ARHITEKTURA RENESANSE

U NOVIJE DOBA, NAROITO OD XIX VEKA, SVE EE JE POTREBNO DA ARHITEKTA, ODNOSNO GRADITELJ, SVOJU IDEJU OBRAZLOI I KROZ PISANI PROGRAM, MANIFEST ILI SLINO, KAKO BI OBJASNIO TA JE SVOJOM REALIZACIJOM ELEO DA ISKAE. PRVI U NIZU STILSKIH PRAVACA KOJIM POINJE EPOHA NOVOG DOBA NOSI NAZIV RENESANSA, TO ZNAI OBNOVA ILI PONOVNO RAANJE. POD TIM POJMOM PODRAZUMEVA SE PERIOD U ARHITEKTURI, ODNOSNO U SVIM GRANAMA UMETNOSTI, KOJI POINJE U XV VEKU I KOJI KORISTI REPERTOAR FORMI NASTALIH U KLASINO DOBA ANTIKE.

 ZNAENJE OVE ARHITEKTURE MOE SE TUMAITI NA VIE NAINA, ALI NAJJEDNOSTAVNIJE SE MOE DEFINISATI KAO ZNAAJAN ISTORIJSKI PERIOD U ARHITEKTURI TOKOM KOJEG SU PRIHVAENE I PRIMENJENE JEDINSTVENE FORME POTEKLE IZ PROLOSTI, A KOJE SU SE SMATRALE KONSTANTOM U ARHITEKTONSKOM STVARALATVU TOGA DOBA. ZA OVU POJAVU BILA SU SE STEKLA DVA PREDUSLOVA I DELOVALA SU KOMBINOVANO: IZBOR KLASINOG (ANTIKOG) REPERTOARA ARHITEKTONSKIH ELEMENATA, DELOVA I CELINA ISTORIJSKI OKVIR ARHITEKTURE, ODNOSNO NOVI KULTURNI SISTEM U KOJEM JE ONA RAZVIJANA

 IZ PRETHODNIH IZLAGANJA O ARHITEKTURI STAROG DOBA, ODNOSNO O ARHITEKTURI ANTIKE GRKE I RIMA POZNATO JE TA SVE OBUHVATA KLASIAN REPERTOAR ARHITEKTONSKOG IZRAZA. VEINA ISTRAIVAA SLAE SE DA SE RENESANSA KAO STILSKI OBLIK FORMIRALA U FIRENCI, SREDINJEM GRADU TOSKANE NA APENINSKOM POLUOSTRVU. U TOM GRADU BIO SE, KRAJEM XIV I POETKOM XV VEKA, STEKAO NIZ POVOLJNIH OKOLNOSTI KOJE SU OMOGUILE RAZUMEVANJE NOVIH ARHITEKTONSKIH IDEJA KAO I NOVOG ARHITEKTONSKOG RENIKA.

 FIRENCA, GRAD-DRAVA, IMALA JE UPRAVU KOJU SU INILI PREDSTAVNICI MONIH TRGOVAKIH PORODICA KAO TO SU MEDII, PITI, RUELAJ, STROCI I DRUGI, KOJI SU PRE SVIH DRUGIH U ITALIJI SHVATILI ZNAAJ NOVINA U RAZNIM OBLASTIMA IVOTA. NIJE, MEDJUTIM, BOGATSTVO I DRUTVENI OKVIR BILO JEDINO TO JE OMOGUAVALO RADJANJE RENESANSE. U EVROPI JE TADA POSTOJAO JO ITAV NIZ BOGATIJIH GRADOVA, SA DOMINANTNIM GRADJANSKIM STALEOM, KAO TO SU TO BILI GRADOVI U FLANDRIJI ILI LONDON U ENGLESKOJ. ALI U NJIMA JE POETKOM XV VEKA JO UVEK VLADALA CVETNA GOTIKA.

 NIKOLAUS PEVSNER POJAVU RENESANSE OBJANJAVA OVAKO: ...POTO JE KLIMA BILA ISTA, OTRA I ZDRAVA I POTO JE LJUDSKA MISAO BILA JASNA, OTROUMNA I PONOSITA, OVDE JE MOGAO PONOVO DA SE OTKRIJE JASAN, PONOSAN I SVETOVNI DUH ANTIKE, PRI EMU HRIANSTVO NIJE OMETALO OVAJ PRAVAC U KOJEM SE ISKAZUJE FIZIKA LJUBAV U LEPIM UMETNOSTIMA I LEPOTA PROPORCIJA U ARHITEKTURI I U KOJEM RIMSKA VELIANSTVENOST I HUMANOST MOE BITI RAZUMLJIVA. RIMSKA PROLOST, ELEMENTI UMETNOSTI I FRAGMENTI LITERARNIH DELA NISU NIKADA BILI ZABORAVLJENI NA OVOM TLU, ALI NJIHOV KULT JE POEO DA SE IZRAZITO NEGUJE TEK TOKOM XIV VEKA.

 U TOSKANI SE BILA UOBLIILA NOVA KONCEPCIJA UMETNIKA I POTOVANJA PREMA NJIMA. TIME JE OBELEEN I NOVI PERIOD U ISTORIJI ARHITEKTURE TO SE TIE DRUTVENOG STATUSA AUTORA. JEDNA OD BITNIH KARAKTERISTIKA RENESANSE POSTALA JE UNIVERZALNOST LINOSTI KOJE STVARAJU ARHITEKTURU. KOZIMO MEDII JE BIO PRVI KOJI JE PISMENO, U TEKSTU, NAZVAO JEDNOG UMETNIKA, MIKELANDJELA, BOANSKIM, MISLEI PRI TOME NA NJEGOV UM. TO JE BIO ATRIBUT KOJI SE I DANAS PRIPISUJE MIKELANDJELU, ALI TADA JE I ON SAM BIO POMALO UBEDJEN U ONO TO MU SE PRIPISUJE.

MIKELANDJELO JE, KAO TO JE POZNATO, BIO SKULPTOR, SLIKAR, ARHITEKTA, PISAC, MUZIAR, UOPTENO UOMO UNIVERSALE, KAKO SU SE NAZIVALE LINOSTI IROKOG OBRAZOVANJA I RASKONOG TALENTA. VEINA UMETNIKA TOGA DOBA TEILA JE DA ZASLUI TAKVO PRIZNANJE. OPTE ODUEVLJENJE ANTIKOM IMALO JE ESTETSKI I DRUTVENI ASPEKT: 1. ESTETSKI ZATO TO SU SE RIMSKA ARHITEKTURA, A NAROITO NJENI UKRASI SILNO DOPADALI UMETNICIMA I NARUIOCIMA. 2. DRUTVENI ASPEKT ODNOSI SE NA INJENICU DA JE ISTRAIVANJE RIMSKE PROLOSTI BILO OMOGUENO SAMO VISOKOOBRAZOVANOM DELU STANOVNITVA. VIE SE NIJE UIO ZANAT KOD PORODICA ZIDARA, VE SU SE ISTRAIVALA, SLIKALA, OPISIVALA ANTIKA ZDANJA ILI NJIHOVI OSTACI.

 OVAJ SNANI PORIV ZA ANTIKOM VEOMA JE IMPRESIONIRAO NAUNIKE U KASNIJIM EPOHAMA TAKO DA SU ONI CEO OVAJ PERIOD NAZVALI OBNOVA, RINASCITA, RINASCIMENTO, RENAISSANCE. OVAJ NAZIV JE, NAROITO TOKOM XIX VEKA, OZNAAVAO ARHITEKTURU KOJA SE ZASNIVALA NA IMITACIJI RIMSKIH FORMI I MOTIVA. DANTE (+ 1321), PETRARKA (+1374), DJOTO (+ 1337) I MNOGI DRUGI VE SU TOKOM XIII I XIV STOLEA POKRENULI NEKA SUTINSKA PITANJA I PROBLEME, DOK SU SE U RENESANSI TE POSTAVKE RAZREAVALE I TOKOM NJENOG TRAJANJA TA REENJA SU SE UVRSTILA I UNAPREDILA.

 MISAO SE, ZA RAZLIKU OD SREDNJOVEKOVNE, KOJE JE BILA PREPUNA MISTIKE I SIMBOLIKE, USMERILA KA PRIRODI I TU JE PRONADJENA NJENA BLISKOST SA ANTIKIM IDEJAMA. ZA RAZLIKU OD SREDNJEG VEKA, KOJI NIJE DOVOLJNO VREDNOVAO ANTIKU, RENESANSA JE U IU SVOG INTERESOVANJA POSTAVILA OVEKA, NE SAMO U DUHOVNOM VE I U FIZIKOM SMISLU. KONCEPCIJA RENESANSE JE BILA LIENA SHOLASTIKOG MILJENJA I BILA JE POISTOVEENA SA ANTIKIM STAVOVIMA PO KOJIMA JE OVEK MERA SVIH STVARI.

HRONOLOGIJA U LITERATURI SE NAJEE SREU DVE VREMENSKE PODELE. PRVA PODELA DELI RENESANSU NA PERIOD KADA SE ONA RAZVIJALA SAMO U ITALIJI, ODNOSNO OD POETKA XV STOLEA DO 1550. GODINE I NA DRUGI PERIOD KADA SE RENESANSNI DUH U ARHITEKTONSKOM STVARALATVU PROIRIO PO CELOJ EVROPI, OD 1550. DO 1700. GODINE. DRUGA PODELA NE PRAVI TERITORIJALNU PODELU, VE GRADITELJSKO STVARALATVO DELI NA RANU RENESANSU, OD 1420. - 1500. GODINE, VISOKU ILI ZRELU RENESANSU, OD 1500. DO 1550. GODINE I PRELAZNI PERIOD KA BAROKU, KASNU RENESANSU, U SKLOPU KOJE SE IZDVAJA MANIERIZAM, DO 1600. GODINE.

UOBIAJENI NAZIVI U ITALIJANSKOJ I DRUGOJ, STARIJOJ LITERATURI SU: TRECENTO ZA XIV VEK, KOJI SE SMATRA PERIODOM OBNOVE ANTIKE UMETNOSTI, QUATTROCENTO ZA XV VEK, KOJI SE SMATRA PERIODOM RAZVOJA I PRIPREME ZA VRHUNAC STVARALATVA CINQUECENTO ZA XVI VEK, TOKOM KOJEG JE DOSTIGNUTO NAJUZVIENIJE SAVRENSTVO U UMETNOSTI.

OPTE KARAKTERISTIKE RENESANSE ARHITEKTURE RENESANSNA ARHITEKTURA MOE SE PROUAVATI PREMA DVA SISTEMA, KRITIKOM I ISTORIJSKOM. NAJBOLJE REZULTATE DAJE POVEZIVANJE OVA DVA SISTEMA. KRITIKI SISTEM, ZANEMARUJUI U IZVESNOJ MERI HRONOLOGIJU, POJEDINANE AUTORE I MONOGRAFSKE OPISE, ARHITEKTONSKE SPOMENIKE ANALIZIRA NA OSNOVU ETIRI KATEGORIJE: 1. PROSTORNA KOMPOZICIJA 2. PRIMENA, ODNOSNO UPOTREBA POVRINA I ZIDOVA 3. PRIMENA SVETLOSTI, BOJE I DRUGIH OPTIKIH EFEKATA 4. ODNOS OBJEKTA PREMA DRUTVENIM FUNKCIJAMA.

 OVA PODELA JE PREVASHODNO ZASNOVANA NA TRI KATEGORIJE KOJE SU BILE NEGOVANE I U RIMSKOJ ARHITEKTURI, A O KOJIMA JE PISAO JO VITRUVIJE. TO SU: A.COMMODITAS, ATIS - PRIKLADNOST, PRAVA MERA; PODRAZUMEVA PRILAGOAVANJE PROJEKTA FUNKCIJI, B.FIRMITAS, ATIS ILI FIRMITUDO (INIS) TVRDOA, VRSTOA, JAKOST, TRAJNOST; PODRAZUMEVA ODGOVARAJUU UPOTREBU MATERIJALA I KONSTRUKCIJA C.VENUSTAS, ATIS - DRAEST, LEPOTA; PODRAZUMEVA ESTETIKU I SIMBOLIKO ZNAENJE PROJEKTA.

 ORGANIZACIJA ELEMENATA, ODNOSNO KONCEPT PROSTORA I ODNOS SPOLJA UNUTRA ZASNIVAO SE NA NEKOLIKO ELEMENTARNIH PRINCIPA, KOJI SU SLEDILI TRI GLAVNE ODLIKE STARE RIMSKE ARHITEKTURE. TO SU BILI: - ORDINATIO, ONIS - U ZNAENJU UREENOSTI, SREENOSTI - EYRITHMIA - U ZNAENJU POVEZANOSTI I HARMONINOSTI RITMA - SYMETRIA - U ZNAENJU RAVNOPRAVNOSTI DELOVA S OBE STRANE NEKE OSOVINE.

 VEROVATNO NAJZNAAJNIJI PRINCIP BILA JE SIMETRINOST OBJEKTA. OTUDA IZVESNA KOMPOZICIONA STROGOST U POSTAVLJANJU URBANIH AMBIJENATA I SAMIH GRADJEVINA. ODMAH NAKON SIMETRNOSTI OBJEKATA, UOAVA SE TENJA KA CENTRALIZACIJI PROSTORA OKO JEDNOG STOERA, OKO KOJEG SE OBLIKUJE BILO URBANI BILO GRADJEVINSKI KORPUS.

 VEROVATNO NAJZNAAJNIJI PRINCIP BILA JE SIMETRINOST OBJEKTA. OTUDA IZVESNA KOMPOZICIONA STROGOST U POSTAVLJANJU URBANIH AMBIJENATA I SAMIH GRADJEVINA.

 ODMAH NAKON SIMETRINOSTI OBJEKATA, UOAVA SE TENJA KA CENTRALIZACIJI PROSTORA OKO JEDNOG STOERA, OKO KOJEG SE OBLIKUJE BILO URBANI, BILO GRADJEVINSKI KORPUS.

 PROBLEM PROPORCIJA I SKLOPOVA PONOVO JE, NAKON SREDNJOVEKOVNE PAUZE, BIO REAVAN NA BAZI MERENJA KOJA SU PROIZLAZILA IZ ANTROPOMORFNE TEMATIKE. TENJA KA ZLATNOM PRESEKU JE BILA OIGLEDNA. JO JE VITRUVIJE PISAO, A RENESANSNI GRADITELJI SU SVESRDNO PRIHVATILI: SIMETRIJA NASTAJE IZ PROPORCIJE KOJA SE NA GRKOM ZOVE ANALOGIJA, A OZNAAVA PODUDARANJE DELOVA GRADJEVINE SA CELINOM.

 SVOJIM PROPORCIJAMA GRADJEVINE SUGERIRAJU ANTROPOMORFNOST, ODNOSNO IMITIRAJU LJUDSKE PROPORCIJE. GLAVNI ELEMENT RENESANSNE ARHITEKTURE BILI SU STILSKI REDOVI. ONI SU BILI PRESUDNI UESNICI U STRUKTURISANJU FASADNOG SISTEMA, A PRENOSNO SU OZNAAVALI PRISUSTVO OVEKA. STUBOVI, JO U VITRUVIJEVOM TEKSTU, IMAJU ODREDJENU SIMBOLIKU I ANALOGNI SU LJUDSKIM FIGURAMA (DORSKI - MUKI RED; KORINTSKI - ENSKI RED I JONSKI IZMEDJU OVA DVA REDA).

 GEOMETRIZACIJA ELEMENATA U RENESANSI ISKAZALA SE KROZ KONCEPCIJU SVODJENJA OBJEKATA NA OSNOVNE GEOMETRIJSKE FIGURE. POSTOJALA JE VEOMA IZRAENA HIJERARHIJA ELEMENATA I ODNOSA DELOVA NA GRADJEVINAMA. ARHITEKTURA GRADJEVINE I NJEN PROSTOR BILI SU SHVAENI VRLO ZATVORENO U ORGANIZACIONOM I FUNKCIONALNOM SMISLU, TO SE MANIFESTOVALO STROGOM ORGANIZACIJOM DELOVA.

 PLASTINOST GRADJEVINA I ARHITEKTONSKIH DELOVA I ELEMENATA U RENESANSI JE BILA POVEANA U ODNOSU NA PRETHODNE EPOHE. S OBZIROM DA SU SE STUBOVI INTENZIVNO KORISTILI, SKULPTURALNOST OBJEKATA JE BILA ZNAAJNO NAGLAENA, ALI SE NIKADA NIJE PRELAZILO PREKO MERE DOBROG UKUSA.

 PROBLEM PERSPEKTIVE PREDSTAVLJA POSEBNO POLJE ISTRAIVANJA SKORO SVIH STVARALACA U RENESANSI. TO JE BILO GLEDANJE SVETA IZ NOVOG POLOAJA, ODNOSNO POZICIJE. VE U XIII VEKU MAJSTOR VITELO SA SEVERA DOAO JE DO RADOVA JEDNOG ENCIKLOPEDISTE, ARAPINA ALHASENA, KOJI JE IVEO OKO 1.OOO GODINE I KOJI JE PREVEO GRKA DELA O PERSPEKTIVI. VITELO IH JE ZATIM OBJAVIO UZ BOGAT KOMENTAR I NAKON TOGA JE NASTALA PRAVA EKSPLOZIJA PROUAVANJA VEZANIH ZA OPTIKU.

 RENESANSA JE JEDAN OD ONIH STILSKIH PRAVACA KOD KOJIH JE UOBIAJEN DVOJNI ARHITEKTONSKI JEZIK. JEDAN NAIN IZRAAVANJA JE KONSTRUKTIVNOSTRUKTURALAN, A DRUGI JE PLASTIAN. TO ZNAI DA TEHNIKA STRUKTURA ZGRADE NE MORA ODGOVARATI ARHITEKTONSKOJ ARTIKULACIJI. TO JE BILA REVOLUCIONARNA IDEJA U ARHITEKTURI, JER JE DEKORACIJA, ODNOSNO UKRAAVANJE ZGRADE, BILA ODVOJENA OD KONSTRUKCIJE I NIJE JOJ MORALA U POTPUNOSTI ODGOVARATI.

 TOKOM RENESANSE POSTOJALI SU AUTORI KOJI NISU UOPTE ZALAZILI U REAVANJE PROSTORNE FUNKCIJE, VE JE INVESTITOR DAVAO SKICU KAKO ELI DA MU UNUTRANJOST ZGRADE BUDE ORGANIZOVANA. JEDAN OD VRHUNSKIH STVARALACA I TEORETIARA U DOBA RENESANSE, ALBERTI, UBRAJA SE U ONE AUTORE KOJI SU VIE DALI U PLASTINOJ OBRADI, ZATO TO JE NAJEE RADIO OBRADU SPOLJANJIH OBLIKA VE POSTOJEIH GRADJEVINA.

 RENESANSNI JEZIK - KOD, BIO JE ZNATNO PROIREN. POSTAO JE KOMPLEKSAN, ZNATNO JE BIO POVEAN BROJ ELEMENATA POMOU KOJIH ARHITEKTURA KOMUNICIRA S LJUDIMA. SISTEM KOMUNIKACIJA INAE JE SLOEN I SASTOJI SE IZ UNUTRANJEG ODNOSA I ELEMENATA KOJI INE ODREDJENI SISTEM, A TAJ SISTEM PREDSTAVLJA SISTEM ARHITEKTONSKIH ASOCIJACIJA.

 KULTNI ILI APSOLUTNI ZNAK KOJIM SE U ARHITEKTURI KOMUNICIRA JE STUB, KOJI IMA VIESTRUKU SLIKU U ARHITEKTURI. NJEGOV POLOAJ MNOGO UTIE NA ARHITEKTONSKO OBLIKOVANJE NE SAMO UNUTRANJOSTI VE I FASADE. FASADA MOE BITI POTPUNO PLASTINA, UKOLIKO JE STUB POSTAVLJEN UZ NJU KAO POTPUNO NEZAVISAN I SAMOSTALAN. PLASTINOST OPADA KAKO SE STUB PRIBLIAVA RAVNI ZIDA, A KADA SE VEIM DELOM UVUE U ZID POSTAJE USPOMENA NA STUB, NJEGOVA METAFORA I NAZIVA SE PILASTAR.

 OBRADA ZIDA MOE, TAKODJE, BITI RAZLIITO PLASTINA. GRUBA OBRADA KAMENE FASADE PREDSTAVLJA METAFORU PRIRODE KOJA OKRUUJE LJUDE I U ARHITEKTURI SE NAZIVA OPERA DI NATURA ILI RUSTIKA. FINA OBRADA ZIDA UKAZUJE NA TO DA JE LJUDSKA SVEST PRERADILA I PROFINILA GRUBU OBRADU I TAKVA OBRADA NAZIVA SE U ARHITEKTURI OPERA DI MANO.

 FANTASTIAN JE POTENCIJAL DEKORATIVNIH ELEMENATA KOJI SU SE U RENESANSNOJ ARHITEKTURI PRIMENJIVALI. TO SU, NA PRIMER, VENCI, SOKLE, TIMPANONI, TERASE, BALKONI, GIRLANDE, AKROTERIJE, FESTONI, VOLOVSKA OKA, GRBOVI, POPRSJA, CELE FIGURE I SVE TO ZAJEDNO DOVODILO SE U VEZU SA TEKTONIKOM OBJEKTA.

 UPOTREBA BOJE BILA JE SPECIFINA I PROISTEKLA JE IZ SREDNJOVEKOVNE TRADICIJE U ITALIJI, NAROITO U NJENIM SEVERNIM KRAJEVIMA. POTENCIRANJE ODNOSA SVETLO-TAMNO (CHIAROOSCURRO) I PRIMENA KONDENZOVANE SVETLOSTI, KOJA DAJE DRAMATIKU I AKCENTUJE POJEDINE ELEMENTE ILI DELOVE OBJEKTA. PLASTINOST GRADJEVINA ISTICANA JE TAMNIM KAMENOM PIETRA SERENA, KOJI JE ELEMENTE NAGLAAVAO KAO CRTE.