MUNGESA E NDRMARRSIS TEK ZEJTART E VJETR T GJAKOVS

Denis Spahija
Kolegji Universitar BIZNESI - Gjakov Rr. e Washingtonit 114, 50 000 Gjakov, Kosov Email: denisspahija@hotmail.com Tel.: +377(0)44441590

Abstrakt Qllimi i ktij materiali sht ta eksploroj mjedisin e bisnesit familjar dhe t ndikimit t ndrmarrsis n t. Interesi mbi faktort q ndikojn n veprimtari siprmarrse t popullsis ka qen n rritje si nga akademikt ashtu edhe krijuesit e politikave. Ky interes n rritje sht kryesisht pr shkak t nj prfshirjeje t gjer n literaturn akademike se NVM-t jan me rndsi jetike pr rritjen ekonomike pr do ekonomi nprmjet gjenerimit t punsimit, t t ardhurave dhe risive. Forma t ndryshme t ndrmarrsis kan qen t zhvilluara me shekuj n rrethinn e Gjakovs ato vazhdojn edhe sot, por hasin edhe n probleme, dhe disa nga kto i cekm n kt punim.

Fjalt kye: Ndrmarrsia, Gjakova, zejtart, NVM , ekonomia

Shkurtesat:

AKM - Agjencis Kosovare t Mirbesimit AKP - Agjencia Kosovare e Privatizimit HC Holding Cooperation, KBI - Kombinati Bujqsor Industrial KI Kombinati Industrial KN Kombinati i Ndrtimit KT Kombinati Tregtar MTI Ministria e Tregtis dhe Industris NVM Ndrmarrjet e Vogla dhe t Mesme PVC Poly vinyl chloride
1

Hyrje Gjakova me vite t tra kalon npr probleme t ndryshme ekonomike. Arsyet jan t shumta. N vijim do t mundohem t bj nj prshkrim t situats ekonomike q ka mbizotruar n Gjakov, se far kaloi dhe se ku jemi sot, ku do mundohem t shtjelloj disa nga problemet q i kam vrejt nga kndvshtrimi im. Qysh nga mesjeta ky qytet ka qen i njoftur pr punimet artizanale dhe kto ndrmarrjet t vogla ishin t organizuara n gilde. Pas luft s dyt botrore Gjakova ka pasur nj ekonomi t bazuar n industri, bujqsi si dhe n sektorin e shrbimeve. Ekonomia shoqrore n vitin 1989 i ka numruar 45 ndrmarrje ku kan qen t punsuar 18.640 puntor. N veprimtarit joekonomike (arsimi, shndetsia, kultura, institucionet shtetrore, bankat etj. ) kan qen t punsuar 4000 puntor. Kan qen t zhvilluara gjithashtu edhe ekonomit private ku kan qen t regjistruara 920 subjekte afariste me afro 2000 t punsuar1, t cilat n t shumtn e rasteve ishin biznese t vogla zejtare/familjare. Ndr organizatat m t fuqishme para viteve t 90 n Gjakov duhet t rndisim: Industria e prpunimit te lngjeve "KBI Ereniku" Industria e konfeksionit dhe trikotazhit HC JATEX Industria e metaleve "KI Metaliku" Industria e tekstilit "KI Emin Duraku" Industria e ndrtimit "KN Dugagjini" Siprmarrja tregtare "KT Agimi" Kombinati "KBI Virgjinia" pr mbledhjen e duhanit Fabrika e Elektromotorve "KI Elektromotori" Fabrika e Tullave KN IMN

Gati t gjitha kto organizata kan qen t ndrtuara me mbikapacitet dhe pr furnizim t ish Jugosllavis e cila n vitin 1991 ka pasur pak m shum se 23.5 milion banor2. Pas fillimit t ndarjes s ish Jugosllavis dhe futjes s masave t dhunshme n organizatat shoqrore kosovare, pasojat e embargos q u vndos pr shkak t lufts n Bosnj e Hercegovin, kto organizata filluan t ndjejn sfida t ndryshme.

1
2

http://kk.rks-gov.net/gjakove/City-guide/GjakovaTriZonaKomun.aspx (dat 17.09.2011) http://hr.wikipedia.org/wiki/Stanovni%C5%A1tvo_Jugoslavije (dat 17.09.2011)

Gjakova n vitet e zhvillimit Gjakovart t cilt ishin shum t zott q n vitet e 70 t thithnin fondet pr zhvillim t ish Jugosllavis ia doln mban q n baz t ligjeve q ishin n fuqi asokohe t bnin edhe gjenialitetin e rradhs, transformimin e organizatave shoqrore n shoqri aksionare ku do diheshin pronart e ktyre shoqrive. Ktu duhet t shtoj dhe cek dhe z. Isa Mulaj i cili thot at q nuk mundi t bj Millosheviqi gjat viteve t 90-ta synon ta bj Agjencia Kosovare e Privatizimit (AKP), pasardhse e Agjencis Kosovare t Mirbesimit (AKM)3 pasi q ajo dshiron ta kthej prapa t gjith procesin e transformit n shoqri aksionare t organizatave shoqrore t Gjakovs. Kjo bri q procesi i investimeve t ndalej pasi q nuk ishte e qart se kush ishte pronar i ktyre organizatave, gj e cila bri t vshtirsohet shum gjendja ekonomike n komunn e Gjakovs. Nga kta gjigand mund t ceki se vetem Fabrika e Tullave KN IMN e cila me sukses vazhdoi t funksionoj pas lufts s fundit n Kosov, e cila sot sht privatizuar dhe ka ndyshuar emrin n IMN Niki-s. Nevoja pr tulla ishte shum e madhe pas lufts n Kosov, lndn e par e kishte afr, si dhe kapaciteti i saj ishte pr Gjakov e rrethin, dhe jo si organizatat tjera q kishin kapacitete pr furnizim t ish Jugosllavis. Industria e ndrtimit "KN Dugagjini" vepron n shkall shum t vogl dhe me shum vshtirsi, kurse pr t tjerat nuk kemi edhe far t shtojm se e vetmja e ardhur e tyre sht lshimi i disa objekteve me qira, t ardhura t cilat n t shumtn e rasteve ndahen n mes t administrats t atyre Shoqrive Aksionare, kurse pr puntor edhe kan harruar q kan ekzistu dhe kontribu. Banort e komuns s Gjakovs i cekin kto element t cilat kan ndikuar n moszhvillimin ekonomik: Rasti i Shoqrive Aksionare, Infrastruktura e dobt rrugore dhe pozita jo e favorshme gjeografike (ktu gjithnj mirret pr shembull se si sht zhvilluar Ferizaji i cili ishte si pik lidhse e Kosovs me Maqedoni, dhe Prizreni si pik lidhse e Kosovs me Shqiprin), Mungesa e energjis elektrike, Mosmbshtetja nga Qeveria etj.

http://kosovare.forumotion.com/t3336-konfiskimi-shteteror-i-ndermarrjeve-private-ne-gjakove (dat 17.09.2011)

Ajo se ku do ndalem un sot nuk sht se far zgjidhjesh do jepja rreth asaj se far duhet t bhet rreth ktyre shoqrive aksionare ku sht derdh ndjersa e prindrve dhe gjyshrve t mi, por tek ajo q bri q ekonomia gjakovare t mos zhvillohej n hapat q u zhvillua n qytetet tjera t Kosovs, t cilat kaluan n sfida t ngjashme. Gjakovart edhe para se t zhvillohej industria n vitet 70 kan qen puntor dhe zanatlinj t mir, gj q m s miri na dshmon edhe shprngulja e tyre n fillim t shekullit t kaluar n Mitrovic, Magur, Ferizaj dhe vende tjera q filluan t zhvilloheshin, ku punuan si zanatlinj (si tabakt, sarat, nallbant, kpuctart, dagramagjit, jargangjinj, qylahqit, ortart etj.). Karakteristik tjetr e tyre ishte se ishin t besueshm dhe se nuk nxitonin n invistime, por llogaritnin shum derisa fillonin t merreshin me dika. Mbanin lidhje shekullore me zanatlinjt e qyteteve tjera si n Kosov ashtu edhe n mmdhe, ku lidhja me Shkodr duhet cekur ktu. Ky sistem pun, por n shkall m t vogl vazhdoi edhe n kohn e komunizmit edhe pse me disa ndryshime pasi q ata q u morrn me bujqsi dhe blegtori i humbn pronat me rastin e nacionalizimit t pronave private, por edhe mungess s bashkpunimit me zejtart e mmdheut. Zanatlinjt punonin me hapa t sigurt, furnizimin me lnd t par e kishin t sigurt poashtu edhe plasmanin pr shkak t politikave q mbronin prodhuest vendor dhe barrierave pr importe. N vitet e 90-ta, shumica e t punsuarve n organizata shoqrore mbetn pa pun. Q t mbijetonin ata me familjet e tyre, u desht q t inkuadroheshin n zejtari dhe nj numr i vogl n tregti, gj e cila prkeqsoi gjendjen e atyre t cilt me zejtari u morrn edhe gjat kohs t zhvillimit industrial t Gjakovs, pasi q kta zejtar t ri, q t fitonin punn nisn t ulin mimet e shrbimeve dhe t prdonin lnd t par me prejardhje t dyshuar.

Ngecjet n ndrmarrsi Format e biznesit s paslufts me rastin e hapjes s tregjeve (ekonomis s tregut) filluan t ndryshoheshin. Prodhime t gatshme filluan t importoheshin t cilat shpesh her ishin m t lira e ndohnjher edhe m t kualitative se sa prodhimet vendase. Filluan t prdorn materiale tjera si shembulli i dritareve t PVC, apo q teknologjia e re ta ndryshoj sistemin e puns si pr shembull do marr punn e shtypshkronjave, ku teknologjia e bri procesin e shtypjes shum m t leht dhe
4

shpejt. Edhe pse shpesh her implementimi i teknologjive t reja ishte me ngurrim, edhe kur fillohej me to, zejtart tan edhe pse m hert pr nj pun t caktuar duheshin t punonin me dit tra, tash ato i kryenin pr disa or, por fitimin e dshironin t njejt, gj e cila nuk ishte e mundur pasi q konkurrenca ishte shtuar. Format e ndrmarrsis pas lufts ndryshuan, ata q kishin guxim pr nj investim, e ndonjher edhe njohje pr t marr lienc t ndryshme filluan t vepronin, n vijim do marr nj shembull t nj zdrukthtari. Edhe pse filluan t prdoreshin dritare nga PVC, nj zdrukthtari t shquar n qytetin ton i afrohen disa ndrmarrs t cilt merreshin me ndrtimin e banesave kolektive dhe i ofrojn q pr dritaret q ai do i prodhonte pr ta, ata ti jepnin n kompenzim nj banes me at siprfaqe q t ishte kundrvlera e dritareve, por zdruktari rrefuzoj duke cekur se nuk ishte matrapaz dhe se donte para n dor. Prodhuesit e dritareve nga PVC e mirpriten nj rast t till, gj q i bri t fitonin shuma t majme, por pr zdruktarin na duhet me mrzi t themi se sht afr falimentimit, gjith ajo pasuri e mjete t mbledhura pr 50 vite u harxhua dhe makineri t ndryshme doln jasht prdorimit. Shembull tjetr do marr nj dizajner i cili merrej me mbishkrime. N kohn e ish Jugosllavis kur kishte organizata t mdha, atij u deshte t fliste me nj drejtor pr t siguruar punn e cila sillte shkruarjen e mbishkrimeve pr qindra dyqane. Pas lufte, me ardhjen dhe implementimin e teknologjive t reja informatike, filluan t prhapshin shum dizajner t cilt me an t kompjuterit bnin dizajnet, kta pos q uln mimet e bn m t vshtir pr zejtart e vjetr t kontraktonin pun. Dizajneri i vjetr e kishte t vshtir q pr nj mbishkrim t kontaktonte njzet apo edhe tridhjet biznismen t ri, gj e cila e shtyu q t linte profesionin. Nga kto q u than m lart, por edhe vshtrimet n vite mbi qindra zejtart tjer t komuns s Gjakovs m bjn t cek kto element t cilt kan munguar n nismat e t brit biznes: Novatorizmi, duke e ditur faktin se 99% e bizneseve n Bashkimin Europian jan NVM4, nga to m s shpeshti dalin edhe metoda e reja t puns si dhe implementimi i teknologjive t reja, e kjo m s shpeshti i ka munguar zejtarve t vjetr n Gjakov, edhe kur sht br prpjekje, m s shpeshti sht has n at q nuk ka pas njerz kompetent nga shkaku se nj biznes familjar nuk bn dikush i huaj t udhheq.

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/index_en.htm (dat 20.09.2011)

 Mjetet, afati dhe mnyra e pagess, si e ceka n rastet e lartshnuara ka br q mundsit pr t br biznes nuk jan ndrmarr. Ktu m duhet t shtoj se edhe format e financimit luajn rol t madh, pr shkak t normave t larta t interest q bankat krkojn. Bashkpunimi. Munges e madhe sht ajo q tek ne nuk bashkpunohet, me fanatizem ruhen traditat dhe profesioni familjar, kurse tash kohrat kan ndryshuar dhe duhet q t ket bashkpunim shum m t lart pasi q punt dhe zejet integrohen n njra tjetren. Gadishmria pr t marr prsipr rrezikun afarist. Nga ajo q thash m hert, zejtart e Gjakovs kan llogaritur shum dhe vetm ather kur fizibilitetit ka treguar se fitimi mse sht i garantuar ata kan hyr n investime, e nga kjo na del se shum mundsi kan ikur pasi q ata nuk e kan pasur guximin pr t investuar. N popull e kemi nj thnje e cila thot Duhet t japim at q na dhimbset q t mund t fitojm at q na plqen t fitojm e kjo n kt rajon ka hasur n vesh t shurdhr. Vetbesimi dhe kmbngulsia ka munguar. Shpesh her ka zra mbrenda ktyre bizneseve familjare q t bhen ndryshime n formn e puns dhe prdorimit t teknologjive apo edhe t ndrimit t veprimtaris, por shpesh here kta individ nuk a kan pasur guximin, vetbesimin dhe kmbngulsi q nj ide e till edhe t futet n jet. Presioni nga rrethi sht nj faktor q ka pas ndikim t madh. N vende t vogla si Gjakova, po dshtove n nj biznes, rrethi gjithnj bn me gisht dhe t etiketon si t dshtuar, prandaj ky lloj presioni ka br q shum ide t mos rrealizohen nga frika e dshtimit. Me dhjetra arsye tjera jan q ndoshta do duheshin cekur, por nga ana e refletimit tim rreth situats, kto mu dukn si m t rndsishmet. Bie pyetja se si t ndikojm q situatat e lartprmendura t tejkalohen, e ktu do shtoja q forma t ndryshme t puntorive ku bashkpunimi dhe eksperiencat do shkmbeheshin, ku bashkarisht do t mundoheshin t gjenin zgjidhje, do na qonin deri tek lindja e partneriteve t reja t cilat do ishin t mirseadhura.

Literatura e shfrytzuar

Aidis, R. Entrepreneurship in Transition Countries: A Review, SSEES / UCL, Gower Street, London

WC1E6BT, United Kingdom; email: r.aidis@ucl.ac.uk

Acs, Z., Audretsch, D. and Evans, D. (1994a), Why does the self-employment rate vary across countries and over time, discussion paper no. 871, Center for Economic Policy Research (CEPR), Washington, DC. Friedman, Th.The World Is Flat A Brief History of the Twenty-First Century, ISBN-13:978-0-312-42507-4 Lazear, E.P. (2002), Entrepreneurship, working paper no. 9109, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA. Krasniqi, B, Are small firms really credit constrained? Empirical evidence from Kosova working paper published online 03 March 2010, Staffordshire University Business School, Stoke on Trent, UK Krasniqi, B. Personal, household and business environmental determinants of entrepreneurship Staffordshire University Business School, Stoke-on-Trent, UK Krasniqi, B. BARRIERS TO ENTREPRENEURSHIP AND SME GROWTH IN TRANSITION: THE CASE OF KOSOVA, Journal of Developmental Entrepreneurship Vol. 12, No. 1 (2007) 7194 Profiles of theWestern Balkan Countries and Kosovo under UNSCR 1244/99

Burimet tjera
http://kk.rks-gov.net/gjakove/City-guide/GjakovaTriZonaKomun.aspx http://hr.wikipedia.org/wiki/Stanovni%C5%A1tvo_Jugoslavije

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/facts-figures-analysis/index_en.htm
http://kosovare.forumotion.com/t3336-konfiskimi-shteteror-i-ndermarrjeve-private-ne-gjakove Si dhe biseda t shumta me ndrmarrs t rrethit t Gjakovs