Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ANAHTARLAMA ELEMANLARI
11.SINIF
ANKARA 2007
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................ iii GR ................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1.................................................................................................. 3 1. TRSTRLER (SCR)........................................................................................................ 3 1.1. Tristrn Yaps ve almas....................................................................................3 1.2. Tristr Tetikleme Yntemleri ..................................................................................4 1.2.1. Geyt Kontroll Tetikleme...................................................................................4 1.3. Tristr Durdurma (Kesime Sokma) Yntemleri .......................................................7 1.3.1. SeriParalel Anahtarla Tristr Durdurma..........................................................7 1.3.2. Tersleyici Anahtarla Tristr Durdurmak ...........................................................8 1.4. Tristrn Korunmas .................................................................................................9 1.5. UJT Transistor ........................................................................................................9 1.5.1. alma lkesi ve Kullanld Yerler..................................................................9 1.5.2. UJT Transistrl Darbe Osilatr Devresi ........................................................10 1.6. Tristrn Ujt ile Tetiklenmesi Uygulamas ..............................................................10 1.7. Tristrn AVO metre ile Salamlk Kontrol ..........................................................11 1.8. Tristrn AVO metreyle Ularnn Tespiti...............................................................11 1.9. Tristrn AC Akmda altrlmas ........................................................................12 1.10. Tristrn DC Akmda altrlmas ......................................................................12 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................13 LME VE DEERLENDRME .................................................................................15 PERFORMANS TEST .................................................................................................17 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................18 RENME FAALYET2................................................................................................ 19 2. DYAK ........................................................................................................................... 19 2.1. Diyakn Yaps, almas .......................................................................................19 2.2. zellikleri ...............................................................................................................19 2.3. Kullanld Yerler ..................................................................................................19 2.4. AVO metre ile Diyakn Salamlk Kontrol ............................................................20 2.5. Diyak ile Darbe reteci Uygulamas .......................................................................20 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................22 LME VE DEERLENDRME .................................................................................23 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................24 RENME FAALYET3................................................................................................ 25 3. TRYAK ......................................................................................................................... 25 3.1. Triyakn Yaps ve almas...................................................................................25 3.2. zellikleri ...............................................................................................................25 3.3. Triyakn AVO metre ile Salamlk Kontrol ...........................................................26 3.4. AVO metre ile Triyaklarn Ularnn Bulunmas......................................................26 3.5. AC Motor Hz Kontrol Uygulamas.........................................................................27 3.6. Dimmer Uygulamas ...............................................................................................28 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................31 PERFORMANS TEST .................................................................................................33 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................34 RENME FAALYET4................................................................................................ 35
4. KUADRAK .................................................................................................................... 35 4.1. Kuadrakn Yaps ve almas................................................................................35 4.2. zellikleri ...............................................................................................................36 4.3. LDRli Karanlkta alan Lamba Uygulamas........................................................36 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................38 LME VE DEERLENDRME .................................................................................39 PERFORMANS TEST .................................................................................................40 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................42 MODL DEERLENDRME............................................................................................ 43 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................. 44 KAYNAKA ..................................................................................................................... 47
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0001 Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Anahtarlama Elemanlar Anahtarlama zellii olan devre elemanlarn (tristr-triyak vb.) kullanarak alak akm ve gerilimle yksek akm ve gerilimlerin nasl kontrol edildiklerinin anlatld renme materyalidir. 40/32 n koul yoktur. Anahtarlama ve tetikleme elemanlarn elektronik devrelerde kullanmak. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, anahtarlama ve tetikleme elemanlarn tanyacak, endstriyel elektronik devrelerinde kullanabileceksiniz. Amalar 1. Tristr ve UJTlerin yapsn ve zelliklerini bilecek, devre uygulamalarn yapabileceksiniz. 2. Diyakn yapsn ve zelliklerini bilecek, diyak devre uygulamalarn yapabileceksiniz. 3. Triyakn yapsn ve zelliklerini bilecek, triyak devre uygulamalarn yapabileceksiniz. 4. Kuadrakn yapsn ve zelliklerini bilecek, kuadrak devre uygulamalarn yapabileceksiniz. Ortam Elektrik-elektronik laboratuar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam vb. Donanm Bilgisayar, projeksiyon cihaz, izim ve simlasyon programlar, kataloglar, deney setleri, alma masas, AVO metre, bread board, eitmen bilgi sayfas, havya, lehim, elektrikli almalar, anahtarlama elemanlar, yardmc elektronik devre elemanlar, elektrik elektronik el takmlar. Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra, verilen lme sorular kendinize ilikin gzlem ve deerlendirmeleriniz yolu ile kazandnz bilgi ve becerileri
MODLN AMACI
LME VE DEERLENDRME
iii
lerek kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.
iv
GR GR
Sevgili renci, Gnmzde elektrik ve elektronik alannda meydana gelen ba dndrc gelimeler herkesi etkilemektedir. nsan yaamnn her aamasnda, bu alann rnleri artk birer ihtiya olarak kullanlmaktadr. imdi olduu gibi gelecekte de bu alanda srekli gelimeler olacak ve hepimizi megul etmeye devam edecektir. Bu modl ile rnein +5 Volt gerilimden yararlanarak AC 220 Voltta alan bir elektrik motorunu altrabileceksiniz. Bir amar makinesinin elektronik kart sisteminde anahtarlama eleman olarak kullanlan triyakn ilevini renebileceksiniz. Gnlk hayatta kullandmz elektronik cihazlarn almalar hakknda temel bilgileri bu modl sonunda renmi olacaksnz.
ARATIRMA
Tristr ve UJT anahtarlama - tetikleme elemanlarnn kullanm alanlarn aratrnz. Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.
1. TRSTRLER (SCR)
1.1. Tristrn Yaps ve almas
ekil 1.1
Aadaki notlar okumadan nce stteki tristr sembol ve eitlerine bir gz atnz ve u anda hangi eleman reneceinizi somut olarak grnz. Tristrler: Anot, Katot, Geyt ad verilen ayakl, i yapsnda PNPN olarak drt yar iletken tabakadan olumaktadr. Tristrler hem DC hem de AC akm ve gerilimlerde alr. Elektrik-elektronikte G Kontrol ilemlerinde kullanlrlar.
Tristr, kk bir geyt (kap) akmyla byk akmlarn kontroln yapabilen yar iletken sessiz bir anahtarlama devre elemandr. Anoduna (+), katoduna (-) gerilim verildiinde hemen almaz. Anot katot arasn iletime geirebilmek iin katoda gre geyte (+) gerilim vermek gerekir. DC gerilimde, tristr iletken olduktan sonra geyt tetikleme gerilimini kesseniz dahi tristr almaya devam eder. Ancak bu olay AC gerilimde allrken geyt tetikleme gerilimi kesildiinde tristrn iletkenlii kaybolur ve yaltkan hale geer. Tristrlerde yk, anot veya katot ularna balanr. Anahtarlama ilemini yaptracak dk tetikleme akm ise geyt ucuna uygulanr. Geyt tetikleme akm uygulanmadnda anotkatot aras direnci ok yksektir. Anot katot arasndan yk akm geemez. Bu durumda tristr yaltkandr ifadesini kullanrz. Geyt tetikleme akm uygulandnda anotkatot aras direnci ok dktr. Anot katot arasndan yk akm geer. Bu durumda tristr iletkendir ifadesini kullanrz.
Yukardaki devreyi inceleyiniz. Lamba tristrn anotuna baldr. Devrenin u haliyle, lambay altrp k vermesi mmkn m, sorusuna cevabnz tabi ki hayr olacaktr. Peki, devam ederek A anahtar kapatlrsa, lamba alr m, sorusuna da cevabnz hayr olacaktr. nk geyt tetikleme akm almamtr. A Anahtarnn kapal durumu devam etsin. G anahtar kapatlp alrsa; yani geyt gerilimi bir anlk uygulanrsa, lambann k vermesi gerekir.
Soru: Tristr tetiklendiinde lamba bir an yanp snm ise tristr anoduna uygulanan E gerilimi DC gerilim mi, yoksa AC gerilim midir? Cevap: Lamba bir an yanp snm ise uygulanan gerilim AC, lamba srekli yanyorsa uygulanan gerilim DC gerilimdir diyebilirsiniz. 1.2.1.2. Ana Besleme Kaynandan Tetikleme Akm Salama
AC yada DC Tek kaynak kullann
Yukardaki devreyi inceleyiniz. Bir nceki devreyle karlatrma yapnz. Geyt gerilimi ile anot geriliminin ayn kaynaktan salandna dikkat ediniz. Devrenin gerilimi AC veya DC olabilir. G butonunu kapatrsanz, lambann k vermesi kanlmaz olacak; nk tristr tetiklenerek katot, anot ve lamba zerinden yk akm aktacaktr. Burada da eer G anahtar, kapatlp aldnda lamba srekli k vermeye devam ediyorsa, uygulanan gerilim DC gerilimdir, sz gerek olur. Soru: Devrede D diyotu neden kullanlmtr? Cevap: Eer E gerilimi AC gerilimse, bu gerilimin pozitif alternanslar diyot tarafndan geirilerek tristrn tetiklenmesini salayacaktr. Bilmelisiniz ki tristrler pozitif gerilimle tetiklenir.
zolasyon ne demektir sorusuna ncelikle cevap vermemiz gerekir. zolasyon, iki devreyi birbirinden ayrmak demektir. Yukardaki devreye dikkat ederseniz, tristrle darbe reteci eleman arasnda direkt balant yoktur. Tetikleme akmn manyetik yolla darbe trafosu, tristrn geytine aktarp srlmesini salar. Soru: Manyetik kuplaj olay nasl ve hangi eleman ile gerekletirilmektedir? Cevap: Birbirinden yaltlm iki devre arasnda sinyal aktarm trafo eleman kullanlarak manyetik yolla gerekletirilir. 1.2.1.4. Optokuplr ile Tristrn Tetiklenmesi
Optokuplr tanyn.
Yk ksm
Kumanda devresi ile yk devresi arasnda direkt balant yoktur. Anahtarlama bilgisi kla tanyor. ktaki akm deiiklikleri ve olabilecek arzalar kumanda katlarn etkilemez. Tetikleme ileminde optokuplrn (kla bilgi aktarc) kullanm ise, bir nceki devreyle yukardaki devrenin yapsn karlatrnz. Bu devrede de izolasyon ilemi yaplm olduunu grnz. G anahtar kapatldnda optokplr enfraruj diyodu k yayar ve hemen karsndaki fototransistr srer. letime geen fototransistr tetikleyerek lambay altrr. Soru: Yukardaki devrede G anahtarn kullanmadan tristr nasl tetikleyebilirsiniz? Cevap: Optokplrn 6 nulu aya optokplrn botaki beyz ucudur. Bu uca bir diren zerinden (+) gerilim uygulamak yeterli olacaktr. 1.2.1.5. Tristrn AnotKatot Arasna Yksek Gerilim Uygulamak ile Tetikleme Tristrn geyt ucu bota iken, anot katot aras gerilimin artrlmasyla iletim salanr. Tavsiye edilen bir uygulama deildir. nk tristrlerin dayanma gerilimlerinden daha yksek gerilim uygulamak sakncal olabilir. 1.2.1.6. Yksek Scaklk ile Tetikleme Tristrn scakl artrlrsa, anot-katot arasnn iletkenlii salanabilir. Uygulamada tercih edilmez.
Yukardaki devrede G anahtaryla tetiklenen tristr, seri bal A anahtarn veya paralel bal D anahtarn kapatarak kesime getirebilirsiniz. Soru: Seri bal A veya paralel bal D anahtarlarn kapatrsanz tristr neden kesime gider? Cevap: ki anahtarda tristrn anot gerilimini sfr yapt iin yaltkan olmaktan kurtulamaz.
Yandaki devrede C1 kondansatr tristr durdurmaktadr. Durdurma anahtarna S basldnda C1 kondansatr, tristrn anoduna ters bir gerilim uygulayarak onu pasif 8
duruma sokar. Bu ynteme kapasitif anahtarla durdurma yntemi denir. Soru: Yukardaki devrede, C1 kondansatr arj gerilimini nasl salamaktadr? Cevap: S anahtar ak durumda iken R3 direnci zerinden salamaktadr.
N tipi ve P tipi UJT transistrlerin sembollerini yukarda gryorsunuz. rnek olarak N2646 UJT transistrnn alt grn verilmitir. UJT nasl alr: EmiterB1 arasna uygulanan gerilimin belli bir deeri, aamasyla iletime geen ve B1 B2 arasndan akm aktan, yar iletken bir devre elemandr.
UJT ile yaplan gevemeli osilatrlere rnek olarak yukardaki devre incelenebilir. Burada C kondansatr, R3 ve P1 direnleri zerinden arj olmaya balar. Kondansatr ularndaki arj gerilimi, UJTnin EB1 eklemi krlma deerine ulat ana kadar srer. UJTnin EB1 aras, dolaysyla B1B2 aras iletime geer ve kondansatr derhal dearj olur, olay baa dner, ilem tekrarlanr. B1 ve B2 ularndan ine eklinde darbeler alnr ve ilgili dier devrelerde kullanlr. Soru: Devrede osilatr frekansn belirleyen elemanlar hangileridir? Cevap:R3P1C elemanlardr. Kondansatrn dolma boalma zamann belirler.
10
Osilaskopta stteki dalga ekli UJTnin emiterindeki kondansatrn arj-dearj erisini, alttaki ine eklindeki darbeler ise UJTnin B1 ayandaki k darbeleri olup tristr tetiklerler. S anahtar kapatlnca C1 kondansatr arj olmaya balar. Bu arj gerilimi UJTnin iletim gerilimine ulat an, UJT aniden iletime geer. R3 zerinde oluan ine eklindeki darbeler tristr tetikler. Tristr, AC 220 voltta alan lambay altrr. (P) potansiyometresi kondansatrn dolma, boalma (arj ve dearj) sresini ayarlar. Buna bal olarak tristrn iletimde kalma sresi deiir, dolaysyla lambann parlakln ayarlam olursunuz. Tetikleme olduu srece yk olarak kullanlan lamba etrafna k saacaktr.
11
Yukardaki devrede AC 12 Voltta alan bir lambann tristrle altrlabilmesi iin G anahtarn kapatmanz gerekir. R direnci zerinden gelen AC gerilimin pozitif alternanslar D diyodu tarafndan geirilerek tristrn tetiklenmesini salayabilirsiniz. Neden diyot kullanld? Sorusuna cevap ararsanz, tristrlerin pozitif gerilimlerle tetiklendiini hatrlamanz yeterli olacaktr. Burada tetikleme akm, diren, anahtar, diyot zerinden geerken, yk akm ise lamba, tiristr ve AC kaynak zerinden geecektir.
Yukardaki devrede, tristr DC 12 Volt ile beslenmekte ve yk olarak LED diyot kullanlmaktadr. Tetikleme gerilimi, R1 ve R2 gerilim blc direnlerle salanmtr. G anahtarn bir kez kapatp amanz yeterli olacaktr. Tristr tetiklenecek, LED etrafna k verecektir. Ancak A anahtarnn kapal olmas koulunu unutmaynz. LEDin k vermesini istemediinizde ise A anahtarn amanz ve tristr kesime getirmeniz yeterli olacaktr.
12
neriler
Tristrn belirleyiniz. gcn
Tristrn belirleyiniz.
eidini
Kataloglar inceleyiniz.
Tristrn belirleyiniz.
gcn
Tristrn belirleyiniz.
eidini
Kataloglar inceleyiniz.
13
nce A anahtarn, arkasndan S anahtarn kapatarak LED diyotun tristr tarafndan srldn ve altn gzleyiniz. G anahtarn atnzda, LEDin almasnn devam ettiini gzleyiniz. A anahtarn atnzda ise LEDin sndn greceksiniz. Bir sonraki sayfada verilen, kendinizi deerlendirme testini yapnz. Elde ettiiniz sonular arkadalarnzla tartarak, deerlendirme testi sonular ile birlikte retmeninize rapor ediniz. Kullandnz ara, gere ve malzemeleri iade ediniz.
14
2. 3. 4. 5.
6.
7.
8.
9.
10. 11.
12.
13.
Tristrn anotkatot ular arasna balanan paralel anahtara baslrsa. . . . . . . . . . . . . . . . olur. letimdeki bir tristrn, anot-katot i direni ok. . . . . . . . . . . . . . . . . . olur. 15
14.
UJT transistr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iin kullanlr. UJT ile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tetiklenebilir. UJTnin k darbeleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . eklindedir. UJTnin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ular bulunur. UJT ile yaplan darbe osilatrnde, emiter aya. . . . . . . . . . . . . . . . . . iin kullanlr. UJTli osilatrle . . . . . . . . . . . . . . . . saydrlabilir.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek, aratrarak, retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz.
16
Start
Stop
+ DC motor ular -
17
DEERLENDRME LTLER 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Faaliyet iin ortam hazrladnz m? Eleman listesini kardnz m? Katalog incelemesi yaptnz m? Elemanlar eksiksiz temin edebildiniz mi? l aletlerini temin edebildiniz mi? Elemanlarn salamlk kontroln yaptnz m? UJT ile tristr tetikleyebildiniz mi? Tristr AC akmda tetikleyebildiniz mi? Tristr DC akmda tetikleyebildiniz mi? SONU
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.
18
ARATIRMA
Diyaklarn zelliklerini, katalog bilgilerini, kullanm alanlarn aratrnz. Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.
2. DYAK
2.1. Diyakn Yaps, almas
Sembol
Uygulamada Diyak
ki ulu bir tetikleme elemandr. ki ynde akm geirir. Tetikleme ucu olmayan iki tristrden olumutur.
2.2. zellikleri
Diyak, bir sinyali (akm) belli bir seviyeye kadar (her diyakn belli bir geirme gerilimi vardr) geirmez. Daha ak bir ifade kullanrsak: Ularna uygulanan gerilim 20 45 Volt arasnda olduunda iletken hale geer.
19
Cevap: rnein triyakn tetiklenmesinde diyak kullanrsanz, diyakn ateleme gerilimine ulalmadan triyak rahatsz edilmeyecektir.
Diyak AVO metre ile yukardaki gibi lmeye alnz. Her iki ynde yksek diren leceksiniz. Eer bu sonuca vardysanz, diyak salamdr diyebilirsiniz.
20
ift nl osilaskopta, stteki testere dii dalga, kondansatrn arj dearj sonucu elde edilirken, altta diyakn oluturduu darbeler grlyor. Yukarda sizin iin ideal bir devre grlyor. Yukardaki devreye DC ya da AC gerilim uygulanabilir.(S) anahtarn kapattnzda C1 kondansatr potansiyometre zerinden dolmaya balar. arj gerilimi yaklak olarak 25 50 volt arasna ulatnda diyak iletime geer, ularnda bir gerilim oluur. C1 kondansatr bu anda hemen dearj olur ve diyak tekrar kesime gider, olay baa dner, ilemler bylece devam eder. Bylelikle ktan istenen darbeler alnm olur. Diyak kndaki sinyalleri osilaskopta izleyiniz.
21
neriler
Srlecek triyaka gre diyakn gerilim deerini belirleyiniz. Srlecek triyaka gre diyakn akm deerini belirleyiniz. Diyakn eidini belirleyiniz. Kataloglar inceleyiniz. Uygun diyak tespit ediniz.
22
3. Diyak hangi gerilim deerlerinde iletime geer? A) 2 ile 5 B) 5 ile 10 C) 10 ile 15 D) 20 ile 45
4. AVO metrenin Ohm () kademesinde diyak ularnda ne kadarlk bir diren deeri llr? A) 10 5. Diyak hangi eleman tetikler? A) Direnci B) Transistr C) Tristr D) LED diyodu B) 1K C) 80K D) 1.5M
6. Diyaka uygulanan gerilimi krlma gerilimine kadar artrrsanz ne olur? A) Diyak iletime geer. B) Diyak delinir. C) Diyak yanar. D) Deiiklik olmaz.
7. Diyak ularndaki gerilim hangi gerilim deerinin altna derse yaltkan olur? A) 60V B) 5V C) 25V D) 10V
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete tamamlayabilirsiniz. dnerek, aratrarak, retmeninizden yardm alarak
23
DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 Faaliyet iin ortam hazrladnz m? Eleman listesini kardnz m? Katalog incelemesi yaptnz m? Elemanlar eksiksiz temin edebildiniz mi? l aletlerini temin edebildiniz mi? Elemanlarn salamlk kontroln yaptnz m? Diyakl darbe osilatrn yaptnz m? Osilaskopta dalga ekillerini alabildiniz mi? SONU
Evet
Hayr
24
ARATIRMA
Triyaklar, nerelerde, niin ve nasl kullanldklarn aratrnz. Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.
3. TRYAK
3.1. Triyakn Yaps ve almas
Triyak tanmak isteyen renciler, aadaki notlar okumadan, isterseniz hemen stteki triyak sembol ve eitlerine bir gz atnz ve u anda hangi eleman reneceinizi somut olarak grnz. ki ynde akm geiren g kontrol elemanlarna triyak denir. Triyak, iki tristrn ters paralel balanmasyla olumutur. Triyakn A1(Anot 1), A2(Anot 2) ve G(Tetikleme) ular bulunur. Geyt ucu, A1 ve A2 arasndan geen akm denetler. Yk genelde A2 ucuna balanr.
3.2. zellikleri
Triyaklar, DC ve AC gerilimde alr. DCde alrken G ucu bir kez tetiklendiinde A1A2 aras srekli iletimde kalr. AC de alrken ise G ucu tetiklendii srece A1A2 aras iletken olur. 25
Triyaklar hem pozitif hem de negatif gerilimlerle tetiklenebilir. Triyaklar, AC gerilimle beslenen devrelerde kullanlrken G ucuna balanan tetikleme elemanlaryla tetiklenme as daha iyi ayarlanabilir. Bu sayede A1A2 arasndan geen akm kontrol edilerek alcnn istenen gte almas salanabilir. Soru: Triyak ile tristr arasnda hangi benzerlik vardr? Cevap: kisi de DC gerilimde tetiklendiinde srekli iletimde kalr.
lme gerekli!
okuyunuz. Problar ters eviriniz, tekrar diren deerini okuyunuz. Bu iki deer arasnda ok kk bir deer fark vardr. Kk diren okunduunda AVO metrenin siyah probunun bal olduu u G (Geyt), krmz probun bal bulunduu u ise A1 (Anot1) dir. Geri kalan dier u ise A2 ( Anot2) dir.
Yukardaki devreyle AC seri motorlarn devir ayar yaplabilir. Kondansatrn dolma zamann potansiyometre ile deitirebilirsiniz. Kondansatrn dolma zaman deitiinden triyakn tetiklenme anda deiir. Bu motordan geen akm ayarlayarak hz deitirir. Triyakn parazit sinyallerden etkilenmemesi iin iki adet filtre kullanlmtr. Triyaka bal RC filtresi yksek frekansl sinyalleri kendi zerinden geirerek triyakn etkilenmesini engeller. Motora seri balanan bobin, yksek frekansl sinyalleri zerinden geirmeyerek bastrr. Motorun dnme hz sizin elinizdedir.
27
Ayar
Potansiyometre
Priz 220V
YK
LAMBA
Devre uygulamas
28
Yukardaki devrede lambann parlakl P potansiyometresiyle ayarlanabilir. Potansiyometrenin deeri minimum iken kondansatr arj olur. Kondansatr ularndaki gerilim, diyak ateleme gerilimi deerine ulat zaman diyak iletken olur ve kondansatr diyak zerinden dearj olur. Dolaysyla triyak tetiklenerek lambann en parlak ekilde yanmas salanr. Potansiyometrenin deeri maksimum iken kondansatrn arj olma sresi uzar. Dolaysyla triyak tetiklenmediinden lamba snktr. Devrede yk olarak lambadan baka, motor vb. amalar kullanlabilir. Triyak zerinden geen akm, tetikleme gerilimine baldr.
29
neriler
Triyakn belirleyiniz. gcn
Triyakn belirleyiniz.
eidini
Kataloglar inceleyiniz.
30
11.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek, aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz.
32
ekil 3.6: Devre emas Not: Uygulama sorusunun deerlendirilmesinde de yukardaki izelgede verilen kriterler uygulanacaktr.
Uygulamal almalarda deerlendirme ltleri Yaplan ilem Devre elemanlarnn tespiti ve lm Devre montajnn board veya bask devre zerine yapl Devrenin istenen ekilde almas alma disiplini Zaman TOPLAM Puanlama 25 20 30 15 10 Verilen puan
33
Evet
Hayr
34
AMA
Kuadrakn yapsn, zelliklerini bilecek; analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte kuadrak seebilecek ve AC akmda kuadrakl uygulama devreleri yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Kuadraklar nerelerde, niin ve nasl kullanlm, aratrnz. letmelerde, sanal ortamlarda, okullarda, binalarda ve bilgi toplayacanz her yerde aratrma yapabilirsiniz. Topladnz bilgileri rapor haline getiriniz. Hazrladnz raporu snf ortamnda sununuz.
4. KUADRAK
4.1. Kuadrakn Yaps ve almas
35
Kuadrak tanmak isteyen renciler, aadaki notlar okumadan isterseniz hemen stteki triyak sembol ve eitlerine bir gz atnz ve u anda hangi eleman reneceinizi somut olarak grnz. Diyak ve triyakn bir gvde ierisinde birletirilmesiyle yaplm g kontrol elemanlardr. Devre retiminde kuadrak kullanm montaj kolayl salar, devrede ayrca diyak kullanlmaz.
4.2. zellikleri
nemli bir ayrnt: Geyt tetikleme gerilim seviyesi, normal triyaklardan daha yksektir. Soru: Triyak ile kuadrak arasndaki fark nedir? Cevap: Kuadrak triyaklara gre daha yksek tetikleme (geyt) gerilimine ihtiya duyar.
LDR
Lamba k verir
36
Evinizde akam olduunda oturma odanzdaki lambann otomatik olarak yanmasn istiyorsanz, yanda verilen devre iinizi grecektir.
nemli bir ayrnt: Uygulamada LDR ile lamba yerleri belirlenirken, lambalarn birbirilerini grmemelerine dikkat edilmelidir. O ekilde yerletirme yaplmaldr. Yukardaki devrede, kuadrakn tetiklenmesi ve iletime gemesi, LDR ile kontrol edilmitir. lk olarak LDR devreden karlr ve P potansiyometresiyle kuadrakn ateleme gerilimi ayarlanr. Kuadrak tetiklenerek ykten akm gemesi salanr. Daha sonra LDR devreye balanarak, devre almaya hazr hale getirilir. LDR zerinde k varken direnci minimumdur. Geyt giri ucundaki ateleme gerilimi 1.2K ve LDR ile dk tutulur. Kuadrak atelenemez ve dolaysyla iletken olamaz. LDR zerindeki k kalktnda, direnci maksimum olur. Kuadrakn ateleme gerilimi artar ve atelenir. Kuadrak iletken olur, ykten akm gemesi salanr. Lamba ile LDRnin birbirini grmemesi gerekir. Sokak lambalar bu ekilde kontrol edilebilir. Soru: Uygulamada LDR ile lamba birbirini neden grmemelidir? Cevap: Lambann almas, LDRnin karanlkta olmasyla mmkndr. Lambadan gelen n LDRyi etkilememesi gerekir. nk LDR k aldnda, lambann snmesi ilkesi vardr. Devrenin almasnda kararszlk oluur.
37
neriler
Kuadrakn belirleyiniz. gcn
Kuadrakn belirleyiniz.
eidini
Kataloglar inceleyiniz.
Uygun ediniz.
kuadrak
tespit
38
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete tekrar dnerek, aratrarak, retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz
39
UYGULAMA SORUSU
Kuadrak kullanarak lambalarn dnml karartlma uygulamasnn gerekletirilmesi. Devre montaj bask devre zerine yaplacak, kutu ierisine alnacak ve darda sadece ayar potansiyometresi, lambalar ve enerji giri ular braklacak.
40
Ayar pot.metresi
Kontrol devresi
ekil 4.4:
41
Evet
Hayr
42
2. Tristrn tetikleme ucu aadakilerden hangisidir? A) Katot B) Geyt C) Anot D) Emiter 3. Aadakilerden hangisi UJTnin ayaklarndan biridir? A) Emiter B) Kollektr C) Anot D) Katot 4. Diyaklar aadaki hangi eleman tetikler? A) Role B) UJT C) Transistr 5. Aadakilerden hangisi tiryakn ularndandr? A) A2 B) Katot C) Emiter 6. Triyaklar hangi utan tetiklenir? A) A1 B) A2
D) Triyak
D) Beyz
C) Katot
D) Geyt
7. Tristrlerde yk..zerine balanr. 8. Salam tristrde anot katot aras..diren llr. 9. UJT transistr..osilatr olarak kullanlr. 10. Diyaklar. ynde akm geiren tetikleme elemanlardr. 11. Diyak ile yaplan darbe reteci k dalga ekli..grlebilir. 12. Diyaklartetikleme elemanlardr. 13. Triyaklar.ynde tetiklenebilir. 14. Kuadrak, triyaktan daha gerilimde tetiklenir. 15. Kuadrak iinde..............kullanlmtr. Not: Her soru 5 puan, sre 40 dakikadr. Anahtarlama ve tetikleme elemanlarn tanyp lm ve kontrollerini AVO metre ile yapabiliyorsanz, katalog bilgilerine gre bu elemanlar seip ilgili devrelerde kullanabiliyorsanz (uygulanabilir devreler kurabiliyorsanz) bu modl baardnz demektir. 43
44
45
46
KAYNAKA KAYNAKA
BULUT Sebahattin, End. Elektronik Ders Notlar. Akaabat PL. Megep Tantm Modul Kitap. ZDEMR Ali, End. Elektronik Eitim CD leri. ASLAN Muzaffer, Elektronik Devre Uygulamalar ( 1-2-3), 1999. DUTAR Celal, End. Elektronik, zden Ofset, zmir. Tubitak Popler Bilim Kitaplar, Haziran 2000. Deney Ve Uygulamalar, Akaabat PL Elektronik blm.
47