UNIVERZITET U TUZLI FILOZOFSKI FAKULTET BOSANSKI JEZIK I KNJIEVNOST

Imena sakralnih objekata u Tuzli

Mentor: dr.sc.Marica Petrovi, doc.

Studentica: Meliha Maliki

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

Tuzla, maj 2011. godine

1. UVOD
Prije nego to ponem pisati o zadatoj temi, eljela bih prvo rei neto o onomastici kao nauci, postanku Tuzle i porijeklu njenog imena.

1.1. ONOMASTIKA KAO NAUKA

Onomastika je lingvistika (semantika) disciplina koja istrauje etimologiju, obrazovanje, znaenje imena uopte. Koliko je polje njenih istraivanja, dovoljno je vidljivo iz injenice da gotovo sve to ovjeka okruuje u objektivnoj stvarnosti ima svoje ime. Obzirom na brojne uvjete to se postavljaju pred svaki onomastiki istraivaki postupak, te s obzirom na predmet istraivanja onomastike kao lingvistike discipline te imajui u vidu injenicu da je i svako ime jeziki znak, onomastiku dijelimo u 2 razreda: 1. toponomastiku 2. antroponomastiku Toponomastika je onomastika disciplina koja prouava geografska imena u najirem smislu ove rijei. Antroponomastika je onomastika disciplina koja prouava vlastito ime, prezime i nadimke ljudi. 1.2. TUZLA - POSTANAK I PORIJEKLO IMENA U pisanim izvorima Tuzla se prvi put spominje 950. godine. Te je godine bizantijski car i historiar Konstantin Porfirogenet u svom djelu De administrado imperio izriito spomenuo Tuzlu kao grad, pod rimskim nazivom Salines to znai grad soli. 1463. godine Tuzla postaje dio Osmanskog carstva, a iz tog vremena potjee i njeno dananje ime, koje se izvodi iz turske rijei tuz to oznaava so. Od 1533. do 1548. godine Osmanlije su oko naselja izgradile zidano utvrenje (palanku) sa etiri gradske kapije na etiri strane kasabe (Atik na sjeveru, Dindijska na istoku, Poljska na jugu i Jalska na zapadu). U starom dijelu grada Tuzle sauvani su neki sakralni objekti koji spadaju u grupu najvrijednijih kulturno-historijskih spomenika kao to su: Turalibegova (Poljska) damija, arijska (Hadi Hasanova) damija, arena (Atik), Jalska (Djevojaka), Dindijska damija, Pravoslavna crkva, Katolika crkva i Samostan sv. Petra i Pavla, o ijem u postanku i imenima pisati vie u drugom dijelu ovog rada.

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

2. ARENA (ATIK) DAMIJA I PRVA TUZLANSKA MAHALA

arena damija je prva sagraena damija na prostoru nekadanjeg srednjovjekovnog grada, koga Osmanlije 1463. godine nazvae Agac hisar (Drveni grad), praktino je zapoeo graevinski razvitak donjotuzlanske varoi. Iako se ne zna tano kada i ko je podigao ovu damiju, vjeruje se da je njen utemeljitelj jedan od prvih osmanlijskih vojnih zapovjednika Donje Tuzle i da je nastala neto poslije 1533. godine. Ona je vjerovatno sluila vie za vojsku nego za malobrojno muslimansko stanovnitvo. U historijskim se izvorima ova damija prvi put spominje 1548. godine. Do tada je bila i jedina damija u donjotuzlanskoj varoi. S njenim podizanjem uskoro se razvila i prva tuzlanska mahala. U poetku je mahala bila bezimena. Kasnije do polovine 16. stoljea nosila je naziv Damijska mahala, a podizanjem drugih damija u drugoj polovini 16. stoljea nazivana je Mahala asne stare damije, odnosno Atik ili Stara mahala. Kasnije se zvala i Gradska mahala. U velikom poaru koji je zahvatio centar kasabe pred kraj 16.stoljea, stradala je oito i Atik mahala. U 17. stoljeu ova damija i kasnije podignuta medresa dobiva ime po Behram-begu, koji ju je generalno restaurirao. Behram-begova damija koja je bila sazidana od erpia sa drvenim kubetom koja je bila i medresa, nestale su u najveem poaru koji je 9.9.1871.godine zahvatio donjotuzlansku kasabu. Na istom mjestu u periodu Austro-Ugarske po projektu austrijskog inenjera Franca Mihanovia 1888. godine izgraena je nova damija u pseudomaurskom stilu. Vanjski zidovi i munara bili su naizmjenino okreeni crveno-utim prugama, po kojim je i dobila ime arena damija.1 Pretraujui po arhivskim dokumentima o ovoj damiji naila sam na jedan vrlo zanimljiv tekst u Sarajevskom listu o prvom klanjanju u novoj Behram-begovoj damiji: Na grad usreio se u toku ove- godine, hvala inicijativi, revnosnom nastojanju i toplom zauzimanju naeg valjanog mutesarifa, velemonog vladinog savjetnika viteza Vukovia, divnim i zaista arobnim nakitom, novosagraenom Behram-begovom damijom, koja je srdanim prilozima ovdanjeg muhamedanskog stanovnitva i velikodunom potporomvisoke zemaljske vlade s ovim iz temelja na novo podignut (...)Njezin ukusan i veoma estetian plan izradio je na vrijedni okruni mjernik gospodin Mihanovi, po planu i tilu damije u Kajiru, po kojoj su formi i Mavri u panjolskoj u svoje vrijeme damije podizali...2

1 2

arena damija proglaena nacionalnim spomenikom 2010.godine Sarajevski list, br. 68, 10.jun/29.maj 1888.godine

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

3. ARIJSKA (HADI HASANOVA) DAMIJA I ARIJSKA MAHALA

Ova damija nalazi se u drugoj po redu tuzlanskoj mahali, arijskoj. Tu je neki Hadi Hasan poslije 1548.godine podigao damiju, po kojem je i mahala prozvana njegovim imenom, Hadi Hasanova mahala. Ona je morala postojati i ranije, po svoj prilici je to bila stara Isa-begova mahala. Hadi Hasanova mahala se spominje prvi put 5.maja 1573.godine. Ne zna se ko je bio Hadi Hasan, ali je svakako imao udjela u prozivodnji soli. U velikom poaru koji je izbio 9.9.1871. godine, ova damija i mahala su potpuno izgorjele. Damija je obnovljena 1874.godine. Tada je zidana od kamena. Kako se nalazi u centru starog naselja zvanog arija, ova damija ve dugo nosi naziv arijska. Damija je sa svih strana okruena uskim pjeakim ulicama u kojima se nalaze brojne trgovake, ugostiteljske i uslune radnje i prodavnice.

4. JALSKA ILI KIZLER (DJEVOJAKA) DAMIJA

Jalska damija nalazi se u hronoloki treoj tuzlanskoj mahali koja se razvila pored rijeke Jale zbog potrebe tavljenja koa. To je u prvoj polovini 16.stoljea bila Timur-hodina mahala. U okviru te mahale, s lijeve i desne strane Jale, Mehmed-aga zapovjednik vojne posade tuzlanske zidane palanke podigao je damiju, pa je po njegovom imenu i mahala prozvana Mahala Mehmed-agine damije. Pod tim imenom se spominje 1600.godine. I danas postoji damija i mahala a naziva se samo Jalska damija, odnosno Jalska mahala. Ko je bio Mehmed-aga, poblie se ne zna, osim da je bio zapovjednik posade tuzlanske palanke, aga hisarija. Ova damija je bila poznata i pod imenom Kizler damii (Djevojaka damija). Sve do 1948.godine pred Jalskom damijom postojala su 3 turbeta, pa se pretpostavlja da je u onom turbetu od drveta pokrivenog daskom, bila ukopana ta nepoznata djevojka. Po kazivanju starijih Tuzlaka, do obnove ove damije dolo je 1891.godine, koju je iz temelja obnovila Hafiz-hanuma Tuzli, pa je od tada damija nosila ime Hafiz-hanumina damija.

4.1. PRIA O TURBETU KOD JALSKE DAMIJE

Prilikom posjete samoj Jalskoj damiji od jednog starijeg itelja Tuzle ula sam zanimljivu priu o turbetu ove damije. Pria se dugi niz godina prenosi usmenim putem sa generacije na generaciju. Ispod kue Muharemagia Mustafe Maara, preko puta Jalske damije, bilo je mezarje i turbe. U danima ramazana momci su hodali po selima do zore, odnosno ramazanskog ruka. Bio je obiaj da momak koji ima dobar sluh i dobar glas, prije ruka ui salavate na damiji da bi

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

podsjetio vjernike da je vrijeme ruka. Tako su jednom od momaka, za koga su znali da je plaljiv, njegovi drugovi pripremili ovu, za njega, kobnu alu dok se nalazio na munari. Uzeli su, naime, tabut ispred damije i prenijeli ga u mezarje ispod Muharemagia kue. Kako je ovaj momak poeo uiti salavate, a mjeseina je bila, onda je jedan od aljivdija legao u tabut, a drugi su ga poeli podizati. To se po mjeseini inilo kao da se neko podie iz mezara. Momak je s tabutom potom poao prema damiji. Kada je doao na stepenite damije tabut je zakaio za stepenice. Tada je onaj plaljivko koji je uio salavate od straha skoio sa munare i ostao na mjestu mrtav. Na mjestu gdje je pao momci su mu oaloeni ovim traginim inom sagradili turbe.

5. TURALI-BEGOVA (POLJSKA) DAMIJA

Turali-beg je jedan od znamenitih dobrotvora iz 16. stoljea, tog zlatnog doba islamske kulture u Bosni i Hercegovini. Od mahala, odnosno kulturnih ustanova, najvie se zna o onima koje je podigao Turali-beg, zahvaljujui zakladnoj povelji koja je jedina sauvana. Damiju i do nje osnovnu kolu (mekteb) podigao je Turali-beg prije februara 1572.godine, kada je bila legalizovana zakladna povelja. Damija je zidana od kamena i nazvana je Poljska.3 O Turali-begu se zna veoma malo. Za razvoj Tuzle Turali-beg je, ustvari, uinio ono to je Gazi Husrev-beg uinio za Sarajevo. Na osnovu vie indirektnih dokaza, zakljuuje se da je Turali-beg porijeklom iz tuzlanskog kraja. Ne samo to je najznaajnije zaklade ostavio u Tuzli, nego to mu je tu stalno ivio i sin Mehmed-beg kao i neki drugi srodnici. U proteklom periodu Turali-begova (Poljska) damija je vie puta obnavljana i sanirana uz manje izmjene.

Poljska (Turali-begova) damija sa grobljem i turbetom u Tuzli, proglaena nacionalnim spomenikom 2006.godine

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

5.1. PRIA O DOBROM U TURBETU

Ba kao i mnogi drugi sakralni objekti ili neki historijski objekati uopte ima svoju priu koja nosi sa sobom neku pouku ili je jednostavno svojim sadrajem interesantna, tako postoji i pria o dobrom u turbetu Turali-begove damije. Dobri u tome turbetu bio se posvetio sufizmu i zikru. Jedne veeri otiao je pokasno u Turali-begovu damiju. 'Idem,' kako je pomislio, 'da malo nasamo zikir inim u damiji.' Kad je tamo doao, vidi da u damiji gore svijee i u njoj vazdan svijeta zikir ini. I on se prikljui u halku i zajedno s ostalim nastavi akordirati hu-. Kad se zikir svrio, rekoe: 'Eh, sada svi treba da klanjamo sabah pred Bejtullahom u Mei.' Nato jedan po jedan krenue uz munaru, pa i ovaj za njim. Jedan po jedan s munare odoe gajb (iezoe). Odoe k'o strelice. Zadnji, prije nego to je iezao s munare ree: 'Brate, pazi da ne posumnja.' I kao svjetlica i on ieznu. Istom to se obaj zadnji odmaknuo, ovaj na sefija pomisli: 'Kako mogu ja kao ovjek da letim?' Skoivi da poleti, pade s munare i poginu. Tamo gdje je pao napravljeno mu je turbe. A pao je to je sumnjao. Bio je na pragu da postane evlija.

6. DINDIJSKA DAMIJA (ASNA DAMIJA MUSTAFE DINDIJE)

Na sjevernoj strani Tuzle, nalazi se omanje brdo Trnovac. U podnoju brda Trnovac neto prije 1600.godine podignuta je nova donjotuzlanska mahala koja se spominje kao Mahala asne damije Mustafe dindije. U kasnijim izvorima (1701.godine), damija u toj mahali se naziva Damija Huseina aua. On je, vjerovatno, prvobitnu damiju sasvim renovirao i zavjetao za nju izvjesne prihode pa se damija i prozvala po njemu. Damija je izgraena od drveta. Prema predanju za izgradnju damije posjeena je potrebna koliina hrastova koja je na licu mjesta obraena, otesana i ugraena u damijski objekat. Arhitektura dananje Dindijske damije je najstarija u Tuzli, a potjee, vjerovatno iz 17.stoljea. Tuzlanski fenomen slijeganja tla izazvan dugogodinjom eksploatacijom slane vode i soli, uzrok je to su u ovoj mahali poruene sve stambene kue. Ostala je samo Dindijska damija, rijedak primjerak originalnog islamskog vjerskog objekta u Tuzli iz perioda osmanske uprave i harem u kome se danas nalazi mali broj kamenih niana. Po predanju, u njemu je sahranjen Husein au, obnovitelj ove damije.

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

7. MEJDANSKA DAMIJA
Mejdanska ili Delalina mahala razvila se na lijevoj strani rijeke Jale, u podnoju brda Ilinica na lokalitetu Mejdan. Osnovao ju je Delali vaiz Mehmed-efendija koji je prije 1644.godine podigao na Mejdanu mesdid, u kojem je lino vrio dunost imama. Nakon dogradnje drvene munare prvobitni mesdid postoji kao damija pod nazivom Vaiz Ali-efendijina ili Mejdanska damija. Ova tuzlanska damija je jedna od najstarijih sauvanih damija sa drvenom munarom na prostorima June Evrope.

8. SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA

Gradnja Srpske pravoslavne crkve u Donjoj Tuzli4, zapoeta s kraja osmanske, a njen zavretak poetkom austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. Poetak izgradnje i sveano osveenje temelja Srpske pravoslavne crkve u Donjoj Tuzli (Saborna crkva Uspenija presvete Bogorodice), obavljeno je 6.5.1874. godine, a zavretak je uslijedio 27.8.1882.godine. Mitropolit Dionisije je temelj Crkve posvetio svetom Savi. S desne strane Crkve 1896.godine podignuta je nova zgrada Srpske pravoslavne osnovne kole, a 1913.godine izgraena je i veleljepna zgrada Vladiinog dvora5. Prva generalna obnova i preureenje unutranjosti crkve izvreno je u periodu od 1909. godine do 1910. godine. Na njoj su radili majstori Marko Gregori i Atanasije Popovi. Druga obnova crkve izvrena je od 1923. godine do 1925. godine. Tom prilikom, po projektu Bogdana ukia dipl. ing. arhitekture iz Tuzle, zamijenjen je barokni vrh zvonika manjim kubetom u duhu vizantijske arhitekture, ime je izmijenjen njen spoljni izgled.

8.1. OSVEENJE TEMELJA NOVE CRKVE 1874.GODINE

4 5

Srpska pravoslavna crkva u Tuzli proglaena nacionalnim spomenikom 2008.godine Dvor Zvorniko-tuzlanske eparhije u Tuzli proglaen nacionalnim spomenikom 2008.godine

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

itajui historijat Srspke pravoslavne crkve u Tuzlanskom arhivu, naila sam na tekst ivka Crnogorevia, koji je u svojim Memoarima pisao upravo o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Tuzli. Osvanu nedelja i oe da bude osveenje fondamenta. Doe mutesarif kadija i vijenici Turci i pstalo inovnitvo koje je Mutesarif-paa pozvo, a gospodin mitropolit Dionisije u ornatu sa takom i mitrom na glavi prvo oita Blagosloven Bog na i Jektenije. U jednoj ruci dri taku, a u drugoj kadionicu i odmah poe tropar svetom Savi. Dinisija ve je pripravio bocu u koju je metnuo papir i popisao ta treba, to jest: hram crkve Sveti Sava, sultanovo ime, svoje ime i nas optinare, i metnuo je uistu bocu zejtina, pak onda papir, te bocu u jednu kutiju i zalemijo i onda ve je dola ista na vrh oltara u fondament. Tad bre-bolje majstor Tasa i Risto sa majstorima poee metati kamen, jedan po jedan, i malter, te tako zidati, a mutesarif sa svima svojima nikuda ne mie, a tako isto i vladika u ornatu sa popovima i sa nama optinarima, a i ostaloga svijeta bilo je vrlo mnogo...6

9. KATOLIKA CRKVA I SAMOSTAN SV. PETRA I PAVLA

Crkva u Donjoj Tuzli spominje se prvi put u turskim dokumentima 1533.godine, a 15 godina kasnije (1548.) spominje se i samosatan s crkvom posveen sv. Petru sa nazivom Crkva sv. Petra sa njivama, kuom Petrovom (samostan), bostanom i krevinom u posjedu redovnika spomenute crkve. O mjestu na kojem se nalazila crkva (samostan) govori nam sumarni tefter Zvornikog sandaka od 1553.godine. Prema tome izvoru saznajemo da su se crkve nalazile u selu Dvoritu i Donjoj Tuzli u sreditu varoi. U prvim desetljeima 16.stoljea bosanski franjevci izloeni su tekim progonima. Franjevci samostana Donja Tuzla bili su izloeni progonima i u drugoj polovini 16.stoljea. Tako si 1570.godine morali pobjei u samostan sv. Ilije u Modrii, ali su se brzo vratili. Tuzla je poetkom 18.stoljea bila jedina upa u cijeloj sjeveroistonoj Bosni. U Tuzli 1762.godine postoje upna kua i drvena kapelica.

Nalazei se na prostoru slijeganja i deformacije terena u blizini slanih izvora, u periodu Austro-Ugarske, upska crkva morala je da se srui. Nakon njenog ruenja 1891.godine
6

Crnogorevi ivko, Memoari, str.81-82

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

pokrenuta je akcija na izgradnji nove zidane zgrade. Gradnja nove zgrade Katolike crkve u Tuzli poela je 1.8.1893. godine. Zabiljeeno je da je ova crkva izgraena za samo 2 mjeseca, a cijena izgradnje iznosila je 18.300 forinti. Sveano je osvjetena 4.10.1893.godine, a taj in je obavio nadbiskup dr.Josip tadler. Zgrada samostana izgraena je kasnije, 1899.godine. Zbog slijeganja tla crkva je sruena 1987.godine. Novi objekti Katolike crkve i Samostana sv. Petra i Pavla izgraeni su od 1983. do 1998.godine.

10. ZAKLJUAK

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

Budui da su sakralni objekti kao ustanove vrlo bitni i posjeta istim je vrlo zastupljena u ljudskoj svakodnevnici, isto tako je bar poeljno, ako ne bitno, znati i porijeklo imena koje nose sa sobom. Kao to smo mogli i vidjeti u ovom radu da svaki navedeni sakralni objekat nosi ime svog osnivaa ili pak obnovitelja. Budui da su se svi ovi sakralni objekti gradilin u vremenu kad su se na ovim podrujima smjenjivale dvije vladajue svjetske sile, te da su neki od njih izgorjeli do temelja u velikom tuzlanskom poaru ili pak morali biti srueni iz nekih treih razloga (Katolika crkva), svaki put kad bi se renovirali dobijali bi drugi naziv. U svakom sluaju svaki od ovih objekata nosi peat starog i novog vremena i njihov nastanak i porijeklo imena ima posebnu priu. Kako su nam iz raznih razloga bitni sakralni objekti, mislim da je isto tako bitno da znamo po emu ili iz kojeg razloga se ba tako zovu. Mislim da sam ovim radom bar djelimino mogla predstaviti i objasniti nazive pomenutih objekata.

LITERATURA

10

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

1. Gramatika bosanskoga jezika; Devad Jahi, Senahid Halilovi, Ismail Pali; Zenica, 2000. 2. Rjenik bosanskog jezika; Institut za jezik Sarajevo, 2007. 3. Pravopis bosanskoga jezika; Senahid Halilovi; Sarajevo; Preporod 1996. 4. Toponimi, etnici i ktetici Tuzle i okoline;Ahmet Kasumovi; Tuzla 1991. 5. Tuzlanske historijske minijature; efkija Muteveli; JU Arhiv Tuzlanskog kantona; Tuzla 2005. 6. Sjeanja na bisere stare gradske jezgre; Suad i Nihad Buljugi; JU Arhiv Tuzlanskog kantona; Tuzla 2010. 7. Tuzla u Osmansko doba; Demal ilimkovi; Regionalni historijski arhiv Tuzla; Tuzla 1996. 8. Internet (http://bs.wikipedia.org/wiki/Tuzla#Historija), 23.4.2011. godine

SADRAJ

11

Seminarski rad

Imena sakralnih objekata u Tuzli

1.Uvod..................................................................................................................................2 1.1.Onomastika kao nauka..................................................................................................2 1.2.Tuzla-postanak i porijeklo imena..................................................................................2 2.arena (Atik) damija i prva tuzlanska mahala..................................................................3 3.arijska (Hadi Hasanova) damija i arijska mahala...................................................4 4.Jalska ili Kizler (Djevojaka) damija...............................................................................4 4.1.Pria o turbetu kod Jalske damije................................................................................4 5.Turali-begova (Poljska) damija........................................................................................5 5.1.Pria o dobrom u turbetu...............................................................................................6 6.Dindijska damija (asna damija Mustafe dindije)......................................................6 7.Mejdanska damija.............................................................................................................7 8.Srpska pravoslavna crkva...................................................................................................7 8.1.Osveene temelja nove crkve 1874.godine...................................................................8 9.Katolika crkva i Samostan sv.Petra i Pavla......................................................................8 10.Zakljuak........................................................................................................................10 11.Literatura........................................................................................................................11

12