T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
OG / YG TRANSFORMATR SARIMI
522EE0044
Ankara, 2011
- Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
- Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
- PARA LE SATILMAZ.
i
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1..................................................................................................... 3
1. OG / YG TRANSFORMATRLER .................................................................................. 3
1.1. OG / YG Transformatrn Yaps................................................................................. 3
1.1.1. Nve....................................................................................................................... 3
1.1.2. Sarglar................................................................................................................... 5
1.2. OG / YG Transformatrnn alma Prensibi............................................................ 8
1.2.1. almas ............................................................................................................... 8
1.2.2. Gerilim Ayar....................................................................................................... 10
1.2.3. Soutma Sembolleri............................................................................................. 11
1.4. OG / YG Transformatrlerin Bakmlar...................................................................... 18
1.4.1. Transformatr letmeye Almadan nce Yaplacak lemler ........................... 19
1.4.2. letmeye Alma.................................................................................................... 21
1.4.3. Periyodik Kontroller ............................................................................................ 21
1.4.4. Transformatr Donanmlar ................................................................................. 22
1.5. OG / YG Transformatr Balantlar .......................................................................... 26
1.5.1. gen (A) Balant .............................................................................................. 26
1.5.2. Yldz () Balant............................................................................................... 26
1.5.3. Zikzak Balant.................................................................................................... 27
1.5.4. Balant zellikleri.............................................................................................. 27
1.5.5. Balant Gruplar ve Grup As.......................................................................... 28
1.5.6. Paralel Balantlar ............................................................................................... 32
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 34
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 36
RENME FAALYET-2................................................................................................... 37
2. OG/YG TRANSFORMATRLERDE SARIM HESABI ................................................. 37
2.1. Semboller .................................................................................................................... 37
2.2. Formller..................................................................................................................... 39
2.3. OG / YG Transformatrn Hesab.............................................................................. 40
2.3.1. Verilen Deerler .................................................................................................. 40
2.3.2. Hesaplama ........................................................................................................... 40
2.4. OG / YG Transformatrnn Sarm .......................................................................... 49
2.4.1. Sarmn Yaplmas ............................................................................................... 49
2.4.2. Sarglarn Yaltlmas........................................................................................... 50
2.4.3. Sarglarn Yerletirilmesi ve Montaj.................................................................... 51
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 54
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 56
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 57
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 58
KAYNAKA......................................................................................................................... 59
NDEKLER
ii
AIKLAMALAR
KOD 522EE0044
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Bobinajclk
MODLN ADI OG/ YG Transformatr Sarm
MODLN TANIMI
OG / YG trafolarnn bakmlarnn ve sarmlarnn yaplmas
ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld bir renme
materyalidir.
SRE
40/16
N KOUL Alan ortak modllerini baarm olmak
YETERLK OG/ YG trafo sarm hesabn ve bakmn yapmak
MODLN AMACI
Genel Ama
Bu modl ile sarm makineleri ve gerekli ekipman ile
donatlm atlye ve iletme ortamnda OG/YG
transformatrlerinin bakmn ve sarmn hatasz olarak
yapabileceksiniz.
Amalar
1. OG/YG transformatrnn bakmn
yapabileceksiniz.
2. Mteri istei dorultusunda yeni OG/YG
transformatr hesaplamalarn ve sarmn
yapabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Atlye ortam, fabrikalar, OG / YG trafo imalat
fabrikalar, iletmeler, trafo istasyonlar, internet ortam
Donanm: Bakr iletken, makara, sac gvde, yaltm
malzemeleri
LME VE
DEERLENDRME
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
AIKLAMALAR
1
GR
Sevgili renci,
Transformatr kullanlarak ilk enerji tama sistemi 1886 ylnda ABDde yaplmtr.
Burada 500 volt gerilimde 1600 metre mesafeye enerji tanmtr. talyada 27 km uzakla
2000 volt gerilim tanmtr. Bu yllarda bata sve olmak zere dier Avrupa lkelerinde
de transformatr imalatna balanarak elektrik enerjisi tanmas ve datlmasnda
kullanlmtr. 1890 yllarnda ilk fazl transformatr yaplm ve fazl bir sistemin
kurulmas salanmtr.
lk imal edilen transformatrler, hava izolasyonlu ve hava soutmaldr. Transformatr
yann soutma ve yaltm ortam olarak kullanlmaya balanmas ok byk kolaylk
getirmi, transformatrlerin ebatlarnn klmesini salamtr.
Transformatr geriliminin ykselii enerji nakil hatlar ile beraber olmutur. Zamanla
kaliteli elik malzemelerin kullanlmaya balanmas ile balangtaki kayplar ok az
seviyelere indirilmi, soutma ve yaltm iin uygun ya ak salanm ve mmkn
olabilecek ksa devrelerin nne geilmitir. Bu modlde, yksek gerilim
transformatrlerinin yaps ve sarmnn nasl yapld incelenecektir.
GR
2
3
RENME FAALYET-1
OG / YG transformatrnn bakmlarn yapabileceksiniz.
Transformatrlerin alma prensiplerini aratrnz.
OG / YG ebeke sistemlerini aratrnz.
Tanma ilemleri iin internet ortam ve OG/ YG transformatr merkezlerini ve
fabrikalar gezmeniz gerekmektedir. OG/ YG transformatrleri kullanm ekil ve amalar
iin bu sistemleri kuran kiilerden n bilgi almanz gerekir. Kazanm olduunuz bilgi ve
deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.
1. OG / YG TRANSFORMATRLER
1.1. OG / YG Transformatrn Yaps
1.1.1. Nve
Transformatrlerin nveleri, silisyum alaml zel transformatrlerin saclarndan
yaplr. Kayplar, iilik ve ekonomik nedenlerden dolay nve 0,35 mm kalnlktaki
saclardan olur.
Bu saclarn birer yzleri yaltkan bir tabaka (lak, kt, karlit vb.) ile kaplanmtr.
Nve kesiti transformatrn gcne gre yaplr.
Resim 1.1: Nve saclarnn hazrlan
RENME FAALYET1
AMA
ARATIRMA
4
Resim 1.2: Paketlenmi nve grn
Transformatrlerin nve yaplar, glerinin byklne gre ekil 1.1de grld
gibi kare (a), dikdrtgen (b) ve + (c) eklinde yaplr. Bu ekilde yapmak suretiyle sarglar ile
ayaklar arasnda soutma iin gerekli olan hava aral salanm olur.
ekil 1.1: eitli nve kesitleri
Byk gl transformatrler iin soutma kanallar alr. Nveyi oluturan sac
paketi, kayplar azaltmak amacyla saf sellozdan yaplm ince kt levhalarla kk
paketlere ayrlmtr. Nve sktrma plakalar ile sktrldktan sonra epoksit yapay reine
ile emdirilmi cam elyafl bantlarla iyice sarlr. Daha sonra bu bantlar cvatal kilitlerle
gerdirilir (ekil 1.2).
5
ekil 1.2: Nve kesiti
1.1.2. Sarglar
Transformatr primer ve sekonder sarglar sarllarna gre ikiye ayrlr:
Silindirik ekildeki sarglar
Dilimli sarglar
Transformatr nvesi, hangi tipte olursa olsun sarg ekli bu iki sarg eklinden
birisidir. Hangi sarg tipinin uygun olaca transformatrlerin tipine, gerilimine, akm
iddetine, yaltma ve soutma durumlarna gre deiir. Sarglarn sipir saylar, iletken
kesitleri ve yaltkanlar belirlendikten sonra sarglarn nveden yaltlmalar yaplr.
Sarglarn nveden yaltlmalar iin ya makaralar ya da baka yaltma yntemleri kullanlr.
1.1.2.1. Silindirik Sarglar
Silindirik sarglar, nve zerine makara eklinde sarlan sarglardr. Kk gl
transformatrlerde alak gerilim ve yksek gerilim iin hazrlanan makara eklindeki
sarglar, alak gerilim sargs altta olacak ekilde yerletirilir (ekil 1.3).
6
ekil 1.3: Silindirik sarg kesitleri
Trafo yksekliini ve kaak reaktans azaltmak iin alak gerilim sargs iki ayr ksma
ayrlarak yars yksek gerilim sargsnn altna, yars da stne sarlabilir (ekil 1.4).
ekil 1.4: Silindirik sargnn yapl
Silindirik sarglar kk glerde Resim 1.3te grnen ekildeki dzenek yardmyla
hazrlanrken daha byk gl transformatrler iin Resim 1.4teki dzenek kullanlr.
7
Resim 1.3: Silindirik sarglarn hazrlan
Resim 1.4: Byk gl silindirik sarglarn hazrlan
1.1.2.2. Dilimli Sarglar
Byk akml transformatrlerde silindirik sarglar kullanmak, akmn dinamik etkileri
ve soutma zorluklar bakmndan sakncaldr. Dilimli sarg tipinde primer ve sekonder
sarglar, blmlere ayrlarak sarlr. Her bir sarg dilimi, alt ve st sarg dilimlerinden
yaltlr. Bu sarg dilimleri; bir primer sarg dilimi, bir sekonder sarg dilimini izleyecek
ekilde sralanr. Yaltkanl salamak bakmndan alak gerilim sargs bir dilimi ikiye
ayrlp sargnn en alt ve en st ksmna yerletirilir. Bu tip sarglarda deiik gerilimlerde
daha ok u kartlr. Gerilim ayar yaplmas istenen yerlerde ok kullanlr (ekil 1.5).
8
ekil 1.5: Dilimli sarg kesiti
Resim 1.5: Dilimli sarglar
1.2. OG / YG Transformatrnn alma Prensibi
1.2.1. almas
Kullanld yeri, gc, gerilimi ne olursa olsun btn transformatrler alma
prensibi olarak ayndr. Genel olarak birbirinden bamsz en az iki sarg ve bu sarglar
tayan ekirdekten oluur. Bu sarglarn enerji uyguland tarafna primer; enerjinin alnd
tarafa da sekonder denir (ekil 1.6).
9
ekil 1.6: Transformatr alma prensip emas ve sembol
Transformatrn primer sargsna alternatif bir gerilim uygulandnda bu sarg,
deiken bir manyetik alan oluturur. Bu alan, zerinde sekonder sargsnn da bulunduu
manyetik demir nve zerinde devresini tamamlar. Primere uygulanan alternatif gerilimin
zamana bal olarak her an yn ve iddeti deitiinden oluturduu manyetik alann da her
an yn ve iddeti deiir. Bu alann sekonder sarglarn kesmesi ile sarglarda alternatif bir
gerilim endklenir.
Transformatrlerin primer sarglarna doru gerilim uygulandnda yine bir manyetik
alan meydana gelir. Ancak bu manyetik alan, sabit bir alandr. Bu alann yn ve iddeti
deimeyeceinden sekonder sarglarnda bir (elektromotor kuvveti) EMK indklemesi sz
konusu olmaz.
OG / YG transformatrlerinin de alma prensibi bakmndan kk gl fazl
transformatrlerden fark yoktur. Byk akm ve gerilim deerleri iin yapldklarndan
koruma ve yaltm zellikleri bakmndan farkllklar gsterir (ekil 1.7).
ekil 1.7: fazl transformatr sarglar
10
1.2.2. Gerilim Ayar
OG / YG transformatrlerinde enerji nakil hatlarndaki gerilim deimelerinden ya da
kullancnn kendi yk deiimlerinden dolay alak gerilim tarafn kompanze etmek
maksadyla yksek gerilim sarglarna gerilim ayar sarglar yerletirilir. Bu ayar sarglar
kapak zerindeki komtatr anahtarna balanr (ekil 1.8).
ekil 1.8: Gerilim ayar bobinleri
Komtatr anahtar, yksz veya yk altnda kademe deitiren olmak zere iki ayr
tipte imal edilir (ekil 1.9).
ekil 1.9: Yksz gerilim ayar yapan alterin transformatre balan ve kademe sarg
yzdeleri
Alak gerilim voltaj istenilen voltajdan dk ise transformatrn kademe anahtarn
bulunduu voltajdan daha dk bir voltaja almak gerekir.
rnein, alak gerilim 400 volt, primer gerilim kademeleri 15000, 15400, 15800,
16200, 16600 olan bir transformatrn 3. kademede ( 15800 ) altrldn ve alak gerilim
tarafndan 380 volt lm yapldn dnelim. Bu durumdaki transformatrn yksek
gerilim tarafndaki gerek gerilim:
380 x ( 15800 / 400 ) = 15010 volttur.
11
Transformatrn almas gereken kademe, hesaplanan deere en yakn kademe
olmaldr. Bu da yukardaki rnek iin 1. kademe yani 15000 volttur.
Transformatrlerde gerilim ayar yaplrken sistemin yk durumu, transformatrn
alak gerilim tarafndaki kompanzasyon sisteminin salkl alp almad,
transformatrn yksz alma hllerinde oluacak gerilim ykselmeleri gz nnde
bulundurulmaldr.
1.2.3. Soutma Sembolleri
Btn g transformatrleri, salkl bir soutma ortamna ihtiya duyar. yi bir
soutma sistemi transformatr kapasitesini % 25 artrabilir. Transformatrlerde soutma
sistemi harflerle simgelendirilmitir ve transformatr plakasnn zerinde yazldr.
Soutma sembol drt harften oluur:
Birinci harf: Sarglarda direkt temasta bulunan i soutma ortamn anlatr.
- O yanma noktas 300 derecenin altnda olan mineral ya ya da sentetik
yaltkan svlar
- K yanma noktas 300 derecenin zerindeki sentetik yaltkan svlar
- L yanma noktas olmayan ya da yanc olmayan sv yaltkanlar
kinci harf: ortamdaki maddenin nasl dolam yaptn anlatr.
- N soutma elemanlar iinden doal olarak ak
- F soutma elemanlar iinden zorlamal ak, sarglarnn iinden ise
doal sirklasyon
- D soutma elemanlar iinden zorlamal ak, ak sarglarnn iinden
ise ynlendirmeli sirklasyon
nc harf: D soutma ortamn tanmlar.
- A, hava
- W, su
Drdnc harf: D alma ortamnn nasl sirkle (altn) edildiini
anlatr.
- Doal konveksiyon
- Zorlamal konveksiyon
Bu durumda; soutma sistemi ONAN olan bir transformatrn i soutma sisteminin
yala ve doal olarak yapldn, yan temas ettii d soutma ortamnn da hava
olduunu, bu ortamn da doal temas yolu ile gerekletiini syleyebiliriz (ekil 1.10).
Datm transformatrleri ONAN soutma sistemine sahiptir. ONAN transformatrler,
srekli taze ortam havasna ihtiya duyar. Dhili tip transformatrler bulunduklar ortama
srekli s yaydklar iin bu snn atlmas iin transformatr binalarnn uygun
havalandrma pencerelerinin almas gerekmektedir. Taze havann alt taraftan girmesi ve
12
aksi taraftan transformatr tanknn stnden atlmas salkl bir iletme asndan uygun
olacaktr.
ekil 1.10: Datm g transformatr
Transformatrlerde bulunmas gereken standart donanm elemanlar Resim 1.6da
gsterilmitir:
3 adet yksek gerilim k ucu
4 adet alak gerilim k ucu
500 kVA ve yukar gler iin 4 adet alak gerilim bara balant pabular
Ya genleme deposu
- Ya doldurma az ve kapa
- Ya seviye gstergesi
- Ya cinsini gsteren etiket
Termometre cebi (315 kVA ya kadar 1 adet, 315 kVA ve daha byk gler
iin 2 adet)
315 kVA ve st iin Buchholz rlesi taklmasna uygun sklp taklabilen
flanl ara paras
Aktif ksm kapakla kaldrabilmek iin 2 adet kaldrma halkas
Bota gerilim ayar komtatrne ait kumanda kolu ve pozisyon gstergesi
Topraklama ucu
Ya boaltma ve rnek alma vanas
90
0
dnebilen tekerlekler (160 kVAya kadar istenirse konur.)
Soutucu radyatrler
sim plakas
315 kVA ve st iin Buchholz rlesi ek donanm
Alkoll termometre
Kadranl kontakl termometre (0-120
0
C, ift kapama kontakldr.)
Hava kurutucusu (630 kVA ve alt iin kg st iinde 1 kgdr.)
13
Resim 1.6: Transformatrlerde bulunmas gereken standart donanm elemanlar
1.3. OG / YG Transformatrlerde Meydana Gelebilecek Arzalar
Bilindii zere transformatrlerin drt temel bileeni vardr.
Primer ve sekonder sarglar
Manyetik devre (nve)
Balant elemanlar
Transformatr yalar
Bu drt bileenden herhangi birinin bozulmas olasdr. ebekede alan
transformatr says dnldnde arzalanan transformatr says olduka azdr. Ancak
arzalanan transformatrn onarm bedeli olduka yksek olduundan bu ciddi olarak
zerinde durulmas gereken bir konudur.
Arzalanan bir transformatrn:
Onarm bedeli yksektir.
Onarm sresi uzundur.
Vin ve nakliye bedeli pahaldr.
Onarm sresince tesis enerjisiz kalacak, jeneratr var ise dk kapasite
almas gerekecek.
Yedek transformatr konmas hlinde montaj, demontaj masraflar kacaktr.
14
Bu nedenle transformatr arzalar olmadan arza sebeplerinin ortadan kaldrlmas en
ekonomik yntemdir. zleme ve nleme maliyetleri her zaman dzeltme (onarma)
maliyetlerinden daha dktr. Transformatr arzalarn aadaki ekilde snflara
ayrabiliriz:
1.3.1. Manyetik Devre Arzalar
Manyetik devre arzalarnn temel nedeni retim kaynakl hatalardr. Transformatrn
yksek ve anormal sesle almas, bota alrken bile ar snmas ve hatta devre d
olmas gibi belirtileri vardr. Bu tip arzalarn toplam transformatr arzalar iinde yeri ok
az olmakla birlikte arzalarn giderilmesi, trafonun yeniden tasarlanmasn gerektireceinden
trafo zerinde fazla mdahale ans yoktur. Genelde eski tip transformatrlerde grlr.
Manyetik devre bozukluklar trafonun bota kaybn anormal dzeyde artrr. Botaki kayp
ve akm; bazlarnda sabit bir seyir izlemez, deikenlik gsterebilir. Transformatrn
mknatslanma akmndaki ar harmonikler, enterkonnekte ebekenin de bozulmasna sebep
olur. Botaki kayp transformatr devrede olduu srece llendirme sistemine gre
primerden l varsa kullancnn faturasna; sekonderden llendirme sistemi varsa ulusal
ekonomimize yansr.
Resim 1.7: retim hata kaynakl nve
1.3.2. Sarglardaki ve Di Elektrik Devrelerdeki Bozukluklar
Bu tip arzalar, bata transformatr sarglarnda ve daha sonra ana yaltm devresinde
meydana gelebilir. Transformatr iindeki yaltmdaki arza nadir de olsa geici olabilir yani
transformatr ya bu delinmeyi bertaraf edebilir ve almasn srdrebilir ya da
yaltmdaki delinme kalc bir hl alabilir ve transformatr devre d olabilir. Bu tip
arzalarda:
Transformatr yann grnm ve kokusu keskin bir ekilde deiir.
15
Resim 1.8: Grnm ve kokusu deimi trafo ya
Transformatr ya rezarvuardan dar atlm olabilir.
Resim 1.9: Kazan dna tam trafo ya
Transformatr sarg direnleri ya hi lm vermez ya da balang
deerlerinden anormal deikenlikler gsterir.
zolasyon direnleri direkt ksa devre gsterebilir.
Toprak ile temas sz konusu olabilir.
Bu tip arzalarda transformatr sarglar yanabilir.
16
Resim 1.10: Yanm trafo sarglar
Transformatr ya yanabilir.
Komtatr anahtar yanabilir.
zolatrler yanabilir.
Bucholz rlede yanc gaz birikmi olabilir.
Yanma esnasnda kazan iindeki ar basn, tank deforme edebilir.
Resim 1.11: Deforme olmu trafo kazan
Yksek gerilim, alak gerilim sargsna direkt ya da belirli bir empedans
zerinden blnerek sirayet edebilir. Alak gerilim panosu ve saya devreleri
zarar grebilir.
Bu tip arzalar; retim kaynakl, kullanc kaynakl ya da sistem kaynakl olabilir.
17
1.3.2.1. retim Kaynakl Yaltm Arzalarnda
Yetersiz ya da uygun olmayan kurutma
Yetersiz tretman ilemleri
Yetersiz ham madde
Projelendirme hatalar
Yetersiz kontrol
1.3.2.2. Kullanc Kaynakl Hatalar
Yanl projelendirme
Yanl montaj
Yetersiz ya da eksik koruma
Transformatrn ve bulunduu merkezin yeterli kontrol ve bakmdan
geirilmemesi
Anormal geici ya da srekli alma artlar
Sel, deprem gibi doal afetler
1.3.2.3. Sistem Kaynakl Hatalar
Devreye girme anlarndaki yksek gerilim, yksek frekans darbeleri (manevra
darbe gerilimleri)
Ani devrelerden kmalarda gerilim ykselmeleri
Atmosferik ar gerilimler
Yukarda snflara ayrlan arzalar lkelerin ekonomik yaps, doa ve iklim koullar,
enerji sistemlerinin yeterlilii gibi nedenlerle farkl oranlarda meydana gelir. Gelimi
Avrupa lkelerinde yaplan arza analizlerinde datm transformatrlerindeki arzalarn
byk bir ksmnn (% 80) sarg giriindeki sipirlerde yaanan ksa devrelerinden meydana
geldii, geri kalann ise kullanc kaynakl hatalar olduu tespit edilmitir. Olas arzalar
laboratuvar artlarnda yaratlarak transformatrlerin ve koruma sistemlerinin davranlar
incelenmi, yaplan bu incelemeler dorultusunda transformatr arzalarnn nlenmesi iin
etkin koruma sistemleri gelitirilmitir.
Transformatr arzalarnn nedenlerini tehis edebilmek iin arza anndaki delilleri
saptamak gerekir. Arza tehisini net olarak ortaya koyabilmek son derece zor olmasna
ramen deliller dorultusunda tehis yapmann, arzann yeniden yaanmamas iin
nemlidir. Ancak bu delillerin zamanla yok olabildiini ya da eitli etkilere maruz kalarak
deiebildiini de gz nnde bulundurmak gerekir.
1.3.2.4. Arza Delilleri
Transformatr zerinde gzle grnr deliller:
Kazanda bir deformasyon, izolatrler, ya seviyesi, eklatrlerin durumu,
kademe anahtar durumu ve pozu, hava kurutucusu ve contas, depo kapa
contas vb.
18
Transformatr ierisindeki gzle grnr ibareler ve transformatr zerinde
retici firmada yaplan lmler
Transformatr merkezinde bulunan koruyucu elemanlarn durumlar ve
deerleri, sekonder koruma sistemi deerleri, parafudrlarn aktivitesi,
sigortalarn durumu, ift kontakl termometrelerin deerleri, arza anndaki
scaklk durumu
Transformatrn retici firmasnn test raporu
Transformatrn iletme srasndaki seyrine ait lm raporlar (bakm testleri)
Topraklama direnleri
Transformatrn enerjilendirdii ykn karakteristik yaps
Kompanzasyon sistemi
Transformatrn bulunduu ortamn deniz seviyesinden ykseklii
Arza anndaki iklim koullar
Transformatrn bulunduu ortamn soutma durumu
Arza annda transformatrn bulunduu yerde herhangi bir personel varsa onun
beyanlar gibi delillerin deerlendirilmesi yaplr, arza nedenleri netletirilir.
1.4. OG / YG Transformatrlerin Bakmlar
Trafolarn uzun sre verimli alabilmesi, dzenli bakm ve kontrol ile salanabilir.
letmeye alnm bir trafoda kontrol edilmesi gereken elemanlar ve bunlar zerinde
gzlenmesi gereken hususlar unlardr:
Trafonun yzey temizlii
Mekanik ksmlarn genel kontrol
Boyal maden ksmlarn boyalarnn kontrol
OG ve AG ksmlarndaki somun, rondela, saplama ve kablo pabular, boru
balant pabularndaki oksitlenmeler
OG AG buinglerinin atlak ve krk olup olmad
Hava kurutucusunda bulunan silikagel rengi, miktar ve pembeletii ksm
Ark boynuzlarnn eik ve arpk olup olmad
Trafonun topraklama cvata ve somunlarnn geveyerek oksitlenip
oksitlenmedii
Ya ve sarg s gstergeleri varsa bunlarn slarnn gzlenmesi
ift kadranl termometre varsa elektriki balantsnn geveklii ve temizliinin
gzlenmesi
Ya rezerve tankndaki ya seviyelerinin kontrol
Trafo zerindeki eitli conta ve ek yerlerinde ya szntsnn olup olmadnn
kontrol
Bucholz rlesi varsa ya seviyesinin ve elektriki balantlarnn kontrol
19
1.4.1. Transformatr letmeye Almadan nce Yaplacak lemler
Ya kaa olup olmad kontrol edilmelidir. Ya kaan gidermek iin
unlar yaplmaldr:
- Nakliye ve indirme esnasndaki sarsntlardan cvatalarda geveme
olabilir. Bu durumda contalardan ya szabilir. Balant elemanlarn
hafife sknz. Buingleri tutan cvatalara fazla kuvvet uygulamaynz,
buingler atlayabilir.
- Nakliye esnasnda arpma, delinme gibi hasarlar olumu ve ya kaa
giderilemiyor ise retici firma ile temasa geiniz.
Resim 1.12: Nakliye esnasnda hasar grm trafo
Ya genleme deposundaki ya seviyesini kontrol ediniz. Depo yan yznde
bulunan ya seviye gstergesinde 20 C seviyesi iaretlenmitir. Ortam
scaklna bal olarak ya seviyesi iaretin biraz stnde ve altnda olabilir.
Ya seviyesi normalden dk ise deponun zerindeki kapa aarak
transformatrn etiketinde belirtilen cinste ve reticiden alnm ya ilave
ediniz. Yan nem durumuna dikkat ediniz. lave edilecek ya, kullanmdan
nce test edilmelidir. Depoya normalden fazla ya koymaynz. Aksi taktirde
alma esnasnda transformatr snacaktr. Genleen ya depodan kabilir.
Transformatrde hava kurutucusu (slicagel kab) bulunmuyor ise ya genleme
deposu kapann iinde bulunan contay karnz. Aksi taktirde transformatr
hava alamayaca iin zamanla tankta deformasyon olabilir. Transformatrnz
hasar grebilir. Kapak iinden kan contay ortasndan delerek transformatr
zerinde uygun bir yerde muhafaza ediniz. Transformatrn herhangi bir sebep
ile nakliyesi gerektiinde contay tekrar kapak iine takarak nakliye esnasndaki
sarsntlardan dolay ya genleme deposundaki yan darya kmas
nlenecektir. Ayrca transformatrn ihtiya d olmas durumunda
stoklarnzda bekletilirken yine kapak contasnn taklmas arttr.
Buingleri gzle kontrol ediniz. Krk veya atlak var ise deitiriniz (Resim
1.13).
20
Resim 1.13: Krk buing ve ark boynuzu
Ark boynuzlarnn aralklarn kontrol ediniz. Bozulmusa aralklar ular
birbirine bakacak ekilde aadaki deerlere gre ayarlaynz (Resim 1.13)
Gerilim 6,3 kV 10 kV 15 kV 33 kV
Ark boynuzu aral 60 mm 85 mm 115 mm 220 mm
Tablo 1.1: Ark boynuzu aral tablosu
Transformatr 6 aydan uzun sre stoklarnzda beklemi ise ya nem alm
olabilir. Ya numunesini test ettiriniz.
Transformatrde hava kurutucusu, bucholz rle, ift kontakl termometre gibi
koruyucu tehizatlar bulunuyor ise ilgili talimatlara gre cihazlarn kontroln
yapnz.
Transformatr kapal ortamda alacak ise tabanda ve yukarda hava giri ve
kn salayacak uygun boyutlarda aklklar bulunmasn ve
havalandrlmasn salaynz.
Transformatr boyasnn bozulmu ksmlar varsa bu ksmlar temizleyiniz ve
boyaynz.
21
Resim 1.14: Boyas deforme olmu transformatr
1.4.2. letmeye Alma
Kademe anahtarn transformatrn etiketi zerinde bulunan bilgilerden
yararlanarak orta gerilim voltajnza uygun pozisyona getiriniz. Kademeyi
ayarlamak iin yaplacak ilemler, kademe anahtar balnn zerinde
yazldr. Kademe anahtar evirme balna byk kuvvetler uygulamaynz.
Kademe deitirme ilemini mutlaka transformatr enerjisizken yapnz!
Transformatrn koruma sisteminin akm deerlerini ve kesme srelerini
kontrol ediniz.
Topraklama direnci ve balantlarn kontrol ediniz.
Transformatr yksz olarak devreye alnz. Bota k gerilimlerini kontrol
ediniz. Transformatr kademeli olarak ykleyiniz.
1.4.3. Periyodik Kontroller
Ylda en az bir kere yukarda 13 maddede bahsedilen kontrolleri yapnz.
Belirtilen ekilde ya numunesini alarak test ettiriniz. Elektrik balantlar
gevek ise sknz.
Transformatr yedek para ihtiyacnz iin transformatr etiket deerlerini
bildirerek gerekli bavurular yapnz.
22
1.4.4. Transformatr Donanmlar
1.4.4.1. Bucholz Rle
Genel yaps
Bucholz rle, transformatr ya iinde oluacak gazlara bal olarak ikaz ya da ama
sinyali veren koruyucu rledir. Bucholz rlesi, aada belirtilen arzalarda ilem grr:
- Sarg ksa devrelerinde
- Sarg ile nve aras ksa devrelerde
- Gerilim tayc elemanlarnn kendi aralarndaki atlamalarnda
- Gerilim tayc elemanlarndan kazan, kapak ve nveye olan atlamalarda
- Hatal iletken balamalar ve kopmalarnda
- Yaa hava girmesi veya gaz olumasnda
- Ya eksilmesinde
Test ve ayar
Bucholz rle, iletmeye alnmadan nce aada belirtildii ekilde kontrol
edilmelidir:
- Rle zerinde ok iareti, genleme kab tarafn gsterecek ekilde
olmaldr.
- Rledeki havann kmas iin st kapakta bulunan test bal sklp
ya kncaya kadar ak tutulur.
- Balant ekli kontrol edilir.
- Bucholz rle kontaklarnn almasn kontrol etmek iin test butonunun
kapan karnz ve bu butona yava yava bastrnz. Rlenin nce
alarm sonra ama kumandas vermelidir.
- Bucholz rlede gaz toplanmas hlinde gazn yanc olup olmadn,
zerine eilmeden alev yaklatrarak kontrol ediniz. Yanc gaz,
transformatr iinde arza olduunu gsterir. Bu durumda transformatre
tekrar enerji uygulamaynz. Yanc olmayan gaz ise byk ihtimalle
transformatr iinde skm havadr. Transformatr almaya devam
edebilir. Mmkn ise bucholz rlede biriken gaz analiz ettiriniz.
- Rle kontaklarnn tayabilecekleri en yksek akm deerleri rle
zerinde bulunan etikette yazldr. Bu deerleri amaynz.
23
1.4.4.2. ift Kontakl Termometre
Bu elemanlar, g trafolarnn sarg veya ya scaklklarnn tespiti ile tehlikeli
snrlarda alarm ve atrma yapabilecek ekilde yerletirilmi cihazlardr. zellikle trafolarn
ar yklenmelerinde fanlar altrmada, alarm vermede hatta trafoyu devre d brakacak
kesicileri atrmada kullanlrlar.
Alarm ve ama ibrelerinin ayar veya elektrik balantlarnn kontrol iin
termometrenin nndeki kapa ve cam karnz.
Alarm ve ama kontaklarnn akm tama kapasitelerini amamak iin yardmc rle
kullannz. Termometre sondasna bal boruya keskin dn yaptrmaynz. Termometre
cebine bir miktar ya ilave ediniz.
ekil 1.11: Ya ve s sarg gstergesi
Termostatn kadran zerindeki gstergede, ibresinden hari iki adet ayarlanabilir
elektriki kontak ibresi bulunur. Bu ibreler, istenilen snrlar iinde alarm ve ama devresine
kumanda ederek grev yapar. Bazen de bunlardan yararlanlarak trafo fanlar devreye
sokulup karlabilir.
Alarm devresine ait ibre genelde 50 C 60 Cye; ama devresinin ibresi ise 70 C
80 Cye ayarlanr.
1.4.4.3. Hava Kurutucular
Genel
Hava kurutucusu, hava kurutma maddesi (slicagel) doldurulan cam kap ve ya
anandan olumaktadr. Transformatrlerde kullanlan hava kurutucular;
transformatrlerin byklklerine, ya hacimlerine ve alaca ortamn nem derecesine
gre imal edilir. Hava kurutma maddesi slicagel; kimyasal olarak ntr hle getirilmi, ok iyi
nem alma zelliine sahip, sert, kuru olduu zaman koyu mavi renkte, nem aldka
pembeleen bir maddedir.
24
ekil 1.12: Teneffs tertibat (hava kurutucusu )
Silikagel, silisit asit hidartn kobalt nitratla emprenye edilmesinden retilir. Arlnn
% 40 orannda su (nem) alma zelliine sahiptir.
Kontrol ve bakm
Transformatrn nakliyesi srasnda yan slicagel maddesine bulamamas iin ya
haznesi bo olarak gnderilir. Transformatr iletmeye alnmadan nce ya ana, iaretli
seviyeye kadar transformatr ya ile doldurulur. Slicagelin yalanmamasna dikkat
edilmelidir. Yalanan slicagel, siyah renk alr ve nem alma zelliini kaybeder. Slicagelin
pembeletiinde deimesi gerekir.
1.4.4.4. Buingler
Transformatrlerde macunsuz, zeri srlanm, seramik buingler kullanlr. st
kapaa conta ile ya szdrmaz bir ekilde monte edilmitir. Transformatr devreye alnaca
zaman buing tijinin somunu gevetilerek tij 5 mm kadar buing iine itilir. Biriken hava
varsa darya kmas salanr. Ya szmaya balad anda somunlar tekrar sklr ve szan
ya temizlenir.
Buing deitirme ileminin yaplmas
Buinglerin atlama, krlma gibi nedenlerden dolay deimesi gerekebilir.
- nce transformatr ya, kapak alt seviyesine kadar temiz ve kuru bir
kaba boaltlr; hava almayacak ekilde muhafaza edilir.
Bu ekilde alnan ya tekrar kullanlabilir.
- Buingin somunlarn ve buing baln sknz, buingi karnz. Bu
esnada transformatr iine yabanc madde kamasn nleyiniz.
- Buingle kapak arasndaki contay deitiriniz. Dier contalar da kontrol
ederek gerekiyorsa deitiriniz.
- Yeni buing baln ve somunlarn taknz.
25
- Tiji izolatr iinde yuvasna yerletiriniz. Buing somunlarn ve baln
takarak sknz.
- Transformatrn yan tamamlaynz.
- stteki somunlar biraz geveterek buingin iine skm havay
boaltnz.
1.4.4.5. Transformatr Yalar
Genel
Transformatrlerde yaltm ve soutma maddesi olarak kullanlan madeni yalar,
zamanla gerek transformatrn aktif elemanlar arasnda eitli sebeplere dayanan dearj
sonucu ayrma gerekse yke bal s farkllklarndan kaynaklanan hava alverii sonucu
kimyasal olarak bozulur. Ya, ayran ve paralanan kat yaltm maddeleri ile kararak dibe
ker. Dipte amurlama olur. Hava kurutucusu olmayan ya da varsa bile bakm yaplmayan
transformatrlerde ya genleme kab zerinden havann nemini alarak yaltkan zelliini
kaybeder. Bu nedenlerden dolay yan numunesi alnarak delinme gerilimini llmelidir.
Test sonucunda yan kurutulmas veya deitirilmesi gerekebilir.
Resim 1.15: rnek olarak alnm ya numuneleri
Ya numunesinin alnmas
- Numune kab olarak renkli cam ie ya da paslanmaz sac kap kullannz.
Numune alma kabn ve numune almnda kullanlacak gereleri (huni,
hortum vs.) iyice temizleyiniz ve kurutunuz. Numune alacanz vanay
iyice temizleyiniz.
- Bir miktar ya boa aktnz. Numune kabna bir miktar ya koyunuz,
alkalaynz ve dknz. Numune kabn azna kadar doldurunuz. Ya
testi iin en az 1,5 litre ya gereklidir.
- Numune kabnn azn yadan etkilenmeyecek bir kapak ile skca
kapatnz. Kabn zerine etiket yaptrarak gerekli olan numune
numarasn, gc ve gerilimi yaznz. En ksa zamanda test iin
gnderiniz.
26
1.5. OG / YG Transformatr Balantlar
Yksek gerilim transformatrlerinin sarglar gen, yldz ve zikzak olmak zere
ekilde balanr.
1.5.1. gen (A) Balant
gen balant hem primer hem de sekonder iin ayndr. gen balantda fazlara ait
sarglar birbirleri ile kapal bir devre oluturur. gen balant ntr hatt istenmeyen yerlerde
kullanlr.
ekil 1.13: gen balant emas
1.5.2. Yldz () Balant
Yldz balant, primer ve sekonder iin ayn ekilde uygulanr. Fazlara ait sarglarn
birer ucu birletirilir. Dier ulara fazlar uygulanr. Birletirme noktasna ntr veya yldz
noktas denir. Yldz balant, yldz noktas sfr olduundan daha ok sfrlamann (ntr)
istenildii yerlerde kullanlr.
27
ekil 1.14: Yldz balant emas
1.5.3. Zikzak Balant
Transformatrlerin sekonderinde uygulanr. Kullanlan iletken miktar, yldz veya
gen balantya gre fazladr. Sekonderde ayn faza ait eit gerilimli iki farkl sarg bulunur
ve bu sayede fazlarn dengeli bir ekilde yklenmesi salanm olur. Sekonderde ayn faza
ait eit iki sargdan biri baka faza ait nve zerindedir.
ekil 1.15: Zikzak balant
1.5.4. Balant zellikleri
Transformatr sarglarna hangi balantlarn uygulanaca transformatrn gcne,
gerilimine, enerjilendirecei sistemin simetrisine ( ntr noktasnn yklenme kabiliyetine) ve
sistem gerilimine baldr.
gen balantda ebekenin her iki faz bir sargya uygulanr. Her bir sarg, ebekenin
faz aras gerilimi ile beslendiinden sarglarn hem giriini hem de kn ayn derecede
yaltmak gereklidir. Bu sebeple ok yksek gerilimlerde ( 154 380 kV ) tercih edilmez.
28
Sarglara giren akmlar, ebeke akmndan 1,73 orannda daha dk olduundan sarglarda
kullanlan tel kesiti daha dk olacaktr. Bununla birlikte sarglar enerjileyen gerilim
yksek olduundan sipir says da 1,73 kat yksek olacaktr.
Yldz balant ebekede sfr (ntr noktas) yaratarak faz aras gerilimden baka faz,
ntr geriliminin kullanlmasn salar. Alak gerilim tarafnda kullanlr. Yldz balantda
sarg gerilimi hat geriliminden 1,73 orannda dk olduundan yaltm asndan daha
avantajl olur.
gen balantnn byk glerde ve dk gerilimde; yldz balantnn ise kk
glerde ve yksek gerilimde kullanlmas avantajldr.
Transformatrn primer veya sekonder herhangi bir sargsnda gen balant
bulunmayan transformatrlerde yldz balantya ilave dengeleme sargs konularak
mknatslanma akmndaki harmonik bozukluklarn nne geilebilir. Zikzak balantda her
bir faz sargs muhtelif bacaktaki sarg ile seri olarak balanr. Bylece akm her ne artla
olursa olsun ikiye blnm olur.
gen balant hem alt hem de st gerilim sargsna uygulanabilirken zikzak balant
yalnzca sekonder sargya uygulanabilir. Zikzak balant simetrik olmayan yklerin
beslemesinde kullanlr.
Yldzyldz balant: Ufak datm trafolarnda kullanlabilir. Ntr hatt % 10
nun zerinde yklenemez.
Yldzzikzak balant: Ufak datm trafolarnda kullanlabilir. Ntr hatt %
100 yklenebilir.
genyldz balant: Byk datm trafolarnda kullanlabilir ve ntr hatt
tam yklenebilir.
Yldzgen balant: Santrallerde kullanlan byk g trafolar, bu balant
grubuna girer.
1.5.5. Balant Gruplar ve Grup As
fazl g transformatrlerinin sarglarnn balant gruplar ve grup alar u
ekildedir.
G transformatrlerinin balant ekilleri, iki harf ve bir rakamla belirtilir. rnek
olarak aklamak gerekirse Yd1 ifadesinde birinci harf, primer (st gerilim sargs) sargnn
balant eklinin yldz olduunu gsterir. kinci harf, sekonder sargnn (alt gerilim sargs)
balant eklinin gen olduunu ifade eder. Rakam ise sekonder ve primer gerilimleri
arasndaki grup asn yani faz farkn ifade eder.
Grup as
Primer sargnn bir fazna alternatif gerilim uygulanrsa ayn fazn sekonder sargsnda
da bir gerilim indklenir. Ayn faza ait primer ve sekonder sarglarda indklenen gerilimler
arasnda bir faz fark oluur. Oluan bu faz farkna grup as denir.
29
Balant gruplarndan grup as 30ye blnmek suretiyle bir sabite olarak verilir.
Yd
1
rneinde grup as 1 x 30 = 30dir.
ekil 1.16: Grup asnn gerilim zaman erisi
Balant gruplarn ifade etmek iin belirlenen ksaltma sembollerinde byk harfler
primer iin; kk harfler ise sekonder iin kullanlr.
Y = Yldz y = Yldz
D = gen d = gen
Z = Zikzak z = Zikzak
Grup alar iin belirlenen ksaltmalar u ekildedir:
0 0 x 30 = 0 1 1 x 30 = 30 5 5 x 30 = 150
6 6 x 30 = 180 7 7 x 30 = 210 11 11 x 30 = 330
30
Balant gruplarna ait ekiller Tablo 1.2 ve Tablo 1.3te verilmitir.
BALANTI GRUPLARI
SEMBOL SARGI VE TERMNALLER VEKTR GRUPLARI
Yy0
Yy6
Yd1
Yd11
Tablo 1.2: Balant gruplar
31
BALANTI GRUPLARI
SEMBOL SARGI VE TERMNALLER VEKTR GRUPLARI
Yd5
Yd7
Yz1
Yz11
Tablo 1.3: Balant gruplar
32
1.5.6. Paralel Balantlar
Transformatrlerden ekilen g nominal gten byk olduunda yaplacak iki
yntem vardr. Bu yntemlerden ilki, devredeki trafonun yerine daha byk gte bir
transformatr devreye alnr. Dier yntem ise anma gc ekilen gce yeterli olmayan
transformatre gc paylaabilecek bir transformatr paralel balanr. Transformatrlerin
paralel balanmas yntemiyle alt merkezlerinde bakm ve onarm kolayl salanabilir.
ekil 1.17: Trafo merkezine ait prensip ema
Ayn anma gerilimli fazl iki veya daha fazla transformatrn st gerilim sarglar,
kendi arasnda veya alt gerilim sarglar kendi arasnda herhangi bir koul olmakszn paralel
balanabilir. Eer transformatrlerin alt ve st gerilim sarglarnn her ikisi birden paralel
balanacaksa aada aklanan artlarn yerine getirilmesi gerekir. Bu artlar yerine
33
getirilirse transformatrler arasnda oluabilecek sirklasyon akmlar nlenir. Nominal gte
yklenmeleri salanr.
Transformatrlerin balant gruplar her ikisi iinde ayn olmaldr. Balant
grubu birbirinin ayns olursa alt gerilim sargsnn gerilimlerinin de ayn fazda
olmas salanr.
Transformatrlerin botaki dntrme oranlar eit olmaldr. Bunun iin
transformatrn primer ve sekonder gerilimleri her an eit olmaldr. Bu artla
gerilimlerin genliklerinin eit olmas salanr. Eer dntrme oranlar
arasnda bir farkllk varsa ve ksa devre empedans gerilimleri arasnda %10dan
az bir fark kalacak ekilde olursa paralel balanmasna msaade edilir.
Transformatrn anma glerinin eit olmas gerekir. Ancak gerekli grld
zaman gleri arasnda 1/3 orana kadar farka msaade edilir.
Paralel balanacak transformatrlerin ayn polariteli ular birbirine
balanmaldr. Bu sayede faz sralarnn ayn olmas salanr.
Transformatrlerin birbiri zerinden ksa devre olmas nlenir.
Transformatrlerin ksa devre gerilimleri birbirine eit veya aralarndaki oran 1/
10dan fazla olmamaldr. Ksa devre gerilimlerinin eit olmas ile anma
akmndaki ksa devre empedanslarnn eitlii ve anma gleri ile orantl
olarak yklenmeleri salanr.
34
UYGULAMA FAALYET
Gerekli artlar salanm bir alma ortamnda retmen gzetiminde OG/YG
trafonun ya deiim ilemini ve primer sekonder sarg ularnn balantlarnn kontroln
gerekletiriniz.ALYET
lem Basamaklar neriler
Ya deiimini yapnz.
Balantlar kontrol ediniz.
Trafonun yzey temizliini kontrol
ediniz.
Mekanik ksmlarn kontrollerini
yapnz.
Boyal madeni ksmlarn boyalarnn
kontroln yapnz.
OG ve AG ksmlarndaki somun,
rondela, saplama ve kablo pabular,
boru balant pabularndaki
oksitlenmeleri kontrol ediniz.
OG AG buinglerinin atlak ve krk
olup olmadn kontrol ediniz.
Hava kurutucusunda bulunan silikagel
rengi, miktar ve pembeletii ksmlar
kontrol ediniz.
Ark boynuzlarnn eik ve arpk olup
olmad kontrol ediniz.
Trafonun topraklama cvata ve
somunlarnn geverek oksitlenip
oksitlenmediini kontrol ediniz.
Ya ve sarg s gstergeleri varsa
bunlar kontrol ediniz.
ift kadranl termometre varsa elektriki
balantsnn gevekliini kontrol
ediniz.
Ya rezerve tankndaki ya
seviyelerinin kontroln yapnz.
Trafo zerindeki eitli conta ve ek
yerlerinde ya szntsnn olup
olmadnn kontrol yapnz.
Bucholz rlesi varsa ya seviyesinin ve
elektriki balantlarnn kontrolne
dikkat ediniz.
UYGULAMA FAALYET
35
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. OG/YG transformatrlerin yaps hakknda yeterli bilgiye sahip
misiniz?
2. OG/YG transformatr ksmlarnn adlarn rendiniz mi?
3. OG/YG transformatrde meydana gelebilecek arzalar rendiniz mi?
4. OG/YG transformatrlerin bakmlarnda dikkat edilecek hususlar
biliyor musunuz?
5. OG/YG transformatr balant gruplarn ve grup alarn biliyor
musunuz?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
36
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1. ( ) Alak gerilim sargs altta, yksek gerilim sargs stte olacak ekilde sarm yaplr.
2. ( ) OG / YG transformatrlerinde sadece ya ile soutma yaplr.
3. ( ) Trafo kazan iindeki yan zellii ok nemli deildir.
4. ( ) OG / YG trafolarnda sadece silindirik sarg yaplr.
5. ( ) OG / YG transformatrlerinin alma prensibi kk gl transformatrlerden
farkldr.
6. ( ) Transformatr sarg balant eklinin nemi yoktur.
7. ( ) OG / YG transformatrlerde balant gruplarnn doruluu ok nemlidir.
8. ( ) OG / YG transformatrlerde soutma sembol drt harften oluur.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
LME VE DEERLENDRME
37
RENME FAALYET-2
Mterinin istei dorultusunda yeni OG / YG transformatr hesabn ve sarmn
yapabileceksiniz.
fazl transformatrlerin hesabnda kullanlan formlleri aratrnz.
fazl transformatrlerin hesaplama yntemlerini aratrnz.
2. OG/YG TRANSFORMATRLERDE
SARIM HESABI
2.1. Semboller
Transformatr hesaplamalarnda kullanlan temel semboller ve anlamlar ve birimleri
aada Tablo 2.1 ve Tablo 2.2de gsterilmitir.
SEMBOL ANLAMI BRM
a Nvenin eni cm
b Nvenin genilii cm
h Pencere ykseklii cm
h
m
Makarann iten ie ykseklii cm
Cp Pencere genilii cm
Tablo 2.1: Transformatr sarm hesabnda kullanlan semboller
RENME FAALYET2
AMA
ARATIRMA
38
SEMBOL ANLAMI BRM
S
1
Primer (giri) gc kVA
S
2
Sekonder (k) gc
kVA
S
n
Manyetik nve kesiti cm
2
s
1 il
Primer sarg iletken kesiti mm
2
s
2 il
Sekonder sarg iletken kesiti mm
2
d
1
Primer sarg iletken ap mm
d
2
Sekonder sarg iletken ap mm
I
1
Primer sarg akm A
I
2
Sekonder sarg akm A
N
1
Primer sargnn sarm says Sipir
N
2
Sekonder sargnn sarm says Sipir
U
1
Primer gerilimi V
U
2
Sekonder gerilimi V
D
Demir ekirdek dna izilen dairenin
ap
mm
Pcu Bakr kayb Watt
P
FE
Demir kayb Watt

Kayp oran
,
lave kayplar
Tablo 2.2: Transformatr sarm hesabnda kullanlan semboller
39
2.2. Formller
ANLAMI FORML
Manyetik nve kesiti
9
10
. . .
. x
P
P
x
B j f
S
C S
Fe
CU
n

=
Primer gc
q
2
1
S
S =
Manyetik ak
B.Sn =
Primer sipir says
8 -
1
1
.f.10 4,44.
U
N
|
=
Sekonder sipir says
8 -
2
2
.f.10 4,44.
U
N
|
=
Primer iletken akm
1
1
1
U
S
I =
Sekonder iletken akm
2
2
2
U
S
I =
Primer iletken kesiti
J
I
S
1
1iletken =
Sekonder iletken kesiti
J
I
S
2
2iletken =
Primer ve sekonder iletken ap
t
1il.
1
.S 4
d = ,
t
2il.
2
.S 4
d =
Sekonder iletken ap
h k
s N
Cp
cu
il
. . 100
. . 4
2 2
=
Makarann iten ie ykseklii
2 2
. N hm d =
zgl bakr katb p
CU
= 2,7 . J
2
zgl demir kayb
p
Fe
= P
10
., .
|
.
|

\
|
10000
B
2
Demir ekirdek dna izilen dairenin
ap
677 , 0 .
. 4
t
Sn
D =
Tablo 2.3: Transformatr sarm hesaplamasnda kullanlan formller
40
2.3. OG / YG Transformatrn Hesab
fazl transformatrlerin yapm hesaplar, bir fazl transformatrlerin yapm
hesabna benzer. Nve eit kesitli ayaktan olutuundan bir ayak iin hesaplanan deerler
dier ayaklarda da ayn kaca iin hesaplama sadece bir ayak iin yaplr.
2.3.1. Verilen Deerler
S = 100 kVA , U
1
= 20000 V = 20 kV , U
2
= 231 V , f=50 Hz , B= 13500 Gauss
e = % 4 , / Bal
2.3.2. Hesaplama
2.3.2.1. Manyetik Nve Kesitinin Hesaplanmas
ekirdek tipi olarak hesab yaplacak olan bu transformatrn sarglar, silindirik
tipten yaplacak ve soutma ekli kendi kendine sour tipten olacaktr.
Hesaplama yaplrken kabul edilen demir ve bakr kayplar ekil 2.1den bulunabilir.
ekil 2.1: 5 - 500 kVAa kadar olan fazl yal transformatrlerin f=50 Hzde demir ve bakr
kayplar grafii
41
ekil 2.2: 500 - 50000 kVAa kadar olan fazl yal transformatrlerin f=50 Hzde demir ve
bakr kayplar grafii
P
CU
= 2000 Watt ve P
Fe
= 700 Watt
Hesabn yapacamz transformatr yukardaki bu kayplara ( ekil 2.2 ) sahip
olacandan kayp oran:
= 86 , 2
700
2000
= =
Fe
P
cu P
zgl bakr ve demir kayplarnn tayini:
p
CU
= 2,7 . J
2
= 2,7. ( 2,6)
2
= 18,2 Watt / kg
na olunmu transformatrlerde saclarn ilenmesi sonucunda meydana gelen ilave
kayplarn dikkate alarak , = 1,15 kabul edelim:
p
Fe
= P
10
., .
2
10000
|
.
|

\
| B
= 1,3.1,15.
2
10000
13500
|
.
|

\
|
= 2,72 Watt / kg
Burada 0,35 mmlik silisyum alaml sac iin P
10
= 1,3 Watt / kg kabul edilmitir
(Tablo 2.3).
Sac kalnl Eppstein cihaznda
tespit edilen kayp
mal olunmu trafodaki
kayp Watt/kg
Doldurma
faktr % plak Yaltlm
0,35 0,38 ( 0,4 ) 1,1 ( 1,3 ) 1,2 (1,5 ) 92,5 ( 0,87 )
0,5 0,53 ( 0,55 ) 1,3 (1,7 ) 1,4 ( 2,5 ) 94,3 ( 0,9 )
Tablo 2.3: 0,35 ve 0,5 mmlik yksek alaml saclarn kayp faktrleri
42
C faktr Tablo 2.4ten baklarak bulunabilir.
Bir fazl
transformatr
fazl
transformatr
Yuvarlak bobinli ekirdek tipi transformatrler 0,45 0,40
Dikdrtgen bobinli ekirdek tipi transformatrler 0,55 0,45
Mantel tipi transformatrler 0,85 0,55
Tablo 2.4: C faktrnn ortalama deerine ait cetvel
Bulduumuz bu deerleri formlde yerlerine koyarsak bacak kesitini bulmu oluruz.
2.3.2.2. Primer ve Sekonder Sipir Saylarnn Bulunmas
1957500 145 . 13500 . = = =
n
S B | Maxwell
2657
50 . 1957500 . 44 , 4 . 3
10 . 20000
. . 44 , 4 . 3
10
8 8
. 1
1
= = =
f
U
N
|
Sipir
31
50 . 1957500 . 44 , 4 . 3
10 . 231
. . 44 , 4 . 3
10
8 8
. 2
2
= = =
f
U
N
|
Sipir
2.3.2.3. Primer ve Sekonder Akmlarnn Bulunmas
Primer giri gcn bulmak iin verimi Tablo 2.5ten bakarak tespit edebiliriz. Burada
100 kVAlk transformatr iin verim 97,3 olarak tespit edilir.
S(kVA) 1 5 10 20 50 100 200 500 1000
q (%) 92 95,3 95,8 96,2 96,7 97,3 97,7 98,1 98,5
Tablo 2.5: Transformatr glerine gre verim tablosu
Primer (giri) gc transformatrn veriminin deeri kadar azalarak sekonder (k)
gc oluur.
7 , 102
973 , 0
100000
2
1
= = =
q
S
S kVA
2 9 9
145 10
72 , 2
2 , 18
13500 . 6 , 2 . 86 , 2 . 50
100
4 , 0 10
. . .
. cm x x x
P
P
x
B j f
S
C S
Fe
CU
n
= = =

43
A
U
S
I 96 , 2
20000 . 73 , 1
102700
20000 . 3
1000 . 7 , 102
. 3
1
1
1
= = = =
A
U
S
I 249
231 . 73 , 1
100000
. 3
2
2
2
= = =
2.3.2.4. Primer ve Sekonder letken Kesitlerinin Bulunmas
Soutma ekli
Akm younluu
( Amp / mm
2
)
Hava ile soutulan transformatrlerde 1,7 ~ 2,0
Kendi kendine soutulan yal transformatrlerde 2,2 ~ 3,5
Suni olarak soutulan transformatrlerde 3,5 ~ 5,0
Tablo 2.6: Soutma ekillerine gre akm younluu
Transformatrn soutma ekli; srekli, ksa mddetle veya aralkl alma ekline
gre Tablo 4teki deerlerden seilir. Seilen bu akm younluklar ile akm iddetlerinden
primer ve sekonder iletken kesitleri hesaplanr.
2 1
1
13 , 1
6 , 2
96 , 2
mm
J
I
s
il
= = =
2 2
2
96
6 , 2
249
mm
J
I
s
il
= = =
2.3.2.5. Primer ve Sekonder letken aplar
mm
s
d
il
2 , 1
14 , 3
13 , 1 . 4 . 4
1
1
= = =
t
Primer iletken ap
mm
s
d
il
11
14 , 3
96 . 4 . 4
2
2
= = =
t
Sekonder iletken ap
2.3.2.6. Manyetik Nve llerinin Hesaplanmas
plak alt gerilim iletkeninin profili her iki tarafta olmak zere 0,8 mmlik yaltkan
tabakada dikkate alnarak alt gerilim silindirinin ykseklii;
h
m
= N
2
x d
2
= 31 x 11.8 = 365,8 mm olarak bulunur.
Sarg balar ile alt ve st boyunduruklar arasnda 3er cm kalnlnda takozlar
bulundurulacana gre pencere ykseklii;
44
h = hm+ 2.30 = 425,8 mm olarak bulunur.
Primer iletken ap izole kalnl ile birlikte
1
d = 1,2 + 0,2 = 1,4 mm olur. Primerin
bir katna sarlacak iletken says 365,8 / 1,4 = 261 sipir sarlr. 2657 / 261 =10,18 olarak
bulunur ve 11 kat olarak hesaplamalarda kullanlr.
Sekonder iletken ap izole kalnl ile birlikte
2
d = 11 + 0,4 = 11,4 mm olur.
Sekonderin bir katna sarlacak iletken says 365,4 / 11,4 = 31 sipir sarlr. 31 / 31= 1
olduundan 1 kat olarak hesaplamalarda kullanlr.
Primer sargnn katlar arasna 0,30 mm sarg zerine 0,50 mmlik presbant
kullanldnda:
11.(1,4)+10.(0,30) +0,50=18,9 mm bulunur.
Primer sarg kabarma pay ile birlikte 20 mm alnr.
Sekonder sarg kalnl, sarg zerine 0,50 mmlik presbant kullanldnda
1.(11,4 ) + 0,50=11,9 mm bulunur. Sekonder sarg, kabarma pay ile birlikte 13 mm
alnr.
Genelde silindirik makara eklinde yaplr. Sarglar desteklemek maksadyla altna
tahta takozlar konulur (Resim 2.1 ).
Resim 2.1: Silindirik aa makara
Ayn zamanda st gerilim sargs ile alt gerilim sargs arasnda soutma ve yaltm
iin kanallar bulundurulmaldr ( Resim 2.2).
45
Resim 2.2: Soutma ve yaltm iin braklm kanal (hava aral)
ekirdek tipi transformatrlerde komu iki bacak sargs arasndaki mesafe, normal
olarak 5-20 mm olarak alnr. Bunun amac, transformatr olabildiince ucuza imal
etmektir.
ayet gerilim bykse bu taktirde komu iki bacak sarglar arasna pertinaks veya
presbant levha konulur.
Hesap edilen ekirdek, basit ha eklinde imal edilecektir. Saf demir kesiti ile bunun
etrafna izilen daire arasndaki oran 0,677 olduundan, demir ekirdek dna izilen
dairenin ap;
mm
Sn
D 165
677 , 0 . 14 , 3
145 . 4
677 , 0 .
. 4
= = =
t
olarak bulunur (ekil 2.4).
ekil 2.3: Bacak kesit grn
46
Bacak ile yerletirilen silindirik makara arasndaki hava boluu (Hb);
mm
D D
Hb 25 , 12
2
5 , 140 165
2
815 , 0
=

= olarak bulunur ( ekil 2.4 ).

Yukardaki ifadelere gre pencere genilii:
Nve ile makara arasndaki hava boluu (12,25 mm), kullanlan izolasyon kalnl (4
mm), 1. faz sekonder sarg kalnl (13 mm), alt gerilim sargs ile st gerilim sargs
arasndaki hava aral (12 mm), kullanlan izolasyon kalnl (2 mm), 1. faz primer sarg
kalnl (20 mm) verilerine dayanarak;
Cp = 2. ( 12,25+4+13+12+2+20) + 20 = 142,5 mm olarak hesaplanr.
ekil 2.4: 100 kVAlk fazl ekirdek tipi transformatrn ekirdek kesiti ile alt ve st gerilim
sarglarnn yerletirildikten sonra oluan sarg boyutlar
Eer pencere geniliini hesaplama yntemiyle bulmak istersek;
47
ekil 2.5: Ya ile soutulan ekirdek tipi transformatrn pencere bakr doldurma faktr
cm
h k
s N
Cp
cu
il
71 , 14
58 , 42 . 19 , 0 . 100
96 . 31 . 4
. . 100
. . 4
2 2
= = = olarak bulunabilir.
Burada k
cu
bakr doldurma faktr ekil 2.5ten bulunabilir.
Transformatr hesaplamalarnda birok deer standartlara balanm ve bu deerler
tablo hline getirilmitir. Hesaplamalarda bu tablolar kullanlarak hesaplamalar daha az
zamanda bitirilebilir.
Aadaki Tablo 2.7 ve Tablo 2.8de datm transformatrlerine ait gler ve bunlara
karlk gelen boyutlar verilmitir.
Tablo 2.7: 15 kVa kadar OG/ YG transformatr deerleri
48
Tablo 2.8: 36 kVa kadar OG/ YG transformatr deerleri
Transformatrn genel lleri:
ekil 2.6: Transformatr boyutlar gsterilii
ekil 2.6da grld zere A transformatrn boyunu, B enini ve C de yksekliini
gsterir.
49
ekil 2.7: Nve lleri
Kazan uzunluu: A = 2.M + D
o1
+2.a'
Burada M, iki komu bacak ekseni arasndaki mesafe, D
o1 ;
st gerilim sargsnn d
ap ve a' da st gerilim sargsndan kazan cidarna olan mesafedir.
Kazan genilii: B = D
o1
+2.a'
Kazan ykseklii: H= h
l
+ h +2a + h
i
+ h
a
+ c
Burada h
l
ekirdek ile kazan zemin levhas arasna konan tahta takoz ykseklii, h
bacak ykseklii, 2a alt ve st boyunduruk ykseklii, h
i
izolatrn kapak altndaki ksmnn
ykseklii, h
a
ayar ularnn sevki iin ayrlan ykseklik ve c alma pay ve emniyeti iin
ayrlan yksekliktir.
2.4. OG / YG Transformatrnn Sarm
2.4.1. Sarmn Yaplmas
Primer ve sekonder sarglar iin hazrlanan makara Resim 2.3te grnen dzenee
balanarak sipir saylar kadar sarm ilemi yaplr.
Resim 2.3: Sarm yaplan trafo bobini
50
2.4.2. Sarglarn Yaltlmas
Transformatrlerin primer ve sekonder sarglar deiik gerilimlerdedir. Bu sarglar,
birbirlerinden yaltldklar gibi nveye kar da yaltlr. Sarglar izoleli iletkenlerden
sarlm olsa da sarm katlar arasna ayrca yaltkanlar koyularak yaltlr. Yaltkan olarak
presbant, kt, mika, baz plastik maddeler, eitli yalar, pamuk reine, aa takozlar ve
pertinaks gibi baz maddeler konularak yaltlmaktadr ( Resim 2.4 a,b,c ). Havann delinme
gerilimi 20 kV/cm, presbantn 30 kV/cm, yalarn ise 100 kV/cm ile 200 kV/cm arasndadr.
Resim 2.4.a: Sarglarn yaltlmas
Resim 2.4.b: Sarglarn yaltlmas
51
Resim 2.4.c: Sarglarn yaltlmas
Kk gl transformatrlerde alak gerilim sargs ile nve arasnda presbanttan
yaplan makaralar bulunur. Buna karlk byk gl transformatrlerde yalnz gvde
presband kullanlmaktadr. Sarm katlar arasnda ve alak gerilim sargsnda nveden
yaltlmasnda presbant kullanlmasna karlk yksek gerilim sarglarnda havalandrma
kanallar oluturmak ve sarg silindirlerinin ba taraflarn nveden yaltmak iin pertinaks
levhalar kullanlr.
2.4.3. Sarglarn Yerletirilmesi ve Montaj
Sarglarn sarm ve yaltm yaplr ve hazrlanan nve zerine sarglar, k ular
ayn tarafta olacak ekilde yerletirilir. Sonra nve saclarnn son balant ilemleri yaplr.
Balant ve sktrma ilemleri tamamlanarak montajn ilk aamas gerekletirilmi olur
(Resim 2.5).
Resim 2.5: Sarglarn nve yerletirilmesi ve nvenin balants
52
Sonra sarglarn yaltmlar tamamlanr. k ular iin gerekli balant gruplar
(yldz yldz, yldz gen vb.) ve alt ve st gerilim sargs k ular balants
(buinglerin) yaplarak sarglarn montaj tamamlanr (Resim 2.6).
Resim 2.6: Yaltm ve balantlar tamamlanm OG / YG transformatr
Daha sonra sarg montaj tamamlanan transformatrn gerekli testleri yaplr (Resim
2.7).
Resim 2.7: Transformatr sarglarnn test edilmesi
Sarg test kontrolnden geen transformatr, son kontrollerinin yaplmas ve
kullanlaca yere nakledilmesi iin hazr hle getirilir (Resim 2.8).
53
Resim 2.8: Transformatrn kazan iine yerletirilip almaya hazr hle getirilmesi
54
UYGULAMA FAALYET
S = 400 kVA, U
1
= 34500 V = 34.5 kV, U
2
= 231 V , f=50 Hz , B= 13500 Gauss
e = % 4 , / Bal transformatrn sarm hesabn yapnz.
lem Basamaklar neriler
Mteriden gerekli bilgileri alnz.
Manyetik nve kesiti hesabn yapnz.
Primer ve sekonder sipir saysn
hesaplaynz.
Primer ve sekonder iletken aplarn
hesaplaynz.
Sarg kalnln ve pencere geniliini
hesaplaynz.
Manyetik nve ve sac llerini
hesaplaynz.
Makara llerini hesaplaynz.
Makaray sarm krna sabitleyiniz.
Bobin makarasn sehpaya taknz.
Tele makaron geiriniz.
Primer katn sarnz.
Kat arasna kt yerletiriniz.
Sekonder katlarn da sarnz.
Son katn zerini de yaltnz.
Makaray krktan sknz.
Saclar yerletiriniz.
Trafonun montajn yapnz.
Trafonun yaltmn yapnz.
Mterinin istekleri dorultusunda
gerekli bilgileri alnz.
Aldnz bilgiler dorultusunda
ncelikle manyetik nve kesitinin
hesabn yapnz.
Primer ve sekonder sipir saysn
hesaplaynz.
lgili tablolardan iletken aplarn
bulunuz.
Sarg kalnl ve pencere geniliini,
manyetik nve ve sac llerini, makara
llerini hesaplaynz.
Bobin makarasn sehpaya taktnzda
rahata dnmeli, nk sarm yaparken
teli koparabilirsiniz.
Makara iinde makaronlu teli yarm tur
atacak kadar sarnz.
Trafonun yaltmn en kolay vernik ile
yapabilirsiniz.
Trafo kontroln laboratuvar ortamnda
gerekletirebilirsiniz.
UYGULAMA FAALYET
55
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. OG / YG transformatr hesaplamalarnda kullanlan sembolleri biliyor
musunuz?
2. OG / YG transformatr hesaplamalarnda kullanlan formlleri biliyor
musunuz?
3. Transformatr hesaplamalarn yapabiliyor musunuz?
4. Hesaplamalar iin gerekli deerleri tablolardan okuyabiliyor musunuz?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
56
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.( ) OG / YG transformatr hesaplamalarnda gcn nemi yoktur.
2.( ) OG / YG transformatr hesaplamalarnda g ile verim arasnda bir balant yoktur.
3.( ) OG / YG transformatr hesaplamalarnda yksek kesitli iletkenler iin yass bakr tel
alnarak hesaba katlr.
4.( ) OG / YG transformatrler, yklendikleri zaman sekonder gerilimlerinde bir miktar
dme meydana gelir ve hesaplamalarda bu dikkate alnr.
5.( ) Hat ve faz gerilimleri, balant gruplarna gre deiir ve hesaplamalar buna dikkat
edilerek yaplr.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
LME VE DEERLENDRME
57
MODL DEERLENDRME
KONTROL LSTES
Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. OG / YG transformatrlerin yaps hakknda yeterli bilgiye
sahip misiniz?
2. OG / YG transformatr ksmlarnn adlarn rendiniz mi?
3. OG / YG transformatrde meydana gelebilecek arzalar
rendiniz mi?
4. OG / YG transformatrlerin bakmlarnda dikkat edilecek
hususlar biliyor musunuz?
5. OG / YG transformatr balant gruplarn ve grup alarn
biliyor musunuz?
6. Hesaplamalar iin gerekli deerleri tablolardan okuyabiliyor
musunuz?
7. OG / YG transformatr hesaplamalarnda kullanlan sembolleri
biliyor musunuz?
8. OG / YG transformatr hesaplamalarnda kullanlan formlleri
biliyor musunuz?
9. Transformatr hesaplamalarn yapabiliyor musunuz?
10. Hesaplamalar iin gerekli deerleri tablolardan okuyabiliyor
musunuz ?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
MODL DEERLENDRME
58
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 Doru
2 Yanl
3 Yanl
4 Yanl
5 Yanl
6 Yanl
7 Doru
8 Doru
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI
1 Yanl
2 Yanl
3 Doru
4 Doru
5 Doru
CEVAP ANAHTARLARI
59
KAYNAKA
ALTIN Mahir, Mustafa STNDEL, Mehmet KIZILGEDK,
Elektrifikasyon, Ankara, 2001.
RKMEZ Abdullah, Adnan M. PENT, Elektrik Makineleri Cilt 2,
Transformatrler, MEB, 1995.
BODUROLU Turgut, Elektrik Makineleri Dersleri, Transformatrler Cilt 1,
stanbul, 1960.
TEDA, Yetki Belgesi Eitimi Ders Kitab, 1988.
KAYNAKA