- 1 -

B GIO DC V O TO
TRNG I HC NNG NGHIP 1-H NI


MSc. Phm Quang Hng GS.TS. ng V Bnh
ThS. Nguyn Vn Thng ThS. on Lin ThS. Nguyn Th T

Ch bin: MSc. Phm Quang Hng




Gio trnh
Chn nui c bn















H Ni - 2006


- 2 -
Li ni u


Gio trnh Chn nui c bn (CNCB) c mt s thy c gio trong khoa CNTY
trng HNN I bin son.
Gio trnh ny trang b cho sinh vin nhng kin thc c bn nht v cc bin php k
thut chn nui trong giai on hin nay v trong thi gian sp ti. Nhng kin thc ny dng
ging dy cho cc i tng l sinh vin H Nng nghip m khng c hc chuyn
ngnh chn nui nh kinh t, trng trt, c kh
Chng ti tham kho nhiu ti liu ca cc tc gi trong v ngoi nc bin son
gio trnh ny. Nhng do yu cu ca i tng phc v v khun kh ca chng trnh nn
cc chng ch gii thiu nhng kin thc cn thit nht. Trong chng mc, gio trnh bin
son v xut bn ln u tin nn khng trnh khi thiu st. Mong cc c gi thng cm v
gp b sung gio trnh hon thin hn.

Cc tc gi




























- 3 -
Bi m u

I. Tm quan trng ca ngnh chn nui
1.1. Cung cp thc phm
Con ngi cn phi c nhng cht dinh dng duy tr s sng. Ngoi nc v
khng kh, con ngi cn nhng nguyn liu cung cp nng lng, cung cp nhng cht cn
thit cu to nn c th ... con ngi sinh trng v pht trin.
Mt trong nhng ngun nguyn liu l thc phm m gia sc, gia cm cung cp
nh trng, tht, sa, c gi tr dinh dng cao, khng nhng cung cp thm cht b m cn
thay th mt phn lng thc.
1.2. Cung cp phn bn
Phn do gia sc thi ra hng ngy l phn hu c, c tc dng lm tng thm xp
v ph ca t. Phn ny c hm lng cao v nit, pht pht v kali..., ng gp tch cc
vo vic thm canh tng nng sut cy trng.
Lng phn do gia sc, gia cm thi ra:
Trung bnh: G : 50 - 60 kg/con/nm
Vt : 75 - 90 kg/con/nm
Ngng : 125 - 150 kg/con/nm
Tru : 4500 kg/con/nm
Ln : 1000 kg/con/nm.
1.3. Cung cp sc ko
Hin nay i vi nc ta chn nui cn l ngun sc ko chnh cho ngnh trng trt.
Nh vic khai thc, vn chuyn g cc lm trng, vic cy, ba t, ko xe vn chuyn
hng ho vn ang l nhu cu ln vi nhn dn.
Ngay c mt s nc tin tin vn cn phi dng sc ko ca gia sc nh tru,b,
nga, lc ...
1.4. Cung cp nguyn liu cho ngnh cng nghip v y hc
- Da, xng, sng, mng: dng trong cng nghip v th cng nghip to ra cc sn
phm nh giy, dp, bng, keo dn, m ngh ....
- Lng dng lm chn gi, len v cc loi o m...
- Ngnh y hc s dng mt gu ch bin thnh mt s loi thuc cha bnh
- Trng g dng ch vacxin, thuc bng nh ...
1.5. Tn dng ph ph phm ca cc ngnh cng, nng nghip
- Nh: cm, tm, bi, ...
- Bt c, b mm, b bia, b u, ...
- Bt tht, bt xng, bt mu,
- V da, v da,
- B ma, r mt ng,
1.6. Phc v cho quc phng
- Nh: da lm bao sng, bao n...
- Nga dng ci.
- 4 -
- Ch dng pht hin.
-Voi ko v vn chuyn...
-Tht nui qun...
1.7 -Cung cp ngun hng xut khu
- Con ging c bn ra nc ngoi.
- Da dng lm dy, o m xut khu.
- Tht hp l mt hng tiu dng trong nc v xut khu.
- Trng gia cm cn lm trng mui tiu dng v xut khu
- V trng iu lm trang sc xut khu
II. Tnh hnh chn nui trong nc v trn th gii
2.1. Tnh hnh chn nui trong nc
Vit Nam l mt nc nng nghip, c ngh trng la, ng, khoai, sn v chn nui
ln, g, vt, ngan, ngng, tru b t lu i.
2.1.1. Tnh hnh chn nui ln
Cc ging ln ca Vit Nam thng nh con, c t l nc thp. Do vy t nhng nm
1960, nc ta tin hnh nhp mt s ging ln ngoi, ch yu phc v lai ging l
chnh. Trong cc ging ln nhp t nc ngoi th ging ln Landrace v Yorkshire ang
c coi l 2 ging tt nht v c nui rng ri nhiu tri chn nui trong c nc. Ging
ln Yorkshire c nhp t nm 1964 v ging ln Landrace c nhp t nm 1970, y l
2 ging ln thin hng nc, vi t l nc trn 50%. Ln Landrace v Yorkshire c lai vi
ln ci ni to ra con lai F1 c 1/2 mu ngoi, v tip tc dng ln c ngoi cho lai vi con
ci F1 to ra con lai 3/4 v 7/8 mu ngoi.
Theo inh Vn Chnh v cng tc vin (2001) cho bit kt qu nh gi ch tiu sinh
l, sinh dc v kh nng sinh sn ca ln Landrace, v Yorkshire nh sau:
Cc ch tiu VT Landrace Yorkshire
Tui phi ging ln u ngy 254,11 282,00
Tui la u ngy 368,11 395,88
S con ra sng/ con 9,98 10,29
Khi lng s sinh/ kg 13,32 13,14
Khi lng s sinh/con kg 1,34 1,28
S con 21 ngy tui con 9,10 8,86
Khi lng 21 ngy tui/ kg 44,20 41,04
Khi lng 21 ngy tui/con kg 4,88 4,36
S con cai sa/ con 8,96 8,67
Khi lng cai sa/ kg 86,17 75,73
Khi lng cai sa/con kg 7,36 8,72
T l nui sng % 92,97 93,77

Song song vi 2 ging ln trn, Vit Nam cn nui ging ln Duroc do min Nam
nhp vo t M trong nhng nm chin tranh. V gn y li nhp thm ging ln Pietrain t
B v ci to cc ging ln ni.
- 5 -

Bng: S lng ln phn theo a phng
(Theo nin gim thng k nm 2004 - V: nghn con)

1998 1999 2000 2001 2002 2003
S b
2004
C nc 18132.4 18885.8 20193.8 21800.1 23169.5 24884.6 26143.7
ng bng sng Hng 4795.0 5051.2 5398.5 5921.8 6307.1 6757.6 6898.4
H Ni 298.3 302.9 307.9 341.3 366.6 366.6 372.0
Vnh Phc 385.9 399.9 461.8 432.8 466.8 496.2 520.5
Bc Ninh 368.8 398.5 419.7 417.5 443.6 473.3 451.3
H Ty 780.9 830.8 896.8 1030.7 1117.4 1224.8 1137.8
Hi Dng 566.7 589.7 613.5 709.4 752.9 787.3 820.1
Hi Phng 430.8 464.8 483.0 518.2 562.9 588.0 589.2
Hng Yn 344.3 400.2 432.8 459.2 499.3 545.6
Thi Bnh 582.1 690.8 778.3 794.6 905.9 1015.1
H Nam 251.6 268.2 278.4 308.2 327.2 348.3 348.9
Nam nh 523.0 537.6 562.7 629.1 675.4 716.2 736.8
Ninh Bnh 262.6 270.5 283.7 323.5 340.5 351.7 361.1
ng Bc B 3191.0 3338.4 3509.8 3868.0 4007.4 4236.1 4391.0
H Giang 220.2 235.8 248.0 271.2 277.6 290.6 308.1
Cao Bng 230.5 238.6 245.0 262.9 269.6 284.1 295.9
Bc Kn 124.5 128.1 157.2 152.7 147.3 154.0 158.6
Tuyn Quang 243.3 256.5 266.1 276.4 293.5 315.0 330.6
Lo Cai 211.1 219.1 229.1 316.7 326.3 342.9 316.8
Yn Bi 257.9 268.1 283.0 296.1 307.3 321.2 336.8
Thi Nguyn 335.9 339.1 348.1 430.4 448.3 465.9 502.4
Lng Sn 240.4 257.2 277.5 304.4 315.5 333.6 333.8
Qung Ninh 258.9 271.5 289.2 305.0 328.2 355.4 366.4
Bc Giang 669.7 703.9 718.3 781.0 803.4 843.0 899.2
Ph Th 398.6 420.6 448.3 471.2 490.4 530.4 542.4
Ty Bc B 818.7 834.9 867.5 1026.9 1050.9 1098.9 1176.2
in Bin
Lai Chu
221.2 220.8 232.4 268.1 275.9 287.3
199.8
143.0
Sn La 333.9 336.5 340.4 419.7 431.1 441.0 452.9
Ho Bnh 263.6 277.6 294.7 339.1 343.9 370.6 380.5
Bc Trung B 2774.3 2709.6 2944.0 3351.9 3569.9 3803.4 3852.4
Thanh Ho 1009.3 1037.7 1088.1 1114.9 1290.2 1359.1 1351.0
Ngh An 775.8 794.5 821.7 1093.8 1117.8 1190.4 1215.2
H Tnh 351.0 355.2 366.9 406.3 400.3 473.9 466.5
Qung Bnh 267.3 273.0 278.5 281.0 293.7 300.8 317.7
Qung Tr 172.0 136.2 185.6 211.5 222.8 226.8 242.4
Tha Thin-Hu 198.9 113.1 203.2 244.4 245.1 252.4 259.6
- 6 -
Duyn hi Nam Trung B 1617.8 1626.1 1725.0 1922.0 2028.7 2137.7 2220.5
Nng 101.4 89.4 107.4 106.6 108.8 108.5 111.0
Qung Nam 459.7 431.9 474.2 501.7 526.5 542.3 555.8
Qung Ngi 354.2 386.1 402.7 482.5 517.4 539.5 562.8
Bnh nh 384.5 393.0 411.1 545.2 574.9 627.6 663.0
Ph Yn 202.2 206.4 209.5 164.6 172.7 181.1 187.2
Khnh Ho 115.8 119.3 120.1 121.4 128.4 138.7 140.7
Ty Nguyn 948.0 1030.4 1122.8 1111.6 1191.2 1329.8 1488.7
Kon Tum 118.2 120.7 123.9 125.1 106.9 119.7 122.7
Gia Lai 268.1 283.8 302.0 280.2 294.2 317.0 337.7
k Lk
k Nng
382.0 442.4 497.9 507.7 549.9 622.6
589.9
117.3
Lm ng 179.7 183.4 199.0 198.6 240.2 270.5 321.1
ng Nam B 1394.0 1497.9 1649.6 1651.8 1862.7 2072.5 2402.7
Ninh Thun 66.7 69.9 72.6 65.1 67.8 81.8 99.8
Bnh Thun 190.1 194.1 211.8 212.2 234.7 242.5 260.4
Bnh Phc 106.8 120.0 134.5 127.3 146.2 160.0 187.5
Ty Ninh 107.4 113.3 120.4 118.0 130.7 156.3 184.5
Bnh Dng 118.2 135.1 178.9 222.8 246.7 269.0 288.2
ng Nai 487.5 537.2 580.8 575.5 681.1 771.5 966.7
B Ra-Vng Tu 127.1 137.3 138.9 136.8 144.0 169.5 194.5
TP. H Ch Minh 190.2 190.9 211.7 194.1 211.5 221.9 221.1
B sng Cu Long 2593.6 2797.2 2976.6 2946.1 3151.6 3448.6 3713.8
Long An 178.4 183.8 187.1 212.1 213.7 241.1 280.2
Tin Giang 384.2 406.3 429.1 437.6 464.6 486.4 495.4
Bn Tre 252.2 261.8 280.8 272.6 288.5 312.1 315.4
Tr Vinh 202.3 208.1 225.2 232.0 282.5 307.8 349.6
Vnh Long 217.5 234.7 245.7 256.9 269.0 285.2 300.9
ng Thp 176.5 186.9 186.5 214.3 227.4 272.2 304.0
An Giang 162.6 165.5 186.1 164.9 179.8 203.8 252.3
Kin Giang 220.2 263.1 277.0 265.2 296.7 331.0 358.2
Cn Th
Hu Giang
217.0 242.6 242.6 289.2 288.0 314.5
149.3
181.0
Sc Trng 204.9 218.2 224.7 226.4 236.3 256.1 273.8
Bc Liu 168.9 185.7 206.0 187.1 203.3 222.3 226.4
C Mau 208.9 240.7 285.8 187.8 201.8 216.1 227.3

2.1.2. Tnh hnh chn nui gia cm
Vo nhng nm 1960-1970 ca th k 20, ngnh chn nui gia cm ca nc ta cn
pht trin theo phng thc chn th l chnh. Sau nhng nm 1970, nc ta tng bc
chuyn vo chn nui trang tri theo phng thc cng nghip, nhp nhiu ging gia cm
vo nui nhn thun hoc lai to nh ging g Leghorn, Rhode Island, Hybro, Gold-line,
- 7 -
Brown Nick, Hy-line, Sasso, Kabir, Tam Hong, Lng Phng v cc ging vt nh vt siu
trng QH1, Khakicampbell, CV2000 Layer; cc ging ngan R31, R51, R71,
S lng gia cm phn theo a phng
(Ngun: Tng cc Thng k nm 2004 - V: nghn con)
2000 2001 2002 2003 S b 2004
C nc 196188 218102 233287 254610 218153
ng bng sng Hng 52577 57137 59695 65503 59084
H Ni 2938 3155 3299 3321 2759
Vnh Phc 5018 6871 5231 6028 5030
Bc Ninh 3038 3406 3802 3956 3388
H Ty 7743 8824 9912 11393 10485
Hi Dng 7003 7312 7981 8592 7758
Hi Phng 4247 4438 4567 5051 4396
Hng Yn 5543 5790 6073 6179 6206
Thi Bnh 6615 6360 7085 8531 7796
H Nam 2573 3187 3276 3510 3348
Nam nh 4846 5027 5415 5729 5068
Ninh Bnh 3013 2767 3054 3213 2850
ng Bc B 31602 35346 38301 42190 39510
H Giang 1223 1597 1745 2055 2047
Cao Bng 1549 1509 1590 1845 1909
Bc Kn 1227 948 990 1208 1220
Tuyn Quang 2432 3029 3366 3982 4131
Lo Cai 1376 1965 2074 2100 1857
Yn Bi 2411 2429 2526 2674 2324
Thi Nguyn 2621 4700 5015 4818 4735
Lng Sn 2962 3495 3534 3641 3658
Qung Ninh 2165 1815 2299 2448 2167
Bc Giang 7077 7564 8102 9662 8257
Ph Th 6559 6295 7060 7757 7205
Ty Bc B 5077 6856 7114 7849 7875
Bc Trung B 22504 27159 29786 36680 35595
Duyn hi Nam Trung B 13682 14361 15365 16192 14797
Ty Nguyn 6102 7415 8440 10059 8682
ng Nam B 20633 23111 24595 24674 17050
ng bng sng Cu Long 44011 46717 49991 51463 35561

2.1.3. Tnh hnh chn nui tru b
T xa xa, con tru, con b c coi nh "u c nghip" ca ngi nng dn Vit
Nam vi chn nui nh, l th ngy nay v tr ca chng c m rng rt nhiu, c bit l
n b c m rng vi quy m ln nh cc nng trng, trang tri khp ni trong c
- 8 -
nc. ng thi nhiu ging b cng c nhp t nc ngoi vo nui thun chng v
ci to ging a phng nh:
- b Holstein Friesian c nhp t H Lan l ging chuyn sa c mu lng lang
trng en
- b Sahival c ngun gc t n lng mu nu, vng
- b Zebu, b Red Sindhi lng mu cnh gin c ngun gc t n v Pakistan
S lng tru v b phn theo a phng
(Ngun: Tng cc Thng k nm 2004 - V: nghn con)

S lng tru S lng b

2002 2003
S b
2004
2002 2003
S b
2004
C nc 2814.5 2834.9 2869.8 4062.9 4394.4 4907.7
ng bng sng Hng 171.2 165.0 154.6 502.1 542.3 604.4
H Ni 12.7 12.4 11.2 41.7 43.3 45.1
Vnh Phc 33.4 33.2 32.3 108.2 121.4 134.8
Bc Ninh 12.0 11.3 9.5 44.0 48.3 54.6
H Ty 28.6 27.4 26.2 98.2 105.7 119.8
Hi Dng 27.0 24.7 21.6 42.2 43.1 44.6
Hi Phng 12.9 12.2 10.9 10.5 11.1 12.0
Hng Yn 5.2 4.8 3.9 30.5 31.6 36.9
Thi Bnh 7.6 7.1 6.7 41.0 43.6 47.4
H Nam 3.6 3.6 3.4 27.2 29.9 34.8
Nam nh 9.4 9.3 9.1 27.1 29.4 34.1
Ninh Bnh 18.8 19.0 19.8 31.5 34.9 40.3
ng Bc B 1222.4 1224.1 1213.1 543.9 577.8 618.7
H Giang 129.9 133.0 134.7 62.6 65.6 69.0
Cao Bng 107.5 108.8 111.2 111.4 114.5 117.9
Bc Kn 83.0 81.7 83.5 33.5 35.3 37.2
Tuyn Quang 131.8 129.5 131.8 26.7 32.5 38.5
Lo Cai 120.9 124.4 102.4 18.5 19.2 16.6
Yn Bi 89.2 93.2 96.3 27.5 26.5 26.3
Thi Nguyn 121.5 114.7 112.3 26.1 32.4 39.9
Lng Sn 185.2 188.2 188.7 46.0 48.4 48.8
Qung Ninh 62.1 62.1 61.8 15.2 15.8 18.9
Bc Giang 99.0 94.2 94.3 76.7 82.4 90.5
Ph Th 92.3 94.3 96.1 99.7 105.2 115.1
Ty Bc B 390.3 399.4 437.8 182.0 193.5 209.7
Bc Trung B 689.4 706.9 719.4 855.9 899.0 990.4
Thanh Ho 204.4 212.4 216.7 236.2 243.3 282.3
Ngh An 283.4 287.9 288.8 294.7 315.2 350.0
H Tnh 101.1 104.8 109.0 146.5 157.0 167.7
- 9 -
Qung Bnh 35.8 36.0 36.7 104.4 105.4 107.0
Qung Tr 36.0 36.5 37.9 55.1 57.7 61.8
Tha Thin-Hu 28.7 29.3 30.3 19.0 20.4 21.6
Duyn hi Nam Trung B 129.9 131.9 134.3 793.5 842.1 917.9
Ty Nguyn 62.1 65.8 68.7 432.5 476.0 547.1
ng Nam B 112.0 106.0 105.5 474.8 534.6 599.7
B sng Cu Long 37.3 35.8 36.4 278.2 329.1 419.8

2.1.4. Tnh hnh thc n cho vt nui
Trong cc iu kin sng ca c th th dinh dng l nhn t quan trng nht m
ng vt khng ngng ly thc n t bn ngoi nui c th.
Tc dng ca cc cht dinh dng i vi ng vt hoc l phn gii thnh nhit nng
xc tin s hot ng ca c th hoc l tng hp thnh cc vt cht phc tp tu b cho
cc t chc cht hoc gi ci. V vy thc n khng nhng l nhu cu cn thit duy tr s
sng m cn l nhu cu ca s sinh trng, cho sn phm
Nc ta l mt nc nng nghip trng nhiu la, ng, khoai, sn, u tng l
nhng nguyn liu tt lm thc n cho vt nui, c trng nhiu cc vng trong c nc.
V din tch gieo trng v sn lng thu c cng c nh hng khng nh n tnh
hnh chn nui.
Bng: Din tch trng cc loi cy lng thc nm 2000 v 2004 phn theo a phng
(Ngun: Tng cc Thng k nm 2004 - V: nghn ha)
Ng Sn Khoai lang Lc u tng

2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004
C nc 730.2 990.4 237.6 383.6 254.3 203.6 244.9 258.7 124.1 182.5
ng bng sng Hng 92.9 84.0 8.3 7.4 64.2 40.5 30.2 33.6 33.5 48,7
H Ni 12.1 8.6 0.4 0.2 3.8 2.9 3.5 3.9 2.3 1.9
Vnh Phc 20.1 18.7 2.1 2.6 7.8 5.1 3.7 3.9 4.6 6.2
Bc Ninh 4.4 2.4 0.1 0.1 3.3 2.2 1.8 1.9 1.4 1.9
H Ty 20.6 14.3 3.1 2.9 11.2 9.0 4.2 4.7 12.5 19.0
Hi Dng 5.2 5.6 0.1 0.1 7.7 3.7 1.6 1.4 1.8 1.9
Hi Phng 0.6 1.6 0.2 0.1 4.1 2.7 0.1 0.1 - -
Hng Yn 7.2 6.7 - - 3.7 1.3 2.9 2.5 3.6 5.5
Thi Bnh 4.7 11.3 0.1 0.1 8.9 4.2 2.6 2.6 3.0 6.0
H Nam 7.9 5.6 1.1 0.2 3.4 2.1 1.0 1.0 2.3 3.5
Nam nh 3.4 4.1 0.3 0.3 7.0 4.3 3.7 6.1 2.0 2.8
Ninh Bnh 6.7 5.1 0.8 0.8 3.3 3.0 5.1 5.5 - -
ng Bc 183.2 216.0 48.4 49.5 49.7 47.0 31.6 34.4 31.9 43.6
H Giang 41.8 43.7 3.2 2.5 1.2 1.3 2.1 3.6 6.2 14.8
Cao Bng 31.5 34.4 1.6 2.3 2.1 1.8 0.6 0.8 6.9 7.3
- 10 -
Bc Kn 9.9 13.5 3.1 2.9 0.4 0.4 0.4 0.5 1.1 2.5
Tuyn Quang 11.7 14.3 3.7 3.5 2.4 4.7 3.0 2.9 1.8 2.1
Lo Cai 22.5 23.9 6.2 5.1 0.4 0.4 0.7 1.0 3.6 5.2
Yn Bi 9.9 13.0 8.6 12.0 2.5 2.4 1.1 1.4 - -
Thi Nguyn 10.7 15.9 3.6 4.2 11.8 10.1 5.5 4.3 3.4 3.6
Lng Sn 12.7 17.6 4.7 4.5 2.6 2.7 1.6 1.7 2.0 2.3
Qung Ninh 4.9 5.8 1.6 1.3 6.7 6.2 2.5 2.9 1.4 1.0
Bc Giang 11.4 13.8 3.5 3.2 14.8 12.9 7.3 9.1 5.5 4.8
Ph Th 16.2 20.1 8.6 8.0 4.8 4.1 6.8 6.2 - -
Ty Bc
104.2 138.1 35.3 40.5 6.0 6.4 6.8 8.0 11.6 23.0
Bc Trung B 92.8 141.0 38.4 48.4 89.0 67.1 70.2 79.2 2.7 6.2
Duyn hi Nam Trung B 28.5 38.5 37.1 51.5 18.5 12.2 26.3 24.4 - -
Ty Nguyn
86.8 208.9 38.0 69.9 9.3 10.3 21.9 24.8 15.0 24.6
ng Nam B 122.8 131.4 24.4 109.9 7.7 8.1 49.0 41.3 9.9 5.2
B sng Cu Long 19.0 32.5 7.7 6.5 9.9 12.0 8.9 13.0 5.5 13.7


Bng: Sn lng cc loi cy lng thc nm 2000 v 2004 phn theo a phng
(Ngun: Tng cc Thng k nm 2004 - V: nghn tn)

Ng Sn Khoai lang Lc u tng

2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004
C nc 2005.9 3453.6 1986.3 5572.8 1611.3 1535.7 355.3 451.1 149.3 242.1
ng bng sng Hng 279.6 343.4 74.4 86.2 508.0 360.7 53.3 75.7 44.6 80.2
H Ni 31.7 27.0 2.8 1.9 24.7 19.4 4.2 5.1 0.7 2.2
Vnh Phc 54.9 72.2 17.3 25.1 45.0 40.8 4.6 5.9 5.7 9.6
Bc Ninh 11.5 7.6 0.6 0.4 30.6 27.1 2.9 3.6 2.0 3.1
H Ty 69.0 64.8 24.0 35.5 85.3 73.4 5.7 8.9 14.4 28.9
Hi Dng 19.4 24.8 0.8 0.7 72.1 36.8 2.2 2.2 3.3 3.4
Hi Phng 1.8 7.4 1.6 1.2 37.8 26.4 0.3 0.4 - -
Hng Yn 19.1 28.3 - - 33.1 14.0 7.3 7.5 5.7 10.2
Thi Bnh 19.1 55.4 0.8 0.9 85.2 48.1 5.4 6.5 6.4 11.9
H Nam 23.3 22.7 15.5 3.4 23.1 19.9 2.2 2.5 3.5 6.2
Nam nh 10.9 15.6 2.0 2.6 52.1 33.2 11.0 21.8 2.9 4.7
Ninh Bnh 18.9 17.6 9.0 14.5 19.0 21.6 7.5 11.3 - -
ng Bc 425.5 629.5 426.7 580.8 287.0 299.4 35.4 51.4 27.9 42.6
H Giang 71.7 88.6 21.2 18.6 4.2 5.9 1.8 3.3 4.4 12.6
Cao Bng 75.8 88.7 13.0 19.4 8.9 8.4 0.3 0.5 4.3 5.2
Bc Kn 21.2 36.9 26.8 30.6 1.4 1.6 0.3 0.4 1.2 2.6
Tuyn Quang 38.6 56.2 38.2 40.3 14.8 25.8 3.9 6.1 2.1 2.9
- 11 -
Lo Cai 38.3 61.0 64.1 56.7 1.7 2.2 0.7 1.0 2.2 4.2
Yn Bi 19.5 30.3 68.5 206.9 12.5 12.3 1.2 1.7 - -
Thi Nguyn 30.8 54.4 31.4 40.9 54.9 55.2 5.4 5.0 3.8 4.3
Lng Sn 44.8 76.5 37.0 35.7 11.7 12.9 2.0 2.5 2.3 2.4
Qung Ninh 12.9 19.3 13.5 10.4 39.4 36.1 2.4 4.2 1.2 1.1
Bc Giang 29.4 45.8 32.2 30.7 115.7 117.4 8.7 17.1 6.4 7.3
Ph Th 42.5 71.8 80.8 90.6 21.8 21.6 8.7 9.6 - -
Ty Bc
227.8 384.0 265.3 390.0 23.6 30.4 6.5 9.5 15.0 24.5
Bc Trung B 227.4 517.5 255.2 554.7 470.7 414.9 98.3 138.5 3.4 8.6
Duyn hi Nam Trung B 71.6 136.9 329.5 776.2 95.0 74.4 35.2 38.4 - -
Ty Nguyn
320.3 737.0 351.5 995.6 63.2 81.4 25.5 24.2 21.1 24.2
ng Nam B 401.9 534.5 215.5 2138.4 39.7 56.1 81.5 78.9 5.0 5.0
B sng Cu Long 51.8 170.8 68.2 50.9 124.1 218.4 19.6 34.5 12.1 30.7

2.1.5. Nhng thun li v kh khn ca ngnh chn nui Vit Nam
a) Thun li
- Nh nc c nhiu chnh sch khuyn khch chn nui.
- i ng cn b khoa hc k thut c o to ngy cng nhiu.
- Cc trang thit b phc v cho ngnh chn nui ngy cng hin i.
- Cc trang tri t nhn cng u t pht trin chn nui cc loi gia sc gia cm.
- Cc cng ty nc ngoi u t, lin doanh pht trin ngnh chn nui Vit
Nam nh u t con ging v thc n.
- Vit Nam c iu kin thun li v kh hu pht trin cc loi cy trng quanh
nm.
- Nhn dn ta li c nhiu kinh nghim tn dng v ch bin thc n cho vt nui.
- Nhiu ging vt nui Vit Nam thch nghi vi iu kin nhit i v c kh
nng chng bnh tt cao nh ln , ln Mng Ci , g Ri
- Trn th gii c nhiu ging vt nui tt m chng ta c th nhp vo nui thun
chng hoc lai to.
b) Kh khn
Ngnh chn nui vn cn ang gp nhiu hn ch nh
- Nh nc cha qun l c ht cc con ging, m cc con ging phn nhiu thng
do cc cng ty hoc cc trang tri ty tin nhp nc ngoi vo hoc t lai to.
- Cc con ging cn do cc h chn nui ty tin lai to khp ni gy nh hng
khng nh n cht lng n ging.
- V thc n cho vt nui, cc a phng ua nhau sn xut chy theo li nhun m
nh nc cha c iu kin kim tra cht lng.
- V din tch dng cho chn nui cng do nh hng ca chuyn i c cu cy trng
hoc do b tr li khu dn c cng lm nh hng n ngun thc n ca vt nui.
- 12 -
- V kh hu, do nhng nm gn y nn ph rng nghim trng xy ra nng hn
hoc l, lt cng nh hng n kh nng sinh trng, pht trin ca vt nui.
- V tnh hnh bnh dch nhiu nc trn th gii cng nh Vit Nam gy thit
hi ng k cho ngnh chn nui.
2. 2. Tnh hnh chn nui trn th gii
S pht trin chn nui trn th gii ngy nay c th hin tc pht trin c v
s lng v cht lng vt nui cng nh v sc sn xut ca chng (tht, trng, sa,)
S lng vt nui trn th gii
(Theo tp ch chn nui s 3 nm 2004)

Loi vt nui
Nm 2002
(V: nghn con)
B 1.366.664
Tru 167.162
Cu 1.034.008
D 743.374
Nga 56.324
La 40.447
La 13.325
Lc 18.483
Th 522.885
Ln 941.022
G 15.853.857
Vt 1.065.701
Ngng 245.911
G ty 250.662



Sn xut tht ln trn th gii giai on 1997-2003
(Ngun: FAO)

Nm S lng n ln (triu con) Sn lng tht ln (triu tn)
1997 1.061,6 82,3
1998 1.125,0 87,7
1999 1.150,0 88,7
2000 1.149,3 89,5
2001 1.170,6 91,2
2002 1.201,9 94,2
2003 1.219,6 95,8
Bnh qun 1.154,0 89,6


- 13 -
Sn xut v phn phi tht ln ca mt s quc gia nm 2001
(V: nghn tn; Ngun: FAO)

Quc gia Sn xut Xut khu Nhp khu
an Mch 1.700 1.390 44,0
c 4.070 560 780,0
Braxin 1.970 340 0,3
Canaa 1.730 730 110,0
H Lan 1.460 810 780,0
Hng Kng 0 60 340,0
Mhic 1.060 67 287,0
M 8.690 640 440,0
Nga 1.500 12 420,0
Nht Bn 1.200 1 1.120,0
Trung Quc 42.980 290 440,0
Vit Nam 1.415 50 0,3


Sn lng xut nhp khu tht ln ca mt s nc trn th gii nm 2003
(V: nghn tn; Ngun: FAO)

Quc qia Xut khu Nhp khu
EU 1.300 -
M 726 490
Canaa 815 -
Braxin 379 -
Hng Kng - 300
Nht Bn - 1.200
Nga - 710
Mhic - 310
Cc nc khc 680 190
Tng 3.900 3.200


- 14 -
CHNG I
SINH L GIA SC, GIA CM

Trong chng sinh l gia sc, gia cm, chng ti ch cp n nhng vn c bn
nht nh sinh l tiu ha, sinh l ni tit, sinh l sinh dc ca vt nui nhm p ng kp thi
cho nhng i tng khng c hc chuyn ngnh chn nui nhng mun hiu bit nng
cao hiu qu kinh t trong chn nui.

I. Sinh l tiu ho
1.1. ngha ca qu trnh tiu ho thc n
Tiu ho l qu trnh phn gii cc cht dinh dng trong thc n t nhng hp cht
ho hc phc tp n dng n gin c th ng vt c th hp th v li dng c.
Trong qu trnh trao i cht ng vt phi ly thc n t bn ngoi vo cung cp
cc cht dinh dng cho c th. Trong thc n c cha cc cht dinh dng cn thit cho c
th duy tr qu trnh sng bnh thng.
Nhng cht dinh dng gm c:
- Protein
- Gluxit
- Lipit
- Nc
- Khong
- Vitamin
Thc n sau khi vo ng tiu ho ca gia sc phi c phn gii thnh cc vt cht
n gin mi c c th gia sc li dng to thnh cc vt cht c bit ca bn thn
chng. Ring mui v c, nc v vitamin c th c hp thu t trng thi ban u.
Cho nn trong chn nui c th thng qua con ng thc n v hot ng tiu ho,
hp thu t ti mc ch ci to ging vt nui.
1.2. Qu trnh tiu ho v hp thu
1.2.1. Tiu ha thc n ming
Ming c nhim v ly thc n v nc ung nh vo hai c quan th gic v khu
gic phn bit v chn lc thc n cho thch hp. V th khi nui gia sc, gia cm chng ta
phi cn c vo khu v ca gia sc, gia cm ch bin thc n.
ng tc ly thc n cc loi gia sc c khc nhau: ln dng mi di nhn a
thc n vo ming, kt hp vi rng, li v vn ng c bit ca u ly thc n; tru b
dng li v li tru b rt di, vn ng linh hot v mnh, kt hp vi rng hm di v
li hm trn hoc nh ng tc ko git ca u ly thc n; nga ch yu dng mi trn
v rng ca ly thc n; d, cu ly thc n gn ging nh nga, mi trn ca cu c khe
h tin cho vic gm c rt ngn.
Cch ung th ng vt nh vo tc ng hp dn ca p lc m xoang ming.
trong xoang ming, thc n chu tc dng ca hai qu trnh l tiu ho ho hc v
tiu ho c hc:
- 15 -
+ Tiu ho c hc: l nh tc ng ch yu ca rng v c hm nhai nghin thc n.
Cho nn c th da vo mn ca rng m on tui tru b. Qu trnh nhai cn hn hp
thc n vi nc bt, lm tng din tch tip xc ca thc n vi dch v tiu ho ng thi
thc n c thm u vi nc bt. Ngoi ra ng tc nhai cn kch thch cc th quan trong
ming gy ra s tit dch tiu ho v s vn ng ca d dy, rut mt cch phn x, chun b
tt cho qu trnh tiu ho.
+ Tiu ho ho hc: Ch yu nh vo cc enzym c trong nc bt tit ra. Khi nhai th
c 3 tuyn nc bt l.
- i tuyn di hm.
- i tuyn di li.
- i tuyn di tai tit ra dch vo xoang ming. Ngoi ra cn nhiu tuyn nc
bt nh c phn b tn mn trn b mt ca xoang ming cng c tit ra vo xoang
ming.
* V thnh phn, tnh cht, tc dng ca nc bt
- Thnh phn:
Trong nc bt cha 99-99,4 % nc v 0,6-1 % vt cht kh. Trong vt cht kh c
cha cht hu c m ch yu l Protein ( th keo l cht nhy Muxin v enzym). Cht v c
th gm cc loi mui nh mui clorua, mui sunphat, mui photphat ca cc nguyn t natri,
canxi, kali v magi. Nc bt cn cha mt s sn phm trao i nh CO
2
, ur, mui
Bicacbonat natri. Trong nc bt cn cha enzym Amilaza v Mantaza.
- Tnh cht:
Nc bt l dch th khng c mu sc, ch hi nh, c phn ng kim (pH ca nc
bt: 7,32 ( ln); 7,36 ( ch v nga); 8,1 ( ng vt nhai li)). T trng ca nc bt: t
1,002 - 1,009.
- Tc dng ca nc bt:
+ Nh cht nhy Muxin lm cho thc n c dnh li tng vin gia sc d nut
+ Phn gii tinh bt ca thc n thnh nhng vt cht n gin nh:

(C
6
H
10
O
5
)
n
Dextrin + Mantoza

Khi nhai to thnh ng Mantoz:

C
12
H
22
O
11
+ H
2
O 2 Glucoz (C
6
H
12
O
6
)

Nc bt c th ho tan c cc cht trong thc n, lm xut hin v gic v cc phn
x tit dch tiu ho. Nc bt ca ng vt nhai li cn c tc dng trung ho axit hu c
sinh ra trong qu trnh ln men ca vi sinh vt trong d c.
Nc bt cn c kh nng dit khun, c bit n c kh nng ho tan vi khun.
nhng gia sc m tuyn m hi km pht trin th s thi nc bt c tc dng iu
ho thn nhit. gia sc trng thnh, trong mt ngy m b tit ra khong 60 lt, nga tit
ra khong 40 lt, ln tit ra khong 15 lt ...
Amilaza
Mantaza
- 16 -
gia cm th m khng c kh nng nghin nt thc n. Qu trnh tiu ho thc n
ming khng ng k v tuyn nc bt ca gia cm khng pht trin, nc bt rt t men tiu
ho.
M l mt c quan vn nng ca gia cm. g v g ty th m c bao ph bi mt
lp sng cng. ngng v vt, m c ph mt lp mng mng bng sp. Mng ny c cc
u mt thn kinh nn cng l mt c quan xc gic. Vm ca khoang ming l y ca
khoang mi, ng thi l ch t ca thn li trong na trc ca khoang. Trong phn sau
ca khoang ming c l mi sau, qua m lin h c vi hc mi. hng lot cc mu g
ca hu lm ranh gii cho khoang ming v hu, nhng mu g ny xp theo hng ngang i
qua vm trn ca khoang ming. y khoang ming c li gn vo khoang ming nh cc
dy hm ca li. Ph hp vi hnh dng ca m, li g hp v nhn u, li ngng v vt
rng hn. vt hai bn li cn c cc mu g mnh nh si. Ngoi cc mu g (chi) v
gic cn c nhng chi xc gic.
Khoang ming c mng nhy. Cc tuyn ca khoang ming v hu pht trin rt mnh
g v g ty cng nh tt c cc loi chim n ht khc. Tuyn nc bt tit ra dch nhy
bc ly thc n v lm cho thc n c bi trn to iu kin d nut.
1.2.2. Tiu ha thc n d dy
1.2.2.1. Tiu ho thc n d dy n
Thc n t ming c a xung d dy nh phn x phc tp c s tham gia ca c
li, c hm ....
Nh d dy n ca ch, mo, nga, ... t ngoi vo trong c chia lm 4 lp:
+ Lp tng mc: l lp ngoi cng
+ Lp c
+ Lp di mng nhy
+ Lp mng nhy: l lp trong cng
Trong lp mng nhy th c tuyn tit ra dch nhy v tuyn tit dch tiu ho, ch c
mt s t su vo di lp mng nhy. Mng nhy ca d dy c chia lm 3 vng r rt:
thng v, thn v v h v. Cc tuyn vng thn v c t bo ch, t bo vch v t bo ph.
Tuyn vng thng v c t bo ph. Tuyn vng h v c t bo ch v t bo ph.
- T bo ch tit ra men
- T bo vch tit ra HCL
- T bo ph tit ra dch nhy
Gia sc c d dy n th tiu ho gm hai qu trnh :
- Tiu ho c hc: nh tc dng co bp ca cc lp c d dy.
- Tiu ho ho hc: c thc hin nh dch v ca d dy tit ra

- 17 -

nh: S phn b cc khu tuyn ca cc loi d dy
A. Ngi, B. Ch, C. Nga, D. Ln, E. Loi nhai li
1. Thc qun, 2. Khu tuyn thng v, 3. Khu tuyn thn v
4. Khu tuyn h v, 5. T trng
* Thnh phn v tnh cht, tc dng ca dch v:
Dch v l mt dch th thun khit, trong sut c phn ng axit v pH ca dch v
thay i tu thuc vo loi:
VD: pH = 1,5 - 2 ( ch)
pH = 2,5 - 3 ( ln)
pH = 2,17 - 3,14 ( b)
pH = 1,3 - 3,1 ( nga).
T trng ca dch v: 1,002 - 1.004 ( ch); 1,003 ( b); 1,006 ( d).
Trong dch v c cha 99,5% nc v 0,5% vt cht kh. Trong vt cht kh c cha
cht hu c v cht v c. Thnh phn ca cht v c gm axit HCl, mui clorua, mui
sunphat, mui photphat ca cc nguyn t Ca, Na, K, Mg. Cht hu c gm c: Protein (ch
yu l cc enzym, axit lactic, adenozin triphotphat, ur, axit uric ...
Hm lng ca chng trong dch v khc nhau cc loi gia sc. N ph thuc vo
tui v cc loi thc n. Axit HCl c trong dch v tn ti 2 dng: t do v lin kt ( dng
lin kt th lin kt vi dch nhy hoc vi cht hu c trong thc n). Dch v tit ra cng
nhanh th hm lng HCl t do cng nhiu. Axit HCl t do l thnh phn ch yu quyt nh
axit ca dch v ( axit ca dch v do HCl t do, HCl lin kt, photphat axit v axit lactic
to nn). Trong cc bnh khc nhau th hm lng axit HCl dch v cng bin i.
- 18 -
HCl c hnh thnh t cc t bo vch phn mng nhy thn v. Qu trnh trao i
cht trong t bo nh xc tc ca anhydraza cacbonic CO
2
kt hp vi nc:
CO
2
+ H
2
O H
2
CO
3

Khi vn chuyn cc cht nui t bo vch th trong thnh phn ca mu c mui
NaCl cho nn c s kt hp:
NaCl + H
2
CO
3
NaHCO
3
+ HCl
Sau khi HCl c hnh thnh th vo xoang d dy to thnh thnh phn ca
dch v.
+ Axit HCl trong dch v c tc dng:
- Hot ho men pepxinogen
- Lm trng n khi thc n lm tng din tch tip xc ca thc n vi
dch tiu ho
- Duy tr pH ca dch v
- Dit vi khun khng c li d dy
- Kch thch ng m van h v v tit dch ty.
* Mt s enzym (men) ca dch v
- Pepxin
L enzym ch yu ca dch v. Khi mi tit ra dng khng hot ng (pepxinogen).
Nh tc dng hot ho ca HCl mt phn pepxinogen chuyn thnh pepxin hot ng, pepxin
ny li tip tc hot ho pepxinogen cn li (giai on t xc tc).
Pepxin c tc dng phn gii protein ca thc n to thnh nhng thnh phn n gin
(anbumoz v pepton). Enzym pepxin ch hot ng trong mi trng axit v tc phn gii
Protein cng khc nhau. Nng HCl thch hp cho s phn gii cc loi protein cng khc
nhau (thng dao ng t 0,1 - 0,5 %).
- Chymozin
Enzym ny c tc dng lm ngng kt sa. Chymozin thu phn lp protein bo v
trn b mt mixen cazeinogen, tch polipeptit. Sau cazeinogen chuyn thnh cazein.
Enzym ny c tc dng trong mi trng toan yu, trung tnh v kim yu vi s c mt ca
mui Canxi, to Ca-Cazeinat ng vn lu li trong d dy lu hn. ng vt b sa
enzym chymozin nhiu hn enzym pepxin v n c lin quan n dinh dng sa.
- Catepxin
Enzym ny c tc dng phn gii protein ging pepsin, pH thch hp cho enzym ny
hot ng dao ng t 4 - 5 ch yu gia sc non. Nu pH = 7 th enzym ny khng hot
ng. Trong dch v ca ng vt b sa enzym ny dng hot ng. ng vt trng
thnh hu nh n khng hot ng.
- Lipaza
Enzym ny hot ng yu. N phn gii m trung tnh thnh axit bo v glyxerin. Tc
dng ca n biu hin r m sa (m nh ho). Trong dch v ng vt trng thnh lipaza
hot ng yu hn, pH thch hp cho lipaza hot ng ph thuc vo tng loi ng vt.
- 19 -
cc vng khc nhau ca d dy, hot lc ca dch v tit ra cng khc nhau. V d:
Dch v ca tuyn ng cong nh tit ra c hot tnh cao hn so vi dch v c tit ra
ng cong ln.
- Amilaza
Phn thng v trong d dy xy ra s phn gii tinh bt v c enzym amilaza ca
nc bt ln trong thc n t ming a xung.
Trong dch v thun khit khng c enzym amilaza (c tc gi cho rng trong dch v
ca ln c loa enzym ny).
Ni chung s tit dch v i vi cc loi thc n khc nhau th cng khc nhau v s
lng v cht lng ca dch v ph thuc vo tnh cht ca thc n. V d: Khi n tht th
dch v ca ch tit ra nhiu, toan cao v sc tiu ho mnh, hoc cng mt loi thc n
nu thc n vo cng nhiu th lng dch v tit ra cng nhiu, cng ca thc n cng ln
th lng dch v cng ln.
* i vi gia cm th tiu ha thc n diu, d dy tuyn, d dy c.
Diu ca gia cm l ti cha thc n rt pht trin g. Vt ngng khng c diu,
nhng on di thc qun c mt ch phnh ra to thnh hnh bu dc. Kh nng tiu ho
thc n diu rt km. Thc n dng li diu t 3-4 gi, lu nht t 16-18 gi, thc n
c lm mm t v y dn xung d dy.
- Tiu ho thc n d dy tuyn (cung m):
Trong d dy tuyn thc n chu s bin i ha hc. Trong np mng nhy ca d
dy tuyn c nhiu tuyn hnh ng v hnh mu li. Cc tuyn hnh ng tit ra dch nhy
trnh cho thnh d dy khng t tiu ha mnh, cn cc tuyn hnh mu li tit ra enzym
pepxin lm phn gii protein.
- Tiu ho d dy c (m):
Phn d dy c g v g ty c thnh rt dy, c to thnh ch yu nh cc c
trn rt khe mu ln mu xanh. Hai bn mt ngoi ca d dy c lp gn sng, tt c cc
c trn u gn cht vo . phn trn v phn di d dy c mi phn mt ti kn. Bn
trong c mng nhy cha nhiu tuyn hnh ng chia thnh tng m. Cht tit ca tuyn ny
thm vo thc n rn. Cng vi biu b b mt, lp sng dy to thnh mt b mt vng
chc. Do phi lm vic lin tc, lp sng lun lun c b sung thm.
G v g ty thng n thm cc vin nh vo d dy c. Vi s co bp mnh ca
mt h thng c khe, thc n d b nghin gia cc hn nh.
1.2.2.2. Tiu ho thc n d dy kp
Nh d dy 4 ti tru, b, d, cu.
+ Ti 1 l d c c dung tch 80%
+ Ti 2 l d t ong c dung tch 5%
+ Ti 3 l d l sch c dung tch 7%
+ Ti 4 l d mi kh c dung tch 8%
Cc ti 1, 2, 3 gi l d dy trc. d dy trc khng c tuyn tit dch tiu ho.
V s tiu ho nh vo vi sinh vt sng cng sinh . d mi kh th c tuyn tit ra dch
tiu ho.
- 20 -
Tru, b, d, cu khi n ch nhai s b ri nut xung d c, n lc ngh ngi yn
tnh mi ln nhai li.
Nhai li c xem nh mt thch ng sinh l ca loi gia sc ny. Nhai li c tc dng
gip cho con vt n nhanh, d tr c khi lng thc n ln trong d c. Sau khi vo d c
thc n c nc bt v dch trong d c thm t lm mm. Khi vn ng ca d c b
ngng th thc n s tch t li trong d c, t cc th kh do qu trnh ln men v thi ra
sinh ra s khng c thi ra ngoi v gy nn hin tng trng hi.
Sau khi 3 tun, b ngh bt u nhai li. Nu nh cho b ngh n thc n th sm
th ng tc nhai li s xut hin sm hn.
Bnh thng sau khi n 30-70 pht th tru, b bt u nhai li (d cu sau khi n
20-45 pht).
Thi gian ca mi ln nhai li trung bnh t 40 - 50 pht. Sau ngh mt thi gian
ri li tip tc nhai li. Mi ngy m con vt nhai li t 6 - 8 ln (gia sc non khong 16 ln).
Thi gian nhai li trung bnh trong mi ngy l 7 gi.
* Tiu ho d c
D c c coi nh mt ti ln men ln, c 50% vt cht kh tiu ho ca khu phn
c tiu ho nh cc loi VSV sng cng sinh .
Nc bt tru, b thng tit ra vi lng ln, c pH = 8,1 nn khi nc bt a
xung d c th c tc dng trung ho cc axt sinh ra trong qu trnh ln men gi cho pH
d c lun bng 6,5-7,4. Kt qu ca qu trnh ln men trong d c sinh ra cc axt: axetic,
propionic, butiric ...
Cc sn phm to thnh trong qu trnh ln men th mt phn c d c hp thu v
phn cn li c chuyn xung b phn di. Do nhng sn phm c tnh axit khng b
tch t li d c, cn mt t na th c nc bt trung ho.
Trong mt ngy m loi nhai li c th s dng c khong 100g protein c gi tr
hon ton t vi sinh vt.
Vi sinh vt d c c 3 loi: Tho phc trng, nm, vi khun.
Khi thay i khu phn n th h vi sinh vt cng thay i cho nn i vi loi nhai
li, vic chuyn dn t khu phn ny sang khu phn kia c ngha ht sc quan trng.
+ Tho phc trng: c khong 100 loi khc nhau v sinh sn nhanh, mt ngy t 4 - 5
th h. Tc dng ca tho phc trng l tiu ho v mt c gii tc l x rch mng xelluloz
bn ngoi mng t bo lm ngun dinh dng ca bn thn v to iu kin cho cc loi vi
khun khc tip tc phn gii. Tho phc trng bin i protein, tinh bt, ng v mt phn
celluloz thnh protein, polisacarit ca bn thn. Trong 1g cht cha d c cha khong 1
triu tho phc trng.
+ Nm: C tc dng l mc chi lm ph v cc cu trc vch cc t bo ca thc n
thc vt v tit mt s enzym tiu ha x.
+ Vi khun: Chim mt s lng ln d c, trong 1g cht cha c ti 10
10
vi khun
v chia lm 10 nhm chnh.
- Vi khun phn gii cellulo. Chng tit ra enzym cellulaza thu phn cc cht x t nhin
nh Bacteroides, succinogenes, flavefaxiens
- Vi khun phn gii hemicellulo, nh butyrivibrio fibrisolvens, Bacteroides, ruminicola...
- 21 -
- Vi khun phn gii tinh bt. Phn ln cc vi khun phn gii cht x u c kh nng
phn gii tinh bt nh Bacteroides, amilophilus, succiamylolytica
- Vi khun s dng ng
- Vi khun s dng axit nh mt s vi khun c kh nng s dng axit lactic, succinic,
malic, fumaric
- Vi khun phn gii protein. Mt s vi khun ny c kh nng phn gii protein, ly axit
amin lm ngun nng lng.
- Vi khun to NH
3
nh Bacteroides ruminicola, selenomonas ruminanticum
- Vi khun to CH
4
nh methano bacterium ruminanticum
- Vi khun phn gii lipit. Mt s vi khun c kh nng phn gii axit bo mch di to
xeton, mt s khc hydro ho axit bo khng bo ho thnh bo ho.
- Vi khun tng hp vitamin. Vi khun d c c kh nng tng hp vitamin nhm B
Tiu ho cellulo:
Do enzym cellulaza ca vi khun phn gii cellulo thnh nhng phn nh hn u tin
thnh dixacarit cellobioza, sau n dng monoxacarrit nh glucoz. Sn phm cui cng l
axit bo bay hi.
Tiu ho tinh bt v ng:
Trong d c loi nhai li, tinh bt ln men d dng to thnh axit bo bay hi v khng
bay hi. Mt khc, chng tng hp cc polixacarit, glicogen v amilopectin trong t bo ca
chng.
Axit bo bay hi to thnh d c s c hp thu d dy trc v c s dng
lm ngun nng lng ca c th vt nui.
Tiu ho protein:
Trong d c loi nhai li, di tc dng ca vi sinh vt, protein s c phn gii n
peptit, axit amin, sau n amoniac. Sn phm to thnh s c vi sinh vt s dng tng
hp thnh protein ca bn thn chng. Trong qu trnh tng hp, phn ln protein thc n
(40-80%) c chuyn thnh protein vi sinh vt, protein cn li khng c phn gii s
chuyn vo d mi kh v rut.
Tng hp vitamin:
Trong qu trnh hot ng sng, vi sinh vt trong d c cn tng hp c vitamin
nh riboflavin, axit nicotinic, biotin, B12 v vitamin K...
* Tiu ho d t ong
D t ong c coi nh mt b phn ko di ca d c, ch c cc loi thc n long
v thc n c vi sinh vt tiu ho mt cch s b mi chuyn qua c d t ong.
D t ong c tc dng co bp lm mt phn thc n th s tr li d c v mt phn
lng s chuyn xung d l sch cho nn c th xem d t ong nh mt ni vn chuyn.
* Tiu ho d l sch
D l sch c xem nh mt dng c lc. Khi n co bp th phn thc n long s
chuyn vo d mi kh cn loi thc n th s c gi li gia cc l sch cc l sch
- 22 -
nghin nh hn (d l sch coi nh b phn tiu ho c hc). d l sch c kh nng hp thu
nc v axit bo bay hi.
* Tiu ho d mi kh
D mi kh chia lm hai phn : thn v v h v, lp mng nhy ca d mi kh c
cc tuyn tit dch v, thnh phn ca dch c cc enzym pepxin, chymozin v lipaza. Lng
axit HCl chim 0,12-0,46% nn dch nhy thng c phn ng axit, pH = 2,17-3,12. V vy
sau qu trnh tiu ho d c th cc cht cha d c cng cc vi sinh vt c chuyn
xung d t ong, qua d l sch vo d mi kh th vi sinh vt s b tiu dit bi axit HCl nn
cc loi enzym d mi kh v rut non s phn gii xc vi sinh vt cung cp cc thnh
phn dinh dng cho c th gia sc.
1.2.2.3. Tiu ho thc n d dy trung gian
Nh d dy ca ln
- Ging d dy n l c thng v, thn v, v h v.
- Ging d dy kp l c ti m. ti m c cc loi vi sinh vt thc hin qu trnh
phn gii thc n ging nh d dy trc ca d dy kp.
D dy ln l d dy trung gian gia d dy n v d dy kp. Phn mng nhy ca
thng v d dy ln c cc tuyn tit dch nhy v c s tiu ho tinh bt (dch nhy khng
c enzym v HCl). ti m c qu trnh ln men ca vi khun, kt qu ca qu trnh ln men
ny l sn sinh ra cc axit hu c m ch yu l axit lactic nhng nng thp (0,1%) cho
nn qu trnh ln men khng nhiu. Phn thn v v h v c cc tuyn tit ra dch v, trong
thnh phn c enzym pepxin, chymozin, HCl (0,35 - 0,45%).

nh: Cc b phn tiu ha ca ln
a - d dy, b - h v , c - rut non , d - rut gi , h - gan , i - thn

Enzym pepxin c hot tnh phn gii protein mnh. Chymozin lm ngng kt sa
nhanh, enzym ny c c ln con v ln ln. Trong d dy ln ng cng c tiu ho
- 23 -
nh enzym trong nc bt v trong thc n thc vt. Ni c iu kin thun li tiu ho
ng l vng thng v v manh nang.
Ln tit ra dch v lin tc v khi cho n th lng dch v c tng ln.
i vi ln con trc mt thng tui trong dch v khng c axit HCl t do v lc ny
lng axit tit ra t v nhanh chng lin kt vi dch nhy. Hin tng ny gi l "thiu HCl",
y l mt c im quan trng trong qu trnh tiu ho d dy ln con. Khi thiu HCl t do
trong dch v nn vi sinh vt c iu kin pht trin gy bnh ng tiu ho ln con.
Enzym trong dch v c t khi ln con mi nhng trc 20 ngy tui cha c kh nng
tiu ho v trong dch v khng c HCl.
Sc tiu ho ca dch v ln con tng theo tui mt cch r rt ( 9 ngy tui tiu ho
30 mg fibrin trong 19 gi, 28 ngy tui ch cn 2- 3 gi, n 50 ngy tui ch cn 1 gi). Kh
nng tit ngng kt sa ca dch v ln con cng bin i theo tui. Lng enzym chymozin
trong dch v ln con tng ln trc 1 thng tui sau li gim, ng thi thc n khc nhau
cng nh hng khc nhau n s tit dch v. Thc n ht kch thch tit dch v mnh hn l
sa, dch v cha axit HCL nhiu hn v sc tiu ho mnh hn.
1.2.3. Tiu ho thc n rut
Thc n sau khi tiu ho d dy s ln lt chuyn xung rut.
Rut c chia lm hai phn: rut non v rut gi.
+ Rut non gm:
- T trng
- Khng trng
- Hi trng
+ Rut gi gm:
- Manh trng
- Kt trng
- Trc trng
1.2.3.1. Tiu ho thc n rut non
Rut non chim a v quan trng trong ton b qu trnh tiu ho. y thc n chu
tc ng trc tip ca cc dch l dch ty, dch mt v dch rut, s c phn gii n sn
phm cui cng d dng c a vo mu v bch huyt.
* Dch ty
Do tuyn ty nm bn cnh t trng tit ra c hai chc nng
- Chc nng ni tit th ch c mt s t bo tp trung thnh cm nh qun o
chung quanh c mch mu thm thu.
- Chc nng ngoi tit l tit dch tiu ho qua ng dn vo rut.
Dch ty tit ra trong tuyn ty qua 1-2 ng dn vo t trng. Dch ty c tc
dng phn gii t 60- 80% cc thnh phn protein, gluxit v lipit ca thc n. V tnh cht th
dch ty l mt dch th c phn ng kim pH = 7,8 - 8,4 (nga 7,3-7,6; ln 7,7-7,9; b 8,0)
dch ty khng c mu v trong sut.
Lng dch ty tit ra trong mt ngy m ln khong 8 lt, nga khong 7 lt, b l
6-7 lt, ch 200-300 ml.
- 24 -
V thnh phn gm c: 90% nc, 10% vt cht kh. Trong thnh phn ca vt cht
kh th cht hu c ch yu l protein tn ti i dng men tiu ho. Cht v c th gm cc
loi mui nh mui Bicacbonat Natri (NaHCO
3
), mui clorua, mui photphat ca cc nguyn
t Na, Ca, K ...
Trong dch ty c cha cc nhm enzym:
Mt s enzym phn gii protein ca thc n
- Tripxin
y l men ch yu ca dch ty, khi mi tit ra dng khng hot ng l
tripxinogen, sau nh tc dng hot ho ca enzym enterokinaza tit ra vch t trng th
tripxinogen thnh tripxin c tc dng phn gii protein thnh peptit v axit amin.
- Chymotrypxin
Enzym ny khi mi tit ra dng khng hot ng l chymotripxingen, sau nh tc
dng hot ho ca enzym tripxin tr thnh chymotripxin hot ng. Chymotripxin c tc
dng phn gii protein v polipepetit phn t ln thnh peptit v axit amin. Chymotripxin c
tc dng yu hn tripxin.
- Cacboxipolipeptidaza
Enzym ny c tc dng ct mch peptit to ra axit amin c gc cacboxyl t do.
- Dipeptidaza
Enzym ny phn gii dipeptit thnh 2 axit amin.
- Protaminaza
Enzym ny ch thu phn protamin.
- Nucleaza
Enzym ny phn gii axit nucleic thnh mononucleotit.
Mt s enzym phn gii gluxit ca thc n
- Amilaza
y l enzym phn gii tinh bt v ng glycogen thnh ng mantoz. Tc dng
ca amilaza dch ty mnh hn nhiu so amilaza ca nc bt. Amilaza dch ty phn gii c
tinh bt sng v tinh bt chn, tc dng ca n c tng cng bi dch mt.
- Mantaza
Thu phn ng mantoz thnh ng glucoz.
- Lactaza
Thu phn ng lactoz thnh ng galactoz v ng glucoz. N c ngha quan
trng c bit i vi gia sc b sa.
- Sacaraza
Thu phn sacaroz thnh glucoz v fructoz.
Nhm enzym phn gii lipit ca thc n
- Lipaza
Enzym ny thu phn m thnh glyxerin v axit bo. Lng lipaza trong dch ty tng
ln khi hm lng m trong thc n tng ln.
* Dch mt
Dch mt c hnh thnh gan sau a vo d tr ti mt. Khi c qu trnh tiu
ho thc n rut non th dch mt mi t ti mt vo t trng (nga khng c ti mt).
- 25 -
S tit dch mt gan l mt qu trnh tit dch tiu ho nhng ng thi cng l mt
qu trnh bi tit cc sn phm ca s phn gii cc hng cu gi gan. Hng cu c tui th
khong 130 ngy, sau khi tr v gan, hng cu li b tiu hu ch cn gi li st nn dch mt
c mu. Dch mt gan khi chuyn n ti mt th c s bin i v thnh phn cho nn
ngi ta chia lm hai loi l dch mt gan v dch mt ti mt.
Dch mt gan c pH = 7,5 v t trng l 1,009-1,013.
Dch mt ti mt c pH = 6,8 v t trng l 1,026-1,048.
S d c s thay i ny l do khi n ti mt th mt s cht ho tan v mt s cht
khc b ti mt hp thu, mt khc lp mng nhy li tit ra dch nhy vo ti mt nn dch
mt ti mt m c hn v t trng cng cao hn.
V tnh cht th dch mt c mu xanh, mu vng, c v ng v c phn ng kim.
Trong thnh phn ca dch mt c hai loi sc t mt:
+ Bilirubin: Thng c mu vng thm, c trong loi gia sc n tht.
+ Bilivecdin: C mu xanh thm loi gia sc n c. Sc t mt thng xut
hin trong mu cho nn n l mt ch tiu chn on bnh.
Cc axit mt gm c: axit colic, axit desoxicolic, axit glicocolic. Trong mt cc cht
ny dng kt hp vi cc cht khc nh glicocol v taurin.
Trong thnh phn ca mt, ngoi sc t mt v axit mt cn c colesterin, photphatit,
m thu phn v t do, sn phm phn gii protein (ur v axit uric, kim purin), mui kali,
natri, canxi, photphat v cc axit khc.
- Tc dng ca dch mt:
Lng mt thi ra trong mt ngy m nga t 6 - 8 lt, b t 7 - 9,5 lt, cu v d t
1 - 1,5 lt v ln t 2,4 - 3,8 lt. N lm gim sc cng b mt ca dung dch v lm nh ho
m v lm tng din tch tip xc ca m vi dch tiu ho. Cc mui kim trong dch mt c
tc dng trung ho axit t d dy a xung rut non v lm ngng tc dng ca enzym
pepxin phn gii enzym tripxin; lm tng cng hot lc ca enzym lipaza, amilaza v
proteaza ca dch tu v dch rut. Cc axit mt d dng lin kt vi cc axit bo to thnh
mt phc cht ho tan. T phc cht ny d c hp thu vo mu v bch huyt.
* Dch rut
Trn ton b mng nhy rut non c tuyn brunner phn b on t trng v tuyn
lieberkun. Nhng tuyn ny tit ra dch rut.
Dch rut l mt dch th thun khit khng mu v c phn ng kim (pH = 8,2-8,7).
Trong dch rut c cha dch nhy v cc ht ni l lng. Nhng ht ny do biu m mng
nhy bong ra, tinh th colesterin v cc cht khc to thnh. Trong dch rut c cha nhiu
enzym aminopeptidaza, prolinaza, dipeptidaza ...
Trong dch rut cn c cc enzym hot ng yu nh: nucleaza, lipaza, amilaza.
Ngoi ra cn cha c enzym enterokinaza v peptidaza. Thnh phn dch rut cng thay i
tu thuc vo tnh cht ca thc n. Nu thc n giu protein th hm lng enzym phn gii
protein trong dch rut tng ln; thc n nhiu tinh bt th hm lng enzym phn gii tinh
bt tng ln.

- 26 -
1.2.3.2. Tiu ho thc n rut gi
Cc cht hn hp ca thc n c tiu ho hoc cha c tiu ho rut non v
cc dch tiu ho c gi l dng chp. Dng chp c chuyn t rut non ti manh
trng ca rut gi qua van hi manh. Van ny ch chuyn dng chp i theo mt chiu v
mi ln ng m c chu k 30 - 60 giy.
Trong lp mng nhy ca rut gi c cc tuyn nhng dch c tit ra rt t. Trong
thnh phn ca dch rut gi cng c cc enzym tng t nh trong dch rut non nhng hot
ng yu hn. Do gia sc n tht th qu trnh tiu ho thc n rut gi khng quan
trng v thc n ch yu c tiu ho v hp thu rut non. Tiu ho rut gi cn nh vo
cc loi enzym trong dng chp t rut non a xung. i vi gia sc d dy n nh nga
n nhiu thc n xanh v gia sc c d dy 4 ti th s tiu ho thc n rut gi ng mt
vai tr quan trng v rut gi c rt nhiu vi khun c tr ti . Trong 1 gam cht cha rut
gi c ti 15 t vi khun, nhng vi khun ny ch yu tp chung manh trng. bao gm
cc loi vi khun tham gia vo qu trnh ln men ng, vi khun phn gii cht x v vi
khun gy thi ra protein.
Quan trng l vi khun phn gii cht x v vi khun ln men ng, cc loi vi
khun ny phn gii thc n tng t nh trong d c ca gia sc nhai li, cng to thnh cc
sn phm nh axit bo d bay hi, ng glucoza v c c th gia sc li dng. Trong qu
trnh ln men th vi khun sinh ra cc th kh nh CO
2
, CH
4
, H
2
S ... Khi thi ra protein, cc
sn phm khng c hp thu s gy c vi c th: crezol, phenol, scatol, indol ... Nhng
cht ny c hp thu vo mu v v gan gii c.
Rut gi cn l c quan bi tit. Qua vch rut gi cht khong v mt s cht khc
c thi ra ngoi. phn cui rut gi c qu trnh hp thu nc v hnh thnh phn.
nga th manh trng c xem nh l d c. Manh trng nga c dung tch 32 - 36
lt (trong khi d dy c 7 - 15 lt) v khong 40 - 50% cht x v 39% protein tiu ho ti
nh vo cc vi sinh vt.
* Tiu ho thc n rut gia cm
Rut gia cm gm c
+ rut non
+ rut gi
+ trc trng
Chiu di rut g v g ty di hn 5-6 ln chiu di thn, ngng v vt l t 4-5
ln. Thnh ca rut c c trn, bn trong c lp mng nhy rut v cc lng nhung. Trong
thn ca lng nhung c cc tuyn liberkun hnh ng. S lng v kch thc thay i. Rut c
nhiu khc cong, chim phn ln xoang bng v pha bn phi v c xoang bng bao bc.
Gia rut v thnh c th c hai ti kh bo v, l ti bng v ti sau ngc.
a) Tiu ha thc n rut non
Rut non c 3 phn: t trng, rut gia v rut sau.
Chiu di t trng ca g vo khong 30 cm, rut gia l 85-120 cm v rut sau gn
16 cm. Chiu rng ca t trng l 0,8-1,2 cm, ca rut gia l 0,6-1,0 cm v ca rut sau hi
nh hn. Trn 1 cm
2
mng nhy ca t trng c gn 8000 tuyn liberkun, ca rut gia l
6000 cn ca rut sau l 6500.
- 27 -
- T trng i ra t d dy c, c hnh ch U ko di ti phn hng. Ti cc phn khc
nhau ca t trng ni lin vi rut sau, vi manh trng, vi gan v vi tuyn ty.
- Rut gia l phn di nht ca rut non. l mt khc rut c ti 10 khc cun to
thnh 3 vng v 1/4, mng treo rut gi cho rut ng v tr.
- Rut sau l phn rut ngn nht ca rut non, nm chnh gia xoang bng v kt
thc ch c manh trng. Phn cui ca on rut ny nm st vo di ct sng, c hai
tuyn gan v ty chy vo rut non .
Gan l tuyn to nht trong h thng cc c quan tiu ha. Khi lng ca n theo cc
s liu thng k trn c s quan st g Leghorn l 1,89% khi lng c th. Khi lng gan
c mi tng quan vi khi lng ca thn.
Ti mt l ni d tr mt. T thy tri ca gan, mt chy vo khc ln ca t trng
qua ng dn ca ng mt. T thy phi ca gan, mt chy ra ng dn mt n ti mt ri li
qua ng ca ti chy ti khc ln ca t trng.
Tuyn ty l mt tuyn l mu hi hoc trng nht nm khc ln ca t trng,
gm c hai hay ba thy gn lin nhau. Thng c hai ng dn (ngng v vt) hay ba ng dn
(g, g ty). Cc ng ca tuyn ty chy vo t trng cng vi cc ng thng ca gan chy
vo ti mt. Cht tit ca tuyn ty c nhiu loi enzym khc nhau (ch yu l enzym diastasa
phn gii gluxit). Ngoi ra cn c cc o Langherans tit ra hocmon insulin.
b) Tiu ha thc n rut gi
Rut gi: tng i ngn, rng hn rut non, ngn cch vi rut non bi mt mng
nhy c nhiu np gp ln.
Manh trng bt u t ch li tip gia on sau ca rut non v rut gi, l do rut
phn nhnh m ra. g, ngng v vt chiu di ca manh trng l 20-25 cm, g ty l
30 cm. Trong manh trng ch yu l tiu ha x. g nu thiu manh trng th s tiu ha x
th s gim xung. Trong manh trng cn c s hp thu nc v cc sn phm ha tan ca s
phn gii protein. Cc vi sinh vt trong manh trng to c cc vitamin nhm B, cc vitamin
ny c mng rut hp thu dn dn.
c) Trc trng
Trc trng gia cm rt ngn, chy xung pha di ti l huyt. Trc trng ch yu
l cha phn.
L huyt chung cho c nc gii v phn. Cc ng dn tinh v ng dn trng cng
chy ti . Bng hai np nhn ngang l huyt c chia ra lm 3 phn: Trc trng m ra
phn bn, phn gia l l thng ca ng dn nc tiu, ng dn tinh hay ng dn trng. Phn
th 3 kt thc bng l hu mn.
1.2.4. Qu trnh hp thu
S hp thu l qu trnh nhn cc cht khc nhau vo mu v bch huyt, qua da v ni
b di da, qua mng nhy ng tiu ho v ti mt, qua b mt ca ph bo, phi, xoang
bng...
Quan trng nht l s hp thu cc cht dinh dng ca thc n cc b phn ng
tiu ho. Bi v nh qu trnh ny m c th nhn y cc cht cn thit cho s hot ng
v s bi p ca c th.
- 28 -
ming hu nh khng c s hp thu v thc n dng li y khng lu. Trong d
dy c s hp thu nc, glucoz, axit amin, cc cht khong nhng mc khng nhiu v
c s tit dch v ngc chiu t tuyn vo xoang d dy.
Trong d dy trc ca loi nhai li c qu trnh hp thu mnh v lp mng nhy ca
d dy trc c nhiu lp t bo thng b, trn t bo c nhiu mch qun lm cho din tch
b mt tng ln rt ln.
Rut non l ni hp thu ch yu ca cc loi gia sc. rut non thc n c phn
gii gn nh trit . Lp mng nhy ca rut non c rt nhiu nhung mao lm tng b mt
ca rut non ln 20-25 ln. Trn b mt nhung mao c v s vi nhung mao lm cho b mt
hp thu ca mng nhy rut tng ln nhiu ln ( ch l 500 m
2
). l iu kin thun li
cho qu trnh hp thu cc cht dinh dng.
rut gi cng c qu trnh hp thu cc cht dinh dng nhng mc t hn nhiu
v phn ln cc cht dinh dung c hp thu rut non.
* Protein: c hp thu ch yu rut non di dng axit amin v mt phn di
dng peptit c phn t nh. ln con giai on b sa c th hp thu dng nguyn vn l
-globulin. gia sc nhai li d dy c th hp thu cc sn phm phn gii protein ca vi sinh
vt.
* ng: c hp thu ch yu rut di dng monosaccarit nh ng glucoz,
galactoz, fructoz v mt phn disaccarit nh lactoz.
* M: c hp thu di hai dng:
- Hp thu cc sn phm phn gii nh axit bo v glixerin
- Hp thu di dng m nh ho (cc ht m c kch thc 0,5 ).
* Nc: c hp thu tt c cc b phn trong ng tiu ho nhng ch yu rut
v trong ng tiu ho nc c trao i rt nhiu, trc ht l do s tit dch tiu ho. Tc
hp thu nc thay i ph thuc vo hn hp vi mui, ng, hoc dng chp.
* Cht khong: c hp thu ch yu rut non. St c hp thu dng mui;
ng, km, i-t v nhng cht khc uc hp thu dng hp cht v c v hu c.
II. Sinh l ni tit
2.1. Khi nim
Cc tuyn trong c th thng c chia lm 2 loi:
* Tuyn ngoi tit:
L nhng tuyn m cht tit ra c ng dn nh tuyn m hi, tuyn nc bt, tuyn d
dy, tuyn rut ...
* Tuyn ni tit:
L loi khng c ng dn m cht tit ra t trong tuyn c thm thu trc tip vo
mu v bch huyt chuyn i khp c th.
Nhng cht tit ra t tuyn ni tit gi l hocmon hay kch t. Hocmon c tc dng
iu tit cc qu trnh sinh l quan trng trong c th nh qu trnh trao i cht, qu trnh
sinh trng, pht dc ...
- 29 -
Tc dng ca hocmon khc vi thn kinh l thi gian tc dng ca hocmon chm v
ko di trn phm v rng v c chnh xc nht nh. Tuyt i b phn hocmon l cc cht
ho hc c cu trc phn t nh d thm vo t bo v vch mch qun.
2.2. c im ca hocmon
- Hocmon thng khng mang tnh cht c hiu theo loi. V d: oestrogen ly trong
bung trng ca nga ci vn c tc dng i vi gia sc khc hoc chut ci v ngc li.
- Hocmon c tc dng vi liu lng rt t tnh bng n v hay n v sinh vt.
Thi gian tc dng ca hocmon khc nhau, c nhng hocmon tc dng vi thi gian
rt ngn nh adrenalin (kch thch s phn gii glycogen thnh glucoz gan), c loi tc dng
lu hn nh tiroxin. Trong thc t ng dng iu tr, ngi ta phi dng hocmon mt cch
lin tc hoc tm cch ko di tc dng ca n.
- Hocmon c tc dng ring bit i vi mt vi b phn trong c th nh secretin ca
t trng ch c tc dng ln tuyn ty.
- Hocmon c tc dng n cc b phn xa hoc gn tuyn: hocmon tuyn yn.
- Hocmon c sn xut ra mt cch khng lin tc, tu theo tng giai on sinh l,
tu vo nhu cu nh prolactin khi nui con, hocmon nhau thai khi c cha th tit ra nhiu ...
2.3. Chc nng sinh l ca mt s tuyn ni tit
2.3.1. Tuyn gip trng
Tuyn gip trng c nm hai bn u trn ca kh qun v xp thnh i gia c
mt eo nh, khi lng ca tuyn:
+ b sa: 23 - 41 g
+ b tht: 21 - 36 g
+ nga: 20 - 35 g
+ ln: 12 - 30 g
+ cu: 4 - 7 g
Cu to tuyn gip trng c chia lm nhiu thu nh v mi thu nh li do rt
nhiu bao tuyn to thnh, mi bao tuyn c xem l ni tng hp v d tr hocmon.
* Tc dng sinh l ca tuyn gip trng:
Tuyn gip trng tit ra hocmon tiroxin, hocmon ny cu to nn t hai thnh phn:
- axit amin tirozin
- i-t
u tin l i-t v c t c quan tiu ho c hp thu vo mu v vn chuyn v gan,
sau n tuyn gip trng. Kh nng hp th i-t ca tuyn gip trng mnh gp 80 ln so
vi c quan khc nn tuyn gip trng lun c 0,05% i-t so vi khi lng ca tuyn.
Khi i-t v c n tuyn gip trng th c chuyn thnh i-t hu c. I-t hu c
c oxy ho v kt hp vi axit amin tirozin to thnh monoiodotirozin v diiodotirozin.
Sau nh tc dng ca enzym xitocromoxidaza, peroxidaza v hocmon tireostimulin ca
tuyn yn, monoiodotirozin v diiodotirozin c chuyn thnh tiroxin.
Tiroxin khi c hnh thnh trong xoang bao tuyn thng c kt hp vi globulin
thnh tireoglobulin d tr trong xoang bao tuyn, khi c th cn th phn gii thnh tiroxin.
Tiroxin tham gia vo qu trnh trao i cht nh trao i protein, m, ng, mui v
c, nc v vitamin. V vy tiroxin c nh hng trc tip n qu trnh sinh trng pht dc
- 30 -
ca c th. Do gia sc nu ct b tuyn gip trng th s sinh trng s b ngng, cc h
thng xng ng s b ct ho sm lm cho con vt c tm vc nh. gia sc trng thnh
sau khi ct tuyn gip trng th trao i cht gim ti 30-50 %.
Khi nhc nng tuyn gip th c th c biu hin da b tch nc (thu thng), lng
rng, tim p chm, thn nhit gim, hot ng ca h thng thn kinh cng b ri lon t
chc lin kt. Tuyn gip trng do thiu iode to nn bu c.
Khi trng thi tuyn gip hot ng mnh sinh hin tng u nng lm cho qu trnh
trao i cht tng ln gp 2 ln so vi bnh thng, thn nhit cao, tn s tim p nhanh v
khi lng c th gim.
Trong chn nui ln nhiu nc dng metiltiouraxil v propiltiouraxil v bo ln
9-10 thng tui, cht ny c ch c nng tuyn gip trng, lm gim s oxy ho, t ln
khng thch hot ng nn bo nhanh.
2.3.2. Tuyn yn
Kch thc, khi lng tuyn yn ca cc loi gia sc c khc nhau. Khi lng tuyn
yn bnh qun b l khong 3,8g, nga khong 2,1g, cu khong 0,4g v ln khong 0,3g.
Tuyn yn c chia lm 3 thu:
- Thu trc
- Thu gia
- Thu sau
Sau khi ct tuyn yn th ng vt c nhng bin i v hnh thi v sinh l khc nhau
tu theo loi v tui.
Biu hin sau khi ct tuyn yn:
- gia sc non: qu trnh sinh trng b ngng, xng ng b ct ho sm lm cho con
vt c tm vc nh.
- gia sc trng thnh: tuyn sinh dc b teo i, gia sc ci th tuyn v cng b teo.
- gia sc cha n tui trng thnh: c quan sinh dc khng tip tc pht trin na.
Ct tuyn yn cn lm teo tuyn gip trng nn lm gim qu trnh trao i cht, dn
n hin tng nhc nng tuyn gip trng, lm v tuyn thng thn cng teo i, trao i
protein, gluxit, lipit b ri lon.
2.3.2.1. Hocmon ca thu trc tuyn yn
Somatotropin hocmon (STH) - kch sinh trng t:
Tc dng tu theo tui ca gia sc, i vi gia sc non th Somatotropin hocmon lm
tng cng sinh trng, gip qu trnh tng hp protein. Do khi lng, tm vc v cc c
quan bn trong ca c th u tng ln.
i vi s trao i lipit, n thc y oxy ho m, lm gim lng m tr di
da. Somatotropin hocmon cn nh hng n s pht trin ca xng thng qua s trao i
canxi v photpho.
Prolactin :
Prolactin hocmon lm cho tuyn v hon ton pht dc v tit sa. Ngoi ra n cn
kch thch th vng tit ra progesteron. Trong thc tin chn nui c th dng prolactin lm
tng sn lng sa ca gia sc ci hoc lm cho n tit sa.

- 31 -
Gonadostimulin hocmon (GH) - kch sinh dc t:
Chia lm 2 loi:
+ Foliculostimulin hocmon (FSH)
+ Luteinostimulin hocmon (LH)
Chng u c lin h trc tip i vi hot ng sinh dc ca ng vt. FSH c tit
ra gia sc c v gia sc ci. i vi con ci FSH lm tng cng s pht trin ca cc bao
non trn bung trng, cng vi LH lm cho trng chn v tit ra oestrogen. i vi con c,
FSH tc ng vo ng sinh tinh sn sinh ra tinh trng ng thi kch thch dch hon tit ra
androgen.
Trong chn nui chng chm sinh, v sinh thng do lng FSH tit ra khng khi
con vt n tui thnh thc v tnh. Mt trong nhng nguyn nhn lm mt tinh trng t,
hot lc tinh trng km l do lng hocmon tit ra khng .
LH c tc dng kch thch lm cho trng chn v rng trng, hnh thnh nn th vng,
kch thch th vng tit ra progesteron (i vi con c th kch thch tit ra androgen).
Nu ct b tuyn yn th trng khng thnh thc v khng rng, khng xut hin c
tnh sinh dc th cp. Mt khc LH lm tng tit dch trong bao non. Dch tit nhiu lm
tng p lc trong bao non lm bao non v ra v trng rng.
Mun trng rng tt th t l LH/FSH = 3/1, c trng hp c ng dc m khng
rng trng v t l trn khng thch hp.
Nhng trng hp ng dc gi, chm sinh v v sinh thng l do mt cn bng v
ni tit sinh dc gy nn.
* Tireostimulin hocmon (TSH) - kch gip trng t:
TSH c tc dng kch thch s pht dc ca tuyn gip trng tit ra tiroxin. Nu ct
b tuyn yn ca nng nc th bin thi b ngng v nng nc khng rng c ui, khng
thnh c ch nhi. V sau khi ct tuyn yn th s hot ng ni tit ca tuyn gip trng
ngng t ngt.
* Adreno cortico trophin hocmon (ACTH) - kch thng thn t:
ACTH c tc dng thc y s hot ng ca min v tuyn thng thn lm tit ra
cc hocmon. ACTH lm tng s ti hp thu mui v nc trong ng thn nh. N cn nh
hng n s to thnh ng t m v axit amin. Kt qu l lm tng ng huyt v tng
cng thi nit.
Trong chn nui ngi ta nghin cu cha bnh thiu mu, kch thch to mu.
2.3.2.2. Hocmon ca thu gia
* Molanopho stimulin hocmon (MSH) - gin sc t:
Hocmon ny c tc dng lm cho cc t bo sc t ca ch v mt s ng vt khc gin ra,
ngha l lm cho cc ht sc t bn trong t bo phn tn u lm cho da c mu tng ng.
c biu hin r nht ng vt nh mu en ca ch.
2.3.2.3. Hocmon ca thu sau (thu thn kinh)
Thu thn kinh tit ra hocmon oxytoxin v vazopressin.
* Oxytoxin:
C tc dng lm tng cng s co bp ca c trn t cung, bng quang, rut non v
c quanh tuyn v.
- 32 -
* Vazopressin:
C tc dng thc y cc ng thn nh ti hp thu nhiu nc lm gim lng nc
tiu thi ra. Lm co cc huyt qun nn lm tng huyt p.
* iu ho hot ng ca tuyn yn:
Tuyn yn mt mt lin h cht ch vi h thn kinh trung ng, mt mt c tc dng
quan trng i vi cc tuyn ni tit khc trong c th. Do tuyn yn c nh hng iu
ho n cc hot ng ca c th. Trn mt mc nht nh tuyn yn iu ho s sinh
trng pht dc ca c th, s trao i cht sinh dc ... Tuyn yn duy tr s hot ng ph
hp vi yu cu ca c th nh 2 con ng: mt l s khng ch ca h thn kinh trung
ng (c bit l vng di i), hai l tc dng qua li gia tuyn yn v cc tuyn ni tit
khc.
2.3.3. Tuyn sinh dc ni tit
* Tc dng sinh l ca tuyn sinh dc:
T thi c xa con ngi bit thin hon tng cng kh nng sn xut ca gia
sc. Sau khi thin nh hng u tin n qu trnh trao i cht v hot ng ca ng vt:
d c hoc ln c thin d v bo, nga c, b c thin th yn tnh, cy ko tt. c
tnh sinh dc th hai ca ng vt thin khng pht trin, tuyn sinh dc ph teo i, khng
biu hin phn x v tnh. ng vt ci khng biu hin ng dc.
Nu ghp tuyn sinh dc cho ng vt ct tuyn sinh dc th ng vt c th
khi phc c tnh sinh dc th hai, phn x v tnh cng khi phc bnh thng.
Nu ghp tuyn sinh dc khc tnh cho ng vt thin th sau khi ghp ng vt
s xut hin phn x khc tnh v c tnh sinh dc th cp nh g mi c c tnh ca g
trng...
2.3.3.1. Chc nng ni tit ca bung trng
Khi bao non trn bung trng thnh thc th cc t bo ht trong bao non s tit
ra oestrogen (oestrogen bao gm oestradiol, oestron v oestriol; trong oestradiol c hot
tnh mnh nht).
Oestrogen nh hng n s pht trin ca c tnh sinh dc th cp gia sc ci nh
mu lng, ting ku. N kch thch s pht trin c quan sinh dc ci nh mng nhy m o,
sng t cung v ng dn trng tng sinh, lm cho tuyn v pht trin. Oestrogen lm, hng
phn v no gy hin tng ng dc; nh hng n s trao i protein, kali, lm tng tnh
thm ca mch qun, dn n xung huyt, gim tiu cu ... Oestrogen cn kch thch tuyn
yn tit ra LH v prolactin.
Progesteron l hocmon do th vng tit ra c tc dng trong mt thi gian nht nh.
Nu gia sc ci khng c th thai th th vng ch tn ti khong mt tun ri dn dn teo
i nn ta gi l th vng chu k tnh. Nu gia sc ci c th thai th th vng s tng cng
pht trin, duy tr trong sut qu trnh mang thai nn ta gi l th vng cha.
Tc dng ca progesteron l hn ch s hnh thnh v s bi tit ca gonadostimulin
ca thu trc tuyn yn v c ch s thnh thc ca cc bao non trn bung trng. Lm cho
mng nhy t cung tip tc pht trin v tng cng tit dch cho trng th tinh c th
c nh v sinh trng ti .
- 33 -
Progesteron c ch s co bp ca c t cung (an thai) v kch thch cc tuyn v pht
trin.
2.3.3.2. Chc nng ni tit ca dch hon
Dch hon l ni tit ra hocmon androgen. N bao gm testosteron, androsteron,
dehydroandrosteron.
Androgen lm tng cng s pht trin cc c tnh sinh dc th cp v cc c quan
sinh dc ph ca con c, ng thi thc y s tch lu v tng hp protein, tng hp cc
cht khong trong cc m bo.
Ring gia cm, dch hon nm trong xoang bng, nh s thch ng sinh vt v nh ti
hi iu ho nhit nn n vn hot ng bnh thng.
III. Sinh l sinh dc
Sinh dc l mt qu trnh sinh l quan trng v c bn nht ca gia sc trong vic duy
tr ni ging.
3.1. Thnh thc v tnh
Gia sc c sinh trng pht dc n khi c kh nng sn sinh tinh trng, con ci c
kh nng sn sinh ra trng; trng v tinh trng c th kt hp c vi nhau to thnh hp t
ri pht trin thnh bo thai gi l thnh thc v tnh.
Tui thnh thc v tnh sm hay mun ph thuc vo cc yu t nh ging, thc n,
iu kin dinh dng, bin php chm sc, qun l v yu t kh hu.
Bng 1.1. Thi gian thnh thc v tnh ca mt s loi gia sc (thng tui)
(Sinh l hc gia sc, HNN I, 1996)
Loi gia sc Con c (thng) Con ci (thng)
Ln 5 - 8 6 - 8
Tru 18 - 32 18 - 24
B 12 - 18 8 - 12
Nga 12 - 20 12 - 18
D 6 - 8 7 - 8
3.2. Thnh thc v th vc
L thi k m gia sc sinh trng pht trin n lc hon ho, thi k th khi
lng v kch thc cc chiu, tm vc ca c th n nh.
Tui thnh thc v th vc cng ph thuc vo cc yu t nh ging, thc n, iu
kin dinh dng, bin php chm sc, qun l v yu t kh hu ... Tui bt u thnh thc v
th vc ca mt s loi gia sc nh sau:
Bng 2.1. Tui bt u thnh thc v th vc ca mt s loi gia sc
(Sinh l hc gia sc, HNNI, 1996)
Loi gia sc Con c (thng) Con ci (thng)
Ln 6- 8 6- 8
Tru 36 - 42 30 - 36
B 24 - 30 24 - 30
Nga 48 36
D 12 - 18 12 - 18
- 34 -
Theo L Xun Cng (1986), giai on t 1-1,5 thng tui, tinh hon ln c ngoi
Yorkshire v Landrace cha hot ng sn xut tinh. ln c 15 ngy tui s lng ng
sinh tinh nhiu, kch thc ng rng, vch ng c t bo thng b nhiu lp hnh tr. Tinh
nguyn bo trng thi phn chia, nhim sc th hnh mng li. Cc t bo phn chia kiu
Metoz chim 28 - 33% ln B x v 45 - 46% ln L x .
ln c 30 ngy tui trong cc t bo sinh dc thy xut hin tin tinh trng,
chim t l 2-3%.
giai on 45 ngy tui, ng sinh tinh rng. c bit tin tinh trng rt nhiu chim
27-35%. Tinh trng giai on ny chim t 3-5 % tng s t bo dng tinh.
giai on 60 ngy tui, tin tinh trng xut hin 48-51%. Tinh trng cha y trong
ng sinh tinh chim 15-20% ln lai B x v 20 - 25% ln lai Ld x . C th coi giai
on ny l giai on hnh thnh v pht trin tinh trng ca ln c.
cc ging ln ni thun chng nh , Mng Ci th s xut hin tinh trng ca ln
c cng sm hn, 40 ngy tui c tinh trng thnh thc, hot lc 0,6-0,7. n 50-55 ngy
tui c th giao phi th thai l nguyn nhn t nn ca ln con nhy ln m trong
nhiu vng chn nui lc hu.
3.3. Sinh l sinh dc c
C quan sinh dc c gm c dch hon, dng vt, ng dn tinh v mt s tuyn sinh
dc ph nh tuyn tin lit, cu niu o
3.3.1. Sinh tinh trng
Khi gia sc c n tui thnh thc th dch hon bt u sinh tinh trng. mt
s loi ng vt nh nai, lc , voi mi nm ch c mt thi k giao phi nht nh, lc
mi c tinh trng thnh thc, dch hon vo trng thi hot ng, dch hon to ra. gia sc
dch hon khng ngng sn sinh ra tinh trng cho nn bt k lc no gia sc c cng c th
giao phi.
Cc giai on sn sinh tinh trng:
+ Giai on 1: t tinh nguyn bo qua 3-5 ln phn chia nguyn nhim to ra tinh bo
s cp.
+ Tinh bo s cp qua 2 ln phn chia gim nhim to ra tinh bo th cp
+ Tinh bo th cp hon chnh v cu to thnh tinh trng.
* Mt tinh trng:
+ b: Mt tinh trng bin ng c th t 0 - 3 x 10
9
, bnh thng t 2 - 2,2 x 10
9

tinh trng/ml tinh dch (Gio trnh Chn nui tru b, HNN I, 1991).
nng trng Moncada (Ba V) mt tinh trng b t 1,3-1,4 t/ml (2004)
Mt tinh trng tru cng khc nhau rt xa, khong 631 triu n 1034 triu/ml.
Ti liu t n v Ai Cp 210-2000 triu/ml tru Murrah. Mt tinh trng v ma ng
(t thng 11 n thng ging) cao hn v ma xun (thng 2 - thng 4) v ma h (thng 5 -
thng 7). V ma thu (thng 8 - thng 10), mt tinh trng km hn ma h. S thay i
theo ma c th l do c nhng thay i trong hot ng ca tuyn gip v dch hon. (Gio
trnh Chn nui tru b, HNN I, 1991).
+ ln ni: 80-100 triu/ml
+ ln ngoi: 150- 200 triu/ml (ti liu ca Vin Chn nui, 2000)
- 35 -
Cng vi s thnh thc ca tinh trng th hocmon androgen cng c tit ra trong
dch hon.
3.3.2. Cu to ca tinh trng:
Cu to ca tinh trng gm 3 phn chnh: u, c, thn v ui.
Thnh phn gm:
- 75% nc
- 25% vt cht kh, trong :
+ 85% protein
+ 13,2% lipit
+ 1,8% khong


- u tinh trng cha nhiu ADN. Ngoi ra cn c nhiu men tham gia vo qu trnh
oxy ho ca tinh trng.
u tinh trng: ngoi l lp mng mng, trong ch yu cha nhn. Pha trn u c
th nh (acrosom), cha cc enzym khc nhau: cc enzym phn gii protein, hyaluronidaza.
Acrosom, photphataza, esteraza Nu b tn thng th nh th tinh trng mt kh
nng th tinh.
- C: c rt ngn, ni vo pha sau ca nhn. T c bt ngun 9 i si ko di xung
tn ui.
- Thn v ui: ui c nhiu lipit. Ngoi gm 9 i si, gia c 2 si trung tm.
Ngoi ra cn c si xon. Bn ngoi nhng b trc l ty th, cha cc enzym phosphoryl xy
ho, on gia ui cha photpholipit, lexiti, y l cht d tr nng lng. Ty th l ngun
pht nng lng cho vn ng ca tinh trng. Si trc l c quan vn ng ca tinh trng.
3.3.3. c tnh sinh l ca tinh trng
3.3.3.1. Sc sng v sc vn ng
Tinh trng vn ng nh ui v sc vn ng cng nh sc sng u chu nh
hng ca iu kin ngoi cnh nh nhit , nh sng, p sut thm thu, toan kim, cc
cht ha hc Tc vn ng t do ca tinh trng ty tng loi c khc nhau:
+ Nga : 5 mm/pht
+ D, b : 3 mm/pht
+ Ch, th: 2 mm/pht
- Nhit : Trong gii hn sinh l v nhit ca s sng, nu nhit cng cao tinh
trng hot ng cng nhanh, thi gian sng rt ngn v qu trnh chuyn ho nng lng xy
ra mnh, nng lng d tr cho tinh trng hot ng b tiu hao nhanh. Ngc li nhit
thp th hot ng gim, tiu hao nng lng gim th thi gian sng li ko di. Nu nhit
tng qu cao, trn gii hn sinh l th tinh trng b cht. Nhng nhit h xung di gii
- 36 -
hn thch hp, thm ch di 0
0
C th tinh trng khng cht m vo trng thi "tim sinh".
Nu tng dn nhit ln 37-39
0
C th hot ng ca n c khi phc li. Ngy nay vi k
thut bo tn tinh dch trong mi trng Nit lng -196
0
C (tinh ng vin) cho php bo tn
c hng chc nm.
- p sut thm thu: Tinh trng rt mn cm vi p sut thm thu. N s b cht rt
nhanh nu p sut thm thu qu thp hoc qu cao. Pha ch mi trng tinh dch cn ch
ti yu t ny.
pH: Trong iu kin nhit ging nhau, nhng pH khc nhau vn ng ca
tinh trng cng khc nhau v pH nh hng ti h thng enzym ca tinh trng qua nh
hng n trao i cht ca tinh trng. mi trng axit yu tinh trng t vn ng nn thi
gian sng ko di, v vy mun bo tn tinh dch lu cn ch iu chnh pH thch hp.
Trong k thut bo tn ngi ta thng dng mui bicacbonat iu chnh pH v mui
ny t c nh hng xu n tinh trng.
- nh sng: c bit nh sng chiu thng trong c cc tia hng ngoi lm cho tinh
trng hot ng mnh v thi gian sng s gim. Nhng tia khc nh tia t ngoi u c nh
hng xu n tinh trng. bo qun tt, ngi ta dng cc l mu ng tinh dch v
trong bng ti.
- Cc cht ho hc: tinh trng rt mn cm vi nhng ho cht l vn khng c trong
mi trng tinh dch.
Sc sng ca tinh trng nh hng trc tip n t l th thai, kh nng sinh trng
pht trin v sc khng ca i con.
3.3.3.2. H hp ca tinh trng
Trong qu trnh hot ng, tinh trng cn c nng lng ly qua 3 phng thc phn
gii ym kh ng fructoz, oxi ho ng bng h hp hiu kh, v phn gii ATP. H hp
ym kh xy ra ch yu khi tinh trng sng ng sinh tinh v tinh hon ph. H hp hiu kh
xy ra khi tinh trng c phng vo ng sinh dc con ci hoc ly ra ngoi pha ch
tinh dch.
- H hp hiu kh: oxi ho ng
Trong iu kin c oxi, tinh trng s tin hnh h hp hiu kh vi nguyn liu chnh
l glucoz, ngoi ra cn c fructoz.
C
6
H
12
O
6
+ 6O
2
6CO
2
+ 6H
2
O + 674 Kcal
Ngi ta thy rng mi trng ng sinh dc ci, c bit trong giai on ng dc
v rng trng c iu kin thun li tinh trng h hp hiu kh. l mi trng giu
oxi do kt qu ca tng sinh v m rng lng ng sinh dc, ng thi giu glucoz do gin
mch mu t cung m o, mu n nhiu cung cp nhiu glucoz.
- H hp ym kh bng phn gii ym kh ng fructoz.
Trong iu kin thiu oxi tinh trng tin hnh h hp ym kh vi nguyn liu l
fructoz vi s tham gia ca cc enzym Hexokinaza v photphataza gii phng nng lng
di dng ATP v axit lactic
fructoz axit lactic + CO
2
+ Q (27,7 Kcal)
H s phn gii frutoz l s mg fructoz s dng trong mt gi ca 10
9
tinh trng
nhit 37
0
C.
- 37 -
- Phn gii ATP: c v ui tinh trng cha enzym ATPaza c tc dng phn gii
ATP thnh ADP v gii phng nng lng (t 7 - 12 Kcal). Nng lng sinh ra trong qu
trnh h hp ym kh v hiu kh mt phn c dng ti to ATP.
3.3.4. Dch hon ph
Tinh trng sau khi c hnh thnh dch hon th c a v dch hon ph tip
tc pht trin n khi gia sc cn s dng th tinh trng t dch hon ph a ra ngoi. dch
hon ph c nhng iu kin thch hp hn: nhit thp hn dch hon, mi trng axit
yu, cc cht in gii phn li tn ti di dng ion cng t hn trong dch hon. Khi tinh
trng chuyn xung phn di ca dch hon ph th lp t bo vch tit ra cht
lipoprotein bao bc mt ngoi ca tinh trng v lp mng c th bo v tinh trng khi
tinh trng ra ngoi c th hoc ri vo nhng iu kin sng bt li. Mt khc mng
lipoprotein mang in tch m nn tinh trng khng th lin kt vi nhau thnh tng mng.
Nu tinh trng qu lu trong dch hon ph n s dn dn thay i v sinh l v hnh
thi, mt sc sng v kh nng th tinh, cui cng thoi ho ri cht. Cho nn gia sc c
lu khng c giao phi th khi giao phi ln th nht trong tinh dch thng thy tinh trng
k hnh v suy nhc.
* Tinh hon ph
Tinh hon ph l ng di un ln gp khc: nga c chiu di 70m, b v d 60m,
ln c 100m. Tinh trng khng ngng c sinh ra ng sinh tinh sau i vo tinh hon
ph lu li y mt thi gian. Thi gian tinh trng lu li tinh hon ph b l 7-9 ngy.
Trong tinh hon ph c iu kin cn thit tinh trng sng, pht trin v thnh thc.
- pH axit yu km hm bt s vn ng ca tinh trng.
- Ym kh, thiu oxi.
- Nhit thp hn thn nhit t 3-4
0
C. Do tinh trng t hot ng, gim tiu hao
nng lng, thi gian sng lu hn. Tinh trng trong dch hon ph sau 2 thng vn cn kh
nng th tinh.
- Tinh hon ph hp thu mt s mui khong gi cho p sut thm thu khng thay
i, thun li cho s sng ca tinh trng.
- Vch tinh hon ph c nhiu mch mu l ngun cung cp cht dinh dng cho tinh
trng.
- Mt khc ui tinh trng tit ra lipoprotein bao ly tinh trng lm cho tinh trng
mang in m. Gia cc tinh trng c lc y do mang in cng du, lm cho tinh trng
khng b ngng kt thnh khi.
Cc ion kim loi nh st Fe
2+
, Pb
2+
hoc axit s lm cho tinh trng mt in ngng kt
li vi nhau v mt kh nng th tinh.
3.3.5. Tc dng sinh l ca cc tuyn sinh dc ph
Tuyn sinh dc ph bao gm: tuyn tin lit, tuyn cu niu o, tinh nang. Cht tit
ca tuyt sinh dc ph gi l tinh thanh. Thnh phn cht tit ca cc tuyn sinh dc ph cng
nh th t tit ca chng trong phn x phng tinh c ngha sinh l c bit. u tin tuyn
cu niu o tit, th n tinh trng cng vi cht tit ca tuyn tin lit v tinh hon ph,
cui cng l cht tit ca tinh nang.
- 38 -
+ Tuyn cu niu o
Tuyn cu niu o cn gi l tuyn c hnh tit ra dch nht trong sut v trung tnh,
c tnh st trng, c tc dng ra sch v lm trn niu o trc khi phng tinh.
+ Tuyn tin lit.
Nm phn cui ca ng dn tinh, cht tit trong sut c mi hng c trng, khi
lng cht tit nhiu, tham gia thnh phn ca tinh dch. Tc dng:
- Dch tit c pH kim trung ho H
2
CO
3
do tinh trng sn sinh, mt khc dch tit
c nhiu protein hp thu CO
2
trong mi trng niu o
- Hot ho tinh trng do tuyn ny tit ra enzym chng ngng kt tinh trng.
- Tuyn tin lit cn c chc nng ni tit, tit ra hocmon prostaglandin. Prostaglandin
c nhiu loi PGE
s
, PGE
2a
, PGF
2a
gia sc tuyn tin lit tit prostaglandin di dng
PGF
2a
c tc dng sinh l: khi phng tinh lm tng co c trn ng dn tinh v c trn niu
o. Khi theo tinh dch vo ng sinh dc ci lm tng co bp c trn t cung do s lm
tng tc vn ng ca tinh trng tin nhanh vo ng dn trng th tinh. Khi pha ch
tinh dch nu b sung thm prostaglandin vi t l thch hp s nng cao c t l th thai.
+ Tuyn tinh nang
Cht tit ca tinh nang khng trn ln vi tinh trng, m l dch keo phn c cha
-globulin. Dch keo ny gp cht tit ca tuyn tin lit th ngng ng li bt kn m o
ngn khng cho tinh dch tro ngc ta ngoi sau khi giao phi. Mt khc do c nhiu
-globulin nn n cn c tc dng chng s xm nhp ca vi khun t bn ngoi vo ng
sinh dc ci.
3.3.6. Tinh dch
Tinh dch l cht lng mu trng c c phn ng kim yu (pH = 7,2 - 7,5) c mi
hng c trng, gm tinh trng v tinh thanh.
+ Lng v thnh phn ca tinh dch
Lng tinh dch v tinh trng thay i tu theo loi gia sc.
Bng 3.1: Lng tinh dch v nng tinh trng (theo Milovanov)
Gia sc
Lng tinh dch
(ml)
Nng tinh trng
(100 triu/mm
3
)
Tng lng tinh trng
trong tinh dch
(1000 triu)
Bnh qun Nhiu nht Bnh qun Nhiu nht Bnh qun Nhiu nht
Nga
B
Ln
Cu
50-100
4-5
200-400
1-2
600
15
1000
3,5
0,08-0,2
1-2
0,1-0,2
2-5
0,8
6
1
8
4-20
4-10
20-80
2-10
60
30
100
18
(Gio trnh Sinh l, HNN I, 1996)
Cc yu t nh hng n lng v thnh phn ca tinh dch
- Loi, ging, gia sc: l nh hng ca vn gen i vi qu trnh tng hp cc
thnh phn ca tinh dch, c bit cc tuyn sinh dc ph.
- 39 -
- Kiu th tinh: cc gia sc phng tinh m o nh tru, b, d, cu, lng tinh dch
t nhng s tinh trng/ml tinh dch li nhiu. Ngc li nhng gia sc phng tinh t cung nh
ln, nga, ch th lng tinh dch nhiu nhng nng tinh trng li thp (s tinh trng/ml).
C th gii thch l do mi trng m o axit bt li cho s sng ca tinh trng, thc t c
mt s tinh trng b cht y, v vy tinh trng phi c nng cao.
- Ch s dng: khai thc tinh hp l th lng tinh dch v cht lng tinh trng
u tt. Nu khai thc tinh vi cng cao, khong cch gia hai ln ly tinh ngn th lng
tinh dch gim r rt v cht lng tinh trng cng gim. Ring gia sc qu lu mi phng
tinh th lng tinh dch nhiu, nhng t l k hnh tng, hot lc gim dn n cht lng tinh
dch gim r rt.
- Ch dinh dng: yu t ny ht sc quan trng c tc dng r rt n lng v
thnh phn tinh dch.
- Ngoi ra cc yu t khc nh kh hu, thi tit, nhit , m , trng thi sinh l
cng c nh hng n lng v thnh phn tinh dch.
Trong cng tc th tinh nhn to, phi thng xuyn kim tra thnh phn, s lng v
cht lng tinh trng bng cc ch tiu sau y:
1) Th tch tinh dch 1 ln sut tinh: V
2) Nng tionh trng: C
3) Hot lc ca tinh trng: A
4) Sc khng ca tinh trng: R
5) T l k hnh: K
6) Tng s tinh trng tin thng trong 1 ln xut tinh: V.A.C
3.3.7. Giao phi
Giao phi l chui phn x phc tp a tinh trng con c vo ng sinh dc ci
gp trng.
Giao phi l chui phn x khng iu kin mang tnh cht bm sinh. Tuy nhin chui
phn x ny ch xy ra khi gia sc thnh thc v tnh v chu nh hng ca nhiu yu t
mi trng sng, cng nh trng thi chc nng ca cc tuyn ni tit sinh dc. Nhng thnh
tu v sinh l sinh dc trong nhng nm gn y khm ph ra trung khu sinh dc v giao
phi vng di i v s bit ho sinh dc cc trung khu ny ph thuc vo hoocmon
sinh dc.
3.3.8. S di ng ca tinh trng trong ng sinh dc ci
3.3.8.1. S di ng ca tinh trng
Sau khi vo ng sinh dc ci, tinh trng tip tc di ng tin n gp trng 1/3
ng dn trng pha trn. Tinh trng di ng c l nh tc dng tng hp ca cc nhn t
sau:
- Do kh nng vn ng ca bn thn tinh trng vi vn tc 4mm/pht.
- Do ng tc phng tinh khi giao phi.
- Trong ng dn trng tit ra cht peptilizin c tc dng thu ht tinh trng v pha
trng.
- 40 -
- Nh s co bp, nhu ng ca ng sinh dc ci t ngoi vo trong. Thi k con ci
ng dc th t cung co bp mnh nht, nu phi ng thi im th tinh trng vn ng
nhanh, gp trng th tinh c hiu qu.
- Tc dng ca hocmon: Prostaglandin ca tuyn tin lit theo tinh dch ti t cung v
ng dn trng, c tc dng kch thch s co bp ca c trn nh oxitoxin ca thu sau tuyn
yn theo mu ti kch thch s co bp ca c trn. Oxitoxin ca thu sau tuyn yn theo mu
ti kch thch s co bp ca t cung, ng dn trng gip tinh trng di ng nhanh hn. Do
dng oxitoxin thm vo mi trng pha ch tinh dch phi cho gia sc ci s gp phn tng
t l th thai.
Di tc dng ca cc nhn t trn, thi gian tinh trng di ng sau khi giao phi n
gp c trng l tng i ngn: ln 2-3 gi, b v d 4 gi.
3.3.8.2. Thi gian sng ca tinh trng trong ng sinh dc ci
Thi gian sng ca tinh trng ph thuc vo cc yu t:
- V tr ng sinh dc ci, nh m o thi gian sng ca tinh trng ngn, nh b
t 1-6 gi, t cung th thi gian sng di hn, b 30 gi, ln 30 gi.
- Cht lng tinh trng cn tu thuc vo con c ging.
- Thi gian sng ca tinh trng di nht l 36-48 gi.
3.4. Sinh l ca c quan sinh dc ci
C quan sinh dc ca con ci gm cc b phn ch yu l bung trng (sn sinh ra
trng v hocmon) v c quan sinh dc ph (ng dn trng, sng t cung, thn t cung, m
o, m mn).

nh: Sinh dc ci ca ln
1. Bung trng, 2. ng dn trng, 3. Loa kn, 3'. L ng dn trng thng vi xoang phc mc
4. Sng t cung, 5. Thn t cung, 6. C t cung, 7. m o, 8. Tin nh ca niu sinh dc,
9. L niu o, 10. Rnh m h, 13. m vt, 14. Lm ca bao b, 15. m mn,
16-17. Nim mc tin nh, 18. Tuyn tin nh
- 41 -
3.4.1. S hnh thnh trng
Trng c hnh thnh bung trng t nhng bao non nguyn thu hay non
nguyn bo. S lng non nguyn bo kh nhiu c th n hng chc nghn, nhng ch c
vi chc t bo trong s pht trin thnh trng. Qu trnh pht trin t non nguyn bo
n hnh thnh trng tri qua 3 giai on.
* Giai on tng s lng non nguyn bo:
Non nguyn bo nguyn phn lin tip nhiu ln lm tng s lng non bo. Do c
ch nguyn phn nn cc non bo c hnh thnh u c b nhim sc th lng bi 2n v
u c bao bc bi lp t bo biu m. Giai on ny din ra thi k pht trin sm ca
i sng c th khi cha thnh thc v tnh. n khi thnh thc v tnh th cc non nguyn
bo s tun t tip tc pht trin hnh thnh trng chn theo 2 giai on nh sau:
- Giai on sinh trng: Non nguyn bo tch lu cht dinh dng, tng kch thc, ,
khi lng v hnh thnh cc non bo s cp hay non bo cp 1 (2n nhim sc th)
- Giai on hnh thnh trng nh c ch gim phn: Non bo cp 1 tin hnh gim
phn qua 2 ln phn bo lin tip.
+ Ln phn bo 1: Non bo cp 1 phn chia cho ra non bo cp 2 hay non bo th
cp c khi lng ln v cha ton b non hong ca non bo cp 1 v 1 cc cu kch thc
b l cc cu th nht
+ Ln phn bo 2: Non bo cp 2 phn chia hnh thnh t bo trng ln v cc cu
th 2 b. Trong lc , cc cu th nht phn chia thnh 2 cc cu b. Kt qu gim phn t 1
non bo cp 1 cho 1 trng ln v 3 cc cu b. Trng v cc cu u cha n nhim sc th
bng b nhim sc th n bi. Trng c khi lng ln v nhn ton b non hong t
non bo cp 1, iu c ngha i vi s pht trin ca hp t. Kt thc gim phn: trng
chn.
3.4.2. Cu to trng
Trng l 1 loi t bo ln, ch mang n nhim sc th. b t bo trng c kch thc
0,135-0,400 mm; ln 0,120-0,140 mm. T trong ra ngoi, t bo c cu to:
- Trong gia c nhn cha n nhim sc th, bao xung quanh nhn l lp non hong
ri n lp mng trong sut.
- Tip l lp mng phng x gm cc t bo biu m xp thnh nhiu lp theo cch b
tr phng x, ngoi cng l lp t bo ht
3.4.3. S chn v rng trng
- Di tc dng ca hocmon FSH ca tuyn yn t bo ht xung quanh bao non phn
chia nhiu, lm khi lng bao non tng ln, ng thi LH kch thch t bo ht tit
oestrogen v dch lm th tch bao non tng v ni ln trn b mt ca bung trng: l
bao non chn vi ng knh b l 1,5cm, ln l 1cm.
- LH ca tuyn yn tng tit c tc dng hot ho enzym phn gii protein, lm phn
gii vch bao non do vch bao non v ra, trng chn ri khi mt bung trng gi l
rng trng.
- Ngoi tc dng ca hocmon, s rng trng cn chu s nh hng ca ng tc giao
phi. Th v mo ch sau khi giao phi trng mi rng.
- 42 -
ng dng: kch thch trng chn v rng, c th tim cc hocmon sinh dc nh
huyt thanh nga cha kt hp vi HCG.
b mi chu k c th rng t 1-5 trng.
ln, ch, th: t 20-30 trng rng trong 1 chu k.
S rng trng cn ph thuc vo iu kin dinh dng, nu khu phn thiu protein,
khong s nh hng n s rng trng.
3.4.4. S hnh thnh th vng
Sau khi trng rng, ti to ra 1 xoang, t ngy th nht n ngy th t xoang cha
mu gi l th huyt, t ngy th nm tr i th tr thnh th vng do trong xoang c cha t
bo ht cha sc t vng. Th vng tit progesteron c tc dng an thai c ch vic tit FRF,
LRF ca vng di i, v FSH, LH ca thu trc tuyn yn lm gia sc ngng ng dc,
ngng thi trng. Nu trng c th tinh th th vng tn ti gn ht thi gian c cha , lm
cho cc trng khc khng chn, gia sc ngng ng dc cho mi n sau khi (b, d, cu)
v sau khi cai sa (ln, ch, mo) mi xut hin rng trng v ng dc tr li. Nu trng
khng c th tinh th vng ch tn ti 3 - 15 ngy, sau s teo i, gi l th vng sinh l.
C ch tiu hu th vng nh sau:
hu ht cc loi gia sc vo ngy th 14 sau khi trng rng m khng th tinh, th t
cung tit hocmon prostatglandin F
2
(tr ch, mo, v b linh trng). PGF
2
theo mu t t
cung n bung trng gy tc dng co mch mu ngoi vi nui th vng, do th vng ri
vo tnh trng khng c cung cp cht dinh dng v trong vng 24 gi s b tiu hu. S
tiu hu th vng di tc dng ca PGF
2
lm gim v ngng tit progesteron, do trng
tip tc pht trin v chn, xut hin chu k ng dc tip theo.
3.4.5. S di ng v thi gian sng ca trng
Trng rng s ri vo loa kn (vi Falp) v sau i vo ng dn trng. Vch ca
loa kn v ng dn trng c nhiu nhung mao rung ng theo chiu t ngoi vo trong kt
hp vi s co bp nhu ng ca c trn ng dn trng c tc dng y t bo trng di ng
dn vo trong n 1/3 ng dn trng pha trn l ni th tinh. Nu trng i vo su hn na
th bn ngoi trng s c bao bc 1 lp albumin ngn cn s th tinh ca tinh trng.
Sau khi trng rng, trng ch c kh nng th tinh trong thi gian ngn: b l 20 gi,
nga 10 gi, ln 8-12 gi, th 6 gi. Cn thi gian sng ca tinh trng thng di gp i v
vy khi phi ging phi a tinh trng vo sm trc khi trng rng th t l th thai m bo
hn.
Cng c trng hp trng di chuyn theo ng c bit nh di ng ngoi ng dn
trng v nm xoang bng, hoc di ng sang ng dn trng i din
3.5. Chu k tnh
Khi n tui thnh thc v tnh th bung trng xut hin nhiu trng, c trng chn,
c cht dch v oestrogen cha trong bao tuyn y li trng v mt bn lm cho bao tuyn
cng mng nn trng rng ra. Qu trnh ny xut hin lp i lp li trong nhng khong thi
gian nht nh gi l chu k tnh v song song vi hin tng ny c s bin i v tnh.


- 43 -
Thi gian trung bnh ca mt chu k sinh dc ca cc loi gia sc:
- Nga: 21 ngy
- B: 21 ngy
- Tru: 25 ngy
- Cu: 17 ngy
- D: 17 ngy
- Ln: 21 ngy
Chu k tnh cn ph thuc vo tui, iu kin chm sc nui dng ...
S giao phi a s ng vt hoang d c mu nht nh. Giao phi c ma lm cho
i sau c sinh ra ma c li nht. Mt nm ch xut hin 1 n 2 ln ng dc, thi gian
di.
gia sc trong mt chu k tnh hin tng ng c c biu hin r rt nn ngi
ta chia ra lm 4 thi k:
- Thi k trc ng dc
- Thi k ng dc
- Thi k sau ng dc
- Thi k yn tnh.
3.5.1. Thi k trc ng dc
Gia sc ci bt u c nhng hot ng v sinh l lin quan n s pht trin v thnh
thc ca cc bao non. Lc ny cc t bo vch ng dn trng tng cng pht trin, s lng
nhung mao tng ln, nhu ng ca sng t cung tng cng, s phn b mch qun trong
mng nhy t cung tng ln, biu m m o tng sinh v dy ln. Cc tuyn ng sinh
dc tng cng hot ng. Tt c nhng bin i ny u to iu kin thun li cho tinh
trng vo ng sinh dc ci th tinh vi t bo trng.
3.5.2. Thi k ng dc
Thi k ny xut hin tnh dc ca gia sc ci. Lc ny trng rng, ton b c th v
c quan sinh dc ca con ci biu hin mt lot bin i v hnh thi v sinh l nh: m h
tng sinh, dch nhn t m o chy ra. Vo cui thi k ny gia sc sc biu hin hng phn
cao , km n, hay ku v nhy ln lng con khc, ng t th giao phi. Thi gian biu
hin ng c trung bnh cc loi gia sc nh sau:
- Nga: 6 - 7 ngy
- B: 1 - 3 ngy
- Tru: 4 - 5 ngy
- Cu: 1 - 2 ngy
- D: 1 - 2 ngy
- Ln: 2 - 3 ngy
- Ch: 8 - 14 ngy.
Thi gian ng dc ny cn ph thuc vo ging, tui, iu kin chm sc v nui
dng

- 44 -
3.5.3. Thi k sau ng dc
Gia sc ci tr nn yn tnh, khng mun gn con c. Bin i ch yu trong c quan
sinh dc l: Trong bung trng c xut hin th vng, th vng tit ra progesteron lm thay
i tnh hng phn ca trung tm sinh dc v h thn kinh trung ng, ng c kt thc.
S tng sinh mng nhy t cung v s tit dch nhn u ngng, t bo mng nhy
bong ra v khi phc li trng thi sinh l bnh thng.
3.5.4. Thi k yn tnh
Gia sc biu hin trng thi yn tnh tng i v tnh. c im ca thi k ny l c
quan sinh dc khng biu hin hot ng r rt. Bao non trong bung trng dn dn pht
dc, th vng dn dn b teo i. Bung trng, t cung, m o u t mt trng thi sinh l
ny chuyn sang mt trng thi sinh l khc, ngha l t mt chu k tnh ny sang mt chu k
tnh sau.
Quy lut ca chu k tnh thng chu s iu tit ca h thn kinh trung ng. Cc
kch thch bn trong v bn ngoi c th nh kh hu, nh sng, nhit , iu kin chm sc
nui dng, trng thi ca c quan sinh dc ... u nh hng n chu k tnh qua phng
thc phn x thn kinh - th dch. Cc kch thch sau khi tc ng vo th quan thng qua h
thn kinh trung ng nh hng n hot ng ni tit ca thu trc tuyn yn, t lm
thay i quy lut ca chu k tnh. Trong iu kin thc n thiu protein gi tr hon ton,
vitamin, khong th chu k tnh ca b ko di, bao non pht trin chm, thm ch c bao
non teo i. Nga lm vic qu nhiu c nh hng khng tt n chu k tnh.
IV. C quan sinh sn ca gia cm
4.1 C quan sinh dc c
C quan sinh dc c l 2 dch hon treo trn phc mc hi thp hn cc thy thn.
Hnh dng ca chng l hnh ht u, hnh trng, mu t vng n trng xm, i khi chng
c mang sc t.
Kch thc thay i kh nhiu. Dch hon tri to hn dch hon phi. Trong thi k
hot ng sinh dc, dch hon to phng ln cn trong thi k thay lng (thi k yn tnh) m
ca chng thoi ha mnh. Chiu di trung bnh ca dch hon l 4 cm, chiu rng l 2,5 cm.
Bn trong dch hon c ton b mng li nhng ng sinh tinh lin h vi nhau bi m lin
kt. Trong cc ng tinh trng c sinh ra v trng thnh. S thnh thc sinh dc c th c
bt u khi g trng cn ang ln, tinh trng c th c sn xut khi g trng t 3-4 thng
tui. Kch thc dch hon v s sn sinh ra tinh trng ngoi s ph thuc vo cc yu t bn
trong cn ph thuc vo cc yu t bn ngoi, c bit l vo thc n v nh sng. Nu g
trng n i th chng c dng bi sinh dc. Trong thi k bt u sinh sn nu c n no
th g trng s thnh thc sm v bt u vo thi k hot ng sinh dc.
Thiu vitamin B gy ra s thoi ha dch hon. Nu g trng ang ln m b nht
trong lng nhiu nh sng th dch hon ca chng b v khng th bt u thnh thc c.
Tri li nu chiu sng qu nhiu (v d chiu sng ban m) qu trnh thnh thc c th c
rt ngn li.
Dch hon ph nm min gia ca dch hon phi v tri. Cng nh dch hon, dch
hon ph cng pht trin mnh v kch thc vo ma xun. Dch hon ph gn vo dch
- 45 -
hon bng cc rnh, cc rnh ny sau i vo mt ng rt pht trin ca dch hon ph. ng
ny tip tc chy ti ng dn tinh.
ng dn tinh c nhiu khc cong trn ng i, pha di chng i song song vi
ng dn nc gii. C hai ng dn tinh chy vo phn gia ca huyt hai bn phi v tri
ng dn nc tiu. Trc khi chy ti huyt, cc ng dn tinh m rng ra to thnh mt ci
ti tinh, ti tinh ny dng d tr tinh dch.
Gai sinh dc pht trin vt c v ngng c thnh mt c quan hnh xon c nm
su bn i ca phn sau huyt. Khi cng ln n cha y bch huyt. G trng v g ty
trng khng c gai dao cu ny. Trn thnh di ca phn sau huyt chng ch c hai mu li
khng ln thay cho c quan dao cu. y l mt c quan thoi ha, nh m ta c th phn
bit c c, ci g con mt ngy tui. g v g ty, hnh ng giao phi c thc
hin nh s p st hai l hut.
4.2. C quan sinh dc ci
C quan sinh dc ci gm c hai tuyn nhng trong qu trnh pht trin ca gia cm,
bung trng bn phi v ng dn trng bn phi phn ln thoi ha hon ton.
g, g ty, vt v ngng thng ch c bung trng bn tri hot ng. G mi con,
bung trng trng ging nh mt ci di, g mi trng thnh c dng hnh ch nht. Mt
di bung trng c ph mt np nhn nm ngang. Bung trng gn cht vi thy trc
ca thn tri, pha trn bung trng gn vi phi tri, pha sau bung trng c che lp bi
d dy c. Trong thi gian ngh ma ng kch thc bung trng c chiu di l 12-34
mm, chiu rng c kch thc 8-22 mm v b dy 3,5-10 mm. Trong thi k trng to ln r
rt.
Trong bung trng c nhng qu trng chun b th tinh. Nhng t bo trng c
t khi g con mi n. Tp sau chng ch cn phi chn v s lng t bo trng khng
tng thm na. Trong bung trng, s lng t bo trng nhiu hn s trng thc t m g
mi c th ra.
Trong thi gian pht trin, lc u cc t bo trng c bc bi mt tng t bo
khng c lin h vi biu hnh pht sinh. Tng t bo ny s tr thnh nhiu tng, s to thm
ny s tin st ti b mt bung trng, cu to ny gi l follicun. Bn trong follcun c mt
khoang h cha y cht dch. Bn ngoi follicun trng ging nh mt ci ti, trong thi k
trng, nhiu follicun tr nn chn lm thay i hnh dng ca bung trng, lc ny bung
trng ging nh mt chm nho. Sau thi k trng, bung trng li tr thnh hnh dng ban
u. Cc follicun chn v ra, qu trng chui ra ngoi cng vi dch ca follicun. Qu trnh ny
gi l s rng trng. S rng trng u tin bo hiu s bt u thnh thc. Mng follicun cn
li trong bung trng s to thnh th vng, chim c l chng sn sinh ra hocmon.
T bo trng c gii phng sau khi v follicun ri vo ng dn trng. ng dn trng
l mt ng di, c nhiu khc cun, bn trong c tng c trn thnh ng. C mt lp mng
nhy lt bn trong thnh, trn b mt mng nhy c tim mao rung ng. Bn ngoi ng dn
trng c mng trn. Bung trng c treo trong xoang bng nh mng treo rut.
Trong thi k trng, khi lng ca ng dn trng thay i r rt, di ra nhiu. Th
d chiu di ng dn trng ca g Leghorn di thm ra t 30-60 cm, ca g Plymouth Rock t
13-23 cm v n 47-50 cm. Phn to lng trng ca ng dn trng to ra theo chiu ngang t
- 46 -
1,5-13 mm. Sc cha ca n tng ln 50 ln. Bung trng chia ra lm 5 phn: phu, phn to
lng trng, eo hp t cung v m o.
V. S th tinh
Th tinh l mt qu trnh ng ho ln nhau gia trng v tinh trng to thnh hp
t, hp t pht trin thnh bo thai ri thnh thai nhi.
Sau khi giao phi, tinh trng vo ng sinh dc ca con ci v tu theo v tr ca ng
dn trng m nh hng n sc sng ca tinh trng. m o l ni bt li cho tinh trng v
cht tit ca mng nhy m o c tnh axit lm cho n mau cht hn. C t cung l ni thch
hp nht cho tinh trng, v c nhiu tuyn dch nhy v dch nhy c tnh axit yu.
ng vt th tinh m o nh b, d, th th tuyt i a s tinh trng cht m
o, ch cn 1/30 - 1/20 vo t cung. Hin tng sinh hc ny chng t nng tinh trng
ca ng vt th tinh m o phi nhiu v cng chng t mun tng hiu sut th tinh nhn
to. i vi loi nhai li ta phi bm tinh dch vo c t cung.
Qu trnh th tinh gm 3 giai on.
5.1. Giai on th nht
Tinh trng ph v mng phng x vo mng trong sut ca trng. Mun vo c
mng trong sut th n phi tit ra enzym hyaluronidaza ph v cc cht keo ca t bo ht
(ph mng phng x). Enzym hyaluronidaza khng c tnh cht c hiu theo loi, li dng
c tnh ny c th trn tinh trng khc loi v tin hnh giao phi. Phi c lng enzym
nht nh th mi ph v c mng keo ny, c th s lng tinh trng th khong
25.000-62.000/ml. Nu qu nhiu n 180.000/ml th n c th phn hu c t bo trng. Nu
qu t th khng th ph v c mng nn khng th th tinh c.
5.2. Giai on th hai
Tinh trng i qua mng trong sut vo mng non hong. Tinh trng qua mng
trong sut nh enzym zonalizin, enzym ny c tnh cht c hiu cho loi, chnh do tnh cht
ny m ch c tinh trng cng loi mi c th qua c mng trong sut. Cui cng tinh trng
qua mng non hong nh enzym muraminidaza
Thng ch c 1 hoc 2-3 tinh trng qua c mng non hong vo tip xc vi
nhn ca t bo trng, cn cc tinh trng khc khng vo c s nm chung quanh mng
trong sut b cht tr thnh dinh dng nui hp t sau ny. Ch c mt hoc (hn hu) c
2-3 tinh trng vo c mng non hong l v khi c mt tinh trng vo th mng ny s c
s bin i sinh hin tng qunh ho.
5.3. Giai on th ba
ng ho gia tinh trng v trng.
Khi tinh trng vo trong mng non hong th u ca n ng ho nhn ca t bo
trng, cn nguyn sinh cht th ng ho thn v ui tinh trng to thnh hp t, qu trnh
ny c tin hnh 1/3 pha trn ng dn trng. Sau nh vn ng ca tim mao ng dn
trng m hp t di chuyn v t cung hay sng t cung lm t. Hp t lc u thm thu
sng, sau pht trin cc mng thai ri hnh thnh nn tun hon nhau thai. Mu m qua
nhau thai vo bo thai nui con, c th con qua nhau thai vo mu m thi cn b.
- 47 -
Ngoi th tinh t nhin trong chn nui ngi ta cn p dng phng php th tinh
nhn to. phng mt s bnh truyn nhim khi gia sc giao phi nn th tinh nhn to
ci to ging gia sc nhanh chng, nng cao t l sinh sn.
Th tinh nhn to l dng tinh dch pha long, tinh ng vin hoc tinh cng r bm
vo c hoc thn t cung ca con ci ng dc. Hin nay phng php ghp phi ang c
ng dng trong chn nui. iu to ra kh nng s dng mt cch c hiu qu ln nht.
Nhng con b ci cao sn, ly phi ca chng ghp cho nhng con c sn lng thp hn.
VI. Sinh l cha ca gia sc
6.1. Sinh l cha
Thi gian cha ca gia sc c tnh t khi trng th tinh n khi .
Hp t ca gia sc c v trong giai on phi u c th phn thnh hai lp t bo:
sng v ti, cc t bo sng hn to thnh lp ngoi, di l cc t bo ti. Cc t bo sng
gi vai tr dinh dng thai (l nui).
Phi thai c pht trin t cc t bo trung tm ti (l nui). giai on phn chia
ny ca hp t c gi l ti phi.
Ti phi c tng ln v kch thc, mng trong sut b mng i rt nhiu v v ra.
Sau bo thai bt u pht trin nhanh, Ti non hong c hnh thnh v cha y dch
protein trong sut do l nui ng ho t cht tit ca mng nhy t cung.
Cng vi ti non hong, bo thai v mng thai cng c hnh thnh: Mng i, mng
niu v mng m. nga v b sau hai thng, cu v ln sau mt thng (t khi trng th
tinh) cc mng ny c bn c hnh thnh. Phn ln gia sc c v, mng m lin quan
cht ch vi mng nhy t cung hnh thnh nhau. Nhau l c quan phc tp, c to nn do
s bin i ca mng nhy t cung v mng m.
S pht trin phi thai ca gia sc tri qua hai giai on ch yu:
+ Phi - giai on ny bt u t lc th tinh v kt thc vo 1/3 u ca thi k cha,
tt c cc c quan c hnh thnh giai on ny.
+ Thi k thai - ko di t cui thi k phi n khi , trong thi gian ny tt c cc
c quan tip tuc sinh trng v pht trin, thai hnh thnh c th ging b m.
Phi thai ca tt c gia sc u sinh trng pht dc lin tc trong sut thi k phi
thai. Chiu di ca thai mt thng tui: nga 0,5 cm, b 0,9-1 cm, ln 1,6-1,8 cm. nga
khi lng thai trc khi l 26-60 kg, di 100-150 cm, b trng lng thai 20-60 kg, di
80-100 cm, ln thai nng gn 1 kg, di 20-25 cm.
Dinh dng thai: nga v ln trong sut thi gian cha c nui bng dinh dng
phi. Biu m mng m ca nga v ln khng gip st vi biu m mng nhy t cung,
gia chng c mt khe h cha y dinh dng phi do mng m ht vo v bin i thnh.
loi ng vt c nhau phc tp hn th cht nui phi t lc u n lc to thnh
nhau l dinh dng phi. V sau nhau pht trin, mng m lin kt cht ch vi m ca t
cung nn thai nhn cc cht dinh dng t mu ca c th m.
Phi nhn cc cht dinh dng v oxi, thi C0
2
v cc sn phm trao i khng cn
thiu qua nhung mao ca mng m. Qu trnh ny tin hnh rt phc tp. S vn chuyn cc
cht khc nhau t mu m vo mu thai l c s chn lc cht ch. Hm lng cc cht trong
- 48 -
mu thai, c bit l khong, nh canxi, natri, kali v st khc vi hm lng ca chng trong
mu m. Thai c th ht v d tr nhiu hp cht st s dng sau khi ra v sa m hu
nh khng c st. Cc protein cao phn t ca mu m c cc enzym trong nhau thai phn
gii thnh anbumoz, sau li c tng hp trong c th ca thai. M v ng phc tp
cng c phn gii trong nhau, sau li c tng hp.
Nhau cn c kh nng tch lu cc cht nh cc vitamin A, B, C. Mt s cht i qua
nhau d dng (hocmon, mt s khng th hnh thnh trong c th m). Ngc li nhau khng
cho nhiu loi vi sinh vt v k sinh trng i qua. Trong mt s trng hp, gia sc m mc
bnh vn ra con kho mnh.
Kh nng ca biu m mng m cho i qua mt s cht t mu m v mu thai v
gi li hoc lm bin i ho sinh hc mt s cht khc c gi l hng ro nhau thai.
Cc xung thn kinh c th truyn t c th m sang thai thng qua nhau nh cc cht
c bit (cht mi gii). Song khng phi ch c m nh hng n thai m cn c s lin h
ngc li. Thai khng hnh thnh mt cch b ng, n c yu cu nht nh i vi c th m
v vic cung cp cc sn phm trao i cht.
S lin h v tun hon gia c th m v thai thng qua h tun hon nhau thai.
* Nhng bin i sinh l khi c cha
Khi bt u c cha, nhiu c quan c bit l c quan ni tit ca con ci c s bin
i v chc nng. C ch lin h gia cc tuyn ni tit trong thi k ny rt phc tp v cha
c tm hiu y .
Hocmon oestrogen sinh ra khi bao non pht trin v thnh thc c tc dng kch thch
s tng sinh mng nhy v s pht trin ca c t cung. Hocmon progesteron xc tin vic
gn thai vo t cung v lm gim s mn cm ca n i vi cc kch thch khc. Trong khi
cha th vng tn ti v tit progesteron (ring nga vo na sau ca thi k cha th vng
nh li v cui thi k cha hu nh teo hon ton). N c tc dng i vi s pht trin bnh
thng ca thai. nga, ngoi th vng nhau thai cng tit ra progesteron nn khc vi mt
s ng vt l ct bung trng ca nga vo thi gian cha khng thy hin tng xy thai.
Trong nhau thai ca nga v ln, ngoi progesteron cn c nhiu hocmon sinh dc ci
v c gonadotropin. Lng gonadotropin trong mu nga tng ln r rt 40 ngy cha, n
80-90 ngy t ti cc i v n ngy th 120 gim i r rt. ng thi hm lng
oestrogen trong nc tiu tng r rt t ngy 120-130 ngy v t ti cc i ngy th 200,
sau gim dn ti cui thi k cha.
gia sc ci c cha, s pht trin ca bao non v hin tng rng trng thng b
ngng li. Tuy nhin theo nghin cu ca A.N.Buiko - Rogalevich cho thy rng mt s
nga trong thi k cha u (1-2 thng) vn c bao non chn v trng rng.
Trong thi k c cha, trao i cht ca c th m tng rt mnh. S ng ho tng, d
ho gim. Thi k u, con m bo ra. Thi k cui, thai sinh trng mnh, hp thu nhiu cht
dinh dng con m nn n bt u gy (v vy trong chn nui cn ch bi dng gia sc
ci thi k cha cui). Trao i cht ca gia sc nh hng n sinh trng ca sng, mng.
Trong thi k u sinh trng ca sng tng ln nh to ra, v sau nh li (c th nh vng
sng m on c s ln cha ca con m).
- 49 -
Trong thi gian cha, glicogen c tch lu trong gan. M trung tnh v colesterin
trong mu tng ln. Dung lng mu tng nhng thnh phn c hnh t bin i. Lng
hemoglobin mc bnh thng, mu ng nhanh hn, hng cu sa lng chng hn. Lng
canxi, pht pho trong mu gim vo na sau ca thi k cha, cn lng kali tng ln. Cui
thi k cha, lng kim trong mu gim.
Hot ng ca tim tr nn kh khn v p lc xoang bng, xoang chu lm nh
hng n na thn v chi sau. C tim lm vic nng nn trng to sinh hin tng tm tht
trng to do cha.
H hp tr nn yu v nhanh, chuyn t h hp ngc bng thnh phng thc ngc.
C quan tiu ho v bi tit b t cung p nn kh hot ng, sinh ra hin tng i
tin v tiu tin nhiu ln, trong nc tiu c protein
Thi gian c cha khc nhau tu loi gia sc, ging, tui. Cc yu t kh hu v iu
kin dinh dng cng c nh hng n thi gian c cha.
Thi gian c cha ca mt s loi gia sc nh sau:

Gia sc Thi gian cha (ngy)
Nga 340
B 280
Tru 330
D, cu 152
Ln 114
Lc 365
Ch 61
Mo 58
Th 31,5
Voi 610

6.2. Sinh l
l qu trnh sinh l a thai thnh thc t ng sinh dc con m ra ngoi. V
nguyn nhn gy ni chung cho rng:
- u tin l thai sinh trng v vn ng ngy cng mnh lm cho th quan p lc v
c gii ng sinh dc con m hng phn. Khi n mt mc nht nh gy ra ng tc
mt cch phn x.
- thi k cui c cha hm lng hocmon progesteron trong mu h xung nhanh
chng, cn hocmon oestrogen th tng ln, S thay i hm lng hai loi hocmon ny u
lm cho th quan ho hc trong t cung tng tnh mn cm i vi kch thch nn sinh phn
ng mnh i vi cc cht nh axetilcolin, hocmon oxitoxin.
- Ngoi ra do oestrogen c th tng cng s tng hp axetilcolin trong c th v c
ch hocmon c tc dng ph hoi hocmon tuyn yn. Mt khc hocmon tuyn yn li c th
c ch hocmon cholinesteraz (c tc dng ph hoi axetilcolin) cho nn trong khi hm
lng axetilcolin v hocmon tuyn yn trong c th u tng. Khi hot ng ni tit ca
thu sau tuyn yn cng tng cng mt cch phn x.
- 50 -
Nhng cn phi nhn mnh l: trng thi chc nng ca v no v mi lin h qua li
gia n vi cc trung tm di v nh hng quan trng i vi qu trnh . Lazarep
chng minh l my ngy cui cng ca thi k cha tnh hng phn ca v no h xung cn
hng phn ca tu sng tng cao. Quan st trn lm sng thy gia sc thng vo bui ti.
(theo ti kiu ca V.O.Lipping, 85% nga vo bui ti). Ban m tnh hng phn ca v
no gim nn nh hng c ch ca n i vi cc trung tm di v gim, c li cho qu
trnh sinh
Thi gian ca mt s loi gia sc nh sau:

Gia sc Thi gian
Nga 15 - 30 pht
Cu 15 pht - 2,5 gi
Ch 1 - 8 gi
B 20 pht - 4 gi
Ln 2 - 6 gi
Th 15 - 20 pht





Cu hi n tp chng I

1/ Nu ngha ca qu trnh tiu ha thc n?
2/ Nu cu to ca cc loi d dy?
3/ Nu qu trnh tiu ha thc n cc loi d dy?
4/ Nu qu trnh tiu ha thc n rut non?
5/ Nu qu trnh tiu ha thc n rut gi?
6/ Nu c im sinh l tiu ha thc n ca gia cm?
7/ S hp thu l g?
6/ Nu chc nng sinh l ca mt s tuyn ni tit?
7/ Nu tui bt u thnh thc v tnh v th vc ca vt nui?
8/ Nu c tnh sinh l sinh dc c ca gia sc?
9/ Nu c tnh sinh sinh dc ci ca gia sc?
10/ S th tinh l g?

- 51 -
CHNG II
GING VT NUI

Trong chng ny, chng ta s cp n nhng khi nim c bn v vt nui, ging,
dng vt nui. Trn c s cc cn c phn loi khc nhau, cc ging vt nui c phn loi
thnh cc nhm nht nh. Cc nhm vt nui khc nhau trong cng mt cn c phn loi i
hi nhng nh hng s dng, iu kin chn nui v qun l khc nhau. Phn cui cng
ca chng nhm gii thiu s lc v cc ging vt nui ch yu hin ang c s dng
trong sn xut chn nui nc ta. tm hiu chi tit thm v ngun gc, nng sut, hng
s dng ca cc ging vt nui ny, c th tham kho ti liu trong trang Web ca Vin Chn
nui: www.vcn.vnn.vn

I. Mt s khi nim c bn v vt nui
1.1. S thun dng vt nui
Tt c nhng loi gia sc, gia cm hin nay u c ngun gc l ng vt hoang d v
c thun dng do ban tay v tr c ca con ngi. Trc khi tr thnh nhng vt nui
nh hin nay, nhng ng vt hoang r phi tri qua mt qu trnh chn lc, hun luyn v
ci tin nui dng lu di.
+ Thi gian v ni thun dng vt nui.
Theo c sinh vt hc v a c s hc, loi chim v ng vt c v bc cao xuthin
vo i trung sinh (125 triu nm). Lch s thun dng gia sc mi v sau mi bt u v
gn lin vi lch s vn ho ca loi ngi. Nghin cu cc b xng loi vt c khai qut,
phn tch lp t bao bc hoc cc du vt cn li t xa, ngi ta c th bit c tui ca
nhiu loi vt, k c nhng loi vt tit chng t hng chc vn nm nay
Cng do m ngi ta bit rng thi i c, lc loi ngi mi bit dng
nhng cng c th s bng , bng xng v s dng la, th ch l sc vt u tin c
thun dng khong 1 vn n 1 vn ri nm nay.
+ Nhng thay i ca loi vt qua qu trnh thun dng.
Vt nui hin nay tri qua mt qu trnh thun dng lu di. S thun dng
khng phi l mt s ngu nhin.
S thun dng vt nui lc u ch l mt vic khng c thc r rt, sau dn dn
mi tr thnh mt cng vic hon ton c mc ch c k hoch, c phng php, c k thut
v tri qua nhiu i tr thnh mt vic chn lc c ngha ln trong i sng ca con
ngi. S thun dng bt u bng vic bt th hoang hun luyn , khai thc n, bin i n
thnh gia sc, gia cm v ngy nay n mt giai on cao l to nn nhng phm ging gia
sc, gia cm cao sn c hng sn xut nht nh nh cho tht, cho sa cho trng
- 52 -
Tri qua mt qu trnh thun dng lu di , vt nui bt ngun t ng vt
hoang d c nhng thay i nh sau:
+ Thay i v kh nng sn xut
y l mt s thay i quan trng v c ch nht i vi i sng con ngi. B rng
l mt con vt to ln, nhng sc tng trong chm, kh nng tch lu m km, cn tht th rt
dai. Sa ca n cng ch cung cp cho con b. Tri li hin nay c nhng b sa cho t
5000-6000kg sa mt chu k c con cho n 10.000-19.000kg trong mt nm. C loi b tht
tng trng nhanh n mt nm tui t 500kg v hn. Ln rng th ln chm, t, cn ln
nh thng tng trng nhanh 12 con trung bnh trong mt la, c con n 14-18
con/la. G rng th t, khong 50 trng 1 nm cn g nh hin nay trung bnh trn,
di 300 qu trng 1 nm. l mt thnh cng ln trong vic thun dng vt nui.
+ Sc sn xut ca vt nui tin theo hng nht nh
Khng nhng sc sn xut ca vt nui so vi ng vt hoang d c thay i, c
nng cao r rt m cn i vo nhng hng nht nh, theo nhu cu i sng ca con ngi.
So vi thi k mi bt u thun dng, ch yu ch nhm n tht, sau mi
cy, ko v ly sa th hin nay vt nui chia theo phm ging, mi phm ging c nhng
c tnh sn xut v hng sn xut ring. Nh hng b sa, b tht. Ln hng m, hng
nc v siu nc. G vt trng cho hng chuyn tht, chuyn trng
Ngoi nhng thay i c bn trn vt nui cn c nhng thay i v ngoi hnh, tnh
tnh v chc nng ca cc b phn. Nh hot ng ca b my sinh dc ca gia sc cng khc
th hoang. Th hoang thng sinh sn theo ma cn gia sc c th sinh sn quanh nm, c
cc chu k ng dc u n.
Mt s c tnh mi gia sc l tnh thnh thc sm, mc v bo nhanh, kh nng
s dng v tiu ho cc cht dinh dng tng, thi k c cha ngn, nhng tnh min dch th
km.
c bit s thun dng nh hng n cc phn x thn kinh v tnh tnh con vt,
nh c th nui chung, th rng, n th, n tinh, sng vng nng, vng lnh, lm vic
nng, v bo ly m, ly tht
C th ni rng nhng thay i ca ng vt hong d tr thnh vt nui m tn ti
n nay l do mt s yu t sau y.
+ Trong iu kin sng chung vi ngi (thc n c ngi cung cp, kh hu iu
ho c chung tri), vt nui ni chung thay i v ngoi hnh ln th cht v thch
nghi vi hon cnh .
+ Do con ngi thng chn lc nhng con vt c ch ph hp vi nhu cu ca i
sng thng xuyn o thi nhng con vt khng hp vi mc ch ni trn, nn vt nui
hin nay c nhng ngoi hnh v c tnh khc nhau r rt nh b sa cao sn, ln siu tht,
g hng trng, g hng tht.
- 53 -
+ Do con ngi dng vt nui sn xut, nn ngoi hnh, chc nng ca mt s b
phn c th c bn thay i, nh b sa cao sn c bu v rt to. G trng u nh
mnh thanh. Nhng thay i ny dn dn lm cho vt nui khc xa thu t ca chng, p ng
c nhu cu ca i sng con ngi
1.2. Khi nim v vt nui ch yu
Khi nim vt nui cp y c gii hn trong phm vi cc ng vt c
thun ho v chn nui trong lnh vc nng nghip. Chng ta cng ch xem xt 2 nhm vt
nui ch yu l gia sc v gia cm.
Cc vt nui ngy nay u c ngun gc t cc ng vt hoang d. Qu trnh bin cc
ng vt hoang d thnh vt nui c gi l qu trnh thun ho, qu trnh ny c thc
hin bi con ngi. Cc vt nui c xut hin sau s hnh thnh loi ngi, thun ho vt
nui l sn phm ca s lao ng sng to ca con ngi. Chng ta cn phn bit s khc
nhau gia vt nui v vt hoang d. Theo Isaac (1970), nhng ng vt c gi l vt nui
khi chng c 5 iu kin sau y:
- C gi tr kinh t nht nh, c con ngi nui vi mc ch r rng;
- Trong phm vi kim sot ca con ngi;
- Khng th tn ti c nu khng c s can thip ca con ngi;
- Tp tnh thay i khc vi khi cn l con vt hoang d;
- Hnh thi thay i khc vi khi cn l con vt hoang d.
Ngi ta cho rng, cc qu trnh thun ho vt nui din ra ch yu ti 4 lu vc
sng bao gm Lng H (Tigre v Euphrate), Nil, Indus v Hong H, y cng chnh l 4
ci ni ca nn vn minh c xa (bn o Arap, Ai Cp, n v Trung Quc). Cho ti nay,
cc bng chng kho c hc pht hin thy ch l ng vt c thun ho sm nht, sau
l d v cu, nga l con vt c thun ho sau cng.
1.3. Khi nim v ging, dng vt nui
1.3.1. Ging vt nui
Khi nim v ging vt nui trong chn nui khc vi khi nim v ging trong phn
loi sinh vt hc. Ging vt nui thuc n v phn loi di ca loi. Ging vt nui l mt
tp hp cc vt nui c chung mt ngun gc, c hnh thnh do qu trnh chn lc v nhn
ging ca con ngi. Cc vt nui trong cng mt ging c cc c im v ngoi hnh, sinh
l, sinh ho, li ch kinh t ging nhau, cc c im ny di truyn c cho i sau.
Trong thc t, mt nhm vt nui c coi l mt ging cn c nhng iu kin sau:
- C ngun gc, lch s hnh thnh r rng;
- C mt s lng nht nh: S lng c ci sinh sn khong vi trm con i vi
tru, b, nga; vi nghn con i vi ln; vi chc nghn con i vi g, vt;
- C cc c im ring bit ca ging, cc c im ny khc bit vi cc ging khc
v c di truyn mt cch tng i n nh cho i sau;
- c Hi ng ging vt nui quc gia cng nhn l mt ging.
1.3.2. Dng vt nui
Dng l mt nhm vt nui trong mt ging. Mt ging c th vi dng (khong 2 - 5
dng). Cc vt nui trong cng mt dng, ngoi nhng c im chung ca ging cn c mt
- 54 -
vi c im ring ca dng, y l cc c im c trng cho dng. Tuy nhin, trong thc
t ngi ta c nhng quan nim khc nhau v dng. Cc quan nim ch yu bao gm:
- Nhm huyt thng: L nhm vt nui c ngun gc t mt con vt t tin.
- Nhm vt nui a phng: L cc vt nui trong cng mt ging nhng c nui
cc a phng khc nhau.
- Dng cn huyt: Bao gm cc vt nui c ngun gc t mt con vt t tin. to
nn dng cn huyt, ngi ta s dng phng php nhn ging cn huyt trong cc th h
sau u thuc huyt thng ca c u dng ny.
1.4. Nhng tnh trng c bn ca vt nui
Cc tnh trng (cn gi l ch tiu hay c im) v ngoi hnh, sinh trng, nng sut
v cht lng sn phm chn nui c s dng m t, nh gi mt ging vt nui cng
nh tng c th vt nui. Cc tnh trng ny thng l nhng tiu chun chn lc vt nui,
gi chng lm ging nhm to ra i sau ph hp vi mong mun ca ngi chn nui.
Thng thng cc tnh trng ngoi hnh u l cc tnh trng cht lng, chng b chi phi bi
mt vi gen nht nh, vic di truyn cc tnh trng cht lng ny tun th theo cc quy lut
di truyn c bn ca Mendel. Trong khi , cc tnh trng sinh trng, nng sut v cht
lng sn phm, vn l cc tnh trng c gi tr kinh t cao li l cc tnh trng s lng. Cc
tnh trng ny do rt nhiu gen chi phi v chu tc ng su sc bi iu kin ngoi cnh.
1.4.1. Tnh trng v ngoi hnh
Ngoi hnh ca mt vt nui l hnh dng bn ngoi ca con vt. Tuy nhin, trn
nhng kha cnh nht nh, ngoi hnh phn nh c cu to ca cc b phn cu thnh c
th, tnh trng sc kho cng nh nng sut ca vt nui. Chng hn, cn c vo hnh dng
ca mt con tru cy, nu thy n to ln, vm v, gn guc c th d on n c kh nng
cy ko tt; quan st mt con b ci sa, nu thy n c bu v ln, tnh mch v to v ni r
c th d on n cho nng sut sa cao...
nh gi ngoi hnh vt nui, ngi ta dng mt quan st v dng tay s nn,
dng thc o mt s chiu o nht nh. C th s dng mt s phng php nh gi
ngoi hnh sau y:
- Quan st tng b phn v tng th con vt, phn loi ngoi hnh con vt theo cc
mc khc nhau tu thuc vo kinh nghim ca ngi nh gi.
- Dng thc o o mt s chiu o trn c th con vt, m t nhng c trng ch
yu v ngoi hnh thng qua s liu cc chiu o ny. S lng cc chiu o tu thuc vo
tm quan trng ca cc b phn c th i vi mc ch chn lc v nhn ging. Chng hn,
chn lc ngoi hnh nga ua ngi ta phi s dng rt nhiu chiu o khc nhau, nhng
nh gi ngoi hnh ln ni ngi ta ch cn xem xt mt vi chiu o c bn. Trong tiu
chun chn lc gia sc ca nc ta hin nay, cc chiu o c bn ca tru, b, ln bao gm:
+ Cao vai (i vi tru b cn gi l cao vy): Chiu cao t mt t ti im sau ca
u vai (o bng thc gy).
+ Vng ngc: Chu vi lng ngc ti im tip gip pha sau ca xng b vai (o bng
thc dy).
- 55 -
+ Di thn cho (i vi tru b): Khong cch t pha trc ca khp b vai-cnh
tay n mm sau ca u xng ngi (o bng thc gy).
+ Di thn (i vi ln): Khong cch t im gia ca ng ni gia 2 gc tai ti
im tip gip gia vng khum v vng ui (o st da, bng thc dy).
Cc chiu o trn cn c s dng c tnh khi lng ca con vt. Sau y l
mt vi cng thc c tnh khi lng tru, b, ln:
Khi lng tru Vit Nam (kg) = 88,4 (Vng ngc)
2
x Di thn cho
Khi lng b vng (kg) = 89,8 (Vng ngc)
2
x Di thn cho
Khi lng ln (kg) = [(Vng ngc)
2
x Di thn]/14.400
Trong cc cng thc trn, n v tnh chiu o vng ngc, di thn cho ca tru b l
mt, n v tnh chiu o vng ngc, di thn ca ln l cm.
- Phng php nh gi ngoi hnh hin ang c s dng rng ri nht l nh gi
bng cho im. Nguyn tc ca phng php ny l hnh dung ra mt con vt m mi b phn
c th ca n u c mt ngoi hnh p nht, c trng cho ging vt nui m ngi ta mong
mun. C th ni l con vt l tng ca mt ging, cc b phn ca n u t c im
ti a trong thang im nh gi. So snh ngoi hnh ca tng b phn gia con vt cn nh
gi vi con vt l tng cho im tng b phn. im tng hp ca con vt l tng s
im ca cc b phn. Trong mt s trng hp, tu tnh cht quan trng ca tng b phn
i vi hng chn lc, ngi ta c th nhn im cho vi cc h s khc nhau trc khi
cng im chung. Cui cng cn c vo tng s im ngoi hnh t c phn loi con
vt.
1.4.2. Tnh trng v sinh trng
Sinh trng l s tng thm v khi lng, kch thc, th tch ca tng b phn hay
ca ton c th con vt. Thc cht ca sinh trng chnh l s tng trng v phn chia ca
cc t bo trong c th vt nui.
theo di cc tnh trng sinh trng ca vt nui cn nh k cn, o, ong cc c
quan b phn hay ton c th con vt. Khong cch gia cc ln cn, o, ong ny ph thuc
vo loi vt nui v mc ch theo di nh gi. Chng hn: i vi ln con, thng cn khi
lng lc s sinh, 21 ngy tui, cai sa m. i vi ln tht, thng cn khi lng khi bt
u nui, kt thc nui v tng thng nui.
biu th tc sinh trng ca vt nui, ngi ta thng s dng 3 sinh trng
sau y:
sinh trng tch lu: L khi lng, kch thc, th tch ca ton c th hay ca tng b
phn c th ti cc thi im sinh trng, ngha l cc thi im thc hin cc php o.
sinh trng tuyt i: L khi lng, kch thc, th tch ca ton c th hay ca tng b
phn c th tng ln trong mt n v thi gian. Cng thc tnh nh sau:
trong , A: sinh trng tuyt i
V
2
, t
2
: khi lng, kch thc, th tch ti thi im t
2

1 2
1 2
t t
V V
A

=
- 56 -
V
1
, t
1
: khi lng, kch thc, th tch ti thi im t
1
sinh trng tng i: L t l phn khi lng, kch thc, th tch ca c th
hay tng b phn c th ti thi im sinh trng sau tng ln so vi thi im sinh trng
trc. sinh trng tng i thng c biu th bng s phn trm, cng thc tnh nh
sau:
trong , R(%): sinh trng tng i (%)
V
2
: khi lng, kch thc, th tch ti thi im sau
V
1
: khi lng, kch thc, th tch ti thi im trc

Theo quy lut chung, th sinh trng tch lu c dng ng cong hnh ch S
vi cc pha sinh trng chm, sinh trng nhanh, sinh trng chm v cui cng l pha cn
bng. th sinh trng tuyt i c dng ng cong gn nh hnh parabon vi pha sinh
trng nhanh, t cc i sau l pha sinh trng chm. th sinh trng tng i c
dng ng cong gn nh hnh hyperbon: lin tc gim dn theo la tui. C th so snh
ng cong sinh trng thc t vi ng cong sinh trng l thuyt phn tch, tm ra
nhng nguyn nhn nh hng ca cc s sai khc.
1.4.3. Cc tnh trng nng sut v cht lng sn phm
Nng sut v cht lng sa
i vi vt nui ly sa, ngi ta theo di nh gi cc tnh trng ch yu sau:
- Sn lng sa trong 1 chu k tit sa: L tng lng sa vt c trong 10 thng
tit sa (305 ngy);
- T l m sa: L t l m sa trung bnh ca 1 k tit sa. nh k mi thng phn
tch hm lng m sa 1 ln, cn c vo hm lng m sa cc k phn tch v sn lng
sa hng thng tnh t l m sa.
- T l protein sa: L t l protein trung bnh ca 1 k tit sa. Cch xc nh v tnh
ton tng t nh i vi t l m sa.
so snh sn lng sa ca cc b sa c t l m sa khc nhau, ngi ta quy i
v sa tiu chun. Sa tiu chun l sa c t l m 4%. Cng thc quy i nh sau:
SLSTC (kg) = 0,4 SLSTT (kg) + 15 F(kg)
trong , SLSTC: Sn lng sa tiu chun (sa c t l m 4%), tnh ra kg
SLSTT: Sn lng sa thc t, tnh ra kg
F : Sn lng m sa (kg)
0,4 v 15: Cc h s quy i (mi kg sa kh m tng ng vi 0,4 kg
sa tiu chun; mi kg m sa tng ng vi 15 kg sa tiu chun).
Do khng th trc tip vt sa ln c nn nh gi kh nng cho sa ca ln
ngi ta s dng khi lng ton ln con 21 ngy tui. L do n gin l lng sa ln
100
2 / ) (
(%)
1 2
1 2
x
V V
V V
R
+

=
- 57 -
m tng dn t ngy u tin sau khi , t cao nht lc 3 tun tui, sau gim dn. Mt
khc, cho ti 21 ngy tui, ln con ch yu sng bng sa m, lng thc n b sung thm l
khng ng k.
Nng sut v cht lng tht
i vi vt nui ly tht, ngi ta theo di cc tnh trng ch yu sau:
- Tng trng trung bnh trong thi gian nui: L khi lng tng trung bnh trn n
v thi gian m con vt t c trong sut thi gian nui (thng tnh l g/ngy).
- Tiu tn thc n cho 1 kg tng trng: L s kg thc n chi ph trung bnh cho mi kg
tng trng m con vt t c trong thi gian nui.
- Tui git tht: L s ngy tui vt nui t c khi lng m tht theo quy nh.
- Cc t l tht khi git tht:
+ Ln: T l tht mc hm (khi lng con vt sau khi loi b mu, lng, ph tng
so vi khi lng sng), t l tht x (khi lng con vt sau khi loi b mu, lng, ph
tng, u, ui, 4 bn chn - gi l khi lng tht x - so vi khi lng sng), t l nc
(khi lng tht nc so vi khi lng tht x). Trn con vt sng, ngi ta o dy m lng
v tr xng sn cui cng bng kim thm hoc bng my siu m. Gia dy m lng
v t l nc ca thn tht c mi tng quan m rt cht ch, v vy nhng con ln c dy
m lng mng s c t l nc trong thn tht cao v ngc li.
+ Tru b: T l tht x (khi lng con vt sau khi loi b mu, da, ph tng, u,
ui, 4 bn chn so vi khi lng sng), t l tht tinh (khi lng tht so vi khi lng
sng).
+ Gia cm: T l thn tht (khi lng con vt sau khi loi b mu, lng, ph tng,
u, cnh, chn - gi l khi lng thn tht- so vi khi lng sng), t l tht i, tht ngc
(khi lng tht i, tht ngc so vi khi lng thn tht).
Nng sut sinh sn
i vi vt nui dng sinh sn, cc tnh trng nng sut ch yu bao gm:
+ Con ci:
- Tui phi ging la u.
- Tui la u.
- Khong cch gia hai la : S ngy t la trc ti la sau.
- T l th thai: S ci th thai so vi tng s ci c phi ging.
- T l : S ci so vi tng s ci c kh nng sinh sn (vi tru b, d, nga).
- S con ra cn sng sau khi 24 gi, s con cn sng khi cai sa, s la
/ni/nm, s con cai sa/ni/nm (vi ln); t l 1 con/la, sinh i, sinh ba (vi d,
cu).
- Khi lng s sinh, cai sa.
+ Con c:
- Tui bt u s dng phi ging.
- 58 -
- Phm cht tinh dch: Tng s tinh trng c kh nng th thai trong 1 ln phi ging
(k hiu l: VAC). VAC l tch s ca 3 tnh trng: lng tinh dch bi xut trong 1 ln phi
ging (dung tch: V); s lng tinh trng/1ml tinh dch (nng : C); t l tinh trng c vn
ng thng tin (hot lc: A).
nh gi kh nng sn xut trng gia cm, ngi ta theo di cc tnh trng ch
yu sau:
- Tui qu trng u tin: Ngy tui ca n mi khi bt u c 5% tng s mi
trng.
- Sn lng trng/nm: S trng trung bnh ca 1 mi trong 1 nm.
- Khi lng trng: Khi lng trung bnh ca cc qu trng trong nm.
- Cc tnh trng v phm cht trng (ng knh di, ng knh rng, ch s hnh
thi: rng/di, t l cc phn cu thnh qu trng: lng , lng trng, v,...)
Cc tnh trng theo di, nh gi v sinh trng, nng sut v cht lng sn phm
nu trn u l cc tnh trng s lng, chng ta cn hiu bit r v bn cht ca cc tnh
trng ny.
1.5. Nhng quy lut chung v sinh trng v pht dc ca vt nui
nh gi ng n s pht trin ca vt nui, cn nm vng nhng quy lut sinh
trng, pht dc ca chng nh:
1.5.1. Quy lut sinh trng pht dc khng u.
- Khng u v kh nng tng trng ca c th, lc vt nui cn nh th khi lng
tng chm, t sau th khi lng tng nhanh dn v n lc trng thnh th kh nng tng
trng ca c th chm li ri dn dn n nh v cui cng ch cn kh nng tch lu m nu
nui dng tt.
- Khng u v s pht trin cc h thng xng, i vi gia sc n c th trong giai
on bo thai, h thng xng pht trin chiu cao vi tc nhanh. Sau khi ra ngoi th
pht trin mnh v chiu di, chiu su v cui cng l pht trin v chiu rng.
Gia sc n tp nh ln th trong bo thai pht trin mnh v chiu rng, sau khi ra
ngoi pht trin mnh v chiu di, chiu cao, chiu su.
- Khng u v pht trin cc b phn trong c th
Giai on sau khi ra ngoi
1 2 3
1 da, c xng, tim rut
2 mu, d dy thn lch, li
3 dch hon gan, phi no

Giai
on
bo
thai

- 59 -
- Khng u v kh nng tch lu m, u tin m tch lu di da, ri n 2 l m
d tr v m xen k cc th tht v cui cng m bao quanh c quan ni tng.
Bu v ca gia sc ci cng pht trin khng u, ph thuc vo tng thi k sinh l
nh gia sc c cha, gia sc nui con th bu v ln hn.
S pht trin khng u cng biu hin c thnh phn ho hc ca c th gia sc v
d:
B con lc mi sinh ra th t l vt cht kh trong c th chim 25,81%. Lc c 6
thng tui t l vt cht kh chim 30,93% v lc 12 thng tui chim 36,25%.
1.5.2. Quy lut sinh trng, pht dc theo giai on
nghin cu v theo di v pht trin vt nui ngi ta chia lm 2 giai on.
1.5.2.1. Giai on trong c th m (giai on bo thai)
giai on ny th c th c n nh v mi trng sng nh nhit , pH. Dinh
dng hon ton c c th m cung cp v trong giai on ny di hay ngn cn tu thuc
vo tng ging vt nui.
Ln cha 114 ngy
B cha 9 thng 10 ngy
Tru cha 11 thng
Ch cha 61 ngy.
Giai on bo thai c chia lm 3 thi k:
+ Thi k phi.
Thi k phi bt u t lc trng th tinh cho n khi hp t bm chc vo t cung
hay sng t cung. c im thi k ny l hp t phn chia rt nhanh nh ln 22 ngy u,
b 34 ngy u. Ngun dinh dng ca phi th da vo non hong ca t bo trng v
dch t cung ca con m tit ra.
+ Thi k tin thai:
Thi k tin thai bt u t lc hp t bm chc vo t cung hay sng t cung cho
n khi xut hin mm ca cc c quan, thi k ny qu trnh pht dc xy ra mnh m,
ngun dinh dng c thng qua nhau thai vo bo thai nui con nh:
ln t ngy 23-38
b t ngy 35-60
+ Thi k thai nhi:
Thi k thai nhi bt u t khi kt thc thi k tin thai cho n khi ra ngoi nh
ln t ngy 39-114
b t ngy 61-280
- 60 -
Cn ch thi k phi, v hp t cha c mng bo v nn d b nh hng bi cc
yu t ngoi cnh. Do thi k phi cn phi chm sc, nui dng tt trnh hp t b
tiu bin hoc y ra ngoi.
Thi k thai nhi cng cn nui dng tt gia sc ci c cha khi t trng lng
s sinh cao.
1.5.2.2. Giai on ngoi c th m (c chia lm 4 thi k)
+ Thi k b sa
Thi k b sa tnh t lc n khi cai sa nh:
b thng 6 thng
ln thng tnh vo 28, 35, 42, 60 ngy
+ Thi k thnh thc (pht trin sinh dc)
Bt u t lc cai sa n khi thnh thc v tnh, thi k ny c quan tiu ho, c
quan sinh dc pht trin nhanh, con vt d thch nghi v d hun luyn.
+ Thi k trng thnh
Thi k trng thnh bt u t lc c hin tng v tnh n khi c quan sinh dc v
cc chc nng sinh l khc hon chnh. thi k ny trao i cht cng nh ton b c th
ca con vt n nh, tnh di truyn c n nh.
+ Thi k gi ci
Thi k gi ci th cc kh nng sn xut ca con vt dn dn gim i ri mt hn.
II. Cc phng php chn ging vt nui
Chn ging l mt ni dung quan trng ca cng tc ging. Lm th no chn ng
c nhng con vt ging tt? Cu hi l c mt vn khng n gin, bi v cc khi
nim v con ging tt cng nh cc phng php chn ging vt nui cng thay i theo thi
gian v ngy cng c hon thin.
2.1. Khi nim v chn lc v loi thi
Chn lc vt ging bao gm hai khu c bn:
- Quyt nh la chn con vt lm ging c gi l chn lc vt ging. Quyt nh
ny thng xy ra trong thi gian nui hu b cc con c v con ci (t khi tch m ti lc
chun b phi ging). V d, trong qu trnh nui nhng ln ci con t cai sa m ti lc c
th phi ging, ngi ta tin hnh cc theo di nh gi chn lc mt s lm vt ging, s
cn li s c nui tht.
- Quyt nh khng cho con vt tip tc lm ging na c gi l loi thi vt
ging. Quyt nh ny thng xy ra sau mi chu k sn xut ca con vt, chng hn sau mi
la ca ln ni, mi chu k vt sa ca b sa... hoc theo nh k v thi gian cng nh
cc kim tra nh gi nht nh. Ngoi ra ngi ta cng c th buc phi loi thi con vt khi
n gp mt tai bin bt thng nh hng nghim trng ti sc kho, nng sut.
- 61 -
2.2. Cc phng php chn lc
- Chn lc hng lot
L phng php nh k theo di, ghi chp cc ch tiu nng sut, cht lng sn
phm m vt nui t c ngay trong iu kin ca sn xut, cn c vo cc kt qu theo di
c m quyt nh tip tc s dng hay loi thi chng. y l phng php chn lc n
gin, khng tn km, d thc hin. Tuy nhin, nng sut v cht lng sn phm ca con vt
lun chu nh hng ca cc iu kin nui dng chm sc cng nh mt s nhn t khc,
do vy chn lc hng lot cng l mt phng php c chnh xc km.
- Kim tra nng sut (kim tra c th)
Phng php ny thng c tin hnh ti cc c s chuyn mn ho c gi l cc
trm kim tra nng sut. Kim tra nng sut c tin hnh trong giai on hu b nhm chn
lc nhng vt nui c gi li lm ging. loi tr mt s nh hng ca mi trng, to
nhng iu kin thun li pht huy ht tim nng di truyn ca con vt, ngi ta nui chng
trong iu kin tiu chun v chung nui, ch dinh dng (cho n khng hn ch)...
Trong qu trnh nui kim tra, con vt c theo di mt s ch tiu nht nh. Cc kt qu
t c v cc ch tiu ny c s dng nh gi gi tr ging v cn c vo gi tr ging
quyt nh chn lc hay loi thi con vt. Nhc im ch yu ca phng php ny l
khng nh gi c cc ch tiu theo di trc tip c trn bn thn con vt, chng hn
khng nh gi c sn lng sa, t l m sa.. b c ging, phm cht tht ln c
ging...
Kim tra nng sut hin ang c s dng kh rng ri trong chn nui ln nhiu
nc. Cc ln c ging hu b c nui kim tra nng sut t lc chng c khi lng t
25-30 kg cho ti 90-110 kg. Ba ch tiu theo di chnh bao gm: tng trng trung bnh
(g/ngy) trong thi gian nui kim tra, chi ph thc n trung bnh cho mi kg tng trng trong
thi gian kim tra (kg thc n/kg tng trng) v dy m lng o bng my siu m v tr
xng sn cui cng khi kt thc kim tra (mm).
- Kim tra i con
Phng php ny c s dng nh gi chn lc cc c ging. kim tra i
con, ngi ta cho cc c ging tham d kim tra phi ging vi mt s lng ci ging nht
nh. Khi cc ci ging ny sinh ra i con, ngi ta nui cc con ca chng ti cc trm
kim tra c cc iu kin tiu chun v chung nui, ch dinh dng ging nh i vi
kim tra nng sut. i con c theo di nhng ch tiu nht nh v nng sut, cn c vo
cc ch tiu t c i con nh gi gi tr ging ca con c v quyt nh chn lc
hay loi thi cc c ging ny. Phng php ny c chnh xc cao, c th nh gi chn
lc c c cc tnh trng m ngi ta khng th theo di trc tip trn bn thn con vt cn
nh gi. Tuy nhin, y l mt phng php tn km, i hi phi c mt thi gian theo di
nh gi kh di, do vy khong cch th h b ko di ra, nh hng n hiu qu chn lc.


- 62 -
- Kim tra kt hp
L phng php kt hp gia kim tra nng sut v kim tra i con. Chng hn,
kim tra kt hp nhm chn lc ln c ging ngi ta tin hnh nh sau: Cng nh i vi
kim tra i sau, cho cc ln c ging tham d kim tra phi ging vi mt s ln ni ging
nht nh. i con ca chng c nui ti trm kim tra v c theo di cc ch tiu nng
sut vi 2 mc ch: kim tra nng sut ca i con nhm chn lc cc ln c ging hu b
ng thi cn c vo nng sut ca i con chn lc ln c ging l b ca chng.
- Mt s phng php chn ging trong gia cm
Trong nhn ging gia cm, ngi ta thng t chc thnh cc gia nh. Trong mi gia
nh c 1 con c v mt s con ci, do i con ca chng l cc anh ch em cng b khc
m.
+ Chn lc c th: L phng php cn c vo gi tr kiu hnh ca chnh bn thn
con vt chn lc, khng quan tm n gi tr trung bnh ca gia nh.
+ Chn lc theo gia nh: L phng php cn c vo gi tr kiu hnh trung bnh ca
tt c cc c th trong gia nh quyt nh gi ton b gia nh lm ging hay loi thi
ton b gia nh .
+ Chn lc trong gia nh: L phng php cn c vo s chnh lch gia gi tr kiu
hnh ca c th so vi gi tr kiu hnh trung bnh gia nh ca n.
+ Chn lc kt hp: Chn lc kt hp trong trng hp ny l phng php kt hp
gi tr trung bnh ca gia nh vi gi tr chnh lch gia nng sut c th so vi trung bnh
gia nh. Nh vy, thc cht ca chn lc kt hp chnh l chn lc c th, ngha l cn c
vo P chn lc.
2.3. Loi thi vt ging
Quyt nh ny c thc hin khi vt nui va hon thnh mt chu k cho sn phm
(ln ci va cai sa n con, g mi va hon thnh chu k trng...) hoc khi pht hin
thy sc kho, nng sut ca chng b gim st (s v cht lng tinh ca c ging cc
trm th tinh nhn to...).
III. Nhn ging vt nui
Sau khi chn lc c cc vt ging bao gm c con c v con ci ph hp vi yu
cu, ngi ta cho chng phi ging vi nhau nhm to c i con c nng sut v cht
lng tt. Cch thc phi ging gia nhng c v ci ging c gi l nhn ging vt nui.
C hai phng php nhn ging l nhn ging thun chng v lai ging.
3.1. Nhn ging thun chng
3.1.1. Khi nim
Nhn ging thun chng l phng php nhn ging bng cch cho cc c ging v
ci ging ca cng mt ging giao phi vi nhau. Do vy, th h con vn l ging thun,
ngha l ch mang cc c im ca mt ging ban u duy nht. Chng hn: cho ln c
Mng Ci phi ging vi ln ci Mng Ci, i con vn l ging thun Mng Ci.


- 63 -
3.1.2. Nhn ging thun chng theo dng
Nhn ging theo dng l mt phng thc c bit ca nhn ging thun chng nhm
to c mt tp hp vt nui c chung cc c im c bn ca ging nhng li hnh thnh
v duy tr c mt vi c im ring bit ca dng.
Trong qu trnh nhn ging thun chng ngi ta xc nh c mt con ging c
nng sut rt cao v mt tnh trng no v ngi chn nui mun duy tr c im tt ny
cc th h sau. Nhn ging thun chng theo dng p ng c nhu cu ny. Mc tiu ca
nhn ging theo dng l to c mt nhm vt nui m qua cc th h, ngoi cc c im
chung ca ging, chng vn gi c c im tt ca con ging xut sc . Do con c c
vai tr truyn t di truyn rng ri hn con ci rt nhiu ln nn bc khi u quan trng
ca nhn ging theo dng l phi xc nh c c ging c thnh tch ni tri. Con c ny
c gi l c u dng. Trong cc bc tip theo, ngi ta thng s dng giao phi cn
huyt mt mc nht nh kt hp vi chn lc nhm duy tr, cng c c im tt ca
c u dng cc th h sau. Cc cp giao phi cn huyt trong nhn ging theo dng ch
c mt t tin chung duy nht l con c u dng. Dng c to thnh gi l dng cn
huyt. Trong sn xut gia cm cng nghip, ngi ta to ra mt s dng cn huyt.
3.2. Lai ging
3.2.1. Khi nim
Lai ging l phng php nhn ging bng cch cho cc c ging v ci ging
thuc 2 qun th khc nhau phi ging vi nhau. Hai qun th ny c th l 2 dng, 2 ging
hoc 2 loi khc nhau. Do vy, i con khng cn l dng, ging thun m l con lai gia 2
dng, ging khi u l b v m ca chng. V d: cho ln c yorkshire phi ging vi ln
ci Mng Ci, i con l con lai Yorkshire x Mng Ci.
3.2.2. u th lai
u th lai l hin tng con lai c sc sng, sc chng bnh tt v nng sut cao
hn mc trung bnh ca th h b m chng.
Mc u th lai ca mt tnh trng nng sut c tnh bng cng thc sau:
1/2(AB + BA) - 1/2(A + B)
H (%) = x 100
1/2(A+B)
trong , H: u th lai (tnh theo %)
AB: gi tr kiu hnh trung bnh ca con lai b A, m B
BA: gi tr kiu hnh trung bnh ca con lai b B, m A
A : gi tr kiu hnh trung bnh ca ging (hoc dng) A
B : gi tr kiu hnh trung bnh ca ging (hoc dng) B
Khi tnh u th lai, nu ch s dng nng sut ca mt loi con lai, chng hn b ging
A lai vi m ging B, chng ta b qua nh hng ngoi cnh m (sn lng sa, tnh nui
con kho...) cng nh nh hng ngoi cnh b i vi con lai. i vi cc vt nui, nh
hng ngoi cnh m thng quan trng hn.
Cn phn bit 3 biu hin sau y ca u th lai:
- u th lai c th (k hiu H
I
): L u th lai do kiu gen ca chnh con vt gy nn.
- 64 -
- u th lai ca m (k hiu H
M
): L u th lai do kiu gen m m con vt gy ra
thng qua iu kin ngoi cnh cung cp cho n (ngoi cnh m). Chng hn, nu bn thn
m l con lai, thng qua sn lng sa, kh nng nui con kho... m con lai c c u th
lai ny.
- u th lai ca b (k hiu H
B
): L u th lai do kiu gen m b con vt gy ra thng
qua iu kin ngoi cnh cung cp cho n (ngoi cnh b). u th lai ca b khng quan
trng bng u th lai ca m. C rt t tnh trng c c u th lai ca b, song cng c th
thy rng, kh nng th thai, tnh trng sc kho ca con c lai to nn u th lai cho i con
ca n.
Cc tnh trng lin quan n kh nng nui sng v kh nng sinh sn c u th lai cao
nht. Cc tnh trng c h s di truyn thp thng c u th lai cao, v vy ci tin cc
tnh trng ny, so vi chn lc, lai ging l mt gii php nhanh hn, hiu qu hn. Hai qun
th vt nui cng khc bit vi nhau v di truyn bao nhiu th u th lai thu c khi lai gia
chng cng ln by nhiu. u th lai cao nht th h F1, u th lai th h F2 (giao phi
gia F1 vi F1, hoc gia F1 vi ging hoc dng b, m khi u) ch bng 1/2 u th lai
ca F1.
3.2.3. Cc phng php lai ging
Lai kinh t
- Khi nim: Lai kinh t l phng php cho giao phi gia nhng con c v con ci
khc ging, hoc khc dng, con lai c s dng vo mc ch thng phm (ngha l thu
cc sn phm nh tht, trng, sa...) m khng vo mc ch ging. Chng hn: cho ln
yorkshire phi ging vi ln Mng Ci, con lai F1 yorkshire x Mng Ci c nui ly tht;
cho b Holstein (H Lan) phi ging vi b Lai Sind, con lai F1 Holstein x Lai Sind c
nui ly sa.
- Cc phng php lai kinh t
+ Lai kinh t n gin (gia 2 ging, hoc 2 dng)
S lai nh sau:



Ci c
Ging, dng A Ging, dng B





Con lai F1(AB)
Lai kinh t n gin gia 2 ging, dng to c con lai F1 m ti mi locut u c 2
gen ca 2 ging, dng khc nhau, do u th lai c th l 100%.
Lai kinh t n gin hin ang c ng dng rng ri hu ht cc loi vt nui
nc ta. Ngi ta thng dng con c thuc cc ging nhp ni lai vi ci thuc cc ging
a phng. Chng hn, lai ln c yorkshire hoc Landrace vi ln ci Mng Ci, b c
Holstein v b ci Lai Sind, g trng Rhode v g mi Ri, vt c Anh o vi vt ci C.
Chng ta cng thc hin vic lai gia cc dng nh: g trng Leghorn dng BVX vi g mi
- 65 -
Leghorn dng BVY... Nhn chung, cc con lai u c nng sut cao, kh nng chng bnh tt
v mang li hiu qu kinh t r rt cho sn xut chn nui.
+ Lai kinh t phc tp (gia 3, 4 ging, hoc 3, 4 dng)
S lai 3 ging nh sau:



Ci c
Ging, dng A Ging, dng B



Ci lai c
F1(AB) Ging, dng C


Con lai F1(AB)C
Nh vy so vi lai n gin gia 2 ging hoc dng, lai gia 3 ging hoc dng do s
dng m lai (hoc b lai) nn con lai F1(AB)C ngoi u th lai c th ra cn c u th lai ca
m (hoc b).
Trong chn nui ln nc ta hin nay, chng ta ang s dng mt s cng thc lai
"3 mu". cc tnh pha Bc, dng ni lai F1 (b Yorkshire, m Mng Ci) phi ging vi
c Landrace hoc dng ni lai F1 (b c Landrace, m Mng Ci) phi ging vi c
Yorkshire, cc cng thc ny c gi l lai "3 mu, 75% mu ngoi". cc tnh pha Nam,
dng ni lai F1 gia Yorkshire v Landrace phi ging vi c Duroc hoc Pietrain... i vi
phng hng ci to n b vng Vit Nam, bc khi u l lai gia b c Sind hoc
Sahiwal vi b ci vng c gi l "Sind ho". Trong bc tip theo c th s dng b ci
c "Sind ho" theo 2 hng: lai vi b c hng sa (Holstein) nhm to con lai nui
ly sa, hoc lai vi b c hng tht (Charolaire, Brahman...) nhm to con lai nui ly tht.
S lai 4 ging nh sau:



Ci c Ci c
Ging, dng A Ging, dng B Ging, dng C Ging, dng D


Ci lai c lai
F1(AB) F1(CD)

Con lai F1(AB)(CD)
Nh vy, trong lai 4 ging hoc dng, do c b v m u l con lai nn con lai
F1(AB)(CD) c c u th lai c th, u th lai ca m v u th lai ca b. Tuy nhin,
- 66 -
thc hin c lai 4 ging, dng ngi ta phi c 4 dng ging m bo c yu cu cho
vic lai ging. iu ny khng phi d dng i vi bt c iu kin sn xut no.
Hin nay trong sn xut g cng nghip, chng ta thng s dng s lai 4 ging
hoc dng ny. sn xut g tht Hybro, lai g trng dng A vi g mi dng V1 to trng
lai AV1, lai g trng dng V3 vi g mi dng V5 to mi lai V35, lai trng AV1 vi mi
V35 to g tht lai thng phm AV135. Tng t nh vy, sn xut g tht BE88, lai g
trng dng B1 vi g mi dng E1 to trng lai BE11, lai g trng dng B4 vi g mi dng
E3 to mi lai BE43, lai trng BE11 vi mi BE43 to g tht lai thng phm BE1143.
+ Lai phn giao
Tip theo lai kinh t n gin, ngi ta c th s dng con lai phi ging vi mt
trong 2 ging gc khi u, cch lai ny gi l phn giao (back cross).
S lai phn giao nh sau:



Ci c Ci c
Ging, dng A Ging, dng B Ging, dng A Ging, dng B


Ci lai c c lai Ci
F1(AB) Ging, dng F1(AB) Ging, dng
A (hoc B) A (hoc B)


Con lai Con lai
F2(AB)A hoc F2(AB)B F2(AB)A hoc F2(AB)B
Ti mi locut ca con lai u c 1 gen thuc 1 trong 2 ging, dng khi u, khi phi
ging vi 1 trong 2 ging, dng khi u , th h F2 s ch c 50% s gen ti cc locut l
thuc 2 ging, dng khc nhau. V vy, u th lai c th ca F2 ch bng 1/2 u th lai ca F1.
Tuy nhin, do u th lai ca m quan trng hn u th lai ca b nn trong phn giao, ngi
ta thng s dng con ci l con lai.
Trong chn nui ln mt s tnh pha Bc nc ta hin nay, nhiu a phng
dng c Yorkshire tip tc phi ging vi ni lai c b l yorkshire, m l Mng Ci to nn
con lai F2 75% "mu ngoi". Vic dng c lai F1 gia Yorkshire (hoc Landrace) v Mng
Ci phi ging vi ni Mng Ci cho con lai F2 75% "mu ni" b cm s dng.
Lai lun chuyn
- Khi nim: Lai lun chuyn l bc pht trin tip theo ca lai kinh t, trong sau
mi i lai ngi ta li thay i c ging ca cc ging c s dng.
- Cc phng php lai lun chuyn
Cng nh lai kinh t, lai lun chuyn c cc phng php lai gia 2 ging, 3 ging v
4 ging.


- 67 -
S lai lun chuyn 2 ging:



Ci (A) c (B)


Ci lai F1 (AB) c (A)


Ci lai F2 (AB)A c (B)

Ci lai F3 (ABA)B c (A)
... . . .

Ci lai F4 (ABAB)A

u im ni bt ca lai lun chuyn l trong qu trnh lai to c n ci ging
t thay th, ch cn nhp c ging (hoc tinh dch) t bn ngoi, khng cn phi tip tc gi
cc ging, dng thun ban u nh trong lai kinh t. Mt u im quan trng ca lai lun
chuyn l qua cc i lai vn c th duy tr c u th lai mt mc nht nh.

Lai ci tin
Lai ci tin c s dng trong trng hp mt ging v c bn p ng c yu
cu, song cn mt vi nhc im cn c ci tin. Chng hn, mt ging ln c nng sut
cao, cht lng tht tt, thch ng vi iu kin sn xut a phng, nhng kh nng sinh sn
li km, cn hon thin tnh trng ny bng php php lai ci tin.
thc hin vic lai ci tin, ngi ta lai ging ban u ny vi mt ging c u im
ni bt v tnh trng cn c ci tin. Cc th h tip theo c phi ging tr li vi chnh
ging ban u. Trn c s lai tr ngc v chn lc qua cc th h lai, nhc im ca ging
ban u dn dn c khc phc. Khi t c mong mun mt th h lai nht nh
(thng l F3), ngi ta cho cc con vt trong cng th h ny phi ging vi nhau (t giao)
c nh cc c im ca ging va mi c hon thin.
- 68 -
S lai ci tin nh sau:



Ci (A) c (B)


Ci F1 (1/2A) c (A)


Ci F2 (3/4A) c (A)


Ci lai F3 (7/8A) c lai F3 (7/8A)




T giao F3
Lai ci to
Lai ci to c s dng trong trng hp mt ging v c bn khng p ng c
yu cu, c nhiu c im xu cn c ci to. Chng hn, mt ging a phng nng sut
thp, cht lng sn phm km, hiu qu kinh t thp... cn khc phc cc nhc im ny.
thc hin vic lai ci to, ngi ta phi lai ging xu ny vi mt ging c nng
sut cao, cht lng sn phm tt, gi l ging cao sn. Trong cc th h tip theo, tip tc
cho con lai phi ging tr li vi ging cao sn. Cc c im xu ca ging ban u dn dn
c khc phc bng cch chn lc qua cc th h lai. Khi t c yu cu mt th h
lai nht nh (thng l F3), ngi ta cho cc con vt trong cng th h ny phi ging vi
nhau (t giao) c nh cc c im tt ca ging.
- 69 -
S lai ci to nh sau:



Ci (A) c (B)


Ci F1 (1/2A) c (B)


Ci F2 (1/4A) c (B)


Ci lai F3 (1/8A) c lai F3 (1/8A)




T giao F3

Lai t hp (lai gy thnh)
L phng php lai gia cc ging vi nhau nhm to mt ging mi mang c cc
c im tt ca cc ging khi u. Hu ht cc ging vt nui cao sn hin nay u l kt
qu ca lai t hp. Cng vic to ging ny phi xut pht t nhng ch nh v mc tiu c
th, i hi cc khu theo di, chn lc, ghp i giao phi, chn nui, qun l ht sc cht
ch v mt tin trnh thc hin kh di, v vy cn mt s u t ln c v ngun nhn lc ln
kinh ph. Lai t hp c th bao gm 2, 3 hoc 4 ging khi u. Chng hn, to c ging
ln trng tho nguyn Ucraina, ngi ta ch s dng 2 ging ban u l ln Yorkshire v ln
a phng Ucraina, thi gian thc hin l 7 nm. to ging nga ko Orlov, ngi ta
lai gia 4 ging nga ca rp, Anh, an Mch, H Lan v phi mt 50 nm mi hnh thnh
c ging mi.
Lai xa
Lai xa l lai gia 2 loi khc nhau. Chng hn lai gia nga v la, con lai l la; lai
gia ngan v vt, con lai c tn l mula (chng ta vn quen gi l "vt pha ngan", hoc "vt lai
ngan"). Con la l vt nui quen thuc cc nc Chu u, chng c sc lm vic cao, kh
nng chu ng tt. Tht vt lai ngan hin ang l sn phm chn nui c a chung th
trng i Loan, Hng Cng...
Do s khc bit ln v di truyn gia b v m nn con lai c u th lai cao. Tuy
nhin, s khc bit v s lng nhim sc th ca 2 loi khi u thng gy nn hin tng
bt th (khng c kh nng sinh sn) con lai.
- 70 -
IV. H thng t chc trong cng tc ging vt nui
4.1. H thng nhn ging vt nui
H thng nhn ging vt nui c t chc theo s hnh thp. S ny bao gm:
nh thp vi s lng vt nui t nht l n ht nhn, gia thp vi s lng vt nui ln
hn l n nhn ging cn y thp vi s lng vt nui ng nht l n thng phm. Vi
cch t chc nh vy, thng thng s hnh thp s gm 3 phn, tuy nhin trong mt vi
trng hp h thng nhn ging li gm 4 phn m 2 phn gia ca hnh thp l n nhn
ging. Hnh v sau m t h thng nhn ging vt nui ny.



Ht nhn


Nhn ging




Thng phm

H thng nhn ging hnh thp
Trong h thng nhn ging ny, n ht nhn c nhim v to ra nhng c ging, ci
ging dng t thay th v cung cp cho n nhn ging. i khi, ngi ta c th nhp b
sung nhng c v ci ging t cc n ht nhn khc. n nhn ging c nhim v ch yu
to ra nhng c, i khi c ci ging cung cp cho n thng phm. Ngi ta c th nhp
cc c ging v i khi c ci ging t n ht nhn trn thay th cho n ny. n
thng phm c nhim v to c, ci ging sn xut ra cc vt nui thng phm (cho
tht, trng, sa...). Ngi ta nhp cc c ging v i khi c ci ging t n nhn ging
trn thay th cho n ny.
4.2. Mt s bin php cng tc ging
4.2.1. Theo di h ph
Theo di h ph lp k hoch phi ging nhm trnh giao phi ng huyt, hoc
nu phi giao phi gia nhng con vt c h hng th cng khng h s cn huyt vt qu
5%. Trong sn xut chn nui hin nay, k thut th tinh nhn to ang c ng dng rng
ri, tinh dch cc c ging thng c bo qun v s dng trong mt thi gian di, chng
hn 15-20 nm i vi tinh ng lnh (cng r) ca b c ging. V vy nu khng theo di
qun l h ph mt cch cht ch c th d dng gy ra vic giao phi gia b vi con (h s
cn huyt 25%, ng vi chu (h s cn huyt 12,5%).

- 71 -
4.2.2. Lp cc s, phiu theo di
cc c s ging cng nh cc c s chn nui, theo di cng tc ging cn lp
cc s, phiu theo di cng nh thng xuyn thc hin vic theo di ghi chp. C 3 loi s,
phiu theo di ch yu sau:
- Cc loi s sch theo di chung gm theo di v s u con, sinh sn, phi ging,
thc n, bnh tt...
- Cc s theo di tng c th vt ging, c gi l l lch con ging
- Cc phiu, cn gi l th theo di hng ngy ca tng c th
4.2.3. nh s vt nui
phn bit cc vt ging, ngi ta thng s dng phng php nh s vt nui.
nh s thc cht l t tn cho vt nui, nh s vt nui phi m bo cc nguyn tc sau:
- Vic nh s khng lm nh hng ti sc kho, ti cc hot ng bnh thng ca
con vt, ng thi cng phi n gin, r tin;
- S ca con vt phi d c, khng trng lp vi nhau v tn ti c trong thi gian
di;
- C th thng qua h thng nh s phn bit c ging, ngun gc, huyt thng
ca con vt.
Cc phng php nh s thng c s dng cho vt ging nh sau:
- nh s bng cch bm khot ra tai, hoc c l tai: Phng php ny thng
c p dng cho ln. Ngi ta c cc quy nh ring v cc v tr khc nhau hai tai tng
ng vi cc con s hng n v, hng chc, hng trm. Dng c chuyn dng nh s tai l
km bm ra tai v km c l trn.
- eo bin nha ghi s vo tai: Phng php ny hin ang c s dng rng ri i
vi b, tru v ln. Con vt c c l tai, sau eo mt bin nha trn c ghi s vo tai.
- eo bin nhm c c s ni vo gc cnh hoc chn: Phng php ny c p
dng cho gia cm. Vi gia cm non, bin nhm c eo gi vo gc cnh, vi gia cm ln
hoc trng thnh, bin nhm c eo vng vo chn;
- Ngoi ba phng php ch yu trn, cng c th nh s con vt bng mt s cch
sau:
+ Xm s vo sau tai: c th p dng cho ln, dng c chuyn dng l km xm s;
+ c s vo da: c th p dng cho tru, b, nga, dng c chuyn dng l cc di s
c nung nng;
+ Dng ho cht vit s vo da.
4.2.4. Lp s ging
S ging a phng, quc gia hay ca mt t chc nhng ngi chn nui l hnh
thc ghi chp, theo di huyt thng, nng sut ca cc vt ging ca a phng, trong ton
quc hoc thuc s hu ca mt nhm ngi chn nui. Cc t liu ny rt quan trng gip
cho cng vic qun l ging, chn lc, trao i con ging cng nh vic theo di nh gi kt
qu ca cc chng trnh, bin php k thut tc ng i vi cc vt ging. Vic xy dng
s ging gn lin vi cc trung tm qun l cc d liu ging vt nui. y cng l cc cn c
thc hin cc chng trnh chn lc, nhn ging trn quy m ln.
- 72 -
V. Gii thiu mt s ging vt nui ph bin nc ta
Lch s pht trin ca cng tc chn lc v nhn ging vt nui nc ta gn lin vi
s pht trin ca sn xut chn nui nc ta. Theo Nin gim thng k, nm 2001 c nc ta
c 2.819.400 tru, 3.896.000 b, 21.741.000 ln, 569.400 d, 158.037.000 g v 57.973.000
vt, ngan, ngng.
Cc ging vt nui a phng c hnh thnh t lu i trong hon cnh cc nn
sn xut kt hp gia trng trt v chn nui vi cc tp qun canh tc khc nhau ca cc
vng sinh thi nng nghip khc nhau. c im chung ca cc ging a phng l c hng
sn xut kim dng (cho 2 loi sn phm chn nui tr ln), tm vc nh, nng sut thp, ph
hp vi iu kin sn xut chn nui tn dng iu kin thin nhin cng nh sn phm ph
ca cy trng, thch ng vi mi trng kh hu nng m, kh nng chng chu bnh tt cao.
5.1. Cc ging vt nui a phng
5.1.1. Tru Vit Nam
Tru Vit Nam thuc nhm tru m
ly (swamp buffalo), c nui cc vng
sinh thi khc nhau, s dng vi nhiu mc
ch: cy ko, ly tht v ly phn. Tru c tm
vc kh ln, ngoi hnh tng i ng nht,
ton thn mu en, c ngc c di trng hnh
ch V, khong 5% tru c mu trng. Ngh s
sinh c khi lng 28 - 30kg. Khi lng tru
c v tru ci trng thnh c th phn thnh 3 mc to, trung bnh v nh (tng ng nh
sau: 450 - 500 v 400 - 450kg, 400 - 450 v 350 - 400kg v 350 - 400 v 300 - 350kg) tu
thuc vo iu kin nui dng, chn lc v s dng. Da vo tm vc, ngi ta cn chia
tru thnh hai nhm: tru ng l tru c tm vc ln v tru gi l tru c tm vc nh. Nhn
chung, tru min ni c tm vc ln hn tru vng ng bng. Kh nng sinh sn ca tru
thp: tui la u mun (4 - 5 tui), biu hin ng dc khng r nt, nhp tha (1,5 - 2
nm/la). Sn lng sa thp (600 - 700kg/chu k), t l m sa cao (9 - 12%). Tc sinh
trng chm, t l tht x thp (43 - 48%). Mt s a phng sau y thng c tru tm vc
ln: Hm Yn, Chim Ho (Tuyn Quang), Lc Yn (Yn Bi), Mng V, Mai Sn (Lai
Chu), Thanh Chng (Ngh An), Qung Nam, Bnh nh, Ty Ninh.
5.1.2. Cc ging b Vit Nam
B vng
B c nui ly tht, cy ko v ly phn. Hu ht chng c lng da mu vng nn
gi l b vng. Nhn chung, b vng c tm vc nh, khi lng trng thnh ph bin con
c l 200-250kg, con ci l 140-160kg, c ging tt: 250-280kg, ci ging tt: 180-200kg.
Kh nng sinh sn tng i tt: tui la u tng i sm (30-32 thng), nhp tng
- 73 -
i mau (13-15 thng/la). Sn lng sa thp
(300-400 kg/chu k), t l m sa cao (5,5%).
Tc sinh trng chm, t l tht x thp
(45%). Mt s a phng sau y c cc
nhm b tt: Lng Sn, b Mo (ng Vn -
H Giang), Thanh Ho, Ngh An, Ph Yn.

B Lai Sind
Cch y khong 70 nm, b Red
Sindhi c nhp vo nc ta v nui mt s
a phng. Vic lai gia b Sindhi v b vng
hnh thnh nn ging b Lai Sind. B Lai
Sind l ging b tt, thch nghi cao vi iu
kin nui dng v kh hu nc ta. B c tm
vc tng i ln ( tui trng thnh con c
nng 250-300kg, con ci nng 200-250kg),
mu lng vng sm, tai to v hi r, ym c pht trin ko di ti rn, u vai cao. Kh nng
sinh trng, cho tht v cy ko u tt hn b vng. Kh nng sinh sn tng i tt, sn
lng sa 790-950 kg/chu k, t l m sa 5%. Tc sinh trng nhanh hn b vng, t l
tht x tng i cao (50%).
5.1.3. Nga Vit Nam
Nga Vit Nam c nui nhiu vng ni,
ven th v c dng th hng, ko xe hoc
ci. Nhn chung, nga c mu lng kh a dng, tm
vc nh. tui trng thnh, khi lng con c
170-180kg, con ci 160-170kg. Nga Vit Nam c th
ko xe trng ti 1400 - 1500kg, th c 160-180kg
hng, hoc ci vi tc trung bnh 25 km/gi.
5.1.4. D Vit Nam
D ni
C th chia d ni thnh hai nhm: d c v d ni. D c chim a s v c nui
ch yu vng trung du, ng bng v ven bin. D c c mu lng a dng: trng, ghi, nu,
en; tm vc nh ( tui trng thnh, con c 40 - 45kg, con ci 26 - 28kg). D ni c
nui cc tnh vng ni min Bc nh Sn La, H Giang, Lng Sn... Chng c tm vc ln
- 74 -
hn d c ( tui trng thnh, con c 40 -
50kg, con ci 34 - 36kg). Nhn chung d Vit
Nam c tm vc nh, ch yu c nui
ly tht. Kh nng sinh sn tng i tt: d
ci 6 thng tui thnh thc v tnh, t l
sinh i chim 60 - 65%. Sn lng sa thp
ch nui con. Tc sinh trng chm, t
l tht x thp (d c 43%, d ni 45%).

D Bch Tho
D Bch Tho c ngun gc t cc
ging d Beetal, Jamnpari (n ) v Alpine,
Saanen (Php) c nhp vo nc ta cch y
hng trm nm, hin c nui ch yu mt
s tnh duyn hi min nam trung b: Phan
Rang, Phan Thit, Khnh Ho. D Bch Tho
c nui vt sa, a s d c hai sc en
chy dc theo mt, thn mu en, bng cng
chn v ui mu trng. Tm vc ca d Bch
Tho ln hn d ni, tui trng thnh con c c khi lng 65-75 kg, con ci 42-45 kg.
Kh nng sinh sn tng i tt: tui la u 12-14 thng tui, 2/3 s d ci 2 con/la.
Sn lng sa 170-200 kg/chu k cho sa 150 ngy.
5.1.5. Cc ging ln ni ch yu
Ln
Ln c ngun gc t Nam nh v l
ging ln a phng ca hu ht cc tnh ng
bng sng Hng. C hai nhm ln chnh: nhm
bo hn l m, nhm thanh hn l pha (hoc
nhm tm vc ln hn l gc). Nhn chung, ln
c tm vc nh, ton thn mu en, u v tai
nh, mt hp, m bo x, mm ngn v cong,
lng vng, chn ngn v nh thng i bng bn, bng to, ln ni cha x thng c bng x
ko l st t. Ln thnh thc tnh dc sm: con ci lc 3-4 thng tui (12-18 kg), con c
lc 1,5-2 thng tui. Khi lng lc trng thnh con c 40-50 kg, con ci 60-80 kg. Kh
nng sinh sn tng i kh ( 10-11 con/la). Ln tht c tc sinh trng chm
- 75 -
(300-350 g/ngy), tiu tn nhiu thc n (5-5,5 kg thc n/kg tng trng), nhiu m t nc (t
l nc 32-35 %). Hin nay ln gn nh b tuyt chng, s lng ln thun cn rt t.
Ln Mng Ci
Ln Mng Ci c ngun gc t Qung
Ninh, hin c nui mt s tnh ng bng
sng Hng v khu bn c. Ln Mng Ci c
tm vc ln v thanh thot hn ln . Lng da
c mu en v trng, u en c m trng
trn, vai c di trng vt ngang, bng v 4 chn
trng, lng mng v ui en, nhng chp
trng. Gia hai vng lng v en trng c di
ngn cch rng 2-5 cm trong da mu en
cn lng mu trng. Nhn chung, ln Mng Ci c kh nng sinh sn tt hn ln ( 10-12
con/la). Ln tht c tc tng trng 350-400 g/ngy, tiu tn 5,0-5,5 kg thc n/kg tng
trng, t l nc 33-36 %. Hin nay ln Mng Ci ch yu c s dng lm ni nn lai vi
ln c ngoi sn xut ln lai F1 nui tht hoc dng lm ni trong cc cng thc lai phc tp
hn.
Ln Mng Khng
Ln Mng Khng c nui mt s
a phng vng ni pha Bc v Ty Bc. Ton
thn ln mu en, c 6 m trng trn, bn
chn v chp ui, tai to v r, mm di. So vi
ln v ln Mng Ci, ln Mng Khng c
tm vc ln hn, di mnh hn, chn kho hn,
nhng kh nng sinh sn km ( 6-8 con/la),
sinh trng chm (ln tht 1 nm tui c khi lng 60-70 kg).
Ln Mo
Ln Mo c nui vng ni pha ty tnh
Ngh An. Ln c mu en, tai to, mm di.
Kh nng sinh sn v cho tht ca ln Mo
tng t nh ln Mng Khng.


- 76 -
Ln Ba Xuyn
Ln Ba Xuyn l ging ln c hnh
thnh trn c s lai to gia ln a phng
Nam b vi ln a phng o Hi Nam
(Trung Quc), ln Craonaise (Php) to ra ln
B X. Ln B X c lai vi ln Berkshire
(Anh) hnh thnh nn ln Ba Xuyn. Ln Ba
Xuyn c tm vc kh ln, mu lng trng c
im cc m en. Con c v ci trng
thnh c khi lng 120-150 kg, Kh nng
sinh sn mc trung bnh. Ln tht 10-12
thng tui nng 70-80 kg. Ln Ba Xuyn c nui cc tnh min Ty Nam B.
Ln Thuc Nhiu
Ging nh ln Ba Xuyn, ln Thuc
Nhiu c hnh thnh t vic lai ln B X
vi ln Yorkshire (Anh). Ln Thuc Nhiu c
tm vc kh ln, lng da mu trng. Con c
v ci trng thnh c khi lng 120-160 kg,
kh nng sinh sn tng i kh. Ln tht 8
thng tui t 75-85 kg. Ln Thuc Nhiu
c nui cc tnh min ng Nam B.
5.1.6. Cc ging g ch yu ca Vit Nam
G Ri
L ging g ni ph bin nht. G Ri c
tm vc nh, tui trng thnh con trng
nng 1,8-2,3 kg, con mi nng 1,2-1,8 kg. G
Ri c dng thanh, u nh, m vng, c v
lng di, chn nh mu vng. Ph bin nht l
g trng c b lng mu nu sm, g mi lng
mu vng nht. G Ri thnh thc v tnh tng
i sm (4,5-5 thng tui). Sn lng trng
90-120 qu/mi/nm, khi lng trng nh
(38-42 g), g mi c tnh p bng cao, p trng v nui con kho. Nui tht c tc tng
trng chm, tht thm ngon. G Ri thch hp vi nui chn th hoc bn chn th.
- 77 -
G ng To
G ng To c ngun gc t thn
ng To thuc huyn Khoi Chu (Hng
Yn). G c tm vc ln, u to, mo n, c v
mnh ngn, ngc n, ln di, bng gn, ngc
v bng t lng, chn mu vng, to x x. G
trng c b lng mu nu sm ta, con ci lng
mu vng nht. G con mc lng chm. Khi
trng thnh, con trng nng 3,5-4 kg, con mi
nng 2,5-3 kg. Kh nng sinh sn km, g mi
trng mun, sn lng trng 55-65 qu/mi/nm, trng to (50-60 g), t l p n thp, g
mi p trng v nui con vng.
G H
G H c ngun gc t thn Song H
thuc huyn Thun Thnh (Bc Ninh). Tm
vc, hnh dng v mu sc ca g H tng t
g ng To. tui trng thnh con trng
nng 3,5 - 4 kg, con mi nng 3-3,5 kg. G mi
trng mun, sn lng trng 50-60
qu/mi/nm, trng to (50-60 g), t l p n
thp, g mi p trng v nui con vng.
G Ma
G Ma c ngun gc t
thn ng Lm thuc huyn Ba
V (H Ty). G Ma c tm vc
tng i to, mo n (mo c),
con trng c lng mu en, con
mi mu nu sm v c ym
ln. tui trng thnh, con
trng c khi lng 3-3,5 kg, con mi 2-2,5 kg. Kh nng sinh sn thp: g mi trng
mun, sn lng trng 55-60 qu/mi/nm, khi lng trng 52-58 g.
Ngoi ra cn c g Tre, g c (lng trng, chn 5 ngn, xng en), g
H'Mng.

- 78 -
5.1.7. Cc ging vt, ngan, ngng ca Vit Nam
Vt C
L ging vt ni ph bin nht, c
nui ly trng v tht. Vt C c mu lng
kh a dng, a s mu cnh s, tm vc nh,
tui trng thnh con trng 1,5-1,7 kg, con mi
1,4-1,5 kg. Kh nng sinh sn ca vt C kh
tt: tui qu trng u tin 130-140 ngy
tui, sn lng trng 200-210 qu/mi/nm,
khi lng trng 60-65 g. Vt tht nui chn th
git tht lc 2 thng tui con trng nng 1,2-1,3
kg; con mi nng 1,0-1,2 kg.
Vt Bu
Vt Bu c ngun gc t vng Ch Bn
(Ho Bnh), mu lng kh a dng nhng ch
yu l mu c cung. Vt Bu ch yu nui ly
tht, vt c tm vc ln: tui trng thnh con
trng nng 2,0-2,5 kg, con mi 1,7-2,0 kg. Tui
trng qu trng u mun hn vt C
(154-160 ngy tui), sn lng trng cng thp
hn (165-175 qu/mi/nm), khi lng trng
ln hn (62-70 g). Tuy nhin, tc sinh trng
nhanh v kh nng cho tht tt hn vt C: nui theo phng thc chn th git tht lc 65-72
ngy tui vt nng 1,4-1,6 kg.
Ngoi ra cn c vt K La (Lng Sn) tng t nh vt Bu, vt Mn (Vnh Long)
c ngoi hnh, kh nng sn xut tng t nh vt C, vt Bu Qu (Ngh An) c cht lng
tht cao.
Ngan ni
Ngan ni c ba mu lng ch yu: trng,
en v loang en trng. Ngan ni c tm vc nh,
tui trng thnh con trng 3,8-4,0 kg, con mi
2,0-2,2 kg. Tui qu trng u tin: 225-235
ngy tui, sn lng trng 65-70 qu/mi/nm,
khi lng trng 65-70 g. Ngan nui chn th
thng git tht lc 11-12 tun tui khi lng
ngan trng 2,9-3,0 kg, ngan mi 1,7-1,9 kg.
- 79 -
Ngng C
Ngng C (cn gi l ngng Sen) c 3 mu lng ch yu: trng, xm v va trng va
xm. Nhn chng ngng C tm vc nh, tui trng thnh con trng 4,0-4,5 kg, con mi
3,6-4,0 kg. Con mi c sn lng trng 60-76 qu/mi/nm, khi lng trng 140-170 g.
5.2. Cc ging vt nui ch yu nhp t nc ngoi
Cc ging ngoi nhp vo nc ta hoc c nui thun chng to sn phm chn
nui, hoc c lai vi cc ging trong nc. Nhng thnh tu t c trong lai ging ln,
b, gia cm gn lin vi cc tin b k thut v th tinh nhn to lm a dng ho sn
phm, tng nng sut, ci tin cht lng gp phn p ng nhu cu ngy mt tng v s
lng v cht lng sn phm chn nui theo vi nhp gia tng dn s cng nh tc
tng trng ca nn kinh t t nc v ci thin i sng ca nhn dn.
5.2.1. Cc ging tru b nhp ni
Tru Murrah
Tru Murrah c nhp t n ,
Pakistan l nhm tru sng (river buffalo).
Tru Murrah c tm vc ln, ton thn mu
en, da mng, sng cong xon. Lc trng
thnh, tru c nng 700-750 kg, tru ci nng
500-600 kg. Kh nng cho sa kh:
1.500-1.800 kg/chu k 9-10 thng. T l m
sa 7-9 %. T l tht x: 48 %.

B sa Holstein Fiesian
L ging b sa n i ni ting th
gii c ngun gc t H Lan. B Holstein
Fiesian c mu lng lang trng en. Khi trng
thnh, b c nng 800-1.000 kg, b ci nng
500 - 550 kg. B ci c dng thanh, u nh,
da mng, bu v pht trin, tnh mch v ni
r. n b sa ti H Lan hin c sn lng
sa trung bnh 8000 kg/chu k 305 ngy, t l
m sa 4,1%. Tuy nhin, b thch ng km
vi iu kin nhit i v kh nng chng chu bnh thp. B Holstein Fiesian c nui ph
- 80 -
bin nhiu nc, c nhp vo nc ta ln u qua ng Trung Quc (b Lang trng en
Bc Kinh), sau t Cu Ba, gn y t Australia v M lai vi b Vng hoc b Lai Sind
hoc nui thun chng pht trin n b sa ca nc ta.
B Red Sindhi
B Red Sindhi c ngun gc Pakistan,
c nhp vo nc ta t n v Pakistan.
B c mu lng vng hoc nu thm, thn
ngn, chn cao, mnh lp, tai to r, ym v np
gp da di c v m h rt pht trin. B
c c u vai cao, u to trn g, sng ngn. B
ci c bu v pht trin, nm v to di, tnh
mch v ni r. Lc trng thnh, b c nng
450 - 500 kg, b ci nng 350 - 380 kg. Sn lng sa 1.400-2.100 kg/chu k 270-290 ngy.
T l m sa 5-5,5 %.
B Shahiwal
B Shahiwal c ngun gc t Pakistan.
B c ngoi hnh, tm vc tng t nh b
Red Sindhi. B ci c bu v pht trin hn.
Sn lng sa: 2.100-2.300 kg/chu k 9 thng.
T l m sa 5-5,5%. Cng nh b Red
Sindhi, b Shahiwal thch nghi vi kh hu
nng m, chu ng kham kh v sa chng
bnh tt.
5.2.2. Cc ging nga, d nhp ni
Nga Cabadin
c nhp t Lin X c, l ging nga c tm vc ln, kh nng s dng ci hoc
ko u tt. Nga Cabadin c nui thch nghi qua nhiu th h ti B Vn (Thi Nguyn)
v cng c s dng lai to vi nga Vit Nam nhm ci tin tm vc v kh nng sn
xut.
D Barbari
c nhp t n , d c thn hnh thon
chc, mu lng trng c m vng nu, tai nh v
thng. Lc trng thnh, con c nng 30-35 kg. Con
ci c bu v pht trin, cho sa 0,9-1 kg/ngy vi chu
k vt sa 145 - 148 ngy. D c kh nng chu ng
kham kh, n tp, hin lnh, ph hp vi iu kin
chn nui nc ta.
- 81 -
D Alpine
L ging d sa ca Php, mu lng
ch yu l vng, i khi c m trng, tai
nh v thng. Lc trng thnh, con c
nng 50-55 kg, con ci nng 40-42 kg. Sn
lng sa 900-1.000 kg/chu k 240-250
ngy. D Alpine v tinh dch ca chng
c nhp vo nc ta nui th nghim
v cho lai vi d Bch Tho.


5.2.3. Cc ging ln nhp ni
Ln Yorkshire
Ln c ngun gc t vng Yorshire
(Anh) v l ging ln ph bin trn th gii.
Ln c tm vc ln, ton thn mu trng, tai
nh dng thng. tui trng thnh, ln c
nng 350-380 kg, ln ni nng 250-280 kg.
Kh nng sinh sn v cho tht u tt. Ln ci
phi ging ln u lc 8-9 thng tui, trung
bnh mi la 11-12 con. Ln tht tng trng
trung bnh 700-750 g/ngy, t l nc 50-55 %,
tiu tn 2,2-2,4 kg thc n/kg tng trng.
Ln Landrace
Ln Landrace c ngun gc t an
Mch v l ging ln cho nc ni ting th
gii. Ln c tm vc ln, mnh di c 16 i
xng sn, hnh dng ging qu thu li,
u nh, mng v i pht trin. Ton thn
mu trng, tai to r che kn mt. tui
trng thnh, ln c nng 300-320 kg, ln
ni nng 220-250 kg. Ln ci phi ging ln u lc 8-9 thng tui, trung bnh mi la
11-12 con. Ln tht tng trng trung bnh 700-750 g/ngy, t l nc trn 55%, tiu tn 2,3-2,5
kg thc n/kg tng trng.
- 82 -
Ln Duroc
C ngun gc t M. Ln c tm vc
ln, ton thn mu nu (tuy nhin cng c
dng Duroc mu trng), tai nh dng thng.
tui trng thnh, ln c nng 300-320 kg,
ln ni nng 220-250 kg. Ln tht tng trng
trung bnh 650-700 g/ngy, t l nc 50-55 %,
tiu tn 2,4-2,6 kg thc n/kg tng trng. C
kh nng thch nghi tt vi kh hu nhit i,
tuy nhin kh nng sinh sn hi thp.
Ln Pitrain
C ngun gc t B v l ging ln c
t l nc cao nht. Ln c tm vc ln, vai,
mng n, i pht trin. Lng da mu trng v
en, tai nh dng thng. tui trng thnh,
ln c nng 300-320 kg, ln ni nng
220-250 kg. Ln ci phi ging lc 14 thng
tui, trung bnh mi la 11-12 con. Ln tht
tng trng trung bnh 650-700 g/ngy, t l nc
trn 60%, tiu tn 2,4-2,6 kg thc n/kg tng trng.
5.2.4. Cc ging g nhp ni
Cc ging g trng
G Leghorn
L ging g chuyn cho trng c ngun gc
t Italia, g mu lng trng, mo n rt pht trin.
G c tm vc nh, con trng 2,2-2,5 kg, con mi
1,6-1,8 kg. Tui qu trng u 140 ngy tui, sn
lng trng 240-260 qu/mi/nm, khi lng trng
50-55 g, v trng mu trng. Hai dng g Leghorn
thun chng BVX v BVY nui ti Ba V c
cng nhn l ging quc gia ca Vit Nam.


- 83 -
G Goldline
G Goldline gm 4 dng thun ca H Lan, cc dng thun c lai vi nhau nhm
to g mi lai thng phm nui ly trng. G mi c b lng mu nu, sn lng trng
245-300 qu/mi/nm, khi lng trng 56-60 g, v trng c mu nu.
G Brown Nick
Do hng Lohmann Wesjohann Group cung cp, g mi c b lng mu nu,
trng sm: bt u lc 18 tun tui, sn lng trng t 300 qu khi g mi 76 tun tui,
khi lng trng 58-60 g, trng c mu nu.
G Hisex Brown
Do hng Lohmann Wesjohann Group cung cp, g mi cng c lng mu nu, sn
lng trng 290-300 qu khi g mi 76 tun tui, khi lng trng 50-60 g.
G Hy Line
Do hng Lohmann Wesjohann Group cung cp. Tng t nh g Brown-Nick, g mi
trng sm (18 tun tui), sn lng trng t 280-290 qu khi g mi 76 tun tui.
G Isa Brown
Do hng Merial cung cp, g mi c b lng mu nu, lc 20 tun tui t t l
50%, ti 76 tun tui t sn lng 329 qu/mi, khi lng trng trung bnh 62,7 g, v trng
mu nu.
Cc ging g tht
G Hybro
Do hng Lohmann Wesjohann Group cung cp, c nhp vo nc ta t nm 1985,
gm cc dng trng A v V1, cc dng mi V2 v V3. Cc cng thc lai ca g Hybro c
s dng trong chn nui gia cm cng nghip nc ta trong nhng nm 1985-1995, nm 1997
b loi b do khng cnh tranh c vi cc ging g mi nhp sau ny.
G Arbor Acres (AA)
Do hng BC Partners cung cp. AA l mt trong
nhng ging g tht cao sn, c b lng mu trng. Lc 49
ngy tui, g trng t 2,8 kg, g mi t 2,6 kg, tiu tn
2,1-2,2 kg thc n cho mi kg tng trng. G mi c sn
lng trng 180-190 qu/mi/nm.


- 84 -
G BE 88
L b ging g tht nhp t Cu Ba gm 4 dng thun: cc dng trng B1 v E1, cc
dng mi B4 v E3. Cc cng thc lai ca b ging g BE 88 cho nng sut tht cao hn so
vi g Hybro.
G Isa Vedette
Do hng Merial cung cp. Lc 49 ngy tui, g trng
nng 2,5-2,6 kg, g mi nng 1,2-2,3 kg, tiu tn 1,9-2,0 kg
thc n cho mi kg tng trng. G mi c sn lng trng 170
qu/mi/nm.


G Avian
Do hng Avian Farms Inc. cung cp. G Avian c nng sut tht xp x t g AA, lc
49 ngy tui g trng nng 2,4-2,5 kg, g mi nng 2,2-2,3 kg, tiu tn 2,1-2,2 kg thc n cho
mi kg tng trng. G mi c sn lng trng 190 qu/mi/nm.
G Ross 208
Do hng BC Partners cung cp. Ross
208 cng l mt trong nhng ging g tht
cao sn, 49 ngy tui g trng nng 2,6 kg,
g mi nng 2,2 kg, tiu tn 2,1 - 2,2 kg
cho mi kg tng trng.


G Lohmann
Do hng Lohmann Wesjohann Group cung cp, lc 49 ngy tui g trng nng 2,6 kg,
g mi nng 2,2 kg, tiu tn 2,1-2,2 kg cho mi kg tng trng. G mi c sn lng trng
175-185 qu/mi/nm.
G Hubbard
Do hng Tyson Foods cung cp, g c nng sut tng t cc ging Issa Vedette v
AA.
- 85 -
Cc ging g th vn
G Tam Hong
c nhp t Trung Quc gm hai dng
Jiangcun v 882. G trng c mu lng nu cnh
dn, g mi lng mu vng, chn v m vng.
G mi 130-160 qu/mi/nm, khi lng
trng 45-58 g. G tht dng 882 91 ngy tui
t 1,7-1,9 kg, tiu tn 2,8-3,0 kg cho mi kg
tng trng. G c sc khng bnh cao, thch hp
vi nui chn th hoc bn chn th.
G Lng Phng hoa
c nhp t Qung Ty (Trung
Quc), g c hnh dng bn ngoi gn ging
vi g Ri, mu lng vng hoc vng m hoa,
en m hoa, da chn v m mu vng. Khi
trng thnh, g trng nng 2,7 kg, g mi
nng 2,1 kg. G mi bt u trng lc 24
tun tui, ti 66 tun tui t 170 qu/mi. G
tht 65 ngy tui t 1,5-1,6 kg, tiu tn
2,4-2,6 kg thc n/kg tng trng.
G Sasso
Do hng Sasso (Php) cung cp, gm
nhiu dng, dng SA31 c nhp vo nc
ta. G thng phm c mu lng nu , thch
nghi cao vi iu kin nng m. Khi trng
thnh, g mi nng 2,4 kg, ti 66 tun tui sn
lng trng t 180-190 qu/mi. G tht 63
ngy tui t 2,2-2,5 kg, tiu tn 2,4-2,5 kg
thc n/kg tng trng.
G Kabir
Do hng Kabir (Israel) cung cp, gm
nhiu dng. G mi tui trng thnh nng
2,2-2,3 kg, kh nng sinh sn cao hn g Tam
Hong hoc Lng Phng, 24 tui bt u
trng, ti 52 tun tui t 150-180 qu/mi. G
- 86 -
tht thng phm c kh nng tng trng nhanh, 9 tun tui t 2,1-2,3 kg, tiu tn 2,2-2,4 kg
thc n/kg tng trng, da vng, tht chc gn ging vi g Ri.
5.2.5. Cc ging vt nhp ni
Vt Bc Kinh
L ging vt tht ni ting, c nhp t
nhng nm 1960. Vt c b lng mu trng
tuyn, m vng, c to di va phi, ngc n
su rng. Lc trng thnh, vt trng nng
2,8-3 kg, vt mi nng 2,4-2,7 kg. Sn lng
trng t 130-140 qu/mi/nm, khi lng
trng 75-85 g. Vt tht lc 56 ngy tui, con
trng nng 2,3-2,5 kg, con mi nng 2-2,2 kg,
tiu tn 2,8-3,2 kg thc n/kg tng trng.
Vt CV Super M. (Cherry Valley Super Meat)
Do hng Cherry Valley (Anh) cung
cp. Vt c hnh dng, mu sc lng tng t
vt Bc Kinh. Vt mi bt u trng lc 26
tun tui, sn lng trng nui ti Anh t
220 qu/mi/40 tun , nui ti Vit Nam t
170-180 qu/mi/nm. Vt tht thng phm
nui theo phng thc cng nghip ti Anh
t 3- 3,2 kg lc 49 ngy tui, tiu tn 2,8 kg thc n/1 kg tht hi, nui chn th ti Vit
Nam t 2,8-3 kg lc 75 ngy tui.
Vt Khaki Campbell
L ging vt chuyn trng ni ting c
ngun gc t nc Anh. Vt c mu lng vng
nht (mu Kaki), m con trng c mu xanh l
cy sm, m con mi c mu xm en. Lc
trng thnh, con trng nng 2,2-2,4 kg, con
mi nng 2-2,2 kg. Vt mi bt u trng lc
140-150 ngy tui, nng sut trng 250-280
qu/mi/nm. Khi lng trng 65-75 g.


- 87 -
5.2.6. Cc ging ngan, ngng nhp ni
Ngan Php
c nhp t hng
Grimand Fress gm 2 dng R31
(mu xm en) v R51 (mu
trng tuyn). C 2 dng ngan
ny u c kh nng cho tht v
sinh sn cao, thch ng tt vi
iu kin nhit i. Con trng
nng 4,4-4,8 kg lc 88 ngy
tui, con mi nng 2,4-2,6 kg lc 77 ngy tui. Sn lng trng t 100 qu/mi/nm. Nui
tht lc 12 tun tui con trng nng 3,3-3,4 kg, con mi nng 2,5 kg.
Ngng S T
c nhp t Trung Quc vo nhng nm 1960. Ngng c mu lng xm sm, u to
m en, mo to mu en. Lc trng thnh, con trng nng 4-4,5 kg, con mi nng 3,6-4 kg.
Sn lng trng 30-38 qu/mi/6 thng, khi lng trng 140-170 g. Ngng tht lc 70 ngy
tui t 3,3-3,6 kg.
Ngng Rheinland
c nhp t c, c mu lng trng tuyn. Lc trng thnh, con trng nng
5,5-6,5 kg, con mi nng 4,5-5,5 kg. Sn lng trng 45-50 qu/mi/nm. Khi lng trng
120-180 g. Ngng tht lc 70 ngy tui t 3,8-4,3 kg.
Ngng Italia
C mu lng trng tuyn. Lc trng thnh, con trng nng 5,5-6,5 kg, con mi nng
5-5,5 kg. Sn lng trng 50-70 qu/mi/nm. Khi lng trng 150-180 g. Ngng tht lc 70
ngy tui t 4-4,4 kg.
- 88 -
Cu hi v bi tp chng II

Cu hi
1. Khi nim v vt nui? S khc bit gia vt nui c thun ho vi ng vt hoang
d?
2. nh ngha ging vt nui? Phn bit s khc nhau gia ging v dng vt nui? Khi no
mt nhm vt nui c gi l mt ging vt nui?
3. Cc cch phn loi ging vt nui?
4. Khi nim v vt ging, chn ging v nhn ging vt nui?
5. Nhng k nng g cn thit i vi ngi lm cng tc ging vt nui?
6. ngha ca cng tc ging trong chn nui?

Bi tp
1. Mi c nhn su tm nh chp cng ti liu m t ngun gc, ngoi hnh, nng sut ca hai
ging vt nui khc nhau. C lp bin tp thnh mt ti liu gii thiu c im cc ging vt
nui c nc ta.
2. Lp bng danh sch cc ging vt nui v phn loi cc ging ny theo cc cn c phn
loi khc nhau theo mu sau:
I. Phn loi cc ging vt nui hin ang c nc ta
Phn loi theo
mc tin ho
Phn loi theo
hng sn xut
Phn loi theo
ngun gc
Tn
ging
vt nui
Nguyn
thu
Qu

Gy
thnh
Chuyn
dng
Kim
dng
a
phng
Nhp
ni
Ln Mng
Ci

b

b b

Ln
Landrace

b b

b
...


- 89 -
CHNG III
DINH DNG V THC N VT NUI

Mc tiu:
- C nhng hiu bit v vai tr cc cht dinh dng
- Nm c cc phng php ch bin v d tr thc n cho vt nui
- Cc loi thc n v cc ngun cung cp thc n cho vt nui
- Bit s dng cc loi thc n phi hp mt khu phn n cho vt nui
I. Vai tr ca cc cht dinh dng
+ Khi nim
Dinh dng l nhng qu trnh ho hc v sinh l nhm chuyn ho thc n thnh cc
m v cc hot cht sinh hc ca c th... Nhng qu trnh ny bao gm s thu nhn thc n,
s tiu ho v hp thu cc cht dinh dng, vn chuyn cc cht dinh dng hp thu n t
bo v thi b nhng cht cn b ra khi c th.
Dinh dng hc l mt mn khoa hc nghin cu cc qu trnh trn nhm hiu bit vai
tr ca cc cht dinh dng, cung cp y cc cht dinh dng cho ng vt, gip cho c
th ng vt chuyn ho cc cht dinh dng trong thc n thnh nhng sn phm ca c th
c hiu qa nht.
Mc ch ca dinh dng l nghin cu tm ra nhu cu ca ng vt i vi cc cht
dinh dng khc nhau nhm tho mn cc nhu cu sinh l v sn xut ca chng.
Trong qu trnh sng ng vt lun lun thu nhn thc n t bn ngoi. Thc n l
nhng sn phm c ngun gc ng vt, thc vt, khong vt v vi sinh vt. Nhng sn phm
c th cung cp nhng cht cn thit cho c th ng vt, nhng phi ph hp vi cu to
v chc nng sinh l ca b my tiu ho, con vt c th n c, tiu ho, hp thu c v
sinh sng c trong mt thi gian di.
+ Mt s thnh tu ca khoa hc dinh dng v thc n gia sc
Trn c s s tin b ca cc phng php nh lng thnh phn ho hc v s hiu
bit su sc cc qu trnh sinh ho, sinh l ca c th ng vt, ngi ta tm ra nhiu cht
dinh dng c vai tr quan trng i vi s sng v sc sn xut ca ng vt.
Gn y l nhng thnh tu v nhu cu cc cht dinh dng nh: nhu cu nng lng,
protein, axit amin, cc cht khong, vitamin...c nhiu t chc, trung tm nghin cu lun
b sung cc s liu mi. Song song vi vic tm ra cc cht dinh dng mi, cc nh dinh
dng cn tm ra nhu cu ca tng cht trong quan h ti u vi cc cht khc. V d: nhu
cu protein, axit amin trong mi quan h vi nng lng khu phn, methionin v vitamin
- 90 -
B
12
, tryptophan v axit nicotinic...Do nhng pht hin ny ngi ta cung cp cho vt nui
nhng khu phn cn bng, nh vy hiu qu s dng thc n tng ln rt r.
1.1. Dinh dng nc
1.1.1. Vai tr ca nc
Trong c th ng vt nc chim khong 60 - 75 % khi lng c th. ng vt mi
sinh nc chim ti 75 - 80 %, ng vt trng thnh nc ch chim 45 - 60 %.
Nc tuy khng cung cp nng lng nhng c vai tr quan trng trong i sng ca
ng vt. Nc l dung mi quan trng trong c th, nc thc hin nhiu chc nng sinh l
quan trng cho s sng (Roubicek, 1964).
Nc c tc dng ha tan cc cht trong qu trnh tiu ho, nc cn thit cho qu trnh
vn chuyn cht dinh dng ti cc t bo ca c th v thi cc cht cn b ra ngoi. Nc
c hng s in mi cao nn n c kh nng ho tan rt nhiu cht v vn chuyn chng khp
c th thng qua h thng tun hon. Ngoi ra nc cn gi vai tr lm dung mi cho tt c
cc phn ng ho hc xy ra trong c th. Qu trnh phn gii cc cht sinh ra nng lng
thng qua hng lot cc phn ng phc hp bao gm phn ng gii phng hydro v thu
phn. Trong c th nc chim mt t l cao, do n c tc dng gi th hnh cho ng vt.
Nc c t nhit cao nn c tc dng iu ho thn nhit. bc hi 1 gram nc mt
khong 580 calo. Nc cn c tc dng lm trn cc khp ni v lm cht m bo v cho h
thn kinh.
Nc c vai tr quan trng trong i sng ca ng vt, thiu nc s nh hng
nghim trng ti sc kho v sc sn xut ca chng.
1.1.2. Nhu cu v ngun cung cp nc
1.1.2.1. Nhu cu
Nhu cu nc ca vt nui ph thuc vo:
- S lng thc n n vo.
- Nhit mi trng.
- Sn phm sn xut ra.
Nhu cu nc l rt quan trng, cch cung cp nc tt nht cho con vt l cho chng
tip xc t do vi ngun nc v c ung tho thch. Ngoi ra cn ch m bo nc
ung phi sch.
1.1.2.2. Ngun cung cp
Nc i vo c th vt nui t 3 ngun:
- Nc ung: hng ngy vt nui ung mt lng nc nht nh.
- Nc trong thc n: trong thc n c cha mt lng nc tu thuc vo loi thc n.
- 91 -
- Nc sinh ra do qu trnh phn gii cc cht (nc trao i cht): qu trnh oxy ho
100 g lipit sinh ra 119 g nc, 100 g tinh bt sinh ra 56 g nc, 100 g protein sinh ra 45 g
nc (National research Council, 1981).
1.2. Dinh dng protein v axit amin
1.2.1. nh ngha v phn loi
Protein l mt hop cht hu c phc tp c phn t lng ln. Cng nh gluxit
(carbonhydrate) v lipit thnh phn ho hc ca protein bao gm ccbon, hydro, oxy, ngoi ra
n cn cha nit v lu hunh.
Protein c tm thy trong tt c cc qu trnh xy ra trong t bo. Mi loi c th u
c cc protein c hiu ca mnh, thm vo chng chim s lng ln trong c th v c
th tm thy d dng trong t nhin. Protein trong thc n gia sc c c th gia sc phn
gii v s dng lm c cht tng hp nn protein ca c th v cc sn phm. Protein cng
l ngun nng lng v thc hin mt s chc nng l ho hc khng c hiu khc.
Tm li: Protein l mt trng hp ca nhiu axit amin, chng gn vi nhau qua mch
ni peptit.
C nhiu cch phn loi protein. Nu da vo thnh phn ho hc th protein c 2
loi: protein n gin v protein phc tp.
Protein n gin l loi protein m trong thnh phn ca n ch cha ton axit amin
nh: protamin, histon, albumin, globulin...
Protein phc tp l loi protein khi thu phn ngoi axit amin ra cn cha cc hp cht
khc nh axit nucleic, gluxit, lipit...
Nu da vo hnh dng v tnh cht ho tan th protein c chia thnh 3 nhm chnh:
- Protein hnh si: l nhng protein khng ho tan, kh tiu ho. Chng gm nhng
chui thon, di, c nhiu si nh, lin kt vi nhau bng lin kt cho. Chng thng c mt
trong cc m bo v v nng ca c th ng vt gm: collagen, elastin v keratin.
- Protein hnh cu: l nhng protein hnh trn hay hnh bu dc, c th ho tan trong
nc hay dung mi long. Nhm ny bao gm: albumin, globulin, histon, protamin.
- Protein kt hp: l loi protein khi thu phn ngoi cc axit amin cn c cc nhm ghp
khc nhau nh: photphoprotein, glucoprotein, lipoprotein, hromoprotein, nucleoprotein.
Trong thc n gia sc ngi ta phn bit hai loi protein l protein thun v protein th
(protein thun = protein th - hp cht nit phi protein, protein th c xc nh bng cch
ly lng nit x 6,25).
Axit amin c to thnh do protein b thu phn di tc dng ca cc men tiu ho.
Mi axit amin u c nhm amin (-NH
2
) v nhm cacboxyl (- COOH).
- 92 -
Protein c cu to t 20 - 22 axit amin. Cc axit amin c lin kt vi nhau thng qua
mch peptit to nn cc phn t protein khc nhau.
Cn c vo tm quan trng khc nhau ca cc axit amin ngi ta c th phn loi thnh 3
nhm sau:
- Nhm axit amin cn thit cn gi l nhm axit amin thay th c mt phn.
- Nhm axit amin rt cn thit cn gi l nhm axit amin khng thay th c.
- Nhm axit amin khng cn thit cn gi l nhm axit amin thay th c.
Nhm axit amin cn thit bao gm: arginin, tyrozin, cystin. Nhm axit amin rt cn thit
bao gm: lyzin, methionin, tryptophan, histidin, phenylalanin, lxin, izolxin, valin, treonin.
Nhm axit amin khng cn thit gm cc axit amin cn li nh: alanin, axit aspartic, axit
glutamic...
* ngha ca mi quan h cn bng axit amin trong khu phn
C th con vt ch c th tng hp nn protein ca n theo mt mu cn i v axit amin,
nhng axit amin nm ngoi cn i s b oxy ho cho nng lng. Do vy nu cung cp axit
amin theo t l cn i s nng cao hiu qu s dng protein, tit kim c protein thc n.
Nguyn nhn lm mt cn bng axit amin c th l do khu phn thiu mt vi axit amin
no , c th l do khu phn tha mt loi axit amin no , c th do c s i khng cc
axit amin v s c mt khng ng thi cc axit amin trong khu phn.
1.2.2. Vai tr ca protein v axit amin
Khi gia sc n thc n cha protein, di tc dng ca cc men tiu ho protein c
phn gii thnh cc axit amin v c hp thu vo mu. C th gia sc s s dng axit amin
tng hp nn cc protein c hiu ca c th. Nh tng hp cc men, mt s cc kch t
c ngun gc protein, cc globulin min dch ca c th. Cc cht ny c vai tr c bit quan
trng i vi c th gia sc, nht l qu trnh tng hp cc men trong c th v nh n m
hng lot cc phn ng sinh ho hc c thc hin nhanh chng v c trt t.
Trong c th protein c th lin kt vi cc cht c ngun gc khc nhau nh gluxit,
lipit...to thnh cc phc cht phc tp, khi chng c nhng tnh cht hon ton mi v c
vai tr ht sc quan trng i vi c th. V d nh lipoprotein tham gia cu to mng t bo,
mng ca cc bo quan trong t bo...
Protein l thnh phn c bn cu to nn cc t bo, cc m v cc c quan ca c th.
Mt khc cu to lun thay i, mt phn no b ph hu i th mt phn mi c
hnh thnh thay th.
Protein tham gia vo vic bo v c th thng qua cc protein min dch v cc men
kh cht c.
- 93 -
Protein c vai tr quan trng i vi qu trnh sinh trng v qu trnh sinh sn ng
vt.
Mt phn protein m c th khng s dng s c dng lm ngun nguyn liu
cung cp nng lng cho c th. Khi oxy ho 1g protein gii phng 4,1 kcal.
Tm li protein l cht mang s sng: Bt c ni no c hin tng sng chng ta u
thy n i lin vi protein v bt c ni no c protein khng trng thi tan r, chng ta s
gp hin tng sng.
1.2.3. Cc phng php nh gi cht lng protein
1.2.3.1. Gi tr sinh hc protein (Biological Value - BV)
xc nh gi tr sinh hc protein ngi ta tin hnh th nghim cn bng nit, xc
nh lng nit n vo, lng nit bi xut ra phn v nc tiu, trn c s cc kt qu thu
c ngi ta c th xc nh gi tr sinh hc protein theo cng thc ca Thomas- Mitchel
(1909) nh sau;
N n vo - (N phn - N trao i ) - (N nc tiu - N ni sinh)
BV = * 100
N n vo - (N phn - N trao i)
Gi tr sinh hc protein c xc nh cho duy tr, sinh trng v hnh thnh cc m
mi.
Gi tr sinh hc protein ca mt s thc n cho duy tr v sinh trng ln (Amstrong
v Mitchell, 1955) nh sau:
Loi thc n BV (%)
Sa 95 - 97
C 74 -89
tng chn 63 - 76
Ht bng 63
Ht lanh 61
Ng 49 -61
i mch 57 -71
1.2.3.2. T l hiu qu protein (Protein Efficien Ratio - PER)
xc nh cht lng protein, Oshome, Mendel v Ferry (1919) a ra cng thc
sau:
Tng trng c th (g)
PER =
Protein tiu th (g)

- 94 -
1.2.3.3. Thang gi tr ho hc ca protein (Chemical Scores - CS)
Block v Mitchell (1946) nhn nh rng nhng protein ngho cht lng l do thiu
ht mt s axit amin cn thit, v vy ly hm lng axit amin ca trng lm chun, xc nh
hm lng axit amin ca cc thc n khc ri em so snh vi axit amin ca trng, t rt
ra ch s gi l thang gi tr ho hc.
V d: t l Lyzin trong protein trng l 7,2 %, trong protein la m l 2,7%.
Vy CS ca lyzin la m l: 2,7/7,2 = 37,5 %
1.2.4. Cc bin php nng cao cht lng protein
1.2.4.1. Hn hp cc loi thc n vi nhau
Mt khu phn n nu em nhiu loi thc n hn hp vi nhau, cc axit amin s b
sung cho nhau to nn s cn bng axit amin trong khu phn.
Trn c s ngi ta c th chn cc loi thc n phi hp vi nhau to ra hn hp
thc n c gi tr sinh hc protein cao nui dng gia sc.
1.2.4.2. B sung axit amin cng nghip
Trong khu phn ca ln v g hin nay thng thiu mt s axit amin quan trng nh:
lyzin, methionin, triptophan...Cc axit amin ny c gi l cc axit amin hn ch. Trong thc
t ngi ta thng b sung cc axit amin thiu ny vo trong khu phn ca gia sc v gia
cm. Hu ht cc axit amin b sung thng c sn xut bng con ng ln men vi sinh vt
v gi l axit amin cng nghip.
Trong chn nui khi b sung axit amin cng nghip vo khu phn ngi ta thng
gim lng bt c, kh du tng, kh du lc gim gi thnh sn xut cho 1 kg thc n
hn hp, tit kim c protein ng vt v thc vt.
Cc th nghim b sung lyzin 0,3 % v methionin 0,1 % vo khu phn cho ln v g
con lm tng trng cao hn t 15-20 %, gim chi ph thc n 10-15 % so vi l i chng.
1.2.4.3. X l nhit thc n
Thc n dng cho chn nui ni chung l nhng nguyn liu sng, trong mt s loi
ht nh ht h u v mt s c nh: c sn, c khoai ty... cn c x l nhit lm tng
gi tr sinh hc ca protein v kh mt s cht c c trong mt s thc n.
Khi x l nhit mt s cht nh: antitrypsin, antichymotrypsin... b nhit ph hu,
lm tng t l tiu ho protein ca thc n, ng thi nhit cng lm tng tc gii
phng methionin, gip cho methionin c mt ng thi vi cc axit amin khc, do lm
tng hp thu cc axit amin.
Trong qu trnh x l nhit cn m bo nhit v thi gian x l thch hp.

- 95 -
1.2.5. Ngun cung cp
Tt c cc loi thc n c hm lng protein trn 20%, x th di 18%. Thc n b
sung protein c ngun gc ng vt: bt c, bt tht, sa bt, bt tht xng, bt mu, nc
sa... Thc n b sung protein c ngun gc thc vt: ht tng, lc, u xanh, u triu,
u nho nhe, kh tng, kh lc, kh du hng dng, kh du da, kh du bng.
1.3. Dinh dng gluxit
Gluxit l tn gi ca mt nhm cht dinh dng gm: ng, tinh bt, cellulose, keo
thc vt v cc hp cht c lin quan. Mt phn nh Gluxit tm thy trong c th ng vt
nh glucose v glycogen. Phn ln gluxit c mt trong thc n thc vt, gluxit chim khong
75 % khi lng vt cht kh ca thc n thc vt v l ngun thc n ch yu ca gia sc.
Gluxit c to thnh do qu trnh quang hp ca thc vt, l phn ng quan trng
trong t nhin. Chlorophyl ca thc vt hp th nng lng bc x ca mt tri chuyn
thnh nng lng ho hc trong cc hp cht gluxit.
Nh vy thc vt chuyn nng lng mt tri di dng quang nng thnh nng
lng ho hc trong cc hp cht gluxit trong thc n thc vt. y l ngun nng lng ch
yu ng vt s dng trong qu trnh sng ca n.
1.3.1. Vai tr ca gluxit
Tt c ng vt mun hot ng u cn c mt s nng lng nht nh. ng vt
thu nhn gluxit t thc n, di tc dng ca cc men tiu ho ca cc tuyn tiu ho, gluxit
b phn gii thnh cc sn phm cui cng (cc ng n, cc axit bo bay hi) v c hp
thu vo c th.
Trong c th cc sn phm ny s tham gia vo qu trnh oxy ho cung cp nng
lng cho c th hot ng.
Mt trong nhng thnh phn quan trng ca t bo l axit nucleic c s tham gia ca
gluxit: ng D-riboza tham gia cu to axit ribonucleic (ARN), ng D-dezoxyriboza tham
gia cu to axit dezoxyribonucleic (ADN).
Gluxit cn tham gia lin kt vi cc cht khc nh lipit, protein to nn cc hp cht
mi c vai tr quan trng i vi c th: v d nh glucoprotein ph b mt ngoi ca mng
t bo, n c vai tr quan trng i vi t bo trong cc hot ng ca t bo nh di chuyn
(t bo hng cu), phn chia sinh sn, nhn din khng nguyn...
Gluxit di dng axit glucuronic tham gia vo qu trnh kh cht c gan.
1.3.2. Phn loi gluxit
1.3.2.1. ng n gin
- Pentose (C5)
- 96 -
D-ribose v D-dezoxyribose c mt trong c th ng vt v c vai tr quan trng
trong cu to nhn t bo.
-Hectose (C6)
+ D-glucose: d- glucose l loi ng n ph bin nht trong t nhin v c nhiu trong hoa
qu chn. Trong c th ng vt glucose c trong mu.
+ D-galactose: d-galactose thng c trong ng lactose (ng sa), trong hp cht
galactozit ca no, cc m thn kinh...
+ D- mannose: thng thy trong hoa qu v cc hp cht vi protein.
+ D-fructose : thng thy trong hoa qu chn v l loi ng c ngt nht. Fructose l
thnh phn ca ng ma.
1.3.2.2. Nhm disaccarit
- Saccarose (cn gi l ng ma, ng c ci). Saccarose c to thnh do s kt hp
gia mt phn t D-glucose v mt phn t D-fructose.
- Mantose (ng mch nha). Mantose t gp dng t do. Thnh phn ca n bao gm hai
phn t D-glucose lin kt vi nhau. Mantose c to thnh do thu phn tinh bt di tc
dng ca men amylaza.
- Lactose (cn gi l ng sa). Thnh phn ca n gm phn t D-glucose lin kt vi phn
t D-galactose Trong sa b hm lng lactose chim khong 4,6- 4,8 %.
- Cellobiose: Cellobiose thu c khi thu phn cellulose. Thnh phn ca n bao gm hai
phn t -D-glucose lin kt vi nhau.
1.3.2.3. Nhm polysaccarit
- Tinh bt: Tinh bt l loi gluxit d tr ca thc vt c hnh thnh trong qu trnh quang
hp. N tch lu ch yu trong cc loi ht nh ht thc, ht ng, ht mch v trong cc loi
c nh: khoai lang, sn...
Tinh bt tn ti hai dng: amylose v amylopectin. Amylose c th tan trong nc
nng, thnh phn ca n bao gm 200-800 phn t D-glucose lin kt vi nhau qua mch
glucozit 1- 4. Amylopectin khng tan trong nc nng, thnh phn ca n bao gm khong 5-
6 nghn phn t D-glucose lin kt vi nhau qua mch glucozit 1- 4 v glucozit 1- 6.
- Glycogen: cn gi l tinh bt ng vt, n c nhiu trong gan (10%) v trong c (1%).
Thnh phn v kiu lin kt ca n ging nh tinh bt.
- Cellulose
Cellulose l mt cu trc ph bin nht thc vt, n chim khi lng ln trong mi
cy trng v l thnh phn ch yu cu to nn vch t bo thc vt.
- 97 -
Thnh phn ca cellulose bao gm nhiu phn t -D-glucose lin kt vi nhau.
Cellulose ch b men tng ng ca vi sinh vt phn gii.
- Hemicellulose
Hemicellulose l mt cht hu c khng thun nht, thnh phn ca n bao gm nhiu
phn t ng khc nhau nh: glucose, xylose, manose, arabinose, galactose lin kt vi
nhau.
- Pectin
Pectin nm phn vch ca t bo thc vt. Thnh phn ca n gm glucose, galactose,
arabinose lin kt vi nhau mt cch phc tp. Do vy n kh b phn gii.
- Lignin
Lignin l mt hp cht hu c phc tp, c trng lng phn t cao v l mt trng hp
ca phenyl-propan. Cu trc c bit ca lignin cha c m t y v hnh dng ca n
lun thay i tu theo loi thc vt.
1.3.3. Ngun cung cp
Tt c cc loi thc n c hm lng protein di 20% v x th di 18%. Bao gm
cc loi ht ng cc nh ng, go, ht cao lng, mch, m... v ph ph phm ca ngnh xay
xt nh cm go, cm ng, cm m, tm... Ngoi ra cn c cc loi c, qu nh sn, khoai
lang, khoai ty, b ...
1.4. Dinh dng lipit
Lipit l tn gi ca mt nhm cht ph bin trong t nhin, c nhiu trong cc ht ca cy
trng v trong c th ng vt. Lipit khng tan trong nc, nhng tan trong cc dung mi hu
c nh: cn, ete, benzen...
1.4.1. Vai tr ca lipit
M c tch lu tt c cc b phn trong c th ng vt, n phn nh mc dinh
dng ca c th. M thng c tch lu di da v qu trnh tch lu ny tng ln theo
giai on sinh trng, giai on cui c tch lu xunh quanh cc c quan ni tng v trong
cc si c. M c vai tr quan trng trong vic cung cp nng lng cho c th. Nng lng
do lipit cung cp thng ln gp 2 - 2,5 ln so vi cc cht dinh dng khc. Khi oxy ho 1g
m gii phng 9,3 kcal nng lng.
M thng tp trung di da ca ng vt, n c tc dng gi m cho c th ng vt.
M l dung mi quan trng ho tan cc vitamin A, D, E, K. Do vy khu phn thiu
m lu ngy s lm con vt thiu cc vitamin ho tan trong m v s mc bnh.
- 98 -
Lipit trng thi lin kt vi protein to thnh phc cht lipoprotein, phc cht ny c
vai tr quan trng i vi t bo. Lipoprotein tham gia cu to mng t bo, tham gia cu to
mng cc bo quan trong t bo, n quyt nh tnh cht ca cc loi mng ny.
i vi nhiu loi ng vt lipit l ngun cung cp nc. Khi oxy ho 100 g lipit s gii
phng 119 g nc. Loi nc ny c bit quan trng i vi ng vt ng ng.
1.4.2. Phn loi lipit
1.4.2.1. Lipit n gin
+ Lipit trung tnh (triglyxerit)
Lipit trung tnh l este ca glyxerin vi cc axit bo. i vi ng vt cc axit bo
thng l: axit stearic, axit palmitic, axit oleic.
+ Cc loi sp (xerit)
Sp l nhng este ca ru bc mt v axit bo thuc lp cao phn t. V d nh sp ong,
lanolin... Sp c vai tr bo v i vi c th ng, thc vt.
+ Sterit
Sterit l este ca ru a vng colesterol v axit bo.
1.4.2.2. Lipit phc tp
+ Photpholipit
Photpholipit hay cn gi l photphatit c nhiu trong m, dy thn kinh... Photpholipit l
thnh phn ca phc cht lipoprotein trong mng t bo ng vt.
+ Xerebrozit
y l nhm lipit phc tp nhng khng cha photpho, thnh phn ca n gm:
Sphingozin, cc axit bo v ng galactose.
1.4.3. Ngun cung cp
Ngun cung cp lipit cho gia sc l cc loi du thc vt v m ng vt. Cc loi
thc n ht nhiu du nh: ht cao su, ht c du, ht gai, ht hng dng, ht lanh, ht
vng, ht lc, ht u tng v mt s loi kh du.
1.5. Dinh dng khong
i vi vt nui, cht khong c vai tr c bit quan trng trong i sng ca chng.
Ngoi chc nng tham gia cu to nn cc m ca c th, cht khong cn tham gia vo nhiu
qu trnh chuyn ho quan trng trong c th. Trong thnh phn cu to ca nhiu enzym c
mt cc nguyn t khong khc nhau. V d Fe c trong thnh phn cu to ca xitocrom
reductaza, fumaric dehydrogenza, Cu c mt trong xitocrom oxydaza. Chnh v th thu
khong con vt s b ri lon trao i cht, sinh trng, sinh sn b ngng tr, sc sn xut st
km.
- 99 -
i vi ng vt bc cao ngi ta phn cc nguyn t khong cn thit thnh hai loi
sau:
- Cc nguyn t khong a lng: canxi (Ca), pht pho (P), kali (K), natri (Na), clo (Cl)
v magi (Mg).
- Cc nguyn t khong vi lng: st (Fe), ng (Cu), coban (Co), km (Zn), mangan
(Mn), it (I), selen (Se)...
Cn mt s nguyn t khong c mt trong c th ng vt vi s lng v cng nh,
cc nguyn t ny c gi l cc nguyn t khong siu vi lng. Tc dng ca cc nguyn
t ny cha c nghin cu r.
1.5.1. Vai tr ca mt s nguyn t khong a lng
1.5.1.1. Canxi v phtpho
Trong c th Ca chim 1,3% n 1,8 %; P chim 0,8 % n 1 % khi lng c th.
xng nhng tiu phn khong c cu to nh nhng tinh th apatit
[3 Ca
3
(PO
4
)
2
Ca(OH)
2
] nhng tinh th ny c cha mui cacbonat v xitrat magi. Nhng tinh
th khong tch lu sut dc trc si colagen.
Ngi ta v xng nh mt tm b tng m si colagen l ct st to ra s mn do ca
xng.
Trong huyt thanh Ca tn ti mt s dng sau:
- Ca
++
hot ng (hot ho enzym, kch thich c v thn kinh...) c khong 2/3 Ca huyt
thanh di dng ny.
- Ca khng hot ng (khng dng ion), c kh nng khuych thm, tham gia vo
thnh phn cc mui xitrat v photphat.
- Ca nm trong protein, khng hot ng, khng khuych thm.
Canxi c vai tr quan trng trong cu to xng v rng. Thnh phn quan trng ca
xng v rng l canxi v phtpho. Canxi trong xng lun trng thi trao i vi cc dch
th xung quanh. Vitamin D v Parahormn thc hin chc nng iu ho qu trnh dung np
v bi tit canxi xng.
Canxi di dng ion cng vi cc ion khc nhau nh: K
+
, Na
+
... tham gia vo hot
ng ca dy thn kinh. Ca
++
c nh hng n hot ng sinh l ca c vn, c tim, c trn.
Qu trnh co c c s tham gia ca Ca
++
. Ngoi ra canxi cn tc dng i vi qu trnh ng
mu, ng sa.
Photpho tp trung ch yu trong xng, c khong 80 % photpho trong xng, phn
cn li nm trong c.
- 100 -
Photpho thng i cng vi canxi tham gia cu to xng v rng. Photpho c hp
thu vo mu di dng PO
4
- -
v c chuyn n cc c quan. Photpho trong xng lun
c chuyn ho.
Photpho tham gia cu to axit nucleic. axit nucleic l hp cht mang mt m di truyn
v thc hin truyn t m di truyn tng hp protein trong c th.
Photpho tham gia cu to ATP, ATP l hp cht cha nng lng, n cung cp nng
lng cho mi hot ng ca c th. Ngi ta cn thy ATP bin i thnh 3', 5' AMP vng,
cht ny tham gia vo qu trnh iu ho hm lng ng trong mu. Photpho tham gia h
m trong huyt tng di dng h m photphat. Photpho cn tham gia cu to nhiu hp
cht khc nh: photphoprotein, photpholipit...c vai tr quan trng trong c th ng vt. Mt
s cht cha photpho nh: xephalin, sesinphotphatit tham gia vo cu to h thng thn kinh.
Nhng biu hin khi thiu Ca, P
Thiu Ca, P con vt gy cm, sng khp, xng bin dng, xng xp, d gy. ln
hay gp hin tng bi lit hai chn sau.
Thiu photpho lm sinh trng ca con vt b gim. Nguyn nhn l con vt gim tnh
thm n, n t, trao i nng lng b ri lon, hiu sut li dng thc n km. Thiu Ca sinh
trng ca xng khng bnh thng.
Thiu photpho gy ri lon ng dc, t l th thai gim. Kho st t l ca n b
nui nhng vng t thiu photpho, t l ch c 40 %, nu n b ny c b sung
photpho vo khu phn, t l ca chng tng ln ti 60 - 70 %.
Thiu Ca trm trng v ko di, chu k ng dc v t l th thai khng b nh hng
nhng mc sinh sn gim: con ra b yu v mc cc bnh v xng.
Thiu Ca, P trong khu phn lm gim sn lng sa. Trong thc t thy b sa b bnh
st sa hay cn gi l bnh gim Ca mu. Biu hin ca bnh: thn nhit h thp, hn m, Ca
huyt thanh gim.
g mi thiu Ca thng xy ra hn. Khi b thiu Ca lm gim sn lng trng,
dy v trng.
Ngun cung cp Ca, P v nhng nhn t nh hng n s li dng Ca, P khu phn.
Thc n giu Ca, P l cc thc n khong nh: cacbonat canxi, bt v hu hn...
Cc thc n ng vt nh bt xng, bt tht, bt c... cng rt giu Ca, P.
Trong thc n thc vt c t Ca, trong thc n h u c nhiu Ca hn so vi h thc
vt khc. Trong cc ht h ho tho v ph phm ca n th hm lng photpho nhiu hn
canxi.
Ngi ta thy c nhiu nhn t nh hng ti s li dng Ca, P khu phn.
- 101 -
- T l tiu ho thc ca Ca, P gim dn theo tui ca con vt.
- Parahocmn lm tng canxi huyt v gim photpho trong mu.
- Khu phn thiu vitamin D lm gim s hp thu Ca, P, tng thi P nc tiu.
Vitamin D cn gi vai tr iu chnh s mt cn i t l Ca/P ca khu phn.
- T l Ca/P: t l Ca/P tt nht t 1,5/1 n 2/1.
- Trong thc vt mt phn photpho dng mui phytat c tn chung l phytin kh ho
tan. Photpho phytin trong thc n thc vt chim 1/2 -3/4 photpho tng s. Photpho phytin c
th b men phytaza ca vi sinh vt phn gii.
1.5.1.2. Kali, Natri v Clo
Thiu Na v Cl trong khu phn lm gim tnh thm n, con vt st cn, gy yu v
gim sc sn xut, con vt c th b cht sau mt thi gian di b thiu. Tuy nhin tha Na, Cl
th li gy c, 14-28g mui n mi ngy c th git cht g trong vng 8-12 gi. Mui ho
tan trong nc c hn so vi trn vo thc n vi cng mt lng mui. Mc bnh thng
ca mui n trong khu phn ca gia sc, gia cm l 0,5 - 1 % khi lng khu phn.
Thiu K khng xy ra trong thc t sn xut. Bng thc nghim ngi ta thy thiu K
con vt gy yu, gim n v c tai bin v c.
K, Na, Cl u l cc cht khong c vai tr duy tr p xut thm thu trong c th v nh
hng n hot ng ca nhiu enzym khc nhau.
Na v K cn tham gia dn truyn xung ng thn kinh. Clo c vai tr l thnh phn ca
axit HCL trong dch v ca d dy. Qu tha Clo gy trng thi co git c v ri lon hot
ng thn kinh.
1.5.1.3. Magi
Cng nh Canxi, Magi cn cho s hnh thnh v pht trin ca xng. Mg tham gia
m bo kh nng hot ng ca h thng thn kinh v c. Mg c tc dng c ch s hng
phn thn kinh. Mg nm trong mt s enzym v c tc dng nh mt cht hot ho. Mg cn
c tc dng quan trng trong qu trnh tng hp protein.
Gim thp hm lng Mg trong mu gy ra mt bnh gi l bnh bi lit c xanh. Triu
chng in hnh l co c, thn kinh b kch thch, con vt i khp khing, bi lit v c th b
cht. Nguyn nhn trc tip l nng Mg, Ca v Na trong mu gim, ng thi hm lng P
v K li tng ln.
Nguyn nhn lm gim hm lng Mg trong mu l do s hp thu Mg km.
Do n nhiu c non cha nhiu nc, nhiu m ho tan, ngho nng lng v x. Do
nhit ngoi tri thp, ma nhiu, con vt km n, c th l do con vt b bnh k sinh
trng, gi yu.
- 102 -
1.5.2. Vai tr ca mt s nguyn t khong vi lng
1.5.2.1. St
Trong c th st c hai dng chnh:
- St hot ng Fe
++
(chim 73 % tng s lng st trong c th) c mt trong
hemoglobin, myoglobin, trong mt s enzym nh: catalaza, peroxidaza...
- St d tr Fe
+++
(chim 27 % tng s lng st trong c th), di dng feritin v
hemosiderin.
S chuyn ho Fe trong c th rt mnh, nh mu lun c i mi (tui th trung
bnh ca hng cu l 100 ngy).
St c vai tr quan trng i vi c th ng vt: Fe tham gia vo qu trnh tng hp
hemoglobin (tham gia nhim v ny cn c Cu, vitamin B
12
v axit folic), st tham gia vo
qu trnh photphorin oxy ho, dn truyn in t, hot ho peroxidaza.
Triu chng in hnh ca s thiu st l s thiu mu, bnh ny ph bin gia sc non.
Nguyn nhn l do con vt non cn rt nhiu st nhng sa li c t st, khng p ng yu
cu cho con vt. Ln con mt tun tui mi ngy cn 7 mg st, nhng li ch cung cp c 1
mg st t sa m.
ngn nga bnh ngi ta thng tim dung dch dextran st cho ln con sau khi .
1.5.2.2. ng
ng tham gia vo nhiu qu trnh chuyn ho ca c th v ng c mt trong nhiu
enzym hay h thng enzym.
Thiu ng gia sc c hin tng thiu mu v gim sinh trng. ng tham gia vo
qu trnh chuyn ho st, thiu mu l triu chng in hnh do thiu ng. Thiu ng gy ra
s bin i colagen v khung protein ca xng, do nh hng n s pht trin bnh
thng ca xng.
Thiu ng lm bin i mu lng do s tng hp melanin b nh hng.
Thiu ng lm gim hot tnh ca h thng xitocrom-oxidaza l nguyn nhn ca
nhiu tn thng i vi c th nh: gim sinh trng, rng lng...
ng cn c lin quan n s hnh thnh myelin ca h thng thn kinh, do vy thiu
ng con vt c nhng ri lon thn kinh, in hnh l con vt b bnh ataxia (con vt khng
phi hp c vn ng, dng i bt thng). Ngi ta cn thy Cu c vai tr i vi qu
trnh sinh sn, thiu ng thai c th b teo bin.
1.5.2.3. Coban
Coban gi chc nng kp, vi sinh vt d c s dng Co tng hp vitamin B
12
.
Vitamin B
12
l yu t sinh trng ca vi sinh vt d c v cng l yu t dinh dng ca vt
- 103 -
ch. Vitamin B
12
cn thit cho qu trnh methyl ho v ng phn ho. Mt trong nhng ri
lon sinh ho ca s thiu vitamin B
12
(do thiu Co loi nhai li) l s chuyn ho axit
propionic thnh axit sucxinic (mt cht chuyn ho trung gian ca chu trnh Krebs) b ngn
tr.
Nu thiu vitamin B
12
, axit methyl malonic khng chuyn c thnh axit sucxinic, n
l mt cht c i vi c th.
loi nhai li thiu Co lm gim tnh thm n, chm ln, gy yu. Thiu Co cng gy
hin tng thiu mu, nhng cho n nay ngi ta cha r c ch.
loi ng vt d dy n v h vi sinh vt ng tiu ho khng pht trin cho nn
kh nng tng hp vitamin B
12
t Co rt thp. V vy nhng loi ny b sung Co mong
p ng nhu cu vitamin B
12
t c hiu qu so vi loa nhai li.
1.5.2.4. Km
Km c quan h n nhiu chc nng sinh l ca c th:
- Tham gia qu trnh tng hp protein: thiu Zn nhiu giai on ca qu trnh tng hp
protein b ngn tr. S tng hp ADN b nh hng dn n s phn chia t bo b ngn tr,
bi v ADN polymeraza l mt enzym cha Zn. Thiu Zn s tng hp ARN thng tin b chm
li.
- Lm gim tnh thm n: mt trong nhng triu chng u tin khi thiu Zn l lm
gim tnh thm n r rt. Mt tnh thm n xut hin rt sm khi thiu Zn nhng c th khc
phc c nu b sung Zn kp thi.
- Thiu Zn dn n s ri lon v xng. Ngi ta thy rng khi thiu Zn lm gim s
ng ho v d ho ca xng v nh vy lm gim s trao i Ca ca xng.
- Thiu Zn xut hin nhng biu hin da rt in hnh: da b sng ho, lng th km
pht trin, con vt chm ln. Do Zn c quan h n s pht trin ca thng b, nn thiu Zn
vt thng s lu lnh.
1.5.2.5. It
It l thnh phn ca hocmon thyroxin. Hocmon ny c chc nng iu ho s trao i
gluxit, lipit, protein, iu ho s trao i nhit nng v sinh trng. Thiu I s lm ri lon s
trao i cht, con vt chm ln, tuyn gip sng to (bu c), sn lng trng, sa b gim.
It c nhiu trong thc n vng bin. C bin giu I (400 mg/kg)
Thc n thc vt cha rt t I.



- 104 -
1.6. Dinh dng vitamin
1.6.1. Khi nim v phn loi
Vitamin cn gi l sinh t, mt yu t dinh dng khng th thiu c i vi mi
sinh vt. l cc hp cht hu c c khi lng phn t b, c cu to ho hc rt khc
nhau nhng u c hot tnh sinh hc nhm m bo cho qu trnh chuyn ho trong c th
hot ng bnh thng. Vitamin thc hin cc chc nng xc tc cc phn ng ho hc trong
c th sinh vt. a s cc trng hp vitamin l coenzym ca cc enzym khc nhau.
Vitamin l mt nhm hp cht hu c, phn t b, c th c ngun gc t nhin hoc
tng hp. Chng u cn cho c th ng vt vi mt lng nh nhm duy tr cc hot ng
bnh thng.
Vi mt lng nh trong khu phn, vitamin gip cho c th ng vt pht trin bnh
thng, sinh sn u n, c kh nng chng bnh tt cao. Ngc li ch cn thiu mt
trong cc vitamin cn thit th c th s mc bnh gi l bnh thiu vitamin (avitaminosis).
Da vo c tnh ho tan ngi ta phn vitamin thnh hai nhm sau:
- Nhm vitamin ho tan trong du m: gm cc vitamin A, D, E, K.
- Nhm vitamin ho tan trong nc: gm cc vitamin B
1
, B
2
, B
3
, B
5
, B
6
,B
8
, B
12
v
vitamin C.
1.6.2. Nhm vitamin ho tan trong du m
1.6.2.1. Vitamin A (Axeroptol, cht chng kh gic mc mt)
Ngun cung cp vitamin A quan trng nht l du c. Vitamin A c mt trong cc thc
n c ngun gc ng vt nh: lng trng, sa, b v gan. Caroten c trong m nga, m
b, lng trng, b...nhng khng c trong m ln v m cu. Caroten c nhiu trong thc
n thc vt.
Caroten c nhiu dng khc nhau v c hot tnh khc nhau.
Caroten bin i thnh vitamin A thnh rut di tc dng ca men tng ng.
n v quc t ca vitamin A:
1 UI = 0,3 mg retinol
1 mg vitamin A = 3300 UI
Vitamin A c vai tr quan trng i vi c th ng vt.
+ Vitamin A tham gia vo chc nng dinh dng biu m v thng b.
Vai tr ca vitamin A thng biu hin da, nim mc cc tuyn tit, ng h hp,
tiu ho v mt. Thiu vitamin A ko di s sinh ra bnh kh mt, nim mc v da.
- i vi da: vitamin A c tc dng nui dng da, trnh hin tng sng ho.
- 105 -
- Vitamin A c tc dng duy tr cu trc lipoprotein ca mng t bo, trnh hin tng
thoi ho nim mc ng h hp, ng tiu ho v ng sinh dc. Thiu vitamin A s nh
hng n sinh sn ca ng vt: con c c hin tng sn xut tinh trng km, con ci
d b xy thai. Caroten rt cn cho b sa v b sinh sn, t l th thai ca b sinh sn s tng
ln khi c mc caroten. Vitamin A lm tng t l trng ca g. Vitamin A hoc caroten
cn thit cho g con v kh nng d tr ca n rt thp.
+Vitamin A v s tng hp khng th.
Vitamin A tng cng tng hp immumoglobin v kch thch tng hp khng th
protein do iu khin tng hp axit nhn. Vitamin A lm to lch v tuyn c l nhng c quan
c nhim v to ra cc t bo sn sinh khng th.
Vitamin A trc tip kch thch hot tnh ca cc t bo limpho l cc t bo sn sinh ra
khng th bng cch nhn nhanh cc khng th ny. Theo Zimzen v Grobke (1974) vitamin
A lm tng kh nng chng chu stress nhit ng vt nui.
+ Vitamin A vi hot ng th gic
Vitamin A tham gia cu to Rodopsin trong vng mc mt, cn gi l cht mu tm th
gic. Cu to ca Rodopsin gm mt phn protein l Opsin v mt phn khng phi protein l
Retinen. Retinen c xc nh l aldehyt ca vitamin A v gi l Retinal. Khi nh sng chiu
vo vng mc mt Rodopsin phn gii thnh Opsin v Retinal. ch ti li xy ra qu trnh
tng hp Rodopsin, do lm tng nhy cm ca mt i vi nh sng.
Rodopsin Opsin + Retinen

Retinol
Khi thiu vitamin A tc ti to Rodopsin b chm li, kh nng thch ng ca mt i
vi nh sng ti km v sinh bnh qung g.
1.6.2.2. Vitamin D (Canxiferol, vitamin chng bnh ci xng)
Vitamin D
2
(Ergocanxiferol): vitamin D
2
c ngun gc thc vt, c to thnh khi
thc n thc vt c chiu tia t ngoi.
Ergosterol Vitamin D
2

Vitamin D
3
(colecanxiferol): vitamin D
3
c ngun gc ng vt, di da ng vt c
cht 7- dehydrocolesterol di tc dng ca tia t ngoi s bin thnh vitamin D
3
.
Vitamin D thng c trong c bin, du gan c, sa, lng trng g...Trong thc n
thc vt c tin vitamin D
2
.
Vai tr ca vitamin D
- Vitamin D tham gia vo s chuyn ho Ca, P
- 106 -
Tm quan trng ca vitamin D trong s trao i Ca, P c bit n t lu. Vitamin D
3

v sn phm trao i ca n l 25 OH - D
3
c tc dng xc tin nhanh qu trnh hp thu Ca
rut v huy ng Ca xng.
Vitamin D c tc dng tng cng qu trnh hp thu Ca nim mc rut nh sau:
1,25 - (OH)
2
- D
3
c tc dng kch thch nim mc rut tng hp protein lin kt vi
Ca
++
to pH thch hp gip Ca hp thu vo mu d dng.
Vitamin D c tc dng kch thch s ho tan ca khong xng chuyn vo mu v
n cn tng cng qu trnh ct ho xng m bo s hnh thnh xng ng vt. Vitamin
D tng cng qu trnh hp thu mui photphat ng thn.
Thiu vitamin D nh hng n s hp thu Ca v P, lm qu trnh khong ho xng
khng y , gy ci xng ng vt non, mn xng ng vt trng thnh.
- Vitamin D cn c tc dng nht nh n s trao i protein v gluxit trong c th.
- i vi gia sc non vitamin D c tc dng kch thch sinh trng.
Biu hin khi thiu vitamin D:
Khi thiu vitamin D gy bnh xng, biu hin gia sc non l s km n, gm vi
tng, ung nc phn, qu trnh tiu ho b ri lon. thi k ang ln c th gp hin
tng ri lon hot ng thn kinh.
G trng khi thiu vitamin D thng gp hin tng m mn, xng dn, trng
mng v hoc khng c v, sc trng gim.
1.6.2.3. Vitamin E (Tocoferol)
Vitamin E c nhiu trong mm ca cc ht nh: mm la m v trong mt s du thc
vt: du tng, du ht bng...
Vai tr ca vitamin E
- Vitamin E l cht chng oxy ho
Thng axit bo cha bo ho d b oxy ho bi oxy phn t v to ra peroxit. Peroxit
l mt cht c, n u c mng ty th, c ch cc enzym ca ty th, ngn cn trao i nng
lng v tng hp ATP ca ty th. Vitamin E c tc dng ngn cn s to thnh peroxit.
Thiu vitamin E lm ng peroxit, nn nhu cu vitamin E lin quan n lng axit
bo trong khu phn.
- Vitamin E cn l cht chng oxy ho ca - caroten, vitamin A v axit linoleic.
- Vitamin E tham gia vn chuyn in t trong phn ng oxy ho- kh nh phn ng
bin i thun nghch gia dng quinon v quinol, cht ny tham gia vo qu trnh oxy ho-
kh gia dehydrogenaza v xitocrom b trong chui h hp t bo ca ty lp th.
- 107 -
- Vitamin E cn thit cho qu trnh photphoryl oxy ho trong c, do vitamin E tham
gia vo qu trnh chuyn ho gluxit, lipit, axit nucleic v cc axit amin c lu hunh.
- Vitamin E cn chng c bnh c trng, teo c, thoi ho c d, cu, chut...
1.6.3. Nhm vitamin ho tan trong nc
1.6.3.1. Vitamin B
1
(Tiamin, vitamin chng vim dy thn kinh)
Vitamin B
1
l nhng tinh th khng mu, d ho tan trong nc v axit axtic, Vitamin
B
1
khng tan trong ete.
Vitamin B
1
bn trong mi trng axit v nhit cao, nhng li b oxy ho trong mi
trng kim.
Vitamin B
1
c nhiu trong nm, men bia, cm go, sa, gan...
Vitamin B
1
c vai tr quan trng trong trao i cht c bit l trao i gluxit v trong
hot ng thn kinh.
Vitamin B
1
ng vai tr coenzym ca men kh carboxyl, men ny c vai tr quan trng
trong chuyn ho gluxit, hoc chuyn ho axit pyrovic. Thiu vitamin B
1
dn n s tch t
cc axit ny trong m bo v gy ri lon qu trnh trao i cht. Biu hin r nht l trong
bnh t ph ln con, ln con gim tnh thm n, gy mn, th kh khn, thn nhit h thp
v thn kinh bt n.
H thn kinh l ni chuyn ho gluxit rt mnh, nu thiu B
1
h thn kinh gim hot
ng, trc tin l h thn kinh ngoi bin, sau l tim mch. Nhng triu chng ny
thng thy trong cc bnh vim dy thn kinh.
Vitamin B
1
tham gia vo qu trnh dn truyn xung ng thn kinh, vitamin B
1
gip
tng hp axetylcolin, ng thi c ch colinesteraza, gim phn gii axetylcolin. Axetylcolin
c vai tr dn truyn xung ng thn kinh.
1.6.3.2. Vitamin B
2
(Riboflavin, Lactoflavin)
Vitamin B
2
dng tinh th c mu vng, da cam, km ho tan trong nc v hu nh
khng tan trong cc dung mi khc. Vitamin B
2
chi c nhit cao nhng d b ph hu
bi tia t ngoi.
Vitamin B
2
c nhiu trong thc n xanh, men bia, nm, thc n c ngun gc ng vt
nh: bt tht, sa...
Vai tr ca vitamin B
2
Vitamin B
2
tham gia cu to hai coenzym: Flavin mononucleotit (FMN) v Flavin
Adenin Dinucleotit (FAD) ca lp men vng, tham gia qu trnh vn chuyn hydrogen trong
qu trnh h hp m bo. Thiu vitamin B
2
gy ra ri lon trao i cht m bo.
- 108 -
Cng vi vitamin A, vitamin PP, vitamin B
2
tham gia qu trnh thu nhn nh sng
mt, bo v nim mc mt, da v cc biu m. Thiu vitamin B
2
thng c hin tng vim
li, lot ming, bong da, vim gic mc...
Khi thiu vitamin B
2
g con sinh trng chm, yu t, da kh, d b a chy... g t
l vn bnh thng nhng t l p n gim, gan sng to v tch m.
Ln khi thiu vitamin B
2
sinh trng gim, da b trc, vim ming... ln ci bung
trng b thoi ho.
1.6.3.3. Vitamin B
6
(Piridoxin)
Vitamin B
6
d ho tan trong nc, cn, axeton, chu c tc ng ca nhit, axit v
kim nhng d b hng di tc ng ca nh sng.
Vitamin B
6
l nhm ghp ca cc men thc hin qu trnh chuyn ho axit amin.
Vitamin B
6
c tc dng quan trng i vi s chuyn ho protein, ng thi c tc dng
tng hp mt s hp cht cn cho hot ng thn kinh. Khi thiu B
6
ng vt thng c triu
chng ri lon thn kinh, cu to t bo ca h thng thn kinh b thoi ho. Qu trnh to
mu b nh hng su sc nn thng gy chng thiu mu vi hin tng hng cu nh v t
huyt sc t.
Vitamin B
6
cn nh hng n s tng hp kch t ca tuyn yn v bung trng. Cho
nn thiu B
6
nh hng ti kh nng sinh sn ca ng vt.
Khi thiu vitamin B
6
gia sc thng chm ln, da, lng mt bng v c triu chng
thiu mu.
Vitamin B
6
c nhiu trong cc loi thc n ng, thc vt nh: tht b, gan b, ng, u
co ve...
1.6.3.4. Vitamin B
12
(Cyanocobalamin)
Vitamin B
12
tinh th c mu sm, d ho tan trong nc v ru. B
12
d b nh sng
phn hu.
Vitamin B
12
c nhiu trong thc n ng vt nh: tht, gan, trng, sa ,bt c... Trong t
nhin B
12
c vi sinh vt tng hp.
Vitamin B
12
c vai tr quan trng trong qu trnh to hng cu v ti to m. B
12
gip
to nhm metyl hoc vn chuyn nhm metyl gip qu trnh oxy ho m gan, trnh cho gan
b nhim m.
Vitamin B
12
tham gia qu trinh tng hp axit nucleic, tng hp protein riboxom, ng
thi c quan h ti hot ng ca nhiu cht khc nh: axit folic, axit pantotenic...
Thiu vitamin B
12
lm cho qu trnh chuyn ho gluxit, lipit b ri lon, km theo nhng
triu chng thn kinh.
- 109 -
Khi g tht thiu B
12
lm cho sinh trng chm, gim hiu qu s dng thc n v t l
cht cao.
Ln khi thiu vitamin B
12
gy st cn, gim tnh thm n, lng b x...xut hin cc
triu chng thiu mu, ri lon hot ng thn kinh.
II. Cc phng php nh gi gi tr dinh dng ca thc n
2.1. Phn tch thnh phn ho hc thc n
2.1.1. Khi nim
Phng php phn tch thc n l phng php phn tch thnh phn ho hc ca thc
n. Trong thc n c nc, protein, gluxit, lipit, khong... Trn c s t l cc cht dinh
dng phn tch c nh gi gi tr dinh dng ca thc n.
u im ca phng php ny l bit c thnh phn cc cht dinh dng c trong
thc n, t tnh c khi lng cc cht dinh dng cn cung cp cho gia sc, gia cm.
Phng php ny n gin, d thc hin trong phng th nghim.
Nhc im ca phng php ny l mi phn nh v mt s lng cc cht dinh
dng ca thc n, cn v mt cht lng, tc l kh nng tiu ho hp thu, li dng cc cht
dinh dng ca con vt cha c bit ti.
V d lng ca gia cm c ti 50-60 % protein th nhng gia sc khng tiu ho, hp
thu c nu khng c ch bin.
2.1.2. Phng php tin hnh
Tin hnh nh lng vt cht kh, protein, lipit, khong...
2.2. Th mc tiu ho
2.2.1. Mc ch xc nh t l tiu ha
T l tiu ho l t l phn trm ca mt cht dinh dng no hp thu c so
vi phn n vo.
Cht dinh dng n vo cht dinh dng phn
TLTH (%) = x 100
Cht dinh dng n vo
Cht dinh dng n vo c th l protein, gluxit, lipit. Ring i vi cht khong
khng p dng cng thc ny.
Vic xc nh t l tiu ho c hai mc ch chnh sau:
- nh gi vic s dng mt cht dinh dng, mt loi thc n hay mt khu phn ca con
vt.
- nh lng kh nng tiu ho cc cht dinh dng ca con vt.
- 110 -
Ngoi ra cn bit c nh hng ca phng php ch bin thc n, thnh phn ca
khu phn, tui, loi... n t l tiu ho.
2.2.2. Cc phng php xc nh t l tiu ho
2.2.2.1. Phng php invivo
+ Bc chun b
Chn gia sc, gia cm kho mnh, c sc sn xut i din cho c n. Trong thc t
ngi ta thng chn c thin d tch phn v nc tiu. Phi c thit b thu thc n
v phn: i vi i gia sc cn c gi ng thc n treo mm v ti eo di hu mn;
i vi ln phi c ci c bit v dng mng hng phn, nc tiu ring; i vi gia cm
phi lm phu thut lp hu mn gi v ti cao su tch phn, nc tiu.
Cn phi c thi gian nht nh con vt bi tit ht thc n c, lm quen vi thc n
th nghim. Thi gian c th nh sau:
- Tru, b, d, cu: 10 - 15 ngy.
- Nga, ln: 8 - 10 ngy.
- Gia cm: 6 - 8 ngy.
+ Bc th nghim
* Th mc tiu ho ca mt khu phn
Tin hnh phi hp khu phn v phn tch thnh phn ho hc ca khu phn . Sau
cho con vt n khu phn phi hp, xc nh lng thc n n vo v lng phn thi
ra hng ngy, xc nh thnh phn ho hc ca phn. Cn c vo s chch lch v khi lng
cc cht dinh dng gia thc n v phn, t tnh c t l tiu ho cc cht dinh dng.
V d: Xc nh t l tiu ho protein ca mt khu phn, ngi ta thu c s liu
nh sau:
- Lng thc n thu nhn: 100g
- T l ni t trong thc n: 2,5 %
- Lng phn thi ra: 20g
- T l ni t trong phn: 2,0 %
(100 x 2,5%) (20 x 2%)
TLTH protein (%) = x 100
(100 x 2,5%)
= 84 %
Phng php ny mt thi gian v phc tp v phi thu nht phn hng ngy. gim
thi gian ly phn ngi ta dng mt s cht ch th nh: Fe
2
O
3
, Cr
2
O
3
... nghin nh, trn u
- 111 -
vo thc n th nghim ri cho con vt n. Hng ngy ly mu phn 2 3 ln, mi ln 100g,
xc nh thnh phn ho hc ca phn, lng cht ch th trong phn, t tnh t l tiu ho.
V d:
Xc nh t l tiu ho protein, ngi ta thu c s liu nh sau:
- T l ni t trong thc n: 2,5 %
- T l Cr
2
O
3
trong thc n: 1%
Hay 10 mg Cr
2
O
3
trong 1 g thc n
- T l Cr
2
O
3
trong phn: 5 %
Hay 50 mg Cr
2
O
3
trong 1 g phn
- T l ni t trong phn: 2,0 %
(1g x 2,5%)/10 mg (1g x 2%)/50 mg
TLTH protein (%) = x 100
(1 g x 2,5%)/10 mg
= 84 %
* Xc nh t l tiu ho ca mt loi thc n trong khu phn
xc nh t l tiu ho ca mt loi thc n ngi ta phi thit lp hai khu phn:
khu phn c s v khu phn th nghim (khu phn c s + thc n th nghim), khi lng
vt cht ca hai khu phn phi tng ng nhau. Sau cho con vt n, xc nh t l tiu
ho ca hai khu phn ri t tnh t l tiu ho ca thc n th nghim.
tnh ton t l tiu ho ca thc n th nghim cn phi xc nh t l tiu ho ca
khu phn c s v t l tiu ho ca khu phn th nghim. Khi phi hp thc n th nghim
vo khu phn th nghim c th phi hp vi t l 10, 20, 30%.
Gi a l t l (%) ca thc n th nghim phi hp vo khu phn
Gi b l t l (%) ca thc n cn li ca khu phn c s
Gi A l t l tiu ho (%) ca thc n th nghim
Gi B l t l tiu ho (%) ca khu phn c s
Gi T l t l tiu ho (%) ca khu phn th nghim
Ta c:
(B x b) + (A x a) = T (b + a)
(a + b) = 100 suy ra b = 100 a
B(100 a) + (A x a) = T(100 a + a)
B(100 a) + (A x a) = T(100)
100 (T - B) + Ba
A =
a
- 112 -
100 (T - B)
A = + B
a
V d: Xc nh t l tiu ho ca mt loi thc n th nghim (A) bit t l tiu ho
ca khu phn c s (B) l 90%, t l tiu ho ca khu phn th nghim (T) l 91%, phi hp
thc n th nghim (a) vo khu phn th nghim l 20%.
p dng cng thc trn ta c:
100 (91 - 90)
A = + 90 = 95 %
20
u im ca phng php l xc nh c kh nng tiu ho ca mt loi thc n,
trn c s so snh kh nng tiu ho cc loi thc n khc nhau.
Nhc im l kt qu cha tht chnh xc, v trong phn cn c cc cht thi ca dch
tiu ho, xc vi khun, t bo nim mc rut... lm tng cht thi trong phn.
2.2.2.2. Phng php in-vitro
+ Phng php s dng ti si hay k thut s dng ti nilon
Phng php ny s dng cc ti khng b tiu ho, bn trong mi trng d c. Cc
ti c cu to bng si hoc nilon, kch thc thng thng 10 x 17 cm, mt li ca ti c
ng knh 20-40 m cho dch d c d dng xm nhp vo trong ti v cc cht dinh
dng c th thot ra ngoi.
Cch tin hnh: Cn khong 3-4 g thc n (tnh theo vt cht kh) cho vo trong ti,
buc cht, ri t vo trong d c ca con vt c m l d vi thi gian theo di khc
nhau. Sau mt thi gian nht nh, ly cc ti ra, ra bng nc sch v tin hnh sy kh.
Cn khi lng thc n cn li, cn c vo s chch lch gia khi lng u v cu tnh
c t l tiu ho ca thc n.
Thi gian lu ti trong d c ph thuc vo loi thc n: i vi thc n th c th t
ti vi thi gian 12, 24, 48 v 72 gi, i vi thc n giu protein c th t ti vi thi gian
2, 6, 12, 24 v 36 gi.
+ Phng php hai giai on
Nguyn tc ca phng php l thc n sau khi vi dch d c trong khong 48 gi,
em thu phn bng enzym hoc x l bng nc ra trung tnh. Sau cht dinh dng
trong thc n c chuyn qua mt b phn lc. Khi lc xong, cc cht dinh dng ny coi
nh c tiu ho.
Giai on 1: Cn khong 0,5 g mu thc n th, kh cho tiu ho trong iu kin ym
kh nh vi sinh vt d c, nhit 39
o
C trong bng ti. Sau cho vo mu thc n mt
- 113 -
dung dch m gi cho pH lun trung tnh, ging nh pH trong d c. Qu trnh tiu ho
ny xy ra trong khong 48 gi.
Giai on 2: L qu trnh tiu ho do men pepsin, di khong 48 gi nhm loi b
protein khng tiu ho c. Sau khi b phn trn ca mu, em phn cn li ra sch, sy
kh xc nh lng vt cht kh.
2.3. Phng php cn bng nit
2.3.1. Khi nim
Cn bng nit l phng php xc nh lng nit c tch lu trong c th hay b
phn gii ra ngoi sau khi con vt n mt lng nit nht nh, trn c s nh gi gi
tr dinh dng ca thc n, c bit nh gi cht lng protein trong thc n.
Mt loi thc n cha mt lng nit no , khi vo trong ng tiu ho, nit c
chuyn ho nh sau:
N trong phn
N n vo N tch lu
N c hp thu
N trong nc tiu
Nh vy:
N tch lu = N n vo - (N trong phn + N trong nc tiu)
N thi ra = (N trong phn + N trong nc tiu)
Nu N n vo = N thi ra, cn bng nit = 0: con vt khng tch lu N.
Nu N n vo > N thi ra, cn bng nit > 0: con vt c tch lu N.
Nu N n vo < N thi ra, cn bng nit < 0: con vt tiu hao N ca c th.
Trong thc t cn bng N dng thng gp gia sc ang sinh trng, gia sc mang
thai, gia sc m khi ang phc hi sc kho. Thng bng nit thng gp gia sc
trng thnh, c th tng i n nh, trong trng hp khu phn v hi thiu
protein. Cn bng nit m hay gp gia sc gi yu, gia sc b bnh, khi khu phn thiu
protein nghim trng hoc khi khu phn protein nhng cht lng km.
2.3.2. Phng php tin hnh
V d: mt th nghim cn bng nit trn b c thin c kt qu nh sau:
Th nghim N n vo (g) N thi ra (g) Cn bng nit (g)
1 200 170 +30
2 200 220 -20

- 114 -
Nh vy th nghim 1 con vt tch lu c lng protein trong mt ngy s l:
30 x 6,25 = 187,5 g. th nghim 2 con vt mt i mt lng protein trong mt ngy s l:
20 x 6,25 = 125 g.
2.4. Phng php cn bng cacbon
2.4.1. Khi nim
Phng php cn bng cacbon l phng php xc nh kh nng tch lu lipit trong
c th con vt, trn c s nh gi gi tr dinh dng ca thc n.
Khi con vt n cc loi thc n, trong thc n c cha cc cht nh: protein, lipit,
gluxit. Trong c th cacbon c bin i theo s nh sau:
S chuyn ho cacbon trong c th gia sc
Cacbon trong phn + kh tiu ho

Cacbon n vo Protein tch lu M tch ly
Axit amin { axit bo CO
2
+ H
2
O + ATP
Cc bon hp thu
{NH
2
ur
Cht khng cha N M

CO
2
+ H
2
O + ATP Nc tiu
Nh vy:
Cacbon tiu ho = Cacbon n vo (Cacbon trong phn + Cacbon kh tiu ho)
Cacbon tch lu = Cacbon tiu ho - (Cacbon nc tiu + Cacbon thi ra theo ng
h hp)
Cacbon tch lu trong c th = Cacbon tch lu trong m + Cacbon tch lu trong
protein
2.4.2. Phng php tin hnh
V d: Ngi ta tin hnh cn bng nit, cacbon i vi ln tht thu c kt qu
nh sau:





- 115 -
Cacbon (g) Nit (g)
Thu
nhn
Thi ra Cn bng Thu
nhn
Thi ra Cn bng
Khu phn 740 32,4
Phn 120 4,0
Nc tiu 19 19,4
ng h hp 391
Tng 740 530 + 210 32,4 23,4 + 9

Cn c vo lng nit tch lu c th tnh lng protein tch lu trong c th nh sau:
Protein tch lu = 9 (g) x 6,25 = 56,25 g
Lng cacbon tch lu trong protein:
56,25 (g) x 52,54 % = 29,55375 g
(T l cacbon trong protein ca tht ln chim 52,54%)
Nh vy lng cacbon tch lu trong m s l:
210 g - 29,55375 g = 180,44625 g
Lng m tch lu c trong c th s l:
180,44625 g x 100/76,5 = 235,877451 g
(T l cacbon trong lipit ca tht ln chim 76,5%)
Phng php cn bng nit, cacbon c u im l cho bit c th tc dng ca cc
cht dinh dng trong thc n sau khi c hp thu, tng trng ca gia sc l do tch lu
protein hay tch lu lipit. Gia sc non tng trng ch yu do tch lu protein, cn gia sc
trng thnh tng trng ch yu do tch lu lipit.
III. Ch bin v d tr thc n
3.1. Cc phng php ch bin thc n
3.1.1. Ct ngn
Ct ngn thc n thng c p dng i vi cc loi thc n th, thc n xanh nh:
cy c ho tho, h u hoc c kh, cc ph phm nng nghip nh: rm, thn cy ng...
di thch hp ca cc loi thc n trn i vi tru, b, nga l 3-5 cm. C xanh cng c th
em ct ngn nhng kch thc ct nn di hn so vi cc loi c phi kh.
3.1.2. Nghin nh
Nghin nh cc loi ht, nguyn liu th, cng, m gia sc kh n, kh tiu ho hp thu
thnh cc loi thc n c kch thc nh gip cho dch tiu ho thm u hn. Ring gia
- 116 -
cm lm cho s co bp ca d dy c, rut non tt hn, lm tng t l tiu ho thc n rut.
Mt khc khi nghin nh gip cho qu trnh sn xut thc n hn hp c thun li, cc loi
thc n khi trn vi nhau u hn.
3.1.3. Nu chn hay hp chn
Nu chn thc n lm tng t l tiu ho cc cht dinh dng, kh cc cht c v cc
cht c hi trong thc n, nhng cht c ch men tiu ho trong thc n nh cht c ch men
trypsin (khng trypsin) c trong tng, lc v l ht h u khc, kh axit cyanhydric
(HCN) c trong u mo, sn, kh cht gossipol c trong ht bng hoc cht solanin c trong
v, mm khoai ty sng.
tng nu chn th t l tiu ho v gi tr sinh hc ca protein c nng cao.
tng sng c t l tiu ho ca protein l 77 %, sau khi hp chn t l tiu ho tng ln 88 %.
3.1.4. ng ho
ng ho l phng php cho tinh bt v cc a ng khc b thu phn, sn sinh
ra nhng ng n gin hn. Qu trnh thu phn i hi nhit thch hp cc men c
sn trong thc n hot ng mnh.
ng d tan trong thc n ht thng ch c 0,5-2,0 %, khi ng ho ng d tan
tng ln ti 8-12 %, lm tng tnh ngon ming, tng t l tiu ho. Thc n c ng ho
thch hp vi gia sc non, gia sc v bo cui k.
Cch lm thc n ng ho nh sau:
em thc n ht nghin nh cho vo thng, cho nc nng 80-100
0
C vo theo t l
1:2 - 1:2,5 (1kg thc n cho vo 2- 2,5 l nc nng), quy u, gi nhit 55 - 60 .
Ton b qu trnh ng ho mt khong 5-6 gi. Thc n ng ho qu lu d b thi
mc.
3.1.5. X l kim
Cc loi thc n th, ph phm nng nghip nh: rm, b ma, thn cy ng...thng
ngho cc cht dinh dng v kh tiu ho. i vi nc ta y li l ngun thc n quan
trng cho tru, b.
nng cao t l tiu ho ca rm, thn cy ng kh... ngi ta c th dng nhiu
phng php khc nhau.
- Phng php x l rm bng ur
X l bng dung dch ur 4%: ho tan 40g ur trong mt lt nc, dng 1 lt dung dch
ur cho 1 kg rm, trn tht u sau cho vo ti nilon, hn kn v tin hnh trong 21 ngy
l c th dng cho gia sc n.

- 117 -
3.2. Cc phng php d tr thc n
3.2.1. xanh
xanh thc n l mt qu trnh ln men, thng qua bo qun thc n xanh
trong mt thi gian di m gi tr dinh dng ca thc n xanh thay i t. xanh l qu trnh
ln men do vi sinh vt, trong qu trnh hot ng cc vi sinh vt sn sinh ra cc axit hu c,
cc axit hu c ny s c tc dng bo tn thc n.
+ Li ch
- xanh trnh c s tn tht cc cht dinh dng so vi cc phng php d tr
khc. Khi phi kh thc n cht dinh dng mt 20 - 30 %, khi xanh cht dinh dng ch
mt khong 10 %.
- Trong thi gian iu kin thi tit nh hng t so vi phng php d tr khc.
- xanh c th gim dc mt s cht c, cht c hi, gim khng gian d tr.
- xanh c th thc hin vi qui m ln, thi gian bo qun di.
* Nguyn l xanh v cc giai on ca qu trnh xanh
- Nguyn l xanh
Thc cht ca qu trnh xanh l xp cht thc n xanh vo h , khng cho khng kh
lt vo. Trong qu trnh cc vi sinh vt s hot ng v sn sinh ra cc axit hu c, cc axit
hu c ny s c tc dng bo tn thc n.
- Cc giai on ca qu trnh xanh
+ Giai on 1: H hp ca t bo thc vt
T bo thc vt thc hin qu trnh h hp: Giai on u l qu trnh h hp hiu kh
v giai on sau l qu trnh h hp ym kh. T bo thc vt s phn gii ng gii phng
nng lng.
C
6
H
12
O
6
+ 6 O
2
6CO
2
+ 6 H
2
O + 674 kcal
+ Giai on 2: Giai on hnh thnh cc axit hu c do hot ng ca vi sinh vt trong
h .
- Hnh thnh axit hu c do E. coli
Vi khun E. coli pht trin u tin, n chuyn ng ca thc n xanh thnh axit
formic, axit axetic, axit lactic, mt t axit butiric v CO
2
. Vi khun E. coli pht trin tt nhit
20- 40
0
C v pH mi trng > 4,5.
Vi khun E. coli hot ng trong thi gian ngn.
- Qu trnh hnh thnh axit lactic
Vi khun lactic pht trin tt trong mi trng ym kh v ng vai tr quan trng trong
qu trnh xanh.
- 118 -
C 3 yu t gip cho vi khun lactic pht trin nhanh l: ym kh, ng v vi khun
lactic nhiu. Khi vi khun lactic hot ng mnh ng trong thc n xanh s c chuyn
phn ln thnh axit lactic, axit lactic l nhn t ch yu bo tn thc n xanh.
Vi pH trong khong 3,5- 4,2 s c ch tt c cc vi khun khc hot ng k c vi
khun lactic. Qu trnh ln men ngng li v thc n c bo tn trong iu kin ym kh.
Cc nhn t hn ch s pht trin ca vi khun lactic nh: khng m bo ym kh,
thiu ng s lm cho s hnh thnh axit lactic khng tt, to iu kin cho cc vi khun gy
thi hot ng. Qu trnh gy thi s lm tn tht cc cht dinh dng ca thc n.
Vi khun butyric l vi khun gy thi, n hot ng tt nhit 20 - 50
0
C v pH >
4,2.
* Nhng nhn t nh hng n qu trnh xanh
+ iu kin ym kh
iu kin ym kh l iu kin rt quan trng cho qu trnh xanh, n to iu kin cho
vi khun lactic hot ng v nhanh chng t c pH thch hp cho qu trnh xanh.
+ Hm lng ng trong thc n
Hm lng ng trong thc n phi cung cp nng lng cho vi khun lactic
hot ng.
Hiu s ng: E - F > 0
E: Lng ng thc t.
F: Hn ng ti thiu
F = B x 1,7
B: Lng axit lactic nng 0,1 N a vo 100 g cht kh ca thc n to pH =
4,2.
H s 1,7 = 100/ 60
C 100 g ng glucose khi ln men s hnh thnh 60g axit lactic.
Hm lng ng ti thiu l lng ng cn thit m bo hot ng cho vi
khun lactic.
Trong thc t cc loi c h ho tho thng c hiu s ng dng, do d . Cn
cc loi c h u thng c hiu s ng m, do kh . xanh t kt qu ngi ta
thng trn cc loi c c nhiu ng vi cc loi c t ng.
+ Hm lng nc trong thc n
Hm lng nc thch hp cho qu trnh xanh vo khong 65-75 %. Hm lng
nc cao axit hu c b pha long kh t c tr s pH < 4,2.
- 119 -
Nu hm lng trong thc n qu cao vi khun lactic kh hot ng, lng axit lactic
thp.
Nu hm lng nc trong thc n thp, kh nn cht thc n, kh to c iu kin
ym kh,
+ iu kin v nhit trong h
Nhit thch hp trong h vo khong 19-35
0
C. Nhit thch hp s to iu kin
cho vi khun lactic hot ng tt.
IV. Tiu chun v khu phn n
4.1. Tiu chun n
4.1.1. Khi nim
Trc nm 1750 cha c tiu chun n. Sau nm 1750 nh sn phm trng trt tng ln,
ngoi mt s ln lng thc ginh cho con ngi, phn cn li s dng cho chn nui. S
pht hin v nghin cu vai tr ca cc cht dinh dng i vi ng vt nui l yu cu cp
thit i vi chn nui. Chn nui gia sc, gia cm nh th no t nng sut cao m gi
thnh li h? T tiu chun n ra i.
Tiu chun n l nhu cu cc cht dinh dng ca con vt trong mt ngy m.
Nhu cu dinh dng c xy dng t th nghim.
+ Mc n: tiu chun n + s d an ton.
4.1.2. Ni dung tiu chun n
Tu theo trnh pht trin ca ngnh chn nui mi nc, m ngi ta a ra ni
dung tiu chun n khc nhau. Ni dung tiu chun n bao gm:
- Nhu cu nng lng: Biu th bng s kcal nng lng trao i (ME), hoc nng lng
thun (NE)/ngy.
- Nhu cu protein: S g protein th hoc protein tiu ho/ngy.
- Nhu cu cc cht khong: Ca, P, Mg, Na... tnh theo g/con/ngy.
Fe, Cu, Co, Mn, Zn... tnh theo mg/con/ngy.
- Nhu cu vitamin: A, D, E (UI), caroten, B
1
, B
2
... tnh theo mg/con/ngy.
+ Th d v tiu chun n
- Tiu chun n cho g trng thng phm ging Leghorn/con/ngy.
Giai on 1: Bt u n 42 tun tui
Kh hu mt Kh hu nng

ME (kcal ) 305 275
Protein th (g) 17 17
- 120 -
Giai on 2: T 42 tun tui n 62 tun tui
Kh hu mt Kh hu nng

ME(kcal) 310 275
Protein th(g) 15,5 15,3

- Tiu chun n cho ln tht (theo NRC - 1988)

Khi lng
Ch tiu
1-5 5- 10 10- 20 20 - 50 50- 110
Tng trng (g/ngy) 200 250 450 700 820
Lng TA thu nhn (g) 250 460 950 1 900 3 110
Tiu tn TA (Kg/kg tng) 1,25 1,84 2,11 2,71 3,79
ME thu nhn (Kcal) 805 1 490 3 090 6 200 10 185
Nhu cu hng ngy
Protein (g) 60 92 171 285 404
Lizin (g) 3,5 5,3 9,0 14,3 18,7
Ca (g) 2,2 3,7 6,6 11,4 15,6
P (g) 1,8 3,0 5,7 9,5 12,4

4.2. Khu phn n
4.2.1. Khi nim
Khu phn n l mt hn hp thc n tho mn tiu chun n.
V d: Khu phn n cho ln tht c khi lng 60-80 kg, tng trng 600 g/ngy gm:
- Go: 1,76 kg
- Kh lc: 0,3 kg
- Rau mung: 2,8 kg
- Bt v s: 54 g
- Mui n: 40 g
Khu phn n ny c 7 000 kcal ME, 224 g protein tiu ho, 16 g Ca, 13 g P.
Khu phn n thng bin i tu theo vng sinh thi, kh hu. Cc ngun nguyn liu
lm thc n gia sc cc nc n i khc cc nc nhit i.
- 121 -
Thnh phn ho hc, gi tr dinh dng ca cng mt loi thc n c nhiu bin ng.
Cc loi thc n cc vng n i c thnh phn ho hc, gi tr dinh dng cao v n nh
hn so vi vng nhit i.
4.2.2. Nhng nguyn tc phi hp khu phn
+ Nguyn tc khoa hc
- Khu phn n phi p ng y dinh dng ca con vt. m bo s cn bng cc
cht dinh dng: cn bng axit amin, cn bng cc cht khong, cn bng cc vitamin...
- Khi lng ca khu phn phi ph hp vi sc cha ca b my tiu ho.
Ngi ta thng dng ch tiu: lng vt cht kh thu nhn/100 kg khi lng c th.
i vi tru, b ch tiu ny trong khong 2,5 - 3,0, ln 2,5.
- Khu phn phi ngon ming: Khu phn phi c phi hp t cc loi thc n tt,
thch hp vi tng loi, la tui gia sc, gia cm. m bo tnh ngon ming gia sc, gia
cm thu nhn tt.
+ Nguyn tc kinh t
Khu phn n phi thc t v r tin. Khu phn phi tn dng c cc thc n sn c
ca a phng, c kh nng sn xut ch ng ti ch. Tn dng cc thc n r tin h gi
thnh.
4.2.3. Cc bc phi hp khu phn
+ Bc 1: Xc nh nhu cu dinh dng.
Cn c vo bng tiu chun n ca gia sc, gia cm, xc nh nhu cu dinh dng
cho i tng cn phi hp khu phn.
+ Bc 2: La chn cc loi thc n xy dng khu phn n, xc nh thnh phn
ho hc, gi tr dinh dng v gi thnh tng loi thc n.
+ Bc 3: Tin hnh lp khu phn n.
Hin nay c nhiu phng php lp khu phn n cho gia sc, gia cm nh: phng
php hnh vung Pearson, phng php lp phng trnh i s, phng php lp khu phn
n trn my vi tnh theo cc chng trnh phn mm khc nhau.
+ Bc 4: Kim tra v hiu chnh li khu phn n, p ng tiu chun n.
+ Bc 5: ng dng trong thc t.
em khu phn phi hp cho i tng gia sc, gia cm n. Nu nh sc kho, sc
sn xut ca chng vn bnh thng th khu phn t yu cu.
* V d c th
Phi hp thc n hn hp cho g tht t 4 - 7 tun tui, c t l protein th: 20,8 %,
trong 1kg thc n hn hp c 2 850 kcal ME.
- 122 -
Khi phi hp cn tin hnh theo cc bc.
- Bc 1: Xc nh nhu cu dinh dng: theo u bi cho.
- Bc 2: Xc dnh cc loi thc n, thnh phn ho hc v gi tr dinh dng ca cc
loi thc n .
Cc loi thc n v gi tr dinh dng

S TT Tn thc n Protein th (%) ME(kcal/kg)
1
2
3
4
5
6
7
8
Ng
Tm go
Bt sn
Cm go loi 1
Kh du u tng
Bt c loi 1
Bt bo du
Premix khong- vitamin
8,70
10,00
2,00
13,50
42,00
57,00
20,00
-
3330
3090
2848
2800
2420
2948
1850
-

- Khi phi hp cn ch : Thc n b sung nh premix khong- vitamin ch s dng vi
lng thp: 0,5 - 1 %.
- Mt s loi thc n nhiu x, c mt s cht c hi ch s dng vi mt t l gii hn.
Nh sn c cha HCN (axit cyanhydric), do ch s dng ti a 10 - 15 % trong khu phn
thc n ca gia cm.
- Bt bo du ch b sung 4 -5 % trong khu phn.
- Bc 3: Tin hnh lp khu phn n.
Trong v d ny lng cc loi thc n b sung trong 100kg thc n hn hp nh sau:
Bt bo du 4kg
Premix khong - vitamin 1kg
5kg
Cc loi thc n cn li: 100 kg - 5 kg = 95 kg.
Trong 100 kg thc n hn hp cn c 20,8 kg protein. Lng protein do bt bo du
cung cp l: 4 kg x 20 % = 0,8 kg.
Nh vy cn thiu: 20,8 kg - 0,8 kg = 20 kg protein do 95 kg cc thc n cn li cung
cp.
- T l (%) protein ca 100 kg thc n s l: 20 x100/ 95 = 21,05 (%).
Phn chia cc thc n cn li thnh hai hn hp nh sau:
- 123 -
- Hn hp 1 gm: Ng, tm go, cm go loi 1 v sn. y l cc loi thc n giu
nng lng.
- Hn hp 2 gm: Bt c loi 1 v kh du u tng. y l cc thc n giu protein.
* Chia hn hp 1 thnh 10 phn: Ng 4 phn, tm go 3 phn, cm go loi 1 1 phn v
bt sn 2 phn.
Tnh % protein trung bnh ca hn hp 1:

4 x 8,7 % +3 x 10 % +1 x 13,5 % +2 x 2 %
% Pr TB 1 = = 8,23 %
10
* Chia hn hp 2 thnh 3 phn: Bt c loi 1 1phn, kh du u tng 2 phn.
Tnh % protein trung bnh ca hn hp 2:
57 % +2 x 42
% Pr TB 2 = = 47 %
3
p dng phng php hnh vung Pearson: v mt hnh vung, k hai ng cho. Gc
tri pha trn ca hnh vung vit % protein ca hn hp 1, gc tri pha di vit % protein
ca hn hp 2, gia hai ng cho vit % protein ca thc n hn hp cn phi hp. Tm
hiu s gia cc s trn ng cho: hiu s gia % protein ca hn hp 1 v % protein ca
hn hp thc n nh phi hp vit vo gc phi pha di ca hnh vung, hiu s gia%
protein ca hn hp 2 v % protein ca hn hp thc n nh phi hp vit vo gc phi pha
trn ca hnh vung. Cng kt qu v ghi kt qu vo gc phi pha di cng ca hnh
vung:

Hn hp 1 8,23 25,50

21,05

Hn hp 2 47,00 12,82
38,32

* Xc nh khi lng ca hn hp 1 trong 95 kg:
Trong 38,32 kg c 25,50 kg hn hp 1
Trong 95 kg c x kg

- 124 -
25,5 x 95
x = = 63,2 kg
38,32
Hn hp 2 s l: 95 kg - 63,2 kg = 31,8 kg.
* Xc nh tng loi thc n:
63,2 x 4
- Ng: = 25,28 kg.
10
- Tm go: 6,32 x 3 = 18,96 kg.
- Sn: 6,32 x2 = 12,64 kg.
- Cm go loi 1: 6,32 x1 = 6,32 kg.
+ Hn hp 2: tng cng c 3 phn.
31,8 x 2
- Kh du u tng: = 21,2 kg
3

- Bt c loi 1: 31,8 kg - 21,2 kg = 10,6 kg.
+ Bc 4: Kim tra li
Gi tr dinh dng ca 100 kg thc n hn hp

Tn thc n
Khi lng
( kg)
Protein th
( kg)
ME
( Kcal)
Ng
Tm go
Bt sn
Cm go loi 1
Kh du u tng
Bt c loi 1
Bt bo du
Premix khong- vitamin

Tng
25,28
18,96
12,64
6,32
21,20
10,60
4,00
1,00

100,00
2,20
1,90
0,25
0,85
8,90
6,04
0,80
-

20,94
84.182,4
58.586,4
35.998,7
17.696,0
51.304,0
31.248,8
7.400,0
-

286.416,30

Nh vy thc n hn hp c t l protein th l 20,94 %, trong mt kg thc n hn hp
c 2.864,16 kcal nng lng trao i (ME). Thc n hn hp m bo nhu cu nng lng
v protein nh yu cu t ra.
+ Bc 5: ng dng trong thc t.

- 125 -

Cu hi n tp chng III

1/ Vai tr ca nc, ngun cung cp v nhu cu v nc ca gia sc, gia cm?
2/ Vai tr dinh dng ca protein v cc bin php nng cao gi tr sinh hc protein trong
chn nui?
3/ Vai tr dinh dng ca gluxit v cho bit cc i din ca gluxit?
4/ Vai tr dinh dng ca lipit v ng dng ca vic b sung lipit vo khu phn?
5/ Vai tr dinh dng ca cc cht khong v nhng biu hin khi thiu cht khong trong c
th vt nui?
6/ Vai tr dinh dng ca vitamin v nhng biu hin khi thiu vitamin trong c th vt nui?
7/ Cc phng php ch bin thc n, ngha v ng dng trong chn nui?
8/ xanh l g? Cc giai on v iu kin ca qu trnh xanh?
9/ Trnh by phng php th mc tiu ha ca mt khu phn?
10/ Trnh by phng php xc nh t l tiu ha ca mt loi thc n trong khu phn?
11/ n v thc n l g? Cc n v thc n thng s dng trong chn nui?
12/ Tiu chun n v ni dung tiu chun n?
13/ Khu phn n v cc nguyn tc phi hp khu phn?
- 126 -
CHNG IV
CHN NUI LN
Trong chng ny ch yu cp n k thut chn nui cc loi ln.
Phn chn nui ln c ging, ln ci ging v ln tht cp n 2 vn chnh:
- Nhng ch tiu nh gi sc sn xut v nhng yu t nh hng n sc sn xut
ca tng loi ln.
- Cc bin php k thut nui dng, chm sc nhm nng cao nng sut chn nui
cc loi ln.
Phn chn nui ln con cn cp n nhng c im c bn ca ln con t
c bin php k thut nui dng, chm sc ln con ph hp v t hiu qu cao.
I. Chn nui ln c ging
Chn nui ln c ging mc ch l phi ging, sn sinh ra ln con vi s lng
nhiu, cht lng tt.
Ln c ging c vai tr v cng quan trng trong vic ci thin di truyn cc tnh
trng kinh t ln. Mt nm c 800-5000 ln con nhn c thng tin di truyn t mt ln
c ging (tu theo phi trc tip hay th tinh nhn to)
1.1. Nhng ch tiu c bn nh gi sc sn xut ca ln c ging
1.1.1. Phm cht tinh dch
+ Th tch tinh dch (V): l lng tinh dch c xut ra trong mt ln khai thc tinh.
Ln l loi gia sc c kh nng sn xut tinh dch nhiu nht so vi cc loi gia sc khc ;
Ln c ni : 80-100 ml/ln
Ln c ngoi : 250-300 ml/ln
+ Nng tinh trng (C): l s lng tinh trng c trong 1 ml tinh dch.
Tinh dch ca ln c ni c 80-100 triu/1ml
Tinh dch ca ln c ngoi c 150-200 triu/1ml
+ Hot lc ca tinh trng (A):
Ch tiu ny c nh gi bng t l phn trm tinh trng tin thng so vi tng s
tinh trng quan st c.
Yu cu A 0,7 ( 70%).
Nu hot lc ca tnh trng di 70% th t l th thai s thp
+ Sc khng ca tinh trng (R):
Ch tiu ny ni ln sc chng chu ca tinh trng i vi mi trng bt li, thng
c nh gi bng sc chng chu ca tinh trng vi dung dch NaCl 1%
Yu cu: R ca tinh trng ln c ni 1500 ln.
R ca tinh trng ln c ngoi 3000 ln.
Ngha l mc pha long tinh dch bng dung dch NaCl 1% lm cho tt c tinh
trng trong tinh dch b cht.


- 127 -
+ T l k hnh (K):
Ni ln s lng tinh trng c hnh dng khng bnh thng chim bao nhiu phn
trm trong tng s tinh trng quan st c. Ch tiu ny cng thp cng tt.
Yu cu: K 10%.
+ Ch tiu VAC :
y l ch tiu tng hp, c nh gi kt hp bi 3 ch tiu: th tch, hot lc v
nng tinh trng. Ch tiu ny ni ln s lng tinh trng tin thng trong mt ln xut tinh.
Ln c ni: VAC t trung bnh 6-10 t
Ln c ngoi: VAC t trung bnh 25-30 t
Trong th tinh nhn to, ngi ta cn c vo ch tiu ny nh ra t l pha long
tinh dch v tnh ton s lng liu tinh. Mt liu tinh cn phi c 1-2 t tinh trng tin thng,
ty theo phi cho ln ni ni, ln ni lai hay ln ni ngoi:
Phi cho ln ni ni: yu cu 1 t/liu (30-40 ml tinh pha)
Phi cho ln ni lai (ngoi x ni): yu cu 1,5 t/liu (50-60 ml tinh pha)
Phi cho ln ni ni: yu cu 2 t/liu (90-100 ml tinh pha)
Mi ln khai thc tinh ln c ni c th cho 4-5 liu tinh, ln c ngoi c th cho
20-25 liu tinh (nu phi cho ln ni ni).
+ Mu sc ca tinh dch: phi c mu trng sa
pH ca tinh dch: 6,8-7,8
1.1.2. Kh nng m nhim
c nh gi bng s lng ln ci m ln c phi c trong 1 nm. Nu phi
trc tip th mi ln c phi c khong 50 ln ci/nm. Nu th tinh nhn to th mi ln
c phi c khong 500 ln ci/nm.
1.1.3. Kh nng th thai
nh gi kh nng th thai ca ln c ging th cn c vi nhng ln ci c
phi vi n v c xc nh bng t l th thai
S ln ci c thai
T l th thai = x 100
S ln ci c phi vi ln c
1.1.4. Kh nng con
Cn c vo nhng n con ca nhng ln ni c phi vi ln c nh gi,
ch yu l da vo 2 ch tiu:
- S con s sinh cn sng/
- Khi lng s sinh/con
1.2. Nhng yu t nh hng n sc sn xut ca ln c ging
1.2.1. Ging
Ging c nh hng nhiu nht n phm cht tinh dch. Cc ging ln ngoi c kh
nng sn xut tinh dch nhiu hn ln ni v cht lng tt hn, r rt nht l ch tiu VAC,
ch tiu ny ca tinh dch ln c ni l 6-10 t tinh trng tin thng/ln khai thc. Trong khi
ca tinh dch ln c ngoi l 25-30 t. Kh nng phi ging vi ln ci ca ln c ngoi
cng cao hn ln c ni, nht l khi dng phng php th tinh nhn to. Ging cng nh
- 128 -
hng n kh nng con, khi lng s sinh ca cc ging ln ngoi cao hn cc ging
ln ni.
Khi lng s sinh ca ln ni (ln Mng Ci): 0,5-0,6 kg/con
Khi lng s sinh ca ln ngoi : 1,3-1,4 kg/con
1.2.2. Thc n v dinh dng
Thc n l iu kin v tin ging pht huy ht tim nng vn c. Do thc n
c nh hng nhiu n sc sn xut ca ln c ging, nh hng nhiu nht l n phm
cht tinh dch.
Nu cung cp cho ln c ging thiu nng lng v thiu protein th ln c gy
yu, gim tnh hng, nng tinh trng long, tinh trng k hnh nhiu. Nu thiu vitamin A,
D, E th lm tng t l tinh trng k hnh, tinh trng c sc khng thp. Nu thiu cc vitamin
trn trong thi gian di c th lm teo cc tuyn sinh dc, ln c dn dn mt phn x sinh
dc, tnh trng ny gi l "lit dc do n ung".
Nhng nu cung cp cho ln c ging qu tha nng lng th ln c s qu bo
lm gim tnh hng, ngi phi ging, thi gian nhy gi khng c lu v 2 chn sau phi
chu mt khi lng nng v cht lng tinh dch cng km.
Cht lng protein c nh hng nhiu n cht lng tinh dch. Nu cc axit amin
khng thay th b thiu v khng cn i trong khu phn th cht lng tinh dch s km. Do
cn u tin ngun protein ng vt cho ln c ging vi hm lng trong khu phn cao
hn ngun protein thc vt.
Nu cho ln c ging n nhiu thc n tinh th nng tinh trng m c hn so
vi khi cho n nhiu thc n th xanh.
1.2.3. Cng s dng
S dng ln c ging nhiu qu hay t qu u khng tt, c 2 trng hp u lm
gim sc khng ca tinh trng v lm tng t l tinh trng k hnh v khi s dng nhiu qu
th tinh trng cha kp bao bc bi lp lipoprotein nn sc khng thp, cn nu ln c
ging ngh qu 10 ngy th tinh trng li trong dch hon ph lu qu s tiu hao nhiu nng
lng, tinh trng s gi v yu i.
1.2.4. Ch vn ng
Nu cho ln c ging vn ng t qu th ln s bo, gim tnh hng v c nng sn
xut tinh trng km. Nhng nu cho vn ng nhiu qu s tiu hao nhiu nng lng, ln b
gy, cng gim tnh hng v phm cht tinh dch km.
1.2.5. Ma v
Ma v c nh hng n nhit v m ca chung nui. Theo Signoret (1968)
th nhit thun li cho qu trnh sn xut tinh trng l 17-18
o
C. Cho nn nhng thng nng
phm cht tinh dch ca ln c ging km hn nhng thng mt. Kt qu nghin cu ca
Nguyn Tn Anh (1971) trn ln c Landrace nui vng H Ni th nhng thng nng
nht ca ma h ch tiu VAC ch t 16-20 t, trong khi nhng thng ma ng, VAC
t ti 50-55 t. C trng hp nhit mi trng cao qu lm mt hon ton phn x sinh
dc ca ln c ging, trng hp ny gi l "lit dc do kh hu".
- 129 -
1.2.6. La tui
Giai on c phm cht tinh dch tt nht ca ln c ni l 1-2 nm tui, ca ln c
ngoi l 2-3 nm tui. Thng sau 4 nm tui phm cht tinh dch ca ln c ging gim i
nhiu nn cn xem xt loi thi.
1.3. Bin php k thut nhm nng cao sc sn xut ca ln c ging
1.3.1. Chn ln c lm ging
chn c ln c ging tt th nc ta thng tin hnh chn cc tri kim tra
nng sut v thng dng phng php "Kim tra nng sut c th" i vi ln c giai
on hu b. Hin nay nc ta ch yu l dng ln c ngoi cho nn phng php ny
thng c s dng khi chn ln c ngoi lm ging. Phng php c tin hnh nh
sau: chn nhng ln c con c ngoi hnh c trng ca ging, c thn hnh cn i, t
khi lng lc 2 thng tui cao hn khi lng trung bnh ca n. Nhng ln ny c l lch
r rng, c sinh ra t cp b m tt, ln nhanh nhen, khe mnh. Sau c nui trong
mt iu kin tiu chun v chung nui v dinh dng hn ch cc yu t nh hng.
Ln c nui 1 con/ v cho n t do.
Thi gian nui kim tra: ty theo mc tng trng ca ln v bt u nui khi ln
t khi lng 25 2 kg v kt thc nui kim tra khi ln t khi lng 90 2 kg.
Cc ch tiu cn kim tra:
+ Kh nng tng trng (g/ngy):
+ Hiu qu s dng thc n (tiu tn thc n/kg tng trng)
+ dy m lng: o bng my siu m v tr xng sn cui (o khi lng kt
thc nui)
Tiu chun chn ging (ca Vin chn nui Quc gia):
+ Kh nng tng trng: 650 g/ngy
+ Hiu qu s dng thc n 2,9 kg T/kg tng trng
+ dy m lng: 13 mm
Khi ln c hu b t 3 ch tiu trn th kim tra li ngoi hnh v tp cho nhy gi
kim tra phm cht tinh dch ca 3 ln khai thc u.
Yu cu v ngoi hnh: ng c im ging, thn hnh cn i, lng di v thng,
bng gn, chn cao, thng v chc khe, hai mng chn kht, hai dch hon cn i v l r, t
nht c 12 v. Con c phi phm n, hin lnh nhng khng chm chp, tnh dc hng.
Nhng con c khng bit nhy gi hoc phm cht tinh dch km th loi thi.
1.3.2. Nui dng tt ln c ging
* Nhu cu dinh dng:
nng cao sc sn xut ca ln c ging chng ta cn cung cp cho ln c ging
y c v nng lng, protein, vitamin v cht khong.
+ Nng lng: Mc nng lng cung cp cho ln c ging tu tng la tui v khi lng
ln. Ni chung, trong 1 kg thc n hn hp cho ln c ging cn c 3100-3200 kcal ME.
nc ta ngun nng lng chnh cung cp cho ln gm c: ng, sn, khoai lang,
thc, cao lng.

- 130 -
+ Protein:
Mc protein cung cp cho ln c ging tu theo tui v ging. Ln c cn non cn
nhiu protein hn ln c trng thnh, ln c ngoi cn cung cp protein nhiu hn ln
c ni.
Ni chung hm lng protein th trong khu phn n ca ln c ngoi cn bo m
16-17%, ca ln c ni cn bo m 14-15%.
Nhng ngy ln c phi ging hoc khai thc tinh nn c ch bi dng thm
bng cch cho n thm 2 qu trng hoc 0,5 lit sa.
Ngun cung cp protein cho ln gm c bt c, bt tm, bt tht, u tng, lc, bo
hoa du, nm men, axit amin cng nghip ....
Trong khu phn n ca ln c ging nn u tin hm lng protein ng vt cao
hn protein thc vt. Cn ch cht lng protein, ngha l cn y v cn i cc axit
amin khng thay th, quan trng nht l lyzin, methionin v tryptofan (lyzin 0,6%; methionin
0,16%; tryptofan 1,12% trong khu phn).
+ Vitamin: quan trng nht l cc vitamin A, D, E
Nhu cu: vitamin A: 4000 UI/kg T
vitamin D: 200 UI/kg T
vitamin E: 44 UI/kg T
cung cp vitamin A cho ln c ging th ngoi cc sn phm ng vt nh bt c,
trng, sa th cn c th cung cp dng caroten (tin vitamin A). Caroten c nhiu nht
trong cc loi thc n c qu mu , mu vng nh: c chua, b , c rt.
Vitamin D c nhiu trong cc sn phm ng vt nh bt c, trng, sa nhng cng
c th b sung cho ln dng tin vitamin D bng cch cho ln vn ng ngoi tri v dng
rau xanh c phi di nh sng mt tri iu kin thch hp.
Vitamin E c nhiu trong cc thc n ht mc mm nn nhng ngy ln c phi
ging cn b sung thm gi hoc thc mm.
Nu phm cht tinh dch ca ln c ging km th c th tim hn hp vitamin ADE.
+ Khong : Quan trng nht i vi ln c ging l Ca, P. Khi cung cp Ca, P cho ln c
ging cn ch c v s lng v t l Ca/P. Trong khu phn n ca ln c ging cn bo
m: 0,75% Ca v 0,6% P.
T l Ca/P thch hp: 1,2 - 1,8. Ngun cung cp: bt xng, bt v s, v hn, vi.
Trong nui dng ln c ging cn ch khng cho ln qu bo, qu gy, khng
gy cho ln c bng to s.
Chng ta c th tham kho tiu chun n cho ln c ging ca Vit Nam v ca NRC
(Hi ng nghin cu quc gia Hoa K):
+ Tiu chun dinh dng thc n hn hp ln (TCVN 1547 - 1994)
Ln c ging
Ch tiu
Hu b Trng thnh
Nng lng trao i (Kcal/kg) 3000 3000
Protein th (%) 17 15
X th (%) 7 7
Canxi (%) 0,7 0,7
- 131 -
Photpho (%) 0,5 0,5
Lyzin (%) 1,0 0,8
Methionin (%) 0,5 0,4
Mui NaCl (%) 0,5 0,5

+ Nhu cu dinh dng ca ln c ging (NRC - 2000)
Nng lng trao i: 3265 Kcal/kg.
Protein th 13%
Lysin 0,60%
Methionine 0,16%
Canxi 0,75%
Photpho 0,60%
Vitamin A 4000 UI
Vitamin D
3
200 UI
Vitamin E 44 UI
* K thut nui dng:
Ty tng ging v ty tng giai on tui c k thut nui dng khc nhau. giai
on hu b th nn cho n t do ln pht huy ht tim nng tng trng ca n. Khi bt u
phi ging th nn cho n hn ch ln khng bo qu.
C th dng thc n hn hp hon chnh ca ln c ging hoc ca ln ni cha k
II cho ln c n. Cng c th dng thc n m c trn vi thc n tinh bt hoc mua
nguyn liu t phi trn.
Nn cho ln c n kh v cho ung nc. Khng nn cho ln c n mt lc qu
no bng cch cho n nhiu ba trong ngy v ch bin tt thc n c th tch nh.
1.3.3. Ch s dng
Ln c thnh thc v tnh rt sm, nhng chng ta khng nn cho i phi ging sm
khi ln cha thnh thc v th vc. Khi ln c c 8 thng tui mi cho i phi ging
khng nh hng n s pht trin tm vc ca ln v n con sinh ra c sc sng cao.
Cng s dng ln c ging thch hp:
Theo quy trnh ca B: ln c ni 4-5 ngy s dng 1 ln, ln c ngoi 3-4 ngy s
dng 1 ln. Nhng con c kho c th s dng 2 ngy mt ln nhng cn c ch bi
dng thm. Khng nn cho ln c ging ngh qu 10 ngy, nu ngh lu th c nng sn
xut tinh trng yu i, sc khng ca tinh trng s km, ln c gim tnh hng. Nn cho phi
ging hay ly tinh vo bui sng sm hay bui chiu mt.
Sau khi phi ging hoc khai thc tinh th khng nn cho ln c tm ngay v d b
cm lnh v khng nn cho n ngay m sau khong 30 pht mi cho n.
1.3.4. Chm sc ln c ging
Cng vic quan trng nht l cho ln c ging vn ng. Cho vn ng thch hp th
c nhiu tc dng :
- Tng cng pht trin c bp, tng th lc
- Hn ch bo, tng tnh hng
- 132 -
- Tng hp vitamin D
3

- Thay i mi trng khng kh
C 2 hnh thc cho ln c ging vn ng :
- Vn ng t do: l hnh thc th cho ln c ging ra sn vn ng v ln t vn
ng. Mi ngy nn cho vn ng 2 ln, mi ln khong 1 gi.
- Vn ng cng bc: l hnh thc ngi ui cho ln c chy trn sn vn ng hay
trn ng vn ng vi vn tc khong 4 km/h. Vi hnh thc ny mi ngy ch nn cho vn
ng 1 ln vi thi gian 15-30 pht.
Cng vic tip theo l tm chi cho ln ln c sch s, trnh c mt s bnh
ngoi da, lm tng ln tip xc vi ngi thun li cho vic s dng, nui dng ln c.
V ma h tm cho ln cn c tc dng lm gim nhit chung nui. Ma h nn tm cho
ln 2 ln/ngy, nhng ngy nhit cao qu nn lm mt cho ln bng cch phun nc ln
mi chung hoc phun sng ln mnh ln.
Cn nh k kim tra phm cht tinh dch v cn khi lng ln bit c ch
s dng, nui dng v chm sc hp l cha iu chnh li. i vi ln c ging yu
cu phi rn chc, khng qu bo, qu gy.
Khi ln c hu b c 6-7 thng tui th nn tp cho nhy gi.
Chung ln c cn rng (4-5 m
2
/con) ln c th i li vn ng thoi mi.
II. Chn nui ln ci ging
2.1. C cu n ln ci ging
+ Ln ci hu b: l t khi chn lm ging n khi cho i phi ging c cha (thng t 2
thng tui cho n ht 8 thng tui)
+ Ln ni kim nh: l t khi phi ging c cha n khi cai sa con la 2 . Loi ny thng
chim khong 50% so vi n ni c bn.
+ Ln ni c bn: l t khi cai sa con la 2 t tiu chun lm ging. C 2 loi ni c
bn:
- Ln ni ht nhn: chuyn sn xut ra con ging.
- Ln ni sinh sn ni chung: chuyn sn xut ra ln nui tht.
2.2. Mt s ch tiu c bn nh gi sc sn xut ca ln ni
Cn c vo kh nng sinh sn v kh nng tit sa ca ln ni nh gi.
2.2.1. Kh nng sinh sn: c nh gi qua nhng ch tiu sau:
+ Tui la u: Trung bnh lc 12 thng tui.
+ S con ra /la (tnh c s thai cht v s con cht khi ra)
+ S con cn sng n 24 gi (k t khi xong con cui cng)
T ch tiu ny c th nh gi t l sng ca n con
S con cn sng n 24 gi
T l sng = ----------------------------------- x 100
S con ra
+ S con cai sa /la v s con cai sa /ni/nm
T ch tiu ny c th nh gi t l nui sng ca n con :

- 133 -
S con cai sa
T l nui sng = ---------------------- x 100
S con li nui
+ Khi lng s sinh ca n con: c xc nh trc khi cho ln con b ln u. Trong
nghin cu nn cn tng con, trong sn xut c th cn c .
+ Khi lng cai sa ca n con:
Tnh trung bnh trn 1 ln con v trn 1 .
Khi lng ca con b nht
+ T l ng u ca n con = ----------------------------------- x 100
Khi lng ca con ln nht
+ T l hao ht ca ln m :
Trong qu trnh nui con ln m b hao ht khi lng c th nhiu hay t
KL ln m sau 24 gi con - KL ln m khi cai sa con
T l hao ht = ------------------------------------------------------------- x 100
KL ln m sau 24 gi con
T l ny cng thp cng tt, trung bnh l 15%
2.2.2. Kh nng tit sa
C hai phng php xc nh nh gi kh nng tit sa ca ln ni:
- Cn c vo khi lng ca ton ln con lc 21 ngy tui, v 21 ngy u ngun
dinh dng ch yu ca ln con l sa m, ln con bit nhm nhp thm nhng khng
ng k, cho nn khi lng ton ln con lc 21 ngy tui cao chng t ln m tit sa
nhiu v cht lng sa tt.
- Xc nh lng sa tit ra trong c k tit sa (2 thng). xc nh lng sa th cn
khi lng ca ton ln con lc s sinh v lc 30 ngy tui ri p dng cng thc tnh:
M = m
1
+ m
2

M - lng sa tit ra c k
m
1
: lng sa tit ra thng th nht
m
1
= ( KL
30 ngy
- KL
ss
) x 3
3 l h s, ngha l tng 1 kg khi lng c th th ln con cn khong 3 kg sa m
m
2
: lng sa tit ra thng th hai
m
2
= 4/5 m
1

2.3. Nhng yu t nh hng n sc sn xut ca ln ni
2.3.1. Ging v di truyn
Ging khc nhau th kh nng sinh sn v kh nng tit sa khc nhau. Ging c nh
hng nhiu nht n khi lng s sinh ca n con. Khi lng s sinh ca cc ging ln
ngoi thng cao hn cc ging ln ni
KL
SS
ca ln ngoi : 1,3-1,4 kg
KL
SS
ca ln ni (Mng Ci): 0,5-0,6 kg
Kh nng tit sa ca cc ging ln ngoi cng cao hn cc ging ln ni
Ln ni ngoi trung bnh tit 6 kg sa /ngy
Ln ni ni trung bnh tit 3,5 kg sa /ngy
- 134 -
ln con ra c th c nhng k hnh di truyn nh k hnh b xng, khng c chn
hay h vm ming, khng c hu mn ....
2.3.2. Thc n v dinh dng
Nu cung cp cho ln ni khng cc cht dinh dng, c bit l khi thiu protein
th ln ni s khng ng dc hay ng dc chm, lm gim la trong 1 nm. giai on
c thai nu thiu protein th khi lng s sinh ca n con thp, con ra t. giai on nui
con nu thiu protein th sn lng sa gim, n con ci cc.
Thiu nng lng ln ni s gy, s khng ng dc hay ng dc chm, thai pht
trin km, c bit l trong gian on nui con ln ni s b hao ht khi lng rt nhiu.
Nhng nu qu tha protein trong giai on c thai th s lm tng t l cht thai. Nu
qu tha nng lng trong thi gian di th s gy cho ln ni qu bo, dn n khng hay
t do s trng rng t.
Thiu vitamin A s c hin tng sy thai, non. Thiu vitamin D, Ca, P n con
ra ci cc, cht lng sa km, ln ni d b lit chn trc hoc sau khi .
Cht lng khu phn cng nh hng, c bit l s y v cn i cc axit amin
khng thay th. Nu cht lng khu phn km dn n hin tng tiu thai.
2.3.3. iu kin kh hu
i vi ln ni nhit thch hp l 18-21
0
C. Nu nhit chung nui trn 30
0
C th
s lm gim t l th thai v t l cht phi, cht thai s cao, thai pht trin km. Trong giai
on nui con nhit cao qu lm tng t l cht ca ln con do ln m v ln m ng
nm khng yn v do ln m n t nn thiu sa cho con b. Do ma h t l th thai v s
con ra /la thng thp hn cc ma khc.
Nu nhit cao kt hp vi m cao s lm tng s ln ni khng ng dc hay
ng dc chm. Nu nhit qu thp th t l ln con cht cao do b cm lnh dn n t l
nui sng ca n con s thp.
2.3.4. La
Kh nng sinh sn v kh nng tit sa ca ln ni la 1 thp v tng dn t la 2
n la 6. Sau la 6 th bt u gim v sau la 8 th gim nhiu. Cho nn sau la 8 nn xem
xt loi thi ln ni mi em li hiu qu cao cho ngnh chn nui ln ( cc c s ging
nn loi thi sm hn)
2.3.5. Tui phi la u v khi lng ca ln ni
Ln ci thnh thc v tnh sm nhng khng nn cho i phi ging sm. Trc 8
thng tui ln ci cha thnh thc v th vc, nu cho i phi ging th s nh hng n s
pht trin tm vc ca ln, s con ra t, n con yu, nht l i vi ln ci ngoi.
Khi c 8 thng tui nhng khi lng cn thp cng cha nn cho i phi v s nh
hng n khi lng n con. i vi ln ci ni khi khi lng t 35-40 kg, ln ci ngoi
t 100-110 kg mi cho i phi ging.
2.3.6. K thut, phng php v phng thc phi ging
Nu phi ging thi im cha thch hp hoc k thut dn tinh khng tt th t l
th thai thp, s con ra t.
- 135 -
Nu dng phng php phi trc tip th c th nng cao t l th thai v s con ra
so vi phng php th tinh nhn to, nht l i vi ln ci phi ln u v ln ni kh th
thai.
Nu dng phng thc phi lp v phi kp th tng s con ra, nu dng phng
thc phi kp th tng khi lng s sinh ca n con so vi dng phng thc phi n.
2.3.7. S con li nui
S con li nui c nh hng nhiu n kh nng tit sa ca ln ni. S con li
nui nhiu th lng sa tit ra nhiu v ngc li. Nht l khi s con li nui t hn s v
th nhng v khng c b s b lp i, sc sn xut sa ca ln ni cng km. Nhng nu
s con li nui nhiu hn s v th s nh hng n khi lng cai sa ca ln con v t
l hao ht ca ln m s cao. Do , tt nht l s con li nui bng s v ca ln ni.
2.3.8. Chm sc
V ma h nu khng thng xuyn tm cho ln v khng lm mt cho ln th sc sn
xut gim. Nu khng gi chung nui v mi trng xung quanh sch s v khng tim
phng y cho ln th ln d b bnh, nng sut sinh sn gim.
2.3.9. nh hng ca ln c
Nu ln ni tt nhng cho phi vi ln c c cht lng tinh dch km th lm gim
t l th thai, s con ra v cht lng n con km.
2.4. c im sinh l sinh dc v phi ging cho ln ci
2.4.1. Chu k ng dc ca ln ni
Khi ln ci thnh thc v tnh th c hin tng ng dc v hin tng ny c lp
i lp li sau mt thi gian nht nh gi l chu k ng dc. a s ln ci ni xut hin ng
dc ln u vo 4-5 thng tui, ln ci ngoi vo 6-7 thng tui, nhng 1-2 chu k u cha
n nh v sau n nh dn, mi chu k ng dc thng ko di 18-21 ngy v tri qua 4
giai on :
+ Giai on trc ng dc: ko di khong 2 ngy
giai on ny b phn sinh dc bn ngoi bt u c nhng thay i : m h c
hin tng xung huyt, mng dn ln, c mu hng ti, hi m ra, c nc nhn long chy
ra. Ln bt u bing n, hay ku rt, t ra khng yn. Nhng giai on ny ln ci cha cho
ln c nhy ln lng n. Chng ta khng nn cho phi ging p giai on ny v trng
cha rng.
+ Giai on ng dc : ko di 2-3 ngy
n giai on ny hot ng sinh dc mnh lit, m h m to hn v t mu hng
chuyn sang mu mn chn, dch nhn chy ra keo c hn. Ln rt bing n, t ra khng yn
nh mun ph chung i tm ln c, ln thch nhy ln lng con khc v chu ng
yn cho ln c nhy ln lng n.
+ Giai on sau ng dc: ko di 3-4 ngy
n giai on ny cc du hiu ca hot ng sinh dc gim dn. Ln ci vn i tm
ln c nhng khng cho ln c nhy ln lng n, m h teo li v ti nht, n ung tt hn.
+ Giai on yn lng sinh dc: ko di 10-12 ngy
- 136 -
Ln ci yn tnh hon ton, khng c phn x vi ln c na. Ln n ung
bnh thng, m h teo nh, trng nht.
2.4.2. Thi im phi ging thch hp cho ln ci
Mc ch ca vic phi ging l to iu kin cho tinh trng v trng gp nhau 1/3
pha trn ng dn trng vi s lng cn thit v cht lng tt. Mun vy, chng ta cn xc
nh thi im phi ging thch hp cho ln ci.
Qua nghin cu ngi ta thy rng tinh trng sau khi phi phi mt 2-3 gi mi ln ti
1/3 pha trn ng dn trng. S hot ng ca tinh trng trong ng dn trng ca ln ci c
duy tr t 38-40 gi nhng ch c kh nng th thai tt trong khong 15-20 gi u sau khi
phi.
Ln l loi a thai, mi ln ng dc c khong 15-25 trng rng. Khong 25-30 gi
sau khi c hin tng chu c trng mi rng. Trng rng ri rc v ko di, c khi ko di
n 10 ting ng h. Sau khi rng khi bung trng th trng ri vo loa kn v chuyn ng
dn vo ng dn trng. Trng c th sng trong ng sinh dc n 20 gi sau khi rng
nhng ch c kh nng th thai tt trong khong 10 gi u.
T nhng hiu bit trn a s cc nh chn nui ngh:
+ Nu phi 1 ln th nn phi trong khong 24-30 gi k t khi ln ci bt u ng
yn.
+ Nu phi 2 ln th ln 1 nn phi trong khong 15-24 gi v ln 2 trong khong 24-
36 gi k t khi ln ci bt u ng yn.
+ Nu phi 3 ln th nn phi ln ngay khi ln ci bt u ng yn v sau phi ln
2 cch ln 1 t 10-12 gi, phi ln 3 cch ln 2 cng t 10-12 gi.
Nu tnh t khi ln ci c hin tng ng dc th i vi ln ci ni nn phi ln 1
vo cui ngy th 2 hoc u ngy th 3. Cn i vi ln ci ngoi nn phi ln 1 vo cui
ngy th 3 hoc u ngy th 4.
Trong thc t thun tin th c th p dng quy tc "Sng-chiu", ngha l nu ln
ci bt u ng yn bui sng th chiu phi ln 1 v sng hm sau phi ln 2. Nu phi 1
ln th sng hm sau mi phi. Cn nu ln ci bt u ng yn bui chiu th sng hm
sau phi ln 1 v chiu hm sau phi ln 2. Cn nu phi 3 ln cng theo quy tc "Sng-
chiu" nhng ln 1 phi ngay khi ln ci bt u ng yn.
xc nh thi im ln ci bt u chu c th hng ngy nn kim tra 2 ln (vo
bui sng v bui chiu). C nhiu phng php xc nh nhng c 2 phng php hay
c s dng v c chnh xc cao:
+ Dng ln c th tnh: cho ln c n tip xc vi ln ci. Khi thy ln ci chy li
ngay vi ln c v t ra quyn luyn th chng t ln ci bt u chu c. Cng c th
ln c t pht hin c ln ci no n thi im chu c.
+ Dng tay n ln lng, ln mng ln ci, nu thy ln ci ng yn, cong ui ln th
chng t ln ci bt u chu c.
Ngoi ra, cn c th s dng mt s phng php khc nh dng feromon c mi ln
c cho ln ci ngi, dng ohmmetre o in tr m o, dng giy o pH ca nim
dch m o.
- 137 -
2.4.3. Bin php kch thch ng dc cho ln ci
Trong thc t sn xut c rt nhiu ln ci hu b chm ng dc, nhiu con 10-12
thng tui vn cha ng dc. V cng c rt nhiu ln ni sau khi cai sa con lu m cha
ng dc tr li. Do , chng ta cn dng nhiu bin php kch thch nhng ln ny ng
dc sm hn.
+ S dng kch dc t:
- Dng huyt thanh nga cha (PMSG)
Qua nghin cu ngi ta thy rng trong huyt thanh nga cha c c FSH v LH
nhng lng FSH thng nhiu hn.
Liu tim : 20-25 UI/1 kg khi lng c th
Thng sau khi tim 4-5 ngy th ln ci s biu hin ng dc, lu nht l sau 15 ngy.
- Dng kch t nhau thai (HCG)
HCG cng c c FSH v LH nhng lng LH thng nhiu hn.
Liu tim : 15-20 UI/1 kg khi lng c th
Dng HTNC kt hp vi HCG th kt qu s tt hn l khi dng ring l tng kch dc t.
- Dng prostaglandine (PGF
2
)
PG c tc dng gy thoi ho th vng, cho nn nhng ln ni chm ng dc do
nguyn nhn tn ti ca th vng th dng PG tim s cho hiu qu cao. Nhng PG t nn
i vi ln ni t s dng hn.
- Dng gonesterol: kch dc t ny c cha FSH, LH v oestrogen, nhng LH c phn tri
hn. Trong chn nui dng kt hp vi HTNC s cho kt qu tt hn.
Dng kch dc t em li hiu qu kinh t cao cho nhng c s chn nui ln ni.
Bng bin php ny xc nh c nhng ln ci v sinh loi thi nhm gim nhng
ngy nui v ch (thng sau 2 ln tim nu khng thy ln ci ng dc th chng t v
sinh)
+ Dng ln c th tnh:
Hng ngy cho nhng ln ci chm ng dc tip xc vi ln c th tnh. Nh tip
xc vi ln c, ln ci s b kch thch v qua h thng thn kinh ly tm lm cho tuyn yn
tit ra FSH v LH, do ln ci s ng dc.


nh: Nht ln c gn chung ln ni kch thch ng dc sm


- 138 -
2.4.4. Phng php v phng thc phi ging cho ln ci
2.4.4.1. Phng php phi ging
+ Phi trc tip
Khi ln ci ng dc xc nh c thi im phi ging thch hp th cho n phng
phi ging hoc cho n phng ln c v ngi gip cho ln c nhy.
u im:
- C th nng cao t l th thai v s con ra do ln ci c kch thch nhiu hn
nn trng rng nhiu.
Nhc im:
- Lm gim kh nng m nhim ca ln c v gim hiu qu trong chn nui.
- D lm ly lan bnh nu 1 trong 2 con b bnh.
- Kh khc phc khi khi lng ca ln c v ln ci chnh lch nhau nhiu.
- Kh khn khi a ln c i phi ging xa.
- D b ri ro v kh kim tra phm cht tinh dch trc khi phi ging.
+ Th tinh nhn to:
L phng php ly tinh dch ca ln c ging qua kim tra, pha ch cho vo dng
c dn tinh v bm vo c t cung ca ln ci ang ng dc.
u im:
- C th khc phc tt c cc nhc im ca phng php phi trc tip.
Nhc im:
- C th lm gim t l th thai i vi nhng ln ci phi ln u v ln ni kh th
thai.
- D b vim b phn sinh dc ca ln ci nu k thut dn tinh khng tt.
- Cn c mi trng bo qun v dng c dn tinh, cn ngi c trnh k thut cao,
c phng php khai thc tinh v dn tinh ng k thut.
2.4.4.2. Phng thc phi ging
C 4 phng thc phi ging
+ Phng thc phi n:
Khi ln ci ng dc th cho phi vi 1 ln c ging v cho phi 1 ln.
u im: tn t ln c ging v ch s dng ln c ging hp l.
Nhc im: t l th thai thng thp, s lng bo thai khng nhiu, v trng rng ri
rc nn s trng gp c tinh trng t. Cho nn ch p dng i vi ln ni d th thai v
sai con.
+ Phng thc phi lp :
Khi ln ci ng dc th cho phi vi 1 ln c ging v cho phi 2 ln, ln 2 cch ln
1 t 10-12 gi.
u im: Nng cao t l th thai v s lng bo thai, v tinh trng vo ng sinh dc
con ci ri rc nn s lng trng n c tinh trng nhiu.
Nhc im: nh hng n ch s dng ln c ging nu nh phi trc tip (th
tinh nhn to th khng nh hng) v d b ri ro nu ln c c cht lng tinh dch
km, tn nhiu tinh.

- 139 -
+ Phng thc phi kp:
Khi ln ci ng dc th cho phi vi 2 ln c ging v cho phi 2 ln (c th 3 ln),
cch nhau 10-12 gi, cng c th cch nhau 5-10 pht nu cn nng cao khi lng s sinh
ca n con.
u im: nng cao sc sng ca bo thai do tinh trng mt lc vo ng sinh dc con
ci nhiu nn trng c iu kin chn lc nhng tinh trng kho.
Nhc im: tn ln c ging.
+ Phi hn hp tinh dch:
Trn tinh dch ca 2 hay nhiu ln c ging v dn tinh n hoc dn tinh kp cho ln
ci ang ng dc.
u im: nng cao khi lng s sinh v s lng n con ra so vi khng hn hp
tinh dch. Nu dng hn hp tinh dch dn tinh kp th kt qu cng tt hn.
Nhc im: ch s dng c trong th tinh nhn to, phi trc tip khng s dng
c.
2.5. Thi k pht trin ca thai ln
Thi gian c cha ca ln ni trung bnh l 114 ngy v tri qua 3 thi k:
2.5.1. Thi k phi thai: 1-22 ngy
Khi trng v tinh trng gp nhau 1/3 pha trn ng dn trng th ay xy ra qu
trnh th tinh gia trng v tinh trng v to thnh hp t. 20 gi sau khi th tinh, hp t bt
u phn chia. u tin hp t c phn chia thnh 2 t bo phi v 48 gi sau khi th tinh
c phn chia thnh 8 t bo phi v n lc ny hp t bt u chuyn dn vo 2 bn sng
t cung v lm t . trong sng t cung hp t tip tc phn chia thnh hng trm t bo
phi v sau cc mng ca bo thai c hnh thnh.
- Mng i c hnh thnh sau 7-8 ngy
Mng i l mng trong cng, bao bc quanh bo thai. Dch i c rt nhiu tc dng: gip cho
bo thai nm thoi mi, m cho bo thai khng b va chm vi cc c quan xung quanh,
gip cho qu trnh sinh d dng v l ngun dinh dng ca bo thai.
- Mng niu: hnh thnh sau khong 10 ngy.
Mng niu l mng gia, c cha dch niu, trong dch niu c cc mui, ng
glucoza, kch t nhau thai.
-Mng m (mng nhung): hnh thnh sau khong 12 ngy, l mng ngoi cng, tip
gip vi nim mc t cung ca ln m. Trn khp b mt ca mng m c nhiu lng nhung,
nhng lng nhung ny ht cht dinh dng t m truyn vo cho phi thai.
n cui thi k ny hnh dng u, h mt, tim, gan c hnh thnh nhng cha
hon chnh.
thi k ny s kt hp gia m v con cha c chc chn cho nn rt d b sy
thai nu c tc ng khng tt ca ngoi cnh. y l thi k quyt nh s lng phi. Thi
k ny gi l thi k hnh thnh.
2.5.2. Thi k tin thai: 23-39 ngy
n thi k ny bt u hnh thnh nhau thai nn s kt hp gia m v con chc chn
hn, t b sy thai.
- 140 -
n cui thi k ny thai c hnh thnh tng i honh chnh, hu ht cc c
quan b phn c hnh thnh. Khi lng thai tng kh nhanh, gp 4-5 ln khi lng
phi cui thi k phi thai.
2.5.3. Thi k bo thai: 40 ngy -
n thi k ny s trao i cht ca thai rt mnh lit v tip tc hon thnh nt
nhng b phn cn li nh hnh thnh da, mc lng, mc rng v bt u th hin c im
ging.
Khi lng thai tng rt nhanh, n cui thi k ny khi lng mi thai nng gp
hn 100 ln so vi thi k tin thai v gp hn 1000 ln so vi thi k phi thai.
Thi k ny nh hng nhiu nht n khi lng thai, c bit l t 90 ngy tr i
thai pht trin rt mnh.
Trong thc t sn xut thun tin cho vic nui dng chm sc ln ni, ngi ta
thng chia lm 2 k :
- Cha k I : 84 ngy u
- Cha k II : 30 ngy cui.
2.6. Quy lut tit sa ca ln ni
C 2 quy lut chnh
2.6.1. Quy lut tit sa u v sa thng
Thi gian tit sa u l 1 tun k t sau khi . Trong sa u, hm lng protein,
vitamin cao hn sa thng. c bit trong sa u c nhiu -globulin v MgSO
4
, 2 cht
ny rt quan trng i vi ln con.
Bt u t tun th hai ln tit sa thng. sa thng hm lng lipit, ng
lactoza v khong (Ca, P) cao hn sa u.
Nghin cu quy lut ny c ngha i vi ln con. Sau khi ra cn tranh th cho
ln con b sa u cng sm cng tt. Sa u c ngha nht i vi ln con l 24 gi u
sau khi . Sau 24 gi -globulin thm qua thnh rut ln con kh khn hn do lng khng
men trong sa u gim dn v khong cch gia cc t bo vch rut ca ln con hp dn
li.
2.6.2. Quy lut tit sa khng u
- Tit sa khng u theo thi gian:
T 1-15 ngy sau khi lng sa ca ln ni tng dn. T 15-21 ngy lng sa tit
ra nhiu nht v tng i n nh. Sau 21 ngy lng sa ca ln ni bt u gim v sau 28
ngy lng sa gim i rt nhanh v cht lng sa cng gim. Do th tit sa ca ln
ni thng c nh cao tun th hai, th ba.
- Tit sa khng u cc v tr v
Thng cc v pha trc ngc ca ln ni lng sa tit ra nhiu hn cc v pha
sau. Nu ln ni c 6 i v th thng 3 i pha trc lng sa tit ra nhiu hn 3 i pha
sau. Nu c 7 i v th thng 4 i pha trc lng sa nhiu hn 3 i pha sau.



- 141 -
* Thnh phn ca sa u v sa thng ca ln ni.

Thnh phn Sa u (%) Sa thng (%)
VCK
Protein
Lipit
ng lactoza
Khong
23
15,7
5,2
3,5
0,7
17
6
7,5
4,1
0,9
Ngun: L Hng Mn, 2002
+ -globulin l loi protein khng th c tc dng tng cng sc khng ca ln
con.
+ MgSO
4
c tc dng ty cc cht cn b trong qu trnh pht trin ca bo thai.
Nu khng nhn c sa u th ln con c sc khng yu v d b ri lon tiu
ha.
2.7. Nui dng ln ci ging
2.7.1. K thut nui dng
- Ln ci hu b: T lc c chn lm ging n 6 thng tui c th cho ln n vi khu
phn n cho php ln bc l n mc ti a tim nng di truyn v tc sinh trng v tch
lu m ca n. Sau nn khng ch thc n, nht l nhng loi thc n giu nng lng
va tit kim c thc n, va trnh c tng trng khng cn thit.
Nhng trc khi cho i phi ging khong 10-14 ngy nn tng mc n cho ln ci
vi mc ch lm tng s trng rng (phng php Flushing cho ln ci hu b)
- Ln ni giai on ch phi :
Mc dinh dng c cung cp theo tui, khi lng, ging v th trng ca ln ni.
Ln di 2 nm tui nn cung cp nhiu protein, vitamin v khong hn nhng ln ni
trn 2 nm tui. Ln ngoi nhu cu dinh dng cao hn ln ni, ln gy mc dinh dng cn
cung cp cao hn ln bo.
Giai on ny vi thi gian rt ngn, thng ch 6-7 ngy. Trong nui dng nn gi
cho ln c bo va phi (Mc n cho ln ngoi 2-2,5 kg T/ngy).
- Ln ni cha :
Mc dinh dng ca ln ni c cung cp theo tui, giai on c cha v tu theo
ging. Cn ch 2 giai on quan trng l 3 tun u c cha v 3 tun cui.
3 tun u khng yu cu cao v s lng thc n m ch yu l v cht lng thc
n. Giai on ny d sy thai, tiu thai nu cho ln ni n thc n c cht lng km nh b
thiu mc, cc axit amin khng thay th b thiu hay khng cn i.
giai on 3 tun cui cn ch c v s lng v cht lng thc n. Khi lng
thai giai on ny tng rt nhanh nn cn nhiu dinh dng. giai on ny d non nu
cht lng thc n khng tt. Thc n cn c ch bin tt c th tch nh, to iu kin
cho ln ni n c nhiu, v ng rut ca ln b li do b thai chn.


- 142 -
- Ln ni nui con
Ln ni cn nhiu dinh dng cho qu trnh to sa nui con. c bit l thng u
nui con, v cht dinh dng ca ln con ch yu da vo sa m. Nu khng cung cp y
cc cht dinh dng th n con s ci cc v t l hao ht ca ln ni rt cao.
Nn dng khu phn cao nng lng nui ln ni giai on ny gim t l hao
ht ca ln ni trong qu trnh nui con.
Tt nht l dng thc n hn hp hon chnh c sn xut t nhiu cng ty khc
nhau v c th b sung thm du thc vt, m ln nng cao hm lng nng lng trong
khu phn.
Khi s dng khu phn cn ch : 3-4 ngy trc khi ln ni cn gim lng thc
n xung thai khng b chn, ln d hn v tng dn s ba n trong mt ngy ln.
Trong ngy ln ch nn cho ung nc m pha mui hay cho long. Sau khi ln ni
khng nn cho n nhiu mt cch t ngt m phi tng dn n 7 ngy sau mi cho n t do.
Trc khi cai sa con 3-4 ngy nn gim mc n ca ln ni trnh vim v. Sau
khi cai sa con 2-3 ngy mi cho n bnh thng.
2.7.2. Nhu cu dinh dng
Nhu cu dinh dng ca ln ci hu b theo NRC nm 2000 c t l tng nc khc
nhau v cho n t do vi 90% vt cht kh.
- Nhu cu nng lng:
+ Hu b, ch phi, cha k I: 2800-2900 Kcal ME/1 kg T
+ Ln ni cha k II: 3000 Kcal ME/1 kg T
+ Ln ni nui con: 3100-3200 Kcal ME/1 kg T
C th cung cp mc 3500-3600 Kcal ME/1 kg T (b sung m ng vt)
- Nhu cu protein (% protein th trong khu phn):

Ln ci hu b
Ln ch phi,
cha k I
Ln ni cha k II Ln ni nui con
Ln ngoi 14-18 13-14 14-15 17-18
Ln ni 12-16 11-12 12-13 15-16

- Nhu cu vitamin
+ vitamin A: - ln hu b, ch phi: 2300 UI/1 kg T
- ln ni c thai: 4000 UI/1 kg T
- ln ni nui con: 2000 UI/1 kg T
+ vitamin D: 200 UI/1 kg T
+ vitamin E: 44 UI/1 kg T
+ vitamin B
1
: 1,2-2 mg/1 kg T
- Nhu cu khong:
+ Ca: 0,8 % trong khu phn
+ P: 0,7 %
- Lng thc n hn hp/ngy cho ln ci ging (ln ngoi):
+ Ln ci hu b: 1-2,5 kg/ngy (ty thng tui)
- 143 -
+ Ln ni ch phi: 2-2,5 kg/ngy (ty th trng ln)
+ Ln ni mang thai: 1,8-2,5 kg/ngy (ty giai on v ty th trng ln)
+ Ln ni nui con: 5-5,3 kg/ngy
i vi ln ni ni, lng thc n hng ngy nn cung cp bng 2/3 lng thc n cho
ln ni ngoi.
Chng ta c th tham kho thm tiu chun n cho ln ni ni ca Vit Nam v cho
ln ni ngoi ca NRC
Bng: Tiu chun dinh dng thc n cho ln ni sinh sn ging ni (Mng Ci)
(Con/ngy m) (Nguyn Thin v CTV)
84 ngy c cha u 30 ngy c cha cui Nui con
Khi lng ln m (kg) Ch tiu
50-60 61-70 71-80 81-90 61-70 71-80 81-90 61-70 71-80 81-90
Nng lng
trao i (Kcal)
2507 2842 3104 3415 3462 3845 4084 7403 8191 8621
Protein th (g) 119 124 136 149 151 168 179 384 426 453
Mui (g) 5,0 5,7 6,2 6,8 6,9 7,7 8,2 13,6 15,0 15,8
Canxi (g) 7,3 8,2 9,0 9,9 10,1 11,2 11,9 18,4 20,3 21,4
Photpho (g) 5,9 6,7 7,3 8,1 8,2 9,1 9,7 15,0 16,5 17,4

Bng: Nhu cu trong khu phn ca ln ni mang thai (theo NRC nm 2000)

Khi lng ln ni lc phi ging (kg)
125 150 175 200
Lng ME trong khu phn (Kcal/kg)
Protein th (%)
Lysin tng s (%)
Methionine tng s (%)
Canxi (%): 0,75
Photpho (%): 0,60
Vitamin A : 4000 UI
Vitamin D
3
: 200 UI
Vitamin E : 44 UI
3265
12,9
0,58
0,15

3265
12,8
0,57
0,15
3265
12,4
0,54
0,14
3265
12,0
0,52
0,13

- 144 -
Bng: Nhu cu trong khu phn ca ln ni nui con (90% vt cht kh)

Khi lng ln ni sau khi (kg): 175 kg
Tng trng hng ngy ca ln con (gam)
150 200 250
Lng ME trong khu phn (Kcal/kg)
Protein th (%)
Lysin tng s (%)
Methionine tng s (%)
Canxi (%) : 0,75
Photpho (%): 0,60
Vitamin A : 2000 UI
Vitamin D
3
: 200 UI
Vitamin E : 44 UI
3265
16,3
0,82
0,21
3265
17,5
0,91
0,23
3265
18,4
0,97
0,24
2.8. Chm sc ln ci ging
+ Chung tri:
Hng chung c nh hng kh ln n nhit , m , thong v nh sng ca
chung nui. i vi iu kin kh hu nc ta th chung hng nam hoc hng ng nam
l thch hp. Hin nay kiu chung lng ang c cc c s chn nui ln ni ngoi nc
ta a chung. Nht l giai on nui con, nui chung lng nng cao c s con cai
sa/ni/nm. Dng kiu chung lng khng nhng c th gi cho nn chung lun c sch
s, kh ro m cn tit kim c din tch chung nui.
Din tch chung nui cho ln ci ging:
- Ln ci hu b, ch phi: 1,2-1,5 m
2
/con
- Ln ni c thai: 3 m
2
/con
- Ln ni nui con: + chung lng: 3 m
2
/con
+ chung nn: 5-6 m
2
/con
Chung ln ni cn c thng xuyn qut dn sch s, m v ma ng, thong v
ma h.
+ Tr sn cho ln ni
- Chun b chung v lm trong chung bng cch lt rm hoc bao ti di
nn chung. Nu chung nn th lt rm, cn chung lng th lt bao ti.
- Chun b mt s dng c: khn lau, thng, cn, km bm rng nanh, n, ko, kim
ch, thuc st trng v thuc kch thch phng nga ln khng bnh thng.
Thng c 5-10 pht ln ni 1 con. Khi ln con ra th ngi chm sc cn cm ln
con ln v ly khn lau kh cho ln con. u tin lau mm ming con khng b ngt, ri
lau n thn mnh ln con khng b cm lnh. Sau c th tin hnh ct rn ngay cho ln
con hoc cho vo thng ln ni xong mi tin hnh ct rn lun c n. Trc khi ct
nn ly ch buc rn li cch cung rn khong 3 cm ri ct b phn cn li, khi ct xong
dng cn i-t st trng. Nu khng ct rn th d b nhim trng do ln con dm ln lm
t rn v khi ln con i hay b vng vo chn.
- 145 -
Cng vic tip theo l bm rng nanh khi b ln con khng cn v ln m. Thng
sau khi con cui cng khong 30-60 pht th nhau thai ra. Khi phi ly ngay ra khi
ln ni khng n. Nu ln ni n nhau thai th s quen dn n hay n con v s gy ri
lon tiu ho.
Nu gp trng hp ln ni khng bnh thng th phi can thip, nh ln kh,
kh, ln con ra b ngt hay thai b cht trong bng khng ra c.
+ Trng hp ln kh. Can thip:
- Cho ln m ung nc mui long tng sc cho ln rn.
- Xoa du hay cc l nng vo bng kch thch ln ni rn.
- Tim oxytoxin hoc lutalyse (l cc hormon thc ).
- Cho tay vo ko ln con ra nu thy cn thit.
- C th m ly ln con ra.
+ Trng hp ln kh
Biu hin: ln ni rn rt nhiu nhng con khng ra v khng thy c nc i chy ra
hoc ra t trc. Can thip:
- Cho du thc vt c trn khng sinh vo c t cung.
- Kt hp tim oxytoxin
- C th cho tay vo ko ln con ra
+ Trng hp thai cht trong bng. Can thip:
- Tim oxytoxin
- Cho tay vo ko ln con ra
- C th m ly ln con ra nu c t cung khng m
+ Trng hp ln con ra b ngt. Can thip:
- H hi thi ngt
- H hp nhn to
- Bi ru hoc cn vo rn v xung quanh mi ln con
- Ngm ln con vo nc m khong 30-35
0
C trong khong 5 pht v lm h hp
nhn to tip.
III. Chn nui ln con
3.1. Mt s dc im ca ln con
3.1.1. c im sinh trng ca ln con
Ln con c tc sinh trng nhanh nhng khng u qua cc giai on. Nhanh nht
l 21 ngy tui u, sau tc c phn gim xung do lng sa m bt u gim v
hm lng hemoglobin trong mu ln con gim xung. Theo di tc tng trng ca ln
con th thy rng: khi lng lc 10 ngy tui tng gp 2 ln so vi lc s sinh, lc 20 ngy
tui tng gp 4 ln, 30 ngy tui tng gp 6 ln, 40 ngy tui tng gp 8 ln, 50 ngy tui tng
gp 10 ln v 60 ngy tui tng gp 14 ln so vi lc s sinh.
Do ln con c tc sinh trng nhanh nn kh nng tch lu cht dinh dng rt
mnh. V d: ln con 20 ngy tui mi ngy c th tch lu c 9-14 g protein/1kg khi
lng c th. Trong khi ln ln ch tch lu c 0,3-0,4 g protein.
- 146 -
Nhng ngc li tng 1 kg khi lng c th th ln con tiu tn t thc n hn. V
sn xut ra 1 kg nc cn t nng lng hn sn xut ra 1 kg m.
3.1.2. c im pht trin ca b my tiu ho
B my tiu ho ca ln con pht trin rt nhanh v dung tch, kch thc v khi
lng nhng v chc nng th cha hon thin.
VD: Dung tch d dy lc 10 ngy tui tng gp 3 ln so vi lc s sinh, lc 20 ngy
tui tng gp 8 ln v lc 60 ngy tui tng gp 60 ln (lc s sinh khong 0,03 lit).
Dung tch rut non lc 10 ngy tui tng gp 3 ln so vi lc s sinh, lc 20 ngy tui
tng gp 6 ln v lc 60 ngy tui tng gp 50 ln (lc s sinh khong 0,11 lit).
Dung tch rut gi lc 10 ngy tui tng gp 1,5 ln so vi lc s sinh, lc 20 ngy
tui tng gp 2,5 ln v lc 60 ngy tui tng gp 50 ln (lc s sinh khong 0,04 lit).
Chc nng cha hon thin do mt s men tiu ho thc n cha c hot tnh mnh,
nht l 3 tun tui u.
+ Men pepsin:
Khong 25 ngy u sau khi men pepsin trong d dy ln con cha c kh nng
tiu ho protein ca thc n v trong dch v cha c HCl dng t do. iu chng t vch
d dy cha pht trin hon thin. Sau 25 ngy tui men pepsin mi c kh nng tiu ho v
sau 4 tun mi c hot tnh mnh. Ln con di 4 tun tui ch c kh nng tiu ho tt
protein trong sa ln m nh men catepsin v kimozin.
+ Men amilaza v mantaza:
Ln con di 3 tun tui 2 men ny cha c hot tnh mnh, do kh nng tiu ho
tinh bt cn km, ch tiu ho c khong 50% lng tinh bt n vo. giai on ny ln
con c kh nng tiu ho tt ng lactoza trong sa ln m nh men lactaza.
+ Men Saccaraza: 2 tun u hot tnh cn thp, nu cho ln con n ng saccaroza th rt
d b a chy.
3.1.3. c im v c nng iu tit nhit
C nng iu tit nhit ca ln con cha hon chnh, do thn nhit ca ln con
cha c n nh.
c kh nng iu tit nhit tt th cn c c 3 yu t: thn kinh, m v nc.
Kh nng iu tit nhit nh thn kinh ca ln con ang cn km. Trung khu iu tit
nhit nm v no, m no ca gia sc ni chung v ca ln ni ring l c quan pht trin
chm nht.
Kh nng iu tit nhit nh m ca ln con cng cn km do m tch lu di da cn
t, lng m v glycogen d tr trong c th ln con cng cn t.
giai on ny ln con duy tr c thn nhit ch yu l nh c hm lng nc
trong c th ln con cao. Lc s sinh hm lng nc trong c th ln con chim ti
81-81,5%, giai on 3-4 tun tui chim 75-78%.
Ni chung, kh nng iu tit nhit ca ln con di 3 tun tui cn km, nht l
trong tun u mi ra. Cho nn nu nui ln con trong chung c nhit thp, m cao
th thn nhit ca ln con h xung rt nhanh. Mc h thn nhit nhiu hay t, nhanh hay
chm ch yu ph thuc vo nhit ca chung nui v tui ca ln con. Nhit ca
- 147 -
chung nui cng thp, thn nhit ca ln con h xung cng nhanh. Tui ca ln con cng t,
thn nhit ca ln con h xung cng nhiu.
Sau 3 tun tui c nng iu tit nhit ca ln con mi tng i hon chnh, thn
nhit ca ln con c n nh hn (39-39,5
0
C)
3.1.4. c im v kh nng min dch ca ln con
Kh nng min dch ca ln con 3 tun u hon ton ph thuc vo lng khng
th hp thu c t sa m v trong mu ca ln con mi ra hu nh cha c khng th ( -
globulin).
Trong sa u ca ln ni hm lng protein kh cao, chim ti 15-16%, trong gn
mt na l - globulin.
Phn t -globulin ch c kh nng thm qua thnh rut ln con tt nht 24 gi u,
nh trong sa u c khng men (antitrypsin) lm mt hot lc ca men trypsin nn ln con
hp thu c nguyn vn c phn t -globulin. V nh khong cch gia cc t bo vch
rut ln con cn rng nn -globulin c hp thu vo mu d dng hn. Sau 24 gi s hp
thu -globulin ca ln con km hn do hm lng ca khng men gim nhanh v do khong
cch ca cc t bo vch rut hp dn li.
Khi c b sa u th n 24 gi trong mu ln con t c 20,3 mg
-globulin/100ml mu. n 3 tun tui t 24 mg/100ml mu.
Nu ln con khng c b sa u th sau 3 tun mi c kh nng t tng hp khng
th nn sc khng rt km.
3.2. Bin php k thut nhm nng cao nng sut chn nui ln con
3.2.1. Cho b sa u v c nh u v cho ln con
Trong sa u hm lng cc cht dinh dng rt cao, vt cht kh gp 1,5 ln so vi
sa thng, protein gp 2 ln, vitamin A gp 5-6 ln, vitamin C gp 2,5 ln, vitamin B
1
v Fe
gp 1,5 ln. c bit trong sa u c nhiu -globulin v MgSO
4
. -globulin l khng th, n
c tc dng to sc khng cho ln con. Ln con hp thu -globulin bng con ng m
bo. Qu trnh hp thu nguyn vn phn t -globulin gim i rt nhanh theo thi gian, n ch
c kh nng thm qua thnh rut ln con tt nht 24 gi u sau khi ra, sau s hp thu
-globulin km hn. Nu khng c b sa u th 20 - 25 ngy tui ln con mi c kh
nng to khng th. Cn MgSO
4
c tc dng ty cc cht cn b trong qu trnh tiu ho
thi k pht trin thai hp thu cc cht dinh dng mi. Nu ln con khng nhn c
MgSO
4
th qu trnh tiu ho ca ln con b ri lon. Do cn cho ln con b sa u cng
sm cng tt, chm nht l 2 gi sau khi ra ln con phi c b sa u.
Khi ln m xong nn bt u c nh u v cho ln con. Nu khng c nh u
v th nhng con kho thng tranh b cc v pha trc ngc c nhiu sa hn, nhng con
yu phi b pha sau nn t l ng u ca n con thp .
Khi c nh u v nn u tin nhng con nh yu c b cc v pha trc ngc.
Vic c nh i hi phi kin tr, t m, bt tng con cho b. Nu lm u n th sau 3-4 ln
ln con s quen v s t b v quy nh cho n.

- 148 -
3.2.2. Tp cho ln con n sm
Tp cho ln con n sm vi 2 mc ch chnh:
- sau 21 ngy khi sa ln m bt u gim th ln con bit n tt khng nh
hng nhiu n tc sinh trng ca ln con.
- Thc y b my tiu ho ca ln con sm pht trin hon thin v khi c thc n
vo d dy th kch thch t bo vch ca d dy tit ra HCl dng t do sm hn v tng
cng phn x tit dch v.
Ngoi ra tp cho ln con n sm cn lm gim t l hao ht ca ln ni trong qu
trnh nui con v nng cao khi lng cai sa ca ln con v qua nghin cu thy rng: Khi
lng cai sa ca ln con chu nh hng ti 57% ca thc n b sung, khong 38% ca sa
m v 5% ca khi lng s sinh. Mt khc gip ln con sm lm quen vi thc n v sm
bit n c th cai sa sm hn.
Nn bt u tp cho ln con n t 6-7 ngy tui v lc ny ln con b c sa u
hon chnh. Tt nht l dng thc n hn hp ch bin sn ca cc cng ty sn xut thc n
dnh ring cho ln con tp n, loi thc n ny thng thm ngon, d tiu nn ln con nhanh
bit n. Cng c th rang cc thc n ht ln ri nghin nh v cho vo mng ln con t
nhm nhp c ngy. Thc n ht rang ln cng c mi thm, ln con s thch n v tinh bt
bin thnh dextrin to iu kin cho ln con tiu ho tt hn.
Nu tp u n th n 20 ngy tui ln con bit n tt. Nu khng c tp th
n 30 ngy tui ln con mi n thm c nhiu.
Ln con c tp n sm th s tng trng nhanh hn, t l mc bnh thp hn.
3.2.3. B sung cc cht dinh dng cho ln con
Ngun dinh dng ca ln con 21 ngy u ch yu l sa m. S lng v cht
lng sa ca ln ni giai on ny c nh hng rt ln n s pht trin ca ln con. Do
cn ch nui dng tt ln ni mi sa cho ln con.
Sau 21 ngy sa ca ln m bt u gim m nhu cu cc cht dinh dng ca ln con
ngy cng tng do nu cha cai sa cng cn b sung thm dinh dng mi m bo cho
ln con pht trin bnh thng.
+ B sung nng lng:
Ni chung trong 1kg thc n hn hp ca ln con cn c 3200-3300 Kcal ME. b
sung nng lng cho ln con cn chn nhng loi thc n c cht lng cao, d tiu v c
hm lng x thp (2-3%) nh tm go, cm go loi I, bt ng. Bng phng php b sung
m ng vt v thc vt vo khu phn n ca ln m hay b sung trc tip vo khu phn n
ca ln con cng c th b sung thm nng lng cho ln con.
+ B sung protein:
Ln con c h c ang pht trin rt mnh, kh nng tch lu protein rt ln nn cn
nhiu protein mi p ng c nhu cu ca n, nht l sau 21 ngy tui sa ln m bt u
gim nn cung cp thiu protein cho nhu cu ca ln con. Hn hp thc n cho ln con cn
bo m 20-22% protein th. Tt nht l u tin cho ln con ngun protein ng vt c gi tr
sinh vt hc cao nh bt c, bt sa, bt tht. Ngun protein thc vt tt nht cho ln con l
bt tng. Nhng ch l kh nng tiu ho protein thc vt ca ln con cn km nn cn
- 149 -
hn ch hm lng protein thc vt trong khu phn. Trong cc axit amin khng thay th th
i vi ln con quan trng nht l lyzin v methyonin.
+ B sung vitamin:
i vi ln con quan trng nht l vitamin A, B
1
, D. Vitamin A c tc dng kch thch
sinh trng, chng vim da, vim phi. Vitamim B
1
c tc dng kch thch tnh thm n, nu
thiu th tnh thm n ca ln con gim, c khi cn gy nn ma, gy bi lit c tim. Vitamin
D c tc dng gip cho c th con vt li dng tt Ca v P, nu thiu th ln con s b ci
xng.
Nhu cu: Vitamin A : 2200 UI/1 kg thc n.
Vitamin B
1
: 1- 1,5 mg/1 kg thc n.
Vitamin D : 220 UI/1 kg thc n.
+ B sung khong:
Quan trng nht l: Ca, P, Fe, Cu.
Ca v P c vai tr quan trng trong qu trnh to xng. Nu thiu 2 nguyn t ny th
ln con mc bnh ci xng, chm ln. Trong khu phn n ca ln con cn bo m 0,9%
Ca, 0,7% P v Ca/P: 1,2-1,8.
Ln con rt hay thiu Fe. Trong c th ln con s sinh c khong 50 mg Fe m ln
con mi ngy cn 7-10 mg duy tr sinh trng, trong khi sa ln m mi ngy ch cung
cp c khong 1mg Fe. Nu khng b sung Fe kp thi th ch sau khong 1 tun l ln con
c hin tng thiu Fe. Khi thiu st ln con s b bnh thiu mu, a chy, a phn trng, ln
chm ln. C nhiu phng php b sung Fe cho ln con:
- Dng dextran-Fe tim cho ln con vo ngy th 3-5 sau khi v nn tim nhc li
ln 2 sau 10 ngy. Liu tim 1-2 ml/con (ty nng Fe). Trong dextran-Fe thng c
100-125 mg Fe/1ml. Cng c th dng FeSO
4
ho vo nc cho ln con ung.
- Thiu Cu cng nh thiu Fe s dn n hin tng thiu mu. C th dng CuSO
4
,
CuO b sung cho ln con.
3.2.4. Gi m cho ln con
gi m th tt nht nn si m cho ln con bng cch lt rm hoc bao ti di
nn chung v dng n hng ngoi hay bng n 100 W treo pha trn c phn bng v
phn lng ca ln con u c m. V ma ng nn si m cho ln con t nht trong 3
tun tui u. Bn cnh cn ch thm vic che kn chung trnh gi la. Nhit
thch hp cho ln con cc tun tui nh sau:
- 1 tun tui: 32-34
0
C
- 2 tun tui: 30-32
0
C
- 3 tun tui: 28-30
0
C
Sau c thm 1 tun tui th gim 1
0
C.
m thch hp: 65-70%
3.2.5. Cho ln con vn ng
i vi ln con b sa cho vn ng bn ngoi c nhiu tc dng:
- Gip cho qu trnh to vitamin D
3
.
- Gip cho ln con tip xc v thch nghi dn vi iu kin ngoi cnh.
- 150 -
Do , nu c iu kin thun li th nn cho ln con vn ng u n hng ngy.
Hin nay, hu ht cc c s chn nui ln ni v ln tht u khng ch n vic cho ln
vn ng, c l vi mc ch tit kim din tch chung nui v gim cng chm sc ln.
3.2.6. Cai sa cho ln con
Thi gian cai sa cho ln con sm hay mun ph thuc vo tng ging ln v iu
kin kinh t ca tng c s chn nui v ca tng gia nh chn nui. Ln con ging ngoi v
ln lai nhiu mu ngoi th c th cai sa sm hn so vi ln ni v ln lai nhiu mu ni.
Cai sa sm cho ln con c nhiu u im: lm tng la /nm, gim hao ht cho ln
ni v gim chi ph cho sn xut 1 kg khi lng c th ln con. Qua tnh ton thy rng: nu
cai sa ln con 21 ngy tui th chi ph gim xung khong 20% so vi cai sa 60 ngy
tui.
Khi cai sa ln con ch phi tin hnh t t trong vng 7 ngy khng nh hng
n tc sinh trng pht dc ca ln con v trnh vim v cho ln m. Bng cch gim
dn s ln cho ln con b trong 3-4 ngy mi tch hn. i vi ln con cn ch cung cp
y cc cht dinh dng nhng khng cho n nhiu ngay trnh b a chy. i vi ln
m c sn lng sa cao th 2-3 ngy trc khi cai sa ln con nn gim lng thc n, sau
khi cai sa 2-3 ngy mi cho n bnh thng.
Hin nay cc nc chn nui pht trin thng cai sa ln con 21-28 ngy tui.
nc ta nhiu c s chn nui ln ni ngoi cng cai sa ln con 21 ngy tui.

IV. Chn nui ln tht
4.1. Nhng ch tiu c bn nh gi sc sn xut ca ln tht
4.1.1. Tc sinh trng
xc nh tc sinh trng ca ln tht nhanh hay chm, th chng ta xc nh kh
nng tng trng trong 1 ngy hay 1 thng (g/ngy hay kg/thng).
Ch tiu ny l 1 ch tiu kinh t k thut quan trng. Nu ln tng trng nhanh th thi
gian nui tht ngn, sm gii phng chung nui t khc. Nhng ln c tc sinh
trng nhanh thng tiu tn thc n cho 1 kg tng trng cng t.
4.1.2. Hiu qu s dng thc n
Xc nh mc tiu tn thc n cho 1 kg tng trng
Cch tnh:
Tng kg thc n Tng n v thc n
HQSDTT = hay
Tng khi lng tng Tng kg khi lng tng
y l mt ch tiu kinh t k thut rt quan trng, cng gim chi ph thc n cho 1 kg
khi lng tng th cng h gi thnh trong chn nui.
4.1.3. Nng sut v cht lng thn tht
Ch tiu ny c xc nh khi kt thc nui tht v qua m kho st. Nng sut v
cht lng thn tht c nh gi qua cc ch tiu sau:


- 151 -
Khi lng mc hm
+ T l mc hm = x 100
Khi lng sng
Khi lng mc hm = K. L sng - ( tit + lng+ ni tng )
KL mc hm - (u+ 4 chn)
+ T l tht x = x 100
KL sng

KL tht x - ( KL xng + da )
+ T l tht tinh = x 100
KL tht x

KL nc
+ T l nc = x 100
KL tht x

+ T l m, xng, da: Tnh tng t nh t l nc.
Cc ch tiu ny ph thuc vo nhiu yu t: ging, k thut nui dng, k thut kho st.
Nng sut v cht lng thn tht cn c nh gi qua cc chiu o.
+ di thn tht: thng o t t xng sn u tin n mu xng khung bng
thc dy.
+ rng thn tht: o qua im gia ca xng sn 6-7 bng thc compa
+ dy m lng: o v tr xng sn 6-7 chiu ln phn lng bng thc kp
+ Din tch mt tht (din tch c di lng): c nhiu phng php o nhng
phng php dng giy bng knh m c k ly l c chnh xc cao nht.
4.2. Nhng yu t nh hng n sc sn xut ca ln tht
4.2.1. Ging
Ging khc nhau th sc sn xut tht, m khc nhau, r rt nht l gia cc ging ln
ngoi v ln ni.
- Tc tng trng: Ln ngoi tng trng nhanh hn ln ni (ln ni tng 300-350
g/ngy, ln ngoi tng 750-800 g/ngy).
- Hiu qu s dng thc n: Cc ging ln ngoi tiu tn t thc n hn cc ging ln
ni. V d: Ln ni tiu tn 4,5-5 kg T/1kg tng trng, ln ngoi tiu tn 2,5-3 kg T/1 kg
tng trng.
- T l mc hm: Ging ln ni t 70-75% , ging ln ngoi t 80-82%.
- T l nc: Ging ln ngoi cao hn ging ln ni (ln ni: 35-46%, ln ngoi:
52-62%)
4.2.2. Phng php nhn ging
Dng ln lai kinh t nui tht th ln tng trng nhanh hn ln thun chng v tiu tn
t thc n hn. Trong iu kin Vit Nam con lai kinh t gia ln ngoi v ln ni tng
trng nhanh hn ln ni thun, nhng cn chm hn ln ngoi thun.

- 152 -
4.2.3. Thc n, dinh dng v k thut nui dng
Nu cung cp khng y cc cht dinh dng th ln tng trng chm, t l xng
cao, nht l khi thiu nng lng v protein.
Trong khu phn c hm lng protein cao th s nng cao t l nc trong thn tht x.
thng cui nui tht nu cho ln n nhiu thc n thc vt c hm lng du m cao
(> 4%) th tht m s mm.
Dng thc n hn hp vin th ln tng trng nhanh hn v chi ph thc n t hn so
vi dng ti do nc bt tit nhiu hn v thc n vin t ri vi hn.
Dng thc n men th ln tng trng nhanh hn so vi dng thc n khng men.
Phng php cho ln n cng nh hng: nu cho ln n t do th tng trng nhanh
hn cho n hn ch nhng t l m cao hn.
4.2.4. Ch chm sc
Nu cho ln vn ng khng thch hp th s nh hng n tc tng trng ca ln.
giai on u nui tht, nu khng cho ln vn ng hay cho vn ng t th ln chm ln.
Nhng thng cui nui tht nu cho ln vn ng nhiu qu th ln s tng trng chm do
tiu hao nhiu nng lng.
Nu nhit chung nui qu cao th ln tng trng chm do ln phi th nhiu nn
rt mt, tnh thm n gim, nht l giai on cui nui tht khi m tch ly nhiu, hn
na ln l loi gia sc c tuyn m hi km pht trin nn chu nng km.
Nu nhit chung nui qu thp th ln cng chm ln do ln phi mt nhiu nng
lng duy tr thn nhit, nh hng nhiu nht l thng u nui tht.
m ca chung nui cao s gy cho ln hay b m, nht l i vi ln ngoi (ph
bin nht l bnh xuyn).
4.2.5. Tnh bit v thin
i vi ln ngoi v ln lai nhiu mu ngoi th nhng ln khng thin s c tc
sinh trng nhanh hn nhng ln c thin v nhng ln khng thin c hormon sinh dc
cng chnh l hormon kch thch sinh trng. Nhng i vi ln c dng nui tht nu
khng thin th nh hng n cht lng tht m, tht m s c mi hi do mi hi ca tuyn
sinh dc c. Cho nn c ln c ngoi v ln c lai nhiu mu ngoi khi nui tht u nn
thin.
Ln ci ni v ln lai mang t mu ngoi th nn thin, v nhng ln ny thnh thc v
tnh sm, nu khng thin th tng trng chm v mi ln ng dc ln bing n.
4.2.6. Khi lng lc 60 ngy tui
Ln tht thng c bt u nui t 60 ngy tui, do gia khi lng 60 ngy
tui v khi lng git tht c mt tng quan cht. Nu ln c khi lng lc 60 ngy tui
cao th trong qu trnh nui ln tng trng nhanh, sm t c khi lng git tht. Do ,
khi chn ln nui tht th cn chn nhng con c khi lng lc 60 ngy tui cao. Ty tng
con lai v ty tng ging c yu cu khi lng lc 60 ngy tui t mc khc nhau:
- i vi ln lai 1/2 mu ngoi th yu cu 12 kg.
- i vi ln lai 3/4 mu ngoi th yu cu 15 kg
- i vi ln ngoi v ln lai ngoi x ngoi th: 18 kg
- 153 -
4.2.7. Thi gian nui tht
Nu thi gian nui tht ngn qu khi khi lng cn nh m kt thc nui tht th t
l nc v t l xng cao.
Nu thi gian nui tht di qu khi ln t trn 100 kg th khng kinh t v tiu tn
thc n cho 1 kg tng trng cao v t l m cao.
Do , nui ln tht c hiu qu kinh t cao th ty tng con lai v ty tng ging
c thi gian nui tht thch hp.
- i vi ln lai 1/2 mu ngoi: 5,5 - 6 thng nui (7,5 - 8 thng tui).
- i vi ln lai 3/4 mu ngoi: 4,5-5 thng nui (6,5-7 thng tui).
- i vi ln ngoi v ln lai ngoi x ngoi th: 3,5-4 thng nui (5,5-6 thng tui).
4.3. Bin php k thut nhm nng cao nng sut chn nui ln tht
Trong chn nui ln tht c hiu qu kinh t cao th cn t c cc yu cu sau:
+ Ln tng trng nhanh.
+ Tiu tn thc n cho 1 kg tng trng thp.
+ C t l nc cao.
Cc bin php k thut cn thc hin t cc yu cu :
4.3.1. Chn ln nui tht
Khng nn chn cc ging ln thuc hng m nui tht m ch nn
nui nhng ln hng kim dng hay hng nc. Cc ging ln ni ca ta phn ln thuc
hng m. Cc con lai 1/2 mu ngoi thng thuc hng kim dng. Ln lai kinh t 3/4
mu ngoi, cc ging ln ngoi nh Landrace, Yorkshire v con lai gia cc ging ln ngoi
u thuc ln hng nc.
Khi chn tng c th ln nui tht th nn chn nhng con trng mnh, mng vai
n, lng di, lng mt, phm n, c khi lng cai sa cao.
4.3.2. K tht nui dng v chm sc ln tht
Ln tht hng kim dng hay hng nc u nui theo quy trnh 3 giai on
da theo c im sinh trng pht dc v c im tiu ha ca ln.
+ Giai on 1: 12-30 kg ( ln ngoi thng t 18-30 kg)
giai on ny t bo c v t bo xng ca ln ang pht trin mnh do cn
cung cp nhiu protein, vitamin, khong. Giai on ny c th cho n t do, nu cho n hn
ch th nn cho n 4 ba mt ngy.
Nhu cu cc cht dinh dng
Nng lng: 3000 Kcal ME/ 1kg T
- Protein th : 18-19% trong khu phn
- Vitamin : vitamin A : 1700 UI/1kg T
vitamin B
1
: 1mg/1kg T
vitamin D : 200 UI/ 1kg T
- Khong : Ca : 0,7% ; P : 0,6%
- Nc ung : 4-5 lt/con/ngy
- T l x : khng qu 5%
- 154 -
Chung ln giai on ny cn nhiu nh sng, h s chiu sng ca chung nui
thch hp l 1/7 - 1/8. Nn phn n hp l, mi chung nn nht 15-16 con c cng thng
tui v c khi lng tng ng nhau. Din tch chung nui: 0,3-0,4 m
2
/ con
+ Giai on 2: Ln t 31-60 kg
giai on ny h c v xng cng ang pht trin mnh. Nn hn ch nhng loi
thc n giu nng lng ln khng bo sm. i vi ln ci khng thin c th cho n t
do v ln tch lu m t. Cn ln c v ln ci thin th nn cho n hn ch hn ch s tch
lu m mnh.
Nhu cu dinh dng:
- Nng lng : 3100 Kcal ME/ 1kg T
- Protein th : 16-17% trong khu phn.
- Vitamin : vitamin A: 1300 UI/ 1kg T
vitamin B
1
: 1 mg/ 1kg T
vitamin D : 150 UI/ 1kg T
- Khong : 0,6% Ca ; 0,5%P
- Nc ung : 6-8 lt/ con/ ngy.
- T l x : Khng qu 7%.
Chung ln giai on ny cng cn nhiu nh sng, h s chiu sng ca chung
nui 1/7 - 1/8.
Cn ghp: 12-15 con/ chung; 0,5-0,6 m
2
/ con.
+ Giai on 3: Ln t 61-100 kg
n giai on ny ln bt u tch lu m mnh, tnh thm n gim, thch ng nhiu.
Nn tng t l thc n giu gluxit v gim t l thc n giu protein trong khu phn mi em
li hiu qu kinh t cao. Khng nn cho ln n nhng loi thc n c mi v c bit (mm
tm, bt c....). Cc loi thc n cn c ch bin nh ln n c nhiu.
Nhu cu dinh dng:
- Nng lng : 3200 Kcal ME/ 1kg T
- Protein th : 14-15% trong khu phn
- Vitamin : vitamin B
1
: 1 mg/ 1kg T
vitamin E : 11 UI/ 1kg T
- Khong : 0,5% Ca ; 0,45% P
- T l x : Khng qu 7%
- Nc ung : 8-10 lt/ con/ ngy
Mc dinh dng trn l cho ln tht hng nc. i vi ln tht hng kim dng cn
iu chnh hm lng protein th trong khu phn thp hn khong 1%.
ln tht cho t l nc cao th nng nng lng trong 1 kg thc n nn gim dn
qua 3 giai on (3200, 3100, 3000 Kcal ME/1 kg thc n). Phng thc nui ny thng p
dng cho ln nui tht hng nc.
Chung ln giai on ny ch cn t nh sng ln ng c nhiu, h s chiu
sng ca chung nui 1/15-1/16.
- 155 -
Ghp n: 10-12 con/ chung, 0,8-1 m
2
/con. Cn ch chng nng cho ln hn
chng rt v giai on ny ln bo, m ln l loi gia sc hu nh khng c tuyn m hi
nn chu nng km.
Khi nui nhiu nn p dng phng thc "cng vo cng ra" hn ch s ly truyn
bnh v c thi gian trng chung kh trng..
C th tham kho tiu chun n cho ln tht ca Vit Nam v ca NRC.
* Nhu cu dinh dng thc n hn hp ln tht (TCVN 1547-1994)
Loi ln
Ln con
(10-12 kg)
Ln choai
(20-50 kg)
Ln v bo
(50-90kg)
Ch tiu
Ni Lai Ngoi Ni Lai Ngoi Ni Lai Ngoi
Nng lng trao i
(Kcal/kg)
3000 3200 3200 2800 2900 3000 2800 2900 3000
Protein th (%) 15 17 19 12 15 17 10 12 14
X th (%) 5 5 5 7 6 6 8 7 7
Canxi (%) 0,6 0,7 0,8 0,5 0,6 0,7 0,3 0,4 0,5
Photpho (%) 0,4 0,5 0,6 0,35 0,4 0,5 0,25 0,3 0,35
Lyzin (%) 0,9 1,0 1,1 0,6 0,7 0,8 0,5 0,6 0,7
Methionin (%) 0,4 0,5 0,6 0,3 0,4 0,5 0,2 0,3 0,4
Mui(NaCl) (%) 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

* Nhu cu dinh dng ca ln tht n t do (NRC 2000)
Khi lng (kg)
10-20 20-50 50-80 80-120
Lng ME trong khu phn Kcal/kg
Protein th (%)
Canxi (%)
Photpho tng s (%)
Vitamin A (UI)
Vitamin D
3

Lyzin
3265
20,9
0,70
0,60
1750
200
0,94
3265
18,0
0,60
0,50
1300
150
0,77
3265
15,5
0,50
0,45
1300
150
0,61
3265
13,2
0,45
0,40
1300
150
0,47

- 156 -
Cu hi v bi tp chng IV

Cu hi:
1. Nhng ch tiu c bn nh gi sc sn xut ca ln c ging v nhng yu t nh
hng n cc ch tiu ?
2. Cc bin php k thut nhm nng cao sc sn xut ca ln c ging?
3. Nhng ch tiu c bn nh gi sc sn xut ca ln ni v nhng yu t nh hng n
cc ch tiu ?
4. Cc bin php k thut nhm nng cao nng sut sinh sn ca ln ni?
5. Nu nhng c im c bn ca ln con?
6. Cc bin php k thut nhm nng cao nng sut chn nui ln con?
7. Nhng ch tiu c bn nh gi sc sn xut ca ln tht v nhng yu t nh hng n
cc ch tiu ?
8. Cc bin php k thut nhm nng cao nng sut chn nui ln tht?

Bi tp
Mi c nhn cn tham kho thm cc cng thc hn hp thc n dng cho cc loi ln.
- 157 -
CHNG V
CHN NUI GIA CM
Mc ch:
Chng ny trang b cho sinh vin mt s kin thc c bn v qu trnh hnh thnh
trng ca gia cm, cu to ca trng v cc ch tiu nh gi cht lng trng. Cc ch tiu
nh gia sc trng v cc yu t nh hng n sc trng. Cc bc chun b trng p,
ch p v k thut p. Qui trnh nui dng cc loi g.
I. Sc sn xut trng
Sc sn xut trng l mt c tnh c ch v quan trng ca gia cm trng. Sc sn
xut trng cng l mt c tnh ti sn xut quan trng ca tt c cc loi gia cm. Qu trnh
hnh thnh trng c thc hin trong ng sinh dc, ph thuc vo trng thi sinh l ca
gia cm mi v chu nh hng ca h thn kinh - th dch v cc yu t ca mi trng
ngoi.
1.1. Cu to c quan sinh dc v qu trnh hnh thnh trng ca gia cm
Trng gia cm c hnh thnh c quan sinh dc ca gia cm mi. C quan ny bao
gm 2 b phn quan trng l bung trng v ng dn trng.
1.1.1. Bung trng
Bung trng l ni hnh thnh t bo trng (lng ) v cng l ni tng hp kch t
sinh dc ci (kch t bung trng). gia cm trng thnh ch cn li bung trng v ng dn
trng bn tri pht trin, cn bung trng v ng dn trng bn phi b thoi ho, nguyn
nhn gy thoi ho cha c gii thch r. Bung trng nm trong xoang bng, lch v pha
tri ct sng, pha trc thn. Trn mt bung trng c rt nhiu nang trng cc giai on
pht trin khc nhau. Ngay t khi mi n gia cm c mt s lng t bo trng nguyn
thu nht nh. Khi trng thnh ch c mt s t bo trng pht trin, s cn li b thoi ho.
Khi lng bung trng thay i theo tui. Bung trng g con 1 ngy tui ch nng
0,03 g; 5 - 6 thng tui nng 6 - 7 g v g sau khi qu trng u tin bung trng nng
ti 35 - 40 g. Bung trng l ni hnh thnh lng , mu ca lng do cc cht mang sc t
nh caroten v xantophin quyt nh.
1.1.2. ng dn trng
Sau khi rng, t bo trng ri vo ng dn trng. B phn ny c cu to hnh ng, di
v c nhiu khc cun. Trong ng dn trng c tng c trn thnh ng, c mt lp mng nhy
lt bn trong, trn b mt mng nhy c tim mao rung ng. Trc khi thnh thc v tnh,
ng dn trng ca g mi di khong 8 - 10 cm, nng 0,2 - 0,3 g. Trong thi k , ng dn
trng di khong 60- 80 cm, nng 40- 0 g, ng knh t khong 10 cm. Khi g ngh , ng
dn trng ch di khong 15 - 25 cm.
Cn c vo c im hnh thi v chc nng sinh l c th chia ng dn trng thnh 5
phn: loa kn, b phn tit lng trng, phn eo, t cung v m o (hnh v trang bn).


- 158 -
+ Loa kn
Loa kn l b phn u tin ca ng dn trng, c hnh phu, nm pha di v m ly
bung trng. Loa kn di khong 7 cm, ng knh khong 8 - 9 cm. Thnh ca loa kn
tng i dy. Sau khi t bo trng ri vo loa kn, nu gp tinh trng th s xy ra qu trnh
th tinh. T bo trng dng li y khong 20 pht. Lp lng trng u tin c tit ra
c phu, bao bc xung quanh lng , do lng chuyn ng xoay trn theo trc dc, lp
lng trng xon li to nn dy chng lng , nhng cha hon chnh. Dy chng lng
c hon chnh dn, n tn t cung mi kt thc. Dy ny c tc dng gi lng v tr
trung tm qu trng.



+ B phn tit lng trng
B phn tit lng trng l phn di nht ca ng dn trng, chiu di ca n khong 30
- 35 cm (vo thi k nhiu c th di ti 50 cm). Bn trong b phn tit lng trng c 15 -
25 np gp dc, cc np gp ny cao khong 4,5 mm v dy khong 2,5 mm. Phn ny c rt
nhiu tuyn tit ra lng trng, c th to ra 1/2 - 2/3 khi lng lng trng ca trng. Trng
dng phn ny khong 3 gi.
+ Phn eo (b phn to mng v)
Phn eo l phn ng dn trng co li, ng knh nh, chiu di khong 8 cm. Chc
nng ca phn eo l to ra mt phn lng trng v to mng di v. Trng dng y
khong 70 - 75 pht.
- 159 -
+ T cung
T cung c hnh ti, di khong 8 - 10 cm. Thnh ca t cung c c dc v c vng;
nim mc ca t cung c cc tuyn tit ra dch cha nhiu nc v cht khong. Nh thm
thu cao ca mng di v m nc v mui khong ngm vo trong trng lm cho lng
trng long ra. Pha ngoi mng di v bt u hnh thnh v cng, mi u l s lng ng
nhng ht rt nh trn b mt ca mng di v, sau tng ln do qu trnh hp thu mui
canxi. Mui canxi lng ng c ho ln vi s t lng trng to nn nhng nm gai rt
vng. Nhng nm gai nh ny gn cht vi nhau nhng gia chng c khong trng l cc l
nh, l cc l kh ca v trng c tc dng trao i kh. Cc tuyn t cung cn tit cc
sc t lm cho v trng c mu sc khc nhau. Biu m t cung cn tit ra mt s cht to lp
mng mng ph ln trn b mt v trng. Trng qua t cung mt khong 19 - 20 gi.
+ m o
y l on cui cng ca ng dn trng, di 7 - 12 cm, nim mc nhn c tuyn tit
ra dch nhy to iu kin cho s trng c d dng v tham gia hnh thnh lp keo trn
v. Trong lc trng m o li ra khi huyt gi cho trng khi bn.
Trng c hnh thnh trong cc b phn ca ng dn trng mt khong 23,5 - 24 gi.
1.2. Cu to ca trng gia cm
Trng cc loi gia cm u c cu to chung, bao gm: v, mng di v, lng trng v
lng .



1.2.1. V trng
V lm nhim v bo v lng trng, lng v to hnh dng ca trng. Pha ngoi v
c ph mt lp keo dnh do m o tit ra, c tc dng lm gim ma st gia thnh m
o v trng, to iu kin thun li khi g , hn ch s bc hi nc ca trng v ngn cn
s xm nhp ca tp khun vo trng.
- 160 -
V trng c dy trung bnh 0,2 - 0,6 mm. dy ca v trng khng u: dy nht
u nh v gim dn v pha u ln. Trn b mt v c nhiu l kh, trung bnh mi v trng
g c khong 7 600 10 000 l kh. Mt l kh phn b khng u, nhiu nht pha u
ln v gim dn v pha u nh.
Di v cng l hai lp mng di v, chng c to thnh t nhng si protein bn
li vi nhau. Hai lp ny gn cht vi nhau v ch tch ra pha u ln ca trng to thnh
bung kh, c vai tr quan trng trong qu trnh trao i kh phi pht trin. Nhng trng
bn s cn tr n dn truyn kh, do nh hng n s pht trin ca phi v i khi
dn n cht phi. Thng thng v trng chim khong 12% khi lng trng.
1.2.2. Lng trng
Lng trng gm 4 lp c qunh khc nhau, t l cc lp nh sau: Lp lng trng
long ngoi chim 23,2%; lp lng trng c gia 57,3%; lp lng trng long gia 11,8% v
lp lng trng c trong chim 2,7%. T l cc lp ny dao ng v ph thuc vo khi lng
trng, ti ca trng, ging, loi, c th, ch nui dng chm sc v bo qun trng,
vv ...
Lng trng c tc dng cung cp nc v cc cht dinh dng cho phi pht trin.
Trong lng trng cn c dy chng lng , cu to bng protein, hnh xon, c tc dng gi
cho lng lun v tr trung tm ca trng v t b chn ng.
1.2.3. Lng
Lng l t bo trng gia cm, nm trung tm ca qu trng, c dng hnh cu,
ng knh khong 35 - 40 mm. Lng bao gm cc phn sau: mng, nguyn sinh cht v
nhn.
Mng ca lng rt mng, c kh nng n hi cao, chiu dy mng lng khong
16 n 20. Tnh n hi v bn ca mng lng gim dn theo thi gian bo qun;
nhng trng c mng thng b rch do va chm mnh. Mng lng c tnh thm thu v
chn lc cao thc hin trao i cht gia lng trng v lng .
Nguyn sinh cht bao gm nhiu lp: bo quan cha ty lp th, li Golgi, th vi cha
protein, lipit, gluxit v cc axit amin c bit l protein v lipit kt hp vi nhau to thnh
lipoprotein. T hnh thnh nn nhng th vi lng gm nhiu tng, l nhng vng
trn ng tm, c mu sc m nht khc nhau cn gi l a sng v a ti. gia lng
tp trung mt lp lng trng, lp ny ko di ti tn a phi gi l hc lng . Hc lng
c nhim v thu ht cc cht dinh dng cho phi pht trin giai on u.
Trn b mt lng c mt a trn, ng knh khong 1 - 2 mm, mu nht hn mu
lng , l nhn t bo trng hay cn gi l a phi. Nu trng c th tinh th a phi
chim gn ht din tch nhn ca t bo trng. Trong nhn c cha AND, ARN, protein v 40
i nhim sc th. Mng nhn c nhiu l nh gi vai tr trao i cht gia nguyn sinh cht
v nhn. Mu sc ca lng ph thuc vo hm lng caroten trong thc n v sc t trong
c th gia cm. Lng chim khong 32% so vi khi lng trng. T l lng ph thuc
vo nhiu yu t: ging, di truyn, c th, tui, iu kin nui dng chm sc, ma v...


- 161 -
1.3. Thnh phn ho hc ca trng gia cm
cc loi gia cm khc nhau, trng c thnh phn ho hc khc nhau.


Bng 5.1: Thnh phn ho hc ca trng gia cm (%)
Cht hu c
Loi Nc VCK
Tng s Protein Lipit Gluxit
Cht
v c
G
G Ty
Vt
Ngng
73.6
73.7
69.7
74.6
26.4
26.3
30.3
29.4
25.6
25.5
29.3
28.2
12.8
13.1
13.7
14.0
11.8
11.7
14.4
13.0
1.0
0.7
1.2
1.2
0.8
0.8
1.0
1.2
S liu bng trn cho bit thnh phn ho hc ca trng cc loi gia cm. Trng thu
cm c t l nc t hn v m nhiu hn trng ca gia cm trn cn.
Thnh phn ho hc ca cc phn trng cng khc nhau.
1.3.1. Thnh phn ho hc ca v
Bao gm ch yu cc tinh th cacbonat canxi (89,97%), ngoi ra cn cha 2% MgCO
3
;
0.5 - 5% Ca
3
(PO
4
)
2
; Mg
2
(PO
4
)
2
. Protein ca v ch yu l colagen lm ho tan cc mui
khong trong qu trnh hnh thnh v cng. Hm lng canxi v photpho trong v ph thuc
vo cc cht ny trong khu phn v mc p ng vitamin D cho gia cm. Nu khu phn
thiu canxi hoc vitamin D, gia cm thng trng v mm hoc khng v.
+ Mng di v: ch yu l keratin, mt loi protein keo dnh, cha nhiu lu hunh.
Ngoi ra cn c cc ion Ca
2+
v mt s ion khc.
1.3.2. Thnh phn ho hc ca lng trng
Ch yu l albumin - mt loi protein ho tan trong nc v trong mui trung tnh, khi
un nng d b ng vn. Lng trng cn c mucoprotein v muxin, ngoi ra cn c cc ion
Fe, c tc dng lin kt cht ch vi cc th protein do hn ch s li dng ca vi sinh vt.
1.3.3.Thnh phn ho hc lng
Lng l phn giu cht dinh dng nht ca trng, protein chim 17%, trong
nhiu nht l ovovitelin; lipit chim 33%, lipit ca lng cha nhiu axit bo nh axit
palmitic, stearic... Lng c mu vng v cha nhiu sc t ... Ngoi ra cn cha nhiu cht
khong nh K, Na, Mg, Ca... cc dng mui.
Ngoi cc cht dinh dng nh protein, lipit, gluxit v cc cht khong, trong trng cn
c nhiu loi vitamin nh: A, D, E, K v cc vitamin nhm B. Nh vy trng l loi sn phm
c gi tr cao v mt dinh dng.
1.4. Cc ch tiu nh gi cht lng trng gia cm
nh gi cht lng trng gia cm ngi ta cn c vo: khi lng trng, mu sc
v, dy v, hnh thi trng, t l lng trng lng ,
1.4.1. Khi lng trng
y l mt trong nhng ch tiu quan trng nh gi cht lng trng. Trong trng
hp gia cm c sn lng trng nh nhau nhng khi lng trng khc nhau th tng khi
lng trng khc nhau. Do , khi lng trng l ch tiu nh gi sn lng trng tuyt i
- 162 -
gia cm. V d: mt g mi 200 trng, mi trng c khi lng trung bnh 50 g, sn
lng trng tuyt i ca con g mi l 10 kg. Nu khi lng trng trung bnh t 60 g
th sn lng trng tuyt i l 12 kg.
Khi lng trng ph thuc vo nhiu yu t: loi, ging, hng sn xut, c th, tui,
khi lng ca gia cm m v ch nui dng.
1.4.2. Cht lng v
* Mu sc
Mu sc v trng do sc t t cung quyt nh. Tnh trng ny c h s di truyn cao
(h
2
=0,55 - 0,77). Mi ging, dng c mu sc v c trng ph hp vi mu lng. Thc t
mu sc v trng khng nh hng n cht lng trng, nhng nh hng n thao tc k
thut trong kim tra trng p v th hiu ngi tiu dng.
* dy
dy v trng c ngha quan trng trong qu trnh p. Nu v qu mng, trng d
dp v khng khong cho phi pht trin; nu v qu dy, qu trnh h hp ca phi b cn
tr v g con kh m v khi n. dy v trng bin ng trong khong 0,31 - 0,38 mm.
dy v khng u, c xu hng gim dn t u nh n u ln. Ch tiu ny ph thuc vo
mc dinh dng trong thc n, c bit hm lng Ca, P v vitamin D. Khi khu phn
thiu Ca, P hoc vitamin D th trng gia cm ra thng c v mm hoc khng c v.
1.4.3. Hnh thi trng
Thng thng trng gia cm c hnh bu dc, mt u ln mt u nh. Hnh thi
trng c biu th qua ch s hnh thi: l t l gia ng knh ln v ng knh nh. Ch
s hnh thi trung bnh ca trng g l 1,32 (dao ng trong khong 1,13 - 1,67), ca trng vt
l 1,30 (khong 1,20 - 1,58). Trng c ch s hnh thi dao ng xung quanh tr s trung bnh
ca dng, ging l tt nht. Nhng trng c ch s hnh thi cng xa ch s trung bnh th t l
p n cng thp. Khi chn lc trng p cn loi b nhng trng c hnh dng khng bnh
thng. Thng gp mt s trng hp trng d hnh sau:
- Trng c v mm: do thc n thiu mt s khong cht (Ca, P), do c th b chn
ng thn kinh qu mnh, cha kp to v trng , hoc do t cung b vim lm mt chc
nng to v Trng ra ch c mng lng trng dy v dai.
- Trng gi (trng nh khng c lng ): do mt git mu hoc vt l xut hin trong
ng dn trng kch thch phn phn tit lng trng tit ra bao bc ly vt l, tip tc n
phn to v v ra ngoi.
- Trng c hai lng (trng qu to): do hai t bo trng cng rng mt thi im hoc
cch nhau khng qu 20 pht.
- Trng trong trng: trng hp ny t gp. Nguyn nhn l: khi mt trng c to
ra hon chnh, b kch thch t ngt, ng dn trng co li gy ra nhu ng ngc ln pha
trn, nu trng ny gp t bo trng mi rng th n c nm cng vi lng trng mi
bn ngoi c bao bc tip lng trng v v cng. Nu khng gp t bo trng mi rng, n
cng s c y xung phn di to lng trng v v cng.
- Trng bin dng: l nhng trng qu di, qu trn, hoc b tht eo gia. Nguyn
nhn do s co bp khng u ca ng dn trng.
- 163 -
1.4.4. Khi lng lng trng, lng
Khi lng lng trng, lng c xc nh tnh t l lng trng/lng . y l
ch tiu lin quan n t l p n; bnh thng ch s ny khong 2/1 l t yu cu trng p.
1.4.5. Ch s lng
L t l gia chiu cao lng v ng knh lng . Ch s ny biu hin trng thi
v cht lng ca lng ; trng gia cm ti, dao ng trong khong 0,4 - 0,5. Ch s ny
ph thuc vo loi, ging, c th... v gim dn theo thi gian.
1.4.6. Ch s lng trng c
Ch s lng trng c (CSLT) l t l gia chiu cao lng trng c v ng knh
trung bnh ca lng trng.
CSLT =
2 / ) ( d D
H
+

Trong H l chiu cao lng trng c (mm), D l ng knh ln v d l ng knh
nh (mm).
Ch s ny trng g ti khong 0,08 - 0,09.
1.4.7. n v Haugh
Ngoi cc ch tiu trn mt s nc cn dng n v Haugh kim tra cht lng
trng p. n v Haugh (HU) c xc nh thng qua khi lng trng (W) v chiu cao
lng trng c (H). n v Haugh c tnh theo cng thc sau:
HU = 100 log (H+ 7,57 1,7W
0,37
)
Trong thc t ngi ta thng dng bng tnh sn n v Haugh, khi bit chiu cao
lng trng c v khi lng trng. n v Haugh cng cao th cht lng trng cng tt.
Cch phn bit trng mi, trng c:
+ Quan st bn ngoi: Trng mi trn b mt v thng c chm vi lm tm mu sng;
trng c c mu v xn, nhn bng.
+ Soi trng: Trng mi c bung kh nh, lng trng trong, lc khng c ting ng.
Trng c c bung kh ln, lng trng c vng, lc c ting ng do dy chng b t.
+ o t trng: Trng mi c t trng cao hn trng c. Trng bo qun cng lu t
trng cng gim.
1.5. Sc trng ca gia cm
1.5.1. Mt s ch tiu nh gi sc trng
* Sc trng: l s trng thu c ca mi n hoc mi mi ra trong mt khong thi
gian xc nh no
C nhiu cch tnh; c th tnh bng s trng trong mt thng, mt nm, mt chu k
trng sinh hc hay ca mt i mi . Trong thc t thng tnh bng s trng trong
365 ngy k t khi gia cm qu trng u tin, hay c tnh bng s trng ra cho n
khi g c 500 ngy tui hoc bng s trng ra trong mt chu k trng sinh hc (t
khi qu trng u tin cho n khi ngng thay lng).
- 164 -
* Chu k trng: l khong thi gian trng lin tc. Chu k ny c th ngn hoc
di. Gia cc chu k trng c thi gian ngh . Chu k trng cng di th thi gian
ngh cng ngn v ngc li.
* Nhp trng: l lp li ca chu k trng. S lp li tng i ging nhau v
chu k trng gi l nhp trng u, nu khc nhau gi l trng khng u.
Nhng gia cm tt c chu k trng di, nhp trng u, thi gian ngh
ngn, cn nhng gia cm xu c du hiu ngc li.
* Cng trng c biu th bng t l phn trm s trng ra trong mt
khong thi gian xc nh, khng k n chu k hay nhp . Cng thc tnh nh sau:
F =
z n
n
+
x 100
Trong : F = cng trng (%); n = s ngy trng v z = s ngy ngh .
V d: Mt g mi 15 trng trong 30 ngy th cng trng l 50%.
1.5.2. Nhng yu t nh hng n sc sn xut trng
Sc sn xut trng l ch tiu phc tp v khng n nh, chu nh hng ca cc yu
t bn trong v bn ngoi c nu di y.
- Cc ging, dng gia cm khc nhau c sc sn xut trng khc nhau. V d: Ging g
Goldline t sn lng trng 313 - 323 qu/nm, ging g Ri ch t 90 - 110 qu/nm.
Nhng dng c chn lc k thng t ch tiu ny cao v hn nhng dng khng chn lc
k 15 - 30% v sn lng trng.
- Tui ca gia cm m c lin quan trc tip n sc trng. g, sn lng trng
gim dn theo tui, trung bnh nm th hai gim 15 - 20% so vi nm th nht. vt, sn
lng trng t cao vo nm th hai; cn ngng, tng dn t nm th nht n nm th ba,
sau gim dn.
- Tui thnh thc sinh dc l c im di truyn c th v c nh hng n sc
trng ca gia cm. Tui thnh thc sinh dc ph thuc vo loi, ging, dng, ma v n, thc
n chm sc. g, ch tiu ny bin ng trong khong 150 -190 ngy.
- Ma v c nh hng trc tip n sc trng ca gia cm. V ma h, nhit cao,
sn lng trng thng gim so vi ma xun v ma thu. Nhit thch hp cho g l
15 - 20
0
C.
- nh sng cng lin quan n sn lng trng, c xc nh thng qua thi gian chiu
sng v cng chiu sng. nc ta, i vi g phi m bo thi gian chiu sng 14 -
16 gi mi ngy v cng chiu sng 3 4 W/m
2
nn chung.
- Thi gian ngh thay lng: Sau mt chu k trng sinh hc, gia cm ngh thay
lng. Nhng con thay lng sm l nhng con km v ko di thi gian thay lng, ngh
ti 4 thng v nh hng ti sn lng trng. Ngc li, nhiu con thay lng mun v nhanh,
thi gian ngh di hai thng. c bit, nhng c th cao sn c thi gian ngh ch 4 - 5
tun.
Ngoi cc yu t trn, sc sn xut trng cn ph thuc vo dinh dng, chm sc, dch
bnh, tnh p bng

- 165 -
II. K thut p trng
2.1. Chun b trng p
2.1.1. Thu nht trng
Sau khi , trng c tip xc vi mi trng xung quanh, d b bn, nhim khun v
nm mc. V vy, cn phi c quy trnh thu nht sm hn ch s xm nhp ca vi khun
vo trng. Cc loi gia cm khc nhau thng trng vo cc thi im khc nhau trong
ngy. G thng vo khong 8 - 14 gi, vt thng vo khong 0 - 5 gi sng. Vo ma
ng g, vt thng mun hn so vi ma h. Ma ng kh hu thi tit nc ta rt lnh,
ma h li rt nng nn nh hng ti cht lng trng p. Chnh v vy, cn thu trng ging
nhiu ln trong ngy, t nht l 4 ln. Khng trng lu chung khi nhit cao. Trng
thu xong phi c chuyn ngay v ni tp trung phn loi, xng st trng trc khi a
vo kho bo qun. Qu trnh thao tc khng lm ln ln trng ca cc n khc nhau.
Cc trng bn, dp v nt phi c xp vo v ring v chuyn v kho trng
thng phm, khng bo qun chung phng vi trng ging. Ta khng nn lau trng
ging bng khn t hoc nhng ra, ch nn xng kh bng hi formol v thuc tm.
2.1.2. Vn chuyn trng
Nguyn tc vn chuyn trng l khng trng xy st, v b v dp, dy chng lng
b t v dn n s xo trn lng trng vi lng . Phi c xe chuyn dng vn
chuyn. Xe vn chuyn phi c mui bt ph kn. Nu vn chuyn trng i xa th cc khay
trng phi t vo cc thng ct tng v xe phi c iu ho nhit . Cc dng c thu trng
phi c st trng. V ma h, nn vn chuyn trng vo bui sng hoc chiu mt; vo ma
ng, nn vo bui tra.
2.1.3. Chn lc trng
Cht lng trng p ph thuc vo nhiu yu t, trong quan trng nht l cht lng
n b m v iu kin nui dng, chm sc. Trng p phi c chn t nhng n b m
kho mnh, c nui dng ng k thut, khng b thiu cc cht dinh dng c bit l
cc vitamin v cht khong quan trng, khng c dch bnh nguy him v c tui thch
hp. Nhn chung nhng trng thi im r c kh nng p n cao hn so vi nhng
trng u v cui k.
Phi m bo yu cu chung v cht lng trng p. V phi sng, sch s, khng sn
si, khng c vt rn nt, loi b trng dnh phn, dnh mu. dy ca v vo khong
0,35 - 0,36 mm, ch s hnh dng trng khong 1,33 - 1,36 mm l thch hp. Nn chn nhng
trng u n, cn i, khng qu to hoc qu nh, bung kh nm u ln, lng trn
nm gia. Khi soi nhn thy r bng en ca lng , lng trng phi c, snh trong sut,
sch s, khng c mu hoc d vt. T l gia cc phn lng trng, lng , v v mng v
tng ng l: 56, 32, 12. T l gia lng trng/lng l 2/1. c bit, th trng g con mi
n ph thuc hon ton vo khi lng ca trng, v vy khi chn lc trng p cn quan tm
n ch tiu ny. Trng ln, c ng u cao t mi yu cu v sinh s cho g con cht
lng cao, ng u, mau ln v t l nui sng cao Tu ging g, khi lng trng ging
tt nht p c th chnh nhau cht t, nhng ni chung khong 50 - 60g. Trng trn 60g
thng l trng ca g nm th hai, nn t c a chung. Ngoi ra cn phi quan tm
- 166 -
n hm lng cc vitamin A, B
2
v carotenoit trong trng. C th trong 1 gam lng trng
g cn c 6 8 mg vitamin A v 4 - 5 mg B
2
. Trong 1 gam lng g ty cn c 9 -11mg
vitamin A v 15mg carotenoit. Trong 1 gam lng trng thu cm cn c 10 - 13mg vitamin
A v 6 - 7 mg B
2
v khng di 2mg carotenoit.
Trng ging phi mi; trng cng mi cng c tim nng cho t l p n n cao v cho
nhiu g con loi I. Tui ca trng g ging t lc n lc a vo p khng nn qu 7
ngy d c bo qun tt nht.
2.1.4. Bo qun trng
Trng ging cha p ngay nht thit phi c bo qun trong kho sch, thong kh,
kh ro, khng c vi khun gy bnh, d c ra lau chi khng bi bm, ngn c s xm
nhp ca kin, rui, dn, chut Phng c k, sn, xe y v cc loi v, thng ng trng
ng quy cch. Khng trng st nn v st tng. Trc khi a vo kho lnh, phi lm
mt dn trng trong vi ba gi 22 - 23
0
C. Nhit thch hp trong kho bo qun trng
khong 16 - 21
0
C. Nu nhit bo qun cao hoc thp th kt qu p n gim. m thch
hp bo qun trng vo khong 70 - 75 %, m thp qu s lm trng mt nc nhiu, t
l hao ht cao, m cao qu to iu kin cho nm mc v vi khun pht trin.
Thi gian bo qun 3 - 5 ngy l thch hp, khng nn ko di qu 7 ngy. Sau 7 ngy
khi lng trng gim nhiu do s bc hi nc, dung tch bung kh tng, lng trng c li,
lng long do nc t lng trng ngm sang, mng lng gim tnh n hi.
2.1.5. Kh trng trng
Trc khi a vo kho bo qun, trng cn c kh trng trnh nhim khun v
nm mc. C nhiu phng php kh trng khc nhau c nu ra di y.
- Kh trng bng hi formandehyd
Trng c a vo phng nh hoc my p ring. Dung dch formalin c rt vo
bt hoc cc s vi khi lng xc nh ri c t vo phng hoc my gn qut gi.
Liu dng: 1m
3
phng hoc my cn 35ml dung dch formalin, v 17,5g thuc tm
(KMnO
4
). thuc tm vo dung dch formalin v ng ca li, phn ng s gii phng
formaldehyd.
Nu kh trng trong my p, yu cu phi gi nhit trong my l 37 -38
0
C, thi
gian kh trng ko di 20 - 30 pht. Nu kh trng trong phng ring, khng c ngun nhit
th nhit trong phng nn gi 12 - 22
0
C trong sut 3 gi.
- Chiu trng bng tia t ngoi
Khay trng p c t vo gi bn, n cch khay trng 40 cm chiu c hai pha
c trn v di, thi gian chiu ko di 20 -30 pht. Chiu trng bng tia t ngoi c tc dng
kch thch sinh trng v pht trin phi, c th lm tng t l n 5 - 6%.
- St trng trng bng nc xy gi (H
2
O
2
)
Phun ln u ti chung g bng dung dch H
2
O
2
20 ml/galon nc (1 galon =3,785
lt). Khi trng v ti trm p c phun ln th hai bng dung dch H
2
O
2
10%. Sau nhp
trng vo kho v cho p, khng phi st trng na. Dng c dng phun trng c th l
bm tay hoc bnh phun eo vai. Trng c phun t m nh c nhng ra.

- 167 -
2.2. Ch p
Ch p bao gm: nhit , m , o trng, thong kh, lm lnh trng.
2.2.1. Nhit p
Nhit p l yu t quan trng nht trong qu trnh p v nh hng nhiu n t l
p n. Nhit p thay i tu theo loi my p, phng thc p, ma v, thi im p.
my p n k, nhit p nh sau:
1 - 3 ngy: 38
0
C
4 - 12 ngy: 37,8
0
C
13 -19 ngy: 37,5
0
C.
my n t ngy 19 n 21: 37
0
C.
my p a k:
1 - 15 ngy: 37,8
0
C
16 - 18 ngy: 37,5
0
C
Khi sang ngy th 19 trng c chuyn sang my n v duy tr nhit 37
0
C.
Cc l trng vo sau cng c nhit p 37,5
0
C, nhng khi vo l trng mi trong 24 gi
u tng nhit p ln 37,8
0
C.
min Bc nc ta, v ma ng cn tng nhit p ln so vi cc ma khc.
Nhit p cao qu hoc thp qu so vi quy nh u nh hng khng tt n s
pht trin ca phi.
- Nhit cao trong nhng ngy p u tin lm phi b t huyt, xut huyt, cc mch
mu cng y, cc m v c quan ph tng u trong tnh trng trn. Nhit cao t ngt
vo gia thi k p gy cht phi, phi t huyt, xut huyt lm tm da, c khi thy tim,
no. Vo ngy th 19 soi kim tra thy s pht trin ca phi rt khc nhau. Phn ln trng
pht trin nhanh c mu sm, c phi nh ln bung kh. Mt s trng u nhn ti
en, nhng phn ln trng cn li u nhn vn cn sng, v lng trng cha tiu ht, c
mng ti niu vi h thng mch mu bc ngoi. G con m v sm ngy p th 18 - 19.
Vt m v nh, mnh v ri ra nh hn bnh thng. Mt s trng c hin tng vt m v
nm thp v pha u nhn (du hiu bay hi nhanh). Trng n sm hn bnh thng. G con
n ra nh, lng x xc, tha, ngn v bn. Bng g con to do ti lng cn ln. Nhiu g
con h rn, rn c vt mu kh thnh vy. Mu rn l du hiu c trng ca nhit cao.
- Nhit thp cng nh hng n s pht trin ca phi. Thiu nhit trong nhng
ngy p u tin lm gim hn s pht trin ca phi, h thng mch mu km pht trin,
phi b, nm gn v, yu, t di ng. Phi pht trin chm lm thi gian p n ko di so vi
bnh thng. G con m v chm v khng ng lot. Vt m nm gn u ln ca trng. V
trng vt m ri ra tng mnh ln. G con kh ph v trng chui ra ngoi. Nu thiu
nhit khng nhiu, g con n ra lng di, rn kn, khng c vt so, ti lng b, bng mm,
nhng ni chung g yu, hay nm, ng khng vng. Nu thiu nhit ko di lm g con n
ra nng bng do ti lng ln v cha y dch lng long.
2.2.2. m
m cng l mt yu t quan trng trong qu trnh p. Ngi ta thng dng m
tng i (%) theo di m trong my p.
- 168 -
my p n ring yu cu m nh sau:
1 -12 ngy: 50 - 65 %
13 - 19 ngy: 45 - 53 %
my n: 55 - 70 %
- m cao qu mc quy nh c nh hng tng t nh nhit thp. Nu m
qu cao v ko di, g s n rt chm so vi bnh thng, qu trnh n ko di. Ni chung g
con n ra yu, nhiu g loi hai. Lng g b dnh bt vng rn v hu mn. Mu lng, da
chn, m nht nht. Bng to, mm do ti lng trong bng cn rt ln v cha y dung
dch lng long.
- m thp gy hu qu tng t nh trng hp tha nhit. m thp trong
nhng ngy p u tin lm trng bc hi nhanh, mt nhiu nc, gy t l cht phi cao. G
con n ra bao gi cng nh, nhanh nhn, lng tt. i khi g n qu sm trong lc mng ti
niu cn hot ng, cc mch mu cn nhiu mu, c th thy hin tng quanh m g cn
dnh mu.
2.2.3. S trao i kh trong my p
Phi g l mt c th sng nn n lin tc trao i kh vi mi trng bn ngoi bng
qu trnh h hp. Nng O
2
thch hp cho qu trnh p l 21%, nng CO
2
tt nht l 0,2 -
0,3%. Trong my p v my n thiu s thng thong s nh hng n s pht trin ca
phi. Nng O
2
gim di 21% v kh CO
2
vt qu 0,2 - 0,3% s gy cht phi hng lot.
Thiu s thng thong lm nhit v m khng u cc vng khc nhau trong my, cc
l trng t v tr khc nhau trong my s pht trin nhanh chm khc nhau.
2.2.4. o trng v lm lnh
Trong qu trnh p cn tin hnh o trng nhm:
- Phn b nhit u cho tt c trng p.
- Lm thay i v tr ca qu trng, trnh hin tng phi dnh v.
- Kch thch h thng tun hon pht trin, mch mu lu thng, phi pht
trin tt.
- Trnh hin tng ti lng b dnh trong giai on p cui g khng b
h rn.
Ch o trng: T ngy p 1 16, c 1 - 2 gi o mt ln. Sau thi gian p, trng
c chuyn sang khay n, y trng c t nm ngang, khng xp qu cht, khng cn
phi o. Trng g c chuyn sang khay n ngy th 19 - 20, vt v ngan ngy th 25 26
v trng ngng ngy th 29.
Lm lnh trng gp cho phi tn bt nhit, c bit giai on p cui.
2.3. Cc phng php p trng
2.3.1. p t nhin
p t nhin l s dng gia cm mi p, phng php ny c ng dng rng ri
trong chn nui gia nh. C th cn c vo ngoi hnh con mi hoc kt qu p thc t
chn mi p. Mi c chn p thng l nhng con cnh rng, chn thp, nhiu lng t.
Khng dng con mi c lng bn chn v ngn chn.
- 169 -
Phi chun b nguyn liu lt ; nguyn liu lt phi kh, sch, mm v khng c
mm bnh. p phi c t ni cao ro, khng b ht ma, khng c gi la.
2.3.2. p trng bng my
+ Chun b trng
Trng c ly ra khi kho bo qun 8-10 gi trc khi a vo p. Trc khi xp
vo khay trng phi c xng st trng khong 20 pht. Trng c xp vo khay theo
chiu thng ng, u ln pha trn. Nu xp khng ng, phi pht trin km v c th b
cht. Mi khay cn c th ghi chp cc thng tin trong qu trnh p v phn bit cc l
trng khc nhau.
+ Chun b my
Phi tin hnh kim tra my p v cho chy th pht hin cc sai st. Tin hnh ra
my, lau sch, my kh. Chy my cho n khi nhit v m trong my p t yu
cu. Sau st trng my bng hn hp 17,5 g thuc tm, 35 ml formol cho mt m
3
dung tch
my; thi gian xng l1 gi.
+ a trng vo my
- a khay trng vo my theo s th t v xp t trn xung theo s b tr khay
khp trn my.
- Trc khi ng my phi kim tra li cc khay, xem t ng v tr cha. Nn cho
my o th c hai chiu khc phc kp thi sai st, trnh c tnh trng khi my vn
hnh b lit khay, trng s b v hng lot.
- ng ca my v cc l thng kh iu chnh cc b phn o cho cc khay nm
nghing 45
0
so vi trc thng ng.
Sau cho my vn hnh.
+ Chuyn trng sang my n
Trng c chuyn sang my n sau khi p 18-19 ngy. Cn chuyn nhanh, gn
khng lm ngui trng. Tin hnh soi trng loi b trng cht phi, trng khng c kh
nng n.
+ Ra g
Cui ngy p th 21, khi g n d kh lng, ngi ta a g ra khi my n. G con
c phn thnh g loi I v loi II, c xp vo hp. Hp ng g c 4 ngn, mi ngn
cha 15- 25 con. Cn lt hp bng v bo hoc tru c st trng. Cc hp g c y
np, t vo phng m, khng c gi la v khng qut trc tip.
2.4. Kim tra sinh hc trng p
y l mt cng vic khng th thiu trong khi thc hin quy trnh p trng nhn to.
Mc ch l:
+ nh gi cht lng sinh hc ca trng
+ Lp ra ch p ph hp vi s pht trin ca phi cho tng trng hp c th
+ ra nhng bin php nhm nng cao kt qu p n v cht lng g con
+ Xc nh nguyn nhn ca kt qu p n xu.
Cc bc bc tin hnh:
- 170 -
+ Trc khi p, kim tra nh gi cc ch tiu bn ngoi nh khi lng trng, dy
v, ch s hnh thithng qua chn lc.
+ Trong khi p tin hnh soi v cn trng
2.4.1. Soi trng
Trong thi gian p tin hnh soi trng nhm nh gi s pht trin v sc sng ca
phi, ng thi xc nh s trng c phi, s trng cht phi, thi gian cht phi v nguyn
nhn gy cht phi. Da vo kch thc, v tr v c im pht trin ca phi sau tng thi
k m ngi ta quyt nh ngy soi trng.
Trng g thng c soi vo cc ngy p th 6, 11 v 19; trng vt, g Ty vo cc
ngy 7, 13 v 25; trng ngng vo cc ngy 8, 15 v 28.
Gii phu v kim tra bn trong trng, xc nh nguyn nhn cht phi.
2.4.2.Cn trng
Cn trng theo di s hao ht trng c ph hp vi tng giai on hay khng v
mi giai on p s bc hi nc khc nhau. trng g, trong 6 ngy p u tin khi lng
trng gim khng qu 0,5 - 0,6%/ngy. Sau ngy th 11 t l ny khong 0,6 - 0,8%/ngy.
Thng qua vic kim tra trng p c th nh gi c ch p iu chnh kp thi.


nh: Qu trnh hnh thnh phi gia cm

- 171 -
III. K thut chn nui g tht
G tht thng c nui cho n 7 - 10 tun tui. Ngi ta hay nui trn nn c m
lt v nui ring theo tnh bit.
3.1. Cng vic chun b trc khi nhn g
3.1.1. V sinh chung tri v cc thit b, dng c chn nui
Khi kt thc t nui c, chun b cho t nui mi, cn bt u ngay tng v sinh,
sa cha, st trng chung tri v dng c chn nui. Qui trnh nh sau:
- Chuyn ton b thit b v dng c s dng ra ngoi chung.
- Ht ton b lp n chung c v chuyn n ni quy nh.
- Qut sch v c ra chung k c tng, nn, li, trn, ca v rm che. C th dng
vi nc phun vi p sut mnh.
- Tin hnh st trng li bng dung dch formol vi liu 1 lt/m
2
nn chung v st
trng ton b dng c trong chung v gian kho. C th st trng bng dung dch xt 2% vi
liu lng 2,5 lt/m
2
nn t hoc 1lt/m
2
nn xi mng.
- Qut sch bi bn bm trn chp si v lau bng, nhng khn vo dung dch formol
2% lau sch.
- i vi loi mng n, mng ung c th tho ra, c ra ti b nc v c st trng
bng dung dch formol 2%. Trng hp mng c nh th st trng cng vi nn chung v
tin hnh c ra li bng nc sch trc khi nhn g v.
- B tr h st trng cc li ra vo khu chung v tng chung.
- Khi chung kh a cht n chung mi vo, ri u, dy 10 - 15 cm tu thuc vo
thi gian nui. Sau st trng mt ln na bng dung dch formol 2%.
- a vo chung nhng dng c c st trng.
- Che kn chung t 7 - 10 ngy u. Trc khi a g vo nui phi kh trng li
ton b chung v cc thit b bng dung dch formol 2% vi liu lng 0,5 lt/m
2
.
3.1.2. Chun b thit b dng c chn nui
Trc khi nhn g mi, chun b y cc thit b cn thit nui g theo ng quy
trnh.
+ Cc loi mng n
Khay n: Trong 5 - 7 ngy u tin g con tp n bng khay. Khay n lm bng tn
hoc cht do, c hnh trn, vung hoc ch nht. Kch thc khay: 70 x 70 x 3 cm dng cho
75 - 100 g con.
Mng n: T tun tui th 2 g bt u lm quen vi mng hnh tr trn, cn gi l
mng P50 (dng cho 50 con) hoc mng di vi nh mc 3 - 5 cm/g.
+ Cc loi mng ung
Tun u tin dng mng trn 3,6 - 4 lt (1galon) cho 50 g. T tun tui th 2 dng
mng di hnh ch U (nh mc 3cm/g).
+ Lp lt chung
S dng m lt nhm mc ch trnh s tip xc trc tip gia g vi nn chung v
to cho chung kh ro. C th s dng dm bo, tru, c kh hay rm ct nh, vv... Cc
nguyn liu dng lm cht n chung phi kh, sch, khng mang mm bnh v cht c
- 172 -
hi, khng b mc, khng c mi khc thng; khi dng khng b dnh bt vo nhau. Trc
khi a vo dng, phi c kh trng.
+ Rm che
G tht thng c nui bng chung h vch li. Cn chun b rm, che hai bn
chung trong mt hai tun u v nhng ngy thi tit lnh. Thng s dng cc loi vi bt,
bao ti hoc ct p.
+ Quy g
Trong 7 n 10 ngy u, g con thng c nht trong quy. Quy c th c lm
bng cht do, tm phocmica, tn, nhm l; hoc ct p, phn tre. Chiu cao quy khong 40 -
50 cm, chiu di 13 - 14m.
+ Chp si
Cn c chp si m bo nhit chung nui ph hp vi yu cu ca g con.
C th dng chp si, bmg in thng hoc bng hng ngoi. Trong iu kin khng c
in, c th dng bp than, du.
3.2. K thut nui dng
3.2.1 Chn g
Khi nui g tht thng phm cn chn cc t hp g chuyn tht, nng cn mau ln
nh Hybro, Sasso, Issa. G loi I l nhng g t th trng ca ging; nhanh nhn; lng kh,
bng, sch ph kn ton thn; cnh p st vo thn; bng mm, thon; rn kh khng b h; m
chc, kht, khng b vo; mt trn, to, tinh nhanh; chn to, bng, vng. Loi b g loi II l
nhng con qu nh v nhng con yu, khng ng vng, lng dnh, cnh x, bng to cng
cng, rn h t, c nhng khuyt tt v ngoi hnh nh bt chn, khoo chn, khoo ngn,
vo m, m mt, vv
3.2.2. Nhn g vo chung
- Trc khi nhn g vo chung phi ko rm che kn chung, bt chp si, nc
sch vo mng ung.
- Chuyn hp ng g vo chung, khi chuyn phi nh nhng, cn thn, t s hp
xung quanh quy v th g t t vo quy.
- Kim tra li s lng, tnh trng sc kho v loi b s g cht.
- Trnh gy xo trn g. Trong mt quy nn nui g cng ngy tui.
3.2.3 Nhu cu dinh dng
G tht c nhu cu dinh dng cao hn cc loi g khc, v g tht c tc tng trng
nhanh, trao i cht mnh. G tht c hiu qu s dng thc n tt, tiu tn thc n cho 1 kg
tng trng thp.
Hin nay thng c 3 loi thc n tng ng vi 3 giai on nui sau y:
- Thc n khi ng: dng cho giai on g 1 - 21 ngy tui.
- Thc n g choai: dng cho giai on g 22 - 37 ngy tui.
- Thc n v bo: dng cho giai on g trn 37 ngy tui.
Tiu chun dinh dng cho g tht c a ra bng 5.2.
Ngoi ra cn ch n hm lng vitamin trong khu phn. Trong 1 kg thc n hn
hp cn c vitamin A 10000 12000 UI; vitamin D
3
: 2000 - 3000UI; vitamin E: 30 - 50mg;
- 173 -
vitamin B
1
: 2 - 3 mg; B
2
: 5 - 6 mg; B
6
: 4 - 6mg; B
12
: 0,02 - 0,03mg; vitamin C: 100 - 150mg
(Theo hng ROCHE).
G nui tht thng c p dng khu phn n ti a, g c n t do trong sut
thi k nui. Tuy nhin cng cn bit lng thc n thu nhn trung bnh/ngy ch ng
trong vic xy dng cung ng thc n, trnh b ng, thiu ht hoc lng ph.

Bng 5.2: Tiu chun dinh dng cho g tht thng phm
Tun tui
Ch tiu
0 3 4 - 7 7 - 10
Nng lng trao i (kcal/kg T) 3 000 3 000 3 100
Protein th (%) 24 21 18
X th (%) 4 5 6
Canxi (%) 0.9 - 1.0 0.9 - 1.0 1.1 - 1.3
Photpho (%) 0.4 0.4 0.35
Mui n (%) 0.3 - 0.5 0.3 - 0.5 0.3 - 0.5
Lyzin (%) 0.9 - 1.0 0.9 - 1.0 0.8
Metionin (%) 0.6 0.6 0.4

Bng 5.3: Hng dn thc n cho g tht
Tun tui g/con/ngy g/con/tun Cng dn
1 17,00 119 119
2 27,00 189 308
3 50,00 350 658
4 67,00 469 1127
5 81,00 567 1694
6 98,00 686 2380
7 130,00 910 3290
8 140,00 980 4270
9 150,00 1050 5320

Cn b tr mng n cho g theo nh mc nu trn.
Nc ung: ngoi yu cu v sinh, an ton, mt v ma h v m v ma ng, nc
ung cn phi c cung cp y v lun mi. Nc g ung thng chng bn, nhanh ln
- 174 -
men chua, nn c ra mng ung t nht 3 ln trong ngy. Cn b tr v hp l mng ung
trong chung g khng phi tm nc xa qu 3m.
3.2.4. Ch chm sc
+ Nhit mi trng
G nui tht c nhu cu v nhit mi trng kh nghim ngt, nhm bo m ti u
cho c th hp thu c nhiu thc n v pht trin tt. Ni chung cc ging g tht cao sn
c nhu cu nhit nh sau
Tun 1: 35-33
0
C Tun 4 : 26-24
0
C
Tun 2 : 32-30
0
C Tun 5 : 23-21
0
C
Tun 3: 29-27
0
C Tun 6,7,8, : 20-18
0
C
Tuy nhin, trong thc t cn cn c vo sc kho ca n g v iu kin thi tit tng
ma s dng chp si cho thch hp.
+ nh sng v ch chiu sng
Trong 1-2 tun u, g tht cn c chiu sng 23-24 gi/ngy, cng chiu sng 3-4
W/m
2
nn. sau gim dn v duy tr cng 12 W/m
2
. Vi cng nh sng m nh
vy, ch cho g hot ng v n ung nhng khng nhiu cho nn cn bt n sng vo
mt s thi im nht nh kch thch c n n nhiu hn. Sau 20 - 30 pht g n xong li
tt n sng, bt n m.
+ m khng kh
G rt nhy cm vi m ca khng kh v ca lp n chung. Khi m cao g c
biu hin kh th, d b bnh ng h hp. m cao cn to iu kin thun li cho s tn
ti v pht trin ca nm mc, k sinh trng, m thp qu cng nh hng khng tt, g
c da kh, hay nga, chung bi bm, g hay m cn nhau. m thch hp ca chung nui
l 65 - 70%.
+ V sinh phng bnh
- Hng ngy cn tin hnh v sinh chung tri, mng n, mng ung theo quy trnh i
vi cc loi g.
- Cm tuyt i khng cho ngi khng c trch nhim vo khu nui dng.
- Trc khi vo chung bt buc phi thay qun o, dy dp v bc qua h st trng
trc ca chung.
- Thc hin nghim ngt lch tim phng.
- Thng xuyn kim tra tnh trng sc kho n g, pht hin dch bnh kp thi.
IV. K thut chn nui g
Chn nui g gm 3 giai on: giai on g con, giai on g hu b v giai on g
. Mi giai on i hi nhu cu dinh dng v ch chm sc, nui dng ring. Cn c
nhng bin php k thut thch hp cho tng giai on nhm to iu kin cho g pht huy
ht kh nng sn xut ca ging.
4.1. Giai on g con
Thi gian nui g hng tht t 0-56 ngy tui, hng trng t 0-63 ngy tui.

- 175 -
4.1.1. c im ca g con
+ G con c kh nng t dng, c th nui tch m ngay t khi g c 1 ngy tui.
+ G con c tc sinh trng nhanh, nhng chc nng mt s c quan cha hon
thin, c bit l h thng cc enzim, dung tch b my tiu ho nh. V vy, vic cung cp
cht dinh dng cho g con phi y v hon thin, d tiu ho v hp thu.
+ G con rt nhy cm vi mi thay i ca iu kin sng v thn nhit cha n nh,
sc khng cn yu, trong khi tc sinh trng li rt nhanh. V vy phi c qui trnh
nui dng thch hp mi c th t kt qu tt.
4.1.2. Chun b trc khi nhn g
+ V sinh tiu c chung tri v cc thit b dng c chn nui
G con thng c nui trn nn c m lt, trc khi nhn mt t g mi, cn tin
hnh v sinh tiu c chung tri theo qui trnh sau:
- Chuyn ton b trang thit b v cc dng c chn nui ra ngoi.
- Ht ton b lp n chung c v chuyn n ni qui nh
- Qut sch tng, trn, nn nh v li.
- Dng vi nc c p sut mnh c ra nn chung, kh ro; tin hnh sa cha
nhng h hng nu c.
- Phun dung dch formol 2% vi liu 1 lt/ m
2
nn chung.
- Sau khi formol kh, phun dipterex 1% vi liu o,65 lt/ m
2

- Ton b mng n, mng ung c ngm,ra sch bng nc l. Sau ngm vo b
thuc st trng c dung dch formol 1% t 10-15 pht.Ly ra trng li bng nc sch ri
em phi kh.
- Lau sch chp si, sau st trng bng dung dch formol 2%.
- Qut v ra sch sch quy g, phi kh, st trng bng dung dch formol 2% hoc
crezyl 3%.
- Khi chung kh, a cht n chung mi vo, ri dy 10-15cm tu thuc vo thi
gian nui. Sau st trng bng dung dch formol.
- a vo chung nhng dng c v thit b chn nui c st trng.
- ng kn chung t 7-10 ngy. Trc khi a g vo nui phi kh trng li ton b
chung v cc dng c chn nui bng dung dch formol 2% vi liu 0,5 lt/ m
2
.
+ Chun b thit b dnh c chn nui
Cc thit b v dng c cn thit cho g con trong giai on ny c chun b ging
nh i vi g tht.
4.1.3. Chn lc, vn chuyn v a g vo chung
+ Chn g con
Cht lng g con lc mi n nh hng rt nhiu n kt qu nui dng sau ny.V
vy cn tin hnh chn lc tht nghim ngt. Trc khi chn phi xc nh hng nui c th
chn ng ging nh nui. G phi c ngun gc r rng, kho mnh, nhanh nhn v t
7 tiu chun g loi I:mt trn v tinh nhanh; m chc, kht, khng b vo;lng bng, xp v
sch s;bng mm v thon; rn kh, khng b h.;chn vng v thng.t khi lng c
trng ca ging: cc ging g nh cn 1 ngy tui khi lng t trn 35g, cc ging g
- 176 -
nng cn t trn 38gam.Thiu mt trong 7 tiu chun trn l g loi II, khng chn nui
g .
+ Vn chuyn g con:
Tu thuc vo khong cch m nh ra phng tin vn chuyn cho thch hp. C th
dng xe my, t, vv, nhng khi vn chuyn g u dng hp bng ba cng theo tiu
chun chng nng v chng lnh. C th dng hp 1 ngn, hp 2 ngn , mi ngn ng
t 15-25 g con. Nu xp t hn 15 con s lng ph hp; nu xp trn 25 con, g d b ngt.
Khi xp hp cn ch s thng thong cho g con, nhit trong hp thch hp 30-32
0
C.
Khng nht g trong hp qu 48 gi.
+ a g vo chung:
Cng vic ny phi c thc hin thn trng v nh nhng.
- Trc khi a g vo chung phi chun b y cc thit b v dng c cn thit,
ko rm che kn chung, bt chp si.
- Sp xp mng n, mng ung theo hng v khong cch u n, s lng.
thc n v nc ung vo mng.
- Chuyn hp ng g vo cc quy v nh nhng th g vo quy. Trong cng mt
quy nn nht g cng ngy tui, khng nht g chnh nhau qu 5 ngy tui.
- Kim tra li s lng v tnh trng sc kho n g, loi b s g cht.
4.1.4. Nui dng g con
+ Nhu cu cc cht dinh dng:
Trong giai an g con, c bit l tun l u tin phi ch n thnh phn v cht
lng khu phn. Thc n phi c y cht dinh dng. Bng 5.4 a ra tiu chun n ca
g con theo NRC (1988).
Bng 5.4: Nhu cu dinh dng ca g con (NRC, 1988)

Thnh phn dinh dng n v Nhu cu
Nng lng trao i kcal/ kg T 2900 - 3000
Protein th % 19 - 20
Canxi % 0,9 - 1,1
Phospho tng s % 0,6 - 0,7
Cht bo % 3,0 - 4,0
Cht x % 2,5 - 3,0
Mui n % 0,3 - 0,5
Lyzin % 1,1
Metionin + Cystin % 0,8
Metionin % 0,45
Tryptophan % 0,2

- 177 -
Ngoi ra, phi b sung cho g con cc loi vitamin cn thit nh: vitamin A 11000 UI/
kg; D
3
2200UI/ kg; B
1
2,2mg; B
2
4,4mg
+ S lng thc n:
Trc y trong giai on g con, g thng c n t do. Hin nay vi cc b ging
g hng tht, nu cho n t do trong sut giai on g con th khi kt thc giai on hu b
bc vo g mi thng qu bo. V vy, cn cho n theo nh mc g t th trng
chun. C th tham kho nh mc cho n bng 5.5.
Bng 5.5: nh mc thc n cho g con (g/con/ngy)
Tun tui G hng trng G hng tht
1-2 13-15 15-20
3-4 30-35 40-50
5-6 40-50 55-65
7-8 55-60 70-80

Trong thc t, cc ging g hng trng thng cho n t do trong 3 tun l u, cc
ging g hng tht cho n t do trong 2 tun u. Hng tun phi cn mu mt s lng g
nht nh bit th trng bnh qun v ng u ca g. Trn c s tip tc iu chnh
khu phn cho hp l.
T tun th 2, khi h tiu ho ca g pht trin mnh, cn b sung thm mng si
vi kch thc vin si v mc cho n nh sau:
- Tun th 2: dng si c kch thc 1-2mm, mc cho n 0,1kg/ 100 g.
- Tun 3- 4 : dng si c kch thc 3-4mm, mc cho n 0,3kg/100 g.
- Tun 5-8 : dng si c kch thc 3-4mm, mc cho n 0,6kg/100 g.
+ S dng mng n:
Trong 7-10 ngy u tin thng dng khay n, c th dng khay kch thc
70x70x3cm cho 80-100 g con, hoc dng khay kch thc 50x50x3cm cho 50 g con.
T tun th 2 thay dn khay n bng mng trn P50 vi nh mc 1 mng/ 50 g, hoc
dng mng di 1,65m nh mc 1 mng/50 g.
+ Cung cp nc ung cho g:
Nhu cu v nc ca g ph thuc vo nhiu yu t nh nhit mi trng, nhit
nc ung, khi lng c th, lng thc n thu nhn, tnh cht thc n, vvTrong thc t
g thng c ung nc t do. Yu cu nc phi trong, sch, khng mang mm bnh v
c nhit thch hp. Ma h nhit nc ung khng cao hn nhit mi trng, ma
ng nhit nc ung khng di 20
0
C. Phi thay nc thng xuyn, khng g ung
nc bn, nc chua.
Trong 1-2 tun u thng dng mng chp c sc cha 2 lt nh mc cho 80-100 g
con. T tun th 2 dng mng ung t ng hay mng di vi nh mc 1-2cm/ con. Cc
mng ung c t trn cc h thot nc nc khng ri vi lm t cht n chung,
trn mng ung c li bo v g khng lm bn nc.

- 178 -
4.1.5 Chm sc v qun l g con
t c kt qu cao trong chn nui, ngoi nui dng hp l cn to mi iu
kin thun li, thch hp nht cho s sinh trng v pht dc ca g con. Cc iu kin l:
+ Nhit mi trng
Nhit l yu t quan trng nht trong cc yu t ca mi trng, n lun gn lin
vi i sng ca g t khi chng cn l nhng phi trng trong my p cho n lc n ra,
trng thnh v ti sn xut. Trong tng giai on ca i g, nhu cu v nhit c khc
nhau. Nhit l tng i vi g cng chnh l nhit thch hp cho tng giai on, trong
g c th sng v pht trin thun li nht. Ni chung g khng chu c nng v lnh,
nht l g con, chng rt nhy cm vi s thay i nhit mi trng. G con b lnh qu
hoc nng qu c th cht hng lot. Nhiu th nghim cng b nhit thch hp i vi g
con nh sau:
- Tun 1: 35-33
0
C - Tun 4: 26-24
0
C
- Tun 2: 32-30
0
C - Tun 5: 23-21
0
C
- Tun 3: 29-27
0
C - Tun 6, 7, 8: 20-18
0
C

C th s dng cc ngun nhit nh n hng ngoi, chp si in, bng in. Nu
khng c in c th dng cc ngun nhit khc nh bp than, bp du, vv
+ Yu cu v oxy v m khng kh
Nhu cu v oxy ca g ni chung rt cao, gp hai ln so vi nhu cu ca ng vt c
v tnh theo 1kg th trng. V vy khng kh trong chung thiu oxy v b nhim s gy tc
hi cho g. Trong chung g thng cha nhiu kh c nh C0
2
, NH
3
, H
2
S, vv Nng
cc cht kh ny thng cao hn gp nhiu ln so vi nng cho php (CO
2
: 0,3%; NH
3
:
30mg; H
2
S: 10mg/ m
3
khng kh). loi thi nhanh cc kh c v cung cp lng khng
kh trong lnh, bin php quan trng nht l phi bo m s lu thng khng kh, duy tr tc
gi hp l, gi cho cht n chung kh ro, sch s. Nhu cu v lng khng kh mi
ph thuc vo la tui ca g v mt nui. i vi g con cn m bo 3- 4m
3
khng kh
mi/gi/kg khi lng, v nhu cu ny tng dn theo tun tui.
G con rt nhy cm vi m ca khng kh v ca lp lt n chung. m thch
hp nht i vi g l 65-70%. Khi m cao, g con c biu hin kh th, ngt, d b cc
bnh v ng h hp. Ngoi ra, m cao cn to iu kin thun li cho s tn ti v pht
trin ca cc loi nm mc, k sinh trng; g d mc bnh cu trng. Ngc li, m qu
thp c th lm khng kh kh hanh, chung nhiu bi, g d b nga, hay m cn nhau. Mt
khc, m khng kh thp lm cho s bc hi, to nhit ca c th g tng ln, g d b mt
nhit.
Nhit v m c lin quan cht ch vi nhau, nhng bin i ca nhit bao gi
cng km theo bin i ca m v ngc li. V vy, phi gii quyt ng b c hai yu t
ni trn. c bit ch n s thng gi, cht lng lp n chung v cc bin php duy tr
s kh ro trong chung.
+ nh sng v ch chiu sng
G rt nhy cm vi nh sng. Trn thc t sn xut, nh sng tc ng mnh m
n s sinh trng, pht dc ca chng. Chnh v vy, chng trnh chiu sng c mt v tr
- 179 -
quan trng trong chn nui g con. Theo nguyn tc, ko di thi gian chiu sng s lm tng
lng thc n thu nhn, kch thch cho c th pht trin song li lm gim hiu qu s dng
thc n. Rt ngn thi gian chiu sng s c tc dng ngc li. Cho n nay c kh nhiu
chng trnh chiu sng c gii thiu, tuy cha hon ton thng nht nhng u cho kt
qu tng t nhau. Chng ta cn tham kho, vn dng sao cho ph hp vi iu kin thc t
sn xut t hiu qu kinh t cao. Khi qut c hai chng trnh chiu sng: chng trnh
p dng cho chung kn v chng trnh p dng cho chung h.
Chiu sng cho chung kn:
- i vi g hng trng:1 tun tui chiu sng 20-22 gi/ngy vi cng chiu
sng 2-4 W/m
2
nn chung. T tun th 2, mi tun gim 1 gi n 9 tun tui chiu sng
12 gi/ngy vi cng chiu sng 1-2 w/ m
2
nn chung.
- i vi g hng tht: 1 ngy tui 23 gi; 2 ngy tui 22 gi; 3 ngy tui 20 gi. T
ngy th 4 n ngy th 8 mi ngy gim 2 gi chiu sng. T ngy th 9 n 9 tun tui
chiu sng 8 gi/ ngy. Cng chiu sng 1 tun tui 2-3 W/m
2
nn chung. T 2-9 tun
tui cng chiu sng 1 W/m
2
nn chung.
Chiu sng cho chung h (thng thong t nhin):
- i vi g hng trng: 1 tun tui chiu sng 19-22 gi/ngy. T 2-9 tun tui, mi
tun gim 20 pht n 10 tun tui thi gian chiu sng l 16 gi/ngy vi cng chiu
sng 3 W/m
2
nn chung.
- i vi g hng tht: 1 ngy tui chiu sng 23 gi. T 2- 6 ngy tui mi ngy
gim 2 gi chiu sng. T ngy th 7 chiu sng 13 gi/ngy. Cng chiu sng 4 W/m
2

nn chung.
+ Mt nui:
Mt nui l mt ch tiu kinh t k thut quan trng. Mt nui qu cao s nh
hng khng tt n kh nng sinh trng v pht trin ca g con, ng thi cn lm xut
hin nhiu bnh khc nhau nh cu trng, nm qut v bnh ng tiu ho, vv Ngc li,
mt nui qu thp s lm lng ph din tch nn chung. Mt nui thch hp cho g con
ph thuc vo phng thc nui v k thut thng thong.
- Nui trn nn: 1-2 tun tui 15-12 con/m
2
, 3- 4 tun tui 11-10 con/m
2
, 5- 6 tun tui
10-9 con/ m
2
, 7-8 tun tui 8-7 con/m
2
nn chung.
+ Qun l g con:
- Phi c s sch ghi chp nhng thay i hng ngy ca g nh: tnh hnh sc kho,
lng thc n, nc ung thu nhn, tnh hnh dch bnh.
- Phi thng xuyn theo di n g lpi thi nhng con c khuyt tt, g bnh, g
yu, g khng phm cht, loi b nhnh con cht.
+ V sinh phng bnh g con:
- Hng ngy phi v sinh mng n, mng ung v chung tri.
- Phi thng xuyn phun thuc dit rui, mui, nh b chut.
- Lm sch xung quanh chung nui, pht quang bi rm, ct c, dn rc.
- Khi vo khu chung nui phi mc qun o bo h, bc qua h st trng.
- Cm tuyt i khng cho ngi l vo chung nui.
- Thc hin nghim tc lch tim phng.
- 180 -
4.2. Giai on g hu b
Giai on hu b l giai on sau g con cho n khi g thnh thc v tnh. Thi gian
nui: g hng trng t 64-126 ngy, g hng tht t 57-133 ngy.
4.2.1. Chun b
Giai on hu b thng c nui trn nn c m lt. Trc khi a g v nui cn
phi tin hnh v sinh, tiu c chung tri theo ng qui trnh nh i vi giai on g con.
4.2.2. Chn lc
Sau khi kt thc giai on g con, chuyn ln nui g hu b cn tin hnh chn lc g
tht nghim ngt loi thi nhng g khng t yu cu. Ch yu da vo ngoi hnh v
sinh trng pht dc chn lc.
+ Da vo ngoi hnh
Phi nghim khc loi b nhng g c khuyt tt, v d m khng u, u qu to hay
qu di, mo km pht trin, mt c l , cnh gy, ngn chn cong, xng bin dng
Quan st s chuyn mu ca mt: G con thng c mt mu xanh l cy hoc mu
xanh xm. Khi g c 4 thng tui mt chuyn sang mu hoc mu da cam. Nu mu mt
chuyn chm c th do g b thiu cc vitamin hoc g b bnh cu trng.
Nn chn nhng con kho mnh, hiu ng nhng khng d tn. Giai on ny, c th g
cha pht trin hon chnh nn chn tng i cao, thn mnh tuy cn hp nhng c h c pht
trin v b lng y . G trng lng di c v hng.
+ Da vo sinh trng
Sau khi kt thc giai on g con, g phi t khi lng trung bnh ca ging. 8
tun tui, ging g hng trng khi lng 600g; ging hng tht t trn1000g.
Khi tin hnh chn lc cn kt hp c hai ch tiu trn. Tuyt i khng chn nhng
g c tiu chun v khi lng nhng li mc khuyt tt v ngoi hnh.
4.2.3. Nui dng g hu b
+ Nhu cu v cc cht dinh dng:
m bo yu cu v sc kho, tm vc v mi c im sinh l ca g th vic
nui dng g hu b c tnh cht quyt nh. Trong giai on ny khng cn thit cho g pht
trin nhanh. Nu cho g n qu y , g s bo mp, nh hng nghim trng n sc
trng sau ny. V vy cn phi c bin php nui dng thch hp g hu b bc vo
c c th cn i, h c, xng pht trin tt, t th trng chun nhng khng c bo
mp. Mun vy, cn phi cho n nhiu loi thc n khc nhau, y cc cht dinh dng,
c bit cc loi vitamin v cc cht khong. Thnh phn dinh dng trong thc n ca g
hu b v c bn khng khc nhiu so vi giai on g con nhng nng protein v nng
lng thp hn. C th tham kho tiu chun n bng 5.6.
Bng 5.6: Nhu cu dinh dng ca g hu b
Thnh phn dinh dng n v Nhu cu
Nng lng trao i kcal/kg T 2700-2800
Protein th % 15-16
Canxi % 1.0-1.1
Phosphor tng s % 0.6-0.7
- 181 -
Cht bo % 3.0-4.0
Cht x % 3.0-5.0
Mui n % 0.3-0.5
Lyzin % 0.7
Methionin + Cystin % 0.6
Methionin % 0.35
Tryptophan % 0.15

Ngoi ra cn cung cp cho g y cc loi vitamin cn thit nh vitamin A; D,
vitamin nhm B, vv vi nh mc tng t nh giai on g con.
+ Cch cho n v s lng thc n
Trong giai on g hu thng p dng khu phn n hn ch nhm mc ch km
hm s pht dc sm, ko di tui qu trng u tin, hn ch s lng trng nh v lm
tng sc bn trng.
Nui dng hn ch c nhng li ch sau:
- Gip cho g trng to v u ngay t khi bc vo v tng c sn lng
trng. Tc dng ny cng th hin r nu g hu b c nui hn ch vo thi k ma h
(ngy di), bi v nh sng ban ngy cng di cng thc y nhanh s thnh thc v tnh. V
th, hn ch thc n vo ma h c tc dng mnh hn vo ma ng (khi m ngy ngn).
- Gim t l cht ca g mi trong thi k , gim c hi chng cht t t.
C th p dng mt trong cc bin php cho n hn ch sau:
- Hn ch s lng thc n: Bin php ny thng c p dng t tun 6- 8 cho n
khi t l ca g t 5% (21-23 tun), s lng thc n cho n ch bng 70% so vi n t
do.
- Hn ch thi gian tip xc vi thc n: C th p dng phng php cho n cch
nht, mt ngy n, mt ngy ngh. Phng php ny p dng trong khong 12-16 tun, ph
thuc vo ma v v tui thnh thc ca cc ging. Trc ngy cho nhn, phi tng thc n
ln, trong ngy nhn c th dng 1/2- 1,0kg thc n ht rc trn nn chung, si c cho n
bnh thng.
- Pha long nng dinh dng: Trong phng php ny g vn c n y v s
lng theo khu phn bnh thng nhng cht lng thc n gim. Hm lng protein gim
cn 13- 15%, nng lng trao i 2600-2700 kcal/kg T, hm lng x tng cao trn 7%.
Tt c nhng khu phn nui hn ch phi m bo y cc cht khong v
vitamin, nu khng bnh dinh dng s xut hin.
Ring g trng vn cho n t do cho n khi g p mi.
Song song vi vic p dng khu phn n hn ch, hng tun phi cn mu mt s g
nht nh tnh th trng bnh qun ri so vi th trng chun. Nu th trng t thp hn
chun phi tip tc tng khu phn theo nh mc. Nu th trng vt chun, vn tip tc duy
tr khu phn ang n cho n khi t mc xp x chun mi tng ln mc khu phn tip
theo. Ch tng dn u v khng bao gi c gim lng thc n.


- 182 -
+ S dng mng n
Trong giai on hu b thng dng mng trn P50 vi nh mc 1 mng/37 con, hoc
dng mng di 1,65m vi nh mc 3-5cm di mng/ con.
Cn ch b sung thm mng si trong chung g hu b. T 9-16 tun tui s dng
si c kch thc 6-7mm, nh mc 800gam/ 100 g. Sau 16 tun, s dng si kch thc 9-
11mm, nh mc 1,4kg/ 100 g.
+ S dng mng ung
cung cp nc cho g trong giai on hu b, c th dng mng di vi nh mc
3cm/con hoc dng mng ung t ng nh mc 2cm ch ng/con. Trong iu kin nhit
thch hp, nhu cu nc ca g khong 0,2 lt/con/ngy.
Hng ngy phi c ra mng v thay nc mi t nht 2 ln. Nu nc bn, chua g
s khng bao gi ung theo nhu cu. Mi ln c ra, thay nc mi c tc dng kch thch
g ung nc.
4.2.4. Chm sc v qun l g hu b
+ Nhit chung nui
Trong giai on hu b, g ln, c kh nng iu tit thn nhit. Tuy vy, mun t
c kt qu tt vn cn phi c nhit chung nui thch hp. i vi g hu b, nhit
thch hp l 18-20
0
C. V ma h, nhit nc ta thng tng cao nh hng n chc
nng sinh l ca g, g n t hoc b n, ung nc nhiu, th gp, th trng gim. Nu nhit
tip tc tng cao s gy tnh trng cht nng hng lot, nht l i vi cc ging g nng
cn. chng nng cho g, c th p dng cc bin php sau:
- Chung g ng qui cch, cao, khu rng, mi lp bng vt liu cch nhit tt, c
mi nh trn nc, mi hin rng hn ch nh nng.
- Hng chung hp l, xung quanh chung trng cy tng cao c bng mt nhng
vn thong.
- V sinh chung tt, khng phn tch t trong chung vo ma nng.
- Gim mt g kt hp loi thi trc khi bc vo ma nng.
- Cho g n khu phn thch hp vi nhit cao, chiu sng vo ban m g n
ht khu phn, c nc mt cho g ung.
- Khi nhit mi trng tng qu cao, cn lm ma nhn to trn chung hoc phun
bi trc tip trong chung.
+ m chung nui
i vi g hu b, m thch hp l 70%, yu cu khng kh mi 3,5m
3
/kg/gi. Khi
m khng kh cao hn 75% trong thi tit lnh, hi nc s ng li trong lp n chung,
gy tnh trng m t, bn v hi. Vic chm sc g s gp nhiu kh khn, bnh tt cng t
pht sinh, ly lan v gy tc hi. V vy iu tit m trong chung l mt khu quan
trng, cn phi gi cho chung thng thong, sch s.
+ nh sng v ch chiu sng
Xy dng chng trnh chiu sng cho n g hu b phi gn lin vi c im di
truyn ca ging v kt qu nui dng tt hay xu xc nh c thi im nh sng tc
ng kch thch. Nu tc ng qu sm, g s thnh thc sm, sm trong khi th trng
cha t chun s cho trng nh, t l khng cao v thng gim nhanh thi k r.
- 183 -
Ngc li, tc ng nh sng qu mun, g thnh thc mun, mun, trng to hn nhng
sn lng trng s t hn bnh thng.
Chng trnh chiu sng cho chung kn:
- i vi g hng trng: 10 tun tui chiu sng 11 gi/ngy, chiu sng 0,5-1
W/m
2
nn chung. Sau mi tun gim 1 gi n tun 16 thi gian chiu sng ch cn 8
gi/ ngy, cng chiu sng 0,51 W/m
2
nn chung. Tun 17, 18 vn gi chiu sng 8
gi/ngy, cng chiu sng 1-1,5 W/m
2
nn chung. Tun 19, 20 thi gian chiu sng tng
ln 10 gi/ngy, cng chiu sng 1-1,5 W/m
2
. Sau 20 tun, mi tun tng thm 1 gi cho
n khi t 16 gi chiu sng/ngy trong giai on g .
- i vi g hng tht: t 9-19 tun tui chiu sng 8 gi/ngyvi cng chiu
sng 1 W/m
2
nn chung. Sau , mi tun tng thm 1 gi chiu sng cho n khi t 16
gi/ngy.
Chng trnh chiu sng cho chung h:
- i vi g hng trng: 10 tun tui chiu sng 16 gi/ngy. T 11-13 tun, mi
tun gim 20 pht n tun 13,chiu sng 15 gi/ngy. T 13-19 tun tui, mi tun gim
30 pht n tun 19 chiu sng 12 gi/ngy. Cng chiu sng t 10-19 tun tui l 3
W/m
2
nn chung. Sau 19 tun tui, mi tun tng thm 30 pht cho n khi t 16 gi/ngy.
- i vi g hng tht: 10-19 tun chiu sng 13 gi/ ngyvi cng chiu sng 4
W/m
2
nn chung. Sau 19 tun, mi tun tng thm 1 gi chiu sng cho n khi t 16 gi/
ngy.
+ Mt nui:
Vi c im kh hu v iu kin chung nui hin nay, mi chung khng nn
nui qu 500 g. Mt nui 12 tun tui 5-6 con/ m
2
nn chung. Trn 12 tun 4-6 con/
m
2
nn chung. Nu mt nui cao qu g s pht trin khng ng u v hay n lng ca
nhau.
Chuyn g hu b sang chung nui g mi l khu quan trng trong chm sc v
qun l g hu b, lm thay i iu kin sng ca n g. G cng gi cng kh quen vi
iu kin sng mi. Nn chuyn g t tun tui 16 n tun tui 21, khng chuyn mun hn
khi g t 5%. Lc chuyn g thng kt hp chn lc g ln nui g v loi thi
nhng g khng t yu cu.
4.3. Giai on g
Thi gian nui i vi g hng trng tnh t ngy 127, i vi g hng tht tnh t
ngy 134 tr i.
4.3.1. Chn lc g mi
Sau khi kt thc giai on g hu b chuyn sang giai on g cn tin hnh chn
lc tht nghim ngt. i vi g hng tht thng c chn vo cui tun tui 20 (140
ngy tui), i vi g hng trng vo cui tun tui 19 (133 ngy tui). Cng c nhng
dng g pht trin nhanh hoc chm hn, nn thi im chn sm hn hoc mun hn cht t.
Ch yu da vo c im ngoi hnh v sinh trng pht dc chn.

- 184 -
+ Da vo ngoi hnh
i vi nhng n g nui ng k thut trong thi gian hu b, vic chn ging ln
ny khng kh, nhng n g nui khng ng, qu bo hoc qu gy u gy kh khn trong
vic chn lc.
Chn nhng con c u rng v su. Mt to v li, c mu hoc mu da cam. M
ngn, chc v kht. Mo trn, mo di cng h mch mu pht trin. Thn di, su, rng,
xoang bng pht trin, khong cch gia cui xng ln v xng li hi pht trin. Chn
mu vng, mng ngn. Lng mm v sng bng.
+ Da vo sinh trng pht dc
i vi g hng tht, tiu chun th trng c bit quan trng, quyt nh nng sut
ca n g. Nhng g qu bo s km, d dn n ngng , chu nng km. i vi
nhng ging g hng trng cng tng t, khng nn chn g qu bo. Tuy nhin, tnh trng
qu bo t xy ra g hng trng v khng n mc nh g hng tht.
chn g hu b t yu cu v th trng, c th tham kho tiu chun sau: i vi
g hng trng, khi lng trung bnh t 1,4-1,5kg. i vi g hng tht, khi lng t
1,8-2,0kg.
Trong thi k trng, v mt nguyn nhn no c nhng c th ngng , lm
gim t l trng ca ton n, chi ph thc n tng cao. V vy, mun t hiu qu cao
trong chn nui g cn phi nhanh chng loi thi nhng c th (s g ngng thng
chim 5-15% tng n). Mi nm tin hnh loi thi 3- 4 ln, ch yu da vo c im ngoi
hnh. G tt c c im: mo trn v mo di pht trin, to v mm, mu ti; xng
hng d un v c khong cch rng; b lng y , lng ui cong; l huyt to, nhn, t
v c ng tt, nim mc nht mu. G t hoc ngng c c im: mo b hoc tt
mo, kh cng v nht mu; xng hng cng, kh un, khong cch hp; l huyt nh, kh,
mu m, t c ng, vv
4.3.2. Nui dng g mi
+ Nhu cu cc cht dinh dng:
n g trong giai on sn xut t sn lng cao, khi lng trng to, h s
trao i thc n c li nht, bin php nui dng l k thut quyt nh. Cn cung cp cho
g mi y cc cht dinh dng tho mn nhu cu hng ngy ca g (k c nhu cu
duy tr v nhu cu cho sn xut). C th tham kho tiu chun n ca g mi bng 5.7.
Bng 5.7: Tiu chun n cho g mi (theo LHXNGC Vit Nam)
Thnh phn dinh dng n v G hng tht G hng trng
Nng lng trao i kcal/ kgT. 2800-2950 2750 - 2850
Protein th % 17-18 16-17
Canxi % 3.6-3.8 3.8- 4.0
Photpho % 0.5-0.6 0.55 - 0.6
Mui n % 0.3- 0.5 0.3- 0.5
Lyzin % 0.8- 0.9 0.7- 0.8
Methionin + Cystin % 0.55- 0.7 0.5- 0.65
Tryptophan % 0.15- 0.20 0.15 - 0.18
- 185 -

+ Lng thc n cho n
Cung cp thc n cho g mi hng ngy cn tun theo nguyn tc sau:
- Thi k t tun tui 18-22 cho n lc t l t cao nht, g cn c n khu
phn tng nhanh khi lng n mc ti a, gn nh t do g sm, r v nhanh
chng t nh cao v t l v khi lng trng. Nu khng, g mun, khng t c
nh cao so vi chun, sn lng trng thp.
- Khng bao gi c gim khu phn n khi t l ang tng ln nh cao v ang
duy tr t l cao.
- Nu g b cc yu t stress tc ng, nht l b nng, khng th n ht lng thc n
cn thit th phi nhanh chng khc phc nguyn nhn. Bng mi cch lm cho g thu nhn
c mt lng cht dinh dng nht nh tt ng yu cu.
- Sau khi t nh cao, t l c xu hng gim dn, phi theo di iu chnh mt
cch hp l. Khng nn gi nguyn khu phn lm g tch m, cng gim nhanh. Ngc
li nu gim khu phn qu nhanh, cng khng ng, g s gim nhanh v thiu thc n.
Hng ngy cn b sung thm mng si. Kch thc vin si 9-11mm vi nh mc
1,4kg/100 g. Cng c th rc si trn lp n chung.
+ Mng n
C th dng mng trn P50 hoc mng di 1,65m vi nh mc 1 mng/ 17 g.
thc n y 1/3-2/3 mng. Mng c treo ngang tm lng g g khng phi rn c ly
thc n.
+ Nc ung
i vi g mi , nc ung rt quan trng. N khng nhng m bo cho hot ng
sng ca c th m cn cn thit cho s to trng. V vy, nc nh hng trc tip n sn
lng trng. Ni chung cho g ung nc t do. Nc phi m bo trong, sch, mt, khng
mang mm bnh, c nhit thch hp. C th s dng mng di vi nh mc 3-5cm di
mng/con, hoc mng ung t ng. Mng ung c t xen k vi cc mng n, v c
t trn cc h thot nc khng lm m t cht n chung.
4.3.3. Chm sc v qun l
+ Nhit chung nui
Trong cc yu t tiu kh hu chung nui, nhit l yu t quan trng nht. Trong
iu kin nhit thch hp, tiu tn thc n thp nht m kh nng sn xut li c th t
cao. Nhit thch hp i vi g mi t 10-20
0
C. V vn ny cn nhiu kin khc
nhau. Mt s tc gi cho rng nhit thch hp nht i vi g mi trong khong 22-
25
0
C; t 0-5
0
C v 25-30
0
C l khng tt; di 0
0
C v trn 30
0
C l nguy him. Trong iu kin
kh hu Vit Nam, v ma h nhit thng tng cao, kh to c nhit thch hp, cho
nn cn la chn nhng ging g, dng g chu c nng, thch nghi vi kh hu nng m.
+ m chung nui
m ngoi tri nh hng trc tip n m trong chung. Nhng trong thc t,
m trong chung thng cao hn m ngoi tri. c bit vi chung g mi , m
cao hn nhiu l do g thi nhiu nc ra ngoi trong khi th, nc bc hi t phn g, t
mng ung, t cng rnh, do thng thong trong chung km, vv
- 186 -
m thch hp i vi g mi l 65-70%, v ma ng khng c vt qu
80%. Nu m cao kt hp vi nhit cao, g cng d cht v chong nng. Nu m
thp g cng nhy cm vi cc yu t gy bnh, c bit bnh ng h hp.
Ngoi m , cn m bo thng kh trong chung nui nhm mc ch y kh c
trong chung ra ngoi v a mt lng kh mi trong sch vo chung.
+ nh sng v ch chiu sng
nh sng rt quan trng i vi g trng, n kch thch s pht trin ca bung
trng, trng chn v rng trng thng qua hot ng ca h thng ni tit v s tit cc
hocmon sinh dc.
Thc t cho thy i vi g mi cn chiu sng mi ngy t 14-16 gi vi cng
chiu sng 1-1,5 W/m
2
nn chung.
+ Mt nui
Mt nui g mi ph thuc vo nhiu yu t, trong quan trng nht l
phng thc nui, trang thit b chung nui v ging g. Mt nui thch hp i vi cc
loi chung nh sau:
- Nui trn nn c m lt: 5-7 con/m
2
nn chung.
- Nui trn lng: 8 con/m
2
lng.
Vi c im kh hu v iu kin chung nui hin nay, mi n khng nn qu 500
con i vi g hng trng v khng qu 350 con i vi g hng tht.
+ Thu nht trng:
- Thao tc cn thn, nh nhng hn ch dp v.
- Tu thi tit nng hay lnh c th nht trng 2- 4 ln/ ngy.
- Sau khi thu nht, trng c xp vo cc khay, kh trng v a vo kho bo qun
cng sm cng tt.
Hng ngy v sinh chung tri, mng n, mng ung theo ng qui trnh. Theo di
tnh hnh sc kho, dch bnh ca g. Pht hin kp thi nhng g mc bnh nui cch ly.
Loi b g cht, g km ra khi n.

Cu hi n tp chng V

1. Trnh by qu trnh hnh thnh trng gia cm?
2. Cho bit cu to ca trng gia cm ?
3. Phn tch cc ch tiu nh gi cht lng trng gia cm? Gii thch cc trng
hp trng d hnh?
4. Trnh by cc ch tiu nh gi sc trng v cc yu t nh hng n sc
trng gia cm?
5. Phn tch cc yu t nh hng n kt qu p n trng gia cm?
6. Trnh by qui trnh nui dng g tht?
7. Cc ch tiu chn lc g con, g hu b v g ?
8. Trnh by qui trnh nui dng g con?
9. Trnh by qui trnh nui dng g hu b?
10. Trnh by qui trnh nui dng g ?
- 187 -
CHNG VI
CHN NUI TRU B
Do yu cu ca i tng phc v v khun kh ca gio trnh, chng Chn nui
tru b son cho sinh vin ngnh kinh t ch nhm:
- Gip sinh vin nhn bit c c im mt s ging tru, b chnh nui nc ta.
- Trang b nhng kin thc c bn nht v cc bin php k thut chn nui hin nay v thi
gian sp ti i vi:
+ b, ngh
+ tru, b sinh sn
+ tru, b sa
+ tru, b cy ko

I . Chn nui b ngh
1.1. Mt s c im sinh l ca b ngh
1.1.1. c im v sinh trng - pht dc
B ngh c tc sinh trng tng i nhanh, mc tng trng c th t 400 - 1200
g/ngy. Kh nng tng trng ph thuc vo: ging, ch nui dng, chm sc... V d: b
lai Sind tng trng 400 - 500 g/ngy, b H Lan: 600 - 700 g/ngy.
1.1.2. S pht trin ca c quan tiu ho
Khi mi sinh b ngh mi trn v mi di bng nhau, dn dn mi trn pht trin
nhanh hn mi di v cha ra. B s sinh c 6 - 8 rng ca, cn ngh mc rng chm hn:
sau khi 3 - 7 ngy rng mi bt u mc, cho n 2 - 3 thng tui mi mc 8 ci rng.
Bnh thng sau khi sau khi kh lng, b ngh t tm v ca con m b.
Khi b ngh b nh c phn x co rnh thc qun, rnh thc qun co li to thnh
hnh ng ni lin thc qun v d l sch, do sa chy theo rnh thc qun vo thng d l
sch. Nu cho b b nhn to khng ng k thut, sa c th trn vo d c v b ln men
thi.
b ngh s sinh dung tch d mi kh gp 2 ln dung tch d c. Khi b ngh bit n
thc n thc vt (6-8 tun tui tr i), d c v d l sch pht trin mnh ph hp dn vi
loi thc n mi: thc n thc vt. Kh nng tiu ho bt ng ca b ngh km, khi 2 thng
tui t trng mi xut hin men amilaza v lactaza, nhng hot lc cn thp. Do b ngh
s sinh khng c kh nng tiu ho thc n tinh bt, ch c kh nng tiu ho ng sa.Vic
b sung thc n bt ng di dng cho long sm l khng ph hp vi c im sinh l
tiu ho ca b. Dch v ca b ngh phn tit lin tc, lc n cng nh lc i. Dch d mi
kh c men lipaza, nhng n ch tiu ho c m dng nh ho. Kh nng tiu ho m
gim dn: 10-20 ngy tui tiu ho c 8 - 9 g m/kg khi lng c th, 2 thng tui ch tiu
ho c 6-7 g m/kg khi lng c th.

- 188 -
1.1.3. S pht trin ca h thng bo v c th
Tc dng phng chng bnh tt ca gan b s sinh rt hn ch, rt nhiu c t v vi
trng khng c phn gii hoc gi gan, m i vo tun hon ln gy tc hi n c th.
Hm lng -globulin trong mu ca b s sinh rt thp, do kh nng khng ca b
trong giai on ny rt km. Sau ny hm lng -globulin trong mu ca b dn dn tng ln
v sc khng ca b cng tng dn.
1.1.4. Kh nng iu ho thn nhit
Khi mi sinh thn nhit ca b ngh cao hn thn nhit ca tru b trng thnh (t
1,0-1,5
0
C).

Trung khu iu ho thn nhit ca b ngh hot ng cha tt, trao i cht ca b
ngh mnh, nn thn nhit cao hn so vi giai on trng thnh.
1.2. K thut nui dng b ngh
1.2.1. Nui dng v chm sc b ngh trong giai on b sa u
Khi b ngh mi ra c s thay i ln v mi trng sng: trong c th m thai
c bo v v nui dng c bit, cn khi ra b ngh phi chi s tc ng ca mi
trng v ngun cung cp dinh dng cng thay i.
Thc n ca b ngh khi mi l sa u. Sa u c c tnh sinh hc v ho hc
khc hn so vi sa thng. Sa u c gi tr dinh dng cao hn sa thng v gim dn
sau khi . V hm lng vt cht kh:
- Sau khi 4 h gim cn 24,5 %
- Sau khi 8 h gim cn 21,0 %
- Sau khi 12 h gim cn 19,0 %
- Sau khi 24 h gim cn 15,6 %
V hm lng protein: Sau khi hm lng protein l 20%, sau 12 h gim cn 12%,
sau 24 h ch cn 7,2 %.
So snh v gi tr dinh dng gia sa u v sa thng
Cht dinh dng Sa u Sa thng
Protein (%) 18 - 20 3 - 4
Albumin (%) 2 - 3 0,5 - 0,6
Globulin (%) 7 - 12 0,1
Vitamin A (mg/l) 6 000 600

chua ca sa u: 48 - 50
0
T, sa thng: 18 - 20
0
T. c bit trong sa u c
hm lng -globulin cao v c kh nng thm thu nguyn vn vo mu. Kh nng thm
thu nguyn vn ca -globulin gim dn sau khi , ngi ta thy rng: 60 h sau khi
-globulin ht kh nng thm thu. Trong sa u cn c MgSO
4
, y l mt cht ty nh, c
tc dng v sinh ng tiu ho. chua ca sa u cao c tc dng hn ch s hot ng
cu vi khun trong ng rut, c bit l E. Coli.
V vy cho b ngh b sa u cng sm cng tt. Ngi ta thy rng: cho b sa u
sm c tc dng gim t l mc bnh b ngh. Nu cho b sau khi 1 gi t l mc bnh
5 - 6 %, nu cho b sau khi 7 gi t l mc bnh 24 - 28 %.
- 189 -
Lng sa cho b khng nn vt qu 8 % so vi kh lng c th. Nu lng sa
cho b qu 8% so vi kh lng c th sa s trn vo d c, trong khi dung tch d c
nh, li khng co bp nn sa b gi li d c v ln men thi, lm cho b ngh b tiu chy.
Phi cho b ngh b t t sa chy xung d mi kh. Mi ln nut b c th nut 30 ml
sa, do khi cho b nhn to th ng knh l ca u v cao su khong 1 - 2 mm l va.
Nu l qu to lng sa xung qu nhiu s trn qua rnh thc qun, ri xung d c v ln
men thi.
Cho b b ng gi, khong cch gia cc ln cho b u nhau, s thun li cho qu
trnh tiu ho ca b.
Trong giai on mi (trong khong 1 thng tui) ngi ta thng nui b trn ci
nhm m bo v sinh, trnh s xm nhp ca cc vi khun.
1.2.2. K thut nui b ngh trong giai on b sa (t 7 ngy tui n cai sa)
1.2.2.1. Xc nh tiu chun n
Hin nay c rt nhiu phng php xc nh tiu chun n nhng phng php thng
dng l cn c vo nhu cu duy tr v nhu cu sn xut.
Nhu cu duy tr ph thuc vo khi lng c th, nhu cu sn xut ph thuc vo kh nng
tng trng.
Tiu chun n = nhu cu duy tr + nhu cu sn xut
Bng 6.1: Nhu cu duy tr ca b

P (kg) n v T P (kg) n v T P (kg) n v T
25 0,7 60 1,2 120 1,7
30 0,8 70 1,3 140 2,0
35 0,9 80 1,4 160 2,2
40 1,0 90 1,5 180 2,4
50 1,1 100 1,6 200 2,6

Bng 6.2: Nhu cu cho tng trng ca b t s sinh n 24 thng tui

Tng trng hng ngy (g)
300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200
Thng
tui
n v thc n
1 0,9 1,1 1,3 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2
1 - 2 0,7 1,1 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4
2 - 3 0,7 1,1 1,3 1,5 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6
3 - 4 0,8 1,2 1,4 1,6 1,8 2,1 2,3 2,5 2,8
4 - 5 0,9 1,3 1,5 1,8 2,0 2,3 2,5 2,7 3,0
5 - 6 1,0 1,3 1,6 1,8 2,1 2,5 2,6 2,9 3,2
6 - 7 1,1 1,4 1,7 2,0 2,2 2,5 2,8 3,1 3,4
7 - 8 1,1 1,5 1,7 2,1 2,3 2,6 2,9 3,2 3,5
8 - 9 1,2 1,6 1,9 2,2 2,5 2,8 3,1 3,4 3,7
- 190 -

Mi n v thc n cn c 125-90 g protein tiu ho: giai on 1-6 thng tui:
125-110 g, t 6 thng tui tr i: 100-90 g. Mi n v cn c 7-8 g Ca, 4-5 g P, c 100 kg
khi lng c th cung cp 15 g NaCl.
Cc loi thc n cho b
+ Sa nguyn: L loi thc n ch yu ca b, sa l loi thc n d tiu ho v c s
cn bng cc cht dinh dng. Nu nh thiu sa nguyn b s chm sinh trng, ci cc v
d mc bnh. Lung sa nguyn cho b b vo khong 200 - 700 kg, tu thuc vo: ging,
yu cu tng trng, mc ch ca ngi chn nui. Trong iu kin khng c sa thay th
lng sa cho b ca tng loi b nh sau: b Vit Nam: 300 lt cho b 3- 4 thng, b lai
Sind: 420 lt cho b 4 -5 thng, b H Lan: 600 lt cho b 6 thng, b c lm ging cho b
720 lt.
+ Sa thay th: Sa thay th l mt loi thc n c th thay th mt phn sa nguyn.
Sa thay th phi m bo y cc cht dinh dng nh sa nguyn, d tiu ho, m bo
cc axit amin khng thay th. Sa thay th c th s dng 10 - 15 ngy tui.
+ Thc n tinh hn hp: Lng protein trong thc n tinh hn hp cn m bo 16 -
18 %. Tp cho b n thc n tinh hn hp t 15 - 20 ngy tui v cho n dng c. Lng
thc n tp n 0,1 kg/con/ngy, sau tng dn theo tui.
+ C kh: C kh l loai thc n tp n quan trng cho b, n c tc dng khch thch
s pht trin d c. C th tp cho b n t 10 ngy tui. C kh phi m bo cht lng tt,
thm, ngon.
+ C ti: C th tp cho b n c ti 20 ngy tui (sau khi tp cho n c kh).
Lng c ti cung cp cho b ngh vo khong 7 - 8 % so vi khi lng c th.
+ Thc n c qu: y l loi thc n giu tinh bt v ng. V vy cho b ngh n
qu nhiu s gy a chy. Thng cho b ngh n vo thng th 2.
Cc hnh thc nui dng, qun l b ngh:
+ Nui b ngh theo m: l hnh thc cho b nghe b trc tip v lun lun theo m.
Hnh thc ny thng c p dng trong chn nui tru b cy ko, tru b tht, tru b sinh
sn. Nhc im ca hnh thc ny l khng xc nh c lng sa b c ca b, do
vic b sung thc n s kh khn.
+ Nui b ngh tch m: L hnh thc tch hn b ngh khi con m t s sinh v cho
b gin tip bng bnh c u v cao su. Hnh thc ny i hi u t v trnh k thut
cao. Hnh thc ny khc phc c nhc im ca hnh thc trn v c th p dng c c
gii ho, chuyn mn ho. Ngoi 2 hnh thc trn ngi ta c th p dng hnh thc nui b
ngh tch m khng hon ton v nui b bo mu.
1.2.3. K thut nui dng b t 7 - 24 thng tui
Giai on ny kh nng thch ng ca b ngh kh cao, song cn nui dng chm
sc tt m bo b ngh sinh trng tt v ng hng sn xut. Tu theo mc ch s
dng, yu cu tng trng cung cp lng thc n v thnh phn ca khu phn khc nhau.
i vi b gy ging cho n nhiu thc n tinh, yu cu tng trng 700-800 g/ngy. i vi
b ci khai thc sa sau ny cn cung cp nhiu thc n xanh, yu cu tng trng 600-700
g/ngy. V khu phn: i vi b 7-12 thng tui cung cp 55-75 % tnh theo s n v thc
- 191 -
n l thc n th xanh, i vi b 12-24 thng tui cung cp 80-90 % tnh theo s n v thc
n l thc n th xanh.
Khi b ngh n c nhiu c nn chn th b ngh ngoi ng c. B ci c th
ng dc vo khong 12-16 thng tui, do cn theo di c th phi ging vo tui thch
hp.
II. Chn nui tru b ci sinh sn
2.1. Cu to c quan sinh dc ca b ci
C quan sinh dc ca b ci bao gm cc b phn ch yu sau: bung trng, ng dn
trng, t cung, m o...
2.1.1. Bung trng
Bung trng hnh bu dc, khi s sinh ch nng khong 0,3 g, khi trng thnh bung
trng rng khong 0,8 - 1,5 cm, di 2 - 3 cm. Bung trng va c chc nng ni tit, va c
chc nng ngoi tit.
Bung trng gm lp tu v lp v ngoi cng. Lp v gm c nhiu non bo cc
giai on pht trin khc nhau, tng ngoi ca lp v l nhng non bo s cp nh, tng
trong l nhng non bao th cp ang sinh trng, khi non bao chn li ni dn ra ngoi. n
mt giai on nht nh non bao s v ra, trng rng v ri vo ng dn trng, ni trng
rng s hnh thnh th vng. Nu gia sc khng cha th vng s tn ti 10 - 15 ngy, sau
s tiu bin i.
Lp tu gm cc si chun, c nhiu mch mu v dy thn kinh.
2.1.2. ng dn trng
ng dn trng di khong 10 - 30 cm, nm gn trong mng treo t cung. Cu to ca
ng dn trng gm 3 lp: mng nhy, mng c v mng tng.
2.1.3. T cung
T cung ca b l t cung n, c 2 sng, t trong ra ngoi gm 3 lp: mng nhy,
mng c v mng tng. Thai thng c nh sng t cung a s sng t cung pha bn
phi.
2.1.4. m o
m o gm 3 lp: mng nhy, lp c v lp mng ngoi.
2.2. Thn kinh v th dch trong qu trnh hot ng sinh dc ca b ci
Khi tru b ci n tui thnh thc v tnh, tuyn yn, tuyn sinh dc hon thin,
do s tc ng ca ngoi cnh nh: nh sng, nhit , mi v ca con c... tc ng ln c
quan nhn cm ca con ci, t truyn vo v i no, vo vng di i (Hypothalamus),
vng dui i s tit ra yu t gii phng, kch thch tuyn yn tit ra FSH v LH.
FSH tc ng ln bung trng, kch thch non bo pht trin, non bo s tit ra kch
t estrogen lm con ci ng dc. Khi lng estrogen t n mc nht nh s c ch li
vng di i, c ch tuyn Yn phn tit FSH, LH chim u th. LH tc ng ln non bo
chn lm trng rng v hnh thnh th vng, di tc dng ca LTH (Luteotropinhormon)
th vng phn tit progesteron, progesteron c ch tuyn Yn phn tit FSH v LH, lm gia
sc ngng ng dc.
- 192 -
Thn kinh c vai tr quan trng trong qu trnh hot ng sinh dc ca tru b ci. Tc
ng xoa bp cng gy hng phn thn kinh v hot ng ca c quan sinh dc. Xoa bp c
t cung, bung trng c th kch thch tru b ci ng dc. Chn th chung con c v con
ci c th nng cao t l ng dc. Ngoi cnh c nh hng n qu trnh ng dc: cc
nc n i v ma ng do thiu nh sng, sinh sn ca tru b km, cc nc nhit i v
ma h t l ng dc ca tru rt thp.
C ch iu tit hot ng sinh dc l c ch thn kinh - th dch.
2.3. Tui thnh thc ca tru b ci
Tui thnh thc v tnh thng sm hn tui thnh thc v th vc. Thnh thc sm
hay mun tu thuc vo ging, c th, mc dinh dng, thi tit, kh hu...
Cc ging b c ci to nh: b H Lan, b Jec xy ( Jersey) thng thnh thc
sm hn cc ging b a phng. Th d: b H Lan t 293 n 594 ngy, b Jec xy t 234
n 554 ngy, b Phi chu t 569 n 808 ngy. Phm vi chch lch c th t 6 n 24 thng
tui.
Mc dinh dng nh hng n tui thnh thc v tnh. Dinh dng cao thnh
thc 440,1 ngy, dinh dng thp thnh thc 710,7 ngy (Jonbert).
Tui thnh thc v tnh ca b vng Vit Nam thng khong 12 - 18 thng tui.Tui
u tin ca b lai Sind l 35 thng, b Lang-Trng-en di 33 thng, tru Vit Nam 41
thng.
2.4. Chu k ng dc
Chu k ng dc tnh t lc bt u ng dc cao ca ln ng dc ny n ng
dc cao ca ln sau.
Thi gian ca mt chu k t 18 - 24 ngy, trung bnh l 21 ngy. Triu trng ng dc
biu hin khc nhau ph thuc vo tng giai on:
- Giai on u; Tnh t lc c hin tng ng dc xut hin ra bn ngoi n lc
chi c. Lc ny bao non sinh trng mnh, dch bo nhiu, estrogen bt u kch
thch c quan sinh dc v thn kinh hng phn, lm cho c quan sinh dc tng sinh, xung
huyt, tit dch nhn trong sut, m mn hi bng, c t cung h m. Con ci thng nhy
ln lng con khc, km n, chy nhy, ku. Thi gian ny b ko di 6 - 10 h.
- Giai on gia: B ng dc cao , cc biu hin r rt hn: c t cung m to, nim
dch na trong na c, b ci chi c, giai on ny ko di 10 - 15 h. y l giai on
phi ging thch hp.
- Giai on cui: Tnh t lc b ci khng chi c na n khi c quan sinh dc tr
li trng thi bnh thng, giai on ny nim dch tr thnh b u, trng thng rng vo
u giai on ny.
+ c im ng dc ca tru.
Biu hin ng dc ca tru khng r nh b ( ng dc thm lng). Chu k ng
dc ca tru thng di hn b, bnh thng 18 - 36 ngy, c th ko di ti 60 - 90 ngy v
c khi ng dc theo ma v.

- 193 -
2.5. K thut phi ging cho tru b
2.5.1. Tui bt u phi
Tui bt u phi ging thch hp cho b ci sinh sn khong 18 - 22 thng tui. Khi
lng bt u phi phi t 65 - 70 % so vi khi lng khi trng thnh Tui bt u phi
ging thch hp cho tru ci khong 30 thng tui.
2.5.2. Cc hnh thc phi ging
- Phi t nhin: Chn th tru b c v ci chung trong mt n, cho chng t giao
phi vi nhau. Hnh thc ny c u im l khng tn cng, t l th thai cao. Hn ch l
khng theo di, qun l c, d ly lan dch bnh.
- Phi c hng dn: tin hnh chn th c ci ring, khi con ci ng dc tng
cng theo di v cho c phi vo thi im thch hp. Hnh thc ny c u im l nm
c ngy phi t xc nh c thng c thai v c ch nui dng hp l. ng thi
ch ng iu khin sinh sn theo ma v, hn ch s ly lan bnh tt, tit kim c c
ging.
- Th tinh nhn to: p dng cho nhng ni gn c s nui c ging v trong cng
tc lai to.
T l c/ci thch hp cho phi trc tip: b 1/40 - 1/50, tru 1/20- 1/30.
2.5.3. K thut phi ging
Trng rng v di chuyn t bung trng n v tr 1/3 ng dn trng pha trn, cn 6 -
12 h, cng l thi gian c kh nng th thai, Nu trng di chuyn xung pha di,
trng gi i v c mng albumin bao bc gy kh khn cho qu trnh th tinh. Tinh trng
n v tr 1/3 ng dn trng pha trn cn 10 - 14 gi. Cn c vo c im di chuyn ca
trng v tinh trng, thi gian trng rng, chng ta c th phi ging vo cui giai on 2 hoc
u giai on 3. Tc l lc bung trng c non bo chn vsp rng trng, c t cung m to,
nim dch trng c, con ci chu c cao .
Nu pht hin ng dc vo bui sng, chiu cho phi ln th nht, sng hm sau phi
ln th hai.
2.5.4. Ma v phi ging
Do c im kh hu thi tit ca nc ta, c im hot ng nng nghip, ngun
thc n c tnh cht ma v, trong mt nm khi vo thi v cy ba, khi rt, khi thiu c l
nhng thi im khng thch hp cho tru b sinh sn. Khng nn phi cho b vo cc thng
3, 4, 5, 9, 10, 11 v tru vo cc thng 1, 2, 3, 7, 8, 9. Nu phi vo cc thng ni trn tru
b s vo cc thng khng thch hp.
2.6. Nui dng qun l tru b ci sinh sn
2.6.1. Xc nh nhu cu dinh dng
Nhu cu dinh dng ca tru b ci sinh sn bao gm: nhu cu duy tr, nhu cu cho
pht trin thai, nu trong thi gian mang thai tru b phi lm vic th phi cng thm nhu cu
lm vic.
Nhu cu duy tr ph thuc vo khi lng c th ca tru b.

- 194 -
Bng nhu cu duy tr ca tru b

Khi lng (kg) n v T Khi lng (kg) n v T
275 3,3 425 4,1
300 3,3 450 4,5
325 3,5 475 4,5
350 3,7 500 4,7
370
400
3,8
4,0
550
600
4,9
5,1
Nhu cu dinh dng cho thai ph thuc vo thng c thai, t khi c thai thng th 3
n thng th 6 cng thm 0,5-1,0 VT, t thng th 7 n thng th 9 cng thm 1,0-2,0
VT. Mi n v thc n cn c 90-100 g protein tiu ho, 7-8 g Ca, 4-5 g P, c 100 kg
khi lng c th b sung 8-10 g mui n. Khi phi hp khu phn cn ch n thng c
cha: thi k cha u (bt u - thng th 6) cho n ch yu thc n xanh, thi k cha cui
cn b sung thc n tinh hn hp d tiu.
2.6.2. Chm sc qun l tru b ci sinh sn
- nh ch lm vic: Trong 6 thng cha u c th cho tru b ci lm vic va
phi, trnh cc cng vic nng nhc. T thng th 7 tr i cho tru b ngh lm vic.
- phng xy thai do tc ng c gii: Chung tri m bo kh ro, bi chn th
rng ri, bng phng. Khng chn th theo n qu ng.
- Chm sc khi tru b : Trc khi tru b cn chun b chung nui sch s, c
rm n chung. Biu hin ca tru b sp : bng sa xung, st hng, m o xng to v
nho, nim dch nhiu nhng long, v mng. u tin mng i v, tru b rn mnh y
thai ra. T th ca thai bnh thng: 2 chn trc ra trc, mng p sp hoc 2 chn sau ra
trc mng nga. Nu t th ca thai khng bnh thng cn iu chnh thai ng t th.
Sau khi 4 - 6 h nhau thai s ra. Nu sau 10 - 12 h nhau thai khng ra l khng bnh
thng, cn phi can thip. Sau khi cn ra sch phn thn sau, u v, c quan sinh dc
bng thuc tm 0,1 % hoc nc mui 10 % ri mi cho b ngh b. Sau khi tru b 10-15
pht cn cho ung nc mui c pha thm t cm (10 kg nc + 10 kg cm + 50 g mui).
Ngy th nht sau khi cho n c kh v nc cho long.
III. Chn nui tru b c ging
3.1. c im cu to c quan sinh dc
3.1.1. m nang
m nang ging nh ci ti gia hai i, trong c tinh hon ph, tinh hon... Cu
to m nang gm 3 lp: ngoi cng l lp da, gia l lp c v bn trong gip vi tinh hon l
lp tng mc.Di da c lp mng gn gn cht vi da, khi si c ca lp ny co li, lp da
cng nheo li. Di lp mng gn l lp c gm nhng si c vn gn cht vi mng tng
mc ca tinh hon. Nu nhng si c trn co li th c tinh hon cng co ln. Do m nang c
cu to nh vy nn c tc dng iu tit nhit cho tinh hon, nhit ca tinh hon lun thp
hn thn nhit 3 - 4
0
C.
- 195 -
3.1.2. Tinh hon
Tinh hon l ni sn sinh ra tinh trng v kch t sinh dc c. Lp mng ngoi ca
tinh hon l mng trng, mt trong ca n pht ra cc bc ngn chia tinh hon thnh nhiu .
Trong mi c khong 2 - 3 ng sinh tinh nh vi di khong 50 - 60 cm. Cc ng sinh
tinh nh t cc tp trung li th hygmor, hnh thnh li ng sinh tinh thng. Trong ng
sinh tinh c hai loi t bo: t bo sinh dc sn sinh ra tinh trng, t bo sertoli c tc dng
dinh dng. Xung quanh ng sinh tinh nh l t chc gian cht gm mch mu, lm ba v t
bo k.
Tinh hon b c trng thnh di 8-12 cm, rng 4-6 cm, nng khong 300-500 g.
3.1.3. Dch hon ph
Dch hon ph l ni hnh thnh cui cng v ni d tr tinh trng. Ngoi l lp v,
trong gm nhiu ng ca tinh hon v ca dch hon ph tch tr tinh trng v dn tinh
trng n ng dn tinh.
3.1.4. ng bn
ng bn l ca thng gi xoang bng di v dch hon ph cho thn kinh, mch
mu, ng dn tinh thng qua m ngi ta gi chung l thng dch hon.


3.1.5. Tuyn ph
Tuyn sinh dc ph tit ra tinh thanh trong khi giao phi. Tuyn sinh dc ph gm:
Tuyn niu o, tuyn tin lit, ti tinh.
3.1.6. Dng vt
Dng vt l ng niu o, ng thi cng l c quan giao phi, gm 3 phn: u,
mnh v gc.

- 196 -
3.1.7. Bao b
Bao b l b phn cui ca c quan sinh dc, di v hp, pha sau rn, chung quanh
c lng. N c tc dng bo v quy u, phn tit dch nhn v a dng vt vo m o.
3.2. Thn kinh th dch trong qu trnh hot ng ca c ging
Khi c ging n tui thnh thc v tnh, chc nng cc tuyn ni tit, tuyn sinh dc
hon thin. Di tc ng ca cc nhn t ngoi cnh, kch thch c truyn vo vng di
i (hypothalamus), xung tuyn yn. Tuyn yn tit ra FSH, LH. FSH c tc dng kch thch
qu trnh hnh thnh tinh trng, LH c tc dng kch thch t bo k tit ra kch t sinh dc
c testosteron. Testosteron hot ho t bo thng b ng sinh tinh, mn cm vi kch thch
ca FSH sn sinh ra tinh trng. Testosteron cn c tc dng xc tin s pht trin t chc
c nng ca cc tuyn ph, duy tr sc sng ca tinh trng v kh nng th thai ca tinh trng.
Testosteron cng c tc dng nht nh i vi s pht trin c th v hnh thnh c im
th cp con c.
3.3. Tui thnh thc v tnh ca tru b c ging
Thnh thc v tnh ca tru b c ging tnh t khi trong tinh hon xut hin tinh
trng. Ging, tui, khi lng, dinh dng v nhiu nhn t khc u c nh hng n tui
thnh thc v tnh. B c ging sinh trng tt, 32 - 36 tun tui c tinh trng trong ng
sinh tinh, 39 tun tui c tnh hng v trn 39 tun tui c th xut tinh ln u. Ni chung
tui thnh thc ca b c ging t 6 - 11 thng tui. Cc ging chn sm, mc dinh dng
tt, c s tc ng kch thch nht nh.. s thnh thc sm v ly tinh ln u sm.
Tui s dng ln u lin x quy nh t 14 - 18 thng tui. Khi lng khi bt u
s dng phi t 60 - 70 % so vi khi lng khi trng thnh. Trong iu kin nc ta c
th cho phi 18 - 24 thng tui. Tru c cn cho phi mun hn.
3.4. Phm cht tinh dch
Lng tinh dch tu thuc vo ging, tui, c th, dinh dng... c khc nhau. Bnh
qun khong 5 - 6 ml, bin ng t 1 - 15 ml.
Mt tinh trng c th t 0 - 3.10
9
, trung bnh khong 2 - 2,2 .10
9
tinh trng trong
mt ml tinh dch. Ma h khi tri nng bc, nui dng km, nng tinh trng gim xung
nhiu.
pH tinh dch thng l 6,6 - 6,9, thc n, sc kho, cch ly tinh, cch bo qun... u
c nh hng n pH.
Lng cht kh trong tinh dch cng bin i theo ging, tui v iu kin nui
dng, phm vi bin ng t 3 - 10 %. H s tng quan gia s lng tinh trng v hm
lng cht kh l 0,48.
Lng ng fructose trong tinh dch rt cao. C th t 376 - 1062, bnh qun l
683 mg/100 ml tinh dch .
Axit lactic nm trong khong 510 - 1100 mg/100 ml tinh dch. Hm lng axit lactic
nhiu hay t ph thuc vo s hot ng ca tinh trng sau khi ly tinh. Nu dng bin php
c ch tt s hot ng ca tinh trng th hm lng axit lactic s thp.
Trong tinh dch cng nh trong tinh trng c rt nhiu axit amin cn thit, trong
hm lng arginin l cao nht, sau l: lizin, glyxin, glutamin.
- 197 -
Hm lng phtpho trong tinh dch b tng i cao, t 128,9 mg/ 100 ml tinh dich.
Hm lng phtpho cng cao th s lng tinh trng cng ln ( r = 0,88).
Ngoi ra trong tinh dch cn c mt s cht khc nh: vitamin, men v mt s kch t.
3.5. Nhng nhn t nh hng n phm cht tinh dch
3.5.1. Ging
Tu tng ging, tm vc to hay nh, cng trao i cht mnh hay yu, kh nng
thch nghi vi iu kin thi tit, kh hu tt hay km s c cht lng tinh dch khc nhau.
Lng tinh dch b c ngoi c th t 10 - 15 ml trong 1 ln ly tinh, b Vit Nam
khong 3 - 5 ml, tru cng t hn.
3.5.2. Thc n
Thc n l mt trong nhng nhn t c bn nh hng n cht lng tinh dch. Trao
i cht ca b c ging cao hn b thng t 10 - 12%, khi giao phi cng trao i
cht tng t 10 - 12 %, thnh phn tinh dch cng c bit hn cc sn phm khc, v vy thc
n ca b c ging i hi c v s lng v cht lng. Nhiu th nhim chng minh
rng: gi tr sinh hc ca protein trong thc n c nh hng r rt n cht lng tinh dch.
Vitamin cng rt quan trng i vi b c ging, thiu vitamin E v vitamin A lm dch
hon km pht trin, phn x v tnh km.
Phtpho l mt nguyn t khong quan trng i vi b c ging, thiu phtpho th
qu trnh hnh thnh tinh trng gim, t l th thai con ci thp.
Loi hnh thc n cng c nh hng r rt n cht lng tinh dch, nn s dng thc
n toan tnh i vi b c ging.
3.5.3. Chm sc
Thc n, ging tt nhng nu chm sc khng tt cng nh hng n cht lng tinh
dch. Mt con b c ging c th sng 15 - 20 nm, nhng thi gian s dng trung bnh
trong khong 5 - 8 nm, thm ch ch 2 - 3 nm. Berker nghin cu 2 254 con b b loi
thi, trong ch c 10 % do kh nng di truyn cho i sau km b loi thi, cn li do nhiu
nguyn nhn khc.
3.5.4. Kh hu, thi tit
cc nc n i cht lng tinh dch km nht v ma ng, tt nht v ma h v
ma thu, nguyn nhn ch yu l do thiu nh sng. Trong iu kin nc ta cn ch n
nhn t nng, m.
Ngoi ra cn nhiu nhn t nh hng n cht lng tinh dch nh: ch ly tinh,
tui, mc ng huyt bnh tt..
IV. Chn nui b sa
4.1. Cu to tuyn sa
Tuyn sa l c quan sn xut sa tru b ci. Cu to ca tuyn sa bao gm: t
chc lin kt, mch mu, dy thn kinh, tuyn th, h thng dn sa. Tuyn sa gm 2 phn
chnh: Phn phn tit gm cc tuyn bo; phn dn sa gm c cc ng dn sa ln v cc
ng dn nh.
- 198 -
- H thng phn tit: H thng phn tit bao gm cc bao tuyn, cc bao tuyn c chc nng
tng hp sa. Mi bao tuyn c cu to bi cc t bo thng b n, cc t bo ny lin
kt vi nhau v to ra xoang bao tuyn. Xoang bao tuyn c thng ra ngoi bi ng dn sa
nh. Trong thi k tit sa mnh, cc t bo tch tr nhiu dch phn tit. Chung quanh bao
tuyn l mt lp t chc lin kt mng, c nhiu vi ti huyt qun, thn kinh, lm ba v c
thng b.
- Phn dn sa gm rt nhiu ng dn sa nh t cc tuyn bo i ra , ni vi nhau thnh ng
dn nh, n ng dn ln, tip n l b sa v ng tit sa.
Ngoi t chc trn cn c 4 tng c rt dy gm: c dc, c vng, c hn hp v c tia.
B sa chia lm 2 phn: phn trn gi l b tuyn, phn di gi l b u v.
4.2. Thnh phn ca sa v qu trnh hnh thnh sa
4.2.1. Thnh phn ca sa
Thnh phn ca sa bao gm c nc, m sa, protit, ng sa, khong, vitamin v
men. Hm lng cc cht trong sa ca mi ging b khng ging nhau, ngay trong cng mt
ging tu theo iu kin nui dng, k thut vt sa hm lng cc cht trong sa cng khc
nhau.
` Thnh phn sa ca mt s ging tru b

Thnh phn (%)
Loi sa
Nc M Protit ng Khong
B Thanh Ho 82,83 4,69 6,75 4,91 0,84
B lai Sind 81,71 5,65 6,35 4,65 0,79
B H Lan 87,50 3,80 3,30 4,70 0,70
Tru Vit Nam 79,9 8,50 5,70 4,97 0,87

(Ngun: Vin v sinh dch t)
M: khc vi cc loi m khc, m trong sa gm nhiu axit bo c trng lng phn
t thp (C
4
- C
8
) chim ti 33-36 % trong tng s axit bo trong m, v th nn m sa d
tiu. ng knh ca ht m: 2-3 m, 1 ml sa c khong 20 - 50 t ht m.Trong sa ti,
ht m kh lin kt vi nhau, do xung quanh ht m c lp albumin bao bc. Khi lu hay
lc mnh lp albumin s b phn hu, ht m kt hp vi nhau ni ln trn.
Protit: Protit trong sa ti gm: cazein, albumin, globulin, galactalbumin,
galactglobulin. Cazein chim 2- 8%, albumin chim 0,5%, globulin chim 0,1%. Cazein gm
c: C, O, N, H, P, S, khng tan trong nc v ru. Di tc dng ca mui, axit yu v men
tiu ho cazeinogen kt ta li.
Albumin: Albumin khng c P, c th ho tan trong nc, di tc dng ca tiu ho
v axit albumin khng lng xung, un nng nhit 80
0
C th lng xung. Albumin d tiu
ho do phn t nh v c tc dng ln trong vic duy tr p sut thm thu ca mch mu.
Globulin: Khi un nng globulin khng ngng kt, globulin l mt cht khng th rt
cn thit cho b ngh s sinh. Sa thng ch c 0,1 %, nhng sa u c ti 12 %.
- 199 -
ng sa (lactose): C mu trng, kt tinh, khng ho tan trong ru v trong ete,
lactose d ln men di tc dng ca vi khun lactic. Sa thng ng chim 4 -5 %, nhng
trong sa u li gim xung trnh ln men.
Vitamin: trong sa c y cc loi vitamin, tu theo iu kin thc n v nui
dng hm lng c thay i vitamin A vi hm lng cao nht l 1 000 - 6 000 mg/kg trong
sa u, gim xung cn 6 mg/kg trong sa thng. Vitamin C c khong 15 mg/kg sa, d
b oxy ho, vt sa vo ban m ma ng nhiu vitamin C hn vt sa vo ban tra, chiu
v ma h c nhiu nh nng. Vitamin C d b nhit phn hu. Ngoi ra cn c vitamin E, D,
B, vitamin E c kh nng chu nhit cao.
Kh th: Trong sa cn ho tan mt s kh th, 1lt sa c 57-87 ml kh th. Khi mi
vt sa lng kh th rt cao, khi lu hay un si kh th bay ra ht.
Men: Trong sa cn c mt s men (peroxydaza, dehydraza, catalaza). Ngi ta li
dng nhng c im ca men kim nghim sa rt c hiu qu.
4.2.2. Qu trnh hnh thnh sa
Tuyn sa tip nhn nguyn liu t mu a n, ch ng chuyn ho thnh sa vi
c tnh, thnh phn khc hn mu. Trong sa ng gp 90 ln trong mu, m gp 9 ln,
protit t hn 2 ln, K nhiu gp 5 ln, Ca gp 13 ln, P gp 10 ln, Na t hn 7 ln... Qua
nghin cu ngi ta thy: hnh thnh 1 lt sa cn c 400 - 500 lt mu chy qua tuyn sa.
M sa: Ch yu do cc axit bo to nn. ng sa: gm 2 phn t glucose v
galactose kt hp vi nhau to thnh. galactose mt phn c to thnh t glucose, mt phn
t axit bo.
Protit: Cazein v globulin c tuyn sa tng hp t cc axit amin do mu ch ti,
zactalbumin v lactglobulin do tuyn v tng hp. Tuyn sa li dng albumin c sn trong
mu to albumin sa. Khng th trong sa do mu a ti.
Trong qu trnh hnh thnh sa cc kch t ca tuyn Yn, tuyn Gip, bung trng...
c tc dng nht nh kch thch qu trnh to sa, trong tuyn Yn ng vai tr quan
trng.
4.2.3. Tc dng ca thn kinh v th dch trong qu trnh bi tit sa
Tc dng ca thn kinh: Nhiu th nghim v thc tin chng minh thn kinh c tc
dng rt ln trong qu trnh bi tit sa. ng tc xoa bp c tc dng kch thch tuyn yn
phn tit prolactin, mt khc thn kinh trc tip kch thch cc c thng b co bp lm cho
sa xung b sa. Xoa bp bu v sn lng sa c th tng 10-12%, t l m tng 0,2-0,4%.
Tc dng ca th dch: Qu trnh bi tit sa b nh hng ca qu trnh thn kinh -
th dch. Di tc dng ca thn kinh thu sau tuyn Yn phn tit ra oxytoxin, vasopressin
lm cho cc t bo thng b, cc tng lp c tuyn bo, ng dn sa co bp c th t
y sa ra ngoi.
4.3. Nhng nhn t nh hng ti sn lng sa
4.3.1. Ging v c th
Ging l yu t c bn, khng c ging tt th nht nh khng c sn lng sa cao.
Cc ging b a phng hin nay do cha ci to nn sn lng sa thp. Trong cng mt
ging cng iu kin nui dng, sn lng sa cng khng ging nhau, c con cao con thp,
- 200 -
do qu trnh sinh trng pht dc, kt cu v gii phu, t chc ca cc c quan, c bit l
tuyn v khc nhau. S khc nhau gia cc c th to iu kin cho chng ta tin hnh chn
lc.
4.3.2. Thc n
Trong khi tit sa khn trng nu thiu thc n, b sa s huy ng ngun dinh
dng trong c th cho qu trnh to sa, nhng khng c lu, c th s gy st v nh
hng n thi gian s dng sau ny. Nu thc n qu d tha, b sa s bo ln. Loi hnh
thc n cng c tc dng r rt v d thc n xanh, c qu, b bia... l loi thc n tng sa rt
tt. Mc protein trong khu phn ca b sa cng nh hng n sn lng sa. Lng
protein cao hoc thp qu u khng tt.
nh hng ca mc protein trn 1kg sa
Lng protein (g)
T l sa gim trong
10 tun (%)
40,3 19,2
50,7 16,9
59,4 15,4
69,8 19,1
79,0 20,6

i vi loi sa c t l m 3,4 - 3,8 %, mi kg sa cn cung cp 60 g protein. Cn
cung cp y vitamin, khong v nc ung cho b sa.
4.3.3. Chm sc qun l
B sa rt mn cm vi s chm sc qun l. Chm sc qun l khng nhng nh
hng n sn lng sa, m cn nh hng n bnh tt, t l sinh sn, tnh tnh...tt c u
nh hng trc tip hoc gin tip n sn lng sa.
4.3.4. K cho sa
Trong mt k cho sa, thng thng th 2 c sn lng cao nht sau sn lng sa
gim dn. Trong mt i b sa, lung sa t cao nht lc 4 - 8 nm tui.
Ngoi ra cn nhiu yu t nh hng ti sn lng sa nh: K thut vt sa, tui
la u, thng c thai, tm vc ca b sa, ng dc, t l , sy thai. nh hng ca vic
dng thuc...
4.4. Nui dng chm sc v qun l b sa
4.4.1. Xc nh nhu cu dinh dng
Nhu cu dinh dng ca tru b sa c xc nh trn c s nhu cu duy tr v nhu
cu sn xut. Nhu cu duy tr ph thuc vo khi lng c th, nhu cu sn xut ph thuc
vo sn lng sa, ngoi ra cn nhu cu cho thai pht trin v nhu cu cho s phc hi , pht
trin c th.
+ Nhu cu cho sn xut sa: Nhu cu cho sn xut sa ph thuc vo sn lng sa,
4 % m ( sa tiu chun). Cch tnh lng sa tiu chun:
M = ( M x 0,4 ) + (15 x F )
- 201 -
M; l lng sa tiu chun c t l m 4 %.
M: l lng sa thc t vt c.
0,4: l t l m 4%.
F: l lng m thc t tnh theo lng sa vt c.
15: l h s.
Mi kg sa 4 % cn cung cp 0,5 n v thc n.
+ Nhu cu cho thai pht trin: Nhu cu cho thai pht trin ph thuc vo thng c thai.
Nu cha 5 thng th b sung thm 0,4 n v thc n
Nu cha 6 thng th b sung thm 0,7 n v thc n
Nu cha 7 thng th b sung thm 0,9 n v thc n
Nu cha 8 thng th b sung thm 1,2 n v thc n
Nu cha 9 thng th b sung thm 1,5 n v thc n.
+ Nhu cu cho s pht trin c th; Nhu cu cho s pht trin c th ph thuc vo
tui ca tru b sa.
Nu tru b sa 3 nm tui cn b sung 0,4 n v thc n.
Nu tru b sa 4 nm tui cn b sung 0,3 n v thc n.
Nu tru b sa 5 nm tui cn b sung 0,2 n v thc n.
+ Nhu cu cho s phc hi c th: Khi cn sa i vi nhng tru b gy st, tng
trng 200 g/ngy cn b sung 1 n v thc n.
Mi n v thc n cn c 100-110 g protein tiu ho, 6-7 g Ca, 4-5 g P, 6-7 g NaCl.
Khi phi hp khu phn cho tru b sa cn ch cc loi thc n trong khu phn.
4.4.2. Chm sc qun l
i vi tru b sa cng tc chm sc qun l i hi s cn thn, cht ch v chu
o. i vi tru b vt sa cn ch mt s im sau:
- Thi phi ho nh, nht l khi vt sa. Ngi vt sa phi nm vng c im,
tnh tnh ca tng con tru, b sa.
- Thng xuyn tm chi v v sinh chung tri sch s.
- Thc n phi m bo sch s. C 10 ngy mt ln, cn c vo sn lng sa
iu chnh khu phn cho thch hp. Phi ch m bo cung cp nc ung sch. Mt
con b c nng sut sa 6-7 kg/ngy cn cung cp 40 kg nc vo ma ng, 60 kg nc vo
ma h.
Cn ch phng v iu tr bnh kp thi cho tru b sa, nht l bnh vim v.
4.4.3. K thut vt sa
4.4.3.1. V sinh
Trc khi vt sa cn tin hnh trng dng c ng sa bng nc si. Sau khi vt
sa phi gt sch vi lc, khn mt bng v ra sch, kh trng dng c ng sa bng nc
si.
Tin hnh v sinh chung sch s trc khi vt sa. Tru b sa trc khi vt sa phi
ra sch mng v bu v. Dng nc nng 40 - 45
0
C ra bu v. Khi ra kt hp vi vic
xoa bp bu v, thao tc nh sau: xoa t trn xung di, t trc ra sau. Khi vt gn ht sa
cn ngh vt v tin hnh xoa bp tng nm v khai thc trit sa.
- 202 -
4.4.3.2. Vt sa
Trong thc t hin nay thng s dng cch vt sa bng tay v vt sa bng my.
+ Vt sa bng tay.
- Vt nm: c 2 tay nm vo ng u v v co cc ngn tay li theo th t t trn
xung di: u tin l ngn tay tr, tip n l ngn gia, ngn nhn, cui cng l ngn t.
- Vt vut: dng ngn tay ci v ngn tay tr kp cht ng u v pha trn, sau
vut xung.
Khi vt phi ch trnh tai nn.
+ Vt sa bng my
Trc khi vt sa cn v sinh my v chun b tt cc bc cn thit trc khi lp cc
vt sa va ng u v. Tn s bp ca cc vt sa t 40 - 45 ln/pht l va.
+ S ln vt sa trong ngy.
S ln vt sa trong ngy ph thuc vo sn lng sa ca tng con.
Nu sn lng sa 10 - 15 kg/ ngy, vt 2 ln/ ngy.
Nu sn lng sa 15 - 20 kg/ ngy, vt 3 - 4 ln/ ngy.
+ Thi gian vt sa.
Nu vt 2 ln/ngy: sng 3 h - 4 h 30
chiu 15h - 16 h.
Nu vt 3 ln/ ngy: sng 3 h - 4 h 30.
tra 10 h - 11 h
chiu 17 h - 18 h.
4.5. Bin php nng cao kh nng cho sa
4.5.1. Ging
Ging l nhn t c bn nht v lu di nht nng cao kh nng cho sa. Cht
lng ging ca n b sa ca nc ta cn thp, t l b vt sa trong n cn qu t. Hn
na kh hu ca nc ta a s khng ph hp vi cc ging b sa n i. Nhu cu v sa
ci thin i sng ca nhn dn ngy cng tng, nng sut lao ng ngy cng phi nng cao,
do cng tc ging cng tr nn cp bch,
Hin nay chng ta ang tng cng xy dng tri nhn ging, chn lc cc tnh, tri
nhn ging thun cc vng c kh hu tt nh: Mc Chu - Sn La, c Trng - Lm ng.
4.5.2. Thc n
Thc n l yu t quan trng m bo v nng cao cht lng ging. Hin nay
nhiu ni do khng ch ng sn xut, d tr y thc n, nn b t chm ng dc, b
ci gy yu, sa t. Ging khng tt, thc n li thiu nn sn lng sa li cng thp, khng
pht huy c kh nng ca n b hin c v nng cao cht lng ging v sau.
4.5.3. Chm sc, qun l
Mun c ging tt, sn lng sa cao, ngoi bin php gii quyt tt thc n cn phi
c bin php chm sc v qun l tt. Nu chm sc khng tt, qun l khng cht s khng
th tin hnh c cng tc ging, sc kho ca con vt khng c m bo. Cng tc qun
l chm sc i hi t m, lu di, thng xuyn do phi c s kin tr v tinh thn trch
nhim cao.
- 203 -
4.5.4. Nng cao t l
B t khng cha s khng c sa, b ci khng cha thi gian cn sa s ko
di, khng nhng khng vt c sa m cn khng c b b sung cho n b sa.
V. Chn nui tru b cy ko
5.1. Sc ko ca tru b
5.1.1. Hng s dng sc ko ca tru b
Sc ko ca tru b c s dng ch yu trong sn xut nng nghip, lm nghip,
chuyn ch hng ho di mt s hnh thc sau:
- Cy ba: y l cng vic quan trng trong sn xut trng trt. B ko cy km hn tru
nht l rung nc, nhng nhng vng ng mu, vi c im l t ct nh b c
dng ph bin hn, v b c kh nng chi nng, chi rt hn tru. Khi s dng cc cng c
ko nh, b c tc nhanh hn tru.
- Ko xe: B lai Sind c s dng ph bin ko xe trn cc tuyn ng ngn, cn tru
ko xe kho hn nhng tc chm nn thng c s dng ko xe, ko g nhng
vng trung du, min ni.
- Th: Hnh thc th hng thng c p dng cho nga cc vng ni cao.
Mt s ni cn dng tru b p ma, nghin thc n cho gia sc. Nhn chung trong
iu kin thc t ca sn xut nng nghip nc ta hin nay, li dng sc ca tru b nng
cao sc lao ng v gii phng i vai cn kh ph bin.
5.1.2. Nhng yu t nh hng ti sc ko ca tru b
5.1.2.1. Ging
Ging l yu t c bn nh hng ti sc ko. Nhng ging c tm vc cng ln, cng
c kh nng cy ko tt. Nhng ging c kh nng chi c kh hu nng m, cng nh
thch nghi c cng vic cy ko th c sc ko tt. Trong thc t hin nay b lai Sind c
sc ko tt hn b Vit Nam. Cc ging b n i tuy to ln, nhng khng thch nghi vi
cng vic cy ko.
5.1.2.2. C th
Trong cng mt ging, cc c th c tm vc, ngoai hnh, th cht , tnh tnh khc
nhau, do sc ko cng khc nhau. Nhng c th c tnh tnh hin lnh nhng nhanh nhn,
khng gan l , d tn cng khng qu nht nht l nhng c th c sc ko tt, d iu khin.
Nhng c th c tm vc ln th c sc ko ln. Nhng c th c ngoi hnh ph hp vi
hng cy ko, th cht th sn th c sc ko tt.
5.1.2.3. Tnh bit v tui
Thng thng con c c sc ko kho hn so vi con ci. Con ci tnh tnh hin, sc
ko yu nn dng cy ba ni t nh.
Trong giai on trng thnh (3 - 6 tui) l giai on tru b cho sc ko tt nht.
5.1.2.4. Nui dng chm sc
Tru b c nui dng tt, chm sc , qun l v s dng hp l s c kh nng
bo v v nng cao c sc ko.


- 204 -
5.1.2.5. Ch s dng hp l
Trong qu trnh khai thc sc ko cn c ch s dng hp l. Quan h gia sc
ko, thi gian lm vic v vn tc theo cng thc sau:
3
' ' '
= + +
T
T
V
V
P
P

Trong P, V, T l sc ko trung bnh, tc v thi gian lm vic ph hp vi kh
nng ca tru b, P', V', T' l sc ko, tc v thi gian lm vic thay i ph hp vi
kh nng ca tru b.
V d: Mt con b nng 300 kg, c sc ko trung bnh 50 KG N, ko xe vi tc 0,7
m/s, lm vic 8 h/ngy. Nu sc ko i hi l 60 KG N, tc ko xe l 0,7 m/s, Hi thi
gian lm vic l bao nhiu th thch hp?
( ) 24 6 2 , 2 3 8 1
50
60
3 8
' '
3 ' h
V
V
P
P
T T = =
)
`

\
|
+ =
)
`

\
|
+ =
5.1.2.6. Cng c v trnh s dng
Xe v cy ba khng tt u nh hng n nng sut lm vic ca gia sc. Vi xe
bnh st khng c bi ch ko c 5 - 7 t, nu xe c bnh lp v c bi c th ko c
17 - 20 t.
Ngi cy ba thnh tho c nng sut cao hn so vi ngi khng thnh tho.
5.1.2.7. Tnh cht ca mt ng, mt rung
Sc ko khng nhng ph thc vo trng ti, m cn ph thuc vo h s ma st ca
mt ng. Nu tru b ko xe trn ng bng th mi quan h gia trng ti, sc ko v h
s ma st vi mt ng c biu th bng cng thc:
C
P
= W
Trong W l trng ti, P l sc ko, C l h s ma st vi mt ng. Nh vy nu
trng ti ln th i hi sc ko ln, h s ma st cng nh th trng ti cng ln. Nu tru b
ko xe trn ng dc th i hi sc ko phi ln hn.
Sc ko khi ln dc = Sc ko trung bnh + sc ko ph
Sc ko ph l sc ko gi cho tru b v xe ng c trn dc.
Sc ko ph = (khi lng xe + khi lng b + trng ti). sin
Trong l dc.
V d: Mt con b nng 350 kg, ko mt chic xe c khi lng 200 kg, trng ti ca xe l
1000 kg, leo ln dc c dc l 7
0
, sc ko trung bnh khi i trn ng bng l 50 KG N v
khi ln dc sc ko s l:
Sc ko ln dc = 50 + { ( 200 + 350 + 1000 ) sin 7
0
}

= 50 + ( 1550 x 0,12) = 236 KG N

Nh vy khi ko xe ln dc, vi dc 7
0
, b phi sn ra mt sc ko gp gn 5 ln so
vi khi khng ln dc.
Khi cy ba rung ly tht nng sut gim 30 - 40 % so vi khi cy ba rung cn.

- 205 -
5.1.2.8. Thi tit kh hu
Khi thi tit kh hu qu nng, qu rt u nh hng ti sc ko ca tru b. Nc ta
c 2 v chnh l v chim v v ma, khi cy ba cho v ma th thi tit qu nng, ngc li
khi cy ba cho v chim th thi tit li qu rt.
5.2. Nui dng v qun l tru b cy ko
5.2.1. Xc nh nhu cu dinh dng cho tru b cy ko
Tiu chun n = nhu cu duy tr + nhu cu sn xut
Nhu cu sn xut ph thuc vo sc ko.
A = P. L
Trong : A l cng (Nm)
P l sc ko (N)
L l di ng i (m)
5.2.2. Chm sc v qun l tru b cy ko
5.2.2.1. Chng nng
Trong khi lm vic tru b sn sinh ra mt lng nhit rt ln, nu tru b lm vic
trong iu kin nng bc th kh nng to nhit s b hn ch. Qu trnh to nhit ca c th
theo nhiu con ng khc nhau: qua da, qua qu trnh h hp, qua con ng bi tit.
Qu trnh to nhit ca c th theo nhiu phng thc: truyn nhit, bc x nhit,
khuch tn nhit v bc hi nc. Cc phng thc truyn nhit, bc x nhit, khuch tn
nhit u rt hn ch khi nhit mi trng cao, hn na tru b t tuyn m hi nn kh
nng to nhit qua phng thc bc hi nc hn ch. Do chng nng cho tru b l rt
cn thit. chng nng nn cho tru b lm vic vo thi im mt m trong ngy, cho tru
m tm thng xuyn. Tru b c tm vc nh, mu da sng c kh nng chu nng tt hn.
5.2.2.2 . Chng rt
Vo ma ng nhit mi trng thp, thc n km s lm cho tru b kit sc, d
b ng khi lm vic nng. Cn chng rt cho tru b trong v ng - xun bng cch: m
bo chung m p, kh ro, trnh gi la, nhng ngy qu rt cn c o m cho tru b.
Khng s dng qu sc tru b khi lm vic, khng i lm qu sm. Tng thm lng thc n
cho tru b khi qu rt.
VI. Chn nui tru, b tht
Chn nui tru b tht th giai on nui tht thng bt u t khi cai sa n 24
thng tui ri git tht.
Thng tru b tht gm c ti ngoi bi chn th mi ngy thu c khong 10 kg
thc n. Vy phi cho n thm mt s loi thc n ti chung nh c ti, c kh, c chua,
rm, c, qu
- Cui k khi git tht tru b thng t trn di 300 kg, nn cn t chc nui v bo
khong 3 thng (t thng th 22 - 24).
- Trong giai on nui v bo th ngoi thc n th cn cho n thm 1 kg thc n tinh
mi ngy.
- Thc n tinh v c, qu cho n mi ngy 2 ln trc khi n c ti.
- C kh lun c trong mng cho tru b n t do.
- 206 -
- Lng c ti cho tru b n bui sng t hn bui chiu t 30-40% v m tru b
s c thi gian nhai li.
- Thng xuyn tm vo ma h, chi vo ma ng cho lng, da sch s (hai ngy
mt ln).
- Chung tri cn qut dn sch s, trnh rui mui t tru b, to iu kin cho tru
b n v ngh yn tnh.
- Trong chung cn cung cp nc sch tru b ung t do.
6.1. Thc n th
Cung cp cho tru b thng c hm lng cht x trn 18%.
6.1.1. Thc n xanh
Bao gm cc loi rau c thin nhin m tru b s dng lc ti xanh nh c voi, c
h u, ngn ma
6.1.2. Thc n kh
Bao gm cc loi nh rm, c kh, cy ng phi kh
6.1.3. Thc n c, qu
Bao gm cc loi nh khoai lang, bu, b
6.1.4. Thc n ph ph phm
Bao gm cc loi nh hm bia, b u, r mt ng
6.2. Thc n tinh
L thc n c hm lng protein, ng, m cao.
6.2.1. Thc n c, qu
Bao gm cc loi nh: khoai, ng, tm, cm
6.2.2. Thc n b sung m
- Gm cc loi nh bt c, bt tht.
- Ur trn u vo thc n tinh cho tru, b n dn dn hoc ho vo nc ri phun
u vo c kh hoc rm cho tru b n.
6.2.3. Thc n b sung khong, vitamin
- Nh s dng lim.
- Cc bnh dinh dng c ch bin t khong, vitamin, r mt ng.

Cu hi n tp chng VI
1/ c im ngoi hnh, sc sn xut ca mt s ging b ang nui Vit Nam?
2/ c im tiu ha ca b, ngh? T xut cc bin php nui dng hp l?
3/ Cc phng thc nui dng b, ngh? u nhc im ca tng phng thc?
4/ Bin php nng cao kh nng sinh sn ca n tru b nc ta?
5/ K thut phi ging cho tru b va cy ko, va sinh sn (tui, hnh thc, ma v phi
ging)?
6/ Thnh phn ca sa? Cc nhn t nh hng n sn lng sa?
7/ B cn sa l g (mc ch, ngha, nguyn tc v phng php cn sa)?
8/ Nhng nhn t nh hng n sc ko ca tru, b?
9/ Mi quan h gia sc ko (P), vn tc (V) v thi gian (t)? ng dng trong vic s dng
tru b cy ko?
- 207 -
Ti liu tham kho
1. Tp ch Khoa hc k thut nng nghip. Trng HNN I H Ni. 2000-2001
2. Cc chuyn chn nui. NXB Khoa hc v K thut
3. Tp ch Khoa hc k thut nng nghip. Trng HNN I H Ni. 2000-2001
4. Trn C - C Xun Dn - L Th Minh. Sinh l hc gia sc. NXB Nng Thn. 1975
5. Nguyn Xun Tnh - Tit Hng Ngn - Nguyn B Mi - L Mng Loan. Sinh l hc gia
sc. NXB Nng Nghip. 1996
6. N.V. Kurilov - A.P. Krotkova. Sinh l v ho sinh tiu ho ca ng vt nhai li. NXB
Khoa hc v K thut. 1979
7. Trn nh Min. Chn ging v nhn ging gia sc. NXB Nng nghip. 1977
8. ng V Bnh - inh Vn Chnh - Nguyn Hi Qun - Ng Th oan Trinh. Gio trnh
chn ging v nhn ging vt nui. 1995
9. V Duy Ging - Nguyn Th Lng Hng - Tn Tht Sn. Dinh dng v thc n gia
sc. NXB Nng Nghip. 1999
10. Vin chn nui quc gia. Thnh phn v gi tr dinh dng thc n gia sc, gia cm Vit
Nam. NXB Nng Nghip. 1995
11. Hi ng nghin cu quc gia Hoa K. Nhu cu dinh dng ca ln. NXB Nng Nghip.
2000
12. o Trng t - Phan Thanh Phng. Bnh gia sc non. NXB Nng Nghip. 1986
13. L Vn Tri - Nguyn Ngc Don. Sinh hc vitamin. NXB Khoa hc v K thut. 1987
14. GS-TS A.Henning. Cht khong trong nui dng ng vt nng nghip. NXB Khoa hc
v K thut. 1984
15. P.E Xondachencop. Trao i cht v nng sut ng vt nhai li. NXB Nng Nghip.
1984
16. L Xun Cng. Nng sut sinh sn ca ln ni. NXB Khoa hc v K thut. 1986
17. US Feed Grasin Council. Cm nang chn nui ln cng nghip. 1996
18. Ti liu tp hun "K thut chn nui ln ngoi. Cc khuyn nng - B Nng nghip v
Cng nghip thc phm
19. Nhu cu dinh dng ca ln. Hi ng nghin cu quc gia Hoa K. NXB Nng Nghip.
1998
20. Gio trnh chn nui ln HNN I. NXB Nng Nghip. 1999
21. Nguyn Trng Tin - Nguyn Xun Trch - Mai Th Thm - L Vn Ban. Gio trnh chn
nui tru b HNN I. 1991
22. Cc ti liu ca cc hng nc ngoi hng dn nui cc t hp g tht: Hybro, BE,
Hubbard, ISA vedette, Sasso
23. Cc ti liu ca cc hng nc ngoi hng dn nui cc t hp g trng: ISa Brown; Hy-
line Brown; Goldline 54
24. Gio trnh p trng nhn to - Trng cng nhn k thut nui gia cm. 1993
25. Nguyn Mnh Hng, Hong Thanh, Nguyn Th Mai, Bi Hu on: Gio trnh chn
nui gia cm. Nh xut bn nng nghip. H ni 1994
- 208 -
26. Quy trnh K thut chn nui g cng nghip (tiu chun ngnh) Nh xut bn Nng
nghip - H Ni 1991
27. V B Th - K thut nui g cng nghip Nh xut bn Nng nghip Thnh ph H Ch
Minh 1996
28. Milos Satava a kolektive - Chov drubeze (velka zootechnika)-statni zemedelske
nakladatelsvi. Praha 1984
- 209 -
Mc lc

Bi m u
MSc. Phm Quang Hng
I. Tm quan trng ca ngnh chn nui ............................................................................1
II. Tnh hnh chn nui trong nc v trn th gii ...........................................................2
Chng I. Sinh l gia sc, gia cm
MSc. Phm Quang Hng
I. Sinh l tiu ho.............................................................................................................12
II. Sinh l ni tit ..............................................................................................................26
III. Sinh l sinh dc............................................................................................................31
IV. C quan sinh sn ca gia cm ......................................................................................42
V. S th tinh ...................................................................................................................44
VI. Sinh l cha ca gia sc ..........................................................................................45
Chng II. Ging vt nui
GS.TS. ng V Bnh
I. Mt s khi nim c bn v vt nui ...........................................................................49
II. Cc phng php chn ging vt nui.........................................................................58
III. Nhn ging vt nui .....................................................................................................60
IV. H thng t chc trong cng tc ging vt nui ..........................................................68
V. Gii thiu mt s ging vt nui ph bin nc ta ..................................................70
Chng III. Dinh dng v thc n vt nui
ThS. Nguyn Vn Thng
I. Vai tr ca cc cht dinh dng ..................................................................................87
II. Cc phng php nh gi gi tr dinh dng ca thc n .......................................107
III. Ch bin v d tr thc n ........................................................................................113
IV. Tiu chun v khu phn n ......................................................................................117
Chng IV. Chn nui ln
MSc. Phm Quang Hng
I. Chn nui ln c ging............................................................................................124
II. Chn nui ln ci ging .............................................................................................130
III. Chn nui ln con ......................................................................................................143
IV. Chn nui ln tht.......................................................................................................148
Chng V. Chn nui gia cm
ThS. Nguyn Th T
I. Sc sn xut trng......................................................................................................155
II. K thut p trng........................................................................................................163
III. K thut chn nui g tht .........................................................................................169
IV. K thut chn nui g ...........................................................................................172
- 210 -
Chng VI. Chn nui tru b
ThS. on Lin
I. Chn nui b ngh......................................................................................................185
II. Chn nui tru b ci sinh sn ...................................................................................189
III. Chn nui tru b c ging .....................................................................................192
IV. Chn nui b sa........................................................................................................195
V. Chn nui tru b cy ko..........................................................................................201
VI. Chn nui tru b tht ................................................................................................203