KELMELER VE KADER Esra Yalazan

TMA YAYINLARI | 2627

Edebiyat-Deneme Dizisi | 33
GENEL YAYIN YNETMEN

Emine Erolu
EDTR

Seval Akbyk
KAPAK RESM

Lauren Gray http://laurengrayart.com

KAPAK TASARIMI

Ravza Kzltu
1. BASKI

Ekim 2011, stanbul

ISBN

978-605-114-688-1
TMA YAYINLARI

Caalolu, Alemdar Mahallesi, Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00 P.K. 50 Sirkeci / stanbul timas.com.tr timas@timas.com.tr facebook.com/timasyayingrubu twitter.com/timasyayingrubu Kltr Bakanl Yaynclk Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT

Sistem Matbaaclk Ylanl Ayazma Sok. No: 8 Davutpaa-Topkap/stanbul Telefon: (0212) 482 11 01

YAYIN HAKLARI

Eserin her hakk anlamal olarak Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir. zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

ESRA YALAZAN
29 Aralk 1965; Ankarada camlarn buzdan kristal ieklerle parlad bir k gn balad garip yolculuuna Tam 20 yl, bir zamanlar marur, soylu, biraz mahcup, yalnzlyla kendi stne kapal, fazlasyla siyasi o yoku ehrin badem aal sokaklarnda, lo okul kantinlerinde, rutubetli sinema salonlarnda, kalabalk tiyatro fuayelerinde, dostlaryla bulutuu ay bahelerinde, pudra kokan kitaplarnda, ssz parklarnda dolat durdu. Kolej yllarnda Shakespearein hayal gcn besleyen gereki sesiyle tannca ngiliz kltrn ve edebiyatn sevdi. O byl andan beri kendisini ngiliz sananlara hi itiraz etmiyor. Okulu bitirince talyan dili ve edebiyatyla baka corafyalara seyahat etmek istedi. Ama kader ite, hocalarndan birisinin igzarl yznden yanllkla iktisat okudu. ok skld; arkasna bakmadan Fransaya kat. Strasbourg niversitesinde baka bir lisanla, kltrle tant. Bisikletle nehir kenarnda dolat; renci kahvelerinde zgrln tadn kartt. Parise tandnda, serseri genlik hlyalarn uzatmak istedii iin turizm okudu. Haliyle dnnce kendini otel yneticileriyle toplant yaparken buldu. Ve elbette yine ok skld. Skntsn gidermek iin dergilerde yazmaya balad. O ii ok sevdi. Muhtelif dergi ve gazetelerde muhabir, rportajc, editr, yayn ynetmeni, yazar, yayn direktr ve danman olarak alt. Hl kelimelerin, okuyann/yazann kaderini deitirebileceine, edebiyatn insan iyiletirdiine inand iin yazyor. Gelecekte ne olacan henz bilmiyor.

Hayat Hikyelerinin Merhametli Yazar: S. Zweig

Hayat kusurlaryla yanstan srl bir aynann nnde durup iimize bakarken bizi en ok ne korkutur? Grdklerimizi dillendirecek cesarete sahip olmadmz gerei mi? nsann kendi derin uurumundan aaya sarkp bazen isteyerek unuttuu puslu gemiiyle, ruhundaki krlma anlaryla, zehirli hatalaryla yzlemesi fevkalade sancldr elbette ama en az o skntl karlama kadar rktc bir hakikat daha vardr: Kendini olduu gibi anlatarak iz brakma arzusuna karn bunu yapamayacak olma endiesi. Bu igdsel hezeyann sadece sanatlara, yazarlara ait olduunu dnmyorum. Kendini sonsuzlatrma tutkusu insann en hakiki zaaflarndan biri sanrm. Bunu gerekletirmenin farkl yntemleri var. Sanat bunu yapabildii lde Tanrya biraz yaklaabildiini hissediyor belki ama yine de kendisini olduu gibi anlatabilmekle ilgili yetersizlik duygusunu yenemiyor. Gerek hayat hikyeleri bu yzden hep biraz eksik kalyor, sadece sezgileri
13

Esra Yalazan
ok gl baka Tanr yazarlar o eksiklii tamamlayarak onlar sonsuz klyor. Onlardan da fazla yok maalesef. Getiimiz yzyln biyografi yazarlarnn en iyisi bana gre hi tartmasz Stefan Zweigdr. Onun unutulmaz hikyelerini, denemelerini edebiyatla ilgilenen hemen herkes bilir ama ben onun mkemmel biyografilerine burada hakszlk edildiini dnyorum, yaynclarn ihmalkrl yznden yeterince bilinmiyor nk. Tuhaf bir inat, srar, fedakrlk ve efkat duygusuyla hayatnn nemli bir ksmn onlarca yazarn, tarih kiiliin hayatn anlatmaya adam bir edebiyaty neden sevdiimi aklayabilmek pek kolay deil, zira o yazmaktan fazlasn yapyor. Onlarla birlikte anlalmas g hayatlarn karanlk dehlizlerinde sakince dolayor. Yava yava, ne yaptn bilerek, temkinli, telasz ama kalp arpntsn unutmadan. Bazen ok iyi tand yazar huzursuzluunun sebeplerini anlamaya alyor, bazen de onlarn insan kusurlarn, edeb zaaflarn ve korkun zelliklerini hi tereddt etmeden gsteriveriyor. Ve siz sevdiiniz yazarlar acmaszca hrpalad iin ona kzamyorsunuz. Onlar yaratcln kutsallna yarar zarif bir slup ve itenlikle mesafesini hi kaybetmeden anlatabildii iin daha ziyade minnet duyuyorsunuz.

Bakalarnn acsn anlamak...

Arkadamn, hayat hikyesi yazanlarla ilgili kinayeli bir cmlesi var. Afedersiniz, siz orada mydnz? diye sorar en kstah tonuyla. Zweig gerekten orada, tam da hayat hikyelerinin orta yerinde durur. O, Tolstoyu, Dostoyevskiyi, Balzac, Stendhali, Dickens, Nietzscheyi, Freudu, Marie Antoinettei, Macellan ve dierlerini anlatrken kim olduunu unutup yazd kiinin kaderi oluyor. Onun biyografilerini esiz klan zelliklerden biri de bu galiba. Yazarlarn kahramanlarn yaratma srecinde sahip
14

Kelimeler ve Kader
olduklar empati yeteneine ve gl bir sezgiye sahip olmas pek artc deil elbette. O iyi bir yazar ama bakalarnn aclarn, aresizliklerini bylesine ierden hissedebilmesini salayan, bencil yazarlarn pek aina olmad salam bir zellie sahipti bence; kibirden arnm ok geni bir merhamet duygusu. te o duyguyla, sizi nce bir ressam titizliiyle izdii portrenin gerek olduuna inandryor, sonra o renkli hayatn iinde usulca dolamaya devam ediyor. Tolstoyun bildiimiz dnyann tesinde baka dnyalar yaratmad tespitinden sonra onu bir roman kahraman gibi tasvir ediyor: O ilka ozanlarnn, mezmur airlerinin ve tarihilerinin efsanelerini anlatt gibi anlatr, insanlar arasnda henz sabrszln kol gezmedii, doann varlklarndan henz ayrlmad, insanlarn icat ettii bir snf dzeninin kibirle insan hayvandan, bitkiyi henz tatan ayrmad ve airin en kkten en gl eye kadar ayn saygy ve ycelii gsterdii dnemlerde olduu gibi anlatr.

Balzacn aristokrasi saplants...

Ne zaman onun biyografilerini hatrlamak iin kitaplarn kartrsam birden ii, gc, hayat, derdi, sevmeyi, nefes almay, mutluluu, zaman, kendimi, bildiim her eyi unutup onun gerek kahramanlaryla ba baa kalmak istiyorum. Sonra da hemen ilk bulduum bo sayfaya nlenemez bir anlatma ve anlama drtsyle yazmak. Byle hissetmemde onun zengin dilinin de etkisi vardr kukusuz ama sebep tam o deil. Eer yaz sanatnn insan hayatndaki karlndan bahsedeceksek bunu yaadmz ada hl Zweigdan daha youn, iirsel ve gereki tarif edebilecek ok az yazar vardr herhalde. Trkiyede vaktiyle Dnya Fikir Mimarlar balyla yaymlanan ciltlik biyografilerinin dnda, youn bir emek harcayarak yazd Balzacn hayat hikyesini okuyunca onun bu konuda15

Esra Yalazan
ki ustaln bilmeme ramen armtm. Okuduklarm bana Balzacn romanlarndan daha cazip gelmiti dorusu. Bam dndren, sadece bir edebiyatnn baka bir yazar yzlerce sayfada heyecanla anlatacak kadar mtevaz olmas deildi, onu muhtemelen yazarn kendisinden daha iyi tanmas beni rpertmiti. Zweig hakknda kitap yazd kiilerin yaad a, toplumu, kltrel ve tarihsel gerekleri ok iyi aratrmasndan ziyade, psikolojik tahlillerinin derinlii ve drstl yznden sevdim ben. Bu zel kitabn bir yerinde ondan yle bahsediyor: Ne kadar ocuka ve gln olduunun bilincinde de olsa, Balzac en kt eilimini, zppeliini bastrmay hibir zaman becerememitir. Kendi yzylnn en byk eserini yaratm ve Beethovennki gibi bir zgrlkle prenslerin ve krallarn bile yanndan geip gidebilecek olan bu adam, grotesk bir aristokrasi saplantsndan mustariptir. Deslerin herhangi birinden gelebilecek olan bir mektup, onun iin Goethenin vgsnden daha nemlidir. Hizmetkrlar, arabalar ve bayaptlarla dolu bir resim galerisinde olan atolarda yaamak, onun iin belki kendi lmszlne bile yedir. inde biraz kmseme de barndran bu cmleleri okuyunca haliyle biraz hayal krkl yaayan okuru birka sayfa sonra adaletin ve vicdann bilincine davet ediyor Zweig. Onun yazd hayat hikyelerine bu sebeple hayranm: adalarnn deli gzyle bakt bu insan, gerekte dneminin en disiplinli sanat dehasyd; lsz savurgan olarak alay edilen bu adam, bir ilekein dayankllna sahip bir mnzevi, modern edebiyatn en muhteem iisidir... Gerek hayat hikyesini adalarndan hibiri yazamam, onun yerine bunu eserleri yapmtr.

Kimse Zweig onun gibi yazamayacak!

Meselenin trajik yan u ki, kimse Zweign biyografisini onun bakalarn yazd gibi bylesine akla yazmayacak. Halbuki
16

Kelimeler ve Kader
kendi hayat hikyesi de bir baka yazar tarafndan edeb bir bakla ve incelikle anlatlmay fazlasyla hak ediyor. Resm tarihe gre o Hitlerin dnyay tehdit eden basks yznden umutsuzlua yenik dp kars Charlottela birlikte 61 yanda intihar etmiti. Hayat hikyelerini, yaadklarn sonsuz bir hevesle anlatan krlgan bir yazarn karamsarla kaplmas doal ama nedense ben de Kleist iin yazdklarnn onun sonu iin de geerli olduunu dnmeye yatknm: Goethe gibi gl ve hayatn efendisi olan kiilerin yannda bazen lmeyi beceren ve lmden, zaman aan bir iir yaratan biri de bulunmaldr. Benimki basit bir soru, yanlyor olabilirim ama eer baka yazarlarn gerek hayat hikyeleri yerine kendi hayallerini yazsayd erkenden kamaktan vazgeer miydi acaba? Ama o zaman da kaderine yenik den ustalar hakknda yazd lmsz biyografileri okuyamayacaktk. Cevab olmayan zor bir soruyla brakp gitti bizi. imdi hakk yenmi Macellan anlatt kitaba bakyorum, onun iin yle demi: nsanln byk kahramanlklarnda hep inanlmaz bir eyler vardr, nk ortalama dnyev llerin ok zerindedirler; ama insanlk kendine olan inancn onlarn inanlmaz baarlar sayesinde geri kazanr. Ben onun gibi mesafeli olmay beceremiyorum. Son sayfay kapatrken gzlerim yanyor. Bu n aalara, talara, yeryzne onun iin de bir entik atmak iin kaydedersem belki bizi duyar diye olduu gibi yazveriyorum ite...

17

Mnzevi Bir Hayatn Edeb ilekei: Herman Hesse

nsann kendini mahkm ettii hayat bir tercih gibi grnse de aslnda bunun zorunlu ve sessiz bir srgn olduunu bazen sadece kendisi bilir. Kadere rza gstermekle, hakikati kefetmek iin cevab olmayan sorularla dnmenin incecik benzerliini hissedebilmek kymetlidir. Sorular bazlarn huzursuz eder, bazlarn da bsbtn geniletir. nsan olmann mucizesi onca insan birbirinden ayran bu farkllklarda sakl deil midir zaten. Kimileri iin hayatn glgeli sokaklar hi bitmeyen bir ile yolu gibidir. Kimileriyse bundan muazzam bir heyecan duyar. Kaotik duygularla esnettikleri i dnyalar sayesinde bakalarn da anlama frsat yakaladklar iin i lemlerini derinletiren katmanlar daha iyi grebilirler. Yazarlar ldkten sonra onlarn eserlerini zmlemeye uraan aratrmaclar gibi insan da son na kadar atmalarn, saplantlarn, srekli etrafnda dnp durduu meselelerini iinde tayor. Ne yaparsak yapalm eksik kalacan bildiimiz
45

Esra Yalazan
bir yolculuu tamamlamak iin verdiimiz bu ura ne kadar meakkatli olursa maneviyatmz da o oranda derinleiyor sanki. Hayal krklnn olmad bir hayat tahayyl edebilir misiniz? Aslnda kim olduumuzu, snrlarmz, soluumuzun, cesaretimizin nerede tkeneceini buna benzer yakc duygular sayesinde kefetmiyor muyuz? Malum, hepimiz nceden bizim iin yazlm hikyelerin birer uzants olarak bu dnyaya geliyoruz. Eer hayat sonu henz yazlmam, sadece bizim kurgulayabileceimiz bir romana benzetecek olursak, onu arzularmz, hayallerimiz, tutkularmz dorultusunda deitirebileceimizi maalesef ancak yarsn getikten sonra fark edebiliyoruz. Bu romann sonunu yazabilecek kudretimiz yok belki ama o yolculuu straplarna ramen daha zengin klamaz myz? Eer hikyeler duraan deilse, hayat da deildir nk. Pekl deiebilir, yle deil mi? Byrken ailemizden dn aldmz alkanlklar, semediimiz halde iinde kaybolduumuz inan sistemleri, bizi pei sra srkleyen zor koullar, zehrini usul usul ruhumuza szdrp mutsuz etmek iin zihnimizde nbet tutan anlar, her biri aslnda kendimizi plak gzlerle grmemizi engelliyor. Hl byleyken sonunda kendi yarattmz bir efsaneye dnyoruz.

Kendimizi ancak biz yorumlarz...

Ne zaman efkatle yazlm bir hayat hikyesi okusam byle sayklamalara dolayorum bir sre. Her seferinde baka bir blmn rastgele ap Hessenin hayatn kurcalarken vaktiyle onu severek okuduumu da hatrlyorum. Genlik Gzel eyden kalan hikye krntlar zihnimin kuytularnda dolayor hl. Bozkrkurdu, en yanl anlalan, yazarn hep savunmak zorunda kald, bir dnemin baucu kitab ve hl en ok sevilenlerden biridir ama nedense Emil Sinclair mstear ismiyle yazd Demian kalm aklmda. Bilinaltn cesaretle kurcalad, kendisine psikanaliz
46

Kelimeler ve Kader
uygulayan Jungdan rendiklerini kurgulayarak anlatt ve bu sayede altn kalnca izmeden henz bozulmam genliimi karanlk dehlizlerde dolatrd iin sevmitim belki. Sonra bydm sandm ve mesafemiz epey ald. Onca yl sonra Bernhard Zeller sayesinde ktphanemden yapraklar sandk ii kokan kitaplarm kardm. Yazarna hrmet eden, ona sz hakk tanyan vicdanl ve tarafsz biyografiler insana bunu yaptrr ite. Zellerin ncesinde iyi hazrlanlm, sahih bir mlakat yapar gibi yazd biyografiye Demiann giri cmleleriyle baladn grnce neden en ok o kitab sevdiimi de hatrladm. Hayatn ba ve sonu olan dz bir izgiden ziyade sonsuz ve zamansz varlklar olduumuzu hissettiren bir duygusu vard: Yaamykm anlatabilmem iin ok eskilere uzanmam gerekiyor. Elimden gelse daha da gerilere, ocukluumun ilk yllarna kadar uzanr, burada da durmaz, ok telerde atalarma doru yol alrdm diye balyordu roman. Hesse 85 yanda lene kadar orada da durmad elbette. Yazd her roman onun otobiyografik hikyesinin gsterebildii yzyd. Kendini anlama ve yorumlama abasndan hi vazgemedi. Demian bu anlay kavrayan cmlelerle devam eder: Her insann yaam, kendi iine uzanan bir yol, bir yolu ele geirme abas, bir yolun st kapal davurumudur. Hi kimse tmyle kendisi olamamtr asla, ama herkes kendisi olabilmek iin urap didinir... Hepimizin kp geldii yer ortaktr, annelerden geliriz hepimiz, ayn kuyudan kp geliriz; ama her birimiz geirecei geliim sonucu insan olma aamasna ulamak zere yaratlm varlklarz. Birbirimizi anlayabiliriz, ama her birimiz ancak kendi kendisini yorumlayabilir.

Dildeki ahengin yasalar...

n dnyaya yayldktan sonra bile her gn kendisine ulaan binlerce mektubu cevaplamaktan vazgemeyen yazar, edeb an47

Esra Yalazan
latlarnn ve anlarn dnda geriye ok fazla kiisel mektup, belge brakmam. Zeller, ocuk ruhunun uyann, ilk genlik skntlarn hibir yazar onun kadar ciddiye almamtr derken haklyd sanrm. O uultulu kuyusundan gnna kardklarn sabrl bir eitimci gibi okurlaryla paylamay tercih etti. Modern dnyann sorunlaryla ilgilenmek, yaad dnemi anlatmak deildi murad. Hesse, insann i dnyasn keif yolculuuna tank olalm, sululuumuzla drste yzleelim, tabiatn sessiz diliyle insani hallerimizi buluturalm istedi sanrm. Bir hayat hikyesini sadece o yazarn mahremine sokulmak iin deil de kendinize ayna tutmak, yazyla, edebiyatla ilikinizi snamak iin okursanz benliiniz de perde perde geniliyor. Daha evvel hi fark etmediiniz ayrntlarn yardmyla neden bu dnyada olduunuzu dnp rperiyorsunuz. inizi titreten bilgiler bir yazarn on yanda yazar olmaya karar vermesi, bu fikirden uzak durup tutunacak bir dal bulamad iin serseri ve dank bir genlik yaamas, ilk duygusal kntsnde intihar etmeye kalkmas, sonra byk bir alkla kendini edebiyata adamas olmuyor haliyle. Bir saat tamircisinin yannda, kitapda, sahafta tezghtar olarak almas da hi yabanc gelmeyecektir size. Ama una benzer ifadelerle karlatnzda edebiyat ne kadar ciddiye aldn, iselletirdiini idrak ediyorsunuz. Ve eer yaz sanatn seviyorsanz onu ok derinden hissediyorsunuz.Dildeki ahengin yasalarn, titiz aratrmalara bile kapal i ritim gizlerini ele geirmeye almak, ezel ve ebed oluum srecindeki karanlklar iinde yatan, ancak sezgilere ak o gizemsel blgelere kadar sokulmak kendine zg ok byleyici bir ura.

Hep gebe bir hayat zlemiti...

Hessenin byrken tank olduu Hristiyanlk havasndan, uzak durmay tercih ettii sanat dostlarndan etkilenmesi kanlmaz. Evet, Douya yapt yolculuklarda Budizmin, mistisizmin
48

Kelimeler ve Kader
bysne tutulduu da sr deil ama onun edeb hayatn etkileyen en gl unsurlardan birinin byk in yazarlar olduunu tahmin edemezdim dorusu. Kalabalklardan hi holanmadn ska tekrar etse de aslnda gebe bir hayatn zlemiyle koca bir hayat tkettiini de... Aradn bulup saklayan bir kyl olmaktan nefret ettii halde kendini tarada bir eve kapatp mnzevi bir hayat srmesi miydi deitiremedii kaderi? Genlere Pek az insan yazgsn yaar, kendi hayatnz yaamay renin diye seslenirken, kendine fsldad hakikat hangi romanlarnda gizleniyordu? O genken hayatn ayrntlaryla tasarladn ama asla hayaline kavuamadn, zira hayatn anlam ve amacn bilmese de, karanlklara ve belirsizliklere srklense de i sesine kulak vermekten vazgemediini sylyor. Onu kimi zaman boan, ar depresyonlara sokan o tlsml ses eserlerinin mzikal yapsn ve tematik btnln de oluturuyordu. Asla peini brakmad o sesle yaratt eserleri ou zaman beenmedi. Yazdklarnn ounu sonradan gln bulsa da yola devam etme gcn nereden bulduunu merak ettim. Cevabn bir parasn Bozkrkurdunun lmsz kahraman Haller veriyor: Ben size kendi iinizde varolandan baka bir ey veremem, ruhunuzdakinden baka bir galeriyi buyur edip karamam nnze. Size sunabileceim tek ey, sz konusu adm atmanz iin bir frsat, bir ilk vuru, bir anahtardr. Kendi dnyanz grebilmenize yardm edebilirim, o kadar.

Baka kim olabilirdim?

Hessenin, hayatn ekillendiren dramatik olaylar kaln bir rtnn altnda gizlediine inandm Zellerin biyografisini okurken. Kendi cmlelerinde bile ekingen bir sadelik, kederden asude sessiz bir ilekelik var sanki. Yaamn anlamna ya da
49

Esra Yalazan
anlamszlna deil, ona kar taknd tavra kar sorumluluk hisseden yazarn hayat baka trl olabilir miydi? Ben baka trl bir hayatn iinde domu olmay ister miydim? Ne vakit bir biyografiyi hazla okuyup bitirsem bu soruyu sorarm kendime ve elbette cevab hep ayn olur: Hayr! Nedeni karmak gibi grnse de basit aslnda; insan kim olursa olsun aradn kendinden bakalarna doru yapt deruni yolculuklarda bulabilir. Ancak iimizdeki benleri oaltarak, baka kim olabilirdim sorusuyla korkmadan yzleerek kendimizi kefedebiliriz. Hessenin elikilerle dolu mnzevi hayatnda varlklarla dnceleri balayan ipeksi bir ahenk seziyorum. O eserleriyle milyonlarca insana anlamszln, hiliin iindeki manay gsterdi. lmeden evvel yazd son iirin ismi Krlan Bir Daln trtsym. Bir austos gecesi ok sevdii Mozarttan bir sonat dinlemi. Sonra lm. imdi baka scak bir yaz gn bu satrlar yazarken anlarnn iinde kprdayan huzurlu ruhu bana sesleniyor: Ve birdenbire hayatm allak bullak eden, ac veren, korkuyla dolduran her ey yok olacak. Son demlerindeki yorgunluuyla ve beni iine alacak toprak ana. O bir son olmayacak, tersine bir yeniden dou olacak. inde rmln yitip gittii, gen ve yeni olann soluk almaya balad bir arnma ve uykuya dal olacak. Sonra ben yeniden, deiik dncelerle bu yollarda yryecek, derelerin sesini duyacak ve akam gne kulak misafiri olacam, srekli, bitip tkenmeksizin. (1920)

50