KAPTALZMN BARINDAK YARILMA: LEKE VE AYLAK

Bedenin zgrlemesi in Yeniden Marx Vefa Saygn TLE

retim ve tketim kavramlarnn ou zaman birbirinin zdd olduu, birbirlerini dlad dnlr. Bylesi bir kavramsallatrma kabul edildii noktada, birbirinden tamamen farkl iki insan tipi kendini gsterir: reten insan (ileke) ve tketen insan (aylak). Post-modernist bir okuma, bize, bu iki insan tipinin iki farkl dneme tekabl ettiini syleyecektir. Bu aklamaya gre; reten beden modern toplumun, tketen beden ise postmodern toplumun paradigmasdr. Bylesi bir dnemselletirmenin bu almada kabul edilmeyeceini ilk elde sylememiz gerekir. Buradan hareketle ilk nce, retim ve tketim kavramlarnn kapitalist toplumdaki anlamlarna ilikin kavramsal bir tartma yaplacaktr. Bylesi bir tartma, iddiamz temellendirebilmemiz iin gereklidir. Bunun ardndan, szn ettiimiz iki insan tipini ve buradan tremi kkl yarlmay yaratan toplumsal yaplanmann temel mekanizmasn ortaya koymaya alacaz. Bylesi bir ynelim, grngler denizinde boulmadan zmlemeyi derinletirmemize olanak salayacaktr. Son olarak da, bu yarlmann ilgasna dnk Marxn aldn dndmz tavr, Marksizm iindeki muhtelif ynelimleri karlatrarak tartacaz. Bilindii zere modern dnce, beden ile tin arasndaki bir yarlma ile karakterize olur. Bu yarlmann ortadan kaldrlmasna dnk felsef abalar, aslen estetik alannda ortaya kmtr. Marx ncesi felsefe, szkonusu yarlmay giderme abasyla ortaya km olmasna

Ege niversitesi Sosyoloji Blm, Aratrma Grevlisi.

karlk, ironik bir biimde ayn yarlmay bizzat estetik teorisinde yaratmtr. Zira Baumgartenin duyu ve tini uzlatrmak iin balatt sylem, bir yanda duyusallk-kart bir idealizmin (Schopenhauer) dier yanda ise slah olmaz derecede tutucu bir materyalizmin (Kierkegaard) olduu keskin bir kutuplamaya varmtr1. Schopenhauerde estetik, madd tarihin amansz bir reddi hline gelirken, Kierkegaardda ise, aalk arzularn ve bo fantezilerin alanna dnmtr. Kant ile balayp Schiller ve Hegel dolaymndan geen estetiin bu duruma gelmesinin nedeni ise tbir cizse estetii akln bir protezi olarak grmeleri, zmlemeye akldan yola karak balamalardr. Tam da bu yzden haz, Kantta hazdan arndrlm bir haz hlini alr. Bu paradoksu felsef aralarla amann tek yolu udur: Btn argman en batan ama bu kez beden asndan kurmak. Bu; ahlk, tarih, politika, aklsallk vb. her eyi bedensel bir temel zerinde yeniden kurma giriimidir. Nitekim Eagleton, 20. yzyla damgasn vuran byk dnrn tam da bylesi bir giriim iinde olduunu belirtmektedir: Marx alan bedenle, Nietzsche g olarak bedenle, Freud da arzulu bedenle buna cesurca giritiler2. Konumuz asndan Marxn bu tartmadaki yeri, u ekilde ifade edilebilirdi: Marxn tm yazlar boyunca ne srd varsayma gre dnya insanolunun bedenidir ve bu bedeni kendi yarattklar dnyaya yanstan erkek ve kadnlar biztih bedensizleip ruhlamlardr3. Marxn antropolojik tehisi bu ekilde tanmlanabilir phesiz; ama bunun sosyalbilimsel bir igryle ayrlmaz balarla bal olduunu greceiz. Marx, bedeni tarihselletirmektedir; ama bu tarihsel bedenin en nemli zellii, kendisini dil vastasyla ama yetisidir ki bu, bedenin kendini aan olaylara sebep olmas demektir. Bu yeti ylesine akl almazdr ki; dil araclyla beden, bizzat kendisini soyutlayabilir ve bunun sonucu kendi zdeliini paralar. Eagletonn dedii gibi; Vcut dediimiz kat, birleik varlk (entity), tam da kendisinin soluu olan dil tarafndan yarlr,
Eagleton T., The Ideology of the Aesthetic, Basic Blackwell, Oxford, 1990, s. 196. A.g.y., s. 197, italikler eklenmitir. Althusserin de, farkl bir balamda ama benzer bir yorumda bulunmas kanmzca ilgi ekicidir: Benim bildiim kadaryla, 19. yzylda, beklenmeyen iki ya da ocuk dodu: Marx, Nietzsche ve Freud. Bunlar, trelere, ilkelere, ahlaka ve terbiyeye aykr dme anlamnda doal ocuklard; nk doa, ayak altna alnm kural, evlenmemi-anne ve meru babann yokluuydu [Althusser L., Freud ve Lacan (ev. Selahattin Hilav), iinde: Saffet Murat Tura, Freuddan Lacana Psikanaliz, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1996, s. 186]. Bu hususta kukusuz Nietzsche ile Marx arasnda ylesi bir benzerlikten bahsedilebilirdi: ...nasl ki Marxa gre retici gler bir toplumsal ilikiler kmesi tarafndan zincire vurulup kstlanm hle geliyorsa, ayn ekilde Nietzscheye gre de, retici yaam-igdleri, bizim ahlki tbiyet olarak, geleneksel toplumun korkaka, soyut sr ahlk olarak bildiimiz ey iersinde gten drlmekte ve rtlmektedir (Eagleton, a.g.y., s. 236). Gelgelelim burada, yaznn amalar gerei, Nietzschenin g olarak beden kavrayna girmeyeceiz. Nietzschenin g istenci kavraynn Marksist bir analizi ve eletirisi iin yine bkz. Eagleton, a.g.y., s. 234-261. Dier yandan Marx Freudla ilikilendiren muhtelif Marksizm-ii konumlanmalara dnk bir tartma metnin son blmnde bulunmaktadr. 3 Scarry E., The Body in Pain: The Making and Unmaking of the World, Oxford University Press, Oxford 1987, s. 244.
2 1

kendisiyle zde olmayan bir hle getirilir () Dil ve arac olduu tarih vcudun snrlarn geniletir ve dntrr4. Bedenin bu kendini ama ve gitgide bedensizleme tarihi, mtekabil toplumsal mekanizmalarla birlikte, birazdan daha ayrntl bir biimde ele alnacaktr. Ama nce, kabl etmediimiz dnemselletirmedeki sorunun kaynan gstermek adna, Marxn teorisinde retim-tketim ilikisinin nasl kurulduuna bakmak gerek.

I. retim-Tketim likisinin Tezahrleri

Marx, retim ile tketim arasnda, l bir grnm arz eden zdeliklerden bahsetmektedir. lk grnm, dolaysz zdeliktir: retim dolaysz olarak tketimdir; bir metann retilme srecinin, ayn zamanda hammadde ve retim aracnn tketilme sreci olmas, bireyin bir yandan retimde yeteneklerini gelitirirken dier yandan bu gelitirdii yetenekleri retme eyleminde harcamas vb. Dier yandan tketim de dolaysz olarak retimdir: bir tketim biimi olan beslenmeyle insan vcudunun retilmesi ve bunun insan reten her trl tketim iin geerli olmas. kinci grnm; her birinin tekinin gerekleme arac olarak belirmesi, yani teki tarafndan dolaymlanmasdr. retim dsal nesne olarak tketimin malzemesini yaratrken, tketim de isel nesne, ama (isel bir imge, bir ihtiya) eklinde retimin ihtiyacn yaratmaktadr. Yani tketim, rn, tketilmesi yoluyla fiilen rn hline getirmesi ve yeni retime ihtiya yaratmas anlamnda retimi retirken; retim de, tketimin nesnesini yaratmas, tketime zglln ve karakterini kazandrmas (dolaysyla tketiciyi yaratmas) ve salt ihtiyac karlayan malzemeyi deil, malzemeye tekabl eden ihtiyac da yaratmas anlamnda tketimi retmektedir. nc grnm ise; her birinin dolaysz olarak teki olmasnn yan sra ve ayrca tekini dolaymlamasnn yan sra, tketim ve retimin ayn zamanda kendi kendini btnlemek ediminde tekini yaratmas, kendi kendini tekisi olarak yaratmasdr. Yani retim sreci tamamlanrken kanlmaz olarak tketim ortaya kmaktadr ve bunun tersi de geerlidir. Bylesi bir zmlemenin ardndan, bu zde grnmlerden hareketle retim ve tketimin ayn ey saylmasnn ya da vlger iktisatlarn yapt gibi bir ulusun btnnde

Eagleton T., William Shakespeare (ev. A. Cneyt Yalaz), Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul 1998, s. 116.

retimin tketime nicelik olarak e saylmasnn yanllna deinen Marx, retim ve tketim arasndaki ilikiyi yle aklamaktadr:
Burada nemli olup da vurgulanmas gereken, sadece, retim ve tketim ister tek ister ok sayda bireyin faaliyeti olarak grlsnler, her hlkarda ikisinin de, retimin fiilen hareket noktas ve dolaysyla da egemen e olduu tek bir srecin eleri olduklardr. ...Birey bir nesne retir ve bunu tketmekle de yeniden kendine dner ama bu kez retken, kendi kendini yeniden-reten bir birey olarak dner5.

Dier yandan, Marxn hemen ardndan belirttii gibi, kapitalist toplumda reticinin rnyle ilikisi, reticinin baka bireylerle olan ilikisine baldr. Zira retici, rettii rne dorudan sahip olamaz ve zaten o rn retirken de dolaysz kullanm amac tamamaktadr. Grundrissede Marx, retimin tketimi nasl rettiini u ekilde aklar: retim, ncelikle tketimin nesnesini retir; zira nesnesiz tketim, tketim deildir. Ama retim, tketimin salt nesnesini retmez; o nesnenin tketili tarzn, nasl tketileceini, yani tketimin znesini, tketiciyi de retir. Alk alktr, ama atal bakla yenilecek pimi etle giderilen alk baka, eller trnaklar diler yardmyla i eti mideye indiren alk bakadr6. Marxn retim ile tketim arasndaki ilikiyi ustaca ortaya koyduu pasaj, uzunluu pahasna aktarlmaya deerdir:
retim, a) tketimin malzemesini ve nesnesini salar. Bir nesneyi tketmeyen tketim, tketim olamaz; o hlde retim bu bakmdan tketimi yaratr, retir. b) Ama retimin tketim iin yaratt tek ey nesne deildir. retim ayn zamanda tketime zglln, karakterini, cilasn verir; tketim rne nasl onu bir rn niteliiyle tamamlayan darbeyi, cilay vurduysa, retim de tketime cilasn yle vurur. Nesne herhangi bir nesne deil, retimi tarafndan dolaymlanan kendine zg bir adaba gre tketilecek, zgl bir nesnedir. Alk alktr, ama atal bakla yenilecek pimi etle giderilen alk baka, eller trnaklar diler yardmyla i eti mideye indiren alk, bakadr. O hlde retim yalnz nesneyi deil, ayn zamanda tketim tarzn da; yalnz nesnel olarak deil, ayn zamanda znel olarak da retmektedir. retim, yleyse, tketiciyi yaratmaktadr. c) retim yalnzca ihtiyaca karlk veren malzemeyi deil, ayn zamanda malzemeye tekabl eden ihtiyac salar. Tketim balangtaki doal ilkellik ve dolayszlk hlinden kar kmaz bu aamada kalm olsa da, bu ancak retimin kendisinin o aamada taklm olmasnn bir sonucu olabilir- bizzat nesnesi tarafndan dolaymlanan bir ynelie dnr7.

5 6

Marx K., Grundrisse (ev. Sevan Nianyan), Birikim Yaynlar, stanbul 1979, s. 157. A.g.y., s. 154. 7 Ayn yer, italikler eklenmitir.

retim ile tketim arasndaki iliki bu ekilde tanmladnda, reten beden ve tketen beden arasndaki ilikiye dair bir tartma iin nemli bir teorik zemin oluturulmu olur. Bu iki biimin iki ayr dnemi karakterize eden figrler olmayp, varlk sebeplerini bizzat ayn toplumsal koullardan aldn; ve bunun tam da retim kavramnn kapitalizmde kazand ierikle mmkn olduunu vurgulamak gerekir. Bu demektir ki retimin bu anlamda baatl Marxn teorik bir kurgusu deildir; bizzat kapitalizmin kendi nesnelliinde yaratt bir fenomendir. Marxn, retimi dar anlamndan kopararak kavramsallatrmasnn meruiyet zemini tam da burasdr8. Marx iin retim, salt teknik bir sre deildir; sosyal bilimler iin temel nem tayan yeniden-retim kavram, kaynan tam da buradan alr.

II. ileke-Aylak Diyalektii

Marksizmin anlatageldii hikye, klasik anlamyla bir kibirlilik hikyesidir: Bu hikyede insan bedeni, kendisini toplum ve teknoloji dediimiz eyler hlinde gelitirerek, kendi boyunu amaya balar ve dnyay kendi bedensel organna dntrmeye alrken kendi duyusal servetini soyutta paralayarak bir hie, koca bir sfra dnr9.

Emein rnlerini, bu demektir ki bedenin glerini ele geirmek, denetim altna almak iin tarih boyu bir savam sregelmi ve bu amalarla bir dizi kurum oluturulmutur. Bu kurumlarn ileyiini salayan mekanizmalar ise bastrma, yceltme, idealize etme, inkr etme vs., hem politik hem de psikanalitik syleme inadr10. Bununla birlikte bu srecin dikensiz gl bahesi olduu dnlmemelidir; zira bedeni ele geirme ve denetleme sava ylesine etin ve biteviyedir ki, btn kurumlar tarihine damgasn vurmutur. Hukukun, ahlkn, dinin vs. tarihi ki bunlar Marksist teoride styapsal oluumlardr dikkatle bakldnda bize bu savamn izlerini gsterir. Bu noktada, metodolojik bir uyarda bulunmak gerekebilir. Metin iersinde ileke ve aylak, ayn sosyal mekanizmann rettii ama zt grnml birer sosyal tip olarak in edilmitir. Bunu Marks ideal tipler11 oluturma abas olarak adlandrmak da mmkndr.

retim hem antitetik belirlenmesinde, kendine, hem de ayn zamanda br elere [tketim vs. b.n.] egemendir. (...) Buna karlk dar anlamyla retimin kendisinin de br eler tarafndan belirlendii inkar edilemez (A.g.y., s. 165-166). 9 Eagleton, The Ideology, s. 198. 10 Ayn yer. 11 Weberci ideal tiplerden farkl olarak Marks ideal tipler, homojen bir empirik gerekliin edeerli bir vehesinin dncede tek-yanl vurgulanmas deildir; gereklikte gerekte vurgulanan eyi kavrama abasdr

Bu trden ideal tiplerin en nemli zgnlklerinden birisi, dolaysz empirik snamaya ak olmamalardr. Yani bunlar dorudan hipotez deildirler; hipotezler kurmaya yarayan kavramsal inlardr. ileke ve aylak, bir sosyal mekanizma olarak smrnn rn olan zel mlkiyetin insan bedenleri zerindeki zt ynl etkisini sergilemek amacyla kavramsallatrlmlardr. 2.1. ileke: Vahi Materyalizm ileke ve aylan nasl bir arada bulunabildiinin srr, kapitalizmdeki zel mlkiyet olgusundadr. phesiz ki; mlkiyeti salt hukuk bir kategori olarak algladmz srece, meselenin iine nfuz edebilmemiz mmkn deildir: zel mlkiyet, insanln bizzat kendi bedenine yabanclamasnn duyusal ifadesidir; sahip olduumuz duyusal bolluun, yerini, kasvetli bir biimde, tek bir malik olma drtsne brakmasdr12. Bylece btn fiziksel ve zihn duyular yerine, btn bu duyularn yabanclamas, malik olma [duyusu] gelmitir13. Bu, insann kendisini olduu kadar, sahip olduu nesne ile ilikisini de sakatlayan bir sretir. Zira nesne, duyusal bir eydir ve malik olma duyusunun tahrip ettii ey, tam da onun duyusalldr. Marx asndan bir nesne, zgn nitelikleri gerei kullanmamz ve holanmamz gereken duyusal bir eydir; Marxn, o nesnenin kullanm-deerinden anlad ey budur. Ancak kapitalist koullar altnda, nesneler, metalara indirgenirler; sadece deiimdeerleri iin, alnp satlr olduklar iin var olurlar. Ve bu byle devam ettii mddete, ayn deere sahip herhangi iki meta, birbirleri ile soyut bir eitlie indirgenecektir. Bu yzdendir ki; zgn duyusal zellikleri, zdeliin belirledii farkllk anlamnda, hasar verici bir biimde grmezden gelinecektir14. Nesnenin maruz kald bu indirgemenin bizzat nesnenin madd varln da tehdit ettii aktr. Nitekim ekoloji alannda yaplan almalar, nesneler dnyasnda yaanan ykmn vahim boyutlarn gzler nne sermektedir. Tm duyularn malik olma duyusuna indirgenmesi kapitalizmin bir vehesi iken, bir dier vehesi de insan yaamnn eitliliinin ihtiyaca indirgenmesi, yani insan bedeninin kendi snrlarn amasn salayan drtlerin, sabit, yeknesak biimde tekrar eden gdlere, bedeni kendi hudutlar iinde hapseden igdlere15 indirgenmesidir. Bunun bir aya kapitalizmde iinin durumudur: Kapitalizmde ii, sadece temel ihtiyalarn gidermek iin
ve tasnifleyici (taxonomic) deil nedensel bir odaa sahiptir [Bhaskar R., The Possibility of Naturalism, Routledge, London 1998, s. 131.] 12 A.g.y., s. 199. 13 Marx K., 1844 Felsefe Yazlar (ev. Murat Belge), Payel Yaynevi, stanbul 1975, s. 108. 14 Eagleton T., Marx ve zgrlk (ev. Vefa Saygn tle), Praksis, say 17, 2007, s. 204. 15 Eagleton, The Ideology, s. 199-200.

vardr. Politik iktisat, iinin gereksemesini, fiziksel beslenmenin en basit ve en sefil dzeyine, etkinliini de en soyut mekanik harekete indirger. Sonra da der ki: nsann bundan baka etkinlie ya da zevke gereksemesi yoktur16. in garibi; kapitalizmde duyularndan (yani bedenselliinden) soyutlanan sadece ii deil, bizzat kapitalistin kendisidir de. Marx, Weberdeki kapitalist ilekei olduka arpc bir biimde tasvir eder: Ne kadar az yer, ier, kitap okursan; tiyatroya, dansa, meyhaneye ne kadar az gidersen; ne kadar az dnr, sever, kuram yaratr, ark syler, resim, eskrim yaparsan vb. o kadar fazla sermaye biriktirirsin gvelerin ve tozun yok edemeyecei hazinen o kadar byr. Kendin ne kadar azalrsan, o kadar oa sahip olursun; kendi z hayatn dile getirmenle dsallam hayatn dile getirmen ters orantldr yabanclam varln gitgide byr17. Para, hi durmakszn biriktirilmelidir: Be shillingi katleden, onun retebilecei her eyi ldrr18. Vakit nakittir szm ona atasz, kapitalist ilekein temel dsturlarndan biridir: Zaman boa harcama btn gnahlar iinde ilk ve ilkece en ar olandr19. Yaamn eitliliinin ve insanliinin yerini, para ve parasal zenginlik almtr. Artk kapitalistin yapamad eyleri, sahip olduu para yapacaktr: Sermaye, sahibi uyurken etraf kolaan eden ve sahibinin tm ciddiyetiyle feragat ettii tm zevkleri mekanik bir biimde tadan hayal bir bedendir () Kapitalist, nefsinin arzularna tvbe edip bu zombiye benzer alter egoyu yaratmak iin ne denli rpnrsa, kazanabilecei ikinci-el baarlar da o denli artar. Kapitalist ve sermaye, yaayan lnn imgesidirler: Canl olan artk uyumutur, cansz olan ise aktiftir20. phesiz ki, kapitalistin ilecilii ile iinin ilecilii ayn eyler deildir. Nitekim bu iki ilecilik trnn tarih sahnesinde birbirinden farkl almlar olmutur. Bununla birlikte, her ikisinin de belirli bir tarihsellikten, yani retimin kapitalist koullarda ald anlamdan tredii sylenebilir. Bu, retimin amalamas olarak tanmlayabileceimiz bir olgudur. inin varlk sebebi zaten retimdir. Kapitalist asndan da durum, farkl bir adan byledir: retici kaynaklarn yaygnlatrmay ve dntrmeyi beceremeyen bir kapitalist hzla iflasa srklenecektir21. Bylelikle, Marxn teorisinde iki ayr kavramm gibi duran emein yabanclamas ve zel mlkiyet kavramlarnn aslnda zde ifadeler olduklar ve emek rnlerinin ilkinde iinin ikincisinde ise kapitalistin perspektifinden ele

16 17

Marx, 1844 Felsefe Yazlar, s. 120. A.g.y., s. 121. 18 Weber M., Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (ev. Zeynep Aruoba), Hil Yaynlar, stanbul 1997, s. 43. 19 A.g.y., s. 138. 20 Eagleton, The Ideology, s. 200. 21 Eagleton, William Shakespeare, s. 118.

alnmasndan dolay byle farkl kavramsallatrldklar pekl sylenebilir22. Dolaysyla kapitalizmde eer reten beden diye bir imgenin varlndan sz edeceksek, bunun cansz bir beden ya da bedensiz bir ruh olduunu sylemek gerekir. Kapitalizm, bylesi bir metafizii, bizzat kendi somutluunda retmektedir. 2.2. Haz Dkn Aylak: Kaprisli dealizm
Kapitalist toplumun bir vehesi amansz bir ilecilik ise, bunun aynadaki yansmas fantastik bir estetizmdir. Duyusal varolu bir yandan ihtiya iskeletine dein soyulurken te yandan lszce iirilir. Kr krne biyolojik maa mahkumunun antitezi, egzotik bir aylak, haz dkn bir asalaktr23.

Madd

olanaklarla

donanm

olan

aylak,

ihtiyaszlktan,

aklnn

bilmiyorumkineistiyorum?24 diye kurcalanmasndan mustariptir. Zira zel mlkiyet, kaba gereksemeyi insan gereksemeye evirmeyi bilmez. dealizmi, fantezi ve kapristir25. Yakc arzularla doludur aylak ve bu arzular, arzularnn kayna olan para gibi kendi kendini reten, madd gereklikten bamsz, dsel bir nitelik tar. Kendi kendini reten szkonusu arzular, bu anlamyla herhangi bir madd gereklie deil, kendi kendilerine gndermede bulunurlar; yani z-gndermeseldirler. Dolaysyla aslnda, bizzat kendilerini tketirler. Bilindii zere burjuva ilecilii, bir yandan feodal dnemin Katolik miskinliine dier yandan ise aristokratik tketim lgnlna kar gelimitir. Bu ilecilik biiminde, aristokratik tketime ynelik nefretli bir kmseme szkonusudur ki bu, pek ok 19. yzyl romannda konu edinilmitir. Oysa ki ayn burjuva toplum, tarihin grd en dizginsiz tketim biiminin de tohumlarn barnda tamaktadr. Yani retimin kendi bana bir ama hline geldii kapitalist toplumda, aristokratik aylak kyasya eletirilirken, daha nce grlmedik bir aylak tipi vcut bulmutur. Aristokrat, stats gerei tketir; tketimindeki atafat, statsnn bir gstergesidir. Burjuva aylan tketimi ise fantastik bir idealizme tekabl eder: O, sadece arzusunun nesnelerini tketmekle kalmaz; zevk ve arzuyu metalatrarak, bir baka deyile yararla zevk, zorunlulukla arzu arasndaki ba kopararak, bizzat zevk ve arzunun kendisini de tketir: Aylak zenginlerin tkettii ey, kendi zevk verici tketim edimlerinin narsisizmidir26. Dolaysyla o, nesnelerin duyusal ieriklerini
22

Bunun iin bkz. Vandenberghe F., A Philosophical History of German Sociology, Routledge, London 2009, s. 48. 23 Eagleton, The Ideology, s. 200. 24 Bloch E., Umut lkesi cilt I (ev. Tanl Bora), letiim Yaynlar, stanbul 2007, s. 74. 25 Marx, 1844 Felsefe Yazlar, s. 118. 26 Eagleton, The Ideology, s. 205.

kaybedip bir niceliksellie indirgenmesi sonucu, tketimin idealizmini katmerletirerek kendi duyusal servetini tketir. Buraya kadar anlattklarmz, insan bedeninin kapitalizmde ortadan ikiye ayrlnn yksdr. Bir yanda vahi bir maddecilik, dier yanda ise kaprisli bir idealizm szkonusudur. Bunu bir baka ifadeyle sylersek, zorunluluk kat bir belirlenimcilie, zgrlk de anariye dnmtr. Ve bunlar, isel-ilikisel bir biimde, birbirlerinin varlk sebebidirler. ilekelerin varl, burjuva aylakln madd zeminini yaratr ve burjuva aylakl da kapitalist toplumun idealar dnyasndaki hlidir. Beden, kapitalizm iinde bir araya gelemeyecek iki paraya blnmtr: Bir yanda burjuva toplumunun bedeni olan insanlarn duyu ve arzularndan soyutlanmas sonucu, bedenin salt ihtiyaca indirgenmesi vardr ki bu, emek srecinin, arasallatrlmak suretiyle bedensel hazdan tmyle arnm bir dayatmaya indirgenmesidir. Dier yanda ise, ihtiya ve zorunluluklardan muaf kaba zevkler, yani bedensellikten arnm hazlar szkonusudur. Baka bir adan sylendiinde, bedenin retken gleri rasyonelletirilip metalatrlrken, ayn bedenin sembolik ve libidoya dayandrlan igdleri ise hem kaba ehvete varana dek soyutlanmakta hem de israf hlinde boa aktlmaktadr. Oysa ki, Narsisizm ve zorunluluk, yokluu ekilen ve haddinden fazla olan arzular, () yekpare bedensel zgrln birbirinden koparlm iki yarsdr27. Bu demektir ki; ihtiya ve zevk, gerekte ayn duyusal bedende yaanmaldr. Bu, kapitalizm iinde mmkn olmayan bir eydir. Zira kapitalizm koullar altnda, insann bedensel etkinlii, paradoksal bir biimde bedeni aalayc birtakm aklsal biimler retmektedir. Dolaysyla bir kanaat olarak, eer i ehvet ile bedensizlemi akl arasndaki yar kapatmak isteniyorsa, bu ancak, insan rasyonalitenin kklerini, retken bedenin ihtiya ve kapasitelerindeki gizli kaynanda arayan devrimci bir antropoloji sayesinde mmkn olabilir28. Peki bu, Marxn teorisinde nasl vcut bulacaktr?

III. ki Teorik Tartma ve Marxta Toplumsaln Hayatiyeti

Kapitalizmin barna damgasn vuran bu yarlmann ortadan kaldrlmas abasnda, Marx tam olarak nereye oturtmak gerekir? Burada, Marxn teorisine dnk ayrntl bir analize girmeksizin, Marx szkonusu yarlmay ortadan kaldrmaya dnk iki teebbsle karlatrmakla yetineceiz: Psikanalitik ve antropolojik aklama teebbsleri. Bunun iin

27 28

A.g.y., s. 201. A.g.y., s. 207-208.

nce Marxn, Bat aklnn dier doal ocuu olan Freudla ilikisine deinecek, sonra da gen Marx ile olgun Marx arasndaki iliki zerine odaklanacaz. Marxn Freudla ilikisine dair Marksizm-ii kamplama aslnda olduka ilgin bir grnm arz eder. Zira burada, genel Marksizm-ii kamplamada kart kutuplarda yer alan figrlerin benzer paydalarda bulumu olduklarn hayretle fark ederiz. Nitekim rnein, Marksizm-ii genel kutuplamann nesnelci kutbunun mimar olarak genel kabl gren ortodoks Marksist yaklam Freudun teorisini gerici bir burjuva ideolojisi olarak deerlendirip reddederken29, ayn kutupta tanmlanan Louis Althusser ise Freudu doum sanclar ekilen yeni (Matematik, Fizik ve Tarih ktalarndan sonra drdnc) bilim ktasnn kurucusu olarak kutlamaktadr. Dier yandan, znelci kampa dhil edilenlerden Herbert Marcuse, Freudun teorisine derin bir sadakt gsterip teorinin tarih-dlk gibi bir kusuru varsa da yine de devrimci potansiyele sahip olduunu iddia ederken, Ernst Bloch ise, tam da konumuz asndan arpc bir biimde, Freudu bir libido putu yaratp bu putu mutlaklatrmakla ve bir kavramsal mitoloji yaratarak yaayan/canl bedenden kopmakla itham etmektedir30. Althussere gre Fransz (ortodoks) Marksistleri, Freud zerinden yaratlan revizyonist ideolojiye hakl olarak kar kmakla birlikte, bunu bizzat Freudun kendi teorisiyle kartrarak hata etmektedirler31. Zira Althussere sorarsak Freud sonras psikanalistleri, byk ailenin tm haklara sahip bir yesi olarak benimsendikleri iin ok sevinli ve mutlu olmalarndan, bunu gerek iktidarlarla kurulmu olan uyuma ittifaklar pahasna yaptklarndan ve patron karnn doyurduktan sonra geri kalanla mutfakta keyfince yiyecek bir eyler hazrlar gibi nesne artklarna gnl indirdiklerinden dolay iddetle eletirmek gerekir32. Nitekim Wilhelm Reich da ayn ekilde, Kominternin Freudun teorisini idealist bir bilim olarak tanmlarken hataya dtn; Freudun aslnda nemli materyalist bulularda
Buna bir rnek iin bkz. Dobrenkov V. I., Erich Frommun ve Yeni-Freuduluun Eletirisi (ev. Oya Tangr ve Levent Key), Sorun Yaynlar, stanbul 1979, s. 11-20. 30 Bloch, a.g.y., s. 90. 31 Althusser, a.g.y., s. 183-184. Althusserin Freuda niin byle yaklatna dair kendi teorisinin iinden birka sz syleyebiliriz. Althussere gre; nasl ki Copernicus dnyann evrenin merkezi olmadn gstermise ve nasl ki Marx insan znesinin, yani ekonomik, politik ya da felsef benin tarihin merkezi olmadn ortaya koymusa, ayn ekilde Freud da bize, gerek znenin, tekil znde bireyin; bende, bilinte ya da varoluta (...) merkezini bulan bir ego biimine brnm olmadn; insan znesinin, benin imgelemsel yanlbiliinden, yani, iinde kendisini tand ideolojik oluumlardan baka bir eyden kaynaklanmayan merkezden yoksun bir yap tarafndan merkezsizletirildiini ve kurulduunu ak[lamakta] ve gster[mektedir] (a.g.y., s. 206). Buradan hemen anlalaca zere Althusser, psikanalizin devrimciliini, kendi zgl nesnesine (bilind) sahip bir bilim olmasnda bulmakta ve temel misyonunu da, kendi genel teorisiyle uyumlu olarak, zneyi merkezden karan yaklamnda grmektedir. Bu anlamyla Freud, Althusser iin olduka nemli bir mttefiktir. 32 A.g.y., s. 191-192.
29

10

bulunduunu ama sonraki yorumcularn idealist sapmalara yol atn (tabi bu sapmalarn Freudda kkleri olduunu kabl ederek) ne srmektedir33. Yine Freudun teorisini Freud sonrasndan ayrma abasndaki Marcuseye gre Yeni-Freudular, toplumun igdlerdeki kklerini koparmakta ve bunun yerine toplumu, bireyin karsna onun hazr evresi olarak kt dzlemde, kkenini ve yasalln sorgulamakszn olduu gibi kabl etmektedirler. Dolaysyla Yeni-Freudu eletiri szcn tam anlamyla ideolojik kalr; yerleik dizgenin [sistemin b.n.] dnda hibir kavramsal temeli yoktur34. Freudu Marksizm ya da eletirel teori iersinden savunanlarn, zt kutuplara dhil olsalar da ayn akl yrtmeye yaslandklar grlmektedir: Freudun znde devrimci teorisi (szkonusu yazarlarn bir teorinin devrimci olmasndan anladklar eyler kukusuz farkl olsa da), Freud sonras psikanalistlerin elinde, mevcut toplumsal ilikileri gizemliletirmeye ve merulatrmaya yarayan bir ideolojiye dnmtr. Freudun teorisini bu dten kurtaracak figr eletirel teoride Erich Fromm iken, Althusser asndan Freudun zerindeki ideolojik mistifikasyonu datacak kii Jacques Lacan olacaktr35. Bu akl yrtmenin sorunlu olduunu dnmekteyiz. Bunun iin ncelikle Jonathan Learn Freudun teorisindeki Platoncu z ortaya kard analizleri aktaralm. Lear, bize, Freudun psienin yapsna dair karmlarnn temelinde Platonun ksml snflandrmasnn yattn syler:
tah/arzu (appetite); yemek, seks ve dier bedensel hazlara ilikin temel arzulardan olumaktadr. Ruh (ya da thumos), bugn narsiste bir bileen olarak adlandrabileceimiz eydir: O, onurun, itibarn, akn ve bakalarn ynetmenin peindedir. Son olarak akl, psienin hakikti arzulayan ksmdr36.

Kukusuz Freudun id, ego ve sper-ego ayrm birebir bununla ayn deildir; ama Leara gre psienin blnme yntemi ayndr. Nitekim Sokratesin yapt ayrm, nemli

Reicha gre Freudun lm igds kavramsallatrmasnn idealist speklasyonlarn sna hline gelmesi, nk madd (empirik) temelden yoksun olmas ve bunun sonucunda ahlk rollerin abartlmasna varmas bir idealist sapmann kaynayken, bir dier idealist sapma ise, gereklik ilkesinin sonradan tamamen topluma uyum biimine brndrlmesi, dolaysyla da haz ilkesinde toplumsal ortamn belirleyiciliinin reddedilmesidir [Reich W., Psikanaliz ve Diyalektik Materyalizm (ev. Yeim mrsuyu), Logos Yaynclk, stanbul 1990, s. 23-27]. Reichn, tarihsel materyalizm asndan psikanalizin toplumsal nemini iki ynden ele aldn syleyebiliriz: Bir dnya gr, bir felsefe sistemi olmaya yeltenmeyen yardmc bir bilim olarak ve sosyalist toplumda edinecei akl sal ve eitim ilevleri asndan (a.g.y., s. 70-71). 34 Marcuse H., Eros ve Uygarlk (ev. Aziz Yardml), dea Yaynlar, stanbul 1998, s. 26-27. 35 Kukusuz burada psikanalize dair karmlarmz Freudla snrlamak durumundayz. Lacann teorik alet antasna dnk bir analiz, bu almann kapsam ve niyetini aacaktr. Fromm ise, Marcusenin Freuddan yapt antropolojik karmlar balamnda birazdan ele alnacaktr. 36 Lear J., Freud, Routledge, London 2005, s. 165.

33

11

gzleme dayanr37: a) nsanlar farkl trde eyleri arzulamaktadr; b) nsan arzular farkl trlerde olduu iin, tek bir bireyin iersinde kkl atmalara alan bir kap vardr (benim temel ihtiyalarm tatmin etme biimim, bakalarnn gznde ve bizzat kendi gzmde nasl grnmek istediime dair baz arzularla atabilir); c) nsanlar, kendi kiiliklerini bu ksmdan biri etrafnda dzenleme eilimindedirler. Gelgelelim Freuddaki Platoncu etki, Leara gre bununla snrl deildir. Balarda cinsel gdy teorisinin merkezine koyan Freud, yaamnn sonlarna doru, cinselliin daha derin ve daha kuatc bir gcn hizmetinde olduunu kefetmitir: Btnleme ve geliime doru bir eilim. Freud bu gc Eros, ak ya da yaama-gds olarak adlandrmtr. Leara gre perspektifteki bu kayma, Freudun, insan psiesine dair psikanalitik anlayn felsef gelenein hattna tamasna yol amtr38. Dier yandan bu kayma, Freudun byk ailenin tm haklara sahip bir yesi hline gelmesini de salayan eydir. Nitekim Freud, cinsel gd teorisi zerine gelitirdii Ego psikolojisini oluturmaya baladnda, btn bilim dnyas derin bir oh ekti: Sonunda Freud, samalklarna bir son vermeye balamt; sonunda sz hakk yeniden insanolunun iindeki ste, zellikle ahlka dmt39. u hlde, Adlerin tamamen kapitalist bir mantkla cinsel gdy g/iktidar gdsnn oyunca hline getirerek ve Jungun da tamamen faist bir mantkla buradaki g gdsnn yerine sava sarholuunu koyup libidoyu arkaikletirerek (ki Blocha gre her iki alm da Nietzschenin Schopenhauer karsndaki zaferi anlamna gelir), herkesin srtna yk olan cinsellik sorununu bir vuruta bertaraf ettikleri ve Freudun orijinal teorisini yozlatrdklar dorudur belki40. Ancak u da dorudur ki; Freudun teorisindeki szn ettiimiz kayma, bu tr yozlatrmalarn kayna ya da en azndan meruluk zemini olmutur. Platoncu etkinin bir dier vehesi tam da burada kendini gstermektedir:
Yksek bir yere karak psikanalize horgryle tepeden bakanlar, psikanalizin geniletilmi cinselliinin ulu Platonun Erosuna ne kadar da uyduunu akllarndan karmamaldrlar41.

Freud artk, cinsel gdlerin kendilerinden teye ulatklarn dnmektedir; tpk, gzel gen olanlara dnk erotik bir ekim duyan ama bunun tesinde bir ekime kapldn

37 38

A.g.y., s. 165-166. A.g.y., s. 83. 39 Reich, a.g.y., s. 66. 40 Bkz. Bloch, a.g.y., s. 82-87; Reich, a.g.y., s. 67. 41 Freuddan aktaran Lear, a.g.y., s. 83.

12

hisseden Sokrates gibi. Nitekim Sokrates, ekimine kapld eyin sadece gzel olanlar olmadn (...) bizzat gzelliin ekimine kapldn fark etmiti (...) Tm bu cinsel ekim, tatminsizlik, farkna varma, dnme ve yeniden-ynelme sreci, Platonik bir perspektiften bakldnda, Erosun tezahrleridir42. u hlde Platonik Erosun karakteristii, erotik gdlerin daima kendilerinden te bir eye atfta bulunmasdr. Dolaysyla Freud, Erosu temel bir g olarak koyar; zira bizzat cinselliin daha geni bir insan geliimi projesiyle nasl btnletiini aklamak istemektedir43. Kukusuz bunun tamamen pratik bir derdin sonucu olduu da sylenebilirdi. yle ki: Erosa dnk tercih, psikanalizin, bir tedavi yntemi olarak, insanlar iyiletirecei fikrini merlatrmaktadr. Psikanalize tbi tutulanlar, bylece, ocukluktan gelen zlemleri, atmalar ve fantezileri vastasyla, kendilerinin tesine gemektedirler. Bunun, analize tbi tutulan asndan, geliim srecini kald yerden devam ettirmeye yardmc olduu varsaylmaktadr. Bylelikle cinsel gd, kendisinin tesine gemekte ve daha geni bir liberal projenin tezahr hline gelmektedir. Freudun gerekletirdii kayma, buradaki gibi, psikanalitik saaltma pratiinin nn ama abas olarak grlse dahi, bunu byk aileye katlma isteinden ayrmak dorusu bize pek de mmkn grnmemektedir. Bu durum, bilhassa Althusserin Freud sonras psikanalistlere ynelttii eletirinin ksmen Freuda da yneltilmesi gerektiini gstermez mi? Meseleye bu pratik meselesinin dnda felsef adan bakldnda ise Adler ve bilhassa Jungun nne aan eyin, tam da Freudun bu felsef topraklara ayak basmas olduunu grrz: Cinsel gdlerin kendilerinden teye ulatklar, kendilerinden te bir eye atfta bulunduklar sylendii ve bilim camiasna derin bir oh ektirildii an, bu tedeki eye dair oluacak muhtelif speklasyonlara teori iersinden bir set ekmek mmkn olmaz. Blochun ynelttii eletiri, yani Freudu bilin-dnda yeni hibir eyin olmad ve olamayaca, nk Freudu bilin-dnn sadece regresyonlardan (geriye dnmelerden) ibaret olduu eletirisi, tam da bu noktada meruiyet kazanr:
Liberal olan [Freud b.n.] bastrlan bilinli klmak ister. Gerici [Jung b.n.] ise bilinli olan bastrlana geri balamak, evet, onu bilin-dnn gittike daha derinlerine tkmak. (...) Ama yine: Ana noktada retmen Freud sapkn rencisiyle ayn dzlemdedir; ikisi de bilin-dn [beer] gelimenin tarihsellii

A.g.y., s. 84. Ayn yer. Bu noktada olas bir yanl anlamay nlemek adna kk bir uyarda bulunmak gerekebilir. Platonik ayrmlara yaptmz vurgu, bizim iin Freudun sadece Erosa varma yolunu gstermek asndan nemlidir. Dolaysyla Freudda Platondaki trden bir idealizm bulunduunu iddia ediyor deiliz.
43

42

13

iinde geip gitmi, bodruma tklm ve sadece orada olabilecek bir ey olarak kavrarlar srf44.

phesiz ki tartma burada tketilemeyecek kadar etrefillidir. Ancak Freudu Marksizm ya da eletirel teori iinden savunanlarn akl yrtmelerindeki sorunun kaynan gstermi olmak, bu almann amalar asndan kafidir. Temel eletirimizi psikanalizin geneline yneltmemiz bu metin iinde meru deil kukusuz; zira en basitinden, Lacanc argmanlar burada tketmi deiliz. Ancak yine de Marksizm-ii tarihsel deneyimler nda ve toplumsal zgrleimci bir sosyal bilim pratii asndan ylesi karmlarda bulunulabilir: a) Bata Frankfurt okulu teorisyenleri olmak zere, bir eit Freudo-Marksizm kurma abalarnn teorik dzlemde baarszlkla sonuland grlmektedir. Psikanalizi bir tarih anlay, dahas bir dnce sistemi olarak kurmaya, Marxn teorisine bu biimde eklemlemeye ve dolaysyla kimi sosyal fenomenleri drtler, bastrma mekanizmalar vs. ile aklamaya dnk tm abalar, analizlerinin herhangi bir aamasnda karlarnda kanlmaz olarak, Marxn da temel postlalarndan olduunu dndmz u kural bulacaktr: ...toplumsal bir fenomenin dorudan psikolojik bir fenomenle aklandn grdmzde bu aklamann yanl olduundan emin olabiliriz45. kiz kuleler saldrsn penis kskanlyla aklamaya dnk traji-komik giriimlerin olduu bir entelektel ortamda, bu kural daha bir nem kazanmaktadr46. Metafor ile aklama arasndaki ayrm daha net izmemiz gereken bir dnemdeyiz zira. b) Freudo-Marksizm sentezinin olgusal dzlemde baarsz olma sebeplerinin banda ise, Freudun kendi iinde bulunduu sosyal evreden hareketle gelitirdii cinselliin bastrld karmnn eletirilmeksizin kabl edilmesi gelmektedir. Oysa ki, alk gibi banal kayglardan mustarip olan dnemin geni kitleleri yle dursun, orta snflar asndan dahi cinselliin bastrlmas evrensel bir durum deildir. Szgelimi Blocha sorarsak, Fransz burjuvasnda, bilhassa Almanyadakine nazaran, daha az cinsel kf kokusu, daha az libido bastrlml vardr: Pariste bekr bir delikanl haftada bir odasna bir kz almaz veya bir
Bloch, a.g.y., s. 90. Durkheim E., Sosyolojik Yntemin Kurallar (ev. Cenk Saraolu), Bordo Siyah Yaynlar, stanbul 2003, s. 213. 46 Psikanaliz teorisinin Trkiyedeki serveninde nemli bir isim olan Saffet Murat Turann u szleri tam da bu noktada nemlidir: bir siyasal teori olarak, yahut siyasal olaylar zmek bakmndan donanm yoktur psikanalizin () Bence toplumsal olaylar psikanaliz edilemez. Bu ynde yaplan abalar da psikanalitik jargona metafor olarak bavuran k sylemlerden ibaret kalmaya mahkmdur. nmzde plak tarih varken, elimizde tarihsel olaylarn somut analizi denen bir yntem dururken, Mustafa Kemal Atatrk baba modeliyle aklasak nolur, aklamasak nolur? [Tura S. M., Saffet Murat Turayla Sylei: Psikanalitik Sylemle Nereye Kadar?, (syleiyi yapanlar: Bekir Tark ve Osman Aknhay), Mesele, say 6, 2007, s. 13].
45 44

14

geceyi darda geirmezse, ev sahibi onun normal olmadndan ve kiray takabileceinden endielenmeye balayacaktr47. Freudun erevesini dolayszca kullanan Marcuse, ylesi bir argmantasyon gelitirir: Kapitalizm, teknolojik stnlne dayanarak, dev bir ekonomik art retmitir. Bu durumda, art bir cinsel bask da szkonusudur; zira kapitalizm toplumsal denetimi ancak cinsel dzenleme araclyla salayabilirdi. Dolaysyla libidinal glerin serbest braklmas, nfusa ynelik bu ileci dzenlemeyi tehdit edecektir. Kapitalizme meydan okumann yolu o hlde cinsel zgrlemeden geer48. Oysa ki bu akl yrtme, kapitalizmin geliim sreciyle karlatrldnda olduka problemlidir. Zira Marcuse, Freuddan beslenen dier eletirel teorisyenler gibi, eski bir endstriyel Avrupa toplumunun kat igdsel tabularnn eletirilmesinden temellenen bu gr, ticarilemi geni mezheplilik gibi ok farkl zelliklere sahip tketim toplumunun son derece farkl koullarna uyarlamaktadr49. Dolaysyla, bu ekilde gelitirilen teorik ereve, yukarda aylakta cisimletirdiimiz fenomenler ynn aklama ve ileke ile ayla bir arada yaratan toplumsal mekanizmalar kavrama gcnden byk lde yoksundur. Oysa ki:
Tketim toplumu denilen ey hem bolluk, hem de yoksunluk toplumudur; bir yanyla savurganla, dier yanyla tutumlulua ve (dnsel, kat ve souk) bir ie kapanmaya ynelir. kiliklerle dolu bir toplumdur; her terim karsndaki terimi (mutlak kartn, eliiini, aynadaki grntsn) yanslar; karsndaki terimi gsterir ve onun tarafndan gsterilir. Terimler karlkl olarak birbirlerinin gvencesi ve ikamesidirler; her biri dierini yanslar. Bu bir szde-sistem, bir ikameler sistemidir; sistem olmayann sistemidir, tutarszln birlikteliidir. Kopma noktasna yaklalr, ama hibir zaman ulalmaz: Sistemin snr budur50.

Bu toplum, ideolojik dzlemde, cinsellii sadece reddeden, bastran, engelleyen deil ama ayn zamanda kkrtan ve oaltan mekanizma ve kurumlara da sahiptir. Lefebvre, erotik edimlere anlam katan eski yasaklar51 yeniden retmeye dnk bir eilimden sz ederken, bizce tam da yasak (tiksinti) ile kkrtma (nesnesiz arzu) arasndaki isel baa vurgu yapm olmaktadr. Yoksunluk (ve belki de bedene ynelik tiksinti) ile sakl arzunun birbirine
Bloch, a.g.y., s. 92-93. Bkz. Turner B. S., Recent Developments in the Theory of the Body, The Body: Social Process and Cultural Theory (ed. M. Featherstone, M. Hepworth ve B. S. Turner), Sage, London 1999, s. 16. 49 Nitekim Jameson, aceleci, acemice, mekanik ve eskimi bulduu bu Freudo-Marksizm araynn kklerini bizzat Adorno ve Horkheimerda bulmakta ve bunun iin Adornonun edeb ve mzikal almalarndan, psiik tany kltrel eletiri dzeyine karan teorik hamleden ve otorite analizlerinden rnekler vermektedir. Bkz. Jameson F., Lacanda mgesel ve Simgesel: Marksizm, Psikanalitik Eletiri ve zne Sorunu (ev. Nesrin Tura), iinde: Saffet Murat Tura, Freuddan Lacana Psikanaliz, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1996, s. 213-215. 50 Lefebvre H., Modern Dnyada Gndelik Hayat (ev. In Grbz), Metis Yaynlar, stanbul 1998, s. 142. 51 A.g.y., s. 88.
48 47

15

kart pornografiyi reten ve bylelikle ileke (yoksunluk/tiksinti) ile aylak (sakl ve gerekliini kaybetmi arzu) ayn bedende izoid bir biimde bir araya getiren nedir?52 c) Psikanalizin Marksist teori asndan bilhassa ideoloji analizinde verimli olabileceine ilikin iddial bir gr vardr. Bu argmann zerine dnrsek: Bir inanlar sistemini (I) ideolojik olarak tanmlayabilmek iin, Bhaskarn koyduu kriterler olduka faydal gzkmektedir. Bhaskar, srasyla eletirel, aklayc ve kategorisel olarak adlandrd tip kriter koymaktadr53. Inn ideolojik olduunu gsterecek bir T teorisinin, eletirel kriteri karlayabilmesi iin, 1) I tarafndan aklanm olan en ok sayda fenomeni, ya da bunlarn en nemlilerini, bizzat kendi tanmlamalar altnda aklayabilmesi ve 2) Inn aklayamad anlaml bir fenomenler dizisini aklayabilmesi; aklayc kriteri karlayabilmesi iin de, 3) Inn yeniden-retimini (yani filler tarafndan srekli kabl edilmesinin koullarn) aklayabilmesi ve eer mmknse, Inn snrlarn ve (her nasl olacaksa) dntrlmesinin (isel) koullarn belirleyebilmesi ve 4) Kendi iinde bizzat kendini aklayabilmesi ya da en azndan kendini bir yere koyabilmesi gerekir54. Bu kriterler gz nne alndnda, psikanalizin sadece belirli durumlarda (1) ve (2) ve sadece bireysel dzlemde (3) kriterlerini kendi teorik erevesi iersinde, kendi kavramsal aralar vastasyla karlayabilecei sylenebilir. Gelgelelim, (4) kriterini karlamaktan uzak, yani zdnmsellikten yoksun olduu aktr. Psikanalizin kendi kavramsal aralaryla bizzat kendisini aklayabilmesi ya da en azndan kendi bilen-znesine dair epistemolojik sorunu zebilmesi mmkn grnmemektedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki; psikanaliz, sosyal teori asndan sadece, ideoloji analizinde yardmc bilim olarak ve birey dzlemindeki etkileri analiz etmek iin kullanlabilir; her ne kadar bizce, sosyal fillie alan bilin sorunsaln irdeleyecek daha kullanl kavramsal ereveler mevcutsa da. d) Toplumsal zgrleimci bir sosyal bilim pratiinin temel meselesi olan yap-fil ilikisi hususunda psikanalitik dnce, teorisine ikin baz handikaplardan mustariptir. likinin yap ayandan meseleye bakldnda sklkla karlalan bir indirgemecilik tr szkonusudur: Kurumlarn temellerini bilindnda ararken, zerk toplumsal glere yeterince yer brakmayan indirgemeci bir kurum anlay55. Meseleye fillik asndan bakldnda ise, Freudun psie yaplandrmasndaki id, ego ve sper-egonun deta filin
Freudo-Marksizm sentezinin baarszl zerine bu karmlarmzn, Frankfurt Okulu teorisyenlerinin rettii tm kavramsal aletlerin kullansz olduunu iddia etmek anlamna gelmediini, sanrz ki vurgulamamz gerekir. Eletiri alanmzda sadece, bata Marcuse olmak zere Frankfurt Okulu teorisyenlerinin Freudla kurduu teorik iliki bulunmaktadr. 53 Bkz. Bhaskar, a.g.y., s. 73-77. 54 Bilim ile ideoloji arasndaki ayrma dair gelitirilmi kategorisel kriter bu noktada bizi ilgilendirmemektedir. 55 Giddens A., Toplumun Kuruluu (ev. Hseyin zel), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 1999, s. 45.
52

16

iindeki cce-filler hline geldiklerini, Blocha sorarsak56 ok-katmanl bir znesizliin szkonusu olduunu grmekteyiz57. Bu, ilk bakta, kendi iinde btnlkl bir a-tomos olarak, bir monad olarak kurgulanan burjuva bireyine ynelik kkten paralayc bir taarruzmu gibi grnse de (ki Althussere byle grnd bizce aikrdr), biraz daha dikkatli bakldnda fark edilecektir ki, doal igdlerin toplum ve kltr tarafndan acmaszca bastrld sylemi, feodal kstlamalara kar bayrak edilen burjuva doal insan mitosuna dolayszca dayanmakta, igdler[in] her zaman kaba kltrn basksyla sakatlanm grkemli ve zgr hayvan roln oyna[d]58 biyolojik temelli bir liberal mitoloji yaratlmaktadr (Bu teorik gvdenin, Jungun ellerinde faist bir mitolojiye payanda edilmesi bu bakmdan da ok artc olmasa gerektir). stne stlk, ruhta, sansr kurumu dhil, tam teekkll kk bir baskc devlet59 kurulmak suretiyle, kurgusal burjuva-birey zgr igdlerle zdeletirilmekte ve bylelikle bizzat birey-insann iersinden, bir Matruka bebei misali, birey-devlet ilikisine dair liberal kurgu kmaktadr: zgr bireyin iinden zgr cce-bireyler kmaktadr. Bu noktada, yeraltndaki mahzenlerde gnn bekleyen igdlerin bilinsiz (doal = zgr) hedefler uruna abalayan zgr eyler olmadn, tam tersine, sosyal fillik asndan zgrlk deil kr zorunluluun ta kendisi olduklarn bilhassa vurgulamak gerekir; insan kendi bedeninin dna taran drtler/arzular, bizzat onu kendi bedenine hapseden igdlere indirgenmitir. Sonu olarak bu teori iersinden, gerek, (biyografik ya da baka trl) gemie akl yaps gerei, insan kapasiteleri imleyen yaratc arzulara varmak, gerekse de insan eyleminin dnmsel karakterine ilikin karmlarda bulunmak mmkn gzkmemektedir. Sonu olarak; psikanalizin, szn ettiimiz yarlmalar yaratan toplumsal mekanizmalar, kendi alet antasndaki kavramlar vastasyla aklayabilmesi mmkn deildir. Dolaysyla psikanalizin, toplumsal temelli (yani, yapnn fillikle rabtaland toplumsal srelerde durmakszn yeniden-retilen) bu yarlmann ortadan kaldrlmasna, yani yeniden-retmekten dntrmeye nasl geileceine dair syleyebilecei hemen hibir ey yoktur. Toplumsal zgrleime yrekten inanan bir psikanalistin, toplumsal sreleri aklamak iin psikanalizi ie komaktan titizlikle kanmas gerekir.

Bloch, a.g.y., s. 72-73. Bu eer bir tiyatro oyunu olsayd, iyi ve kt perilerin, sansrn, benin, st-benin ve idin ketleme, bastrma, yatrm, narsisizm, aktarm ve yer deitirme mucizelerini gerekletirdikleri efsanevi bir dram [Caudwell C., len Bir Kltr zerine ncelemeler (ev. Mge Grsoy Skmen ve Ali Bucak), Metis Yaynlar, stanbul 2002, s. 119] olurdu. 58 Caudwell, a.g.y., s. 125. 59 A.g.y., s. 279.
57

56

17

Psikanaliz zerine yaptmz bu tartma ve karsamalar, bizi dorudan balantl bir baka meseleye gtrmektedir: Gen Marxn olgun Marxla ilikisi. Bu artc deildir; zira bir Freudo-Marksizm kurma abas iersindeki teorisyenlerin, bata Marcuse olmak zere, gen Marxla ve bilhassa yabanclama kavramyla balant kurmaya ynelmeleri gayet anlalrdr. Dolaysyla burada, gen Marx ile olgun Marx arasndaki iliki, tartmann okynl vehelerine girmeksizin, yabanclama kavram zerinden tartlacaktr. ncelikle bir noktaya aklk getirmek gerekir: Gen Marx-olgun Marx tartmasnn bugnlere varmasnn temel msebbibi olan Althusserin (ki lehte ve aleyhte koca bir klliyat szkonusudur), bir tr Freudo-Marksizm kurmaya girimediini vurgulamak gerekir. Althusser, tam ters bir istikmette, yabanclama kavramnn reddine ynelmi ve bunu da bizzat gen Marx ile olgun Marx arasnda var olduunu iddia ettii epistemolojik kopuun kavramsallatrlmasna dayanak yapmtr. Althusserin, zneyi merkez dna itme teorik hamlesinde Freudu mttefik olarak grd aikrdr. te yandan Althusserin, domakta olan yeni bilim ktas olarak grd psikanalizle kurduu girift teorik ban mhiyeti almamzn kapsamn amaktadr; ama onun vard kopu karmn bizzat yabanclama kavram balamnda reddedeceimizi belirtelim. Freudun vastasyla hmanist Marx ne karmaya alan eletirel teori hatt, bilhassa 1844 Felsefe Yazlarnda briz olan felsef antropolojiyle ba kurmutur. Nitekim Marksizm iindeki nesnelci ve znelci kamplarn oluumunda, gen Marxn felsef antropolojisinin kalbi olan yabanclama kavramnn merkez bir rol oynadn sylemek yanl olmaz. Bundan dolaydr ki Marcusenin temel teorik projesi, yabanclamay, Marxn yabanclam emek kavram ile Freudun basklama teorisini birletirerek tanmlamaktr. Bu, Marks ve Freudu antropolojileri birletirme ve buradan bir zgrleme antropolojisi yaratma giriimidir60. Marcuse, 1844 Felsefe Yazlarnda emein yabanclamasnn ve zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasyla gerekleecek duyularn zgrlemesi/insanlemesi olarak komnizm fikrinden61 hareket ederek, bu zgrleme vurgusunu cinsel enerjilerin zgrlemesine doru geniletmitir. Kellnera gre Marcuse, Schillerin oyun ve estetik eitim kavramlarn, Freudu cinselliin zgrlemesi mefhumuyla birletirmekte ve buradan zgrlemeye dnk yeni perspektifler karmaya almaktadr. Ama; insan ihtiyalarn

Bkz. Kellner D., Herbert Marcuse and the Crisis of Marxism, California University Press, California 1984, s. 169. 61 Bkz. Marx, 1844 Felsefe Yazlar, s. 104-110.

60

18

eksiksiz tatmini ve insan potansiyellerin geliimidir62. Nitekim Fromm asndan da sosyalizm, Marxa gre, bireyin tam geliimi iin, tm insan glerinin amlanmas iin ve tam bamszl iin gerekli madd temeli salayan bir toplum anlamna gelir (...) ve insanlar agzlle ve kr ekonomik glere kle olmaktan kurtaracak bir sosyal dzendir63. Tm bu argmanlarn, hmanist bir insan z kavrayndan temellendii aikrdr. Bu arayn bir sebebi, belki de Turnern vurgulad gibi64, sosyal relativizm probleminin bir zm olarak, insan kkenlerinin evrensel zelliklerinin vurgulanmas olabilir ve bunun, gen Marx zerinde nemli bir etkisi olan Feuerbachn duyusalc materyalizminden temellendiini pekl syleyebiliriz. Dier yandan, bu tr bir insan z temel alndnda, doal insann (gen Marxn terminolojisiyle, trsel-varlkn) kapitalist retim tarznda tipik olan iblm, bireycilik ve yabanclama tarafndan tahrip edildiini sylemek mmkn hle gelir65. Gelgelelim, Kellnern baskc-olmayan bir uygarl mmkn klacak politik kurumlarn ve toplumsal dnmn ayrntlarnn gerek anlamyla irdelenmedii eletirisinin66 hakll bir yana, Freudo-Marksizm araylarnda daha buraya varmadan, felsef antropoloji dzleminde bir eliki szkonusudur. Zira daha nce ana hatlaryla gsterdiimiz zere, insan igdleri vastasyla kendi bedenine hapseden Freudu ereve, Marcusenin tam anlamyla irdelemedii, esrarengiz baz determinist ierimler tamaktadr. Marcusenin, bu ereveden hareketle, baskc performans ilkesinin simgesi olarak grd Prometheusun karsna, baskc-olmayan uygarln simgeleri olarak Narcissus ve Orpheusu karmas ise, onun, hibir toplulua dhil olmayan, hibir politik yargya sahip olmayan ve baka insanlarla hibir zsel ilikisi bulunmayan bireyci tiplerden, yapayalnz estetlerden bahsettii eletirisine son derece aktr67. Tm bunlardan hareket edildiinde, Marcusenin igdlerin tatmini, bar, ahenk, yaratclk, arklar syleyip dans etmek ve ak demek olan zgrlemi bir toplum idealini tamamen paylaacak olsak da, Kellnern u sorusu bizce gayet merudur: Bu tr bir zgrleme ideali ille de Freudun igdler teorisinden mi temellenmek zorundadr? Bu ideale daha iyi hizmet edecek baka bir antropolojik teoriden sz edilemez mi? Dolaysyla Kellnera gre; fantezi, hafza ve estetik boyut bir zgrleme antropolojisinde kullanlacaksa, bu kavramlar Freudu anlamlarndan
62 63

Kellner, a.g.y., s. 189-190. Fromm E., Forward, Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy (ed. T. B. Bottomore ve M. Rubel), McGraw-Hill, London 1956, s. xiv, xv. 64 Turner, a.g.y., s. 2. 65 Nitekim Fromma gre, her ne kadar Marx sonradan insan z kavramn kullanmay brakmsa da, onun insann doasna dair dncesinin z asla deimemitir. Bkz. Fromm, a.g.y., s. xvi-xvii. 66 Bkz. Kellner, a.g.y., s. 190. 67 Bkz. A.g.y., s. 192.

19

kurtarmak ve bunlar (mesel Ernst Blochun yapmaya giritii gibi) baka bir antropolojikpsikolojik ereve iersinde gelitirmek gerekirdi 68. Bu eletirilerimizden hareketle, Althusser ve izleyicilerinin yapt gibi, yabanclama kavramnn teoriden tahliyesini talep ediyor deiliz. Bilakis, bu kavramn Marxn teorisinin merkezinde olduunu savunacaz; ama grdmz a-sosyolojik ve a-politik ekliyle deil... 1844 Felsefe Yazlarna ynelik bir baka sistematik ilgi, Nietzsche ve Foucault kanalndan gelip, Akln eletirisinden hareketle bedene varan beden sosyolojisi literatrnde grlmektedir. Burada, Freudu iin iine sokmaya dnk bir sentez abas szkonusu deildir ounlukla; hatt kimi rneklerde Freuda sert eletiriler yneltildii dahi grlr69. Turner, sosyolojinin felsef antropoloji tartmalarndan temel nermeyi miras aldn sylemektedir70: 1) nsan bedeni, bir dizi snrlama yaratr ama ayn zamanda sosyokltrel geliimin nn aabilecei bir potansiyele de sahiptir. Beden ayn anda hem snr hem de potansiyeldir; 2) nsan cinsellii ile sosyo-kltrel gereklilikler arasnda belirli bir atma vardr; 3) Bu doal olgular, toplumsal cinsiyete gre farkl farkl deneyimlenirler. Bedenin potansiyelleri zerindeki vurgunun, yani birinci nermenin ok byk oranda gen Marxtan kaynakland aikrdr71. Nitekim bu literatr iersinden bakldnda, Marxa gre insan, sona ermemi bir mahlkat olarak, insan ihtiyalar ve bedenlemi sosyal praksisin dntrc potansiyeli temelinde dnyayla ilikiye girer72. Dolaysyla insan bedeni insan varl asndan byk bir potansiyel tar; bu potansiyel dikkatle ve ince ince ilenmeyi gerektirir73. lgili literatrde, Marxn sonradan bu temalar srdrp srdrmediine ilikin tartmann devam ettiini grrz. rnein, Williams ve Bendelowa gre Marx, bedenlemi insan varlnn duyusal ve duygusal vehelerine dnk Feuerbachn orijinal vurgusunu sonradan kaybetmiken74, Levin ise Marxn daha sonra da bedenin potansiyelleri zerine dnmeyi asla brakmadn ve rnein Kapitalde, almann, bedensel ve
Bkz. A.g.y., s. 193-194. Buna bir rnek iin: Marcusenin referans erevesi, u ya da bu lde, Freudun ego psikolojisinin metafizik sylemiyle snrldr. (...) Marcusenin Freuda gsterdii sadakt, onun znel ve nesnel bedenler bir araya gelerek kapitalist ego psikolojisine ekil veren (...) bedenler metafiziinin tesine gemesini imknsz klmtr (Levin D. M., The Body Politic: Political Economy and the Human Body, Human Studies, Cilt 8, Say 3, 1985, s. 238). 70 Turner, a.g.y., s. 4. 71 Dier temel nermelerin ise srasyla Freuddan ve feminist teoriden edinildiini syleyebiliriz. 72 Williams S. J. ve Bendelow G., The Lived Body: Sociological Themes, Embodied Issues, Routledge, London 1998, s. 12. 73 Levin, a.g.y., s. 237. 74 Yazarlar bunun yan sra, Engelsin ngilterede i Snfnn Durumu adl eserinde bu vurguyu srdrdn ve ii snfnn bedenini gten dren shhi ve evresel koullara ve ayrca bu koullarn ii snfnda sebep olduu hastalklara vurgu yaptn belirtmektedirler. Bkz. Williams ve Bendelow, a.g.y., s. 12-13.
69 68

20

zihinsel glerimizin nn at bir dnyann rgtlenebileceinden sz ettiini ne srmektedir. Ancak yine de, Levine gre Marx, 1844 Felsefe Yazlarnda balam olduu ve hl eletirel bir beden teorisinin temel direklerinden olan bu analiz ve eletiriyi srdrmemi, kapitalist ekonominin radikal eletirisi iin ontolojik bir ereve, yani insan bedeninin varln balang noktas alacak bir eletiri tasarlamamtr75. Marxn niin byle yaptn aydnlatmak iin, ncelikle yabanclama kavramnn Marxn teorisindeki statsn netletirmek faydal olacaktr. Marxn, 1845te kaleme ald Feuerbach zerine Tezlerle birlikte, sadece Feuerbachn felsef syleminden (insan z, trsel-varlk gibi kavramlardan) deil ama bir btn olarak Feuerbachn zc antropolojisinden koptuunu vurgulamak gerekir. Bu demektir ki Marx, bundan sonra, insan doasn asla tarih-st, deimeyen bir soyut ey olarak grmemi, onu, sosyal bir rn, belirli bir adaki toplumsal ilikiler toplamnn tarihsel bir younlamas olarak kavramtr76. Marx, Vandenberghenin Torrancedan aktard kavramsallatrmay dn alrsak77; insan zden yabanclama anlamndaki antropolojik bir ikin yabanclama teorisinden koparak, smryle ya da emek gcnn ve emek rnlerinin temellkyle balantl ve daha sosyolojik bir dsal yabanclama teorisine varmtr. Vard bu yer, Marx, yabanclamay insan trnn lneti olarak grmekten kurtarmtr. Zira buras, ya yabanclamann tanlatrlp psikolojikletirildii veyahut da toplumsaln insann karsna salt bir kst olarak dikildii yerdir. lk durumda, er ya da ge (yani toplumsal dnme olan inan yitirildii an), Amerikan sosyolojisinin yabanclamay operasyonelletirdii ve gszlk, normsuzluk, anlamszlk, yaltlmlk ve giderek duyarszlk, psikoz, geri ekilme ve intiharla balantlandrarak llebilir bir anomali, topluma adaptasyonu engelleyen bir yzkaras hline getirdii gzergha varlacaktr78. kinci durumda ise, toplumsaln bir kst olmasnn yan sra eylemin anlamland balam ve deneyim alanlarna alan bir imkn da olduunun grlememesi sonucu, sosyal filliin dntrme imknnn yitirilmesine ve er ya da ge sinizme varlacaktr. Disiplin ve kontroln, yaamn her alann, insanlarn bedenlerini ve zihinlerini tamamen tutsak aldn

Levin, a.g.y., s. 237-238. Marxn Kapitaldeki deyiiyle: ...insann btn hareketlerini, eylemlerini, ilikilerini vb. yararllk ilkesi asndan incelemek isteyen bir kimse, nce insan doasn genel bir ereve iersinde, sonra da her tarihsel ada deimi ekliyle ele almak zorundadr [Marx K., Kapital cilt I (ev. Alaattin Bilgi), Sol Yaynlar, Ankara 1997, s.582d]. 77 Bkz. Vandenberghe, a.g.y., s. 34. 78 Yabanclamann operasyonelletirilmesinde hem empirik adan hem de orta-boy teori kurma asndan aba gsteren en nemli figr olarak bkz. Seeman M., Alienation Studies, Annuel Review of Sociology, Vol. 1, 1975, s. 91-123.
76

75

21

syleyen baz dnrlerin, bu ekilde anlattklar iktidarn kudretinden mazoist bir zevk alyor gibi grnmeleri bundandr. Vard bu yer, Marx, ayn zamanda, insann yabanclaarak koptuu kendi asl zne varaca, yani pe pee gelen snfl toplumlarn trl uursuzluklaryla bouup byk aclar eken trsel-varln bir gn marur bir edayla eve dnecei bir zgrlk teleolojisi gelitirmekten de kurtarmtr. Zira tam da buras, Freudo-Marksizm arayndaki dnrlerin Freuddaki kk-gd-nsann hmanist-eletirel bir karakter vererek devreye soktuklar yerdir. Oysa ki;
kk-gd-nsan tarihsel ve modern insanda bulunamaz ve bilimsel adan mevcut deildir. Byle anlan insan, ya (Freudda) burjuva gd-insandr, Viktorya asrnn yapmacklnda gmldr, ya da (Jungda) faist bir fantazmagoridir, mitolojik ielere doldurulmu79.

Marx, yabanclamann kavramsal ieriini ilkin smr teorisinde muhafaza etmitir. Zira Marxn teorisinde art-deerin iiden szdrld smr sreci, ayn zamanda iinin kendi emei ve emeinin rnleri zerindeki denetimi kaybettii ve emeinin rnlerinin kendi karsna yabanc bir g olarak, yani sermaye olarak dikildii sretir. Smr teorisi ile yabanclama teorisi arasndaki ban belki de en ksa zeti udur: Smr olmadan sermayeleme olmaz; yabanclama olmadan da smr olmaz80. te tam da buras, yabanclama kavramnn ilikisel-sosyolojik bir dzleme tand yerdir81. Baka bir deyile; artk yabanclama, uursuz bir kader deil, toplumsal bir mekanizmann ileyiinin sonucudur. Artk analiz erevesinin iersine, sermaye ve emein birbirlerini var eden isel toplumsal ilikisi ve bu ilikiye istikrar kazandran (dolaysyla onu toplumsallatran) tarihsel kurum ve yaplar girmitir. Marx, yabanclamann kavramsal ieriini ikinci olarak meta fetiizmi teorisinde de muhafaza etmitir. Zira Marxa gre kapitalizm sadece bir retim sistemi deildir; ayn zamanda ve buna bal olarak, bir metalarn dolam sistemidir de: Marx bir yanda emek kavramndan ie balar ve kapitalizmi bir smr sistemi olarak analiz eder; dier yanda ise meta kavramndan ie balar ve kapitalizmi genellemi bir meta retimi sistemi olarak analiz eder. Genellemi smr ve mbadele, sermaye kavramnn Marksist analizinde temel

Bloch, a.g.y., s. 95. Vandenberghe, a.g.y., s. 55. 81 Snf kavramnn isel-ilikisel karakterine ve smrnn snf ilikisinin tesisindeki merkez yerine dair yaptmz kapsaml bir analiz iin bkz. tle V. S. ve ein G., Toplumsal Snflarn likisel Gereklii: Sosyo-Tarihsel Teorinin Snfla mtihan, Tan Kitabevi Yaynlar, Ankara 2010, s. 46-59.
80

79

22

elerdir82. Dolaysyla, bunlarn isel olarak balantl olduklar dikkate alndnda denebilir ki; kapitalizm, cretli emek smrsne dayal, genelletirilmi bir meta mbadelesi sistemidir. Zira sermayenin yeniden-retimi iin smr gerekli ama yeterli olmayan bir kouldur; bunun yan sra meta olarak damgalanan emek rnlerinin pazarda dolama da girmesi gerekir. Bu durumda iinin kendi emeinin rnlerine yabanclamasnn katmerlendii grlecektir: Emeinin rnleri, onun karsna, ilkin sermaye olarak, sonra da kendilerinde varlk kazanm ve birbirleriyle ilikilere giriyor gibi grnen metalar olarak dikilir. Bu, Marxn meta fetiizmi olarak adlandrd eydir. Yabanclamann son vehesi ise, bir meta olarak piyasaya giren emek gcnn bizzat kendisinin duyusal ve duygusal zelliklerinden soyulup eylemesidir. Marxn tm eserini bu ilikisel perspektiften hareketle yeniden in etmek, kukusuz bu almann kapsam ve niyetini aacaktr. Ama unlar netletirdiimizi dnyoruz: a) Yabanclama, toplumsal srelerin bir sonucudur ve bireysel ve toplumsal deneyim alanlarnda tecrbe edilen bir fenomen olarak, ancak sosyolojik aralarla analiz edilebilir. Dolaysyla ileke ile aylak arasndaki, zaman zaman ayn bedende izoid bir hl alan yarlma, ancak toplumsal dzlemde alabilir. b) Marx, insan bedeninin ontolojik karakterini kabl etmekle birlikte, almalarnn temel ksmn bir sosyal ontoloji in etmeye vakfetmitir. Beden zerindeki sosyolojik vurgu, phesiz ki, fili iine doduu toplumun pasif bir rn, bir sosyal rn olarak gren, sahip olduumuz tm insan zellik ve glerin toplumun armaan syleyen Toplum Varl modelinin karsnda nemli bir eletiri hatt salayabilir elbette. Nitekim kyasya eletirilmeyi hak eden bu Toplum Varl modeline gre;
sadece yass, katmansz, ok miktarda ve tekil olan ve sadece bir mevkie ya da harfi harfine tanmlanm bir bak asna tekabl eden bir insan kii szkonusudur. Dier yandan kii olma zelliimiz de gramatik bir kurgu, birinci tekil ahs zamir dizgesini renmek iin aldmz eitimin bir rn ve dolaysyla da sadece, toplumdan edinilen benlie ynelik bir teoridir. () Toplum Varl, insan glerimizi eksiltmek ve tm bu gleri yani ahsiyet, dnmsellik, dnce, hafza, duygusallk ve inanc toplumun sylemine tahvil etmek suretiyle insan olma durumunu zayflatr83.

Kukusuz, toplumsal srelerin insan bedenleri zerinde brakt izlerden hareketle bir analize girimek, pek ok toplumsal fenomeni derinlemesine kavramada nemli katklar salayabilir. Gelgelelim, toplumun beden zerinden analiz edilecek bir ey olarak, insan
82 83

Vandenberghe, a.g.y., s. 57. Archer M. S., Realism and the Problem of Agency, Estudos De Sociologia, cilt 6, say 2, 2000, s. 12.

23

bedeninin bir uzants olarak kavranmas, yani sosyal analizin ontolojisine bedenin yerletirilmesi tam ters istikmetteki bir yanlgy dourur. Bu trden bir tavr, szgelimi, ekoloji tartmalarndaki taraflardan biyo-merkezci ekolojistlerin, toplum diye bir ey yoktur, her ey doadr eklinde formle edilebilecek, toplumu dnme uram ve hastalkl doa olarak gren yaklamlarn olduka andrr84 ve tpk bu yaklamdaki doa tasavvurunun hzla mistiklemesine (ve hatt ilahlemesine) benzer ekilde, beden zerindeki szkonusu vurgu da, insann karsna yabanc ve kstlayc gler olarak dikilen toplumsal sreleri aklayamamaktan mustariptir. Marxn teorisinde bedenin zgrlemesi, ancak toplumsal ilikilere dayal, realist bir sosyal ontolojiyle mmkndr. Marx bunu, ilikisel sosyal yaplarn sosyo-ontolojik statsn tanyarak ve bunlar vastasyla grnenin ardndaki gerek toplumsal mekanizmalara giderek salamtr. Duyularn zgrlemesi zerindeki antropolojik vurgudan tarihsel-sosyal yaplarn analizine ve bunlarn eylem zerindeki belirleyici etkilerine gei, bazlarna anti-hmanist bir tavr gibi gelebilir. Oysa ki Marx, grdmz zere, ilk dnemlerindeki yabanclam emek analizini, smr teorisinin iine oturtmak suretiyle hem korumu hem de sosyo-analitik bir dzleme tamtr. Marxn genliinde edindii Romantik birey kavrayn ve buradan hareketle edindii insan g ve kapasitelere dnk inancn yaamnn sonuna dek koruduu dorudur; ama bu g ve kapasitelerin gerekten serpilmesi isteniyorsa, Marx asndan, Romantik avuntu ve hezeyanlardan syrlmak ve zgrlemenin nnde temel engel olan tarihsel-toplumsal mekanizmalar durmakszn if etmek lzm gelir. Bunu derken, kaba Marksist anlamyla salt ekonomik mekanizmalara vurgu yapmadmz, retim kavramnn geni toplumsal ieriine dnk yukardaki karmlarmz dikkate alndnda, aikr olsa gerektir. Dahas, toplumsal dzlemde ileyen tek mekanizmann smr mekanizmas olduunu da iddia ediyor deiliz: Smr mekanizmasnn baatlna yaplan vurgu, toplumsal cinsiyet ya da rk gibi tahakkm reten sosyal mekanizmalarn ileyii ve yeniden-retimiyle bir arada okunmaldr. Bizim buradaki temel vurgumuz, toplumsaln indirgenemez karakteri zerinedir ve Marxn sosyal teoriye nemli katklarndan birisi de, bizzat sosyoloji etkinliine imkn veren bu temel nermenin altn sistematik bir biimde dolduran ilk ve bizce hl en nemli dnr olmasdr. Dier yandan, felsefede beden ile tin arasnda karmza kan, bizimse ileke ve aylak sosyal tipleriyle tipletirdiimiz yarlmann bizzat bu toplumsal dzlemde ileyen mekanizmalardan
Bu ve kart ekolojik yaklamlarn ayrntl bir analizi iin bkz. tle V. S., Ekolojik Marksizm, Felsefe Ansiklopedisi cilt 5 (ed. Ahmet Cevizci), Ebabil Yaynclk, Ankara 2007.
84

24

kaynakl olduunu gstermesi, bizce Marxn en nemli kefidir. Marxn, zorunluluk ile arzunun, ihtiya ile hazzn, yarar ile zevkin ayn bedende nasl bir arada yaanabileceine dair ok fazla ey sylemedii belki dorudur. Ama Marx bize, bunlarn ayn bedende niin bir arada yaanamadna dair ok ey sylemektedir. Ve bunlarn bir arada yaanmas gerektiine, bedenin zgrlemesinin ancak byle mmkn olabileceine dair yapt etik vurgu da, toplumsal zgrleim projesine antropolojik bir temel salamak isteyenler iin bizce olduka nemli bir kalk noktasdr. Bu trden bir antropoloji bugn in edilmeyi beklemektedir; ama temel iddiamz, bunun Freudun teorisinden ya da Feuerbachn zc antropolojisinden hareketle in edilemeyeceidir. Belki yle de denebilirdi: Olgun Marxn, madd yaplarn eylem zerindeki belirleyiciliine vurgu yapmasndan kaynaklanan bu kaba determinist ve derinden antihmanist sosyolojik vizyon, sadece hmanist bir hiledir85. yle ya, aslnda Marx, zgrleimci iradeye, ynelmesi gereken nesneyi gsteriyor deil midir? Doru, ama unu da ekleyerek: Mesele ezilenle, smrlenle duygudalk ve yoldalk kurmak ise Marx hmanisttir; ama mesele insan ze dair iyimser felsef bir duru ise Marx hmanist deildir. nk Marx iin devrimci zne, sermayeyle ilikiden ortaya kar () ve snf mcadelesinin bir rndr86. Ve bir aka hibir ey Romantik yceltmeler kadar zarar vermedi

Kaynaka
Althusser, Louis (1996) Freud ve Lacan, ev. Selahattin Hilav, iinde: Saffet Murat Tura, Freuddan Lacana Psikanaliz, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Archer, Margaret S. (2000) Realism and the Problem of Agency, Estudos De Sociologia, cilt 6, say 2, s. 11-20. Bhaskar, Roy (1998) The Possibility of Naturalism: A Philosophical Critique of the Contemporary Human Sciences, Routledge, London. Bloch, Ernst (2007) Umut lkesi cilt I, ev. Tanl Bora, letiim Yaynlar, stanbul.

Vandenberghe, a.g.y., s. 67. Negri A., Marx tesi Marx: Grundrisse zerine Dersler (ev. Mnevver elik), Otonom Yaynclk, stanbul 2005, s. 254, 189.
86

85

25

Caudwell, Christopher (2002) len Bir Kltr zerine ncelemeler, ev. Mge Grsoy Skmen ve Ali Bucak, Metis Yaynlar, stanbul. Dobrenkov, V. I. (1979) Erich Frommun ve Yeni-Freuduluun Eletirisi, ev. Oya Tangr ve Levent Key, Sorun Yaynlar, stanbul. Durkheim, Emile (2003) Sosyolojik Yntemin Kurallar, ev. Cenk Saraolu, Bordo Siyah Yaynlar, stanbul. Eagleton, Terry (1990) The Ideology of the Aesthetic, Basic Blackwell, Oxford. Eagleton, Terry (1998) William Shakespeare, ev. A. Cneyt Yalaz, Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul. Eagleton, Terry (2007) Marx ve zgrlk, ev. Vefa Saygn tle, Praksis, say 17, s. 193-222. Fromm, Erich (1956) Forward, Karl Marx: Selected Writings in Sociology and Social Philosophy, ed. T. B. Bottomore ve M. Rubel, McGraw-Hill, London. Giddens, Anthony (1999) Toplumun Kuruluu, ev. Hseyin zel, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Jameson, Fredric (1996) Lacanda mgesel ve Simgesel: Marksizm, Psikanalitik Eletiri ve zne Sorunu, ev. Nesrin Tura, iinde: Saffet Murat Tura, Freuddan Lacana Psikanaliz, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Kellner, Douglas (1984) Herbert Marcuse and the Crisis of Marxism, California University Press, California. Lear, Jonathan (2005) Freud, Routledge, London. Lefebvre, Henri (1998) Modern Dnyada Gndelik Hayat, ev. In Grbz, Metis Yaynlar, stanbul. Levin, David Michael (1985) The Body Politic: Political Economy and the Human Body, Human Studies, Cilt 8, Say 3, s. 235-278. Marcuse, Herbert (1998) Eros ve Uygarlk, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul. Marx, Karl (1975) 1844 Felsefe Yazlar, ev. Murat Belge, Payel Yaynevi, stanbul. Marx, Karl (1979) Grundrisse, ev. Sevan Nianyan, Birikim Yaynlar, stanbul. Marx, Karl (1997) Kapital cilt I, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Ankara. Negri, Antonio (2005) Marx tesi Marx: Grundrisse zerine Dersler, ev. Mnevver elik, Otonom Yaynclk, stanbul. tle, Vefa Saygn (2007) Ekolojik Marksizm, Felsefe Ansiklopedisi cilt 5 (ed. Ahmet Cevizci), Ebabil Yaynclk, Ankara.

26

tle, Vefa Saygn ve Gney ein (2010) Toplumsal Snflarn likisel Gereklii: Sosyo-Tarihsel Teorinin Snfla mtihan, Tan Kitabevi Yaynlar, Ankara. Reich, Wilhelm (1990) Psikanaliz ve Diyalektik Materyalizm, ev. Yeim mrsuyu, Logos Yaynclk, stanbul. Scarry, Elaine (1987) The Body in Pain: The Making and Unmaking of the World, Oxford University Press, Oxford. Seeman, Melvin (1975) Alienation Studies, Annuel Review of Sociology, Vol. 1, 91123. Tura, Saffet Mura (2007) Saffet Murat Turayla Sylei: Psikanalitik Sylemle Nereye Kadar?, (syleiyi yapanlar: Bekir Tark ve Osman Aknhay), Mesele, say 6. Turner, Bryan S. (1999) Recent Developments in the Theory of the Body, The Body: Social Process and Cultural Theory, ed. M. Featherstone, M. Hepworth ve B. S. Turner, Sage, London. Vandenberghe, Frdric (2009) A Philosophical History of German Sociology, Routledge, London. Weber, Max (1997) Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep Aruoba, Hil Yaynlar, stanbul. Williams, Simon J. ve Gillian Bendelow (1998) The Lived Body: Sociological Themes, Embodied Issues, Routledge, London.

27

ZET Kapitalizmin Barndaki Yarlma: ileke ve Aylak Bedenin zgrlemesi iin Yeniden Marx Bu yazda ilkin, modernite / post-modernite szm ona ayrmnn temeli olan reten insan / tketen insan ayrmn sorunsallatrmaktayz. Bu iki figrn ileke ve aylaka tekabl ettii kabul edildiinde, bazen ayn beden iinde izoid bir hl alan bu yarlmann biztihi kapitalizme ikin olduu iddia edilecektir. Bu noktada, Marksist teori iersinde bu yarlmadan kurtulmann nasl mmkn olduu tartlacaktr. Bunun iin ilkin FreudoMarksizm sentezinin niin handikapl ve bu yzden imknsz olduunu aklayacak, sonra da Marxn Feuerbachn zc felsef-antropolojisinden toplumun ekonomik ve kurumsal analizine geme sebebini ortaya koyacaz. Yabanclama kavram, Marxn teorisindeki bu dnm asndan temel neme sahiptir. Anahtar Kelimeler: ileke, aylak, Marx, Freud, Freudo-Marksizm, Feuerbach, zc antropoloji, yabanclama, zgrleme. ABSTRACT The Cleavage in the Heart of Capitalism: Ascetic and Idle Again, Marx for Emancipation of the Body In this paper, firstly, we problematize the distinction of producer human-consumer human that lays the groundwork for so-called modernity-postmodernity distinction. Having accepted that such two figures correspond to ascetic and idle, it will be claimed that this cleavage that sometimes turn out to be schizoid within the same body is immanent to capitalism per se. In this point, it will be discussed how is it possible to emancipate from this cleavage within the Marxist theory. Thus, we will firstly illuminate why Freudo-Marxism synthesis is handicapped and therefore impossible, and then exhibit why Marx moved from Feuerbachs essentialist philosophico-anthropology to an economic and institutional analysis of the society. The concept of alienation is of fundamental importance for this transformation in Marxs theory. Keywords: Ascetic, idle, Marx, Freud, Freudo-Marxism, Feuerbach, essentialist anthropology, alienation, emancipation. 28

Rsum E clivage au cur du capitalisme: asctique et fainant Encore une fois, Marx pour l'mancipation du corps Dans ce travail, premirement, notre but est de problmatiser la distinction entre l'homme producteur et lhomme consommateur et qui fonde lessential de a distinction issue de la modernit et de la postmodernit. Ayant accept le fait que ces deux figures correspondent asctique et fainant, on prtendrait que ce clivage qui parfois se rvle comme schizode dans le mme corps soit immanent au capitalisme. A ce point, on discutera la faon dont il est possible de s'manciper de ce clivage dans la thorie marxiste. Ainsi, nous allons d'abord expliquer pourquoi la synthse freudo-marxiste est handicap, et, par consquent, impossible, et puis pourquoi Marx exposition passe de l'anthropologiephilosophique essentialiste de Feuerbach, une analyse conomique et institutionnelle de la socit. Le concept de l'alination possde une importance fondamentale de point de vu de cette transformation dans la thorie de Marx.

Mots-cls:

asctique,

fainant,

Marx,

Freud,

freudo-marxisme,

Feuerbach,

anthropologie essentialiste, d'alination, de l'mancipation.

29