TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1473

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 786

TRK DL
Yazarlar
Prof.Dr. Aysu ATA (nite 1)
Prof.Dr. Mustafa CANPOLAT (nite 2)
Prof.Dr. Doan AKSAN (nite 3)
Nesrin BARAZ (nite 4-7)
Okt. Necip HATPOLU (nite 8-9)
Prof.Dr. Cahit KAVCAR (nite 10)
Emin ZDEMR (nite 11, 14)
Prof.Dr. Olcay NERTOY (nite 12-13)
Prof.Dr. Gnl KIRCAAL FTAR (nite 15)
Yard.Do.Dr. Hlya PLANCI - Okt. Serap CAVKAYTAR (nite 16)

Editr
Yard.Do.Dr. Hlya PLANCI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2003 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yard.Do.Dr. Cengiz Hakan Aydn
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. T. Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Televizyon Programlar Yneticisi
Prof.Dr. Dursun Gkda
Dil ve Yazm Danmanlar
Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc
Okt. Sebahat Yaar
Okt. Kevser Candemir
lme Deerlendirme Sorumlular
r.Gr. ennur Arslan
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. T. Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trk Dili
ISBN
975 - 06 - 0205 - 6

2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 180.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Eyll 2004

iii

indekiler

indekiler
Sunu ............................................................................................................
Kullanm Klavuzu .......................................................................................

xi
xii

Dil ..............................................................................................

DL .................................................................................................................
Dilin zellikleri .............................................................................................
Dillerin Douu .............................................................................................
Yansma Kuram .....................................................................................
nlem Kuram ........................................................................................
Kuram .................................................................................................
Gne-Dil Kuram ..................................................................................
YERYZNDEK DLLER .............................................................................
Yap Bakmndan Diller ................................................................................
Yalnlayan Diller .....................................................................................
Balantl ve Kaynatran Diller .............................................................
Bkml Diller .......................................................................................
Kaynak Bakmndan Diller ...........................................................................
Hint-Avrupa (ndogermen) Dilleri .........................................................
Ural-Altay Dilleri .....................................................................................
Hami-Sami Dilleri ...................................................................................
in-Tibet Dilleri ......................................................................................
Kafkas Dilleri ..........................................................................................
Batu Dilleri ..............................................................................................
DLN TRLER .............................................................................................
Anadili ...........................................................................................................
Ortak Dil .......................................................................................................
Konuma Dili - Yaz Dili .......................................................................
Lehe - ive - Az ........................................................................................
zel Diller .....................................................................................................
Argo .........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................

2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
7
8
8
9
9
10
11
12
12
13

Trk Dili ................................................................................... 15

TRK DL ....................................................................................................
BALICA TRK LEHELER .........................................................................
uva Trkesi .............................................................................................
Saha (Yakut) Trkesi ..................................................................................
Hala Trkesi...............................................................................................
Gney-bat (Ouz) Grubu Trk Leheleri ...................................................
Gagauz Trkesi......................................................................................
Trkmen Trkesi....................................................................................
Azerbeycan Trkesi ..............................................................................

16
17
19
19
19
19
19
20
20

NTE 1

NTE 2

iv

indekiler

Trkiye Trkesi .....................................................................................

Gney-dou (Uygur) Grubu Trk Leheleri ...............................................
zbek Trkesi......................................................................................
Yeni Uygur Trkesi...............................................................................
Azerbeycan Trkesi ..............................................................................
Kuzey-bat (Kpak) Grubu Trk Leheleri .................................................
Kazak Trkesi........................................................................................
Tatar (Kazan) Trkesi............................................................................
Bakrt Trkesi ......................................................................................
Nogay Trkesi........................................................................................
Karaay-Balkar, Kumuk Trkeleri.......................................................
Karay Trkesi .......................................................................................
Krgz Trkesi ........................................................................................
Kuzey-dou Grubu Trk Leheleri ..............................................................
Tuva-Karagas Trkesi............................................................................
Hakas Trkesi .......................................................................................
ANADOLU AIZLARI ...................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 3

Trkenin Zenginlii ve Szvarlnn Gc ........................ 29

BR DLN GC VE SZVARLII .............................................................
Szck Says .................................................................................................
EN ESK DNEMLERNDEN BUGNE TRKENN ZENGNL ..........
Tretme Gc ...............................................................................................
Azlarn Zenginlii ......................................................................................
kilemeler ......................................................................................................
Zengin Deyim Varlmz .............................................................................
Ataszlerimizin Zenginlii ve Gc ............................................................
eitli Anlatm Yollar ..................................................................................
liki Szlerinin Zenginlii ............................................................................
SZDZMNN ESNEKL .........................................................................
TRKENN SZVARLIINDAK YABANCILAMA ..................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 4

20
21
21
21
21
21
21
22
22
22
22
22
22
23
23
23
23
25
26
27
28
28

30
31
32
34
38
39
40
42
44
45
45
46
48
49
50
51
51

Anlatm Birimleri-I: Szckler ............................................... 53

SZCKLERN YAPI ZELLKLER .............................................................
Basit Yapl Szckler ...................................................................................
Tremi Yapl Szckler .............................................................................
Bileik Yapl Szckler ................................................................................
SZCKLERN TR ZELLKLER ..............................................................
Baml, Bamsz Szckler ........................................................................
Ad Soylu Szckler, Eylemler ......................................................................

54
54
54
57
58
60
61

indekiler

Szcn Cmledeki Konumu ....................................................................

Niteleyici Szckler ......................................................................................
Szcklerin Cmlede e Olular .............................................................
Szcklerde Erillik, Diilik ...........................................................................
Szcklerin beklemesi .............................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

62
62
63
63
63
64
65
66
67
67

Anlatm Birimleri-II: Cmleler .............................................. 69

CMLELER .....................................................................................................
Cmlelerin Genel zellikleri .......................................................................
Cmlede Anlam zellikleri ..........................................................................
Cmlenin Yap zellikleri ............................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

Yazm Kurallar ........................................................................ 87

YAZI VE YAZIM ...........................................................................................
YAZIM LKELER ...........................................................................................
TEMEL YAZIM KURALLARI ..........................................................................
Byk Harflerin Kullanl ...........................................................................
Kesme aretinin () Kullanl .....................................................................
Dzeltme aretinin () Kullanl ................................................................
Saylarn Yazyla Gsterilmesi ......................................................................
Bileik Szcklerin Yazm ...........................................................................
Yabanc Szcklerin Yazm ........................................................................
-de Eki le de Balacnn Yazm ...........................................................
-ki Eki le ki Balacnn Yazm .............................................................
mi Soru Edatnn Yazm ...........................................................................
ile Balacnn Yazm ................................................................................
Ekeylemlerin Yazm .....................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 6

88
89
90
90
93
94
95
95
96
97
98
99
99
99
101
102
103
104
104

Noktalama aretleri ............................................................... 105

NOKTALAMA ARETLERNN NEM .......................................................
EDEBYATIMIZDA NOKTALAMA ARETLER ...........................................
TEMEL NOKTALAMA ARETLER ...............................................................
Nokta (.) ........................................................................................................
Virgl (,) ........................................................................................................
Noktal Virgl (;) ...........................................................................................

NTE 5

70
70
74
78
82
83
84
85
85

106
107
108
108
108
109

NTE 7

vi

indekiler

ki Nokta (:) ..................................................................................................

Nokta (...) ................................................................................................
Soru areti (?) ...............................................................................................
nlem areti (!) ............................................................................................
Ksa izgi (-) .................................................................................................
Uzun izgi () ...............................................................................................
Trnak areti () ..........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 8

Anlatm Bozukluklar-I: (Szck Yanllar) ......................... 121

ANLATIM .......................................................................................................
Anlatm Aamalar ..................................................................................
SZCK YANLILARI ..................................................................................
Yaplar Yanl Olan Szckler ....................................................................
Birbirleriyle Kartrlan Szckler ...............................................................
Yanl Anlamda Kullanlan Szckler .........................................................
Gereksiz Szckler .......................................................................................
Tekrarlar ........................................................................................................
Gereksiz Yardmc Eylemler .........................................................................
elien Szler ...............................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 9

122
122
123
123
125
127
128
130
131
131
133
134
135
136
136

Anlatm Bozukluklar-II: Cmle Yanllar ............................ 137

CMLE YANLILARI .....................................................................................
CMLELERLE LGL ANLATIM BOZUKLUKLARI ......................................
Mantk Yanllar ...........................................................................................
eviriyi Andran Szler .................................................................................
Cmle eleriyle lgili Yanllar ..................................................................
Tamlama Yanllar .................................................................................
zne Yanllar .......................................................................................
Tmle Yanllar ....................................................................................
Yklem Yanllar ...................................................................................
Yanl Yerde Bulunan eler ...............................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 10

110
111
111
112
112
113
113
116
117
118
119
119

138
138
138
139
140
140
140
141
141
142
144
145
146
147
147

Anlayarak Okuma .................................................................. 149

OKUMA VE ANLAMA ................................................................................... 150
Okumann Nitelii ........................................................................................ 150

Sunu

Neden Okuruz? .............................................................................................

Okuma Yntemleri .......................................................................................
Okuma Trleri ..............................................................................................
Sesli Okuma.............................................................................................
Sessiz Okuma ........................................................................................
Yksek Sesle iir Okuma (nat)............................................................
Metin Trleri .................................................................................................
retici Metinler ....................................................................................
Edebi Metinler ........................................................................................
Okuma Etkinlikleri .......................................................................................
Anlamann Nitelii ........................................................................................
Anlayarak Okuma Nasl Olmal? ...........................................................
Anlayarak Okuma Davranlar ..............................................................
Kavrama Nasl Olur? ...............................................................................
Deerlendirme ........................................................................................
Anlama Etkinlikleri .................................................................................
OKUMA METNLER VE UYGULAMA..........................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................
Yant Anahtar ................................................................................................

151
151
151
151
152
152
152
152
152
152
153
153
154
154
155
156
156
168
169
170
171
171

Yazl Anlatm Bilgileri ............................................................ 173

YAZMA GEREKSNM ..................................................................................
Kiisel Zorunluluk .........................................................................................
Toplumsal Zorunluluk ..................................................................................
Urasal Zorunluluk ......................................................................................
YAZMANIN K ANA BM ........................................................................
YAZMADAN NCE .......................................................................................
Konumuzu Seme ve Snflandrma .............................................................
Amacmz Belirleme .....................................................................................
Syleyeceklerimizi Saptama ..........................................................................
Yaznn skeletini Oluturma ........................................................................
YAZARKEN ....................................................................................................
Nasl Bir Giri? ................................................................................................
Betimlemelerden Yararlanma .................................................................
Bir Alntyla Girme ..................................................................................
Bir ykclkten Yararlanma ...............................................................
Syleneceklerin Gelitirilmesi .......................................................................
Paragraflandrma .....................................................................................
Dnceyi Ama ve Gelitirme Yollar ........................................................
Tanmlama ...............................................................................................
rnekleme ...............................................................................................
Karlatrma ............................................................................................
Tank Gsterme ......................................................................................
Nesnesel Verilerden Yararlanma ...........................................................
UYGUN TERM YA DA SZCN SELMES ........................................
Terimler ..........................................................................................................
Eski ve Yeni Szckler .................................................................................

vii

174
174
174
174
175
176
176
176
176
177
177
177
178
179
179
180
180
181
181
182
182
182
183
184
184
184

NTE 11

viii

indekiler

Genel ve zel Anlaml Szckler ................................................................

E ve Yakn Anlaml Szckler ....................................................................
YAZDIKTAN SONRA YAPILACAKLAR .........................................................
Biim Ynnden ...........................................................................................
Yazm Kurallar ve Noktalama Ynnden ...................................................
Konu ve erik Ynnden ............................................................................
Dil ve Anlatm Ynnden .............................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................
Yant Anahtar ................................................................................................

NTE 12

Anlat Trleri-I ......................................................................... 191

ANLATI ..........................................................................................................
ANLATI TRLER ..........................................................................................
YK ............................................................................................................
ROMAN .........................................................................................................
R ................................................................................................................
Lirik iir (li iir) ....................................................................................
Pastoral (Kr iir) .....................................................................................
Didaktik iir (retici iir) .....................................................................
Epik iir (Pastoral iir) ............................................................................
TYATRO .......................................................................................................
MAKALE ........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 13

192
192
192
193
195
196
196
196
196
197
203
206
207
208
209
209

Anlat Trleri-II ........................................................................211

ANLATI TRLER ...........................................................................................
Eletiri .............................................................................................................
Mektup ...........................................................................................................
Deneme ..........................................................................................................
Gezi Yazlar ..................................................................................................
An ..................................................................................................................
Gnlk (Gnce) ............................................................................................
Fkra ...............................................................................................................
Rportaj (Grme) .......................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

NTE 14

184
185
186
186
186
186
186
187
188
189
190
190

212
212
213
216
217
219
219
220
220
222
223
224
225
225

Anlat Trleri-III .......................................................................227

YAZIMALAR ................................................................................................. 228
zel Yazmalar ............................................................................................. 228

ix

indekiler

Mektup ..................................................................................................... 228

Not ........................................................................................................... 228
Davetiye ................................................................................................... 228
Kutlama Yazlar ve Kartlar .................................................................... 229
Telgraf ...................................................................................................... 229
zel Yazmalarda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar .............................. 230
Resmi Yazmalar ........................................................................................... 230
Resmi Yazmalarda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ....................... 230
Dileke ..................................................................................................... 231
zgemi ................................................................................................. 233
Rapor ....................................................................................................... 234
Karar ........................................................................................................ 234
Tutanak .................................................................................................... 235
Belgegeer (Faks) .......................................................................................... 235
Elmek (E-mail) ............................................................................................... 236
zet ............................................................................................................... 237
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 238
Yaamn inden ........................................................................................... 239
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................. 240
Yant Anahtar ............................................................................................... 240

Bilimsel Aratrma Raporu Hazrlama ..................................241

BLMSEL ARATIRMA RAPORU HAZIRLAMA ............................................
FEN BLMLER, SOSYAL BLMLER AYRIMI ...............................................
ARATIRMA RAPORLARININ BLMLER ..................................................
n Sayfalar ....................................................................................................
Ana Blm .....................................................................................................
YAZIM KURALLARI .......................................................................................
Biim ..............................................................................................................
Kaynak Gsterme ..........................................................................................
Aratrma Raporlarnda Kaynaka Yazm .............................................
Tablo ve ekil Oluturulmas ........................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..................................................................................
Yant Anahtar ...............................................................................................

Szl Anlatm - Konuma ....................................................... 255

KONUMANIN TANIMI VE KAPSAMI .........................................................
KONUMANIN NEM .................................................................................
KONUMA VE YAZILI ANLATIM ARASINDAK FARKLAR ........................
KONUMAYI OLUTURAN ETMENLER .......................................................
Ses ..................................................................................................................
itilebilirlik ..............................................................................................
Aklclk ....................................................................................................
Anlamllk ................................................................................................
Esneklik ...................................................................................................
Aklk ......................................................................................................
Tn ...........................................................................................................

NTE 15

242
242
243
243
244
247
247
247
248
249
251
252
253
254
254

256
257
258
258
259
259
259
259
260
260
260

NTE 16

indekiler

Boumlama (Syleyi) ................................................................................... 260

Konuma Dinamii ......................................................................................... 261
Sz Daarc .................................................................................................. 261
Biem .............................................................................................................. 261
GZEL, ETKL VE DORU KONUMANIN LKELER ............................... 261
KONUMA YANLILARI ................................................................................ 263
TRKENN SYLEY ZELLKLER .......................................................... 265
KONUMA TRLER ...................................................................................... 272
Hazrlksz Konumalar .................................................................................. 272
Sylei ....................................................................................................... 272
Tanma - Tartma .................................................................................. 273
Telefonla Konuma .................................................................................. 273
Grme ................................................................................................... 274
Hazrlkl Konumalar .................................................................................... 274
Tek Kiilik Konumalar ........................................................................... 275
Kme Konumalar .................................................................................. 275
TOPLULUK KARISINDA KONUMA ........................................................... 276
zet ............................................................................................................... 277
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 278
Yaamn inden ........................................................................................... 279
Yararlanlan Kaynaklar .................................................................................. 279
Yant Anahtar ................................................................................................ 279

Szlk ................................................................................... 280

Dizin ...................................................................................... 282

Sunu

Sunu
Sevgili Arkadalar,
nsan bireysel ve toplumsal bir varlk olarak btnleyen anadili, insan insan
yapan duygu ve dnce geliiminin de tamamlaycsdr. Anadili eitimi, bireyin
ileride ynlenecei meslek daln derinlemesine anlayp renmesine yardmc
olan; insan ilikilerini salkl dzenleyebilecek noktaya gelmesinde temel oluturan bir raklk dnemi olarak kabul edilir. Bu nedenlerle, btn dnyada anadili eitimi, dersinin snrlarn aan bir eitim olarak kabul edilmekte ve gelimi
dnya lkelerinde anadili eitiminin nemi tartma konusu bile edilmemektedir.
Dnyann bugnk yaps iinde ada toplum; sorunlarn zebilen, bilinli bireyler ister. Eitimin balca ilevi bireyi bu kiilikle yetitirmek, yetkin bir kiilik iin izleyecei yolu, olanaklar gstermektir. Byle bir kiiliin gerektirdii
bamsz dnme, doru anlama, iyi anlatma, nesnel davranma yetenekleri dorudan anadiline bal olarak gelitiinden, bireyin ncelikle anadilinin kendisine
sunduu anlatm olanaklarn kavramas gerekir.
Trk Dili kitabmzn temelinde de; duygu ve dncelerini kendi biemiyle,
doru ve gzel dile getirecek; bilgiyi yk olmaktan kararak boyutlandracak,
kltre dntrecek; dnceyi irdeleyen yaratc anlatma ulaacak bireylerin
hedeflenmesi vardr.
Kitabnz sadece bir ders kitab olarak grmemenizi zellikle neririm. Konular ilerledike greceksiniz ki kitabnzda dille ilgili genel bilgiler; Trkenin doru kullanm; okuma, anlama ve kavrama; Trk ve dnya edebiyat; yazl ve szl anlatm bilgileri gibi aslnda her yetikinin sahip olmas gereken bilgiler yer almaktadr. Bu bilgiler sadece eitim yaamnz boyunca deil; ilerideki alma yaamnzda ve insan ilikilerinizde de sizin iin gerekli olacaktr.
nitelerimizin her biri, alanlarnda baarl olan deerli hocalarmz tarafndan
hazrlanmtr. Beklentimiz, sadece renmeniz deil, aldnz bilgileri srekli
olarak kullanmanzdr.
Baary da paylamak dileiyle...
Editr
Yard.Do.Dr. Hlya PLANCI

xi

xii

Kullanm Klavuzu

endi kendine renme

ilkelerine gre
hazrlanm olan bu kitabn
ilevlerini renmek iin
hazrlanan Kullanm
Klavuzu, konular anlamanzda ve snavlara
hazrlanmanzda sizlere
yarar salayacaktr.

Giri: nitede ilenen konulara ilikin

bilgi veren, konuya balamadan nce
sizi dnmeye iten, gerektiinde konular daha iyi kavrayabilmeniz iin
yapmanz gerekenleri belirten ksa
aklamalardr.

ni
Amalarmz:
teyi tamamladnzda kazanacanz bilgi ve
becerilerdir. Bu kitapta soru
biiminde verilmitir.

Yana kma: Metin iinde yer

alan nemli kavram ve ifadelere ilikin tanm ya da
aklamalardr. nemseminiz gereken noktalar gsterir. Metin iinde yaplan aklamalarn bir tr ok ksa
zeti gibi dnlebilir.

Amalarmz blmnde sralanan yeterliklerin

X
nite iindeki ilgili yerini gsterir.

Anahtar Kavramlar: nitede amlanan temel kavramlardr. nitedeki

nemli noktalara ilikin ipular verir.

AMA

Sra Sizde: lenen konular kavrayp kavramadnz kendi kendinize lmenize

yardmc olmaya amalayan, dnmeye ve uygulamaya ynlendiren sorulardr.

Dikkat: Hatrlatmak,
baz noktalara dikkatinizi ekmek, farkl bir niteye,
kaynaa ya da nite iindeki baka
bir konu balna ynlendirmek
iin gerekli uyarlar ierir.

Dnelim: Anlatlan
konuya ilikin dnmenizi, dncelerinizi belirli
bir konuya younlatrmanz
salamak amacyla sorulan
sorular ya da yapmanz beklenen davranlardr.

Kullanm Klavuzu

zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Yaamn inden:
nitede aktarlan
kuramsal aklamalar ile
gnlk yaammzda karlatmz olaylar arasnda iliki kurmanz salamak iin verilmi haber ve
alntlardr.

Kendimizi Snayalm: nitede ilenen

konular renip renmediinizi kendi
kendinize lmenizi salayacak, bir tr
snava hazrlk testidir. Snavlarda
kabilecek trde sorular ierir.

Yant Anahtar: "Kendimizi Snayalm" blmndeki sorularn cevaplarn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanl cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar etmeniz snavdaki
baarnz artrabilir.

Yararlanlan Kaynaklar: lenen konulara ilikin daha geni bilgi edinmek isteseniz bu
blmde yer alan kaynaklar
inceleyebilirsiniz.

xiii

Dil

nsanlar; duygularn, dncelerini, isteklerini, kararlarn birbirlerine anlatmak iin dil adn verdiimiz doal bir araca ba vururlar. Bugn iletiimin vazgeilmezleri arasnda ilk sray alan tek ara dildir. insanlar, dnceyi bir szgeten geirerek yerine ve zamanna gre ifade etme gc salayan dilleri araclyla anlarlar.
Bu niteyi tamamladmzda dil ve dillerle ilgili bilgiler edinerek, aadaki sorulara yant verebileceiz:
Dil nedir?
Diller nasl domutur?
Yeryznde konuulan diller gruplandrlabilir mi?
Dilin trleri nelerdir?

Anahtar Kavramlar
Dil

Anadil

Dil Kuramlar

Trk Dili

DL

AMA

Dil nedir?

nsanlar ilk nce sessiz dil,

vcut ve yz iaretleri ile
anlamaya alyorlard.
Sonradan fikirler oalp
konular parmakla iaret
edilemez bir hal alnca
yapay birtakm iaretlere
lzum grld ve bunlarn
anlam ortak bir mukavele
ile tayin edildi.
Adam Smith

Dil, insanlar arasnda iletiimi salayan, bilinmeyen zamanlarda ortaya km bir

iaretler sistemi, kendine zg yasalar olan ve bu yasalar erevesinde gelien,
seslerden rl ok ynl sosyal bir kurumdur.
Genel anlamda ise dil; duygu, dnce ve dilekleri anlatmaya yarayan bir iaret sistemidir. Buna gre, be duyunun her birine bal dil sistemleri gelimitir.
Bunlardan kulak dili veya iitme dili yani szl dil, dierlerinden stn gelmi ve
insanlar arasndaki iletiime geni olanaklar salamtr.
Be duyu ile kavranan yani anlamay salayan btn iaretleri inceleyen bilim
dalnn ad semiyoloji veya iaret bilimdir. Dil sistemlerinden en gelimii olan
insan dili ve bundaki iaretler de semiyoloji biliminin kapsam iindedir.

Dilin zellikleri
Bir ulusun gerek yurdu
onun dilidir. Dil ulusal dilei
belirten gl bir varlktr.
Ulusal dil yok olunca ulusal
duygu da ok gemeden
yitirilebilir.
Wilhelm von Humboldt

Dilin zelliklerini yle sralayabiliriz:

Dil kendine zg yasalaryla var olan ve gelien canl bir varlktr. Bu yasalar gramerin konularn oluturan esaslardan ibarettir. Dil yasalar veya kurallar, dille birlikte mevcut olup onun yap zelliklerini ortaya koyar ve geliim ynlerini belirler.
Dil canl bir varlktr. Hibir dil ilk halini korumaz, kendi yasalarna aykr
zorlamalar benimsemez, ancak kendi bnyesine uygun den normal deitirmeleri kabul eder. Yaps, kiilerin ve toplumlarn istedikleri ekilde
deitirilemez.
Dil, insanlarn kendi aralarnda ve toplumla anlamasn salayan doal bir
iletiim aracdr.
Dil, iaretler sistemidir. nsan dilini oluturan iaretler yani sesler belli bir
dizgeye gre dzenlenmi ve boumlanmtr.
Dil, bireylerin stnde sosyal bir kurum olup ulusal kimliin temelidir.
Dil insanlk tarihinin bilinmeyen bir anda, belli bir topluluun ya da topluluklarn arasnda meydana gelmitir.

SIRA SZDE

Daha nce hi kullanmadnz, son zamanlarda kullanmaya baladnz szck ya da kalp halinde cmleler var m? Dilinizde byle bir deiiklik varsa, bunu dilin hangi zellii
ile ilikilendirebilirsiniz?
Yant: Dilinizde grlen bu tr deiiklikler, dilin canl bir varlk olmasyla ilikilidir.

Dillerin Douu

AMA

Diller nasl domutur?

lk insan dilinin hangi yolla olutuu sorusu zerine Eski ada zellikle Hintli,
Yunanl ve Romal bilgelerden gnmze dein pek ok kuram ileri srlmtr:
Dil, Tanrnn insanlara verdii doast bir yetenektir, fonetik bir evrim ve gelii-

nite 1 - Dil

min sonucudur, rastgele ortaya kan insan ruhundan gelen bir yansmadr, yaam
zorunluluklarndan domutur, tarih ncesi kurban ayinlerinin zorlad bir olaydr, maddi kltrn yanksdr...
Bu grler, konuma dilini yaratan kaynan niceliine gre temelde iki grupta toplanmaktadr:
Yeryzndeki dillerin tek kaynaktan ktn savunan tek kkenci gr (monojenist)
Yeryzndeki dillerin ayr ayr kaynaklardan meydana geldiini savunan
ok kkenci gr (polijenist).
Dilin douuyla ilgili belli bal kuramlar unlardr:

Dil, insandaki konuma

yetisinden domutur.
Aristo

nsanlar dilin trl seslerini karmaya sevkeden

doadr; eyann isimlerini
douran ey de ihtiyatr.
Lucretius Carus

Yansma Kuram
Trkiye Trkesindeki miyavlamak, melemek, horlamak, gmbrt, gmbrdemek, inlemek, brmek, brt, takrt, rldamak, atur utur gibi doadaki
sesleri yanstan, taklit eden szckler yeryzndeki btn dillerde bulunmaktadr.
rnein, Trkedeki miyavlamak eylemi benzer ekilde Almancada miauen,
Franszcada miaulerdir.
Yansma Kuramna gre, dilde yansma (onomatope) ad verilen bu zelliin
dilin douunu aydnlatt savunulmu ve btn dil elerinin yansmalardan
olutuu benimsenmitir.

Szler, nesneleri ifade iin

bunlar ses ile taklit eder.
Fakat bu, o nesnelerin ne
seslerini ve ne de renklerinin
aynen taklidi anlamna
gelmez.
Eflatun

nlem Kuram
nsanlarn duygularnn etkisiyle kardklar nlemlerin, eitli kavramlar karlamak zere szcklere dntn ileri sren grtr.

Kuram
nsanlarn bir arada alrken, vcut hareketlerinin dourduu refleks seslenmelerden dilin doduunu savunan kuramdr.

Gne-Dil Kuram
XX. yzyln ilk yarsnda Fransz bilimadam Hilaire de Barenton tarafndan ortaya atlan bu gre gre, btn dinlerin ve uluslarn kknn Smer dini ve Smerler olmas gibi, btn dillerin kayna da Smercedir.
nsanlarn tapt gne, konuma dilinin ilk fonemini oluturduundan kurama bu ad verilmitir. Bu kuram, Atatrkn dil almalarnda da yer ald iin
bu yllarda Trk dilinin Smerce ile ilgisini ortaya koymay hedefleyen almalar
yaplmtr.
Bir baka gre gre de szcklerin sesleri ile karladklar nesneler arasnda
bir ba bulunmaktadr. Baka bir deyile, dildeki szckler, belli kavramlar belli
ses kalplar ile karlayacak biimde meydana gelmilerdir.
Dilin kkeni konusunda daha pek ok gr ileri srlmtr. Bu konu bugn
de aydnla kavuabilmi deildir. Bunun nedeni ise insan dilinin szl olarak ortaya k ile yazl olarak saptanmas arasnda zaman bakmndan tam bir belirsizlik bulunmasdr.
Dilin ya da dillerin olumas konusunda siz ne dnyorsunuz?

Szler, ruhtaki deiikliklerin tasavvurlardr; nasl ki

yaz da ses deiikliklerinin
birer suretidir. Szlerin ifade
ettii ruh deiimleri btn
insanlarda birdir fakat
bunlarn szle ifadesi,
uzlama iidir. Bundan
dolay yaz iaretleri gibi
trl milletler de ayrdr.
Aristo
lk defa sert bir eye isim
verecek olan bir insan,
yumuak deil sert bir ses
bkm (flexion)
kullanmtr.
Paul Regnaud
Kltrle dil arasndaki
ilikilerin ortaya konulmas
almalar zellikle XVIII.
yzyldan bu yana artarak
devam etmektedir. Bugn
dil toplumbilimi adl bilim
dal, dil olaylar ile
toplumsal ilikiler
arasndaki ba, baka bir
deyile, dilin kltr ne
derece yanstt konusu
zerinde durmaktadr.

DNELM

Trk Dili

YERYZNDEK DLLER

AMA

Yeryznde konuulan diller gruplandralabilir mi?

Bugn lehe-dil ayrmnn tam olarak yaplamamasndan ve yeryznn tannmayan yerlerinde ilenmemi, yazya geirilmemi dillerin bulunmasndan dolay
dnya dillerinin kesin saysn vermek mmkn deildir. Bu konuda kaynaklar
2500-5000 arasnda dilin varlndan sz etmektedir.
Yeryzndeki diller genelde iki bakmdan snflandrlmaktadr:
Yap bakmndan (morfoloji)
Kaynak (akrabalk ilikileri) bakmndan (genetik)

Yap Bakmndan Diller

Dillerin yap bakmndan snflandrlmas zellikle Alman dilbilimci August Scnleicherin almalarna dayandrlmaktadr. Buna gre diller, yap yani biim zellikleri bakmndan grupta ele alnmaktadr:

Yalnlayan Diller
Yalnlayan dillerin en bata gelen zellii szcklerin ek almay ve bkme yani yap bakmndan deiiklie uramaydr. Szckler, cmle iinde baka szcklerle birlikte anlam ve grev yklenmektedir. Yalnlayan dillerde, szckler yazda da ayrt edilen tonlama fark ile birden fazla anlam kazandndan vurgu
nemlidir. Bu dillerde szcklerin tamam deil kk bir blm tek hecelidir.
Yalnlayan diller iin en tipik rnek incedir. Vietnam dili, baz Himalaya ve Afrika dilleri, Bask dili, Cava dili de bu grupta deerlendirilen diller arasndadr.

Balantl ve Kaynatran Diller

Balantl diller, szck kklerinin deimeyerek ulanan eklerle yeni anlam ve grev kazand dillerdir. Bu diller iin en tipik rnek Trkedir. rnein, gz: gzc, gz-c-lk, gz-lk, gz-lk-l, gz-lk-, gz-lk--lk, gz-le- mek, gzle-m, gz-le-m-ci, gz-le-m-le-mek, gz-le-n-mek, gz-de, gz-g.
Trke bu yaps ile anlatm olanaklarn zenginletirmi ve yeni szck yaratma gc kazanmtr. Bu zellik, alnt szckler iin de geerli olmutur. rnein, Farsadan dilimize geen yaban szcne getirilen Trke eklerle bu szckten baka kavramlar karlayacak yenileri tretilmitir: yaban-c, yaban-c-lamak, yaban-c-la--mak, yaban-c-la--tr-l-mak.
Balantl yapda olan diller arasnda Trkeden baka ayn dil ailesinde bulunan dier Altay dilleri (Altay dilleri: Moolca, Manu-Tunguz dilleri) ve Ural dilleri (Ural dilleri: Fince, Macarca, Samoyete), kk farkllklarla Japonca, baz Asya
ve Afrika dilleri de yer almaktadr.
Kaynatran diller yap bakmndan balantl dillere benzedii iin ayn grupta
yer almaktadr. Ancak kaynatran dillerde eylem, zellikle ulanan soneklerle cmledeki dier elerin ilevini kendisi yklenebilir. Bu haliyle cmlenin btn bir
szce indirgenebilir. Kaynatran dillerin en tipik rnekleri Amerikan Kzlderililerinin dilleri, Eskimo ve Grc dilleridir.

nite 1 - Dil

Bkml Diller
Bkml diller, ekim srasnda szck kklerinin deiiklie urad dillerdir.
Balantl dillerde ise szck kknde byle bir deiiklik hibir zaman sz konusu deildir. rnein,; cami, Arapadan dilimize geen bir szcktr. Bunun oulu ise bsbtn farkl sesleri tar: cevami. Yine Arapada eylem ekimlerinde, eylem kk ekim ve ahs eklerine gre deiiklie uramaktadr: qale dedi, qul
syle! de!, yequl der, syler gibi.
Bkml diller, kk bkml ve gvde bkml olmak zere ikiye ayrlr.
Arapa kk bkml diller arasndadr. Hint-Avrupa dilleri (Yunanca, Roman ve
Germen dilleri ile dierleri) ise gvde bkml dillerdendir. Almancada: gehen
gitmek, gang gidi, gegaugen gitmi gibi.

Kaynak Bakmndan Diller

Kaynak veya kken bakmndan birbirine yakn olan dillerin ayn kaynaktan ktna, eitli tarihsel olaylar nedeniyle ayrlp farkl gelime yollar izlediklerine ve
birbirleriyle akraba olduklarna inanlr. Byle diller, dil aileleri oluturur. Dnya
dilleri, bu ekilde eitli dil ailelerine ayrlmtr. Kaynak bakmndan dillerin gruplandrlmas da temelde o dillerin yap zelliklerine dayanmaktadr. nk dil ailelerini oluturan dillerin yap, ses ve szlk bilgisi bakmndan aralarnda yaknlk
ve benzerliklerin olmas dil akrabalklarnn ortaya konulmas bakmndan arttr.
Yeryzndeki dil aileleri konusunda bugn iin kesin bir say vermek mmkn
deildir. Bu konuda kaynaklar hibir zaman birbirini tutmamaktadr. Bu nedenle
burada kesinlii en ok benimsenen dil ailelerinden birka zerinde durulacaktr.

Hint-Avrupa (ndogermen) Dilleri

Asya ve Avrupada konuulan ve dilbilimciler tarafndan ortak kke balanan dillerdir. Bu dillerin ayn dil ailesinde yer almas o dilleri konuanlarn hibir ekilde
rk birliini gstermez, kltr bakmndan yaknln ifade eder.
Gnmze kadar zerinde en ok aratrma yaplan ve akrabal kesin olarak
ortaya konan Hint-Avrupa dilleri unlardr:
Hint-Avrupa Dil Ailesi
Avrupada Konuulanlar
l. Germen Dili
Almanca
ngilizce
sve, Danimarka Dili, Vizigota
2. Ballk slav Dilleri
Rusa, Lehe, eke, Bulgarca, Hrvata
Litvanya Dili, Lete
3. Helen
Yunanca (Greke)
4. talca
Latin Dilleri
(Franszca, talyanca, spanyolca,
Portekizce, Katalanca, Rumence)
5. Kelte
rlanda, skoya Dili, Galce, Bretonca
6. Arnavuta

Asyada Konuulanlar
l. Hinte
2. ran Dili
3. Ermenice

Trk Dili

Ural-Altay Dilleri
Trke kken bakmndan Ural-Altay dil ailesinin Altay kolu iinde incelenir. Bugn iin gerek Ural-Altay dillerinin gerekse Ural ve Altay olmak zere her iki koldaki dillerin akrabal ispatlanm deildir. Yaplan almalar sonucu, bu dil ailesi ncelikle iki kola ayrlm ve bu kollarda yer alan diller arasnda akrabalk ya da
ilikiler tespit edilmeye allmtr. Ancak bu almalar Hint-Avrupa dilleri zerinde yaplan almalara oranla ok daha kstl ve sonusuz kalmtr.
Ural-Altay dilleri Asyann byk Okyanus kylarndan, Orta Avrupa ve Akdeniz kylarna kadar uzanan alanda konuulmaktadr. Bu diller yap bakmndan
birbirine benzer olup tm balantl diller grubunda yer almaktadr. Ses uyumu,
Ural-Altay dilleri iin ortak bir zelliktir. Yine bu dillerde szckler iin gramatikal
cins ayrm yoktur yani szckler erkek-dii-ntr diye ayrlmaz ve cmle iinde
szcklerin sralan birbirine benzer.
Ural-Altay Dil Ailesi
Ural
l. Fin-Ugor Dilleri
Fince
Macarca
Ugorca
2. Samoyed Dilleri

Altay
Trke
Moolca
Manu-Tunguzca
(?) Korece
(?) Japonca

Hami-Sami Dilleri
Eski alardan beri bugn de baz kk deiiklikler dnda Mezopotamya ve
Arabistandan, Kuzey Afrikay aarak Atlas Okyanusuna ve Dou Afrikadan Ekvatora kadar uzanan blgede konuulan dil ailesidir.
Bu dil ailesi adn Nuh peygamberin olu Ham ve amdan almtr. Hami-Sami dilleri genelde drt kola blnerek deerlendirilmitir. Bunlar:
Sami (Kenan Dilleri, Aramca, Arap Dilleri, Akkada)
Eski Msr ve Kopta
Libya-Berber
Ku

in-Tibet Dilleri
in-Tibet dil ailesi Tibet-Burma ve Tay-in olmak zere iki kola ayrlmaktadr. Bugn yaklak 1,5 milyar kiinin konutuu ince, bu ailede konuanlarn says bakmndan en byk dili oluturur. in ve Tibet dilleri, Trk dili ile belli bir dnem
ilikide bulunmu dillerdir. Eski Uygur Trkesi dneminde, ince ve Tibete
eserler dilimize aktarlm ve bu dillerden baz szckler alnmtr.

Kafkas Dilleri
Kafkasyada Trk leheleriyle bir arada konuulan, yap bakmndan tamamen
farkl zellikler gsteren diller bu dil ailesi iinde ele alnmtr. Bu diller Kuzey ve
Gney olmak zere iki kolda toplanmaktadr. Bunlardan gney kolunda Kartvel,
kuzeybat kolunda Abhaz-erkes, kuzeydou kolunda da een-Lezgi dilleri yer
almaktadr.

nite 1 - Dil

Bantu Dilleri
Afrikann gney ve orta ksmlar dahil olmak zere byk blmnde konuulan
diller bu dil ailesinin yeleridir. Bantu dil ailesi ok sayda dil ve leheyi iermektedir.
Buraya kadar edindiiniz bilgilerden sonra aadaki dillerden hangisinin kaynak bakmndan Trkeye yakn olduunu bulabilir misiniz?
A) ngilizce
B) Franszca
C) Arapa
D) Fince
E) Yunanca

SIRA SZDE

Yant: Verilen diller arasnda kaynak bakmndan Trkeye yakn olan dil Fincedir.

DLN TRLER

AMA

Dilin trleri nelerdir?

Dil; kullanld biime, yaa, meslee, corafi snrlara gre trlere ayrlmaktadr.
imdi bu trleri inceleyelim:

Anadili
Dil, bir topluluu ulus yapan etkenlerin en banda gelenidir. nsanlar, doutan
itibaren yakn evresinden rendii ve zamanla ilikide bulunduu sosyal evrelerle gelitirdii anadili sayesinde yesi bulunduu toplumla iliki kurar ve ancak
anadiliyle o toplumun bir paras olur.
Birden fazla dil konuulan lkelerde doan ve byyen ya da deiik uluslardan anne ve babann ocuu olarak dnyaya gelen insann da tek bir anadili
vardr. Ancak o dille bilinaltna kadar inebilir, duygu ve dncelerini ifade
edebilir.
Her ulusun anadilinin kendine zg ses dizgesi bulunmaktadr. rnein, Trkiye Trkesinin sz varlnda Arapadan geen pek ok alnt szck vardr. Fakat bir Trkn mide, maden, nee ve marur demesi ile bir Arabnki farkldr.
nk her ne kadar bunlar gibi pek ok szck Arapadan dilimize gemise de
biz bunlar kendi dilimizin ses rgsyle syleriz. Bu nedenle bir yabanc dil ne
kadar iyi renilirse renilsin, telaffuzunda her zaman iin birtakm glklerin
olaca bir gerektir.
Dilbilimde bir dil ailesine kaynaklk eden dile de anadil ad verilmektedir. Buna gre Trk, Mool ve Manu-Tunguz dillerine kaynaklk eden ya da bu dillerin
kken bakmndan bal bulunduu bir Ana Altay dili dnlebilir.
Ana Trke terimi ile de uvaa dnda dier Trkelerin atas olan dil anlatlmaktadr.

Ortak Dil
Dilin tanmnda da szn ettiimiz gibi dil, bir toplum ve o toplumun kltr
hakknda en gereki bilgileri veren sosyal bir kurumdur. Bu, dilin sosyal ynn
yanstmas bakmndan nemlidir. Dilin bu yn yani toplumsal ynn kazanma-

Anadili: nsanlarn doutan

itibaren yakn evresinden
rendii ve zamanla
ilikide bulunduu sosyal
evrelerle gelitirdii dildir.

Anadil: Dilbilimde, bir dile

kaynaklk eden dildir. Buna
gre Trke, bir Ana Altay
Diliyle ilikilendirilmektedir.

Ortak dil: Bir lkede

konuulan lehe ya da
azlar arasnda en yaygn
ve en st konumda olan
dildir.

Trk Dili

sndaki art, o dili konuan insanlar arasnda ortak bir iletiim arac, baka bir deyile ortak dil olmasndan kaynaklanmaktadr.
Bir lkenin deiik yrelerinde doan ve yaayan insanlar arasnda bir szcn sylenii ve bir ifadenin anlatmnda farkllklar olabilir. Ancak bu farkllklar
o lkedeki basn, yayn ve televizyon gibi iletiim aralarnda kullanlan dile yanstlmaz. Yani yerel gazetelerde veya televizyonlarda bile o yre insanlarnn konutuu dil esas alnmaz. Bunun gibi bir lkede konuulan lehe ya da azlar arasnda en yaygn ve en st konumda olanna ortak dil ad verilmektedir.
Ortak dil genelde bir lkedeki ynetim, siyaset ve kltr merkezi olan yrenin
konuma dili zerine kurulmutur. Trkiye iin bu merkez Osmanl mparatorluunun yzyllarca bakentliini yapm olan stanbuldur. Bu nedenle Trkiye
Trkesinde ortak dil stanbul az zerine kurulmutur.

Konuma Dili - Yaz Dili

Dil iki ynl olarak geliimini srdrr, l. nsanlar arasnda sesli olarak iletiimi
salayan konuma dili 2. nsanlarn sylemek istediklerini yazya geirdikleri yaz dili. Konuma dili ile yaz dili, arasnda farkllklar vardr:
Konuma dili, gnlk hayatta insanlarn kar karya geldikleri her an iin
kullanlan doal bir dildir. Bu nedenle bir lkede blgeler ya da yerleim birimleri arasnda syleyi zelliklerinin farkl olmasna dayanan deiik konuma dilleri bulunabilir. Konuma dili bir dil alan iinde farkl zellikler
gsterebilir. Fakat ayn dil alannda tek bir yaz dili vardr. Konuma dilindeki blge ya da bir ulusun boylarndan kaynaklanan farkllklar yaz dilinde gsterilmez.
Yaz dili konuma diline oranla yapay bir dildir. Hibir yerde konuulduu
gibi yazlmaz, yazld gibi konuulmaz. Her yaz dili o lkedeki bir konuma diline, ortak dile dayanr. Fakat yaz dilinin btn eleri bu ortak dilden alnmtr denilemez, nk yaz dili dier konuma dilleriyle de beslenip geliimini srdrr.
Yazlan dil konuulan dilden daha kuralldr. Konuma dilindeki birtakm
kuralszlklar genelleip kural haline gelmedike yaz diline yanstlmaz. rnein, peinden gitmek ifadesindeki pe szc bu ifadede arka anlamndadr. Fakat Farsadan dilimize geen bu szcn (<pe) gerek anlam
ndr. Yaz diline de yansyan bu anlam deimesi konuma dilindeki yanln kurallamasndan baka bir ey deildir.
Yaz dili bir uygarlk dilidir. Bir lkedeki btn eserlerde kullanlan kltr
ve edebiyat dili olduu iin buna edebi dil de denilmektedir. Dnya zerinde bugn sadece konuma dili olarak varlklarn srdren pek ok dil
vardr. Trk yaz dilinin tarihinin bilinen en eski eserleri VIII. yzylda
yazlan Orhun Yaztlardr.

Lehe - ive - Az
Lehe: Bir dilin deiik lke
ve blgelerde g
anlalacak kadar
birbirinden ayrlan dallardir.

Bir dilin deiik lke ve blgelerde g anlalacak kadar birbirinden ayrlan dallarna lehe (dialect, idiom) denilmektedir.
Bir dil, deiik zaman ve alanlarda ayn toplum tarafndan farkl ekilde kullanlr ve bu farkllklardan da o dilin leheleri ortaya kar. rnein, XI. yzyla
kadar temelde tek kol halinde geliimini srdren Trk yaz dili, bu yzyldan sonra deiik dnem ve alanlarda farkl tarihi leheler ile rnlerini vermitir. Douda

nite 1 - Dil

Harezm Trkesi ve aatayca, kuzey-batda tarih Kpak Trkesi, gney-batda

ise Eski Anadolu Trkesi olmak zere farkl lehe ortaya kmtr.
Bugn ise Asya ve Avrupada Trk dilinin konuulan ve yazlan pek ok lehesi
bulunmaktadr. Trkiyede Trkiye Trkesi, Orta Asya Cumhuriyetlerinde Krgz,
Kazak, Trkmen, zbek ve Azerbaycan Trkeleri gibi. Bu leheler bazen bal olduklar dilden anlalmayacak kadar ayrlrlar ve baka bir dil grnm de verebilirler. Trk dili iin Saha (Yakut) ve uva Trkeleri buna en gzel rnektir.
Az ve ive ise lehenin alt blmleridir. Az, bir lehe iinde daha kk
yerleim birimlerine zg yaz diline yansmam konuma biimidir. rnein Trkiye Trkesinde yerleim blgelerine gre adlandrlan, Gney-bat Anadolu azlar, Ankara az, Urfa az. Kayseri az gibi ok eitli azlar vardr.

zel Diller
Buraya kadar incelediimiz dil trleri, dilin sosyal yn ile ilgilidir. Ancak dilin bir
de kiiden kiiye farkllk gsteren bireysel yn vardr. Buna gre bireyin dilinden de (idyolekt) sz etmek yerinde olacaktr.
Bir toplumda konuulan dil, o dili konuan insanlarn yetitii ve iinde bulunduu evreye, edindii meslee, kltr dzeyine ve yana gre deiiklik gstermektedir. Bu ekilde ortaya kan diller zel dil veya grup dili ad altnda deerlendirilir. rnein, bir insan ne kadar okumu aydn bir kii olursa olsun doktorunun sylediklerinden pek bir ey anlayamaz. nk her insann kendi meslei ile ilgili kavramlar konuma diline de yansr ve kii ou zaman karsndaki
insann ayn meslekten olup olmadnn farkna varamaz. Yukarda szn ettiimiz tp dili yannda hukuk dili, edebiyat dili, gazete dili, denizcilik dili gibi
pek ok meslee ait zel diller vardr. Ayrca dier faktrlere gre de diller, kyl dili, teklifsiz dil, aydn dili, ocuk dili, yetikin dili gibi eitli adlar altnda da
gruplandrlabilir.

Argo
Argo, bir toplumda belli kesimlerin kendi aralarnda anlamay salamak amacyla kullandklar zel bir dil veya dil grubudur. Dnya zerinde her lkede ve
konuulan btn dillerde grlmektedir.
Argo, genelde toplumun alt tabakasna zg, zel szler olarak bilinse de gerekte bu dil tr, toplumun aydn kesimi de dahil btn katmanlarn iine almaktadr. Fakat her grubun argosu deiiktir. Bu nedenle renci argosu, asker argosu
gibi konuulduu yere gre adlandrlan argo trleri ortaya kmtr. Argoda szcklere zel anlamlar yklenir, bu yolla sz sanatlarndan ve deyim aktarmalarndan yararlanlr.
Argoda kullanlan szcklerin byk blm Rumca, Ermenice gibi az bilinen
yabanc dillerden alnr: mangiz para, aftas sevgili gibi. Dilin kendi olanaklar
kullanlarak da argo szler yaplr ve bunlar ortak dile katlabilir almak iin
yrtmek, trtklamak, araklamak, hortumlamak, zula etmek gibi. Ayrca ortak
dilde geen baz szckler farkl anlamlarla argo szlerde de kullanlr: bilezik
kelepe, inek ok alan (renci), angut anlay kt olan kii, okamak
dvmek gibi.

10

Trk Dili

zet

AMA

Dil nedir?

AMA

Dnya zerinde 2500 ile 5000 arasnda dilin konuulduu varsaylmaktadr.

Diller iki bakmdan snflandrlabilir:
- Yap bakmndan
- Kaynak bakmndan
Trke yap bakmndan Balantl ve Kaynatran
dillerden; kken bakmndan Ural-Altay dil ailesinin Altay kolundandr.

Dil, insanlar arasnda iletiimi salayan, bilinmeyen zamanlarda ortaya km bir iaretler sistemi,
kendine zg yasalar olan ve bu yasalar erevesinde gelien, seslerden rl ok ynl sosyal bir
kurumdur.

AMA

Yeryznde konuulan diller gruplandrlabilir mi?

Diller nasl domutur?

nsan dilinin szl olarak ortaya k ile yazl

olarak saptanmas arasnda zaman bakmndan bir
belirsizlik sz konusudur. Bu nedenle dilin douu
konusu henz aydnla kavuamamtr. Dilin
douu ile ilgili olarak ileri srlen belli bal kuramlar unlardr:
- Yansma kuram
- nlem kuram
- kuram
- Gne dil kuram

AMA

Dilin trleri nelerdir?

Dil; kullanld biime, yaa, meslee, corafi snrlara gre aadaki trlere ayrlmaktadr:
- Anadil
- Ortak dil
- Konuma dili - Yaz dili
- zel diller
- Argo

Gramer Dersi
Sevmek bir kelimedir.
Sar sal dersem bir kz iin
Sfat sylemi olurum.
Ben sar sal bir kz sevdim
Bir cmledir. Sevda dolu bir cmle
Nokta koymal, durmal zira.
Zira alk da bir kelime
Cmleye gelmez sar sal kz gibi.
Ah elbet dolarsa lm sk sk dilime,
leceim, lyorum, ldm
Diyeceim bir gn.
Muzaffer Tayyip USLU

nite 1 - Dill

Kendimizi Snayalm
1. nsanlar arasnda iletiimi salayan, bilinmeyen zamanlarda ortaya km bir iaretler sistemi, kendine zg
yasalar olan ve bu yasalar erevesinde gelien, seslerden rl ok ynl sosyal bir kurumdur.
Yukardaki tanm aadakilerden hangisi iin yaplmtr?
a. Dil
b. Lehe
c. ive
d. Gne dil kuram
e. nlem kuram
2. Aadakilerden hangisi dilin zelliklerinden biri
deildir?
a. Kendine zg yasalarnn olmas
b. Doal bir iletiim arac olmas
c. Sosyal bir kurum olmas
d. aretler sistemi olmas
e. Oluum tarihinin belli olmas
3. Yeryznde yaklak ka dil konuulmaktadr?
a. 1000-1500
b. 2000-2500
c. 2500-5000
d. 4500-5000
e. 5355
4. Trke yap bakmndan aadaki dil gruplarndan
hangisine girmektedir?
a. Yalnlayan diller
b. Balantl ve kaynatran diller
c. Bkml diller
d. Tek heceli diller
e. Bantu dilleri
5. Trke kaynak bakmndan aadaki dil ailelerinden
hangisine girmektedir?
a. Hint-Avrupa
b. Ural-Altay
c. Hami-Sami
d. in-Tibet
e. Kafkas dilleri

11

6. Bir dilin deiik lke ve blgelerde konuulan ve g

anlalacak kadar birbirinden ayrlan dallarna ne ad verilir?
a. Polijenist
b. Lehe
c. ive
d. Argo
e. Az
7. Szcklere zel anlamlar ykleyerek ve bu yolla sz
sanatlarndan ve deyim aktarmalarndan yararlanlarak
oluturulan dil trne ne ad verilir?
a. Argo
b. Ortak dil
c. Anadili
d. Konuma dili
e. Yaz dili
8. Dilin, insanlarn bir arada alrken vcut hareketlerinin dourduu refleks seslenmelerden doduunu ne
sren kuram aadakilerden hangisidir?
a. nlem Kuram
b. Kuram
c. Gne-Dil Kuram
d. Yansma Kuram
e. Nesne Kuram
9. Diltoplumbilimi ad verilen bilim dalnn ilgi alan
aadakilerden hangisidir?
a. Dillerin nasl ortaya kt
b. Yeryznde konuulan dillerin says
c. Dil-kltr ilikisi
d. Dil trleri
e. Leheler
10. Alman dilbilimci August Scnleicherin almalarnn
temel alnd dil aratrmas aadakilerden hangisidir?
a. Dillerin yap bakmndan snflandrlmas
b. Dillerin kaynak bakmndan snflandrlmas
c. Dilin zellikleri
d. Dilin trleri
e. Lehelerin olumas

12

Trk Dili

Yaamn inden
Trke Dnmek

Trkeyi sevmek, gelimesini istemek kuru kuruya olacak

bir i deildir. Bir dilin gelimesi, yaamas yalnz onunla konumaya, sylemeye bal deildir. Dil onunla
dnlrse, yeni yeni kavramlar, deyimler tretilir, kurulursa tutunur. Yeryznn btn dilleri bu yolla ayakta
duruyor. Bir dilin zn besleyen, gelitiren onun iini
dolduran kavramlar, dnceleridir. Kavramlarn ii dncelerle dolu olmadktan sonra bolukta duruyorlar demektir. Biz okluk, karmza kan el szlerine, el deyimlerine karlk bulmaya alyoruz. Oysa nemli olan onlarn karlklarndan ok, onlarla dnmek yeni bir dnce rgs kurmaktr. Uluslar ilerleten de bu dnme
akmdr....
Bir sz buluyor, tretiyoruz da bunun evresini dnmyoruz bile, oysa szler tek balarna yaayan varlklar
deildir. Szden ok onu besleyen, iini dolduran dnce nemlidir. nk sz ancak dnceyle yaayabilir. Bir
szn yapsn kuran onun kaplad dncedir. Dnce olmadan szn tutunacak bir dayana yok demektir....
Bizim dil konusundaki baarszlmz, kavramlarla dil
arasndaki kopmaz ba gz nnde tutmaymzdan ileri geliyor. Dili kavramlardan ayr bir varlkm gibi dnyoruz. Dil bir yanda, kavram bir yanda kalyor. Arap dilinin pek geni, pek varlkl bir dil olduunu syleyenler,
onun bu gc ne ile kazandn pek dnmyorlar. Arap
dili onunla yzyllar boyunca dnld iin gelimi,
bylesine varlkl olmutur....
Btn bunlardan anlalyor ki, dil konusunda biraz da
almak, alkanlklardan syrlmak gerek. Dil bir alkanlkla zlecek konu olmaktan uzaktr. Alkanlklarmz
da dilin gcnden yararlanan, yeni yeni kavramlar kazanan gcmze kar bir eylemdir. Kavramlarn tretiminde onlara bavurmamz yersizdir. Alkanlklar, kiinin
dille aydnlatlmasn, aklanmasn salayamaz. Evet, alkanlklar kiiliimizi yok eder....
Dil, dnce sorumluluklar ile dolu bir alandr, onunla
ancak sorumluluk duygusu tayanlar bunun bir gereklilik
olduuna inananlar uramaldr. Dil, onunla konuuyoruz diye nne gelenin azna geleni sylemesi gereken
bir konu deildir. En ok emek isteyen, zerinde en arbalca durulmas gereken bir alandr. nk dilimiz; varlmzn kkdr, zdr, bizim biricik olu nedenimizdir, biz onunla varz.
smet Zeki EYBOLU

Konfys
Konfyse Eer bir lkede ynetici olsaydnz ilk i olarak ne yapmak isterdiniz? diye sordular.
Kukusuz ilk i olarak dili dzeltirdim. diye cevap
verdi.
Dinleyiciler ardlar Niin? dediler.
Konfysn karl yle oldu:
nk eer dilde bozukluk varsa, sylenen ey, sylenmek istenileni anlatmaz; eer sylenen, istenilen anlam yanstmazsa, yaplmas istenen ey yaplamaz; eer istenen ey yaplmazsa, ahlak ve sanat bozulmaya urar;
eer ahlak ve sanat bozulursa, adalet doru yoldan kar;
eer adalet doru yoldan karsa, halk aresiz bir bunalma srklenir. Sonunda sylenen hakknda doru karar
verme frsat kalmaz. Boyle bir durumu nlemek, her eyden nemlidir.

nite 1 - Dill

13

Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

1. a
2. e

Aksan, D. (1990). Her Ynyle Dil. Ana izgileriyle Dilbilim, C. l, Ankara: TDK Yayn.
Aksoy, . A. (Kasm 1945). Blge Azlar, Trk DiliBelleten. Seri: III, Say: 4-5, s. 335-337.
Dilaar, A. (1968). Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: TDK
Yayn.
Dilaar, A. (1964). Trk Diline Genel Bir Bak. Ankara:
TDK Yayn.
Gencan, T.N. (2001). Dilbilgisi. Ankara.
Korkmaz, Z. (1975-1976). Anadolu Azlar zerindeki
Aratrmalarn Dnk ve Bugnk Durumu ve Karlalan Sorunlar, Trk Dilleri Aratrmalar Belleten. s. 143-172, Ankara.
zdem, R.H. (1944). Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir
Bak. Ankara.
Tekin, T. - lmez. M. (1999). Trk Dilleri-Giri. stanbul: Simurg Yayn.

3. c
4. b
5. b
6. b
7. a
8. b
9. c
10. a

Yantnz farklysa Dil blmn tekrar ediniz

Yantnz farklysa Dilin zellikleri blmn
tekrar ediniz
Yantnz farlysa Yeryzndeki Diller blmn
tekrar ediniz.
Yantnz farklysa Yeryzndeki Diller
blmn tekrar ediniz.
Yantnz farklysa Yeryzndeki Diller
blmn tekrar ediniz.
Yantnz farklysa Dil Trleri blmn tekrar
ediniz
Yantnz farklysa Dil Trleri blmn tekrar
ediniz
Yantnz farklysa Dillerin Douu blmn
tekrar ediniz.
Yantnz farklysa Dilin Douu Blmn
tekrar ediniz
Yantnz farklysa Yeryzndeki Diller
blmn tekrar ediniz