T.C.

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BOLEVK DARES DNEMNDE KAZAKSTANDA RUS HKMYET VE TRKLER (19171936)

(YKSEK LSANS TEZ)

Laziza NURPES

BURSA 2010

T.C. ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

BOLEVK DARES DNEMNDE KAZAKSTANDA RUS HKMYET VE TRKLER (19171936)

(YKSEK LSANS TEZ)

Laziza NURPES

Danman Do. Dr. Cafer FT

BURSA 2010

ZET
Yazar niversite Anabilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman Laziza NURPES Uluda niversitesi Tarih Yksek Lisans Tezi IX + 144 . /. / 2010 Do. Dr. Cafer FT

BOLEVK DARES DNEMNDE KAZAKSTANDA RUS HKMYET VE TRKLER (19171936) Rusyada 1917 ylnda gerekleen Bolevik htilali, komnist ideolojiye dayal yeni bir sistemin ve proleter dnya devleti hedefine ynelik bir srecin balangcn oluturmaktadr. Bu nedenle konu, tarihi bir neme sahiptir. Sovyet rejiminin kurulmasyla birlikte, sosyalist ilkeleri gerekletirmek iin hayatn her alann kapsayan tedbirlere giriilmitir. Bolevik dnem, tm lke halklar iin byk bir deiimi getirmekle beraber, bu deiimin yn, bataki beklentilerin hsranla sonulanmasna neden olacaktr. Kazakistandaki ihtilal, Kazak bamszlk hareketinde adeta bir okul ilevi grm, idarenin Boleviklerin eline gemesinden itibaren uygulanan totaliter politikalar, milliyeti eilimleri harekete geirmitir. Bu almann amac, Bolevik ynetiminin Kazakistanda uygulad asimilasyon faaliyetlerine ramen, bamsz kimlik bilincinin yok edilemedii gereini ortaya koymaktr. ncelen kaynaklar ve yaplan tahliller, Trk kltrnn komnist ideoloji karsnda diren gstererek, mcadele yoluyla daha da glendii sonucunu ortaya koymutur. almada, hem Rus hem de Kazak yazarlarn eserleri dikkate alnm, bunlarn karlatrlmasyla bir senteze varlmaya allmtr. Bylece tarafsz bir deerlendirme ile konunun tm boyutlar aydnlatlmak istenmitir. Yllardr Rus emperyalizmi altnda yaayan Kazak Trkleri, bamszlklarn koruma artyla yeni rejimi desteklemilerdir. Bu art yerine getirilmeyince, enternasyonal komnist idealler, millet olgusu karsnda yenilmitir. Uygulanan basklar, Trk kimliini asimile etmek bir yana, bu kimliin daha da vurgulanmasna sebep olmutur. Bylelikle, Sovyet ynetiminin tarihi emelleri, amalanann tam tersi sonular dourmutur. Anahtar Szckler BOLEVK HTLAL TRKLER KAZAKSTAN SOVYETLER MLL MCADELE

III

ABSTRACT
Writer University Department Purpose of Thesis Page Count Graduation Date Supervisor Laziza NURPES Uluda niversitesi Tarih Yksek Lisans Tezi IX + 144 . /. / 2010 Do. Dr. Cafer FT

RUSSIAN HEGEMONY AND THE TURKS IN KAZAKHSTAN DURING THE PERIOD OF THE BOLSHEVIK ADMINISTRATION (19171936) The Bolshevik Revolution, which took place in Russia in 1917, caused the start of a period which had the goal of a new system based on communist ideology and a proletarian world government. For this reason, the topic of this thesis is of great historical importance. With the founding of the Soviet regime, attempts were made to implement measures covering every area of life in order to realize socialist principles. The Bolshevik period, in addition to bringing a huge change to the population of the country, would eventually result in the demise of the high hopes that were held at its beginning. The revolution in Kazakhstan had almost a schooling function in the context of the Kazakh independence movement, and starting with the Bolsheviks taking the reins of the administration of the country, the totalitarian policies that were applied there brought nationalist tendencies into action. The purpose of this work is to display the reality that the awareness of an independent identity in Kazakhstan was not destroyed in spite of the Bolshevik administrations assimiliation activities that it carried out there. The sources that were studied and the analyses that were carried out made it clear that Turkish culture resisted communist ideology and became even stronger through struggle. In this work, both Russian and Kazakh authors works were taken into account, and by comparing and contrasting them a synthesis of the two was attempted. In this way an endeavor was made to illuminate all the various dimenstions of the topic through on objective evaluation. The Kazakh Turks, who lived for many years under Russian imperialism, supported the new regime under the condition that their independence be protected. When this condition was not fulfilled, the international communist ideals were defeated by national identity. The repressions that were implemented, rather than assimilating away the Turkish identity, actually served to accentuate this identity. Thus the historical aspirations of the Soviet government brought about the exact opposite effect than that which was intended. Key Words Bolshevik Revolution Turks IV Kazakhstan Soviets National Conflict

N SZ
Rus Bolevik htilali, Sovyet emperyalizminin Rusyadaki Trk halklar zerindeki sonularn doru okuyabilmek asndan tarihi bir nem tamaktadr. Gnmz Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde varln devam ettiren Trk kimliinin yapsndaki direnci grmek iin, bu kimliin maruz kald tehditleri bilmek gerekmektedir. yle ki, Sovyet ideolojisinin tm asimilasyon politikalarna ramen, eskiden birer Rus smrgesi haline getirilmi olan Trk topraklar, bugn yeniden bamsz birer devlet olarak tarihi geliimini srdrmektedir. Buradaki almann amacn da, bu gerei ortaya koyma dncesiyle ifade etmek mmkndr. Bu aratrmada, Rus Bolevik htilali ile balayan deiim srecinin Kazakistan Trkleri zerindeki etkileri ve sonular n plana alnarak, 1917den 1936 ylna kadar meydana gelen olaylar tahlil edilmeye allmtr. Bu alma blmden olumaktadr: lk blmde, Bolevik htilali ve Sovyet hkmetinin kuruluu; ikinci blmde Kazakistanda ihtilal dnemi ve Sovyetlerin blgede uygulad politikalar; nc blmde ise Kazak milli Bamszlk mcadelesi ele alnmtr. Sovyet idaresi altndaki Kazak halkna uygulanan politikalarn asimilasyon karakterini tm akl ve gerekeleriyle ortaya koyabilmek iin komnist ideoloji dorultusunda yeni bir toplum tipi yaratma faaliyetleri aklanmaya allmtr. htilal srecinde tm muhalif gler, rejim kart bir tehlike olarak grlerek Bolevikler tarafndan ortadan kaldrlmaya allmtr. Kazak milli mcadelesinin balamasyla Sovyet basks daha da artm, binlerce masum insan toplama kamplarna srlm ve idam edilerek cezalandrlmtr. Sovyet politikalar, en ok kltrel smr yoluyla Trkleri sisteme dhil etmeye alm; dil, eitim, din gibi sosyal hayatn tm alanlarna mdahale edilmitir. Komnist dnce sisteminin uygulanmas yolunda karlalan glkler, Orta Asya halklarnn milli bilinlerinin gz ard edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bunun farkna varan totaliter Sovyet Hkmeti, tasarlad byk toplumsal dnm projesinden kesinlikle taviz vermedii halde, kendi bamszln sonuna kadar savunan Trk halkn sindirmeyi baaramamtr. Gl bir parti otoritesi ve her trl denetim mekanizmasnn harekete getii Sovyet dnemi boyunca Kazak halknn verdii mcadele baaryla sonulanmtr. Bu baar, Sovyet sisteminin dalp sona ermesiyle deil, hedefine sadakatle bal Bolevik liderlerin, Trkleri, komnist idealler uruna kendi kltr ve bamszlk isteinden vazgeirmeyi baaramam olmas gereinde anlamn V

bulmaktadr. Buradan ortaya kan sonu, totaliter rejimlerin, tarihte hibir zaman kalc sonu elde edemediidir. Bu tr rejimlerin sebep olduklar maddi ve manevi zararlar, madur milletlerin gemiinde karanlk bir sayfa olarak kalmaya mahkmdur. Nitekim bask, her zaman kar tepkiyi dourarak kendi sonunu hazrlamaktan te bir sonu vermemektedir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri iinde yaayan Trkler de, bylece kendi benliklerini bir kez daha snama ve glendirme imkn bulmu, uzun bir Rus hkimiyet ve smr dneminden sonra milli tarihlerini yeniden kurmak onuruna sahip olmulardr. Rus Bolevik Hkimiyeti ve Trkler konusunu ele alan bu almann ortaya kmasnda bana katk salayan deerli Hocam Do. Dr. Cafer FTye arkadalarm Nergis MAMOLU ve Teymur EROLa sonsuz teekkrlerimi sunarm.

Laziza NURPES Bursa 2010

VI

NDEKLER
Sayfa

TEZ ONAY SAYFASI................................................................................. ZET............................................................................................................ ABSTRACT................................................................................................. NSZ ....................................................................................................... NDEKLER............................................................................................ GR.......................................................................................................

II III IV V VIII 1

I. BLM 1917 BOLEVK HTLAL

A. Rusyada Bolevizmin ortaya k ........................................................... B. Bolevik htilalinin sebepleri ...................................................................... B.1. Ekonomik ve sosyal sebepler................................................................ B.2. Kltrel sebepler................................................................... B.3. Siyasi sebepler........................................................... C. 1917 ubat (Burjuva Demokratik) ihtilali.................................................... D. ubat htilalinden Ekim htilaline............................................................... E. Vladimir li Lenin (1870-1924)................................................................... F. Ekim htilali...................................................................................................

4 5 5 7 8 9 14 20 21

VII

II. BLM KAZAKSTANDA BOLEVK HKMYET A.Tarihte Kazaklar ve Kazakistan.................................................................... B. Kazakistann etnik yaps ........................................................................... C. Kazaklarn aznlk durumuna dmesinin nedenleri.................................... C.1. Kazakistana Rus iftilerin yerletirilmesi (kolonileme).................. C.2. Kazak topraklarna devlet tarafndan el koyulmas (kolhozlama) D. ubat ve Ekim htilalleri srasnda Kazakistan. D.1. Geici Hkmet D.2. ift Hkmet ynetimi. D.3. Sovyet Hkmetinin ilk kararnamesi... D.4. Kazakistanda Sovyet Hkmetinin kuruluu ve zellikleri............ E. Sovyetletirme politikalar F. Stalinizm ve Kazakistanda tek partili totaliter dnem. G. Kazakistanda kltr ve dil asimilasyon.. G.1. Kazaklarda eitim, din, kltr ve fikir hayat.. G.2. Sovyetlerin dil politikas.. G.3. Krgzistan(Kazakistan) merkezi icra komitesinin 22 Kasm 1923 Tarihinde yaymlad Devlet ve Yaz ilerini Kazak dilinde yrtmesiyle ilgili Genelge G.4. Ulus Dilini merkezletirme siyaseti. G.5. Sovyetlerin Dini alandaki faaliyetleri............... H. ktisadi politikalar. H.1. Kazakistanda Askeri komnizm politikas...... H.2. Askeri komnizm politikasnn sonucu..... H.3. Sovyetlerin Yeni ktisat Politikas... H.4. Kazakistanda 19201922 alk yllar. H.5. Kazakistanda tarm reformu H.6. Kazakistanda sanayileme dnemi.................. I. Srgn politikas. . Soykrm (Repressiya) politikas 52 54 56 57 58 60 61 63 71 72 75 76 24 25 28 28 29 30 30 34 36 38 41 43 45 45 47

VIII

III. BLM KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM A. Smrgecilie kar Kazak mcadelesin balamas. A.1. Cetisu Merkezindeki isyan hareketi .. A.2. Torgaydaki isyan hareketi... A.3. syan hareketlerinin malubiyet sebepleri, zellikleri ve tarihi nemi B. Sovyet dneminde Kazakistanda Milli Mcadele (Kongreler).. B.1. Kazak kongresi. B.2. II. Kazak kongresi B.3. III. Kazak kongresi... B.4. Birinci Genel Kazak Kurultay. C. Partiler.. C.1. Ala Partisi. C.2. cz partisi. C.3. ura-i slam rgt D. Hokant zerklii.. E. 19201930 Yllarnda Kazakistanda siyasi srgne urayan Kazak kadnlarnn kaderi F. Kazakistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kuruluu. G. Sovyet ynetim altnda Trkler 115 120 122 80 83 84 87 89 91 102 103 106 109 109 113 113 114

SONU ....................................................................................................... KAYNAKLAR ............................................................................................ DZN

126 129 140

IX

GR
1917 ylnda Rusyann kendi bnyesi ierisinde; siyasi, iktisad, kltrel ve mill sebeplerden kaynaklanan bir ihtill meydana gelmitir. arlk rejiminden sosyalist ynetime geile sonulanan bu ihtilali, dnya tarihinin aknda ok nemli bir dneme olarak adlandrmak mmkndr. Gelimi Avrupa devletlerinin uygulamakta olduu kapitalizmin karsnda ykselen bu yeni sistem, sadece Ruslarn deil, Rusya iinde yaayan tm halklarn kaderini deitiren bir olay olmutur. 1917 Bolevik htilalinden sonra Sovyet ynetimi, yeni rejimi yerletirme abalarna girierek, tm lkede idari, siyasi, sosyal ve ekonomik bir dnm politikas uygulamaya balamtr. Bu politikalardan nasibini alacak olan halklar arasnda birok farkl etnik grup bulunmakta ve koullar olduka zorlu geecek bir srecin balangcn haber vermektedir. Komnist ideolojinin enternasyonal karakteri ile elien toplumsal yapda byk deiiklikler yapmak gerekecektir. Bunun iin Ruslar, hemen hemen tm blgelerin idari olarak yeniden dzenlenmesi iin acil tedbirler almlardr. Trk asll milletler, Rusya iinde olduka kalabalk bir kitle oluturmaktadr ve slam dinine mensup bu topluluklara ynelik politikalar da ayrca bir yaklam gerekli klmtr. Bolevikler, rejimi kabul ettirebilmek ve destek kazanmak iin tm halklara adil ve bar bir dzeni getireceklerini mjdelemilerdir. Fakat ksa sre iinde smrgeci niyetler su yzne km ve Bolevik politikalarnn, mill oluumlara kesinlikle imkn tanmayaca anlalmtr. zellikle Stalin dneminde, Trkleri Ruslatrmak iin dilalfabe, tarih ve din ynlerden yaptklar baskc faaliyetlerin yannda, Trk illeri iktisad ynden de merkeze balanmtr. Stalinin politikas, burjuva karakteri tayan ayrlk eilimleri iddetle bastrmaya yneliktir. htilalin ilk gnlerinde byk bir itici g olarak ilev gren halkn topyekn galeyan ve enerjisi, daha sonra milliyeti nitelie brnerek rejim iin ciddi bir tehlike haline gelmeye balamtr. te bu tehlike, ynetim glerini, her trl yolu deneyerek sindirme faaliyetlerine sevk edecektir. Rus olmayan halklarn ii snf, komnist ideallere itirak ediyor gibi grnse de, asl ama, daha nce arlk ynetimi tarafndan gasp edilen bamszlklarn geri kazanlmasdr. Nitekim Bolevik liderler de bu istekleri yerine getirme sz vererek ie

balamlardr. Yaplan reformlar, kitlelerin birlik- beraberlik bilincini gelitirmeye ynelik olduu halde, sonular itibaryla tm yenilikler, milliyeti bamszlk hareketlerini tetikleyerek lkede birleik bir sosyalist toplum yaratma hedeflerini baarszla srklemitir. Enternasyonalist emeller, ii ve burjuva snf, kyl ile toprak sahipleri arasndaki snf atmasnn iddetli olduu blgelerde (Litvanya, Estonya, Beyaz Rusya gibi) nispeten daha baarl olduysa da, genele bakldnda sonu tam bir d krkldr. Bundan sonra gelien olaylar, bu topluluklarn gittike artan bilinlenmesi ile haklarn arama mcadelesine girimeleriyle sonulanacaktr. Rusya snrlar iindeki halklarn milli bamszlk hareketleri, Rus Bolevik htilali sonrasnda kurulan Sovyet ynetimlerin bask politikalarna kar balamtr. Bu hareketler, komnist ideolojinin tm iddetiyle hkm srd yllarda milliyeti fikirlerin hayatta kalma mcadelesi ve ilerici aydnlarn sisteme ba kaldrma cesaretinin bir ifadesi olarak tanmlanabilir. Bu almada ele alnan Kazak Milli Mcadelesi de, Bolevik Rusya iinde yaanan byk rejim kart atmann nemli bir ksmn oluturmaktadr. Burada belirlenen ama dorultusunda, Bolevik htilalinin ortaya kndan balayarak Kazak milli bamszlk hareketlerinin son aamasna kadar gelien olaylar, blm ve alt balklar halinde ele alnmtr. Birinci blmde, Rusyada Bolevizmin ortaya k, ihtilal koullar ve sebepleri ele alnarak, ubat ve Ekim htilalleri zerinde durulmutur. Ekim ayndan sonra, Leninin nderliinde Sovyet ynetiminin kuruluu ve genel karakteri aklanmtr. kinci blmde, Kazakistann ksa bir tarihesi, etnik yaps ve kazak halknn genel durumu ele alnmtr. Ardndan, ubat ve Ekim aylarnda lkenin iinde bulunduu siyasi koullar, Sovyet Hkmetinin Kazakistanda baa gemesiyle yaplan dzenlemeler anlatlr. Bu blmde, Sovyetlerin Kazak halk zerinde uygulad siyasi, iktisadi, kltrel ve dini politikalar ayrntlaryla aklanarak bunlarn sonular ortaya konmutur. Blge halknn, milli mcadeleye girimesine sebep oluturan tm uygulamalar bylece tahlil edilerek bir sonraki blmde ele alnan konuya aklk getirilmitir. nc blm, arlk smrge dneminden balayarak, Kazak bamszlk mcadelesinin aamalarn ve sonucunu

kapsamaktadr. Tm boyutlaryla ele alnan bu mcadelede Kazak aydnlarnn faaliyetleri, dzenlenen kongre ve kurultaylar, kurulan parti ve rgtler, siyasi sulu olarak cezalandrlanlarn elerinin toplama kamplarnda yaadklar anlatlmtr. Orta Asyada Bolevik ynetimi altnda bulunan dier Trk milletlere de bu blmde yer verilmitir. 1936 ylnda Kazak zerk Cumhuriyetinin kuruluuna kadar geen sre ve sonrasnda devam eden olaylar, Kazakistanda Sovyet rejimin basklarna kar youn bir mcadelenin verildiini gstermektedir. Bu aratrmann amac da, komnist ideolojinin tm basklarna ramen blgedeki Trklerin kltrel kimliinin yok edilemediini ortaya koymak olduundan, Bolevik rejimin hedefleri, uygulamalar ve sonular zerinde arlkl olarak durulmutur. almada takip edilen yntem, mmkn olduu kadar gereki bir yaklamla komnist politikalarn gerekeleriyle birlikte vermeye ve bunlarn Trk halk zerindeki yansmalarn aydnlatmaya yneliktir. Bu nedenle, tm kaynaklarn tarafsz bir ekilde incelenmesine dikkat edilmitir. Hem Rus Sovyet Dnemi hem de Kazak bilim dnyasnn eserleri, karlatrlarak ele alnmtr. Bugn, eski Sovyet hkimiyeti dnemini karalama amal yaplan almalar, konuyu sadece belli bir boyutuyla aklamaya altndan; bunlar, kapitalist dnya grnn yenik bir sistem zerindeki hkim konumunu ilan etmesinden te bir anlam tamamaktadr. Bu sebeple burada daha ok, Sovyet dnemi ve sonrasnda konuyu derinliine tahlil eden yazarlarn almalar, kaynak olarak tercih edilmitir.

I. BLM 1917 BOLEVK HTLAL A. Rusyada Bolevizmin Ortaya k Bolevizm, Marksizmin Rus yorumunu ifade eden bir kavramdr. Avrupada XIX. yyda ortaya kan ve yaygnlk kazanan Marksist ideoloji bir sre sonra Rusyada da etkili olmaya balamtr. 1898 ylnda ilk Rus Marksist parti, Rus Sosyal Demokrat i Partisi (RSDP) adyla kurulmutur. Partinin 1903te yaplan kongresinde iki ayr grup ortaya kar. Bunlardan biri, klasik Marksist teoriyi savunanlardan oluur ve aznlktadr. Bu yzden Menevikler (aznlkta olanlar) adyla anlr. Bunlarn karsnda ise Vladimir li Lenin ve onun yanndaki taraflardan oluan sol kanat vardr. Bu grup da ounlukta olduu iin adna Bolevikler denir. Bolevik, ounluktan yana anlamna gelen Rusa kelimedir. 1903 ylnda dzenlenen Rus Marksist Sosyalist i Partisinin kinci Kongresinde Leninin taraftarlaryla Julius Martovun taraftarlar arasnda balayan gr ayrl, 1912 ylnda Bolevik Partisinin kurulmasyla ve daha sonra Boleviklerin SSCBnde iktidar almasyla sonulanr.1 Bolevizm, sk bir hiyerari iinde profesyonel devrimcilerden oluan ve demokratik merkeziyetilii hedefleyen bir siyasi oluumdur. Leninist ideallere dayanan parti, kendisini proletarya devriminin koruyucusu olarak grmektedir. Austos 1903te toplanan ikinci kongrede Lenin, parti yeliinin profesyonel devrimcilerle snrlanmas gerektiini syler. Martov ise bu gre kar kar ve st kademelerde profesyonel devrimciler olsa da, partinin kyllere ve ii snfna ak olmas gerektiini savunur.2 Boleviklerin nemli liderlerinden biri olan Troki, yolun banda Meneviklere sempati duysa da Meneviklerin liberalleri desteklemesi sonucu taraf deitirir ve Boleviklere katlr. Nisan 1905de Bolevikler, parti kongresinde ayrl resmiyete dkmlerdir. 1910da arn ynetimine kar acil olarak harekete geilmesi
1

, O: ?, , , a.g.e. , s. 86.

M, 1991, ss. 65- 85.

2

gerektiine inanan Troki, kayn biraderi Kamenev ve bir dier Bolevik olan Zinoniev ile beraber Bolevik-Menevik birlemesi iin plan hazrlamaya balar. Austos 1910da Kamenevin partiden istifasyla bu giriim, prensip anlamasna ramen baarszlkla sonulanr.3 15 Aralk 1912de Bolevik Partisi Leninin bakanlnda kurulur ve devrimden sonraki ilk seimlerde Meneviklere kar %25 eklinde bir stnlk salamay baarr.4 Boleviklere gre, ii devrimini gerekletirmeden nce iileri ideoloji yoluyla hazrlamak, eitmek gerekmektedir. Bolevikler, klasik Marksist teoriden farkl bir ii snf ideolojisini savunurlar ve bir burjuva devrimine gerek olmad grndedirler.5 Vladimir li Lenin, Ekim Devrimi ile Boleviklerin 1917de iktidara gelmesini salamtr. Daha sonra Bolevizmin fikirleri de Marksizm-Leninizm adyla anlmtr. Bu teoriyi sistemli hale getiren kii, Leninin rencisi Yosif Stalin* (18791953) olacaktr.6 B. Bolevik htilalinin Sebepleri B.1. Ekonomik ve Sosyal Sebepler Bolevik ihtilalinden nce arlk Rusya, Birinci Dnya savann getirdii koullar nedeniyle ekonomik olarak kntye srklenmitir. zellikle ulam krizi, kentlerdeki alk sorununu dourmutu. Tarmda ise insan gc eksiklii vard. Sava srasnda 13 milyon kyl silah altna alnd. Birok fabrika kapand. Halktan askeri
3 4 5 *

, , , , M, 1989, ss. 47- 50. , a.g. e. , s.50.

, a.g. e. , s.51. Josef Visarionovi Stalin, 1881de Grcistann Gori kasabasnda dodu. Ortarenimi srasnda devrimci eyleme katld ve Rusya Sosyal Demokrat i Partisinin Bolevik saflarnda yer ald. Uzun yllar Sibiryada srgnde kald. Leninin 1917de Finlandiyaya gitmesinin ardndan partinin ynetimini stlendi. Ekim Devriminden sonra Leninin bakanlndaki Sovyet hkmetinde Milliyetler Halk Komiseri oldu. Leninin lmnden nce Komnist Partisi genel sekreteri oldu. 1920-1930larda sa ve sol ideolojik mcadele adna binlerce insan srgnlere gnderdi ve binlerce insann lmne sebep oldu. "Kollektivizasyon" ve "Endstrileme" uygulamalar ile 1928-1936 yllar arasnda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde kkl dnmlerin gerekletirilmesini salad. kinci Dnya Sava srasnda parti liderlii, hkmet bakanl ve sovyet ordular bakomutanl grevlerini birarada yrtt. 5 Mart 1953te ld. (Koen, C. Buharin, Politieskaya biografiya, 1888- 1938, Moskva, 1988, s. 74.) 6 , a.g. e. , s.51.

vergi ad altnda 10 eit vergi alnmaktayd. Bu durum, kyller arasnda honutsuzluun yaylmasyla daha da tehlikeli boyutlara ulat. 1916 ylndan itibaren mitingiler, ayaklanmalar balad. arlk rejimine kar halktan ykselen sesler, aln ve aresizliin artk son noktaya dayandn gstermekteydi.7 XX. yyn banda Rusya, Batnn gelimi kapitalist lkelerinin seviyesine erimeye alan, ok geni snrlara yaylm bir imparatorluktu. Emperyalist politikalar ve gl bir merkezi otoriteyle ynetilen bu topraklarda, tarihi kapitalist srecin istenen dzeyde gereklemesi iin uygun ekonomik koullar mevcut deildi. arlk Rusya daha ok d etkenlerin zorlamasyla kapitalist srece giren ve bu dorultuda birtakm acil ve kat reformlara girien lkeler grubuna dhildi. (Dou Avrupa, spanya, Japonya gibi).8 Krm Savanda ald yenilgiden sonra Rusyada ynetim mekanizmas, ekonomik modernlemeye gitme zorunluluuyla kar karya kalmtr. Bu da, bir yandan feodal ve kapitalist retim biimlerinin i ie gemesine, dier yandan bu ikisinin yan yana olarak gelimesine yol amt. Serbest pazara gei srecine girmek, kapitalist sistemin temel koulu olmakla birlikte, bu sre daha bandan itibaren feodalitenin hala yaayan kalntlaryla engellenmektedir. Buna bir de kyl halkn oluturduu engel dhil edilebilir. Serbest rekabet ortamnn son derece snrl kalmas, sermaye birikiminin gereklemesini nlyordu. En nemlisi de, Bat Avrupada olduu gibi bir tarm devrimi olmadan kapitalist retime geilmeye alyordu. Bu tip bir ekonomik modernleme modeli ynetimin dorudan denetimi ele almas ve yabanc sermayenin kullanlmasnn sonucuydu. Sonu olarak, XX. yyn banda Rusya, gittike byyen brokratik mekanizmasyla askeri-feodal nitelikte bir imparatorluktu. retimde pek ok kez nemli gelime dnemleri yaanm olmasna ramen, bu gelimeler geni kitlelere yansmamt. zellikle kyl halkn geri kalml, nfusun

7 8

Akyol, Taha, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, C.I, tken, stanbul, 1976, s.38. , a. g. e. , s. 87.

ounluunu oluturan bu kitlenin arlk rejimine kar yeni bir dzenin ve adaletli bir ynetimin zlemini ekmesi, devrim koullarnn nemli bir hazrlaycs olmutur.9 Rusya, ekonomik alanda en byk darbeyi Birinci Dnya Sava srasnda alr. Rusyada 1916 ylnda alm gc iki kat der, tarm retimi azalr, alk ba gsterir. Kyllerin honutsuzluu devletin baarsz nfus politikalaryla daha da artar. 1917de tarm reformu adna yaplan dzenlemeler de istenen sonucu vermeyecektir. Nfus art oran ile retimdeki art arasndaki dengesizlik gittike artmaktadr. ehirlerde grlen kapitalist gelime, bir devlet kapitalizmi zelliindedir. i kesimin byk bir ksm Petersburgta bulunmaktadr. Rusyann nemli ynetim merkezlerinde grlen sosyal ortam, genel bir eilim olarak, her eye kar bakaldrmaya hazr hale gelmektedir. Petersburgta 400.000 sanayi iisi bulunmaktadr. Buradaki 14 byk fabrikada 132.000 ii kitlesi younluu vardr. Sava yllarnda iilerin bir ksm orduya alnr, ardndan i gc sknts nedeniyle geri gnderilir. Ayrca, kylerden gelenler, kaaklar ve sulularn ii olarak alnmasyla bu ihtiya kapatlmaya alr. Bakent iilerinin yzde 16 baka milletlerden olumaktadr. i snfnn yaam seviyesi gittike dmektedir. Dier blgelerin iileri de genel olarak kendini toplumdan soyutlama eilimi iindedir. Sosyal bozulmann ve gerilenin en youn olarak yansd bu kitleler devlete kar cephe almaya balar. Birinci Dnya sava nedeniyle artan sosyal gerilim, nfus hareketleri ile atma ortamna dnr.10 B.2. Kltrel sebepler Rus Devriminin kltrel sebepleri daha ok aydnlar arasnda glenen fikir hareketlerine dayanmaktadr. lke iinde byyen sosyal huzursuzluk, Rus aydnlarnn bir k yolu bulmak iin kaynamalarna sebep olmaktadr. Bir de Fransz ihtilalinden sonra yaylan milliyetilik fikri, arlk rejimine kar ayaklanmalarla etkisini gstermektedir. Rus aydnlar, arn basks nedeniyle gizli rgtler kurarak almalarn yrtmektedirler. Tm bu faaliyetler genellikle halktan kopuk ve terrist
, a. g. e. , s. 89. , , : 1917 , , , 2001, ss. 1720.
10 9

hareket niteliindedir. Entelektel snfn faaliyetleri, sava ortamnn getirdii olaanst koullarda, artan bar talepleriyle birlikte gittike rejim kart bir nitelik kazanmaya balayacaktr. Bu nedenle, aydnlarn halk arasnda taraftar toplamalar zor olmayacaktr. Ayn toplumsal gerilim ve honutsuzluu paylaan kesimler, ortak bir are araynda birleerek seslerini ykseltmeye balayacaklardr. 11

B.3. Siyasi sebepler

Birinci Dnya Sava srasnda Rusyann Alman ordular karsnda yenilmesi ve bu dnemde uygulanan i politikann baarszl halkn isyanlara kalkmasna neden olmutu. Bu isyanlar daha ok, farkl etnik kkene sahip halklar, zellikle de, emperyalist Rus hkimiyeti altnda bulunan Trkler arasnda grlmektedir. Trk topluluklar ekonomik ve kltrel olarak smrlmektedir. Ruslatrma politikalar ynnde tm haklar elinden alnan Trkler, ayn zamanda Hristiyanlatrma politikas ile kar karya kalmtr.12 Birinci Dnya Savayla ypranan arlk rejimi karsnda gl bir muhalefet olumutu. Daha 1905 ylnda ar II. Nikola, halkn setii bir parlamento olan Dumay kurmutu. Demokratikleme adna yeni muhalif partilerin, sendikalarn artmasyla lkede siyasi durum olduka deimiti. Ordunun temsilcileri, arn tahttan inmesini ve ynetim yetkisinin tamamen Dumaya verilmesini teklif ederler. ar, bata kar ksa da bu teklife raz olmak zorunda kalr ve tahttan ekilir. Bylece, Rusyada monarinin iktidar sona ermi olur. Dumann yerine ise, orduyla ibirlii iinde eski Duma yelerinden oluan bir Meclis kurulmutu. Ancak bu yelerin yeni iktidar nasl kuracaklarna dair kesin fikirleri ve planlar yoktu. 13 Rusyada siyasi yaplanmann kendine zg bir ekilde ortaya kmas, devrim ortamn hazrlayan nemli koullardan biridir. lk olarak ii ve kyl partiler, ardndan liberal-burjuva partileri ve en son atan unsurlarn bir araya gelmesiyle kurulan
Akyol, a. g. e. , ss. 40- 41. Gndz, Ahmet, 1917 Bolevik htilalinin Trk Dnyasndaki Yansmalar, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1,2005, s. 2. 13 Gndz, a. g. m., s. 2.
12 11

rgtler vardr. 1917 ylnda 50 civarnda parti ortaya kmtr. Bunlar genelde tepeden kurulmutur. Entelektel snf, halktan kopuk, ama ynetme muhalif yeni bir siyasi kltr yaratmt. Byk kitle hareketlerinin ortaya kt yllarda bu durum partiler ve halk arasnda blnmeyi getirecektir. Menevikler, burjuva snf ile ibirliini ngrrken, kendi ilerinde gr ayrlklar yaamaktadrlar. Bolevikler ise birlik halinde kalmay baarrlar. Ayrca, ehirlerde ve kylerde siyasi kltr farkllk gstermektedir. Yeni fikirleri krsal blgelere ulatracak basn- yayn yetersizdir. Toplumda siyasi olarak da kutuplama sz konusudur. i snfnn glenmesi, ancak 1917de fabrikalarda komitelerin kurulmasyla gerekleir. Bu dnemde grev hareketleri oalr. Bat Avrupadaki ii hareketlerinin aksine, Rusya iinde, burjuva toplum deerlerine kar toptan bir reddedi grlmektedir. Kyller de gittike kendi ilerinde bamsz rgtlenme hareketlerine girimektedirler. Bylece, nceleri sadece entelektel snf arasnda dile getirilen ihtilal fikirleri, halk arasnda da yaylmaya balar.14 C. 1917 ubat (Burjuva Demokratik) htilali Rusyada kapitalist dnm srecinin tamamlanmas iin, tm engellerin ve en bata da arln ortadan kaldrlmas gerekmekteydi. Burjuva snfna den bu grev, ancak 1917 ubatyla balayan devrim srecinin sonunda proletaryann iktidar ele almasyla zlecekti. Ancak bu zm de geici nitelikte olup yeni bir devrimin koullarn hazrlamaktan baka bir ie yaramayacakt.15 1917 ylnda gerekleen ubat htilali, 1905 1907 htilali ile ayn sebeplere, ayn karaktere ve ayn hedeflere dayanmaktadr. stelik atan kart gler de ayndr. 19051907 htilalinin ardndan Rusyada snflar ve partiler arasndaki mcadele devam etmektedir. Bu sre, iki seenek arasnda ekillenir. lki, Rusyada tepeden bir reform sayesinde Meruti monari rejimini kurmak, dieri de arl tamamen ortadan kaldrmak. Liberal burjuvazi, ilk seenei uygulamak istemektedir. Bu ekilde isyan hareketlerini bastrmay dnr. Liberaller, arln ynetme yetkisini paylamaktan
14 15

, a.g.e., s. 45. Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, Penguin History, New York, 1993, s. 28.

yanadrlar. htilali nlemenin tek yolunun bu olduuna inananlar, arlk rejiminden bekledikleri destei bulamazlar. ar, bu ynde bir reform fikrini kabul etmeyince ubat htilali kanlmaz olur. Bundan sonra iki yol vardr: Bir burjuva devrimi veya sosyalist devrim. Fakat devrimciler, bu sefer de feodal sistemin kalntlarn temizleme ve demokratik bir rejim kurma yolunda baarsz olurlar.16 lkede zgr ve demokratik bir burjuva dzenin kurulmas, acil sorunlarn zlmesi, 1907den sonra hala gndemdedir. 1905 1907 htilali temel problemleri halledememi olsa da, ubat htilali iin bir hazrlk aamas olmutu. Tm partiler ve snflar iin bu, yararl bir deneyim oldu. Fakat ubat ayna gelindiinde artk koullar deimiti. Sosyal ve siyasi gerginlik ve atma ortam daha kritik boyutlara ulamt. Uzun ve yorucu sava yllarnn getirdii ekonomik ykm, toplum dzenini ve halkn ahlaki temellerini tamamen sarsmt. Milyonlarca asker, cephedeki mcadeleler srasnda yaadklar kanl deneyimin etkisiyle devrimci propagandalara kolayca kaplabilecek durumdayd. Bar zlemi, Savaa Hayr pankartlaryla ifade ediliyordu. Sava kartl, ayn zamanda rejim kartlna dnmt. Bylece monari, gittike ordunun desteini yitirdi.17 1916 ylnn sonlarna doru sosyal, ahlaki ve siyasi kriz tm iddetiyle kendini gsteriyordu. Ynetim gleri, bu durumun sonucundan endieliydi. arn kuzeni Knez Mihail Mihaylovi, 1916nn Kasm aynda ara Londradan bir mektup yazarak Rusyada bir devrim tehlikesi olduuna dair uyarda bulunur ve byle bir eyin nlenmesi iin bir an nce halkn hakl isteklerinin yerine getirilmesi gerektiini bildirir. Buna ramen ar II. Nikola, bu tehlikeyi grmezden gelmeyi tercih eder.18 ubat 1917 ylna kadar artlarn oktan olumu olmasna ve her an bir patlamann beklenmesine ramen, ihtilal ne rgtl ne de planlyd. Olaylar anszn ve

16 17

, a.g.e. , s.74. , M. A. , i, , M, 1988, s. 230. 18 , a.g. e. , s. 231.

10

kendiliinden patlak verdiinde, tm partiler ve hkmet aknlk iindedir. Hibir parti, devrimin liderliini stlenmek istemez.19 1917ye girildiinde Rusya, iddetli bir ekonomik ve siyasal kriz iindedir. arlk ve ordusu cephelerde ar yenilgiler yaamaktadr. Halk ynlarn umutsuzluk ve sabrszlk sarmtr. Alk tehlikesi lkeyi batanbaa etkilemitir ve milyonlarca insan, ayaa kalkmak iin bir kvlcm beklemektedir. Ordu da benzer durumdadr. Ktlk etkisini gstermi, huzursuzluk yaygnlamtr. Alk tehdidi, askeri ara ve gerelerin yetersizlii orduyu bir zl iine sokmutur. 20 Olaylar, ubat aynn ikinci yarsnda Petersburgta balar. Bakentte, ulam yetersizlii yznden yiyecek ktl vardr. Uzun ekmek kuyruklarnda bekleyen halk isyan etmeye balar. 13 ubat 1917 gn, Kanl Pazar (1905) katliamnn yl dnmdr. O gn yaplan protesto gsterisine yaklak 500 bin ii katlr. iler, hala srmekte olan savaa kar tavr alarak, Kahrolsun Sava!, Kahrolsun Polis!, Kahrolsun Speklatrler! sloganlarn atmaktadrlar.21 Bu eylemden birka gn sonra Rusyann en byk iletmesi olan ve 1905 Devriminde de nemli rol oynam Putilov iletmesinin bir blmnde grev balar. 21 ubatta grev, Putilovun geneline yaylr. verenin fabrikay kapatmas zerine 30 bin Putilov iisi sokaklar igal etmeye balar.22 23 ubat gn Petersburgta kadn iiler Uluslararas Emeki Kadnlar Gnn anmak iin grev karar alrlar. Kadn iiler fabrikalardan karak yrye geer. Yry giderek kitleselleir. Kadn iilerin kortejine Putilov iileri de katlr. Kortejin bir iki yerinde kzl bayrak alr. Yryte, Ekmek stiyoruz sloganna bir slogan daha eklenir: Kahrolsun arlk. Artk ynlar ayaktadr. Rus gizli polis raporlarna gre 50 fabrikadan 90 bine yakn ii greve kmtr. Ertesi gn bu say

19 20

, a. g. e. , s.231. , a. g. e. , s.232. 21 , a. g. e. , s.233. 22 , a.g. e. , s. 232.

11

ikiye katlanr. Petersburg artk bir grev ve direni kentine dnmtr. Greve kan iilerin says 158 bine, grev uygulanan fabrikalarn says ise 131e ykselir.23 25 ubatta lkede genel grev ilan edilir. iler, aileleri ile birlikte Ekmek stiyoruz slogann atarlar. arlk hkmeti, gstericilerin zerine askerleri ve atl birlikleri gnderir. ilerin zerine yollanan askerler, subaylarn emirlerine aldr etmeden, eylemcilerle birleirler. Bu gelimeler, kitlelerin cesaretini daha da artrr.24 26 ubatta ar, gstericilere ate edilmesi emrini verir. Yine de halkn mcadelesinin ykselii engellenemez. Kitleler hzla radikalize olmaktadr. Gnn ilerleyen saatlerinde kzl bayraklar alp, Yaasn Devrim, Kahrolsun arlk sesleri ykselir. Askerler, ya tarafsz bir tutum sergiliyor, ya da iilerin saflarna katlmaktadrlar. Hkmet, bu sefer ayaklanmaclarn zerine polis birliklerini yollar. Baskn mfrezeleri eklinde rgtlenen polis; evlerin, kiliselerin atlarna mitralyzler yerletirerek, ayaklanma halindeki kitleye ate etmeye balar. Olaylar birden sokak atmalarna dnr. Gn boyu sren scak atmalarn sonucunda polis pskrtlr, yakalanan gizli servis ajanlar ldrlr, birok mitralyze iiler el koyar. 27 ubat sabah kitleler, Nikolayevski Gar Meydannda toplanrlar. Gstericiler, hkmete bal grlen iki svari alay, atl ve yaya polis birlikleri tarafndan sarlr. Polis efi bir uyar yaptktan sonra, saldr emrini verir. Bunun zerine artc bir gelime olur. Svari alay Komutan polise saldrn diye bararak, askerleri polisin zerine srer. aran polis gleri hzla datlr.25 Asker ve iilerden oluan kitleler saraya doru yrye geer. Duma (Meclis), kitleler tarafndan sarlr ve ksa zamanda bir komite oluturulur. Cepheden bakente doru yola km olan ara ve oluna, tahtan el ektiklerine dair bir belge imzalatlr. Bu gelime arlk iktidarnn sonunu iaretlemektedir.26

23 24

, a. g.e, s.174. , a. g.e, s.174 25 , a. g.e, s.176. 26 , a. g.e, s.177.

12

ubat Devrimiyle arlk yklm, arln kalntlar zerinde Duma Komitesi oluturulmutu. Komite tutucu bir karakter tayordu. Duma Komitesinin hedefleri anayasal bir monariden teye gemiyordu. Bu komitenin ardndan kurulan Geici Hkmet son derece nemli sorunlarla kar karya kalr. Hkmet sava ve tarm sorununa ynelik hibir adm atmaz. ktisadi krizi nleyecek bir zmde getirilemez. ilerin ve yoksul kyllerin en temel talepleri bile karlanamaz.27 ubat Devrimi, ii snfnn gcn ortaya koymas iin iyi bir frsat olmutur. Devrim, kendi organlarn yaratarak ilerlemeye devam eder. Petersburg iileri, merkezi bir ynlendirme olmadan, i Temsilcileri Sovyetini kurarlar. Bu gelime, 1905 Petersburg Sovyetinin yeniden diriliini simgelemektedir. Ve tpk Petersburg Sovyeti gibi, fabrika iileri tarafndan kurulan parti d bir rgttr. Bu zelliine ramen Bolevikler, Menevikler ve Sosyalist Devrimciler, Sovyetler iinde temsil edilmektedir.28 24 ubatta balayp 27 ubata kadar sren Sovyet seimlerinde 1200 delege belirlenir. Mart ay ortasnda bu say 3000e ykselir. Petersburg Sovyeti, iktidar ele geirebilecek gte ve otoritede olmasna ramen byle bir adm atmaz. Bunun bir nedeni, Rusyadaki srecin Sosyalist bir devrim iin deil, bir burjuva devrimi iin olgunlatnn dnlmesidir. Dier bir nedeni ise, siyasi glerin kendilerini hkmet kurmaya hazr hissetmemeleridir. Bu yaklama karn Sovyet, geni ii ve asker kitleleri tarafndan tannr. Sovyetin gc ve otoritesi ksa zamanda yaygnlaarak artar.29 ubat Devrimi, ikili bir iktidar durumu yaratmtr. Bir tarafta Duma Komitesi, burjuva iktidarn simgelerken, dier tarafta kitlelerin iinden kan Sovyetler, proletarya iktidarn temsil etmektedir. Devrimci bir nitelik tayan Sovyet oluumlar, Petersburgn ardndan bata Moskovada, dier byk kentlerde ve krsal alanda hzla

27 28

, .. , , , , 1989, s. 65. , . , , , , 1992, s. 72. 29 , ., K , , A, 1996, s. 18.

13

kurulmaya balar. 1917nin Mart ay sonunda da, Sovyetlerin Genel Rusya Konferans yaplr. 30 D. ubat htilalinden Ekim htilaline 1917 ubat Devrimi, halkn kendiliinden isyanyd. iler ve ayaklanan halk hibir partinin programna ya da taktiine bal olmakszn devrimi gerekletirmiti. Devrimci partilerin, Devrimin olumasnda dorudan rolleri olmad. Devrim, uzun bir deneyim ve moral hazrlk dnemi sonucu, kitlelerin kendiliinden eylemleriyle domutu.31 1 Mart gn Petersburg Sovyetiyle Duma Komitesi arasnda bir anlama imzalanr. Anlamayla, geici hkmetin kurulmasna karar verilir ve Kerenski, hkmeti kurmakla grevlendirilir.32 1917 ubat Devriminde kurulan Sovyetlerle, 1905 Sovyetleri arasnda baz farkllklar bulunmaktadr. 1905 Sovyetleri dorudan kitle hareketinin ve grevinin iinden km, kitle hareketini ve grevini srdrme zorunluluundan domutu. ubat Devriminde kurulan Sovyetler ise, bir kitle hareketinden bamsz olarak ve ancak devrim baarya ulatktan sonra kurulmulardr. 1917 Sovyetleri, 1905ten farkl olarak, giderek siyasal akmlarn atma alanna dnecektir.33 ubat Devriminden sonra btn Rusyada birbirinden bamsz ve hibir kurumsal hazrlk olmadan gnn ihtiyalarna gre ortaya kan Sovyetler, btnyle kendiliinden gelimitir. Basit olanaklarla her yerde ve her zaman abucak kurulabilen temsili kurumlar olarak konseyler (Sovyetler) dncesi, Sovyeti, siyasal ve toplumsal kargaa dneminde snf glerinin birletirilmesine en uygun bir biim olarak gren Rus ii ve askerleri arasnda adeta kendi kendine yaylmtr.34

, a. g. e. , s. 180. , E. , , , M, 1990, s. 15. 32 , . . , , , T, 1955, s. 46. 33 , a. g. e. , s. 181. 34 , a. g. e. , s. 78.

31

30

14

Sovyetler, ii snfnn mcadelesi iinde domutu. Gcn, bu snfn ykc gcnden almaktayd. Kitlelerin barometresi ilevini gryordu. Kitlelerin radikallemesiyle Sovyetlerin radikallemesi arasnda bir paralellik grlmekteydi. Sovyetlerin en nemli zellii, demokratik bir yapya sahip olmalaryd. Bu zelliini de, kitlelerin grn ve kolektif gcn aa karmasndan alyordu.35 ubat Devriminde dikkat eken bir gelime, emek ile sermaye arasndaki antagonizmann ve atmann rn olarak ortaya kan bir dizi ii rgtlenmeleriydi. Daha devrim gnlerinde (5 Mart) i ve Asker Sovyetlerinin genel greve son verilmesi kararn almas, ii kitleleri arasnda memnuniyetsizlik yaratmt. ilerin bir ksm, Sovyetin ald karara uymay reddeder. Birok fabrikada 8 saatlik i gn ve cret art yaplmadan, i ba yaplmayaca aklanr. Bu arada iiler, onlarca fabrikann ynetimine el koyarlar. Btn bu gelimeler, Fabrika Komitelerinin douunu mjdelemektedir.36 ubat Devrimini gerekletiren ii ynlarnn rgtlenmesi olan Sovyetler, Fabrika Komiteleri ve Fabrika Sovyetleri fiilen yasama ve yrtmeyi eline alr. Fabrikalarn tm igal edilir. yerlerinde Fabrika Komiteleri ve Fabrika Sovyetleri ynetimlere el koyarlar. Fabrika Komitelerine, iiler tarafndan Devrimin ocuklar ad verilmesi bouna deildir. Fabrikalarda kurulan ii milisleri, Sovyetlere ve Sovyetler iinde yer alan siyasal partilere bal faaliyet yrtmektedir. Her fabrikann kendine bal bir ii milisi vardr. Sabotajlar engellemek, retimi salamak, kar devrimci glerle savamak milislerin temel grevleridir. Bu dnemde arlk hkmeti tarafndan yasaklanan sendikalar da faaliyete balamtr.37 ubattan Ekim Devrimine kadar geen zamanda ikili bir iktidar dnemi yaanr. Bu sekiz aylk dnem, bu ikili iktidarla simgelenir. Bu dnemde, kardevrim arasndaki atma giderek hat safhaya ulaacaktr. 38 devrim ve

35 36

, a. g. e. , s. 78. , a. g. e. , s. 75. 37 , a. g. e. , s. 79. 38 , a. g. e. , s. 80.

15

ubat devrimi ile Rusyada yeni bir burjuva rejimi kurulmutu. Fakat lke iinde kargaa sona ermemitir. Problemlere zm bulunamamtr. i snf acmaszca smrlmtr. Burjuva halk atmas balamtr. Kitleler her tarafta alan i Sovyetleri etrafnda rgtlenmeye balamlardr. Gc eline alan burjuva snf, halkn desteini kazanma ansn, emperyalist hedeflerini ve sava srdrmesi nedeniyle de kaybetmitir. Burjuvann kurduu geici hkmet, halk yattrp susturmaya ncelik vermiti, ama reform konusunda ok da istekli grnmyordu. Eyll-Ekim ayna kadar sren koullar, temel sorunlarn zmnn reformlarla salanamayacan ortaya koymutu. Burjuvann yetersizlii anlalmt.39 8 Mart 1917de Petersburgta gsteri ve mitingler balar. 12 Martta iilerin ve Askerlerin Sovyeti kurulmutur. arn tahttan ayrlmasyla kurulan Devrimci Hkmet de sorunlara bir zm getirememiti. Nisanda Petersburga gelen Lenin geni kitlelerin desteini salamay baarr. 14 Eyll 1917de, Harbiye Bakan Kerenski Alman cephesinde baarsz olunca yeni ayaklanmalar balar. Hkmetin dmesiyle Kerenski Babakan olur ve 14 Eyllde Cumhuriyet ilan edilir. Fakat Hkmetin sava srdrme karar, halk arasnda yine hayal krkl yaratr. karklktan yararlanan Bolevikler, ordunun da ihtilallere karmasyla Askeri Devrim Komiteleri kurarlar. 7 Kasm 1917de Hkmet darbesiyle Bolevikler iktidara gelir.40 ubat Devrimi Ekim Devriminin bir nclyd. Sovyetler, Devrimin organlar olarak doarak gelimiti. ubat Devrimi, geici olarak toplumsal ve siyasal gleri birletirmiti. Ekim Devrimine doru gler arasnda elikiler hzla artacaktr. i snf, kurduu Sovyetlerle, devrimin yolunu ve rotasn belirleyecektir. Sovyetlerin, zgrlk bir dzenin yaratlmas yolunda temel kurulu olduu unutulduunda ise, zgrlk eitlie feda edilecekti.41 Rusyada arlk rejimi, 1917 ubatnda, aslnda Bolevikler de dhil olmak zere kimsenin beklemedii bir anda yklvermiti. Bolevik nderlerin ou
39 40

, a. g. e. , s. 81. , a. g. e. , s. 183. 41 , a. g. e. , s. 183.

16

hapishanelerde, yurt iinde ya da yurtdnda srgn durumundaydlar. Tutuklamalar, srgnler ve polis operasyonlar nedeniyle gsz den illegal Bolevik rgtn yerel komiteleriyle parti merkezi arasndaki iletiim, bu kadar hzla gelien olaylara ayn hzla karlk verebilecek bir durumda deildi. Bu nedenle de partinin gerek devrimci ruhu olan Leninin yurtdndan dnne kadar, Bolevik Parti ierisinde nemli bir kargaa, kafa karkl yaanmtr. Boleviklerin Petersburg Komitesi ile Parti Merkezi arasnda ve hatta Petersburgun kimi yerel komiteleri ile il komitesi arasnda anlamazlklar ba gstermitir.42 Rusyadaki Bolevikler arasnda, devrimin ortaya kard sorunlara ilikin en nemli ayrm noktalar, geici hkmete kar taknlacak tutum ve Meneviklerle ilikiler meseleleri zerinde odaklanmt. rnein, Petersburgun en nemli sanayi blgesi olan Viborg blgesindeki Bolevik Parti rgt, geici hkmeti tanmayarak 1 Martta, Petersburg Sovyetinin kendisini geici devrim hkmeti ilan etmesini talep eden bir bildiri yaymlamt. Bu yaklam, srgnden dnnde Leninin aklayaca Btn ktidar Sovyetlere slogan ile rtyordu. Ancak Menevikler ve SosyalDevrimciler gibi, Boleviklerin Petersburg Komitesi de, geici hkmetin desteklenmesinden yana tutum taknmt.43 Son derece hayati sorunlar hakkndaki tartmalar, Stalin ve Kamenev gibi nderlerin 12 Martta srgnden dnmeleriyle netleir. Fakat bu netleme geici hkmet lehine gereklemitir. Stalin ve Kamenevin, yayn kurulunda yer aldklar, Bolevik ve Pravda gazeteleri, geici hkmeti destekleme ve stelik bu destei artl destekten tam destee evirme izgisini izler ve Bolevikler arasnda bu gr hzla yaylr. Dahas Kamenev, sava destekleyen yazlar kaleme alr.44 Lenin, dier Boleviklerden farkl grtedir ve uzlamac tutumlarn karsnda yer alr. Mart ay ierisinde, henz svirede srgndeyken, be ayr mektup yazarak grlerini dile getirir. 7 Mart tarihli ilk mektubunda, geici hkmeti, byk toprak
42 43

, a. g. e. , s. 184. , a. g. e. , s. 49. 44 , a. g. e. , s. 49.

17

sahiplerinin ve burjuvazinin emperyalist hkmeti olarak deerlendirerek, onlarn zaten oktan beridir iktisaden egemen snf olduunu, 1914 1917 arasnda grlmemi bir abuklukla tm yerel iktidar aygtlarn ve Dumay ele geirdiini hatrlatr. Ama resmi olmayan, henz gelimesinin balangcnda da olsa, bir ii hkmeti ortaya kmtr. Bu hkmet, Petersburg i Temsilcileri Sovyetidir. Ne var ki Sovyet, geici hkmeti desteklemektedir. Lenin, geici hkmete eletirel destek verme gereini deil, iilere hkmetin burjuva ve gerici doasn srarla ve sabrla aklamak gerektiini savunur. Bu hkmete destek vermeyi, proletarya lksne, bar ve zgrlk lksne ihanet etmek olarak gren lider, ii hkmetinin, yani Sovyetin, ilev, nem ve gcnn pekimesi, yaygnlamas ve gelimesini salamaktan yanadr. Lenine gre tek gvence, silahlanm iilerdir. Devrimin birinci evresinden ikinci evresine gei dnemidir sz konusu olan. iler, kendi zaferleri iin hazrlanmalydlar. Mektupta u ifadeler yer alr:
Proletarya, gncel gei dneminin zelliklerinden yararlanarak ilkin demokratik cumhuriyetin zaferine ve kyllerin byk toprak sahipleri zerindeki tam hkimiyetine, ardndan da savata gc tkenen halklara bar, ekmek ve zgrlk verecek tek ey olan sosyalizme yryebilir ve yryecektir de.

Leninin mesaj ok aktr. Bu nedenle, Stalin-Kamenev denetimindeki Pravda gazetesinde bu mektup ksaltlarak yaymlanr.45 2. 3. ve 4. mektuplarnda Lenin, ynetimle ilgili konularn farkl boyutlarn ele alr. 5. mektupta ise, ii hkmetinin Sovyet tarznda rgtlenmesi, burjuva devlet aygtnn paralanmas ve yerine silahl halk milisinin geirilmesi, byk toprak mlkiyetine el konmas iin yoksul kylln desteinin kazanlmas, retimin kontrolnn ve nemli rnlerin datmnn salanmas, krlarda tarm iileri Sovyetlerinin kurulmas gereinden bahsetmektedir. Devlet iktidar, iilerin ve yoksul kyllerin eline gemeliydi. Bu tedbirler, btnlkleri ve evrimleri iinde dnldnde, sosyalizme doru bir geii oluturacakt. Ne var ki, ilki hari bu mektuplarn hibiri Stalin-Kamenev denetimindeki Pravdada yaymlanmaz. Dahas,
45

, a. g. e. , s. 51.

18

1924e kadar bu mektuplar baslmamtr. Leninin dnceleri, partiden gizlenmeye allmtr. Parti rgtlerinin ou, Stalin-Kamenevin Geici Hkmeti destekleyen ve Meneviklerle ibirliini savunan izgiden yanaydlar. Mart ay sonunda Petersburgda toplanan Boleviklerin Rusya Kongresi, Stalin-Kamenevin ban ektii yaklam onaylar: Geici Hkmet desteklenecek ve Meneviklerle ibirliinin yollar aranacaktr. Leninin izgisi, bir aznlk durumunda kalmt.46 Lenin, 3 Nisan 1917 gn Petersburg-Finlandiya garna gelir. Kendisini, ilkin Beloostrovada (Petersburgdan nceki istasyon) liyapnikov bakanlnda bir grup karlar. Lenin, bizim parlamenter bir cumhuriyete, burjuva demokrasisine ihtiyacmz yok grn her frsatta dile getirir ve 4 Nisandaki parti toplantsnda, nl Nisan Tezlerini okur. Bu tezler zetle unlar dile getirir: 1) Savan srdrlmesi politikasna hibir dn verilemez. 2) ktidar burjuvaziye vermi olan devrimin birinci aamasndan, iktidar proletaryaya ve kylln yoksul kesimlerine verecek olan ikinci aamasna geilmelidir. 3) Geici hkmet hibir ekilde desteklenmemelidir, 4) Sovyetler, mmkn olan biricik devrimci hkmet olabilir. 5) Bir parlamenter cumhuriyet deil, komn tipinde bir devlet; iiler, cretliler ve kyl temsilcileri Sovyetlerinin cumhuriyeti kurulmaldr. 6) Byk toprak sahiplerinin topraklarna el konmas, btn topraklarn ulusallatrlmas, yoksul kyl Sovyetlerinin denetimi gereklemeli. 7) Bankalarn tek bir banka halinde devletletirilmesi gerekir. 8) Derhal sosyalizme girilmeli. 9) Partinin program ve ismi deitirilmeli. 10) Yeni bir Enternasyonal kurulmal.47 Bu tezler, bir proleter devrimi ve onun zaferiyle kurulacak komn tipi bir devleti gndeme getirmiti. Bu nedenle de tezler, Bolevikler arasnda aknlk yaratr. Tezler, 7 Nisanda Pravdada yaymlanrken, yaz kurulu u notu dmt: Leninin genel emas, burjuva demokratik devrimin tamamland ve sosyalist bir devrime geii nerdii iin bizce kabul edilemez grnmektedir.

46 47

, a. g. e. , s. 52. , a. g. e. , s. 52.

19

8 Nisanda Boleviklerin en nemli rgt olan Petersburg Parti Komitesi, Nisan tezlerini 2ye kar 13 oyla reddeder. Lenin iin en etin mcadelelerden biri balamtr.48 9 Nisanda Lenin ktidar kilii zerine adl bir makale daha yaymlar. Bu makalede, iktidar ikilii durumunu aklar ve komn tipi devleti tantarak, Sovyetlere dayal bir devletin gerekliliini savunur. Ardndan, 10 Nisanda Taktik zerine Mektuplar adl bir bror kaleme alr. Bu bror, Nisan Tezlerini teker teker ele alarak aklyor, bu tezlere ynelik eletirileri yantlyordu. Nisan ay sonunda gerekleecek Bolevik Parti Konferansndan hemen nce Leninin deyiiyle platform tasla olarak kaleme alnan bu bror de yaymlanmaz. Lenin, grlerini parti ounluuna kabul ettirebilmek iin parti yeleri arasnda zorlu bir mcadeleye giriir.49 Nisan ay sonunda toplanan 7. Genel Rusya Bolevik Konferans, yine tartmalarn sonucunda, Leninin Nisan Tezlerinin ilk sekizi onaylanr. rnein, sava desteklememe tezi, 133 oy hakkna sahip delegeden yalnzca 7sinin ekimser oyu dnda oybirlii ile kabul edilirken, sosyalist devrime hazrlanlmas gerektiine dair karar, 39 aleyhte, 8 ekimser oya karlk 71 oyla ancak kabul edilebilmitir. Dahas, Leninin son derece nem verdii, partinin isminin Komnist Parti olarak deitirilmesi ve yeni bir Enternasyonalin inasna giriilmesi nerisi (9. ve 10. tezler), tek bir lehte oy alarak reddedilmitir. O tek oy da Lenine aittir.50 E. Vladimir li Lenin (1870 1924) Vladimir li Ulyanov, 22 Nisan 1870te Simbirsk kentinde domutur. Orta halli bir retmen ailesinin alt ocuundan ikincisidir. 1887de, liseyi bitirerek Kazan niversitesi Hukuk Fakltesine girer ve ay sonra, devrimci renci hareketi iinde yer ald iin niversiteden atlr. 1891de St. Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesini bitirir. 1895te lke dna kp Marksizmin nemli temsilcileriyle tantktan sonra St. Petersburga dner. Burada, i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii adl gizli bir rgt kurar. Ayn yln sonunda tutuklanr ve on drt ay
48 49

, a. g. e. , s. 78. , a. g. e. , s. 78. 50 , a. g. e. , s. 186.

20

hcrede kaldktan sonra Sibiryaya, uenskoye kyne srgne gnderilir. Sosyaldemokrat gruplarla ban srdrerek bir parti program tasla hazrlar. 1898de RSDP(Rusya Sosyal Demokrat i Partisi) kurulur. 1900de serbest brakldktan birka ay sonra yurtdna kaar ve svireye yerleir. Aralk 1900de yaymlanmaya balayan skra gazetesindeki bir makalesinde ilk kez Lenin takma adn kullanr.51 1905 devriminin yenilgiye uramasndan sonra Lenin, Aralk 1907de yeniden Avrupadaki srgn yaamna dner. Birinci Dnya Savann balamasndan sonra, emperyalist savan koullarn devrim iin uygun grr. 1917 ubat Devriminden sonra Petersburga dner. Nisan Tezlerini ortaya koyarak devrimcilerin tepkisini eker. Bu nedenle Finlandiyaya kamak zorunda kalr. Burada yazd Devlet ve Devrim adl eseriyle proletaryann, burjuva devlet dzenini ykp iktidara gelmesi gerektiini belirtir.52 1917 Ekiminde Lenin gizlice Petersburga dner ve 7 Kasm 1917de Bolevikler iktidar ele geirir. 8 Kasm 1917de Halk Komiserleri Kurulu bakanlna seilir. 21 Ocak 1924te Gorki kentinde lr.53

F. Ekim htilali Bu devrim hakknda farkl grler ileri srlmektedir. Bazlarna gre, bu olay Rusya iin milli bir felakettir ve totaliter bir ynetimin kurulmas ile sonulanmtr. Dier tarafta, Ekim Devrimini, kapitalist sistemin yenildii ve Rusyada feodal kalntlarn temizlendii, insanlk tarihi iin byk bir gelime olarak deerlendirenler vardr. 1917 Ekiminde iktidar alan proletarya, devrimi sosyalist bir izgiye oturttu.54 Bylelikle yllar boyunca Marksistler arasnda tartlan devrimin perspektifleri, temel stratejisi, ortaya karaca iktidarn biimi ve snfsal temeli ve tm bunlar

51 52

, a. g. e. , s. 102. , a. g. e. , s. 186. 53 , a. g. e. , s. 186. 54 , a. g. e. , s. 187.

21

proletaryann hangi mttefiklerle yapabilecei gibi sorunlar, pratikte bu ekilde kesin olarak zlm olur.55 Devrim, Rusyada o tarihte kullanlan Julyen takvimine gre 25 Ekim 1917 ylnda meydana gelmitir. Daha sonraki takvim deiikliine ramen Ekim Devrimi olarak anlmaktadr. Devrim, ilk zamanlarda Ekim Darbesi olarak anlr, fakat daha sonra bu ifadenin yapt olumsuz arm nedeniyle bu isim kullanlmaz. 56 Ekim 1917 Devriminin en nemli nkoulu, Geici Hkmetin kararszl ve zayfl ile ubat Devrimi sonrasndaki ikili ynetim olmutur. Bu dnemde srgnden dnen pek ok sol- radikal grl liderler de halk arasnda geni propaganda faaliyetlerine girimilerdi. Bu durum, lkede sol siyasetin glenmesine neden olmutu. Bir de durmadan artan ekonomik sknt, birok fabrikann kapanmas ve artan sava masraflar, koullar daha da arlatrmaktadr. Vergilerin tm arl alan kesim zerine ylmtr. lkenin d borcu ise Ekim aynda 11,2 milyar rublenin zerindedir. Geici Hkmet sonuna kadar savatan ekilmeyeceini de ilan etmiti. Vaat edilen toprak reformu uygulanmadndan geni kyl kitleleri isyandayd. Bu durumda Boleviklerin ii, kyl halk ve askerlerin desteini kazanmas kolay olmutu. Halka Bar, Kylye Toprak, iye Fabrika vaatleriyle yola kan Bolevikler, Sovyetlerin Genel Kongresinde de byk itibar kazandlar ve g kullanarak Geici Hkmete kar darbe hazrlklarna giritiler. Fabrikalarda grev ve ayaklanmalar siyasi olarak son derece iyi rgtlenmilerdi.57 24 Ekim (eski takvime gre 6 Kasm) akam Kzl Ordu kuvvetleri Petersburgta harekete geer ve 25 Ekimde telgraf, bankalar ve istasyonlar igal edilir. Ardndan tm ehir kontrol altna alnr. Ayn gn Askeri Devrim Komitesi kuruldu, Sovyetlerin kinci Genel Kongresinde tm lkede Sovyet ynetiminin kurulduu ilan edilir. Saat 21.45te Klk Saray ele geirilir ve Geici Hkmet yeleri tutuklanr.58

55 56

, A. , a. g. e. , s. 64. , . . , i, -, Mo, 1999, s.77. 57 , a. g. e. , s. 78. 58 , a. g. e. , s.78.

22

25 Ekimde yaplan kinci Genel Kongrede Bar Kararnamesi, Toprak Kararnamesi kabul edilir. Bu kararnamelere gre, savaa son verilir, tm topraklar, yeralt ve yerst kaynaklar devletletirilir. Kongrede, Genel Merkezi Yrtme Komitesi ve Lenin bakanlnda Sovyet Halk Komiserleri Hkmeti kurulur. Bylece, Sovyet Rusyann yksek devlet organlar oluturulur. 2 Kasm 1917de Sovyet Hkmeti, Rus Halklarnn Haklar Bildirisini yaymlar. Bu bildiri ile lkedeki tm milletlere eitlik, ynetim hakk, tm aznlk ve etnik gruplara serbest gelime imkn, tm kstlamalarn kaldrlmas ngrlyordu. 20 Kasmda tm Mslman halka kltrel ve milli kurumlarnn, gelenek ve dinlerinin dokunulmazlna dair sz verilir. Sosyal alanda nemli deiiklikler getirilir. Salk ve eitim hizmetleri cretsiz, i gn sekiz saat olacaktr. alanlara sosyal gvencenin verilmesi, ayrcalk belirten unvanlarn kaldrlmas gibi reformlarla, tm halkn ortak bir Rus Cumhuriyeti vatanda kimlii altnda birlemesi hedeflenmektedir. Vicdan zgrl adna, kilisenin devletten ve eitimin kiliseden ayrlmas gerekleir. Ayrca, hayatn tm alanlarnda kadnlara erkeklerle eitlik hakk getirilir.59 Yeni Sovyet Hkmetini tanmak istemeyen kar devrimcilerle mcadele iin 7 Kasmda, F. E. Dzerjinskinin bakanlnda Olaanst Genel Komisyon kurulur. Ayrca, 1918 Ocak ayndan itibaren yeni bir Mahkeme, i- Kyl Kzl Ordusu, iKyl Kzl Donanmas oluturulur. Ocak 1918de toplanan iilerin ve askerlerin nc Genel Sovyet Kongresi ile kyllerin nc Genel Sovyet Kongresi birletirilir. Bu ortak kongrede kabul edilen yeni bir bildiri ile Rusyann ad Sovyet Cumhuriyeti olarak ilan edilir ve bununla birlikte bildiri, Sovyet ynetimini proletarya diktatrlnn devlet ekli olarak glenmesini ngrr. Ayn zamanda, Rus Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyetinin (RSFSC) temelleri atlr. Tm milletler, Sovyet Cumhuriyetleri adyla bir federasyon altnda birleecektir.1918 lkbaharnda Rusya Cumhuriyetlerinde ynetimlerin ekillenmesi sreci balar ve bir bir Sovyet Sosyalist Hkmetleri kurulur. 60
59 60

, a. g. e. , s. 85. , a. g. e. , s. 189.

23

II. BLM KAZAKSTANDA BOLEVK HKMYET A. Tarihte Kazaklar ve Kazakistan Kazak kelimesi, hr, serbest, bekr, mert, yiit anlamna gelmektedir. XV. yy.da gebe olarak yaayan Trk kavimlerinin bir araya gelmesiyle oluan Kazak toplumu, zbek Han devrinde tarih sahnesine kar. zbek boylar arasnda kan srtmeler yznden bir ksm douya doru g ederek yerlemilerdir. Hkmdara ba kaldran, kendi bana buyruk hareket eden bu topluluklara Kazak ad verilmitir. Daha sonra bunlar dier boylar takip etmi ve Kazak Trk birlii byk bir kitle haline gelmitir. Tm Kazaklarn Can Bekin olu Kasm Hann idaresinde birlemesiyle byk Kazak birlii olumutur. XVIII. yy.da birlik bozulmu ve Kazak halk Ulu Cz (yz); Orta Cz; Kk Cz olarak paraya ayrlmtr. Kendi aralarndaki anlamazlklar ve i savalar, Kazak kavminin birliini tehdit ettii gibi, Rus ordusunun Orta Asyay igalini de kolaylatrm ve Kazak topluluklarnn tek tek Rus hkimiyetine girmelerine neden olmutur.61 Ruslar, XVIII. yy.n ikinci yarsndan itibaren bask altnda tuttuklar Kazak topraklarn 18201850 yllar arasnda igale giriirler. 1853de Akmescit (Kzl Orda), ertesi yl Verni (Almat) ele geirilmi ve Kazak topraklar Oral, Turgay, Akmola ve Semey adndaki drt eyalete blnmtr. 1867de yaplan bir idari dzenleme ile bugnk Kazakistan topraklar Orunbor Genel Valilii ile Trkistan Genel Valilii arasnda ikiye blnm; 1886da tm Kazakistan topraklar, Trkistan blgesinin idari statsne dhil edilmitir. Ancak 1891de yeni bir dzenleme ile Oral, Turgay, Akmola, Semire ve Semey eyaletleri, Stepnoi Kray (Bozkr Arazisi) olarak bir araya getirilmitir. 1,85 milyon km karelik bir alan kaplayan bu idari yap 1926ya kadar varln korumutur.62

61 62

, . . , , , , 2002, ss. 22- 29. , a.g.e. , s. 29.

24

B. Kazakistann Etnik Yaps Orta Asyada etnik yapnn yeniden oluum sreci, blgenin XVIII. Yzyldan itibaren Rus mparatorluk snrlarna dhil edilmesiyle balamtr. XVIII.- XX. yzyllar arasnda, Orta Asyada eitli etnik gruplar ortaya kmtr. Bu topluluklar, kendine zg kltrel yaplaryla Rusya ve Orta Asya tarihi iin nemli bir sosyoekonomik role sahip olmulardr. Slavlarn iinde Rus, Ukraynal, Belarus ve Polonyallar bulunurken, Trkleri temsil edenler olarak Kazak, Krgz, Trkmen, zbek, Tatar, Uygur, Kalmk, Bakrtlar vardr.63 Orta Asyann demografik yaplanmasnda ilk aama, Rus igalleri ncesinde grlen Kazak- askeri kolonileme srecidir. XX. yzyln banda, Orta Asyada drt Kazak ordusu bulunmaktadr: Ural, Sibir, Orunbor ve Semir ordusu. Bunlarn toplam says 900 binin zerindedir. Kazaklar, ihtilal ncesi Rusyann nemli bir kesimini oluturmaktadr. Bir yandan, askeri zellikte olan bu gruplar, dier taraftan, kendi yaam tarz, dil ve kltre sahiptir. Son derece gelimi bir etnik kimlik bilinci tayan Kazaklar, ayn zamanda kendi iinde farkl unsurlar da barndrmaktadr. Slavlarn yan sra, Kazak askeri snfn iinde Tatar, Trkmen, Bakrt, Kamlk ve Karakalpaklar da mevcuttur. 64 Askeri yerleimlerden baka, Orta Asyaya yaplan kyl gleri de blgenin demografik yapsnn oluumuna etki eden faktrlerden biridir. arlk Rusyann, lkenin merkezi ve bat blgelerinden nfusu krsal kesimlere g ettirme politikas, XIX. Yzyln 70li yllarnda balayarak yzyln sonunda kitlesel bir karakter kazanmtr. lk yllarda yaplan dzensiz glerden sonra, birtakm kanunlarla bu hareketlerin kontrol altna alnmas salanmtr. Yerleim iin belirlenen blgeler, Tomsk, Tobol vilayetleri, Semey, Akmola ve Semir blgeleri. Daha sonra bunlara Oral ve Turgay blgeleri de dhil edilir.65

63 64

, . . , O , , A, 1986, s. 76. , a. g. e. , s. 77. 65 , a. g. e. , s. 77.

25

XX. Yzyln balarnda kyl glerinin boyutlar lke apnda genilemitir. 1870- 1914 yllar arasnda bugnk Kazakistan topraklarna 1, 5 milyon kii g etmitir. Buraya yerleenler, birbirinden ok farkl etnik gruplardr. Rus, Ukraynal, Tatar, Alman, Polonyal, Estonyal vs. etnik eitlilik, hkmet tarafndan zellikle istenen bir ey olmasna ramen, genellikle yerleime msait bo arazilerin bulunmas ve yerel halka uyum imkn, gmenlerin belli yerleri seiminde belirleyici olmutur.66 Kitlesel glerle birlikte Kazakistanda Slav nfusunun artmas etnik yapnn hzla deimesine yol amtr. 1917 yl istatistiklerine gre, Ruslarn ve Ukraynallarn blgedeki says bu dnemde 1745 binden fazla, blge nfusu iinde oran olarak ise % 29,4tr.67 Bozkr blgesi ehirlerinde yaayan nfusun durumuna bakldnda, burada da byk bir demografik hareketlilik gzlemlenmektedir. Her milletten, din adam, tccar, retmen, doktor ve farkl mesleklerde alanlarn says, glerle birlikte artmaya balamtr. ehir halk, ounluk olarak Rus, Kazak ve Tatarlardan olumaktadr. Bunlar arasnda en fazla pay Ruslarndr.68 Orta Asya demografik yapsnn deimesinde bir baka etken, farkl etnik gruplarn bilinli olarak kartrlmasdr. rnein, Dou Trkistanda Uygurlar ile Dunganlarn kartrlmas, iki aamada gereklemitir. Semir blgesine g ettirilen 9572 Uygur ve 1147 Dungan ailesi ile burann nfusu iki kat artmtr. Genellikle iftilikle uraan bu aileler, yeni yerleim yerlerinin otaya kmasn ve ksa zamanda bymesini salamlardr.69 Siyasi srgnler, Kazakistann etnik yapsnn yeniden ekillenmesinde etkili olan bir baka nemli faktr olarak ortaya kmaktadr. 1863 Polonyal Ayaklanmas, sosyal demokratlarn faaliyetleri, dier milliyeti hareketler nedeniyle, Semeye blgesine 122, Semire 100, Petropavle 69, Yukar Urala 51 kii srgn edilmitir.
66 67

, a. g. e. , s. 31. , a. g. e. , s. 78. 68 , a. g. e. , s. 78. 69 , a. g. e. , s. 79.

26

Bylece, blgenin etnik yaps, entelektel kesimi temsil eden bu kiilerle tamamlanmtr. Bu tabloya bir de, blgede tutulan esir askerleri dhil etmek mmkndr. Henz Birinci Dnya Savann banda, Austos 1914te sava esirleri Bat Sibirya ve kuzeydou Kazakistana gnderilmeye balanr. Bunlar arasnda AvusturyaMacaristan, Romanya, talya vatandalar, Trkler, Almanlar bulunmaktadr. zellikle Slav asll esirler ounluktadr: Srp, Bulgar, Polonyal, ek, Slovaklar. Sava esirlerinin tutulduu belli merkezler; Omsk, Petropavl, Pavlodar, Akmola, Semey gibi ehirlerdir. 70 Orta Asyann etnik yapsnn deiiminde bir sonraki sre, Sovyet dneminde yaanmtr. 1924- 1925 dneminde Orta Asyada gerekletirilen corafi- idari yeniden yaplanma sonucunda, Sovyet Merkezi Ynelimine bal otonom Cumhuriyetler kurulmutu. Etnik gruplar, farkl blgeler arasnda paralanp datlmt. rnein, Tacik, zbek ve Krgzlar, zbekistanda, zbeklerin bir ksm ise Krgzistanda braklmtr. Bundan sonra, sanayileme dnemi boyunca, Orta Asyaya Sovyet Rusyann dier blgelerinden youn gler yaanmtr. Rus, Ukraynal, Belarus gmenlerin, yeni sanayi kurulularnda almak zere gelip buralara yerlemesiyle blgenin etnik yaps da hzla deimeye devam etmitir. 1930- 1940 yllar arasnda Kazakistana 500 bin kiinin almak iin g ettii tespit edilmitir.71 stee bal glerin yan sra, 1920- 1930 yllar arasnda Kazakistana kolektifletirme siyaseti nedeniyle zorla g ettirilenleri de dikkate almak gerekmektedir. Bu siyaset sonucunda Orta Asya nfusu hzla artmaya balad gibi, etnik yap daha da karmak hale gelecektir. Kazakistan topraklarna, Rusyann bat blgelerinden on binlerce kyl nfus yerletirilmitir. Ayn dnemde, toplu tutuklama ve cezalandrma faaliyetleri srasnda Kazakistann her yerinde toplama kamplar

70

, M. . , - ( 1919- 1922 gg.), , , 1999, s. 55. 71 , . B. , O , , 1966, s. 73; , , A, 1967, s. 86;

27

kurulmu, her milletten aydnlar cezalarn ekmek zere buralarda esir olarak tutulmutur.72 C. Kazaklarn Aznlk Durumuna Dmesinin Nedenleri Kazakistann Asya ktasnn orta ksmnda yer almas nedeniyle iklimi, genellikle ok kurak ve iddetli karasal bir zellik tamaktadr. Hayvan beslemek iin uygun olan bu geni saha ve otlaklar yznden kan i ve d kavgalar, Kazak Trklerinin iktisadi ve sosyal hayatlarn daima derin bir ekilde etkilemitir. Ruslarn Kazak bozkrlarn igal etmeye balamalar ve buralara ok sayda Rus kylsn yerletirmeleri, Kazak Trklerinin iktisadi ve sosyal hayatn altst etmi ve Kazak Trkleri kendi topraklarnda aznlk durumuna dmlerdir.73 Sovyet dneminde kolhozlatrmann (halkn topraklarna el koyma) sebep olduu g ve lm, Kazakistann dier milletler iin srgn yeri olarak kullanmas, blgenin demografik yapsn etkileyen nemli gelimelerdir. Ayrca Sovyetlerin, Semey blgesinde kurduu stte yaplan nkleer denemeler, insan saln tehdit eden etkilerin ok geni bir alana yaylmasna sebep olmutur.74

C.1. Kazakistana Rus iftilerin yerletirilmesi (kolonileme)

Ruslar Kazakistan igal ettikten sonra bu topraklara tamamen sahip olabilmek iin her yolu denemilerdir. 1869daki ayaklanmay bastran Rus askerleri 71.000 aileye ait yz binlerce hayvan ldrerek Kazaklar ala mahkm etmilerdir. 1889da karlan toprak kanunu ile Rus kyllere istedikleri blgelerde yerleme ve toprak sahibi olma hakk verilmi, 1891de bu kanuna yeni bir madde eklenerek, Rus yetkililerin istedii gibi topraklarn ilemeyen Kazaklarn topraklarna el konulmas yasallatrlmtr. Bu ve benzeri kanunlar ve keyfi uygulamalar sonucu yaklak 20 ylda 1,5 milyon Rus kyls Kazakistann geni bozkrlarna yerletirilmitir.
72 73

. , a. g. e. , s. 43. Yiit, Ali, Kazakistann Deien Etnik Yaps, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Say: 2, Elaz, 2001, ss. 1- 5. 74 , M. ., , , A, 1978, ss. 412- 421.

28

Rusyada yaplan ilk tam saym olan 1897 saym sonularna gre, bugnk Kazakistann byk bir ksmn (1.850.000 km ) oluturan Stepnoi Kray (Bozkr Arazisi)n 2.465.000 olan nfusunun % 20sini (493.000) ve arlk dneminin son saym olan 1911 saymnda 3.835.000 olan Bozkr Arazisi nfusunun % 40n (1.544.000) Ruslar oluturuyordu. Bu iki saym arasnda Rus nfusun yllk art hz % 15 olmutur. Buna karlk 1897de 1.973.000 olan Kazak nfus, 1911de 2.291.000e ykselmitir ki bu yllk % 1lik bir nfus art demektir. Bu durum Rus nfusun artndaki gmenlerin payn net bir ekilde gstermektedir. 75 XX. yzyln banda Kazaklar arasnda milliyetilik hareketleri gelimeye balam, 1916da Kazaklarn Rus ordusuna alnmasna kar balatlan ayaklanma bastrlm ve Rus ordusunun katliamndan kurtulan 300.000 kadar Kazak ine snmak zorunda kalmtr. 1917 Bolevik ihtilalinde Kazaklar Ruslardan tam zerklik istemiler ve ayn yl Ala Orda olarak bilinen milliyeti Kazak hkmeti kurulmutur. Bu kez 191920 yllarnda Kzl Ordu Kazakistan igal etmi, fakat o yllarda yaanan ar k artlar nedeniyle byk bir hayvan zayiat veren Kazaklar, Ruslarla mcadele etmek bir yana canlarnn derdine dmlerdir. Bu ekonomik kriz ve olaylar srasnda deiik kaynaklarda 700 bin ila 1 milyon arasnda Kazak nfusun ld kaydedilmektedir.76 C.2. Kazak topraklarna devlet tarafndan el koyulmas (kolhozlatrma) Kazak Trklerinin aznla dmelerinin en byk sebeplerinden biri de, 1926 1941 yllar arasnda kolhozlamann sebep olduu g ve lm ile Ruslarn buraya Rus gmeni yerletirmeleridir. zellikle ikinci be yllk plan devresinde (19281932) uygulanan kat kolhozlama (collectivization) politikas sayesinde Kazak halkn % 70i kolhozlara yerletirilmi, halkn elindeki mallar alnp, topraklar devletletirilmitir. Gebeler zorla yerleik hayata geirilmi ve ehirlerde yaamaya zorlanmlardr.
2

75 76

, . O. , O , , A, 1992, s.149. , M. , , , Cilt 23, A, 1996, ss. 2- 3.

29

Kar

koyanlar
77

milliyetilikle

ve

rejim

dman

olmakla

sulanarak

idam

edilmilerdir.

kinci be yllk plann hedefi; tarmn kolektifletirilmesi, gebeliin ortadan kaldrlmas ve bir ehir proletaryas yaratmakt. Bu amaca ulalm ve Sovyetler Birliinde 1,5 milyon kii tarmdan uzaklatrlarak sanayi iisi haline getirilmitir. Yerleik blgelerde zengin olanlarn topraklar alnp, toprakszlara datlmtr. Ancak bozkrda otlaklarn ve srlerin datlmas kolay olmamtr. Nitekim Ruslar topraklar datma yoluna deil, gebeleri, hayvanlar ile birlikte ortadan kaldrma yoluna gitmilerdir. Bu dnemde 2 milyon Kazak ldrlmtr. 1926da 3.628.000i Kazakistanda olmak zere tm Sovyetler Birliinde 3.968.000 Kazak nfus grlrken, bu deerin 1939 saymnda 3.099.000e dt grlmektedir. Bu dnemde yalnz insanlar deil, onlarn hayvanlar da katledilmitir. 1928den 1934e kadar geen 6 yl iinde srlarn % 73, koyunlarn % 87si ve atlarn % 83 telef olmutur.78 D. ubat ve Ekim htilalleri Srasnda Kazakistan Rusyada Romanov Hanedan; Rus Sosyal Demokratlar, Anayasal Demokratlar (Kadetler) ve Sosyal Devrimcilerin balatt ihtilalle sona erince, lkede yaayan tm milletler byk umutlara kaplmlardr. Devrimin zafer haberi Kazakistanda abuk yaylm ve Kazak halk iin bu olay, yepyeni bir dnemin balangc olmutur. Merkezdeki siyasi dzenlemelerin deimesi, smrgeci siyasetin sona ereceine dair beklentileri artrmtr. Kazakistan halk, Rusyada Geici Hkmetin iktidara gelmesini sevinle karlamt. En nemli mesele, 1916da balayan kanl devrimin durdurulmasyd.79 D.1. Geici Hkmet
, . . , : / , , 1995, s.46. 78 , . , . , , 1982, s. 36; Olcott, M.B. The Collectivization Drive in Kazakhstan, The Russian Review, Stanford, 1981, s. 99. 79 , A. . , K , , A, 1993, ss. 95- 98.
77

30

Rusyada, 27 ubat 1917de balayan devrim, arlk monarisinin yklmasyla sonulandktan sonra, Kerenski ynetiminde Geici Hkmet ibana gelir. Yeni kurulan hkmet, ncelikle imparatorluun snr eyaletlerinde kendi ynetim birimlerini kurma almalarn balatr. Bu ereve iinde, Kazakistandaki idari organlarda da baz yzeysel deiiklikler yapma yoluna gidilir. Hatta bu amala, teden beri Kadetlerle ibirlii yapan Kazak ileri gelenleri, yeni ynetim organlarnn bana getirilir. Alihan Bkeyhan, Torgay vilayetine; Muhammedcan Tnbayolu, Cetisu (Yedisu) vilayetine; Mustafa okayolu*, Trkistana Geici Hkmetin komiserleri olarak atanr.80 Kazak halkn, siyasal haklardan yoksun brakan arlk Rusyasnn eski yasalar, Geici Hkmet zamannda da yrrlkte kalmt. Eski rejime bal askerler ve memurlar hem grevlerinin banda bulunuyor hem de ayrcalklarn koruyorlard. Bunun yan sra, Kazaklarn en verimli topraklarn mujiklere (Rus kylerine) datmakla grevli Gmen brosu da aktif bir biimde faaliyetlerini srdryordu. 81 Kazakistan halk, eski hkmetin brokratlarn, askerlerini, valilerini, yerli muhtarlar iktidardan uzaklatrmak istemektedir. Btn Rusya topraklarndaki gibi Kazakistanda da yerli Geici Hkmetin komiteleri kurulmaya balamt. Bykehirler ve ilelere geici hkmetin komiserleri gnderilmiti. 1917 ylnn Mays ayndan itibaren Geici Hkmetin komiteleri kasabalar ve kylerde de kurulmaya balar. Hkmetin komiserleri olarak, Torgay blgesine Alihan Bokeyhanov, Cetisu blgesine Muhamedjan Tinibaev, Trkistan blgesine Mustafa okay tayin edilir. Fakat Kazakistandaki Geici Hkmet organlar arlk mutlakyet siyasetini devam ettirirler ve milli sorunlar demokratik yollarla zmeye almazlar.
Mustafa okay, Trk Birlii idealini savunan Kazak liderlerindendir. 7 Ocak 1890da Akmesitte domu, 27Aralk 1941de Berlinde lmtr. Mustafa okay, Takentte kan Ulu Trkistan gazetesinin en gl yazarlarndan biridir. 1917 ylnda Ala- Ordann liderleri arasnda yer alan okay, Mill Trkistan Devletinin de hkmet yesidir. 1919da Tifliste kan Hr Dallar adl haftalk gazetede Trkistan davasn dile getiren yazlar yazd. Anadoludaki Kuvay-i Milliye hareketini destekleyen yazlar yazd. Sonraki yllarda, stanbulda kan Yeni Trkistan, Berlinde kan Ya Trkistan adl dergilerde Trklk davasn savunmutur. (Koen, a. g. e. , s. 89.) 80 M.B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, 1987, s.131; , . ., - , , , 1986, s. 87. 81 (Yllklar)), , , 1994, s. 297.
*

31

Tarm konusunda da doru hareket edilmez. Kazak zerklii hakkndaki mesele ise gndeme bile alnmamtr.82 Grld zere; Geici Hkmet Kazaklarn ulusal, siyasal ve toplumsal sorunlaryla ilgili olarak devrik arlk rejiminin eski siyasetini uygulamakta kararldr. Emperyalist ynetim anlay devam etmektedir. Ynetim, Kazakistana dardan yaplan g, yasal olmayan yollarla gasp edilen Kazak topraklarnn iadesi gibi sorunlar zmeye niyetinin olmadn ak olarak ortaya koymutu. stelik imparatorluun dier ezilen halklar gibi Kazaklara da self-determinasyon hakk tanma ya da ulusal otonomi verme gibi konular deil gndeme getirmek, dikkate bile almamt. 1917 ylnn yaz aylarna doru, Kazak ulusal demokrat nderlerinin artk geici hkmete pek gveni kalmamt. Bu yzden, Alihan Bkeyhan geici hkmet bnyesinde etkin bir konumda olan Kadet partisinden istifa etmiti. Bunun gerekelerini daha sonra Kazak gazetesine yazd bir ak mektupla komuoyuna duyurmutu. Buna gre; toprak, otonomi ve din gibi Kazaklar iin yaamsal nemi olan konuda Kadet partisiyle Alihan Bkeyhan, bundan sonra Kazak otonomisinin kuruluunu salayacak ulusal bir parti kurmaya karar verir. Onun nderliindeki Kazak aydnlar, ulusal dzeyde bir Genel Kazak Kurultaynn toplanmas almalarn balatrlar.83 ubat Devriminden sonra tm Kazakistanda renciler ve ky

retmenlerinden oluan rgtler ve gruplar oalmaya balamt. Omb ehrinde Demokrasi renci Genlerin Sovyeti, Akmola ehrinde Jas Kazak ( Gen Kazak), Spask fabrikalarnda Jas Yrek(Gen Yrek), Petropavlsk ehrinde Talap rgtleri kuruldu. Saken Seyfullin Kazak bakanlndaki Jas Kazak Devrim ve Turar Rskulov Sovyetleri bakanlndaki Jastar(Kazak Genleri) Birlii,

desteklediler. Genlerin kurduu bu rgtler, balangta kendi amalar dorultusunda hareket ederken daha sonra sosyal ve siyasi olaylara karmaya balarlar.84

82 83

, a. g. e. , s. 101. , a. g. e. , s. 103; , . . , 1918- 1920 , , A, 1967, ss. 89- 100. 84 , a. g. e. , s. 103.

32

1917 ylnn lkbahar ve yaznda Geici Hkmete kar ayaklanmalar oalr. lke ynetimindeki deiliklerin Kazak halkna neler salayacana izah etme grevini, Kazak gazetesi etrafnda toplanan Kazak aydnlar stlenmitir. 1917de kan 212. 245. saylarnda gncel konularn yan sra bu husustaki yazlar yer almtr. A.Bkeyhanov, M.okay ve M.Dulatolunun gazetenin 225.saysnda yaymlad Ala Oluna adl yazda grlerini belirterek Geici Hkmeti desteklediklerini gstermilerdir:
zgrlk gn dodu. Asrlardr tm halklar zorluk ve klelik sisteminde tutan eski hkmet ykld... Neticede Rusya halklar din, rk, dil, ayrmna bakmakszn zgrln elde ettiler. Biz artk Rusya vatanda olarak eit haklara sahip olacaz. Bize bu eitlii salayan iyi niyetli Rus halk, iileri ve askerleridir. Bu zgrl kan dkerek elde ettiler... Bu iyilii nasl deyeceiz? Yeni hkmete elden gelen yardm esirgememeliyiz. Birleerek yeni hkmetin glenmesine katkda bulunalm...85

Aydnlar bata olmak zere Kazak halk bu siyasi deiikliin ncelikle Ala hareketinin elde etmek iin abalad siyasi zgrl getireceine, toprak meselesi ile gndemdeki dier hususlarn zmleyeceine inanmlardr. Geici Hkmet, Kazakistan dhil olmak zere Rus idaresindeki dier lkelerde yeni dzeni yerletirmek iin Mart aynn ortalarna doru idare organlar olan Sivil Komiteleri kurmaya balamtr. Ancak geici hkmeti yetkililerinin kurduklar yerel sivil komiteler bu blgelere daha nce yerlemi olan Rus halknn elinde olup, bir nevi eski smrgeci idare sisteminin bir uzants olmutur. 86 Kazak aydnlar, her ne kadar yeni hkmete destek vermi olsalar da, komitelerin Kazak halknn milli menfaatlerini koruyaca, arz ve taleplerini yerine getirebilecei konusunda endielidirler. Bu arada, Geici Hkmet, Trkistan genel valisi Kuropatkinin Cetisu (Yedisu) vilayetinin gney ksmnda, 2,5 milyon dekar araziyi yerli Kazaklarn elinden zorla alarak; onlar l ve orak topraklara srme plann da onaylamt. 87

85 86

, Say 225, 1917. Olcott, a.g.e, s.132. 87 , a. g. e. , s. 107.

33

Hkmet, 1916 ayaklanma srasnda in ynetimindeki Dou Trkistana kaan Kazak-Krgzlarn lkelerine dnne izin vermedi. Slav gmenleri (Ruslar ve Ukrayna kylleri), topraklarna el koyduklar bu mltecilerin geri dnmesine kar ktlar. Geici Hkmetin Yedisudaki komiseri kapskiy, Slav gmenlerinden yana tavr koyarak blgenin Kazaklardan temizlenmesinin gerekliliini aklad. Sonu olarak, Yedisu blgesinde Slavlar ve Trkler arasnda ok iddetli arpmalar meydana geldi.88 Geici Hkmet dnemini ksaca su ekilde zetlemek mmkndr: 1) Savan sona ermesi iin aba gsterilir. 2. Mutlakiyet tamamyla yok edilir. 3) Geri hizmetlere alnanlar memleketlerine geri gnderilir. 4) 1916 ylnda isyanlara katlanlara af karar karlr ve tazminat sz verilir. 5) Sava sona ermez. Tarm meselesi zlmez. Mutlakiyet zamannda Kazaklardan zorla ellerinden alnan yerler geri verilmez. Kazakistanda smrgeletirme siyaseti devam etmi; alma hayatnda arlk iktidar dneminin kalntlar yok edilememitir.89

D.2. ift Hkmet Ynetimi

Kazakistanda ift Meclis, Geici Hkmet organlar ile i, Asker ve Kyl urasndan olumaktadr. lkenin sosyal-ekonomik, siyasi koullar, ok milletli yaps ve Rus Kazaklarnn yerlemesi, karmak bir siyasi yaplanmay ortaya karmt. Bu yapy oluturan unsurlar, u ekilde sralanabilir: Sosyal-demokratlar, ESER*ler, Kadetler; Fabrika iileri komitesi; Yerli komiteler; Ala Partisi ve Alaorda zerk Hkmeti; Trkistan blgesinin Geici Mslman Hkmeti (Hokann zerklii)90

Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, Penguin History, New York, 1993, S. 148. , a. g. e. , s. 108. * ESERler, Rusyada Sosyalist- Devrimci Parti yeleridir. Parti, demokrasinin sol kanadn temsil edenler tarafndan, 1901sonu- 1902nin banda kurulmutur. Partinin ilk kongresi, 1905 ylnda, Finlandiyada toplanm ve program aklanmtr. ESERler, yksek devlet memurlarna kar bireysel terr savunurlar. Pek ok Rus devlet adam, ESER terrne kurban gitmitir. Parti programnda demokratik sosyalizmi savunan bu kiiler, Marksist fikirlere, snf atmasna ve proletarya diktatrlne kar karlar. 1917 ylnda yaplan son Kongrede ESERler Bolevik Devrimi reddetmilerdir. (Koen, a. g. e. , s. 120) 90 , . , "O-a ", , Cilt 1, , , 1996, ss. 53-56.
89

88

34

Btn Rusya topraklarnda olduu gibi Kazakistanda da Geici Hkmetle beraber ii, asker ve kyllerin uras kurulur. lkenin sosyal-ekonomik ve siyasi durumuna gre Kazakistandaki ift Hkmetin kendilerine ait zellikleri vard. Burada Meclisle beraber genel toplantlarda seilecek fabrika komiteleri kurulmaya balar. Bu komiteler, sekiz saatlik i gn talep ederler. Meclistekiler i adamlaryla szlemeler yapmak iin anlarlar. i komitelerinden baka gruplar dikkate alnmadan, devrimi destekleyenlerin hepsi toplanp eyalet meclisleri kurulur. Eyalet meclisinin yeleri sosyal meseleleri, zellikle ev inaat, sava kurbanlarnn ailelerine yardm etme, anaokullar ve lokantalar ama gibi ileri zerlerine alrlar. Bylece, iler Komitesi ve Eyalet Meclisi zerk bir merkez kurma yolunda ilk admlar atm olurlar.91 ubat devrimi ile lkedeki btn gruplarn menfaatine cevap verecek medeni bar toplumunu oluturmak iin frsatlar yaratlmt. Torgay ehrinde General Lavrentevin cezalandrma ekibi geri ekildi ve devrime katlanlar hakknda affedilme (amnistya) karar kt. 24 Nisan 1917 yl hkmet kararyla sava cephelerinde bulunanlar evlerine gnderilmeye balanr. Kazakistandaki Geici Hkmetin nemli hizmetleri grlmt. Buna ramen sonu yine beklenen dorultuda deildir. ubat Devrimi sonucunda toplumda demokrasinin gelimesi, siyasete zgrln gelmesi ve bunlarn neticesinde halkn siyasi grleri gelimeye balamas nemlidir. 1917 yl Mart aynn ilk gnlerinde Kazakistanda, zellikle ehirlerde ve demiryolu istasyonlarnda sosyal-demokratlarn byk hizmetleri grlr. ilerin ve askerlerin meclisleri kurulmaya balar. Mart, Nisan aylarnda 25 meclis kurulur. Bunlardan 8i ii milletvekillerinin, 9u kyller ve 7si asker milletvekillerinin meclisidir. Her blgede kendi kendini idare eden hkmetler kurulmutu. Fakat bozkr blgelerde yaayan halk Alaorda hkmetini destekler. lkedeki sosyal-siyasi problemler geici bir sre iin zlr, ama fakir kylnn ve hkmet merkezlerinin meseleleri zmlenememitir. Monariyi ykan

91

, A. , , Haz. Ma , , , 1994, s. 123.

35

ubat Devrimi, baz yerlerdeki monari idaresini ykamamtr. Sadece valinin (gubernator) yerine komiserler, ky muhtarlarnn yerine ky komiserleri gelmitir.92 Ulu Ekim Sosyalist Devrimi olarak bilinen askeri darbe sonucunda, Geici Hkmetin iktidar, Petersburgta gerekleen silahl devrimden sonra, 25 Ekim 1917de sona erer. Bu darbeyi o dnemde Rusyada sosyal-demokratlarn radikal kanad olan Bolevikler dzenler. Boleviklerin lideri, sonrada dnya iiler grubunun lideri Vladimir li Lenin Sovyet hkmetinin kurulduunu ilan ettiinde halka i, asker ve kyllerin devrimi yaasn! diyen sloganlar datr. Ekim darbesi zaferinin kutlamalarndan sonra memleketin yeni kurulu meseleleri gndeme gelir, yeni sorunlar ortaya kar.93 1917 ylnn yaz aylarnda ve sonbaharnda siyasi darbeler oalmaya balamtr. Birok yerde darbeciler ynetimi ellerine almaya balar. 1917 ylnn Temmuz aynda gerekleen darbeden sonra gndemden alnan Btn iktidar Sovyetlere verilsin! slogan tekrar canlandrlr. Bu slogann amac silahl darbe ile Geici Hkmeti ykp proletarya diktatrln kurmaktr.94 24 Ekim 1917 yl Petersburg ehrinde silahl darbe balar. Ertesi gn darbeci iiler, askerler ve dier gruplar bakentin nemli yerlerini igal ederler. 25 Ekimin sabahnda darbeciler iktidara gelir ve Geici hkmetin ykld ilan edilir. Yeni Hkmetin bana, sosyalist demokratlarn ve sosyalist devrimcilerin radikal gruplar gelir. Hkmetin vazifesi, Leninin ynetimindeki Halk Komiserleri Sovyetine verilir. Bylece 1917 ylnn ubat ve Ekim darbeleri, Kazak halknn geleceini yeniden ekillendirmeye balar.95

D.3. Sovyet Hkmetinin ilk Kararnamesi

Geici hkmetin brokratlar tutuklandktan sonra Sovyetlerin Genel Kongresi Leninin hazrlad iki nemli kararnameyi kabul etti. Kararnamede btn memlekete
, a. g. e. , s. 107. , a. g. e. , s. 108. 94 K, K. . , , , T, 1963, ss. 37- 37. 95 , a. g. e. , s. 108.
93 92

36

adaletli ve demokratik bir ynetim iin szler yer alyordu. 26 Ekimde toprak hakknda kararname kabul edildi. Kararnamede tm Rus topraklarnn devlete, yani Sovyetlere ait olduu bildirildi. Genel Rusya cra komitesi, Merkezi ve Halk Komiserleri Sovyetinde V..Lenini bakan olarak tayin etti. Onun yakn arkadalar da L.Troki, G.Zinovev, L.Kamenev, A.Sverdlov, .Stalin, F.Dzerjinskii nemli bakanlklara tayin edildiler.96 Kabul edilen kararnameler, Rusyann savatan geri ekileceini, topraklarn kyllere verileceini ve tm blgelerde Sovyet hkmetinin iktidarnn kurulacan ilan etti. Lenin ve arkadalarnn, milletlerin kendi kendilerini idare etme hukuku hakknda yeni grleri vard. Bu konuda Leninin Milli Mesele hakkndaki szleri temel alnd. Leninin sznde milletlerin kendi kendini idare etme hukukunun parti tarafndan kabul greceini, fakat milletlerin milli darbelerini desteklemeyeceklerini bildirdi. nk yeniden kurulan memlekette burjuvalarn tekrar sahneye kma ihtimalinin olduunu ve iilerin yenilebileceini dikkate alacaklarn syledi. Boleviklerin planlarna gre milli meseleler, Geici Hkmete kar mcadelede silah olarak kullanlacakt. V..Lenin ve arkadalar, Rusyada kyllerle ve iilerle birleerek Sosyalist Devlet kuracaklarn aklad. Sovyet hkmetinin bakanlarnn planlarna gre Rusyada proletarya diktatrlnn kurulmas gerekiyordu. Btn i yerleri ve fabrikalarn devlete verileceini ve devletin korumas altnda olacan ilan etti. Eer bu deililiklere partiler kar kacak olursa her trl acmasz smrgeletirmeye gndereceklerine dair uyarda bulundular. 2 Ekim 1917de Rusya Halklarnn Hukuku Deklarasyonu yaynland. Deklarasyondaki metinde: Rusya halklarnn kendi kendini idare etme hakknn tannaca yazyordu. Yeni kurulan hkmetin amalar, Rusya ve Dounun btn Mslmanlarna sesleniinde bildirildi. Metinde u ifadeler yer alyordu:
Bundan sonra sizin dinleriniz ve gelenekleriniz, milli ve kltrel idareleriniz serbest olacak. Onlara bundan sonra hi kimse dokunmayacak. Kendinize ait milli hayatnz zgrce kurabilirsiniz. Sizin buna hakknz var. Unutmayn, Rusyann btn halklarnn hukuklar gibi

96

, a. g. e. , s. 36.

37

sizinde hukuklarnz Devrim ve onun komiteleri, iiler, askerler ve kyllerin Sovyetler milletvekilleri btn gcyle koruyacaklar. Bu devrimi ve onun hkmetini destekleyin.97

Egemenliini alacak halklarn kendi hayatlarn istedikleri gibi yaayabilecekleri sylense de, zgrlklerin, Boleviklerin ve hkmet merkezinin izni olmadan gerekleemeyecei de belirtilmiti. Merkez Hkmetin iktidarn en fazla destekleyen .V. Stalin oldu. Millet ilerinin Halk Komiserlii Bakan Stalin, 1918 ylnn Mays aynda Sovyet Hkmetinin Moskova bakanlna bal olacak zerk halklar kabul edeceklerini syledi. zerklik, ii ve kyllerin Sovyet hkmetini destekledii durumda alnabilecekti. Hkmet, iktidar yeliine ve yerli iktidar komite bakanlna yerli halktan hi kimseyi semedi. ktidar, merkezden gnderilen komiserlerin eline verildi. D.4. Kazakistanda Sovyet Hkmetinin kuruluu ve zellikleri Devrimin merkezdeki zaferi, dier blgelerde ve zellikle Kazakistanda da Sovyet hkmetinin kurulmasn kolaylatrmt. Buna ramen, Kazakistanda proletarya devrimi iin uygun sosyal-ekonomik artlarn olmamas, Sovyet Hkmetinin kurulmasn zorlatran nemli bir eksiklikti. Kazak kylerindeki toprak sahiplerinin basks, yerli ii snfnn ve Bolevik taraftarlarnn yetersiz olmas da zorluk oluturuyordu. Don Kazaklar, ESERler( devrimcilerin sosyal- demokrat sol kanad), Menevikler ve Beyaz Ordu mensuplar, yeni hkmetin kurulmasna kar ktlar. Ala Partisi de Ekim Devrimini onaylamyordu. Sr- Derya Blgesinin Auliye Ata milletvekilleri komitesinin ve Kazak Boleviklerin Bakan Turar Rskulov, Halk Komitesine yazd mektubunda, Binlerce adam, bu zamana kadar Sovyet Hkmetinin ne olduunu anlam deil. Hkmet halka tantlmad. diyordu. Kazaklar Sovyetleri, arlk Hkmetinin bir devam olarak kabul ediyordu. Bunun sebebi, halkn ounluunun yaad blgelerde Sovyet iktidarnn kurulmasna ramen, ky ve kasabalarda arlk ynetiminin hala devam etmesiydi. Kazak kyleri, 1916 ylnda yaanan olaylardan dolay, arlk rejiminde girdii smrge durumundan

97

, a. g. e. , ss. 3738.

38

kurtulamamt. Bu nedenle, Sovyet Hkmet temsilcileri ehirlerden sonra kyleri de silah zoruyla igal ettiler. 1917 ylnn Ekim ayndan 1918 ylnn Mart ayna kadar durum byle devam etti.98 Kazakistan, Ekim Darbesini takip eden gnlerinde kart bloklarn sava meydanna dnmt. Kazak halk, Kzllar ve Beyazlar(ar yanllar) arasndaki kanl atmalarn ortasnda kald. Sovyet Hkmeti nce Sr- Derya Blgesinin nemli ehir ve merkezi olan Petrovsk ehrinde ( bugnk Kzlorda) kuruldu. Burada, Ekim Devrimine kadar, ii ve asker milletvekillerinden, bir de demiryolu iilerinden silahl gruplar oluturulmutu. Sr- Derya, Akmola ve Bokey blgelerinde Boleviklerin balatt silahl saldrya Geici Hkmetin askerleri kar koyacak gte olmadndan, birok blgede Sovyet Hkmeti bar yoluyla zafer kazand. Fakat Geici Hkmetin yerel organlar ve komiserlerinin gl olduu Torgay, Oral, Semey ve Cetisu blgelerinde silahl saldrlara bavuruldu. Buralarda, Ala Orda, Hokant zerk Hkmeti ve Don Kazaklar, bu saldrlara kar koydular. Fakat sonuta, merkezden Kazakistana gelen Parti organlar burada Sovyet ynetimini kurdular. 99 Petersburgta ii milletvekillerinin Geici Sovyet Ynetimini kurmasndan sonra Sovyetler, gda maddelerini, maliyeyi, demir yollar ile ktphaneleri kontrol altna aldlar. Nisan 1917 ylnda yer yerde ii ve sovyet asker milletvekilleri ve onun iinde de Ombda, Takentte, Semeyde, Vernyida, Petropavlda, Perovskde, Kazalda, Kostanayda, Aktbede ve dier yerlerde de ii ve Sovyet asker milletvekilleri geldiler. Kazak Sovyetleri ise baz ehirlerde kuruluyordu: Oralda, Vernyida, Akmolada, Semeyde, Auliyeatada, Krgz Kazak Milli Komiteleri kuruldu. le ve eyalet iileri, Krgz -Kazak milletvekillerinin Oral eyaleti, Akmola, Aktbe ve Pablodar Sovyetleri, skemen ilesinin Sovyeti seildi.100 Eyaletleri ve ileleri ynetenler ile Kazak komiteleri Sovyetlerle beraber olup, hkimiyeti ve milli menfaatleri korumaya altlar. Onlara ou zaman siyasi tecrbesi
98 99

, , , Kn.1, , , 1994, ss. 178- 180. , a. g. e. , s. 40. 100 , a. g. e. , ss. 40- 41.

39

olan aydnlar nderlik yaptlar. Mesela, Semey eyaleti Kazak komitesinin bakan Ala hareketinin mehur yesi R. Marsekov, Oralda C. Dosmuhametov, Cetisuda .Cainakov, S.Seifullin, M.Aitpenov, X. Dosmuhametov, C.Aldonarov ve dierleri de Kazak komiteleri ile ilelere bakan olarak seildiler. 101 Kazakistann birok yerinde, halka zulmeden eski zenginler, toprak aalar uzaklatrlarak basklar ortadan kaldrld. Kadnlarn erkeklerle eit oy hakkna sahip olduu ilan edildi. Bu yzden Komite, ksa srede btn Akmola Kazaklar iin byk faydalar salad.102 Kylerde Komite bakanlnda Kurultay toplants iin seimler yapld. Kazak komiteleri aslnda Ala hareketi ile ayn fikirdeydi. Bazlar Ala bayra altnda aktif harekette bulundular. Bir ksm ise Boleviklere katld. Sovyetler ile Bokey Ordasnda da Merkezi Ynetim Komitesi kuruldu. Geici Hkmet kurumlar iinde A.Bokeyhanov ve M.Tnbaev Trkistan Komitesinde grev yaptlar. Bokeyhanov Torgayn, Tnbaev ise Cetisu eyaletinin komiseri olarak alt. Btn lkedeki gibi, Kazakistanda da ift hkmet kuruldu. arlk Rus Hkmetinin ubat 1917 ylnda yklmas neticesinde ift Hkmet - iler ve Kyl iftiler Sovyeti ve Geici Burjuva Hkmeti kurulmutu. Bu durum Kazakistanda da uyguland. Geici Bujuva Hkmetine mit balayan Kazak aydnlar halkn zgrle kavuacana, smrgecilikten kurtulacana inanyorlard. Bu amaca ulaabilmek iin, Kazak Milli Siyasi Partisini kurma yoluna gidilmiti. Kazak gazetesi araclyla Kazak halkna zel olarak bildiri yaymlanmt. 2126 Temmuz 1917ylnda Orunborda Genel Kazak Kongresi nde Ala Partisi kurulmutu.103 25 Kasm 1917 ylnda Rusyada Geici Hkmet yklp, onun yerine Boleviklerin Sovyet Hkmeti kurulmutu. Bu olay btn dnyay endielendirmiti, nk sosyalizme gei ilk defa Rusyada oluyordu. Bolevikler, btn milletlerin

101 102

, . . , , , M, 1978, s. 66. , a. g. e. , s. 42. 103 , a. g. e. , s. 42.

40

eitliini, zgrln, bamszln ilan ederek onlar bu ihtilal bayra altnda toplanmasn talep etmilerdi.104 Kasm 1917den 1918e kadar Kazakistann birok yerinde Sovyet Hkmeti kuruldu. ubat Devrimi neticesinde arlk Hkmetinin yklmas, hem Rusya hem de Kazakistan iin bir dnm noktas olmutu. E. Sovyetletirme Politikalar Ekim htilalini takip eden gnlerde Lenin, bir taraftan szde muhtar olacak olan cumhuriyetlerin liderlerini Moskovada yaplacak olan kongreye davet eder. Stalinin banda bulunduu Sovyet Milletler Komiserlii ise, Trkistanda Bolevizmi yaymak ve Trklerin dil, din, rf ve adetlerini ortadan kaldrp onlar Ruslatrma faaliyetine girimiti. 11 ubat 1919da toplanan Moskova Kongresi Leninin amalarn aka ortaya koydu. htilalin Trkistan topraklarna tanmas konusu, Lenin dneminin en temel problemlerinden birini oluturmutur. arlk ynetiminin son dneminde Kazaklar arasnda kurulmu olan Ala Orda ve dier zgrlk hareketler siyas bilinlenmeyle beraber kltrel, iktisad ve asker gelime yoluna girmilerdi. Trklerin bu faaliyetleri karsnda harekete geen Sovyetler, Trkleri birbirine kar drmeye baladlar. Mart aynda Takentte toplanan Trkistan Birlik Kongresinde bu abalar sonucunda, yeler birbirleriyle iddetli kavgalara giritiler. Bu karklk zerine, Trklerin kurduu komnist partiler, merkezdeki Rus Komnist Partisine mracaat ederek ayr cumhuriyetler halinde yaamak istediklerini bildirmilerdir. Rus Komnist Partisi durumu grerek Trkistandaki komnist partilerin isteklerini kabul ettiklerini ve her Trk grubunun ayr Cumhuriyetler oluturacan,12 Haziran 1924de iln etmi ve ayn yln Eyll aynda Merkez Toprak Komitesine bu cumhuriyetlerin snrlarn tespit ettirerek bugnk staty gerekletirmilerdir. Toprak Komitesinin bu taksimi Komnist Partisi tarafndan kabul edilerek, tm partilerin ileri gelenleri komiteler kurarak kendi idar, iktisad ve kltrel programlarn yapmaya balamlardr. Yaplan btn programlarda, tm halklarn isteyerek Ruslar ile birletikleri tezi ve temas
104

, a. g. e. , s. 43.

41

ilenecekti. Nihayet bu almalar, Ekim1924 sonunda tamamlanarak, Moskovaya bal olarak kurulan be sosyalist cumhuriyet (Kazakistan USSR, zbekistan USSR, Trkmenistan USSR, Krgzistan USSR, Tacikistan USSR) ortaya kt.105 1920li yllar, tm SSCBde sosyalist bir toplum yaratmak iin geni apl bir siyasi- ideolojik mcadelenin verildii dnemdir. Sosyalizmin savunucular iin, o zamana kadar iki yol vard. lk modele gre, gerekirse bask ve terr yntemiyle, askeri- komnist demokrasi uygulamasyla dorudan komnizme atlamak mmknd. kinci yol, ekonomik ilikilerin ok ynl gelitirilmesi esasna dayanyordu. Boleviklerin byk ounluu, sanayilemeyi ve ky iiliini birletirerek medeni bir devrim gerekletirmekten yanayd. Bu ynde, siyasi kadrolar bir bir deitirmeye koyulan komnist partinin stnl ve otoriter eilimi glenmeye balad.106 Kazakistanda zerklik mitleri hsranla sonulanmt. Yeni rejimin, vaatlerini yerine getirememesi bir yana, blgenin sanayisi, demiryollar ve tm kurumlar merkeze, Moskovaya balyd. Demokratik seim olmadndan, ynetimde Kazak temsilcilerin say ve etkisi ok snrl kalmt. Birinci Yerel Kongrede, 163 temsilciden sadece 19u Kazakt. 1922 ylnda, Kazakistandaki parti rgtlerinde Kazaklarn oran % 6, 3 olarak kalmt. Devrim, kendi sistemini tm lkede yerletirmeye balaynca kart grlere kesinlikle ifade ve yaam hakk tanmad. Trk topluluklar, balangta verilen zgrlk szlerinin boa ktn ok gemeden anlamaya baladlar.107 Rus emperyalizminin etkisi altndaki Trk halklar, siyasi ve ekonomik olduu kadar kltrel ynden de smrgeleme srecine girmi oluyordu. Bu srete; Tehcir ve Kolonizasyon siyaseti ile sert uygulamalara gidilmi, yeni mekteplerin almas yasaklanarak mevcut mekteplerin yenilenmesi de engellenmitir. arlk dnemi eitim politikalarnn Trk halkna ynelik amac, Ruslatrlma yntemlerinden ibaretti ve Trk ocuklar papazlarn idaresindeki misyoner okullara gitmeye zorlanyordu.
105 106

, a. g. e. , s. 108. , a. g. e. , ss. 86- 88. 107 , . - Ka, A. M., : 20- 60 , , M, 1998, s. 26.

42

slamiyetin ikinci merkezi durumundaki Fergana, Buhara, Takent, Semerkant, Kazan v.s Ulu Trkistan ehirleri ve Kazakistan Trkleri uzun bir sredir arlk Rusyasnn egemenliinde, her alanda olduu gibi kltrel ynden de smrge durumuna drlmt. Bolevik ihtilali ncesinde ve sonrasnda Ruslar niyetlerini ustalkla gizlemeye altlar. htilalin hemen ardndan, 24 Kasm 1917de Rusya Halklarnn Haklar Beyannamesinden sonra, Rusyann ve arkn Btn Mslman ilerine hitaben, Lenin ve Stalinin imzalar ile gl bir slup iinde bir beyanname yaymland. Bu beyannamede btn Mslman Trklerin cami ve mescitleri, dini inan ve detlerinin Rusyann arlarnca tahrip edildii; Trklere byk vaatlerde bulunuldu. 1925ten sonra Trkistan kelimesi Rus haritalarndan, szlklerinden bundan byle tm inanlarn, adetlerin serbest olaca bildiriliyordu. Bylece, ihtilalden sonra zaman kazanmak iin

kaldrlarak yasaklanr. Ardndan Trkistan be ayr cumhuriyete blnr (Bat Trkistanda). te bundan sonra byk bir kltr emperyalizmi balar. Trk milletini ayr gibi gsterme ve lehe farklarn artrma abasna gidilir. Sovyet Rusyasnn bundan sonraki kltr politikas gerei, sistemli olarak zbek, Kazak, Krgz, Trkmen ve Tacik milletlerinden bahsedilmesi, Trkistandaki Trklk ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik, Krgzclk gibi milliyeti duygularnn ortaya kmasna sebep olmutur. 108 Btn bu politikalar sonucunda soyu, dili, kltr bir olan Trk Dnyasn her ynden paral bir hale getirmitir. Ulu Trkistan nce dou-bat olarak, sonra da Bat Trkistan kendi ierisinde yapay olarak be ayr cumhuriyete blnm, Rus ve Sovyet kltr emperyalizmi politikalar sonucunda paralanm ve istenilen amalara ulalmtr. 109 F. Stalinizm Kazakistanda Tek Partili Totaliter Dnem
, . K. , , -, A, 1984, ss. 57- 70; , , O , , M, 1991, s. 65. 109 , K. ., O (18651924), , M, 1960., s. 98.
108

43

1928de Sovyet Hkmetinin bakanlna gelen Stalin, 1929 yln, Byk Dnm yl olarak ilan etti. 1930lu yllarn bandan itibaren ise, Stalinin kadrosu, beyin ykama ynteminin taktiklerini kullanarak tm lkede totaliter bir sistem uygulamasna giriti. Basn- yayn ve kltr, bundan sonra bir propaganda arac haline getirildi. Stalinin adamlar, istihbarat ve tutuklama faaliyetlerine baladlar. zel hayata kadar giren parti mdahalesi, lkede youn bir korku ve gvensizlik ortam yaratmt.110 1923 ylnn Haziran aynda dzenlenen Bolevik Komitenin Kongresinden sonra, lkede smrgeci uygulamalar hz kazand. Birok aydn, halk dman olarak sulanp tutukland ve srgne gnderildi. Kazak komnistlerden bazlar Moskovaya gnderildi. 1924 ylnda, Komnist Partiye alnan 7944 yeden 2000i Kazakt. 1 Aralk 1925 yl, Komnist Partinin V. Kongresinden sonra yerel komnist partilerin says artmaya balad. Parti rgtlenme faaliyetleri 1932 ylnda tamamlanm ve nemli bir g haline gelmiti. Fakat brokratlar arasnda sahtekrlk, menfaatilik ve riyakrlk ok yaygnd. Her tarafta parti diktatrl hkm sryordu.111 Kazakistanda bu dnemde genlik rgtleri de gittike oalyordu. Gani Muratbaev, Mirasbek Tolepov, Fedor Ruzaev gibi genlerin isimleri mehur oldu. Sendikalar, kadn haklar, isizlik, sosyal gvenlik, eitim, kltrel faaliyetler konusunda nemli iler baardlar. Kazak kadnlar arasnda, N. Kuljanova, N. Arkova, A. Orazbaeva ve . manbaeva gibi aydnlar ne kt ve bunlarn isimleri tm Kazakistanda duyuldu. 112 1920- 1940 yllar arasnda Kazakistanda oluan siyasi ortamda, Leninin izleyicileri ile Stalin ve Trokinin taraftarlar arasnda liderlik rekabeti sz konusuydu. Bir yandan ise, blgede alk, smr, soykrm, srgn ve susuz yere adam ldrme gibi faaliyetler srmekteydi. Bu dnemde katledilen milyonlarca insan, Stalinin
, . . , 30- e , , M, 1989, ss. 177- 178. 111 , - , , , , M, 1992; , . , , , , 1997, s. 15; , . , P. , , , , 1994, s. 43. 112 , , , , A, 2009, s. 143.
110

44

Byk Dnm projesine kurban gitmiti. 1930lu yllarda, lkede Stalinizm ile sosyalizm, tm kurumlaryla tamamen yerlemi oldu. 113 G. Kazakistanda Kltr ve Dil Asimilasyonu

G.1. Kazaklarda eitim, din, kltr ve fikir hayat

Kazak Trklerinin Bolevik devriminden nceki eitim durumlar olduka tartmal bir konudur. Sovyet kaynaklar, 1917 ylna kadar Kazaklarn okuma yazma oranlarnn sadece %2 olduunu belirtirler. SSCBnin dalmasndan sonra yazlan tarih kitaplar bu oran % 8,1 olarak gsterirler. Bu verilerin doruluk derecesini tartan bir grup Kazak yazar, sz edilen %2lik okuma yazma orannn sadece Rusa eitim alan Kazaklarla ilgili olduu grnde birleirler. Dolaysyla, bunun Kazaklarn genel okur yazarlk orann yanstmas sz konusu deildir. Kazak Trkleri arasnda sren gebelie ramen, 9. yzyldan itibaren Arap alfabesiyle eitim verildiine iaret eden yazar Ahmet Toktabaev, bu durumun dikkate alnmadn ifade eder. Arapa okuma yazma renenlerin de, okuma yazma bilmeyenler arasnda sayldna dikkat eker. 20 yzyln banda, Kazak Trkleri Ulusal Kurtulu Hareketi Alan liderlerinden Ahmet Baytursunun grleri de ayn dorultudadr. Ekim devrimine kadar Kazaka baslan kitaplarn toplam bask saysnn 2 milyon 200 bini gemi olmas da bu grlere bir bakma hakllk kazandrmaktadr.114 Sovyet Hkmetinin kurulmasyla beraber, ilk zamanlarda Kazak kltr hzla gelimeye balamt. Eitime verilen nem, Kazak dilinde ders kitaplarnn yazlmaya balanmas, bu konuda ok nemli admlarn atlmasn salamt. Yeni ders kitaplar, Ahmet Baytursunov, Jusipbek Aymauitov, Saken Seifullin gibi Kazak yazarlar tarafndan kaleme alnmt. Kazaka birinci snflar iin Matematik kitab Kan Satpaev, Corafya kitab Alihan Bokeyhanov, Kazakistan Tarihi kitab Sanjar Asfendiyarov tarafndan yazlmt.115
113 114

, a. g. e. , s. 143. K, B. B. , , , K, , 2007, s. 39. 115 , a. g. e. ,ss. 190- 200; A, M. H. , , , , 2001, ss. 406- 415.

45

1929 ylnda Arap Alfabesinden Latin Alfabesine gei, eitimdeki yenilikleri tetiklemiti. Bu dnemde Kazak edebiyat da nemli bir gelime aamasna girdi. Kazak yazarlar yeni edebi trler kefederek yeni eserler yazmaya koyuldular. Rusadan Kazakaya eviriler yapld. 116 Eitim faaliyetleri yannda, Kazak basn- yayn hayat da nemli ilerlemeler kaydetmitir. Kazak basn, XX. asrn ilk dneminden itibaren gelimeye balamt. Kitap basm, Semey, Omb, Oral gibi merkez ehirlerde gerekleiyordu. Daha XIX. asrn sonunda, Trkistan Vilayeti ve Dala (Bozkr) Vilayeti gazeteleri kmaya balamt. 1905 ylndan sonra yeni baslan gazete ve dergilerin saysnda art meydana geldi. 1907de Kazak aydnlarndan, Petersburg Yaz leri Mdr Abdiraid bragimolu, Serke gazetesini karmaya balad. Gazetenin ikinci saysnda bragimolunun, Bizim Amacmz balyla bir yazs yaymlanmt. Ardndan, arlk Hkmeti gazeteyi, Kazak halkn kkrtc nitelikte olduunu iddia ederek kapatr. 1907nin Mart aynda, Troiski ehrinde ilk says kan Kazak Gazetesi de kapatlr. Petropavlskide, 1913 ylnda Tatar ve Kazak dilinde Esil Dalas adyla kan gazete, devrimci fikirler yaymakla sulanarak kapatlmt. Gerekten de eitimretim faaliyetleri gibi, basn da Kazaklar arasnda bilinlenmeyi artrp zgrlk fikirlerinin yaylmasn kolaylatryordu. Eitim sistemini gelitirme ve halk arasnda milli hisleri uyandrma konusunda, Krgizskaya Stepnaya Gazeta (Krgz Bozkr Gazetesi), Stepnoy Kray, Kazak gazetelerinin byk rol olmutu. Troiskide kan Aikap dergisi, Kazak dili ve edebiyatnn gelimesine nemli katklar salamt. Dergide; Halk Edebiyat, Etnografya, Tarih alannda makaleler, Trke ve Farsadan eviriler yaymlanmt. Ayrca, eitim sisteminde reform ve yeni okullarn almas gibi amalar da dile getiriliyordu.117 Kazak aydn ve yaz ileri mdr Sagnderey Bokeev, 1911 ylndan itibaren Kazakistan adnda bir gazete karmt. Burada, siyasi makaleler dnda Kazak ve Nogay Halk Edebiyat hakknda yazlar yer alyordu. Ahmet Baytursunovun 1913116 117

, a. g. e. , ss. 192- 199. , a. g. e. , ss. 194; , a. g. e. , s. 101.

46

1918 yllar arasnda kard Kazak gazetesinin de lkedeki milli basnn gelimesinde byk rol olmutu. Bu gazetenin esas amac, Kazak kltrn, edebiyatn ve dilini gelitirmekti. Gazete sayfalarnda, Alihan Bokeyhanovun Halk Edebiyat ve Ahmet Baytursunovun Kazak dili ve edebiyat hakkndaki makalelerine yer verildi.118 1916 ylndan 1917 ylnn sonuna kadar Takentte K. Togsovun yaz ileri mdrln yapt, Ala gazetesi kt. 1917 ubat Devriminden sonra farkl amalarla kan gazete ve dergiler olmutu. Ayn yln Mays ayndan itibaren, Semeyde Sar arka haftalk gazetesi, Abai edebiyat dergisi ve Halk Sz gazeteleri, Oralda Oral gazetesi, Takentte Pantrkist eilimli ve dini propaganda yapan, Birlik Tu ve Jas Ala, Akmolada Tirilik gazeteleri karlmtr.119 G.2. Sovyetlerin dil politikas arlk dneminde, Rusya snrlar iindeki Trkleri Hristiyanlatrma politikas uygulanmt. Komnizm sonrasnda ise Ruslatrlma politikas benimsendi. Kazakistandaki Trk halklarn kendi kltrlerinden uzaklatrmak iin sistemli almalara giriildi. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Rusya snrlar ierisinde yaayan milletlerin bamszlk talepleriyle kar karya kalan arlk rejimi, lkenin btnln korumak iin zel bir politika izlemiti. Bu politikann bir aya, Rus olmayan unsurlar Ruslatrma, dier aya ise btn Slavlar kapsayan Panslavizm hareketi olmutur. Bu politikann birinci ayann en nemli arac olarak dil politikas ne kmaktayd. Rusann btn imparatorluk snrlar iinde iletiim dili olarak kullanlmasn salamak, uzun vadede ulusal kimlik bilincini, Rusya lehine deitirebilirdi. Burada, Prof. Nikolay lminskyin gelitirdii proje devreye girdi.120 Kazanda niversitede Trk leheleri ve ilahiyat zerine alan Ortodoks papaz Prof. N. lminskye gre, Rusya idaresinde yaayan milletleri Ruslatrmann tek
118 119

, K. . , , -, A, 1987, ss. 98- 119. , H. , (18601958), , A, 1981, s. 43. 120 , a. g. e. , s. 418.

47

yolu vardr. O yol da, bu milletlere Rus dilinin ve Hristiyanln retilmesidir. Bu alanda youn bir aba iinde olan lminskynin faaliyetini yerinde grp olduka etkilenen Rus Eitim Bakan D. A. Tolstov, bu metodun Ruslatrmada iyi bir yol olabileceine inanm ve bu metodun btn Mslman Trklerde uygulanmas iin ar II. Aleksandra mektup yazarak onun desteini almay baarmt.121 lminskyin gelitirdii proje balamnda Rusyada tm eitim kurumlar ve basn kullanlarak diller; lehe ve ivelere ayrlm ve ok sayda yaz dili retilmi, ardndan da i ie gemi etnik gruplar arac dil olarak Rusaya mecbur etmiti. lminsky, Trk blgelerinde alan Rus okullarnda, Trklerin kulland leheyi, Rus alfabesinde ayr bir dil gibi gstermiti. Bylece, 18741875de Trkmenistann igali ile Orta Asyadaki Trk yurtlarnn tamamn kontrolne geiren arlk Rusya, Bolevik htilalinin arifesinde Orta Asyann tamamn hkimiyetine geirmeyi baarmtr.122 1917 htilalinden nce kullanlan Arap alfabesinde Trke harflerin yetersizlii sz konusuydu. Buna karlk, Trkede sesli harflerin ok nemli olmasna ramen Arapann lehe farklarn gizlemek gibi bir faydas vard. Bylece btn aydnlar Trke konuuyorlar ve zorluk ekmeden anlaabiliyorlard. Bu ekilde Rusyann dier blgeleri ile de rahata haberleebiliyorlard.1917deki rejim deiikliinden sonra, Komnist Parti emrindeki Dil Kurultaynda alnan kararlar hayata geirilmeye baladnd.123 Sovyet liderlerinin ilk teebbs, Arap alfabesini gelitirerek mahalli lehelere uygulamak olmutur. Ancak ksa zamanda eski alfabenin kullanlmas, Trkleri Ruslardan ayrd iin bu tehlikeden kurtulmak amacyla, 1925te Arap alfabesiyle basl kitap ve mecmualarn ithali yasaklanr. 1926 Bak Trkoloji Kurultaynda Yakovlev ve dier Rus ilim adamlar Latin alfabesini methetmeye balar.
, a. g. e. , s. 419. Egamberdiyev, M, arlk Rusyasnn Trkistandaki Eitim Politikas(18701917)Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2005, ss. 103108. 123 , a. g. e. , s. 420; , ., , T Gazetesi, say 6 (18) Ocak 1900, No:2.
122 121

48

1929larda Stalin iktidarn salamlatrdktan sonra, ulusal liderlerin tavsiyesi ile birlikte tm Sovyet cumhuriyetlerinde Ruslatrma srecine balanr ve bu dnemde uygulanan dil ve alfabe politikalar ile Rusa yeniden nem kazanr. 1929 ylnda btn Rusyada Trkler Latin alfabesini kullanmaya balarlar. Ama, geleneksel Arap alfabesinin terk edilerek eski kltrle (nceki slam kltr) ve Trkiye Cumhuriyeti ile oluacak kltrel balarn koparlmasdr.124 arlk Rusyas, Ekim 1917 devrimiyle ynetimi Boleviklere terk ederken, Ruslatrma politikasn da miras brakmt. Ancak Bolevikler, doal olarak nihai hedeflerini Ortodokslatrma deil Sovyetletirme olarak belirlediler. Bylece Bolevikler, ulusal politikalarn Sovyet halkn oluturmak temeli zerine kurdular. Her ne kadar komnist partisi programnda her ulusun kendi kaderini belirleme hakkna sahip olduu hkmne yer verilmise de zamanla grld ki, bu sylem tamamen halklar sisteme kazandrmaya ynelik politik bir manevradan ibarettir. Her ne kadar Sovyetler Birlii balangta ok milletli, ok dilli ve ok dinli bir grnm sergileyip bu farkllklara kar saygl bir izlenim uyandrm ve hatta bu konulara ilikin baz dzenlemeler yapmsa da, gerek niyetinin anlalmas uzun srmedi. Sovyetler Birlii, bnyesinde toplad ok fazla etnik grup ve din cemaatlerin tepkisini almamak iin byle bir yola bavurmutu. Bolevikler, gerekli nlemleri aldktan sonra, uzun vadede, birlik iinde sz konusu farkllklar ortadan kaldrarak tek tip insan modelini oluturmay amaladklarn dile getirmilerdir. Bu modelin ngrd insan tipinin dilinin Rusa, dininin ateizm, milliyetinin ise Sovyet olmas, devletin resm politikas olarak ilan edilmitir. Bylece SSCBnin nihai hedefi, Birlii oluturan halklarn kendi ulusal kimliini bir kenara brakp Sovyet st kimlii altnda birlemesi olarak ortaya kmtr.125 Sovyet corafyasnda yaayan milletleri Sovyet Halk Oluturma ad altnda Ruslatrma almalar, sz konusu politikann psikolojik alt yapsn oluturmak iin
Boranbayeva, Glnur Smagulkz, SSCB Dnemi ve Bamszlk Sonras Kazakistan Cumhuriyetinde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Cilt 1, Say 1, (Kasm 2004), ss. 2041. 125 , a. g. m. , s. 107.
124

49

birtakm nlemleri de gerekli klmtr. Rusa konumak, medeni, entelektel ya da ehirli olmak gibi kavramlarla zde tutulmutur. Bu nedenle, yksek kabul grmek isteyen kiiler, kolayca oyuna gelmilerdir. Gerein farknda olup tepki gsteren aydnlar ise ya srgne ya da lme gnderilerek susturulmutur. Sovyet Hkmeti, rejimini yerletirdikten ve Rus olmayan dier uluslar zerindeki hkimiyetini saladktan sonra, milliyeti duygular yok etmek iin, Ruslatrma politikasnn bir uzants olarak tehcir ve nfus mbadelesi yoluna gitmilerdir. Stalin, hibir gereke gstermeden binlerce Trk yurtlarndan zorla aldrp gayriinsan bir yolla deiik memleketlere datmtr. Dier taraftan, ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk ii, yurtlarndan alnp Sovyetlerin dier blgelerine g ettirilmi, yine ayn ekilde yz binlerce Rus ve dier milletlerden kiiler, uzman sfatyla Trkistana ve baka blgelere gnderilmitir. Yllarca srdrlen bu g hareketinin asl maksad ekonomik olmaktan ziyade siyasidir. Bu politikayla, Rus olmayan milletleri bir potada kaynatrarak onlarn milliyet duygularnn yok edilmesi amalanmtr. Bu ekilde, yapay olarak oluturulan kozmopolit blgelerde farkl dil ve kltrlerle karlaan insanlarn kullanabilecekleri ortak iletiim ve eitim dili de Rusa olacakt.126 Sovyetlerin Dil Politikas, u temel hedefler etrafnda ekillenmitir: Tm dillere eitlik, Rusann ortak stn dil olmas ve yabanc dil olarak eitim sistemine girii.127 19391940 yllarnda Sovyet hkmeti, yeniden Latinceden Rus-Kiril alfabesine gemeyi kararlatrr. Bundan on yl nce Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken Latinceyi methedenler, bu kez Latinceyi ktleyerek deitirilmesini isterler. Bylelikle talebelerin, iki ayr alfabe renecekleri ne srlr. Bu deiiklik, Kiril alfabesinde bulunmayan Trke sesler iin farkl semboller kullanlmasna da imkn tanr. Bylece Trk fonetiine uydurulmas iin birka sembol eklenerek Birleik Trk- Latin Alfabesi getirilir. Bu yeni alfabede btn Trk lehelerindeki sesler ayn iaretle yazlrken, Kiril alfabesinde ayn ses deiik cumhuriyetlerde deiik harflerle
126 127

Ka, .. , (18651917), , Mo 1980, s.75. , a.g.m. , s. 41.

50

gsterilmeye balanr. Bu tr uygulamalar sonucunda, Trk Dnyasnda farkl kkene dayal (Latin-Arap-Kiril) 27 farkl alfabe ve iki byk yaz diline bal yirmi eit yaz dili yaratlmtr. Trkistanda Kiril alfabesinin kabul iki nemli sonu ortaya karmtr. Bunlardan birincisi, Rusyadan dn alnan kelimeler ile yapay olarak yaratlan bu yeni diller birbirlerini anlayamaz hale gelmilerdir. kincisi ise, yeni neslin hem Trke aatay alfabesiyle yazlm ok saydaki edeb mirastan mahrum olmas hem de Sovyetler Birlii dndaki dier Mslman lkelerde yazlan eserleri anlayamamasdr. Bu durum, Orta Asya halklarnn, fikir ve kltr asndan dnyadan soyutlanmasna neden olmutur. Btn bu politikalar sonucunda soyu, dili, kltr bir olan Trk Dnyas her ynden paral bir hale getirilmitir. Ulu Trkistan olarak adlandrlan blge, nce dou-bat olarak, sonra da Bat Trkistan kendi ierisinde yapay olarak be ayr cumhuriyete blnmtr. 128 Latin alfabesinin yerini Kiril alfabesinin almasyla birlikte, ulusal destanlar, kahramanlar kitaplardan karlmtr. Sovyet Hkmeti, kltr emperyalizmini meru gstermeye alrken gen nesillerden, proleter kltr alm komnistler yetitirmeyi ama edinmiti.129 Sovyet Cumhuriyetinde yaayan Trkleri Sovyetletirme politikalar, dilden sonra tarih sahasnda, Rus olmayan milletlerin tarihini Sovyetletirme ynnde devam etmitir. Trk kkenli tarihilere mill tarih ve kltrlerini yanstan eserler yazmalar ve eserlerinde arlk dneminde Trklere reva grlen hakszlk ve zulmlerden bahsetmeleri yasaklanmtr. Buna karlk, Sovyet dneminde Kazakistann igalinin kurtarc nitelikte olduunun yanstlmas istenmitir. Kazak Trkleri arasnda mill duygu ve birliin canl kalmasn salayan ve dier Trk milletleriyle ortak bir deere sahip olan mill
130

destanlarn

halk

arasnda

sylenmesi

ve

okutulmas

da

yasaklanmtr.

128 129

, a.g.m. , s. 42. Ka, a. g. e. , s. 79. 130 K, A., , , Mo, 1982, s.207.

51

G.3. Krgzistan (Kazakistan) Merkez cra Komitesinin 22 Kasm 1923 tarihinde yaymlad Devlet ve Yaz lerini Kazak Dilinde Yrtmesiyle lgili Genelge Sovyetler Birliinin kuruluundan itibaren, Sovyetletirme politikalarna karlk, milliyeti Kazak aydnlar ve devlet adamlar da birtakm faaliyetlere girimilerdi. Kazakann gelecekteki durumuyla ilgili duyduklar endie dolaysyla bu aydnlar, Kazaka ile ilgili baz kararlar aldlar, fakat bunlar uygulanamad. Bu kararlar, yle bir genelgede yaymlanmt:131
1. Bu genelge dorultusunda 1 Ocak 1924 tarihinden itibaren Kazak nfusunun youn olduu resm evraklar ve belgeler Kazak dilinde yrtlmeli. 2. 1 Temmuz 1924 tarihinden itibaren Kazakistan genelindeki btn ilemler Kazak dilinde gerekletirilmeli. 3. Resm ileri Kazak dilinde yrtme konusunda Merkez Komisyon, yerel blgelerdeki, zellikle Semey vilyetindeki ilerin denetimini glendirmeli. 4. Kazak memurlarndan nahiye sekreterlerini hazrlayacak kurslar u ekilde dzenlenmeli: a) Semey blgesi iin Semey ehrinde 38 kiilik; b) Akmola ehrinde 30 ve Kzljarda 20 kiilik; c) Kostanay vilyetinde 25 kiilik; ) Aktbe vilyeti iin Aktbe ehrinde 20, alkarda 20, Torayda 20 ve Temirde 15 kiilik; d) Bkey vilyeti iin Orda ehrinde 25 kiilik; e) Oral vilyetinde 40 kiilik; f) Aday kazasnda 30 kiiye kurs alsn. Orunbor vilyeti iin zel bir kursa ihtiya olmad bildirilmeli; Bu yzden Ornbor vilyetine bal drt Kazak nahiyesine Blge Sovyet Parti Mektebinden 10 kontenjan ayrlacak; 5. Sovyetler Birlii cra Komitesi Bakanlk Heyetinden, vilyet memurlarn yetitirme ve ihtiyalarn karlamak iin devlet hesabndan para talebinde bulunulacak. 6. Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde resm yaz ilerini yrtmek iin para temin etmek ve zel bir vakf kurma iiyle de Krgz Halk Komitesi Heyeti grevlendirilecek. 7. Ornbor ehrinde Kazak retmenler Kursunu ama iinin cidd bir ekilde zlmesi iin bir komisyon kurulacak.

131

Ka, a. g. e. , s. 82.

52

8. Komisyon, merkez ve yerel blgelerdeki sendika birlikleriyle sk bir iliki iinde alacak.. 9. Resm ilerini Kazak dilinde yrtme konusundaki komisyonun btn karar ve genelgelerini yerine getirmede Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki cra Komitesi grevlidir.132

Bu kararlar dorultusunda az da olsa Kazak dilinin resmi ilerde kullanlmaya balandn, ariv belgeleri dorulamaktadr. rnein, Aktbe vilyetinin devlet arivinde bulunan bir belge dikkate deerdir:
Aktbe Blgesi cra Komitesinin Savc Yardmcsnn Dikkatine: 15 Haziran 1924. Kopya Rapor: Mays ay boyunca Bakanlk Heyetinin ii u ekilde yrtld. Krgz dilinde ii yrtme seviyesi yeterli derecededir. Krgz nahiyelerinde Rus tercmanlar Krgzca uzmanlarla deitirildi. 4. Halk Mahkemesinde de iler Krgz dilinde yrtlmektedir. Genel olarak devlet arivlerinde (1924 senesinde) Temir ve Torgay blgelerinde alan kurslardan mezun olan 45 kii nahiyelerde resm yaz ilerini Kazaka yrtmeye balamtr.133

Bu uygulama yaygnlamaya balad srada, 1928de Kazak aydnlarn ortadan kaldrma siyaseti devreye girdi. Onlara eski zengin ve soylularn ocuklar ve milliyetiler gibi sular yklendi ve srgn edildiler. Bylece, bu giriim sonuca ulaamadan yarda kesilmi oldu.134 1930lu yllarda Sovyet rejiminin basks iyice artm, Sovyetler Birlii snrlar ierisinde ok sayda tutuklama, srgn ve katliam yaplmtr. Kazakistanda yaayan ve Sovyet ideolojisini benimsemeyen pek ok air, yazar, bilim adam "vatan haini" ya da "burjuva milliyetisi" olarak damgalanm ve ldrlmtr. Bu insanlarn savunduu dnceleri dile getirmek, eserlerini okumak ya da barndrmak da su saylmaktayd.135 Dzenlenen Sovyet Yazarlar Birlii Kurultaylar ile Sovyet edebiyatnn ana ilkeleri
, . , T 25 , , T, 1924, ss. 13- 25. 133 , a. g. e. , s.15. 134 , a. g. e. , s. 25; , P. , , Cc, Mo, 1996, s. 33. 135 , a. g. e. , s. 26.
132

53

belirlenmi, tm air ve yazarlarn bu ilkeler etrafnda eser yazmalar emredilmiti. Ardndan, Sovyet ideolojisini vc, kolektif yaam tarzn benimsetici, insanlardaki milliyetilik duygularn ortaya karmayacak nitelikte iir ve yazlar yazlmas konusunda dayatmalar balad. Aksi ekilde davrananlarn cezas ise lmd. Mill zelliklere sahip destan, efsane gibi pek ok halk edebiyat tr ya yasaklanm ya da deitirilip, Sovyet ideolojisine uygun hle getirilmitir. Azer ve Trkmenlerin Dede Korkutu, Krgzlarn Manas, Tatarlarn Edigesi, yasaklanan destanlardan birkayd. stelik yeni ideolojiyi benimsetmek amacyla uydurma halk edebiyat rnleri de ortaya konulmutur.136 Sovyet ynetiminin Kazak aydnlar zerindeki basklar sonucunda,

Kazakistanda Kazak nfusun says azald ve tam tersine Slav kkenlilerin, zellikle Ruslarn says artmaya balad. Alktan len ve hayatta kalabilmek iin Dou Trkistana ve dier lkelere kaanlarn says 2 milyonu bulmutur.137 G.4. Ulus Dilini Merkeziletirme siyaseti Sovyet Hkmeti, dil alannda balatt youn faaliyetler sonucunda nemli baarlar kaydetmekle birlikte, uzun vadede bu politikalar, Kazak halk arasnda bilinlenmeyle birlikte gittike artan tepkileri de getirmitir. Yetkililer, dilde merkeziletirme ynnde bir dizi karar almlard. rnein; Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserleri Heyetinin, Cumhuriyetin Devlet Organlarnda Kazak ve Rus Dillerini Kullanma Konusu raporunda yer alan, Cumhuriyetin btn merkez ve blgesel kurumlar, evrak ve ilikilerini Rus dilinde gerekletirecektir ifadesi, Cumhuriyetin il kurumlar, tm evraklarn, merkez ve vilyet kurumlaryla olan ilikilerini Rus dilinde yrtecektir eklinde deitirilmitir. 5 Nisan 1938de, Kazak okullarnda Rus dilini zorunlu bir dil olarak retmek konusunda zel karar kt. Bolevik Komnist Partisi Merkez Komitesi Rusya Federasyonu Cumhuriyeti (RSFSR) Eitim Bakanl, Kazakistan ortaokullarnda, Rus
, B. H. , , , A, 1990, s. 44. 137 , E. . , 20 , -, A, 1940, s. 89.
136

54

dili uzmanlarndan 500 retmen, n lisansllar iin 40 retmen, yksekretim kurumlar iin de 22 retmen gnderilmesi hakkndaki istek konusunda zel bir madde eklendi. Eitim ve retim Bakan Yardmcs A. Ayupovun, Cumhuriyetimizdeki Kazak ve dier ulus dillerinde eitim vermekte olan okullarda Rus dilini retmek balkl konuma metninde ve Blgesel Eitim Blmleri Bakanlar Heyeti Kararnda, ek ders kitaplar yaynlama, Rusa derslerin saysn artrma, cret verme konusunu tekrar gzden geirme nerileri yer ald.138 1938 ylnn Nisan aynda Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez cra Komitesi 61 numaral karar Mill Okullar Yeniden Yaplandrma Hakknda baln tamaktadr. Bu karara gre, Kazakistandaki milli okullar burjuva-milli ideolojisinin oca ve ocuklar Sovyet Hkmetine kar eiten kurum olarak nitelendirilerek bunlarn saylar azaltld. Mill diller geici olarak deerlendirildi. Rus dilini merkez bir dil haline getirme siyaseti sistemli bir ekilde yrtld. Resm ve zel evraklarn dzenlenmesi; ticaret, banka, posta v.s. btn iler Rus dilinde gerekletirildi. Bilimin btn dallarnda aratrma dili, Rusa olarak kabul edildi. Kazak dili ve edebiyat, tarih aratrmalar, Rus dilinde yazld. 1960da Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi ile SSCB Bakanlar Kurulu Heyetinde Tezlerin kalitesini ve bilimsellik derecesi ile unvanlk sistemini gelitirme karar alnd. Bu kararda bilimde sosyalizm ve komnizmin ilkesi ve tecrbesi arttr ilkesi esas alnd. 139 Sovyetler Birliinin son yllarnda uygulanan, Kazakistan SSC Eitim Bakanl faaliyetlerinde Rus dilinin, eitim-retim sahasnda hzla yaygnlatrldn grmek mmkndr. Bu faaliyetler u ekilde sralanabilir: 1) mkent, Kketav, Taldkoran ve Aktbe ehirlerindeki pedagojik enstitler Rus dili retmenlerinin bilgilerini artrmak amacyla zel faklteler almtr; 2) retmenler Bilimini Gelitirme Merkez Enstitsnde Rus Dili Blm
138 139

, . . , , , , 1978, s. 97. , . ., , T Gazetesi, No 177, 4 Aralk, 1905.

55

almtr; 3) niversitelerdeki Mill Okullar in Rus Dili ile Edebiyat Blmnde kadrolar yetitirmek iin fazla renci kontenjan salanmtr. 4) Kazakistandan her yl 220 renci Rusya, Ukrayna niversitelerine Rus dili ve edebiyat dalnda eitim almak ve uzmanlamak iin gnderilmitir. 5) renciler Rusa pratiklerini gelitirmek iin Rusyaya gnderilmitir. 6) Mill okullarda 110. snflarda Rus dilinin haftalk dersi artrlmtr. 7) Kk ya grubundaki ocuklar iin okul seviyesindeki ders kitaplar hazrlanm ve yeniden gzden geirilmitir. 8) Rus Dilini reniyorum isimli serinin kitaplar Mektep yaynlarnda baslmtr. Bu tr faaliyetler sonucunda Kazaklarn Rus dilini renme dzeyi, 1979 ylnda Sovyetler Birlii nfus saymnn belgelerine gre nc sraya ykselmitir. Rus diline stnlk salama siyaseti, 1980li yllarn ortasna kadar devam etmitir.140 G.5. Sovyetlerin Din Alandaki Faaliyetleri Dil ve tarih meselesinden sonra Sovyetletirme yolunda en byk engel olarak grlen din konusu ele alnarak gerekli grlen birtakm almalara giriilmitir. arlk devrinde Rusya, bnyesinde en fazla Mslman bulunduran lke konumundadr. lkede din kurulu says 24.321 olup, 26.379 adet cami bulunmaktadr. Sonraki dnemlerde Marksist- Leninist felsefesinin bir gerei olarak camiler bata olmak zere din kurulularn tasfiyesine balanmtr. 1942ye gelindiinde Kazakistanda 26.379 camiden sadece 1.342s ibadete ak bulunmaktadr. slam dinini ortadan kaldrmaya ynelik faaliyetler, ayn zamanda Ortodoks din kurumlarna da yneliktir.141 Lenin dneminde Mslman halka kar daha yumuak bir politika takip edildii bilinmektedir. Bunun sebebi ise, arlk dneminde kstrlen halkn yeni rejime
140 141

, a.g.m. , s.55. .., , , 1936, s. 87.

56

kazandrlmak istenmesidir. zellikle Stalin dneminde, yeni rejimin sosyal ve iktisad temellerinin atlmaya baland yllarda slam kurumlara kar sistematik bir saldr balatlmtr. Ancak 1941den sonraki sava nedeniyle bir yumuama gze arpmaktadr. Buna ramen bu dnemde youn bir din kartl propagandas yaplm ve Kurann hkmlerinin gerek olmad aklanarak Allahszlar Birlii ad altnda tekilatlar kurulmutur. Dine kar uygulanan bu siyasetin temelinde hem ideolojik hem de pratik sebepler bulunmaktadr. deolojik adan slamiyetin laik, ferdiyeti, rasyonel, sanayilemi, modern sosyalist hayatn ihtiyalaryla uyuamayaca dnlmektedir. Pragmatik adan ise slamiyet, Trklerin manevi olarak birlemesini saladndan dolay, rejim iin byk bir tehdit oluturmaktadr.142 H. ktisadi Politikalar XX. Yzylda Orta Asya ve Kazakistan, Rus mparatorluunun smrge topraklar olarak ilev grmekteydi. Trkistan eyaletinde, 1897 yl verilerine gre 7,7 milyon insan yayordu. Buharada 2,5 milyon, Hive Hanlnda yaklak 500 bin, Kazak step blgesinde 4 milyon nfus tespit edilmitir. Trkistan Blgesinin nfusu, etnik yapya gre snflandrldnda yle bir grnm ortaya kmaktadr: zbekler, % 35,8, Kazaklar ve Krgzlar, % 44,4, Tacikler, % 6,8, Trkmenler, % 5, Karakalpaklar, % 3. Ekonomik reformlardan sonra bu tablo, Hkmetin blgeye yerletirdii Rus, Ukraynal, Belarus gmenleri ve i blgelerden gelen halklarla deiti. 143 Orta Asyann geleneksel retimini oluturan pamuk sektrnn geliimi Rusyann her zaman dikkatini ekmitir. Blge, stratejik nemi bir yana, Rusya iin ucuz i gc kayna nitelii de tamaktadr. Bu nedenlerden dolay Trkistan blgesi, Rus mparatorluunun pamuk sahasna dnmt. 1880- 1916 yllar arasnda blgedeki pamuk retim alanlar 10 kat artmtr. zellikle Orta Asya ve OrunborTakent demiryolunun yaplmasndan sonra bu rnn ihracat daha da artmtr. Buna
142

, a. g. e. , s. 90; Haghayeghi, M., slam and Politics in Central Asia, St. Martins Press, New York, 1995, s. 19. 143 , a. g. e. , s. 82.

57

ramen, Orta Asya ve Kazakistann byk blmnde zel mlkiyetin olmamas, kapitalist retim ilikilerini engellemekteydi. Tarm sektr, kapitalist geliimin dnda kalmt. Blgede geleneksel sosyo-ekonomik yap hala varln korumaktayd. Rus mparatorluu, Kazakistandaki hammaddenin merkeze gnderilmesi ve buradaki yerel retimi kendi sanayisi iin kullanmasyla bir eit smrge sanayi politikas benimsemiti. Dier eyaletlerle kyaslandnda Trkistan bozkr blgesi, ormanmaden sanayi sektrnde daha ok gelimiti. Oral- Embi eyaleti, petrol retiminde drdnc, alminyum retiminde nc sradayd.144 Sovyet iktidarnn ilk yllarnda (19241928) henz rejimin oturmam olmas sebebiyle Lenin NEP ad verilen, iki adm ileri, bir adm geri olarak ifade edilen iktisad bir politika uygulanmtr. Bu dnemde, komnizmin iktisad program devreye girmitir. Stalin Kyl topraklarnn 1929dan kamulatrlmas sonra uygulanmaya (kolhozlama) balanmtr. ve bankalarn devletletirilmesi, sanayi ve ticarette iilerin sz sahibi olaca ynndeki politikalar, dneminde Kolhozlatrma faaliyetleri ncelikli olarak gebe kyllerin bulunduu Kazak topraklarnda baaryla srdrlmtr. Binlerce Kazak kyls kolhozlara zorla gtrlmtr. Bu zorlamalar srasnda direnen Kazaklarn bir ksm ldrlm, bir ksm ise elverisiz hava artlar nedeniyle alk ve souktan hayatlarn kaybetmitir. Kazaklardan birou toprak ve hayvanlarn brakarak g ettii gibi birou da hayvanlarn vermemek iin onlar ldrmlerdir. Bunun sonucunda bu dnemde tarm ve hayvanclkta byk bir d gzlenmektedir.145 Sovyetlerin Trkistan zerinde uygulad iktisadi politikalar sayesinde, her Trk Cumhuriyetine ayr ayr grevler tahsis edilerek, bu blgeler iktisad ynden Moskovaya bal hale getirilmitir. H.1. Kazakistanda Askeri Komnizm politikas

144 145

, , y-, A, 2001,ss. 401- 407. , a. g. e. , ss. 410- 412.

58

V..Lenin iktidara geldiinde, lkedeki mevcut ekonomik durumu yle zetlemiti: Depresyon, yoksulluk, sefalet. Emperyalist amalar uruna girilen 1. Dnya Sava, i sava yllar, Rusyann dier milletleri gibi Kazak halkn da maddi ve manevi ykma srklemiti. Kazakistanda 307 iletmenin 250si durdurulmutu. 1913 yl ile karlatrnca Kazakistanda petrol retimi drt kat dmt. Karagand ehrinde yaplan kmr retimi ise be kat azalmt. Bakr retimi tamamen durdurulmutu. Petrol iletmeleri yamalanp, 400 bin kg.dan fazla petrol denize aktlmt. Ekibastuz kmr madenleri ile Spassk bakr fabrikalar tamamen durdurulmutu. lkedeki ziraat mahsulnn sanayideki genel pay, 1920 yl ile karlatrldnda %6,3e geriledii grlmektedir. Tarm blgesi olan Oral eyaletinde tarm iki kat, Cetisuda ise 3 kat azalmt. Hayvanclk da bu gerilemeden payn almt. Hayvan says 29,9 milyondan 16,3 milyona kadar azalmt.146 Sovyet Hkmeti, iilerin durumunu iyiletirmek iin nlemler almaya giriti. 1921 ylnn ilk aylarnda Trkistan Halk Komiserleri Sovyeti halka bedava gda maddeleri ile yakacak datma, i yerlerine yardm, cretsiz yemekhaneler hakknda kararlar kabul edilmiti.147 lkedeki maddi kaynaklarn snrll, sava yllarnn etkisiyle bozulan ekonomik dengelerin tekrar kurulmas iin Sovyet ynetimi, Askeri Komnizm politikasn uygulamaya koydu. Bu politikann amac, sanayinin merkeziletirilmesi, halkn elindeki gda rnlerinin ve maddi kaynaklarn devletletirilmesiydi. Maa, fatura, ulam giderleri, giyim ve ayakkab iin halka kuponlar verildi. Kazakistanda tm vakflar, bankalar ve ulam sistemi devletletirildi. Spassk Bakr Fabrikas, mkent fabrikas, Anonim irketlere ait alminyum iletmeleri, Ridder, kibas tuz fabrikas, Baykonur kmr iletmesi, Embi petrol merkezleri devlete verildi. OrunborTakent ve Cetisu demiryollar, Aral Glndeki ticari gemiler, Erti ve Jayk

, , , , ,1998, ss. 7075. , , - , , , 1968, s.145.

147

146

59

rmaklarndaki vapurlar, Kazakistan ehirlerinde bulunan Rus- Asya, Volga- Kama, Sibir Ticaret ve Banka kapitali devlete verildi. 148 Uygulanan yeni ekonomi politikas, ok gemeden lke sanayinin kmesine neden oldu. Nitelikli eleman eksiklii, maddi kaynak yetersizlii, ulam sisteminin bozulmas ve askeri organlarn ekonomiye mdahale etmesi, memleketi krize srklemiti.149 H.2. Askeri Komnizm politikasnn sonucu Yeni ekonomi politikas baarszla urad gibi, alnan nlemler, kyly ok zor durumda brakmt. Topra ileme imknlarnn artmasna ramen, toplanan rn, sava ncesi dneme gre kat azalmt. Hayvancln durumu daha da ktyd. Kzl Ordu ve Beyaz Ordu tarafndan el koyma ve telef nedeniyle hayvanlarn says azalmt. rnein, 2 milyon at, 6,5 milyon koyun ve kei, 2,1 milyon bykba hayvan ve 300 bin deve eksildi. Bu yllar iinde toplam 10,5 milyon hayvan azalm oldu. Hkmet Merkez Ynetimi, Sibir ve Kazakistanda askeri emir olarak zel bir beyanname yaymlad ve gda maddelerine el koymaya balad. Kazakistanda rn ve hayvan vergilerine ek olarak baka vergiler getirildi. Halk, elindeki hayvanlar satp gnlk yiyecek maddeleri alyordu. Krizin etkileri sanayi sektrne de yansd. Fabrikalar, odun yetersizlii nedeniyle kapanmaya balaynca, isiz kalan iiler kylerine dnmeye baladlar.150 Ekonomide uygulanan Askeri komnizm sonucunda, 1920 ylnda

Kazakistanda alk balad. 1920- 1921de yaanan sert ktan sonra durum daha da arlat. Ne yiyecek ne de ekilecek tohum kalmt. Halk, kylerinden kp demiryolu istasyonlarnda devletin yardmn beklemeye balad, fakat yardm gelmiyordu. Kazakistan halknn 1 milyondan fazlas alk ve hastalktan ld. Buna karn devletin bask kullanma tedbirleri ayaklanmalara sebep oldu. Sokaklarda, Komnistsiz
148 149

, a. .g. e. , s. 78. , . , , y.e.y. T, 1975, s. 105. 150 , . E. , : , , , 1990, s. 35.

60

Sovyetler in, Gda Krizi Yok Edilsin, Komnistsiz Bolevikler in sloganlar atlmaya balad. lk atmalar, Kzey Kazakistann Novoiim ilesinde meydana geldi. 1920nin yaz aylarnda Aktbe, Kostanai, Petropavl, Oskemen, Cetisu v e Ertis blgelerinde ortalk karmaya balamt. Mitinge kan halk, byk istasyonlar igal ediyordu. Kzl Ordu bu ayaklanmalara kar iddete bavurdu. Halkn elinde ise silah yoktu. Kostanay, Akmola, Oral, Semey eyaletlerindeki ayaklanmalar baarl olmutu. 1921 ylnn ubat aynda 25 bin kiiden oluan Beyaz Ordu kuvvetleri, Petropavl ehrinde Sovyet Hkmeti kurumlarn yerle bir etmilerdi. Gda maddeleri vergisine itiraz eden orta ziraat iilerinin bir ksm da bu harekete katlmt. Sibirya ile lkenin merkezi arasndaki demiryolu hafta boyunca kapatlmt. Nevruz 1921 ylnda Oral eyaletinin etrafnda Sapockov ordusunun silahlandrlan 10 binden fazla kii harekete gemiti. Sovyet kart unsurlar,askeri komnizm siyasetine kar ziraatlarn itirazndan ok iyi faydalanp halk hkmete kar kkrtmlard. Kk sanayi sektrnde alan iilerin haklarn gzeten yeni bir ekonomik programn gereklilii ortadayd. Partinin X. kongresinde (Mart 1921) yeni kararlar alnarak ekonominin iyiletirilmesi hedeflendi. Yeni ekonomi politikasnn uygulanmas iin, askeri komnizm zamannda uygulanan yntemlerde deiiklie gidildi. Kk iletme yerleri zel kiilere ya da i ortaklklarna krediyle verilmeye baland. Alnan nlemler, balangta faydal olmutu. Pazarlar alm, tarm topraklar kyller tarafndan kullanlmaya balanmt.151 Sava komniziminden Yeni ktisat Siyasetine gei, 1921 ylnda ekonomik ve siyasi devrimin lkeyi ykmak zere olduu ortaya knca gereklemiti.152

H.3. Sovyetlerin Yeni ktisat Politikas (NEP)

Komnist Partinin X. Kongresi (Mart1921), yeni bir iktisat politikasna gemenin ilk basama olmutur. Kongrenin ilk oturumunda ele alnan plnlarda ilk nemli konu, zorunlu ek vergilerin kaldrlmasyd. Alnan kararlar dorultusunda,
A, a. g. e. , s. 440; A, , i, K , A, 2004, ss. 165- 177.
152 151

61

ziraatla uraanlarn yetitirdii mahsuln, ailenin geimi iin ayrlan ksmnn dnda tamamnn alnd vergi tr kaldrmt. Fakat bunun yerine baka bir vergi eklendi. Bir de, Lenin kongrede dnm dolam serbestliine geme gerei zerinde durdu. Delegeler buna sert tepki gsterdiler.153 Yeni ktisat Politikasn hayata geirebilmek iin, byk zorluklarla mcadele etmek gerekmitir. Sava sonras yllarda ehirler ve kyler, cansz ynlara dnmt. lkenin durumu aresizdi. stasyonlarda a ve ypranm giyimli insanlar dolamaktayd. sizlik ile cinayet ykselmiti. Volga rma etraf ile Oral Da yaknlarnda, Kafkasta, Krmda, Ukraynaya kadar kuraklk yaylmt. Halk fakirlemiti. 40 milyondan fazla kii ala uramt. Alktan 5 milyon kii lmt. Kylerdeki evlerin %20i boalmt. 1922 ylnda lkede aa yukar 7 milyon dilenci ouk vard. Tm bunlarn yannda, doal felketler de ba gstermiti.154 1921 ylnda lkede hareketlenmeler oalmaya balad. Hkmet, ala kar baz tedbirler alma yoluna gitti. rnein; a kalanlara dier ilelerden yardm salanmas, anaokullularnn kurulmas, bulac hastalklara kar tbbi hizmetler vermek ve cinayet ileriyle ilgilenmek iin ceza mahkemelerin oaltlmas gibi kararlar alnd. O dnemde pekiyi olmayan uluslararas ilikilerden de yava yava faydalanlmaya baland. Uluslararas proletaryann destei, hayr kurumlarnn yardm saland. Hkmetin ve dier milletlerin yardmyla bu felket bir lde hafifletilebildi. 1922 ylna gelindiinde ise, tarmn durumu dzelmeye balamt.155 Partinin X. kongresinde kabul edilen Yeni ktisat Siyasetine geme hakkndaki kararlarn uygulanmas, balangta istenen sonular vermemiti. Bunun sebebi, zmlerin geici olmas ve kesin bir kurtulu yolunun bulunmam olmasyd. Bu durum ise halk, sosyalizmin manasn yeniden sorgulamaya ve ona gtrecek yollar tekrar dnmeye mecbur brakmt. Lenin bu konu hakknda Pravda gazetesine bir ka makale yazm, yeni ekonomi politikas hakknda yorumlar yapmt. Ziraatlara
153

, T. , , , M, 1987, s.114; 154 , a. g. e. , ss. 93- 97. 155 , a.g.e. , s. 98.

62

tarlalarn ileyebilmek iin aralar verilmi, kk sanayi blgelerinde un frn yapacak fabrikalar almt. Bununla beraber, lokantalar ve ya fabrikalar, inaat malzemeleri iin de fabrikalar kurulmutu. Hkmet, iilere kredi yardm da salamt. 1924 ile 1925 yllarnda 415 traktr getirildi. Kredi trnde bor karl tohumlar verildi. Vergi ile ilgili yeni dzenlemeler, tarm ve sanayinin canlanmasna katkda bulunmutu. Bu tr yardmlarn sonucunda, Kazak tarm topraklarnn genilii, 1924 ylnda 2,1 milyon hektardan 1928 yl 4 milyon hektara kadar bymtr. Bykba hayvanclk da hzla gelimiti. 1924 ile 1928 yllarnda hayvan says 24,8 milyondan 41 milyona kadar oald. Bu say, 1922 ylnda 12,2 milyona kadar dmt. Kazakistanda 103 topluluun ibirlii ile 650 ziraat iisi birlemiti. Gney Kazakistanda pamuk yetitiren Paxtaral Sovyet Ziraat Topluluu kurulmutu. Bu yllarda fakir ailelerin says azalmaya balamt. 1928 yl ky ile ilelerin ksmn orta gelirli aileler oluturuyordu.156 Kazakistanda ziraati gelimesiyle birlikte, tarm iileri kendi rgtlerini kurmaya balamlard. Bunlar; Gcmehbirlii, Kazrbbirlii, lestktuzu, Pavlodartuzu, Akcal-altn, Kazzap-altn, Kazaksaksaultbirlii, Kazspirt gibi birliklerdi. Yerli iletmeler, eyalet kontrolne braklmt. Ayrca, Embaneft, Altaykazakmadeni, Aybasmadeni, birlikleri kurulmutu. Altaymaden ehir maden iletmecilii, Ekibastuz kmr maden yerleri, Kzey Balka blgesnin madencilik iletme yerleri birletirilmiti. Karaganda ve Baykonr kmr maden yerleri, Uspensk bakr madencilii, Spassk ile Karsakbayn bakr eritme fabrikalar bu kurumun yesiydi. Bu birlikler, lke gelirlerinin nemli bir payn oluturuyordu. rnein, Embi petrol iletmesinin rettii petrol gelirlerinin, %5i Kazakistann btesine ayrlyordu.157 H.4. Kazakistanda 1920- 1922 alk yllar

156

, . B. , , , A, 1989, ss. 123125. 157 , a.g.e. , s. 102.

63

Ekim htilalinden sonra Kazakistanda yeni bir ekonomik siyasete gei dneminin zorluklar yaanyordu. 1921 ylnn yaz aylarnda lkenin birok blgesi kurakla uramt. nceki yllarda da ok fazla ktlk olup, baz yerlerde bu durum byk ba hayvanlarn %80e kadar lmesine neden olmutu. A kalanlarn says lkenin %75lik blgesine dalmt. Kasm 1921 ylnda 1 milyon 508 bin, 1922 ylnda ise 2 milyon 303,200 kiiye ulamt. Kazakistann kuzeybatsndaki ilelerde gda maddelerinin bol olduu Akmola ve Semey eyaletlerinde bile merkez ordusu, ky ziraatlar mahsuln %80e kadarn gtrmt. Mays ayna kadar Semey ve Akmola eyaletlerinin ky iilerinden gda maddeleri vergisi iin 4 milyon 16 kg yiyecek ve 24,5 bin 16 kg. eit ya toplanp alnmt. Yiyecek, ya, et ve dier yiyecek trleri de zorla alnmt. Bu gdalar, ncelikle Rusyann ii nfusunun oturduu merkezlere, Moskovaya, Petersburga, Samaraya, Kazana, Saratobka blgelerine gnderiliyordu. Bunun sonucunda, Edil rma etrafndaki a kalan halkn Kazakistan topraklarna gelmesi halk daha da zor duruma brakmt. 158 Sovyet Hkmeti Kazakistan halkna yardm etme areleri bulmak iin ge harekete gemiti. Merkezi Yrtme Komitesinin karar ile tarma elverisiz blgelerin halklar gda maddeleri vergisinden serbest braklmt. 1922 ylnda verimli tarm arazilerinin hemen hemen %60na, Sovyet Hkmetinin verdii tohumlar ekilmiti. 14 Mays 1921 ylnda V..Lenin et vergisi ile ilgili yeni karara imza atmt. Bu karar gereince, gebe ve yar gebe Kazaklar, ky iileri et vergisinden serbest braklmt. 1922de Sovyet hkmeti, Kazakistann tarm yaplamayan blgelerindeki halka, inek satn almas iin 2 binden fazla para vermiti.159 I. Dnya Harbi ve 1921 ylndaki ktlk nedeniyle ortaya kan alktan len kiilerin akrabalar, Sovyet Hkmeti kurumlarndan lkenin 2 milyondan fazla alk eken halkna yardm etmek iin acilen bir eyler yapmasn talep etmilerdi. Bunun karlnda, 575 adet yetimhane kuruldu. 18,5 binden fazla ocuk ise RSFSCne

158 159

, . .- , T. M., : , , M, 1993, s. 87. , a.g.e., s. 67.

64

gnderildi. Fakir ky ziraatlar, sosyal yardmlarn snrl olmas nedeniyle Kazaklar, sosyal yardm etme komiteleri kurmak iin harekete getiler. 160 7 Ekim 1921 ylnda V. . Lenin, bir konumasnda Aral glnn balklarna seslenerek, avladklar balklarn bir ksmn yallara ayrmalarn istemiti. Aral balklar, Edil rmann halkna 14 vagon balk gnderdiler.161 1921 ile 1922 yllarndaki alk nedeniyle birok ky ile ilenin halk lmt. Baz kaynaklarda 1922 yl Kostanay, Orunbor, Aktbe, Oral, Torgay eyaletlerindeki ile halk saysnn % 70e kadar azaldna dair bilgiler veriliyor. 700 binden fazla kii, Kazakistan dndaki yerlere g etmitir.162 Birinci Dnya Sava, 1916 ayaklanmas, Bolevik ihtilali ve onu izleyen i sava gibi gelimelerin yol at ekonomik skntlar, Kazaklar iin tam bir felaket olmutu. Buna ek olarak, Boleviklerin Kazak bozkrlarndaki talan ve gasp hareketleri sonucunda da halk alkla kar karya kalmt.163 1920 ile 1921 knn uzamas, durumun daha da ktlemesine yol amt. stelik 1921 ylnda ekin kmad. Tahl rnleri yetersizdi. Buna kar, lke ve ynetimi elinde tutan Sovyetler, al giderecek hi bir nleme bavurmadlar. aresiz kalan yz binlerce Kazak byk yerleim merkezlerinin evrelerinde ve tren istasyonlarnda topland. Bir para yiyecek alabilmek iin, halk gnlerce yalvarmak zorunda kald. Ancak, Sovyet ynetimi, onlarn yardm arlarn pek dikkate almad. Bu yzden 1 milyondan fazla Kazak aklktan ld.164 Bu faciay Z.V.Togan yle anlatmaktadr:

A, . B. , . , A, 1998, s. 77. 161 , . . , - , , M, 1979, s.81. 162 , , , -, A, 1992, s. 48. 163 , a. g. e. ,ss. 7374. 164 Zey, Katz, Kazahstan and the Kazaks, Handbook of Major Soviet Nationalities, London, 1975, s. 217, s. 75; Olcott,a.g.e., s.159.

160

65

len ahalinin hepsi Kazak idi. Bundan baka Rus hkmetinin ve bilhassa Boleviklerin, yerli ahalinin shhatine hi ehemmiyet vermemeleri, hatta bazen kasdi olarak 165 ihmal etmeleri yznden de lm oalyordu.

Trkistandaki Sovyet ynetiminin ileri gelenlerinden Tobolinin Kazaklarn kar karya bulunduu alk konusunda syledikleri de Togan dorulamaktadr. Tobolin Trkistan Merkezi cra Komitesinin toplantsnda yapt konumada yle diyordu:
Kazaklar ekonomik bakmdan geri kalm bir topluluktur. Marksist gre gre, onlar nasl olsa yok olup gideceklerdir. Bu nedenle devrim iin ayrlm olan bteyi (paray) alkla mcadele iin kullanmaktansa cepheleri desteklemek iin kullanmak daha nemlidir...166

Kazaklarn urad bunca insan kaybnn ardndan, komnist yneticiler tarm sektrn iyiletirebilmek ve Sovyet sistemini halka benimsetebilmek iin bir dizi nlemler almak zorunda kaldlar. Bu nlemler, halkn iinde bulunduu ekonomik durumu dzeltmeye ynelikti.167Ayrca Sovyet ynetimi, tarm rnlerinin arttrlmasn ve hayvancln gelitirilmesini de istiyordu. Bunun iin halk zendirici nemlere bavurmutu. rnein, 1922de Kazaklardan alnan vergilerde nemli lde indirimler yaplmasn ngrmt.168 Ne var ki, Kazak topraklarnn ve otlaklarnn en verimli blgeleri, daha arlk dneminde Slav gmenlere ve Rus Kazak askeri topluluklarna verildii iin Kazaklar asndan olumlu bir gelime sz konusu deildi. Ellerindeki verimsiz topraklarda tarm ve hayvanclk yapmalar ve bunlardan tam verim almalar ok zor bir iti. Bu yzden, Kazaklar smrge ynetimi tarafndan gasp edilen topraklarnn iade edilmesini istiyorlard. RSFSR Halk Komiserleri Sovyeti bakan yardmcs Turar Rskulov gibi Kazak komnist nderler, Kazak bozkrlarndaki Rus gmenlerin geri gnderilmelerini talep ettiler. Kazaklarn bu talebi, nce Trkkomissiya ardndan parti kongresi ve son olarak Lenin tarafndan reddedildi. Onlara gre, Kazakistandaki Rus gmenleri, agzl toprak aalar deil, aksine

165 166

, a.g.e., s. .381 , T, , y.e.y. Ta, 1925, s.12. 167 Olcott, a.g.e. , s.160. 168 Yllklar: / , C:4, , , 1981, s. 309

66

neredeyse aln penesine dm yoksul kyllerdi. Dolaysyla, yasal olmayan yollarla msadere edilen topraklarn ancak ilenmeyen ksmlar yeniden datlabilirdi.169 yle de oldu. Bunlarn ou gerekli su kaynaklarndan yoksun, verimsiz, orak topraklard. Bunun zerine Kazaklarn ou, temel iktisadi ura olarak gene hayvanclkla megul oldular. Btn olumsuzluklara ramen, Kazak bozkrlarnda snrl bir ekonomik dzelme gzleniyordu. Kazaklar, geleneksel toplumsal ve kltrel yaplarn koruma abalar iine girdiler. 1921-1925 yllar arasnda bu eilim giderek g kazanmt. Kazak toplumunun geleneksel kurumlar, sosyal ve ekonomik yaantnn bir ok alanlarnda etkili olmaya balamt.170 Bu durum, Kazak halkn ve ekonomisini kesin olarak denetim altna almak isteyen Sovyet ynetimini son derece rahatsz etmiti. Nitekim Moskova, yerel parti rgtnn bana Eyll 1925de F.. Goloekini gndererek, Kazakistanda bask siyaseti dnemini balatt. Yetkiler komnist partinin elinde topland ve demokratik kurumlarn varlna son verildi.171 Aralk 1925de beinci kongresini yapan Kazak Komnist Partisi, Kazak Avln (Ky ve Oba) Sovyetletirmeye karar verdi. Stalinin direktifi ile alnan bu karar gereince, Kazak avllarnda zel mlkiyetin kaldrlmas, tarm ve hayvanclk alanlarnn devletletirilmesi hedef alnmt. Ayrca, Kazaklarn zorla yerleik dzene geirilmesi ya da yeniden iskn ettirilmesi isteniyordu. Bu yolla, onlarn geleneksel toplumsal yaplarnn deiecei ve Sovyet denetimi altna sokulmalarnn kolaylaaca dnlyordu. Ancak, zor kullanarak devletletirme politikasna Kazaklar iddetle kar koydular. 1925-1928 yllarnda Kazak Avln Sovyetletirme Kampanyas genel olarak baarszlkla sonuland. Bu dnemde, Ky Sovyetlerini ele geiren Kazaklarn geleneksel yerel nderleri Komnist Partinin nfuzuna kar direndikleri gibi, merkezin politikalarn uygulamay da reddettiler.172 Ocak 1929da Kazak komnistler sadece 16.551 kiiden oluuyordu.173 Grld zere, Moskovann
Olcott, a.g.e., s. 161. Olcott, a.g.e., s. 162. 171 o, Ma, a , , A, 1994, s.338. 172 Olcott, a.g.e., s. 125. 173 Conquest, Robert, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and Terror- Famine, London, 1986, s. 192.
170 169

67

Kazak avllarn Sovyetletirmekle, Kazakistandaki siyasal atmosferin deiecei beklentileri boa kmt. Sovyet ynetimi, daha 1920lerin ortasndan balayarak phelendii Kazak milliyetilerini (Komnist partisi yeleri dahil) tutuklamaya ya da grevlerinden uzaklatrmaya balamt. M.B. Olcottun belirttii gibi;
Rejim, Kazak toplumunun geleneksel otorite yaps var olduka, kendisine bal bir elit tabakasn ya da halk kitlesini yaratamayacan biliyordu. Kazaklarn geleneksel yerel nderlerinin (avl ve boy bakanlar, Mslman din adamlar) g bakmndan mevcut yar gebe hayvanclk ekonomisine dayand dnlyordu. Merkez, kolektifletirmenin bu geleneksel nderliin g kaynaklarn kurutacana, etnik bakmndan heterojen iftliklerin yeni Kazak toplumuna temel olacana inanyordu. Kitle eitimi ve propaganda yntemiyle yeni sosyalist ahlak deerleri yaratlacak. slam dininin etkileri kertilecekti Sonunda sadk Kazak Parti yeleri ve yeni Kazak elit tabakas ortaya kacakt.174

Bu gelimelerin ardndan Kazak Komnist Parti Merkez Komitesi, 11-16 Aralk 1929da topland. Stalinin direktifi ile yaplan bu toplantda, Kazakistanda kolhozlatrma (kolektifletirme) programnn uygulanmas ve gebelerin yerleik dzene geirilmesi karara baland.175 Kazakistanda Kolhoz sistemine gei u drt aamada gerekletirilmitir: Kasm 1929- Mart 1930, Mart 1930- Austos 1932, Eyll 1932-Kasm 1934, Aralk 1934- Aralk 1938.176 1920 ve 1921 yllar Kazak Trkleri iin yeni bir felket devri olarak tarihe gemitir. I. Dnya Harbinin balamas ile ortaya kan ve bilhassa 1916 mill ayaklanmasna sebep olan gelimeler, 1917 Bolevik htilalinin patlak vermesi ile balayan i harbi takip etmi ve Ala-Orda nderliinde yrtlen stikll mcadelesi de bunlara eklenince, btn bu olaylarn yaratt madd ve manev skntlar Kazak Trklerini son derece sarsmt. Btn bu gelimelere ilveten, lkeyi yeniden igal eden Kzl-Ordu birliklerinin, halkn elinde kalan son yiyecek maddelerini de almas, Kazak Trklerini alkla kar karya brakmtr. 1920 knn uzamas ise, durumu tam bir felket haline getirmitir. lkeyi kontrol eden Sovyetler ve Kazak komnistleri,

174 175

Olcott, a.g.e., s. 125 A, a. g. e. , s. 178. 176 A, a. g. e. , s. 178.

68

halkn aln giderecek hibir tedbir almamlard. Kimi kaynaklara gre 700 bin, kimi kaynaklara gre 1 milyon Kazak Trk hayatn kaybetmitir. Bu ac kayplarn ardndan, komnist yneticiler, halka biraz nefes aldrabilmek ve bu arada Sovyet sistemini benimsetebilmek iin 19211925 ekonomik tedbirlerini almak mecburiyetinde kaldlar. Eskiden olduu gibi, yani ihtill ncesindeki gibi, ziraat yaplan topraklarn iletilmesi ve hayvancln ilerletilmesi iin hayvanclkla uraan Kazak Trklerine mmkn olduu kadar imkn tannacakt. Fakat Kazak topraklarnn en verimli blgeleri Rus gmenlerine verildii iin Kazak Trkleri yine aresizlik iine dmlerdi. Ellerindeki verimsiz topraklarda ziraatlk ve hayvanclk yapmak ve bunlardan tam verim almak hemen hemen imknsz bir iti. Nitekim yle de olmutu. Fakat Sovyetlerin, Kazak Trklerinin ekonomik hayatnn dzelmesi iin yapt bu giriimler, ister istemez Kazak Trklerini kendilerine getirmeye balamtr. Bir taraftan Ala- Ordaclarn, bir taraftan Kazak kabile idarecilerin tesiri ile Kazak Trkleri, Sovyet rejiminin aksine, mill hviyetlerini muhafazaya ynelik hareketlere girimeye balamtr. Kazak Trklerinin Sovyetletirilmesine kar kan Ahmed Baytursunov gibi eski Ala- Ordaclar ve baz vatansever komnist aydnlar, halk destekledikleri gerekesi ile Komnist Partisindeki vazifelerinden uzaklatrlmlardr. 177 Bolevik Hkmetinin ynetimde bulunduu zamanlarda ve sonrasndaki zamanlarda Kazak blgeleri iki kez- 20. yllarn ilk zamanlar ile 30. yllarn ilk yllarnda- ala maruz braklmt. Bu ktlk yllarnda Kazak halk millet olarak tamamen yok olma tehlikesiyle kar karya kalmt. Kazak halkn bir ksm Tacikistan ile kuzey blgelere, bir grup ise ine g etmiti. 1933 ylnda, lkenin durumu karsnda, Kazakistann yeni bakan Levon Mirzoyan, Stalin ile Molotova unlar beyan etmitir:
Doduklar topraklardan g edenlerin durumu tamamen ktlemektedir. Bizim hesaplarmza ve kaynaklara bakarsak, yerinden genlerin says 71 ili gstermektedir; Bunlar zellikle Gney Kazakistan Eyaletinin Almat eyaletinin illeridir, Karagand eyaletinin gney blgelerinde, Dou Kazakistan Eyaletinin bat blgelerinde, Aktbe eyaletinin gney blgesinde, Bat Kazakistan Eyaletinin birok illerinde oalmaktadr. nceki tarlann verimli
177

o, a.g.e. , s. 340.

69

illerinden mesela; Aulye-ata, Taldkorgan, Merke, Talas, u, Sozak, Korday ile Karatal, Cetikara v.s. illerindeki yerli halkn ou yerlerin brakp gidenlerin says oktur. Tm eyaletleri sayarsak hemen hemen halk says 300.000 kii olsa, 90.000den fazla ziraatlar cumhuriyet snr dndakileri saymadmzda z doduu yerlerden g ederek baka yerlere 178 gmek zorunda kalmaktalar...

Bu durumun, Kazak halknn nfus saysn ar derecede drd ortadadr. Bu konuyla ilgili ariv belgelerinde yer alan bilgiler yeterlidir. Bu kaynaklar iinde zellikle en nemlisi ve dnemlerde nfus saym ile grevli M.Samatovun 1937 yln ilk zamanlar /5 Mart 1937 yl/ L.Mirzoyana ve Moskovadaki Mdrne yazd mektubunda Kazak nfusunun durumu u ekilde gsterilmitir:
1 mays 1930..................5.873.000. 1 mays 1931..................5.114.000. 1 mays 1932..................3.227.000 1 mays 1933 . . 2.493.500. 1 mays 1934................ 2.681.800. 1 mays 1935...................2.926.000. 1 mays 1936...................3.287.000.

Yllar boyunca ehir halknn saysndaki deiim ise aadaki gibidir:

Ocak 1931 yl.................... 732.700 Ocak 1932 yl....................1.072.100 Ocak 1933 yl....................1.218.900 Ocak Ocak Ocak 1934 yl....................1.311.600 1935 yl....................1.437.600 1936 yl....................1.499.500179

Kazak kylerindeki iftilerin ve hayvanclkla uraanlarn ehirlere g etmesi, ehir nfusunda arta neden olmutur. Bu tr deiiklikler, alk ve ktlk dneminde meydana gelmitir. Baka belgelerde de halkn o yllardaki durumu aka ortaya konmaktadr:

178 179

o, a. g. e. , s. 365. A, A. . , , , A, 1993, ss. 300- 301.

70

u ilesinin yaknndaki bir evde, hastalar yatt odaya bakarak orann nasl bir durumda olduuna gz yetirmitik. Her taraf ok kt ve pis idi ve ev yklacak haldeydi. 100den fazla kii yerde yatyordu. Yerlerde kemikler ve hatta ypranm elbiseler ve insan kemikleri ylmt. Bir ukurda yine be kiinin iskeleti bulunuyordu. Kemiklerin ayak ve arka etlerinin kesilip alnd anlalyordu.180

Baka belgelerde de, Stalin ilesindeki Aktas Jartas kynde 4 kiinin 19 kii tarafndan yendii bildiriliyordu. Baka bir ilenin iki kynde de 1.600 kii alktan lmt. Bu tr olaylar pek ok ilede olmutu. Ariv belgelerine bakldnda, felketin, zellikle 1933 ylna doru daha ok yayld grlmektedir. 1933 ylnn Ocak ayndan Nevruz ayna kadar Korday ilesi boyunca toplanan ller; Vlogoveenskide 51 kii, Uspenovskide 80 kii, Gorno-Nikolskide ise 101 kii, ernoreanskide 150 kii, Brikskide 213 kii, Georevskide 76 kiinin ldn, toplam olarak 671 kiinin ld hakknda bilgiler verilmiti.181

H.5. Kazakistanda tarm reformu

1920li yllarn ilk dneminde Kazakistanda uygulanan tarm reformunun, kyl retim sisteminin krizden kmasnda nemli rol olmutur. 1921 ubat- Nisan aylarnda Kazak ileri Komitesi, arlk Hkmeti zamannda zorla ele geirilip Rus toprak alarna verilen ve g edenlerin kanunsuzca igal edilen topraklar, sahiplerine geri verilmesi hakknda karar almt. Bu karar dorultusunda, toprak zerindeki haklarla ilgili adil bir dzen getirildi. Kazak kylleri bu olay byk bir sevinle karlamlard. Ertis Irma kysndaki 10 kmlik toprak ve Don Kazaklarnn igaline uram olan Jayk Irmann sol kylarndaki yerler, Kazak sahiplerine geri verildi. Fakat Don Kazaklarnn bu blgelerden yararlanma hakk da sakl tutuldu. Kokefau eyaletindeki tm bo bozkr arazileri ise Kazak iilerine verildi. Bu dnemde zellikle fakir Kazaklar, iiler, Kulaklara ( Rus toprak aalar) ve zengin Don Kazaklarna baml olan Cetisu ve Gney Kazakistan halk iin bir toprak reformu gerekliydi.182

180 181

Ko, a. g. e. , s. 67. O, Ta, , Gazetesi, A, 31 Mays, 2005. 182 , a. g. e. , s. 55.

71

Eyll 1920 ylnda gerekleen Trkistan Sovyet Cumhuriyetinin IX. Kongresinde, Cetisu ve Gney Kazakistanda toprak reformu yaplmas ve Fakirler Birliinin kurulmas ile ilgili karar alnd. Ocak 1921de yaplan, Kazak ve Krgz Fakirleri Kongresinde toprak reformu konusunda almalar yrtecek olan Kos (Yardmc) Birliinin kurulmas kararlatrld. Bu birlii kurup faaliyetlerini takip edecek ve toprak reformunu gerekletirecek Kazak aydnlar, O. Jandosov ve A. Rozbakiyev idi. Birliin ilk faaliyeti, Kazak kyllere topraklarnn geri verilmesiydi. Yaplan reform, fakir kylnn toprak sahibi olmasn salamt. Bu yzden, karlar zedelenen Kulaklar ve Don Kazaklar, toprak reformuna tepki gstererek kyllerin baz mallarn yamaladlar ve Kos birliinin yelerini ldrdler.183 H.6. Kazakistanda sanayileme dnemi Ekim htilalinden sonar, Kazakistanda sanayiletirme faaliyetleri, Sovyet Hkmetinin ncelikli programlar arasnda yer almt. Bu alanda yaplacaklar, acilen harekete gemeyi gerektiriyordu. Balkan bakr, mkentin kurun fabrikas, Altayn madenleri Kazakistan dndaki blgelere tatlp gnderilmiti. Uzman ziraat kadrosu, mhendis teknik uzmanlarn d lkelerden, ounlukla RSFSCden ve Ukraynadan getirilmiti. Yerli kadrolar ise yllardr vasfsz olarak kalmt.184 Kazakistanda 1926- 1941 yllar arasndaki sanayileme ve lke ekonomisini canlandrma abalar, doal bir zorunluluktan kaynaklanyordu. SSCB Hkmeti, mevcut fabrikalar yenilemenin yannda, yenilerinin kurulmas gereini anlamt. Nfusun ounluu, hayvanclk ve tarmla uraan kitlelerden oluuyordu. ehirlerde isizlikle beraber sosyal kargaa hkm sryordu. Tm bunlarn tesinde, lke uluslar aras arenada hem ekonomik hem de siyasi olarak soyutlanmlk iindeydi. Dman kapitalist dnyann ortasnda kalan SSCB, sava tehlikesini de gz nnde bulundurmak zorundayd. Sovyet ynetimi, zayf ekonomisiyle, gl dmanlarnn karsnda kolayca ezilmemek iin en ksa zamanda lkeyi toparlamaya niyetliydi.185
183 184

, a. g. e. , s. 59. A, a. g. e. , ss. 110- 112. 185 A, a. g. e. , s. 113.

72

1920 ylnda alma sektrnde reform programnn kabul ile nemli bir adm atlmt. Aralk 1925te yaplan Bolevik Partinin XIV. Kongresinde sanayileme hakknda kararname kabul edildi ve genel olarak yaplacaklar hakknda grmeler yapld. Stalin, SSCBnin yerli kaynaklara dayal sanayilemenin nemi zerinde durdu. Ar sanayi ve kk iletmeler arasndaki balarn gelitirilmesi, el emeine dayal retimden makineli retime geilmesi gerekiyordu. Ekonomide ok sk tedbirlerin alnd bu dnemde parti iindeki demokrasi emberi darald, askeri komnizm zamannn alkanlklar yeniden canland.186 Kazakistanda sanayilemenin balangc, Jeskazgan- Uluda blgesindeki deerli madenlerin planl olarak aratrma almalarnn balamas iin Baykonur maden yataklarnn ilk kez jeolojik aratrmaya almas ile gerekleti. Bylece Kazakistanda Jeoloji biliminin gelimesine de imkn salanm oldu. Jeskazan, Karsakbay, Atbasar ve Spassk maden kaynaklar, Karagand kmr yataklar, Karada madenleri lke sanayisi iin gelecek vaat ediyordu. Karsakbayda demir, Jezdide manganez, Baykonur ve Kyaktda kmr, Korgasndada alminyum kaynaklar ile ilgili aratrma faaliyetleri balad. Karagand ehrindeki Temirtayda en byk sanayi iletmesi ald. Kazakistann en mehur jeologu Kan Satbayev, lkede dank halde bulunan jeoloji almalarn bir merkezde toplayp sanayinin gelimesi yolunda seferber edilmesine nderlik etti. Yine Satbayevin nayak olmasyla Mangstau, Mugaljar ve Torgay mineral madenlerini aratrma almalar balad ve bu sahada ok nemli sonulara ulald. Kazakistanda ilk Jeskazgan Bakr Maden Merkezi, Bilim Akademisi ve n Jeoloji Bilimi Enstits ald. Sonu olarak, Kazakistanda sanayi alannda 1926- 1940 dneminde nemli hamleler gerekletirildi. Sanayileme faaliyetleri sayesinde Kazakistan, bir sanayi Cumhuriyeti haline geldi. Blgede zellikle kmr iletmecilii ok geliti. Blgenin kmr sanayii, tm Rusya iinde, Donbas ve Kuzbastan sonra SSCBnin ncs oldu. Petrol alannda da Kazakistan, Rusya ve Azerbaycandan sonra nc sray almt. Kimya sektr de byk bir gelime iindeydi. 1939 ylnda Kimya Fabrikas faaliyete balad. Karagand, Ylba, Balka
186

A, a. g. e. , s. 114.

73

bakr fabrikasnda, imkent kurun fabrikasnda, Aktbe kimyasal fabrikasnda ve Asay polimetal fabrikasnda elektrik enerjisi santralleri kuruldu. Bu fabrikalar, SSCBnin ar sanayi merkezi oldu. Bununla beraber, kk ve gda sanayi de geliti. Almatda ayakkab ve iki byk tekstil fabrikas, Semeyde deri ve et fabrikalar, Atrayda balk- konserve, Almatda meyve- sebze, Taldkorgan, Merke, Jamblda eker fabrikalar, Almatda ttn, ekmek ve ya fabrikalar alp retime balad. 187 ehirletirme hareketi arttka ehirler ve ileler byyerek ykselmeye balad. Bu dnemde ehir halk, lke nfusunun % 8,6n oluturuyordu.1930lu yllarn sonuna doru ise bu say %29,8e kadar ykselmiti. iddetli alk zamanlarnda ba kaldramayan on binden fazla Kazak ifti, inaat yerlerinde, fabrikalarda i imkn buldu. i grubu iindeki Kazaklarn pay o yllarda tamamyla deimiti. 1928 ylnda %19,8 iken, 1935 ylnda % 43e ykselmiti. Bylece, ehir arasnda bozkr halknn pay artmt. 1939 ylnda ehirlerde 375 bin Kazak oturmaktayd. Bu durum, 1926 ylndaki ehir nfus saym ile karlatrlnca, be kat bir art pay ortaya kmaktadr. Kazakistan ehirleri daha modern bir hale gelmeye balamt. Sava zamannda ehir ve ilelerde Kazaklarn (1926 yl % 2,1) sadece %16 oluturmutur. Onlarn ehir halknn arasndaki pay % 21,9na kadar artmt. ehir halk Moskovadan, Leningradtan, Kievten, Harkovtan, Svredlovskiden ve dier ehirlerden gelen ii, mhendis ile tekniker saysyla oalmt. Kazakistan sanayileme projesi, konulabilmiti.188 Kazakistann merkezindeki sanayilemenin gelirleri, ziraatn yaygn olduu krsal blgelerin sanayilemesine de imknlar yaratmt. Bu durum, memleketin tm halklarnn btnlemesi ve dayanmann salanmas bakmndan da uygun koullar oluturmutu. Yaplan almalar sayesinde Kazakistan, sanayinin en ok gelitii blgeler arasna girmiti. Moskova Halk Ziraat Sovyetinin, Kazakistann, sanayisi, teknolojisi ve ekonomisini korumaya alma hakkndaki plnnda yle deniyordu:
187 188

grubunun temelinde bu kiiler sayesinde uygulamaya

A, a. g. e. , s.115. A, a. g. e. , s.117.

74

Douda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin hzl sanayilemesine destek vermek gerekmektedir. Kazakistan, bitmez tkenmez doal zenginlikleri ile rnek olabilecek bir duruma gelmelidir.189

Kazakistana; Leningrad, Donbass, Harikov ve lkenin dier sanayi merkezleri koruyuculuk yapmtr. Yllar iinde, sanayi ve ziraat iin Kazakistana yeni teknik, uzman, ii ve mhendislerin gnderildii grlmektedir. Bunun yannda, okullarda da yeni kadrolarn yetitirilmesi gerekiyordu.190 I. Srgn Politikas 1917 yl Ekim darbesinden sonra iktidara gelen Bolevikler, siyasi dmanlarn yarglayarak kitlesel srgn tedbirlerine el attlar. Rejime kar direni gsteren muhtelif gruplar, sadece siyasi tekilatlar, partiler deil; btn halk amansz takiplere maruz kalmt. Neticede ayr ayr halklar, milletler, kendi yurtlarndan toplu halde karlp Orta Asyaya, Kazakistana ve Sibirya llerine srgn edilmitir. Kitlesel srgne maruz kalm halklar arasnda ilk olarak, 1937 ylnda Uzak Dou Kazakistana ve Orta Asyaya srgn edilen 120 bin Koreli olmutur. Tam bir yl sonra, 1938 ylnda ise lkenin dou blgelerinde yaayan insanlarn says artk 997 bine ulamt.1939- 1940 yllarnda SSCBde yeni arazilerin birletirilmesi, srgnn kapsamn daha da geniletti. Ukraynadan, Krmdan, Beyaz Rusyadan, Baltk lkelerinden ve dier blgelerden on binlerce insan zorla srgn edildi.191 SSCB hkmetine sunulan baz raporlardan anlaldna gre, sadece Kazakistandan 58.maddenin ihlali gerekesiyle rejim kart ilan edilen 3 milyon 770 bin kii tutuklanmtr. 642 bin 980 kiinin idam edildii, 2 milyon 369 bin kiinin ise 25 yl arlatrlm hapis cezalarna arptrld da Moskova ynetimine ayn

A, a. g. e., s. 28; A, . B. , : , , A, 1998, s. 43. 190 A, a. g. e. , s. 44. 191 , a. g. e. , s.64.

189

75

raporlarla bildirilmitir. 19271953 yllar arasnda, SSCB hkmet kart denilerek sulu bulunan 103 bin kii siyasi srgne gnderildi.192 SSCB Kazakistan Komnist Parti Sekreteri F.Goloegin, blgedeki alk ve katliamlarn en byk aktr olarak anlmaktadr. Goloeginin politikalar sonucunda, kuzeydeki bereketli topraklarn retimi byk lde engellenmiti. Gerekletirilen uygulamalarn temelinde ise, blgede kk bir ihtilal plan vard. Bu ihtilalin maksatlar arasnda, Orta Asyann gl ve zengin Kazak Trk beyliklerini ortadan kaldrarak zenginleri halk dman ilan edilmesine ve srlmesine sebep olacak srecin balatlmas yatyordu.193 . Soykrm (Repressiya) Politikas arlk rejimi Orta Asyada yaayan tm gebe Trkleri yerleik ehir dzenine gemeye mecbur brakmt. Tarihte ilk kez 1897 ylnda Kazak Trkleri ve dier Trk boylarnn nfus saym yapldnda u sonular ortaya kmtr: Krgzlar 250.000, Trkmenler 250.000, Tacikler 250.000, zbekler snrlar iinde 750.000-snrlar dnda 750.000 olmak zere 1,5 milyon iken Kazaklarn nfusu 4.300.000 kii olarak tespit edilmitir. Kazaklarn nfusu neredeyse Orta Asyada yaayan halklarn toplamnn iki katdr.194 Kazak Trklerinin yz yllk dnem ierisinde, 1920 ylndaki basklar sonucunda; 19291933 yllarndaki suni alk, 19371938 yllarnda tm Kazak aydnlar ve halk nclerinin toplu yada gizli idamlar, Kazak Trklerinin nfuslarnn azalmasnda byk rol oynamtr. Bu arada 40 yl akn sredir Kazak bozkrlarnn en verimli topraklarndan olan Semey Eyaletine nkleer poligonlar kurularak eyalet ve evresinde yaplan 468 nkleer ve atom bombas denemeleriyle lme mahkm edilenlerin says ise tam olarak bilinememektedir.195
, a. g. e. , s. 62. , a. g. e. , s. 63. 194 , M., ?, Gazetisi, No: 8 Say 658, 23 ubat 2007, ss. 6- 7. 195 A, K. ., , , A, 1997, s. 90.
193 192

76

Orta Asyann merkezi konumundaki Kazakistanda, SSCBnin 1930lu yllarda uygulad ve Kzl Krgn olarak adlandrlan soykrm politikas neticesinde Kazak Trklerinin nfusunun 8- 9 kat art engellenmitir. 196 Bolevik Komitesinin, 1930lu yllarda Stalinin halk dmanlarnn kkten temizlenmesi talimatyla merkezde balayan siyasi soykrm politikas byk destek grmt. Ardndan, bu politikann tm Sovyet Cumhuriyetlerinde uygulanmasna karar verildi. 1930 ylnn Eyll- Ekim aylarnda milliyeti aydnlar tutuklama srecinin ikinci dnemi yaanyordu. Bu kiilerden bazlar Moskovaya gitmilerdi. 1936- 1938 yllar arasnda Kazakistanda 25 833 kii partiden atld. Bunlardan 8544 halk dman ilan edildi. Sulularn arkada ve aile evreleri de tutuklanyordu. Mahkemelerin idam cezas verdii 3 milyon 777 bin kiiden 643 bini ldrlm, 2 milyon 369 bini 25 yllk hapis cezas almt. Geri kalanlar ise yurtdna kamtr. 197 Kazak halk, 1931- 1933 yllar arasnda, haksz iftiraya urayp cezalandrlan aydnlarn haklarn savunmak iin sokaklara dkld. Uygulanan soykrma kar ykselen bu sesler de acmaszca bastrld ve halkn abalar, bask ve tutuklamalarn daha da artmasna sebep olmutu.198 1937 ylnda Kazakistann Urjar ve Presnov blgelerinde kurulan ak mahkemede iddetli tartmalar yaanmt. Bu olayn ardndan, Halk dmanlarnn kaderi, SSCB Yksek Mahkemesinin gizli siyasi durumasnda yarglanmaya brakld. Ceza kanunlarnn sertlii nedeniyle hibir aydn, soykrm siyasetinin uygulamalarndan kama ansna sahip deildi. rnein, SSCBnin 1926 yl Ceza Kanununun Birinci Maddesinde, rejim kart sular iin uygun grlen 17 ceza trnden 12si idamd. Dier cezalar arasnda, vatandalktan karma ve malvarlna el koyma gibi cezalar yer alyordu. 199

a, K. T, E., : 37 , , A, 1994, ss. 2428. 197 A, a. g. e. , s. 156. 198 A, a. g. e. , s. 156. 199 A, a. g. e. , s. 158.

196

77

Kazakistanda tutuklanan birok kiiden bazlar, Alman veya Japon casusu olarak sulanarak, bunlarn savunmalar bile kabul edilmiyordu. Yalanc ahitler ve aslsz iftiralar, ok sayda kiinin yarglanmasna neden olmutu. zellikle milliyeti aydnlar, Sovyetleri blme hareketine girimekle sulanmlard. Bu siyaset, Kazakistanda feodal dzenden, kapitalizme gemeden sosyalist rejimi uygulamak iin bir deneme olarak gerekletirilmiti. Ayrca, pilot blge olarak Kazak topraklar, yeralt kaynaklarnn da zenginlii ile lkenin milli gcn artracak bir sanayi merkezi olma potansiyeline sahipti. Bu yzden, komnist parti, belirledii hedefin nmdeki tm engelleri kaldrmakta her trl totaliter yntemi uygulamaktan ekinmedi. Halk dman kiilerle mcadele srecinde kurulan KARLAG, Steplag, ALJR gibi toplama kamplar da ayn politikann baarya ulamas iin faaliyet gsteriyordu. Bu kamplarda, 1937- 1938 yllar arasnda idam edilen aydnlar iinde Magjan Jumbaev, Saken Seyfullin, lyas Jansugirov, Beyimbet Mailin, Ahmet Baytursunov, Sanjar Asfendiyarov gibi nemli isimler bulunuyordu. 200 V.Lenin ve .Stalin dneminde 46,6 milyon insann eitli sebeplerden dolay ldrld gz nnde tutulursa, Sovyet sisteminin uygulad politikalarn boyutlar ortaya kmaktadr. Bu katliamlarn 4 milyonunun V.Lenin, 42,6 milyonun ise Kzl Krgnn mimar .Stalin zamannda gerekletirildii bilinmektedir. 1954 ylnn SSCB hkmetine sunulan baz raporlarnda sadece Kazakistandan 58.maddenin ihlali gerekesiyle rejim kart ilan edilen 3 milyon 770 bin kiinin tutukland belirtilmitir. 642 bin 980 kiinin idam edildii, 2 milyon 369 bin kiinin ise 25 yl arlatrlm hapis cezalarna arptrld da Moskova ynetimine ayn raporlarla bildirilmitir. 201 lke apnda bu yllar zarfnda yaklak 80 bin kiinin katld byk ayaklanmalar yaanmt. Bu olaylarda 5551 kii Stalinin gizli polis servisi tarafndan tutuklanm ve 883 annda idam edilmiti. Kalanlar ise sonu bilinmeyen bir hayata kurban gitmiti. 19361937 yllara gelindiinde Kazak milli ahsiyetleri ve aydnlarnn halk zerinde bamszlk, Turanclk ve Pantrkist dnceleri nem kazanmaya ve
200 201

A, a. g. e. , ss. 167- 170. A, a. g. e. , s. 171;

78

sahiplenilmeye baland. Halkn gzn aarak milli duygulara seslenen aydnlar, SSCB hkmetince Trklk ve Turanclk sulamasyla halk dman ilan edilerek kuruna dizildiler.202 19271953 yllar arasnda ise SSCB hkmet kart denilerek sulu bulunan 103 bin kii siyasi srgne gnderilmi ve bu sulularn 25 bini daha sonra idam edilmitir.203 Kazakistanda, Eyll 1925te F. . Goloekin*in Blge Parti Komitesinin Birinci Sekreterliine gelmesiyle totaliter ynetimin bask politikas daha da sert bir grnm ald. Rejim kart olarak sulanan birok Kazak aydn srgne gnderildi veya ldrld. rnein, 1928 yl sonunda tm Alaorda yeleri ve aileleri tutuklandlar. J. Aimautov, A. Baidildin, D. Adilevter ve A. Baytursunov*, ldrlen kiiler arasndayd. 1930da, aralarnda M. Tnbaev, J. Dosmuhamedov, J. Akbaevin de bulunduu 40 aydn tutuklanp bir ksm srgn edildi, dierleri idam edildi. 1937 ylnda ise bu kiilerin tamam ldrld.204

, a. g. e. , s.111; A , ss. 430-440. * Filip saevi Goloekin (1876- 1941), RSDRP yesidir. ar ailesinin idamnda rol almtr. 1917 ylnda Petersburg Merkez Komite temsilcisi olur.1919 ylnda Partinin Trklerle ilgili komisyonunda grev alr. Kzl Ordu kuvvetlerinin banda grev alr. 1920de Kazakistan Komunist Parti komiseri olarak buradaki kolektifletirme faaliyetlerini yrtr. Ural Blgesinde yaplan kzl katliamlarn aktrdr. (Koen, a. g. e. , s. 196. * Kazakistann en nemli aydnlarndan biri olan Ahmet Baytursunov edebiyat, dil ve eitim alanlarnda almalar yapmtr. Baytursunov, retmen olarak Kazakistann birok ehrinde alt. Kazakistandaki eitim faaliyetlerine dair dncelerini yaymlad makalelerle dile getirdi. Onun eitim hayatna dair dnceleri, hem kendi dneminde hem de kendisinden sonraki dnemlerde Kazak eitimcilere rehber olmutur. (Koev, a. g. e. , s. 69. 204 A, a. g. e. , s. 145.
203

202

79

III. BLM KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM

A. Smrgecilie Kar Kazak Mcadelesinin Balamas (arlk Dnemi) Rusyada yaayan Trk halklarnn milli uyanna sebep olan gelimeler, ar II. Aleksandr dneminde balamtr. Ruslatrma abalar, eitimdeki kkl deiiklikler, modernleme ve merkezileme politikalarnn sonucunda, tm Orta Asya halklar, kendi bamszlklar iin harekete gemeye balamlardr.205 XIX. asrda Kazakistan, dier blgeler gibi, arlk Rus mparatorluuna tamamen baml bir konumdadr. Rusyaya hammadde reten ve pazar ilevi gren Kazak topraklar, Rus smrgesine dnmt. Rusya, kapitalist gelime yoluna ge girmi olsa da, ilerlemeye balam ve gelimekte olan devletler arasna girebilmiti. Avrupann gelimi devletleri, Asya, Afrika ve Latin Amerikann geri kalm devletlerine bask yaparak onlarn i ve d ilerine kararak doal zenginliklerini kullanyorlard. Rusya da ayn politikay, Asya lkelerinde uygulamay dnd ve ilerleyen yllarda, blgeyi sabit bir pazar alanna dntrd. XX. asrda arlk Rusya, Orta Asyada smrgecilik siyasetini ok hzl bir ekilde yrtt. mparatorluun Kazakistan topraklarna Rus gmenlerin yerletirmesi, I. Dnya Savana kadar srmtr. Avrupa kesiminden getirilen Rus gmenlerinin says I.Dnya Harbi balarndan evvel 3 milyonu bulmutu. O zamanlarda 5 milyon olan Kazaklarn saysna gre bu byk bir rakamd. Gelen Rus gmenlerin %90 iftilikle, dier % 10 ise zanaat ve ticaretle uramaktayd. Bu gmenlerin, Kazaklarn verimli blgelerini igal ederek ticaretle uramas ve kolayca zenginlemesi, Kazaklarn son derece madur olmasna neden olmutu. Bylece Kazaklar, ellerinden alnan haklar geri kazanmak iin mcadele etmek zorunda kaldlar. kan ayaklanmalarn nedeni, smrgeciliin ar derecede yaygnlamas ve tm verimli arazilerin igali ile siyasi bir baskya dnmesiydi. Blge yneticilerinin Ruslar tarafndan seilmesi de halkn itirazna
205

A, a.g.e. , ss. 103110.

80

neden oldu. Bu dneme kadar, blgedeki Rus istilasna kar isyan hareketleri grlmse de, stn Rus kuvvetleri karsnda baarl olunamamtr. Ancak XX. Yzyla gelindiinde, arlk hkmetinin uygulad baskc politika geri tepmeye balamtr. Zira bu yzyln banda artk, Trkler arasnda milli kurtulu mcadelesi kvlcmlanrken, bir yandan da Vladimir . Lenin nderliinde rgtlenen Marksist hareket, arlk hkmetine kar amansz bir mcadele vermektedir.206 1905 ylnda Rus arlnn Japonlar nndeki yenilgisi Trkler arasnda mit olmutu ve 1905 Rus htilali Trk Dnyasnda bir canllk ve hrriyet havas getirmiti. 19051917 dneminde milli uyan balca basn-yayn, eitim ve siyasi alanda kendini gstermitir. Fakat bu gelimeler, her Trk blgesinde ayn g ve tesirde olmamtr. 1917 ncesi milli uyanta gl olan blge, Krm, dil-Ural ve Azerbaycandr. 17 Ekim 1905te ar II. Nikolann Manifestosu, Rusya vatandalarna eitli hrriyetler tanynca basn yayn hayatnda bir art olmu ve bu blgede muhtelif sayda dergi ve gazeteler yaymlanmtr. Bylece, Ruslarn yenilgisi ile sonulanan Rus- Japon sava sonucunda Trkistanda Ceditilik hareketi filizlenmeye balamtr.207 Orta Asyada arlk Rusyasnn son dneminde balayan uluslama sreci, gelecekteki Sovyet politikalarna da dayanak oluturmutur. Kazak, Krgz, zbek, Azeri, Trkmen gibi farkl etnik guruplarn siyasal ve toplumsal olduu gibi kltrel farkllklar iyice pekitirilerek milli birliklerin kurulmas engellenmek istenmitir. 208 arlk dnemindeki Trkistan Trklerinin kltrel yaantlar ve inanlarnda, dil ve alfabelerinde slamiyetin etkisi hkimdi. Araplarn Trkistan ile komu olmalar, bunda nemli bir etkendir. lk Mslmanlaan yreler arasnda yer alan Trkistanda slamiyet hem Snni slamn dini ve kltrel kurum hem de Nakibendlik gibi ok eitli tarikatlar araclyla etkisi SSCBye kadar srdrmtr. Dier taraftan kltrel adan Trkmenler 18.asrda Ouz ailesine dhil olan aataycann etkisindeki
206 207

A, a. g. e. , ss. 512515. A, a. g. e. , ss. 518. 208 A, a. g. e. , ss. 519.

81

Trkmen dilinde eserler vermilerdir. Arap ve Fars kltrnn ak etkisini yanstan aatayca uzun yzyllar yrenin ortak kltr, dili olarak benimsenmitir. Yine arlk dneminde slam sahte bir din olarak gsterme abalar grlmtr. Kuran- Kerim Rusyada ilk defa 1716da Franszcadan Rusaya Peter Paskinov tarafndan tercme edilmitir. balamtr. Bunun Mesela, sonucunda, Ermeniler Trkistanda 1890larda deiik milli adlar ile bilinen bulurken, Trk Trk topluluklarndaki milli uur Rusyann dier topluluklarna nazaran ge uyanmaya kimlilerini topluluklarnda bu uur ancak 1905 birinci Rus htilali dneminde ortaya km ve bu 1917ye kadar srmtr.209

arlk Rus Hkmeti, 1916ylna doru Kazaklarn aa yukar krk milyon verimli yerini zorla alp, oraya Ruslar yerletirmiti. Kazaklar ise verimsiz
yerler ile dalara gnderilmiti.210 T.Rskulov, Kazaklar hakknda yle bir bilgi veriyor:
Kazaklar zorla yerlerinden g ettirilerek dalara gnderildi. 1899 ylndan sonra Kazaklar smrgecilie kar mcadeleye baladlar. Rusyann Kazak halkn Ruslatrma siyaseti, topluma pek ok zulm yapmas, ktlk iinde malsz mlksz brakmas sonucunda balayan bu mcadele, emperyalizm kartyd.

Rusya, Dnya Sava srasnda toplad Kazaklar ar ilerde, top ve tfek yapmnda, yol kaz almalarnda kullanyordu. Astrahan valisi, Sibirin btn valileri ile eyaletlerinin halk, Primore, Amur, Kamatka ve Sahalin eyaletindekiler; Yakut eyaletinin Orta- Kolma, Verkoyan ve Vilii ilesindekiler; Enesei beyaz Tobl valisindeki Berezov ve Surgut ilelerinde yaayan Rus halklarn bu ilerde altrlmamasn emretmilerdi. Bunlarn yerine ise Srderya, Fergana, Samarkand, Akmola, Semey, Cetsu, Oral, Torgay ve Kuban ile Zakavkazenin ilelerindeki Mslman halkn getirilmesi itendi. Bu uygulama, Kazak halkn ayaklanmaya mecbur etmiti. Kazak Trklerini isyana ve istiklal mcadelesine srkleyen balca sebepler ise unlardr: a) Verimli Kazak topraklarnn igali ve buralara Rus gmenlerinin
209 210

A, a. g.e. , ss. 519521. A, a. g. e. , s. 137.

82

yerletirilmesi, b) Ruslarn istedikleri yerlere yeni kaleler ina etmeleri, c) Haksz yere halktan toplanan ar vergiler. Tm bu uygulamalara karlk, Kazaklarn haklarn savunabilecekleri, ikyette bulunabilecekleri her hangi bir merci bulunmamaktayd.211 I. Dnya Savann balad gnlerde, arlk hkmeti seferberlik ilan ederek 250.000 civarnda Kazak Trkn, Rus ordusunun geri hizmetlerinde altrmak zere toplamtr. Askeri ihtiyalar iin Kazaklarn hayvanlarna el konmas, byk apta bir ayaklanmaya sebep olmutu.212 Kazaklarda milli uurun uyanmasn ve ihtilal hareketlerinin hz kazanmasn salayan Kazak Anayasal Demokratik Partisi ve aydnlarn faaliyetleri, byk bir nem tamaktadr. Aydnlar, halkn urad hakszlklara ve Rus emperyalizmine daha fazla tahamml edemeyerek milli kurtulu mcadelesinin bayraktarln yapmlardr. 213 Kazak gazetesi Temmuz 1916ylnda Kazak kalknn genel durumuna bakarak yle bir bilgi yaymlamtr:
8 Temmuzda Ural ilesini yneten kii ldrld. 12 Temmuzda Kostanay ilesinin Karabulah yneticisi de ldrld ve ile binas yakld. 14 Temmuzda da Zaisan ilesindekileri tamamen ine g etmeye mecbur ettiler ve ile yneticisini ldrdler. 16 Temmuzda da ok sinirlenen cemaat Vernyi ilesini yneten kiiyi ldrd. 18 Temmuz. Burabay kynde banyukindi ldrdler. 27 Temmuzda ise Tomsk Vilayetindei Biisk ilesindeki btn Kazaklar tamamen Moolistana g ettiler. 28 Temmuzda Kostanay ilesinin Dombar yneticisi ile ile polisini ldrdler. 1916 ylnda hareket btn Kazakistan ve Orta Asyay ve Sibir ile Kavkazn bir blgesine yayld. Hareket planl deil dalm haldedir. Bu harekete kmr ocaklarnda, demiryolunda alanlar ve petrol iileri de katlmlard. Kazak topraklarnn her blgesinde seimler yaplarak yeni yneticiler getirildi. Artk bir araya gelip 214 rgtlenme zaman gelmiti.

A.1. Cetisu Merkezindeki syan Hareketi Kazaklarn zgrlk hareketlerinin, imparatorluun idare merkezinden uzak blgelerde byk bir hzla yaylmaya balad gnlerde, Sibir ve Ural askerleri kontrolinde olan Akmola, Semey ve Ural eyaletlerindeki isyanlar baskyla
211 212

A, a. g.e. , s. 62. Ko, a. g. e. , ss. 230236. 213 , ., XVIII XIX . , A, 1960, s. 89. 214 Ko, a. g. e. , s. 240.

83

durdurulmutu. 1916 ylnn Temmuz ve Austos aylarnda iddetlenen halk hareketleri, Cetisu vilayetindeki smrgecilik idaresinin faaliyetlerini engellemeyi baarmt.215 Cetisu, isyanlarn byk merkezlerinden birisi olmutu. Kazak ve Krgz iilerinin hareketleri, arlk Rusyay telaa srklemiti. 20 Temmuz 1916 ylnda Trkistan vilayetinin Eyalet Genel Valisi seilen General A. Kurpankin, isyanlar iddet ve baskyla durdurmay emretti.216 Cetisunun Eyalet Genel Valisi M.A. Folbauym, yerli Rus Kazaklardan bir cezalandrma ordusu oluturmak iin Rus Kazaklarnn merkezine tfek ile fiekler gndermiti. Cezalandrma kuvvetleri yannda, eyalet ehirlerinde askeri bozkr mahkemeleri de kurulmutu.217 Smrgeciler, zgrlk yanllarna kar ok farkl sava yntemleri kullanmlard. Cezalandrma ordularnn komutanlarna, ayaklanmay dzenleyenlerin esir alnp, bozkr mahkemesine verilmesi emredilmiti. 13 Temmuzda Bikekte bozkr amurunda kalan bir arabann etrafna toplanan 138 Kazak esir alnd. Ve bu Kazaklar sadece esir olarak kalmadlar hepsi diri diri topraa gmldler. 14 Temmuzda ise cezaevine gnderilen kiilerin akrabalaryla yaknlar, ynetici idaresi nnde toplanp 600 den fazla kii aa ve balta ile dvld. Cetisudaki zgrlk faaletin durdurmak iin arlk Rus Hkmeti, 14 ordu, 42 top ve 97 tabur ile Kazak Krgz hareketlerine kar askerler gndermiti. Az zaman iinde hareket, u ve Isk Gle kadar yaylmt. Sonuta Bikek, Prebalsk, Jarkent ileleri igal edildi. Kazaklarn Tekes, alkde rmann etrafndaki btn topraklar ele geirildi.218 A.2. Torgaydaki syan Hareketi Halkn galeyannn patlama noktasna geldii Temmuz 1916n balarnda, A.Bkeyhanov, O. Almaz ve Mirjakub Dulatov bakanlnda toplanan Kazak ileri gelenleri bir seri kararlar alarak bunlar Rus makamlarna iletmeye karar vermilerdir. Kazaklarn ald ve Rus hkmetine iletmesini istedii kararlar unlard: ar hkmeti,
215

, K. , , , Cilt 1, A, 1996, ss. 59-60. 216 Ko, a. g. e. , ss. 237- 240. 217 , , , , , 1995. s. 9, 11, 16. 218 , ., , , A, 1984, s. 241.

84

Kazakistandan gnderilen askerleri geri gndermeli. Ayrca Kazak milletinden alnan ar vergiler azaltlmal. Rus Hkmeti bu taleplere cevap bile vermemiti. Sonunda halk bu duruma kar ayakland. syann iddetli bir ekilde cereyan ettii blge ise SrDerya olmutu. syan hareketi, Evliya Atadan balayarak hzla yaylm ve Urala, hatta Astrahana kadar ulaarak, ksa zamanda Sonak, Sekel kasabalarnda ve oradan da Akmola vilayetinin Kzlyar, Temir ve Gruyev ehirlerine sramt. Kazaklar bu yerleim merkezlerinde nfus kayt ve vergi brolarn basp tahrip etmilerdi. Fakat askeri birlikleri devreye sokan Rus yetkilileri, ayaklanmaya katlan silahsz halk zerine yaylm atei aarak pek ok kiinin lmne sebep olmulardr.219 Kazakistanda uzun sren ve iddetli arpmalara sebep olan bu ayaklanmann merkezi Torgay blgesiydi. Bu blgede yaayan Kazaklar u boya mensuptu: Kpak, Argun ve Nayman. Aralarndaki eski ihtilaflar bir kenara brakarak dmana kar mterek bir cephe oluturan bu Kazak boyunun banda Abdulgaffar Cambusun (Kpak), Osman olak (Argun) ve Hasan Bek (Nayman) Hanlar bulunuyordu. Torgay blgesindeki bu birleik Kazak Kuvvetleri balangta Rus birliklerine kar baaryla mcadele ettiler. Fakat bir mddet sonra Kazaklar ayn baary gsteremediler. Zira her Kazak boyunu ayr bir kumandan komuta etmeye balaynca arada salanan birlik bozulmu ve dolaysyla da dmana kar gsterilen baarl mukavemet ortadan kalkmtr. Bu arada, Kazakistanda bulunan Rus kuvvetleri, Trkistan Genel Valiliinden gelen takviye kuvvetleri ile kar hcuma geerek 16 Kasm 1916da Kazak kuvvetlerini ar bir malubiyete uratmtr. Bu malubiyet, kabileler arasndaki birliin de dalmasna sebep olmutur. Torgay blgesinde dmana kar verilen bu mcadeleler kk gruplar halinde bir mddet daha devam etti ise de sonunda halk, Ruslarn askeri gcne boyun emek mecburiyetinde kald. Yine de, Kazak aydnlar bu Rus basksn tanmayarak Kazaklarn haklarn mdafaa mcadelesini baka zeminlerde yrtmeye balamlardr.

219

Ko, a. g. e. , ss. 241- 243; , . , , , A, 2001, s. 67.

85

Ala-Orda partisi etrafnda toplanan bu aydnlar Kazakistann istiklaline ynelik direni faaliyetine girimilerdir.220 Kendilerinden haksz yere talep edilen sava vergilerini ve askeri hizmetleri protesto etmek iin isyan eden Kazaklar, yiite direnmelerine ramen Ruslar karsnda malup olmaktan kurtulamamlard. Galip Ruslar, halkn elinde neyi varsa hepsini vergi mukabilinde msadere etmiti. Bu arada, 40 bine yakn Kazak isyana katld iin llere srlmt. syana liderlik eden yzlerce Kazak idam edilmiti. Rus zulmne dayanamayan 300 binden fazla Kazak Dou Trkistana snmt. Dier taraftan 200 bine yakn Kazak ve Trkistan Trk Sibiryaya ve dier baka blgelere srgne gnderilmitir.221 1916 ylnda Torgay ilesi, burada balayan zgrlk hareketinden sonra, dier blgelerdeki ayaklanma faaliyetlerinin de merkezi haline gelmiti. Buradaki isyan, uzun bir zaman devam etmi ve byk diren gstermiti. syanclar, birok ilenin hkimiyetini ele geirmeyi baarmt. Torgay ilesindeki Kpak Kazaklar, A. Janbosnov Han olarak semilerdi. Torgaydaki hareket alan, dzenli olarak ve merkezden ynetilmesi ile dier isyanlardan ayrlyordu. 1916 ylnda Amangeldi, Torgayda ok byk asker ordusu dzenlemiti. Eitilen asker says da 20 bin idi. Daha sonra bu askerlere Irgz, Kostanay, Aktbe ve Baykonrdan maden iileri, okparglden kmr maden iileri, Orunbor- Takent demiryollarndan gelen iiler de katlmt. Bylece asker says oalmaya balamt. Ekim aynda Torgay ve Irgz ilelerinde isyanclarn aa-yukar 20 ordusu olmutur. A.manov; Torgay, Kostanay, Irgz, Aktbe ilelerinin ve Srdariya, Akmola, Semey eyaletlerinde tm isyanclar bir araya toplamt. Komutan A.manov, isyan hareketlerini zel bir taktikle yrtmtr. Ekim aynn sonunda kadar 15 bin asker ile Torgay merkezinin etraf evrilmiti. arlk Rusya bu hareketi durdurmak iin Lavrentev bakanlnda 9 bin kiilik bir ordu

Ko, a. g. e. , s. 245; , A., T , , , 1992, s. 36. 221 , E., M XXI. , , A, 2001, s. 175; ,. B., , , K, 2001, s. 86.

220

86

gndermiti. Bu cezalandrma ordusu, getii yerlerdeki btn Kazak kylerini darmadan etmitir.222 Torgay ele geirmeyi baaramayan isyanclar, kuatmay durdurup, Kasm aynn ortasna doru posta istasyonuna yakn bir yerde Torgaya yakn kalan arlk Hkmeti askerlerine kar saldrya gemilerdi. Bunlardan bazlar ise, Batpakkara ovas ile Akkum kumunun etrafna saklanp, partizanlk hareketlerine giritiler. Rus kuvvetleri karsnda geri ekilmek zorunda kalan 40 komutan, mahkeme binasn kuattlar ve mermileri bitene kadar mcadele ettiler.223 Ruslar, isyan bastrdktan sonra 3000e yakn kiiyi cezalandrldlar. Yzden fazla ky yangna urad, birok susuz kii idam edildi. Cezalandrma mahkemeleri kyleri yamaladktan sonra arabalar altn gmle doldurarak- bilezik, yzk, kilim, kpelere deri apkalara doldurarak dnmlerdi. Bundan sonra halk zerindeki vergiler arlatrld, sava vergisi konuldu, devletin borlar paylatrld. Birok bask ve zorlama ile Kazak halk yldrlarak, yeni bir isyan nlenmeye alld.224 A.3. syan hareketlerinin malubiyet sebepleri, zellikleri ve tarihi nemi 1916 ylndaki milli ayaklanma hareketleri, Rus smrgeciliine kar ortaya kmt. Bu hareketler, liderlerin uyarsna ramen dank ekilde devam etmesi, mcadelenin baarszlkla sonulanmasna neden olmutu.225 lk isyan hareketi Cetisu eyaletinde ortaya kmt. Buradaki 94 ky sava alanna dnmt. Yaanan atmalarda Ruslar ile Ukraynallardan 1905 kii ld, 684 kii ar yaraland. Cezalandrma ordusunun aratrma sonularna gre, 171 kii kaypt. Hkmet emriyle, Rus Kazaklar da bu savaa katlmt ve Kazak kylerini yamalayarak emperyalist politikalarn arac olmulard.226

222 223

Ko, a. g. e. , s. 248. Ko, a. g. e. , s. 259. 224 Ko, a. g. e. , s. 260. 225 Sabol, S. , Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness, Newyork, y.e.y. 2003, s.36. 226 , a.g.e. , s. 41.

87

1916ylnda Trkistanda kan ayaklanmalar, 1917ylna kadar devam ederek 1917yln ilk aylarnda durdurulmutur. Bozkr halknn bu ayaklanmas btn Orta Asyaya yaylmt. Takent, Semarkand, Fergana, Trkmen, (Hazar denizi) eyaletleri ile ilelerinde ve Cetisu eyaletinin birok yerine sramt.227 Kazak aydnlarnn ve dier mcadelecilerin yenilgiye uramasnn birinci nedeni, Kazaklarn dank halde savaa kmas ve beraberliin salanamamasyd. Ayrca, askerlerin yetersizlii, bazlarnn Rus idarelerinde alarak Rus imparatorluunun hizmetinde olmas, Kazak komutanlarnn silah sknts v.s. gibi nedenler sonucunda mcadele baarszlkla sonulanmtr. Rus iilerinin birou isyanclar hakl buluyordu. Rus kylleri de bu isyanlara katlanlardan bazlarn koruyup gizlemilerdi. Hatta bir Rus iinin kz olan Sofya Alekseevna, ayaklanmaya katlmt.228 Smrgecilik siyasetinin youn olarak uyguland blgelerde Ruslar, Ukraynallar, Rus Kazaklar ile Kazak ve Krgz iileri, Dunganlar, Dou Trkistan Uygurlar, zbek iftileri arasndaki atma Ruslar iine yaramt. Ayaklanmann kendisine has ayr bir idare yerinin ve hazrlk imkn olmad gibi, Kazak aydnlar arasnda da birlik salanamamt. Bazlar askere arldlar, bazlar ise arlk Rus hkmeti ile ibirlii iine girdiler. Bozkrn kahramanlar, hanlar, kadlar birok defa cesaret gsteremediler.229 Bu dnemde Kazak halk, ayaklanmalarda nemli bir tecrbe kazanarak devrimin gerekliliini anlad ve basklara kar durabilme uyann yaad. Kazaklar, arlk Rus emperyalizmine kar mcadele etmek iin hazrlk okulundan getiler. Bu isyanlar, Kazakistan halknn milli bilincinin gelimesine neden oldu. Smrgecilik siyaseti iinde halk, hakszla uradn fark ederek milli menfaatlerinin ortak olduunu ilk defa anlamt. Ayrca, bundan sonra blge ii ve kylleri, siyasetle
, . , 1916 a , , , , 1947, ss.108110. 228 , a. g. e. , s. 112. 229 , K.A, XIX XX , Ka , A, 1996, s. 234.
227

88

ilgilenmeye balayarak, olaylarn ardndaki gerek sebepleri aratrmaya baladlar. Kazaklar, bu yllarda kendilerin Rus smrgecilik siyasetine kar durabilecek ve ciddi biimde savaabilecek gte olduklarn fark ettiler. 1916ylndaki ayaklanmalar, C.Aimaytov (Yal hoca), M.Auyezov (Zor zaman), S.Seifullin (Dar yol, Kayp gemek), S.Mukanov (Deve gz) gibi Kazak yazarlarnn eserlerinde dile getirilerek halkn milli duygularnn gelimesine katk saland.230 Ayaklanma niteliinde olsa da, 1916 ylndaki Kazak Milli Mcadelesi, Hazar Denizinden bugnk Moolistana kadar btn Kazakistan kapsamt. Bu nedenle, emperyalizme kar genel bir milli hareket olarak tarihte byk bir neme sahiptir. B. Sovyet Dneminde Kazakistanda Milli Mcadele (Kongreler) 27 ubat 1917de Rusyada Burjuva-Demokratik Devrimi zaferle sonulanmt. Bu devrim sonucunda arlk hanedan yklm ve iktidar Geici Hkmetin eline gemiti. Devrim heyecan Kazak Trklerinin yaad corafyada bir zafer haberi olarak hzla yaylmt. ehir ve kylerde, iiler mitingler ve toplantlara katlp devrimi desteklediklerini gstermilerdi. arlk iktidarnn ykl Kazak halk tarafndan byk bir sevin ve mutlulukla karlanmt. Devrimin Kazaklar arasnda zafer olarak alglanmasndaki esas neden, Ruslar tarafndan igal edilen topraklarn geri alnabilecei ve Trk Cumhuriyetlerinin yeniden egemenliklerine kavuabilecei umuduydu. Trkistanda temel mesele, Ruslarn igal ettii topraklarn geri alnmasyd. Bir zafer cokusuyla, Kazaklar da dier Trk halklar gibi, kaybedilmi topraklarna kavumay sabrszlkla bekliyordu. Bu gnlerde Minskte bulunan Kazak aydnlarndan Alihan Bokeyhanov ve Mircahp Dulatov gibi vatansever kiiler, halka seslenerek milli bilinci uyandrmaya alyorlard. Bokeyhanov ve Dulatov, Rus zulmyle topraklarndan edilerek en ar koullarda cephe gerisinde altrlan binlerce Kazak
231

230 231

, a. g. e. , s. 236. dergisi, say, 4, 1926, ss 92103.

89

erkeine manevi destek vermek istediler. Yeniden ayaa kalkma hamlesi olarak yanklanan bu arlar, Kazak gazetesinde yaymland232:
Rusyadaki btn halklara kardelik, egemenlik, bamszlk gnei dodu. Yeni kurulan hkmete destek vermek iin Kazaklarn birlemesi gerekiyor. Bundan sonra halkmzn kendi iindeki anlamazlklar, kavgalar, politik ekimeleri bitmeli, kkten bye herkes bu ayaa kalkma mcadelesinde birlemelidir. Ancak birlik olursak baarya ularz. Bizim istediimiz, demokratik cumhuriyet bayra altnda korkusuzca birleip Allahtan baka kimseden korkmayarak yeni hkmete destek vermek ve cephedeki kardelerimize yardm etmektir. Bir araya gelirsek her trl engeli amamz daha kolay olur.233

Bu arada arlk dneminden kalan memurlar iten karlmaya balad. Mart aynda Oraln vali yardmcs, Bat Sibirya valisi, Torgay valisi, Oral, Omb, Petropavl, Orunbordaki birka ile ve il yneticisi ile arlk iktidarna bal askerler tutukland. 30 Mart 1917de Trkistan blgesinden sorumlu general grevden alnp hapse atld. Buna benzer ekilde, Yedisu ve Semey gibi ehir merkezlerinde ve ilelerde arlk ynetimine bakanlk yapan yneticiler tutuklandlar.234 1917 ylnn Mart aynda btn Kazakistanda Geici Hkmetin yerli iktidar organlar, ehir, ile, kasaba, ky ve istasyonlarda komiteler kurmaya baladlar. Kazakistan milli aydnlarnn adna Geici Hkmetin komiserleri olarak Torgaya Alihan Bokeyhanov, Yedisuya Muhamedcan Tnbayev, Trkistana Mustafa okay tayin edildi. 8 Mart 1917de Oraln komiseri olarak ehrin eski askeri valisi olan G. Bizyanov, btn Kazakistandan sorumlu genel vali olarak da . Zakonov atand. Bu arada Trkistan blgesini ynetmek zere 7 Nisan 1917de geici hkmetin memleket Dumasnn yesi N. epkin, Trkistan Komitesini kurdu. Geici Hkmeti desteklemek iin Kazakistanda Mslman- Tatar Komiteleri ald. Mart aynda sosyal demokrat olarak bilinen Boleviklere ait fikirler, Kazakistan batanbaa etkiledi ve bu fikirlere bal komiteler youn bir propaganda faaliyetine giritiler. 1917 ylnn MartNisan aylarnda lkede ii, kyl ve askerlerden oluan yirmi beten fazla milletvekili

232

, A. B. , - , , A, 1991, s. 126. 233 Gazetesi, Say: 25, 1917. 234 A, . ., , , , 1994, s. 390.

90

ile Meclis kuruldu. Mecliste sosyal demokratlarn (Bolevik), Meneviklerin ve ESERin (Kapitalist Parti) byk gc vard.235 Kazakistan halk arasnda yeni mecliste temsil edilen fikirler, hzla yaylarak kabul grmeye balamt. Yenilik taraftarlar glenince, u amalar etrafnda fikir birliine varld: 1. Memleketin imarna katlmak, 2. Milli toplum ve siyasi kurumlarn almasna yardm etmek, 3. Sosyal ve ekonomik reform programlarn hazrlama almalarna katlmak, Bu mesele evresinde younlamak ve mevcut sorunlara zm retmek, Kazakistan kongrelerinin ncelikli hedefi olacakt. Kongre almalar ilk olarak Torgayda balad.236 B.1. Kazak Kongresi lk Kongre, 28 Nisan 1917de Orunborda gerekleti ve halkn youn ilgisini ekti. Memleket meseleleri artk her tarafta tartlr olmutu. Kongreye yz temsilci katld. Burada btn ehirlerdeki komite bakanlar, Kazan, Ufa Mslman komiteleri, Orunbor Mslman brosu, Vakit adndaki Tatar gazetesinin mdr F. Karimov, Orunbor, Aktobe ehirlerindeki sivil toplum rgtleri hazr bulundular. Kurultayn al tebrik ve alk sesleri arasnda balad. Kurultayn dzenleyicileri arasnda olan Kazak gazetesi mdr olan Ahmet Baytursunov, krsden u szlerle hitap etti: u andaki en nemli amacmz bizi destekleyenleri sknet ve disiplin iinde birleerek yeni hkmetin almalarna destek vermektir. Kurultayn bakanlna A. Baytursunov, B. Tanaev, sekretarya grevine ise S. Kadrbayev, O. Almasov, . Bekmuhamedov tayin edildi. Kurultaya katlan temsilcilerden Orunbor ESER partisinin yesi M. Siriusun ve Aktbe sivil toplum komite bakan G. Nikolayevin kutlamalar cokulu toplulua ayr bir heyecan veriyordu. Krsye kp kutlama mesajn dile
235 236

A, a. g. e. , s. 392. , . B. , O , , A, 1996, s. 71.

91

getirmek isteyen, ancak arlk hanedan taraftar olan vali Eversmann bu tavr tepkiyle karland ve tepkiler zerine salonu terk etmek durumunda kald. Bir hafta sonra da valilikten azledildi.237 11 Nisan 1917de Torgayda iktidar, Geici Hkmetin komiseri olan Alihan Bokeyhanovun eline geti. Ahmet Baytursunov, temsilcilere Kurultayn gndem maddelerini sundu: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Toplumun gvenlii iin sivil komiteler dzenlemek Mslman ve Kazaklarn genel kongrelerini dzenlemek Memleketin idare biimi ve meclisin toplanmas Din Halka eitim vermek Toprak meseleleri Mahkeme Yerel iktidar Basn Yayn ileri Posta Bte ve finansman Ky bakanlar ve halka eziyet eden brokratlar Savaa bak stihkm ilerinde altrlan Mslmanlar geri ekmek238

Toplumun gvenlii iin sivil komiteler kurmak, kurultayn ilk gndem maddesiydi. Buna gre devlet imarn gelitirilmesi, asayiin dzeltilmesi, ehir ve ordunun lojistik bakmdan desteklenmesi hususunu ncelikle zmeye alacakt. Halkn kongre ile ilgili seim ilerine zorunlu ekilde katlmas salanacak, bu konuda hkmete her trl yardmda bulunulacakt. Ky, kasaba, istasyon, ile ve ehirlerin gvenlii iin bir sivil komite kurulacak, bu komite halkn gvenliinden sorumlu olacakt. Toplanan byk kongre, kurulacak olan komitelerin seilme srecini
237 238

, a. g. e. , s. 72. , . B. , , , A, 2006.

92

gzlemleyecek, imar ileri iin ayr bir komisyon kurarak denetim vazifesi grecekti. Komisyonda btn Trk corafyasndan ve her kavimden birer temsilcinin ye olmas salanacakt. Kongrenin ikinci gndem maddesi oybirliiyle kabul edildi. Mslman ve Kazaklarn genel kongrelerini dzenlemek zere bir temsilciler brosu kurulacak ve bunu sekiz mmessil temsil edecekti. Bunlar Kazak kongresinin her trl programn tasarlayacak, toplanlacak yeri ve zaman konusunda planlama yapacakt. Ayrca Rusya Mslman Kurultayna drt temsilci seilecek ve bu drt temsilciden biri Kazak Kurultay Dzenleme Brosu yesi S. Kaldrbayev olacakt. .239 Kongrenin nc gndem maddesi, memleketin idare biimi ve meclisin toplanmas ile ilgiliydi. Temsilciler seim zamann belirleyip seimin tam zamannda yaplmasn salayacakt. Seime katlan her parti eit muamele grecek, gizli oy ve ak tasnif usulne gre seimler yaplacak, insanlarn seme iradesi zgr braklacakt. nsan haklarna azami llerde sayg gsterilmesi karar altna alnd. Ayrca kadnlarn da seimde oy kullanmas kararlatrld. Kongrede alnan karar gereince, Trkistan Trklerinin Rusya Demokratik ve Parlamenter Cumhuriyetine olan ballna son verilecek, bundan sonra zgr biimde hareket eden cumhuriyetler olacaklard.240 Kongrenin drdnc gndem maddesi din ile ilgiliydi. Kongre laik, demokratik cumhuriyet fikrini benimseyerek kiliselerin devlet kontrolnden ayrlmasna karar verdi. Torgay Mslmanlarnn Orunbor Mftlne balanmas ve bylece birletirilmeleri iradesi ortaya kt.241 Halka eitim verme meselesi, beinci maddede yer almt. lkedeki okul saylarnn oaltlmas, ilkokul eitiminin herkese zorunla hale getirilmesi fikri benimsendi. Bundan byle kz ve erkek ocuklar farkl snflarda deil ayn snflarda eitim alacaklard. lk yllk eitimde herkesin anadilinde eitim verilecek, her yz

239 240

A, a. g. e. , s. 395. A, a. g. e. , s. 395. 241 A, a. g. e. , s. 395.

93

eve bir okul alacakt. Eitim iin gereken finansman yerli komiteler ve devlet karlayacakt.242 Toprak meseleleri, grlen bir dier nemli maddeydi. Dile getirilen balca grler unlard: Topraktan alnan mahsuller bundan sonra Rusyaya verilmeyecek, geleneksel retim yoluyla tarm ve toprak faaliyetleri devam edecekti. Ruslarn zorla el koyduu topraklar sahiplerine iade edilecekti. Bu grlerde herhangi bir karara varlamad iin bu mesele Kongre temsilcilerinin daha sonra kendi aralarnda yapacaklar grmelere brakld. Ruslarn el koyduu Kazak topraklarnn ancak Kazak halknn topyekn iradesi ve gayretiyle geri alnabilecei hkmnde karar klnd.243 ubat Devriminden sonra, Rusya iindeki Mslmanlarn hareketleri de yaylmaya balamt. Nisan 1917ylnda Trkistan, Bakurdistan, Tataristan, Kafkas Mslmanlarnn toplantlar oldu. Trkistanda olan Mslmanlar kongresinde federatif bir devlet kurma istei dile getirilmiti. Yerli halkn hakkn korumak gerektii iin Trkistan Mslmanlarnn Merkezi Sovyeti seildi. Bakan olarak Mustafa okai seilmiti. Mays 1917ylnda Mslmanlarn Genel Rusya Kongresi oldu. Kongre, Rusyann devlet ynetimini Milli, Federatif Demokratik Cumhuriyeti olarak belirledi. Kongrede kadnlar hakknda ele alnan konular da oldu. 250 imamn kar olmasna ramen, Mslman kadnlarn siyasi hukuklarndan yararlanmas hakknda da erkeklerle eit haklar tannmasna dair karar karld. Kongre ok eli evlilie kar ktn bildirtmiti. ilerin problemini zdkten sonra Kongre kararlarn aklad.244 Kongrede mehur bir Trkolog, Doudaki milli hareketin emektar Zeki Balidov (Togan) sz alarak, Trk halklarnn bundan sonraki hayat hakknda meseleyi gndeme getirip Trkistann egemenlii fikrini belirtti. Mslman kongreler, siyasi problemleri

A, a. g. e. , s. 395. A, a. g. e. , s. 395. 244 , . ., ?, K Gazetesi, 49, 1990, ss.1012.

243

242

94

ok dikkatle deerlendirmilerdi. ubattan Ekime kadar geen zamanda milli demokratik fikirler aka ortaya konmutu. Eyll 1917ylnda Mslman halklarnn ilk kongresinde Trkistan Federasyon Partisi kurulmutu. Kongre Fergana, Sr-derya, Hazar Denizi d, Cetisu eyaletlerini kapsayan Trkistan lkesini, Rusya Cumhuriyeti ile federasyon halinde olan zerk Devletler olarak ilan eden teklifleri kabul edilmiti.245 Kazaklar, 1917 ilkbaharnda oluan siyasi belirsizlikten yararlanarak, devrimden sonra lkede oluan deiiklikleri deerlendirmek, siyasi ve sosyal kltrel meselelere aklk getirmek amacyla sivil komitelere paralel olarak blge ve vilayetlerde kendi inisiyatifleriyle Kazak komiteleri tekil etme kararn almlard. Blge ve vilayet komitelerinin kurulmasna ilikin ilk haberler Kazak gazetesinin 17 Mart 1917 tarihli saysnda yaynland. Bu haberlerde 10 Martta Oral ehrinde Kazakistann btnln korumak amacyla G.Alibekov bakanlnda bir Kazak komitesinin kurulduu, 11 Mart ta benzer bir komitenin Semeyde bakan (R.Marsekov) ve Ombda (bakan E.tbayev), ay sonuna doru Almatda (bakan . Jaynakov) faaliyet gstermeye balad yazlmtr.246 Komitelerin esas amac Kazak halknn gcn birletirmek, hkmetin halk tarafndan seilmesini salamak, gelimeleri halka izah etmek, gncel meseleleri zmlemekti.247 Kazak toplumunun n safhalarnda yer alarak bir siyasi g haline gelen Kazak aydnlar, yeni siyasi artlar erevesinde gndemdeki konularn ulusal seviyede tartlp karara balanmas iin Genel Kazak Kurultaynn toplanmas gerektiine inanmaktaydlar. Fakat gelien deiiklik ve mahiyetini ve bundan sonraki amalar halkn anlamas iin ncelikle blge ii veya blgeler aras toplantlar yaplmas uygun olacan dnmlerdi. Yukarda sz konusu komiteler anlan blgesel toplantlar iin hazrlk kampanyalarn stenmilerdi. Nisan Mays 1917de blgesel bozkr merkezlerinde ve yaknlarnda toplantlar yapld. Bunlardan ilki 28 Nisan 1917de

245 246

, a.g.e. , s. 12. , Gazetesi, Say: 22, 1917. 247 , A , , A 1995, s. 220.

95

Orunbor ehrinde Turgay Blge Toplants olmutur. Toplantya Kazan Mslman komitesinden Necip Halfn, Ufa Mslman komitesinden Abdurahman Rahmetdinov, Orunbor Mslman brosundan Solovyev ve A.G.Hseyinov, Aktbe Mslmanlarndan man Abdulbaniyev ve S. Alkov dhil olmak zere 300den fazla kii katlmtr.248 Ayrca, toplantda Akmola, Semey, Srderya ve Bkey mntkasndan da temsilciler hazr bulunmulard. Toplantya Kazak gazetesinin editr A.Baytursunovun bakanlk etmesi, ileride Ala Ordann Turgay blge yetkilisi olarak Seyitnezim Kadirbaev, Alan Kustanay blge komirserlii grevini yapacak Omar Almasov, I.Duma delegesi A.Kalmenov, A.Bkeyhanov, M.Dulatovn katlmas ile toplant Alan ilk sinyallerini veriyordu. Toplant Baytursunov tarafndan aldktan sonra Orunbor Tatarlar adna Vakit gazetesinin editr Kan Karimov konuma yapt. Bu konumadan sonra Turgay blgesi valisi Eversmen konuma yapmak iin izin istedi. Fakat ar hkmetinin blgedeki smrge politikasn yrten bir ahsn konuma yapmasna toplant delegeleri iddetle kar km ve bunun zerine Eversmen toplant salonunu terk etmek zorunda kalmt.249 Bu olay, ar hkmeti ve politikasna kar Kazak halknn birikmi kininin bir gstergesi idi. Toplant gndeminde: 1) Sivil komitelerin kurulmas 2) Genel Kazak Kurultayn toplama ve Mslman Kurultayna delege gnderme 3) dare ekli ve meclise temsilci seme 4) Din meselesi 5) Eitim konusu 6) Toprak meselesi 7) Mahkemelerin ekli ve ileyii 8) Yerel Ynetim 9) Basn 10) Posta 11) Finans (mali) konusu 12) Topluma zararl organlar ve brokrasiyi kaldrma 13) Sava ve iiler 14) I.Dnya savanda seferberlik uygulamas ve bununla ilgili olarak Turgay blgesinde kan olaylar meseleleri vard.250 Youn alma ve mzakerelerden sonra kongrede u kararlar alnmtr:

248

, . , T , , A, 1968, s. 78. 249 , . , / , , Mo, 1998, s. 42. 250 , a. g. e. , s. 241.

96

1) ubat devriminden sonra gelien yeni dzeni pekitirmek, Geici Hkmete destek salamak, blgelerdeki dzeni korumak, kabilecek olaylar engellemek amacyla ky, vilayet blge komiteleri kurulacak. 2) Tm Kazak halkn birletirmek, arz ve taleplerini, ihtiyalarn tespit ve mzakere etmek zere Genel Kazak Kurultay toplanacak. Kurultay gndemini hazrlamak, tarih ve yerini belirlemek zere A.Bkeyhanov, Omar sengulov, A.Baynursunov, mam Alimbekov, M.Dulatov, sen Turmuhambedov, S.Kadirbaev, Kerey Turumov tarafndan dzenlenen kurul grevlendirilecek. 3) 78 Maysta Moskovada dzenlenecek Genel Mslman Kurultayna Oraz Tatiev, Seyitnezim Kadirbayev, Akkagaz Doanov, Sultangaz skakov delege olarak gnderilecek. 4) Rus devleti demokrat, parlamenter, kat bir ekilde bir merkeze bal olmayan cumhuriyet olmaldr. 5) Din ii devlet iinden ayr olacak, cami says halkn isteine gre belirlenecektir. 6) Eitim her 100 eve en az bir okul decek ekilde bir yaplanacak, ilk snfta dersler ana dilinde, kz ve erkek ocuklarn birlikte okutulacak. 7) Yasad el konulan araziler derhal Rus sakinlerinin ellerinden alnp Kazaklara iade edilecek, Trkistan blgesine gmen yerletirmesi durdurulacaktr.251 Devam etmekte olan savata alnan yenilgi, Geici Hkmetin de kaybetmesi anlamna gelecekti. Bu durumda eski dzen yine yerini alacak ve ubat devriminin getirdii yenilikler yok olacak dncesinde olan Kazak aydnlar, devam etmekte olan sava iin igc, gda ve hayvan temin edeceklerini ilan ederek bu konuda Geici Hkmeti desteklediklerini gstermilerdir. Toplantda, seferberlik ile ilgili hkmet

251

, a. g. e. , s. 242.

97

kararna Turgay blgesinde kan olaylar ile ilgili inceleme komisyonu kurulacak karar alnmtr. 252 Grld gibi, toplant gndemine dhil edilen ve sonucunda alnan kararlarn sadece Turgay blgesini deil, tm Kazakistan ilgilendiren konular kapsamasndan dolay, Turgay kongresini blgesel olarak deerlendirmekten ziyade ulusal nitelikte olduunu kabul etmek gerekir. Bu, Kazaklarn Rus himayesine girdiinden beri zor artlarda yaplan ilk kongredir.253 Ayrca, kongrenin gndemi ve kararlar, ileride Ala Partisi programnn temelini oluturmutu. Turgay toplantsn takip eden Almat ehrindeki Cetisu (1213 Nisan), Oraldaki Bat Kazakistan (1922 Nisan), Ombdaki Akmola (25 Nisan- 7 Mart), Semey (27 Nisan - 7 Mart) toplantlarnda de genel olarak Turgay toplantsnda, eski brokratik idare sisteminin kolektif halk ynetimi ile deimesi karar alnr. Semey toplantsnda Btn Rusya Kurultaynda Rusyada ikamet eden tm halklarn zgrl, eitlii ve kardelii kabul edilmeli, bu halklara ulusal, ekonomik, kltrel, sosyal, tarihi- corafik zelliklerine uygun olarak ynetim sistemini seme hakk verilmelidir gibi kararlar alnmtr. Bu kongreler, halkn devrilen ar hkmetine kar yllardr birikmi olan kini ve kendi kendini idare etme hakkn, bamszln elde etme umudundan domutu. En nemlisi de bu toplantlar Birinci Genel Kazak Kurultaynn ve Ala hareketinin ncs olmutur. Siyasi bir g olarak ortaya kan Kazak aydnlar hareketi Kazak komitelerini oluturup yukarda sz konusu blgesel kongreleri dzenleyerek daha ilk gnlerde siyasi mcadele snavndan gemi bulunuyorlard.254 lk Genel Kazak Kurultayn dzenleme teebbs 1913 ylnda Aykap dergisi etrafnda toplanan Kazak aydnlar tarafndan yaplmt. Derginin Haziran 1913 ylndaki 11.saysnda yaymlad makalesinde Jihana Seydalin, Orunbor ehrinde her blgeden iki temsilcinin katlaca Kurultayn
252 253

, a. g. e. , s. 244. , a. g. e. , s. 225.. 254 , a. g. e., s.374.

98

dzenlenmesi gerektiini vurgulayarak A.Bkeyhanov, B.Karatayev, A.Baytursunov, M.Tnbayev, M.Dulatov ve dier Kazak gazetesinin etrafnda faaliyette bulunan aydnlara bu kurultay organize etmek iin seslenmitir.255 Ayrca derginin 15 Temmuz 1913 ylndaki 13. saysnda u szler yer almt:
Rusyada yaayan halklar ulusal sorunlar konumak, karara balayp yetkili mercilere iletmek iin kongreler dzenleniyor. Biz de onlardan rnek almalyz. Haziran sorunlarn konualm. Kurultay halkn nde gelenlerinin bir araya gelmesi bakmndan da nemlidir. Kurultayn amac, halkn sorunlarn mzakere ederek hkmete iletmektir.
256

Eyll aynda Orunbor ehrinde toplanmas dnlen Kurultayn gndemine; toprak meselesi, din meselesi, mahkemenin ileyii ve Devlet Dumasnda temsilci bulundurma hakk gibi sorunlar nerilmitir. 257 Fakat A. Bkeyhanov ve A.Baytursunov Kazak gazetesinin eitli saylarnda yaynladklar makalelerde, nemli olan kurultayn toplanmas deil, kurultayda alnacak kararlarn yerine getirilmesi olduunu vurgulayarak, buna hem lkenin iinde bulunduu ortamn, hem de kararlar yerine getirecek olan Kazak halknn henz hazr olmadn ileri srerek kar kmtr. Gerekten de II. Duma daldktan sonra, 3 Haziran Bildirisi ile Rus olmayan halklara kar alnan tedbirler, skynetim ortamnda byle bir giriim kesinlikle baarszlkla sonulanacakt. Nitekim Aykap etrafndaki aydnlarn kurultay toplama hazrlklar giriiminde bulunduklarn renen hkmet ve zellikle Orunbor jandarmas geni kapsaml aratrma yaparak bata Seydalin olmak zere birok kiiyi yakn takibe almtr. 258 Bu giriimden drt yl sonra Kazak aydnlar hem toplumun bilinlendiine, hem de ubat Devriminden sonra ortamn uygun olduuna inanarak Genel Kazak Kurultay dzenleme karar almlardr. Daha nce de belirttiimiz gibi, Turgay toplants Genel

255 256

, a. g. e., ss. 108-112; Olcott, a. g .e., ss.133-134. , Gazetesi, Say: 35, Haziran, 1913, s.5253. 257 A, a. g. e. , s. 376.. 258 , . . , O , , A, 1953, s. 16.

99

Kazak Kurultayn arma karar alm ve kurultay hazrlklar iin A.Bkeyhanov ve A. Baytursunov bakanlnda Kazak aydnlarn grevlendirmiti. Gncel meseleleri konuup, kurulacak parti programna temel olabilecek kararlar almak amacyla genel Kazak Kurultayn arma dncesi daha nce 1913lerde M.Seralin bakanlndaki Aykap dergisi etrafnda birleen Kazak aydnlar tarafndan ileri srlm idi. Fakat 1905 Birinci Rus htilali, I. ve II. Dumann datlmasndan sonra lkede askeri bir dzen hkm srmekteydi. Byle bir ortamda, kararlar hayata geirmenin imknsz olaca anlalarak, Bkeyhanov ve Baytursunov gibi baz Kazak aydnlar tarafndan Kurultayn toplanmasna kar klmt. Dier yandan, ubat 1917 Devriminden sonra siyasi arenada oluan deiiklikler ve Kazak toplumunun siyasi uurunun uyanmasnn bir gstergesi olan blgesel Kazak toplantlar, Tm Kazak Kurultaynn toplanmas iin koullar hazrlam bulunuyordu. Kurultay hazrlklar devam ederken Kazak gazetesinin 24 Haziran 1917 tarihli saysnda kurultayda konuulacak meseleler kamuoyunda duyurulmutur. Gndemin ana maddesi bamsz bir devlet konusu idi. Yani, Kazaklar bamsz bir devlet mi yoksa blgesel zerklik mi istiyor? Aradaki fark udur: Bamsz devlet olacaksa kendi devlet Dumas olmal, kanunlar bu Duma karmal, milli para basm, demir yolu, tm ekonomi kendi ellerinde olmal, toprak-su kendi mlkiyetinde olmal, kendi askerini bulundurmal. Blgesel zerklik ise, kendi paras, demir yolu, askeri v.s. olmayacaktr, Rusya Devlet Dumasna temsilci gnderecektir. Devlet Dumasndan kacak yasalara tabi olacaktr.259 Kazaklarn siyasi parti kurmas gerektii nerilen dier bir konu idi. Kurultay hazrlk komitesi, Rusyada gnmzde eitli partiler mevcut. Onlarn hi birinin program Kazaklarn ama ve isteklerine uygun deildir. Dolaysyla tamamen Kazaklarn ama ve isteklerini karlayacak parti kurulmaldr. Amalar tespit edip, program dzenleyip, amalara ulamak iin faaliyet gsterecek siyasi bir parti nasl kurulmal, program nasl olmal, nasl bir yol izlenmeli tm bu meseleleri kurultayda tartmalyz nerisinde bulunmutur.260
259 260

Gazetesi, Say 233, Haziran-Temmuz 1917. Gazetesi, Say 234, Haziran 1917. s.3.

100

Toprak meselesi ile ilgili alnan karara gre, Rus mujiklerine (toprak aalar) verilmi olan Kazak topraklar nceki sahiplerine geri verilecekti. Ayrca, hukukta yeni reform yasalar hazrlanncaya kadar eski sistemin kalmas uygun grld. Grevde bulunan kadlar gvenli deilse tekrar seimler yaplacakt. Kad adaylar yerli komiteler tarafndan seilecekti. Vilayetlerde tahkikat ileri byk hkimlerden alnarak sorgu yargcna verilecekti.261 Kazak gazetesinin datm ile ilgili almalarn yaplmas, halk bilgilendirici bror ve kitapklarn yaymlanmas, posta- telgraf hizmetlerinin hzlandrlmas ve tm bu ilerin denetiminin yerli komitelere verilmesi kararlatrld. Maliye konusu da Kongrede titizlikle ele alnan konular arasndayd. Eski hkmet zamannda, halktan haksz yere toplanan parann tespit edilip, Torgay Blge ynetiminden, kalan ksmn geri almak gerekiyordu. verilecekti.262 Kongrede ky bakanlar ve halka eziyet eden brokratlar ile ilgili meseleler tartmal geti. Bu kiilerin cezalandrlmasna dair neri sunulmutu. Torgay Blge komutan Zagaynovun, Kazaklar cephe nlerine almaya gnderirken yapt hakszlklar listelendi. P.P. Agapovun halk arasnda uygulad terr faaliyetleri bir bir sraland. Bu kii, Kazak erkeklerini tutuklayp, ar ilerde altrmt.263 Sava meselesi ile ilgili grmeler, istihkmlarda hastalanan Kazak askerlerinin acilen tahliye edilmesi, oralara doktorlarn gnderilmesi, iilerin yzde onunun tatil edilmesi, ailesinde tek erkek olanlarn evlerine gnderilmesi, maalarn zamannda denmesi ve zor durumda olan ailelere yardm edilmesine dair alnan kararla sonuland. On drdnc stihkm ilerinde altrlan Mslmanlar geri ekme meselesi de tartmal geti. zellikle Torgay ehrinde istihkm ilerine zorla gtrlenler hakknda Geici Hkmetten zel komisyon kurulmasna karar verildi.
261 262

Bu para, bamszlk ve egemenlik yolunda alan

siyasetilerin ailelerine ve yaknlarna Kazak komitesi tarafndan yardm olarak

A, a. g. e. , s. 376. A, a. g. e. , s. 377. 263 A, a. g. e. , s. 377.

101

Brokratlarn, Kazaklar istihkm iine nasl zorla aldklarn ve halkn bu olaya kar mitinge ktklarnda nasl cezalandrld hakknda soruturmann almas istendi. Bu konuda adaletin salanmas n planda tutuldu.264 B.2. II. Kazak Kongresi 1223 Nisan 1917 yl Kazakistann Cetisu blgesinin Verny ehrinde II. kongre dzenlendi. Kongreye katlan 81 temsilciden 54 Verny ilelerinden gelenlerdi. Bu kongreye eski arlk Hkmetinin tm yerel brokratlar katld. Aralarnda A.Alekseev, vali yardmcs A.Guseev, Verny blgesi mahkeme savcs V.Petrov, ehrin gda komitesinin bakan S.Korsak, Verny ehrin bakan N.Kadkin vard.265 Kongreye resmi adamlarn katlmas ve uzun sren kutlama szleri ok uzun zaman ald. Bu blgenin ynetimi hala eski hkmetin elindeydi. Brokratlar, ynetimi ellerinde tutmaya devam ettiklerini ve devam edeceklerini, ksa zamanda hizmetlerinden, rtbelerinden ayrlmak istemediklerini sylediler. Kongrenin bakan olarak Kazak aydn, hukuku Ibraym Jaynakov ve yardmcs olarak G.Ordabaev, A.Kudaybergenov sekreteri olarak K.egirov ve N.Jakpbaev tayin edildi.266 II Kongrede grlen konu ve planlarn I. Kongreden hi fak yoktu. Fakat burada, Milli Kazak Kurultay ve Rusya Mslmanlarn Kurultayna hazrlk meseleleri gndeme alnmad. Cetisude dzenlenen Kazak Kongresi, bu blgede siyasi glerin hala hayati meseleleri zmede yeterli olmad anlalmt. Burada, Cetisu ehrinin zel tarm meseleleri ve dini konular tartld. Petersburg ehrinde Mslman Dini Messeselerini kurmaya karar verdiler. Temsilcilerin amac slam ve Hristiyan dinerinin nfuzunu dengelemekti. Din meselesi, nceki kongreden farkl bir ekilde ele alnmt. Temsilciler, dini ynetimden ayr tutmadlar. Hatta din, toplumsal dzenin en nemli unsuru olarak kabul edildi.267
264 265

A, a. g. e. , s. 377. Ma, M. . , - , , , 1999, s. 95. 266 A, a. g. e. , s. 387; Ke, . , , , A, 1992, s. 300. 267 , . M., / , , Mo, 1994, ss. 71- 85.

102

Kongrede, yerel ynetim hakknda nemli kararlar alnd. ehirlerde asker ve general-valilerin grevden alnp yerlerine halktan kiilerin getirilmesi istendi. Bylece vatanda, ynetim sistemi iinde yer alacakt. Her blgede, iki yneticiden birisi Rus ise, ikincisi Mslman olacakt. Bu fikir hemen uygulamaya konularak, Geici Hkmetin Cetisu blgesini komiseri olarak Orest kapski ve Muhamedjan Tnbaev gnderildi.268 Kongre, ehir bakanlar ve ky muhtarlarnn baz yetkilerini ellerinden alp, yeni bir idare sistemini uygulama karar ald. Kararnamede, arlk Hkmeti zamannda tayin edilen memurlarn en ksa zamanda kendi isteiyle yerlerini boaltmalar, onlarn yerine halkn seimiyle gelenlerin yerletirilmesi ile ilgili madde yer alyordu. Hukuki meselelerde ise, dier milletlerle beraber, halkn setii Kazak temsilcilerinin de bulunduu mahkemeler karar verecekti.269 Kongrede tartmaya neden olan konular arasnda, uluslar aras ilikileri iyiletirme meselesi vard. 1916 ylnda gerekleen devrim yznden Kazaklar ve Ruslar arasnda olan atma nedeniyle i dzen tamamen bozulmutu. Bu alandaki meseleleri zmek iin, Kazak ve Rus kylerinin yerli komite bakanlar toplanarak toplumsal huzurun salanmas ve kyleri gelitirme projelerinin uygulanmas ynnde kararlar alnd.270 B.3. III. Kazak Kongresi 1922 Nisan 1917 ylnda Oral ehrinde III. Kongre dzenlendi ve kongreye btn blgeden 300 temsilci katld. Kongreye gelen temsilciler, bu sefer daha disiplinli ve hazrlklyd. Kongreye kadar Geici Kazak komitesin kurulmu ve Bakan olarak Gubaydulla Alibekov tayn edilmiti.271

268 269

A, a. g. e. , s. 388. , , , , A, 1994, s. 235. 270 A, a. g. e. , s. 389. 271 Ko, M., A o, , A, 1996, s. 61.

103

Kongreyi Dosmuhamedov,

G.Alibekov yardmcs

kutlama olarak

szyle

at. ve

Bakan

olarak

Jahana

G.Alibekov

A.Kalmenov,

sekreterlie

G.Jetpisov, H. Ahmetin ve N.Argniev tayin edildi.272 Kongre srasnda Babakan G.E. Lvov, Memleket Meclisinin (Dumasnn) bakan M.V. Podzyankoya, Petersburg Meclis Bakan ve Adalet Bakan A.F. Kerensky adna teekkrler ve kutlama telgraf gndermek iin karar verildi.273 G.Alibekovun sunumuyla kongre, gndemindeki mesele zerine

grmelerle balad. Memleketin imar meselesi, Geici Hkmetle ilikilerin artrlmas ve sava meselelileri tartld. Kongre temsilcileri, monari ynetiminin tamamyla yok edilmesini savundular. Demokratik Cumhuriyet fikri ve federasyon meselesi, hemen karar verilecek konular olmadndan bunlar daha sonraya ertelendi. Kongrede, yaymlanan programlarn gereklemesi, demokratik istek ve hukukun korunmas durumunda Geici Hkmetin destekleneceine dair aklama yapld. Geici Hkmetin sava savunan gr ounluk tarafndan reddedildi.274 Toprak meselesi ile ilgili tartmalarda Kongre temsilcileri, Rusya iinde byk problem olan tarm meselesi zerinde durdular ve Oral ehri Kazaklarndan zorla alnan topraklarn geri verilmesini istediler. Bu ynde karar alnd. Din meselesi hakknda, Oral ve Torgay kongrelerine katlan temsilcilerin grleri ayn olduu iin ehrin Din Komitesinin, Orunbor mftlne eklenmesine dair karar verildi.275 Kongrenin nc gnndeki almalarda, Halel ve Jahana

Dosmuhamedovun Kazakistan ehirlerinin ynetim sistemin yenilemeyi ve Oral ehrinin bozkr blgesi ynetiminin geici kurallar hakknda hazrlanan yeni rapor tartld. Raporda kyler, kasabalar, ileler, iller ve ehirlerin ynetim sistemi ve ynetim orglarnn kuruluu ve hizmeti hakknda 100den fazla madde yer ald.

272 273

A, a. g. e. , s. 392. , M, T , , A, 1993, ss. 101- 112. 274 A, a. g. e. , s. 393. 275 A, a. g. e. , s. 394.

104

Kongrede, ynetim organlar ile ilgili konular zld ve zerk bir ynetim sisteminin gerekli olduu gr kabul edildi.276 Yerel konularla beraber kongrede, Rusya meclisinin meseleleri de gndeme alnp tartld. Kongre temsilcili arasndan en saygn eylem adam ve hukuku J. Dosmuhamedov, Doktor H. Dosmuhamedovu ve hukuku G. Alibekov gibi aydnlarn, Moskovada dzenlenecek olan Rusya Mslman Kongresine temsilci olarak gnderilmesine karar verildi.277 Ik Orda (Bokey Hanl) Kazaklarnn Kongresi 27 Nisan 1917 ylnda Han Orda saraynda dzenlendi. Bu kongrede de gelenek bozulmad. Oturum, kongre bakanlarnn tayin edilmesiyle balad. Bakan olarak, hukuku Ualihan Tanaev ve ye olarak da Doktor Majit ombalov ve Kazan niversitesi rencisi afhat Bekmuhamedov tayn edildi. Egemenlik yolunda mcadele ederek len kahramanlar hatrlama treninden sonra Orda, Kazan ve Astrahan ehirlerinin halk tekilatlarnn kutlamalaryla devam edildi, Kazak gazetesi yelerinin, Torgay ehri Kazaklar ve Baskunak Tuz Fabrikas iilerinin kutlama mesajlaryla tamamland. Kongrede tartlan meseleler, Torgay ve Oral kongrelerinin gndem listesinden inmeyen Kazak milletinin ve Rusyann problemleri tekrarland.278 1917 ylnn 25 Nisan- 7 Mays arasnda, Akmola blgesinin Omb ehrinde Kazak Kongresinin devam dzenlendi. Kongre davetlerini, hukuku Erejep tbaev bakanlndaki tekilat komitesi hazrlad. Kongreye Akmola, Atbasar, Kokshetau, Omb, Petropavl ehirlerinden 250 temsilci katld. Kongrenin bakanlna bakan olarak A.Turlibaev, bakan yardmcs olarak E.tbaev ve M.Dulatov, sekreter olarak M.Samatov, A.Seyitov, E.Tokbaev tayin edildi.279 Kongrenin gndemi olduka youndu. Kongrede tartlan meseleler Torgay ehrinde dzenlenen kongrede grlenlere benziyordu. Fakat bu kongrenin farkll,
276 277

A, a. g. e. , s. 395. , . , - , . . , Ki , , A, 1996, s. 127. 278 A, a. g. e. , s. 396. 279 A, a. g. e. , s. 397.

105

iiler ve kadnlar meselesini ortaya koymas ve bu mesele zerindeki almalaryd. Kongrede kabul edilen maddeler, Alihan Bokeyhanov ve onun yardmclarnn Torgay kongresindeki grleri istikametinde devam etti. Kazakistann btn blge ve kylerinde, kasabalarnda, istasyonlarda, il ve ilelerde, byk ehirlerde Kazak komitelerinin almas karar verildi. Bu kongrenin zellii, alnan kararlarn uygulamaya konmasyd. Kongre sonunda, 10 kiiden oluan Kazak Komitesi kuruldu ve bakan olarak Magjan Jumabaev tayin edildi.280 Akmola Kongresiyle beraber Semey blgesinin Kazak Kongresi de sryordu. Kongre 27 Nisanda balayp 7 Maysta sona erdi. Kongreye Kazakistann her blgesinden 200 temsilci ve Altay blgesinin Biysk ehrinden de temsilciler katld. Bakan olarak hukuku Jakp Akbaev, yardmclar olarak Halel Gabbasov, Raymjan Marsekov, Muh Botaev, Biahmet Sarsenov, sekreter olarak Alimhan Ermekov, Mustahm Maldbaev tayn edildi. Kongreyi ilk olarak kutlayan tarihi, edebiyat ve air akarim Kudaiberdiyev oldu. Kongreye Omb, Tomsk, Orunbor ve Takentten ve Alihan Bokeyhanovtan kutlama telgraflar geldi.281 Gndeme 16 mesele sunuldu. Dier kongrelerden farkl olarak temel ama, zerkliin kurulmasyd. Halka medikal yardm merkezi ve veteriner merkezlerinin almas gibi sosyal ve ekonomik sorunlar zerinde duruldu. Burada da kadn meselesi, gndemdeki en nemli meselelerden biriydi. Kongreyi dzenleyen komitenin raporu sunulduktan sonra temsilciler 20 kiiden oluan, Semey blgesinin Milli Komitesi kuruldu. Bununla beraber komiteye 10 aday tayin edildi. Bu komitenin ierisinde ilk kadn aday olarak, Semey retmen Okulu retmeni Nazipa Kuljanova tayin edildi.282 B.4. Birinci Genel Kazak Kurultay Kazak siyasi tarihinde yeni bir dnem balatan Birinci Genel Kazak Kurultay, 2126 Temmuz 1917 tarihleri arasnda Orunborda yapld. Tm kazak vilayetlerinin temsilcilerinin katlmyla gerekleen bu kurultayn gndemi 14 maddeden oluuyordu.
280 281

A, a. g. e. , s. 397. Ko, a. g. e. , s. 400. 282 Ko, a. g. e. , s. 400.

106

Bu gndem maddeleri o gnk Kazak toplumunun ulusal, siyasal, sosyal ve ekonomik yaantsn dorudan ilgilendiren sorunlar ieriyordu. Zaten bunlarn ou, 1917 ylnn Nisan- Mays aylarnda vilayet dzeyinde yaplan Kazak kurultaylarnda da tartlmt. Sz edilen gndem maddelerini ana balklaryla ksaca yledir: 1. Kazak zerkliinin kazanlmas 2. Toprak sorunu 3. Kazak askeri birliklerinin kurulmas 4. Yerel ynetim (Zemstvo) 5. Eitim ve yarg sorunu, dini sorunlar, kadn haklar 6. Rusyann yeni Anayasasn hazrlayacak olan Kurucu Meclisin toplanmas ve Kazak vilayetlerinde bunun iin yaplacak seime hazrlk almalar 7. Rusya Mslmanlar Genel kurultay 8. Kazak siyasal partisinin kurulmas 283 9. Cetisu vilayetindeki olaylar Kievteki btn Rusya Federatif urasna ve Petersburgtaki Halk Eitim Komisyonuna Kazaklarn katlmas sorunu. Kurultayda, delegeler zellikle ulusal zerklik problemine, toprak sorununun zmlenmesine, Rusyann yeni anayasasn hazrlayacak olan Kurucu Meclise hazrlk almalarna ve Kazaklarn siyasal bir parti kurmasyla ilgili grmelere arlk verdiler. Burada belirtilmesi gereken bir husus da, otonomi sorununun kurultayn balamasndan bir ay nce ciddi olarak gndeme gelmeye balam olmasdr. Hatta Kazak gazetesinde, bununla ilgili olarak deiik grlere yer veren bir dizi yaz da yaymlanmt. Bu yazlarda genel olarak u sorular ortaya konuyordu: Eer otonominin gerekliliine karar verilirse, Kazaklar iin hangi biimi kabul edilebilir? Devlet otonomisi ya da federatif bir otonomi mi? Eer bir blgesel otonomi formlnde uzlalrsa, o zaman bu hangi temele dayanacaktr? Topraa m, kltrel (ulusal) zelliklere mi? Kazaklar bamszlk almak iin kendi balarna giriimlerde

283

, . , , , , 1997, s. 312.

107

bulunabilirler mi, yoksa bu amalarna, baka halklarla kurulacak bir ittifak iinde mi ulamalar gerekmektedir?284 Kurultayda, Ahmet Baytursn ve MirYakup (Mircakp) Dulat, bamsz ve otonom bir Kazak devletinin kurulmasndan yana oldular. Alihan Bkeyhan, demokratik, federatif ve parlamenter bir Rusya Cumhuriyeti iinde kurulacak Kazak ulusal toprakl otonomisi grn savundu. Delegelerin ou bu gr destekledi. Sonuta kurultaydan Kazak vilayetleri, toprakl ve ulusal otonomi almaldr karar kt. 285 Birinci Genel Kazak Kurultaynda zerinde en ok durulan konulardan biri, toprak sorunu oldu. Bu sorunla ilgili olarak kurultayda kabul edilen kararlarda ksaca u hususlar belirtiliyordu: Kazaklarn topraklarn zorla ellerinden alma eylemi artk son bulmaldr. Msadere edilen tm topraklar, bununla birlikte gmen ileri brosu tarafndan el konan ve henz datlmam olan araziler hemen Kazaklara iade edilmelidir. Toprak sorunu konusunda, Kazaklarn kendi toprak yasa tasars hazrlanmaldr. durdurulmaldr.286 Kurultayda, Rusyann yeni Anayasasn hazrlamak zere toplanacak olan Kurucu Meclise seilecek Kazak mebuslarnn 81 kiilik aday listesi de onayland. Mebus adaylar, Kazakistann tm vilayetleriyle birlikte Buhara, Fergana ve Hivedeki Kazak topluluklarnn temsilcilerinden oluuyordu. Bu arada, kurultayn ald kararlarda Kazak aydnlarnn ok etkili olmas dikkat ekmitir. zellikle eitim, kadn haklar ve dini konulardaki kararlarda bu durum aka grlmektedir. Bu kararlara gre, ilkrenim zorunlu olmaldr. renimin ilk iki yl ana dilde yaplmaldr. Eitim parasz olmaldr. Kadnlar erkeklerle eit haklara sahiptir. Kazaklar iin kendi yaantlarna uygun, ada hukuk sistemine dayal yeni bir adalet mekanizmas Kazak bozkrlarna yaplan Slav g snrlandrlarak,

284

, a. g. e. , s. 377; , . , , , , 1996, s. 76. 285 , . , , , , Cilt 1, Almat, 1996, s. 45. 286 Ko, a.g. e. , s. 305.

108

oluturulmaldr. Ayrca, Kazaklarn din ileri iin Orunborta bamsz bir mftlk kurulmaldr.287 Birinci Genel Kurultay, Kazaklarn Ala ad altnda siyasal bir parti kurmasna da karar vermitir. Bu bakmdan baz tarihiler, bu kurultay Kazak ulusal demokratik partisi Alan kurultay olarak grdler. Ala partisinin kuruluu ile ilgili kurultay kararnda ksaca yle deniyordu:
Kazak halknn kendi siyasal partisinin kurulmas gerekli grlmtr. Kurultay, bu partinin programn yapma grevini Umumi Rusya Mslmanlar Kurultayna seilen Kazak delegelere vermi bulunmaktadr. Parti programnda demokratik, federatif ve parlamenter bir Cumhuriyetin (Rusyada) kurulmasn istemek temel ilke olarak ortaya konmaldr. 288

Ala partisinin banda Alihan Bkeyhan, Ahmet Baytursunov gibi ulusal nderler bulunuyordu. Partiye, nde gelen Kazak aydnlar da katlmlard. Onlar, Smrge ynetimi tarafndan ezilen Kazak halkn kurtarma parolas ile yola kmlard. Ala, Kazaklarn en byk siyasi partisi olmasna karn muhalefetsiz deildi. Zira 1917 ylnn gz aylarna doru Ala hareketine muhalif olan Kazaklar Cz ad altnda sosyalist bir parti daha kurmulard. Cz Partisi, sosyalist olmakla birlikte Panislamist ve Pantrkist eilimler de tayordu. O nedenle, balangta son derece Rus kart bir tutum iinde olmutur. Bu partinin kurucular, daha sonra Cz adl bir de gazete karmlar. Cz partisine Klbay Togusolu nderlik ediyordu. 289 C. Partiler C.1. Ala Partisi Kazaklarn efsanevi atas olduuna inanlan Ala Han (Orda Han)dan gelen "Ala" kelimesinin manas kesin olarak belli deilse de bugnk kullan ile Kazak ve Krgzlar ortaklaa anlatan bir kelime olarak bilinmektedir. Trkler arasnda mill bilin
287 288

A, a. g. e. , s. 379. Ko, M., , , , 1995, s. 2. 289 , M., - , , , 1925, s. 59.

109

uyandka tarihi gemilerine doru ynelme eilimleri de artm ve Trk topluluklar kendilerini daha birletirici adlarla anma ihtiyac duymulardr. Kazaklar da Bat Trkistann btn kuzey blgelerini birletirecek "Ala" devlet ad olarak benimseyerek mill beraberlik bilincini yaatmaya almlardr. Birinci Dnya Sava sonunda Rusya yenilip yklrken arlk iindeki milletler bamszlk davasna komular ve nceden hazrlkl olan Polonyallar, Finler, Estonlar, Letonlar ve Litvanlar mill devletlerini kurabilmilerdir. Bu hengmede Trkler de ayn bamszlk davasna kalkmlarsa da baarlar geici olmu, ayr ayr kurulan devletleri ksa bir sre sonra Bolevikler tarafndan istil edilmitir. Buna ramen Kazak aydnlar bamsz bir devlet kurma giriiminde bulunarak "Ala Orda" adyla mill devletlerinin kurmulardr. "Orda" kelimesi Trkedeki "ordu"nun karldr. "Ordu", ilk nce Orkun yaztlarnda grlen bir kelime olup bugnk gibi asker btn deil, devlet merkezi veya askeri karargh anlamnda kullanlmtr. Cengiz devleti zamannda ise yine "karargh" "devlet karargh ve daha sonra "devlet" manasnda ve "orda" eklinde kullanlm, byk kaanln Kuzey-Bat blm "Altn Orda" adn alm, bunun Dou ve Batdaki iki blm de "Gk Orda" ve "Ak Orda" olarak adlandrlmtr. Ala Orda ad ayn gelenee gre verilmi bir addr. Hepsi de Kazak aydn olan kurucular lkc Trkler olup yalnz Kazaklar deil, btn Trkleri tek millet olarak dnen kiilerdir.290 19121917 yllar arasnda Rus hkmetine kar Orta Asyada ayaklanmalar balamt. 1917de arlk Rusyada ihtilal olmas sebebiyle Orta Asyada ksa sreliine de olsa bamsz bir dnem yaand. Eski Kazak czleri bir araya gelerek bamsz Ala Orda Devletini kurdular. Hkmet Bakan, Alihan Bkeyhanov, bakenti Semey olan bu devlet yl yaayabildi.291 Ala ya da Alaorda hareketi, XIX. Yzylnn sonu ve XX. Yzyln balarnda Rusyada meydana gelen siyasi- sosyal deiimlerin sonucunda ortaya
, . , , , , 2009, ss. 39- 50. 291 , ., , , , , 1994, s. 172.
290

110

kmtr. Birinci Dnya Sava srasnda, 1917 ylnda Rusyada balayan devrim, Kazakistan aydnlarnn halkn haklarn koruma ynndeki almalarn hzlandrmt. Kazak Milli Partisinin kurulmas yolunda ilk admlar ise daha 1905te Birinci Rus Devrimi srasnda atlmt. 1905 ylnn sonunda Oral ehrinde, Kazakistann be blgesinden gelen temsilcilerin katlmyla, Milli Partiyi kurmak iin Temsilciler Kurultay dzenlendi. Parti, Ala adyla kuruldu. Halkn kolayca deien grleri ve siyasi gcn blnmesi tehlikesini gz nne alan Kazak Liberal- Demokrat Hreketin bakanlar, en ksa zamanda Kazakistan Kongresini toplama karar aldlar.292 Temmuz 1917de Orunbor ehrinde Birinci Genel Kazakistan Kongresi dzenlendi. Bu kongrede, memleket idaresi, zerklik, gvenlik gleri, eitim, hukuk ve dier meseleler gndeme getirildi. Kongrenin esas sonucu, demokratik, parlamenter ve Rus Cumhuriyetleri Federasyonu iinde zerk, milli Kazakistan devletinin hukukunu koruma kararyd. Ayn zamanda, burada Ala Partisinin kurulmas hakkndaki karar da kabul edildi. Partinin liderleri, Alihan Bokeyhanov, Ahmet Baytursunov gibi liberaldemokrat gruba bal Kazak aydnlarnn temsilcileriydi. Partide, Muhammedjan Tnbaev, Magjan Jumabaev, akarim Kudayberdiyev gibi aydnlar da vard. Bu parti yeleri ve bakanlar Ekim Devrimine kar karak Kazak halkn smrgelemekten kurtarmak slogan etrafnda birletiler. Kazak Liberal- Demokrat Partinin Bakanlar da lkenin sosyal- ekonomik ve siyasi gelimesi ile ilgili kendi programlarn ne kardlar.293 Petersburgta devrimler baladnda Kazak gazetesinde 21 Ekim Ala

Partisi Program projesi yaymland. Programda ele alnan 10 madde vard: 1) Memleketin ynetimi 2) Yerel zgrlkler 3) Hukuk 4) Din 5) Mahkeme 6) Memleket gvenlii 7) Vergi 8) i Sorunu 9) Eitim 10) Toprak meselesi294 Ala Partisinin temel amac, 18. Yzylda bamszlklarn yitiren Kazaklarn milli btnln tekrar kazanmakt. Parti programnn hedefleri: 1. Kazak toplumunu
292 293

, a.g.e. , s. 53. , a. g. e. , s. 54. 294 , a. g. e. , s. 379.

111

esaretten kurtarmak, Kazakistan medeni memleketler seviyesine ulatrmak 3. Sosyalekonomik ve siyasi hayatta kkl deiimleri gerekletirmekti. Ala Partisi; Kazaklara, kendi topraklar zerindeki mlkiyet hakknn tannmas, ana dilde eitim, Kazak niversitelerinin almasn, Rus soylularn lkeye yerlemesini durdurmak, fakir halkn haklarn korumak iin mcadeleye giritiler.295 Parti program, Ala partisinin Kongre seimlerinde byk baar kazanmasn salad. Ayrca, II. Genel Kazak Kongresinde halkn destei saland. arlk rejimi ykldktan sonra, 1917nin sonunda Ala Partisi, milli zerklik hareketine dnt. Aralk aynda Orunborda partinin II. Genel Kazakistan Kongresi topland. Bu kongrede, Kazak halknn kaderini belirleyecek nemli kararlara imza atld. Esas mesele, zerklik ve yeni hkmetin kurulmasyd. Ala adyla zerk bir Kazakistan kurulmas grld. Ardndan, Alaorda(Ala zerk Hkmeti) adn tayan bir Halk Sovyetinin( Hkmet) kuruluu ilan edildi. Bu yeni zerk hkmet, Bokey Ordas, Oral, Torgay, Akmola, Semey, Zakaspisky blgeleri ile Altay vilayetinin Kazak yerleimi olan yerleri kapsyordu. Merkez olarak da Semey ehri seilmiti. Alaorda Hkmetinin bana Alihan Bokeyhanov geti. Kongrede, blge ve ehirlerde yerel komitelerin oluturulmasna dair karar alnd. Ayrca, Kazak polis merkezi kurulacakt. En nemlisi de, Kazak blgelerinde yrtme yetkisinin Alaorda Partisine verilmesiydi.296 1917 ubat Devrimini destekleyen Ala Partisi, lkede Sovyetlerin kurulmasndan sonra onlarla anlama abalarnn boa ktn grnce, federasyon taraftarlar ile Kongre toplantlarn destekleyenlerle birlikte Boleviklere kar harekete geti. lkede uygulanan ynetim, Ala mensuplarnn demokrasi anlayna ters dmt. Parti bakanlar, byle bir koalisyonda yer alarak halkn temel karlarn koruyacaklarn dndler. 297

295 296

, a. g. e. , s. 382. , a. g. e. , s. 56. 297 , a. g. e. , s. 382.

112

Ala Partisi yeleri 1918- 1920 aras dnemde, mevcut siyasi- askeri durum, Kazak halknn ekonomik gszl ve topraklarn genilii nedeniyle zerklik iddialarnn byk zorluklarla kar karya olduunu anladlar. Sovyet Hkmetinin yeni kurulduu dnemde, Ala Partisinin yeni ynetimle mutabakat salama beklentileri vard. Durumu deerlendiren parti liderleri, Sovyetlerin askeri- siyasi koullarn kabul ettiler. Ahmet Baytursunov, 1919 ylnda Vladimir li Leninle grtkten sonra Kazakistan Krgz Askeri Devrim Komitesine katld. Gerekte Komitenin bakanln, Merkezden gnderilen Bolevik Partisi liderleri ynetiyordu. 1920den sonra Ruslar egemenlii tamamen ele geirdiler ve bu tarihten sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii dnemi balad.298 C.2. Cz Partisi 17 Kasm 1917 ylnda Muhan Aitpenov tarafndan kurulan Krgz (Kazak) Cz Sosyalist Partisi, kk burjuva kesimini temsil eden milli bir partiydi ve Bolevikleri destekliyordu. Siyasi- sosyal grleri bakmndan da Ala Partisine karyd. lk dnem bakanlar, K. Togsov, . Aljanov, A. Dosov, . Karabekov oldu. Partinin basn organ olarak Yz gazetesi karld. Ala Partisinden farkl olan grler ise unlard:1. Kazak blgelerinin zerklii konusu 2. Toprak meselesi 3. Dinmemleket ilikileri. Partinin fikir yaps Boleviklerin etkisindeydi. Petersburgtaki Ekim Devriminden sonra bakanla Togsovun gelmesiyle partinin siyasi grlerinde baz deiiklikler meydana geldi. Balangta sosyalist- devrimcilerle birleen parti, Sosyalist rejimin yerlemesine nemli katklar salad ve Boleviklerin gvenini kazand. Fakat belli bir siyasi programdan ve gten yoksun olan bu kurulu, 1918 ylnn yaznda dald.299 C.3. ura-i slam rgt ura- i slam (slam Sovyeti) rgt, 17 Mart 1917de Takent/Trkistanda kuruldu. yeler, milli burjuva ve aydnlar, toprak sahipleri ve Mslman Dini grubunun

298 299

, a. g. e. , s. 379. , a. g. e. , s. 388.

113

temsilcilerinden oluuyordu. Grubun ynetimini, M. K. Abdulraidhanov stlendi. Mustafa okay, A. Kari, A. Temirbekov gibi aydnlar da yeler arasndayd. ura-i slamnin amalar unlard: Milletin kendi kendini ynetme hakkna ulama yolunda Trk-Mslman halkalarn birlemesi, Rus devrimcilerin mdahalelerine kar kmak ve Trk- Mslman halklarnn manevi- dini birlie ulamas. rgtn basn merkezi, ura-i slam merkeziydi.300 1918 ylnn banda, Trkistan Halk Komiserleri Sovyeti ve yerel Sovyetler, muhalif hareketleri nedeniyle rgt yelerini dattlar.301 1917nin Kasm aynda Orunbor ehrinde Kazaklar, Bolevik ynetimine kar silahl mcadeleye baladlar. Ayaklanmalar, Oral ve Cetisu ehirlerinde devam etti. Boleviklere kar kan gruplar, Beyaz Ordu askerleri, Kulaklar, Kadetler, ESERler, Menevikler, Ala Partisi ve ura-i slami rgtyd. rgtlerin bakanlar ve siyasi parti temsilcileri Sovyet Hkmetini igal ederek dattlar. Beyaz ordunun esas gc olan blge askerleri, yeni bir hkmet kurdular. Ombda Amiral Kolakn ynetiminde, Geici Sibirya Beyaz Ordu Hkmeti kuruldu. Temmuz 1918de ataman Dutov, Orunborg ehrini igal edip Trkistan Rusyadan ayrd. Alaorda( Ala zerk Hkmeti) de Sovyetlere kar birlikte mcadele etmek iin Dutovla birleti ve Omb ehrindeki Geici Sibir Hkmetiyle, Oral, Sibir, Cetisu blgeleriyle balant kurdu. Ayn zamanda, Alaordann silahl glerini kurmak iin yardm konusu grld. Alaorda, Samaradan 600 adet tfek, 300 silah, 20 bin ok ve kyafetler ald. Bu yardm sayesinde askeri hazrlklara baland. Yeniden kurulan askeri g, Kzl Orduya kar silahl mcadeleye giriti.302

D. Hokantn zerklii
1917nin Kasm aynda dzenlenen IV. Olaanst Mslman Kongresinin merkezi Hokantt. Burada, zerk Trkistann kurulmas karar kabul edildi. zerk
, a. g. e. , s. 74. , a. g. e. , s. 388. 302 , . . , (18651917), , , 1980, ss.129- 137.
301 300

114

hkmetin ynetimi Muhammedcan Tnbayeve, sonra Mustafa okaya verildi. Mslman halklarn siyasi ve medeni geliiminde rol alan ve hkmeti dzenleyenlerden biri olan Mustafa okay, tm Trkistan zerk bir Cumhuriyet haline getirip Demokratik bir Rusya iinde tutma fikrini ortaya koydu. Fakat Bolevikler, Milli Hkmete hayat hakk tanmak istemediler. Bylece, Orta Asya ve Kazakistanda milli bir Cumhuriyet kurma hedefi baarszlkla sonuland. Ocak 1918de Takent Sovyeti, Hokant zerkliine dhil edilen blgelere asker gnderdi ve 29 Ocakta zerklik hayalleri bozguna uratld. ehir kolayca igal edildi. gn boyunca katliamlar yaplarak, ardndan ehir atee verildi. ehirdeki 150 000 kiiden sadece 60 000 hayatta kald. 4- 7 ubat arasnda 15000 kii ldrld, bir ksm ise kamay baard.303 Ekim htilalinden sonra Sovyet iktidarn yerletirme aamasnda Kzl Ordu kanl giriimlere el atp Hokant zerkliine doru atlan ilk admlar engellemi oldu. Yine de, bu ksa sren zerklik dnemi, Orta Asya halklarnn tarihinde nemli bir sayfa haline gelecekti. 30 Nisan 1918 ylnda, Kazakistann gney kesimini kapsayan Trkistan Sovyet Federasyon Cumhuriyeti ilan edildi. Takent ehri Bakent oldu. Yln ilkbaharnda Trkistanda, sanayi merkezi olarak pamuk, ya retimi, banka ve demiryolu yapm balad. 304 E. 1920 1930 Yllarnda Kazakistanda Siyasi Srgne Urayan Kazak Kadnlarnn Kaderi Sovyet Dnemi Kazak tarihi aratrmalarnda Kazak kadnlarnn yaadklar, zerinde durulmas gereken bir konudur.305 Sovyet sistemi tarafndan vatan haini olarak damgalanan kiilerin yakn aile mensuplar da ar cezalara arptrlmt. Kazakistanda siyasi sulu olarak

, . . , - , , , 1979, s. 88; , a. g. e. , ss. 29- 34. 304 , a. g. e. , s. 386; , , i: , , (1917- 1941), , , 1999, s. 112. 305 , , , Yaynlar, , 1993, s. 136.

303

115

yarglananlar ve buna bal tutuklamalar, 1920li yllarn ortalarnda balamtr. Merkezden gnderilen F..Goloekinin devlet bakanlna gelmesiyle yerli aydnlar, kontrrevolutsiya (kardevrim) rgtleri kurmaya balamlard. Bu nedenle, hkmet bask ve iddet kullanarak bunlar ortadan kaldrmaya almtr. Aslsz sulamalar, iftiralar nedeniyle de birok Kazak aydn halk dman ilan edilerek tutuklanmtr. 19371938 yllarnda idamlar gerekletirildi. dam edilen kiilerin aile mensuplar ve yaknlar da tutuklanarak mahkemeye sevk edilmitir. 1930lu yllarda, leri Halk Komiserlii tarafndan 3 milyon civarnda kii cezalandrlmtr. Kazakistanda 103 bin insan mahkemelik olup, bunlarn yaklak 25 bini idam edilmitir.306 19201930 yllarnda Sovyetlerin Kolma, Magadan, Vorkut, Sibirya, Kazakistan v.s. yerlerinde toptan cezalandrma merkezleri, toplama kamplar kuruldu. 1930 yllarn ortalarna kadar kadnlara ait cezalandrma kamplar yoktu. Kazakistanda halk dmanlarnn tutuklanan eleri iin ALCR (Akmolai lager jen izmennikov rodin: Vatan Hainlerinin Eleri iin Akmola zel Kamp), 1937 ylnda ileri Halk Komiserliinin zel emriyle kurulmutu. Burada halk dman iftirasyla tutuklanan devlet st dzey grevlilerinin, aydnlarn eleri, anneleri, kz kardeleri, kzlar susuz yere eitli ikencelere maruz kaldlar. Karagandda bulunan ALCR kampnn 26. Blm, imdiki Astana ehrinin Gney Bat blgesindeki Tnkeris (Malinovka) kynde bulunmaktayd. Vatan hainlerinin Akmola kamp, KARLAG (Karagand Kamp)nn sadece bir blm idi. 30 000 dnm zerine kurulan bu hapishanede genelde 3 yldan 8 yla kadar mahkm olan kadnlar bulunuyordu. KARLAG Kamplar da, GULAGlarn ( Byk Cezalandrma Kamp) bir parasyd. GULAGn merkezi Moskovada olup, dorudan hkmetin emriyle hareket ediyordu .307 1 Aralk 1934te Sovyet st dzey yetkilisi S.M.Kirova yaplan ve neticesi de bu kiinin lmyle biten saldrdan sonra lkede siyasi sulama oalarak topyekn

, a. g. e. , s. 136; . A. , , . . , , , , 1997, s. 44. 307 , . , , , , 1997, s. 97; , . . , ; , , , 2002, ss.2022.

306

116

tutuklamalara giriildi. Temmuz 1934te S.M.Kirovun Almatya gelii, 19371938 yllarndaki siyasi tutuklamalara neden olarak gsterilmitir.308 15 Austos 1937de leri Halk Komiserlerinin 00486 Nolu zel emri yaymland. Emir gereince halk dmanlarnn aile mensuplarn, yaknlarn tutuklama hazrlklarna balanmas gerekiyordu. lk nce halk dmannn aile mensuplar hakknda bilgi toplanp, fileme ilemini yrtlyordu. Tutuklanacak aile fertleri aratrlp, ek bilgiler toplanyordu. Sonra, toplanan bilgilere gre tutuklanan ahsn ismi, soyad, su tr ve ne zaman su iledii hakknda belgesi ve beraber yaayanlarnn listesi hazrlanp, zellikle ei ve 15 yatan byk ocuklar fileniyordu. ocuklarn toplum iin oluturabilecei tehlike dzeyi hakknda, alt veya okuduu okuldan karakter bilgileri alnyordu. Ailedeki yallar ve kk ocuklar hakknda da zel ilemler yrtlmekteydi. Toplanan belgeler vilayet ve devlet leri Halk Komiserleri tarafndan titizlikle kontrol edilirdi. Belge ilemlerinden sonra vatan hainlerinin evlerini arama ve elerini tutuklama izni kyordu.309 Halk dman olarak idam edilen aydnlar ile devlet adamlarnn eleri SSCB cinayet hukukunun 58. maddesinin 17. fkrasna gre sulanp 8 yl hapse mahkm ediliyordu. Bunlarn bazlar: Turar Rskulovun ei Aziza Rskulova, Sultanbek Kojanovun ei Kulandan Kojanova, Seyitkali Mendeovun ei Raziya Mendeova, Temirbek Jrgenovun ei Dame Ermekova (Jrgenova), Sanjar Asfandiyarovun ei Rabia Asfandiyarova, Janaydar Saduakasovun ei Elizaveta Saduakasova, Beyimbet Maylinin ei Kncamal Maylina, Sleymen Eskarayevin ei Mariyam Eskarayeva, Gabbas Tojanovun ei Mariyam Togjanova, Saken Seyfullinin ei Glbahram Seyfullina, Uzakbay Kulumbetovun ei Aya Kulumbetova, Ngmet Srgabekovn ei Bibijamal Srgabekova, Kaysar Tatitovun ei Sagadat Tatitova, Muhammetkali Tatimovn ei akitay Tatimova, liyas Kablovn ei Aya Kablova, Jumat aninin

308

, E. B. , 2040-e XIX., , , 1992, s. 67; . A. , , . . , , , , 1998, s. 50. 309 , a. g. e. , s. 68; , B. H. , : - , , , 1991, s. 164.

117

ei Janbike anina, Zarap Temirbekovn ei Sakpjamal Nazarova, Atla Kalmenovn ei-Barn Kalmenova, Kablbek Sarmoldayevn ei Maynur Sarmoldayeva, Ayteke Musiin ei Kadia Musina, Daulet Orazovun ei Madina Orazova, Abubakir Divayevin ei Fatima Divayeva, Muhametali Bapzbayevin ei Suluhan Bazbayeva olarak rnek gsterilebilir.310 Gney Kazakistan vilayetinden KARLAG ve ALCRde cezalarn ekenlerin bazlar: Altbayeva Habiba Muzaffarovna, Aldabergenova Albusina, Altbayeva Balakz, Ahmetova Kncan, Bagzbayeva Suluhan, Babayeva Hanay, Buuyeva Nataliya vanovna, Erubayeva Zeyne, Zelenskaya Nataliya llarovna, bragimova Amina, navanova Habiba bragimovna, Lisina Aklcan, Kabulova Abia Kurbanbekovna, Makina li, Maldbayeva Sara Nurmanovna, Sadkova Sulukl, Sarsenbayeva Fatima, Fleyer Kseniya Viisariyonovna, Ernst Mariya Timofeyevna gibi kadnlar olmutur. ALCRde olan kadnlar trl ar ileri yapmakla cezalandrlmt. Kadnlarn birounun, zorluklara dayanamayarak akl saln yitirdii ortaya kmtr.311 21 Mays 1937 ylnda Kislovodsk de tatil yaparken tutuklanan Rskulov Turarn ei Aziza Rskulova,10 Haziranda Moskovadaki evinde tutuklanp Butrka hapisine gnderilmiti. Drt yandaki kzlar Sauleyi yetimler evine, kaynanas Aripa Ataulovay KARLAGa gndermilerdi. ALCR de veteriner olarak alan Aziza Rskulova tutuklandnda hamile olup, kz Riday hcrede dourmutu.312 1938 ylnda ALCRe gelen 2103 kadnn 655i hamile veya kk yataki bebekleri olanlard. Hamile kadnlarnn hepsi doumlarn burada yapmtr. ALCR de 1507 bebek doup, byk ounluu souk ve alktan lmlerdir. Bebekleri annelerinden geceleyin uyku zamannda ayryorlard. Birok annenin can azabndan delirdii kaydedilmitir. Cakp Akbayevin kz kardei, Ngmet Nurmakovun ei

, a. g. e. , s. 99. , a. g. e. , s. 99. 312 , a. g. e. , s. 78; , . ., , , , 1989, ss. 107- 140.

311

310

118

Zpnun hayatnn 10 senesini cezaevlerinde geirdi. Kz Tamara yetimler evinde vefat etti.313 Kaisar Tatitov Kazakistan Genler Komnist Bakan olarak alt srada 24 Ekim 1937 ylnda tutuklanp, 17 Mart 1938 ylnda idam edildi. Ei Saadat Tatitova hayatnn 11 senesini; Almat, Semey, Novosibir, Krasnoyarsk hapishanelerinde geirip, sonunda 26 noktaya- ALCRe gnderildi.314 Zarap Temirbekov (1937 ylnda KazRaykomun blm darecisi) Leninil Cas (Lenincil Gen) gazetesinin redaktr hizmetinde bulunduu srada tutukland. Ei Nazarova Sakpjamal 26 noktada 8 senesini geirdi. ocuklar Alma ile Canart mkent vilayetindeki Sayram kyndeki zel halk dmanlar ocuklar yetimler evine gnderilmitir. Olu Canart daha sonra Krgzistanda bulunmutu.315 1938 ylnda mkent valiliinde iftilik blmnde blm bakan olarak alan Muhametali Bastayev halk dman olarak tutuklanp, idam edildiinde aile fertleri de tutuklandlar. Ei, Suluhan Basbayeva Karagand kampnn Bakenti Dolinkada 5 yl hapiste kald. ocuklar yetimler evine gnderildi. Sultanbek halk dmannn olu damgasndan kurtulmak iin, 1943 ylnda 16 yanda cepheye gnll olarak gidip, ehit olur. Almat hapishanesinde 35 yandaki ahizada onanova 1938 ylnda 9 Nisan tarihinde ei Teljan onanovtan 10 gn sonra idam edildi. ahizada onanova 1936 ylnda Kazakistan Devlet niversitesindeki anatomi odasnda kan yangna sebep olanlarn birisi olarak suland. kere tutuklanp, hayatnn 17 senesini hapiste geiren Akyayk romannn yazar Hamza Esenjanovun ei Sofiya Tastemirova kocasnn srgnde olduu Krasnoyarsk lkesine gidip, orada doktor olarak almtr. 316 Srgne urayan, idam edilen, toplama kamplar ve hapislerde olan kadn says hakknda tam bilgi yoktur. D.A.aymuhanov ve S.D.aymuhanovann KARLAG
313 314

, a. g. e. , s. 139. , a. g. e. , s. 139. 315 , B. . , / , , , 1989, s. 44; 316 , a. g. e. , s. 140; K, a. g. e. , s. 25.

119

eserinde tutuklu kadnlarn says: 1933 senesinde 2304, 1934 senesinde 3011, 1936 senesinde 3260, 1938 senesinde 7511, 1939da 17099 olarak belirlemitir. Akmola zel kadnlar kampnda 19381946 yllar arasnda 4482 tutuklu bulunup, onlarn 2469 Rus asll (55%), 93 (2%) Kazak olduunu anlalmtr. Kaynaklarda, ALCRde 22000 tutuklu kadnn bulunduu belirtilmitir. Toplama kamplarnda Kazak kltr, bilimi ve aydnlanmasnn ok nemli isimleri hayatn kaybetmilerdi. Sadece Kazakistanda deil, tm Sovyet Cumhuriyetlerinde yaplan kitlesel katliamlardan nasibini alanlar arasnda 800 bin Alman, 102 bin Polonyal, 19 bin Koreli aile, 507 bin Kuzey Kafkasyal, Krm Tatarlar, Trkler, Yunanlar, Kalmklar da vard. 317 F. Kazakistan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Kuruluu Kazakistanda Ekim htilalinden sonraki yllarda Sovyet Hkmetinin tm Cumhuriyetlere uygulad bask ve Sovyetletirme politikalar sonucunda geni apl bamszlk hareketleri grlmeye balanmt. Aydnlar, Bolevik ynetimin zgrlk getirmediini grp halk bilinlendirmeye girimiler, basn- yayn, kongreler ve silahl ayaklanmalar yoluyla milli mcadele faaliyetlerini rgtlemilerdi. Bunun karsnda nlem alan ynetim gleri de her trl yolu kullanarak bu tr hareketleri bastrma yoluna gittiler. Bolevik liderlerin, bamszlk taleplerini engellemeye ynelik strateji araylarna bir zm olarak, zerklik siyaseti devreye girdi. Yine Sovyet Merkezi Hkmetine bal, ekonomisiyle, kltr ve ideolojisiyle Komnist Parti politikalarna hizmet edecek zerk Cumhuriyetler kuruldu. 318 5 Aralk 1936 ylnda dzenlenen Sovyetlerin VIII. Genel Olaanst Kongresinde kabul edilen Anayasa uyarnca, 26 Mart 1936da Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Kazakistan Sovyetinin X. Olaanst Kongresi yeni kurulan Cumhuriyetin Anayasasn onaylad. Bu Anayasa, Kazak halknn, kapitalist sisteme gemeden sosyalizme adm atmasn onaylyordu. Kazakistann zerkliini ve halkn siyasi eitlik hakkn koruyan kanunlar kabul edildi. Bundan sonra Kazak
317

, . . , - - M (20- 50 . XX .) , , , 2002, s. 34. 318 , A. A, E. , , , A, 1998, s. 93.

120

sanayisi geliti, sosyal kurumlar gelitirilerek eitim ve kltr alannda nemli ilerlemeler kaydedildi. Blgede sren bu gelimelere ramen, bir yandan totaliter sistem tamamen yerleti ve Kazak halknn tm kazanmlar da bu sistemin yararna kullanld.319 12 Aralk 1937de Kazakistan Cumhuriyetinde yeni bir seim gerekletirildi. Demokratik usullerin hie sayld bu seim sonucunda, Merkezi Hkmetin adamlar ibana getirildi.320 Bu durum, aslnda bandan itibaren Sovyet sisteminin zerklik anlaynn asl yzn ve gelecekteki planlarn tm aklyla ortaya koyuyordu. Nitekim bundan sonraki dnemde, 1937- 1946 yllar arasnda rejim kart sulamasyla pek ok masum kii sisteme kurban edilerek lke snrlar iindeki halklar zerinde inanlmaz basklar, katliamlar uygulanmt. Kazakistanda siyasi soykrm kurbanlarnn says 3,5 milyon olarak ifade edilse de, bu say kesin deildir; nk Rus Hkmeti, o dneme ait pek ok belgeyi yok etmitir. 321 Kazakistanda srgn edilen ve tutuklanan aydnlar temize karma

ilemleri,1956 yl Haziranda olan SSCBnin XX. toplantsnda balamtr. Buna ramen, tutuklu olanlarn birou aklandna dair belgelerini 1980 yllarn ortasnda alabilmilerdir.322 1990 senesinde Malinovka kynde ALCRde vefat eden anneler iin halk isteiyle heykeller yapld. Stalin zamanndaki susuz insanlarn srgn ve tutuklananlarn aklanmas sadece Kazakistann kendi bamszln ilan etmesiyle gerekleti. 14 Nisan 1993 ylnda Kazakistan Cumhurbakan N.A.Nazarbayev Toplu siyasi srgne urayanlar aklama hakknda karar imzalad. Ayn yl Kazakistanda, Totaliter bask kurbanlar iin rehabilitasyon karar alnmt. ldrlenler iin

, a. g. e. , s. 96. , a. g. e. , s. 97. 321 , a. g. e. , s. 98. 322 A, , , Yaynlar, A, 1998, s.195.

320

319

121

dikilen antlar ise, bir daha byle bir insanlk suunun yaanmamas iin, olanlarn unutulmamasn salayacakt. 323 N.A.Nazarbayev 1997 yln, Milli Birlik ve Siyasi Srgn Kurbanlarn Hatrlama Yl olarak ilan etti. 31 Mays, kurbanlar anma gn olarak belirlendi. Almat vilayetindeki Janalk kynde susuz kurbanlara antlar dikildi. Burada, polis binasnn bodrum katnda 3 bin civarnda siyasi cinayetin kurbanlarnn mezar vardr. Almat leri Halk Komiserleri binas mze olarak deitirildi. Gney Kazakistan vilayetindeki siyasi srgn kurbanlar mzesi 2001 ylnn 2. Kasmnda Kazakistan Cumhuriyetinin Bamszlnn 10. yllnda ald. 31 Mays 2007de Akmolada Kazakistan Cumhurbakan N.A.Nazarbayevin katlmyla ALCR siyasi srgn kurbanlarna ait mze ald. Mzede ikence gren kadnlar hakknda resimler, tarihi belgeler ve edebi kitaplar sergilendi. Nursultan Nazarbaev, ALCR Mzesi alnda, gemiin karanlk gnlerini anma treninde konuma yaparak, Kazak halknn Stalin dneminde yaad byk trajediden bahsetti. Toplu katliamlara urayan milyonlarca insann ansna yaplan bu alta, totaliter rejimin kurbanlarnn isimleri anld.324 G. Sovyet Ynetimi Altnda Trkler 1917 htilali ile Rusyada yaanan iktidar deiiklii, Orta Asya Trk topluluklarnn bamsz devlet kurma isteklerini gerekletirmelerine geici olarak imkn vermiti. Ancak ksa bir sre sonra Sovyetlerin politikas, buralardaki bamszlk oluumlarn bastrarak, btn topluluklar kendisine balamtr. Kazakistanda olduu gibi, dier blgelerde de komnist yneticiler youn bir Sovyetletirme politikas gderek Trk halklarn siyasi, ekonomik ve kltrel olarak bask altnda tutarak yeni rejimi yerletirmeye almlardr. rnein, Azerbaycan, 1917 Bolevik htilalinden sonra 28.05.1918de bamsz bir devlet olarak kurulmusa da, bu bamszlk fazla uzun srmemi, 1 yl 11 aylk sreden sonra 27.4.1920de Kzl Ordu igaline urayarak tekrar Rusyaya dhil edilmitir. Yaklak 70 yl Sovyetler
A, a. g. e. , s.196; K, E. . , K: , , , 2001, s.57. 324 , A, , Gazetesi, 01.06.2007.
323

122

Birlii ierisinde kalan Azerbaycan, 28.5.1990 tarihinden sonra yeniden bamszlk mcadelesini balatm ve bamszln kazanmtr.325 Azerbaycan, 4,5 milyar ton petrol rezervi, 118,65 milyar m3 doalgaz rezervi, yllk yaklak 800 bin ton pamuk retim kapasitesi ve dnya havyar retiminin %80ini karlayan yaps ile dnyann stratejik neme sahip bir blge olarak, Sovyetler Birliinin ekonomik kalknmasnda byk rol oynamtr. rnein; 1913 ylnda Rusyada retilen 8 milyon ton petroln 7 milyon tonu Azerbaycandan elde edilirken, 1941 ylnda, SSCB tarafndan retilen 30 milyon ton petroln 22 milyon tonu Azerbaycandan gelmektedir. 326 SSCB ierisinde, zbekistan halk da dier blgelerde yaayan Trklerle ayn kaderi paylamtr. Cengiz Hann torunlarndan Batu Han tarafndan kurulan AltnOrda Hanlnn bana 9. olarak zbek Hann gemesiyle kurulan zbekistan, 1852 ylnda Trkistann istilas ile birlikte Rus arlk ordularnn hedefi haline gelmitir. 18851910 yllar arasnda da devam eden savalar sonrasnda Ruslar tamamyla zbekistan igalleri altna almlard. 1916 ylnda Trkistanda Ruslara kar byk bir ayaklanma gereklemi, bu ayaklanmann sonucunda 673 bin Trk hayatn kaybetmi, 168 bin Trk Sibiryaya srlm, 300 bin Trk de yakndaki Dou Trkistana kamak zorunda kalmtr. 327 1917 Komnist ihtilalinden sonra Rusyada rejim deimekle birlikte, Trkler iin ok bir ey deimemi; Ruslar, 1918 ylnda Trkistan Otonom Sovyet Cumhuriyetini kurduklarn ilan etmiler, 1919 ylnda da Rus General Frunze kumandas altnda buralara hcuma balamlardr. Osmanl kumandanlarndan Enver Paann buralara gelip, Ruslarla savamas da ksmi baarlar salamakla birlikte neticeye ulaamam, 1924 ylnda Ruslar bu topraklarda tam hkimiyet kurmulardr.328

, . A. , , A , IV, Mo, 1994, s. 15. 326 , . A., T , , A, 1988, s. 148.

328

325

T, a. g. e. , s. 148.

123

zbekistan, Sovyetlerin ekonomik projelerinde nemli yere sahip bir blgeydi. Buradaki pamuk retimi, Sovyetler Birliinin ihtiyacnn yaklak %50sini karlamtr. Et, st, ipek retimi ve meyvecilikte de ileri konumda olan zbekistan, lkenin en byk blmn kaplayan Kzl Kum lnn zengin doal gaz, altn ve uranyum yataklarna sahiptir. Ayrca, zbekistann sahip olduu yllk 100 ton kapasiteli altn madeni, uranyum yataklar da Sovyet ekonomisi iin hayati bir ilev grmtr. 329 SSCB iinde yer alan bir dier lke de Krgzistandr. 1846 ylndan itibaren bu blgede de Ruslarn igalleri balam, 1852de Krgzistann nemli ehirlerinden biri olan Akmesciti byk bir katliamla zapt etmilerdir. 1855 ylndan itibaren Rus igali artm, 1865 ylnda da Takenti istila etmilerdir. Muhtelif kar ayaklanma teebbslerine ramen Rus hkimiyeti devam etmi, 1916 ylndaki byk isyanda 673 bin Krgz Trk ehit dm, 200 bini srlm, 300 bin Trk de kamak zorunda kalmtr. Sovyet ihtilalinden sonra da Ruslar, Ermenilerle takviyeli bir orduyu Krgzlarn zerine yollamlar ve 1 Mays 1918de btn buralar da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine dhil etmilerdir.330 Krgzistann hayvanclk arlkl bir ekonomik yaps vardr. ok sayda hidroelektrik santrali ile ylda 9,3 milyar Kwh elektrik enerjisi retilmektedir. Fergana Vadisinde petrol ve doal gaz yataklar mevcuttur. Krgzistan kmr yataklar bakmndan 31 milyon ton rezerv ile Orta Asyada birinci srada yer almaktadr. Trkmenistan da, Ruslarn da byk ilgi gsterdii bir blge olmu ve uzun yllar istilalara maruz kalmtr. Sovyet htilalinden sonra bamszlk mcadelesine balayan Trkmenler, 1924 ylnda Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulduktan sonra Sovyet hkimiyeti altna girmilerdir. Blgede gelien madencilik, petrol ve pamuk retimi, baclk sayesinde Sovyet Hkmeti burada da smr faaliyetlerine

329 330

T, a. g. e. , s. 148. , . , , , Mo, 1988, s. 57.

124

girierek lkenin ekonomik geliimi iin blge halkn ve imknlarn yllarca kullanmtr.331 Rusya federasyonu iinde Trk Muhtar Cumhuriyetleri de bulunmaktayd. Bunlar arasnda, Tataristan, Bakurdistan, uvaistan, Yakut-Saha Muhtar Cumhuriyetleri, Dolgan-Mens Muhtar Blgesi, Kabardin-Balkar, Tva, Krm-Tatar Muhtar Cumhuriyetleri, Havas, Gorno-Altay Muhtar Blgesi, Dastan Muhtar Cumhuriyeti, Karaay-erkez Muhtar Blgesi, een-ngu Muhtar Cumhuriyeti bulunmaktayd. Bu cumhuriyetler de sahip olduklar yeralt kaynaklar ile Rusya iin byk bir stratejik neme sahipti. 332 SSCB ynetimi, Bolevik htilalinden sonra Trk halklarnn yaad tm bu blgeleri komnist ideoloji etrafnda birletirmek istemi, balangta verdii bamszlk vaatlerinin de sadece kendi merkezi politikalarn kolaylatrma amacna ynelik olduu anlalmtr. lk htilal gnlerinde byk umutlara kaplan Trkler, kendi blgelerinde yerel rgtler ve partiler kurarak yeni rejimi desteklemilerdi. Ne yazk ki bundan sonra, siyasi - ekonomik ve kltrel zgrlklerini yaatmak bir yana, Trk Cumhuriyetleri en temel insan haklarndan bile mahrum braklm ve taleplerini demokratik yoldan elde edemeyeceklerini anladklarnda bamszlk hareketlerine balamlard. Sovyetlerin Kzl Ordu kuvvetleri, tm bu giriimleri sistem kart ilan ederek aydnlar arasnda byk katliamlara girimitir. Sonu olarak, Bolevik ynetimi, iktidarnn son gnne kadar kendi totaliter rejimini devam ettirerek Trk Cumhuriyetleri zerinde bask, smr, srgn ve soykrm politikalar uygulamtr. 333

, M. A., , A , A, 1958, s. 153. 332 , M. A. , K , , Mo, 1991, s. 121. 333 T, a. g. e. , s. 149.

331

125

SONU
Rusyada 1917 ylnda gerekleen Sovyet htilali, lke snrlar iinde yaayan milletler iin byk bir deiimin habercisi, ayn zamanda bir umut kayna olmutur. Bunun sebebi, arlk Rus ynetimi tarafndan smrge konumuna getirilen Trk halklarnn, ellerinden alnan zgrlklerini yeni bir rejimle birlikte tekrar kazanacaklar dncesidir. Bu beklentilerin farknda olan devrimciler, Bolevik htilali ncesinde ve ilk gnlerde, Trk halk ile ilgili niyetlerini aka ortaya koymayp byk zgrlk vaatleriyle taraftar kazanma abasna girmilerdir. htilalin ardndan, 24 Kasm 1917de Rusya Halklarnn Haklar Beyannamesi ilan edilmitir. Bundan sonra tm inanlarn, adetlerin serbest braklaca ve elde edilen bu haklarn; ihtilalin organlar olan ii, asker ve kyl Sovyetlerinin korumasnda olaca belirtilmitir. Balangta, tm milletlere kendi dilinde eitim ve kltrn gelitirme hakk tannmt. SSCBde Leninin Milletler Politikas, 1924 Anayasasnda zerklik hakkna yer verse de aslnda hayata uygulanan, Sosyalist Birlie Sadakat politikas olacaktr. Bolevik htilalinin, Rusyann dier blgelerinde olduu gibi, Kazakistanda sevinle karland bilinmektedir. Fakat hemen ardndan, merkezi idarenin Boleviklerin eline gemesinden itibaren Trkistann birok yerinde igal faaliyetleri balamtr. Ardndan, Trkistan be ayr cumhuriyete blnr. Bundan sonra byk bir kltr emperyalizmi balar. Trk topluluklar arasndaki lehe farklar, bilinli olarak arttrlr. Bunun sonucunda, Trkistanda; zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik, Krgzclk gibi ayrlk fikirler gelimeye balar. Bolevik ynetiminin Kazakistanda uygulad Ruslatrma ve bask

politikalarna ramen, Kazak halklarnn kltrel kimlii ve bamszlk talepleri yok edilememitir. Trk kltr komnist ideoloji karsnda emperyalizme maruz kalsa da, Kazak halklarnn zgrlk dncesi hibir zaman yok edilememitir. Eskiden beri Rus emperyalizmi altnda yaayan Orta Asya Trkleri, Bolevik rejimi desteklerken, bamszlklarndan dn vermeyi reddetmilerdir.

126

Bylesi etnik ve kltrel eitlilikte bir toplumda, komnist dzeni yerletirme ideali, daha batan baarszla mahkm olmu grnmektedir. nk uygulanan basklar, Trk kimliini asimile etmek bir yana, bu kimliin daha da ne kmasna sebep olmutur. Denilebilir ki, Sovyet ynetiminin tarihi emelleri, amalanann tam tersi sonular dourmutur. Trk aydnlarnn faaliyetleri ve Sovyet eitim sistemindeki ilerlemeler, devrime hizmet etmek yerine, halkn, milli kimliini gelitirmesine ortam hazrlamtr. Sovyetlerin, tm kurumlaryla sosyalist sistemi yerletirme abalarndaki temel hedef, proleter devrimi dnyaya yaymaktr. Bunun bir n denemesi Orta Asya halklar arasnda yaplmtr. Blgenin etnik yapsndaki eitlilik, balangta byle bir uygulama iin elverili grlmt. Bu yzden milli-corafi snrlara mdahale edilerek Cumhuriyetler paralanmtr. yle ki, hibir topluluk kendi blgesinde ounluk oluturmayacak duruma getirilmitir. Zaten tarih boyunca birbirleriyle mcadele etmi olan Orta Asya halklar arasndaki etnik atmalar, Sovyet ynetimi tarafndan ustaca kullanlarak milli birlik bilincinin gelimesi engellenmeye allmtr. Bolevik parti liderleri, Orta Asya Cumhuriyetlerini etnik dzeyde paralanm halde tutarak Sovyet Sosyalist Birliini daha kolay gerekletirebileceklerini dnmler ve bunu, devrimi tm dnyaya yaymak iin bir adm olarak grmlerdir. Bu nedenle, Boleviklerin yayd demokrasi ve bamszlk sloganlarna ramen, pratikte uygulanan ilkeler bambaka bir nitelik tamaktadr. Snrlar ve bu snrlar iinde yer alan toplumlarn kaderi yeniden izilirken, pratikte hibir zaman gereklemeyecek bir topyadan hareket edilmitir. Bu, Sovyet politikalarnn, lkenin gerek ihtiyalarn ve toplumsal yapsn dikkate almadn gstermektedir. Buna ramen ksa bir zaman diliminde tm Orta Asyann ynetim stats deimi, zerk Cumhuriyetler kurulmutur. retim aralarnn devletletirilmesiyle birlikte SSCBde bask mekanizmas da harekete gemi ve lkenin her yerinde toplama kamplar kurulmutur. Bolevikler, bizden olmayan bizim karmzdadr dncesinden hareketle, lke apnda siyasi katliamlara girimilerdir. Ayrca, sosyalist devrimin atei, srekli bir dman aray

127

iinde krklenmi, snf atmas tezi canl tutulmaya allmtr. Bu yntemle, totaliter basklar hakl bir gereke bulmutur. Kazak aydnlar, basn- yayn alannda youn faaliyetlere girierek milli bamszlk mcadelesini balatrlar. Ardndan kongreler toplanr, halk direnie geer. Sovyetlerin kltr emperyalizmi, tm abalara ramen amacna ulaamaz. SSCB ideolojisi, uygulamada byk bir yenilgiye urar. arlk ve Sovyet Rusya dnemlerinde eritilmek istenilen Orta Asyadaki Trk kimlii, SSCBnin dalmas ve bamsz Trk Cumhuriyetlerinin kurulmasyla yeniden kendi kaderini belirleme hakkna kavuacaktr.

128

KAYNAKLAR A, . ., , , , 1994 A, . B., . , A, 1998 A, . B. , : , , A, 1998 , , y-, A, 2001 A, K. .,

, , A, 1997 A, A. . , , , A, 1993 , . ., , T Gazetesi, No 177, 4 Aralk, 1905 ,. B., , , -K, 2001 , . E. , : , , , 1990 , . , , , , 2009 , . , / , , Mo, 1998

129

A, , , Yaynlar, A, 1998 , , , , A, 2009 A, , i, K , A, 2004 , . ., ?, K Gazetesi, 49, 1990 , . B. , , , A, 1989 , . . , - , , , 1979 , A, , Gazetesi, 01.06.2007. , M. A. , K , , Mo, 1991 , M. A., , A , A, 1958 , H. , (18601958),

, A, 1981 , E. B. , 2040-e XIX., , , 1992 , E. . , 20 , -, A, 1940

130

, K. ., O (1865-1924), , M, 1960 , A. , , Haz. Ma , , , 1994 , . , P. , , , , 1994 , , , , M, 1989 , , i: , ,

(1917- 1941), , , 1999 , . .- , T. M., : , , M, 1993 , . - Ka, A. M., : 20- 60 , , M, 1998 , .. , , , , 1989 , . , , , Mo, 1988 , . , , , , 1992 , O: ?, , M, 1991 , A. B. , -

, , A, 1991 , ., , T Gazetesi, say 6 (18) Ocak 1900

131

, . K. , , -, A, 1984 , . . , - , , M, 1979 , . ., - , , , 1986 , . . , - - M (20- 50 . XX .) , , , 2002 , . , , , , 1997 , A., T , , , 1992. , . M., / , , Mo, 1994. , . , "O-a ", , Cilt 1, , , 1996 , K.A, XIX XX , Ka , A, 1996 , M. , , , Cilt 23, A, 1996 , B. H. , : - ,

, , 1991 , . . , :

/ , , 1995 , ., XVIII XIX . , A, 1960

132

, . . , , , T, 1955 , . . , , , M, 1978 (Yllklar)), , , 1994 Gazetesi, Say: 25, 1917 , , , , 1994 K, K. . , , , T, 1963 a, K. T, E., : 37 , , A, 1994 , , , , , 1995 Ka, .. , (18651917), , Mo 1980 dergisi, say, 4, 1926 Ke, . , , , A, 1992 , . , , , , 1997 , , - , , , 1968 .., , , 1936 , . . , O , , A, 1986

133

K, B. B. , , , K, , 2007 , . . , i, , Mo, 1999 K, A., , , Mo, 1982 , A , , A 1995 o, Ma, a , , A, 1994 Ko, M., A o, , A, 1996 , A. A, E. , , , A, 1998 , B. . , / , , , 1989 , . O. , O , , A, 1992 K, E. . , K: , , , 2001 , . , T , , A, 1968 , . . , ; , , , 2002 , M. A. , i, , M, 1988

134

Ma, M. . , - , , , 1999 , M., ?, Gazetisi, No: 8 Say 658, 23 ubat 2007 , , , , A, 1994 , . , , , A, 2001 , . B. , O

, , , 1966 , K. . , , -, A, 1987 , K. , , , Cilt 1, A, 1996 , ., , , , , 1994 , . , , y.e.y. T, 1975 , . . , O , , A, 1953 , . ,

, , , 1996 O, Ta, , Gazetesi, A, 31 Mays, 2005 , . , T 25 , , T, 1924 , . , , , , 1997

135

, . . , 19181920 , , A, 1967 , , O , , M, 1991 , T, , y.e.y. Ta, 1925 , ., , , A, 1984 , . , 1916 a , , , , 1947 , E., M XXI. , , A, 2001 , ., K , , A, 1996 , , : 1917 , , , 2001 , . B. , , , A, 2006 , . , , , , Cilt 1, Almat, 1996 , , , Yaynlar, , 1993 , . ., , , , 1989 , - , , , , M, 1992

136

, . , - , . . , , , A, 1996

Ki

, M. ., , , A, 1978 , M., - , , , 1925 , . A. , , A , IV, Mo, 1994 , , , Kn.1, , , 1994 , . A., T , , A, 1988 , E. , , , M, 1990 , B. H. , , , A, 1990 , . . , , M, 1989 . A. , , . . , , , , 1997 . A. , , . . , , , , 1998 30- e ,

137

, T. , , , M, 1987 , . . , , , , 2002 , . , . , , 1982 , , , -, A, 1992, , M, T , , A, 1993 , P. , , Cc, Mo, 1996 , A. . , K , , A, 1993 Akyol, Taha, Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, C.I, tken, stanbul, 1976 Boranbayeva, Glnur Smagulkz, SSCB Dnemi ve Bamszlk Sonras Kazakistan Cumhuriyetinde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Cilt 1, Say 1, (Kasm 2004) Conquest, Robert, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and Terror- Famine, y.e.y. London, 1986 Egamberdiyev, M, arlk Rusyasnn Trkistandaki Eitim Politikas(18701917)Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2005

138

Gndz,

Ahmet,

1917

Bolevik

htilalinin

Trk

Dnyasndaki

Yansmalar, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1,2005 Haghayeghi, M., slam and Politics in Central Asia, St. Martins Press, New York, 1995 Olcott, M.B. The Collectivization Drive in Kazakhstan, The Russian Review, y.e.y. Stanford, 1981 Olcott, M.B., The Kazakhs, y.e.y. Stanford, 1987 Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, Penguin History, New York, 1993 Sabol, S. , Russian Colonization and The Genesis of Kazak National

Consciousness, Newyork, y.e.y. 2003 Yllklar: / , C:4, , , 1981, s. 309 Yiit, Ali, Kazakistann Deien Etnik Yaps, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Say: 2, Elaz, 2001 Zey, Katz, Kazahstan and the Kazaks, Handbook of Major Soviet Nationalities, London, 1975

139

DZN
A
A. Janbosnov, 84 A. Kari, 110 A. Orazbaeva, 43 A. Temirbekov, 110 A.Alekseev, 99 A.G.Hseyinov, 93 A.Guseev, 99 A.manov, 84 A.Kalmenov, 93, 100 A.Kudaybergenov, 99 A.Seyitov, 102 Abdulgaffar Cambusun, 83 Abdurahman Rahmetdinov, 93 Abubakir Divayev, 114 Ahmet Baytursunov, 44, 46, 76, 77, 89, 105, 107, 109 Ahmet Toktabaev, 44 Ahmetova Kncan, 114 Aimautov, 77 Akbaev, 77, 103 Akkagaz Doanov, 94 Akmola, 24, 25, 27, 32, 38, 39, 46, 51, 59, 62, 80, 81, 82, 84, 93, 95, 102, 108, 112, 116, 118 Aktbe, 39, 51, 52, 54, 59, 63, 68, 72, 84, 89, 93 Ala, 29, 30, 32, 33, 34, 38, 39, 40, 44, 46, 67, 81, 83, 92, 93, 95, 100, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 125, 129, 130 Ala Orda, 29, 38, 40, 93, 106, 107 Ala Partisi, 38, 40, 95, 107, 108, 110 Alaorda, 34, 35, 77, 107, 108, 110, 130 ALCR, 112, 114, 115, 116, 117, 118 Aldabergenova Albusina, 114 Aldonarov, 39 Alihan Bkeyhan, 30, 31, 104, 105 Alimhan Ermekov, 103 ALJR, 76 Alman, 8, 15, 26, 75, 116 Almat, 13, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 42, 43, 45, 46, 53, 57, 58, 60, 62, 63, 65, 68, 69, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 81, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 92, 93, 95, 96, 99, 100, 101, 104, 105, 107, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133 Altay, 70, 103, 108, 120 Altbayeva Balakz, 114 Altbayeva Habiba Muzaffarovna, 114 Amur, 80 Aral Gl, 58 Argun, 83 asimilasyon, III, VII Askeri komnizm, 59 Astrahan, 80, 82, 102 ateizm, 48 Atla Kalmenov, 114 Avrupa, 1, 4, 6, 9, 20, 78 Avusturya, 27 Aykap dergisi, 95, 97 Aya Kablova, 114 Aya Kulumbetova, 114 Ayteke Musi, 114 Ayupov, 54 Azerbaycan, 72, 79, 118, 119 Aziza Rskulova, 113, 114

B
B.Karatayev, 95 Babayeva Hanay, 114 Bagzbayeva Suluhan, 114 bamszlk, III, VIII, 2, 46, 76, 87, 98, 104, 106, 116, 118, 120, 121, 122, 123 Baidildin, 77 Barn Kalmenova, 114 Bakurdistan, 91, 120 Belarus, 25, 27, 56 Berezov, 80 Beyaz Ordu, 38, 59, 110 Beyimbet Mailin, 76 Beyimbet Maylin, 113 Biahmet Sarsenov, 103 Bibijamal Srgabekova, 114 Birlik Tu, 46 Bikek, 82, 112, 113, 128, 131 Bokey Hanl, 102 Bokeyhanov, 31, 39, 45, 46, 87, 88, 89, 102, 103, 107, 108 Bolevik, i, III, VII, VIII, 1, 2, 3, 4, 5, 8, 16, 17, 19, 24, 29, 34, 37, 42, 43, 44, 47, 53, 63, 67, 71, 75, 88, 109, 110, 116, 118, 121, 122, 123, 128 Buhara, 42, 56, 105 Bulgar, 27 burjuva, 1, 5, 8, 9, 10, 13, 15, 17, 18, 19, 20, 52, 54, 109, 110 Buuyeva Nataliya vanovna, 114

C
Cakp Akbayev, 115 Cetsu, 80 Cetisu, 30, 31, 33, 38, 39, 58, 59, 70, 81, 82, 85, 92, 95, 99, 100, 104, 110 Cetisu (Yedisu), 30, 33

arlk, 1, 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 25, 28, 30, 31, 38, 39, 40, 42, 45, 46, 47, 48, 50, 55, 65, 69, 74, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 86, 87, 89, 99, 100, 106, 107, 108, 119, 122, 124, 127 een-ngu Muhtar Cumhuriyeti, 121 ek, 27 uvaistan, 120

D
D.A.aymuhanov, 116

140

Dastan Muhtar Cumhuriyeti, 121 Dala (Bozkr) Vilayeti, 45 Dame Ermekova (Jrgenova), 113 Daulet Orazov, 114 devrimci, 5, 10, 15, 16, 18, 20, 45 Dou Trkistan, 26, 33, 53, 83, 86, 119 Dolgan-Mens Muhtar Blgesi, 120 Don Kazaklar, 38, 70 Donbas, 72 Dosmuhamedov, 77, 100, 101 Dosmuhametov, 39 Duma, 8, 12, 13, 17, 88, 93, 96, 97, 100 Dungan, 26 Dzerjinskii, 36

Glbahram Seyfullina, 114

H
H. Dosmuhamedov, 101 halk dman, 43, 74, 75, 77, 112, 113, 115 Halk Edebiyat, 45, 46 Hamza Esenjanov, 115 Harkov, 72 Havas, 120 Hazar Denizi, 86, 92 Hristiyan, 99 Hive, 56, 105 Hive Hanl, 56 Hokant, 38, 111

E
E.tbayev, 92 E.Tokbaev, 102 Ekibastuz, 58, 62 Ekim Devrimi, 5, 16, 21, 38, 107 Elizaveta Saduakasova, 113 Embi, 57, 58, 62 Emperyalist, 6, 31, 57 Enesei, 80 enternasyonal, 1 Enternasyonalist, 2 Erejep tbaev, 102 Ernst Mariya Timofeyevna, 114 Erti, 58 Erubayeva Zeyne, 114 ESER, 34, 38, 88, 89, 110 Esil Dalas, 45 Estonya, 2 Etnografya, 45 Ibraym Jaynakov, 99 Irgz, 84 Isk Gl, 82

. Jaynakov, 92 . Zakonov, 88 bragimova Amina, 114 ideoloji, III, VII, 4, 5, 121, 122 deolojik, 56 dil, 79 ihtilal, III, VII, 2, 9, 10, 25, 40, 74, 81, 107 ktidar, 16, 19, 37 liyas Kablov, 114 lminsky, 47 lyas Jansugirov, 76 mam Alimbekov, 94 navanova Habiba bragimovna, 114 sen Turmuhambedov, 94 slam, 1, 48, 55, 56, 66, 79, 99, 110, 128, 129 slamiyet, 42, 56, 79 ii snf, 1, 5 talya, 27

F
F. Karimov, 89 Fatima Divayeva, 114 Fedor Ruzaev, 43 feodal, 6, 9, 21, 76 Fergana, 42, 80, 85, 92, 105, 120 Fleyer Kseniya Viisariyonovna, 114 Folbauym, 82

J
Janaydar Saduakasov, 113 Janbike anina, 114 Jandosov, 70 Japon, 75, 79 Jarkent, 82 Jas Ala, 46 Jayk, 58, 69 Jeskazgan, 71 Jumat anin, 114

G
G. Alibekov, 101 G. Bizyanov, 88 G.Ordabaev, 99 Gabbas Tojanov, 113 Gani Muratbaev, 43 Geici Hkmet, 12, 15, 17, 18, 21, 22, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 39, 40, 98 Geici Hkmeti, 16, 17, 18, 32, 36, 88, 94 Genel Kazak Kurultay, 32, 94, 96, 103 Goloekin, 65 Goloekin, 77 Gorno-Altay Muhtar Blgesi, 120 GULAG, 83, 113, 114, 130, 131, 133

K
K.egirov, 99 Kabardin-Balkar, 120 Kablbek Sarmoldayev, 114 Kabulova Abia Kurbanbekovna, 114

141

Kadet, 31 Kadia Musina, 114 Kafkas, 60, 91 Kamatka, 80 Kamenev, 5, 17, 18, 36 Kamlk, 25 Kan Karimov, 93 Kan Satpaev, 44 kapitalist, 3, 6, 7, 9, 21, 56, 71, 78, 116 Karaay-erkez Muhtar Blgesi, 121 Karagand, 57, 68, 71, 112, 115 Karakalpaklar, 25, 56 KARLAG, 76, 112, 114, 116, 129 Kaysar Tatitov, 114 Kazak, III, VII, 2, 3, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 112, 116, 118, 123, 126, 127, 130, 131, 133 Kazak dili, 45, 46 Kazak Gazetesi, 45 Kazak halk, 2, 24, 30, 33, 38, 53, 67, 75, 85, 86, 87 Kazakistan, i, III, VII, VIII, 2, 3, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 81, 82, 83, 86, 87, 88, 92, 95, 99, 101, 102, 105, 107, 108, 109, 111, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 122, 125, 126, 129, 133 Kazan, 20, 42, 47, 62, 89, 93, 102 Kerenski, 13, 15, 30 Kerey Turumov, 94 Kpak, 83, 84 Krgz, 25, 39, 42, 45, 51, 52, 70, 79, 81, 82, 86, 109, 112, 120, 131 Krgzistan, 27, 41, 51, 52, 53, 92, 115, 120, 125, 133 Krm, 6, 60, 73, 79, 116, 120 Kzl Ordu, 22, 29, 59, 77, 111, 118, 121 Kiev, 72, 104 Kislovodsk, 114 kolhozlama, 29, 57 Kolonizasyon, 42 Komnist, VII, 1, 5, 19, 40, 43, 47, 53, 54, 60, 65, 66, 67, 74, 115, 116, 119 Koreli, 73, 116 Kostanay, 39, 51, 59, 63, 81, 84 Kketav, 54 Klbay Togusolu, 106 Krasnoyarsk, 115 Kuban, 80 Kulandan Kojanova, 113 Kurpankin, 82 Kuzbas, 72 Kncamal Maylina, 113

Lenin, 2, 4, 5, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 35, 36, 40, 42, 44, 55, 57, 60, 61, 63, 65, 76, 79, 109, 122 Leningrad, 72, 73 Leninizm, 5 Leninil Cas, 115 Levon Mirzoyan, 68 Liberal, 9, 107 Lisina Aklcan, 114 Litvanya, 2

M
M. K. Abdulraidhanov, 110 M. Siriusun, 89 M.Auyezov, 86 M.Dulatov, 93, 94, 102 Macaristan, 27 Madina Orazova, 114 Magjan Jumabaev, 102 Majit ombalov, 102 Makina li, 114 Maldbayeva Sara Nurmanovna, 114 Mangstau, 71 Mariyam Eskarayeva, 113 Mariyam Togjanova, 113 Marksist, 4, 5, 34, 55, 64, 79 Marksizm, 4, 5 Marsekov, 39, 92, 103 Maynur Sarmoldayeva, 114 Menevik, 5 Menevikler, 4, 8, 13, 16, 38, 110 milli mcadele, 116 Mirasbek Tolepov, 43 Mirjakub Dulatov, 82 Moskova, 13, 37, 40, 41, 43, 49, 51, 55, 57, 62, 65, 66, 68, 72, 73, 75, 76, 94, 101, 110, 113, 114 Mugaljar, 71 Muhametali Bastayev, 115 Muhametali Bapzbayev, 114 Muhammedcan Tnbayolu, 30 Muhammetkali Tatimov, 114 Muhan Aitpenov, 109 Muh Botaev, 103 Mustafa okai, 91 Mustafa okay, 30, 31, 88, 110, 111 Mustafa okayolu, 30 Mustahm Maldbaev, 103

N
N. Arkova, 43 N. Kuljanova, 43 N.A.Nazarbayev, 117, 118 N.Jakpbaev, 99 N.Kadkin, 99 Nayman, 83 Nazipa Kuljanova, 103 Ngmet Nurmakov, 115 Ngmet Srgabekov, 114 Nikola, 8, 10, 79 Novosibir, 115

L
Latin Alfabesi, 50

142

Nursultan Nazarbaev, 118

O
O. Almasov, 89 O. Almaz, 82 Omar Almasov, 93 Omar sengulov, 94 Omb, 32, 39, 45, 87, 92, 95, 102, 103, 110 Omsk, 27 Oral, 24, 25, 38, 39, 45, 46, 51, 57, 58, 59, 60, 63, 80, 87, 88, 92, 95, 100, 101, 102, 107, 108, 110 Oraz Tatiev, 94 Orest kapski, 100 Orta Asya, VII, VIII, 3, 24, 25, 26, 27, 47, 50, 56, 73, 74, 75, 78, 79, 81, 85, 107, 111, 118, 120, 122, 123, 124 Ortodoks, 47, 55 Orunbor, 24, 25, 40, 51, 56, 58, 63, 84, 87, 89, 91, 93, 95, 96, 101, 103, 105, 107, 108, 110 Oskemen, 59

zbek, 24, 25, 27, 42, 79, 86, 119 zbekistan, 27, 41, 119

P
Panislamist, 106 Pantrkist, 46, 76, 106 Pavlodar, 27 pedagojik enstitler, 54 Peter Paskinov, 80 Petersburg, 7, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 35, 36, 38, 45, 62, 99, 100, 104, 108, 109 Petropavl, 26, 39, 59, 87, 102 Polonyal, 25, 26, 116 Pravda, 17, 18, 19, 61 Prebalsk, 82 Primore, 80 proletarya, 4, 13, 17, 21, 23, 34, 36, 37

R
Rabia Asfandiyarova, 113 Raziya Mendeova, 113 Ridder, 58 Romanya, 27 Rozbakiyev, 70 Ruslatrma, 8, 40, 46, 48, 49, 78, 80, 122 Rusya, III, VII, 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 27, 28, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 40, 42, 46, 47, 48, 50, 53, 55, 56, 57, 62, 72, 73, 78, 79, 80, 81, 84, 87, 90, 91, 92, 95, 96, 97, 99, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 110, 111, 118, 119, 120, 122, 124

S. Kaldrbayev, 90 S.D.aymuhanova, 116 S.Kadirbaev, 94 S.Korsak, 99 S.M.Kirov, 113 S.Mukanov, 86 Sadkova Sulukl, 114 Sagadat Tatitova, 114 Sagnderey Bokeev, 46 Saadat Tatitova, 115 Saha Muhtar Cumhuriyetleri, 120 Sahalin, 80 Saken Seyfullin, 32, 76, 113 Sakpjamal Nazarova, 114 Samarkand, 80 Samatov, 68, 102 Sanjar Asfandiyarov, 113 Sanjar Asfendiyarov, 45, 76 Sarsenbayeva Fatima, 114 Semerkant, 42 Semey, 24, 25, 27, 28, 38, 39, 45, 46, 51, 59, 62, 72, 74, 80, 81, 84, 88, 92, 93, 95, 102, 103, 107, 108, 115 Serke, 45 Seyitkali Mendeov, 113 Seyitnezim Kadirbaev, 93 Seyitnezim Kadirbayev, 94 Srderya, 80, 93 Sr- Derya, 38 Sibir, 25, 58, 59, 80, 81, 110, 125 Slav, 26, 27, 33, 53, 65, 105 Sofiya Tastemirova, 115 Sofya Alekseevna, 86 Solovyev, 93 sosyalist, III, VIII, 1, 2, 9, 19, 21, 36, 41, 56, 66, 76, 106, 110, 123 Sovyet, III, VII, VIII, 1, 2, 3, 5, 6, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 22, 27, 28, 35, 36, 37, 38, 40, 42, 43, 44, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 58, 59, 61, 63, 64, 66, 67, 70, 71, 73, 75, 76, 79, 87, 109, 110, 111, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 120, 122, 123,143124, 125 Sovyet Cumhuriyeti, 23 Sovyet Hkmeti, VII, 22, 38, 49, 54, 63, 120 Stalin, 1, 5, 17, 18, 36, 37, 40, 42, 43, 44, 48, 49, 55, 57, 65, 66, 68, 69, 71, 75, 76, 117, 118, 131 Steplag, 76 Sultanbek Kojanov, 113 Sultangaz skakov, 94 Suluhan Basbayeva, 115 Suluhan Bazbayeva, 114 Surgut, 80, 117, 129 Sleymen Eskarayev, 113 Svredlovski, 72

. Bekmuhamedov, 89 afhat Bekmuhamedov, 102 ahizada onanova, 115 akarim Kudaiberdiyev, 103

S
S. Kadrbayev, 89

143

akitay Tatimova, 114 alkde, 82 mkent, 54, 58, 70, 115 okpargl, 84 u, 68, 69, 82, 89 ubat htilali, 9, 10, 13

87, 88, 90, 91, 92, 94, 106, 110, 111, 119, 122, 127, 132 Trkistan Vilayeti, 45 Trkmen, 25, 42, 79, 85, 120 Trkolog, 92 Trkoloji, 48

T
T.Rskulov, 80 Tacik, 27, 42 Taldkoran, 54 Takent, 13, 30, 36, 39, 40, 42, 46, 52, 56, 58, 64, 84, 85, 103, 106, 110, 111, 120, 128, 130, 131, 132 Tatar, 25, 26, 45, 88, 89, 120 Tataristan, 91, 120 Tekes, 82 Teljan onanov, 115 Temirbek Jrgenov, 113 Tnbaev, 39, 77, 100, 107 Tva, 120 Tirilik, 46 Tobl, 80 Tobol, 25 Togsov, 46, 109 Tolstov, 47 Tomsk, 25, 81, 103 Torgay, 30, 31, 34, 38, 39, 52, 63, 71, 80, 82, 83, 84, 87, 88, 89, 91, 98, 101, 102, 108 totaliter, III, VII, 21, 43, 76, 77, 117, 118, 121, 123 Troki, 4, 36, 44 Turar Rskulov, 32, 38, 65, 113 Turgay, 24, 25, 93, 94, 95, 96 Trke, 45, 47, 50 Trkistan, 24, 30, 31, 33, 34, 39, 40, 42, 45, 47, 49, 50, 56, 57, 58, 63, 64, 70, 74, 79, 81, 83, 84, 85,

U
Ualihan Tanaev, 102 Ukrayna, 33, 55, 60, 70, 73 Ulu Trkistan, 42, 50 Uzakbay Kulumbetov, 114

Cz, 106, 109

V
V.Petrov, 99 Verny, 99 Vernyi, 39, 81 Volga, 58, 60

Y
Yakut, 80, 120 Yedisu, 30, 33, 88

Z
Zagaynov, 98 Zakaspisky, 108 Zarap Temirbekov, 114, 115 Zelenskaya Nataliya llarovna, 114

144