Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΤΡΟΠΙΑΣi ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΑΔΡΑΣΤΕΙΑΣii

Ερχόμαστε από μία σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μία σκοτεινή άβυσσο· το

μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή….
Μα ευθύς ως γεννηθούμε , αρχίζει κι η προσπάθεια να δημιουργήσουμε, να
συνθέσουμε, να κάνουμε την ύλη ζωή…
Ασκητική

Η εντροπία είναι μία λέξη που κουβαλάει ένα τεράστιο υπόβαθρο Φυσικής, πολλά
παράδοξα, αμφίβολες αναλογίες και εξάρσεις μεταφυσικής φαντασίας. Η εντροπία
ήταν μία υπερβολικά ελκυστική έννοια από τον δέκατο ένατο αιώνα και μετά, καθώς
πρότεινε ότι το χάος είναι ο τελικός προορισμός όλων των πραγμάτων. Πολλές
φορές οδήγησε σε εξάρσεις της φαντασίας (λογικές ή παράλογες) και ενέπνευσε
πολλούς στοχαστές. Έγινε σημείο αναφοράς , όπου επέστρεφαν με ενθουσιασμό,
Φιλόσοφοι, Φυσικοί, Μαθηματικοί , Θεολόγοι, Ιστορικοί και άλλοι στοχαστές. Αυτός
ο «νόμος» της Φυσικής, που προέβλεπε ότι το σύμπαν οδεύει σε μία κατάσταση
πλήρους αταξίας, είχε εμφανή επίπτωση στις νοητικές συνήθειες. Η ίδια αυτή έννοια,
εμφανίστηκε με διαφορετική αμφίεση με την εργασία του Shannon, το 1949, η οποία
υποδήλωνε μία ισχυρά αναλογία ανάμεσα την ενέργεια και την πληροφορία.
Μολονότι η θεωρία στην αρχή έγινε δεκτή με ενθουσιασμό, αργότερα
αποδοκιμάστηκε και κατατάχθηκε στις αποτυχίες. Αλλά γύρω στα 1970 άρχισε να
ωριμάζει και να παγιώνεται.
Ο Shannon είχε παρακολουθήσει μερικά από τα μαθήματα του Norbert Wiener
στις αρχές της δεκαετίας του 30. Ο Wiener είναι περισσότερο γνωστός ως ιδρυτής της
Κυβερνητικής, μιας εξαιρετικά πλατιάς επιστήμης, που περιλαμβάνει την θεωρία των
πληροφοριών σαν ένα από πολλά συμπληρωματικά σύνολα ιδεών. Ο Wiener σαν
τον Shannon, έσπασε αποφασιστικά τις αλυσίδες του Νευτώνειου τρόπου σκέψης,
που επεξεργαζότανε τα μηνύματα σαν απλά γεγονότα. Κατάλαβε ότι δεν έχει νόημα
να μιλάμε για ένα συγκεκριμένο στοιχείο πληροφορίας, π.χ ένα γράμμα από μία
σελίδα. Όταν είναι να μεταφερθεί μία πληροφορία, ο παραλήπτης βρίσκεται σε μία
κατάσταση αβεβαιότητας , σχετικά με το μήνυμα που περιμένει. Λέμε αβεβαιότητα
και όχι απόλυτη άγνοια, διότι ο παραλήπτης ξέρει ότι το μήνυμα θα είναι ένα από μία
σειρά δυνατών μηνυμάτων. Πάντως το μήνυμα για να είναι πληροφορία, πρέπει να
υπακούει σε ορισμένους γραμματικούς και νοηματικούς κανόνες. Μέσα στο μυαλό
του ακροατή, υπάρχουν ένα πλήθος από ενδεχόμενα ή δυνατότητες, μερικά πιο
πιθανά από τα άλλα. Όταν ο ομιλητής στέλνει το μήνυμά του, επαληθεύει μία από
αυτές τις πιθανότητες, αποκλείοντας τις άλλες και διαλύοντας την αβεβαιότητα του
ακροατή. Όσο πιο απίθανο είναι το μήνυμα από μία σειρά πιθανών μηνυμάτων, τόσο
μεγαλύτερη ποσότητα αβεβαιότητας διαλύεται. Γι αυτό, οι συγγραφείς των
αστυνομικών διηγημάτων, φροντίζουν να διατηρήσουν την αβεβαιότητα του
αναγνώστη ως την τελευταία στιγμή που θα ξεσκεπαστεί ο δολοφόνος. Για να το
πετύχουν, επιλέγουν έναν ύποπτο μεν, αλλά εξαιρετικά απίθανο. Γι αυτό το λόγο , ένα
μήνυμα θα πρέπει να εξετάζεται όχι μεμονωμένα , αλλά σε σχέση με τα άλλα
μηνύματα, όπως π.χ. η πορεία μίας πέτρας, η οποία αποτελεί μέρος ενός
διαγράμματος που περιλαμβάνει όλες τις δυνατές πορείες. Αυτή είναι η στατιστική
φύση της πληροφορίας.
Η πληροφορία είναι ένας εξεζητημένος συνδυασμός του αφηρημένου και του
φυσικού από όσο θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος εκ πρώτης όψεως. Αυτό
συνδέεται με τη σχέση ανάμεσα στην τάξη και την κατάσταση της γνώσης κάποιου,
με την αμφίλογη φύση της πιθανότητας και με το γεγονός ότι η τάξη και η
πιθανότητα συνδέονται μεταξύ τους και στη θερμοδυναμική και στην θεωρία των
πληροφοριών. Η εντροπία δηλαδή, ενώ αναφέρεται σε μια φυσική κατάσταση ενός
φυσικού συστήματος, είναι συγχρόνως ένα μέτρο
της αταξίας αυτού του συστήματος, και η αταξία
δεν είναι τελείως αντικειμενική ιδιότητα. Π.χ. Το
γραφείο σας για μένα μπορεί να βρίσκεται σε
ακαταστασία (υψηλή εντροπία) και να
δυσκολεύομαι να βρω κάτι (πρόσβαση στην
πληροφορία), ενώ για σας να βρίσκεται σε τάξη
(χαμηλή εντροπία), αφού μπορείτε να βρείτε
εύκολα ότι θέλετε (πρόσβαση στην πληροφορία).
Άρα η εντροπία είναι υποκειμενική και
αντικειμενική ή, και τα δύο ταυτόχρονα. Η
εντροπία είναι μία όψη της πιθανότητας και η
πιθανότητα ενεργεί σαν σύνδεσμος ανάμεσα στην
ύλη και στο νου, όπου το ένα είναι δεμένο με το
άλλο και δρα πάνω στο άλλο. Η εντροπία από την
άλλη μεριά, είναι αντικειμενική με την πολύ
σημαντική έννοια ότι, όταν φθάσει στη μέγιστη τιμή της σ οποιοδήποτε
απομονωμένο σύστημα, το σύστημα αυτό είναι ανίκανο να κάνει κάτι καινούργιο,
ενδιαφέρον ή χρήσιμο. Η θερμική μηχανή π.χ. μπορεί να παράγει έργο μόνο όταν
βρίσκεται σε υψηλότερη θερμοκρασία από το περιβάλλον της και το νερό μπορεί να
κυλήσει τον τροχό μόνο όταν βρίσκεται στην κορυφή του καταρράκτη. Η θερμική
μηχανή πρέπει να είναι ξεχωριστή και διαχωρισμένη από το υπόλοιπο σύστημα, έτσι
ώστε η διευθέτηση της ενέργειας να είναι «τακτοποιημένη»: η υψηλή θερμοκρασία
από την μία μεριά, η χαμηλή από την άλλη και να υπάρχει μια ξεκάθαρη αντίθεση
ανάμεσα στα δύο. Όταν το σύστημα φθάσει σε μία ομοιόμορφη θερμοκρασία , τα
μόρια ανακατεύονται σε άναρχη κίνηση και το σύστημα δεν μπορεί να παράγει έργο
(Μέγιστη εντροπία).
Με τον ίδιο τρόπο που το νερό δεν μπορεί να κινήσει νερόμυλο όταν βρίσκονται
στο ίδιο επίπεδο, έτσι και τα ανθρώπινα όντα δεν μπορούν να επιζήσουν χωρίς την
μονοκατευθυνόμενη ροή ενέργειας από τον ήλιο. Η ανισορροπία του ζεστού ήλιου
μέσα στο ψυχρό περιβάλλον του διαστήματος είναι αυτή που τροφοδοτεί την μηχανή
της φύσης και την βοηθάει να χαμηλή την εντροπία των οικοσυστημάτων. Όταν ο
ήλιος καεί τελείως και παύσει να υπάρχει η ασυμμετρία της θερμοκρασίας, τότε η
ομοιομορφία θα σαρώσει όλες τις βιολογικές μορφές του πλανήτη. Στο σύμπαν θα
εξακολουθεί να υπάρχει η ίδια ποσότητα ενέργειας, δεδομένου ότι η ενέργεια ούτε
δημιουργείται ούτε καταστρέφεται, θα είναι όμως ατακτοποίητη ενέργεια υψηλής
εντροπίας, οπότε δεν θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί .
Τώρα γεννιέται το ερώτημα: Γιατί η ενέργεια υφίσταται αυτόν τον περίεργο
μονοκατευθυνόμενο υποβιβασμό, αυτήν την απώλεια της αξίας της, στη φύση;

2.ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Κάθε ζωντανός οργανισμός αγωνίζεται να διατηρεί μόνο την δική του εντροπία
σταθερή. Αυτό το καταφέρνει , αυξάνοντας την εντροπία του περιβάλλοντος με το να
καταναλώνει υλικά χαμηλής εντροπίας και να αποβάλλει αντίστοιχα υψηλής. Αν δε
λάβουμε υπόψη , ότι η εντροπία ολόκληρου του συστήματος (άνθρωπος και
περιβάλλον ) πρέπει να αυξάνει, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η εντροπία του
συστήματος αυξάνει γρηγορότερα όταν υπάρχει ζωή, απ ότι όταν αυτή απουσιάζει. Το
γεγονός ότι κάθε ζωντανός οργανισμός προσπαθεί να αποφύγει την υποβάθμισή του,
που συντελείται με την αύξηση της εντροπίας του, αποτελεί μία χαρακτηριστική
ιδιότητα της ζωής, η οποία δεν έχει προβλεφθεί από τους Φυσικούς νόμους, χωρίς
βέβαια να τους παραβιάζει. Μπορούμε να ορίσουμε την ζωή σαν μία προσπάθεια
διατήρησης χαμηλής εντροπίας . Στη μορφή με την οποία
άμεσα στο περιβάλλον , όλοι οι οργανισμοί ζουν ουσιαστικά με
μικρή επιβάρυνση του περιβάλλοντος σε αύξηση της εντροπίας
του. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο άνθρωπος ο οποίος εκτός
του ότι μαγειρεύει τα φαγητά του , μεταμορφώνει της φυσικές
πηγές (χαμηλής εντροπίας) σε χρήσιμα εργαλεία ή χρήσιμη
ενέργεια (χαμηλής εντροπίας). Η μεταμόρφωση όμως αυτή ,
μολονότι καταλήγει σε προϊόν χαμηλής εντροπίας, έχει ένα
κόστος , το οποίο χρεώνεται το περιβάλλον καθώς αυξάνεται η
εντροπία του. Η εντροπία ενός καθαρού μετάλλου είναι
χαμηλότερη από την εντροπία του ορυκτού του. Στο κόστος όμως για την εξόρυξή
του πρέπει να προσθέσουμε και το «εντροπικό» κόστος. Η επεξεργασία του ορυκτού
τελικά, προκαλεί περισσότερη αύξηση στην εντροπία του περιβάλλοντος , από την
μείωση που επιφέρει. Ο νόμος της εντροπίας μας διδάσκει ότι ο κανόνας της
βιολογικής ζωής είναι πολύ σκληρός ώστε το κόστος οποιασδήποτε βιολογικής
διαχείρισης να είναι πάντα σπουδαιότερο από το προϊόν. Δηλαδή, κάθε
δραστηριότητα, κυρίως η ανθρώπινη, καταλήγει σε έλλειμμα.
Η συνεχής άντληση του ανθρώπινου από φυσικές πηγές χαμηλής εντροπίας, είναι
μία δραστηριότητα που δημιουργεί ιστορία. Επειδή η
εντροπική υποβάθμιση της ενέργειας είναι χωρίς
επιστροφή, πολλοί άνθρωποι εξαναγκάσθηκαν να
μεταναστεύσουν σε νέες περιοχές με φυσικές πηγές
χαμηλής εντροπίας (αποικίες, Νέος κόσμος κ.λ.π). Η
προσπάθεια να φθάσουμε σε άλλους πλανήτες ,
αποτελεί συνέχεια των παραπάνω μεταναστεύσεων. Η
σπανιότητα της χαμηλής περιβαλλοντικής εντροπίας,
οδήγησε τον άνθρωπο, εκτός από την μετανάστευση,
να επινοεί μέσα για να εκμεταλλεύεται καλλίτερα τη
χαμηλή εντροπία.
Ανεξάρτητα από την επιστήμη, που ισχυρίζεται ότι
μπορούμε να καταργήσουμε όλους τους περιορισμούς,
εμείς πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν μπορούμε
να κατασκευάσουμε π.χ. «μεγαλύτερα» και «πολύπλοκα» αυτοκίνητα χωρίς να
παράγουμε συγχρόνως «μεγαλύτερα» και «πολύπλοκα» σκουπίδια. Όσο αρνούμαστε
να αναγνωρίσουμε την εντροπική φύση της παραγωγικής διαδικασίας, τόσο θα
συσσωρεύονται σκουπίδια στο περιβάλλον. Η σκέψη για διαρκή ανακύκλωση των
σκουπιδιών βελτιώνει την κατάσταση προσωρινά, διότι απαιτείται συμπληρωματική
ποσότητα χαμηλής εντροπίας, η οποία είναι πολύ μεγαλύτερη από την μείωση της
εντροπίας που επιτυγχάνεται με την ανακύκλωση.
Η ελεύθερη ενέργεια στην οποία μπορεί να έχει πρόσβαση ο άνθρωπος
προέρχεται από δύο διαφορετικές πηγές. Η πρώτη είναι η ίδια η γη με τις πηγές
χαμηλής εντροπίας (ορυκτά κ.λ.π) και η δεύτερη ο ήλιος. Ο άνθρωπος παίρνει την
ενέργεια από τον ήλιο κυρίως έμμεσα, διότι οι πηγές χαμηλής εντροπίας της γης είναι
αποτέλεσμα της επενέργειας του ήλιου (φωτοσύνθεση κ.λ.π). Για πρακτικούς λόγους
δεν μπορεί να ελέγξει άμεσα την ενέργεια του ήλιου. Τελικά, η γήινη παρακαταθήκη
σε ενέργεια χαμηλής εντροπίας είναι ασήμαντη σε σύγκριση με αυτή που δέχεται
από τον ήλιο. Η ενέργεια που θα αποθηκεύσει η γη σε πηγές χαμηλής εντροπίας στα
πέντε δισεκατομμύρια χρόνια που θα ζήσει, ισοδυναμεί με την ενέργεια που
εκπέμπεται για τέσσερις μέρες από τον ήλιο.
Πολλοί πιστεύουν ότι η γη μπορεί να θρέψει ως και σαράντα πέντε
δισεκατομμύρια κόσμο. Το ερώτημα όμως που τίθεται είναι: για πόσο καιρό; Σαν
απάντηση έμμεση προτείνεται η εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης των πηγών
χαμηλής εντροπίας και η μηχανοποίηση της γεωργίας. Εδώ είναι το πρόβλημα με την
εντροπία. Η μηχανοποίηση της γεωργίας έχει σαν
αποτέλεσμα να ολιγοστεύσουν τα ζώα που
χρησιμοποιούνται για την καλλιέργεια της γης και
αποκτούν την μηχανική τους δύναμη από την ηλιακή
ακτινοβολία έμμεσα , τρώγοντας τα φυτά (χαμηλή
εντροπία μέσω της φωτοσύνθεσης). Την θέση τους
παίρνουν τα μηχανήματα, τα οποία χρειάζονται για την
παραγωγή και την λειτουργία τους πηγές χαμηλής
εντροπίας. Επιπλέον, με την μείωση των ζώων που
καλλιεργούν τη γη, χάνεται και η κοπριά και την θέση της
παίρνουν τα λιπάσματα που για την παρασκευή και
μεταφορά τους απαιτείται επιπλέον σπατάλη πηγών
χαμηλής εντροπίας.
Η «ποιότητα» της ζωής, όταν μεταφράζεται σε καταναλωτικά αγαθά επιφέρει
αύξηση της εντροπίας του περιβάλλοντος. Σε πολλές περιοχές του πλανήτη το
εντροπικό κόστος είναι μικρό λόγω της φτώχιας που επικρατεί. Όσο περισσότερα
καταναλωτικά αγαθά χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, τόσο περισσότερο υποβαθμίζεται
ενεργειακά το περιβάλλον του. Όταν όλοι οι άνθρωποι «αναπτυχθούν» οικονομικά
τότε το εντροπικό κόστος θα είναι βαρύ. Το πρόβλημα δηλαδή δεν είναι το πόσοι
άνθρωποι μπορούν να ζήσουν σ αυτό τον πλανήτη αλλά το εντροπικό κόστος που
επιφέρει κάθε άνθρωπος, δεδομένου ότι υπάρχει εντροπική ανισότητα ανάμεσα στους
ανεπτυγμένους λαούς και τους υπό ανάπτυξη.
Αν παραστήσουμε με Σ το απόθεμα της χαμηλής εντροπίας του πλανήτη και με α
την μέση ετήσια κατανάλωσή της, ο μεγαλύτερος αριθμός ετών μέχρι την πλήρη
υποβάθμιση της χαμηλής εντροπίας είναι Κ= Σ /α , δεδομένου ότι ο ρυθμός
αναπλήρωσης της από τον ήλιο είναι αμελητέος. Αυτός θα είναι και ο αριθμός των
ετών, που απαιτείται για να φθάσει η βιομηχανική φάση της ανθρωπότητας στο τέλος
της. Αυτή η φάση θα είναι πολύ πριν εξαντληθούν τα καύσιμα του ήλιου , οπότε ο
άνθρωπος θα εξαναγκαστεί ,αν δεν έχει βρεί άλλες πηγές χαμηλής εντροπίας από
άλλους πλανήτες, να περάσει στη φάση των καρποσυλλεκτικών ειδών, όπου ήταν
κάποτε. Σ αυτή τη φάση θα καταναλώνει ένα πολύ μικρό ποσό ενέργειας χαμηλής
εντροπίας, η οποία θα αντικαθίσταται από τον ήλιο.
Όσο υψηλότερος είναι ο βαθμός ανάπτυξης τόσο μεγαλύτερη είναι η ποσότητα α
με αποτέλεσμα να μικραίνει ο λόγος Κ=Σ / α , οπότε τόσο
λιγότερη ζωή απομένει στο ανθρώπινο είδος με αυτή την
μορφή. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μοιραίο. Κάθε φορά
που παράγουμε ένα καταναλωτικό αγαθό καταστρέφουμε
μία ποσότητα χαμηλής εντροπίας, την οποία στερούμε από
τους απογόνους μας. Με άλλα λόγια μειώνουμε τον αριθμό
των ανθρώπινων ζωών του μέλλοντος. Η οικονομική
ανάπτυξη μπορεί να είναι μία ευλογία τώρα για μας και γι
αυτούς που θα είναι σε θέση να την απολαύσουν στο
κοντινό μέλλον, αλλά είναι αμετάκλητα αντίθετη στο
συμφέρον του ανθρώπινου είδους ως σύνολο, εάν το συμφέρον του είναι να έχει μια
διάρκεια ζωής ανάλογα με τα αποθέματα σε χαμηλή εντροπία.
Σ αυτό το παράδοξο της ανάπτυξης του ανθρώπου μπορούμε να δούμε το τίμημα
(κόστος της εντροπίας), που πρέπει ο άνθρωπος να πληρώσει για το μοναδικό
προνόμιο της ύπαρξης, όταν γίνεται ικανός να υπερβαίνει τους βιολογικούς
περιορισμούς στον αγώνα για την τη ζωή. Η υπέρβαση αυτή εγείρει την Αδράστεια,
με αποτέλεσμα να επικρατεί ο λόγος της.

Στην αρχή η ζωή ξαφνιάζει σαν παράνομη φαίνεται, σαν παρά φύση, σαν εφήμερη
αντίδραση στις σκοτεινές αιώνιες πηγές· μα βαθύτερα νιώθουμε: η Ζωή είναι κι αυτή
άναρχη, ακατάλυτη φορά του Σύμπαντου.
Ασκητική
i
ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΗ:Προειδοποιούνται οι αναγνώστες, ότι η έννοια της εντροπίας είναι πάρα πολύ αντιφατική και οι
απόψεις που εκφράζονται σ αυτό το άρθρο θα μπορούσαν να απορριφθούν από πολλούς αξιόλογους θεωρητικούς
ii
Άλλη ονομασία της Νέμεσης, από την οποία κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Κατά τον Πλούταρχο είναι κόρη του Δία και
της Ανάγκης. Είναι η θεά εκδικήτρια των εγκλημάτων.

Γιώργος Σκούρας, Φυσικός PhD