlmasnn drinldirilmsi v s.-dir. Btvlkd istehsal vaxtnn azaldlmasna is tbii proseslrin srtlndirilmsi yolu il d nail olmaq mmkn-dr. Msln, aac materiallarnn tbii sulla qurudulmas n 1,5-2,0 il, kamerada qurudulmas n 15 gn, yksk texniki cryanla qurudulmas n is cmi 35 dqiq tlb olunur. Investisiya ehtiyatlarnn dvriyysinin srtlndirilmsin mk prosesinin fasilsizliyinin tmin olunmas n lazm olan xammal, material, yanacaq ehtiyatlarnn azaldlmas da tsir edir. Bu, onunla laqdardr ki, resurs formasnda olan investisiya ehtiyatlar faliyyt gstrmir. V bzi sbblr hmin ehtiyatlarn oxalmasna gtirib xarr. Ona gr d firmalar istehsalat ehtiyatlarnn azal-dlmasna, az miqdarda xammal, material, yanacaq ehti-yatlar yaradlmasna, bu mqsdl etibarl trfda axta-rlb taplmasna, nqliyyatn v ykgndrmlrin tkmil-ldirilmsin alrlar. Tdavl vaxtna da tsir edn amillr vardr. Bunlar hr eydn vvl, firmalarla sat bazarlar arasndak m-safdn, nqliyyat vasitlrinin inkiaf, ticartin tkili, halinin alclq qabiliyyti, mtlrin reklam vasitsil tblii, iqtisadi laqlrin mtrqqi formalarndan istifa-d olunmas, marketinq xsusi diqqt yetirilmsi v s. ibartdir. 2. Kapital haqqnda anlay. sas kapitaln mahiyyti, ondan istifad gstricilri,fiziki v mnvi anmas. Investisiya ehtiyatlar v ya kapitaln dvriyysini daha drindn thlil etdikd aydn olur ki, onun ayr-ayr hisslri mxtlif srtl dvr edir v zlrinin dyrini is-tehsal olunan mhsullarn zrin eyni cr keirmirlr. Buna uyun olaraq kapital iki yer blmk olar: 1) sas kapital; 2) Dvriyy kapital. Investisiya mtlrinin istehsal prosesind uzun mddt itirak edn, z dyrini hazrlanan mhsullarn zrin xidmt etdiklri mddt rzind hisshiss, tdricl keirn, yararsz vziyyt db tsrrfatdan xana q-dr ilkin (natural) formasn saxlayan hisssin sas kapital deyilir. Bunlara binalar,

tikililr, qurular, manlar, avadanlqlar, nqliyyat vasitlri v s. daxildir. sas kapitaln zn d iki yer blmk olar: 1) Istehsal tyinatl sas kapital; 2) Qeyriistehsal tyinatl sas kapital. Birinciy istehsal sahlrind-snaye, knd tsrrfat, yk nqliy-yat, tikinti v i.a. istifad olunan sas kapital nsrlri, ikinciy is qeyri-istehsal sahlrind mnzil-kommunal tsrrfat, thsil, shiyy, elm, mdniyyt, incsnt, dvlt idaretm orqanlar, kredit sistemi v baqa xidmt sahlrind istifad olunan sas kapital nsrlri aiddir. Firmalarn (sahlrin, lknin) istehsal potensial, baqa szl, hr hans bir zaman ksiyind (ay, rb, il) lazmi eidd v keyfiyytd mhsul buraxmaq qabiliyyti istehsal tyinatl sas kapital nsrlri il myyn edilir. Bzi hallarda istehsalla mul olan firmalarn istehsal gclri haqqnda danlr. Lakin el hallar da olur ki, istehsal gclrindn tam istifad olunmur, onlarn bir hisssi yenildirilir, bir hisssi tmir olunur, bir hisssi is iilr ttil etdiklrin, yaxud da istehsal olunan mhsullara tlbat olmadna gr bo dayanr. Istehsal sahlrind istifad olunan sas kapital nsrlri texnoloji v ya quruluuna malikdirlr. sas kapitaln texnoloji quruluu dedikd onun aktiv hisssi il (istehsal prosesind bilavasit itirak edn i manlar, avadanlqlar v s.) passiv hisssi (binalar, tikililr v s.) arasndak nisbt nzrd tutulur. sas kapitaln ya quruluu is onlar xidmt etdiklri mddt zr sciyy-lndirmy imkan verir. sas kapitaldan istifadni thlil edrkn aadak gstricilr hesablanr: 1) sas kapitaln tzlnmsi, xaric olmas v kh-nlmsi msallar. Bu zaman aadak dsturlardan istifa-d edilir: tzlnm = xaricolma =
K(istifady verilib) K(a) K(lv edilib) K()

100,

100, v ya

K(khnlib) khnlm = -------------------- 100, K() K(khnilib) khnlm = -------------------- 100, K(a)

Burada: tzlnmtzlnm msal, xaricolmaxaric-olma msal khnlmkhnlm msal (%-l); K (ist. verilib)il rzind istifady verilmi, K (lv edilib)il rzind lv edilmi, K (khnlm) hr hans bir tarix khnlmi (adtn ilin vvlin v ya axrna) sas kapitaln dyri (manatla); K (a)ilin axrna, K ()ilin vvlin mvcud olan sas kapitaln dyri (manatla) demkdir. Lakin thlil zaman yalnz bu msallar hesabla-maqla kifaytlnmk olmaz, hm d onlarn arasndak frqi myyn etmk lazmdr. Msln, firma

zr tzlnm msalnn yksk, xaricolma msalnn is aa olmas khn sas kapital nsrlrinin xsusi kisinin ox olduuna iardir. 2) sas kapitaldan istifadnin smrliliyi gstricilri. Bu zaman aadak dsturlardan istifad olunur: a) Kapitalverimi: = Q / K Burada kapitalverimi (manatla) Qistehsal edil-mi mhsullarn dyri (manatla); Ksas kapitaln orta illik dyri (manatla) demkdir. b) Kapitaltutumu: Kt = K / IXs Burada: Ktkapitaltutumu (manatla); Ksas kapi taln orta illik dyri (manatla); IXs satlm mh-sullarn v xidmtlrin istehsalna v satna srf olunan xrc (manatla) demkdir. sas kapital nsrlri istehsal prosesind itirak et-diklri mddtd, tdricl khnlir, anr v istifad edil-mk n yararsz vziyyt dr. sas kapitaln anmas iki cr olur: 1) Fiziki anma; 2) Mnvi anma. Fiziki anma o demkdir ki, sas kapital nsurlri istehsal prosesind ilndikc dyrini yeni yaradlan mhsullarn zrin keirir v myyn mddtdn sonra istifad olunmaq n tamamil yararsz vziyyt dr. sas kapitaln fiziki anmasnda iki hal ola bilr. O, bir trfdn, istehsal prosesind ilndikc, digr trfdn is tbii qvvlrin istinin, soyuun, suyun v s. tsiri il anmaya mruz qala, yni ilnmdn d paslana, ry, xarab ola, yararsz vziyyt d bilr. sas kapitaln mnvi anmas is man v ava-danlqlarn texniki trqqinin tsiril dyrdn dmsi prosesidir. sas kapitaln mnvi anmasnn da iki hal ola bilr. Bunlardan biri ondan ibartdir ki, investisiya mtlri istehsal olunan sahlrd mk mhsuldarlnn yksldilmsi nticsind sas kapital nsrlri az xrcl istehsal olunur, onlarn qiymti bir qayda olaraq vvlki illr nisbtn aa dr v bellikl, eyni istehlak dyrin malik olan avadanlqlar sxdrb sradan xarr-lar. Odur ki, onlarn real dyri ilk dyrl deyil, brpa dyri, yni hmin dvrd cmiyytd onun ney baa gldiyi dyrl qiymtlndirilir. Buna uyun olaraq faliyytd olan sas kapital nsrlrinin dyrindn, isteh-sal olunan mhsullarn zrin vvlkin nisbtn az dyr keirilir. Mnvi anmann ikinci nvnn mahiyyti is ondan ibartdir ki, khn man v avadanlqlar eyni miq-darda mhsulu daha az mk srf olunmaqla v daha qsa mddtd istehsal etmk imkan vern yksk mhsul-darlql v tkmilldirilmi man v avadanlqlarla vz olunur. Bunun nticsind, mvcud sas kapital nsr-lrinin texniki xsusiyytlri dyimir, onlar fiziki chtdn yax vziyytd ola, lakin yenilri il mqayisd istehlak olunmaa yararsz vziyyt d bilrlr. Buradan aydn olur ki, mnvi anmann ikinci nvnn nticlri ziddiyytlidir. Bu, zn onda gstrir ki, bir trfdn mssis itirir, digr trfdn is cmiyyt qazanr, nki hl fiziki chtdn khnlmmi sas kapital nsrlrinin dyrinin bir hisssinin itirilmsi yeni sas kapital nsrlrindn istifad olunmasndan ld ediln qnat hesabna dnilir. Nzrdn keiriln mddalarda shbt dyrdn onun mhsulun zrin kemsindn, dnilmsindn v s. gedir. Lakin real hyatda dyr qiymt

vasitsil tzahr edir. Tcrbd is sas kapital nsrlrinin qiymti bzi hallarda he bir sas olmadan yksk myyn olunur. Bu zaman shbt mnvi khnlmdn yox, istehsaln iqtisadi smrliliyi il he bir laqsi olmayan v btn qaydalarn ziddin olan texnikann bahalanmasndan gedir. Bu, faliyytd olan sas kapital nsrlrin sni surtd stnlk verir, onlarn daha ox fayda vern texnika olmalar haqqnda yanl tsvvr yaradr. Tbiidir ki, bu, sas kapitaln tzlnmsi prosesini lngidir, elmi-texniki trqqiy ngl trdir. 3. sas kapitaln amortizasiyas v onun nvlri. Yuxarda gstrildiyi kimi, sas kapitaln dyri istehsal olunan mhsullarn zrin onlarn xidmt etdiklri mddt rzind tdricl keir v sahibin hisshiss qaydr. Bu, amortizasiya ayrmalar vasitsil hyata keirilir. sas kapitaln amortizasiyas onun fiziki v mnvi anmas prosesidir. Bu proses anm v khnlmi sas kapital nsrlrinin manlarn, avadanlqlarn, cihazlarn, nqliyyat vasitlrinin, bina v tikililrin v s. yenilri il vz olunmasn nzrd tutur. sas kapitaln khnlmsi z ksini onun dyrinin bir hisssinin hr il xsusi fonda amortizasiya fonduna keirilmsind tapr. Amortizasiya fondunda olan vsait gr vergi alnmr, nki o, mnft hesabna yaradlmr. Bu fondda olan vsait tsrrfat obyektlrinin istifad n yararl vziyytd saxlanmasna srf edilir. Amortizasiya ayrmalar, yaxud da silinmlri hesablanmasnn klassik dsturu aadak kimidir:
A= Ki .d . Kq .d . T

Burada: A illik amortizasiya ayrmalar mblini (manat), Ki.d. sas kapitaln ilk dyrini (manat), Kq.d. - sas kapitaln istismardan xarlmas nzrd tutulan mqamda qalq dyrini (manat), T sas kapitaln maddi nsrlrinin xidmtetm mddtini (il) gstrir. Istehsal xrclrinin zruri nsrlrindn olan illik amortizasiya mbli mtlrin (xidmtlrin) qiymtlrin daxil edilir. Amortizasiya fondu geni tkrar istehsaln mnblrindn biridir v bu, XIX srdn mlumdur. Amortizasiya ayrmalar mblinin sas kapitaln orta illik dyrin faizl olan nisbtin onun normas deyilir v aadak dsturla hesablanr: A n = A : K 100 Illik amortizasiya mbli v normasnn hesablanmasn aadak rti misalla izah edk. Tutaq ki, firmada hr birinin dyri 10 mln. manat, xidmtetm mddti is 5 il brabr olan 10 man istismara verilmidir. Onlarn qalq dyrindn srf nzr etmkl frz edk ki, kapital qoyuluu yalnz amortizasiya fondu hesabna hyata keirilir. Demli, birinci il manlarn dyrinin 1/5 hisssi, yni 20 mln. manat silinir v hazrlanan mhsullara

kiln istehsal xrclrin daxil edilir. Bu mbl lav olaraq iki man alnr. Bundan sonra nc il daha iki, drdnc il drd, beinci il be man alnr v istifady verilir. Demli, beinci il eyni vaxtda firmada 20 man ilyir. Khnldiklrin gr 10 man sradan xsa da v altnc il onlarn say azalsa da, balancda olduuna nisbtn istismarda daha ox man olur. Ona gr ki, amortizasiya mbli hesabna yeni manlar alnr v istifady verilir. Iqtisadi dbiyyatda buna Loman-Ruxti s-mrsi deyilir. Bunun mahiyyti ondan ibartdir ki, silin-mi manlar tam khnln qdr istismar olunur, amortizasiya ayrmalarndan is yeni avadanlqlarn satn aln-mas n istifad edilir. Nticd istifad olunan istehsal gclri balancda, investisiya qoyulan zaman nzrd tutulan istehsal gclrini stlyir, ondan ox olur. Bundan baqa, amortizasiya fondunda toplanan v xidmtetm mddti baa atana qdr sas kapitaln satn alnmasna ynldiln vsait istehsal n lav kapital demkdir. Amortizasiya ayrmalarnn geni tkrar isteh-saln maliyyldirilmsi mnbyin evrilmsind elmi-texniki trqqi myyn rol oynayr. Bel ki, khnlmi avadanlqlar yeni avadanlqlarla vz olunur, eyni sahd daha ox istehsal gclri yerldirilir, sas kapitaln trkibind onun aktiv hisssinin pay artr, yni texnoloji strukturu yaxlar. Mlum oluduu kimi, illik amortizasiya ayrmalar mbli avadanlqlarn xidmtetm mddtindn asldr v o, istehsal xrclrin v demli, hm d vergiy clb olunan mnft mblin tsir edir. Bundan baqa qeyd etmk lazmdr ki, avadanlqlarn, binalarn, nqliyyat vasit-lrinin xidmtetm mddtlri nisbi anlaydr. Ona gr ki, sahibkarlardan biri khn dzgahlardan istifad olun-masna stnlk verir, digri is texniki yeniliklr olan kimi man parkn tzlmy sy gstrir. Ikincilr prinsipc amortizasiya ayrmalarnn artrlmasna maraq gstrirlr. nki yuxarda gstrildiyi kimi amortizasiya ayrmalar vergiy clb olunmur. Demli, investisiyalar maliyyldirmk n amortizasiya ayrmalarndan istifad edilmsi mnftdn istifad olunmasna nisbtn daha srflidir. Dvlt d amortizasiya ayrmalarna byk maraq gstrir. Ona gr ki, amortizasiya ayrmalarnn hddn ox az olmas milli iqtisadiyyat miqyasnda kapital qoyulu-u, geni, bzi hallarda is, htta sad tkrar istehsaln hyata keirilmsi, mulluun v tlbin tmin olunmas n kifayt etmir. Amortizasiya ayrmalarnn hddn ox olmas is investisiyalarn artmasna v sas kapitaln tzlnmsin sbb olsa da, vergi myyn edilmsi n nzrd tutulan mnft mblinin azalmasna gtirib xarr, bu da bdcy vergilr hesabna daxilolmalarn azalmas il nticlnir. Dnya tcrbsind amortizasiya ayrmalarnn aadak nvlrinin olduu mlumdur: 1) Tezldiriln xtti v ya mtnasib amortizasiya ayrmalar; 2) Silinn obyektin ilk dyrindn ox olan lav amortizasiya ayrmalar; 3) Xsusi amortizasiya ayrmalar. Dvlt tsrrfat faliyytini canlandrmaq mqsdil amortiza-siya normalarn artrmaa mvqqti icaz verir; 4) Ilkin amortizasiya ayrmalar. Bu o demkdir ki, amortizasiya ayrmalar avadanlq faliyyt balayana qdr hyata keirilir; 5) Amortizasiyann azalan qalqdan hesablanmas. Bu zaman amortizasiya ayrmalar sas kapitaln ilk d-

yrindn deyil, qalq dyrindn hesablanr. Amortizasiyann bu nvndn Avropa birliyin daxil olan lklrd v AB-da geni istifad olunur. Tezldiriln xtti v ya mtnasib amortizasiya ayrmalar maliyy nazirliyinin icazsi il fiziki v mnvi khnlmnin hqiqi mddti uzadlmaqla, mnvi khnl-m nzr alnmadan hesablanr. Masir dvrd amortizasiya ayrmalar kapital qo-yuluunun maliyyldirilmsinin balca mnbyidir. Inki-af etmi lklrd mumi investisiyalarn 2/3 hisssi onun payna dr. Bunlarla yana, amortizasiya ayrmalarnn hesab-lamasnn baqa variantlar da vardr. Bunlar amortiza-siyann brabr, brabrsrtli v srtli hesablanmas metodlardr. Amortizasiya ayrmalarnn myyn edilmsinin b-rabr metodu sas kapitaln brabr fiziki v mnvi kh-nlmsin ynldilmidir. Bunun, sas kapitaln fiziki an-masna mnasibtd qbul edilmsi mmkndr. Lakin mnvi khnlm il laqdar bu szlri demk olmaz. nki elm, texnika, istehsal texnologiyas qeyri-brabr inkiaf edir. sas kapitaln mnvi khnlmsi ksriyyt hallarda brabr srtl getmir. Lakin amortizasiya ayrmalar normalarnda bu, bel nzrd tutulur. Ona gr d amor-tizasiya normalar el myyn olunmaldr ki, sas kapi-taln mnvi khnlmsi srtl getdiyi halda, bu sahibkara sas kapital baqas il vz etmk imkan versin. Bu problemi sas kapitaldan srtli metodlarla amortizasiya ayrmalar hesablanmaqla hll etmk olar. Bu zaman deyk ki, ilk ild sas kapitaln ilk dyrinin 2/3 hisssinin mhsullarn istehsal xrclrin daxil edilmsin imkan vern yksk normalardan istifad olunur. Bundan sonra yerd qalan mbl eyni (sabit) amortizasiya normalar il sonrak xidmt illrind silinir. Hazrda qeyri-brabr amortizasiya ayrmalar hesab-lanmas qaydas da inkiaf edir. Bu zaman avadanlqlarn dyrinin byk bir hisssi ilk illrd istehsal xrclrin daxil edilir. Msln, avadanln dyrinin birinci il 50%-i, ikinci il 30%-i, nc il is 20%-i istehsal xrclrin daxil edil bilr. Bu, inflyasiya raitind mssisy qoydu xrci tez bir zamanda xarmaq v onu avadanlq parknn daha da yenildirilmsin ynltmk imkan verir. Mssislr amortizasiya ayrmalarndan mstqil istifad edir, onu elmi-texniki trqqiy, istehsaln inkiaf etdirilm-sin, sas kapitaln tkrar istehsal v tkmilldirilmsin ynldirlr. 4. Dvriyy kapitalnn mahiyyti v ondan istifad gstricilri. Istehsal tkil etmk n tkc sas kapital n-srlri deyil, hm d xammal, material, yanacaq, enerji, ya-rmfabrikat v s. lazmdr. Bunlar dvriyy kapitaln ml gtirir. Dvriyy kapital nsrlrinin satn alnmasna srf ediln vsaitin dvriyysi is baqa cr olur. Istehsal prosesind emal olunan xammal v materiallar zlrinin vvlki istehlak dyrlrini itirir v yeni forma alrlar. Yanacaq, elektrik enerjisi is xammal v materiallardan frqli olaraq istehlak edildikc yox olurlar. Dvriyy kapital, kapitaln dvran hr df baa

atarkn tamamil istehlak olunur v z dyrini yeni yaradlan mtlrin zrin keirir. Kapitaln istehsal prosesind tamamil istehlak olu-nan v z dyrini istehsal ediln mtlrin zrin birdn-bir keirn, kapitaln bir dvran rzind istehsal olunmu mhsullarn satndan sonra pul formasnda sahibin qaydan hisssin dvriyy kapital deyilir. Dvriyy kapital natural formada istehsalat ehti-yatlarna (anbarda olan xammallar, sas v kmki mate-riallar, yanacaq, satn alnm yarmfabrikat v i. a.); az- qiymtli, tez xarab olan inventarlara v glck dvr xrc-lrin (yeni mmulat nvlrinin istehsalna hazrlq, axta-larn, neft quyularnn v s. obyektlrin glckd istismar il laqdar olan xrclr) blnr. Dvriyy kapitalna qnat olunmas, onlardan istifa-d edilmsinin yaxladrlmas istehsaln smrliliyini yksltmyin balca amillrindndir. Masir dvrd dvriyy kapitalna qnat edilmsinin iqtisadi hmiyyti z ifadsini aadaklarda tapr: -Xammal, material v yanacaq srfinin azaldlmas istehsalda ox byk iqtisadi smr ld olunmasn tmin edir. Bu, hr eydn vvl eyni miqdarda maddi ehtiyat-lardan daha ox hazr mhsul istehsal olunmasna imkan verir v istehsaln miqyasnn genilndirilmsi n ilkin rait yaradr; -Maddi ehtiyatlara qnat olunmas v yeni, iqtisadi chtdn n srfli materiallarn istehsalata ttbiq edilmsi tkrar istehsal prosesind ayr-ayr sahlr arasnda daha mtrqqi proporsiyalarn formalamasna v istehsaln sah strukturunun tkmilldirilmsin imkan verir; -Maddi ehtiyatlara qnat olunmasna chd gstril-msi n yeni texnikadan istifad olunmas v texnoloji pro-seslrin tkmilldirilmsi n stimul yaradr; -Maddi ehtiyatlarn istehlak zaman onlara qnat edilmsi istehsal gclrindn istifad olunmasnn yaxla-mas v itimai mk mhsuldarlnn ykslmsin sbb olur. Baqa szl, kemi, maddilmi my qnat olunmas itimai mk mhsuldarlnn ykslmsi demkdir. Digr trfdn, maddi ehtiyatlara qnat edilmsi hm d canl my qnat edilmsi demkdir. nki bu zaman ma-teriallarn yklnmsi, danmas, boaldlmas, saxlanl-mas il laqdar olan xrclr azalr; -Maddi ehtiyatlara qnat olunmas xeyli drcd istehsal xrclrinin azaldlmasna v mhsul vahidin ki-ln xrcin aa salnmasna tsir edir. Hazrda btn isteh-sal xrclrinin 3/4 hisssi maddi xrclrin payna dr. Glckd, istehsaln texniki sviyysi yksldikc mhsulun istehsalna srf olunan mumi xrclrin trkibind maddi-lmi myin xsusi kisi artmaqda davam edckdir. Demli, mk vasitlri v mk cisimlrindn istifadnin yaxladrlmas glckd itimai istehsal xrclrin qnat olunmasnn sas istiqamti olacaqdr; -Maddi ehtiyatlara qnat olunmas istehsal xrclri-nin azaldlmasna hmiyytli drcd tsir etmkl, hm d bazar iqtisadiyyat subyektlrinin maliyy vziyytinin yaxlamasna sbb olur. Bellikl, dvriyy kapitalndan istifadnin yaxla-drlmas v onlara qnat edilmsi iqtisadi smrliliyin yksldilmsind ox byk rol

oynayr.Odur ki, dvriyy kapitalndan istifadni ifad edn bir sra gstricilr hesablanr. Bunlara material, enerji, metal tutumu gstricilri misal ola bilr. Material tutumu dedikd srf olunan xammallarn, yanacan, enerjinin, materiallarn v dvriyy kapitalnn digr nsrlrinin, enerji tutumu dedikd yalnz srf olunan yanacaq v enerjinin (bir ox hallarda natural vahidlrl), metal tutumu dedikd is srf olunan metaln (adtn natural vahidlrl) istehsal ediln mhsullara olan nisbti nzrd tutulur. Material tutumu aadak dsturla hesablanr: = M : Q 100 Burada: material tutumu (%-l), M istifad olunmu xammallarn, materiallarn, yanacan, enerjinin v s. dyrini (manat), Q istehsal edilmi mhsulun dyrini gstrir. Enerji tutumu v metal tutumu gstricilri, material tutumu gstricisinin variantlar ola bilr. Yni ksrin surtind M-in yerin srf olunan enerji v ya metal qoyulur, ksrin mxrci is olduu kimi saxlanlr. Firmalarda xammal, material, yanacaq, enerji v s. yana realladrlmam hazr mhsullar, hesablamalarda v kassada pul vsaiti v mk haqq zr xrclr d olur. Bunlar tdavl fondlar adlandrrlar. Kapitaln dvran prosesind dvriyy kapital il tdavl fondlar arasnda sx laq mvcuddur. Bel ki, kapitaln dvran hr df baa atdqdan sonra onlarn biri digrin evrilir v tamamil brpa olunur. Dvriyy kapital il tdavl fondlar ikisi birlikd dvriyy vsaitini ml gtirir. Dvriyy kapitalndan istifadnin smrliliyini th-lil edrkn baqa gstricilrdn d istifad olunur. Bunlar-dan biri dvriyy kapitalnn (dvriyy vsaitinin) dvret-m srtidir. Dvriyy srti il rzind satlm mhsullarn dy-rini dvriyy vsaitlrinin orta illik dyrin blmk yolu il, aadak dsturla hesablanr: d.k.d.s. = Qp : Kd Burada: d.k.d.s. dvriyy kapitalnn (dvriyy vsaitinin) dvriyy srtini (msaln) (df); Qp satlm mhsullarn dyrini; Kd dvriyy kapitalnn (dvriyy vsaitinin) orta illik dyrini gstrir. Dvriyy kapitalnn (dvriyy vsaitinin) dvriyy srtinin hesablanmasn aadak misalla izah edk. Tutaq ki, satlm mhsullarn dyri 150 mln. manata, dvriyy kapitalnn (dvriyy vsaitinin) orta illik dyri is 50 mln. manata brabrdir. Bu, onu gstrir ki, dvriy-y vsaitlri il rzind 3 df tam dvr etmidir (150 mln. manat: 50 mln. manat = 3 df). Bir dvriyynin mddti (gnl) gstricisi is bir ildki tqvim gnlrinin sayn dvriyylrin sayna blmk yolu il myyn edilir. Hmin misaldak rqmlrdn istifad etdikd dvriyylrin md-dti 120 gn (360 gn : 3 df = 120 gn)1 brabr olur.
1

Bu gstricilr sahlr zr bir-birindn kskin surtd frqlnslr d, onlar firmada iqtisadi dvriyynin bir ild ne df v ne gndn bir ba verdiyini gstrir. Dvriyy kapitalndan (dvriyy vsaitindn) isti-fadni sciyylndirmy imkan vern gstricilrdn biri d cari satlma (satlabilm, pula evrilbilm) gstri-cisidir. Bunu hesablamaq n aadak dsturdan istifad olunur: C S = K d : F q. . Burada: CS cari satlabilm msaln, K.d. dv-riyy kapitalnn (dvriyy vsaitinin) orta illik dyrini; Fq.. firmann qsa mddtli hdliyini gstrir. Bu gstrici firma trfindn gtrlm hdlik-lrin (qsa mddtli borc v kreditlr, kreditor borclar) nvbti ild yerin yetiril bilmsi n istifad oluna bilck vsaitin kifayt qdr olub-olmamas haqqnda mhakim yrtmy imkan verir.

II mhazir Plan 1. Kapitaln qiymtlndirilmsi metodlar. 2. Firmalarn faliyytlrinin smrliliyi gstricilri. 3. Firmann idar edilmsi. 1. Kapitaln qiymtlndirilmsi metodlar. Tcrbd hr bir sahibkarn qarsna, onun mlkiyytind olan kapitaln real bazar qiymtinin myyn edilmsi zruriliyi xr. Buna pekarlarn dili il biznesin qiymtlndirilmsi deyilir. Bu zaman saslandrlm bazar dyri anlayndan istifad olunur. saslandrlm bazar dyri dedikd satcnn z mlakn kims satd qiymt nzrd tutulur. Firmalar (mssislr) zlrin mxsus olan mlak satarkn, onlarn qiymtlndirilm-sinin aadak metodlarndan istifad edirlr: 1) Glirlr nzr alnmaqla qiymtlndirm; 2) Bazar konyukturas nzr alnmaqla qiymtlndirm; 3) Xrclr nzr alnmaqla qiymtlndirm. Birinci metodun mahiyyti ondan ibartdir ki, m-laka qiymt qoyularkn, glckd ld edilmsi mmkn olan glirlr nzr alnr. Ikinci metodda is eyni obyekt-lrin satlmas hyata keirilrkn mqayisetmdn istifa-d olunur. Baqa szl, eyni tyinatl hr hans bir obyektin sat qiymtin istinad olunur. Xrclr nzr alnmaqla qiymtlndirm metodunda is vvlc mlakn ilnm mddtind mhsulun zrin keirdiyi dyr myyn edilir, sonra is tkrar istehsal v ya dyidirilmsi n zruri olan xrclr thlil olunmaqla ona qiymt qoyulur.

Glirlr nzr alnmaqla qiymtlndirm metodu daha geni yaylmdr. Burada sas etibaril iki suldan istifad edilir. Bunlardan birin glirlrin kapitalladrlmas, digrin is glckd ld edilmsi mmkn olan glirlrin (pul axnnn) uotu (diskont edilmsi)1 deyilir. Glirlrin kapitalladrlmasnn mahiyyti ondan ibartdir ki, obyektin bazar dyri pul glirlri il dz, gzlniln pul glirlri il is trs mtnasibdir. Yni: BD=R:r Burada: BD bazar dyrini, R illik gliri, r is gzlniln gliri gstrir. Glirlrin kapitalladrlmas obyektin faizl ifad olunan glirlilik sviyysi, baqa szl, mnaca diskont d-rcsin yaxn, lakin ona brabr olmayan gstricidir. Bu metod bir ne il rzind sabit v dyimz mbld glir gtrldkd myyn mna ksb edir. Bu metoddan da-nmaz mlakn qiymtlndirilmsind daha geni istifad edilir. Msln, tutaq ki, Bak hrind ayda 300 dollar kiray alnmaqla 3 otaql mnzil 5 il mddtin kiray verilmidir. Gzlniln illik glir drcsi 10%- brabrdir. Bu o demkdir ki, illik glir 3600 dollar olmaqla, hmin mnzilin bazar dyri 36 min dollara brabrdir. Pul axnnn uotu (diskont edilmsi) metodu, ob-yekti (mssisni) satn alan investor trfindn glckd ld edilck pul gliri haqqnda proqnoza saslanr. Bu hesablamada bankn faiz drcsi myynedici rol oynayr. Onun sasnda investisiya layihlrindn glck-d ld edilck glir (%-l) hesablanr. Bu zaman aada-k dsturdan istifad olunur: D = Dt : (1+r) Burada: D kapital aktivinin diskont edilmi cari dyrini, Dt t qdr il brabr olan dvr zr qoyulmu investisiya vsaitindn glckd ld edilmsi nzrd tutulan gliri; r bank faizi normasn gstrir. Snayey v digr sahlr qoyulan investisiyalara gr ld ediln illik glir banka qoyulan depozit (mant) gr veriln bank faizindn ox olduqda iqtisadi mna ksb edir. Investisiya haqqnda qrarlar qbul edilrkn cari mqamda bazarda satn alnan investisiya mtlrinin qiymtlri, faiz normas, bu mtlrin istifa-dsindn ld ediln illik glir, xidmtetm mddti baa atdqda onlarn qalq dyri il satlmas imkanlar kimi parametrlr sas gtrlr. Bu metodun stnly ondadr ki, o, diskont drcsi vasitsil bazarn glck konyuktu-rasn nzr alr. Onun atmazl is proqnozun hazrlanmasndak tinliklrl laqdardr. Bazar konyukturas nzr alnmaqla qiymtlndirmd aadak suldan istifad olunur: 1) Kapital bazarlar sulu; 2) Svdlm sulu; 3) Sahlr zr qiymtlndirm sulu. Kapital bazarlar sulu il qiymt-lndirm zaman dnyann fond bazarlarnda eyni tipdn olan (oxar) firmalarn satn alnd qiymtlr sas gtrlr. Bu suldan istifad etmk n mqayis olunan firmalarn maliyy vziyytlri v qiymtlr haqqnda dqiq v trafl
1

informasiya olmaldr. Bu zaman mqayis n qiymtlr/mnft; qiymtlr/pul axn; investisiya kapital/mnft gstricilrindn geni istifad olunur. Svdlm sulunda nzart shm zrfinin satn alnd qiymt thlil olunur. Burada da qiymtlr/mnft; qiymtlr/pul axn; investisiya kapital/mnft gstrici-lrindn istifad edilir. Sahlr zr qiymtlndirm sulu ayr-ayr sahlrd sabitlmi gstricilr saslanr. Msln, reklam agentliyinin sat qiymti onun bir ild ld etdiyi mnf-tin 75%-n, rkxanannk satn illik mblinin, habel onun avadanlqlarnn v ehtiyatlarnn dyrinin 15%-n brabr gtrlr. Avtomobillrin icary verilmsi sah-sind ixtisaslam agentlik satlarkn hr avtomobilin qiy-mti 1000 dollara brabr gtrlr v avtomobillrin say 1000 vurulmaqla onun (agentliyin) bazar dyri taplr. Bu sulun stnly ondadr ki, o, bazar qiymtlrin sas-lanr. Onun atmazl is zn mqayis olunan irkt-lr haqqnda mlumatlarn (xsusil d kemi dvrlr aid mlumatlarn) ld edilmsindki tinliklrd v dyi-n bazar konyukturasnn nzr alnmamasnda gstrir. Xrc nzr alnmaqla qiymtlndirmd is hr eydn vvl, firmadak mvcud aktivlr qiymtlndirilir. Bu zaman mxtlif cr tshihetmlr (khnlm, anma) nzr alnmaqla, balans hesabatlar sasnda mssisnin maliyy vziyyti, maddi (torpaq, binalar, tikililr, manlar, avadanlqlar) v qeyri-maddi (pe v ixtisaslar, ticart markas v i.a.) aktivlri qiymtlndirilir. Bu metodun s-tnly ondadr ki, o, mvcud aktivlr saslanr. Onun atmazl is qeyri-maddi aktivlrin, irktin perspektivinin nzr alnmasndak tinliklrl laqdardr. Tcrbd bu metodlarn hr birindn hm ayr-ayrlqda, hm d onlarn hamsndan eyni vaxtda istifad oluna bilr v olunur. Bzi hallarda bu i tcrbli eks-pertlri d clb edirlr. sas kapitaln istehsal prosesind uzun mddt isti-fad edilmsi, tdricl anmas v bu mddt rzind tkrar istehsal prosesinin dyimsi il laqdar olaraq, onlarn qiymtlndirilmsi n bir sra digr metodlardan da istifad olunur. Bunlar sas kapitaln tam ilk, brpa v qalq dyri il qiymtlndirilmsi sullardr. sas kapitaln tam ilk dyri dedikd onun satn aln-mas (v ya hazrlanmas) il laqdar xrclr nzrd tutulur. Brpa dyri masir raitd sas kapitaln tkrar istehsal il laqdar olan xrclri ifad edir.Bu, bir qayda olaraq sas kapitaln yenidn qiymtlndirilmsi yolu il myyn edilir. sas kapitaln qalq dyri dedikd is onun tam ilk v ya brpa dyri il khnlm mbli arasndak frq nzr-d tutulur. 2. Firmalarn faliyytlrinin smrliliyi gstricilri. Firmalarn faliyytlrini thlil edrkn bir sra smrlilik gstricilrindn istifad olunur. Bunlarn seil-msi thlilin mqsdindn asldr. Thlilin mqsdi

is olduqca mxtlifdir v aadaklar hat edir: 1) Strateji mqsd; 2) Taktiki mqsd; 3) Planladrma vziflri; 4) Digr mqsdlr. Strateji mqsdi myyn edrkn mxtlif gstricilrdn istifad olunmaqla firmann faliyytinin ntic-lri, onun rqiblrinin, yaxud da onunla laqd olan fir-malarn nticlri il mqayis edilir. Taktiki mqsd dedikd rhbrliyin firmann faliyytin nzart etmsi nzrd tutulur. V bu mqsdl, hr hans bir mhsulun istehsal il laqdar smrlilik gstricilri hesablanr. Planladrma sahsind qarda duran vziflri m-yyn edrkn firmalarn faliyytind glckd edilmsi mmkn olan dyiikliklri hyata keirmk n hr hans bir dvr zr mxtlif ehtiyatlardan istifad olunmasnn v ya onlarn laqlndirilmsinin srfliliyi mqayis edilir. Digr mqsdlr is firma rhbrliyinin kollektiv mqavillrin balanmas n hmkarlar ittifaq komitsi il apard danqlar, dvlt trfindn myyn olunan, gzlniln mhdudiyytlrin qiymtlndirilmsi v s. daxildir. Istehsala investisiya qoyulmas v mhsullarn realladrlmas mrhllrind sahibkarlar iqtisadi amillrdn istifad olunmasnn mxtlif chtlri maraqlandrr v bununla laqdar olaraq iqtisadi smrliliyi ifad edn aadak gstricilr hesablanr: 1) Firmann btn kapitalnn (aktivlrinin) rentabelliyi: Ra=M:K Burada: M mnft, K firmann btn vsaitl-rinin (aktivlrinin) cmi v ya kapitalnn dyri demkdir. 2) Firmann btn kapitalnn (aktivlrinin) dvriyysi: Rd=Q:K Burada: Q satlm mhsullarn dyrini gstrir. 3) Satlm mhsul vahidin dn xrclr: S=TC:Q Burada: TC mumi xrclri gstrir. 4) Istehsaln rentabelliyi: R = M : (K + K d) Burada: K sas kapitaln, Kd dvriyy kapi-talnn (dvriyy vsaitinin) orta illik dyri demkdir. Bunlarn irisind n mumildirici gstrici b-tn kapitaln rentabelliyidir.Bellikl, firmalarn faliyytlrini thlil edrkn bir sra mumi v xsusi gstricilrdn istifad olunur.

3. Firmalarn idar edilmsi. Inzibati, daha dqiq desk, inzibati-amirlik metodu cmiyytd hakimiyyt v idaretm strukturlarna xas olan sullarn toplusudur. Inzibati-amirlik metodlarndan ilk df 1916-c ild Almaniyada istifad edilmi, kemi Sovet Ittifaqnda slind onun mvcudluunun lap ilk gnlrindn istifad olunmaa balanm, sonralar bu, getdikc yeni-yeni me-todlarla znginldirilmi v demk olar ki, ken srin 80-ci illrind znn n yksk zirvsin atmd. Bazar iqtisadiyyat raitind is idaretmnin iqtisadi metodlarna stnlk verilir. Lakin idaretmd inzibati-amirlik v iqtisadi metodlardan istifad edrkn onlar bir-birin qar qoymaq olmaz. Sosial-psixoloji metodlar balca olaraq hyatn mnasnn, cmiyytin inkiaf istiqamtlrinin, orada insanlarn rolu v yerini myyn edn problemlrin hll edilmsi il laq-dardr. Burada ktlvi informasiya vasitlrinin (radio, te-leviziya, mtbuat v s.) vzsiz rolu vardr. Idaretm mxtlif sviyylrd tkil edilir v hya-ta keirilir. Mikroiqtisadi sviyyd idaretmnin balca trkib hisslri marketinq v menecmentdir. Marketinq bazarn mvcud v perspektiv tlbatn yrnmk mqsdil mtlrin istehsal n texnologiyann hazrlanmasndan tutmu onlarn istehlaklara atdrlmasna qdr olan dvrd firmalarn btn igzar faliyytlrinin mtlrin, xidmtlrin satlmas vziflrin tabe edilmsi il laqdar grln tkilati ilr sistemidir. Baqa szl, marketinq o demkdir ki, firmalar mhsullar yalnz istehsal etmkl kifaytlnmirlr, onlar hm d hazrladqlar mtlr olan tlbatn yrnilmsi il zlri mul olurlar. Firmalarn idar olunmasnn marketinq formas AB-da XX srin vvllrind mhsullarn realladrlmasnn kskinldiyi dvrd meydana glmidir. Marketinq sistemin aadaklar daxildir: firmada istehsal edilmi mhsullara olan tlbatn cari vziyyti v tdiy qabiliyytli tlbin dinamikasn yrnmk; ayr-ayr mhsul-larn, onlarn vzedicilrinin, habel eyni nvdn olan cnbi mhsullarn qiymtlrinin dyimsi sbblrini thlil etmk; yeni tlbatlar proqnozladrmaq; rqabt aparlan firmalarla mbarizd reklamdan geni istifad etmk; myyn imtiyazlar vermk, istehlakya veriln hquqlar genilndirmk, lotoreyalar buraxmaq, sat sr-gilri tkil etmk, bir sra rtlr yerin yetirildikd mka-fat vermk yolu il alclar zn clb etmkl mhsullarn satn stimulladrmaq; alc mtlri yox, mtlr al-clar tapmaldr prinsipini hyata keirmk; rqiblr haqqnda material toplamaq v onu qiymtlndirmk; ba-zar haqqndak informasiyalar ilmk n EHM-dn istifad etmk; ayr-ayr mtlrin sat n bazarlar dzgn semk v s. v i. a. Tcrbd marketinqin prinsiplri ardcl olaraq aadak mrhllrd yerin yetirilir: 1) Bazar hrtrfli yrnmk sasnda firmann mxtlif eidd

istehsal etdiyi mhsullarn siyahsn (o cmldn rqiblr haqqnda plan) trtib etmk; 2) Nzrd tutulmu istehsal proqramlarn (mal gndrnlri semk v onlarla laq saxlamaq, mh-sullarn eidi v keyfiyyti zrind nzart etmk) ciddi surtd yerin yetirmk; 3) Marketinq proqramlarn mhsullarn sat bazarlarn l keirmy dair planlar hyata keirmk. . Firmalar miqyasnda kommersiya faliyytinin smrli idar edilmsi tcrbsinin mumildirilmi formas menecmentdir.Menement mikrososial idaretmnin prinsiplrini hyata keirir. Bu prinsiplr aadaklardr: hr bir iinin frdi imkanlarnn maksimum nzr alnmasn tlb edn iqtisadi mnasibtlrin humanistldirilmsi, firmann trqqisi namin mxtlif ii qruplarnn hmryliyini nzrd tutan igzar trfdalq; firmann hr bir struktur pillsind qrarlarn mstqil qbul olunmasna saslanan mrkzi orqanlarn bzi iqtisadi vziflrinin menecerlr verilmsi. Menecment, firmalar istehsaln texnoloji pillsi deyil, bazar iqtisadiyyatnn sosial sistemi hesab edir. Menecmentin sas istiqamtlri mhz bununla myyn edilir. Bunlar aadaklardr: firmalarn v onlarn arasndak mnasibtlrin mikrososial strukturunun (sosial-pe, mdni-thsil, ixtisas v demoqrafiya) akara xarlmas; kollektiv syin sfrbrliy alnmasnn balca rti olan kiik qruplarn (slahiyytli ii briqadalar, mqsdli qruplar, o cmldn mtxssislr arasnda) yaradlmas.

Mvzu 10. stehsal xrclri v mnft( 4 saat). Plan 1. Istehsal xrclrinin mahiyyti,quruluu v tsnifldirilmsi. 2. Firmalarn qsa v uzunmddtli dvrd faliyytlri v xrclri. 3. Miqyasn smrliliyi v ya istehsaln miqyasnn genilndirilmsinin msbt v mnfi chtlri. 4. Mnftin mzmunu, onun nvlri, vziflri v artrlmas yollar. Normal v xalis mnft. 1. Istehsal xrclrinin mahiyyti,quruluu v tsnifldirilmsi. Mhsullarn istehsal prosesind xammal, material, yanacaq, elektrik enerjisi, myin mxtlif nvlri srf olunur, sas kapital nsrlri man v avadanlqlar, binalar istifad olunduqca khnlir v z dyrlrinin bir hisssini amortizasiya ayrmalar formasnda istehsal ediln mhsullarn zrin keirirlr. Demli, bu v ya digr mh-sulun istehsalna myyn miqdarda canl v maddilmi mk srf olunur v bunlar istehsal xrclrini ml gtirir. Lakin istehsal xrclri kateqoriyas il laqdar iqtisadlar arasnda fikir birliyi yoxdur. Demk olar ki, iqtisadi mktblrin hamsnn tannm nmayndlri bu bard fikir sylmilr. Msln, klassik burjua siyasi iqtisadnn nmayndlri A. Smit v D. Rikardo istehsal xrclri haqqnda z mlahizlrini bildirir v onu istehsal qiymti il eynildirirlr. Ingiltr iqtisadlar R. Torrens, C. Mill, C. Mak-Kulloh bel hesab edirdilr ki, mtlrin dyri mk haqq, mnft v rentadan ibartdir. J. B. Seyin fikrinc istehsal xrclri amildn mk, torpaq, kapital ml glir. Fransz iqtisads N. Senior istehsal xrclrinin izahnn subyektiv variantn irli srmdr. Onun fikrinc dyrin kmiyyti iilrin v sahibkarlarn xsi istehlakdan imtina etmlrinin nticsidir. K. Marksa gr mtlrin istehsal zr cmiyytin v mssislrin istehsal xrclrini bir-birindn frqln-dirmk lazmdr. Mhsullarn hazrlanmas il laqdar srf olunan btn canl v maddilmii (kemi) mk msrflri cmiyytin istehsal xrclrini ml gtirir. A. Marall istehsal xrclrinin obyektiv v subyektiv variant-larn birldirmy chd gstrmidir. O, bel

hesab edirdi ki, istehsal xrclri iilrin ziyyti v sahibkarlarn imtinasnn cmidir. Masir dvrd Qrb lklrin-d istehsal xrclrini hm mahiyyt, hm d qurulu v terminologiya chtdn onun marksist konsepsiyasndan frqlndirirlr. gr vvllr istehsal xrcl-rinin sas hisssi istehsalda bilavasit alan iilrin mk haqqndan ibart idis, hazrda onun trkibind qeyriistehsal iilrinin myi, marketinq, idaretm, reklam v s. laqdar xrclr oxluq tkil edir. Kempbell R. Makkonnell v Stenli L. Bryunun Ekonomiks kitabnda istehsal xrclri bel sciyylndirilir: Istehsal xrclrin mlkiyytiy mxsus olan v istehsal prosesi n ehtiyatlardan kifayt qdr gndrilmsin tminat vern btn dnilr daxildir. Burada malgndrnlr dniln knar (xarici) xrclr, habel daxili xrclr nzrd tutulur. Daxili xrclrin nsrlrindn biri sahibkarn yerin yetirdiyi vziflrin mqabilind gtrdy normal mnftdir1. Bellikl, mxtlif iqtisadi mktblrin nmaynd-lrinin fikrinc, hr bir mhsulun istehsalna myyn miq-darda iqtisadi ehtiyatlar v ya istehsal amillri (mk, kapital v s.) srf olunur ki, bazar iqtisadiyyat raitind bunlar dyr formas alr v istehsal xrclrini ml gtirir. Iqtisadi dbiyyatda istehsal xrclri aadak kimi tsnifldirilir: 1) Knar v daxili xrclr; 2) Alternativ xrclr; 3) Sabit, dyin v mumi xrclr; 4) Orta v son hdd xrclri. Istehsal xrclrini hr eydn vvl, firma miqya-snda nzrdn keirmk lazmdr. Bu, onunla laqdardr ki, ayr-ayr firmalar hr hans bir mhsulu istehsal etmyi qarlarna mqsd qoyarkn birinci nvbd daha ox mnft ld etmy alrlar. Baqa szl, hr bir firma el istehsal prosesi semli v tkil etmlidir ki, bu, eyni miqdarda mhsul istehsal etmk n daha az istehsal amillrindn istifad etmy imkan versin, sahibkar n srfli olsun. Firmalarn mhsul istehsal il laqdar kdiklri xrclri iki yer blmk olar: 1) Knar (xarici) xrclr; 2) Daxili xrclr. Mlum olduu kimi, firmalar istehsal prosesini tkil etmk n knardan myyn iqtisadi ehtiyatlar xammal, yanacaq, elektrik enerjisi satn alr, muzdla tutulmu iilr mk haqq verir, gstriln nqliyyat xidmtlrinin dyrini dyir. Btn bunlarla laqdar olan xrclr knar (xarici) xrclr adlanr. Lakin firmalar zlrin mxsus ehtiyatlardan da istifad edirlr ki, bunlara da daxili xrclr deyilir. Mhsullarn istehsalna kiln xrclr hm d onlarn srf olunduu yerlr, mhsullarn v xrclrin nvlri zr qrupladrlr. Xrclrin srf olunduu yerlr dedikd onla-rn sexlr,sahlr v digr blmlr zr myyn edilmsi nzrd tutulur. Hr mhsul v yerin yetirilmi i nv zr d xrclr hesablanr. Bununla laqdar olaraq xrclr, kalkulyasiya maddlri v xrc nsrlri zr tsnifldirilir. Bazar iqtisadiyyatna keildiyi masir raitd kiik v orta mssislrin oxunda kalkulyasiya maddlrin aa-dak xrclr daxil edilir: maddi xrclr (xammallar, materi-allar, yanacaq v texnoloji mqsdlr n elektrik enerjisi); mk haqq xrclri; idaretm v istehsala xidmt gstril-msi il laqdar
1

xrclr (stlik xrclr). Geni mnada is kalkulyasiya maddlri zr xrclr aadaklar daxildir: 1)Xammal v materiallar (tullantlar xlmaqla); 2)kooperasiya laqlrind olan mssislrdn satn alnm mmu-lat v yarmfabrikatlar; 3) sas istehsalat iilrinin mk haqq; 4) istehsalat iilrinin lav mk haqq; 5) istehsalat iilrinin sas v lav mk haqqna gr hesablanm so-sial sorta ayrmalar; 6) istehsaln hazrlanmas v mnimsnilmsi il laqdar xrclr; 7)Avadanlqlarn saxlanmas v istismar il laqdar olan xrclr; 8) sex xrclri; 9) mumzavod xrclri; 10) zay mhsula gr itkilr; 11) Istehsaldanknar xrclr. Xrclr iqtisadi mzmununa (xrc nsrlrin) gr aadak kimi qrupladrlr: 1)maddi xrclr (istehsalata qaytarlm tullantlarn dyri xlmaqla); 2) mk haqq zr xrclr; 3) sosial ehtiyaclar (mqsdlr) n ayrmalar 4)sas kapi-taln (sas fondlarn) amortizasiyas; 5)digr xrclr. Firmalarn faliyytin qiymt verrkn alternativ xrclr xsusi hmiyyt ksb edir. Alternativ xrclr de-dikd, daha ox glir ld etmk mqsdil eyni mbld vsaitin ttbiq olunmas n lverili, daha ox smr vern faliyyt nvnn seilmsi nzrd tutulur. Sabit v dyin xrclri d bir-birindn frqlndir-mk lazmdr. Istehsaln hcminin dyimsindn asl olmayan xrclr sabit xrclr deyilir (FC ingilisc fixed costs). Sabit xrclr firmalarn istehsal avadanlqlarnn mvcudluu il laqdardr v buna gr d htta hmin avadanlqlardan istifad olunmadqda da dnilmlidir. Sabit xrclr istiqrazlar zr thhdlrin dnilmsi, ren-ta tdiylri, bina v avadanlqlarn dyrindn hesablanan amortizasiya ayrmalarnn bir hisssi, sorta haqlar, firmann idar heytinin mk haqq, mssisd ilmk n glck mtxssislrin hazrlanmas il laqdar olan xrclr aid edilir. El xrclr d vardr ki, onlar istehsaln hcminin dyimsindn bilavasit asldr. Baqa szl istehsaln hcmi dyidikd hmin xrclr d dyiir. Bu xrclr dyin xrclr deyilir (VC ingilisc variable costs). Dyin xrclr xammal, yanacaq, enerji srfi, nqliyyat xidmtinin dnilmsi il laqdar olan xrclri misal gstrmk olar. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, istehsaln hcminin artmas il laqdar olaraq mhsul vahidin dn btn dyin xrclrin artmas daimi xarakter damr. Bel ki, dvrn vvlind istehsaln artmas il laqdar olaraq dyin xrclr aa srtl artr v myyn mddtdk (adtn istehsal olunan mhsulun drdnc vahidindk) davam edir. Bundan sonra is dyin xrclr sonrak hr mhsul vahidi hesab il srtl artmaa balayr. Sabit v dyin xrclr ikisi birlikd mumi istehsal xrclrini ml gtirir (TC = FC + VC ; TCingilisc total costs). Demli, istr sabit, istrs d dyin xrclr qnat edilmsi mumi xrclrin azalmasna sbb olur. Odur ki, istehsallar mumi xrclr bigan qala bizmzlr. nki orta, yaxud da mhsul vahidin dn istehsal xrclri mumi istehsal xrclrindn asldr. Bundan baqa, qiy-mtlr bir qayda olaraq orta istehsal xrclri il mqayis edilir. Orta istehsal xrclrini yer blmk olar: 1) Sabit orta istehsal xrclri; 2) Dyin orta istehsal xrclri; 3) mumi orta istehsal xrclri.

Sabit orta istehsal xrclri (AFC ingilisc average fixed costs) sabit istehsal xrclrinin (FC) mumi mblini istehsal edilmi mhsullarn miqdarna (Q ingilisc quantity) blmk yolu il aadak dsturla hesablanr. AFC = FC : Q Sabit istehsal xrclri istehsaln hcmindn asl olmadna gr istehsal olunan mhsulun miqdar artdqca sabit orta istehsal xrclri azalrDyin orta istehsal xrclri (AVC ingilisc average variable costs) dyin istehsal xrclrinin (VC) mumi mblini istehsal edilmi mhsullarn miqdarna (Q) blmk yolu il aadak dsturla hesablanr: AVC = VC : Q Dyin istehsal xrclrinin mumi mbli sm-rliliyin azalmas qanununa tabe olduuna gr, bu, z ksini dyin orta istehsal xrclrind tapmaldr. mumi orta istehsal xrclri (ATC) mumi istehsal xrclrini (TC) istehsal edilmi mhsullarn miqdarna (Q) blmk yolu il aadak dsturla myyn edilir: ATC = TC : Q Son hdd xrclri (MC ingilisc marginal costs) dedikd, lav mhsul vahidinin istehsal il laqdar olaraq srf ediln lav xrclr nzrd tutulur. MC mhsulun hr lav vahidin gr hesablana bilr. Bunun n sadc olaraq lav mhsulun istehsalna srf olunan xrci, istehsal edilmi lav mhsulun miqdarna blmk lazmdr. Bunu bel ifad etmk olar: MC = TC-nin dyimsi : Q-nin dyimsi Son hdd xrclri konsepsiyasnn strateji hmiyyti vardr. nki bu, firmann nzart ed bilcyi xrclri myyn etmy imkan verir. Daha dqiq desk, MC mhsulun son vahidi istehsal olunduqda firmann artq srf edcyi xrci, yaxud da istehsaln hcmi ixtisar edildikd v buna gr d son mhsul vahidinin istehsal dayandrldqda ld edcyi qnati gstrir. Son hdd xrclri il son mhsuldarln kmiyyti arasnda qarlql laq vardr. Bel ki, myin hr sonrak vahidinin eyni qiymt satn alnd frz edilmkl, hr lav iinin son mhsuldarl artd zaman istehsal olunan mhsulun hr lav vahidin dn son hdd xrclri aa dr. Bu, onunla laqdardr ki, son hdd xrclri sadc olaraq qiymtlrin dyimdiyini gstrir, yaxud da muzdla tutulmu lav iilr veriln mk haqqnn onlarn mhsuldarlna blnmsi yolu il ld ediln kmiyyti ifad edir. Firmalarn mumi v orta xrclrinin kmiyytin iki sas amil tsir gstrir: 1) istifad olunan texnologiya; 2) iq-tisadi ehtiyatlarn qiymtlri. Yeni, mtrqqi

texnologiya-dan istifad edilmsi xrclrin azaldlmasna imkan verir. Msln, digr rtlr sabit qalmaqla, istifad olunan texno-logiya v ona uyun gln texnikadan istifad olunduqda v ondan vvl mk haqqnn dnilmsi il laqdar olan xrclri mqayis edk. Tutaq ki, nnvi texnikadan istifa-d olunduqda ii bir saat rzind 10 mmulat hazrlayr v bunun mqabilind 1manat mk haqq alr. Demli, m-mulat vahidinin hazrlanmasna kiln xrc 10 qpiy bra-brdir. Daha mtrqqi texnologiya ttbiq olunduqda is ii bir saatda 20 mmulat istehsal edir v onun mk haqq 1,6 manat, mhsul vahidin kiln mk haqq xrci is 8 qpik tkil edir. Demli, nzrdn keiriln misalda mk haqqnn artmasna baxmayaraq mmulatn hr vahidin dn xrc 10 qpikdn 8 qpiy dmdr. Istehlak olunan iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin ykslmsi btn xrc nvlrinin artmasna, ksin aa dmsi onun azalmasna sbb olur. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, real hyatda iqtisadi ehtiyatlardan bzilrinin qiymti ykslir, bzilrininki is aa dr. Bu,tbii olaraq onlarn bir-birini vz etmsin gtirib xarr. . 2. Firmalarn qsa v uzun mddtli dvrlrd faliyytlri v xrclri. Istehsal prosesind istifad olunan ehtiyatlarn hc-minin dyimsin mxtlif miqdarda vaxt srf olunur. Bununla laqdar olaraq qsa v uzun mddtli dvrlri bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Qsa mddtli dvr dedikd, mssisnin malik ol-duu mvcud gclrdn istifadnin intensivlik drcsini dyidirmk n kifayt edn v znn istehsal gclrini dyidirmk n lazm olan dvr nzrd tutulur. Bu dvrd firmalarn istehsal gclri dyimz qalsa da, ox v ya az miqdarda canl mk, xammal v baqa ehtiyatlar ttbiq etmk yolu il istehsaln hcmini dyidirmk olar. V bu dvrd mvcud istehsal gclrindn az v ya ox intensiv istifad edilir. Uzun mddtli dvr dedikd, istehsal gclri d daxil olmaqla btn iqtisadi ehtiyatlarn miqdarnn dyi-dirilmsi n kifayt edn uzun bir dvr nzrd tutulur. Uzun mddtli dvr hminin ayr-ayr sahlrin mna-felri baxmndan, bu v ya digr sahd faliyyt gstrn firmalarn lv edilmsi v onlarn bu sahlri trk etm-lri, yeni firmalarn meydana glmsi v hmin sahlrd qrarlamalar n zruri olan vaxt da daxildir. Bellikl, qsa mddtli dvr istehsal gclrinin dyimdiyi, uzun mddtli dvr is onlarn dyidiyi dvr sciyylndirir. Qsa v uzun mddtli dvrlr bir-birindn yalnz mddt gr deyil, hm d mumi tsvvrlr gr frql-nir. Bel ki, yngl snaye mssislrind istehsal gclrini az qala bir gecd dyidirmk mmkndr. Lakin ar snayed vziyyt tamamil baqadr. Msln, yeni bir neftayrma zavodu tikdirmk n bir ne il lazm glir. Firmalarn qsa mddtli dvrd faliyytlrini nzrdn keirdikd myyn miqdarda mhsul buraxl-n tkil etmk mqsdil yalnz bir istehsal

amilinin dyidiyi frz edilir. Uzunmddtli dvrd is firma myyn miqdarda mhsul buraxmaq mslsini ttbiq olunan btn istehsal amillrini dyimkl hll ed bilr. Lakin bu cr qrarlarn qbul edilmsi sahibkarn zrin byk msuliyyt qoyur. Ona gr ki, yol veriln hr hans bir shv mhsuldarl aa olan avadanlqlarn istehsalnn tkili, onlarn realladrlmasnda tinliklrin meydana xmasna, bu is z nvbsind onun mflis-lmsin sbb ola bilr. Bundan baqa, uzunmddtli dvr zr qrarlar qbul olunarkn glckd istehsal ehtiyatlarnn qiymtlrinin dyiib-dyimmsi, bazarn mmkn olan konyukturas, btvlkd sahnin vziyyti nzr alnmaldr. Firma daha ox mnft ld etmk n istehsal el tkil etmlidir ki, bu, buraxlan mhsul vahidin dn xrclrin azalmasna imkan versin. Qsa mddtli dvrd firmann faliyytini nzrdn keirnd olduu kimi, burada da iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin dyidiyi ehtimal edilir. Mlum olduu kimi, mk v kapitaln hcmi v on-lar arasndak nisbt myyn miqdarda mhsul buraxl-masna imkan verir. Balca vzif bu istehsal amillrinin birinin digri il vz edilmsi nticsind mhsul vahidin dn xrclrin azaldlmasna imkan yaratmaqdr. Firma myi kapitalla, yaxud da ksin, kapital mkl o vaxta qdr vz edckdir ki, mk amilinin bir manatna dn son mhsul, kapitaln bir manatna dn son mhsula brabr olsun. Bunu aadak misalla izah edk. Tutaq ki, ay zind mk vahidinin dyri 250 manat, kapital vahidinin dyri is 100 manat tkil edir. Indi deyk ki, hr lav kapital vahidinin mqabilind mhsul buraxl 10 vahid artr, yni kapitaln son mhsulu 10-dur, myin son mhsulu is 5 vahid brabrdir. Demli, lav mk amili, lav kapital amili il vz olunmaldr. nki lav kapital amili daha ox smr verir. Bu 10/100>5/250 formulu il laqdardr. 3. Miqyasn smrliliyi v ya istehsaln miqyas-nn genilndirilmsinin msbt v mnfi chtlri. Tcrb gstrir ki, istehsaln miqyasnn geniln-dirilmsi myyn dvr rzind mhsul vahidin kiln xrclrin azalmasna, sonra is artmasna sbb olur. Bunlardan biri istehsaln miqyasnn smrli, digri is smrsiz olmasdr. Baqa szl, mssislrin hcmi genilndikc b-zi amillr orta istehsal xrclrinin aa dmsin, bzilri is ksin artmasna sbb olur. Birinci qrup amillr bal-ca olaraq myin, o cmldn idaretm myinin ixtisasladrlmasn, kapitaldan smrli istifad olunmasn, kmki mhsullar istehsalnn tkilini misal gstrmk olar. myin ixtisasladrlmas sviyysinin yksldilmsi istehsaln miqyas genilndikd mmkndr. lav muzdlu iilrin i qbul edilmsi o demkdir ki, taprq-lar onlar arasnda daha konkret bln bilr. Baqa szl, myin ixtisasladrlmas drinldikd hr bir ii istehsal prosesinin gediind bir ne mliyyat yerin yetirmk vzin, konkret olaraq bir mliyyat zr taprq alr. O, btn i gn rzind znn ixtisasna uyun gln mliyyat yerin yetirmkl mul olur. Kiik mssis-lrd is ixtisasl iilr bzi hallarda i

gnnn yarya qdrini he bir ixtisas tlb etmyn ilrin yerin yetiril-msin srf edir ki, bu da istehsal xrclrinin artmasna sbb olur. Istehsaln miqyasnn geni olmas idaretm il m-ul olan iilrin myindn smrli istifad edilmsin im-kan verir. Msln, 30 nfr iinin myin nzart etmk qabiliyytin malik olan rhbr iinin myi 10 nfr iisi olan kiik mssisd az smrli olur. Bu is o demkdir ki, bu halda iri mssislrd idaretm aparat dyimz qalmaqla snayeistehsal heyti iilrinin saynn qat artrlmas imkan var. Eyni zamanda qeyd etmk lazmdr ki, kiik firmalar idaretm il mul olan mtxssislrin myindn z tyinatlarna gr istifad etmk imkanna malik deyildirlr. Kiik firmalar ksriyyt hallarda mtrqqi texno-logiyaya saslanan avadanlqlardan istifad ed bilmirlr. nki bir ox mhsul nvlrinin istehsal n istifad ediln manlar satn almaa onlarn gc atmr. Demli, n yax avadanlqlar iri mssislr satn ala v istehsal prosesind istifad ed bilirlr. Istehsal iri miqyasda ikil edn mssislr kiik mssislr nisbtn lav mhsul istehsaln tkil etmk imkanna malikdirlr. Msln, tin qabladrlmas il mul olan iri mssislr, ml gln tullantlardan yapqan, gbr, drman preparatlar v bir sra digr mhsullar hazrlayrlar, halbuki kiik mssislr n bunlar iqtisadi chtdn srfli deyildir. Lakin istehsaln miqyasnn hddindn artq geniln-dirilmsi mnfi iqtisadi nticlr v demli, mhsul vahidi-n dn istehsal xrclrinin artmasna gtirib xara bilr. Miqyasn genilndirilmsinin mnfi chtlri idaretmd ba vern tinliklrl laqdardr. Bellikl, nzrdn keirilnlr sasn bel bir mu-mi ntic xarmaq olar ki, miqyasn smrsinin aydnla-drlmasna msbt v mnfi chtdn yanamaq lazmdr. Istehsaln genilndirilmsinin msbt chtlri aadaklarla laqdardr: Mssislrin hcmi bydkc istehsalda v idar-etmd ixtisasladrmann stnlklrindn istifad olun-mas imkanlar da artr; Daha iri mssislrd yksk mhsuldarlql v ox qiymtli avadanlqlardan istifad edilmsi mmkn olur; sas istehsalatlarn tullantlar sasnda mhsul buraxln tkil etmk n faliyytin diversifikasiya-ladrlmas, kmki istehsalatlarn yaradlmas imkan daha byk olur; Miqyasn mnfi chtlri hddn ox byk firm-alarda idaretmnin pozulmas il laqdardr. nki: Mssislrin ayr-ayr blmlri arasndak qar-lql laqlrin faydall azalr, firma evikliyini itirir; Firmalarn rhbrliyi trfindn qbul olunan q-rarlarn hyata keirilmsin nzart tinlir; Firmalarn ayr-ayr blmlrind yerli maraq-larla mumi maraq arasnda ziddiyyt ml glir; Firmalarn hcmi bydkc qrarlarn qbulu n lazm olan informasiyalarn verilmsi v ilnmsi il laqdar olan xrclr artr;

Miqyasn smrliliyi mxtlif sahlrd eyni deyildir. El sahlr var ki, bazarn tlbini dmk n kifayt edn ox byk hcmd mhsul buraxldqda da xrclr minimuma enir. Bunlara tbii inhisarlarn mvcud olduu sahlri misal gstrmk olar. Xrclr qnat etmk mq-sdil bel sahlrd bir iri firmann faliyyt gstrmsi mqsduyundur. Tbii inhisarlara iri hrlrin elektrik, qaz, su tchizat mssislri misal ola bilr. Tbii inhisarlarn faliyyti dvlt trfindn tnzimlnir. Xrclrin v zrrin azaldlmas, mnftin is artr-lmas son nticd bazar iqtisadiyyatnda firmann vziy-ytinin sabit v mhkm olmasn tmin etmk, mnft gtrmk n bir vasitdir. 4. Mnftin mzmunu, onun nvlri, vziflri, artrlmas yollar. Normal v xalis mnft. Firmann mumi gliri dedikd, istehsal olunmu mh-sul v xidmtlrin satndan ld ediln pul vsaiti nzrd tutulur. Glirin kmiyytin aadak iki amil tsir gstrir; 1) istehsal edilmi mhsulun hcmi; 2)qiymtlrin sviyysi. Firma, azad rqabt bazarnda ml gln qiymtlrl bazarn imkan verdiyi qdr mhsul realladra bildiyin gr mumi glir (TR) istehsal edilmi mhsulun dyrin (QP) brabr olur. Yni: TR=QP Firmann orta gliri is mhsul vahidin gr bel m-yyn edilir: TR:Q

Lakin xalis inhisar v oliqopoliya bazarlarnda glirin myyn edilmsin yanamada mxtliflik vardr. Bel ki, xalis inhisar daha ox mhsul satmaq n qiymtlri aa- salmaldr. Qiymt satn hcmindn asl olan dyin k-miyyt olduu n, aadak brabrliyi yazmaq olar: TR = P (Q)Q Inhisarnn orta gliri is bel myyn edilir: TR / Q Mhsulun realladrld orta qiymti inhisarnn xsn z myyn edir. Baqa szl, inhisar satn hcmini artrmaqla qiymtlri dyidirir (aa salr). Demli qiymt sabit kmiyyt deyildir.

Inhisarnn son gliri onun lav daha bir mhsul va-hidinin satndan ld etdiyi lav glir demkdir Firmalarn faliyytin qiymt verrkn istifad olu-nan gstricilrdn biri d mnftdir. Mnft sahibkarlq faliyytinin iqtisadi smrlilik gstricisidir. Mnftin aadak nvlri vardr: 1) iqtisadi v ya xalis mnft; 2) normal mnft. Bazar iqtisadiyyat raitind n mhm anlaylardan biri iqtisadi v ya xalis mnftdir. Iqtisadi mnft dedikd firmann mumi gliri il mumi xrclri (daxili v knar) arasndak frq nzrd tutulur. Iqtisadi mnftin myyn edilmsi n qdr sad grns d, onu normal mnftdn v ya sahibkar glirin-dn frqlndirmk lazmdr. Artq vvllrd gstrildiyi ki-mi, daxili v ya knar dm olub olmamasndan asl olma-yaraq kapitala gr dniln faiz mbli v iqtisadi renta kimi sahibkarn mnimsdiyi normal mnft d istehsal xrclrin daxildir. Bazar nzriyysin uyun olaraq btn istehsal amillri (mk, kapital, torpaq v sahibkarlq qabi-liyyti) yeni dyr yaradr, onun konkret formalar (mk haqq, faiz mbli, renta v sahibkar gliri) is hmin ml-kiyyt sahiblrinin glirlrini tkil edir. Bellikl, hr hans bir sahd sahibkarlq faliyyti il mul olmaq v onu qoruyub saxlamaq n lazm olan mnft mblin normal mnft deyilir. Normal mnft daxili xrclrin trkib nsrlrindn biridir. Normal mnft tmin olunmadqda htta bzi hallarda muzdla ilmy stnlk verir. Bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi mnfti marksist siyasi iqtisaddak stlik izafi dyr anlay il m-qayis etmk olar. Lakin masir bazar iqtisadiyyat nzriy-ysindki stlik mnftin ml glmsi baqa cr aydnladrlr. K.Marksn irli srdy stlik mnft mhsul vahidinin istehsalna srf olunan xrclrin azaldlmasna imkan vern n yeni texnika v mtrqqi texnologiyalar ttbiq edn kapitalistin ld etdiyi izafi dyrdir. mtlri az xrcl istehsal edn v bazar qiymtlri il realladran firmalar digr istehsallara nisbtn stlik mnft ld edirlr ki, onun da mnbyi muzdlu iilrin myidir. Inhisar mnfti ehtiyatlardan istifad olunmas v ya tbii ehtiyatlarn mhdudluu raitind mhsullara yksk inhisar qiymtinin myyn edilmsi nticsind ld edil bilr. Ehtiyatlardan istifad olunmas il laqdar mhdudiyytlr patent v lisenziyalar misal gstrmk olar. Bu, imkanl irktlrin yeni texnika v texnologiyalardan baqa-larnn istifad etmmlri n tzyiq gstrmlri for-masnda hyata keirilir. Tbii ehtiyatlarn mhdudluuna gldikd, ox nadir ehtiyatlar ox az olan nadir resurslar z sahibin yksk mnft, renta, faiz v mk haqq ld etmk imkan ver bilr. Bellikl, mnft sahibkarlq faliyytinin iqtisadi smrlilik gstricisi olduuna gr hr bir hquqi v ya fiziki xs onun artrlmasna xsusi diqqt yetirir v bu mqsdl mxtlif vasit v yollardan istifad edir. Grn-dy kimi, mnft urunda mbariz aparmaq v onu artrmaq n mxtlif sullardan istifad etmk istehsal tkil edn hr bir sahibkarn balca mqsdidir. V buna

sasn demk olar ki, mnft iqtisadi mexanizmd ox mhm rol oynayr. Bu is onun yerin yetirdiyi vziflrdn irli glir. Mnftin balca vziflrindn biri, onun istehsal-da mk msrflrin qnat edilmsinin ls olmasdr. Bu, mnftin digr vziflrinin yerin yetirilmsi n sasdr. nki mnft my qnat olunduqdamk mhsuldarl yksldikd, buraxlm mhsullarn hr va-hidin kiln xrc aa salndqda, kapitalverimi artrl-dqdammkndr. Mnftin ktlsin tkc my qna-t edilmsi deyil, istehsal olunan v satlan mhsullarn hcmi d tsir gstrir. Buna is hm iilrin saynn art-rlmas (ekstensiv amil), hm d mk mhsuldarlnn yksldilmsi (intensiv amil) yolu il nail olmaq mmkndr. Mnftin artrlmasnn ikinci amilindn istifad edilmsi iqtisadi chtdn daha srflidir. nki iilrin saynn artrlmas myyn hdd qdr mmkndr, digr trfdn is mk mhsuldarlnn yksldilmsi, hm d istehsal olunan mhsullarn miqdarnn artrl-masna v onlarn istehsalna kiln xrclrin aa saln-masna imkan verir. Mnft hminin, yalnz kommersiya hesabl m-ssislrin kollektiv iqtisadi mnafelrini deyil, hm d mumxalq mnafelrini ifad edir. Demli, onun hams mssisnin srncamnda qala bilmz, bir hisssi mumdvlt pul vsaitlri fonduna daxil olmaldr. Bununla laqdar olaraq mnftin ikinci vzifsiehtiyatlarn alterna-tiv istehsal nvlri arasnda, habel milli glirin blgs v yenidn blgsn hyata keirmk vzifsi meydana xr. Baqa szl, mnft milli glirin dvlt bdcsi vasitsil blgs v yenidn blgs, ehtiyatlarn istehsal sahlri arasnda bldrlms vzifsini yerin yetirir. lkmizd bazar mnasibtlrinin formalamas il laqdar mnftin blg funksiyasnda myyn dyiik-liklr ba vermidir. Bu, z ifadsini hr eydn vvl ms-sislrin ld etdiklri mnftdn dvlt verdiklri vergi-d tapmdr. Mnftin vziflrindn biri d stimulladrmadr. Bu, onun ilk iki vzifsi il lqadardr. Mnftin bu vzifsi z ksini onun myyn nisbtd bldrlmsin-d, cmiyytin v mssislrin mnafelrinin dzgn laqlndirilmsind tapr. Mnft cmiyytl mssis arasnda dzgn bldrldkd my qnat olunur, istehsal xrclrinin azaldlmas, istehsaln nticlrinin yaxladrlmas n kollektivd stimul yaranr. Dyr kateqoriyas olmaqla, mnftin myyn atmazlqlar da vardr. Bunlardan biri ondan ibartdir ki, mnftin artrlmas iqtisadiyyatda istehsal raitinin dyimsi nticsind ba ver bilr. Baqa szl, mnft, qiymtlrin artmas nticsind artrsa, bu, istehsal ms-sislrd mnftin sni surtd oxalmasna, istehlak mssislrd is, ksin, azalmasna sbb olacaqdr. Bu is o demkdir ki, mnft mssislrin iinin smrliliyi gstricisi kimi onu thrif edckdir. Mnft, mssis qiymti daha yksk olan mh-sullarn istehsalna meyl gstrdiyi hallarda da yanl t-svvr yaradr

Mnft firmalarn iini ifad edn balca gstri-cilrdn olduuna gr onun artrlmas amillrinin nzrdn keirilmsi byk hmiyyt malikdir. Mnftin artrlmasna istehsal amillri (mk mhsuldarl, istehsal sahlrind alan iilrin say, i gnnn uzunluu, investisiya ehtiyatlarndan istifad drcsi, istehsaln zvi quruluu v i. a.), blg (msln, mk haqqnn artm srti) v mbadil raiti d (qiymtlrin sviyysi, tklifin tlb n drcd uyun glmsi v i.a.) tsir gstrir. Lakin bunlarn irisind istehsal amillri hlledici rol oynayr. Digr amillr gldikd, onlar mnftin kmiyytin yalnz pul ifadsind tsir gstr bilr. nki blg v mbadil mrhlsind n dyr, n d istehlak dyri yaranmr. Masir elmi-texniki inqilab raitind mnftin artrlmasnda balca rolu mk mhsuldarlnn yksl-dilmsi oynayr.

Mvzu 11: Qiymt v onun mlglm mexanizmi( 2 saat). Plan 1.Qiymtin vziflri v metodlar. 2.Qiymtlrin myyn edilmsi prinsiplri v dyimsin tsir edn amillr. 3.Qiymt sistemi. Qiymtin nvlri. 4.Qiymtin dvlt ttfindn tnzimlnmsi. 1. Qiymtin vziflri v metodlar. Kommersiya v qeyri- kommersiya faliyyti il mul olan btn tkilatlarn qarsnda duran balca vziflrdn biri d istehsal etdiklri mhsullar yaxud da gstrdiklri xidmt n qiymtlrin myyn edilmsidir. Tarix nzr saldoqda aydon olur ki, qiymtlr bir qayda olaraq satclar v alclar arasnda danq, razlama sasnda ml glir. Satclar adtn qiymtlri yuxar, alclar aa myyn etmy alsalar da son nticd mnasib qiymt ml glir. Firmalar qiymtqoyma problemin mxtlif chtlrdn yanarlar. Bel ki, kiik firmalarda qiymtlr ox vaxt ali rhbrlik trfindn myyn edildiyi halda, iri irktlrd bu il adtn b mdirlri, habel mt eitlri zr mdirlr mdirlr mul olurlar. Lakin iri irktlrd d qiymtqoyma siyastinin mumi istiqamtlri ali rhbrlik trfindn myyn oluna bilr v olunur. Firmalarn istehsal etdiklri mtlr ilkin qiymtlrin myyn edilmsi prosesi aadak mrhllrdn keir: 1. Qiymtin myyn edilmsi il laqdar mslnin qoyuluu. 2. Tlbatn myynldirilmsi. 3. Xrclrin qiymtlndirilmsi. 4. Rqiblr haqqnda mlumatn toplanmas, qiymtlndirilmsi v thlili. 5. Qiymtqoyma metodlarnn seilmsi. 6. Son qiymtin myyn edilmsi.

Mlum olduu kimi firmalarn yeritdiklri qiymt siyasti bazarn tipindn asldr. Ona gr d firma bazarn tipini nzr almaqla hr hans bir mhsulun istehsalna balamamazdan vvl qarsna qoyduu mqsdi aydnladrmaldr. Firmalar qarlarna baqa mqsdlr d qoya bilr. Bu bard tsvvrlr n qdr aydn olsa qiymtqoyma da bir o qdr asan olar. Qarya xan bel mqsdlr aadaklar aiddir: 1. Thlksizliyin tmin edilmsi v faliyytin davam etdirilmsi. 2. Mnftin n yksk sviyyy atdrlmas. 3. mtlrin keyfiyyti gstricilrin gr ncllk qazanlmas( bazar pay). Bazarda mt istehsallarnn say ox olduqda v onlar arasnda kskin rqabt getdikd firmann thlksizliyinin v faliyytinin davam etdirilmsinin tmin olunmas onun sas mqsdin evrilir. Firmalarn ld etmy chd gstrdiklri iqtisadi mnft mumi glirl mumi xrc arasndak frq kimi myn edilir. Bazar qiymtlrinini dyidiyi raitd rqabt aparan istehsallarn qarlarnda bir- biri il laqda olan 3 vzif durur. 1. Mhsulun istehsalna balamaa dyrmi. 2. gr dyrs n qdr istehsal etmli. 3. N qdr mnft ld oluna, yaxud zrr ola bilr. Firma qsamddtli dvrd aadak 2 halda: 1. Ya iqtisadi mnft ld etdikd 2. Ya da znn sabit xrclrindn az zrr kdikd mhsul istehsaln hyata keir bilr. Firma qsamddtli dvrd maksimum mnft ld edilmsini, yaxud da zrrin minimuma endirilmsini tmin ed bilck qdr mhsul istehsal etmlidir. Firmalar uzunmddtli dvrd istehsal gclrind qsamddtli dvrd edilmsi mmkn olmayan dyiik-liklri etmk imkan ld edirlr. Mlum olduu kimi, qsa mddtli dvrd sahd eyni sayda firma faliyyt gstrir v onlardan he birinin avadanlqlarnda dyiiklik olmur. Demli, firmalar qsa mddtli dvrd bir dn mhsul istehsal etdikd, yaxud da z aktivlrini lv etmlri, biznesdn uzaqlamalar n kifayt qdr vaxtlar olmadqda balana bilr. Firmalar uzunmddtli dvrd ya zlrinin istehsal gclrinin genilndirilmsi, ya da azaldlmas n kifayt qdr vaxta malik olur Grndy kimi, hr bir firma daha ox mnft l-d etmy aldna gr tlbat v xrclri nzr almaq, onlar mxtlif qiymt sviyylri il mqayis etmkl, mtlr el qiymt qoyurlar ki, o, xrclrin dnilmsi v mnft ld olunmasn tmin etmi olsun. Digr trfdn, hr bir firma pay gstricilrin gr bazarda ncl olmaq istyir. nki bazar pay artdqca firmann xrclri azalr, uzunmddtli dvr zr nzrd tutulan mnft is yksk olur. Firmalar bazar payna gr ncllk urunda apardqlar mbarizd mxtlif sullardan, hr eydn vvl, qiymtlrin mmkn qdr aa salnmas sulundan istifad edirlr. Ona gr ki, qiymtlrin baqala-rna nisbtn aa

myyn edilmsi mtrilrin hmin firmann mhsullarna mracit etmlri v onlara stnlk vermlri n rait yaradr. Bazarda iqtisadi subyektlr arasnda gedn rqabt mbarizsind istifad olunan gstricilrdn biri d isteh-sal olunan mhsullarn keyfiyytidir. Mhsullarn keyfiy-yti dedikd, onlarn myyn tlbat dmy yararllq drcsi il rtlnn xasslrinin toplusu nzrd tutulur. Yksk keyfiyytli mhsullar aa keyfiyytli mh-sullarla mqayisd cmiyyt n daha ox smr verir. . Yksk keyfiyytli, tullantsz istehsal prosesi n beynlxalq standartlara uyun gln, mtrqqi texnologiyaya saslanan uzunmrl, etibarl, estetik tlb-lr cavab vern, iqtisadi chtdn srfli mhsullar isteh-sal edn v mxtlif bazarlarda onlarn satn tkil et-mkl digr firmalarla rqabt aparan firma myyn stnlklr malik olurMhsullarn keyfiyytinin yaxladrlmas firmann xarici iqtisadi laqlrinin genilndirilmsin, beynlxalq bazarda onun mvqeyinin mhkmlnmsin v daha ox mhsul ixrac etmsin, texnoloji v texniki yeniliklri ttbiq etmk n rait yaradlmasna v ntic etibaril byk mbld iqtisadi smr ld etmsin imkan verir. Firmalar istehsal tkil edrkn hm d bu v ya di-gr mhsula olan tlbat myynldirmlidir. Mhsulla-ra olan tlbata tsir edn amillrdn biri qiymtdir. Qiymtl tlbat arasndak aslla sasn firma mhsul istehsal zr konkret vziflri myyn edir, hans mhsuldan n qdr istehsal olunacan planladrr.. Demli firmalar tlbatn dyi-msini myynldirmy, daha dqiq desk lmy al-rlar Iqtisadlar mhsullarn qiymtlrinin dyimsind istehlaklarn reaksiyasn, onlarn hssaslq drcsini qiymtlrin elastikliyi konsepsiyasnn kmyil lrlr. Qiymtlrin ox czi dyimsi satn alnan mhsullarn miqdarnn xeyli dyimsin sbb olduuna gr mh-sullara olan tlbat nisbi elastiklik v ya sadc olaraq elastiklik adlanr. mtlr olan tlbata tsir gstrn amillr iri-sind onlarn qiymti xsusi yer tutur. V qiymtl tlbat arasnda qarlql laq vardr. Bel ki, qiymt n qdr yksk olarsa, tlbat bir o qdr aa olur v ksin, qiymt n qdr aa olarsa, tlbat da bir o qdr yksk olur. Qiymtlr zr elastiklik aadaklarla myyn edilir: 1) mty ya vz yoxdur, ya yox drcsinddir, yaxud da bu sahd hl rqiblr meydana xmamdr; 2) Alclar qiymtlrin qalxdn drhal hiss etmmilr; 3) Mtrilr zlrinin alc adtlrini lng dyiir v nisbtn ucuz mal axtarmaa tlsmir; 4) Alclar bel hesab edirlr ki, qiymtlrin bahalanmas mhsullarn keyfiyytinin ykslmsi, inflyasiya v s. laqdardr. Demli, tlbat elastikdirs, satclar drhal qiymtlrin aa salnmas haqqnda dnmlidir. Ucuzladrlm qiymt daha ox mumi glir ld etmy imkan verir. Bellikl, firmalarn istehsal etdiklri mhsullarn n yksk qiymtlri tlbatla myyn olunur Firmalar zlrinin xrclrini, habel oxar mtlr zr rqiblrini yrndikdn sonra istehsal etdiklri mtlr qiymt qoyur v bu mqsdl hr hans bir metodu seir.

Qiymtin myyn edilmsinin is aadak metod-lar vardr: 1) Orta xrclr, stgl mnft; 2) Zrrsizliyin thlili v mqsdli mnftin tmin olunmas; 3) Qiymtin, mtnin dyrliliyin sasn qoyulmas; 4) Qiymtin, cari qiymtlrin sviyysi sasnda myyn edilmsi; 5) Qiy-mtin, qapal svdlmlr sasnda myyn edilmsi. Qiymt myyn edilrkn istifad olunan metodlardan biri orta xrclr, stgl mnft metodudur. Bu sulun mahiyyti ondan ibartdir ki, mtnin baa gldiyi istehsal xrcinin zrin myyn lavlr edilir. Qiymtin xrclr sasnda myyn olunmas me-todlarndan biri d onun, mqsdli mnftin tmin olun-mas yolu il hesablanmasdr. Firma qiymti myyn edrkn alr ki, bu qiymt onun nzrd tutduu qdr mnft ld edilmsin imkan versin.. Firmalar mt v xidmtlrin qoyulan qiymtlrin onlarn dyrliliyin sasn myyn edilmsi metodundan getdikc daha ox istifad etmy alrlar. Firmalar bzi hallarda qiymtlri rqiblrin qiymt-lrin istinad etmkl myyn edirlr ki, buna da qiym-tin, cari qiymtlrin sviyysi sasnda myyn edilmsi metodu deyilir. Bu metoddan istifad olunduqda, firma znn xrclrin v tlbat gstricilrin az hmiyyt verir. O, znn mtlrin rqiblrin eyni mtlrinin qiymtlrindn aa v ya yuxar qiymt qoya bilr. Bu metod baqa metodlara nisbtn daha geni yaylmdr. Qiymtlr, hminin qapal svdlmlr sasnda myynldiril bilr. Bu metoddan sas etibaril qiymt-lr rqabt yolu il myyn edildiyi, yaxud da svdl-mlrin gediind firmalar sifarilr urunda mbariz apararkn istifad olunur. Lakin tbiidir ki, bu qiymtlr isteh-sal xrclrindn aa ola bilmz, nki bel olarsa, firma z-zn ziyan vurmu olar v o, mflislmy doru gedr. Btn bu metodlardan istifad etmkd mqsd mtlrin son qiymtinin myyn edilmsidir Lakin satclar aadak fndlrdn istifad etmkdn kinmlidirlr: 1) Qiymt-lrin rqiblrl mslhtlmkl myyn edilmsi; 2) Praknd sat qiymtlrinin sabit saxlanlmas; 3) Qiymt ayr-sekiliyi; 4) Yol veriln n aa qiymtlrl sat; 5) Qiymtlrin he bir sas olmadan qaldrlmas; 6) Qiymt-lrin dnlm surtd, alclarn imkanlarna uyun glmyn trzd qaldrlmas. Qiymtlrin mslhtlmkl myyn edilmsi o demkdir ki, satclar qiymtlri myyn edrkn qabaq-cadan hmin mhsullarn digr satclar il dilbir olmama-ldrlar. Istehsalnn z mtsini hr hans bir qiymt satma dilerdn tlb etmy ixtiyar yoxdur. Satc diler-lr yalnz istehsalnn mslht grdy qiymti tklif ed bilr. Baqa Qeyd etmk lazmdr ki, istehsalnn diler mt satmaqdan imtina etmk, yaxud da onun mnafeyin qsd etmk hququ yoxdur. Satclarn z rqiblrini sxdrmaq n mt-lrin istehsal xrclrindn aa qiymt satmaa slahiy-ytlri atmr. Dvlt myyn dvrlrd qiymtlrin sviyysi zrind nzarti hyata keirir. El sahlr d vardr ki, onlarn faliyyti zrind nzart v ya

nec deyrlr dvlt inhisar qoyulur. Bunlar sas etibarl kommunal tsrrfatlardr. 2. Qiymtlrin myyn edilmsi prinsiplri v dyimsin tsir edn amillr. Qiymtlrin myyn edilmsi il laqdar msllr ham trfindn birmnal qarlanmr. Burada bir ox nqteyi-nzrlr mvcuddur. trfdn Firmalar ilkin qiymtlri myyn etdik-dn sonra digr amillri d nzr almaqla onu dyidirir v bu zaman qiymtlrin myyn edilmsi il laqdar mxtlif nqteiy-nzrlr meydana xr ki, bunlardan da geni yaylmlar aadaklardr: 1) Yeni istehsal olunan mtlr qiymt qoyulmas; 2) Qiymtlrin mt nomenklaturu rivsind myyn edilmsi; 3) mtlr corafi prinsip sasnda qiymt qoyulmas; 4) mtlr gztli qiymtlrin myyn edilmsi; 5) mtlr satn stimulladrlmas n qiymt qoyulmas; 6) mtlr ayr-sekilik qaydasnda qiymt qoyulmas. Yeni mtlr dedikd mvcud mtlrin yaxladrl-m variantlar nzrd tutulur. Yenilikilik istehsaldan ox byk msuliyyt v risk tlb edir. nki yeni mtlr istehlaklarn xouna glmdikd realladrlmam qalr v firma byk mbl-d zrr kir. Aparlm tdqiqatlar gstrir ki, yeni mtlrin istehlak mallar bazarnda 40%-i, snaye tyinatl mtlr bazarnda 20%-i, xidmtlr bazarnda is tqribn 18%-i uursuzluqla nticlnir. Geni istehlak mallarnn uursuzluu daha acnacaql nticlr gtirib xarr. Ona gr yeni mtlrin istehsalna balamazdan vvl istehsal, nec deyrlr, dnb-danmal, yz lb bir bimlidir ki, sonra peimanlq kmsin. Yeni mtlrin uursuzlua dar olmasnn is bir ne sbbi vardr. Bunlar ondan ibartdir ki, bzn ideyann zlyn-d yax olmasna baxmayaraq bazarn tutumu dzgn qiy-mtlndirilmir, mtnin mvqeyi bazarda dzgn my-yn edilmir, pis reklamladrlr, yeni mtlrin ilnib ha-zrlanmasna nzrd tutulduundan qat-qat ox xrc ki-lir, rqiblrin cavab zrbsi gzlnildiyindn gcl olur v s. Firmalarn qiymtqoyma problemin yanamalar mtlrin hyat dvrnn mrhllr blnmsi il sx surtd baldr. mtlrin bazara xarlmas mrhlsi daha msuliyytli hesab olunur v qarya ciddi tlblr qoyulur. Ona gr d hqiqtn yeni olan mtlr qiymt qoyulmasn birbirindn frqlndirmk lazmdr. Yeni mtlri bazara xaran firmalar iki strategiya il zlir v bunlardan birini semlidirlr. Bunlardan biri obrazl ifad il desk qayman ylmas, digri is bazara sasl surtd daxil olmaq v z mvqeyini qoruyub saxlamaq strategiyasdr. Birinci strategiyann mahiyyti ondan ibartdir ki, yeni mt istehsal edn firmalar ilk vaxtlar hmin mty yksk qiymt qoyur v bununla da daha ox mnft ld etmy chd gstrirlr. Burada mqsd ondan ibartdir ki, yeni mallar bazarn btn seqmentlri deyil, yalnz bzi seqmentlri qbul ed bilsin. Firmalar bir mddtdn sonra qiymtlri aa salmaqla zlrin daha ox mtri clb edirlr. nki qiymtlrin aa salnmas firmalarn guya z mnftlrinin

bir hisssindn imtina etmkl adamlarda onlarn qaysna qalmaq psixologiyas alayr. Bel hr-kt edn firmalar bununla da bazarn n yksk maliyy qayman gtrrlr. Bazara sasl surtd daxil olmaq, nec deyrlr ona yiylnmk strategiyasnn mahiyyti ondan ibartdir ki, bzi firmalar z mtlrin rqiblrin nisbtn aa qiy-mt qoyurlar. mtlr aa qiymt qoyulmas bazarn byk bir hisssini l keirmy, istehsal xrclrini aa salmaa v demli, tdricl qiymtlri ucuzladrmaa imkan verir. Bundan baqa bazar ox hssas olduuna v ucuz qiymt onun genilnmsin rait yaratdna, gr aa qiy-mtlrin myyn edilmsi qanunauyun sayla bilr. Mhsul, mt nomenklaturunun trkib hisssi ol-duqda qiymtin myyn edilmsin yanama metodu dyiir. Bu zaman firmalar yksk mnft ld edilmsin imkan vern qiymt sistemi ilyib hazrlamaa alrlar. Mxtlif mtlr tlbat v xrc nqteyi-nzrindn bir-biri il qarlql laqd olduqlarna v rqabtl qarladqlarna gr qiymtlrin myyn edilmsi olduqca tindir. Bununla laqdar olaraq aadak hallar nzrdn keirk. Mlum olduu kimi, hr bir firma btv mt e-idi yaradr. Eyni bir mt eidi hazrlandqdan v sata buraxldqdan sonra bunun tkmilldirilmsi prosesi ba-lanr v hr sonrak modelin qiymti vvlkindn kskin surtd frqlnir. Mhz bunlara sasn istehlaklarda mtnin sonrak modelinin yksk keyfiyyt malik olmas bard tsvvr yaranr. Firmalarn ksriyyti sas mhsullarla yana, lav v ya yardm mhsullar da istehsal edirlr. Ona gr d firmalar hm d lav mhsullarn qiymtlrini myyn etmlidirlr. Bu is ox mrkkb msldir. nki bel mhsullarn qiymtlri bir qayda olaraq yksk olur v alclarn tdiy qabiliyytin uyun glmir. Snayenin bzi sahlrind el lvazimatlar da buraxlr ki, bunlar olmadan sas mhsullardan istifad etmk mmkn deyildir. Bel mcburi lvazimatlara zqr-xan n lgclr misal ola bilr. ox vaxt sas mhsullarn istehsallar onlara aa qiymt, mcburi lvazimatlara is yksk qiymt qoyurlar. Aydn msldir ki, mcburi lvazimatlar olmadan sas mhsuldan istifad edilmsi qeyri-mmkndr. Eyni szlri Kodak firmasnn fotoapa-ratlar haqqnda da demk olar. Bel ki, firma fotoapa-ratlar n aa, plyonka n yuxar qiymt qoyur v bu yolla daha ox mnft ld edir. Qiymtlr corafi prinsip zr d myyn olunur. Bu, o demkdir ki, firma lknin mxtlif regionlarndan olan istehlaklar n mxtlif qiymtlr myyn edil-msin dair qrarlar qbul edir. nki mtlrin uzaqda yerln istehlakya atdrlmas il laqdar olan tdavl xrclri yaxn msaflr atdrlmas il laqdar olan t-davl xrclrindn ox olur. Ona gr d mtnin istehsal xrclri eyni olduu raitd tdavl xrclri mxtlif oluduu n uzaq razilrd yerln istehlaklara satlan mtlr qanunauyun surtd yksk qiymt qoyulur v bu, mtrilrin itirilmsin gtirib xarmr. mtlr blg qiymtlri d myyn edilir.Bu vaxt, firma iki, yaxud da bir ne blgy mal gndrmyi v oradak bazarda mskunlama qars-

na mqsd qoyur. Hr hans eyni bir blgnin hdudlarn-da yaayan istehlaklar v sifariilr mtlri eyni qiy-mtl satn alrlar. gstrir. Qiymtqoymada istifad olunan metodlardan biri d qiymtin bazis mntqsi nzr alnmaqla myyn edilmsidir. Bunun mahiyyti ondan ibartdir ki, hr hans bir hr bazis kimi qbul edilir v gndri yerindn asl olmayaraq btn sifariilr n nqliyyat xrclri eyni mbld bazis mntqsi zr olan mbl qdr olur. Alc v ya satc danma xrclrini z zrlrin gtrmkl qiymtqoyma metodundan da istifad edirlr. Bunun mahiyyti ondan ibartdir ki, satc v ya alc daha ox sifari daxil olmasn tmin etmk n mtlrin danmas il laqdar olan xrclrin bir hisssini v ya onu tamamil z hdsin gtrr. Firmalar bu metoddan balca olaraq yeni bazarlara girmk, habel rqabtin kskinldiyi bazarlarda zlrinin mvqelrini qoruyub saxlamaq n istifad edirlr. . Alc daha ox mt satn ald hallarda da ona m-yyn gztlr edilir. Buna iqtisadi dbiyyatda miqdara gr gzt deyilir. Istehlaklar n mvsmi gztlr d edilir. Mvsmi gztlr, mvsmdn knar bazarlq edn alclar n qiymtin aa salnmas demkdir. Bu gztlr istehsaln sviyysini il rzind nisbtn sabit saxlamaq n satcda stimul yaradr. Mvsmi gztlr n ox tyyar, avtobus v qatarlarla srniindama biletlrinin qiymtlrinin ilin fsillrindn asl olaraq aa salnmasnda istifad olunur. Bu sul uzunmddtli istifad n nzrd tutulan mtlr daha ox aid edilir. Firmalar konkret raitdn asl olaraq z mtlrinin qiymtlrini onun istehsalna kiln xrcdn aa da myynldirirlr. Bu zaman qarya satn stimulladrl-mas vzifsi qoyulur v bu mxtlif formalarda olur. Bun-lardan bzilrini nzrdn keirk. Univermaqlar v uni-versamlar alclar zlrin clb etmk mqsdil, msln, hr il yanvar aynda q sat, may aynda yaz sat, sen-tyabr aynda payz sat tkil edir, istehsallar dilerlrdn mal alan istehlaklara nqd gztlr edirlr. Firmalar xsusi qiymt sistemi v qiymtqoyma strategiyas ilyib hazrlamalarna baxmayaraq, hm d qiymtlri vaxtar aa salr v ya qaldrrlar. Firmalarn qiymtlri aa salmaq qrarna glm-lri bir sra sbblrl laqdardr. Bunlar istehsal gclri-nin tam yklnmmsi, iddtli qiymt rqabtinin tsiri il bazar paynn azalmas, ucuz qiymtlr hesabna bazarda hakim mvqe tutmaq urunda gedn rqabt v s. ibart-dir. Bunlara uyun olaraq firmalar z dvriyylrini artr-maa, istehsal etdiklri mhsullarn qiymtlrini aa sal-maa, istehsaln hcminin genilndirilmsi hesabna xrc-lrin azaldlmasn tmin ed biln bazar payna sahib ol-maq niyyti il qiymtlri hamdan tez aa salmaa alrlar. Firmalar qiymtlri tbbskarlqla aa saldqlar kimi, onu tbbskarlqla qaldrmaa da sy gstrirlr v buna, demk olar ki,

mcburdurlar. Bunun is sbblri ol-duqca mxtlifdir. Bunlardan biri xrclrin artmas il la-qdar olan mumdnya inflyasiyasdr Qiymtlrin qaldrlmasna tsir gstrn sbblr-dn biri d hmin mhsula olan tlbin artmasdr. Qiymt-lri, hminin gztlri lv etmk, eidi mtnin bahal variantlar il vz etmkl ya gizli, yaxud da aq-akar da yksltmk olar. Qiymtlrin dyimsin istehlaklar v rqiblr d bigan qalmr, onlar da z mnasibtlrini bildirirlr. Buna onlar bir qayda olaraq satclarn say azaldqda v onlarn mtlri bir-birin oxadqda, alclar is bundan yetrinc xbrdar olduqda reaksiya verirlr bu mtnin n kimi hmiyyt ksb etmsi il laqdar problemlri yrnmli, rqibin niyytini, lazm gldikd is i sala bilcyi ehtiyat mnblrini akara xarmaldr. Btn bunlar firmaya bazarda z mvqeyini ninki qoru-yub saxlamaa, hm d onu daha da mhkmlndirmy imkan verir. 3. Qiymt sistemi. Qiymtin nvlri. qtisadiyyatda faliyyt gstrn btn qiymtlr qarlql laqd olub, mxtlif bazar amillrinin tsiri altnda daim inkiafda olan sistemi ml gtirir. Bu sistem sx, qarlql laqd, faliyytd olan ayr- ayr bloklardan ( topdansat qiymtlri, satnalma qiytlri, prakndsat qiymtlri v s.) ibartdir. Veriln sistemi sas bloklarnn birind qiymtin dyimsi tez bir surtd digr bloklara da trlr. Btn qiymt sistemind snayenin baza sahlrinin mhsullarnn qiymtlri sas rol oynayr. Onlara yanacaq energetika( kmr, neft, qaz, elektrik enerjisi) , metallurgiya sahlri aiddir. Qiymt sistemini tkil edn qiymt nvlri aadak lamtlrin gr tsriflndirilirlr: a) xidmt etdiyi iqtisadi dvriyynin xarakterin gr; b) franko nvlrin gr; v) faliyyt mddtin gr; q) razi lamtlrin gr; ) tsbit olunmas qaydalarna gr. Xidmt etdiyi iqtisadi dvriyynin xarakterin gr qiymtlr aadak nvlr blnr: Snaye mhsullarna gr topdansat qiymtlri; Tikinti mhsullarnn qiymtlri; Yk v srniin nqliyyat tariflri; Prakndsat qiymtlri; Knd tsrrfat mhsullarnn satnalma qiymtlri; haliy pullu xidmt olan tariflr. Snaye mhsullarnn topdansat qiymtlri z nvbsind iki yarmnv6 mssisnin topdansat qiymtin v snayenin topdansat qiymtlrin blnr. Mssisnin topdansat qiymtlrinin trkibi aadak nvlr blnr: 1. xrclr( maya dyri)

2. mnft 3. qiymt lavlr( gztlr) 4. lav dyr vergisi. Mssisnin topdansat qiymti mhsul istehsallarnn istehsal etdiklri mhsulu istehlaklara- digr mssis v tkilatlara satdqlar qiymtlrdir. Snayenin topdansat ( buraxl) qiymtlri istehlak mssislrin v yaxud sat ( topdansat) tkilatlarnn mhsullarna gr ddiklri qiymtlrdir. Snaye topdansat ( buraxl) qiymtinin trkibi aadak kimidir: 1. Mssisnin topdansat qiymti 2. Tchizat- sat lavlri( gztlri) a) tchizat- sat v yaxud topdansat mssislrinin xrclri; b) tchizat- sat v yaxud topdansat mssislrinin mnfti; 3. Aksiz 4. lav dyr vergisi( DV) Prakndsat qiymtlri qiymtlrin ml glmsi prosesinin son mrhlsinin nticlri v xalq istehlak mhsullarnn faktiki sat qiymtlridir. Bu qiymtlrl satlan mhsullar birbaa istehlak sferasna daxil olur. Prakndsat qiymti kmiyytc snaye topdansat ( buraxl) qiymti il ticart lavlrinin ( gztlrinin) cmindn ibartdir. Qiymtlrin frankoladrlmas dedikd, mhsulun istehsallardan istehlaklara atdrlmas xrclrinin qiymtlrd uotu qaydalar baa dlr. Franko nvlrin aadak qiymt nvlri frqlndirilir: 1. Franko- anbar- istehsal( malgndrn) v ya istehsal yerind FOB qiymti. Bu qiymt nvnn ttbiqi zaman mhsulun gndrilmsi xrclri qiymtlr daxil edilmyrk istehlak trfindn dnilir. 2. Franko- vaqon gndrm stansiyas. Onun ttbiqi zaman mhsulun gndrm stansiyasna atdrlmas xrclri qiymtlr daxil edilir, qalan xrclr istehlak trfindn dnilir. 3. Franko- vaqon tyinat stansiyas. 4. Franko- anbar istehlak. Bu qiymt nvnn ttbiqi zaman btn tdavl xrclri qiymt elementin evrilirlr. Faliyyt mddtlrin gr qiymtlrin aadak nvlri frqlndirilir: Sabit qiymtlr- myyn mqavil zr mhsul gndrii mddtind dyimirlr. Cari qiymtlr- myyn vaxt dvrnd mhsul gndriinin hyata keirildiyi qiymtlrdir. Onlar bir mqavilnin yerin yetirilmsi mddtind bazar konyukturasndan asl olaraq dyi bilrlr. Srkn qiymtlr- uzunmddtli istehsal dvrn malik olan mhsullarla ticart svdlmlrind myyn edilir. Mvsmi qiymtlr- myyn vaxt dvrnd faliyyt gstrirlr. Mrhlli qiymtlr- vvlcdn myyn edilmi kala zr mhsullarn ardcl aa salnan qiymtlridir.

Myyn edilmsi qaydalarna gr aadak qiymt nvlri tsnifldirilir: 1. Tsbit ediln qiymtlr- dvlt trfindn tyin olunurlar. 2. Mqavil qiymtlri- trflrin razl il myyn edilirlr. 3. Tnzimlnn qiymtlr- dvlt trfindn myyn tsir gstrilmkl tlb v tklif nisbtlri sasnda formalarlar. 4. Srbst qiymtlr- bazarda tlb v tklifin tsiri altnda formalarlar. Dvlt bu qiymtlrin dyiilmsin yalnz bazar konyukturasna tsir etmkl nail ola bilr. Qiymt sistemini mhm trkib elementlrindn biri d dnya bazar qiymtlridir. Dnya bazarnda xarici ticart faliyytini hyata keirrkn aadak sas qiymt nvlrini frqlndirrlr: 1. FAS v ya FOB ixrac qiymtlri. Bu qiymtlr zr ixracatc firma idxalya mtni gmiy qdr nqliyyat xrclrini daxil etmkl FAS qiymtin, ya da gmiy yklm xrclrini daxil etmkl FOB qiymtin satr. 2. SF idxal qiymtlri znd FOB qiymtindn lav yklrin idxal v ya ixracat lklrin srhdlrin qdr danmas v sorta xrclrini birldirir. 3. Kontrakt qiymtlri trflrin razlna gr bir qayda olaraq dvltlraras v ya hkumtlraras ticart mqavillri sasnda myyn edilir. 4. Birjada tyin ediln qiymtlr. 5. ri firmalarn tklif qiymtlri v faktiki svdlm qiymtlri. 6. Beynlxalq svdlmlrd itirak edn lklrin daxili topdansat qiymtlri. 4.Qiymtin dvlt ttfindn tnzimlnmsi. Konkret tsrrfat quruluundan ( konyukturasndan) asl olara q qiymtlrin tnzimlnmsi mahiyyt etibar il bhrana ( durunlua) qar v ya inflyasiyaya qar xarakterli ola bilr. Qiymtlrin ml glmsi prosesind yaranma sferas v tsir mexanizmi nqteyi- nzrdn qiymtlrin tnzimlnsinin aadak bir ne formasn ayrmaq olar: - mtlrin istehsal v tdavl sferasnda dvltin birbaa itirak il qiymtlrin tnzimlnmsi; - antiinhisar qanunvericiliyi il tnzimlm; - glirin tnzimlnmsi siyasit il; - pul tdavl sferas vasitsil tsrrfat konyukturasnn ynzimlnmsi il. Dvltin qiymtin ml glmsi prosesin tsiri qiymtlrin tnzimlnmsinin birbaa v dolay metodlarn zvi laqsi il reallar. Bu metodlarn lklr v ayr- ayr dvltlr zr nisbtlri mxtlifdir. Qiymtlrin birbaa tnzimlnmsi balca olaraq ictimai istifad ( istehlak) sahlrind ( elektroenergetika, nqliyyat, rabit, su tchizat v s.) ttbiq olunur. Bu sahlrd qiymt v tariflr adtn inhisarlarla mnasibtd aa v ya yksk mnft normalar sasnda myyn olunur.

Qiymtlrin dvlt tnzimlnmsi inhisarlarn marana v onlarn dnya bazarnda konkret mvqelrin, mumn lknin tlbatna cavab ver biln iqtisadiyyatn yksk inkiaf srtinin v struktur irlilyilrin stimulladrlmas n ttbiq edilir. Qiymtlrin tnzimlnmsinin dolay metodlar qiymtlrin zn deyil, qiymtlrin ml glmsi il bal olan amillr tsir dairsind ortaya xr. Buna misal olaraq, pul vsaitlrinin emissiyas sa daxil olmaqla, vergi, kredit v valyuta siyastinin kmyi il mcmu tlbin tnzimlnmsini gstrmk olar. Bel tdbirlr nticsind bir ox sahlrd istehlak v mulluqla bal msllr stimulladrlr ki, bu da z nvbsind istehlak mallar bazarna v halinin tdiy qabiliyytli tlbinin hcmin tsir gstrir. nkiaf etmi bazar iqtisadiyyat raitind olan lklrin tcrbsi qiymtlrin dvlt tnzimlnmsinin iki sulunun mvcudluunu gstrir: iqtisadi v inzibati. Tnzimlnmnin iqtisadi sulu daha stndr v dvlt orqanlarnn vergi, maliyy- bdc, kredit, valyuta, gmrk siyasti vasitsil hyata keirilir. Qiymtlrin dvlt trfindn tnzimlnmsi bazar mexanizminin faliyytini pozmur, qiymtin iqtisadi saslandrlmasn v onlarn dnya bazar qiymtlri il laqsini saxlayr. Bazar raitind qiymtlrin inzibati sullarla tnzimlnmsi is fvqlad hallarda, iqtisadiyyatn bhran keirdiy, srtli inflyasiya, tsrrfat kompleksinin btn sahlrind tnzzl ba verdiyi raitd dvlt n strateji hmiyyt ksb edn ayr- ayr mallarn, digr mhsullarn qiymtlrinin srtli artmndan halini sosial- mdagi etmk mqsdil d hyata keiril bilr.Bu halda hkumt z inzibati qaydada istehlak sbtin daxil olan ilkin tlbat mallarnn qiymtini myynldirir v dyidirir. Qiymtlrin iqtisadi sullarla tnzimlnmsin gldikd is qetd edilmlidir ki, bu dvlt bdcsinin mnafeyinin ayr- ayr mt istehsallarnn, n vacibi is son istehlaklarn, vergi dyn adi vtndalarn mnafeyi il st- st dmsin tmin edn vergi siyasti vasitsil hyata keirilir. Dolay metodlarn kmyi il dvlt tlb v tklif arasnda tarazln ld edilmsin v saxlanmasna,. Bununla da btn iqtisadiyyat miqyasnda qiymtlrin uyun v tdricn artmna nail olmaa alr. nkiaf etmi lklrd qiymtin tnzimlnmsinin dolay metodlarna, dvlt trfindn torpaq rentasnn , uot drclrinin, mk haqqnn( gr qiymtlrin birbaa tnzimlnmsi il laqdar deyils), elc d qiymtlrin ml glmsin tsir gstrn digr amillrin tnzimlnmsin ynldilmi faliyytlr d aid edilir. Son illrd qiymtlrin dolay metodlarla tnzimlnmsi tcrbsi z mahiyytini itirmkddir. Bu, hr eydn vvl onunla laqdardr ki, masir bazar inhisar tnzimlnmsi il yksk drcd baldr v onunla mhdudlar. Bu vziyyt inkiaf etmi lklr d xasdr. Mvzu 12. Aqrar mnasibtlr(4 saat ) Plan

1.Aqrar mnasibtlr v onun xarakterik xsusiyytlri.Torpaq istehsaln balca amilidir. 2.Aqrar- snaye kompleksi v inteqrasiyas. 3.Torpaq rentas v onun formalar. 4.car haqq v torpan qiymti. 1.Aqrar mnasibtlr v onun xarakterik xsusiyytlri. Torpaq istehsaln balca amilidir. Torpaqdan iqtisadiyyatn btn sahlrind istifad olunur v o, znn srvtlri, melri, sular il birlikd istehsal prosesinin maddi ilkin rtini v tbii sasn tkil edir. Lakin iqtisadiyyatn ayr-ayr sahlrind torpaq eyni hmiyyt malik deyildir. Bel ki, torpaq snayed (hasilat snayesi istisna olmaqla) v ticartd mssislrin, obyekt-lrin yerldirilmsi n mkan, tikintid binalarn ina olunmas, nqliyytda ose v dmir yollarnn kilmsi n razi rolunu oynayr v bu sahlr n onun mnbit-liyinin he bir hmiyyti yoxdur. Knd tsrrfatnda is torpaq mhsul istehsalnn vzolunmaz tbii-iqtisadi amili-dir v onun mnbitliyinin mstsna hmiyyti vardr. Ba-qa szl, torpaq olmadan knd tsrrfat mhsullarn istehsal etmk mmkn deyildir. Hm d bunun n hr cr torpaq deyil, mnbit torpaqlar olmaldr. Torpaq iqtisadiyyatn n mhm sahlrindn biri olan knd tsrrfatnda oynad rola gr istehsaln bal-ca tbii-iqtisadi amili olmaqla, hm d investisiya mt-lrin aid edil bilr. nki insanlar bir trfdn, mhsul istehsal etmk n torpa kib becrmkl z mklri il ona tsir gstrir, digr trfdn is istehsal prosesind ondan vasit kimi istifad olunur. Lakin torpan insanlarn z-lri trfindn yaradlan investisiya mtlrindnbinalardan, manlardan, avadanlqlardan v s. frqlndirn bir sra xssiyytlri vardr. vvla, qeyd etmk lazmdr ki, torpaq tbitin mh-suludur, yer krsind onun hdudu mhduddur, sni su-rtd yaradla v demli artrla bilmz. Insanlar z mklri il yalnz onun tbii xasslrini dyidir v znginldir bilrlr. Digr investisiya mtlrini is istniln qdr artrmaq mmkndr. Ikinisi, insanlarn zlri trfindn yaradlan investisiya mtlri, yni istehsal olunan man v avadanlqlar, yetidiriln heyvanlar v oxillik kmlr istehsal prosesind istifad olunduqa anr, khnlir v myyn mddtdn sonra tkmilldirilmi, mtrqqi v yksk mhsuldarlql "nsxlrl", yaxud da tamamil yenilri il vz olunur. Torpa is he bir eyl vz etmk olmaz, baqa szl, onun vzediisi yoxdur. ns, torpaq sahlri keyfiyytlrin, birini nvbd mnbitliklrin kr birbirilrindn frqlnirlr. Bu is z nvbsind tor-paq sahsi vahidin brabr mbld srf olunan vsaitin mqabilind mxtlif miqdarda mhsul ld edilmsin v demli, glirliliyin qeyri-brabr olmasna gtirib xarr. Insanlar z mklri il bu frqi ya azalda, ya da drinldir bilrlr. Drdns, torpaqdan dzgn istifad olun-duqda ondak kimyvi birlmlrin miqdar v onun mn-bitliyi artr, dzgn bec-

rildikd faydal xasslri qorunub saxlanr, sahnin z v fiziki vziyyti yaxlar, mhsul-darl ykslir. Beinisi, torpaq sahsi myyn ly malikdir, daimi mkanda yerlir. Digr investisiya mtlrini is istniln vaxt bir yerdn baqa yer aparmaq, yni yerini dyidirmk, artrmaq, genilndirmk mmkndr. Altn-cs, torpaq tbitin mhsulu olduuna gr ondan istifad olunarkn amortizasiya ayrmalar hesablanmr v demli, o, istehsal xrlrinin formalamasnda itirak etmir. Torpan bala xsusiyytlrindn biri onun mn-bitliyidir. Hr eydn vvl torpan qida maddlrinin miqdar, onlarn bitkilr n faydall, fiziki, mexaniki xasslri il myyn olunan tbii mnbitliyini qeyd etmk lazmdr. Torpaq sahlri tbii mnbitliy gr bir-birindn kskin surtd frqlnir. Lakin torpan dyrliliyi tk onun tbii mnbitliyi il myyn edilmir. Insanlarn zlri trfindn torpan mnbitliyi artrla bilr ki, buna da sni mnbitlik deyilir. Demli, aqrokimyann, meliorasiyann, bir szl, elmi-texniki trqqinin tsiri il torpan sni mnbitliyi daim dyiir. Torpan tbii mnbitliyi il sni mnbitliyi ikisi birlikd onun iqtisadi munbitliyini ml gtirir. Torpan iqtisadi munbitliyinin formalamasnda mexanikldirm vasitlri bala rol oynayrlar. Tarixdn mlumdur ki, torpa xla 12 sm, ata qoulan kotanla is 16 sm drinlikd umlamaq mmkn olmudur. Bu, o demkdir ki, torpan tbii mnbitliyindn qismn istifad edilmidir. nki torpan st qat umlanr, o, hddn ox xrdalanr, ondak qida maddlrinin ehtiyat kskin surtd azalrd. Torpan traktorla umlanmas is onun drinliyini 25-30 sm- atdrmaa imkan vermi v bu da z nvb-sind onun tbii mnbitliyindn istifadnin yaxladrlmasna sbb olmudur. Hazrda xsusi texniki vasitlrdn istifad olunmas torpan klk v su eroziyalarndan qorunmasnda, kol-kos basm sahlrin tmizlnmsi v yararl hala salnmasnda, meliorasiya ilrind (torpaqlarn suvarlmas v ya qurudulmas) byk smr verir. Bunun nticsidir ki, mhsuldarl az olan torpaq sahlrinin mnbitliyi artrlr, istifad olunmayan torpaqlar kin dvriyysin clb edilir. 2. Aqrar-snaye kompleksi v inteqrasiyas. Aqrarsnaye kompleksi (ASK) knd tsrrfat mhsullarnn istehsal, saxlanmas, emal v istehlaklara atdrlmas il mul olan sahlrin toplusudur. ASK znd aadak drd sahni birldirir: 1) Knd tsrrfat n man, avadanlq, nqliyyat vasitlri, zrrvericilr qar mbariz vasitlri v digr investisiya mtlri nsrlrini istehsal edn v ona texniki xidmt gstrn snaye sahlri; 2)Knd tsrrfatnn z; 3) Knd tsrrfat mh-sullarnn tdark, emal, saxlanmas, danmas v satl-mas il mul olan sahlr; 4) Istehsaln inkiaf etdirilm-sinin mumi rtlrini v insanlarn hyat faliyytlrini tmin edn infrastruktur sahlri. ASK-nn trkibind infrastruktur xsusi yer tutur v onu hmin sahnin hr hans birin aid etmk dzgn deyildir. Infrastrukturun z d iki yer blnr: 1) Istehsal infrastrukturu; 2) Sosial infrastruktur. Bunlar bu v ya digr drcd eyni vaxtda yuxarda gstriln sahlrin hamsna aiddir. Hm d istehsal infrastrukturuna istehsala bilavasit

xidmt edn sahlr (yol-nqliyyat, anbar v tara tsrrfatlar, texniki xidmt v s.), sosial infrastruktura is adamlarn hyat fa-liyytlrini tmin edn sahlr (mnzil-kommunal tsrr-fat, mdni-mit xidmti, ticart, ia v s.) daxildir. Knd yerlrind yol-nqliyyat sistemi brbad vziy-ytd olan lklrd knd tsrrfat mhsullar istehsal il mul olan iqtisadi vahidlr byk ziyan dyir, tkrar istehsaln normal ahngi pozulur v btn bunlar ntic etibarl mhsullarn istehsalna kiln xrclrin v onlarn kapitaltutumunun artmasna sbb olur. Yollarn pis vziyytd olmas kndi hrdn ayrr, knd halisinin yaxn hrlrdki mdni - mit potensialndan istifad etmk imkanlarn, kndd yaamaa mara azaldr. Kndin is-tehsal infrastrukturu sistemind aqroservis xsusi yer tutur. Zhmtke kndli zn mxsus olan inventarlar hmi yax mhafiz olunan yerlrd saxlam, onlara sl tsrrfat qays il yanamdr. Bel olduqda inventar v texnikadan etibarl kild v uzun mddt istifad etmk mmkndr. ASK-nn intensiv inkiaf etdirilmsind sosial infrastruktura stnlk verilmsi, onun tkrar istehsaln intensiv tipin cavab ver biln tlblr uyunladrlmas da mhm rol oynayr. ASK-n sciyylndirrkn nzr almaq lazmdr ki, knd tsrrfat hmi snaye, ticart v digr sahlrl laqdar olmudur. Hm d ASK anlay elmi anlaylar sistemin bu yaxnlarda daxil olmu v onun meydana glmsi knd tsrrfat il laqdar olan v hazrda vahid tkrar istehsal prosesind birlmi digr sahlr arasndak laq v qarlql asllqlarn keyfiyytc yeni sviyysi demkdir. nki knd tsrrfat mhsullar istehsalnn artrlmas, halinin rzaq, snayenin is xam-mallara olan tlbatnn dnilmsi tkc knd tsrrfatn-dan deyil, hm d ASK-nn btn hisslrinin laqli kild inkiaf etdirilmsindn asldr. Aqrar-Snaye Kompleksinin formalamasnn sasn aqrar snaye inteqrasiyas tkil edir. Aqrar-snaye inteq-rasiyas (ASI) dedikd knd tsrrfatnn ona xidmt edn v onun mhsullarn istehlaklara atdran mxtlif sah-lrl istehsal laqlrinin gclnmsi nzrd tutulur. ASI mk blgs v ixtisasladrmann drinlmsinin nticsidir. Demli, knd tsrrfatnn onunla bal olan digr sahlrl geni mnasibtlri olmaldr. Bu, hr eydn vvl knd tsrrfat n sas v dvriyy kapital nsrlri istehsal edn, habel onun mhsullarnn realladrlmasna xidmt gstrn sahlrl laqlrin gclnmsin aiddir. ASI oxchtlidir v mxtlif formalarda tzahr edir. Bu, hr eydn vvl prosesin hans sviyyd (lk miqyasnda, rayon, yaxud da mssis rivsind) getm-sindn asldr. ASI-nin formalar hminin laqd olan sahlrin texnoloji v tkilati chtdn bir-birilrin n drcd yaxn olmalarndan asldr. Inteqrasiya prosesinin xarakterin ayr-ayr sahlrin xsusiyytlri, ld ediln mhsullarn v onlarn emal olunmas texnologiyasnn spesifikas da byk tsir gstrir. lk miqyasnda v byk rayonlarda ASI z ifad-sini knd tsrrfat il sahlraras laqlrin gclnm-sind, regional ASI-nn formalamas v inkiaf etmsind tapr. Mxtlif sahlr zr ASI knd tsrrfatnn mva-fiq sahsin uyun gln sahlri birldirir. Taxllq, tr-vzilik, pambqlq, sdlk zr ASI-lr dediklrimiz misal ola bilr. Aa, yni mssis v rayon

sviyylrind ASI-nin formalar aqrar-snaye mssislri, birliklri v kombinatlarndan, aqrofirmalardan, istehsal v elm-istehsal sistemlrindn ibartdir. ASI-nin formalamas v byk nailiyytlr qazanlmasnda inkiaf etm lklrin tcrbsi diqqtlayiqdir. Bel ki, bu lklrd sahlraras kooperasiyann inkiaf ona gtirib xarmdr ki, ASK rivsind yaradlan mh-sullarn dyrind birinci v nc sahlrin xsusi kisi fasilsiz olaraq ykslir, knd tsrrfatnnk is azalr. Inkiaf etmi lklrd onlarn arasndak nisbt tqribn 30:10:60-dr. Qrb lklrinin aqrobizneslrinin xsusiyyti, onlarn balca olaraq rzaq istehsalna istiqamt gtrm-lridir. AB v Kanadada bitkiilik v qarq yem mhsul-larnda knd tsrrfat xammallarnn xsusi kisi olduq-ca ykskdir. Bzi lklrd knd tsrrfat texnikasnn bir ox baza nvlri (traktorlar, kombaynlar) idxal olunur, hmin lklrin zlri is texnikann digr nvlrini ixrac ed bilirlr. Son rzaq mhsullar v xammallarn istehsal sahsind d myyn ixtisasladrma mahid olunur. Bunlar ASK-da btnlkl tsrrfat hyatnn beynlmill-lmsi prosesinin getdiyini gstrir. Bunun saysind inkiaf etmi lklr rzaq probleminin hll edilmsind ox byk nailiyytlr qazanmlar. imali Amerika v Qrbi Avropa lklri ken srin 80-ci illrind bir ox knd tsrrfat mhsullar taxl, kr, ya, t il zlrini tmin etmk sahsind yksk nticlr nail olmular. Btvlkd inkiaf etmi lklr dnyada istehsal olunan yal v dnli bitkilrin 1/3 hisssini, tin demk olar ki, 40%-ni z llrind cmldirmilr. Hmin lklrd digr kompleks-lrl mqayisd ASK-nn sciyyvi chti onun trkibin daxil olan v mxtlif sahlrd faliyyt gstrn, bir-biri il laqlndiriln istehsal vahidlrinin qeyri sosial iqtisadi yekcinsliy malik olmasdr. Bunu ondan grmk olar ki, ASK-nn birinci v nc sahlrind istehsaln tmrkz-lmsi drcsi knd tsrrfat zr eyni gstricidn xeyli ykskdir. Msln, AB-da fermerlr n investisiya mtlrinin 75%-dn oxunu 8 snaye irkti gndrir. 100 firma yeyinti snayesi mhsullarnn 1/2 hisssini z llrind cmldirmi, praknd rzaq marral dvriy-ysinin 1/3 hisssi 20 ticart irktinin payna dr. Knd tsrrfatnda is ilkin istehsal vahidlrinin rolu tdricl nnvi kndli (fermer) tsrrfatlarndan aqrar-snaye bir-liklrin (ASB) keir. Bu birliklr bitkiilik v heyvandarlq mhsullarnn ilkin emal v saxlanmas il mul olmaqla fuqi inteqrasiyan hyata keirirlr. Hvskar mal gnd-rnlr v knd tsrrfat n snaye mhsullarnn pra-knd sat il mul olan tacirlr d istehsal kooperasiyasna daxil olurlar. Bir sra ASB-lr snaye irktlrinin bilavasit tbbs il ASK-nn knd tsrrfatna daha ox nfuz edn birinci v nc sahlrind formalar. Lakin knd tsrrfat il snayenin inteqrasiyasnn digr iki yolu daha tipikdir. Bunlardan biri ondan ibartdir ki, fermer tsrrfatlarnn zlrinin tmrkzlmsi sviyysi yks-lir. AB-da illik mtlik mhsulu 100 mln. dollardan ox olan iri knd tsrrfat mssislri, tsrrfatlarn mumi saynn cmicmltan 7%-i tkil etdiklri halda, knd tsrrfatnn mtlik mhsulunun 80%-dn oxu onlarn lind cmlnmidir. Bel mssislr tdricl frdi tsrr-fat olmaqdan xr, trfdalq tsrrfatna v ya aqrokooperasiyalara evrilirlr. Ikincisi is ondan

ibartdir ki, fermer tsrrfatlar arasndak kooperasiyadan geni istifad olunur. Onlar mit, istehlak, kredit ittifaqlarnda, elektrikldirm assosiasiyalarnda, istehsal xidmtlrinin tmin v texnikadan birg istifad olunmas v onun tmiri, htta torpan birg becrilmsi zr kooperativlrd birlirlr. Kooperativ irktlri rivsind kndli (fermer) tsrrfatlar intensiv texnologiyaya yiylnir v z mhsullarnn emal il mul olan mssislrl mvffqiyytl inteqrasiyaya girirlr. Dorudur, kooperativlr xrda fermer tsrrfatlarnn vziyytinin sabitlmsin kmk edirlr, lakin onlarn mflislmsinin qarsn ala bilmirlr. Ms-ln, AB-da fermer tsrrfatlarnn say ken srin 50-ci illrinin vvllrindki 5,4 milyondan 80-ci illrin ortalarnda 2,2 milyona enmidir. srin 80-ci illrinin orta-larnda borclarn dy bilmdiklrin gr fermer tsr-rfatlarnn hr il 900 milyon dollar mblind mlkiyyti msadir olunmu v hrraca qoyulmudur. Inkiaf etmi lklrd fermer v qeyri-fermer tsr-rfatlarnn bir-biri il mqayissi gstrir ki, son illrd onlarn glirlrindki frq azalm v ikincilr birincilr nisbtn daha sabitdirlr. Lakin bunlara baxmayaraq fer-mer tsrrfatlar il laqdar olan problemlr mvcuddur v onlarn hlli glirlrin oxalmasnda v ntic etibaril knd tsrrfat mhsullar istehsalnn artrlmasnda msbt rol oynaya bilr. Inkiaf etmi lklrin oxunda knd tsrrfat mhsullarna olan tlbin qiymtlr gr elastikliyi aadr. Tqribi hesablamalar gstrir ki, fermer tsrrfatlarnn mhsullar zr elastiklik msal 0,20-0,25 arasnda trddd edir. Bu o demkdir ki, knd tsrrfat mhsullarnn qiy-mti 40-50% aa dmlidir ki, istehsallar bu mhsullarn tdarkn 10% artra bilsinlr. Aydn msldir ki, istehlaklar alternativ mtlrl mqayisd lav knd tsrrfat mhsullarna az hmiyyt v aa qiymt verirlr. Ona gr ki, mlum olduu kimi, tlbin elastikliyini my-yn edn sas amil vzetmdir. Bu o demkdir ki, hr hans bir knd tsrrfat mhsulunun qiymti aa ddkd, istehlak onu qiymti aa dmmi baqa bir mhsul il vz etmy meylli olur. Lakin, varl lklrd knd tsr-rfat mhsullarnn qiymtlri aa ddkd, aydn ms-ldir ki, insanlar gnd 3 df yemkdn 4-5 df yemy kemirlr. Insanlarn qida mhsullarn digr mhsullarla vz etmlri tbii bioloji mhdudiyytlrl laqdardr. Knd tsrrfat mhsullarna olan tlbin qeyri elastikliyi d azalan son faydallq anlaynn kmyil aydnladrla bilr. Varl v zngin cmiyytlrd hali, mumiyytl yemkdn korluq kmir v yax geyinir, yni bir nv knd tsrrfat mhsullar il yax tmin olunmular. Ona gr d lav knd tsrrrfat mhsullarnn istehsal son fay-dalln tez bir zamanda aa dmsin sbb olur. Bel-likl, istehlakn azacq artmasn tmin etmk n knd tsrrfat mhsullarnn qiymtlri ox aa dmlidir. Inkiaf etmi lklrd mahid olunan meyllrdn biri d knd tsrrfat mhsullar zr tklifin artmasdr. Bunun balca sbbi is texniki trqqidir. Burada hr ey-dn vvl, fermer tsrrfatlarnn tamamil elektrikldiril-msi v mexanikldirilmsi, torpaqlarn becrilm texnolo-giyasnn, irriqasiya ilrinin yaxladrlmas, gbrdn is-tifad olunmas, mal-qarann yetidirilmsi v onlara qulluq edilmsinin tkmilldirilmsi v s. nzrd tutulur.

Btn bunlarn nticsind, msln, AB-da 1930-1980-ci illrd bir iiy dn kapital qoyuluu 15 df artmdr. Bu is z nvbsind bir fermer dn becriln torpaq sahsinin 5 df artmasna sbb olmudur. Bu lkd bir nfr knd tsrrfat iisi 1820-ci ild 4 nfrin, 1947-ci ild 14 nfrin, 1987-ci ild is 96 nfrin tmin olunmas n lazm olan qdr rzaq mhsullar v xammallar istehsal etmidir. Knd tsrrfatnda mk mhsuldarl xeyli ykslmi v hazr-da aqrar sahd tqribn 5,0 mln. nfr mul olur ki, bu da halinin mumi saynn 2%-ni tkil edir. Bellikl, inkiaf etmi lklrd aqrar blmnin in-kiaf etdirilmsind ox byk nailiyytlr qazanlm v tcrb toplanmdr. Bu, knd tsrrfat sahsind yeridi-ln dzgn dvlt siyasti nticsind mmkn olmudur. 3. Torpaq rentas v onun formalar. Rentann2 ml glmsinin ilkin rti torpan icary verilmsidir. Baqa szl, torpaq mlkiyytisi z torpaq sahsini myyn mddt baqa bir xs icary verir. Icar mqavilsind torpaq sahibin icar haqq verilmsi nzrd tutulur. Buna sasn demk olar ki, torpaq rentas knd tsrrfatnda muzdlu mkl yaradlan lav mnftin, torpaqdan istifad etmy icaz verdiklri n icardarlar trfindn torpaq sahiblrin icar haqq formasnda veriln hisssidir. Demli, torpaq rentas torpaq mlkiyytini hyata keirmyin iqtisadi formasdr. Torpaq rentasnn ml glmsi torpaq zrind mlkiyyt mnasibtlrinin meydana glib formalamas v inkiaf etmsi il laqdardr. Torpaq mlkiyyti formalarnn inkiaf et-msi v dyimsi il laqdar olaraq torpaq rentas da inki-af edib dyimidir. O, hl quldarlqda meydana glmi v mnbitliyin gr n yax torpaq latifundiyalarnda qul myi il yaradlan daha yksk nticlrin quldarlar tr-findn mnimsnilmsi formasnda tzahr etmidir. Feodal torpaq mlkiyytin feodal torpaq rentas xasdr ki, bu da z inkiafnda aadak mrhldn ke-midir: 1) Ilyib dm rentas v ya biyar; 2) Mhsul ren-tas v ya mhsul tycs; 3) Pul rentas v ya pul tycs. Biyarn mahiyyti ondan ibartdir ki, kndli hftnin myyn hisssind (msln, 3 v ya 4 gn) znn ox sa-d mk altlri il birlikd feodaln tsrrfatnda ilmkl gtrdy torpan haqqn dyir. Burada kndlinin z v feodal n ildiyi vaxt bir-birindn ayrlmdr. Lakin aydn msldir ki, kndli z n ildiyi vaxtda daha yax alr. Odur ki, bunu mahid edn feodal mhsul tycsn kemyi stn tutur. Tyc tsrrfatnda kin yararl btn torpaqlar feodaldan asl olan kndlilrin istifadsin verilir. Kndli-nin z v feodal n ildiyi vaxt, mkan v zaman etiba-ril bir-birindn ayrlmr v kndlilr ii bilavasit mcbu-riyyt olmadan yerin yetirirlr. Lakin renta dnilrkn kndlinin yaratd mhsulun bir hisssi btn mhsuldan ayrlr. Ona gr d bel bir ntic xarmaq olar ki, mhsul rentas ilyib dm rentasnn evrilmi formasdr. Ilyib dm rentas
2

kimi mhsul rentas da natural tsrrfatn hkmranl il laqdardr v birlmi kinilik snaye myinin nticsidir. Lakin o, ilyib dm rentasna nis-btn istehsaln inkiaf etdirilmsi n daha geni imkanlar yaradr v kndlilrin tbqlmsini srtlndirir. hrl-rin v mt-pul mnasibtlrinin inkiaf etmsinin tsiri il mhsul rentas pul rentasna evrilir. Bel olduqda kndli feodala ninki, yalnz torpaqdan istifad etmyin mqabi-lind vercyi mhsulu istehsal etmli, hm d pul rentasn dmk n onu bazarda satmal idi. Demli, pul tycs feodal n srf olunan myin nticlrinin pul formasnda mnimsnilmsi demkdir. Pul rentasna keilmsi mk blgsnn daha da drinlmsi nticsind ba vermidir ki, bu da mbadilnin inkiaf etmsi v cmiyytd mt-pul mnasibtlrinin geni miqyas almasna sbb olmudur. rqin bir ox lklrind feodal torpaq rentasnn v bilavasit istehsallarn asllq formasnda mxtliflik olmudur. rqd torpan v sni suvarma qurularnn sas mlkiyytisi feodal dvlti olduuna gr burada uzun mddt iri hkmdar tsrrfatlar ml glmmidir. rqin bir ox lklrind feodal torpaq rentasnn sas formas ilyib dm rentas deyil, mhsul rentas olmudur. Yuxarda gstrildiyi kimi, torpaq knd tsrrfatn-da mhsul istehsalnn vzolunmaz tbii-iqtisadi amildir. Bu, o demkdir ki, knd tsrrfat mhsullarnn istehsaln torpaqsz tsvvr etmk olmaz. Digr trfdn, torpan znmxsus bir sra frqlndirici chtlri vardr. Bunlar-dan biri d ondan ibartdir ki, yer krsind torpan hdudu mhduddur, bo torpaq sahlri d yoxdur. V mvcud olan torpaq sahlri mnbitliklrin, sat bazarlar il mqayisd yaxn uzaq msafd yerlmlrin v digr lamtlrin gr bir-birindn kskin surtd frqlnir. Yer krsind mnbitliyi v mkanca n drcd l-verili raitd yerlmsin gr yax hesab olunan torpaq sahlri is cmiyytin knd tsrrfat mhsullarna olan tlbatn dy bilmir. Hm d halinin saynn artmas il laqdar olaraq knd tsrrfat mhsullarna olan tlbat daim artr. Odur ki, cmiyyt yax torpaqlarla yana, nec deyrlr "orta" v "pis" torpaqlar da kib-becrmy mcburdur. Btn bunlara sasn bel nticy glmk olar ki, knd tsrrfatnda tnzimlyici qiymt rolunu becriln pis torpaqlarda ml gln qiymtlr oynayr. Bu o demkdir ki, knd tsrrfat mhsullarnn bazar qiymtlri becriln pis torpaq sahlrindki istehsal v danma xrclri sasn-da formalar. Yni pis torpaqlar kib-becrn sahibkarlar z mtlrin qiymt qoyarkn hr eydn vvl, mhsullarn istehsal v danmas il laqdar olan xrclrin dnilmsini v hmin vsaiti istehsaln hr hans baqa bir sahsin qoyduqda ld ed bilcklri qdr mnft gtr-myi nzrd tuturlar. Btn bunlar onu gstrir ki, eyni tsrrfatlq raitind daha yax torpaqlarda lav (artq) mnft ml glir. Snayedn frqli olaraq knd tsrrfatnda lav mnftin ml glmsi daimi xarakter dayr. Bunun nticsind orta v yax torpaqlar kib-becrn sahibkarlar frdi istehsal v sat xrclri il mhsullarn bazar qiymtlri arasndak frq kimi lav mnft mnimsyir ki, bu da diferensial rentaya evrilir.

Bellikl, diferensial torpaq rentasnn ml glm-sinin tbii rtlri yer krsind torpan hdudunun mh-dud olmas, onun mnbitliyindki, habel harada yerlm-sindki frqlrdir. Bu amillr insan cmiyyti inkiafnn b-tn mrhllri n sciyyvi olduuna gr renta mna-sibtlri btn bu hallarda mvcud olur. Diferensial torpaq rentasnn iki nv vardr: 1) I diferensial torpaq rentas; 2) II diferensial torpaq rentas. Bunlarn iqtisadi mahiyytini 627-ci shifdki sxemdn aydn grmk olar. Sxemdn grndy kimi, I diferensial renta torpaq mlkiyytisi, II is icar mqavilsi qvvd olduu md-dtd icardar trfindn mnimsnilir. I diferensial torpaq rentasnn ml glmsi rtlri torpaqlarn mnbitlikl-rind v harada yerlmsindki frqlrl, II diferensial torpaq rentasnnk is torpaq sahlrinin iqtisadi mnbit-liklrindki frqlrl laqdardr. Iqtisadi mnbitliy is torpaa gbr verilmsi, meliorasiya ilrinin aparlmas v Rentann I diferensial renta II diferensial renta Torpaq sahlrinin tbii Torpaq ml mnbitliklrind sahlrinin iqtisaglmsi v harada di mnbitliklrinrtlri yerlmlrindki dki frqlr frqlr Daha yksk Yax v orta iqtisadi mntorpaqlardak bitliy malik olan ml frdi istehsal v torpaqlardak glmsi ssat xrclri il frdi istehsal v bbi bazar qiymtlri sat xrclri il arasndak frq bazar qiymtlri arasndak frq Iilrin izafi Iilrin izafi Mnbyi myi myi Kim trfindn Icar mqavilsi Torpaq mqvvd olduu mlkiyytisi nimlnilm mddtd icardar si digr aqrar-texniki tdbirlrin hyata keirilmsi yolu il nail olunur. Baqa szl, torpaq sahlri genilndirilmdn investisiya mtlri v i qvvsindn istifad olunmasn yaxladrmaq yolu il istehsaln intiensivldirilmsi hya-ta keirilir. Bu tdbirlr lav vsait qoyuluunun smrliliyini yksldir, frdi istehsal xrclrinin azalmasna sbb olur. V fermer, mhsullar bazar qiymtlri il satdqda lav mnft ld edir. Bu lav mnfti icar mqavilsi qvvd olduu mddtd icardar sahibkar mnimsyir. Bel vziyyt knd tsrrfatnda mhsuldarln yksldil-msi n yeniliklrin ttbiq olunmasna stimul yaradr. Demli, I diferensial renta knd tsrrfatnn ekstensiv, II diferensial renta is intensiv inkiaf etdirilmsi il laqdar olaraq meydana xr.

Bellikl, nzrdn keirilnlrdn aydn olur ki, la-v mnfti yalnz yax v orta torpaq sahlri verir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, pis torpaq sahlrindn d lav mnft ld etmk mmkndr. Bu, texniki trqqi il laqdardr. Mlum olduu kimi, texniki trqqi ilk vvl snayed ba vermi, sonra is knd tsrrfatn da hat etmidir. Knd tsrrfatnn texniki chtdn tarixn sna-yedn gerid qalmas ona gtirib xarmdr ki, burada istehsal xrclrind i qvvsinin satn alnmas il laqdar olan xrclrin xsusi kisi ox olur. Odur ki, digr rtlr sabit qalmaqla, knd tsrrfatna qoyulan xrc vahidin gr, daha ox lav (artq) mhsul yaradlr v demli, bununla da pis torpaqlarda da lav mnft yaranm olur. Bu lav mnfti torpaq mlkiyytisi mnimsyir. Buna iqtisadi dbiyyatda mtlq torpaq rentas deyilir. Rentann nvlrindn biri d inhisar rentasdr. Inhi-sar rentas xsusil lverili tbii raitd istehsal edilmi mtnin bazar qiymtinin onun istehsal v sat il laqdar olan xrclrdn qat-qat yksk olmas il baldr. Msln, qiymtli zm nvlrinin, sitrus bitkilrinin, ayn, pambn v s. bitkilrin kilmsi mmkn olan torpaqlara gr kinlrin suvarld rayonlarda sudan istifad n veriln renta bu qbildndir. Bu raitd istehsal olunan mtlr inhisar qiymtlri il satlr v lav mnft "ml glir". Demli, inhisar rentas iqtisadiyyatn digr sahlrind yaradlan lav (artq) dyrin qiymtlr mexanizmi vasitsil yenidn bldrlmsi nticsind ld edilir v onun mnbyi knd tsrrfatndan knardadr. Inhisar qiymtlrinin son hddi tdiy qabiliyytli tlb ola bilr. Hasilat snayesind d renta ml glir. nki m-dnlr, axtalar, neft yataqlar zlrinin ehtiyatlarnn zn-ginliyin, drinliklrin v sat mntqlri il onlar ara-sndak msafy gr frqlnirlr v bunlara mxtlif miq-darda vsait qoyulur. Buna gr d hr ton filizin, kmrn, neftin istehsal v sat xrclri bazar qiymtlrindn frq-lnir. V bazarda bunlarn hr biri n pis istehsal rtlri sasnda ml gln qiymtlrl satlr. Bu yol il ml gln mnft torpaq sahibinin mnimsdiyi diferensial rentan ml gtirir. n nadir faydal qazntlarn olduu hasilat snayesind inhisar rentas vardr, nki hmin nadir metallar qoyulan xrcdn qat-qat artq qiymt satlr. Tikinti sahlri n renta yaay binalar, snaye, ticart v baqa mssislr tikmkdn tr torpaq icar edn sahibkarlarn torpaq sahiblrin verdiklri rentadr. Bu rentann kmiyytin sahnin harada yerlmsi tsir gstrir. hrin mrkzind yerln v snaye mssislrin yaxn olan sahlr gr n yksk renta alnr. Tikinti sahlri n rentann bir sra xsusiyytlri vardr. Hr eydn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, bir ox hrlrd v snaye mrkzlrind torpaq sahlrinin son drcd mhdud olmas ucbatndan hr torpaqlarnn mlkiyytilri diferensial rentadan baqa inhisar rentas klind bac alrlar ki, bu da mnzil kiraysini son drc artrr v real mk haqqnn azalmasna sbb olur. Digr trfdn, hr halisinin artmas il laqdar olaraq hr torpaqlarnn mlkiyytilri tikinti sahlri n alnan rentan olduqca iirdirlr ki, bu da

mnzil tikintisini lngi-dir. Torpaq, dvlt mlkiyytind olduqda rentan dvlt mnimsyir. 4. Icar haqq v torpan bazar qiymti. Torpaq rentas torpaqdan istifad n icardar t-rfindn torpaq sahibin icar haqq formasnda dnilir. Lakin torpaq rentas il icar haqqn eynildirmk olmaz. nki icar haqqna torpaq rentasndan baqa digr nsrlr d daxildir. Msln, icary gtrln torpaq sahsin kemid kapital qoyulmudursa, yni hmin razid tsr-rfat tikililri, irriqasiya qurular ina olunmu, yollar kilmidirs, icardar burada olan binalardan, oxillik kmlrdn istifad edirs, onda icar haqqna rentadan baqa, hmin obyektlrdn hesablanan amortizasiya mb-llri v faiz d daxil edilir. Bellikl, icar haqq bu v ya digr torpaq sahsindn onun sahibinin ld etdiyi btn glirdir. Torpaq rentas is yalnz torpan zndn istifad n alnan haqdr. Torpaq bir qayda olaraq myyn mddt icary verilir. Hmin mddt rzind torpaa lav kapital qoyuluu nticsind ld ediln lav mnfti icardar mnimsyir. Lakin icar mddti baa atdqda v yeni mqavil balamaq lazm gldikd, torpaq sahibi lav kapital qoyuluu nticsind ld edilmi btn glirlri nzr alr v icar haqqn artrr. Odur ki, torpaq sahiblri icar mqavilsini qsa mddt n balamaa, icardar is bu mddti uzatmaa alr. Masir dvrd ayr-ayr lklrd torpan icary verilmsin bir sra amillr tsir gstrir ki, bunun nticsin-d d mumi torpaq fondunda icary gtrlm torpaqla-rn paynn azalmas meyli zn biruz verir. Bu amillr kimya mssislrind mxtlif nv knd tsrrfat xam-mallar vzedicilrinin yaradlmas, knd tsrrfatnda tmrkzlmnin gclnmsi, sat bazarlarnda rqabtin kskinlmsinin tsiri il fermerlrin ktlvi surtd mf-lislmsi v s. aid etmk olar. Bundan baqa, torpaq ml-kiyytisi il icardarn bir-biri il qaynayb-qarmas meyli d mahid olunur. Torpaq yalnz icary verilmir, o, hm d inkiaf et-mi bazar iqtisadiyyat raitind alq-satq obyekti, yni mtdir. Mlumdur ki, torpaq mxtlif mqsdlr n sa-tn alnr. Yni torpaq knd tsrrfat mhsullarn istehsal etmk v tbii srvtlri xarmaq, istehsal tyinatl v yaa-y binalar tikmk, yollar kmk, aeroport ina etmk v s. mqsdlr n alnb-satlr. Bs, torpan qiymti nec myyn edilir? Hr hans bir torpaq sahsinin qiymti onun gtirdiyi rentann mbli v borc faizinin drcsi il myyn olunur. Daha dorusu, torpan qiymti el bir mbl pula brabrdir ki, bu pul banka qoyulduqda, h-min torpaq sahsindn ld ediln renta qdr glir gtirsin. Bellikl, torpan qiymti renta il dz, bank faizi normas il trsmtnasibdir v aadak dsturla myyn edilir: TBQ = R : S 100 Burada: TBQtorpan bazar qiymti, Rrenta, Sborc faizi normas demkdir.

Torpan bazar qiymtinin hesablanmasn aadak misalla izah edk. Tutaq ki, R 25 min dollara, S 5%- brabrdir. Onda torpan bazar qiymti aadak kimi hesablanacaqdr: TBQ= (25 min dollar :5 ) 100=500 min dollar Demli, torpaq sahibi mlkiyytind olan torpaq sa-hsini 500 min dollara satmaldr ki, bu mbli banka qoy-duqda hr il renta qdr, yni 25 min dollar glir ld etsin. Lakin torpan qiymti sabit kmiyyt v yuxarda gstriln qayda onun (yni qiymtin) myyn olunmas-nn yegan yolu deyildir. Rentann, xsusil d II diferensial rentann artmas il laqdar olaraq torpan qiymti d ykslir. Inkiaf etmi lklrd torpan qiymtinin baha-lanmas hm d onunla laqdardr ki, dvlt, torpan v knd tsrrfat mhsullarnn qiymtlrini yksk sviyy-d saxlamaq n iri knd tsrrfat sahibkarln stimul-ladrr. Torpan qiymtinin bahalanmasna tsir edn amillrdn biri d qeyri knd tsrrfat mqsdlri n daha ox torpaq sahsi ayrlmasdr. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, torpan bazar qiymti tlb v tklif qanunlarnn tsiri altndadr.

Mvzu 13. mumi tlb v tklif. Makroiqtisadi tarazlq. ( 2 saat)

Plan 1. mumi tlb v tklif, onlara tsir edn amillr. 2. Makroiqtisadi tarazln mahiyyti, ilkin rtlri v tmin edilmsi. 3. Makroiqtisadi tarazln thlili. 1. mumi tlb v tklif, onlara tsir edn amillr. Makroiqtisadiyyatn qarsnda duran sas vzif b-tvlkd iqtisadi sistemin faliyyt mexanizmini aydnla-drmaqdan ibartdir. Makroiqtisadi thlil is bazarda for-malaan v istehsaln btn sahlrin tsir gstrn, onlarn arasnda meydana xan qarlql laqlri znd ks etdirn iqtisadi qanunauyunluqlarn akara xarlmas v yrnilmsini nzrd tutur. mumi tlb (AD) dedikd qiymtlrin mvcud sviyysind tklif olunan btn mt v xidmt-lr olan tlb nzrd tutulur. Umumi tklif (AS) is qiymtlrin mvcud sviyysind istehsal edil v tklif oluna biln btn mt v xidmtlrin miqdarn gstrir. mumi tlb istehlak v investisiya mt v xidmtlrin olan tlbdir. mumi tklif is mumi daxili mhsula (DM) uyun glir, yni ona brabr olur. Miqdar pul nzriyysin uyun olaraq mumi tlbi aadak kimi myyn etmk olar: AD = (M x V) : P Burada: P qiymtlrin sviyysini, M dvriyyd olan pul ktlsini, V pulun dvriyy srtini gstrir. mumi tlb v tklif cari v dyimz (sabit) qiy-mtlrl myyn edil bilr. Lakin qiymtlrin daim dyi-msi bu kateqoriyalarn aydnladrlmasnda myyn tinliklr yaradr. Ona gr d mcmunun hcmi v dina-mikasn myyn etmk n indeks metodundan istifad olunur. Baqa szl, tlb v tklif gstricilri ya sas dvr, yaxud da hesabat dvr zr hesablanr. Hr hans bir mty olan tlbl onun qiymti ara-snda mtnasiblik olduu kimi, mumi tlbl qiymt-lrin sviyysi arasnda da trsmtnasiblik vardr. mumi tklif gldikd is onunla qiymtlrin sviyysi arasnda dzmtnasiblik mvcuddur. Bel ki, qiymtlr qalxdqda tklif d artr. Hr bir ayrca mt zr tklifl, onun qiy-mti arasnda da bel bir asllq vardr. mumi tlb v tklif hm qiymt, hm d qeyri-qiymt amillrinin tsiri il formalar. Qeyri-qiymt amillrin iqtisadi dbiyyatda "digr rtlr" d deyilir. "Digr rtlr" sabit qalmaqla, mt v xidmtlrin qiymtlrinin bahalamas tlbin azalmasna, ksin aa dmsi, tlbin artmasna sbb olur. mumi tlbin dyimsin tsir edn digr rtlr dedikd aadaklar nzrd tutulur: 1) Istehlaklarn rifa-h; 2) Istehlak gzlmlri v borclarnn artmas; 3) Vergi-lr v faiz drclri; 4) Investisiyalardan v mssislrin

mnftindn gzlniln glir; 5) Texnologiyalar v artq istehsal gclrinin mvcudluu; 6) Baqa lklrin milli gliri; 7) Valyutalarn mznnlri. Istehlaklarn mlkiyytind myyn maddi qiy-mtlilr shm, istiqraz, danmaz mlak (ev, torpaq) v s. olur. Bu aktivlrin real dyrinin kskin surtd azalmas istehlaklarn yma meyl gstrmlrin v demli, satn aldqlar mtlrin, ntic etibaril is mumi tlbin azal-masna gtirib xarr. ksin, istehlaklarn llrind olan aktivlrin real dyrinin artmas cari qiymtlrl onlarn srf etdikldri vsaitin v ntic etibaril mumi tlbin oxal-masna sbb olur. Danmaz mlakn real dyrinin kskin surtd azalmas is qiymtlrin mumi sviyysindki dyiiklikdn asl olmayaraq istehlaklarn rifahnn aa dmsi demkdir. Istehlaklarn srf etdiklri vsaitin xarakterindki dyiikliklr onlarn dnclrindn asldr. Msln, on-lar glckd glirlrinin artacana inandqda v ya he olmasa bel dndkd, llrind olan pul vsaitinin ox hisssini hvsl srf etmy meyl gstrirlr. Szsz ki, bu zaman istehlaklarn xrci v bununla birlikd mumi tlbi d artr. ksin, istehlaklar, glckd real glirl-rinin azalacan gman etdikd, xrclri v demli, mumi tlb d azalr. Inflyasiyann yeni dalasnn gzlnilmsi d mumi tlbi artrr. Ona gr ki, istehlak, mtlri qiymtlr qalxana qdr satn almaa alr. ksin, yaxn glckd qiymtlrin aa dcyi gzlnildikd istehlak mt satn alnmasndan myyn mddt imtina ed bilr ki, bu da mumi tlbin azalmasna sbb olur. Istehlaklarn mhltl aldqlar mtlr gr borclarnn ox olmas, onlar llrind olan pul vsaitinin bir hisssini borcun dnilmsin ayrmaa mcbur etdiyin gr cari ehtiyaclarna az vsait srf edirlr. Bu is z nv-bsind mumi tlbin azalmasna sbb olur. ksin, isteh-laklarn borclar az olduqda, onlar daha ox xrclyirlr v bu da mumi tlbin artmsna doru aparr. mumi tlb tsir edn qeyri-qiymt amillrindn biri d vergilr v faiz drclrinin dyimsidir. Bel ki, vergi drclri aa salndqda xalis glir oxalr, ksin, vergi drclri artrldqda xalis glir azalr. Bu da mvafiq olaraq mumi tlbin artmas v ya azalmas demkdir. Kapital qoyulularna gr daha ox mnft gtr-lcyin dair nikbin proqnozlar olduqda investisiya mt-lrin olan tlb artr, ksin olduqda is bu tlb azalr. Bu-na uyun olaraq mumi tlb, birinci halda artr, ikinci hal-da azalr Yeni v tkmilldirilmi texnologiyalar investisiya xrclrinin v mumi tlbin artmas n stimul yaradr. Msln, mikrobiologiya v elektronika sahlrind qazanlm son nailiyytlr yeni texnologiyalardan istifad etmk n laboratoriyalar v istehsal gclri yaradlma-sna gtirib xarmdr ki, bu da mumi tlbin artmasna sbb olmudur. Xarici lklrd milli glirin artmas baqa bir lkd istehsal olunan mhsullara olan tlbi, hm d bu lknin daxili bazarnda mumi tlbi artrr. nki hr hans bir lknin milli gliri artdqda onun vtndalarnda z lklrind istehsal olunan mhsullardan satn almaqla yana, hm d digr lklr getmk, onlarn mtlrindn d satn almaq imkan yaranr. Bu is hmin

lkdn ixrac olunan mtlrin oxalmasna sbb olur, milli glir azaldqda is ks mnzr mahid edilir. Bu da z ksini mumi tlbin azalmasnda tapr. mumi tlbin artmasna tsir edn qeyri-qiymt amillrindn biri d valyutalarn mznnlrinin dyim-sidir. Baqa lklrin valyutalar il mqayisd hr hans bir lknin milli valyutasnn mznnsinin dyimsi milli glirdn sonra xalis ixraca v mumi tlb tsir edn ikinci mhm amildirmumi tlb, hminin demoqrafik proseslr, milli v tarixi nnlr v s. tsir gstrir. Msln, lkd ha-linin saynn srtl artmas, doum msalnn yksk, lm msalnn is aa olmas mt v xidmtlr olan tlbin artmasna, bu is z nvbsind istehsala daha ox ehtiyat-larn clb olunmasna v ntic etibaril mumi tlbin oxalmasna gtirib xarr. Hr bir xalq znn adt-nnlri, toy v yas mrasimlrinin keirilmsi, milli bayramlarn qeyd edilmsi (msln Azrbaycan xalq n novruz, qurban, ramazan bayramlar n mqdds bayramlardr) il baqalarndan frqlnir. Dnyada yaayan xalqlarn ksriyyti n mumi bayramlar da (msln, hr il yanvarn 1-nin yeni il kimi qeyd edilmsi) vardr. Tbiidir ki, btn bu proseslrd mumi tlbin artmas meyllri mahid olunur. mumi tklifin dyimsin is aadak qeyri-qiymt amillri tsir gstrir: 1) Iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin dyimsi; 2) Mhsuldarln dyimsi; 3) Hquq norma-larnn dyimsi. Iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin dyimsindn shbt gedrkn aadaklar nzrd tutulur: a) lk daxi-lind iqtisadi ehtiyatlarn (torpaq, mk ehtiyatlar, kapital v sahibkarlq qabiliyyti) mvcudluu; b) xaricdn gtiriln iqtisadi ehtiyatlar; c) bazar hkmranl. Iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin dyimsi mumi tklifin balca qeyriqiymt amilidir. Digr rtlr sabit qalmaqla onlarn qiymtlrinin qalxmas mhsul vahidin dn xrclrin artmasna v mumi tklifin azalmasna sbb olur. Iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin aa dmsi is ks nticlr gtirib xarr. Indi is iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrin tsir edn aadak amillri lk daxilind iqtisadi ehtiyatlarn mvcudluunu, xaricdn gtiriln iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrini v bazar hkmranln nzrdn keirk. Mtxssislrin hesablamalarna gr mssislrd xrclrin 70%- qdri ii v qulluqularn mk haqqnn payna dr. Demli, digr rtlr sabit qalmaqla, mk haqqnda ml gln hr hans bir dyiiklik mhsul vahidin dn xrclr hmiyytli drcd tsir gstrir. mk ehtiyatlarnn artmas i qvvsinin qiymtinin aa- dmsin, azalmas is ksin, onun qiymtinin qalxma-sna sbb olur. Qadnlarn myindn geni istifad edilm-si, baqa lklrdn i qvvsi axn i qvvsi zr tklifin artmasna, mhariblrin olmas, qarsalnmaz xstlik-lrin geni yaylmas v s. is mk ehtiyatlarnn v onunla laqdar mumi tklifin azalmasna gtirib xarr. Cmiyytd kapital ehtiyatlar artmaa baladqda mumi tklif azalmaa doru meyl edir. Bu, cmiyyt z glirinin ox hisssin qnat etmk qrarna gldikd v znn yd vsaiti investisiya mtlrinin satn alnmasna ynltdikd ba verir. Kapitaln keyfiyyti yax-ladqda is istehsal xrclri

azalr, mumi tklif artr. Kapitaln miqdar azaldqda v keyfiyyti pisldikd ks mnzr mahid olunur mumi tklif azalr. Nhayt, qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadiyyatda olan sahibkarlarn i adamlarnn say dyiir Tklifin dyimsin baqa lklrdn idxal olunan iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlri d tsir edir. Baqa szl, iqtisadi ehtiyatlarn idxal edilmsi d mumi tklifi artrr. nki istr znd olan, istrs d baqa lklrdn idxal ediln iqtisadi ehtiyatlar istehsal gclrinin artrlmasna imkan verir. Idxal olunan iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin aa dmsi mumi tklifin artmasna, ksin, qiymtlrin bahalamas mumi tklifin azalmasna sbb olur. Iqtisadi ehtiyatlar gndrnlrin bazarda hkmran-lqlarnn ziflmsi v ya gclnmsi d qiymtlr v mu-mi tklif tsir gstrir. Bazarda hkmranlq dedikd qiymtlrin rqabt raitindkindn yksk myyn edilmsi imkan nzrd tutulur. mumi tklifin dyimsin tsir edn balca qeyri-qiymt amillrindn biri d mhsuldarlqdr. Mhsuldarlq mummilli mhsul il onun istehsalnda istifad olunan iqtisadi ehtiyatlar arasndak nisbti gstrir v orta hesabla xrc vahidin dn mhsulun dyri demkdir. Yni: mummilli mhsulun dyri Mhsuldarlq = ----------------------------------------Xrclr Btn firmalarn (mssislrin) z faliyytlrind ld rhbr tutduqlar v istifad etdiklri hquq norma-larnda ediln dyiikliklr mhsul vahidin dn xrclrin dyimsin sbb ola bilr. Buna iki amil tsir edir: 1) Vergilrin v subsidiyalarn dyimsi; 2) Tnzimlmnin xarakterinin dyimsi. Firmalardan alnan vergilrin (dvriyy vergisi, aksiz v sosial tminatla laqdar olan vergilr) v mk haqqnn artrlmas mhsul vahidin kiln xrclri oxalda, mumi tklifi is azalda bilr. Dvlt trfindn tnzimlm, ksriyyt hallarda firmalara baha baa glir. nki bu, mhsul vahidin ki-ln istehsal xrclrini artrr iqtisadiyyatn tnzimlnmsind dvltin itiraknn mhdudladrlmas mhsul vahidin kiln xrcin azalmasna, ksin, onun rolunun gclndirilmsi istehsal xrclrinin artmasna v mumi tklifin azalmasna sbb olur. 2. Makroiqtisadi tarazln mahiyyti, ilkin rtlri v tmin edilmsi. Makroiqtisadi tarazlq dedikd iqtisadi ehtiyatlarla cmiyytin tlbat arasndak (dyr ifadsind) uyunluq nzrd tutulur. Cmiyytin tlbat is sonsuzdur v o, istehsal imkanlarna nisbtn daha srtl artr. Ona gr d tarazla ya tlbatn mhdudladrlmas (tlbat bazarda zn tdiy qabiliyytli tlb kimi gstrir), ya da istehsal prosesin clb olunan iqtisadi ehtiyatlarn artrlmas yolu il nail olunur.

Tarazla nail olunmasnda qiymtlr xsusi rol oynayr. Qiymtlrin qalxb enmsi nticsind tlbl tklif arasnda tarazlq, onlarn ksim nqtsind is tarazlq qiymtlri ml glir. Qiymtlr hm ayr-ayr mtlr zr, hm d mikro v makroiqtisadi sviyyd mumi tlbl tklifin tarazlamas yolu il btn iqtisadiyyat miqyasnda formalar. Lakin mikro v makroiqtisadi sviyyd tarazln tmin olunmas rtlri bir-birindn frqlnir. Makroiqtisadi sviyyd tarazln formalamas prosesi daha mrkkb v ziddiyytlidir. Tarazln tmin olunmasnda hm istehsal, hm d istehlaklarn faliyyti mhm rol oynayr. Bel ki, ba-zar iqtisadi sistemind istehlaklar ld etdiklri mtlrin faydalln daim artrmaa, yni mtlrin son faydall-n srf etdiklri vsaitin hr vahidi il brabrldirmy alrlar. Istehlaklar da eynil bel hrkt edirlr. Makroiqtisadi sviyyd qismn (xsusi) v mumi iqtisadi tarazl bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Qis-mn tarazlq iqtisadiyyatn bir-biri il qarlql laqd olan iki trfinin kmiyytc bir-birin brabr olmas (uyun glmsi) demkdir. Qismn tarazla, msln, istehsal il istehlak, tdiy qabiliyyti il mt ktlsi, dvlt bdcsinin glirlri il xrclri, ayr-ayr bazarlarda tlbl tklif arasndak tarazlq misal ola bilr. Qismn tarazln nzri saslarnn ilnib hazrlanmasnda A.Maralln byk xid-mtlri olmudur. Qismn tarazlqdan frqli olaraq mumi tarazlq iqtisadi sistemin btn sahlrinin bir-biri il laqli v uzladrlm kild inkiaf etdirilmsi demkdir. mumi iqtisadi tarazln sasn yalnz istehlak nemtlri zr tlb v tklif arasndak uyunluq deyil, btn bazarlardak uyunluq tkil edir. Baqa szl, iqtisadi sistemi sabit inkiaf etdirmk n btn bazarlarda tarazlq olmaldr. mumi iqtisadi tarazln nzri saslar L.Valras trfindn ilnib hazrlanmdr. Onun fikrinc hr hans bir mhsula olan tlb yalnz o mhsulun z il deyil, hm d baqa mtlrin mvcudluu il myyn edilir. Ggr myyn raitd qiymtlrd tez dyiiklik ba verirs, bu o demkdir ki, qiymtlrin indiki sviyysind tarazla ml olunmudur. Daha dqiq desk, bu mhsula olan tlb qanunu dyiir v yeni tarazlq qiymtlri ml glir. Bel-likl, tarazlq qiymtlrinin yegan variant haqqnda tezis nzri chtdn zn dorultmur. V onun frziyy oldu-unu demk, daha dzgndr. Makroiqtisadi tarazlq milli iqtisadiyyatn btn ba-zarlarn hat edir. Odur ki, misal n mstqil kateqoriya olan avtomobillrin qiymtlri yalnz avtomobil bazarnda deyil, hm d tutaq ki, t bazarnda, metal bazarnda da tarazl (dnya iqtisadiyyatnn tsiri nzr alnmr) tmin etmlidir. L.Valrasn fikrinc, buna tarazlq qiymtlrinin quruluu dyidikd nail olunur. A. Marall v K. Marks hesab edirdilr ki, tarazla ehtiyatlarn bir sahdn baqa bir sahy "axmas" nticsind (K. Marksn orta mnft normasnn ml glmsi haqqnda fikirlrini xatrlamaq kifaytdir) nail olunur. Grndy kimi, nqteyi-nzrlr birbirinin eynidir. mumi tarazlq nzriyysi tlbat v xrclrin qarladqlar xsusi varianta saslanr. Burada bir-biri il qarlql laq v asllqda olan makroiqtisadiyyatn n lverili vziyyti nzrd tutulur. Daha dqiq desk, makroiqtisadi tarazla, mqsdi daha ox mnft ld etmkdn ibart olan

lahiddlmi bazar subyektlrinin faliyytlri nticsind nail olunur. L. Valrasn tarazlama sistemi d mhz yuxarda deyiln mddalara saslanr. Onun fikrinc he bir alc v satc bazar qiymtin birbaa tsir ed bilmz. Azad rqabtin mvcud olduu bazardak rtlr saslanan L.Valras modelinin vzifsi oxsayl ba-zarlarn mvcudluu raitind qiymtlrin ml glmsi-nin qanunauyunluqlarn akara xarmaqdan ibartdir. Iqtisadi sistemin tarazl tkc bazar tarazl il t-min olunmur. Burada istehsal amillri d mhm rol oynayrlar. Bel ki, istehsal dairsindki uyunzusluqlar ba-zardak tarazln pozulmasna sbb olur. Ikincisi, iqtisadi sistemi yalnz nzriyyd tcrid olunmu kild nzrdn keirmk olar. Real hyatda is iqtisadiyyata bazar vasitsil tsir etmkl yana, qeyri-bazar amillri (siyasi, sosial, demoqrafiya v i.a.) il d tsir gstrilir. Buna, xalis qeyri-bazar metodu hesab olunan dvlt tnzimlmsi metodlar aiddir. Hyat makroiqtisadi tarazln daim tkmilldirilmsini tlb edir. Bu, bir sra amillr, xsusil d milli iqti-sadiyyatn vziyyti, istehsal amillrinin kmiyyti v key-fiyyti, bunlarla bilavasit laqdar olan cmiyytin istehsaletm imkanlar il baldr. Btn bunlar mumildirrk iqtisadiyyatn mmi tarazl n aadak ilkin rtlrin olduunu demk olar: 1) Tarazlq qarya qoyulan mqsdin iqtisadi imkanlara uyun glmsi demkdir. Iqtisadi inkiafn mqsdi v stn istiqamtlri dyidikd, ehtiyatlara olan tlbat v demli, proporsiyalar da dyiir, yeni tarazlq vziyytinin tmin olunmasnn zruriliyi meydana xr2) Iqtisadi tarazlq btn istehsal ehtiyatlarndan istifad olunmasn nzrd tutur.; 3) Tarazlq istehsaln v istehlakn strukturunun bir-birin uyunla-drlmas demkdir4) Iqtisadiyyatda mumi tarazlq dedikd, bazar tarazl, btn bazarlarda tlbl tklif arasnda tarazlq nzrd tutulur. 3. Makroiqtisadi tarazln thlili. atmazlq nzriyysinin sasn qoyan mhur Macar iqtisads Y.Kornainin fikrinc cmiyytd "trd-dtetm hallar ba verdikd onu normal vziyyt qayta-ra biln tnzimlm mexanizmi olduqda, iqtisadi sistemin normal vziyyti haqqnda danmaq olar"1. Lakin normal vziyyt tlbl tklif arasnda daim mvcud olan uyunluq demk deyildir. Bellikl, tarazlq normal vziyytin xsusi, "ideal" hal demkdir. Bunun n iqtisadi parametrlr arasnda onlarn hr birin xas olan qarlql laq v asllq, tarazln brpa olunmasnn spesifik sullar sciyyvidir. Hm d qismn tarazlq ayr-ayr bazarlarda tlbl tklif arasndak tarazl ifad etdiyi halda, mumi tarazlq btn bazarlarn laqli v uzladrlm kild faliyyt gstrmlrini ks etdirir. Mlum olduu kimi, mumi iqtisadi tarazlq anlay L.Valras trfindn irli srlmdr. Onun fikrinc "mu-mi iqtisadi tarazlq dedikd xidmtlr bazarnda mhsuldar xidmtlr, mhsul bazarlarnda is gndlik tlbat mh1

sullarna olan smrli tlb v tklifin tarazlad, sat qiymtlrinin istehsal xrclrin brabr olduu vziyyt nzrd tutulur"2. mumi tarazlq sahsind n yeni tdqiqatlar L. Valrasn mddalarna bir sra lavlr etmy imkan verir. Bunlardan aadaklar diqqti daha ox clb edir: 1) Tarazlq sabit deyildir, o daim pozulur v buna gr d "Tarazlq, qeyri-tarazlq" demkdir, tezisi tamamil dorudur. Buradan da aadak nticlri xarmaq olar: a) Tarazl mcrrd ideal model kimi nzrdn keirmk lazmdr. Baqa szl, tsvvr etmk ki, tarazlq he vaxt olmayb v ola da bilmz. Lakin buna baxmayaraq tdqi-qata tarazln aradrlmasndan balamaq lazmdr; b) Ta-razlq optimal qeyri-tarazlqdr. Bu, o demkdir ki, o, qiy-mtlrin dyrdn, nticlrin xrclrdn knarlamasn ifa-d etmkl, onun faliyyt gstrmsi v inkiaf etmsind msbt rol oynayr; 2) Qeyri-tarazlq olan tarazlq iqtisadi vahidlri hm zlrinin, hm d btvlkd cmiyytin mnafelrinin ksin faliyyt gstrmy mcbur etmkl, mnfi, dadc rol oynayr. Bellikl, mumi iqtisadi tarazlq lk iqtisadiyyatnn tarazladrlmas, btn sahlrd v bazarlarda onun normal inkiafn tmin edn qarlql laq v uzladrlm sistem demkdir. Tlb v tklif z-zn deyil, bir-biril qarlql la-q v tsir raitind formalar. Qsa zaman ksiyind (is-tehsaln hcmi sabit olmaqla) tlb, iqtisadiyyata, nec deyrlr, "tzyiq edir". Uzunmddtli dvrd is tlb tklif-l brabrlir, bazar, azad rqabt raitind bir sra ilkin rtlrin, daxili qanunauyunluqlarn tsiri il tarazl tmin etmy "alr". Inhisar v bazar rqabti raitind (buna qeyri-mkmml rqabt d deyilir) bazar tarazl problemini C.Robinson v E.emberlin thlil etmilr. Onlarn fikrin-c, inhisar raitind qiymtlr orta v son xrclrdn yksk myyn edilir. Iqtisadi sistemd tarazlq olmadqda bu, bir sra mnfi hallara gtirib xarr. Bunlar z ksini artm srtinin azalmasnda, istehlaka meylin artmasnda, istehsaln sm-rliliyinin aa dmsind v s. tapr. Aydn msldir ki, bazar, tcrbd meydana xan btn problemlri hll etmy qadir deyildir, onun vziflri v imkanlar mhduddur. Myy manelr meydana xdqda v dyiikliklr ba verdikd, msln, xammallarn v ya yanacan qiymtlri kskin surtd bahalandqda, texnologiyalarda hmiyytli trqqi, habel siyasi bh-ran olduqda, bazar iqtisadiyyat yeni tarazlq raitin dvltin fal itirak il uyunlar. Yeni tarazla uyunlama-nn xarakteri is konkret raitdn, iqtisadi nizamlayclarn smrliliyindn, dvltin iqtisadi siyastindn v s. asldr. mumi iqtisadi tarazln n mhm anlaylarndan biri d iqtisadi vahidlr, hali v dvlt trfindn nzrd tutulan (v ya planladrlan) xrclrl istehsal olunan milli mhsul arasndak qarlql laqdir. Bu zaman "xrclr" maddsind xsi istehlak, investisiya v dvlt xrclri xsusi qruplara ayrlr. Bunlardan hr hans biri artrldqda mumi xrclr d artm olur.
2

Hr bir iqtisadi vahidin ld etdiyi glir is hmi onun xsi istehlakna brabr olmur. Glirlr az olduqda vvlki dvrlrdn qalan "ym"dan xsi istehlak n istifad oluna bilr v olunur. Glirlr artdqda is iqtisadi vahidlrd istr xsi istehlak, istrs d "ym" n ayr-lan vsaiti artrmaq imkan yaranr. Bununla laqdar olaraq, msln, ld ediln lav glirin hr 500 manatna gr lav "ym" v lav istehlak n ayrlan vsaitin thlili xsusi maraq dourur. Bunu aadak kimi ifad etmk olar: MPS= S : D v MPC= C : D Burada: MPS"ym"a son meylliliyi, MPCistehla-ka son meylliliyi1, Symn lav artmn, Cxsi istehlakn artmn, D xsi glirlrin lav artmn gstrir.

Mvzu 14. Tkrar istehsal.(2 saat) Plan 1. ctimai istehsaln quruluu. 2. Tkrar istehsaln mahiyyti v nvlri. 3. Geni tkrar istehsaln intensiv tipli nvlri. 4. Proporsionallq , mumi v sah proporsiyalar. 1. ctimai istehsaln quruluu. Frdi istehsal dedikd, hr hans bir mssisd istehsal prosesinin hyata keirilmsi baa dlr. Frdi istehsallarn qarlql laq v asllq raitind mcmusu ictimai istehsal tkil edir. Ictimai istehsaln klassik quruluu beldir: 1. Maddi istehsal. Bura daxildir: a) Maddi nemtlr istehsal. Buraya snaye, kn tsrrfat, me tsrrfat, tikinti, ticart v s. sahlr daxildir. b) Qeyri- maddi xidmtlr istehsal. Buraya nqliyyat, rabit, komunnal tsrrfat, xsi yardm tsrrfat v s. daxildir. 2.Qeyri maddi istehsal. Bura daxildir: a) Qeyri- maddi nemtlr istehsal b) Maddi xidmtlr istehsal.

Qeyri maddi xidmtlr istehsal v qeyri- maddi nemtlr istehsal xidmt sahsini tkil edir. Maddi istehsal mhsuldar mkl qeyri- maddi istehsal is qeyri- mhsuldar mkl yaradlr. Ictimai istehsaln masir quruluu is beldir: 1. Maddi istehsal: I blm, II blm. 2. Qeyri- maddi xidmtlr v nemtlr istehsal, yni III blm 3. Hrbi iqtisadiyyat sahsi , yni IV blm. Masir Ekonomiks d milli iqtisadiyyatn quruluu aadak blmlrin mcmusu kimi gstrilir: 1. Ev tsrrfat blmsi- bura lknin btn aillri daxildir v o faliyytini tlbatn dnilmsin ynldir. 2. Sahibkarlq blmsi lk daxilind qeydiyyatdan kemi v z faliyytini mnft gtrmk n tkil edn btn firmalarn mcmusudur. 3. Dvlt blmsi btn dvlt institutlar v tsisatlardan ibartdir. Bu blm ictimai istehsal tkil edir, sosial dmlr aparr , milli glirin tkrar blgsn hyata keirir, pul ktlsini v xarici iqtisadi laqlri tnzimlyir. 4. Xarici blm- bu daimi yerln yerli lk hdudlarndan knarda olan btn iqtisadi subyektlrin mcmusudur. 2. Tkrar istehsaln mahiyyti v nvlri. n zruri nemtlr istehsal insan cmiyyti hyatnn sasn tkil edir. Lakin isnanlar bu nemtlri bir df istehsal etmkl kifaytln bilmzlr. nki onlar nemtlri bir trfdn istehsal, digr trfdn is istehlak edirlr. Demli, cmiyyt istehlak etmdn yaaya bilmdiyi kimi, istehsal etmdn d yaaya bilmz Istehsal prosesinin daim tzlnmsi, fasilsiz olaraq eyni mrhllrdn kemkl, sonsuz sayda tkrarlanmas tkrar istehsal adlanr. Buradan aydn olur ki, istehsal ayrca, birdflik mliyyat olduu halda, tkrar istehsal, istehsaln daim tkrarlanmas, dn-dn eyni mrhllrdn kemsi prosesidir. Tkrar istehsaln hyata keirilmsi n istehsaln btn amillri mvcud olmaldr. Bunlardan birincisi v balcas i qvvsi v ya mkdir mk ehtiyatlarnn kmiyyti v keyfiyyti son nticd halinin say v ya trkibi il myyn edilir. halinin ya trkibi is onun tbii hrktindn asldr v bu, zn bir qayda olaraq 15-20 ildn sonra gstrir. halinin tbii hrkti, onun tkrar istehsalnn xa-rakteri hr eydn vvl, lknin inkiaf sviyysi, maddi v mnvi mdniyytin vziyyti, sosial rait, adt-nnlr, konkret tarixi amillr v s. myyn edilir. Bunlar halinin artmna, birinci nvbd doum msal v uzunmrl-lyn mxtlif cr tsir edirlr. Demoqrafik proseslr z tbitin gr birbaa planladrma obyektin daxil olmasalar da, onlar dolay yolla tnzimlmk olar v lazmdr. Masir dvrd ii qvvsinin tkrar istehsal qar-snda qoyulan n mhm vziflrdn biri kadrlarn hazr-lanmas sisteminin tamamil yenidn

qurulmasdr. nki bazar iqtisadiyyat yeni, ona uyun gln ii qvvsinin hazrlanmas, onlarn pe hazrl v mumthsil sviy-ysinin yksldilmsini tlb edir. Sonrak hr bir istehsal tsiklinin balanmas n hm d zruri miqdarda investisiya mtlrin malik olmaq lazmdr. Baqa szl, khnlmi man v avadanlqlar, bina v tikililr yenilri il vz edilmli, yaxud da tmir olunmaldr. Demli xsi istehlak eylrinin tkrar istehsal n investisiya mtlri tkrar istehsal edilmlidir Tkrar istehsaln hyata keiril bilmsi n istifad edilmi material v yanacaq ehtiyatlarnn da n az yeri doldurulmaldr. Tkrar istehsal prosesinin trkib hisssi v iqtisadi artmn sabit, uzunmddtli ilkin rti olan tbii eh-tiyatlarn v insanlarn yaadqlar mhitin tkrar istehsal da hyata keirilmlidir. Tbit n qdr zngin v sxavtli olsa da, onun da srvtlrinin hddi-hdudu vardr. Istehsaln bir-birinin ardnca gln v birdflik m-liyyat kimi gtrln kmiyyt trflrini mqayis etdikd, onun miqyasnn v buna uyun olaraq istehsal olunan nemtlrin hcminin dyidiyini myyn etmi oluruq. Buna uyun olaraq tkrar istehsaln aadak nvlrini bir-birindn frqlndirmk lazmdr: 1) Sad tkrar istehsal; 2) Geni tkrar istehsal; 3) Azalan (mhdud) tkrar istehsal. Sad tkrar istehsal istehsaln dyimz, vvlki hcmd tkrarlanmas demkdir. Daha dorusu, gr sad-c olaraq istehlak edilmi investisiya mtlri v xsi isteh-lak eylrinin yeri doldurulursa, lav investisiya mtlri v xsi istehlak eylri istehsal olunmursa, iqtisadiyyatda alan iilrin say dyimirs bu, sad tkrar istehsaldr. Sad tkrar istehsalda, yaradlm lav dyrin (mhsulun) hams xsi istehlakn dnilmsin srf olunur. Geni tkrar istehsal istehsal prosesinin artm miqyasda tkrar-lanmas demkdir. Baqa szl, bu tkrar istehsalda nemt-lr investisiya mtlri, xsi istehlak eylri vvlki dvr-lr nisbtn artr, cmiyyt yalnz istehlak edilmi inves-tisiya mtlri v istehlak eylrinin yerini doldurmur, hm d onlardan daha ox istehsal olunur, istehsala daha ox iqtisadi ehtiyatlar clb edilir. Geni tkrar istehsalda, yaradlm lav dyrin (mhsulun) bir hisssi xsi istehlak, digr hisssi is mh-suldar istehlak n istifad olunur. Lakin tsrrfat quruculuu tcrbsind el hallar da olur ki, istehsal n vvlki hcmd, n d artm miqyas-da tkrarlanmr, ksin, onun sviyysi vvlki dvrlr nis-btn azalr. Buna azalan v ya mhdud tkrar istehsal deyilir. Btvlkd, insan cmiyytin geni tkrar istehsal xasdr. nk, ham n normal v daha yax hyat sviy-ysinin tmin olunduu, yaxud da buna chd gstrildiyi cmiyytlrd geni tkrar istehsal olmaldr. Bu, bir sra amillrl, xsusil d halinin say v tlbatnn artmas, iqtisadiyyatn miqyasnn genilnmsi, mk blgsnn drinlmsi, xarici iqtisadi laqlrin geni miqyas almas v s. laqdardr. 3. Geni tkrar istehsaln intensiv tipinin nvlri.

Intensiv tkrar istehsal tmin etmk n aadaklar zruridir: - texnikann tzlnmsi v istehsaln modernldirilmsi - istehsaln sah strukturunda mtrqqi dyiikliklr - maddi resurslara qnat - kadrlarn ixtisasnn artrlmas - mk intizamnn mhkmlndirilmsi, my maran gclndirilmsi - tbiti mhafiz tdbirlri - idaretmnin tkmilldirilmsi - xarici iqtisadi laqlrin smrlildirilmsi. Tkrar istehsaln intensiv nvnn aadak formalar vardr: 1. my qnat( mk mhsuldarl) . 2. Fonda qnat ( fond veriminin yksldilmsi). 3. Materiala qnat ( material tutumunun aa salnmas. 4.Hrtrfli nvlr. Intensivldirm geni v dar mnada yrnilir. Geni mnada intensivldirm dedikd - ictimai istehsaln btn mrhllrinin, idaremnin, elmin, texnikann inkiafnn , infrastrukturun , yni xalq tsrrfatnn btn sahlrinin intensivldirilmsi sistemi baa dlr. Dar mnada intensivldirm - yeni texnika v texnologiyann istehsala ttbiqi, tbii resurslardan daha yax istifad edilmsi v s. prosesidir. Geni tkrar istehsaln intensiv nvnn gstricilri aadaklardr: 1. Avadanln ya trkibi, fiziki v mnvi anmas, tzlnm v khnlm msal v s. 2. Fond tutumu, enerji tutumu. 3. stehsaln mexanikldirm v avtomatladrma drcsi. 4. stehsal olunan mhsulun texniki iqtisadi sviyysi, rqabt qabiliyytliliyi. 5. stehsaln tkili sviyysi ( mk blgsnn, yeni i metodlarnn ttbiqi) 6. ilrin keyfiyyt trkibi. 7. nvestisiyalarn quruluu v ondan smrli istifad, mhsulun keyfiyytinin artrlmas v eidinin genilndirilmsind onlarn xsusi kisi. 4. Proporsionallq, mumi v sah proporsiyalar. Mcmu ictimai mhsulun istr funksional tyinatlar ( dm, ym v istehlak fondlar) istrs natural formalarna ( istehsal vasitlri v istehlak eylri) gr ayr- ayr hisslri arasnda myyn proporsiyalar ( nisbtlr) olmaldr. Ictimai istehsaln proporsiyalar dedikd istehsaln maddi v xsi amillri, habel onun ayr- ayr sahlri v tkrar istehsal prosesind mcmu ictimai mhsulun hisslri arasnda nisbtlr baa dlr. Proporsiyalar obyektiv xarakter dayr. Yni ixtiyari olaraq istniln proporsiyalar meydana xa bilmz. Proporsiyalar obyektiv xarakter dasalar da dyimz bdi deyildir. Onalr konkret raitdn asl olaraq dyiir, daha da tkmillirlr. Proporsiyalar ictimai istehsal raitinin dyimsindn , elmitexniki trqqidn, ictimai tlbatn artmasndan, beynlxalq vziyytdn v s. dn asl olaraq daim dyiilir.

Cmiyyt n hr cr proporsiyalar deyil optimal proporsiyalar lazmdr. Optimal proporsiyalar is n aza mk srfi il daha yksk iqtisadi smr ld edilmsin imkan vern proporsiyalardr. Ictimai istehsaln proporsiyalarna aadaklar daxildir: 1. mumi iqtisadi proporsiyalar. Bel proporsiyalara maddi v qeyri- maddi istehsal sahlri arasnda; ictimai istehsaln blmlri arasnda; ictimai mhsulun dyrini ml gtirn nsrlr arasnda; milli glird ymla istehlak fondu arasnda; trkak istehsal prosesinin ayr- ayr mrhllri( istehsal, blg, mbadil v istehlak) arasnda yaranan nisbtlr daxildir. 2. Sah proporsiyalar. Buna xalq tsrrfatnn m2xtlif sahlri ( snaye, knd tsrrfat, tikinti , nqliyyat v s. ) arasnda yaranan proporsiyalar misal ola bilr. 3. Sahdaxili proporsiyalar. Bu cr proporsiyalar ayr- ayr sahlrin hr birinin daxilind mxtlif istehsallararasnda yaranr. Msln, metallurgiyada filizin xarlmas, uqun, polad v prokat istehsal. Knd tsrrfatnda bitkiilik v heyvandarlq arasnda. 4. Sahlraras proporsiyalar. Mxtlif sahlr msln, tikinti il tikinti materiallar v konstruksiyalar istehsal edn snaye, manqayrma il nqliyyat arasnda bel proporsiyalar yaranr. 5. razi proporsiyalar. Bel proporsiyalar mxtlif iqtisadi rayonlar v ya digr razi vahidlri arasnda yaranan proporsiyalar misal gstrmk olar. Xarici iqtisadi ( dvltlraras) proporsiyalar. Bel proporsiyalar beynlxalq mk blgsnn stnlklrindn, tbii ehtiyatlardan, xammal v materiallardan smrli istifad olunmas n lazmdr. 7.Natural v dyr proporsiyalar. Natural proporsiyalardan natural formada ayrayr mhsul nvlri zr istehsalla istehlak arasndak nisbt dyr proporsiyalarndan si dyr ifadsind ictimai mhsulun ayr- ayr nsrlrinin blgs v tdavln xarakteristika vermk n istifad olunur. Ictimai istehsaln proporsiyalar ictimai tlbatn v teniki trqqinin tsiri il formalar.

Mvzu 15: qtisadi artm v smrlilik. ( 2 saat) Plan 1. Iqtisadi artm v ona tsir edn amillr. 2. qtisadi artmn tiplri v modellri. 3. stehsaln smrliliyi v onu ifad edn amillr.

1. qtisadi artm v ona tsir edn amillr. Iqtisadi artm bir-biri il qarlql laqd olan aa-dak iki gstrici il myyn edilir. Myyn dvr rzin-d: 1) Real mummilli v ya xalis milli mhsulun artmas. 2) Hr nfr dn real mummilli v ya xalis milli mhsulun artmas. Bunlardan hr hans birindn istifad olunmas nzrdn keiriln sosialiqtisadi hadisnin xarakterindn asldr. Bel ki, lknin hrbi-siyasi potensial problemi diq-qt mrkzind olduqda birinci, ayr-ayr lklrd v regi-onlarda halinin hyat sviyysi mqayis olunduqda is ikinci gstricidn istifad etmk daha mqsduyundur. Bunun doruluunu onunla saslandrmaq olar ki, msln, Hindistann mummilli mhsulu Isvernin mummilli mhsulundan 70% ox olduu halda, halinin hyat sviyysin gr Hindistan Isverdn 60 dfdn ox geri qalr. Iqtisadi artm bir qayda olaraq faizl ifad olunan illik artm srti il llr. Makroiqtisadi sviyyd iqtisadi artmn n mhm gstricilri aadaklardr: - MM-in v ya Milli glirin artmas; - Hr nfr dn MM v milli glirin artmas; - Btvlkd sahlr zr v hr nfr dn snaye mhsullar istehsalnn artm srti. Iqtisadi statistikada dinamikan yrnmk n artm msal, artm srti v lav artm srti gstricilrindn istifad olunur. Artm msal aadak dsturla hesablanr: x = y1 : y0 Burada: y1 v y0 mvafiq olaraq hesabat v sas dvrlrdki gstricilri ifad edir. Artm srti artm msalnn 100%- vurulmas, lav artm srti is artm srtindn 100% xlmas yolu il alnr. Iqtisadi artma aadak amillr tsir edir: 1) Tbii ehtiyatlarn kmiyyti v keyfiyyti; 2) mk ehtiyatlarnn kmiyyti v keyfiyyti; 3) sas kapitaln dyri; 4) Elmi-texniki trqqi; 5) Sahibkarlq qabiliyyti v idaretm bacar. Bunlar birlikd tklif amillri adlandrmaq olar. Istehsaln mmkn olan fiziki artmna mhz bu amillr imkan verir. Keyfiyytin gr daha yax hesab olunan ehtiyatlarn ox olmas is texnoloji potensial da daxil olmaqla real mhsul istehsalnn artrlmasna rait yaradr. Lakin artma imkanlar il real artm eynildirmk olmaz. ksin, onlar bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Bunun n iqtisadi artma tsir gstrn daha iki amili tlb v blg amillrini bilmk olduqca vacibdir. Bel ki, lk iqtisadiyyatnn artmaqda olan istehsal imkanlar mvcud ehtiyatlardan istifad olunmas il laqdardr. Baqa szl, istehsal imkanlarn realladrmaq n mumi xrclr artrlmaldr. Blg amillri is zn onda gstrir ki, istehsal imkanlarndan mqsdynl istifad edilmsi n ehtiyatlar iqtisadi

dvriyyy clb etmkl kifaytln-mk olmaz, hm d onlar smrli blnmlidir. Iqtisadi artma tsir edn tlb v tklif amillri bir-biri il qarlql surtd laqdardr. Msln, isizlik, kapi-tal ymnn srtinin, habel elmi-tdqiqat ilrin srf olu-nan xrclrin artrlmasnn lngimsinin, yeniliklrin lng ttbiq olunms v kapital qoyuluunun azalmas is ksin, isizliyin ba vermsinin sas sbbi ola bilr. Bundan baqa nzr almaq lazmdr ki, istehsal potensialnn artmas aadak iki rt olduqda mmkndr: 1) Btn xrclr tam mulluu tmin etmk n kifayt qdr artdqda; 2) Mhsul istehsalnn imkan daxilind daha ox artmasn tmin etmk n iqtisadi dvriyyy clb edilmi lav ehtiyatlardan smlri istifad olunduqda. Msln, tutaq ki, lkd il rzind ii qvvsi 2 min. nfr artmdr. De-mli, bu artm istehsal gclrini, yaxud da iqtisadi potensial artra bilr. Iqtisadi potensialn artmas is z ifadsini mhsulun artmasnda tapmaldr. Odur ki, buna nail olmaq n 2 min. nfri il tmin etmk, yni, yeni i yerlri amaq lazmdr. Tlb v blg amillri ox byk hmiyyt malik olsalar da iqtisadi artmla bal problemlr hll olunarkn sas diqqt tklif amillrin ynldilir. nki real mum-milli mhsulun v milli glirin artrlmas iki sulla mmkndr: 1) Istehsala daha ox ehtiyatlar clb edilmsi; 2) Ehtiyatlardan daha mhsuldar v smrli istifad olunms. Real mummilli mhsul mk msrflrini (adam-saatla) mk mhsuldarlna (bir iinin bir saatda istehsal etdiyi mhsul) vurmaq yolu il myyn edilir. Yni, Real MM = ilnmi adam saatlarn miqdar vurulsun mk mhsuldarl mk mhsuldarlna texniki trqqi, iilrin ixti-sas, blgnn smrliliyi, mxtlif nv ehtiyatlarn bir-biril laqlndirilmsi v idar olunmas kimi amillr tsir edir. Baqa szl, mk mhsuldarl iilr salam, yksk pe hazrlna malik olduqda, istehsal man v avadan-lqlarla, tbii ehtiyatlarla daha yax tmin edildikd, idar-etm dzgn tkil olunduqda, i qvvsi az smr vern sahlrdn ox smr vern sahlr "axb" getdikd ykslir. 2. Iqtisadi artmn tiplri v modellri. Geni tkrar istehsaln z ksini tapd iqtisadi artm problemi diskussiya v mzakirlrd sas yerlrdn birini tutur. Iqtisadi artm bilavasit z ifadsini MM-in kmiyytc artmas v keyfiyytc tkmilldirilmsind, ha-bel onun istehsalna tsir gstrn amillrd tapr. Bununla laqdar olaraq iqtisadi artmn ekstensiv v intensiv tiplri bir-birindn frqlndirilir. Ekstensiv1 inkiaf yolu iqtisadi artmn kmiyyt amillri, yni istehsalata lav i qvvsinin clb edilmsi, xammal v material srfinin, kapital qoyuluunun artrlma-s, kin sahlrinin genilndirilmsi v s. hesabna istehsaln hcminin artrlmas demkdir. Msln, deyk ki, mh-sul istehsaln iki df
1

artrmaq lazmdr. Bunun n mv-cud olan v faliyyt gstrn mssislrl yana, quradrlm avadanlqlarn gcn, kmiyyt v keyfiyytin gr tqribn eyni miqdarda mssis tikmk lazmdr. gr ekstensiv inkiaf xalis kild hyata keirilirs (bu is mmkn deyildir), onda istehsaln smrliliyi dyimz qalr. Bel ki, bizim misalda mhsul buraxl iki df artdqda iilrin say v investisiya mtlri d iki df artm olur v nticd bir iiy dn mhsul buraxl vvlki sviyyd qalr. Tcrbd ekstensiv inkiaf yoluna xalis kild rast glinmir v o, bir qayda olaraq istehsaln intensiv tipi il ulalar. Bu da onun smrliliyinin yksldilmsini tmin edir, elmi-texniki trqqinin nailiyytlrindn v ehtiyatlardan qnatl istifad olunmasna, myin v istehsaln tkilinin tkmilldirilmsin, iilrin ixtisasnn yksl-dilmsi v mhsullarn keyfiyytinin yaxladrlmasna saslanr. Intensiv inkiaf yolu ekstensiv inkiaf yolundan prin-sipc frqlnir. Bel ki, intensiv inkiaf yolunda canl v maddilmi mk msrflrin qnat olunur v o, birinci nvbd mk mhsuldarlnn yksldilmsi hesabna tmin edilir. Ekstensiv v intensiv iqtisadi amillrdn paralel kild istifad olunsa da, konkret raitdn asl olaraq bunlardan hr hans birin stnlk veril bilr. Mlum olduu kimi, iqtisadi artmn sas amillri mk, torpaq v kapitaldr. Bunlarn hr biri d z nvb-sind mxtlif amillrin toplusundan ibartdir. Msln, ka-pital dedikd, binalar, tikililr, manlar, avadanlqlar, xammallar, yanacq v s. nzrd tutulur. mummilli mhsula v onun quruluunun dyimsin tsirinin daim artd elmi-texniki trqqini d kapitala aid etmk olar. Cmiyy-tin mumi tlbinin artmas da iqtisadi amillr aid edil bilr. nki o, istr kmiyyt, istrs d qurulu v keyfiyyt baxmndan iqtisadi artmn hrktverici qvvsidir. mumi tlb istisna olmaqla bunlarn hams tklif amillridir.1 Cmiyytin sosial-iqtisadi inkiafndan asl olaraq ehtiyatlardan hr biri dyiir, onlar iqtisadi artma tsir gs-trmkd mxtlif vziflri yerin yetirir v bu zaman hm natural, hm d dyr gstricilrindn istifad edilir. Iqtisadi artmn tdqiqi labd olaraq onun bir sra modellrinin ilnib hazrlanmasna gtirib xarmdr. Bel modellrin ilk nsrlrini Fransua Kenenin 1758-ci ild nr olunmu Iqtisadi cdvllrind grmk olar. O, ilk df iqtisad elmind milli tsrrfat znmxsus xsusi balansa malik olan bir sistem kimi tsvir etmidir. Kene bel hesab edirdi ki, izafi mhsul yalnz knd tsrrfatnda yaradlr v mhsuldar sah knd tsrrfatdr. Izafi mhsul dedikd o, knd tsrrfatnn mumi mhsulu il burada istehlak olu-nan mhsullar arasndak frqi nzrd tuturdu. Bellikl, onun fikrinc knd tsrrfatnda istehsal olunan mhsul iqtisadiyyatn digr sahlri trfindn satn alnr. Kenenin Iqtisadi cdvllri mli hmiyyt malik olmasa da, bu sahd ilk tbbs hesab edil bilr. Bu mslnin aradrlmas sahsind K.Marksn da myyn xidmtlri olmudur. O, "Kapital"n II cildind ictimai istehsaln iki byk
1

blmdn istehsal vasitlri istehsal v istehlak eylri istehsalibart olduunu gstr-mi v onlarn arasndak tarazlq rtlrini akara xarm-dr. Lakin iqtisadi sistem mumi sviyyd nzrdn keirildiyi n onun xard nticlr ox da byk mli hmiyyt malik olmamdr. nki iqtisadiyyat yzlrl, minlrl sah v istehsalatlardan ibartdir. Iqtisadi artmn sl mahiyytini ks etdirn "Xrc mhsul buraxl" modeli rus riyaziyats v iqtisads, 1925-ci ildn AB-da yaayan v bu lknin vtndaln qbul edn Vasili Leontyev trfindn ilnib hazrlanmdr. V. Leontyev milli tsrrfat maddi v dyr gstricilrinin kmyil ahmat cdvli formasnda tsvir etmidir. V. Leontyevin sahlraras balans aadak drd kvadratdan ibartdir: 1) Mhsulun istehsalna kiln mad-di xrc gstricilri; 2) Bilavasit istehlak, ym v ixrac n istifad olunan son mhsul gstricilri; 3) Xalis mhsul gstricilri (mk haqq, mnft, vergilr); 4) Xalis mhsulun yenidn bldrlmsi. Sahlraras balansn stunlarnda dyr ifadsind mumi mhsulun formalamasna kiln xrclr, fuqi stirlrd is bu mhsulun bldrlmsi gstrilir. Bu mlumatlardan istifad etmkl, xrclrin xsusi kisini asanlqla myyn etmk olar. Bu mqsdl stundan v ya stirdn gtrlm (seilmi) gstrici mumi mhsulun kmiyytin blnr. Masir dvrd iqtisadi artmn modelldirilmsind aadak istiqamti gstrmk olar: 1) Iqtisadi artmn Keyns modeli; 2) Neoklassik modellr; 3) Tarixi-sosioloji modellr. Keyns modelinin mahiyyti ondan ibartdir ki, bunun trfdarlar makroiqtisadi tarazln tmin olunma-snda tlbin hlledici rol oynadn sas gtrrlr. Tlbin hlledici nsrnn is oxaldcnn (multiplikatorun) vasitsil mnftin artmasn tmin edn investisiyalardan ibart olduunu deyirlr. Keynsilr istehsal amillrinin v onlarn bir-birini qarlql vz etmlrinin smrliliyi haqqnda neoklassik baxlara trfdar xmrlar. Iqtisadi artm modellrindn biri d Domar modelidir. Ilkin keyns modellrindn frqli olaraq, bu model investisi-yalar yalnz glirlrin deyil, hm d yeni gclrin yaradl-mas amili hesab edir. Domarn fikrinc tlb v tklifin dinamik tarazl yeni gclri v glirlri ml gtirn kapital qoyuluunun dinamikas il myyn edilir. Demli, sas vzif, investisiyalarn hcmi v dinamikasnn my-yn edilmsindn ibartdir. Domar aadak brabrlikdn ibart olan sistemin hll olunmasn tklif edir: 1) Tklif brabrliyi; 2) Tlb brabrliyi; 3) Tlb v tklifin birlikd brabrliyi. Domar modelinin inkiaf etmi formas Xarrod modelidir. Domar modelind olduu kimi, bu modeld d tarazladrlm artma normas glirlrl kapital qoyulular arasndak nisbt funksiyasn ifad edir. Odur ki, bu modeli Xarrod Domar modeli d adlandrrlar. Lakin Domar modeli oxaldcdan istifad olunmasna sasland halda, Xarrod modelinin sasnda akselerator1 nzriyysi durur. Bu nzriyy kapital qoyuluu nticsind glirlrin artma-snn tarazladrma normasn myyn edir. Xarrod modeli akselerator nzriyysi sasnda
1

sahibkarlarn investisiya haqqnda qrarlarnn yrnilmsin imkan verir. Xarrod z baxlarnda aadak iki mhakimy saslanr: 1) Ym milli glird sabit kmiyytdir, glirlr hans srtl artrsa, o da hmin srtl artr, yma olan son v orta meyllilik bir-birin brabrdir; 2) Hyata keiriln kapital qoyuluu glirlrin, yaxud da iki dvr arasnda tlbin artmas demkdir. Keyns brabrliyin uyun olaraq tarazlq n ym v investisiya mbllri bir-birin brabr olmaldr. Buna sasn bel bir ntic xarmaq olar ki, artma normas kapital msalna vurulduqda milli glird ymn xsusi kisi taplr. Xarrod bir-birindn frqlnn artma normas n aadak mddalar irli srr: 1) glirlr yksk srtl artdqda azad sahibkarlq sistemi smrli faliyyt gstrir. 2)Investisiyalar istehlak tlbatndan irlid getmlidir. 3)Bu model zr tarazlq qeyri-sabitdir. 4) Dvlt bu problem maliyy siyasti vasitsil mdaxil etmlidir. Tlbin tarazl raitind neoklassik modellr kapi-tal msalna dyiikliklr etmidir. Bel ki, neoklassik mo-dellr bir deyil, iki istehsal amilini v onlarn bir-birini vz etmsinin mmknlyn nzr aldna gr kapital/ istehsal nisbti d evik olur. Neoklassik modellr azad (xalis) rqabt raitind faydaldr. Neoklassik modellrd istehsal funksiyas sas yer tutur. XX srin 20-ci illrinin axrlarnda AB vtndalar, iqtisad P. Duqlas v riyaziyyat X. Kobb 1899-1922-ci il-lrd Amerikann emaledici snayesind sas kapitaln, i-lnmi saatlarn miqdarnn v istehsaln hcminin artmsn nzrdn keirrk mvqqti sra dzltmilr Kobb-Duqlas funksiyasnn balca chtlri aa-daklardr: 1) Mnftin v xrclrin xsusi kisinin dyi-mdiyi, ymn olmad v istehsaln (mk v kapital) elastikliyinin vahid brabr olduu frz edilir; 2) Istehsal amillrinin bir-birini vz etmlri sfrla vahid arasnda trddd edir v adtn vahiddn kiikdir; Qarlql vzetmlrin hdudu texniki inkiaf sviyysi il myyn edilir; 3) myin kapital il vz olunmas imkanlar nzri cht-dn sonsuzdur; 4) Istehsal amillri keyfiyytinin dyimsi nzr alnmr, yni, texniki trqqidn srfnzr edilir. Buradan da bel bir ntic xarmaq olar ki, funksiya yalnz ekstensiv iqtisadi artm n mnasibdir. Mvzu 16. mumi milli mhsul v milli glir.(4 saat) Plan 1. mummilli v son mhsul anlaylar. 2. mumi milli mhsulun hesablanmas metodlar. 3. Xalis milli mhsul v milli glir. 4. mumi milli mhsul v cmiyytin rifahi. 5. Milli srvt v onun atrrlmas yollar. 1.mummilli v son mhsul anlaylar. Cmiyytin iqtisadi vziyytin xarakteristika verr-kn kompleks gstricilr sistemindn istifad olunur. La-kin bu sistemd balca meyar ayrmaq olar v bu,

mum-milli mhsuldur. mummilli mhsul (MM) lknin daxilind v onun hdudlarndan knarda milli iqtisadiyyata mnsub olan iqdisadi vahidlrd bir il rzind istehsal edilmi son mhsullarn v xidmtlrin bazar dyrinin toplusudur1. Lakin cari ild istehsal edilmi mhsullarn hams satlma-ya, onlarn bir hisssi ehtiyat formasnda gln il saxlanla bilr. Odur ki, satlb-satlmamasndan asl olmayaraq cari dvrd istehsal edilmi btn mhsullar MM vasitsil lldyn gr o, hesablanarkn ehtiyat kimi saxlanlan mhsullarn hr cr artm nzr alnmaldr. MM dyr ifadsind hesablanr. nki mxtlif mt v xidmtlri natural formada cmlmk v onlarn nisbi dyri haqqnda tam tsvvr malik olmaq mmkn deyildir. Bunu aadak ox sad misalla izah edk. Tutaq ki, lkd ken il 5 ton armud v 8 ton alma, bu il is ksin 8 ton armud, 5 ton alma istehsal olunmudur. Sual olunur: hans ild daha ox mhsul istehsal edilmidir? Bu mhsullarn hr birinin nisbi dyrini ifad edn bazar qiymtini bilmdn suala cavab vermk olmaz. Indi deyk ki, bir ton almann qiymti 200 manata, bir ton armudunku is 300 manata brabrdir. Buradan aydn olur ki, ken il nisbtn bu il daha ox mhsul istehsal edilmidir. nki istehsaln hcmi ken il 3100 manata - (5x300) + (8x200) = 3100, bu il is 3400 manata(8x300)+(5x200)=3400-brabr olmudur. Istehsaln mumi hcmini dzgn hesablamaq n cari ild istehsal edilmi btn mhsullar v xidmtlr bir df uota alnmal, tkrar hesablamalara yol verilm-mlidir. Mhsullarn oxu is bazara daxil olmazdan vvl bir ne istehsal mrhlsindn keir. Nticd eyni bir mhsulun ayr-ayr hisslri bir ne df satn alnr v satlr. Ona gr d tkrar uotaalmalara yol vermmk n MM-i myyn edrkn yalnz son mhsulun bazar dyri nzr alnmaldr. Son mhsul dedikd satmaq v ya emal etmk mq-sdil deyil, son nticd istifad olunmaq n satn alnan mt v xidmtlr nzrd tutulur ki, bu da MM-in tr-kibind tkrar hesablamalar aradan qaldrr. Bunu aa-dak misalla izah edk. Tutaq ki, yun kostyum axrnc istehlaknn lin dn qdr istehsal prosesi be mrh-ldn keir. Qoyunuluq fermas 100 mln. manatlq yunu emal mssissin gndrir. Emal mssissinin qoyunuluq fermasna ddiyi 100 mln. manat, mk haqq, renta tdiylri, faiz v mnft klind blnr. Emal mssissi yunu emal edir v onu 150 mln. manata tiki fabrikin satr. 150 mln. manatn 100 mln. manat satn alnm yunun mqabilind qoyunuluq fermasna dnildiyin gr onun yerd qalan 50 mln. manat emal mssissind mk haqq, renta tdiylri, faizin dnilmsi v yunu emal etmk n lazm olan ehtiyatlarn satn alnmasna srf edilir. Tiki fabrikind 175 mln. manatlq kostyum istehsal olunur v demli, 25 mln, manat lav dyr yaranr. Tiki fabriki mhsulu 250 mln. manata topdan sat tkilatlarna, onlar is z nvbsind 325 mln. manata praknd ticart tkilatlarna satrlar v axrnc istehslaklar olan alclar kostyumu satn alrlar. Firmalarn, mhsullarn istehsalna srf etdiklri xrclrl onlarn satndan ld etdiklri mbl arasndak frq hr mrhld mk haqq, renta tdiylri v faiz, hminin
1

mhsullarn istehsal v tdavl prosesind istifad olunan ehtiyatlara gr mnft formasnda blnr. Nzrdn keiriln prosesd md msl ondan iba-rtdir ki, istehsal olunmu kostyumun dyrinin hans hisssi MM- daxil edilmlidir? Suala qsa kild bel cavab vermk olar: MM- yalnz son mhsulu, yni 325 mln. manat daxil etmk lazmdr. gr hr mrhld son mhsul hesab ediln, lakin slind aralq mhsul olan mhsullar cmlsk (100+150+175+250+325=1000) v alnan 1000 mln. manat MM adlandrsaq, onda onun dyrini sni surtd artrm olarq. MM-i hesablamaqda mqsd onun kmyil il rzind istehsal olunmu mt v xidmtlrin dyrini myyn etmkdn ibartdir. Bu mqsd nail olmaq n hr il ba vern oxsayl qeyri-mhsuldar svdlmlr nzr alnmamaldr. Qeyri-mhsuldar svdlmlrin is iki sas tipi vardr: 1) Xalis maliyy svdlmlri; 2) Khn (ildilmi) mtlrin sat. Xalis maliyy svdlmlri d yer blnr: 1) Dvlt transfert dnilri; 2) Xsusi transfert dnilri; 3) Qiymtli kazlarn alq-satqs. Dvlt transfert dnilrin sosial sorta, isizlr, lillr dvlt trfindn veriln mavintlr v tqadlr daxildir. Bu dnilrin xsusiyyti ondan ibartdir ki, onu alanlar cari ild bu pulla mhsul istehsalnda itirak etmirlr. Demli, dvlt transfert dnilrinin MM- daxil edilmsi cari ild hmin gstricinin iirdilmsin gtirib xarr. Xsusi transfert dnilrin, msln, universitet tlblrin aillrinin hr ay, yaxud da varl qohumlarnn birdflik verdiklri pul v yardmlar daxildir. nki bunlar istehsaln nticlri deyil, vsaitin bir xs trfindn digrin verilmsidir. MM hesablandqda qiymtli kazlarla aparlan svdlmlr, yni shm v istiqrazlarn alq-satqs da onun trkibin daxil edilmir. nki bu svdlmlr d cari ild istehsaln hcminin artmas demk deyildir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, pulun, onu "yan" adamn lindn x-mas v qiymtli kazlarla svdlmlr aparan adamn lin kemsi dolay yolla istehsaln artmasna sbb ola bilr. Khn (ilnmi) mtlrin MM- daxil edilm-sinin dzgn olmadn isbat etmy ehtiyac yoxdur. nki bu bir hqiqtdir ki, khn mtlr ya cari ild istehsal edilmmidir, yaxud da eyni bir ild bir ne df alnb-satldqda MM-in trkibind bir o qdr df tkrarlana bilr. Msln, tutaq ki, kims 2005-ci ild istehsal edilmi v sahibi olduu "Mersedes" markal avtomobili kims satmdr. Bu svdlm MM- daxil edilmmlidir. Ona gr ki, avtomobil cari ild istehsal olunmamdr. Demli, cari ild istehsal edilmi mhsullar yalnz hmin ild, MM- daxil edilir. Bellikl, biz MM-in trkibini nzrdn keirdik v onun ndn ibart olduunu aydnladrdq. Lakin bunlar nzri mddalardr v burada sas msllrdn biri MM-in hesablanmas metodlarnn yrnilmsindn ibartdir. 2.mummilli mhsulun hesablanmas metodlar.

Istehsal olunmu mhsullarn mumi bazar dyri iki sulla myyn edil bilr. Birinci sulda istehlaknn son mhslun satn alnmasna srf etdiyi xrclr, ikinci sulda is mk haqq, renta tdiylri, faiz v mnft formasnda ld ediln glirlr cmlnir. Bu sullar eyni problem iki yanama metodunun olduunu gstrir. nki istehlak-larn mtlrin satn alnmasna srf etdiklri mbl h-min mhsullarn istehsal prosesind itirak ednlrin mx-tlif formalarda ld etdiklri glirlrin nticsidir. Bunu kostyum istehsalna dair yuxarda gtiriln misaldan da aydn grmk olar. Bel ki, bu prosesd itirak edn firma-larn ld etdiklri glirlrin cmi (100+50+25+75+75=325) kostyumun istehsalna srf olunan btn xrclr 325 mln. manata brabrdir. Istehsalla laqdar xrclrl, ld ediln glirlr ara-sndak brabrliy tminat vermk olar. Mnft forma-snda ld ediln glir bunu demy sas verir. Mlum oldu-u kimi, mnft, istehsallarn mhsullarn satndan ld etdiklri mbldn mk haqqna, renta tdiylrin v faizin dnilmsin srf olunan xrclr xldqdan sonra yerd qalan glir demkdir. Kostyum istehsal etmk n firmann mk haqqnn, renta tdiylrinin v faizin dnil-msi n srf etdiyi mbl onun bazar dyri olan 325 mln. manatdan azdrsa, onda bu iki kmiyyt arasndak frq firmann mnft ld etdiyini, ksin olduqda is, zrr kdiyini gstrir. Btvlkd lk zr istehsaln mumi hcmini hesabladqda da eyni dlillri gtirmk olar. Bellikl, MM-in hesablanmasnda istifad olunan birinci metoda mhsulun istehsal v ya xrclr gr hesab-lanmas metodu deyilir. Ikinci metodda is ld edilmi glir-lr cmlnir. Bu, MM-in glirlr v ya blg zr hesab-lanmas metodu adlanr. Bunlar bel bir ntic xarmaa imkan verir ki, bu metodlar bir-birinin eynidir v buna sasn aadak brabrliyi yazmaq olar: Cari ild istehsal edilmi Cari ild istehsal olunmu mtlrin satn alnmasna = mtlrin satndan ld srf olunan xrclr ediln pul glirlri Lakin bu sadc brabrlik deyil, eynilikdir. nki pulun srf edilmsi il, onun ld edilmsi eyni bir svd-lmnin iki trfidir. Bu eynilik btvlkd iqtisadiyyat zr d dorudur. Ona gr ki, lkd istehsal olunan btn mhsullar ya lk daxilind tsrrfatn blmsi ev tsrrfatlar, dvlt, biznes, - yaxud da xarici istehlaklar trfindn satn alnr. MM-i xrclr gr hesabladqda son mhsulun istehsal v xidmtlrl laqdar olan btn xrclri cm-lmk lazmdr. Fikrimizi bir qdr d sadldirsk, MM xrclr gr hesablandqda aadak nsrlrdn ibart olur: 1) Ev tsrrfatlarnn istehlakla laqdar xrclri (C); 2) Biznesin investisiya il laqdar xrclri (Iq); 3) mt v xidmtlrin dvlt trfindn satn alnmas (G); 4) cnbi-lr trfindn mhsullarn satn alnmas il laqdar olan xrclr (Xn).

Ev tsrrfatlarnn istehlakla laqdar xrclrin uzun mddt istifad olunan (avtomobil, soyuducu, mebel, videomaqnitafon v i. a.) v gndlik tlbat mhsullarnn (rk, t, sd, di pastas, konyak, araq, siqaret v i.a.) sa-tn alnmasna, habel gstriln xidmtlr (hquqnasn, hkimin, brbrin, mexanikin v s.) gr dniln xrclr daxildir. MM xrclr gr hesablandqda istifad olunan terminlrdn biri d btn daxili xsusi investisiyalardr. Investisiya xrclrin aadaklar daxildir: 1) Sahibkarlar trfindn son mhsul kimi satn alnm man, avadanlq, dzgah v s.; 2) Btn tikinti; 3) Ehtiyatlarn dyimsi. Kapital nsrlrinin manlar, avadanlqlar v i. a. investisiya xrclrin aid edilmsi aydndr. nki bu zaman istehsal gclri artr, istehsaln miqyasnn geniln-msi n rait yaranr. Tikintinin investisiyaya aid edil-msi mslsind is bzi mqamlarn aydnladrlmasna ehtiyac var. Mlumdur ki, istehsal tyinatl yeni binalarn tikintisi birbaa investisiyalara aiddir. Bs, n n mnzil tikintisi istehlak kateqoriyasna deyil, investisiya kateqori-yasna aid edilmlidir. Bu, onunla laqdardr ki, istehsal tyinatl binalar kimi, oxmnzilli yaay evlri d glir gtirir. Icary (kiray) veriln digr yaay evlri d bu sbb gr investisiya mtlrin aid edilir. Sahibkarn mlkiyytind olan, lakin icary (kiray) verilmyn baqa yaay binalar da investisiya mtlrin daxildir. nki onlar da glir ld etmk mqsdil istniln vaxt icary (kiray) veril v glir gtir bilr. Bu sbb gr d btn mnzil tikintisi investisiya anlayna daxil edilir. Bs, ehtiyatlarn dyimsi n n investisiyaya aid edilir? Ona gr ki, ehtiyatlarn artm slind istehlak edil-mi mhsullardr" v investisiyadan baqa bir ey deyildir. MM gstricisini hesablamaqda mqsd cari ild istehsaln hcmini myyn etmkdn ibart olduuna gr onun trkibin satlb satlmamasndan asl olmayaraq hmin ild istehsal olunmu btn mhsullar daxil edilm-lidir. Baqa szl, bir halda ki, MM istehsaln mumi hcminin dzgn lsdr, onda btn ehtiyatlarn il rzind artm onun trkibin daxil edilmlidir. nki ehtiyatlarn artmnn nzr alnmamas istehsaln illik hcminin azalmas demk olard. gr ilin vvlin nisbtn ilin axrnda rflrd v anbarlarda daha ox mt ylb qalmdrsa, bu o demkdir ki, lkd il rzind istehlak olunduundan ox istehsal edilmidir v bu artm MM- daxil edilmlidir. Ehtiyatlar azaldqda is bu, il rzind istehsal olunduundan ox istehlak edildiyini gstrildiyi n hmin frq MM- daxil edilmir. Investisiyaya daxil edilmyn nsrlrin myyn olunmas da az hmiyyt ksb etmir. Daha konkret desk, msln, qiymtli kazlarn ldn-l kemsi investisiyaya aid edilmir. nki bu, mlkiyyt hququnun sadc olaraq bir xsdn digrin kemsi demkdir. Bu szlr mvcud aktivlrin yenidn satlmasna da aiddir. Milli hesablar trtib edrkn aadak anlaylardan istifad olunur: 1) mumi investisiyalar; 2) Xsusi investisi-yalar; 3) Daxili investisiyalar. Xsusi v daxili investisiyalar o demkdir ki, onlar xarici irktlr trfindn deyil, lk daxilindki irktlr trfindn hyata keirilir.

Lakin "btn" anlayn myyn etmk tsvvr olunduu qdr asan deyildir. Btn daxili xsusi inves-tisiyalara cari ild istehsal prosesind istehlak olunmu ma-nlar, avadanlqlar v qurularn yenilri il vz olunmas n nzrd tutulan investisiya mtlri, iqtisadiyyatda ttbiq olunan kapitala edilmi hr cr lavlr daxildir. Demli, mumi investisiyalar dedikd dm mbli v investisiyalarn artm nzrd tutulur. Digr trfdn, "xalis daxili xsusi investisiyalar" anlayndan istifad edilir ki, bu da z nvbsind cari ild hyata keirilmi lav investisiyalara xarakteristika vermk n lazmdr. Bu gstrici hm d bir sra mtlblri akarlamaa imkan verir. Bunu aadak misalla izah edk. Tutaq ki, hr hans bir lkd 2006-c ild 85,0 mlrd. dollarlq investisiya mtlri istehsal edilmidir. MM-in istehsal prosesind is 54,5 mlrd. dollar mblind man v avadanlqlar is-tehlak olunmudur. Demli, lkd hmin il kapital ym-na 30,5 mlrd. dollar (85,0 mlrd. dollar 54,5 mlrd. dollar) lav edilmidir. Buradan aydn olur ki, 2006-c ild mumi investisiya 85,0 mlrd. dollar tkil etdiyi halda, xalis inves-tisiyalar 30,5 mlrd. dollar olmudur. mumi investisiya il cari ild istehlak olunmu kapitalamortizasiya mbliarasndak frq iqtisadiyyatn yksli, durunluq v ya azalma vziyytind olmas haqqn-da mhakim yrtmy imkan verir. Daha dorusu, mumi investisiyalar amortizasiyadan ox olduqda bu, istehsal gclrinin artdn, iqtisadiyyatn yksli mrhlsind olduunu gstrir. mumi investisiyalarla amortizasiya bir-birin brabr olduqda bu, iqtisadiyyatda durunluun hkm srdyn, yni, MM-in istehsal prosesind istehlak olunmu kapital qdr, kapital nsrlri istehsal olunduunu gstrir. mumi investisiyalar amortizasiyadan az olduqda, yni il rzind istehlak olunduundan az kapital istehsal edildikd is bu, iqtisadiyyatn tnzzl vziyytind olmasna dlalt edir. Bu zaman iqtisadiyyata investisiya qoyuluu azalr. Durunluq da eyni vziyytin meydana glmsin lverili rait yaradr. Istehsal v mulluq azalmaa doru meyl etdikd lk iqtisadiyyatnda istifad olunduundan ox istehsal gclri olur. Nticd khnlmi kapitaln dyidirilmsin maraq ya azalr, ya da he olmur. Amortizasiya mumi investisiyaya nisbtn artr. Bu is ilin vvlin nisbtn ilin axrnda kapitaln hcminin azalmasna gtirib xarr. MM hesablandqda mtlrin dvlt trfindn satn alnmas v xidmtlr zr xrclr d nzr alnma-ldr. Buraya mssislrin son mhsullarnn v btn ehtiyatlarn, xsusil d ii qvvsinin dvlt trfindn satn alnmas il laqdar olan xrclr daxildir. MM xrclr zr myyn olunduqda lknin ixrac etdiyi mhsullarn dyri d nzr alnmaldr. Mlum olduu kimi, lk idxal olunan mhsullarn satn alnmasna myyn mbld vsait srf edir. Lakin bu mhsullar baqa lklrd istehsal olunduuna v hmin lklrin MM-n daxil edildiyin gr onlarn dyri onu idxal edn lknin UMM-n daxil edilmmlidir. Bu iki gstricinin uotunu aparmaq n bir qayda olaraq onlarn arasndak frq myyn edilir v ona xalis ixrac, yaxud da xalis idxal deyilir. Ixrac olunan mtlrin v gstriln xidmtlrin bazar dyri, idxal zr eyni dyrdn ox olduqda bu, xalis ixrac, ksin olduqda is xalis idxal ml gtirir. Msln, tutaq ki, 2006-c ild hr hans bir lkdn 14,5 mlrd. dollarlq mt

ixrac olunmu, 18,7 mlrd. dollarlq is mt idxal edilmidir. Bu o demkdir ki, hmin il xalis idxal 4,2 mlrd. dollara brabr olmudur. Xalis ixracn xalis idxaldan ox olmas lknin yksk iqtisadi inkiaf sviyysind olduunu gstrir. Bellikl, nzrdn keiriln aadak drd xrc kateqoriyasnn kmyil MM myyn edilir: 1) xsi istehlakla laqdar olan xrclr; 2) Btn daxili xsusi investisiyalar; 3) mt v xidmtlrin dvlt trfindn satn alnmas; 4) Xalis ixrac. Bunu aadak dsturla ifad etmk olar: MM = C + Iq + G + Xn Yuxarda gstrildiyi kimi, iqtisadiyyatda ld ediln glir mk haqq, renta tdiylri, faiz v mnft blnr. V adamda bel tsvvr yaranr ki, bunlar cmlmkl, MM-in bazar dyrini asanlqla myyn etmk olar. Lakin MMd vsaitin blnmsinin glirlrin dnilmsi il laqdar olmayan iki nvnn mvcudluu, vziyyti bir qdr mrkkbldirir. Bunlardan biri kapitaln istehlak edilmsi il laqdar olan ayrmalar, digri is biznes zr myyn olunmu dolay vergilrdir. Mlum olduu kimi, avadanlqlarn ksriyytinin faydal xidmtetm mddti bir ildn oxdur. Investisiya mtlrinin satn alnmasna srf olunan hqiqi xrclrl onlarn mhsuldar xidmtetm mddti is vaxt etibarl st-st dmr. Ona gr d ayr-ayr mssislr bir trf-dn mnftin v btn glirin azalmasna yol vermmk, digr trfdn is sonrak illrd mnfti v mumi gliri artrmaq mqsdil, avadanlqlarn faydal xidmtetm mddtlrini myyn edir v investisiya mtlrinin mumi dyrini onlarn xidmt etdiklri btn illr arasnda brabr blrlr. V demli, investisiya mtlri z dyr-lrini mhsuldar xidmtetm mddtind istehsal olunan mhsullarn zrin hiss-hiss keirirlr. Ayr-ayr illrd istehsal prosesind istehlak olunan kapitaln hcmini ifad edn illik ayrmalara amortizasiya deyilir. Amortizasiya hr il, irktin ld etdiyi mnft v mumi glir haqqnda daha dqiq hesabat hazrlamaq n aparlan mhasibat qeydiyyatdr. Btn bunlar gstrir ki, iqtisadiyyatda yaradlan mnftin v mumi glirin kmiyytini dzgn hesablamaq n sahibkarlq blmsinin mumi glirinin trkibindki byk mbld amortizasiya ayrmalar nz-r alnmaldr. Amortizasiya ayrmalar kapitaln istehlak olunmas il laqdar olan ayrmalardr. Bu ayrmalar cari ild MM-in istehsal prosesind istehlak olunmu v glckd sradan xacaq investisiya mtlrinin satn alnmas n nzrd tutulur. Vsaitin bldrlmsinin glirlrin dnilmsi il laqdar olmayan nvlrindn biri d ondan ibartdir ki, dvlt, biznesl mul olan irktlrdn dolay vergilr alr. irktlr is bu vergilri zlrinin xrclrin daxil edir v qiymtlri myyn edrkn onu nzr alrlar. Bunlara sat vergisi, aksizlr, mlak vergisi, lisenziya dnilri, gmrk rsumlar daxildir. Dolay vergilrin alnmasn aadak misalla izah edk. Tutaq ki, irkt istehsal etdiyi mhsulun hr vahidini 45 manata satma nzrd tutmudur. Lakin dvlt praknd ticartd satlan btn m-tlr onlarn qiymtinin 4%-i qdr vergi myyn et-

midir. Demli, praknd ticart tkilatlar mhsullarn qiy-mtlrini 4% artrmal, onu 46,8 manata satmaldrlar. G-rndy kimi, mahiyytc bu vergi istehlaklar trfindn dnilir v dvltin glir mnblrindn biridir. Dolay vergilr formasnda ld ediln glirlrqeyri-mk glirlridir, nki dvlt onlarn formalamasna he bir vsait srf etmir. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, son mhsul onun zrin dolay vergilr lav edildikdn sonra istehlaknn lin keir. Ona gr d hr il yaradlan mumi glir my-yn edilrkn biznesl mul olan irktlrdn alnan dolay vergilr onun trkibin daxil edilir. Isizlik dvrnd iilr bizneslr v dvlt trfin-dn dniln sosial sorta, pensiya tminat, tibbi yardm, mavint v s. d bu kateqoriyaya daxildir. Renta tdiylri d glirlr aiddir v onu iqtisadiyyat ehtiyatlarla tmin edn ev tsrrfatlarnn mlkiy-ytilri mnimsyirlr. Pul kapital mlkiyytilri is borc verdiklri kapitaln mqabilind faiz klind glir ld edirlr. Demli, faiz d glirlr aiddir. Lakin dvlt trfindn hyata keiriln faiz dnilri faiz klind ld ediln glirdn xlr. Bu, onunla laqdardr ki, dvlt biznesdn ld etdiyi dolay vergilrin mqabilind isteh-salata birbaa vsait qoymur, baqa szl, dvlt iqtisadi ehtiyatlarla tminat vzifsini yerin yetirmir. Geni mnada ildiln mnft iki yer blnr: 1) Mlkiyyt gr, yaxud da sahibkarln qeyri-korporativ blmsindn ld ediln mnft; 2) Korporasiyalarn ld etdiklri mnft. Mlkiyyt gr ld ediln mnft dedikd frdi mlkiyytd olan mssis, habel kooperativ sahiblrinin xalis gliri nzrd tutulur. Korporasiyalarn ld etdiklri mnft is aadak kimi istifad olunur: onun bir hisssi mnft vergisi klin-d dvlt verilir, yerd qalan mblin bir hisssi shmdar-lar arasnda dividend klind blnr; vergi v dividend xldqdan sonra qalan mbl is korporasiyalarn bl-drlmyn mnfti adlanr. Bldrlmyn mnftin bir hisssi istehlak olunmu kapitaln brpa edilmsi n ayrlr, bir hisssi is glckd istehsal genilndirmk yeni zavodlar tikilmsi v avadanlqlar alnmas n nzr-d tutulur. Bellikl, nzrdn keiriln aadak glir kateqoriyalarnn kmyil istehsaln illik bazar dyri, yni MM hesablanr: 1) Istehlak olunmu kapitaln dyri (amortiza-siya mbli); 2) irktlrdn alnan dolay vergilr; 3) Muzdlu iilrin mk haqq; 4) Icar haqq; 5) Faiz; 6) Mlkiyyt gr ld ediln mnft; 7) Korporasiyalarn ld etdiklri mnftdn alnan vergilr; 8) Dividendlr; 9) Korporasiyalarn bldrlmyn mnfti. 3. Xalis milli mhsul v milli glir. MM-in ox mhm bir atmazl vardr. Bu, ondan ibartdir ki, o, cari ild istehsaln hcmi haqqnda iirdilmi tsvvr yaradr. nki MM-in trkibind cari ild istehsal prosesind istifad olunan investisiya mt-lrini yenilril vz etmk n zruri olan vsait d z ksini tapr. Bunu adak hqiqtdn aydn grmk olar. Msln, tutaq ki, 2006-c il yanvar aynn 1-i vziyytin iqtisadiyyatn btn sahlrind 10 mlrd. manatlq investisiya

mtlri vardr. Il rzind 90 mlrd. manatlq MM istehsal olunmu, 5 mlrd. manatlq man v avadanlq istehalk edilmidir. Demli, investisiya mtlrinin dyrindn 5 mlrd. manat MM- daxil edildiyin gr, 2006-c il dekabr aynn 31-i vziyytin 5 mlrd. manatlq investisiya mtlri qalmdr. Buradan bel bir ntic xarmaq olarm ki, 2006-c ild istehsal olunan 90 mlrd. manatlq MM cari ild cmiyytin rifahnn yaxladrlmas n lav imkanlar yaratmdr? lbtt, yox! Bu bard daha dzgn ntic xarmaq n MM-dn hmin il istehsal prosesind istehlak olunmu man v avadanlqlarn yerini doldurmaq mqsdil istifad olunacaq 5 mlrd. manat xmaq lazmdr. Bu qaydada hesablama aparsaq 85 mlrd. manat (90 mlrd. manat 5 mlrd. manat) alarq ki, bu da istehsaln xalis hcmini gstrir. Bellikl, MM- nisbtn xalis milli mhsul (XMM) gstricisi cari ild istehsaln mumi hcmi, istehlak olunmu kapital v kapital ym haqqnda daha dzgn tsvvr verir. XMM mummilli mhsuldan cari ild istehsal prose-sind istehlak olunmu sas kapitaln dyrini (amortizasiya ayrmalarn) xmaq yolu il hesablanr. Bunu aadak rti misalla izah edk. Tutaq ki, 2006c ild 15,2 mlrd. manatlq MM istehsal edilmi, istehlak olunmu kapitaln dyri 1,5 mlrd. manat olmudur. Demli XMM 13,7 mlrd. manata (15,2 mlrd. manat 1,5 mlrd. manat) brabrdir. Buradan aydn olur ki, XMM amortizasiya ayrmalarnn mbli nzr alnmaqla tshih olunmu MM demkdir. XMM-in kmyil sonrak illrd istehsal imkanlar pislmdn iqtisadiyyatn istehlak tmin etmk iqtidarnda olub-olmamas myynldirilir. Cari ild XMM-in yaradlmasnda itirak edn torpaq, ii qvvsi, kapital v sahibkarlq qabiliyyti mqabilind ld ediln glirlrin formalamas mnblrinin, baqa szl, ehtiyatlarn istehlak olunmas baxmndan cari ild xalis mhsulun cmiyyt ney baa glmsinin myyn olunmas da byk hmiyyt malikdir. Mlum olduu kimi, XMM-in trkib nsrlrindn biri d irktlrin ddiklri dolay vergilrdir. Lakin yuxarda gstrildiyi kimi, dolay vergilr iqtisadiyyatn ehtiyatlarla tmin olunmasnda bilavasit itirak etmyn dvltin srncamna keir. Ona gr d cari ild MM-in istehsal gediind qazanlan mk haqq, renta tdiylri, faiz v mnftin mumi mblini myyn etmk n XMM-dn biznesin ddiyi dolay vergilr xlr v alnan gstriciy milli glir deyilir. Milli glirin trkibin konkret olaraq aadaklar daxildir: 1)Muzdlu iilrin mk haqq; 2) Icar haqq (renta tdiylri); 3) Faiz; 4) Mlkiyyt gr ld ediln mnft; 5) Korporasiyalarn ld etdiklri mnftdn ddiklri vergilr; 6) Dividendlr; 7) Korporasiyalarn bldrlmyn mnfti. xsi glir (ld edilmi glir) v mkl qazanlm glir anlaylarn bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Bu, onunla laqdardr ki, mkl qazanlm glirin sosial s-orta haqqndan, korporasiyalarn mnftindn alnan vergilrdn v onlarn bldrlmyn mnftindn ibart olan hisssi slind ev tsrrfatlarnn lin kemir. Ev tsrrfatlarnn lin ken glirlrin bir hisssini is, ms-ln, transfert dnilrini myin nticsi hesab etmk ol-maz. Transfert dnilrinin aadak nvlri vardr: 1) Qocalq v bdbxt hadislr

gr sorta dnilri, habel sosial proqramlar sasnda veriln mavintlr; 2) Maddi yardm zr dnclr; 3) Veteranlara veriln mxtlif dnclr, msln, thsil almaq n subsidiyalar, mk qabiliy-ytini itirdikd veriln yardm; 4) Isizliy gr veriln xsusi pensiyalar v maddi yardmlar; 5) Hkumt v istehlaklar trfindn dniln faiz. Bellikl, milli glirdn mkl qazanlm glir nv-lri xlr, cari ild mk faliyytinin nticsi olmayan v ld edilmi glir adlandrlan glir nvlri onun zrin la-v edilmkl xsi glir myyn olunur. Demli, xsi glir frdi vergilr xldqdan sonra qalan glirdir. Frdi vergilr is glir vergisindn, xsi mlak v vrslik vergilrindn ibartdir. Bunlarn irisind sas yeri glir vergisi tutur. xsi glirdn is istehlak v ym n istifad olunur. 4. mummilli mhsul v cmiyytin iqtisadi rifah. MM milli iqtisadiyyatn inkiaf sviyysin qiymt verrkn istifad olunan balca gstrici olsa da, bu bard iqtisadlar arasnda fikir birliyi yoxdur. Bzi iqtisadlarn fikrinc, MM-i cmiyytin rifahn ifad edn gstrici hesab etmk dzgn deyildir. Bel bir fikir d geni yaylmdr ki, real MM il iqtisadi rifah arasnda ox sx v qarlql laq vardr. Baqa szl, bu iqtisadlarn fikrinc istehsaln sviyysi n qdr yksk olarsa, cmiyyt d n yax hyat sviyysin yaxnlam olar. Btn bunlar bel bir ntic xarmaa sas verir ki, MM-in bir sra atmayan chtlrinin onun artmas v ya azalmas sbblrinin istehsaln real hcmin nec tsir etmsinin, hminin istehsaln hcmi artd hallarda bel, onun, cmiyytin rifahnn yksldilmsin sbb olmasna tsir gstrdiyini tsdiq edn amillrin akara xarlmas olduqca vacibdir. El istehsal mliyyatlar da vardr ki, onlar bazarda hyata keirilmir v demli, istehsal olunan mhsullarn bazar dyrinin ifad vasitsi olan MM- daxil edilmir. Evdar qadnn, z evini tmir edn dlgrin ii, yaxud da alimin haqq dnilmyn elmi mqal yazmas buna yani misal ola bilr. Tbiidir ki, bunlar irktlrin hesabatlarnda z ksini tapmr v ona gr d milli glir daxil edilmir. Bu is z nvbsind MM-in hcminin az olmasna sbb olur. Lakin z miqyasna gr ayr-ayr n byk qeyri-bazar mliyyatlar msln, fermerlrin z mhsullarndan zlrinin istehlak etdiklri hiss milli glir hesablandqda nzr alnr. Cmiyytin iqtisadi rifahn ifad edn gstricilrdn biri d i gnnn uzunluu, mzuniyyt gnlri, asud vaxt v onlardan nec istifad olunmasdr. Mlum olduu kimi, kapitalizmin ilk dvrlrind i gn qanunvericilik yolu il uzadlrd, fhl sinfinin siyasi ur sviyysi aa olduuna v o, kifayt qdr mtkkil olmadna gr sahibkarlar i gnnn uzunluunu htta bzi hallarda 14-16 saata atdrrdlar. Lakin sonralar ii-lrin siyasi uru v mtkkilliyinin ykslmsinin tsiri il sahibkarlar i gnn myyn hdd qoymaa mcbur oldular. Bunun nticsidir ki, i hftsinin uzunluu, msln,

AB-da XX srin vvllrindki 53 saatdan ikinci dnya mharibsinin axrlarnda 40 saata endirildi. O vaxt-dan etibarn i hftsinin uzunluu yen d qismn azalm v hazrda 35 saata brabrdir. Bundan baqa, haqq dniln v dnilmyn mzuniyytlr v bayram gnlri illik i gnlrinin azalmasna tsir gstrmidir. Btn bunlarn nticsind iilrin asud vaxtlar artm v demli, cmiy-ytin rifah yaxlamdr. MM kmiyyt gstricisi olduu n o, mtlrin keyfiyytinin yaxladrlmasn ks etdirmir. Lakin aydn-dr ki, keyfiyytin yaxlamas mhsullarn realladrl-masn asanladrr, istehsaln genilndirilmsi n stimul yaradr. Dorudur, keyfiyytin yaxlamas il eyni vaxtda qiymtlr d yksl bilr v ykslir. Demli, qiymtlrin hddindn artq ykslmsi realladrmada myyn tinliklr yarada bilr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, qiymt-lrin ykslmsi nticsind mhsul istehsal artr, tklif tlbdn irlid gedir, bu is qiymtlrl mhsullarn keyfiy-yti arasndak asllqda tarazlamaya gtirib xarr. mumi mhsulun blgsnd ba vern dyiikliklr cmiyytin iqtisadi rifahna tsir gstrir. MM yalnz istehsal olunan mhsullarn hcmini ks etdirir, hazrlanan mtlrin cmiyytin tlbatna uyun glib-glmmsi haqqda is tsvvr yaratmr. Msln, ola bilr ki, mqayis n sas gtrln btn rtlr gzlnilmkl sas dvr nisbtn cari dvrd MM artmdr. Lakin deyk ki, bu artm cmiyytd aztaplan, yni daha ox tlbat olan mhsullar hesabna deyil, insanlarn tlbatlarnn nisbtn yax dnildiyi mhsullar hesabna olmudur. Bu is ayr-ayr mhsullar zr tlbl tklif arasndak nisbtin pozulmas demkdir. Bzi iqtisadlar bel hesab edirlr ki, istehsal olunan btn mhsulun daltli blgs cmiyytin iqtisadi rifahnn ykslmsin sbb olmaqla yana, glckd istehsaln smrliliyin ks tsir gstr, onun artrlmasnda adamlarn fallnn azalmasna sbb ola bilr. Bundan baqa, MM-in artmas il yana, halinin say da artr. Grndy kimi, cmiyytin iqtisadi rifahna xarakteristika vermk n MM hqiqi mnzrni akara xarmaa imkan vermir. Odur ki, hr nfr gr mhsul istehsal gstricilrindn istifad edilir. Bu gstricilr hr nfr dn mummili mhsul, milli glir, konkret mhsul nvlri (t, sd, taxl, polad, elektrik enerjisi v i. a.) istehsal, istehlak mallar istehsalnn quruluu v dinamikas, halinin pul glirlri v banklardak mantl-rinin mbli, ail bdcsi, i gnnn uzunluu, mzuniy-yt gnlrinin miqdar, halinin mulluu, asud vaxt, ondan istifad olunmas v s. daxildir. "mummilli lav mhsul" kimi arzuolunmaz bir gstrici d vardr ki, istehsaln hcminin v demli, MM-in artmasna o da tsir edir. Bu, havann v suyun irkln-msin qar grln tdbirlrl laqdar, habel metal qrntlar tullantlarndan ml gln zibilliklrin tmizln-msin v s. srf olunan xrclrdir. traf mhitin irklnmsinin qarsn almaq n hyata keiriln tdbirlrl laqdar olan xrclr MM-dn xlmadna gr istehsaln hcminin iirdilmsin sbb olur v cmiyytin iqtisadi rifahnn ykslmsi haqqnda yanl tsvvr verir. Demli, buradan da bel bir fikir meydana xa bilr ki, istehsaln hcmi artdqca, traf mhit daha ox irklnir v MM d bir o qdr

thrif olunur. Bunu bir iqtisadnn obrazl ifad il dediyi "iqtisadi hyatn son mhsulu zibildir" szlri d tsdiq edir. Baqa bir ntic is ondan ibartdir ki, MM n qdr ox olarsa zibil d bir o qdr ox olur v traf mhit d bir o qdr ox irklnir. slind is mha-sibat otunun mvcud prinsiplrin uyun olaraq istehsal- axar ay irklndirdikd, dvlt is onun tmizlnmsi n vsait srf etdikd, bununla laqdar olan xrclr MM- lav edilir, irklnmnin znn dyri is onun zrindn xlr. 5. Milli srvt v onun artrlmas yollar. Milli srvt (xalq srvti) hr bir lknin iqtisadi qdrtini v imkanlarn ifad edn ox mhm gstri-cilrdn biridir. O, btn insan nsillrinin myil yarad-lan v myyn dvrd lknin razisind olan nemtlrdn (investisiya mtlri v istehlak eylri) v tbii srvtlrdn ibartdir. Buna uyun olaraq milli srvti iki yer blmk olar: 1) Insanlarn myi il yaradlan srvt; 2) Tbii srvtlr (ehtiyatlar). Milli srvtin trkibind insanlarn myi il yaradlan srvt hlledici hmiyyt malikdir. nki yalnz yeni tbii ehtiyatlarn mnimsnilmsi imkanlar deyil, hm d traf mhitin mhafizsi, habel tbii ehtiyatlarn glck nsillr n qorunub saxlanmas tlblrin ml etmkl onlardan smrli istifad edilmsi mhz bu srvtdn, onun vziyytindn asldr. Bu srvt vvllrd insanlarn myi il yaradlm v lkd myyn dvrd toplanm sas kapital nsrlri v istehlak olunmam dvriyy kapital nsrlri ehtiyatlarndan ibart olan maddi resurslar, habel qeyri-istehsal sahlrind istifad olunan maddi vsaitlr (yaay bina-lar, xstxana v poliklinikalarn, idaretm mssislrinin avadanlqlar, halinin xsi mlak) daxildir. myin szgcindn kemmi tbii ehtiyatlar cmiyytin tbii srvtini tkil edir. Insanlar yerin tkindn faydal qazntlar xarmaqla tbii ehtiyatlarn azalmasna v son nticd tamamil tknmsin sbb olur v onlar brpa etmk imkanna malik deyildirlr. Dorudur, insanlar tbii srvtlrin sni vzedicilrini yarada, bzilrini brpa ed, yaxud da yeni ehtiyatlar, tbii yataqlar kf ed bilrlr. Lakin onlar yeni faydal qaznt ehtiyatlar yarada bilmzlr1. Bzi tbii ehtiyatlarn brpa olunmas myyn q-dr xrc tlb edir v iqtisadi proseslrin torpan iqtisadi mnbitliyinin ykslmsi, sni meliklrin salnmas v s. nticsi kimi meydana xr. Bu zaman hmin ehtiyatlarn iqtisadi tbiti dyiir, onlar tkc iqtisadi mnasibtlrin obyekti deyil, hm d onun nticsi olur, tbitin insanlara hazr halda verdiyi dvriyy kapitalnn nsr olmaqdan xr, mk prosesinin nticsin, mhsulun, insanlarn m-yi il yaradlan srvtin bir hisssin evrilir. V demli, bir trfdn istehsaln mhsulu, digr trfdn is onun maddi ilkin rti olur. Bir halda ki, beldir, onda srvtl mhsul arasndak qarlql laqd iki xtti ayrmaq lazmdr. Bunlardan biri "mhsul-srvt", digri is "srvt-mhsul" xttidir.
1

"Mhsul-srvt" qarlql laqsind srvtin isteh-sal v tkrar istehsal fal rol oynayr. Mhsuldan srvt doru gedn hrkt xttind ninki srvtin istehlak olunmu hisssi dnilir, o hm d artrlr. "Srvt-mhsul" qarlql laqsind is srvtin istehsal prosesinin maddi ilkin rti, habel istehsalda myin maddi - texniki bazas olmas rtin saslanlr. Nemtlrd maddilmi milli srvtlrl yana, cmiyyt hm d mnvi srvtlr elmi, thsil, mdni potensiala - malikdir. Milli srvtin maddi sasn istehlak dyrlri tkil edir. Bundan baqa, el eylr d vardr ki, myin nticlri olsalar da maddi formada mvcud deyildirlr. Lakin bunlara baxmayaraq onlar da milltin srvti adlandrmaq olar. halinin mhart drcsi, intellektual sviyysi, istehsal tcrbsi v s. buna misal ola bilr. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, milli srvt olduqca mrkkb iqtisadi qurulua malikdir v myyn konkret tarixi raitd onun kmiyytinin hesablanmas ox vacibdir. Milli srvtin trkibi konkret olaraq aadaklardan ibartdir: iqtisadiyyatn btn sahlrind olan sas v dvriyy kapital, mt kapital, pul kapital, dvltin mxtlif formalarda (maddi, sorta, qzl,lknin mdafi-sinin tkili n nzrd tutulan) olan ehtiyatlar, tbii ehtiyatlar (torpaq, melr, faydal qazntlar, su ehtiyyat-lar v i.a.). Milli srvt adtn dyr ifadsind hesablanr. Lakin insan myinin mhsulu olmayan eylrin qiymtlndirilmsi bir qdr ixtiyari olsa da, hr halda mmkndr. Baqa szl, riyaziyyatda mxtlif kmiyytlr xyali oldu-u kimi, iqtisadi hesablamalarda da xyali qiymtlrdn istifad etmk olar. Milli srvtin trkibind ayr-ayr nsrlrin xsusi kisi (%-l) onun quruluunu ifad edir. Milli srvtin quru-luu mlkiyyt formalarna gr d hesablana bilr. Lakin onun quruluu sabit kmiyyt deyildir. Masir dvrd bir sra amillrin, xsusil d elmi-texniki inqilabn tsiri il milli srvtin trkibind drin keyfiyyt dyiikliklri ba verir, sas kapital nsrlri srtl artr v tzlnir, tbii srvtlr tsrrfat dvriyysin daha ox clb edilir. Milli srvtin artmas xalqn hyat sviyysini yaxladrmaq v xsiyytin hrtrfli, azad inkiaf n zruri rtdir. Milli srvt digr amillrl yana istehsal prosesind yaradlan MM hesabna artrlr.

Mvzu 17. Glirlrin formalamas v blgs.mk haqq.(2 saat). Plan 1.Glirlrin formalamasnn bazar mexanizmi. 2. hali glirlri, onlarn nvlri v yaranma mnblri. 3. Glirlrin brabrsizliyi. M. Lorens yrisi v K. Cini msal. 4. mk haqqnn mahiyyti, formalar v sistemlri. 5. Nominal v real mk haqq, onlara tsir edn amillr. 6. Hyat sviyysi v yoxsulluq. 7. Dvltin sosial siyasti. halinin sosial mdafi sistemi. 1. Glirlrin formalamasnn bazar mexanizmi. Glir anlaynn mahiyytini, glirlrin mnblrini akar etmzdn vvl, blg mnasibtlrinin mzmunu haqqnda qsa da olsa rh verilmsi tlb olunur. Hr bir cmiyytd v hr bir lkd istehsal olunmu mumi milli mhsul blnr. Onun hr bir hisssi ictimai tlbatlarn, digr hisssi is cmiyyt zvlrinin xsi istehlaklarnn dnilmsi n istifad olunur. Blg mnasibtlrini geni v dar mnada frqlndirmk olar. Geni mnada blg dedikd, istehsal subyektlri arasnda istehsal rtlrinin v amillrinin blgs nzrd tutulur. Dar mnada blg dedikd, sadc olaraq, istehsaln nticsi olan mhsullarn blgs baa dlr. Lakin bel blg formalarn, mumi milli mhsulun istehsal amillrin(mk, kapital, torpaq, sahibkarlq faliyyti) gr v ya cmiyytin zvlri arasnda bldrlmsindn frqlndirmk lazmdr. Birinci halda shbt glirlrin funksional blgsndn gedir. Glirlrin funksional blgs nticsind ilkin glirlr -mk haqq, faiz, renta v mnft formalar. kinci halda is shbt frdi(xsi) blgdn gedir, bu zaman ayr ayr xslr, aillr, ev tsrrfatlar arasnda glirlrin sviyysin uyun blg nzrd tutulur. Bellikl blg cmiyytin bu v ya digr zvn v istehsal amilin dn mhsulun hcmini v payn myyn edir. Glirlrin yenidn blgsn v ilkin blgsn bir birindn frqlndirirlr. Glirlrin ilkin blgs nticsind maddi istehsaln itiraklarnn hr birinin istehsal olunmu milli glird pay myyn edilir.Glirlrin yenidn blgsnd milli glirin bilavasit istehsal il mul olmayan cmiyytin digr zvlri itirak edirlr. Cmiyytin bir sra sosial qruplar -mllimlr, hkimlr, elm v incsnt xadimlri, dvlt mmurlar mhz bu blg nticsind myyn glirlr malik olurlar. Blg iqtisadi v sosial funksiyalar yerin yetirir. Blgnn iqtisadi funksiyas tlbatlar, maraqlar, hvslndirm sistemi vasitsil milli iqtisadiyyata tsirind zn gstrir. Blgnn sosial funksiyas is sosial tlbatlarn dnilmsini v inkiafn tmin edir. Milli iqtisadiyyatn inkiafnda blgnn mhm hmiyyti vardr.

qtisadi dbiyyatda glir anlay iki mnada nzrdn keilir. Birinci mnada, glir istehsal olunmu mhsulun dyrinin onun istehsaln asrf olunan xrclrdn artq olan hisssi kimi baxlr. kinci mnada is glir istehsal olunmu mhsulda bazar iqtisadiyyatnn hr bir subyektinin paynn myyn olunmas kimi nzrdn keirilir. Bu blmd glir anlayna ikinci mnada baxlacaqdr. Glirlrin formalamasnn bazar sistemi, inzibati amirlik sistemind formalaan glirlrdn sasl drcd frqlnir. nzibati amirlik sistemind hr bir vtndan mk srfin uyun glmyn hr hans bir glir yol verilmz hesab olunurdu. Bazar iqtisadiyyatnda mtlr, xidmtlr, kapitallar v i qvvlri bazarlarnda azad rqabt nticsind ld olunan hr bir glir normal v mqbul saylr. Glirlrin blgsnn bazar mexanizmi cmiyyt zvlrin n brabr glirlr, n d eyni rifah hal zmanti vermir. Glirlrin formalamasnn bazar mexanizmi z zlynd sosial dalt prinsipi il az laqdardr. Qrb iqtisadi nzriyysind glirlrin daltli blgsnd drd nqteyi nzr mvcuddur: eqalitar, roulsian, utilitar, bazar. Eqalitar prinsip gr cmiyytd glirlrin glgsnd brabrsizlik yoxdur. Roulsial prinsip glirlrin el diferensiasiyasn daltl sayr ki, nisbi iqtisadi brbrsizlik cmiyytin n yoxsul zvlrinin daha yksk mtlq hyat sviyysinin tmin edilmsin tsir gstrsin. Utilitar prinsip gr glirlr onlarn ayr -ayr adamlar trfindn istifadsinin faydallna proporsional kild bldrlmlidir. Bazar prinsipi istehsal amillri mlkiyytilrinin glirlrinin hmin amillrdn alnan son hdd mhsullarna uyun olaraq blnmsinin nzrd tutur. Bu halda glirlrin blgsnd hddn artq brabrsizlik mvcud olur. Gstrdiyimiz kimi, glirlrin formalamasnn bazar mexanizmiglirlrin blgsnd brabrsizliy gtirib xarr. Bununla bel XX srin sonunda bazar iqtisadiyyatnn snayec inkiaf etmi lklrind hr bir insan, iqtisadi faliyytin formasndan v nticlrindn asl olmayaraq onun layiqli yaayn tmin edn minimum rifah halnn olmas hququna malikdir. Bu mqsdl dvlt halinin myyn hisssinin normal hyat trzinin tmin edilmsi n aktiv sosial tdbirlr hyata keirir. Dvlt glirlrin yenidn blgsnd fal itirak etmklmbir biri il laqdar olan iki mslni hll edir. Bir trfd o, glirlrd olan brabrsizliyi zifltmy alr, digr trfdn is bu brabrsizliyi aradan qaldra bilmir v onun tam aradan qaldrlmasna da almamaldr. Masir raitd inkiaf etmi lklrd dvltin glirlrin yenidn blgsnd fal itirak byk hmiyyt ksb edir. Bel ki, mharibdn sonrak illrd AB -da transfert dmlrin( isizliy gr mavintlr, sosial tminat dmlri, dvlt tqadlri v s.) federal bdcnin xrclrind pay 60 faiz v MM -d 15 faiz tkil etmidir. 2. hali glirlri, onlarn nvlri v yaranma mnblri. qtisadi nzriyyd hali glirlri dedikd , myyn vaxt rzind mntzm olaraq bazar subyektlrinin ld etdiyi pul v natural vasitlrin cmi baa dlr. Pul glirlri haliy pul kilind atan mk haqq, sahibkar gliri, tqad, mavint, divident, renta v mlkiyytdn ld ediln digr glirlr, hminin

xsi yardm tsrrfat mhsullarnn satndan qazanlan glirlrin mblindn ibartdir. Natural glirlr xsi yardm tsrrfatda yaradlan v halinin xsi istehlakna natural kild daxil olan vasitlrin dyrini ks etdirir. hali glirlrinin sviyysini v dinamikasn qiymtlndirmk n nominal, srncamda qalan v real glirlr gstricilrindn istifad olunur. Nominal glirlr- ayr- ayr xslrin v ya sosial qruplarn myyn dvr rzind ld etdiyi pul glirlridir. Srncamda qalan glir- halinin xsi istehlakna v xsi ymna srf olunan glirlrdir. Onun hcmi nominal glirlrdn, vergilr v mcburi dmlrin miqdar qdr az olur. Real glirlr- halinin srncamnda qalan glirlr hesabna mvcud qiymtlrl ld ed bilcyi maddi nemtlrin v xidmtlrin miqdardr. Real glirlr halinin alclq qabiliyytinin ks etdirir. Glirlrin sas nvlrindn biri nominal glirlrdir. Bu glir, mk glirlrindn, kapitala gr glirlrdn v transfert dmlrdn, yni ictimai fondlardan daxil olan mxtlif glirlr sasnda formalar.Sonuncuya pensiya fondu, sosial sorta v sosial mdafi fondu, isizliy gr mavintlr v baqa dmlr daxildir. Bazar iqtisadiyyat raitind glirlrin formalamas v blgs problemlrini aradrarkn mk ( zhmtl qazanlm) glirlri v mksiz ( zhmtl qazanlmam) glirlri bir-birindn frqlndirmk lazmdr. mksiz glirlri, rti olaraq leqal v qeyri- qanuni glirlr blmk olar. Leqal mksiz glirlr shmlrdn alnan dividentlr, istiqraz vrqlri v digr qiymtli kazlardan ld olunan faizlr, mtlrin topdan v praknd sat qiymtlrindki frqlrdn alnan mnft v s. daxildir. Bu glirlr bazar iqtisadiyyat n qanunauyun v obyektiv saylr. Qeyri qanuni mksiz glirlrin iki sas nv mvcuddur. mumkriminal mnli( korrupsiya, reket,narkobiznes, qaaqmallq v s.) mksiz glirlr. Bu nv glirlr, mumiyytl desk, rsmi iqtisadiyyatn quruluundan asl olmayaraq mvcuddur. Bu cr faliyytlrin cinayt trkibli olduu v cmiyyt n sosial thlk dourduu btn dnya qbul olunub v qanunla teqib olunur. Kriminal mksiz glirlrin digr hisssi mhz rsmi iqtisadi quruluun dourduu mksiz glirlrdir. Msln, gizli iqtisadiyatn tipik nv mhtkirlidir, baqa szl, defisit mhsullarn rsmi dvlt qiymtindn qat qat yksk qiymt satb varlanmaqdr. Klg iqtisadiyyat v onunla laqdar olan mksiz glirlr btn dnyada geni yaylmdr. Lakin onun miqyas mxtlif lklrd eyni deyildir. Bel ki, AB da klg iqtisadiyyatnn MM d pay 2,9 faizdn 8,2 faiz qdr, ngiltrd 3,3 faizdn 8,1 faiz, Fransada 6,7 faizdn 8,7 faiz, Kanadada 8,6 faizdn 10,1 faiz, AFR d 3,7 faizdn 8,3 faiz qdrini tkil edir. Dnyann ksr lklrind hali glirlrinin sas mnbyini mk haqq tkil edir. Lakin xsusi mlkiyyt mhdudiyyt qoymayan, bazar v ya qarq iqtisadi sistemin brqrar olduu lklrd mk daqq il yana, aillr mlkiyyti

olduqlar baqa istehsal amillrindn d glir ld edirlr. Msln: 1994 c ild AB da ail glirlrinin quruluu aadak kimi olmudur: 1. mk haqq, mvacib v muzdla ilyn fhllrin digr glirlri- 65 faiz. 2. Firmalarn frdi sahibkarlarnn glirlri-8 faiz. 3. Renta-0,1 faiz. 4. Divident-3 faiz. 5. Faiz gliri-12 faiz. 6. Transfert dmlr-11,9 faiz. vvllr bizim lkmizd vziyyt tamamil frqli idi. Burada sosialist i nqilabndan sonra inzibati amirlik sistemi kapital v torpaq zrind xsusi mlkiyyti lv etdi v cinayt kodeksinin mvafiq maddsi il sahibkarlq faliyyti qadaan edildi. mk, insanlarn sahib olduu v satb glir ld ed bilcyi yegan istehsal amili oldu. Lakin 90-c illrdn balayaraq iqtisadiyyatda v qanunvericilik sahsind islahatlarn aparlmas nticsind vtndalara xsusi mlkiyyt sasnda istehsal amillrin sahiblik etmy qanuni icaz verildi. stehsal amillri zrind xsusi mlkiyytin yenidn brpa olunmas, ail glirlrinin quruluunda myyn dyiiliklr gtirib xartd. Hal- hazrda Azrbaycan Respublikasnda aillrin pul glirlrinin quruluu 1997-ci ilin statistik rqmlrin graadak kimi olmudur: 1. mk glirlri- 40 faiz. 2. Knd tsrrfat mhsullarnn satndan daxil olan glirlr- 13,2 faiz. 3. Sosial transfertlr-7,7 faiz. 4. Mlkiyytdn, sahibkarlq faliyytindn v s. daxil olan glirlr- 39,1 faiz. 3. Glirlrin brabrsizliyi. M. Lorens yrisi v K. Cini msal. Bazar iqtisadiyyatnda da qazanlm v dvlt proqramlar xtti il alnm glirlr, halinin glirlri sahsind brabrsizliyi v demli, halinin rifah halndak frqlrin yaranmas rtlrini saxlayr. Glirlrin blgsnd brabrsizliyi yaradan amillr aadaklardan ibartdir: Adamlarn xsi qabiliyytindki frqlr, ayr ayr insanlarn xsusi istedada malik olmas daha yksk glir ld etmy imkan verir; Thsilin sviyysi v iilrin pe hazrl daha yksk glir qazanmaa rait yaradr; Mlkiyyt sahib olmaq, vrslik hququ glrlr arasnda olan frqlri artrr; Pekarlq zvq v riski, daha intensiv ilmk v risk etmk ld ediln glirlri artrr; Bazarlarda hkmran mvqe tutmaq,sni kild qiymtlri qaldrmaq glirlr arasnda olan frqlr tsir edir; Psixoloji amillr, uur qazanmaq, laqlr, bdbxt hadislr glirlr arasndak brabrsizliy tsir gstrir. Glirlrin sviyysi toplanm srvtin hcmi il sx laqdardr. Glirlr v toplanm srvt arasnda dz(glirlrin sviyysi srvtin lsn myyn edir) v trs( srvt ox olduqca ondan ld ediln glirlr d ox olur) aslq vardr. Glirlr v ylm srvtd brabrsizlik byk miqyas alarsa, bu, lkd siyasi

v iqtisadi sabitliy thlk yarada bilr. Buna gr d demk olar ki, dnyann btn inkiaf etmi lklrind bu brabrsizliyi azaltmaq n daim tdbirlr hyata keirirlr. qtisadi nzriyyd mxtlif lklr v hali qruplar arasnda glirlrin blgsndki brabrsizliyi lmk n Lorens yrisindn istifad edilir.OE xtti glirlrin blgsnd mtlq brabrliyi ks etdirir. Lakin adamlarn qabiliyyti mxtlif olduundan onlarn glirlri d mxtlifdir. Lorens yrisinin formas glirlrin blgsnd brabrsizliyin sviyysini myyn edir. yrinin meylliliyi n qdr ox olarsa, o, mtlq brabrlik xttindn daha ox uzaqlar, gllirlrin blgsnd brabrsizlik daha da artr v ksin. gr OE mtlq brabrlik xtti il Lorens yrisi arasndak sahni( qrafikd trixlnmi sah) T hrfi il iar edib, onu OEF bucann sahsin nisbtn myynldirsk, glirlrin blgsndki brabrsizliyin drcsini ks etdirn gstricini alarq. qtisadi nzriyyd bu gstrici taliya iqtisadt v statistiki Korrado Cininin ad il bal Cini msal adlanr. Burada G- glirlrin brabrsizlik drcsini ln gstricidir. Aydndr ki, Lorens yrisi n qdr ox OE tnblnindn uzaqlaarsa, bir o qdr T fiqurunun sahsi byyck v demli, Cini msal da 1- yaxnlaacaq. Mxtlif lklr n bu msaln thlili gstrir ki, glirlrin blgsndki brabrsizlik hm inkiaf etmi lklrd, hm d bazar iqtisadiyyatna keid lklrind mvcuddur. Bellikl, Cini msal n qdr byk olarsa Lorens yrisi bir o qdr OF v EF xtlrin yaxnlar, yni glirlrin blgsnd brabrsizlik gclnir. Grndy kimi, Cini msalnn qiymti 0 il 1 arasnda dyi bilr. msaln 0 qiymti glirlrin blgsnd mtlq brabrliyi gstrir. msaln glirlri 1- yaxnladqda, czi glirlri olan mtlq ksriyytl, ox byk glirlri olan hali azl arasnda drin uurum ml glir. 4. mk haqqnn mahiyyti, formalar v sistemlri. I qvvsinin pulla ifad olunan qiymtin mk haqq deyilir. mk haqq olduqca mrkkb iqtisadi mnasibtlri ifad edir. Bu, zn mxtlif mk kollek-tivlri, hr bir ii il onun ildiyi mk kollektivi arasnda meydana xan mnasibtlrd gstrir. Iilr brabr mbld mk haqq almrlar. Bu, onunla izah edilir ki, onlar eyni fiziki v qli qabiliyyt malik deyildirlr v mrkkblik drcsi mxtlif olan ilrd alrlar. Msln, inkiaf etmi lklrd pekar idmannn illik mk haqq 300-500 min, htta bzi hallarda 1 milyon dollar olduu halda, amarxana v ya dmir yol qulluqusunun illik mk haqq 10-15 min dollar, tibb bacsnnk 25-30 min dollar, mktb mllimininki is 22-26 min dollar tkil edir.

Bunu tlb v tklifin qarlql faliyyti il izah etmk olar. myin hr hans konkret bir nv zr tklif, ona olan tlb nisbtn ox olduqda, mk haqq az olur. ksin, tlb tklifdn irlid getdikd mk haqq ykslir. Lakin mslnin bu cr izah edilmsi onun btn spesifika-sn akara xarmaa imkan vermir. Bunun n mxtlif mk bazarlarnda tlb v tklif n il frqlnir? sualna cavab vermk lazmdr. Bu mqsdl hr hans bir konkret mk nvn olan tlb v tklifin sasnda duran amillri nzrdn keirmk grkdir. Bunlar ondan ibartdir ki, iilrin hamsnn qabiliyyti eyni deyildir, ayr-ayr i nvlri bir-birindn zlrinin clbediciliyin gr frqlnir, habel mk bazarlarnda myin mxtlif nvlri zr tlb v tklif arasnda kskin frqlr vardr. Demli, iqtisadiy-yatda myin v iin hr birinin birc nv mvcud olsa idi, ham n mk haqq da brabr olard. Bellikl, mk haqqnda frqin olmas sbblri aadaklardr: 1) Frdlr bir-birindn qabiliyytlrin, hazrlq sviyylrin gr frqlnir v nticd bir-biri il rqabt aparmayan pe qruplarnda olurlar; 2) Mxtlif i nvlri bir-birindn clbediciliyin gr frqlnir. Mxtlif ilrin qeyri-pul aspektlri eyni deyildir. 3) mk bazarlar adtn qeyri-mkmml rqabtl sciyylnir. mk haqq tarif sisteminin kmyil myyn edilir. Tarif sistemin aadaklar daxildir: 1) Tarif (maa) drc-si; 2) Tarif cdvli; 3) Tarif ixtisas mlumat kitabcas. Tarif drcsind iiy bir saat v ya bir gnd veri-ln mk haqq mbli nzrd tutulur, tarif cdvlind pelrdn asl olaraq ikinci, nc v sonrak drclrin v birinci drcnin maa qeyd edilir. Tarif cdvlind drclrin say, birinci v axrnc, habel yerd qalan drclr arasndak nisbt (mtlq v nisbi kmiyytl) gstrilir. Tarif ixtisas mlumat kitabcasnda ilrin mzmu-nu v mrkkbliyi nzr alnmaqla btn pelr xarak-teristika verilir. mk haqqnn mrkkb my stimul yaratmasn tmin etmk n onun sviyysi il iilrin ixtisas, yerin yetiriln ilrin mrkkbliyi, msuliyyt drcsi arasnda birbaa laq myyn olunur. Msln, AB-da masir mrkkb avadanlqlara xidmt edn iilrin tmir ilri aparan mexaniklrin, sazlayclarn, ilingr mexaniklrin mk haqq konveyerd ilyn iilrin mk haqqndan 2-3 df ykskdir. Burada statistikada z ksini tapan 200 ktlvi pe irisind daha ox haqq verildiyi nzr aln-maqla n "nfuzlusu" mhndislikdir. Bu siyahda ikinci yerd iqtisad ixtisas gedir. Sonrak yerlri riyaziyat, kimya v bioloq ixtisaslar tutur. n az mk haqq veri-ln iilr uzunmddtli hazrlq tlb etmyn pe sahib-lri, sprgilr, znxidmt maazalarnda mhsullar qabladranlar, paltar yuyan manlarn operatorlar, kassirlr, yklyicilr v s. aiddir. Inkiaf etmi lklrin bir oxunda tarif (maa) drclrind iilrin xalis igzar keyfiyytlri il yana, onlarn xidmtlrin gr qiymtlndirm sasnda xsi keyfiyytlri d nzr alnr. Hm d hr bir iinin xsusi "xidmtlri"ni myyn edrkn bir sra gstricilrdn istifad edilir. Bunlara istehsal edilmi mhsulun miqdar, myin keyfiyyti, materiallara qnat edilmsi, avadanlq-lara qay il yanalmas, i vaxtndan maksimum smrli istifad edilmsi v s. da-

xildir. "mumi etibarllq", "mk-dala chd gstrmk", "mumi davran" kimi gstricilr d bu qbildndir. Hazrda mk haqqnn n ox ttbiq olunan aa-dak formalar vardr: 1) Vaxtamuzd mk haqq; 2) I-muzd mk haqq. Ilnmi vaxtn saat, gn, hft-kmiy-ytin uyun olaraq hesablanan mk haqqna vaxtamuzd mk haqq deyilir. Ona gr d saatlq, gndlik, hftlik, aylq mk haqq birbirindn frqlnir. Vaxtamuzd mk haqq formasndan texnoloji proseslrin ciddi surtd nizama salnd sahlrd istifad olunur. Msln, ktlvi axn xtlrind iilrin hazrlad mhsullarn miqdar v onlarn mk srfinin srti birinci nvbd konveyerin hrkt srtindn asldr. Bu, istehsal prosesinin daha ox avtomatladrld sahlr aiddir. Son bir ne onillikdir ki, inkiaf etmi lklrin ksriyytind mk haqqnn sas formas kimi vaxtamuzd mk haqqndan istifad edilir. Bel ki, AB-n v Fransann hasilat snayesind alanlarn tqribn 70%-i, Byk Britaniya v Almaniyada is snaye iilrinin 60%- qdri mk haqqn vaxtamuzd formada alrlar. Vaxtamuzd mk haqqnn n geni yaylm sistem-lri aadaklardr: 1) Sad vaxtamuzd mk haqq; 2) M-kafatl vaxtamuzd mk haqq; 3) Gndlik normann ll-msi sistemi; 4) Iki v daha ox drcli mk haqq sistemi. Sad vaxtamuzd mk haqq sistemindn icbari i rejimi ttbiq olunan sahlrd istifad edilir. Mkafatl vax-tamuzd mk haqq istehsal normalarn mntzm olaraq yerin yetirn, daha ox i stajna malik olan, xammala, yanacaa, elektrik enerjisin qnat edn, yksk keyfiyytli mhsul hazrlayan iilr verilir. "Gndlik normann llmsi" sistemind mk haqqnn kmiyyti bir saatlq tarif maan ilnmi saat-larn miqdarna vurmaq yolu il myyn edilir. Tarif maa ilrin analitik qiymtlndirilmsi v "xidmtlr gr" qiymtlndirm metodlarnn kmyil myyn edilir. Bunlar imuzd mk haqq nsrlrinin sas tarif maana daxil edilmsin imkan verir. "Ilrin analitik qiymtlndirilmsi" tlb olunan zehni v fiziki rtlrdn, ixtisasdan, msuliyytdn v mv-cud mk raitindn asl olaraq bal sisteminin kmyil mxtlif ilrin mqayisli qiymtlndirilmsi metodudur. "Xidmtlr gr" qiymtlndirm z nvbsind "istehsal amili" olan iiy, onun xsi xsusiyytlrin bal sisteminin kmyil tlb olunan keyfiyyt xarakteristikas verir, iin fiziki sviyysini, onun keyfiyytini materiallara qnat olunmasn, avadanlqlarn saz vziyytd saxlanmasn nzr almaqla mk haqq hesablanr. Bzi hallarda crim sistemi adlandrlan iki v daha ox drcli sistemin mahiyyti ondan ibartdir ki, iki v daha ox tarif drcsindn istifad olunur. Baqa szl, istehsal normalarn yerin yetirmyn iilrin mk haqq aa, yerin yetirn iilrinki adi, artqlamasl yerin yetirnlrinki is yksk drclrin qiymtlri il dnilir. Demli, istehsal normasn yerin yetirmyn iilr szn sl mnasnda crim olunurlar. Onun crim sistemi adlan-drlmas da bununla laqdardr.

Imuzd mk haqq sas etibaril l myinin xsusi kisinin yksk olduu v hvslndirmnin balca olaraq mhsul istehsalnn artrlmas yolu il tmin olunmas zruri olan mssislrd ttbiq edilir. Masir dvrd gtr mk haqq mhsulun keyfiyyti, avadanlqlardan istifad msal kimi amillrin nzr alnmasn zruri edir. Bu is onu vaxtamuzd mk haqqna yaxnladrr. Imuzd mk haqq istehsal normas v mhsul vahidinin tarif qiymti il sx laqdardr. Tarif qiymtlrini myyn edrkn iinin: 1) Bir gnlk mk haqqnn v 2) Bir gnd istehsal etdiyi mhsulun miqdarn nzr almaq lazmdr. Imuzd mk haqqnn n geni yaylm sistemlri aadaklardr: 1) Mhsul vahidin gr mk haqq; 2) "Vaxt normas" sistemi; 3) Gtr reqressiv1 mk haqq; 4) Gtr mkafatl v oxamilli mk haqq sistemi. Mhsul vahidin gr mk haqq sistemi daha geni yaylmdr. Bu sistem ox saddir v lazm gldikd istr istehsal normalar, istrs d tarif qiymtlri nzrdn kirilib dyidiril bilr. "Vaxt normas" sistemind iiy mk haqq n faktiki vaxtn, n d istehsal etdiyi mhsulun miqdarna gr deyil, myyn edilmi norma v hmin iin yerin yetirilmsi n tlb olunan vaxtn kmiyyti nzr alnmaqla dnilir. Msln, gr ii yerin yetirilmsi n 8 saat vaxt normas myyn edilmi ii 7 saatda yerin yetirrs v bir saatn tarif qiymti 2 dollar olarsa, onda o 16 dollar mk haqq alr. ksin ii yerin yetirilmsi n 6 saat vaxt normas myyn edilmi ii 8 saatda grrs, onda ona 12 dollar mk haqq verilir. mk haqqnn gtrreqressiv sistemind mhsul is-tehsalnn artmna nisbtn mk haqq yava srtl artr. mk haqqnn gtrmkafatl v oxamilli sistemi onunla sciyylnir ki, o ninki istehsaln artrlmas, hm d ayr-ayr "amillr" zr myyn iqtisadi gstricilr nail olunmasn nzrd tutur. Bel "amillr" mhsullarn keyfiyytinin v avadanlqlardan istifad msalnn yksldil-msi, xammala v enerjiy qnat olunmas v s. daxildir. Bir sra lklrd qrup mkafatl gtr sistem d geni yaylmdr. Bunun meydana glmsi, msln iri aqreqatlara xidmt gstrilmsind kollektiv myin zruri-liyi il laqdardr. Qrup mkafatl - gtr mk haqq sis-temin bzi hallarda "mssislrin mnftinin bldrl-msind iilrin itirak" sistemi d deyilir. Itirakn formalar is olduqca mxtlifdir. Buna mk haqqnn zrin dividend hesablanmasn, mvafiq irktlrin z iilrin mkafat olaraq shm vermlrini misal gstrmk olar. Vaxtamuzd, yaxud da imuzd mk haqqndan hansna stnlk verilmsi konkret raitdn asldr. Ma-sir dvrd vaxtamuzd mk haqq formasna stnlk veril-msi meyllri mahid olunur. Bu, istehsal proseslrinin mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas, ETI-nin nailiy-ytlrindn geni istifad edilmsi il laqdardr. Lakin mk haqqnn forma v sistemlri dyimz deyildir. Istehsaln xarakterindn, ETI-nin hat dairsin-dn v digr amillrdn asl olaraq, onun yeni-yeni, hm d mtrqqi forma v sistemlri meydana glib inkiaf ed bilr v bu tcrubdn istifad etmk lazmdr. nki inkiaf etmi bazar iqtisadiyyatna
1

malik olan lklrd mk haqq demk olar ki, bazar qanunlar v raitin uyun glir, mssisnin istehsal faliyytinin son nticlrindn asl olur. Odur ki, mk haqqnn masir sistemlrind qiymtl bal olmayan, lakin kskinln rqabtdn irli gln bir ox amillr nzrd tutulur. Msln, inkiaf etmi lklrd yksk keyfiyytli mhsul istehsal, xammal v materiallara qnat edilmsi, iinin vicdanl ii, sritliliyi, bacar v s. n stlik haqq verilmsini nzrd tutan mkafatlandrma sistemi geni yaylmdr. Inkiaf etmi lklrin tarif sistemi sahsind tcr-blri d diqqtlayiqdir. Baqa szl, bazar iqtisadiyyatnn inkiaf etdiyi lklrin demk olar ki, hamsnda tarif siste-mindn mvffqiyytl istifad olunur. Bu tcrbnin qsa mzmunu beldir: 1) Tnzimlnmnin pillli mexanizmi mk bazar, dvltin mdaxilsi v kollektiv mqavillr fomaladrlr; 2) Elmitexniki trqqinin tzahrlrindn biri olan myin nticlrinin kmiyytin gr nnvi d-m sistemindn, hr eydn vvl gtr sistemdn imtina edilir; 3) z ixtisasn yksldn, bir ne pey yiylnn v mxtlif vziflri yerin yetirn iilrd maraq yarad-lr; 4) Mssis v tkilatlarn faliyytlrinin nticlrin gr maddi stimulladrmann kollektiv formalar geni yaylr. 5. Nominal v real mk haqq, onlara tsir edn amillr. mk haqqnn kmiyytini myyn edrkn nomi-nal v real mk haqqn bir-birindn frqlndirmk lazm-dr. Nominal mk haqq iinin pul formasnda ald saat-lq, gndlik, hftlik, aylq, real mk haqq is yaay vasitlri v xidmtlrd z ksini tapan mk haqqdr. Real mk haqq nominal mk haqqnn alclq qabiliyytini, onun real istehlak mzmununu ks etdirir. Demli, nominal mk haqq iinin yaay sviyysi haqqnda dzgn tsv-vr vermir. Bunu real mk haqq, qiymtlrin sviyysi v nominal mk haqq arasndak qarlql laq daha dzgn ks etdirir. Msln, real mk haqqnn dyimsini (%-l) myyn etmk n nominal mk haqqnn dyimsi faizindn qiymtlrin sviyysinin dyimsi faizini xmaq lazmdr. Tutaq ki, nominal mk haqq 8%, qiymtlrin sviyysi 5% artmdr. Bu, real mk haqqnn 3% artdn gstrir. Buna sasn demk olar ki, iilrin mk haqqnn konkret mbli v sviyysi istehsalda, bazarda, habel sosial mnasibtlr sahsind meydana xan bir ox amil-lrdn asldr. Bu amillrdn balcas i qvvsinin dyridir. Hr bir ii qrupu n i qvvsi dyrinin aa v yuxar hddi vardr. mk haqqnn aa hddi iinin srf etdiyi enerjini v ya gr bel demk mmkndrs, qabiliyytini brpa etmsi, myyn ixtisas almas v ail zvlrini saxlamas n zruri olan yaay vasitlrinin dyridir. lklrin oxunda yoxsulluun hddini myyn edn n aa ixtisasa malik olan iilrin hyat faliyytlrini davam etdir bilmlri n yaay minimumu hesablanr. I qvvsi dyrinin yuxar hddi myyn olunarkn bun-larla yana, onun nnvi sosialmdni tlbatnn dnil-msi il laqdar olan xrclr d nzr alnr.

Iilrin mk haqqna tsir edn amillrdn biri d onlarn ixtisasdr. Odur ki, ixtisasl i qvvsi .znn tkrar istehsal n daha yax hyat raitinin olmasn tlb edir. Iri manl istehsaln meydana gldiyi ilk dvrlrd sad, ixtisassz mk stnlk tkil etdiyin gr sahibkar-lar iilrin mk haqqn onun aa hddi sviyysind myyn edirdilr. Elmi - texniki inqilab raitind is vziyyt dyiir, iilrin ixtisasnn yksldilmsi obyektiv zrurt evrilir v buna gr d i qvvsinin dyri v demli, mk haqqnn mbli artr. mk haqqnda milli frqlr d vardr. Iilrin g-lirlri xeyli drcd lklrin iqtisadi inkiaf sviyylrin-dn asldr. Msln, Boliviya, Nigeriya v bir sra lklr-d bir gnlk mk haqq inkiaf etmi lklrd htta bir saatlq mk haqqndan 2,5-3,0 df aadr. mk haqqnn sviyysin gr dnyada AB uzun mddt irlid getmidir. Lakin son illrd yeni texnoloji in-qilabn inkiaf etdiyi lklrd texniki-iqtisadi raitin brabrlmsi meyli zn gstrdiyin gr bu, hm nomi-nal, hm d real mk haqqnn sviyysind hmin lklr arasndak milli frqlrin azalmasna sbb olmudur. Bel ki, ken srin 50-80-ci illrind real mk haqq Byk Bri-taniya, Fransa, AFR v Italiyada 2-3 df, Yaponiyada 4 df artm v nticd onlar AB-n sviyysin atmlar. I qvvsinin qiymti olan mk haqqnn hqiqi mbli mk bazarnn konyukturasndan, yni i qv-vsin olan tlbl tklif arasndak nisbtdn, onun sa-tclar il alclar, habel alclar v satclarn z arala-rndak rqabt mbarizsinin kskinliyindn d asldr. Bel ki, mk haqq tlb v tklif qanunlarna uyun ola-raq dyiir. mk bazarnda i qvvsin olan tlb tklifdn irlid getdikd i qvvsinin qiymti ykslir. Hazrda elmi-texniki inqilabn tsiri il qrb lklrind yksk ixtisasl i qvvsin olan tlb tamamil dnilmir, bu da orta v ali thsilli mtxssislrin mk haqqnn artmasna rait yaradr. mk bazarndak rqabt tbii olaraq mk haqqnn sviyysini myin qiymtin yaxnladrr. Bu prosesd o, "vasiti" rolunu oynayr. Myyn pey v ixtisasa malik iilr bir qayda olaraq brabr mk haqq verilir. Baqa szl, mk bazarnda gedn rqabt nti-csind brabr mk n brabr haqq verilmsi prinsipi qrarlar. Bazarda inhisarlar da birinci nvbd investisiya mtlrini istehsal ednlr ny qadir olduqlarn gstrir, zlrinin mk haqq vermk rtlrini qbul etdirmy alrlar. mumiyytl, bir-birin qar duran qvvlri zifldn isizlr ordusunun olmas sahibkarlarn z rtlrini qbul etdirmlrin rait yaradr. Bazar iqtisadiyyatnn inkiaf etdiyi lklrd vtn-dalarn hyat sviyysinin aa dmsinin qarsn almaq n bir sra sosial tdbirlr hyata keirilir. Bu lklrd halinin sosial mdafisi, onun inflyasiyadan qorunmas sahsind grln n mhm tdbir-lrdn biri mk haqqnn indeksldirilmsidir. Ona gr d hmkarlar ittifaqlar sahibkarlarla kollektiv mqavil balayarkn alrlar ki, istehlak mallarnn mumi qiymt indeksinin artmasna dair rsmi mlumatlara uyun olaraq nominal mk haqq da artrlsn.

Real mk haqqna tsir edn amillrdn biri d m-t v xidmtlrin qiymtlrinin dyimsidir. Bel ki, qiy-mtlr bahalandqda real mk haqq aa dr, ksin, qiymtlr aa ddkd real mk haqqnn sviyysi ykslir. Real mk haqq il qiymtlr arasndak nisbtin sas variantlar aadaklardan ibart ola bilr: 1) Nominal mk haqq sabit qalmaqla, praknd sat qiymtlri aa ddkd, real mk haqqnn sviyysi ykslir, ksin ol-duqda is aa dr; 2) Praknd sat qiymtlri sabit qalmaqla nominal mk haqqnn artmas real mk haq-qnn sviyysinin ykslmsin, ksin olduqda is aa dmsin sbb olur; 3) Nominal mk haqq artmaqla yana, praknd sat qiymtlri aa ddkd real mk haqqnn sviyysi daha ox ykslir; 4) Nominal mk haqq artmaqla yana, praknd sat qiymtlri d qalxa bilr. Bu zaman bunlarn artma drcsindn asl olaraq real mk haqqnn sviyysi arta, yaxud da aa d bilr. Iilrin mnafeyi v onlarn rifahnn yksldilmsi bax-mndan nc variant daha lverilidir. mk haqqnn sviyysi v dinaminkasna mhari-blr v srtl silahlanma da gcl tsil gstrir. nki m-hariblr lknin iqtisadiyyatna byk ziyan vurur, btn maddi v mnvi dyrlri mhv edir, mk qabiliyytli ha-lini dinc quruculuq faliyytindn uzaqladrr. Bunlarn tsiri il mhsul istehsal azalr, onlara olan tlb artr, tda-vl kanallar kaz pullarla dolur, inflyasiya grnmmi drcd gclnir v "drdnala apr", qiymtlr srtl qal-xr, real mk haqqnn sviyysi ox-ox aa dr. Real mk haqqnn sviyysin hminin, sosial s-orta ayrmalar, mk haqqndan tutulan vergi mbll-rinin dyimsi v s. tsir edir. Bellikl, nominal mk haqq halinin balca glir mnbyi, real mk haqq is onun hyat sviyysini ifad edn n mhm iqtisadi gstricidir. 6. Hyat sviyysi v yoxsulluq. qtisadi dbiyyatda hyat sviyysi dedikd, adtn insann yaay n zruri olan maddi v mnvi nemtlrl halinin tmin olunmas v onlarn bu nemtlr olan tlbatlarnn dnilmsi sviyysi baa dlr. Lakin hyat sviyysi kateqoriyas glirlr v demli, halinin istehlak hdlri il mhdudlamr.Xalqn rifah halnn gstricisi olan hyat sviyysi halinin glirlri v istehlak il yana, mk v mit raitini, i vaxt v asud vaxtnn hcmini, quruluu, halinin mdni v thsil sviyysi gstricilrini, hminin salamln v demoqrafik vziyytini ks etdirir. Hyat sviyysi kateqoriyas ilk df K. Marks trfindn istifad edilmidir. O, i qvvsinin dyr kmiyytindn danarkn qeyd edirdi ki, onu hr bir lkd nnvi hyat sviyysi myyn edir. Bu sviyy yalnz fiziki tlbatlarn dnilmsini deyil, hm d insanlarn yaad ictimai raitdn doan myyn tlbatlarn dnilmsini nzrd tutur. Hyat sviyysi, sosial iqtisadi kateqoriya kimi halinin rifah haln istehlak baxmndan sciyylndirir. Bellikl, hyat sviyysin insann istehlak sahsindki faliyyti il laqdar baxlr. Hyat sviyysinin gstricilr sistemi glirlr v insann mxtlif tlbatlarn dyn maddi nemtlr v xidmtlrin

hali trfindn istehlak haqqnda bu v ya digr drcd tam mlumat verir, eyni zamanda qrarlam tlbatlarn inkiaf etdirilmsi v dnilmsi sviyysini sciyylndirir. Hyat sviyysinin ykslmsi halinin rifah halnn artmasnn maddi sasn tkil edir. Hyat sviyysi anlaynda insanlarn bilavasit tlbatlarnn dnilmsi prosesi baa dlr. Hyat sviyysi anlay il yana, ictimai hyatn myyn trflrini sciyylndirmk n hyat trzi anlayndan da geni istifad olunur. Adtn, hyat trzi dedikd, insanlarn mk prosesind, mit v aild,ictimai siyasi hyatda v mumiyytl, btn digr faliyyt sahlrind mcmu faliyytlri baa dlr. Hyat sviyysi v hyat trzi anlaylar arasnda ayrlmaz laq olsa da, bu bilavasit, birbaa laq deyil. halinin hyat sviyysinin mxtlif olduu ayr ayr lklrd hyat trzi, adtn, mxtlf xsusiyytlri etibari il eyni ola bilr. Bel ki iqtisadi inkiaf sviyysin gr bir birindn frqlnn bir ox bazar iqtisadiyyat lklrind hyat trzi eynidir. BMT nin tklifin sasn hyat sviyysi geni gstricilr sistemi vasitsil ks olunur. Bu sistem daxil olan gstricilrdn aadaklar gstrmk olar: -shiyynin vziyyti; -thsilin sviyysi; -orta mr mddti; -halinin mulluq sviyysi; -halinin alclq qabiliyyti; -siyasi hyata daxil olma. Hazrda hyat sviyysini ks etdirn vahid mumildirici gstrici yoxdur.Hyat sviyysi beynlxalq miqyasda mqayis etmk mqsdi il 1990 c ildn balayaraq BMT d yeni gstricidn istifad edilir. Bu insan potensialnn inkiaf indeksi v ya qsac desk, insan inkiaf indeksigstricisidir. nsan inkiaf indeksini myyn edn gstricilr sistemindn sas gstrici ayrrlar: adambana dn mumi daxili mhsul, gzlniln mr uzunluu, thsilin sviyysi. 7. Dvltin sosial siyasti. halinin sosial mdafi sistemi. Dvltin sosial siyasti cmiyytin hyat faliyytinin sosial iqtisadi rtlrinin tnzimlnmsin ynldiln tdbirlr kompleksindn ibartdir. O, glirlrin blgsndki brabrsizliyin azaldlmasna, bazar iqtisadiyyatnda glirlr v mlkiyyt sahsind frqlrin zifldilmsin, iqtisadi faliyytin itiraklar arasnda ziddiyytlrin yumaldlmasna v cmiyytdki sosial ixtilaflarn aradan qaldrlmasna ynldilmidir. Bazar iqtisadiyyat sistemind sosial siyast vasitsi il halini mlak sahsind mvcud olan brabrsizliyin myyn drcd aradan qaldrlmasn nzrd tutan v halinin btn tbqlri n eyni balanc rtlrini tmin edn sosial dalt prinsiplri reallar. Dvltin sosial siyasti il cmiyytin iqtisadi inkiaf arasnda qarlql laq mvcuddur. Birincisi, iqtisaid inkiafn mqsdlri birbaa v dolay yolla

sosial siyastd cmlir. kincisi sosial siyast sahsind bir ox msllrin hyata keirilmsi, dvltin onlarn realladrlmas n ynld bilcyi iqtisadi ehtiyatlardan asldr. ncs, sosial siyast iqtisadi artmn mhm amili kimi baxmaq olar. Sosial siyastin xarakteri v mzmunu sosial proseslrin idar edilmsin dvltin mdaxil etmsi sviyysindn d asldr. Bu baxmdan inkiaf etmi lklrd dvltin hal hazrda btn mvcud olan sosial siyast nvlrini iki qrupa blmk olar. Birinci qrupu rti olaraq qalq prinsiplrin saslanan sosial siyast adlandrmaq olar. Bu halda sosial siyast bazarn lazmi sviyyd tam hyata keir bilmdiyi funksiyalar yerin yetirir. Bu z miqyas v hat dairsin gr mhdud sosial siyast olub, sasn passiv v kompensiyaladrc (brpaedici) xarkter dayr. Bel sosial siyastin nzri saslar liberal bazar iqtisadiyyat modelinin ideyalar sasnda formalar. Bu variantn tipik nmunsi bazarn amerikan modeli ola bilr. kinci qrup institutsional sosial siyast adlanr. Burada dvltin sosial siyasti halinin sosial xidmtlrl tmin olunmasnda mhm rol oynayr v xsusi institutlar sistemin nisbtn daha smrli vasit kimi x edir. Bu, yenidn blg siyastidir. Bel siyastin formalamasnda konseptual baxmdan sosial demokratik ideologiyann byk tsiri vardr. Buna tipik nmun kimi sosial dvltin sve modelini gstrmk olar. Hr iki qrup arasnda frq bu v ya digr amillrin hamsnn olub olmamasndan deyil, onlar arsnda mvcud olan nisbtlrdn, dvltin sosial sahy mdaxilsi v yenidn blg prosesind itirakndan asldr. Sosial siyastd sas yeri halinin sosial mdafisi mexanizmi tutur. Sosial mdafi vtndalarn ilk nvbd halinin n ar maddi vziyytd olan tbqlrinin inflyasiyadan, isizlikdn mdafisin ynldiln dvlt siyastidir. Dvlt trfindn ttbiq olunan tdbirlr kompleksinin xsusiyyti halinin hyat v mk faliyytinin arlamasnn, isizliyin v yxsulluun gclnmsinin qarsnn alnmas il baldr. Buna gr d halinin sosial mdafisinin problemlrindn biri d yoxsulluun qarsnn alnmasdr. halinin sosial mdafisai yksk ixtisasl kadrlarn hazrlanmas il laqdar dvlt tdbirlrini, halinin btn tbqlrinin pulsuz mumi v orta thsil almasn, rqabt sasnda ali thsil ld etmsini, dvlt hesabna shiyy v sosial xidmtlr gstrilmsini, insanlarn mk faliyyti il mul olmas n zruri olan tdbirlri v s. hat edir. Bazar iqtisadiyyatna keid raitind halinin glirlri sahsind olan brabrsizlik getdikc artr. Bu brabrsizliyin qarsn almaq mqsdi il dvlt bir ox inkiaf etmi lklrd glirlrin yenidn blgsnd fal itirak edir. Glirlrin yenidn blgsnn sas vasitsi halinin ld etdiyi xsi glirlr ttbiq ediln mtrqqi vergi sistemidir. Verginin mtrqqi sistemi halinin n yksk glir ld etmi tbqlrin, az tmin olunmulara nisbtn yksk vergi drclrinin ttbiq edilmsini nzrd tutur. Dvlt bu yolla ld etdiyi vergilrin bir hisssini halinin n az tmin olunmu tbqlrin transfert dmlr klind xrclyir. Deml olar ki, btn lklrd sosial sota v yoxsullara dvlt kmyi proqramlar vardr. Sosial sorta proqram halinin qocala, mk qabiliyytinin

itirilmsin, i yerlrinin azalmasna gr sortalanmasn hat edir. haliy dvlt yardm proqramlar lav tdbirlrin hyata keirilmsini nzrd tutur. Buraya oxuaql aillr kmk, rzaq v mxtlif imtiyazlarn verilmsi, shiyy sortalanmas v s. daxildirlr. halinin sosial mdafi tdbirlri mxtlif fondlar hesabna maliyyldirilir. Buraya mxtlif sviyyli fondlar, sosial mdafinin bdcdnknar dvlt fondlar, isizliy gr sorta fondlar, ictimai v xsusi xeyriyy fondlar aiddir. halinin sosial mdafisi formalarndan biri d glirlrin indeksasiya edilmsidir. Glirlrin dvlt indeksasiyas yaay dyrinin artmas nticsind hali glirlrind itkinin qarsn almaq mqsdi il hyata keiriln kompensasiya tdbirlri sistemidir. Glirlrin dvlt indeksasiya yaay dyrinin artmasnn nzr alnmasnn nzr alnmas sasnda hyata keirilir. Baqa szl, indeksasiya inflyasiya raitind istehlak qiymtlrinin artmas il laqdar hali glirlrinin bu qiymtlr uyunladrlmas tdbirlrini ks etdirir. ndeksasiya sistemi bir sra meyarlar il sciyylnir.ndeksasiya qiymtlrin qadrlmasndan vvl v ya sonra hyata keiril bilr.ndeksasiya makro v mikrosviyyd hyata keirilir. hali glirlrinin sviyysindn asl olaraq indeksasiya sistemind diferensial yanama prosesin stnlk verilir. Bu prinsip n aa glirlrin tam kompensasiyasndan tutmu n yksk glirlri olanlarn minimum kompensasiyasn hat edir.

Mvzu 18. Bdc v vergilr ( 2 saat). Plan 1. Dvlt bdcsinin mahiyyti v quruluu. Bdc ksiri v dvlt borcu. 2. Vergilrin mahiyyti, vziflri v nvlri. 3. Vergitutmann prinsiplri,mexanizmi v tnzimlnmsi. 4. Vergitutmann beynlxalq aspektlri. 1. Dvlt bdcsinin mahiyyti v quruluu. Bdc ksiri v dvlt borcu. Dvlt bdcsi maliyy sisteminin mhm trkib hisssidir. O, pul vsaiti fondlarnn ml glmsi, blgs v yenidn blgs il laqdar meydana xan iqtisadi mnasibtlrin xsusi sistemi, dvltin illik maliyy proqramdr. Onun balca mqsdi maliyy vsaitinin kmyil iqtisadiyyat inkiaf etdirmk v cmiyyt miqyasnda sosial vziflri hll etmkdn ibartdir. Budc maliyy-kredit mexanizmi vasitsil iqtisadiyyatn ayr-ayr sahlri v blmlri zr mumi daxili mhsulun v milli glirin blgs v yenidn blgsn tnzimlyir. Bdc, glir (mdaxil) v xrc (mxaric) hisslrindn ibartdir. Bazar mnasibtlrinin inkiaf etdiyi lklrd iq-tisadi v sosial xarakterli mummilli vziflrin yerin yetirilmsi n dvlt lazm olan pul vsaitinin, baqa sz-l, bdc glirlrinin sas hisssi 75-85%-i vergilr, 5-8%-i qeyri-vergi daxilolmalar (dvlt mlkiyyti v dvlt tica-rtindn daxilolmalar), 10-12%-i is sosial sorta, pensiya, mulluq fondlarna dmlr vasitsil formalar. Sosial-iqtisadi xrclr iki yer blnr: 1) Sosial xrclr v 2) Iqtisadi ehtiyaclara ynldiln xrclr. Sosial xrclr btn sosial-iqtisadi xrclrin 60-80%-ni, btn bdc xrclrinin is 40-50%-ni tkil edir. Sosial xrclr pensiyalarn dnilmsi, yerli bdclr subsidiya-larn verilmsi il laqdar olan xrclr daxildir.

Sosial xrclrin balca trkib nsrlrindn biri pen-siya tminatdr v o, ildn-il artr Sosial-iqtisadi xrclrin ikinci, yni iqtisadi ehtiyac-lar zr xrclr qrupuna energetika, mnzil tikintisi, tbii ehtiyatlarn mnimsnilmsi v traf mhitin mhafizsi, dvlt mssislrin dotasiyalar, hasilat v emaledici snayey, knd tsrrfatna subsidiyalarn verilmsi il laqdar xrclr daxildir. Dvlt bdcsinin xrc maddlrindn biri d ms-tqim v dolay hrbi xrclrdir. Inkiaf etmi lklrd hrbi v xarici siyastin maddi tminat il laqdar xrclr (msln, diplomatik xidmt sahsinin saxlanmas xrclri) btn bdc xrclrinin tqribn 10-20%-ni tkil edir. Dvlt bdcsinin ideal surtd icra edilmsi glirl-rin xrclrdn ox olmas demkdir. Xrclr glirlrdn ox olduqda is bdc ksiri ml glir. Bdc ksiri dvlt borclar hesabna aradan qaldrlr. Lakin bu, bdc ksiri-nin aradan qaldrlmasnn yegan yolu deyildir. Inkiaf etmi lklrin oxunda qzl pul tdavlndn kaz pul tdavln keildiyi dvrdn bdc ksirinin lav pul emissiyas vasitsil aradan qaldrlmas sahsind msbt tcrb toplanmdr. Dvlt borcu emissiyaya nisbtn az thlklidir. Lakin o da lk iqtisadiyyatna mnfi tsir gstrirHkumt orqanlarnn borclar ylr v nticd dvlt borcunu ml gtirir. Ayr-ayr lklrd dvlt borcu mxtlif srtl artr. Dvlt borcunun DM-dn 2,5 df ox olmas iqtisadiyyatn, xsusil d pul tdavlnn sabitliyi n olduqca thlklidir. Dvlt borcunun aadak nvlri vardr: 1) Daxili borc; 2) Xarici borc; 3) Qsa mddtli (bir ildk) borc; 4) Orta mddtli (bir ildn be ildk) borc; 5) Uzun mddtli (5 ildn yuxar) borc. Bunlarn irisind n ar qsa mddtli borcdur Xarici borc xsusi diqqt tlb edir. nki bu borc zr tdiylr lknin xarici iqtisadi faliyytindn daxil olan glirlrin tqribn 20-30%-ni tkil edirs, demli, xaricdn yeni borcun alnmas tinlir. Daha dorusu, ya borc vermk istmir, yaxud da girov tlb etmkl onu yksk faizl verirlr. Dvlt glirlri v xrclrinin sas hisssi dvlt bd-csindn keir. lknin inzibati-razi quruluundan asl olaraq ddc mrkzi, habel respublikalarn (tatlarn), vilaytlrin, yaltlrin bdclrin v yerli bdclr bl-nr. Yerli bdc dedikd adtn mrkzi bdcdn baqa, yerd qalan bdclr nzrd tutulur. Bdc, bdcdnknar fondlarla laqdardr. Bdc-dnknar fondlar dedikd mrkzi, yaxud da yerli hakimiy-yt orqanlarnn srncamnda olan v dvltin bdcsin daxil olmayan pul vsaiti nzrd tutulur. Buna pensiya fondunu misal gstrmk olar. Bdcdnknar fondlar dv-ltin iqtisadiyyata mdaxil etmsi imkanlarn genilndirir. Bu fondlarda olan vsaitdn bdc ksirini azaltmaq n istifad oluna bilr v olunur. 2. Vergilrin mahiyyti, vziflri v nvlri. Vergilr ox qdim zamanlarda, demk olar ki, dv-ltl eyni vaxtda meydana glmi v bdc glirlrinin bal-ca mnbyidir. Lakin o, sonralar cmiyyt inkiaf etdikc, mvcub sosial-iqtisadi rait uyun olaraq, glirlrin

sfr-brliy alnmasnn sas metodu kimi sasl dyiikliklr uram v yeniyeni nvlri meydana glmidir. Vergidvltin maliyy tminat mqsdil vergi d-yicilrinin mlkiyytind olan pul vsaitlrinin zgninkil-dirilmsi klind dvlt ddcsin v yerli bdclr, habel mqsdli dvlt fondlarna krln mcburi, frdi, vzsiz dnidir. lkd alnan vergi, rsum v tdiylrin, hmi-nin onlarn forma v metodlarnn toplusu is vergi siste-mini ml gtirir. Vergilr aadak vziflri yerin yetirir: 1) Dvlt xrclrinin maliyyldirilmsifiskal vzif; 2) Ayr-ayr so-sial qruplarn glirlri arasndak nisbtin dyidirilmsi yolu il sosial tarazln tmin olunmassosial vzif; 3) Iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsi tnzimlm vzifsi; 4) Vergi dyicilrinin maraqlandrlmasstimul-ladrma vzifsi. Vergilr cmiyytin sosial hyatnda ox mhm rol oynayrVergilrin, vergi dyicilrinin imkanlar nzr aln-maqla myyn edilmsi prinsipi mtrqqi vergitutma qay-dasnn meydana glmsin sbb olmudur. Bu, o demk-dir ki, glirlr hisslr blnr, onun hr sonrak artan mblindn daha yksk normalarla vergi tutulur. Vergilrin tnzimlm vzifsi zn: 1) Vergitutma sisteminin myyn edilmsi v dyidirilmsind; 2) Vergi drclrinin dyidirilmsi v frqlndirilmsind; 3) Dv-ltin iqtisadi proqramna uyun olaraq mnftin v kapi-taln bir hisssinin vergidn azad edilmsi n gztlrin nzrd tutulmasnda gstrir. Hkumt trfindn seilmi vergitutma sistemi ox mhm tnzimlm vzifsini yerin yetirir. Dvlt, xarici ticartd himaydarlq siyastini se-mkl v gmrk vergisini tnzimlmkl, bir sra prob-lemlrin hll olunmasna tsir gstrir. Masir dvrd vergi sistemi daha evik tnzimlnir. Bel ki, dvlt tnzimlm orqanlar vergi qanunvericiliyi-nin saslarn v strukturunu saxlamaqla, vergi drclrini sem yolu il, mvqqti olaraq aa salr, dvltin iqtisadi siyastini hyata keirn mssislr n vergilri htta lv edirlr Vergilr iki yer blnr: 1) Mstqim(birbaa) ver-gilr; 2) Dolay vergilr. Mstqim vergilr vtndalarn glirlrindn v onlara mxsus olan mlakdan, korpora-siyalarn (firmalarn) mnftindn tutulan, habel sosial vergilr (msln, sosial sorta ayrmalar), topraq vergisi v s. aiddir. Bunlar konkret fiziki v ya hquqi xslrdn tutulur v buna gr d mstqim (birbaa) vergilr adlanr. Dolay vergilr is lav dyr vergisini, aksizlri, danmaz mlak v qiymtli kazlarla aparlan svdlmlr gr alnan vergilri v s. misal gstrmk olar. Bdcnin glir mnblrindn biri vtndalarn g-lirlri v onlarn mlakndan tutulan vergilrdir. Bu vergi-nin obyekti ld edilmsi mnblrindn asl olmayaraq vtndalarn xsi glirlridir (mk haqq, sahibkar gliri, faiz, dividend, renta, qlm haqq v i.a.). Bu vergilr mtrqqi vergi drclri il tutulur. Baqa szl, vvlc vergiy clb olunmayan minimum mbl

myyn edilir. Sonra qalan mbldn mtrqqi drc il, yaxud da hmin mbl mxtlif hisslr blnmkl, hr sonrak hissdn daha mtrqqi drclrl vergi tutulur. - Dvlt bdcsinin glirlri sas etibarl mxtlif mlkiyyt formasna mnsub olan mssislrin mnftin-dn tutulan vergilr hesabna formalar. Vahid vergi siyas-tin saslanan bu blg mexanizmi, mssislrin ld etdiklri mnftin qanunla myyn olunmu bir hisssinin ver-gi klind dvlt bdcsin ynldilmsini nzrd tutur. Mnft vergisini hquqi xs statusu olan korporasiyalar (firmalar, mssislr) dyirlr. Lakin kiik biznesl mul olan bzi firmalar n istisna hallar nzrd tutulmuTorpaq vergisi d vardr. Bu vergi torpaq mlkiy-ytilrinin v ya istifadilrinin tsrrfat faliyytlrinin nticlrindn asl olmayaraq torpaq sahsin gr hr il sabit tdiy klind hesablanr. Vergitutma obyekti fiziki xslrin v mssislrin mlkiyytind v ya istifadsind olan torpaq sahsidir. Bdc glirlri irisind sosial sorta ayrmalarnn da rolu artr. Sosial sorta ayrmalar hm ayr-ayr xslr, hm d mssislr trfindn dnilir. Bununla laqdar olaraq xsi mlak sortas v sosial sortan birbirindn frqlndirmk lazmdr. Birinciy tikintinin, mlakn v s. icbari v ya knll sortas aiddir. Ikinciy is qanun-vericilikd myyn olunmu norma il mk haqqna gr hesablanan v istehsal xrclrin daxil ediln, yaxud da iilrin mk haqqndan tutulan mbllr (msln, pen-siya fonduna hesablamalar) nzrd tutulur. Sosial sorta ayrmalar mqsdli xarakter dayr, bdcdnknar xsusi fondlara daxil olur v pensiya verilmsi, habel yardm gstrilmsin srf edilir. Dolay vergilrin nvlrindn biri aksizlrdir. Aksiz1 mtlrin sat v gstriln bzi xidmt nvlrinin tarif qiymtlrin lav klind myyn edilir. Bu verginin dyicilri istehlaklardr. Aksiz szn dar mnasnda mhdud miqdarda mtlrin, bir qayda olaraq ktlvi istehlak mallarnn qiymtlrin lav edilir. Geni mnada is dolay verginin iki nvn sat vergisi v lav dyr vergisini znd birldirir. Aksiz duzun sat qiymtin lav klind qdim Romada meydana glmidir. XVII XIX srlrd is mt-pul mnasibtlrinin genilnmsi il laqdar olaraq vergilrin balca nvn, Avropann qabaqcl lklrinin ksriyytind dvlt glirlrinin sas mnblrindn birin evrilmidir. Hazrda geni mnada baa dln aksiz, inkiaf etmi lklrd btn vergi glirlrinin tqribn 1/4-ni tkil edir. Aksizlr, clb olunma suluna gr iki yer blnr: 1) Frdi (sem) aksizlr; 2) Universal aksizlr. Kapitalizmin inkiafnn erkn alarnda frdi aksizlr geni yaylmd. Bu, balca olaraq duz, kr, kibrit, ttn, spirtli ikilrin qiymtlrin lav olunmudur. Imperializm mrhlsind sem aksizin amil edildiyi mtlrin siyahs genilndirilmi v avtomobillrin, soyu-ducularn, triyyat mallarnn qiymtlrin d daxil edil-midir. Son dvrlrd bu vergi benzin, a neft, qaz, habel telefon xidmtlri, nqliyyatda ykdanmas, avia v dmir yolu
1

biletlrinin qiymtlrin d lav edilir. Hazrda Almaniyada 20, Yaponiyada is 600-dn ox sem aksiz faliyyt gstrir. Ikinci dnya mharibsindn sonra inkiaf etmi lklrin oxunda sem aksiz universal aksiz v ya dv-riyy vergisi mssislrin mumi glirindn faizl alnan vergi lav edilmidir. Hazrda dvriyy vergisi demk olar ki, iki lkd AB v Kanadada ttbiq edilir. Dvriyy vergisi ntic etibaril praknd sat qiymtlrinin vasitsil istehlaklar trfindn dnilir. XX srin 60-c illrind is Qrbi Avropa lklrind dvriyy vergisinin vzin universal aksizin yeni nv lav dyr vergisi ttbiq olunur. Verginin bu nvnn dvriyy vergisindn frqi ondadr ki, o, mtlrin btn dyrindn deyil, istehsal v satdan ibart olan mumi zncirin hr sonrak mrhlsind lav dyrdn alnr. Baqa szl, vergiy, irktlrin z mhsullarn realladrdqdan sonra ld etdiklri pul v gstrdiklri xidmtlr gr daxil olan mbll, mal satanlardan satn alnm xammal, yarmfabrikat v xidmtlr srf olunan xrclr arasndak frq kimi hesablanan lav dyr gr myyn edilir. lav dyr vergisi tcrbd aadak kimi hesablanr. Myyn edilmi norma il satlm mhsullarn btn dyrin gr vergi mbli hesablanr, sonra bundan hmin mhsullarn istehsalna srf olunan xammal, yanacaq, yarmfabrikat v xidmtlrin dyrin gr hesablanan vergi xlr. lav dyr vergisi bir qayda olaraq ayda bir df dnilir v vergi drcsi 8-20% arasnda trddd edir. Almaniyada v Byk Britaniyada snayenin btn sahlri v xidmt nvlri n vergi drclri eynidir. lav dyr vergisi sas etibaril praknd sat qiymtlrinin trkibind istehlaklar trfindn dnilir. lav dyr vergisindn mssislrin xarici iqtisadi faliyytlrini tnzimlmk n kifayt qdr smrli istifad edilir. Bir ox lklrd xaric mal ixrac edn ms-sislri stimulladrmaq mqsdil onlarn ixrac etdiklri mhsullarn qiymtlrin daxil edilmi lav dyr vergisi sonradan zlrin qaytarlr. lkmizd araq-konyak v spirt qatlm ikilr, ampan rab, piv, nr v qzl balq krs, tbii xz v gn-dri mmulat, mit kondisionerlri, manda toxun-mu xalalar v xala mmulatlar, minik manlar, mxt-lif nv siqaretlr v s. zr aksiz vergisi myyn edilmidir. Digr vergi nvlri d (mlak, yol, mdn, yerli) vardr. mlak vergisinin obyekti fiziki v hquqi xslrin xsusi mlkiyytind olan binalar, avtonqliyyat, su v hava nqliyyat vasitlri, yol vergisinin obyekti lknin razisin daxil olan xarici lklrin avtonqliyyat vasitlri, mdn vergisinin obyekti is yerin tkindn xarlan faydal qazntlardar. Yerli vergilr (bldiyy vergilri) mvafiq qanunla myyn ediln, bldiyylrin qrarlarna sasn ttbiq olunan v onlarn razilrind dniln vergilrdir. Bldiy-ylr z razilrind yerli vergitutma zr gztlr ed v myyn hdlrd vergi drclrini dyidir bilrlr. Myyn olunmu qaydalara gr bzi vergilr mrkzi, bzilri is yerli bdcy daxil olur. Msln, aksizlr tamamil yerli bdcy daxil olur, korporasiyalarn (firmalarn) mnftindn tutulan vergilr is mrkzi v yerli

bdc arasnda myyn nisbtd bldrlr. Lazm gldikd yerli bdc mrkzi bdcdn subsidiya alr. Bazar iqtisadiyyatnn inkiaf etdiyi lklrd bd-cnin mdaxilinin 40%-i xsi glirlrin, 10%-i korporasi-yalarn mnftindn tutulan vergilrin, 30%-i sosial vergi-lrin (ayrmalarn), 10%-i lav dyr, 5%-i gmrk, 5%-i is digr vergilr v vergi daxilolmalarnn payna dr. Mstqim vergilri istehlaklardan tutmaq mmkn deyildir. Onlardan yalnz torpaq vergisini v digr danmaz mlakdan alnan vergilri tutmaq tinlik trtmir. Ona gr ki, bu vergilr icar haqq v mnzil kiraysin, knd tsrrfat mhsullarnn qiymtlrin daxil edilir. Dolay vergilri is mt v xidmtlrin elastikliyi gstricisindn asl olaraq son istehlaklardan tutmaq mmkndr. Bel ki, tlbin elastikliyi aa olduqda verginin ox hisssini istehlakdan "xartmaq" mmkn olur. Tlbin elastikliyi yksk olduqda, dolay vergilrin artrlmas istehlakn, tklifin elastikliyi yksk olduqda is bu, xalis mnftin azalmasna sbb olur. Bu da z nv-bsind srmay qoyuluunun ixtisar olunmasna, kapitaln digr faliyyt sahsin axb getmsin rait yaradr. Vergilrl bal btn msllr dvltin qanunvericiliyi sasnda tnzimlnir. 3. Vergitutmann prinsiplri, mexanizmi v tnzimlnmsi. Vergitutmann sas prinsiplri aadaklardr: 1) Vergilr haqqnda qanunvericilikd vergitutmann mumi, brabr, daltli olmas tmin edilmli, vergi iqtisadi cht-dn saslandrlmaldr; 2) Vergi drclri, vergi dyicilrinin imkan, yni glirlri nzr alnmaqla myyn edilmlidir. Baqa szl, fiziki v hquqi xslrin imkanlar mxtlif olduuna gr onlar n vergi drclri d mx-tlif olmaldr. Yzilliklr rzind glirlrdn v mlakdan mtrqqi drclrl vergi tutulmasnn zruriliyi ideyas cmiyytin siyasi dairlrind geni mzakir obyekti olmu, partiya proqramlarnda, vergi qanunvericiliklrind z ksini tapmdr; 3) Glirlr vergitutmaya bir df clb edilmlidir. Bu prinsipin hyata keirilmsin inkiaf etmi lklrd dvriyy vergisinin lav dyr vergisi (DV) il vz edilmsini misal gstrmk olar. Daha yani olsun dey, aadak misal nzrdn keirk. Tutaq ki, firma dmir filizi, qara metal qrntlar, koks, khnlmi sas kapitaln yenilri il vz edilmsi n avadanlqlar satn alr, uun istehsal edir v onu satr. O, satn ald mhsullarn dyri il satd mtnin dyri arasndak frq gr DV dyir. Baqa bir zavod uunu satn alr, polad istehsal etmk n onu prokata evirir. Demli, zavod satn ald uunun dyri il istehsal etdiyi prokatn dyri arasndak frq gr DV dyir. Sonrak mr-hld prokat, baqa bir mhsula, deyk ki, man detalla-rna evrilir v onlarn dyri arasndak frq gr DV dnilir. Buradan aydn olur ki, DV dvriyy vergisin nisbtn myyn stnlklr malikdir; 4) Vergilr hkmn dnilmlidir. Bunun n vergi sistemi el hazrlanmaldr ki, vergilrin dnilmsinin labdly, hans qaydada, n vaxt v hans mbld dnilmli olduu haqqnda vergi dyicilrind tam tsvvr olsun, he bir bh yeri qalma-sn; 5) Vergi sistemi v onun dnilmsi qaydas

dyicilr n olduqca sad v aydn, ylmas is vergi orqanlar n iqtisadi chtdn lverili olmaldr; 6) Vergilr onun dyicilri arasnda mvcud olan siyasi, ideoloji v digr xsusiyytlr sas gtrlmkl myyn olunmal v ayr sekiliy yol verilmmlidir; 7) Vergi sistemi evik v dyi-n ictimai-siyasi tlbata asanlqla uyunladrla biln olmaldr; 8) Vergi sistemi, yaradlan DMin yenidn blgsn tmin etmli v dvlt trfindn hyata keiriln iqtisadi proqramladrmann n smrli alti olmaldr. Vergi dyicisi v vergitutma obyekti, vergitutma bazas, vergi dvr, vergi drcsi, verginin hesablanmasnn qaydas, verginin dnilmsi qaydas v mddti myyn olunduqda vergi d myyn olunmu hesab edilir. Vergitutmann aadak formalar vardr: 1) Bilava-sit mnbdn (glir v ya mnft ld edilndk) vergi tutulmas; 2) Byannam zr (verginin glir v ya mnft ld edildikdn sonra) vergi tutulmas. Bunlara uyun olaraq vergitutma obyektlri glir, mnft, mlak, torpaq, faydal qazntlar v s. ola bilr. Vergitutma bazas dedikd vergitutma obyektinin vergi tutulan hisssinin kmiyyt ifadsi baa dlr. Vergilr myyn olunduqda, bir sra gztlr d nzrd tutula bilr Bu v ya digr vergi nvnn dnilmsi n vergi bazasnn sas gtrln hisssi vergi drcsi (vergitutma normas) adlanr. n aa, n yksk v orta vergi drc-lri bir-birindn frqlnir Vergilri mk haqqndan tutmaq daha asandr, nki vergi mk haqq hesablanarkn tutulur v ondan yaynmaq mmkn deyildir n byk tinlik zn korporasiyalardan vergil-rin alnmasnda gstrir. nki onlar istehsal xrclrini sni surtd artrmaq, mxtlif nv gztlr, investisiya mka-fatlar, dvlt orqanlar trfindn icaz veriln mxtlif fondlara ayrmalar v s. hesabna zlrinin vergiy clb olunan mnft mbllrini azaltmaa alrlar. Vergi tutularkn torpan v digr danmaz mlakn dyrinin myyn olunmasnda da problemlr meydana xr. Sahibkarlq faliyytindn, rantyedn gln, habel azad pe sahiblrinin (hkimlr, vkillr v s.) ld etdiklri glirlrdn vergilrin alnmasnda da myyn tinliklr meydana xr. Bu glirlrdn vergilr tn ilin yekunlar nzr alnmaqla, btn cari il rzind dnilir v bir nv "avans" dnilrini xatrladr. Axrnc haqq-hesab is ilin yekunlarna sasn vergi deklarasiyas zr aparlr. Demli, slind bu vergi dyicilri verginin bir hisssinin dnilmsi n bir nv mhlt ld etmi olur v onun kmiyytini azaltmaq imkan qazanrlar. Bundan baqa, sahibkarlq faliyytindn ld ediln xsi glirlrdn, korporasiyalarn mnftindn v danmaz mlakdan dniln vergilrin dzgnlynn yoxlanlmas oxsayl maliyy mfttilri tatlarnn, bzi lklrd is htta maliyy polisinin saxlanmasn tlb edir. Vergilrin tnzimlnmsi d byk hmiyyt ksb edir. Vergilrin tnzimlnmsi dedikd fiziki v hquqi xslrin vergilrin azaldlmas n qvvd olan qanun-vericilik rivsind z hquqlarndan istifad etmlri

nzrd tutulur. Bunun sasn qanunla icaz veriln btn gzt v imkanlardan tam istifad edilmsi tkil edir. Tsrrfat subyektlrinin zlrinin maddi mnafel-rini mdafi etmk hquqlar bazar iqtisadiyyatnn mahiy-ytindn v bu sahd inkiaf etmi lklrin tcrbsindn irli glir. 1935-ci ild hakim C.Sanderlend AB-n Ali Mhkmsi adndan bel bir byant vermidir ki, vergi dyicilrinin vergilri qanunla icaz veriln vasitlrl azaltmaq hququ he bir mbahis doura bilmz. Vergilrin tnzimlnmsi il vergidn boyun qarl-masn eynildirmk olmaz. Vergidn boyun qarmaq o demkdir ki, ayr-ayr xslr v ya irktlr vergi gztl-rindn qeyri-qanuni istifad etmy, vergini qsdn dm-my chd gstrirlr. Masir dvrd vergilrin tnzimlnmsind aadak istiqamtlr zn gstrir: Birinci istiqamt hquqi xslrin vergitutmann n optimal tkilatihquqi formalarn semlri. Btn dn-yada qeyri-mhdud msuliyytli irktlr mhdud msuliy-ytli irktlr isbtn az vergi dyirlr. Bundan baqa, bzi lklrd vergi gztlri hr hans bir firmann digr firmalarn kapitalnda itirakna gr ld etdiyi dividend amil edilir ki, bu da firmalarn formal olaraq birlmlri v maliyy qruplar yaratmalar n stimul hazrlayr. Ikinci istiqamtvergitutmann sviyysi nqteyi-n-zrindn firmalarn yerldirilmsi, yaxud da qeydiyyatdan keirilmsi n yerin seilmsi. Bir ox lklrd ayr-ayr yaltlr, tatlar, vilaytlr n daimi vergi gztlri mvcuddur. Dvlt bunlardan iqtisadiyyatn tnzimlnmsi alti kimi istifad edir. Bu gztlr regional uyunsuzluqlar aradan qaldrmaq mqsdini gdr. Btn dnyada mxtlif nv srbst iqtisadi zonalar inkiaf etmkddir. Bunun balca sbblrindn biri hmin razilrd xarici v yerli firmalar n vergi gztlrinin myyn edilmsidir. nc istiqamtfirmalarn istehsal, kommersiya v maliyy faliyytlri il laqdar qvvd olan vergi gzt-lrinin thlili v onlardan istifad edilmsi. Bununla laq-dar olaraq irktlrin maliyy mtxssislri vergilrin stimulladrlmas sahsind ba vern dyiikliklri ox yax bilmli v onlar daim izlmlidir. Ona gr ki, sas kapita-ln amortizasiyasnn hesablanmasnda ox srtli dyiik-liklr ba verir; amortizasiya normalar, "gizli" ehtiyatlarn realladrlmas v yeni texnologiyadan istifad n mka-fatlandrma, gnclrin istehsalat tlimi qaydalar srtl dyiir. Drdnc istiqamt mnftdn v srbst kapital-dan n lverili rtlrl istifad edilmsi, investisiya siya-stinin seilmsi. Bu, lav vergi gztlri ld edilmsi, htta vvllrd dnilmi vergilrin bir hisssinin geri qay-tarlmasn tmin ed bilr. Dvltin iqtisadi siyastind investisiya mkafatlar, dotasiyalar, ETTKI-nin maliyyldirilmsi, ixtisasn artrl-mas, sosial v ekoloji tdbirlr zr gztlr geni yer verilir. Bu gztlr sas etibaril sahlr, regionlar zr ox vacib v orta mddtli mummilli dvlt proqramlarnda nzrd tutulur. gr irktlrin investiya siyasti dvlt proqramlarnn mqsd v rtlrin uyun glirs, onlar vergilrin azaldlmasna mid bsly bilrlr. Msln, XX srin 80-ci illrinin

axrlarnda Hollandiyada firmalar dvl-tin orta mddtli proqramna uyun olaraq kapital qoyar-kn onlara, srf olunan investisiyann 25-30%-i qdr vergi gztlri edilmidir. Braziliyada bu gztlr kapital qoyu-luunun 1/3-ni tkil edir. Vergilrin tnzimlnmsi istiqa-mtlri dyimz deyildir. Konkret raitdn asl olaraq onlarn tnzimlnmsind myyn dyiikliklr edil bilr v edilir. 4. Vergitutmann beynlxalq aspektlri. Vergi sisteminin seilmsi v dyidirilmsi, vergi drclri v gztlrin myyn edilmsi ayr-ayr lkl-rin qanunverici v icraedici orqanlarnn slahiyytlrin daxildir. Lakin mxtlif lklrin hkumt orqanlar vergi siyasti sahsind z aralarnda fal mkdalq edirlr. Bunu zruri edn sas rtlr lklr arasnda ikitrfli v oxtrfli tsrrfat laqlrinin intensivlmsi, iqtisadi inteqrasiyann inkiaf etmsi v bununla da dnya bazar-larnda brabr rqabt raitinin yaradlmas v s.-dir. Ayr-ayr lklrd istehsal olunan mt v xidmt-lrin rqabt qabiliyytinin, onlarn kapital ixrac imkanla-rnn artrlmas tkc btvlkd milli iqtisadiyyatn sm-rliliyindn deyil, hm d milli firmalarn xarici iqtisadi fa-liyytd zldiklri tinliklrdn asldr. mumdnya ticart tkilat (TT) mhsul ixracnn stimulladrlmas n vergi gztlrini mhdudladrr. Bel ki, TT-nin zv olan lklr ixrac n istehsal olunan mhsullar mstqim (birbaa) vergilrdn azad ed bilmzlr. Odur ki, onlar ixrac olunan mhsullar n subsidiyalar ayrmaq mqsdi il baqa alternativlr axtarb tapmaldrlar. Bzi lklrd vergi gztlri mhsullarn ixrac n istehsal olunub-olunmamasndan asl olmayaraq b-tn istehsallara amil edilir. Msln, Byk Britaniyada inflyasiya ba verdikd dyn zrri azaltmaq v ixrac olu-nan mhsullarn rqabt qabiliyytini artrmaq mqsdil yaradlan maddi dvriyy vsaitlri ehtiyatlarna qiymt verrkn btn istehsallara xsusi gztlr nzrd tutulur. Beynlxalq iqtisadi mnasibtlr lav dyr vergisi d tsir gstrir. Mlum olduu kimi, DV bir qayda olaraq ixrac olunan mhsullara amil edilmir. Lakin harada istehsal edilmsindn, baqa szl, hans lknin mhsulu olmasndan asl olmayaraq bu v ya digr lknin daxili bazarnda realladrlan btn mt v xidmtlrin qiymtlrin lav dyr vergisi daxil edilir. Ona gr d DV, ixrac olunmaq n mhsul istehsalnn stimulladrl-masna sbb olduu halda, mhsullarn idxal edilmsin ngl trdir, nki DV dolay vergidir v TT-nin mh-dudiyytlri il zlmir. Inkiaf etmi lklrin hamsnda demk olar ki, on-larn razisind ld ediln btn glirlrdn vergi tutulur. Bir sra lklrd msln, AB, Kanada, Yaponiya, Byk Britaniya, Rusiya v i.a., - onlarn xaricd faliyyt gs-trn fiziki v hquqi xslrinin ld etdiklri glirlr d vergiy clb edilir. Bu is o demkdir ki, fiziki v hquqi xslrin ld etdiklri glirlr ikiqat vergiy clb oluna bilr. Mxtlif inteqrasiya qruplamalarna daxil olan l-klrd vergi sistemlrinin bir-birin yaxnlamas meyli zn gstrir. Bunu Avropa Ittifaqna

daxil olan lklrin timsalnda daha aydn grmk olar. Bel ki, perspektivd, Avropa Ittifaqna daxil olan lklrd mumi vergi dr-clrinin myyn edilmsi, ikiqat vergitutmann aradan qaldrlmas v s. nzrd tutulmudur. Bundan baqa, artq indi bu lklr DV-nin vahid drcsi (15%) v vahid minimum aksiz rsumu haqqnda razlq ld etmilr. Bu lklrd buraxlan istiqrazlar n milli vergilr bir-birin yaxnlam (1-2% tkil edir) v qiymtli kazlar zr rsumlar lv edilmidir.

Mvzu 19. Kredit sistemi v banklar( 2 saat). Plan 1. Kreditin mahiyyti, prinsiplri v nvlri. 2. Banklar v onlarn nvlri. Bank mliyyatlar. 3. Dvltin kredit siyasti. 1. Kreditin mahiyyti, prinsiplri v nvlri. ox mhm iqtisadi kateqoriya olan v ssuda, borc mnasn vern kredit sz latnca "Creditum" v etibar edirm, inanram mnasn vern "Credo" szlrindn ml glmidir. Borc veriln pul, yaxud da mtnin mqabilind faiz dnilir. Kredit mnasibtlri dedikd borc (ssuda) fondunun ml glmsi v hmin vsaitdn myyn mddt, qayta-rlmaq v faiz dnilmk rtil hquqi v fiziki xslr borc verilmsi il bal meydana xan mnasibtlri ifad edn iqtisadi laqlr nzrd tutulur. Buradan aydn olur ki, kreditin verilmsi aadak prinsiplr saslanr. Kredit qaytarlma rtlri konkretldirilmkl: 1) Mddtli; 2) Mqsdli; 3) Tminatl v 4) Faizli olmaldr. Kredit, pul vsaiti fondlarnnborc kapitalnnh-rktinin xsusi formasdr. Borc kapital myyn faiz m-qabilind v qaytarlmaq rtil veriln pul vsaitidir. Borc kapitalnn sas mnblri aadaklardr: a) Kapitaln dv-ran prosesind, iqtisadi vahidlrin srbstlmi pul vsait-lri; b) Xsusi pul fondlar klind mvcud olan pul ehti-yatlar; c) halinin btn tbqlrinin pul glirlri v mantlri; q) Dvltin pul ehtiyatlar; d) Tdavld nqd pul ktlsinin artrlmasna olan tlbatla laqdar hyata kei-riln pul emissiyas. Bazar iqtisadiyyat raitind kredit aadak vzif-lri yerin yetirir: 1) Mvqqti srbstln pul vsaitini s-frbrliy alr; 2) Sonradan qaytarlmaq rtil pul vsaitini yenidn bdrr; 3) Tdavld istifad olunmaq n kre-dit

pullarn (banknotlar v xzin biletlrini) "yaradr" v kredit mliyyatlarn hyata keirir; 4) mumi pul tdavln tnzimlyir. Kreditin blg funksiyas znn hm pul vsaitlri-nin sfrbrliy alnmasnda, hm d onlarn yerldirilm-sind gstrir. Kreditin emissiya funksiyas onda tzahr edir ki, kreditldirm prosesind dni n vsait yaranr. Kreditin nzartetm funksiyas is zn borclu v kreditorlarn faliyyti zrind aparlan mahid prosesind, mtrilrin dm qabiliyytlrinin qiymtlndiril-msind, kreditldirm prinsiplrin ml olunmas zrin-d nzartin hyata keirilmsind gstrir. Kredit, qaytarlma mddtin gr iki yer blnr: 1) Qsa mddtli kredit; 2) Uzun mddtli kredit. Qsa mddtli kredit adtn xammal, material, yana-caq v s. satn almaq mqsdil bir il mddtin verilir v demli, dvriyy kapitalnn (dvriyy vsaitlrinin) dvra-nna xidmt edir. Uzun mddtli kredit is bir ildn ox mddt, sas kapitaln (binalar, manlar, avadanlqlar v s.) brpa olunmas v yenildirilmsi n verilir. Qsa mddtli kredit aadak kimi tsnifldirilir: 1) Kreditldiriln obyektlrin iqtisadi xarakterin gr: a) mt material qiymtlilrinin (xammal v sas materiallar, ehtiyatlar, bitmmi istehsal) satn alnmas, ha-bel, mvqqti ehtiyaclarn dnilmsi n ehtiyat yaradlmas mqsdil veriln kredit; b) Xrclrin dnilmsi (mvsmi istehsalatlar, yeni istehsalatlarn hazrlanmas v s.) n veriln kredit; c) hazr mhsullarn yklnmsi, ak-kreditivlrin almas v s. laqdar olaraq hesablamaq n veriln kredit; q) Yklnmi hazr mhsullarn dyri-nin dnilmsi n vsait vaxtnda dnilmdikd veriln tdiy krediti; d) Srbst pul vsaiti olmadqda mvqqti tlbatn dnilmsi n veriln birdflik kredit; 2) dnilm mddtlrin gr: a) Mddtli kredit; b) Vaxt uzadlm kredit; c) Vaxt kemi kredit; 3) dnilm mnblrin gr: a) Borclunun vsaiti hesabna dniln kredit; b) Qrant vsaiti hesabna dniln kredit; 4) Tminolunma prinsiplrin gr: a) Birbaa t-minolunma il veriln kredit; b) Dolays il tminolunma il veriln kredit; c) Tminat tlb olunmayan kredit (blank krediti). Kreditin aadak formalar vardr: kommersiya, bank, istehlak, ipoteka, banklararas, tsrrfatlararas, dvlt v beynlxalq kreditlr. Onlar bir-birindn istifa-dilrin trkibin, borc veriln obyektlr, faiz drclrin v faliyyt dairlrin gr frqlnirlr. Kommersiya krediti faliyytd olan sahibkarlarn mt formasnda birbirilrin verdiklri kreditdir. Bu kre-ditin sas mqsdi mtlrin realladrlmas prosesini srtlndirmkdir. Kommersiya kreditind alc v satc arasnda vasiti rolunu veksel oynayr. Veksel mtni borc alan sahibkarn onu borc vern sahibkara nzrd tutulan mddtd myyn mbld pulu dmsin dair xsusi borc thhddr. Verksel sad v krm ola bilr. Borclu dmli olduu mbli birbaa kreditora verdikd veksel sad, gstriln mbl dnilmk n nc xs verildikd is krm olur. Demli, sahibkarlar veksel

vasitsil z aralarnda hesablama apara bilirlr. Vekselin bir xsdn digrin verilmsi onun zrind "trc qeyd" edilmsil rsmildirilir v buna iqtisadi dbiyyatda "indossament" deyilir. Kommersiya krediti zr faiz dr-csi bank krediti zr faiz drcsindn aa olur. Lakin aadak sbblr gr kommersiya krediti mhdud xarakter dayr: 1) Kreditor borcu znn mt ehtiyatlarndan v mhdud miqdarda ver bilr; Bu o demkdir ki, msln, qnnad firmasnn sahibi neft sna-yesinin sahibin kredit ver bilmz; 2) Bzi hallar, msln istehsaln yenildirilmsi v kreditldirilmsin zrurt olduu mqamlar nzr alnmazsa, kommersiya krediti bir qayda olaraq qsa mddt verilir; 3) Kommersiya kreditin-dn bir sra cari ehtiyaclarn dnilmsi n istifad edil bilmz. Btn bunlar kreditin digr nvn bank kreditini zruri edir. Bank krediti banklar v baqa kredit maliyy tsisatlar trfindn pul formasnda hquqi xslr, ha-liy, dvlt, xarici mtrilr verilir. Bank krediti kommersiya kreditin nisbtn bir sra stnlklr malikdir. Bu, zn onda gstrir ki, o kommersiya krediti kimi mhdud xarakter damr, istniln hquqi v ya fiziki xs, hm d daha uzun mddt veril bilr. Buradan da bel bir ntic xarmaq olar ki, bank krediti istehsaln miqyasnn genilndirilmsi, sas kapitaln tzlnmsi, yeni iri v tex-niki chtdn tchiz olunmu mssislrin ina olunmas-nn gcl amilidir. Istehlak krediti istehlak mallarn mhltl satn al-maq, yaxud da gstriln xidmtlrin haqqn dmk n ticart, bank v baqa maliyy tsisatlar trfindn verilir. Bu kredit qsa v orta mddtli olur. sas etibaril halinin uzunmddtli istifadsi n nzrd tutulan eylr avtomobil, ev, ba evi, mebel, mit texnikas v i.a. olan tlbini stimulladrr. Ipoteka krediti danmaz mlakn girov qoyulmas mqabilind verilir. O, torpan v tikililrin satn alnmas, yaxud da ina edilmsi n verilir v uzun mddtli olur. Ipoteka krediti kreditor n n "etibarl" kreditlrdn hesab edilir. Banklararas kredit dedikd, banklarn bir-birilrin verdiklri kredit nzrd tutulur. Tsrrfatlararas kredit kommersiya kreditin bnzyir, lakin pul formasnda hya-ta keirilir. Dvlt krediti iki yer blnr: 1) Mxsusi dvlt krediti; 2) Dvlt borcu. Birinci halda dvltin kredit tsi-satlar iqtisadiyyatn mxtlif blmlrini kreditldirirlr. Ikinci halda is dvlt debitor, fiziki xslr kreditor olurlar. Baqa szl, dvlt z xrclrini dmk, birinci nvbd bdc ksirini aradan qaldrmaq n qiymtli kazlar buraxr, onlar maliyy bazarnda yerldirir. Buna dvltin daxili borcu deyilir. Beynlxalq kredit dvltin z, banklar v xsusi xslr trfindn digr lklr veriln kreditdir. Beynl-xalq maliyy tkilatlar da kredit verirlr. Beynlxalq kreditin iki formas vardr: 1) Kommersiya krediti; 2) Bank krediti. Beynlxalq kredit tyinatna gr d iki yer blnr: 1) Mhsuldar kredit; 2) Qeyri-mhsuldar kredit. Kreditdn birinci halda tsrrfat ehtiyaclar n manlar, avadanlqlar, xammal v materiallar satn almaq, ikinci hal-da is qeyrimhsuldar mqsdlr, msln, mhariby hazrlamaq mqsdil iqtisadiyyat hrbildirmk n istifad edilir.

Beynlxalq kredit mddtin gr qsa (bir ildk), orta (bir ildn be ildk) v uzun mddtli (be ildn ox) ola bilr. Pul formasnda beynlxalq kredit dvltin xarici borcu deyilir. Beynlxalq kreditdn ksriyyt hallarda sat bazarlarn, xammal mnblrini v nfuz dairlrini l keirmk n istifad olunur. Inkiaf etmi lklr beynl-xalq krediti hm d myyn rtlrl verirlr. Bu rtlr kreditdn hans mqsd n istifad edilmsi, mtlrin hans hisssinin borc vern lkdn satn alnmasna ynl-dilmsi v s. aiddir. Bellikl, kreditcmiyytin sosial-iqtisadi inkiafn-da byk rol oynayr v bazar iqtisadiyyatnn ayrlmaz tr-kib hisssidir. Kreditin mahiyyti v vziflri kredit sistemi vasit-sil realladrlr. Kredit sistemi is iki chtdn nzrdn keirilir: 1) Funksional chtdn; 2) Tsisat chtdn. Kredit sistemin funksional chtdn yanadqda kredit mnasibtlrinin, kreditldirmnin forma v metod-larnn toplusu nzrd tutulur. Bu zaman kredit sisteminin bank, kommersiya, istehlak, dvlt v beynlxalq kreditdn ibart olduu tsvvr edilir. Kredit sistemin tsisat chtdn yanadqda, kredit-ldirmnin sas prinsiplrin uyun olaraq pul vsaitlrini formaladran, yaxud da onu clb edn v borc vern kredit tsisatlarnn toplusu nzrd tutulur. Kredit tsisat mnft gtrmk mqsdil aadak bank mliyyatlarnn hamsn, yaxud da onlarn bir hisssini yerin yetir biln hquqi xs demkdir: 1) Fiziki v hquqi xslrin pul vsaitlrini mant qoyuluu kimi clb etmk (fiziki xslrin pul vsaitini faliyyt gstrdiyi mddt bir ildn ox olan tkilatlar clb ed bilrlr); 2) Bu vsaitlri z adna olan hesablarda yerldirmk; 3) Hquqi v fiziki xslrin bank hesablarn amaq v aparmaq; 4) Hesab sahiblrinin tapr il hesablamalar hyata keir-mk; 5) Pul sndlrini inkasso1 etmk, kassa xidmti gs-trmk; 6) Xarici valyutalar satn almaq v satmaq; 7) Qiy-mtli metallar clb etmk v yerldirmk; 8) Zmant vermk. Kredit tkilatlar olan banklar ilk mliyyat, qeyri-bank tkilatlar is yalnz ayr-ayr mliyyatlar yerin yetir bilrlr. Kredit tkilatlar, hminin mxtlif nv svdlmlrifaktorinq v lizinq mliyyatlarnyeri-n yetir, mslht v seyflri icary ver, istehsal, sorta v ticart faliyytindn baqa, digr faliyyt nvlri il d mul ola bilrlr. Mnft gtrmk mqsdi gdlmyn birg vzif-lrin hll edilmsi n kredit tkilatlar ittifaqlar v asso-siasiyalar, bank mliyyatlarn birg aparmaq n is qruplar v holdinqlr yarada bilrlr. Kredit tkilatlar z faliyytlrini qvvd olan qanunvericilik, zlrinin nizam-namlri v alnm lisenziya sasnda hyata keirir, myyn edilmi sviyydn az olmamaqla zlrinin nizamnam kapitallarn formaladrrlar. Ayr-ayr lklrin kredit sistemlrind mxtliflik olsa da, onlarn mumi chtlri d vardr. Bu, ondan iba-rtdir ki, onlarn hamsnda kredit sistemi bank sistemin-dn, habel mvqqti srbstln pul vsaitlrini sfrbr-liy ala v onlar mddtli, faizli v qaytarlmaq rtil yer-ldir biln qeyri-bank tsisatlarndan ibartdir. Beynl-xalq tcrbd qeyri-bank kredit-maliyy
1

mssislrin investisiya fondlar, maliyy v sorta irktlri, qeyri-dvlt pensiya fondlar, mant kassalar, lombardlar daxil edilir. Bu tsisatlar forma chtdn bank olmasalar da, bir ox bank mliyyatlarn yerin yetirir v banklarla rqabt aparrlar. Lakin bunlara baxmayaraq, dvltin kredit siste-minin sasn bank sistemi tkil edir. 2. Banklar v onlarn nvlri. Bank mliyyatlar. Kredit sisteminin mrkzind banklar dururlar. On-larn yerin yetirdiklri vziflrin kklri qdim dvrlr Qdim Babilistan, Misir, Yunanstan v Roma imperiyasgedib xr. Masir banklarn ilk varislri Florensiya v Venesiyada (1587-ci il) meydana glmidir. O dvrd bank-larn sas vziflri pul vsaitlrini mant qbul etmkdn v nqd olmayan hesablamalar aparmaqdan ibart olmu-dur. Sonralar bu prinsip nzr alnmaqla Amsterdamda (1605-ci il) v Hamburqda (1618-ci il) bank yaradlmdr. Ayrayr lklrd maliyykredit tsisatlar mr-kzi banklara, kommersiya banklarna v ixtisasladrlm kredit tkilatlarna blnr. Mrkzi banklar banknot buraxlmasn hyata kei-rir v dvlt mssissi hesab olunurlar. AB-da mrkzi bank (federal ehtiyat sistemi) qarq mlkiyytddir. Kommersiya banklar snaye, ticart v digr ms-sislrin kreditldirilmsi il laqdar mliyyatlar hyata keirn xsusi v dvlt mxsus olan banklardr. Onlarn sas vsait mnbyi mant klind qbul etdiklri pul ka-pitaldr. "Kommersiya banklar" termininin meydana gl-msi XVII srd onlarn ticart v yeni meydana glmkd olan snayey xidmt etmy balamalar il laqdardr. Xsusi kredit tsisatlar mxtlif nv kreditlr veril-msi sahsind ixtisasladrlm bank v qeyri-bank tki-latlarndan ibartdir. Msln, xarici ticart banklar mt-lrin idxal-ixracnn kreditldirilmsi, ipoteka banklar v irktlri danmaz mlak mqabilind uzunmddtli kredit verilmsi sahsind ixtisaslamlar. Bundan baqa, valyuta v pul - kredit mnasibtl-rini tnzimlmk mqsdil dvltlraras razlama sasn-da beynlxalq banklarBeynlxalq yenidnqurma v inki-af bank (Dnya Bank) v onun filiallarBeynlxalq Inkiaf Assosiasiyas v Beynlxalq Maliyy Korporasiyas, Beynlxalq Hesablamalar Bank, Regional Beynlxalq Inkiaf Bank, o cmldn Avropa Yenidnqurma v Inki-af Bank, Asiya Inkiaf Bank, Islam Inkiaf Bank v baqa banklar yaradlmdr. Azrbaycan Respublikas bunla-rn hamsnn tam hquqlu zvdr. Mrkzi bank aadak vziflri yerin yetirir: 1) lknin emissiya mrkzidir. Bu, mrkzi bankn n qdim v balca vziflrindn biridir. Masir raitd dvriyyd nqd pul ktlsinin olmas bir o qdr byk hmiyyt ksb etms d, mrkzi bankn lknin emissiya mrkzi olmas z hmiyytini yen d saxlayr. nki hl d dmlr v kredit sistemi n nqd pullar lazmdr.

Kommersiya banklar n kassa ehtiyatlarnn sfrbrliy alnmas v saxlanlmas vzifsini yerin yetirir. Bu, o demkdir ki, milli kredit sisteminin zv olan hr bir bank mrkzi bankda olan ehtiyat hesabndak mantlrin hcmi nzr alnmaqla myyn edilmi normada vsait saxlamaa borcludur. Ehtiyat normalarnn dyidirilmsi pul-kredit siyastinin sas metodlarndan biridir. Mrkzi bank hm d nny gr lknin malik olduu rsmi qzl-valyuta ehtiyatlarn saxlayr. Kommersiya banklarnn vziflri is bunlardr: mddtsiz depozitlri qbul edir, (cari hesablar aparr), ona nvanlanm eklrin dyrini dyir, sahibkarlara kredit verir. Kommersiya banklarn bir ox hallarda "maliyy univermaqlar" v ya supermarket kredit tsisatlar da ad-landrrlar. nki bu kredit tkilatlar da milli iqtisadiyyat miqyasnda hesablamalar hyata keirir v pul tdavln tkil edirlr. Onlarn apardqlar mliyyatlar sasnda kre-dit pullar (eklr, bank veksellri) meydana xr. XX srin 80-90-c illrind ayr-ayr lklrd kom-mersiya banklarnn sorta biznesin fal mdaxil etmsi prosesi balamdr. Bunun nticsind kommersiya bankla-rnn gstrdiklri xidmt dairsi daha da genilnmidir. Onlarn universalladrlmas prosesinin yaxn glckd davam edcyi istisna deyildir. Ixtisasladrlm kredit tkilatlar (maliyy-kredit tsisatlar) XIX srd meydana glmilr. Lakin onlar uzun mddt pul-kredit dairsind kommersiya banklar il ayaq-laa bilmmilr. Buna baxmayaraq, ikinci dnya mharibsindn sonra bazar iqtisadiyyatnn inkiaf etmi olduu lklrd onlarn rolu kskin surtd artmdr. Bu, bir t-rfdn onlarn yerin yetirdiklri mliyyatlarn artmas, di-gr trfdn is kommersiya banklarnn faliyyt dairsin nfuz etmlri il laqdardr. Buna pensiya fondlarn misal gstrmk olar. Son onilliklrd bu fondlarda olan vsait ox srtd artm v Qrbd onlar qiymtli kaz-larn n iri alclarndan birin evrilmilr. Investisiya banklar emissiya tsisetm faliyyti il mul olurlar. Baqa szl, fond bazarlarnda yerldirmk n qiymtli kazlarn buraxlmas mliyyatlarn yerin yetirir v glir ld edirlr. Onlarn depozit qbul etmk v zlrinin xsusi shmlrinin sat, yaxud da kommersiya banklarnn krediti hesabna kapital clb etmk slahiy-ytlri yoxdur. Onlar z kapitallarndan mxtlif sahlr uzunmddtli kredit vermk n istifad edirlr. Kredit sistemind balca yerlrdn birini d kiik mantlri qbul edn geni mant mssislri qrupu tu-tur. mant mssislrinin mxtlif nvlri vardr. Bunlara mant banklar v kassalarn, qarq mant banklarn (AB-da kooperativ bank mssislrinin mxtlif nvlri), mxfi-mant banklarn (Byk Britaniya), borc-mant banklarn (AB), kredit ittifaqlarn v assosiasiyalarn v s. misal gstrmk olar. Sorta irktlri n vsaiti sfrbrliy alman spesifik formalarsorta vsiqlrinin satsciyyvidir. Onlar ld etdiklri vsait digr irktlrin istiqrazlarn v shmlrini, dvltin buraxd qiymtli kazlar satn alr, mssislr v dvlt uzunmddtli kredit verirlr.
2)

Pensiya fondlar zlrinin tkili v idar edilmsin, aktivlrin quruluuna gr frqlnirlr. Msln, sorta irktlri trfindn idar olunan sortalanm mssislr, yaxud da onlarn razl il banklar trfindn idar ediln sortalanm fondlar vardr. Investisiya irktlri z hdliklrini (shmlrini) xr-da sahibkarlar arasnda yayr v bu vsaitdn mxtlif sah-lrin qiymtli kazlarnn satn alnmas n istifad edir-lr. Xrda investorlar investisiya irktlrinin hdliklrini (shmlrini) hvsl alrlar. nki vsaitin mxtlif mssi-slrin shmlrinin satn alnmasna ynldilmsi ntic etibaril mantin itirilmsi thlksini azaldr. Banklarn yerin yetirdiklri vziflr z ksini onla-rn apardqlar mliyyatlarda tapr. Bank mliyyatlarnn aadak nvlri vardr: 1) Passiv mliyyatlar; 2) Aktiv mliyyatlar; 3) Xidmt gstrilmsi il laqdar olan mliyyatlar; 4) Banklarn xsusi mliyyatlar. Banklarn apardqlar passiv v aktiv mliyyatlar daha geni yaylmdr v ld ediln mnftin ox hisssi onlarn payna dr. Vsaitin clb edilmsi il laqdar olan mliyyatlara passiv, bu vsaitin yerldirilmsi v ondan istifad edilmsi il laqdar olan mliyyatlara is aktiv mliyyatlar deyilir. Bank ehtiyatlar is onun znn xsusi vsaitindn, clb edilmi vsaitlrdn v qiymtli kazlardan ibartdir. Banklarn btn ehtiyatlarnn czi bir hisssini xsusi vsait (msln, AB-da tqribn 8-10%-i), ox hisssini is clb edilmi vsait (depozit1) v qiymtli kazlar tkil edir. Bank yaratmaq n vvlc myyn mbld x-susi kapitala malik olmaq lazmdr. Lakin bu, xsusi bank tkil etmk n yalnz balanc nqtsidir. nki bank mliyyatlar clb edilmi vsaitlr saslanr. Intisadi cht-dn inkiaf etmi lklrd xsusi kapitalla clb edilmi kapital arasndak nisbt 1:101:100 arasnda trddd edir. Depozit dedikd bankn mtrilrinin (mant qo-yuluundan baqa) btn mddtli v mddtsiz mantlri nzrd tutulur. Depozit kimi qoyulan vsaitin mnblri mxtlifdir. Bnlar mssislrin, dvlt idar v tkilatla-rnn hesablarnda, ii v qulluqularn mk haqq hesa-bnda olan v mvqqti istifad edilmyn vsaitlrdn ibartdir. Depozitlr d iki qrupa blnr: 1) Tlb olunana-dk; 2) Mddtli depozitlr. mant, birinci halda mant-inin ilk tlbi il dnilir. Bu mant zr faiz drcsi aadr. Bzi lklrd is mantin bu nv zr faiz hesablanmas qadaan olunmudur. Depozitin bu nv ilk nvbd cari hesablamalar aparmaq n nzrd tutulmudur. Banklarda hr gn tdiy hesablamalarnn aparl-mas myyn mbld xrc tlb edir. Banklarn, bununla laqdar olan xrclri onunla dnilir ki, bankda "tlb olunanadk" hesab olan mtrilr zlrinin pul vsaitin-dn il rzind birdn-bir, tamamil istifad etmirlr. Baqa szl, mtrilrin hesablarnda nec deyrlr hmi qalq olur ki, banklar bundan mnft ld etmk n borc vermk mqsdil istifad edirlr. Mddtli mant is myyn edilmi mddt baa atdqdan sonra dnilir. Bunun iki nv vardr: 1) Xsusi mddtli mantlr; 2) Vsaitin gtrlmsin
1

dair qabaq-cadan xbrdarlq edilmk rti il qoyulan mddtli mantlr. Xsusi mddtli mantlr sahibin qabaqcadan myyn olunmu vaxtda qaytarla bilr. Demli, mddt baa atanadk hmin vsait bankn srncam vermk slahiyyti vardr. Mddtli mant, sahibi trfindn my-yn olunmu vaxtda gtrlmdikd bank ona cari hesabda olan vsait kimi srncam vermk slahiyytin malik olur. Bel mantlrin qbul olunduu mddt aadak drd qrupa blnr: 1) 30 gndn 89 gndk; 2) 90 gndn 179 gndk; 3) 180 gndn 359 gndk; 4) 360 gndn ox mddt qbul olunan mantlr. Xsusi mddtli mantlr mqavil vaxt qurtar-dqda, sahibi onu istniln hr sonrak gn gtr bildiyi halda, qabaqcadan xbrdarlq olunmaqla mddtli ma-ntlri gtrmk n onun sahibi xsusi riz il mracit etmlidir. Xbrdarlq mddti is 1 aydan 3 ayadk, 3 ay-dan 6 ayadk, 6 aydan 12 ayadk, 12 aydan yuxar ola bilr. Bu mantilr qrupunun hr biri n mvafiq faiz norma-s myyn olunur. mant qoyulular n sciyyvi olan cht ondan ibartdir ki, onlar lng artr, sahibin pulun mantd olma-sna dair vsiq-mant kitabas verilir. Ayrayr lklrd mant qoyulularnn iki nv vardr. Bunlardan biri ma-ntin gtrlmsin dair qanunla myyn edilmi, digri is mqavild nzrd tutulmu mddtlrd xbrdarlq edilmsidir. Banklarn passiv mliyyatlarna clb edilmi vsait d (baqa banklardan alnm kredit) aiddir. Passiv mliy-yatlarn bu nv adi kredit svdlmlri demkdir. Bura-da tbbskar bankdr. nki ona myyn mddtd, myyn mbld pul vsaiti lazmdr, bu mqsdl d o, pul bazarna z tutur. Passiv mliyytlarn bir qrupu da ipoteka v bank istiqrazlarnn buraxlmasdr. Bu mliyyatlarn mahiyyti ondan ibartdir ki, onlarn vasitsil bank qiymtli kazlar vermkl pul vsaitini sfrbrliy alr. Banklarn aktiv mliyyatlarnda kredit mliyyatlar v qiymtli kazlarla aparlan mliyyatlar bir-birindn ayrlr. Bunlardan birincisin ssuda, ikincisin fond mliy-yatlar deyilir. Bundan baqa, banklar kassa, aksept mliy-yatlarn, xarici valyutalar, danmaz mlakla laqdar sv-dlmlri d hyata keirirlr. Kredit mliyyatlar aadak lamtlr zr tsnif-ldiril bilr: 1) Tminatdan asl olaraq: tminolunma tlb edil-mdn (blank) v tminolunma tlb edilmkl aparlan kredit mliyyatlar. Tminolunma tlb edilmkl aparlan kredit mliyyatlar da aadak nvlr ayrlr: veksel (veksel satn almaqla veriln kredit) mliyyatlar, mt v ya qiymtli kazlar satn almaqla veriln kreditlr. Tminat olan kredit nvlrindn biri d qiymtli kazlarn girov qoyulmas mqabilind mrkzi v kommersiya banklar trfindn veriln lombard kreditidir. 2) dnilm mddtin gr: tlbolunanadk, ba-qa szl, borclunun v ya bankn tlbi il dniln, qsa mddtli (bir ildk), orta mddtli (1 ildn 5 ildk) v uzunmddtli (be ildn yuxar) kreditlr. 3) dnilmnin xarakterin gr: birdflik v hiss-hiss dniln kredit. 4) Faizin alnmas metoduna gr: faiz, kredit veril-dikdn drhal sonra (veksellrin uotu, istehlak kreditinin verilmsi) v ya kredit qaytarldqda, yaxud da kreditin verildiyi mddt rzind brabr hisslrl tutulur.

5) Borclularn kateqoriyalarna gr. Bu lamt zr kreditin dvd nv vardr: a) Kommersiya krediti; b) Fond birjalarnn vasitilrin veriln kredit; c) Knd tsrrfat krediti; q) Son istehlakn kreditldirilmsi il laqdar veriln kredit. Kommersiya krediti mssislr mvqqti dvriyy kapital atmazln v sas kapital zr qoyulular ta-mamlamaq, istehsal genilndirmk v s. mqsdlr n verilir. Fond birjalarnn vasitilrin is kredit, qiymtli kazlar satn almaq v birja mliyyatlarnda istifad et-mk n verilir. Knd tsrrfat krediti z d iki yer blnr: 1) Iri kapital xrclrini dmk n torpaq, tikililr v s. girov qoyulmas mqabilind veriln ipoteka kredi-ti; 2) Mvqqti (msln, mhsul realladrlarkn meyda-na xan) ehtiyaclarn dnilmsi n veriln qsa mddtli kredit. Son istehlakn kreditldirilmsi formada mmkndr: 1) Mnzil tikintisinin girov qoyulmas mqabilind veriln kredit; 2) Hiss-hiss dnilmkl istehlak mtl-rinin satn alnmas n veriln kredit; 3) Mddti baa atdqda birdflik dniln kredit. Banklarn borcverm mliyyatlar olduqca mrk-kb v oxpillli prosesdir. Borc gtrn, banka kreditin mqsdi, mddti, dnilmsi qrafiki v s. mlumatlar olan rsmi sndl mracit edir. Bundan baqa o, znn istehsal v maliyy faliyytinin btn trflri (istehlak kreditind is xsi vsaiti, gliri, i yeri v i.a.) haqqnda trafl mlumat vermy borcludur. Kiik firmalar "tminat", hminin zmanti (zmant vern) tqdim etmlidir. Kreditin verilmsin dair sifarilr bankn "uot-ssuda" mliyyatlar idarsin daxil olur. Buradan is onu borc gtrmk istynin ssudan dy bilcyin dair imkannn qiymtlndirilmsi n kredit bsin gndrirlr. Sifari iki- direktordan ibart olan uot-ssuda komitsind nzrdn keirilir. Btn sifarilr zr bu orqann tvsiyl-ri vaxtar direktorlar urasna bildirilir. Direktorlar uras is kreditin verilib-verilmmsi haqqnda qrar qbul edir. Xarici lklrin ksriyytind irktlr kredit, limi-tin-"kredit xttinin"-almas formasnda verilir. Msln, Ingiltrd "Overdraft" zr limit myyn edilir. "Over-draft" bank trfindn mtriy onun cari hesabndak qa-lqdan artq mbld kredit verilmsi demkdir. Kredit xt-tinin almas bankla borc gtrn arasnda razlq ld edil-diyini gstrir. Limit myyn mddt, msln, bir il md-dtin tyin edilir. Bu mddt rzind borc gtrn, bankla lav danqlar aparmadan istniln vaxt ssuda gtr bilr. Lakin borc gtrnin vziyyti pisldiyi halda, bank tsdiq olunmu limit daxilind ssuda vermkdn imtina etmk slahiyytini znd saxlayr. "Kredit xttinin" almas bir qayda olaraq bankn borc gtrn qarsnda myyn tlb qoymas il mayit edilir. Bu tlb ondan ibartdir ki, borc gtrn znn cari hesabnda adtn kreditin 20%-dn az olmayan mblini saxlamaldr. Bununla da bank btn kredit mblini gtrmy, yaxud da, onun baqa banka krlmsin imkan vermmkl borclunu zndn asl vziyytd saxlayr. lklrin oxunda banklar ilkin v ya baza faiz dr-clri (ingilisc prime rate, base rate) myyn edirlr ki, bunlar da birinci drcli borclular trfindn tminat veril-mi ssudalar zr hesablanr. Bu, kreditlr zr faizin n aa sviyysidir.

Kreditlr zr faiz drclri onun nv v hcmin-dn, borc gtrnin kapitalnn kmiyytindn, onun bank-la olan laqlrindn asl olaraq frqlndirilir. Faiz drc-sinin artmasna gr kreditlri aadak kimi sralamaq olar: birinci drcli borclular zr tminat verilmyn kreditlr (ilkin faiz drclri), birjalarda qiymtli kazlara, mtlr v avadanlqlara gr veriln kreditlr, debitor borclarna gr veriln kreditlr, tminat tlb olunmayan knd tsrrfat krediti, istehlak krediti. Banklarn fond mliyyatlarna qiymtli kazlarla aparlan mxtlif mliyyatlar, msln, xsusi investisiya-lar n qiymtli kazlarn satn alnmas, tz buraxlm qiymtli kazlarn ilkin yerldirilmsi, mtrinin tapr il qiymtli kazlarn satn alnmas v satlmas, qiymtli kazlar mqabilind ssuda verilmsi v s. kimi mliyyatlar aiddir. Qiymtli kazlarn alq-satqs banklara dividend v faiz klind lav mnft ld etmk imkan verir. Dvlt borclarnn yerldirilmsind d bank sisteminin rolu bykdr. Bel ki, banklar dvlt istiqrazlarn z vsaitlri hesabna satn alr, onlarn yenidn satn tkil etmkl ikinci bazar yaradrlar. Bu bazarda aparlan mliyyatlar adtn n iri banklarn (msln, AB-da 6 kommersiya v 13 investisiya banknn) lind cmlnmidir. Bunlar alq v satq mznnlri arasndak frqdn ibart olan byk mbld mnft ld edirlr. Banklar hm d balca vasitilikinkasso, akkredi-tiv, krm v ticartkomisyon mliyyatlarn yerin yetirirlr. Bunlarn irisind vkaltnam (trast) v lizinq mliyyatlar xsusi yer tutur. Vkaltnam mliyyatlar zahirn vasitilik mliyyatlar il oxar olsalar da, onun rivlrindn knara xr. Inkasso mliyyatlar o demk-dir ki, vasitilik edn bank z mtrisinin tapr il pul v mtpul sndlri zr vsaiti qbul edir. eklr, vek-sellr, qiymtli kazlar, xarici valyutalar v i. a. inkasso n qbul edil bilr. Bank inkasso mliyyatlarn apar-maqla komisyon haqq alr. Bu haqqn kmiyyti yerin ye-tiriln mliyyatn nvndn asldr. Akkreditivakkreditiv haqqnda sndd gstriln rtlri yerin yetirrkn myyn mbld pulun xsusi xs, yaxud da irkt dnilmsin dair taprqdr. Bu mliyyatlarda, akkreditiv almas haqqnda taprq vern mtri; akkreditivi aan bank; akkreditivin ald v onun rtlrinin yerin yetirilmsin nzart edn bank; akkreditivin alcs itirak edirlr. Pul v mt akkreditivlri bir-birindn frqlnir. Pul akkreditivi myyn mbld pulu lknin baqa hrin-d, yaxud da xaricd almaq n bank trfindn onu qo-yan xs veriln adl snddir. mt akkreditivlri topdansat dvriyyd mtlrin satclar il alclar arasnda hesablamalar n qbul edilir. Krm (barat) mliyyatlar o demkdir ki, bank tqdim olunmu pulu baqa yerd olan xs atdrr. Banklar xsusi xslr n aadak vkaltnam (trast) mliyyatlarn yerin yetirirlr: mlakn idar olun-mas hququndan mhrum edilmi xslr (dul qadn v kiilr, hddi-bulua atmam xslr) mvqqti kmk etmk; varislrin mnafelrin uyun olaraq vfat etmi xslrin mlakn idar etmk; daha ox mnft ld et-mk mqsdil kapital idar etmk

(shmlrin, yaxud da danmaz mlakn satn alnmas); qiymtlilri yanmayan seyfd saxlamaq v s. v i.a. irktlr n vkaltnam mliyyatlar xsusi xslr n eyni mliyyatlardan frq-lnir. Bel ki, bank irktlr n borclar zr zmant ve-rn olduu halda, bazar n buraxlan shmlrin qeydiyya-t zr agent kimi, korporasiyalarn pensiya fondlarndak vsaitinin idar olunmas zr is idaredn kimi x edir. Son illrd snaye irktlri arasnda maliyy lizinq-lri, yni ox bahal man v avadanlqlarn satn alnmas v icary verilmsi geni miqyas almdr. Adtn bank, yaxud da ona tabe olan lizinq irkti man v avadanlqlar tam dyrl satn alr v onlar istifad n icary verir. Icardar is bunun mqabilind vaxtar (ayda v ya rbd bir df) haqq verir ki, bunun hesabna da avadanln dyri dnilir, svdlmni kreditldirn mssisnin mnft ld etmsi tmin olunur. Masir dvrd banklar bir-biri il qarlql laqd olan yzlrl mliyyat v xidmtlri yerin yetirirlr. Bun-dan baqa aktiv v passiv mliyyatlar arasnda da asllq vardr. Banklar sas etibaril baqalarna mxsus olan kapi-talla mliyyat apardqlarna gr onlarn kreditldirdiklri v investisiya qoyduqlar vsaitin mbli xeyli drcd kredit mssissinin srbst pul vsaitlri v mantlrini sfrbrliy almaq qabiliyytindn asldr. Eyni zamanda bank sisteminin inkiaf il laqdar olaraq passiv mliyyatlarn aktiv mliyyatlardan asll ziflyir. Aktiv mliyyatlarla passiv mliyyatlar arasndak mumi laq il yana, ayr-ayr mliyyat nvlri arasnda da asllq vardr. Bankn mtrilri, xsusil d snaye m-ssislri v iri frdi vahidlr v mantilr, bir qayda ola-raq banklarn mxtlif nv xidmtlrindn istifad etmkd maraqldrlar. Borc kapital bazarnda gedn kskin rqa-bt mbarizsi banklar yeni xidmt nvlrindn istifad et-my, htta bzi hallarda pulsuz xidmt gstrmy mcbur edir. Masir dvrd bank faliyytinin inkiafnda nzr arpan meyllr aadaklardan ibartdir: masir banklar mxtlif mddtlr kredit verir, kommersiya veksellrini uota alr, qiymtli kazlar buraxr v onlar realladrr, vergilri hesablayr v tutur, mtrilr n amortizasiya ayrmalarnn uotunu, digr mhasibat v hesablama mliyyatlarn aparrlar. Onlarn mslht v informasiya-verm sahsind xidmtlri daha da genilnir. Bank, mssislrin, snaye v ticart firmalarnn balca investisiya layihlrinin seilmsind itirak edir, maliyy mliyyatla-rnn aparlmasna kmk gstrir. Banklar bu mqsdl zlrinin gcl EHM il tchiz olunmu hesablama mrkzlrindn istifad edirlr. Bank-larn apardqlar "praknd", yni ayr-ayr mantilrl laqdar olan mliyyatlar avtomatladrmaq n son dvrlrd avtomat kassa qurularndan istifad edilir. Bel qurular kredit mssislrinin binalarnda, byk maaza-larda, aeroportlarda, avtobus dayanacaqlarnda v s. yerlr-d qoyulur. Glckd btn tdiylrin xeyli hisssinin nqdsiz hesablamalar (bank eklri, kredit vrqlri) v "elektron pullar" (mtrilrin tapr il EHM riv-sind kredit mssislri trfindn hyata keiriln krmlrin kmyil) vasitsil hyata keirilcyi gzlnilir. Banklar kommersiya

hesab prinsiplri sasnda ilyir, gstriln xidmt mqabilind daha ox mnft ld etmy alr v buna nail olurlar. nki depozitlr gr verdiklri faiz nisbtn ssuda zr daha yksk faiz alrlar. Alnm v verilmi faiz mbllri arasndak msbt frq bankn mumi mnftini ml gtirir. Bankn mumi mnftin yuxarda gstriln xidmt nvlrin gr ld ediln faiz d daxildir. Mnftin bir hisssi bankn xrclrinin (mk haqq, dftrxana xrclri, binalarn saxlanmas v s.) dnilmsin srf olunur, yerd qalan is onun xalis mnftini ml gtirir. Xalis mnftin bankn xsusi vsaitin faizl olan nisbti mnft normas adlanr. 3. Dvltin kredit siyasti. Pul-kredit siyastinin mrkzind pul haqqnda nz-riylr durur. Bunlar zlrind, pulun v dvltin yeritdiyi pul-kredit siyastinin iqtisadiyyata tsirini ks etdirirlr. Lakin problemin aydnladrlmasna iki yanama metodu diqqti daha ox clb edir. Bunlardan biri modernldirilmi Keyns nzriyysi, digri is monetarizmdir. Onlarn ikisi d pul zr tklifin dyimsinin nominal MMin dyim-sin tsirini etiraf etslr d, mslni mxtlif mvqelrdn qiymtlndirirlr. Bel ki, Keynsilr pul-kredit siyastinin faiz drclrindn, monetaristlr is pul zr tklifdn ibart olduunu deyirlr. Keynsilrin fikrinc bazar iqtisadiyyat qeyri-sabit sistemdir. Ona gr d dvlt mxtlif vasitlrdn istifad etmkl, iqtisadiyyat, o cmldn pulkredit mnasibt-lrini tnzimlmlidir. Pul zr tklifin dyimsinin sbbi faiz drclrinin dyimsidir. Bu is z nvbsind inves-tisiyaya olan tlbin dyimsin gtirib xarr. Monetar siyast iqtisadiyyatn sabitldirilmsind fiskal v ya bdc siyasti qdr faydal deyildir. Lakin XX srin 70-ci illrind Keyns mktbind bhran balayr v bunun nticsind iqtisadi nzriyyd neoklassik istiqamt, o cmldn onun masir formas olan monetarizm stnlk qazanr. Masir monetarizmin tannm nmayndsi, Nobel mkafat laureat M. Fridmendir. Monetarizm nzriyy-sin gr bazar iqtisadiyyat daxiln sabit sistemdir. Mnfi hallar ona gr ba verir ki, dvlt iqtisadiyyata yersiz mdaxil edir. Ona gr d bu mdaxil minimuma endiril-mlidir. M. Fridmenin zn gldikd is o, uzun mddtli monetar siyastl tarazladrlm pul qaydalar ideyasn irli srmdr. Bunun mahiyyti ondan ibartdir ki, dvlt tdavld olan pul ktlsinin daim artmasn mdafi etmlidir. Bu artmn kmiyytini onun fikrinc aadak brabrlikl myyn etmk olar: M = P + Y Burada: Mpulun orta illik artmn (uzun mddt n, %-l); Y MM-in orta illik artmn (uzun mddt n %-l); P - gzlniln inflyasiyann orta illik artmn, (gzlniln inflyasiyann orta illik artm srtini hesabla-dqda inflyasiyann mumi sviyysindn dvltin, hmkar-lar ittifaqlarnn faliyyti il laqdar olan inflyasiya xlr) gstrir.

M.Fridmenin monetar qaydalar tdavld olan pul ktlsinin artmna ciddi nzart olunmasn - (illik 3-5 % olmaqla) nzrd tutur. Mhz pul ktlsinin bel artm iqti-sadiyyatda igzar fall artrr. Onun fikrinc tdavld olan pul ktlsi il rzind 3-5 %-dn ox artdqda inflyasiya ba verir, bu hddn az olduqda is MM-in artm srti aa dr. M. Fridmenin pul qaydalar ken srin 70-ci ill-rinin axrlarnda AB v Byk Britaniyann (reyqanomika v teterizm) pul-kredit siyastinin sasn tkil etmidir. Pul-kredit siyastinin masir nzri modellri d vardr. Onlar Keynsilik v monetarizmin n smrli n-srlrinin birlmi variantlardrlar. Baqa szl, hr nz-riyydn n smrli nsrlr seilmi v onlardan istifad edilmidir. Hazrda uzun mddtli dvrd pul-kredit siyas-tind monetar yanamalar stnlk tkil edir. Bununla bir-likd, dvlt n evik iqtisadi manevretmd faiz drcl-rinin bilavasit tsirindn istifad olunmasndan imtina et-mir, ksin ondan hrtrfli yararlanr. Grndy kimi, dvlt znn pul-kredit siyastin-d konkret raitdn asl olaraq hr iki nzriyynin nsr-lrindn istifad edir. Dvltin pul-kredit siyasti dedikd onun pul tda-vl v kredit sahsind hyata keirdiyi tdbirlr nzrd tutulur. Bu siyastin sas mqsdi kredit bazar v pul tdavln nzart etmkdn, habel inflyasiyaya qar fal mbariz aparmaqla, mvcud iqtisadi raiti tnzimlmk v salamladrmaqdan ibartdir. Pul-kredit siyasti ya kreditin v pul emissiyasnn stimulladrlmasna, yaxud da onlarn lngidilmsi v mh-dudladrlmasna ynldilir. Bunlardan birincisin kredit ekspansiyas, ikincisin is kredit restriksiyas deyilir. Istehsaln sviyysi aa ddkd v isizlik artdq-da mrkzi banklar kredit verilmsini genilndirmk v faiz drcsini aa salmaq yolu il mvcud vziyyti canlan-drmaa alrlar. Iqtisadiyyatn ykslmsi is ksriyyt hallarda "birja ehtiraslar"nn, mhtkirliyin, qiymtlrin, mxtlif sahlr arasnda uyunsuzluqlarn artmas il mayit olunduuna gr mrkzi banklar kredit verilmsini mhdudladrmaq, faiz drclrini artrmaq, dni vasitlri emissiyasn azaltmaq v s. kmyil vziyytin "alovlanmas"nn qarsn alrlar. Dnya tcrbsind tdavld olan pul ktlsinin tnzimlnmsind aadak vasitlrdn istifad olunur: 1) Aq, yni qiymtli kazlar bazarnda aparlan mliyyat-lar; 2) Diskont siyasti, yni kommersiya banklarnn verdiklri kreditlr zr faiz drclrinin tnzimlnmsi; 3) Mcburi ehtiyatlarn yaradlmas normativlrinin dyidirilmsi. Bu tdbirlri grmkd mqsd tdavld olan pul ktlsini azaltmaq v ya artrmaqdan ibartdir. Masir dvrd tdavld olan pul ktlsinin tnzim-lnmsinin balca vasitlri qiymtli kazlar bazarnda aparlan mliyyatlardr. Bunun mahiyyti ondan ibartdir ki, mrkzi bank dvlt qiymtli kazlarn kommersiya banklarndan ya satn alr, ya da onlara satr, qabaqcadan elan olunmu, yaxud da bazar qiymtlri il aksept v kredit mliyyatlarn yerin yetirir. Pul bazarnda pul ktlsi artql mahid olunduqda mrkzi bank dvlt qiymtli kazlarn aq bazara xarr. Bu zaman onlarn bazar qiymtlri aa dr, faiz drclri

v alclarda onlar satn almaa maraq is artr. Bu, onlarn ehtiyat hesab-larndak qaln azalmasna gtirib xarr. Pul bazarnda pul ktlsi azlq etdikd is mrkzi bank pul zr tklifin genilndirilmsin ynldiln siyast yeridir. Baqa szl, mrkzi bank digr banklarda v halid olan qiymtli kazlar satn alr v bununla da onlara olan tlbi artrr. Nticd qiymtli kazlarn bazar qiymtlri ykslir, faiz drclri aa dr, bu da onlarn "gzdn dmsin" sbb olur. Banklar v hali dvlt qiymtli kazlarn hvsl satdqlarna gr mrkzi bankn ehtiyat hesabn-dak qalq artr. Diskont siyasti kreditin tnzimlnmsinin n qdim metodudur. Bu metoddan XIX srin ortalarndan balaya-raq geni istifad edilir. Onun meydana glmsi mrkzi bankn kommersiya banklarnn kreditoruna evrilmsi il laqdardr. Bel ki, mrkzi banklar kommersiya banklar-nn gtrdklri kreditlr zr uot (diskont) drclrini artrmaqla, onlar digr kredit mssislrindn borc gtrmyin zrrli olduuna inandra bilmilr. Bu, bank ehtiyatlarnn tamamlanmasn tinldirmi, uot drc-lrinin ykslmsin v ntic etibaril kredit mliyyatla-rnn azalmasna sbb olmudur. Bu siyastdn istifad edilmsi XIX srin axrlar, XX srin vvllrind daha geni miqyas almd. Bel ki, ken srin 30-40-c illrind mrkzi banklar C.M.Keynsin tklif etdiyi "ucuz pullar", yni aa faiz drclri il kredit verilmsi siyasti yeritmilr. Ingiltrd 1932-ci ildn 1951-ci ildk uot (diskont) drcsi 2%, AB-da 1937-1948-ci illrd 1% sviyysind olmudur. Faiz drclrinin aa myyn olunmasnda ikinci dnya mharibsindn sonra xzindarln imtiyazl rt-lrl maliyyldirilmsi byk rol oynamdr. XX srin 50-ci illrindn etibarn lklrin oxunda uot siyastindn istifad olunmas yen d fallamdr. Hazrda xarici lk-lrd uot drclri 2-15% arasnda trddd edir. Kommersiya banklar n icbari ehtiyat normativ-lrinin myyn edilmsi bir trfdn, bankn z maliyy hdliklrini dy bilmk qabiliyytinin yaxlamasna tsir edirs, digr trfdn, bu normalar, investisiyalarn mhdudladrlmas "amili" kimi x edir. Baqa szl, bu normalarn dyimsi bank ehtiyatlarna birbaa tsiretm suludur. Bu metoddan ilk df 1933-c ild AB-da istifad edilmidir. Pul-kredit siyastinin sem metodlarndan da istifad edilir ki, bunlara da aadaklar aiddir: 1) Kreditin ayr-ayr nvlrin nzart edilmsi. Bu suldan ksriyyt hallarda birjalarn qiymtli kazlarn satn almaq, habel ipoteka v istehlak kreditlrin nzart etmk n istifad olunur; 2) Riskin v bank mliyyatlarnn tnzimlnmsi. oxsayl hkumt sndlrind (qanunlarda, tlimatlarda, gstrilrd, digr hquqinormativ sndlrd) sas diq-qt risk v bank mliyyatlarnn etibarllna verilir. S-ciyyvi haldr ki, banklarn faliyyti il bal risketm borc alann maliyy vziyytin qiymt vermk yolu il deyil, bankn xsusi vsaiti il verilmi kredit arasndak nisbtl myyn edilir. lkmizd bazar mnasibtlrin keid dvrnn v-vllrind iqtisadiyyatnmzda mvcud olan ar iqtisadi bhrann aradan qaldrlmas n bir sra tdbirlr hyata keirilmidir. Bunlar grmkd sas mqsd inflyasiyann cilovlanmas v dvltin az mdaxilsi il bazar iqtisadiy-yatnn saslarnn

yaradlmasndan ibart olmudar. Bu problemlrin hll edilmsi mexanizmi bdcnin qeyri-infl-yasiya mnblri hesabna maliyyldirilmsin, gztlrin azaldlmas v son nticd lv edilmsin, pullu hrrac-larda zlldirmnin aparlmasna, MDB dvltlri il bzi ittifaqlardan, xsusil d vahid pul mkanndan xmaa ynldilmidi. Btn bunlar znn qismn msbt nticlrini vermidir. "Banklar v bank faliyyti haqqnda" v "Azrbay-can Respublikasnn Milli Bank haqqnda" Azrbaycan Resupblikasnn qanunlarna uyun olaraq lkmizin pul-kredit siyastinin sas istiqamtlri Azrbaycan Respubli-kas Nazirlr Kabineti il qarlql laq raitind Azr-baycan Resublikasnn Milli bank trfindn ilnib hazrlanr. 1990-c illrin ikinci yarsnda Azrbaycan Respub-likasnda pul-kredit siyastinin formalamasnn sasnda aadak makroiqtisadi mqsdlr nail olunmas durmu-dur: 1) Maliyy sabitliyinin yaradlmas v bu sahd ld edilmi nticlrin mhkmlndirilmsi; 2) Inflyasiyann srtinin azaldlmas; 3) Iqtisadi subyeklrin formalamaq-da olan rait uyunladrlmas n lverili mhit yara-dlmas; 4) Milli valyutann mznnsinin mhkmlndi-rilmsi; 5) Iqtisadiyyatda nominal v real faiz drclrinin azaldlmas; 6) lknin tdiy balansnn msbt saldosu-nun tmin edilmsi; 7) Qeyri-inflyasiya iqtisadi artm meyli-n nail olunmas v onun mhkmlndirilmsi. Azrbaycan Respublikas Milli Banknn pul-kredit siyastinin sas vzifsi is lkmizin milli valyutasnn manatn sabitliyini tmin etmkdn v onu qoruyub saxlamaqdan ibartdir. Bu vzifnin yerin yetirilmsinin zruri rtlri aa-daklardr: 1) Pul emissiyas zrind srt nzartin hyata keirilmsi; 2) evik idar olunan valyuta mznnsi siyas-tinin yeridilmsi; 3) Bazar mexanizmlrinin daha da inkiaf etdirilmsi v tkmilldirilmsi; 4) Pul-kredit siyastinin balca vziflrindn olan milli bankn apard mliyyat-lara gr faiz drclrindn mqsdynl istifad edilmsi. Grln tdbirlrin nticsind lkmizd maliyy v pul tdavlnn salamladrlmas v iqtisadiyyatn sabit-ldirilmsi sahsind bir sra nailiyytlr qazanlmdr. gr 1994-c ild lkmizd inflyasiya sviyysinin 1760% olduunu, hazrda bir o qdr d thlkli olmadn yada salsaq bu sahd n kimi nailiyyt qazanld aydn olar. Btn bunlar onu gstrir ki, lkmizd yeridiln pul-kredit siyasti z bhrlrini verir v glckd iqtisa-diyyatmzda mahid olunan atmazlqlarn aradan qaldrlmas bzi problemlrin hll edilmsin, mvcud imkanlarmza uyun gln hyat sviyysin nail olmaa imkan vern sosial ynml bazar iqtisadi sisteminin formalamasna arait yaradacaqdr.

Mvzu 20: nflyasiya v onun tnzimlnmsi.( 2 saat) Plan

1. nflyasiyann mahiyyti v nvlri. 2. nflyasiyann sbblri v masir dvrd xsusiyytlri. 3. Tlb v tklifin inflyasiyas. 4. nflyasiyann sosial iqtisadi nticlri. 1. nflyasiyann mahiyyti v nvlri. Inflyasiya1 qiymtlrin sviyysinin artmas, iqtisa-diyyatda mumi tarazln pozulmas demkdir. Lakin in-flyasiya dvrnd btn mtlrin qiymtlri bahalanmr. Baqa szl, inflyasiyann srtl artd dvrd bzi mt-lrin qiymtlri qalxa, bzilrininki sabit qala, digrlri-ninki is htta aa d bilr. Bunlar tlbl tklif ara-sndak nisbtin, elastikliyin mxtlifliyi il laqdardr. Msln 1970-80-ci illrd AB-da inflyasiyann sviyysi-nin yksk olmasna baxmayaraq videomaqnitafonlarn, rqmli saatlarn v frdi kompterlrin qiymti aa dmdr. Btvlkd gtrdkd is inflyasiyan qiy-mtlrin fasilsiz olaraq artmas prosesi kimi baa dmk olar. Demli, burada hlledici sz "fasilsiz"indir. Buna gr d qiymtlrin artmasn daimi bir proses kimi qbul etmk mmkndr. nki bu, btn bazarlar hat edir v btvlkd iqtisadiyyat n sciyyvi olmaqla, qiymtlrin bahalanmas nticsind tlbl tklif arasndak tarazln, mumi mvazintin pozulduunu gstrir. Lakin qiymtlrin artmas btn hallarda inflyasi-yann ba vermsi demk deyildir. nki mhsullarn key-fiyytinin yaxlamas, istehsal amillrinin mhdudla-mas, mumi tlbin dyimsi nticsind d qiymtlr qalxa bilr v qalxr. Inflyasiyann sviyysini myyn edrkn indeks-lrdn, xsusil d qiymt indekslrindn geni istifad olu-nur. Bunlardan hyat (yaay) sviyysi indeksini, topdan-sat qiymtlr (istehsal tyinatl mtlrin) indeksini v MMin deflyatoru indeksini qeyd etmk olar. Bu indeks-lrin d myyn dvr rzind qiymtlrin orta sviyy-sinin dyimsini ifad edir. sas dvrn (ilin) qiymtlri bir qayda olaraq 100% qbul edilir v sonrak dvrlrin (illrin) qiymtlri ayr-ayrlqda onunla mqayis edilir. Hyat (yaay) sviyysi indeksinin kmyil isteh-lak mallarnn daxil olduu "bazar sbti" qiymtinin dyi-msi yrnilir. AB-da bu indeks hr ay mk Statistikas Brosu trfindn hesablanr. Istehlak sbtind myyn dvr (ay, il) rzind bir orta hr ailsi trfindn satn alnan txminn 400 adda mt v xidmt nzr alnr. mumiyytl hyat sviyysi indeksi aadak kimi hesablanr: Cari dvrd qiymti Cari dvrd "bazar sbti"nin ___ sas dvrd "bazar sbti"nin qiymti qiymt indeksi =

"sas dvr" kimi mxtlif lklrd mxtlif il qbul oluna bilr. Msln, AB-da vaxtil 1967-ci il sas gtr-lr v sonrak illrin mlumatlar onunla mqayis edilirdi. Hazrda is sas dvr kimi 1982-ci il gtrlr. Bu, onunla laqdardr ki, cmiyyt inkiaf etdikc insanlarn tlbat-lar v demli, istehlak sbtinin qiymti d dyiir. AB-da 1996-c ild hyat sviyysi indeksi (buna hyatn dyri d deyilir) 129% olmudur. Bu, o demkdir ki, istehlaklar eyni "mt v xidmtlr dstinin" satn alnmasna 1982-ci ildkin nisbtn 1996-c ild 29% ox vsait srf etmilr. Bu indeksdn sas etibaril minimum mk haqqnn hesablanmasnda istifad edilir. Inkiaf etmi lklrd hr yarm ild bir df inflyasiya nzr alnmaqla mk haqq indeksldirilir, yni, inflyasiyann hr faizin gr mk haqq 0,5% artrlr. Inflyasiyann srtinin hesablanmas da az hmiyyt ksb etmir. Hesabat dvr n inflyasiyann srtini aadak kimi hesablamaq olar: hesabat dvrnn qiymt indeksindn sas dvrn qiymt indeksi xlr, alnan frq sas dvrn qiymt indeksin blnr v qismt 100- vurulur. Msln, tutaq ki, son istehlak mtlrinin qiymt indeksi 2005-ci ild 120%, 2006-c ild is 126% olmudur. 2006-c il n inflyasiyann sviyysi aadak kimi myyn edilir: Inflyasiyann srti = (126 120) : 120 100 = 5% Inflyasiyann hesablanmasnn baqa bir sulu "70 ddi qaydas"dr. Bu, inflyasiyann kmiyytini myyn etmy imkan verir. Daha dqiq desk, bu qayda il inflyasiyann srtinin iki df artmas n lazm olan illrin sayn hesablamaq mmkndr. Bunun n 70 rqmini inflyasiyann illik sviyysin blmk lazmdr. Yni: = Inflyasiyann srtini 70 iki df artrmaq n qiymtlrin sviyysinin illik lazm olan illrin artm srti (%-l) txmini say Msln, tutaq ki, inflyasiyann srti 5%- brabr-dir. Demli, qiymtlrin sviyysinin 14 ildn (70:5) sonra iki df artacan gzlmk olar. "70 ddi qaydas"ndan adtn MM-i v ya xsi ym iki df artrmaq n lazm olan vaxt myyn etmk lazm gldikd istifad olunur. Topdansat qiymtlri (istehsal tyinatl mtlrin qiymtlri) indeksini hesabladqda istehsalda istifad olunan aralq mtlrin qiymtlrinin dyimsi myyn edilir. Bu qiymtlrin dyimsi xammal v materiallarn, yarmfabrikatlarn, topdansat bazarlarnda son mhsul nvlri qiymtlrinin dyimsi il laqdardr. Nzrdn keiriln bu iki indeks bir-biril qarlql surtd laqdardr. nki snaye mtlri qiymtlrinin qalxmas ntic etibaril praknd sat qiymtlrinin artmasna sbb olur. Qiymtlrin mumi sviyysini myyn etmk n MM-in deflyatoru (MM-in qiymti) indeksi hesablanr. Bu indeks cmiyytd

qiymtlrin dyimsini daha tam ks etdirir. nki MM-in trkibin btn son mhsul v xidmtlr daxildir. Bu, bel myyn edilir: MM-in qiymt Nominal MM indeksi (deflyatoru) = --------------------- 100 Real MM Burada: Nominal MMcari dvrd hmin dvrn qiymtlri il xrclri; Real MMcari dvrd, sas dvrn qiymtlri il xrclri gstrir. Inflyasiyann aadak nvlri vardr: 1) Aq inflyasiya; 2) Sarsdc inflyasiya; 3) Mtdil (mlayim) inflyasiya; 4) aparaq inflyasiya; 5) Hiper inflyasiya; 6) Tarazladrlan inflyasiya; 7) Tarazladrlmayan inflyasiya; 8) Gzlniln inflyasiya; 9) Gzlnilmyn inflyasiya. Aq inflyasiya bazar mnasibtlrinin inkiaf etmi olduu lklr n sciyyvidir. Bu, bir-biril qarlql la-qd olan tlb v tklifin, qiymtlrin aq kild artma-sna tsir gstrmsil laqdardr. Sarsdc inflyasiya inzibati-amirlik iqtisadiyyatna xas olan gizli inflyasiyadr. nki bu iqtisadi sistemd qiy-mtlr v glirlr ciddi nzart olunur. Bu is inflyasiya-nn aq kild zn qiymtlrin artmasnda gstrmsin imkan vermir. Zahirn qiymtlr sabit qalr. Lakin dvriy-yld olan pul ktlsinin artmas mt atmazlna sbb olur. Bu is z nvbsind "gizli iqtisadiyyatn" l-qol ama-sna gtirib xarr. Sarsdc inflyasiya dvrnd mt atmazl zahirn grnmyn inflyasiya prosesinin grnn trfin evrilir. nki, eyni miqdarda mtnin satn alnmas n daha ox pul ktlsi tlb olunur. Sarsdc inflyasiya zaman pul ktlsinin yalnz bir hisssi pul kimi istifad olunur. Alclar llrind olan pulun hmiyytini qabarq kild gstrmk n aztaplan mtlri axtarb tapmaa alrlar. Bunun nticsind sarsdc inflyasiya raitind bazarn qeyrileqal formas olan "qara bazar" ml glir. Qara bazarda mtlrin sl qiymtlri formalar, qiymtlrin sabitlmsi haqqnda illziyalar is satc v alclar a-ba salr, iqtisadi rifahn yaxlamas haqqnda yanl tsvvr yaranr. Mtdil (mlayim) inflyasiya dvrnd qiymtlr il rzind 10%-dan ox artmr, pulun alclq qabiliyyti demk olar ki, dyimir. Qrb lklrind buna he bir narahatlq dourmayan normal hal kimi baxrlar. Qiymtlrin qalxmas il rzind iki v daha ox r-qmli ddlrl ifad olunduqda buna "aparaq" inflyasiya deyilir. Bu zaman mqavillr qiymtlrdki dyiknlikl laqlndirilir, pul ktlsi srtl mtlrd maddildirilir. Inflyasiya iqtisadiyyat n thlk trtdiyin gr onun leyhin tdbirlr grlmsi tlb olunur. Hiperinflyasiya zaman qiymtlr ox srtl artr, onunla mk haqq arasnda ox byk frq ml glir, iri mssislr ninki mnft ld edir, ksin zrrl ilyirlr, iqtisadiyyat iflic vziyytin dr, adamlar llrind olan pulu mtlrd maddildirmy alr, tsrrfat laqlri pozulur, barter svdlmlrin stnlk verilir, biznesl mul olmaq fayda vermir. Odur ki,

istehsal ixtisar olunur, xarici laqlr azalr, firmadaxili tsrrfatln nsrlri arasnda uyunsuzluqlar ml glir. Tarazladrlan inflyasiyada mxtlif mt qruplar-nn qiymtlri nisbtn sabit qalr, tarazladrlmayan inflyasiyada is, ksin, dyiir. Tarazladrlan inflyasiya biznesl mul olmaq n qorxulu deyildir. Bu zaman yalnz qiymtlri vaxtar artrmaq lazm glir. Mnftin itirilmsi thlksi is qiymtlrin artrlmasnn axrnc pillsind dayanan sahibkarlar n qalm olur. Bu, birinci nvbd intensiv xarici kooperasiya laqlrin saslanan v mrkkb mhsullar istehsal ednlr aiddir. Tarazladrlmayan inflyasiya o demkdir ki, xam-mal v materiallarn qiymtlri son istehlak mhsullarnn qiymtlrin nisbtn daha srtl artr. Bu, biznesl mul olmaq n thlk trdir. Kapitaln ttbiq olunduu sahlrin seilmsind tinlik yaradr, bel bir raitd snaye inkiaf etmir, yalnz az sayda mhtkirlik vasitilik mliyyatlar mmkn olur. Gzlniln v gzlnilmyn inflyasiyalar da bir-birindn frqlnir. Gzlniln inflyasiya dedikd qabaqca-dan proqnozladrlan inflyasiya nzrd tutulur. Gzlnil-myn inflyasiya is adndan grndy kimi, qabaqcadan onun olub-olmamas haqqnda proqnoz verilmir. Tarazladrlan v gzlniln inflyasiyalar iqtisadiy-yata ziyan vurmur. nki onlar qabaqcadan proqnozla-drmaq mmkn olduuna gr myyn tdbirlr grl bilr v grlr. Tarazladrlmayan v gzlnilmyn inflyasiyalar is olduqca thlklidir v iqtisadiyyata byk ziyan vururlar.

2. Inflyasiyann sbblri v masir dvrd xsusiyytlri. Qiymtlrin qalxmas v pul artqlnn ml gl-msi inflyasiyann zahiri tzahrlridir. Onun balca sbbi milli iqtisadiyyatda formalam proporsiyalarn, baqa szl, mumi tarazln pozulmasdr. Dnya iqtisadi dbiyyatnda tarazln pozulmasna v inflyasiyaya gtirib xaran aadak amillrin olduu gstrilir. 1) Kaz pulun emissiyas, xarici ticart, qeyri-mh-suldar, hr eydn vvl, hrbi xrclr v dvltin yerin yetirdiyi vziflrl laqdar olan xrclr zrind dvlt inhisarnn olmas; 2) mk haqqnn artrlmas v onun sviyysinin saxlanmas (azalmamas) zrind myyn mddt hm-karlar ittifaqnn inhisarnn olmas; 3) n iri firmalarn qiymtlrin myyn edilmsi v z xrclri zrind inhisarnn olmas. Bunlar bir-biri il qarlql laqddirlr v hr biri tlb v tklifin artmas v ya azalmasna, onlarn arasnda-k tarazln pozulmasna tsir ed bilr. Inflyasiyann s-bblrinin myyn edilmsi onunla mbariz tdbirlrini ilyib hazrlamaq n lazmdr. XX srin ortalarnda snayec inkiaf etmi lklrd inflyasiyaya iki amil tsir etmidir: 1) Maliyy v pul-kredit sisteminin yenidn qurulmas; 2)

Iqtisadiyyatn oliqopolu strukturunun formalamas. Bu dvrd sahibkarlarn qiymtlri qaldrmaq yolu il daha ox mnft ld etmk urunda apardqlar mba-riz azad rqabti mhdudladrm, habel pul tdavlnn v qiymtlrin ml glmsinin nisbi sabitliyi qzl kl standartlarn tmin etmidir. Qzl kl standart o demk idi ki, yalnz byk mbld, msln, Ingiltrd n az 1700 funt sterlinq, Fransada 215000 frank v s. banknotlar kl qzla dyidiril bilr. Hm d banknotlar yalnz qzla dyidirilmsi mmkn olan xarici valyutaya (devizaya1) mbadil etmk olard. Grndy kimi, bu pul sistemind btn valyutalar bir valyutadan asl vziyyt salnr. sas gtrln valyuta iflasa uradqda, onunla bal olan btn lklrin valyutalar da nfuzdan drd. Iqtisadiyyatn inkiafnn masir mrhlsin keil-msi pulun hrktindki istiqamtin kskin surtd dyi-msin sbb oldu. Pul tdavlnd qzl, kaz pullar trfindn sxdrlb xarld, kredit-pul mexanizmi is pul ktlsinin artmas n lverili rait yaratd. Bunlar da z nvbsind dvlt xrclrinin artmas v dvlt bdcsinin daim ksirli olmasna sbb oldu. O dvrd iqtisadiyyatn ksr sahlri n oliqopo-liya strukturu formalamd. Sahibkarlar bel bir raitd zlrinin bazar, xsusil d qiymt siyastlrini qarlql surtd laqlndirmk imkan ld etmidilr. Bu is yeni, XX sr n xarakterik olan, mtlrin qiymtlrinin art-mas meylinin inkiaf etmsin sbb olurdu. Lakin srin ilk dvrlrind, daha dqiq desk, tqribn 3035 il rzind vaxtar ba vern ifrat istehsal bhranlar dvrnd qiy-mtlrin artmas daimi xarakter damr, daim pozulurdu. Inflyasiya ikinci dnya mharibsi illrind bazar iqtisadiyyatnn inkiaf etmi olduu lklrin demk olar ki, hamsnda mahid edilmidir. Bunun iqtisadi sasn ikinci dnya mharibsinin gediind mhsuldar qvvlrin dadlmas tkil etmidir. nki istehsaldak dyiikliklr maliyy dairsin v pul tdavln tsir gstrmy bilmzdi. Bu is zn bdc ksirinin v dvlt borcunun artmasnda, pul emissiyasnn oxalmasnda gstrirdi. Mharibdn sonrak illrd qiymtlrin artmas meyli yen d zn gstrmidir. Htta iqtisadi bhranlar dvrnd d btn lklrd qiymtlr artmaqda davam et-midir. Lakin qiymtlrin artma srti he d eyni olma-mdr. Bel ki, 50-60-c illrd mtdil inflyasiya mahid olunduu halda, 70-80-ci illrd "aparaq" inflyasiya zn gstrmidir. Ken srin 70-ci illrindn inflyasiyann artmasna tsir gstrn balca amillr idxal v ixrac olunan mt-lrin qiymtlrinin qalxmas, dollarn devalvasiyas, dnya bazarnda xammallarn qiymtlrinin bahalamas v s. olmudur. Masir dvrd d inflyasiya prosesi davam edir v onun zn mxsus bir sra xsusiyytlri vardr. Hr eydn vvl qeyd etmk lazmdr ki, kemi dvrlrd inflyasiya bir v ya bir ne lknin iqtisadiyya-tn hat edirdis, hazrda mumdnya xarakteri almdr.
1

Ikincisi, inflyasiya mxtlif lklrd qeyri-brabr gedir v onun srti daxili amillrl myyn edilir. Snaye tsiklinin ayr-ayr fazalarndan, habel iqtisadiyyatn tn-zimlnmsin dvltin mdaxil etmsi drcsindn asl olaraq bu amillrin tsiri gcln v ya zifly bilr. ncs, masir inflyasiya daimi xarakter almdr. vvlki illrd ayrayr lklrd inflyasiya sonralar pul tdavlnn nisbi sabitlik dvrlri il vz edilmidir. Hazr-da is qiymtlr snaye tsiklinin btn fazalarnda artr. Drdncs, inflyasiyann xarakteri dyimidir. Bel ki, 80-ci illrin ortalarnadk "aparaq" inflyasiya s-tnly malik olmudur. O, Latn Amerikas lklrind x-susil geni miqyas almd. 1989 v 1990-c illrd inflya-siyann sviyysi n yksk hdd 2000%- atmd. Ayr-ayr lklrd (Nikaraqua, Peru, Argentina, Braziliya) onun sviyysi htta 5000-8000% olmudur. Bununla birlikd 80-ci illrin ortalarndan inkiaf etmi kapitalist lklrind inflyasiyann "yavad" v onun srtinin aa ddy mahid olunur. Bu, aa-daklarla laqdardr. 1) Dnya iqtisadiyyatnn qeyri-brabr inkiafnn xsusiyytlri. 19801992-c illrdki dnya iqtisadi bhra-nndan sonra uzun srn durunluq, iqtisadiyyatn lng brpa olunmas, ktlvi isizlik v s. mt v xidmtlr olan tlbin azalmasna sbb olmudur ki, bu da qiymt-lrin artmasnn qarsn myyn drcd almdr; 2) mk mhsuldarlnn dinamikasndak dyiik-lik. Daxili v xarici bazarlarda rqabt mbarizsinin ks-kinldiyi raitd mk mhsuldarlnn ykslmsi v is-tehsal xrclrinin azalmas inhisarlar qarsnda qiymtlrin artrlmasna hdd myyn olunmas tlbini qoymu v bununla da inflyasiyan mhdudladrmdr; 3) Maliyy sahsind yeni hadislrin ba vermsi nticsind 70-ci illrin ortalarna nisbtn 80-ci illrd bir sra lklrd bdc ksiri nisbtn azalmdr ki, bu da dvlt maliyysi bhrannn myyn drcd "bitrfldi-rilmsi"n sbb olmudur. Bel ki, 70-ci illrd iqtisadi mkdalq v inkiaf tkilat (IIT) lklrind bdc ksiri orta hesabla MM-in 1,8%-i qdr olmudursa, bu, 1993-c ild 1,2% tkil etmidir; 4) 1980-ci illrd kredit ekspansiyasnda (geniln-msind) bir sra lngimlrin olmas. Snayec inkiaf etmi lklrd mrkzi banklarn uot drclrinin kskin surtd ykslmsi faiz drclrinin artmasna sbb olmudur ki, bu da borc kapitalna olan tlbin azalmasna, inflyasiya prosesind kredit ekspansiyasnn rolunun bir qdr ziflmsin gtirib xarmdr; 5) Dnya bazarnda enerji xammallarnn qiymtl-rinin aa dmsi. 1986-c ild enerji xammallarnn qiy-mtlri indeksi (1980-ci il 100%) 65%-, o cmldn neft zr 55%- enmidir. Bu is inkiaf etmi kapitalist lk-lrind istehsal xrclrinin azalmasna sbb olmudur. Lakin btn bunlar o demk deyildir ki, artq inflya-siya "mlub" edilmi, onun zrind qlb alnmdr. lbtt, yox! Hazrda istehlak mtlrinin qiymtlri 60-c illr nisbtn daha srtl artr. Bundan baqa, inflya-siyann srti vaxtar olaraq dyiir. Msln, AB-da MM-in orta illik deflyatoru 1951-1960-c illrd 2,6%, 1961-1965-ci illrd 1,4%, 1966-1970-ci

illrd 4,1%, 1971-1975-ci illrd 6,6%, 1976-1980-ci illrd 7,3%, 1981-1985-ci illrd 5,2%, 1986-1990-c illrd 3,4% olmudur. 3. Tlb v tklifin inflyasiyas. Iqtisadlar inflyasiyann aadak iki tipini bir-birindn frqlndirirlr: 1) Tlbin inflyasiyas, 2) Tklifin inflyasiyas. mumi tklif sabit qalmaqla, mumi tlb artdqda qiymtlr dyiir. V bununla laqdar olaraq tlbin inflyasiyas ba verir ki, onu da n sad kild bel ifad etmk olar: "dvriyyd az miqdarda mvcud olan mtlri satn almaq n daha ox pul ktlsi olur". Lakin mumi tlbl istehsaln hcmi, mulluq v qiymtlr arasndak nisbtin yrnilmsi ilk baxda tsv-vr olunduu kimi o qdr d sad msl deyildir. Ilk dvrlrd istehlak v investisiya, habel hkum-tin srf etdiyi v xalis ixracla laqdar olan mumi xrclr az olduuna gr mummilli mhsul tlb olunan qdr istehsal edilmir, mssislrin istehsal gclrinin ox hisssi faliyyt gstrmir, isizlik artr. mumi tlb artdqda is istehsaln hcmi artr, isizliyin sviyysi aa dr, qiymtlr ya ox az qalxr, yaxud da sabit qalr. Bu, onunla izah edilir ki, faliyyt gstrmyn ox byk miqdarda maddi v mk ehtiyatlarnn istehsala clb olunmasna ma-raq artr, mvcud qiymtlrl onlar istniln vaxt istifady vermk imkan meydana xr. Bunun nticsind mhsul istehsal oxalr, qiymtlr is bahalmr. Tlb artdqda is iqtisadiyyat tam mullua v mvcud ehtiyatlardan tam istifad olunmasna yaxnla-maqla ikinci mrhly daxil olur. Lakin qeyd etmk lazm-dr ki, tam mullua nail olunana qdr d qiymtlr td-ricl artmaa balaya bilr. Ona gr ki, istehsaln miqyas genilndirildikc dvriyyy clb ediln ehtiyatlardan iqtisadiyyatn btn blmlrind v snayenin btn sahlrind birdn-bir, eyni vaxtda istifad olunmur. Daha dorusu, snayenin bir ox sahlrind artq isthesal gclri olduu halda, digrlrind "zif yerlr" meydana xr. Snayenin bzi sahlri znn artq istehsal gclrindn baqalarna nisbtn daha tez istifad edirlr. Ii qvvsi bazarlarnda tlbin artmas nticsind iilrin bzi kateqoriyalarndan tam istifad olunmaa balayr, onlarn mk haqq ykslir. Bunlarla laqdar olaraq firmalarn istehsal xrclri d artr v buna gr d onlar qiymtlri qaldrmaa mcbur olurlar. mk bazarnda tklifin azalmas kollektiv mqavi-llr balanarkn hmkarlar ittifaqnn sahibkarlara tsiret-m imkanlarn genilndirir v mk haqqnn artrlma-sna nail olmaqda onlara kmk edir. Firmalar ttil hrkatndan (xsusild iqtisadiyyatn inkiaf etdiyi dvrd) kinrk mk haqqn artrmaa raz olurlar. Bundan baqa, mumi xrclr artdqda, firmalar onu, qiymtlri qaldr-maqla istehlaklardan "xarmaa" alrlar. Nhayt tam mullua nail olunduqda, firmalar daha mhsuldar, yni ixtisasl pe sahiblrini muzdla tutmaq mcburiyytind qalrlar ki, bu da z nvbsind xrclrin v qiymtlrin artmasna sbb olur. Ikinci dvrdki inflyasiyan bzn "vaxtsz"

inflyasiya adlandrrlar. nki o, lkd tam mulluq balananadk meydana xr. nc dvr atdqda tam mulluq iqtisadiyyatn btn blmlrind zn gstrir. Snayenin btn sahlri mhsul istehsalnn artrlmas tlbin daha cavab ver bilmir. Bu is o demkdir ki, milli mhsulun real hcmi n yksk hdd atmdr v tlbin bundan sonra artmas inflyasiyaya doru aparr. Baqa szl, cmiyytin istehsal imkanlarndan artq olan mumi tlb qiymtlrin artmasna sbb ola bilr. Bu dvrd tlbin inflyasiyasnn balca rtlri aadaklardr: 1) halinin tlbatnn artmas. Buna tsir edn sas amillr is mk haqqnn v mulluun artmasdr; 2) Iqtisadi yksli dvrnd investisiyalarn v bununla laqdar olaraq kapital mtlrin olan tlbin artmas; 3) Dvlt xrclrinin (hrbi v sosial xrclrin) artmas. Bellikl, nzrdn keirilnlr sasn aadak nticlri xarmaq olar: qiymtlr sabit qaldqda (birinci dvr) nominal v real MM eyni srtl artr. Lakin "vaxtsz" inflyasiya zaman (ikinci dvr) nominal MM-i deflyasiya etmk lazmdr. Bu, mhsulun hcmini fiziki ifadd myyn etmy imkan verir. "Xalis" inflyasiya zaman (nc dvr) nominal MM artr (hm d bzn ox srtl artr), real MM is dyimir. Xrclrin artmas v bazarda mumi tklifin azalma-s da inflyasiyaya sbb ola bilr. Bunu bel bir faktdan ay-dn grmk olar ki, son illrd mumi tlb artql olmad- halda, qiymtlrin artd dvrlr tsadf olunmudur. Istehsaln hcmi v mulluq azald hallarda da qiymt-lrin artd dvrlr mahid edilmidir. Bellikl, istehsal xrclrinin artmas v ya mumi tklifin azalmas il laq-dar olaraq ba vern inflyasiya tklif zr inflyasiya adlanr. Xrclrin artmas il laqdar olan inflyasiya z ifadsini mhsul vahidin dn istehsal xrclrinin oxal-masnda tapr v aadak kimi myyn edilir: Mhsul vahidin dn xrclr = mumi xrclr : mhsulun miqdar Mhsul vahidin dn xrclrin artmas mvcud qiymtlrl firmann tklif etdiyi mhsulun v demli, onun mnftinin azalmasna sbb olur. Bunun nticsind b-tn iqtisadiyyat zr tklif olunan mt v xidmtlr azalr, bu is qiymtlrin bahalamasna gtirib xarr. Tklif zr inflyasiyaya iki balca amil tsir edir. Bunlardan biri nominal mk haqqnn artrlmas, digri is xammal v materiallarn, enerji dayclarnn qiymtlrinin bahalamasdr. mk haqqnn artrlmas nticsind ba vern inflyasiya istehsal xrclrinin oxalmas il laqdar olan inflyasiyann bir nvdr. Bunun balca sbbkar demk olar ki, hmkarlar ittifaqdr. Bu, onunla izah edilir ki, hmkarlar ittifaqlar kollektiv mqavillr vasitsil nominal mk haqq zrind nzarti myyn drcd hyata keirirlr. Msln, tutaq ki, iri hmkarlar ittifaqlar mk haqqnn byk mbld artrlmasn tlb edir v buna nail olurlar. Bununla da onlar hm d hmkarlar ittifaqlarnn zv olmayan iilrin mk haqqnn yeni standartn myyn etmi olurlar. Btn lk zr mk haqqnn artrlmas, ks tsir gstrn hr hans bir amill (msln, bir saatda istehsal

olunan mhsulun miqdar) tarazladrlmadqda mhsul vahidin dn xrclr artr. Istehsallar buna bazara xardqlar mt v xidmtlrin miqdarn azaltmaqla cavab verirlr. Tlb sabit qalmaqla, tklifin azalmas is qiymtlrin artmasna sbb olur. Bunu mk haqqnn hddindn ox artrlmas il laqdar olaraq ba vern inflyasiya adlandrrlar. Xrclrin artmas il laqdar olan inflyasiyann ba-qa bir nv tklif mexanizminin pozulmas nticsind ba vern inflyasiyadr. Bu, enerji istehsalna srf olunan xam-mallarn qiymtlrinin qfltn artmas il laqdar olaraq istehsal xrclrinin v demli mhsullarn qiymtlrinin bahalamas nticsind ba verir. Bunu 1973-1974, 1979-1980-ci illrd v mumiyytl son dvrlrd enerji dayc-larnn qiymtlrinin qalxb-enmsindn daha aydn grmk olar. Bel ki, enerji dayclarnn qiymtlrinin artmas n-ticsind istehsal v mhsullarn danmas xrclri artm-dr. Bu is z nvbsind xrclrin oxalmas il laqdar olan inflyasiyann srtl artmasna sbb olmudur. Iqtisadiyyatda el hallar da olur ki, eyni vaxtda, bir trfdn qiymtlr artr, digr trfdn is istehsaln hcmi azalr. Baqa szl, qiymtlr v mhsul istehsal mxtlif istiqamtlrd dyiir. Buna staqflyasiya deyilir. Iqtisadlar staqflyasiyann sbblrini mxtlif cr izah edirlr. Buna dair aadak nqteyi-nzrlr diqqti daha ox clb edir: 1) Qeyri-tkmil strukturlarn mvcudluu. Bel bir fikir irli srlr ki, yax sahmana salnm bazar mexaniz-min malik olan iqtisadiyyatda bzi mtlrin qiymtlri-nin artmas baqa mtlrin qiymtlrinin aa dmsin sbb olur. Odur ki, bazar tarazlna ml olunmaldr; 2) Staqflyasiya inhisara v bazarda firmalarn hkm-ranlna sbb olur. Bu o demkdir ki, az istehsal edib, baha satmaq inhisarlar n daha faydaldr; 3) Bel bir fikir d geni yaylmdr ki, staqflyasiya-nn sbbi gzlniln inflyasiya ola bilr. Baqa szl, isteh-sal amillrinin mlkiyytilri z glirlrinin inflyasiya nti-csind azalacandan ehtiyat edrk xidmtlrin dyrini artrmaa balayrlar. 4. Inflyasiyann sosial-iqtisadi nticlri. Inflyasiyann yalnz sbblrini aydnladrmaqla ki-faytlnmk olmaz, hm d onun sosial-iqtisadi nticlrini nzrdn keirmk lazmdr. Bazar iqtisadiyyat n sciyyvi olan bir ox hadislr kimi inflyasiyan da birmnal qiymtlndirmk dzgn deyildir. Ona gr ki, inflyasiyann mnfi chtlri il yana, msbt chtlri d vardr. Bel ki, o, iqtisadi artma tsir edir, ona tkan verir. Bu is o demkdir ki, iqtisadiyyatn bazar mexanizmi vasitsil tnzimlnmsi n sciyyvi olan bir ox baqa proseslr kimi, inflyasiya da mtlq mnada hkmn qars alnmal v qtiyytl aradan qaldrlmal olan ziyanl bir proses deyildir. Baqa szl, dvlt inflyasiyadan cmiyyt zvlrinin rifahnn yaxladrlmas v iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsi n istifad ed bilr. Msln, bazar mnasibtlrinin inkiaf etmi olduu lklrd mtdil (mlayim, zif) inflyasiya iqtisadi artmn normal amili hesab edilir. Bu deyilnlr

sasn bel ntic xarmaq olar ki, inflyasiya qiymtlrin v mnft normasnn artmasna tsir etmkl, konyukturan canlandran amil kimi faliyyt gstrir. nki qiymtlr bahaladqda hmin mhsulun istehsalnn artrlmasna maraq da artr. Lakin inflyasiyann drinlmsin yol vermk olmaz, onun qars vaxtnda alnmaldr. nki onun qars vaxtnda alnmadqda sosial-iqtisadi qeyri-sabitlik gclnmkl, lkd tarazlq pozulur, iqtisadiyyatn inkiafna ngl trdilir, byk mbld xrc tlb olunur. Inflyasiya ninki lk daxilind tarazln pozulma-sna sbb olur, hm d beynlxalq valyuta mnasibtlrin mnfi tsir gstrir. Bu aadaklarla laqdardr: Birincisi, lk daxilind qiymtlrin qalxmas valyu-tann alclq qabiliyytinin aa dmsi demkdir. Valyu-tann qiymtdn dmsi is valyuta dempinqin sbb olur. Ikincisi, inflyasiya dnya qiymtlrinin artmasna s-bb olur. Inflyasiyann tsiri il dnya bazarlarnda qiymt-lrin artm srti daxili qiymtlrin artm srti il ninki brabrlmi, hm d onu tb kemidir. BVF-nin eks-pertlri bunu ixrac olunan neftin qiymtlrinin artmas il izah edirlr. ncs, qiymtlrin artmas ixrac olunan mh-sullarn rqabt mbarizsini zifldir v xarici ticartd defisitin artmasn gclndirir, tdiy balansnn tarazlad-rlmasn tinlqdirir. Drdncs, valyutalarn alclq qabiliyytinin aa dmsindki qeyribrabrlik valyuta mznnlrinin qeyri - ekvivalentliyini gclndirir, onlarn rsmi v bazar mzn-nlri arasnda uyunsuzlua sbb olur. Bu da z nvbsind valyuta mznnlrinin sabitldirilmsini tinldi-rir, mznnlr arasndak nisbtlr yenidn baxlmasn zruri edir. Bellikl, inflyasiya tkc daxili problem olmaqla qalmr, hm d beynlxalq valyuta mnasibtlrind da-dc qvvy evrilir. Inflyasiya il mbariz v ona qar xsusi proqra-mn ilnib hazrlanmas iqtisadiyyatn sabitldirilmsinin zruri nsrdr. Bu proqramn sasn inflyasiyaya tsir edn sbb v amillrin thlili, onlarn aradan qaldrlmas v ya azaldlmasna tsir gstrn iqtisadi tdbirlr sistemi tkil etmlidir. Inflyasiya raitind iki suldan istifad edil bilr. Bunlardan biri inflyasiyaya uyunlamaq, digri is radikal tdbirlri hyata keirmkl onu aradan qaldrmaqdan ibartdir. Ayr-ayr lklrd bu dilemmaya mxtlif sullarla yanalr. Msln, AB v Ingiltrd inflyasiya il fal mbariz aparlr, baqa lklrd is kompleks uyunlama tdbirlri ilnib hazrlanr. Uyunlama siyasti ona saslanr ki, bazar iqtisa-diyyatnn btn subyektlri (ev tsrrfatlar, firmalar, dvlt) z faliyytlrind inflyasiyan pulun alclq qabi-liyytinin aa dmsi nticsind onlara dyn ziyann kmiyyti il lrlr. Dnya tcrbsind pulun alclq qabiliyytinin aa dmsi nticsind dyn ziyann dnilmsinin iki metodu vardr. Bunlardan n geni yay-lan faiz drcsinin indeksldirilmsidir. Bu metodun ma-hiyyti ondan ibartdir ki, faiz drcsi inflyasiya qdr artrlr. Ikinci metod is qoyulmu investisiyalarn ilkin mblinin indeksldirilmsidir. Baqa szl, bu,

vaxtar olaraq qabaqcadan rtldirilmi indeksin kmyil hmin mblin tshih olunmas demkdir. Ev tsrrfatlar inflyasiyaya lav glir mnblri axtarb tapmaqla uyunlamaa alrlar. Iilr zlrini inflyasiyadan qorumaq n inflyasiyaya uyun olaraq mqavily mk haqqnn tshis olunmasna dair xsusi bnd daxil edilmsin chd gstrirlr. Firmalar da inflyasiya raitind zlrinin iqtisadi siyastlrini dyidirirlr. Bu, z ifadsini onda tapr ki, onlar investisiyalarn daha tez qaytarlmasn tmin edn qsa mddtli layihlri hyata keirmy alrlar. Xsusi dvriyy vsaitlrinin atmamas firmalar shm v istiqrazlar buraxmaa, habel lizinq v faktorinq vasitsil yeni xarici maliyy mnblri axtarmaa svq edir. Bu, dvriyy vsaitinin trkibind clb edilmi vsa-itlrin xsusi kisinin v firmalarn maliyy riskinin artma-sna sbb olur. Onlar, hminin kreditor borclarnn ox olmasna, bankdak hesablarnda az mbld pul vsaiti saxlamaa sy gstrirlr. Firmalar inflyasiya raitind zlrinin mnftdn istifad olunmas sahsind yeritdiklri siyastlrini d d-yimy mcbur olurlar. Bel ki, onlar hm maddi maran tmin olunmasna ynldiln vsaiti artrr, hm d xalis mnftdn istehsaln inkiaf etdirilmsin daha ox vsait srf edirlr. Tarixd hkumtin inflyasiya raitin uyunlamas siyastinin bir ox variantlar mlumdur. Msln, XX srin 60-70-ci illrind Ingiltrd v digr lklrd ox ehtiyatla irlilm siyasti yeridilmidir. Lakin bu, zn dorultma-mdr. nki qiymtlrin artmasnn qarsnn alnmasna yndilmi tdbirlr mk mhsuldarlnn v halinin hyat sviyysinin aa dmsin sbb olmudur. Baqa bir siyast qiymtlrl mk haqq arasndak nisbt nzart qoyulmasna saslanmdr. Lakin bu siyast qsa mddtli dvrd (msln, ABda 1951-1952-ci, Fin-landiyada 1967-1971-ci illrd) msbt nticlr vers d, uzun mddtli dvrd zn dorultmam, mhurlaa bilmmidir. Inflyasiyann Keynscsin izah edilmsinin trfdar-lar, "struktur inflyasiya" v "tklifin iqtisadiyyat" nzriy-ysinin nmayndlri z proqramlarnda daha tsirli vasi-tlrdn istifad olunmasn tklif edirlr. Bunlara qiymt-lrin v mk mhsuldarlnn mvqqti dondurulmasn, vergi sisteminin kmyil sahibkarln stimulladrlmasn, mantlr tminat verilmsind halinin etibarnn qazanlmasn, ox byk hyati hmiyyt malik olan sah v istehsalatlarn faliyyt gstrmlrinin tmin edilmsini v s. misal gstrmk olar. Inflyasiya raitind yeridiln dvlt siyastinin baqa bir variant, onun qarsnn alnmas n hyata keiriln tdbirlr dvltin mdaxil etmsinin son drc azaldlmasdr. Buna firmalarn daxili v dnya bazarlarnda faliyytlrinin v qiymtlrin liberalladrlmasna imkan vern proqramlar (mk haqqnn artrlmas mhdudladrlan zaman srbst qiymtlrdn istifad olunmas, milli valyutann sabitliyinin qorunub saxlanmas n tdbirlr grlmsi v i.a.) misal gstrmk olar.

Qrbin mxtlif lklrind yksk inflyasiya il m-barizd hr iki proqramdak msbt chtlrdn qarlql surtd istifad olunur. Reyqann prezidentliyi dvrnd AB-da hyata keiriln iqtisadi tdbirlr diqqti daha ox clb etdiyin gr onu qsaca nzrdn keirk. Bu dvrd ABda inflyasiya leyhin hyata keiriln siyastin sasn sosial proqramlarn v dvlt xrclrinin xeyli azaldlmas, dvlt bdcsi ksirinin lv edilmsi v ardcl olaraq kskin, mhdudladrc kredit-pul siyastinin yeridilmsi tkil etmidir. Proqramn mqsdi yksk inflyasiya v isizliy qar mbariz aparmaqdan ibart olmudur. Bellikl, "reyqanomika" "tklif iqtisadiyyatnn", Monetar v Keyns metodlar v konsepsiyalarnn laqlndirilmsin saslanmdr. Btn bunlar htta ETT-ni srtlndirmk v mk mhsuldarln yksltmkl "aparaq" inflyasiyann illik sviyysinin 4-6% aa salnmasna sbb olmudur. Bazar mnasibtlrinin inkiaf etdiyi lklrin ham-snda demk olar ki, inflyasiya olmu, onlar bunun ar-acsn bu v ya digr drcd grmlr. Btn bunlar is hmin lklrin bu sahd tcrblrinin yrnilmsini zruri edir. Bzn inflyasiyann v onun nticlrinin aradan qal-drlmas n daha srt tdbirlr l atlr. Bel tdbirlr valyutan sabitldirmyin aadak metodlarn misal gstrmk olar: 1) Nullifikasiya1. Bu o demkdir ki, qiymtdn dm pul nian lv edilir, etibarsz elan olunur v onun vzin tdavl yeni valyuta buraxlr. 2) Valyutann restavrasiyas (brpa olunmas). Qzl monometalizm dvrnd istifad olunmu bu metodda ban-knotun qzla dyidirilmsinin brpa olunmas istehsaln artmn, bdc ksirinin lv olunmasn v deflyasiya1 aparlmasn qabaqlayr. Deflyasiya pulun qiymtindn dm-sini lngidir. Deflyasiyadan bir qayda olaraq pul islahatna hazrlq kimi stifad edilir. Deflyasiya bir sra maliyy-kredit tdbirlrinin vasitsil hyata keirilir. Bel tdbirlr vergilrin artrlmas, dvlt xrclrinin azaldlmas, mk haqqnn dondurulmas, dvlt trfindn buraxlan qiymt-li kazlarn aq bazarlarda satnn ixtisar edilmsi, borc faizinin yksldilmsi v s. aiddir. 3) Devalvasiya2. Bu, bir lknin valyutasnn mzn-nsinin baqa bir lknin valyutasnn mznnsin nis-btn aa dmsi demkdir. Devalvasiya pulun qiymt-dn dmsini hquqi chtdn mhkmlndirir. Devalvasiyan douran sbblr aadaklardr: 1) Baqa lklr "hrbi yardm" gstrmk mqsdil xaricd hrbi bazalarn v silahl qvvlrin saxlanmasna srf olunan xrclrl laqdar tdiy balansnn daim ksirli olmas; 2) Hrbi xrclrin, dvlt borcunun v mtlrin qiymtlrinin artmas il laqdar drin inflyasiya proseslrinin getmsi 3) Dvltin qzl ehtiyatlarnn azalmas. Inflyasiyann v onun nticlrinin aradan qaldrl-masndan shbt gedrkn revalvasiyan3 yaddan xarmaq olmaz. Bu o demkdir ki, hr hans bir lknin valyutasnn mznnsi baqa lklrin pul vahidlri il mqayisd
1

1
2

ykslir. Bu metoddan adtn inflyasiyadan sonra lknin pul sistemini sabitldirmk v pulun alclq qabiliyytini brpa etmk, beynlxalq valyuta bazarlarnda valyutalarn mznnsinin sabit kild yksldilmsin xarakteristika vermk n istifad olunur. Beynlxalq iqtisadi laqlrd revalvasiya devalvasiyann ksidir. Revalvasiya, borclu, z borcunu revalvasiya onunan valyuta il ddikd kreditor, mtlrin haqq ucuz qiymtl satn alnm valyuta il dnildikd is idxal edn n srflidir. Ixrac edn n revalvasiya bir qayda olaraq itki verir, nki onlarn mtlrinin baqa lklrin valyutasnda ifad olunan qiymti artr.

Mvzu 21: Mulluq v isizlik. ( 2 saat) Plan 1.mk bazarnn mahiyyti, faliyyt mexanizmi v seqmentldirilmsi. 2. sizlik, onun sbblri, llmsi v formalar. 3. halinin mulluu v mk bazarnn dvlt trfindn tnzimlnmsi. 1.mk bazarnn mahiyyti, faliyyt mexanizmi v seqmentldirilmsi. mk bazar dedikd istehsal amillrindn birinin mk mnasibtlrinin meydana xd bazar nzrd tutu-lur. mk bazarnn mahiyytinin aydnladrlmas sah-sind bir-birindn frqlnn bir ne konsepsiyann olduu

mlumdur. Birinci konsepsiyann sasnda klassik siyasi iqtisadn ham trfindn qbul olunan mddas durur. Bunun trfdarlar neoklassiklrdir (P. Samuelson, M. Feldstayn, R.Xoll). Ken srin 80-ci illrindn balayaraq tklif iqtisadiyyat konsepsiyasnn trfdarlar da (D.Gilder, A.Laffer v b.) bu konsepsiyaya trfdar xm-lar. Onlar bel hesab edirlr ki, btn baqa bazarlar kimi, mk bazar da qiymt tarazl sasnda faliyyt gstrir. Baqa szl, bazar tnzimlyicisi vzifsini i qvvsindn ibart mtnin qiymti (mk haqq) yerin yetirir. Onlarn fikrinc, mhz tlb v tklif mk haqqnn kmyil tn-zimlnir, onlarn tarazl tmin olunur. Thsil v ixtisasn artrlmasna qoyulan investisiyalar da man v avadanlq-lara qoyulan investisiyalarn analoqudur. Neoklassik nz-riyyy gr i qvvsinin dyri tlb v tklifdn asl ola-raq ya artr, yaxud da azalr, bazarda tarazlq hkm srdk-d is isizlik aradan qalxr. Keynsilr v monetaristlr is mk bazarnn ma-hiyytinin aydnladrlmasna baqa mvqedn yanarlar. Onlar, neoklassiklrdn frqli olaraq mk bazarn daimi v tarazln olmad bir sah kimi nzrdn keirirlr. C. M. Keyns, sonralar is R. Qordon v baqalar iddia edir-dilr ki, i qvvsinin qiymti (mk haqq) myyn olun-mu kmiyytdir v demk olar ki, dyimir (xsusil d azalmaa doru dyimir). Lakin onlar bunu isbata ehtiyac olmayan bir fakt hesab edirdilr. Bu konsepsiyaya gr i qvvsinin qiymti (mk haqq) bazarn tnzimlyicisi ol-mad n onu (yni tnzimlyicini) knarda axtarmaq la-zmdr. Onlarn fikrinc bu vzifni dvlt yerin yetirmli, mumi tlbi azaltmaq v ya artrmaqla qeyri-tarazl aradan qaldrmaldr. Bunu onunla izah edirdilr ki, dvlt, vergilri azaltmaqla tlbin v istehlakn artmasna sbb olur. Bellikl, bu model gr i qvvsin olan tlb, myin bazar qiymtindki trdddetmlrl deyil, mumi tlbl, baqa szl, istehsaln hcmi il tnzimlnir. Monetarizm mktbi nmayndlrinin (M.Fridmen v baqalar) fikrinc, msln, amerikann mk bazarnda tarazl pozan mnfi amillr dvlt trfindn mk haqq-nn minimum mblinin myyn edilmsi, hmkarlar ittifaqlarnn mvqeyinin mhkm olmas, bo i yerlri haq-qnda btn zruri informasiyalarn olmamas v s.-dir. Onlar bazarda tarazlq yaratmaq n pulkredit siyastindn, xsusil d mrkzi bankn qeydiyyat normalarndan, kommersiya banklarnn mrkzi banklarn hesablarnda olan mcburi ehtiyatlarn mbllrindn istifad olunmas-n tklif edirdilr. Onlarn fikrinc, bunlar investisiya v igzar falln, bellikl d lkd mulluun artmasna sbb ola bilr. mk bazarnn faliyyt mexanizmin dair geni yaylm ideyalardan biri d C.Danlop, L.Ulman v baqalarnn fikirlridir. Onlar sas diqqti i qvvsinin strukturunda pelr v sahlr zr mxtlifliyin v mk haqqnn sviyysinin thlilin ynldirlr. Grndy kimi, burada makroiqtisadi thlildn bir nv imtina edilir v bazarn, ayr-ayr sahlrin, demoqrafik qruplarn dinamikasnn xsusiyytlri il laqlndirilmkl izah olunmasna chd gstrilir. Marksist iqtisadi nzriyyd mk bazar, bazarn xsusi nv kimi myyn olunur. Marksizm gr mk prosesind i qvvsi dyr yaratd halda, btn digr ehtiyatlarn dyri myin z trfindn hmin dyrin zrin

keirilir. Bu, i qvvsini btn digr ehtiyatlardan sasl surtd frqlndirir. Bundan baqa, marksistlr hesab edirlr ki, i qvvsi bazar da bazara xas olan mumi qanunauyunluqlara tabe olsa da, onun znmxsus spesifik xsusiyytlri vardr. Bel ki, istehsaln subyektiv amili olan i qvvsi z mt olmaqla, tlb v tklif fal tsir gstr bilr. Bellikl, nzrdn keiriln konsepsiyalar bir-birini tamamlamaqla, mk bazarnn faliyyti bard mumi tsvvr verir. Tdqiqatlarn oxu masir mk bazarnn ikili xarakterd olduunu qeyd edirlr. Onlarn fikrinc bazarda bir-biri il rqabt aparmayan n az iki i qvvsi bazar, yaxud da vahid i qvvsi bazarnn iki seqmenti faliyyt gstrir. Bu bazarlardan biri ali thsilli mtxssislrin, inzibati v idaretm iilrinin, yksk ixtisasl iilrin i yerlrini hat edir. Texniklrin, inzibati-kmki heytin v orta pe thsilli iilrin i yerlri d bu bazara aiddir. Bazarlardan digri is xsusi ixtisas v pe hazrl tlb etmyn i yerlrini hat edir. Bunlara xidmt iilrini1, ixtisassz iilri, aa kateqoriyadan olan qulluqular misal gstrmk olar. Inkiaf etmi lklrd i qvvsin btn mul (hrbi qulluqular da daxil olmaqla) v isiz hali daxil edilir. Buna iqtisadi dbiyyatda hm d "iqtisadi fal hali" deyilir. Bundan baqa, statistikada "mlki i qvvsi" (hrbi qulluqular nzr alnmadan) kateqoriyas da hesablanr. Mul halinin trkibin aadaklar daxildir: hr iki cinsdn olan, tam v natamam i hftsind muzdla il-yn, mstqil surtd yerin yetiriln v glir gtirn sah-lrd mul olan, xstlik, xstlr qulluq edilmsi, hr il iilr v thsil alanlara veriln mzuniyyt, bazar gnlrin-d, habel haqq dnilmmkl v ya mdiriyytin tbb-s il haqq qismn dnilmkl veriln mzuniyyt dvrn-d, ttil gnlrind ilmyn xslr. Mul hali tam v natamam i hftsi rzind il-ynlr blnr. Msln, AB-da birinci qrupa hftd 35 saat v daha ox ilyn xslr, ikinci qrupa is bir saatdan 34 saatadk ilyn xslr aid edilir. Bununla laqdar olaraq mullua dair aadak gstricilrdn istifad olunur: mul halinin mumi say, tam i gnn evril-mkl mul halinin say, myyn dvr rzind ilnmi adam saatlarn miqdar v i. a. Bazar iqtisadiyyatnn daha ox inkiaf etdiyi lk-lrd muzdla ilyn iilr btn i qvvsinin orta hesab-la 90%-dn oxunu tkil edir. I qvvsinin myyn hisssini muzdlu mkdn istifad etmyn v mstqil iilr adlandrlan kiik sahibkarlar v muzdla ilmyn bir ox pe sahiblri (vkillr, jurnalistlr, yazlar, rssamlar, hkimlr v b.) tkil edir. Son onilliklrd inkiaf etmi lklrd i qvvsinin sah quruluunda ba vern dyiikliklrd iki balca meyl zn gstrir. Bunlardan biri knd tsrrfatnda mul olanlarn saynn kskin surtd azalmas, digri is xidmt sahlrinin genilndirilmsi v mk ttbiqinin apa-rc sahsin evrilmsi il laqdar olaraq, burada mul olanlarn saynn artmasdr. Msln, AB-n knd tsrrfatnda mul olanlarn say 1955-ci ildki 6,5 mln. nfr-dn, 1994-c
1

ild 3,2 mln. nfr qdr azalm, xidmt sahlrind mul olanlarn say is ksin, 1955-ci ildki 30,1 mln.nfrdn 1994-c ild 91,3 mln.nfr atmdr. Masir elmi-texniki inqilab i qvvsinin ixtisasnda birmnal dyiikliklr gtirib xarr. Prinsipc yeni texnologiya myin xarakterin cr tsir ed bilr: Onun ttbiq olunmas nticsind: a) Bir sra istehsal funksiyalar lv edil, b) Yeni funksiyalar yaradla, c) Qalan funksiyalar manlara veril bilr. Btn bunlar is ntic etibaril fiziki mkl qli mk arasnda nisbtin dyimsin sbb olur. Baqa szl, fiziki mkl mul olanlarn say v xsusi kisi azalr, qli mkl mul olanlarn say v xsusi kisi is artr. 2. Isizlik, onun sbblri, llmsi v formalar. Masir dvrd btn lklrd mahid olunan ks-kin problemlrdn biri isizlikdir. Isizlik i qvvsinin (iqtisadi fal halinin) mt v xidmtlrin istehsal il mul olmayan hisssini gstrn sosial-iqtisadi hadisdir. Mul hali il isizlr ikisi birlikd lknin i qvvsini ml gtirir. Isizlik zn i qvvsin olan tlbin tklifdn geri qalmasnda gstrir. Isizlr aadaklar aid edilir: ilmynlr, i axta-ranlar, i balamaa hazr olanlar. Isizlr tkc mxtlif sbblrdn idn xarlanlar deyil, i yerlrini knll surtd qoyub gednlr, yeni i tapmaa chd gstrnlr d daxildir. Isizliyi ifad edn kateqoriyalar aadaklardr: 1) Idn xarlma nticsind i yerlrini itirnlr; 2) idn knll xb gednlr; 3) Myyn fasildn sonra mk bazarna mracit ednlr; 4) mk bazarna ilk df glnlr. Bu kateqoriyalar arasndak nisbt hr eydn vvl iqtisadi tsiklin fazalarndan asldr. Isizliyin orta aylq sviyysi aadak dsturla hesablanr: LUE= (UE : LFC ) 100 Burada: LUE isizliyin sviyysini (normasn), %-l; UE isizlrin orta ay lq sayn; LFC mlki i qvvsinin sayn gstrir. Isizliyin sviyysinin hesablanmasn aadak misalla izah edk. Tutaq ki, i qvvsinin mumi say 1216990 nfr brabrdir ki, bunun da 1149680 nfri ilyir, 67310 nfri is ilmir. Demli, isizliyin sviyysi: LUE = (67310 100) : 1216990 = 5,5%- brabrdir. Isizliyin sbblrin dair mxtlif baxlar, nzriy-ylr mvcuddur. Bunlardan geni yaylmlar aadak-lardr: 1) hali artql (maltusuluq); 2) Texniki trqqi ("texnoloji nzriyy"); 3) Kapital ym prosesi (marksist mktb); 4) Bazar tlbinin kifayt qdr olmamas (Keyns nzriyysi); 5) mk haqqnn sviyysinin yksk olmas ("azad sahibkarlq" mktbi). Maltusuluq ingilis iqtisads T. F. Maltusun ad il baldr. O, znn "hali qanunu haqqnda tcrb" srind (1798) gstrirdi ki, halinin say

hndsi silsil il, nemtlr istehsal is ddi silsil il artr v buna gr d myyn mddtdn (adtn 25 ildn bir) sonra artq hali ml glir. Bu da isizlr ordusunun yaranmasna sbb olur. Geni yaylm nzriyylrdn biri d isizliyin bal-ca sbbinin texniki trqqi olduunu elan edn "texnoloji isizlikdir". Bu nzriyy 1954-c ild Vyanada keirilmi tam mulluun tmin edilmsinin vasit v yollar haq-qnda diskussiyalarda mdafi olunmudur. Qrbin iqtisadi dbiyyatnda bel bir fikir yaylmdr ki, istehsal gclri-nin yklnmsi drcsi sas kapitaldan istifadnin mqsduyunluu v faydalln gstrdiyi kimi isizlik d mk ehtiyatlarndan istifadnin mqsduyunluunu ks etdirir. slind marksizm d isizliyin balca sbbini bunda grr. Baqa szl, marksizm, isizliyi kapital ym prosesi il laqlndirir. Bunun mahiyyti ondan ibartdir ki, canl my (dyin kapitala) olan tlb man v ava-danlqlara (sabit kapitaln balca nsrlrin) olan tlbdn lng artr. Demli, istehsal proseslrinin mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas istr-istmz isizliy gtirib xarr. Bununla laqdar olaraq hl XIX srd "Kompensasiya nzriyysi" meydana glmidir. Bu nzriyynin trfdarlarnn fikrinc manlarn istehsaln bir sahsindn sxdrd iilr digr sahlrd i qvvsin olan lav tlbin dnilmsi yolu il kompensasiya edilir. Masir dnyada ox geni yaylm nzriyylrdn biri d Keynsin isizlik nzriyysidir. 1936-c ild mhur ingilis iqtisads C.M.Keyns znn "Mulluq, faiz v pulun mumi nzriyysi" kitabnda kapitalist iqtisadiyyatnda mulluq sviyysini yeni trzd aydnladrmdr. Onun fikrinc kapitalizmd tam mullua zmant vern he bir mexanizm yoxdur. Bel ntic xarlr ki, tam m-ulluq qanunauyunluq deyil, tsadflkdr. Kapitalizm sonsuzlua qdr iklnmni tmin ed biln v z-zn tnzimlyn iqtisadi sistem deyildir. Kapitalizmin "z-zn inkiaf" etdiyini gman etmk olmaz. Bundan baqa, iqtisa-di inkiafda trdddetmlri yalnz mhariblr, quraqlq v s. kimi xarici v qeyri-normal amillrl laqlndirmk dzgn deyildir. ksin, isizliyin sbblrini xeyli drcd bir sra ox mhm iqtisadi msllr, xsusil d ym v investisiyalar haqqnda qrarlar qbul edilrkn tam tarazln gzlnilmsind axtarmaq lazmdr. Keynsdn frqli olaraq "azad sahibkarlq" mktbinin nmayndlri kortbii bazar mexanizmini triflyir v isizliyin sbbini mk haqqnn yksk olmas il izah edirlr. Onlarn fikrinc mk haqqnn artrlmas mul-luun v iilrin saynn azalmasna v demli, isizliy gtirib xarr. Bu mktbin tannm nmayndlrindn biri Kembric Universitetinin professoru A.Piqudur. Onun xard sas nticlr bunlardr: 1) Istehsalda mul olan iilrin say il mk haqqnn sviyysi arasnda trsmtnasiblik vardr. Yni mk haqq n qdr yksk olarsa, mulluq da bir o qdr aa olur; 2) 1914-18-ci illrdki birinci dnya mharibsin qdr mk haqq il mulluq arasnda tarazln olmas onunla izah edilir ki, mk haqq iilr arasnda gedn azad rqabt sasnda, hamnn mul ola bilmsin imkan vern sviyyd myyn olunmudur; 3) Birinci dnya mharibsindn sonra hmkarlar ittifaqnn rolunun artmas v isizliy gr mavintlrin verilmsi mk haqqnn ykslmsin

gtirib xarmdr ki, bu da ktlvi isizliyin sbblrindn biridir; 4) Tam mullua nail olmaq n mk haqqn aa salmaq lazmdr. Bellikl, isizlik mxtlif sbblrdn ml glir v balca vzif onun qarsnn alnmasdr. Lakin el hallar da olur ki, isizliyin tamamil aradan qaldrlmas mmkn olmur. Bunun n drcd hqiqt uyun olduuna inanmaq n isizliyin formalarn nzrdn keirk. Insanlara faliyyt nvnn v i yerinin seilmsind srbstlik verildikd istr-istmz seim qarsnda, "iki dan arasnda" qalrlar. Bel ki, bzilri i yerlrini knll surtd dyiir, bzilri idn xarldqlarna gr yeni i yerlri axtarr, nclr, mvsmi mul olduqlar i yerlrini (msln, tikinti snayesind hava raiti pis olduuna, avtomobil snayesind model dyidiyin gr) itirirlr. El adamlar da vardr ki, (bu xsusil gnclr aiddir) yenic mk faliyytin baladqlarna gr i axta-rrlar. Bu adamlarn hams i yerlri tapdqda, yaxud da idn mvqqti xarlanlar khn i yerlrin qaytdqda, digr i axtaranlar v i yerlrini mvqqti itirnlr "mumi isizlilr fondunda" onlar vz edirlr v demli, isizlik yen d qalr. Buna friksion1 isizlik deyilir. Isizliyin bu formas qalmaz v myyn drcd arzuolunandr. nki iilrin oxu, blk d hams az maa veriln idn ox maa veriln, az mhsuldar idn yksk mhsuldarlql i kemy alr, yaxud da yaad razilrdki idar v mssislrd ilmy stnlk verirlr. Demli, halinin yerdyimsi, bir idn baqa i kemsi hallarna son qoymaq mmkn olmadna gr, friksion isizliyi d tama-mil aradan qaldlrmaq mmkn deyildir. Friksion isizlik hiss olunmadan struktur isizliy keir. Iqtisadlar struktur szn "trkib" mnasnda il-dirlr. Zaman kedikd istehlak tlbinin strukturunda v texnologiyada ox mhm dyiikliklr ml glir ki, bu da z nvbsind i qvvsin olan mumi tlbin strukturu-nun dyimsin sbb olur. Bunun nticsind bzi pe v ixtisaslara olan tlb azalr, bzi hallarda htta yox olur, bzilrin is, ksin, tlb artr. Tbiidir ki, bu, iilrin bzi kateqoriyalarnda isizliyin ml glmsin sbb olur. Bu, onunla laqdardr ki, i qvvsinin quruluu yeni i yerlrinin quruluuna tez bir zamanda uyunlaa bilmir v uyunlaa da bilmz. Grndy kimi, elmi-texniki trqqi sonsuz olduuna gr struktur isizliyin d tamamil aradan qaldrlmas mmkn deyildir v bu mnada onun friksion isizliy oxarl vardr. Lakin bunlar tamamil eynildir-mk olmaz, onlarn arasnda frqlr vardr. Bu, zn onda gstrir ki, friksion isizlrin tcrblri, vrdilri var v onlar "mk"lrini sata bilrlr. Stukrtur isizlr is yenidn hazrlq mrhlsini kemslr, lav pey yiylnm-slr, htta bzi hallarda yaay yerlrini dyimslr i tapa bilmirlr. Digr trfdn friksion isizlik qsa mddt, struktur isizlik is uzun mddt davam edir. Isizliyin nvlrindn biri d tsiklik v ya dvri isiz-likdir. Isizliyin bu nv iqtisadi tsiklin azalma mrhlsi il laqdardr. Baqa szl, mt v xidmtlr mumi tlb azaldqda mulluq ixtisar olunur v isizlik artr. Odur ki, tsiklik isizliyi bzn tlbin azalmas il laqdar olan isizlik d adlandrrlar. 3. halinin mulluu v mk bazarnn dvlt trfindn tnzimlnmsi.
1

Bazar iqtisadiyyatnn yksk sviyyd inkiaf etdi-yi lklrd halinin mulluu v mk bazarnn dvlt trfindn tnzimlnmsi mexanizmin aadak metodlar daxildir: 1) Iqtisadi metodlar i yerlrinin yaradlmas v mvjud olanlarn saxlanmas n sahibkarlar stimulla-drmaq mqsdil gztli kreditldirm, vergitutma v bdj siyasti yeridilmsi, pekar kadrlarn hazrlanmas-nn hyata keirilmsi; 2) Tkilati metodlarmulluq v idzltm xid-mtinin, informasiya v peynm, kadrlarn hazrlanma-s v yenidn hazrlanmas sistemlrinin yaradlmas; 3) Qanunverijilikd nzrd tutulan inzibati metod-larmk mqavillrinin balanmas, i gnnn uzunlu-u, iilr i vaxtndan artq ildiklri hallarda myin haqqnn dnilmsi, saatlq minimum mk haqqnn myyn edilmsi, mulluun tmin olunmas il laqdar sahibkarlar trfindn milli fondlara dmlrin ttbiqi, idzltm kvotalarnn myynldirilmsi qaydalarnn nizama salnmas v i.a. Qanunverijilikd nzrd tutulan tdbirlr jmiy-ytd sosial tbqlmnin mhdudladrlmasna ynl-dilmlidir. Bu zaman dvlt trfindn tnzimlmnin dolay v birbaa tsiretm vasitlri arasnda optimal nis-bt yaradlmaldr. Dolay tsiretm vasitlri tsrrfatlq raitinin dyidirilmsin ynldilmi makroiqtisadi altlrdn istifad olunmasn nzrd tutur, geni hali tbqsini hat edir, my olan tlbin tnzimlnmsin tsir gstrir. Birbaa, bilavasit tsiretm tdbirlri is mk bazar il laqdar dvlt proqoramlar vasitsil hyata keirilir. Dvlt siyasti, hminin aadak kimi hyata kei-ril bilr: 1) Passiv mulluq siyasti yeridilmsi. Bu siyast bo olan i yerlrinin tutulmasna v isizliy gr mavi-ntin verilmsin ynldilir. 2) Aktiv mulluq siyasti yeridilmsi. Bu siyast ktlvi isizliyin aradan qaldrlmasna ynldiln investi-siya, maliyy, kredit, vergi siyastinin kmyi il hyata keirilir. Mulluun vziyytin tsir gstrilmsinin n mhm yollarndan biri d srbstlmi i yerlrin uyun olaraq i qvvsinin yenidn hazrlanmas miqyasnn hrtrfli inkiaf etdirilmsindn ibartdir. Bununla laq-dar olaraq, hm d i qvvsinin pe-ixtisas sviyysinin yksldilmsi, mk v sahibkarlq fallnn stimulla-drlmas, kiik v orta sahibkarln inkiaf etdirilmsi xsusi hmiyyt ksb edir. mk haqqnn dnilmsind yeniliklr edilmsi, myin stimulladrj funksiyasnn tmin olunmas da az hmiyyt ksb etmir. Mulluun tnzimlnmsin gldikd is bu proses myyn mbld xrj tlb edir. Qrbin inkiaf etmi lklrind mulluun tmin edilmsi proqramlarnn hyata keirilmsin srf olunan xrjlr DM-d xeyli xsusi kiy (2,0-5,5%) malikdir. Hm d ktlvi isizliyin meydana glmsinin

qarsn al-maq n qabaqlama tdbirlrin ynldiln dvlt siyas-ti xsusi hmiyyt ksb edir. Bellikl, mulluq proqramlarn ilyib hazrla-yarkn aktiv v passiv tnzimlm arasndak nisbti sas-landrmaq, baqa szl, vsaiti sadj olaraq ayrmaqla kifaytlnmmk, hm d pulun kim v n n verilm-sini bilmk lazmdr. Beynlxalq tjrb, xsusil d Isvein tjrbsi gstrir ki, aktiv mulluq siyastinin yeridilmsi insan-larn ktlvi surtd mk bazarna xmalarnn qarsn almaqla, ninki n yax sosial mdafi vasitsi funksiyasn yerin yetirir, hm d passiv mulluq siyastin nisbtn myyn stnlklr malik olduunu nmayi etdirir. halinin mulluu v mk bazarnn dvlt tr-findn tnzimlnmsi n konkret olaraq aadak metodlardan istifad olunur: 1) proqrammqsdli metod; 2) normativ metod; 3) balans metodu. Direktiv xarakterli dvlt plan olmad raitd proqram-mqsdli metodun funksiyalar dyiir v o daha geni yaylmaa balayr. Dvlt siyastinin realladrl-mas mexanizmi olan mulluq proqram mxtlif sviyylrd ilnib hazrlanr v hyata keirilir. Burada m-ulluq v mk bazarna dair regional proqramlarn, habe-l mxtlif demoqrafik qruplar (gnjlr, qadnlar v i.a.) zr proqramlarn ilnib hazrlanmas xsusi aktuallq ksb edir. Normativ metoddan xidmt sahlrind i qvv-sin olan tlbi saslandrmaq n istifad edilir. Bazar iqtisadiyyat raitind sosial normativlrin saslandrl-mas xsusil vajibdir. Bu normativlr isizliyin yol veri-ln sviyysi, halinin sosial mdafisini tmin edn mini-mum sosial normativlr, hyat sviyysi v sosial inkiafn minimum standartlar aiddir. Mulluqla laqdar olaraq balans metodundan da geni istifad olunur. Msln, mumi mk ehtiyatlar balans mk ehtiyatlar il onlarn bldrlmsi arasn-dak n mumi proporsiyalar sjiyylndirir. mumi mk ehtiyatlar balansn tamamlayan, hm d tarazln baqa aspektlrini ks etdirmy imkan vern i yerlri balansdr. Onun sas mqsdi tsrrfat-larn razi sviyysind tkili zaman btn mlkiyyt formalarna mnsub olan mssislrin investisiya proq-ramlarn regionlarn mk ehtiyatlar il uzladrmaqdan ibartdir. O, i yerlri il ilynlr, i yerlrinin komplektldirilmsi n tlb olunan iilrin say il normativ nvblik msal arasndak tarazl gstrir. Onun sasn-da v i yerinin dyri gstrijisindn istifad etmkl kapi-tal qoyuluunun hjmini v onun tkrar istehsal struktu-runu (yeni i yerlrinin yaradlmas v onlarn texniki jhtdn tkmilldirilmsi v i.a.) proqnozladrmaq olar. Kapital qoyuluu olmadan mk mhsuldarl il fondla silahlanma arasnda zruri nisbti tmin etmk mmkn deyildir. Odur ki, mk mhsuldarl artmnn proqnoz-ladrlan srtin nail olunmas n kapital qoyuluunun mmkn olan artmnn obyektiv surtd llmsi ox vajibdir. I yerlri balans region sviyysind mul halinin say v strukturunun proqnozladrlmas v onun tlb olunan investisiyalarla laqlndirilmsinin sas altin evrilmlidir.

Hazrda lkmizd mk bazarnn tnzimlnmsi sahsind dnya tcrbsind zn dorultmu metodlardan istifad olunur. bhsiz ki, dnyada mvcud olan mk bazarnn tnzimlnmsi modellrinin msbt chtlri il yana, mnfi chtlri d vardr. Odur ki, hmin tcrbnin msbt chtlrindn yararlanmaq, zaman kedikj ba vern yeniliklrdn istifad etmkl tam mulluun tmin olunmas v isizliyin azaldlmas sahsind mqsdynl ilr grmk, tdbirlr hyata keirmkl lkmizin iqtisadi potensialnn artrlmas v xalqmzn hyat sviyysinin yksldilmsind ox byk nailiyytlr qazanlmas mmkndr. Mvzu 22:qtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsi.( 2 saat) Plan 1.Iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsinin zruriliyi. 2. Qarq iqtisadiyyat raitind dvltin sas iqtisadi funksiyalar. 3. Dvlt tnzimlnmsinin obyektlri v subyektlri. 4. qtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsinin formalar v metodlar. 1.Iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsinin zruriliyi. Iqtisadiyyatda bazar mnasibtlrinin formalama-s sosial-iqtisadi proseslrin dvltin tabeliyindn xarl-masn nzrd tutur. Lakin bu o, demk deyildir ki, dvlt mikro v makroiqtisadi sviyyd bu proseslrin tnzimlnmsindn tamamil knarladrlmaldr. Bazar iqtisadiyyat nzriyysinin banilrindn olan A.Smit hl vaxtil qeyd edirdi ki, hkmdarn v ya dvltin vzifsi btvlkd jmiyyt n son drj faydal olan, lakin z vsaiti il bir nfrin, yaxud da qrupun, xrjini dy bilmdiyi ijtimai mssislri yaratmaq v hyata keirmkdn ibartdir. Odur ki, onlarn xsusi xslr v ya az sayda xsusi xslrdn ibart olan qrup trfindn yaradlmas v saxlanlmasn gzlmk olmaz1 Buradan aydn olur ki, azad prinsipin v he n il mhdudladrlmayan rqabt saslanan bazar, jmiyyt qarsnda duran btn problemlri hll etmk iqtidarnda deyildir. V buna gr d dvltin jmiyytd gedn iqtisadi v sosial proseslr mdaxilsi zruridir. Dvltl biznesin qarlql faliyyti baxmndan kapitalizm birbirindn az v ya ox drjd frqlnn iki mrhldn kemidir. Birinji mrhld onun sas vzifsi znn mnafeyini realladrmaq n feodal dvltinin istifad etdiyi qeyri-iqtisadi mjburetm formalarn aradan qaldrmaqdan ibart olmudur. Bunlar z ifadsini azad rqabt v sahibkarlq prinsiplrin saslanan kapitalizm mrhlsind tapmdr. Bu dvr formalad vaxtdan tqribnX1X srin ikinji yarsnadk davam etmidir. X1X srin sonu, XX srin vvllrind kapitalist iqti-sadiyyat z inkiafnn korporativ mrhlsin daxil olmu-dur. Bu dvrn frqlndiriji

jhtlrindn biri iqtisadi v sosial sahlrd dvltin tnzimlyiji v nzartediji rolu-nun hmiyytli drjd genilnmsidir. Bu, istehsaln tmrkzlmsi v mrkzlmsinin gjlnmsi, iqtisadi laqlrin mrkkblmsi v sosial problemlrin kskinlmsi il laqdardr. X1X srin axrlarndan dvltin iqtisadi funksiya-larnn tdrijl genilnmsi mrhldn kemidir. Birinji mrhlnin balanmas birinji dnya mharibsi il laq-dardr. Bu mrhl 1929-1933-j illrdki Byk durunluq dvrndk davam etmidir. Bu dvrd, dvlt, iqtisadiy-yatda dvlt blmsi yaratmaqla inhisarla meyli mh-dudladrmaa alm v iqtisadi proseslrin tnzimln-msin fal mdaxil etmy balamdr. Lakin bu mdaxil sas etibaril hrbi istehsal sahlri il mhdudla-mdr. Yerd qalan sahlrd is tsrrfatln xsusi kapitalist formalar hkmran mvqey malik olmudur. 1929-1933-j illrdki dnya iqtisadi bhran dv-ltin funksiyalarnn genilnmsind ikinji mrhlnin ba-lanjn qoymudur. Bu mrhl ikinji dnya mhari-bsindk davam etmidir. Bu dvrd jmiyytin tarixind bazar tsrrfatnn idar olunmasnda dvltin daim v fal itirak sistemi meydana glmi, iqtisadiyyatn tnzim-lnmsind istifad olunan formalar inkiaf etmi, planla-drmann nsrlri zn gstrmidir. Bu jr siyast z ifadsini dvlt mlkiyytinin v dvlt bdjsinin hjmi-nin artmasnda tapmdr. Bel bir raitd bdj vsaitin-dn tkj dvlt aparatnn saxlanmas n deyil,hm d dvlt v xsusi faliyytin maliyyldirilmsi n istifad olunmaa balanmdr. Dvlt makroiqtisadi tarazln tnzimlnmsi n bdj-vergi siyasti il yana, hm d kapital qoyulularnn stimulladrlmas v sosial problem-lrin hllin ynldiln pul-kredit siyastindn d fal isti-fad etmidir. Dvltin funksiyalarnn genilnmsind nj mr-hl ikinji dnya mharibsindn sonra balam v llinji illrin ortalarna qdr davam etmidir. Bu mrhl, vvlki mrhldn onunla frqlnmidir ki, hmin vaxtadk yeridiln siyast iqtisadi artm srtinin stimulladrlmas il laqdar tdbirlr sistemi lav edilmidir. Bu dvrd dv-lt, snayenin n mhm sahlrinin inkiaf etdirilmsind, istehsal v sosial infrastrukturun yaradlmasnda daha fal itirak etmy balamdr. Bu mrhld kapitalizmin qzl sri adlandrlan nvbti mrhlnin balanmas n zruri maddi zmin yaradlmdr. XX srin 50-70-ji illrind yeridiln dvlt siyasti aadak ilkin rtlr saslanmdr: 1) Iqtisadiyyat xsusi kapitalist deyil, qarq olmaldr. Dvltin iqtisadiyyata mdaxilsinin zruriliyi bazarn nqsanl olmas, daha dqiq desk, onun resurslar sm-rli bldrmk iqtidarnda olmamas il rtlnir. Bu nq-sanlara ijtimai nemtlrin v tbii inhisarlarn, xariji tsirin mvjudluu, bazar haqqnda informasiyalarn kifayt q-dr tam olmamas v s. aiddir; 2) Bazar z-zn sabit makroiqtisadi ntijlr gtirib xarmaq iqtidarnda olmadna gr mqsdynl makroiqtisadi siyast yeridilmsi zruridir; 3) Bazar, z-zlynd glirlrin brabr bldrl-msin gtirib xarmr. Ona gr d dvlt, bir trfdn glirlrin bldrlmsini tnzimlmli, digr trfdn is hr hans bir sbbdn glir mnbyindn mhrum olan xslri

mdafi etmlidir. Dvlt, hm d thsil v shiyy infrastrukturlarnn inkiaf etdirilmsi qaysna qalmaldr. Bu dvrd dvltin balja mqsdi tam mulluu, qiymtlrin sabitliyini v tdiy balansnn tarazln tmin etmkdn ibart olmudur. Bu dvrd dvlt ninki iqtisa-di, hm d sosial mnasibtlrin tnzimlnmsin daha geni mdaxil etmi, Qrbi Avropann bir ox lklrind mumi rifah dvlti ideologiyas (Welfare State-rifah dv-lti) formalamdr. Ken srin 50-60-j illrind yeridiln dvlt siyas-tin thsil, shiyy, mnzil tikintisi zr dvlt sistemi yara-dlmas, habel sosial tminat, mk haqqnn minimum mblini tnzimlmk yolu il halinin hyat sviyysinin daha da yksldilmsi n proqramlar daxil edilmidir. Bir qdr sonralar bu proqramlara demoqrafiya v ekolo-giya, milli mdniyytin mdafisi v sairlrl laqdar proqramlar lav edilmidir. Ikinji dnya mharibsindn sonra bir ox siyasi par-tiyalarn proqram sndlrind, habel Qrbi Avropann lksinin konstitusiyasnda1949-ju ild AFR-in sas Qanununda, 1958- ji ild Fransann, 1978-ji ild is Ispaniyann Konstitusiyalarnda - sosial dvlt anlay z ksi-ni tapmdr. Ken srin 50-60 j illrind inkiaf etmi lklrin oxunda sosial dvltin mmknly industral jmiyyt-dn postindustral jmiyyt keid dvrnd yalnz maddi istehsal sahlrind deyil, hm d birinji nvbd masir istehsalda xsi (insan) amilin rolunun dyimsi il laq-dardr. Sosial dvlt hm d ona gr mmkn olmudur ki, XX srin ortalarnda jmiyytd mxtlif sosial qruplar arasnda bir nv tarazlq yaranm, bu da onlara bu yolla z mnafelrini mdafi etmk imkan vermidir. mumi rifah dvlti v sosial dvlt ideologiyas-na uyun olaraq bel hesab edilirdi ki, artq snayej inki-af etmi lklrd mumi rifah tmin olunmu v yeridiln sosial siyast jmiyyti sabitldirmy imkan vermi, ziddiyytlr aradan qaldrlmdr. V demli, inkiaf etmi lklrin ardnja yerd qalan lklr d bu yolu kemlidir. Lakin 1974-1975-ji illrd nvbti dnya iqtisadi bhrannn ba vermsi il laqdar olaraq bu mrhl baa atm, dvltin rolu haqqnda yeni ideyalar meydana glmi v bununla da hazrda davam edn yeni mrhl balanmdr. Masir mrhlnin balja xsusiyyti sosial dvlt siyastindn smrli dvlt siyastin keilmsidir. sm-rli dvlt siyasti z ifadsini aadak iki sas mddada tapmdr: Biirnjisi, dvlt, dvlt bdjsinin ksirli olmasna sbb olan yersiz xrjlri azaltmaq mqsdil yerin yetirdi-yi vziflrin dairsini hmiyytli drjd mhdudladr-maldr; Ikinjisi, pensiya tminat, tibbi sortalama, isizliy gr mavintlr v digr sosial dnilr yalnz dvlt bd-jsi vsaiti hesabna dnilmmli, bu xrjlr btn sub-yektlr arasnda brabr blnmlidir. Bellikl, dvlt iqtisadi artm tmin etmkl kifa-ytlnmmli, hm d bazar iqtisadiyyatnn trfda, k-mkisi olmaldr. XX srin 80-90-j illrind inkiaf etmi kapitalist lklrinin ksriyytinin apardqlar siyastin sas mzmunu mhz bundan ibart olmudur.

Dvltin rolunun bu istiqamt ynldilmsinin s-bblri irisind SSRId v rqi Avropa lklrind inzi-bati- amirlik sisteminin dalmasn, mumi rifah dvltinin maliyy siyastinin iflasn, dvlt bdjsi ksirinin ilbil artmasn, habel son dvrlrd Jnub-rqi Asiya lkl-rind ba vern v btn dnya n nmun hesab olunan iqtisadi mjzni xsusi qeyd etmk lazmdr. Qrb alimlrinin ksriyyti bel hesab edir ki, SSRI- d v rqi Avropa lklrind inzibati- amirlik sisteminin iflas dvltin sosial problemlrin hllin hddindn ox vsait ayrmas, iqtisadi smrliliyin azalmasna, iqtisa-diyyatda durunluq hallarnn inkiafna gtirib xarma hallarnn bariz nmunsidir. Inkiaf etmi lklrd is sosial dnilrin hddindn ox artrlmas sosial ii tat-larnn, qeyri-mhsuldar xrjlrin artmasna gtirib xar-mdr ki, bu da z nvbsind dvlt bdjsi ksirinin oxalmasna sbb olmudur. Qrb lklrind Jnub-rqi Asiya lklrindki iqtisadi mjzdn ox danlr. Mlum olduu kimi, ken srin 70-80-ji illrind bu lklrd dvlt fal sosial siyast yeritmmidir. Lakin buna baxmayaraq bu lklr ox qsa bir mddtd heyrtamiz msbt iqtisadi gst-rijilr nail olmular. Masir dvrd mtxssislr Jnub-rqi Asiya lk-lrinin tjrbsini sas gtrrk bel hesab edirlr ki, dvlt sosial sferann inkiaf etdirilmsi n msuliyyti z zrin gtrmmlidir. O, sosial xrjlri ixtisar etmli v bunun ntijsind srbstln vsaiti iqtisadi falln sti-mulladrlmasna ynltmlidir. Baqa szl, dvlt siya-stinin sas mqsdi iqtisadi artmn tmin edilmsi olma-ldr. nki iqtisadi artma nail olunduqda sosial problem-lr haqqnda fikirlmk v onlar hll etmk olar. Dvltin iqtisadi rolunun tkaml hr eydn vvl maddi istehsalda ba vern dyiikliklrl izah olunur. Bun-larn irisind is istehsaln hjminin artmas v iqtisadi laqlrin mrkkblmsi il yana, masir istehsaln inkiafnda xsi amilin rolunun gjlnmsi d ox mhm rol oynamdr. Bu dyiikliklr makroiqtisadi tarazln t-min edilmsin v sosial vziflrin hll olunmasna dvltin mdaxilsini tlb edirdi. Maddi istehsaldak dyiikliklr, iqtisadi laqlrin mrkkblmsi, dvltin iqtisadiyyata mdaxilsi kimi sbb-ntij laqlri hqiqtn onun iqtisadi funksiyala-rnn tkamlnn yuxarda nzrdn keiriln btn mrhllrind zn biruz vermidir. XX srin 80-90-j illrind iqtisadi laqlrin sad-ldiyini tsvvr etmk dzgn olmazd. ksin, qarlql iqtisadi laqlr hazrda 30-40 il bundan vvlkin nisbtn daha da mrkkblmidir. Bel ki, dvltin fal pul-kredit, bdj-vergi v investisiya siyasti olmadan ijtimai istehsaln sabitliyinin tmin edilmsi qeyri mmkndr. Masir istehsala yalnz dar ixtisasa malik olan iilr lazm deyildir. Bununla yana, masir istehsalda alan ii hm d daim dyin raitdn srbst surtd ba xarma, mstqil qrarlar qbul etmyi bajarmal, geni dnyag-rn malik olmaldr. Bununla birlikd, hm d iqtisadiy-yata dvltin mdaxilsinin azaldlmas il laqdar arlar edilir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi v sosial pro-seslr dvltin mdaxilsinin azaldlmas v onun yerin yetirdiyi funksiyalarn bir qisminin digr

iqtisadi subyekt-lr verilmsin jhd gstrilmsinin maddi istehsal siste-mind ba vern dyiikliklrl laqlndirilmsi dzgn deyildir. ksin, bu dyiikliklr iqtisadiyyatn dvlt tr-findn tnzimlnmsinin daha da gjlndirilmsinin zruri olduunu demy sas verir. Drin iqtisadi, sosial v siyasi dyiikliklr dvrnd dvltin rolu xsusil bykdr. Bu szlr hazrda mht-m qurujuluq ilrinin getdiyi lkmiz d aiddir. Azr-bayjan jmiyytind inzibati-amirlik sistemindn qalm idaretm qaydalarnn tdrijl aradan qaldrld, btn sahlrd yenilm prosesinin getdiyi, dnyann zn aq olan iqtisadiyyat yaradld masir dvrd dvltimiz zmtli, geni miqyasl v hatli vziflri v msul ilri yerin yetirir. Bu sahd ayr-ayr lklrin tjrbsinin, onun msbt v mnfi jhtlrinin yrnilmsi mqsd-uyun olard. Bel olduqda lk z iqtisadiyyatn malik olduu imkanlara uyun inkiaf etdirir, dnya birliyind layiqli yer tutur, xalqn hyat sviyysinin yksldilmsi sahsind byk nailiyytlr qazanr. Bellikl, btn bunlar bel bir fikir sylmy sas verir ki, jmiyytd gedn iqtisadi v sosial proseslr dvltin mdaxilsi zruridir v bunun he bir sbuta ehtiyaj yoxdur. 2. Qarq iqtisadiyyat raitind dvltin sas iqtisadi funksiyalar. Iqtisadiyyatn tnzimlnmsind dvltin rolunun genilnmsi bir sra obyektiv sbblrl laqdardr. Dnya tjrbsi gstrir ki, inkiafn mrkkb dvrlrind, xsu-sil d jmiyytd v iqtisadiyyatda sosial-iqtisadi v texno-loci dyiikliklrin getdiyi vaxtlarda dvltin tkilatlq faliyytinin artrlmas zruridir. Keid dvrnd olan lklrd iqtisadiyyatn tn-zimlnmsind dvlt xsusil byk rol oynayr. Bel ki, keid dvrnn davametm mddti xeyli drjd mhz bu dvrd dvltin nej faliyyt gstrmsindn asldr. Bazar mnasibtlrinin formaladrlmas v tnzim-lnmsi, habel resurslarn yenidn bldrlmsi dvltin mdaxilsi olmadan qeyrimmkndr. nki bazar mna-sibtlrinin formaladrlmas khn strukturlarn lv edilmsi v yeni strukturlarn yaradlmas il eyni vaxtda hyata keirilir. Bunun ntijsind bir trfdn iqtisadiy-yatda oxukladllq meydana gldiyin gr rqabt n rait yaranr v tlb, tsrrfatln hllediji amilin evrilir. Digr trfdn is bu dvrd jmiyytd el bir rait formalar ki, onlarn hll edilmsi dvltin mda-xilsi olmadan mmkn deyildir. Dnyada mvjud olan iqtisadi sistemlrin hams demk olar ki, qarq sistemlrdir v bir sra vziflr bazar sistemi il dvlt arasnda blnmdr. Bunu bel bir statistik mlumatdan grmk olar ki, hazrda milli mh-sulun 80%- qdri bazar sisteminin, 20%-i is dvltin payna dr. Bununla yana, dvlt istehsal maliyyl-dirmkl brabr, iqtisadiyyatn xsusi blmsind yarad-lan glirlri yenidn blmk mqsdil bir sra sosial sorta v sosial tminat proqramlarn da hyata keirir. Statistika gstrir ki, vergilr, habel mt v xidmtlrin satn aln-masna, sosial proqramlarn hyata keirilmsin ynldiln

xrjlrin mumi mbli milli glirin tqribn 1/3 hisssini tkil edir. Nhayt traf mhitin mhafizsi, salamln qorunmas, istehlaklarn thlkli mhsullardan mdafisi il laqdar olan oxsayl tdbirlr, habel myyn sahlrd qiymtlrin formalamas tjrbsin nzartin tmin edilmsi v s. slind dvlti iqtisadi faliyytin btn sahlrind grnmy svq edir. mumiyytl, dvlt vtnda jmiyytinin siyasi v sosial-iqtisadi prinsiplrini hyata keirir. O, makroiqtisadi bazar proseslrinin formalamasnda fal itirak edir. Bunlara uyun olaraq qarq iqtisadiyyat raitind dvltin sas funksiyalarna aadaklar aiddir: - Iqtisadi qrarlarn qbul edilmsi n hquqi ba-zann yaradlmas. Dvlt, dvlt mxsus olan v xsusi mssislrin faliyytini tnzimlyn qanunlar ilyib hazrlayr v qbul edir, vtndalarn hquq v vziflrini myynldirir; - Iqtisadiyyatn sabitldirilmsi. Dvlt istehsaln azalmas meylinin qarsnn alnmas, inflyasiyann azaldl-mas v isizliyin sviyysinin aa salnmas, milli valyu-tann sabitliyinin tmin olunmas n bdj-vergi v pulkredit siyastindn istifad edir; - Bazar mexanizmi imkan vermdiyi hallarda makro-iqtisadi v struktur tarazln qorunub saxlanmas; - Inkiaf strategiyasnn ilnib hazrlanmas, lverili investisiya v sahibkarlq, habel milli strategiyann mqs-di v realladrlmas vasitlri d daxil olmaqla iqtisadiy-yatn smrli faliyyt gstrmsinin tmin olunmasnda ox mhm rol oynayan sosial mhitin formaladrlmas; - Resurslarn dzgn bldrlmsi. Dvlt, xsusi mssislrd istehsal olunmayan mt v xidmtlrin iste-hsaln tkil edir; knd tsrrfatnn, rabitnin, nqliyyatn inkiaf etdirilmsi n rait yaradr; lknin mdafisi v elmin inkiaf il laqdar xrjlri myyn edir, thsilin sviyysinin inkiaf proqramlarn formaladrr v hyata keirir; - halinin sosial mdafisi v sosial tminat. Dvlt, mk haqqnn, yaa v lilliy gr pensiyalarn, isizliy gr mavintlrin, aztminatl aillr mxtlif nv yar-dmlarn minumum mblini myyn edir v ona tminat verir; - Xariji almd milli biznesin qorunub saxlanmas. Dvlt, qloballama raitind lk iqtisadiyyatnn rqabt qabiliyytini yksltmk mqsdil milli biznesin faliyy-tini laqlndirir; - lknin iqtisadi thlksizliyinin tmin ebilmsi. Dvlt lknin iqtisadi thlksizliyini tmin etmk n konkret tdbirlr grr, hr jr thlkli v qeyri-sabitlik amillrinin aradan qaldrlmas il mbariz aparr; - lknin mdafi qabiliyytinin lazmi sviyyd sax-lanmas. Dvltin mumi funksiyalar il yana, iqtisadiy-yatn konkret sahlri v lknin regionlarnn tnzimln-msi il laqdar funksiyalar da vardr. Dvltin tnzimlm funksiyalar onun hyata keirdiyi sosial-iqtisadi siyastin mqsdlri il myyn edilir. Hr bir inkiaf dvrnn - qsa, orta v uzun md-dtli dvrlrxsusiyytlri nzr alnmaqla konkret mq-sd myyn olunur.

Azrbayjan dvltinin uzunmddtli sosial-iqtisadi si-yastinin mqsdi halinin hyat sviyysini tdrijl ykslt-mkdn, sosial brabrsizliyi azaltmaqdan, lknin mst-qilliyini v mdni dyrlrini qoruyub saxlamaqdan, dnya birliyind onun znn layiqli yerini tutmas n tdbirlr grmkdn ibartdir. Siyastin mqsdi dvltin faliyytinin sasnda du-ran vziflr, iqtisadi subyektlrin v ijtimai tkilatlarn mnafelrin, hr bir adamn gndlik arzularna uyun glmlidir. Jmiyytimizd Azrbayjan xalqnn nnlrin v masir dvrn tlblrin javab vern srbstlik, msuliy-yt, inam kimi dyrlr sistemi yenildirilmli, dvltl vtndalar, biznesl vtndalar, hakimiyytl biznes ara-snda etibarl v qarlql mnasibtlr formaladrl-maldr. Bunlara uyun olaraq lknin sosial-iqtisadi inkia-fnn tnzimlnmsinin tmin edilmsi n dvltin funk-siyalarnn prioritetlri myynldirilmlidir. 3. Dvlt tnzimlmsinin obyektlri v subyektlri. Iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnn obyekt-lrin sahlr, regionlar, iqtisadi v sosial proseslr v s. daxildir. Baqa szl, dvlt trfindn tnzimlnn obyekt-lr dedikd milli iqtisadiyyatn smrli faliyyt gstrmsi n dvltin tnzimlyiji faliyytinin hans mqsdlr istiqamtlndirilmsi nzrd tutulur. Bunlara is aadak-lar aiddir: iqtisadiyyatn sah, regional, tkrar istehsal v sosial strukturu; iqtisadi tsikl; mulluq; halinin hyat sviyysi; thsil v kadrlarn hazrlanmas; pul tdavl; ETTKI v investisiyalar; tdiy balans; sosial sah v mk mnasibtlri; halinin sosial mdafisi; traf mhitin m-hafizsi; qiymtlrin tnzimlnmsi, antiinflyasiya proses-lri; iqtisadiyyatn dvlt blmsi; malliyy ehtiyatlar v bdjlraras mnasibtlr; dvlt mlaknn zlldiril-msi, inhisarln aradan qaldrlmas; iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind mlkiyytin formalar; xariji iqtisadi faliyyt v s v i. a. lkmizd bazar mnasibtlrin keid raitind qar-da duran n mhm vzif smrli faliyyt gstrn bajarql mlkiytilrin formaladrlmasndan ibartdir. Bu, indi d prioritet sah olaraq qalr. Bu is o demkdir ki, mlkiyytin strukturu, zlldirm, inhisarln aradan qaldrlmas tnzimlm obyektlri kimi daim dvltin diqqt mrkzind olmaldr. Dvlt tnzimlmsinin subyektlrin qanunveriji, ijraediji hakimiyyt, habel mhkm orqanlar daxildir. Bu, lkmizd Milli Mjlisdn, hkumtdn, (Nazirlr Kabineti), Azrbayjan Respublikasnn Prezidentindn, Konstitusiya mhkmsindn, habel regional hakimiyyt orqanlarndan ibartdir. Qarq iqtisadiyyat raitind dvlt trfindn tn-zimlnn obyektlrd ba vern dyiikliklr yeni subyekt-lrin meydana glmsi il mayit olunur. XX srin 60-j illrindk qarq iqtisadiyyat raitind tnzimlmnin sas subyekti milli dvltlr olmular. Snayej inkiaf etmi qabaqjl lklrin informa-siya jmiyytin kediklri masir dvrd milli dvltlrdn asl olmayan transmilli korporasiyalar dvlt tnzimlm-sind ox mhm rol oynamaa balamlar. Bel ki, trans-

milli korporasiyalar dnya snaye mhsullarnn tqribn 50%-, xariji tijartin 63%-, yeni texnikaya veriln patent, texnologiya v noy-haunun 4/5 hisssin nzart edirlr. Dnya taxl, qhv, qardal, me materiallar, ttn bazarlarnn 90%-i, mis v alminium filizi bazarlarnn 85%-i, ay v qalay bazarnn 80%-i, banan bazarnn 75%-i, tbii kauuk v xam neftin 75%-i transmilli korporasiyalarn nzarti altndadr. Dnyada iqtisadi hakimyytin ox byk hisssini z llrind jmldirn tqribn 500 transmilli korporasiya vardr. Iri transmilli korporasiyalarn gjn (mumi daxili mhsul gstrijisi) hr hans bir orta dvltin sviyysi il mqayis etmk olar. Bu, onlara baqa lklr z irad-lrini dikt etmy imkan verir. Msln, AB-n General motors korporasiyasnn satd mhsullarn dyri Isvej, Avstriya v Isvernin birlikd istehsal etdiklri mumi daxili mhsuldan oxdur. Msly tnzimlm nqteyi-nzrindn yanaldqda, qeyd etmk lazmdr ki, korporasiyalarn da-xilind qiymtlr bazar trfindn deyil, onlarn strategi-yalarna uyun olaraq zlri trfindn myyn olundu-una gr bu, azad bazar qanunlarna tam uyun glmir. Transmilli korporasiyalarn xsusi kisini nzr aldqda mlum olur ki, dnya iqtisadiyyatnn 50%-i srbst bazar raitind, 50%-i is planl sistemd faliyyt gstrir. Bu sahd iqtisadi sistemlrin konvergensiyasna1 keid nzrd tutulmudur. Burada mqsd plan v bazar mnasibtlrini laqlndirmkdn ibartdir. Transmilli kapital dvltin daxili bazarn tnzimlnmsi sahsind sy-lrini he endir v istdiyi vaxt hr hans bir dvltin ma-liyy bazarlarn zbt ed bilr. Bu is bel bir fikir syl-my imkan verir ki, dvlt iri transmilli korporasiyalarn iin geni miqyasl mdaxil etmk iqtidarnda deyildir. Beynlxalq Valyuta Fondu (BVF), Dnya bank, mum-dnya tijart tkilat v sairlr d tnzimlm subyekt-lridir. Bu tkilatlar kredit verrkn qarya myyn rt-lr qoyur v dvlt, istr iqtisadi, istrs d siyasi sahd onlarla hesablamaa mjbur olur. Dvlt tnzimlmsinin beynlxalq tsisatlar rolun-da x edn bir qrup lk milli iqtisadiyyatlarn tnzimln-msinin mumi mqsdi il kifaytlnmir, hm d tnziml-mnin mumi mexanizmindn istifad edirlr. Msln, Avropa Ittifaqna daxil olan lklrin byk ksriyytind vahid valyuta kimi avrodan istifad olunmaqla, bzi sahlrd vahid vergi drjlri ttbiq edilir. Bazar mnasibtlrinin yksk sviyyd inkiaf etdiyi bzi lklrin iqtisadi gj bir sra amillrl myyn olunur. Msln, ken srin 90-j illrind bir barrel neftin qiymti 8-9 dollara brabr olmudur. Bu dvrd inkiaf etmkd olan lklrd btn mtlik xammallarn qiy-mtlri kskin surtd aa dm, inkiaf etmi lklrd is elmtutumlu mtlrin qiymtlri 1,5 df ykslmidir. Odur ki, AB 8 il (1992-2000-ji illr) rzind z iqtisadiyyatnn inflyasiyasz inkiafna demk olar ki, dnyann di-gr lklrinin tbii ehtiyatlarndan pulsuz istifad etmsi saysind nail olmudur. Digr inkiaf etmi lklrd d bu yoldan istifad edilmidir. Dollarn ham trfindn
1

- j , .

mumi tdiy vasitsi kimi qbul olunmas, ona etibar edilmsi btn dnyada AB n ox byk stnlklr yaradr. Dollarn emissiyasna nzart etmk imkan AB-n iqtisadi gjnn saslarndan biridir. Bunun ntijsidir ki, AB n yksk iqtisadi azadlq indeksin malikdir v bazarda gedn pro-seslr n az mdaxil edn lklr srasna balq edir. Dvltin tnzimlm faliyytinin smrliliyini iki jhtdn qiymtlndirmk olar. Bunlardan biri onun milli mnafelrin ifadisi v sosialiqtisadi proseslrin tnziml-yijisi, digri is bazarn n byk mlkiyytisi v subyekti kimi x etmsidir. Bunlarn hr birind mxtlif qiymt-lndirm meyarlarndan istifad olunur. Bu meyarlara ntij etibaril halinin rifahnn ykslmsin imkan vern mhsuldar qvvlrin inkiaf, fikrimizi bir qdr d kon-kretldirsk istehsalda tnzzln ba vermsi (iqtisadi ar-tmn olmamas), iqtisadiyyatn v sosial proseslrin idar olunmasnn nzartdn xmas aiddir. Smrlilik meyar-larna hminin istehsaln smrliliyinin ykslmsi (mk mhsuldarlgnn ykslmsi, ehtiyatlara qnat edilmsi v i.a.) aid edilir. Son dvrlrd iqtisadi thlksizliyin, xsusil d onun tmin olunmas il laqdar dvltin z vziflrini yerin yetirmsinin vajibliyinin artmas da buraya aid edilir. Bunlar nzr almaqla, dvlt trfindn tnzim-lmnin smrliliyini aadak sas meyarlardan istifad etmkl qiymtlndirmk olar: -proqnozladrlan gstrijilrl faktiki gstrijilrin mqayis edilmsi; -beynlxalq mqayisdn istifad olunmas; -lknin iqtisadi thlksizliyin qiymt vermk n faktiki v optimal hddin mqayis edilmsi. 4. Iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsinin forma v metodlar. Planl iqtisadiyyat raitind direktiv planladrma-dan istifad olunduu halda, bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd tnzimlmnin aadak formalarndan istifad edilir: 1)dvlt sifarii; 2) indikativ (tvsiy xarakterli) planladrma; 3) strateci planladrma; 4)proqramladrma; 5) proqnozladrma v i.a. Dvlt trfindn tnzimlmnin sas formalarndan olan direktiv planladrmadan kemi SSRI-d v digr sosialist lklrind uzun mddt istifad edilmidir. Direktiv planladrmada lknin iqtisadi v sosial in-kiaf plan qanun qvvsin malik olur v iqtisadiyyatn b-tn pilllri-mssislr, sahlr, regionlar n mjburidir. SSRI-d direktiv planladrma dvrnd dvltin iqtisadiy-yata mdaxilsinin n yksk hddin nail olunmudu. Direktiv planladrma iqtisadi faliyyt azadln v qrarlarn qbul olunmasnda tbbskarl mhdudla-drrd. Bu zaman dvlt sas etibaril maddi ehtiyatlarn bldrlmsi, habel istehsal v istehlakn inzibati yolla idar edilmsi vziflrini yerin yetirirdi. nki mssislr dvlt mxsusdur v istehsal dvlt planlar sasnda h-yata keirilirdi. Baqa szl, hr bir mssis

n taprq mrkzi plan orqanlar trfindn myyyn olunurdu. O zaman hr bir malgndrnin znn istehlaks var idi, onlar bir-birilrini yax tanyrdlar. Planladrma texniki normativlrin v maddi balan-slarn kmyil aparldna gr dyr, maliyy balanslar yalnz lavlr kimi ilnib hazrlanrd. Bel planladrma mrkkbln iqtisadiyyatn obyektiv tlblrin javab vermirdi. Planladrmann sas formas beillik planlarn il-nib hazrlanmasndan ibart olmudur ki, bunlar da illik planlara blnmdr. Kontrol rqmlri v beillik plan-larn direktiv sndlrini d planladrmann bu formasna aid etmk olar. Iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsinin mqsdi v sas istiqamtlri kontrol rqmlrl myyn edilirdi. Iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsin dair dvlt plan haq-qnda Qanun SSRI Ali Soveti trfindn tsdiq olunurdu. Dvlt sifarii bazar mnasibtlrin keidin ba-lanjnda qlobal direktiv planladrmadan mhdud plan-ladrmaya keilmsi demkdir. Tnzimlmnin dvlt sifarii formasndan ken srin 20-ji illrind xarii lklrd v kemi SSRI-d geni istifad olunmudur. Lakin dvlt sifariinin yerin yetiril-msi he d hmi satla v maliyy resurslar il tmin olunmur v buna gr d istehsal mssis n faydal deyildi. Qrb lklrind firmalar dvlt sifarii urunda z aralarnda rqabt aparr, sovet mssislri is btn jid-di-jhdl bu prosesdn knarda qalmaa sy gstrirdilr. Dvlt sifarilri AB-da daha geni yaylmdr. Tsrrfatln bu formas snayenin yeni-yeni sahlrinin (elektron, aerokosmik, atom v. i.a.) meydana glmsi il laqdardr. Bazar iqtisadiyyat raitind toplanm tjrb dvlt sifariinin formalamas v realladrlmasnn aadak prin-siplrini myyn etmy imkan verir: 1) Mhsullarn (ilrin, xidmtlrin) sifariisi myyn maliyy v digr zruri resurslara, bdj vsaitin malik olan, hquqlarnn bir hisssini znn slahiyytli ijra or-qanlarna vern, konkret smetalar, tdbirlr proqramlarn ilyib hazrlayan, dvltdir; 2) Sifarilrin trkibi mumdvlt tlbatlarnn quru-luu, lknin itimaisiyasi, elmi v iqtisadi hyatnn mx-tlif sahlrind dvltin yerin yetirdiyi funksiyalarla la-qdardr. nki bu vziflr obyektiv sbblr zndn ba-zarn z-zn tnzimlm mexanizminin kmyil hyata keiril bilmir. 3) Sifarilrin hjmi lknin bdj fondundak vsaitin kmiyyti il mhdudlar; 4) Sifarilr mqavil sasnda yerldirilir v yerin yetirilir. Dvlt sifarii dvlt bdjsinin xrj hisssinin ijra edilmsi v demli, bazar iqtisadiyyatnn tnzimlnmsi formasdr. Sifarilr yerldiriln qdr podrat mssislrin seilmsi n msabiq aparlr. Bu, bdj resurslarndan istifadnin smrliliyinin ykslmsin tsir edir. Msabi-qnin qalibi podrat mssis il mqavil balayr. Mqavild mhsullarn gndrilmsi, ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi sahsind trflrin hquq v vzi-flri myyn edilir. Mqavild

sifarii tkilatla pod-rat tkilat arasndak iqtisadi, hquqi, tkilati-texniki, inzibati-idaretm v sosial sahlrd qarlql mnasibt-lr nzrd tutulur. Mqavild myyn gstrijilr olmaldr. Gstri-jilrin say v trkibi, onun dyri, hazrlanmas mddti, tyinat (mlki v ya hrbi mqsdlr, ETTKI, tikinti v i. a. n nzrd tutulmas), istifad olunmu msabiq siste-minin xarakteri, maliyyldirm formalar sifariin spesi-fikasndan asldr. Bazar mnasibtlri raitind dvlt trfindn tn-zimlmnin formalarndan biri indikativ (tvsiy xarakteri dayan) tnzimlmdir. Direktiv planladrmadan frqli olaraq qrbin bir sra lklrind (Fransa, Yaponiya v. s.) indikativ plandadrma geni yaylmdr. Bu planlar mumxalq mnafelrin xidmt edn planlarn yerin yetirilmsi n tsrrfat subyektlrinin sylrinin sfrbrliy alnmasna xidmt edir. Indikativ planladrma sosial-iqtisadi inkiaf gst-rijilrinin ilnib hazrlanmasna saslanan, dvlt trfin-dn tnzimlmni bazar v qeyri-bazar zntnzimlm metodlar il laqlndirn, iqtisadiyyatn dvlt v qeyri-dvlt subyektlrinin faliyytlrinin idar olunmas v onlarn mnafelrinin laqlndirilmsini nzrd tutur. Planda myyn olunan makroparametrlr xsusi sahibkarla tsir gstrn iqtisadi mhitin formalamasna xidmt etmlidir. Ona gr d indikativ planladrma xsusi blmy sas etibaril stimulladrj, ya da mhdudladrj tlb vasitsil tsir gstrir. Sosial-iqtisadi inkiafn indiqatoru kimi iqtisadiy-yatn dinamikas, strukturu v smrliliyi, maliyynin, pul tdavlnn, mt v qiymtli kazlar bazarlarnn vziy-yti, qiymtlrin hrkti, mulluq v halinin hyat sviyysi v s. gstrijilrdn istifad olunur. Yaponiyada mharibdn sonrak illrd 12 beillik v bir yeddiillik plan qbul edilmidir ki, onlarn adlar qarya qoyulan mqsdi ks etdirir. Onlardan bzilri 29.1. jdvlind verilmidir. Dvlt trfindn tnzimlmnin formalarndan biri kimi Fransada v digr lklrd strateci planladrmadan istifad edilir. Fransann v Avropa Ittiffaqna daxil olan digr lklrin milli bazarlarnn bir-birin yaxnlamas indikativ planladrmadan strateci planladrmaya keilmsini zruri etmidir. Strateci planladrma z ksini ilk df 1989-1992-ji illrd Fransann iqtisadi inkiafna dair onunju planda tapmdr. Strateji planladrmann mahiyyti ondan ibartdir ki, dvlt, milli iqtisadiyyatn balca inkiaf prioritetlrinin seilmsi v hyata keirilmsind aparc rol oynamaldr. Strateji planladrma vasitsil cmiyytin inkiaf yolu myyn edilir, hans bazarlarda faliyyt gstrmyin daha yax olmas, hans texnologiyalardan istifad olunmas, bu zaman iqtisadiyyatn hans blmsin v hans ictimai struk-turlara istinad olunmas msllri hll edilir. Bunlara sasn lknin inkiaf etdirilmsinin sas istiqamtlri, milli valyu-tann mhkmlndirilmsi v mulluun tmin olunmas, halinin thsili v sosial mdafisi, elmi tdqiqatlarn apa-rlmas, razilrin abadladrlmas v s. v i.a. myynl-dirilir.

Jdvl 29.1 Yaponiya iqtisadiyyatnn bzi inkiaf planlar Plann Ad v hat etdiyi Qarya qoyulan mqsd dvr Iqtisadi Iqtisadi mstqilliy nail zntminetmnin olunmas, tam beillik plan mulluun tmin (1956-1960-j illr) edilmsi Iqtisadi artmn yksk Yeni izunmddtli hdd atdrlmas, hyat iqtisadi plan(1958-1962sviyysinin ji illr) yksldilmsi, tam mullua nail olunmas Iqtisadi artmn yksk Milli glirin iki df hdd atdrlmas, hyat artrlmas plan (1961sviyysinin 1970-ji illr) yksldilmsi, tam mullua nail olunmas lknin inkiafndak Orta mddtli iqtisadi uyunsuzluqlarn lv plan (1964-1968-ji illr.) edilmsi Rifah dvlti yaradlmas Hyat sviyysinin n beillik plan (1992- hmiyytli drjd 1996-j illr) yaxladrlmas lknin iqtisadi v sosial Struktur islahatlarna dair strukturunda sasl iqtisadi v sosial plan islahatlarn hyata (1996-2000-ji illr) keirilmsi Proqramladrma sosial-iqtisadi inkiaf proqramlarnn il-nib hazrlanmas v onlara nail olunmas yollarnn my-ynldirilmsi demkdir. lknin sosialiqtisadi inkiaf proqram adtn aadaklar hat edir: - lknin vvlki illr zr sosial-iqtisadi inkiafnn ye-kunlarnn thlili v lk iqtisadiyyatnn masir vziyy-tinin sjiyylndirilmsi; - Orta mddtli perspektiv n lknin sosial-iqtisadi inkiaf proqram konsepsiyas; - Makroiqtisadi siyast; - Institusional (hrtrfli) dyiikliklrin aparlmas; - Investisiya v struktur siyasti; - Aqrar siyast; - Ekoloci siyast; - Sosial siyast; - Regional siyast; - Xariji iqtisadi siyast.
1

: : . ., 2000, .38-39.

Proqnozladrma lknin inkiaf etdirilmsinin balja problemlri v istiqamtlrinin akara xarlmasna xidmt edir. Dvlt orqanlar proqnoz hesablamalarnn ntijl-rindn sosial-iqtisadi siyastin v prioritetlrin ilnib hazr-lanmas v saslandrlmas n istifad edirlr. Proqnozladrma dvlt trfindn tnzimlmnin formalarndan biri olmaqla, proqramlarn, planlarn, sas istiqamtlrin, sosial-iqtisadi inkiaf strategiyasnn ilnib hazrlanmasnn balanj mrhlsidir. Ijtimai faliyytin btn nvlrind inkiaf perspektivlrinin, hazrda qbul olunan qrarlarn gljkd n kimi ntijlr verjyinin qabaqjadan myynldirilmsinin ox byk hmiyyti vardr. Sosial-iqtisadi proseslrin idar olunmasnda bu, susil vajibdir. Lakin bu, ox tin msldir. nki masir dvrd ijtimai hyatn btn formalar v onlarn qarlql faliyyti olduqja mrkkblmidir. Elm, texnika, sosial rait, dnya tsrrfatna daxil olan lklr arasndak qarlql laq v asllqlar gjlnmidir. Qarda duran balja vzif oxsayl obyektiv v subyektiv (daxili v xariji) amillr arasndak qarlql laqlri nzr almaqdan, ijtimai inkiafn idar edilmsinin nsrlrindn biri olan proqnozladrmann elmi jhtdn saslandrlmas v dzgnlyn nail olunmasndan ibartdir. lknin sosial-iqtisadi inkiafna dair proqnozlar adtn aadak sahlr zr ilnib hazrlanr: - Btvlkd iqtisadiyyat zr (o jmldn razi zr); - Iqtisadiyyatn ayr-ayr sahlri zr; - Regionlar (iqtisadi rayonlar) zr. Proqnozlar, daxili v xariji, siyasi, iqtisadi, tbii v digr amillr nzr alnmaqla, bir ne variantda hazr-lanr. Onlara makroiqtisadi vziyyti, iqtisadiyyatn struk-turunu, elmi-texniki v innovasiya inkiafn, xariji iqtisadi faliyyti, istehsal v istehlakn dinamikasn, hyat sviy-ysini, ekoloci vziyyti, jmiyytin sosial quruluunu, ha-bel thsili, mdniyyti, shiyyni, halinin sosial tmina-tn ifad edn kmiyyt v keyfiyyt gstrijilri daxil edilir. Dvlt trfindn tnzimlmnin nzrdn keiriln sas formalar yenildirilir, jmiyytin inkiaf il laqdar olaraq konkret rait uyun gln yeni-yeni nsrlrl znginldirilir. Iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsi me-todlar iki qrupa blnr: 1) mstqim (inzibati) metodlar; 2) dolay (iqtisadi) metodlar. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, real hyatda tnzimlmnin inzibati v iqtisadi metodlar hdudlarnn myynldirilmsi slind rti xarakter dayr. Bu, onunla laqdardr ki, iqtisadi tnzimlm prosesini myyn inzibati amillrdn istifad etmdn tnzimlmk mmkn deyildir. Misal n dvlt, halid olan pul vsaitini mant qoyuluuna jlb etmk n mant gr veriln faizin sviyysini qaldrmaldr. Hr bir inzibati tnzimlm metodu is myyn iqtisadi mexanizmlr vasitsil hyata keirilir. Msln, dvlt milli mhsulun strukturunun jmiyytin tlbatna uyunla-drlmasna nail olmaq n mvafiq vergi v gztlr sistemi ttbiq etmli, qiymtlrin sviyysi zrind nzarti hyata keirmli, yaxud da ayr-ayr istehsallara xsusi rait yaratmaldr.

Bunlarla yana, inzibati v iqtisadi metodlardan qarlql kild istifad olunmas onlarn bir-birindn frqlndirilmsini inkar etmir. Bel ki, mlum olduu kimi, iqtisadi proseslrin tnzimlnmsind inzibati metodlardan gen-bol istifad olunmas azad iqtisadi faliyyti mhdudladrr. Lakin ttbiq olunan tnzimlm metodlar iqtisadi jhtdn saslandrldqda, bu, onlarn bazar iqtisadiyyatnn faliyytin mnfi tsirini xeyli azaldr. Bazar mnasibtlrinin hl tkkl tapmad bhranl iqtisadiyyat raitind is milli reallqlar nzr alnmadan iqtisadi proseslrin tnzimlnmsind iqtisadi metodlara stnlk verilmsi byk mnfi sosial-iqtisadi ntijlr gtirib xara bilr. Dvlt trfindn istifad olunan tnzimlm metodlarnn tsnifldirilmsi olduqa mrkkb prosesdir. Iqtisadlar tnzimlm metodlarn adtn iki qrupa blrlr: 1) mumi metodlar; 2) xsusi metodlar; mumi metodlara idrak metodlarnn toplusu, sis-temli metod, mumi tkrar istehsal nzriyylri v baqa-lar aiddir. Makroiqtisadiyyatn qarsnda duran sas vzi-f btvlkd iqtisadi sistemin faliyytini tdqiq etmkdn ibartdir. Makroiqtisadi proseslrin tdqiq olunmas, bu v ya digr sosial-iqtisadi proseslrd hadislrin inkiafnn qabaqjadan proqnozladrlmas, kmiyyt v keyfiyyt th-lil metodlarna kompleksli yanamalara saslanr. Sosial-iqtisadi inkiaf proseslrinin dvlt trfindn tnzimlnmsind xsusi metodlardan daha geni istifad olunur. Bunlarn irisind ekstropolyasiya, iqtisadi qrupladrma, indeks, bdj, balans, proqram-mqsdli v normativ metodlar xsusi yer tutur. Ekstropolyasiya metodundan sas etibaril ilkin proqnozlarn, sas istiqamtlrin, proqramlarn, layihlrin ilnib hazrlanmasnda istifad olunur. Bu metodun ttbiq olunduu mddt n qdr qsa olarsa, onun dqiqliyi d bir o qdr byk (etibarl) olur. Dvlt trfindn tnzimlmd iqtisadi qrupladr-ma metodundan geni istifad edilir. Bu metod trkibin gr ox mrkkb olan toplunun hr hans bir hmiyytli lamt zr eynitipli qruplara ayrlmasna imkan verir. Thlil bir ox hallarda bir v ya bir ne lamtin laqln-dirilmsi zr formalaan struktur, dinamik v struktur-dinamik qrupladrmalarn kmyi il hyata keirilir. Msln, halinin hyat sviyysin xarakteristika vermk n hali hr nfr dn pul glirlrin, yaay mini-mumuna, hr 10000 nfr dn xstxanalardak arpay-larn sayna gr qrupladrlr. Indeks metodundan bilavasit jmlnmsi mmkn olmayan nsrlrdn ibart olan topluya mqayisli xarak-teristika vermk n istifad edilir. Indeks metodu mrk-kb hadislri ml gtirn nsrlrin dyimsin tsir edn amillri akara xarmaq v onlar qiymtlndirmk n ttbiq edilir. Bdj metodu (ev tsrrfatlar bdjlrinin sem yolu il tdqiq olunmas) dedikd halinin hyat sviy-ysinin yrnilmsi il laqdar hyata keiriln statistik mahid metodu nzrd tutulur. Bu mahid lknin statistika orqanlar trfindn aparlr. Tdqiqatn materi-allar halinin maddi rifah hal, istehlak, pul xrjlri, hyat raitin gr blgs haqqnda mhakim yrtmy imkan verir. Bu materiallar mxtlif trkibli aillrin isteh-lak il laqdar olan xrjlrin strukturu haqqnda infor-masiya mnbyidir, hr v knd yerlrindki

ev tsrr-fatlarnn istehlak tlbinin dyimsi dinamikasn my-yn etmy imkan verir. Ev tsrrfatlar bdjlrinin tdqiq olunmas nti-jsind ld ediln materiallardan statistikada mxtlif iqtisadi hesablamalarda (istehlak qiymtlri indekslrinin, milli glirin, halinin real glirlrinin hesablanmasnda) istifad edilir. Bazar iqtisadiyyat raitind tarazlq tmin olunma-ldr. Baqa szl, resurslarla tlbat (maddi, mk, maliyy) arasnda tarazln yaradlmas ilk nvbd hll edilmli olan problemdir. Bazar iqtisadiyyat raitind he kim onun subyektlrini istehsal, mal gndrilmsi, istehlak limiti zr taprqlar mjburi surtd yerin yetirmy thrik etmir. Masir dvrd, maddi, mk ehtiyatlar, maliyy-dyr v sahlraras balanslardan daha ox istifad olunur. Sahlraras balansn mlumatlarndan iqtisadiyyatn sah strukturunun ilnib hazrlanmas, ayr-ayr amillrin tsirinin, msln, iqtisadiyyatn enerci tjhizatndan, yaxud da qiymtlrin dyimsindn asllnn akara xarlmas n istifad edil bilr. Bazar mnasibtlri raitind mhdud nomenklaturda maddi balanslarn ilnib hazr-lanmasnn da ox byk hmiyyti vardr. Hr hans bir konkret problemin hll edilmsi n baqa metodlardan istifad edilmsi mmkn olmadqda proqram-mqsdli metoddan istifad olunur. Bu metodu ttbiq etmk n problemin seilmsi saslandrlmaldr. Proqram-mqsdli metod szn geni mnasnda problemin hll edilmsin kompleksli yanalmasnn hyata keiril-msi v drinldirilmsi demkdir. Normativ metoddan hm ayrlqda, hm d digr me-todlarla birlikd istifad oluna bilr. Msln, proqram-mqsdli metodla birlikd qarya qoyulan mqsd zr kmiyyt gstrijilri v ona nail olunmas n lazm olan ehtiyatlar myyn edilir. Normativ metoddan mxtlif balanslar trtib olunarkn tlbatn v mmkn olan ehtiyatlarn agara xarlmas, dvriyy vsaitlri normativlrinin, amortizasiya ayrmalar normalarnn m-yyn edilmsi n istifad olunur. Bazar iqtisadiyyat raitind mxtlif normativlrdn d istifad edilir. Bunlara texniki-iqtisadi, sosial, ekoloci normativlri, maliyy normalar v normativlrini misal gstrmk olar. Texniki-iqtisadi normativlr bazar raitind faliy-yt gstrn tsrrfat subyektlrin xammal, yanajaq, elektrik enercisi v s. srfini myyn etmy imkan verir. Dvlt is vvllrd olduu kimi, bu normativlrin ilnib hazrlanmas v ttbiq olunmas vzin iqtisadi inkiafn resurslara qnatetm imkan vern proqramlarnn ilnib hazrlanmas v hyata keirilmsi il mul olur. Iqtisadi normativlr btvlkd iqtisadiyyatn v ayr-ayr sosial-iqtisadi proseslrin inkiaf etdirilmsinin tnzimlyijisidir. Bunlara aadaklar aiddir: 1) mlaka, glirlr, faydal qazntlarn hasilatna, mt v xidmtlr gr alnan vergilr, gmrk rsumlar; 2) maliyy norma-tivlri-transfertlr, bdjy ayrmalar, bdjdnknar fond-lara ayrmalar v i.a; 3) bank normativlri-mjburi ehtiyat-larn yaradlmas normativlri, faiz drjlri v i.a.

Iqtiasdi normativlrin irisind maliyy normalar balja yer tutur. Bunlara thsilin idar olunmasn, maliyy resurslarnn blgsn tnzimlyn kmiyytin n aa, orta v n yksk hdlrini ks etdirn gstrijilr aiddir. Maliyy normativlri maliyy resurslarndan, mqsdli pul vsaiti fondlarndan smrli istifad olunmasn tnziml-mk n ttbiq edilir. Bunlardan istifad olunmas isteh-salla maliyy gstrijilri arasndak laqlr, bdjnin tarazlnn tmin edilmsin imkan verir. Maliyy normalar v normativlri tsdiq olunan v hesablama yolu ld ediln norma v normativlr blnr. Tsdiq olunan norma v normativlr-vergi drj-lri, mnftdn bdjy ayrmalar, bdjdnkanar fond-lara ayrmalar (vahid sosial vergi), glir vergisinin drjlri v i.a. - qvvd olan qanunverijilikl myyn edilir. He-sablama yolu il ld ediln maliyy normativlrin, dvriyy vsaitlri normativlri misal ola bilr. Tyinatndan asl olaraq vahid v frqli maliyy norma v normativlri birbirindn frqlndirilir. Msln, sas fond nvlri zr myyn olunan frqli amortizasiya normalar sah zr vahid normalardr. Sosial normativlr yaay minimumu v istehlak bdjlri sasnda normativ metodla-minimum istehlak bdjsi v smrli istehlak bdjsi-ilnib hazrlanmaldr. Hazrda rsmi statistikada bir qayda olaraq yaay mini-mumu, hr nfr dn orta glir v orta mk haqq gs-trijilrindn istifad olunur, bunlar bir-biri v digr sosial gstrijilrl mqayis edilir. Lakin bu kifayt deyildir. nki hazrda lkmizd myyn olunmu yaay mini-mumu BMTnin tvsiy etdiyi normalara uyun glmir v demli, iqtisadi v sosial jhtdn saslandrldn demk olmaz. Mxtlif hali qruplarnn pul glirlrinin real aljlq qabiliyytinin qiymtlndirilmsi d bel bir ntij xarmaa imkan verir ki, orta mk haqq da hyat sviyysinin indiqatoru vzifsini yerin yetirmir. Ekoloci normativlr dedikd zrrli tullantlarn at-mosfer tsirinin, suyun irklnmsinin qarsn almaq n myyn olunan normativlr; torpaqdan v sudan istifad normativlri v.s. nzrd tutulur. Ekoloci normativlrdn tbiti mhafiz tdbirlrinin smrliliyinin hesablanmasnda, tbiti mhafiz tyinatl sas fondlarn v obyektlrin yaradlmasnda; mqsdli tbi-ti mhafiz proqramlar v tbitin qorunmasna dair kompleks razi sxemlrinin ilnib hazrlanmasnda istifad edilir. Iqtisadiyyatn traf mhit tsiri hm makroiqtisadi, hm d mikroiqtisadi sviyyd nzrdn keirilir. Makro-iqtisadi sviyy n amerika iqtisadlar V.Leontyev v D.Fordun Iqtisadiyyatn strukturunun traf mhit tsirinin sahlraras thlili sri sas tkil edir. Bu srin mqsdi irklnmnin sahlraras laqlr sistemin daxil edilmsi v ekoloci laqlr nzr alnmaqla sahlraras modelin dzldilmsindn ibartdir. srdki materiallar ekoloci amillr nzr alnmaqla iqtisadiyyatn modelldi-rilmsind yeni elmi istiqamtin inkiafna tkan vermidir. Nzrdn keiriln normativlrl yana, digr la-mtlr zr normativlrdn d istifad olunur. Msln, resurs v ijtimai istehsaln smrliliyi zr normativlr d vardr.

Resurs zr normativlr maddi, maliyy, mk v tbii resurslar zr normativlr, msln, material tutumu, metal tutumu v i. a aiddir. Ictimai istehsaln smrliliyi normativlrin halinin hr nfrin, xrjin hr manatna gr mumi daxili mhsul istehsal; rentabellik; fondverimi; mumi daxili mhsul artmnn mk mhsuldarlnn yksldilmsi ntijsind ld ediln hisssi (xsusi kisi) daxildir.

Mvzu 23: Dnya iqtisadiyyat v beynlxalq bazar. ( 2 saat) Plan 1. Dnya tsrrfatnn meydana glmsinin obyektiv saslar. 2.qtisadi inteqrasiya anlay, onun mzmunu v amillri. 3. Beynlxalq miqyasda kapitaln hrkti, onun formalar v tnzimlnmsi. 4. Birbaa investisiya mexanizmi. nvestisiya mhiti v msuliyyti. 5. Beynlxalq miqyasda ii qvvsinin miqrasiyas, onun nticlri v tnzimlnmsi. 1. Dnya tsrrfatnn meydana glmsinin obyektiv saslar. Beynlxalq iqtisadi mnasibtlr ayr-ayr lklrin inkiafna, onlarn dnya birliyind zlrin mxsus yer tutmalarna sbb olur. Bu mnasibtlrin mntiqi nticsi kimi dnya tsrrfat sistemi meydana glmidir. Dnya tsrrfat mrkkb qurulua malikdir v lklraras istehsal kooperasiyasn, i qvvsinin miqrasiyasn, xarici ticarti, kapitaln v investisiyalarn hrktini, elm v texnika sahsind qarlql laqlri, valyuta-kredit mnasi-btlrini v s. hat edir. Dnya tsrrfatnn tarixn birinci mrhlsi dnya kapitalist tsrrfatnn meydana glmsi olmudur. Dnya kapitalist tsrrfat is XIX srin ortalarnda iri manl snayenin inkiaf etmsi v dnya bazarnn yaranmas sa-snda formalamdr.

Dnya kapitalist tsrrfatnn yaranmas bir trf-dn, dniz donanmasnda yk danmasnn artmasna, iri limanlarn tikilmsin, kanallarn, qitllaras dmir yollar-nn kilmsin saslanm, digr trfdn is bunlarn inkiafn srtlndirmidir. Lakin bir qdr sonralar v masir dvrd avtomobil nqliyyat v beynlxalq hmiy-ytli avtomobil yollar, habel aviasiya daha srtl inkiaf etmy balamdr. Bu sahd dnya rabit (radio, kabel, peyk v i.a.), habel gcl elektron-hesablama manlarna saslanan informasiya sistemi d byk rol oynamdr. Dnya tsrrfatnn ikinci mrhlsi dnya sosialist tsrrfatnn meydana glmsi olmudur. Bunun bnvrsi 1917-ci ild boleviklrin iqtisadi chtdn gerid qalm Rusiyada hakimiyyti zorla l keirmlri nticsind dnyada qvvlr nisbtinin dyimsi v kemi Sovet Ittifaqnn gcl hrbi v iqtisadi qvvy evrilmsi il qoyulmudur. Ikinci dnya mharibsinin gediind is bir sra lklrd yaranm obyektiv v subyektiv amillrdn istifad edn "mtrqqi" qvvlr hakimiyyt gldikdn sonra, onlar da ar Rusiyasnn yolu il getmi v bellikl d "dnya sosialist tsrrfat" meydana glmidir. Lakin mhkm tml zrind qurulmam bu "dnya tsrrfat" uzun mddt yaaya bilmmi v 1990-c illrin vvllrind tarix meydannda nfuzdan db dalmdr. Buradan aydn olur ki, dnya kapitalist tsrrfat hazrda yegan hakim tsrrfatdr, mumdnya tsrrfat onun bazasnda formalar v inkiaf edir. Bu, onunla izah edilir ki, dnyann btn lklri az v ya ox drcd beynlxalq mk blgsn (BB) daxildirlr v masir ETI-nin tsiri il onun daha da drinlmsi iqtisadi laqlrin genilnmsini srtlndirir. Hr bir lknin iqtisadi mbadild itirak etmsi is ona z tlbatn daha tam v az xrcl dmy imkan verir. V bu sas zrind BB-in btn itiraklarnda qarlql laqlrin inkiaf etdiril-msin v demli, iqtisadi mkdala maraq yaradr. Bs, beynlxalq mk blgs ndir? Beynlxalq mk blgs, mk blgsnn n yk-sk formasdr. BB dedikd, ayr-ayr lklrin myyn mhsul nvlrinin istehsal sahsind ixtisaslamalar v hmin mhsullar z aralarnda mbadil etmlri nzrd tutulur. BB ilk df XX srin vvllrind beynlxalq kapitalist mk blgs formasnda meydana glmidir. BB-in sasn dnya bazar v lklr arasndak iqtisadi mnasibtlrin digr formalar tkil edir. Onun inkiaf etmsinin sas sbbi is btn briyyt n mumi olan elmi-texniki trqqinin qanunauyunluqlardr. Baqa szl, dnya birliyin daxil olan lklr z aralarnda elmi-texniki, n yeni mhsul nvlri istehsal, elmi-tdqiqatlarn v konstruktor ilrinin nticlrinin mbadilsi sahsind mkdalq etmy maraqldrlar. Masir dvrd ninki istehsal dairsind, hminin elmi faliyyt sahsind d mk blgsnn zruriliyi meydana xr. BB- corafi amillr, ayr-ayr regionlarda bu v ya digr tbii ehtiyatla-rn olmas da tsir gstrir. Masir raitd n kskin vaxt-larda bir-birin elektrik enerjisi vermkl energetika ehtiyatlarndan, habel dniz v okeanlarn srvtindn smrli istifad etmk sahsind d lklrin z aralarnda iqtisadi mkdala girmlri imkanlar meydana glmidir.

BB z nvbsind istehsaln beynlmilllmsin sbb olur. Bu, mxtlif lklrin milli tsrrfatlar arasn-da laqlrin meydana glmsi v drinlmsini ifad edn obyektiv prosesdir. Istehsaln beynlmilllmsi dnya miqyasnda ictimailmnin spesifik formas olmaqla, cmiyytin iqtisadi hyatn hat edir v zn btn sahlrd istehsal, blg, mbadil v istehlak biruz verir. Istehsaln beynlmilllmsi beynlxalq iqtisadi mnasibt-lrin inkiaf etmsinin obyektiv sasdr. Btn bunlar lklr arasnda iqtisadi mnasibtlrin obyektiv xarakter dadn gstrir. Dorudur, myyn sinfi mnafelr dnya tsrrfat laqlrin mane ola, yaxud da onu mh-dudladra bilr. Lakin onlarn hyata keirilmsinin obyek-tiv zruriliyi labd olaraq zn yol amdr v bundan sonra daha da inkiaf edckdir. Dnya tsrrfat laqlrinin gclnmsinin sasn tkil edn amillr dyimz deyildir v masir dvrd onlarn hmiyyti daha da artr. Bu, dnya iqtisadiyyatnn beynlmilllmsi, masir elmi-texniki inqilabn hrtrfli xarakter damas, informasiya v kommunikasiya vasit-lrinin yeni rolu, yer krsind mvcud olan ehtiyatlarn vziyyti v s. laqdardr. 2. Iqtisadi inteqrasiya anlay, onun mzmunu v amillri. Masir dvrd dnya iqtisadiyyatnda iki meyl z-n gstrir. Bir trfdn, lklr arasndak iqtisadi laqlr inkiaf edir, ticart liberalladrlr, kommunikasiya v in-formasiya sistemlrinin, texniki standartlarn yaradlmas il laqdar dnya tsrrfatnn qloballamas gclnir, di-gr trfdn is, lklrin region sviyysind iqtisadi cht-dn bir-birilrin yaxnlamalar v qarlql faliyyt gs-trmlri prosesi gedir, iri regional inteqrasiya strukturlar formalar, dnya tsrrfatnn mstqil mrkzlri meyda-na xr. Btn bnlar beynlxalq iqtisadi inteqrasiyann nticlri olmaqla, hm d onun daha da tkmilldirilmsini zruri edir. Beynlxalq Iqtisadi Inteqrasiya (BII) lklr v milli tsrrfatlar arasnda drin v sabit laqlrin, mk blg-snn mxtlif sviyylrd v formalarda inkiaf etdiril-msi sasnda onlarn iqtisadiyyatnn iqtisadi-siyasi cht-dn birlmsi demkdir. Bu proses mxtlif sviyylrd iqtisadi mnasibtlr, o cmldn filiallar yaratmaqla bir-biril yaxnlaan lklrin ayrayr firmalar arasnda mkdaln hyata keirilmsi formasdr. Dvltlraras sviyyd is, inteqrasiya, onlarn arasnda iqtisadi birlik-lrin yaradlmas sasnda formalar. Firmalararas laqlrin srtl inkiaf etmsi, bu v ya digr regionda mt v xidmtlrin, kapitaln v i qvvsinin srbst surtd hrktinin tmin olunmsna ynldilmi dvltlraras tnzimlnmni, habel birg iqtisadi, valyuta-maliyy, elmi-texniki, sosial, xarici v mdafi siyastinin yeridilmsini zruri edir. Bunlarn nticsind regional valyuta, infrastruktur, mumi iqtisadi vziflr, dvltlraras idaretm v maliyy tkilatlar zr vahid tsrrfat komplekslri formalar. Iqtisadi inteqrasiyann n sad formas srbst ticart zonalarnn yaradlmasdr. Bunun hmiyyti hr eydn vvl onunla myyn edilir ki,

itirak-dvltlr arasnda ticart mhdudiyyti, birinci nvbd gmrk vergisi aradan qaldrlr. Iqtisadi inteqrasiyann baqa bir formas gmrk ittifaqlarnn yaradlmasdr. Bu zaman hmin razid sr-bst ticart zonasnn faliyyt gstrmsi il yana, hm d vahid xarici ticart qiymtlrinin (tariflrinin) myyn edilmsi v nc lklr mnasibtd vahid ticart siya-stinin yeridilmsi nzrd tutulur. Nzrdn keiriln hr iki halda dvltlraras mna-sibtlr yalnz mbadil sahsin aid olur. Bu, itirak-dvltlr n qarlql ticartin v maliyy hesablamala-rnn inkiaf etdirilmsind eyni imkanlarn yaradlmasna xidmt edir. Gmrk ittifaqlarna daxil olan lklr arasnda mumi hesablama vahidi faliyyt gstrir v valyutalarn qarlql surtd dnrliliyi tmin edilir. Beynlxalq Iqtisadi Inteqrasiyann daha mrkkb formas mumi bazardr. mumi bazar onun itiraklar arasnda qarlql ticart laqlri v vahid xarici ticart tariflri il yana, hm d kapitaln v i qvvsinin sr-bst hrkti, habel razladrlm iqtisadi siyast yeridil-msi il sciyylnir. Dvltlraras iqtisadi inteqrasiyann n yksk for-mas, onun yuxarda gstriln btn formalarn znd birldirn mumi iqtisadi v valyuta-maliyy siyasti yeri-dn iqtisadi v valyuta ittifaqdr. Iqtisadi inteqrasiya qarlql laqd olan trflr n bir sra lverili rait yaradr. Hr eydn vvl qeyd etmk lazmdr ki, inteqrasiya laqlri tsrrfatlq edn subyektlr (firmalar) n maddi, mk v maliyy ehtiyatlarndan, n yeni texnika v mtrqqi texnologiyadan istifad olunmasna, yksk key-fiyytli mhsullar hazrlanmasna imkan verir. Ikincisi, region lklrinin iqtisadi chtdn bir-biri-lrin yaxnlamalar v itirak lklrin firmalar n imtiyazl rait yaradr, onlar baqa lklrin firmalarnn rqabtindn myyn drcd qoruyur. ncs, inteqrasiya laqlri onun itiraklarna daha kskin sosial problemlri (msln, ayr-ayr rayonla-rn inkiaf raitinin bir-birin yaxnlamas v son nticd brabrlmsi, mk bazarnda vziyytin "yumaldlmas", halinin aztminatl tbqsinin sosial mdafisi, shiyy sisteminin, mk mhafizsi v sosial tminatn daha da inkiaf etdirilmsi v s.) birlikd hll etmy imkan verir. Lakin milli tsrrfatlar arasndak qarlql laqlr mxtlif miqyasda v intensivlikd inkiaf edir. Odur ki, bu prosesi myyn edn obyektiv amillri nzrdn keirmk lazmdr. Baqa szl, inteqrasiya prosesi bir sra amillrl myyn edilir ki, bunlarn irisind d sas yeri aada-klar tutur: 1) Tsrrfat hyatnn qloballamas; 2) Beynl-xalq mk blgsnn drinlmsi; 3) Elmi-texniki inqila-bn xarakteri; 4) Aq milli iqtisadiyyata geni yer verilmsi. Bu amillr bir-biri il qarlql surtd laqdardr. Bel ki, masir dvrd BB sasnda lklr, xsusil d onlarn firmalar arasnda sabit iqtisadi laqlrin inkiaf qlobal xarakter almdr. Milli iqtisadiyyatlarn daha ox aq xarakter damas, transmilli korporasiyalarn faliy-ytlrinin, ETI-nin, beynlxalq ticartin, kapitaln hrk-tinin, masir nqliyyat, rabit v informasiya

sistemlrinin geni miqyas almas tsrrfat hyatnn beynlmilllm-sinin el bir sviyyy glib xmasna sbb olmudur ki, bu, bir ox lklrin firmalar arasndak qarlql laq-lrin qlobal bksinin yaranmasn tmin etmidir. Tsrrfat hyatnn qloballamas regional sviyyd daha intensiv gedir. nki hr hans bir lknin firmalarnn byk ksriyyti qonu lknin firmalar il myyn laqlr girirlr. Bununla laqdar olaraq dnya tsrrfatnn qloballamasnn sas meyllrindn biri bu v ya digr lklrin, yaxud da inkiaf etmi lklr qrupunun trafnda inteqrasiya zonalarnn, iri iqtisadi meqabloklarn (msln, Amerika qitsind AB, Sakit Okean zonasnda AB v Yaponiya, Qrbi Avropada aparc Qrbi Avropa lklri) yaradlmasdr. Bzi hallarda regional inteqrasiya bloklar rivsind subregional "mrkzlr" yaradlr. Bu, Sakit Okean regionu n daha sciyyvidir. BB drinlmkd davam edir. XX srin ikinci yarsnda dnya tsrrfatnda, trafnda srtli iqtisadi inkiaf zonalarnn formalad liderdvltlr meydana glmidir. Bunlara elm tutumlu mhsullar istehsal v ixrac edn Avropa Ittifaqn, AB, Yaponiya v b. misal gstr-mk olar. in v Cnubrqi Asiyann yeni snaye lklri (Cnubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Tailand, Malayziya, Indoneziya) elektron texnikasnn istehsaln mnimsmi v indi onun ixrac edilmsi il fal mul olurlar. Yksk drcd inkiaf etmi knd tsrrfatna malik olan v ixrac n mhsul istehsal sahsind ixtisaslam lklr qrupu vardr. Bunlara Yeni Zelandiyan, Yunanstan, Hollandiyan, Braziliyan, Finlandiyan misal gstrmk olar. Knd tsrrfat mhsullarnn ixrac il AB v Byk Britaniya kimi yksk drcd inkiaf etmi lklr d mul olurlar. Bzi lklr (msln, OPEK lklri) neft istehsal v ixrac sahsind ixtisaslamlar. Bunlarla yana, hllik ayr-ayr lklrin xammal kimi bir v ya iki nv ixrac mhsulunun istehsal sahsind ixtisaslamalar nnsi d qalmaqdadr. Bu, Afrikann ksr, Latn Amerikasnn is bir sra lklri n sciy-yvidir. Elmi-texniki trqqinin tsiri il firmadaxili v lk-lraras sviyyd predmet, detal v texnoloji mk blglri getdikc drinlir. Ayr-ayr lklrdki istehsallar arasn-da qarlql laq v asllqlar yalnz myin nticlrinin mbadilsi sasnda deyil, hm d kooperasiyaladrma, kombinldirm v istehsal-texnoloji proseslrin bir-birini tamamlamas sasnda birg istehsallarn tkili yolu il hyata keirilir. Mxtlif lklrin firmalar arasndak koo-perasiyaladrmann intensiv inkiaf iri beynlxalq istehsalinvestisiya komplekslrinin meydana glmsin gtirib xarmdr. Bel komplekslrin yaradlmas tbbs il adtn transmilli korporasiyalar x edirlr. Inteqrasiya proseslrini stimulladran amillrdn bi-ri d milli iqtisadiyyatn aq olmas sviyysinin artmas-dr. Aq iqtisadiyyatn sciyyvi chtlri aadaklardr: 1) lk iqtisadiyyatnn dnya tsrrfat mnasi-btlrin ball (bunu dnya lklrinin oxunun MM-d mt v xidmtlr zr ixracn xsusi kisinin artma-sndan aydn grmk olar);

2) mtlrin, kapitaln v i qvvsinin lklr-aras hrktind mhdudiyytlrin azaldlmas, yaxud da tamamil aradan qaldrlmas; Milli valyutalarn konversiya edilmsi. 3. Beynlxalq miqyasda kapitaln hrkti, onun formalar v tnzimlnmsi. Beynlxalq miqyasda kapitaln hrkti dedikd, onun ixrac edilmkl xaricd yerldirilmsi nzrd tutu-lur. Kapital is aadak formalarda ixrac olunur: 1) Xsusi v ya dvlt kapital formalarnda; 2) Pul v mt kapital formalarnda. Man v avadanlqlar, patentlr v nou-hau ixrac, habel mt formasnda veriln kreditlr d kapital ixracna aiddir. 3) Qsa mddtli (adtn bir il-dk) v uzun mddtli formalarda. Borc formasnda kapital ixrac (borc kapital) sahibin sas etibaril mantlr, verilmi borc v kreditlr zr faiz klind, sahibkar kapi-tal is mnft formasnda glir gtirir. Sahibkar kapitalna birbaa v dolay investisiyalar daxildir. BVF-nin myyn etdiyin gr birbaa investisi-yalarn sciyyvi chti ondan ibartdir ki, sahibkar investi-siya qoyduu mlakn (mssisnin) idar olunmasnda nzarti z lind saxlayr. Dolay investisiyalar is onun sahibin bel bir slahiyyt vermir. nki bu investisiyalar adtn shmlr zrfindn (yaxud da ayr-ayr shmlrdn) ibart olur. Bu, firmalarn xsusi kapitalnn 10-20%-dn azn tkil edir. Dolay investisiyalara istiqrazlar v digr qiymtli kazlar da daxildir. Ayrayr lklrd formal olaraq birbaa v dolay investisiyalar arasnda mxtlif formalarda v myyn hdd daxilind frq qoyulur. Lakin bu hdd rtidir. Ona gr ki, bzi hallarda, xsusil d fir-malarn zlrin mxsus olan kapital oxsayl hmsahiblr arasnda blndkd, shmlr sahib olmaq idaretmy nzarti hyata keirmy imkan verir. Sahibkar v borc kapitallar arasnda da bel qeyrimyyn hdd qoyulur. Msln, firmalarn zlrinin xaricd olan filiallarna verdiklri borc birbaa investisiyalara aid edilir. Investorlar birbaa investisiyalar ixrac etmkl ba-qa lklrd yeni firmalar (mstqil v ya yerli trfdalarla birlikd) tsis edir, yaxud da xaricd faliyyt gstrn fir-malarda myyn paya sahib olurlar. Xaricd bel firmalar adtn filial (ingilisc foreign affilates) adlandrrlar. Bu filiallar da z nvbsind blr, qz v assosia-tiv irktlr blnr. b (ingilisc division, branch) xaricd qeydiyyatdan kes d xsusi balansa malik olan mstqil irkt hesab edilmir v sas firmaya mxsus olduu n hquqi xs saylmr. Qz irktlri (ingilisc subsidiary) is xaricd mstqil irkt kimi qeydiyyatdan keirilir, baqa szl, mstqil balansa malik olmaqla, hquqi xs hesab edilir. Lakin onun faliyyti zrind nzarti shmlrin sas hisssin, yaxud da onun kapitalna sahib olan ba firma hyata keirir. Assosiativ irktlr (accociated company, accociate) qz cmiyytlrindn onunla frqlnir ki, o, ba firmann nzarti altnda deyil, tsiri altnda olur. nki assosiativ irktlrin shmlrinin ox byk hisssi bir irkt mxsus olur. Bu irktlrin mxtlif nvlri ola bilr. Bunlardan biri iki v daha ox milli firmann (onlarn irisind xarici firmalar da ola bilr) vsaiti hesabna yaradlan mtrk irktlrdir. Ingilisc buna joint ventures deyilir. Mtrk mssislr az eidd

mhsul buraxa v qsa mddt mvcud ola bilr. Burada xarici mssislrin itirak mcburi deyildir. Bzi hallarda bir shminin bel ba irkt mxsus olmad mssislri d xarici firmalara aid edirlr. Ba firmalar onlara (filiallara) mqavil sasnda nzart edirlr. Mqavil filialn idar edilmsil laqdar olaraq balana bilr. Bunlara mehmanxanalarn idar olunmasna dair razla-malar misal gstrmk olar. Xaricd faliyyt gstrn kapitaln dyri olduqca oxdur. Bel ki, 1996-c il olan mlumata gr dnyada birbaa investisiyalar tqribn 3 trln. dollara brabrdir. Dnyada mvcud olan 40 min ba firmann (transmilli korporasiyalarn) sahib olduu 270 mindn ox xarici filiallar var v onlarn say daim artr. Bunlarn oxu orta v kiik mssislrdir v dnya bazarlarna daha ox xrlar. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, transmilli korporasiyalarn sasn hl d onlarla, bzi hallarda htta yzlrl xarici filial olan iri korporasiyalar tkil edirlr. Bel ki, birbaa xarici investisiyalarn 1/3 hisssi bazar iqtisadiyyatnn inki-af etdiyi lklrin yz iri korporasiyasnn payna dr. Bu korporasiyalarn mnzil-qrargahnn 90%-dn oxu da mhz bu lklrd yerlmidir. Lakin transmilli korporasi-yalarn say inkiaf etmkd olan v keid dvr iqtisadiyyatn "yaayan" lklrd daha srtl artr. Bu proses zn Meksika, Braziliya, XR, Koreya Respublikas, Rusiya v baqa lklrd daha bariz kild gstrir. Inkiaf etmi v inkiaf etmkd olan lklrin bir oxu bel hesab edir ki, onlarn bazar yalnz ticartl mh-dudlaa bilmz, xaric daha ox investisiya qoymaa al-maq, b, filial, assosiativ firma yaratmaq lazmdr. Onla-rn fikrinc bu, hmin firmalarn xarici bazara nfuz etm-lri v z faliyytlrini genilndirmlri n etibarl suldur. Bs, kapital n n ixrac v idxal olunur? Ilk bax-da ox sad grnn bu suala bir ox nzriyylr cavab vermy almlar v indi d buna chd gstrirlr. Bun-larn irisind diqqti daha ox clb edn neoklassik, neokeynsilik v marksist nzriyylrdir. Neoklassik nzriyy beynlxalq ticart haqqnda klassik nzriyy sasnda inkiaf etmidir. Bel ki, onun trkib nsrlrindn biri D.Rikardonun beynlxalq ticart-d mqayisli stnlk prinsipidir. Ingiltr iqtisadiyyatnn klassiklrindn olan C.S.Mill bu prinsiplr saslanaraq XIX srd dnyada birinci df lklr arasnda kapitaln hrkti msllrini thlil etmy balamdr. O, D.Rikardodan sonra qeyd edirdi ki, lklr arasnda kapitaln hrktinin sbbi mnft normalarndak mxtliflikdir. XIX srin axrlar, XX srin vvllrind yaam ingilis iqtisadlar C.A.Hobson v C.Keyns, J.B.Seyin is-tehsal amillri haqqnda konsepsiyasndan istifad edrk, onu beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin (o cmldn kapita-ln hrkti) zrin "keirmilr". C.Keyns beynlxalq tica-rtl istehsal amillrinin hrktinin alternativliyi haqqnda sbutsuz mddan formaladrmdr. Bu, o demkdir ki, myyn raitd istehsal amillrinin miqrasiyas beynlxalq ticarti vz ed bilr. Bu is hmin nzriyynin trfdar-larnn marjinalizmin banilri K. Mengerin, U. Cevonsun, Y. Bem-Baverkin srlrind ilnib hazr-

lanm istehsal amillrinin son mhsuldarl msllrin olan marann sbbini aradrmaa sas verir. Kapitaln beynlxalq miqyasda hrktin dair neo-klassik nzriyy son olaraq XX srin ilk onilliklrind E. Xeker v B. Olin, R. Nurkse v K. Iversen trfindn bir sra mddalarla znginldirilmidir. Bel ki, E. Xeker son faydallq nzriyysin znn konsepsiyas rivsind istehsal amillri qiymtlrinin beynlxalq miqyasda taraz-lamas meyllri haqqnda tezisi formaladrmdr. Bu meyllr zn istr beynlxalq ticart, istrs d istehsal amillrinin beynlxalq miqyasda hrkti vasitsil yol ar. B.Olin znn beynlxalq ticart konsepsiyasnda gstrirdi ki, istehsal amillrinin hrkti ayr-ayr lklrd onlara olan tlbin mxtlifliyi il laqdardr. Bel ki, istehsal amillri adtn son mhsuldarl az olan yerlrdn mhsuldarlq daha yksk olan yerlr doru hrkt edir. Kapital n son mhsuldarlq is birinci nvbd faiz drcsi il myyn edilir. Lakin B.Olin bunlarla yana, kapitaln beynlxalq miqyasda hrktin tsir gstrn digr mqamlar da akara xarmdr. Bunlara gmrkl laqdar manelr, firmalarn kapital qoyuluunu genilndirmy chd gstrmlri, lklr arasnda siyasi ixtilaflar v s. misal ola bilr. R. Nurkse kapitaln beynlxalq miqyasda hrktin dair mxtlif modellr yaratm v bel bir nticy glmidir ki, mt ixracnn srtl artd lklrd kapitala olan tlb d artr. Bu is kapitaln idxal olunmasn zruri edir. ksin, mt ixrac azaldqda kapitala olan tlb v onun idxal da azalr. K.Iversen d neoklassik nzriyyni bir sra yeni mddalarla znginldirmidir. Bel ki, o, kapitaln beynl-xalq miqyasdaki hrktini iki yer blmdr. Bunlardan birini real, digrini is tarazladrc, yni tdiy balansn tnzimlmk n lazm olan kapital adlandrmdr. O. hminin gstrmidir ki, kapitaln mxtlif nvlri beynlxalq miqyasda mxtlif srtl hrkt etmk qabiliyytin malikdir v eyni bir lknin, kapital hm ixrac, hm d idxal etmsi mhz bununla laqdardr. Neokeynsilik nzriyysind sas diqqt kapitaln hrkti il lknin tdiy balans arasndak laqy ynldilir. C.Keynsin z kapitaln hrktini ayr-ayr lk-lrin tdiy balansnadk qeyri-brabrlikl laqlndirirdi. O, B.Olinl mbahisd qeyd edirdi ki, kapital ixrac o vaxt hyata keirilir ki, mt v xidmtlrin ixrac onlarn idxalndan ox olsun. Bu qayda pozulduqda is dvltin i qarmasna ehtiyac duyulur. R. Xarrod znn "Iqtisadi dinamika" modelind gstrirdi ki, kapital il zngin olan lkd iqtisadi artm srti n qdr aa olursa, kapital ixracna meyl d bir o qdr gcl olur. Y.Domar qeyd edirdi ki, kapital ona gr ixrac edilir ki, xaricd qoyulan investisiyalara gr ld edi-ln glirin artm srti, lk daxilind qoyulan investisi-yalara gr ld ediln glirin artm srtindn yksk olur. Neokeynsilik nzriyysi bazar iqtisadiyyatnn yksk drcd inkiaf etdiyi lklrin Afrika, Asiya v Latn Amerikas lklrinin inkiafna yardm etmlrin dair yeritdiklri siyastin saslarndan biri olmudur.

Kapital ixrac il laqdar marksist nzriyy d diqqti clb edir. K.Marks lkdn kapital ixracn onun artql il izah edirdi. O da klassiklr kimi kapital artql dedikd lk daxilind ttbiq olunduqda mnft norma-snn aa dmsin gtirib xaran kapital nzrd tutur-du. K.Marksn fikrinc kapital artql formada mt, mhsuldar (artq istehsal gclri v i qvvsi) v pul formasnda olur. mt v pul formasnda olan bu artq kapital (real v ya mmkn olan) xaric gndrilir. Iqtisadi nzriyyd transmilli korporasiyalara xsu-si diqqt yetirilir. Bu, digr amillrl yana, hm d XX srin II yarsnda onlarn ox srtl artmas il laqdardr. Transmilli korporasiyalar vvlc firmalar sviyysind, sonra is mstqil konsepsiya kimi yrnilmidir. Bunlarn sasnda amerika iqtisadlar S. Xaymer, R.Kouza v R. Vernonun ideyalar durur. S. Xaymerin fikrinc firma xaric-d birbaa investisiyalar hyata keirdikd yerli rqiblrl mqayisd stnly malik olmaldr. R. Kouzann ideya-snn mahiyyti ondan ibartdir ki, iri korporasiyann daxi-lind spesifik bazar olmaldr. R. Vernon is znn mhsu-lun hyat dvr konsepsiyasnda transmilli korporasiya fenomenini birinci nvbd milli inhisarlarn xarici rqiblrin xbrdarlq zrbsi endirmlrin chd gstrmlri ideyasn irli srmdr. Transmilli korporasiyalarn balca chtlri onlarn xaricd mt v xidmtlrin istehsal il mul olmalar, yni birbaa investisiya qoymalardr. Bununla laqdar olaraq birbaa investisiyalarn daha geni yaylm aadak modellri hazrlanmdr: 1) Inhisarnn stnly modeli. Bunu S.Xaymer i-lyib hazrlam, sonra is o, .P.Kindleberqer, R.Y.Keyvz, Q.C.Conson, R.Lakrua trfindn inkiaf etdirilmidir. Bu model bel bir ideyaya saslanr ki, yerli investora nisbtn xarici investor myyn drcd lverisiz raitd olur. O, lknin bazarlarn v onlardak "oyun qaydalar"n yax bilmir, burada laqlri geni deyildir, lav nqliyyat xrc-lri srf edir, risk gr daha ox ziyyt kir. Odur ki, o, yerli rqiblrl mqayisd lav stnlklr malik olmal-dr ki, bunun hesabna daha ox mnft ld ed bilsin. Xarici investor is aadak hallarda inhisar stn-lyn nail ola bilr: a) Yerli mt bazarlarnda qeyri-m-kmml rqabtdn (onun mhsullar bir sra keyfiyyt gs-tricilrin gr seildikd) istifad olunduqda; b) Istehsal amillri bazarlarnda qeyri-mkmml rqabtdn (xarici firmalarda n yeni, tkmilldirilmi texnika mvcud v investor byk sahibkarlq qabiliyytin malik olduqda) istifad etdikd; c) Istehsaln miqyasnda stnly malik olduqda (bunun hesabna daha ox mnft ld etmk mmkndr); q) Xarici investisiyalarn tnzimlnmsin dair dvlt trfindn lverili rait yaradldqda (xarici kapital n xsusi imtiyazlar myyn edildikd) v i.a. 2) Mhsulun hyat dvr modeli. Bu, firmalarn inkiaf nzriyysi sasnda amerika iqtisads R.Vernon trfindn ilnib hazrlanmdr. Bu model uyun olaraq yeni mhsul z "hyatnda" aadak mrhllrdn keir: 1) Mhsulun bazarda irlildilmsi; 2) Satn artmas; 3) Yetkinlik mrhlsi; 4) Bazarn hmin mhsulla doldurulmas; 5) Satn azalmas.

Mhsulu ilk df istehsal edn firmalar n onun beynlxalq miqyasda hyat dvr bir qdr baqa crdr. Bunu aadak kimi myyn etmk olar: 1) Yeni mh-sulun istehsal v ixrac olunmas; 2) Xarici rqiblrin eyni mhsuldan istehsal etmlri v onlarn bazarlarda (hr ey-dn vvl z lklrinin bazarlarnda) irlildilmsi ; 3) r-qiblrin nc lklrin bazarlarna xmalar v buna uy-un olaraq mhsulu ilk ixrac edn lkdn mhsul ixracnn azalmas; 4) rqiblrin, yeni mhsulu ilk istehsal edn lk-lrin bazarlarnda grnmsi. lbtt, qabaqcl texnologiyaya sahib olan firmann istehsal etdiyi yeni mhsul digr firmalar trfindn d bu-raxldqda o, baqa bir yeni mhsul buraxmaa meyl gstr bilr. Lakin ixrac n thlk yarandqda vziyytdn x-maq mqsdil baqa yoldan mhsulun istehsaln xaricd tkil etmk yolundan istifad olunmas da mmkndr. Bu, mhsulun hyat dvrn uzatmaa imkan verir. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, mhsul istehsalnn artrld v yetkinlik mrhllrind "istehsal xrclri" adtn azalr ki, bu da qiymtlrin aa myyn olunmasna v bellikl d ixrac olunan mhsullarn miqdarnn artmasna sbb olur. Digr trfdn, mhsulu ixrac etmkdns, onun istehsalnn xaricd tkili iqtisadi chtdn daha srflidir. Bu, onunla laqdardr ki, mhsulun istehsal xaricd tkil olunduqda dyin xrclr azalr, gmrk srhdlrindn yan kemk imkanlar artr, xarici inhisarlarla mbarizd mvqelr mhkmlnir v i.a. 3) Internalladrma modeli. Bu model R.Kouzann ideyalarna saslanr. Onun fikrinc ox iri korporasiyalarn daxilindj xsusi bazar (ingilisc internal) faliyyt gstrir v o, korporasiyann, habel onun filiallarnn (blmlri-nin) rhbrliyi trfindn tnzimlnir. Internalladrma mo-delinin yaradclaringilis P.Bekli, M.Kesson, C.Makmanus, A.Raqmen, C.Danninq v b.bel hesab edirlr ki, beynlxalq mliyyatlarn xeyli hisssi, slind transmilli korporasiyalar adlandrlan iri tsrrfat komplekslrinin blmlri arasndak firmadaxili mliyyatlardr. 4) Marksist model. Kapital ixracna dair digr n-zriyylr kimi bu model d kapital artqlna saslanr. Bu, XIX srd v XX srin vvllrind, o zaman tsrrfat hyatna balq edn xrda mlkiyytilr trfindn, onla-rn zlri n lverili olan sulla fond birjalar vasitsil v istiqrazlar klind hyata keirilmidir. XX srin ikinci yarsndan is artq kapital iri v n iri mlkiyytilr (inhisarlar) trfindn birbaa investisiyalar klind ixrac olunur. Bununla da beynlxalq inhisarlar birbaa investisi-yalar vasitsil istehsal, maliyy v texnoloji gclrin gr yerli rqiblr zrind myyn stnlk ld etmi olurlar. 5) Eklektik model. Birbaa investisiya modellrinin birtrfli v mhdud olmalar C.Danninq modelinin meyda-na glmsin sbb olmudur. O, znd digr modellrd snaqdan keirilmi v tcrbd zn dorultmu nsr-lri birldirdiyi n onu "Eklektik paradiqma" adlandrr-lar. Bu model gr aadak rt bir-birin uyun gldikd firma xaricd mhsul istehsalna balayr: 1) Firma xarici lkd faliyyt gstrn digr firmalar zrind myyn stnly malik olur (mlkiyytinin spesifik s-tnly); 2) Firma n bu stnlyn yerlrd, yni mh-sulu ixrac etmk yolu il deyil, mhz onun

istehsaln hmin lkd tkil etmkl hyata keirilmsi daha srflidir (Beynlmilllmnin stnly); 3) Firma z lksind ol-duuna nisbtn xaricd bzi istehsal ehtiyatlarndan daha smrli istifad edir. Hazrda birbaa investisiyalarn ek-lektik modeli geni hrt qazanmdr. Dolay investisiya nzriyylri d vardr. Bu nz-riyylr gr investorlar xaricd mqam maraqlandrr. Bunlardan biri xarici qiymtli kazlarn glirlilik sviyysi, ikincisi, bu qoyulular zr risketm drcsi, ncs is xarici qiymtli kazlar hesabna zlrinin qiymtli kaz-larnn yaylmas istyinin olmasdr. Bu, mqamn ulalamas ona gtirib xarr ki, dolay investisiyalar iqtisadi v siyasi vziyytin dyimsin daha ox mruz qalr. Kapital axn nzriyysi hllik bir o qdr mkm-ml ilnmmidir. Bunu ondan grmk olar ki, kapital axn termininin z mxtlif cr izah edilir. Bu is istr-istmz onun nticlrinin qiymtlndirilmsin tsir edir. Bel ki, D.Kaddinqton kapital axnn, onun qsa mddt idxal v ixrac olunmas il izah edir. Lakin tdqiqatlarn ksriyyti lkdn kapital axnn onun mnafeyin zidd olan hadis kimi qiymtlndirir v bunu lkd sahibkarlq n lverili investisiya mhitinin yaradlmamas il izah edirlr. Bzilri is bel hesab edirlr ki, kapital ona gr "qar" ki, o, bir ox hallarda qeyri-qanuni yolla ld edilir v "yuyulma" tlb edir. 4. Birbaa investisiya mexanizmi. Investisiya mhiti v msuliyyti. Firmalar baqa lklr investisiya qoyarkn aa-daklar nzr alrlar: 1) Onlar kapital daha ox smr vern lky ixrac etmy chd gstrir v buna mt v xidmtlrin "yerlr-d" istehsaln tkil etmkl nail olurlar. Birbaa investisi-yalarn ox hisssi mhz bu mqsd ynldilir. 2) Bu, texniki-iqtisadi gstricilrl lqdardr. Bir-baa investisiyalarn bir hisssi infrastrukturun (anbarlarn, nqliyyat mssislrinin, banklarn, sorta irktlrinin, ti-cart tkilatlarnn v i.a.), baqa szl, satn tmin edil-msi n xidmt bksinin yaradlmasna ynldilir. 3) Bu, iqtisadi v siyasi qeyri-sabitliyin, vergilrin yksk olmas, qeyriqanuni yollarla ld edilmi "irkli pullarn yuyulmasnn" zruriliyi il laqdardr. Birbaa investisiyalara hazrlq v onun hyata kei-rilmsi tqdim olunan layihlrin thlilin saslanr. Odur ki, bu layihlrin xsusiyytlri zrind dayanmaq mqs-duyun olard. Mlum olduu kimi, baqa lklrd firma yarat-maqda mqsd lknin hmin bazarlara gndrdiyi mhsul-lar snaqdan keirmkdir. Birbaa investisiyalarn hyata keirilmsi n layihlrin hazrlanmas bir ne mrhldn keir. Buna mt v xidmtlrin ixrac olunduu lk-nin bazarlarnn yrnilmsindn balanlr. Bu mqsdl, vvlc sat n perspektivli olan mhsullar v bazarlarn tutumu myyn edilir. Bundan sonra mt v xidmtlrin ixrac olunmas rtlri bard danqlar aparlr, mqavillr balanr.

Mqavillrd alq-satq rtlri, ofi-sin saxlanmas, nqliyyat v anbar tsrrfatlar, mtlrin tdark v saxlanmas, gmrk haqq, yklnm, sortalanma v s. zr xrclr nzrd tutulur. Hesablama milli v xarici dnrli valyuta il aparlr v bir ne ili hat edir. Bununla yana, yaradlan firmalarn faliyytin birbaa, yaxud da dolays il aid olan milli v xarici lknin qanunvericilik sndlri ilnib hazrlanr. Bunlara kapitaln idxal v ixrac olunmas, ld ediln mnftin investisiya qoyulan lkdn "xarlmas"na qoyulan mhdudiyytlr, gmrk qanunvericiliyi, rqabt, dempinq v vergilr haq-qnda qanunvericilik sndlri, immiqrasiya rejimi, qeyri-formal mhdudiyytlr v s. misal ola bilr. Investisiya mhiti v riskinin qiymtlndirilmsin xsusi diqqt yetirilir, yaradlan firmann tkilati-hquqi formas (birlik, shmdar cmiyyti v i.a.) myyn edilir, ehtiyac olduqda, onun xarici tsisilri seilir. Bundan sonra yaradlan firmann faliyytinin iqti-sadi smrliliyin qiymt verilir. Bu zaman nzr almaq lazmdr ki, tchizat-sat irktlri n mnftin artrl-mas sahsind yksk nticlr nail olunmas he d hmi balca mqsd deyildir. nki mnftin dividendin artmas yolu il deyil, firmann satn ald, yaxud da satd mtlrin qiymtlri hesabna ld edilmsi daha srflidir. Firmann yaradlmasnn (v ya satn alnmasnn) axrnc mrhlsin tsis sndlrinin (mqavil, nizamna-m v i.a.) hazrlanmas v qbul edilmsi, lk daxilind v xarici lkd slahiyytli orqanlardan icaz alnmas (gr bu tlb olunursa), qeydiyyatdan keirilmsi v adnn xarici mssislrin qeydiyyat reyestrin salnmas daxildir. Kapitaln beynlxalq miqyasda hrktindn bhs olunduqda investisiya mhiti v msuliyytinin (riskinin) aydnladrlmas da ox byk hmiyyt ksb edir. Investisiya (bzi hallarda sahibkarlq) mhiti dedik-d, kapitaln ixrac olunduu lkdki mvcud rait nzrd tutulur. Bu mhiti oxsayl nsrlrdn ibart olan aada-k qruplarda birldirmk olar: 1) lkdki sosial-siyasi rait v onun perspektivlri; 2) Daxili iqtisadi rait v onun inkiaf perspektivlri; 3) Xarici iqtisadi faliyyt v onun perspektivlri. Bunlarn hr birinin z "kisi" var v bal sistemi il qiymtlndirilir. z kapitaln ixrac edn sa-hibkar hm bu amillrin hr biri, hm d n balcas ma-raqlandrr. Xarici sahibkarn fikrinc, bu, onun baqa lk-lrd rastlad mxtlif nv msuliyytlri sciyylndirn amillrdir. Bu halda msuliyyt, investor trfindn qoyulmu vsaitin itirilmsi ehtimaldr. Ona gr d "risk" amili vzin sadc olaraq "risk", lkdki sosial-siyasi, iqtisadi rait v onun inkiaf perspektivlri vzin is "daxili iqti-sadi" v "xarici iqtisadi" risk szlrini iltmk olar. Sosial-siyasi risk lkdki raitin n drcd sabit olmas nzr alnmaqla qiymtlndirilir. nki lkdki sosial-siyasi dyiikliklr iqtisadi siyasti el dyidir bilr ki, bu, xarici irktlr mxsus olan vsaitin itirilmsi il nticlnr. Daxili iqtisadi v xarici iqtisadi riski d bu cr qiymtlndirmk olar. Riskin tsnifldirilmsi il laqdar digr baxlar da vardr. Bunlardan aadaklar qeyd etmk olar:

1) Bzi sosial risklr d daxil olmaqla siyasi risklr; 2) Maliyy risklri. Bu, lky v onun hquqi xs-lrin veriln borc kapitalnn dnil bilmsi imkanlar il myyn edilir; 3) mliyyatlar zr risklr. Bunlara aadaklar aid etmk olar: a) xarici ticart faliyyti il laqdar risklr (xarici ticart riski); b) istehsal faliyyti il laqdar risklr (istehsal riski). Riskin qiymtlndirilmsi investorlarn hams, xsu-sil d xaricd kapital qoyuluunu hyata keirnlr n olduqca vacibdir. nki, xarici investor tan olmad bir mhit dr. Ona gr d o, bu yeni mhitin msbt v mnfi chtlrindn xbrdar olmaldr. Bu mqsdl mxtlif mnblrdn informasiya almaq, onu thlil etmk v qiymtlndirmk lazmdr. Burada mqsd xaricd firma yaratmaq istyn investora ilkin mrhld "harada" (kapital qoyuluu n lk seilrkn), "nec" (bazara daxil olmaq sulu myyn olunarkn) v "n zaman" (layihd nzrd tutulan mddtdn asl olaraq) suallarna cavab axtarmaqda kmk gstrmkdir. Xaricd faliyyt gst-rn firmalara mnasibt is baqa cr olmaldr. nki onl-ar demk olar ki, faliyyt gstrdiklri lklrin nec de-yrlr "ab-havasna" yrnmilr v onlar digr msllrbazarda faliyytin genilndirilmsinin mqsduyun olub-olmamas, hans mhsullarn satnn tkili v s.maraqlandrr. Riskin azaldlmasnn mmkn olan aadak me-todlar vardr: 1) Layihnin dyrin "risk gr mkafatn" lav edilmsi. Msln, 100 bal sistemi il lk zr mumi inves-tisiya riskinin sviyysi 90-100 bal tkil edirs, investor layihnin dyrin byk mbld "risk gr mkafat" lav etmir. Bu sviyy 80-89 bal hddinddirs, real dis-kont drcsinin (inflyasiyadan "tmizlnmi") 3 faizlik bnd qdr artrlmas mqsduyundur. Bu sviyy 60 baldan aa olduqda diskont drcsin 11 faizlik bnd lav edilmsi mnasib saylr; 2) Xaricd investisiya faliyytindn mmkn olan itkilri sortalamaq n firmalarn ehtiyat fondlarnn ya-radlmas v ya genilndirilmsi; 3) Xsusi sorta irktlri, habel dvlt tkilatlar vasitsil siyasi riskdn sortalanma. AB-da bunlar Ixrac-idxal bank v xarici xsusi investisiya korporasiyalar hyata keirirlr (OPYS)1. 4)El layih semk lazmdr ki, bu, dorudan da onu qbul edn lky lazm olsun v xaricd "himay" edilsin; 5) Riskin, mlkiyytin qeyri-shmdar formasndan istifad olunmasna saslanan smt ynldilmsi. Riskin azaldlmasna imkan vern digr sullardan da istifad edil bilr v bunlar bhsiz ki, kapitaln hrktinin srtlndirmsin tsir gstrr. 5. Beynlxalq miqyasda i qvvsinin miqrasiyas, onun nticlri v tnzimlnmsi. Dnya iqtisadiyyat qloballadqca, lklrin ks-riyytinin iqtisadi, sosial v demoqrafik inkiaf n bey-nlxalq miqyasda i qvvsinin v halinin
1

J .

miqrasiyas balca amil evrilir. Bu, beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin n mrkkb nsrlrindn biridir. nki onun obyekti insan resurslardr v bu, beynlxalq miqrasiya il laqdar kskin problemlr dourur. I qvvsinin miqrasiyas mk ehtiyatlarnn daha lverili rtlrl i dzlmk n sakini olduu lkdn baqa lklr getmsi demkdir. Buna iqtisadi amillrl yana, siyasi, etnik, mdni, ail mnasibtlri d tsir edir. Beynlxalq miqrasiyada iki sas nsr bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Bunlardan biri daimi yaamaq n baqa lky kb getm (emiqrasiya), digri is daimi yaamaq n baqa lklrdn kb glm (immiqrasiya) adlanr. lkdn kb getmi vtndalarn z vtnlrin qaytarlmalar da (repatriasiya) halinin beynlxalq miqrasiyasna aiddir. Beynlxalq miqrasiya aadak kateqoriyalara bl-nr: 1) lky qanuni yolla glmi mhacirlr; 2) Mqavil zr ilyn mhacirlr. lklrin oxu xarici i qvv-lrindn asldr. Odur ki, onlar i qvvsi artql olan lklrl mqavil balamaqla zlrinin i qvvsin olan tlbatlarn dyirlr; 3) Qeyri-leqal mhacirlr. Snayec inkiaf etmi lklrin demk olar ki, hamsnda qeyri-leqal mhacirlr vardr. Bunlarn bir hisssi srhdi qeyri-qanuni yolla kemkl glir, bzilri is qanunla myyn edilmi mddt qurtardqdan sonra gldiklri lkd qalr v n adi ilrd alrlar; 4) Snacaq istyn xslr. XX srin 80-ci illrindk bu kateqoriyadan olan xslrin say bir qdr az olmu, sonra is artmdr. Insanlar snacaq haqqnda xa-hii siyasi sbblrl, yaxud da yaad lkd iqtisadi v-ziyytin ar olmas il laqlndirirlr; 5) Qaqnlar. BMT-nin mlumatna gr XX srin 90-c illrinin vvllrind dnyada 17mln-dan ox qaqn olmudur. Indiki qaqn-larn oxu mharib qurbanlardr. Onlar adtn BMT-nin himaysi altnda olan xsusi drglrd yaayrlar. Kapital axn, xarici ticart laqlrinin inkiaf v iqtisadi inteqrasiya kimi i qvvsinin beynlxalq miqra-siyas da obyektiv prosesdir. nki mk ehtiyatlar da ba-zar qanunlarna uyun olaraq n yksk smr vern daha lverili rait axtarr. Beynlxalq bazarda insan resurslarnn digr iqtisadi resurslarla mqayissindn danarkn onun xsusiyytini qeyd etmk lazmdr. Bu, xsusi nv mt olan i qvv-sin aiddir. Bu xsusiyyt ondan ibartdir ki, i qvvsi beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin ninki obyekti, hm d subyektidir. Bundan baqa, beynlxalq miqrasiya prosesi donor v i qvvsini qbul edn lklr yalnz iqtisadi chtdn deyil, hm d sosial, demoqrafik v sosial-psixoloji chtdn tsir gstrir. Tsrrfat hyatnn beynlmilllmsi artdqca bey-nlxalq miqrasiyann hmiyyti d artr. Son onilliklrd beynlxalq miqrasiyada sas axn AB-a doru ynlmidir. XX srin 70-ci illrind bu lky aq kild mhacirt ednlrin say 4,5 mln. nfr atmdr ki, bu da 60-c illrdkindn tqribn 33% oxdur. XX srin 80-ci illrindn mhacirtin miqyas daha da genilnmi v bu, AB halisi artmnn 39%-ni tkil etmidir. Bu dvrd lky 6 mln. nfr leqal, 2 mln. nfr is qeyri-leqal yolla mhacirt et-midir. Ken srin sonlarnda bu sviyy demk olar ki, sabit qalmdr.

Mhacir axnnn baqa bir iri mrkzi Qrbi Avropa-dr. Bu lklr hr il orta hesabla 600 min nfr mhacirt edir ki, bunlarn da ail zvlrinin say 700 min nfr atr. Avropada Almaniya, Fransa v Byk Britaniya mha-cirtin miqyasna gr ncl mvqeddirlr. I qvvsinin miqrasiyasnadaha ox mhacirt edilmsin gr regional mrkzlr arasnda Avstraliyan xsusi qeyd etmk olar. I qvvsini qbul edn mxtlif lklr n miq-rasiya mnblri birbirindn frqlnir. Bu, bir trfdn i qvvsinin z tutduu lknin masir dnyada oynad rol v malik olduu imkanla, digr trfdn is onun tarixi, etnik, corafi laqlri il baldr. V masir mhacir axn-nn corafiyasnda nzr arpan dyiikliklr mahid olunur. Bel ki, XX srin 60-c illrind AB n yeni mhacirtin sas mnblri Kanada v Qrbi Avropa (m-hacirt ednlrin 80%- qdri) olmu, 70-80-ci illrd is Latn Amerikas v Asiya lklri stnly malik olmular. 90-c illrd bu regionlardan AB-a glnlr mhacirt ednlrin 85%-ni tkil etmidir. Ken onilliklr rzind mhacirlrin tkc etnik tr-kibi deyil, pe v thsil sviyylri d dyimidir. XX srin 80-ci illrind AB-a 1,5 mln. nfr ali thsilli mtxssis mhacirt etmidir. Lakin btn mhacirlrin yksk ixtisas v pe thsilin malik olduqlarn demk dzgn olmazd. Bel ki, mhacirlrin 33%-i htta orta mktbi bel bitirmmilr. halinin v i qvvsinin beynlxalq miqrasiyas ayr-ayr lklrin milli qanunvericiliklri v beynlxalq hquq normalar il tnzimlnir. Qanunvericilikd iki meyl zn gstrir. Bunlardan biri aq iqtisadiyyata v buna uyun olaraq halinin v mk ehtiyatlarnn srbst surtd yerdyimsi, digri is beynlxalq miqrasiya sahsind himaydarlq v mhdudiyytlr saslanr. Hr bir lkd milli miqrasiya siyasti ilnib hazr-lanr. Dvltin miqrasiya siyasti lkdn gedn v lky gln adamlarn, onlara lkd yaamaq n vtndalq statusu verilmsinin, yaxud da onlarn vtndalqdan mh-rum edilmsinin, xarici i qvvsindn istifadnin, onlarn ildiklri dvrd qaqnlarn sosial mdafisinin tkili sis-teminin tnzimlnmsin ynldilmi qanunvericilik, tki-lati v digr tdbirlr kompleksidir. Inkiaf etmi lklrin oxu beynlxalq miqrasiya-nn sosial vziyyt v mk bazarna nzart oluna bilm-yn tsirin yol vermmk n zlrinin iqtisadiyyatlarn v halisini mdafi etmy ynldiln v himaydarla saslanan miqrasiya siyasti yeridirlr. Msln, AB-da 1990-c ild qvvy minmi mhacirt haqqnda qanuna uyun olaraq 1995-ci ildn balayaraq lky hr il 675 min nfrdn ox mhacir glmsin yol verilmir. Qanunda hminin AB-a i axtarmaq n hr il 140 min nfrin glmsi il laqdar kvota myyn edilmidir. XX srin 90-c illrind siyasi v demoqrafik qeyri-sabitliyin artmas v mhacirlrin il tmin olunmasnn mrkkblmsi il laqdr olaraq Avropa lklrinin oxu zlrinin mhacirt haqqnda qanunvericiliklrini srtldirmilr. Msln, 1993-c ild Fransa lky yeni mha-cirlrin glmsini mhdudladrmdr. Avstriya, Italiya, Ispaniya v Portuqaliya da zlrinin

mhacirt haqqnda qanunvericiliklrind bu istiqamtd dyiikliklr etmilr. Beynlxalq konvensiyalar, o cmldn, 1948-ci il dekabrn 10-da BMT trfindn qbul edilmi insan hquqlarna dair mumi byannamd hr bir xs srbst surtd yaay yeri semk hququ verilir. Bunlarla birlikd razlama ld edn, miqrasiya prosesini tnzimlyn beynlxalq hquq normalar, inteqrasiya qruplamalar daxilind halinin v i qvvsinin yerdyimsinin liberal normalar v nc lklr mnasibtd mhdudiyytlri myynldirir. M-sln, Avropa Ittifaq rivsind halinin v i qvvsinin beynlxalq miqrasiya axnn tnzimlyn bir sra kon-vensiyalar imzalanmdr. Bunlarn irisind 1957-ci ild balanm v 1968-ci ild qvvy minmi Roma mqavil-sinin 52-ci yarmfslind AI-nin ilk 6 itiraks olan lk-lrin iilrin (sonra bu qayda AI-nin zv olan btn l-klr amil edilmidir) hmin lklrd srbst surtd i axtarmaq hququnu vern snd, snacaq verilmsi qaydalarn myyn edn v 1990-c ild qbul edilmi Dublin konvensiyasn gstrmk olar. Qeyd etmk lazmdr ki, hm btn halinin, hm d i qvvsinin beynlxalq miq-rasiyas tkc iqtisadi deyil, eyni zamanda ox mrkkb siyasi v sosial-iqtisadi hadisdir. O, istr i qvvsinin gldiyi, istrs d getdiyi lknin mk ehtiyatlarnn trkibin hmiyytli drcd tsir edir, mk bazarnda raitin dyimsin, i qvvsini qbul edn lknin sosial-siyasi hyatnda tinliklr gtirib xarr. Mhacirt yerli hali il "glmlr" arasnda, etnik, irqi, dini v mdni frqlrl laqdar bir sra problemlrin meydana xmasna sbb ola bilr. Btn lklrin rastladqlar tinliklr bunu yani surtd sbut edir. Bs, i qvvsinin beynlxalq miqrasiyasnn hr iki trf n n kimi nticlri ola bilr? Bu suala birmnal cvab vermk olmaz. "Zkalarn axn" prosesinin AB-n iqtisadiyyat n msbt tsiri haqqnda az yazlmamdr. Tkc bunu demk kifaytdir ki, XX srin 80-ci illrind AB-n mk bazarnda mhndislik v kompter sahsind i axtaran elmlr doktorlarnn 40%-i mhacirlr olmudur. Ali mk-tblrd texniki fnlrdn drs deynlrin d 25%-ni mha-cirlr tkil etmidir. XX srin 90-c illrinin ortalarnda AB-da 11 milyondan ox mhacir yaam v onlarn bir illik mk haqq 240 mlrd. dollara brabr olmudur. V onlar hr il 90 mlrd. dollar mblind vergi dmilr. AB hm d hr il mhacirlr 5 mlrd. dollar maddi yardm gstrir. Aydn msldir ki, mhacirlr AB-n iqtisadiyya-tnn inkiaf etdirilmsind yaxndan itirak edir v z th-flrini verirlr. Bu, zn elmd, tbabtd, incsntd da-ha bariz kild gstrir. Bunu demk kifaytdir ki, tkc 1998-ci ild AB-a xaricdn 23,5 min nfr alim v mhn-dis glmidir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, inkiaf etmkd olan lklrdn glmi alimlrin oxu AB-da v inkiaf etmi di-gr lklrd ildikdn v zlrinin ixtisaslarn artrdqdan sonra vtnlrin qaytm v z lklrind elmi mktblrin balancn qoymular. Bundan baqa, digr pe sahiblri d-idaredicilr, hkimlr, inaatlar, ixtisasl ii-lrthsil aldqdan v maddi vziyytlrini yaxladrdqdan sonra vtnlrin dnmlr. inlilrin, Koreyallarn, Hindlilrin oxu da z doma yurd-yuvalarna qaytmaa stnlk vermilr. Onlarn hams z lklrin yeni bilik, pe, ixtisas, aillrin is azuq gtirmilr. Balca

msl is ondan ibartdir ki, bu lklr d z kadrlarn dyr-lndirmli, onlara zlrinin malik olduqlar imkanlar real-ladrmaq, ilmk, yaamaq v yaratmaq n normal rait tmin etmlidirlr.

Mvzu 24: Dnya ticarti v tdiyy balans.( 2 saat) Plan 1. Dnya ticarti haqqnda nzriyylr. 2. Dnya ticartinin sas chtlri v quruluu. 3. Dnya mt bazarnda qiymtlrin ml glmsi. 4. Tdiy balans, onun trtib olunmas v tnzimlnmsi. 5. Xarici ticart siyasti v onun hyata keirilmsi mexanizmi. 1. Dnya ticarti haqqnda nzriyylr.

Masir dvrd lklrin dnya ticartind fal itirak etmlri bir sra sbblrl laqdardr. Bel ki, dnya tica-rti lkd mvcud olan iqtisadi ehtiyatlardan, elm v texni-kann n yeni nailiyytlrindn istifad olunmasna, iqtisa-diyyatda ox qsa mddtd struktur dyiikliklri aparl-masna, halinin tlbatnn daha yax dnilmsin imkan verir. Bununla laqdar olaraq beynlxalq ticart nzriyylrinin yrnilmsi byk maraq dourur. Balancn klassik ingilis siyasi iqtisadndan alan beynlxalq ticart nzriyylri dnya iqtisadi fikrinin inkiaf il birlikd bir sra mrhllrdn kemidir. Lakin buna baxmayaraq onun balca msllri aadaklardan ibart olaraq qalr: - Beynlxalq mk blgsnn sasn n tkil edir? - Hans beynlxalq ixtisaslama ayr-ayr lklr v regionlar n daha srflidir v daha ox fayda verir? - Dnya ticartind lknin rqabt qabiliyyti hans amillrl myyn edilir? Btn bunlar, bhsiz ki, lkmizin indiki inkiaf mrhlsind bizim n d aktualdr. Demli, beynlxalq ticart nzriyylrinin yrnilmsi hm d praktik hmiy-yt malikdir. A. Smit bel bir tezis irli srrd ki, beynlxalq tica-rtin inkiaf etmsinin sasn istehsal xrclrindki frqlr tkil edir. O, qeyd edirdi ki, mtlri istehsal xrclri az olan lklrdn idxal etmk lazmdr. A. Smitin baxlar D. Rikardo trfindn daha da inkiaf etdirilmidir. Mlum oluduu kimi, xarici ticart laqlrin girn trflr hmi ondan faydalanmaa alr v buna sas etibarl nail olurlar. Bununla laqdar olaraq bel suallar meydana xa bilr ki, n n AB qara qhvni idxal, taxl is ixrac edir? Yaponiya yalnz xammal idxal, snaye mhsullarn is ixrac edir? Bu suallara dzgn cavab D.Rikardonun ad il bal olan mqayisli stnlk nzriyysi ver bilr. nki bu nzriyy hr bir millt, yaxud da ayrca bir xs z-nn real glirlrini v hyat sviyysini nec yksltmk ba-rd istiqamt verir. Msln bu bir hqiqtdir ki, AB-da kompter, Braziliyada is qara qhv istehsal n daha lverili rait vardr. Odur ki, AB qara qhv idxal etmk-l, kompter istehsal v ixracndan, Braziliya is kompter idxal etmkl, qara qhv istehsal v ixracndan daha ox faydalana bilr. lkni onun n smrli olmayan mhsullar ixrac etmy he bir qvv mcbur ed bilmz. Hans mhsullar beynlxalq bazara xarmaq, hansn is xarmamaq mslsini smrlilik baxmndan lklrin zlri myyn edirlr. Mqayisli stnlk nzriyysin gr ticart la-qlrini zruri edn rtlrdn biri d rayonlar arasnda is-tehsal rtlri il bal meydana xan frqlrdir. Hr bir lk zn lazm olan btn mhsullarn hr birindn az miqdarda olsa da istehsal olunmasn tkil ed bilr. Lakin hmin mhsullardan bzilrinin istehsalna daha ox xrc srf oluna v onlarn dyri hddindn ox yksk ola bilr. Bu is o demkdir ki, mhsullarn istehsal, bu lk n iqtisadi chtdn srfli deyildir. Beynlxalq ticartin sas prinsiplrini Avropa v Amerikann timsalnda, msln, yemk eylri il paltarn mbadilsind nmayi etdirmk olar. Amerika

geni tor-paq sahlrin, tbii ehtiyatlara malik olsa da, i qvvsi v kapital sardan korluq kir. Avropada, ksin, kapital v mk ehtiyatlar boldur, torpaq sahlri is azlq edir. Bel bir raitd n etmk lazmdr? D.Rikardonun hl 1817-ci ild bu suala verdiyi ca-vab beynlxalq miqyasda ixtitsasladrmann smrliliyinin isbat olunduunu gstrir. Bu, mhz mqayisli stnlk v ya mqayisli istehsal xrclri nzriyysinin nailiyytidir. D.Rikardo mslnin hllini sadldirmk n iki lk v yalnz iki rti mhsul rzaq v paltar gtrmdr. O, b-tn istehsal xrclrini rti olaraq yalnz i vaxt il ifad etmi, azad ticartin mvcudluunu, ehtiyatlarn bir-birini tam vz etmsinin mmknlyn, nqliyyat xrclri v texniki dyiikliklrd, mk haqqnn sviyysind lklr arasnda frqin olmadn gstrmi, (lakin istniln kon-kret raitd zruri dyiikliklr etmk mmkndr) v nti-cd Amerika v Avropa arasnda ticartin qarlql fayda verdiyini isbat etmidir. Bu ilkin rtlr beynlxalq ticartin sas inkiaf prinsiplrini akara xarmaq n lazm olmu-dur. Lakin onlarn bzilrinin dqiqldirilmsin ehtiyac vardr v demli mqayisli stnlk nzriyysi at-mazlqlardan xali deyildir. Mlum olduu kimi, bir sra sahlrd istehsaln ge-nilndirilmsi son hdd xrclrinin artmas il laqdardr. Odur ki, bu v ya digr bir mhsulun hr sonrak vahidinin istehsal baha baa gldiyindn bu, btn mhsul istehsal artmndan imtina olunmasn tlb edir. Bu qanunauyun-luq zn hasilat snayesind daha yani kild gstrir. Bel ki, zngin v lverili razilrd yerln yataqlarn eh-tiyat azaldqca, ehtiyat az v ilnmsi tin olan yataqlarn istismarna meyl artr. Demli, mt istehsalnn art-masnn xrclrin artmasna sbb olmas ixtisasladrma qarsnda myyn hdd qoyur. V nticd bu, bel bir v-ziyyt gtirib xarr ki, ksriyyt hallarda mqayisli stnly malik olan lklrd tam ixtisasladrma mmkn olmur. Bu, D.Rikardonun mqayisli stnlk nzriyysi-nin balca atmaz chtidir. D.Rikardonun vfatndan sonra onun bu nzriyysi beynlxalq mk blgs v dnya ticarti sahsind, bir sra onilliklr rzind demk olar ki, yegan nzriyy olaraq qalmdr. Bu sahd yeni model Isve tdqiqatlar Eli Xeker v Bartel Olin trfindn ilnib hazrlanmdr. XX srin 60-c illrindk bu model iqtisadi dbiyyatda "hkmranlq" etmidir. 1977-ci ild is Olin iqtisadiyyat sahsind xidmt-lrin gr Nobel mkafatna layiq grlmdr. Bu mode-lin inkiaf etdirilmsi v znginldirilmsind P.Samuelsonun ox byk xidmtlri olmudur. Odur ki, onun bu xidmtlrinin rfin modeli bir ox hallarda Xeker Olin Samuelson modeli d adlandrrlar. Beynlxalq ticart v ixtisasladrmaya neoklassik yanamann mahiyyti beldir: maddi v insan ehtiyatlar tarixi v corafi sbblr gr lklr arasnda qeyri-brabr blnmdr. Neoklassiklrin fikrinc mtlrin qiymtlrindki nisbi frqlr v mqayisli stnlklr d mhz bunlarla laqdardr. Xeker Olinin beynlxalq ticart modelin uyun olaraq, bu prosesd istehsal amillrinin qiymtlri tarazla-r. Tarazlama mexanizminin mahiyyti beldir: lkd hans istehsal amillri (mk haqq, borc faizi, renta v i.a.)

boldursa, onlarn qiymti aa, hanslar azlq edirs, onlarn qiymti baha olur. Bu v ya digr bir lknin kapital tutumlu mtlr sahsind ixtisaslamas kapitaln ixrac n mhsullar istehsal edn sahlr getmsin rait yaradr. Nticd kapitala olan tlb artr, onun qiymti (kapitala gr faiz) is ykslir. ksin, digr lklrin mktutumlu mtlr istehsal sahsind ixtisaslamalar mk ehtiyatlarnn xeyli hisssinin mvafiq sahlr getmsin v demli, i qvvsi dyrinin (mk haqqnn) artmasna sbb olur. Bellikl, bu model uyun olaraq, hr iki lklr qrupu zlrinin ilkin stnlklrini itirirlr v onlarn inki-afnda tarazlama gedir. Bu, ixrac n mtlr istehsal edn sahlrin dairsini genilndirir, onlarn beynlxalq mk blgsn daha drindn nfuz etmlri n rait yaradr. Rus mnli, mhur amerika iqtisads V.Leontyev 1956-c ild AB-n ticart balansnn strukturunu thlil etmi v bel bir nticy glmidir ki, Xeker Olin nzriy-ysinin ksin olaraq, AB-n ixrac etdiyi mhsullar iri-sind mk tutumlu mtlr, idxal etdiyi mhsullar iri-sind is kapital tutumlu mhsullar stnlk tkil etmidir. Buna iqtisadi dbiyyatda Leontyevin paradoksu1 deyilir. Mqayisli stnlk nzriyysi amerika iqtisads Maykl Porterin2 srlrind daha da inkiaf etdirilmidir. M.Porter, snayec inkiaf etmi 8 lknin iqtisadiyyatnn 100- yaxn sahsini hat edn geni statistik materiallar thlil etmk sasnda lklrin rqabtd stnlklrin dair nzriyy ilyib hazrlamdr. Onun bu nzriyysind sas yeri iqtisadiyyatda drd balca myynedicini (determinant) akara xaran, hmin lky mxsus olan firmann faliyyt gstrmsi n rqabt makromhitini formala-dran "milli nian" tkil edir. "Milli nian" qarlql faliyytd olan myynedi-cilr sistemini akara xarr, lklrin rqabtd malik olduqlar stnlklrin realladrlmas n ya lverili, ya da lverisiz rait yaradr. Bs, bu myynedicilr hanslardr? Bunlara amill-rin parametrlri3, firmalarn strategiyalar, onlarn struk-turu v rqabt; tlbin parametrlri, birbirin yaxn v bir-birinin inkiaf n rait yaradan sahlrin mvcudluu, tsadfi hadislrin ba vermsi v s. daxildir. Amillrin parametrlri dedikd lknin v onun iqtisadiyyatnn ixrac n mhsul istehsal edn ayr-ayr aparc sahlrinin rqabtd stnlynn tmin olunmas n zruri olan maddi v qeyri-maddi raitin yaradlmas nzrd tutulur. M.Porter istehsal amillrini lknin rqabt qabiliy-ytin (stnlyn) tsiri baxmndan nzrdn keirrkn nnvi amillrl (mk, torpaq, kapital, sahibkarlq qabi-liyyti) yana, nec deyrlr "biliklrdn ibart olan resurs1

, , , .
2 3

lar", yni elmi, texniki v bazar informasiyalarn, pot xidmtlrini, shiyy sistemini, halinin mnzill tmin olunmasn v s. xsusi qrupa ayrmdr. Onun nzriyy-sind amillrin mumi (msln, avtomobil yollar bksi, ali thsilli ii heyti v i.a.) v ixtisasladrlm amillr (msln, dar ixtisas sahiblri, myyn bilik sahlri zr mlumat bazar v i.a.) blnmsi d byk hmiyyt malikdir. Rqabtd stnlyn tmin olunmasnda lk daxi-lindki rqabt mhiti v firmalarn strukturu az hmiyyt ksb etmir. Baqa szl, lk daxilind rqabt mhiti yara-dlmamdrsa v firmalar bir-birilri il raqabt aparmrlar-sa, onlarn strategiyas rqabt raitin uyunladrlma-mdrsa, onda xarici bazarda bu firmalar rqabtd stn-lk qazana bilmzlr. Tlbin parametrlri dedikd, hr eydn vvl onun hcmi, inkiaf dinamikas, mhsul nvlri zr diferensial-ladrlmas nzrd tutulur. Inkiaf etmi tlb raitind yeni mallar dnya bazarna xana qdr mhz daxili bazarda "zntsdiqdn" kemlidir. Ixrac n mhsul istehsal edn firmalar zruri material, yarmfabrikat, komplektldirici mmulatlar v digr maddi vsaitlr v informasiya il tmin edn yksk drcd inkiaf etmi, bir-birin yaxn olan sahlrin mv-cud olmas da dnya ticartind stnly malik olman balca rtlridir. M.Porter rqabt stnlynn myynedicilri sistemin tsadfi hadislri d daxil edir. V gstrir ki, bunlar lklrin rqabtd stnlyn ya gclndir, ya da zifld bilr. Bu hadislr yeni ixtiralar, iri texnoloji sraylar, iqtisadi ehtiyatlarn qiymtlrinin kskin surt-d dyimsini, dnya maliyy bazarndak dyiikliklri, hakimiyytin siyasi qrarlarn, mhariblri v s. misal gstrmk olar. Tsadfi hadislr rqabt aparan dvltlrin mvqelrini dyi bilr. Bunlar khn, gcl rqiblri sradan xara, yeni dvltlr n imkan yarada bilrlr. Rqabtd milli iqtisadiyyatn stnlynn forma-ladrlmasnda hkumt d ox mhm rol oynayr. Bu, z ifadsini sas myynedicilrin "milli niana" tsir gstr-msind tapr. Lakin bu tsir ya msbt, yaxud da mnfi ola bilr. Hkumt istehsal amillri v tlbin parametrlrin pul-kredit, vergi, gmrk siyasti vasitsil tsir edir. lklrin ksriyytind ordu, nqliyyat, rabit, thsil, shiyy v digr sahlr n lazm olan mhsullarn alcs mhz hkumtdir. Bundan baqa, hkumt, inhisar leyhin tn-zimlmni hyata keirmkl, milli iqtisadiyyatn aparc blm v sahlrind n lverili rqabt mhitinin qorunub saxlanmasna tsir edir. Bellikl, M. Porterin nzriyysi hr hans bir lk-nin rqabtd stnlyn myyn edn balca amillri daha tam ks etdirir. 2. Dnya ticartinin sas chtlri v quruluu.

Iqtisadi dbiyyatda dnya ticarti bel sciyyln-dirilir: "Beynlxalq ticart dedikd, mxtlif lklrd alc-lar, satclar v vasitilr arasnda hyata keiriln alq-satq prosesi nzrd tutulur".1 Beynlxalq ticart idxal v ixracdan ibartdir. Bunlarn arasndak nisbt ticart balans adlanr. BMT-nin nr etdirdiyi statistik mcmulrd dnya ticartinin hcmi v dinamikas haqqnda mlumatlar btn lklrin ixrac etdiklri mhsullarn v gstrdiklri xidmtlrin mumi mbli kimi verilir. Qdim zamanlarda meydana glmi dnya ticarti XVIII srin axrlar v XIX srd xeyli inkiaf etmi, geni-lnmi v beynlxalq mt-pul mnasibtlri sabit xarakter almdr. Bu proses snayec daha ox inkiaf etmi bir sra lklrd (Ingiltr, Hollandiya v b.) iri manl snayenin ml glmsi v geni vst almas tkan vermidir. Bu proses hmin lklr iqtisadi chtdn zif inkiaf etmi lklrdn xammal idxal olunmas da tsir gstrmidir. Snayec inkiaf etmi lklr zif inkiaf etmi lklrdn idxal etdiklri xammallarn vzin onlara, sas etibaril istehlak tyinatl mhsullar ixrac edirlr. Lakin XX srd dnya iqtisadiyyat bir sra bhran-larla zlmidir. Bunlardan biri 1914-1918-ci illrd birinci dnya mharibsi il laqdar ba vern bhrandr. Bu bh-ran ikinci dnya mharibsin qdr davam etmi v mt dvriyysin mnfi tsir gstrmidir. Bundan baqa, ikinci dnya mharibsindn sonra, imperializmin mstmlk sisteminin dalmas il laqdar olaraq dnya ticarti yeni tinliklrl zlmidir. Lakin sonralar bu tinliklri ara-dan qaldrmaq mmkn olmudur. Bunu bel bir faktdan aydn grmk olar ki, ikinci dnya mharibsindn sonra dnya ticartinin inkiaf srti xeyli ykslmidir. Bel ki, dnyada ixrac olunan mhsullarn orta illik artm srti 50-ci illrd 6%, 60-c illrd 8,2%, 1970-1991-ci illrd 9%, 1991-1995-ci illrd 6,2% olmudur.1 Bununla laqdar olaraq dnya ticartinin hcmi d artmdr. Msln, o, 1965-ci ild 172 mlrd. dollar, 1970-ci ild 193,4 mlrd., 1975-ci ild 816,5 mlrd., 1980-ci ild 1,9 trln., 1990-ci ild 3,3 trln., 1995-ci ild is 5 trln. dollardan ox olmudur.1 Buna bir sra amillr tsir etmidir. Bunlardan biri ikinci dnya mharibsindn sonrak dvrd yeni sahlrin yaradlmas v khn sahlrin texniki chtdn yenidn qurulmasdr. Bu, onunla laqdardr ki, elmi-texniki inqilabn tsiri il beynlxalq miqyasda predmet (son mhsul zr), detal (hisslrin, detallarn v s. istehsal zr), texnoloji (ayr-ayr mliyyatlarn, texnoloji proseslrin hyata keirilmsi zr) ixtisasladrma v kooperasiyaladrma drinlmidir. Bu is ona gtirib xarmdr ki, adi kommersiya ticarti il yana, beynlxalq miqyasda istehsal texniki laqlr xidmt gstrn mt dvriyysi d artmdr. Istehsaln beynlxalq miqyasda ixtisasladrlmas v kooperasiyaladrlmasnn drinlmsi dnya ticartinin liberalladrlmasna, onun mhdudladrlmasnn qarsnn alnmasna v gmrk vergisinin hmiyytli drcd azaldlmasna sbb olmudur. Dnya ticartinin artm srtin vvllrd iqtisadi chtdn gerid qalm lklrin bu proses fal qoulmalar da hmiyytli tsir gstrmidir.
1 1
1

Bel ki, mstqillik qazandqdan sonra hmin lklrin snayeldirm yolunu semlri, onlarn snayec inkiaf etmi lklrdn daha ox man v avadanlq idxal etmlrin sbb olmudur. Proqnozlara gr dnya ticartinin yksk srti yaxn glckd qalmaqda davam edckdir. 2 Dnya ticartinin quruluunu yrnrkn nzr al-maq lazmdr ki, statistik mcmulrd mtlr beynlxalq miqyasda qbul edilmi ticart tsnifat il qrupladrlr. Dnyada olan btn lklr, o cmldn d Azrbaycan Respublikas mtlrin kodladrlmas sistemindn isti-fad edirlr. Dnya ticartinin quruluu elmi-texniki inqilabn v beynlxalq mk blgsnn tsiri il dyiir. Hazrda dn-ya ticartind emaledici snayenin mhsullar daha yksk xsusi kiy malikdir. Baqa szl, dnya mt dvriyysinin 3/4 hisssi onun payna dr. Man, avadanlq, nqliyyat vasitlri, kimyvi mhsullarn xsusi kisi daha srtl artr. rzaq mhsullar, xammal v yanacan xsusi kisi tqribn 25%- brabrdir. Elm tutumlu mtlrin v yksk texnologiya il istehsal olunan mhsullarn ticarti daha dinamik inkiaf edir. Bu is z nvbsind lklraras xidmtlrin, xsusil elmi-texniki, istehsal, kommunikasiya v maliyy-kredit xa-rakterli xidmtlrin mbadilsini stimulladrlr. Bu da z nvbsind (xsusil d informasiya hesablama, konsal-tinq, lizinq, injinirinq) istehsal tyinatl mtlr zr dnya ticartin mara artrr. Dnyada ixrac olunan mhsullarn trkibind ayr-ayr lk qruplar v lklrin xsusi kisini 32.1 cdv-lindki mlumatlardan aydn grmk olar. Cdvl 32.1 Dnyada ixrac olunan mhusllarn trkibind ayr-ayr lk qruplarnn xsusi kisi (%-l)1 Illr lklr 1987 1993 1998 Inkiaf etmi lklr 70,0 67,2 67,8 10,2 11,4 11,3 O cmldn, AB Kanada 4,0 3,8 3,7 Avropa Ittifaq 41,8 37,4 34,6 Inkiaf etmkd olan 21,4 28,0 26,2 lklr 32.1 cdvlindki mlumatlardan aydn olur ki, XX srin 90-c illrinin ortalarnda dnyada ixrac olunan mh-sullarn 2/3 hisssindn oxu inkiaf etmi lklrin payna dmdr. Dnya ticartind mt dvriyysind inkiaf etmkd olan lklrin paynn artmas meyli zn gs-trir. Bel bir chti d nzr almaq lazmdr ki, dnya ticartind yeni snaye dvltlrinin, xsusil d Asiya lklrinin rolu artmaqdadr.
2 1

j XXI : . .,1994, . 29.

3. Dnya mt bazarnda qiymtlrin ml glmsi. Ilk dvrlrd beynlxalq mk blgs v dnya ka-pitalist bazar sas etibaril lklrin tbii raitlrindki mxtlifliy saslanrd. Snaye evriliindn sonra istehsal amillrinin beynlmill xarakter almas il laqdar olaraq o, milli tsrrfat rivsindn xm v bu sas zrnid sabit beynlxalq mk blgs v dnya bazar meydana glmidir. Lakin aydn msldir ki, beynlxalq mk blgsnd v mbadild itirak edn lklr vvllrd olduu kimi eyni raitd olmurlar. Bu, onlarn corafi vziyytlrind, tbii srvtlrin trkibi v znginliyind, iqtisadiyyatn miqyas, inkiaf sviyysi v daxili bazarn tutumunda v sairlrdki mxtliflikl laqdardr. Bunun nticsidir ki, ayr-ayr lklrd eyni mhsu-lun istehsalna kiln xrclr d mxtlif olur. Ona gr d hr bir lk baqa lklr o, mhsullar satmaa alr ki, hmin mhsullarn istehsalnda stnly malik olsun. V dnya bazarnda el mhsullar satn almaa chd gstrir ki, hmin mhsullar onun znd baha baa glir. lklr arasnda mt mbadilsi is dnya qiymt-lri il hyata keirilir. Bu, dnya ticartinin sciyyvi chti il myyn edilir. Baqa szl, dnya ticartind milli qiy-mtlrdnya qiymtlri sistemi mvcuddur. Bunun sasn beynlmill istehsal xrclri tkil edir. Bu, hr hans bir mt nvnn hazrlanmasna srf olunan istehsal amillrinin (kapital, mk, tbii v maddi ehtiyatlarn mx-tlif nvlri) dnyada formalam orta qiymtlri sasnda myyn edilir. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, beynlmill istehsal xrclri bu v ya digr xammal nvnn ox hisssi-ni dnya bazarna gndrn sas lknin tsiri il formalar. Bunlarla yana, dnya qiymtlrin beynlxalq bazarlarda ayr-ayr mt nvlrin olan tlb v tklif d tsir gstrir. Beynlxalq ticart n oxqiymtlilik, yni eyni bir mt nv zr mxtlif qiymtlrin mvcud olmas s-ciyyvidir. Dnya qiymtlri ilin vaxtndan, yerdn, mt-lrin realladrlmas rtlrindn, balanm mqavildn asl olaraq bir-birindn frqlnir. Tcrbd dnya qiymt-lri beynlxalq ticart mrkzlrind, myyn nv mtni idxal v ixrac edn mhur firmalar arasnda balanan n iri v sabit ixrac, yaxud da idxal svdlmlrind nzrd tu-tulan qiymtlr hesab olunur. Bir ox xammal nvlrinin (taxl, kauuk, pambq v s.) beynlxalq qiymtlri dnya-nn n iri mt birjalarnda mliyyatlarn aparlmas prosesind myyn olunur. Bzi hallarda hr hans bir lk htta znd istehsal olunan v dnya qiymtlrindn baha baa gln mhsullar ixrac etdikd zrr k bilr. Lakin buna baxmayaraq bu lknin ixrac etdiyi mhsullarn satndan ld olunan vsait baqa lklrd istehsal ediln beynlxalq bazarda qiymtlri nisbtn ucuz olan mtlri satn almaqla, myyn mbld fayda gtrmsi d mmkndr. Bunu aadak rti misalla izah edk. Tutaq ki, hr hans bir lkd iki mhsul "A" v "B" mtlri istehsal olunur v onlarn daxili bazar qiymtlri mvafiq olaraq 5 v 6, dnya bazar qiymtlri is 4 v 2 dollara brabrdir. "A" mhsulu ixrac olunduqda dnya bazar qiymtlri il 4 dollar ld edilir. Bu 4 dollara dnya

bazarnda 2 dd "B" mhsulu (4:2=2) almaq olar ki, bu da milli qiymtl hesablandqda dyri 10 dollara (5x2=10) brabr olur. Demli, ixracn zrrli olmasna baxmayaraq (46=-2) hmin lk n btvlkd xarici iqtisadi laqlr srflidir, nki 6 dyr vahidi (dollar) ixrac etmkl o, bunun mqabilind 10 dyr vahidi (dollar) ld etmi olur. 4. Tdiy balans, onun trtib olunmas v tnzimlnmsi. Hr bir lknin baqa lklrl iqtisadi laqlri z-nn mumildirilmi ifadsini tdiy balansnda tapr. Bu balans beynlxalq miqyasda kapitaln, mt v xidmtlrin mbadilsind lknin itiraknn xsusiyytlrini akara xaran informasiya mnbyidir. Tdiy balansnda lknin xarici iqtisadi laqlrd hyata keirdiyi mliyyatlarn sistemldirilmi siyahs verilir. lknin xarici iqtisadi faliyytinin yekunlar ks etdirilir, onun valyuta-maliyy vziyytin qiymt verilir. Tdiy balans il yana, hesablama balans da trtib olunur. Hesablama balansnda tkc faktiki tdiylr deyil, hm d mddtindn asl olmayaraq hmin lknin d-nilmi hdliklri ks etdirilir. Btn xarici iqtisadi mliyyatlar zr tdiylrin uotu myyn dvr rzind (ay, rb, il) hyata keirilir. Onlarn tdiy balansnda uotu ikili qeyd prinsipi sasnda aparlr. Msln, mhsullarn ixracndan lky daxil olan pul vsaiti balansn kredit maddlrind (+ iarsi il), lkdn ixrac olunan mtlr is debet maddlrind (- iarsi il) qeyd edilir. Tdiy balansnn kredit v debet maddlrindki yekun mbllr arasndak frq qalq adlanr. Daxilolmalar dmlrdn ox olduqda msbt, ksin olduqda is mnfi frq ml glir. Ikinci hal balansn ksirli olduunu gstrir. Beynlxalq Valyuta Fondunun metodikasna gr balansn aadak maddlrdn ibart olmas mqsd-uyundur: - cari mliyyatlar; - mtlr; - xidmtlr; - investisiyalardan ld ediln glir; - digr xidmtlr v fondlar; - xsusi birtrfli baratlar (krmlr); - dvlt trfindn birtrfli baratlar (krmlr); - birbaa investisiyalar v sair uzumddtli kapital; - birbaa investisiyalar; - uzun mddtli investisiyalar; - sair uzun mddtli kapital; - sair qsa mddtli kapital; - xtalar v shvlr; - dniln maddlr; - qzln hrkti; - SDR-in blgs v istifad edilmsi;

- Ehtiyatlarn yenidn qiymtlndirilmsi; - Fvqalad hallarda maliyyldirm; - Xarici orqanlarn valyuta ehtiyatlarn ml gtirn thhdlr; - Ehtiyatlarn dyimsinin yekunu; - Qzl; - SDR; - BVF-d ehtiyat mvqe; - Xarici valyuta; - Sair tlblr; - BVF-in kreditlri. Tsnifatdan grndy kimi, tdiy balans byk blmdn ibartdir. Bunlar cari mliyyatlar hesab (v ya balans), kapital mliyyatlar hesab (v ya balans) v rsmi beynlxalq ehtiyatlar zr hesablamalar ks etdirn blmlrdir. z nvbsind bu blmlr alt blmlr v maddlr daxildir. Tdiy balansnn birinci blmsi mt v xidmt-lrin, habel birtrfli v birdflik tdiylrin mbadilsi prosesini znd ks etdirir. Balans, xarici ticart m-tlrin ixrac v idxal yekun vurulmas il balanr. Tdiy balansnnn mtlrin idxal v ixracn ks etdirn hisssi lknin ticart balansn ml gtirir. Ticart balans tdiy balansnn daha ox drc olunan hisssidir. Bu, onunla laqdardr ki, lkdn ixrac olunan, yaxud lky idxal ediln mtlr haqqnda mlumatlar toplamaq bir o qdr d tin v mrkkb deyildir. Ticart balansnn qaln myyn etmk n ix-rac olunan mtlrin dyrindn idxal olunan mtlrin dyrini xmaq lazmdr. Ixrac idxaldan ox olduqda ba-lans aktiv, ksin olduqda is passiv hesab edilir. Ticart balansnn aktiv v ya passiv olmas haqqn-da mlumatlara sasn lknin xarici tiractinin vziyyti bard qti ntic xarmaq dzgn olmazd. gr baqa lklr, mt ixrac bu lknin mhsullarna olan tlbin azalmas hesabna azalrsa bu, ox pis lamtdir. Yox, gr lknin tiract balansnn passiv olmas idxal olunan inves-tisiya mtlrinin artmas v bununla da daxili investisiya-larn oxalmas nticsind ml glirs, bu, iqtisadiyyat-dak vziyytin mnfi qiymtlndirilmsin sas vermir. Baqa szl, tdiy balansnn v onun ayr-ayr blmlri-nin aktiv v ya passiv olmasn bu vziyyt gtirib xaran sbblri hrtrfli thlil etdikd dzgn ntic xarmaq mmkn olur. lknin tiract balansnn aktiv olmas da vziyytin nikbin qiymtlndirilmsi n sas ola bilmz. Ola bilr ki, dorudan da msbt qalq ixracn artmas v idxaln azalmas hesabna olsun. Lakin burada qiymtlrin tsiri d nzr alnmaldr. Birinci blmd mtlrin tiracti il yana, xidmtlrin tiracti d z ksini tapr. Baqa szl, obrazl ifad il desk, balansda grnn maddlrl yana, grnmyn maddlr d vardr. Hm d dnya mt dvriyysind xidmtlrin xsusi kisi artdna gr o, daha byk hmiyyt ksb edir. "Xidmtlr" maddsindki glir v xrclr turizm, teleradiokommunikasiya ilri, hr-bi bazalarn, xarici nmayndliklrin saxlanmas, xsusi qeyri-kommersiya mliyyatlarnn (msln, qohumlarn bir-birilrin pul

gndrmlri, vrslik v s.) laqdardr. Bu blmd nqliyyat, sorta v digr qeyri-mt tdiy-lri il bal olan dm v daxilolmalar da ks etdirilir. Bunlara humanitar yardmlar (veriln v alnan), habel subsidiyalar misal gstrmk olar. Tdiy balansnn ikinci blmsi kapitaln hrkti balans adlanr. Burada sas etibaril aktivlrin satn aln-mas v satlmas, qsa v uzun mddtli kreditlrin verilm-si v alnmas ks etdirilir. Msln, ixracdan daxilolmalar idxal zr xrclrin dnilmsi n kifayt deyildirs, borclar zr hesablamaq lazm glir. Baqa szl, bu zaman kredit maddlrind kapitaln hrkti onun daxil olmas kimi qeyd edilir. Baqa lklr, xarici mssislr veriln vsait debet maddlrind ks etdirilir v kapital "axn" kimi qiymtlndirilir. Cari mliyyatlar balans il kapitaln hrkti ba-lans arasndak qarlql laqni aadak dsturla ifad etmk olar: mumi mhsul = C + I + G + NX Xalis ixrac (NX) mt v xidmtlrin ixrac il idxal arasndak frq, cari mliyyatlar hesabnn qal kimi myyn edilir. Brabrliyin hr iki trfindn istehlak (C) v dvlt xrclrini (G) xdqda, onun sol trfi (MM-C-G) milli ym v ya sadc olaraq ym (S) gstrir. Ymn dsturunu is aadak kimi yazmaq olar: S = I + NX Dyimlri davam etdirk v brabrliyin hr iki trfindn investisiyalar (I) xaq. Bu zaman aadak dstur alnr: S I = NX Daxili ymla investisiyalar arasndak frq tdiy balansnda kapitaln hrkti hesab demkdir. Investisiya-lar lknin daxili ymndan ox olduqda investisiya layi-hlri dnya maliyy qurumlarnn verdiklri kredit hesa-bna maliyyldirilir. Milli ym investisiyadan ox olduq-da is, lk daxilind investisiya qoymaq mqsdil istifad oluna bilmyn vsaitdn baqa lklr borc vermk n istifad edil bilr. Kapitaln hrkti hesabndak mbl tdiy balansnn cari hesabndak mbl brabr olmal-dr. gr mt v xidmtlrin xalis ixrac mqabilind xaricdn alnan vsaiti ifad edn gstrici, yni cari mliyyatlar zr qalq msbtdirs, o, lkdn kapital axn il tnlir. Cari mliyyatlar zr ksir olduqda is bu ksir xaricdn kapital clb edilmsi yolu il dnilir. 5. Xarici ticart siyasti v onun hyata keirilmsi mexanizmi. Beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin tkaml ntic-sind bazar iqtisadiyyatnn nzriyysi v tcrbsi sasn-da xarici tiract siyastinin hyata keirilmsinin bir sra vasitlri meydana glib formalamdr. Bu proses hm milli, hm d dvltlraras sviyyd getmidir. Qeyd et-mk lazmdr ki, bu, hr hans bir problemin hllind raz-la gln trflrin hdlrin gtrdklri normalarn, qaydalarn v baqa rtlrin ilnib hazrlanmasn nzrd tutur. Ham trfindn qbul olunan beynlxalq standartlar v qaydalar da, z

nvbsind milli iqtisadiyyatn tnzim-lnmsin tsir gstr bilr. Milli iqtisadiyyatda islahat apardqda hmin norma v qanunlardan istifad edilmsi mqsduyundur. Bu, mumdnya tsrrfatnda forma-lam hquq v vziflrin universal sistemin uyunlama prosesinin getdiyi masir dvrd mstqillik qazanm dvltlr, o cmldn d Azrbaycan Respublikas n xsusil vacibdir. Tiract siyastind beynlxalq qaydalar hr eydn vvl 1948-ci ildn faliyyt gstrn tariflr v ticart haqqnda Ba Sazi (QATT) rivsind ilnib hazrlanr. Bu beynlxalq tkilat oxtrfli mqavillr sasnda faliyyt gstrir. O, itirak dvltlrin tiract v tarif siyastini tnzimlyir, onlarn arasndak qarlql laqd daha lverili ticart qaydalarn tmin etmy v kmiyyt mhdudiyytlrini aradan qaldrmaa alr. Bu mqavilni ilk df 23 lk imzalamd. Hazrda is onun 140-dan ox tam hquqlu zv vardr. 70-dn ox lk v 40 beynlxalq tkilat mahidi statusuna malikdir. Mahidi lkl-rin bu tkilatn mxtlif orqanlarnn iclaslarnda, sessiyalarnda, mzakirlrd itirak etmk, byanat vermk, onun sas sndlrini v materiallarn ld etmk imkan vardr. Dnya tiract dvriyysinin 90%-dn oxu QATT-n zv v mahidi statusuna malik olan lklrin payna dr. Tkilatn zv olan lklrin nmayndlri vaxtar ra-undlara toplarlar. Yncaqlarda mxtlif xarakterli ngl-lmlrin kmiyyt mhdudiyytlrinin v gmrk rsumunun azaldlmas yolu il dnya tiractinin daha da yaxladrlmas sahsind qrarlar ilnib hazrlanr v qbul edilir. Bel raundlardan biri 1986-c ild Uruqvayda start gtrmd. Yeddi il (1993-c il qdr) davam edn bu raund dekabrn 15-d baa atmdr. Uruqvay raundunun bu qdr uzanmasnn sas sbbi razladrlmas nzrd tutulan msllrin oxluu, istiqamtlrin oxplanll olmudur. Bel ki, gndliy yzlrl, minlrl mt nv il yana, bank mliyyatlar v xidmtlrin, geni eidd knd tsrrfat mhsullarna, video v "ssli" mhsullara, intellektual mlkiyyt v s. gr mhdudiyytlrin azaldl-mas, yaxud da onlarn tamamil lv olunmas kimi ms-llr daxil edilmidi. Msllrin mzakirsinin gediind, danqlarda ox vaxt kskin diskussiyalar, htta mbahislr yaranmas mahid olunmudur. Daha ox mbahis douran sah knd tsrrfat olmudur. Burada sas etibaril AB-la Avropa lklrinin mnafelri toqqumudur. Avropallarn, xsusil Fransa-nn ciddi sylri nticsind kino v telemhsullar, kassetlr mzakirlrdn xarlmdr. Bu addm Avropa bazarlarn-dak hmin mhsullarn 80%- qdrinin AB-n istehsal olmas il laqdar olmudur. mumiyytl, danqlardak tinliklr baxmaya-raq btn trflr 1995ci il yanvarn 1-dn z aralarnda ticart laqlrind gmrk rsumunun 40-50% qdr azaldlmas haqqnda razla glmilr. QATT-n zv olan lklrd ticart mliyyatlarnn mumi mbli 4000 mlrd. dollar hddinddir. Uruqvay raundunun mvffqiyytl baa atmas hmin lklrd ticartin daha srtli inkiafna tkan vermidir. Bununla bel, mtxssislrin fikrinc, son nticd inkiaf etmkd olan lklr nisbtn inkiaf etmi lklr daha ox qazanrlar. Bel ki, sonuncular hmin lklrin

bazarlarn zbt etmk imkan ld edirlr. Uruqvay raundunda qbul edilmi qrara uyun olaraq 1995-ci il yanvarn 1-dn QATT mumdnya ticart tkilatna (TT) evrilmidir. Iqtisadi mkdalq v inkiaf tkilat trfindn aparlm hesablamalar gstrir ki, 2002-ci ild bu tkilat hesabna dnya glirlrinin artm tqribn 270 milyard dol-lar (1991-ci ilin qiymtlri il) tkil etmidir Avropa birli-yinin pay 71 mlrd. dollar mblind qiymtlndirilir ki, bu da hmin regionun mumi daxili mhsulun 1,7%- brabrdir. Xarici iqtisadi faliyyti tnzimlmk n dvltin srncamnda olan oxsayl vasitlri aadak qruplara blmk olar: 1) Gmrk tariflri; 2) Qeyri-tarif mhdudiyytlri; 3) Ixracn stimulladrlmas formalar. Adlarndan grndy kimi, onlarn hams himay-darlq siyastin kklnmilr. Daxili v xarici raitdn asl olaraq bu siyasti dvlt tnzimlyir. Bu, xarici iqtisadi sahlrin dvlt tnzimlmsinin balca trkib hisslrindn olan tarif tnzimlmlrin d aiddir. Xarici laqlrin tnzimlnmsinin tarif vasitlrindn biri gmrk vergisi v rsumudur. Bu o demkdir ki, l-knin srhdlrini kerk gtiriln mt v digr material qiymtlilrin (ixrac-idxal) gr gmrk vergisi v rsumu dnilmlidir. Gmrk vergi v rsumlarnn sistemldiril-mi siyahsna gmrk tarifi deyilir. Ixrac v idxal tariflri bir-birindn frqlnir. Gmrk vergisinin myyn edilmsi o demkdir ki, mtnin sahibi dvlt qiymtin myyn hisssi qdr ver-gi dmlidir. Idxal vergisi istehsalnn xrclrini artrd-na gr mtnin sat qiymti d artr. Demli, idxal vergisinin artrlmas birinci nvbd istehlaklara ziyan vurur. Xarici tiract laqlri olmadqda, daxili bazarda hr hans bir mtnin tarazlq qiymti (P) il miqdar (Q) bir-birin uyun glir. Bu mtnin dnya qiymti daxili bazar qiymtindn aa v yuxar ola bilr. Lakin azad ticart variantnda hmin mtnin daxili bazar qiymti dnya qiymtindn yksk olmamaldr. Bu zaman qiymtlr nisbtn aa olduu n daxili tlbat artr, yerli istehsallarn tklifi azalr, atmayan mhsullar idxal olunan mhsullarn hesabna dnilir. Idxal vergisi ttbiq olunduqda qimytlr artr, yeni qiymtlr dnya qiymtlri stgl idxal vergisi qdr olur. Qiymtlrin ykslmsi is tlbin v idxal olunan mhsullarn azalmasna, daxild mhsul istehsalnn artmasna sbb olur. Bellikl, idxal vergisi ttbiq olunduqda yerli istehsallar z mtlrini daha yksk qiymt v daha ox sata bilrlr. Bu zaman tbiidir ki, istehlaklar idxal mhsullarn ixtisar etmk v daha baha olan yerli mhsul-lar satn almaq mcburiyytind qalrlar. Bu vziyyt is ehtiyatlardan istifadnin smrliliyi-nin azalmasna gtirib xarr. nki mtlrin daha yk-sk qiymtlrl satlmas onlar daha ox xrcl istehsal et-my sbb olur. Baqa szl, resurslarn az smr vern sahlr getmsi prosesi ba verir.

Lakin istehsallarn mnafelrinin tkilati chtdn qorunub saxlanmas istehlaklarn mnafelrinin qorunub saxlanmasna nisbtn daha asan v srflidir. nki tarif-lrdn dvltin myyn mbld gliri olur. Bundan baqa, gmrk vergisi v rsumu yksk myyn olunduqda idxal olunan v yerli istehsallarn isti-fad etdiklri xammallarn, materiallarn, avadanlqlarn qiymtlri yksldiyin gr, onlarn istehsal xrclri v demli, mhsullarn qiymtlri d artr, ntic is ondan iba-rt olur ki, istehsaln hcmi azalr. Bu zaman vergilrdn daxilolmalarn azalmasndan dvlt dyn "zrr" idxal vergi v rsumlarndan gln glirlrdn ox olur. Btn bunlar onu gstrir ki, gmrk vergi v rsumlarndan isti-fad edilmsi mexanizmi d llbbiilmi parametrlr sasnda faliyyt gstrmlidir. Bellikl, tariflrin himaydarlq xarakteri dama-sndan danarkn qarya qoyulan mqsd nzr alnma-ldr. Bundan is o vaxt istifad olunur ki, dvlt gmrk vergi v rsumlarn artrmaqla, hm d idxal olunan mh-sullarn daxili (milli) qiymtlrini artrr, onun rqabt qabi-liyytini azaldr v demli, daxili (milli) bazar mdafi edir. Fiskal rsumlarn mqsdi balca olaraq dvlt bdcsini vergilr hesabna daxilolmalarla tmin etmkdir. Bu vzifni adtn, hmin lkd istehsal edilmyn mtlr qoyulan vergilr yerin yetirir. Lakin bu vergilr bir o qdr d yksk olmur. Tutulma formalarna gr vergilrin aadak nv-lri var: 1) Advaler vergilr; 2) Xsusi vergilr; 3) Qarq vergilr. Advaler vergilrin mahiyyti ondan ibartdir ki, o, mtnin qiymtindn faizl (msln, soyuducunun qiym-tinin 15%-i qdr) tutulur. Xsusi vergilr mtnin hcmin-dn, kisindn v ya miqdarndan myyn pul mbli klind (msln, metaln hr tonundan 15 dollar) tutulur. Qarq vergilr eyni zamanda hm advaler, hm d xsusi vergilr formasnda tutula bilr. Gmrk tariflri bir qayda olaraq milli sviyyd myyn edilir. Lakin o, myyn ticartiqtisadi qruplarda birlmi lklr n d mumi ola bilr. Msln, Avropa Ittifaqna daxil olan lklr vahid xarici gmrk tariflri v vahid gmrk srhdlrin malikdirlr. Avropa Ittifaqnda gmrk rsumuna onun aadak nvlri daxildir: 1) n yksk gmrk rsumu; 2) n aa gmrk rsumu; 3) Gztli gmrk rsumu. n yksk gmrk rsumlarndan ticart sazilri balanmam lklrl aparlan ticartd istifad olunur. n aa gmrk rsumlar adtn ticart mqavillri olan lklrl aparlan svdlmlrd ttbiq edilir. Gztli gmrk rsumlarndan is bir qayda olaraq mtlr inkiaf etmkd olan lklrdn idxal olunduqda istifad edilir. BMT rivsind gztlrin mumi sistemi faliyyt gstrir. Baqa szl, inkiaf etmi lklr, inkiaf etmkd olan lklrdn gtiriln mhsullar n gztli gmrk rsumu qoyurlar. Ikinci dnya mharibsindn sonrak dvrd lklr arasnda xarici ticart laqlri sas etibaril gmrk rsum-larnn qarlql surtd azaldlmas yolu il tnzimlnmy balanmdr. Bu, balca olaraq beynlxalq ticartin tnzimlnmsind zn gstrirdi. Msln, gmrk rsumunun sviyysi QATT rivsind keiriln btn raundlarn mzakir obyekti olmudur.

Bu, ken dvr rzind gmrk rsumlarnn sviyysinin 75% aa salnmasna imkan vermidir. Hazrda tarif drclrinin orta sviyysi inkiaf etmi lklrd 6%-, inkiaf etmkd olan lklrd is 30-40%- brabrdir. Lakin ayr-ayr mtlr zr rsumlar daha geni hdd trddd ed bilr. Ticartin liberalladrlmasnda qeyri-tarif manelri d az thlk trtmir. Qeyri-tarif manelrin xarici iqti-sadi faliyytin birbaa v ya dolay yolla mhdudladrl-masnn mxtlif nv (2000-dn ox mxtlif manelr olduu qeyd edilir) iqtisadi, siyasi, inzibati metodlar aiddir. Bunlarn irisind ayrayr mtlr v ya mt qruplar zr ixrac (idxal) kvotalarnn myyn edilmsi xsusi yer tutur. Idxal v ixrac myyn edilmi kvota rivsind slahiyytli orqanlarn verdiklri lisenziyalar sasnda hya-ta keirilir. Qeyri-tarif manelrin, hminin myyn nv xari-ci iqtisadi faliyytin hyata keirilmsi zr dvlt inhisa-rnn, milli vergi sisteminin, milli standartlarn v i.a. olmas aiddir. Dvlt tnzimlmsi kapitaln idxal v ixrac olunma-sna da amil edilir. Dvlt bir trfdn, lverili investisiya mhitini tmin etmli, digr trfdn is znn xsusi mnafelrini mdafi etmlidir. Msln, mtrk ms-sislrd xarici kapitaln maksimum paynn, xarici inves-torlar n srfli olan sahlrin siyahsnn, idaretmd milli kadrlarn itiraknn, informasiyann lverililiyinin v s. myyn edilmsi il, dvlt znn btn mnafelrini mdafi ed bilr. Dvltin istifad etdiyi xsusi tdbirlr qrupuna, nec deyrlr fal himaydarlq, yaxud da ixracn stimulla-drlmasnn mxtlif formalar aiddir. Bunlarn irisind ixracn dvlt trfindn gztli rtlrl kreditldirilmsi (faiz drclrinin azaldlmas v kreditin mddtinin uzadlmas), ixrac kreditlrinin dvlt sortasn, ixracn birbaa subsidiyaladrlmasn v ixrac ednlr n mxtlif vergi gztlrini xsusi qeyd etmk lazmdr. Milli mssislrin mhsullarnn ixrac edilmsinin, ticartiqtisadi informasiyalarn ld olunmasnn, nqliyyat v informasiya infrastrukturunun inkiaf etdirilmsinin, yar-marka v srgilrin tkilinin mxtlif formalarndan isti-fad olunur v s. Ixracn stimulladrlmas formalarna ticart siyas-tinin dempinq istiqamti d aiddir. Bu, o demkdir ki, ixrac olunan mhsullar hr hans bir lknin bazarnda daha aa- qiymtl satlr. Dorudur, dempinq siyastindn isteh-laklar qazanrlar. Lakin oxar mhsullar istehsal edn-lrin zrr kmlri dvlti dempinq qar tdbirlr grmy (msln, dempinq leyhin gmrk rsumlar ttbiq etmy) mcbur edir. Dempinq leyhin tdbirlrdn daxili bazar xarici firmalarn rqabtindn mdafi vasitsi kimi istifad olunur.

Mvzu 25: Beynlxalq valyuta mnasibtlri.

( 2 saat) Plan 1. Valyutann mahiyyti, milli v qnya valyuta sistemlri. 2. Valyuta mznnsi v onu myyn edn amillr. 3. Beynlxalq maliyy kredit sistemi. 1.Valyutann mahiyyti, milli v dnya valyuta sistemlri. Valyuta sz qiymt, dyr mnasn verir v lknin pul vahidimanat, dollar, funt sterlinq v i.a.demkdir. Hr bir milli bazarn znn va-lyuta sistemi vardr. Milli valyuta sistemi lknin pul sisteminin ayrlmaz trkib hisssidir. Lakin o, tkc daxili pul tdavln deyil, hm d beynlxalq hesablamalarla laqdar meydana xan mnasibtlri hat edir. Milli valyuta sisteminin sas nsrlri aadaklardr: 1) Milli valyuta vahidi, 2) Valyuta mznnsi, 3) Valyutann dnrliliyi rtlri, 4) Valyuta v qzl bazarlar sistemlri, 5) lknin istifad etdiyi beynl-xalq hesablama qaydalar, 6) lknin qzl valyuta ehtiyat-larnn trkibi v idar edilmsi sistemi, 7) lkd valyuta mnasibtlrini tnzimlyn milli tsisatlarn statusu. Milli valyuta sistemi beynlxalq hquq normalar nzr alnmaqla, milli qanunvericilik sasnda formalar. Bu sistemin xsusiyyti lk iqtisadiyyatnn inkiaf sviyysi, onun xarici iqtisadi laqlri, qarya qoyulan sosial vziflrl myyn edilir. Beynlxalq iqtisadi mnasibtlr inkiaf etdikc milli valyuta sistemlrinin bazasnda dnya valyuta sistemi ml glmidir. Bu valyuta sistemi dvltlraras razlamalarla tsbit olunan beynlxalq valyuta mnasibtlrinin tkili formasdr. Onun sas nsrlri bunlardr: 1) Valyuta m-znnlrinin myyn edilmsi v qorunub saxlanmas me-xanizmi; 2) Beynlxalq tdiylrin tarazladrlmas qaydas; 3) Valyutalarn dnrlilik rtlri; 4) Beynlxalq valyuta v qzl bazarlarnda istifad olunan qaydalar; 5) Valyuta mnasibtlrini tnzimlyn dvltlraras tsisatlar. Bazar iqtisadiyyat raitind pul vsaitinin bir lk-dn digr lky hrkti, valyutalarn dyidirilmsi v sa-tlmas hr eydn vvl iri kommersiya banklar trfindn hyata keirilir. Bu banklarn mxtlif lklrd filiallar, yaxud da baqa lklrin banklarnda hesablar olur. M-trilr onlarn vasitsil ticart v baqa xarici iqtisadi m-liyyatlar hyata keirmkl bir lknin banklarndak hesablara pul qoymaq, lazm gldikd is onu hr hans bir valyuta il digr bir lknin banklarna krtdrmk imkanna malik olurlar. Beynlxalq valyuta bazarnn balca iqtisadi vahid-lri xaric mal gndrnlr, xaricdn mal gtirnlr v dolay aktivlrin sahiblridir. Valyuta bazarnn bu "ilkin" sub-yektlri il yana, "ikinci", "trm" subyektlri d vardr. Bunlar kommersiya banklar, valyuta brokerlri v dilerl-ridir. "Ikincilik", "trm" anlaylr rtidir. nki hazrda xarici valyuta bazarlarnda btn svdlmlrin 90%- qdri ticartl laqdar deyildir. Valyuta ticartinin byk bir hisssi mnft ld etmk mqsdil hyata keiriln adi birja oyunlardr.

Burada valyuta mznnlri ox mhm rol oynayr. Beynlxalq valyuta bazarnn n iri mrkzlri Londonda, Tokioda, Nyu-Yorkda, Frankfurtda v Brssel-ddir. Beynlxalq pul tdavl dairsind balca subyekt-lrdn biri d hkumt orqanlardr. Bu, onunla laqdardr ki, dnya iqtisadiyyatnda pul-kredit mnasibtlri dvltl-rin milli mnafelrin toxunur. Odur ki, bu mnasibtlrin tkaml gediind, onlar tnzimlyn v milli mnafelr uyun gln qanun v qaydalar ilnib hazrlanr. Dnya valyuta sistemi snaye inqilabndan v dnya tsrrfat sistemi yarandqdan sonra meydana glmi v z inkiafnda aadak mrhllrdn kemidir; 1) XIX srdyarand vaxtdan ikinci dnya mharibsindk olan dvr; 2) Ikinci dnya mharibsinin gediind1944-c ild Bretton-Vudse (AB) konfransnda dnya valyuta sistemi-nin hquqi chtdn rsmldirildiyi vaxtdan XX srin 70-ci illrinin ortalarnadk olan dvr; 3) XX srin 70-ci illrinin ortalarndan meydana glmi v hazrda mvcud olan val-yuta sistemi. Dnya valyuta sistemi z inkiafnn ilk iki mrh-lsind qzl (qzl sikk) standartna saslanmdr. Pul tdavl v beynlxalq hesablamalarn bu qay-dada tkili pulun vzifsinin qzlda tsbit olunmasn v milli pul vahidinin qzl mzmununun myyn edilmsini nzrd tuturdu. Bu, qzln rsmi qiymti hesab olunurdu. Tdavl qzl sikklr buraxlmd v onlar tdiy vasitsi hesab edilirdi. Mrkzi banklar kaz pullar (banknotlar, xzin biletlrini v baqa pul nianlarn) nominal dyrl qzla dyimy borclu idilr. Qzln istniln kild lky gtirilmsi v lkdn aparlmasna icaz verilirdi. Qzl standart znn klassik formasnda XIX srin vvllrind meydana glmi, srin axrlarnda is demk olar ki, snayec inkiaf etmi lklrin hamsnda mvcud olmudur. Qzl standart raitind tdiy balansnn tnzim-lnmsi sas etibaril kortbii surtd, xsusi kanallar vasi-tsil qzln bir lkdn digrin aparlmas yolu il hyata keirilmidir. Bu dvrd beynlxalq hesablamalarn aparlmasnda, slind dvlt itirak etmir, rsmi qzl ehtiyatlar is tdiy balansnn tarazladrlmasnda balca "tnziml-yici" rolunu oynayrd. Lakin sonralar qzl standartn lv olunmas n obyektiv saslar yaranmaa balad. Bu, beynlxalq miqyasda kapitaln hrktinin genilnmsi, kredit v nqd olmayan hesablamalarn stnly malik olduu dvrd daxili tdiy mexanizminin tkaml nticsind ba verirdi. Bunun tsiri il tdiy balans qalnn dnilmsi mexanizmind keyfiyyt dyiikliklri ml gldi. Beynlxalq hesablamalar tarazladrmaq n dvlt orqanlarnn srncamnda olan iqtisadi vasitlr xeyli genilndi. Valyutann devalvasiyas, yaxud da revalvasiyas yolu il onun mznnsindn hiylgrlik mqsdil istifad edilmsi, mtlrin, xidmtlrin v kapitaln hrktini tnzimlmk n inflyasiya v ya deflyasiya siyastinin yeridilmsi, uot (faiz) drclrinin dyidirilmsi, beynlxalq borc v kre-ditlrdn istifad olunmas v nhayt xarici borclarn restrukturizasiyasbtn bunlar alnm borcun v kredit-lrin dnilm mddtinin vaxtar uzadlmasna v nticd tdiy balansn mvqqti olsa da

tarzladrmaa v qzl ehtiyatlar hesabna onun mnfi qaln qeyri-myyn mddt aradan qaldrmaa imkan verdi. Bellikl, qzl standart sisteminin daha smrli sis-teml vz edilmsi n obyektiv rait hazrlanm oldu. Buna dnya iqtisadiyyatnda v iki dnya mharibsi ara-sndak dvrd siyasi v iqtisadi qeyri-sabitlik d tkan verdi. Beynlxalq valyuta sisteminin yenidn tkili plan ikinci dnya mharibsi illrind hazrlanm, onun yeni mexanizminin faliyyt prinsiplri is 1944-c ild Bretton-Vudsed (AB) keirilmi valyuta-maliyy konfransda myyn edilmidir. Bretton-Vudse valyuta sistemi el dnya valyuta sis-temi demkdir. Bu sistem gr qzlla yana, AB dollar v ox az hcmd Ingiltr funt sterlinqi ehtiyat yaratmaq vzifsini yerin yetirir v bu mqsdl onlar qzla dyidirilirdi. Hm d onlarn qzla dyidirilm qiymti d sabit idi. Yni bir unsiya qzl (bir unsiya 31,1 qrama brabrdir) 35 dollara brabr tutulurdu. Valyuta mznnlri qti myyn olunmudu, lklr (sosialist lklrindn baqa) arasndak valyuta mnasibtlri BVF trfindn hyata keirilirdi. Qzl-valyuta standartnn normal faliyyt gstr-msi, ehtiyatlarn daim artrlmasn tlb edirdi. Bundan baqa, qzl v valyuta (dollar) ehtiyatlar arasnda n lve-rili nisbt qorunub saxlanmal idi. Bu rtlr ml olun-mamas BrettonVudse sistemini uursuzlua gtirib xara, ehtiyat vsaitin (dollar, fund sterlinq, qzl) atmamas dnya ticartind lngimlr, onun ox olmas is qti myyn edilmi valyuta mznnlri sisteminin pozulma-sna sbb ola bilrdi. AB-n dollar ehtiyat onun qzl ehtiyatndan bir ne df ox olduuna v baqa lklr dollar ehtiyatnn qzl ehtiyat il vz olunmasn tlb etdiklrin gr o, (AB) 1971-ci il avqustun 1-dn rsmi olaraq Amerika dollarnn qzla dyidirilmsini dayandrd. Ona gr qrbi Avropa lklri d dollarn mznnsinin qorunub saxlanmasna dair zrlrin gtrdklri hdlikdn imtina etdilr. Bununla da Bretton- Vudse valyuta sistemind bh-ran ba verdi. Odur ki, bu bhrandan xmaq n 1972-1974-c illrd BVF-nin Iyirmilr komitsi dnya valyuta sistemind islahatlar aparlmasna dair layih hazrlad. 1976-c ilin yanvar aynda BVF-nin zv olan lklr Kinq-ston hrind (Yamayka) tkilatn nizamnamsind dyi-iklik edilmsi haqqnda razla gldilr v bu, Yamayka valyuta sistemi adn ald. Yamaykada BVF-nin nizamnamsin edilmi dyiikliklr 1978-ci ild qvvy mindi. V burada dnya valyuta sistemind ml gln aadak dyiikliklr z ksini tapd: 1) Qzln rsmi qiymti lv olundu; 2) Dyin mznnlr sistemi rsmn tsbit edildi; 3) BVF-nin zv olan lklrin daxili v xarici iqtisadi siyastlrinin laqlndirilmsin veriln tlblr artrld; 4) SDR11

(" ") . . - 250 100 - . , , - . - , - .

in sas ehtiyat aktivlrin evrilmsi byan edildi. Btn bunlarn nticsind lklrin valyuta siyastlri onlarn makro-iqtisadi siyastlrinin ayrlmaz hisssin evrildi. 2. Valyuta mznnsi v onu myyn edn amillr. Hr bir lknin pul vahidi valyuta adlanr. Burada shbt banknotlardan, xzin biletlrindn, mxtlif nv bank hesablarndan, habel eklrdn, veksellrdn, akkre-ditivlrdn v baqa tdiy vasitlrindn gedir. Mxtlif valyutalarla ifad olunan bu tdiy snd-lri xsusi bazarlarda valyuta bazarlarnda alnr v satlr. Milli valyuta bazarlarnda tlb v tklif mxtlif valyutalarda z ksini tapan, beynlxalq miqyasda mt-lrin, xidmtlrin v kapitallarn hrktin xidmt edn pula olan tlb v hdliklrin toqqumas nticsind for-malar. Msln, AB-dan kompter ixrac edn sahibkar mhsulun satndan ld etdiyi Ingiltr funt sterlinqini z lksinin milli valyutasna dollara dyidirmk istyir. Demli, o, znn bu hrkti il AB dollarna tlb, Ingiltr funt sterlinqin is tklif formaladrr. Btn valyutalar rti olaraq qrupa blmk olar: 1) Srbst dnrli valyutalar; 2) Qismn dnrli valyutalar; 3) Dnrli olmayan (qapal) valyutalar. Hm rezidentlr, hm d qeyrirezidentlr trfin-dn hyata keiriln istniln mliyyat (ticart, qeyri-ticart, kapitaln hrkti) nticsind ld ediln v qanun-vericilikl mhdudiyytlr qoyulmayan valyutaya dnrli valyuta deyilir. Ayr-ayr mliyyat nvlri v mxtlif valyuta sv-dlmlri nticsind ld ediln, lakin myyn mhdu-diyytlr qoyulan, yaxud da icazalma qaydalar il tnzi-mlnn valyuta qismn dnrli valyuta adlanr. Nhayt, dnrli olmayan (qapal) valyuta dedikd, slind qanunvericilikd btn mliyyatlar zr myyn mhdudiyytlr qoyulan milli pul vahidi nzrd tutulur. Buna kemi Sovet Ittifaqnn milli valyutasn manat misal gstrmk olar. Valyuta svdlmlrinin subyektlri arasnda mey-dana xan btn mnasibtlrin toplusu "valyuta bazar" adlanr. Valyuta bazar bir-biril masir rabit vasitlri il bal olan oxsayl iri kommersiya banklarndan v digr maliyy idarlrindn ibartdir. Bu mnada valyuta bazar alc v satclarn toplad hr hans bir konkret yer deyildir. Tcrbli dilerlr valyuta bazarlarnda (msln, kommersiya banknda xsusi bnin mkda) zlrinin i yerlrind oturub kompter v telefon vasitsil digr bank-larn dilerlri il laq saxlayr v valyutalarn mznnlri haqqnda lazmi mlumatlar ld edirlr. Alc bankn dileri telefon vasitsil satc bankn dileri il laqy girir v svdlir. Svdlmnin hyata keirilmsi bir ne saniydn 2-3 dqiqy qdr kir. Onu tsdiq edn sndlr sonra gndrilir, bank hesablarnda mvafiq qeydlr is iki i (bank) gnnd aparlr. Valyuta ticartinin bu formada tkilin banklararas valyuta bazar deyilir. Valyuta mliyyatlarnn byk ksriyyti nqd olmayan formada, yni

cari v mddtli bank hesablarnda mvafiq qeydlr edilmkl aparlr, ox az bir hisssi is nqd pul mbadilsinin payna dr. Bzi lklrd banklararas bazarn bir hisssi valyuta birjas klind tkil olunur. Masir kommunikasiya vasitlri btn gn rzind (bazar gnlrindn baqa) valyuta mliyyatlarn aparma-a imkan verir. Msln, btn dnyada geni filiallar bksin malik olan Qrbi Avropa bank gnn istniln vaxt Sinqapurda, Frankfurtda, San-Fransiskoda, Ankara-da, Nyu-Yorkda dollarn alverini ed bilr. Grndy kimi, masir dvrd milli valyuta bazarlar bir-biri il sx tellrl bal olmaqla, dnya valyuta bazarnn trkib hisssidirlr. Bir lknin pul vahidinin baqa bir lknin pul vahidind ifad olunan qiymtin valyuta mznnsi deyilir. Milli pul vahidi mznnsinin xarici pul vahidinin mzn-nsind tsbit olunmas is valyuta qiymti adlanr. Bu zaman milli pul vahidinin mznnsi ya birbaa qiymt tyinetm (xarici valyutann 1, 10, 100 vahidi = milli valyutann "X" vahidin), yaxud da ks qiymt tyinetm (milli valyutann 1, 10, 100 vahidi = xarici valyutann "X" vahidin) formasnda myyn edil bilr. lklrin ksriyytind milli valyutalarn mznnlrini myyn edrkn birbaa qiymt tyinetmdn, Byk Britaniyada ks qiymt tyinetmdn, AB-da is hr ikisindn istifad olunur. Valyuta bazarnn pekar itiraklar n "valyuta mznnsi" anlay demk olar ki, yoxdur. Onlar buna alc v satc mznnlri deyirlr. Alc mznnsi milli valyuta il xarici valyutann satn alnd, satc mznnsi is xarici valyutann milli valyutaya satld mznndir. Msln, 1 Ingiltr funt sterlinqinin 1,5655/75 AB dollarna brabr olmas o demkdir ki, AB-n kommersiya bank bir funt sterlinqi 1.5655 AB dollarna satn alma v 1.5675 dollara satma qarsna mqsd qoymudur. Demli, birbaa qiymt tyinetmd satc mznnsi alc mznnsindn daha ykskdir. Satc mznnsi il alc mznnsi arasndak frq marj deyilir. Bu frq bankn valyuta mliyyatlarnn aparl-mas il laqdar xrclrini dyir v onun mnftinin formalamasnda itirak edir. Valyuta mznnlri mbadi-l obyekti olan tdiy sndlrinin nvlrin gr d frq-lnir. Bununla laqdar olaraq teleqraf baratlarnn, eklrin, banknotlarn xsusi mznnlri vardr. "Kross-mznn" anlay da mvcuddur. Bu, svd-lmd itirak edn trflrdn he birin mxsus olmayan iki xarici valyuta arasnda qiymtin tyin edilmsi demk-dir. Msln, gr Azrbaycan Milli bank AB dollarnn Yapon yenin olan mznnsini myyn edirs, bu kross-mznn adlanr. Mxtlif milli valyuta bazarlarnda kross-mznnlr arasnda frq ola bilr. Kross-mznnlr haq-qnda 34.1. cdvlinin mlumatlarna sasn daha aydn tsvvr ld etmk olar. Cdvl 34.1. sas valyutalarn kross-mznnlri (24.03.2001) VALYUT 00 ANIN A U U Z K SD BP HF JP EK ADI D D R D K Y Isve

kronu (SEK)

5.9 8.4 6.5 5.1 9.1 4.2 1.2 10. 14. 89 06 87 15 72 86 28 31 69 5 8 4 7 5 0 9 0.8 13 7 0.2 0.2 86 33 7 3 0.4 0.1 0.1 67 34 09 3 0 0 1.7 0.8 0.2 0.1 93 37 40 95 0 8 2 5 0.7 1.3 0.6 0.1 0.1 76 92 50 86 51 6 4 6 6 8 10 78. 60. 50. 14. 11. 9.1 36 85 98 62 90 1 1.4 1.0 0.8 1.5 0.7 0.2 0.1 03 99 54 31 15 05 67 6 8 1 4 6 2 0 0.4 0.5 0.4 0.3 0.6 0.2 0.0 0.0 07 72 48 48 24 91 83 68 8 4 5 3 6 8 7 1 1.4 0.5 0.8 0.6 0.4 0.8 0.4 0.1 0.0 25 81 15 39 96 90 15 19 97 0 1 7 1 4 0 9 2 0

Danimark 4.8 8.4 5.3 4.1 7.4 3.4 a kronu 8.3 11. 73 06 60 62 63 87 (DKK) 867 95 7 8 3 7 7 6 Y.Zelandi 3.4 1.3 1.9 1.5 1.1 2.1 ya dollar 2.4 26 97 61 07 93 40 (ZD) 047 6 4 4 0 6 1 Avro (EUR) 1.6 0.6 0.9 0.7 0.5 1.1 01 53 16 18 57 237 2 0 5 2 7

Avstraliya 2.8 1.1 1.6 1.2 dollar 2.0 70 70 43 87 (AUD) 147 9 8 3 7 Kanada dollar (CAD) 2.2 0.9 1.2 1.5 29 09 76 646 5 8 2

Yaponiya 17 122 71. yeni (JPY) 4.7 .60 25 0 Isver frank (CHF) Ingiltr funtu (GBP) AB dollar (USD) 2.4 1.7 52 208 1 0.7 018

Nhayt, valyuta mznnlri svdlmlrin nvn-dn asl olaraq frqlndirilir. Bunlardan biri nqd svdl-mlr, digri is mddtli svdlmlr zr mznndir. Nqd svdlm zr mznn o demkdir ki,

valyuta drhal, iki i gn rzind gndrilir. Mddtli svdl-mlrd is valyutann gndrilmsi myyn olunmu vaxt-da hyata keirilir. Nqd v mddtli svdlmlr valyuta mznn-lrinin dinamikasn myyn edn sas amillr olduqlarna gr onlar bir qdr trafl nzrdn keirk. Valyuta bazarlar n nqd svdlmlr hlle-dicidir. nki ticart v qeyri-ticart mliyyatlar onun sasnda aparlr. Mddtli svdlmlr zr mznn is itiraklar trfindn myyn edilir v konkret tarixd hyata keirilir. Msln, tutaq ki, Nyu-Yorkda 2006-c il sentyabrn 1- nqd svdlmlr zr bir Ingiltr funtunun mznnsi 1.5675, mddtli svdlmlr zr is (2006-c il dekabr aynn birin) 1.5715 AB dollarna brabrdir. Bu o demkdir ki, Amerika bank 1 Ingiltr funtunu drhal 1.5675, dekabrn birind is 1.5715 AB dollarna satma qarsna mqsd qoymudur. Demli, dekabrn 1-dk bankn srncamnda nqd dollarn olmas vacib deyildir. sas msl ondan ibartdir ki, bank dekabrn 1-d 1 AB dollar il 1 Ingiltr funtu arasndak mznndn asl olmayaraq mtriy onu sentyabrn 1-d myyn olunmu mznn il satmaldr. Bellikl, mddtli svdlmlr zr 3 ay qabaqcadan myyn edilmi mznnni, mddt baa atan zaman mvcud olan mzn-n il qardrmaq olmaz. Valyuta bazarlarnn itiraklar mliyyatlar ya xalis mhtkirlik, yaxud da valyuta risklrini sortalamaq mqsdil hyata keirirlr. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, risklri sortalayanlarla, mhtkirlik ednlr bir-birin zidd olan trflrdir. Mznnlrin dyimsi il laqdar olan valyuta risklrinin sortalanmas hr hans bir valyuta il n xalis aktivlrin, n d xalis passivlrin olmasna yol verilmm-sin ynldiln faliyyt demkdir. Maliyy dairlrind bunu "xarici valyutann aq vziyytinin lv edilmsi" kimi d sciyylndirirlr. Aq vziyytin is iki nv vardr: 1) Uzun mddtli dvrd vziyyt (xarici valyutada netto aktivlr); 2) Qsa mddtli dvrd vziyyt (netto passivlr). Birinci halda tlb thhddn, ikinci halda is ksin, thhd tlbdn ox olur. Sortalama normal mliyyatdr. nki xarici tica-rt mqavilsinin qvvd olduu mddtd mt ixrac v idxal sahsind valyuta itkisin mruz qalmaqdansa, hr hans bir mznny saslanmaq, onu bilmk daha vacibdir. Bunu yax baa dmk n aadak misal nzrdn keirk. Tutaq ki, Ingiltrdn mtni idxal edn amerikal sahibkar mqavilnin rtin gr 3 aydan sonra 1650000 AB dollar dmlidir. Ingiltr funtunun AB dollarna olan cari mznnsi 1 GBP=1.6500 dollardrsa demli, bu mbl 1.000.000 funt sterlinq brabrdir. Lakin tdiy mddtind AB dollarnn Ingiltr funtuna olan mznnsi 1.5000 brabr olarsa, onda amerikal sahibkar 1.100.000 funt sterlinq, baqa szl, mqavil balanan vaxt nzrd tutulduundan 10% ox dmli olacaqdr. Odur ki, bu risk mruz qalmamaq n amerikal sahibkar ya mqavil balanan zaman nqd svdlm zr valyuta bazarnda mvcud mznn il hmin mbld AB dollar satn alb onu Amerika banknda depozit qoymal, yaxud da mddtli svdlmlr bazarnda ay mddtin

1.650.000 mblind AB dollar satn alb, onu Ingiltr banknda depozitd saxlamaldr. Bellikl, amerikal sahib-kar yax bilir ki, hr iki variantda aydan sonra onun lind AB dollar il myyn mbld pul olacaqdr. Valyuta bazarlarnda mhtkirlik etmk szn geni mnasnda "uzun" v ya "qsa" dvrlrd xarici valyutann vziyytinin akara xarlmas demkdir. Bu zaman valyuta bazarnda itiraklarn faliyyti mznnnin glck dinamikas sas gtrlmkl, urlu surtd myyn edilir v qarya qoyulan mqsd lav mnft ld etmkdn ibart olur. Xarici valyuta il mhtkirlik mqsdil aparlan mliyyatlarn smrliliyi bir trfdn milli valyuta, digr trfdn is xarici valyuta il depozitlr zr faiz drclri arasndak n yksk frqin azaldlmasndan asldr. Aydn olsun dey, bel bir misal nzrdn keirk. Tutaq ki, aylq depozit zr (il zr hesablamaya evrilmkl) faiz drcsi Ingiltrd 4%-, AB-da is 6%- brabrdir. Ingiltrli mhtkir 1.000.000 funt sterlinq mblind pulu Ingiltrd depozit qoymaqla aydan sonra 1.010.000 funt sterlinq, yaxud da bir funt sterlinqin 1.6500 AB dollarna brabr olduu mznn il hmin pula AB dollar satn alb onu AB-da depozit qoymaqla aydan sonra 1.674.750 dollarn sahibi olur. gr ay rzind funt sterlinql dollar arasndak mznn dyimz qalarsa onda sahibkar n ikinci variant daha srfli v mqsduyundur. nki bu variant, birinci varianta nisbtn 5000 funt sterlinq (1.674.750 $ : 1.6500 $ / GBP = 1015000GBP) ox mnft ld etmy imkan verir. gr ay rzind funt sterlinqin mznnsi 1.5000 dollara qdr aa drs, onda AB dollarnn satn aln-mas il laqdar mliyyat daha ox 106500 GBP mnft ld etmy (1.674.750 $ : 1.5000 $/GBP = 1010000GBP) imkan verir. ksin olduqda is bu mliyyat ciddi itkilr gtirib xara bilr. Mddtli mliyyatlar mhtkirlik n daha byk imkanlar yaradr. Hm d bu mliyyatlar htta xsusi dv-riyy vsaitlri olmadqda bel, mmkndr. Bel ki, md-dtli mqavilnin vaxtnn baa atmasna bir ne gn qal-m, onu banka tqdim etmkl, lazm olan mbld ssuda gtrmk olar. Bunu aadak misal nzrdn keirmkl aydnladraq. Tutaq ki, hr hans bir bankn dileri ay rzind nqd svdlmlr zr mznnnin 1.6500$-dn 1.5000$- dcyin mindir. O, bazarda satmaq n cari vziyytd (mqamda) mddtli mantlr zr mvcud olan 1GBP=1.6000$ mznnsi il ay mddtin dyri 100.000.000$ olan mqavil balamdr. gr dilerin proq-nozu zn dorultsa, onda o, mqavilnin vaxt atdqda, bazarda nqd svdlmlr zr 1 GBP = 1.5000 $ mzn-nsi il 100.000.000 GBP dyrind mtni 150.000.000$- satn alacaq v drhal onu ay bundan vvl balanm mddtli svdlmnin 1GBP=1.6000$ mznnsi il 160.000.000$- satmaqla, bir ne dqiq rzind 10.000.000$ mblind xalis mnft ld edckdir. Diler valyuta mznnsinin dinamikasnda gzlniln dyiiklikd hr hans bir shv yol verdikd is byk mbld zrr k bilr. Buradan aydn olur ki, mddtli svdlmlrin itiraklar nqd svdlmlr zr mznn il mddtli svdlmlr zr mznn arasndak frq qdr ya mnft ld edir, ya da ziyana dr.

Myyn zaman ksiyind hr hans bir valyutann baqa bir valyutaya olan mznnsi onlarn hr ikisinin di-namikas haqqnda mhakim yrtmy imkan verir. Msln, funt-sterlinqin dollara olan mznnsi myyn zaman ksiyind 1 GBP = 1.6500 $-dn 1GBP=1.5000$- enmidirs, onda AB dollarnn Ingiltr funtuna olan m-znnsinin 1.6000$-dn 1.5000$- yksldiyini desk, shv etmrik. ks qiymt tyinetmd is AB dollarnn mzn-nsinin 0,6061-dn 0,6667%- yksldiyini demk olar. Hazrda, valyuta mznnlri, demk olar ki, btn beynlxalq iqtisadi mnasibtlr sistemind "sb grginliyi" yaradan nqtdir. nki valyuta mznnlri xeyli drcd ayr-ayr lklrin iqtisadiyyatlarnn inkiafn myyn edn daxili v xarici amillrdn asldr. Odur ki, valyuta mznnlri dinamikasnn qanunauyunluqlarn drindn baa dmk n bzi sas anlaylar nzrdn keirk. Masir dvrd milli pul bazarlarn hrtrfli yrn-mdn valyuta mznnlrini thlil etmk mmkn deyildir. nki, ayr-ayr dvltlrin daxili bazarlarnda olan pul ktlsi valyuta mznnlrin tsir gstrir. Pulun tdavl v tdiy vasitsi vziflrini yerin yetirdiyi pul bazarnda mumi tlb aparlan svdlml-rin miqdarndan asldr. Svdlmlrin miqdar is bu v ya digr lknin MM-nin dinamikas il laqdardr. Bundan baqa, MM-nin dinamikas il pula olan tlb arasndak laq miqdar pul nzriyysind balca rol oynayr. Buradan da bel bir ntic hasil olur ki, iqtisadi artm srtinin v mxtlif nv aktivlr olan tlbin yksk olduu lklrd valyuta mznnsi d yksk olmaldr. Bel bir frziyy d vardr ki, iki valyutann myyn nisbtd mbadilsinin sasn alclq qabiliyytlrindki brabrlik tkil edir. Bu frziyy sasnda ilnib hazr-lanm alclq qabiliyytlrindki brabrlik nzriyysi valyuta mznnlrinin dinamikasnn hmin lkd qiymtlrin dyimsi il sx bal olduunu gstrir. Yni: P1 = r P2 v ya r = P1 : P2 Burada: rvalyuta mznnsi, P1 v P2nzrdn keiriln lklrd qiymtlrin sviyysi demkdir. Bu nzriyy bel bir frziyy sasnda hazrlanm-dr ki, beynlxalq ticartd sas mhsullarn qiymtlrindki frq yox olub getdiyin gr btn lklrd bel mtlrin eyni bir valyuta il hesablanan qiymtlri tqribn birbirin brabr olmaldr. Msln, tutaq ki, 1GBP=1.5000 $ mznnsi il eyni "nsildn" olan kompterin bir ddinin qiymti Ingiltrd 1000 funt-sterlinq, AB-da is 2000 dollara brabrdir. Bel olduqda Ingiltr irktlri AB-a kompter ixracn artrrlar. Bu, AB-da hm idxaln, hm d tklifin artmasna v qiymtlrin Ingiltrdki qiymt-lrin sviyysin, yni 15000 $- dmsin gtirib xarr. Ingiltrdn ixrac, AB-da is idxal ednlrin faliyyti funt sterlinq olan tlbi artrr. Bu is z nvbsind funt sterlinqin mznnsinin ykslmsin (msln, deyk ki, 1GBP=1.6500$) sbb olur. Btn bunlarn nticsind AB-da kompterin qiymti tarazlq qiymtindn bir qdr yksk olur.

Lakin btn mtlr, xsusil d xidmtlr zr bu cr tarazlama mexanizmi faliyyt gstr bilmz. Bu szlr daha ox danmaz mlaka aiddir. Bel ki, ayr-ayr lklrd danmaz mlakn qiymti hmin lklrdki valyuta mznnlri nzr alnmaqla hesablandqda bir-birindn frqln bilr. Baqa bir misal. Vsait qnat et-mk mqsdil, he vaxt ba qrxdrmaq, yaxud da restoran-da nahar etmk n bir lkdn baqa lky getmzlr. Bunun n sadc olaraq, yaay yerini dyidirmk daha mqsduyundur. Gtiriln bu misallar btn mt v xidmtlr n eyni tarazlama mexanizminin olmadn gstrir. Valyuta mznnlrin tsir edn amillrdn biri d onun znn dinamikas il lknin ticart balans arasndak qarlql laqdir1. Valyuta mznnsi il ticart balans arasnda ks laq vardr. Ticart balansnn pislmsi, yni idxaln ixracdan ox olmasnn artmas lknin xarici bazarlarda daha ox pul xrcldiyini gstrir. Bu da milli valyuta zr tklifin, xarici valyuta zr is tlbin artmasna gtirib xarr. Bunun nticsind milli valyutann mznnsi aa dr. Ixrac idxaldan ox, yni ticart balansnn qal msbt iarli olduqda is ksin, milli valyutann mzn-nsinin ykslmsi meyli zn gstrir. Mlum olduu kimi, milli valyutann mznnsinin aa dmsi ixracn artmas, idxaln is azalmas n sti-mul yaradr. Msln, ay rzind AB dollarnn Ingilt-r funt-sterlinqin olan mznnsi 1.5000$-dn 1.6500$- ddkd, mt ixrac ednlr 3 ay bundan vvlkin nisb-tn 10% ox mnft ld edir, Ingiltrdn mt idxal ednlr is 10% artq dyirlr. Valyuta mznnsinin bu cr dyimsi ixracn artmasna v idxaln azalmasna rait yaradr. Baqa szl, bu, ticart balansndak mnfi qaln azalmasna v nticd tamamil yox olmasna, msbt qal-n is ml glmsi v artmasna sbb olur. Milli valyu-tann mznnsi yksldikd hr ey trsin cryan edir. Valyuta mznnsin tsir edn amillrdn biri d fa-iz drclrinin dyidirilmsidir. Burada asllq gz qaba-ndadr. Bel ki, Ingiltry nisbtn AB-da faiz drcsi-nin yksk olmas, digr rtlr sabit qalmaqla investorlar n dollar daha cazibdar edir, onlar z aktivlrini "dollar depozitind" yerldirmy alrlar. Bunun nticsind valyuta bazarnda dollara olan tlb artdna gr onun mznnsi ykslir. ksin, AB-da faiz drcsi aa ddkd, dollarn mznnsinin aa dmsi meyli zn gstrir. Lakin faiz drcsinin valyutann mznnsin tsi-rini aydnladrarkn nzr almaq lazmdr ki, bu qanu-nauyunluq nominal faiz drcsi n yox, real faiz drcsi n (yni lkd inflyasiyann srti nzr alnmadan) dorudur. Faiz drcsinin dyimsi xeyli drcd dvltin pul-kredit siyastindn v lknin mrkzi banknn valyuta mznnsinin tnzimlnmsi sahsind nec faliyyt gstr-msindn asldr. Pul-kredit siyasti srtldirildikd tdavld olan pul ktlsi azalr v demli valyuta bazarnda milli valyuta zr tklif nisbi mnada aa dr ki, bu da onun mzn-nsinin ykslmsin gtirib xarr. Pul-kredit siyastinin "yumaldlmas" is milli valyutann mznnsinin aa dmsin sbb olur.
1

. - .

Vergi siyastinin srtldirilmsi d milli valyutann mznnsinin aa dmsi sbblrindn biridir. Valyuta siyastinin n mhm vasitlrindn biri d rsmi orqanlarn, birinci nvbd mrkzi bankn, valyuta mznnlrinin tnzimlnmsin mdaxil etmsidir. Nzrdn keirilnlri mumildirrk mxtlif amillrin tsiri il valyuta mznnlrinin dyimsinin mumi qaynunauyunluunu aadak dsturla ifad etmk olar: r = (M1 : M2) (N1 : N2) (I1-I2) (P1-P2) T Burada: rmilli valyutann mznnsi, M1hmin lkd olan pul ktlsi, M2 hr hans baqa bir lkd olan pul ktlsi, N1 hmin lknin MM-i, N2 hr hans ba-qa bir lknin MM-i, I1 v I2 mvafiq olaraq faiz drc-lri, P1 v P2inflyasiyalarn srti, Tticart balans demk-dir. Bu dstura sasn aadak qanunauyunluu akara xarmaq olar: "x" lksind pul ktlsi (M1), MM (N1), inflyasiyann gzlniln srti (P1) artqda, faiz drcsi (I1) aa ddkd, "y" lksind is ksin, pul ktlsi (M2), MM (N2), inflyasiyann gzlniln srti (P2) azaldqda v faiz drcsi (I2) artdqda, "x" lksinin milli valyutasna (r) nisbtn "y" lksinin valyutasnn mznnsi ykslir v btn bunlarn nticsind "x" lksinin ticart balans (T) pislir. 3. Beynlxalq maliyy-kredit sistemi. lklr arasnda iqtisadi mnasibtlr ya birbaa, yaxud da mxtlif beynlxalq iqtisadi tkilatlarn vasitsil tnzimlnir. Bel tsisatlar hr eydn vvl maliyy-kredit sahsind faliyyt gstrirlr. Bunlara beynlxalq Valyuta Fondunu (BVF), Beynlxalq Yenidnqurma v Inkiaf Bankn (BYIB), Beynlxalq Hesablamalar Bankn (BHB), Avropa Yenidnqurma v Inkiaf Bankn (AYIB) misal gstrmk olar. BVF n iri beynlxalq iqtisadi tkilatlardan,dnya valyuta sistemini tnzimlyn mrkzi orqanlardan biridir. BVF 1944-c ild AB-n Bretton-Vudse hrind beynlxalq valyuta-maliyy konfransnda yaradlmdr. BVF lklr arasnda valyuta sahsind mnasibtlrin sas, n mumi qaydalarn myyn edir v BMT-nin ixtisasladrlm mssissi statusuna malikdir. Onun sas vziflri valyuta problemlri zr hkumtlr-aras mslhtlmlr aparmaq v mkdaln daimi mexanizmini tmin etmkdn, valyuta mznnlrini sabit-ldirmk v pul vahidlrinin rqabtd qiymtdn dmsi-nin qarsn almaqdan, fondun zv olan lklr arasnda cari mliyyatlar zr oxtrfli dnilr sistemini myyn v xarici iqtisadi mbadilnin manesiz inkiafn tmin etmk mqsdi il valyuta mhdudiyytlrini aradan qaldr-maqdan, tdiy balansndak atmazl tnzimlmk n kredit vermkdn, lazm gldikd beynlxalq miqyasda sat-la biln eylrin yerini doldurmaq mqsidil sni ehtiyat aktivlri SDR yaratmaqdan ibartdir. BVF 1970-ci ildn balayaraq beynlxalq tdiy v ehtiyat aktivlri buraxr. Beynlxalq hesablama vahidi v dnya kredit pullarnn bir nv olan

SDR-in yaradlma-snn sas sbbi milli valyutalarn qeyri-sabitliyi olmudur. Dnya valyuta sisteminin qeyri-sabitliyi valyuta tn-zimlmlrinin regional sviyyd razladrlmasna gtirib xarmdr. Bel ki, 1979-cu ild valyuta mznnlrini sabitldirmk mqsdil Avropa Iqtisadi Birliyin daxil olan lklrd Avropa Valyuta Sistemi (AVS) v Avropa Valyuta Vahidi olan EKY yaradlmdr. EKY-dn "mumi bazara" daxil olan lklrin firmalar arasnda aparlan mliyyatlarda istifad edilir. AVS- daxil olan lklrin valyutalar bir-biri il sx surtd baldr v m-znnlr gr frqlnirlr. Milli valyutalarn mznnlri EKY trafnda 2,25% hddind trddd ed bilr. Beynlxalq hesablama vahidlrinin (SDR, EKY) meydana glmsi dnya birliyin daxil olan milli tsrr-fatlarn bir-biri il qaynayb qardqlarn gstrir. n nfuzlu beynlxalq iqtisadi tkilatlardan biri d BYIB-dir. Bank BMTnin ixtisasladrlm mssissidir. Bretton-Vudse konfransnn qrar il BVF il eyni vaxtda - 1944-c ild yaradlm, lakin 1946-c ild faliyyt bala-mdr. BYIB iki filialdanBeynlxalq Maliyy Korporasi-yas (BMK) v Beynlxalq Inkiaf Assosiasiyas (BIA) iba-rtdir. Bunlarn bir yerd Dnya Bankn ml gtirir. Yalnz BVF-nin zv olan lklr BYIB-nin zv ola bilrlr. Bu iqtisadi tkilat yaratmaqda mqsd onun Ikin-ci dnya mharibsind zrr kmi zvlrinin iqtisadiy-yatlarn brpa v inkiaf etdirmkdn ibart olmudur. vvlc tsrrfat mharibd dalm Qrbi Avropa lklrini dirltmk n kapitalist dvltlrinin v xsusi sahibkarlarn bdc vsaitlri sfrbrliy alnmdr. Qar-ya qoyulan vziflr 50-ci illrin ortalarnadk sas etibaril yerin yetirildiyin gr BYIB inkiaf etmkd olan lklrd knd tsrrfat, infrastruktur, tikinti v snaye sahlrind "inkiaf layihlrinin" maliyyldirilmsi zr ixtisaslamaa balamdr. BYIB-in filiallarnnBMK v BIAspesifikas ondan ibartdir ki, BMK hr eydn vvl inkiaf etmkd olan lklrd xsusi blmni maliyyl-dirir. BIA is zif inkiaf etmi lklr gztli rtlrl, bzi hallarda, htta faizsiz kredit verir. Bundan baqa, dvltin hakimiyyt orqanlar kredi-tin v ona uyun faiz mblinin dnilmsini z hdsin gtrdkd BYIB ayr-ayr xsusi, yaxud da dvlt mssi-slrin kredit verir. Lakin bu zaman kredit almaq istyn mssislr n lverili rtlrl vsait ld etmyin digr mnblrinin olmadn sbuta yetirmlidirlr. BYIB hr hans bir lky kredit verilmsi mslsini hll edrkn, onun iqtisadi v maliyy imkanlarnn tkn-msin dair mlumat tlb edir, bunun doruluunu yqin etmk v tvsiylr hazrlamaq mqsdil oraya ekspert-lrdn ibart nmaynd heyti gndrilir. Bu tvsiylrd bir qayda olaraq kredit veriln lklrd iqtisadiyyatn xsusi mlkiyytl laqdar blmsinin inkiaf etdirilmsi v onun iqtisadiyyatna xarici kapitaln glmsi n lverili raitin yaradlmasna stnlk verilir. Bu rtlr kredit ehtiyac olan lk trfindn qbul edilmdikd borc veril-my bilr. Bzi hallarda kredit verilmsindn siyasi tsv-vrlr gr d imtina edilir. Msln, ken srin 70-ci illrinin

vvllrind ilid hakimiyyt Xalq Cbhsinin n-mayndlri gldikd bel olmudur. XX srin 80-ci illrind bankn faliyytind zn gstrn balca cht ondan ibart olmudur ki, o, obyekt-lri v layihlri maliyyldirmkd davam etmkl borc alan lknin yerldiyi iqtisadi siyast dairsin daha ox nfuz etmy balamdr. Bel ki, bank hmin lknin iqti-sadi siyastinin ilnib hazrlanmasnda bir nv ekspert v-zifsini yerin yetirir, snaye v knd tsrrfat mhsullar n qiymt islahatnn, gmrk siyastinin hazrlanmasnda, xarici ticartin istiqamtlrinin myyn olunmasnda itirak edir. Bank "struktur tnzimlmlri", yni iqtisadiy-yatn tamamil yenidn qurulmas proqramlarnn hyata keirilmsi n daha ox kredit verir. Valyuta-maliyy sahsind fal mkdalq edn hkumtlraras tkilatlar irisind Iqtisadi mkdalq v Inkiaf Tkilatn (IIT) xsusi qeyd etmk lazmdr. Snayec inkiaf etmi lklrin demk olar ki, hams bu tkilata daxildir. O, tkilatn zv olan lklrin iqtisadi inkiafndak meyllri, iqtisadiyyat sahsind daxili faliyytlrin digr lklrin tdiy balansna tsirini akara xarmaldr. Bu tkilatn hazrlad proqnozlara sasn makroiqtisdi siyast sahsind tdbirlr myynldirilir. Beynlxalq miqyasda faliyyt gstrn n nfuzlu banklardan biri d Beynlxalq Hesablamalar Ban-kdr (BHB). Bu bank birinci dnya mharibsi nticsind mey-dana xan borclarn Almaniya trfindn dnilmsini v onun tnzimlnmsini nzrd tutan "Yunqa plann" hya-ta keirmk n qabaqcl kapitalist lklri arasnda 1930-cu ilin yanvar aynda balanm HAAQA mqavilsin uyun olaraq hmin ilin may aynda Bazeld (Isver) tsis edilmidir. Lakin bank faliyyt balad ilk gndn daha geni beynlxalq iqtisadi v siyasi vziflrin hll olunma-sna xsusi diqqt yetirmidir. Bu, birinci nvbd beynl-xalq ticartin srtl artmasna, onun nizama salnmasna, lklr arasnda valyuta mnasibtlrinin sabitldirilm-sin aiddir. BHB he bir subsidiyadan istifad etmir, mnfti bank faliyytindn ld edir v onu z shmdarlar ara-snda dividend klind bldrr. Bankn shmdar tsisi-lri Belika, Byk Britaniya, Almaniya, Italiya, Fransa v Yaponiyann mrkzi banklar, habel AB-n n iri xsusi bankndan ibart konsorsium olmudur. BVF-d mahidi statusuna malik olan bu bank dnya valyuta sisteminin tkaml prosesi il laqdar problemlrin hll olunmasnda onunla fal mkdalq edir. Hazrda BHB demk olar ki, btn Avropa dvlt-lrinin, Kanada, Avstraliya, Yaponiyann mrkzi v AB-n bir qrup kommersiya banklarn birldirir. 70-dn ox mrkzi bank zlrinin ehtiyat valyuta vsaitlrini bu bankda saxlayrlar. Yuxarda adlar kiln beynlxalq iqtisadi tkilat-lar rqi Avropa lklri v kemi SSRI mkannda mey-dana glmi mstqil dvltlrd valyuta-maliyy sahsin-dki problemlrin hll olunmasnda bu v ya digr drcd itirak edirlr. Bunu laqlndirmk n 1990-c ild Avro-pa Yenidnqurma v Inkiaf Bank

(AYIB) yaradlmdr. Bankn faliyyti mxtlif proqram v layihlrin maliyyldirilmsin ynldilmidir. Grndy kimi, dnyada btn lklrin mnafel-ril az v ya ox drcd laqsi olan maliyy-kredit sistemi mvcuddur v o, bir sra kskin problemlrin hll olunma-snda yaxndan itirak edir.