Osmanli'nin İlk Jeoloji̇ Ki̇tabi

120
Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)
OSMANLININ LK JEOLOJ KTABI VE OSMANLIDA JEOLOJNN DURUMU HAKKINDA RETTKLER

A. M. Cell engr* Bu makalenin yazlmasnn maceras bundan yirmi yl nce, 8 ubat 1985te balamt. O gn, stanbuldaki Sahaflar arsnda, Mehmet Emin Zorlu Beyin dkknnda Nre Boubenin Gologie lmentaire Applique lAgriculture et lIndustrie avec un Dictionnaire des Termes Gologiques ou Manuel de Gologie adl kk kitabnn drdnc basksn bulmutum. Kitabn giriinde bulunan ve yerkrenin kesitini gsteren renkli levha, Mehmed Ali Fethi Efendinin lm-i Tabakatl-Arz kitabndaki levhann ayns, yalnz Arap harflerini kullanan Osmanlca sadan sola yazld iin, simetriiydi. N. Boubnin kitabn, evde, 1973 senesinde rahmetli Ord. Prof. Hmit Nfiz Pamirin bana hediye etmi olduu lm-i Tabakatl-Arz nshas ile karlatrnca, bunun Mehmed Ali Fethi Efendinin tercmesine kaynaklk eden ve neredeyse bir buuk yzyldr bilinmeyen Franszca eser olduunu fark ettim. Bunu telefonla derhal Trkiyede jeoloji biliminin tarihesiyle ilgilendiini bildiim hocam ve dostum Prof. Dr. Keml Erguvanlya bildirdim. Rahmetli Keml Bey, Yarn kitab faklteye getir dedi. Dedii gibi yaptm. Hoca kitab alnca Bilirim, kitap dn vermeyi sevmezsin, ama sana sz, iki gn sonra geri getireceim. Bunu bana iki gn iin dn verir misin? diye sordu. Keml Hocaya nasl hayr derim? Nasl isterseniz, Hocam dedim. Gerekten de merhum, kitab inceledi ve iki gn sonra sz verdii gibi geri getirdi. lm-i Tabakatl-Arzn bu Franszca eserin tercmesi olduunu o da tasdik ediyordu. Keml Bey bu bilgiyi o srada yeni bitirmi olduu bir makaleye bir dipnot olarak koymak iin iznimi istedi. Olumlu cevabm zerine bu bilgi, rahmetlinin Dnyada mhendislik jeolojisi kitaplar ve dergileri balkl makalesinin sonunda benim buluum olarak yer ald.1 Ama Keml Bey tatmin olmamt.
*
evirinin Trk okuyucusuna ve bilim dnyasna doru drst tantlmas gerektii fikrindeydi. Ben de bunu birlikte yapmay teklif ettim. Rahmetli hocam benim byle bir teklif yapacam sezmi olacak ki zaten hazrlklara balamt. Bana ncelikle Mehmed Ali Fethi Efendinin kulland, Kahirede basldn bildiimiz Arapa olan ara nshay bulmam tenbih etti. Trkiyede modern sahafln kurucularndan sevgili arkadam Uur Gracar, aranan Arapa kitabn bilgisini Hs Cheng-Hsiangn knyesi aada verilen baslmam doktora tezinde buldu. Bylelikle, hem Nre Boubenin Arapa evirinin yapld Franszca eserin yazar olduunu bir kez daha teyid etti, hem de Arapa ara nshann tam knyesini buldu. Ben de Kahiredeki dostlar yardmyla elimizde artk tam knyesi bulunan Arapa evirinin bir fotokopisini elde edebildim. Ancak hem Keml Hocann hem benim araya giren ilerimiz projenin gecikmesine neden oldu ve sonunda meum bir trafik kazas, Hocamz bizden kopard. Keml Beyden geriye proje ile ilgili daktiloyla yazlm ve yer yer el yazsyla dzeltilmi Trkiyede lk Jeoloji Kitab balkl drt sahife not kalmt. Ben bunlar alarak rahmetli hocam hsan Ketine gittim ve Keml Hoca ile baladmz ii birlikte bitirmeyi nerdim. O da kitab istedi ve el yazsyla dokuz sahife not kard. Bu notlar zerinde birlikte alamadan, hsan Hoca 16 Aralk 1995 gn niden vefat etti. Ben de hsan Beyin notlarn rahmetli arkadandan kalan notlarn yanna koyarak ileriki bir tarihte bunlar kullanabilmek midiyle ktphaneme kaldrdm. Daha sonra Avrupa sahaflarnda, Nre Boubenin bu minik (8x14 cm) kitabnn 1833de yaplm olan ilk basksyla bir de Almanca tercmesini buldum. Bu kitap da bulununca, ben bunu Cumhuriyet Bilim Teknik dergisindeki bir ke yazmda duyurdum.2 Daha sonra bu ke yazm resimlerle genileterek Zmrtnme balkl deneme kitabma da aldm.3 Elinizdeki makale ise, sonunda, sevgili dostum Prof. Dr. Feza Gnergunun, Osmanl Bilimi Aratrmalar dergisinin Trk botanik aratrmalarna ve botanik tarihimize deerli katklaryla tandm Prof. Dr. Dr. h.c. Asuman Baytop iin hazrlanmakta olan Armaan saysna bir yaz vermemi istemesi ve bu konuda bana yapt byk yardmlarla ortaya kmtr. O olmasayd, bu almay bitirmem dnlemezdi. lm-i Tabakatl-Arz zerinde yeniden almaya balamadan nce, kitabn Osmanlcadan Latin harflerine transliterasyonunun gerekli olduunu dndk. Bunu Sayn Abdullah Ke, byk sabr ve
Gotechnique olduu grlm, ekil ve ieriinin incelenmesinden bu kitabn Franszcadan Arabaya ve Arabadan Trkeye evrilen ilk jeoloji (ilm tabakatlarz) kitabnn Franszca orijinali olduu tespit edilmitir. Buradan, bugn kullandmz jeoteknik teriminin bu kitapta ilk kez kullanld ve ilk yaymlanan kitabn da mhendislik jeolojisi olduu belgelenmitir. A. M. C. engr, Klasiklerin tercmesi, Cumhuriyet Bilim Teknik, say 577, 1988, s. 5. A. M. C. engr, Zmrtnme, Yap Kredi Yaynlar 1279, Cogito 88, stanbul 1999, s. 81-84.
Prof. Dr. Dr. h. c. mult. A. M. Cell engr (T Maden Fakltesi, Avrasya Yerbilimleri Enstits, Ayazaa 34469 stanbul), bu makalenin, Trk jeoloji aratrmalarnn deerli isimleri Prof. Dr. hsan Ketin (vefat: 16 Aralk 1995) ve Prof.Dr. Keml Erguvanl (vefat: 9 Kasm 1989) ile birlikte isimli olarak yaymlanmasn istemi ise de, brokratik ilemler (temlikname ve izin yazlarnn imzalanmas iin bu hocalarn miraslarnn belirlenmesi ve belgelenmesi, bunlardan izin alnmas ve telif haklarnn miraslara denmesi iin gerekli ilemler) sebebiyle, C. engrn bu isteini gerekletirmemiz mmkn olmamtr. Ancak, Prof. Ketin ve Prof. Erguvanl, bu makalenin manevi yazarlar olarak her zaman sayg ve kranla anlacaktr. Editrn notu. K. Erguvanl, Dnyada mhendislik jeolojisi kitaplar ve dergileri, Mhendislik Jeolojisi Trk Milli Komitesi Blteni, VII, 7 (1985): 28-32. Erguvanlnn bu makaledeki notu (s.32) yledir: ubat 1985te jeoloji ve kitaplar tutkunu Dr. A. M .C. engrn stanbulda sahaflardan ald Gologie Elmentaire Applique lAgriculture et lIndustrie avec un Dictionnaire des Termes Gologiques ou Manuel de Gologie adl kitabnn ilk basksnn Pariste 1832de, elimizdeki bu 4. basksnn ise 1843te yapld, kitabn 1.ksmnn Gologie Elmentaire, 2. ksmnn ise Etude Industrielle de la Gologie ou Gologie
2 3
Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...
121
122
titizlikle yapt. Makaleyi yazarken, lmlerinden yllar sonra kendilerini ok sevdiim iki hocamla birlikte bir kez daha alma imkn bulduum ve onlarn da bir doa bilimcisi olan Asuman Baytop iin bir eyler yapm olmasna vesile olduum iin mutluyum. Tek zntm, Prof. Baytop iin hazrladm makalede, orijinal bir Osmanl jeoloji eserini deil, bir yabanc tarafndan yazlm bir eviri eseri armaan olarak sunmamdr. Bu da, Trkiyede baslan ilk jeoloji kitabnn bir eviri olmasndan kaynaklanmaktadr. Yaamn, lmden sonra sadece hayl dnyasnda srdn sananlar yanlrlar. Sevgili hocalarm ve azz dostlarm Keml Bey ve hsan Bey gibiler, lmlerinden yllar sonra yaptklar ve rettikleri sayesinde gerek dnyada almaya devam ederler! Ne mutlu onlara! Osmanllar ve jeoloji Trkiye Cumhuriyetinin byk sanclarla iinden doduu Osmanl mparatorluu, belki tp, onun ayrlmaz bir paras olan eczaclk ve ona bal botanik (ifal bitkiler arlkl olarak) alanlar hari, doa bilimleri asndan tam bir l manzaras sunar. mparatorluun yaklak 622 yllk tarihinde dnya doa bilimleri literatrne kalc ve nemli bir katk yapm ne bir bulutan ne de bir eserden bahsetmek mmkndr. Muhtelif bibliyografyalarda bilimsel sfatyla listelenen kitapk ve makalelerin bazlar yerel gzlemler sunmakta ise de, bunlarn hibiri dnya bilim literatrne dikkate deer bir katk yapamamtr. Doa bilimlerine olan bu genel ilgisizlikten, ondokuzuncu yzyln en gzde bilimi olan jeoloji de nasibini alm, Osmanl mparatorluunda, yabanc kkenli birka kii dnda, son on yl hri (o da en ok kiiyle), jeolojiyi temsil eden kimse grlmemitir. mparatorluk tarih sahnesinden ekilirken, snrlar iinde jeoloji diplomal tek bir vatanda bulunmuyordu. Gayrimslim tebaa ierisinde yurt dnda jeoloji renimi grdn, hatt Zrih niversitesinde hretli petrograf Ulrich Grubenmannn (1850-1924) yannda doktora dah yaptn bildiimiz stanbullu Anastase Georgiades (do. 1894), doktorasn4 bitirdikten sonra doduu lkeye dnmemi, bamsz Yunanistann bakenti Atinaya yerlemitir.5 Georgiadsin doktorasn ald tarihin yirmi ksur yl ncesinde bile Yunanistanda, Osmanl mparatorluunun tersine, K. Mitzopoulosun Stoikheia Geologias (Jeolojinin eleri, 1893,
4
1894, Atina) adl iki ciltlik ve 568+607 sahifelik enfes ders kitabn retecek kalitede bir jeoloji kltr mevcuttu. Bu gzel kitabn birinci cildine, 2000 ylnda yaplan yaynlarda bile verdii deprem bilgileri nedeniyle atf mevcuttur!6 Bu ilgi eksikliine ramen, Osmanl mparatorluunun Mslman Osmanl nfusu iinde ok nadir olmakla beraber, jeolojiyle ilgili baz mnferit ve tesadf gzlemlerin yapldna ahit oluyoruz. Bunlarn en ilginci, Evliya elebi adyla tannan Muhammed Zll ibn Derviin (1611-1682) muhtelif yerlerde grd fosiller ve bunlarn mevcudiyetinden trettii son derece aklc yorumlardr. Ancak Evliya elebi, bu yorumlarn hibir zaman bilimsel bir ereveye oturtmaya almam, mehur Seyahatnamesinde bunlar belirtmekle yetinmitir.7 Jeolojinin onsekizinci yzylda kazand ehresiyle Osmanl mparatorluuna ilk girii, eldeki bilgilere gre, Yanyann Narda kasabasnda Musevi dnmesi bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen El-Hacc Hfz shak Efendinin (1774?-1834)8 yazd drt ciltlik Mecmua-i Ulum-i Riyaziye adl eserin drdnc cildinde yer alan ksa metin ile olmutur.9 Ancak shak Efendi
6 7
Anastase Georgiads Bey, Untersuchungen ber Eruptivgesteine der Insel Halmahera (Djilolo) im Archipel der Molukken: Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Philosophischen Doktorwrde vorgelegt der Philosophischen Fakultt der Universitt Zrich, Diss. Druckerei Gebr. Leeman & Co., Zrich 1918, 46 s. + 2 katlanr harita. Anastase Georgiads ve yapt jeoloji tahsili hakknda bkz. A.M.C. engr, 1918de Zrihde stanbullu bir doktora rencisi, Trkiye Petrol Jeologlar Dernei Blteni, c.1, 1988, s.1-11.
K. Mitzopoulos, Stoikheia Geologias, cilt 1, A. Constantinides en Athinais 1893, 568 s; cilt 2, ayn yer ve matbaa, 1894, 607 s. Evliya elebi Muhammed Zll ibn Dervi, Evliya elebi Seyahatnamesi, c.I, Dersaadetde kdam Maatbaas, 1314 [1896], s. 37-40, Bahr-i Siyah fethi beyanndadr. Bu konuda Evliyann metinlerine atflar ve etrafl bir tartma iin bkz. R. Dankoff, Evliya elebi and the Seyahatname, The Turks, vol.3 Ottomans, Yay. haz. H.C. Gzel, C.C. Ouz, ve O. Karatay, Yeni Trkiye Publications, Ankara, 2002, s.605-626; paleontolojik ve arkeolojik gzlemlere atflar 614. sahifededir. Evliyann Karadenizin tarihesi ile ilgili gzlemleri ve yorumu iin daha fazla detay iin bkz A. M. C. engr, The large wavelength deformations of the lithosphere: Materials for a history of the evolution of thought from the earliest times to plate tectonics, Geological Society of America Memoir 196, 2003, dipnot 39, pp. 302303 ve A. M. C. engr, stanbuldaki jeolojik almalarn 1933deki stanbul niversitesi reformuna kadarki ksa tarihesi, Y. rgn ve S. Ylmaz ahin (yay. haz.) stanbulun Jeolojisi Sempozyumu III Bildiriler Kitab, Trkiye Jeoloji Mhendisleri Odas, stanbul ubesi, stanbul 2010, s. 2-20. Evliyann coraf ve entelektel dnyas iin bkz. G. Hagen, Afterword: Ottoman understandings of the world in the seventeenth century, Evliya elebi - An Ottoman Mentality, yay. haz. Robert Dankoff, Leiden:Brill, 2004, s. 207-248. shak Hoca hakkndaki en son inceleme iin bkz. E. hsanolu, Bahoca shak Efendi (Trkiyede Modern Bilimin ncs). Kltr Bakanl Yay. No.1091, Kaynak Eserler Dizisi No.36, Ankara, 1989, 146 s. shak Efendinin babasnn m yoksa kendisinin mi dnme olduu konusu ve doum tarihi kaynaklara dayanlarak tartlm ise de mesele bir sonuca balanmamtr. Mhendishne-i Berri-i Hmayn Ba Hocas El-Hacc Hfz shak Efendinin telif-kerdesi olan Mecmua-i Ulm-i Riyaziyenin Ecsm- Nriye, ve Madde-i Elektrikiye ve Msellest- Krreviye ve lm-i Heyet ve lm-i Hikmet-i Tabiiyeye mahsus ve lm-Hal ve Terkib-i Ecsm hvi cild-i rbisidir. Matbaa-i Amire, 1250 H. [1834 M.], 536 s. Bu ciltte shak Hoca, nr yani ya kalorik veya belki de Georg Stahlin (1659-1734) Antoine-Laurent de Lavoisier (1743-1794) tarafndan daha 1777de yanllanm olan flojiston fikri ile balayarak, kalorikin (veya flogistonun) yerkredeki btn cisimlerde bulunduunu ileri srdkten sonra, buradan cisimlerin kendilerine, madenlere, minerallere, volkanlara ve depremlere gemektedir. E. hsanolu (a.g.e, s.67-82), shak Hocann Lavoisiernin kimyasndan haberdar olduunu sylemektedir. Bunu, E. hsanolunun kitab yazld srada, Lavoisiernin Trait Elmentaire de Chimie (Paris, 1789) adl eserini ngilizce evirisi (Elements of Chemistry, 1790, ev. R. Kerr, Tpkbasm: Dover
123
124
bu eseri yaymland zaman, dnyada jeolojide nemli merhaleler kaydedilmi, son derece cidd kuramsal tartmalar balamt. shak Efendinin bunlardan haberdar olduuna (veya bunlar anladna) dair kitabnda hibir delil yoktur. shak Efendi, onsekizinci yzyl Avrupa ders kitaplarndan zet mahiyetinde n bilgiler aktarmadan nce, Avrupal gezginler, stanbul Boaznn jeolojisiyle ilgili gzlem ve haritalarn Avrupada yaymlamlardr. 1793, 1795 ve 1797-98 yllarnda stanbula gelen Fransz doa bilimci, entomolog ve hekim Guillaume Antoine Olivier (1756-1814), Anadoludan ok sayda bitki rnei toplad gibi,10 1801 tarihli seyahatnamesinde stanbulun ilk jeolojik haritasn da yaymlamtr. 1812-14 yllar arasnda Bb- li nezdinde Fransz elisi olarak grev yapan asker ve diplomat Antoine-Franois Androssy (1761-1828), 1818 tarihli eserinde stanbul Boaznn oluumunu tartm ve atlasnda Boazn kuzey kesimlerindeki kaya mostralarna yer vermitir. stanbul hakknda yazan ilk profesyonel jeolog olan P.-Edouard Poulletier de Verneuile (1805-1873) gre, Androssynin eseri, jeologlar stanbulu incelemeye tevik etmitir. De Verneuiln kendisi de 1837de stanbulun jeolojisi hakknda yazmtr. stanbulun ilk fosillerini bulan ngiliz jeolog Hugh Edwin Strickland (1811-1853), bu fosillere dayanarak Boazn Avrupa yakasn Silriyene dahil etmitir (1840). Yaklak on yl sonra Fransz paleontolog Jean Albert Gaudry (1827-1908), Y Tepesi (Mt. Gant, Beykoz,
stanbul) ve civarnn jeolojisini incelemi (1853) ve burada grd grovaklar Silr veya Devon olarak dnmtr.11 Gaudrynin stanbulun jeolojik yaps zerindeki gzlemlerini yaymlad 1853 ylnda, stanbulda ilk Trke jeoloji kitab baslmtr. Bu kitap, Nre Boube tarafndan 1833te Pariste, Gologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie (Tarm ve Sanayiye Uygulamal, Herkesin Ulaabilecei Popler Jeoloji) adl ile yaymlanm olan ve yukarda szn ettiimiz minik popler kitabnn12 (Resim 1) evirisidir. eviri, dorudan Franszcadan deil, Msr kaynakl bir Arapa tercmeden13 yaplmtr. Trke eviriyi yapan Rusuklu es-Seyd Mehmed Ali Fethi Efendidir ve bu almasna lm-i Tabakatl-Arz (= Yer Tabakalarnn Bilimi) adn vermitir. stanbulda yaymland zaman devlet ileri gelenlerinin byk ilgisini ekmi olan lm-i Tabakatl-Arzn tarihe ve ierii E. hsanolu ve dierleri14 tarafndan eksik ve yanl tantld iin, yaplan tantmlar, gerek kitap gerekse iinde tercme edildii entelektel evre hakknda tamamen yanltc bir fikir vermektedir. Bu makalenin amac, Ali Fethi Efendinin tercmesini tantmak, ona temel olan Arapa tercme ve Franszca orijinali ile karlatrarak incelemek ve kitabn bize verdii ipularndan yola karak, Ali Fethi Efendinin tercmesinin yaymland srada Osmanl toplumunun doa bilimleri hakkndaki gerek bilgi dzeyini tartmaktr.
Books, 1965) zerinden shak Efendinin Mecmua-i Ulm-i Riyaziyesinin drdnc cildindeki kimyay konu alan makalesini (lm-i Hall ve Terkib- Ecsam) bizzat karlatran Feza Gnergun (szl grme,11 Haziran 2008) da teyid etmitir. Lavoisiernin kimyasyla flojiston teorisi badaamayacana gre, shak Efendi, ya Mecmua-i Ulm-u Riyaziyeyi deiik kaynaklardan (Lavoisier ve ncesi) yararlanarak yazm ve muhtelif ksmlarn birbiriyle uyumlu hale getirmemitir veya okuduklarnn birbiriyle ilikisini anlamamtr. Hem Gnergun hem engr ikinci ihtimalin daha kuvvetli olduu kansndadr (F.Gnergun ayrca, shak Efendinin kimyann analiz ve sentezden ibaret olduu eklindeki tarifinin Fransz kimyager Pierre-Joseph Macquerin (1718-1784) eserlerinde de bulunduunu ve Lavoisier ncesi kitaplardaki kimya tarifiyle uyutuunu yazmtr: bkz. Kimya retiminde ilk Trke kitaplar, Kimya ve Sanayi, XXIX, 1985, s.50-66). uras muhakkak ki, shak Hoca, bir bilimci (scientist) veya bilgin (savant) deil, Avrupa ders kitaplarndan bilimi nakletmee abalayan bir tercman ve retmendir. shak Efendi, Mecmua-i Ulm-i Riyaziyeyi yaymlad yllarda mehur Principles of Geologysini yaymlayan Charles Lyellin (1797-1875) grnn aksine, dnyann kendine has bir i ss olduu kanaatini kukusuz bilgi edinme imknn bulduu pltonistlerinden almtr. Ancak shak Hocann jeoloji hakkndaki bilgileri eserinde yansd kadaryla yzeysel olup on sekizinci yzyln sonuna aittir. shak Hocann jeolojisi iin bilhassa u bahse bkz. lm-i hikmet-i tabii-i mahsusdan lem-i kevn-i fesatta vki alim ve sr havi makale-i saniye (s. 451). Aslnda shak Hocann jeolojisine neleri kaynak ald incelenmemi bir konudur. Bkz. .H. Akyol, Tanzimat devrinde bizde corafya ve jeoloji, Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, s. 511-571 (shak Hocanin jeolojisi iin bkz. s.555); B. Erolu, Trkiyede yerbilimleri tarihesi, TMMOB stanbul l Koordinasyon Kurulu Dergisi, Aralk 2006, s. 114-121. 10 Asuman Baytop, Trkiyede Botanik Tarihi Aratrmalar, TBTAK Yay., Ankara 2004, s. 91-117.
11
A. M. C. engr, stanbuldaki jeolojik almalarn 1933deki stanbul niversitesi Reformuna kadarki ksa tarihesi,stanbulun Jeolojisi Sempozyumu III, 07-09 Aralk 2007, Bildiriler Kitab, TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas stanbul ubesi, ayr bask, 19 s. 12 N. Boube, Gologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie. Au Bureau du Nouveau Bulletin dHistoire Naturelle, Paris, 1833, xv+[i]+236 ss+ 1 renkli frontispis. 13 N. Boube, Al-Aqwal al-Murziya fi ilm Bunyat al-Kura al Ardiyya, Bulak Matbaas, Kahire, H.1257 (1841-1842), 174 s. + 1 renkli ideal kesit. Bu kitap Ahmed Fayid Efendi tarafndan Franszcadan Arapaya tercme edilmitir. Kitabn knyesi ve bahsedildii dier kaynaklar Hsnn yaymlanmam doktora tezinin checklist ksmnn 208. sahifesinde verilmitir: Hs, Cheng-Hsiang, 1985, The First Thirty Years of Arabic Printing in Egypt, 1238-1267 (1822-1851): A Bibliographical Study with a Checklist by Title of Arabic Printed Works. A thesis submitted to the University of Edinburgh for the Degree of Doctor of Philosophy in the Faculty of Arts, xxviii + 669 s. 14 Bu yazarlar, daha nce yaplm olan baz yaynlardaki yanllar tekrarlayarak, lm-i Tabakatl-Arzn Fransz jeolog Lonce Elie de Beaumont tarafndan yazlm olan bir eserin tercmesi olduunu yazmlardr. Bkz. E. hsanolu ve dierleri, Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatr Tarihi, c.I, ed. E.hsanolu, IRCICA, Osmanl Bilim Tarihi Literatr Serisi No.6, Istanbul 2006, s. 169: stanbuldaki Beyazt Devlet Ktphanesi Katalogunda (K.106408) orijinal yazar Baubee, Nree olarak kaydedilmi olmasna ramen bu yazarn kim olduu aratrlmam ve eski yazarlarn bilgisi doru kabul edilmitir.
125
126
Resim 1. Nre Boubenin Gologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie (Paris, 1833) adl popler kitabnn balk sayfas.
Gologie Populairein yazar Nre Boube: Doa bilimci, retmen, koleksiyoner ve tccar lm-i Tabakatl-Arza kaynaklk eden Gologie Populairein yazar olan Nre Boube (1806-1863),15 bir Fransz doa bilimci, entomolog ve jeologdur.16 Is akm lmlerinin ve sya dayanan yer tektonizmas
15
grlerinin ve ayn zamanda Fransa Jeoloji Cemiyetinin kurucusu, Paris Doa Tarihi Mzesi profesrlerinden Fransz jeolog Louis Cordiernin (1777-1861) rencilerindendir.17 Ad geen eserinin kapanda Professeur Paris, 1849 tarihli bir dier eserinde Professeur de gologie agricole et industrielle nvan kaydedilmitir. Bu ifadeden ve Gologie Populairein iindeki bir duyurudan anlald kadaryla, Paristeki baz adreslerde halk iin (pour les gens du monde) cret karl dersler vermektedir. Jeoloji dersleri, 1,5 ay sren kurslar halindedir. Kurs, haftada ikier ders (Rue Choiseul, no.12) ile Paris havzasnn jeolojik oluumunun tantld birer arazi gezisinden olumaktadr. N. Boube ayrca, baka bir adreste (rue Gungaud, no.17),18 kayalar, minerallerin ve fosilleri ele ald gognosie (Yer kabuunda kayalarn ve minerallerin orijini ve dalmn inceleyen bilim dal, 19. yzyl terimi) dersleri de vermektedir. Bu kurslar haftada 2,5 saatlik bir ders ve birer arazi gezisinden (jeoloji dersleriyle ortak) olumaktadr. 1836 tarihli bir yayn, onun cole Pratique des Prparateurs et Voyageurs Naturalistes (Doa gezginleri ve fosil ve kaya rneklerinin temizlenme ve incelemeye hazr hale getirilmesiyle uraanlar iin uygulama okulu) adl bir okulun kurucusu olduunu kaydetmitir.19 Dersler ve geziler bu okul erevesinde dzenlenmi olabilir. Pirene dalarnn doasn incelemeye ynelik yapt senelik gezilerde de merakl kiilere cret karl rehberlik yapm ve blgenin jeolojisini anlatmtr. 1833 ylnda dokuzuncu gezisini dzenledii anlalmaktadr. Bu gezilerden nemli miktarda bcek ve mineral rnekleri toplamtr. Bu koleksiyonu ile doa tarihi malzemesi ticareti yapmtr. 1845 ylnda Paris Tp Fakltesi yaknnda (rue de lcole de Mdecine) at ticarethanede (loffe & Compagnie) kaya, mineral, fosil, bitki, deniz kabuu, ku rnekleri satna balamtr. Ayn zamanda kendi adn tayan mikroskoplar retmi, okullara ve niversitelere retimde kullanacaklar malzeme rnekleri temin etmitir. Ticarethanesi, Paris Doa Bilimleri Mzesi ile ibirlii iinde olmu ve mzenin ziyaretilerine rnekler salamtr. Jeoloji, hayvan ve bitkilerin jeolojik tabakalardaki izleri ve kristalografi konusunda aratrmalar yapmtr. Mineraloji koleksiyonunun nemli bir ksm, bugn Sorbonne niversitesi koleksiyonu iindedir. Dkkn bugn Nre Boube ad altnda 87, rue Monge 75005 Paris adresinde ilevini srdrmekteyse de sahibi artk Boube ailesinden deildir. Boube yaynlar ise
deitirmi ve babasnn iini devam etmitir. Onun lmyle torun N.Boube II irketin bilim yaynlarna arlk vermi ve kurduu yaynevi (Socit Nouvelle des Editions Nre Boube) gnmzde Pariste faaliyetini srdrmektedir. Doum yeri olan Toulouseda adn tayan bir sokak vardr (Rue Boube). 17 Tableau Gologique adl eserini ona ithaf etmitir.
18
Doum tarihi deiik kaynaklarda 1862 ve 1863 olarak verilmitir. Biz lm tarihini Austos 1863 olarak belirten Comit des Travaux Historiques et Scientifiquesin web sitesindeki bilgiyi doru kabul ettik. http://cths.fr/an/prosopo.php?id=101511. Fransz Milli Ktphanesinin (BNF) web sitesinde de lm tarihi 1863 olarak verilmitir. 16 G. Vapereau, Dictionnaire Universel des Contemporains, Paris: Hachette, 1858, p.250; .Wendell E. Wilson, Mineralogical Record Biographical Archive, www.mineralogicalrecord.com (en son 9 Haziran 2010da grld. 1845de kurduu ve mineral rneklerinin satn yapt ticarethaneyi 1862deki lmnden sonra olu E. Boube devralarak ismini Comptoir Central d'Histoire Naturelle olarak
Bu adres ayn zamanda, N. Boubenin yaymlad Bulletin dHistoire Naturelle de France adl derginin adresidir. 19 Nre Boube, Notice sur le Muse Pyrnen de Saint-Bertrand-de-Comminges, sur l'cole Pratique de Prparateurs et Voyageurs Naturalistes, et sur les Publications de cet Etablissement Fond par M. Nre Boube, Paris: Au bureau de lcho du Monde Savant, 1836, 6 s.
127
128
Editions Boube adyla 9, rue de Savoie 75006 Paris adresinde ve zengin bir doa tarihi eser listesiyle yaamn srdrmektedir. Nre Boube, jeoloji konusunda eitli kitaplar ve haritalar yaynlamtr.20 Bunlardan birisi, yukarda ad geen Gologie lmentaire la Porte de Tout le Monde (1833) olup, burada, memleketlileri Laplace ve Cuviernin izinden giderek Nuh Tufannn kuyruklu yldzlarn etkisiyle olutuu grn savunmutur. Bulletin dHistoire Naturelle de France adl derginin yaymcsdr. Bu aylk dergide (8x14 cm, yaklak 100 s.), Boubenin Fransa iinde yapt doa aratrma gezilerinin raporlar yannda Fransz doa bilimcilerinin biyografi ve portreleri de yer almaktadr. L'cho du Monde Savant, Journal Analytique des Nouvelles et des Cours Scientifiques (1834-38) ve onu izleyen Rforme Agricole (1848-1867), Revue Elmentaire et Progressive des Sciences Physiques et Naturelles (1834-1836) dergilerinin bilim editrln yapmtr. Boube, O glnn (Luchon, Les Pyrnes) fiziki ve jeolojik yapsn incelemi21 ve Pyrnesdeki, ime suyu kaynaklaryla mehur Barousse vadisi iindeki Chalets de Saint-Nre konaklama tesisini kurmutur. Fransz bcekbilim, botanik ve jeoloji cemiyetlerinin yan sra Fransa dndaki bilim derneklerinin de yesi olmutur.22 Jeolojik gzlemlerini Paris Bilimler Akademisine sunmutur. Bunlardan birisinde jeolojik artlar ile endemik ve epidemik hastalklarn (zellikle kolera) ilikisini incelemitir.23 Ziraat, sanayi ve ticaret retim sistemi ve verimsiz topraklarn slah konusuyla da ilgilenmitir.24 Demiryollar ve topraklarn slah konusunda yazmtr.25 N. Boube, 1833 ylnda Pariste iki jeoloji kitab yaymlamtr: Gologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie (v+236 s.) ve Gologie Elmentaire la Porte de Tout le Monde, Applique l'Agriculture et l'Industrie (xv+236 s.). Balklardaki lmentaire ve populaire sfatlar birbirinin yerini alm ve giri sayfa saylarnda fark (xv yerine v s.) olsa da, bu iki kitap, ierik bakmndan birbirine benzer olmaldr.
20
Bu kitaplar sonraki yllarda geniletilerek tekrar baslm ve okullarda (collges et sminaires) ders kitab olarak okutulmutur: Gologie Elmentaire Applique lAgriculture et lIndustrie avec un Dictionnaire des Termes Gologiques (2.bs. 1836, 4.bs. 1842, 5.bs. 1866); Manuel Elmentaire de Gologie lAgriculture et lIndustrie avec un Dictionnaire des Termes Gologiques et des Sciences Accessoires Contenant plus de 1000 Mots (3e ed., 1838, 315 pp.). Boubnin bu eseri, ksa bir sre sonra, Almancaya, ngilizceye, talyancaya evrilmitir.26
Tableau de lEtat du Globe ses Differes Ages, Tableau Mnmonique des Terrains Primitifs, Cours Complet dEtudes Gologiques, par des Leons et par des Voyages vd. 21 N. Boube, Expriences Physiques et Gologiques faites au Lac dO,
22
Comit des travaux historiques et scientifiquesin web sitesi (10.06.2010): http://cths.fr/an/prosopo.php?id=101511 23 Nre Boube, La Gologie dans ses Rapports avec la Mdecine et lHygiene Publique Conditions Gologiques des Maladies Epidemiques et Endmiques en Gnral et du Cholra en Particulier. Paris: Au Bureau de la Rforme Agricole, Chez Eloffe, Naturaliste [1849], 23 s. 24 Proposition motive relative un systme gnral d'instruction agricole, industrielle et commerciale et l'amendement gnral des terres improductives de la France, soumise par M. Nre Boube,... M. le Ministre de l'Instruction Publique et M. le Ministre de l'Agriculture et du Commerce, 12 mai 1840. 4 s. 25 Les Chemins de Fer et lAmendement des Terres. Note Adress la Chambre des Dputs.
Resim 2. N. Boubenin Gologie Populaire adl kitabnn Al-Aqwal al-Murziya fi ilm Bunyat al-Kura al Ardiyya (Kahire, 1842) adl evirisinin balk sayfas.
Resim 3. Ali Fethi Efendinin lm-i Tabakatl Arz (stanbul, 1853) adl evirisinin balk sayfas.
26
1846da Gney Amerikada yaplm bir spanyolca evirisi de vardr. Nerco Boube, Geologia elementar applicada a agricultura e industria com hum diccionario dos termos geologicos ou manual de geologia. Traduzido da quarta ediao. Rio de Janeiro, Na Typografia Nacional 1846.
129
130
Arapa eviriyi yapan Ahmed Fayid: Mhendishane-i Hdiviyye hocalarndan Boubenin jeoloji kitab, H.1257 (1842) ylnda Arapaya evrilerek Msrda Bulak Matbaasnda Al-Aqwl al-Murdiya f ilm Bunyat al-Kura alArdiyya (Yerkrenin yapsn bildiren ilim hakknda beenilmi szler) bal ile yaymlamtr (Resim 2). eviri, Bulaktaki Msr Mhendishanesi Nazr Yusuf Lambirin (Charles Lambert ?)27 nerisi zerine Ahmed Fayid (l. Kahire 1882) 28 tarafndan yaplmtr. Arapa metin eyh brahim Abdulgaffar tarafndan gzden geirilmitir. Umum Medreseler Divan Mdr Edhem Beyin emri zerine, Mustafa Behet ve Rfaa efendiler, Arapa eviri ile Franszca asln karlatrmlardr.29 Dolaysyla eviri, tek bir kiinin deil, bir ekibin rndr. Ahmed Fayid, Msr Valisi Mehmed Ali Paann (17691848) Msr modernletirme hareketi erevesinde Avrupaya gnderdii genlerden biridir.30 P. Crozetye gre, Avrupaya 1820li yllarn sonunda gnderilmi, 1835 ylnda Paristeki cole Polytechniquee renci olarak yazlm, ancak 3 ay sonra Msra geri arlmtr. Kahirenin gneyinde bulunan Tura ehrindeki cole dArtilleriede eitimini tamamlamtr. 1830lu yllarn sonunda, Bulaktaki Mhendishanede nce fizik, kimya, mineraloji ve daha sonra mekanik ve hidrolik dersleri vermitir.31 Bu grevi srasnda, hidrolik mhendislii alanndaki almalaryla tannan ve Paristeki yksek okullarda
mhendislik dersleri veren Jean-Baptiste Blangernin (17901874)32 drt ciltlik mekanik dersleri kitabn Arapaya evirmitir. 1845e doru, Charles Lambert ile birlikte l ve tartlar komisyonu yelii yapmtr. Msr Hdivi Abbas Hilmi (I) dneminde (1848-1854) Mhendishanenin mdr yardmclna getirilmi ve okullarn kapatld 1854 ylnda kadar bu grevini srdrmtr. Daha sonra Msr demiryollar idaresine girmi, bamhendislie ykselmi ve Msr demiryolu an gelitirilmesinde nemli hizmetleri olmutur. Mesleki grevleri yannda eitimle ilgili grevler (snav jri yelikleri, Milli Eitim Meclisi yelii) stlenmitir. Blangernin ders kitaplarnn ve yukarda sz edilen Boubenin jeoloji kitabnn evirisi dnda, trigonometri konusunda bir eviri yapmtr. Trke eviriyi yapan Ali Fethi Efendi: Mderrisin-i kiramdan Gologie Populairein Kahirede yaplan Arapa evirisinden yaklak on sene sonra, Rusuklu Mehmet Ali Fethi Efendi,33 ismini vermedii aziz dostlarndan birisinin nerisi zerine Ahmed Fayid Efendinin evirisini Trkeye aktarm ve kitap 1853te stanbulda baslmtr (Resim 3). Ali Fethi Efendi, lm-i Tabakatl-Arz adn verdii bu eviriyi, kendisinin Meclis-i Maarif ve Encmen-i Dani yeliklerine seildikten sonra, bu grevlendirmelere bir teekkr olarak yapmtr.34 neriyi yapan aziz dost, kendisi gibi Meclis-i Maarif-i Umumiye yelerinden biri olabilir. Meclisin Austos 1852 tarihli tezkeresinde kitabn Ali Fethiye tercme ettirilmi olduunun kayd bu kany glendirebilir. lm-i Tabakatl-Arzn bandaki sunu yazsna gre, evirmenin tam ad es-Seyyid Mehmed Ali Fethi ibn Osman bin Ahmed bin Muslihiddin elMaruf bin Ruscukdir.35 H.1219 (1804/1805) ylnda Rusukta (bugnk Bulgaristanda) domu olan Ali Fethi Efendi, memleketinde Osman Bey Zde unvanyla bilinirmi. ok gen yanda tahsil iin Edirneye, daha sonra H.1239da (1823/1824) stanbula gitmitir. Ahmed Cevdet Paann (bkz. dipnot 55) takdir ettii din bilgini Kuadal brahim Halvetnin (1774-1845?) evresine katlmtr. H.1245de (1829/1830) Rusuka dnm, H.1251de
32
27
Bir Fransz mhendis olan Charles Lambert, Nil zerindeki baraj almalarna katldktan sonra Msrda kalarak Maden Mhendislii Okulu ve Mhendishanenin mdr olmutur. Lambert, Saint-Simon kontunun (1760-1825) fikirlerinden ilham alan sosyal ve politik hareketin yesidir. Ondokuzuncu yzyln banda Fransz Hkmeti Saint-Simon hareketinin liderlerini hapse atp, Paristeki merkezlerini yknca, bir grup Saint-Simoncu Msra giderek, Vali Mehmed Ali Paaya hizmet etmilerdir. Bunlardan bazlar, C. Lambert gibi Paristeki Ecole Polytechnique mhendislerinden olup, Fransann Kahiredeki konsolosu ve daha sonra Svey kanalnn bnisi olan Ferdinand de Lesseps (1805-1894) ile balantl olarak, vey Kanalnn inas ncesinde lm almalar yapmlardr. P.Starkey & J. Startey, eds., Travellers in Egypt, New York 2001, s.223. 28 Ad baz biyografilerde Ahmad Faid / Fayed olarak yazlmaktadr. Ahmed Fayidin Franszca ve Arapa kaynaklardan derlenmi bir biyografisi iin bkz. Pascal Crozet, Les Sciences Modernes en Egypte Transfert et Appropriation (1805-1902), Geuthner, Paris 2008, p.464-65. Biz biyografik bilgileri P.Crozetnin makalesinden aktardk. Ayrca bkz. 'Umar Ridh Kahhala, Mu'jam al-mu'allifn. Tarjim musannif al-kutub al-'arabiyya. vol.1, Beyouth, p.43; Khairaddin az-Zirikli, Al-A'lm. Qms tarjim liashhar ar-rijl wa-n-nis' min al-'Arab wa-l-musta'ribn wa-l-mustashriqn. vol. 1, Beyrouth, p.193. 29 Al-Aqwl al-Murdiya, nsz.
30
J.Heyworth-Dunne, An Introduction to the History of Education in Modern Egypt. London: Luzac & Co. 1939, s.171. Bu kaynaa gre, 1830-1836 yl arasnda Lyon ve Londrada mhendislik, matematik ve kimya renimi grmtr. 31 Boubenin jeoloji kitabnn Arapa evirisinin (1842) kapanda, onun Medresetl-Mhendishane elKhediviyyede doa bilimleri, kimya ve mineraloji hocas olduu kaytldr.
Hubert Chanson, Jean-Baptste Blanger, hydraulic engineer, researcher and academic, http://espace.library.uq.edu.au/eserv/UQ:179711/iahr09_3.pdf 33 Mehmed Ali Fethi Efendi hakknda bulabildiimiz biyografik kaynaklar Bursal Mehmed Tahir Beyin Osmanl Mellifleri (c.1, haz. A. Fikri Yavuz ve smail zen: Meral Yaynevi, stanbul 1972, s.318), Mehmed Sreyyann Sicill-i Osmansi (c.1, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, 1996, s. 523), bnlemin Mahmut Kemal naln Son Asr Trk airlerindeki (Mill Eitim Basmevi, stanbul) Fethi Efendi balkl maddelerin birincisidir (2. cz, s. 416). 34 lm-i Tabakatl-Arz, s.5.
35
bid..
131
132
(1835/1836) tekrar stanbula gelmi ve mderris olmutur. H.1255de (1839/1840) Mekteb-i Maarif-i Adliye retmenliine tayin olmu, H.1263de (1847) bilinmeyen nedenlerden tr istifa etmitir. Fatih Camiinde tefsir-i erif dersleri vermi, H.1266 (1850) ylnda Meclis-i Maarif-i Umumiye (bkz. dipnot 49) yeliine ve sonra da Encmen-i Dani (kuruluu 1851) yeliine seilmitir. Daha sonra Halep mollalna (kadlna) getirilmi, Rebiylhir 1274de (Kasm/Aralk 1857) gen yata vefat etmitir. Eyp mezarlnda gmldr. air de olan Mehmed Ali Fethi Efendinin bilinen yaymlanm eserleri unlardr: El-Hayrul-Hasen fi erh-i Mstearil Mutemen, Hilye-i Saadet Tercmesi, Terceme-i Kelm- Erban-i Hz.Ali, Hilye-i Sultani, Sermayei Necat ile lm-i Tabakat-l Arz ve Terceme-i Nasayih-i Efltun. Kukusuz en byk almas olan El-sarl-Aliyyet fi Hazainil-Ktb tamamlanamam ve baslmamtr: Eer tamamlanm olsayd, elimizde ondokuzuncu yzyl ortasnda stanbul ktphanelerindeki kitaplarn kapsaml bir katalogu olacakt. Yalnzca ilk cildi tamamlanan bu eserin bir yazma nshas Beyazt Devlet Ktphanesindedir. Ali Fethi Efendi, 1850li yllarn banda, belki de Meclis-i Maarif-i Umumiye yeliine seildii sene, irade-i seniyye ile stanbuldaki ktphanelerdeki kitaplarn saysn, yerlerini ve isimlerini belirlemekle ve bu ktphanelerin gzel bir dzene kavuturmakla grevlendirilmitir. Drt buuk yl stanbul ve bilad- selse (Eyp, Galata, skdar) ktphanelerinde alarak, almasnn Hz. Peygamberi ve tarihi konu alan kitaplardan oluan ksmn tamamlam ve 1855 yl banda, Meclis-i Maarif-i Umumiye tarafndan yazlan bir tezkere ile Sultan Abdlmecide sunmutur. Tezkerede, Enderundaki byk ktphanede (ktbhane-i kebir) bulunan kitaplar da eserine dhil edebilmek iin izin istendii gibi, eserin baslmas ve Ali Fethi, Efendinin bu almasndan dolay dllendirilmesi istenmektedir. Abdlmecid, Saray ktphanesindeki kitaplarnda listeye eklenmesine, eserin baslmasna, Ali Efendinin rtbesinin terfiine ve almalarndan dolay 15 000 kuru atiye verilmesini uygun grmtr.36 Abdlmecid altnnn 100 kuru deerinde olduu gz nne alndnda, Ali Fethi Efendi 150 altn lira ile dllendirilmitir. Eserin baslmasna izin verilmi olmasna ramen, basm gereklememitir. lm-i Tabakatl-Arzn baslmas ve okuyuculara sunulmas lm-i Tabakatl-Arzn basm almalarna 1852 yl sonuna doru balanmtr. Meclis-i Maarif-i Umumiyenin tarih tamayan ancak muhtemelen 1852 yl Austos aynn ortalarnda kaleme alnm olan tezkeresinde, ilm-i tabakatl-arz konusundaki bir eserin, Meclis tarafndan
36
yesi bulunan Ali Fethi Efendiye tercme ettirildii, eserin faydal ve muteber bir eser olduu, mtercimin de uzun yllar mderris olarak hizmet vermi bilgili bir kii olduu bildirilerek, rtbesinin ykseltilmesi ve kitabn, masraf ve temett (kr) Ali Fethi Efendi tarafndan karlanmak artyla bastrlmas iin izin istemektedir.37 Bu tezkere ile birlikte, lm-i Tabakatl-Arzn bir yazma nshas da Padiaha takdim edilmitir. Tezkere ve kitap, Padiah tarafndan grlm 18 Austos 1852de masraf mtercim tarafndan karlanarak basmna izin verilmitir.38 Eserin son sayfasnda verilen bilgilerden, kitabn basksnn 1269 yl Cemaziyelahirinin ortasnda (1853 Mart aynn son haftas) Dart-tbaatl mirede tamamlandn reniyoruz. Kitap 600 adet olarak baslm ve 3918,5 kurua (yaklak 40 altn) mal olmutur.39 Basmdan yaklak 4 ay sonra, Takvimhneden (Dart-tbaatl mire) Meclis-i Vlya ve oradan Sadarete gnderilen bir tezkere ile, Ali Fethi Efendinin deb-y ulemadan ve ayan- ltuf ve mekremet-i daiyattan bulunduundan basl nshalarn kendisine temett alnmadan (krsz) teslimi istenmi ve bu istek, Sultan Abdlmecid tarafndan uygun grlmtr.40 Devlet kitabn basmndan kr almam ancak, Ali Fethi Efendi, tercme ettii kitabn basm masraflarn kendi karlamtr. Bu durum, onun bu tercme iinin, nszde kendisinin de belirttii gibi, kiisel giriim olduunu dorular niteliktedir. Ali Fethinin ahsi gayreti ve maddi katks olmasayd belki de bu jeoloji kitab baslmam olacakt. Bu durum ayn zamanda, yer bilimlerine ait ilk kitabn Osmanlda ortaya kmasnda, evirisini yapt konunun uzman olmayan ancak hevesli bir mderrisin gayretinden sz edebiliriz. Devlet kitabn yaymlanmasna nclk etmemi, yaplan evirinin baslmasnn masrafn dahi stlenmemitir. Tek yapt bu kitabn nerine izin vermek ve basksnn (masraf mtercimce denmek kaydyla!) devlet matbasnda baslmasna msaade etmekten ibarettir. Osmanl Devletinin ondokuzuncu yln ortasnda, bu yzyln en popler ve (bilhassa kmr ve demir alanlarnn bulunmasndaki rol nedeniyle) politik olarak da en nemli bilimi olan jeolojiye bakn gstermesi bakmndan bu kaytszlk ok dikkate yandr. lm-i Tabakatl-Arz, 21,5x15 cm boyutlarnda olup, 142 numaralanm sahife ve 1 bo sahifeden olumaktadr. Birinci sahife numaralanmam ve bo
37 38
Meclis-i Maarif-i Umumiyenin tarihsiz tezkeresi. BOA, .DH. 256/15807.
Abdlmecid Iin 24 C 1271 (14 Mart 1855) tarihli iradesi. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), .DH. 316/20390 (23 C 1271 / 13 Mart 1855).
Abdlmecid Iin 02 Za 1268 (18 Austos 1852) tarihli iradesi. BOA, I.DH. 256/15807 (01 Za 1268 / 17 Austos 1852). 39 24 evval 1269 (31 Temmuz 1853) tarihli Meclis-i Vl mazbatas, BOA, .MVL 280/10939 (24 L 1269 / 31 Temmuz 1853). 40 26 evval 1269 (2 Austos 1853) tarihli irade-i seniyye, BOA, .MVL 280/10939 (24 L 1269 / 31 Temmuz 1853).
133
134
olup, eser ikinci sahifeden balamaktadr. Eserin ilk sayfalarnda (s. 2-9), Takrizat bal altnda, devletin o zamanki en st dzey baz brokrat ve entelektellerinin yazm olduu dokuz takriz (vg yazs) yer almaktadr. Bu yazlar, kitab okuyucuya tavsiye etmekte ve evirmen Ali Fethi Efendiyi bu almasndan tr takdir etmektedir. Takrizlerin yazarlar u kiilerdir: 1. Sadr- esbak li Paa.41 Kitabn basld tarihte li Paann sadr- esbk, yani eski sadrazam olmasndan, eserin Paann 3 Ekim 1852 tarihli ilk azlinden sonra baslm olmas gerektiini anlyoruz ki, bu da kitapta verilen bask tarihini bamsz olarak destekleyen bir gzlemdir. 2. Serasker Mehmed Paa.42 Mtercim Mehmet Rt Paa 16 Receb 1267 yani 18 Mays 1851 tarihinde seraskerlie atandna ve 6 aban 1269
41
yani 15 Mays 1853de de azledildiine gre, takrizini bu son tarihten nce yazm olmas gerekir. 3. Hl-i Vidin Vlisi Sami Paa.43 Sami Paann Ramazan 1267de, yani Temmuz 1852de Vidine vali olduu hatrlanrsa lm-i Tabakatl-Arza yazd takzirin en erken 1 Temmuz 1852den sonra yazlm olmas gerektii ortaya kar. 4. Meclis-i Vl zasndan Yusuf Kmil Paa.44 Yusuf Kmil Paann
Mehmed Emin li Paa (1815-1871), Osmanl tarihinin en nemli sadrzam ve vezirlerindendir. Mtevz kkleri nedeniyle muntazam bir tahsil yapamam, ama yaamnda eline geen tm frsatlar eksik kalan tahsilini ikmal etmek iin kullanm, evresine de hep iyi tahsil yapmann nemini anlatmaya almtr. Fransz sefirinin Franszcasn dzeltecek derecede iyi Franszca bilen ve rka el yazs ok gzel olan Paa, ayn zamanda irdir de. Paa, 1851de kurulan ve mrn yalnzca 12 sene srdrebilmi olan Osmanl Akademisi Encmen-i Dniin (=bilgi dernei) i yelerinden (aza-y dahiliye) biriydi. li Paa hakknda belgelere dayanan en temel alma hi kukusuz bnlemin Mahmut Kemal naln Son Sadrazamlarndaki (Devlet Kitaplar Mill Eitim Basmevi, stanbul, drdnc basl, 1969) li Paa bahsidir (1.cz, s. 4-58). Ayrca bkz. Mehmed Sreyya, li Mehmed Emin Paa Sicill-i Osman, c.1, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 269-270. Ylmaz ztunann Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar (no.1002) tarafndan karlan Trk Bykleri Dizisi (no.106) serisinde 1988de yaymlad li Paa isimli kitapk (147 s.) byk lde nala dayanr ama ayrca nalda bulunmayan zengin de bir bibliyografi ierir. Fuat And ile Sphan Andn Sadrazam li PaaHayat, Zaman ve Siyas Vasiyetnamesi adl kitaplar (Eren Yaynclk, stanbul 2000, 144 s.) li Paann Pariste yaymlanan siyas vasiyetnamesinin bir tpkbasmn ve tercmesini iermesi ve bibliyografyasnn ztunannkini tamamlamas bakmndan nemlidir. li Paa hakknda ayrca bkz. .A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 34; A.H. Ongunsu, li Paa, slm Ansiklopedisi, c.1, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1965, s. 335-340; H. Bowen, li Pasha, Muhammad Amn, The Encyclopaedia of Islam, vol.1, new edition, E. J. Brill, Leiden 1986, s. 396-398; K. Beydilli, li Paa, Mehmed Emin, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 2, stanbul 1989, s. 425-426; Anonim, li Paa, Mehmed Emin, The New Encyclopdia Britannica, vol.1 Micropdia: Encyclopdia Britannica, Inc., Chicago 1992, s. 268; M. Uluam, li Paa, Yaamlaryla ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c.1, Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 221-222. Trk Ansiklopedisinin ikinci cildindeki (Mill Eitim Basmevi, stanbul 1966) imzasz li Paa maddesi (s. 92-93) byk lde Ongunsudan ksaltlm olup doyurucu deildir. 42 Mtercim Mehmed Rd Paa (1811-1882) Osmanl devletinin drstl, mstebidlii ve zor zamanlarda mesuliyetten kamas, frsatl ve kurnazlyla tarihte iz brakm sradan serasker ve sadrazamlarndandr. Fakir bir ailenin ocuu olduu iin hibir dzenli tahsil grmemi ama kendi gayretiyle bilgisini arttrm ve asker konularda kapsaml tercmeler yapabilecek kadar Franszca renmitir. Asker ynetmelikleri tercme ettiinden lakb mtercim olarak kalmtr. Paann konumasnn gzel, dz yazsnn gl olduu, iirde de marifetsiz olmad sylenir. irvnizde Mehmed Rd Paa (1828-1874) ile kartrmamak iin kendisine Byk Rd Paa da denirdi. Mehmed Rd Paa da Encmen-i Dniin i yelerindendi. Paa hakknda belgelere dayanan en etrafl alma bnlemin Mahmut Kemal naln Son Sadrazamlarndaki (Devlet Kitaplar Mill Eitim Basmevi, stanbul, drdnc basl, 1969) Mehmed Rd Paa bahsidir (1. cz, s. 102-148). Ayrca bkz. Mehmed Sreyya, Rd Mehmed Paa (Mtercim), Sicill-i Osman, c.5, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 1407; .A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 331; . Parmakszolu, Rdi Paa, Mehmed Mtercim, Trk Ansiklopedisi, c.27, Mill Eitim Basmevi, Ankara 1978,, s. 475-476; Yayn
Kurulu, Mehmed Rd Paa (Mtercim), Yaamlaryla ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c.2, Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 179; A. Saydam, Mtercim Rd Paa, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c.32, stanbul 2006, s. 202-203. 43 Abdurrahman Sami Paa (1795-1878) Osmanl dneminin hretli yazar, air, filozof ve ahlk ve din bilginlerindendir. Osmanlnn ilk maarif nzrdr. Osmanl mparatorluunun son dneminde edebiyatmzn modernlemesine nemli katklar yapm olan yazar ve diplomat Samipaazade Sezainin (1859-1936) babasdr. O da Encmen-i Dniin i yelerindendi. Abdurrahman Sami Paann yaam, kiilii ve eserleri iin en detayl bilgi bnlemin Mahmut Kemal naln Son Asr Trk airlerindeki (Mill Eitim Basmevi, stanbul) Sami balkl maddelerin birincisindedir (8. cz, s. 1619-1630). Ayrca bkz. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, c.2, haz. A. Fikri Yavuz ve smail zen, Meral Yaynevi, stanbul 1972, s. 361-362; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c.5, yay. 1999, haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 1478; .A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 344-345; F. Tevetolu, Smi Paa, Abdurrahman, Trk Ansiklopedisi, c.28, Mill Eitim Basmevi, Ankara 1980, s. 96-97; Yayn Kurulu, Sami Paa, Yaamlaryla ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c.2, Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 500-501. 44 Yusuf Kmil Paa (1808-1976) Osmanllarn son dnem sadrazamlarndan ve zenginlii ile olduu kadar cmertii ile de hret yapm nemli devlet adam ve entelektellerindendir. Yldz Msr Hdivi Kavalal Mehmed Ali Paann (1769-1848) nc kz Zeynep Hanm (lm 1881) ile evlendikten sonra parlam, kvrak zeks ve geni bilgisi, iyi karakteri devlet hizmetinde hzla ykselmesini salamtr. Edebiyat olarak hreti Fransz katolik ilhiyats Franois de Salignac de la MotheFnelonun (1651-1715) kraln ilhi hakkn eletirmek amacyla yazlm olan Les Aventures de Tlmaque (yazl 1693-1694) Terceme-i Telemak ad altnda Trkeye 1862de tercme etmi olmasna (bkz. M. K. zgl, Yusuf Kmil Paann Tercme-i Telemak, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say 45, 2003, s. 185-212) dayanrsa da Paann hem dz yaz hem de iir alannda olduka marifetli olduu tm adalarnca sylenmektedir. Yusuf Kmil Paa da Encmen-i Dniin i yelerindendi. Yusuf Kmil Paa hakkndaki en etrafl biyografiler bnlemin Mahmut Kemal naln Son Sadrazamlarndaki (Devlet Kitaplar Mill Eitim Basmevi, stanbul, drdnc basl, 1969) Yusf Kmil Paa bahsi (2. cz, s. 196-263) ile ayn yazarn Son Asr Trk airlerindeki (Mill Eitim Basmevi, stanbul) Kmil balkl maddelerin birincisindedir (6. cz, ss. 790-800). Yusuf Kmil Paa iin ayrca bkz. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, c.2, haz. A. Fikri Yavuz ve smail zen, Meral Yaynevi, stanbul 1972, s. 199-200; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c.3, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 863-864: Mehmed Sreyya, Paann doum tarihi olarak 1220 H., yani 1805 M. senesini vermektedir. Ancak bu hem naln verdii 1223 H. (yani 1808 M.), tarihiyle, hem de gene naln Paann yetmi yanda ld ifadesiyle (nal., age, s. 227) elimektedir; .A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 205; Yayn Kurulu, Yusuf Kmil Paa, Yaamlaryla ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c. 2, Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 684-685. Yusuf Kamil Paa, ei Zeynep Hanm ile birlikte, stanbul skdardaki Zeynep-Kamil Hastanesinin kurucularndandr. 1875te temeli atlan ve 1882de alan bu hastane, Trkiyedeki ilk zel vakf hastanesidir. Bkz. eref Etker, Feza Gnergun, Abdullah Ke, Zeynep-Kamil Hastanesinin kuruluu ve vakfiyesi, Osmanl Bilimi Aratrmalar, V, 2 (2004), s. 1-37; F.Gnergun, .Etker, Waqf endowment for modern healthcare:
135
136
Meclis-i Vl45 yeliine ilk atan 26 Rebilevvel 1267 (29 Ocak 1851) tarihli Takvim-i Vekyi gazetesinde yaymlanmtr. Paa bu grevinden 14 Zilhicce 1268de (28 Eyll 1852) alnp ticaret nazrlna atanmtr. Kendisine, 17 Cemaziylevvel 1269de (26 ubat 1853) tekrar Meclis-i Vl yelii verilmitir. Bu artlar altnda Yusuf Kmil Paa takrizini ya 28 Eyll 1852den nce veya 26 ubat 1853den sonra yazm demektir. 5. Sudr- izmdan46 ve Dar- ry Asker47 ve Meclis-i Maarif48 zsndan Rd Efendi.49 Rt Efendinin Meclis-i Maarif-i Ummye 8 Aralk 1852de seildii gz nnde bulundurulursa, takrizini de bu tarihten sonra kaleme alm olmas gerektii grlr. 6. Hariciye Nzr Mehmed Fuad Efendi.50 Fuad Efendi, 21 evval 1268de (9 Austos 1852) hariciye nazrlna getirilmi ve 19 Cemaziyelevvel
Zeynep and Kamil private charitable hospital in Istanbul (1875), in Modern Medicine beyond the West: Historiographical Perspectives, ed. H. Ebrahimnejad, Cambridge: Routledge, 2009, s. 82-107. 45 Meclis-i Vly Ahkm- Adliyenin (Hukuk Hkmleri Yce Meclisi) ksa ad. Bu meclis, bugnk Yargtay ve Dantay karl olan bir hukuk kurumudur ve 1837 ylnda kurulmutur. 1861 ylnda yetkileri geniletilerek daireye ayrlm, 1867 ylnda da kaldrlarak yerine ra-y Devlet, yani Devlet ras adyla yeni bir kurum oluturulmutur. ra-y Devletin kuruluu gnmzn Dantaynn kuruluu olarak kabul edilir. Aslnda ra-y Devlet hem bugnk Dantayn, hem de bugnk Yargtayn grevlerini grrd (M. Sertolu, Resimli Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, stanbul 1958, s.199200 ve 305). Ylmaz ztuna (Byk Trkiye Tarihi, c. 9, tken yaynevi, stanbul 1983, s. 194) ise ray Devletin bir mahkemeden ibaret saylmamas gerektiini syleyerek deta mini bir millet meclisi gibi altn, bakannn kabine yesi olduunu hatrlatyor. Kanmzca hatt Meclis-i Vlda Parmakszolunun (aaya bkz.) vurgulad gibi nisbeten geniletilmi bir Divn- Hmayn grmek daha dorudur. Meclis-i Vly Ahkm- Adliyenin bakanlarnn bir listesi iin bkz. ztuna, age, c.10, s. 381-382. Meclis-i Vlnn tarihi ve zellikleri iin ayrca bkz. . Parmakszolu, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Trk Ansiklopedisi, c. 23, Mill Eitim Basmevi, Ankara 1976, s. 357; A. Akyldz, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 28: stanbul 2003, s. 250-251 (doyurucu bir bibliyografyas vardr). 46 Kazasker rtbesindeki hukukulardan.
47
1269a (28 ubat 1853) kadar bu grevde kalmtr. kinci hariciye nazrl 1855te olduuna gre, Fuad Efendinin takrizini 28 ubat 1853ten nce yazm olmas gerekir. 7. Mektib-i Ummiye Nzr51 Keml Efendi.52 Keml Efendi Mektib-i Ummiye Nezretine 15 Muharrem 1264 (23 Aralk 1847) tarihinde getirilmitir. Sicill-i Osmandeki 1848 kayd, Mahmud Cevad bn-eyh Nfinin kitabnda {age, s. 54, dipnot 135} belirtildii gibi, resmi yaynn icraatn balamasndan sonra yaplmasnn bir sonucudur. Keml Efendi 1854te 14 yandaki air olu Mehmed Ziyaeddinin lm zerine kendi arzusuyla Berlin eliliine atanmtr. Bu geni tarih aral bize, takrizinin aa yukar ne zaman yazlm olmas gerektii konusunda herhangi bir snrlama getirmemektedir.
Sultan II. Mahmut dneminde kurulmu ve daha nceki Divan- Hmayunun yerini almas ngrlen temel danma meclisinden, askeri yasalar kartmakla grevli olan. 48 Tanzimatn ilnndan sonra eitim sorunlarn ele almak iin 1261 H. (1845) ylnda bir Maarif Meclis-i Muvakkat (Geici Eitim Komisyonu) oluturulmu ve bu komisyonun tavsiyesi zerine 1846 yl sonlarna doru bir Meclis-i Maarif-i Umumiye (Genel Eitim Komisyonu) kurulmutu. Bu kurumlarn tariheleri iin bkz. Mahmud Cevad bn-eyh Nfi 1338 [1920], Marif-i Ummiye Nezreti Tarihe-i Tekilt ve crt - XIX. Asr Osmanl Maarif Tarihi, haz. Taceddin Kayaolu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2001, bilhassa s.17-32 aras. 49 Salihzade Rd Mehmed Efendi (l. 1859), eyhlislm Esad Efendinin oludur. Zilhicce 1262de (Kasm-Aralk 1846) Dr-ra mfts olmu (Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c.5, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay. stanbul 1996, s. 1405). Meclis-i Maarif-i Umumye 25 Safer 1269da (8 Aralk 1852) seilmitir (bkz. Mahmud Cevad bneyh Nfi, age, s. 52-53). Hem Sicill-i Osmanide (c. 5, s. 1405) hem de Mahmud Cevad bn-eyh Nfinin kitabnda (age, s. 52) ksa biyografileri mevcuttur. Kendisinden iyi huylu, bilgili, akll bir kii olarak bahsedilir. 50 Keecizde Mehmed Fuad Paa (1815-1868) Osmanl tarihinin en nemli dileri bakanlarndan ve sadrzamlarndan olup, Byk Mustafa Reit Paa ve Mehmed Emin li Paa ile birlikte erkn- selse (l reisler/destekler: burada rkn kelimesinden gelen ok ho bir kelime oyunu vardr) denilen grubu
oluturur. Tbbiyede okumu olmas nedeniyle, doa bilimleri hakknda bilgisi olan ender Osmanl yneticilerinden biridir. Hazrcevapl ve nktedanl ile mehur olan Paa, iyi bir edebiyat ve mahir bir tarihi olduu gibi Ahmed Cevdet Paa (1822-1895) ile birlikte ilk Osmanlca gramer kitab olan Kavaid-i Osmaniyeyi de 1850 ylnda bir ay gibi ksack bir zaman iinde kaleme almtr. Keecizde Mehmed Fuad Paa hakknda birincil kaynaklara dayanan en detayl iki inceleme kanmca bnlemin Mahmut Kemal naln Son Sadrazamlarndaki (Devlet Kitaplar Mill Eitim Basmevi, stanbul, drdnc basl, 1969) Mehmed Fad Paa bahsi (1.cz, s. 149-195) ile Davisonun ve ztunann (aaya bkz.) da vurguladklar gibi Orhan Kprlnn slm Ansiklopedisinin Trke nshasna (1964, Mill Eitim Basmevi, stanbul) yazd Fuad Paa maddesidir (c. 4, s. 672-681). Ylmaz ztunann Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar (no. 922) tarafndan karlan Trk Bykleri Dizisi (no. 86) serisinde 1988de yaymlad Keecizade Fuat Paa isimli kitapk (VII+107 s.) byk lde nala ve Kprlye dayanr ama ayrca ayn li Paa hakknda yazd monografisindeki gibi burada da zengin bir bibliyografi ierir. Ayrca bkz. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c. 2, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 539-540; .A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 144-145; Yayn Kurulu, Fuad Paa (Keecizade), Yaamlaryla ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c. 2: Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s. 464-466. Bu en son maddedeki bibliyografyada anlan eserlere de bkz. Ayrca bkz. Roderic H. Davison, Fud Pasha, The Encyclopaedia of Islam, new edition, vol. 2, E. J. Brill, Leiden, 1991, pp. 934-936; Davisonun maddesi Fuad Paa hakkndaki en yararl ve en yeni bibliyografyay sunar. 51 Mektib-i Ummiye Nezreti, Meclis-i Maarif-i Umumiyenin icra kurumu olarak Muharrem 1263de (Aralk 1846-Ocak 1847) kurulmu ve ilk nzr (mdr) mamzade Esad Efendi olmutur (lm 1851; ancak Eblul Mardin knyesi aada 24. dipnotta verilmi olan Ahmed Cevdet Paa hakkndaki eserinin 25. dipnotunda mamzadenin lm tarihi hakknda Sicill-i Osman ile Bursal Tahir Beyin eserinde verilen tarihler arasnda bir tercih yapmamtr). 52 stanbul Keml Ahmed Paa (1808-1887) Osmanlnn ondokuzuncu yzylda defaatle maarif nzrl yapm deerli eitimci, vezir ve diplomatlarndandr. Kavaid-i Farisiye ile Risle-i Tlim-i Fars gibi eserleri yazabilecek derecede Farsa, ayrca iyi Arapa, Franszca bilen, Almancay da okuyabilecek kadar kullanan, bilgili ve ir bir insan olup iyi bir karaktere sahip olmasyla tannmt. Bildiimiz en etrafl biyografisi bnlemin Mahmut Kemal naln Son Asr Trk airlerindeki (Mill Eitim Basmevi, stanbul) Kemal balkl maddelerin birincisindedir (5. cz, s. 819-826). Ayrca bkz. Bursal Mehmed Tahir Bey, Osmanl Mellifleri, c. 2, haz. A. Fikri Yavuz ve smail zen, Meral Yaynevi, stanbul 1972, s. 201; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c.3, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s. 880-881; .A. Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi: Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 213-214; Anonim, Kemal Paa, Es-Seyyid Ahmed Kemal Paa, Trk Ansiklopedisi, c. 21, Mill Eitim Basmevi, Ankara 1974, s. 474; Keml Efendinin Mektib-i Ummiye Nezretindeki faaliyeti hakknda, Mahmud Cevad bn-eyh Nfinin kitabnda {age, s. 5455} bilgi vardr.
137
138
8. Meclis-i Maarif zsndan Subhi Bey.53 Ablltif Subhi Paa bu greve 1849da atanmtr. Ondan sonraki ilk grevi 1854 olduuna gre takrizinin aa yukar ne zaman yazlm olmas gerektii konusunda bu geni aralk dnda herhangi bir snrlama getirmemektedir. 9. Mttehizn- Mderrisn-i Kiram ve Meclis-i Maarif ve Encmen-i Dni zsndan Ahmed Cevdet Efendi.54 Encmen-i Dniin 1851de
53
kurulmu ve 12 sene yaam olmas ve nihayet Ahmed Cevdet Efendinin 1866ya kadar da Paa olmad gz nnde bulundurulursa, bu bilgiler bize takrizini ne zaman yazd konusunda dar bir tarih aral vermemektedir. Takrizlerde belirtilen rtbe ve makamlarn kitabn basld yl geerli olan bilgiler olmas beklenir ise de, bunun byle olmad grlmektedir; Kitabnn sonunda yer alan szlk ksmnn bitiminde, eserin basmnn 1269 senesi Cemaziyelahir aynn ortasnda tamamlanm olduu kaytldr.55 Bu tarih, 1853 senesi Mart aynn son haftasna karlk gelmektedir. Bu gerekten byle idiyse, takrizlerden karlabilecek en nemli pozitif bilgi, kitabn szlk hari metin ksmnn en ge, 1269 senesi Cemaziyelahir aynn ortasna karlk gelen 26 Mart 1853 gn hazr ve takriz yazanlara sunulmu olmas gerektiidir, nk yalnzca bu tarih tm takrizlerin termini post ve ante quemlerini tatmin etmektedir. Vidin Valisi Sami Paa, Mft Rdi Mehmed Efendi ve Ahmed Cevdet Paann takrizleri Arapa, Mektib-i Umumiye nazr Kemal Efendinin takrizi Farsa ve manzumdur. Dier takrizler Osmanlcadr. Bu yazlar, Avrupada yarm yzyldr okutulan jeolojinin Trkiyede tannmadn, bu konuda lisan- Trkde bir yaynn bulunmadn ve bu nedenle kitabn ok yararl olacan bildirmekte ve zamann bilgili hocas Mehmed Ali Fethi Beyi, bu almasndan dolay vmektedir. Dokuz takriz yazarndan sekizi Encmen-i Dani yesidir. Ancak halk iin faydal olmas beklenen bir eser iin kaleme alnan bir vg yazsnn Arapa veya Farsa yazlmasnn mantn ise yersiz bir gsteri meraknn tesinde anlamak mmkn deildir. lm-i Tabakatl-Arzn popler bir kitabn evirisi olmas, Encmen-i Daniin halk eitmek iin kitap evirme ve yaymlama politikasna uygun dse de, bu evirinin, Encmenin bizzat evrilmesine karar verdii bir eser
ve lmezolunun da ald 5 Zilhicce 1312yi, yani 30 Mays 1895i aldk); Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c.2, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996, s.395-396; Fatma liye, Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Kanaat Kitabhanesi, Dersaadet [stanbul] 1332 [1914], 123 s. (Fatma liye hanm, Cevdet Paann kzdr); F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und Ihre Werke: Otto Harrassowitz, Leipzig 1927, s. 376-380 (Babinger kitabnn konusu gerei Ahmed Cevdet Paann yalnzca tarihi ynn ve bu konudaki eserlerini ele almtr); bnlemin M. K. nal, Son Asr Trk airleri, 1. cz, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1969, s. 236-240; .A. Gvsa, Cevdet Paa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi: Yedign Neriyat, [stanbul 1946], s. 19-20; A. lmezolu, Cevdet Paa, slm Ansiklopedisi, c. 3: Mill Eitim Basmevi, stanbul 1963,, s. 114-123; Y. Halaolu ve M. A. Akaydn, Cevdet Paa, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 7: stanbul 1993, s. 443-450 (bu madde Cevdet Paa hakknda en yeni bibliyografyay ierir). Subhi Edhem, Tarih ve Mverrihler (Ulm-i Tabiiye ve timiyye Kitabhanesi, tab ve niri Hrriyet Kitabhanesi sahibi Esad Mustafa, Osmaniye Matbaas, Selnik 1328 / 1912) bal altnda Fransz tarihi Numa-Denis Fustel de Coulangesdan evirdii bu esere Ahmed Cevdet Paay dahil etmise de bu makale yazlrken ad geen kitabn Ahmed Cevdet Paaya ait olan ksmn grme imknmz olmad. 55 lm-i Tabakatl-Arz, s. 138.
Samipaazade Abdlltif Subhi Paa (1826/27-1886) Abdurrahman Sami Paann byk oludur. nce Msr Hdvi Kavalal Mehmed Ali Paann yaverliini yapm, sonra Osmanl hkmetinde eitli defalar maarif ve evkaf nzrlklarnda bulunmutur. Entelektel bir aile iinde yetimi olan Abdulltif Subhi Paa bilimsel faaliyetini bilhassa tarih alannda yapmtr. Baslan eserleri unlardr: Miftahl-ber (=ber Anahtar; H.1276, Bursal Mehmed Tahir Beye gre bu eser bn-i Haldunun Mukaddimesinin ikinci kitabnn cetvellerinin evirisini ierir), Tekmiletl-ber (= bere ek; H.1278, Tahir Beye gre Selefkiyan ve knyan tarihlerini ierir), Hakaikl-Kelm fi Tarihil-slm (=Szlerin gerei ve slmn tarihi; H.1297, Tahir Beye gre basm bitirilememi olan bu eserde tarih felsefesiyle ilgili ksmlar vardr) ve Meskkat- slmiye (=slmi Paralar; H.1335). Kendisinin ayrca zengin bir para kolleksiyonu vard. Paa, Cumhuriyet dneminin fikir ve siyaset adamlarndan, iki kere Mill Eitim Bakanl da yapm olan Trk Oca bakan Hamdullah Subhi Tanrverin (1885-1966) ve air Mehmed Ayetullah Beyin (1846-1878) babasdr. Paann biyografisi ve eserleri iin bkz. Bursal Mehmed Tahir Osmanl Mellifleri, c.3, haz. A. Fikri Yavuz ve smail zen, Meral Yaynevi, stanbul 1972,, s. 135; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c.5, yay. haz. Nuri Akbayar, eski yazdan aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1996,, s. 1519; F. Tevetolu, Subh Paa, Abdlltif, Trk Ansiklopedisi, c. 29, Mill Eitim Basmevi, Ankara 1980, s. 455 (bu maddede Paann bni Haldunun beri ile ilgili eserlerini bret ad altnda gstererek gibi pek fhi bir yanl yaplmtr); C. Okay, Yaamlaryla ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c.2: Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s.549. 54 Ahmed Cevdet Paa (1822-1895), ondokuzuncu yzyl Osmanl toplumunun en byk entellektellerinden biridir. Doa bilimlerini ve mant renmeye gayret etmi olmasna ramen esas ilgi alan daha ziyade, eitim, tarih ve dilbilim olmutur. Ancak, Mill Eitim Bakan Hasan-li Ycelin 24 Eyll 1945 tarihli ricas zerine Eblul Mardine (1880-1957) bir yldan ksa bir srede Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa (1946, stanbul niversitesi Yaynlar No. 275, Hukuk Fakltesi No. 55, stanbul, 367 ss.+16 fotoraf levhas) adl bir kitap yazdrtacak kadar da, din ve hukuk bilgini olarak Osmanl hukukunun gelimesine byk katklar yapmtr. Cevdet Paa ayrca Osmanl toplumunda bilimin gelimesi ve tekiltlanmas iin alm, Encmen-i Dniin kurulmas fikrini ortaya attktan sonra gerekli yneticileri ikna etmi ve bu kurumun oluturulmas iin mazbatay, bununla ilgili bir beyannameyi ve alta okunmak zere bir hitabeyi bizzat kaleme almtr (Bu belgelerin metinleri iin Mardinin yukarda atf yaplan eserine bkz. s. 277-285). Encmen-i Dni alnca (1851) da Paa, genel sekreterlie getirilmitir. Ahmed Cevdet Paa ayrca Cemiyet-i lmiyenin bakanl yapm, be kez Adliye, kez Maarif, iki kez Evkaf bir kez Dahiliye ve bir kez de Ticaret ve Ziraat nazr olmutur. bni Haldunun mehur Mukaddimesinin 1730da Pirizade Efendinin (1674-1749) balayp bitiremedii tercmesini Ahmed Cevdet Paa H.1277de (1860/61) bitirmitir. Bu tercmenin Mukaddimenin tm dnyadaki en kaliteli tercmelerinden biri olduu Fuad Kprl tarafndan belirtilmitir (bkz. W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, 1963. Prof. Dr. M. Fuad Kprl tarafndan Balang, zah ve Dzeltmeler ksm ilve edilmitir. Geni izah, dzeltme ve ilvelerle ikinci basm: Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1973, s. 169-171). Paann bilimsel yn, kendisine ders verenler ve beraber alt kiilerin ksa biyografileriyle birlikte en etrafl olarak Mardinin yukarda bahsedilen eserindedir. Ahmed Cevdet Paa, 27-28 Mays tarihlerinde stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezinin yapt seminerlerin ilkinin de konusu olmutur. Bu seminere sunulan bildiriler iin bkz. Ahmed Cevdet Paa Semineri 27-28 MaysBildiriler: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1986, VIII+231 s. Ahmed Cevdet Paann biyografisi ve eserleri iin ayrca bkz. Mehmed Cemlettin, Osmanl Tarih ve Mverrihleri (yine-i Zuref), haz. Mehmet Arslan: Kitabevi 190, stanbul H.1314 [1896], s. 103-109; Bursal Mehmed Tahir Bey, Osmanl Mellifleri, c.2, haz. A. Fikri Yavuz ve smail zen, Meral Yaynevi, stanbul 1972, s. 75-77 (burada Paann lm yanl olarak H.1311 olarak gsterilmitir. Biz Sicill-i Osmande verilen
139
140
Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10) lm-i Tabakatl-Arzn fihristi
olmayp, bir yenin teekkr olarak ortaya kmtr. Zaten Encmen-i Dani yeleri tarafndan kaleme alnan veya tercme edilen eserlerin hibiri fen bilimleriyle ilgili olmayp byk ksm tarih kitaplardr.56 Nizamnamesinde Fenler ve sanayie dair kitaplar herkesin anlayabilecei bir dille telif ve tercme 57 bulunsa da, fen bilimlerine ait kitaplarn hazrlanmasna Osmanl entelektellerinin tipik bir tercihi olarak sra gelmemitir. evirinin giriindeki vg yazlarnn hepsi devletin st dzey ynetici ve entelektelleri tarafndan yazlm olmas, kitaba verilen deerin en arpc ifadesidir. Bu durum etkileyici olmakla beraber, dnemin ileri bilimsel grlerini ifadeden uzak, kk bir popler eserin tercmesinin, Osmanl toplumunda deta dev bir bilim klsii evrilmicesine memnunluk ve takdir hisleri uyandrmas dndrcdr. Bunun ak nedeni, hi kukusuz, Osmanl toplumunun ondokuzuncu yzyl ortasnda, bilimin Avrupadaki gerek yznden tamamen habersiz olmasdr. lgin olan, 1852 ylnn ayn zamanda Fransz jeologu Elie de Beaumontun (1798-1874) Notice sur les Systmes des Montagnes (=Da Sistemleri zerine) adl klsik eserinin yaynland yl olmasdr. Gene ayn yl bir jeoloji kitab evirmee kalkacak kiinin evirebilecei muhtelif boyutta o kadar ok nemli, kaliteli, gncel ve muhtelif seviyelerde kitap vardr ki, bunlardan herhangi birinin Trkeye kazandrlmas, Trkiye'de yerbilimlerinin talihini ok kkl bir biimde etkileyebilirdi. Ama bu yaplmamtr. Osmanl toplumu pek mtevz ve o zamanki jeoloji hakknda genel fakat popler veya jeolojiye giri seviyesinde bilgi veren bir eserin evirisiyle yetinmeyi tercih etmitir. Prof. Kemal Erguvanl da tercme hakknda bu ac durumu vurgulayan u deerlendirmeyi yapmtr:
a) Bu yllarda [ondokuzuncu yzyln ortasnda] dini retim grm ve din bilgileri okutan bir kiinin yerbilim (jeoloji) gibi o zamana dek yurdumuzda bilinmeyen, ismi gemeyen ve deiik bir bilim dal ile ilgilenip, kitap evirmesi ve bu konunun nemini belirtmeye, anlatmaya almas, yeryuvar (kre-yi arz), canllarn yaradl ve Tufan hakknda, ayrntl olarak kitabn kenarnda bilgiler vermesi; b) kitabn ba tarafna zamann en nl ilim adamlarnn ve idarecilerinin kitap hakknda ve evirenin yapt iin nemini methedici, zendirici yazlar, hatta yabanc dillerde [Arapa Farsa] ve mevzun olarak 9 beeni ve sunu yazs yazm olmas bu ilmin nemini belirtmesi, birok adan dndrcdr.58
Trke eviride, takrizlerden sonra, ift stun halinde dzenlenmi 6 sayfalk bir iindekiler listesi gelir: Fihrist-i lm-i Tabakatl-Arz baln tayan bu listeye sayfa numaras verilmemitir. Arapa evirinin banda bir fihrist bulunmamaktadr: Ahmed Fayid Efendi, Boubenin kitabnn bandaki be sayfalk Tables de Matiresi Arapa metnin bana almam, ancak eviri metninde Franszca kitabn blm balk ve alt balklarn olduu gibi korumutur. Orijinal Franszca metni grmediini dndmz Ali Fethi, Arapa metnin banda bir fihrist olmamasna ramen, Trke evirinin bana kendisi bir fihrist koymutur. Trke metinde, Franszca orijinalinde ve dolaysyla Arapa eviride olmad kadar ok sayda balk ve ara balk bulunmaktadr. Yalnzca Giri (Mukaddime) blm, drt neve, nevler ise tavtie (girie hazrlk) ve slere ayrlmtr. Girii izleyen bblar ise bazen mebhaslara ve genellikle de fasllara ayrlmtr. Bu blmlendirme altnda, ilenen konular (rnein isbat- hararet-i merkeziye) balk olarak verildii gibi, sual, cevab, delil, vaka gibi eitli alt balklar grlr. Ali Fethi Efendinin Trke eviriye yazd sunu Fihrist sayfalarn, Ali Fethinin lm-i Tabakatl-Arza yazm olduu sunu (Mukaddime-i tercme, s.2-8) izlemektedir. Sunu, gelenee uygun olarak besmele ile balamakta, yazar, evreni yaratt iin Allaha hamd etmekte ve Hz. Muhammedi kranla anmaktadr. evirmen daha sonra, evreni inceleyen eski limlerin (hukem-y akdem), ulm-i hikemiyeyi, drt ksm (riyaziyt, mantikiyyt, tabiyyt ve ilhiyat) iinde toplam 21 fene ayrdklarn, her biri hakknda eitli kitaplar yazdklarn ve her bir fennin yararn isbat ettiklerini bildirir. Bilimlerin snflandrlmasyla ilgili bilgiler, Franszca orijinal metinde ve Arapa evirinin nsznde yoktur ve muhtemelen Ali Fethi Efendi tarafndan eklenmitir. Ali Fethiye gre, sz edilen eski limlerin yazd eserler neredeyse unutulmu, Sultan Abdlmecidin saltanatnda (1839-1861) eitim ve bilimler yeniden hayat bulmu, ilim ve hnerin yksek deeri ortaya km, yetenekli kiilerin says artm ve bilimlerin herkes tarafndan itibar grerek ok sayda okul alm ve her dilden kitaplarn evirisine giriilmitir. Sunu yazsndan anlaldna gre, Sultan Abdlmecidin balatt eitim reformu ve modernleme hareketi erevesinde Osmanl Devletinde izi kalmam olan bilimler (ulm-i mnderise) reva ve itibar grmeye balamtr. Bu gelime ve zel olarak da Ali Fethi Beyin bilim ve eitimi gelitirmek iin yeni alan kurumlara (Meclis-i Maarif, Encmen-i Dani) ye seilmesi, onun bu eviriyi gerekletirmesinde etkili olmutur.
56
Encmen-i Dani tarafndan hazrlanmasna karar verilen ve bastrlan eserler iin bkz. Tacettin Kayaolu, Trkiyede Tercme Messeseleri, Kitabevi, stanbul 1998, s. 77-89. 57 T. Kayaolu, Trkiyede Tercme Messeseleri, s.63.
58
K. Erguvanlnn Trkiyede ilk jeoloji kitab balkl drt sahifelik notu. A. M. C. engr kitapl.
141
142
Sunu yazsn izleyen sayfalarda, Ali Fethi Bey, hem teorik (Yerkrenin oluumu) hem de pratik bilgiler (maden cevherlerinin bulunduu yerlerin zellikleri, tarma elverili olan veya olmayan araziler ve bunlarn slah, bina ina edilecek yerlerin zellikleri gibi) verdii, slami dinine aykr konular iermedii ve herkesin yararna bilgiler aktard iin Boubenin kitabnn basma uygun olduunun anlaldn ve bylece Trke eviriye giritiini bildirmektedir. Sunua yaplan ekte (Tekmile-i mukaddime-i tercme) ise, eref duyduu Encmen-i Dani yeliine teekkr iin hazrlad bu evirinin Padiaha arz edilmesinin en samimi dilei olduunu bildirmektedir. Arapa ve Trke eviriye kaynaklk eden Gologie Populairein yazl amac, temel jeoloji bilgilerini herkesin anlayabilecei ekilde aklamaktr. Boube, bu kitabyla, doa bilimlerinin her birinden genel bilgiler alarak bunlarla yerkrenin tarihini yazan jeolojinin, fiziki bilimlerin en bata geleni olduunu, zor anlalr bir bilim olmad iin toplumun her kesiminin anlayaca ekilde sunulabileceini ve hatta temel retimde bile yeri olabileceini ispat etmeyi mid ettiini yazmaktadr. 59 Boube, nszde, kitabn geotechniste iileri eitmek iin yazdn aklamaktadr.60 Topra kazarak iindeki zenginlikleri ortaya karan ve bunlar eitli ekillerde ileyen iilerin tmn jeoteknist ii olarak adlandrmaktadr. Bunlarn arasnda madenciler, altn arayclar, dkmcler, mlekiler, mermerciler ve yeralt sularn belirlemek iin sondaj yapanlar yer ald gibi, eitli ta ocaklarnda (kire ve dierleri) alanlar, granit, tuz, takmr vb iletmelerinde, madenlerin, artezyen kuyularn sondajnda, yol, kanal, demiryolu inaatnda, cam, porselen, anak mlek atlyelerinde alan iiler vardr. Genel kanya gre, bu iiler karlatklar olgulara dikkat etmezler, sebebini sorgulamazlar, topran kendilerine sunduu kymetli malzemenin bilimsel deerini bilmeyip bunlar bilim adamlarna vermektense imha ederler. Halbuki, jeoteknist iiler arasnda, karlatklar olgularn nemini bilen ve gnlk ileri zerinde kafa yoranlar da vardr. Ta ocaklarnda bulduklar cisimleri (fosil paralar vs) saklayanlar, bunlarn yan sorgulayanlar bulunmaktadr. Boubeye gre, merakl iilerin says gn getike artmaktadr. Gen iiler zellikle bilimin gelimesinden faydalanmaya ve okumaya nem vermektedir. leri sayesinde, birok kiinin bilmedii bilgileri elde edebileceklerini anlamlardr. Baz gezginlerin, madenlerden ve ta ocaklarndan gelen rneklere, nemlerine gre iyi deme yaptklarn bilinmektedirler. Jeoteknist iiler, bu kitap sayesinde ocaklarda neler bulabileceklerini renecekler, bilim iin yeni olabilecek paralar bulma
59
midini tayacaklar. Bulduklarnn oluum ve onun ya hakknda bilgileri olacak ve bunlar evrelerine aklayabileceklerdir. Bu hedef, arazilerin zelliklerinin anlatld blmlerin sonunda ve jeoteknist iilere hitap eden paragraflarda aka grlr. Kendilerine, bu arazilerde neler bulabilecekleri aklanmaktadr: Birinci Zaman yereylerinde fosil bulmay beklememelidirler; dilvyen arazilerde hayvan ve bitki artklar, ar akl talarnn iinde deerli cevherler, rnein kuyumculukta kullanlan trkuaz bulabilirler. Boubenin Paristeki dkknnda satt rnekleri, bu jeoteknist iilerden temin ettii ve onlar bilgilendirerek daha ok sayda ve daha kaliteli rnek toplamay amalad da dnlebilir. Boube, nsznde belirtmese bile, kitabn ieriinden, eserin ziraatilere de faydal olduu anlalmaktadr. Kitabn son blmnde, eitli yereyler61 (birincil, ikincil, ncl, dilvyen, post-dilvyen ve plutonik) zerinde tarm yapan ziraatilerin bu arazilerden azami verim almak iin neler yapmalar gerektiini aklanmaktadr. rnein birincil arazileri verimli klmak iin topraa ilave edilmesi gereken maddeler ve gbre eitleri saylmaktadr. Aklanmam olsa da, kitap, k aylarnda Pariste cret karlnda at jeoloji kurslarna ve yaz aylarnda dzenledii arazi gezilerine katlanlar tarafndan da kullanlacaktr. Sonu olarak Gologie Populaire, jeoloji konusuna ilk adm atanlara, jeolojik rnleri ileyen zanaatkrlara ve ziraatilere ynelik bir kitaptr.
61
Nre Boube, Gologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie, Paris 1833, s.191. 60 Gologie Populaire, s. xi-xv.
Yerey kelimesi Franszca terrain kelimesine karlk gelir ki o da Almanca Gebirgenin karldr. Aslnda onsekizinci yzyl ve ondokuzuncu yzyl bandan beri bu kelimelerin olaan anlamlar (terrain=yerey, arazi; Gebirge=da) yannda bir de madencilie ve oradan da jeolojiye has ikincil anlamlar daha gelimitir ki, bu eskiden bizde sahre denilen kaya anlamdr. Ancak Boubenin kitabnn yaymland 1833 ylndaki birinci, ikincil, ncl yereyler, 1860dan sonra olaan olarak kullanlan Birinci Zaman (=Paleozoyik), kinci Zaman (=Mesozoyik), nc Zaman (=Kenozoyik veya Tersiyer) terimlerinin karl deildirler. O zamanlar daha ziyade Wernerin (dnya tarihini aklayan Neptnizm kuram terkedili olsa bile) daha nceki Alman madenci terminolojisinden derleyerek tanzim ettii lksel Yereyler (Uranfngliches Gebirge=terrain primitif), Gei yereyi (bergangsgebirge=terrain de transition), kincil yerey (Fltzgebirge=terrain secondaire ve terrain tertiaire ki bu sonuncu Trkeye ncl yerey olarak evrilebilir) terimleri kullanlyordu. 1860dan beri kullanlan modern jeolojik snflamayla mukayese edilirse, gei yereyi Kambriyenden Devoniyen sonuna kadar olan kayalar (baz yerlerde bugnk Karbonifer de gei yereyleri iinde kalmaktadr), ikincil yereyler Karboniferden Kretase sonuda kadar olan yereyleri, ncl yereyler ise bugnk Kenozoyike karlk gelen yereyleri kapsyordu. Terrain diluvial Pleistosene, Terrain alluvial ise Holosene karlk gelmektedir ki bu ikisi bugn Kuaterneri olutururlar. Bizde Paleozoyik iin kullanlan Birinci Zaman, Mesozoyik iin kullanlan kinci Zaman, Kenozoyik iin kullanlan nc Zaman ve Kuaterner (yani Pleistosen+Holosen) iin kullanlan Drdnc Zaman terimleri tamamen Fransz kullanmnn etkisini gsterir. Bu terimler artk, Fransa da dhil, hibir yerde kullanlmamakta, yerine dorudan Paleozoyik, Mesozoyik, Kenozoyik ve Kuaterner kullanlmaktadr. Son yllarda bir ara Kuaternerin de kullanmdan kaldrlmas gndeme gelmise de bu kabul grmemitir. Bu konuda bkz. P. Gibbard, K. Cohen, ve J.G. Ogg, Quaternary Period, J.G. Ogg, G. Ogg, ve F. Gradstein (yay. haz.), The Concise Geologic Time Scale, Cambridge: Cambridge University Press, 2008, s. 149-158.
143
144
Arapa evirinin yaplmasnda, zirai kayglar n plandadr. Ahmed Fayid, kitab, Msrda topraklarn slahna yardmc olaca ve baka yararl bilgiler ierdii iin eviriyi yaptn nszde aklamaktadr.62 Ali Fethide ise, ne zirai kayglar ne de topra ileyen iilere altklar arazinin zenginliklerini (fosilleri, mineraller vd.) tantma gibi bir dnce vardr. Trke evirinin banda, Boubenin jeoteknist iilerinden (madenciler, mermerciler, kuyu kazanlar vs.) bahis yoktur.63 eviri, Osmanl okullarnda jeoloji retiminde kullanlmak iin de yaplmamtr. Yukarda belirtildii gibi, devlet tarafndan tevcih edilen bir grevlendirmelere teekkr iin yaplmtr. Trke eviri belirli bir meslek grubuna deil, herkese yararl olmas yaplmtr. Bu da Encmeni Daniin bilgiyi yaygnlatrma hedefi ile rtmektedir. Gologie Populaire ile lm-i Tabakatl-Arzn karlatrlmas lm-i Tabakatl-Arza kaynaklk eden Gologie Populaire ana blm zerine kurulmutur. Aada bu ana blmlerin balklar yannda, ierdikleri alt balklar parantez iinde verilmitir:
Giri (Jeolojinin hedefi, Yerin ya, Yerin merkezindeki ate, ykselimler) Yerkrenin Tarihi yani Jeoloji (1., 2., 3. ve 4. devirler: Yerkrenin balangtaki ate hali, ilk souma, canllarn ortaya k. Yerkrenin ikinci devredeki durumu, canllarn yok olmas ve yeniden yaradl.64 nc devir: kara hayvanlarnn ortaya k, organik lemin artan gelimesi, inorganik lemin azalan gelimesi. Drdnc devir: tufann delilleri ve sebebi, tufan sonras olgular, insann ortaya k, ksmi tufanlar, Fransadaki insan kemii fosilleri, jeolojinin ile din arasndaki iliki, jeolojik olaylarn [Tevrat ve ncildeki] Yaradl anlatm ile olan uyumu, Yerkrenin ideal kesitini gsteren levhann aklamas. Jeolojinin Snai ncelenmesi veya Jeoteknik Jeognozi (1., 2., 3. ve 4. devirler: lkel araziler, gei kayalar, alt ve st ikincil kayalar, ncl kayalar, Tufan kayalar veya Diluvium Tufan sonras kayalar veya Alluvium, ve pltonik, yani derinlik kayalar (yukarda 62. dipnota bkz).
Gologie Populaire ile lm-i Tabakatl-Arzn metnini karlatrdmzda, Boubenin ksa ve z anlatmnn yerini uzun ve tumturakl cmlelerin aldn gryoruz. Yukarda belirtildii gibi, az sayda baln yerini yksek sayda balk ve alt balk almtr. Bu karlatrmayla ilgili notlarmz aada veriyoruz. Fihrist, takrizler ve evirmenin sunuundan sonra gelen Mukaddime-i Kitab balkl blm ile birlikte Boubenin kitabnn evirisi balamaktadr. Mukaddime-i Kitab, Boubenin Giri balkl blmnn tercmesidir. Ali Fethi, Arapa tercmede olduu gibi, jeolojinin konusunu, tanmn ve yararn aadaki ekilde vermektedir:
Der beyn- mevz-i ilm-i mezkr: Jeoloji ilminin mevzu kre-i arzdr, yani krre-i arz mevz- mesele klnb bilcmle araziyyt, yani keyfiyet-i ibtidsndan intihsna varncaya vuk bulan tebeddlt ve tegayyrt ve hricinde hsl olan mevddn tekevvnat ve teayynt onun zerine haml tafsil ve yan ve tefhim ve beyn olunur. (lm-i Tabakatl-Arz, s.8) bu fende cd ve dhil ve olunarak
(Bahsi geen bilimin konusu: Jeoloji biliminin konusu yerkredir. Yani bu bilimde yerkre konu alnr ve btn zellikleri, yani nasl meydana getirildii ve bandan sonuna kadar meydana gelen tm deiiklik ve bakalamlar ve iinde ve dnda meydana gelen madde oluumlar ve bunlarn tayini onunla aklanr ve anlatlr.) Der beyan- ilm-i mezkr: Jeoloji, yani ilm-i hikmet-i tabiye-i arziye ol ilme derler ki onunla yerlerin binas ve heyet-i mecmas ve dhil ve haricinde hlk ve icd olunan bilcmle ey ve her birilerinin menfii ve onlarn madenlerini bulub ve shletle ahz istihrc eylemenin usl ve sath- kre-i arzda her iklme ve her arza gre ekib ve bimenin tarki ve yerlerden hsl olan nebttn keyfiyyt ve hayvnt- berriye ve bahriyyenin trl trl hlt bilinb lykiyle renilir. (lm-i Tabakatl-Arz, s. 8-9) (Bahsi geen bilimin tanm: Jeoloji, yani yer bilimi u bilime denir ki, onunla yerlerin yaps ve bileimi, iinde ve dnda meydana gelen ve oluturulan tm nesneler ve her birinin faydas ve onlarn madenlerini bulup kolaylkla elde etmenin ve karmann yntemi ve yerkre yzeyinde her iklime ve her topraa gre ekip bimenin yolu ve topraktan oluan bitkilerin nitelikleri ve kara ve deniz hayvanlarnn eitli halleri bilinip renilir.) Der beyn- fide-i ilm-i mezkr: bu ilm-i arzla zikr olunan eyleri bilmenin kiiye faidesi evvel mbd bilhakk olan Hak Sbhneh ve tel hazretlerinin keml-i kudreti Rabbniyesi ile kullar in halk ve icd buyurduu yerlerin hsn-i nizm ve ili dl mevcud olan masnut- ilhiyyesinin keml-i intizam bilinerek azmat-i rubbiyyeyi gnlde zhir ve ikr olub tat ve ubdiyette elzem olan tzim ve ihls kesb ve tahsil eylemekdir. Sniyen mad ve man m bihil-kym olan idare-i bedeniyye ve beytiyye ve medeniyye ve siyaset-i mlkiyyenin art- zm bulunan vsat ve refh meselesini hsn-i tahslin tarkini renib taleb-i mechl zere sarf- makdr ile madur olmakdan kurtulmakdr. (lm-i Tabakatl-Arz, s. 9)
62 63
Al-Aqwl al-Murdiya, nsz.
Ancak evirinin son ksmlarnda Boubenin jeoteknist iilere ynelik nerileri aktarlrken, bunlar Maadin ve mahacir ile uraan erbab- sanayi (s. 64); mevad- arziyye istihsaline sarf- makdur eden kesn (lm-i Tabakatl-Arz, s.80); sanayi-i arziyyeden bahs ve tahkika hasr- evkat eylemi olan erbab (s. 86), sanayi-i mevad- arziyye ile uraan erbab (lm-i Tabakatl-Arz, s. 129) eklinde tanmlanr. 64 Bu yok olu ve yeniden yaradl, ondokuzuncu yzylda byk Fransz anatomu ve paleontologu Georges Cuviernin (1769-1832) byk rencisi Alcide dOrbignynin (1802-1857) ortaya att bir fikirdir ve ABDde de James Dwight Dana (1813-1895) gibi taraftarlar bulmutur. Bu fikirler 1850li yllarda tamamen terkedilmitir.
145
146
(Bahsi geen bilimin yararnn aklanmas: Bu yer bilimi ile ifde edilen eyleri bilmenin kiiye faydas, her eyden Allahn mkemmel kudreti ile kullar iin yaratt ve icd ettii yerlerin gzel dzeni ve iinde ve dnda mevcut olan ilhi icdlarn mkemmel dzeni bilinerek Rabbn bykl gnlde aikar olup itaat ve kullukta gerekli olan saygy ve gnlden samimiyeti edinip almaktr. kinci olarak, kiiyi dnya ve ahrette ayakta tutan bedeninin, evinin, uygarlnn ve devlet idaresinin en byk art bulunan zenginlik ve refah meselesini gzel bir ekilde elde etmenin yolunu retip, bou bouna emek sarf ederek madur olmaktan kurtulmaktr.)
Tm bu yukarda sylenenlerin Gologie Populairedeki karl yalnzca aadaki paragraftr:

But de la Gologie: La Gologie est la science qui fait connatre la structure et la composition du globe, les changemens quil a prouvs depuis quil existe, ceux quil devra subir encore dans les sicles futurs; elle enseigne la place quoccuprent les matires utiles que contient chaque espce de terrain,65 et les moyens de les dcouvrir (Gologie Populaire, s. 1). (Jeolojinin amac: Jeoloji, yerkrenin yapsn ve bileimini, var olduu zamandan beri geirdii deiimleri ve gelecekte de geirmesi kanlmaz olanlar reten bilimdir. Her tr arazinin ierdii faydal malzemenin yerini ve bunlar bulmann aralarn retir). Jeoloji, ... ol ilme derler ki annla yerlerin binas ve heyet-i mecmuas ve dhil ve haricinde halk ve icd olunan bilcmle ey ve her birilerinin menafii ve onlarn madenlerini bulub ve shletle ahz ve istihrac eylemenin usl .... renilir (lm-i Tabakatl-Arz, s. 8).
65
Ali Fethi, jeolojinin konusunu anlatrken, Boubenin jeolojinin amac paragrafndan ald var olduu zamandan beri geirdii deiimleri ve gelecekte de geirmesi kanlmaz olanlar ifadesini alp ksaltarak ve deterministik vurgusunu eleyerek jeolojinin konusunun ieriine yerletirmitir: ibtidasndan intihasna varncaya vuku bulan tebdilt ve tagayyrt. zetle, Ali Fethi, Boubenin Jeolojinin amac balkl paragrafn, jeolojinin konusu bal altnda aktarm, ayrca tanm ve yarar hakknda Ahmed Fayidin ekledii iki paragraf da tercme ederek almtr. Dolaysyla Arapa ve Trke evirilerin giri ksm, Boubenin giriinden farkldr. Boubenin girite ele ald jeoloji ve jeoteknistler (topra ileyenler) bahsi yerine jeolojinin konusu, tanm ve amac anlatlmtr. Jeolojinin tanm, konusu ve yararnn aklanmasndan sonra Yerkrenin ya konusundaki gr ele alnmtr: Evrenin sonsuz yani balangc olmad gibi sonunun da olmadn kabul eden 1.gr, Yerkrenin 6546 yanda olduu (Tevrata gre) ileri sren 2.gr ve 300 000 yllk gemii olduunu kabul eden 3.gr. Daha sonra, Pierre Louis Antoine Cordiernin (17771861) merkezi ate teorisi, bu merkezi atein varlnn delilleri, merkezi atein kayna (eskiden tamamen ateten olan yerkrenin soumas) aklanmaktadr. Ancak, Boubenin dipnotta verdii ve AndrMarie Amprein (1775-1836) yerkrenin merkezindeki ktlenin akkanln desteklemeyen teorisinden eviride bahis yoktur. Buna karlk, merkezi atein oluumu hakknda bilim adamlarnn kesin gzyle baktklar teoriyle (yerkrenin balangta ateten oluup zamanla souduu) ilgili aklamalar tercme ederken, Ali Fethi, kendi ismini belirterek bir dipnot koymutur.66 Bu dipnotta, Ali Fethi, bu yeni teorinin merkezi atein yapsna (mahiyetine) dair hibir bilgi vermediini yazmakta ve zetle unlar sylemektedir: Eer merkezdeki atein mahiyetini aklarken scaklk, soukluk, nem, kuruluk, ykseklik, alaklk, hz, yavalk, younluk, seyreltiklik gibi birbirine zt unsurlarn bir merkezde birletikleri gerekesiyle aralarnda oluan arpma ve mdafaaya bal kararsz bir ate demi olsalar idi, hem bu ekimeden kurtulur hem de zerine felsefi meseleler ina edebilirlerdi. Modern jeolojinin temelini tekil eden merkezi ate teorisinin ardndan Elie de Beaumontun dalarn oluumuyla ilgili ykselme teorisi, bu teoriyi destekleyen oluumlar (18. ve 19. yzyllarda dnyann deiik blgelerinde grlen ykselmeler) ve ykselme devirleri konu edilmektedir. Peinden gelen Ksm- evvel-i kitab der nazariyyt- fenn-i tabakat- arz balkl blm (lm-i Tabakatl-Arz, s. 27-58), Gologie Populairein yukarda konu balklar verilen Yerkrenin Tarihi yani Jeoloji blmnn evirisidir. Burada, kitabn ekinde yer alan ideal kesit levhasndaki say ve harflerin anlamn aklayan
66
Burada Franszca terrain kelimesinin karl olarak arzi kavramn kullandk. Bu dilbilim adan doru olmakla birlikte bir aresizlik sonucudur ve tabi bugnk arzi (ak alan anlamnda) teriminin ifde ettii anlam iermez, nk terrain, Georg Christian Fchselin (1722-1773) Historia terrae et maris, ex historia Thuringiae, per montium descriptionem erutada (Acta Academi Moguntin Erfurt, c.2, 1761, s. 45-208) kulland ve Almanca tam karl Gebirgsserie (=da dizisi, yani dadaki, dada bulunan tabaka dizisi) olan series montanas karl olarak Almanlarn kulland Gebirge (veya onsekizinci yzylda genellikle Gebrge) kelimesinin Franszcadaki karldr ve Boubenin onu kulland yllarda hl Fchselin series montanaya verdii anlam tamaktayd. Terrain ve Gebirge ayn artlar altnda ve ayn zamanda olumu kaya paketlerini ifade etmekteydiler ve bunlarn tm dnyaya yaygn ve her yerde ayn zellikleriyle tannabilir olduklar sanlmaktayd (bkz. de Humboldt, A., Essai Gognostique sur le Gisement des Roches dans les Deux Hmisphres: F. G. Levrault, Paris 1823, viij + 379 ss; dOrbigny, C., Terrains, Dictionnaire Universel dHistoire Naturelle: Renard, Martinet et Cie, Langlois et Leclercq, Victor Masson, Paris 1849, c. 13, s. 479-519; ayrca bkz. Prvost, C., Terrain, a.g.e., s. 477-479). Daha sonra Almanca konuan jeologlar bu anlam iin Formation kelimesini kullanmaya baladlar. ngilterede de Sir Roderick Impey Murchison (1792-1871) system kelimesini 1839da yaymlad byk eseri The Silurian Systemde (... founded on Geological researches in the Couties of Salop, Hereford, Radnor, Montgomery, Caermarthen, Brecon, Pembroke, monmouth, Gloucester, Worcester, and Stafford; with Descriptions of the Coal-fields and Overlying Formations, Part I, The Silurian region: xxxii+576 ss; Part II, The Organic Remains, s. 579-768, J. Murray, London + 1 renkli katlanr harita) bu anlam karl kullanarak yaygn hale getirdi. Trkeye bu terim Franszcadan arzi olarak girmitir. r. Ernest Chaputnn terrain nogneini, Hmit Nafiz Pamir Neojen arzisi olarak tercme etmitir (bkz. Chaput, E., stanbul civarndaki Neojen arazisinin bnyesi hakknda mahadeler: stanbul Darlfnunu Fen Fakltesi Mecmuas, yedinci sene, say 3-4, 1931, s.1120; Franszca orijinal ayn dergide, s. 1131). Bu konuda yukarda 61. dipnota da bkz.
lm-i Tabakatl-Arz, s.20.
147
148
dipnotun (Gologie Populaire, s.71-73) Trke eviriye alnmam olmas dikkat ekicidir. Franszca orijinal baskdaki dipnotlar eviriye alnmazken, Tufann gerekletiine dair deliller konusu ilenirken Ali Fethi ayn sayfaya iki ayr dipnot koymutur (lm-i Tabakatl-Arz, s. 39). Birincisinde, slam eriatlar (ehl-i er-i erif) dini metinlerde tufann olmadna dair akli delil yok dediklerini ama olduuna dair akli delil getirme hususunda aba gstermediklerini yazar. Dierinde ise, Byk Tufann insan yaratlmadan nce meydana geldii ileri srenlerin, Byk Tufann gerekletiini ispat iin [Boubenin kitabnda] ileri srdkleri delillerin (dalarn tepesinde deniz kabuklarnn bulunmas vd.) Nuh Tufannn ii olmadn rten salam delillerinin bulunmadn belirtir. Ali Fethi Efendi, eviriye ekledii bir baka dipnotta (lm-i TabakatlArz, s.118) Tufan konusunu yeniden ele alr. Boube, jeologlarn Byk Tufannn insann yaradlndan nce meydana geldiini, yaratlndan sonra da yeni tufanlar olutuunu ve tanma ile olumu kayalarn, yani kel kayalarnn ve Tufan sonras kayalarnn, ki bunlara o zaman artk alluvium denilmekteydi, bu zel tufanlar ile olutuunu ve bu zel tufanlarn insan artklarn ierdiini, Tevrat ve ncilin ilk kitab olan Yaratlta sz edilen tufann bu zel tufanlardan biri olduunu sylemitir.67 Bu bilgi, Ali Fethi Beyi yeniden Tufan konusunda bir aklama yapma zorunda brakr. Bu dipnotta nce Tufann varln inkr eden ve etmeyen toplumlardan bahseder ve zetle yle devam eder: Mecusiler, ran, Hint ve in toplumlar Tufan reddederler. Avrupal limler, hem meydana geldiini dorulam hem de dnyay kapladn kuvvetli deliller ile ispat etmilerdir. slm dininde de, Nuh Tufannn varlna phe yoktur ve Avrupa ile slam gr bu konuda uyumaktadr. Mecusilere ve dier toplumlara uyarak Tufan reddetmek, Tufan kadar korkuntur. Ancak ona gre, Avrupallarn, Ademin yaradlndan nce olduunu syledikleri Byk Tufan, Mslmanlar iin Nuh Tufandr. Trke eviri zerine dnceler: eviriden eviri yapmann zorluklar ve tehlikeleri Ali Fethinin Trke evirisi ile orijinal Franszca metin, genel olarak uygunluk iindedir. Bununla beraber, Boubenin Gologie Populairede ayrntya verdii nem, Trke eviriye yansmamtr. Bu durum, Trke evirinin gvenirlii ve titizlii konusunda phe uyandrmaktadr. Bu byk bir olaslkla Ali Fethinin jeolog olmamasndan ve bu konuda herhangi bir hazrl olmamasndan kaynaklanmtr. Aadaki paragraflarda, karlatrma srasnda elikili ve eksik grdmz ifadelerin bazlarn ele almaktayz.
Boube, Yerkrenin derinliklerine inildike scakln arttn sylerken, 2750 metrede Kkrtn, 6000 metrede Kurunun erimi halde olduunu bildirmektedir.68 Trke evirideki ifade ise yledir: 2750 zira derinlikte olan yerlerde scaklk 110 derece olduundan byle yerlerde kurun ve kalay erimi halde bulunur. Zira 110 derece scaklk bu gibi madenlerin katlama ve donmasn engeller.69 Ali Fethinin verdii bilgi Arapa metinde verilen bilginin tercmesidir. Dolaysyla hem Arapa hem de Trke eviri, orijinal Franszca metnin eksik ve yanl bir evirisidir. Bu cmlenin evirisindeki bilgi yanllar yle sralanabilir: 1. Franszca metinde 2750 metrede Kkrtn ergimi halde bulunduu yazl iken, Trke eviride bu derinlikte kurun ve kalayn ergimi halde bulunduklar yazldr. 2. Franszca metinde kurunun 6000 metre derinlikte ergimi halde bulunduu bildirilirken, Trke eviride bu 2750 zira olarak gsterilmitir. 3. Franszca metinde kalaydan bahis yoktur ama Trke metinde kurunun yannda kalay da eklenmitir. 4. Franszca metinde scaklk derecesi verilmemitir. Trke metinde 110 dereceden bahsedilmektedir. 5. Kurunun ergime noktas 327.4C, kalayn ergime noktas 231,9C olduuna gre 110 derecede her ikisi de henz kat haldedir. 6. Derinlikler Franszca metinde metre olarak verilmitir. Trke metinde ise metre yerine, birim dntrmesine gerek duyulmadan (muhtemelen metre Franszlarn ziradr dncesiyle) ayn saysal deer zira olarak verilmitir. Bylece metre ile ziran birbirine eit kabul edilmitir. Halbuki 1 zira = 0,75 metredir. Fransz ile Osmanl uzunluk birimleri, Ali Fethinin evirisinden yaklak 50 yl nce stanbulda karlatrlm ve zira ile metre arasnda oran belirlenip yaymlanmtr.70 Arapa eviride Ali Fayid, saysal deeri deitirmemek iin metre kullanmay tercih etmitir. Ali Fethi, Arapa metindeki metreyi Trke eviriye zira olarak alm, ancak saysal deerleri deitirmemitir. Ksmi tufanlar (Dluges partiels) blmnde, Boube, Afrikadaki Atlas dalarnn ve dier baz dalarn E. de Beaumontun (1798-1874) tahminine gre son iki devirde ykseldiini belirtirken (s.60), Trke eviride Beaumontun yerini Msy Bufon (s.49) yazlmtr. Arapa metinde bu kelime doru olarak Bomon (Beaumont) eklinde yazlmtr. Trke evirideki hata bir dizgi veya dalgnlk hatas deilse, Ali Fethi Efendinin ondokuzuncu
68 69 70
Gologie Populaire, s.12-13. lm-i Tabakatl-Arz, s.17. Feza Gnergun, Osmanl l ve Tartlarnn Eski Fransz ve Metre Sistemlerindeki Edeerleri: lk Karlatrmalar ve evirme Cetvelleri, Osmanl Bilimi Aratrmalar, c.II, 1998, s.23-68.
67
Gologie Populaire, s. 174.
149
150
yzyl Fransz jeologu Beaumont ile onsekizinci yzyln nl Fransz doabilimcisi Buffonun (Georgec-Louis Leclerc, 1707-1788) farkl kiiler olduunu alglayamad sylenebilir. Bir baka hatal/eksik bilgi rnei, Vezv volkan iinde bulunan mineralle ilgili aklamalarda grlr. Boubede idocrase olarak adlandrlan bu minerali Ali Fethi Bey, Arapa tercmedeki verildii yanl ekliyle idokran olarak almtr. Bu basit bir harf hatasdr. Boube, Vezv yanardann eteklerinde yaayan Napolililerin bu kristale Cristal de Vsuve adn verdiklerini yazmtr. Arapa eviride (s.132) bu kristal, billur-i birkn- viruh, Trke eviride ise billur-i brkn- vebruh (volkanik vebruh kristal) olarak karmza kar. Vezv kelimesi birinci eviride Viruh, ikincisinde Vebruh olmutur. Franszca metindeki Napolililer, Arapaya el-Nabiliyyn olarak evrilmitir (muhtemelen bu ehrin Franszca adnn Naples {okunuu Napl} olmasndan).71 Ancak Ali Fethinin ad geen kristaline bu adn Babiller [Babilliler] tarafndan verildii yazmas da bir dizgi hatas mdr yoksa Nabliyyn kelimesini anlayamam olmasndan m kaynaklanmaktadr? Bir dier ihtimal, Avrupa corafyas hakkndaki bilgi eksiklii sebebiyle Napoli ehri ile Vezv yanarda arasnda iliki kuramamasdr. Trke evirinin sonundaki Doru-Yanl tablosuna bakldnda, yukardaki hatalarn hibirinin dzeltilmemi olduunu grrz. Tabloda yalnzca, yanl yazlan Trke kelimelerin imlalar dzeltilmitir (rnein ahararet yerine hararet, yolnur yerine bulunur, ducar yerine duar gibi). Bu durum, evirmenin, yapt tercme hatalarn farkna varmam olduunu dndrr. Yukardaki son iki rnek, Avrupa dillerinden Osmanlcaya yaplan tercmelerin zorluk ve tehlikelerine dikkatimizi ekmektedir. Teknik metinlerin evirisinde bu zorluklar daha da byktr. Baz terimleri Arapaya evirmek mmkn olmu (rn. matires volcaniques = mevdd- brkaniye) ise de evrilmesi mmkn olmayan pek ok terimin Arap harfleriyle yazl, bu terimlerin okunup anlalmasn zorlatrmaktadr (schistes micacs madde-i itiye-i mikise). Ancak, Arapa eviriyi yapan Ahmed Fayid ve eviriyi kontrol edenlerin, Franszca terimlerin Arapa karlklarn bulma ve kullanma konusunda nemli bir alma iinde olduklar aktr. Her ne kadar lm-i Tabakatl-Arzn Arapadan Trkeye tercme edildii kitabn bandaki takrizlerde, sunuta ve kitabn sonunda Lugt- Arabden zebn- Trkye tercme edildii bildirilmi ise de, Arapa teknik terimlerin hepsi, Trkeletirilmeden nakledilmitir. Dolaysyla Ali Fethinin bu evirisinin Trkeye yaplm bir eviri olduu tartmaldr.
71
lmi-i Tabakatl-Arzn sonundaki szlk ve Trke eviri zerine dnceler Boube, Gologie Populaire adl eserinin sonunda (s.193-236), Dictionnaire des Termes Scientifiques (Bilimsel Terimler Szl) baln tayan ve 223 terimin akland bir blm eklemitir. Ahmed Fayid, Boubenin bu szln Arapaya tercme ederek evirisinin sonuna (s. 136174) almtr. Arapa evirinin sonundaki szlk 204 adet fenn stlah iermektedir. Ali Fethi Efendi de, lm-i Tabakatl Arzn sonuna (s. 131-38) bir szlk eklemitir. 233 terim ieren bu alfabetik szlkte, eviri metninde geen baz lugt ve stlahtn Trkye tercmesinin yer aldn bildirmitir. Ahmed Fayidin evirisinin sonundaki szl, Gologie Populariein szlndeki bilgilere tamamen sadk kalarak hazrladn syleyebiliriz: Boubenin terimler hakknda verdii aklamalar ksaltlmadan olduu gibi Arapaya aktarlmtr. Dikkati eken bir baka husus da, eviri srasnda, Fayidin, Arapa karlklar olmayan Franszca terimlerin bir ksmn, Franszca okunularyla aktarm olmasdr: Obsidyen (obsidienne), oksicin (oksigne), amonit (amonite), alumin, botas (potasse), bazalt, cibs (gypse), ist (schiste), sulfat al-o (sulfate de chaux), silis (silice), kozmografya (cosmographie) gibi. Baz metal ve bileiklerin Arapa karlklarn kullanm (rn. Mercure iin zbak, craie iin tebeir, alun iin ab vb.) bazen de Franszca-Arapa karm terimler tretmitir: hydroxyde de fer iin tretilen idrocin el-hadd gibi. Ali Fethi Beyin lm-i Tabakatl-Arzn ekinde verdii szlk, ierik bakmndan, Arapa evirideki ve dolaysyla Boubenin orijinal szlnden farkldr. Ali Fethi Beyin szlndeki terim says dier iki szlkten yksek olmasna ramen, bilimsel terim bakmndan zayftr ve daha ziyade bir Arapa Trke dil szl grnmndedir. Szlkte aklanan terimlerin byk ksm metin iinde kullanlm olan Arapa terimlerdir. Aada, rnek olarak, szlkteki baz terimleri ve Ali Fethinin bunlara uygun grd Trke aklamalar veriyoruz: Ecr (aalar), km (tepeler ve yksek yerler), iml (bir eyi ahar bir eyle doldurmak), ittikad (yanmak, parlamak), br (su kuyular), rass (kurun ve kalay), cr (kire), tesbh (gbrelemek), teberrd (serinlemek, soumak), hacm (cisim, csse), reml (kum), zbak (cva), seyyle (pek akc), haddetr-rs (tepesi sivri), izm (kemikler), effaf (bir tarafndan br taraf grnen ey), kr (zift ve katran), kasdr (kalay), mttekid (yanc ve parlayc), hcm (hamle eylemek). Bunlarn dnda, baz Franszca terimler ve aklamalar da szlkte yer alr: metr (mhendis arn), gz (cz-i tayyr, yani uucu ve yanp parlayc madde), kaolen (bir nevi madendir) gibi. Ali Fethi, szlkte teknik olmayan ok sayda kelimenin Trke karln vermekle birlikte, metni Trkeye tercme ederken, Arapa
Latin dillerindeki kelimelerin Arapa veya Osmanlcaya aktarlmasnda p yerine b kullanlmtr.
151
152
kelimelerin yerine Trke karlklarn koymam, Arapalarn korumay tercih etmitir. Bu durumda iki soru akla gelmektedir. 1) evirmen, niin metinde Arapa terimleri kullanmay srdrm ve evirinin sonunda bir Arapa-Trke szlk eklemitir? 2) Metin iindeki Arapa terimler korunduuna gre, yukarda iaret edildii gibi, yaplan eviri neticesinde ortaya kan eser ne lde Trke saylabilir? Eserin nsznde Ali Fethi Efendi, bu eseri lisan- bedl-beyan Arabden zebn- dni-efn- Trkye tahvil ve tercme ettiini sylemekte (s.6) ve takrizler de Trkede olmayan bir eseri lisan- Trkye evirdii iin kendisini kutlamaktadrlar. ok sayda Arapa kelime, Trke metinde yaadna gre Ali Fethinin evirisinin amac (Trk diline bir jeoloji kitab kazandrmak) ve baars tartmaldr. Dier taraftan, Ali Fethinin bilimsel terimler iin verdii aklamalar, Boube Fayid szlklerinde yer alan aklamalardan ok daha ksa ve yetersizdir. Bu durum aadaki rneklerde ok belirgin ekilde kendini gstermektedir. Hlices (Boube, s.211), Helezn (Fayid, s.102-103): Topran ve kayalarn zerinde yaayan limaonlara, salyangozlara ve kabuklu hayvanlara denir. Doa bilimciler, dnyann farkl yerlerinde yaayan 600 tr tanmaktadrlar. Ayrca, nc ve drdnc devir arazilerinde bunlarn ok sayda fosili bulunur. Hepsi yer kabuklular grubuna aittirler. Bu kabuklular grubu Ali Fethinin szlnde halezon (s.134) olarak gemekte ve aklamas ise yalnzca boynuzlu bcek eklinde verilmektedir. Argile (Boube, s.197), Tafl (Fayid, s.161): Kumalarn yan almak iin kullanlan kil (Terre foulon). amurlu (daha dorusu milli) madde (matiere limoneuse), dokunuu yumuak, suda zlr ve ok eitli ekiller alabilir. Saf kil esas itibariyle alminden oluur ama iinde karm olarak her zaman biraz silis ve hatta baka maddeler de vardr. Ali Fethinin szlnde Tafl (s.136) iin yalnzca ba ykadklar amur ki kil derler aklamas vardr. Gypse ou pierre pltre (Boube, s.210), Cibs veya hacer cibs (Fayid, s.151): Kalsiyum slfat. Bazen saf bazen kil ile karktr. Trnak ile izilebilecek kadar yumuak olmasndan tannr. Asitlerle kprmez. Ali Fethinin Cibs iin aklamas (s.134): Al ki herkesin malumudur. Shiste, Schisteux (Boube, s.228), ist, istiyye (Fayid, s.109): Bu kelimeler yaprak eklinde olan veya arduazlar gibi ince deme talar (dalles) eklinde ayrlabilen btn maddeler iin kullanlabilir. Ali Fethi, ist iin Bir nevi tatr aklamasn (s.135) yeterli bulmutur.
Azote (Boube, s.197), Azot (Fayid, s.138): Gaz halinde bir akkandr. Oksijen ile birletiinde atmosferdeki havay oluturur. Ancak ondan ayr olduu zaman ne hayvanlarn solumasn ne de atein yanmasn salar. Ali Fethinin azot iin hava-y memt manasna (ldrc gaz anlamnda) aklamasyla (s.131) yetinmitir. Fransada bulunmu bir mhendis olan Ahmed Fayid ile, almalarnn hemen hepsi din bilimleri zerine olan Ali Fethi Efendinin tercmesi arasnda fark bulunacana phe yoktur. Fayid, Franszca teknik terimlere Arapa karlklar bulma abas iinde olurken, Ali Fethi Efendi Arapa teknik terimleri olduu gibi almtr. Yine de Ali Fethinin, Arapa tercmenin ekindeki szlkte yer alan ve maddelerin fiziksel zelliklerini yanstan aklamalar Trke evirisine alabilirdi. Bunlar almayp bir nevi tatr, boynuzlu bcektir gibi tarifleri tercih etmesi nasl aklanabilir? Ayrntya niin nem vermemitir. Acaba fen bilimleri eitimi grmedii iin midir ki, bir popler bilim kitabnn (Gologie Elmentaire) verdiinden de basit aklamalara ynelmitir. Arapa tercmedeki terimlerin hepsinin anlamn bilmese bile, aratrmam veya bu konuyu bilen birine danp yardm almam gibi grnmektedir. O yllarda kendisine yardmc olabilecek, yurt dnda eitim grm Osmanllar, parmakla saylabilcek kadar az olsa bile, vard. rnein Pariste Maden Mektebinde okumu olan ve yurda dnnde Mekteb-i Tbbiyede doa bilimleri dersi veren Dervi Paa, bunlardan yalnzca birisidir. Atlas kelimesi iin bir mahallin ismidir der ama bu yerin nerede olduunu sylemez. Keza, Afrika, onun iin be ktadan biridir ama hangisidir belirtmez. Bu sathi aklamalar, onun evirisinin maalesef deerini drmektedir. evirinin son sayfasnda basknn Dart-tbbatl-amirede es-Seyyid Mehmed Nailin marifet ve nezaretiyle basld kaydedilmekte ise de bask zensizdir. eviride ok sayda bask hatas vardr ve bunlarn ancak bir ksm doru-yanl cetvelinde (s. 139-142) dzeltilmitir. Bu durumda hatalar ya matbaaya verilen metinde bulunmaktayd veya bask srasnda olumutur. 236 sayfalk Franszca metinde yalnzca hatas varken, 138 sayfalk Trke evirinin sonunda 4 sayfa iinde 102 bask hatas bildirilmitir. Bunlarn hepsi imla hatasdr. Anlam hatalarnn hibiri hata-sevap cetvelinde dzeltilmemitir. Ondokuzuncu yzyl ortasnda Bat dillerinden Osmanlcaya yaplan baka fen kitaplarnn evirisiyle karlatrldnda, A. Fethinin evirisi zensiz kalmaktadr. Bunun sebebi, eviriden eviri yaplmas deildir. Belki de, jeoloji hakknda ilk bilgileri vermek iin kaleme alnm bir kitab daha da basitletirmeye almasdr (szlkte iste bir nevi ta demesi gibi). Dier taraftan, Ali Fethi Efendinin dili, halk kitlelerinin kolayca anlayaca bir dil deildir. Teekkr yannda, herkese fayda salamas iin
153
154
evrildii belirtilen bu kitap, Arapa terim ve tamlamalarla doludur. Bu durum, evirinin Arapadan yaplm olmasndan kaynaklanmtr. Ali Fethinin kendi dil ve uslubuyla da balantldr. Boubenin dili kolay anlalr, metni de jeolojiyi popler klabilecek bir metindir. Trke evirinin, bu haliyle Trkiyede jeolojiye merak uyandrmas uzak bir ihtimal gibi grnmektedir.
Resim 5. Nre Boubenin Gologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie (Paris 1833) adl eserindeki renkli ideal kesit.
Resim 4. Ali Fethi Efendinin lm- Tabakat-l Arz (stanbul, 1853) adl evirisindeki katlanr renkli ideal kesit.
deal Kesit: Dalarn oluumunun tasviri ve jeolojik devirler lm-i Tabakatl-arzn sonunda, dalarn oluumunu resmeden renkli katlanr levha halinde bir ideal kesit bulunmaktadr (Resim 4). Bu ideal kesit, Nre Boubenin lie de Beaumontun da oluumlarn sistemlere ayrarak onlar tarihlendiren mehur eserinde72 yer alan 3 numaral renkli tablodan esinlenerek izdii renkli ideal kesitin (Resim 5), Ali Fayidin Arapa evirisindeki kopyasndan (Resim 6) Trkeye evrilmitir. Arapa ve Trke notlandrlm ideal kesitler, Franszca orijinalin simetrii olarak baslmtr.
72
L. lie de Beaumont, Recherches sur quelques-unes des rvolutions de la surface du globe, prsentant diffrens exemples de concidence entre le redressement des couches de certains systmes de montagnes, et les changemens soudains qui ont produit les lignes de dmarcation qu'on observe entre certains tages conscutifs des terrains de sdiment, Annales des Sciences Naturelles, c. 18 (1829), s. 5-25, 284-417, c. 19 (1830), s. 5-99, 177-240.
Resim 6. Nre Boubenin Gologie Populaire adl kitabnn Arapa evirisinde (AlAqwal al-Murziya fi ilm Bunyat al-Kura al Ardiyya, Kahire, 1842) yer alan ideal kesit.
Osmanlnn lk Jeoloji Kitab... Sonu
155
156
Ali Fethi Efendinin lm-i Tabakatl-Arz evirisinin incelenmesi, baz tespitlerin yaplmasna imkn salam ise de, cevaplanamam sorular hl ortadadr. Ali Fethi Efendi, yeni grevlerine teekkr iin de olsa, acaba niin kendi telif konularnn tamamen dndaki bir eseri, bir fen kitabn ve zellikle bir jeoloji kitabn tercme etmitir? Bir aziz dostun nerisini, kendi alannn dna kmak iin yeterli mi bulmutur? Sunuunda aka belirtmese de, Avrupadan fen bilimlerini aktarma hareketine katkda bulunmak m istemitir? Avrupa dillerini bilmedii iin Arapaya aktarlm bir fen kitabn Trkeye tercme etmesi anlalr ise de, Arapaya tercme edilmi baka bir fen kitabn deil de bir jeoloji kitabn semitir? Acaba, Yerin oluumunu konu alan bir eseri, ilgi alan olan dini konulara yakn m bulmutur? Bu sorular henz cevaplayamadk. Yine de, ondokuzuncu yzyln ortalarna doru Avrupa rnek alnarak kurulan modern eitim kurumlarndan yetimemi, slam bilim geleneini srdren medrese kkenli (evirinin nsznde eski limlerin ulum-i hikemiyeyi 21 fene ayrdklarn belirtmesi, onun mensup olduu bilim geleneini aka gstermektedir) bir kad/mderrisin bir Avrupa fen kitabn Arapa zerinden de olsa Trkeye aktarmas, dnemin dinamiklerini gstermesi bakmndan ilgi ekicidir. Dier taraftan bu tercme, Parisstanbul hatt dnda Kahire zerinden ve Arapadan eviriler ile Trkiyeye modern bilimlerin girmi olduuna iaret etmektedir. lm-i Tabakatl-Arzn Osmanl toplumuna herhangi bir etkisi olmu mudur? Bu soruya tatminkr cevap vermek olduka zordur. Bilindii gibi, Trkiyede jeoloji dersleri bu eviriden nce balamtr. 1839 ylnda Avusturya rneine gre yeniden dzenlenen Mekteb-i Tbbiye-yi ahanede jeoloji derslerinin okutulduu bilinmektedir. Bu derslerde muhtemelen Franszca jeoloji kitaplarnn kullanlmaktayd. Bu eviri ilk Trke jeoloji kitab olduu iin nemli olmakla birlikte, evirinin eitimde kullanldna dair bir iaret bulunmamaktadr. Bildiimiz kadaryla tek basks yaplmtr. Bu bakmdan ileri srld gibi (hsanolu, 2006) uzun yllar jeoloji eitiminde kullanlm olmas mmkn gzkmemektedir. Trke jeoloji kitaplarnn nisbeten sk aralklarla baslmas ve eitimde kullanlmas, Tp eitimin 1872de Trkelemesinden ve jeolojinin rdiyelerin ders programna girmesinden sonra olacaktr. lm-i Tabakatl-Arz, topran slah konusunda bilgi ierdii iin ziraatiler iin de faydal bir kitaptr. Ancak, Osmanlda topra ileyenlerin bu kitaba bavurduklarna dair elimizde bilgi bulunmamaktadr. Avrupada ayn yllarda yaymlanm kapsaml jeoloji kitaplarnn tercmesi yerine, popler bir jeoloji kitabnn evrilmi olmas tenkit edilebilir. Popler kitaplarn evrilmesi, temel kitaplarn evrilmesine engel deilse de, ondokuzuncu yzyl jeolojisinin nemli kitaplarnn Trkeye evrilmediini
gryoruz. Tp eitiminin Trkelemesinden ve jeolojinin rdiyelere girmesinden sonra yaymlanan jeoloji kitaplarnn hepsi basit ders kitaplardr. Bu durum dier bilim dallar iin de geerlidir. Teknik terimlerin Arapa olmas nedeniyle bir Trke eviri olarak nitelendirilmesi tartmal olan, metin iindeki hatalar ve orijinal Franszca metinde bulunan ayrntlardan yoksun olmas sebebiyle lm-i Tabakatl-Arz, orijinal metnin gvenilir bir evirisi olmaktan uzak kalmtr. Bunun bir sebebi de, evirmeni Ali Fethi Beyin jeoloji konusuna uzak bir yazar olmasdr. Ancak kitabn, modern eitim kurumlar (Mhendishaneler, Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Tbbiye) dnda retilmi bir fen kitab olmas, evirmeninin bir mderris olmas ve basm masraflarnn mtercim tarafndan karlamas, kitab on dokuzuncu yzyl bilim ve eitimde modernleme srecinin eviri faaliyetleri arasnda dier kitaplardan farkl bir yere oturtmaktadr. Bir not da Trkiyede bilim tarihinin bugnk durumu hakknda dlebilir: lm-i Tabakatl-Arza kaynaklk eden eserin (N. Boubenin Gologe Populairei) tarafmdan bulunmas zerine, orijinal eseri, Kemal Erguvanl 1985 tarihli bir bilimsel bir makalesinde73 ve daha sonra da ben 1988de popler bir yayn organnda (Cumhuriyet Bilim Teknik) tantm olmamza ramen, 1994 ylnda Emre Dlen, kitap sanki hi bilinmiyormu gibi onun hakknda (hemen tamamen Akyoldan74 naklen) bir yayn yapm ve kitabn Elie de Beaumontun bir eserinin tercmesi olduu gibi, hem de bu eserin hangisi olduu belirtilmeden, hibir temele dayanmayan tamamen yanl bir iddiada bulunmutur.75 Kontrol edilerek dzeltilmesi ok kolay olan bu fahi yanl, hsanolu ve dierleri tarafndan aynen kopya edilerek yaymlanmtr.76 Bu bilim tarihi konusunda lkemizde bir otokontrolun olmadn veya pek zayf olduunu gstermektedir. Bu zafiyetin bir sonucu da, Osmanlnn szm ona bilimde ne kadar ileri (!) olduunu anlatan bir sr safsatann cidd bilimsel eserler olarak halkmza (ve bazan hatta dnya bilim dnyasna) sunulmas neticesini dourmaktadr. Bundan ne Trk biliminin ne de dnya biliminin fayda salayabilecei phesizdir.
73
K. Erguvanl, Dnyada mhendislik jeolojisi kitaplar ve dergileri, Mhendislik Jeolojisi Trk Milli Komitesi Blteni, VII, 7 (1985): 28-32. 74 .H. Akyol, Tanzimat devrinde bizde corafya ve jeoloji, Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, s. 511-571. 75 Dlen, E., lk Trke jeoloji kitab, Mteferrika, 1994, say 3, s. 205-210.
76
E. hsanolu ve dierleri, Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatr Tarihi, c.I, ed. E.hsanolu, IRCICA, Osmanl Bilim Tarihi Literatr Serisi No.6, Istanbul 2006, s. 169.
157
158
Katk belirtme: Bu makale, Feza Gnergunun srarl arzusu, teviki ve byk yardm olmasayd ortaya kmazd. Fezann katks o derecededir ki kendisinden srarla ortak yazar olmasn rica ettim, fakat kabul ettiremedim. Ancak, makaledeki tm yanllardan ve ileri srlen fikirlerin mesuliyetinden Fezann r tutulmas gerektiini belirtmek isterim. Bu makale vastasyla Asuman Baytop hocamza da kendisinden kk bir doa bilimci meslekda olarak en derin sevgi, sayg ve kranlarm sunarken, kendisine daha nice salkl ve verimli yllar dilerim.
The first geology book published by the Ottomans and what it teaches on the state of geology in the Ottoman Empire The first independent book in Turkish on geology published in the Ottoman Empire was lm-i Tabakatl Arz (Istanbul, 1853). It was a translation made from the Arabic of a popular book originally published in French in Paris by Nre Boube under the title Geologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et lIndustrie (Paris 1833). The great importance placed on this book by the Ottoman dignitaries, shows that although there was an enthusiasm for Western science among the administrators and the intelligentsia, they were unaware of the scientific developments in geology in Europe. The present paper focuses on the Turkish translation of Gologie Populaire made by Ali Fethi Efendi from Ali Fayids Arabic translation titled Al-Aqwl al-Murdiya f ilm Bunyat al-Kura al-Ardiyya (Boulaque, 1842). An analysis of the Turkish translation shows that all technical terms were borrowed from the source text in Arabic. The artificially elaborate Ottoman constructions in the text, not reflecting the simplicity and the elegance of the original, may have been one obstacle in its increase of popularity among Turkish readers. This translation is a particular case pointing out that the introduction of modern sciences to Turkey did not only occur through direct translation from European textbooks but through their popularized versions in Arabic translations as well. Although printed at the imperial printing house with the permission of Sultan Abdlmecid I, the printing expenses were covered by the translator himself, a fact assessing the individualistic character of the translation project. Key words: Geology, history of geology, lm-i Tabakatl Arz, Nre Boube, Mehmed Ali Fethi Efendi, Ahmed Fayid, Natural Sciences in the Ottoman Empire. Osmanlnn ilk jeoloji kitab ve Osmanlda jeolojinin durumu hakknda rettikleri Osmanl mparatorluunda yaymlanan ilk Trke jeoloji kitab lm-i Tabakatl Arz (Istanbul, 1853) olup, bu kitap, Nre Boubenin Geologie Populaire la Porte de Tout le Monde Applique lAgriculture et
lIndustrie (Paris 1833) adl popler nitelikteki eserinin Kahirede yaplan Arapa tercmesinden Trkeye evrilmitir. Osmanl devlet adamlarnn bu kitaba yazdklar yg dolu takrirler, Osmanl yneticileri ve entelektellerinin Avrupadaki bilimsel gelimelere byk ilgi duyduklarn gsterdii gibi, Avrupada jeoloji konusundaki gelimelerden habersiz olduklarna da iaret etmektedir. Bu bildiri, Gologie Populairein Ali Fethi Efendinin Ali Fayidin Al-Aqwl al-Murdiya f ilm Bunyat al-Kura al-Ardiyya (Boulaque, 1842) baln tayan Arapa tercmesinden yapt Trke eviriyi incelemektedir. Trke evirinin Arapa arlkl dili, onun Trk okur arasndaki poplaritesine engel tekil etmi olmaldr. Bu eviri, ayn zamanda modern bilimin yalnzca Avrupa dillerinden eviriler ile deil, Arapa metinler zerinden de Trkiyeye girdiini gstermektedir. Dier taraftan, esere, Sultan I. Abdlmecidin iradesi ile devlet matbaasnda baslmasna izin verilmi olmakla birlikte, basm masraflarnn mtercim tarafndan karlanm olmas, eviri projesinin devlet in deil, fakat kiisel giriimle gerekletiine iaret eder. Anahtar szckler: Jeoloji, jeoloji tarihi, lm-i Tabakatl Arz, Nre Boube, Mehmed Ali Fethi Efendi, Ahmed Fayid, Osmanlda doa bilimleri.

Osmanli'nin İlk Jeoloji̇ Ki̇tabi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli'nin İlk Jeoloji̇ Ki̇tabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

120

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

OSMANLININ LK JEOLOJ KTABI VE OSMANLIDA JEOLOJNN DURUMU HAKKINDA RETTKLER

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Meclis-i Maarif-i Umumiyenin tarihsiz tezkeresi. BOA, .DH. 256/15807.

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10) lm-i Tabakatl-Arzn fihristi

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Al-Aqwl al-Murdiya, nsz.

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Tm bu yukarda sylenenlerin Gologie Populairedeki karl yalnzca aadaki paragraftr:

lm-i Tabakatl-Arz, s.20.

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Gologie Populaire, s. 174.

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Latin dillerindeki kelimelerin Arapa veya Osmanlcaya aktarlmasnda p yerine b kullanlmtr.

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab... Sonu

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

Osmanlnn lk Jeoloji Kitab...

Osmanl Bilimi Aratrmalar XI/1-2 (2009-10)

You might also like