KTBU'R-RUH BN KAYYM EL-CEVZYYE

BRNC MESELE MUKADDME BSMLLAHRRAHMANRRAHM

Kemal sfatlaryla muttasf [1], celal sfatlarn zerinde toplam, imdi ve gelecekte olacaklar bilen; canl btn yaratklarna lm takdir eden; lmde, arzda ve semada yaayan melik ve sultanlar; zengin ile fakiri; eraftan olan kiiyle zayf; si ile itaatkr eit yapan; ahirette yarattklarna adaletle muamele yapan ve mrn dnyada devaml kalacak ekilde gerekte dnya daima kalnacak yer deildir dnya sevdasyla harcayanla, ahiret hayatn dzenlemek iin dnyay bir vasta edinen gzel amellerini de ahirete gtren gemi olarak dnen kiinin ruhunu alan Allah'a hamd olsun. Bedenden ayrlan bu iki ruhtan biri saadet, sevin ierisindeyken dieri pislik mutsuzluk ve yorgunluk ierisindedir. Mutlu ruh, cennet bahelerine karak arta asl kandillere varr, bylece lezzet ve nimete karr. Mutsuz ruh ise cehennem

ateinde azap grmesi iin tutulur. ehadet ederim ki Allah'tan baka ilah yoktur. O tektir, orta yoktur. Nimetlerini, ihsanlarn kullarna sevdirdikten sonra, nce bunlar herkese fark gzetmeksizin datt. Hayatmzn kt bir halde son bulmasndan Allah'a snrz. Nimet, fazl, yaratmak ve hkmetmek elinde olan Allah'a hamd ve krler olsun. Muhammed O'nun kulu ve Rasludur. Ruhu temiz, cesedi pk, Allah'a kyam, rk ve secde eden Ademoullannn en hayrlsdr. Allah'n kitab kendisine indirilmi, O da Allah'tan gelen hereyi dorulamtr. Ayette: "Ey Habibim! Sana ruhtan sorarlar. Deki: Ruh, Rabbimin emrindedir. Ruhla ilgili size ok az bilgi verilmitir"buyurulmaktadr. Sonra salt ve selam, yer ve gk Allah'n iradesiyle son bulup insanlar sorgu suale eke. cei gne kadar hidayete ermi en gzel nesil olan Resulullah'n l ve ashabnn zerine olsun. Bu, faydas ok, deeri byk, tesiri fazla bir kitaptr. Bu manada byl6 bir eser yazlmamtr. yle ki ierdii yeni orjinal bilgileri deerli hazineleri baka kitaplarda bulamazsn. Kur'n'dan, Snnetten, sahabe ve tabiinin alimlerin ve velilerin szlerinden deliller getirerek llerin ve hayatta olanlarn ruhlaryla ilgili birok meseleyi iermektedir. Mellif, kendisinden muhtevas geni bir eser yazmas istendiinden mi, yoksa birka ey sorulduda o genie aklamak yapmak istediinden mi kitab bu kadar uzatt, bunu bilemiyorum. Tek bildiim, kitabn ilk meselesi ller, dirilerin ziyaretlerini ve onlarn selamlarn bilebilirler midir? Kitabn muhteviyat arasnda konuyla ilgili bir kenara atlm dnceler de olduundan, aratrcnn zihnini amak ve onu konunun orjinal fayda ve ince manalarna ulatrmak amacyla nemli bu kitaba balamay arzuladm. Yce Allah'tan isteimiz, bizi hata ve zellelerden korumas; salih niyet sz ve amelde bizi baarya ulatrmas, kitabn mellifinin derecesini yceltmesi ve aratrcnn bu kitaptan yararlanmasn salamasdr. O, iiten ve en iyi bilendir. O, her eye kadirdir. steklere cevap verendir. O bize yeter, ne gzel vekildir. Bildikleriyle amel eden, Kur'n'n tercman, faydal ilimlere hakim, slm limi, insanlarn en bilgilisi, sekin nafiz, ibarelerin lafz ve manalarna vakf, allme, peygamberlerin varisi, tefsircilerin reisi, mctehidlerin ileri gelenlerinden Dimekli Hanbeli limlerinden emseddin Eb Abdullah b. eyh-1-mam bilen ve bildii ile amel eden erefddin Eb Bekir b. eyh'lKebir Eyyb b. Sa'd e-ehr b. Kayym el-Cevziyye der ki: "Allah ruhunu aziz, kabrini nur, cennet kaplarm da ona ve dier sekin tenkiti limlere ak eylesin. Amin. Salat ncekilerin ve sonrakilerin efendisi Muhammed ve O'nun l ve ashabnn zerine olsun." [2]

BRNC MESELE

LLER, ZYARETLERN VE ONLARIN KENDLERNE VERDKLER SELAMLARI BLEBLRLER M?

bni Abd'1-Ber der ki: "Raslullah'tarj gelen bir habere gre: 'Bir kimse dnyada tand bir kimsenin kabrinden geerken ona selam verirse, lnn selam almas iin (Allah) ruhunu ona iade eder" [3]buyurulmutur, Bu haber, lnn, ziyaretisini tanyp verilen selam aldna delildir.

es-Sahkayn'da farkl ekillerde rivayet edilen bir hadiste, Raslullah Bedir gn, mrik llerinin bir kuyuya gmlmesini emretti. [4] Harp sonrasnda Bedir'e geliinde mrik llerinin isimlerini de anarak flan olu flan, flan olu flan, Rabbinizin size va'dettiini gerek buldunuz mu? Ben Rabbimin bana olan v'dini gerek buldum diye nida etti. Raslullah'm nidasn duyan Hz. mer: "Ey Allah'n Rasl, lm, etleri parampara olmu insanlarla m konuuyorsun?" diye sordu. Raslullah da: "Beni hak zere gnderen Allah'a yemin olsunki, siz onlardan daha iyi duyamazsnz. Ama onlar cevap veremezler" buyurdu. Bir rivayette de mezara konulduktan sonra lnn, ayrlan dostlarnn ayak seslerini duyduu belirtilmitir. [5] Raslullah, mmetinin llere: "Ey m'minler topluluu! Allah'n selam zerinize olsun (esselam aleykmdara kavmin m'minin)" [6] eklinde selamlarm alyormu gibi selam vermelerini nermitir. Haddizatnda bu ekilde selam, duyan dnen insanlara verilir. ller kendilerine verilen selam duymam olsalard (ki, yokluk ve cansza hitap olacandan) bu abes olurdu. lnn ziyaretilerini tanmas tevatren sabit olduu gibi selef6 a mttefiktirler.
[7]leri

de bu konuda

Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Ebi'd-Dny, Kitbi'l Kubr'un llerin ziyaretilerini tanmas babnda der ki: Muhammed K* Avndan, o da Yahya b. Yemndan [8], o da Abdullah b. Sem'ndan, o da Zeyrf k Eslem'den, o da Hz. ie'den rivayet ettiine gre, Raslullah yle buyv mutur: "Bir kimse mslman bir kardeinin kabrine varr, kabrinin bas da oturup onunla selamlarsa, l selamn alr ve ayrlana kadar ziyarete'" siyle beraber olur." Muhammed b. Kudme el-Cehver'nin [9] Ma'n b s el-Kazzz'dan, o da Hiam b. Sa'ddan, o da Zeyd b. Eslem'den, o da Eb Hureyre'den naklettiine gre, Raslullah yle buyurur: "Bir kimse tand bir kiinin kabrine varn selam verirse, l onu tanyarak selamn alr. Tanmad bir lye selam verdiinde ise yalnzca selamm alr." Muhammed b. Hseyn Yahya b. Bistam [10]el-Asgar'dan [11], o da Mes-ma'dan, o da li Asm elCuhderiye mensub birinden naklettiine gre ona dedim ki: "Sen hl lmedin mi?" Asm Cuhder: "Evet ldm" dedi. "Peki imdi neredesin?" Asm: "u anda cennet bahelerinden bir bahedeyim. Birka arkada cuma gece ve sabahlar Bekir b. Abdullah Mzen'nin evinde toplanr, sizler hakknda bilgiler alrz" dedi. "Bedenlerinizle mi yoksa ruhlarnzla m toplanrsnz?" Asm: "Heyhat...! Keke bedenlerimizle bir araya gelebilsek. Ruhlarmzla hakknzda bilgi alyoruz" dedi. "Yaptmz ziyaretlerden haberiniz oluyor mu?" Asm: "Evet, cuma akamndan cumartesi sabaha kadar yaptnz btn ziyaretlerden haberimiz oluyor" dedi. Dier gnler yaplan ziyaretlerden niin haberdar olamadklarn sorduumda: "Bu cuma gnnn fazilet ve byklndendir" dedi. Bekir b. Muhammed'den, o da Hasan Kassab tan akam yemeklern Muhammed b. deeSk. Kabristana varnca selam ve- himize dnerdik. Birgn Muhammed b. etfgnn pazartesine evirsen" dedin. Bunun TLmTed b vTs ^aslullah'tan gelen bir habere gre kabirde ZTcuma gn, cumadan bir gn nce ve bir gun sonra bilir- [12] Muhammedb. gre Kassa^ beraberkiler "l0 Muhammed'den, o da Abdulaziz bi. Eban'dan,[13] o da Sfyan- Sevri'den haberi nakletmi tir: Sfyan der ki: Dahhak'm bildirdiine gre 'slullah derki: "Kim cumartesi gnein douundan nce bir kabri ziya- ederse, l bu ziyaretten haberdar olur." Denildi ki: "Bu nasl oluyor ey Allah'n Rasl?" "Bu cuma gnnn byklndendir" dedi. Halid b. Hadda'tan, [14] o da Cafer b. Sleyman'dan, o da Teyah'tan yle rivayet etmitir: "Mutrif cuma akamlar yemeini yer evden kard." Eb Teyah anlatyor: "Birgn fenerini ald, atna

bindi ve kabre kadar vard. Bakt ki kabirdekiler kalkm oturuyorlar. Birbirlerine: "u adam, cuma gnleri gelen Mtrif tir" dediler. Onlara sordum: "Bu gnn cuma gn olduunu bilir misiniz? Onlar: "Evet, kularn ne dediklerini bile biliriz" dediler. "Peki ne diyorlar?" dedim. Dediler ki: "Selam, selam diyorlar". Muhammed b. Hseyn Yahya b. Bkeyr'dvn., o da Fadl [15]b. Hl b. Sfyan b. yeyne'den nakleder. Uyeyne anlatyor: Babam lnce ok hznlendim. Hergn kabrini ziyarete giderdim. Ama zamanla aksattm. Birgn kabre varp orada bir yere oturdum. Uyku bast uyumaya baladm. Ryamda babamn kabrinin aldn, kefeninden karlm olduunu ve lm halinin zerinde olduunu grdm. Babamn bu halini grnce gzlerim suland. Babam: "Olum, seni benden alkoyan nedir?" dedi. Ben de: "Geldiimden haberin oluyormuydu?" diye sordum. Babam: "Geldiini farkeder, seninle nsiyet kurar, arkadalarla beraber dualarna sevinirdik" dedi. Bundan byle babam daima ziyaret ettim. Muhammed'den, o da Yahya b. Bistam'dan, o da Osman b. evde et-fav'den [16] rivayete gre Tafavl der ki: Annesi abidlerdendir. Rahibe diye bilinir. lm yaklanca ban havaya kaldrd ve: "Ey erkek ve kadn yaknlarn, ey hayatmda memtmda kendilerine gvendiim dostlarm, beni lme terketmeyin, plak vcudumu kabre koymayn" dedi. Nihayet kadncaz ld. Ben de her cuma kabrine gider; ona ve yanndakilere du istifar ederdim. Birgn onu ryamda grdm. Ona dedim ki: "Naslsn ey anne?" "Olum, lm gerekten acdr. Allah'a hamd olsun imdi ben cennet kokularnn hissedildii ho bir Berzahtaym. Har gnne kadar saf ipek ve yaldzl yataklarda yatacaz." Dedim ki: "Peki bir ihtiyacn var m?" " dedi. "Nedir?" dedim. "Her zamanki gibi bizi ziyarete gel ve dua et. Cuma gnleri her geliinde: "Ey Rahibe! ite bu gelen olundur" diye mjde veriyorlar. Bylece hem ben, hem de dier ller seviniyoruz," Muhammed b. Abdlaziz b Sleyman'dan, o da Bir b. Mansur'dan rivayet eder: Taun ylnda bir adam kabristanlara gider, cenaze namazlarna katlrd. Akam olunca kabristan kapsnda durur: "Allah gnahlarnz affetsin, ayrldnzdan tr size acsn, ktlklerinizi kapatsn ve amellerinizi kabul etsin" der, baka demezdi. Bu ahs anlatyor: Yine bir gece evimden ayrldm halde kabristana gidemedim. Ama yine de duam yaptm. Gece ryamda bir grup insan geldi. Onlara dedim ki: "Siz kimsiniz, ne istiyorsunuz?" Dediler ki: "Biz kabir ehliyiz." "Peki ne istiyorsunuz?" dedim. Dediler ki: "Sen her akam evine giderken bize bir hediye getirirdin." Onlara: "Ne hediyesi?" diye sordum. Onlar da: "Yaptn dualar" dediler. Bu adam [17], bundan sonra devaml mezar ziyaretinde bulunduunu ve hi terketmediini syler. Muhammed'den, o da Ahmed b. Sehl'den, o da Rd b. Sa'd'dan, o da birinden, o da Yezd b. Habib'den rivayet ettiine gre Selim b. Umeyr bir kabre urar. Bir ara idrar daralr. Arkadalar ona: "u mezar ukurlarndan birine inip oraya bevletsene" deyince, Selim'in gzleri yaarr ve: "Sbhanallah, canllardan utandm kadar llerden de utanrm. l bunu hissetmeyecek olsayd ondan utanmazdm" der. [18] Bundan daha da mhimi lnn, yaknlarnn, dostlarnn da yaptklarn bilmesidir. Abdullah b. Mbarek der ki: Sfyan b. Yezd brahim'den, o da Eb Eyyb'dan [19]yle dediini nakleder: "Dnyadakierin fiilleri llere gsterilir. ller, dostlarnn davranlarnn iyi olduunu grnce rahatlarlar, sevinirler. Kt fiilleri grnce de: "Ey Allahm, onu terbiye et" derler." bni Eb Leyla da Ahmed b. Eb Havri'den, o da kardeim Muhammed'den yle dediini nakleder: Abbad b. Ubad, Filistin'de bulunan bralarda bulamadm. el-Mizn'da hem cerh edilen hem de tadil edilen bni Eb Sevda Makdis isminde biri vardr. Zeheb ayn zamanda bu zatla hccet getirilebileceini sylemektedir. him b. Salih'in yanna gider. Ona der ki: "Bana t ver." brahim de: "Allah yiliini versin. Sana ne t verelim? Duyduuma [20] gre llere, dnyadaki yaknlarnn fiilleri gsterilirrni. yi

dn. Sen Allah Raslne hangi amelini gsterebileceksin?" deyince Abbad sakallar slanacak derecede alad. bn Ebi'd-Dny, Muhammed b. Hseyin'den, o da Hlid b. Amr [21]el-Emev'den, o da Sadaka b. Sleyman el-Cafe-'den unu nakleder: "irkin bir huyum vard. Bu huyum babam ldrd. Ama sonra yaptm eylere piman oldum; kendi kendime serzenite bulundum." Sadaka b. Sleyman anlatyor: Hemen bir iyilikte bulundum. Bir gece babam ryamda grdm. Bana dedijri: "Olum, bizi en ok sevindiren amellerin bize sunulduunda onlar salihlerin amellerine benzettiimiz davranlarndr. Greyim bu defa ktlklerden olduka uzak dur da dier llerin yannda beni mahcup etme." Sadaka b. Sleyman anlatyor: Kfeli eski komum yle diyordu: "Samm bir kalble, dnmeden[22] devaml senden istiyorum ey slihleri slah eden, saptmlar doru yola sevkeden ey merhameti en ok olan Allahm." Konuyla ilgili olarak Sahabeden birok htralar gelmitir. Abdullah b. Ravaha'nn Ensar'dan bir akrabas eliyordu ki: "Ey Allahm! Abdullah b. Ravaha'nn yannda yzmz kzartacak davranlardan Sana snrm." Bu sz, Abdullah b, Ravaha'nn ehdetinden sonra sylenmitir. Kabirde yatanlar ziyaretilerini hissettiklerinden dolay onlara (ziyaretilere) gerek ziyareti demek yerinde olur. lnn, szkonusu ziyaretten haberi olmazsa buna ziyaret denmez. Her millette ziyaretin makul manas budur. Selam alamayacak kimseye selam vermek bouna olacandan selam da buna dahil edebiliriz. Raslullah, kabir ziyaretleri esnasnda mmetine yle demelerini talim etmitir: "Ey m'minler, mslmanlar topluluu! nallah biz de size kavuacaz. Allah, dnyadan ayrlm sizlere ve biz dnyadakilere rahmet etsin. Allah'tan hepimize afiyet vermesini dileriz. (Selamn aleykm ehle'd-diyar mine'l-m'minine ve'1mslimne. Ve inn inaallah bikum hhikn. Yerhamullah'l-mstakdimne minna ve min-km ve'1-mstehirn. Meselullahe len ve lekm'l-afiyete).[23] Byle bir selam, hitap; her ne kadar selam veren selamnn karln duyamasa da duyan, karln veren akll bir varla verilir. Kabrin yaknnda namaz klnca da onu grrler, kld namaz bilirler ve yapt ibadete gpta ederler. Yezd b. Harun Sleyman Teym'den, o da Osman Mehd'den rivayete gre Ibni Ss, zerinde hafif bir elbise olduu halde bir cenazeye itirak eder kabre kadar gider. Devamn bni Ss'tan dinleyelim: Kabre varnca iki rekat namaz kldm ve bir tarafa srtm verdim. Allah'a yemin olsun ki kalbim uyankken kabirden u sesi duydum: "Bana yakla, eziyet verme. Siz amel ilersiniz ama iin gereini bilemezsiniz. Biz ise biliriz, ama artk amel ileye-meyiz. u kldn iki rekat namaz var ya, u kadar eyden daha sevimlidir bana." Bundan anlaldna gre kabirdeki kii bni Ss'm yaslandn ve kld namaz bilmektedir. bni Eb Dny Hseyn b. Ali cli'den, o da Muhammed b. Salt'tan, o da smail b. Ayy'tan, o da Sabit b. Sleym'den, o da Klbe'den nakleder. am'dan Basra'ya giderken bir yerde mola verdim. Abdest alp kabristanda iki rekat namaz klnca orada uykuya dalmm. Uyandmda kabirde yatan kiinin bana ikayetine hid oldum. Bana dedi ki: "Geceden beri bana eziyet ediyorsun." Arkasndan da: "Siz amel ilersiniz, ama bilmezsiniz. Biz ise biliriz, ama amel ileyenleyiz." Kldm namaz kastederek: "Kldn iki rekat namaz, dnya ve dnyadakilerden daha hayrldr. Allah dnyada yaayanlara hayrla karlk versin. Onlara bizden selam gtr. nk onlarn dualar sayesinde dalar kadar nurlara kavumaktayz." [24]

Hseyn cl'den, o da Abdullah b. Numeyr'den, o da Malik b. Maut'dan, o da Mansur'dan, o ise Zeyd b. Vehb'den bildirdiine gre Vehb der ki: "Kabristana gittim. Baktm ki bir adam mezara gelmi, kabri dzeltiyor. Bana yneldi, yanma oturdu. Ona: "Bu kabir kimindir?" diye sordum. "Kardeimdir" dedi. "Senin kardeinmidir?" deyince: "Ryamda grdn kii benim Allah yolunda kardeimdir" dedi. Ona: "Demek ki alemlerin Rabbi Allah'a hamdle yaam bir kiisin" deyince "yle mi, byle bir eyi syleyebilmek dnya ve dnyadakilerden daha hayrldr. Beni nereye gmdklerine baksana. nk flanca kalkt iki rekat namaz lald. Benim de iki rekat namaz klabilmem dnya ve dnyadakilerden daha hayrldr" diye karlk verdi. [25] Eb Bekir Teym Abdullah b. Salih'ten, o da Leys b. Sa'd'dan, o da Hamd Tavl'den, o da Mutrif Abdullah Har'den bildirdiine gre Mutrif der ki: w b hayattayken yanma giderdik. Cuma gnleri olunca da kabristana uradik Gzerghmzda bir kabir vard... Kabristana vardmzda bir cena--aL gahit olduk. imden u cenazeye yetiebilsem diye geerken nihayet ye-H ebildin. Kabirden biraz tede iki rekat namaz kldktan sonra biraz uyu-usum Ryamda kabirde bulunan kii benimle konuuyordu. Bana dedi ki: Namazn niin acele kldn?" Ben de: "Evet yle oldu" deyince: "Siz amel ileyebilirsiniz ama bilmezsiniz. Biz ise biliriz ama amel ileyemeyiz. Senin kldn gibi iki rekat namaz klabilmek, benim iin dnya ve dnyadakilerden daha hayrldr, hayr zereler" dedi. "Aralarnda en faziletlisi kimdir?" deyince eliyle bir kabri gsterdi. O zaman kendi kendime: "Ey Allahm onu da kar da onunla da konuaym" dedim. Duam kabul edildi, kabirden bir gen kt. Ona sordum: "Burada bulunanlarn en hayrls sen misin?" Gen: "Evet, yle diyorlar" dedi. "Peki bu dereceyi neyle elde ettin? nan sende bu en faziletli olma yan gremiyorum" deyince, gen: "Uzun sre hac ve Umre yaparak, Allah yolunda cihadla ve gzel amelle bu dereceye ulatm ve birok felaketle imtihan edildim. Onlara sabrettim. Bylece de, grdn bu dereceyi, bu fazileti elde ettim" dedi. Bunca grlen ryalar her ne kadar bu iin byle olduunun delili olmazsa da okluunu ve saysn Allah'tan bakasnn bilememesi itibariyle belki szkonusu manaya [26]uygundur. Raslullah: "Son on gnde [27] yani Ramazan'm grdnz ryalar en hayrl ryalannzdr. Herhangi bir eye m'minlerin ryasnn uygun olmas, rivayet ve grlerinin o eyin iyilii ve ktl hakknda uygun olmas gibidir. M'minlerin gzel grdkleri Allah indinde de gzeldir. Kt grdkleri ise Allah indinde de ktdr."[28] Yukarda akland zere bu konuda yalnzca ryalarla karar veremeyiz, hccet ve dier delillere ihtiyacmz vardr. Sahh'te yle bir rivayet vardr: l defnedilince, mezarna kadar gelenlerle nsiyet kurar. Mslim de Sahh'inde Abdurrahman b. emmse el-Mehr'den [29] unu nakleder: emmse der ki: lm deinde yatan Amr b. s'n ziyaretine gittik. Bir mddet alad, sonra da yzn duvara evirdi. Olu babasna: "Babacm, niin alyorsun? Allah Rasl seni yle yle mjdelemedi mi?" deyince yzn dnd ve: "En deerli azn l ilahe illallah Muhammeden Raslullah'tr. hasletim var. Kendimi bilirim ya Raslullaha benden daha ok buzeden ve peine dp onu ldrmek dnda hibir arzum yoktu. Eer bu hal zere lseydim cehennemliklerden olurdum. Nihayet Yce Allah kalbime slm koyunca hemen Allah Rasl'ne koup "Elini uzat da sana biat edeyim ey Allah'n Rasl" dedim. Raslullah elini uzatt. Ben tutunca: "Ne oluyor ey Amr?" dedi. "Bir artm vardr" deyince "Nedir o artn?" buyurdu. artmn gnahlarmn balanmas olduunu syleyince: "Bilmez misin, slm gemite yaplan btn gnahlar siler. Hac gemite yaplanlar siler. Hicretde gemite yaplanlar siler" dedi Allah'n Rasl. Rasllah bana byle deyince; "Artk Onu benden daha ok seven biri 3'oktur. Gzlerim Onun nuruyla cilalanmtr. Ona olan saygmdan dolay doyasya yzne bakamammdr. Onu anlatmam istersen gzm dolu olduundan buna g yetiremem. Byle lrsem umarmki cennetliklerdenim. Bildiiniz gibi zamanla iini bilemediim birok eyler stlendim. Bu halde lrsem bana matem tutmayn, arkamdan alamayn. Beni defnederken zerime toprak serpin ve bir deve kesilip paralarna ayrlana kadar bamda bekleyin ki, sizinle

nsiyet kuraym ve Rabbimin Rasllerine nasl mracaat edeceimi reneyim" dedi. Bundan anlalyor ki l kendini defnedenleri bilir, onlarla beraber olmaktan dolay sevinir. Anlatldna gre Seleften [30] bir ksm insanlar defnedilirken balarnda Kur'n okunmasn vasiyyet etmilerdir. Abdulhak der ki: "Rivayete gre Abdullah b. mer kabri banda Bakara sresinin okunmasn istemitir." Bu grte olan alimlerden Muall b. Abdurrahman da saylmaktadr. Ah-med b. Hanbel nceleri bunu kabul etmemise debu konuda hibir malumat yoksonralar kabul etmitir. Hlal Cam'in, Kabirlerde Kur'n okumak ksmnda der ki: Abbas b. Mu-hammed ed-Dr'den, o da Yahya b Man'den, o da Mbeir Haleb'den, o da Abdurrahman b. Al b Cellac'dan, o da babasndan yapt rivayete gre babas demi ki: "Olum, ben lnce lahde koy, bismillah ve al snneti raslil-lah dedikten sonra zerime toprak at ve bamda Fatiha sresini oku. nk ben, Abdullah b. mer'in byle dediini duydum^1 Abbas Dr anlatyor. Ah-med b. Hanbel'e kabirde Kur'n okunur mu? diye sorduumda: "Hayr, okunmaz" diye cevaplad. Yahya b. Man'e bunu sorunca bu hadisi getirdi. Hlal anlatyor: Hasan b. Ahmed Verrk'tan, o da arkada Ali b. Musa Haddad'dan unlar nakleder: Ben, Ahmed b. Hanbel ve Muhammed Kud-me el-Cevher ile birlikte bir cenazede idik. l kabre konunca m biri,n okumaya balad. Ahmed b. Hanbel adama: "Be adam, kabirdev' okumann bid'at olduunu bilmiyormusun?" Kabristandan ayrlncaA7r^mmed b Kudme Ahmed b. Hanbel'e dedi ki: "Ey Eb Abdullah! S Haleb hakknda ne dersin?" Ahmed b. Hanbel: "O sikadr." "OndanhV haber yazdm." Ahmed b. Hanbel: "Nedir o?" Kudme: Mbeir, o da Abrrahman b. Al b. Cellac'dan, o da babasndan nakleder. Babas, kabre ko-lduktan sonra Bakara sresinin bann ve sonunun kabrinde okunmas-u oluna vasiyyet etmitir. Ayrca bni mer'in de byle vasiyyet ettiini duydum.deyince, Ahmed b. Hanbel: "Mezardaki m adama syle de Kur'n'm okusun."
[31]

Hasan b. Sabbah Za'fern [32] der ki: "mam af'ye kabirde Kur'n okumann hkmn sordum da: "Bunda bir saknca yoktur" dedi." Hallaf [33], a'b'den unu nakleder: Ensardan biri lnce ashab kabrine varr banda Kur'n okurdu. Ravi anlatyor: Mnekkid Eb Yahya der ki: Hasan Cevr'nin yle dediini duydum: "Bir adam geldi ve kzkardeini ryada grdm. Allah, Eb Ali'ye hayrla karlk versin. Okuduu Kur'n'la bana faydal oldu" dedi. Hasan b. Heysem de: Eb Bekir b. Etr b. binti Eb Nasr b. Temmar'm yle dediini duydum: "Cuma gnleri bir adam annesinin kabrine varr. Yasin [34] sresini okurdu. Yine bir gn kabre geldi. Yasin sresini okuduktan sonra: "Ey Allahm, bu srenin sevabn datacaksan urada yatanlara dat" diye du etti. Bir sonraki cuma bir kadn geldi ve: "Sen falancann kz msn?" dedi. "Evet" cevabn alnca anlatmaya balad. "Bir kzm vard, ld. Ryamda onu kabir kenarnda otururken grdm. Ona "Niin burada oturuyorsun?" diye sordum. Kz: Flanca kadnn olu, annesinin kabrini ziyarete geldi, banda Yasin sresini okudu, sevabm da bu kabirlerde yatanlara balad. Nasibimizi biz de aldk, ya da biz de affedildik yahutta buna benzer bir durum." Nes ve dierleri Makel b. Yesr Mzen'nin, Raslullah'tan rivayet ettii u hadisi nakleder: "llerinizin yan banda Yasin sresini okuyun."[35] Bu, lm annda deinin banda okunan Kur'n olabilir. Bunun benzeri: "llerinize l ilahe illallah' telkin edin." [36]Bu hadisin de kabirde olmas muhtemeldir. Aadaki nedenler birincinin daha ak olduunu gstermektedir. 1- Birincisi: "llerinize l ilahe illallah' telkin edin" hadisinin benzeridir. 2- Szkonusu srenin faydal olmas tevhidi, med, tevhid ehlinin cennete gireceini ve bu hal zere lenlere gpta edileceini takdir etmesinden-dir. Zira yette: "Keke kavmim, Rabbimin

beni affettiini ve ikram edilen-derden olduumu bir bilseydi [37] ifadesinde ruhu mjdelemek vardr. Bylece ruh Allah'a kavumay, Allah da ruha kavumay arzular. nk bu sre Kur'n'm kalbidir, lm annda okunmasnda acaip birok zellikler ortaya kar. Ebu'l-Ferec Cevz [38] anlatyor. Ebu'1-Vakt Abdlevvel lm deinde iken yanmdaydk. Son beraberliimiz olan bu anda, ban semya kaldrd ve: "Keke kavmim, Rabbimin beni affettiini ve ikram edilenlerden kldn bir bilseydi" yetini okudu ve ruhunu teslim etti. 3-lm deinde bulunan birinin banda Yasin sresini insanlarn gemite ve imdi okumalar [39] da buna delildir. 4-Eer Sahabe, Rasllahn: "Yasin'i llerinizin banda okuyun" hadisini kabirde okuyun eklinde anlasalard, bunu hi terketmezler ve de allm mehur bir emir olurdu bu. 5-Yasin sresinin faydas, onu iitmek hayatn son dneminde asl gaye olan kalb ve zihin huzuruna kavumaktr. Kabirlerde okumann hibir sevab yoktur. nk sevap ya okumakla ya da dinlemekle hasl olabilir. l iin hibirisi szkonusu deildir. Hafz Eb Muhammed Abdlhak hadisi byle yorumladktan sonra der ki; "Anlattna gre ller hayattakilerden yardm ister, hayattakilerin sz ve davranlarndan haberdar olurlarm." Yine Eb mer Abdlber'in bni Abbas'tan ald hadiste: "Bir kimse tand bir kimsenin kabrine urar, ona selam verirse, l onu tarar ve selamm alr." [40] Ayn hadis Eb Hureyre'den merfu olarak rivayet edilmitir: Farkl olarak "tarumasa da selamm alr" Hz Aie'den [41] de Raslullah'n yle buyurduu nakledilir: "Bir kimseHesinin kabrine varr, orada oturursa ayrlana kadar beraber olurlar.kat Hafiz Eb Muhammed bu konuyla ilgili olarak Eb Davud'un Snen'inEb Hureyre'den gelen u hadisle hccet getirir: Rashllah buyuruyor: Bana selam verdiinizde Allah ruhumu geri verir, bylece selamnz ah-[42]Sleyman b. Nuaym da: Raslullah ryamda grdm. Dedim ki: "Ey Allah'n Rasl! nsanlar kabrine varp Sana selam veriyorlar. Bari selamlar Sana ulayor mu?" Raslullah: "Evet, selamlar alyorum" dedi. Sleyman b Nuaym: Allah Rasl ashabna, kabre vardklarnda: "Es-selam aleykm ehle-ddiyri'1-hads" yani: "Ey yeni memleketin sakinleri! Allah'n selam zerinize olsun" demelerini retmitir. Bu hadiste lnn kendisine verilen selam bildiine ve onu aldna delildir. Eb Muhammed Fadl [43]b. Muvaffk'tan nakleder: Babamn kabrini ziyarete defalarca gittim. Bir gn bir cenaze merasimine katldm. O gn iim cil olduundan babamn kabrine varamadm. Gece ryamda babam grdm. Bana dedi ki: "Olum, artk niin geliniyorsun?" Ben de: "Baba, sen benim ziyaretimden haberdar oluyormusun?" "Evet, vallahi haberdar oluyorum olum. Kprden geip mezarma gelirken, bamda otururken ve ayrlp giderken kpry geene kadar hep sana bakyorum" dedi. Amr b. Dnar'm yle dedii nakledilir: "Bir kimse ld zaman, ehlinin kendini ykayacaklarn, kefenleyeceklerini bilir, onlara bakar durur." Mchid de der ki: "Kii lmnden sonra kabrinde olunun gzel amel-leriyle mjdelenir." [44]

FASIL

Gemite ve imdi insanlarn kabirleri banda llerine telkin vermeleri bunun cevazna delildir. l telkini duymam olsun hibir mana ifade etmeyeceinden abes [45] olmu olur. Ahmed b. Hanbel'e telkin sorulduunda insanlarn uygulamalarn delil gstererek onu gzel grmtr. Tabern'nin el-Mu'cem'inde, Eb mme'den naklettii zayf bir hadise gre Eb mme der ki: Raslullah buyuruyor ki: "inizden biri lr onu kabre koyunca biri kabri basma varsn ve: "Ey flanca kadnn olu f-lan!" Bu seslenite ary duyduu halde karln veremez. Sonra ikinci defa: "Ey flanca kadnn olu flan!" desin. Bunu duyunca belini biraz dorultur. ncsnde: "Ey flanca kadnn olu flan!" diye seslenince o, "Allah sizi doru yola iletsin" der, ama siz onu duyamazsnz. Ona deyin ki: "Dnyadan ahirete gtrdn kelime-i ehadeti yani, ahidim ki Allah'tan baka ilah yoktur; Muhammed de O'nun Rasl'dr. Allah' rab, slm din, Muhammed'i peygamber, Kur'n' da imam olarak kabul ettiini hatrla!" Bil ki Mnker ve Nekir sana gelir ve: "urada oturann yanna varalm bakalm hcceti telkin edilmi mi?" derler. Allah ve Rasl bu esnada o kiinin hccetidir. Ashab: "Peki ya Raslullah, annesinin ismi bilinmiyorsa neyle telkin verelim?" diye sorunca: "Annesi Havva'ya nisbetle" buyurdu. [46] Bu hadis [47] doru olmasa da eitli milletlerde ve devirlerde kesintisiz uygulanmas bir delildir. Allah'n koyduu prensip de delildir. yle ki douda ve batda akllar olduka gelimi eitli bilgileri renmi milletlerin duymayan, dnmeyen llerle iliki kurup hibirinin de buna kar kmad bilinmektedir. Belki de bu ncekilerin brakt, sonrakilerin de devam ettirdii bir snnettir, gelenektir, Mezarda yatan kiinin sylenenleri duymad dnlrse lnn topraktan, odundan, tatan ve yokluktan fark kalmaz. Alimlerin ou bunu kt grdkten sonra yalnzca bir limin gzel grmesi bir ey ifade etmez. Eb Davud [48] gvenilir bir senetle es-Snen'inde rivayet ettiine gre Raslullah bir adamn cenazesine itirak etti. Defin ii bitince Raslullah: Kardeinize sebat dileyin; nk o imdi sorgudadr" buyurur. Sorgusu im- hvorsa, bundan lnn telkini duymu olaca kmaktadr. [49] c yap y ha'diste: "l, kendisini defnedenlerin ayak seslerini mezardan hadiste: l,keti duyar" denmektedir.[50] Abdlhak, salihlerden birinin u vakasn. Erkek kardeim lnce onu ryamda grdm. Dedim ki: "Karde-3 eni kabre koyduumuzda ne durumdaydn?" Dedi ki: "Elinde ateten arcayla birisi yanma geldi. Bana du eden biri olmasayd helak olacaktm. " Sebb b. eybe anlatyor:[51] lm deinde annem bana yle vasiyyet tti* Olum, beni mezara koyunca kabrimin banda ey ebb'in annesi! Allah'tan baka ilah yokturde." Nihayet annem lnce onu mezara koydum ve: "Ey ebb'in annesi! Allah'tan baka ilah yoktur" dedim ve evime dndm. Gece ryamda annemi grdm. Diyordu ki: "Ey olum, kelimeyi ha-trlatm as aydn mahvolacaktm. yi ki vasiyyetimi tuttun." bni Eb Dnya anlatyor: Eyyb b. Uyeyne'nin hanm, ehl'in kz Temzur diyor ki: "Ryamda Sfyan b. Uyeyni'yi grdm: "Kardeim Eyyb'a Allah hayrla karlk versin. nk o beni ok ziyaret ederdi. Bugn de beraberdik. Bugn kabristana gittim, onun mezarna uradm" demektedir."

Hammad b. Seleme'den [52],o da Sabit'ten, o da ehr b. Heb'den rivayet etmekte. Sa'b b. Csame ile Avf b. Malik kardetirler. [53] Sa'b Avf a dedi ki: "Kim nce lrse, ryasnda onu grsn." Avf: "Bu olabilir mi Sa'b?" deyince, "Evet" dedi Sa'b. Sa'b nce lmt. Avf ryasnda Sa'b'm kendine doru geldiini grr. Avf: "Ey kardeim" der. Sa'b: "Evet" der. "Nasl muamele grdn?" Sa'b: "Birok felaketlerden sonra afvolunduk." Avf (boynunda siyah bir parlaklk grdm): "Ey kardeim boynundaki nedir?" Sa'b: "Flanca yahdiden dn aldm on dinar. imdi dinarlar dolabmdadr, onlar yahdiye verin. nanr msn kardeim, lmmden sonra evimizde meydana gelen hereyi biliyorum, bize ulatrlyor. Mesel bizim kedi u kadar gn nce ld. Kzmda alt ay ierisinde lecek. Ona gzel davramn. Avf (sabah hnca): "Ona muhakkak bir reten vardr" dedi. Hemen evlerine vardm. "Hogeldin Avf, byle mi kardelerini memnun ediyorsun? Sa'b leli hi uramyorsun bize" dediler. Avf: "nsanlarn tutulduu bir hastala ben de tutuldum. aresini Kur'n'da aradm. Mushaf'n iersinde dinarlarn bulunduu czdan buldum. Hemen onlar yahudiye gtrdm. Yahudiye: "SaVn sana borcu var m? diye sordum. Dedi ki: [54] "Allah Sa'b'a acsn. O, Raslullah'm sekin ashabmdand. Borcu o kadar nemli deil." "Syle ne kadar?" Yahudi: "Madem syleyeyim. On dinar bor vermitim." "Vallahi bu aynen dedii gibi oldu." Birincisi bu.Avf, Sa'b'n ailesine sorar. "Sa'b'm lmnden sonra banzdan birey geti mi? Evet derler. "u anda olay oldu." Anlatmalarn istedim. Dediler ki: "u kadar gn nce bir kedimiz ld." te bu da ikincisi. Avf anlatyor: "Kz yeenim nerede?" "u anda oynuyor." ocuun yanna vardm, bam okadm, atei yksekti. "ocua iyi davrann" dedim ve ocuk alt ay iinde ld. te bu Avf in ince zekasndandir. Sahabe Avf, Sa'b b. Csme'nin lmnden sonra vasiyyetini yerine getirmitir. Parann on dinar olarak dolapta olduuna gvenerek, Sa'b'n sznn doruluuna hkmetti. Sonra yahudiye sordu. Ald cevapla ryasn destekliyordu. Durumun ciddiliini anlayan Avf dinarlar yahudiye verdi. Bu tavr insanlarn en fakihi ve en bilgilisi olan kiiye yarar bir tavrdr. Bunlar Raslullah'n sahbileridir. Belki biri kar da Sa'b'n brakt yetim ve veresesine ait mal Avf in terekesinden alp yahudiye vermeyi nasl uygun grdn yadrgayabilir. [55] Buna benzer bir olay da Allah Rasl'nn sekin ashabndan Sabit b. Kays b. emmas'a ait olan olaydr. Eb mer b Abdlber anlatyor. Abdulva-ris b. Sfyan, o da Kasm b. Esba'dan, o da Eb Zenba' Ravh b. el-Ferec'den, o da Said b. Afir ve Abdulaziz b. Yahya el-Meden'den, o da Malik b. Enes'ten, o da bni ihb'dan, o da smail b. Muhammed b. Sabit el-Ensar'den, o da Sabit k. Kays b. emms'dan rivayet ettiine gre Raslullah ona der ki: "Ey Sabit, ho bir hayat yaayp ehid olarak lp cennete girmek ister misin?" Mlik derki: "Sabit b. Kays Yemme savanda ehid oldu." [56] Eb Amr der ki: Hiam b. Ammar Sadaka b. Halid'den, o da Abdurrah-man b. Yezd b. Cbir'den, o da At Horasan'den, o da Sabit b. Kays b. emms'n [57] kzndan unu nakleder: "Ey iman edenler! Sesinizi Raslullah'n sesinden daha yksek karmayn" [58] yeti inince babas evine geldi ama o kapy kapad. Raslullah onu gremeyince durumu hakknda bilgi almak iin bir adam gnderdi. Sabit dedi ki: "Ben kart sesli bir adamm. Amelimin mahvolmasndan korkuyorum". Raslullah da: "Sen onlardan deilsin. Yaamn da gzel olacak lmn de" buyurdu. Sonra: "Allah bbrlenen, b-vklenen kimseleri sevmez" [59] yeti inince kapy kapad, alamaya balad. Raslullah onu gremeyince haber sald. "Ey Allah'n Rasl, ben bykl ve kavmimin ba olmay severim" dedi. Kays'n szlerini duyan Raslullah: "Sen onlardan deilsin. Yaamn gzel olacak. ehid olarak leceksin ve de cennete gireceksin" buyurdu. Kays'n kz anlatyor: "Yemme gn Hlid b. Velid'le, Mseyleme'yle savaa gitti. Ordular birbirine girince bunlar beirdLEb Huzeyfe'nin mevls Sabit ve Kays: "Raslullah'la beraber savarken byle deildik" dediler, herbiri birer ukur kazd. Sebat ettiler, savatlar;

nihayet ikisi de ehid dt. O gn Sabit'in zerinde kymetli bir zrh vard. Sabit lnce mslmanlardan biri onu ald. Bir mslman Sabit'in ryasnda kendine yle dediini anlatr: "Sana bir vasiyyetim var. Ama bunun unutulmas gereken bir d olduunu bilmelisin. Dn, ben ldrlnce bir mslman geldi ve zrhm ald. Evi yksek bir yerdedir. Gizlice onu alrken at boyuna kineyip ahlanyordu. Zrhmn zerine imdi ta mlei ters olarak kapam mlein zerinde de bir adam var. Halid'e git, zrhm almas iin bir adam gndermesini syle." Adam anlatyor. Ras-lullah'm halifesi Eb Bekir'e geldiinde Eb Bekir'e u kadar borcum var; klelerimden flanca, falanca hrdr diyordu. Adam Halid'e vard, olay ona anlatt. Halid de bir adam gndererek zrh getirtti. Eb Bekir'e (Ra) ryasn anlatnca, Eb Bekir vasiyyetini yerine getirdi ve: "Allah'n rahmeti zerine olsun! Sabit b. Kays'tan baka lmnden sonra vasiyyeti yerine getirilen bir adam tanmyoruz" dedi. Eb Amr'n anlattklar bu kadar. Hlid b Velid, Eb Bekir ve dier sahbiler ryaya uyarak Sabit'in vasiyyetini yerine getirmekte ve Kays'n zrhn adamdan almak hususunda ittifak etmilerdir. te bu mahza fkhtr. Eb Hanife, Ahmed ve Malik birine uygun olduu halde dierine uygun olmayan bir hususta karkocadan davac olann szn kabul ediyorlarsa, bunu derhal kabul etmeliler. Kocann yemini ve kadnda bulunan bir karineye bakarak: "Yce Allah kadna had vurulmasn meru' klmtr. nk bu kocann doruluuna delalet eden en ak delillerdendir." Bundan da daha a, kasmede kuvvetli zahir delillere bakarak davaclarn yeminleriyle yemine konu olan kiinin ldrlmesidir. Yce Allah, yolda lp gayri mslim iki kiiye vasiyyet eden birinin terekesi hususunda davaclarn sznn kabuln emretmitir. Eer vrisler bu iki vsinin yeminlerinde hiyanet ettiini anlarlarsa bunlar yeminleri iki vsinin yeminlerine tercih edilir. Bu, Yce Allah'n iin sonunda Kur'n'da son inen, neshedilmeyen ve de sahabelerin amel ettii Mide sresidir. Malla ilgili konularda pheyle hkmedilebileceine bu delildir. Kasmede pheyle kan aktmak mubah olunca malla ilgili konularda zahir delillerden olan pheli delil daha evldr, geerlidir. Adaletin temsilcisi valiler hrszlardan alntlar almtr. Buna bile kar kanlarn ou mallar alndnda her nedense bura bavurmulardr. Yce Allah Hz. Yusufla, kraln kars arasnda geen olaya hid olan kiinin ehdetini ve Hz. Yusuf un hakl, kadnn da yalanc olduuna dair verdii hkm hikye etmekte ve hem de bunu takrir etmektedir. Hz. Peygamber de iki kadn araslnda meydana gelen ocuk davasnda Hz. Sleyman b. Davud'un verdii hkm anlatmaktadr. Olay u: Bir ocuu iki kadn sahiplenmektedir. Tartma srerken Hz. Sleyman der ki: "Bana bir bak verin de ocuu keserek aranzda paylatraym." Byk kadn: "Tamam, dier kadn tek ocuu almasnda teselli iin buna razym" der. Gen kadnsa: "Hayr, onu kesme. ocuk tek onun olsun" der. Bunun zerine Hz. Sleyman kalbindeki efkat ve merhametle ocuunu bakasna vermeye bile raz olan, lmemesine alan gen kadna ocuu verir. [60] Hkmlerin en gzeli, en dili budur. slm eriat bunu onaylamakta ve de doruluunu gstermektedir. Ayrca kyafet ilmiyle [61]neseb tayininde ou kez birbirine benzer ve gizli karineleri incelemek mmkn deil miydi? Avf b. Malik'le, Sabit b. Kays'n ryada ileri srdkleri deliler szkonusu delillerle de kalmamakta, salt cretin varl, ocuu kundaklamak, karkoca meselesinde davacnn mal

zerindeki selahiyeti konularndaki delillerden daha da gldr. Bunda bir gizlilik yok. nsan akl ve dncesi bunun doruluunu gstermektedir. Baar Allah'tandr. Btn bunlar anlatmaktan maksat; l, bu gibi basit olaylar ve tafsilatlarn bilebiliyorsa, hayatta bulunan birinin ziyaretini, selamn ve yapt davay daha rahat bilebileceim aklamaktr. [62]

KNC MESELE

LLERN RUHLARI BRBRNE KAVUUP BRBRLERN ZYARET EDEREK MZAKERE EDERLER M, ETMEZLER M?

Bu mesele de birincisi gibi deerli ve nemli bir meseledir. Soruyu yle cevaplandrmak mmkndr. ki eit ruh vardr: Mutlu ruh, mutsuz ruh. Mutsuz ruh ziyaretten, grmeden mahrumdur, hakettii azabla meguldr. Mutlu olan ise ziyarete grmeye aktr; dnyada olanlar ve insanlar ilgilendiren hususlar mzakere eder. Ruhlardan herbiri bilgide eit olan ruhlara refakat eder. Peygamberimizin ruhu refiki ldadr. Yce Allah: "Kim Allah ve Rasl'ne itaat ederse ite o Allah'n kendilerine iman ettii nebilerle, sddklarla, ehidlerle ve salihlerle beraberdir. Onlarn refakati ne de gzeldir" [63] buyurmaktadr. Ayette geen beraberlik hem dnyada, hem berzahta hem de ceza gnnde olacaktr. Bu merhalede kii sevdii ile beraberdir. Cerir, Mansur'dan, o da Eb Duh'dan, [64] o da Mesruh'tan yle dediini rivayet eder: Muhammed'in ashab dediki: 'Ya Raslallah, dnyada senden ayr dmemiz szkonusu deil, ama ldn zaman ruhun ykselecek biz de seni gremeyeceiz, buna zlyoruz" deyince: "Kim Allah ve Rasl'ne itaat ederse o, Allah'n kendilerine inam ettii peygamberlerle, sddklarla ehidlerle ve salihlerle beraberdir. Onlarn refakati ne gzeldir" yeti cellesi indi. a'b [65] anlatyor: Ensar'dan biri alayarak Raslullah'a geldi. Peygamberimizi "Niin alyorsun?" diye sordu. Adam: "Ey Allah'n Rasl, tek olan Allah'a yemin ederim ki, sen bana ailemden ve malmdan daha sevimlisin. Yine tek olan Allah'a yemin olsun ki nefsimden de daha sevimlisin. Seni ve ailemi hatrlaynca sizi grene kadar iime bir korku dyor. Sonra senin ve benim lmm dndm de bu beraberliimizden baka beraberliimizin olmayacan anladm. Ahirette sen peygamberlerin yanma ykseleceksin. Tabi ben cennete girsem de derecem seninkinden aada olacak..." Bu szleri duyan Rashllah sustu ve: "Kim Allah ve Rasl'ne itaat ederse o, Allah'n kendilerine inam ettii peygamberlerle, sddklarla, ehidlerle ve salihlerle beraberdirler. Onlar refakati ne gzeldir... lim olarak Allah yeter" yetine kadar ksm inzal oldu. Ve yine Yce Allah: "Ey huzura kavumu nefis, sen Rabbinden, Rabbin de senden raz olarak O'na dn Kullarm arasna gir ve cennetime gir" [66]buyurmaktadr. Yani lm annda ruha mutlu ruhlarn arasna katl, onlarla beraber ol, denir. sr vakasyla ilgili Abdullah b. Mesud'un rivayet ettii hadiste anlatlmaktadr. Abdullah b. Mesud der ki: "Peygamberimiz sr gecesi Hz. brahim'i, Hz. Musa'y, Hz. sa'y grmtr. Aralarnda kyameti tarttlar. nce Hz. brahim'e sordular, ancak kyametle ilgili Hz. brahim'in bir bilgisi yoktu. Sonra Musa'ya sordular, ancak o da bilmiyordu. Sra Hz. sa'ya gelince dedi ki: "Ben de grevim olduu halde henz gerekletiremediim Allah'n ahdi var Deccal kacak. Yeryzne inip onu ldreceim. Herkes memleketine dnecek. Her tepeden saldran, bulduu her suyu bitene kadar ien, vard yeri bozan, ifsat eden Ye'cc ve Me'cc'le karlaacaksnz. Bunun zerine beni aracaklar. Ben de Allah'a du edip onlar ldreceim. Yer, kokusunu

Allah'a ikyet edecek, bana bavuracak. Ben de Allah'a du edeceim, indirdii yamurla onlar denize dkecektir. Sonra dalar savrulacak, yerin alt stne kacak. Allah'n vadi zere kyameti douracak gebe kadn gibidir; kimse onun ne zaman patlayacan, gece mi gndz m olacan bilemez." Hadisi Hakim,[67] Beyhak ve dierleri nakletmitir. [68] Ruhlarn ilm mzakereler, yaptklarna delildir. [69] Allah Tela, ehidlerin diri olduklarn ve rablerinin verdii nzkar yediklerini haber vermektedir. Ayrca onlar henz kendilerine kavuamam nesilleriyle [70] ve Allah'n nimetiyle, fazlyla mjdelenirler. delil ruhlarn birbirine kavuacan gsterir. Birincisi; Allah'n verdii rzklar yemeleri. Rzk yediklerine gre diridirler ve birbirlerine kavuacaklardr demektir. kincisi; lnn, e ve dostlaryla kavuacaklarnn nceden mjdelenmesi. ncs ise; (istebera) fiilinin lugatta birbirini mjdelemek, mjdele-mek anlamna geldiidir. Ryalarda grlenler de bunu ifade eder. Mesel Salih b. Beir anlatyor: "At Selim'yi lmnden sonra ryamda grdm. Ona dedim ki: "Allah sana merhamet etsin At. Dnya hayatn ok kederli geti." At: "Evet, ama imdi ok sevinliyim, mutluyum." Ona dedim ki: "u anda durumun ne?" O ise: "Allah'n kendilerine inam ettii peygamberlerle, sddklarla, ehidlerle ve salihlerle beraberim" eklinde cevap verdi. Abdullah b. Mbarek anlatyor: [71] "Sfyn- Sevri'yi ryamda grdm. "Allah sana ne hkmetti?" diye sordum. Oda dedi ki: "Muhammed ve arkadalarna katldm." Sahr b. Raid de: "lmnden sonra Abdullah b. Mbrek' [72] ryamda grdm Ona: "Abdullah, sen lmemimiydin?" diye sordum. "Evet" diye cevaplad. "Hakknda Allah'n hkm nedir?" Abdullah: "Btn gnahlarm affetti." Sordum, "Peki ya Sfyn- Sevr?" Abdullah: "Ne ho! ne ho! imdi O, Allah'n kendilerine inam ettii, peygamberlerle, sddklarla, ehidlerle ve salihlerle beraberdir. Onlarla dostluk ne gzeldir" dedi. bni Eb Dny Hammad b. Yezd'den, o da Hiam b. Hasan'dan, o da Yakza binti Raid'den yle dediini nakleder: "Mervan Mahlem komum-du. Kendisi metehid kaddr. lnce, ona kar fevkalde bir sevgi duydum. Birgn ryama girdi. Dedim ki: "Allah sana neyle muamele etti?" "Beni cennete soktu" dedi. Sonra ne oldu? "Ashb- Yemn'in katna ktm." Peki sonra ne oldu? "Sonra mukarrabnin katna ktm." Orada kimleri grdn? "Ha-san', bni rn ve Meymun b. Seyyah' grdm." Hammad, Hiam b. Has-san'dan, o da Basra'mn sekin kadnlarndan olan Abdullah'n annesi anlatyor: "Ryamda gzel bir eve girmiim. Oradan da baheye. Allah'n diledii lde onun gzelliini hatrlyorum. Baktm ki etrafnda ellerinde kaplar bulunan hizmetilerin bulunduu, altndan bir sedire dayal bir adam grdm. Bu gelen Mervan Mahlem'dir denince grdm eyin gzelliine hayran kaldm. Mervan bir srad ve sedirine oturdu." Abdullah'n annesi anlatyor: "Uyandm ki o saatte Mervan'm na' kapmdan geiyordu." Sarih snnetlerde de ruhlarn birbirine kavumas, tanmas anlatlmaktadr. bni Eb Dny anlatyor: Muhammed b, Abdullah b. Bezi'den, o da Fudayl b. Sleyman b. Nmeyr'den, [73] o da Yahya b Abdurrahman b. Eb Lebbe'den, o da dedesinden nakleder. Bir b, Berr b. Ma'rr lnce annesi onda byk bir vecd buldu. Annesi der ki: "Ey Allah'n Rasl! Ben Sele-me'nin lleri eksik olmaz. Ruhlar birbiriyle tanrda Bir'e selamm gtrrler mi?" Allah Rasl buyurdu: Evet, nefsim yedinde bulunan Allah'a yemin olsun ki, ruhlar aa tepelerinde kularn birbirleriyle tant gibi birbirleriyle tanrlar. Bundan byle Ben Seleme'den biri lnce Bir'in annesi hemen na'a varr "Ey adamcaz. Allah'n selam zerine olsun" der, o da selamn alnca: " Bir'e de selam syle" derdi. bni Eb Dny, Sfyan'dan, o da Amr b. Dinar'dan, o da Ubeyd b. Umeyr'den [74] nakleder. Dnya haberleri llere ular. Kabre bir l gelince-"Flancann durumu nedir?" derler. "O salih

biridir" der. "Pekiyi ya filanca?" "O da salihtir" der. 'Ta br adan?" Der ki: "O yannza gelmedi mi?" Onlar da "Hayr" derler. O zaman der ki: "Allah'tan geldik, tekrar O'na dneceiz. O baka yere gtrlm olmal." Salih Meri der ki: "Bana anlatldna gre lm annda ruhlar birbirine kavuurmu. llerin ruhlarna yeni bir ruh katlnca: "Kalacan yer nasldr; temiz bir bedenden mi geldin yoksa kt bir bedenden mi?" derler. Sonra alamaya balar." Ubeyd b. Umeyr anlatyor: "Yolcu kiinin soruturduu gibi bir kii ld zaman ruhlar da onu sorutururlar: "Flanca ne yapt? Flanca ne yapt?" Eer ld halde nceki ruhlara katlmamsa ruhlar derler ki: "O annesi cehenneme gitti." Said b. Mseyyeb anlatyor: "Bir kimse lnce yolcunun karland gibi babas da onu karlar."
[75]

Yine Ubeyd b. Umeyr: "Sevdiklerime kavuma midimi kesseydim lmm bir bez paras gibi olurdu" demektedir. Muviye b. Yahya: Abdullah b. Seleme'den, o da Rahm Mesma'nin babasndan, o da Eb Eyyb el-Ensr'den, Raslullah'm yle dediini nakleder: [76] M'min bir kimse lnce Allah'n rahmet ordusu dnyada hayrla mjdeye kavutuu gibi ona kavuurlar ve derler ki: "Kardeinize bakn da biraz rahatlasn. nk o kedere boulmutur." Ona hep soru sorarlar: "Flanca ne yapyor? Flanca kadnn durumu nasl? Flanca kadn evlendimi?" Eer kendisinden evvel lm birinden sormularsa: "Allah'tan geldik, O'na dneceiz. O, annesi cehenneme atlmtr. O ne kt anne, ne kt terbiyeci" derler. Sz geen Yahya b. Bistam, Mesma b. Asm'dan nakleder: lmnden iki sene sonra sim Cuhder'yi ryamda grdm. Ona dedim ki: "Hl lmedin mi?" "Evet ldm" dedi. "u anda neredesin?" "Vallahi u anda cennet bahelerindeni bir bahedeyim. Birka arkada her cuma gecesi ve sabahlan Bekir b. Abdullah el-Mzen'nin yanma gider, hakknzda bilgiler toplarz" dedi. "Bizimle ilgili haberleri ruhlarnzla m yoksa bedenlerinizle mi alrsnz? "Heyhat... Nerede bedenler... [77] Ruhlarla alrz" dedi. [78]

NC MESELE

DRLERN RUHLARI, LLERN RUHLARINA KAVUUR MU?

Dirilerin ruhlaryla, llerin ruhlarnn birbirine kavuaca ile ilgili delillerin says Allah'tan baka kimsenin bilemeyecei kadar oktur. His, vaka en ak delillerden saylr. Dirilerin ruhlarnn birbiriyle kavumas gibi llerin ruhlaryla dirilerin ruhlar da birbiriyle kavuurlar. Yce Allah buyuruyor ki: "Allah, kiinin ruhunu ya lm annda alr ya da uykusu annda. lmn murad ettii kiinin ruhunu tutarken uykudakinin ruhunu muayyen bir zamana kadar salverir. Dnenler iin bunda birok ibretler vardr." [79] Abdullah b. Mendeh, Ahmed b. Muhammed b. ibrahim'den, o da Abdullah b. Hasan elHarran'den, [80] o da dedesi Ahmed b. Abdullah b. Eb uayb el-Harran'den [81], o da Ms b. A'yn'den, o da Mutriften, o da Cafer b. Eb Mure'den, o da Sad b. Cbeyr'den, o da bni

Abbas'tan yetle ilgili unlar nakleder: "Uykuda dirilerin ruhlaryla llerin ruhlar birbiriyle karlar, birbirlerinden malumat alrlar. Allah llerin ruhlarm tutar, dirilerin ruhlarn ise bedenlerine iade eder." [82] bni Eb Hatim tefsirinde anlatyor: Bana Abdullah b. Sleyman, ona Hseyn, ona mir, ona Esbat, [83] ona da Sedd "Uykusunda lmeyen..." yeti hakknda unlar nakleder: "Allah onun ruhunu uykusunda alr. Uykuda karlaan dirinin ruhuyla lnn ruhu birbiriyle tanarak aralarnda m-zekere ederler. Sonra, dirinin ruhu eceline kadar olmak zere dnyadaki bedenine dner, lnn ruhu da dnmek ister, fakat bu istek kabul edilmez." Ayette geen lmek zere bedenden ayrlmakla uyku lm hakkndaki kanaatlerden birisi budur. Anlaldna gre lnn ruhu bedenden ayrlr, kyamete kadar bedenden uzakta durur. Uyuyan kimsenin ruhu ise nce bedenden ayrlr daha sonra mrn tamamlamas iin bedene yeniden gnderilir. Bunun lm baka bir lmle gerekleir kinci kanaate gre, yette geen hem tutulan hem de salverilen ruhun uyku vefatyla olan eklidir. Eceli tamamlanan ruh, tutulur, yeniden bedene gnderilmez. Eceli henz tamamlanmam ruhsa, geri kalan mrn tamamlamas iin bedene gnderilir. eyhlislm'a [84]gre [85]ikinci kanaat dorudur. O der ki: "Kitab ve snnet de buna delalet eder; nk Yce Allah lmle vefat eden nefsin, uykuda vefatla len nefislerden olduunu zikretmitir. Ama uyku dnda len nefisler hakknda ise tutmak ve salvermekten bahsetmemektedir." nc kanaat da budur. Doru olan kanaat birinci kanaattir. nk Allah iki vefattan bahsetmitir: 'Byk vefat, lmek gibi; kk vefat, uykuda lmek gibi. Ayrca ruhlar da ikiye ayrmaktadr: lmesi istenen, bylece de lmle vefat ederek bedenden ayr tutulan ruh, dieri ise ecelini tamamlamas iin bedene yeniden salverilen ruh. Yce Allah nce szkonusu iki vefat iki ayr hkm olarak u tutulandr, u da salverilendir eklinde koymu sonra da lmeyen ruhun uyku annda len ruh olduunu bildirmitir. Eer uyku lmn lm vefat ve uyku vefat diye ikiye ayrsayd: "Uykusunda lmeyen ruh..." demezdi, Yce Allah. Bu ruhun lmediini belirtmektedir. lmeyen ruhu haber verdikten sonra hem nasl: "lmn murad ettii ruhu tutar" diyebilir ki? Birinci kanaati doru bulanlar: "lmn kasdetii ruhu tutar" yetini uyku lmnden sonra kabul ederse muhtemelen doru olabilir. Yani Allah nce uyku lmyle ldrr, sonra da ona lmle hkmeder. Gerekte yet her iki ksm da iermektedir: Uyku vefat, lm vefat. Yce Allah uyku lmyle lenlerin ruhlarm salvereceini, lmle vefat edenlerin ruhlarn ise tutacan bildirmektedir. Ayrca uykuda olsun, uyank halinde olsun len her nefsi Allah'n tutaca; lmeyen kiinin ruhunu salverecei; uykudave-ya uyankken [86] len kiinin ruhunu da tutaca "O, ruhlar lm annda tutar" yetiyle bilinmektedir. Kiinin ly ryasnda grp lye bilgiler vermesi, lnn de kiinin bilmedii bireyi bildirmesi bylece gemite ve gelecekte haber verilen eyin gereklemesi bazan yerini lden baka kimsenin bilmedii medfun bir inaldan bazan da borcu olduunu bildirmesi, dirilerin ruhlarnn llerin mhlaryla birleeceine delildir. Daha da garibi, lden baka kimsenin bilmedii ve hatta u zamanda bamza gelecek eyi bildirmesi de ruhlarn birleeceine delildir. Haber verilen ey gerekleir; bazan da l, insana sadece kendisinin bildiini 'bir olay anlatr. Bunun misalini Sa"b b. Ksame kssasnda, Malik b. '^verdii cevapta; Sabit b. Kays b. emmas'm, zrhndan ve bakasna borcundan haber vermesinde grrz Avrca Sadaka b. Sleyman el Caferi olaynda olunun yapaca eyler-haber vermesi; ebb b. eybe olayndan annesinin lmnde verdii tel-den dolay: "Allah sana hayrla karlk versin" demesi ve Fadl b. Muvaf-filTlassasnda Fadl'n olunu ve ziyaretini[87]tanmas da misal gsterilebilir

' Said [88] b. Mseyyeb [89] anlatyor. Abdullah b. Selam'la, Selmn Fris [90] birbirlerine dediler ki: "Sen, benden nce lrsen yanna vannm. Sen de bana Rabbinin neyle muamele ettiini sylersin. Ben lrsem ben de sana haber vereceim." Aralarndan biri dierine: "llerle diriler buluabilirler mi?" diye sordu." "Evet llerin ruhlar cennette diledikleri yere gider" diye karlk verdi. Rv der ki: Flanca lnce ryada grlm. Demiki: "Allah'a tevekkl et ve mutlu ol. nk tevekkl gibisini grmedim." Abbas b. Abdulmattalib diyor ki: "mer'i ryamda grmeyi ok arzulardm. Birgn onu havlin yannda alnndan akan terini silerken grdm. Diyordu ki: "imdi en tehlikeli anlanmdr. Acyan ve ltfeden Allah'n rahmetine kavumam olsaydm arm yklacakt." reyh b. Ubad es-Seml'nin son anlarnda Adf b. Haris yanna geldi ve dedi ki: "Ey Eb Haccac! Mmknse ldkten sonra grdklerini bize haber ver." Ravi der ki, bu, fkhlarn kabul ettii bir szdr. Ravi anlatyor: Adf, bir mddet onu ryasnda gremedi. Birgn ryasna girdi. Ona dedi ki: "Sen lmemi miydin reyh?" "Evet." Adf: "Ne durumdasn reyh?" "Allah gnahlarmz affetti. Ahradlarn dnda hibirimiz helak olmadk". Adf: "Ah-rad kimlerdir?" "Bir konuda parmakla gsterilenlerdir" [91] dedi. Abdullah b. Abdulaziz anlatyor. Babam lmnden sonra bir bahede grdm. Bana meyveden verdi. Meyveleri ocuk eklinde yorumladm. Ona sordum: "Baba, hangi amelleri daha faziletli buldun? Babam: "stifar olum" dedi. Mesleme b. Abdulmekil de mer b. Abdlaziz'i lmnden sonra ryasnda grr. Ona der ki: "Ey m'minlerin emiri! Ne olurdu bilincim olsayd. lmnden sonra ne hallere dtn?" mer b. Abdulaziz: "Mesleme, imdi dinlenmekteyim. Allah'a yemin olsun ki imdiye kadar hi dinlenememi-tim." Mesleme: "imdi neredesin peki? mer b. Abdulaziz: "Adn cennetinde hidayetin nderleriyle beraberim" dedi. Salih Berrd anlatyor: Zrre b. Evf'y lmnden sonra ryamda grdm. Ona dedim ki: "Allah'n rahmeti zerine olsun. Sana ne soruldu sen de onlara ne cevap verdin?" Fakat Zrre buna cevap vermedi. Sonra: "Allah sana neyle hkmetti?" Zrre: "Cd ve keremiyle beni arlad." Salih Ber-rad: "Mutrif in kardei Eb A'l b. Yezd'den ne haber var?" Zrre: "O mu, olduka yksek derecelerdedir." Salih Berrad: "Amellerden hangisi daha faydal oldu size?" "Allah'a tevekkl ve ksa emel" dedi. Mlik b. Dnar anlatyor: lmnden sonra Mslim b. Yesr' ryamda grdm. Selam verdimse de selamm her nedense almad. Sordum: "Ne oluyor da selamm almyorsun?" Dedi ki: "Ben lym selam nasl alabilirimki?" "lnce neyle karlatn?" diye sordum. O da dedi ki: "Allah'a yemin olsun ki birok zelzelelerle, korkularla karlatk." "Peki sonra ne oldu? Kerim olan Allah'dan ne grdn?" "Hasenelerimiz kabul edildi, gnahlarmz affedildi, eksiklerimiz de telfi edildi." Rv der ki: " Bunu duyan Mlik hkrarak alad, az st yere kapand; gnlerce hasta [92]kaldktan sonra kalb kanamasndan ld." Hazm'n kardei Sheyl de der ki: lmnden sonra Mlik b. Dnr' ryamda grdm. Ona dedim ki: "Ey Eb Yahya! Allah'a ne gtrdn?" Dedi ki: "Birok gnahlar gtrdm. Ama Allah'a olan hsn zanmmdan tr Allah gnahlarm affetti." Rec b. Hayat lnce onu ryasnda bid bir kadn grr. Ona der ki: "Ey Eb Mikdm, ne durumdasnz?" "Durumumuz iyi. Ancak sizden ayrlnca yle korktuk ki kyametin koptuunu zannetmitik" dedi. Kadn: "Bu nasl oldu?" Rec: "Cerrah ve arkadalar ykleriyle beraber cennete girdiler. yle ki cennetin kapsnda izdiham oluturdular" dedi. Cemil b. Mrre anlatyor. Muverrik 'Icl hem kardeimdir hem de dostumdur. Birgn ona dedim ki: "Hangimiz nce lrse gelsin, bana gelenleri arkadana anlatsn." Muverrik nce ld.

Ailesi onu ryasnda grm; sanki Muverrik gerekten gelmi, kapya vurmu, ben de kapy amm. "Buyur ey Eb Mu'temir kardeinin evine" dedim. Dedi ki: "Eve nasl girebilirim, ben lmm? Allah'n bana hayrla muamele yaptn ve mukarra-bnden kldn sylemek iin geldim sadece" dedi. Muhammed b. rn lnce baz dostlar lmne ok hzunlenirler. Biri onu ryasnda grr ve: "Dostum, seni bizi sevindirecek bir halde gryorum. Ya Hasan ne durumda?" diye sordum. Muhammed b. rn, 'Yetmi derece stmde" dedi. "Bu nasl olur biz, seni ondan daha faziletli bilirdik? dededi ki: "Bu, onun ok hznlenmesindendir." bni Uyeyne de: Sfyan Sevr'yi ryamda grdm. Bana t ver de-Dedi ki: "nsanlarn fazla tanmad kiilerden ol." Ammar b. Yesf anlatyor: Hasan b. Salih'i ryamda grdm. Ona dedim V- "Sana varmak istiyorum. Yannda ne var bana haber versene?" Dedi ki: SirtiHe olsun. Allah'a kar hsn zandan daha iyisini gremedim." bid Dayam lnce dostlarndan bin onu ryasnda gorur. Der ki: Cenaze namazm kldn m?" "Hayr, bir mazeretim vard" dedim. Dedi ki- "Sen namazm klsaydn ban kurtarrdn." Rabi lnce, bir kadn [93]onu ryasnda ynden bir barts ve cbbe ile kefenlendii halde ssl bir elbise ve ipekten bir barts ile grr. Ona der ki: "Kefenin olan yn bartsyle cbbeyi ne yaptn?" Rabia: "Allah'a yemin olsun ki onlar zerimden karld bunlar giydirildi, kefenimi dr-dm. Bunlar giymem bana yasakland. Sonra da kyamet gn tam mkfatm almak iin illiyyn cennetine ykseltildim." "Bu halinle sen dnyada olup bitenleri bilebiliyor musun?" Rabia: "Bu, Allah'n veli dostlarna verdii kerametle oluyor." "Peki Abede binti Kilb ne durumda?" Rabia: "Heyhat! Heyhat! ok ykseklere karak vallahi bizi geti." "Bu nasl olur? nsanlar seni daha abid bilirler" Rabia: "Dnyada s ab ahimin-akammn nasl getii benim iin nemli deil." Kadn (Dayam' kastederek): "Eb Malik ne yapt?" Rabia: "Diledii zaman Allah' ziyaret etmekte." "Bir b. Mansur ne yapt?" Rabia: "Bak! bak! Allah'a yemin olsun ki, o umduundan daha yksek mertebelere ulat." "Bana t ver. Allah'a nasl yaklaabilirim?" Rabia: "Allah' ok an ki insanlar bu durumunla sana mezarnda bile gbta etsinler" dedi. bidlerden Abdulaziz b. Sleyman lnce, dostlarndan biri, onu zerinde yeil bir elbise, banda da inciden bir tala grr. Ona der ki: "Bizden ayrlnca bana ne geldi? lmn tadm nasl buldun? Orada iler nasl?" Abdulaziz b. Sleyman: "lmn kederini gamn hele hi sorma. Allah'n rahmeti olmasayd, gnahlarmz affetmeseydi fazlasyla bizi kendisine yaknlatrmasayd halimiz ne olurdu" dedi. Salih b: Bir anlatyor: At Selem'i lnce onu ryamda grdm. Ona dedim ki: "Sen ller zmresinden deil misin?" At: "Evet." Salih b. Bir: "lmden sonra ne oldun?" At: "Allah'a yemin olsun ki birok hayrlara ve ekr, Gafur Rabbe ulatm." Salih: "Sen dnyada ounlukla hzn ierisinde bulunan bir kiiydin" deyince, At tebessm etti ve: "Ama imdi daimi bir rahat ve mutluluk ierisindeyim" dedi. Salih: "imdi hangi mertebedesin?" At: "Allah'n kendilerine inam ettii peygamberlerle, sddklarla, ehidler-le vesalihlerle beraberim. Onlar ne gzel yaranlardr" dedi. Asm Cuhder lnce dostlarndan biri onu ryasnda grr. Ona der ki: "Sen lmemi miydin?" sim: "Evet" dedi. "Peki imdi nerdesin?" Asm: "Cennet bahelerinden bir bahedeyim. Ben ve bir grup arkada her cuma gecesi ve sabah Bekr b. Abdullah el-Mzeni'nin yamnda toplanr hakknzda bilgiler alrz" dedi. "Bilgileri ruhlarnzla m yoksa bedenlerinizle mi?" sorusuna da "Heyhat! Nerede bedenler? Ruhlarla buluarak" dedi.

Fudayl b. Iyad ryada grlm. Demi ki: "Kul iin Allah'tan baka hayrl birey gremedim." Mrre el-Hemedn'nin aln secde yapmaktan yaralanmt. lnce dostlarndan biri onu, ryasnda secdeden yaralanan yerinin akan yldz gibi parladm grm. Ona demi ki: "Alnnda grdm iz ne izidir?" Mrre: "Alnmn yaralanan yerine nur geirildi." "Ahiretteki merteben nedir?" Mrre: "yi bir mertebedeyim. Oraya girenler ne oradan karlrlar, ne de lrler" dedi. Kri Eb Yakup anlatyor: Ryamda insanlarn peinden gittii uzun boylu esmer bir adam grdm. Dedim ki: "Bu adam kimdir?" Veysel Karan olduunu sylediler. Hemen ben de peine dtm ve: "Allah'n rahmeti zerine olsun, bana t ver" dedimse de yzn ekiterek kafasn evirdi. Sonra yine: "Ey doru yola gtren, Allah'n rahmeti zerine olsun, bana t ver" deyince bana yneldi ve: "Allah' severken rahmetini iste. Gnah ilerken azabndan sakn. Hibir zamanda O'ndan midini kesme" dedi ve yoluna devam etti. bni Semmk anlatyor: Musiri ryamda grdm. Ona dedim ki: "Hangi amelleri daha faziletli buldun?" Musir: "Zikir meclislerinde bulunmay. Ec-lah da: "Seleme b. KheyPi ryamda grdm. Ona dedim ki: "Amellerin hangisini daha yararl buldun?" Kheyl: "Gece ibadetini" dedi. Eb Bekr b. Eb Meryem de Vefa b. Br'i lmnden sonra ryamda grdm. Ona dedim ki: "Ey Vefa! Ne yaptn?" Vefa: "Btn almalarmdan sonra ancak kurtulabildim." "Peki amellerin hangisini daha yararl buldun?" Vefa: "Allah korkusundan alamay" dedi. Leys b. Sa'd Abdullah b. Eb Habbe'yi lmnden sonra ryasnda gren Ms b. Verdan'dan nakleder. Abdullah b. Eb Habbe der ki: "Sevaplarm da gnahlarm da bana gsterildi. Sevaplarm arasnda yerlerden toplayp yediim nar taneleri de vard. Gnahlarmn arasnda ise serpuumda bulunan iki ipek iplik de vard." Senid b. Dvd kardeinin olu Cuveyriyye b. Esm'dan nakleder. Biz Abadan'da iken bize Kfel adnda bid bir gen geldi. Scak bir gnde ibadet ederken ld. Biraz serinledikten sonra tehizine balayalm diye dnrken uyumuum. Ryamda kabristana gittim. Orada gzellii imek gibi parldayan mcevher bir kubbe grdm. Ona bakarken birden kubbe ikiye ayrld ve arasndan imdiye kadar hi gremediim gzel bir cariye kt. Bana bakt ve: "Allah'a yemin olsun ki onu leye kadar tutamazsn" dedi. Korkudan uyandm ve hemen tehizine baladm. Ryamda grdm kubbenin yerine kabrini kazdm ve genci oraya defnettim. Yezd b. Harun anlatyor. Ebu'1-A'l* Eyyub b. Miskin'i ryamda grdm. Ona dedim ki: "Rabbin sana ne yapt?" Ebu'1-Al: "Gnahlarm affetti." "Hangi amellerinden dolay?" Davud Ebu'1-A'l: "Namaz ve orucumdan dolay." "Mansur b. Zadn'dan ne haber?" Ebu'1-A'l: "Heyhat! Kkn ok uzaktan grebiliyoruz" dedi. Yezd b. Nume anlatyor: Veba salgnnda bir kz ocuu lmt. Babas lmnden sonra onu grr. Babas der ki: "Kzm. Ahiretten haber versene?" Kz: "Babacm. Byk bir emir tahakkuk etti. yle ki gerei biliriz ama yapamayz. Sizse yaparsnz ama bilemezsiniz. Amel defterimde bulunan bir-iki rekat namaz yahut bir iki tebih, dnya ve dnyada bulunanlardan daha hayrldr benim iin" der. Kesir b. Mrre anlatyor: "Ryamda cennette yksek bir derece kazanmm, sevincimden oradan oraya kouyor, cennete hayran oluyordum. Baktm ki kenarda mescidden km kadnlar duruyor. Selam verdim ve bu dereceye neyle ulatklarn sordum. Dediler ki: "Bu dereceye secdelerle, tekbirlerle ulatk." mer b. Abdulaziz'in mevls Muzhim mer b. Abdulaziz'in kars Ab-dulmelik'in kz Ftma'dan naklettiine gre Ftraa der ki: "Bir gece mer b. Abdulaziz uyand ve dedi ki:

"Bugn acaip bir rya grdm." Ftma: "Canm feda olsun uruna, onu anlatsana." mer b. Abdulaziz: "Sabah olmadka anlatamam." Sabah olunca mescide gitti, namazn kld ve zel odasna girdi. Yalnzln frsat bilerek: "Haydi grdn ryay anlat" dedi. mer b. Abdulaziz: "Geni, yeil bir yere karldm. Orada yeil bir bahe ierisinde gmten yaplm bir saray grdm. Birisi saraydan kafasn karm avaznn kt kadar baryordu: "Muhammed b. Abdullah b. Abdulmutta-lip nerede? Raslullah nerede? Raslullah kt ve saraya girdi. Sonra biri daha kt. mer b. Hattab nerede? diye bard. Hz. mer de saraya girdi. Sonra biri daha kt. Osman b. Affan nerede? Ali b. Eb Talib nerede? diye bard onlar da saraya girdiler. Birisi daha kt ve mer b. Abdulaziz nerede? diye bard, bunun zerine ben de kalktm saraya girdim. Ashabn etra-fin evirdii Raslullah'a selam verdim. Kendi kendime nereye oturacam dnrken babam mer b. Hattab'n yanna oturdum. Raslullah'n sanda Eb Bekir, solunda ise Hz. mer oturuyordu. Dikkatlice baknca Raslul-lah'la Eb Bekir arasnda birinin oturduunu grdm. Eb Bekir'le Raslullah arasnda oturann kim olduunu sordum. O, s b. Meryem'mi. Gizli bir ses bana: "Ey mer b. Abdulaziz! Benimle onun arasnda gizli bir nur vardr, bu sana engel olduundan o ba gremezsin" diyordu. Sonra saraydan kmama msaade edildi. Saraydan karken Osman b. Affn'm: "Bize nusrat-m gnderen Allah'a hamd olsun" diyerek arkamdan ktn, Hz. Ali'nin de Osman'dan sonra: "Beni balayan Allah'a hamd olsun" diyerek ktklarm grdm. Sad b. Eb Arube mer b. Abdlaziz'den unu nakleder: Eb Bekir ve mer'i Raslullah'n yannda otururlarken grdm. Selam verdim ve yanlarna oturdum. Baktm ki Ali ve Muviye bir odaya kapatlyor. Bir mddet sonra: "Kabe'nin Rabbi'ne hamd olsun sorgulanmam gzel geti" diyerek Hz. Ali kt. Hemen arkasndan da: "Kabe'nin Rabbi'ne hamdolsun affolunduk" diyerek Muaviye kt. [94] Hammad b. Eb Haim anlatyor: Adamn biri mer b. Abdlaziz'e geldi ve: "Sanda Eb Bekir, solunda mer ve iki adamn davasna bakmak zere seni Raslullah'la beraber grdm. Raslullah sana dedi ki: "Haydi mer b. Abdulaziz, Eb Bekir ve Hz. mer gibi hkmet'1 dedi. mer b. Abdulaziz byle bir ryay gerekten grdne dair adamdan yemin istedi. Adam da ye-min edince mer b. Abdulaziz alamaya balad. Abdurrahman b. Ganem anlatyor: Muaz b. Cebel'i, lmnden sonra defa grdm. Alacal katrlara binmi, zerlerinde yeil elbiseler bulunan beyaz tenli adamlarn banda alacal at zerinde: "Keke kavmim Rabbi-min beni affettiini ve beni ikram edilenlerden kldn bilseydi" [95]yetini okuyordu. Sonra sana soluna bakt: "Ey bni Ravha, ey bni Mazun va'di gerek olan, cennette dilediimiz yeri bize hazrlayan Allah'a hamd olsun. yi amel ileyenlerin mkfat ne de gzeldir" [96] yetini okudu ve benimle musa-faha ederek bana selam verdi. Kabsa b. Akabe anlatyor: lmnden sonra Sfyn- Sevr'yi ryamda grdm. Ona dedim ki: "Allah sana ne yapt?" Sfyn- Sevr: "Allahm u gzmle grdm. Hogeldin ey bni Sad, senden razym. Koyu karanln bast geceler kalbini bana balayarak mcadele ettin. Gel, istediin saray se ve beni ziyaret et. nk Ben sana yaknm" dedi bana. Sfyan b. Uyeyne de: " Sfyn- Sevr'yi cennette bir aatan hurmaya, hurmadan da aaca utuunu ve iyi amel ileyenler iin bunun gibileri vardr" [97]yetini okurken grdm. Ona denildi ki: "Cennete hangi amelle girdin?" Sfyan b. Uyeyne: "Ver'i ile vera ile" dedi. "Peki bni Asm' grdn m?" Sfyan: "O, yldzlar gibiydi" dedi. ube b. Haccac'la Musir b. Keddam ikisi de byk hafzdrlar. Eb Ah-med Berd der ki: "ldklerinde onlar ryamda grdm. Ey Eb Bistam, Allah sana ne yapt?" dedim. O da: "Allah sana baar versin. Dediklerimi iyi ren." "Koyu karanln bast gecelerde benim dostum Allah't. Henz gm ve cevherden almam bin kap daha var. Rahman bana dedi ki: "Ey ube. Sen btn ilimlerde derinletin. Bana yaklaarak mkfatn al. Ben senden de, geceleri a ve

susuz mcadele edenlerden de razym. A ve susuz geirdiin gecelerin izzeti, nimeti her zaman beni grebilmendir. Yzmdeki perdeyi grmen iin kaldrrm. Bana ibadet edip zamann birinde olsun nankrlk etmeyenlere verdiim mkfat ite budur." Ahmed b. Muhammed el-Lebedi anlatyor. Ahmed b. Hanbel'i ryamda grdm. Ona dedim ki: "Allah sana ne yapt?" Ahmed b. Hanbel: "Beni affetti benim iin altm krba [98] yemedin mi?" dedi. Ben de: "Evet" deyince Yce Allah: "te benim halis vechim. Haydi ona bak" dedi. Eb Bekir b. Muhammed b. Haccad, Tarsuslu bir adamdan unu nakle-a r- "Allah'a, kabir ehlini zellikle Ahmed b. Hanbel'i gstermesi iin dua et-.adan on sene geti, ryamda kabir ehli sanki mezarlarndan kalkmlar bana karak: "Ey adam, bizden birini grmek iin ne kadar da Allah'a k au ettin. stediin adam ld leli meleklerle beraber Tuba aacnn altnda duruyor" dediler. Eb Muhammed Abdulhak der ki: "Kabir ehlinin bu sz, Ahmed b. Hanbel'in yksek bir makamda, bir derecede olduunu gsterir te bundan dolaydrki onlar byle demenin dnda onun durumunu anlatamamlardr." Bir b. Hris'in ahbablanndan Eb Cafer Saka der ki: "Bir el-Haf ile Mruf el-Kerhfyi ryamda bana gelirlerken grdm: "Nereden geliyorsunuz?" diye sordum." Dediler ki: "Firdevs cennetinden geliyoruz. Kelimullah Musa'y ziyaretten." sim Cezer anlatyor: Bir b. Hris'i ryamda grdm: "Ey Eb Nasr, nereden byle?" dedim. "lliyyn cennetinden" dedi. "Ahmed b. Hanbel ne yapyor?" dedim. "imdi O, Allah'n huzurunda bireyler yiyip iiyor" dedi. "Peki ya sen?" soruma da, "Bilirsin ki yemee dknlm yok. Ben de Allah'n cemalini seyreyledim" dedi. Eb Cafer es-Saka anlatyor: "Bir b. Haris ile Mruf Kerhi'yi ryamda grdm." Dedi ki: "Ey Eb Nasr. Allah sana ne muamelede bulundu?" Bir: "Ltfetti, merhamet etti ve dedi ki: "Ey Bir, hayatn boyunca Bana secde etmi olsan kullarmn kalblerini sevginle doldurduuma kretmi olmazsn" dedi. Ayrca ierisinde serbeste dolaacam ekilde cennetin yarsn bana verdi ve de cenaze namazn klanlarn affedileceini va'detti." "Eb Nasr et-Temmar ne durumda?" Bir: "Fakirlik ve musibetlere sabretmesi biroklarn gemesine neden oldu" dedi. Abdulhak der ki: "Bir cennetin yarsndan, nimetlerinin yarsn kastetmi olabilir." nk cennet nimetleri iki ksmdan ibaretir: ruhan ksm, cismn ksm. nce ruhan nimeti alrlar, ruhlar cesetlere girince ruhan nimete cismn nimet eklenir. Bakalar da: "Cennet nimetleri, ilim ve amelden teekkl eder. Bir'in ald haz, ilim hazznda daha yetkin olan amel hazzdr." Allah en iyisini bilir. Slihlerden biri anlatyor: Eb Bekir ibl'yi ryamda Rasate meclisinde her zamanki yerinde oturuyor grdm. zerinde gzel bir elbise vard. Yanma vardm, selam verdim ve oturdum. Ona dedim ki: "Dostlarndan sana en yakn olan kimdir?" Eb Bekir ibl: "Allah' zikretmeye dkn, Allah'n hakkn koruyan ve O'nun rzas uruna yarta en hzl olandr" dedi. Eb Abdurrahman es-Sahil anlatyor: Meysera b. Selimi ryamda gr dm. Ona dedim ki: "Uzun zamandr ortada yoksun?" Meysera: "Yolculuk uzundur." Abdurrahman: "Ne durumdasn?" Meysera: "Ruhsat isteimi zere ruhsat verildi bize." Abdurrahman: "Ne tavsiye edersin?" Meysera2 "Sahabe ve tabine uymakla, iyi insanlarla olmak kiiyi ateten kurtarr Allah'a yaklatrr" dedi. Eb Cafer ed-Darr anlatyor: "lmnden sonra ryamda s b. Za dan' grdm: "Allah sana ne yapt?" dedim." Dedi ki: "Ebed hayatmda W cek kseleriyle mutlu olduumu bir grsen. Birlikte kitap terennm ediyorlar ve mkfat yollarna doru gidiyorlar" iirini okudu. bni Cureyc'in dostlarndan biri der ki: "Ryamda Mekke'deki kabristana vardm. ou kabir-lerin zerlerinde

adrlar vard. Bir kabrin zerinde ise hem adr, hem dm denen kldan yaplm kk tente [99]hem de sidre aac vard. Bu kabre yaklatm selam verdim. Baktm ki Mslim b. Hlid ezZerc bu kabirde yatyor. Ona selam verdim ve: "Ne oluyor da btn kabirlerde sadece adr varken senin kabrinde hem adr, hem kldan tente ve sidre aac var?" dedim." Mslim b. Hlid: "nk ben ok oru tutardm" dedi. "bni Creyc nerede? Onunla konumak, ona selam vermek istiyorum." Mslim b. Hlid (ehdet parman uzatarak): "Onun eli heyhat ne de uzak. bni Cureyc'in ameli onu liyyn cennetine uurdu" dedi. Hammad b. Seleme ryasnda dostlarndan birini grr. Ona der ki: "Allah sana ne yapt?" Dostu: "Allah bana dedi ki: "Dnyada kendini ok yordun. Bugn, sen ve benim yolumda yorulanlarn rahat etme gndr" dedi." [100] Bu konunun uzun bir konu olduu muhakkak. Szkonusu ryalar tasdike nefsin yanamyor nihayetinde ryadr diyorsan, bu masum bir sz olamaz. Dn; birisi, dostunu yahut akrabasndan birini yahutta bir bakasn ryasnda grm; grd kii, buna yalnzca rya gren kiinin bildii bir bilgi vermi, yahut gizledii bir maln yerini gstermi yahut onu olacak tehlikeli bir iten sakndrm yahutta olacak bir eyle mjdelemi ve bunlar da gerekten dedii gibi olmu yahut rya grenin veya yaknlarndan birinin u zamanda leceini sylemi; bu da gereklemi yahutta bolluktan veya ktlktan, dmandan, musibetten, hastalktan veya bir maksadndan bahsetmi, bunlar da dedii gibi olmu. Bu gibi hdiselerin saysn Allah'tan baka kimse bilemez. nsanlar bunun mmknlnde birlemiler. Biroklar gibi biz de bundan daha acaiplerini duymuuzdur, grmzdr. u iddia yersizdir: "Btn bunlar uyku annda nefsin beden megalelerden uzaklatnda kiiye beliren nefiste zaten var olan ilimlerdir. nanlardr." Bu iddia btln, muhalin ta kendisidir. nk nefsin, lnn haber verdii eden asla bilmiyordu; aklndan gemiyordu, hibir alamet grme-eylen onc _ h.b.r emregi de yoktu. Yine de biz bazan kiinin, l-geylerden haberdar olabileceini inkr etmemekteyiz. nn bldr nancn greti ryadan saylr. nsanlarn ou grd- uveun ve uygun olmayan inanlarn srf suretlerinden ibarettir. 80 eit rya vardr, Allah'tan gelen, eytandan gelen ve nefsin sezgisi. ryalar u ksmlara ayrlr: 1-Allah'n kulun kalbine att ilhamdr. Bylece kul ryasnda Allah la v nusur bade b. Samit de byle demitir. 2 -Rya ile grevli melein temsil ettii rya. 3- Yukarda anlattmz ekliyle uyuyan kiinin ruhunun dostlarn-, ailesinden len kiilerin ruhlaryla bulumas. 4- Ruhun Allah'a yaklamas ve O'na muhatap olmas. 5- Ruhun cennete girmesi ve orada grlmesi v.b. Diri ruhlarn l ruhlara kavumas sahih ryalarn bir trdr. Bu insanlara gre mahsust yani hissedilenler cinsindendir. [101] te bu nokta, insanlarn muztarip olduu noktadr. Bazlar btn ilimlerin nefiste nceden varolduunu, hisler alemiyle uramas onun bunlar anlamasna engel olduunu; uyku ile hisler aleminden soyunmakla istidadna gre nefis bu ilimleri anlayabileceini ifade etmektelir. Buna gre nefsin hisler aleminden lmle soyutlanmas uykuya nazaran daha oksa, bilgi ve ilimlere muttali olmas da o kadar oktur demektir. Buna da hak ile batl bir arada bulunmaktadr. Btn olarak reddetmek de kabul etmek de gerekmez. Nefis hisler aleminden soyutlanmakta, tecrid olmadan elde edilemeyen marifet ve bilgilere muttali olur. Ancak soyutlanma tamamen olursa, Yce Allah'n kendisiyle Rasln gnderdii ilmini; gemi peygamberden, milletlerden haber verdii eyin tafsilatn; merak, kyametin akrabasndan ve

artlar, emir, ne-hiy, isimler, sfatlar, fiiller ve vahiysiz bilinemeyen birok ilimlerin tafsilatn anlayamazd. Ancak nefsin beden uralardan soyutlanmas bunlar anlamasna yardmc olur, kaynandan bilgiye varmak, beden uralara dalm nefsin elde edebilecei bilgilere nazaran hem daha kolaydr, hem bu imkna daha elverilidir, hem de daha oktur. Bazlar da Allah'n, sebebsiz olarak nceleri nefse balad ilimler olarak grmektedir bunu. Bunlar, sebepleri ve kuvvet hkmn inkr edenlerin ve eriata akla ve ftrata kar olanlarn szleridir. Bazlar da Allah'n kulun istidad lsnde rya meleinin elinde ku] hazrlad misallerdir. Bazan bu sadece misal olur, bazan da rya grer? nefsi vakaya ilmen malma uygun olduu lde uygun olur demilerdi * Bu gr ilk iki gre gre hakikata daha yakndr. Ancak rya yalnT ca buna ait deildir; belki baka rya sebepleri de vardr. Mesela, ruhlarT birbirine kavumas, birbirlerine bilgiler vermeleri, rya meleinin kalbe ^ zihine brakt iz ve ruhun, varl vastasz dorudan grebilmesi. Eb Abdullah b. Mendeh Kitbu'n-nefs ve'r-ruh adl eserinde Mu hammed b. Hamid'den, o da Abdurrahman b. Mara ed-Devs'den, o da Ez her b. Abdullah el-Ezd'den, o da Muhammed b. Aclan'dan, o da Salim b. Abdullah'tan, o da babasndan u hadisi nakleder: mer b. Hattab, yolda gider" ken Ali b. Eb Talib'e rastgeldi. Hz. Ali'ye dedi ki: "Ey Eb'l-Hasen. Biz oluy0. ruz sen olmuyorsun. Sen oluyorsun biz olmuyoruz. Eer bilebilirsen sana sorum var?" Hz. Ali: "Nedir onlar?" Hz. mer; "Bir adam ki birini sevmekte Ama sevdii kiiden hi iyilik grmemi. Bir bakasndan da hi ktlk grmedii halde ona buzetmekte." Hz. Ali: "Evet. Raslullah'm yle dediini duydum: [102] Ruhlar havada toplanm ordulardr. Tananlar birbirine yaklar, tanamayanlar ise birbirinden uzaklarlar" deyince Hz. mer: "Bu birincisidir" dedi. "kincisi kii mesela unuttuunu syleyerek bir hadis rivayet eder sonra da unuttuu ksm hatrlar. Bunu nasl izah edersiniz?" Hz. Ali: "Evet, Raslullah'm yle dediini iittim: Kalblerde yle bir kalb vardr ki, zerine gelmi karanlk buluttan dolay ay onu gsteremez. Karanlk bulut kalknca kalb aa kar ay da onu aydnlatr. Kalbin nne bir bulut gelince kalp de onu unutur. Engel kalknca onu hatrlar. Bunun izah byledir. ncs, kiinin grd ryalardan bazs dorulanr bazs da yalanlanr. Bunun izah nedir?" Hz. Ali: "Raslullah'm yle dediini duydum: Bir kimse iyice uykuya dalnca ruhu ara kar. Henz ara varmadan uyanmayan nefsin grd rya doru ryadr, dorulanr. Ama ara varmadan uyanan nefsin ryas yalanlanr." Hz. mer der ki: "renmek istedim bu eydi. Henz hayatta iken bunlar bana reten Allah'a hamd olsun" dedi. Buye b. Velid, Safvn b. Amr'dan o da Selim b. mir el-Hadram'den yle dediini nakleder: mer b. Hattab der ki: "Bir adam ki bir rya gryor ama ryasn hi hatrlamyor, birinin elini tutmu gibi oluyor veya bir ey gryor, o ey gerekte olmuyor. Ben buna atm." Hz. Ali der ki: "Ey m'minlerin emiri! Yce Allah buyuruyor ki: "Allah vdesi gelmi insanlada lmeyen insanlarn ruhunu alr. lmn murad ettii kiinin uykusun dierini se belirli bir gne kadar salverir. Uykuda ruhlar lh"nU karlr. Semda grd ryalar gerektir. Ruhlar cesetlerine fyken eytan musallat olur, grdkleri eyi yalanlarlar. Bu esnada gr-sa batl ryalardr." Rav der ki: "Hz. mer, Hz. Ali'nin bu yoru-r. SafVan b. Amr'dan gelen bu haber mehur bir haberAbbas'n, Hz. mer'e u- Derd'dan da rivayet edilmitir." [103] Tabern, Ali b. Eb Tlib hadisinde Abdullah b. rduunu nakleder: "Ey m'minlerin emiri! Sana soracaklarm var." Hz. Tr "stediini sorabilirsin." bni Abbas: "Ey m'minlerin emiri, insan hanffi ryay hatrlar, hangisini unutur, hangi rya dorulanr hangisi yalanr?" Hz. mer: "Ayn nnde bulut olduu gibi kalbin de bir bulutu vardr. Bulut kalbi kapamsa insanolu ryay unutur; bulut alnca unuttuunu hemen hatrlar. Hangi ryalarn dorulanaca hangilerinin

yalanlanaca hususuna gelince, Yce Allah buyuruyor ki: "Allah kiinin ruhunu ya lmnde ya da uykusunda alr. [104] Uykusunda melekler lemine giren kimsenin ryas dorulanr. Ama melekler leminin altnda kalanlarn ryas ise yalanlanr." bni Lhey'a Osman b. Nu'aym Ran'den, o da Osman Esbah'den, o da Eb Derd'dan nakleder: "Kii uyuduu zaman ruhuyla ara kadar karlr. Bu esnada temizse secde tmesine msaade edilir. Yok eer cnpse secde etmesine msaade edilmez." [105] Ca'fer b. Avn brahim Hicr'den, o da Eb Ahvas'tan, o da Abdullah b. Mes'd'dan yle dediini nakleder: "Ruhlar toplanm ordulardr. Katrn huysuzluu gibi huysuzlarlar. Tanan ruhlar birbirine alr; birbirini yadrgayanlar [106] ise anlaamazlar. Gemiten zamanmza kadar insanlar buna inanr, byle grr. Cemil b. Mamer el-Azer der ki: "Gndzn havada asl kald. Gece uykuda ruhumla onun ruhu ne de olsa birleecek." Bir soru: Bazan insan ryasnda lmemi bir kiiyle konuur onunla muhatap olur. Bazan da aralarnda uzun mesafeler olur. Grlen kii ayn zamanda ruhu bedeninden ayrlmam ekilde uyank olur. Bedendeki ruhi bedenden ayrlmam ruhun birlemesi nasl olur? Cevap: Bu ya rya meleinin grlen kimsenin suretine girecek kiiyi muhatap olmas eklindedir ya da beden uralardan soyunmu nefsin sez* gilerindendir. Konuyla ilgili Habib b. Evs bir iirinde: "Nefsin baka eyleri" megulken sezgin ziyareti dostlarm lutfunla sulamtr." Ruhlar birbirine mnasip olur, aralarndaki alaka gl olursa her bi ruh dostu ruhun bana gelenleri hissedebilir. Meer ki aralarndaki an bu ba baka ruhlardan onlar habersiz braksa da bu byledir. Nitekim birok insan bu hususla ilgili enteresan olaylar mahede etmitir. Bunlar anlatmaktaki amacmz, llerin ruhlaryla dirilerin ruhlar nasl birbirleriyle mnasebet kurabiliyorlarsa kiilerin ruhlarnn da ayn ekilde birbirleriyle alaka kurabileceklerini anlatmaktr. Selef ulemsndan nakledildiine gre ruhlar havada karlarlar birbirleriyle tanp aralarnda mzkere ederler. te bu esnada hayr ve erri getiren rya melei hazr bulunur." Selef anlatmaya devam ediyor: "Yce Allah sdk ryalar iin insana hereyin biaynih ismini dininde ve dnyasndaki deiireleri, tabiatn ve hata, phe ihtimali olmakszn btn bilgileri retmesi, insann kalbine ilham etmesi iin bir melei vekil tayin eder. nsana dnyasnda ve dininde bana gelecek hayr ve erri ieren Kur'n'la ilgili Allah'n gayb bilgisini ihtiva eden bir nsha getirir. Adeti zere misaller, ekiller ortaya kor. Bazan yapt veya yapaca iyi bir amelle mjdeler bazan da yapt veya yapmay dnd bir masiyetten alikor. Sebepleri beliren bir ktlkten baka sebepler gstererek meneder. Bunca hikmet ve faydalan bir tarafa Yce Allah ryay bir nimet, rahmet, hatrlama ve retme vesilesi yapmtr. Szkonusu yollardan biriyle ruhlar birbirine kavuabilmiler, birbirleriyle tanp mzakere edebilmilerdir. Nice insanlar vardr ki tevbesi, salh ve ahirete meyli, grd bir rya ile olmutur. Ve niceleri de sakl hazinelere ryalarnda ulaabilmitir. Eb Bekir, Ahmed b. Mervn el-Mlik Kitbu'l-Mclese adl kitabnda bni Kuteybe'den, o da Eb Hatim'den, o da Esma'den, o da Mu'temir b. Sleyman'dan, o da rivayet ettii kiiden unu nakletmektedir: " arkada yolculua ktk. Yolda arkadalardan biri uyudu. Baktk ki burnundan fener na benzer bir k kyor yalanda bulunan bir maaraya dyor, oradan da ayn k yeniden burnuna giriyor. Bir mddet sonra arkadamz eliyle yzn svazlayarak uyand ve: "Acaip bir rya grdm. u maarada unlar unlar var" dedi. Maaraya girdik ki orada kle kle altnlar var." [107] O Abdulmuttalib deil midir ki zemzem kuyusunu ryasnda buldu. Kuyuyu eerken de defineye rastlad.

meyr b. Vehb'e ryasnda: "Eviyin urasn kaz, orada babana ait mal bulacaksn" denmemi miydi? meyr'in babas vasiyyet edemeden lm, szkonusu yere maln defnetmiti. Umeyr uyand ve babasnn gsterdii yeri eerek orada onbin dirhemle birok kle altn buldu. Bu paralarla borKendinin ve ailesinin geimi rahatlad. Bu olay meyr'in msl- dedi. zaman sonra olmutur. Kk kz ona der ki: "Baba ld Ecan iyie yaatan Allah, Hbel ve Uzz'dan daha hayrldr. Eerm, bizi lmgaydk ku mah sana miras brakmazd. Sen, Allah'a daha birka -evni'1-bir der ki: "meyr hadisesi ve ryasnda i fi- cehrimizde grdmz Eb Muhammed Abdullah etTe'ayi ma3 aran o kadar da garip deil. Eb Muhammed Abdullah salih bir olayna g- ^ grmek, onlara gaybla ilgili sorular sormak, gr-f l rini de lnn e ve dostlarna duyurmakla mehurdur. Mesel, biri V vasiyyetsiz len dostunun mallarn nereye gizledii bilemediinden i-f et eder Abdullah da hayr va'dederek o gece grmek iin Allah'a dua r szkonusu l ona gsterilir, o da lden gerekli bilgileri alr." Ndir olaylardan biri de udur: Salihlerden yal bir kadn lr. lmeden nce bir kadn ona yedi dinar emanet vermi. Emanet sahibi kadn Eb Muhammed gelir yal kadn ismiyle vererek bana gelenlerden ikayetle-air Eb Muhammed kadnn ikayetini dinler de birgn sonra gelmesini syler. Ertesi gn kadn gelir. Eb Muhammed anlatr. Yal kadn sana diyor ki: "Evimin tavannda yedinci tahtann arasnda yn bir hrka ierisinde yedi dinar bulabilirsin." Hemen eve gittim. Tarif edilen yerde yedi dinar buldum. Yalan syleyeceini hi sanmadm-[108] biri bana unu anlatt: Bir kadn evinin yklmas, sonra da yeniden yaplmas iin muayyen bir cret karlnda beni tuttu. Ykmaya baladm. Birden kadn ve etrafndakiler gocunmaya baladlar. Kadna dedim ki: "Ne oluyor?" Kadn: "Allah'a yemin olsun ki bu evi ykmamn bir amac yok. Olay sana anlataym. ok zengin bir babam vard. Geenlerde ld. Ama fazla maln bulamadk. Durum byle olunca malnn gml olacan dndm, acaba bulamaz mym diye grdn gibi evi yktrmaya karar verdim" dedi. Orada bulunanlar kadnn anlattklarn duyunca: "Mal bulmann daha kolay yolunu denedin mi?" dediler. Kadn: "Hangi yol" diye sordu. Adamlar: "Flanca adama git, gece bandan geenleri ona anlat, umulur ki baban grr de yorulmadan klfete girmeden maln yerini renirsin." Bu teklif zerine kadn gitti, meramn adama anlatt, geri dnd. Kadn adamn kendi ismiyle babasnn ismini yazdn zannediyor. Ertesi gn ie erken baladm. Bir mdet sonra kadn adamn yanndan geldi. Bana dedi ki: "Adam diyor ki: "Baban grdm. Maln, evdeki tmsein altnda olduunu sylyor." Hemen tmsei genie kazmaya baladm. Biraz derinde ierisinde mal bulunan bir mlek k. Bu duruma ben hayret ederken kadn bulduum eyin ok az ve yetersiz olduunu, "Babamn mal daha oktu" diyerek kmsyordu. Kadn dedi ki: "O adama yeniden gideyim." Adama vard ve babasyla yeniden grmesini istedi. Adam bir gn sonra babasyla grt ve gerek]-eyleri rendi. Ertesi gn kadn gelince ona olay anlatt: Baban sana div * ki: 'Zeytinya deposunun hemen altndaki drt ke havuzu kaz, mal or^ da." Kadn hemen dner, rendiklerini iisine anlatr. Mahzeni aarlar" yan tarafta drt ke havuzu grrler. Zoraki havuzu kaznca ierisi dolu b' yk bir bir cam kavanoz kar, onu da alr. Mal sevdasna den kadn yer/ den o adama bavurmusa da birey elde edememi. Babas adama demi ki-"Kzm hakkna deni ald. Geriye kalan malmn zerine ise kurnaz bir oturdu, hakkna deni ard." Bu konuda gerekten daha birok misaller saylabilir. Ryasnda tavsiye edilen ilalar kullanarak if bulanlarn says da gerekten oktur. Birok insann bana anlattna gre bni Teymiyye kart birok kii lmnden sonra onu ryasnda grp feriz ve baka konular sorular sormular; bni Teymiyye de onlarn doru cevaplarn vermi tir. [109] Velhasl bu gerei, sadece, ruhlar, hkmlerini ve durumlarn bilmeyen insanlar kabul etmezler. Baar Allah'tandr. [110]

DRDNC MESELE

RUHLAR LR M? YA DA LM YALNIZCA BEDENE M MAHSUSTUR?

konuda farkl grler ileri srlmtr. Bir ksm ulem der ki: , ^efis olduundan lr, lm tadar. nk her nefis lm tadacaktir' Bunu yle aklyorlar: Allah'tan baka hibir eyin bak olmayacana delalet eden deliller vardr. Mesel: "Celal ve ikram sahibi Rabbinden baka ti ey yok olacaktr" [111] ve "Allah'n vechi dnda herey yok olacaktr" [112]yetleri buna rnektir. Ayrca melekler de leceine gre beeri ruhlarn lmesi daha normaldir. Yce Allah cehennemliklerin azndan: "Ey Rabbimiz, izi iki defa ldrdn, iki defa da dirilttin. [113] Birinci lm bedenin lm ikincisi ise ruhun lmdr." Bazlar da ruhlarn kalacak ekilde yaratldndan ruhlarn lmeyeceini lmn yalnzca bedenler iin var olduunu bildirmilerdir. Ruhun lmeyeceine, ruhlarn bedenden ayrldktan sonra yeniden Allah tarafndan bedenlere dnene kadar nimetlendirileceine ya da azaplandrlacana delalet eden hadisler birer delildir. Gerekten ruhlar lselerdi nimetten azaptan uzak olurlard. yet-i cellede: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanmayn. Onlar gerekte diridirler. Rablarmm verdii rzktan yerler. Allah'n fazlndan kendilerine verdii eye sevinirler ve henz kendilerine kavuamam dostlarn mjdelerler" [114] buyurulmaktadr. yet, kesinlikle ruhlarn bedenlerden ayrlmak suretiyle bedenlerin leceine delildir. yleyse yle denmelidir: Nefislerin lm demek ait olduklar bedenlerden ayrlmalar, kmalar demektir. Ruhun lmesinden kastedilen bu ise ruh da lm tadar. Yok eer yok olmas, zlme ile yoklua gitmesi ise bu ekil lm ruh iin szkonusu deildir. Yaratldktan sonra ruh ileride inallah anlatlaca zere ya nimet ierisinde ya da azap ierisinde ta ki Allah yeniden bedenlerine iade edene kadar kalrlar. Ahmed b. Hseyn el-Kin-di bu ihtilaf iirinde yle anlatmaktadr: "nsanlar ruh konusunda ihtilafa dmtr. Grlt yapmak ve sonrakilerin de grltye katlmas dnda br eyde anlaamamlardr. Ruhun bozulmadan salim olarak kurtulaca da sylendi; bedenle beraber bozulaca da." Denirse ki: "Sra frldnde ruhlar aynen kalr m? Yoksa lr So ra yeniden mi dirilir?" yle cevaplanr: Yce Allah buyuruyor ki: "Sra i?" rlmtr. Allah'n diledii dnda yerde ve gkte kim varsa hepsi helaki"mutur." [115] Allah Tel grld gibi baz yerde ve gkte bulunan kiileri h lmden istisna etmektedir. Denildi ki: "lmden istisna edilenler ehidlerdir." Bu, Eb Hureyre th ni Abbas ve Sad b. Cbeyr'in szdr. Denildi ki: "Bunlar Cebrail, Mikil, srafil ve Azrail'dir." Bu sz d Muktil ve dierlerine aittir. Yine denildi ki bunlar cennette iri gzl huriler ve bakalar, cehennem den de azaba arplmlar ve onlarn yalanlandr. Bu gr de Hanbellerde" Eb shak b. akla'nndr. Ahmed b. Hanbel'e gre sra frldnde iri gzl hurilerle hizmeti ocuklar lmezler. Allah Tel cennetliklerden bahsederken: "Birinci lm dnda orada baka bir lm

tatmazlar" [116] buyurmaktadr. Bundan anlalan cennetliklerin birinci lm dnda lmeyecekleridir. lecekleri dnlse bu durumda da iki lm tatm olacaklardr ki yette bu reddediliyor. Bir de kafirlerin: "Ey Rabbimiz, bizi iki defa ldrdn, iki defa da dirilttin" szleri vardr ki bunun izah Bakara sresinde yaplmtr. yette yle gemektedir: "Siz lyken sizi dirilttik, sonra yeniden ldnz biz de yeniden dirilttiimiz halde siz Allah'a nasl nankrlk edersiniz?" [117] Yani nce babalarnn bellerinde ve annelerinin rahimlerinde nutfe idiler, bundan Allah Tel onlar yaratt. Sonra onlar ldrd ve har gn onlar yeniden diriltti. Burada kyametten nce ruhlarn ldrleceine dair birey yoktur. Eer ruhlarn kyamet ncesi ldrleceine dair bir karine olsayd o takdirde lm olurdu. Sra frldnde ruhlarn bozulmasndan onlarn lmesi anlam kmaz. Sahih bir hadiste yle buyrulmaktadr: "Kyamet gn insanlar leceklerdir, lmden ilk aylan, dirilen ben oldum. Baktm ki Ms Ar'a tutunmu. Ms benden nce mi ayld yoksa Tur gnndeki lm m bu lme sayld bilemiyorum." [118] Bu bozulma kyamet gn Allah hkmn icra edecei, arz nuruyla aydnland zaman olur. Bozulmada btn yaratklar ortaktr. Yce Allah: "ldrlecekleri gne kadar onlar brak ey habbim" [119]buyurmaktadr. Ayette geen lme-arplma gerek lme olsayd, o zaman bu baka bir lm olurd. l dikkat eken limlerden Eb Abdullah Kurtub der ki: "Hadis-gre bu kyamet gn olacak gizli bir arplmadr, sra f-a gelen lm deildir." stadlarmzdan Ahmed b. Amr da: lirinden bu arplmann ikinci nefhadan dirili nemasndan rinden bu ap Hadisin zaru ifadesinde de istisnann arplma, bozulma srundan sonradr. anla1maktadr. Bu izahtan hareketle baz limler: "Musa'nn hvan peygamberlerden olmas muhtemeldir." Bu gr batldr, da- "Bundan maksadn arz ve sem yarlrken meydana gelen ne-Kad lya arplmas olmas da muhtemeldir." Ayrca yalnzca ar-iden sonram der Eb Abbas Kurtub, Kad 'itiraz ederek der ki: "Sahih hadiste geenler Iyad'n szlerine kardr. r 3 "lullah kabrinden karken Hz. Musa'y Ar'n stununa tutunmu ola-' ffrr yleyse bu olay korku sru esnasnda meydana gelmi demektir." b Abdullah anlatyor: stadmz Ahmed b. Amr der ki: "lmn yok lmarnak ve bir halden baka bir hale dnmek olmas bu mkl ortadan aldrr. ehidlerin diri olarak Allah'n verdii rzklardan yemeleri, sevinli re mjdeleyici olmalar da bunu destekler. Halbuki ehidlerin yaptklar dnyada insanlarn yaptklar eylerdir. ehidler byle olunca peygamberler iin bu szkonusu bile edilmezler," Hadiste de: "Arz, peygamberlerin cesetlerini yemez. [120] Raslullah, sr gecesi Beyti Makriis'te [121]semda bata Hz. Ms [122]olmak zere toplanmlardr. Ayrca peygamberimiz: "Kendisine selam veren mslmann selamn alacak kadar Allah'n ona ruhunu iade edeceini de bildirmektedir. Btn bunlardan karlacak sonu peygamberlerin lm demek, onlar bizim idrak edemeyeceimiz lde ortadan kaybolmalar demektir. Her ne kadar onlar mevcut da olsalar meleklerdeki gibi diri olurlar, ancak grlmezler. Peygamberlerin diri olduklar anlalnca arplma sruna frldnde Allah'n diledikleri hari arzda ve semda kim varsa hepsi lme arplacaktr. Peygamberlerin arplmas ortadan kaybolup grnmemeleri; dierierininki ise lmdr. Dirilme sruna frldnde de l olanlar dirilir; gizlenenlerse aa kar, aylr. Sah'k bir hadiste Raslullah bunu yle aklar: "Kyamet gn ilk aylan ben o] cam. Kabrinden ilk kacak kii de Hz. Musa'dr." Buradaki mkl ud * Hz. Ms baygnlktan ilk aylan kii midir, yoksa Tur gn arpldna *' eski hali zere ayk m bulunuyordu? Bu, Hz. Musa'nn faziletinden kayn \ lanmakta. Yalnzca bir konuda Hz. Musa'nn peygamberimizden stn mas her konuda stn olmasn gerektirmez; nk kk bir ey byk yi de gerektirmez. [123] Eb Abdullah Kurtub der ki [124]"Hadis, kyamet gn mahlukatm ar plmas anlamna alnrsa bunda bir mkl yok. Sra frldnde ger" ekleen lm arplmas anlamna alnrsa, kyamet gnnn anlatmndan onun balangc kastediliyor demektir. O zaman mana yle olur:

kinci sra frldnde ban ilk kaldran ben oldum. Baktm ki Ms Ar stunlarndan birine tutunmu. Benden nce mi ayld yoksa Tur arplmasndan m kalma bilmiyorum." Ben derim ki; Raslullah, Hz. Musa'nn kendisinden nce mi dirildii, ya da korkuya arplmad belki de Tr gn arplmasndan sonra aynen kald konusunda tereddtl olduundan, hadis bu manaya hamledilemez. Raslullah'm bilmiyorum demesi arpld m, yoksa arplmad m anlam-nadr. Hadiste geen: "lk aylan ben olacam" ifadesi Raslullah'm da arplanlardan olduuna delildir. Ms hakkndaki tereddt, onun arplp Peygamberimizden nce mi ayld yahut da hi arplmad m. Maksat lm arplmas ise Raslullah kendi lmn kesin bilirken Hz. Ms iin ld m yoksa lmedi mi diye tereddt ederdi. Birok ynden bu yorumun da batl olduu aktr. yleyse peygamberler iin olan arpma lm arpmas deil, korku arpmasdr. Buna gre yet, btn ruhlarn birinci nefha ile leceine delalet etmez. Evet. yeti celle nceden lm tatmayan ruhlarn birinci nefha ile leceini belirtmektedir. len ya da lmesi mukadder olmayan ruhlarn ikinci defa lecei yette belirtilmemektedir. Allah en iyisini bilir. Denilirse ki hadiste: "Kyamet gn insanlar lm arpntsna uradklarnda arzdan kan ilk kii ben olurum. Hz. Musa'ya da ar stununa tutunmu olarak buldum" gemektedir. Buradaki arplmadan ne anlyorsunuz? Denir ki: phesiz byle bir lafnda mkl vardr. Ancak rav iki hadisi birbirine giydirmi, bylece lafz bu hal almtr. Birbirlerine geirilen hadisler yledir: Birincisi: "Kyamet gn insanlar lme arpldklarnda ilk aylan ben olacam." kincisi: "Kyamet gn yerin kard ilk kii benim." Tirmiz ve dier-lerinde Eb Sad elHudr'den Raslullah'm yle dedii rivayet edilmitir-yokn demoullarmn. efendisi benim. Bunda vnlecek birey - btn peygamberler Liva'1-hamd bayramn altnda olacak-kard kii de ben olacam. Bunda da vnlecek birey [125] yok: "Hadis, hasen ve sahihtir." [126] ravi [127]hadisle dier bir hadisi birbirine girdirmitir. stadmz der ki: Raslullah'm: "Hz. Ms benden nce mi ayld, yoksa arplmadan mstesna ettii kimselerden midir? Bunu bilmiyo-izu hakknda ne dersiniz? Bilindii zere Allah'n mstesna yapt in. S kymet gnnn arpmasndan ziyade nefhanm arpmasndan tesna olan kimselerdir. nk yeti cellede: "Sra frld ve Allah'n ' gi kimseler hari, yerde ve gkte kim varsa lm nefhasma arpld" [128] burulmaktadr. Burada yaratklar kyamet gnnn arpmasndan istis-ilmemitir." yle cevaplarz: Allah bilir ya bu rivayet o kadar kuvvetli deildir. Bu, olsa olsa baz rvlerin vehmidir. Dorusu, sahih rivayetlerin birbirine uygun olandr. Yani: "Hz. Ms benden nce mi ayld yoksa Tur gnndeki arpma ile mi yetinildi bilmiyorum" eklindedir. limlerden bir ksm bu arpmann nefha arpmas olduunu ve Hz. Musa'nn da bu arpnrmz, malardan istisna edilenlerden olduunu zannetmilerdir. Halbuki bu sinlikle hadisin siyakna uygun dmemektedir. Buradaki aylma d' t aylmas olunca, Raslullah nasl: "Benden nce mi dirildi yoksa, Tur dirilmesiyle mi yetinildi bunu bilmiyorum" diyebilmektedir, bunu iyi/1?** n. Her ne kadar kyamet gn mahlktn arplmas farkl da olsa VM Allah kullar arasnda hkm vermek iin gelir, insanlara tecell eder u* Musa'ya gelince, her nekadar insanlarla beraber arplmasa da Allah d ** tecell edip onu parampara ettiinde arplmas, kyamet arplmasn^ rine gemektedir. Bu yoruma dikkat et. Hadisi amak dnda soruyu cev^ layabilmek olduka zordur. Bu durumda hakiki cevap bulunur ve az dileT konu srhr. Hamd ve kr Allah'adr. Baar O'ndandr. [129]

BENC MESELE

BEDENLERDEN AYRILAN RUHLARIN TANIABLMELER VE BULUABLMELER BRBRLERNDEN AYIRT EDLMES NEYLE OLUR? D OLDUU BEDENDEN SOYUTLANDIINDAN BAKA BR EKL ALIR MI, BU DURUMDA DA EKL BAKA EKLLERLE KARIABLR M?

Bu mesele yle bir meseledir ki, hakknda konuanlar olduka azdr. Az konuan olsun ok konuan olsun bir baar salayamamtr. zellikle ruhun tanmnda: "O, maddeden tamamen soyutlanm, lemin ne iindedir nede dndadr; ekli, miktar ve ahs yoktur" diyenler, prensiplerinde soruya cevap verecek bir yan bulamazlar. Ayn ekilde: "Ruh, bedenin arazlarndandr. Dierlerinden ayrld nokta bedende bulunma artdr. lmden sonra ruhun temyizi olmaz" diyenlerin prensiplerinde de ruhun varl yoktur; bedenin bozulmasyla canlnn dier sfatlar yok olduu gibi ruh da yok olur, batl olur. yleyse Kur'n, Snnet, eserler, itibar (kyaslama) ve akl llerine dayanan ehli snnet yolu dnda bu hususa cevap bulmak imknszdr. Ehli snnete gre ruh: "Binefsih kim, ykselen, alalan; birleen-dalan, kan, giden-ge-len; hareket eden ve sakin olan varlktr." Ehli snnetten ruh telakkilerinin doru olduuna hacimli kitabmz: "Ruh ve nefsin bilinmesi"nde yzden fazla delil getirdik. Buna aykr anlaylarn yanlln da birok ynleriyle ortaya koyduk. Bundan baka anlay olan kii nefsini bilmiyor demektir. Yce Allah nefsi giren, kan, tutulan, len, dnen, semya ykselen; iem kaplan kendisine alan ve kapanan nefisler diye vasflandrmtr. :e Allah yeti cellede: "lm sarholuunda olan zlimleri melekler elle-n uzatp: "Haydi anlarn kurtarn dediinde bir grsen." [130] Yine bedendenayrlan nefse: "Ey mutmain olan nefis! Sen Rabbinden, Rabbin de senden ra-z rak'na dn. Kullarm arasna katl ve cennetime gir" [131] denir. Yce Aedeni dzenledii gibi nefsi de dzenlediini haber vererek: "Nefse ve dzenleyene, ona iyiliini ve ktln retene..." [132] ve: "Seni yaratp e koyduktan sonra sana veren Allah" yetinde de insan bedeni gibi nef-ra 6f nledi&ini bildirmitir. Bu dzenleme beden kalbna uygun ola- duzenlenmesidir. O halde bedenin dzenlenmesi nefsinkine ba-'" gibi beden de nefsin dzenlenmesinde bir ldr. Bundan u kar: Ruh, dier ruhlardan ait olduu bedenden ald bir retle ayrlr. Nasl ki beden ruhtan etkilenir, ondan ayrlrsa ruh da bed^ den etkilenir, ondan ayrlr. Bylece beden, iyilii ve ktl nefsin iyilik6*1' ktlnden kazanr. Ayn ekilde ruh da iyilik ve ktl bedenden t*8 zanr. Varlklar arasnda birbirinden en ok etkilenen, birbirine en uv h varlklar ruh ve bedendir. Bundan dolay bedenden ayrlrken ruha: "Ev^ zel bedende bulunan gzel nefis, artk bedenden ayni" ve: "Ey kt bede ^? bulunan kt nefis [133]Artk sen de bedenden ayrl" denir. Yce Allah: "Allah, ruhlar lm annda ve uykusunda alr. lm -murad ettii kiinin ruhunu tutarken, dierini belirli bir zamana kadar sa]U verir." Burada Yce Allah: "Nefsin girmesi, kmas, dnmesi ve dzenlemesi yannda ruhu almak, tutmak ve salvermek gibi zelliklerden de bah* setmitir. Rasulullah: "Kii ld zaman gzn nefse uyduunu [134] ve irWe|r ruhu aldnda melekler elinden tuttuunu, bu durumda nefislerin ya yerin stnde kalm misk gibi kokan kokular ya da yer stnde kalm le kokular gibi olduklarnda bildirmitir." [135]

Arazlar iin kokmak, ruhlarn semaya ykseldiini arz ve sema arasnda bulunan her melein Allah iin ruhlara salat- selam getirdiini, Allah'n bulunduu kata kana kadar o kattan bu kata getiim, Allah'n huzuruna varp ismini cennetliklerin yahut cehennemliklerin ktne yazmakla em-rolunduunu sonra arza yeniden dndn; kafir kiinin ruhunun da atlarak sorgulama iin bedeni ile beraber kabre konulduu bildirmektedir. Peygamberimiz, m'minin ruhunun, cennet aalar arasnda Allah yeniden bedenine girdirene kadar uacan bildirmitir.[136] ehid ruhlarn da semda utuktan sonra cennet rmaklarna konup cennet meyvelerinden yediini [137]ve ruhlarn Berzah'a kyamete kadar nimet-lendirileceini ya da azaplandrlacam da bildirmektedir. l Firavn kavmi ruhlarnn kyamete kadar sabah akam celdklerini ehid ruhlarnn ise canl ve Allah'n verdii rzk- sur' bildirmektedir. ehidlerin canl olmas ruhlarnn canll- ndmlmasdr. nk bedenler artk dalmtr. Rasulullah bu \lann, ara asl kandilleri olan yeil kuun karnnda olmas, canlm ^^ 'g^i dolaarak szkonusu kandillere yeniden dnerek cennette bunlara tecell etmesidir, eklinde yorumlamtr. Allah bu kiilere sorar: "Arzu ettiiniz bir ey var m? Derler ki cennet- dlk dh isteyelim" (Bu sual defa sorulur)u bu kiilere sor FSniiz gibi dolarken daha ne isteyelim." (Bu sual defa sorulur.) 'ttiiniz birey varm?" dendike sonunda: "Ruhlarmzn bedenleri-zu,e dala Allah yolunda ldrlmemiz iin iade edilmesini arzularz." [138] Ra'sulullah'tan: "ehidlerin ruhlarnn cennet meyvesinden yemek ze-veil bir ku zerinde olduu rivayet edilmitir." rG bni Abbas, Raslullah'm yle dediini rivayet etmektedir: "Uhud gn ehid olan kardelerinizin ruhlarn Yce Allah, cennet akarsularnn etrafinda dolaarak cennet meyveleri yiyen ve arn glgesinde altndan kandillere urayan yeil kularn karnlarna yerletirmitir. Cennetin gzel yiyecek iecek ve szlerini duyarlar ve: "Keke kardelerimiz Allah'n bize verdii mkfatlar bilselerdi de cihaddan vazgeip harpten kamasalard" derler. Allah Tel da cennetteki bu Uhud ehidlerinin isteklerini yerine getireceini va'dederek: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ha llerden kabul etmeyin. Bilakis onlar Rablarnn verdii rzktan yiyerek yaamaktadrlar" buyurur. Hadisi Ahmed [139] b. Hanbel rivayet eder. ehidlerin yemeleri, imeleri, hareket, dolama ve konumalar hadis-i erifle aka belirtilmektedir. leride daha geni aklamalar yapacaz. Ruhlarn durumu byle olunca bedenden ayrlan ruhlarn seilmesi bedenlerin seilmesine gre dahada kolaydr. nk bedenler birbirine ok benzerlerken ruhlarda bu benzeme ok azdr. u da aktr ki peygamberlerin, sahabe ve ashabn vcutlarn grmediimiz halde ruhlarn kolayca ayrd edebiliriz. Her ne kadar beden zelliklerinin ruh zerinde tesirleri olduu bilinse de ruhlarn tanyabilmek yalnz- bedenlerine bal deildir. Belki ruhlar bildiimiz, tandmz zellikleriyle tanmak mmkndr. Bu durumda bir ruhu zelliklerine bakarak di" bir ruhtan ayrmak bir bedeni, zellikleriyle dier bir bedenden ayrmaktan daha zordur. Grmez misin bazan kafir ve m'min birbirlerine ok benze-bldii halde ruhlarnda derin farkllklar vardr. Yine ana-baba bir kar- birbirine ok benzedii halde ruhlarnn son derece birbirine | olduunu da mahede etmiimdir. Bu takdirde szkonusu iki ruhu be--niennden soyutlamakla daha iyi tanyabiliriz. Birey daha syleyeyim: Beden ve ruhlara bir bak. Kt, irkin bir h nin kendine uygun mnas, bir ruhunun olduunu; bedende bulu fetin, ruhta bulunan fete mnasip, uygun olduunu rahatlkla gr Bu anlayla ferasetli kiiler insanlarn ruhlarm beden yaplarndan rinden anlarlar. ou kez de isabet ederler.

mam f (ra)den de bu konuda garip eyler hikye edilmektedir Ayn ekilde gzel, yakkl bir bedenin de kendine uygun bir ruh grebilirsin. Bir artla ki genel ruh-yap mnasebetini bozan retim trma ve alkanlk olmamaldr. (Yani yetitirme ile irkin bir vcudun zel bir ruhu; yetitirmeme ile de gzel bir vcudun irkin bir ruhu olabilir. Yksek ruhlar meleklerin ruhlan cisme bal kalmakszn birbiri! den rahatlkla ayrdedlebiliyorsa cinler iin de ayn durum szkonus durbeer ruhlarn birbirinden ayrd edilebilmesi daha da kolaydr[140]

ALTINCI MESELE

K KABRDE SORGULANIRKEN RUHLAR BEDENLERNE DNERLER M?

Re slullah, ruhun l bedene dnmesiyle ilgili olarak bizlere yeterince -vermitir. Ber b. zib anlatyor: Bak el Garbad'da bir cenazede idik. lullah geldi ve biz de sanki bamzda ku varm gibi l defnediini gediyorduk. defa: "Kabir azabndan Allah'a snrz" buyurdu ve: "Kul dnyadan ayrlp ahirete gerken yzleri gne gibi parlayan melekler semdan inerler ve grebildii kadar ok melek etrafna evrilir. Sonra lm melei gelir ve: "Ey ho nefis, Allah'n mafiret ve rzasyla bedenden k" der. Ruhun bedenden ayrl, kaptan suyun damlamas gibi kolay olur. Ruhu bedenden alnnca hemen dier melekler de gelerek bedeninin bulunduu misk gibi kokan kefenin ierisine korlar. imdi l, yerin zerinde misk gibi kokan bir koku kaynadr. Bunu alp semya kartrlarken onu gren melekler: "Bu gzel kokulu ruh nedir?" derler. Meleklerde dnyada bilinen en gzel ismiyle: "Flancamn olu falancadr" derler. Dnya semsna varnca sem kaplar alr. Allah'n sekin melekleri her semda onu karlarlar. Bu ekilde Allah'n bulunduu semya kadar kar. Mutlu bir ruhun geldiini gren Yce Allah: "Bunu illiyyun cennetine girecekler arasna yazn. Sonra da arza gnderin. nsanlar arzdan yarattm, oraya gndereceim, sonunda da oradan yeniden alacam" der. Ruh bedene dnnce iki melek gelir ve: "Rabbin kimdir?" derler. Adam: "Rabbim Allah'tr." Melekler: "Dinin nedir?" Adam: "Dinim slm." Melekler: "Bu adam hakknda ne biliyorsun?" Adam: Allah'n kitabm okudum. Ona iman ederek onu doruladm" der. Byle ksa ir muhavereden sonra semdan bir mnd armaya balar: "Kulum beni dorulamtr. Onun iin cennetten bir ke deyin ve cennetin bir kapsn ona am."onra cennetten misk gibi kokular getirilir, kabri gznn grebilecei1 nktaya kadar geniletilir. Gzel yzl, gzel elbiseli, ho kokulu bir m gelerek: "Va'dolunduun bu gnk mutluluunu mjdelerim" der.am sorar: "Sen kimsin? Yznde hayrl bir kiilik var" der. Gelen kii:senin gzel amelinim" der demez l: "Allah'm, kyameti kopar da ehli-; mahma dneyim" der. Kfir bir kimse dnyadan ayrlp hirete intikal zaman da yanlarnda kee [141] kilimler bulunan siyah yzl meleklersun dur. Elbise kldan yaplm kaim elbise. Rahiplerin giydii elbiseye de denir. Kelime aslen farsadr. gelirler, etrafn kaplarlar. Sonra lm melei gelir ve: "Ey pis nefis! Allah'^ gazabyla bedenden k" der. Cesedi yarlr, slak iin ynden karld gjty nefsini bedeninden karr. Nefsi kee kilim ierisine korlar, nefisten yeryzndeki leten kan pis kokulara benzer kokular yaylr. Nefsi yukar ka-rrrken onu gren melekler: "Bu pis ruh kimin?" derler. Dnyada tannan en kt ismiyle flanca olu falancadr" der. Dnya semsna kan nefis biraz daha kmak istese

de sem kaplar almaz." Buraya kadar nefsin karlaaca hususlar anlattktan sonra Raslullah u yeti okur: "Onlara sem kaplar almaz ve deve inenin deliinden geene kadar cennete giremez ler." [142] Allah Tel bu ruhun cehennemliklerden yazlmasn emreder. "Ruh ok uzaklara atlr" dedikten sonra da: "Kim Allah'a irk koarsa sanki o gkten dm de kular kapyor ya da rzgr onu uzak yerlere gtryor" [143] yetini okur. Ruh bedene dnnce iki melek gelir ve: "Rabbin kim?" derler. Adam: "hi... hi [144]bilmiyorum onu" der. Melekler: "Peki size peygamber olarak gelen u adam tanyor musun?" derler. Adam da "hi... hi... onu da bilmiyorum" deyince semdan bir mnad arr: "Kulumu yalanlayan u adama cehennemden bir ke verin, cehennemden bir kap an kabrine." Cehennemin sca, atei kabrine ular, vcud kemikleri birbirine girecek derecede kabri daralr. irkin yzl, pis elbiseli ve pis kokulu biri gelerek: "Va'd olunduun bu kt gnle seni mjdelerim" der. Kabirdeki: "Sen kimsin? Yznde kt bir haber getiren kiilik okunuyor." O: "Ben senin kt amelinim" deyince kabirdeki; "Allah'm, kyameti koparma" diye haykrr. Hadisi Ahmed b. Hanbel'Ie, Eb Dvud rivayet etmitir, bni Mce ile Nes yalnzca ba tarafn rivayet eder. Eb Avne sferni de Sahih'inde zikreder. [145] Ehli Snnet ulems bu hadisi erifin ortaya koyduu prensipleri kabul etmitir. Eb Muhammed b. Hazm el-FasI f'1milel ve'I-ehv ve'n-nihal adl eserinde der ki: "Kyametten nce lnn kabrinde yaamas ile ilgili kanaat yanltr, nk yeti celleler bunu reddeder. Mesel: "Dediler ki: "Ey Rabbimiz, bizi iki defa ldrdn, iki defa da dirilttin" [146] ve yine: "Siz lydnz diriltti, sonra sizi ldrd, sonra yeniden sizi dirilttii halde Allah'a nasl kfredersiniz?" [147] yetleri bunu gstermektedir. lnn kabrinde yaadm kabul edersek Allah'n defa ldrdn ve defa yaattn kabul edemeyiz ki bu yanltr. Kur'n'a aykrdr. Ama Allah'n diledii peygamberleri kabirlerinde yaatmas mmkndr. "lm korkusuyla binlerce kiinin yurtlarndan ktklarn grmedin mi ey habbim? Allah onlara: "ln" dedi ve ... Sonra onlara yeniden hayat verdi." [148] "Ya da binalarnn atlar k-" bir kye urayarak yle dediini duymadn m?" [149] Yine: "Allah insann m vf nu ya lmnde ya da uykusunda alr. lmesini istedii kiinin ruhunu t rken, uykudakinin ruhunu belirli bir zamana kadar salverir." [150] Kur'n tlerinden istisna edilen ruhlar dndaki ruhlar, belirli bir zaman olarak v^bul edilen kyamete kadar bedenlerine gnderilmeyecekleri anlalmakla Raslullah da sr gecesi dnya semsnda, mutlu kiilerin ruhlarnn HZ dem'in sanda, bedbaht kiilerin ruhlarnn da solunda bulunduunu h'ldirmtir- Bedir gn de henz ller kabirlerine konulmadan Raslul-jtfmkitabn banda zikri geen hitabn duymular, "onlarn bedenleri dalmtr, onlar duymazlar" diyen sahabeye kmadan bedenleri dal-sa da szlerini duyduklarn Allah Rasl ashaba retmitir. Raslullah'm Bedir gn llere kar yapt konuma phesiz ruhlaradr. Bedenler ldnden zaten duyamaz. Yce Allah bunu: "Kabirde olanlarn konumalarn sen duyamazsn" [151] eklinde aklayarak kabirlerde bulunan cesetlerin duyma zellii olmadn bildirmitir. Mslman bir kii Allah Tel'nm duyamacan bildirdii kiilerin, Raslullah'm duyacan bildirdii kiilerden ayr kiiler olduunda phe etmemelidir. Raslullah'm sorgulama annda ruhlarn cesetlerine dneceine dair hibir sz sahih haberlerde gelmemitir. Gelseydi biz de kabul ederdik. Ruhlarn kabirlerde yatan cesetlere iadesiyle ilgili olarak bir ziyadeyi yalnzca Minhal b. Amr rivayet etmiti. Minhal ise gl bir rv kabul edilmemektedir. ube ve dierleri hadisini metruk kabul etmekte. Byk imamlardan olan Mure b. Muksim ed-Dabiy der ki: "Minhal b. Amr'n bu ve dier sabit haberler konusunda hibir ehdeti kabul edilmemitir." Kabirde ruhun bedene dnp dnmemesiyle ilgili sahabeden nakledilen sz de budur. [152] Sonra Uyeyne yoluyla Mansur b. Safyye'den o da annesi Safiyye binti eybe'den yle dediini nakleder: "bni mer mescide girdi, henz kabre konulmam bni Zbeyre biraz dertli bakt. bni mer'e: "te Eb Bekir'in kz Esma, bni mer ona meyletmi, hakknda vgyle

bahsetmi" denince bni mer: "Bu grdnz bedenler bir deer tamaz. Deerli ruhlar Allah'n yanndadr" dedi. Bunun zerine annesi: "Bana engel olmaz. Grmezmisin Yahya b. Zekeriyya ban sriloullanndan birinin bir arzusu zerine feda etmiti" dedi. Ben derim ki: "Eb Muhammed'in anlattklarnda doru da var v da. "lnn kabrinde yaayacan zanneden kii hata etmitir" sz meldir. Bundan dnyadaki mukadder yaamn, ruhun bedende ike^' nmesini; tasavvurunu; yemee, imeye ve giyinmeye olan gereksin"* kastediyorsa bu gerekten hatadr. Nass bunu kabul etmedii gibi akl ^^ de bunu kabul etmez. Yok bundan baka bir hayat kastediyorsa; kabrinde sorgulanmak ' ruhun dnyadaki bedene iade edilmesinden ayr olarak yeniden kabirde verilmesi ise bu gerektir, buna kar kmak ise hatadr. nk Ras lah'tan gelen ak haberde bu yle belirtilmektedir: "Ruh cesede dner.[153] e d Hadisi zayf grenlere kar cevabmz inaallah ileride gelecektir." "Derler ki: Ey Rabbimiz. Bizi iki defa ldrdn iki defa da dirilttin" [154] yeti ruhun cesede yeniden dnmesi hususuna aykr deildir. Nitekim sr iloullarmdan ldrlen kiiye Allah yeniden hayat vermi sonra da bu gei" ci hayat sorgulanmasna hazrlk olarak deil de bilgi iin olmutur. Ksa bir zaman yaayan bu adam: "Fulanca beni ldrmtr" der demez hemen dp lmtr. Bu manada Raslullah'n: "Ruhu cesedine iade edilir" hadisi kalc, daimi bir hayata dellet etmez, belki bedene ruhun dnebileceine-onunla iliki kurabileceine ve beden ryp dalsa da ruhun bedenle olan ilikisinin devam edeceine delalet eder. Ruh bedenle birbirinden farkl be ekilde temas kurar: 1- Anne karnnda cenin iken olan ilikisi, 2- Doduu andaki ilikisi 3- Uykudayken ilikisi. Uyku halinde ruh bir manada bedenle iliki halindedir. Bir manada ondan ayrdr. 4- Berzahdaki [155] ilikisi. Her ne kadar ruh berzahta bedenden ayrlp ondan soyutlansa da aralarndaki mnsebet tamamen kesilecek derecede deildir. M'minin lye selam verdiinde ruhunun iade edileceine dair hadisler ve sr nda buna gerekli cevab verdik [156]Ruhun buradaki iadesi zel bir iadedir, kyametten nce bedenin yaayacan gerektirmez. 5- Bedenle olan ilikileri arasnda en kmili olan dirili gnndeki mnsebeti. nce ruh-beden ilikilerinin bunun yannda bir deeri yoktur. nk onlarda bedende lm, uyku ve bozulmak gibi zellikler aranmamaktadr.ya lm anlarnda ya da uykularnda alr. lmesini murad etAllah- rin ruhlarn tutarken dierlerini belirli bir zamana kadar salverir [157]lm istenen kii ruhunun tutulmas, dnyada yeniden erir" erektirmeyen ama muayyen bir zamanda ruhun bedene iade olarak uyuyan kii hayattadr. Ama bu hayat uyuma- verir Unkine benzemez. nk uyku lmn benzeridir. Bedenine ruhu yan k'i"n bunun gi diri ile bedene ruh girmemi l arasndadr. greft n ki-inin l ile diri arasnda olmas gibi. Bu misali dnrsen umu-Uyuyan gphelerin yok olur.

Raslullah'n sr gecesinde grd peygamberlerle ilgili bir ksm ha-, ., rin Zanaatlar yledir: Raslullah peygamberlerin karaltlarn, ruh-301 ^rmstr Gnk onlar Allah'n indinde yaamaktadrlar. Hz. bra-' srtn Beyt-i Ma'mure dayal, Hz. Musa'y kabrinden kalkm namaz terken grmtr. Peygamberlerle ilgili syledii zellikler karaltlarnn ellikleridir. Hz. Musa'y esmer, vcuta zayf ve uzun boylu, yakkl bir di olarak grmtr. Hz. sa'y, bandan Dimastar [158] km suyun damladn, Hz. brahim'i ise kendisine benzer bir ekilde grmtr. [159] Bir ksm hadisciler de buna kar karak: "Raslullah'n peygemberle-ri grmesi bedenlerini deil de ruhlarn grm olmasd Bedenler yeryznden tamamen ayrlmtr. Dirili gn dnda bedenler hayat bulmayacaktr. Dirili gnnden nce bedenlerin hayat bulaca kabul edilirse kyamet gnnden nce arz yarlm ve sra frl dn de nc lm tatm olacaktr ki bu kesinlikle btldr. Kabirlerde bulunan cesetlerin diriltilmesi durumunda ise Allah ruhlar bedenlere sokmaz. nk ruhlar cennettedir. Raslullah'tan gelen sahih bir hadiste: "Hz. Peygamber cennete girmeden Allah, hibir peygamberi cennete girdirmeyecektir. Cennet kapsnn[160] almasn ilk isteyen o olacaktr. Kesinlikle [161] yer yarlmasnda ilk kacak kii O olacaktr. Ondan nce kimseye yer y anim ayacaktr" buy-rul maktadr. Kesinlikle bilinmektedir ki Raslullah'n bedeni toprakta rmemi bir vaziyette durmaktadr. Ashb- Kiram: "Salat- selamlarmz rm bedenine nasl ular? diye sorduklarnda Raslullah: "Peygamberlerin bedenlerini topran rtmesini Allah yasaklamtr" [162] buyurmutur. Raslullah'm bedeni salam olmayacak olsayd byle cevap vermezdi. Raslullah'tan bildirildiine gre yaplan salat- selamlan peygamberimize ulatracak melekler grevlendirmitir Yce Allah. [163] Yine Raslullah'm Eb Bekir'le mer'in arasndan dnyadan ayrldn ve "mz bylece de harolunacaz"[164]dedii rivayet edilmektedir. u da kesindir ki -Raslullah'n ruhu peygamberlerin ruhuyla beraber illiyyn cennetinin en stnde refiki ldadr. Yine Raslullal'tan bildirildiine gre Rasllah sr gecesi Hz. Musa'y altnc ya da yedinci katta kabrinden kalkm namaz khyorken grmtr. Yedinci katta bulunan ruh, hem kabirde bulunan ruhla gryor ona hrmet ediyor hem de Refiki lda iken kendisine verilen selamlar alarak kabirde namaz klann ruhuyla da irtibat kuruyor. Ruhlarla bedenlerin zellikleri birbirinden farkl olduundan bunlar garip karlama. Mesel, birbirine olduka yakn ve tutkun iki ruhu dn. Aralarnda dou ile bat kadar fark da olsa bunlarn birbirlerine olan yaknln bilirsin. Yine birbirine yapk ok yakn iki ruh dn. Aralarnda uyumsuzluk olduundan bunlarn da birbirlerinden ok uzak olduunu mahede edersin. Ruhun inmesi, ykselmesi, uzaklamas yaknlamas beden gibi deildir. Ruh, bedenden ayrlp bedenin kabre konulmas gibi ksa bir zaman ierisinde bedenin yapamayaca ekilde ayrlp geri dnmesi de byle ksa bir zamanda olur. Bir ksm limler ruhu gne ve ziyasna benzetmitir. Gne semda olduu halde ziyas yerde olmaktadr. Hocam [165] der ki; Bu, uygun bir misal deildir. nk yere inen, gnein kendisi deildir. Ziyas ise ne gnetir ne de gnein bir zelliidir. Belki ziya gnein bir arazdr. Ancak karsnda bulunan bir semav cisme gre ziyadan bahsedilebilir." Oysa ki semya ykselip yeniden arza inen ruhun bilfiil kendisidir. Bedir lleri hakknda ashab kiramn: "Bedenleri paralanarak cfe haline gelmi insanlar nasl muhatap alabiliriz?" szleri

de daha sonra llerin konuulanlar duyduu ashaba bildirilmitir bu esnada ruhlarn bedenlere tekrar dnmesine mnf deildir. nk bedenleri dalsa da sylenenleri duyacaklar bildirilmitir. Bu durumda llere hitaptan maksat, bedenlere bal szkonusu ruhlara hitaptr. "Kabirde olanlara szlerini duyuran azsn" [166] yeti cellesinin siyakndan kfir bir kimsenin faydasna olacak bir biimde hayatta olann szn ,uvamamas anlalmaktadr. Nitekim kabirde bulunanlarda sylenenler 'slerine yarayacak biimde duyamazlar. Ancak Yce Allah llerin hibir cev duyamayacaklarn ifade etmemitir. Bilakis llerin ziyaretilerinin ak seslerini duyduklarm; [167] Bedir llerinin [168] Raslullah'm konumasn duyduunu bildirmekte ve de yaayan birine hitap ediyormucasma onlara da hitap edilmesini meru saymtr. Bu nedenle de m'min kardeine selam veren Einin selamnn alnaca da haber verilmitir. [169] Bu yetin bir benzeri de udur: "Sen, llere duyuramazsm. Arkalarm dnm kaarken sarlara da davetim iittiremezsin" [170]llerle birlikte sarlarn da daveti duyamamas her ikisinin de davete ehil kimseler olmadna delildir. Bu iki ksm insan l ve sar olunca, bunlara birey duyurmak, anlatabilmek mmtendir demektir. Bu gr dorudur ama, lmden sonra bir lde bedenle alakasn kesmemi ruhlara kt durumlarm, alaklkla-r-n [171]duyurmann imknszln ifade etmemektedir. Allah en iyisini bilir. bni Hazm'm: [172] Minhal b. Amr hadis rivayetinde tek kald ve gl bir rv olmad iin hadis sahih deildir" sz de onun lszlndendir. nk Za'dan dnda daha biroklar Adiy b. Sabit, Muhammed b. Akabe ve Mchid gibi hadisi Ber b. Azib'den rivayet etmitir. Hafz Eb Abdullah b. Hendek: Ruh ve Nefis kitabnda anlatyor: Mu-hamed b Yakup b.Yusuf tan, o da Muhammed b. shak Saffar'dan, o da Eb Nadr Haini b. Kasm'dan, o da s b. Mseyyeb'den, [173] o da Adiy b. Sabit'ten, o da Ber b. zb'dan nakleder. Azb der ki: "Easlullah'la beraber Ensardan birinin cenazesinde bulunduk. Cenazeyi kabre koyunca hep beraber oturduk. Sanki omuzlarmzda byk kaya paralar, kafalarmzda da kular varmf gibi kimse konumuyordu. Bu yorucu ksa sessizlikten sonra Raslullah buyurduki: "M'min bir kimse dnyadan ayrlp ahirete giderken lm melei [174] ile beraber yanlarnda cennet kefeni ve kokular olan birok melek [175] gelir. lm melei m'min kiinin yan bana dierleri ise etrafna otururlar." lm melei seslenir: "Ey Mutmain nefis, k. Allah'n rahmetiyle, rzasyla k" der. Kapdan suyun damlad gibi ruhu kar. 8a-kaleyn'den [176] baka yerde ve gkte ne varsa ona salat- selam getirir. nce birinci kat semya karlr. Sonra sem grevlileri ar semsna kana kadar ikinci, nc, drdnc, beinci, altnc ve yedinci semlarda onu uurlarlar. Arta bu ruh, illiyyun cennetliklerinden yazlr ve Yce Allah: "Kulumu yerine, arza gtrn artk. nk ben onu topraktan yarattm, oraya gndereceim ve sonunda ruhunu da oradan alacam" buyurur. Ruh yerine dnnce, az dileriyle yerin altn stne getiren, salaryla da arz didik didik arayan Mnker ve Nekir [177] gelir. Sorgulamaya balarlar: "Ey adam, Rabbin kim?" Adam: "Rabbim Allah" deyince "dorusunu syledin" derler. "Dinin nedir?" derler. Adam: "Dinim slmdr" deyince tamam bu da dorudur" derler. "Peki peygamberin kimdir?" sorusuna da "Allah'n Rasl Muham-med'dir" deyince "hepsi dorudur" derler. Bunun zerine kabri geniletilir. Gzel yzl, ho kokulu, gzel elbiseli bir adam gelip; "Allah sana hayrla karlk versin. Bildiim kadaryla vallahi sen Allah'a itaatte aceleci, O'na as olmada yavatn" der. Bu szleri kimin sylediini renmek iin: "Allah sana da hayrlar versin. Peki sen kimsin?" diye sorar. Adam: "Ben senin gzel amelinim" der. Sonra kyamete kadar ierisinde kalaca cennetin kaps alr. Kfir biri de dnyadan ayrlp ahirete gidecei zaman, lm melei yanlarnda cehennem kefeni ve pis kokusu bulunan meleklerle [178] yanna gelir. lm melei seslenir: "Ey pis nefis k. Allah'n gazabyla, kahnyla k." Ruhundan cesedine doru benzeri grlmeyen bir pis koku yaylr. Ruhunun bedeninden k, ya ynn iersinde trtrl iin kmas gibidir. Ruhu be-

deninden ayrlan bu kfire insan ve cin dnda yerde ve gkte ne varsa hepsi lanet eder. Dnya semsndan yukar kmasna izin verilmeyen ruha Yce Allah seslenir: "Kendisinden insan yarattm, sonra ona dnderip yeniden alacam yere topraa gnderin kulumu." Bunun zerine ruh geldii yere gtrlr. Biraz sonra imek gibi parlayan, gk grlts gibi ses karan Mnker ve Nekir melekleri az dileriyle topra yararak, salaryla da arz didik didik ederek gelirler. Adama: "Ey flanca, Rabbin kimdir?" Adam: "Bilmiyorum ki" deyince kabrin bir tarafndan: "Demek bilmiyorsun" diye seslenilir ve melekler adama yle bir balyoz vururlar ki doudaki ve batdaki insanlar bir araya gelir balyozu durduramazlar. Bulunduu kabir, kemikleri birbirine geecek derecede daraltlr. Yz irkin, elbisesi pejmrde zeri pis pis kokan biri gelir ve: "Allah seni kahretsin. Allah'a yemin olsun ki sen iyiliklerden kaan, ktlklere de koan bir adamdn" der. Kabirde yatan ba"sen necisin?" diye sorar. Adam: Ben senin kt amelinim" der. Bunun :ar Ve e kabrinden kyamet gnne kadar cehennemde kalaca yeri grme-n bir kapi alr." Hadisi Ahmed, Mahmud b. Gaylan ve dierleri Eb S ^r'dan rivayet etmilerdir. Hadisi eriften ayrca ruhlarn kabre dnece-' ve iki melein gelip lyle konuacaklar da anlalmaktadr. Mendeh, Muhammed b. Seleme yoluyla Hasif Cezer'den, [179] o da b'dbni Mendeh, M chid'den, o da Ber b. zb'den nakleder: "Raslullah'la beraber, Ensar-I n bir sahabenin cenazesinde bulunuyorduk. Raslullah buyurdu ki: M'min bir kimse lecei vakit lm melei gzel bir ekilde zerinden ho kokular yaylarak gelir. Ruhunu almak iin bana gelir. Bu ara biraz teye ellerinde cennet kefeni ve kokusu bulunan iki melek daha gelir. lm melei ruhunu sezdirmeden alnca hemen iki melek gelir cennet kefenine sarp zerine cennet kokusu srer ve ruhu cennete doru karr. Sem kaplan alr, btn melekler onu mjdeleyerek: "Bunca sem kaplar zerine alan bu ruh acaba kimdir? diyerek dnyada bilinen en gzel ismiyle arrlar. "Bu falancann ruhudur" denince ruhu semlara ktka Allah'n huzuruna varncaya kadar her semnn grevlileri bu kiiyi arlarlar. Ameli illiyyna kan bu ahsa Yce Allah sem grevlilerine bakarak: "ahit olun ki ben bu ahs affettim" der, amel defteri onaylannca illiyyun cennetine gtrlr. Bunun zerine Yce Allah: "Kulumun ruhunu va'dim zere arza gnderin" buyurur. Raslullah bunu anlattktan sonra: "Sizi topraktan yarattk. lmnzden sonra tekrar topraa dndreceiz, sonra yeniden topraktan alacaz" [180] yetini okur. M'min kabre konunca nne cennete gtren bir kap alr. Ona denir ki: "Allah'n sana va'dettii mkfata bak" denir. Yukarsndan da cehennem kaps alr: "Allah'n seni koruduu azaba bak" denir. Daha sonra da: "Haydi rahata uyu" denir. M'min kiinin kabirde en ok sevdii ey biran nce kyametin kopmasdr" ve Raslullah konumasnn devamnda: "M'min kabre konunca arz yer- ona der ki: "Madem ki sen dos-tumdun yleyse nasl zerimde yaarken iime girdin? Sana ne yapacam gstereceim." Bunun zerine kabri iyice geniler." Raslullah anlatyor: "Kfir bir kii de lnce Mnker ve Nekir melekleri gelir, ona sorarlar: "Rabbin kimdir?" Adam: "Bilmiyorum" der. "Demek bilmiyorsun" diyerek, adama yle vururlar ki adam kl olur." Yeniden eski haline dntrldkten sonra: "u adam hakknda ne diyorsun?" denir. Adam: "Hangi adamdan bahsediyorsunuz?" Melekler: "Muhammed'ren" deyince, "insanlar Onun Allah Raslu olduunu sylyorlar" der, bunun zerine meleklerin dv ile yeniden kl olur. Bu hadis, birok hafzlarca dorulanm sabit, mehur, mstefd bir hadistir. Hi kimsenin hadis aleyhine konutuunu bilmiyoruz. Byk imamlar kitaplarnda zikretmiler, kabul etmiler ve kabir azab, nimeti, Mnker ve Nekir'in sorgulamas, ruhlarn alnmas ve Allah'n huzuruna karlmasyla ilgili olarak dinin temel prensipleri ile ilgili konularda hadisi asl kabul etmilerdir. Eb Muhammed'in: "Zazan'dan bakas rivayet etmemitir" sz bir vehimdir. nk Zazan'dan baka Bera'dan, Ady b. Sabit, Mchid b. Cbeyr, Muhammed b. Akabe ve dierleri rivayet etmitir. Hadis senetlerini Darakutn Musannef-i Mfrette toplamtr. Zazan ise

sika bir rav olup Hz. mer gibi byk sahabilerden hadis rivayet etmi, Mslim de Sahih'in-de ondan hadis alntr. Yahya b. Man der ki: O sikadr. Hamid b. Hilal'e Zazan'dan sorulduunda: "O sikadr. Byle kiilerin sikal sorulmaz" der. b-ni Adiy'se: "Sika ravlerden rivayet ettiinde hadislerinde bir kusur yoktur" der. "Ruhu cesedine geri gnderilir" ksmndan "Minhl skadr" derken Acl de: "Kfe'nin sika rvsidir" demitir. Minhl'in evinden mzik sesi geldii duyulmutur ki bu rivayet de cerhi gerektirmez. bni Hazm'm Minhl'i zayf grmesine aidanmamal. [181] nk rivayetinde tek kalmas dnda zayflna dair hi bir sebep gstermemitir. "Sonra ruhu bedenine gnderilir" ksmnn daha bir oklar tararndan rivayet edildiini aklamtk. Baz rivayetlerde bu fazlalk daha bel ekilde gelmitir. Mesel "ruhu ona reddedilir", "Kabrine varr, oturur" ve "Melekler onu oturturlar"... gibi. Btn bu rivayetler sahihtir, hi bir kapallk yoktur. Bu hadis baka bir sebeple cerhedilmi, Zzn'm Bera'dan hadis almad sylenmitir. Bu illet btldr. nk Eb Avne el-sfern es-Sahh'inde yle bir senet zikreder. "... Arar Zzn el-Kind'den rivayet etti. Zzn der ki: "Ber b. Azib'den yle bir hadis duydum." Hafz Eb Abdullah Mendeh hadis hakknda bu, senedi bitiik muttasl bir hadistir. Bera'dan bir oklar bu hadisi rivayet etmitir. Ber'dan gelen hadisi kabul etmesek de bu konuda dier sahih hadisler olduka aktr. Mesela, bni Ebi ZeDn Muhammed b. Amr b. At'dan, o da Sad b. Yesar'dan, o da Eb Hreyre'den rivayetine gre, Raslullah yle buyurmutur: "Kii lnce melekler bana toplanr. Salih bir kii ise melek der ki: "Ey ho vcutta bulunan ho nefis k. vgyle, mjdeyle, nee, gzel kokuyla ve fkeli olmayan Rabbin izniyle k." Ruh kana kadar byle denir. Ruh bedenden ayrlnca semya karlr. Sem kaplan alrken: "Kimdir o?" derler. "Flancadr" [182] denince: "Ho geldin ey gzel bedenin ho ruhu. vgyle, mjdeyle nee, gzel koku ve fkesiz Rabbin izniyle gir" derler. Yce Allah'n bulunduu kata kana kadar hep ayn gzel muameleyi grr. Yok eer len kii kt biriyse, lm melei: "Ey pis bedende bulunan pis nefis k. Yerilerek k. Cehennemle, ar pis kokularla ve kendine uygun kanlarla mjdelerim seni." Nefis bedenden ayrlana kadar byle derler. Ruh bedenden ayrlnca semya kartlr. Sem kapsna vurulur. Sem nbetileri: "Kim o?" diye sorarlar. "Gelen flancadr" denince: "Ey pis bedenden km pis nefis! Sen ho gelmedin. Rezilliinle geri dn. Zira sem kaplan sana almayacaktr; sem ile arz arasnda gidip gelirken yeniden kabrine dneceksin" derler. Raslullah anlatyor: "Salih kii kabrinde rahata, rperme-den oturur. Melek gelir ve: "slm hakknda ne dersin, u adara kimdir?" diye sorar. O da: "O, Allah'n Raslu Muhammed'dir. Bize, Allah tarafndan aka delillerle geldi, biz de iman edip, tasdik ettik" der. Hadis byle devan edip gider. Hafz Eb Nuaym der ki: "Bu hadisin rvlerinin adaletli kiiler olduu ittifakla sabittir. Bu konuda iki. imam, yani Muhammed b. smail el-Buhar ile Mslim b. Haccac bni Eb ZeD ve Muhammed b. Amr b. At ve Sad b.Yesar'dan rivayette mttefiktirler. nk bu ravi de artlarna uymaktadr. bni Eb Ze^'den bni Eb Fudeyk ve Abdurrahim b. brahim gibi ratekaddi-minin byk limleri de rivayet etmilerdir. [183] Ksacas bni Ebi Ze'b'den rivayet edenlerin says az deildir. Eb Abdullah b. Mendeh, ruhun bedene dnmesi konusunda yle bir hccet getirmektedir: Muhammed b. Hseyn b. Hasan'dan [184]o da Muhammed b. Zeyd Nisbr'den, o da Hammad b. Kurat'tan, o da Muhammed b. Fadl'dan, o da Yezid b. Abdurrahman es-S'i Belh'den, o da Dahhak b. Muzhim'den, o da bni Abbas'tan yle dediini rivayet eder: bni Abbas der ki: Bir gn Raslullah'la beraberken u yeti okudu: "Zlimlerin lm sarholuu ierisindeyken ve meleklerin de kendilerine penelerini uzattklarnda onlar bir grmelisin ey habibim." [185]

Arkasndan da: "Muhammed'in nefsi yedinde olan Allah'a yemin olsun ki, dnyadan ayrlan her nefis cennette veya cehennemde kalaca yeri grecektir" dedi. Ve devamnda: 'Tzleri gne gibi parlayan iki saf melek dou ile bat arasnda dizilirler. Kabirde bulunan kii baka ey gremeyeceinden onlara bakar durur. Her bir melein yannda kefen ve koku vardr. Eer l, m'min ise cennetle mjdelerler ve: "Ey gzel nefis. Allah'n rzasna, cennetine girmek iin bedenden k. nk Allah sana, dnya ve dnyadakilerden ok daha hayrl ikramlar hazrlamtr" derler. Meleklerin mjdesi byle devam eder. Taltif ve merhametleri annenin ocuuna olan merhametinden fazladr. Sonra ruhunu, her kemik ve eklem altndan karrlar, uzuvlar birer birer lr. lm bu kiiye kolay gelir. Ama siz sanki enesine amar atlm gibi lm ok zor grrsnz. Ruhun cesetten knn sevimsizlii ocuun rahimden karkenk sevimsizliinden daha belirgindir. Her bir melek m'min kiinin ruhunu almak iin ekiirler, fakat bu ii sonunda lm melei stlenir. Sonra Kaslullah: "Ey habibim, de ki: Grevli lm melei cannz alacak sonra da yine Rabbinize dneceksiniz" [186] yetini okudu. Daha sonra beyaz kefenlere sarlr ama o kefeni kucanda toplar. nk bu kimse byle bir beze ocuk douran kadndan daha ok muhtatr. zerine misk kokular srlr. Kendisinden yaylan gzel kokular alan melekler: "Gzel erkek ruhla, gzel dii ruha merhabalar olsun. Ey Allah'm hem bu ruha hem de ait olduu bedene salat- selam olsun" derler. Sonra bunu semya doru karrlar. Saysn Allah'tan bakasnn bilmedii melekler ordusu ruhtan yaylan gzel kokuyu alnca ona salat ederler ve Allah'n huzuruna kana kadar her sem katnda karlat melekler, O'nu salat ve selam ile arlarlar. Yce Allah ruha seslenerek: "Hogeldin ey gzel nefis, hogeldin ey ruhu tayan beden" buyurur. Allah Tel bireye merhaba dedi mi herey mbarek olur, btn skntlar ondan uzaklar. Sonra Yce Allah ruh iin: "Bunu cennete gtrn. Cennetteki yerini gsterin. Ona vereceim nimet ve ikramlarm ona sunun. Sonra da arza gtrn. nk va'det-tim ki ben insan topraktan yarattm. lnce tekrar ona dndreceim ve sonunda yine oradan alacam." Raslullah der ki: "Nefsim yedinde olan Allah'a yemin olsun ki, buradan k bedeninden ayhmdan-kndan daha sevimsizdir." Ruh seslenir: "Nereye gtryorsunuz beni? Yoksa ktm bedene mi? Melekler de: "Byle yapmakla grevlendirildik, buna raz olmal-sm" derler. te lnn ykanp kefenlenmesi gibi ksa bir zaman ierisinde bunca yerleri gezerek meleklerce ait olduu bedene yeniden sokulur. Bu hadisten, ruhun beden ve kefene dnecei; bu dnn de dnyada ruhun bedenle olan normal ilgisinden, uyku halindeki alakasndan ve normal mnasebetlerinden farkl olduu ve dnn yalnzca sorguya ekilmek iin olduu anlalmaktadr. eyhu'l-slm [187] der ki: Sorgulama annda ruhun bedene dneceine mtevtir sahih hadisler dellet etmektedir. Ruh olmadan sadece bedenin sorguya ekilecei bazlarnca ifade edilmise de ounluk buna kar gelmitir. Buna mukabil bazlar da: "bni Mrre ve bni Hazm'n syledii ifade edilen, sualin yalnzca ruh iin olmasn galat saymaktalar, sahih hadislerin bunu reddettiini sylemektedirler. Diyorlar ki: "Eer sorgulama, sadece ruh inse ruhun kahirde bulunmasnn hibir anlam yoktur." [188]

KABR AZABI NEFSLE BEDENN KSNE BRDEN M, YOKSA YALNIZCA NEFSE M, YA DA YALNIZCA BEDENE M?MKFAT VE AZAPTA NEFS VE BEDEN ORTAK MI?

eyhl slm bu soruyu yle cevaplamaktadr: "Ehli snnet ve cemaata re mkfat olsun, azap olsun beden ve nefsin ikisine birden tatbik olunur. Nefis bedensiz mkfatlandrlr ya da cezalandrlr. Bedenle birlikte azaplandrlr bunda beden nefse ortaktr. Bu durumda mkfat ve ceza yalnzca ruh iin olduu gibi hem ruha hem de bedene amil olmu olurlar, yleyse ruh

olmadan yalnzca beden iin mkfat ve cezadan bahsedilebilirmi? Cevap mahiyetinde kelama ve hadisilerden iki rivayet gelmitir. Ayrca ehli snnetle ilgisi olmayan z, itibarsz cevaplar da vardr. Mesela: "Mkfat veya ceza yalnzca ruh iindir. Beden iin nimet ve azaptan bahsedilemez." Bedenin diriliini inkr eden felsefecilerin gr budur. Bunlar mslman-larn icmasyla kfirdirler. Yine "bedenin diriliini kabul eden ancak nimet ve azap Berzahta olmaz. Belki kabirlerden kalkarken bunlardan szedilebi-lir" [189] diyen Mutezile ve ou kelmcmn szdr. Bunlar sadece Berzah'ta bedenin ceza grmesini kabul etmemektedirler. Diyorlar ki: "Berzahta mkfat gren ya da azap gren yalnzca ruhtur. Kyamet gn gelince beden ruhla birlikte cezalandrlacaktr." Kelama ve hadisi birok mslman limde bu kanaattadr. ibni Hazm ve ibni Mrre'nin grleri de bu dorultudadr. Bu kanaati, az cevaptan saymamaktayz. Kabir azabn kyamet gnn, ruh ve bedenlerin diriliini destekler mahiyette kabul etmekteyiz. Kabir azabyla ilgili gr vardr: 1- Kabir azab sadece ruhadr. 2- Ruha ve ruh vastasyla bedenedir. 3- Yalnzca bedenedir. Bu nc gr, kabir azabn kabul edip ruhu hayat sayan ve bedenin azaplandrlmasyle kesinlikle ruhun azaplandmlmasn inkr eden gr az sayan ikinci gre dahil edilebilir. az grn olduunu sylemitik. kinci az gr: "Ruh tek bana cezalandrlmaz da mkfatlandmlmazda. nk ruh, hayattan ibarettir" diyen Mutezile ve Kad Eb Bekir gibi baz E'arlerin grleridir. ddialarna gre bedenden ayrlan ruh baki kalmaz. Bu batl iddiay Ebl Mel Cveyn ve bakalar reddetmilerdir. Kitapta, snnette bedenden ayrlan ruhun baki kalaca veya mkfatlandrlaca yada cezalandrlaca aka bildirilmitir. Bunlar, ilahiyat felsefecilerin bedenlerin diriliini inkr etmelerine karn bedenlerin diriliini kabul ediyorlar ama bedenler olmakszn ruhlarn diriliini, azaplandrlmasn! ya da mkfatlandrlmasini inkr ediyorlar. Her iki grubun grleri hatadr, sapklktr. Ama yine de felsefecilerin gr, kendini mslmanla bal sayan ya da kendisini marifet, tasavvuf, tahkik ve kelam ehlinden sayan kimselerin grlerinden daha da uzaktr. nc z gr: Byk kyamet kopana kadar Berzah'ta nimet ve azaptan bahsedilemez. Bu gr, bedenden ayrlan ruhun baki kalmayacan, dolaysyla beden iin nimet ve azaptan bahsedilmeyeceine binaen kabir azabn ve nimetini inkr eden Mutezile ve dierlerinin grleridir. Bunlar en azndan kyamet gereini kabul etmekle felsefecilerden daha iyi durumda olmakla birlikte Berzah konusunda delalettedirler. [190]

FASIL

Bu anlatlan batl grleri kavradktan sonra selefin grn de bilmelisin: Kii ld zaman ya nimet ierisinde ya da azap ierisinde bulunur. Nimet ve azap, ruh ve bedene verilir; bedenden ayrlan ruh nimet veya azap ierisinde olur. Bazan da nimet ve azab ruh bedenle birlikte ekerler. Kyamet gn ruhlar bedenlerine Allah'n izniyle dndrlr. O halde bedenlerin diriliini Mslmanlar, Yahudi ve Hristiyanlar ortak olarak kabul etmektedirler. [191]

FASIL

Kabir azab ve Mnker Nekir meleklerinin kiiyi sorgulamas ile ilgili birok, mtevtir hadisler vrid olmutur. Bunlardan biri Sahihayn'da b-ni Abbas'tan rivayet edilmektedirler. bni Abbas der ki: Raslullah iki kabre urad: "imdi bunlar azap ierisindedirler; azap olunmalarnn nedeni kk gnahlardan saknmam alandr. Birinci gnahlar idrardan saknmamalar, dieri ise yeryznde insanlar arasnda laf gtrp getirmeleridir" buyurdu. Sonra eline ya hurma ubuu ald, onu ikiye ayrdktan sonra birer tane kabirlerin zerine dikti ve: "Bunlar kuruyana kadar umulur ki grdkleri azap biraz hafifler" [192] buyurdu. Sahhu'l-Mslim Zeyd b. Sabit'ten yle bir haber nakledilir: Raslullah, at zerinde Neccar oullarna ait bir zm tarlasna girdi. Biz de onunla beraberdik. At bir ara yolunu deitirince alt tane veya be veya-hutta drt tane mezar karsna kt. Raslullah: "Bu kabirlerde yatanlarn kim olduunu bilen var m?" diye sordu. Adamn biri: "Ben biliyorum" deyince "bunlar ne zaman ldler?" diye sordu. Adam: "irk zaman, irk zere ldler" deyince Raslullah buyurdu ki: "Bunlar imdi kabirlerinde sorguya ekiliyorlar. Gmlm olmasalardda Allah'a dua edip benim duyduum gibi siz de ektikleri kabir azabn bir duysaydnz." Sonra bize yneldi ve- "Cehennem ateinden Allah'a snn" dedi. Biz de: "Cehennem azabndan Allah'a snrz" dedik. "Kabir azabndan Allah'a snn" dedi. Bizde: Kabir azabndan Allah'a snrz' dedik. "Gizli ve ak fitnelerden Allah'a snn" dedi. Biz de: "Gizli ve ak fitnelerden Allah'a snrz" dedik. Sonunda: "Deccal'm fitnesinden Allah'a snn" dedi. Biz de: "Deccal'm fitnesinden Allah'a snrz" dedik. [193] Sahhu'l-Mslim ve dier Snenlerde Eb Hreyre'den Raslullah'm syle dedii rivayet edilir: "Son teehhd bitiren kii, drt eyden Allah'a s-Lnsm: "Cehennemin azabndan, kabir azabndan, l ve dirilerin fitnesinden ve Mesih Deccalin fitnesinden." [194] Yine Sahhu'l-MBim ve dierlerinde bni Abbas'tan rivayet edildiine gre, Raslullah Kur'n'dan sre rettii gibi ashabna u duay retmitir: "Allah'm, cehenemin azabndan sana snrm. Kabir azabndan sana snrm. l ve dirilerin fitnesinden sana snrm. Mesih Deccal'm fitnesinden sana snrm." [195] es-Sahihayn'da Eb Eyyb'dan nakledilir: "Raslullah gne battktan sonra evinden knca bir ses duydu. Bunun zerine: "Yahudiler, kabirlerinde azap gryorlar" [196] buyurdu. es-SahihaynMa Hz. ie'den yle bir rivayet naklediMr: Hz. Aie der ki: "Yal Yahudi bir kadn geldi ve "kabirde yatanlar u arkla kabirlerinde azap ekiyorlar" dedi. Ben de onu yalanladm, iimden hi dorulamak gemedi. Raslullah gelince dedim ki: "Ey Allah'n Raal, Medine yahudilerin-den yal bir kadn geldi, kabirde yatanlarn u anda azap ektiklerini syledi." Szlerini dinledikten sonra: "Evet imdi onlar azap gryorlar. Onlarn lklarn btn hayvanlar duyar" buyurdu. Hz. ie anlatyor: "Bundan sonra Raslullah'm her namazdan sonra kabir azabndan Allah'a sndn grdm." [197] bni Hibban da es-Sahh'inde mm Mbeir'den |unu nakleder: Ras-lullah: "Kabir azabndan Allah'a snn" diyerek yanma geldi. Dedimki: "Ey Allah'n Rasl, kabirde de azap var m?" Raslullah: "imdi onlar kabirlerinde azap gryorlar. lklarn hayvanlar duyar." [198] Alimlerden bir ksm der ki: "te bu nedenle Msr ve am ahalisinden olan Ubeyd oullarndan Karamita, Nusayri ve smailler gibi hristiyan, ya-hudi ve mnafklarn mezarlarna otla beraber toprak yiyip karnlar sanclanan hayvanlar gtrrlerdi insanlar. nk svari milletler,

atlarn ya-hudi ve hristiyanlarm kabirlerine srerler. At, kabirde azap grnce korkar ve karn hastaln gideren bir hararete tutulur. Abdulhak bil anlatyor: lim ve amel erbabndan Fakih Eb'l-Hakem b. Barhan'n bana anlattna gre: "biyye'nin kuzeyinde bulunan kylerine bir l defnederler. ly mezara koyduktan sonra aralarnda konuurlarken bakarlar ki bir hayvan sratlice kabre koar, sanki mezarda olup bitenleri duyuyormu gibi kulan kabre kor. Sonra sratlice kaar. Sonra yeniden gelir, yine sanki mezarda olup bitenleri duyuyurmucasma kulan verir, yine kaar. Ayn ii hayvan defalarca yapar. Eb'l-Haken der ki: "Bu olup bitenleri grnce kabir azabn ve Raslullah'n kabirde yahudilerin hristiyanlarm azap grdklerine, azabn iddetinden attklar lklar hayvanlarn duyduuna dair hadisi aklma geldi." Bu hikaye bize anlatldnda biz Mslim'de Raslullah'n: "Onlar azap ekiyorlar. lklarn havyanlar duyar" blmn okuyorduk. Azap ekenlerin seslerinin duyulmas bir gerektir. Hannad b. Sra Kitbu'z-Zhd'de der ki: "Bana Vek, o da A'me'ten, o da Bakk'tn, o da Hz. Aie'den nakleder: "Yahudi bir kadn geldi, kabir azabn anlatt da onu yalanladm. Sonra Raslullah kageldi. Yahudi kadnn dediklerini Ona anlatnca buyurdu ki: "Nefsim yedinde bulunan Allah'a yemin olsun ki, onlar kabirlerinde azap gryorlar. yle ki lklarn hayvanlar duyar." [199] Ben derim ki: Kabir suali ile ilgili olarak es-Sahhayn ve Snenlerde Ber b. Azib'den birok hadisler gelmitir. Raslullah buyuruyor ki: "Mslman bir kimse kabirde sorguya ekilirken ehdet ederim ki Allah'tan baka ilah yoktur, Muhammed de Allah'n Rasldr" derse bu, Allah Tel'mn: "Allah iman edenlere dnya hayatnda da ahirette de o sabit szlerinde (kelimeyi e ha d eti e rinde) sebat etmeyi ihsan eder" [200] yetini manalandrm olur. Bundan nceki yetlerde [201] ise kabir azabndan bahsedilmektedir. Kiiye sorarlar. Rabbin kimdir: "Rabbim Allah, Muhammed de tabi olduum peygamberdir" deyince Yce Allah'n: "Allah, iman edenleri dnya hayatnda ve ahirete de o sabit bir sz zerinde (kelimeyi ehadette) dim olmalarm ihsan eder" kavli erifi yerini bulmu olur. Yukardaki hadis snen ve msnetlerde uzunca anlatlmtr. Hadisi eriften ruhun bedene iade edileceini, kabir skmasndan kemiklerin birbirine geeceini ve azabn hem ruha, hem de bedene olacan anlamaktayz. Ber b. zib hadisinde geen ruhun alnmas, sorguya ekilme, mkfatlandrlma veya azablandrmaya benzer bir hadisi de Eb Hureyre nakleder. Hadis Msned'te ve Eb Hatim'in es-Sahh'inde gemektedir." Raslul-lah buyurur ki: "l, mezara konulduktan sonra evlerine dnen dostlarnn ayak seslerini duyar. lnn m'min olmas halinde namaz tepesinden, oru sandan, zekt solundan, sadaka, sla-i rahim, iyilii gibi gzel amelleride ayaklarndan gelir. nce tepesinden namaz gelir ve "giri bu taraftadr" der. Sandan oru gelir: "Giri bu taraftandr" der. Sol tarafndan zekt gelir: "Giri bu taraftandr" der. En sonunda da verdii sadaka, slay rahim iyilik ve ihsan da ayaklan tarafndan gelir" giri bu taraftandr" der. Sonra oturmas istenir. Gne gibi parlayarak sonra da batmaya yz tutarak oturur. Ona sorulur: "Uzun zaman aranzda kalm u adam hakknda ne dersin? Ona nasl ahit olursunuz?" denir. O da: "Brakn da namazm klaym" der. o zaman melekler: "Namaz klacan biliyoruz. Sen sorumuza cevap ver. Syle bakalm beraber olduunuz u adam hakknda ne diyorsun?" dediklerinde lm kii: "O Muhammed'dir. ehadet ederim ki, O Allah'n yanndan hak zere gelmi bir Rasldr" der. Bunu duyan melekler: "Bu inan zere yaadn, bu inan zere ldn, inallah bu inan zere de harolacaksn" derler. Cennetin kaplan alr. Ona denir ki: "te buras kalacan yerdir. Allah sana ok ey hazrlamtr: Gpta ve gurur..." Kabir yetmi zira' geniler. erisi aydnlanr ve ruhu ait olduu temiz bedene iade edilir. Onun ruhu cennet aalar arasnda uan bir kutur. Raslullah buyuruyor: "Bu durum Yce Allah'n: "Allah iman

edenleri dnyada da ahirette de sabit bir sz zerinde (kelimeyi ehadet) kalmasn ihsan eder" [202] yetinin gereklemesidir." Kfirin durumunun tam tersine olduunu anlatr ve "sonra kabri onu yle daraltr ki kemikleri birbirine geer. Byle bir hayatsa Yce Allah'n: "Onun iin kabirde skntl bir hayat vardr. Kyamet gn de kor olarak hasredeceiz"[203]' [204] buyurduu skntl bir hayattr." es-Sahihayn'da Hz. Enes'ten, Katde rivayet ediyor. Raslullah der ki [205]: "l kabre konulunca dostlar bandan ayrlrken o, ayak seslerini duyar iki melek gelir ve ona sorarlar: "Muhammed halanda ne diyorsn l m'minse: "ehadet ederim ki O, Allah'n kulu ve Rasldur" der denir ki: "Bak, uras senin cehennemdeki yerindi. Sonra Allah seni cenn^ lik yapt." Raslulah: "M'min lnn cehennemdeki yerini de sonra Al lah'm verdii cennetteki yerini de greceini bildirmitir. Katde der ki- "Bize anlatldna gre bu kimsenin kabri yetmie yetmi zira' geniletilir v*" illendirilerek kyamete kadar burada kalr." Bu fazlal anlattktan son Katde, Enes hadisine dner. "O iki melek eer l kfir ya da mnanksa "T adam hakknda ne diyorsun?" diye sorarlar. Kfir ya da mnafik: "Bilmiy mm, insanlarn Onun hakknda sylediklerini sylyorum" deyince "demek bilmiyorsun" derler ve boynuna cehennemin demir topunu yle vururlar ki adamn att l, insanlar ve cinler dnda btn canllar duyar. Eb Hatim es-Sahih'inde Eb Hureyre'den nakleder: Eb Hureyre anlatyor: Raslullah dedi ki: "Sizden biri kabre konunca, birine Mnker dierine Nekir denilen siyah ve mavi yzl iki melek gelir. Adama sorarlar: "Mu. hammed hakknda ne diyorsun? Adam da diyeceini der. Eer kii m'minse: "O, Allah'n kulu ve Rasldur. ehadet ederim ki Allah'tan baka ilah yoktur. Muhammed de O'nun kulu ve Rasldur" der. Bunu duyan melekler: "Senin byle diyeceini bilmiyorduk" derler. Sonra kabri yetmie yetmi zira geniletilir. erisi aydnlatldktan sonra "uyu" denir. Adam der ki: "Brakn da evime, malma dneyim. Bama gelenleri onlara anlataym" der. O zaman melekler: "Yaknlarndan en sevdii kiiden bakasmn uyandramad yeni damat gibi sen de Allah kaldrana kadar uyu" derler. Eer mnafk biriyse: "Gerekte bilmiyorum. Sadece insanlarn Onun hakknda sylediklerini duydum, be de duyduumu syleyebilirim" der. "Senin byle syleyeceini biliyorduk" der Melekler. Sonra arza adam skmas sylenir. Arz yle daralr ki adamn kemikleri birbirine girer, kyamet gn Allah haredene kadar bu azab eker durur." [206] Bu hadiste bedenin de azap grecei daha aktr. Eb Hureyre Raslullah'tan unu nakleder: "M'min biri lecei vakit melekler ipek bir kuma getirirler. Ruha seslenerek: "Ey ho, gzel ruh! Neeyle, gzel kokuyla, fkesiz bir Rabbin izniyle sen O'ndan O da senden raz olarak k." derler. Ruh bedenden ayrlnca zerinden etrafa yaylan misk gibi kokuyla elden ele semmn kapsna kadar getirirler. Bu gzel kokuyu hisseden melekler: '"Yeryznden getirdiiniz bu koku ne de gzel bir kokuy-mu" diyerek taltif ederler. Oradan da m'min ruhlarn arasna katarlar... M'min bir ruhun kendilerine kavutuunu gren bu ruhlar gurbetten gelen dostunuza sevindiinizden daha ok sevinirler. "Flanca ne yapt, falanca ne yapt?" diye sorarlar, ama melekler: "Onu brakn da biraz rahat etsin, dnya kederini bir tarafa atsn" derler. Gelen bu m'min ruh: "Sorduunuz kii size gelmiti" deyince dier ruhlar: "Buraya gelmediine gre o, cehenne-demektir" derler. Yok eer lm deinde yatan kfir biriyse me rinde ulla gelirler. Ruha seslenerek: "Allah'n azab zerine olasderler. Bedenden ayrlan ruhtan yaylan le kokusuyla arzn kafdnya semsna) kadar getirirler. Pis kokusundan tiksinen melek- ne kadar da pis kokan bir ruhmu" [207] derler. Oradan da kfirlerintu a katarlar." [208] Bu hadisi, Nes Bezzar rivayet etmitir. Mslim ise^nhtasaran rivayet etmitir. Hatim es-Sahh'inde Raslullah'tan nakleder: "M'minin lm ki anca rahmet melekleri gelir, ruhunu beyaz ipek bir bez parasnn iene koyarak onu semya karrlar. M'min ruhtan yaylan kokuyu alan nS,|ar "Bundan daha ho kokan bir koku bilmiyoruz" derler. Ona: "Flan ^am ne yapt, flan kadn ne yapt?" diye sorarlar. Melekler mdahale ede-ek- "Brakn da biraz

dinlensin. Arkadanzn zerinde dnya gam var" derler. Kfirin ruhu alnnca da onu arza gtrrler. Arz grevlileri: "Bundan daha pis kokan bir koku grmedik" derler. Oradanda yerin en altna atlr." [209] ; .. Nes, es-Snen'inde; Abdullah b. mer'den Raslullah'n yle buyurduunu nakleder: "Onun lmyle ar salland, sem kaplar ald. Cenazesine yetmi bin melek katld. Yine de kabir onu iyice sktktan sonra kurtul du." [210] Nes der ki: "Bu kimse Sa'd b. Muaz'dr." Hz. ie'den de Raslullah'n: "Kabir skar. Kabir skmasndan biri kurtulacak olsayd o Sa'd b. Muaz [211] olurdu" buyurduunu e hadisinden nakleder. Hennad b Sr Muhammed b. Fuda^dan o da babasndan o da bni Eb Melke'den Raslullah'n yle buyurduunu nakleder: "Kabir skmasndan ne dnya ve dnyadakilerden daha hayrl mendili olan Sa'd b. Muaz, ne de bir bakas kurtulabilmitir." [212] Abede, Ubeydullah b. mer'den o da Nafi'den yle dediini nakl der: "Anlatldna gre Sa'd b. Muaz'n cenazesine yetmi bin melek kat T m ama hibirisi yere inmemi. Bana Raslullah'n: "Arkadanz bile t bir yle bir skt ki" dedii nakledildi." [213] Ali b. Mabed Ubeydullah'tan, o da Zeyd b. Ense'den, o da Cabir'den 0 d Nafi'den yle dediini nakleder: "Eb Ubeyd'in kz Abdullah b. mer'in d^ kars Safiyye korkarak geldi: "Sana ne oldu?" dedik. Safyye de: "Rasln]ah'm hanmlarndan birinin yanndan geliyorum. Raslullah'n yle <jej'" ini bana anlatt: "Eer bir kimsenin kabir azabndan kurtulduunu grsev" dim onun Sa'd b. Muaz olduunu bilirdim. Ama kabir onu bile skmtr[214] Mervan b. Muaviye Al b. Mseyyeb'den, o da Muaviye Abes'den o da Zazan b. Amr'den [215] yle dediini nakleder: "Raslullah kzn gmnce kabri bana oturdu. Bir ara yznn rengi deiti, sonra tebessm etmeye balad. Bu hali gren Ashab: "Ey Allah'n Rasl, baktk ki yznz bir anda deiti, sonra tebessme baladnz" deyince Raslullah:[216] "Kzm, vcudunun zayfln ve kabir azabnn iddetini hatrladm. Allah'a du ettim de Allah kabir azabndan onu kurtard. Allah'a yemin olsun ki kabir, kzm yle skmt ki douda ve batda olan herey onun lm duymutu." uayb, Ibni Dinar'dan, o da ibrahim Ganev'den, o da birinden nakleder: "Ben Hz. ie'nin yannda iken kk bir erkek ocuk cenazesi geti. Bunu gren Hz. Aie alamaya balaynca: "Seni alatan nedir ey m'minlerin annesi?" diye sorunca Hz. Aie: "Bu ocuu da kabir skacandan ona olan efkatimden aladm" [217]dedi. Btn bunlarn ruh vastasyla cesede olduu bilinmektedir. [218]

FASIL

Ehli Snnet limleri, sahih hadislerden hareketle kabir azabnn hak olduu konusunda birlemilerdir. Mervez der ki: "Eb Abdullah der ki: "Kabir azab haktr..Saptm ve saptandan bakas inkr etmez. Ahmed b. Hanbelde: Eb Abdullah'a kabir azabndan sordum. Dedi ki: "Bu konudaki hadisler sahihtir. Bylece inamr, kabul ederiz. RasluUah'tan gelen her yeni Hadisi Raslullah'n haber verdiklerini onaylamaz redderersek reddetmi oluruz. nk yeti cellede: "Rasln getirdi-" ln" [219]Abdullah'a: "Kabir azab hak m?" diye sordum. O da: "Evet eyle5 birlerinde azablandrlrlar" dedi. Ayrca Eb Abdullah'n: "Kabir haktr. K^ker ve

Nekir'e, kulun kabrinde sorgulanacana inanrz. ^llah, iman edenleri dnyada da ahrette de sabit bir sz zerinde Aye e," m ihsan eder" buyurulmaktadr. [220] Ahmed b Kasm der ki: "Ey Eb Abdullah, Mnker ve Nekir'i, kabir aza-1 ilgili rivayetleri kabul ediyor musun?" diye sordum. Eb Abdullah:q bhnallah, evet bunu kabul ediyoruz, onaylyoruz" dedi. "Mnker ve Ne-i lafzn ya da iki melei mi kastediyorsun?" Eb Abdullah: "Evet, Mn-f/ve Nekir'i kabul ediyorum." Dedim ki: "Dediklerine gre Mnker ve Ne-ir hadislerde gememekteymi." Eb Abdullah: "O iki melek Mnker ve Nekir'dir."Bid'atc ve sapklarn szleriyle ilgili olarak Eb'l Huzeyl ve Mersi derki- "man alametlerinden soyunan kimse iki nefha arasnda azaplandrlacaklardr. Kabir suali bu anda gerekleecektir." Cbb ile olu Belh, prensipleri itibariyle kabir azabn kabul ettikleri halde cehennemde ebed kalacaklarla fasklar dnda m'minler iin szko-nusu olmadn ifade ediyorlar. ou Mutezile de Allah'n meleklerine Mnker ve Nekir demek doru olmaz. Mnker sorgulama annda kiiyi gevelettiren, Nekir ise serzenite bulunduran meleklerdir. Slihi anlatyor: "M'mine kabir azab, ruhlar cesetlerine dnderilme-den verilir. Ruh olmadan da l elem ekebilir, acy hissedebilir." Bu gr Kermlerden bir gruba aittir. Bir ksm Mutezile de: "Allah, lleri kabirlerinde azaplandrr. Onlara ac verir, ama onlar hissetmezler. Harolununca azab duyarlar, acy hissederler." Diyorlar ki: "lleri cezalandrmak sarho ve baygnlar cezalandrmaya benzer. Sarho kimseyi dvseniz hibir ac hissetmez. Ama sarholuktan kurtulunca dayan acsn duyar." Mtezile'den Dirar b. Arar, Yahya b. Kmil gibi bazlar kabir azabn temelden kabul etmezler. Bu sz Mers'ye aittir. Gerekte bu gibi szler haktan ayrlm sapklarn szleridir. [221]

FASIL

Kabir azabndan maksat Berzah'da grlen azaptr; her len kii ister ster gm^mesm> ister onu yrtc hayvanlar yesin, ister yakla olsun, ister ryp havada savrulsun, isterse sertlesin veya denizde boulsun her halkarda ruhu bedenine girerek hak ettii azab kabirde ekecektir. Sahh'l-Buhr'de Semre b. Cendeb'den yle bir hadis rivayet edilir: [222] "Raslullah, namazn klnca bize dner ve: "Bu gece rya gren var m?" diye sorard. Eer rya gren varsa anlatr: "Allah'n diledii olur" derdi. Bir gn yine: "Bu gece rya greniniz var m?" diye sordu. Biz de "yok" deyince: "Bu gece de ben rya grdm" diyerek anlatmaya balad. ki kii yanma geldi, elimden tutarak mukaddes yere gtrdler. Baktm ki biri oturmu dieri de elinde demirden bir mahmuz [223]avurtundan balayarak kafasna kadar yrtyor sonra dier avurtunu da ayn ekilde yrttktan sonra avurtlar yeniden iyileiyor; ayn eyi tekrar tekrar yapyordu. Adamlara: "Bu adam kim?" diye sordum. Dediler ki; "Haydi gidelim." Biraz ilerleyince baktm ki adamn biri kafas zerine duruyor dieri de kaya paras ya da tala adamn kafasn yaryor; den ta yeniden eline alyor ba iyileince kafasna tekrar vuruyor. "Bu adam kim?" diye sordum. Dediler ki: "Haydi gidelim." Biraz ilerledikten sonra tandr gibi az dar, alt geni bir deriye rastladm. Alt yanan bu derinin ierisinde plak kadnlar ve erkekler vard. Atein alevi ayaklarnn altndan vuruyordu. Alev arttka onlar derinin azndan kacak kadar ykseliyor, sakinleince de eski haline dnyorlard. "Bu da nedir?" diye sordum. Dediler ki:

"Haydi gidelim." Biraz daha ilerledik. Baktmki kan nehri var. erisinde bir adam ayakta, biri de nehrin ortasnda elinde ta var. Nehirde ayakta duran kii kmaya yeltenince dieri azndaki ta adama atyor, adam da her kmak istediinde ta atarak kmasna engel oluyordu. "Bu da nedir?" diye sordum. "Haydi gidelim" dediler. Biraz daha ilerleyince baktm ki yeil bir bahede byk bir aacn gvdesinde yal bir adamla ocuklar duruyor. Aaca yakn bir adam elinde atele aac tututuruyor. Aaca trmandk. Oradan da benzerini grmediim bir eve gtrdler. Evde yallar ve genler vard. Oradan da daha gzel bir eve gtrdler..." Sonunda dedim ki: "Gece boyunca geziyoruz. Haydin grdklerimi anlatn. Onlar da bu teklifimi kabul edip anlatmaya baladlar. Avurtu yrtlan adam yalancnn biridir. Yalan konuur, konutuu yalan her tarafa yaylr. Kyamete kadar grdn gibi azap grecektir. Ba yarlan adam da Allah'n kendisine Kur'n' rettii halde geceleri uyuyan, gndzleri de onunla amel etmeyen kiidir. Kyamete kadar azab byledir. Deride grdm kiiler zina edenler; nehirde grdklerin faiz yiyenlerdir. Aacn gvdesindeki yal adam Hz. brahim'dir. Etrafndaki ocuklarsa halkn ocuklardr. Ate yakan kii cehennem bekisi; grdn ilk ev m'minlerin geneline ait bir evdir. u evse ehidler evidir. Ben Cebrail'im. u da Mikil'dir. Ban kaldr." Bam kaldrdm baktm ki bulutlar kadar yksekte bir kk: "Bu da senin evin" dediler. Evim olduunu renince: "Brakn evime gireyim" dedimse de kabul etmediler ve: "henz geride kalan daha mrn var. Onu da bitirince evine girersin" dediler. Berzah'ta azabn varlna bu delildir. nk peygamberlerin ryas konuya uygun vahiy kabul edilmektedir. nam-Iahav de bni Mesd'dan Raslullah'm u kavlini nakletmektedir: "Allah'n bir kuluna kabrinde yz denek vurulur. Dvlen kii du eder, Allah'tan cezasnn kaldrlmasn ister de bylece yz denek bire iner. Bu halde bile kabri atele dolar. Bir deynekle cezalandrlmakta kalknca kii aylr ve: "Niin dvyorsunuz?" der. Melekler de: "Abdestsiz namaz kldndan ve bir mazluma uradn halde ona yardm etmediinden dolay" derler. [224] mam Beyhak, Reb b. Enes'ten, o da Eb'l liye'den, o da Eb Hurey-re'den, [225] o da Raslullah'tan: "Bir gece kulunu gece yrten Allah' noksanlklardan tenzih ederim" [226] yetiyle ilgili olarak unu nakleder: Raslullah'a bir burak getirildi, Raslullah da ona bindi. Raslullah anlatyor: "At, gznn grebildii son noktaya admn atard. Raslullah burak zerinde Cebrail'le giderken bir gnde topra eken aym gnde de mahsul kaldran bir topluma rastgeldiler. yle ki mahsul alr almaz dier mahsul peinden yetiiyordu. Raslullah merakla Cebrail'e: "Ey Cebrail, kimdir bunlar?" Cebrail: "Bunlar Allah yolunda cihad edenlerdir. Allah sevaplarn ye-diyz kat artrd" dedi ve "birey infak ettiniz mi o peinizden gelir, Allah n-zk verenlerin en hayrls dr" [227] yetini okudu. Biraz ilerledikten sonra balan talarla paralanan, sonra balan tekrar eski haline dnp tekrar tekrar paralanan bir topluma rastgeldiler. Raslullah: 'Teki bunlar da kim oluyor ey Cebrail?" diye sordu.,Cebrail de: "Bunlar, namazlanna kar gevek davrananlardr, enenlerdir" dedi. Biraz daha yol alnca karlanna nlerinde ve arkalarnda bo araziler olan ve de oralarda hayvanlarn cehennemde dar (hurmaya benzer bir aa, dikeni olur), zakkum, cehennemin kzgn kayalar ve talar zerinde gezdikleri gibi istedikleri gibi dolaan insanlar kt. Raslullah: "Bunlar nedir ey Cebrail?" diye sordu. Cebrail de: "Bunlar mallarnn sadakalarn vermeyenlerdir. Allah onlara zulmetmemitir. Ve Allah kuluna zulmeden de deildir" dedi. Biraz daha ilerleyince bir elinde tavada gzelce pimi et, dier elinde ise pis et olan insanlara rastladlar. Bunlar gzel, taze etleri brakmlar pis etten yiyorlar. Raslullah: "Bunlar kim peki?" Cebrail: "Bunlar, nikhlar altnda gzel helal kadnlar olduu halde pis kadnlarla geceleyenlerdir" dedi. Sonra yola konmu bir tahta paras. Bu paray yolda kim grd ise onu paralyor [228] Yce Allah buyuruyor: "Ve siz her caddenin banda inananlar tehdit ederek, korkutarak oturmayn." [229] Biraz tede de adamn biri byk bir paket yapm onu tayamad halde daha da zerine yenilerini ekliyor. Raslullah: "Bu nedir ey Cebrail?" Cebrail: "Bu senin mmetinden bir adam. Ald emanetleri sahiplerine ve-

remedii halde yeni emanetler alyor." Biraz daha tede, demir makaslarla dudaklar krplan insanlar grdler. Dudaklar krplyor sonra iyileiyor sonra yeniden tekrar tekrar krplyor. "Bunlar kim oluyor ey Cebrail?" Cebrail: "Bunlar fitnenin eleballardr" dedi. Biraz daha ileride ise kk bir maaradan byk bir nur kyor, bu nur kt yere tekrar girmek istedii halde bunu baaramyor. Raslullah: "Bu da ne ey Cebrail?" Cebrail: "Bu, bir adamdr ki azndan bir kelime kyor. Sonra buna piman oluyor. Szn almak iin urasa da bunu baaramyor" dedi. Beyhak hadisin devamn zikreder. Yine Beyhak, sr hadisiyle ilgili olarak Eb Sad Hudr'den nakleder: Raslullah anlatyor: [230] "Cebrail ile birlikte semya ykseldik. Cebrail sem kapsn vurdu. Kap alnca Hz. Adem'i Allah'n onu yaratt ilk ekliyle grdm. Kendine uyan m'min ruhlar, Ona gsterildike: "Mutlu ruh, mutlu nefis! Bunu illiyyn cennetine yazn" diyordu. Facir ruhlar gsterildiinde de: "Mutsuz ruh, mutsuz nefis! Bunu da Sccne (cehennemin vadisine) yazn" [231] diyordu. Buradan uurlandktan sonra baktm ki ierisinde bozulmu, etrafa pis kokular yayan et bulunan tepsi etrafna bir takm insanlar toplanm etten yiyorlar. Cebrail'e dedim ki: "Bunlar kimlerdir? Cebrail de dedi ki: Bunlar helali brakp haram yiyenlerdir." Buradan da uurlandktan sonra karnlar evler gibi imi insanlar grdm. Aralarndan biri kalkyor ama her kalkma teebbsnden sonra yzst dyor ve "Allah'm, kyameti koparma" diyordu. "Bunlar Firavn'm inenmi yolundan [232] gidenlerdir. Bu yoldan geerken onlar inersen barrlar." Cebrail'e sordum: "Bunlar kim oluyor?" Cebrail dedi ki: "Bunlar "Riba yiyenler kabirlerinden eytan arpm kii gibi kalkarlar" [233] yetinde zikredilen faizcilerdir." Buradan da uurlandktan sonra, dudaklar deve dudana benzer insanlar grdm. Azlarn ayorlar yuttuklar kor ate dbrlerinden kyor. Bunlarn lklarm duydum. Cebrail'e: "Bunlar da kimler oluyor?" diye sordum. Cebrail dedi ki: "Bunlar, haksz yere yetim mallarn yiyenlerdir." Buradan da ayrlnca gslerinden aslm kadnlarn lklarn duydum. Cebrail'e: "Bunlar kimlerdir?" diye sordum. Cebrail de: "Zina eden kadnlar" dedi. Buradan da ayrlnca yan taraflarndan kesilmi etleri yiyen insanlar grdm. Onlara deniyordu ki: "Haydi kardeinin etini yediin gibi kendi etini de ye." Cebrail'e bunlarn kim olduunu sordum. O da: "mmetinin gammazlardr" [234] dedi. Beyhak hadisi uzunca zikreder. Eb Davud'un es-Snen'inde, Enes b. Malik'ten Raslullah'n yle dedii nakledilir: "Semya karlnca bakrdan trnaklaryla yzlerini ve gslerini trmalayan bir takm insanlar grdm. Cebrail'e: "Bunlar kimlerdir?" diye sordum. Cebrail: "nsanlarn etlerini yiyip, mallarna konan insanlardr" [235] dedi. Eb Davud Tayalisi, Msned'inde anlatyor: Bana u'be, A'me'ten, o da Mcahid'ten, o da bni Abbas'tan nakleder: "JRaslullah iki mezara urad ve: "Bunlar byk olmayan gnahlarndan tr imdi azap ekiyorlar. Gnahlarndan biri insanlarn etlerini yemeleri, dieri ise koucu olmalardr." Eline ya bir hurma ubuu ald. kiye ayrdktan sonra kabirlerin zerlerine bfrer tane dikti ve: "Bunlar kuruyana kadar umulur ki azaplar hafifler" [236] buyurdu. Azap gren bu iki kiinin kfir mi, yoksa m'min mi olduu konusunda limler ihtilaf etmiler. Bir ksmna gre kfirdiler. nk "azaplar byk gnahtan deil" ifadesi kfr ve irke nisbetledir... Bu grlerini desteklemek iin bundan anlaldna gre azaplar kalkmamtr. Sadece hafifletilmistir. Bu da hurma ubuunun kurumasna kadar. Ayn ekilde bunlar m'min olsalard Raslullah onlara efaat eder, dua ederdi. Bylece efaatiyle azaptan kurtulabilirlerdi. Baz hadislerin metinlerinde de "kfir ilci kii" ibaresi gemektedir. Anlalan u ki onlarn azap ekmesi kfr ve hatalarndan dolay ektikleri azabn fazlalamasdr. yleyse kfir hem kfrnden dolay hem de gnahlarndan dolay azap grr. Eb'l-Hakem Barhan'm gr bu. Denildi ki: "Hayr, onlar mslmandrlar. nk burada Raslullah azabn iki byk gnah dndaki bir gnahtan dolay olduunu belirtmektedir. Raslullah'n: "Byk gnahtan dolay

azaplanmaz" szndeki byk gnahlar kesinlikle kfr ve irktir. Ayrca iledii bir sutan dolay kabrinde azap gren herkese Raslullah'n efaat etmesi de icap etmez. Cihadda ldrlm, zerinde yn elbise bulunan [237]kiinin kabrinde mslman ve mcahid olduu halde ate yanmas nasl izah edilebilir? Ben hibir yerde "onlar kfirdiler" [238]ibaresine rastlamadm. Bu sz doru olsa da ki olamaz muhtemelen ravilerden birinin szdr. Allah en iyisini bilir. Eb Abdullah Kurtub'nin gr de budur. [239]

YEDNC MESELE

KABR AZABINI, KABRN M'MNLER N GENLEMESN,KFRLER N DARALMASINI YADA CEHENNEM UKURLARINDAN BR UKUR YA DA CENNET BAHELERNDEN BR BAHE OLMASINILNN KABRDE OTURMAMASI, BULUNMAMASINI NKAR EDEN ZINDIK VE MLHDLERE KARI VERLECEK CEVABIMIZ NEDR?

Bu konu bu sorular sorana cevaptr. Mlhid ve zndklar diyorlar ki: "Kabirlere bakyoruz; orada kr ve sar ellerinde demirden topuzlar melekler gremiyoruz. Ayrca kabirlerde ylanlar, yanlar ve tutumu ateler de yok. Defalarca kabirlere gidip geliyoruz hibir deiiklie rastlamyoruz. lnn kabir hayatn renmek iin gzlerine cva, gsne de hardal koyuyoruz, bakyoruz ki koyduumuz gibi duruyor. Kazdmz mezarda klme ve byme olmad halde mezar nasl son derece genileyebiliyor ya da daralabiyor? Yahutta lyle nsiyet kuran veya ona azap eden melekleri, suretleri alacak kadar kabrin genilemesi nasl oluyor? "Ayn dncede olan bid'at ve dalalete dmler de akla ve hisse aykr grnen eyleri syleyen kii kesinlikle grnde hataldr" dedikten sonra "uzunca bir zaman kabirde yatan kemiklemi vcuda bakyoruz, ona ne bir sual sorulmu ne de cevap istenmi. Beden atl vaziyette olduu gibi onu yakan ate de yok. Mesel, yrtc hayvanlarn paralad kularn delik deik ettii bir kimsenin uzuvlar yrtc hayvanlarn, kularn ve ylanlarn karnlarnda rzgrn da nnde savrulmuken dalm bu paralar, nasl birletirilerek sorguya ekilebilecek? Yine vcudu parampara olmu bir kimseye iki sual meleinin gelmesi nasl dnlebilir? Szkonu-su kabir nasl cennet bahelerinden bir bahe ya da cehennem ukurlarmdan bir ukur olabilir? lnn kemilerini birbirine geirecek kadar kabrin daralmas nasl olur? te bu konu szkonusu sorulara cevap olacaktr. [240]

FASIL

Birinci Mesele: Hibir peygamber akln muhal grd, meydana gelmesinin kesinlikle muhal olabileceine hkmettii eylerden haber vermemitir. Getirdikleri u iki ksma uygundur: 1- Akl ve ftrat getirilen vahyi dorular. 2- Berzah, kyamet gnyle ilgili aklamalar, sevap ve azabn mahiyetleri gibi konularda mcerret aklla kavranamayacak gaybla ilgili haberler. Haddizatnda akl bu ekildeki haberleri muhal saymaz. Akl tarafndan muhal grlen haber u iki eyden uzak deildir: Ya akla

gsterilen haber peygamberlerin getirdii sylenen yalan bir haberdir. Ya da akl bozuktur, fasittir. Yani kendini akll gren birinin hayali, phesidir. Konuyla ilgili Yce Allah buyuruyor ki: "Rabbin tarafndan sana indirilen ilme sahip olanlar Kur'n'n hak bir sz olduunu bilirler; Aziz ve Hamid olan Allah'n doru yolunu gsterirler" [241] Yine "Kur'n'n Allah tarafndan hak ile indirildiini bilen m bir kii gibi midir?"[242] Yine "Kendilerine kitap verdiimiz kimseler sana indirdiimiz kitap ile sevinirler. Ama bunlarn iinde Kur'n'n birazn kabul etmeyenler de vardr." [243] Oysa ki nefis muhal eyden dolay sevinmez Yine yeti cellede: "Ey insanlar, Rabbinizden size bir t, gnllerde olan dertlere ifa, m'minler iinse bir rahmet, hidayet gelmitir. De ki: "Btn bunlar Allah'n fazlyla ve rahmetiyledir. te bundan dolay sevinsinler" [244] Muhal, ifa veren olmad gibi hidayet, rahmet ve kendisiyle sevinilecek bir ey de deildir. Kalbi hakka snmam, aya da slm zere sabit olmayan kiinin yapaca ey zaten ek ve phedir. [245]

FASIL

kinci Mesele: frat ve tefrite kamadan, Raslullah'n ne kastettiini anlamak. Raslullah'n sz, akln imkan vermedii bireye hamledilme-meli, bir yere balanmadan hidayet ve hakikat olduunu anlamaldr. Bu gerei ihmal etmek, batldan da haktan da yz evirerek yalnzca Allah'n bilebilecei bir hususa gz dikmek yanln kaynadr. Ayrca kt ve yanl anlayn Allah ve Rasl'nden geldiine inanmak, slm'da ortaya km btn bid'at ve sapklklarn temelidir. Usulde ve furuda her yanln da temelidir bu. Bir de buna kt amac eklerseniz grrsnz ki baz hususlarda limde gzel niyetine ramen, kt anlay olabilecei gibi lime uyan kimsede kt niyet bulunabilmektedir. Mslmanlarn iine dt bu meakkat nedir? Allah'n yardm beklenir. Kaderiyye, [246] Mrcie, [247] Hariciyye, [248] Mutezile, [249] Cehmiyye, [250] Rafiziyye [251]ve dier bidat mezheplerin bidati, Allah ve Rasl hakkndaki kt anlaylardan kaynaklanmaktadr. yle ki din byle batl anlaylar olan insanlara ellerine dm. Sahabe ve tabiinin Allah ve Rasl'ne uygun anlaylar se bir kenara atlm, kimsenin kafasn kaldrp da bunlara bakt bile yok-tur. Bununla ilgili misalleri teker teker anlatacak olursak binlerce misal karmza kar; bunlarla uramaktan Allah ve Rasl'ne uygun anlay sahibini bulamayz. Dediimiz gayeyi nce insanlarn dncelerini bilip onu Peygamberlerin getirdii gereklere vuran insanlar bilebilir. Yok eer peygamberin bildirdiini kendi inancna vurur, en msait zanna uyarak meseleyi tahlile giriirse ona sylenecek bir ey bulunmaz. Onu kendi bildii, tabi olduu eyle babaa brakmak dnda are yoktur. Yce Allah'tan dalalete denlerin bozuk anlaylardan seniozak tutmasn temenni ederim. [252]

FASIL

nc Mesele: Yce Allah tane dr yaratmtr: Dr- Dnya, Dr- Berzah ve Dr- Karar. Her darla ilgili bir takm hkmler koymutur. nsanolunu beden ve nefisten mrekkep

yaratarak dnya ile ilgili hkmleri, dil ve uzuvlardan nefsin isteklerine kar da olsa meydana gelen fiilere gre ayarlamtr. Berzah'la ilgili hkmlerse bedenlere uyan ruhlaradr. Dnyada nasl ki ruhlar bedenlere uyarak bedenlerin sevinciyle sevinmi, elemiyle zlmse, ayn ekilde Berzah'ta da nimet ve azaba muhatap olan nimet ve azab nedenlerini hazrlayan ruhlara bedenler uyarak nimet ve azapta mterek olurlar. Bu takdirde Berzah'ta nimet veya azap iine olan ruhlardr. Bedenler zahirdir ama ruhlar ise hafidir. Beden bir manada ruhun kabridir. Berzah'ta ise ruhlar bedenlerin kabri olmakta bu nedenle de Berzah'la ilgili hkmler dorudan ruha uygulanmakta, nimet ve azap daha sonra ruhlardan bedenlere gemektedir. Nitekim dnyada iyilik ve ktlk bedene yaplmakta bedenden de ruha gemektedir. Bu hususu iyice anlayarak iten ve dtan gelecek phelerini bylece gidermen gerekmektedir. Yce Allah'tan dnya hayatnda bize misaller gstermesi iin ltfuyla rahmeti ve hidayetiyle du ettik. O da uykudaki kiiyi bize hatrlatt. Uykudaki sevinme ve zlme hakikatta ruha yneliktir, bedense ruha tabidir. Ryada etkilenme o kadar belirginleir ki beden de bunu hisseder ryasnda yedii bir dayaktan dolay barr, yarann izi vcudunda grlebilir. Bazan da ryasnda yedii itii eyin tadn aznda duyar, alk ve susuzluu gidebilir. Bundan daha da garibi ryasnda ayaa kalkar, birini dver, birini yakalar ya da kendini savunur. Oysa ki uykudaki kii uursuzdur, normalde bunlar yapamaz. Yani burada ruha yaplan bir ileme hariten bedende iy, rak eder. Bilfiil bedenin ruha yaplan ilemlere ryada katlmas durumun] da beden uyanr ve hisseder. Ruh ac eker veya sevinir; bu durumda ruha uymakla bedene geinCe Berzah'ta bu daha belirgin olur. nk Berzah'ta ruh bedenden uykuya nis-betle daha da uzaktr, bedenle ilgisi olmakla birlikte ondan tamamen irtibatn kesmez. Hair gn gelip insanlar kabirlerinden kalknca azap da nimet de ebed olarak hem ruha hemde bedene birden uygulanr. Meseleyi bu konuma getirince Raslullah'n kabir azab, kabirde nimet ya da azap grmeyi, kabrin geniliini ve darln cehennem ukurlarndan bir ukur, cennet bahelerinden bir bahe olmasyla ilgili haberlerin akla uygun olduunu, phe gtrmeyecek derecede gerek olup bu konuda phe edenlerin kt anlay ve bilgi eksikliinden phe ettiini anlarsn. Bu konuda air: "ou insanlarn, doru grleri kusurlu grmesi, eksik anlay-larndandr" der. Bundan daha garibi ayn yatakta yatan iki kiinin durumudur. Birinin ruhu nimetler iinde olur. Uyannca bu nimet ferahl bedenine vurur. Dierinin ruhu da azap iinde olur. Uyannca bu da azabn korkusunu bedeninde hisseder. Mhim nokta birbirlerinin ne yaptnn farkna varmamalardr. Ryada bu kadar garip olaylar olabiliyorsa, Berzah'ta daha acaibinin olmas normaldir. [253]

FASIL

Drdnc Mesele: Yce Allah, ahiretle ilgili ilimleri gayb ilminden sayarak dnyada mkelleflerin akllarndan gizlemitir. Bu sayededir ki Allah'n keml hikmeti belirmi, m'minler gayba imanla da dier insanlardan ayrlmtr. Gayb ilminin ilk safhas melekler lm deinde olan kiinin yanna gelir, kii melekleri gzleriyle grr. Cennetten ya da cehennemden getirdikleri kefen ve kokularla gelen melekler yanmasnda konuurlar ve etrafinda bulunan kiilerin hayr-er dualarndan korurlar, lm halindeki kiiye selam verirler;

l bazan konuarak, bazan iaretle, bazan da konuma ve iaret olmakszn kalbiyle selamlarn alr. lm halinde olan kiiden ehlen ve sehlen, merhaba gibi szler duyulduunu bir ksm insanlar nakletmilerdir. eyhimizin anlatna gre biri ki ahs tanyp tanmadn bilmiyorum lm deindeki kiinin u szlerini duymu: "Aleyke selam. Buyur, uraya otur. Ve aleyke selam sen de uraya otur." Hayrun Nessac kssas mehurdur. lm annda demi ki: "Sabret, Allah sana afiyet versin. Sana bir grev verildi mi onu ihmal etmezsin. Bana bir grev verilince ben ihmal ederim." Sonra bir miktar su istedi. Abdestini aldktan sonra: "Vazifem yap" dedi ve ld. bni Eb Dnya anlatyor: "mer b. Abdlaziz, lmeden nce dedi ki: Oturtturun beni, oturtturun onu." Sonra defa: "Verdiin vazifeyi tam yapmadm. Yasakladn eye de uymadm" dedikten sonra: "Ama kelimeyi tevhid" dedi, gzlerini bir yere dikti. Sordular: "Ey S- yulm'minn, ok sert bakyorsunuz." mer b. Abdlazizde: "nsan ve "terin dmda bana gelenleri gryorum" dedi ve hemen ruhunu teslim et-b. Abdulmelik de: "mer b. Abdulaziz'in lmne yakn bir zan(ja yaknnda bir adrda oturuyorduk. m ile adrdan kmamz emretti Biz de adrdan kp kenarna oturduk. adrda mer b. Abdulaziz'le W likte sadece hizmetisi vard. mer b. Abdulaziz'in u yeti okuduunu a vduk: "hiret yurdunu yeryznde byklk taslamayan ve fesat da krmayanlara tahsis ettik. Akibet mttekilerindir." [254] Arkasndan da siz ne sanlarsnz ne de cinlersiniz" dedi. Ksa bir zaman sonra hizmeti kt, ieri girmemiz iin iaret etti. eri girdiimizde mer b, Abdulaziz'i ruhunu teslim etmi bulduk. Fdle b. Dnr anlatyor: "lm deinde lm bekleyen Muham-med b. Vs'nin yanna vardm. Diyordu ki: "Ey Rabbimin gnderdii melekler, merhaba sizlere. G ve kuvvet yalnz Allah'a mahsustur." Muham-med'in vcudunda yle gzel bir koku hissediliyordu ki onun gibisini grmedim. Sonra gzn belerterek ld. Bu konuyla ilgili saylmayacak kadar ok misaller bulmak mmkndr. [255] Hepsinden daha belirgini (yeterlisi) u yet-i celledir: "Can boaza gelince siz grrsnz. Biz ona sizden yaknz, ama gremezsiniz" [256] Yani melek ve Rasllerimiz sizden yakn olduklar halde sizler onlar gremezsiniz. Bu dnyada grp mahede edemedeimiz gayb aleminin ilk safhas burasdr." Yine lm melei elini uzatp ruhu ald halde orada bulunanlar, bunu ne grebilirler ne de duyabilirler. Sonra ntan gnein ziyasna benzer nur kar, misk kokusundan daha keskin kokular yaylr. Orada bulunanlar bu nuru gremezler, bu kokuyu alamazlar. Buradan iki saf melek arasndan semya karlr, insanlar bunu da gremezler. Semya ykselen ruh dner ve ait olduu bedenin ykanmasna, kefenlenmesine ve tanmasna baktka "brakn beni, brakn beni" ya da "nereye gtryorsunuz beni?" der. [257]Ama insanlar bu eyi duyamazlar. l kabre konup zerine toprak atlnca bile melekler onunla irtibatn devam ettirirler. lnn zerine byk ilenmi kayalar rtlse, kalayla da kenarlar le-himlense bu meleklerin lyle olan ilikisine engel olamaz. nk bu youn cisimler ruhlarn bedenlere girmesine engel olmaz, cinler iin bile engel deildir. O halde ta ve toprak, ku iin hava neyse melek iin de odur. Kabrin genilemesi ruh iin bizzatken beden iin ruha bal olarak szkonusudur. Yani bedenin bulunduu birka zira' byklnde dar mezar, ruha uyarak gzn grebildii kadar genilemektedir. llerin kemiklerinin birbirine gi-rercesine kabir

tarafndan sklmasn ne his, ne akl, nede fitrat reddedebilir. Nebban biri (kefen soyan) mezar asa da ly gmld gibi bulsa bu, lnn kemikleri birbirine girecek kadar sklmam olmasna delil olmaz. Kabir skmasndan sonra kemiklerin ayn eski yerlerine gelmesi mmkndr. Ksacas zndk ve mlhidlerin yapmak istedikleri ey Raslullah' yalanc karmaktr. Dostlardan birinin anlattna gre bir adam tane mezar kazar. Dinlenmek iin oturduunda uyuyakalr. Ryasnda iki melek gelmi mezarlardan birinin banda biri dierine sesleniyor: "Bire bir fersah yaz." kinci mezarn bana varyorlar: "Bir mile bir mil yaz." ncnn banda da: "Bir fitre bir fitr yaz" dedi. (Fite, ba parmakla ehadet parma arasndaki uzunluk.) Uyandnda bakar ki tanmad garip biri birinci mezara; baka biri ikinci mezara; nc mezara ise etrafinda birok insan bulunan bol nimet rahat hayat ierisinde azm kadn gmdler. Mezarlarn en dar olan nc mezar: "Bir fitre bir fitr" diyordu. [258]

FASIL

Beinci Mesele: Kabirde bulunan ate, yeil bahe, dnya atei; dnya yeillii deildir. Dnyadaki atei, yeillii grenler kabirdekini de grr. Ahiretin atei ve yeillii dnyadakine nazaran ok daha iddetli olur; dnyadakiler bunu hissedemezler. nk Yce Allah, altna ve stne toprak ve talar koyarak dnya ateinden daha scak olan atei, insanlarn hissetmelerine engel olmutur. Bundan daha dikkata ayan olan yanyana gmlen iki kiinin durumudur. Bunlardan biri cehennem ukurlarndan bir ukurda bulunduu halde yanndakine bu scaklk ulamaz. Dieri de cennet nimetleri arasnda olduu halde ruhu ve cennetin nimetleri cehennemlik olana ulamaz. Allah'n gc bunlardan da ycedir. Daha mhim birok kudret delillerini gstermitir, ama Allah'n yardm ve korumas dnda bulunanlar, ilmen kavrayamad iin bunlar yalanlamaya meyletmilerdir. Kfir kiinin kabrine ateten iki levha konur. Tandrn yand gibi kfirin kabri de yanar. Yce Allah dilerse baz kullarna bunu gsterir, dierlerine gstermez. Herkes kabir azabnn iddetini grse sorumluluun, gay-ba imann hibir anlam kalmaz. Nitekim es-Sahhayn'da gelen bir rivayete gre Raslullah (SAV): "Eer sizler de bu kabirlere girmeyecek olsaydnz Allah'a du eder kabirlerden duyduum azabn iddetini, sizin de duymanz isterdim." [259] Hayvanlarn kabir azabn duymamas szkonusu deildir. Yukarda geen bir hadiste Raslullah'm ksra, yolunu deitirerek azap gren bir adamn kabrine uradn grmtk.
[260]

Dostumuz Eb Abdullah Muhammed b. Razz el-Harrn, ikindiden sonra evinden kar, bir tarlann kenarna oturur. Eb Abdullah anlatyor: "Gne batarken kabristann ortasna vardm. Baktm ki kabrin birinde cam bardaa benzer bir kor ate kyor, tam ortasna da birisi oturmu. Grdme inanamayarak gzlerimi sildim ve uykuda mym yoksa uyank mym? diyordum kendi kendime. Uyumadm anlamak iin ehrin surlarna baktm ve Allah'a yemin olsun ki uyumamm, dedim. Korku iinde evime dndm. Yemek hazrladlarsa da yiyemedim. Hemen ehre indim, kabirde yatann kim olduunu halka sordum. Dediklerine gre bugn lm bir gmrk memuru imi. Kabirde yanan bu atei grmek, Allah'n diledii baz kimselere melekleri ve cinleri gstermesi gibidir. [261]

bni Eb'd-Dnya, Kitb'l-Kubr'unda a'b'den yapt bir rivayette bir adam Kaslullah'a der ki: "Bedir'e gittim. Bir adam topraktan kyor, dieri de elindeki demir kamyla adama vuruyor, bylece adam topraa yeniden giriyordu. Adam kafasn topraktan her kardnda, ayn kamy yiyordu." Adamn anlattklarm dinledikten sonra Raslullah: "O adam, kyamete kadar byle azap grecek Eb Cehl b. Hiam'dr" dedi. [262] Hammd b. Seleme hadisinde Amr b. Dinar'dan, o da Salim b. Abdullah'tan, o da babasndan yle dedii nakledilir: "Bir gece binek zerinde yanmda su tulumuyla Mekke'den Medine'ye gidiyordum. Bir mezara uradm. Baktm ki boynunda zincirle bal ve kabrinden atelerin alevlendii bir adam kt ve bana: "Ey Abdullah! Ne olur biraz su ver. Ey Abdullah! Ne olur biraz su ver" diye seslendi. smimin Abdullah olduunu bildiindenmi byle ard, yoksa Allah'n kulu manasna insanlarn kullanmna benzer bir ekilde mi ard bunu bilemiyorum. Dier adam da: "Ey Abdullah! Hayr, su verme. Ey Abdullah! Hayr, su verme" dedikten sonra adam boynundaki zincirden ekerek yeniden kabrine soktu." [263] bni Eb'd-Dny anlatyor: Babam, Ms b. Dvud'dan, o da Hammad b. Seeme'den, o da Hiam b. Urve'den, o da babasndan yle bir olay nakleder: Bir gece Hiam b. Urve'nin babas, Mekke'den Medine'ye giderken bir kabre urar. Bakar ki atein iinde demire bukalanm bir adam var. Adam Hiam'm babasna: "Ey Allah'n kulu, biraz su ver. Ey Allah'n kulu, biraz su ver" der. Dier bir adam da: "Ey Allah'n kulu, ona su verme. Ey Allah'n kulu, ona su verme" diye seslenir. Hiam'm babas grdklerinden korkarak, hemen bineine srar ve onu tepeye srer. Rav der ki: "Bu olay zerine Hiam'n babasnn sa aarmt." Osman'a bu olay anlatlnca kiinin tek bana sefere kmasn yasaklad [264] Sfyn, Dvud b. br'dan, o da Eb Kuz'dan yle dediini nakleder: "Basra ile memleketimiz arasndaki sulak yerlerde gezerken bir eek anrmas duyduk. Halka sorduk: "Bu eek anrmas nereden geliyor?" Dedilerki: "Bizden birinden geliyor. Bu ahs, annesi birey dedi mi annesine: "Eek gibi anr" derdi. Bundan dolay, adam ld leli kabrinden her gece bu anrma sesi gelir." Anr b. Dinar'n da yle dedii nakledilir: "Medineli bir adamn Medine civarnda oturan hasta bir kzkardei vard. Devaml onu ziyarete giderdi. Kzkardei lnce onu mezara gmd. Eve dnnce kzkardeinin kabrinde bireyini unuttuunu hatrlad. Birka arkadayla beraber kabre vardlar. Devamn adam yle anlatyor: "Kabri biraz eince kaybettiim eyi bulduk. Arkadama dedim ki: "Kabrin birka tan kaldr da kzkardeimin ne hal zere olduunu greyim." Arkada mezarn zerini biraz anca kabirde yanan bir ate grdm. Korkumuzdan hemen kabri kapatp zerini tesviye ettik. Sonra eve dndk. Anneme: "Kzkardeime ne oldu?" diye sordum. Annem de: "Sorma olum, kardein helak oldu" dedi. Anneme: "Anlatsana ne oldu?" deyince anlatmaya balad. "Namazn geciktirirdi. Zannma gre kldklarn da abdestsiz klard. Komularn kaplarna kulan verir duyduklarn etrafa yayard." [265] Husayn el-Esed'den u nakledilir. Husayn der ki: "Mrsed b. Heb anlatyor. Yusuf b. mer'in bir yannda ben, dier yannda da yz demir tarakla yrtlm bir adam oturuyordu. Yusuf ona dedi ki: "Mrsed'e bandan geenleri anlat." Adam anlatmaya balad. "Genliimde birok ktlkler iledim. Taun senesi kendi kendime u da geitlerinden birine gideyim dedim. Oraya varnca kabir amak aklma geldi. Bir gece akam ile yats arasnda kabrin birini atm, dier kabrin stne de dayanarak oturdum. Bu arada bir cenaze daha geldi, bu blgeye gmld. Adamlar ayrlnca batdan deve kadar byk iki tane beyaz ku geldi. Biri ba zerine, dieri de ayaklar zerine yere indiler, yeni gmlen adama saldrdlar. Kulardan biri kabre indi, dieri de kenarnda bekliyordu. Ben de vardm kabrin bir kesine oturdum. Kendimi bilirim ya yle kolay kolay karnm doymaz. Kabirden yle bir ses geliyordu: "zerinde hafif iki srmal [266] elbiseyle, bbrlenerek yryerek akrabasn ziyaret eden sen deil misin?" Dedim ki: "Ben bu

kadar zengin deilim." Rv anlatyor: "Bunun zerine kabre yle bir vurdu ki, kabirden su ve ya fkrmaya balad. Sonra ayn eyleri syleyerek defa daha. vurdu, her vuruunda kabirden su ve ya fkryordu." Adam anlatyor: Sonra bana bakt ve: "Bak, o nerede oturuyor. Allah onu sustursun" dedi. Arkasndan da yzme bir amar att ve yzm bu hale geldi. Sabaha kadar orada bekledim. Sabah olunca baktm ki kabir olduu gibi duruyor. Kabirde grlen su ve ate, rya grenin gznde yledir. Yani bunlar lye hazrlanan tutumu atetir. Nitekim Raslullah, Deccal'den bahsederken: "Bir elinde ate, bir elinde de suyla gelir. Grdnz ate souk sudur, su ise alevlenmi atetir" buyurmaktadr. bni Ebfd-Dny anlatyor: Adamn biri Eb Ishk el-Fezzrfden: "Kefen soyan kiinin tevbesi kabul edilir mi?" diye sordu. Eb Ishak da: "Evet, eer niyeti doruysa, Allah da niyetinin doru olduunu bilirse kabul edilir" dedi. Adan anlatyor: "Ben kabirleri ap kefen soyan bir kiiyim. Birok insann yznn kbleden evrilmi olduunu grdm. Ama Eb Ishk el-Fezzr'nin yz kbleye ynelikti." Bu adam Evz'ye bir mektup yazarak grdklerini anlatr. Evz de cevabnda: "Niyeti doru ise, Allah da kalbinin doru olduunu biliyorsa tevbesini kabul eder. Yz kbleden evrilmi insanlara gelince onlar snnet zere lmeyenlerdir" demitir. bni Eb'd-Dny anlatyor: "Bana Abdlm'min b. Abdullah b. s el-Ks anlatt. Tevbe etmi kefen soyan birine denilmi ki: "Kefen soyarken karlatn en dikkat eken olay hangisi olmutur?" Adam: "Bir adamn kefenini soyarken baktm ki adam vcudunun birok yerinden yere ivilenmi. Byk bir ivi kafasna dieri de ayaklarna aklm" dedi. Baka bir kefen soyana: "Kefen soyarken grdklerin arasnda seni en ok artan olay nedir?" diye sorulmu da kefen soyan: "erisinde kurun dklm insan kafatas grdm" demi. Allah'n salih kullarndan, devaml hakk arayan dostumuz Eb Abdil-lah Muhammed b. Msb es-Selm derki: "Badat'ta demirciler arsna bir adam geldi. Kk iviler satyordu. Satt iviler iki balyd. Tccarn biri bu ivileri satn ald, dzeltmek iin atee koyduysa da onu bir trl dvecek -kadar yumuatamad. iviyi satn ald adama: "Bu iviler eline nereden geti?" diye sordu. Adam: "Bir yerden buldum" dediyse de tccarn srarndan sonra anlatmaya balad. Anlattna gre ak bir mezar bulur. erisinde de bu ivilerle ivilenmi insan kemikleri. Adam der ki: "ivileri kemiklerden karmak iip epey uratmsa da bunu beceremedim. Baktm ki olmayacak, elime bir ta aldm, kemikleri krarak ivilerini topladm." Eb Abdullah der ki: "Bu ivileri ben de grdm." Eb Abdullah'a: "iviler nasld?" diye sorunca dedi ki: "ki bal kk iviydi." bni Eb'd-Dny babasndan o da Ebl-Har'ten, o da annesinden yle nakleder: "Kfe vadisine Eb Ca'fer gmlnce insanlar llerinin yerlerini deitirdiler. Deitirilenler arasnda azyla iki elini srm bir gen grdm." Semmak b. Harb der ki: "Eb'd-Derd kabirler arasnda dolarken kabre seslenerek: "inde ve dnda meydana gelen felketler ne de sakin" der. Sabit el-Benn anlatyor: "Kabristan'da yrrken arkamdan bir ses geliyordu: "Ey Sabit, kabristanda grdn bu sakinlik, sessizlik seni aldatmasn. Kabirlerinde imdi nice gaml insanlar var." Sesin sahibini grebilmek iin arkama baktmsa da kimseyi gremedim. Rivayete gre Hasan, bir kabre urar ve: "Bunlara ne oluyor da bunca yiitlerine ramen bunca kederlerine ramen sakin sakin duruyorlar" der.

bni Eb'd-Dny'nn anlattna gre birgn mer b. Abdlaziz Mesle-me b. Abdulmelik'e der ki: "Mesleme, baban kim defnetti?" Mesleme: "F-lanca adam." mer b. Abdlaziz: "Bana anlatlan bir eyi sana anlataym. Baban ve Velid gmldkten sonra kefen ba zlmek iin kabristana varlr. Her ikisinin yz de kbleden evrilmi bulunur. Bak, Mesleme, ben lnce yznle dikkat et. Onlarn bana gelen benim de bama gelmimi, yoksa af m olunmuum?" Mesleme der ki: "mer b. Abdlaziz lnce yzn kontrol ettim, baktmki kbleye dnk duruyor." bni Eb'd-Dny, Seleften birinin u hikyesini nakleder: Selefi anlatyor: "Kzm lnce onu kabrine koydum. Ksa bir zaman sonra yakasn dzeltmek iin kabrine vardm ki, kzmn yn kbleden evrilmi. Bu duruma ok zldm. Ayn gece kzm ryamda grdm, diyordu ki: Babacm, grdn ey seni zd m? Etrafmda bulunan ou insann yz kbleden evrilmi durumda." Adam diyor ki: "Herhalde yz evrilenlerden, byk gnahlarda srar edenleri kastediyor kzm." Amr b. Meymn der ki: "mer b. Abdlaziz'in yle dediini duydum: "Veld b. Abdlmelik'i kabrine ben koydum. ki omuzu boynuna kilitlenmiti." Birgn Veld'in olu yle dedi: "Ka'be'nin Rabbine yemin olsun ki babam, gzel bir hayat geirdi." Bunu duyan mer b. Abdlaziz: "Ka'be'nin Rabbine yemin olsun ki babann lm erken oldu" dedi. Bu, mer b. Abdlaziz'in Veld'in oluna ddr. mer b. Abdlaziz, Irak halkna olmadk iler yapan Yezid b. Mhelleb'e der ki: "Ey Yezid, Allah'tan kork. Veld'i kabrine koyduumda, kefeni iinde ayaklaryla tepindiini grdm." Yezid b. Harun der ki: "Hiam b. Hassan, o da Eb Uyeyne'nin mevls Vsl'dan, o da mer b. Zhdm'den, oda Abdl-Hamd b. Mahmud'dan yle dediini nakleder: "bni Abbasla otururken bir grup insan geldi ve "bir arkadamzla birlikte hacca gitmitik. Giderken arkadamz Saffh yolda ld. Ykayp kefenledikten sonra bir lahd kazdk. Baktk ki kabirde korkun bir karalt var. Buray braktk, baka bir kabir kazdk, kabri dolduran karalt buradan da kt. Bunu da braktk ama her kazdmz kabir byleydi" dediler. Bunun zerine bni Abbas: "Bu, dnyada iken insanlara kazd ukurdur (yani bakalarn aldatmasdr). Haydi gtrn, bir mezar daha kazn, bunu da bir kenara gmn. Allah'a yemin olsun ki btn yeryzn kaz-sanz o karalty yine grrsnz" dedi. bni Abbas'n yanndan ayrldk. Bir mezar daha kazdk, arkadamz da bir kenarna gmdk. Yanmzdaki mallarn ailesine vermek iin evine vardk. Hanmna dedik ki: "Kocan ne ile meguld?" Kadn: "Kocam, gda maddesi satard. Gnlk yemek miktarn ayrdktan sonra kalann, verdiinden fazla olmak artyla dn verir (yani arta kalan on kilo buday varsa bunu on iki kilo karlnda dn verirdi), fazlasnda alr, bylece hayat srerdi" dedi. bni Eb'd-Dny Muhammed b. Hseyn'den, o da t sahibi Eb Is-hak'tan unu nakleder: "lm birini ykamam istendi. lnn yznden elbiseyi anca baktm ki bir ylan boynuna sarlm. Bunu grnce ykamadan vazgetim. Anlattklarna gre bu adam, Sahabeye kfredermi." bni Ebf d-Dny Sad b. Halid b. Yezid el-Ensr'den, [267] o da Basra'da kabir kazan birinden nakleder. Adam derki: "Birgn bir mezar kazdm. Dinlenmek iin kafam mezara yakn bir yere koydum. Orada uyumuum. Ryamda iki kadn grdm. Biri diyordu ki: "Ey Allah'n kulu, Allah iin senden birey istiyoruz. u kadm buradan uzaklatr, bize yaklatrma." Korkumdan uyannca baktm ki bir kadm daha buraya gmecekler." "Kabristan te tarafta" diyerek buraya yaklamalarna mni oldum. Gece ryamda o iki kadndan biri diyordu ki: "Bize yaptn iyilikten dolay Allah sana hayrla karlk versin. Byk bir erri bizden uzaklatrdn." Kadna dedim ki: "Senin konutuun gibi yanndaki arkadan niye konumuyor?" Kadn: "Bu kadn, vasiyyetini yazmadan lm. Vasiyyetsiz len birinin kyamete kadar konu-amamas hakkdr" dedi.

Allah Tel'nm baz kullarna kafalarndaki gzleriyle gsterdii kabir azab ya da nimeti, ferahl ile ilgili olaylar kitabmzn alamayaca lde oktur. Bu konudaki ryalarsa ciltlerce kitap ister. Daha geni bilgi almak isteyenler u kitaplara mracaat etmelidir: Kitb'l-Menmt, bni Eb'd-Dny; Kitb'l-Bstn, Gayruvn v.d. Mlhid ve zndklarna gelince bilgileri bu gerekleri kuatmadndan bunlar yalanlamaktan baka birey bilmezler. [268] Yedinci Mesele: Allah Tel, bu dnyada birtakm ilgin hadiselerin olumasna imkn vermitir. Mesela, Cebrail (AS) insan suretinde Raslullah'a (SAV) gelir, Ona vahiy getirirdi. Raslullah'la aralarnda geen konumalar peygamberimizin etrafndakiler duyamaz, Cebrail'i de gremezlerdi. Bu durum dier peygamberler iin de szkonusudur. Bazan Cebrail vahyi zilin almas [269] eklinde getirirdi, sesini ise kimse duymazd. Aramzda yaayan cinler birbirleriyle ok yksek sesle konumalarna ramen biz onlarn konumalarn duyamayz. Melekler kfirleri kamlar, boyunlarn vururlar, bu yzden kfirler lk atarlar, ama orada bulunan mslmanlar, melekleri gremezler, seslerini duyamazlar. yleyse Yce Allah dnyada meydana gelen baz hadiseleri insanolundan gizlemitir. Cebrail (AS)'in Raslullah'a Kur'n rettii halde, Raslullahla bulunanlarn b nu duymamalar da buna misaldir. [270] Allah' ve yce kudretini tanyan bir kimse, nasl olur da Allah Te* l'nm, hikmetine, rahmetine binaen baz kullarndan gizleyerek birtakm gerekleri yaratmasn yadrgayabilir. Zira insanolu hadiseyi gremez di yamaz. Kul, kabir azabn duymaktan, grmekten acizdir. Allah Tal'n" bu gerekleri grmesine msaade ettii birok kimseler, baygn dm sonraki yaamlar da hibir zaman faydal olmamtr. Bazlarnn da gerekleri grmesine engel olan kalp perdeleri kaldrlnca, gerekler karsnda dayanamayp lmler. O halde ilh hikmet gerei, iki mkellef insan arasnda ya da insanla olay arasnda bulunan perdeyi, Allah'n kaldrmasy-la kullarn, gerekleri gzleriyle grmesi nasl inkr edilebilir? Sonra kii lnn gznden, gsnden cvay hardal yok edebilir. Ama bunlar hemen yeniden gelirler. Melek bu ii nasl yapamasn? Hereye kadir olan Allah, buna nasl kadir olamasn? Civa ve hardaln yok olmayacak ekilde lnn iki gznde, gsnde kalmasn Allah (cc) istese yapamaz m? Berzah hayatm, grlen u dnya hayatna benzetmek cehaletin, sapkln t kendisi; en doruyu syleyen Rasl'n yalanlanmas, Yce Allah'n da aciz kabul edilmesi deil midir? Buna inanmak son derece cahilliktir, zulmdr. Mesel bir insan, arzu etmedii insanlardan habersiz on zira' eninde yz zira' boyunda veya enini, boyunu, derinliini daha geni alarak geni bir kabir yapabilirse Yce Allah'n, kabri diledii kadar geniletmesi, insanoluna geniletilen bu kabri gstermemesi bylece de insanlarn kk grd kabri, geni, gzel kokulu ve aydnlk nurlu yapmas mmkn deil mi? Meselenin z udur: Burada kabrin genilemesi, daralmas, ierisinin aydnlanmas, cennet bahelerinden bir bahe ya da cehennemin ukurlarndan bir ukur olmas dnyada bilinen ekliyle deildir. Yce Allah, insanoluna dnyada olan baz eyleri gstermitir. Ahirette olanlar ise mutluluklarna sebep olan iman ve ikrarn olumas iin gizlemitir. Perde kalknca insanlar ahiret ilerini grebilirler. Ayrca lnn insanlarn yanida olmas, meleklerin gelip, ly onlardan habersiz sorguya ekmesine, onlar duymadan cevablarm almasna ve insanlardan habersiz gnahkr lye azap etmesine engel deildir. Buna benzer olaya yaantmzda rastlayabiliriz. Mesel, bir kimse (ders alan) arkadann yannda uyur. Ryasnda ikence grr, dvlr, ac eker. Hatta bazan da ektii acnn yedii sopann izi vcudunda belli olur ama (ders alan) arkadann bunlardan haberi hi olmaz.

Melein arz ve ta yarmasn imknsz grmek de byk cahiliklerden-dir. Zira Allah Tel ku iin hava neyse melek iin de arz ve ta ylece yapmtr. Tabi kef cisimlerin bu gereklere kapal olmas, latf, temiz ruhla-?r kapal olmasn gerektirmez. Bu ekilde yaplan karlatrmalar, en tltl t slatrma deil mi? Bu ve benzeri konularda inanszlar btn pey-kthprierin bildirdiklerini yalanlamlardr. [271]

FASIL

Sekizinci Mesele: Katlam, suda boulmu ve yanm cesede ruhun i jmknsz deildir. Ruhun bu dnn biz farkedemeyiz. nk bilinenin dnda bir dntr. Burada baygn, suskun ve akn cesedin !mh ruhlar beraber olduklar halde sen hissedemezsin. Cesedi parampara mu bir kiiyi gerek uzakta olan gerekse yaknda olan ruhuyla birletir-ek hereye kadir olan Allah'a zor deildir. Birletirilen bu vcut azalarnda duruma gre bir nev elem ya da lezzet uuru bulunur. Cansz varlklarda Allah' zikredecek lde idrak, uur olursa; ta, Allah korkusundan derse* dalar, aalar O'na secde ederse ayrca ufak talar sular ve bitkiler O'nu tebih ederse ruhtan ayrlm cesedin elem ve lezzet uuruna vakf olmas ok daha normaldir. Cansz varlklarn tebihi ile ilgili olarak Yce Allah: "Yerde ve gkte ne varsa hepsi hamd ederek Allah' tebih ederler. Ama siz onlarn tebihlerini anlayamazsnz" [272] buyurmaktadr. Burada tebihten maksat sadece yaratcsna delalet etmek olsayd: "Fakat siz, onlarn tebihlerini anlayamazsnz" denmezdi. Zaten akl olan kii bunlarn Allah'a delalet ettiini bilmekte, anlamaktadr. Baka bir yete: "Biz dalar ona musahhar kldk. Sabah akam Allah' tebih ederler" [273] Allah'a delalet etmek anlaldna gre yalnzca bu iki vakte mahsus deildir. Yine: "Ey dalar, O'nunla birlikte yanklann"[274] yeti de (Hz. Dvudla) beraberlik artyla yanklanmaya mahsus deildir. yle diyen kii Allah' yalanlamtr: 'Yanklanmak, aksi adadr. (Yani szn bir cepheye vurup geri dnmesidir -.) nk yanklanmak Hz. Davud'un sesinden baka dier sesler iin de sz-konusudur. Dier bir yette: "Grmez misin Allah'a yerde ve gkte kim varsa ve gne, ay, yldzlar, dalar, aalar, havyanlar ve birok insan secde eder" [275] Duyurulmaktadr. Burada da Allah'a delalet etmek yalnzca birok insana mahsus deildir. Dier bir yeti cellede ise: "Grmez misin gklerde ve yerde kimler varsa onlar ve kanatlarm rparak uan kular Allah' tesbhl ederler. Hepsi du ve tebihini bilmektedir" [276] buyurulur. Bu gerek bir du ve tebihtir, Allah bunu bilir. sterse cahiller, yalanclar bu gerei inkr. Etsinler Yce Allah baz talarn yerlerinden ayrlarak Allah korkusundan dtn ve yer ile n kelamn iitmek iin kendisinden izin istediini bildirmitir Yce Allah ge ve arza hitaben isteyerek veya istemeyerek emrime gelin dedi de onlarda isteyerek geldik dediler [277] ayrca ashab kiram yedikleri yemein ektii tesbih i. Allah'n da bunlara olumla cevap verdiini u yetle bildirmitir: "Yce Allah ayrca /isnab- Kiran [278]yedikleri yemein ektii tebihi ve mescitte [279] bulunan kuru hurma ktnn iniltisi ni de duymutur. Cansz bunca cisimler hissedebiliyor, farkedebiliyorsa ipp risinde ruhun, hayatn bulunduu cisimler-ncelikle hisseder, farkeder. Bn nun yannda Yce Allah, bu dnyada, ruhtan ayrlan bedene, yeniden tam bir hayat verdiini, bylece bu bedenin konutuunu, yrdn, yediin-itiini, evlenip ocuk sahibi olduunu da gstermitir. yeti cellede: "Binlerce kii olduklar halde lm korkusuyla yurtlarndan kan u adamlara grmedin mi? Allah nce onlara: "ln" dedi sonra yine kendisi diriltti" [280] Ve. 'Tahut u kimse gibisini grmedin mi ki, duvarlar, atlar stne yklm ssz bir kasabaya uramt da, Allah bu byle ldkten sonra nasl diriltecek?" demiti. Bunun zerine Allah Tel da kendisini yz sene ldrp sonra diriltti: "Ne kadar kaldn?" dedi. "Bir gn, ya da bir gnn biraz kadar . kaldm" dedi" [281] buyurulmaktadr. srail oullarn dan katilin aranmas; [282] Hz. Musa'ya:

"Allah' aka grene kadar sana inanma3iz" [283] diyenleri Allah nce ldrp sonra diriltmitir; Aslb- Kehf [284] ve Hz. brahim'in drt ku kssas [285] hepsi bedenden ayrlp sonra bedene dnen ruhla, hayatla ilgili dnyada grlen eylerdir. Dnyada bu olunca, Yce Allah'n lmnden sonra bedeni diriltip sorguya ekmesi, ameline gre azaplandrmas ya da mkfatlandrmas Yce kudretine niye zor gelsinki?! Bu gerekleri inkr etmek; yalanlamak, kfrde inat etmek ve direnmekten baka bir ey deildir. Baar Allah'tandr. [286]

FASIL

Dokuzuncu Mesele: unu iyi bilmeli ki, kabir azabndan, nimetinden maksat dnya ile ahiret arasndaki Berzah'ta grlen nimet ve azaptr. Yce Allah Aralarnda, dirilecekleri gne kadar kalacaklar Berzah vardr"[287] buyurmaktadr. Dnyaya ve ahirete insanlar buradan uurlanmaktadr. k bir azab ya da cennet nimeti denerek cennet bahesi veya cehennem zah'a aolmaS1 grlecek muamelenin trndendir. Vcudu katlam, uklJr yanm, suda boulmu, yrtc hayvanlar veya kular tarafndan yen-3 lanlar da amellerine gre her ne kadar mkfat ve cezann sebepleri, ml?fvetlerifarkl farkl olsa da Berzah'ta hak ettikleri azab ya da keykfati[greceklerdir. Gemite baz insanlar, ceset atete yanp kl olur-11 ahut rzgrn iddetli olduu bir gnde baz azalar suya atlr, bazlar 1 toprakta kalrsa Berzah'ta grlen azaptan kurtulunacan zannederek, cuklanna ldkten sonra byle yapmalarn vasiyyet etmi. Bunun zeri-e Allah, denize emretmi, deniz kendisine atlan uzuvlar getirmi, yere emretmi o da iine gmlen, datlan uzuvlar getirmi. Uzuvlarn birletirdikten sonra Yce Allah adama: "Kalk" der, adam da kalkp hemen Allah'n huzuruna koar. Ona sorar: "Niin byle yaptn?" Adam da: "Rabbim, sen daha iyi bilirsin, senin korkundan dolay byle yaptm" der. Allah ona merhamet etse de bundan kurtulamaz. [288] eitli yerlere atlm uzuvlar, isterse frtnal bir gnde aalarn tepelerine aslm olsun hakettii azab ya da mkfat bedeni, Berzah'ta alacaktr. Yine salih bir kimse kor atein iine gomlse, Allah bu atei ona serinlik, selamet yapar bylece Berzah'ta grecei nimeti, hazz alr. Bu artlarda dilerse Allah havay ceset iin ate, zehir yapar. lemde bulunan unsurlar, maddeler Rablerine boyun emitir. Yaratan, ynlendiren Allah bunlar diledii gibi kullanr. Hibirisi de O'nun iradesinden kmaz. Hatta bunlar, iradesine, kudretine boyun emi varlklardr. Kim bunu inkr ederse lemlerin Rabbini inkr etmitir, O'na kfrederek Rabliine kar gelmitir. [289]

FASIL

Onuncu Mesele: lm, ilk med ve ilk dirilitir. Yce Allah, insano-lundan gnahkrlarn cezalandrlaca, salihlerin de mkfatlandrlaca iki med, iki de dirili tahsis etmitir. ilk dirili ruhun bedenden ayrlmas ilk ceza yurduna gitmesidir. ikinci dirilise Allah 'm bedenlere ruhu vererek onlarn kabirlerinden cennete yahut cehenneme gitmeleridir. Buna ikinci har diyoruz. Bu husus hadiste: "Dier dirilie de iman edersin" [290]eklinde aklanmtr. lk dirilii, her ne kadar birok insan burada grlen nimeti ya da azab kabul etmese dekimse inkr etmemektedir. Yce Allah, byk ve kk denen meti

M'minn, Vaka', Kyamet, Mutaffifn, Fecr ve dier srelem; adaleti ve hikmeti gerei her iki yurdu da gerek iyiler gerekse kttl ~yaptklarnn karln alaca yurt olarak bildirmitir. Ancak ameli611tam karl daimi yurtta med gn verilecektir. Nitekim yette: "He ***"fis lm tadacaktr. Kyamet gn mkfatlarnz size tam verilecek [291]gemektedir. Adaleti icab, esmay hsns gerei vel kullarnn bedenleri ve ruhi mkfatlandrlrken dmanlarnn beden ve ruhlar cezalandrlacak^" taatkr kiinin hem bedeni hem de ruhu hakettigi nimetin zevkini almaP fcir, asi kiinin de hem bedeni hem de ruhu hakettigi azab grmelid' Allah Tel'nin adaleti, hikmeti, mukaddes kemli bunu gerektirmekte dir. Bu dnya sorumluluk, imtihan dnyas olup amellerin deerlendirildii dnya olmadnda bu durum dnyada grlmez. Berzah ise ceza yurdunun ilk safhasdr, gerekli herey ortaya kar, hikmet de ortaya kmasn gerektirir. Kyamet gn olunca da itaatkrlara ve asilere, hak ettikleri beden ve ruh nimeti veya azab tam olarak verilir. Berzah'ta verilen nimet veya azap ahirette verilecek nimetin, azabn ilk safhasn oluturur. Nimet ve azabn Berzah'ta bulunanlara ulaaca, Kur'n'da ve sahih birok hadiste belirtilmitir. Mesela, bir hadiste Raslullah der ki: "M'min kiinin kabrinden cennete bir kap alr. Oradan cennetin gzel kokusu, nimeti gelir. Facirin de kabrinden cehenneme bir kap alr. Oradan cehennemin scakl ve ze-hiri gelir." [292] Ruhun bu kapdan ald hazz, bedenin de ald kesinlikle bilinmektedir. Kyamet gn olunca da bu kapdan ierdeki yerine girer. Bu dnyada kula bu iki kapdan zeri megalelerde, hissedilen perde ve bir takm arzalarla kapal gizli bir iaret gelir, ou insan sebebini bilmese de, grd eyi yorumlayamasa da bunu hisseder. (Yani ryada yaplan tenbihler .) Bir eyin varln bilmekle, onu hissetmek, yorumlamak ayr ayr eylerdir. lnce, kapdan gelen bu iarete biraz daha yaklar. [293] Dirildiinde de bu iarete tamamen kavumu olur. Allah'n hikmeti gerei iaretler bu yurtta (dnya-Berzah ve Kyamet) gzelce sralanmtr.
[294]

SEKZNC MESELE

KABR AZABI, BLNMES, SAKINMAK N NANILMASI BU KADAR NEML OLDUU HALDE, NN KUR'AN-I KERM'DE ZKREDLMEMTR?

Bu soruyu idmal ve tafsl olmak zere iki ekilde cevaplandrrz.temal Cevap: Bilindii gibi Yce Allah, Rasul'ne iki tane vahiy gn-s kullarnn da bu vahiylere inanmasn ve bunlarla amel etmesini is-nitir. Bunlar Kur'n ve Hikmet'tir. yet-i cellelerde: "Allah sana Kitabve Hikmeti indirmitir" [295]."O Allah ki, kendilerinden olan mm birini onlaraAllah'n yetlerini okuyan, onlar ycelten, onlara Kitab ve hikmeti reten bir eli gnderdi" [296]ve "sizin evlerinizde okunan Allah yetlerini ve hikmetini hatrlayn" [297]. Selef limleri Kitaptan maksadn Kur'n, Hikmetten maksadn snnet olduunda ittifak etmilerdir. Rasulullah'n dilinden, Allah'n bildirdii eylere inanmak, dorulamak ne kadar gerekli ise Rasulullah'n Allah'tan bildirdii eylere de (snnet-hadis yoluyla) o derece inanmak dorulamak gereklidir. Bu husus, gayri mslimler dnda btn n'minler tarafndan kabul edilmi bir gerektir. Nitekim Allah Tel: "Bir Kitab bir de O'nun gibisini verdim" [298] buyurmaktadr.

Tafsl Cevap: Berzah'ta grlecek nimet yahut azapla ilgili yetler oktur. Mesela: "O zalimler lm dalgalar iinde, melekler de ellerini uzatm: "Haydi canlarnz karn, Allah'a gerek olmayan sylemenizden ve O'nun yetlerine kar byklk taslamanzdan tr, bugn alaklk azabyla arplacaksnz" derken onlarn halini bir grecektin"[299] Zalimlere bu, lm anlarnda sylenmitir. Melekler de, zalimlerin bugn korkun bir *zap greceklerini doru olarak bildirmilerdir. Dnya hayatnn bitimine dar (kyamete kadar) azaplar gecikmi olsayd, onlara: "Bugn cezalandrlacaksnz" denmezdi. Bir baka yette: "Allah onu, onlarn kurduklar tuzaklarn ktlkle-raiden korudu ve Firavn ailesini, azabn en kts kuatt. Kyamete kadar sabah akam onlara sunulur. Kyamet kopunca da: "Firavn ailesini, azabn en iddetlisine sokun" denir. [300] Her iki yurtta da azap olacan aka Allah Tel bildirmitir. Bir baka yette: "Korkudan baylacaklar gnlerine kadar brak onlar. O gn, tuzaklar kendilerine hibir fayda salamaz ve onlara yardm da edilmez. Zulmedenlere bundan baka bir azab daha vardr. Fakat oklar bunu bilmezler"[301].Dnyadaki ldrlme cezalar veya daha byk bir ihtimalle Berzah'ta grecekleri azab kastedilmi olabilir bundan. nk ou zalim, dnyada azab grmeden lmektedir. Daha ak bir ifadeyle yle de denilebilir: Zalimlerden lenler, Berzah'ta azaplarn grrler, lmeyenler ise ldrlmek vb. eylerle dnyada azaplarm grrler. O zaman bu yet, zalimlere dnyada ve Berzah'ta grecekleri azab bildirmektedir. Dier bir yet-i cellede de: "Belki dnp gelirler diye mutlaka onlara byk azaptan ayr olarak daha yakn azab tattracaz" [302] Duyurulmaktadr. Abdullah b. Abbas [303]gibi bir ksm lim, bu yetle kabir azabna delil getirmilerdir. Kabir azabna bu yetin delleti biraz uzak. nk kfrden dnp slama dnmek iin dnyada verilen bir azabdr bu. Bu gerein Kur'n'n tercman, mmetin en bilgilisi bir zattan gizli olmas ihtimal ddr. Ancak Kur'n'la ilgili ince tefekkr, hassas dikkati nedeniyle bunun kabir azab olabileceini anlamtr. yeti celleler de yakn ve byk iki azabn olduu; yakn azabn tevbe edip dnmeleri iin tattnlaca bildirilmitir. Bundan da dnya azabnn dnda baka bir yakn azabn olabileceini istidlal etmitir. Bundan dolay yeti celle de: "Yakn azaptan tattracaz" buyurulmu, "yakn azab tattracaz" denmemitir. yi dn. Raslullah'n u sz de bu anlaya benzerdir: "Kabrinden cehenneme b<r kap alr; buradan kabre, cehennemin hararetinden, zehirinden gelir." [304] Ama yle dememitir: "Cehennemin harareti, zehiri gelir." nk cehennemden gelen azab olduka azdr, azabn ou daha cehennemdedir. Allah dmanlarnn dnyada grdkleri azap, ounluu cehennemde olan azabn sadece bir miktardr. Bir baka yette: 'Ta can boaza dayand zaman? te o zaman bakar durursunuz. Biz ona sizden daha yaknz, fakat siz gremezsiniz. Eer ldkten sonra cezalandrlmayacak iseniz kmakta olan cannz geri dn-dersenize! O can Allah'a yaklatranlardan ise ona rahatlk, gzel rzk ve nimet cenneti var. Eer o, defteri sa tarafndan verilen saclardan ise, sana saclardan selam var. Ama yalanlayc sapklardan ise, kaynar sudan bir ziyafetle, cehenneme atlma var. Kesin gerek budur ite. yleyse byk Rabb'nn adn tebih et" [305] buyurulmaktadr. Burada Yce Allah, lm anndaki ruhlarn durumunu anlatmtr. Srenin banda ise ehemmiyetine, nemine binen "byk dnte" (me'd' ekber) ruhlarn durumunu zikretmitir. Buna gre ahirette ruhu ksma ayrd gibi lrken de ksma ayrmtr. Dier bir yeti cellede ise: "Ey mutmain olan nefis, Rabbine, sen O'ndan O da senden raz olarak dn. Kullarm arasna katl ve cennetime gir" [306] bu-yurulmaktadr. Selefi limler, ruha bu

hitabn ne zaman yaplaca hususunda ihtilaf etmiler. Bir ksm der ki: "lm annda denecektir." Lafzn zahirinden, bedenden ayrlan ruha denecei anlalmaktadr. Ber ve bakalarndan rivayet edilen hadislerde Raslullah bu yeti: "Sen ondan raz olarak, o da senden raz olmu olarak k [307] denir" eklinde yorumlamtr. Ruhlarn Berzah'ta yeri konusunda bu meseleyi inallah anlatacaz. Ayrca "kullarm arasna katl" yeti, Raslullah'n "Ey Allah'm, yce dosta" hadisine de mutabktr. [308] Kabir azab nimeti ile ilgili hadisleri incelediinde Kur'n'n ifadesine uygun olduunu grrsn. Baar Allah'tandr. [309]

DOKUZUNCU MESELE

LLER HANG SEBEPLERDEN DOLAYI AZAP GRRLER?

Cevabn iki ekilde veririz: Mcmel cevap, mufassal cevap. Mcmelvap kabirdekiler, Allah' bilmediklerinden, emrine uymadklarndan ve yasakladndan kanmadklarndan dolay azap grrler. Allah' tanyan,emirlerine uyan, nehiylerinden de kanan ruhu ve bedini asla azaplandrmaz. nk gerek kabir azab gerekse ahiret azab, Allah'n kuluna kzmasnn gadaplanmasnm bir neticesidir. Bu dnyada, Allah' kzdran kii, tevbe etmeden lrse Allah'n gadab lsnde, Berzah azab grr. Allah gadab ettikten sonra gnahn azl okluu, kiinin dorulayc ya da ya-lanlayc olmas farketmez. Mufassal cevab da yledir: Rasulullah, biri insanlar arasnda koucu-luk yapan, dieri de idrardan sonra istibra yapmayan iki kiinin kabirlerinde azab grdklerini haber vermitir [310]stibra yapmayan, zorunlu temizlii terketmi olduundan; koucu da, szlerinde doru da olsa, insanlar arasna dmanlk atm olacandan gnahkrdrlar. Burada insanlar yalanla, iftira ile, bhtanla birbirine drmenin ok daha byk gnah olacana iaret vardr. drardan sonra istibray terketmekte de, istibra yaptktan sonra namaz klarken, namazn bir ksm vaciplerini, artlarn terketmenin daha ok gnah olacana iaret vardr. u'be hadisinde: "Birincisi, insanlarn etini yemekte, gybet etmektedir. te bu kimse nemmamdr" eklinde geerken Ibni Mes'd'dan gelen bir hadiste: "Abdestsiz bir vakit namaz kld ve zulmedilen birini grp ona komad iin kabrine yle iddetli vurulur k, ierisi atele dolar" buyurularak kouculuk ve istibra anlatlmtr. Buhr'de, Semra'dan [311] gelen bir hadiste yalan syledikten sonra yalan her tarafa yaylan kimseyle Kur'n' rendii halde geceleri uyuyan, gndzleri de Kur'n'la amel etmeyen; zina eden erkeklerle kadnlarn ve de faiz yiyenlerin azap grecekleri bildirilmitir. Hadiste geen kiilerin ektii azab Rasulullah Berzah'ta grmtr. Namaza enerek kalkanlarn balarnn tala yarlmas; mallarnn ekatlanm vermeyenlerin, zakkumlu cehennemin dikenli aalarn etrafin-a dolamalar; zina yapanlarn pis kokulu le etler yemeleri ve szle fitne karanlarn azlarnn, demir makaslarla kesilmesi Eb Hureyre'den gelen bir hadiste yukarda anlatlmtr. [312] Byk gnah ileyenlerin urayaca akibet Eb Sad hadisinde gemitir [313]Mesela faiz yiyenlerin karnlan, evler kadar imekte ve onlar, Pi-ravn'm yolu zerinde bulunmaktadrlar. Yetim mal yiyenlerin azlarndan aldklar kor ate, altlarndan, ayaklarndan kmaktadr. Zina

eden kadnlar, gslerinden aslmaktadr. Gybet edenler, yan uzuvlarndan kesilen etleri yemektedirler. nsanlarn rzlarnda gz olanlarn yz ve gsleri bakr trnaklarla trmalanmaktadr. Raslullah, ganimet mallarndan aran kimsenin kabrinde atein yandn, bildirmitir. [314] Oysa ki bu adamn elde edilen ganimetlerde hakk olduu halde, bakalarnn hakkna tecavz etmekle bu cezay hak etmitir. Kabir azabn grecekler kalbiyle, gzyle, kulayla, azyla, diliyle, karnyla, ferciyle, eliyle, ayayla ve bedeniyle gnah ileyenler, kouculuk yapanlar, yalan ok syleyenler, gybet edenler, yalan yere ahitlik edenler, namuslu kadna iftira edenler, fitne kartanlar, bidat eylere aranlar, bilmedii bir konuda Allah ve Rasl adna konuanlar, sznde ar olanlar, faiz ve yetim mal yiyenler, rvet alanlar, haksz olarak mslman kardeinin ya da anlamal mstemenin maln yiyenler, iki ienler, lanetlenmi aacn meyvesini yiyenler, zina ve livata edenler, hrszlk yapanlar, hainler, ahdini bozanlar, aldatanlar, mslmanara tuzak kuranlar, faizi alanlar, verenler ve bunlara ahitlik edenler hlle yapanlarla, hlle yaptranlar, Allah'n emirlerini drmek haramlarn ilemek iin areler arayanlar, msl-manlara eziyet ederek hanmlarnn peine denler, Allah'n hkm dnda bireyle hkmedenler, Allah'n eriat dnda bir kanunla fetva verenler, gnah ve dmanln yaylmasna yardm edenler, Allah'n yasaklad cana kyanlar, Allah'n yasaklarn tanmayanlar, Allah'n sfat ve isimlerinin gereini tesirsiz sayanlar, Raslullah'm snnetine bakmadan gr, siyaset ve anlay ileri srenler, lm birine sa ba yolarak alayanlar ve bu atlara kulak verenler, Allah ve Rasl'nn yasaklad cehennem atlar olan arkclar ve onlarn syledii arklar dinleyenler, kabirlere mescid yaparak zerinde kandiller lambalar yakanlar [315]satarken eksik tartan, alrken ise tam lekle alan esnaflar, zorbalar, byklk taslayanlar, gsteri yapanlar, kaslaryla gzleriyle insanlarla alay edip onlarn kusurlarm aratranlar, selef alimlere kfredenler, khinlere, mneccimlere ve ibtid doktorlara vararak onlara soru sorup, onlar tasdik edenler, ahiretlerini dnya karlnda satm zalimlere yardm edenler, Allah'n azab ve ismi anlnca O'ndan korkmad halde kendisi gibi bir yaratk korkuttuu zaman korkan, ekinen, yaplmas istenmeyen eyi terkedenler, Allah ve Rasl'nn szne arldnda onlara gitmeyip de, sz doru da yalan da olabilecek hsn 2an besledii birinin peinden gidip ona vgler yadrarak hi kar gelmeyenler, okunan Kur'n'dan etkilenmeyenler belki de sklanlar, eytan'n. Cur'n' okunduunda, zina meclisi kurulduunda veya mnafklk olunca ii sevinle dolu vecde, heyecana ve ne'eye gelip arkcnn devaml ark sylemesini isteyenler, silahnn veya sevdii bir yalnn veya yakn akra^ basnn yahut gen kzlarn deklerinin veya sevdii bir kiinin hayatnn yahutta muteber sayd bir kimsenin adna yemin ederken yalan sylemezken, Allah adna yemin ettiinde yalan syleyenler, yapt gnahlarla vnen onlar einin dostunun yannda aktan aa oka ileyenler, malndan ve rzndan emin olmadn kimseler, irkin ve kt szlerinden dolay insanlarn kendisinden uzaklat kimseler, namazn vaktin sonuna kadar geciktirdikten sonra acele acele klanlar, Allah' ok az ananlar, gnl holu-uyla mallarnn zektn vermeyenler, hac yapabilecek durumda iken hac yapmayanlar, gc yettii halde demesi gereken haklar demeyenler, vaktine, szne, yiyeceine ve att admna dikkat etmeyenler, elde ettikleri maln helaline haramna bakmay nemsemeyenler, miskine, muhta birine, yetime ve hayvana acyp merhamet etmedikleri gibi yetimi boanlar, yemeine de miskinleri armayanlar, kendinin gnah, kusuru varken insanlarn kusurlaryla gnahlanyla uraanlar ve gerek az olsun gerek ok olsun, gerek kk gnah olsun gerek byk gnah olsun bu sular ileyenler yaptklar gnah lsnde kabirlerinde azap greceklerdir. [316] nsanlarn ou bu gnahlar iliyor olunca, mezarlarda yatanlarn ou da azap gryor demektir. Azaptan kurtulanlar ok azdr. D grnne baklrsa kabirlerin d toprakken ierisinde ateler yanmaktadr. Dtan azap grmek toprakla, nakl talarla olur, ierisinde ise tencerenin ierisinde bulunan yiyecekleri kaynatt gibi insanlar kaynatan bellar, felketler vardr. Allah'a yemin olsun ki, verilen tlerden hibirini tutmayarak, aklyla ehveti arasnda kalanlar bu azab hak etmilerdir. Ey dnya yurdunu gzelletirenler! Sizinle beraber yok olacak yurdu gzelletirirken her an gidebileceiniz ahiret yurdunu harb ediyorsunuz. Bakalarnn

oturaca, faydalanaca evleri yaparken sizden bakasnn oturamayaca ahiret evlerini harb ediyorsunuz. Buras ebediyyet yurdu, amellerinin karl alman ekinlerin biildii bir yurttur. Buras ibret alnacak bir yer olup, ya cennet bahelerinden bir bahedir ya da cehennem ukurlarndan bir ukurdur. [317]

ONUNCU MESELE

KABR AZABINDAN KURTULMANIN YOLLARI

Kabir azabndan kurtulmann mcmel ve mufassal olmak zere iki izah tarz vardr: Mcmel Tarz: Kabir azabn gerektiren gnahlardan saknmakla mmkndr. En faydals, kii Allah iin bir mddet uyuyaca zaman o gnk kr ve zararnn muhasebesini yapar, nash tevbesini yemler ve uyandnda bir daha gnah ilememeye azmederek uyur. Bunu her gece yapar. Bu halde lse tevbesini yapmtr; yoksa uyanrsa ecelinin geciktii sevinciyle gzel ameller ilemeye devam eder, Rabbine ynelerek daha nce yapamadklarn da yapar. Btn bunlarn yannda Raslullah'tan gelmi dua ve zikirleri, yaparak uyumaktan daha faydals da yoktur. Allah, hayr murad ettii kiiye bu hususta yardm eder. G ve kudret O'ndandr. Mufassal Tarz: Kabir azabyla ilgili Raslullah'tan gelen hadisle konuyu aacaz. Mslim, es-Sahih'inde Sleyman'dan yle dediini nakleder: "Ras-lullah'n yle dediini duydum: "Bir gn, bir gece Allah'a gnl balamak, bir ay gndzleri oru tutmaktan, geceleri de ibadet etmekten daha hayrldr. Bu hal zere len kiiye ameli arz olunur, rzk verilir ve kabir azabdan emin klnr." [318] Tirmz'nin el-Camfinde, Fudle b. Ubeyd'den Raslullah'm yle dedii rivayet edilir: "Gnl Allah'a bal olanlarn dnda kim varsa hepsinin amel defteri kapanr. Gnl Allah'ta olan kiinin ameli kyamete kadar oalr ve kabir azabndan da bu kii korunur." [319] Tirmz der ki: "Hadis, hasen ve sahihtir." Snen-i Nes'de ashabdan, Rdeyn b. Sa'd'den yle bir rivayet nakledilir: Adamn biri Raslullah'a gelerek: "Ey Allah'n Rasl, ne oluyor da ehidlerden baka dier m'minler kabirlerinde azab gryorlar?" deyince Raslullah buyurdu ki: "Allah yolunda savarken kllarn kafalarnda krlmas azab olarak ehide yeter." [320] Mikdm b. Ma'dkerib der ki: Raslullah' yle dedi: "ehidin Allah katnda alt zellii vardr: nce kanna [321] bedel, gnahlar affedilir. Cennette kalaca yer gsterilir. Kabir azabndan korunarak byk korkudan (cehennemden) kurtulur. Dnya ve iindekilerden ok daha hayrl yakut bir tc kafasna konur. Cennet hurilerinden yetmiiki tanesiyle evlenir. Yaknlarndan da yetmiiki kiiye efaat eder." [322] bni Mce ve Tirmz ayn lafizlany-la rivayet eder. Tirmz der ki: "Hadis, hasen ve sahihtir." bni Abbas'tan rivayet edilir: "Ashab- Kiram'dan biri adrn bilmeden bir kabrin zerine kurar. adrda otururken kabirde yatan lnn Mlk sresini batan sona okuduunu duyar, dorudan Raslullah'a gelerek: "Ey Allah'n Rasl, bilmeden adrm bir kabrin zerine kurmutum. Baktm ki kabirde yatan kii Mlk sresini batan sona okudu" dedi. Raslullah da: "Mlk sresi

kabir azabm engeller. [323] Yine o, kiiyi kabir azabndan kurtarr" buyurdu. Tirmz der ki: "Hadis, hasen ve garbdir." Abd b. Hamd'in Msned'inde brahim b. Hakem'den, o da babas kri-me'den, o da bni Abbas'tan nakleder. bni Abbas bir adama: "Sevinecein bir hadis syleyeyim mi?" dedi. Adam da "evet" deyince bni Abbas: "Tebreke sresini oku, ezberle. Ayrca ailene, senin ve komunun ocuklarna da ret. nk bu sre, kendisini okuyan kimsenin kyamet gn ateten korunmas iin Allah'a bavurur; ezbere bilen kimsenin de kabir azabndan da korunmasn Allah'tan ister. Bu hususta Raslullah: "mmetimden herkesin bu sreyi ezbere bilmesini ok isterdim" [324] buyurmaktadr" dedi. Eb mer b. Abd'l-Ber der ki: "Raslullah'tan geldiine gre, otuz yetli bir sre, kendisini ezbere bilip okuyan kimse affedilene kadar efaat eder" [325]buyurmaktadr. Yani Mlk sresi. Snen-i bni Mce'de Eb Hureyre'den merf1 olarak yle bir hadis rivayet edilir: "Hastalktan len kii ehidtir. Kabir azabndan korunur. Sabah akam rzk cennetten getirilir?' [326] Snen'n-Nes'de nakledildiine gre Cm b. eddad der ki: "Abdullah b. Yekr'n yle dediini duydum: "Sleyman b. Sard ve Halid b. Arfte ile otururken bir ara karn arsndan, len bir adamn cenazesine gitmek istediklerini sylediler. O zaman biri dierine dedi ki: "Raslullah, 'karn arsndan len kii kabir azab grmez' demedi mi?" Eb Davud et-Teylisi Msned'inde u'be'den, o da Ahmed b. Cm' b. eddd'dan bundan nceki hadisle ilgili olarak babasnn u ziyadeyi yaptn nakleder: Dieri de "evet, yle" [327] dedi. Tirmz'de Reba b. Seyf, Abdullah b. Amr'dan nakleder. Raslullah yle buyuruyor: "Cum'a gn veya gecesi olan m'mini Allah Tel kabir azabndan korur." Hadis hakknda Tirmz: "Hasen ve garibdir. snad muttasl deildir. Reba b. Seyf, sadece Ab Abdurrahman el-Habl ile Abdullah b. Amr'dan hadis rivayet eder. Reba b. Seyf in Abdullah b. Amr'dan hadis duyduu bilinmemektedir" der. Reba b. Seyf hadisini, Hkim Tirmz Iyad b. Akabe el-Fehr yoluyla Abdullah b. Amr'dan rivayet eder. Ayn hadisi Hafz Eb Nuaym, Muhammed b. Mnkedir'den, o da Cbir'den merf' olarak yle rivayet eder: "Cuma gecesi veya cuma gn len kii kabir azabndan korunur, kyamet gn de banda ehidlerin tac olduu halde gelir." Bu rivayette Amr b. Musa el-Vech tek kalmtr. Zayf, gsz bir rvdir. [328] Raslulah'a: "Kllarn kafasnda akrdamas ehide azab olarak yeter" sz, banda kllar dnd halde kamamakla iman nifaktan ayrlmtr manasnadr. Mnafk kimse onca kllarn banda akrdamasna sabretmez. Demek ki Allah'a iman sayesinde cann O'nun uruna atabiliyor; kalbi Allah'n ve Rasl'nn gadabma uramamak, O'nun dinini izhar ederek Allah'n adn yceltme akyla couyor. Bylece kalbindeki iman, sdk aa vuran ehid, kabir azabndan da emin olmu oluyor. [329] Eb Abdullah el-Krtub der ki: "ehid kimse kabir azab grmeyecekse ondan daha deerli, sevab daha ok olan, ismi Kur'n'da ehidlerden nce anlan sddklarn hi kabir azab grmemesi" gerekir. Yine, ehadet mertebesine ulaamayan murbtlar (gnl Allah'la olanlar) kabir azab grmeyince, ehidden mertebesi stn olan sddkm hi grmemesi gerekir. [330]

es-Sahhayn'da geen hadislerde sddklarn dier insanlar gibi sorguya ekilecei bildirilmektedir. Bunlarn banda mer b. Hattb gelmektedir. Raslullah, kiinin kabrinde sorguya ekileceini syleyince rri Hattb: "Orada da bu durumda olacam" der; Raslullah'da: "evet, yle [331] diye karlk verir. Peygamberlerin kabirlerinde sorguya ekilmesi konusunda farkl iki r beyan edilmitir. Ahmed b. Hanbel'dende iki ayr gr gelmitir. Se lere mahsus bu zellie, kendilerinde daha yksek derecede olan sddkl da katlmas gerekmez. Zaten ehidlerin en byk zellii kendilerinden receleri daha yksek olanlar gemek, onlar geride brakmaktr. bni Mce'nin: "Hastalktan len ehiddir. Kabir azabmdan kurtulur" [332]hadisi O'nun rivayette tek kald hadislerdendir. fradmda garib, hatt mnker hadisler bile vardr. Byle hadisler zerinde hemen karar verin Raslullah'a isnad etmemeli. Eer hadis sahihse bu, karn arsyla ilgili hadisle kaytldr. Raslullah'tan "karn arsndan lenler, ehiddir" [333] eklinde gelen hadis doruysa mutlak hastalk, bu mukayyede hamledilir. Allah iyisini bilir. Kabir azabndan kurtaran ameller konusuda nemli bir hadis Eb Musa el-Medn, Tergb ve Terhib adl eserinde erh mahiyetinde illetinim de beyan ederek zikretmitir. Ferec b. Fdle'den, o da Hilal b. Eb Cebele'den, o da Sad b. Mseyyeb'den, o da Abdurrahman b. Semre'den nakleder. Semre anlatyor: "Medine'nin bir yerinde otururken Raslullah kageldi. Bize dedi ki: "Dn gece acap bir rya grdm. mmetimden birine lm melei ruhunu almak iin geldi. Bu arada anne-babasma yapt iyilik gelerek lm meleini uzaklatrd. Bir adama da eytanlar tasallut etmiti. Allah'a yapt zikirler gelince eytanlar uup gittiler. Yine mmetinden biri, su imek iin havuza her yaklatnda kovuluyor engelleniyordu. Baktm ki Ramazan orucu geldi, onu suya kandrd. mmetimden bir adam da halka halka oturmu peygamberlerin yanma yaklamak istiyordu, ama her vardnda engelleniyordu. Cenabetten dolay yapt gusul abdesti geldi ve onu benim yanma oturttu. Yine mmetimden birinin nnde karanlk, arkasnda karanlk, sanda karanlk, solunda karanlk, tepesinde karanlk olduunu ve akn akn dolatn grdm. Baktm ki yapt hac ve umre geldi ve onu karanlklardan kararak nura soktu. Yine mmetimde biri ate iinde yanarken, verdii sadakann geldiini, onunla ate arasnda engel olup, ona glgelik yaptm grdm. Yine mmetimden birinin m'minlerle konutuu halde m'minlerin onunla konumadn grdm. Yapt akraba ziyareti geldi ve: "Ey m'minler topluluu, bu adam sla- rahim yapard. Onunla konuun" dedi. Bunun zerine m'minler onunla konuup musfaha etmeye baladlar. Yine mmetimden birinin, zebanilerin eline dtn grdm. lytroesi, ktlkten sakndrmas geldi, adam zebanilerin elinden 3lDrak rahmet meleklerine teslim etti. Yine mmetimden bir adamn kurtarj1^gmda olan perdeden dolay dizi zerine oturmu olduunu grdm. Gzel ahlak geldi ve onu Allah'n huzuruna kard. Yine mmetim^ai- -nin amel defterinin solundan verildiini grdm. Allah korkusu gel-mel defterini onun nne koydu. Yine mmetimden birinin terazisi elirkeiTlIah iin yetitirdii hayrl ocuklarnn gelip terazisini ar-ftrchklarn grdm. Allah korkusundan aktt gzyalar geldi ve onu h nnemden kurtard. Yine mmetimden birinin srat kprs zerinde, firtmal1 bir havada kuru hurma yaprann salland gibi sallandn gr-H 'm Allah'a kar besledii hsn zann geldi ve onun kpr zerinde sal-1 nmadan karya gemesini salad. Yine mmetimden biri elleri ve karn zerine srat zerinde srnrken kld namazn geldiini, onu ayaa kaldrdn ve srat geirdiini grdm. mmetimden biri, cennetin kapsna vard halde kaplar yzne kapanm, Allah'tan baka ilah yoktur inanc gelerek kaplar atrm ve onu cennete sokmu olduunu grdm." Hafz Eb Musa der ki: "Bu hadis gerekten hasendir. Rv Semre, Sad b. Mseyyeb'den, [334] mer b. Zerr'den ve Ali b. Zeyd b. Cd'n'dan rivayet etmitir."

Raslullah'n rya hadisi hakknda [335]: "Peygamberlerin ryas vahiydir; zahirine itibar edilir. Ama bu, Raslullah'tan gelen:[336] "Klcmn krldn grdm, bunu una una yorumladm. Boazlanan bir inek grdm. [337] Akabe b. Raf'nin evinde de bir iddet, tela grdm" [338] eklindeki rivayete benzemez denilmektedir. Sahih'te Semre'den rivayet edilen hadisle Ali ve Eb mme'den rivayet edilen hadisler, [339] Berzah'ta azab grecek kiileri anlatmas itibariyle birbirlerine olduka yakndrlar. Bu rivayette ise nce azab zikredilmekte arkasndan da kiiyi azabdan kurtaran amel zikredilmektedir. Rv'nin Sad b. Mseyyeb, Hilal b. Eb Cebele el-Meden yolu dnda baka bir rivayetinin olduu bilinmemektedir. Bunu bni Eb Hatim, babasndan; HakimE, Hakim Ebu Ahmed, Eb Abdullah da Hilak b. Eb Cebel eklinde zikretmilerj-Eb Ahmed ile Eb Abdullah, Mslim'den de bunu hikaye etmiler, ond^' da Ferec b. Fdle rivayet etmitir. Ferec b. Fdle, rivayette orta bir adamdr. Ne gl bir ravdir ne de metruk bir ravdir. Fdle'den de Ebu'1-Hafk diye tannan, isabetli gzel grleri olan Bir b. Veld rivayet etmitir H dis hakknda eyhlislmn da yle dediini iittim: "Hadisin dorulu na, salam ve esasl hadisler delalet eder. Bu, en gzel hadislerdendir "[340]

ONBRNC MESELE

KABR SUAL MSLMAN OLSUN, MNAFIK OLSUN,KFR OLSUN HERKESE M SORULACAKTIR,YOKSA SADECE MMNLE MNAFIA MI?

Eb mer b. Abdul-Ber, Kitbu't-Tehnd'de der ki: "Bize kadar gelen delillerden, kabir sualinin, ehli kbleye mensb, kelimeyi ehadeti getirenle-mslman ve mnafa sorulaca anlalmaktadr. Batl inanl, inkarc kfire, Rabbinden, dininden ve peygamberinden sorulmaz. Bu sorular ms-lmanlara mahsustur. Allah, iman edenlere imanlarnda sebat klmalar iin yardm eder, batl yolda olanlarn ise ayaklarm kaydrr." [341] Kur'an- Kerim ve snnet ise, bu iddiann aksine kabir sorgusunun hem kfire hem de m'mine olacan bildirmitir. Bununla ilgili olarak Yce Allah: "Allah, iman edenlere, dnyada ve ahirette daima sabit bir sz zerinde kalmalar iin sebat ihsan eder, zalimleri ise hak yoldan saptrr. Allah dilediini yapar"[342]buyurulmaktadr. es-Sahih'de, bu yetin: Rabbin kimdir, dinin nedir, peygamberin kimdir? diye sorulduunda kabir azabyla ilgili olarak nazil olduu bildirilmektedir. [343] es-Sahhayn'da Enes b. Malik'ten Raslullah'n (SAV) yle dedii nakledilir: "Kul kabre konunca, bandan ayrlan dostlarnn ayak seslerini duyar..." Buhr'de u ziyade vardr: "Kfir ve mnafa gelince, ona sorulur: u adam hakknda ne dersin? Mnafk ya da kfir: Bilmiyorum. Ben de insanlarn buna sylediini sylyorum" der. Bunun zerine "demek bilmiyorsun, denir ve demir tokmakla kafasna yle vurulur d, ln insan ve cin dnda herey duyar." Buhar'de geen hadis byledir.[344]. adesi hadiste vav harfiyle balar. Bu hadisi, Eb Sad elHdr'den (bn Mce ve Ahmed b. Hanbel de rivayet etmitir.[345] Eb Sad el-Hudr der ki: "Raslullah'la beraber bir cenazeye itirak etmitik. Raslullah dedi ki: "Ey insanlar, bu mmet, kabirlerinde azab, ceza grmektedirler. Kii kabre ko-ntp dostlar bandan ayrlnca lm melei elinde demir tokmakla gelir ve-"u adam hakknda ne diyorsun?" der. Kabirde yatan kii m'min bir kimse ise "ehadet ederim ki Allah'tan baka bir ilah yoktur. O'nun orta yoktur Yine

ehadet ederim ki Muhammed Allah'n kulu ve Rasl'dr" der. Melek de: "Dorusunu syledin" der ve kabirden cehenneme bir kap aarak: "Rab-bine kfretseydin kalacan yer buras olacakt" der. Yok eer kabirde yatan kfir veya mnafk ise melein: "u adam kimdir?" sorusuna, "bilmiyorum ki" der. O zaman: "Demek bilmiyorsun, doruyu bulamamsn" denir ve kabrinden cennete bir kap alarak: "Rabbine iman etseydin burada kalacaktn. Ama O'na kfrettin: O da sana buray yasak etti" denir. Sonra cehenneme bir kap alar. Bu kiinin kafasna, melek yle bir tokmak vurur ki insan ve cinden baka herey onun ln duyar." Raslullah bunlar anlattktan sonra sahabeden biri: "Ey Allah'n Rasl, lm melei kimin bana gelse o kii korkar, titrer" deyince Allah Rasl: "Allah, iman edenleri, dnyada da ahirette de salam szde sabit klar. Zalimleri de saptrr. Allah, dilediini yapar" yetini okudu. Kabir azab, uzunca olan Ber b. zb[346] hadisinde yle anlatlr: "Kfir bir kimse dnyadan ayrlp ahirete gidecei zaman ellerinde demir engeller olan melekler gelir." Ber hadisi: "Sonra ruhu kabirdeki bedenine gnderilir" blmne kadar rivayet eder. Baka bir rivayette "kii kfir ise lm melei gelir, bana oturur" eklinde gemektedir. Bu rivayet yle devam eder: "Bu kt ruh kime aittir? der. En kt ismini kullanarak, "flanca adamdr" derler. Ruh dnya semasna varnca, semann kaps kapanr ve kafasna gkten ta atlr." Kaslullah, bu ksm anlatnca u yeti okudu: "Kim Allah'a ortak koarsa o, sanki gkten dm de kendisini ku kapyor veya rzgr onu uzak bir yere srklyor gibidir." [347] Bu yeti okuduktan sonra Allah Rasl szn yle srdrr: "Ruhu, cesedine gnderilir, Azarlayc iki tane korkun melek gelir, azarlayarak yan bana otururlar. Adama sorarlar: "Rabbin kim? Adam: "Ne? Bilmiyorum ki" der. Melekler de: "Demek bilmiyorsun" derler. kincisinde: "Size gnderilen u peygamber necidir peki?" diye sorarlar. Adam da: "nsanlarn O'na peygamber dediklerini duydum, fakat ben bilmiyorum" deyince melekler: "Demek bunu da bilmiyorsun?" derler. Adamn verdii cevaplar: "Allah, zalimleri saptrr. Allah dilediini yapar" yetinin gereklemesidir" buyurur. Kur'n ve snnet literatrnde fcir kesinlikle kfiri de iine alr. Mesel yet-i celle de: "Salihler, nimeti ok olan cennettedirler. Fcirler ise kzgn cehennemdedirler" [348] ve "hayr, fcirlerin kitaplarnda cehennem Pe cesine gidecekleri yazldr"[349]buyurulmaktadr. Ber hadisinin bir rivayetinde de: "Kfir dnyadan ayrlp ahirete gidecei zaman, yanlarnda ate-ye iseler, katrandan gmlekler olan kzgn korkun melekler gelirler ve tel1 kzarlar. Adamn ruhunu ya ynden ok dikenli iin karld gibi beli 'nden karrlar ve yerde ve gkte bulunan btn melekler adama lanet ederler." Hadis, yle de rivayet edilir: "Kabre konan kii, mezarndan ayrlanlar ayak seslerini duyar. Kabirde adama unlar sorulur: "Rabbin kim? Dinin nedir? Peygamberin kimdir?" Buna cevap olarak: (Kabirde yatan kfir kii) "Bilmiyorum" deyince melekler: "Demek bilmiyorsun" derler. Hadis byle srp gider. Bunu, Hammd b. Seleme, Ynus b. Habbb'dan, o da Minhal b Amr'dan, o da Zzn'dan, o da Ber'dan rivayet eder. s b. Mseyyeb, [350] Adiy b. Sabit'ten, o da Ber'dan rivayet ettii bir hadiste yle anlatlr: "Raslullah'la birlikte Ensar'dan birinin cenazesine itirak ettik..." Bu uzun hadisi yle srdrr: "Kfir bir kimse dnyadan ayrlp ahirete gidecei zaman, yanlarnda cehennem kefeni ve tabutu olan bir grup melek ruhunu almak iin gelir." Bu ksm da rivayet ettikten sonra devamnda: "Ruhu, cesedine gnderilir. Sonra trnaklaryla yeri didik didik eden, salaryla arz iyice kartran, sesi iddetli gk grltsn, gzleri de gz kamatran imek gibi Mnker ve Nekir adnda iki melek gelir. Kabirde yatan adama: "Rabbin kimdir?" derler. Adam da: "Bilmiyorumki" deyince kabirden bir ses gelir: "Demek bilmiyorsun?" Sonra kafasna demir ubuk vurulur. Douda batda bulunanlar bir araya gelse buna engel olamaz. Ayrca kemikler birbirine girecek lde kabri de daraltr." Ve hadisin devam.

Ahmed b. Hanbel Msned'inde, Eb'n-Nadr Him b. Kasm, s b. Mseyyeb hadisi rivayet etmektedir.

[351]

yoluyla ayn

Muhammed b. Seleme, Hasf, Mchid ve Ber yoluyla gelen bir hadiste de: "Ensar'dan bir adamn cenazesinde iken Raslullah kageldi." Ber hadisi uraya kadar getirir: "Raslullah dedi ki: Kfir bir kimse kabre konunca Mnker ve Nekir adnda iki melek gelir. Adama sorarlar: "Rabbin kimdir?" Adam: "Bilmiyorum" deyince melekler: "Demek bilmiyorsun?" [352] derler. Ve hadisin devamn zikreder. Bilcmle Ber b. zib'dan gelen ou rivayette kesinlikle: "Kfire gelince" ibaresi gemektedir. "Fcire gelince, mnafk ve henz imandan pheli olana gelince" eklinde rivayetler olsa da, bu bir ksm rvnin phesi-dir. Hadiste Raslullah'n byle dediini bilmiyorum demilerdir. Hadiste, geen kfir ya da fcir ifadelerini rivayet ederken pheye dmeyenlerin rivayeti nk byle rivayet edenler oktur pheli rivayet edenlere tercih edilir. Ayrca bu iki rivayet arasnda tenakuz da yoktur. Kfir gibi mnafk da sorguya ekilecektir. Allah, iman edenlere sebat verirken kfir ve mnafk zalimleri saptracaktr. Eb Sad e-Hdr, Amir Akdi'nin Abbad b. Rsid'den, o da Davud b. Eb Hind'den, o da Eb Nadra'dan rivayet ettii hadiste, her iki rivayeti de birletirmitir. Eb Sad el-Hdr der ki: "Raslullah'Ia bir cenazeye itirak ettik" [353] ksmn zikrettikten sonra, Raslullah'tan nakleder: "Eer kabirde yatan kii kfir ya da mnafk ise: "u adam hakknda ne diyorsun?" diye sorulur. O da: "Bilmiyorum" der. Anlald zere buradaki sual, kfir ve mnafa sorulmaktadr. Eb mer'in: "nkarc, batla dm kfirden, Rabbi ve dini sorulmaz" iddiasna yle cevap veririz: "Bu i byle deil. Belki de sorguya ekilecekler arasnda en nde gelenler bunlardr." Kur'n- Kerim'de Allah Tel kfirin sorguya ekileceim bildirmitir. O gn onlara seslenerek: "Rasllerin davetine neyle karlk verdiniz" denir.[354]Dier bir yet-i cellede: "Rabbine yemin olsun ki hepsine yaptklarndan sual soracaz."[355]ve: "Kendilerine Rasller, gnderilenlere ve Rasllere soracaz" [356] buyurulmaktadr. Kyamet gn sorguya ekilecekler, yattklar kabirlerde nasl sorguya ekilmesinler. Bu iler, Eb mer'in dedii gibi deildir[357] . ONKNC MESELE

MNKER VE NEKR MELEKLER SADECE BU MMET M SORGUYA EKERLER, YOKSA BU SORGULAMA DER MMETLER N DE SZKONUSU MUDUR?

Birka gr ileri srlmtr. Eb Abdullah et-Tirmz der ki: "Kabir suali, sadece bu mmete mahsustur. nk bizden nceki mmetlere Rasller gnderilmi. Onlar getirilen daveti kabul etmeyince, onlardan yz evirmiler ve azaplarnn bu dnyada olmasn istemilerdir. Nihayet: "Seni lemlere rahmet olarak gnderdik"[358] yetinin gerei olarak, insanlara rahmet olarak Raslullah gelince, azab onlardan engellemi, slm dinini tantncaya kadar onlara klla karlk vermitir. Kl korkusundan msl-man olanlarn imanlar, kalplerine yerleene kadar da onlara mhlet vermitir. O halde mnafklar, kfrlerini gizleyip, imanlarn ilan ederek mslmanlar arasnda engel olmaktadrlar. ldkleri zaman melekler, mnafklarn iinde

gizlediklerini aa vurmak iin onlar sorguya ekerler. Bu konuda Yce Allah: "Allah, iyilerle ktleri birbirinden ayrr. man eder. Allah zalimleri saptrr. Allah dilediini yapar" [359] buyurmaktadr. Kurtub ve bl gibi alimler buna kar karak: "Kabir suali hem bu mmet hem de dier mmetler iin szkonusudur" demektedirler. Eb mer b. Abd'l-Berr'de kesin bir gr beyan etmeyerek, Zeyd b. Sa-bit'in Raslullah'tan yapt: "Bu mmet, kabirlerinde sorguya ekilecektir" eklindeki rivayeti, kabir azabnn yalnzca bu mmete mahsus olduunu gstermektedir. Ama bu kesindir denemez, demektedir.
[360]

Kabir sualinin sadece bu mmete ait olduunu syleyenler, Ras-lullah'm u kavliyle delil getirirler: "Bu mmet, kabirlerinde sorguya ekilecektir ve kabrinizde sorguya ekileceiniz bana vahyedildi."[361] Bundan, sualin bu mmete mahsus olduu anlalmaktadr. Mnker ve Nekir meleklerinin: "Size gnderilen u adam hakknda ne dersiniz?" sorusuna m'min t"ehadet ederim ki O, Allah'n kulu ve Rasldr" demesi de bunu yaln Raslullah iin olduuna delildir. Dier hadiste geen: "Size, benden sorni cak, bana da sizden" kavli de delil olarak kullanlabilir. Dier bir ksm limler grubu da der ki: "Bu, kabir sualinin dier mm ler dnda yalnzca bu mmete mahsus olduuna delil olmaz. nk hadi? geen: "Bu mmet" ifadesi insanlk anlamna da gelebilir. Nitekim Kur' n Kerim'de: 'Terde olan btn hayvanlar, havada iki kanadyla uan btn kular da ancak sizin gibi bir mmettir"[362] buyurulmaktadr. Bu adan ha' van trnn her bir blmne "mmet" denebilir. Hadiste de: "Eer kpekler de mmetlerden bir mmet olmasayd, ldrlmelerini emrederdim" [363] buyurulmaktadr. Bir hadiste[364]de anlatldna gre Raslullah' bir karnca srr. Bunun zerine peygamberimiz o blgenin btn karncalarnn toplatlp yaklmasn emreder. Raslullah'm bu davran vahiyle dzeltilir: Habibim, seni sran tek bir karncayd. Sen ise Allah' tebih eden mmetlerden bir mmeti toptan yakyorsun." Kabir suali, Raslullah'm gnderildii yalnzca bu mmetle ilgili olmadndan dolay, dier mmetlerin sorgulanmayacana dair bir bilgi gelmemitir. Belki de gemi mmetlerin kabirlerinde sorguya ekildii bildirilmi, bu mmetin dier mmetlere olan stnl nedeniyle sorguya ekilmenin yalnzca gemi mmetlere ait olmad bildirilmitir. Raslullah'm: "Kabirlerinizde sizin de sorguya ekileceiniz bana vahiyle bildirildi" sz de buna delalet eder. Mnker ve Nekir'in: "Size gnderilen bu adam necidir?" sualleri de buna delildir. Allah bilir ya bu, mmete kabirde sorgulamann olduunu haber vermekten ibaretir. Her peygamber, kabirde olaca bildirebilir. Nasl ki kyamet gn sorgulama ve su isbatmdan sonra gnahkrlar azab grecek-lerse, ayn ekilde kabirlerinde de sorgulama ve su isbatmdan sonra azap greceklerdir. [365] Allah en iyisini bilir. [366]

ONNC MESELE

OCUKLAR N DE KABR SUAL VAR MIDIR?

Ahmed b. Hanbel'den dnmektedir.

iki

gr

gelmitir.

Tartmalar

bu

grler

etrafinda

Kabir sualinin ocuklar da ime alacan syleyenlerin delili, ocuklarn cenaze namazlarn klmann, onlara dua etmenin meru olmasdr. Ma-lik'in Muvatta*mda Eb Hureyre yoluyla gelen bir hadiste Raslullah, bir ocuun cenazesini kldktan sonra: "Allah'm, onu kabir azabndan koru" [367] diye du ettii rivayet edilir. Kabir azabndan, sualinden korumas Allah'a du etmek, onun da sual vereceine delildir. Dier bir delil Ali b. Ma'bed'in Hz. ie'den rivayet ettii hadistir. Rivayete gre Hz. ie kk bir ocuun cenazesini grr ve alamaya balar. Denir ki: "Ey m'minlerin annesi, niin alyorsun?" Bu suale kar Hz. ie: "Kabrin skaca u ocua olan efkatimden dolay alyorum" [368]der. Dier bir delil de Hennad b. Sr'mn Eb Muaviye'den, onun da Yahya b. Sad'den, onun da Sad b. Mseyyeb'den, onun da Eb Hureyre'den naklettii olaydr. "Raslullah, hayatnda hi gnah ilememi bir ocuun cenaze namazn kldktan sonra: "Allahm, onu kabir azabndan koru" diye du etmesidir. Diyorlar ki: "Allah, ocuklarn durumlarn bilmeleri iin onlar olgunlatnr, sorulan sorulara cevap vermeleri iin onlara ilham verir." [369] u delil de onlara aittir: Raslullah'tan gelen birok hadisler, ocuklarn ahirette sorguya ekileceklerini ifade etmektedir. mam E'ari Ehli Snnetten bu gr naklettikten sonra: "Ahirette sorguya ekilmeleri, kabirl de de sorguya ekilmelerine engel deildir" [370] der.' Birinci gr kabul etmeyenler de yle derler: Sual sorulacak k' Rasl, mrseli akledebilecek seviyede olmas gerekir ki "Rasle ima ona itaat etti mi, yoksa etmedi mi?" diye sorulsun. "Size peygamber ol gnderilen u adam hakknda ne diyorsun?" denildiinde ocuk bunda ? ey anlayamayacaktr. O halde: "Size peygamber olarak gnderilen hakknda ne diyorsun?" diye ocua nasl sorulabilir: Kabirde ocua rilse de bilmedii, renmedii bireyden sormann hibir anlam Ahirette imtihan edilmesi bundan farkldr. [371]Allah, onlara Rasl gnde akllar olduundan, gnderilen Rasle uymalarn emretmitir. ^ Rasle tab olursa onu kurtarr. As olan ise cehenneme atar. Buradaki s gulama, o anda yapmalar gereken bir iten dolaydr. Mnker ve Nekir m leklerinin kabirde yapt gibi dnyada yapm olduklar itaattan ya da isyandan dolay yaptklar sorgulama deildir. Eb Hureyre'den gelen rivayette, ocuun dnyada yapt iyilik veya ktlk karsnda ceza grmesi, kabir azab demek deildir. nk Yce Allah gnahsz kimseleri cezai andrmayacaktr. Belki kabir azabndan, iledii bir suun gnah yoksa, baka bir sebepten dolay duyulan ac kastedilmektedir. Mesela bir hadiste: "l, ehlinin arkasndan alamasndan dolay azap grr" [372]buyurulmaktadr. Yani iledii bir gnahtan deil de ehlinin alamasndan dolay ac eker. yeti cellede bu husus: "Kimse, kimsenin gnahn yklenmez" [373] eklinde aklanmaktadr. Raslullah'm: "Yolculuk, azaptan bir czdr" sz de buna benzer. Buna gre azap ukubetten daha geni bir manay ifade eder. phesiz kabirde aclar, kederler ve ateler vardr. Bunlar ocuk iin szkonusu deil ki ocuk ac eksin. te ocuun cenaze namaznn klnmas Allah'n bu eit azaptan korumas iindir. Allah en iyisini bilir. [374]

ONDRDNC MESELE

KAR AZABI SREKL MDR, YOKSA GEC MDR?

ki ekilde cevaplandrrz. Birinci ekil cevap: Baz hadislerde iki fha arasnda azaplarnn hafifletilecei bildirilmitir. Kabirlerinden kalknca"Vah bize, yattmz yerden bizi kim kaldrd?" [375] derler. Bu yette de bin srekli olduu bildirilmitir. "Ate, sabah akam onlara sunulur." [376] Buhri'nin Semre yoluyla Raslullah'n ryas ile ilgili hadis de bu manadadr, yani: "Kyamete kadar byle azap grrler." [377] Kuruyana kadar iki lnn azabn hafifletecei umulan bni Abbas'tan gelen iki ya hurma ubuu ile ilgili hadis de azabn srekliliini gsterir. Azabn hafifletilmesi hurma ubuklar ya olduu mddetedir. Reb b. Enes'in Ebu'l-Aliye yoluyla Eb Hureyre'den rivayet ettii hadiste: "Sonra, balar tala yanlan bir kavme rastladm. Kafas yazldka yeni-m iyileiyor. Onlara bu ceza srekli verilecektir." [378] es-Sahih*te de: "Giydii iki hrkayla bbrlenerek yryen kiiyi Allah'n yere batrd, bu cezann da kyamete kadar srecei" rivayet edilmitir. [379] Ber b. Azib hadisinde kfir anlatlrken: "Sonra kabrinden cehenneme bir kap alr, kyamet kopana kadar buradan, cehennemdeki yerlerine bakar" buyurulmaktadr. Bunu Ahmed b. Hanbe rivayet eder. Baz rivayetlerde de: "Kabrinden cehenneme bir delik alr. Kyamete kadar bu delikten cehennem hzn ve duman gelir." [380] ikinci ekil cevap: Bir mddet azap grdkten sonra kesilir. Gnahla-nyla terazisi hafif gelen baz gnahkr mslmanlarm gnahlar lsnde azap grdkten sonra hafifletilmesi, bu ksm azab oluturur. Nitekim gnahkr mslmanlar cehennemde gnahlar lsnde yandktan sonra azaptan kurtulacaklardr. Akraba ve dostlarnn yapt du, verdii sadaka, istifar, gnderdii Hac ve Kur'n okuma sevaplar da gnahkr m'mini azaptan kurtarr. Nitekim, dnyada yaplan efaat sayesinde de kii azaptan kurtulabilir. Ama bu efaat bazan efaat olunan kiinin iznine bal olmayabilir. zin vermeden kimsenin efaat etmesine Yce Allah msaade etmez. Yani efaat olunacak kiiye, Yce Allah merhamet etmek isteyince kiiye efaat hakk verir. Verilen bu efaat hakkndan dolay kii baka bir eyle gururlanmamakdr, nk bu, irktir, batldr. yeti cellelerde: "Allah'n izni olmadan kimse efaat edemez" [381]"Allah'n raz olduu kiiler dnda kimseye efaat edemezler" [382] "efaat edecek kii ancak O'nun izninden dolay efaat eder", [383] "Allah'n izni olmadan kimsenin efaati faydal olmaz" [384]ve: "De ki, btn efaat Allah'ndr. Gklerin ve yerin mlk de O'nundur." [385] bni Eb'd-Dny, Muhammed b. Ms yoluyla Abdullah b. Nfi'den unu nakleder: "Medine'li bir adam lnce, biri ryasnda onu cehennemlikler arasnda grr. Haliyle buna ok zlr. Aradan birka saat geince bunda da onu cennetlikler arasnda grr. len kii sorar: "Sana ne oldu?" Dedim ki: "Seni cehennemlikler arasnda grdm." Dedi ki: "Evet, cehennemliktim. Ama, bizimle

beraber salihlerden bir adam gmld. O da yaknlarndan krk kiiye efaat eti. Ben de bunlardandm." bni Eb'd-Dny Ahmed b. Yahya yoluyla bir dostundan nakleder: "len kardeimi ryamda grdm. Ona dedim ki: "Kabre konulunca bandan ne geti?" Dedi ki: "Elinde cehennem topuzu bulunan biri yanma geldi. Birinin yapt dua olmasayd onu bana vuracakt." mer b. Cerr anlatyor: "Kii lm bir kardeine dua edince bir melek bu duay adamn kabrine gtrr ve: "Ey kabirde yatan garib insan. Al, bu kardeinin sana hediyesidir" der. dillere sarlm nur gibi tabaklar iinde bize sunuldu." Ona dedim ki: "Bu nasl olur?" Dedi ki: "Hayattaki m'minlerin duas byledir. llere dua ettikleri zaman dualar kabul edilir. Bu dualar, ipek mendillere sarl olarak nurdan tabaklar iinde llere sunulur ve "al, bu falancann sana hediyesidir" denir. bni Eb'd-Dny, Eb Ubeyd b. Bahr yoluyla baz dostlarndan nakleder: "lmnden sonra bir kardeimi ryamda grdm. Dedim ki: "Hayatta olanlarn duas size ulayor mu?" Dedi ki: "Evet, Allah'a yemin olsun ki nur gibi ykselerek adam sarar." [386] naallah bu sorunun uzun cevaplarn, llerin, hayatta olanlarn hediyelerinden faydalanmas babnda zikredeceiz. [387]

ONBENC MESELE

KIYAMETE KADAR RUHLAR NEREDE KALACAK?GKTE M YOKSA YERDE M? CENNETTEM YOKSABAKA YERDE M? DNYADAK BEDENLERN DIINDABAKA BEDENLER ERSNDE M NMET YA DA AZAP GRECEK YOKSA MCERRED (SOYUT) HALDE M BULUNACAK?

Byle nemli bir konuda limler, farkl birtakm grler ileri srmlerdir. Oysa ki buna ancak vahiyle ulalabilir. Bir ksm lim, ehidlerden olsun veya olmasn m'minlerin ruhlarnn eer byk gnah ya da demeleri gereken borlar yoksa Allah'n huzurunda cennette olduklarn sylemilerdir. Byk gnah ve din dndaki gnahlarn Rabb'lar affedip onlara merhamet etmesiyle bu gerekleir. Eb Hureyre ve Abdullah b. mer'in grleri budur. Dier bir ksm, m'minlerin ruhlarnn, cennetin kapsna yakn bir yerde olduklarn, cennetten de nimet ve rzklarmn geldiini ileri srmtr.

Dier bir ksm da, bu ruhlarn kabirlerinin ucunda olduunu ileri srmtr. mam Malik der ki: "Bana ulatna gre ruh salverilmitir. stedii yere gider." Ahmed b. Hanbel olu Abdullah'n haber verdiine gre demi ki: "Kfirlerin ruhlar cehennemdedir. M'minlerin ruhlar ise enettedir." [388] Eb Abdullah b. Mendeh bir ksm sahabe ve tabnden yle dediklerini nakleder: "M'minlerin ruhlar Allah katndadr." Sahabe ve tabiin bu kadarla yetinip, daha fazlasn sylememitir. Eb Abdullah b. Mendeh der ki: "Sahabe ve tabnden bir ksmnn u sz nakledilir: M'minlerin ruhlar cennet havuzlarmdadr. Kfirlerin ruhlar ise Hadramevt'te bulunan Ber-hut kuyusundadr." SafVan b. Amr anlatyor: "Yeman'm babas Amir b. Abdullah'a "m'minlerin ruhlar bir araya gelebilir mi?" diye sordum da dedi ki: "Arz hakknda Yce Allah Tevrat'tan sonra Zebur'da da: "Arza mutlaka iyi kullarm varis olacak diye yazmtk" [389]buyurcnaktadr. te Allah'n zikrettii bu arz da dirili gnne kadar m'min ruhlar toplanacaktr" dedi. Dediklerine gre bu arz, dnyada Allah'n salih kullarna varis klaca arzdr. Ka'b der ki: "M'minlerin ruhlar yedinci kat semda iliyyndadr. Kfirlerin ruhlar ise yedi kat yerin altnda, eytan ordusunun altndaki vadidedir." Bir ksm da: "M'minlerin ruhlar zemzem kuyusundadr. Kfirlerin ruhlar ise (Hadramevt'te bulunan) Berht kuyusundadr" demektedir. Selmn Faris der ki: "M'minlerin ruhlar yerde bir berzahtadr. Diledikleri yere giderler. Kfirlerin ruhlar ise cehennemin vadisindedir. O'ndan gelen baka bir ifadede: "M'minlerin ruhlar Hz. Adem'in sandadr. Kfirlerin ruhlar ise sol tarafindadr." Bundan baka bni Hazm gibi bazlar da: "Ruhlar, bedenler yaratlmadan nce nerede iseler, bedenden ayrldktan sonra da yeniden oraya giderler" demitir. Bu szn delillendirmek amacyla, bni Hazm der ki: "Ruhlarn yeri konusunda sylediklerimiz Allah ve Rasl'nn syledikleridir; bakas deil. En ak burhan budur. Yce Allah yeti cellede: "Rabbin, Adem oullarndan, onlarn bellerinden zrriyetini alm ve: "Ben sizin Rabbiniz deil miyim?" diye onlar kendilerine ahit tutmutur. "Evet, buna ahidiz" dediler. Kyamet gn biz bundan gafildik diyemezsiniz" [390]ve "sizi yarattk. Sonra size biim verdik ve meleklere: Ademe secde edin dedik" [391]buyurulmaktadr. yetlerden, Allah'n ruhlar btn olarak yaratt anlalmaktadr. Raslullah'tan gelen haberler de bu dorultudadr: "Ruhlar, [392] toplanm askerlerdir. Tananlar birleirler, tanamayanlar ise ayrlr" hadisi bunlardan biridir. Yce Allah, meleklere dem'e secde etmelerini emretmeden nce biimlendirilmi akll yaratk olan ruha, ubbiyyetine ahit tutarak ondan sz almtr. Bu durumda ruh, henz bedene girmemitir. Bedenler su ile toprak arasndadr. Sonra kiinin lmnden sonra dnecei Berzah'ta Allah'n rubbiyyetini ikrar etmitir. Sonra Allah, srekli grup grup ruhlar gnderir, spermadan doan bedenlere bu ruhlar frr." Aklamalarnn sonunda yle der: "Anlald zere ruhlar, kendilerinin birbiriyle tanma ve birbirlerinden ayrlma zelliklerini tayan bedenlerdir. Gerekte ruhlar, bilen ve ayrandr. Bu nedenle Allah, onu dnyada diledii gibi dener; sonra onu ldrr. Bedenden ayrlan ruh, Raslullah'm sr gecesi dnya semsnda mutlu ruhlar dem'in sanda, mutsuz ruhlar ise solunda grd yer olan Berzah'a dner. Bu, unsurlar dalrken olur. (Yani ansr erbaa denen temel drt esas zelliklerini kaybettiinde. Bunlar toprak, su, ate ve havadr, .) Cennete ilk girecek ruhlar peygamberlerin ve ehidlerin ruhlar-Muhammed b. Nasr el-Mervez de, shak b. Rhye'den szn ettiimiz eyin aynsn nakletmitir. lim ehli bu konuda icma etmitir.

bni Hazm der ki: Tm mslmanlarm gr bu olduu gibi Allah'n veti de bu manadadr. Bu yetler unlardr: "Amel defterleri sa taraflarndan verilenler ne mutludurlar. Amel defterleri sollarndan verilenlerse ne mutsuz insanlardr. Ve o amelde inanta ileri gidenler de. te o Allah'a yaklatrlanlar, nimet cennetlerindedirler. ou ncekilerden, biraz da o sonrakilerden altn ve cevherlerle ilenmi tahtlar zerindedirler" [393]ve "eer o can Allah'a yaklatranlardan ise O'na rahatlk, gzel rzk ve nimet cenneti vardr." [394] Ruhlar, bedenlere frldkten sonra yeniden Berzah'a dnen btn ruhlar gelene kadar burada kalrlar. Kyamet kopunca Yce Allah, ruhlar tekrar ait olduklar bedenlere gnderir. te yaratklarn hesap verdii ikinci hayat budur. Hesaptan sonra bir ksm ebed olarak cennete, bir ksm da ebedi olarak cehenneme gider.[395] Eb mer Abd'l-Berr der ki: "ehidlerin ruhlar cennettedir. ou m'minlerin ruhlar ise kabirlerinin u noktasndadr" szn naklettikten sonra (ileride) delillerini de aklayacaz. bni Mbarek, kendisine mcahitlerin ruhlarndan sorulan bni C-reyc'in u szn nakleder: "Mcahitlerin ruhlar cennette deildir. Ama cennet meyvelerinden yerler, cennet kokularn koklarlar." Muviye b. Salih anlatyor: bni ihb, Sad b. Sveyd'e9 m'minlerin ruhlarndan sorar. Muviye b. Salih derki: "Bana ulatna gre ehidlerin ruhlar arta uan yeil renkli kular gibidir. Sabah akam cennet bahelerine giderler, hergn Rabb'lerinden selam alrlar." Eb mer b. Abd'ul-Berr, bni mer'den [396] gelen hadisin yorumunda der ki: "Biriniz lnce, eer cennetliklerdense sabah akam cennette kalaca yer ona gsterilir. O cennetliklerden olur. Yok eer cehennemliklerden ise cehennem ehliyle beraber olur ve "buras, kyamet gn Allah seni diriltene kadar kalacan yerdir" denir. Abd'ul-Berr der ki: "Ruhlarn kabir ularnda olduunu syleyenler bu haberle istidlal etmilerdir. Kanaatlarm en dorusu da budur. Allah en iyisini bilir, konuyla ilgili hadisler arasnda gelii, nakli, en salam olan bu hadistir." Kanaatma gre ruhlarn kabirleri kenarnda olmas baz zamanlar iin szkonusudur. Her zaman zorunlu olarak kabirleri ucunda olacaklar, oradan hi ayrlmayacaklar anlamna deildir. Nitekim mam Malik de: "Bize ulatna gre ruhlar, istedikleri gibi dolaacaklardr" demektedir. Mchid de yle der: "ller mezara konulduktan sonra ruhlar yetj4 gn kabir ularnda beklerler. Buradan ayrlmazlar." Allah, iyisini bilir. Bir ksm lim de der ki: "Ruhun yeri, sadece yok olmaktr." Bu gr-"Ruh, hayat gibi, idrak gibi bedenin arazlarmdandr. Bedenin lmesiyle beraber varl bedene bal dier arazlar gibi ruhlar da lr" diyenlerin grdr. leride inaallah aklayacanz gibi bu, Kur'n, snnet naslarna ve sahabe ile tabiinin icm'na aykrdr. Bu saptm frkaya gre lmden sonra ruhlar, mahza yoklua gireceklerdir. yle diyenler de olmutur: "Bedenden ayrlan ruhlar, dnya hayatnda kazand zelliklerine, ahlakna uygun olan bedenlere giderler. Bylece her ruh, kendini ekillendiren hayvanlarn bedenlerine girerler. Dolaysyla yrtclk zelliine sahip ruhlar, yrtc hayvanlarn bedenlerine, kpek ruhuna mnasib ruhlar kpeklere, bebim ruhlar behm hayvanlara, alak ve sefil ruhlar da haerelerin bedenlerine girerler." Bu gr med inkr eden tensuhularm grdr, Mslman limlerin grlerinden olduka uzaktr. Bedenlerin lmyle bedenlerden ayrlan ruhlarn gidecekleri yer konusunda ksaca bildiklerim bunlardr. Btn bunlar baka bir kitapta toplamak kolay olmad. imdi her grn dayand delili, bunlardan yanl ve Kitab'la, Snnete uygun olan doru olan aklayacam. Allah'tan yardm etmesini isterim. Baar Allah'tandr. [397]

FASIL

Bedenden ayrlan ruhun, cennette olduunu syleyenler, u yeti delil gsterirler: "Eer o can Allah'a yaklatranlardan ise ona, rahatlk, gzel n-zk ve nimet cenneti vardr." [398]Allah Tel, lmle bedenden ayrlan ruhu byle anlatmtr. Ayrca ruhu kma ayrmtr. Bunlardan biri nimet cennetinde olan Allah'a yaklatran ruhlar. Dieri, sa tarafta olanlar. (Amel defteri sa tarafndan verilenler.) Bunlarn mslman olduu dorulanm ve kabir azabndan kurtulmulardr. Sonuncusu ise yalanlayan, saptm ruhlar. Bu ruhlar ise kaynar su iirildikten sona Cahm cennetine atlacaklardr. Diyorlar ki: Bu, kesinlikle ruhun bedenden ayrlmasndan sonra olacaktr. nk Allah Tel srenin banda (Vaka sresinin banda) bu ruhlarn kyamet gn ne halde olacaklarn bildirdikten sonra, lmden ve diriliten sonra ne halde olacaklarm da bildirmitir. leri srdkleri delil u yettir: "Ey mutmain olan nefis! Rabbin senden, sen de O'ndan raz olarak O'na dn. Kullarmn arasna katl ve cennetime gir." [399] Sahabe ve tabiinden biroklar bu hitabn ruha dnyadan ayrlrken syleneceini, lm meleinin de kiiyi bununla mjdeleyeceini ifade etmitir. Bu, "ruha kyamet gn bu hitap yaplacaktr" diyen kiinin szne aykr deildir. nk hitap, hem lm annda hem de dirili annda yaplal. Mjdeleme ile ilgili olarak Yce Allah yle buyurur: "Rabbimz Al- devip sonra doru olanlarn zerine melekler iner: "Korkmayn, zl- ^ va(iolunan cennetle sevinin" derler." [400] Meleklerin bu inii lm !?' kabirde ve dirilirken olur. Ama ahiretle ilgili ilk mjde lm annda "Ber b. zib hadisinde, kiinin ruhunu alrken melein: "Seni, rahatlk- ffzel rzkla (cennet rzkyla) mjdelerim" dedii yukarda geti. ' kinci delilleri, imam Malik'in el-Muvatta'mda bni ihb yoluyla Ab-hman Malik'ten gelen rivayettir. Abdurrahman b. Ka'b. Malik'den Raslullah'm yle dediini nakleder: "M'min kiinin ruhu cennet aacna konmu bir kutur. Allah, dirili gn onu yeni bir hata dndrene kadar orada durur." [401] Eb mer der ki: "mam Malik'in bu rivayetinde szkonusu hadisi Zhr'nin, Abdurrahman b. Ka'b b. Malik'ten duyduu aklanmaktadr. Ayn ekilde Yunus da Zuhri'den yle dediini nakleder: Abdurrahman b. Ka'b b. Malik'in, babasndan u hadisi naklettiini duydum. Yine Evza'de, Zhr'nin Abdurrahman b. Ka'b'dan duydum dediini nakleder: Mulammed b. Yahya ez-Zhel bu hadisi, uayb b. Eb Hamza, Zhri'nin kardei Muhammed ve Salih b. Keysar'm Zhr yoluyla Abdurrahman b. Ka'b b. Malik ve dedesi Malik'ten rivayet ettiini ve hadisteki inktdan dolay illetli saym, hadisi mnkati kabul etmitir. [402] Salih b. Keysan, bni ihb yoluyla Abdurrahman'dan unu nakleder: "Bana ulatna gre Ka'b b. Malik hadis rivayet ederdi." Zhel der ki: "Bizim bildiimiz bu hadisin, Salih'in uayb yoluyla Zhr'nin yeeninden rivayet ettii hadise benzemektedir." Zhel, bu konuda Malik ve Evza'yi hakl bulan dier muhaddislere kardr. Eb mer der ki: "Bu hadisi, Zhr'nin Abdurrahman b. Ka'b b. Malik yoluyla babasndan rivayet ettii konusunda mam Malik, Yunus b. Yezid ve Evza ayn grtedirler. Tirmiz ve dierleri de bunu sahih saymlardr. Eb mer der ki: "Muhammed b. Yahya'nn bu sz bence birey ifade etmez. Elinde hibir delil yoktur. mam Malik'in, Yunus b. Yezid'in, Evza ve Muhammed b. shak'm ittifak ettikleri gr daha dorudur. Bunlarn grlerine, rivayetlerine nefis daha yatkndr. Hafzalar, salamlklar szkonusu hadiste bunlara kar olanlarn hanzalaryla kyasanarnaz." Muhammed Zhel der ki: Ali b. Medn'den duydum: "Ka'b'm be ocuu var. Bunlar*Abdullah, Ubeydullah, Ma'bed, Abdurrahman ve Muhammed'dir. Zhel der ki: "Babasnn gz kr olunca, onu gezdiren Abdullah b. Ka'b'dan Zhr hadis duymutur. Abdurrahman b. Abdullah b. Ka'b'dan da badis duymu; Ber b. Abdurrahman b. Ka'b'dan da rivayet etmitir. Abdurrahman'dan hadis duyduuna

katlmyorum." Eer Zhr, mam Malik'in de ayn grte olanlarn dedii gibi Abdurrahman'n babasndan rivayet ettii hadisi duymusa bunda bir anlamazlk yoktur. Yok eer uayb ve beraberinde olanlarn dedii gibi Abdurrahman hadisi dedesinden almsa, bu durumda da szkonusu cennetle, hadis mrseldir, dier yolla ise mevsldur. Bunu mevsl hadis sayanlarn says mrsel sayanlardan az olmadna gre, her ne kadar Buhar ve Mslim [403] rivayet etmemi olsalar da hadis sahih hadislerdendir. Eb Amr der ki: Raslullah'n: "M'mnin nesemesi" sznden maksad burada ruhtur. Raslullah'n ayn hadisi buna delil olur. Buyuruyor ki: "Allah, dirili gn onu (ruhu) bedenine dndrene kadar..." [404] Denildi ki: "Neeme ruhtur, nefis ise bedendir." Bu kelimenin asl manas insann zatdr. Ruha, neeme denmesinin nedeni Allah en iyisini bilir insan hayatnn ruha bal olmasdr. Ruh bedenden ayrlnca, beden yok olur veya yok kabul edilir. Nesemeden maksadn bizzat insan olduuna Raslullah'n: "Kim m'min bir nesemeyi (inam) azat ederse" szdr. Bu manada Hz. Ali de: "Taneyi baandan karan, insana da ifa veren..." air de der ki: "nsanlar zerlerindeki tozlar rparken hesap gnnden korkman ne byk eydir." Yani insanlar kyamet gn kabirlerinden kalkarlarken senin hesaptan korkman byk bir eydir. Halil b. Ahmed der ki: "Neeme, insan manasnadr." Baka bir sznde de: "Neeme, ruhtur. Nesim ise rzgrn esmesidir." Raslullah'n kavlindeki lafznn lm' ounlukla fetha okunmutur. Zammeli okunmas halinde de ayn manaya gelmekte. Yani yemek ve otlanmak.* Mesela yle denir: (cennet meyvelerinden yeyip aalar arasnda gezersin), yemek ve otlanmak manasna gelir. Mesela arab birine dersin ki: (Bugn ne yedin.) Rebf b. Ziyad, at yle anlatr: "At srleri, ahrlarnda yem yememiler ki dii ve erkek yavrularna yeterince st versinler." A' da: "ller, kalkann srt gibi verimsizdir. Hayvanlarn yedii bitki yapraklar terslerinden baka, orada birey yoktur" eklinde anlatmtr. Ben derim ki: Hz. Aie'nin sz de buna misal olabilir. Hz. Aie der ki: Yani, "Kadnlar zayf iken henz et onlar kapamam (nk) onlar yalnzca sekin yemeklerden yiyorlard."tur. Bu ise nefis ile kalbi gda ile birbirine balayan eydir. Raslullah'n u hadisinin ne manaya geldii hususunda farkl grler ileri srlmtr: "Gerek ehidlerden olsunlar gerek ehidlerden olmasnlar, btn m'minlerin ruhlar [405] eer cennete girmelerini engelleyecek byk gnahlar ya da borlar [406]yoksa, cennette Allah katnda bulunurlar. Allah'n aff ve merhameti onlar zerine olur." Bu hadisten, ehidlerle, ehid olmayanlarn birbirinden cennette farksz olduklarn karmlardr. Eb Hureyre'den rivayet edilen: "Salih kimselerin ruhlar illiyyndadr. Fcirlerin ruhlar ise cehennem vadisindedir" hadisiyle de m'min ruhlarn cennette olacana delil getirmilerdir. Buna benzer bir hadis de Abdullah b. Amr'dan rivayet edilmitir. Eb Amr der ki: "Bu gr, sahihliine dil uzat-lamayacak bir hadis-i erife kardr. Hadis udur: "Sizden biri lnce, sabah akam kalaca yer ona gsterilir. Eer cennet ehlinden ise cennet ehline, yok eer cehennemliklerden ise cehennemliklerin arasna katlr. Ona denir ki: "Kyamet gn Allah seni oraya gnderene kadar kalacan yer burasdr." [407] Kimi limler de yle der: "Bu hadisin manas yalnzca ehidlerle ilgilidir. Kur'n ve snnet bunu desteklemektedir. Mesel, yet-i cellede: "Allah yolunda ldrlenleri ller sanma, hayr onlar

Rabbleri katnda rzklan-maktadrlar. Allah'n fazlyla kendilerine verdiklerinden sevinli olarak..." [408] buyurulmaktadr. Dier delillere gelince: "Bakiye b. Muhlid [409] yoluyla Eb Sad el-Hdr'den merf olarak rivayet edilen u hadisi erifi: "ehidler sabah akam (Rabbleri katnda) rzklandrlrlar. Sonra kalacaklar yer ara asl kandillerdir." Allah Tel onlara der ki: "Size verdiim bu nimetten daha byk bir nimet biliyor musunuz?" Onlar da: "Hayr. Ama, Senin yolunda bir daha savap ldrlmemiz iin ruhlarmz bedenlerimize gndermeni arzularz" derler. [410] Rv bu hadisi Hennad'dan smail b. el-Muhtar yoluyla Atiyye'den de rivayet etmitir. bni Abbas'tan gelen hadis yle srer: bni Abbas der ki: "Raslullah (SAV) yle buyurmaktadr: Uhud gn ldrlen kardelerinizin ruhlarn Allah Tel, yeil renkli kularn karnlarna koyar, bylece cennet nehirlerine urar; cennet meyvelerinden yer ve arn glgesinde yumuak altndan yaplm kandillere inerler. Yediklerinin, itiklerinin ve konumalarnn tadn karnca: "Cihat brakmamalar ve harpten yz evirmemeleri iin u anda cennette rzklandmz, hayatta olan kardelerimize kim ulatrr" derler. O zaman Yce Allah (cc): "Sizin bu haberinizi ben ulatrrm" dedi ve u yeti indirdi: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma. Hayr, onlar Rabbleri katnda rzkl anmaktadrlar." [411] Bu hadis Ahmed'in Msned'i ile Eb Davud'un es-Snen'inde vardr. A'me'in Abdullah b. Mrre yoluyla Mesrk'tan rivayet ettii hadis de byledir. Mesrk anlatyor: Abdullah b. Mes'd'a Yce Allah'n: "Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanma. Hayr, onlar Rabbleri katnda rzk-andrlmaktadrlar" yetinden soruldu da O yle dedi: "Ayn eyi biz de Raslullah'a sormutuk da O yle demiti: M'minlerin ruhlar, cennette diledii gibi dolaan, sonra da u kandillere varan yeil renkli kuun kanundadrlar. Allah (cc) bunu bildii iin bu ruhlara: "Arzuladnz baka bir ey var m?" diye sorar. Ruhlar der ki: "Cennette dilediimiz gibi dolatktan sonra daha neyi arzulayalm" Bu sual defa tekrarlanp onlar sualden kurtulamayacaklarn anlaynca: "Ey Rabbimiz, ruhlarmz bedenlerimize gnder-sen de senin urunda bir daha savap ldrlsek" derler. Yce Allah (cc) cennetle ilgili bir istekleri olmadn anlaynca onlar brakr." Hadis, Mslim'de mevcuttur. [412] Ben derim ki: "Enes'ten gelen bir hadiste, Ber'nn kz mm Harise bint Srke diye bilinen mm'r-Reb Raslullah'a gelerek: "Ey Allah'n Rasl, bana Harise'den haber vermez misin? (Harise, Bedir gn, ald siyah bir ok yarasndan lmt.) Eer imdi O cennette ise ne yapaym, sabrederim. Yok eer baka bir yerde ise durmadan alarm" der. Bunun zerine Raslullah: "Bak mm Harise, O cennettedir. Olun ise Firdevs-i 'ldadr" buyurdu.[413] Bakiye b. Mhlid yoluyla Yahya b Abd'l-Hamid'den, o da ibni Uyeyne-jen o da Ubeydullah b. Eb Yezid'den u hadis nakledilir: "Ubeydullah, bni Abb'as'n yle dediini duyar: ehidlerin ruhlar, yeil renkli kularn karnnda, cennet meyvalanndan yiyerek dolar." [414] Ma'mer, Katde'den unu nakleder: "Bize ulatna gre ehidlerin ruhlar, beyaz ku suretinde cennet meyvelerinden yerler." Eb sim en-Nebil, Sevr b. Yezid'den, o da Halid b. Ma'dn'dan, o da Abdullah b. mer'den yle dediini nakleder: "ehidlerin ruhlar, srck kularna benzer kular olarak birbirleriyle tanrlar ve cennet meyvelerinden rzklanrlar." [415] Eb mer der ki: "Btn bu eserler, bu ruhlarn sadece ehid ruhlar olduunu gstermektedir. Anlaldna gre bir ksm ku suretinde, bir ksm kularn karnnda, bir ksm ise yeil renkli kular gibidir. Allah (cc) en iyisini bilir ya, bana doru gelen gr, Ka'b b. Malik'in hadisinde geen: "M'minin ruhu uan bir ku gibiir" hadisine uygun olan ku gibidir ya da ku suretinde

diyen kimsenin grdr. nk Raslullah, bildirmemitir.

ruhlarn kularn karnnda olacan

s b. Yunus bni Mes'd'dan gelen hadisi A'me, Abdullah b. Mrre'den, o da Mesrk'tan, o da Abdullah'tan: 'Yeil renkli ku gibidir" eklinde rivayet etmitir. Ben derim ki: "Sahih'l-Mslim'de de: "ehidlerin ruhlar, yeil renkli kularn karmlarmdadr" ibaresi gemektedir. [416] Eb mer der ki: "Bu yoruma gre Rashllah'm sz yle olmaktadr: ehid olarak len m'minlerin ruhu, cennet meyvelerinden yiyen kulardr." Ben derim ki: Raslullah'tan gelen: "M'minin ruhu, cennet meyvelerinden yiyen kulardr" szyle: "Sizden biri lnce, sabah-akam ona kalaca yer gsterilir. Eer cennetliklerden ise cennetliklerin arasna, yok eer cehennemliklerden ise cehennemliklerin arasna katlr" sz arasnda bir tutarszlk yoktur. Bu hitap, yatanda len kiiyle, ehidi iine alr. Nitekim: "M'minin ruhu, cennet aalarndan yiyen kulardr" hadisi de hem m'mi-ne hem de ehide amildir. Sabah-akam kalaca yer gsterilince, ruhun cennet nehirlerinde dolaarak, cennet meyvelerinden yiyecei ortaya k. maktadr. M'mine hazrlanm zel yere, eve kii ancak kyamet gn girebilir Ayn ekilde ehidler iin Allah'n (cc) hazrlad evler, kkler kesinlikle Berzah'ta kald kandillerden farkl yerlerdir. Arta asl kandillerden ehidler cennette kalacaklar evlere, yerlere bakarlar. Hazrlanm evlere tam giri, kyamet gn olacaktr. Ruhlarn Berzah'ta cennete girmesi ise kyamete girmesinden farkldr, ak kimseler de buna benzer. Ruhlarna, sabah-akam cehennemdeki kalacaklar yer gsterilir. Kyamet olunca da Berzah'ta gsterilen yerlerine girerler. Dolaysyla ruhlarn Berzah'ta cennet nimetlerinden faydalanmas ayr eydir, kyamet gn ait olduklar bedenlerle cennete girmeleri ayr bir eydir. Yani, yalnzca ruhun Berzah'ta nimet grmesi, dirili gn bedenle nimet grmesinden ayn bir husustur, Bu nedenle Raslullah: "Cennet aacndan yer" buyurmutur. Ama gerek yemek, imek, giyinmek, faydalanm-nak kyamet gn ruhlarn bedenlerine dnmesinden sonra olacaktr. Bundan da anlalyor ki szkonusu hadisler birbiriyle elimemekte, belki de birbirini desteklemektedir. u gre gelince: KaVm sadece ehidlerle ilgili rivayet ettii hadis, lafzn delaleti dnda kalanlar tahsis etmektedir. Yani umum lafz, ihtiva ettii manalarn en azna hamletmektedir. Genel m'minlere nazaran ehidler kk bir grubu oluturmaktadr. Bu nedenle Raslullah, gerektii ekilde iman zelliini bu kk gruba vermi, ehadet zelliini vermemitir. Grmez misin Mikdm b. Ma'di keribe hadisinde, ehidlere mahsus hkm ehadet zeliklerinden dolay verilmitir. Szkonusu hadis yledir: "Allah (cc) katnda ehidin alt zellii vardr: nce kanna bedel gnahlar affedilir, cennette kalaca yer gsterilir, iman elbisesi giydirilir, hr-i Iyn'le evlendirilir, kabir azabndan korunur, byk korkudan emin olur, hurilerden yetmi iki kadnla evlendirilir ve akrabasndan yetmi kiiye efaat etme hakk tannr." [417] Hadisi erifte Raslullah (SAV), ehid iin demitir, m'min iin dememitir. Kays el-Czm hadisinde de bu manada "ehidin alt zellii vardr" buyuruhnustur. Dier hadisler ve deliller bu mkfatn ehidlere mahsus olduuna delalet etmektedir. mana kar verilen mkfat ise ehid olsun veya olmasn her m'mini iine alr. ehidlerin nzklandrlmas ve ruhlarnn cennette olmasyla ilgili btn naslar, eserler dorudur ama, bata herkesin kabul ettii gibi ehid-lerden daha stn olan sddklar olmak zere dier

m'min ruhlarn cennete giremeyeceine delil olmaz. Bu durumda onlara yle demek lazmdr "Peki sddklann ruhlar hakknda ne dersiniz? Cennette mi yoksa baka bir yerde mi?" Eer cennette olduunu sylyorlarsa ki zaten bundan bakasn syniezler naslar sadece ehidlerin ruhlar iin mkfatn szkonusu olmad aa kar. Eer cennette deildir, diyorlarsa sekin sahabilerden Eb Bekir es-Sddk'n, Ubey b. KaVn, Abdullah b. Mes'd'un, Eb Derd' Huzeyfe b. Yeman'n ve dierlerinin ruhlarnn cennete olmadn,ne ehidlerin ruhlarnn ise cennette olduunu sylyorlar demektirki bu grn sakatl ortadadr. ' Eer denirse ki, bu hkm, sadece ehidlere mahsus ise, btn bu nas-larda zellikle ehidlerin anlmasna neden nedir? Ben derim ki, burada e-hadetin deerine ve derecesinin yksekliine iaret vardr. Bu ise sadece ehidlere mahsustur. Dolaysyla onlara hakettikleri mkfat vermek gerekir. Berzah'ta, grecekleri nimet yataklarnda len dier llere nazaran daha fazladr. Ama yatanda len kii, ehidlerden daha yksek bir mertebede ise dierlerinin tadamayaca ona mahsus bir nimet vardr demektir. Allah Tel'nn ehidlerin ruhlarn yeil renkli kular karnlarnda klmas da bunu gsterir. nk bunlar Allah yolunda savarken vcutlar dmanlarca paralanm, Yce Allah da bu bedene bedel olarak Berzah'tan kyamete kadar iinde kalaca daha gzel bedenler vermitir. yleyse verilen bu bedenlerle nimetleri tatmak, sadece ruhlarla nimet tatmaktan daha zevklidir. te bu nedenle m'min kiinin ruhu ku suretindedir ya da ku gibidir; ehidin ruhu ise kuun kanundadr. Her iki hadsin lafzlann dn. "M'minin ruhu, kutur." ehid olanla olmayan burada mterektir. ehidle ilgili olan udur: "O, kuun kanundadr." ehid kimsenin ruhu kuun karnnda olunca onun ku olduu anlalm olur. Allah'n salat ve selam, ke-lam'n bir bir kabul edip, Allah'tan geldiine inananlarn zerlerine olsun. Hadislerin byle birletirilmesi, Eb mer'in birletirmesinden ve "onlann (ehidlerin) ruhlan, yeil kular gibidir" diye rivayet eden kimsenin rivayetini tercih etmesinden daha iyidir. Yani "O, yeil ku gibidir" ve "yeil kulann kannlanndadr" hadislerinden her ikisi de dorudur, haktr. [418]

FASIL

Mchid'in "M'minlerin ruhlan enette deildir, ama onlar cennet meyvelerinden yerler, cennetin rahatln bulurlar" grnde, Ahmed b. Hanbel'in Msned'inde geen bni shk'n sim b. mer'den, onun da Mah-mud b. Lebd'den, onun da bni Abbas'tan rivayet ettii hadisle hccet getirmektedir. Bu hadiste Raslullah (SAV) buyuruyor ki: "ehidler cennetin kapsnda yeil bir kubbede nehrin doduu yerde bulunmaktadr. Sabah akam nzklan cennetten getirilir." [419] Bu rivayet, ehidlerin ruhlarnn cennetle olmasna mnaf deildir. nk hadiste geen nehir zaten cennetten gelmektedir. Bunun yananda r-zklar da cennetten geliyor olunca, cennetteki yerlerinde olmasalar da cennettedirler demektir. Mchid'in kabul etmedii ey her ynyle tam cennete giritir. Byle bir ifade bunu dierinden ayrmak iin yetersizdir. En salam ifade, maksad ortaya koyan en gl ifade, nce Raslullah'm sonra da Ashab'm ifadesidir. Zamanmzdan yukar Rashllah'a doru ktka ifnn, hidayetin, nurun arttn; yukardan aa doru indike de hilekrln ilmi deeri olmayan sz ve iddialarn oaldn grebilirsin. Abdullah b. Mendeh anlatyor: Musa b. Ubeyde Abdullah b. Yezid yoluyla Ma'rr'un kz mm Kebe'den yle dediini nakleder: Raslullah yanmza gelince Ona bu ruhlardan sorduk.

Raslullah ruhun durumunu yle anlatr ki buna dayanamayan ehli beyt alar. Raslullah'm anlatm yle: "M'minlerin ruhlar yeil renkli kularn karnnda, cennet meyveleri yerler, cennet sularndan ierler. Oradan arn glgesinde bulunan kandillere varrlar ve: "Ey Rabbimz, bizi kardelerimize kavutur, va'dettiini bize ver" derler. Kfirlerin ruhlar ise siyah renkli kularn karnnda cehennem yemeinden yerler, cehennem suyundan ierler, cehennemde bir kayaya vararak: "Ey Rabbmiz, bizi kardelerimize kavuturma. Bize verdiin vadini de tutma" [420] derler. Tabern anlatyor: Eb Zr'a ed-Dimek Abdullah b. Salih'ten, o da Muviye b. Salih'ten, o da Zamre b. Habb'den nakleder: "Raslullah'a m'minlerin ruhlarndan soruldu. O yle cevaplad: "Onlar, yeil renkli kularn iinde, cennette diledikleri gibi dolarlar." Dediler ki: "Peki ya kfirlerin ruhlar ne durumda?" Raslullah: "Onlar da Siccn'de (cehennemde bir dere) hapsedilmilerdir" [421]karln verdi. Bu hadisi, Eb'-eyh, Hi-am b. Yunus'tan, o da Abdullah b. Salih'ten rivayet etmitir. Bundan baka Eb'l-Mure de Eb Bekir b. Eb Meryem yoluyla Damre b. Habb'den riva- 1 yet etmitir. Eb Abdullah b. Mendeh Gancr, hadisini Sevri'den, o da Sevr b. Ye-zid'den, o da Halid b. Ma'dn'dan, o da Abdullah b. Amr'dan yle dediini nakleder: Raslullah buyuruyor: "M'minlerin ruhlar, srck (ekirge) kular gibi yeil kularn ierisinde cennet meyvelerini yerler." [422] Bakalar da bu hadisi mevkuf olarak rivayet etmilerdir. ONBENC MESELfi Yezid er-Rakka Enes'ten, Eb Abdullah e-m de Temm ed-Drf-den Raslullah'm yle dediini naklederler: "lm melei, m'minin ruhu-nU dnya semsna karrken, bata Cebrail olmak zere, yanlarnda semdan len kiinin dostunun haberi dnda baka mjdeler getiren yet-rtbin melek onu karlar. Ara varnca da Allah'n huzurunda hemen secdeye kapanr. Yce Allah (cc) lm meleine der ki: "Kulumun ruhunu gtr, dikensiz kirazlarn, kknden tepesine kadar meyva dizili muzlarn, uzam glgelerin ve fkran sularn arasna koy." Bu hadisi Bekr b. Hneys, Drr h Ainr [423]yoluyla hem Yezid'den hem de Eb Abdullah'tan rivayet etmitir. [424]

FASIL

"Ruhlar, kabirlerinin ucundadr" diyenler, eer bundan zorunlu, olarak ebediyyen kabir ularndan ayrlamam alarm kastediyorlarsa bu, bir ksmn zikretiimiz, bir ksmn da zikredeceimiz Kitap ve snnet naslarnda reddedilen bir hatadr. Eer bundan, ruhlarn bir zaman iin kabir ularnda bulunduunu yahut kabirde ikram grmesi asndan bir mekan olarak gsteriliyorsa bu haktr, ama hibir zaman devaml kalaca yer kabir ulardr, denemez. Bu gre, Eb mer b. Abd'l-Berr meyletmitir. bni mer'den gelen "Sizden biri lnce, sabah akam kalaca yer ona gsterilir" hadisini yorumlarken: "Ruhlarn, kabir ularnda olduuna inananlarn istidlal ettii hadis budur. Haberlerde gelen en doru gr de budur. Konuyla ilgili gelen hadislerin, hatta kabirlere selam vermekle ilgili hadislerin sabit ve mtevtir olduunu grmez misin?" demektedir.

Ben derim ki, Abd'l Berr, mtevtir hadis ifadesinden yukarda geen bni mer'le Berb, zb hadisini kastediyor olmaldr. Bu, Ber hadisinde: "Buras, Allah seni diriltene kadar kalacan yerdir" eklinde gemektedir. Bunun yannda Enes'ten gelen: "Kii kabre konunca, bandan ayrlan dostlarnn ayak seslerini duyar," burada kabirde yatan kiinin cennette veya cehennemde kalaca yeri grecei belirtilmektedir ve "m'minin kabri yetmi zira' genilerken kfirin kabri daralr" hadisi; Cbir'den gelen: "Bu mmet kabrinde sorguya ekilecektir. M'min kabre konduktan sonra dostlar bandan ayrlnca melek gelir..." "O, cennette kalaca yeri grnce: Brakn da ehlimi mjdeleyeyim" der. Bu durumda da ona: "Otur, buras ebediyyen kalacan yerdir" denir. Ayrca kabir azab, nimetiyle ilgili geen hadisler ve kabir ehline selam vermek, onlarla konumak ve llerin ziyaretilerini bilmesiyle ilgili geen btn hadisler Abd'l-Berr'in mtevtir kabul ettii hadislerdir [425] Bu grlerin tamam sahih snnetlerin, haberlerin reddettii grlerdir. Savunulacak bir taraf yoktur. zahn yukarda yaptk. Eb mer'in szkonusu yapt btn deliller, ruhlarn naslarda belirtildii gibi cennette ve refiki a'l'daki durumlaryla ilgilidir, lnn cennette veya cehennemde kalaca yeri grmesi, ruhun her zaman kabirde, yahut kabir kenarnda olduunu gstermez. Belki bu, ruhun ikram greceini, kabir ve ucuyla ilikisi olacan gsterir. Yani bir lde kalaca yeri gsterilir. nk ruhun bir baka durumu da illiyynun tepesinde refk-i 'l'da olmasdr. Mslman [426] biri lye selam verince, Allah (cc) mele-i a'l'da bulunan ruhu bedene gndererek kendisine verilen selam almasn salar. ou insann hataya dt nokta burasdr. Onlara gre ruh, bilinen cisimler gibidir. Bir yerde bulununca onun baka bir yerde bulunmasn kabul etmezler. Bu mahza bir galattr. Tam aksine ruh, makamnda dururken, gklerin zerinde bulunan iliyynun en stne kar. Kabre gnderilerek kendisine verilen selam alr ve selam veren mslman da tanr. Raslullah'n ruhu daima refk-i a'lda bulunurken Allah (cc) onu, kabre gnderir; kendisine verilen selam alr, selam verenin sesini de duyar. Nitekim Raslullah, Musa'y [427] (AS) altnc veya yedinci katta kabrinde namaz klarken grmtr. Raslullah'm bu gr, gzn bir yere ulamas kadar ya sratli hareketinden, varta olmutur, ya-hutta kabirde, kenarnda bulunan ey, gnein ziyasnn dalmas ve semda belirmesi eklinde olmutur. Hadislerde uyuyan kimsenin ruhunun yedi kat semy at, arta Allah'a secde ettii, sonra da bedenine gnderildii sabit olmutur. Ayn ekilde lnn ruhu da yedikat semya kartlr; Allah'n huzuruna varr, O'na secde eder. Allah'n verdii hkme gre grevli melek, Allah'n ona cennette hazrlad yeri gsterir. Sonra arza iner. Melek bu kiinin ykanmasna, tanmasna ve gmlmesine ahit olur. Bu husus Ber b. zb hadisinde: "Bedenden ayrlan nefis Allah Tel'nn huzuruna kadar kartlr. Yce Allah ruhu grnce: "Kulumu, illiyyn cennetine gireceklerden yazn sonra da arza gtrn" der. Bylece semdan kabre indirilir ruh. Btn bunlar, tehiz ve tedfin mddetinde gerekleir. Ayn husus bni Abbas'tan gelen hadiste de aklanmtr. bni Abbas der ki: "lnn ykanmas kefenlenmesi bitene kadar semya karlan ruh indirilerek yeniden ykanm cesede, kefene konur." [428] Eb Adullah b. Mendeh, s b. Abdurrahman'dan [429], o da bni ihab'dan, o da mir b. Sa'd'dan, o da smail b. Talha b. Ubeydullah'tan, o da babasndan yle dediini nakleder: "Birgn kabristana gitmek istedim. Kabristana vardm. Karanlk basnca Abdullah b. mer b. Haram'm kabrine yaklatm. Kabirden o kadar gzel bir Kur'n sesi geliyordu ki, hayatmda bylesini oymadm. Sabah olunca Raslullah'a gittim. Grdklerimi Ona anlattm, pedi ki: "Allah'n onlarn ruhlarn aldktan sonra, onlar zmrt ve yakut kandillerin iine koyduunu, sonra bu kandilleri cennetin ortasna astn; ce olunca ruhlarn fecr doana kadar bedenlerine gnderdiini; fecr dolunca da tekrar cennetteki yerlerine gnderdiini bilmiyor musun? Bu hadisi erifte, ruhlarn sratli bir ekilde artan yere indii, daha sonra da yerden ara kt belirtilmektedir. Bu nedenle mam Malik ve bir ksm ulem der ki: "Ruhlar salverilmitir,

diledikleri yere giderler. nsanlarn, llerin ruhlarn grmesi, onlarn kendilerine uzak bir yerden gelmesi ou insann bildii, phe etmedii bir gerektir." Allah en iyisini bilir. Kabir ehline selam verip onlara konumak, ruhlarnn cennette olmadna, kabir kenarlarnda olduuna delil olmaz. Mesela, Ademolunun efendisinin ruhu, illiyynda refiki a'l ile beraber olduu halde kabrine selam verilir, o da selam alr. Eb mer de ehidlerin ruhlarnn cennette olduunu, kabirlerine selam verilebildiini kabul etmektedir. Nitekim Raslullah, bizlere kabirlere selam vermemizi retmi, sahabelerin de Uhud ehidlerine selam verdikleri bize kadar ulamtr. nk bu ruhlar, ifade ettiimiz gibi cennettedirler, diledikleri yerleri gezerler. Ruhlarn mele-i a'l'da iken cennette diledii gibi gezmesini, kabrine verilen selam duymasn ve verilen selama karlk verebilmesini aklnca zor grme! Ruhun bedende olmayan baka bir zellii daha vardr. Mesel Raslullah, Cebrail (AS)' altyz kanatl olarak grmtr. Cebril'ni kanatlarndan [430]ikisi dou ile baty kaplayacak kadar byktr. Raslullah, dizlerini [431] Cebrail'in dizlerinin arasna; ellerini de Cebrail'in dizlerine koymutur. Raslullah, Cebrail'le bulutuunda mele-i a'l'da olduunu, Cebrail'e bu lde yaklaabildiini kavrayabileceini sanmam. Bu gibi olaylar dorulamak, ftrat buna uygun, anlamaya, bilmeye alk kalplerin iidir. Bunu kavrayamayan bir kalp, vahyi ilah'nin [432] her gece dnya semsna yksek semdan yan artan indiine hi iman edemez. Allah (cc) hereyden ycedir. O'nun ycelii ztnn gereidir. Yce Allah'n akamlar ibadet edenlere yaklamas, kyamet gn insanlar sorgulamak iin gelmesi, arzn, nuruyla parlamas; arz diledii gibi dzeltmek, yaymak, uzatmak, geniletmek ve hazrlamak iin gelmesi de byledir. Nitekim Raslullah (SAV): "Rabbin arzda dolarken, insanlarn ou uykudayken Rabbini zikrederek sabahla" buyurmutur. Bu, Allah, semlarn tesinde arta iken meydana gelmektedir. [433]

FASIL

Bilinmesi gereken hususlardan biri de, ruhlarn, gllk-zayflk, b-yklk-kklk durumlarna gre farkl hallerde olmasdr. Mesela, byk gl ruhta bulunan zellikler dierlerinde bulunmaz. Buna benzer bir rnei dnyadaki ruhlarn keyfiyetlerine, kuvvetlerine, yavallklarna, sratlerine, yardmlamalarna gre birbirinden ok farkllklar arzettiin-de grebilirsin. Bedenin esaretinden, ilgisinden, meguliyyetinden kurtulan ruhun tasarrufu, kuvveti, nfuzu, himmeti ve Allah Tel'ya ykselerek O'nunla ilgilenmesi, bedenin ilgi ve meguliyyetleri altnda ezilmi, esir ruhtan ok daha ileri seviyededir. Hakikatte ruh; yce, temiz, byk ve yksek himmetli bir ruh olduu halde, bedene mahbus iken byle oluyorsa acaba bedenden ayrldktan sonra nasl olabilir? O halde ruh, bedenden ayrlnca ayr bir hale, ayr bir fiile dnr. Bedenden ayrlan ruhlarn, ryalarda bedene tekrar dnerek bir kiinin, iki kiinin yahut ok az sayda insann olduka kalabalk bir topluluu hezimete uratmasyla ilgili insanlarn grdkleri ryalar, tevatr derecesinde oktur. Raslullah'm, Eb Bekir ve mer'in ruhlarnn, m'minlerin saysnn azl ve gszlklerine ramen, kendilerinden saylar ve hazrlklar ok olan kfr ve zulm ordusunu yendikleri, nice ryalarda grlmtr. in acaib olan taraf udur: Birbirlerini tanyan, birbirlerini seven m'min ruhlar, hemen birbirlerine kavuurlar. Aralarnda uzun mesafeler olan ruhlar ise bu uzaklktan tr zlr, sanki birbirlerinin yakmym, beraber oturuyorlarm gibi bunlar da birbirleriyle tanrlar. Biri dierini grnce, grmeden nce onun ruhunu nasl tanyorsa, tand gibi kar.

Abdullah b. Amr der ki: "M'minlerin ruhlar, birbirlerini hi grmemiler de olsalar bir gnlk yoldan sonra birbirlerine kavuurlar." Bazlar bunu, Raslullah'tan merf' hadis olarak rivayet etmitir. krime ve Mchid derler ki: "Kii uyuduu zaman, bir sebep, onun ruhunu, bedenine bal olduu halde alr gtrr. Allah'n diledii kadar gider. te bu durumda uyku hasl olur. Ruh tekrar bedene dnnce kii uyamr. Bu, arza den gnein ziyas gibidir. Ziya, her ne kadar arza dse de herzaman gnee baldr." Abdullah b. Mendeh bir ksm ilim ehlinden yle dediklerini nakleder: "Ruh, insann burun deliinden ve cesedinden kar. Ama her zaman bedene baldr. Ruhun bedenden tamamen ayrlmas durumunda, n kaynandan ayrldnda snd gibi beden de lr. Atein, fitilden yaylmasyla nn olutuunu ve evi aydnlattm grmez misin? Ayn ekilde ruh da uykuda insann burun deliinden karak semya ykselir, birok beldeyi gezer, llerin ruhlaryla buluur. Kullarn ruhlaryla grevli melek, kiinin grmek istedii ahs gsterir. Uyankken akll, zeki, doru ve hibir batla itibar etmeyen kiinin ruhuna, ryasnda da Allah m knn ahlak lsnde gsterdii eyleri dorulamas bahedilir. Eer bu kimse hayatnda batl seven sefih bir kimse ise, uyuduunda ruhunu meyime gre Allah ona hayr ya da er bir rya gsterir. yle ki: "eytann harikalarndan yahut batl birey grd zaman, nasl ki uyankken eytann harikasna, yahut batla taklp kalyorsa, ryasnda da bunlara taklp kalr. Bunun yannda grd eyleri akledebilecek kadar kalbine birey de gelmez. nk hak ile batl burada birbirine karmtr. Hibir rya tabircisi hak ile batln birbirine kart bu ryay yorumlayamaz. Bu konuda sylenebilecek en gzel sz budur. Bu grler, sahihlerinin ruhu ve hkmlerini iyice bildiklerini gsterir. Mesel bir kimsenin, yararna olan ilmi ve hikmeti rendikten sonra ark gibi, phe, yalan yere ahitlik vb. gibi birtakm batllara, hevalara dtn ve bu batllara gnln atm grebilirsin. Bu kimse bu batllara dmekle rendii ilim ve hikmet boa kar ve hak ile batl kartrr. Uyurken, ruhlarn durumu da byledir. Bedende iken batl inan ve phelerden haz duyan bu ruhlar, bedenden ayrlnca bu inanlarndan dolay azap grrler; azaplarn, bnyelerinde bulundurduklar iradeler, ehvetler artrr. Bu azaplara bir de ruhun bedeniyle mterek olarak yaptklar fiile-rin azab Allah'n diledii lde katlr. te Berzah'taki zor hayat ve insann biriktirdii azk bunlardan ibarettir. Batl sevmeyen, batla yakn eylerle nsiyet kurmayan yce, zeki nefis ise doru inanlar, nbvvetin ndan elde ettii bilgileri, marifetleri, iradeleri ve temiz gayeleri nedeniyle ikram grr. Yce Allah da iledii amelleri karsnda Berzah'ta nimetlerini kat kat artrr. Bylece m'min ruhun Berzah', cennet bahelerinden bir bahe; kfrinki ise cehennem ukurlarndan bir ukur olur. [434]

FASIL

"M'minlerin ruhlar Allah katmdadr" diyenler, Yce Allah'n: "Bilakis onlar Rabbleri katnda rzklanmaktadrlar" yetini desteklemektedirler. Ruhlarn, Allah katnda olduunu syleyenlerin delilleri, Muhammed b. Ishak es-Sn'nin [435] Yahya b. Eb Bekir'den, onun da Muhammed b. Abdurrahmn b. Eb Ze'b'den, onun da Muhammed b. Amr b. At'dan, onun da Sad b. Yesr'dan, onun da Eb Hureyre yoluyla Raslullah'tan rivayet ettii u hadistir: Raslullah buyuruyor ki: "Kii lnce ruhu, Allah'n bu-

lunduu kata varana kadar semya karlr. Ruh eer gnahkar bir kimsenin ruhu ise semya kartlsa da sem kaps ona almaz, oradan kabrine dner." Bu hadisin senedinin doruluundan phe edilmemelidir. Hadis, Ah-med b. Hanbel'in Msned'inde ve dier hadis kitaplarnda vardr. Eb Davud et-Teylis der ki: "B.ana Hammad b. Seleme, [436] Asm b. Bh-dele'den, o da Eb Vil'den, o da Eb Ms el-Ear'den yle dediini nakleder: "M'min kiinin ruhundan misk kokusundan daha ho koku kar. Melekler bu ruhu semya gtrnce: "Bu adam kimdir? derler. Melekler de iledii gzel amellerini sayarak u u amelleri ileyen flancamn olu falancadr" derler. O zaman: "Size de ona da selam olsun" diye karlk verirler. Sonra amelinin ykseldii kapdan bir st kapya karrlar. Bu kiinin ruhu, gnein semlar aydnlatt gibi btn semlar aydnlatr. Oradan da ta ara gtrrler. Kafir bir kiinin ruhu alnp semya karlnca, sem grevlileri: "Bu kimdir?" diye sorarlar. Melekler de en kt amellerini sayarak: "u u ktl yapm flancamn olu falancadr" derler. Semdakiler bunu duyanca: "Ona selam olmasn. Derhal onu geri gtrn" derler. Bunun zerine bu ruhu yerin en altna atarlar." Mlk b. brahim, Davud b. Yezid eI-Evd [437]den nakleder. Davud b. Yezid der ki: "mir e~a*b, Hzeyfe b. Yeman'm yle dediini rivayet eder. "Ruhlar, Allah'n katnda dururlar. Sra frlne kadar haklarnda verilecek kararlar beklerler." Sfyan b. Uyeyne, [438] Mansur b. Safiyye'den, o da annesinden nakleder: bni Zbeyr'in ldrlmesinden sonra bni mer, mescide kzgn bir ekilde girer. Esm'y dvmeye balar. Esma'ya der ki: "Allah'tan korkman ve sabr tavsiye ederim. nk bu csseler birey deildir. Allah katnda olanlar ancak ruhlardr." Bunun zerine Esma: "Bu, sabrma engel deildir. Yahya b. Zekeriyya'nm ba da srailoullarnn bir isyannda kesilmiti" dedi. Cerr b. A'me, [439] emr b. Atiyye'den, o da Hilal b. Ysuftan yle dediini nakleder: "Biz, Ka'b, Reb b. Haysem ve Halid b. Ar'ara ile otururken bni Abbas geldi ve: "Bu, peygamberimizin amcasnn oludur." Hilal b. Ysuf anlatyor: "bni Abbas, bir mddet oturduktan sonra: "Ey Ka'b, Kur'n'da bulunan drt bilgi dnda btn bilgileri rendim. O drt taneyi bana ret. Bunlar, lliyyn, Sidre-i mnteh, Siccn ve Allah'n dris hakknda: "Onu yce bir mekana kaldrdk" [440] sznn manas." dedi. Ka'b bunlar yle cevaplar: "lliyyna gelince bu, m'minlerin ruhlarm bulunduu yedinci kat semdr. Siccn, kfirlerin ruhlarnn bulunduu eytann cesedi altndaki yedi kat yerin altdr. Yce Allah'n dris'e (A) kar: "Biz onu yce bir mekana kaldrdk" yetinin manas udur: Allah, dris'e: "Hergn seni Ademolu-nun iledii amel kadar ycelteceim" diye vahyetti. Bu va'dini gerekletirmek iin meleklerden lm melei ile konutu ve dris'in amelinin oalmas iin ecelinin uzatlmasn melekten istedi. Bunun zerine bir melek kanatlar arasna alarak, dris (AS)' yedinci kat semya kadar kartr. lm melei, dris'i tayan melei grnce ne istediini sorar ve "dris nerede?" der. Melek de: "Kanatlarm arasndadr" deyince lm melei: "Onun ruhunu yedinci kat semda almakla emrolundum" dedi ve dris'in ruhunu ald. Sidre-i Munteh ise: "Ar yklenenlerin banda bulunan bir aatr ki yaratklarn bilgisi ancak buraya kadar ulaabilir. Ondan tesini kimse bilmez. Bundan dolay Sidre-i Mnteha denmitir." (Son bilgi aac.)bni Mendeh der ki: "Ayn hadisi Vehb b. Cerr babasndan; Ya'kub el-Kam, emr'den; [441] Halid b. Abdullah, Avvam b. Hueb'den, o da Kasm b. Avftan, [442] o da Reb b. Haysem'den: "Biz Ka'n yannda otururken..." eklinde rivayet etmilerdir. Ya'l b. Ubeyd, el-Eclah [443] yoluyla Dahhak'tan yle nakleder: "M'min kiinin ruhu alnnca dnya semsna kartlr. Allah'a yakn meleklerin eliinde buradan ikinci semya, nc semya, drdnc semya, beinci, altnc ve yedince semya karlar. Oradan da Sidre-i Mnteh'ya karlar. Ya'l der ki: "Dahhak'a niin Sidre-i Mnteh dedin? diye sordum da cevabnda bana dedi ki: Allahla ilgili kulun bilgileri burada son bulur. Allah daha iyi bildii halde

m'min ruhunu melekler Allah'a arzederek: "Bu flanca kulundur" derler. Bunun zerine Yce Allah bu kiiyi azaptan kurtaran mhrl vesikay adama gnderir. Kur'n- Kerim'de bu yle anlatlr: "Hayr, iyilerin kitab iUyyndadr. liyyn da nedir? O, Allah'a yakn meleklerin ahit olduu mhrl bir kitaptr." [444] Bu yeti celle: "Ruhlar cennettedir" diyen kiinin grne aykr deildir. nk cennet, Sidre-i Mnteh ile ayn kattadr. Cennet Allah katndadr. Bu ibarelerin sahibi herhalde bu grleri daha salim daha uygun bulmutur. Yce Allah, ehidlerin ruhlarnn kendi katnda olduunu; peygamberimiz de bu ruhlarn cennette istedii gibi dolatn bildirmitir. [445]

FASIL

"M'minlerin ruhlar, byk bir havuzdadr. Kfirlerin ruhlar ise Hadramevt'te bulunan Berht kuyusundadr. Bb Muhammed b. Hazm der ki: "Bu, Rafizilerin grdr." Ancak bu bn Hazm'n dedii gibi deildir. Ehl-i Snnetten de ayn grte olanlar vardr. Eb Abdullah b. Mendeh der ki: "Sahabe ve tabiinden rivayet edildiine gre onlar, m'minlerin ruhlarnn byk bir havuzda olduunu belirtmilerdir." Bu bilgileri verdikten sonra, Eb Abdullah b. Mendeh anlatr: Bize Muhammed b. Yunus, [446] o da Ahmed b. Asm'dan, o da Eb Davud Sleyman b. Davud'dan, o da Hemmam'dan, o da Katde'den,o da bir adamdan, o da Sad b. Mseyyeb'den, o da Abdullah b. Amr'dan yle dediini nakleder: "M'minlerin ruhlar byk bir havuzda toplanr. Kfirlerin ruhlar ise Hadramevt'te Berht denilen tuzlu, orak bir arazdedir." Hammad b. Seleme [447], Abdulcell b. Atiyye'den, o da Sehr b. Heb'den naklettiine gre Ka'b, Abdullah b. Amr' insanlar etrafnda toplanm, ona soru sorarlarken grr. Soru soranlardan birine yaklaarak: "Abdullah b. Amr m'minlerin ve kfirlerin ruhlarnn nerede olduunu sor!" der. Adam da bunu kabul edince, Abdullah b. Amr'a sorar. Abdullah b. Amr der ki: "M'minlerin ruhu byk bir havuzdadr. Kfirlerin ruhu ise Berht'tadr. [Berht, Hadramevtte kfir ruhlarn ierisinde topland bir kuyudur.] bni Mendeh der ki: "Bu hadisi Eb Davud ve dierleri Abdullah b. CehTden rivayet etmilerdir. Sonra, Sfyan'm Ferat el-Kazzaz'dan [448], o da Eb Tfeyl'den, o da Hz. Ali'den rivayet ettii hadistir. Hz. Ali der ki: "Yeryznde en hayrl kuyu zemzem kuyusudur. En erli kuyu se Hadramevt'te bulunan Berht kuyusudur. Yeryznn en hayrl vadisi, Mekke vadisi ve Hz. Adem'in yeryzne indii Hind vadisidir. Yeryznn en erli vadisi ise Hadramevt'te kfir ruhlarn bulunduu ahkf (rzgrn oluturduu kum tepe) vadisidir. Yine bni Mendeh: Hammd b. Seleme [449] Ali b. Yezid'den, o da Yusuf b. Mihran'dan, o da bni Abbas yoluyla, Hz. Ali'den yle dediim nakleder: "Yeryznn en kt yeri Hadramevt'teki ierisinde kfirlerin ruhlar bulunan, gndzleri bile, zerine atlm zehirden dolay kanayan yaradan kan kan gibi simsiyah suyu bulunan Berht denen bir kuyudur."devmenin kafirlerin ruhlaryla grevli melek olduunu syledi. [450] smail b. Ishak el-Kd de Ali b. Abdullah'tan, o da Sfyan'dan, o da Ebn b. Talib'den yle dediini nakleder: Adamn biri geldi ve: "Bir gece bu bltan biri bana, 'devme'nir kfirlerin ruhlaryla grevli melek olduunu syle Sfyan de ki: "Bunu Hadramevt sakinlerine anlattk. Bize dediler ki:"Hi kimse orada geceleyemez."

Bu grle ilgili bildiim eyler bunlardan ibarettir. Abdullah b. Amr, geniliine, gzelliine benzeterek ruhlarn kalaca yeri cabiyeye, yani byk bir havuza benzetiyorsa bu yorum uzak deildir. Yok bundan bilfiil dier yerler dnda sadece byk havuzu kastediyorsa biz bunu bilemeyiz. Zaman bunu bize gsterir. Bu bilgiyi Abdullah b. Amr'n ehli Kitap'tan birinden alm olmas muhtemeldir. [451]

FASIL

"Ruhlar yeryznde toplanacaktr" diyenlerin ileri srdkleri: "Tevrat'ta ve Zebur'da yeryzne salih kullarmzn varis olacan yazmtk"[452] yet-i cellesi, bu dncenin hibir zaman kayna olamaz. Ayeti cellede geen "arz" lafznn manas konusunda farkl grler ileri srlmtr. Sad b. Cbeyr, bni Abbas'n u grn nakleder: "Ayette geen arz, cennet arzdr." Birok mfessir de bu grtedir, ibni Abbas'tan gelen dier bir grte de: "Allah'n Muhammed mmetine fethini nasb ettii arzdr" diye belirtmitir. Doru gr budur. Kur'n- Kerim'de, Yce Allah: "Allah sizden iman edip salih ameller ileyenleri yeryznde kendilerinden ncekileri halife brakt gibi halife brakacan va'detmitir" [453] buyurmaktadr. es-Sahih'te geen bir hadisle de Raslullah yle buyurur: "Yeryz dousundan batsna kadar bana sunuldu. mmetimin idarecisi, bana gsterilen bir ksm yerlere ulaacaktr." [454] Mfessirlerden bir ksm: "Burada szkonusu edilen yer, Beyt-i Mak-dis'dir" demektedir. Buras, Allah'n salih kullarnn brakt arzdr. yet-i celle sadece bununla ilgili deildir. [455]

FASIL

"M'minlerin ruhlar, yedinci kat semda illiyyndadr. Kfirlerinki ise yedi kat yerin altnda Siccn'dedir" grne bir ksm nceki ve sonraki limler de katlmlardr. Bu manada Raslullah da: "Ey Allah'm, refiki a'l'ya" [456] diye du etmitir. Yukarda geen Eb Hureyre'den gelen: "Kii lnce [457]ruhu Allah'n bulunduu kata kncaya kadar, semya doru kartlr" eklindeki hadisi de bu manadadr. Bunun yannda Eb Musa'nn: "Ruh ara kada kartlr" sz; Huzeyfe'nin: "Ruh, Rahman'n katnda bulunmaktadr" sz; Raslullah'm: "ehidlerin ruhlar, arn altndaki kandillere snrlar" sz ve Ber b. zib hadisinde zikredilen: "Ruh bir semdan dier semya karken o, yedinci kata varncaya kadar Allah'a yakn melekler tarafndan karlanp uurlanrlar." Bir rivayette de Allah'a varncaya kadar ifadelerin hepsi yine bu mnadadr. Fakat bu, ruhun devaml olarak orada kalacana delalet etmez. Ayrca ruh, Rabbine arzedilir, hakknda Allah (cc) hkm serdikten sonra illiyyna yahut Siccn'e gidecekler arasnda yazlr; sorgulanmak iin kabre gnderilir. Sonra ayrld yere yeniden dner. O halde m'minlerin ruhlar mertebelerine gre illiyyndadr. Kfirlerin ruhlar da kendi mertebelerine gre Siccn'dedir. [458]

FASIL

"M'minlerin ruhlar zemzem kuyusundadr" diyenlerin grn destekleyebilecek ne bir kitap, ne bir snnet, ne de gvenilir bir sz vardr. nk bu kuyu m'min ruhlar iine alamaz. Ayrca bu ak snnetlerde belirtilen: "M'minin ruhu [459]cennet aacndan yiyen bir kutur" hadisine de aykrdr. Velhasl, bu gr, ruhlarn byk havuzda olduunu syleyen grlere nazaran ok daha ktdr, bozuktur. Hi olmazsa byk havuzun oturduu alan, kk dar bir kuyudan daha byktr, daha genitir. [460]

FASIL

"M'minlerin ruhlar, arzda bir berzahtadr, diledii yere gider" grne gelince bu, Sleyman el-Faris'den de rivayet edilmitir. Berzah'n manas iki ey arasnda engeldir. Bu adan Sleyman el-Farisi de Berzah'tan, dnya ile ahiret arasndaki ruhun diledii gibi dolat arz kastetmi olabilir. Bu gr gldr. nk dnyadan ayrld halde ahirete sokmamakta, ikisinin arasnda, Berzah'ta olduunu belirtmektedir. Bu durumda m'minlerin ruhu rahatln, huzurun, nimetin bulunduu geni bir Ber-zah'tadr. Kfirlerin ruhlar ise gam ve azabn bulunduu dar bir Berzah'ta bulunur. Yce Allah buyuruyor: "Onlarn arkasnda, dirili gnne kadar kalacaklar Berzah vardr." [461] Burada berzahtan, dnya ile ahiret arasndaki yer kastedilmektedir. Fakat lgat manas itibariyle iki ey arasnda engele Berzah denmektedir.
[462]

FASIL

"M'minlerin ruhlar Adem'in sanda, kfirlerin ruhlar ise Adem'in solunda bulunur." Allah'a yemin olsun ki Raslullah'tan gelen sr hadisinde bu manada bir sz vardr. Raslullah, bu ruhlar yukardaki gibi grdn bildirmektedir. Ancak bu, ruhlarn devaml Adem'in sanda ve solunda olduuna delil deildir. Hadisteki manas, Hz. Adem'in sanda yceliin, geniliin olmas, solunda ise zindann, alakln olmasdr. Eb Muhammed b. Hazm demi ki: "Raslullah sr gecesi dnya semsna karldnda Berzah' grmtr. Buras drt unsurun dalma yeridir" ve "bu, Berzah'n semnn altnda olduuna ve unsurlarn dalmasna delalet eder." Drt unsur su, toprak, ate ve havadr. [463] bni Hazm, adeti gerei delilsiz konuan herzaman knamaktadr. Peki kendisinin bu grn Kitab'tan ve Snnetten delili nedir? naallah, bu konudan sonra doyurucu laflar edeceiz. Eer denirse ki, haberde ehidlerin ruhlarnn arm glgesinde olduu, arn da yedinci kat semnn zerinde bulunduu bildirilmiken, m'minlerin ruhlar nasl Adem'in sanda, Adem

de nasl dnya semsnda olabiliyor ve Raslullah da ruhu, dnya semsnda grebiliyor? Birka ynden cevaplarz. 1-Ycelik asndan; ruhlarn Adem'in sanda olmas muhtemeldir. Nitekim kfirlerin ruhlar da alaklk asndan Adem'in solundadr. 2- Ruhlarn karargh baka yer olmakla beraber, dnya semsnda Raslullah'a arzolunmu olabilecekleri uzak deildir. 3- Raslullah, btn m'minlerin ruhlarn burada grdn belirtmemitir. Konuyla ilgili olarak Raslullah: "Baktm ki Adem'in sanda byk bir karalt, solunda da byk bir karalt [464] var" demitir. Hz. brahim'le Hz. Musa'nn ruhlarnn altnc ve yedinci semda olduu; refiki a'l'nn bundan da stte olduu; mutlu ruhlarn da kazandklar mertebelere gre st ste olmalar ve mutsuz ruhlarn da ayn ekilde gnahlarnn okluuna gre alt alta olmalar kesinlikle bilinmektedir. Allah en iyisini bilir. [465]

FASIL

bni Hazm'n: "Ruhlarn yeri, ait olduu cesetler yaratlmadan nce neresi ise bedenden ayrldktan sonra da orasdr" sz, ruhlarn cesetlerden nce yaratln kabul etmesinin bir neticesidir. Ruhlarn bedenlerden nce yaratlmas konusunda iki gr vardr. ounluk ilim adamlarna gre ruhlar, bedenlerden sonra yaratlmtr. Bu grte olanlar diyorlar ki: "Ruhlar, bedenlerden nce yaratld" diyenlerin szne ne Kitap'ta ne Snnette ne naslardan kartlan icmda, ne de sahih hadislerde bni Hazm'm hccet getirdii gibi bir delil var. leri srlen yetler unlardr: Yce Allah buyuruyor ki: "Hani Rabbin Ademolunun zrriyetinin srtlarndan sz ald ve kendisine onlar ben sizin Rabbiniz deil miyim? diye ahit tutmutu. Onlar da: "Evet sen bizim Rabbimizsin" demilerdi" [466] ve "Sizi yarattktan sonra size suret, dzen verdik. Sonra meleklere: "Adem'e secde edin" dedik de onlar da secde ettiler." [467] bni Hazm der ki: "Grlyor ki Allah Tel nce nefis denen ruhlar tamamen yaratmtr." Bu manada Raslullah da: "Ruhlar, havada toplanm ordulardr. Birbirleriyle tananlar birbirine alrlar. Tanmayanlar ise ayrlr" diye buyurmutur. [468] Yce Allah, Rabbliine ruhlar ahit tuttuunda ruhlar henz bedenlere girmemiti ve meleklere, Ademo-ullarma secde etmeleri emredilmemiti. Ve akll, dzenli (musavvar, for-mal) bir yaratkt. Bedenler ise henz daha toprakt." bni Hazm devam ediyor: "nk Yce Allah, ruhu bir szle yarattktan sonra zorunlu bir gelecek ve mhlet vermitir. Sonra da onu ldkten sonra, yeniden dnecei Ber-zah'a koymutur." Ruhlar, bedenlerden nce mi yaratld yoksa bedenlerle beraber mi yaratld? meselesini tartrken bu konuyu sorulu-cevapl ele alacaz. Burada anlatmaya altmz ey, lmden sonra ruhlarn yeridir, bni Hazm'm: "Ruhlar, cesetler yaratlmadan nce bulunduu Berzah'tadr" gr, bu anlayn bir rndr. "Mutlu ruhlarn Hz. Adem'in sanda, mutsuz ruhlarn ise Hz. Adem'in solunda olmasyla ilgili gr dorudur. Raslullah'tanda bu byle bildirilmitir. Ancak, Berzah'ta bulunuun, unsurlarn dalmasndan sonra olaca gr ise Kitab'Ia, Snnetle slm ulemsnn bir szyle desteklenmemektedir. Tam tersine sahih hadisler, ruhlarn unsurlarn stnde cennette Allah katnda olduunu belirtmektedir. Kur'n'da bulunan deliller de bu ynde. Eb Muhammed, ehidlerin ruhlarnn cennette olduunu kabul etmektedir. Sddklar da ehidlerden daha stn olduuna gre Eb Bekir'in, Abdullah b. Mesd'un, Eb Derd'nm, Hzeyfe b. Ye-man'n ve bu seviyede olan sahabilerin ruhu, unsurlarn

bozulmasyla bozulup felek alt dnyada, dnya semsnda kalrken, zamane ehidlerin ruhu unsurlarn tesinde, semlarn zerinde mi olsun? bni Hazm'm: "Muhammed b. Nasr el-Mervezf nin, Ishak b. Rhye'den naklettiine gre o, bizim sylediimizi aynen sylemitir" sz ve "ilim ve Jslm ehlinin grleri budur" szne gelince: Ben derim ki: Muhammed b. Nasr el-Mervez: "Rabbin Ademolunun zrriyetinin sulbnden sz ald ve onlar kendisine: 'Ben sizin Rabbiniz deil miyim?' diyerek ahit tutmutur" yetinin [469] tefsirinde bni Kuteybe'yi reddederken, "Selef ulemsnn Ademolunun zrriyetinin Adem'in sulbnden ktna, Allah Tel'mn onlardan sz aldktan sonra sulblerine tekrar gnderdiine, Allah'n onlar zerreler gibi yaratmasna, ruhlar mutlu ve mutsuz ksmlara ayrarak rzklarm ve hayrla-erle ilgili ecellerinin yazlmasna dair bilgileri verdikten sonra der ki: "Ishk der ki: "lim erbab, bu alardan bakarak cesetler yaratlmadan nce ruhlarn konuturulduunda icma etmilerdir. Bu, yet-i cellede: "Onlar kendilerine ahit tutarak: 'Ben sizin Rabbiniz deil miyim?' demitide onlar: "Evet, biz sana ahidiz" diyerek, kyamet gn biz bunlardan habersizdik, yahut babalarmz da daha nceleri irk komulard diyerek, mazeret gstermelerini engellemitir" [470] Muhammed b. Nasr'm sz budur. Grld gibi ruhlarn bir yerde istikrarnn unsurlarn dalmasndan sonra olacana dair Eb Muhammed'den hibir sz gelmemitir. Belki de bu szler, bedenler yaratlmadan nce ruhlarn varlna; Allah Tel ruhlar kardktan sonra onlara hitap ettiine, daha sonra da ruhu Ademolunun sulbne gnderdiine delildir. Bu grte olan seleften, haleften bir ksm lim varsa da doru gr bu deildir. na-allah bu konuya ileride dneceiz. Zira burada maksadmz ruhlarn bedenlerden nce yaratlm olup olmamas deildir. Eb Muhammed'ten gelen btn grler kabul edilse de hibir zaman burada ruhlarn yerinin unsurlarn dalmasyla olacana ve bu yerin, ruhun ilk karargh olacana dair bir delil yoktur. [471]

FASIL

"Ruhlar, mahza yok olacaktr" gr "ruhu, hayat olarak gren ve bedenin arazlarndan sayan" grn bir neticesidir. bni Bakilln ve buna uyanlarn gr budur. Eb'l-Hzeyl el-Allf da: "Nefis, arazlardan bir arazdr" diyerek Bakilln gibi bunun hayat olduunu aklamamsa da ayn gr savunmu ve "bedenin arazlar neyse bu da yle bir arazdr" demitir. Bunlara gre cismin lmesiyle beraber, hayata bal arazlar gibi ruh da lr. Bazlar araz, E'arler gibi "o, iki zamanda kalmayan" diye tanmlamtr. Bazlar da "insann tad u ruh, bundan nceki ruhu deildir. nce bir ruh gelir, sonra bozulur, bir bakas gelir o da bozulur, derken bir saat ya da daha az bir srede, beden bin tane ruh deitirebilir. Bu duruma gre beden lnce ruh semya ykselmez; sonra kabre dnmez, melekler tarafndan alnp sem kaplarna gtrlmez ve nimet-azab grmez. Eer Allah b kiiyi nimetlendirmek, yahut azaplandrmak isteyince bedene hayat vererek nimetlendirir yahut azaplandrr. Yoksa ruh bedende daima kaim deildir. Bu grte olanlardan bir ksm da: "Hayat rmeyen kemie [472]fiyanj acb-i zenb'e gnahnn cezasn ekmek iin gnderilir. Bylece gerekli ceza. yi veya mkfat alr" demektedir. [473] Kitap, snnet, sahabenin icm', akl, fikir ve ftrat delilleri bu grn hatal olduunu belirtmektedir. Bu grte olanlar bakalarnn ruhu bir tarafa kendi ruhlarn bile tanyamam insanlardr. nk Yce Allah, nefse dnmeyi, girmeyi, kmay emretmi; ak sahih nasslarda ruhun ykselecei, inecei, tutulaca, alnaca, salverilecei; sem kaplarnn ruha alaca,

ruhun secde edecei, konuaca, suyun damlad gibi ruhun kp akaca; cennet yahut cehennem kefeniyle, tabutuyla kefenlenip tabutlanacav lm meleinin, ruhu eliyle alp dier meleklere verecei; ruhun misk kokusu gibi gzel kokular yahut le gibi kokan pis kokular koklayacar semlara karldktan sonra meleklerle arza inecei; bedenden ruh ayrlnca dtaki gzn onu gzyle takip edecei belirtilmitir. Kur'an- Kerim'de de ruhun, bir yerden bir yere gidecei sonunda Yutak'a ulaaca belirtilmitir. Ruhlarn birbiriyle karlamas, tanmas ve havada toplanm ordular olmasyla ilgili btn szkonusu deliller, ldkten sonra ruhun leceini syleyen gr rtmektedir. Nitekim Raslullah, sr gecesi ruhlarn, Hz. Adem'in sanda ve solunda bulunduunu grm; m'min kiinin ruhunun cennet aacndan yiyen ku olduunu; ehidlerin ruhlarnn yeil renkli kularn havzalarnda olduunu bize bildirmitir.Yce Allah Kur'n- Kerim'de de Al-i Firavn'm ruhlarnn sabah-akam cehenneme arzolunduunu bildirmitir. [474] bni Bakilln dncesini srarla savunarak: "Bundan iki ey ortaya kar. Ya ruh, cismin bir araz gibi hayatn balangc olan bir arazdr, yahut ta, szkonusu hayat, nimet ve ceza iin ayr bir ceset yaratlr" demektedir. Bu gr, insan ruhunu, bedenin arazlarndan bir araz kabul eden ve bir saat ierisinde binlerce ruhun deieceini syleyen; bedenden ruh araz ayrlnca da ruhun mkfat yahut azap grmeyeceini syleyen ve ruhun yk-selmeyeceini, arza inmeyeceini, tutulmayacan, salverilmeyeceim syleyen grten son derece daha bozuktur. Bunun yannda akla, Kitap, snnet ve ftrat nasslarna da aykrdr. Kendini tanmayandan baka kimse byle birey demez. Yeri gelince bu grlerin batlhna delalet eden delilleri btn yollaryla aklayacaz. Byle bir eyi ne seleften, ne sahabeden, ne tabiinden, ne da slm limlerinden biri sylemitir. [475]

FASIL

"Bedenden ayrlan ruhun yeri, ait olduu bedenden ayr bir bedendir" diyenlerin grnde hak da vardr, btlda. Bu grler'in iinde en doru olan gr, hi phesiz Rasluilah'n: "ehidlerin ruhlar, yeil renkli kularn havsalarmda ku yuvalarna benzeyen, ara asl kandillere snrlar" szyle "Allah, m'minlerin ruhlarn yeil renkli kularn karnlarna koymutur" szdr. Rasluilah'n: "M'minin ruhu cennet aalarndan yiyen bir kutur" hadisinde geen kuun, beden gibi ruhun taycs olabilir ki bu, bir ksm rn'minler ve ehidler iin szkonusudur veya ruh, ku suretinde olabilir. Muhammed b. Hazm'la, Eb mer b. Abdlberr'in gr budur. Eb mer'in gr ile ilgili tartma yukarda geti. bni Hazm ise diyor ki: "Raslullah'n: "M'minin ruhu cennette aalardan yiyen bir kutur" sz, cahillerin anlay bir tarafa braklrsa zahiri itibaryla m'min kiinin cennette utuu ve ku suretine girmedii anlalmaktadr. Eer ludi lafz mennestir denilirse, deriz ki: Fasih bir arab: f "Sana gelen kitabm niin kk grdn?" demi de lafzn mennes mi okuyorsun? diye itiraz edilmi. O da cevabnda: "O da bir sahife deilmi? demi. Ayn ekilde lafzn da mzekker okumak gerekir. bni Hazm devamnda: "Ruhlarn yeil renkli kularn havsalasnda olmasyla ilgili fazlalk, kularn snd kandillerin bir sfatdr. Bu durumda bu iki hadis bir hadis olmaktadr." bni Hazm'n bu gr laf-zan da mana itibariyle de son derece bozuktur. nk: "Mminin ruhu cennet aacndan yiyen bir kutur" hadisi: "ehidlerin ruhlar yeil renkli kularn havs al alarmdadr" hadisinden bakadr. bni Hazm'n ileri srd ihtimal birinci hadis iin szkonusu olabilir. kinci hadis iin ise asla. u nedenle ki Raslullah: "ehidlerin ruhlarnn, kularn havz alasnda olduunu" bildirmitir. Dier bir rivayette: "Yeil renkli kularn karmlarmdadr"

eklinde gemekte, baka bir rivayette ise: "Bu ku cennette dolar, cennet meyvelerinden yer, nehirlerinden su ier sonra da ku yuvasna benzer arn altnda duran kandillere snrlar" eklinde geer. bni Hazm'n: "Kularn havsalan, sndklar kandillerin sfatdr" sz, kesinlikle hatadr. Belki kandiller bu kularn sma manasnadr. Hadisten ey anlyoruz: Ruhlar, karnlarnda ruh bulunan kular ve kularn sma olan kandiller. Kandiller, arn altnda sabit varlklardr, cennette dolaamaz. Ku, gezer, gider, gelir. Ruhlar ise bu kularn karnmdadr. Denilirse ki: "Hangi surette Allah diledii zere seni bir bedene bindirdi" [476] yetinde ve ibni Eb eybe'nin Eb Muviye'den, onun da A'me'ten, onun da Abdullah b. Mrre'den, onun da Abdullah'tan rivayet ettii hadiste: "Onlarn ruhlar yeil renkli ku gibidir" [477] manasnn dnda bir kuun suretine girmesi de mmkndr. Eb mer der ki: "Ruhun ku gibi yahut ku suretinde olduunu syleyen gr, Ka'b b. Malik'ten: "M'minin ruhu..." eklinde rivayet ettiimiz hadislere uygun olmas nedeniyle bana daha doru geliyor. Cevabmz udur: Sozkonusu hadis her iki lafzla da rivayet edilmitir. Mslim'in es-Sahih'inde, Mesrk yoluyla Ame'ten rivayet ettii hadis ise. lafzlarnda herhangi bir farkllk olmakszn "yeil renkli kuun karnlann dadr" eklinde gemektedir. [478] Osman b. Eb eybe [479] Abdullah b. dris'ten, o da Muhammed b. Is-hak'tan, o da smail b. meyye'den, o da Sad b. Cubeyr'den, o da bni Ab-bas'tan rivayet ettii hadiste, Raslullah yle buyurmutur: "(Uhud gn) len kardelerinizin ruhlarm Yce Allah cennet rmaklarnda gezen, cennet meyvelerinden yiyen ve arn glgesinde dizilmi altn kandillere varan yeil renkli kularn karnlarna koymutur. Ruhlar, bu gzel yiyecekleri, iecekleri ve konumalar grdklerinde: "Kim dnyadaki kardelerimize u anda cennette rzklandmz syleyecek? Bunu duysunlar da harpten yz evirmesinler, cihad terketmesinler" derler. O zaman Yce Allah: "Bunu ben bildiririni" buyurarak u yeti indirmitir: "Allah yolunda ldrlenleri sakn llerden sanma. imdi onlar hayattadrlar v'e Rabb'leri katnda rziklan-maktadrlar." [480] es-Snen'l-Erba'a'da, Ahmed b. Hanbel'in Msned'inde ve szleri Tirm-z'ye ait Ka'b b. Malik'ten gelen u hadise gelince, Raslullah buyuruyor ki: "ehidlerin ruhlar cennet meyvelerinden yiyen bir rivayette de cennet aacndan yiyen kularn iindedir." [481] Tirmz hadisle ilgili olarak "sahih ve hasen bir hadistir." Manas aktr. eriatn hibir kuralna aykr olmad gibi ne Kur'n'a ne de Raslullah'tan gelen bir habere de aykrdr. Bu, Allah'n, nimetini, ehid kullarna tan verebilmek iin ruhlarm tayan bedenlerinden daha hayrl bir beden vererek, onlara ikram etmesinden ibarettir. Tabi kyamet gn gelince ruhlarn dnyadaki bedenlerine tekrar verecektir. Eer denilse ki: "Bu, tenash ve ruhlarn dnyadaki bedenlerinden baka bedenlere hulul etmesidir. O halde yle cevaplarz: Sarih snnette byle bir mana vardr. Buna inanmal ve snnette belirtilen hususa tenash den-memelidir. Nitekim aklla da nakille de bilinen Allah'n sfatlarn ve esma- hsnasmn hakikatlarm kabul etmek gerekir, dinsizlerin tabirleriyle bu sfatlara cismiyyet ve terkib isnat edilmemelidir. Ayn ekilde hem aklen, hem de naklen sabit olan Allah'n fiilleri, iradesiyle konumas, her gece dnya semsna inmesi ve kullarm yarglamak iin kyamet gn gelmesi gerek kabul edilmeli; hibir zaman bu, dinsizlerin tabiri ile hadiselere girmesi olarak anlalmamaldr. Nitekim yine akl ve nakille Allah'n kullarndan stnl, onlara benzememesi, ara inmesi, meleklerin ve ruhun Allah'a ykselmesi ve kendi katndan yere inmesi, Hz. Musa'nn Allah'n huzuruna kmas, Raslun kendine iki yay uzunluu kadar veya daha az lde yaklatrmas ve bu konuda gelen btn naslar kabul edilmelidir. Cehmiyye frkasnn dedii gibi bu, Allah iin bir mekan, yn ve cisimlik olarak anlalmamaldr.

Ahmed b. Hanbel der ki: "Allah'n hibir sfat, alaklarn rsvaylkla-nndan dolay inmemitir." Bid'atlarm irkinlii buradadr. Ehli snnet taraftarlarn cahillerin bile holanmad haevilik, terkibilik ve cismiyyetle vasflandranlar bunlardr. Yce Allah'n kullarndan stnln, ara inmesini inkr etmek amacyla, O'na kan ve cihet isnad etmektedirler. Bu amala Rafizler, Raslullah'a olan sevgilerini, Raslullah'n da onlara dua etmesini makam sevdasyla; mecs Kaderler de kaderi, zorlayc olarak yorumlamlardr. Oysa ki lafzlara itibar etmemeli, hakikatlarna bakmaldr. Raslullah'n hadislerinde ehidlerin ruhlarnn yeil renkli kularn karnlarnda olmalaryla ilgili sarih ifadelere tenash denmesi bu manaya zarar vermez. Batl tenash, Rasllerin dman dinsizlerin ve mead inkr edenlerin: "Bedenlerden ayrlan ruhlar eklen kendilerine mnasip olan hayvanlarn, kularn ve haerelerin bedenlerine girerler. Ruh bedenden ayrlnca sozkonusu hayvanlarn bedenlerine girer, azabn yahut mkfatn orada grr. Sonra buradan da ayrlarak ahlak ve davran itibariyle yapsna uygun gelen daha baka hayvanlarn suretine girer ve bu byle srp gider" eklindeki tenashtr. Bunlara gre ruhun med, azap yahut nimet iinde kalmas byledir; baka bir med grleri yoktur. Rasllerin, Peygamberlerin ittifakla kabul ettikleri geree ters den tenash, ite budur. Byle bir inan, Allah' ve Ahiret gnn inkr etmektir. Bu taife diyor ki: "Bedenlerden ayrlan ruhlar, kendilerine uygun hayvanlarn bedenlerine girerler." Ne kadar da irkin, batl bir sz! Arkasndan da yle diyorlar: "lm ve azap bedenin btn azalarna yahut kuyruk sokumu gibi bir azasna tat-rhr. Bylece Yce Allah, ya bu uzva hayat vererek lezzet veya acy tattrr bir gre gre yahutta hayat vermeksizin lezzet ve acy tattrr dier bir gre gre. Bunlara gre Berzah'ta yalnzca bedenler iin azap vardr. Bu grn kartlar da: "Ruh, hi bir surette bedene dnmez, onunla birlemez. Gerek azap olsun, gerek nimet olsun ikisi de sadece ruh iindir." Sarih, mtevatir snnetler onlarn da bunlarn da szlerini reddetmekte ve azabn ya da nimetin ruh ile bedene hem birden hem de ayr ayr tattrlacam aklamaktadr. Denildi ki, Berzah'ta ruhlar, ok farkl yerlerde bulunurlar. Birincisi: Mele-i a'l'da illiyyn tepesinde bulunan ruhlar. Peygamberlerin ruhlar buradadr. Raslullah'n sr'da da grd gibi bunlar da derecelerine gre farkl mertebelerdedirler. kincisi: Yeil renkli kularn karnlarnda cennette diledikleri gibi dolaan ruhlar. Bunlar bir ksm hepsinin deil ehidlerin ruhlardr. Yukarda baz ehid ruhlarn zerlerindeki borlar nedeniyle tutulduu bildirilmitir. MsnetTde Muhammed b. Abdullah b. Cah'den rivayet edildiine gre bir adam Raslullah'a gelir ve: "Ey Allah'n Rasl, Allah yolunda ld-rlrsem bana ve var?" diye sorar. Peygamberimiz de: "Cennet vardr" buyurur. Adam, srarla sorusunu tekrarlaynca Raslullah: "Biraz nce Cebrail'in bana gsterdii kii dnda" (demesi gereken borcuyla len ehid cennete giremez) buyurmutur. [482] ncs: Cennetin kapsnda ruhun mahbus olduunu syleyenler. Nitekim, hadisi erifte: "Arkadanz, cennetin kapsnda mahbus grdm" buyurulmaktadr. [483] Drdncs: Ruhun kabirde hapsedildiini syleyenler. Ganimet malndan ardktan sonra ehid den kii hakknda insanlar: "O, cennete huzur iinde girmitir" deyince, Raslullah (SAV): "Nefsim yedi kudretinde olan Allah'a yemin olsun ki, ganimet malndan arann kabrinde alevli bir ate yanmaktadr" demitir. [484] Beincisi: Ruhun, cennet kapsnda olduunu syleyenler. bni Ab-bas'tan gelen bir hadiste Raslullah yle buyurmutur: "ehidler, cennetin kapsndan doan bir nehirde, yeil bir kubbe de bulunurlar. Sabah akam rzklar cennetten gelir" [485] Hadisi, Ahmed b. Hanbel rivayet eder. Ancak bu hadis, Allah'n Cafer b. Eb Talib'e iki kanat vererek cennette diledii gibi u-masyla ilgili hadise aykrdr. Altncs: Ruhun, arzda hapsedilip Mele-i a'l'ya kmadn sylenler. Bunlara gre ruh, arza layk sfl bir varlktr. Arza bal nefisler, dnyada semav nefislerle birleemedii gibi

bedenden ayrldktan sonra da birleemez. Dnya hayatnda Rabbini tanmayan, O'nu sevip zikretmeyen, O'nunla nsiyet kurup O'na yaklaamayan nefisler, arza layk sfl nefislerdir. Bedenden ayrldktan sonra da aynen burada kalrlar. Nitekim, dnya hayatnda Allah' seven, O'nu oka anp O'nunla nsiyet kurmakla O'na yaklaan nefisler de, ait olduklar bedenlerden ayrldklarnda da kendilerine mnasip yce ruhlarla beraber olurlar. O halde gerek Berzah'ta, gerekse Kyamet gnnde kii sevdii ile beraberdir. Yce Allah da Berzah'ta ve Med'da nefisleri birbiriyle birleirecektir. Nitekim hadisi erifte: "Yce Allah, m'min kiinin ruhunu, gzel ruhlarla beraber klar yani tabiatna uygun ruhlarn arasna katar__buyurulmaktadr. Demek ki ruhlar bedenlerden ayrlnca, kendilerine uygun, amelleri bir olan ruhlarn arasna katlarak onlarla beraber olurlar. Yedincisi: Zina eden kadn ve erkeklerin bulunduu tandrlarda bulunan ruhlar. [486] Bunlar, kan nehrinde yzerler, cehennem talarn yerler. Mutlu ve mutsuz ruhlarn birlikte kalacaklar bir yer yoktur. Birisi illivynun tepesinde iken, dieri arzn altnda bulunur ve yerden kamaz. Bu babda gelen snnetlere, eserlere itina ile bakarsan grrsn ki bunlar, ruhun yeri hususunda hccettirler. Sahih eserler arasnda birtakm elikilerin varl zannma kaplma; nk eserlerin hepsi birbirini dorulamaktr. Yapman gereken ey ruhu anlamak, nefsi ve hkmlerini bilmek; bedenden ayrlan ruhun bedendeki durumundan daha farkl bir durumda olduunu, cennette olmakla beraber semda ve kabrin ucuna gelerek bedenle birleebileceini, harekette, gidite, semya kta ve inite ok sratli olduunu, salverilen tutulan, ulv ve sfl ksmlarna ayrldn; bedende ikenki shhatinin, hastalnn, lezzetinin, nimet ve emelinini bedenden ayrldktan sonra daha ok olduunu; bedenden ayrlnca tutulacan, elem, azap ekip hastalanacam ve zleceini veya lezzet, rahatlk, nimet ve hrriyet bulacan ve bedende bulunan ruhun, annesinin karnnda bulunan ocua, bedenden ayrldktan sonra da bu dnyaya ayak basan ocuun durumuna benzediini anlamaktr. Ruhlar, birbirinden, byk drt yurtta bulunurlar: Birinci Yurt: Anne karn. Skma, daralma, gam ve karanlk yeri burasdr. kinci Yurt: Doup gelitii, hayr, er gibi mutluluk ve mutsuzluk sebeplerinin kazanld yurttur (yani dnya). nc Yurt: Berzah'tr. Dnya'dan daha genitir. Dnya yurdu, anne karnndan ne kadar genise, buras da o lde dnyadan genitir. Drdnc Yurt: Karar yurdudur. Ya cennettir ya da cehennemdir. Yce Allah merhale merhale bu ruhlar, yaratl amac ve o amaca ulatran amellerin emredildii bu yurda (cennete yahut cehenneme) ulatrr ki orada bakalarnn kalmas mmkn deildir. Her yurdun kendine mahsus durumu, hkm vardr. Ruhlar yaratan, dourtan, ldren, dirilten, mesud ya da bedbaht klan Allah, nasl ki onlarn bilgilerini, amellerini, glerini ve ahlaklarm farkl farkl yapmsa, ayn ekilde onlara mutluluk ve bedbahtlkta farkl mertebelerde klmtr. Gerektii gibi bunlar bilen kimse, Allah'n tek olup O'ndan baka ilahm olmadn, O'nun orta bulunmadn; her trl hkmranln O'nun elinde olduunu, btn hamdlerin O'na olduunu; her eit hayrn O'nun elinde olduunu ve tm ilerin O'na dneceini; her trl g ve kudretin, izzet ve hikmetin btn ynleriyle O'nda olduunu bilmelidir. Bunun yannda nefsini, Rasl ve peygamberlerin doruluunu, akl ve ftrat gerei Rasllerin getirdiklerinin doru, aksi olanlarn batl olduunu da bilmesi gerekmektedir. Baar Allah'tandr. [487]

ONALTINCI MESELE

HAYATTA OLANLARIN YAPTIKLARI AMELLER, LLERN RUHLARINA FAYDALI OLURMU, OLMAZ MI?

Dnyadakilerin amelleri, llerin ruhlarna iki sebepten dolay faydal olur. Bu hususta ehli snnet fakhleri, hadisiler ve tefsirciler icm etmilerdir. Birincisi, lnn, hayatta brakt bir sebep. kincisi ise, mslmanlarm lye dua ve istifar etmeleri; onun adna her ne kadar infak sevabnn lye ulap ulamayaca tartmal da olsa, sadaka verip hac yapmalardr. Cumhur-u ulemya gre, bizzat yaplan amelin sevab ularken baz haneflere gre infk sevab ular. Din ibadetlerden oru, namaz, Kur'n okumak, zikir gibi ibadetlerin lye ulaaca tartmaldr. Ahmed b. Hanbel ve ou Selefin gr, bunlarn ulamasdr. Haneflerden de bu grte olanlar vardr. Ahmed b. Hanbel yaplan ibadetlerin lye ulaaca ile ilgili olarak Muhammed b. Yahya el-Kehhl'dan unu nakleder: "Eb Abdullah'a denildi ki: "Bir kimse, namaz, sadaka gibi hayrl bir ibadet yapp, sevabnn yansm annesine, yahut babasna gnderebilir mi? Eb Abdulah da bir rivayette: "Byle olacan umarm" der. Dier bir rivayette ise: "Sadaka gibi hayrl ameller lye ular" dedikten sonra, defa Ayet'el-Krsi'yi, defa da hlas sresini okumu ve: "Allahm, kabirde yatanlara bunu fazlnla ver" demitir. Maliki ve Saflerin mehur gr, bunlarn lye ulamamasdr. Kelamc bir ksm bid'atlara gre dua vb. amellerden hibirisi lye ulamaz. lnn, hayatnda sebep olduu bireyden faydalanmasnn delili, Mslim'in es-Sahih'inde Eb Hureyre'den rivayet ettii hadistir. Raslul-lah yle buyuruyor: "nsan lnce ey dnda ameli kesilir: Bunlar cari sadaka, faydal ilim ve kendisine dua eden evlattr." [488] Bu amelin istisna edilmesi bunlarn o kiiye ait olduun gsterir. nk szkonusu amellerin ilenmesi o adam sayesinde gereklemitir. bni Mce'nin es-Snen'inde, Eb Hureyre'den rivayet ettii hadiste de Raslullah: "M'min kii ldkten sonra u amelleri, haseneleri defterine yazlr. Bakalarna rettii, yayd ilim, arkasndan brakt slih evlat, miras brakt Mushaf, yapt mescid, yolda kalmlara yapt han, aktt nehir ve hayatnda shhatli iken malndan verdii sadaka lmnden sonra bunlar ona ular."
[489]

Sahhu'l-Mslim'de Cerr b. Abdullah'tan gelen u hadis: Raslullah buyuruyor ki: "Kim slm'da gzel bir r aarsa, at rn sevab yannda kendisinden sonra o rdan gidenlerin ald sevaptan da eksiksiz olarak alr. Kim de slm'da kt bir r aarsa, at rn gnah yannda o rdan gidenlerin ald gnahlardanda eksiksiz olarak alr." [490] Bu manadaki hadis, Raslullah'tan birok ekilde sahih ve hasen olarak rivayet edilmitir. Msned'de de Huzeyfe'den u hadis rivayet edilir: Raslullah hayattayken bir adam dilencilik yapyordu. Fakat kimse ona birey vermedi. Biri bir ey verince dierleri de verdi. Bunun zerine

Raslullah: "Kim iyi bir r ap o rdan giderse, at rn sevab yannda o rdan gidenlerin aldklar sevaplar azalmakszm bir o kadar daha sevap alr. Kim de kt bir r aarsa, at rn gnah yannda o rdan gidenlerin gnahlar azalmakszm bir o kadar daha gnah alr" [491]buyurmutur. Raslullah'n: "Bir can haksz yere ldrme. Aksi takdirde aktlan kann gnah Hz. Adem'in ilk oluna da gider" sz de bu nanadadr. [492] nk ilk ldrme rn aan Hz. Adem'in ilk oludur. Azapta, cezada bu i byle olunca; sevapta, fazilette evveliyetle oluyor demektir. [493]

FASIL

lnn, bakalarnn sebep olduu sevaplar almasna Kur'n, snnet, icm ve sert kaideler delildir, Kur'n'dan delil, u yettir: "Onlardan sonra gelenler derler ki: "Rabbi-miz bizi ve bizden nce inanan kardelerimizi bala."[494] Bu yeti cellede Yce Allah, sonrakileri kendilerinden nceki inananlara istifarlarndan dolay vmektedir. Demek ki hayatta olanlarn istifarlar llere fayda veriyor. yle de denebilir: nce inananlarn sonrakilere iman yolunu atklar iin sonrakilerin istifarlar faydal oluyor. man konusunda sonrakiler, ncekilere uyunca da, ncekiler sonrakilerin imanlarnn olumasnda r aanlar olmu oluyorlar. Fakat ulem, cenaze namaznda yaplan duadan, lnn faydalanaca konusunda icma etmilerdir. es-Snen'de Eb Hureyre'den gelen bir hadiste, Raslullah yle buyurmutur: "lnn cenaze namazn kldnzda, ihlasla ona dua edin." [495] Sahh'l-Mslim'de Avf b. Mlik'ten gelen bir hadiste, Avf der ki: Raslullah'm cenaze namazm klarken u duay okuduunu rendim: "Ey Allah'm, ona mafiret et, rahmet et, afiyet vererek onu bala. necei yeri gzel kl, girecei yeri de geni yap. Onu kar suyuyla, souk suyla ykayarak beyaz elbisedeki pislii temizlediin gibi onu ela hatalardan temizle. Yurdundan daha hayrl bir yurt, ehlinden daha hayrl bir ehil, einden daha hayrl bir e vererek onu cennete sok ve kabir azabyla, cehennem azabndan onu koru." [496] Snen'de Vile b. Eska'dan nakledilir: "Raslullah'n, m'minlerden birinin cenaze namazn klarken yle dediini duydum: "Ey Allah'm, falancann olu flanca, senin zimmetinde sana yaklamaktadr. Onu, kabrin fitnesinden, cehennemin azabndan koru. Sen, vefa ve hak eh-lindensin. Onu bala ve ona merhamet et. phesiz Sen balayan ve merhamet edensin." [497] Cenaze namazn klmak ve gmldkten sonra da ona dua etmekle ilgili birok hadisi erifler gelmitir. es-Snen'de Osman b. Affn'dan nakledilir: Raslullah, ly mezara koyduktan sonra durur ve: "Kardeiniz iin mafiret dileyin. Onun hak szde kabit klmasn isteyin. nk imdi o sorgulanmaktadr" [498] derdi. Kabir ehlini ziyaret esnasnda onlara yaplan du da byledir. Sahih'l-Mslim'de Beride b. Hasb'den yle nakledilir: Raslullah, insanlara kabirleri ziyaret ettiklerinde yle dua etmelerini retmitir: "Ey m'minler, ve nslmanlar yurdunun sakinleri! Allah'n selam zerine olsun. nallah biz de size katlacaz. Size de bize de Allah'tan afiyet dileriz." [499]

Sahih'l-Mslim'de de Hz. ie'den nakledilir: Hz. ie der ki: "Ras-lullah'a kabir ehlini ziyaret ettiinde onlara nasl istifar edersin?" diye sordum. Raslullah dedi ki: "Ey m'minler ve mslmanlar diyarnn sakinleri, Allah'n selm zerinize olsun. Allah bizden nce gidenlere de bizden sonra gidenlere de merhamet etsin. naallah biz de size kavuacaz" de. [500] Yine es-Sahh'te rivayet edildiine gre, ayn gecenin sonuna doru Raslullah el-Bak mezarlna varr ve: "Ey m'minler diyarnn sakinleri, Allah'n selam zerinize olsun. Va'dolunan ey size yarn gelecektir. naallah bizde size katlacaz. Ey Allah'm, Bk'l-Garkd (aal geni Bak mezarl) ehlini mafiret et" [501] der. Raslullah'n bilfiil llere du etmesi ve m'minlere tlemesi sahabe ve tabiinden balayarak mslmanlarm alar boyu llere yaptklar dualar inkr edilemeyecek kadar oktur. Hadiste geldii zere, yaplan dualar m'min kulun cennetteki derecesini artrr. Cennette derecesinin arttn gren kii: "Derecem niye bu kadar ykseldi?" diye sorar. Ona denir ki: "Arkandan braktn ocuunun sana yapt dua sayesinde derecen ykseldi." [502]

FASIL

l adna verilen sadaka sevabnn lye ulamas hakknda es-Sahhayn'da Hz. ie'den bir hadis gelmitir. Hz. ie anlatyor: "Adamn biri Raslullah'a geldi ve: "Ey Allah'n Rasl, lm anneme anszn geldi ve va-siyyet edemeden ld. Eer mrn tamamlam olsa sadakasn verecekti. Onun adna ben sadaka versem, ona ular m?" diye sordu. Raslullah da: "Evet" karln verdi, [503] Sahih'l-Buhar'de Abdullah b. Abbas'tan gelen bir hadiste, annesinin lmne yetiemeyen Sa'd b. Ubde Raslullah'a gelir ve "ey Allah'n Rasl, ben burada deilken annem lm. Onun adna sadaka versem faydasn grr m? der. Raslullah da: "Evet" deyince Sa'd b. Ubade: "yleyse sana ehadet ederim ki ey Allah'n Rasl, meyveli tarlam annem adna sadaka veriyorum" dedi.
[504]

Sahih'l-Mslim'de Eb Hureyre'den gelen bir hadiste, bir adam Raslullah'"elerek: "Babam ld, geride mal brakt, ama hibir vasiyyet yapmad. Babam adna bu maldan tasadduk etsem faydasn grr m?" diye sorunca Raslullah: "Evet grr" cevabn verdi. [505] es-Snen ve Ahmed b. Hanbel'in Msned'inde rivayet edildiine gre, Sa'd b. Ubde Raslullah'a gelir ve: "Ey Allah'n Rasl, Sa'd'm annesi ld. Hangi sadaka daha faydaldr?" diye sorar. Raslullah da: "Su" cevabn verir. Bunun zerine Sa'd bir kuyu kazar ve: "Bu Sa'd'm annesinin kuyusudur" [506]der. Abdullah b. Amr'dan rivayet edildiine gre cahiliyye dneminde s b. Vil yz deve, Hiam b. As ise ellibe deve kesmeye nezrederler. Anr Raslullah'a gelir ve adak olayn anlatr. Bunun zerine Raslullah: "Babana gelince, eer tevhidi kabul etmise, onun adna tuttuun oru ve verdiin sadaka faydal olur" dedi. Hadisi, mam Ahmed rivayet eder. [507]

FASIL

Oru, sevabnn lye ulamas, es-Sahhayn'da Hz. ie'den gelen bir hadiste belirtilmitir. Raslullah bu konuda: "Kim zerinde oru olarak lrse, velisi yerine tutar" buyurmaktadr. Yine es-Sahhayn'da bni Abbas'tan nakledilir. Bir adam Raslullah'a gelerek: "Ey Allah'n Rasl, bir ay oru borcu olan annem ld. Onun yerine ben tutabilir miyim?" dedi. Raslullah da: "Evet, Allah'a olan bor, denmeye daha layktr" karln verdi. [508] Bir rivayette de, bir kadn Raslullah'a gelir ve: "Ey Allah'n Rasl! Adak orucu olan annem ld. Onun yerine ben tutabilir miyim?" der. Raslullah da: "Peki, annenin borucunu sen dersen o, bortan kurtulmaz m?" diye kadna sordu. Kadn da: "Evet bortan kurtulur" karln verince: "yleyse anneyin orucunu da tut" buyurdu. Hadisin lafz muallak olarak sadece Buhar'ye aittir. [509] Beride (RA) anlatyor. Raslullah'Ia beraber otururken bir kadn geldi ve: "Annem adna bir cariye tasaddk ettim ve imdi annem ld" dedi, Raslullah da: "O halde sevabn ald ve miras sana dnd" dedi. Kadn dediki: "Ey Allah'n Rasl, annemin tutamad bir aylk orucu var. Onun adna tutabilir miyim?" Raslullah: "Onun adna tut" karln verdi. Yine kadn: "O, hi hac yapmad, haccn da yapabilir miyim?" deyince Raslullah: "Onun adna haccn da yap"[510] karln verdi. Hadisi, Mslim rivayet etmitir. Hadisin bir rivayetinde: "Tutamad iki ay orucu var" eklinde gemektedir. bni Abbas'tan rivayet edildiine gre, gemide bulunan bir kadn Allah eer onu bundan kurtarrsa bir ay oru tutmaya nezreder. Allah onu kurtarr, ama kadn orucunu tutamadan lr. Bu kadnn, kz ve kzkardei Raslullah'a gelirler, olay anlatrlar. Raslullah da kadn adna oru tutmalarn emreder.[511] Hadisi Snen sahipleriyle mam Ahmed rivayet etmilerdir. Yine bni Abbas'tan: "Oru yerine (muhtalara) yemek yedirmenin sevabnn da lye ulaaca" rivayeti de gelmitir. es-Snen'de bni mer'den gelen bir hadiste Raslullah yle buyurmutur: "zerinde bir aylk oru borcuyla len kimse adna, her gnne karlk bir miskine yemek yedirilsin." [512] Bu hadisi, Tirmz ve bni Mce rivayet etmilerdir. Tirmz der ki: "Bu rivayetin dnda, hadisin merf' olarak Raslullah'tan geldiini bilmiyoruz. bni mer'den sahih olarak gelen hadisin mevkuf olmas gerekir. Eb Davud'un e s-Snen 'inde bni Abbas'tan yle bir hadis daha nakledilir: "Bir kimse Ramazan aynda hastalanr, oru tutamazsa orucuna karlk yemek yedirilir, orucunun kazas gerekmez. Eer nezretmise velisi onun adn orucunu tutar." [513]

FASIL

Hac sevabnn lye ulamas, Buhr'nin bni Abbas'tan rivayet ettii bir hadiste aklanmaktadr. Rivayete gre Cheyne kabilesine mensub bir kadn Raslullah'a gelir ve: "Annem hac yapmay nezretti, ama hac yapamadan ld. Onun adna ben hac yapabilir miyim?" diye sorar. Raslullah da: "Onun adna hac yap. Anneyin bir borcu olsa sen onu deyebilir misin? O halde Allah'a olan borcunuzu deyin. phesiz ki, Allah'a olan borcu demek daha evladr."
[514]

Beride hadisinde de: "Annem hi hac yapmad. Onun adna yapabilir miyim?" diyen kadna Raslullah: "Annen adna hac yap" dedii yukarda geti.

bni Abbas anlatyor: "Chen kabilesine mensub Sinan b. Seleme'nin hanm Raslullah'a: "Annesinin hac yapamadan ldn, annesi adna hac yapp yapamayacan sorar. Buna karlk Raslullah: "Evet. Annesinin borcunu demi olsa bu onun yerine gemez mi?" buyurur. Hadisi Nes rivayet etmitir.[515] Yine bni Abbas'tan gelen bir rivayette bir kadn, hac yapmadan len olunun durumunu Raslullah'a arzeder. Raslulah da: "Olun adna hac yap" [516] karln verir. bni Abbas'tan gelen bir rivayette de, bir adam Raslullah'a gelir ve: "Ey Allah'n Rasl, babam hac yapamadan ld. Onun yerine hac yapabilir miyim?" dedi. Raslullah da: "Babann bir borcu olsa onu der misin?" diye sordu adama. Adam da: "Evet derim" deyince: "Allah'a olan bor denmeye daha layktr" buyurdu. [517] Mslmanlar, borcun denmesi halinde bunun lnn zimmetinden decei konusunda icma etmilerdir. ster bu terekesinden densin isterse baka bir yerden farketmez. Katde hadisinde Katde, l adna iki dinarlk borcu dediinde Raslullah ona: "te imdi bedenine soukluk vurmaya balad" demitir. [518] Bu hadis de buna delil olur. Yine hayatta olan bir kimse lnn zimmetinde bulunan bir haktan vazgeerse, hayatta olan kimsenin zimmetinden dt gibi lnn de zimmetinden dt ve lnn bundan faydalanarak sevinecei konusunda icma etmilerdir. deme imkn olduu halde bir hak, icm ve nass ile hayatta olan birinin zimmetinden dyorsa, deme durumunda olmayan lnn zimmetinden vazgeme yoluyla dmesi daha ncelikle olur. bra (borcundan kurtarmak) ve skat lye faydal olduu kadar, ba ve hediye de faydal olur. Bu ikisinin sevab arasnda bir fark yoktur. Raslullah, Allah'tan baka kimsenin bilmedii kalbin niyeti ve yemeyi imeyi terketmekten ibaret olan orucun sevabnn lye ulaacan bildirmitir. Ayn ekilde Kur'n okumann sevab da dil tarafndan okunmasndan, kulan duymasndan ve gzn grmesinden dolay lye ulayor deildir. Konuyu biraz aarsak, oru mahza bir niyyetten ve nefsi, yiyecek ve ieceklerden engellemekten ibarettir. Yce Allah, bunun sevabn lye ulatrd halde amel ve niyetten ibaret olan Kur'n okumann sevabm niye ulatrmasn? Haddizatnda Kur'n okumak, niyeti bile istememektedir. O halde orucun sevabmn lye ulamas, dier amellerin de ulaacan tenbih etmektir. badetler iki ksmdr: Mal, beden. eriat, sadakann sevabnn lye ulaacan bildirmekle dier mal ibadetlerin ulaacan da bildirmitir. Oru sevabnn lye ulaacan bildirmekle de dier beden ibadetlerin de ulaacan ortaya koymutur. Bunun yannda hem mal hem de beden ibadet olan haccm da lye ulaacan haber vermitir. Bu ksm ibadet nassla, kyasla sabittir. Basan Allah'tandr. lnn arkasndan yaplan amellerin lye ulaamayacan syleyenler u yetleri delil olarak ileri srmektedirler: "nsan iin ancak kendi kazand vardr."[519], 'Taptklarnz dnda baka bir eyle yarglanmayacaksnz" [520] ve "nefsin yapt iyilik kendi yararna, yapt ktlk ise kendi za-rarmadr." [521] Bunun yannda Rasblah'tan yle bir hadis gelir: "Kii lnce ey dnda amel defteri kapanr. Bunlar, car sadaka, kendisine du eden salih bir ocuk ve geriye kalanlarn faydalanacaklar ilim." [522] Bu hadiste, hayatnda sebep olduu iyiliklerin faydasn grecei, dierlerinin ise kesilecei bildirilmitir. Yukarda geen Eb Hureyre hadisi de byledir. Orada: "lnn peini, iyiliklerinden; mellerinden olan insanlara rettii [523] ilim takip eder" buyu-rulmakta. Demek ki bir iyilik, dnyada o kii sayesinde var oluyorsa bunun faydasn grecektir.

Hz. Enes'in, Raslullah'tan merf' olarak rivayet ettii u hadis de buna delildir: "Kul, yedi eyin sevabn lmnden sonra kabrinde bulur. Bunlar, ilim reten, bir akarsuyu (mslmanlar iin) kiralayan veya su iin kuyu yapan, hurma aac diken, mescid yapan, geride mushaf brakan ve lmnden sonra kendisine istifar eden salih bir ocuk brakan kimselerdir." [524] Yaplacak dier amellerin sevabnn lye ulamayaca bu hadiste belirtilmektedir. Dier ameller de ulaacak olsayd bunlar zellikle zikretmenin hibir anlam olmazd. Diyorlar ki, hediye etmek havale etmektir. Havale ise ancak zorunlu bir hakla olur. Amel yapmak sevap almay gerektirmez. Amel karlnda bir sevap alnyorsa bu, sadece Allah'n fazlndan ve ihsanndandr. yleyse Allah iin zorunlu olmayan mcerret bir fazldan, ihsandan dolay kulun durumu nasl deiebilir? Allah dilerse verir, dilemezse vermez. Bu, yardm uman bir fakirin havalesine benzer. Buna benzer hediyeler, balar, meliklerden elde etmek amac olmakszn umulan hediyelere kyaslanamayacandan dolay doru olmaz. Yine diyorlar ki, sevabn sebeplerini aramak mekruhtur. Bu da yaknlamay istemektir. Sevab kazandran vesileyi aramak mekruh olunca bizzat gaye olan sevab istemek ncelikle mekruh olur. Bu manada Ahmed b. Hanbel, birinci saftan geri kalmay ve sevaba sebep olduundan dolay bu saf bakalarna brakmay mekruh grmtr. Hanbel'den gelen bir rivayette Ahmed'e birinci saftaki yerini babasna veren bir adamdan soruldu da o dedi ki: "alacak ey. Babasna daha baka bir iyilik yapabilirdi." Yine diyorlar ki: "lye sevap gndermek caizse, hayatta olanlara da sevap balamak, sevap nakletmek caiz olurdu." Yine eer bu caizse, sevabn yarsn, drtte birini, bir kraatini gndermek de caiz olmu olurdu. Yine, eer bu caiz grlyorsa, kendisi iin yapt ameli lye balamas da caiz olurdu. Demitiniz ki, amel ilemeden nce lye sevabn balamaya niyet etmi olmaldr. Niyet etmemise bu lye ulamaz. O halde sevap vermek caizse fiilden nce niyetle fiilden sonra niyet etmek arasnda ne fark vardr? Yine, eer bu caizse nafile ibadetlerin sevabn balamak gibi vacip olan ibadetlerin hayatta olan kimseye balanmas da caiz olurdu. Diyorlar ki, sorumluluklar imtihan, denenme iindir. Deiimi kabul etmez. nk imtihandan gaye emre ve nehye muhatap olan mkelleftir. Bu konuda denenen mkellefin yerine bir bakas geemez. Gaye de bu mkellef kiinin bilfiil Allah'a itaat edip O'na kullak yapmasdr. Amel istemeksizin bakalarnn balarndan kii fayda grseydi, bundan en ok en erefli insan (Muhammed (AS) nasip alr. Oysa ki Yce Allah, kulun kendi yaptklar dnda hibir eyden fayda grmeyeceini bildirmitir. Yce Allah'n emir ve eriatnda insanlara gsterdii yol bu konuda da tayin ettii yoldur. nk, hastann imesi gereken ilac bakalarnn imesiyle hasta iyi olmaz. A kimsenin, susuzun ve plak kiinin yerine, bakalarnn yemesiyle, imesiyle ve giyinmesiyle bunlara da bir faide dokunmaz. Diyorlar ki: "Bakalarnn yapt amel onlara faydal olsayd, tevbelerinin de ona faydas dokunurdu." Diyorlar ki: "Bundan dolay Yce Allah, birinin onun adna mslman olmasn da namaz klmasn da kabul etmemektedir. Temel ibadetlerin sevab lye hediye edilemiyorsa dierlerinde nasl edilsin?"

Yine diyorlar ki: "Duaya gelince, bu, lye Yce Allah'n fazlyla karlk vermesini ona msamaha ederek, affetmesini istemekten ibarettir. Bu ise, hayatta olan kiinin yapt amelin sevabn ona hediye etmektir. Sadaka ve hac gibi kiinin niyetine bal ibadetlerin, llere ulaacana kani olanlar diyorlar ki: "ki ksm ibadet vardr. Bunlardan biri hibir halde niyete bal deildir. Mslman olmak, namaz klmak, Kur'n okumak, oru tutmak gibi. Bu ksm ibadetlerin sevab, yapan kimseye aittir, hayatta olan kii adna bunlar yapmak nasl caiz olmazsa, lm biri adna da yapmak da caiz olmaz. Dieri ise niyete bal olan ibadetlerdir. Emanetleri geri vermek, borlar demek, sadaka ve hacc yerine getirmek gibi. Niyete bal bu ksm ibadetlerin sevab lye ular. nk bunlar, bir kimse hayatta iken olsun lmnden sonra olsun bir bakas adna yapabilmektedir.' Diyorlar ki; "Bir kimse zerinde oru borcu olduu halde lrse yerine velisi tutar" [525] hadisine yle cevaplar veririz. Birinci cevap: mam Malik'in el-Muvatta'nda: "Bir kimse, bakas adna oru tutamaz" [526] eklindeki hadisten sonra "bize gre bu, zerinde icma edilmi bir konudur, hilaf yoktur" szdr. ikincisi: bni Abbas'm l adna oru tutmakla ilgili rivayet ettii hadistir. Nes'nin rivayetine gre o, Muhammed b. Abd'l-A'l'dan, o da Yezid b. Zer'den, o da Haccac el-Ahvel'den, o da Eyyb b. Musa'dan, o da At' b. Rebah'tan, o dabni Abbas'tan, yle rivayet eder: "Bir kimse bakas adna namaz klamaz." [527] ncs: Yukarda delil olarak ileri srlen hadisin senedinde ihtilaf vardr. Mslim'in erhini yapan Mfhem sahibi byle demektedir. Drdncs: Bu, Kur'n'n nassna da aykrdr. yeti celle de: "Kii iin ancak kazand vardr." Beincisi: Bu, Nes'nin bni Abbas'tan rivayet ettii hadise de aykrdr. Hadiste Raslullah yle buyurmaktadr: "Bir kimse bakas adna namaz klamaz. Bir kimse bakas adna oru tutamaz. Ama tutamad her gn iin bir md buday ekmei yedirebilir." [528] (Bir md, yaklak onsekizkg.) Altncs: Bu, Muhammed b. Abdurrahman b. Eb Leyl'nn, Nf yoluyla bni mer'den rivayet ettii hadise de aykrdr. Raslullah: "zerinde Ramazan orucu borcu olduu halde len kimse adna yemek yedirilir." [529] Yedincisi: "Bu, namaza, slama ve tevbeye kyas edilen cel kyasa da aykrdr. nk kimse bunlar bakas adna yapamaz. mam Saf, bni Abbas'tan gelen haberi incelerken, ne bni Abbas'n ne de Sa'd'm: "Eer nezir ise" ifadesini kullanmadn belirtmitir. Bunun hac, umre ve sadaka nezri olmas muhtemeldir ki bu takdirde kazasn yapmasn emretmitir. Eer bir kimse namaz klmaya yahut oru tutmaya nezrettikten sonra lrse, orucuna kar keffret verilir, onun yerine tutulmaz. Namaz ise ne klnr ne de karlnda keffret verilir. Devamnda diyor ki, eer denilirse ki: "Raslullah'tan, bir adamn bakas adna oru tutmasyla ilgili bir rivayet var m?" Denir ki: "Evet. bni Abbas Raslullah'tan byle bir hadis rivayet etmitir. Yine: "O halde onunla niin amel etmiyorsun?" denirse, yle karlk verilir. Zhr'nin, Ubeydullah yoluyla bni Abbas'tan rivayet ettii hadis nezirle ilgilidir. Ancak Zhr, Ubeydullah'n bni Abbas'la uzun bir dnem mnasebetinin olduunu bildii halde adn anmamtr. Bakas da bu hadisi, "bir adamn bni Abbas'tan rivayetine" eklinde rivayet etmi,

Ubeydullah'tan gelen hadise benzememesi nedeniyle bu salamlktan kmtr. Yine: "Bu hadisi rivayet eden kiinin bni Abbas'tan galat rivayette bulunmasn bilebilir misin?" denirse, "evet, bni Ab-bas'n dostlar kendisinden hadis almlardr. bni Abbas, bni Zbeyre der ki: "Zubeyr, hac mut'asn (hacc- temettu')helal grmekte." Oysa ki bu bni Abbas'tan: "Kadnlar mut'as" eklinde rivayet edilmitir ki, bu irkin bir galattr." Oru hakknda verilen cevap bu. Hac ibadetinde ise sadece l adna yaplan infak sevab ular. Nafile ibadetler ise namaz gibidir, sevab ancak klana aittir. Hayatta yaplan ibadet sevaplarnn lye ulaacan syleyen-ler diyorlar ki: "Zikrettiimiz hibir ey Kitap'ta, snnette, selef limlerinin icmanda ve eriatn temel kaidelerindeki delillere aykr deildir. Adil bir ekilde, insafla iddialarnza cevap vereceiz. "Kii iin ancak kazand vardr" [530] yetine gelince, bu yetten ne kastedildii konusu tartlmaldr. Bazlar yette geen insandan, kfir kii kastedilmektedir. M'min kii iin ise hem kendi kazand, hem de zikrettii vardr." Diyorlar ki: "Eer bir delil varsa, insan lafzn byle tahsis etmek (kfir kii manasna) caizdir." Bu cevap, oldua zayf bir cevaptr. Bu gibi umum lafzlarda yalnzca kfir kimse kastedilmez. Belki hem kfir, hem de mslman kii kastedilebi-lir. Buna benzer bir umum lafz da "hibir gnahkar bakasnn gnahn yklenmez" [531] yetinde gemektedir. Batan sona yetler incelendiinde siyakn umum bir mana ifade ettii aa kar. yeti celle de: "(Kulun) almas yaknda grlecektir. Sonra ona eksiksiz karl verilecektir." [532] buyurulmaktadr. yet, kesinlikle hayr da erri de kapsamakta; iyiyi, faciri, m'min ve kfiri de iine almaktadr. Mesela: "Kim zerre kadar bir iyilik yaparsa onu grr. Kim de zerre kadar bir ktlk ilerse onu da grr" [533] yeti umumdir. Kuds bir hadiste de: "Ey kullarm, u grdkleriniz sizlerin amelleridir. Onlarn karln vereceim. Kim iyi bir karlk grrse, Allah'a hamd etsin. Kim de kt bir karlk grrse kendinden baka kimseyi knamasn" buyurulmaktadr. [534] Buna benzer bir yet de: "Ey insan, sen Rabbine varan yolda abalayp durmaktasn. Nihayet O'na kavuacaksn." [535] Mfessirlerin insan lafz geen yetlerin tefsirinde burada gelen "Eb Cehil'dir; burada geen Akabe b. Eb Muayf tr, burada geen ise Velid b. Mure'dir" gibi szleri seni yanltmasn. Kur'n'n kapsam bunlar ok amaktadr. O halde yetlerde geen insan lafzlar muayyen bir insan olmayp genel manada bir insandr. Nitekim yet-i celleler de: "Muhakkak insan hsrandadr."[536] "nsan Rabbine kar nankrdr."[537] "Muhakkak ki insan hrsl bir varlk olarak yaratlmtr."[538] "nsan kendini zengin grd iin azar," [539] "Muhakkak ki insan ok zlim ve nankrdr" [540] ve: "O emaneti insan yklendi. Dorusu o, ok zlim ve cahildir" [541]gemektedir ki, bu, insann zatndan ve nefsinden gelen bir zelliktir. yette zikredilen sfatlardan kurtulmak ise kiinin zatndan dolay deil Allah'n fazlndan, yardmndan ve minnetinden dolaydr. nsann kendi bana zellii yetlerde getii gibidir. Yok eer insanda bir nimet grlyorsa bu Allah'tandr. O Allahki kuluna iman sevdirdi; kalbini onunla ssledi ve ona nankrl, faskl ve isyan kt gsterdi. Kulunun kalbine iman yazd. Rasllerinin, peygamber ve veli kullarnn dininde sebat etmesini salad ve onlar ktlklerden irkinliklerden korudu. Birgn Raslulah'n yannda u iir okunmutur: "Allah'a yemin olsun ki eer Allah olmasayd, ne hidayet bulurduk, ne zekt verir, ne de namaz klardk." [542] Yce Allah: "Allah'n izni olmadan bir can iman edemez"[543] "Allah dilemedike, onlar t almazlar" [544] ve: "lemlerin Rabbi Allah dilemedike siz dileyemezsiniz" [545] buyurmaktadr ki O, btn lemlerin Rabbidir. lemde bulunan btn insanlarn, fillerin ve hallerin de Rabbidir O. Bazlar da yle demektedir: "Szkonusu yet, bizden nceki eriattan haber vermektedir. Bizim eriatmz ise kii iin hem kendi kazand hem de bakalarnn kazandnn olacan

bildirmitir." Bu, nceki grten daha zayftr. nk Allah bu yette, hccet olan kabul edilmi bir vak'adan haber vermektedir. Batl bir eyi anlatmyor ki. Nitekim: "Yoksa brahim'in sahifelerinde bulunan, kendisine haber mi verilmedi"[546] buyurulmaktadr. nceki eriatlar bu eriatla boa karlm olsad, hccet olarak Allah bunu niye getirsin ki. Bazlar da yle der: lafzmdaki lam, 'al harfi cerri manasnadr. O zaman mana "insan ne kadar ktlk yaparsa ancak o kadar ceza grr" olmaktadr. Bu gr, ilk iki grten daha sakattr. nk bu gre gre sz, anlalan manann zddna hamledilmektedir ki bu asla caiz olmaz, arap dilinde de byle bir ihtimal yoktur. Mesel yet-i cellede buyurulmaktadr. Yani onlarn nasipleri, haz duyacaklar ey manasnadr. Yine arap dilinde (benim dirhemim var) denir ki bu manasnadr. Yani demem gereken bor. Bazlar da ,yu yetinde ksmnn mahzuf olduunu sylemektedir ki, bir nceki grten hi fark yoktur. nk siyaktan anlalmayan ey burada hazfedil mistir. Gerekte bu Allah ve Kitab' hakknda cahilane konumaktan baka birey deildir. Bazlar da yle gr beyan ediyor: "Bu yet, Allah'n u szyle neshe-dilmitir: "yle m'minler ki, imanda kendilerine uyan zrriyetlerini de kendilerine katmzdr."[547] Bu gr, bni Abbas'tan nakledilmekle beraber zayftr. bni Abbas ya da baka birinin yete mensh demesiyle yetin hkm asla kalkmaz, iki yeti birletirmek ne zordur, ne de imknszdr. yle ki, dnyada ocuklar babalarna nasl uyuyorlarsa ahirette de ylece uyarlar. Ahirette ocuklarn atalarna uymas, atalarn kereminden ve elde ettikleri sevaplardan trdr. ocuklarn babalarna, dereceleri ayn olarak kavumalar ise almalarndan dolay deildir, onlarn baars deildir. Belki bu cennette zrriyetlerinin kendisine kavumasn Allah'tan isteyen ocuklarn da olmayan bir eyle Allah'n fazln arayan babalardandr. Nitekim iki ocua Allah hri'l-'yn'i vermitir. Bunun yannda amel ilemeden cennete girecek nice mahluklar yaratm; yaptklar gzel bir amel elde ettikleri bir hayr olmakszn yine cennete girecek toplumlar yaratmtr. "Kii, bakasnn gnahn yklenmez"[548] ve "insan iin ancak kazand vardr" [549]yetleri ise muhkem yetlerdir. Allah'n adaletini, hikmet ve tam kudsliini ifade etmektedir. Akl ve ftrat da bu yetleri desteklemektedir. Birinci yet kiinin ameliyle kazancyla kurtulacan belirtmektedir. Yine ilk yet, kulun bakasnn ykn tamayacana garanti verirken dnyada sultanlarn verdii garanti gibi ikincisi, atalarnn, gemiinin ve hocalarnn yaptklaryla kurtulaca midini krmaktadr. Yersiz kurtulu midi bekleyenlerin midini krd gibi. Her iki yetin byle gzelce birletirilmesini iyice dn. u yet de buna benzer: "Kim hidayete ererse kendisi iin ermitir. Kim de, dalalete derse kendisi iin dmtr. Bir kimse dierinin gnahn yklenmez" [550]"Rasl gndermedike kimseyi cezalandracak deiliz"[551]. Bu yetlerde Yce Allah, dmanlarna, birbirinden gzel drt hkm getirmitir. Birincisi: Kullarn, imanla, salih amelle hidayet bulmas kendisi iin olup bakas iin deildir. ikincisi: Kiinin imandan ve ameli salihten yz evirmesi, bunlar yapmamasnn zarar kendisine ait olup bakasna deildir. ncs: Kimse, bakasnn gnahndan dolay yarglanmaz. Drdncs: Raslleriyle hccet gndermeden nce Yce Allah, kimseyi azaplandrmayacaktr. Allah'n hikmetini, adalet ve fazln gsteren; gurur ve yersiz mitler peinde koanlar ve Allah'n isimlerine, sfatlarna cahillikle saldranlar reddeden bu drt hkm iyi kavra. Bazlar da diyor ki, yette geen insan hayatta olan insandr, lm kimse deildir. Bu gr de tamamen sakattr.

Btn bunlar, umum bir lafzdan gereksiz tasarruflarda bulunmaktan kaynaklanmaktadr. nk lafz yorumlayan kii bu tasarrufu, lafzn delalet ettii manalara rivayet ettirmiyor, vaz'edilen manann hilafna ve zihne ilk gelen manaya hamletmiyor. Cmlenin siyak, kyas, seri kaideler, bunlarn delilleri ve rf, bu tasarrufun, kesinlikle fasit olduunu gstermektedir. Yanl tasarrufta bulunmann sebebi udur: Kii nce bireye inanyor sonra karsna kan her delilden dolay sonra onu reddediyor. nand eye muhalif her delil bu adama gre inancn ldrcdr, ne sebepten onu reddettii aklna gelmez. Halbuki gerek delliler hibir zaman birbirine kar olmaz, birbiriyle elimez. Belki birbirini destekler. Bazlar da diyorlar ki: "Bu, Eb'1-Vef b. Ukeyl'in verdii cevaptr. Ukeyl der ki: "Bence daha iyi cevap yle verilebilir. nsan, almasyla, gzel maeretiyle dostlar kazanr, ocuklar yetitirir, kadnlarla evlenir, hayra temayl eder ve insanlarla dostluk kurar. Dolaysyla bu kiiler szkonu-su insana rahmet dilerler, yaptklar ibdetlerden ona balarlar. Demek ki bu balar szn ettiimiz kiinin bir uras sonucu yaplmtr. Nitekim Raslullah da: "Kiinin yedii en hayrl ey, kendi eliyle kazand ve yetitirdii ocuun kazand eydir" [552]buyurmutur. Bir baka hadiste de: "Kii lnce hari amelleri kesilir. Bunlar, geridebrakt faydal ilim, sadakay criye ve arkasndan dua edecek salih bir ocuk" [553] Duyurulmutur. mam Saf de bu manada: "Bir kimse babas adna hac ibadetini yaparsa bu, haccn zerine vacib olmasna neden olur. yle ki, yapt hacla adeta hac iin harcayaca paras artar. Yabanc birinin, bakas adna hac yapmas ise byle deildir" demektedir. te bu cevap, orta bir cevaptr, biraz amak gerekir. Mesela kul, Allah'a ve Rasl'ne olan iman nedeniyle, almas sonucu kendi amelinin yannda m'min kardelerinin amellerinden de faydalanr. Ayn fayday, kendi ameliyle beraber kardelerinin de amelinden, dnya hayatnda grmektedir. nk m'minler, namaz gibi mterek olarak yaptklar amellerde birbirlerine faydal olurlar. Bu nedenle ki beraber namaz klmalar, onlarn herbirinin namaznn yirmi yedi defa daha artrmaktadr. O halde, yapt amel, bakasnn sevabnn artmasna nasl sebep oluyorsa ayn ekilde bakasnn yapt amel de kendi sevabnn artmasna neden olmaktadr. ylede denebilir: "Namaz klanlarn says kadar, namazn da sevab artar. M'minlerin cihadda, hacda, iyilii emredip ktl nehyetmede ve iyilik, takva zerine yardmlamada da beraber olmalar, sevaplarn ayn ekilde artrmaktadr. Raslullah buyuruyor ki: "Bir mu minin dier bir m'mine olan ball, birbirine kenetlenmi bina gibidir." Raslullah byle derken parmaklarn birbirine geirmitir." [554] u da bilinmektedir ki bu, dnyaya ait din ilerindendir. Mslmann, slm inancnda slm cemaatna karmas, hayatnda olsun lmnden sonra olsun mslmanlarm birbirine olan faydalarnn ulamasnn en byk nedeni erin dendir. yleyse mslmanlarm duas pelerinden gitmektedir. Buna delil olarak Yce Allah, ar yklenenlerle etrafndakilerin m'minler iin istifar edip dua ettiklerini; Nuh (AS), brahim (AS) ve Muhammed (AS) gibi peygamberlerin de m'minler adna istifar ettiklerini haber vermitir. Demek ki kul, iman nedeniyle adeta almasnn sonucu olarak bu dualarn kendisine ulamasna sebep olmutur. yle de aklanabilir: Yce Allah, kiinin imann, m'min kardelerinin duasndan ve gayretlerinden faydalanmasna sebep klmtr. Kula dua yapld zaman da, bunu, kendisine ulatran bir sebep sayar. Raslullah'n, Amr b. As'a syledii ey de bu manadadr: "Eer baban tevhidi ikrar etmi olsayd, bu ona yararl olurdu."[555] Yani, Amr b. s'n babas adna azat ettii klenin sevab babasna ulard. Sebep tahakkuk etseydi, kle azat etmenin sevabn lye ulatran amel de kazanlm olurdu. Bu, latif ho ve gzel bir izahtr. Bazlar da yle demektedir: "Kur'n- Kerim, bakalarnn kazand eyin kiiye faydal olacan reddetmemektedir. Kur'n'm asl reddettii ey, kazanc olmadan bir eye malik olmaktr. Bu ikisi arasndaki fark gizli deildir. Allah Tel, kulun ancak kazand eye malik olacan belirtmitir. Bakalarnn kazanc ise, kazanana, yapana aittir. Dilerse bunu dostuna balar dilerse kendine saklar. Hibir zaman Alah Tel, ancak kendi kazand eyin faydasn grr dememitir." Hocam,[556] eyhlislm bni Teymiyye de bu gr tercih etmitir. [557]

FASIL

"Kiinin kazand iyilik, kendi yararna kazand ktlk de kendi za-rannadr"[558] ile "ancak yaptklarnzn karln greceksiniz" [559] yetleri, siyakndan da anlalaca gibi kiinin bakasnn yapt sutan dolay cezalandrlmasn ve onun gnahn yklenmesini reddetmektedir. nk Yce Allah: "Bugn kimseye hibir ekilde zulmedilmez. Siz de ancak yaptklarnzn karlm greceksiniz"[560]yetinde, kiinin gnahlar artrlmak, yahut sevaplar azaltlmak, yahutta bakalarnn yaptklarndan dolay ceza ektirilmek suretiyle zulm yaplmayacan belirtirken, karlk olarak deil de bakalarnn yapt amelden fayda grmeyi nefyetmemitir. nk, kendisine kar yaplan hediyeler, amelinin karl deildir. Allah iin kenlerdir.di adna verilmi, ltfedilmi bir sadakadr ki bunda hibir katks yoktur. Belki bu, bz kullarnn elinden, amellerine karlk olmakszn Allah'n verdii bir hediyedir. [561]

FASIL

Raslullah'n: "Kul lnce ameli kesilir" szyle ileri srdnz delile gelince, byle bir istidlal sakattr. nk Raslullah, amelin faydasnn kesileceini sylememitir. Bildirdii ey amelinin kesilmesidir. Bakalarnn ameli ise kendilerine aittir. Eer bunlar, amellerini sevabn lye hediye ederlerse, lye ulaan sevap kendi amelinin sevab deil de hediye eden kimsenin amel sevabdr. Demek ki len kiinin amelinin kesilmesi ile ona sevabn ulamas ayr ayr eylerdir. Ayn ekilde: "lye ulaan iyilikleri ve ameli..." hadisi de, bakalarnn yapt iyiliklerin ve amellerin, ona ulaacan nefyetmemektedir. [562]

FASIL

"Sevap, hediye etmek, havale etmektir. Havale ise ancak zorunlu bir hak olur" grnz, mahlkun mahlka yapt havaledir. Mahlkun, Halika havalesi ayr bir eydir, kullar arasnda yaplan havalelere kyaslanamaz. Byle bir kyas yaplyorsa bu kyaslar en kts, en bozuu deil midir? cm ile reddedilen ey, lnn bakasnn dini vecibelerinden faydalanmasdr. Sahibi olduu haklar, lnn zimmetinde bulunan borlarn ibras, onun adna sadaka vermek ve hacca gitmek gibi amellerin, lye ulaaca nassla belirtildii iin reddetmenin, kabul etmemenin bir amac yoktur. Oru da bu amellerden saylabilir. O halde bozuk bu kyaslar eriatn nass ve kurallarna asla muarz olmaz. [563]

FASIL

Sevab bakasna tercih etmek mekruhtur. Bu, yaknlama amacyla yaplan tercihtir. Bu durumda bizzat ama olan sevabn bakas adna tercihi nasl mmkn olabilir? eitli cevaplar verilmitir. Birinci Cevap: Hayatta olan kiinin irtidat etmesi mmkn olduu nedeniyle, hayatn bizzat hayrla son bulacana gvenilemez. Dolaysyla ameli bakasna tercih etmek, kiinin yapaca bir i deildir. En azndan l, bu dnyadan ayrlmakla emin bir sonu yakalamtr. Denirse ki, haddizatnda lnn de slm zere lmemi olmas mmkndr. Bu nedenle de kendisine balanan sevaplardan faydalanamaz. Bu sual, son derece sakattr. nk lye balananlar, salat getirmek, istifar ve dua etmek cinsinden ibadetlerdir. Eer sevaba ehil biri ise bu sevab alr. Yoksa, sevaptan dua eden kii faydalanr. kinci Cevap: Allah'a yaknlk iin amelde bakasn tercih etmek ibadete olan rabetin azalmasna, amelin gecikmesine neden olur. Amelde bakasn tercih etmek caiz olsayd bu, kiiyi tembellie, yavatan almaya ve ibadete kalkmamaya sevkederdi. Sevab kendine saklamak bundan farkldr. nk amel eden kii, kendisinin yada m'min kardeinin sevabndan faydalanmas iin yapt amelde daha hrsl olur ki, yukardaki ile bunun arasndaki fark aktr. nc Cevap: Yce Allah, kendisine ibadette insanlarn birbirleriyle yarmasn arzu etmitir. Kullukta aranan da budur. Ayn ekilde sultanlar da halknn kendisine itaatte yarmalarn arzulamaktadrlar. Bu adan bakalar adna ameli tercih etmek kullua aykrdr. nk Allah Tel, kuluna vaciplerle ya da mstehaplarla kendisine yaklalmasn emretmitir. te bakas adna ameli tercih edince, Allah'n emrini terketmi olup iini bakasna vermi olur. Ancak bu, emredilen itaati, yaknl salayan sevabn da mslman kardeine gnderen kiiden farkldr. yeti cellelerde yle buyurulmaktadr: "Rabbinizin mafiretine, eni yer ve gn eni kadar olan cennete girmek iin birbirinizle yarnz"[564] ve "hayrda birbirinizle yarn." [565] yetlerden anlald gibi bakas adna amel etmek, yar ve yartaki acelecilie aykrdr. Ashab- Kiram Allah'a yaklamak iin birbirleriyle yarrken hibir zaman bakas adna amel etmemitir. Hz. mer der ki: "Allah'a yemin olsun ki Eb Bekir'le yaptm her yarta o beni geti..." ve: "Ey Eb Bekir, Allah'a yemin olsun ki bir daha seninle hayrda yarmayacam." [566] yette: "Bu konuda yarmaclar, birbirleriyle msabaka etsinler" [567] ifadeleri gemektedir. Mesela yararak bir eye ulamak istendiinde "u eyi elde etmek iin bakalaryla yartm (nfese fiili ile) denir." Nefis ey szde byledir. Yani aranan, onu ulamak iin yarlan ey demektir. Bu en nefis mailindir demek, en sevimlisi demektir. "Flanca beni u konuda ileri srd" (enfese fiili ile) demek, "onu benim almam istedi" demektir. Btn bunlar, bakalar adna amel etmenin, sevap ilemenin zddna olan eylerdir. [568]

FASIL

lye sevap hediye etmek caiz ise, hayatta olan kimseye hediye etmek de caiz olmaldr" iddianz iki ekilde cevaplandrlr. Birinci Cevap: Ahmed b. Hanbel'in arkadalarndan bir ksm fakihler de bu gre temayl etmilerdir. Kad der ki: "Ahmed b. Hanbel'in sz bunun sadece lye mahsus olduunu gerektirmez. nk Ahmed b. Hanbel diyor ki: "Hayr iler. Sevabnn yarsn kendine, dier yarsn ise fark gzetmeksizin anne ve babasna gnderir." Eb'1-Vef b. Akl bu gre itiraz ederek der ki: "Bundan sonras ne olacaktr? Bu, eriatla alay etmektir. Allah'n emanetinde

tasarruf yaparak birinin yapt sevab bakasna vermektir. lmden sonra ise, lye istifar ve dua gibi amellerin ulamas iin Yce Allah bir yol gstermitir. Sonra Eb'1-Vef kendi kendine yle bir soru yneltir: "Borcun kazas olur mu, borcun tamam lmden sonra dendii gibi hayatta da denir mi? Hayatta demekle lmden sonra demek arasnda msvlik olduu nedeniyle, borcu hangisinin bitirecei bilinmemektedir. Gerek lmden sonra, gerekse hayatta denen borlar sahiplerini buluyorsa balanan sevaplarn da hem hayatta hem de lmden sonra, kiiye ulaacan kabul edin. Eb'1-Vef bunu yle cevaplar: Eer bu doru ise hayatta olan kiinin tevbesiyle gnahlarn silinmesi de szkonusudur. Bakalarnn yapt amelle, istifarla ahiret gnahlar bylece silinmelidir. Ben derim ki, bu i byle deildir. Tam aksine bu, bakasnn yapt duadan istifardan, adna yaplan tasadduktan ve borlarnn denmesinden hayatta olan kiinin faydalanacan ifade etmektedir. Bu manada aciz ve hareketten dm kii adna, hac farizasnn ed edebilmesi konusunda Raslullah izin vermitir. [569] yle de cevaplandrlmtr: Yapt amelin sevabn balayan kimse, mrnn sonunda irtidat etme korkusu olduundan dolay balad sevap lye fayda vermez. bn AM der ki: "Hayatta olan kimsenin hediyesiyle ilgili bu grte ileri srlen neden batldr. phesiz kii, irtidat etmekten emin olmadan lr. Zaten irtidat etmesi halinde, lye balad btn sevaplar da boa kacaktr. Ben derim ki: Nasslar ve icm bu anlaya kardr. nk Raslullah l adna oru tutmaya, hac yapmaya izin vermitir. [570] Szkonusu irtidat ihtimali olmakla birlikte, hayatta olan kiinin lm kiiden olan alacandan vazgemesi halinde, borcun zimmetten decei konusu, icm edilen bir konudur. Doru cevap udur: Kiinin, lye balad gzel amelleri, lnn mlkiyetine gemekte bylece de mlkiyetten kan bu amellerin, kiinin ir-tidad ile boa kmas szkonusu deildir. Nitekim irtidattan nce kle azad ve verdii keffaret gibi tasarruflar da irtidattan sonra da geerli saylmaktadr. Yine bir kimse hasta biri adna hac farizasn ifa ettikten sonra ir-tidat etse, bu zrl kimsenin hac farizasn yeniden yaptrmak iin baka birine mracaat etmesi gerekmez. nk hac iin gnderecei ikinci ve nc ahsn da irtidat etmesinden emin olmaz. Diri ile l arasndaki fark aktr. Hayatta olan kimsenin ihtiyac, nnki gibi deildir. Yapt amelin aynsn ve benzerini bir daha yapabilir. yleyse lnn aksine kendi iin sevap kazanmaya gayret gstermelidir. leri srlen iddiann bir sakatl da o, hayatta olanlar veklet yoluyla insanlar kiralamaya sevkeder ki bu ok yanl bir itir. Mal varl yerinde olanlar bunu anlayp renirlerse, zerlerine den farzlar yaptrmak iin adamlar kiralarlar bylece ibadetler bedel karlnda yaplmaya balar. Bunun yannda ibadet ve nafilelerin dmesi, Allah'a yaklatran eylerin artk insanlara yaklatran eyler olmas gibi bir takm neticeler dourur ki illas kalkacandan ibadeti yapan da yaptran da ibadetin sevabn alamaz. Allah'a yaklatran ibadetler karlnda cret almay asla kabul etmiyoruz. Kaza, fetva, ilim retmek, namaz kldrmak, Kur'n okutmak gibi ibadetler karlnda cret almann, bunlar boa karacan ifade ediyoruz. Allah'n rzas iin ihlasla yaplanlar dnda Allah bunlara sevap vermez. cret amacyla ibadet yaparsa, yapanda yaptran da mkfatn alamaz. Ayrca srf

Allah rzas iin yaplan eriatn gzelliklerinden olan ibadetler, bylece o dnyev kazanlarn saland, ah-veri haline dnecektir. O halde borlar demek, sahibine vermek bunlardan farkldr. Bor, insanlarn birbirlerine naib olabildii kul haklarndandr. Bu nedenle, yaayan kiinin de lm kiinin de borcunu demek caizdir. [571]

FASIL

"lye sevabn balanmas caizse, sevabn yarsnn yahut drtte birinin de balanmas caizdir" grnze iki ekilde karlk veririz. Birincisi: Sevabn tamamn hediye etmek caizdir diye yarsn yahut eyreini de hediye etmek caizdir diye bir zorunluluk yoktur. ddia dnda ileri srdnz hibir delil yok. kincisi: Muhammed b. Yahya el-Kahhl'den gelen bir rivayete gre Ah-med b. Hanbel bunun balaycl konusunda sz etmitir. Aklamas yle: Sevap kiinin mlkiyetindedir. Tamamm da bir ksmm da hediye edebilir. Dier bir aklamas da; mesela bir kimse ald sevab drt lye hediye etse, her bir l nasibine deni alr. eyreini llere datp geri kalann kendine braksa bakasna hediye ettiinde caiz olduu gibi- bu da caiz olur. [572]

FASIL

u grnze gelince: "Eer lye sevap hediye etmek caizse, kendisi iin yapt amelin de sevabn gndermek caizdir." Oysa ki siz, sevabn ulamasnda fiili yaparken lye hediye etmeye niyet etmesi gerektiini; aksi takdirde sevabn ulamasnn szkonusu olmadn sylemitiniz. Cevabmz udur ki, byle birey mam Ahmed'den nakle dil memitir. Ayrca ileri srlen art da mam Ahmed'in mtekaddminden olan arkadalarnn sznde yoktur. Bu, Kd ve tabilerinin szkonusu ettii bir meseledir. bni Akl der ki: "Bir kimse sevabn mslman kardeine hediye etmek amacyla namaz klsa, oru tutsa, Kur'n okusa, ibadetten nce veya ibadet ederken hediye etmeye niyet artyla, bunlarn sevab lye ular." Eb Abdullah b. Hamdan, er-Riye'sinde der ki: "Bir kimse Allah'a yaklatran beden veya mal ibadetlerinden sadaka verse, namaz klsa, oru tutsa, hac ya da umre yapsa, Kur'n okusa, kle azat etse vb. ald sevaplarn tamamn veya bir ksmn mslman bir lye verse bu Rasllullah da olabilir ona istifar edip dua etse yahutta er' bir hakkn ya da naiblii kabul eden bir vecbeyi ona verse, bunun lye faydas olur, sevab da lye ular. Denildi ki: "Amel ilerken hediye edeceine niyet etmise bu lye ular. Aksi taktirde ulamaz."

Konunun srr uradadr: Sevab elde etmenin ilk art, nce niyetin, hediye edilecek kii adna yaplmasdr. Ancak niyet nce amel edene ynelik olup sonra bakasna da dnebilir. Sevabn ulamasn, amelden nce ya da hemen amelden sonra yaplacak niyete balayanlar diyorlar ki: "l adna niyet edilmemise bunun sevab yapana aittir ve de bu kiinin sevabnn bakasna gemesi de kabul edilmez. nk sevap eserin messire terettp etmesi gibi amele terettp etmektedir. Mesela, bir kimse kendi adna bir kle azat etse bunun velayeti kendine ait olur. Ama kleyi azat ettikten sonra velayetini bakasna devrederse, bu devredilmi olmaz. Bakas adna kle azat ettiinde ise velayet, adna kle azat ettii kii olacandan dolay yuka-rdakine benzemez. Ayn ekilde bir kimse borcunu dedikten sonra bunu bakasnn borcuna saysa, kendi borcu zimmetinde kalr. Yine yapt hacc veya tuttuu orucu yahutta kld namaz bakasna verse, bunlar zerinde hibir hakk kalmaz. Bunu teyid eden baka bir delil udur: Raslullah' a bu hususta soru soranlar, ilenen amelin sevabnn lye hediye edilmesini de sormamlar; l adna yaptklar amelleri sormulardr. Mesela, Sa'd: "Onun adna verdiimiz sadaka ona faydal olur mu?" diye sormuken, "kendi adma yaptm sadakan, sevabn ona hediye edebilir miyim?" diye sormamtr. Bir kadn da: "Onun adna hac yapabilir miyim?" diye sormu. Bir baka adam da: "Babam adna hac yapabilir miyim?" diye sormutur. Raslullah da l adna amel edilmesine izin vermitir ama, kendi adlarna yapm olduklar amellerin sevaplarnn llerine hediye edilmesine izin vermemitir." Ancak bu gibi sualler Raslullah'a hi sorulmu mu bu bilinmemektedir. Yine sahabeden birinin byle birey yapt da: "Ey Allahm, yaptm amelin sevabm ya da kendi adma yaptm amelin sevabn fulan-caya ver" dedii de bilinmemektedir. Niyet artn komann srr ite budur. Bu, akla daha yatkndr. art ileri srmeyenler ise diyorlar ki: "Gnlnden koparak amelinin sevabn bakasna vermesi, malndan hediye vermesi gibidir." [573]

FASIL

u sznze gelince: "Eer lye sevap hediye etmek caiz olsayd, hayatta olan kimseye vacip olan vecbelerin sevaplarn da hediye etmek caiz olurdu." Cevabmz udur: Sevabn lye ulamas iin amelde niyet etme art esasna gre bu zorunluluk muhaldir. nk vacip, bakas adna yaplamayan eydir. Yapan kiiye bu vacip olunca da Allah'a yaklamak amacyla niyet etmesi zerine vacip olmaktadr. Bakas adna amel ilerken niyeti art komayanlar herhangi bir farz ibadetin sevabn da lye balamay acaba caiz gryorlar m? Bu konuda iki gr var. Eb Abdullah b. Hamdn,der ki: "Denildi ki, namaz oru gibi herhangi bir farz ibadetin sevabn balarsa bu caizdir. badeti yapan kii de mkfatm alr." Ben derim ki: Bir grup insandan nakledildiine gre, onlar gerek nafile olsun gerekse farz olsun yaptklar amellerin sevabn mslmanlara hediye ediyorlarm, arkasndan da: "Biz Allah'a fakirlik ierisinde, iflas etmi insanlar olarak kavuacaz. eriat bunu yasaklanlamaktadr. Mkfat, ameli ileyenindir. Dilerse bunu bakasna verebilir, buna bir engel yok" demiler. Allah en iyisini bilir. [574]

FASIL

u sznze gelince: "Dn sorumluluklar, bir imtihandr, denenmedir. Bedeli kabul etmez. Sorumluluklarn ana hedefi amel ileyen mkelleftir..." Buna verilecek cevabmz udur: Yce Allah, mslman bir kimsenin yapt amelden kardeinin faydalandrmasn engellememektedir. Belki de bu Rabb' Tel'nn kullarna ihsannn, rahmetinin keml bulmas; temeli adalete, ihsan ve tanp yardmlamaya dayal bu eriatn yetkin zellikle-rindendir. Bu nedenle Yce Allah, meleklerini ve ar tayanlar, m'min kullarna dua edip istifar etmeye, onlarn gnahlarnn affedilmesi iin Allah'a yalvarmaya armtr. Son peygamberine de m'min erkek ve kadnlar iin istifar etmesini; snnetmej prensiplerine uyan s mminlere efaat etmesi iin, kyamet gn makam- mahndu kurmasn emretmitir. Yine, Rasul'ne, yaayan ve lm ashabna dua etmesini emretmi, bu nedenle de Raslullah ashabnn kabirleri bana varp onlara dua etmitir. eriatn koyduu prensiplerden biri udur: Farz kifye olan amelleri terketme durumunda btn mminler sorumludur. Ama bir kii de olsa onu yaparsa, hepsi gnahtan kurtulur. Mesel Yce Allah, kabir ateinden, derisi kzara-rak zayf den bir kiiyi, dnyadaki borcunun biri tarafndan denmesi halinde onu azaptan kurtarr. Borcun bilfiil mkellef bir kimsenin snanmas birey deitirmez. Raslullah, her ne kadar lnn sorumluluklarndan olsa da l adna oru tutmaya, hacca gitmeye izin vermitir. Yine imamn namaz sahih olmas halinde, cemaattan sehiv secdesini kaldrm; imamn okuduu fatiha, cemaat iin de geerli saylmtr. Yani, imamn aktan veya gizli olarak okuduu Kur'n, arkasnda bulunan cemaatin de kraati yerine gemekte, cemaattan birinin yapt sehiv kalkmaktadr. yleyse mkellef bir kimseye balanan sevap, Allah'n ihsannn esas deil midir? Allah, ihsan da bulunanlar sever. Yaratklar, Allah'n iyalidir.[575][576] Allah'n iyaline en faydal olan kimse Allah'n en ok sevdii kimsedir. Allah'n iyaline; bir yudum suyla, bir bardak stle, bir para ekmekle faydal olan seviyorsa, amel defterleri kapanm, gnderilecek hediyelere olduka muhta, fakirlik ve gszlkle mcadele edenlere faydal olanlar sevmez mi? Demek ki Allah'n en ok sevdii kiiler, bu hale dm iyaline yardm edenlerdir. Seleften birinden nakledildiine gre kim hergn yetmi defa: Yani "Allah'm, beni, annemi, babam, mslman erkeklerle mslman kadnlar, m'min erkeklerle m'min kadnlar bala" derse, mslman, m'min erkek ve kadnlarn says kadar sevap alr demitir. Bunu uzak grme. nk kardelerine istifar eden kii, onlara ihsan etmi demektir ri Allah, asla ihsan edenlerin ecrini zy etmez. [577]

FASIL

u sznze gelince: "Bakasnn iledii amel lye faydal olsayd, onun adna yapt tevbe ve mslmanlkda fayda verirdi." Bu phenin iki kayna vardr: Birinci suret; ki ey arasndaki zorunluluu ifade eder, sonra lazmn kaldrlmasyla lazmn neticesinin de kalktn aklar. Bunun ekli udur: Bakasnn yapt amel lye fayda

salyorsa, adna yaplan tevbenin de mslmanln da faydal olmas gerekir. Ancak l adna yaplan tevbe ve mslmanlk faydal olmadna gre, yaplan amel de faydal deildir. kinci suret; l, adna yaplan tevbe ve mslmanlk ona fayda vermeyeceinden dolay adna klnan namaz, tutulan oru ve okunan Kur'n da ona fayda vermez. Bu iki ey arasndaki zorunluk ve yaknln kesinlikle batl olduu bilinmektedir. yle ki: 1- Bu, naslardan ve mmetin knasndan elde ettiimiz bir kyastr. 2- Bu, Allah'n datt eyleri toplamaktr. nk Allah Tel, bakas adna yaplan mslmanlkla, onun adna verilen sadaka, yaplan hac ve kle azadn birbirinden ayrmtr. Bu durumda bu iki ey arasnda yaplan eitleme kyas; faizin al-verie; pk olarak lenin, murdar olarak lene kyaslamalarna benzer bir kyastr. 3- Yce Allah, gerek hayatta, gerekse lmden sonra, slm mslmanlarn birbirleriyle yardmlamasna sebep klmtr. Mslmamn, amelden faydalanmasna sebep olan ey ortada yoksa fayda ortaya kmaz. Nitekim Raslullah, Amr b. s'a bu manada yle demitir: "Baban, tevhidi ikrar etmi olsayd, adna tuttuun orucun, verdiin sadakann ona faydas olurdu." Kulun, yapt gzel amellerden faydalanmasn da Yce Allah mslmanlna balamtr. Bu sebebin kalkmas durumunda yapt hibir hayrl amel kiiye fayda vermez, ameli kabul grmez. Bundan baka Allah Tel, amelde ihlas ve devamll da amelerin kabul edilmesine sebep klmtr. Aksi takdirde ameller kabul grmez. Bir dier misal de abdest ve dier namaz artlarn, namazn shhatine bir sebep klmasdr. Bu art yerine gelmezse, namazn shhati de ortadan kalkar. Ser, akl ve hiss sebeplerin, msebbebleriyle olan ilikisi byledir. Msebbib ile msebbeb arasndaki sebebin varl ile yokluunu eit gren kimsenin yapt kyas batldr. Bu nev deliliin bir bakas da yle demektir: "Asilere yaplan sefat kabul edilirse, mrikler iin de efaatin kabul edilmesi gerekir. Muvahhid-lerden byk gnah ileyenler cehennemden kacaklarsa, cehennemde bulunan kfirlerin de kmas gerekir." Bu ve buna benzer kyaslar yapanlarn, kalblerinin pislii, anlaylarnn ktl ortadadr. Bilcmle, ilim ehline yakan, bu gibi hezeyanlar atmaktan saknmak, bylece de hem kendi amel defterini hem de bakalarnnkini karartmaktan uzak kalmaktr. [578]

FASIL

u sznze gelince: "badetler iki ksmdr. Birincisi, niyabete elverili olanlar. Bunlardan balananlar lye ular. kincisi ise, niyabete elverili olmayanlar, bu nedenle de lye ulaamayan ibadetlerdir." te asl dava, asl mesele budur. Bunu nereden kartyorsunuz? Bu fark nereden buldunuz? Hangi Kitap, hangi snnet ya da kyas sizi szkonusu gre evketti? Her nekadar oru, niyabete elverili olmasa da, Raslullah l adna oru tutulmasn meru saymtr. Farz kifyelerin edasnda, mmetin birbirine niyabet edebileceini; bir kimsenin yapmas halinde dierlerinden hem ibadetin hem de gnahn decei bildirilmitir. Niyabet yama gelmemi bir ocuu, kendi adna ihram ve hac farizalarm yapmak iin hacca gndermeyi meru grm; naib ocuun yapt amelin sevabn bu kiiye vermitir. Eb Hanfe demi ki: "Hac yaparken baylan kimse adna refiki ihrama girer." Hanefler, refikin ihrama girmesini, baylan kiinin ihram menzilesinde grmlerdir. Ayn ekilde Yce Allah,

ebeveynin mslmanln, ocuklarnn mslmanl menzilesinde klmtr. Dman esir alanla, ona malik olann mslmanl da, nasstan anlald zere esirin mslmanl menzil esindedir. Bir zamanlar kmil eriatn, gzel fiileri, ileyen kimseden bakasna nasl dnderdiine armtm. Kulun ebeveynine faydasnn dokunmasn ve ou vakitler mslman kardeleri iin Allah'tan rahmet dilemesini; onlarn muhta olduklar iyi ve gzel amelleri ileyip, sevaplarn onlara gndermesini engellemek eriata yakr m? Kul, kendine tannan geni hakk nasl daraltabilir ya da iledii amelin sevabn, kendinin istedii Allah'n da bir mahsur grmedii bir mslmana hediye etmeyi nasl imknsz grr? u bilinmeli ki haccn, sadakann kle azat etmenin sevabn ulatran ey, orucun, namazn, kraat ve itikatm sevabn ulatran eyin aynsdr. Yani, bata bulunulan kiinin mslmanl bata bulunann ise teberru ve ihsan, Allah'n da bu ihsan engelememesi. Allah'n byle bir ihsan engellemesi yle dursun onu her ynyle tevik bile etmitir. llerin, kendilerine hediye edilen Kur'n, namaz, sadaka, hac gibi ibadetlerin kendilerine ulamas ile ilgili bilgiler m'minlerin ryalarnda o kadar ok grlm ki tevatr derecesine kmtr. Konuyla ilgili gemite olanlar, bize ulat kadaryla amz insanlarndan nakletsek sz olduka uzar. Raslullah da yle demitir: "Ramazan aynn son on gnnde birbirine uygun olarak grdmz ryalar en iyi ryalarnz dr" [579]Demek ki mahede ettikleri bir olay birbirine uygun olarak rivayet etmeleri ne kadar mte-berse, Raslullah da bunlarn birbirine uygun olan ryalarm muteber saymtr. nk onlar, uygunluk salandktan sonra ne rivayetlerinde ne de ryalarnda yalan sylerler. [580]

FASIL

Raslullah'tan gelen: "Kim zerinde oru olarak lrse, velsi onun yerine tutar" hadisim reddetmenize gelince; naklettiiniz hadisin Raslullah'n hadisi olduunu ortaya koyup, her ynyle sahih hadislere uygunluunu aklayacaz. Batllma gelince; bunun, doruluundan phe edilmeyen, kar gelmeye bir neden olmayan, iitmek itaat etmek, boyun eip kabul etmekten baka yolu olmayan ak sahih bir hadise kar olmas batlna yeter delildir. nmzde sahih bir hadis varsa bizim iin muhayyerlik yoktur. Muhayyerlik, douda batda bulunan btn insanlar kar da olsa hadise teslim olup ona inanmaktr. "Szkonusu hadisi mam Malik'in el-Muvatta'mda geen: 'Bir kimse bakas adna oru tutamaz' hadisiyle reddediyoruz" demenize gelince. Muarzlarnz da diyorlar ki: "Biz de mam Malik'in Raslulah'tan rivayet ettii hadisi reddediyoruz. Haydin bakalm, bunlardan hangisi daha doru, hangisi reddedilmeye daha msait? mam Malik'in: "Bu bize gre zerinde icm edilmi ihtilafsz bir husustur" szne gelince. Malik byle bir icmy ne douda yaayanlardan ne de batda yaayanlardan nakletmitir. Naklettii gr Medinelilerin grdr ki ona aralarndaki hilaf ulamamtr. mamn ihtilaflara muttali olamamas, Raslullah'n hadisin drmez. Hatta, Medinelilerin. tamam bu konuda icma etmi olduklar varsaylsa, masum mmetin uyduu hadise uymak, mmetle bir olmadka masumluktan uzak Medinelilerin szne uymaktan daha evladr. nk ne Allah Tel ne de O'nun Rasl, ihtilaf halinde Medinelilerin grlerini hccet sayp dierlerini reddetmenin gerekliliini belirtmitir. Bakn yette nasl geiyor: "Allah'a ve ahiret gnn inanyorsanz aranzda bir anlamazlk ktnda onu Allah ve O'nun Rasl'ne gtrn. Bu sizin iin daha hayrl, sonu itibariyle daha gzeldir." [581] Eer mam Malik ve Medineliler: "Bir kimse bakas adna oru tutamaz" demilerse, Hakem b. Uteybe de, Seleme b. KnheyTden, o da Sad b. C-beyr yoluyla (Medineli) bni Abbas'm:

"Ramazan orucunun kazas iin l adna yemek yedirilmesine, eer nezir orucu ise onun adna oru tutulmasna fetva vermitir" eklindeki szn nakletmitir. Ahmed b. Hanbel, birok muhaddis ve Eb Ubeyd bu grtedir. Eb Sevr de: "Nezir orucu olsun baka oru olsun orucu tutulur" derken Hasan b. Salih nezir orucu ise "velsi onun adna tutar" demitir. [582]

FASIL

bni Abbas, "l adna oru tutmakla ilgili hadisin rvsi olmakla beraber "bir kimse bakas adna oru tutamaz" diye fetva da vermitir" sznze gelince. Anlaldna gre bir sahabe, rivayet ettii hadisin hilafna fetva verebilir. Ancak bu rivayetine zarar vermez. nk, her ne kadar verdii fetva masum olmasa da rivayet ettii hadis masumdur. Fetvay verirken hadis aklna gelmemi olabilir veya tevl etmi olabilir veya hadisi zannna gre doru olan bir eye kar olarak inanabilir yahutta daha baka sebepler sz-konusudur. Buna ramen bni Abbas'n verdii fetva hadise aykr deildir. nk o, Ramazan orucu hakknda "bir kimse bakas adna oru tutamaz" diye fetva verirken nezir hakknda "bakas adna oru tutabilir" diye fetva vermitir. Yani verdii fetva hadisle elimemekte, szkonusu hadis nezir orucuna hami edilmektedir. Ayrca "kim zerinde oru borcu olarak lrse, velsi onun yerine oru tutar" hadisi Hz. ie'nin rivayetinde de sabittir. Dn ki bni Abbas hadise kar oldu, peki ne yapmal? bni Abbas'm hadise muhalefet etmesi, mm'l-M'minin'den gelen rivayeti de sakatlamaz ya. O halde, bni Abbas'm fetvasn Hz. Aie'den gelen rivayetle reddetmek, kendi rivayetiyle reddetmekten daha evldr. Bunun yannda, bni Abbas'tan gelen hadiste de ihtilaf szkonusudur. O'ndan iki rivayet gelmitir. bni Abbas'm hadise muhalif szyle hadisi drmek, hadise muhalif baka bir hadisle drmekten daha evl olamaz. [583]

FASIL

"Szkonusu hadisin senedinde ihtilaf edilmitir" iddianz, kabul edilmeyecek kadar yersiz bir iddiadr. Tam aksine hadis sahihtir. Buhar ile Mslim hadisin sahihliinde ittifak etmilerdir, senedinde ise ihtilaf olmamtr. bni Abd'1-Berr der ki: "Raslullah'tan yle dedii sabit olmutu: "Kim zerinde oru borcu olarak lrse, velsi adna orucunu tutar." mam Ahmed, hadisi sahih kabul etmekte, o da bu gre meyletmektedir. mam Safde hadisin shhatine hkmederek yle demitir: "l adna oru tutmakla ilgili Raslullah'tan bir hadis rivayet edilmitir. Eer bu rivayet sabitse, l adna hac yapld gibi oru da tutulabilir. phesiz byle bir rivayet de sabit olmutur." mam af'nin gr de budur. Aym eyi, ashabndan biroklar da sylemitir. mam Beyhak, af'nin bu grn hikaye ettikten sonra "Sad b. Cbeyr'in, Mcahid'in ve At'nn rivayetlerinde, lnn tutamad orularn, kaza edilmesinin caiz olduu sabit olmutur. Aym ey kri-me'den, bni Abbas'tan da gelmitir. Birou "bir kadn sordu" eklinde rivayet etmitir ki bu, Sa'd'n

annesiyle ilgili kssadan ayr bir kssa olmaldr. Baz rivayetlerde ise kadna hitaben: "Annen adna oru tut" eklinde gemektedir. Bunun geni izah inaallah, cevap verirken yaplacaktr. "Bu, 'insan iin ancak kazand vardr' [584] yetine aykrdr." sznz edepsiz bir szdr; mana itibariyle ise byk bir hatadr. Yce Allah, Ras-ln, snnetinin Kur'n nasslarma aykr olmasndan korumu; Rasln nasslara yardmc ve meyyid klmtr. Allah iin bak. Taassub ve taklide yardm etmek dncesi, insana neler yaptryor. Oysa ki yukarda geen yet bu hususta yeterlidir. Hibir surette Kur'n'n nass, Raslullah'm snnetine aykr olmadn; aykr gibi grnen ksmlarn da kt anlaytan kaynakland defalarca akladk. O halde Kur'n'la snnet arasndaki aykrlk olduu dncesi tehlikeli, bozuk bir grtr; Kur'n'a uygun olarak varid olmakta, Kur'n'dan domu olmas, O'nun getirdiklerini aynen almas manasnadr ki bu durumda snnet, Kur'n'n aklamasdr. O'nun getirdiklerini inkr edici deildir. "Bu, Nes'nin Raslullah'tan naklettii "bir kimse bakas adna namaz klamaz. Kimse bakas adna oru da tutamaz. Ama tutamad her bugn iin bir md (takriben 18 litrelik bir lek) yemek verir" hadisine aykrdr" sznz, irkin bir hatadr. nk Nes'nin rivayeti yledir: "Muham-med b. Abdl-A'l Yezid b. Zer'den, oda Haccac el-Ahvel'den, o da Eyyb b. Musa'dan, o da At b. Eb Rabah yoluyla bni Abbas'tan rivayet edildiine gre o yle demitir. "Bir kimse bakas adna namaz klamaz. Kimse bakas adna oru tutamaz. Ama tutamad her gnn yerine bir md (18 litrelik l) buday ekmei yedirilir."[585] Grld gibi bu sz, Raslullah'a ait olmayp bni Abbas'm szdr. O halde Raslullah'n sz nasl bni Abbas'n szyle eliir, sonra da Raslullah'n sylemedii bir szle bni Abbas'n sznn elitii nasl sylenebilir? es-Sahhayn'da: "Kim zerinde oru borcu olduu halde lrse, onun yerine velisi tutar" hadisi varken bu grleri nasl ileri srebilir? Mslim'in es-Sahh'inde: Bir kadn Raslullah'a: "Bir aylk oru borcu olan annem ld, deyince Raslullah: "Annen adna oru tut' demitir"[586] hadisi varken bunu nasl syleyebilir? Mslim bu hadisi Breyde'den rivayet etmitir. Bu, bni mer'den gelen: "Kim zerinde oru borcu olarak lrse, onun adna yemek verilir" hadisine de aykrdr sznz de yukardakinin aynsdr. Bu, Raslullah'a isnad edilmi batl bir hadistir. Beyhk der ki: Muhammed b. Abdurrahman b. Eb Leyl'dan Nf yoluyla bni mer'den, onun da Raslullah'tan rivayet ettii: "zerinde Ramazan orucu varken len bir kimse adna, yemek verilir" hadisi,[587] sahih deildir. Rav Muhammed b. Abdurrahman ok vehimli biridir. Hadisi yalnzca Nf'nin dostlar, Nf yoluyla bni mer'den rivayet etmitir." "Bu, bir kimsenin bakas adna yapamad, namaz klmaya, rousl-man olmaya ve tevbe etmeye kar yaplan cel kyasa da aykrdr" sznze gelince- Allah'n verdii mre yemin olsun ki szkonusu kyasnz, Raslullah'n hadisini reddeden batl, bozuk cel bir kyastr, hadisler bunun ball-n gstermektedir. lm bir kfir adna mslman olmann kabul ile mslman bir kimsenin kendi gibi bir mslmanm kendine hediye ettii oru, sadaka ve namaz gibi ibadetlerin sevabndan faydalanmasnn birbirinden farkl olduunu izah etmitik. Allah'a yemin olsun ki aralarndaki fark gizli olmayacak kadar aktr. O halde lm bir mslmanm, kendisi gibi bir mslmanm yapt amellerin sevabndan faydalanmas, lm bir kfir adna mslman olmaya ya da lm bir mcrime yaplan tevbenin kabul edilmesine kyaslanmas, en bozuk, en sakat bir kyas deil mi? [588]

FASIL

'mam af'nin, bni Abbas'tan rivaj'et edilen "Sa'd'm annesi oru adamt" sznn ravsini zayf grmesine gelince; ona en gzel cevab, arkadalarndan en ok yardm grd mam Beyhak vermitir. Beyhakf nin szn Kitb'l-Ma'rife'den aynen alyoruz: "l adna orucun kaza edilebilecei, Sad b. Cbeyr'in, Mcahid'in, At' ve krime'nin bni Abbas'tan rivayet ettii hadislerle sabittir. ounun rivayetinde geen "bir kadn sordu" ifadesi Sa'd'm annesiyle ilgili kssadan farkldr. Bazlarnn rivayetinde ise "annen adna oru tut" ifadesi gemektedir. Hadisin shhatine Abdullah b. At' el-Meden'nin rivayeti de delildir. O, Abdullah b. Ubeyde elEslemfnin babasndan rivayet ettii hadiste yle geer: Raslullah'la beraber iken bir kadn geldi ve: "Ey Allah'n Rasl, anneme gen bir cariye vermitim. imdi annem ld, cariye kald" dedi. Raslullah yle cevap verdi: "Sevabn aldn ve annenin mirasnda o sana yeniden dnd." Yine kadn "annem, zerinde bir aylk oru olduu halde ld?" sorusuna da "annen adna oru tut" buyurdu Raslullah. Yine kadn: "O, haccm da yapmadan ld?" deyince Raslullah: "Onun adna hac da yap" karln verdi. Mslim, bu hadisi Abdullah b. At'dan eitli ekillerde rivayet etmitir. Ben derim ki: Eb Bekir b. eybe, Eb Muaviye'den, o da A'me'ten, o da Mslim el-Bttn'den, o da Sad b. Cbeyr yoluyla bni Abbas'tan da rivayet etmitir. Rivayet yledir: Bir adam Raslullah'a geldi ve: "Ey Allah'n Rasl. Annem, zerinde bir ay oru borcu varken ld. Onun adna orucunu kaza edebilir iniyim?" diye sordu. Raslullah ona: "Peki, annenin bir adama borcu olsa onu der misin?" dedi. Adam da: "Evet, derim" karln verince "Allah'a olan bor denmeye daha layktr" [589] buyudu. Hadisi; Eb Hayseme, Muaviye b. Amr'dan, o da Zaide yoluyla A'me'ten de rivayet etmitir. Bundan baka Nes de Kuteybe b. Sa'd'dan, o da Abser yoluyla A'me'-ten de rivayet etmitir. Grld gibi bu hadis hem metin itibariyle hem de sened itibariyle Sad'in annesiyle ilgili hadisten farkldr. Sa'd'n annesiyle ilgili kssay, mam Malik, Zhr'den, o da Ubeydullah b. Abdullah b. Atabe'den, o da bni Abbas'tan rivayet etmitir. Kssaya gre Sa'd b. Ubde Raslullah'tan fetva isteyerek: "Annem, bir adan yerine getiremeden ld" diye sorunca Raslullah: "Onu, adna kaza et" cevabn vermitir. es-Sahhayn'da da bylece rivayet edilmitir. Diyelim ki, bu hadiste ismi belirtilmemi mutlak bir nezir szkonusu-dur. Peki, A'me'in Mslim el-Btn yoluyla Sad b. Cubeyr'den rivayet ettii hadiste, Raslullah Sa'd'dan sozkonusu nezrin namaz m, sadaka m, yoksa oru mu olduunu niin sormamtr? nk insan, istedii eyi adayabilir. Bu bile, nezredilmi orucun kazas ile nezredilmi namazn kazas arasnda fark olmadna delildir. Nezirler arasnda fark olsayd Raslullah: "Neye nezretmi?" diye sorard. Eer ki nezir; l adna kazas kabul edilen ve kabul edilmeyen ksmlarna ayrlm olsayd, aklama istemenin hibir anlam olmazd. [590]

FASIL

l adna oru tutmakla ilgili slm limlerinin grlerini de zikredelim ki, meselenin hilafna icma olduu zannedilmesin. Abdullah b. Abbas (ra) der ki: "lnn nezredilmi bir orucu varsa o tutulur; Ramazan orucunun kazasnda ise yemek verilir." Ahmed b. Hanbel'in de gr budur.

Eb Sevr de: "Nezir ve farz orular tutulur." Eb Davud ve ashab da "farz olsun, nezir olsun orucu tutulur" demektedirler. Evza de: "Tutamad oru yerine, velsi sadaka verir. Sadaka verecek bir ey bulawmazsa bu takdirde orucunu tutar" demekte, Sfyan- Sevr'den gelen bir rivayet de byledir. Eb Ubeyd'l-Kasm b. Selam da: "Nezrini tutamadan len kii adna oru tutulur. Farz orular iin ise yemek verilir" demektedir. Hasen ise: "zerinde bir aylk oru borcu olarak len bir kimse adna otuz kii, birer gn tutarsa bu caizdir" demektedir. [591]

FASIL

"lnn yapamad hac yerine, infakta bulunulursa bunun sevab lye ular, ama l adna yaplan haccn sevab ona ulamaz" sznz, snnetin reddettii, delilsiz bo bir grtr. nk Raslullah: "Baban adna oru tut" [592] buyurmu, bir kadna da: "Annen adna oru tut"[593] demitir. Yani Raslullahj l dna bizzat hac yaplmasn belirtmi: "Yaplacak infak hac-cma geer" denmemitir. Bir keresinde de Raslullah, Sbrme adna telbiye getiren bir adam duyunca: "nce kendi haccm yap, sonrada Sbrme adna hac yap" demitir. [594] Bir kadn da yanndaki ocua iaret ederek: "Bunun iin de hac var mdr?" diye sormu da Raslullah: "Evet" demitir.[595] nfak sevabnn ona olacam sylememitir. Her ne kadar hac yapmamakla beraber ocuk iin de hac yapmak gerektiini; hac vecibelerinde velsinin ona naib olabileceini belirtmitir. Ayrca lnn naibi, bazan mukmken vermi olduu nafaka dnda hac iin hibir infakta bulunmayabilir. O halde, mukmken verilen nafakann sevabn lye ulatran ey nedir? Oysa ki bu kimse, hac iin bir infakta bulunmam; yapt infak, mukmken veya yolculuk halindeyken yapt infaktrr. Snnet ve kyas bu gr reddetmektedir. Allah (cc) en iyisini bilir. [596]

FASIL

Eer denilirse ki: "Sevabn lye ulamasnda, hediye yapan kiinin, bizzat lnn adn anmasn m art kouyorsunuz yoksa, mcerred olarak bakas adna amel yaptna niyet etmesini kfi mi gryorsunuz? Denir ki: "Herhangi bir hadiste, hediye yaparken lnn adnn anlmas art koulmamtir. Aksine Raslullah, oru, hac ve sadaka gibi ibadetlerde yalnzca bakas adna amel etmeyi kafi grm; sevab balayan kimsenin: "Allahm, bunu, flancanm olu falanca adna yapyorum" demesini ifade etmemitir. Yce Allah, amel ileyen kiinin amacn, gayesini bilir. Fakat

balad lnn adn anarsa bu caizdir. Eer lnn adn zikretmemise, sevabn ulamasnda amac, gayesi yeterlidir, fazladan: "Allahm, yarn flancanm olu falanca adna oru tutacam" demesi gerekmez. Bu nedenle Allah daha iyisini biliribadetten nce bakas adna amel etme niyetini art koanlar, amelin l adna yapldn belirtmek iin byle bir art ileri srmlerdir. Ancak ibadetini yaptktan sonra, sevabnn bakasna ulamas iin niyet ederse, srf niyet sebebiyle sevap ulamaz. Nitekim hibe etmeye yahut kle azat etmeye yahutta sadaka vermeye niyet etmekte byledir; sadece niyetle amaca ulalamaz. Bunu yle bir misalle de aklayabiliriz: Bir kimse mescid yahut medrese, yahutta su deposu niyetiyle bir bina yapsa, mcerred niyetiyle bu vakf olmu olur; ayrca zikretmeye gerek kalmaz. Yine, zekt niyetiyle bir fakire mal verse, zekt zikretmese de zekt vecibesi ondan der. Yine hayatta yahut lm birinin borcunu dese, her ne kadar bunlarn ismini anmasa da zimmetlerinden borlar der. Denilirse ki; "Ey Allahm, u ameli kabul ettiysen beni bunda daim kl, sevabn da flancaya ver. Yoksa verme" demek suretiyle, ba, bir arta balamakla tahsis etmek olabilir mi? Denir ki: "fade olarak da ama olarak da bir tahsis yaplm olmaz. Byle bir artn anlam da yoktur. nk Allah (cc), art koulsun ya da koulmasn gerekeni yapar. Yce Allah (cc) art olmadnda baka ey yapacak olsayd belki art srmenin bir anlam olurdu. Fakat "Allahm, beni bunda sabit klarsan, sevabn flancaya ver" sznde ise, sevap nce kiiye gelir, sonra da hediye edilen kiiye geer" iddias byle deildir. Tam aksine flanca adna diye niyet etmise, bakas adna kle azat etmekte olduu gibi bunun sevab nce kimin adna yaplmsa ona gider. nk kle azat etme velayetinin, nce azat edene, daha sonra da adna azat edilene getiini syleyemeyiz. Baar Allah'tandr. Eer denilse ki: "lye sevap balamak isteyen kii iin en uygun yol nedir? Denir ki: "Kendi adna amel ilemesi daha faziletlidir. Yani l adna yaplan kle azad veya verilen sadaka oru tutmaktan daha faziletlidir. Sadakann faziletlisi de, sadaka verilen kiinin ihtiyacna uygun olan eyleri devaml olarak vermektir. Bu manada Raslullah: "En faziletli sadaka, bakalarnn faydalanaca su kanal yahut su kuyusu amaktr" buyurmutur [597]Yani bu suyun az olduu susuzluk ekilen blgeler iin szkonusudur. Gda maddelerinin ok gerekli olduu yerlerde su kanal yahut su kuyusu amak yemek yedirmekten daha faziletli olamaz. l, dua eden kimseden, ih-lasla, tazarr ile kendisine dua ve istifar edilmesini istiyorsa yerine gre dua ve istifar, sadaka vermekten daha faziletli olur. Kiinin lnn cenaze namasma itirak etmesi, kabri banda da dua etmesi byledir. Bilcmle, lye gnderilecek en byk hediye, kle azat etmek, sadaka vermek, istifar etmek, dua etmek ve onun adna hac yapmaktr. Kur'n okumak ve cretini almadan gnl rzasyla lye balamann sevab da oru ve haccn sevaplar ulat gibi ona ular. Eer denilirse ki: "Bu anlattklarnz, selef limlerinde grlmemekte. Hayra ok dkn olmalarna ramen kimse Kur'n okumakla ilgili birey nakletmemitir. Raslullah da onlara bunu anlatmam; onlar duaya, istifara, sadakaya hac ve oruca tevik etmitir. Eer Kur'n okumann sevab da llere ulaacak olsayd Raslullah bunu onlara anlatr, onlar da byle yaparlard.

Cevabmz udur: "Bu iddiann sahipleri, hac, oru, dua ve istifar sevaplarnn llere ulaacan itiraf ediyorlarsa onlara denir ki: "Ne sebeple Kur'n sevabnn lye ulaacan reddederken bu amellerin sevaplarnn ulaacann kabul ediyorsun? Bu, benzer eyler arasnda ayrm yapmaktan baka ne olabilir? Yok eer bu amellerin sevaplarnn llere ulaacan itiraf etmiyorlarsa ki bu olamaz bu, Kitapla, snnetle, icm ve er' prensiplerde sabit olmutur. in Kur'n'la olan sebebine gelince, bu selef limlerinde grlmemitir. nk onlar, bir kimsenin Kur'n okumasna ya da sevabm llere balamasna kar olmamlar; haddi zatnda bunun zerine dmemilerdir. Zamane insanlarn yaptklar gibi srf Kur'n okumak iin kabristana gitmemilerdir. [598] Bunun yannda, hibir selefi, okuduu Kur'n' hatta verdii sadakay, tuttuu orucu flanca lye balayan bir adama rastlamamtr. Kur'n okuma sevabnn lye ulamasna kar olana sonra yle denir: "Seleften birinden: "Allahm, u orucun sevabn flancaya ver" dediini zorlamayla nakletmi olsan bunu ispatlamada yetersiz kalrsn. nk onlar, salih amelleri gizlemeye ok dkndrler, ayrca kazandklar sevaplar llerine ulatrmak iin Allah' da ahit tutmamlardr. Eer denilirse ki: "Allah'n O Rasl ki ashabna bunlardan balatmamtr." Meselenin cevab ok aktr. Mesel biri l adna hac yapmaktan sormu O da buna izin vermi. Bir dieri l adna oru tutmay sormu, oda buna izin vermi. Bir bakas da l adna sadaka vermeyi sormu. O ise buna da izin vermi; ama l adna yaplabilecek dier eylerden menetmemi-tir. Mcerred niyetten ve imsaktan (yemek, imek, aile ilikisi gibi orucu bozan eylerden) ibaret olan orucun sevabnn ulamasyla Kur'n okumak ve zikir ekmenin sevaplarnn ulamas arasnda ne fark vardr? Ayn zamanda, seleften kimse byle birey yapmamtr diyen kimse de bilmedii bir konudan konuuyordur. Bu ise bilmedii eyin nefyine ehadet eder. Selef ulemsndan gelen, birtakm bilgileri olsa da buna hemen bir ahit bulamazlar. O halde, gayblar alemiyle ilgili bilgileri en iyi bilen Allah (cc), onlarn niyetlerini amalar hususunda zellikle de balama niyetini dile getirmede, kafidir. Meselenin srr udur. Sevap, amel eden kiinin mlkdr. Gnl rzasyla mslman kardeine balaynca, Allah sevab bu kimseye ulatrr. yleyse Kur'an okuma sevabn dier sevapladan ayrp kulun kardeine gndermesine engel nedir? nkarclar da iinde olmak zere eitli asrlarda birok beldelerde insanlar byle amel etmiler; ulemdan hi kimse de buna kar olmamtr. Eer denirse ki: "Raslullah'a balamak hakknda ne diyorsun? Cevap udur: Mateahhirn fukahadan bazlar bunu mstehab grrken bazlar mstehap grmemi, bunu bid'at saymtr. nk Sahabe-i Kiram byle eyler yapmamtr. Raslullah'a mmetinden iyi bir amel ileyenin ameli kadar, hibir azalma olmakszn sevap vardr. nk Raslullah, her trl hayrda, mmetine nderlik yapm; onlar irad ederek Hakka armtr. Bir hadiste: "Kim insanlar doru yola arrsa [599], kendi ecri yamnda, szne uyup hidayet bulanlarn ecri kadar daha ecir alr. Hidayet bulanlarn ecrinden de birey eksilmez" buyurulmutur.[600] Her hidayet, her ilim, mmete O'nun elinden getiinden dolay, kurtulsun ya da kurtulmasn kendisine uyanlarn ald ecir kadar, [601]Raslullah da ecir alr. [602]

nszden anlalaca gibi bu ibareler bni Kayym'a ait deildir. Belki Buk'nin kaleminden sadr olmutur. Kef'z-zunn'da bni Kayym'm er-Rh adl kitab sz-konusu edildikten sonra "Burhaneddin brahim b. mer elBuk' kitab ihtisar ettikten sonra Sirr'r-rh adn verdi. Buk'nin lm 885 dir. Kitap "kemal sfatlaryla muttasf olan Allah'a (cc) hamd olsun ibaresiyle balamaktadr" denmektedir. Kef'z-zunn sahibinin zanmna gre bni Kayyim'n kitabn Buk' ihtisar etmitir. Gerekte Buk' sadece kitabn bu nszn yazmtr. Ona gre Buk' kitab "Sirr'r-ruh" adyla biliyormu, ibni Kayym'n byle bir isim verdii bilinmemektedir. Mehur ismi er-Rh'tur. nk kitapta ruhun srrndan ok ruhtan bahsedilmekte, bylece de bu isim kitaba verilmektedir. Allah en iyisini bilir. Ben derim ki: Bu tenbih, kitab ilk neredene aittir. Yani "Muhammed Ali Sabhe" Bunu da bil.
[1] [2]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 9-10.

[3]

Hafz b. Recep der ki: Hadis ya zayftr ya da mnkerdir. eyh Elbn'ye gre de byledir. el-yt'l-beyyint s. 28.

eyh Nasr yt- Beyyint, s. 6'da hadisi tahric ederken der ki: Hadisi, Buhr Me-azi'de (7/240-241), Mslim (8/168) Ahmed b. Hanbel de (44/29) Katde'den rivayet etmitir. Katde'nin rivayetinde yle bir ziyade vardr: "Allah mrikleri duysunlar da rezil olsunlar, kahrolsunlar, alalsnlar, zavallla dp yaptklarna piman olsunlar diye diriltmitir. Hadisi, bni Eb sim farkl ekillerde rivayet etmitir. (c.2, s. 425, 428).
[4]

Buhr Ceniz'de (28) rivayet etmitir. Derim ki, Mslim, Ahmed b. Hanbel EbDvd ve Nes de Enes'ten rivayet etmitir. Sahhu'1-Cmi1 (1671)
[5]

Mslim, Nes, bni Mce Ceniz'de ve mam Ahmed Msned'inde rivayet etmitir. Ben derim ki: afi ve Mlik de Eb Hureyre'den rivayet etmilerdir. Sahhu'l-cmi', (3592).
[6]

Selef: Sahabe, tabin ve tebe-i tabindir. Bazlar Raslullah'm asrndan balayarak ilk asrda yaayanlar seleften saymlardr. Selefi, bir mezhebe balanmakszn er' hkmlerde Kitap ve Snnete bakan kimselerdir. Ben derim ki: Ahmed, Taylis ve bni Mce'nin dnda Ktb-i Sitte sahiplerinin mran b. Husayn'dan rivayet ettikleri: "En hayrlnz, benim amda yaayanlardr, sonra onu takibeden-er sonra onu takibedenlerdir" hadisinde Raslullahm kastettii alar sahabe, tabin ve tebe-i tabin alardr.Sahhu'I-Cmi, (2-33). Bazlar "unu eklediler..." sznn hibir anlam yoktur, dediler. nk bu hadis sahabeden, birok farkl lafzlarla rivayet edilmitir-Sahhu'1-Cmi, {3283, 3288, 3289, 3290, 3296).
[7] [8]

Biroklar Yahya b. Yeman' cerhetmitir. Abdullah b. Kezzab ise yalancnn bindir. Bkz. et-Tenzh.

Eb Dvd, Muhammed b. Kudme'yi zayf kabul etmitir. Yahya b. Main ise Kudme'nin bir mana ifade etmediini syler. bni Cevz el-lelu'l mtenhiye c 2, s. 429'da hadisi rivayet ettikten sonra Kudme'nin zayf olduunu bildirmitir-Hadisin tahrici iin el-lelu'l mtenhiyefain tahkikli ekline baknz.
[9]

Yahya b. Bistam Musaffarla ilgili olarak bni Hibban der ki: "Bundan hadis almak helal deildir. Ayrca l-i Asm'dan rivayet eden kii de mehuldr.
[10] [11]

Rv'nin ismi Asgar olmayp Musaffar'dr.

Hasan Kassab'm tercemesini bulamadm. Ancak el-Mzn'da Bekir b. Muhammed ile bunun ayn isimle zikredildii grlmektedir. nc isimse cerhle tadil arasndadr. Rv bu kiiden bahsetmemektedir.
[12] [13]

Eb Hatim Abdulaziz b. Eban hakknda der ki: "Sevri'den yapt btn rivayetlerinde yalancdr.

Hlid b. Haddad'la ilgili ok ey sylenmitir.Bu hadiste rivayeti kabul edilse de aslen Rfzdir. Eb Teyyah Mutarriften bu hikayeyi duymamtr. Allah bilir kim anlatmtr ona!?
[14] [15]

Eb Hatim, Fadl b. Muvaffk' zayf sayar. Hakknda: "O, mevzu hadisler rivayet eder" der. Yahya b. Bistam'n mecruh biri olduunu sylemitik. Osman b. Sevde'yi kaynak-

[16]

Muhammed b. Abdulaziz'in tercemesini bulamadm. Kssay anlatan kii mehuldr. Szkonusu dua da me'sr dualara aykr olduundan dolay bid'attr.
[17]

Rd'n rivayet ettii kii mehuldr. Rical kitaplarnda bni Sa'd olan iki Rd'e rastladm. et-Takrb'de zayf olduu bildirilmektedir.
[18] [19]

Eb Eyyb da kimmi? Vahiysiz bilinmeyecek eyin hccetlii de nereden kt? Kimden gelmi?? Haberi kendisine ulatran bu konuda hccet mi?

[20]

halid bamr hakknda buhari hadisi mnkerdir der.Ahmed b . Hanbel. Gvenilir bir ravi deildir. Tercemesi iin elmizana bkz
[21] [22]

Hr: dnmek demektir; et-Tenzlu'I-Azz'de yle geer: "phesiz o dnmeyeceini zannetti."

Szkonusu hadisin szleri bni Mce'ye aittir. "Selam" lafznn dnda Hz. ie hadisinde geen ziyade burada yoktur. ki hadisin karlatrlmasna Ahkmu'l-ceniz'e bkz. (s. 183-189).
[23]

tebli et" buyurulmaktadr. Mslim (c, 7, s. 49), Nevev, Nes (c.4, s.94), bni Mce (c.l,s.494) ve dierleri "Allah dnyadan ayrlm sizlere de dnyada kalan bizlere de acsn" blm dndakileri Breyde'den rivayet etmilerdir. Bu blm, Mslim, Nes ve Ahmed'de Hz. Aie'den mervdir. Hadisin ba Hz. ie'nin: "Ey Allah'n Rasl, kabri grnce ne dersin?" diye sordum ksmyla balar. Bunun zerine Raslullah sz edilen hadisi syler. Bu hadiste, kabirlerde Kur"an okumann meru olmadna dair deliller vardr. Kur*an okumak meru olsayd Raslullah bunu en ok sevdii kiiye retir, gizlemi olabilecei dnlemezdi. nk yet-i cellede: "Sana indirileni olduu gibi
[24]

el-Mzn'da Sabit b. Sleym zayf saylmaktadr.

Olay anlatan kiinin mehull dnda dier rvler gvenilirdir. Kabristan'da namaz klmak yasaklanmtr. Daha geni bilgi iin Elbn'nin Tahrru's-scid'ine baknz. Not: Ama buradamuhakkikinzannettii gibi o kimsenin kabrin zerinde veya hemen yannda namaz kldna dair bir iaret yoktur. Kabrin biraz tesinde klm da olabilir. Bence bu eletiri burada yersizdir ().
[25]

Ben derim ki: Szkonusu ryalarla ilgili dipnotlardan anlalaca zere bu haberlerin ou zayftr. Vahiysiz bilinemeyecek eylere ryalarla nasl ulalabilir?!
[26]

Buhr, Leyle-i Kadir'de 2, Mslim, Syam'da 205, mam Malik, el-Muvatta, ti-kaf ta 14, Ahmed b. Hanbel de Msned 3-6 da bni mer'den rivayet eder.
[27]

Abdullah b. Mes'd'un szne iaret etmektedir. bni Mes'd der ki: "Yce Allah kullarnn kalplerine bakt. En iyi kalbin Muhammed'de olduunu grd de Onu seerek, risaleti Ona verdi. Daha sonra dier kullarn kalbine bakt. Sahabenin kalbini en iyi durumda bulunca onlar Raslne, Allah yolunda savaan vezirleri kld. yleyse mslmanlarm iyi grd eyler Allah'a gre de iyidir. Mslmanlarn kt grd eyler Allah'a gre de ktdr." Hadisi Bezzar, Ahmed ve Tabern el-Kebr'inde rivayet etmitir. Heysem ricali skadr der. Mecm'u'z-zevid, (1178,179). eyh Elbn de Abdullah b. Mes'ud'dan mevkuf olarak geldiini; isnadnn da hasen olduunu bildirmektedir. Merf olarak rivayeti aslszdr. Daha geni bilgi iin el-Ehdsu'z-zafe (2-17)'ye bkz.
[28] [29]

Bu hadis Mslim'dedir. Ancak rv mana bozulmayacak derecede lafzlarn bozmu deitirmitir.

Hccet Allah ve Raslnden gelen eydir. Kabirlerde Kur'n okumakla ilgili hibir-ey gelmemitir; belki aksi gelmitir. Bilgi iin Elbn'nin Kitbu'l-Ceniz'ine bkz.
[30]

Mubammed b. Kudne'nin tercemesi geti. Zayf bir rvdir. Bunu ve kssann isnadn eyb Elbn Ahkmu'ICeniz'de uzunca mnakaa etmitir (5-192, 193). Ayrca byle bir kssann Ahmed b. Hanbe'de sabit olmas da phelidir. Olay sabit olmu olsa da eserin bni mer'den gelii de phe dolu. bni Cellc'n illeti byle bir eyi ibni Kudme'ye sunmamasdir. Diyelim ki bu da sabittir, ama hadis nihayetinde mevkuf olacandan phe olamaz.
[31]

[32]

Hasan Za'fern sikadr, ama ona ulaan senet nerede?

Grld gibi burada kesiklik vardr. Ben derim ki: "eyh Elbn Ahkmu'l-Ceniz'de (193) bunu incelemitir. Bu, lm annda okunan Kur'andr. Yine de isnad zayftr. (Mecma'u'l-Iuati'l-'arabiyye c. 3, s. 189. Kahire).
[33]

Yasin sresini okumakla ilgili hadis aadadr. Hadis sahih olsa da bu lm deinde olan kimse iin dorudur. Ama hadis nasl zayf olabilir ki? Bilgi iin rvu'l-gall'e bkz. Niza annda a.g.e. gre Gadf b. Haris'ten mevkfen sahihtir. Kabirlerde okunmas konusunda ise asla doru olamaz.
[34] [35]

Ahmed b. Hanbel, Eb Dvd, bni Mce, bni Hibban ve Hakim rivayet etmitir.

Zafu'-Cmi'de olduu gibi eyh Elbn de hadisi zayf sayar. A.g.e. 1170. Suyt Nes'yi gl bulmamtr. Muhtemel ki mellifin vehmi yoksa hadis el-Kubr'dadr. Mslim, Eb Dvd, Tirmz, Nes, bni Mce Ceniz'de ve Ahmed b. Hanbel de Msned'inde rivayet etmitir. Ben derim ki, Mslim Eb Sad Hudrfden; bni Mce Eb Hureyre'den, Nes ise Hz. Aie'den rivayet etmitir. Sahhu'1Cmi 5024.
[36] [37]

Yasin Sresi-36/263.

Bu zat, Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali Cevz'dir. (V. 597). Din ve dille ilgili birok eseri vardr. Selefin byklerindendir, Funnu efnn f acibi ulmi'l-Kur'n (Teymuriyye ktphanesi yazmalar blm 222) ve bid'atlar iin yazd Telbsu blis de faydal eserlerindendir. Eseri ok olan slm melliflerindendir.
[38]

nsanlarn saylar ne zaman er1! delil olmu? Allah, mellifimiz bni Kayym' affetsin. Ancak inn hayattakilerle nsiyet kuraca Gadf b. Haris'in son tartmasnda sabit olmutur. Gadf b. Haris banda Ysn sresini okuyacak birini istedi. Adam krknc yete gelince, Haris ld.
[39] [40]

Hadisin zayf olduunu sylemitik. el-Aytu'1-Beyyint'a bkz. Garip bir ekilde hadise balamas, onun zayf olduuna herhalde yeter delildir.

[41]

Hadisi Eb Dvd Menasik'te (100) rivayet eder. Ahmed b. Hanbe'in de buna benzer bir rivayeti vardr. bni Kayym ve Nevev'ye gre hadis sahihtir. Hafz b. Hacer, rvlerinin sika olduunu syler. Ama yine de hadiste mkiller bulunmaktadr. Haffac der ki: "Hadis'in lafzn zorlamadan peygamber ve ehidlerin lmediini, peygamberlerin lmediinin ise daha sarih olduunu anlarz. "Arz elini onlara at-madysa onlar uyuyanlar gibidirler. Uykusunda lmeyen..." yetinde getii gibi uyanmadka duymayan, konumayanlar gibidirler. Selam almalarndan maksat irsaldir. Buna gre mana vasta veya vastasz salat ve selam duyduklarnda uyanp selam almalardr. Ama bunlannki llerinki gibi ruhlar kabzedilerek deil. Sonra dnya lm gibi ruhlarna frlr. Bylece eski hayatlarna kavuurlar. nk ruh, sadece ruhan bir varlktr. Ziyareti asndan i byledir. lnn ruhuna ulaamayanlarn selamlarn melekler alr ki bunda bir mkil yoktur. Gayet'l-maksd'da deniyor ki: "Yukardaki izah en gzel izahtr." Ben derim ki: "Bunda sahih hadise iaret vardr. O da: "Allah'n seyyah melekleri vardr. mmetimin selamn bana ulatrrlar." Hadisi Ahmed b. Hanbel, Nesi ve Drim Eb Mes'd el-Ensr'den rivayet etmilerdir. limlerin daha geni grleri iin Av-n'I.ma'bd'un hadisin erhiyle ilgili blmne bkz. c. 6, s. 26, 31.
[42] [43]

Burada Fadl mehul bir zattr. st taraf da senetle zikredilmemi! bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 11-21. Abes olmayabilir de. Mellifimiz bni Kayym insanlarn ka tane faydasz belki zararl fiilleriyle mcadele etmitir?

[44]

[45]

Hadis zayftr, belki de mnkerdir. Hadisin tahrici iin bkz. el-Ehds'z-zafe (599), Sbls-Selm (2-577, 578). San der ki: Gereki limlerin sznden anlalan hadisin zayf olmas buna uymann bidat olmas ve oka buna uyanlarn okluu ile gururlanlmamas gerektiidir.
[46]

San sz edilen yerde der ki: Esrem anlatyor: "ly mezara koyduktan sonra yaptnz bu ey nedir? diye Ahmed b. Hanbel'e sordum." Dedi ki: "amllardan bakasnn yaptn grmedim." O halde bni Kaym'm bu szn neye yorumlayabiliriz?
[47] [48]

Sahih bir senetle Osman'dan rivayet etmitir. Hadisin tahrici iin Ahkmu'I-ceniz (156)ya bkz.

[49]

Bu zorunluluk da nereden kt? Enes'ten gelen hadis mttefekun aleyhtir. bni Abbas'tan da sahih olmutur, bkz. el-ytl-beyyint 5-9 ve 34.

[50]

ebb b. eybe hakknda bni Man der ki: "Sika biri deildir. Eb Hatim de gl biri deildir" der. bkz. et-Cerh ve'tta'dl.
[51]

Bu zat hadis ilminde Sbeveyh'in hocasdr. Bir keresinde Sbeveyh'i "Leyse Eb ed-Derd" diyeceine "Leyse Eb Derd" dedii iin hocas knamt. Buna cevap olarak Sbeveyh de: "Byle okumakta bir saknca yok. Sana yle bir ilim reteceim ki, artk benim hata yapmadm anlayacaksn" dedi. bkz. Sad Efgn'nin Tarh'nnahiv(113)Daru'l-Fikr.
[52]

et-Takrb'de zikredildii gibi mehur birisidir. Dorudur ama mrsel ve evham ok biridir. Burada olay dorulamayan bir iitme, aka belirtilmemitir. Sa'b b. Csame ile Avf b. Mlik ikisi de ahabdr.
[53] [54]

Yani yahudi adam. Allah'a hamd olsun ki bu rya da doru deil.

[55]

bni Eb Hatim, smail b. Muhammed'i zikrederken cerh de tadil de etmemitir. nk Ebu Hatime gre bu zat mehul birisidir. Hadisi Mu'cemu'l-mfehres'te bulamadm.
[56]

Ravleri sikadr. Ama Sabit b. Kays'n kzndan szedildiine rastlamad gibi hadisin szkonusu yetin iniiyle ilgili ksm sahihtir. Hadisi Buhr, Mslim, Ahmed b. Hanbel ve bni Cerr rivayet etmitir. Bilgi iin bni Kesir Tefsiri {4-206, 207) bkz.
[57] [58]

Hucrt Suresi, (49/2). Lokman sresi, (31718). Bu olay Buhr, Mslim ve Nes Eb Hureyre'den rivayet etmilerdir, bkz. Cmiu'1-usl (8-519). Kyafet ilmi : Fizyonomik zellikler ilmi. Ayak zlerini inceleyen ilim (iz srclk). D grn manasna da gelir. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 22-26. Nisa sresi, (4/69). Mrsel hadistir. Senedi de sahihtir. Eb Hatim'in MersFinde zikredildii bu eser de mrseldir. nk mam a'b birok sahabeden irsal etmitir. Pecr sresi, (89/27).

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

bni Mce (6-1365, 1366) Zevid'dc der ki: Hadisin senedi sahihtir. Rvleri sikadr. Mser b. Afze'yi bni Hibban sika kabul etmitir. Dier rvler de sikadr. Hakim hadisi rivayet ettikten sonra "bu, senedi sahih bir hadistir" der.
[67]

Bunlar byk kyametin alametlerindedir. Hz. Mesih alamticrden bir tanesidir. yle ki, Hz. Isa kyamet kopmadan nce arza inecek ve Deccali, domuzu ldrecek; ha kracak, cizyeyi kaldracak, o gn mslmanlara namaz kldracak. Hz. s'nn bu zellikleri sahih hadislerde'te aklanmtr. Hz. Mesih'ten bahsederek: Yce Allah: "O, kyametin bilgisdir" (Zuhruf: 61) buyurmaktadr. Bir kraatta da: "O, kyametin almetidir (yani ULJJ ^ <jlj deil de i*UJ j&J ^S, eklinde). Yine yet-i cellede: "Ehl-i kitaptan olanlar lmnden nce Ona iman edeceklerdir" buyurulmaktadr. (Nisa: 259).
[68]

Ben derim ki, burada peygamber ruhlarnn ilm mzakereler yaptna delil vardr. Dierlerinin ruhlar byle deildir.
[69]

Ben derim ki, burada da ehidlerin ruhlar hakknda doru bir kanaat vardr. Peygamberlerin ruhlar nerede ehidlerin vb. ruhlar nerede. Byle bir kyaslama doru olur mu?
[70]

[71]

barenin aslnda iki yerde Mbarek gemektedir. Dorusu da budur. Abdullah b. Mbrek'e dayanan sened nerede?

[72]

Fadayl Nemr hakknda et-Takrb sahibi der ki: "Doru bir kiidir, ama birok hatas vardr." bni Eb Lebbe hakknda da bni Man: "O gvenilir deil" der. Eb Hatim ise: "Gl bir rv deildir" der.
[73] [74]

Ubeyd b. Umeyr tabinden sika bir zattr. Fakat bu kendine nereden ulam? Oysa ki bu vahiysiz bilinemez. Anlatlanlarn hepsi haberdir. Ama doruluuna delil yok.

[75]

bni Cerr mrsel olarak nakleder. bni Merdye ise Enes hadisini nakleder. bni Merdye ile bni Mbarek Eb Eyyb'dan naklederler. Bkz. Feth'l-kadr'in Kri'a sresinin tefsirine. Mukarib lafz ve Kitap lafznn senedi zayftr. Abdullah b. Selm'dan hadis alan Muviye b. Yahya'nn kim olduunu renemedim. Bu adla iki kii var, ikisi de zayf. eyh Elbn ile bu hadisin senedini incelediimizde vardmz sonu senedin zayf-olmasdr.
[76] [77]

Yahya b. Bistam hakknda bni Hibban'm: "Ondan rivayet etmek helal olmaz" sz yukarda geti. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 27-30. Zmer sresi, (39/42). Dorusu bni Hseyn'dir. Dorusu Ahmed b. uayb'dir.

[78]

[79]

[80]

[81]

Ahmed b. Muhammed'i tanmyorum. Abdullah b. Hseyn hakknda az laf edilmitir. Cafer b. Eb Muire hakknda bni Mendeh der ki: "Said b. Cbeyr'den yapt rivayetlerde gl biri deildir." Haber zayftr. el-Mizn'a bkz.
[82]

Esbat denen zat, bni Nasr'dir. et-Takrb'de: "Doru fakat hatas ok biridir, garib hadisler rivayet eder" denmektedir.
[83]

Ben derim ki, eyhu'l-slm'n gr iki nedenden dolay dorudur: 1- Getii zere bni Abbas'tan Seddfye kadar oan birinci szn senedi zayftr. 2- es-Sahhayn'da geen uykuyla lgili badis de buna ahittir. Hadiste yle geer: Rashlah duasnda: "Ey Allahm, eer ruhumu tutarsan ona rahmet et. Yok eer onu salarsan salih kullann koruduun gibi onu da muhafaza et" demitir.
[84] [85]

Yani bni Teymiyye. lmi Kayym onun sekin talebelerindendir. Dorusu. Buna benzer yet-i celle de . (Bakara: 6) gemektedir. Ben derim ki: "Bundan nce anlatmtk. Oraya baknz." Sad b. Mseyyeb'e kadar gelen aened nerede ki onu inceleyelim? Tabinin ileri gelenlerindendir. Tab: Sahabeyi grd halde, Raslullah' gremeyen mslmah kiidir.

[86]

[87]

[88]

[89]

Abdullah b. Selam: Yahudi biriydi. Raslullah hayattayken slm seti. Vahiy zamannda slm seen yahudilerden olmas onu zikre deer klmtr. Selmn-i Fris, byk bir sahabidir. nceleri mecs idi. Hakk aramaya balad. nce yahudilerle tant, daha sonra hristiyanlarla mnasebet kurdu. Bi'set zaman gelince slm tamd bylece sahabilerin byklerinden oldu.
[90]

Muhtemel ki bunlar gnahlar ekinmeden aka ileyenlerdir. Ben derim ki, en-Nihye'de: "Ktl aka ileyenler" eklinde yorum var. Denildi ki gnahta arya kap kendilerini mahvedenlerdir. Yine denildi ki, tuttuklar yolu deitirenleri kasdetmektedir. Buhari, Mslim ve Tabern'nin es-Sar'inde Eb Hurey-re den rivayet ettikleri bir hadiste Raslullah yle buyuruyor: mmetimden gnahlar aikar ileyenler hari, herkes affedilecektir..." buyrulmaktadr. Sahih'l-cami (4388).
[91]

Sfatu's-safve'de Abdulvahid b. Zeyd tarikiyle gelen bu ryada Malik b. Dinar'n lm sebebi zikredildii bildirilmektedir.
[92] [93]

Rya gren kadn, Abede binti Eb evval'dir. Bkz. Sfatu's-safve.

Umulur ki bu ryada Ali b. Eb Talible Muviye b. Eb Sfyan arasndaki ekimeyi sona erdirmeye ynelik byk bir iaret vardr. Yce Allah birincisine (Hz. Ali'ye) cennetle hkmetmi, ikincisini ise (Muviye) affederek her ikisini de cennete sokmutur. Ayet-i cellede bu: "Onlarn gslerindeki kini karp atmzdr. imdi onlar birbirinin kardeleri olarak kklerde kar karya oturur, sohbet ederler" (Hicr 47eklinde ifade edilmitir.
[94] [95]

Yasin sresi, (36/36). Zmer sresi, (39/74). Sfft sresi, (37/61).

[96]

[97]

Mtezil sultan Mu'tasmbUlah'n, Ahmed b. Hanbel'e yapt ikenceye iaret edilmektedir. Rivayete gre Mu'tasm cellada, Ahmed b. Hanbel'e Kur'n'n mahluk olduunu syletmesi iin emretmi. Ahmed b. Hanbel de; "Ku/n yalnzca Allah'n kitabdr" dedike yedii dayaktan baygn der; ama yine de sznde sabreder, sebat eder.
[98] [99]

Pustat: iirin bir beyti ya da dn ve matem gnlerinde insanlarn topland bir mekan.

Ben derim ki, senetsiz olarak zikredilen btn bu ryalar hakknda biraz dnmeliyiz. Grlen ryalar reddetmiyoruz. nk hepsi grlm, hissedilmi ryalardr. Ancak herhangi bir ryay kabul etmekle buna benzer ryalarn grlebileceini kabul etmek ayr ayr eylerdir.
[100]

Ben derim ki: Raslullah'tan rya ile ilgili faydalanyla, ksmlanyla, dbyla ilgili olarak o kadar ok sahih rivayetler gelmitir, ama her nedense mellfimiz bni Kayym bunlara hi gz atmam. Sz konusu hadisler bni Kayym'n zikrettii ryalardan daha aktr. mknmz olsa bu hadislerden bir ksmn burada zikrederdim. Daha geni bilgi iin bkz. eyh Elbn'nin Cmiu'1-usl (3520-3530 nolu hadisler). Cmiu'I-usI, c. 2, s. 515, 530. Burada bn Esr ilgili hadisleri topladktan sonra tahriclerinini ve garib hadisleri de bildirmitir. Bu kaynaklarda aradklarn bulabilirsin.
[101]

Hadis zayftr. Muhammed b. Hamid'le ilgili et-Takrb'de: "Zayf bir hafzdr" denmektedir, ibni Man Muhamed b. Hamid'e hsn zan beslemektedir. Abdurrahman b. Mara hakknda yine et-Takrb'de: "O sadktr" denmektedir. Horasanl Ezher b. Abdullah ise el-Mizn'da: "bni Acla'nn hakknda konutuu kiidir" denir. Ukeyli de: "Hafzas gl biri deildir" der. Abdurrahman b. Mara Ezher'den hadis rivayet etmitir. Ben derim ki, hadisin manas byledir. Raslullah'n: "Ruhlar ..." diye balayan ksmna "Ruhlar havada toplanm ordulardr. Tananlar birbirine yaklar; tanayamayanlar ise birbirinden uzaklar" lafz delildir. Hadisi Bu-hari Hz. ie'den rivayet eder. Sahh'1cam (2765).
[102]

Buye b. Velid hakknda et-Takrb'de: "Adil bir kimsedir ama zayf rvlerden birok tedlisi vardr" denmektedir. Selim b. Amir Hz. mer'e yetiemediinden hadis mrsel ve zayftr. Ayrca Eb Derd'dan da rivayet edilmitir demesi hadisin zayfln gsterir.
[103] [104]

Zmer sresi, (39/42).

Ibni Luheya'mn Abdile'den yani drt mehur Abdullah'tan rivayet ettikleri makbul; dierlerinden yapt rivayetler makbul deildir. Sadk bir rv olmakla birlikte kitaplar yandktan sonra rvleri kartrmtr. Osman b. Naim iin et-Takrib'de: "O mehul biridir" denmektedir.
[105]

Haber zayftr. Rvlerinden brahim b. Mslim Hicr hakknda et-Takrib'de: "Hadiste gevektir, mevkuf hadisleri ref eder merf diye rivayet eder Bu hadisin j-katrn huysuzluu gibi huysuzlarlar ksm hari dier yerleri az nce Hz. Ae'den sahih olarak rivayet ettiimiz hadise uygundur. Buras ise zayftr.
[106] [107]

Birinci muhaddis ryay greni bilmemektedir.

Bu ve bundan nceki ryann senetleri nerede. Senetleri grelim ki ona gre hkmedelim. Yine ravilerin tercemesi nerede. Bunlar tanyalm da ona gre grdkleri ryalarn doruluuna inanalm?
[108]

[109]

Anlaldna gre bu kitap eyhul-slm'n vefatndan sonra telif edilmi. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 31-46. Rahman sresi, (55/27). Kasas sresi, (28/88). Gfir sresi, (40/11). l-i mrn sresi, (3/169). Zmer sresi, (39/68). Duhan sresi, (44/56).

[110]

[111]

[112]

[113]

[114]

[115]

[116]

Bakara sresi, (2/28). Tr gn Hz. Ms'nm baygn dmesi Kur'n- Kerim'de yle bildirilmitir: Ms dedi ki: "Rabbim, bana kendini gster de sana bakaym, dedi. Yce Allah buyurdu: 'Sen beni gremezsin. Fakat daa bak, eer o yerinde durursa sen de beni greceksin.' Rabbi daa tecelli edince darmadaan etti ve Ms baygn dt." {A'rf 143).
[117]

Mslim Eb Hureyre hadisini zikretmitir. Nevev erhi, c. 15, s. 133-134. Baygn dme hadisinin tahrici biraz sonra Elbn'nin Tahav erhinde uzunca zikredilecektir.
[118] [119]

Tr sresi, (52/45).

Ben derim ki, cuma gnnn fazileti konusunda Eb Dvd uzunca bir hadis rivayet eder. Sahh'l-cam'in yannda Ahmed, Nes, ibni Mce bni Hibban ve Evs b. Evs'ten Hakim de rivayet eder. Mu'cemul-mfehres'te Drim'nin de; eyh Nasr Ali Suyt bni Huzeyme'nin de rivayet ettiini syler.
[120]

Raslullah'n peygamberlerle buluup onlara namaz kldrmas hakknda bkz. Mslim, Nevev Eb Hureyre'den c. 2, s. 233; Bezzar, Eb Y'l ve Tabern bni Mesd'dan naklederler. Mecma'u'z-zevid'de "rvleri gvenilirdir" denmektedir. Cem'ul-fevfid, c. 2, s. 464. bni Kesir'in tefsirinde bildirdiine gre bni Eb Hatim de rivayet etmi. Buna gre Raslullah'n peygamberlere namaz kldrmas en yksek semya kp ikinci iniinden sonradr. Raslullah'n Hz. Ms ile grmesi ise Isr hadislerinin ounda gemektedir. Hafz bni Kesir hadisin btn rivayet yollarn cemetmitir. c. 3, s. 2 ve 24. Ayrca hadiste Raslullah'n, farz namazla ilgili olarak Yce Allah'a bavurusu da gemektedir. Cmi'u'1-usl, c. 11,
[121]

Raslullah'n Hz. Musa'y kabrinde namaz klarken grmesini Mslim ve Nes de rivayet eder.
[122]

Hadisin sahihliini sylemitik. Eb Dvd ve Ahmed rivayet eder.

Bkz. Tezkiretu'l-kurtub s. 166-171. bni Kayym'n szn ettii ibare burada da vardr. Ama manaya zarar vermese de birok lafz metne uymamaktadr.
[123]

Bu da et-Tezkire'de zikredilen ibarenin ayns deil, manasdr. Ayrca bu s Kurtub'nin olmayp Hleym'nindir. Allah en iyisini bilir.
[124]

eyh Elbn Tahv sarihinin bni Kayym'm szn naklettii hadisle ilgili koyduu dipnotta der ki: "Bu dorudur. Buhr, Kitb- Husmatta hadisi tahric etmitir. 3412 nolu hadis. c. 3, s. 89. Ayrca Vehb'den 3318; 4238, 6919, 7917 ve 7427 nolu hadislerde de birbirine yakn lafzlarla da zikretmitir. Amr b. Yahya babasndan o da Sad Hudr'den bir sahabenin yahudi birini dvmesiyle ilgili kssada merf olarak u ifadeyi nakleder: "Peygamberleri birbirinden stn tutmayn. Kyamet gn insanlar baylnca, arzn kard ilk aylan kii ben olurum. Bakarm ki, Ms arn stunlarndan birine tutunmu. Hz. Ms da baylm m yoksa ilk baylmas m Buhr'de ilk baylma eklindedir bu baylmann yerine gemi bilmiyorum. Mslim de 2374 nolu hadisin birazn Sufyan b. mer b. Yahya'dan rivayet eder. Ah-med b. Hanbel hadisin tamamn (3-23) bu senedle: "kyamet gn arzn ilk karaca kii ben olurum. Aylnca Musa'y... eklinde bulurum" ifadesiyle nakleder. Mslim de Eb Hureyre'den 2373 nolu hadise yle balar: "Allah'n peygamberlerini birbirinden stn tutmayn. Sura frlnce Allah'n diledikleri hari, yerde ve gkte kim varsa arplp baylacaktr. Dier sura frlnce ilk dirilen ben olacam. Bu zaman bakarm ki Ms ara tutunmu. Bilmiyorum O, Tur baygnl ile mi muhasebe edildi yoksa benden nce mi dirildi."Bu iki hadisten ikinci baylmann,
[125]

yet-i cellede zikredilen dirili baygnl olup Ibn Kayym'a uyan Tahv sarihinin dedii gibi hkm verme muaheze baygnl olmad aa kar. Hadisi byle yorumlarsak bir mkil kalmaz. Allah en iyisini bilir. Isr sresinin tefsirinde uzunca, Menkb'n banda ise muhtasar olarak vayet etmitir. Ayrca bni Kayym'm aksine her iki yerde de hasen hadis olduunu sylyor. Tirmz'nin matbu nshasnn hamii Tuhfetu'l-usuleyn'de byledir. Hadisi Ahmed b. Hanbel bni Mce de rivayet eder; eyh Elbn de Cmi'u'1-usl ve I-ehdsu's-sahha da hadisleri doruladktan sonra "bni Hibban da Abdullah 17 p Selam'an rivayet etmitir" der.
[126] [127]

am muhaddislerinden Cemaluddin el-Mez'dir. Zmer sresi, (39/68). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 47-52. En'am sresi, (6/93). Fecr sresi, (89/27-30). ems sresi, (91/8).

[128]

[129]

[130]

[131]

[132]

Burada hadisin siyakndan metinden anlaldna gre mutlak nefis deil de lm annda gzn yukar evirmi nefistir. Ben derim ki: Bu, kabir azabyla ilgili ileride zikredilecek sahih Ber hadisinin bir ksmdr. Anlalan bni Kayym lafzdan ok manaya sarlm burada.
[133]

Hadisi Ahmed b. Hanbel, Mslim ve bni Mce Raslullah'm hanm mm Sele-me'den rivayet ederler. Ben derim ki: Beyhak de bni Mce'nin rivayetinden daha geni rivayet etmitir (3/334). Bilgi iin bkz. Ahkmu'I-ceniz, s. 12, bni Mce es-Snen, c. 1, s. 467.
[134]

Ahmed h. Hanbel Msned'inde rivayet eder (4/287). Ben derim ki, Ahmed b. Han-bel'in rivayeti de Ber hadisinin bir blmdr.
[135]

Nes Ceniz'de (117), bni Mace Kitbu'z-zhd'de (32), mam Mlik el-Muvatta Bbu'l-Ceniz'de ve Ahmed b. Hanbel de Msned'inde (3/455) rivayet ederler. Ben derim ki, bni Hibban da dahil hepsi Ka'b b. Malik'ten rivayet etmilerdir. Bkz. Sahhu'I-cam,2369.
[136] [137]Tirmz

Fazil-i Cihad 13'te; Drim es-Snen'inde Bbul-Cihad'm 18 nolu hadisinde ve Ahmed b. Hanbel Msned 6/386 da rivayet etmilerdir. Ben derim jj Tirmz der ki: "Hadis sahihtir, hasendir." Ka'b b. Malik'ten rivayet etmile!1"-Bkz. Ehdi-su's-sahha (995). Mslim mare 121'de, Tirmzi tefsir-i sre 3/19 da bni Mce de Cihad 16 da rivayet 2der. Ben derim ki, Mslim'de bni Mes'd'dan gelen hadis: "Allah yolunda ldr-11 v\~ 1ler sanmay"i" yetinden sorulduunda varid olmutur.
[138]

Ebu Dvd ve Hakim rivayet eder. Elbn de hadisi dorular. Bkz. Sahh'1-cm 81). Elbni'nin zikrettii hadisin lafznda az bir farkllk vardr.
[139] [140]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 53-56. Mesuhdur. Elbise kldan yaplm kaln elbise .Rahiplerin giydii elbiseyede denir .Kelime aslen farsadr Araf sresi, (7/40). Hac sre"si, (22/31).

[141]

[142]

[143]

Glerken, tekrarlarken ve acnma halinde sylenen bir kelimedir. Uygun mana budur. Bilgi iin bkz. Ahkm'lceniz, s. 159.
[144]

Bkz. Elbn'nin Ahkm'l-ceniz, s. 156-159. Bu kitapta Elbn hadisin senetlerini, ziyadelerini ve bir manada birletirilmesini gerekletirmi; hadisi tahric edenlere, yaplan ziyadeleri ortaya koyarak hadisin shhatine hkmetmitir.
[145] [146]Gfir [147]

sresi, (40/11).

Bakara sresi, (2/28). Bakara sresi, (2/243). Bakara sresi, (2/259). Zmer sresi, (39/42). Ftr sresi, (35/22). Biraz ileride mellif iitmenin manasn yet ve hadiste gsterecek.

[148]

[149]

[150]

[151]

bni Hazm'n bu sz, lafzlar manay bozmayacak ekilde farkl da olsa el-Fasl'da mevcuttur. Bkz. c. 4, s. 88, 89. bni Kayym, burada hafzasnda kalan m sylyor yoksa elinde fazladan cmlelerin bulunduu baka bir nsha m var, bunu bilmiyorum. Nitekim ayn eyi Kurtub iin de yapmt. Derim ki: Szkonusu yeri kaleme aldktan sonra hocam Elbn'ye bavurdum. bni Kayym'n bu gibi hususlar hafzasndan yazdn syledi.
[152] [153]

Sahih Ber hadisinde geti. Gfir sresi, (40/11).

[154]

Berzah: ki ey arasnda engel demektir. Corafya biliminde iki deniz arasnda kalan dar snrl olan ya da iki mekan arasnda kalan arazi. Dini manas dnya ahiret arasnda kalan ya da lmle dirili arasndaki dar, mekandr. Kii lne nce Berzah'a girer. Kur'n- Kerm'de: "Arkalarnda dirilecekleri gne kada kalacaklar berzah vardr" buyurulmaktadr (M'minn, 100).
[155] [156]

Yukarlarda da akland gibi bu konudaki hadisler zayftr. Rasulullahla i'S1 olanlar ise sahihtir. Zmer sresi, (39/42). Arzda bulunan bir ev. Burada gaye, yeraltmm suyun ve pnarlarn kayna olmasdr. Raslullah'n ryalarnn hepsi sabittir, dorudur. Daha geni bilgi iin bkz. bni Kesir Tefsiri, c. 3, s. 2 vd.

[157]

[158]

[159]

Ahmed b. HanbePle Mslim, Raslullah'n u szn de naklederler: "Cennetin kapsna varnca beki: Sen kimsin? dedi. Ben de: Muhammed dedim. Bunun zerine beki: Senden bakasna kapy amamam emredildi dedi." Sahh'I-cami1 (1). Tabern'nin el-Evil'i s. 28, 29 bkz.
[160]

Hadis sahihtir. Tabern EviTde bni Abbas'tan Raslullah'n u szn nakleder: Kyamet gn yerin dar kard ilk kii ben olacam." bni mer'den, Enes'ten ve Eb Hureyre'den gelen hadisler de bunu destekler. Bkz. elEvil s. 27, el-hads's-sahha, c. 4, s. 100 ve Sahh'1-cami1 (1480).
[161]

Eb Dvd Salat'ta (201), Nes Cuma'da (5), bni Mce Ceniz'de (65), Drim Salat'ta (206) Ahmed de Msnerfinde 8/4'de rivayet ederler. Derim ki: Tahririnden hadisin sahih olduu anlalmaktadr.
[162]

bni Mes'd'dan gelen rivayette u ziyade vardr: "Allah'n yeryznde mmetimin selamn alan ulatran sezgin melekleri vardr." Bkz. Ahmed, Nes, bni Hibban, Hakim ve Sahh'l-cami72170.
[163] [164]

Tirmz, bni Mce ve Hakim bni mer'den zayf bir senetle rivayet eder. Bkz. Zafu'I-cam (6102). Yani mam bni Teymiyye. Ftr sresi, (35/22). Hadisin tahrici geti.

[165]

[166]

[167]

[168]

Kitabn banda tahrici geti. Zayf hadis olduunu sylemitik, Nemi sresi, (27/80).

[169]

[170]

Ben derim ki, evet, Yce Allah kfirleri azarlamak, Raslullah'm yannda kk drmek iin Raslullah'm szlerini onlara duyurmutur. Bkz. Nu'man Alusi'nin, eyh Elbn tarafndan tahkiki yaplan el-yt'I-beyyintf.
[171] [172]

Yani bni Hazm.

s b. Mseyyeb Becel zayf bir rvdir. Bkz. el-Mzan, el-Cerh ve't-ta'dl. Ancak Ber hadisinde sahih rivayeti ve tahrici hakkndaki zayflk iddialarn yokeder.
[173]

Bu, Azrail'dir. Ben derim ki, lm meleine verilen bu isim Kur'n ve snnette gememektedir. srailiyyattan olmas muhtemeldir.
[174]

Rahmet melekleri olabilir. nk rahmet melekleri m'min kiinin ruhunu tayp onu cennetle mjdelemekle grevlendirmilerdir. Azab melekleri de, kfir ya da fask kiinin ruhunu tamak ve onu cehennemle korkutmak iin gnderilmitir.
[175] [176]

Sakaleyn: nsan ve cinler.

Kii lp mezara konduktan sonra kabrinde onu sorgulamakla grevli meleklerden iki grup. Ben derim ki, bu iki melee Mnker ve Nekir denmesi Tirmz'nin Eb Hureyre'den, bni Mce'nin de bni Eb Asm'dan rivayet ettii hadiste gemektedir. Bkz. el-Ehds's-sahha (1391).
[177] [178]

Azap melekleri olabilir.

Hasif Cezer hakknda el-Mun'de tabinden mksir'l-hadistir denmektedir. Ayrca Muhakkik Hafz bni Hacer'in: "Doru birisidir, ama hafzas zayftr. Ahirete gm, hor grlmtr" szn nakleder.
[179] [180]

Th sresi, (20/55).

Garip oln u ki bni Hazm arkclarla ilgili btn hadislerin cerh konusu olabileceini ifade eder. Buhr senediyle beraber zikredilen hadis dahil bunlardan hibiri sahih olmamtr. Bu adan bni Hum hadisi nasl zayf saymakta bunu bilemiyoruz. Zikre deer olmas limlerin bni Hazm'n peine dp hadisi zayf grmesinden dolay onu hatal bulmulardr. Aynca Buhri'nin rivayetini sahih kabul etmilerdir. Bunlardan biri de sahih hadisler silsilesinde Nasru'd-din Elbn'dir. Ben derim ki, Buhr'den gelen hadis muallaktr, bakalarndan gelen ise mavsul ve sahihtir. Bkz. el-Ehdss-iahhft (91).
[181]

Bir dier nshada da Flan b. Flan gemektedir. Eb Dvd Teyalsi'ye bakarak mellifin slubundan da bu anlalmaktadr.
[182] [183]

bni Mce, Eb Hreyre'den rivayet etmitir. eyh Elbn de hadisi sahih kabul etmitir (1964).

Hafz b. Kesir Tefsiri'nde der ki, bni Merdye Dahhak'tan, o da bni Abbas'tan merf olarak garip bir yolla uzun bir hadis rivayet etmitir, c. 2, s. 157. Ben derim ki, bu senedde Hammad b. Krat vardr. el-Mzan'da hakknda denir ki. Eb Zur'a bunun szn shhatsiz sayard. bni Hibban da: "Bundan hadis rivayet etmek caiz olmaz..." bni Adiy ise "ou yapt rivayetler phelidir. Bu hadisinin de zayf olduunu anlyoruz." Allah en iyisini bilir.
[184] [185]

En'm sresi, (6/93). Secde sresi, (32/11). Ben derim ki: Delillerden anlalaca zere hak olan budur. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 57-68.

[186]

[187]

[188]

Buraya kadar syledikleri fetva kitaplarna uygundur. Bundan sonras ise bni Hazm ve Kurtub'nin szlerini nakilde olduu gibi uygun deildir. Bilgi iin bkz. Mecm'u'l-fetv c. 4, s. 282. Ancak bni Kayym sznn ounluunu naklet-mitir. Bu bir ihtimal. Dier bir ibtimalde ibni Kayym'n elindeki fetva kitab belki de elimizdeki fetva kitabndan farkldr. Allah en iyisini bilir.
[189] [190]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 69-70. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 70.

[191]

Ahmed ve Ktb- Sitte sahipleri bni Abbas'tan rivayet etmilerdir. Yine Ahmed Emme'den ve Ahmed'den rivayet etmitir. bni Mce Tayalis, bni Eb eybe ve el-Kmil'de bni Adiy zikretmitir. Bir farkla ki "kouculuun" yerine gybeti zikretmitir. Bkz. Sahh'I-cami' (3436-3437).
[192]

Ahmed ve Mslim, bni Hibban rt Zeyd b. Sabit'ten rivayet etmitir. Bkz. el-Ehdsu's-Sahhft (159). Orada hadisin gariblii ve yeni hadisten anlalan bir is-tinbat bulacaksnz. Ehemmiyyetine binaen onu oku. Ayrca Acir daha gzel bir ekilde hadisi rivayet eder. s. 360-361.
[193]

Bu hadis byledir. Fakat hadisi Tirmz rivayet etmemitir. Rivayet edenler Eb Avne, Drim, bni Crd, Serrac, Ahmed ve Beyhak'dir. Hepsinin enedi sahihtir. Bkz. rvul-fall c. 2, s. 66.
[194]

"Onlara Kur'n'dan sre retiyor" ifadeli Mslim c. 5, t. 88, 89, Nevev ve Beyhak "Kabir azabnn gereklii babnda" likretmitir. s. 119.
[195] [196]

Buhr, Mslim ve Nevev rivaytt etmitir.Bilgi iin bkz. Oatfrfftl-uil c.11,1172 ve Acir s.361.

Hadis es-Sahihayn'dadr. Fakat bir yal kadn deil de iki yah kadn ifadesi lmektedir, bkz. Cmiu'I-usl c. 11, . 166. Beyhak de "Kabir asabnn gereklii" babnda s. 110-112, Aciri ise s. 359, 360'da rivayet eder.
[197]

bkz. Acr s. 363. Buna benzer bir ekilde Taberni, bni Mesud'dan rivayet eder. bkz. et-Tergb Senedinde Hasan Mnzir var. nceki ksm da buna delildir. Eb sim'n da rivayeti var. (875). stadmz Elbn der ki Senedi Mslim'in artna uygundur. Ahmed ve bni Hibban da rivayet etmitir, bkz. el-Mevrid s. 200.
[198] [199]

Sened, sabih olmakla birlikte baka bir yerde bulamadm. brahim sresi, (14/27). Yani nceki yet. brahim sresi, (14/27). Th sresi, (20/124).

[200]

[201]

[202]

[203]

bni Hibban el-Mevrid'de (781), Hakim (1/379), Taberam" el-Evsat'ta Beyhaki tikatta s. 220-222'de rivayet etmitir. Kitab tahkik eden kii: "Kabir azabnn gereklii babnda s. 61, 62; kabir azabnn gereklii" babnn muhakkiki da hadisi hasen saymtr. Hadis rvlerinden Muhammed b. Amr'la ilgili et-Takrib'de yle denmektedir: "Doru birisidir, ama ok vehimlidir." Hakim ve Tabern'nin senedle ilgili kanaatlarn bulamadm. Derim ki: Hadisi MsnecTde bulamadm. Allah en iyisini bilir."
[204]

eyhayn, Eb Dvd ve Nes rivayet etmitir, bkz. Camiu'I usl, c. 11, s. 173-175. Buradaki ifade Euhr'ninkine yakndr. Ayrca bni Eb sim (363). Acr s. 365-366'da farkl yollarla rivayet etmitir.
[205]

Hadis hasendir. bni Eb sim es-Snne'de (864) hadisi hasen saymtr, bkz. C miuT usl, c. 11, s. 176. stadmz Elbn ve Abdulkadir Arnut da hasen saymalardr. Aciri e-er'a'da s. 365 rivayet eder.
[206]

Snen'n-Nes'de yerine kullanlmtr. Derim ki: Bu kitapta bulunan hadislerde byle hatalar ne kadar da ok. Bu kadarla yetinerek, hatalar olduu gibi braktm, inaallah nszde bunlar aklayacam.
[207]

Nes, Hakim sonra da bni Hibban rivayet etmitir. Mslim ise bir ksmn rivayet etmektedir. eyh Elbn hadisleri sahih kabul etmitir, bkz. el-Ehdsu's-sahha (1309) ve Camiu'I-usl, c. 11, s. 85, 87. Nes'nin muhakkiki
[208]

Nes'nin senedini hasen sayarak "Ahmed ve dierleri de rivayet etmitir." Hibir otorite de Bezzar hadisini aziz kabul etmemitir." Ben derim ki: "Buraya kadar olanlar bni Kayym Cevziyye'nin hocas bni Teymiy-ye den Mecm'u fetv'nn snrlarnda kalan fetvaya uygun olarak yapt nakillerdir. Yapt alntlara iaret yaptm.
[209]

eyh Elbn Camiu'I-usl'de (1695) hadisi sahih kabul ettikten sonra, rivayet ve rvlerim" de zikretmitir. Camiu'1-usl muhakkiki de ayn ekilde hadisi sahih kabul eder. c. 11, s. 172.
[210] [211]

bkz. el-EhdsuVsahha (1695).

ben derim ki: Birinci ksmn doruluu, ncekilerden anlalmaktadr. kinci ksm-sa Buhar, Mslim, Tirmizi ve dierlerinin Bera1 b. Azb hadisinde mevcuttur, bkz, Cai'll.c. 8, s. 59,61.
[212]

Son ksm hari hadis rankatidir. bkz. Tenzhu'-er'a, c. 2, s. 371. Nesi'ye gre son ksmn sahihliinin delilleri vardr. Camiu'1-usl Muhakkiki hadisi sahih kabul etmitir, c. 11, s. 172.
[213] [214]

Ben derim ki: ncekiler de buna delildir.

Bu Zzn b. Amr'dan olmayp belki Zzn'dan o da Amr'dandr. Ben derim ki: el-el'I-mtenhiye'de Zzn'dan o der mer'den eklinde gemektedir.
[215]

Ben derim ki: Zzn'la ilgili olarak el-Mzan'da ok laf edilmitir. bni Cezer el-lel'l-mtenhiye'de der ki: Bu, btn rivayet yollaryla sahih olmayan bir hadistir. Hadisin tahrici ve ileri srlen kanatlar iin bkz. Tenzhu'-er'a, c. 2, s. 37
[216]

Derim ki: Hz. ie'nin yannda bulunan adam bilinmemektedir. Ancak kabir skmas, bu iki zayf hadis ve eser dnda dier sahih hadisierle sabit olduu bilinmek e dir.
[217] [218]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 70-76. Har sresi, (59/7) brahim sresi, {14/27}. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 76-77..

[219]

[220]

[221]

Buhr, es-Sahh'inin birok yerinde rivayet etmekte; Mslim ve Tirmizi'de de vardr. bni Esir, Cami Usul'de hadisin rivayet yollarn toplamtr. Camiu'l-usl, c. 2, s. 530, 535. Kitab tahkik eden kii de rvlerine gre hadisin yerlerini gstermitir. Oraya bkz.
[222]

Ucunda eri demir bulunan denek. Ben derim ki; Camiu'l-usl'de ba engel gibi olan uzun demir paras diye tabir edilmektedir.
[223]

Mkil'I-asr sahibi (c. 4, s .231) der ki: Bize Fahd b. Sleyman o da Amr b. Avn Vast'den, o da Cafer b. Sleyman'dan, o da Asm'dan o da akk'tan o da bni Mes'd'dan, o da Raslullahtan hadisi nakleder. Ben derim ki: Zayfm kuvvetlisinden ayrmak iin elimdeki rical kitaplarn incelemek kolay olmuyor. naallah bundan sonra herhalde kolaylar. Bu hadisi Tahav'den bakasnn rivayet ettiini gremedim.
[224]

Taber, Beyhaki ve Hakim'in rivayet ettii bu hadis, gerekten uzun bir hadistir. bni Kesir hadisi uzunca alp senetleriyle beraber rvilerini zikrettikten sonra der ki: Rvlerden olan Eb Cafer Razi hakknda Hafz Eb Zura: "O hadiste oka vehmeden biridir" der. Bunun yannda dierleri de onu zayf sayarken, sika olduunu syleyenler de olmutur. Ak olan u ki o, hafzas zayf bir kiidir. zellikle rivayette tek kald hadislerde hafza zayfl daha belirgindir. Bu hadisin baz lafzlarnda da garabet; iddetli mnker dikkati eker. Semr'den rivayet edilen rya hadisi de sr vakas dnda baz dier farkl hadis ve ryalardan zetlenmi olabilir.
[225] [226]

sr sresi, (17/2). Sebe sresi, (34/39).

[227]

Krd, kesti demektir. Bu rivayette bir eksiklik var. O da: "zerine ald her elbiseyi yrtar, nne geleni paralard..Raslullah sordu. Ey Cebrail, bu nedir? Cebrail: Bu, mmetinden yol kenarlarna oturarak yol kesen insanlara benzer" dedi.
[228] [229]

A'raf sresi, (7/86).

Beyhak Delil'de, bni Cerr Tefsirde ve bni Eb fatim rivayet etmitir. bni Kesir Tefsirinde hadisi senetleriyle beraber zikreden bundan baka Eb Harun Abdi'nin Ammare b. Cuveyn olduunu syleyerek bu zat hakknda limlerin "zayftr" dedikleri kanaatlann aktarr, bkz. bni Kesir. c. 3, s. 11, 13. Ben derim ki: mamlarn bu zat hakkndaki grleri ve tercemesi iin nerime binaen el-Mzan'a bkz. Hadis eer mevzu deilse en azndan zayftr. Ancak bni Kesir, Kitabnda mazeret bildirerek der ki: Ayn zamanda bakalar iin de bunda deliller vardr."
[230] [231]

Siccn: Cehennemde bir vadi. Derim ki: en-Nihye'de "cehennem isimlerinden biridir" denmektedir.

Gidilen yol. Ben derim ki: Hadste bu manada kullanlmamaktadr. En yakn manas kibirdir. Yani kibirleri, gnahlar demektir, bkz. en-Nihye.
[232] [233]

Bakara sresi, (2/275).

Mfredi; dir. Gammaz ya da kusur aratran manasna gelir. Kur'n- Kerm'de: "M'minleri diliyle ekitiren, ka ve gzle alay edenlerin vay haline" buyuru! m aktadr. (Hmeze sresi 1).
[234] [235]

Hadis sahihtir. Ahmed, ve Eb Dvd Enes'ten rivayet etmitir, bkz. el-Ehdsu's-sahha (533).

Buhr ve Mslim'de rivayet edildii sylenmitir. Bunlardan baka Acir (s. 361-363) ve Beyhak "kabir azabnn gereklii" (s. 86, 90) babnda rivayet etmitir.
[236]

Yn elbise ya da manas gizli veya lenf iir. Ben derim ki: Ashab- Semle hadisini bni Mce'nin dnda Ktb- Sitte ve el-Muvatta'da rivayet edilmitir, bkz. Ca-miu'l-usl.c. 3, s. 718.
[237] [238]

Ben derim ki: Bu lafz, hadisin hibir rivayetinde bulamadm. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 77-82. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 83. Sebe' sresi,(34/6). Ra'd sresi,(13/19). Ra'd sresi,( 13/36). Ynus sresi,( 10/5 7-58). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 83-84. Kaderiyye: Kaderi inkr ederek "insan fiilinin yaratcsdr" diyerek irke denler.

[239]

[240]

[241]

[242]

[243]

[244]

[245]

[246]

Mrcie: Mslmanlar hakknda hibirey sylemeyen, hkm kyamete brakan Islm bir frkadr. Szlerinden birisi "imanla beraber masiyet; kfrle beraber itaat bir mana ifade etmez"dir.
[247] [248]

Haricler: Hakem olayndan dolay Muviye'nin tarafna geip Sffn savanda Ali b. Eb Talib'e kar olanlar.

M'tezile: Ehli Snnet kart kelam frkalarnn en bydr. Kur'n'n mahluk olduunu, akln nakilden nce geldiini sylerler.
[249]

Cehmiyye: Cehm b. Safvan'a bal Allah'a benzeme ve cisimlik isnat eden frkadr. Ben derim ki: Hayr, tam aksine Cehmiyye "Allann gzel sfatlarna saldranlardr." bkz. el-Fasl'n hamiinde bulunan el-Milel ve'n-nihl.
[250]

Rafiziyye: Kendilerim Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'e svmekten meneden Zeyd b. Ali'den uzaklaan sahabeye sven ii frkalarndan biridir.
[251] [252]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 84-85. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 85-86. Kasas sresi,(28/82)

[253]

[254]

Ben derim ki: "leri srd eserlerin senetleri sahiplerini bulmuyor ki aratrarak hadislerin shhatine hkmedelim. imdiye kadar incelediimiz delillerden Allah ve Rasl dnda kimsenin sznn hccet olmayacan anlam olduk.
[255] [256]

Vk'a sresi, (56/83-85).

Buhr, Nes, Ahmed ve Beyhak'nin Eb Said el-Hudr'den rivayet ettii hadiste bu sabit olmutur, bkz. Ahkm'l-ceaiz s. 72..
[257] [258]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 86-88.

Enes b. Malik'ten, Mslim ve Nes rivayet eder. bkz. Cmiu'1-usl, c. IX, s. 172. Buhrf ye ulamam bir hadistir. Allah iyisini bilir.
[259] [260]

Mslim, Zeyd b. Sabitten uzun bir hadis rivayet etmitir.

ileri srd deliller Kur'n ve Snnetin dnda birtakm hikaye ve ryalardan ibarettir. Bunlar doru olsa da dorulanmas gerekmez; hccet de ancak vahiy olur.
[261] [262]

Senedinde zayflar vardr.

Hadis zayftr. Rviler arasnda bulunan Amr b. Dinar el-Basr hakknda Nes "sika biri deildir, Salim'den mnker hadisten rivayet etmitir. Mrre'de zayf olduunu sylemektedir. Dier grler iin et-Tehzb'e bkz.
[263] [264]

Kssay anlatan kii mehul olduundan zayftr.

sebepten tr bu hikye de zayftr: 1. Amr b. Dnar zayfl sylendi. 2. Medi-ne'li adam mehul, 3. Kssay anlatan kii mehul.
[265]

Krmzya boyanm hafif bir elbise. Bu elbiselerin giyinilmesini Raslullah yasaklamtr. nk bunu cahiliyye dneminde, uursuz saylan kibirli insanlar giyerdi.
[266] [267]

Kssay anlatan kii mehul olduundan bu hikye zayftr.

Ben derim ki: "Allah ve Raslne inanan kimseye bu ve dier kitaplar da bildirilenler kabir azabnn gerekliine inanmas iin kafidir. Hikye ve ryalarn ou senedi itibariyle zayftr. Belki bunlar kulaklar bu bilgilere altrmada faydal ise de vahiyden bakas hccet olamaz."
[268]

Hz. ie'den gelen hadis mttefekn aleyhtir, bkz. el-L'l' v'el-mercn c. 3, s. 106. Ayrca Nes, Tirmiz ve Ahmed de rivayet etmitir, bkz. Mu'cem'l-mfeh-res.
[269]

Ben derim ki: Raslullah'n vefat yl, Kur'n- Kerm'i Cebrail'e arzetmesi dorudur. Buhr, Hz. Fatma'dan bunu almtr. Ancak burada Raslullahn Cebrail e Kur'n' arzetmesinin insanlarn nnde olduu bildirilmemektedir. Hadise, ert ve rivayetleri iin bkz. el-Feth, c. 9, s. 43...
[270] [271]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 88-95. sr sresi,( 17/44) Sd sresi,(38/18)

[272]

[273]

[274]

Sebe' sresi,f34/10} Hac sresi, (22/18). Nr sresi, (24/41). Fussilet sresi, (41/11). Buhr c. 4, s. 172; Tirmiz c. 10, s. 111, rivayet etmitir.

[275]

[276]

[277]

[278]

Buhr ile Nes hurma ktnn inlemesini Cabir'den rivayet etmilerdir. Hadis ve rivayet yollan iin bkz. Cmiul-usl c. 11, s. 232-233. Buhr ile Mslim, bni mer'den de rivayet etmilerdir. Ayn kaynaa bkz. Kad lyaz eif'da hadisin mtevatir olduunu sylemitir. Daha geni bilgi iin bkz. e-if c. 1, s. 199.
[279] [280]

Bakara sresi, (2/243)

Kur'n'da da byle geer: {Bakara sresi, 2/72-73)

[281]

Bakara sresi, (2/259).

Bakara sresinde geen u yete iaret eder: "Hani bir adam ldrmtnz de ka-tili hakknda birbirinizle atmtnz: (Bakara sresi,, 72-73) bni Kesir, c. 1, s. 108-113.
[282] [283]

Bakara sresi, (2/55). Kssa iin bkz. bni Kesir Tefsir'i c. 3, s. 73-80.

[284]

Yce Allah'n "Hani brahim: 'Rabbim lleri nasl diriltirsin bana gster' demiti de" yetine iaret etmektedir. (Bakara, 260). bkz. bni Kesir Tefsir'i c. 1, s. 315.
[285] [286]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 95-96. M'minn sresi, (23/100).

[287]

Buhr, Eb Sad'den rivayet etmitir, c. 4, s. 151 ve dier yerler. Ayrca Nes, bni Mce, Malik ve Ahmed'de rivayet etmitir, bkz. Mu'cem'I-mfehres. c. 2, s. 33. Haiye maddesi.
[288] [289]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 96-97.

bkz. Buhr, man (37); bni Mce, Mukaddime (9); Malik el-Muvatta'da 'Bbil-Itk"ta (9) Ahmed de Msned'de (1072) rivayet eder. Ben derim ki: Eb Hureyre'nin rivayet ettii Cibril hadisinde geen lafz, Mttefekun aleyhtir, bkz. Cmiu'1-usl c. 1, s. 213, 214; el- L'I' v'el-mercn c, 1, s. 2. Ayrca bni Mce de Eb Hurey-re'den rivayet eder.
[290] [291]

l-i mrn sresi, (3/185). Kabir azabyla ilgili uzun Ber hadisinin bir ksm budur. Hadisin tahrici geti.

[292]

Bu sz mellifin yapt bir istinbattr. Hibir delil anmad gibi buna delalet edecek bir delili ben de bulamadm. Bu gibi itikad konularda vahiy olmadan bireyler demek caiz olmaz.
[293] [294]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 97-98. Nisa sresi, (4/113). Cum'a sresi, (62/2). Ahzab sresi, (33/34).

[295]

[296]

[297]

Eb Dvd ve Ahmed b. Hanbel rivayet etmitir, bkz. Msned, 4/131. Derim ki: Mkdam b. Ma'dikerib'den gelen rivayet sahihtir, bkz. Sahhu'1-cm' (2640).
[298] [299]

Enam sresi, (6/93). Gfir sresi, (40/45). Tr sresi, (52/45-46-47). Secde sresi, (32/21).

[300]

[301]

[302]

Ben derim ki: Tefsr-i bni Kesir, c. 3, s. 46O'da Abdullah b. Abbas'a ait olmayan iki rivayet vardr. Birinci rivayet: Dnyada baa gelen musibetler, ikinci rivayet ise, onlara had cezalarnn uygulanmas ile ilgilidir. yeti kabir azab olarak yorumlayanlar Ber' b. Azib, Mchid ve Eb Ubeyde'dir. bkz. a.e.
[303] [304]

Bu, uzunca rivayet edilen sahih Ber hadisinin bir blmdr. Vk'a sresi, (56/83-96). Fecr sresi, (89/27). Geen Eb Hureyre hadisi de bunu destekler.

[305]

[306]

[307]

Buhr, Merd (1-9) ve Fedilu's-Sahbe (5)de; Mslim Selm (46) ve Fedilu's-Sahbe (85)de; Tirmiz, Deavt (76)da; bni Mce, Ceniz (64) de; mam Malik; el-Muvatta, Bab'l-Ceniz (46) de; Ahmed'de Msned 6/45'de rivayet etmitir. Derim ki: Muhaddislerin hepsi, Hz. Aie'den "yce dosta beni de ulatr" lafzyla rivayet etmitir. Kitapta geen lafz, mam Malik Hz. Aie'den aka rivayet etmitir. lk lafz, bunun da doruluuna ahittir.
[308] [309]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 99-101. Buhr ve dierleri rivayet etmitir. Hadis yukarda geti. Hadis yukarda geti. Hadis zayftr. Yukarda geti. Hadis gerekten zayftr. Yukarda geti. Hadis sahihtir. Yukarda geti.

[310]

[311]

[312]

[313]

[314]

ifadesi dnda hadis sahih liayrihdir. eyh Elbn'nin grleri iin bkz. el-Ehdsu'z-za'fe, (225) ve TahzrVscid, s. 62-63
[315]

Ben derim ki: Mellifin anlatt her gnahn kaynaklarn gstermem gerekir, ama sz fazla uzatmak istemiyorum. Bu gnahlarn haramlk nedenlerini renmek isteyenler iin bkz. bni Hacer el-Heysem, ez-Zevcir; Muhammed b. Abdlvehhb, el-Kebir. Sonuncusunda zayf hadis ok azdr. Yce Allah'tan, btn m'min kardelerimi kabir ve cehennem azabna maruz brakacak gnahlardan korumasn isterim. mn.
[316] [317]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 103-105. Mslim, c. 13, s. 63; Nes, c. 6, S.-39; Tirmiz, c. 5, s. 305-366. Hadisi hasen sayar. bkz. rv'l-gall (1200).

[318]

Hadis sahihtir. Tirmizi, Thfe c. 5, s. 250'de; Eb Dvd ise Avn'da c. 7, s. 177'de rivayet eder. bkz. Ahkm'lceniz, s. 42.
[319] [320]

Hadisin senedi sahihtir, bkz. Ahkm*I-ceniz, s. 36. Bu rivayet Tirmiz'ye deil de bakalarna aittir.

[321]

Tirmiz c. 5, s. 303'te rivayet eder. Thfe de der ki: Hadis, hasendir, sahihtir ve garib-tir. Bundan baka bni Mce ve Ahmed de rivayet etmilerdir. Ahmed'in rivayeti Ubde b. Smit ve Kays el-Czzam yoluyladr. Bilgi iin bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 35-36.
[322] [323]

bkz. Zaf'1-cm (6114).

Hadis zayftr. Rvilerden ibrahim b. Hakem hakknda el-Mzan'da "ona katlp, yolunda yryenler olduka azdr. Babasndan rivayet ettii mrse hadisleri muttasl olarak rivayet etmitir" denmektedir. bni Kesr'de c. 4, s. 690. "Bu hadis garib-tir. brahim b. Hakem zayftr" der. bni Kesir, hadisi, Tabern'nin de brahim yoluyla rivayet ettiini bildirir.
[324]

Ahmed b. Hanbel, Snen'l-Erbea mellifler: bni Hibban ve Hakim rivayet etmitir. Sahih'l-cm'de (2087) hadis hasen kabul edilmektedir, bkz. ibni Kesr Tef-sir'i, c. 4, s. 395.
[325]

Hadis zayftr, c. 1, s. 515-516. Snen muhakkiki, Suyt ve Busayr'nin hadis hakknda zayftr dediklerini nakleder. Hadisin zayfl ile ilgili bilgi iin bkz. Zaf'I-cm (5862)
[326] [327]Hadis

sahihtir. Nes, Tirmiz, bni Hibban, Teyalis ve Ahmed b. Hanbel rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-ceniz,

s. 38. Ahkm'l-ceniz adl kitapta zetle; "Bu hadisi Ahmet ve Tirmiz rivayet etmilerdir. Hadisin btn rivayetleri hasen veya sahihtir, (s. 35) Cmiu'1-usl muhakkiki hacHsi hasen sayar. (c. 9, s. 272).
[328]

Ahkm'l-ceniz 'in Muhtasarnda (s. 35) denmektedir ki: Hadisi, Ahmed ve tir-mizi de rivayet etmitir. Buna ahitler de vardr. Hadis btn yollaryla sahihtir, hasendir" Cmi'1-usl muhakkiki (c. 9, s. 272) hadisi hasen sayar.
[329] [330]

bkz. et-Tezkre, s. 152.

Beyhak, Kabir azabnn gerekliinde (s. 222) ve itikad'da (s. 223'de) rivayet eder-tikad Kitab'nn muhakkinin hasen sayd hadisi bni Hibban da rivayet etmitir.
[331] [332]

Mellifin de dedii gibi hadis zayftr.

Ben derim ki; Hadis sahihtir. Mslim ve Ahmed Eb Hreyre'den naklettikleri uzun bir hadiste rivayet ederler. Hakim ve Beyhak de bir babda mer'den rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 36-37.
[333]

Hadis zayftr. Tabern, Hakm Tirmiz Abdurrahman b. Semre'den rivayet ederler. Suyt el-Cam'de hadise zayf notu dmtr. Munv de stad Elbn gibi hadisi zayf sayar. bkz. Feyz'l-Kadr, c. 3, s. 25-26.
[334]

Buhr ve Mslim Hz. ie'den uzunca rivayet ettikleri bir hadiste rivayet ederler. Hadisin ba yledir: "Raslullah'a ilk gelen vahiy, uykusunda grd slih ryadr, bkz. el-L'I' ve'I-mercn, c. 1, s. 32.
[335]

Buhr ve Mslim uzun bir hadis ierisinde rivayet ederler. bni Mce de Eb Musa'dan rivayet eder. bkz. Sahih'1-cm (3470).
[336] [337]

Bir nceki hadisin blmdr. Ahmed, Nes, Ziya Cabir'den rivayet ederler, bkz. Sahh'1-cm (3466) Ahmed Mslim, Eb Dvd ve Nes Enes'ten rivayet etmilerdir. Bilgi iin bkz. Sahhf-cm (3470).

[338]

Semre'den gelen hadiste hadisin tahriri geti. Ali ile Eb mme'den gelen rivayeti Ktb- Sitte veel-Muvatta da bulamadm. Bunu nereden aldlar, hadisin shhati nedir? Umulur ki Yce Allah almam kolaylatrr. Ama her halkrda Semre'den gelen hadis bize yeterlidir.
[339] [340]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 107-112.

Buraya kadar olan ksm bni Abd'l-Berr'e aittir. Buradan sonras da bni Kayymn kfirlerin kabir azab greceklerine dair bni Abd'ul-Bcrr'c yapt itirazlardr.
[341] [342]

brahim sresi, (14/27)

[343]

Buhari ,Mslim ve dierieri rivayet etmilerdir. Hadisin lafz ve rivayet yollan iin bkz. bni Kesir Tefsiri, c. 2, s.

531; sbt azbil-kabr, s. 27-32. '

[344]

Ahmed, Buhar, Mslim, Eb Dvd ve Nes Enes'ten rivayet etmilerdir, bkz. Sahhii'1-cm.

bni Mce'dc hadisi bulamadm. Ahmed b. Hanbel'in senediyle rivayet ettii hadis hakknda Hafz bni Kesir der ki: "Bu senette bir saknca yoktur. Abbadb. Raidet-Ternm'den bazlar zayf grmekle beraber Buhar, muttasl rivayet etmitir. bni Kesr Tefsiri, c. 2, s. 533. Ben derim ki: "bni Hacer, et-Takrb'deAbbad hakknda "doru birisi olmakla beraber vehimleri vardr" der. Bundan nceki hadise baklacak olursa Abbad b. Rid'in durumu iyidir. Allah iyisini bilir.
[345] [346]

Hadis sahihtir. Hac sresi, (22/31). nftr sresi, (82/13). Mutafffin sresi, (83/7). s b. Mseyyeb'in zayf bir rv olduu geti. s b. Mseyyeb burada da zayftr.

[347]

[348]

[349]

[350]

[351]

Rv Hasif hakkndaki kanaatlar yukarda geti. Ben derim ki Ber hadisi sahihtir. eyh Elbn hadisin sahih ziyadelerini bir yerde toplamtr, bkz. Ahkm'I-ceniz, s. 156.
[352] [353]

Hadisin tahrci geti. Hasen bir hadistir. yisini Allah bilir. Kasas sresi, (28/65). Hicr sresi, (15/92). A'rf sresi, (7/6). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 113-116. Enbiy sresi, (78/107). brahim sresi,(71/27). bkz. Kurtub, Tezkire, s. 149.

[354]

[355]

[356]

[357]

[358]

[359]

[360]

Mslim'in, bb'l-Cennet'te (67), Ahmed'in de Msned'inde (3/233) Raslullah'tan rivayet ettikleri u hadis de buna ahittir: "Bu mmet, kabrinde sorguya ekilecektir." Derim ki: "bni Abdl-Berr'in sznde iaret edilen hadis Zeyd'den gelen hadistir. "Bana vahyolundu..." lafzyla balayan hadisi kaynaklarda bulamadm. Yukardaki hadis bu manada olduundan ona ihtiya yoktur. Ahmed b. Hanbel, Deccal ve Kabir azahyla ilgili Hz. Aie'den uzunca bir hadis rivayet etmitir. Senedini Elbn hasen saymaktadr. Bilgi iin bkz. Sahh'I-cm (1374).
[361] [362]

En'm sresi, (63/38).

Hadisin devam yledir: "Bunlardan her siyah hayvan ldrn. Eve balanm her kpek, sahibinin amelinden hergn bir krat azaltr. Av kpei, tarla kpei ve oban kpei bundan haritir. Ahmed b. Hanbel Msnetfinde, Tirmiz, Nes, Ibn Mce, Eb Dvd Abdullah b. Mafel'den rivayet etmilerdir. Ayn hadisi Suyt de el-Fethu'lKebr'de zikreder. Ben derim ki: Eb Dvd, -hayvan- lafznn getii yere kadar olan ksim muhtasar olarak rivayet etmitir. Tirmiz'nin rivayeti dierleri gibi, Eb Davud'un rivayetine benzemektedir. Suyt'nin de rivayetinin olduunu sylemek hatadr. nk o rv deildir, toplayan, birletirendir. Dorusu: "Suyt hadisi zikretmitir" demektir. elFethu'I-kebi^de zikretmesi de hatadr. nk bu eser Nebbihn'nin olup Suyt'nin deildir. Hadisi, Hocamz Elbm sa hih kabul eder. bkz. Sahh'1-cm (5198).
[363]

Ktb- Sitte mellifleri Eb Hureyre'den rivayet etmilerdir. Hadisin rivayet v aklanmas iin bkz. Avnu'lma'bd, c. 14, s. 177-178.
[364]

Ben derim ki: Burada doru olan gr Kurtub'nin: "Kabir suali bu ve dier mine ler iin umumdur" grdr. Daha geni bilgi iin bk: Isbt azbi'l-kabr,s. 34. Allah en iyisini bilir.
[365] [366]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 117-118.

Ben derim ki: Sad b. Mseyyeb, Eb Hureyre'nin arkasnda cenaze namazn klnca Eb Hureyre'nin byle dua ettiini duymutur. Senedi sahih olmakla beraber Eb Hureyre'den sen bulduundan mevkuf bir hadistir. Hadisin tahrici iin bkz. el-Muvatta, Tenvru'l-havlik, c. 1, s. 221-227.
[367]

Hadisi Kurtub et-Tezkire'de (S.100) zikrettikten sonra der ki: "Ayn ekilde Eb Al b. MaTjed brahim Ganevi'den o da bir adamdan rivayet etmitir...) Ben derim ki: Ganev'nin hadis ald kii mehul olduundan dolay hadis zayftr.
[368]

Merf' olarak da mevkuf olarak da rivayet edilmitir, bkz. sbt azbi'I-kabr, s. 05,133,134. Mevkuf rivayet, yukarda geen Malik yoluyla gelen hadise ahittir. Vlerf' olarak geliini henz anlayamadm. Beyhak'nin ibaresi yle: Merf' olarak vayet etmitir. Dieri de Zzn'n amcasndan mevkuf olarak rivayet etmitir". Allah bilir ya merf' olmas biraz uzaktr. Mevkuf olmaldr.
[369]

Kyamet gnndeki sorgulama ile ilgili hadisleri bni Kayym Tark'ul-hicre-teyn'de (s. 397-400) rivayet yollaryla beraber zikretmitir.
[370]

Ben derim ki: Sarlar, fetret devrinde yaayanlar ve dierlerinin kyamet gn sorguya ekilecekler, sabit birok hadislerde aklanmtr. Mslman ailelerin ocuklarna gelince bunlar babalarna tabidirler. yeti cellede: "Onlar zrriye ti erine ilhak ettik..." buyurulmaktadr. Bu konuda sahih bir hadis de gelmitir, bkz. Beyhak itikat, s. 164, 170. ibarenin sonu yledir: "Mslmanlarn ocuklarndan kim kyamel gn anne-babasna mmin olarak ulaamazsa bunlar, ahirette sorguya ekileceklerdir.
[371]

Buhr, Mslim ve Ahmed b. Hanbel bni mer'den metinde geen ekliyle rivayet etmilerdir. Rivayetler; yollar ve tahrici iin bkz. Ahkm'I-ceniz, s. 38-39. Bu kn ta mellif hadisi yorumlarken bni Kayym'n ve cumhurun grn naklettik en sonra, bni Kayym'nkini tercih etmitir. Elbn der ki: Bu hadis, lmnden sonra arkasndan alanlmasn emredenle, adette llere aladn bildii iin arkasn alanmamasn vasiyet etmeyen kimseye hamledilir." Abdullah b. Mbarek de der "Yaknlarn, lmnden sonra arkalarndanalamasndan o (Eb Hureyre)iren mistir. Yok bu yasaa uymayp alarlarsa, bunun ona bir zarar olmaz."
[372]

azabdan ikabi kastetmilerdir. Dier aklamalar iin bkz. a.g.e.

[373]

En'm sresi, (6/164). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 119-120. sresi, (36/52).

[374]

[375]Ysn [376]

Gfr sresi, (40/46).

Ben derim ki: bni Kesir Tefsirinde yle denmektedir: (Ubey b. Kal), Mchid, Ha-sen ve Katde'ye gre ller, diriliten nce bir defa uyuyacaklardr. Katde der ki: Bu uyku, iki sra fleme arasndadr. te o zaman "bizi yerimizden kim kaldrd" diyecekler. Bunlara kar m'minler de cevap vereceklerdir. Birok selefin gr budur. bni Kesr'in gafletinden ini, yoksa bni Kayym'n gafletinde mi olacak bunu bilmiyorum, bu konuda hi merf' hadis zikretmeden mevkuf hadisleri merf gibi zikrediyorlar. Ya da Ubey b. KaVm vahiyden rendii eyi merf'dur zannediyor-lardr. Ayrca bni Kesir szkonusu mevkuf hadislerin senetlerini olsun zikretseydi de inceleseydik, aratirsaydk bkz. sbt azbi'1-kabr, 8-128. Orada, mfessir bni Habib yoluyla bni Abbas'tan bu manada senetsiz bir eser daha nakledilmitir. Beyhak bu eserinde hi merf' hadis zikretmemitir. Eer merf bir hadis bilmi olsayd, asla senetsiz olarak bakasndan mevkuf bir hadis rivayet etmezdi. Allah en iyisini bilir.
[377]

352Hadis sahihdir Yukarda rivayeti geti

[378]

zayf bir hadistir. Rivayeti yukarda geti.

[379]

Hadis sahihdir. Yukarda rivayeti geti.

Ahmed b. Hanbel'in rivayet ettii hadisin tahriri yukarda geti. Hadis zayftr. aret edilen ikinci tahririne rastlamadm. Ama sahih saylan bir hadiste, Raslllah olay yle anlatr: "(Azab grecek kii iin) ona ateten bir dek hazrlayn. Kabrinden cehenneme bir kap an da oradan cehennemin scakl, pis kokusu girsin... vd." denir. Hadisin tahrici yukarda geti.
[380] [381]

Bakara sresi, (2/255). Enbiy sresi, (21/28). Ynus sresi, (10/3). Sebe' sresi, (34/23). Zmer sresi, (39/44).

[382]

[383]

[384]

[385]

Kabul edilen e^ kaynaklar, bildiim kadaryla drt tanedir. Bunlar Kitap, Snnet, cma- mmet ve Kyas'tr. Ryalarn hccet olabileceini alimlerden kimse sylememitir. bni Kayym'a ne oluyor da ravileri bilinmeyen zayf rya ile istidlal ediyor? Gvenilir ravilere dayanarak bunlar sahih olsa bile rya hccet olmaz ki. Sana ne oluyor ey imammz bni Kayym, Allah sana merhamet etsin -gerek burada gerekse baka yerde durumu musav olan bu ryalara sarlyorsun? Her yiidin kendine gre bir kyafeti vardr (Trkemizde her yiidin bir yourt yeyii vardr eklinde kullanlr.) Her alimin de bir kusuru vardr. nallah bni Kayym'n kusuru ilim denizinde kaybolur gider.
[386] [387]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 121-123.

Ben derim ki: Tabern, Ahmed ve bni Mce'nin Ka'b b. Malik ile mm Mbe-ir'den rivayet ettikleri bir hadiste, Raslullah (SAV) yle buyurur: "Allah (cc) kyamet gn ruhlar bedenlerine gnderince m'minlerin ruhlar da yeil renkli kularn vcutlarna alarak, cennet aalarnn meyvelerinden yerler" bkz. Sahh'ul-cm' (925) Bu hadisin metni Ahmed b. Hanbel'in m'minlerin ruhlany-la ilgili rivayetlerinin aynsdr.
[388] [389]

Enbiy sresi ,(21/105). A'rf sresi, (7/172). A'rf sresi, (7/11).

[390]

[391]

Buhr, Hz. ie'den; Ahmed, Mslim ve Eb Dvd Eb Hureyre'den; Tabern bni Mes'd'dan; bni Vehb elCm'de, Hakim de Sahhul cm'de (2765) rivayet etmilerdir.
[392] [393]

Vki'a sresi, (56/8-15). Vk'a sresi, (56/88-89). bkz. el-Fasl, c. 4, s. 91-92.

[394]

[395]

Rv Sad b. Suveyd hakknda el-Mzan'da Buhr der ki: Hadisine uyulmaz." 10. Buhr, Mslim, Malik, Tirmizi ve Nes bni mer'den rivayet etmilerdir, bkz.Cmiu'1-usl, c. 11, s. 168.
[396] [397]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 125-128. Vk'a sresi, (56/88-89). fecr sresi, (89/27-30). Fussilet sresi ,(41/30).

[398]

[399]

[400]

Hadis sahihtir. Malik, Ahmed, Nes Tirmiz ve bni Mce Ka'b'dan rivayet etmilerdir, bkz. el-Ehdis's-sahha (995).
[401]

[402]

Mnkat zayf hadislerden saylr, bkz. Mustahhu'l-hads. ki byk mam olan Buhar ve Mslim kastedilmektedir.

[403]

Ben derim ki: Konunun banda zikredilen (Mminlerin ruhlar...) diye balayan hadis de buna delalet eder. Belki de bu hadis meselenin en nemli kaynadr.
[404]

Nitekim ganimet malndan aran kimsenin azablanmasyla ilgili sahih hadis de bunu gsterir. Hadisin rivayeti Buhr'dedir. Bilgi iin bkz. sbt- azb'il-kabr, s. 292.
[405]

Ahmed'in, Tirmiz'nin, bni Mce'nin ve Hakim'in, Eb Hureyre'den rivayet ettikleri hadiste de bu kelime gemitir. Elbn, Sahh'l cm'de (6655) hadisi sahih saymtr. Hadis yledir: "M'min kiinin ruhu almana kadar borcuna baldr." Ben derim ki: "Hadisi Beyhak de, sbat azbi'1-kabr adl kitabnn 93. sahifesinde zikretmitir.
[406]

Buhr, Mslim, Nes ve bni Mce bni mer'den rivayet etmilerdir, bkz. Sahhu'1-cm' (804) Ben derim ki: "Bu hadis, "m'minlerin ruhlar..." diye balayan hadisle elimez. nk birincisi sadece ruhun yeriyle ilgili, ikincisi ise hem ruhun hem de bedenin yeriyle ilgilidir. Allah (cc) en iyisini bilir.
[407] [408]

l-i mrn sresi, (3/169). Bakiye b. Muhlid, Endls hafzlarmdandr.

[409]

Bu senetle hadis zayftr. Rvlerinden smail b, Muhtar hakknda bni Adiy der ki: "Tannm bir rv deildir. "Buhr de: "Hadisi mnkerdir" der. bkz. el-Mizn.
[410] [411]

Hadis sahihtir. Ahmed, Eb Dvd ve Hakim bni Abbas'tan rivayet etmilerdir, bkz. Sahh'1-cm (5081).

Hadis, manay bozmayacak lde baz lafzlar deiik olsa da Nevev'nin erhettig Sahh'l-Mslim'dedir. c. 13, s. 31-33. Tirmiz, c. 8, s. 361-362 de, ve bni Mce, c. 2, s. 936-937'de rivayet ederler. Tirmiz'nin rivayetinde uras fazladr. (Arzuladnz birey var m? Sualinin kesilmeyeceini anladklarnda "ruhlarmz bedenlerimize gnderilsin. Dnyaya gidelim de senin yolunda bir daha savap ldrlelim" dediler.) Tirmiz der ki: "Hadis, hasen ve sahihtir," Ben derim ki: el-Cami's-sar'de hadisin sadece Mslim ve Tirmiz tarafndan rivayet edildii belirtilmektedir. eyh Elbn bu hususa temas etmemitir, bkz. el-Cami's-satr (1554). Mbrekfr et-Tuhfe'de hadisi anlattktan sonra, "Mslim Nesi ve bni Mace'de rivayet etmilerdir" der. Ben derim ki: Nes'nin ceniz ve Cihad kitaplarnda bunu bulamadm. Cmi'l-usl'de de (c, 9, s. 499) hadisin orada bulunduu bildirilmemektedir. Hadisin Kbr'da olmas muhtemeldir. Beyhak ayn hadis sbt azbi'1-kabr, (s. 68)'de rivayet etmitir.
[412]

Buhr, Ahmed Enes'ten; bni Sa'd, bni Hzeyme, bni Hibban ve Tirmiz rivayet etmilerdir. Tirmiz'nin rivayetinde u fazlalk vardr. (Firdevs, cennetin ortasnda gzel bir tepedir). Bu ziyade sahihtir, bkz. Sahih'I-cm (7730).
[413]

Rvlerden Yahya b. Abdlhamd hakknda et-Takrb'de "kendisi hafzdr, ama hadis almakla sulanr" denmitir. mam Zeheb de el-Mun'de "hafz birisidir, ama hadisi mnkerdir' der. Yahya b. Abdlhamd'in tercemesi iin bkz. elMzn ve et-Tehzb. Ben derim ki: Yukarda geen hadisler bu eserin sahihliine ahittir.
[414]

Rvlerden Hlid b. Ma'dn hakknda et-Takrb'de: "Gvenilir birisidir, bir ok mrsel hadisler rivayet etmitir" denmektedir. Bu kaynakta Hlid'in bni Amr'dan hadis duyduu belirtilmemitir. Yine et-Tehzb'de, el-Cerh ve'tta'dl'de de bni Amr'dan hadis duyduu belirtilmediine gre bu eser de mrsel olmaldr. Dilersen sen de buna mrsel dersin dilersen ehidi erle ilgili bu manada gelen rivayet ve eserlere bakarsn. Daha geni bilgi iin bkz. Tefsr-i bni Kesr, c. 1, s. 426-427.
[415] [416]

Mslim'in Nevev erhinde "yeil renkli kuun karnnda" ibaresi gemektedir. Hadis sahihtir. Tahriri geti. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 128-135.

[417]

[418]

Hadis hasendir. Ahmed, Tabern, Hakim Hibban, bni Eb eybe, Taberi ve Ziya rivayet etmilerdir, bkz. Sahh'1cm (3636). Beyhak, sbt azbi'1-kabr, s. 68.
[419]

[420]

Rv Ms b. Ubeyde hakknda Hafz et-Takrb'de "zayf birisidir." der. Dier grler iin bkz. el-Cerh ve't-ta'dl.

Damre b. Habb sika bir rv olmakla beraber hadis mrsel olduundan dolay zayftr, bkz. et-Tehzb, el-Cerh ve'tta'dl. Damre b. Habib'in kusuru hadisi kimden duyduunu belirtmemesidir. Rvlerden Abdullah b. Salih hakknda etTakrb'de "doru birisidir, ama galat ok olan birisidir" denmektedir. Muviye ise doru biri olmakla beraber vehimlidir.
[421]

Ben derim ki: Hadisin mevkuf olduu yukarda geti. Hlid b. Ma'dn yoluyla rivayet edilen hadislerin her ikisi buna gre mevkuftur. Halid b. Ma'dn birok mrsel hadis rivayet etmesi yannda Ibni Amr'dan hadis de duymamtr.
[422]

Hadis zayftr. Rv, Drr b. Amr hakknda Yahya der ki: "O, bir ey deildir". Devlan de "bunda saknca vardr" demektedir. mam Zeheb Drr b. Amr'dan hadis zikretmi; hepsinin de mnker olduunu sylemitir.
[423] [424]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 135-137. Ben derim ki: Szkonusu hadislerin tahrici yukarda geti. Ben derim ki: Bu hususun Raslullah hakknda doru, dierleri hakknda doru olamayacan aklamtk. Hadis sahihtir. Mslim rivayet etmitir.

[425]

[426]

[427]

Hadis gerekten zayftr. s b. Abdurrahman, Merve'nin oludur. Hakknda et-Takrb'de "metruktr" denmektedir. Bu kiinin tercemesi iin bkz. et-Tehzb.
[428]

s b. Abdurrahman zaif bir rvdir. s b. Abdurrahman, Ferve'nin oludur. Hakknda et-Takrb'de "metruktr" denmektedir, bkz. et-Tehzb.
[429]

Hadis sahihtir. Ahmed, Buhr, Mslim bni Hzeyme, et-TevhcTde ve Tabern bni Mes'd'dan rivayet etmilerdir, bkz. Sahhu'1-cm (3408). Ancak bu rivayet "altyz kanatl" blmne kadardr. Ziyadeyi, Ahmed yine bni Mes'd'dan rivayet etmitir. bni Kesir de bunu hasen saymtr, bkz. Tefsr-i bni Kesr, c. 4, s. 251.
[430] [431]

Mslim, Tirmiz, Eb Dvd ve Nes, mer b. Hattab'dan rivayet etmilerdir, bkz. Cami'1-usl, c. 1, s. 209.

Allah Tel'mn gecenin son te birinde dnya semsna inmesi es-Sahhayn'da, Msned'de, drt Snen'de elAciri'nin e-era'amda, bni Eb sm'n es-Sn-ne'sinde, bn Hzeyme'nin et-Tevhtfinde ve eyhlislm bni Teymiyye'nin bu hadisin erhiyle ilgili yazd mstakil eserlerde sabittir. Bilgi iin bu esere bakabilirsin.
[432] [433]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 137-140. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 140-141.

[434]

Ben derim ki: Hadisin senedi sahihtir. Muhtasar'l-ulm'da Eb Hureyre'den bu manada bir hadis vardr. Zeheb der ki: "Hadisi Ahmed ve Hakim rivayet etmitir." Elbn'nin de kabul ettii gibi bu hadis Buhr ve Mslim'in artlarna uygundur.
[435]

Hadis zayftr. Hammad b. Seleme hakknda et-Takrb'de "nsanlarn en gveniliri iken sonra deimitir" denmektedir. Eb'n-Nucd'un olu Asm hakknda ise "doru birisidir, ama vehimleri vardr" denmektedir, bkz. etTakrb.
[436]

Hadis zayftr. Dvd b. Yezidle ilgili et-Takrb'de "O zayftr" denmektedir. Terce-mesi ve hakknda limlerin gr iin bkz. el-Mzan.
[437] [438]

Hadis sahihtir. Kavileri de gvenilirdir.

bni Kesr'in belirttiine gre, bu eseri bni Cerr rivayet etmitir. Cerr'in rivayet ettii senedin "Cerr b. Hzm'n A'me'ten..." eklinde olmas gerekir. bni Kesr bu eseri yle aklamtr: "Bu, garib ve acaip bir eserdir". Rivayetin sonunda da: "Btn bunlar sril haberlerin kalntlardr" demektedir. Baz nshalarda ise bu "Isral haberlerin inkrlarndandr" eklinde gemektedir. Allah en iyisini bilir, bkz. Tefsr-i bni Kesir, c. 3, s. 126. Ben derim ki: "Hadisin rivayet zincirinde Hilal b. Ysf vardr. Hadis mnkati olmaldr."
[439]

[440]

Meryem sresi, (13/57). Yakub el-Kam hakknda et-Takrb'de: "Doru birisidir, ama thmet altnda kalmtr" denmektedir.

[441]

Kasm b. Avfla ilgili olarak et-Takrb'de: "Garib rivayetleri olan doru bir kimsedir" denmektedir. Ben derim "Bu sened, hibir zaman buna ahit olamayacandan dolay haber zayf olarak kalr."
[442]

Eclah'la ilgili epey ey sylenmitir. Tercemeyi hali iin bkz. el-Mzn. Biroklar O'nu zayf saymaktadr. etTakrb'de: "i mezhebine bal doru birisidir" denmektedir. Dahhak bu kiinin kim olduunu bize aklamad. Eer sahabeden biri ise O'ndan gelen hibir rivayete rastlamadm!"
[443] [444]

Mutaffifn sresi, (83/105). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 141-143. Sad b. Mseyyeb'den rivayet eden kii bilinmediinden dolay haber zayftr.

[445]

[446]

mrnn sonunda hafzas bozulan Hammad b. Seleme nedeniyle haber zayftr. bni Heveb hakknda etTakrb'de "mrselleri ve vehmi ok olan doru birisidir' denmektedir.
[447] [448]

Ben derim ki: "Sened, Sfyan'a kadar doru bir ekilde ulayorsa eer sahih demektir.

Birka zayf rv arka arkaya geldiinden dolay eser zayftr. Hammd b. Sele-me'nin son zamanlarnda hafzasn kartrdn sylemitik. Cd'n'm olu Ali b. Yezid hakknda et-Takrb'de "zayftr" denmektedir.
[449] [450]

Kssay anlatan ahs bilinmediinden dolay eser zayftr. Ebn b. Talib ise sika olmakla beraber i birisidir. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 144-145. Enbiy sresi, (21/105). Nr sresi, (24/155).

[451]

[452]

[453]

Bu hadisi Ahmed, Msned 5/278; Mslim, el-Fiten (19); Eb Dvd; el-Fiten (1); Tirmiz, el-Fiten (14) ve bni Mce, el-Ften (9)da rivayet etmilerdir.
[454] [455]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 145. Hadis sahihtir. Yukarda geti. Hadis sahihtir. Bunun ve daha sonra gelen hadislerin tahricinden bu hadislerin sahih olduu anlalmaktadr. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 145-146. Hadis sahihtir. Yukarda geti. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 146. M'minn sresi, (23/100). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 146-147.

[456]

[457]

[458]

[459]

[460]

[461]

[462]

Bu gr, Aristo'ya aittir. Aynsn birok Arab felsefecisi ve kelamcs da sylemitir. lim bu grn yanlln ortaya koymaktadr. yle ki: Su bir unsurdur, ama iki hidrojenle bir oksijenden meydana gelmitir. Hava ise unsur deildir, ama oksijen ve azottan olumu bir gazdr. Bu bileim byle blnr gider. O halde unsurlar drt olmayp doksan ksur tanedir. (imdi ise 110'u gemitir, .)
[463] [464]

bareden de anlalaca gibi karalt lafzndan byk bir kalabal kastetmektedir.

[465]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 147. A'rf sresi, (7/172). A'rf sresi, (7/11). Hadis sahihtir. Yukarda geti. A'rf sresi, (7/172). A'rf sresi, (7/172-173). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 148-149. Acbn: Kuyruk sokumu kemii. Cemisi ''Ucbr'dr.

[466]

[467]

[468]

[469]

[470]

[471]

[472]

Ben derim ki: Buhr'nin, Eb Dvd ve bni Mce'nin Eb Hreyre'den rivayet ettikleri u hadise iaret etmektedir. Raslllah buyuruyor ki: "nsanolunun kendisinden yaratlp bedeninin giydirildii kuyruk sokumu dnda kalan yerlerini toprak yer", bkz. Sahhu'1-cm (4383). Ancak bu hadis cesetle ilgilidir. Ruhlarla ilgili olan hadis yukarda geti.
[473] [474]

Hadislerin tahrici yukarda geti. Hepsi de sahihtir. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 149-150. nftr sresi, (82/8). Hadisin senedi sahihtir. Ancak Mslim'de A'me b. Mesrk'tan gelen hadisin lafz mayp_ri>_wt)>ilyj Uj eklindedir. Hadis sahihtir. Yukarda geti. l-i mrn sresi, (.3/169), Hadis sahihtir. Yukarda geti.

[475]

[476]

[477]

[478]

[479]

[480]

[481]

Ben derim ki: Msned'de Muhammed b. Abdullah b. Cah'tan rivayet edilen hadisin lafz byle deildir. Szkonusu hadis udur: "Muhammed'in nefsi yedi kudretinde olan Allah'a yemin olsun ki, bir kimse demesi gereken borcu olduu halde Allah yolunda ldrlp yeniden yaasa (bunu defa tekrar etmitir) yine de cennete giremez". Ancak, rvlerden olan Al b. Abdurrahman'dan dolay hadis zayftr, et-Takrb'de: "Doru birisidir, Ama bazan vehimlidir" denmektedir. Zheyr b. Muhammed hakknda ise Eb Hakim olunun el-Cerh adl kitabnda bildirildiine gre "hafzas ktdr" demitir.
[482]

Hadis sahihtir. mam Ahmed, Semre'den (C.5, S.20), Eb Dvd, Nes, Hakim ve Beyhk rivayet etmilerdir. eyh Elbn hadislerin lafzlarn Ahkm'l-Ceniz (s. 15)'de cem etmitir. Ahmed b. Hanbel'in rivayet ettii hadisin, kitabn lafzna daha yakn olduu unutulmamaldr.
[483] [484]

Hadis sahihtir. Yukarda geti. Hadis sahihtir. Yukarda geti. Hadis sahihtir. Bu, yukarda Semre b. Cendeb'den rivayet edilen uzunca hadisin bir blmdr. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 151-155.

[485]

[486]

[487]

Mslim, Buhar, el-Edeb'1-mfred'de; Eb Dvd, Nes, Tahav, el-Mkil'de; Beyhk ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'I-ceniz, s. 176.
[488]

bni Mce rivayet etmitir, (c. 1, s. 88.) Muhakkik der ki: "bni Mnzir, senedi ha-sendir" demektedir. ez-Zevid'de "senedi gariptir" denmekte, Merzk ise "tartmal bir kiidir". Ayn zamanda bni Hzeyme de Muhammed b. Yahya ez-Zhel'den es-Sahih'inde rivayet etmitir. Ben derim ki: Hafz bni Hacer, Merzk hakknda "hadisi gevektir" demektedir. Zehebi de el-Mufl'de: "bni Hibban der ki: "Merzk, Zhri'den mnker hadisleri rivayet etmekte tek kalmtr" denmektedir. Dahm de "sahih hadis rivayet eder" der. Eb Hatim ise "doru birisidir" der. Ben derim ki: "Szkonusu hadis Zhri'den rivayet edilen hadistir. Bu nedenle hadisi hasenlikten drmek daha iyi olur. eyh Elbn, hadisi hasen sayar. bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 177; Sahih't-tergb, c. 1, 39-46. Ben derim ki: "Lafz bni Mce'ye ait olan hadiste o kadar ok birbiriyle elien szler var ki, konumuzun dalmas korkusundan dolay dzeltmeye girimedim. Dileyen Snen'lere baksn.
[489]

Mslim, Nes, Drim, Tahav, el-Mkil de; Beyhak, Ahmed, bni Eb Hatim. Tirmiz ve bni Mce rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-eeniz, s. 177-178. Bu kitapta Elbn, hadislerin tahriclerine gre yerlerini, hadislerde
[490]

gelen sahih fazlalklarn siyaktaki yerini Ber' hadisinde yapt gibi gstermitir. Allah fcc) Ona hayria karlk versin. Bu mmet adna Allah onu cennete soksun. Ahmed ve Hakim rivayet eder. Hakim der ki: "Senedi sahihtir." Bu Elban'nin de grdr. bkz._Sahh't-tergb,c. 1, s. 29.
[491]

Buhar, Ceniz'de (33); Mslim, Kasme'de (27), Tirmiz, iim'de (14); Nes; Tahrm'de (1); bni Mee, Diyt'ta (1); Ahmed ise Msned'inde (1/383) rivayet ederler.
[492] [493]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 157-158. Har sresi, (59/10).

[494]

Hasendir. Eb Dvd, bni Mce, bni Hibban ve Beyhak rivayet etmilerdir. eyh Elbn der ki: "bni shak, bni Hibban'dan hadis aldn aklamtr. Ben derim ki: "Yani bylece hadiste tedls phesi kalkm oluyor. nk bni shak mdellis biridir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 123; Sahh'1-cm (682).
[495] [496]

Mslim, Nes, bni Mce, bni Card, Beyhak, Taylis ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 123. Eb Dvd, bni Mce, bni Hibban es-Sahih'inde ve Ahmed sahih bir senetle rivayet etmilerdir.

[497]

Eb Dvd, Hakim, Beyhak ve Abdullah b. Ahmed, Zevid'z-zhd'de rivayet etmilerdir. Hakim der ki: "snad sahihtir: "Zeheb de ayn kanaattedir. Nevev ise "isnad yenidir" der. bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 156.
[498]

Mslim, Nes, bni Mce, bni Eb brme, bni Sinn Beyhak ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'lceniz, s. 190.
[499]

Mslim uzunca bir hadis olarak rivayet eder. Bundan baka Nes ve Ahmed de rivayet etmilerdir. Hadisin uzun ekli iin bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 181-183.
[500]

Mslim, Nes, bni Sinn, Beyhak ve Ahmed rivayet etmilerdir. Fakat Ahmed'in rivayetinde yakn akrabasna du ettii gememektedir.
[501] [502]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 159-160.

Buhar, Mslim, Mlik, Eb Dvd, Nes, bni Mce, Beyhak ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 172.
[503] [504]

Buhr, Eb Dvd, Nes, Tirmiz, Beyhak ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 172. Mslim, Nes, bni Mce, Beyhak ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. a.e.

[505]

Bu hadisi, Eb Dvd, Nes, tbni Mce, bni Hzeyme, Ahmed, bni Hibban ve Hakim ya Hasen yoluyla ya da Sad b. Mseyyeb yoluyla rivayet etmilerdir ki her ikisi de Sa'd b. Ubde'ye yetiememierdir. Eb Davud'un rivayetinde ise Eb shak es-Seb' bir adamdan o da Sa'd'dan eklinde gemektedir ki her halkarda rivayette kesiklik vardr. Mnzr'nin gr bu bni Hzeyme'de es-Sahih'inde buna yle iaret eder: "ya haber sahih ise "Cmi'1-usl
[506]

muhakkikinin gr de bu eyh Elbn de Sahhu't-Terb'de (c. 1, s. 400) hadisi sahih kabul eder, ama ne ynden shhatine hkmettiini bilemiyorum." bkz. bni Hzeyme, c. 4, s. 123; Cm'l-usl, c. 6, s. 484.
[507]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 160-161.

Buhr, Mslim, Eb Dvd senedinde Beyhak de var. Tahav, el-Mkil'de; ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz.Ahkm'l-ceniz, s. 169.
[508] [509]

Ben derim ki: "Szkonusu hadisi Buhr, Muttasl olarak rivayet etmitir. Fakat bu

rivayet lafzla olmayp mana itibariyledir, bkz. Sahh'I-Buhr, c. 2, s. 240. eyh Elbn de Buhri'de bulunan lafzlarn rivayetlerini Buhri'yi ihtisar ederken bir sistem zerinde toplamtr, bkz. Muhtasar-u Buhar, c. 1, s. 459. Ayrca Mslim, Tirmiz de rivayet etmiler, bni Mce de hadisi sahih saymtr. Daha dzenli olarak Eb Dvd rivayet etmitir. Bunlardan baka Nes, Tahav, Beyhak, Taylis ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 169-170. Mslim, Eb Dvd ve Tirmiz rivayet etmilerdir, bkz. Cmi'1-usl c. 6, s. 418-419. Ancak bu kitapta "iki ay" ifadesi gememektedir. Bu, es-Sahih'te vardr, bkz. Nevev'nin es-Sahih erhi, c. 8, s. 25.
[510]

Bu, biraz nce geen hadisin aynsdr, ama burada bir nisbet fazlal vardr. Buna da yukardaki hadisin tahricinde "daha dzenli olarak Eb Dvd rivayet etmitir..." eklinde iaret edilmitir, bkz. Cmil-usl, c. 6, s. 418.
[511]

Hadisi, Tirmiz, Thfe erhi c. 4, s. 405-406'da, bni Mce ise c. 1, s. 558'de rivayet etmilerdir. el-Hubeyr'in zetinde bni Kayym'm naklettii Tirmiz'nin sz zikredildikten sonra: "bni Mce bylece rivayet etmitir. Kendinden, yahut hocasndan kaynaklanan bir hatadan dolay Muhammed b. Abdurrahman yerine Muhammed b. Sirn denmitir. Drakutn de: "Dorusu, hadisin bni mer de kalmasdr" (mevkuf hadis) demektedir. Beyhak de ayn grtedir, c, 2, s. 209.) denmektedir. Nasb'r-rye'de ise, Abdulhakk'n E'as ve bni Leyl hakkndaki grne itibar edilerek hadisin zayf olduu belirtilmitir. Bundan baka, Beyhak'nin el-Ma'ri-fe'sinden naklen, bni Eb Leyl'nn ok vehimli biri oluu nedeniyle hadisin zayf olduu belirtilmitir. bkz._Nasb'r-rye, c. 2, s. 464. Ben derim ki: "Bundan u kar: Hadis merf' olarak zayftr; bni mer'den mevkuf olarak ise sahihtir. eyh Elbn de zayf olduu kanaatndadr. bkz. Zaf'1-cm (5865)
[512] [513]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 161-163.

Buhr (c. 2, s. 219-220) ve Nes (c. 5, s. 116) rivayet etmilerdir. Bilgi iin bkz. rv'I-gall, c. 4, s. 70;Nasbu'rrye, c. 3, s. 108-109.
[514] [515]

Nes (c. 5, s. 116) rivayet etmitir, bkz. Cami'1-usl, c. 3, s. 421.

bni Kayym'm kaynak olarak ileri srd bu hadisi, tevik manasnda bir yerde bulamadm. Allah bilir ya hadis zayf olmaldr.
[516]

Hubeyr'in zetinde: "at ve Nes rivayet etmitir" denmektedir. Ben derim ki: "Nes de (c. 5, s. 186) geen hadiste "bir kadn babasndan sordu" denmektedir ki soran kii erkek olmayp kadndr. Szkonusu rivayetle hadisin el-Kbr'da olmas muhtemeldir. Sz edilen sahih hadislerin rivayetleri de doruluuna sahihtir.
[517]

Hakim, Beyhaki, Tayls ve Ahmed Heysem'nin bildirdiine gre hasen bir sened-le rivayet etmilerdir. Hakim ise der ki: "Senedi sahihtir." Zeheb de bu grtedir, bkz. Ahkm'l-ceniz, s. 16.
[518] [519]

Necm sresi, (53/39). Ysh sresi, (36/64). Bakara sresi, (2/286). Mslim, Eb Hureyre'den rivayet etmitir. Tahrici geti.

[520]

[521]

[522]

bni Mce, es-Snen'inde rivayet etmitir. Ben derim ki "Yukarda getii zere bni Mnzir ve Elbn hasen saymlardr. Ayn ekilde et-Tergb de el-Mnzir de hasen kabul etmi, ama ben yukarda sylediim gibi hasen olma hususunda mutmain deilim.
[523]

[524]

Bezzar ve Semye Enes'ten rivayet etmiler, Elbni de hasen kabul etmitir, bkz. Sahh'1-cm (3596). Hadis sahihtir. Buhar, Mslim ve dierleri rivayet etmilerdir,

[525]

Muvatta'n Tenvr'I-havalik (c. 1, s. 282) erhinde bni mer'den gelen "oru tutamaz..." eklindeki sz varken "bu zerinde icma edilmi bir husustur" szn bulamadm. Allah en iyisini bilir.
[526] [527]

Senedi sahih olmakla beraber, Nes'nin es-Snen'inde bulamadm; el-Kbr'snda olabilir.

Senedi zayftr. Namaz klmak, yemek yedirmekle ilgili M'cem'I-mfehres maddelerine baktmsa da Nes'de bulamadm. el-Kbr'da olabilir.
[528] [529]

Yukarda geti. Merf' ekli zayftr. Mevkuf ekli ise sahihtir. Necm sresi, (53/39). Necm sresi, (53/38). Necm sresi, (53/40-41). Zelzele sresi, (99/8-9).

[530]

[531]

[532]

[533]

Mslim rivayet etmitir. Buna kuds hadis de denmitir. Ben derim ki: Bu "ey kullarn, ben zulm yasakladm" kuds hadisinin bir ksmdr. Mslim, Eb Zerr'den, Ahmed de birok yerlerde rivayet etmitir, bkz. Sahih'1-cm (4221).
[534] [535]

nikk sresi, (84/6). Asr sresi, (103/2). diyt sresi, (100/6). Me'ric sresi, (70/19). Alak sresi, (96/6). brhm sresi, (14/34). Ahzb sresi, (33/72).

[536]

[537]

[538]

[539]

[540]

[541]

Ben derim ki: "Bu, Raslulah'n Hendek gn syledii Abdullah b. Revha'nm iiridir? Buhr, Ber hadisinde, c. 5, s. 47 ve Mslim, (Nevev erhi c. 12, s. 171) rivayet etmilerdir.
[542] [543]

Ysn sresi, (36/100). Mddessir sresi, (74/156). Tekvr sresi, (81/29). Necm sresi, (53/36). Tr sresi, (52/21). Necm sresi, (53/38). Necm sresi, (53/39).

[544]

[545]

[546]

[547]

[548]

[549]

[550]

sr sresi, (17/15). sr sresi, (17/15).

[551]

Buhar, et-Tarih'te; Tirmiz, Nes ve bni Mce Hz. ie'den rivayet etmilerdir. Ben derim ki: "Hadis sahihtir. "(bni Kesir c. 4, s. 258) ile eyh Elbn Sahih'l-cmi'de (1562) sahih kabul etmilerdir.
[552] [553]

Mslim, es-Sahh'inde rivayet etmitir.

Buhr ve Mslim, sahihlerinde; Tirmiz ile Nes de Snelilerinde rivayet etmilrdir.Ben derimki:Ebu Musadan gelen hadisi bn ebi eybede, el-manda rivayet etmitir.bkz. Sahihul-cami(6530).
[554] [555]

Hasendir. zah yukarda geti. bni Kayym eyhimiz lafzndan bni Teymiyye'yi kastediyor. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 163-172. Bakara sresi, (2/286). Ysn sresi, (36/54). Yasin sresi, (36/54). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 172-173. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 173. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 173. Hadd sresi, (57/21) Bakara sresi, (2/148).

[556]

[557]

[558]

[559]

[560]

[561]

[562]

[563]

[564]

[565]

Hz. mer, sadaka verme konusundan Eb Bekir'le yartktan sonra byle demitir. Allah yolunda Hz. mer, malmm yarsn getirirken, Hz. Eb Bekir, tamamm getirmitir. Bu esnada da Hz. mer, (artk seninle hi yarmayacam) demitir. Kssay Eb Dvd (Avn erhi, c. 5, s. 94) ve Tirmiz (Thfe erhi c.l, s. 161) rivayet etmilerdir. Tirmiz "hadis, hasen ve sahihtir" demektedir. Ben derim ki: "Hadsin senedinde Zeyd b. Elem yoluyla Hiam b. Sa'd vardr. et-Takrb'de "Hiam, doru, ama ok vehmi olan birisidir"; el-Mzan'da ise: "Eb Dvd der ki: "O, Zeyd b. Elem hakknda insanlarn en salamdr. Be nedenle hadisin senedi hasendir" denmektedir. Ben derim ki Cmil-usl (c. 8, s. 591) muhakkiki da senedi hasen kabul etmitir.
[566] [567]

Mutaffifn sresi, (83/26). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 173-174.

[568]

Bu manadan birok hadisler gelmitir. Sahhayn'da Saham bir kadndan bni Ab-bas'm rivayet ettii en sahihidir, bkz. rvl-gall, c. 9, s. 70; NasbuV-rye, c. 3, s. 154-158.
[569]

Ben derim ki: Konuyla ilgili birok hadisler gelmitir. Ama bunlar, herhangi bir hac, oru yahut, l gibi mutlak ifadelerle gelmemitir. Hepsi belirli durumlarla ilgili mukayyed ifadelerdir. Burada hepsini teker teker aklama imknmz yok. Daha geni bilgi iin bkz. Ahkml-ceniz.
[570] [571]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 175-176. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 176-177. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 177-178.

[572]

[573]

[574]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 178.

yl: kiinin bakmakla ykml olduu aile halk. Hadisi Tabern, el-Kebr'de ve el-Evsat'ta; Eb Nuaym, elHilye'de; Beyhak ise bni Mes'd'dan merf' olarak e-uab'da rivayet etmilerdir. el-Asker der ki: Bu, mecaz manada genilik iindir." Ben derim ki: "Hadis gerekten zayftr. Eb Yala ve Bezzar Enes'ten; Tabern ise el-Kebr'de bni Mes'd'dan rivayet etmilerdir, bkz. Zafl-cm (2945). Ancak yukardaki rivayetin kimden rivayet edildiim bilmiyorum, bkz. Feyzl-kadr, c. 3, s. 506. Bu kitapta muhaddisierin hadis aleyhinde, zayfl ile ilgili grleri nakledilmitir.
[575]

bni Kayyim'n garipliklerinden biri de budur: O, bize ibadetlerin tevkf olduunu sylemiti. Zikirler de bu babtandr. Raslulah'm rettii dualar dnda muayyen bir duaya sarlmak caiz deildir. Sana ne oluyor da vahiy dnda bir prensiple bilinmesi, uyulmas mmkn olmayan eylere balanma karlnda bir mkafat takdir edebiliyorsun! Allah bymz bni Kayym' affetsin! Ama, her yiit atn bir kisvesi her limin de bir zellesi vardr. Konunun sonunda inallah bunu aklayacam.
[576] [577]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 178-179. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 180. Malik, Ahmed, Buhar ve Mslim rivayet etmilerdir, bkz. Sahhl-cm

[578]

[579]

Bu kitapta "son on gnde" ifadesi fazladr. Hadisin rivayetleri iin bkz. Sahihl-cm, c. 9, s. 234-235.
[580]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 181-182. Nisa sresi, (4/59). bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 182. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk:183. Necm sresi, (53/39).

[581]

[582]

[583]

[584]

Hadis yukarda geti. bni Abbas'tan mevkuf ekliyle sahihtir; merf' rivayeti ise bni Kayyun'n da dedii gibi zayftr.
[585] [586]

Hadis sahihtir. Yukarda geti. Mellifin de dedii gibi hadis zayftr. Beyhak'den nakledilen sz Ktbu'I-ma'ri-fe'dedir. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 183-185. Senedi sahihtir. Bu manada birok hadisler gelmitir. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 185-186. bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 186.

[587]

[588]

[589]

[590]

[591]

Hadis, olduka zayftr. bni Mce bni Abbas'tan, Husayn b. Avf yoluyla rivayet etmitir. Rvlerden Muharamed b. Kerb hakknda mam Ahmed "hadisi mnker-dir. Husayn b. Avf tan garib eyler nakleder" demektedir. Buhr de "hadisi mn-kerdir" demektedir, bkz. bni Mace, es-Snen, c. 2, s. 970-97). Ben derim ki: Fakat bni Mce (Snen, c. 2, s. 969) szkonusu hadisi bni Abbas'tan dier bir tarikle rivayet etmitir ki bu rivayet sahihtir. Hadisin metni udur: "Evet, baban adna hac yap. O, fazla hayr yapmamsa fazla er de yapmamtr" ez-Zevid'de hadis, sahih grlmtr. Ben derim ki: "Dier bir hadiste Raslullah yle karlk vermitir: "Baban adna hac yap, umre yap" Bu hadisi Tirmiz, Nes, bni Mce ve Hkim, Eb Razn'den rivayet etmilerdir, bkz. Sabhl-em (3122).
[592] [593]

Hadis sahihtir. Yukarda geti.

Eb Dvd bni Abbas'tan (c. 5, s. 270); bni Mce (c. 2, s. 969); Drakutn (c. 2, s, 267-269); bundan baka etTes (c. 2, s. 223-224); Beyhak, bni Hibban rivayet etmiler; Elbn de Sahhl-cm'de (3123) hadisi sahih saymtr. Ben derim ki: "Suyt hadisi sadece Eb Davud'un rivayet ettiini sylemitir! Elbn her nedense bu konuda birey dememi, fakat Irvl-gall'de (c. 4, s. 171) biraz hadis aleyhinde konuarak, rivayet yollarn nakletmi, yukarda zikrettiklerimiz dnda bni Crd, Tabern ve Beyz' gibi muhaddislerin de rivayetleri bulunduunu belirtmitir.
[594]

Mslim, Mlik, fi' Eb Dvd, Nes, Tahv, bni Crd, Beyhak ve Ahmed rivayet etmilerdir, bkz. Irvil-gall, c. 4, s. 155.
[595] [596]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 186-187.

Hadis hasendir. Ahmed, Eb Dvd, Nes, bni Mce, bni Hibban ve Hkim Sa'd b. Ubde'den; Eb Ya'l da, Msned'de bni Abbas'tan rivayet etmilerdir, bkz. Sahhl-cmi (1124).
[597] [598]

Ben derim ki: "Eser zayftr. bni Kayym'm burada unutkanl inallah geree uygun olmutur."

(Hayra delalet eden onu yapan gibidir) hadisine iaret etmektedir. Hadisi, Bezzar, bni Mes'd'dan; Tabern ise Sehl b. Sa'd ile bni Mes'd'dan rivayet etmilerdir. Dier rivayetler iin bkz. Sahhl-cm(3393).
[599]

Birinci blm, Ahmed'in, Mslim'in, drt Snen sahibinin, Drim'nin ve tbni Eb Asm'n Eb Hureyre'den rivayet ettikleri sahih bir hadisin bir blmdr, bkz. Sahhl-cm (6110)
[600]

Ben derim ki: "Allah ibni Kayym'a rahmet etsin. Bu hususta o, kyas gereinden fazla geni tutarak hadiste gelmeyen eyi hadste bildirilene kyaslamitr. Raslullah'tan sabit olan hereye cevaz vermemekle beraber ona kar da gelmeyiz. Ancak bir haberle bu kaytlanmsa baka. Bu takdirde Raslullah'tan sabit olan eye diyeceimiz yok. Mesel, l adna nezir orucu tutmak sabit olduu ekliyle caizdir. Ayn ey lnn velisi iin de szkonusudur, yine ebeveynden biri adna ocuklardan birinin hac yapmas caizdir. Her ocuk iin ayr ayr hac yapmak gerekmez. Du ve istifarda ise l ile diri arasnda fark yoktur. Mesele, yaplan duann kii iin kabul edilmesine bahdr. Kii adna bir amel ilenmesi ya da ba-kasnn iledii amelden faydalanmas nemli deil. Hafz bni Kesir "insanolu iin ancak kendi kazanc vardr" yetini yorumlarken der ki: "Bu yet-i kerimeden mam afi've arkadalar, Kur'n okuma sevabnn llere ulamayaca hkmn karmlardr. nk bu, ne onlarn amelleridir ne de kazanlardr. Bu nedenle Raslullah mmetine bunu ho grmemi; mmetini buna tevik ederek onlara bir nassla yahut ima ile bir tavsiyede bulunmamtr. Ayrca bu, hibir sahabeden nakledmemitir de. Ho grlen birey olsayd, nce onlar yaparlard. Anlald gibi, ibadetler naslarla tayin edilir; kyas ve reylerin burada nemi yoktur. Dua etmek, sadaka vermeye gelince hem bunlarn sevaplarnn llere ulaaca konusunda icma vardr, hem de eriatn nassyla bunlar sabittir." Sonra bni Kesir "Ademolu lnce..." hadisine iaret eder; hadiste belirtilen ibadetin gerekte, insann almas, kazanmas yapmas eklinde olduunu aklamtr. Kiinin nceden yapm olduu amellerin ou da byledir. Yani ocuklarn iledii ameller babalarna ular. Bu durum, sahih bir hadiste "kiinin yedii en gzel rzk kendi kazand ve kazancnn rn olarak ocuunun kazanddr" eklinde belirtilmitir. Szkonusu yetin manas bu adan bakldnda, hadislerde, eserlerde beyan edilen hususlarla asla elimez. Daha geni bilgi iin bkz. Ahkml-eeniz (lnn faydalanaca eyler maddesi), s. 168-178; stanbullu Mahmud Mehdinin tahkikini yapt, Muhammed b. Abdsselam e-akr'nin- Hkml-krati 'alel-mevta risalesi; Tefsrl-Menr, c. 8, s. 254-270. Menar sahibi "kimse, kimsenin ykn tamaz" yetini yorumlarken olduka gzel aklamalarda bulunmutur. Umulur ki Yce Allah, Menar tefsirinden bu blm tahkikli ve dipnotlu olarak kartp insanlarn faidesine sunmay kolaylatrr inaallah.
[601] [602]

bn Kayyim el-Cevziyye, Kitabur-ruh, z Yaynclk: 187-191.