Yerbilimleri, 30 (2004), 115-128

Hacettepe niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Aratrma Merkezi Blteni Bulletin of Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University

Drt farkl elektrot dizilimine gre baz -boyutlu s yeralt yaplarnn grnr zdiren modellemesi
Apparent resistivity modelling of some three-dimensional shallow structures using by four different electrode configurations
Mahmut G. DRAHOR1,2, Gkhan GKTRKLER1, Meri A. BERGE1, T. zgr KURTULMU2
1 2

Dokuz Eyll niversitesi, Jeofizik Mhendislii Blm, Kaynaklar Yerlekesi, 35160 Buca, ZMR Dokuz Eyll niversitesi, S Jeofizik ve Arkeolojik Prospeksiyon Aratrma ve Uygulama Merkezi (SAMER), Kaynaklar Yerlekesi, 35160 Buca, ZMR

Z Bu almada, bir sonlu-farklar algoritmas yardmyla elektrik zdiren ynteminde yaygn olarak kullanlan Schlumberger, Wenner, pol-pol ve dipol-dipol elektrot dizilimlerinin baz -boyutlu s yeralt modelleri iin bilgisayar ortam benzetimleri yaplmtr. Bu modeller, s jeofizik aratrmalarda sklkla karlalan evresel, hidrojeolojik ve karstik sorunlara gre oluturulmutur. Benzetimler, ok kanall veri toplama teknii temel alnarak, grnr zdiren kesitleri ve haritalarnn hesaplanmasn iermi ve bunlar birbirleriyle karlatrlmtr. Yzeye yakn iletken veya direnli yaplarn varl, hedef yaplarn derinliklerindeki art ve modellerin karmaklamas dizilimlerin rettii anomalilerdeki ayrmll nemli oranda etkilemitir. Anomaliye en byk katk s derinlikte gml bulunan yaplardan olumaktadr. Bylece; hedef yaplarn yzeye yakn olduu durumlarda grnr zdiren haritalarndan yorum yapmak ounlukla daha kolay olmaktadr. Bu nedenle; s jeofizik aratrmalarn -boyutlu yapld durumda, grnr zdiren yapma kesit ve haritalar yardmyla da yorumlamada bulunulabilecektir. Ayrca, aratrmann amacna uygun dizilim seilmesi, aratrmann baars asndan nem tamaktadr. Anahtar Kelimeler: Elektrik zdiren, modelleme, s jeofizik, sonlu farklar. ABSTRACT In this study, using a finite-difference algorithm, the responses of the Schlumberger, Wenner, pole-pole and dipole-dipole configurations, which are widely used in the resistivity method, to some three-dimensional shallow subsurface models were simulated. These models are based on environmental, hydrogeological and karstic problems which are frequently encountered in near surface geophysics. Based on the multi-channel data acquisition, simulations included calculation of the apparent resistivity pseudo-sections and maps for each model by each configuration. The presence of the shallow resistive or conductive bodies, increase in the depth of the target structures and complexity of the models seriously affected the resolution of the anomalies generated by the configurations. The maximum contribution to anomaly is originated by shallow structures. Therefore, the interpretation of the apparent resistivity maps is easier when the target structures are present in shallow depths. In case of the three-dimensional geophysical surveys the interpretations can be achieved using the apparent pseudo-sections and maps. Considering the success of the survey, choosing the appropriate configuration according to target is important. Key Words: Electrical resistivity, modelling, near surface geophysics, finite difference.

M. G. Drahor E-mail: goktug.drahor@deu.edu.tr

116

Yerbilimleri ortamlar modellemek iin uygulanan iki ve boyutlu ters zm ilemleriyle birok s sorun incelenmektedir (Candansayar ve Baokur, 2001; Dahlin vd., 2002; Dahlin ve Zhou, 2004). S yaplarn aratrlmasnda genellikle, yanal zdiren taramas olarak adlandrlan profilleme lm teknii kullanlr. Bu teknikte; seilen elektrot dizilimine bal olarak, deiik grnr derinlik dzeyleri iin, yeraltnn grnr zdiren yapma kesitleri elde edilir. Son yllarda, ksa srede duyarl veri elde etmeyi salayan ok-kanall lm cihazlar, s yaplarn aratrlmasnda yaygn olarak kullanlmaya balamtr (Dahlin, 2001). Bu almada; Dey ve Morrison (1979b) tarafndan gelitirilen ve boyutlu yaplar iin uygulanan bir sonlu farklar hesaplama teknii kullanlm olup, drt ayr elektrot dizilimi (Schlumberger, Wenner, pol-pol ve dipol-dipol) iin tasarlanan model yaplarn grnr zdirenleri RES3DMOD (Loke, 2001a) bilgisayar program kullanlarak hesaplanmtr. Model yaplar, deiik hidrojeolojik ortamlar ve evresel sorunlar tanmlayabilecek biimde oluturulmutur. Bylece; modellerde kullanlan yaplarn boyutlar, gml derinlikleri ve zdirenlerine bal olarak oluturacaklar grnr zdiren anomalileri hesaplanmtr. OK- KANALLI VER TOPLAMA zdiren ynteminde bilgisayar denetimli veri toplama sistemleri son 15 yl iinde olduka gelimitir. Bu tr sistemler; zdiren aleti, bilgisayar, elektrotlar denetleyen bir anahtar devresi, elektrot kablolar, bunlarn balantlar ve elektrotlardan oluur (Van Overmeeren ve Ritsema, 1988; Griffiths vd., 1990; Griffiths ve Barker, 1993; Dahlin, 2001). Bu tr bir cihaz ve gerekli yazlm yardmyla; dizilim trleri, akm ve potansiyel elektrotlar ile llecek noktalar aras uzaklklar adreslenebilmektedir. Bu sistemlerin en nemli ilevsel blmlerinden biri de, elektrotlar denetleyen anahtar devresidir. Baz cihazlarda bunlar dorudan her bir elektrotta bulunurken, genelde merkezi bir anahtar devreyle denetlenen cihazlar daha yaygndr. Bu tr cihazlarda elektrot kanal says 25, ya da daha fazladr ve genelde 32 ya da 64 kanall cihazlar yaygn olarak kullanlmaktadr. Elektrot aralklar da aratrmacnn gereksinimine bal olarak

GR Elektrik zdiren ynteminde; anomalinin belirlenmesinde gml yapnn fiziksel zelliklerinin yan sra, kullanlan elektrot dizilimlerinin de byk nemi vardr. Herhangi bir yer modeli iin hesaplanan, ya da llen grnr zdiren deerleri farkl elektrot dizilimlerine gre deiik sonular verir. Bu nedenle, almann amacna uygun elektrot diziliminin seimi aratrmann baars asndan nem tamaktadr. Deiik elektrot dizilimlerinin karmak yeralt yaplar iin verecei anomalilerin analitik yntemlerle hesaplanmas olanakl deildir. Analitik hesaplama, genelde, basit geometrik cisimler ve yeryznden balayan modeller zerinde yaplmaktadr (Parasnis, 1965; Van Nostrand ve Cook, 1966; Telford vd., 1976). Yzey altnda prizmatik biimli gml cisimlerin grnr zdiren deerlerinin belirlenmesinde ise, 1970li yllarda yaplan deneysel tank almalar byk nem tar (Apparao, 1979; Brizzolari ve Bernabini, 1979). Ancak daha hzl ilemcilerin ortaya k ile balayan bilgisayar teknolojisindeki gelime; sonlu elemanlar (Coggon, 1971; Rijo, 1977; Pridmore vd., 1981), sonlu farklar (Jepsen, 1969; Mufti, 1976; Dey ve Morrison, 1979 a ve 1979 b; Scriba, 1981) ve integral denklemi (Dieter vd., 1969; Hohmann, 1975; Meyer, 1977; Okabe, 1981; Das ve Parasnis, 1987) gibi saysal yntemleri kullanarak daha gereki modellerin kurulmasna ve etkili hesap yapabilmeye olanak salamtr. Son yllarda yksek duyarlkl ve hzl veri toplayabilen elektrik zdiren aletlerinin gelitirilmesi, daha ayrntl yorum yapma olanan da vermitir. Bu geliimde sonlu farklar ve sonlu elemanlar gibi saysal hesaplama tekniklerinin nemi byktr. zm tekniklerindeki bu gelime, birok farkl elektrot dizilimi iin karmak yeralt yaplarnn iki- ve -boyutlu dz ve ters-zm (Candansayar ve Baokur, 2001; Berge, 2002; Kurtulmu, 2003; Dahlin ve Zhou, 2004) modellemesinin etkili bir biimde yaplmasn olanakl klmtr. Dz zm almalarnda elde edilen deer, grnr zdirentir. Bu deer, ortamn zdiren ztlna, dizilim geometrisine ve derinlie bal olarak deiir ve doal olarak ortamn gerek elektriksel yeralt modelini yanstmaz. Dier bir deyile, belirtilen parametrelere bal olarak oluan grnr deiimi yanstr. Bu nedenle, gerek yeralt modelini elde etmek iin mutlaka ters zm almalar yaplmaldr. Son yllarda, s

Drahor vd. istenilen aralklarda dzenlenebilmektedir. Genelde 1 ile 25 m aralklar birok aratrmada yeterliyken, daha geni aralkl dzen kurma olana da vardr. almalar srasnda elektrotlarn baland kablolar alma alanna serildikten sonra, elektrotlar yere aklr ve kablolar elektrotlara balanarak sistem lme hazr duruma getirilir. Veri toplamadan nce her bir elektrotun temas durumlar ve dier taramalar otomatik olarak yaplr. Bunlarda bir sorun kmazsa, lmler istenilen dizilim trleri iin ksa sre iinde gerekletirilir ve lm hatt bir sonraki hatta kaydrlr. Byle bir sistemi oluturan ana elemanlar ve lm sistemi ekil 1de verilmitir. ekil 1de 32 elektrot, oklu iletken bir kablo, denetim modl ve tanabilir bir bilgisayardan oluan bir sistem ile Wenner dizilimine gre yaplan bir lm gsterilmektedir. ncelikle istasyon 1de elektrot aralklarnn a olduu durumda, akm elektrotlar olarak 1 ve 4, potansiyel elektrot olarak da 2 ve 3 adreslenmekte ve bylece bu noktann lm 2 ile 3 noktasnn ortasna atanarak, ilem tamamlanmaktadr. Benze-

117

ri ilem her bir elektrotun bir kez telenmesiyle oluan yeni adreslemeler srasnda da yaplarak, ilem profil sonuna dein srdrlr ve n=1 dzeyi iin grnr zdiren verileri elde edilir. Daha sonra elektrot aralklarnn 2a olduu durum iin adreslemeler yeniden deitirilir ve bir ncekine benzer ilem yinelenerek, bu dzeye ilikin grnr zdiren verileri toplanr. lmler, tasarlan n dzeylerine gre srdrlr ve bylece ilk lm hattndaki veri toplama ilemi tamamlanr. Daha sonra sistem llecek dier lm hattna kaydrlr ve benzer ilemler srdrlr. Bylece tasarlanan m adet lm hatt zerinde n dzeyine dein yaplan lmlerle, ortamn boyutlu grnr zdiren haritalar ve hacimsel grntleri elde edilir. KURAMSAL MODELLER VE UYGULAMALAR Bu alma; hidrojeolojik ve evresel amal s jeofizik aratrmalarda karlalan baz temel sorunlarda, yaygn olarak kullanlan drt elektrot dizilimiyle (Schlumberger, Wenner, pol-pol ve dipol-dipol) elde edilmesi olas grnr zdi-

ekil 1. ok kanall zdiren l sistemi ve lm aamalar (Griffiths ve Barker, 1993). Figure 1. Multi-electrode resistivity measuring system and measurement stages (Griffiths and Barker, 1993).

118

Yerbilimleri re elde edilen yapay grnr zdiren haritalar, yoruma katk salayacaktr. Bu nedenle; -boyutlu bir yeralt modelini en iyi tanmlayabilecek seviyelerden hesaplanan etki derinliklerine gre elde edilen grnr zdiren haritalaryla; ortamdaki deiimler, yap boyutlar ve derinlikler iin yorum yaplabilecektir. evresel ve Sznt Amal Tasarmlanan Modeller Sv atklarn yeraltndaki yaylmnn izlenmesi, s jeofiziin nemli uygulama alanlarndan biridir. Bu tr alanlar, zellikle s lekli zdiren yntemi ile etkili bir biimde incelenebilmekte ve belirlenebilirlikleri zerine son yllarda yaygn modelleme almalar yaplmaktadr. Bu almada, bylesi bir sorunun irdelenmesi asndan oluturulan iki ayr model, sonlu farklar yntemiyle -boyutlu olarak incelenmitir. Bu amala (150 x 45) m boyutlarndaki bir alan iine yaplm (30 x 30 x 7) m boyutlarnda bir atk havuzu, altn retiminde kullanlan bir siyanr havuzu olabilecei dnlerek tasarmlanmtr (evresel model-1). Modelleme almasnda, havuzda oluabilecek herhangi bir deformasyonun (havuz eperlerinde oluabilecek atlama gibi) ortamda yarataca zdiren deiimlerinin etkisini grebilmek amacyla, tasarmlanan ikinci model (evresel model-2) ile de sznt ncesi ve sonras durumu karlatrma olana ortaya kmtr. Hesaplamalarda, alann x ve y ynlerinde 3 m aralklarla lld dnlmtr. (ekil 3e ve 4e). Kullanlan drt ayr dizilim iin yaplan hesaplamalardan sonra; dizilimlere gre deiik etki derinliklerinden elde edilmi grnr zdiren haritalar karlatrlmtr. Bylece, yorumlamaya katk salayaca dnlm ve dizilimlerin bylesi bir yapya kar duyarll aratrlmtr. ekil 2de, tanmlanan atk havuzu iin Schlumberger dizilimine gre be ayr etki derinliine (ze=2, 4, 6, 10 ve 14 m iin) gre elde edilen grnr zdiren haritalar verilmitir. Bu ekilden de grld gibi, model yap ile grnr zdiren anomalisi 0-2 m aralnda birbirine ok benzerdir. Ancak derine doru gittike, ayrmllk azalmakta ve dizilim geometrisinin nemi ortaya kmaktadr. lm hatt olduu varsaylan x dorultusu boyunca hattn yapy dik kesmesi nedeniyle, yapnn d ve i snrlar 6 ile 10 m arasnda iyice belirginlemekte ve model yapnn zerinde grnr zdirenler gerek zdiren deerlerine yakla-

ren yantlarnn bilgisayar ortamndaki benzetimine dayanmaktadr. Modeller oluturulurken; bunlarn sorunu en iyi yanstacak biimde olmasna zen gsterilmitir. Hesaplamalar mmkn olan en yksek duyarlkta yaplm olup, dizilim tr ve model boyutlarna gre incelebilecek en derin dzeyler irdelenmitir. Her dizilim iin elde edilen yapma grnr zdiren kesitleri birbirleriyle karlatrlarak, dizilimlerin modellere kar yantlar incelenmitir (Gktrkler ve Drahor, 2004). Karmak Modeller S amal aramalarda ska karmak yeralt durumlar ile karlalmakta, dolaysyla sorunlarn zm de karmaklk lsnde zorlamaktadr. Karmak bir yeralt benzeim modeli kurulurken, oluturulan modelin hedeflenen yaplara benzer olmasna zen gsterilmelidir. Bylece olas yeralt durumuna en yakn benzeim modeli elde edilebilecek ve yorumlamaya nemli bir katk salanacaktr. Bu almada; modeller karmaklatrlarak hidrojeolojik ve evresel sorunlara uygun olacak biimde tasarmlanmlardr. Bu sorunlar zerinde yukarda deinilen drt ayr elektrot dizilimi kullanlarak yaplan -boyutlu sonlu farklar hesaplamalaryla, yaplarn oluturaca grnr zdiren haritalar ve yapma kesitleri elde edilmitir. Bulunan zdiren yapma kesitlerine ait grnr derinlik deerleri ise, Loke (2001b) tarafndan verilen katsaylar izelgesinden hesaplanmtr. Bu izelgenin oluturulmasnda, dizilime ait duyarllk fonksiyonu kullanlmaktadr. Homojen yer modeli iin aratrma derinlii ve dizilimin yeraltndaki yatay ve dey zdiren deiimlerine duyarll, dizilim duyarlk fonksiyonu tarafndan tanmlanabilir (Mc Gillivray ve Oldenburg,1990). Temelde duyarlk fonksiyonu, potansiyeli etkileyecek olan yzey alt zdirencindeki deiimin derecesini vermektedir. lmde, duyarlk deerinin ykseklii, yeraltna daha fazla nfuz anlamna gelmektedir. Duyarllk fonksiyonu, matematiksel olarak, Frechet trevleri yardmyla hesaplanmakta ve bylece etki derinlii, dizilimin toplam uzunluuna ve elektrotlar aras uzakla gre hesaplanarak, deiik dizilimler iin katsaylar biiminde verilebilmektedir (Edwards, 1977). Bylece ortaya kan etki derinlii (ze) kavram, grnr zdiren kesitlerinin aratrma derinliinin hesaplanmasn salamaktadr. Hesaplanm bu etki derinliklerine g-

Drahor vd.

119

edilen ve etki derinlikleri ile tanmlanan grnr zdiren haritalar yorumda kolaylk salayabilecektir. ekil 3 ve 4 birlikte incelendiinde; tm dizilimlerde yapdan kaynaklanan grnr zdiren anomalileri aka grlmektedir. Wenner dizili-

ekil 2. evresel model-1in Schlumberger dizilimi iin deiik derinliklerdeki grnr zdiren haritalar: (a) ze=2m, (b) ze=4m, (c) ze=6m, (d) ze=10m, (e) ze=14m ve (f) modelin z=1mdeki yatay kesiti. Figure 2. Apparent resistivity maps for Schlumberger array in different depths of the environmental model-1: (a) ze=2m, (b) ze=4m, (c) ze=6m, (d) ze=10m and (e) ze=14m, (f) horizontal resistivity model at the depth of z=1 m.

maktadr. Ayrca, derine doru indike, anomalilerin uzanmlar havuz geometrisine uygun olarak daralmaktadr. Bylece; bu tr modelleme almalarnda, yzeyden derine doru elde

ekil 3. evresel model-1in grnr zdiren haritalar: (a) Schlumberger, ze=7.5 m, (b) Wenner, ze=8 m, (c) pol-pol, ze=8 m, (d) dipol-dipol, ze=8 m ve (e) modelin z=1 mdeki yatay kesiti. Figure 3. Apparent resistivity maps of the environmental model-1: (a) Schlumberger, ze=7.5 m, (b) Wenner, ze=8 m, (c) pole-pole ze=8 m, (d) dipole-dipole, ze=8 m and (e) horizontal resistivity model at the depth of z=1 m.

120

Yerbilimleri rine olduka yakndr. Ancak havuz iindeki iletken yapnn etkisiyle havuzun altndaki ortamn grnr zdiren deerleri d gstermektedir (ekil 4b). ze=8 mden elde edilen yatay grnr zdiren haritasna gre, havuzun oluturduu anomaliyi ve havuz snrlarn belirlemek olduka zordur. Burada M ve W biiminde anomaliler reten Wenner diziliminin bylesi bir yapy tanmlamaktan ne derece uzak olduu grlmektedir (ekil 3b ve 4b). Havuz kenarndaki sreksizliklere en duyarl dizilim Schlumbergerdir ve havuz iindeki grnr zdiren deerleri model zdiren deerlerine yakndr. Havuzun kenarlarndan itibaren, derine doru dik ynde uzanan ve yksek grnr zdiren deerlerine sahip iki ayr anomali grubu bulunmaktadr ve bunlarn havuz eperlerinden kaynakland dnlmektedir (ekil 4a). Bu dizilimin ze=7.5 mden elde edilen grnr zdiren haritas ise, havuz snrlar ile havuz ii grnr zdiren deerlerini tanmlamada modele olduka yaklamtr (ekil 3a). Dipol-dipol diziliminin yapma kesitinde; havuz ii ve evresinde model zdirence yakn grnr zdiren deerleri gzlenmesine karn, dipol kollarnn hiperbolik anomaliler ortaya karmas ayrmll azaltmaktadr (ekil 4d). Bu dizilimin ze=8mden elde edilen grnr zdiren haritasnda da ayrmllk ok dktr (ekil 3d). Pol-pol diziliminin yapma kesitinde ise, atk havuzunun iindeki grnr zdiren deerlerinin ykselmesine karn, havuzu evreleyen ortamn grnr zdirenleri model deerlere olduka yaknsamtr. Ancak anomali biimi; dizilimin bir akm ve bir potansiyel kolu iermesinden dolay, ters ynde bir uzanma sahip olmakta ve derinde yksek zdirenli grnr bir anomalinin olumasna neden olmaktadr. Dizilim duyarllnn derinlie bal olarak hzla azalmas, atk havuzunun st yzn tanmlamasna karn, alt yznn tanmlanmasn engellemektedir (ekil 4c). Bu dizilimin ze=8 mden oluturulan grnr zdiren haritasnda, atk havuzunun bulunduu yerdeki anomali ekil asndan model yapya ok benzemektedir. Ancak, grnr zdiren deerleri model yapdan olduka farkldr ve genel olarak Schlumbergerden sonra bylesi bir modele uyum salayan ikinci dizilimin pol-pol olduu belirtilmelidir (ekil 3c). Bylece bu dizilimle atk havuzu gibi yzeye yakn yaplardan elde edilecek grnr zdiren haritalaryla olduka iyi bir yorumlama yaplabilecei belirtilebilir.

ekil 4. evresel model-1in y=21 mdeki grnr zdiren yapma kesitleri: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pol-pol, (d) dipol-dipol, (e) modelin y=21 mdeki dey kesiti. Figure 4. Apparent resistivity pseudo-sections of the environmental model-1 at the y- horizontal distance of 21 m: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pole-pole, (d) dipole-dipole, (e) vertical resistivity model at the y- horizontal distance of 21 m.

minden elde edilen grnr zdiren yapma kesitinde, havuzun ekli belirgin olarak ortaya kmaktadr. Havuz ii ve evreleyen ortamn grnr zdiren deerleri model zdiren deerle-

Drahor vd. Tasarmlanan ilk modelin zaman iinde eitli etkiler nedeniyle (deprem, heyelan, zemin sorunlar vb.) szdrdn ve havuzu evreleyen birime kimyasal ierikli bir akkan sznts olduu dnlerek, ikinci model tasarmlanmtr. Burada ama; bylesi alanlar zerinde periyodik olarak yaplacak zdiren izleme lmlerinin, bir lde de olsa, bilgisayar ortamnda benzetiminin yaplmasdr. Modelden szan atk; akkan havuzun altndan balayarak, yeraltna doru gzenek iletimiyle hareket ederek, ortamn zdiren deerlerini, iindeki kimyasal maddenin trne bal olarak, azaltacak ya da artracaktr. Bu rnekte zdiren deerini azaltan bir model seilmitir. Bu durumun ortamn zdirencini atk ieren blmlerde 200 ohm.mden 50 ohm.mye drd varsaylmtr (ekil 5e ve 6e). Hesaplamalar sonucunda elde edilen grnr zdiren yapma kesitleri incelendiinde; anomali biimlerinin bir nceki rnektekine (pol-pol dizilimi hari) olduka benzedii, ancak havuzun altndaki grnr zdiren deerlerinin szan akkan etkisiyle azald grlmektedir (ekil 6a, b, d). Pol-pol diziliminde ise, atk akkann ortama yaylmas havuzun altndaki grnr zdiren deerlerinin dier dizilimlere gre daha fazla azalmasna neden olmutur (ekil 6c). Grnr zdiren haritalarnda da, sznt etkisi net biimde ortaya kmaktadr (ekil 5a, b, c, d). Bu haritalar iinde en iyi sonu, yine Schlumberger dizilimiyle elde edilmi ve bu dizilimi pol-pol diziliminin izledii grlmtr. Bylece bu iki dizilimin bylesi ortamlar tanmlamada daha iyi olduu, grnr zdiren anlamnda ve bu tr almalarda ncelikli seilmesi gerekli dizilimler olabilecei ortaya kmtr. Bu benzetim, evre kirlilii ve sznt izleme almalarnda, zdiren ynteminin ortamdaki deiimlerin izlenmesinde yararl bir yntem olacan gstermektedir. Gml Bir Paleo-kanal Modeli Yeraltsuyu tablasnn belirlenmesi, jeofiziin yaygn uygulama alanlarndan biridir. zellikle zdiren yntemi; bu tr ortamlar belirlemedeki uygunluu, uygulan kolayl ve maliyeti dikkate alndnda, uygulamada olduka sk kullanlmaktadr. Son yllarda modelleme almalarnda ortaya kan geliim, bu tr ortamlarn daha yorumlanabilir olmasn salayarak, yeraltsuyu aratrmalarnda jeofizik zdiren uygulamalarnn nemini daha da artrmtr.

121

ekil 5. evresel model-2nin grnr zdiren haritalar: (a) Schlumberger, ze=7.5 m, (b) Wenner, ze=8 m, (c) pol-pol, ze=8 m, (d) dipol-dipol, ze=8 m ve (e) modelin z=1 mdeki yatay kesiti. Figure 5. Apparent resistivity maps of the environmental model-2: (a) Schlumberger, ze=7.5 m, (b) Wenner, ze=8 m, (c) pole-pole ze=8 m, (d) dipole-dipole, ze=8 m and (e) horizontal resistivity model at the depth of z=1 m.

lk model, yzeye ok yakn yeraltsularnn etkisiyle akifer zellii tayabilecek gml bir paleo nehir yatann belirlenebilirliini aratrmak amacyla tasarmlanmtr (hidrojeolojik model).

122

Yerbilimleri larla lld dnlerek yaplmtr. Daha nce belirtilen dizilim trlerine gre yaplan hesaplamalarla elde edilen grnr zdiren yapma kesitleri incelendiinde; bu model iin en tanmsal anomaliyi dipol-dipol dizilimi vermektedir (ekil 8d). Modelde tasarmlanan tm yaplarn yatay ve dey ynlerdeki grntleri en belirgin ekilde bu dizilimde ortaya kmaktadr. Grnr zdiren deerleri iin de ayn tanmsallk devam etmektedir. zellikle yaklak 10 m etki derinliindeki grnr zdiren kesitleri alndnda, tm dizilimlerin yap snrlarn olduka iyi tanmlamasna karn, pol-pol ve dipol-dipoln dk zdirenli paleo kanal gerek zdiren deerlerine daha yakn olarak tanmlad grlmektedir (ekil 7). Grnr zdiren deerlerinin dipol-dipol diziliminde ze=10 m kesitinden elde edilen haritada, paleo kanal yapsnn belirgin biimde ortaya kt grlmektedir (ekil 7d). Schlumberger dizilimi yapma kesitinde ise, rt tabakas gml kanaln olduu yerin dnda kalmaktadr. Ayrca, gml kanaln etkisini gsteren anomali, alttaki yatay katman etkisini de bozmaktadr ve oluan bu anomali, ortamdaki yapy tanmlamaktan uzaktr. Gml kanaln altnda bulunan yatay katmann olduu yerdeki grnr zdiren deerleri ise, modeldeki zdiren deerine olduka yakndr (ekil 8a). ze=10.5 m kesitinden elde edilen yatay grnr zdiren haritasnda da varsaylan yap etkisinin modele uygun biimde srd grlmektedir. Ancak varsaylan kanaln snrlar net olarak belirlenememekte ve grnr zdiren deerleri de modele dipol-dipol ve pol-pol sonularndan daha uzaktr (ekil 7a). ze=10 mden elde edilen Wenner grnr zdiren haritasnda, yap snrlarnn belirginlii olduka dktr (ekil 7b). Yapma kesitte ise; rt tabakas, kanaln zeri hari, aka gzlenmektedir. Gml kanal ve evre birimlerin etkisi ise aka tanmlanamamaktadr. Ancak, en alttaki yatay katman simgeleyecek biimde grnr zdiren deerinin model ile uyumlu ve grnr deerlerinde model zdiren deerine yakn olduu grlmektedir (ekil 8b). Pol-pol diziliminde rt katman modele benzer bir anomali vermesine karn, tasarlanan kanal biimli yap zerinde anomali bozulmas gzlenmektedir. stteki rt katman iin grnr zdiren deeri, model zdiren deerine ok yakn bir deer almaktadr. Ancak bu dizilimin duyarllnn zayf olmas nedeniyle, derine doru evre ortamlarn etkisi aka gzlenememekte ve grnr

ekil 6. evresel model-2nin y=21 mdeki grnr zdiren yapma kesitleri: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pol-pol, (d) dipol-dipol, (e) modelin y=21 mdeki dey kesiti. Figure 6. Apparent resistivity pseudo-sections of the environmental model-2 at the y- horizontal distance of 21 m: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pole-pole, (d) dipole-dipole, (e) vertical resistivity model at the y- horizontal distance of 21 m.

Bu amala (250 x 75) m boyutlarndaki yapay bir model oluturulmutur (ekil 7e ve 8e). Hesaplamalar, alann x ve y ynlerinde 5 m aralk-

Drahor vd.

123

ekil 7. Hidrojeolojik modelin grnr zdiren haritalar: (a) Schlumberger, ze=10.5 m, (b) Wenner, ze=10 m, (c) pol-pol, ze=13 m, (d) dipol-dipol, ze=10 m ve (e) modelin z=10 mdeki yatay kesiti. Figure 7. Apparent resistivity maps of the hydrogeological model: (a) Schlumberger, ze=10.5 m, (b) Wenner, ze=10 m, (c) pole-pole ze=13 m, (d) dipole-dipole, ze=10 m and (e) horizontal resistivity model at the depth of z=10 m.

ekil 8. Hidrojeolojik modelin y=35 mdeki grnr zdiren yapma kesitleri: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pol-pol, (d) dipol-dipol, (e) modelin y=35 mdeki dey kesiti. Figure 8. Apparent resistivity pseudo-sections of the hydrogeological model at the y-horizontal distance of 35 m: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pole-pole, (d) dipole-dipole, (e) vertical resistivity model at the y- horizontal distance of 35 m.

zdiren deerleri de yumuatlm bir anomali grnts vermektedir. Varsaylan paleo-kanal tr yapnn etkisi, andran kesitte net ekilde

gzlenememesine ramen, anomalilerde yukar doru bir uzanm gzlenmektedir (ekil 8c). Bu dizilimin ze=13 mden elde edilen grnr zdiren haritas ise, yap hakknda Wenner ve

124

Yerbilimleri

Schlumberger diziliminden daha iyi bir yorum olana sunmaktadr (ekil 7c). Karstik Boluk Modelleri Karstik yaplar, mhendislik uygulamalarda nemli bir sorun olarak ortaya kar ve bunlarn saptanmas s jeofiziin yaygn uygulama alanlarndan birini oluturur. zellikle zdiren yntemi, bu tr yaplarn yerlerinin belirlenmesinde nemli bir aratrma tekniidir. Bu amala, bu tr yaplarn -boyutlu zdiren almalar sonucunda belirlenebilirliini gstermek iin, karstik yaplara uygun deiik benzetim modelleri kurulmutur. Bu modellerden ikisi, ayrntl olarak tartlmtr. Oluturulan ilk yapay model, (250 x 70) m boyutlarndaki bir alanda, 1500 ohm.m zdiren deerine sahip bir kireta, ya da dolomit ierisinde, ve 30 m geniliinde, yzeyden 10 m derindeki bir boluu gstermektedir (karstik model-1) (ekil 9e ve 10e). Hesaplamalar, alann x ve y ynlerinde 5 m aralklarla lld dnlerek yaplmtr. Grnr zdiren haritalar, yapy en iyi tanmlayan ze=17 ve 18 mden elde edilmitir. Drt ayr dizilim iin elde edilen yapma kesitler ve grnr zdiren haritalar incelendiinde, modelin tm dizilimlerde bir anomali oluturduu gzlenmektedir (ekil 9 ve 10). Schlumberger dizilimi iin elde edilen grnr zdiren haritasnda (ze=18 m) bylesi bir yap ve evreleyen ortam aka belirlenirken (ekil 9a), yapma kesitte anomali biimi yzeyden derine doru artan grnr zdiren deerlerine sahiptir ve tanmsall engellemektedir (ekil 10a). Pol-pol diziliminin yapma kesitinde boluk ve evreleyen ortam aka belirlenirken, boluun altnda grnr zdiren deerleri azalmakta ve anomali derine doru hiperbolik bir biim almaktadr (ekil 10c). Bu dizilimin ze=17 mden elde edilen grnr zdiren haritasnda, Schlumberger ve Wennerden daha iyi bir belirlenebilirlik mevcuttur (ekil 9c). Dipol-dipol, yapma kesitleri hiperbolik bir anomali oluturmasna karn, boluun bulunduu yerde yksek zdiren deerleri grlmektedir (ekil 10d). Bu dizilimin ze=17 m deki grnr zdiren haritas, modeli dier tm dizilimlerden daha kt tanmlamaktadr (ekil 9d). Wenner dizilimde ise, karstik yap belirlenmekle birlikte, hem ze=18 mden elde edilen grnr zdiren haritasndan, hem de yapma kesitten yapnn snrlar hakknda yorum yapmak olduka zordur (ekil 9b ve 10b). Bylesi bir ya-

ekil 9. Karstik model-1in grnr zdiren haritalar: (a) Schlumberger, ze=18 m, (b) Wenner, ze=18 m, (c) pol-pol, ze=17 m, (d) dipol-dipol, ze=17 m ve (e) modelin z=20 mdeki yatay kesiti. Figure 9. Apparent resistivity maps of the karstic model-1: (a) Schlumberger, ze=18 m, (b) Wenner, ze=18 m, (c) pole-pole ze=17 m, (d) dipole-dipole, ze=17 m and (e) horizontal resistivity model at the depth of z=20 m

p iin en iyi dizilimin srasyla; pol-pol, Schlumberger, Wenner ve dipol-dipol olduu ortaya kmtr. kinci model ise, birinci modelin yzeye yakn blmlerinin eitli iklimsel etkiler nedeniyle bo-

Drahor vd.

125

ekil 10. Karstik model-1in y=35 mdeki grnr zdiren yapma kesitleri: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pol-pol, (d) dipol-dipol, (e) modelin y=35 mdeki dey kesiti. Figure 10. Apparent resistivity pseudo-sections of the karstic model-1 at the y-horizontal distance of 35 m: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pole-pole, (d) dipole-dipole, (e) vertical resistivity model at the y- horizontal distance of 35 m.

ekil 11. Karstik model-2nin grnr zdiren haritalar: (a) Schlumberger, ze=18 m, (b) Wenner, ze=18 m, (c) pol-pol, ze=17 m, (d) dipoldipol, ze=17 m ve (e) modelin z=20 mdeki yatay kesiti. Figure 11. Apparent resistivity maps of the karstic model-2: (a) Schlumberger, ze=18 m, (b) Wenner, ze=18 m, (c) pole-pole ze=17 m, (d) dipole-dipole, ze=17 m and (e) horizontal resistivity model at the depth of z=20 m.

zunmu ve bunun sonucu oluan oyuklarnda 80 ohm.mlik zdiren deerine sahip toprak ile dolduu dnlerek oluturulmutur (karstik model-2) (ekil 11e ve 12e). Bu modelle yaplan

hesaplamalar sonucu elde edilen haritalar ve yapma kesitler incelendiinde, tm dizilimlerde yzeydeki bozunma ve burada bulunan dk zdirenli katmandan dolay gml yapnn

126

Yerbilimleri dan (ze=17 ve 18 m iin) aada bulunan karstik yapy hemen hemen hibir dizilimle belirleme olana olmamasna karn, yine de en iyi sonucu, srasyla, Wenner ve Schlumberger dizilimi vermektedir (ekil 11a,b,c,d). Benzer biimde yapma kesitlerden de gml karstik yapy belirleme olana yoktur. Karstik yapnn etkisi Schlumberger ve Wenner dizilimlerinde, dier anomalilerle karmasna karn, bir lde olsa grlmektedir (ekil 12a ve b). Ancak polpol ve dipol-dipol dizilimlerinden bylesi bir yapy tanmlama olana bulunmamaktadr (ekil 12c ve d). SONULAR Bu almada; s lekli zdiren almalarnda karlalan sorunlarn bilgisayar ortamndaki benzetimi, sonlu farklar yntemiyle elde edilmitir. boyutlu olarak yaplan bu modelleme almasnda drt farkl dizilim (Schlumberger, Wenner, pol-pol, dipol-dipol) kullanlm ve bunlarn yantlar elde edilmitir. almalar; sorunlarn genel zellikleri bilindiinde, doaya uygun karmak modellerin ve kullanlan yntem yardmyla da bu yaplar zerindeki zdiren yantlarnn ksa srede oluturulabileceini ortaya koymutur. Model yapnn karmaklamas ve zellikle aranan hedef yapnn zerinde direnli, ya da iletken baka yaplarn bulunmas durumunda olduka farkl sonularn elde edildii grlmtr. Bylece yapnn karmaklamasyla aranan hedef yapnn belirlenmesi zorlamaktadr. Bu sonu, benzeri yeralt durumlarnn aratrlmasnda elde edilen grnr zdiren andran kesitlerinden yorum yapmann ne denli nemli sakncalar douracan aka ortaya koymaktadr. Bu gibi durumlarda; kullanlan dizilim saysnn fazlal, sahada farkl jeofizik yntemlerin uygulanmas, ters-zm modellemesi ve iyi bir jeoloji bilgisi yorumlamay artracaktr. almalar srasnda; anomaliye en byk katky genelde s derinlikte gml bulunanlar yaplar vermektedir. Bylece yeraltndaki hedef yaplarn slamasyla grnr zdiren haritalarndan yorum yapmann, dizilime bal olarak deimekle birlikte, genelde kolaylat; yaplarn derinletii durumda ise, hem yapma kesitlerin, hem de grnr zdiren haritalarnn daha da karmak bir durum ald saptanmtr. Ayrca; modellerin karmaklamas, zdiren deerleri arasndaki ztln artmas ve yaplarn farkl derinliklerde gml olma duru-

anomalisi nemli oranda maskelenmekte ve ayrca yzey rtsnden kaynaklanan birok ikincil anomali grubu ortaya kmaktadr (ekil 11 ve 12). Elde edilen grnr zdiren haritalarn-

ekil 12. Karstik model-2nin y=35 mdeki grnr zdiren yapma kesitleri: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pol-pol, (d) dipol-dipol, (e) modelin y=35 mdeki dey kesiti. Figure 12. Apparent resistivity pseudo-sections of the karstic model-2 at the y-horizontal distance of 35 m: (a) Schlumberger, (b) Wenner, (c) pole-pole, (d) dipole-dipole, (e) vertical resistivity model at the y- horizontal distance of 35 m.

Drahor vd. mu yaplarn belirlenebilirliini dorudan etkilemektedir. Bu nedenle; bu alma s jeofizik aratrmalarda, boyutlu alma yaplmaz ise, grnr zdiren deerleri yardmyla yorum yapmann nemli sakncalar iereceini ortaya karmtr. Bu almada olduu gibi, ksa srede ve kolayca elde edilebilen yapma kesitler ve haritalar; arkeoloji, evre sorunlar, mhendislik ve hidrojeoloji ile ilgili s lekli sorunlarn zmnde yorumlamaya nemli oranda katk salayacaktr. Ayrca, yeraltndaki cisimlerin deiik dizilimlere gre farkl yantlar vermesi de, aratrmann amacna uygun dizilimin seilmesi asndan bu tr almalarn nemini ortaya koymaktadr. Bylece aratrlacak alanda, elde edilmesi olas anomalilerin bilgisayar ortamnda benzetimi ile aratrma sorunu hakknda alma ncesi baz yorumlar yaplabilir ve arazi lmleri daha iyi planlanabilir. KATKI BELRTME Yazarlar, yaynn son ekline gelmesinde gsterdii nemli katklardan dolay dergi editr Prof. Dr. Reat Ulusaya ve isim belirtilmeyen hakeme teekkr ederler.

127

Dahlin, T., 2001. The development of dc resistivity imaging techniques. Computer and Geosciences, 27, 1019 -1029. Dahlin, T., and Zhou, B., 2004. A numerical comparison of 2-D resistivity imaging with 10 electrode arrays. Geophysical Prospecting, 52, 379 -398. Dahlin, T., Bernstone, C., and Loke, M. H., 2002. Case History: A 3-D resistivity investigation of a contaminated site at Lernacken, Sweden. Geophysics, 67, 1692-1700. Das, U.C., and Parasnis, D.S., 1987. Resistivity and induced polarization responses of arbitrarily shaped three-dimensional bodies in a two-layered earth. Geophysical Prospecting, 35, 98 -109. Dey, A., and Morrison, H.F., 1979a. Resistivity modeling for arbitrarily shaped two-dimensional structures. Geophysical Prospecting, 27, 106 -136. Dey, A., and Morrison, H.F., 1979b. Resistivity modeling for arbitrarily shaped three-dimensional structures. Geophysics, 44, 753 -780. Dieter, K., Paterson, N.R., and Grant, F.S., 1969. IP and resistivity type curves for three-dimensional bodies. Geophysics, 34, 615 - 632. Edwards, L.S., 1977. A modified pseudosection for resistivity and IP. Geophysics, 42, 10201036. Gktrkler, G. ve Drahor, M. G., 2004. Yinelemeli yntemle boyutlu zdiren modellemesi. Dokuz Eyll niversitesi, Fen ve Mhendislik Dergisi (baskda). Griffiths, D.H., and Barker, R.D., 1993. Two-dimensional resistivity imaging and modelling in areas of complex geology. Journal of Applied Geophysics, 29, 211-226. Griffiths, D.H., Turnbul, J., and Olayinka, A.I., 1990. Two-dimensional resistivity mapping with a computer-controlled array. First Break, 8(4), 121 -129. Hohmann, G.W., 1975. Three-dimensional induced polarization and electromagnetic Modelling. Geophysics, 40, 309 - 324. Jepsen, A.F., 1969. Numerical modeling in resistivity prospecting. Ph. D. Thesis, University of California, Berkeley, USA (unpublished). Kurtulmu, T.., 2003. S aramaclkta sonlu farklar yntemi ile -boyutlu zdiren modellemesi. Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Jeofizik Mhendislii Blm, 69s (yaymlanmam). Loke, M.H., 2001a. Res3dmod ver. 2.1, Three-dimensional resistivity and IP forward modeling using the finite difference and finite element methods. Users manual, www.geoelectrical.com.

KAYNAKLAR
Apparao, A., 1979. Model tank experiments on resolution of resistivity anomalies obtained over buried conducting dikes-inline and broadside profiling. Geophysical Prospecting, 27, 835 - 847. Berge, M.A., 2002. S aramaclkta sonlu farklar yntemi ile iki-boyutlu dz zm zdiren modellemesi. Lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Jeofizik Mhendislii Blm, 77 s (yaymlanmam). Brizzolari, E., and Bernabini, M., 1979. Comparison between Schlumberger electrode arrangement and some focused electrode arrangements in resistivity profiles. Geophysical Prospecting, 27, 233 - 244. Candansayar, M.E., and Baokur, A.T., 2001. Detecting small-scale targets by the 2D inversion of two-sided three-electrode data: application to an archaeological survey. Geophysical Prospecting, 49, 13 -25. Coggon, J.H., 1971. Electromagnetic and electrical modeling by the finite element method. Geophysics, 36, 132 -155.

128

Yerbilimleri
Pridmore, D.F., Hohmann, G.W., Ward, S.H., and Sill, W.R., 1981. An investigation of finite element modeling for electrical and electromagnetic data in three dimensions. Geophysics, 46, 1009 -1024. Rijo, L., 1977. Modeling of electric and electromagnetic data. Ph.D. Thesis, University of Utah, USA (unpublished). Scriba, H., 1981. Computation of the electric potential in three-dimensional structures. Geophysical Prospecting, 29, 790 - 802. Telford, W.M., Geldart, L.P., Sheriff, R.E., and Keys, D.A., 1976. Applied Geophysics, Cambridge University Press, Cambridge, 860 pp. Van Nostrand, R.G., and Cook, K.L., 1966. Interpretation of resistivity data. USGS Prof. Paper, Printing Office, Washington, USA, 449 pp. Van Overmeeren, R.A., and Ritsema, I.L., 1988. Continuous vertical electrical sounding. First Break, 6(10), 313 - 324.

Loke, M.H., 2001b. Tutorial: 2-D and 3-D electrical imaging surveys. Penang, Malaysia, Universiti Sains Malaysia, unpublished course notes, 121 pp, www.geoelectrical.com. McGillivray, P.R., and Oldenburg, D.W., 1990. Methods for calculating Frechet derivatives and sensitivities for the non-linear inverse problem, a comparative study. Geophysical Prospecting, 38, 499-524. Meyer, W.H., 1977. Computer modelling of electromagnetic prospecting methods. Ph.D. Thesis, University of California, Berkeley, USA (unpublished). Mufti, I.R., 1976. Finite difference resistivity modelling for arbitrarily shaped two-dimensional structures. Geophysics, 41, 62 -78. Okabe, M., 1981. Boundary element method for the arbitrarily inhomogeneities problem inelectrical prospecting. Geophysical Prospecting, 29, 39 - 59. Parasnis, D.S., 1965. Theory and practice of electric potential and resistivity prospecting using linear current electrodes. Geoexploration, 3(1), 3 - 69.