You are on page 1of 757

S tay

CY THUC V V THUC NG Y
*TI LIU SU TM *

Su tm v bin son :

L nh Sng

Trng i Hc Y Khoa H Ni Email : Lesangmd@gmail.com Trang web : http://ykhoaviet.tk in thoi : 0947040443 Ngy hon thnh : 30-05-2010

LI NI U Cun sch ny nm trong quyn sch ln Bch Khoa Y Hc 2010 do L nh Sng su tm,tng hp, dch v son ebook , k tip cc phin bn nm 2009 . Do nhu cu tra cu mang tnh cht chuyn mn nn Bch Khoa Y Hc 2010 s c tch thnh cc cun nh hn gim thiu dung lng v p ng tt hn nhu cu ca bn c .

S tay cy thuc v V thuc ng Y l ti liu ti su tm v tng hp t mt s cun sch v ng Y nh Trung Quc Dc Hc i T in, ng Dc hc Thit Yu, Ha Hn Dc Kho, Vit Nam dc in, Dc Ti Hc, Thin Gia Diu Phng, ng Dc Hc Thit Yu, Phng Php Bo Ch ng Dc, Trung Dc i T in, c L D Lm Sng, Y Hc Khi Nguyn, Dc Tnh Lun, v mt s trang web nh K B Linh, Y hc c truyn, T in ng Dc ca Bc s-Lng Y Hong Duy Tn, Mi loi cy thuc v thuc u c nh minh ha, ni r ngun gc xut x, tn gi khc, tn Khoa hc,tn Vit Nam, Dc tnh,cch Bo ch,Thnh phn ha hc, tc dng Dc l,tc dng v ch tr, liu dng, thn trng, chng ch nh,bn lun, Cun sch ny c bin son vi mc ch duy nht l chia s ti liu hc tp,tham kho cho cc sinh vin Y v Nhn vin Y T, cng nh cho bt c ai c nim say m nghin cu v Y Hc c truyn Vit Nam. Ti khng chu bt c trch nhim no i vi vic p dng hoc trch dn thng tin trong cun sch ny gy nh hng n sc khe, tin bc, sinh mnh, uy tn,danh d ,ca bt c ai . Nghim cm mi hnh vi li dng, chnh sa, sao chp , mua bn cun sch ny di bt c hnh thc no, bng bt c phng tin no. Ni dung ca cun sch ny c th c cp nht hoc sa i m khng cn thng bo trc. Khng c t p dng thng tin trong sch chn on v iu tr bnh. Cui cng xin cm n bn c nhng dng ny, nu bn sn sng v chp nhn iu khon s dng , xin mi bn xem tip nhng trang sau. Bn c th ti cc cun sch Y hc khc do ti su tm v bin son : Bch Khoa Y hc,Triu chng hc Ni Khoa,Tm thn hc, Tt c u c trn website ca ti ti http://ykhoaviet.tk . Chc bn lun di do sc khe,thnh cng v hnh phc. H Ni, Ngy 30/5/2010

L nh Sng

Mc lc tra cu :

A GIAO................................................................................................................................................ 5 AN NAM T ..................................................................................................................................... 13 AN TC HNG ............................................................................................................................. 15 ANH TC XC ................................................................................................................................ 19

BA CH ............................................................................................................................................. 23 BA GC ............................................................................................................................................ 25 BA KCH THIN .............................................................................................................................. 28 BA LA MT ...................................................................................................................................... 36 BA TIU ............................................................................................................................................ 37 BA U ............................................................................................................................................ 41 B T NHN ................................................................................................................................... 48 BCH B .......................................................................................................................................... 51 BN CHI LIN ................................................................................................................................. 58 BN H ............................................................................................................................................ 59 B AO .............................................................................................................................................. 69 B ................................................................................................................................................. 72 BC H ............................................................................................................................................ 78 BCH BIN U ............................................................................................................................ 84 BCH CH ........................................................................................................................................ 90 BCH CNG TM ....................................................................................................................... 98 BCH CP ...................................................................................................................................... 104 BCH GII T .............................................................................................................................. 112 BCH HOA X .............................................................................................................................. 116 BCH HOA X THIT THO...................................................................................................... 123 BCH HC ..................................................................................................................................... 128 BCH PHN................................................................................................................................... 129 BCH THC ............................................................................................................................... 132 BCH TRUT ................................................................................................................................ 140 BCH TRUT ................................................................................................................................ 150 BCH VI ......................................................................................................................................... 160 BCH U NG ........................................................................................................................... 163 BCH U KHU ........................................................................................................................ 166 BCH NG N ........................................................................................................................... 170 BI MU ........................................................................................................................................ 172 B CNG ANH .............................................................................................................................. 178 B CNG ANH NAM .................................................................................................................... 182 B HONG .................................................................................................................................... 187 CAM THO .................................................................................................................................... 192 CAM TOI ...................................................................................................................................... 207 CAN KHNG ............................................................................................................................... 211 CAO LNG KHNG ............................................................................................................... 216 CHI T ............................................................................................................................................ 220 CH THC ...................................................................................................................................... 227 CH XC ......................................................................................................................................... 232 C DI D ..................................................................................................................................... 238 CP GII ........................................................................................................................................ 241 CT CNH ..................................................................................................................................... 246 CT CN ........................................................................................................................................ 252 CU K T .................................................................................................................................... 261 CC HOA........................................................................................................................................ 269 DI NG ...................................................................................................................................... 275 DIN H SCH.............................................................................................................................. 277 DIP H CHU.............................................................................................................................. 282 DM DNG HOC .................................................................................................................... 284 D GIAO NG ............................................................................................................................ 290 D MINH SA .................................................................................................................................. 292

H TH ....................................................................................................................................... 295 H.................................................................................................................................................... 306 HONG B .................................................................................................................................... 307 HONG CM ................................................................................................................................. 317 HONG K .................................................................................................................................... 325 HONG LIN ................................................................................................................................. 339 HONG TINH................................................................................................................................. 349 HO HOA........................................................................................................................................ 353 HOC HNG ............................................................................................................................... 359 HUYN SM .................................................................................................................................. 364 HY THIM THO .......................................................................................................................... 372 HNG NHU ................................................................................................................................. 378 HNG PH T ........................................................................................................................... 384 HI PHIU TIU............................................................................................................................ 392 HI SM ......................................................................................................................................... 397 HU PHC ..................................................................................................................................... 402 H O .......................................................................................................................................... 411 HNG HOA .................................................................................................................................... 413 H CT ........................................................................................................................................... 419 KHIN NGU T .......................................................................................................................... 425 KHIM THC ................................................................................................................................ 428 KHON NG HOA ..................................................................................................................... 431 KHNG HOT ............................................................................................................................ 435 KH ................................................................................................................................................. 438 KH QUA ....................................................................................................................................... 440 KH SM ....................................................................................................................................... 442 KIM ANH T.................................................................................................................................. 448 KIM NGN ..................................................................................................................................... 450 KIM TIN THO............................................................................................................................ 457 KINH GII ...................................................................................................................................... 461 K HUYT NG ......................................................................................................................... 467 K NI KIM ................................................................................................................................... 470 LAI PHC T ................................................................................................................................. 474 LAI PHC T ................................................................................................................................. 478 LINH DNG GIC ...................................................................................................................... 482 LIN KIU ...................................................................................................................................... 487 LONG NHN NHC ...................................................................................................................... 492 LONG NO ..................................................................................................................................... 496 LONG M THO ........................................................................................................................ 500 L CN ........................................................................................................................................... 504 L HI ........................................................................................................................................... 505 L CHI HCH ................................................................................................................................ 510 LC GIC ....................................................................................................................................... 514 LC NHUNG .................................................................................................................................. 515 MA HONG .................................................................................................................................... 521 MCH MN ................................................................................................................................... 528 MC HNG ................................................................................................................................. 533 I PHC B .................................................................................................................................. 539 NG TH DU ................................................................................................................................. 543 NG GIA B .................................................................................................................................... 545 NG V T ..................................................................................................................................... 547 NG TINH THO .......................................................................................................................... 550

NHC THUNG DUNG ................................................................................................................... 551 PH T ........................................................................................................................................... 556 SN TRA ........................................................................................................................................ 561 S QUN T ............................................................................................................................... 565 THIN MN ................................................................................................................................... 570 THNG BCH ............................................................................................................................... 575 THNG MA .................................................................................................................................... 576 THNG TRUT .......................................................................................................................... 580 THCH CAO .................................................................................................................................. 586 THO QU ..................................................................................................................................... 590 TH TY T .................................................................................................................................... 593 THC A HONG ....................................................................................................................... 597 TOAN TO NHN ......................................................................................................................... 602 TRCH T...................................................................................................................................... 606 TRN B.......................................................................................................................................... 611 TN DI ............................................................................................................................................ 615 TC K (CP GII) ...................................................................................................................... 616 UT KIM ........................................................................................................................................ 618 VIN CH ........................................................................................................................................ 623 VNG EN..................................................................................................................................... 629 XUYN KHUNG ............................................................................................................................ 632 X CAN .......................................................................................................................................... 641 CH MU ........................................................................................................................................ 645 C TI S ...................................................................................................................................... 653 CH TR ........................................................................................................................................... 655 DC .......................................................................................................................................... 659 MAI .............................................................................................................................................. 664 D ................................................................................................................................................. 668 O NHN .................................................................................................................................... 673 N B ............................................................................................................................................ 680 I HONG ................................................................................................................................... 686 I KCH ........................................................................................................................................ 697 I K ............................................................................................................................................ 702 I TO ......................................................................................................................................... 707 NG SM .................................................................................................................................... 714 A CT B .................................................................................................................................... 723 A DU............................................................................................................................................ 729 A LONG ...................................................................................................................................... 732 A PH T ................................................................................................................................... 740 TRNG ..................................................................................................................................... 742 C HOT ..................................................................................................................................... 749

PHN NI DUNG
A GIAO

- Xut X: Sch Bn Kinh. - Tn Khc: A giao nhn, A tnh giao, A tnh l b giao, B hong sao A giao (Trung Quc Dc Hc i T in), B giao, Bn giao, Hin minh b, giao, Ph tri giao, Ph bn giao (Ha Hn Dc Kho), Cp sao a giao, Chu a giao, Hc l b giao, Sao a giao, Sao a giao chu, Thanh a giao, Thng a giao, Trn a giao (ng Dc hc Thit Yu), L b giao (Thin Kim). - Tn Khoa Hc: Colta Asini, Gelantinum Asini, Gelantina Nigra. - M T: A giao l keo ch t da con la (Equus Asinus L.). Thng A giao c lm di dng ming keo hnh ch nht, di 6cm, rng 4cm, dy 0,5cm, mu nu en, bng, nhn v cng. Khi tri nng th mm, do, tri kh th dn, d v, tri m th hi mm. Mi ming nng khong 20g. vt ct nhn, mu nu en hoc en, bng, dnh (Dc Ti Hc). - Bo Ch: a - Theo Trung Quc. * Chn loi da ga, dy, lng en. Vo ma ng - xun (khong thng 2 -3 hng nm, ly da la ngm vo nc 2-5 ngy cho mm ra ri co lng, ct thnh tng ming mng ( nu cho d tan) . Nu 3 ngy 3 m, ly nc c ra, thay nc mi, lm nh vy 5-6 ln ly ht cht keo ca da la. Lc qua ry bng ng c l nh ri khuy vi nc lc c t phn chua, ch vi gi sau cho cc tp cht lng xung, gn ly 1 lp nc trong trn v c c li. Trc khi ly ra chng 2 gi th thm ng v ru vo (c 600g da la thm 4 lt ru v 9kg ng), na gi trc khi ly ra li thm du u nnh cho dnh (600kg thm 1kg du). ra, ngui, ct thnh phin di 10cm, rng 4-4.5cm, dy 0.8 - 1.6cm (Trung Dc i T in). * Sao Vi Cp Phn: Ly chng 1kg bt Cp phn cho vo cho rang cho nng ri b cc ming A giao vo rang cho n khi A giao n dn khng cn ch cng na th dng ry ray b bt Cp phn i (Trung Dc i T in). * Sao Vi B Hong: Cho B hong vo cho, rang nng ri cho A giao xt mng vo, rang cho n khi A giao n dn th b B hong i (Trung Dc i T in). * Ngm vi ru hoc nu vi nc cho tan ra (ng Dc Hc Thit Yu). b- Theo Vit Nam: Ly khn vi sch lau cho ht bn, thi nh bng ht bp, cho vo cho, sao vi bt Cp phn hoc Mu l (20%) cho phng u (Phng Php Bo Ch ng Dc). - Thnh Phn Ha Hc: + Trong A giao ch yu l cht keo (Collagen). Khi thy phn Collagen s cho ra cc Axit Amin bao gm: Lysin 10%, Acginin 7%, Histidin 2%, Xystin 2%, Glycin 2%. Lng Nit

ton phn l 16.43 - 16.54% , Can xi 0.079 - 0,118%, Sunfua 1,10 - 2,31%, tro 0,75 1,09% (Trung Dc i T in). + Glycine, Proline, Glutamic acid, Alanine, Arginine, Asparc acid, Lysine, Phenylalanine, Serine, Histidine, Cysteine, Valine, Methionine, Isoleucine, Leucine, Tyrosine, Trytophan, Hydroxyproline, Threonine (Lu Lng S, Trung Thnh Dc Nghin Cu 1983, (1): 36). - Tc Dng Dc L: 1+ Tc Dng To Mu: Rt mu ca ch gy thiu mu ri chia lm 2 l, 1 l dng A giao, 1 l khng dng A giao. L dng A giao: dng dung dch A giao (30g/ 1 lt) rt vo bao t ch. Sau xt nghim hng cu v cc yu t khc ca mu thy A giao lm tng nhanh lng hng cu v cc sc t ca mu (Trung Dc i T in). 2+ Tc Dng i Vi Chng Lon Dng C Dn Dn: Cho chut bch n theo 1 ch c bit gy lon dng c dn dn: nh th qu, nng th t lit khng i ng c . Sau cho n dung dch A giao th sau hn 100 ngy, a s cc con vt ht cc triu chng t lit (Trung Dc i T in). 3- Tc Dng Chng Chong: Gy chong i vi mo ri dng dung dch A giao 5% thm mui ( gy ng trng v kim ha), lc, nu si khong 30-40 pht, i nhit h xung 38o th tim t t vo tnh mch thy huyt p tr li bnh thng v con vt c cu sng (Trung Dc i T in). 4- nh Hng Chuyn Ho i Vi Cht Canxi: Cho ch ung dung dch A giao ng thi cho n Canxi Carbonat, thy lng Can xi trong huyt thanh tng cao. Cho ung dung dch A giao kh nng ng mu khng tng nhng nu tim dung dch 5% A giao tit trng th kh nng ng mu tng (Trung Dc i T in). 5- Tc Dng Chng Ngt: Tinh cht A giao ch thnh dch c tc dng chng chy mu, ngt. Tim 5-6% dung dch A giao (8ml/kg) c tc dng lm cho huyt p thp tng ln (Trung Dc Dc L, c L D Lm Sng). 6- Tc dngchuyn ha t bo Lympho: A giao c tc dng chuyn ha t bo Lympho. A giao dng chung vi bi Phc Phng Nhn Sm Thanh Ph Thang c tc dng nng cao s chuyn ha t bo Lympho ni ngi b mn nht sng (Trung Dc Dc L, c L D Lm Sng). + Tc dng cm mu: C th do tc dng tng Canxi mu, gi c s cn bng ea Canxi (Trung Dc vn Kin Trch Yu 1965, (304) nhng ch vi chy mu nh, khng c tc dng i vi chy mu nng (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + A giao c tc dng chuyn dng Lympho bo i vi ngui khe (Trung Dc Hc) + Cho ch ung A giao lm cho Canxi huyt thanh tng trn 10% nhng thi gian mu ng khng thay i. Nu tim dung dch 5% A giao tit trng th kh nng ng mu tng (Trung Dc Hc). + A giao cng c tc dng nhun trng (Trung Dc Dc L, c L D Lm Sng). - Tnh V:

+ V ngt, tnh bnh (Bn Kinh). +V hi m, khng c (Bit Lc). +V nht tnh bnh (Y Hc Khi Nguyn) . + V ngt, cay, tnh bnh (Thang Dch Bn Tho). - Quy Kinh: +Vo kinh Th Thi dng Tam tiu, Tc Thiu m Thn v Tc Quyt m Can (Thang Dch Bn Tho). +Vo kinh Th Thiu m Tm, Tc Thiu m Thn v Tc Quyt m Can (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh Can, Ph, Thn, Tm (Bn Tho Cu Chn). +Vo 3 kinh Can, Ph, Thn (Trung Dc i T in). - Tc Dng, Ch Tr: + ch kh, an thai.Tr lng, bng au, tay chn au nhc, lao nhc gy ra chng ging nh st rt, rong huyt, mt ng (Bn Kinh). + Dng Can kh. Tr bng di au, h lao, gy m, m kh khng , chn au khng ng c (Bit Lc). + Lm mnh gn xng, ch kh, ch l (Dc Tnh Lun). + Tr i phong (Thin Kim). + Tiu tch.Tr cc chng phong c, khp xng au nhc, gii c ru (Thc Liu Bn Tho). + Tr cc chng phong, mi chy nc, nn ra mu, tiu ra mu, l ra mu, bng trung, i h (Nht Hoa T Bn Tho). + Ha huyt, t m, tr phong, nhun to, li tiu tin, iu i trng. Tr nn ra mu, chy mu cam, tiu but, tiu ra mu, tiu ra mu, l, ph n b cc chng v huyt gy ra au, huyt kh, kinh nguyt khng u, khng c con, i h, cc chng trc khi c thai v sau khi sinh, khp xng au nhc, ph thng, h lao, ho suyn cp, ho khc ra mu, ung nht thng c (Bn Tho Cng Mc). + Lm mnh gn c, sp tinh, c Thn. Tr lng au do ni thng (Bn Tho Cng Mc Thp Di). +T m, b huyt, an thai (Trung Dc i T in). +T m, dng huyt, nhun ph, ch huyt (cm mu), an thai (Trung Quc Dc Hc i T in). - Liu Dng:

Ngy dng 8 - 24g, ung vi ru hoc cho vo thuc hon, tn. - King K : + K dng chung vi v i hong (Bn Tho Kinh Tp Ch). +V (bao t) yu, nn ma: khng dng. T V h, n ung khng tiu khng nn dng (Bn Tho Kinh S). +V h, nn ma, c hn m, lu m, khng nn dng (Bn Tho Hi Ngn). +Tiu chy khng nn dng (Bn Tho B Yu). + Ngi t v h yu (tiu chy, i ma, tiu ha km...) khng dng (Trung Dc i T in). + Ru li bo bu, n khng tiu, D Lm Sng). - Phng Thuc Kinh Nghim: * V Huyt: + Tr Nn ra mu khng cm: A giao (sao) 80g, B hong 40g, Sinh a 120g. Sc vi 600ml nc cn 200ml, chia lm 2 ln ung (Thin Kim Dc Phng). + Tr ho ra mu: A giao (sao) 12g, Mc hng 4g, Go np 40g. Tn bt, ngy ung 3 ln mi ln 4g. (Ph T phng). + Tr c thai ra mu: 1- A giao sao vng,tn nh. Ngy ung 16g vi nc cho, trc ba n (Thnh Hu phng) . 2- A giao 120g, sao, sc vi 200ml ru cho tan ra ri ung (Mai s phng). + Tr kinh nguyt mu ra nhiu: 1- A giao sao vng. Ngy ung 16g vi ru (B Un Phng). - A giao, ng quy, Bch thc, Sinh a, Cam tho, Xuyn khung, Ngi dip. Cc v thuc sau khi sc xong, lc b b ri mi cho A giao vo, quy u ung (Giao Ngi Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr nn ra mu: A giao (sao vi Cp phn) 40g, thm 2g Thn sa, tn bt. Ung chung vi nc ct Ng sen v Mt ong (Nghim phng). + Tr nn ra mu, Mi chy mu, Tai ra mu: A giao,sao chung vi 20g B hong. Ngy ung 2 ln mi ln dng 8g pha vi 200ml nc v 200ml nc ct Sinh a, ung (Thnh Hu phng). * V H Hp: tiu chy: khng dng (Trung Dc Dc L, c L

+ Tr ho lu ngy: 1- A giao (sao)40g, Nhn sm 80g, Tn bt. Mi ln dng 12g ung vi nc sc Thng bch (A Giao m - Thnh T Tng Lc). 2- A giao (chng cch thy )12g, M u linh 8g, Ngu bng t 8g, Hnh nhn 12g, Nhu m 16g, Cam tho 4g. Sc ung (B Ph A Giao Thang - Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr suyn (do phong t nhp Ph): A giao (loi tt), sao. Dng T t v mai, sao, tn bt, sc ung (Nhn Trai Trc Ch phng). + Tr tr nh Ph b h, kh suyn: A giao 40g (sao), Th nim t (sao thm) 10g, M u linh (sy) 20g, Hnh nhn (b v, u nhn, sao) 7 ht, Cam tho (nng) 10g, Go np (sao) 40g. Tn bt. Mi ln dng 8g, sc ung m (A Giao Tn - Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). * V Thai-Sn . + Tri c thai m bng au, h l: Hong lin 120g, Thch lu b 120g, ng quy 120g, A giao (nng) 80g, Ngi dip 60g . Sc ung (Kinh Hiu Sn Bo). + Tr thai ng khng yn: A giao 80g, Ngi dip 80g, Thng bch 20g, nc 800ml, sc cn 200ml chia 2 ln ung ( Sn Bo phng). + Tr hai ng lm tiu sn, trong ngi bt rt: A giao 120g, sc vi 400ml nc cn 80ml, ung nng (Thin Kim). * V Tiu Ha. + Tr to Bn (ni ngi ln tui, h yu): A giao (sao) 8g, Thng bch 12g, Sc chung vi ru cho tan ra, thm 8ml mt ong vo ung nng (Trc Ch phng). + Tr kh trng v b h: A giao 80g, Hong lin (sao) 120g, Phc linh 80g. Tn bt, lm vin, ngy ung 12 - 16g (Ha T Cc phng) * V Gn C. + Tr gn c co qup, tay chn run git (do nhit lm tn thng tn dch): A giao 12g, Bch thc (sng) 12g, Thch quyt minh 12g, Cu ng 12g, Sinh a 16g, Phc thn 12g, Lc thch ng 12g, Mu l (sng) 16g. Tr A giao, cc v thuc sc, lc b b, thm A giao vo cho chy ra, ri cho K t hong 1 tri vo, quy u, ung nng (A Giao K T Hong Thang - Thng Tc Thng Hn Lun). + Tr lao phi, ho ra mu: dng A giao tn bt mn, mi ln ung 20-30g, ngy 2-3 ln vi nc si m hoc sc nu thnh h ung. Trng hp ho ra nhiu mu khng cm, cho tim Pituitrin 5-10 n v hoc cc loi thuc Ty cm mu khc cho ho ra mu bt i ri dng A giao ung. Trng hp ho ra mu t v va, ch dng A giao cm mu. C kt hp thuc chng lao. Tr 56 ca, kt qu tt 37 ca, c kt qu 15 ca, khng kt qu 4 ca, t l c kt qu 92,7% (Trng Tm Nh, A Giao iu Tr 56 Ca Lao Phi, Ho Ra Mu, Liu Ninh Tp Ch Trung Y 1987, 9: 39).

+ Tr xut huyt t cung c nng: A giao l v thuc thng dng, thng kt hp vi bi T Vt Thang, dng bi Giao Ngi T Vt Thang: A giao 20g (ha tan), Ngi dip 20g, ng qui 16g, Thca 20g, Bch thc 12g, Xuyn khung 12g, Chch tho 4g, sc ung. Ty chng c th gia gim(Giao Ngi T Vt Thang - Kim Qy Yu Lc). + Tr suy nhc thn kinh, mt ng, huyt h tm phin, mch T Sc: A giao 20g (ha tan), Hong in 8g, Hong cm 8g, Bch thc 8g, sc nc ung, gia thm lng trng g (K T Hong) 2 ci, khuy u, chia 2 ln, ung nng trong ngy (Hong Lin A Giao Thang Thng Hn Lun). + Tr chng m h co git: thng gp trong cc bnh di chng no, di chng mng no, ng kinh th m huyt h:: A giao, Bch thc (sng), Thch quyt minh, Cu ng, Phc thn, mi th 12g, Sinh a, Mu l (sng), Qui bn, m th 16g. A giao, K t hong ( ring), cc thuc khc sc ly nc, b b, lc nc ang si, cho A giao ri cho K t hong vo, khuy u ung lc cn nng (A Giao K T Hong Thang S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr cng chn lot (mn tnh): Ra v trng vng lot, chiu tia hng ngoi 10-15 pht, cho A giao vo l chn 70ml nc, sc nh la cho thnh cao ri pht cao vo ming gc 23g, ty din tch to nh ca vt lot, mi ngy p l ln, thng khong 20 ln l khi. tr 24 ca u khi (Dun Hng Nh v cng s, Dng Tia Hng Ngoi Kt Hp A Giao Tr Lot Cng Chn 24 Ca, Tp Ch Trung Ty Y Kt Hp 1987, 4: 24). + Tr chng bch cu gim v thiu mu nhc sc: dng cao lng A giao (A giao, Nhn sm, Thc a, ng sm, Sn tra...), c tc dng tng bch cu, b huyt v tng min dch. tr bch cu gim 179 ca, t l kt qu 79,33%, thiu mu nhc sc 230 ca, t l kt qu 6',8% (L Thng Ngc, Kt Qu Nghin Cu A Giao, Bo Cng Nghip Sn ng, 1986, 3: 21). + Tr ng thai: Thuc c tc dng an thai. Dng A giao 12g, Trng g 2 qu, ng 30g. Tr 36 ca, khi 30 ca, t l khi 83,3% (Vng Tm Ho, T Ch A Giao K T Hong Thang Tr ng Thai, Hot Thai, bo Trung Y Sn Ty 1987, 2: 35). - Tham Kho: +A Tnh, nay 30 dm v pha ng-Bc huyn Dng Cc, ph oi Chu tnh Sn ng (huyn ng A xa) ni l cm a ca quan . Ly o Nguyn trong Thy Kinh Ch ghi: Huyn ng A c ci ging to nh bnh xe nga, su hn 20 mt, hng nm ly nc ging nu cao dng cho triu nh. Nc trong ging ny bt ngun t sng T chy xung, ly nc ny nu cao. Khi quy, nc (ang) trc c th trong li, v vy dng vo vic thng quan cch, lm cho tiu m, cm nn ma. V nc sng T trong m nng, tnh ca n hng xung, do cha c ng, bn c v m nghch i ln vy (Bn Tho Cng Mc). +Nay ti tnh Sn ng cng lm c nh vy. Loi da x dng c loi ga loi non, loi cao th c loi thanh loi trc. Khi nu phi b vo 1 ming sng hu (Lc gic) th s thnh c keo, nu khng lm nh vy th khng c .V cao c 3 loi: + Loi trong m mng l loi cc ha s thng dng . + Loi trong m dy gi l Phc Bn Giao

2 loi ny thng dng lm thuc. + Loi trc c m en th khng dng lm thuc nhng c th lm keo dn dng c (Thc liu bn tho). +...Ngy nay cc nh bo ch thuc dng Hong minh giao, a s l da tru, b. A giao trong Bn Kinh cng l da tru,b. D l da la hoc tru b u c th dng c . Nhng hin nay cch ch da tru b khng c tinh xo nn ch dng vo vic dn dng c... khng th dng vo vic lm thuc c . Trn Tng Kh ni rng: Cc loi giao u c th chaphong,cm tit, b h v vy cao da la chuyn chav phong l vy. y l iu cho thy rng A giao hn cc loi cao khc vy - Chc Nhai nhn nh: Nghe ni cch ch keo ngy xa l trc tin ly nc khe sui tn Lang ( Lang Kh) ngm da sau ly nc ging A Tnh nu thnh cao. Lang Kh pht ngun t sui Hng Phm, tnh n thuc Dng, cn nc ging A Tnh thuc m, l ly m Dng phi hp vi nhau. Dng la cy du tm luyn thnh cao, sau 4 ngy 4 m th thnh A giao. Li ni rng ngi dng A giao k nht l ru, nn c gng phng trnh . y l iu ngi xa cha tng ni, v vy ghi li bit vy - V A giao ch yu b huyt dch, v vy n c kh nng thanh ph, ch m, cha c cc chng bnh. Trn -T-Minh cho rng: B h th dng Ngu b giao, tr phong th dng L b giao (keo da la). Thnh-V-K li cho rng:Phn m b bt tc th b bng thuc c v m c, v ngt ca A giao b m huyt. Dng S Doanh cho rng: H tr chng ho suyn, bt lun Ph b h hoc thc, nu dng php h hoc php n u phi dng n A giao an v nhun Ph. Tnh ca A giao bnh ha,l thuc cn thit cho kinh Ph. Tr nh sau khi b ng kinh, c th co rt, dng A giao, tng gp i v Nhn Sm sc ung l tt nht (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ging A Tnh l con mt ca sng T Thy. Sch Ni Kinh cho rng T Thy cng nh ci gan ca tri t cho nn phn nhiu c cng dng nhp vo tng Can. Da con la mu en, mu sc hp vi hnh Thy phng Bc, l ging vt hin lnh m i khe, cho nn nhp vo Thn cng nhiu. Khi Thn thy y th t nhin ch c ha, ha tt th khng sinh ra phong, cho nn chng Mc vng lm ng phong, tm ha thnh, Ph kim suy, khng g l khng thy kin hiu. Li ni: A giao th tht kh m c c th dng Hong Minh Ngu Giao, nhng da tru thng ch khng ng php, mnh t ch ly th tt. Khi nu phi cho vo 1 ming gc hu, nu khng th khng thnh cao. Cao da tru gi l Ngu B Giao hoc Thy Giao, c tc dng nhun to, li i tiu trng, l thuc ch yu cha au, hot huyt ca ngoi khoa, tr tt c cc chng v huyt ca nam v n. Mi th cao u b huyt, dng h, m A giao li l da la en nu thnh vi nc ging A Tnh, tc l nc sng T Thy ngm vo, mu sc chnh bic, tnh th chy xung gp, trong m li nng, hon ton m tnh, rt khc vi nc cc sng khc, do cng c kh nng nhun Ph, dng Can v t b Thn (Dc Phm Vng Yu) + A giao l v thuc phi gia cng ch bin . Dng da la en, ly nc ging ng A tnh Sn ng nu thnh cao cha ho lao, l v thuc ch yu ch (cm) huyt ca cc chng v huyt. Dng loi trong, sng, dn, khng tanh hi, khng mm nhn l tt. Khi dng v thuc ny phi lm cho chy ra ri ha vi thuc khc m ung, khng nn sc chung vi cc v thuc khc v sc n kh tan ra nc ct, hiu qu iu tr khng cao (ng Dc Hc Thit Yu) + A giao gp c la rt tt (Bn Tho Kinh Tp Ch).

+A giao c Th D (Hoi Sn) lm s th tt ( Dc Tnh Lun) + Th keo nu bng da la loi tt c gi l Cng Giao (dng cng cho nh vua) cn th nu bng da tru, b gi l Minh Giao (Phng Bo Ch ng Dc Vit Nam). +A giao v Lc gic giao l nhng v thuc i b, rt c lin h vi huyt. C 2 u c tc dng t m, dng huyt, ch huyt. Nhng A giao v ngt, tnh bnh thin v b huyt, ch huyt. Kim t Ph, an thai, cm huyt h ra nhiu. Cn Lc gic giao v ngt, mn, tnh m, thin v n b Can,Thn, c tinh. Phn ha suy nhiu phi dng Lc gic giao (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). + Thc a v A giao c tc dng t m, b huyt nhng Thc a thin v b Thn m, trn tinh ty m b huyt cn A giao thin v nhun Ph, dng Can, b huyt m t m, ch huyt. H m h, bt tc th h ha bc ln gy ra h phin, mt ng, thai ng khng yn, d b xy thai. Dng bi T Vt Thang Gia V tr 19 trng hp da xy thai t kt qu tt. Bi thuc dng: A giao, Ngi dip, Bch thc, ng quy, Cam tho, Xuyn khung, Thc a (tc l bi T Vt Thang thm A giao, Cam tho, Ngi dip). Ty chng gia gim thm (Trung Dc Dc L, c L D Lm Sng). + A giao c y tc dng dng m, b huyt v nhun Ph, ch khi. Li do cht keo dnh, bo, c th ngng c huyt lc cho nn tt v ch huyt. Thng dng trong cc chng th huyt, chy mu cam, tiu ra huyt, cng nh ph n b bng huyt, lu huyt. A giao c th nhun Ph, ch khi li tr ho ra mu, cho nn n l thuc chnh tr ph lao. A giao khng nhng dng cho ni thng m cn dng cho nhng trng hp sau khi b nhit bnh nh tm phin, mt ng do nhit lm tn thng phn m huyt, c th dng chung vi thuc thanh nhit. Trng hp bnh m dch hao tn, huyt h sinh phong th c th dng chung vi thuc tc phong, trn kinh, thanh nhit. V ny dng sng hoc sao u c cng dng ch huyt, b huyt. Ch c dng sng th cng hiu t m mi tt, dng sao th cng dng ch huyt mi mnh (Thc Dng Trung Y Hc).

AN NAM T
Tn Vit Nam: Cy Li i, i i, Cy thch, Cy i Tn Hn - Vit khc: Bng i hi, An nam t (Cng Mc Thp Di). H i hi (Tc Danh), i hi t (Trung Quc Dc Hc i T in). Lch s: An Nam l tn ca ngi Trung Quc gi tn nc Vit Nam trc y. V cy ny c nc ta dng lm thuc tt hn c nn gi l An Nam t (An Nam: tn nc c v thuc, t, ht). Tn khoa hc:

Sterclia lyhnophora Hance hoc Sahium lychnporum (Hance) Kost. H khoa hc: Sterculiacae M t: Cy to, cao 20-25cm, cnh c gc, lc non c lng mu hung, v sau nhn. L mc tp trung nh cnh, l to dy, nguyn hay s ra 3-5 thy dng bn tay, cung l to, mp, nhn. L non c mu nu tm, l ga rng vo ma kh. Hoa nh, qu nng, mt ngoi mu , mt trong mu bc, ht to bng ngn tay, hnh bu dc hay thun, dnh gc qa. Ra hoa t thng 1n thng 3, c qu thng 6-8. Phn bit chng nhm ln: C mt vi ti liu ni An Nam t l ht ca cy Tri xung (Sterculia scapphigela Wall) cng mt h vi cy trn. Cy ny t thy nc ta, mc d ht loi ny ngm vo nc cng c cht nhn nhy v n ra nh ht i i. cc nc khc vn dng thay cho An nam t v thng dng bng cch cho 4~5 ht vo 1 lt nc nng th s c nc sn st nh thch, trn ng vo ung. Thng dng trong trng hp ho khan khng c m, vim niu o, au hng. a l: C Trng bom, Ty Ninh, Bin Ha, Bnh nh, B Ra, Bnh Thun, Ph Yn, Qung Tr. Thng ngi ta cho loi mc Vit Nam l loi tt nht. Phn dng lm thuc: Dng ht. Thu hi, s ch: Thu hoc vo thng 4-5, phi hay sy kh, c mu nu Tnh v: + V ngt m, khng c (Trung Dc Hc). + V m, ngt, tnh mt (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: + Vo kinh Ph (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Ut ha, tn b (Trung Dc Hc). + Thanh Ph nhit, lm trong ting (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr ho khan, sng au c hng, nn ra mu, chy mu cam (Trung Dc Hc). + Tr khan ting, mt ting, hng sng au (ng Dc Hc Thit Yu).

Cch dng: Sau khi ly ht, ngm nc n to gp 8-10 ln th tch ca ht thnh mt chat nhy mu nu nht trong, v hi chat v mt. V vy min nam hay dng lm thuc ung gii khat. Gc cung l v v trong ca ht, ngm nc cho cht nhy rt nhiu nn ht thng c ngm nc cho ng vo lm thch gii kht. L non nu canh n c. Cht nhy ca ht dng lm thuc tr cc chng au rut v cc bnh v ng i tin. King K: + Ph c phong hn hoc m m: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: 2~3 n 5~6 tri. n Thuc Kinh Nghim: + Tr khan ting, tc ting, mt ting, ho khng long m: Bng i hi, 2 tri, ngm vi nc si, ung thay nc tr (ng Dc Hc Thit Yu). Tham kho: + Xut x t ni i ng ca t An Nam ni ch t ch m, tnh ca n thuc thun m, v vy c kh nng cha c ha ca lc kinh. Dn a phng gi n l An nam t, li gi l i ng. Qu n hnh nh tri Thanh qu kh, v mu vng en, c np nhn, ngm vi nc n phnh to ra tng lp nh my tri vy. Trong c ht v mm, trong ht c nhn 2 cnh, v ngt nht. Cha u si khng mc ra c do ha t, ung thuc vo u si mc ra ngay. Thuc cng c tc dng cha tt c cc chng nhit, lao thng, nn ra mu, chy mu cam, tiu ra mu, tiu c, tr th, au mt ly lan, au rng do phong ha, giun li, trng tch, tr sang, r, ho khan khng c m, nng m trong xng, cc chng gh l, ha ca tam tiu u c hiu qu, cng hiu thng kh ni ht (Triu Th Hin). + B khan ting do phong hn b tc Ph, dng v Ma hong, ly v cay, tnh n khai thng. Nu b khan ting do phong nhit ngn tr Ph, dng Bng i hi, ly v m, tnh hn khai thng (ng Dc Hc Thit Yu).

AN TC HNG

Xut X: ng Bn Tho. Tn Khc: An tc hng chi, B , Cnh kin trng, Mnh mn lc s, Thin kim mc chi, Thon hng, Tch t, Tin khin ngu (Ha Hn Dc Kho), Chuyt bi la hng (Phn Th). Tn Khoa Hc: Styrax Tonkinensis (Pier.) Craib. Thuc h Styracaceae. M T: Cy nh, cao chng 15~20cm. Bp non ph lng mn, mu vng nht. L mc so le, c cung, di khong 6~15cm rng 22,5cm. Phin l nguyn hnh trng, trn pha di, nhn di u, mt trn mu xanh nht,mt di mu trng nht do c nhiu lng mn. Hoa nh, trng, thm, mc thnh chm, t phn nhnh, mang t hoa.Qu hnh cu, ng knh 10~16mm, pha di mang i cn st li, mt ngoi qu c lng hnh sao. a L: C Hong Lin Sn, H Tuyn, Sn La, Lai Chu, H Sn Bnh, Thanh Ha, Ngh Tnh. Thu Hoch: Vo gia thng 6~7, chn cy t 5~10 tui, rch vo thn hoc cnh ly nha. em v chia thnh 2 loi: . Loi tt: mu vng nht, mi thm vani. . Loi km: mu , mi km hn, ln nhiu tp cht (v cy, t ct. ..). -Phn Dng Lm Thuc: Dng nha ca cy (Benzoinum). Thng l khi nha mu vng nht hoc nu, nht, mt b ngang c mu trng sa nhng xen k mu nu bng mt, cng nhng gp nng th ha mm, c mi thm. Bo Ch: Ly nha ngm vo ru ri nu si 2~3 ln cho n khi nha chm xung, ly ra, th vo nc, khi nha cng l c. Phi cho kh. Thnh Phn Ha Hc: + An Tc Hng ca Trung quc ch yu gm Acid Sumaresinolic, Coniferyl Cinnamate, Lubanyl Cinnamate, Phenylpropyl Cinnamate 23%, Vanillin 1%, Cimanyl Cinnamate 1%, Styracin, Styrene, Benzaldebyde, Acid Benjoic, tinh du qu 10~30%, cht keo 10~20%. + An Tc Hng ca Vit Nam c cht keo 70~80%, Acid Siaresinolic, Coniferyl Benzoate, Lubanyl Benzoate 11,7%, Cinnamyl Benzoate, Vanillin 0,3%, Phenylpropyl Cinnamate 2,3%.

Tnh V: + V cay, ng, tnh bnh, khng c(ng Bn Tho). + V cay, ng, hi ngt, tnh bnh, khng c (Bn Kinh Phng Nguyn). +V cay, ng, tnh m (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, ng, tnh m (Trung Dc i T in). Quy Kinh: + Vo th Thiu m Tm kinh (Bn Tho Kinh S). +Vo th Thi m Ph, tc Quyt m Can kinh (Ngc Quyt Dc Gii). +Vo kinh Tm v T (Bn Tho Tin c). + Vo kinh Tm, v T (Trung Quc Dc Hc i T in). +Vo kinh Tm, Can, T (Trung Dc Hc). Tc Dng: + Hnh kh huyt, tr t, khai khiu, an thn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tuyn hnh kh huyt, ph phc, hnh huyt, h kh, an thn (Bn Tho Tng Tn). + Khai khiu, thanh thn, hnh kh, hot huyt, ch thng (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Lm m Thn, tr c kh (Hi Dc Bn Tho). Ch Tr: + Tr ngc v bng b c kh(ng Bn Tho). + Tri di tinh (Hi Dc Bn Tho). + Tr huyt t, hoc lon, au nhc do phong, sinh xong b huyt vn (Nht Hoa T Bn Tho) + Tr trng phong, phong thp, phong gin, hc tt phong, lng au, tai (Bn Tho Thut). + Tr tim thnh lnh au, i nghch (Bn Tho Phng Nguyn). + Tr tr nh b ng kinh, kinh phong (Trung Dc Ti Th Sch). + Tr thnh lnh b trng c kh, hn quyt, ngc v bng au, sinh xong b chng huyt vn, tr nh b kinh phong, ng kinh, phong thp, lng au (Trung Dc i T in). + Tr trng phong, m quyt, kh ut, hn quyt, trng c kh bt tnh, ngc bng au, sn hu b huyt vn, tr nh b kinh phong (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). Liu Dng:

. Dng ung: 2g 4g. . Dng ngoi: Ty theo vng bnh m dng. King K: + Kh h, n t, m h ha vng khng dng(Bn Tho Phng Nguyn). + Bnh khng lin h n c kh, khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + m h ha vng khng dng (Trung Dc i T in). n Thuc Kinh Nghim: + Tr phong thp, cc khp xng au nhc: Ly tht heo nc 160g, thi ra, trn vi 80g An tc hng, cho vo ng hoc bnh ln l, t la ln nhng phi 1 ming ng An tc hng chy pha trn, bnh c l hng v pha au m xng ( Thnh Hu Phng). + Tr trng phong, trng c kh: An tc hng 4g, Qu cu 8g, T gic 3,2g, Ngu hong 2g, n sa 4,8g, Nh hng 4,8g, Hng hong 4,8g. Tn bt. Dng Thch xng b v Sinh khng u 4g, sc ly nc ung thuc (Phng Mch Chnh Tng). + Tr tim bng nhin au, tim p nhanh kinh nin: An tc hng, tn bt. Mi ln ung 2g vi nc si (Th Y c Hiu Phng). + Tr hn thp, lnh kh, hoc lon th m: An tc hng 4g, Nhn sm 8g, Ph t 8g. Sc ung (Bn Tho Hi Ngn). + Tr ph n sinh xong b huyt vn, huyt trng, cm khu: An tc hng 4g, Ng linh chi ( thy phi) 20g. Tn bt, trn u. Mi ln ung 4g vi nc Gng sao (Bn Tho Hi Ngn). + Tr tr nh bng au, chn co rt, la khc: An tc hng chng vi ru thnh cao. inh hng, Hoc hng, Mc hng, Trm hng, Bt gic hi hng u 12g, Hng ph t, Sc sa nhn, Cam tho (chch) u 20g. Tn nhuyn, trn vi cao An tc hng v mt lm hon. Ngy ung 8g vi nc sc l Ta t (An Tc Hng Hon - Ton u Tm Gim). + Tr tr nh b kinh phong do t: An tc hng to bng ht u, t xng cho a tr (K Hiu Lng Phng). + Tr v b nt n: An tc hng 20g, ngm vi 100g cn 80o trong 10 ngy, thnh thong lc cho u thuc. Dng cn ny ha thm nc bi ln cho nt n (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tham Kho: + Dip nh Khu, trong tc phm Hng Ph ghi: Nha cy ny c hnh dng v mu sc ging nh tri H o, khng nn t, n c th pht mi thm. Ung C vit: Hoc ni rng khi t ln c kh nng quy t chut li l th tt (Y Hc Cng Mc). + An tc hng mu nu ( en), hi vng, ging nh M no, p ra c sc trng l th tt. Loi mu en bn trong ln ct, t l loi xu, do cn b kt li. D l vn hoc thnh khi cng l th xu, v s l c mi hng v tp cht khc. Khi ch bin li, rt k la (Bn Tho Phng Nguyn).

+ Theo Ty Dng Tp Tr ca onThnhThc ni rng: cy An tc hng xut x t nc Inran c gi l cy tr t, cao khong 6,5 9,5m, v mu vng en, l c 4 gc, chu lnh khng b ho, thng 2 hoa n, mu vng, nhy hoa hi xanh bic, khng kt tri, e khot v cy th c cht keo chy ra nh ko mch nha, gi l An tc hng. Thng 67 keo ng cng li th ly dng . t n c cng hiu thng thn, tr cc mi hi thi (ChngVTch). Sch TQYHT.in ch c 1 bi mang tn An Tc Hon. Sch TTP.Thang gii thiu 1 bi mang tn An Tc Hng Hon.

ANH TC XC

Xut x: Bn Tho Pht Huy.

Tn khc: Anh t xc, Gii t xc, M nang, M xc, Oanh tc xc, Tc xc (Ho Hn Dc Kho), M xc (D Gin Phng), Ng m xc (Y Hc Khi Nguyn), Yn u u, Nha phin yn qu qu (Trung Dc Ch). Tn khoa hc: Fructus paraveris Deseminatus M t: Anh tc xc l qa ( tri) cy A phin (Thuc phin). Qa l mt nang hnh cu hoc tr di 4~7cm, ng knh 3~6cm, khi chn c mu vng xm, cung qa phnh to ra, nh qa cn nm. Trong qa chn c nhiu ht nh hi ging hnh thn, trn mt c vn hnh mng mu xm trng hoc xm en. Khi hi lm Anh tc xc thng thy trn mt qa c cc vt ngang hoc dc ty theo cch ly nha, mi vt gm 3~4 ng. Thu hi: Vo thng 4~5, lc tri kh ro. Bo ch: + Ra sch, loi b ht ht v gn mng , ch ly v ngoi, xt mng, sy kh hoc tm mt ong (sao qua) hoc sao vi dm cho hi vng, tn nhuyn dnh dng (Bn Tho Cng Mc). + Ly nc ra t ri b tai v gn mng, ch ly v mng ngoi, phi trong rm, xt nh, tm dm, sao hoc tm mt sao (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Ra sch bi, b ht ht, b tai v gn mng, ch ly v ngoi, xt nh, phi trong rm cho kh dng hoc tm mt sao qua hoc tm gim sao vng (Phng Php Bo Ch ng Dc). Thnh phn ha hc: +Trong Anh tc xc c Morphin, Codein, Thebain, Narcotin, Narcotolin, Cedoheptulose, DMannoheptulose, Myoinositol, Erythritol, Sanguinarin, Norsanguinarin, Cholin, Cryptopl, Protopine (Trung Dc Hc). +Trong Anh tc xc c Narcotoline, Sedoheptulose, D-Mannoheptulose, Myoinositol, Erythritol, Sanguinarine, Norsanguinarine, Cryptoplne (Trung Dc i T in). + Tc dng dc l: Theo sch 'Trung Dc Hc': - Tc dng gim au: Morphin l 1 cht gim au rt mnh. N nng ngng chu au v cng lm du au. Codein c ga tr gim au bng 1/4 ca Morphin. - Tc dng thi min:

Morphin v Codein u c tc dng thi min nhng ch gy ng nh m thi. - i vi h h hp: Morphin l mt cht c ch mnh v cao i vi h h hp. Liu c tc dng i vi h h hp nh hn l liu gim au. C ch ca hu qa ny l do s cm nhn thp ca h thn kinh h hp i vi mc ca Carbon Dioxid. Du hiu c ch h hp bao gm th nhanh v th dc. Nu dng qa liu h hp c th tr nn kh khn v c th ngng h hp. Tc dng ca Codein i vi h h hp yu hn l Morphin. Morphin cng c ch cn ho vi lu nh hn liu dng gim au. Codein c tc dng long m yu hn nhng thng c dng nhiu hn v t tc dng ph. - i vi h tun hon: Morphin gy ra gan mch ngoi vi v gii phng Histamin c th dn n huyt p thp. V th phi dng rt cn thn i vi bnh nhn mt l do thiu mu. - i vi vt v trng: Morphin dng vi liu rt thp gy ra bn do n lm tng trng lc v gim s thc y co c trong thnh rut ng thi lm gim dch ni tit tiu ha. Ngoi ra, n gia tng ss p trong ng mt. Nhng hu qa ny gy ra i ma, bng au cn au mt. Codein tc dng yu hn i vi vt v trng. - i vi h sinh dc niu: Morphin gia tng trng lc ni ng tiu v c bng quang. Tnh v: +V chua, tnh sp (Y Hc Khi Nguyn). +V chua, tnh sp, hi lnh, khng c (Bn Tho Cng Mc). +V chua, tnh sp, bnh (Bn Tho Tng Tn). +V chua, tnh sp, hi lnh, c c ( Trung Quc Dc Hc i T in). +V chua, tnh bnh (Trung Dc i T in). Quy kinh: +Vo kinh tc quyt m Can (c Phi Bn Tho). +Vo kinh Ph, i trng v Thn (Bn Tho Cu Chn). +Vo kinh Ph, Thn, i trng (Trung Dc i T in). Tc dng, ch tr: + C thu chnh kh (Y Hc Khi Nguyn). + Thu lim Ph kh, ch khi, ch thu, cm khng cho i trng ra mu, cm tiu chy lu ngy, cm xch bch l (Trn Nam Bn Tho). + Cm tiu chy, kit l, cm khng cho rut h thot, lim Ph, sp trng. Tr di tinh, ho lu ngy, tim au, bng au, cc khp xng au (Bn Tho Cng Mc). + Nng mt c tc dng gim ho; Nng dm c tc dng tr l (Bn Kinh Phng Nguyn). + C thn. Tr di tinh (Bn Tho Tng Tn).

+ Tr l lu ngy m suy yu, rut xut huyt, thot giang, bng au, lng au, i h, ho mn tnh, lao phi, ho ra mu, suyn (Hin i Thc Dng Trung Dc). Liu dng: 3~6g di dng thuc sc, hoc tn thnh bt lm hon, vin. Cm k: + Mi b l hoc mi ho: khng dng ( Trn Nam Bn Tho). + Tr nh di 3 tui: khng dng. Ngi suy yu, chn kh suy m c thc t, con gi tui dy th, ngi ga gan v thn suy: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr ho lu ngy: Anh tc xc, b gn, nng mt, tn bt. Mi ln ung 2g vi nc pha mt (Th Y c Hiu Phng). + Tr lao, suyn, ho lu nm, m hi t ra: Anh tc xc 100g, b v mng, sao vi gim, ly 1 na. mai 20g. Tn bt, mi ln ung 8g khi i ng (Tiu Bch Lao Tn Tuyn Minh Phng). + Tr thy t khng cm: Anh tc xc 1 ci, mai nhc, i to nhc u 10 ci, sc vi 1 chn nc cn 7 phn, ung m (Kinh Nghim Phng). + Tr l: Anh tc xc (b nm trn v di, p dp, nng vi mt cho hi ), Hu phc (b v, ngm nc ct gng 1 m, nng). 2 v tn thnh bt. Mi ln dng 8~12g vi nc cm (Bch Trung Tn - Bch Nht Tuyn Phng). + Tr l lu ngy: 1- Anh tc xc, nng vi dm, tn bt, trn vi mt lm hon. Ngy ung 6~8g vi nc sc gng m (Bn Tho Cng Mc). 2- Anh tc xc 400g, b mng, chia lm 3 phn: 1 phn sao vi dm, 1 phn sao vi mt, 1 phn sng. Tn bt, trn vi mt lm hon. Ngy ung 8~12g vi nc cm (Y Hc Nhp Mn). + Tr tr nh b xch bch l: Anh tc xc 20g, sao vi gim, tn nh, ly cho ng sao qua. Binh lang,20g, sao , nghin nh. Xch l ung vi mt ong, bch l ung vi nang ng (Ton u Tm Gim Phng). + Tr tr nh b th t, khng mun n ung, bch l: Anh tc xc (sao), Trn b (sao), Kha t (nng, b ht), u 40g Sa nhn, Chch tho u 8g. Tn bt. Ngy ung 8~12g vi nc cm (Anh Tc Tn - Ph T Phng). Tham kho: + Anh tc xc c tnh thu lim nn kh i vo thn, rt thch hp cha bnh xng (Dng Dc Php Tng). + Ngi i nay b ho, ho lao thng dng Anh tc xc cha, bnh kit l dng v ny cm l.Cng hiu cha ca Anh tc xc tuy nhanh nhng git ngi nh gm, v vy, phi cn thn. Li cho rng cha ho khng nn ngn ngi dng Anh tc xc nhng cn phi cha

gc bnh trc ht, cn Anh tc xc dng sau cng. Cha l cng vy, trc ht phi tn t, hnh tr, h c th dng cc thuc Long ct, Anh tc xc gy b tc ng rut, lm cho t kh c b th bnh cng nng hn, bin chng m ko di vy(Bn Tho Din Ngha B Di). + Vng Thc [c Phu] trong sch Gin D Phng cho rng Anh tc xc cha l cng hiu nh thn, nhng tnh n sp qa khin ngi ta b i, v vy ngi ta s khng dm dng. Nu dng dm v thm mai vo th ng cch, hoc dng chung vi bi T Qun T Thang th c bit l khng lm tc d dy hoc gy ri lon vic n ung m c cng hiu nh thn (Bn Tho Cng Mc). + Anh tc xc c Gim, mai v Trn b th tt (Bn Tho Cng Mc).

BA CH

-Tn Khc: u Bc u, L Ba Ch, Ning c, Trng Qu Tam Gic, Vn t. -Tn Khoa Hc: Desmodium triangulare (Retz.) Merr. -H Khoa Hc: H u (Fabaceae). -M T: Cy bi nh, sng lu nm, cao 0,5-2m, c khi hn. Thn trn, phn nhiu cnh, cnh non hnh tam gic dt, un ln, c cnh v lng mm mu trng, mt sau nhn. L kp mc so le, c 3 l cht, l cht gia to hn. Phin l cht nguyn hnh thoi, bu dc hoc hnh trng. ng gn mt trn lm, mt di li. Cc l non, ngn c ph lp lng t trng nhiu hn c 2 mt. Hoa nh, mc thnh chm n k l. Hoa nh 10-20 ci, mu trng, cnh hoa c

mng. i hoa c lng mm, chia lm 4 thy, thy di di hn 3 thy trn. Qu loi u, khng cung, c mp ln, tht li gia cc ht thnh 2-3 t, c lng mm mu trng bc.Qu gip ht hnh thn. Ma hoa: Thng 5-8. Ma qu: thng 9-11. -a L: Mc nhiu vng ni thp,cao nguyn v trung du. Tp trung cc vng Lai Chu, Lo Cai, Ha Bnh, Lng Sn, H Bc, c Lc, Gia Lai, Kon Tum. -Bo Ch: Dng ti hoc phi, sy kh nhit khng qu 500C. Bo ch thnh dng cao nc, cao kh hoc dp thnh vin. - Thnh Phn Ha Hc: L Ba Ch cha rt t Alcaloid (0,0048% trong l,0,011% trong thn v r). chit xut c cc Alcaloi: Salsolidin, Hocdenin, Candixin, Phenethylamin v cc Alcaloid c Nit bc 4 (Dc Liu). Ngoi ra cn cha Tanin, Flavnoid, Saponin, Acid nhn thm (Dc Liu) Acid hu c, Flavonoid (TNCTV.Nam). -Tc Dng Dc L: (Theo Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam): i vi trc khun l: trong th nghim In Vitro, tc dng khng sinh r i vi Shigella denteriae, Shigella Shigae. Cao nc c tc dng mnh hn cao cn, cn ca dung mi cng cao th tc dng khng khun cng gim. Cng c tc dng c ch Staphylococus Aureus v c ch yu hn i vi Sh. Flexneri, Sh. Sonnei, Eschesichia Coli. Khng c tc dng vi Enterococus, Streptococus, Hemolyticus, Diplococus Pneumoniae. Tc dng chng vim: r rt i vi c 2 giai on cp v bn cp ca phn ng vim thc nghim. Tc dng gy thu teo tuyn c chut cng non kh mnh. Khng c. L phi hoc sy kh nhit thch hp, l cn gi c mu xanh, c tc dng khng khun tt hn l phi n a vng. -Tc Dng, Ch Tr: + Cha l: l (phi kh hoc sao vng), mi ngy dng 30-50g, thm nc, nu si khong 15-30 pht. Chia 2-3 ln ung trong ngy. +Cha rn cn: l ti, ga hoc nhai nt, nut nc, b p.

-King K: Khng nn dng di ngy v c th gy bn. -n Thuc Kinh Nghim: VIN BA CH. (Vin Dc Liu Vit Nam). .TP: Cao kh Ba Ch 0,25g. T dc va 1 vin. .TD: Tr l trc khun, tiu chy v cc trng hp nhim khun do t cu khun. .CD: Ngi ln: 10-12 vin chia lm 2 ln ung. Tr nh: 1-3 tui: 2-3 vin, chia 2 ln ung. 4-7 tui: 4-5 vin, chia 2 ln ung.

BA GC

Tn khc: Ba Gc l to, Ba Gc l mc vng, La phu mc, Lc tc (1 r - v cy ch c 1 r - Cao Bng), San to ( Ba chc - v cy c 3 l, chia 3 cnh - Sapa). Tn khoa hc: Rauwolfia Verticillata (Lour) Baill. H khoa hc: Trc o (Apocynaceae). -M t: Cy thp, cao 1-1,5m, thn nhn, c nt sn. L mc vng 3 l mt, c khi 4-5 l, hnh mc, di 6-11cm, rng 1,5-3cm. Hoa hnh ng, mu trng, phnh hng, mc thnh xim, tn k l. Qu i, hnh trng, khi chn mu ti. Ton cy c nha m.

Ma hoa: Thng 4-6. Ma qu: thng 7-10. -a l: Mc hoang, c nhiu Cao bng, Lng sn, Vnh ph. -Thu hi: Vo ma thu, ng, o r v, ra sch t, phi hoc sy kh. Cn ch bo v lp v v lp v cha nhiu hot cht nht. -B phn dng: R v v r. -Bo ch: C th dng ti, kh hoc nu thnh cao. -Thnh phn ha hc: Trong r v l c Alcaloid (0,9-2,12% r, 0,72 - 1,69 l) trong quan trng nht l 1 Alcaloid gi l Rauwolfia A, cng thc th C25H28N2O2, cn c Reserpin, Ajmalin, Ajmalixin v secpentin (theo NCTVVTV.Nam v Dc Liu). -Tc dng dc l: + i vi huyt p: dng nc sc Ba Gc nghin cu trn th v ch thy c tc dng gim p r vi liu 0,5/kg thn th sc vt (B mn sinh l i hc y dc H Ni 1960). +i vi tim: trn tim ch c lp v ti ch thy nc sc Ba Gc lm chm nhp tim(do Ajmalin). Trn h mch ngoi bin ca th khng thy c tc dng trn mch mu ngoi bin. +Trn rut th c lp thy liu nh lm tng nhu ng rut. +Trn h thn kinh trung ng thy khng lm gim st. +C tc dng trn tnh, gy ng (do Reserpin, Retxinamin). Theo Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam: *Reserpin c coi l Alcaloid quan trng nht, i biu cho dc tnh ca Ba Gc. Hai tc dng dc l quan trng ca Reserpin c x dng trong iu tr l h huyt p v an thn. Reserpin lm h huyt p c trn sc vt gy m hoc khng gy m. Tc dng ny xut hin chm v ko di.c ch tc dng h p l do lm cn dn k hoch d tr cht dn truyn trung gian Noradrenalin trong cc dy thn kinh giao cm, c coi nh hin tng ct h thn kinh giao cm bng ha cht. Reserpin khng c tc dng lm lit hch, c tc dng lm chm nhp tim, lm dn cc mch mu di da.

* i vi thn kinh trung ng, Reserpin c tc dng c ch, gy trn tnh r, ging l cc dn cht Phenothiazin * i vi mt, Reserpin c tc dng thu nh ng t 1 cch r rt (l 1 trong nhng triu chng sm nht sau khi dng thuc). Reserpin cn lm sa mi mt, lm th dn mi mt th 3 (Nictitating membrane) ca mo v ch. *i vi h tiu ha: Reserpin lm tng nhu ng rut v bi tit phn. * i vi thn nhit: sau khi dng Reserpin, c s ri lon v iu ha thn nhit. * i vi h ni tit: Reserpin c tc dng kch thch v tuyn thng thn gii phng cc Corticoid. C tc dng khng li niu yu. Trn chut cng ci, Reserpin lm ngng chu k ng dc, c ch s phng non. Trn chut c, c ch s phn tit Androgen. * c tnh ca Reserpin: . Liu chu ng c bng ng ung i vi sc vt: 10-2000mg/kg. . LD50 bng ng tim tnh mch trn chut cng trng: 28 1,6mg/kg, bng ng ung trn chut nht l 500mg/kg. -Ch Tr: Cc ch phm t Ba Gc c dng iu tr bnh huyt p cao v 1 s bnh tm thn gm Reserpin, Alcaloid ton phn, cao v bt r. -n thuc kinh nghim: *Reserpin: vin nn 0,0001g, 0,00025g v 0,0005g. Thuc tim 5mg/2ml. *Vin Rauviloid (2mg Alcaloid ton phn ca R.Serpentina), liu dng cho bnh huyt p cao l 2-4mg/ngy. *Vin Raudixin (bt r R.Serpentina) 50-100mong, liu dng trung bnh hng ngy l 200400mg. -King k: Khng nn dng Reserpin v cc ch phm t Ba Gc trong cc trng hp d dy t trng b lot, nhi mu c tim, hen suyn ... (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam).

BA KCH THIN

-Xut x: Bn Kinh. -Tn khc: Ba kch (Bn Tho Kinh), Bt iu tho (Nht Hoa T Bn Tho), Ba cc, Dip liu tho, an in lm v, Lo th thch cn, N bn (Ha Hn Dc Kho), K nhn ng, ng ng, Tam gic ng, Hc ng c (Trung Dc i T in), K trng phong (Trung Dc Ch), Tam mn tho (ng Bn Tho), Th t trng (Trung Dc Ti Th Sch), Dy rut g (Vit Nam). -Tn khoa hc: Morinda officinalis How. -H khoa hc: H C Ph (Rubiaceae). -M t: Cy tho, sng lu nm, leo bng thn qun. Thn non mu tm, c lng, pha sau nhn. Cnh non, c cnh. L mc i, hnh mc hoc bu dc, thun nhn, cng, di 6-14cm, rng 2,56cm, lc non mu xanh lc, khi gi mu trng mc. L km mng m st thn. Hoa nh, lc non mu trng, sau hi vng, tp trung thnh tn u cnh, di 0,3-1,5cm, i hoa hnh chn hoc hnh ng gm nhng l i nh pht trin khng u. Trng hoa dnh lin phia di thnh ng ngn. Qu hnh cu, khi chn mu , mang i cn li nh. Ma hoa: thng 5-6, ma qu: thng 7-10. R dng lm thuc thng kh, thng c ct thnh tng on ngn, di trn 5cm, ng knh khang 5mm, c nhiu ch t l ra li nh bn trong.V ngoi mu nu nht hoc hng nht, c vn dc. Bn trong l tht mu hng hoc tm, v hi ngt. -a l:

Ba Kch mc hoang, phn b nhiu vng i ni thp ca min ni v trung du cc tnh pha Bc. Ba Kch c nhiu Qung Ninh, Vnh Ph, H Bc, Lng Sn, H Giang, H Ty. -Thu Hoch: Ba Kch trng c 3 nm c th thu hoch. Thi gian thu hoch thng vo thng 10-11. Dng cuc o rng chung quanh gc, ly ton b r ra sch. Loi r to, mp, ci dy, mu ta l loi tt. R nh, gy, ci mng, mu trong l loi va. M T Dc Liu: Ba kch thin hnh tr trn, hi cong, di khng nht nh, ng kinh 0,7-1,3cm. Mt ngoi mu vng tro, nhm, c vn dc. V ngoi v trong gy l ra phn li g v vn nt ngang, ging nh chui ht trai. Cht cng, ci dy, d bc. Mt gy mu tm nht, gia mu nu vng. Khng mi, v ngt nhng hi cht. -Bo ch: 1. Dng nc Cu K T ngm Ba Kch 1 m cho mm, ly ra ngm ru 1 m, vt ra, sao vi Cc Hoa cho vng thuc, dng vi lau sch, dnh dng (Li Cng Bo Chch Lun). 2. Ngm vi ru 1 m cho mm, xt nh, sy kh, dnh dng (Bn Tho Cng Mc). 3. Dng Cam Tho, gi dp, sc, b b. Cho Ba Kch vo nu cho n khi xp mm, rt li, phi kh. Liu lng: 6kg Cam Tho cho 100kg Ba Kch (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in) 4. Dim Ba Kch: Trn Ba Kch vi nc Mui (20g Mui cho 1kg Ba Kch), cho vo ch, , rt li, phi kh (Trung Dc i T in). 5. Ra sch, mm, b li, thi nh ri tm ru 2 gi, sao qua hoc nu thnh cao lng [1ml = 5g] (Phng Php Bo ch ng Dc Vit Nam). -Thnh phn ha hc: Trong Ba Kch c Gentianine, Carpaine, Choline, Trigonelline, Dogenin, Yamogenin, Gitogenin, Tigogenin, Vitexin, Orientin, Quercetin, Luteolin, Vitamin B1 (Chinese Hebral Medicine). Morindin, Vitamin C (Trung Dc Hc). R cha Antraglycozid, ng, nha, Acid hu c, Phytosterol v t tinh du, Morindin. R ti c sinh t C (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Trong Ba kch c Rubiadin, Rubiadin-1-Methylether (Vng Yn Phng Thc Vt Hc Bo 1986, 28 (5): 566). Palmitic acid, Vitamin C, Nonadecane (Chu Php D - Trung Dc Thng Bo q986, 11 (9): 554). 24-Ethylcholesterol (l Qun Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1991, 16 (11): 675). -Tc dng dc l:

1. Tng sc do dai: Vi phng php chut bi, Ba Kch vi liu 5-10g/kg dng lin tip 7 ngy thy c tc dng tng sc do dai cho sc vt th nghim (Trung Dc Hc). 2. Tng sc khng: dng phng php gy nhim c cp bng Ammoni Clorua trn chut nht trng, vi liu 15g/kg, Ba Kch c tc dng tng cng sc khng chung ca c th i vi cc yu t c hi (Trung Dc Hc). 3. Chng vim: Trn m hnh gy vim thc nghim chut cng trng bng Kaolin vi liu lng 5-10g/kg, Ba Kch c tc dng chng vim r rt (Trung Dc Hc). 4. i vi h thng ni tit: th nghim trn chut ln v chut nht cho thy Ba Kch khng c tc dng kiu Androgen nhng c th c kh nng tng cng hiu lc ca Androgen hoc tng cng qu trnh ch tit hormon Androgen (Trung Dc Hc). 5. Nc sc Ba Kch c tc dng tng t nh ACTH lm cho tuyn c chut con b teo (Trung Dc Hc). 6. Nc sc Ba Kch c tc dng lm tng co bp ca chut v h huyt p (Trung Dc Hc). 7. Khng c c. LD50 ca Ba Kch c xc nh trn chut nht trng bng ng ung l 193g/kg (Trung Dc Dc l, c l D Lm Sng). + R Ba kch chit xut bng ru c tc dng ging p huyt; c tc dng nhanh i vi cc tuyn c nng; tng cng no; chng ng ngon dng Ba kch nhc (Trung Dc Dc l, c l D Lm Sng). + Tc dng i vi h ni tit: Cho chut v chut nht ung Ba kch thin thy khng c tc dng ging nh cht Androgen (Trung Dc Hc). + i vi nhng bnh nhn nam c hot ng sinh dc khng bnh thng, Ba Kch c tc dng lm tng kh nng gioa hp, c bit i vi nhng trng hp giao hp yu v tha. Ba Kch c tc dng tng cng sc do dai, mc du n khng lm tng i hi tnh dc, khng thy c tc dng kiu Androgen. Tuy khng lm thay i tinh dch nhng trn thc t c tc dng h tr v ci thin hot ng sinh dc cng nh iu tr v sinh cho nhng nam gii c trng thi v sinh tng i v suy nhc th lc. Cn cc trng hp tinh dch t, tinh trng cht nhiu, khng c tinh trng, khng xut tinh khi giao hp th x dng Ba Kch cha thy kt qu (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + i vi c th nhng ngi tui gi, nhng bnh nhn khng biu hin mt mi, n km, ng t, gy yu m khng thy c nhng yu t bnh l gy nn v 1 s trng hp c au mi cc khp, Ba Kch c tc dng tng lc r rt, th hin qua nhng cmgic ch quan nh mt mi, n ngon, ng ngon v nhng du hiu khch quan nh tng cn nng, tng c lc. Cn i vi bnh nhn au mi cc khp th sau khi dng Ba Kch di ngy, cc triu chng au mi gim r rt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). -Tnh v: +V cay, hi m (Bn Kinh). +V ngt, khng c (Bit Lc).

+V ng (Nht Hoa T Bn Tho). +V cay, ngt, tnh m (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ngt, tnh m (Trung Dc i T in). +V cay, ngt, tnh hi m (Trung Dc Hc). +V ngt, cay, hi m (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). -Quy kinh: +Vo kinh T v Thn (Li Cng Bo ch Dc Tnh Gii). +Vo kinh Tm v Thn (Bn Tho Tn Bin). +Vo kinh tc quyt m Can v tc dng minh V (Bn Tho Kinh Gii). +Vo kinh Thn (Trung Quc Dc Hc i T in). +Vo kinh Can v Thn (Trung Dc i T in). +Vo kinh Thn (Trung Dc Hc). +Vo kinh Thn v Can (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). -Tc dng: +Ch i phong t kh, cng cn ct, an ng tng, b trung, tng ch, ch kh (Bn Kinh). +H kh, b ng lao, ch tinh (Bit Lc). +Kh phong, b huyt hi (Bn Tho Cng Mc). +An ng tng, nh tm kh, tr cc loi phong ( Nht Hoa T Bn Tho). +B thn, ch tinh, tn phong thp (Bn Tho B Yu). +Ha m (Bn Tho Cu Nguyn). +Cng m, h kh (Dc Tnh Lun). +n thn, trng dng, cng trng cn ct, kh phong thp (Trung Quc Dc Hc i T in). +B thn m, trng cn ct, kh phong thp (Trung Dc i T in). +B thn dng, cng cn ct, kh phong thp (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +B thn, trng dng, cng cn ct, kh phong thp (Thng Dng Trung Tho Dc Th Sch - Qung Chu). -Ch tr: +Tr lit dng [m nuy bt khi] (Bn Kinh).

+Tr u din du phong, bng di au xung m h (Bit Lc). +Tr cc chng phong, thy thng (Nht Hoa T Bn Tho). +Tr ng lao, tht thng, phong kh, cc kh, thy thng (Bn Tho B Yu). +Tr nam gii b mng tinh, di tinh, u mt b trng phong (Dc Tnh Lun). +Tr cc kh (Bn Tho Cng Mc). +Tr ho suyn, chng mt, tiu chy, n t (Bn Tho Cu Nguyn). +Tr lit dng, bng di lnh au, tiu khng t ch, t cung lnh, phong hn thp,lng gi au (Trung Dc i T in). +Tr lit dng, di tinh, khng th thai do t cung lnh, kinh nguyt khng u, bng di lnh au, phong thp au nhc, gn xng mm yu (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +Tr thn h, lng gi mi, t bi, phong thp au nhc, thn kinh suy nhc, lit dng, di tinh, to tinh, tit tinh, lnh cm, mt ng (Thng Dng Trung Tho Dc Th Sch Qung Chu). -Liu dng: 6-12g dng thuc thang. C th ngm ru hoc nu thnh cao, lm thnh hon, tn... -King K: +Phc Bn T lm s, ght Li Hon, an Sm (Bn Tho Kinh Tp Ch). +Nhng ngi bnh tng ha qu thnh, m h ha vng, i tin bn, tiu , ming ng, mt m, mt au, bt rt, kht nc, cm dng (Bn Tho Kinh S). +m h, tit tinh (do ha ng), tiu tin khng thng, ming li kh, to bn, king dng(c Phi Bn Tho). +m h ha vng, cm dng (Trung Dc i T in). +Ngi m h v bnh tim khng dng (Trung Dc Hc). + m h ha vng, to bn: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). -n thuc kinh nghim: + Tr lit dng, ng lao, tht thng, n nhiu, h kh: Ba kch thin, Ngu tt (sng) u 3 cn ngm vi 5 u ru, ung (Thin Kim Phng). + Tr ph n t cung b lnh, kinh nguyt khng u, xch bch i h: Ba kch 120g, Lng khng 20g, T kim ng 640g, Thanh dim 80g, Nhc qu (b v)160g, Ng th du 160g. Tn bt. Dng ru h lm hon. Ngy ung 20 hon vi ru pha mui nht (Ba Kch Hon - Cc Phng).

+ Tr lng au do phong hn, i ng kh khn: Ba kch 60g, Ngu tt 120g, Khng hot 60g, Qu tm 60g, Ng gia b 60g, trng (b v, sao hi vng) 80g, Can khng (bo) 60g. Tn bt, trn mt lm hon, ung vi ru m (Ba Kch Hon - Thnh Hu Phng). + Tr tiu nhiu: ch tr nhn, Ba kch thin (b li), 2 v chng vi ru v mui, Tang phiu tiu, Th ty t (chng vi ru). Lng bng nhau. Tn bt. Dng ru chng h lm hon to bng ht ng ng ln, mi ln ung 12 vin vi ru pha mui hoc sc thnh thang ung vi mui ( K Hiu Lng Phng). + Tr bch trc: Th ty t (chng ru 1 ngy, sy kh), Ba kch (b li, chng ru), Ph c ch (sao), Lc nhung, Sn dc, Xch thch chi, Ng v t u 40g. Tn bt, Dng ru h lm hon, ung lc i vi nc pha ru (Ph T Phng). + Tr bng au, tiu khng t ch: Ba kch (b li), Nhc thung dung, Sinh a u 60g, Tang phiu tiu, Th ty t, Sn dc, Tc on u 40g, Sn th du, Ph t (ch), Long ct, Quan qu, Ng v t u 20g, Vin ch 16g, trng (ngm ru, sao) 12g, Lc nhung 4g. Tn bt, lm hon 10g. Ngy ung 2-3 hon (Ba Kch Hon - Chng Tr Chun Thng). + Tr mch yu, mt trng nht, bun su ca khc: Ba kch (b li), Hi hng (sao), Nhc thung dung (tm ru), Bch long ct, ch tr nhn, Phc bn t, Bch trut, Mu l, Th ty t, Ct toi b (b lng), Nhn sm u 40g. Tn bt, ngy ung 2 ln, mi ln 10-20g (Ba Kch Hon - Y Hc Pht Minh). + Tr Thn b h hn, lng v gi au, lit dng, tiu nhiu, khng mun n ung, xng khp yu, ng ngi khng c sc, bng quang b yu lnh, vng rn v bng y trng: Ba kch 30g, Bch linh 22g, Ch xc 22g, Hong k 22g, Lc nhung 30g, Mu n 22g, Mc hng 22g, Ngu tt 22g, Nhn sm22g, Nhc thung dung 30g, Ph t 30g, Phc bn t 22g, Qu tm 22g, Sn th 22g, Tn lang 22g, Thch hc 30g, Thc a 30g, Th d 22g, Tin linh t 22g, Trch t 22g, Tc an 22g Vin ch 22g, X sng t 22g. Tn bt, ho mt lm hon. Ngy ung 16 - 20g vi ru nng, lc i (Ba Kch Hon - Thi Bnh Thnh Hu Phng). + Tr thn b h lao, lng v chn au, chy nc mt sng, hong s, kht, n ung khng tiu, bng ngc thng y trng, tay chn t au, nn ra nc chua, bng di lnh au, tiu sn, to bn: Ba kch 30g, B t nhn 22g, Bch linh 22g, trng 22g, Ng gia b 22g, Ngu tt 22g, Nhc thung dung 30g, Phng phong 22g, Phc bn t 22g, Thch hc 22g, Thch long nhc 22g, Thch nam 22g, Thin hng 30g, Thin mn 40g, Th ty t 30g, Thc a30g, Th d 22g, Trm hng 30g, Tc on 30g, T gii22g, Vin ch 22g, X sng t 22g. Tn bt, trn mt lm hon, ngy ung 16 -20g vi ru nng, lc i (Ba Kch Hon Thnh Hu Phng). + Tr nguyn kh b h thot, mt xm en, ming kh, li dnh, hay m, hong s, chy nc mt sng, tai nh ve ku lng nng, au, cc khp xng au nhc, m h, ra m hi trm tay chn khng c sc, t cung b lnh, kinh nguyt khng u xch bch i h: Ba kch 90g, Lng khng 180g, Ng th 120g, Nhc qu 120g, Thanh dim 60g, T kim ng 500g. Tn bt, trn vi ru np lm hon. Ngy ung 16 - 20g vi ru ho t mui hoc nc mui long (Ba Kch Hon - Thi Bnh Hu Dn Ha T Cc Phng). + Tr lit dng: Ba kch 30g, trng 30g, ch tr nhn 30g, Ng v t 30g, Ngu tt 30g, Nhc thung dung 60g, Phc linh 30g, Sn dc 30g, Sn th 30g, Th ty t 30g, Tc on

30g, Vin ch 30g, X sng t 30g. Tn bt. Luyn mt lm hon, ngy ung 12 - 16 g vi ru, lc i (Ba Kch Hon - Ng Dc Vin). + Tr bng kt lnh au, lng au, gi mi, 2 chn yu, khp xng au, chut rt, thn h, lit dng : Ba kch 18g, ng quy 20g, Khng hot 27g, Ngu tt 18g, Sinh khng 27g, Thch hc 18g, Tiu 2g. Gi nt, cho vo bnh, thm 2 lt ru vo, y kn, bc ln bp, nu 1 gi, sau ngm trong nc lnh cho ngui. Ngy ung 3 ln, mi ln 15 - 20ml (Ba Kch Thin - Thnh T Tng Lc). + B thn, trng dng, tng trng c nhc, dng sc p: Ba kch (b li ) 60g, Cam cc hoa 60g, Cu k t 30g, Ph t (ch) 20g, Thc a 46g, Thc tiu 30g. Tn bt, cho vo bnh, ngm vi 3 lt ru. Ngy ung 2 ln, mi ln 15 - 20ml, lc i (Ba Kch Thc a Tu - Nghim Phng) + Tr sn kh do Thn h: Ba kch thin + Hong b + Qut hch + L chi hch + Ngu tt + T gii + Mc qua + Kim linh t + Hoi sn + a hong (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr lit dng: Ba kch thin + B t nhn + B ct ch + Cu k t + Lc nhung + Ng v t + Nhc thung dung + Sn th du (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr mng tinh: Ba kch thin + B t nhn + Hong b + Lin tu + Lc gic + Phc bn t + Thin mn + Vin ch (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr lit dng, di tinh, tit tinh do Thn dng h: Th ty t, Nhc thung dung (Trung Dc Hc). + Tr tiu nhiu, tiu khng t ch do Thn dng h: B ct ch, Phc bn t (Trung Dc Hc). + Tr gn c sng au, gn c suy yu, teo c, khp au mn tnh do Thn h: trng, Ngu tt, Tc on (Trung Dc Hc). + Tr lit dng, to tinh, tit tinh, lng au, v sinh ( n) do Thn dng h: Ba kch thin 12g, Ng v t 6g, Nhn sm 8g, Thc a 16g, Nhc thung dung, Long ct, Ct toi b u 12g. Tn bt, trn mt lm hon 12g. Ngy ung 2-3 ln (Ba Kch Thin Hon Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lng au, di tinh, hot tinh do Thn h: Ba kch thin, ng sm, Phc bn t, Th ty t, Thn khc u 12g, Sn dc 24g. Tn bt, luyn mt lm hon. Mi ln ung 12g, ngy 2-3 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ngi ln tui lng au, chn t, chn yu, chn mi: Ba kch thin, Xuyn t gii, Nhc thung dung, trng, Th ty t, lng bng nhau, Lc thai 1 b. Tn nhuyn, trn vi mt lm hon. Mi ln ung 8g, ngy 2-3 ln vi nc m (Kim Cng Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr phong thp au nhc, cc kh, ph: Ba kch, trng, Ngu tt, Tc on u 12g, Tang k sinh 10g, Sn th nhc 8g, Hoi sn 16g. Sc ung (Ba Kch Khu T Thang - Trung Dc ng Dng Lm Sng).

+ Tr huyt p cao thi k tin mn kinh: Ba kch thin, Tin mao, Hong b, Dm dng hoc, Tri mu, ng qui, mi th 20 - 28g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). -Tham kho: +Ba kch thin ch i phong t kh v u din du phong. Phong thuc dng t, phn ln bc ln trn. Kinh vit: T kh thnh th chnh kh suy, Ba kch thin c tc dng b trng dng kh m y t kh. Khi chn kh c b th t kh yn, v vy n tr c i phong t kh vy. Tr m nuy bt khi (lit dng), cng cn ct, an ng tng, b trung, tng ch, ch kh; dng 2 kinh T v Thn , v vy cc chng h t khi. Tr bng di au lan n m h, h kh, b ng lao, ch tinh, li nam t, ng tng b lao (h yu), thn h, h kh, ging ha, ha ging th thy thng, m dng h tr, tinh thn yn n, cho nn ch Thn kh b thp trng, lm mnh nguyn dng, tr cc chng h, khng cn lm cho n ht m n ht vy (Bn Tho Kinh S). +Ba kch thin l thuc cha phn huyt ca Thn kinh, b cho nguyn dng m dng V kh, cc chng h u t ht; cng dng ging v T gii v Thch hc. Trng hp nhit nhiu, Ba kch hp vi Hong b, Tri mu c tc dng cng m; Hp vi Nhc thung dung, Ta dng c tc dng trng dng, l cch dng nhit trnh nhit, dng hn trnh hn vy(Bn Tho Hi). +Nu mnh mn ha suy th T V b h hn, khng th kch thch tiu ha, dng Ph t, Nhc qu lm m mnh mn, nhng li qu nhit, cn nu dng Ba kch thin, v ngt m, b ha m khng nung t thy sao? Hoc hi rng Ba kch thin ngi i sau dng trong thuc hon, tn, khng dng trong thuc thang l sao ? p: Ba kch thin chnh l v thuc hay trong thang dc, v n m m khng nhit, kin T, khai V, ch nguyn dng, ung vo c th tr c m thy, l dng c bi tip trc tip, c cng hiu trc tip v gin tip(Bn Tho Tn Bin). +Ba kch thin l thuc ch yu b Thn, nng tr ng lao, tht thng, cng m, ch tinh, kh v cay, m, c tc dng kh phong, tr thp, v vy, phm cc chng lng au, gi mi, phong thp, cc kh, thy thng, dng Ba kch rt c ch. Xem trong bi a Hong m T, dng tr phong t, ly Ba kch lm u, v n b m vy(Bn Tho Cu Chn). +Ba kch vi Ph c ch v H l ba u c tc dng n Thn nhng Ph c ch c s trng c bit l thu np c Thn kh, bnh c suyn nghch do h hn; H l ba c tc dng n tn hn kh bn trong, tr bng di au do ni hn; Ba kch thin c tc dng pht tn, thch hp vi chng au ni hn do hn t bn ngoi gy ra. Tuy ging nhau v n Thn nhng ch tr khc nhau (ng Dc Hc Thit Yu). +Dm dng hoc b thn dng, thin nhp vo phn kh ca Thn kinh, c tnh to; Ba kch thin b Thn dng, thin nhp vo phn huyt ca Thn kinh, khng c tnh to. Nhc thung dung b Thn dng m nhun to, thng tin; Ba kch thin b Thn dng m c tc dng tr phong hn, thp t. Ba kch thin tr cc chng cc kh do: 1. Ni nhn: Thn dng h, thy thp nh tr. 2. Ngoi cm phong hn Ba kch b Thn trng dng cng hiu khng ging v Uy linh tin (Trung Dc Dc l c l D Lm Sng).

+ Ba kch c tc dng ging vi Dm dng hoc, cng c tc dng lm mnh gn xng, tn phong thp. Nhng Ba kch v cay km ngt, tnh ho hon hn, tc dng ca n chuyn v h tiu, a s dng trong trng hp lng au, mi gi, cc kh, cn tc dng i vi tr chng dng nuy th khng bng Dm dng hoc (Thc Dng Trung Y Hc).

BA LA MT
-Xut x: Bn Tho Cng Mc. -Tn khc: Nng ga kt (Bn tho cng mc), Ng m t tho (Trung quc cao ng thc vt gim), Thin b la Vu chu huyn (Trung quc th mc phn loi hc), Th b la (Qung chu thc vt ch). -Tn khoa hc: Artocarpus Heterophyllus Lam. -H khoa hc: Moraceae. -M t: l Loi cy to, cao c th n 30m, vi cnh non rt nhiu lng ngn. L n, nguyn, dy, di 9-22cm, rng 4-9cm, cung 1-1,5cm. Hoa t ci mc ngay trn thn hoc trn cnh, di 58cm, dy 2-5cm. Hoa t c hnh chy. Qu phc to, di 30-60cm, mt tua ta gai ngn. Khi chn v vn gi mu xanh lc hoc hi ng vng. Tht qu chn, mu vng nht, v ngt, rt thm, nhiu ht. -Thnh phn hoa hc: Trong ton cy v l, c cht nha m mu trng, kh, rt dnh. Trong mi mt kh c 1115% ng (Fructoza v Glucoza), mt t tinh du thm, 1,60% Protid, 1-2% mui khong bao gm Calci (18mg%), Phospho (25mg%), St (0,4mg%), Caroten (0,4mg%), Vitamin B2 (0,04mg%), Vitamin C (4mg%). L mt c cha cht Cycloheterophyllin. Trong ht mt c 70% tinh bt, 5,2% Protid, 0,62% cht bo, 1,4% mui khong. Ngoi ra, trong ht mt c cht men c ch men tiu ha trong rut, v vy, n ht mt d b y hi, trung tin. -Tnh v, quy kinh: +V ngt, thm, hi chua, tnh bnh, khng c (Bn Tho Cng Mc). +V ngt, kh thm, khng c (Nam Dc Thn Hiu). +V ngt, kh thm, khng c (Dc Phm Vng Yu).

+Ht mt, v ngt, hi chua, tnh bnh, khng c (Bn Tho Cng Mc). +Nha mt v nht, sp (Qung Ty Trung Tho Dc). -Tc dng, ch tr: +Ch kht, gii phin, gii c ru (tnh ru), ch kh (Bn Tho Cng Mc). +Ch kht, ch kh, tr phin, gii say ru, n nh mnh, no bng, p da mt (Nam Dc Thn Hiu). +Ch kht, ch kh, tr phin, gii ru,n vo c th cm thy nh nhng (Dc Phm Vng Yu). + Sinh tn, ch kht, vn tiu ha ( Qung Ty Dc Thc Danh Lc). +L mt tr l lot (Qung Ty Dc Thc Danh Lc). +L mt ga nt, chng, p vo vt thng b chm (Trung Quc th mc phn loi hc). +Nha mt c tc dng tn kt, tiu thng, ch thng. p bn ngoi tr mn nht sng , hoc mn nht sng ni hch (Qung Ty Trung Tho Dc). +Cht rt t v cy mt dng tr l lot (Trung Quc Th Mc Phn Loi Hc). +Ht mt c tc dng b trung ch kh ( Bn Tho Cng Mc). +Ht mt c tc dng ch kh, thng sa, tr sinh xong t sa hoc sa khng thng (Trung Dc i T in). +Ht mt tr kh suy, thng sa (Lc Xuyn Bn Tho). -Tham kho: n nhiu ht mt nu chn lm y hi, lu i v hay trung tin (Trung Quc Dc Hc i T in).

BA TIU

-Tn khc:

Ba th, Bn tiu, m bnh tiu, Nha tiu, V nh vn tuyt (Ha hn dc kho), Cam tiu (Bit lc), Thin th (S k ch), Thit danh hng tiu (Cng mc thp di), Thy tiu ( Gia hu bn tho kinh), u m hoa (Phn ng), Chui tiu (Vit Nam). -Tn khoa hc: Musa Basloo Sieb. Et Zucc. -H khoa hc: Musaceae. -M t: Cy tho, cao 5-6m, sng lu nm. Thn cy trn, mm, thng, c b l. Cung hnh trn c khuyt rnh. L to, di. Tri nm trn bung, c t 6-8 ni, mi ni khong 12 tri. Tri nh, di, mi thm. Khi chn, v vn mu xanh nhng khi chn mi th mu vng. -Thnh phn ha hc: +Trong 100g phn n c, c bt ng (27,7g), cht m (1,1g), nc (74,1g), sinh t C (9mg), B1 (0,03mg), B2 (0,04mg), Caroten (359 Unit), Calcium (11mg), Magnium (42mg), Kalium (279mg), St (0,56mong), 8,6% Fructos, 4,7% Glucos, 13,7% Sacaros. Trong chui c nhiu Pectin, l 1 Glucid khng c gi tr v mt nng lng nhng l cht gup cho s tiu ha hp thu tt, chng nhim trng ng rut. Chui cung cp nhiu nng lng nht (trn di 100 Calori/100g nc chui chn ti) v chui cha nhiu bt ng nht (Tri cy v sc khe). -Tnh v: V ngt, tnh rt lnh, khng c. -Tc dng, ch tr: +Thanh V ha, gii nhit c. Tr ph thng, ho (TQDHT.in). +Chui chn lm tng hng cu, huyt cu t, gip gim c tnh trng nhim Acid cho ch n nhiu tht, m hoc qu nhiu ng cc. Chui chn ti c coi l thuc i vi ngi b bnh ng rut k c tiu chy, l; l thuc li tiu cho ngy.2 b thng, tng hp th cho tr b suy dinh dng (Tri cy v sc khe). -n thuc kinh nghim: +Tr tr nh gy m, suy dinh dng, cam tch, cam cm: Chui ng (dng loi tht chn) 12g, Tht cc (Cc lt da, ra sch mu, m, b ht tng ph, ch ly tht - nht l 2 i, sy kh, tn bt) 10g, Trng g (luc chn, ch ly trng ) 2g, ba th trn chung, ga nhuyn, lm thnh vin 6g, sy kh. Ngy ung 6-12g. (Phng v cha bnh bng mn n hng ngy). +Thuc b dng cho ngi mi bnh nng dy, st cn, km n, mt ng, thiu mu: Chui tiu bc v 15 qu, Lng trng g luc 15 ci, Go np 1kg, Men ru 10 ming. Go np nu c cm, ngui; Chui tiu v lng trng g nghin nh; Men ru tn bt. Cc

th trn u, cho vo h snh thnh ru, sau 20 ngy l c th dng c, mi ngy n na chn vo lc i (Phng v cha bnh bng mn n hng ngy). +Tr hc lo: lc mi pht hin, ly qu chui tiu xanh, thi thnh tng lt mng, xt lin tc ln ch nga (Kinh nghim dn gian Vit Nam). +Tr bch i: Ba tiu cn (ti) 250g, tht heo 120g. Hm cho nh, ly nc ung (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr b phng: L chui tiu, sy kh, tn nhuyn, trn vi trng g, p (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr ho, lao phi: Hoa chui (ti) 60g, Phi heo 250g, thm nc, hm cho nh, n c nc ln ci (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr ngc au tht (tm gio thng): Hoa chui tiu ti 250g, Tim heo 1 ci. Thm nc, hm cho tht nh, n (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr tai gia vim: dng nn chui tiu, 1 khc, p ly nc ct, nh vo tai. Ngy 2-3 ln (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr chng tiu kht, hng kh, ming kht khp xng phin nng: R chui tiu ti 1000g, ngy,2 nt, p ly nc. Mi ln ung 20-30ml, ngy ung 2-3 ln (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr huyt p cao, no xung huyt: V cy chui hoc qu chui 30-60g, sc ung (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr bng quang vim, tiu gt: R cy chui 30g, Hn lin tho 30g. Sc, chia lm 3 ln ung (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr thai ng khng yn: R cy chui ti 60g, tht heo nc 120g, thm nc, hm tht nh, n (Trung quc dn gian bch tho lng phng). +Tr bng lu: Ba tiu cn 250g, Tht heo nc 100g. Nu nh, n c nc ln ci (Trung quc dn gian bch tho lng phng). -Tham kho: + Cy chui tiu cho nha gi l Ba Tiu Trp. Khi ly nha chui, dng ng tre vt nhn u, cm vo thn cy chui, nha chui s t t chy ra, ly chai hng ly, dnh dng dn. Nha chui c v hi ngt, tnh lnh, khng c. C tc dng tr chng u phong, cung nhit, phin kht, ung vo h nn ra c l khi. Nc trp chui tr phng la rt hay. Nha chui bi c tc dng lm en ru, tc v bt rng. Hoa chui gi l Ba Tiu Hoa, v ngt, tnh lnh, khng c, nu hoc luc n cng tt. Tr chng t, tim au: t tn tnh, ung vi nc mui. R cy gi l Ba Tiu Cn, v hi ngt, tnh rt lnh, khng c. Tr cc chng cung nhit lc tri nng, ngi bnh m man hoc phin nhit, pht cung, cc chng ung nht. B ung nht, n c, sng au, o c chui thi p vo mn nht ang sng nng au rt hay. L chui gi l Ba Tiu Dip, nghin nt, trn vi nc Gng, bi, tr cc chng sng c mi pht (Bm tho cng mc).

+ n vi tri chui chn v ung na lt sa u nnh hoc sa b coi nh 1 ba n y dng cht - Chui ga, chui chn cha hon ton cha nhiu tinh bt khng tiu ha c, kh qua khi d dy, c th gy xt rut non, gy au bng v to bn. Vy phi n chui chn mi, va d tiu ha va b dng (Tri cy v sc khe). + C kinh nghim cho rng chui ga c tnh lnh, kh tiu, nu ngi d dy v rut c vn th khng nn n. Ngi bnh thng phi yu, nhiu m, nht l c bnh suyn, bnh st rt cha khi hn, u khng nn n chui ga. C ngi cho rng dng chui ga nu vi ru c tc dng b dng rt tt. Tuy chui ga c tnh lnh v y nhng khi nu vi ru go th ru c th tr c tnh lnh v y ca chui - Ngi b bn kinh nin, huyt p cao, ng mch x cng, nn n chui thng xuyn iu ha rut v d dy, lm mt rng ph. Nu n chui ga, nn n sau ba cm. ng n nhiu, mi ba ch n 1 qu l . Chui c cng dng d phng hin tng x ha ng mch dn n chng chn tay t di (Cha bnh bng thc n kt hp vi Trung y Trung dc). + Theo Gio s Khamian (n ) th nhng ngi bnh b lot d dy c iu tr bng chui xanh cho kt qu kh quan. Chui xanh c phi kh nhit thp kch thch s tng trng ca lp mng nhy bn trong d dy bng cch to thm nhng t bo sn xut cht nhy. khng nhng n lm cho mng nhy dy ln ng mc m cn lm cho lp mng dy ln n mc c th hn gn nhanh chng bt c ch lot no hin c. Tuy nhin, khng phi tt c cc loi chui u cho kt qu nh vy. Nhng chui chn v chui c phi nhit cao khng thc s kch thch s tng trng ca lp mng nhy. Mc hiu qu ca chui cng thay i ty theo tng loi chui. V th, s lng hot cht c trong loi chui phi ty thuc vo giai on qu chui c hi, ty thuc ni trng v loi chui c trng. Cc nh nghin cu tm a ra kin: Mt khu phn n c chui xanh chc chn gip trnh c d dy b lot (Thng tin khoa hc k thut 424/1988).

BA U

-Xut X: Bn Kinh. -Tn Khc: Ba thc (Bn Kinh), Cng t (Li Cng Bo Chch Lun), Ba u sng, Ba sng (ng Dc Hc Thit Yu), Ba u sng t, Ba tiu cng t (Ha Hn Dc Kho), Giang t (Thy Trc ng Kinh Nghim Phng), Lo dng t (Cng Mc), Qu Mn D ( Nam Dc Thn Hiu), Ba tiu, Ht Mn (Lnh Nam Bn Tho), Ba m (Dc Ti T Khoa Hi Bin), Ba qa (Trung Dc Hnh Tnh Kinh Nghim Lam Bit Php), Bt din ao (Qung Ty Trung Dc Ch), i dip song nhn long, Ba nhn, Mang t (Qung chu Thng Dng Trung Tho Dc Th Sch), c ng t, Cng t (Trung Dc Ch), Mnh t nhn (Trung Quc Dc Thc Ch), Song nhn long (Lnh Nam Thi Dc Lc), Song nhn h, Hng t nhn, u cng (Nam Ninh Th Dc Vt Ch ). Tn khoa hc: Fructus Crotonis. H khoa hc: Thu Du (Euphorbiaceae). M t: Cy g nh, thn trn, khng c lng. L mc n, so le, phin l hnh tri xoan, mng, di 612cm, rng 3-6cm, mp l kha rng ca nh. L non mu hng . Cung l mnh, di 26cm. Hoa mc thnh chm di 10-20cm, u cnh, mang hoa n tnh cng gc. Hoa c

pha trn, c 5 cnh hoa, 17 nhy. Hoa ci di c 1-2 cnh hoa hoc khng cnh. Bu hnh cu, c lng hnh sao, 3 vi, nhy x i trn. Qu nang hnh tri xoan, khi kh tch thnh 3 mnh v, mang 3 ht hnh trng, mu nu xm, di khong 1cm, rng 4-6cm. Ra hoa t thng 4 n thng 6. a l: Trung Quc cy mc nhiu cc tnh T Xuyn, Qung Ty, Vn Nam, Qu Chu... Vit Nam cy mc hoang, trng nhiu H Bc, Vnh Ph. Thu hoch: L: quanh nm, ht: vo thng 4-5. Phn dng lm thuc: Ht ch bin. -Bo ch: + Ly Ba u, ga nt, thm na du m, na ru, nu cho cn kh, nghin nt nh cao, dnh dng (Li Cng Bo Chch Lun). + Ba u c khi dng v, c khi dng ht, c khi dng du, c khi dng sng, c khi sao vi cm, vi gim hoc t tn tnh, c khi b giy p cho ra ht du gi l Ba sng hoc Ba u sng ( Bn Tho Cng Mc). + B v, ga nt, qun giy bn, p, thay giy bn khc, c lm nh vy cho n khi du khng thm ra na th thi. Ri sao qua cho vng. Ch bin nh trn ri sao en i gi l Hc Ba u (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bc b v ngoi ly nhn ra, ly giy bn gi kn li, nghin nt cho du ngm ht ra giy cn li gi l Ba u sng (ng dc hc thit yu). + B v, ga Ba u cho nh, qun giy bn, p cho du ra, thay giy, li p cho n khi ht du. Sao qua cho vng thnh Ba u sng. Lm nh trn ri sao en gi l Hc ba u (Phng Php Bo Ch ng Dc). - Thnh phn ha hc: + Ht Ba u c 34-57%, du bo c tc dng gy ty mnh, 18% Protin, mt Glucocid gi l Crotonoside (2 - oxy 6 - Aminopurin - Ribozit), Crotonic acid, Tiglic acid, mt Anbumoza rt c gi l Crotin, mt Ancaloid gn nh cht Rixinin trong ht Thu du, men Lipaza v 1 s Acid Amin nh Acgynin, Lycin... (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). -Tc dng dc l: . Nc sc Ba u c tc dng c ch mnh t cu vng, bch hu trc khun, c ch hot tnh i vi trc khun cm v trc khun m xanh (Trung Dc ng Dng Lm Sng). . Liu rt nh du Ba u th nghim trn chut nht thy c tc dng gim au. Du Ba u dng ti ch gy phng Histamin. Chch di da lm tng tit cht ni tit thng thn. Ngi ung du Ba u 20 git c th b cht (Trung Dc Hc). . Vi liu 2 git tr ln gy ra vim rut v c triu chng ng c, nn ma, tiu chy nhiu, tot m hi v cht. Liu 10-20 git git 1 con nga. Dng liu nh lin tip cng gy ng c v cht (Nhng Cy Thuc V Thuc Vit Nam).

-Tnh v quy kinh: + V cay, tnh m (Bn Kinh) + V ng, tnh nng (Y Hc Khi Nguyn). + Vo kinh T, V, i trng (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh Can, Thn (Bn Tho Ti Tn). + Tnh rt nhit, c c (Nam Dc Thn Hiu). + V cay, kh m, tnh rt c (Dc Phm Vng Yu). + V cay, tnh nng, rt c, vo kinh V, i trng (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, tnh nng, rt c, vo kinh V, i trng (THNDCHQDin). + V cay, tnh nng, c c, vo kinh V, i trng (Trung Dc i T in). + V cay, tnh m, vo kinh V, i trng (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc dng, ch tr: . Lm sch ng tng, lc ph, khai thng b tc, li thy cc o, kh nhc, ph trng h, kt t, tch t. Tr thng hn, n ngc, hn nhit, m m tch tr, bng trng to (Bn Kinh). . Tr kinh nguyt khng thng, trc thai cht ra, chn thng mu khng thng (Bit Lc). . Tr kh kt t, thy thng (Dc Tnh Lun). . o kh, tiu tch, tr hn tch tng ph, tr hn thp V (Bn tho khi nguyn). . Va thng trng, va ch tit [ cm tiu chy] (Thang Dch Bn Tho). . Tr tiu chy, l, kinh phong, bng v ngc au, sn kh (thoi v bn), rng au (Bn Tho Cng Mc). . Tr trng h, trong bng c khi u, tch t, kh lnh lm cho huyt b tn thng, thc n khng tiu, nn ra m di, nc trong (Bn Tho B Di). . Thng tr. Tr chng m tch, trng c (kh), mu cc trong bng, thy thng, trng phong, cc chng au t (Nam Dc Thn Hiu). . Ph trng h, kt t, lu m, m tch, thy trng i trng, st rt, n ngc, ra sch tng ph, khai thng b tc, tr qu c, chng c ch, st trng, kinh nguyt b, lm tiu nt thai (Dc Phm Vng Yu). . Tit tr, tr phong, b lao, kin T, khai V, tiu m, ph huyt, bi nng, tiu thng c, dit giun. Tr mn nht c, l nga (Nht Hoa T Bn Tho). . n thng hn b, trc thy, tiu thng. Tr bn do hn tch, ph thng, bng trng nc (Trung Quc Dc Hc i T in).

. Tr mn nht l nga, mn cm, mn cc (THNDCHQD.in). . T cc tch t thuc chng hn, trc m thy. Tr vng ngc bng y trng, au d di, chng hn lu ngy tch t trong bng, bng trng nc (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu dng: + Ung trong, cho vo thuc hon, tn: 0,5-1 phn (dng Ba u sng). + Dng ngoi: bc vo vi nht vo mi, tai... hoc nghin nt p bn ngoi. + Lc dng Ba u m gy tiu chy qu nhiu: dng Hong Lin, Hong B sc ly nc ung ngui hoc n cho ngui (S Tay Lm Sng Trung Dc). -King k: + Trong V khng c lnh tch li v chng thuc h: king dng (Dc Phm Vng Yu). + Ngi m h, dng vng, ph n c thai: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ngi khng c hn, tch tr, ph n c thai hoc c th suy yu : khng dng (Trung Dc i T in). + K v Khin ngu t (S Tay Lm Sng Trung Dc). -n thuc kinh nghim: . Tr ngc bng bng nhin b au, y trng, au nh kim m, kh cp, cm khu, bng nhin cht ngt: i hong 40g, Can khng 40g, Ba u 40g, (b v, li, sao). Tn bt, trn mt lm hon. Ngy ung 8-12g. (Tam Vt B Cp Hon - Kim qu yu lc). . Tr bng cng y, ngc au, i tin khng thng: Ba u 2 ht, b nhn v v, rang vng. Hnh nhn 2 ht, bc vi, p dp. Trn vi 1 chn nc nng, ly nc ung, h i tiu c th thi (Ngoi i B Yu). . Tr st rt, bng sng to: Ba u, b v v nhn 8g, To gip, b v v ht 24g. Tn bt, lm vin to bng ht u xanh. Mi ln ung 1 vin vi nc lnh ( Tru Hu phng). . Tr hn tch, n khng tiu, i tin b: Ba u 1 chn, ru 5 chn, nu nh la 3 ngy 3 m cho kh, lm vin to bng ht u. Mi ln ung 1 vin vi nc. Nu cn th ung 2 vin (Thin Kim phng). .Tr phong nga, ni ban, bt rt: Ba u 50 ht, b v. Sc vi 7 chn nc, cn 2 chn, ly ti vi bc li, chm vo ch nga (Thin Kim phng). . Tr l lot, nga: Ba u 50 ht, ngm nc cho vng, b nhn, nghin thun theo chiu tay phi ri cho vo 1 cht vng sa, 1 t bt bo. Bc mng vt thng ra, bi thuc vo. Khng c cho thuc vo mt hoc dch hon, nu l dnh thuc vo mt hoc dch hon, phi dng Hong n bi vo gii (Thin Kim phng). . Tr trng phong mo ming: Ba u 7 ht, b v, ga nt. au bn tri p bn phi v ngc li, nhng phi ly 1 chn nc nng p ln thuc (Thnh Hu phng).

. Tr phc th, thng hn, nng lnh khng u, hoc lon, th, l, ming kh, phin kht: Ba u 25 ht (b v, p b du, nghin nt), Hong n (sao, tn bt) 40g. Trn vi sp lm hon, to bng ht Ng ng, mi ln dng 5 hon, nhng vo nc ri nut, khng nhai (Thy Tm n - Cc phng). . Tr l, tch tr, bng au, mt rn nhiu: Ba u, b v v nhn, Hnh nhn, b v v nhn, mi th 49 ht, t tn tnh, tn bt. Dng sp ong nu chy, trn thuc bt, lm hon to bng ht u xanh. Mi ln ung 2-3 vin vi nc sc i hong, cch ngy ung 1 ln (Tuyn Minh phng). . Tr tiu ra mu khng cm: Ba u 1 ht, b v. Ly trng g, khot 1 l, cho Ba u vo, dn li ri nng chn. B Ba u i ch dng trng. Nu ngi suy yu th chia thuc lm 2 ln ung (Ph T phng). . Tr trng c: Ba u (b v nhng khng b du), M nha tiu, lng bng nhau. Tn bt, lm vin to bng vin n. Mi ln ung 1 vin (Qung Li phng ). . Tr tiu chy khng ngng vo ma H: Ba u 1 ht, chm vo u ht ri t tn tnh, tn bt. Nu chy sp ong, trn thuc bt lm vin, ung (Chm u Hon - Th Y c Hiu phng). . Tr tr nh b th t: Ba u 1ht, m lng, t s trn ngn n. Dng 1 t sp vng to bng ht Ba u, trn n t cho sp chy git xung trong nc, ri ga chung vi Ba u, lm thnh hon to bng ht bp. Mi ln ung 5-7 hon vi nc sc ht Sen v ng tm (Th Y c Hiu phng). . Tr th t do n phi thc n lnh lc tri nng qu: Ba u 25 ht, b v v du. Hong n 48g, nghin nt, trn vi Ba u. Dng sp vng trn lm hon, to bng ht u xanh. Mi ln ung 5-7 vin vi nc ngm thuc v nc mi mc di ging ln (Ha T ng Nghim phng). . Tr i tiu tin khng thng: Ba u (cn nguyn du), Hong lin, mi th 20g. Ga nt, trn u lm thnh bnh. Trc ht, bi nc Hnh v mui vo trong rn, t bnh thuc ln cu 14 trng, lm nh vy cho n khi i tiu c (Dng Th Gia Tng). . Tr suyn do hn m: Thanh qut b 1 tri, b rut, cho 1 ht Ba u vo, ct cht, trn la t tn tnh, nghin nt. Ung vi nc Gng pha ru (Trng Co Y Thuyt). . Tr tr nh ming b l, khng b v n ung c: Ba u 1 ht, v nguyn du, tn bt, cho vo t Hong n. Ct tc trn thp th ri t thuc ln. Khi thy chung quanh c ni nt phng nh th ly nc m ra cho sch, ri ly nc sc Thch xng b ra li cho khi l (Thy Trc ng Kinh Nghim phng). . Tr b kt, trng h: Ba u nhn 5 ht (p b du), Hng khc (sao) 120g, V la mch (sao) 40g. Tn bt, lm hon, to bng ht go to, ung 10 hon lc i vi nc (Hi Thng phng). . Tr m c thng hn kt tim gy au, to bn, trung tin hi thi: Ba u 10 ht, nghin nt,ly 4g, rc vo l rn, ly mi ngi cu nh, cu 5 trng, kh thng th khi (Nhn Trai Trc Ch).

. Tr tr nh b m suyn: Ba u 1 ht, nghin nt, bc vo vi, nht vo bn mi b nght, m s h ngay (C Kim Y Gim). . Tr tr nh m suyn: Ba u 1 ht, ga nt, bc vo bng (vi mng), nht vo mi: trai bn tri, gi bn phi, th m t t h xung (C Kim Y Gim). . Tr nht c l lot: Ba u, sao en, p vo ch au gii c, p ln tht sinh tht mi. C th thm t Nh hng. Nu vt thng su qu, ming khng khp c, nn bp li cho kht (Ngoi Khoa Tinh Ngha). . Tr tch tr: Ba u 40g, Cp phn 80g, Hong b 120g, tn bt, trn vi nc lm vin to bng ht u xanh. Mi ln ung 5 vin vi nc (Y Hc Thit Vn). . Tr Mi tn bc st m vo tht, khng rt ra c: Ba u + B hung, rang s qua, tn bt, dn ln vt thng. Khi thy bt au v c cm gic nga khng chu ni th day nh mi tn v rt ra ri bi Sinh C Cao vo (Kinh Nghim phng). . Tr l nga, lc ng tin: Ba u 3 ht, nguyn du, ga nt, ly vi mm bc li, xt vo ch tn thng, ngy 2-3 ln (B Truyn Kinh Nghim phng). . Tr bng si (ku) nhiu, sc da en, gi l chng thy trng: Ba u 90 ht (b v, nhn), Hnh nhn 60 ht (b v, u nhn). Tn bt, lm vin, mi ln ung 0,4-0,8g (B Khuyt Tru Hu Phng). . Tr hng au sp cht, ch cn cht hi th: Ba u 1 ht, b v, dng si ch xu vo gia ht, nht vo c hng 1 chc (lt) ri nm dy ko Ba u ra l khi. Ba u, gi 2-3 lp giy, cun giy li lm mi t chy ri thi tt i, cho khi xng vo trong l mi 1 lc s th ra nc di ri khi. (Nam Dc Thn Hiu). . Tr hng sng au: Bch phn 40g, Ba u 20g, sao chung vi nhau cho Bch phn kh, b Ba u i, ly Bch phn tn nhuyn, thi vo hng (Bch Nht Tuyn Phng). . Tr x gan c trng: Ba u sng 4g, Khinh phn 2g. Tn bt. Tri 4-5 lp trn vi, t vo trn rn, bn trn li 2 lp thuc na. Bnh nh th 1-2 gi sau cm thy nga, au l s tiu chy. Nu khng tiu chy th phi lm nh vy nhiu ln (Ni Gia C, Trung Tho Dc Tn Y Liu Php T Khoa Tuyn Bin). . Tr bng trng nc: Ba u sng + Hnh nhn, lng bng nhau, tn bt, lm hon. Mi ln ung 0,3-0,6g vi nc si ngui. King ung ru (S Tay Lm Sng Trung Dc). Hoc Ba u 200mg + Hnh nhn 3g. Ch thnh vin bng ht u xanh. Ngy ung 3-6 vin (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). . Tr bch hu: Ba u nhn, Chu sa, lng bng nhau. Nghin nt, trn u, mi ln dng 1,2-2g, ha vi du bi vo u chn my (ng cho thuc chm vo mt). Khong 8-12 gi, da vng bi thuc xut hin nt dp ging thy u th bi thuc i (Ba u Chu Sa Cao Tp Ch Giang T Trung Y (11): 23, 1959). . Tr cc loi nht c hoc nht c m: Ba u, b xc, sao en, nghin nt thnh cao, p vo vt thng ( Kim Cao - Ung Th Thn B Nghim Phng).

. Tr tr nh b ta li: dng Ba u 1g, Nhn ht da hu 0,5g, tn nh, thm t du thm, trn u, lm thnh vin nh, p vo huyt n ng, 15 giy sau ly ra, ngy lm 1 ln. Thng p 2 ln. theo di tr 190 trng hp, c kt qu khi: 90 cas, c kt qu: 7,9%, khng kt qu: 2,1 (Lm Trng H v cng s, tp ch Trung Ty Y Kt Hp, 1987,9: 548). . Tr hn t: dng Ba Lu Tn (bt than Ba u + bt Lu Hong) cho vo nang nha ung. Liu mi ngy: Ba u than 0,62g + bt Lu hong1,24g. tr 38 cas tiu chy mn tnh th hn ngng, thi gian ung thuc t 1-30 ngy. Kt qu khi: 20 cas, c tin b: 13 cas, khng kt qu: 05 cas. T l c kt qu l 86,8% (S Ti Tng, tp ch Trung Y -1979, 12:30). -Tham kho: + Mt b ga hn 60 tui, b bnh tiu chy (ng t) hn 5 nm, n tht, du, cht sng lnh vo l au, ung thuc iu ha T, thng , ch sp... ung vo th li tiu chy nng hn. n ti chn bnh, thy mch Trm Hot, l T V b tn thng, lnh tch ngng tr gy ra; i hn ngng trong, t l lu ngy, khi ri li ti pht, nm ny sang nm khc. Php tr nn dng php nhit h th hn tc s c kh li. Cho ung 50 vin Ba u, 2 ngy i tin ht thng li, tiu chy khi dn (Bn Tho Cng Mc). + Nu tr gp v thng ng thy cc th sng, b ht mng mng trong rut ri bc giy, p b du. Cha t t cho tiu tch t: nu vi nc 5 ln hoc sao cho ht khi, thy sc en th nghin nh dng. Ba u va c th lm thng rut va c th ch t (cm tiu chy) m ngi i khng bit (Li Cng Bo Chch Lun). + Chu an Kh ni rng: Ba u tr c chng tch hn trong V, nu khng ng bnh th king khng dng, ni chung dng Ba u phi cn thn. Ba u v i hong u l thuc cng h nhng i hong tnh hn, vo phn huyt, bnh ca lc ph c nhiu huyt th nn dng. Ba u tnh nhit, vo phn kh, bnh ca ng tng c nhiu hn th nn dng. L S Ti ni: Ty ra 5 tng, 6 ph, nh nu rut, nh co d dy, nh tch cng, ph m tch, trc tip lm nhim v chm tng ot i, kh huyt v thc n ngng tch, ch 1 ln cng ph l ht sch, m trng v thy tr qut sch m khng st, thai nhi trt ngay, inh nht c tiu ht. Nhng ut tr tuy tr c m tip chn m cng tn hi. Hy th ly mt t xt vo da, thy da ni dp, hung h rut v d dy l cht mm mng, b n xng t th khng nt lot sao c! Nn vn bt c d phi dng th nn sao chn, p b du, m cng ch dng cht t thi, khng c dng nhiu. C thuyt ni rng sng th n, nu chn th hn l khng ng - Tuy ni l sng th n, chn th lnh, s rng chn cng khng lnh lm, v Ba u bm th tnh cp tc ca ha, c c kh v cay, n v chy tn - Ba u c Nguyn hoa lm s; Ght Toan tng tho; S i hong, Hong lin, L l; Phn Khin ngu; K Mng lau, Tng x v nc lnh (Dc Phm Vng Yu). + Ba u v i Hong u l thuc cng h nhng i Hong tnh lnh, dng cho ngi bnh c nhiu nhit ph (bn trong), cn Ba u tnh nhit, ch dng cho bnh hn nhiu tng (Bn Tho Thng Huyn). + Khi ch Ba u, phi bo v mt v tay v du Ba u rt nng, c th gy bng da (Phng Php Bo Ch ng Dc). + Thuc t h c phn bit loi h t t (hon h) hoc h mnh (tun h), trong tun h li chia ra hn h v nhit h. i hong tnh hn l thuc hn h, nn dng vo chng i tin

to kt ( to bn). Ba u tnh nhit, l thuc nhit h, nn dng trong chng i tin hn kt. Phng php h mnh tuy ging nhau nhng khc nhau v hn nhit - Ba u c nng th c tc dng t h, gp lnh th ngng. Nu sau khi ung Ba u m i t nhiu th c th ung nc lnh gii (ng Dc Hc Thit Yu). + B phn c v cht c ca Ba u c trong l, r, v cy v c bit l ht Ba u. Ht Ba u c 30-50 du cht bo- tc dng gy ty mnh, 18% protein, mt cht rt c gi l Crotin (Cy c Vit Nam).

B T NHN
Xut x: Bn Kinh Tn Vit Nam: Ht cy Trc b, ht Trc b. Tn Hn Vit khc: Trc b t nhn, Cc hoa (Ho Hn Dc Kho), Bch th nhn, Bch tht (Trung Quc Dc Hc i T in), Bch t nhn, B thc (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc: Thujae orietalis Semen. H khoa hc: Thuc h Trc Bch (Cupressaceae). M t: Cy cao 3-5m. Thn phn nhnh nhiu trong nhng mt thng ng lm cho cy c dng c bit. L mc i, dt, hnh vy, mu xanh sm. Qu hnh nn cu to bi 6-8 vy dy p vo nhau, k vy c . Ht hnh trng khng c cnh, mu nu sm, c mt so rng mu nht hn pha di. Ma hoa vo thng 4-5. Trng lm cnh cng vin, cha nh, t hoa nc ta. Ma qu vo thng 9-10 Thu hi, s ch: Hi vo ma ng phi kh, xt b v ngoi, ly nhn phi kh th no vng nht, ln hn ht m v ng thm l tt Phn dng lm thuc: Dng ht. Thnh phn ha hc: + Trong Bch t nhn c 1 s hot cht chnh: Saponin, Benzine (Trung Dc Hc).

+ Trong ht c cht bo, Saponozit (Dc Liu Vit Nam). Tnh v: + V ngt, cay, tnh bnh (Trung Dc Hc). + V ngt, tnh bnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Tm, Can, T (Trung Dc Hc). + Vo kinh Tm, Can, Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Dng tm, an thn, nhun trng (Trung Dc Hc). + Dng tm an thn, cm m hi. ng thi c tc dng nhun to, thng tin (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr mt ng, hi hp, to bn, m hi trm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). King k. + Tiu chy: khng dng (Trung Dc Hc). + Tiu chy, m nhiu cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Bch t nhn s Cc hoa, Dng tho (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Cch dng: Ht tm ru phi kh, ga ra, sy sch, ly nhn sao qua m dng n thuc kinh nghim: + Tr ng kinh, tr con hay khc m, bng y, tiu phn xanh, tn bt B t nhn trn vi nc cm 3-20g ung. Tr tm huyt bt tc, tinh thn ht hong, mt ng, mng m, hi hp s st, gim tr nh: B t nhn 20g, Mch ng, Cu k, ng quy mi th 12g, Xng b 4g, Phc thn, Huyn sm mi th 12g, Thc a 20g, Cam tho 4g sc ung (Bch T Dng Tm Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt khng dng tm, hi hp mt ng: B t nhn, Toan to nhn mi th 16g, Vin ch mi th 8g, sc ung (Dng Tm Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr mt ng, tc rng do thn kinh suy nhc: B t nhn, ng quy mi th 640g, tn bt, luyn mt lm vin, mi ln ung 12g, ngy 2 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr m hi ra nhiu do m h: Bch t nhn 16g, H khc, Mu l, ng sm, Ma hong cn, Bch trut mi th 12g, Ng v t 8g, Mch nhu (Tru, v ht la tiu mch) 16g. Tn bt, trn vi To nhc lm vin, hoc sc ung (Bch T Nhn Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Bch t nhn v Toan to nhn u l thuc tr bnh mt ng c, thng dng kt hp c hai. Toan to nhn c hiu v dng m, Bch t nhn c hiu v lng tm li c tc dng thng hot rut (Tn Bin Trung Y Hc Khi Lun) + Bch t nhn l mt v thuc b c cht nhun lm cho mi s kh to. Sch Bn tho ghi rng: N cha c phong thp, nhng cha phong th ng m cha thp th kh hn. Nhng cht nhu nhun trng lm im c phong kh, cha phong l cha cam to sinh ra phong, khng phi cha phong cm ngoi ngoi (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Toan to nhn v To t nhn u c tc dng an thn tr mt ng, c hai u c dng chung nhng To nhn thin v b cn lim hn, Bch t nhn thin v dng tm, li c th thng rut (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Mt ng thuc v Can, m h th dng Toan to nhn; Mt ng thuc v Tm huyt h th dng B t nhn. Toan to nhn ly v chua tr bnh, v v chua hay lim Can m b Can. B t nhn c nhiu cht nhn t b, dng c Tm m b Tm (ng Dc Hc Thit Yu). + To bn chia lm 2 loi: thc v h. Thc chng nn dng php t, dng i hong, Huyn minh phn; H chng nn dng php nhun, B t nhn l v thuc c th dng c, nht l i vi ngi ln tui b to bn, cht nhn trong rut thiu m dng v ny, rt thch hp (ng Dc Hc Thit Yu). + B t nhn l qu ca cy Trc bch, nhn mu vng, trng ging nh ht go, tnh bnh, khng hn, khng to, thc l 1 v thuc t b dng tm (ng Dc Hc Thit Yu). + B t nhn v ngt, tnh bnh. Vo Tm th c tc dng dng thn, vo Thn c tc dng nh ch. B t nhn c tc dng ging nh Toan to nhn nhng B t nhn thuc loi phng hng, ho trung, ht c cht bo m nhun, thin v dng Tm v hot trng. Toan to nhn thin v b Can, ngoi vic tr mt ng, cn c tc dng lim hn (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH B

Xut x: Bit Lc. Tn khc: B Ph Tho (Nht Hoa T Bn Tho), Bch Ni, D Thin Mn ng (Bn Tho Cng Mc), Vng Ph, Thu Dc, B T, Bch iu Cn, B Lut Hng (Ha Hn Dc Kho), Man Mch B, Bch B Tho, Cu Trng Cn, Cu Thp Cu iu Cn (Trung Quc Dc Hc i T in), Dy Ba Mi, t c, Bn Sam, Sp (Thi), (P) Chu Chng (Hmng), Robat Thai, Hiungui (Giarai), Sam Sip lc [Ty] (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Stemona tuberosa Lour. H khoa hc: Bch B (Stemonaceae). M t: Dy leo thn nh nhn, qun, c th di 10cm, l mc i c khi thun di thn ni r trn mt l, 10 - 12 gn ph chy dc t cung l n ngn l, cm hoa mc k l, c cung di 2-4cm, gm 1-2 hoa to mu vng hoc mu . Bao hoa gm 4 phn, 4 nhy ging nhau, ch nh ngn. Bu hnh nn, qu nng c 4 ht, ra hoa vo ma h. R chm gn n 30 c (nn mi gi l Dy Ba Mi), c khi nhiu hn na. a l:

Mc hoang di khp ni, c bit l nhng vng ng ni. Thu hi v s ch: Dng c nhiu nm dng thuc, c cng lu nm cng to cng di, thu hoc vo u ng hng nm, hoc vo lc u xun, chi cy cha hot ng, trc khi thu hoch, ct b dy thn, nh b cy choai, o ton b c ln, ra sch phi kh. Phn dng lm thuc: Dng r c, r thng cong queo di t 5-25cm ng knh t 0,51,5cm. u trn hi phnh to, u di thun nh dn. M t dc liu: R c Bch b kh hnh con thoi di khong 6-12cm, th khong 0,5-1cm, phn di phng to nh nh dn, c xp vt nhn teo c rnh dc su bn ngoi mu vng trng hoc sm vng. Cht cng gin chc, t ngt, ng nhiu, mi thm ngt, v ngoi hay nu sm l tt (Dc Ti Hc). Bo ch: + o ly c ga ra sch ct b r 2 u, em va chn, hoc nhng nc si, c nh nguyn, c ln b i, phi nng hoc tm ru, sy kh (Bn Tho Cng Mc). + Ra sch, mm rt li, xt mng phi kh, dng sng. Tm mt mt m ri sao vng [dng chn] (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: t su mt nhng d ht m, mc, nn sau khi phi hay sy kh, nn ct vo ch kh trnh m Thnh Phn Ha Hc: .Trong loi Radix Stemonae Japonicae c Stemonine, Stemonidine, Isostemonidine, Protostemonine, Paipunine, Sinostemonine (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). .Trong loi Radix Stemonae Sessilifoliae c: Stemonine, Isostemonidine, Protostemonine, Tubersostemonine, Hodorine, Sessilistemonine (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). .Trong loi Radix Stemonae Tuberosae c: Stemonine, Tubersostemonine, Isotubersostemonine, Stemine, Hypotubersostemonine, Oxotubersostemonine (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + R Bch b cha Tuberostemonin, Stnin, Oxotuberostemonin. Ngoi ra cn 1 s Alcaloid khc cha r cu trc: Stmonin C22H33O4N4N, im chy 1620, Isostemonin C22H33O4N, im chy 2122160, Isotuberostemonin C22H33O4N, im chy 1231250, Hypotuberostemonin C19H2123O3N, Stemotuberin, im chy 77820, Setemonidin C19H31O5N, Paipunin C24H34O4N. R cn cha Glucid 2,3%, Lipid 0,84%, Protid 9,25% v 1 s Acid hu c (Acid Citric, Malic, Oxalic, Succinic, Acetic...] (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: + Tc dng khng vi trng: Radix Stemonae in vitro c tc dng khng khun i vi nhiu loi khun gy bnh gm: Streptococus Pneumoniae, bHemolytic Streptococus, Neisseria Meningitidis v Staphylococus aureus (Trung Dc Hc).

+ Tc dng dit k sinh trng: dch cn hoc nc ngm kit ca Bch B c tc dng dit k sinh trng nh chy rn, b cht, u trng rui, mui, rp... (Trung Dc Hc). + Tc ng ln h h hp: nc sc Bch b khng t ra c tc dng gim ho do chch Iod ni mo. Bch b c tc dng lm gim hng phn trung khu h hp ca ng vt, lm gim ho do c ch phn x ho. i vi khng Histamin gy co git, Bch b c tc dng ging nh Aminophylline nhng ha hon v ko di hn (Trung Dc Hc). + Dng trong bnh nhim: Theo di hn 100 bnh nhn dng nc sc Bch b, cho thy c 85% c hiu qu gim ho (Trung Dc Hc). Tc dng tr ho: Stemonin c tc dng lm gim tnh hng phn ca trung tm h hp ca ng vt, c ch phn x ho, do c tc dng tr ho. Bch b c th nghim cha lao hch c kt qu tt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc dng tr giun v dit cn trng: ngm giun trong dung dch 0,15% Stemonin, giun s t lit sau 15 pht. Nu kp thi ly giun ra khi dung dch, giun s hi phc li. Tim dung dch Stemonin sulfat (3mg) vo ch nng 25g, c th lm cho ch t bi, sau 12 gi th bnh phc. Dng ru thuc Bch b 1/10 trong ru 700, ngm hoc phun vo con rn, rn s cht sau mt pht. Nu ngm rp, con vt s cht nhanh hn (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc dng khng khun: Bch b c tc dng dit vi khun rut ga v khng vi khun ca bnh l, ph thng hn (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Nc sc v r Bch b c nhng tc dng dc l sau: . Nc sc 1050% r Bch b c tc dng lm lit giun (lit mm) sau thi gian t 820 gi. Giun b lit do tc dng ca thuc khng hi phc li sau khi c ra sch thuc. Bch b c tc dng lm tan r cht Kitin bao bc chung quanh giun (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Vi liu va phi, Bch b khng nh hng n hot ng co bp tim, huyt p, hot ng co bp ca rut v t cung v khng gy c i vi sc vt th nghim (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Dung dch Alcaloid ton phn chit t r cng nh t l v thn Bch b u c tc dng long m r rt trc chut nht trng v lm lit c giun a ln. Do c th s dng c r, l v thn cy Bch b lm thuc tr ho v tr giun (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh v: + Tnh hi n (Danh Y Bit Lc). + V ngt, khng c (Dc Tnh Bn Tho). + V ng, khng c (Nht Hoa T Bn Tho). + V ngt ng, tnh hi n (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ngt ng, tnh hi n (Trung Dc Hc). Quy kinh

+ Vo kinh Ph (Trn Nam Bn Tho). + Vo kinh Ph, T (Tn Bin Bn Tho) + Vo kinh Ph (Trung Quc Dc Hc i T in). + Vo kinh Ph (Trung Dc Hc). Tc dng: + Nhun ph, ch khi, st trng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Nhun ph, ch khi, st trng (Trung Dc Hc). Ch tr: Tr ho do h lao. Thng dng trong tr lao phi, kh qun vim mn tnh, ho g, giun a, giun kim (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: Dng t 4 - 20g, nga ngoi da, dng ngoi ty . King k: + T h, tiu chy: khng dng (Trung Dc Hc). + V ny d lm thng tn ti V, c tnh hot trng,v vy ngi T h, tiu chy: cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Cch dng: Dng sng: tr gh l, giun sn. Dng chn: tr ho hn, ho lao + Ng c: Khi n nhiu r c s gy t lit trung khu h hp, c th cht. Kinh nghim dn gian dng nc gng v ung gim gii cu. n thuc kinh nghim: + Tr ho d di: dng r Bch b, Gng sng, ga ly nc, 2 v bng nhau, sc ung 2 chn (Tru Hu phng). + Tr nut phi ng tin: dng 160g r Bch b, 640g ru, ngm mt m. Ung mi ln 1 t, ngy 3 ln (Ngoi i B Yu phng). + Tr ho lu nm: Bch b (r) 20 cn, ga vt nc, sc li cho do qunh. Mi ln ung 1 mung canh, ngy 3 ln (Thin Kim phng) + Tr ho d di: dng r Bch b ngm ru, ngy ung 1 chn, ngy 3 ln (Trng Vn Trng). + Tr ho nhiu: dng Bch b (c dy ln r), ga vt ly nc ct, trn vi mt ong, 2 th bng nhau. Nu thnh cao, ngm nc nut t t (Tc Thp Ton phng).

+ Tr t nhin ho khng dt: Bch b (c r), h trn la nng cho kh, mi ln ly nc mt t ngm nut nc (Ph T phng). + Tr tr nh ho do hn : Bch b sao, Ma hong kh mt, mi th 30g, tn bt. Hnh nhn (b v, b u nhn) sao, b vo nc tht si, vt ra, nghin bt,cho mt vo nn vin bng ht B kt. Mi ln ung 23 vin vi nc nng (Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). + Tr ph, vng da c ngi:Bch b (c) mi o v, ra sch, ga nt. p mt ming ln rn, ly na t xi ga mm do p trn ming Bch b va ri, xong ly khn bt li 12 ngy sau thy trong rut c hi mi ru th tiu c, ht ph (Dng Th Gia Tng Phng). + Tr cc loi cn trng vo l tai: Bch b (sao) nghin nt, trn vi du m bi trong l tai (Thnh T Tng Lc). + Tr o qun c rn, rp, b cht, ch: dng Bch b, Tn giao nghin nh cho vo lng tre xng khi ln, c th nu nc git (Kinh Nghim Phng). + Tr giun kim: Bch b ti, sc ko tht vo hu mn trong mt tun (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr giun a: Bch b 12g, sc ung vo bui sng lc i, lin tc 5 ngy, sau dng thuc x mi sng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr cc chng ho do h chng: Bch b, Tang cn bch b, Thin mn ng, Mch mn ng, Bi mu, T b dip, Ng v t, T uyn, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho do cm mo, nga hng, m t: Bch b 16g, Kinh gii 12g, Bch tin 12g, Ct cnh 12g, Sc ung (Trung Dc Hc). + Tr lao phi c hang: Bch b 20g, Hong cm 10g, n b 10g, o nhn 10g, Sc c cn 60ml, ung ngy 1 thang, lin tc 2 - 3 thng. tr 93 cas, kt qu tt (ng Tng Vinh Trung Quc Phng Lao Tp Ch 1966, 1:27). + Tr lao phi: Bch b 12g sc ung vi bt Bch cp 12g (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr lao phi: Vin Bch b tr 153 cas lao phi: dng g con, b rut v u, chn, theo t l 1 cn g - 1 cn thuc. Cho g v nc va nu trong 4 gi, nc g ra, cho thm nc khc nu trong 45 ln, mi ln 2 gi. Cc ln sc nc, trn u cho thuc vo khuy u (c 1 cn thuc cn 480g nc hm g). Lm thnh vin nh, mi ngy ung 2 ln, mi ln 10g. Mt liu trnh l 20-30 ngy. Nu c kt qu, tip tc ung thm 23 thang ri sau ung thm 23 thang cng c kt qu. a s bnh nhn u ln cn, triu chng lm sng c ci thin (Trn Tng Vinh Trung Y Tp Ch 1959, 3:39). + Tr ho do lao phi, do ph nhit: Bch b 640g, Sa sm 640g, 10 cn nc sc b b, trn vi 640g mt ong, nu nh la cho thnh cao. Ngy ung 2 ln, mi ln 8ml (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ho, suyn, kh qun vim mn tnh: Bch b 20g, Min hoa cn 5 ci, Ma hong 8g, i ton 1 c, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Tr ho g: bch b 1015g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ho g: Bch b 1220g, sc ung vi ng ct (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ho g: Bch b 12g, Bch tin 12g, Cam tho 4g, i ton 2 tp, sc ung vi ng, mi ngy chia lm 3 ln ung lin tc 3 - 4 ngy (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr cc chng ho: Bch b 20g, sc 2 ln c 60ml, chia lm 3 ln ung trong ngy (Trnh Tng Quang, Thim Ty Trung Y Tp Ch 1986, 10: 439). + Tr giun kim: Bch b, Binh lang, S qun t, cc v bng nhau tn bt, trn du tht quanh hu mn (Nhng Cy Thuc V Thuc Vit Nam). + Tr giun kim: Bch b 40g, nc sc cn 10-20ml tht vo hu mn trc khi ng, lin tc 23 m. Hoc dng Bch b 20g, T tho 20g, Vaselin 100g, tn bt, trn vi Thanh cao bi quanh hu mn (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr giun kim: Bch b 40g ti, sc vi 200ml nc cn 30ml, tht gi 20 pht, lin tc 1012 ngy (Dc Liu Vit Nam). + Tr ch, rn, b cht: Bch b 120g, ngm vi 1 lt Cn, sau 24 gi sc ngoi da (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr mn nga ngoi da, vim da m ay, mui cn, vy nn: Bch b xt ra, dng mt st xt vo ni au, ngy nhiu ln (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr m ay: Bch b 29g, Bng sa, Hng hong mi th 8g, sc nc, ra (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr mi (tu tra t): Ngm Bch b trong cn 950 trong 57 ngy, ch thnh 50% Tinctura Bch b, bi ngoi ngy 23 ln. 1 thng l 1 liu trnh, tr 13 cas c kt qu 92% (nh Thy Xuyn Trung Y Tp Ch 1981, 4:273). + Dit rui, b, gii...: . Nc sc Bch b, cho thm t ng, rui n cht n 60%. . Dung dch 1/20 git cht 100% b gy. . Rc bt Bch b vo h phn, git cht 100% gii. . t Bch b ri xng khi, dit c rui, mui, b ch. (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tham kho: + Bch b cng l loi c tc dng nh Thin mn cng cha ho v c tc dng st trng, nhng Thin mn kh lnh, Bch b kh m hn, v vy, cch cha cng khc nhau (Bch Hp). + Bch b tuy hi n nhng nhun m khng to, cn c th khai tit, ging kh, tr ho th khng thuc no bng, nht l ho lu ngy (Bn Tho Chnh Ngha).

+ Dng c Bch b xt mng, sao kh cho vo ti vi ngm trong v ru ly ung dn tr cc chng ho gi l Bch B Tu (Trung Quc Dc Hc i T in). Phn bit: (1) Ngoi cy Bch b l mc i ni trn, Vit Nam cn c cy Bch b hay Bch b khng qun (Stemona saxorum Gagnep): Thn tho khng qun, di 20 - 25cm, c khi phn nhnh, c khi khng. L di bin thnh vy di 5-7mm, pha trn c 2-3 l hnh trng hay hnh tim, u nhn, gn cung. Ra hoa vo thng 4. Cy thng gp cc hc c mn ti cc rng min ni pha Bc nc ta. (2) Trung Quc v Nht Bn thng dng cy Bch b (Stemona japonica (B1) Miq) l mt loi cy nh sng nhiu nm. Ton cy nhn. C r cht tht, hnh chy u, mc thnh chm gm nhiu c, Cy cao 1,72 - 3m, leo b trn cy khc, thn c rnh dc, l n mc thnh 2 -4 vng l nhn hoc hi nhn, l khng co rng ca, hi ung hnh ln sng, pha cung l hnh trn hay gn nh hnh tit, gn l c 5 - 9, cung l hnh si dy di khong 1,5 - 3cm. Hoa mc trn cung di hnh si dy, mc sen bn trn cung l, mi cung l c mt hoa, hoa mu xanh nht, c 4 cnh, cnh hoa x thnh hai, hnh trng hay hnh kim, ui nhn, phn cung hi rng, sau khi hoa n cnh hoa xe ra cp xung cong ra ngoi, 4 nh c mu tm, gn ging hnh mi tn, ngn, c hai bao phn, cng hnh si dy, bu hnh trng khng c vi. Qu b i qu hnh trng rng v dt, v nhn bng khng c lng, lc cn non mu xanh nht, lc chn th v nt ra, trong c nhiu ht. Ht hnh bu dc di nu tm sm. V c nhiu np dc, mt u c cht mng mu trng vng. (3) Ngoi cc loi m t trn, cn c my loi khc di y u c dng lm thuc: a) Cy bch b hoa nh (Stemona pariflora Wight) c o Hi Nam, v cch, hoc mc thnh vng quanh mt, y mi mt c 34 l, hnh kim phnh, ch cung hnh tit. Hoa rt nh, bao hoa hnh chit c, c 4 cnh hoa, nt 2 thy, hnh kim phnh gia. bu hoa hnh trng, trong c 3 ht dng ng. b) Cy Bch b l hp (Stemona agula Sm) l loi cy thn tho, leo b, sng lu nm. Thn di 3060cm. C r cht tht, mc chm, hnh di hay khc. L mc i hoc chm 3 - 5 l vng quanh mc dy, hnh kim phnh thng di thng co 3 gn, mc t st cung ra, cung l thng nh. Hoc mc ring l nch l, phn gc cung ni lin vi cung l, hoa mu trng bn ngoi mu hay hng, c 4 nhy c, 1 nhy ci. Bu hnh trng kiu qu bu nh. Ht mu nu en. c) Bch b thn ng (Stemona sesslifolia Miq. Franch.) Cy ng khng phn cnh, cao 60 65cm. C cht tht, hnh chy u, mc thnh chm c nhiu c. Mi mt thn cy c 3 - 5 l mc xung quanh, hnh trng n hnh bu dc di, ui l nhn ngn, gc l nh dn, cung l ngn, c 3 - 5 gn l. Hoa mc nch l, hoa mu xanh nht pha mu tm, gm 4 cnh. Bu hoa hnh trng khng c vi. d) Ngoi cc cy gii thiu trn ra, ring tnh t Xuyn cn c dng mt loi Th Bch b thuc ging Thin mn ng h Liliaceae tc l Thin Mn ng rng d (Asparagus filicinus Ham) cn c tn khc l Thin chy t, l c ngn nh, di 3cm, cng gi l Xuyn bch b, ch sn xut v tiu th trong tnh T Xuyn (Danh T Dc V ng Y).

BN CHI LIN

Tn Vit Nam: Hong cm ru. Tn Hn Vit khc: Nha lot tho, Tinh du tho, Hip dip, Hn tn tho (Thng Dng Trung Tho Dc Th Sch). Tn gi: Hoa c hnh dng nh bn chi nh rng nn gi l Nha lot tho (Nha rng lot: bn chi). Tn khoa hc: Scutellaria barbata don = Scutallaria rivulars Wall. H khoa hc: Labiatae. M t: C a nin thn 4 gc, b gc, mnh ngn, cao 0,15-0,20m. L mc i, l trn khng cung, l di c cung mnh, phin l hnh trng hp n hnh mi mc, di 1-2cm, ton mp mi trn mang mt ci khin rng sm, mi di tn ti. Trng mu xanh 2 mi, mi trn 3 thy, mi di trn, 4 nh khng th ra ngoi. Ra hoa vo ma xun. a l: Sinh hai bn b rung, rnh nc, ni m thp gn nc. C min bc nc ta. Phn dng lm thuc: Dng ton cy. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma xun h, ra sch phi nng ct dng.

Tnh v: V hi ng, tnh mt. Tc dng sinh l: Thanh nhit, gii c, tr ung th (Cancer), tiu vim gim au. Ch tr: Dng khng ung th, c hiu qu ci thin chng trng ung th. Tr vim rut tha vim gan, x gan c trng, rn trng th c cn, chn thng.

BN H

Xut x: Bn Kinh. Tn Hn Vit khc: Thy ngc, a vn (Bn Kinh), Ha c (Ng Ph Bn Tho), Th in, Th c (Bit Lc), Dng nhn bn h (Tn Tu Bn Tho), Tr mao p, Tr mao n p, Bch bang k t, m cung tch lch (Ha Hn Dc Kho), Lo nha nhn, Thin lc tinh, D vu u, (Trung Quc Dc Hc i T in), Tam b khiu (H Nam D Sinh Thc Vt), Ma vu qu (Liu Chu Dn Gian Phng Dc Tp), a chu bn h (Cn Minh Dc Dng Thc Vt iu Tra Bo Co), a li cng (Trung Dc Ch) . Tn khoa hc: Pinellia ternata (thunb) bret (pinellia tuberifera ten). H khoa hc: H Ry (Araceae).

M t: Bn h l loi thn c. C hnh trn cu hoc trn dt. L c cung di, v ma xun cy mc 1-2 l, di 3-33cm, l n chia lm 3 thy, ty theo tui cy m l mc c khc nhau v hnh dng, cung l di l mu xanh, nhn bng khng c lng, lc cy cn nh l n, hnh trng hay hnh tim, ui nhn mp l nguyn hoc hi c ln sng, gc l hnh mi tn, cy 2-3 tui l c 3 thy, hnh bu dc hay hnh kim phnh gia, hai u nhn. Cy 2-3 tui mi c hoa, hoa hnh bng n vo u ma h, hoa c bao ln, bao mu xanh, trong bao c hoa t, hoa ci mc pha di, mu xanh nht, hoa c mc bn trn, mu trng, on trn cong hoa i nh. Qu mng hnh bu dc, dng trng. a l: C nhiu Trung quc, mc hoang v trng sn xut. Nhn dn Trung quc c tp qun cho Bn h sn xut cc tnh H bc, H nam, An huy, Sn ng c phm cht tt nht. cc tnh nh Giang t, Trit giang, T xuyn, Vn nam, Qu chu, Giang ty, Qung ty cng c sn xut v ny. Vit Nam cn phi nhp ca Trung Quc. Thu hi, s ch: Thu hoch vo ma h, chn c o v ra sch t ct b v ngoi (mu vng tro) v r t phi kh. M t dc liu: Bn h hnh cu trn hoc hnh trn dt, hoc dt nghing, ng knh 0,72cm. Mt ngoi mu trng hoc mu vng nht, phn trn thng trn, phng, gia c ch lm, l vt ca thn, mu vng nu, chung quanh chi cht vt r chm nh, mt di thng hnh trn, ty, bng hoc khng phng, mu trng. Cht cng, mt b dc hnh qu Thn, c bt, mu trng, bng mn. Loi c ga hoc kh th mu trng tro hoc c vn mu vng, khng mi, v cay, nhm thy dnh, t li, nga hng (Dc Ti Hc). Bo ch: + V Bn h dng sng c c, v vy khi dng ung trong, cn phi bo ch. Cch bo ch c Php bn h, T bn h (ch vi vng sa) ngoi ra cn c Bn h khc dng c tc dng gii ut tr m. Sau y l cc php bo ch: a- Bo ch Php Bn h: Ly Bn h sch ngm nc chng 10 ngy cho n khi bt trng ni ln th vt ra, ri ngm tip vi Bch phn (c 50kg Bn h cho 1kg Bch phn). Ngm 1 ngy ri li thay nc, n khi nhm vo ming khng cn cm gic t cay th vt ra, phi trong rm (trnh nng). Ngoi ra cn c cch khc l ga dp Cam tho ha vi nc vi, lng gn b cn ri Bn h vo ngm. Quy trn hng ngy n khi mu vng thm u vo bn trong vt ra phi trong rm n kh (C 50kg Bn h th dng 8kg Cam tho v 10kg vi cc) (Dc Ti Hc). b- Bo ch Khng Bn h: Bn h c bo ch theo php Bn h nh trn, n khi v thuc khng cn t cay th xt lt Gng sng ri cho Bch phn v Bn h vo un cho thm. Ly ra phi qua cho ro nc, ct thnh tng ming phi kh (C 50kg Bn h th dng 12,5 kg Gng sng 6,5kg Bch phn) (Dc Ti Hc). c- Bo ch Thanh Bn h: Ly Bn h bin ch theo Php bn h nh trn, n khi v thuc khng cn t cay, thm Bch phn v nc un k, ly ra phi qua cho ro nc m ri xt

thnh phin, li phi trong rm mt (C 50kg Bn h th dng 6,5kg Bch phn) (Dc Ti Hc). d-Bo ch Bn h khc: Dng Bn h sng vo ni nc, dng mt cht phn chua un si ngm 1 m, hm sau li un nc khc thay nc c i, lm 7 ngy 7 m nh vy, ri phi kh, tn bt. Dng nc Gng ha vi h lm thnh Bnh sao vng (Trung Dc i T in). + Dng Bn h 160kg, Bch gii t 80g, gim chua 200g. Cho Bch gii t ga nh vo gim khuy u, thm Bn h vo ngm trong 1 m. Ly ra, ra sch ht nht m dng (Li Cng Bo Chch Lun). + Theo kinh nghim ca huyn t tnh T xuyn bin ch nh sau: C th em c ti cht ng trong nh 10-15 ngy, sau ly tay bp v c t bc ra th l c. Ngoi ra rt ngn thi gian c th trn thm mt t tro, c th rt ngn c na thi gian . Ngoi ra c mt bin php nhanh na l dng mt s lng vi va phi trn ln u vi c xp ng mt gc nh, ng cao khong 17cm, khong 1-1,5 ngy l c th xt b v c. Sau khi xong b vo r y, em xung ch nc chy, ly chn p st, chn c i dp c, p cho ti khi trc ht v, thnh mu trng l c, nhng phi phng da chn b nga l. Ngoi ra cn c th dng chi cng hoc que cng u c buc r hoc li ng chc vo r khong, trn t di ln, trong ra ngoi lm cho c b st bong ht v ngoi. Nu c 1 s c bn ngoi cha trc ht th c th chn ra, st li cho sch, nu s lng t th c th ly tay st sch, nhng phi bi thuc hoc du chng b nhim c. Sau khi qua giai on st b v l phi kh, sau khi st sch v ngoi nn phi nng ngay, nu b ma phi sy kh, nu khng s b mc thi. Nu dng la sy trc ht phi dng la ln cho c bc nng ta hn nc, ly vi kh lau nh cho kh, trc khi c kh ht nc khng c trn o, n lc khng cn git nc ng, dng la nh sy cho kh kit. Ni chung sy lc u la ln, nhng v sau nh dn, nh vy phi qua mt ngy m mi kh. Nu khng c dng c sao sy c th ngm vo trong phn chua bo ha (nu phi c kh c mt t th khng cn em ngm, dng Lu hong xng, c th chng c mc thi). Nn thay nc lun phng thi, n lc nng phi kh. Trong qu trnh phi kh, ch khng dng tay trn o, tt nht l dng que tre. Nu phi kh m mu da c khng c trng th c th dng Lu hong xng 1 ngy (C 50kg Bn h th dng 0,5kg Lu hong), c th lm c trng trong v tr su mt, men mc. C 3-4 kg c ti c th c 1kg c kh (K Thut Nui Trng V Ch Bin Dc Liu). Cch dng: Bn h qua nhiu khu ch bin khc nhau, nn dng cng khc. . Php Bn h dng trong trng hp to thp, ha m. . Khng Bn h dng trong trng hp ging nghch, ch u. . Bn h khc dng trong trng hp kin v tiu thc. . Cn Bn h sng ch dng bn ngoi t khi dng ung. Bo qun:

ni kh ro khng c m t, Bn h t b mi mt. Nu thy mc c th ly nc ra sch phi kh, dng Lu hong xng, phi kh, ct nh c. Thnh phn ha hc: + Coniine, Protoanemonin, Homogentisic acid, Nicotine, Aspartic acid, Glutamic acid, Arginine, b-Sitosterol, Cholesterol (Trung Dc Hc). + Ephedrine (Haruji Oshio v cng s, Chem Pharm Bull 1978, 26 (7): 2096) + Choline, b-Sitosterol, Daucosterol (V Quan Chiu Nh, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1962, (82): 766). + Homogentisic acid, Protocatechualdehyde (Triu Cng, Trung Quc Trung Dc tp Ch 1990, 15 (3): 146). Tc dng dc l: + Tc dng cm nn: Bn h ch thnh hon v nc sc Bn h c tc dng cm nn. Cao lng Bn h, bt Bn h (ch vi nhit cao) cng c tc dng cm nn. Nhng Bn h sng ngc li, li c tc dng gy nn (Trung Dc Hc). + Tc dng gim ho: Nc sc Bn h cho mo c gy ho nhn to ung, c tc dng gim ho nhng km Codein. Thuc cng c tc dng gim ho nu chch vo tnh mch. Ch phm ca Bn h cho th ung, c tc dng lm gim bt tit nc ming do cht Pilocarpine. Ch phm ca Bn h cho chut cng c gy bi phi ung, kt qu phn tch t bo chng minh thuc c tc dng lm chm qu trnh bnh. Cho dng thuc cng sm, kt qu cng tt (Trung Dc Hc). + Bn h c tc dng gii c i vi trng hp nhim c Strychnin v Acetycholin (Trung Dc Hc). + Protein Bn h vi liu 30mg/kg i vi chut nht, c tc dng chng vic c thai sm. Bn h sng ngm kit c tc dng chng ri lon nhp tim i vi sc ct thc nghim (Trung Dc Hc). + Cn long hoc nc ngm kit Chng dip Bn h (Pinellia pedatisect Schott) c tc dng c ch r rt i vi ung th v t bo Hela trn sc vt th nghim (Trung Dc Hc). Thnh phn c ca Bn h kh ha tan trong nc, cn thnh phn c tc dng cm nn v gim ho c th ha o nc nng. Thnh phn c c khng b ph hy bi nc Gng n c m b Bch phn (Phn chua) lm cho ht c (Trung Dc Hc). c tnh: Liu LD50 ca Bn h sng chch vo mng bng chut l 13g/kg. Bn h sng ung qu liu d b ng c. n Bn h sng ming li c cm gic t. Ung liu ln lm cho ming v hng c cm gic t, cay mnh, nga, nng bng, sng, tit nc ming, mun nn, nn, ni ngng, khan ting, ming h ra kh. Trng hp nng s b nght th, kh th dn n t vong (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V cay, tnh bnh (Bn Kinh).

+ Sng: tnh hi hn; Chn: c c (Bit Lc). + Rt c (Dc Tnh Bn Tho). + V cay tnh m, c c (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Ph, t, V (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh th Dng minh V, th Thi m Ph, th Thiu m Tm (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh T, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + To thp, ha m, ging nghch, ch th Ch tr: + Tr ho suyn, kh nghch do m thp thy m, thp tr trung tiu, nn ma bng y, inh nht, sng ty, dng sng tn bt, p ngoi. King k: + n b c thai, chng to nhit, khng c dng. Khng c hn thp kh cm dng + Tnh n ght To gic, s Hng hong, Gng sng, Gng kh, Tn b, Quy gip, Phn u, k mu d, Hi to, Mch nha, ng. n thuc kinh nghim: + Tr au nhi ngc, chnh gia tim vo thy au, mch Ph Hot: Bn h na cn, Hong lin 40g, Qua lu 1 tri, 8 bt nc. Trc ht, sc Qua lu cn 3 bt, b b ri b hai v kia vo, sc cn 2 bt, chia lm 3 ln ung (Tiu Hm Hung Thang Thng Hn Lun). + Tr nn do chng chi m: Bn h ngm ra 7 lng 1 ch, 7 t nc, sc cn 1,5 chn, chia ra ung (Tiu Bn H Thang Thng Hn Lun). + Tr nn e, chng mt, hi hp, n ung khng ngon: Bn h 1 cn, gng sng na cn, Phc linh 120g, sc vi nc, chia lm 3 ln, ung nng (Bn H Gia Phc Linh Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr tim hi hp: Bn h, Ma hong, hai v bng nhau. Tn bt, lm vin to bng ht u nh. Mi ln ung 30 vin, ngy 3 ln (Bn H Ma Hong Hon - Kim Qu Yu Lc). + Tr n vo nn ra: Bn h 3 cn, Nhn sm 120g, Mt ong 1 cn, 8 bt nc. Trn mt a ln cao m rt xung 120 ln, xong sc cn 3 bt ri. Mi ln ung 1 bt, ung nng (i Bn H Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr c thai nn ma: Bn h 80g, Nhn sm, Can khng mi th 40g, tn bt, trn vi nc gng v bt min lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 10 vin ngy 3 ln (Kim Qu Yu Lc).

+ Tr bng au do bnh thiu m, sinh mn l au khng ni c hay ni khng ra ting: dng Bn h ga nt, ly mt ci trng g khot mt ci l b lng i, gim vo y, b Bn h vo trong, b trng ln, ri sc, b b ly lng trng ngm vo (Kh Tu Thang Thng Hn Tp Bnh). + Tr hc xng: Bn h, Bch ch hai v bng nhau, tn bt, ung mt mung canh vi nc cho khi no ma. King tht d (Ngoi i B Yu phng). + Tr nn ma, lnh tay chn do hn m: Bn h 1 cn, ngm ra, sy kh, trn bt la min 1 cn vi nc, lm thnh vin. Ngy 3 ln, mi ln nhai nut 4-5 vin ri tng dn n 15 vin, khi no bt th thi, lc ung c tht d, ng (Ngoi i B Yu). + Tr bng y do tiu chy, nn ma: Bn h, Qu, 2 v bng nhau, tn bt, ung vi nc si (Tru Hu phng). + Tr ung th, pht bi, v sng l lot: Bn h tn bt, trn lng trng trng g bi vo (Tru Hu phng). + Tr nn ma, tiu chy: Bn h (ngm ra, sao vng) 80g, Hoc hng (l) 40g, inh hng 60g. Tn bt. Mi ln dng 16g, thm 7 lt gng, sc ung (Hoc hng Bn H Thang - Ha T Cc phng). + Tr mn nht, m nht, thanh dc kh trc u mt, n ung km: Bn h ra ngm 296g, Kh phn 40g. Tn bt, dng nc gng h lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 15 vin vi nc gng. Nu do hn m: thm inh hng 20g, Nhit m: thm Hn thy thch (nng) 160g (Ngc Dch Hon - Ha T Cc phng). + Tr suyn do phong hn: Bn h ra sch 7 ci, Chch cam tho, To gic (sao) mi th 8g, Gng 2 lt, sc vi 1 chn ri nc cn 7 phn, ung nng (Thin Mn Thang - Ha T Cc phng). + Tr m nhiu, nh ch, an thn, li u mt: Bn h khc 120g, Thin nam tinh ngm nc si 40g, Thn sa, Kh phn mi th 20g. Tt c tn bt, trn vi nc gng lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin khi n cm, vi nc gng (Thn Sa Ha m Hon - Ha T Cc phng). + Tr n thc n lnh vo, ma ra do m nh tr li bn trong: Bn h, Trn b, Qut b mi th 40g. tn bt. Mi ln dng 16g, gng sng 7 lt, 2 chn nc, sc cn 1 chn, ung nng (Qut B Bn H Thang - Ha T Cc phng). + Tr m nh lu li lm ngc y tc, th ngn, un nn, n khng xung hoc ma ra m: Bn h ra 200g, Phc linh 120g. Tn bt. Mi ln dng 16g, thm gng 7 lt, sc vi 1 chn nc, cn 7 phn, ung nng (Phc Linh Bn H Thang - Ha T Cc phng). + Tr trng nng, gii kht, t v khng iu ha: Bn h (nu gim) 1 cn, Phc linh na cn, Cam tho (sng) na cn, tn bt, trn nc gng v min lm vin, to bng ht ng ng ln. mi ln ung 50 vin vi ru nng (Tiu Th Hon - Ha T Cc phng). + Tr bn thuc kh h, ngi ga bn, bn do lnh: Bn h ngm, ra, sao, Lu hong sng, 2 v bng nhau. Tn bt, trn vi nc gng lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi ru nng, lc i (Bn Lu Hon - Ha T Cc phng).

+ Tr phong ci rng lng my: Bn h (sng), ct D t kh, 2 v ny bng nhau tn bt, trn vi nc gng bi hng ngy (Thnh T Tng Lc). + Tr ho m do ph nhit: Bn h (ch), Qua lu nhn, mi th 40g. Tn bt, trn vi nc gng lm vin, to bng ht ng ng. Mi ngy ung 30 vin hoc ly nc sc ca Qua lu ung nng (T Sinh phng) + Tr phong m ca ngi ln tui, ph nhit, m khng thng, tng ph nng qu khng tnh ngi: Bn h ngm ra 7 ln, sy kh. Tiu thch 20g, trn vi bt go trng lm thnh vin, to bng ht u xanh. Mi ln ung 1 mung canh vi nc gng (Ph T phng). + Tr ngc b nght v phong m: Bn h na cn, ngm 1 m vi nc tng chua, ra bng nc nng nhiu ln loi b kh c i, phi nng, ri tn bt, trn vi nc tng lm thnh bnh, phi kh ri tn bt, c 200g cho vo 4g Long no sng, cho n khi nc tng c do, gi ln thy c chn th lm vin to bng qu trng g, b vo vi khu li, trnh gi, phi kh. Mi ln ung vi tr nng hoc ung vi nc sc Bc h Ngc Dc Vin phng). + Tr trng phong m quyt: Bn h ngm ra nc si 320g, Chch cam tho 80g, Phng phong 160g. Mi ln dng 20g sc vi 20 lt gng, ung (Tnh Phong Thang -K Hiu Lng phng). + Tr chng mt do phong m, nc ct, hoa mt, sc mt xanh vng, mch Huyn: Bn h sng, Thin Nam tinh sng, Hn thy thch (nng), mi th 40g, Thin ma 20g, Hng hong 8g, bt Min 120g. Tn bt, trn vi nc lm thnh bnh. Nu si cho ni ln th ly ra ga nt, h lm vin, to bng ht ng ng ln ung 50 vin vi nc gng. C th tr c chng ho do phong m, i tiu tin khng thng, au u do phong m (Khit C Gia Trn). + Tr suyn do phong m, mun nn, chng mt: Bn h 40g, Hng hong 12g. Tn bt, tm vi nc gng lm vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi nc gng. Nu ma th thm Binh lang (Khit C Gia Trn). + Tr m kt khng ra, ting ni khng r, lu nm khng ht: Bn h 20g, Qu tm xc chng mt ng tin, Tho u 2g. Tt c tn nh, tm nc gng lm thnh vin to bng ht sng. Mi ln dng 1 vin, ngm nut dn khi ng (Ngc Phn Hon Khit C Gia Trn). + Tr ho do nhit m, phin nhit, mt , ming kh, au tim, mch Hng Sc: Bn h, Thin nam tinh, mi th 40g, Hong cm 60g, tn bt, tm nc gng lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 2 mung canh vi nc gng sau khi n (Tiu Hong Hon - Khit C Gia Trn). + Tr ho do kh m, bnh nhn mt trng bch, s lnh, th nhanh, bun ru, mch Sp: Bn h, Nam tinh mi th 40g, Quan qu 20g, tn bt, lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi nc gng (Ngc Phn Hon - Khit C Gia Trn). + Tr phong m, thp m: Bn h 1 cn, Thin nam tinh 20g, tt c u ngm nc, phi nng, tn bt, trn nc gng lm thnh bnh, sy kh. Dng Thn khc 20g, Bch trut 80g, Ch thc 80g, ha vi bt min v nc gng lm thnh vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi nc gng sng (Thanh H Hon Lm Chng Ch Nam).

+ Tr m nhiu, ngc y: Bn h 1 cn, ngm ra 7 ln tn bt. H dng Bn h 40g th dng 4g Thn sa, ha vi nc gng lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 1 mung canh vi nc gng (Thn Sa Bn H Hon - T Trn phng). + Tr ho do nhit m thng tiu: Bn h (ch qua) 40g, Hong cm bt 8g, h vi nc gng lm vin, to bng ht u xanh. Mi ln ung 70 vin vi nc gng, sau ba n (T Trn phng). + Tr m nhiu do ru, ngc y trng kh chu: Bn h sng, ra xong, sy kh, tn bt. Trn vi nc gng lm thnh bnh, ri ly giy t gi li nng cho thm, ly 2 bt nc chn vi 8g bnh, trn vi 2 phn mui, sc cn 1 chn, ung (u Mn phng). + Tr m nhiu do ru: Bn h, Thin nam tinh mi th 80g, tn bt, dng 5 bt nc cho vo chu snh ngm 1 m, nc i, sy kh, tn bt. Mi ln dng 8g sc vi 3 lt gng, ung (Kinh Nghim phng). + Tr au tim do thp m, suyn cp: Bn h khc, sao, tn bt, trn vi nc cho lng lm vin, to bng ht u xanh. Mi ln ung 20 vin vi nc gng (an Kh Tm Php). + Tr thng hn: Bn h 16g, Gng sng 7 lt, sc vi 1 chn ru (H Hip C S Bch Bnh phng). + Tr thng hn khan: Bn h ch, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc gng (Mai S phng). + Tr tr nh tiu chy, nn ma do t v h hn: Bn h ngm ra 7 ln, Trn thng m, mi th 4g, gng sng 10 lt, sc ung nng (Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). + Tr tr nh hay ma ra m, ho pht st, n vo nn ra: Bn h (ngm ra) 280g, inh hng 4g. Ly Bn h trn vi nc, bc inh hng, ri ly min lm bnh bao ngoi, em nng cho chn, xong ch ly Bn h v inh hng trn vi gng lm vin, to bng ht m. Mi ln ung 20-30 vin vi nc Trn b (Hot u Khu Ngh). + Tr tr nh bng y: Bn h tn bt, trn vi ru lm vin to bng ht thc. Mi ln ung 2 vin vi nc gng, nu khng thy , ly la sao nng, tn bt, trn nc gng p ln rn (T Mu B Lc phng). + Tr suyn, tiu khng thng, vng da: Bn h, gng sng mi th na cn, sc vi 7 chn nc cn 1 chn ri, chia lm 3 ln ung (Trng Cnh phng). + Tr th mt do mt huyt, suyn, nn ra m, y bn trong: Bn h ga bp ra, ly nc gng ha vi min, nng vng, tn bt, lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi nc un si (Trc Ch phng). + Tr bch trc, di tinh, mng tinh: Bn h ra 10 ln, xt nh, ly Mc tr linh 80g, tt c sao vng ht ha c, song b Tr linh. thm Mu l (sao qua) 40g. tn bt. Ly Sn dc lm h, trn thuc bt lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi nc Phc linh (Bn S phng). + Tr cc loi au nhc u: Bn h tn nh, 1 cht Bch tho sng, ly giy cun thuc vo t xng khi vo mi, trong ming phi ngm nc. Khi c m di ra th sc ming ngm nc khc (V Sinh Bo Gim).

+ Tr cung hng lit, hng sng nght: Bn h (sng), tn bt thi vo mi, khi no c nht di ra l c hiu qu (Tp Gin phng). + Tr trn mt phong nm en: Bn h sy kh, nghin, dng gim go bi vo, bi 3 ngy lin t sng n chiu ti ri dng nc sc To gic m ra, king gi (Trch Huyn phng). + Tr sinh m rn qu lm cho rut sa xung (Bn trng sa): Bn h tn bt, thi vo mi nhiu ln c th ko ln c (Ph Nhn Lng phng). + Tr sn hu chng mt: Bn h tn bt, trn vi nc lm vin, to bng ht ng ng, nht vo trong l mi (Tru Hu phng). + Tr tr nh ng kinh: Bn h (sng) 4g, To gic 2g. tn nhuyn, thi 1 cht vo mi th tnh (Th Kinh Tn - Trc Ch phng). + Cu cc chng cht t ngt nh: Tht c, vt g m cht, ma qu m cht, cht ui: ly Bn h tn bt, b vo mi bng ht u xanh (T Mu B Lc phng). + Tr v sng, cho con b m nm v sng: Bn h 4g, nng ri nghin, ung vi ru (Lu Trng Xun Kinh Nghim phng). + Tr v sng, cho con b m nm v sng: dng bt Bn h ty theo bn au m thi vo mi (Lu Trng Xun Kinh Nghim phng). + Tr dp phng chn v i ng xa: Dng bt Bn h trn nc bi vo (Vnh Loi Kim Phng). + Tr b vt sc m vo trong tht khng ra c:Bn h, Bch lim 2 v bng nhau, tn bt, ung mt mung canh vi ru, ngy 3 ln, lin tc 20 ngy (L Thuyn i Bch Kinh phng). + Tr cn trng bay vo l tai: Bn h trn du m xc ngoi l tai (Bn S phng). + Tr B cp, Ong t, dng Bn h tn bt trn nc xc vo (Tin Tng Cng Khip Trung phng). + Tr bt tnh t ngt: Bn h tn bt thi vo mi (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr li sng cng, li sng ln y ming: Bn h sc vi gim ri sc ming (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr li sng cng, li sng ln y ming: Bn h 20 c nu qua, st lt, khi sao ly ru tm vo, c mt ong li cng tt, ngm khi nng, ngui li thay (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr tr con thp trc b h (do lnh kh): ly nc trn vi Bn h p di lng Bn chn (Trung Quc Dc Hc i T in). Tham kho:

+ Khi dng Bn h phi em ngm nc nng chng na ngy cho ht nht nu khng s cn c ung vo nga c khng chu c, trong cc Bi thuc ngi ta thng dng Bn h km theo Sinh khng v Sinh khng ch c c ca n (Bn Tho Cng Mc). + Cng dng Bn h rt nhiu nhng ch yu l tiu m nhng ch yu ct l cha kh nghch nhng c cht to chng ho m m sp khng nn dng, s d li c tiu tin l ct ch cha kh kit m lm cho kh thng li. Cha v bnh g cng mt m l thng kh v ging kh nht l chng ma th rt thng dng, v lnh hp vi thuc m (n), nng hp vi thuc mt (lng), bnh g c chng ma l dng c. n b c thai phi king dng Bn h, nhng nu c chng ma vn c th cho ung c (Bch Hp). + Ung C ni rng: T v thp nhit nc di ha thnh m khng c Bn th khng cha c, nu thay bng Bi mu th ch nga u chu cht m thi, L Thi Trn cng ni rng: T khng c thp lu tr li th khng c , cho nn t l ngun sinh ra m. Bn h tr c m l v th, cht n trn hot v cay tnh m, trn hot th nhun, cay m th tn m cng nhun c cho nn hnh c thp m khng thng i tin, li kh cng tit tiu tin, v th ni v cay th tn kh, ha nh vy. n kh bo Bn h c kh nng lm cho i tin nhun m tiu tin di. Thnh v k ni: Bn h hnh thy kh m nhun thn to. Bi Bn Lu Hon ca sch Cc phng chnh ngi ga h b l dng vo tnh trn nhun ca n. Tc thng cho Bn h l to, khng bit rng li thy tr thp m lm cho th to ch khng phi tnh n to vy. C iu khng phi l chng t kh thp nhit m dng n th li lm cho mt tn dch thm, thc khng thch hp. Trng hp nn dng th c dng ng nh Ni Kim dy: Nn phm th c phm cng nh khng phm. Ngi xa dng Bn h c 3 iu cm l: Bnh huyt, bnh kht, v bnh ra m hi nhng n c cng ngn tr c nn ma, l thuc ca trc dng minh, tr m l thuc ca Tc thiu dng, Gip hong cm ch v chng s lnh, th li ra thuc ca Tc thiu dng, gip Hong cm ch v tr nng th li l thuc ca Tc dng minh, nng rt qua li khong bn biu, bn l cho nn dng Bn h trong trng hp ny l c ngha c mt na (Dc Phm Vng Yu). + Cng c chng h hn m nn ma, nht thit khng c dng Bn h, Trn b, v h dng n t ra m hi m vong dng (Y Trung Quan Min Hi Thng Y Tng Tm Lnh). Lch s: Thin Nguyt Lnh (sch L K), ghi rng: V thuc ny sinh ra gia ma h nn gi l Bn h (Bn: na, H: ma h) Phn bit: (1) Cn c vo bo co nghin cu nm 1960 ca tri cy trng thuc Nam Xuyn th hnh thi ca cy Bn h thay i rt ln, qua iu tra s b c th chia lm 4 loi: a-Cy Bn H Ph Thng: Cy to cao, l n hnh kim phnh gia, mu xanh sm, nhnh chi mc di cung l. b- Cy Bn H L Rng: Cy tng i thp b, phin l n hnh bu dc, mu xanh nht, nhnh chi mc m trong phn di cung l. c- Cy Bn H Nhnh Chi: Cy tng i thp b, l n hnh bu dc, mu xanh nht, nhnh chi mc phn gc, cung l c 3 l kp. d- Cy Bn H L Di: Cy cao v nhnh tri mc trn cung l cng ging nh nhnh chi ca cy Bn h l rng, nhng c 5 l n, l gia kh to. Trong 4 loi trn, thng thy nht

l loi ph thng v l rng nhng sn lng ca loi no cao nht, cht lng tt nht cn phi nghin cu thm. (2) Cn phn bit vi cy Bn h nam cn gi l c trc (Typhonium trilobatum Schott). (3) Cng cn phn bit vi cy Thin nam tinh hay c Na (Arisaema consanguineum Schott., Arisaema balansae Engl.. Arisaema petiolulatum Gagnep) c thn r hnh c trn hi ging hnh Bn h bc nhng ln hn, ng knh khong 5cm c dng lm thuc c tc dng an thn, gim au tiu m, dng ti p ngoi cha sng ty nht c (Dqnh T Dc V ng Y).

B AO
B ao temp

B ao c tn khoa hc l Benincasa hispida hay Cucrubita hispida, h Bu b. Bu v B cng h nn: Bu i thng ly b cng, Tuy rng khc ging nhng chung mt gan. Hai cy ny u c chiu hng ngc ln cao nn thng cho leo gan: Gan cao th b cng cao B c ng nho cng ti gan xiu. Cho nn c cu : Ci g lng lng trn gan ? Ci g ln lc gia ng ci i ? Qu b lng lng trn gan. Qu da ln lc gia ng ci i. Em i gi c xun th, Thng anh ci gp cn g mi mai. C hai loi b ao: abB ao phn do v qu c phn sp trng, qu to nhng nhiu rut. B ao : v qu dy cng v nhn thn. Qu nh di nhng t rut.

Cy B c trng quanh nh nn: Mng ti, mp ng, t, c, B ao, u vn vn nh trng nn. A- t b n c nhng cng v khng ngon nh t bu. B- Hoa b. Ch hi n hoa bu c, hoa ci ra qu. N c v nht, hi chua, hi cht. Hoa b thanh nhit, c tinh thu sp nh. b.1- Mn tm cun Dng tm ti cn ang nhy, bc v b u, vt dch qu chanh s thy i mu, ngh rng tm i mu chn l khng ng. Cun vi hoa b, rau thm trong ming bnh trng. Chm mm nn l ht sy. Gii phng nh sau: Tm tanh. Hoa b hi cht, kh mi tanh. Rau thm cng kh mi, tiu thc. Mm nm c d thi ch. D gip tiu ho protein. Hoa b v rau thm u c tnh khng khun, ng au bng nhim khun do tm cn sng. Ch c n mn ny vng nhiu tm c. Tm ng lnh nht pho khng dng: C mau c lm tm ti, Vt chanh tm , cun bng b vng. Ming nhai m c m mng, Anh m ly c c nng nui tm. b.2- Hoa b luc M mong g thip v vn, n bng b luc, da hng nu canh. Hoa b luc chm m en (vng) tr m h, kh c, khan ting, to bn. Hoa b c betacaroten, dn cht acid gallic, vitamin C v kali. Luc chn s mt vitamin C. Betqa-caroten v dn cht acid gallic c tnh chng oxy ho, chng lo ho. CQu b non.

Qu b non nh bng ngn tay n nh rau sng v gin, c khng rut.n nhiu b tiu chy v tnh nhun trng mnh hn qu b chn. D- Qu b chn.

100g b ao sinh 19 calori, gm 0,76g protein, 0,lg cht bo, 4,7g glucid, 32mg photpho,150mg kali, 10mg calci, 10mg manh, 0,4mg st, 1,5mg vitamin C. B o c kh nng dinh dng thp. N c tnh thanh nhit, ch kht, nhun trng, thng tiu. Ma nng nc nn n b. Th nhng ma nng li trng vo ma hc thi. Cc c cu th sinh m tn d oan nn king n b, chui, trng: - n b nn b khng lm c bi thi. - n chui s b trt v chui = thi rt. - n trng s gp trng thi, im 00. ng l chuyn v vn. B, chui, trng u cn thit cho thc n ngi lm vic cng thng: - Trng c cht b dng, n li cung cp nhng nguyn liu cho cc cht dn truyn trung gian cu h thn kinh. Trng ninh tm, b t. - Chui c nhiu manh gim tress, thn kinh cng thng. Chui cng b t, tng hp th cht b dng. - B thanh nhit, nhun trng, c th khng bn chn bt rt. d.1- B luc chm m en l bi thuc b m, nhun trng, sinh tn dch. Cao huyt p, tiu ng u c nguyn nhn xu xa l m suy, hy n mn ny b m. B ao chm mui m nhun trng vi c ch sau y: m suy nn m dch khng , c th gi nc nn phn kh cng. M en b m. Cht du cu m en lm phn trn. Cht si trong b ao tng th tch phn, phn khng ng tng. N li kch thch nhu ng rut. d.2- B ao c kh nng sinh nhit thp, nn dng cho ngi mun gim thn trng nh mp ph, bnh tim mch, tiu ng. d.2- B nu canh tm l mn n thng dng c tnh thanh nhit: Ni cm ko vi ni canh, Qu b trn cnh ko vi tm he. d.3- B xo trng l mn n b dng nn dng cho ngi bnh i ng. d.4- Canh c chp nu vi b ao v hnh c tr ph thng Ch ; Dy b ao ga vt nc gy nn, tr ng c nm hoang. Tm lc: B ao thanh nhi, gii kht, sinh tn dch. E - Cc loi tng t

e.1- B ngi = Zucchini. Qu b ngi mu xanh, trn di. N c v ging da chut (da leo) hn l b ao. Ct mng xo ngon hn b ao v da chut. 100g B ngi sinh 14 calori, c 1g protein, 3g carbohydrat, 9mg vitamin C (15% nhu cu hng ngy), 22 mcg folacin (11%). Ngi ta a n hoa b ngi. e.2- B u = Acorn squash Qu b u c hnh dng nh qu bi nm, v mu en nu, gn mi ln. Rut vng nht. 100g B u sinh 40 calori, c 0,2mg beta-caroten, 11mg vitamin C. e.3- B b = Butter squash. Qu hnh chung, rut vng. Ging b hn b ao. 100g B b sinh 45 calori, c 1g protein, 12g carbohydrat, 7800 UI vitamin A (156% nhu cu hng ngy), 5mg beta-caroten, 21 mg vitamin C (35%), 0,2mg vitamin B6 (10%), 27 mcg folacin (14%0, 34mg manh, 0,2mg mangan, 352mg kali. B b c v ging B hn l b ao. ng qua = b ao ? ng qua nhn Trung dc lm sng p 81 ?

B
T u c tn b ?

- Gi b v tht qu c th cht ging b ao nhng mu vng . - Ti sao cn gi l b ng ? - V tht qu c loi mu vng nh ng vng (loi thc phm gia sc) - Th cn b r ? - Loi b ny thng mc hoang ri rc ba rng(c l do chim tha ht t ni khc n). R = mi r. - Th sao khng gi l b mi tng t nh heo mi. - Ai m bit c. - B m si c phi l mn n nu b vi m si ? - Khng phi, loi b ny nu chn nh ti ln xut hin m ri nh m si. l mt loi b ring. Hin c nhiu loi b : Banana, Buttercup, Delicate, Golden Nugget, Spaghetti, Sweet dumpling, Turban

- Th cn b tt ? - B tt l cho c. Khi thy c gio gi hc tr ln bc kim tra. Khng hc bi, khng ni c cu no, ng thng nh pho tng th gi l cho c hay b tt. - Khi no th b x ? - Khi vi vnh khng c tho mn (v d thiu n i ly chng) th mt sng trn nh ci mt, gi l mt my b x. - Ti c tng l dn nghin ru khng kim c x no nn b x (mt x = dung tch mt chai nc ngt, khong 250-330ml) - Cng ng thi. B cn gi l b ng, b r, tn khoa hc l Cucurbita pepo, h Bu b. Dy b mc lan trn mt t. Hin nay c nhiu loi m qu c hnh dng v mu sc khc nhau: hnh cu, hnh cu dt, hnh tr; v nu, v vn, v sm mu ; tht , tht hng, tht vng ; c loi nng trn 100kg. Trong s c kh nhiu loi lai ging A- t b. t b ng dng lm rau n: xo, um (xo nc) hay nu canh. t b c tnh thanh nhit, nhun trng nh cht x kch thch nhu ng rut. Mn chay t b nu vi c chua. t b v c chua u thanh nhit, nhun trng. y l mt kt hp ng vn v c hai u c tnh chng oxy-ho ; tng tnh tr liu cng tng khu v. Khi tri nng nng nn n mn ny. B- Hoa b . Hoa b cng thanh nhit nhun trng nhng hi cht nn c tnh thu sp nh. Thu sp nn cm m hi, c tinh. Nhuyn th (nghu, s, c, hn) c kh nng cng dng. An vi hoa b c tinh, chng hot tinh. Cun nhuyn th vo trong hoa b ri xo nu s c mt mn n ngon li tng kh nng tnh dc na. l mn ng khen ngon, b khen hay. Hoa b c beta-carotene, mt cht tin sinh t A. Vo c th, beta-caroten s chuyn ho thnh vitamin A vi hiu sut khong 25%. Hoa b um c chua l mn n chay c tnh thanh nhit. Lycopen trong c chua gip tng hp th caroten vo mu. CQu b non.

ng bo khn hoang thng trng cc cy ngn ngy nh ng, khoai m, b . Qu b non dng thay rau, luc hoc nu canh ; nhng n nhiu b tiu chy. t b lm rau n an ton hn qu non. D- Qu b chn. 100g qu b chn sinh 25-30 calori. Thnh phn: 90% nc,8% glucid, 1% protein, 19mg photpho, 430mg kali, 23mg calci, 17mg manh, 0,5mg st, 8mg vitamin C (15% nhu cu hng ngy), 22mcg folacin (11%), 1mg beta-caroten.

Qu b c dng lm nhiu mn n ngon: luc, xo, nu canh: Em v Bnh nh cng anh, c n b nu canh nc da. Qu b cn dng nu ch, cho v nht l cc mn n chay. d.1- Thanh nhit, gii kht, sinh tn dch. Vo na nng nc nn n b . d.2-Qung g, kh mtQung g l nhn khng r khi thiu nh sng. Nhn khng r nn l qu, lng qung c nh con g vo lc sm ti, qung ga hay g m l cm t tht hay v chnh xc. Ngi lao ng lng qung l ph theo kiu th vn b ch l g m, kiu g m ny khng lin quan g n vitamin A. Thiu vitamin A s b kh mt, qung g. iu cn bit l thiu vitamin A sinh bnh nhng d vitamin A cng b c. Theo ti liu cu i hc Johns Hopkins 5-1999 trch ng Annal of Internal medicine, dng di hn vitamin A trn 1,5g/ngy (tng ng 5.000UI), xng khng gi c calci, t trng xng gim 6% v tng gp i nguy c long xng, d gy xng. R rng vitamin A l con dao hai li. Beta-caroten cu b vo c th s chuyn ho thnh vitamin A. C th l mt b my tuyt vi, n ch chuyn ho caroten thnh vitamin A khi cn thit. Mt khi nhu cu n khng chuyn ho na, v th khng s d th vitamin A, kh an ton . Rt him khi d caroten ti vng da. Gi d gp trng hp ny, ch cn ngng n mt thi gian l c th t o thi. Nn n km c chua, lycopen trong c chua gip tng hp th caroten vo mu. Beta-caroten v lycopen cng thuc nhm carotenoid, chng c kh nng chng oxy-ho, chng lo ho, ngn chn cc bnh tim mch v ung th. (xem bi cht chng oxy-ho, sch Mn n-bii thuc quyn 5). Hy dng thc phm c beta-caroten m trnh dng ho cht tinh khit v pht hin trng hp kt qu tri ngc. d.3- Gim thn trng. B r c kh nng sinh nhit thp nn dng vo thc n gim thn trng. Mp ph do c th tch nhiu m. An cho sng ming thm, Pht ph to bo chm chm ci lu. Nhn n nhn ung mt , M sao m bng, m ln vn d. ng nhn n m ch tit thc, gim cht bo. Thn trng gim t t an ton hn l xung nhanh v xung nhanh ri s ln tr li. d.4- Phng chng bnh tim mch. Mp ph cn gim cn nh, cn ngi bnh tim mch cng phi n king gim cn l sao ? An king gim m c th tiu th m tn tr trong mu. S kt ng cht bo lm thnh mch mu mt tnh n hi nn huyt p tng. Vt kt ng ny ko theo s oxyd-ho lipoprotein v to x ng mch, thnh mch dy thm v mch mu gim khu , s tun

hon thm tr tr, dn ti thiu nng ng mch vnh. Mu nhim m cng to thun li cho s kt ng tiu cu, snsinh ra mu cc ; mu cc lm tc nghn mch mu tim gy cht t t do nhi mu c tim ; n vo no gy tai bin mch mu no. R rng vic n king tiu hoa m l bin php tin khi phng chng cc bnh tim mch. X ng mch do lipoprotein LDL oxyd ho. Beta-caroten trong b c kh nng chng oxyd ho nn hu ch trong trng hp ny. Cht x trong b kho hot tnh cu cholesterol v ko theo phn. Chng ta bit rng cht bo phi nh cholesterol nh ho mi ngm c vo mu. Cholesterol b kho hot tnh nn c cholesterol v cht bo u khng vo mu v b bi xut theo phn. Kt qu l cholesterol v cht bo u gim, ng thi gim nguy c bnh tim mch.. d.5- Tr bnh tiu ng. Bnh tiu ng c lin quan g n m u m cng phi king m v gim thn trng ? S kt ng cht bo v x ng mch ngn chn glucoz khuch tn vo cc m. Mu nhim m lm cho tun hon tr tr, to thun li cho vic lin kt protein-glucoz ; di dng lin kt i phn t, glucoz khng th thot ra ngoi mch. y l hai nguyn nhn khin glucozhuyt tng nhng ngi mp ph b bnh tiu ng loi II (khng ph thuc insulin).(Ref Beta-caroten chng oxyd ho lipoprotein LDL, ngn chn x ng mch ngha l gip cho glucoz phn tn c ra khi mch mu. Beta-caroten trong qu b cn chng lo ho, m lo ho l mt trong nhng nguyn nhn cu bnh tiu ng. B li c t cht bt nn r thun li cho thc n ngi bnh tiu ng. d.6- Nhun trng. Qu b cn non nhn trng mnh hn b chn. Ngi mp ph thng to bn. An b v gim cn v nhun trng. d.7- Mn n b . Vi tt c cc bnh trn nn n mn canh chay b nu vi c chua, nm rm hoc nm ng c, thm sp l hoc bp ci cng tt. E- Ht b. 100g ht b (phn n c) sinh 541 calori, c 25g protein, 46g cht bo, gamma tocophenrol, delta-phytosterol v mt aminoacid ring bit l cucurbitin. Cc delta 5-, delta 7-, delta 8phytosterol (24-alkylsterols) bao gm clerosterol, isofucosterol, sitosterol, sitgmasterol, isoavenasterol, spinaterol (theo Harbal medicines 1999). e.1 Ht da ngy tt. Cht bo sinh 76% nng lng cu ht b , chia ra 15% do acid bo bo ho, 35% do acid bo nhiu ni i, 23% do acid bo mt ni i. Vi thnh phn ny, cht bo trong ht b ng tng i tt, hn ht da nhng khng bng ht hng dng. Trong dp tt, hy thay tp qun cn ht da bng ht b , v tt hn, d cn hn v khng c phm mu (tng nguy c ung th). e.2- Tr giun sn.Y hc dn gian dng ht b tr giun sn. Mi ln dng khong 50g ht b rang (k c v). B v, n ht vo sng sm. Khng nhn n cng c nhng nhn n vn

tt hn. Mt gi sau ung thuc x th tt hn. Nn dng vi ba ln cho ht hn trng k sinh trng. Dch chit cn ht b dit c sn x mt Toenia saginata v Toenia solium ; n ch tc dng vo trng v t sn nhng cha hiu lc lm t lit u sn, hy kt hp vi binh lang (ht cau) th kt qu hon chnh, 95%. dit sn x mt, ung 90-120g ht b rang ( b v), kt hp vi ht cau. Thuc hiu lc trong vng 40-60 pht. Dch chit nc tr c giun u v giun kim. Ngi ta pht hintrong ht b cht cucurbitine, hin tng hp c. Cucurbitin c th tr c giun a v gium kim vi nng .000 (Fang SD, Acta Chim Sin 1962.) Vn cha sng t l hot cht tr sn x mt l cucurbitine hay cht khc. Chen Z b co rng ht b c kh nng dit Schistosomia,c u trng ln trng thnh. (Acta Pharm Sin 1980). e.3- Ht b c kh nng c ch khng th IgE trong mt vi trng hp d ng. N cng c tc dng vi khng th anti-DNA (Kapadia GJ. Cancer letter 1996).Tnh cht ny mi thy trong phng th nghim nhng cha th nghim lm sng. e.4- Bnh tit niu. - Y hc c truyn dng ht b tr cc bnh ng tit niu. - C kh nhiu bnh tit niu, khng xc nh bnh g nn c nguy c dng thuc khng ng bnh. Y hc c truyn thiu chnh xc. - Ph bnh nh vy cng ng thi nhng m - Dng thuc tr bnh cn phi chnh xc. Khi ni mt thuc tr bnh tit niu, cn ni r bnh c quan no: qu thn, ng tiu, bng quang hay ng thot tiu ; loi bnh g: nhim trng, vim, tn thngThuc tc dng vo m no: thn kinh, c trn,biu mchnh xc hn l vi th th no qua ri thi k nhm mt dng thuc. - Gh qu, chc ng ch ng nn pht biu hng hn c nhmy cassette. Nhng m - Khng nhng m g httr bnh cho ngi m ! - Vi ci nhn chnh xc cu khoa hc hin i, ph bnh th l ng thi. - C th ch ! - Y hc c truyn c t hng ngn nm trc. Mun ph bnh ngnh hc ny, chng ta phi l t mnh vo bi cnh lch s hi , vo thi m khoa hc cn l con s khng. Y hc c truyn trc tin d vo kinh nghim s dng. Cc danh y rt ti kinh nghim hon thnh cc Bn tho. Dng thuc l bc sau cu chn on bng t chn: vng (nhn), vn (nghe) vn (hi), thit (xem mch). Tuy khng c ng nghe v siu m nhng xem mch ba b thn, quan, xch c hai tay (6 im) nn c th bit rnh r bnh tnh, theo m a ra bi thuc ; ngi xa t khi dng c v m thng kt hp nhiu v vi khung qun, thn, ta, s. Cc danh y nh Hi thng ln ng, Tu tnh l nhng ngi tin phong. Tic rng hu th khng hc c ht ti ngh cu ngi xa, km thm ti liu tht lc, hc truyn khu nn khng tn dng c tinh hoa v mai mt dn. V th vic lm cu th h

chng ta l dng phng tin hin i kim chng, pht huy ci hay, un nn nhng sai lch thiu st. V ht b l mt v d. Li dy lu truyn l ht b tr bnh tit niu. Kim chng khoa hc khng thy kh nng khng khun v thng tiu nhng n li kch ng bng quang, gy co tht. Ngi xa dng ht b trong chng ph i tuyn tin lit.(Nahrstedt A. Pflanzliche Urologica 1993) Theo hiu bit ngy nay l khng ng. Tuyn tin lit ph i chn p lm nght ng thot tiu ; iu cn lm l thng tiu v lm roi c vng m khu ng thot tiu. ng ra l dng thuc chn alpha-adrenergic chuyn bit tit niu l moxisylite (Uroalpha) Ngi xa khng dng c v m kt hp vi vi v na. Bit u thuc kt hp khc c tc dng chn alpha-adrenergic hoc roi c vng ; cn ht b co tht bng i ; ngha l tn cng nhiu mt. y chnh l vic cn lm, tm bi thuc v gii phng cc bi thuc ny. Ti Au chu, cc nh Y hc c i tin phong trong lnh vc ny, h nghin cu nghim chnh, khch quan, trung thc v khng thnh kin. Hin nay Nht, Singapore, Trung quc ang tp trung kho st dc liu . e.5- Ung th Chng ta bit rng tin lit tuyn (c nhim v sinh tinh dch) bao quanh ng thot tiu t bng quang ra dng vt. Tin lit tuyn ph i (thng gp n ng ln tui) c biu hin b tiu, mun tiu m tiu khng c, mi ln ch i c mt t, va tiu xong li bun tiu na, gn nh thng xuyn gc ca cu tiu. Lun lun tc bng, bng i y nc tiu nhng khng thot ra c, ng l tc v bng i. Ht b kch ng bng quang ngha l tng p lc bng quang, nhng lng thot b nght nn cng tc bng hn. Nguyn nhn gy tin lit tuyn ph i hoc ung th l do testosteron v dn cht. Ht b c cc phytosterol . Testosteron v phytosterol cng c nhn sterol. Cc th th cu testosteron nhn din nhm v nhn phytosteron. Chng ta v d th th nh kho, cn testosteron l cha kho ; chng ch pht huy kh nng nu kho tra vo cha. Vi cu trc gn ging testosterol, phytosterol c coi nh chi kho gi, n cng tra c vo kho nhng tc dng rt yu. l c ch ngn chn ung th cu phytosterol. Miersch WDE. Benigne prostatahyperplasie. DAZ 1993) Bnh ung th ph n. Cc bnh ung th v, ung th bung trng, ung th t cung thng lin quan n estrogen. Cc thc phm c phytosterol nh u nh, ht b phn no c ch trong vic ngn chn cc loi ung th ny. Xin nhn mnh rng, nhng thc phm ny khng thay th c thuc tr bnh, chng ch l thc phm h tr, t ra hu hiu trong vic ngn chn m thi. iu khuyn co thc tin l hy tang s dng sn phm t u nnh, n thm ht b thay v ht da nhng khng n nhiu. F- Loi gn ging: B m s = Spaghetti squash B ngoi c hnh dng v mu sc ging da b. 100g B ny ch sinh 33 calori. N c rt t cht b dng. Sau khi luc v bcv, nh ti ln s xut hin nhng m ri trng nh m si, do c tn B m si. B ny c tnh nhun trng, dng lm thc phm gam thn trng.

BC H
-Xut x: Li Cng Bo Chch Lun. -Tn khc: Anh sinh, B h, Bt i, Bng hu y, ng , K t, Thch bc h (Ha Hn Dc Kho), Kim tin bc h (Bn Tho Cng Mc), Lin tin tho (Thin Tht an Phng), Miu nhi bc h (Ly Sm Nham Bn Tho), Nam bc h (Bn Tho Din Ngha), Phin h, Phin h thi, Ng bc kh (Thin Kim Phng - Thc Tr), Tu h (Bn Tho Mng Thuyn), Thng dng thi (Trn Nam Bn Tho), Bc h dip, Bc h no, Bc h ngnh, Bc h than, Nam bc h, Sao bc h, T bc h (ng Dc Hc Thit Yu), Bc thit (L Thm T Lm), Dch tc hoa (Thc Vt Danh Ngha), -Tn khoa hc: Mentha Arvensis Lin. -H khoa hc: H Hoa Mi (Lamiaceae). -M t: Cy tho, sng lu nm. Thn mm, hnh vung. Loi thn ngm mang r mc b lan, loi thn ng mang l, cao 30-40cm, c khi hn, mu xanh lc hoc tm ta. L mc i, hnh bu dc hoc hnh trng. Cung ngn. Mp l kha rng u. Hoa nh, mu trng, hng hoc tm hng, mc t tp k l thnh nhng vng nhiu hoa. L bc nh, hnh di. i hnh chung c 5 rng u nhau. Trng c ng ngn. Phin trng chia lm 4 phn gn bng nhau, c 1 vng lng pha trong. 4 nhy bng nhau, chi nhy nhn. Qu b c 4 ht. Cc b phn trn mt t c lng gm lng che ch v lng bi tit tinh du. Ma hoa qu vo thng 7 - 10. Phn bit: Bc h c rt nhiu loi, thng trong iu tr c hai loi; (1) Bc h Vit Nam hay Bc h nam nh va m t trn. (2) Bc h u chu hay Bc h cay (Mentha piperita L) l cy tho sng lu nm, thn vung t hoc khng c lng. L mc i, hnh bu dc nhn, mp kha rng, cm hoa mc thnh bng dy c ngn cnh. C hai th:

a. Metha piperita var. offcinalis forma pallescens: Thn v l, xanh nht, hoa trng mi nh b. Mentha piprita var. offcinalis forma rubescens: Thn v l ta, hoa nu , mi thm km hn, cy mc khe hn. V l ca cy Bc h nam c mi thm hc, v cay v t, cn v l Bc h u chu c mi thm mt, v cay t mt. a l: Mc hoang v c trng khp ni trong nc ta. Thu hi v s ch: Thu hi vo khong thng 5, 8, 11 thu hoch lc cy mi ra hoa, ra sch dng ti hoc phi trong rm cho kh. Phn dng lm thuc: Dng ton b phn trn mt t. M t dc liu: Thn kh mu vng nu hoc tm nu, hnh vung c np nhn dc, cht cng r gy c t mt r rng, l mc i mu vng nu hoc mu xanh lc nu, teo nhn rt kh nhn ra nguyn hnh, c mi thm mnh lit, tnh chy sut, khng dng l a c su. -Bo ch: + Ly l Bc h kh, tm nc, vo ch rm mt, khi l cy mm, ct ngn tng on, phi trong rm cho kh dng (Trung Dc i T in). + Ra qua, ro nc, ct ngn chng 2cm, phi trong rm cho kh (Dc Liu Vit Nam). Thnh phn ha hc: Trong Bc h c: Menthol, Menthone, Menthyl Acetate, Camphene, Limonene, Isomenthone, Pinene, Menthenone, Rosmarinic acid, d-Neomenthol, Ethyl - n - Amylketone, Piperitone, Piperitenone, Pulegone (Trung Dc Hc). Hot cht ch yu trong Bc h l tinh du Bc h. T l tinh du trong Bc h thng t 0,5-1% c khi ln n 1,3-1,5%. Thnh phn ch yu trong tinh du gm: Mentola C10H19OH c trong tinh du vi t l 40-50% (Trung quc) hoc 70-90% (Nht Bn). Menton C19H18O chng 10-20% trong tinh du Bc h Trung quc (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Bc h tm Vit Nam trng Mondavi cho hm lng tinh du l 1,82% (1980), 3% (1981 - 1982), bao gm 23 thnh phn trong xc nh c: a Pinen 0,41%, b Pinen 0,72%, Myrcen 0,47%, Limonen 4,5%, P.Cymol 0,09%, Oetanol 3 - 3,2%, Menthol 5,8%, (-) Menthol 10,1%, Menthyl Acetat 1,6%, (+) Pulegon 24,9%, Piperiton 4%, Piperiton Oxyd 16%, Piperitenon Oxyd 21,5% (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tinh du Mentha Arvensis di thc vo Vit Nam cha Sabinen, Myrcen, - a Pinen, Limonen, Cineol, Methylheptenon, Menthol, Isomenthol, Menthyl Acetat, Neomenthol, Isomenthol, Pulegon (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). -Tc dng dc l:

+ Tc dng khng khun: nc sc Bc h c tc dng c ch i vi virus ECHO v Salmonella Typhoit (Trung Dc Hc). + Tc dng trn c trn: Menthol v Menthone c tc dng c ch trn rut th, Menthone c tc dng mnh hn (Trung Dc Hc). + c ch au: Tinh du Bc h v Menthol bc hi nhanh, gy cm gic mt v t ti ch, dng trong trng hp au dy thn kinh (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + St khun mnh: dng trong nhng trng hp nga ca 1 s bnh ngoi da, bnh v tai, mi, hng (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + c ch h hp, tun hon: i vi tr em t tui, tinh du Bc h v Menthol bi vo mi hoc c hng c th gy hin tng c ch dn ti ngng th v tim ngng p hon ton. Ngi ta nhn xt thy 1 s trng hp cht do nh mi 1 git du Menthol 1% hoc bi vo nim mc mi loi thuc m c Menthol. V vy, cn ht sc thn trng khi dng tinh du Bc h hoc du c l cho tr nh t tui, nht l tr mi (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc ng n nhit c th: Bc h, tinh du Bc h hoc Menthol ung vi liu rt nh c th gy hng phn, lm tng bi tit ca tuyn m hi, lm nhit c th h thp (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Liu ln c tc dng kch thch ty sng, gy t lit phn x v ngn cn s ln men bnh thng trong rut (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Bc h c tc dng khng vi khun trong th nghim In Vitro i vi cc chng vi khun t Vibrio Choreia Elto, Vibrio Choreia Inaba, Vibrio Choreia Ogawa (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tinh du Bc h c tc dng c ch thn kinh trung ng do tc dng ch yu ca Menthol (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tinh du Bc h lm gim s vn ng v chng co tht ca rut non. Cc cht Menthol v Menthone c ch s vn ng ca ng tiu ha t rut xung, c tc dng lm gan mao mch (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh v: + V cay, the, tnh mt (Trung Dc Hc). + V cay the, tnh mt, c mi thm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Qui kinh: + Vo kinh Ph, Can (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, Can (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). -Tnh v, quy kinh: + V cay, tnh mt (Y Hc Khi Nguyn).

+ V cay, tnh lnh (Y Lm Ton Yu). + Vo kinh th thi m Ph, th quyt m Tm bo (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh th thiu m Tm, th thi m Ph v tc quyt m Can (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh Ph v Tm bo lc, Can, m (Bn Tho Tn Bin). + V cay, tnh m (Nam Dc Thn Hiu). + V cay, hi thm, tnh m, khng c, vo kinh Ph, Tm (Dc Phm Vng Yu). + V cay tnh mt, vo kinh Ph, Can (Trung Dc i T in). + V cay, the, tnh mt, c mi thm, vo kinh Ph, Can (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, tnh mt, vo kinh Ph, Can (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + V cay, tnh m (tuy m m dng mt), vo kinh Ph, Can (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc dng, ch tr: + Kh u kh, pht c hn, ph huyt, ch l, thng li quan tit (Dc Tnh Lun). + Ch tc phong, pht hn. Tr bng y trng do c kh, hoc lon, n khng tiu, h kh (ng Bn Tho). + Dn thuc vo doanh, v. Tr m dng c, thng hn u au (Thc tnh bn tho). + Tr tc phong, kch thch tiu ha. Tr trng phong mt ting, nn ra m, ngc, bng y, h kh, u au (Nht Hoa T Bn Tho). + Thng cc khp, lc. Tr cm, u no au, tr nh b phong m (Bn Tho Kinh). + Tr tr nh st cao co git, nng trong xng, dng lm thuc pht hn (Bn Tho Din Ngha). + Thanh li u mt (ng Vin Dc Tnh Ph). + S Can kh. Tr Ph thnh, vai lng au, cm phong hn ra m hi (Thang Dch Bn Tho). + Ung vo c tc dng pht hn, tr phong nhit tng Tm (Thc Liu Bn Tho). + Tr trung phong, in gin, thng to, ut nhit (Bn Tho Thut). + Gii ut th. Tr rng au, ho nhit, ch huyt l, thng tiu tin (Y Lm Ton Yu). + Tiu mc [tr mt c mng mng] (Bn Tho Ti Tn). + Tr thng hn u au, hoc loan, th t, ung nht, nga (Trn Nam Bn Tho). + Thanh nhit, ha m, tiu tch thc. Tr u au do phong t, cc bnh nng m

(Nam Dc Thn Hiu). + Ph huyt, ch l, tiu thc, h kh, thanh u, thanh mt, thng quan, khai khiu. Tr phong nhit ngoi da, h lao, nng trong xng, tr nh b phong m, kinh phong, st cao, hoc lon. Rn cn, mo cn, ong chch v bnh thng hn li trng u dng Bc h ha mt m xt vo (Dc Phm Vng Yu). + Pht nhit, gii biu, khu phong, gim au, tuyn c, thu chn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tuyn tn phong nhit, thanh u, thanh mt, thu chn. Tr cm phong nhit, phong thp mi pht, hng au, ming l, ban si, m ay phong nga, ngc sn y tc (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Pht hn, tr phong nhit, thanh u, thanh mt, s ut kh Can. Tr cm phong nhit, bnh thi tit nng st khng ra m hi, mt , rng au, hng au do phong ha, ban si khng mc ra c (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu dng: + Ung trong: 4-8g di dng thuc hm. + Ga p ly nc hoc sc ly nc bi. + Tinh du v Menthol, mi ln 0,02 - 0,20ml, mt ngy 0,06 - 0,6ml. -King k: + Ngi mi b nga, khng dng. B m hi do h khng dng (Dc Tnh Lun). + Ung nhiu hoc ung lau ngy s b lnh ngi; m h gy ra st, ho, t ra m hi: khng dng (Bn Tho Phng Nguyn). + Bc h v cay, thm, ph kh, v vy, ung lu ngy s lm tn Ph, thng Tm, b h yu (Bn Tho Tng Tn). + Ung nhiu th tn Tm, Can. Dng lu, dng nhiu th tit ht Tm kh, hao m, tn dng. Bnh mi khi: king dng v s bng ra m hi gy vong dng. Chng ni thng, biu h, m h u cm dng. Bnh nng mi khi m n vo th ra m hi khng dt: king dng (Dc Phm Vng Yu). + Ngi gy yu, suy nhc ton thn, to bn, huyt p cao, tr em di 1 tui: khng nn dng (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). - n thuc kinh nghim: + Tr mt tot: Bc h, ngm vi nc Gng 1 m, sy kh, tn bt. Mi ln dng 4g, ha vi nc un si, ra mt ((Minh Mc Kinh Nghim Phng). + Thanh phn trn, ha m, li hu, cch, tr phong nhit: Bc h, tn bt, trn mt lm hon, to nh ht sng (Khim thc), mi ln ngm 1 hon (Gin Tin n Phng).

+ Tr lao hch hoc nht c gy au, nht v m: Bc h 1 nm to (20-30g), To gip 10 tri, (di 1 xch 2 thn), b v en, tm dm, nng cho vng, tn bt. Ly 200ml ru ngm 3 m, phi kh, li tm 3 m, sy kh, tn bt lm hon, to bng ht Ng ng, mi ln ung 20 vin trc ba n, tr nh gim na liu (Bc H Hon - Thnh Hu Phng). + Tr l nga do phong kh: Bc h, Thuyn thoi. Lng bng nhau, mi ln dng 4g vi ru m (Vnh Loi Kim Phng). + Tr l ra mu: Bc h, sc ung (Ph T Phng). + Tr chy mu cam khng cm: Bc h ti, vt ly nc ct, hoc Bc h kh, ly nc chng ln, thm vo vi (bng), nht vo mi (Bn S Phng). + Tr ong chch: Bc h ga, p ln ch tn thng (Tt Hiu Phng). + Tr ha c sinh ra l lot, ha c kh nhp vo trong lm cho 2 bp chn l lot chy nc: Bc h, vt ly nc bi (Y Thuyt). + Tr tai au: Bc h ti, p ly nc nh vo tai (Mn Trn Bn Tho). + Tr cm giai on u km phong nhit, biu chng: Bc h 8g, Thuyn thoi (b chn) 12g, Thch cao 24g, Cam tho 6g, sc ung (Thanh Gii Thang - Trung dc hc). + Tr st cao, s nng, m hi khng ra c, ming kht, bt rt, m nm khng yn: Thch cao (sng) 40g, Bc h dip 20g, Tn bt, mi ln ung 2-4g vi nc nng, ngy 3 ln (Thch Cao Bc H Tn Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr u au, mt , hng sng au do phong nhit: Bc h 4g, Ct cnh 8g, Kinh gii 12g, Phng phong 8g, Cng tm 12g, Cam tho 8g, sc ung (Tng Phng Lc V Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ban si giai on u cha pht, m ay, phong nga: Bc h 4g, Ngu bng t 12g, Thuyn thoi 4g, Cam tho 4g. Sc ung th si mc ra (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr u au, mt au do phong nhit: Bc h 6g, Cc hoa 10g, Tang dip 10g. Sc ung (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). + Tr rng au do phong ha: Bc h l 10g, Cc hoa 10g, Bch ch 6g, Hoa tiu 2g, T ong 10g. Sc ung (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). + Tr nga ngoi da: Bc h 30g, Thuyn thoi 30g. Tn bt, mi ln dng 4g, ung vi nc v ru (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). + Tr ong chch (t): L Bc h ti, ga nt, bi (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). + Tr tai au: Bc h ti, ga nt, vt ly nc, nh vo tai 3-5 git (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). -Tham kho:

+ Bc h, v cay, nng pht tn; tnh mt, nng thanh li, dng tiu phong, tn nhit. V vy n l thuc ch yu cha u au, u phong, cc bnh v mt, hng, ming, rng, tr nh st cao co git cng nh lao hch, l nga (Bn Tho Cng Mc). + Bc h cay, thm, hay s thng kh kt tr, v cay th gii mt, su tp Can kh v c ch Ph kh ang thnh, tiu phong nhit lm mt u, mt. i vi tr con b kinh phong, st cao, Bc h li cn thit, v li tnh n thng ln, c th pht hn, dn cc v thuc vo phn doanh v (Dc Phm Vng Yu). + Tr nh st cao co git, cn dng Bc h dn nhit. Li c th tr nng m trong xng. Dng nc ct v cc thuc khc sc thnh cao dng. Khi dng Bc h khng c dng vi tht mo (Bn Tho Din Ngha). + Bc h c th dn cc thuc nhp vo phn doanh, v, v vy c th pht tn c phong hn (Bn Tho Mng Thuyn). + Khi c m hi, dng Bc h nn sao b v cay, lm gim bt sc i ra biu, trnh m hi ra qu nhiu. Bc h ngnh (cnh) thin v l kh v thng kinh lc. Bc h thn (sao thnh than) i vo phn huyt, phn m thanh phong nhit v h nhit phn huyt v phn m. Bc h long no cn gi l K t, sc tn nhit, gii c mnh hn Bc h (ng Dc Hc Thit Yu). + Theo ti liu ghi chp th tnh v ca Kinh gii v Bc h u cay, m nhng p dng vo lm sng th Bc h thin v tr cc bnh phong nhit, c hiu qu c bit v tn phong nhit (ng Dc Hc Thit Yu). + Kinh gii v Bc h u l thuc c v cay, thm, dng pht tn, s biu, thanh li u, mt. Cc bnh ban si, nga, hng sng au thng dng phi hp c 2 v ny. Tuy nhin, Kinh gii tnh m, ch yu tr phong hn biu v tr ph, nga, cm mu, kinh phong. Cn Bc h tnh mt, ch yu s tn phong nhit t biu, thng kh, gii ut, gii c, ty u, tr l (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

BCH BIN U
Xut x: Danh Y Bit Lc. Tn Hn Vit khc: Duyn ly u, Nga mi u (Bn Tho Cng Mc), Dang song, Bch bin u, Bch nga mi u, Sng mi ng kh (Ha Hn Dc Kho), Nam bin u (Trn Nam

Bn Tho), Bch mai u, Sao bin u, Bin u y, Bin u hoa (ng Dc Hc Thit Yu), Tr u (Giang T Thc Vt Ch), Th u (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng), Bch bin u t (Yu Dc Phn T), u vn trng, Bin u, Bch u, u bn trng, u vn (Vit Nam), Tha pn khao (Ty nng), Tp By P (Dao). Tn khoa hc: Dolichos Lablab Lin. (Lablab vuglgaris Savi L... Dolichos albus Lour.). H khoa hc: H Fabaceae (H u). M t: Dy leo, di 4-5m, sng nhiu nm nhng thng ch trng 1 nm. Thn hnh tr, hi c lng. L kp, mc so le, c 3 l cht, l cht hnh tri xoan, hnh thoi ct u hoc t gc, c mi nhn, ngn, di 5-8cm, rng 3,5-6cm, mt trn khng lng, mt di c t lng ngn, gn gc 3, cung l kp c rnh, di 5-7cm, l km rng sm, l km nh hnh ch. Cm hoa hnh chm, mc thng ng k l hoc u cnh, trn cung di 15-25cm, gm nhiu hoa mu trng, thm.Hoa kh to, thm, mu trng hay tm xp thnh chm nch, mi mu c 3 hoa. Qu u ngn, rt dt di 6cm v rng 2cm, gc thun hp, u ct nghing c mi nhn, cong, mu lc nht, mt mp sn si. Ht 4-5 nm ngang, trng, vng, nu hay en ty th, di 8mm, rng 5-6mm, c mng mp. Ma hoa vo thng 4-5, ma qu: thng 9-10. a l: c trng khp ni, nng thn hay trng n leo ln cy sung hoc hng ro gan hoa. Cc tnh trng nhiu l Bnh nh, Bnh Thun, ng Nai, Sng B. Thu hi: Hi hng nm sau tit bch l, Qu thng chn vo thng 9-10 v ko di n ma ng. Phn dng lm thuc: Dng ht (Semen Dolichoris) v hoa. Thng dng th no trng chc, khng mt v tt. Th ht en hoc tm khng dng. M t dc liu: Bch bin u ht hnh trng trn, hai bn tri phi hi dt. Di khong 3,5-4 phn, rng khong 3,5 phn, dy khong 2 phn, v ht mu trng ng, c khi c chm en, nhn, hi bng, mp c cnh t mu trng ni ln l mm rn hnh li lim di khong 3-4 phn. Bc i b ht c nhn ht mu vng sa, v nht, khi nhai c mi v c bit ca loi u. Bo Ch: + Theo Trung Dc i T in: Ly ht Bin u c v cng , nguyn c v, sao chn, dng. C khi tm vo nc si cho trc v, b ht v, dng. + Theo Vit Nam:

- Thng dng th ht nguyn, c sng, khi bc thuc thang th ga dp. - Dng chn: Ra, ro nc ri sao qua ct khi chy, khi bc thuc thang th ga dp. Bo qun: ni kh ro, trnh m. Thnh Phn Ha Hc: + Vitamin B1, Carotene, Sucrose, Glucose, Stachyose Maltose, Raffinose (Ayako Matushita, C A 1968, 68: 66373j). + Trong Bch bin u c Albumine, Lipid, Hydrate Carbure, Calcium, Phospho, st, Cyanhydride, Caseinase (Trung Dc Hc). + Trong Bch bin u c Tinh du 0,62%, Palmitic acid 8,33%, Linoleic acid 57,95%, Elaidc acid 15,05%, Behenic acid 10,40%, Oleic acid 5,65%,Stearic acid 11,26%, Arachidic acid 0,58% (Kasmiri M v cng s C A, 1990, 112: 234162n), Trigonelline (Kaushik P v cng s, C A, 1991, 114: 139760p), Methionine, Leucine, Threonine (Laurena Antonio C v cng s, C A, 1991, 115, 70130j), Vitamin B1, Carotene, Sucrose, Gucose, Stachyose, Maltose, Raffinose (Ayako Matsushita, C A, 1968, 68: 66373j), L-2- Pipecolic acid (Jaffe Werner G. C A 1969, 70: 103213w), Phytoagglutinin (Kaushik P v cng s, C A, 1991, 115: 78713x). + Ht cha 82,4% nc, 4,5% Protein, 0,1% Lipid, 10% Glucid, 1% cht v c, 0,05% Ca, 0,06% P, 1,67mg Fe, 7,33- 10,26mg Vitamin C,Tryptophan, Arginin, Lysin, Tyrosin (Dc Liu Vit Nam). + Ht cha chn ca u vng trng cha mt s hp cht iu tit sinh trng l Dolicholid, Dolichosteron, Homodolicholid, Homodolichosteron Brassinolid, Castasteron, 6Deoxycastasteron,] 6- Deoxy Dolichosteron (Dc Liu Vit Nam). Ht cn cha mt hn hp Polysacharid bao gm ch yu Galactosyl - Arabinose v Galactose (Dc Liu Vit Nam). Tc Dng Dc L: + Khng Vi Sinh Vt: 100% dch chit Bch bin u c tc dng c ch khun l. Dng dch chit chch cho chut nht trng cho thy cht SK (a lu) c tc dng khng l c (Trung Dc Dc L c L D Lm Sng). + Gii c: C tc dng chng b ng c thc n m sinh ra nn ma, d dy vim cp v rut vim cp tnh. Gii c ru, trng c c Nc [H n] (Trung Dc Dc L c L D Lm Sng). Tnh v: - V ngt, tnh hi m (Bit Lc). - Tnh hi hn (Thc Liu Bn Tho). - Tnh bnh, khng c (Nht Hoa T Bn Tho).

- V ngt, tnh hi m (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). - V ngt, tnh hi n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: . Vo thi m, phn kh (Bn Tho Cng Mc). . Vo kinh rc Thi m T, tc Dng minh V, phn kh (Bn Tho Kinh S). . Vo kinh T v V ( Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). Tc dng & Ch tr: + B ng tng (Nht Hoa T Bn Tho). + Ch hnh phong kh, ph n b i h, tr trng c cc loi tho dc (Bn Tho Kinh). + Ch tit l, tiu th, non T V, tr thp nhit, ch tiu kht (Bn Tho Cng Mc). + An thai (Ty Tc C m Thc Ph). + Ha trung h kh, b t, ch kht, l, ha thp. Tr bch i, bch trc, th t, gii c ca ru (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kin T, ha thp, ha trung, tiu th. Tr T V h nhc, n ung khng tiu, tiu chy, bch i, th t do th thp, bng ngc y trng, Bch bin u sao c tc dng kin T, ha thp. Dng tr T V h yu, bch i (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Ha trung, ha thp, thanh th, gii c. Tr tiu chy, i h, bch trc, th t do cm th nhit.(ng Dc Hc Thit Yu). + Qu non: l ngun thc phm qu, mn n giu cht b. + Qu ga cho ht lm thuc. + Bch bin u c tc dng h st, kin V, gii co tht, kch thch sinh dc (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Liu dng: Dng t 8 - 12g. King k: + ang b chng thng hn, hoc c ngoi t cm dng (Trung Dc Hc). + Trng v c tr, khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr l nga: Bin u ga nt, p vo ch vy rng (Tru Hu Phng).

+ Tr th t: Bch bin u, Hng nhu mi th 40g, sc vi 6 chn nc cn li 2 chn chia ra ung (Thin Kim Phng). +Tr bng au, th t vo ma h do ni thng th thp: . Bch bin u 12g, Hu phc 8g, Hng nhu 12g. Sc ung (Hng Nhu Tn - Thi Bnh Hu Dn Ha T Cc Phng). . Bch bin u (sao) 30g, Chch tho 16g, Hu phc (sao gng) 30g, Hng nhu 60g, Phc thn 30g. Tn bt, mi ln dng 6g, sc ung (Hng Nhu Thang - Ha T Cc Phng). + Tr tiu chy do T h: ng sm, Bch trut, Phc linh, Cam tho mi th 1280g, Lin nhc, d nhn, Sa nhn, Ct cnh mi th 640g, Bch bin u 960g, Tt c tn bt, mi ln ung 12g, ngy 2-3 ln, ung vi nc sc i to (Sm Linh Bch Trut Tn Ha T Cc phng). + Tr th t vp b: Bch bin u, tn bt ung vi gim (Ph T phng). + Tr tiu ng, kht nc: Bch bin u, ngm nc, b v, nghin nh, trn vi mt ong v nc sc ca Thin hoa phn lm vin bng ht Ng ng, ly kim bc bc ngoi lm o, mi ln ung 20-30 vin vi nc sc Thin hoa phn, ngy 2 ln. C thc n nng, chin xo, ru, n b. Sau dng tip thuc t b thn (Nhn Tn ng phng). + Tr xch bch i: Bch bin u sao tn bt, mi ln ung 8g, vi nc cm (Vnh Loi Kim phng). + Tr thai b tr v ung lm thuc lm bng au:Bch bin u sng, b v, tn bt, mi ln ung 1 tha vi nc cm, c th sc ung (Vnh Loi Kim phng). + Tr trng c Nhn ngn, Thch tn: Bin u sng tn, trn ly nc ung (Vnh Loi Kim phng). + Tr sinh non (bn sn): Bch bin u 20g, Bch mao cn 30g, Bch trut 8g, Bn h 8g, Nhn sm 8g, Sinh khng 20g, T b dip (b lng) 8g. Tn bt, ung mi ln 8g (Bch Bin u Tn - Loi Chng Ph T Bn S Phng). + Trng c cc loi tht chim: Bin u nghin nh ung vi nc lnh (S Lm Qung K phng). + Tr nn ma, l, do thng th: Bch bin u 16g, Hoc hng 8g. sc ung, hoc ch dng 30 ht Bch bin u ga ly nc ung cng c (Bin u Tn - Kinh Nghim Phng). + Tr trng c ca c nc, c, cua, say ru gy bng au, tiu chy: Bch bin u 30 ht ga nt ly nc ung (Kinh Nghim Phng). + Gii cc loi c dc: Bch bin u, tn bt, ngy ung 2 ln mi ln 12g. (Bch Bin u Tn Thm Th Tn Sinh Th). + Tr mu thiu, da vng: Bch bin u 12g, B chnh sm 12g, Ht keo du 6g, Hoi sn 12g, Mu l 6g, tc ct 6g, d 6g. Sc ung (Bch Bin u Thang - Y Phng Ca Qut).

+ Tr cm st, nn ma, n ung khng tiu: Bch bin u (sao) 20g, Hng nhu 16g, Hu phc 12g, sc ung (Nam Dc Thn Hiu). + Tr bng au, th t vo ma h do ni thng th thp: Bch bin u 4g, Hoc hng, Thng trut mi th 8g, sc ung, tr trng v vim cp tnh ma h (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr vo ma H, b thng th, phin to, kht, nn ma, tiu chy: Bch bin u (sao) 120g, Hng nhu (l) 60g. Tn bt, ngy ung 2-3 ln, mi ln 6g (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). + Tr tiu chy do T V h yu: Bch bin u (sao) 50g, Sn dc 60g, Mch nha (sao s) 30g, Sn tra (hc) 40g. Tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 16g (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng phng). + Tr bch i ra nhiu m mu xanh: Bch bin u (sao) 16g, Sn dc 18g, Tin nhn 12g, tc ct 6g. Sc ung (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng phng). + Tr thy thng do T h: Bch bin u (sao vng) 160g, Tn bt, mi ln dng 12g, ngy 3 ln (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng phng). + Tr l trc khun: Bch bin u (hoa), dng ti, 10g, a min tho (ti) 30g, sc ung (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng phng). Tham kho: - u vn thuc dng, n vo 3 kinh T, V v Ph, c v ngt tnh bnh nhng khng n ni ngt qu, kh thanh hng nhng khng n ni lm bi thanh kh. Tnh n ha m sc hi vng, n rt hp vi Tng kinh (Gi Cu Nh). - u vn v ngt hp vi T nn c cht b T, T c tnh thch kh thm, u vn c kh thm lm cho T kh c th thi. T khng a cht t, u vn kh m lm cho T kh to, bi th m lu thng ng thy o nn cha t, cha kht l v th, nu dng nhiu s n tr, y hi (Bch Hp). - Bn v Bch bin u an thai, chng t, Trn S c vit: Hoc ni l Bch bin u l thuc c thai, ngi xa li dng an thai l ti sao? Thai ng khng yn l do kh khng yn, Bch bin u thin v ha trung v vy dng n ha thai kh, thai iu ha th yn, tc l ni n cng nng an thai vy (Bn Tho Tn Bin). - Ht sao vng b t; Hoa gii nhit tr cm mo ma h, kit l, bng i, gii c ru; V qu tr si bng, nn ma cui h (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). 1) Ngoi cho ht ra, Bch bin u cn cho l gi l Bch bin u dip dng tr th t, m nt rt vo ch rn cn. Cho dy gi l Bch bin u ng. Dng chung vi L thc (Cy c lau), Nhn sm, Trn thng m, cc v bng nhau, sc ung, tr dch t. Cho hoa gi l Bch bin u hoa, c bit hoa no sc trng th sau cho ht cng trng gi l Bch bin u th c tnh hi m, cn hoa mu ta th v n xanh m ht en gi l Thc u c tnh hi lnh c tc dng cha xch bch i ca ph n, ly hoa sy kh tn bt dng vi nc cm. C khi ngi ta dng hoa sc ung vi l Hoc hng (ti) tr tiu chy, tc ngc, lm ma do trng th (Trung Quc Dc Hc i T in).

2) T ht Bch bin u c th ch ra cc v thuc sau: Bin u y (Testa Dolichoris) l v ht ca ht u vn, Bin u nhn l nhn ca ht u vn ch bng cch ngm u vn vo nc cho v nt v phng ln, i ly nhn phi ring, v phi ring. u vn sao vng en gi l Bch bin u sao, thng dng nu nc trn ng ung gii kht (Trung Quc Dc Hc i T in). 3) Bch bin u kh hi thp khng c, mi khi sng hi tanh nhng sao vng th thm, c tnh m bnh, dng n rt b, l mt v thuc trung ha, cng l mt th ng cc nui t kh. N vo ngay kh phn ca Thi m, thng li c Tam tiu, iu ha c cc kh bn trong, v tr kh c trc kh, nn n c tr vi nhng chng bnh trung cung (T V) cha c nhng chng trng nng, tr c mi chng thp, gii cc th c, hoc lon th t, nn ma, l nhng cn bnh m n c s trng cha c. u vn cn lm cho tiu c nhit c ca nng v tnh n lm ha c t v, b ng tng, cha ph n b th trng, chnh l tc dng tr thp vy. Tnh ca u vn cn gii c c ca ru, c c nc v tt c cc loi c ca cy c, khi dng c th nhai sng hoc tn sng vi nc lnh ung nc ct l gii c tt c (Trung Quc Dc Hc i T in). - Bin u v ngt, b T ha V m khng y tr, tnh li hi n, thm, ha thp nhng khng to, nng. B T m khng y, hoa thp m khng to. i vi T V h m c thp hoc sau khi m nng dy, bt u cho ung thuc b th nn dng Bin u trc l thch hp nht, c th iu dng c chnh kh m khng b y tr. - Bin u thin v b T V, hoa Bin u thin v thanh th tn t, l v thuc hay dng gii th (ng Dc Hc Thit Yu). Qu non u vng trng l ngun thc phm qu, mn n giu cht b, qu ga cho ht lm thuc. u vn trng c tc dng h st, kin V (Stomachic), gii co tht c (gii c), kch thch sinh dc [Aphrodisiac] . c bit v thuc ny dng cho tr em rt tt(Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam).

BCH CH

-Xut x: Bn Kinh. -Tn khc: Bch chiu, Ch hng, Cu l trc cn, nhc, He hon, Lan he, Linh ch, Ly hiu, Phng hng (Bn Kinh), Thn hiu (Ha Hn Dc Kho), Bch c (Bit Lc), Ph ly, Trch phn (Ng Ph Bn Tho), An bch ch, Hng bch ch, Vn nam ngu phng phong, Xuyn bch ch (Trung Dc i T in), Hng an bch ch (Trung Quc Dc Hc i T in), Hng bch ch, Hng bch ch, Xuyn bch ch (ng Dc Hc Thit Yu), -Tn khoa hc: Angelica Dahurica Benth. Et Hook. F. -H khoa hc: Apiaceae. -M t: Cy thn tho, sng lu nm, cao 1-1,5 m. Thn rng, ng knh c th n 2-3cm. Mt ngoi mu tm hng, pha di nhn, pha trn gn cm hoa c lng ngn. R phnh thnh c di, mc thng, i khi phn nhnh. L tt c cung di, pht trin thnh b rng, m ly thn, phin l x 2-3 ln, hnh lng chim. Thy hnh trng di 2-6cm, rng 1-3cm, mp c rng ca. 2 mt l khng lng tr ng gn mt trn l c lng t. Cm hoa l 1 tn kp, mc u cnh hoc k l, c cung chung di 4-8cm, cung tn di 1cm. Hoa mu trng, mu 5. Qu b i dt, hnh bu dc hoc hi trn, di khong 6mm. R, thn, l, c tinh du thm. Ma hoa qu: thng 5-7. Phn bit: Phn bit vi cy xun Bch Ch (Angelica anomala Lallem) cng h vi cy trn, l cy cao 2-3m. L 3 ln s lng chim. L cht c cung di khong 3cm. Nhng im khc u ging loi trn. M t dc liu: R Bch Ch (Angelica dahurica Benth et Hook.) hnh tr, u trn hi vung mang vt tch ca c r, u di nh dn. Mt ngoi mu vng hay nu nht c nhiu lp nhn dc nhiu l v li ln nm ngang xp thnh 4 hng dc. B ngang cng, mt b

khng s. Mt ct ngang c lp bn mng, m mm v mu trng ng, c nhiu bt, pha ngoi xp hoc c nhiu im nh mu nu (ng tit) tng sinh g hnh vung. G chim trn 1/2 ng bn knh. Mi thm hi hc, v hi cay gi l hng Bch Ch. R Bch Ch (Angelica anomala Lallem) cng hnh tr mt ngoi mu vng nu hay nht, c l v li ln nm ngang. B ngang cng, mt b khng s. Mt ngang c lp bn mng, m mm mu v trng tro, c nhiu tnh bt pha ngoi c nhiu im nh mu nu (ng tit), tng sinh g hnh vng trn, g chim trn 1/3 ng bn knh. Mi hi hc, v hi cay gi l Xuyn Bch Ch. Thu hi, s ch: L a vng lc ma thu, o r, b thn v r con, ra sch t cho vo vi c vi, y kn mt tun mi ly ra phi kh, c ni phi ngay nu ma th sy trong l sau th co b v mng ngoi Hoc c ni phi hoc sy nh n kh, hoc cho vo l xng Lu hong mt ngy m cho tht chn mm (c 100kg Bch Ch ti th dng 0,800kg Lu hong) cho ti m di 13% th Bch Ch mi trng, nhng ln sy sau Lu hong t hn, c 100kg Bch Ch th cn Lu hong t lm 2 ln. -Bo ch: + Hi Bch ch v, co sch v, thi nh, ly Hong tinh (s lng bng nhau), cho vo ni, 1 lc, ly Bch ch ra, phi kh, dng. Hoc hi v, ra sch, ct ra tng khc, trn vi vi, phi kh. Khi dng cho vo thuc th sao qua. c th sao chy hoc tm gim, sao (Trung Dc i T in). + Ra qua cho sch, 3 gi cho mm. Thi nh, phi trong rm cho kh. Khng sao tm g (Phng Php Bo Ch ng Dc Vit Nam). R c thu hi lc tri kh ro, trc lc ma to ko di. o r v ct cho bng u, trnh lm sy st v v gy r. Khng thu hi cy kt ht. Loi b r con, ra nhanh sau sy Lu hunh ri phi nhit 40-50o (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). -Thnh phn ha hc: + Trong Bch ch cha tinh du v cc dn cht Curamin l:Byak-Angelicin, Byak Angelicol, Oxypeucedanin, Imperatorin, Isoimperatorin, Phelloterin, Xanthotoxin, Anhydro Byakangelicin (Iso Byakangelicol), Neobyak Angelicol. Ngoi ra cn c Marmezin v Scopetin (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Byak-Angelicin, Byak Angelicol, Oxypeucedanin, Imperatorin, Isoimperatorin, Phelloterin, Angelic Acid, Angelicotoxin, Xanthotoxin, Marmesin, Scopolotin, Isobyakangelicol, Neobyakangelicol (Trung Dc Hc). + Isoimperatorin, Alloisoimperatorin, Alloimperatorin, Oxypeucedanin, Oxypeucedanin hydrate, Byakangelicin, Byakangelicol, Neobyakangelicol, Phellopterin, Xanthotoxol, Bergapten, 5-Methoxyl-8-Hydroxypsoralen, Cnidilin, Pabulenol (Okuyama T. Chem Pharm Bull, 1990, 38 (4): 1084). + Sitosterol, Palmitic acid (i Phu Tin, Ha Ty Dc Hc Tp Ch 1990, 38 (4): 1084). -Tc dng dc l: + Tc dng khng khun:

Trong th nghim, Bch ch c tc dng khng khun i vi cc loi Shigella v Salmonella (Trung Dc Hc). Bng phng php khuych tn trn mi trng nui cy vi khun, nc sc v cao chit t Bch ch c tc dng khng khun i vi cc chng ph cu (Diplococcus Pneumoniae), lin cu (Streptococus Hemoleticus), t cu vng (Staphylococus Aureus), Bacillus Subtilis, Shigella Sonnei, Shigella Flexneri, Shigella Shiga, Shigella Dysenteriae, Enterococus, Vibrio Cholerae v Bacillus Typhi. Ngoi ra, Bch ch cn c tc dng khng Virus (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc dng gim au: Trn m hnh gy qun au bng cch tim xoang bng dung dch Acid Acetic 6%o cho chut nht trng, Bch ch vi liu lng 10g/kg, c tc dng gim au r rt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Gim au: Lm gim au u do cm cm, au u sau , au li rng, au thn kinh mt (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tc dng hng phn trung khu thn kinh: Vi liu nh Angelicotoxin c tc dng hng phn trung khu vn ng huyt qun, trung khu h hp v dy thn kinh ph v lm cho huyt p tng, mch chm, hi th ko di, chy nc di v nn ma. Vi liu ln dn ti co git v t lit ton thn (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tc dng khng khun: c ch trc khun ly, thng hn, vi khun G + (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Khng khun lao: i vi vi khun lao ngi thuc c tc dng c ch r rt (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Dng trong nhn khoa: Loi Pommade lm t Bch ch c tc dng tng kh nng tr liu v trnh c lot gic mc do bng nh sng gy ra (Trung Dc Hc). + Tc dng chng vim: Vi m hnh gy vim thc nghim bng Kaolin trn chut cng trng, Bch ch vi liu lng 10g/kg c tc dng chng vim. Angelicotoxin, mt hot cht chit t Bch ch, dng vi liu nh, c tc dng kch thch trung khu vn mch, ty sng, gy tng huyt p, mch chm, h hp hng phn, cc phn x c tng cng, ngoi ra vic kch thch tit nc bt. Dng vi liu qu ln gy co git v cui cng dn n t lit (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Dng trong tai mi hng: Bt lm t Bch ch v Bng phin, ht vo l mi, c tc dng tr u au, rng au, thn kinh sinh ba au (Trung Dc Hc). + c tnh ca Angelicotoxin ging nh cht Xicutoxin nhng khng mnh bng (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). -Tnh v, quy kinh: + V cay, hi ngt, tnh m (Trn Nam Bn Tho). + V cay, mi hi, hi c c (Dc Vt Kho). + V cay, tnh m, vo kinh Bng quang (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ V cay, tnh m. Vo kinh Ph, T, V (Trung Dc i T in). + V cay, tnh m, vo kinh Ph, V v i trng (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh V, i trng, Ph (Trn Chu Nang). + Vo kinh Ph, T, V (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh Can, V, i trng (Bn Tho Kinh Gii). -Tc dng, ch tr: + Tr ph n b lu h, xch i, huyt b, m o sng, nng lnh, u phong, chy nc mt, c nhc sng (Bn Kinh). + Tr phong t, nn ma, hng sn dy, u au, kht lu ngy, chng mt, mt nga (Bit Lc). + Tr xoang mi, mi chy mu, rng au, xng chn my au, bn, tiu ra mu, huyn vn, gii c do rn cn, vt thng m chm (Bn Tho Cng Mc). + Tr phong t, lm sng mt, cm nc mt, tr m. Tr ngc bng au nh kim m, ph n b bng huyt, tiu ra mu, lng au, bng au, i nghch (Dc Tnh Lun). + B thai lu, hot lc, ph huyt xu, b huyt mi, bi nng, ch thng, sinh c.Tr mt , mt c mng, v sng au, pht bi, loa lch (lao hch), trng phong, tr lu, mn nht, l nga (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr da nga do phong, V b lnh, bng au do lnh, c th au do phong thp (Trn Nam Bn Tho). + Tn hn, gii biu, kh phong, to thp, ch thng, gii c. Tr u au, rng au, vng trc trn v lng mi au, t uyn (xoang mi vim), xch bch i, mn nht, gh l, nga ngoi da, rn cn, bng do nng (Trung Dc i T in). + To thp, tr phong hn, hot huyt, tiu m, sinh da non, gim au. Tr phong thp thuc kinh dng minh, ung nht (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu dng: 4-8g. -King k: + Nn ma do ha: khng dng. Lu h, xch bch i, m h ha kt, huyt nhit: khng dng (Bn Tho Kinh S). + Nhc u do huyt h, ha vng, inh nht hoc mn nht cha v ming, ngi m h ha ut: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + m h, huyt nhit: khng dng (Trung Dc i T in). + m h ha vng: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + u au do huyt h, ung ngt v m: khng dng (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Khng dng i vi chng au u do huyt h, ung nht v m (S Tay Lm Sng Trung Dc). + K Tuyn phc hoa (Bn Tho Kinh Tp Ch). + c ch Hng hong, Lu hong (Bn Tho Cng Mc). + Bch ch lm tn thng kh huyt, khng nn dng nhiu (Li Cng Bo Chch Lun). -n thuc kinh nghim: + Tr u phong: Bch ch, Bc h, Mang tiu, Thch cao, Ut kim. Tn bt, mi ln dng 1 t, thi vo mi ( Bch Ch Tn Lan Tht B Tng). + Tr u au, mt au: Bch ch 16g, u (sng) 4g. Tn bt, mi ln dng 1 t ung vi nc tr (Bch Ch Tn Chu Th Tp Nghim Phng). + Tr cc chng phong, chng mt, sn hu sinh xong b cm do phong t, tinh thn khng tnh: Hng bch ch (dng nc nu si 4-5 do), tn bt, trn mt lm hon, to bng vin n. Mi ln ung 1 hon ( Lng Hon - Bch Nht Tuyn Phng). + Tr chng trng phong: Hng bch ch, tn bt, ung vi nc cm (Bch Nht Tuyn Phng). + Tr na u au: Bch ch, T tn, Thch cao, Nh hng, Mt dc (b du), lng bng nhau. Tn nhuyn, thi vo mi. au bn tri thi bn phi v ngc li (Bch Ch T Tn Suy T Tn - Chng Phc ng Cng Tuyn Lng Phng). + Tr mi mt au do phong, nhit hoc m: Bch ch, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc tr (an Kh Tm Php). + Tr mi chy nc trong: Bch ch, tn bt. Dng Hnh ga nt, trn thuc lm hon 4g. Ngy ung 2 ln, mi ln 8-12g vi nc tr nng (Bch Ch Tn - Chng Tr Chun Thng). + Tr xoang mi: Bch ch, Phng phong, Tn di mi th 3,2g, Thng nh t 4,8g, Xuyn khung 2g, T tn 2,8g, Cam tho 1,2g, ha vi nc bi chung quanh rn. King tht b (Dng Y i Ton). + Tr thng hn cm cm: Bch ch 40g, Cam tho (sng) 20g, Gng 3 lt, Hnh 3 c, To 1 tri, u x 50 ht, nc 2 chn, sc ung cho ra m hi (V Sinh Gia Bo Phng). + Tr tr nh b st: Bch ch, nu ly nc tm cho ra m hi (T Mu B Lc Phng). + Tr bch i, rut c m mu, tiu c, bng v rn lnh au: Bch ch 40g, n dip hng la qu cn 80g, Thc dc cn, Bch phn, mi th 20g. Tn bt. Trn vi sp lm hon to bng ht Ng ng. Ung mi ln 10-15 hon vi nc cm, lc i (Bn Tho Hi Ngha). + Tr cc loi phong u, mt: Bch ch, xt lt, ly nc C ci tm vo, phi kh, tn bt. Ngy ung 8g vi nc si hoc thi vo mi (Trc Ch Phng). + Tr tr ra mu: Bch ch, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc cm, ngoi ra sc thuc ly nc xng v ra hu mn (Trc Ch Phng).

+ Tr tr sng l lot: trc ht, ly To gic t, hun khi, sau ly mt vt trn vi bt Bch ch, bi (Y Phng Trch Yu). + Tr chnh gia u au ( dng nhiu thuc nhng khng khi, dng bi ny c hiu qu): Bch ch (sao) 100g, Xuyn khung (sao), Cam tho (sao), Xuyn u (na sng na chn), mi v 40g. Tn bt, mi ln dng 4g vi nc sc Bc h, T tn (m D ng Th Hiu Phng). + Tr 2 u lng my au do phong, nhit, m: Bch ch, Hong cm (sao ru), lng bng nhau, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc tr (an Kh Tm php). + Tr rng au do phong nhit: Bch ch 4g, Chu sa 2g. Tn bt, trn mt lm vin to bng ht sng. Hng ngy dng st vo chn rng (Y Lm Tp Yu Phng). + Tr rng au do phong nhit: Bch ch, Ng th, lng bng nhau, ha vi nc, ngm (Y Lm Tp Yu Phng). + Tr cc bnh mt: Bch ch, Hng hong, tn nhuyn, trn mt lm vin to bng ht nhn, dng Chu sa bc ngoi. Ngy ung 2 ln, mi ln 1 ht (Hon Tinh Hon - Ph T Phng). + Tr tiu kh do kh (Kh lm): Bch ch, tm gim, phi kh, 80g, tn nhuyn. Mi ln ung 8g vi nc sc Mc thng v Cam tho (Ph T Phng). + Tr mc (hc) xng: Bch ch, Bn h, lng bng nhau, tn bt, mi ln ung 8g th s i xng ra (Ph T Phng). + Tr chn rng thi: Bch ch 28g, tn nh. Mi ln dng 4g, sau khi n (Bch Nht Tuyn Phng). + Tr chn rng thi: Bch ch, Xuyn khung, 2 v bng nhau, tn bt, lm vin to bng ht sng, ngm hng ngy (T Sinh Phng). + Tr m hi trm: Bch ch 40g, Thn sa 20g. Tn bt, ngy ung 8g vi ru nng (Chu Th Tp Nghim Phng). + Tr ng chn au: Bch ch, Bch gii t, lng bng nhau, trn nc Gng, p vo Phng Trch Yu Phng). (Y

+ Tr bch i: Bch ch 160g, Thch hi 640g. Ngm 3 m, b vi i, ly Bch ch xt lt, sao, tn bt. Mi ln ung 8g vi ru, ngy 2 ln (Y Hc Tp Thnh Phng). + Tr to bn do phong c: Bch ch, tn bt, mi ln ung 8g vi nc cm trn vi t Mt ong (Thp Tin Lng Phng). + Tr chy mu cam khng cm: ly huyt chy ra , trn vi bt Bch ch, p vo sn cn (Gin Tin Phng). + Tr thng c, nhit thng: Bch ch, tn nh, ha dm bi (V Sinh Gin D Phng). + Tr tiu ra mu do phong c trong rut: Bch ch, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc cm, rt thn hiu (D C S Tuyn K Phng).

+ Tr inh nht mi pht: Bch ch 4g, Gng sng 40g, ru 1 chn, ga nt thuc, ung nng cho ra m hi (T Trn Phng). + Tr ung nht trong rut, i h ra cht tanh nhp lun lun: Bch ch 40g, Hng qu 80g, Kh phn, Bch thc u 20g. Tn bt, ung vi nc cm, lc i. Khi ht m, dng l Sen b. Khi ung nht bt th gim liu dng (Dc Phm Vng Yu). + Tr ung nht sng : Bch ch, i hong, lng bng nhau, mi ln ung 8g vi nc cm (Kinh Nghim Phng). + Tr vt thng do dao chm, tn bn : Bch ch, nhai nt, p (Tp Gin Phng). + Gii c T thch: Bch ch, nghin nt, ung 8g vi nc ging (S Lm Qung K Phng). + Tr tr nh b n c, c cn li chy quanh, nhp vo bng th nguy: Bch ch, Hn thy thch, tn bt, trn nc hnh, dn vo ch au (Ton u Tm Gim Phng). + Tr tiu ra mu: Bch ch, ng quy, lng bng nhau. Mi ln ung 8g (Kinh Nghim Phng). + Tr bnh m th, xch thng: Bch ch, i hong, lng bng nhau, tn nh. Mi ln ung 6g vi nc cm ( Kinh Nghim Phng). + Tr ung nht sng ty, tuyn v vim, rn cn: Bch ch, Bi mu, Lin kiu, Qua lu, T hoa a inh, mi th 12g, B cng anh, Kim ngn hoa mi th 16g, Cam tho 4g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr rn c hoc rt cn: Bch ch, Hng hong, Nh hng, lng bng nhau, ung vi ru m (Bch Ch H Tm Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr bch i: Bch ch, Mai mc, lng bng nhau, tn nhuyn. Mi ln ung 12g (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr cm, u au (au trc trn nhiu): Bch ch 12g, Xuyn khung 4g, Phng phong 12g, Khng hot 8g, Hong cm 8g, Si h 8g, Kinh gii 8g, Cam tho 4g, sc nc ung (Khu Phong Thanh Thng m - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).. + Tr l sn: Bch ch mi vi ru hoc dm bi (Dc Liu Vit Nam). + Tr ming hi: Bch ch 30g, Xuyn khung 30g. Tn bt, trn mt lm vin, to bng ht ng, ngy ngm 2-3 vin (Dc Liu Vit Nam). -Tham kho: + ng quy lm s cho n, ght Tuyn phc hoa (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Bch ch ght v Tuyn phc hoa - Mi chng l nga dng v Bch ch lm t v Bch ch c tc dng khu phong, ht c m t (Dc Phm Vng Yu). + Bch ch v Gii bch u l thuc thng kh, gim au, nhng Gii bch kh c cho nn vo trong, cha ngc au, t; Bch ch kh trong cho nn i ra ngoi, tr au vng xng lng my - Bch ch v cay, tnh m, ni chung dng to hn thp m tn phong nhng c khi

dng tr chng phong nhit, v vy, cho thm vo thuc thanh tit lm nhim v Phn t. l da vo ha ut th cho pht, kt th cho tn (ng Dc Hc Thit Yu). + Bch ch v Kinh gii u l v thuc c v cay, tnh m, dng gii biu. Khng phi ch c vo kh phn m cn vo huyt phn, u c tc dng pht tn phong hn, x l huyt, c tc dng tiu thng. Nhng Bch ch v cay, thm, tnh n, to, ch yu vo kinh dng minh, tn hn mnh v c kh nng thng mi, to thp, hot huyt, tr m. Kinh gii v cay tnh m nhng khng to, ch tr Can kinh, khu phong mnh, tr c chng co git, lm sng mt, li hu (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). + Xa Lm Xuyn c ngi b rn c cn, hn m, cnh tay sng to bng i chn, mt lt th khp ngi sng ph, mu en tm bm. May gp mt o nhn dng bt Bch ch ha vi nc mi mc ln m cho ung ri thy trong rn my ng, ming i ra nc vng tanh hi gh gm, t lu sau th t nhin tiu tan. V sau dng bi Mch Mn ng Thang m iu dng nhng cng phi dng bt Bch ch th xt hoi. Li mt chuyn Kinh sn t, c tu s b rn c cn vo chn, sau v ra, hi thi, dng nhiu thuc m khng khi. May gp mt tu s n chi, dng nc mi mc ln m ra lun, sch ht tht thi, n ni li c gn trng ra. Sau rt nc nhiu vo ri cho kh, dng bt Bch ch cng vi m phn v X hng mt t, rc thm vo th nc c chy ra, hng ngy c lm nh th, c mt thng th khi (Trung Quc Dc Hc i T in). + ng Trng Sn Li ni rng: Bch ch v cay, tnh m, thm tho v mnh m, tnh ro, c bit l n s phong tn hn. N c th i ln u, mt. Tnh n cng hay to thp, thng dng, i khp mi ch da tht. Cng hiu ca Bch ch cng gn ging nh Xuyn khung, Co bn (Trung Quc Dc Hc i T in).

BCH CNG TM
-Xut x: Bn Kinh. -Tn khc: Bch cam toi, Cng ngh t, Trc cng tm, T lng (Ha Hn Dc Kho), Ch thin trng, Sao cng tm, Sao giai tam, Tm c ch, Tm dng, Tm thu (Trung Quc Dc Hc i T in). Cng tm (Thin Kim Phng), Cng trng (Giang Bc Dc Ti),Thin trng (Dc Ti T Khoa Hi Bin). -Tn khoa hc: Bombyx mori L. -H khoa hc:

H Cng Tm (Bombycidae). -M t: L nhng con Tm cht t nhin, thng kh cng, hnh ng trn, nhn, teo, cong, v ngoi mu xm trng hoc mu nu xm di khong 3-9,5cm, ng knh 5mm. B ngoi mu trng bn, nu bn, hi m trng. Cng dn, b i, vt b c mu nu, mt ct mu vng trng xen ln c khi trong sut dng keo trong. C quan, ming mu en, mt kp, kh nhnh r. Ton thn chia t, cc t u v thn u r rt. u trn, 2 bn bng c 8 i chn gi, ngn, ui hi ch ra lm 2. Vng chn phn bit r rng, mt ngoi thng km t t v phn ln cht mu xm trng, nht l khe gia t thn nhiu nht. Loi trong v ngoi u trng l loi tt. Nu mnh cong queo, rut t en th khng nn dng v loi ny thng l loi tm cht ri ngi ta p vi lm gi. -Bo ch: + Ngm nc vo go np 1 ngy m cho nht v du ni ln mt nc, vt ra, sy kh bng la nh, chi sch lng vng v ming en, tn bt, dng (Li Cng bo chch lun). + Vo gia thng 4-5, chn nhng con Tm cht cng do b nhim vi khun, em phi ni c gi hoc phi nng, cho vo bnh ht m c cha vi sng hoc sy cho kh hoc ngm nc vo go 1 m, quy nh tay cho t v nht ra ht, vt ra, phi hoc sy kh. Hoc rc cm vo ni (c 10kg Cng tm, dng 1kg cm), un nng cho bt u bc khi, cho Cng tm vo, sao cho n khi vng, sng b cm i, ngui (Trung Quc Dc Hc i T in). + Sao vi ct nh cho vng ln hoc sao vng vi ru sy kh (ng Dc Hc Thit Yu). + Hin nay, thng sn xut Bch cng tm bng cch la tm tui (4-5cm) ri phun khun nm Batrytis Bassiana Bals ln mnh tm. -Thnh phn ha hc: + Trong Bch cng tm c Pyridin -2, 6- nh Acid hu c, cht m, Chitinase, Bassianins, Fibrinolysin, Pyrausta Nubialis, Galleria Mellonella, Beauverician, Corticoids (Trung Dc i T in). + Trong Bch cng tm c Ammonium Oxalate, Chitinase, Beauverician, Asparagine, Fibrinolysin (Trung Dc Hc). + Trong Bch cng tm c 67,44% cht Protid, 4,38% cht Lipid, 6,34% tro, 11,34% m (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). -Tc dng dc l: + Tc ng ln h thn kinh trung ng: Th nghim trn sc vt, Bch cng tm c du hiu gy ng. Cng c tc dng c ch co git do Strychnin gy ra (Trung Dc Hc). + Tc dng gy ng: Dng dch chit xut Bch cng tm cho chut v th ung vi liu 0,5g/20g, chch vi liu 0,25g/20g thy c tc dng gy ng (Trung Dc i T in). Thuc cho ung lm gim t l cht ca chut bch do Strychnin gy co git (Trung Dc Hc).

+ Tc dng khng khun: trong ng nghim, thuc c tc dng c ch nh i vi t cu vng, trc khun i trng, trc khun m xanh (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Nhng tm c tc dng chng co git do Strychnin mnh hn l Cng tm do thnh phn Ammonium oxalate con nhng tm nhiu hn. Thnh phn chng co git ch yu l cht Ammonium oxalate (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Thc tin lm sng chng minh rng con Nhng tm c tc dng h st, ch khi, ha m, an thn, chng co git, tiu vim, iu tit thn kinh. C tc dng tham gia chuyn ha m, hiu qu tr bnh gn ging Bch cng tm, v the c th thay th v Bch cng tm c (Hin i Thc Dng Trung Dc). -Tnh v, quy kinh: + V mn, tnh bnh (Bn Kinh). + V cay, tnh bnh, khng c (Bit Lc). + Tnh hi m, c t c (Dc Tnh Lun). + Vo kinh quyt m [Can], dng minh [V](Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh Tm, Can, T, Ph (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii) + V mn, ng, cay, mi hi khm, tnh bnh, khng c. Vo kinh Can, Ph, Tm v T (Trung Quc Dc Hc i T in). + V mn, tnh bnh, vo kinh Can, Ph, V (Trung Dc i T in). + V ng, mn, tnh bnh, vo kinh Can, Ph, V (Trung Dc Hc). + V mn, hi cay, tnh bnh, vo kinh Can, Ph v V ( ng Dc Hc Thit Yu). -Tc dng, ch tr: + Tr tr nh b kinh phong, khc m (Bn Kinh). + Tr bng trung, xch bch i, sinh xong b au nhc, trng h (Bit Lc). + Tr ming mo, ra m hi, bng trung, rong huyt (Dc Tnh Lun). + Tn phong m kt hch, loa lch, u phong, rng um do su, da nga l, n c pht nga, m ngc kt bng, sa khng thng, bng trung, rong huyt, inh nht...(Bn Tho Cng Mc). + Tr trng phong mt ting, bnh do phong gy ra, dch hon nga, i h (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr tr nh b cam trng, nu rng l lot, li sng, li cng (Bn Tho Chng). + Tr cc chng phong gy bnh ngoi da (Y Hc Khi Nguyn). + Tc phong, ch kinh, thanh hu, khai m. Tr ng kinh, co git, hng vim cp, lit mt, m ay, lao hch (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr phong, tiu m. Tr trng phong, ng kinh, hng vim cp, quai b, trng nhc (lao hch), phong nhit thng tiu, ung nht u inh, cc loi ht c (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu dng: Ung trong: 6 - 12g, bn ngoi c th dng bi... -King k: + Bch cng tm ght cc v Ct cnh, Phc linh, Phc thn, Tang phiu tiu, T gii (Dc Tnh Lun). + Phm b trng phong cm khu, tr nh b co git, khc m, do Tm h, thn hn khng yn, huyt h m khng c ngoi t th khng c dng Bch cng tm (Bn Tho Kinh S). + Huyt h, khng c phong t: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Khng phi phong nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). -n thuc kinh nghim: + Tr loa lch, lao hch: Bch cng tm (tn bt). Ngy ung 3 ln mi ln 2g, lin tc 10 ngy (Ngoi i B Yu). + Tr rong kinh: Bch cng tm, Y trung bch ng, 2 loi bng nhau. Tn bt, ung vi nc ging mi mc vo u canh 5, ngy 2 ln ( Thin Kim Phng). + Tr hng vim cp: Bch cng tm 3-7 ci, Nh hng 0,4g. Tn bt. Mi ln dng 4,8g, t cho chy ly khi xng vo hng, h nn ra c th khi (Thnh Hu Phng). + Tr tr nh b trng phong lm cho ming b co dm li, hoc cm khu khc khng ra ting, th gp, mt , vng, do kh ca thai hp vi nhit c ca Tm T lm cho li cng, mi xanh, t ming sinh ra cm khu: Bch cng tm (dng loi thng) 2 con, b u, tn bt, trn vi mt ong bi vo ming, li (Thnh Hu Phng). + Tr nhc gia hoc 1 bn u hoc au lan n 2 bn thi dng: Bch cng tm, tn bt, ung vi nc sc Tr + Hnh (Thnh hu phng). + Tr u au do phong: Bch cng tm, Cao lng khng, 2 v bng nhau, tn bt. Ngy ung 2 ln mi ln 4g vi nc tr, lc i ng (Thnh Hu Phng). + Tr mt nm en: Bch cng tm tn bt, trn vi nc bi (Thnh Hu Phng). + Tr l nga (gy ra) au nhc: Bch cng tm, sy kh, tn bt. Mi ln ung 4g vi ru (Thnh Hu Phng). + Tr cc loi phong m: Bch cng tm 7 con (chn loai thng), tn bt, ung vi nc gng ( Thng Kim Phng).

+ Tr phong tr sng au, lc pht lc khi: Bch cng tm 80g, ra, sao vng, tn bt. Dng tht mai trn lm vin to bng ht Ng ng. Mi ln ung 5 vin vi Mt ong v Gng, lc i (Thng kim phng). + Tr tr nh b ng kinh: Ti 7 c. Trc ht ly t t cho ln ri ly Ti mi trn t thnh cao. Ri ly Bch cng tm ( b u v chn) 40g, trn t , ly ci t p li 1 m, ng lm h hi. Sau ly Bch cng tm tn bt thi vo mi hng ngy (Ph T Phng). + Tr rng au: Bch cng tm (loi thng), sao chung vi Gng sng cho c mu vng ri b Gng i, tn bt. Ly nc To gic trn vi thuc xc vo rng (Ph T Phng). + Tr trong bng c cc nh con ra chy qua chy li: Bch cng tm ung vi nc i nga trng (Ph T Phng). + Tr ra gi chy nc mt: Bch cng tm (sao) 20g, Cam tho 20g, Kinh gii 10g, Mc tc 20g, Tang dip 40g, T tn 20g, Ton phc hoa 20g. Tn bt, ngy ung 8g vi nc sc Kinh gii (Bch Cng Tm Tn - Chng Tr Chun Thng). + Tr trng phong ming mo, na ngi lit: Bch cng tm, Bch ph t, Ton yt. Lng bng nhau. Tn bt. Mi ln dng 4g, ha vi ru nng bi (Khin Chnh Tn - Dng Th Gia Tng). + Tr u thnh lnh au: Bch cng tm, tn bt. Ung vi nc nng (u Mn Phng). + Tr da mt sn si v nh phn: Bch cng tm, Hc khin ngu, 2 v bng nhau. Tn bt. Ra mt cho sch ri bi thuc ln (u Mn Phng). + Tr vt thng do kim kh m chm: Bch cng tm, sao vng, tn bt, bi (u Mn Phng). + Tr tr nh b kinh phong: Bch cng tm, Ton yt, 2 v bng nhau, Thin hng, Ph t, mi v 4g (bo ch). Tn bt. Mi ln ung 2g vi nc sc Bch cng tm (Bn Tho Din Ngha). + Tr phong m, ho suyn, khng ng m c: Bch cng tm (sao), Tr u 40g, tn bt. Mi ln ung 20g vi nc si (Thy Trc ng Kinh Nghim Phng). + Tr ho sau khi ung ru: Bch cng tm, sy kh, tn bt. Mi ln ung 4g vi tr (Qui Chng K Phng). + Tr hng vim cp: Bch cng tm (sao), Bch phn ( na sng, na sao), 2 v bng nhau, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc Gng ti, h i ra c th khi (Khai Quan Tn - Tn Nhn phng). + Tr hng vim cp: Bch cng tm (sao) 20g, Cam tho (sng) 4g. Tn bt, ung vi nc Gng sng (Chu Th Tp Nghim Phng). + Tr kinh phong mn, th t nhiu gy ra mn t phong: Bch cng tm (sao ru) 4g, Nam tinh 8g, Ng linh chi 4g, Ton yt (ch) 4g, Trn (giun) t 4g. Tn bt, nu Bn h lm h trn thuc bt lm vin 0,4g. Ngy ung 1-2g (Bch Cng Tm Hon - u u Tu Tri).

+ Tr hng vim cp: Bch cng tm, Thin nam tinh, 2 v bng nhau, tn bt. Mi ln ung 1/2 tha c ph vi nc Gng, nn ra c th bt. Sau ly nc Gng sng ngm sc (Nh Thnh Tn - Vng Th Bc T Phng). + Tr hng vim cp: Bch cng tm, tn bt. Mi ln ung 1/2 tha c ph vi nc Gng, nn ra c th bt. Sau ly nc Gng sng ngm sc (Nh Thnh Tn - Bch Nht Tuyn Phng). + Tr tr nh b chng cam lu, sinh ra yu t khng n ung c my ri bin chng ra nhiu bnh, v hu thin suy yu n ni xng sng cng khng vng, i ng khng c: Bch cng tm sao, tn bt, mi ln ung 2g vi nc sc Bc h hoc thm t ru (Kim Linh Tn - Trnh Th Phng). + Tr hng sng au, l lot: Bch cng tm 40g ( trn ming ngi mi, nng cho hi vng), Thin nam tinh 40g (bo ch, b v), tn bt. Mi ln dng 1 t. Dng nc ct Sinh khng ha vi thuc bt, ung vi nc nng, h i ra c m nht th khi (Bch Cng Tm Tn - Ngy Th Gia Tng Phng). + Tr hng b, hm rng khng m c: Bch cng tm, sao s, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc ct Gng (Trung Tng Kinh). + Tr tr nh ming b l lot trng ming: Bch cng tm (sao vng), chi b lng, tn bt, trn vi mt bi (Tiu Nhi Cung Kh Phng). + Tr sa khng thng: Bch cng tm, tn bt, ung 8g vi ru. Ly lc vut v th c sa (Kinh Nghim Phng). + Tr li sng cng: Bch cng tm 4g, Hong lin (sao mt) 8g. Tn bt, thi vo cho nn m ra (Tch Hu ng Kinh Nghim Phng). + Tr tiu ra mu: Bch cng tm, sao, b u, 40g . Dng tht qu mai sy kh, 40g. Tn bt to bng ht Ng ng, ung trc khi n (Bt Phong Tp Hng Phng). + Tr kinh phong, co git do m nhit: Bch cng tm, Ngu hong, Hong lin, n nam tinh (Trung Dc Hc). + Tr tr nh b kinh phong mn do T h, tiu chy ko di: Bch cng tm, ng sm, Bch trut, Thin ma (Trung Dc Hc). + Tr ng kinh: Bch cng tm, Ton yt, Thuyn thoi, Ng cng (Trung Dc Hc). + Tr u au km mt : Bch cng tm, Tang chi, Cc hoa, Kinh gii (Trung Dc Hc). + Tr hng sng , au, khan ting do phong nhit: Bch cng tm, Ct cnh, Cam tho, Bch hp (Trung Dc Hc). + Tr loa lch, lao hch: Bch cng tm, H kh tho, Bi mu, Mu l (Trung Dc Hc). + Tr l nga, n c: Bch cng tm, Thuyn thoi, Phng phong, Mu n b (Trung Dc Hc).

+ Tr u au do phong nhit, co git: Cng tm 6g, Tang dip 10g, Cc hoa 10g, Cu ng 10g, Hong cm 10g. sc ly nc, ha thm Chu sa 1g, ung (Tang Cc m Gia V - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr u au do phong nhit, co git: Cng tm 6g, Tuyn phc hoa 8g, Mc tc 6g, T tn 3g, Tang dip 12g, Kinh gii 12g, Cam tho 4g. sc ung. Hoc tn bt. Mi ln ung 6-10g, ngy 2-3 ln (Bch Cng Tm Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hng sng au, mt ting: Bch cng tm 6g, Khng hot 10g, X hng 0,010,003g, tn b, trn nc Gng ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lao hch khng lnh ming: Bch cng tm, Bch cp, lng bng nhau. Tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 8g (Ct Lm Trung Tho Dc). -Tham kho: + Bch cng tm tr phong nhit, tiu m nhit. V mn th lm mm cc ch cng, v cay th tn ha, v vy, Bch cng tm tr hng vim cp, quai b, hiu qu rt cao cn tr kinh gin, trng phong th khng bng v Ton yt, Ng cng - Phn con tm gi l Vn tm sa, c tc dng tr phong thng thp, c 2 u tt (ng Dc Hc Thit Yu). + Khi con tm cht, n khng b thi ra, l im c o ca n. Thuc c y tc dng s tit phong nhit, thanh tc ging ho (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH CP
Xut x: Bn Kinh. Tn Hn Vit khc: Lin cp tho, Cam cn (Bn Kinh), Bch cp (Bit Lc), Bch cn (Ng Ph Bn Tho), Bch cn, Trc tc giao, Tuyt nh lai, T tu cn, T lan cn, (Ho Hn Dc Kho), Nhc lan lan hoa, T lan (Qun Phng Ph), Vng lt a, Ht tt a (Kim Quang Minh Kinh). Tn khoa hc: Beletia hyacinthina R. Br (=Bletilla striata Reichenbach fil.) H khoa hc: Thuc h Lan (Orchidaceae). M t:

Cy tho sng lu nm, cao 0,9m, r phnh ln thnh c, l mc t r ln chng 3 n 5 l hnh mc di t 18-40cm, rng 5cm, h mu tm. Qu hnh thoi c 6 cnh di khong 3cm ng knh 1cm. Phn bit: nc ta pha bc cc vng mt nh H tuyn, Cao lng, Hong lin Sn, cng c loi Bch cp mc hoang, nhng c nh bnh dy nh, loi Trung Quc c nhng khi rn, c mu trng nu vi 2-3 nhnh con rt c bit. Bch cp rt him thy nc ta, cn phi nhp. a l: C Thim Ty, Trung Ph, An Huy, An Khnh (Trung Quc). Phn dng lm thuc: R c thuc (l nhng khi mu trng, v ng, kh, c vn nh v c, dt, cng, chc). M t dc liu: Thn c kh hi dng mng con , dt phng, thng ch ra 2-3 mng, mi nhn u hi cong theo hng di, di khong 7-8 phn n 4cm, dy khong 2-3 phn, bn ngoi mu xm vng hoc mu vng trng, hi c vn nhn ngang dc mm nhuyn, chnh gia c thn c gc tn ca thn, hi li ln, xung quanh n mc 2-3 tng vn vng xon, hnh thnh cnh t, mt ngoi di i vi n cng v tr cng c vt li nh, t dng vng mt ngoi trn mu vng trng, mc tha, t r ph, ch gi li vt, cht cng rt kh b gy, mt ct mu vng trng, cht sng hi trong sut. Bo ch: + Ra sch, hp mm ri thi phin, phi kh. Dng sng hoc tn bt dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ra sch, mm, xt lt, sy nh cho kh, c th tn bt dng, lm thuc hon (Trung Quc Dc Hc i T in). Bo qun: ni kh ro, trnh m thp, ma h hay phi nng. Thnh phn ha hc: + Trong Bch Cp c Bletilla Manna (gm Mannose v Glucose). Trong r ti c tinh bt [30,48%], Glucose [1,5%], tinh du, cht nhy, nc [14,6%] (Trung Dc Hc). + Trong Bch Cp c 55% cht nhy, 1 t tinh du v Glycogen (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: + Tc dng cm mu: Thuc c tc dng rt ngn thi gian ng mu ca th, gia nhanh tc lng mu. Chch dch nhy Bch cp vo tnh mch ch di ca ch, quan st thy hng cu ngng kt trong mch mu ngoi vi hnh thnh mu khi c tc dng bt nhng mch mu b tn thng m khng gy tc cc mch ln. Bch cp t gy kch thch ti ch, nhng

huyt khi do Bch cp gy nn t tiu trong vng 5 ngy. Ngi ta ct ngang i th, kp cc ng mch ln li ri p nc Bch cp ln, mu ang chy c cm ngay. Tc dng cm mu ca Bch cp c lin quan n thnh phn cht nhy (Trung Dc Hc). - Tc dng ca thuc i vi thng d dy v hnh t trng: Thc nghim trn ch gy m, thc nghim chc thng nhn to d dy v t trng mi ch mt l ng knh 1cm, bm vo 9g bt Bch cp, sau 15 giy, bt Bch cp lp kn, 40 giy sau hnh thnh mt mng ph kn l thng. Nhng nu cho ch n no v l thng to th thuc khng c tc dng (Trung Dc Hc). Tc Dung i vi d dy v rut vim: Bt Bch Cp c dng trong 69 cas lot xut huyt. Trong tt c cc trng hp ny mu u cm li (trung bnh 5-6 ngy). Bt Bch Cp c dng trong nhiu trng hp lot v lng. Trong 1 l 29 trng hp th 23 cas khi, 1 cas phi m, 4 cas khc cht (1 cas b sc xut huyt khi ang iu tr, 3 cas khc b ri ro). iu ny cho thy Bch Cp Bch Cp c dng iu tr nhng cas chn lc v lot d dy t trng. Vic iu tr ny chng ch nh trong cc trng hp sau: a) b) c) Khng c ch nh ng l lot d dy t trng. Nhng bnh nhn va mi n xong. Nhng ngi xt nghim thy b sng, si bng hoc au khi khm qua ng hu mn.

d) Nhng ngi khng n nh v nhiu l do. Mt s bnh n cho thy rng Bch Cp khng c dng i vi cc vt lot v cc l do sau: Bt Bch Cp c th lm tng nhu ng v v vy c th lm tng vt lot. Bt Bch Cp c th lm tng nhu ng gy ra nn ma nhiu, c th lm tng l r.

V bt Bch Cp c cht dnh nn n c th gy ra mt s vn nghim trng nu n xm nhp vo bng (Trung Dc Hc). - Tc dng khng khun: Trong ng nghim, Bch cp c tc dng c ch vi khun Gram (+), c tc dung c ch mnh trc khun lao ngi. Thuc c tc dng c ch t trc khun trng v lin cu A, lm tng sinh t chc ht, gip cho vt thng chng lnh ming (Trung Dc Hc). - Tc dng thay huyt tng: Gy chong mt mu trn sc vt thc nghim, 2% dch thuc c tc dng thay huyt tng. Trn lm sng cng chng minh thuc c tc dng duy tr dung lng mu v nng cao huyt p (Trung Dc Hc). iu Tr Lao Phi: Bt Bch Cp c dng cho 60 trng hp lao mn tnh khng p ng c vi thuc iu tr thng thng. Sau khi ung thuc 3 thng, 42 trng hp c khi (kt qu X.quang gim, hang khp li, ESR bnh thng, m m tnh, cc triu chng bin mt), 13 trng hp tin trin kh quan, 2 trng hp khng c bin chuyn. Cc nghin cu khc cng c kt qu tng t (Trung Dc Hc). iu Tr Dn Ph Qun: Dng di ngy (3-6 thng) Bch Cp cho 21 trng hp dn ph qun thy m v ho c gim, kim sot c ho ra mu (Trung Dc Hc).

i vi vt bng v chn thng: Dng du + bt Bch Cp p ti ch cho 48 cas b bng v chn thng (di 11% ca c th), 5-6 ngy thay bng 1 ln. Tt c u khi trong vng 1-3 tun (Trung Dc Hc). - Tc dng chng ung th: Cht nhy ca Bach cp l thnh phn c tc dng chng ung th (Trung Dc Hc). c tnh: c tnh ca Bch cp lc phi ng vi Ph t, Xuyn v Tho , v/i cch sc, phng php cho ung v liu lng nh nhau th Bch cp phi hp vi tng v thuc trn v ring l tng v cho ung th c tnh ca thuc v s sc vt th nghim t vong khng thy tng (theo sch c th u phn Bch cp) (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V ng, cay, tnh hn (Ng Ph Bn Tho). + V cay, khng c (Li Cng Bo Chch Lun). + V ngt, tnh sp (Y Hc Khi Nguyn). + V ng, ngt, tnh mt (Trung Dc Hc). +V ng, tnh bnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Qui kinh: + Vo kinh ph (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh ph, thn (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh ph, V, Can (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Sinh c, ch thng (Nht Hoa T Bn Tho). + B ph h, ch khi thu, tiu ph lao, thu lim ph kh (Trn Nam Bn Tho). + Thu lim ph kh huyt, sinh c (Bn Tho Cng Mc). + Bch cp lim kh thm m, ch huyt, tiu ung (Bn Tho Hii Ngn). Bch Cp v ng, c tc dng tit nhit, v cay, c tc dng tn kt (Cnh Nhc Ton Th). Ch ph huyt (ng Vin Dc Tnh Ph). + Thu lim, ch huyt, tiu vim, sinh c (Trung Dc Hc). + B ph, ha m, lim huyt, cm huyt, ng thi c tc dng sinh c thu lim ming vt lot (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Lim huyt, cm huyt, tiu vim (Trung Dc Hc). Ch tr: + Tr ung thng, c sang, bi th, thng m, hoi t, rm sy lu khng khi (Bn Kinh). + Tr tay chn b tn thng do t ng (ng Bn Tho). + Tr chn tay nt n [nhai thuc p vo] (Tn Tu Bn Tho). + Tr ung nht l lot, ung nht (Bn Tho Kinh). + Tr gh l, gh nc (Danh Y Blt Lc). + Tr ng kinh, mt , trng kt, pht bi, loa lch, trng phong, tr lu, chn thng do kim kh, n nhit, ngc tt, huyt ly, bng la nc si, phong t (Nht Hoa T Bn Tho) +Tr ung nht l lot ( Kinh Bn Tho). + Tr lao thng, ph kh h(Trn Nam Bn Tho). + Tr mn nht l lot (Bn Tho Cng Mc). n thuc kinh nghim: + Tr chn tay nt n: nhai thuc bi vo (Tn Tu Bn Tho). + Tr mn inh nht, l: Bch cp na ch tn bt khuy vi nc, gn bt trn giy mng ri dn ln (T Trn Phng). + Tr b nh p tr gy xng: trn Bch cp 8g vi ru th cng hiu ca n khng km g T nhin ng (Vnh Loi Kim Phng). + Tr da tay chn nt l v lnh: Bch cp tn bt, trn nc bi vo, trnh nhng nc (T Cp Phng). + Tr bng la: Bch cp tn bt trn vi du bi ln (Triu Chn Nhn Phng). + Tr chn kh au nhc: Bch cp, Thch lu b, mi th 8g nghin bt trn vi mt lm vin bng ht u xanh ln ung 3 vin vi nc l Ngi pha vi t dm (Sinh Sinh Bin Phng). + Tr li sng cm ln nh li ngng: dng Bch cp tn bt, tm sa, p vo lng bn chn (Thnh Hu Phng). + Tr ph n t cung sa: Bch cp, Xuyn hai v bng nhau, nghin nh gi vo la 4g, t vo trong m h chng 1 ngn tr, c cm gic nng trong bng di th rt ra, ngy lm mt ln (Qung T Phng). + Tr vt dao thng chm t: Bch cp, Thanh cao (nung) hai v bng nhau p vo ch c th lm cho nhm ming (Thnh Hu Phng). + Tr ra mu cam khng cm: Bch cp tn nh ly nc trn p gia sn cn, bn trong ung 4g (Kinh Nghim Phng).

+ Tr ph ung, nn ra mu: Bch cp nghin nh ung ln 12g vi nc cm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph b hang lu ngy khng lin, ho ra mu m: Bch Cp tn bt mn, mi ln ung 10g vi nc m trc khi i ng. Trang Kit Thun cho 13 bnh nhn lao ung Bch cp 9g, ngy 3 ln, phn ln t 1 n 3 ngy ht ho ra mu (c Thnh Tn - Phc Kin Trung Y Dc Tp Ch 1964, 9 (4) 32). + Tr lao phi trong m c t mu: Bch cp 8 phn, Tam tht 4 phn,tn bt, mi ln ung 4g, ngy 2 ln vi nc (Bch Cp Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho ra mu: Bch cp 40g, T b dip 12g, Ngu tit 20g, tn bt. Ngoi ra ly A giao sao vi Cp phn 12g, Nu nc Sinh a xong, trn cc v thuc y vo lm vin. Mi ln ung 8g, vi nc (Bch Cp T B Hon -Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr chng ph ung, ho ra mu: Bch cp 12g, Xuyn bi mu 6g, Bch hp 12g, D m 20g, Phc linh 12g, Sc ung. (Bch Cp Thang - (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr vt thng do t ng, kim kh chm: Bch cp, Thch cao (nung) 2 v tn bt dn ln ch l (Sinh C Lim Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).). + Tr gan ph qun, ho ra mu: T T Bnh dng Bch cp tr 21 cas gan ph qun, ho ra mu: mi ln cho ung bt Bch cp 2-4g, ngy 3 ln. 3 thng l mt liu trnh. Theo di 1-2 liu trnh, chng ho, m u gim nhiu, ht ho ra mu (Sn ng Y Hc Tp Ch 1960, 10: 9). + Tr xut huyt tiu ha trn: tc ga dng bt Cm Mu S I (Nhi tr, Bch cp, A giao, Vn Nam Bch Dc) tr 140 ca c kt qu 133 ca, t l 95%, th phn, mu, chuyn sang m tnh bnh qun 6, 1 ngy. Dng bt Cm Mu S 2 (s 1 b \/n Nam Bch Dc) tr 20 ca, 18 ca khi, 90% phn chuyn sang m tnh. Bnh qun 4 ngy. Dng bt Cm Mu S 3 (bt Cm Mu S 2 thm Sm Tam tht), tr 60 ca c kt qu 56 ca, t l 93,3%, th phn v mu thy chuyn sang m tnh. Bnh qun 5,7 ngy. Phn ln bnh nhn ht chy mu lm sng trong 1-3 ngy (Bo Co Ca Khoa Ni Bnh Vin Cng Nng Binh Bc Kinh, Tp Ch Tn Y Dc Hc 1978, 3:28). + Tr xut huyt do lot d dy: Tln Nhc Nin dng Bch cp, tc ct, mi th 2g, ngy ung 3-4 ln, tr 108 ca xut huyt d dy, 3 ngy phn en chuyn thnh vng 47,4%, 7 ngy chuyn mu vng 89 5%, phn ng mu v phn chuyn sang m tnh sau 3 ngy 20, 6%, 7 ngy chuyn m tnh 76.4% (Tp Ch Trung Y Giang T 1965. 11: 3). + Tr tiu ra mu do rch hu mn: Lng Thl dng cht nhy Bch cp thm vo bt Thach cao, ch thnh cao Bach cp, tr 11 ca rch hu mn ra mu, dng gac tm cao p vo vng au, mi ngy thay 1 ln trong 10- 15 ngy, theo di sau 3 thng u c kt qu. 9 ca sau, 1 gcln p ht ra mu, p thuc ngy th nht v ngy th hai ton b khng au hoc gam au nhiu, sau 6- 10 ngy, nhn vt rch thy lnh (Trung Hoa Ngoi Khoa Tp Ch 1959, 7 (7): 661). + Tr ph ung (p xe phi) ho khc ra mu: dng Bch Cp Thang (Bch cp 12g, Xuyn bi 6g, Bch hp 12g, Y d 20g, Phc linh 12g sc nc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Tr thng d dy t trng cp: Truyn Bi Bu v cng s dng Bch cp tr chng thng d dy cp 29 ca nh sau: trc ht dng ng d dy ht sch d dy xong, rt ng cho ung nhanh bt Bch cp vi nc si ngui, khng qu 90ml, sau 1 gi ung 1 ln na nh ln trc. Ngy th 2, lng thuc Bach cp mi ln 3g, ngy 3 ln. Ngy u phi nhn hon ton, ngy th 2 ung t nc v n lng, ngy th 3 ch bn lng. Kt qu khi 23 c, khng kt qu phi m 1 ca, bin chng p xe di c honh 1 ca, t vong 4 ca (Trung Hoa Ngoi Khoa Tp ch 1963, 11(7): 511). + Tr bnh lao: 'Vin phng tr bnh lao Cm Chu tr 60 ca cc loi lao phi ln thuc chng lao, bng thuc chng lao thm Bch cp, kt qu tt. Mi ngy ung bt Bch cp 6g. Kt qu sau 3 thng kim tra li: khi lm sng 42 ca (chp X quang phi, vt tn thng tiu hoc x ha, hang lin ming, m BK m tnh (-), tc lng mu bnh thng, triu chng lm sng ht), tin b r 13 ca, 2 ca khng khi (Trung Quc Phng Lao Tp Ch 1960, 2 .75). - Tr lao hang x ha mn tnh: Dng Bch cp 1000g, Bch b 300g, Xuyn bi mu 300g, Bch hp 300g, Mu l 300g, luyn mt lm hon, mi hon 10g, ngy ung 2 hon, sng v chiu. Hoc ngy ung 3 ln sau ba n, mi ln 1 hon, ung lin tc 6 thng. tr 20 ca, kt qu tn thng lao mi b bin mt 1/3- 1/2 l 15 ca, khng kt qu 5 ca, tn thng x c khng thay i (Bo co ca Triu Quang Thanh (Trung Quc Phng Lao Tp ch 1966, 7(3):209). - Tr l d do lao: Dng bt Bch cp p ngoi, ty theo tnh hnh chy nc nhiu t m p hng ngy hoc cch nht, lc cht xut tit gim, thay p 1 tun 1-2 ln, phn ln vt thng sau 15 ln p c xu hng bt. tr cho 10 ca c d lao, sau 15-30 ln khi (Bo co ca Bnh Vin Lao Ni Mng. Trung Quc Phng Lao Tp ch 1960, 2: 1106). - Tr ho g: Hong D Xng dng Bch cp tri 87 ca ho g, liu lng di 1 tui: 0, 1- 0, 15g/kg, t 1 tui tr ln: 0,2 - 0,25g/kg. Kt qu c 37 ca sau 5 ngy ung thuc triu chng gim r, 15 ca trong 10 ngy gim, 6 ca khng kt qu, 37 ca b d (Sn Ty Y Hc Tp Ch 1957, 2: 53). - Tr bi phi: Tc gi dng thuc Bch cp tr 34 ca bi phi n thun, mi ln cho ung 5 vin (1 vin c 0,3g sinh dc, ngy ung 3 ln. Sau 3 thng n 1 nm, cc triu chng nh au ngc, th gp, ho, khc m en, ho ra mu gim r hoc mt, chc nng phi c ci thin, ln cn, nhng phi chp X quang khng thay i r rt (Trung Hoa Bnh Lao Tap Ch 1959, 7(2):149). - Tr bng la, nc si v chn thng ngoi khoa: Dng cht nht Bch cp bi ngoi, bi p xong, p gc Vaseline ln, bc li. Trng hp nng 5-7 ngy thay 1 ln, trng hp bi nhim, thay bng cch nht. Tra Thn Khang dng cch ny tr cho 9 ca bng (din tch bng 8%), 2 ca vt m sau vim rut tha v 38 ca chn thng ngoi khoa (bnh qun din tch tn thng 11%), u khi sau t 1 n 3 ln bi p thuc (Trung Y Tp Ch 1965 (7):37). - Dng Bch cp thay huyt tng tr sc do mt nhiu mu: dng cht nhy Bch cp ch thnh dung dch 2% thay huyt tng, th dng trong phu thut ngoi khoa, mt mu do chn thng ngoi khoa xut huyt tiu ha, xut huyt do xo gan, lng dng 250 - 500ml,

c tc dng duy tr dung lng mu v nng huyt p (Bo co ca khoa nhim Bnh vin s 1 Trng i hc y khoa Ct Lm, Thng Tin Trung tho Dc 1973, 1'34) - Tr nt n chn tay: Tng Xung dng Bch cp 30g, i hong 50g, Bng phin 3g u tn bt mn, thm mt ong, khuy thnh h bi ngoi, ngy 3 ln. tr 13 ca ton b khi, nh thi gian 2-3 ngy, nng 5~7 ngy (H Nam Trung Y Tp Ch 1985, 2:21). King k: + Ung nht v, khng c dng Bch cp chung vi thuc c v ng, tnh hn (Bn Tho kinh S). + Chng ph ung thi k u, ph v c thc nhit cm dng. N ght mi (L Thch), S ht Mn (L Hch), Hnh nhn, Phn u (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Bch cp vo kinh ph, c tc dng ch huyt, tr ph ung, ph nuy, ung th l lot, c sang, i vi vt thng dao ko, bng la nc si, thuc c tc dng sinh c, ch thng, th huyt kh cm, dng bt ung vi nc cm c hiu qu (Cnh Nhc Ton Th). + Bch cp v ng, nng tit nhit, v cay nng tn kt, chng ung th u do vinh kh khng thng ti c nhc sinh ra, bi th thng m thi tht, u do nhit huyt sinh ra do phi dng php tit nhit (Bn Tho Kinh S). + R c sc trng m li mc lin tip (cp) do c tn l Bch cp (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tnh n sp v c tnh thu li, tr c bnh phi, cc chng th huyt, lin vt thng phi, lnh da, tr ma ra mu, ho ra bng nng, xut huyt bn ngoi c th tn bt trn du m p ln (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bch cp c tnh sp, trong s ph c tnh thu lim, l th thuc c tc dng kh thi nt, trc sinh tht mi. Dng Bch lim, Hng dc t, thm Long no, X hng, Nh hng, Mt dc tr cc chng ung th, sng au, gim au, tn kt, bi nng rt thn hiu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cht liu ca Bch cp c nhiu cht dnh. Ung nht cha mng m, ly thuc p vo c th thanh nhit, tiu vim. Ung nht v, chm rc thuc vo c th thu ming, ln da non.. trong ni khoa cng thng dng Bch cp khi tr chng ph ung m tanh hi ht, hoc ph lao, khan ting, ting r, tng ph b h tn. V Bch cp va thanh va b, tng i c hiu qu nhanh (ng Dc Hc Thit Yu). + Bch cp v ng, ngt, tnh mt, cht rt nhy, dnh, sp. L thuc ch yu tr Ph v V xut huyt. Dng bt mn ha nc ung tc dng tt hn cho vo thuc thang (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

BCH GII T
Xut x: Khai Bo Bn Tho. Tn Hn Vit khc: H gii (ng Bn Tho), Thc gii (Bn Tho Cng Mc), Thi chi, Bch lt t (Trung Quc Dc Hc i T in), Ht ci trng, Ht ci b trng (Vit Nam). Tn khoa hc: Brassica alba Boissier. H khoa hc: H Ci (Barassicaceae). M t: Loi tho sng hng nm. L n mc so le c cung. Cm hoa hnh trm, hoa u lng tnh, 4 l di, 4 cnh hoa xp thnh hnh ch thp, C 6 nh (4 chic di, 2 chic ngn). B nhy gm 2 tm b bu thng 2 do mt vch gi ngn i. Qu loi ci c lng, m di, c 4-6 ht nh mu vng nu c vn hnh mng rt nh. a l: Trng khp ni bng ht, vo ma thu ng ly rau nu n. Thu hoch: Khong thng 3 5, hi qu ga, ly ht phi kh. Phn dng lm thuc: Ht. Loi ht to, mp, mu trng l tt. M t dc liu: Bch gii t hnh cu, ng knh khong 0,16cm. V ngoi mu trng tro hoc mu trng vng, mt bn c ng vn rnh hoc khng r rng. Dng knh soi phng to ln thy mt ngoi c vn hnh mng li rt nh, mt u c 1 chm nh. B ra bn trong c nhn thnh tng lp mu trng vng, c du. Khng mi, v cay, t (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ly ht cho vo nc, ra sch, vt b nhng ht ni ln trn, ly nhng ht chm em phi kh.

+ Ly Bch gii t sch cho vo cho, la nh, sao cho n khi c mu vng sm v bc ra mi thm l c (Dc Ti Hc). + C th trn vi nc p bn ngoi. Bo qun: ng trong l kn, trnh m. Thnh phn ha hc: . Glucosinolate (Jens K N v cng s, Entomol Exp Apppl, 1979, 25 (3): 227 (C A 1979, 91: 87848h). . Sinalbin (Ngi M t Phu, Ti Tn Sinh Dc Hc (Nht Bn) 1953: 205). . Sinapine (Regenbrecht J v cng s, Phytochemistry 1985, 24 (3): 407). . Lysine, Arginine, Histidine (Appelqvist L A v cng s, Qual Plant-Plant Foods Rum Nutr 1977, 27 (3 - 4): 255 (C A 1978 88: 73221z). Tc dng dc l: . Men Meroxin thy phn sinh ra du Gii t, kch thch nh nim mc d dy gy phn x tng tit dch kh qun, c tc dng ha m (Trung Dc Hc). . C tc dng kch thch ti ch da lm cho da , sung huyt, nng hn th gy phng rt nng (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh n, khng c (Bn Tho Phm Hi Tinh Yu). + V cay, tnh n, hi c c (Bn Tho Phng Nguyn). + V cay, tnh nng (Thc Vt Bn Tho). + V cay, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). + V cay, tnh n (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Ph, V (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh Can, T, Ph, Tm bo (Bn Tho Tn Bin). + Vo kinh Ph, V (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh Ph (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng, ch tr: + Li kh, ha m. tr hn, n trung, tn thng, ch thng. Tr suyn, ho, phn v, cc kh, t bi (Bn Tho Cng Mc).

+ Li kh, thng m, n trung, khai v (ng Dc Hc Thit Yu). + n ha hn m, hnh tr, ch thng, bt c, tiu thng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hn m ngc, ho suyn do hn m, m kt li vng di da v gia gn xng. Nu tr nht c: tn bt, trn vi gim p (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr ho suyn do hn m, cng y au bng, au nhc t chi c ngi do m, gim cn au, inh nht thuc m tnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: Dng t 1-12g. Tn bt trn gim p ngoi da, ngoi liu lng ty . King k: + Ph kinh c nhit v ph dng h ha bc ln, ho sinh m: king dng (Bn Tho Kinh S). + Ph kh h, trong V c nhit: king dng (c Phi Bn Tho). + Ph h, c nhit, m h ha bc ln sinh ra m, ho: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ngi kh h c nhit, ho khan do kh ph h cm dng, khng c phong hn, m tr, cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr n vo ma ra hay ln dng Bch gii t tn bt, ung 4 8g vi ru (Ph T Phng). + Tr bc bi, nng ny trong ngi, v nhit, m: Bch gii t, Hc gii t, i kch, Cam toi, Mang tiu, Chu sa, mi v liu lng u nhau trn h lm vin bng ht ng, ngy ung 10 vin vi nc gng (Ph T Phng). + Tr y tc do hn m dng Bch gii t, i kch, Cam toi, H tiu, Qu tm cc v bng nhau tn bt vin ht bng ht ng ng, ln ung 10 vin vi nc gng (Ph T Phng). + Tr hi lnh trong bng a ln: Bch gii t 1 chn, sao qua, tn bt, trn vi nc si lm hon to bng ht u xanh. Mi ln ung 10 ht vi nc Gng (Tc Truyn Tn Phng). + Phng nga u ma nhp vo mt: Bch gii t nghin bt, trn nc gin di lng bn chn ko c xung (Ton u Tm Gim Phng). + Tr ngc sn b m m: Bch gii t 20g, Bch trut 80g, tn bt. Nghin nt To nhc, trn vi thuc bt lm thnh vin, to bng ht ng ng. Ung 50 vin vi nc (Trch Huyn Phng). + Tr hn m ng tc ph, ho suyn, m nhiu cht di trong, sn ngc y tc: Bch gii t 4g, T t, Lai phc t, mi th 12g sc ung (Tam T Dng Thn Thang).

+ Tr m m lu ngc, honh cch m, ho, suyn, ngc sn y tc: i kch (b v), Cam toi (b rut), Bch gii t, lng bng nhau. Tn bt. Trn vi nc ct Gng lm vin. Ngy ung 1 ln, mi ln 2-4g vi nc Gng ti sc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au nhc cc khp do m tr: Mc mit t 4g, Bch gii t, Mt dc, Qu tm, Mc hng mi th 12g, tn bt. Mi ln ung 4g, ngy 2 ln, vi ru nng (Bch Gii T Tn Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hch lao c: Bch gii t, Thng bch lng bng nhau. em Bch gii t tn bt trn vi hnh trng ga nt. p ln vng hch, ngy mt ln, cho n khi khi (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nht sng c mi pht: Bch gii t, tn bt, trn gim p vo (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr nh ph qun vim cp hoc mn: Bch gii t 100g, tn bt. Mi ln dng 1/3, thm bt m trng 90g, thm nc vo lm thnh bnh. Trc lc i ng, p vo lng tr. Sng thc dy, b i. p 2 3 ln. tr 50 ca, kt qu tt (K T Hoa v cng s, Hc Long Giang Trung Y Dc Hc Bo 1988, 1: 29). + Tr tr nh b phi vim: Bch gii t tn bt, trn vi bt m v nc lm thnh bnh, p ngc. Tr 100 ca phi vim ni tr nh, thuc c tc dng tng nhanh tc dng tiu vim (Trn Ni cn, Trung Ty Y Kt Hp tp Ch 1986, 2: 24). + Tr lit thn kinh mt ngoi bin: Bch gii t hoc Hong gii t, tn bt 5-10g, trn vi nc, gi vo ming gc p vo vng lit m, gia 3 huyt a thng, H quan v Gip xa. Dng bng keo dnh c nh li. 3 12 gi th ly ra. Cch 10 14 ngy p 1 ln. Thm dng php Chch L. tr 1052 ca, trong 137 ca tr 1 ln b d, cn 915 ca tip tc theo di. T l kt qu 97,7% (Trng Chnh Qung, Sn ng Trung Y Tp Ch 1986, 5: 25). Tham kho: + Bch gii t l mt v thuc tiu c kh m, v cay c kh pht tn m i xung nn cha c chng m hai bn sn v ngoi da, khc vi Trn b cha m ct thng tr trung tiu, Bn h cha m ct v (Bch Hp). + Sch thuc ghi Bch gii t c th tr cc chng m cnh sn, trong da, ngoi m. Bi thuc c phng Khng Din n dng Bch gii t theo (Bn Tho Cu Chn). + Bch gii t l thuc ch yu thng kh li m, m trung tiu, tr tr kh. Phong m trong da, ngoi mng, khng c n khng t c. Nhng v v ca n rt cay, rt tn, ng bnh th thi ngay, ng ung lu ko hao thng chn kh, lm cho m chong, hi mt. Chng ph nhit m h th phi king dng n (Dc Phm Vng Yu). + Bch gii t v Lai phc t, T t u c tc dng ha m, ch suyn, cn Bch gii t th n ph, no m ch suyn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bch gii t, Lai phc t, T t t, ba v thuc ny u c tc dng ha m, l kh, nh suyn, nhng Lai phc t c tc dng tn ph kh, tiu m, T t t ging Ph kh, tr m; Bch gii t n Ph, long m. Cng dng ca 3 v ny u c tc dng tr bnh ch yu

ring. Trong ci ging nhau c ci khc, trong ci khc c ci ging nhau (ng Dc Hc Thit Yu). + Thuc khng nn sc lu v gim tc dng. Khng nn dng lng nhiu v d gy tiu chy. V thuc tip xc vi nc sinh ra Hydroxyt Lu hunh lm kch thch rut, tng nhu ng rut. Thuc p ngoi gy phng, v vy, khng nn dng i vi ngi d ng da (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tham Kho 1) Phn bit vi cy Gii t (Brassica juncea (L) Crezm et Coss) cn gi l ci b xanh, rau ci xanh. Cy ny dng cha ho, vim kh qun ra m hi, dng ngoi di dng cao gin gy v kch thch da ti ch, tr au nhc thn kinh, dng lu c th gy da bng nc. Ngy ung 3-6g sc hoc bt. 2) Cn phn bit vi v Hc gii t l ht phi kh ca cy Brassi nigra Kocl., nhng cy ny c th trng nc ta, nhng v cha lu nn cn nhp Trung Quc. Qu ngn, cy mc hng nm, trong mi qu c 10-12 ht. Ht nh ng knh 1mm, mt ngoi mu nu hoc en, trn mt i khi c nhng mnh mng, trng do t bo cha cht nhy b kh m thnh. V ht mng, dn c nhng vn hnh mng, t kh r. Thng phn bit th Bch gii t c v mu trng hoc hi vng, phn ln ng knh 2mm, cn ht gii t mu vng sm, n vng nu, phn ln ng knh 1mm, v ht Hc gii t c mu en hoc nu, ng knh phn ln 1mm.

BCH HOA X
Xut x: Khai Bo Bn Tho. Tn khc: K X (Bn Tho Cng Mc), Kim X, Khin T X (Ha Hn Dc Kho), Ng B X, Bch B X, K Bn X (Dc Vt Hc i T in), Ngn Hon X, Nhn Knh X (Trung Quc Dc Hc i T in), Rn h ph, Rn h t, Rn h mang, Rn mang bnh (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Naja Naja atra Cantor. H khoa hc: Elapidae (Rn H). M t:

L loi rn c di 0,7m n 2m khi tc gin th ct u cao, thn pha trn dng thng ln, c bnh ra (v th m c tn l rn Mang bnh hay Mang bnh) v phun ph ph (min bc cn l rn H ph, rn ph). Rn h mang khng ch ng tn cng ngi, ban ngy thng lnh nh t (min nam gi l rn H t). Rn h mang non d hn rn h mang trng thnh. Rn h mang bi gii, nhng khng sng di nc. Thng sng trong hang chut, g ng, b rung, t mi, b hoc di gc cy, trong bi tre vn tc lng xm, Rn h mang kim n ban m, thc n chnh l th nh nh ch, cc, thn ln, thch nht l chut, rn H mang cn n c nng nc v nhi. Mu sc thay i nhng thng l mu nu en sm u mt mu. Trn c c mt im to trng hnh mt trng, hoc 2 im trng to nh hai mt knh. a l: C nhiu nc ta. Phn dng lm thuc: Dng tht, mt, xc lt, xng, nc c. M t dc liu: Xc kh ca Bch hoa x thng cun trn, vng bng c m x rut l ra xng sng v trong khoang bng, v mt lng mu nu nht ph kht, phin vy c khi m dng qu trm vung mu xm trng, u rn th hin hnh tam gic thng b ct b i, cht cng bn, c mi tanh c bit. Ngoi ra cn c mt loi l Kim tin Bch hoa x, phn u hnh trng, mnh c vn vng mu trng xm. Thuc sng thng dng cn cy cng ra ng knh khong hn 3cm, loi ny khc vi Ng B x. Bin ch: -Tht rn: Cht b u, ui chng 10cm, lt da, b sch ph tng rc ly tht vm nh nu n. -Ru rn: Nu 3 con thuc 3 loi khc nhau th cng hay, nu khng 1-2 con cng c. C hai cch ngm: - Ngm ti th cho rn sng vo bnh, cn 40 y ngp ngm 1 ngy m rn cht v tit ra cht c, xong b ru ny i, ly rn ra cht b u ui nh lm tht rn trn, xong m rut b ht tng ph nhng ly mt v da, ngp ru 40 ngm trong 100 ngy (cng lu cng tt nhng phi y kn khi thi), c khi ngi ta chn c bnh ru xung t. Lc u ngm thy mi thi xong sau li thy thm. Ru c mu vng hi xanh. Nu mun tit kim ru ngm, ban u th lm tht rn sng bng cch cht b u v ui 10cm, m bng b ht tng ph ch ly mt v da, em ra sch bng ru ngm gng hay Qu chi ri lau kh bng giy bn. Cho vo bnh ngm ngp ru cng lu cng tt (trn 3 thng 10 ngy) nhng tt nht l trn xung di t (h kh th) cng trn 3 thng 10 ngy. Ngm kh th cht b u v ui 10cm, m bng b ht ph tng ch ly ti mt, lt da, ra bng ru ngm gng hay qu chi ri lau kh bng giy bn. Cht khc nc vng, ngm ru 1 thng th c th ung. Nu nng vng v em sy kh, tn bt ri em xay ha gi nh cho vo ti vi cho vo ngm ru th ch 15-20 ngy th dng c, ngm ti hay kh ch ngm ru mt ln dng ht th thi hay ngm c n u th gn ung ht n ri thm ru ngm tip. C th ch gn ly na bnh ri ngm li, lm nh th nhiu ln.

-Mu rn: Khi cht b u rn lm tht, hng ngay ly mu rn vo 1 cc ru, khuy u m ung. Thng ung ru huyt rn nhm thc n nu nng vi tht rn. -Mt rn: Mt rn khng ng nh cc loi ng vt khc, nm lc u hi ng sau c v ngt nh Cam tho, khng c c tc dng chng vim r rt nh thp khp khi dng em c cch thy cho hi c, ly v qut lu nm ra sch co b lp trng trong, sy nh hoc phi kh. Dng mt rn tm, sy nh cho kh ri li tm, lm nh vy nhiu ln cui cng tn bt dng. Hoc ly mt buc c ti mt li, tm ru phi trong mt, mt ngy m ri li tm, lm 3 ln trong 3 ngy, ri treo ln cho ti kh. Khi dng khong chng 0,12g vo 30ml ru 40 cha cc chng phong sng . -Da rn: Cn gi l v hay xc rn, treo rn ln dng dao kha quanh c, lt ly da. Nhng vo ru ra sch, phi kh hoc sy kh, ri tn bt, hoc t tn tnh tr cc chng bnh ngoi da, thi tai, hi ci. -M rn: Ly m rn ng vo chai cha bng la, chc u hoc nu vi cc v thuc khc bi vo ch mn cho chng ln da non. -Nc rn: Rn c hch cha nc c hm trn, sau hai con mt. Khi cn nc c tit ra, chy vo mt ng nh, dn xung rng nanh. Mt con rn h mang mi ln ly nc cho t 30100mg nc kh, mt nm c th ly 6-10 ln. Mun ly con rn cn vo ming mt ngn hp knh lng (hp Petri). Ly tay xoa bp nh vo hai tuyn nc sau tai, nc s chy vo ngn hp. Ch ng bp mnh qu, nc rn chy ra s ln c mu v di lm gim cht lng nc thu c. Nc mi tit ra l cht lng trong v hi snh, mu vng nht, c dnh cao. em lm ng kh hoc lm kh trong chn khng th c tinh th nh mu vng, gi nguyn c tnh hng chc nm (c th ti 26 nm) vn gy cht ngi nn cn c bit qun l cht ch khu bo qun pha ch. Nc ly c khng kp thi x l ch bin th sau 24 gi s b bin cht c mi thi. Thnh phn ha hc: +Nc rn cha 1 cht ging nh Glycoprotein Thrombin, Lipase v 3 loi cht chng ng . 1 trong cc c t c xc nh l a-Bungarotoxin (Trung Dc Hc). +Tht rn c Protid, m 0,55%, cht Saponozit (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). +Mt rn c Cholesterin, Acid Panmitic, Acid Steric v Taurin Saponozit (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: +Tc dng ln h thn kinh trung ng: thuc sc Bch hoa x c tc dng gim au, an thn. Nc rn x l ht c vi liu 0,188mg/kg c tc dng gim au i vi chut ng gp 3-4 ln Morphin vi liu 1mg/kg m khng gy nghin. +Tc dng ln mu: Thuc sc Bch hoa x lm h huyt p xung khi bm vo kh qun hoc chch cho ch gy m. Nc rn x l ht c c tc dng chng ng, chng hnh thnh huyt khi, gim Fibrinogen, dnh ca mu, ngng tp ca tiu cu (Trung Dc Hc).

+Nc rn ch thnh loi men chng mu cc c tc dng chng ng mu, lm h m mu, h p, gin mch dng tr cc chng tnh mch, ng mch vim tc (Dc Hc Thng Bo 1988, 1:45) +Nc rn ch thnh thuc chch dch truyn vi dung dch Natri ng trng tr bnh mch vnh c kt qu (H Bc Y Dc 1988, 2:45). Tnh v: +V ngt mn, tnh m, c c (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ngt mn, tnh m, c c (Trung Dc Hc). Qui kinh: +Vo kinh Can, Ph (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). +Vo kinh Can (Trung Quc Dc Hc i T in). +Vo kinh Can, T (Trung Dc Hc). Tc dng: +Kh phong, hot lc, chng co git, gim nga (Trung Quc Dc Hc i T in). +Khu phong, thng kinh lc (Trung Dc Hc). Ch tr: +Tr Ph b phong, mi nght, bch in phong, mn nht, ban chn (Dc Tnh Bn Tho). +Tr trng phong, thp t, t bi, gn co git, lit na ngi, mt lch, min mo, khp xng au, chn yu, khng ng lu c (Khai Bo Bn Tho). +Tr phong thp kinh nin, khp cng thng, t da tht (Trung Quc Dc Hc i T in). Liu dng: Dng t 4-16g. King k: + Huyt h mc d c phong, nhng ngi khng c phong t thc s cm dng (Trung Quc Dc Hc i T in).. +m h, c du hiu nhit: khng dng. Huyt h : dng thn trng (Trung Dc Hc). n thuc kinh nghim: +Tr phong bi, phong ci, l nga ton thn: dng tht Bch hoa x 160g, Thin ma (sao ru) 30g, Bc h, Kinh gii mi th 10g. Tn bt, ru ngon hai thng, Mt ong 4 lt cho vo ni snh nu thnh cao. Mi ln ung 1 chn vi ru, ngy 3 ln, cn kt hp ng vo ch nng hoc lm th no ra m hi (Khu Phong Cao - Y Ly Nguyn Nhung phng). +Tr cc loi phong mi b hoc kinh nin, tay chn yu mm, ming mo, mt xch, ni ngng hoc gn co qup, ngoi da kh nga, mt cm gic, cc khp xng au nhc hoc

sinh ra l lot: dng Bch hoa x 1 con, ra sch bng nc nng, cht b u ui chng 3 tc ta, ngm ru, b xng i, ch ly 40g tht nguyn thi, thm vo cc th Ton yt, ng quy (sao), Phng phong, Khng hot, mi th 4g, c hot, Bch ch, Thin Ma, Xch Thc, Cam tho, Thng ma, mi th 20g. Gi nt, ly vi bc, li dng hai u ru np nu chn ct ra ru, ri em ti thuc y b vo trong ming cng, i cho xong ri ly ru v ti vi nim li nu chn, ni kh mt 7 ngy cho ra ht c, ung nng lin tc (Th Truyn Bch Hoa X Tu - Ty H Tp Gin phng). +Tr cc loi phong ci, nga: dng Bch hoa x 1 con, tm ru, b xng da, ly tht m thi, gi li trong ti vi, xong nu mt u xi np, b men vo y cng, b rn trn men y ri ly xi ln rn, xong phong kn cht li 3-7 ngy sau ly ru, ri ly rn phi nng. Tn bt, mi ln ung 3-5 phn vi nc nng, nn ly ru trn vi hm (b ru) lm bnh n rt tt (Thy Trc Bch Hoa X Tu c Thy Trc ng Kinh Nghim phng). +Tr trng phong, thng thp, bn thn bt toi, ming mo, mt xch, da tht t, au nhc xng, l lot, nga ngy, phong ci kinh nin: dng Bch hoa x 1 con, dng con no u nh rng, ming nh cp (H mang cha), mnh en im hoa trng, mt sng long lanh khng hm xung l th tht. Dng ru ra sch b da xng i, ch ly 160g tht m thi, Khng hot 80g, ng quy thn 80g, Thin ma 80g, Ng gia b 80g, Phng phong 40g. Tt c gi nt, gi vi bc li, b vo h ru bng kim loi vng, hoc bc, ri thm go np v ru sng cha lc chng 5 chai, ngm ht c ri ly l C (th l to lp nn), gi kn, chng cch thy, 1 ngy sau chn di t 7 ngy ri ly ru , mi ln ung 1-2 chn, cn b em phi, tn bt, h ru lm vin bng ht Ng ng, mi ln dng 50 vin vi ru nu trc . Cn c gi, giao hp, c tanh, tht ngng, sinh phong (Tn H Bch Hoa X Tu - Bn Tho Cng Mc). +Tr vinh v khng iu ha, dng bt tc, m hu d, tay chn c ng kh khn: dng Bch hoa x nu vi ru, b da xng ri sy kh, ch ly tht 40g, Thin ma, Cu tch mi th 80g, Tn bt xong, ly bnh bng bc hoc s snh ng 1 thng ru ngm li theo php trng thang cch thy nu c thnh cao, dng tha bc khuy ri na chn nc gng nu cho u. Ct vo bnh dng, mi ln ung na tha vi nc si hoc ru ngon (K Phong Bch Hoa X Cao - B Cp phng). +Tr nhc u do phong no, khi au khi khng, nhc na u: dng Bch hoa x tm ru, b da, xng. Thin nam tinh nu vi tng cho mm ri xt lt, sao dn, mi th 40g, Thch cao, Kinh gii mi th 80g, a ct b 10g. Tn bt, mi ln ung 4g vi nc tr, ngy 3 ln (Bch Hoa X Tn - Thnh T Tng Lc phng). +Tr phong ci: dng Bch hoa x, so x, mi th chn ly 8g tht, sao ru, Hng hong 8g, i hong 20g. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc, 3 ngy 1 ln (Khit C Bch Hoa X Tn - Khit C Gia Trn phng). +Tr dng mai sang: Bch hoa x nhc 4g, Ngn chu 8g, Duyn phn 8g, Thy ngn 8g. Tn bt, ly giy vn thnh 9 iu, mi ln dng 1 iu, trong bnh, ly Hng du vo cho y ri trn ha l m t, ri ly khn chm kn mt khng cho h gi, xng 3 ngy lin tc (Qung Tm Php Ph D). +Tr u sang b hc hm khng ln c: dng Bch hoa x, c xng nng ng chy qu, 12g, i inh hng 7 hoa, tn bt. Mi ln ung 2g, dng nc ha vi ru li ung, 1

lt sau th trn ngi nng rn nng, lc th mn u s mng, quang nhun c ngay (Thc u Hoa X Tn - Vng Th Th Tp phng). +Xc rn (X thoi, X thot) dng di dng sc cha cc chng ng kinh nguy him tr con v cha au c hng. t chy xc rn, thi vo mi, l tai cha thi tai chy nc, chy m, bi xoa cha l gh. Xc rn Ro t chy, tn thnh bt ung lm thuc thc (thi sinh) rt tt (Lnh Nam Bn Tho). +Tr 9 chng lu, loa lch, mn c nch, lm au nhc, nga , pht st, s lnh: dng Bch hoa x, tm ru, chn ly 80g tht, sy kh, dng T gic sng 50g, ly bo no ri tn bt, Hc khin ngu 20g (dng na sng, na sao), Thanh b 20g. Tn bt, ung mi ln 8g, b vo Nh phn 5 phn lc g gy canh 5 th ung vi nc go np. H i cu x ra l tt, 10 ngy ung 1 ln. C thc n ng phong. (Tam Nhn Bch Hoa X Tn - Tam Nhn Cc Nht Bnh Chng Phng Lun). +Tr phong ci, vy nn : dng Bch hoa x 5 tc ta, tm ru, b da, xng, sao kh, Hng hong 40g (Thy phi nghin u), ly Bch sa mt 640g, Hnh nhn 640g, b v, nghin nt, luyn nh cao. Mi ln ung 4g vi ru nng, ngy 3 ln. Trc ht, phi ung Thng Thin Ti To Tn git vi trng ri mi ung cao ny tr cn, ngy 3 ln ( Tr Li Bch Hoa X Cao - Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr lng au, thp khp: ly ti mt rn, buc cht c li, tm ru, phi trong mt 1 ngy m ri li tm ru, lm nh th 3 ln, xong treo ln phi trong mt cho ti khi kh. Khi dng ngm ru tt dng (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr kinh git, nht c: ngy ung 2-3 ch tht rn sc bt hay ru thuc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr chc u: Tht rn, lc xng, vm vin, bc l Lt nu chn hay rn vng cho tr nh n (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr ho hen, m suyn, nng st kinh git, lng au, u nhc kinh nin: Mt rn ch vi Trn b, v phi hp vi nhiu v khc (nh Ngu hong, X hng, Chu sa, Hng hong, H phch...) trong bi thuc Tam X m Trn B (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr phong ci, ton thn c cm gic t, l nga : dng Bch hoa x vi Kh sm, Th , Oai linh tin, H ma, Thin mn, Bch b, Hy thim tho, Tt dip, Thch tt l, tn bt lm vin ung (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr phong ci, chn tay t, lng my, tc nga, rng, da tht l lot hoc cc bnh l lot do phong khc: dng Bch hoa x, so x, Th phc x, mi th 1 con, tm ru ,ly tht phi nng. Kh sm (u mt) 160g, tn bt; ly To gic 640g, xt ra, tm ru ri b ru i, ch ly 1 chn, v ly nc ct b vo ni snh hoc nu thnh cao, lm vin bng ht ng ng ln, ung 70 vin vi nc Thng Thnh Tn xong n cho nng, ngy 3 ln, tm 3 ngy 1 ln sao cho ra m hi v trnh gi (Tam X D Phong n - Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr dng mai sang:Bch hoa x nhc sao ru, Quy bn sao sa, Xuyn sn gip (sao), Phong mt (sao), Khinh phn, Chu sa mi th 4g, tn bt, Hng to nhc gi nt. Tt c vin bng ht ng ng. Trc ht, dng thuc pht tn xong mi ung hon ny. Mi ln ung 7

vin vi nc tr ngui, ngy 3 ln. C tht, c, sau ung Th phc linh thng xuyn tr cn Tc Truyn Bch Hoa X Hon - Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr phong thp, t bi, cc khp xng au nhc : Bch hoa x nhc 6g, Khng hot 8g, ng qui thn 12g, Thin ma 12g, Tn giao 12g, Ng gia b 12g, Phng phong 12g. Ngm ru hoc sc ung (Bch Hoa X Tu - S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr di chng lit tr nh: K x (b u ui, ni tng), sy kh, tn bt. Mi ln ung 4g, ngy 2 ln vi ru (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr ph thng phong, c cng: Bch hoa x 40g (ngm ru b da xng), so x 40g (ngm ru b da xng), Ng cng 40g (sao ru). Tn bt, mi ln ung 8g, ngy 2-3 ln, ung vi ru nng (S Tay Lm Sng Trung Dc +Tr phong ci kh lnh, l nga ton thn: Bch hoa x 8g, Thin ma 12g, Bc h 8g, Kinh gii 12g. Tn bt trn mt ong, ru lm vin ngy ung 2 ln ( Khu Phong Cao - S Tay Lm Sng Trung Dc) +Tr chm, l nga chy nc vng: K x, Thuyn thoi mi th 56g, tn bt, ln ung 4g, dng Hy thim tho 20g, Thng nh t 20g, Bch anh 40g. Sc ung vi bt thuc trn, mi ln 4g, ngy 2 ln, lin tc 2 tun ( S Tay Lm Sng Trung Dc). Tham kho: Bch hoa x l thuc ch yu tr co git, phong t, nht c, l nga (Bn Tho Cng Mc). Bch hoa x l 1 v thuc cha phong c sc mnh vo n xng, ra n ngoi da, nhng bnh au xng gn, da tht l thuc v phong thp cn dng n. Nu v nng qu m sinh ra phong hay ngi m huyt km th khng nn dng (Bch hp). Tn gi: Cc loi rn thng c mi hng xung, nhng ch loi ny c mi hnh ln trn nn c tn Khin t x (rn lt mi), lng c hoa vn mu trng nn c tn l Bch hoa x, mt d cht kh m mt vn m khng nhm chiu lng lnh cho nn cn gi l K X thin (Trung Quc Dc Hc i T in). Bch hoa x cn cho i mt gi l Bch hoa x nhn tnh, tr c tr con khc d , khi dng ly mt tn bt , trn nc Trc lch cho ung 1 t. Cho ru ngm rn gi l Bch hoa x tu, dng tht ca con rn h mang ly tht gi li, xong ly min trn y h, k n t tht rn trn ming ri li b ln trn lp tht mt ming lp min na, ly cm go np trn tht rn cho kn 3-7 ngy, ly ru ung, li ly tht ru phi kh nng tn bt ung. Ru ny tr c cc chng phong bi lit ngoan c, co qup, l ly, phong ci d tn, Rn cn cho u gi l Bch hoa x u, c c dng tr chng phong ci, phong bch in (Trung Quc Dc Hc i T in). Tht rn nguyn con thnh 1 b ba hay nm con. Mt b ba gi l Tam x. Nu 1 b 5 con gi l ng x (gm 3 con rn h mang v Rn Cp nong (Hai h mang v mt cp nong hoc ngc li) v 2 con rn ro). Nu khng b th dng 1-2 con rn c khc hay cng loi cng c. Ngm ru ung tr phong thp, c hai cch ngm ti lu dng v ngm kh [dng mau nhng tc dng km hn] (Trung Quc Dc Hc i T in).

Phn bit: 1) Con rn eo knh (Knh nhn x: Naja haje L. Egyptian cobra) thuc h Elapidae (Rn h) u c dng vi tn l Bch hoa x. 2) Bch hoa x cn ch con Agkistrodon acutus Gunther, Trung Quc c tn khc l Bch b x, Ng b x, K bn x hay nc ta cn gi l rn H mang cha, con ny u m di v vnh ln rt d s, loi ny di c th n 1m80, s d c tn Bch hoa x v di bng trng c vn en, trn lng en c vn trng nh hoa nn gi l Bch hoa x, v l loi rn ca c, tng truyn sau khi b rn cn i ch c 5 bc hoc 10 bc l cht nn mi gi l Ng b x hoc Bch b x. Loi ny c Hong lin sn pha bc nc ta. 3) Ngoi ra dn gian cn dng con rn Cp nong (Bungarus fasciatus Schneider) l 1 loi rn c di trn 1m, thn c khoanh en v khoanh vng xen k, khoanh en bng khoanh vng hay rng hn mt t, nn cn gi l Rn en vng, Rn h la, Rn n tn, Min nam cn gi l rn Mang gm. Rn cp nong thng sng min ni (cng gp Sapa -1500m) hoc b sng, b , b rung, g ng, vn tc, bi tre, b ao, i khi sng trong hang ch. Rn cp nong kim n ban m, thc n chnh l thn ln v cc loi rn khc, k c trng rn, v cc loi ch nhi, thch sng, chut v c. Rn cp nong chm chp t cn ngi, ngay c khi b kch thch chm trc. Ban ngy thng nm cun trn, u giu vo 1 khc. Nhng nc rn cp nong rt c. y l mt trong nhng loi rn c ph bin ng bng v trung du nc ta. K n l rn cp nia (Bungarus candidus Linnaeus), l mt loi rn c di trn 1m, thn c khoanh en hay nu xen k vi nhng khoanh trng, khoanh en khng ni lin v pha bng (bng trng), khoanh trng hp, nn cn gi l rn mai gm bc (min nam), rt en trng. Rn cp nia bi gii, thng sng trong hang trong bi rm quanh b m, b ao, b sng, b rung. Cng sng trong hang cc g ng, i khi sng trong hang ch. Rn cp nia kim n ban m, thc n ch yu l cc loi rn khc. Loi ny chm chp ch cn ngi trong trng hp b tn cng. Nc rn cp nia c gp 4 ln nc rn H mang. y cng l loi rn c trong nhng loi rn c ph bin nht ng bng v Trung du nc ta. C hai con trn u thuc loi rn h (Elapide). Tip theo l rn ro (Ptyas korros Schlegel) thuc h rn nc (Colubridae) l mt loi rn lnh sng trn cn, trong cc bi cy bi c rm, i khi trong vn, trong ct v mi nh. Rn ro kim n ban ngy (khc vi cc con trn), thc n ch yu l ch nhi, chut. c bit loi rn ny khng n c (khc vi rn nc). Rn ro thng trng cc ng mi l ni c nhit v m n nh cho trng rn n v khi rn ro con n c sn mi th v u trng mi lm mi n.

BCH HOA X THIT THO

Xut x: Qung Ty Trung Dc Ch.

Tn khc: Gip mnh tho, X thit tho, Nh Dip Lut (Trung Dc Hc), X thit tho, i cc bch hoa x li tho (Qung Ty Trung Dc Ch), Mc mc sinh chu dc Tit tit kt nhy tho, Dng tu tho (Qung ng Trung Dc), X tng qun, Hc thit tho T dip liu t (Phc Kin Trung Tho Dc), Tn tho, Bi ngi b, Bi ngi b (Vit Nam). Tn gi: Cy c l nh li rn nn c tn Bch Hoa X Thit Tho. Tn khoa hc: Odenlandia diffusa (Willd) Roxb. H khoa hc: C Ph (Rubiaceae). M t: Cy tho sng hng nm, mc b, nhn. Thn hnh 4 cnh, mu nu nht trn gc. L hnh gii hay hi thun, nhn u, mu xm, dai, khng cung, l km kha rng nh. Hoa thng mc n c, hay hp 1-2 chic nch l. Hoa mu trng t khi hng, khng cung. i 4 hnh gio nhn, ng di hnh cu. Trng 4 t nhn, ng trng nhn c hai mt. Nh 4 dnh hng ng trng. Bu 2 , 2 u nhy, nhiu non, qu kh dt u, c i cn li nh. 2 nhiu ht, c gc cnh. C hoa qu hu nh quanh nm. a l: Cy c c 3 min nc ta, vn hai bn li i u hay gp. Thu hi, s ch: Thu hi phi kh ct dng. Phn dng lm thuc: Ton cy. Thnh phn ha hc: + Trong Bch Hoa X Thit Tho ch yu c: Hentriaconotane, Stigmastatrienol, Ursolic acid, Oleanolic acid, b-Sitosterol, p-Coumnic, b-Sitosterol-D-Glucoside (Trung Dc Hc). + Asperuloside, Asperulosidic acid, Geniposidic acid, Deacetylasperulosidic acid, Scandoside, Scandoside methylester, 5-O-p-Hydroxycinnamoyl scandoside methylester, 5-Oferuoyl scandoside methylester, 2-Methyl-3- Hydroxyanthraquinose, 2-Methyl-3Methoxyanthraquinose, 2-Methyl-3- Hydroxy-4- Methoxyanthraquinose (Nishihama Y v cng s, Planta Med, 1981, 43 (1): 28). + Ursolic acid, b-Sitosterol Yakagi S v cng s, Shoyakugaku Zasshi 1982, 36 (4): 366). Tc dng dc l:

-Tc dng khng khun: In vitro, tc dng ny khng mnh. C tc dng yu i vi T cu khun vng, trc khun l. Dch chch khng c tc dng c ch vi khun. Thuc c hiu qu r rt i vi rut d vim thc nghim trn th (Trung Dc Hc). + Tc dng trn h min dch: nhng thc nghim cn bn trn th, c th tin rng s khng nhim c th do thuc c tc ng ln h min dch ca c th nh lm tng sinh h t bo ni b li, lm tng hot lc ca t bo thc bo, tng chc nng h min dch khng c hiu (Trung Dc Hc). +Tc dng chng khi u: thuc sc Bch Hoa X Thit Tho nng cao in vitro thy c tc dng c ch i vi t bo trong bnh bch cu vim cp, bch cu ht tng cp (Trung Dc Hc). +Thuc cn c tc dng lm tng cng chc nng v tuyn thng thn, nh , c tc dng khng vim (Trung Dc Hc). +Tc dng khng ung th: Thuc c ch s phn chia sinh sn ca hch t bo ung th lm cho t bo ung th hoi t khc bit so vi l chng (Trung Dc Hc). + Tc dng c ch sn sinh tinh dch: theo di 102 cas, kim tra tinh dch sau 3 tun ung thuc thy c 77% bnh nhn tinh trng gim t 1/3 n 1/10 so vi trc khi ung thuc (Trung Dc Hc). + Chch nc sc chit cn ca Bch Hoa X Thit Tho cho bnh nhn b nhiu loi rn c khc nhau cn phi, dng mt mnh hoc kt hp vi thuc chng nc c, thy c tc dng lm gim t l t vong ca chut do c t ca rn c. cc cas trung bnh, ch dng Bch Hoa X Thit Tho l (Trung Dc Hc). + iu tr rut d vim: dng liu cao (40g ti hoc 20g kh) Bch Hoa X Thit Tho, trong nhiu nghin cu thy c kt qu tt. Trong 1 l 30 bnh nhn, b rut d vim c iu tr bng thuc sc Bch Hoa X Thit Tho, trong khi nhm khc dng D Cc Hoa v Hi Kim Sa. C 2 bnh nhn cn gii phu, cn li tt c u hi phc, khng c vn g. Thi gian nm vin l 4,2 ngy (Trung Dc Hc). Tnh v: +V ngt nht, tnh mt (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ngt, hi ng, tnh hn (Trung Dc Hc). +V ng, ngt, tnh n, khng c (Qung Ty Trung Dc Ch). + V hi ngt, tnh hi hn (An Huy Trung Tho Dc). Quy Kinh: + Vo kinh Can, V, Tiu trng (Trung Dc Hc). + Vo kinh V, i trng, Tiu trng (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Vo kinh Tm, Can, T (Qung Ty Trung Dc Ch). Tc dng:

+ Thanh nhit, gii c, li niu, kh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thanh nhit, gii ha c, tiu ung (Trung Dc Hc). + Thanh nhit, gii c, tiu ung, khng nham, li thp (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tiu thng, gii c, khu phong, ch thng, tiu vim (Qung ng Trung Dc). Ch tr: + Tr cc loi sng au do ung th, cc loi nhiu trng nh nhim trng ng tiu, vim hnh nhn, vim hng, thanh qun, vim rut tha, vim ph qun cp mn tnh, vim gan th vng da hoc khng vng da cp tnh, Rn c cn, sng nht l au, tn thng do t ng(Qung Ty Trung Dc Ch). + Tr rn cn, ung th manh trng, kit l (Qung ng Trung Dc). Liu dng Dng kh t 20-40g, ngoi dng ti ga nt p ln ni au. n thuc kinh nghim: + Tr ung nht, u bu: Bch hoa x thit tho 120g, Bn bin lin (ti) 60g sc ung, ngoi m nt p ln ni au (Qung Ty Trung Tho Dc). + Tr ung th phi: Bch hoa x thit tho, Bch mao cn mi th 160g (dng ti), sc ung vi nc ng (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr rut d vim cp tnh: Bch hoa x thit tho 80g, sc ung, nh ngy 1 thang, nng ngy 2 thang (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ho do vim phi: Bch hoa x thit tho (ti) 40g. Trn b 8g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr amidal vim cp : Bch hoa x thit tho 12g, Xa tin tho 12g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ng tiu vim, tiu but, tiu gt: Bch hoa x thit tho, D cc hoa, Kim ngn hoa, mi th 40g, Thch vi 20g, sc ung thay nc tr (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr chn thng thi k u: Bch hoa x thit tho (ti) 120g, nc, ru mi th 1 na sc ung (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Bo v gan, li mt: Bch hoa x thit tho + H kh tho + Cam tho [theo t l 2 + 2 + 1] (Tam Tho Thang - Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tr rut d vim cp n thun v phc mc vim nh: Bch hoa x thit tho 60g, sc, chia 3 ln ung. tr hn 1000 cas kt qa tt (Dc L V ng Dng Trung Dc, NXB V Sinh Nhn Dn, 1983). + Tr rn c cn: Bch hoa x thit tho 20g, sc vi 200ml ru ung trong ngy. Dng 2/3 thuc, chia lm 2-3 ln ung, cn 1/3 p vo vt cn. Tr 19 cas u khi (Qung ng Y Hc Tp Ch 1965, 4:14).

+ Tr dch hon nc (bin chng sau khi tht ng dn tinh): Bch hoa x thit tho 30g, sc, chia lm 3 ln ung. Tr 38 cas, c kt qa 34 cas (Vn Hiu Ti - Nng Thn Y Hc Tp Ch 1987, 2:11). + Tr gan vim, vng da: Bch hoa x thit tho 31,25g, H kh tho 31,25g, Cam tho 15,625g, ch thnh xi r. Tr 72 cas, c kt qu 100%. Ngy nm vin bnh qun 25,3 ngy (Tam Tho Thang - Bo Co Ca Khoa Nhim Bnh Vin Trc Thuc s 2 Hc Vin Y Hc H Nam ng trong Thng Tin Trung Dc Tho 1987, 2:1). Tham Kho: Bch hoa x thit tho + Bn chi lin mi v 40g, c dng nhiu trong cc bi thuc tr cc loi ung th (Qung Ty Trung Tho Dc). Phn bit: (1) Cy trn khc vi cy cng c gi l Bch hoa x thit tho, hoc c cc tn khc nh: ui cng hoa trng, Bm bm tch lan, Bm bm trng. Nhi cng, Bch tuyt hoa. Li a, Chin (Plumbago zeylanic L.) thuc h Plumbaginnaceae, l cy c cao t 0,50m n 1m, cnh c gc, thn c kha dc. L hnh trng hay thun, u nhn mc so le, cung l m ly thn, hoa hnh inh mu trng, mc thnh bng dy c ngn, i c nhiu lng dnh. Nhn dn thng ly r l ti lm thuc. R c mu trng nht, mp ngoi sm c rnh dc, phn trong mu nu, v hc gy bun nn, c tnh cht lm rp da. Cy ny c v cay tnh nng, c c, c tc dng thng kinh. hot huyt, st trng tiu vim. Thng dng ngoi cha inh nht, trng nht, sng v, dng l r ti m nt p vo. Khi cha hc lo l gh ly r ti ra sch ga nh phi trong mt ngm ru 70 bi vo, cha chai chn i khng c bng cch m ti rt 2 gi ri b ra. Ngoi ra c th sao vng sc ung tr hn lnh, huyt ca sn ph. (2) Cng cn phn bit vi cy Xch hoa x cn gi l Bch hoa x, Bm bm hng, Bm bm ui cng (Plumbago indica Linn hoc Plumbago rosea Linn.) l cy tho thn ha g rt nhiu, c kha dc nh nhn. L nguyn mc cch hnh mi mc thun, mt trn hi c lng gn t u, cung l ngn. Hoa hp thnh bng di nh, n hoc phn t nhnh phn trn, l bc hnh trng, ch bng 1/4 ca i. i hnh tr c 5 cnh ph lng tuyn khp mt ngoi, tn cng l 5 rng ngn, nhn. Trng mu , ng nh, di gp 4 ln i, 5 thy tri ra hnh trng hi trn. Nh 5. Bu b, vi nhy cha thnh 5 cnh ngn. Cy c c 3 min nc ta, thng c dng lm cnh. C ti liu gii thiu r cy ny cng c cng dng nh cy ny. Kinh nghim nhn dn dng bt r cy ny trn vi du xoa bp ni t thp v bnh ngoi da nh ci hi, ung th. C ni cha au gn, au xng, lm thuc try thai, thng hay dng l, nu nhc xng th dng r, l xo n, n nhiu th c tc dng x. (3) Ngoi ra ngi ta cn dng cy Bi Ngi Trng (Oldenlandia pinifolia (Wall) K.Schum) thay cho Bch hoa x thit tho. (4) Trung Quc cng dng cy Bi Ngi Ng, cn gi tn khc l V Chu (Oldenladia corymbosa Linn.) hoc Thy tuyn tho, l cy cng h vi cy trn, cng dng ging nhau. Ngi ta thng cho rng tc dng tr ung th th cy Bch hoa x thit tho c tc dng tt

hn cy ny. l cy tho sng hng nm thng ng cao 0,15-0,40m, phn nhnh nhiu, nhn. Thn non mu lc, c 4 cnh, sau trn v xm gc. L hnh gii hay hnh tri xoan di, nhn c hai u v khng c cung, ch c gn chnh l ni r, l km mm, chia thy nh. Hoa tp trung thnh sim nch l. Qu nang hnh bn cu, hi li nh. Cy c hoa v qu quanh nm. Nhn dn dng ton cy, thu hi quanh nm nhng tt nht l vo ma h, thu, lc cy ra hoa. Thu hi v phi kh hay sao vng, dng trong cc chng st cao, au nhc xng ct, thp khp, au lng, mt l (Danh T Dc V ng Y).

BCH HC
Tn Vit Nam: Kin c, Bch hc, Nam uy linh tin, Lc. Tn Hn vit khc: Bch hc linh chi, Tin tho. Tn khoa hc: Rhinacanthus nasutas (L.). Kurz = Justicia naslta Lour. = Diathera paniculata Lour. = Rhinacanthus communis Nees. H khoa hc: Acanthaceae. M t: Cy nh, mc thnh bi, cao 1-2m. R chm. Thn non c lng mn. L,c i, nguyn, hoa trng, trng nh con hc ang bay, mc thnh xim k l. Qu nang di c lng. a l: Cy mc hoang, c trng nhiu ni. Trng bng gc. Phn dng lm thuc: Dng nhnh l. Thu hi, s ch: Thng dng ti, c khi ct nhnh phi kh dng. R thu hi quanh nm. Tnh v: V ngt nht, tnh bnh. Tc dng:

Nhun ph, ging ha. Ch tr: + Tr lao phi thi k u, dng ti 40g, kh 12~20g, thm ng phn sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Dng ngoi ly r 80g ga nt ngm ru hoc gim bi ngoi da.

BCH PHN
Vit Nam: Phn chua, phn phi, kh phn. Tn Hn Vit khc: V nt (Bn kinh), V trch (Bit lc), M x phn (Bn tho tp ch), Nt thch (Cng mc), Minh thch, Mun thch, Trn phong thch (Ha hn dc kho), Tt phn, Sinh phn, Kh phn, Minh phn, Phn thch. Tn khoa hc: Alumen, Sulfas Alumino Potassicus. Tn gi: (1) Phn c ngha l nng, v ny do mt loi khong cht nng ra m thnh, n c mu trong sng nn gi l Minh cho nn gi l Minh phn. (2) Khi rang ln cho 1 v xp trng nh kh nn gi l Kh phn. (3) Phn l phn, Minh l trong sng, v phn c mu trong v sng. M t: iu ch phn chua t nguyn liu thin nhin l Minh phn thch, cng thc K2S0, Sulfataluminium A12 (S04)3, A14(OH)3 c ln t st nung Ming phn thch (Alunite) ri ha tan trong nc nng, lc v kt tinh s c phn chua, l loi mui c tinh th to nh khng u, khi th mt ming to khng mu hoc trng, c khi trong hay hi c, tan trong nc khng tan trong cn, Rang nhit cao phn chua mt dn ht nc thnh Phn phi, xp nh gi l kh phn (Alument Usium). Sn a: Cc nc u c, Minh phn thin nhin l mt khi kt tinh hnh 8 mt mu trng, v lng thin nhin t nn phi cn nhn to mi dng. Tc dng:

To thp, st trng, kh m, ch huyt, ng thi li cn c tc dng lm ma mnh nhit m. Tnh v, qui kinh: V chua cht, tnh lnh Nhp kinh T. Ch tr, liu dng: NGa m h, i h, nga l (tn bt xc hoc sc ra). C hng sng au, m di nhiu, ng kinh. Dng t 2-1 ch ung, ngoi dng ty thch. King k: Chng ho m h cm dng. Khng nn ung nhiu ung lu. S ch: Nung Minh phn (ALUNITE) sau ha tan trong nc nng, lc v kt tinh, ngoi ra c th ch phn chua bng cch nung t st cho tc dng vi ACID SULFURIC, ri trn vi dung dch KALI SULFAT ri kt tinh. Dng th trng trong l th tt. Bo ch: (1) Phng php ngy xa: Cho phn chua vo ni t nung rc c trong ln ngoi, ly ra y kn li, cho vo trong tng ong l thin m t, c 10 lng phn th 6 lng tng ong, t chy ht ngui ly ra tn bt. Gi giy li, o t su 5 tc, chn 1 m ri ly ra dng (Li Cng). - Khng nu th gi l sinh phn, nu kh cho ht nc gi l Kh phn. Nu ung phi ch cho ng cch (L Thi Trn). (2) Phng php ngy nay dng 1 cho gang c th tch cha c gp 5 ln th tch mun phi, trnh phn tro ra. Cho vo cho t nng n khi chy, nhit c ti 800-9000. Phn bng tro ln, cho n khi no khng thy bng tro ln na th rt la ngui. Ly ra co b ci en hoc vng bm bn ngoi ch ly th trng. Tn mn. Phn phi tan t v chm tan trong nc. Bo qun: Cn trnh m. ng kn trong l. n thuc ca tin nhn: (1) Hong lp hon gm Bch phn 1 lng sng, luyn vi sp ong nng chy vin to bng ht u en, ln ung 10 vin n 20 vin vi nc nng, nu nht cha thnh th tan i, nu c m th v m, mau lnh ming bi ny tr inh nht, pht bi (nht c lng), nht c y ngi. (2) Trng phong cm khu dng Bch phn 1 lng, To gip 5 ch tt c tn bt (tng v 1) ung mt ln 1 ch vi nc si ngui, dn dn m s ra th bt.

(3) Nhc u khng mun n do m kt, dng Bch phn 1 lng sc vi 2 chn nc cn 1 chn trn vi 2 mung mt ong, ung s nn ra m, nu cha ung thm nc d ma. (4) Ha m hon dng Bch phn 1 lng, T tr (ch tu) nh cnh, lu nm cng tt 5 ch, Tn bt luyn vi mt ong bng ht u en, tr con ln ung 5-6 vin, ngi ln ln 15 vin vi nc nng, ung i tin ra nhiu m tr ng kinh bi phong m. (5) Tr con mi sinh khc mi v hn kh bng m, dng Bch phn nung la 1 ngy tn bt vin bng ht ng ng, mi vi sa cho ung ln 2 vin cho n khi ht. (6) C phng tn dng Bch phn sng 1 ch tn bt trn nc lnh cho ung 2-3 ln tr sn hu b cm khu. (7) Phn chua phi 1 ch, tn bt dng lng g r vo ming tr chng tr em ming li trng khng b c. (8) i tiu tin khng thng dng Bch phn 5 ch tn bt, nm nga b vo rn lm kh lnh vo bng mt lt th i c. (9) Th t dng phn phi 1 ch ung vi nc un si tr au bng th t. (10) Rn c cn 1 cc Bch phn ln li dao t cho chy ra, ri dng n nh mt git vo ch vt thng. (11) Hi nch dng phn phi tn bt bc vo khn la hoc khn tay xt vo nch hng ngy. (12) Tai chy nc chy m, ming li l dng phn phi rc ti ch hoc trn nc lnh ra. n thuc ph thng hin nay: 1. St trng ch nga: Dng trong trng hp l nga, chy nc, k sinh trng trong rut. (1) Minh phn 1 cn ri (nung la thnh Kh phn tn bt). Tng hng 3 lng (tn bt). Th bn du ti na cn. em tng hng quy u vi tr bn ri nu do khi no ly a ln nh git ht l c, ngui trn kh phn (bt) vo khuy u, pht dn ni au, tr nga l vy da u. (2) Kh phn: Lu hong mi th 3 lng, Thch cao nung 1 cn, Thanh i 1 lng, Bng phin 5 cn, tn bt ct kn khi dng vi thi du xc vo ni au ngy 2 ln lin tc 5-7 ngy, tr thp chn, (3) Kh phn, Lu hong, X sng t mi th 1 lng tn bt trn du vng (m) xc tr nga l. 2. Kh m khai b: dng trong trng hp vim rt c hng, ng kinh m di nhiu Bch kim hon (Xem: ut kim) tr in cung do m nhiu. 3. To thp thi hong: Dng trong chng vng da do thp nhit. (1) Tiu thch phn thch tn gm: Tiu thch, Phn thch 2 v bng nhau tn bt ung vi nc cho i mch ln 1 ch, ngy 3 ln tr hong n.

(2) Minh phn, Thch ai, cc v bng nhau tn bt ung ln 5 phn -1 ch, ngy 3 ln tr hong n. 4. Lim huyt, ch huyt: Dng trong nn ra mu, chy mu cam, a ra mu, bng lu xut huyt do dao ct Ch huyt tn Bch phn, Hi nhi tr, tn bt cc v bng nhau, mi ln 3-4 phn ung vi nc nng. Tr xut huyt phi. 5. Gii c y sang: Dng trong trng hp l ly do thp nhit, di ming l chy m trong tai. (1) Kh phn, Chu sa, cc v bng nhau tn bt dng du m hoc du n dn ln, tr tr con b nga khu sang. (2) Nh v bt c tn: Minh phn, Hng hong, cc v bnh nhau, trn sc tr p ni au. Tr inh nht sng au thp chn.

BCH THC
Xut X: Dc Phm Ha Ngha Bn. Tn Khc: Bch thc dc (Tho Kinh Tp Ch), D dung, K tch, Gii thng (Ng Ph Bn Tho), Kim thc dc (Bn Tho Kinh), Mc bn tho, Tng ly (Bn Tho Cng Mc), L thc, nh (Bit Lc), Ngu nh, Khi ly, Th cm, Quan phng, Cn khch, Dim hu, Hc tn ding, in xun khch, Cm tc cn (Ha Hn Dc Kho), Mt ct hoa (H Bn Tho), Lam v xun (Thanh D Lc), Sao Bch thc, Khu Bch thc, Hng Bch thc, Tiu Bch thc, Toan Bch thc (ng Dc Hc Thit Yu). Tn Khoa Hc: Paeonia lactiflora Pall. H Khoa Hc: Thuc h Mao Lng (Ranuncuaceae). M t: Thuc loi cy c sng lu nm, c nhiu r to, mp, dng lm thuc, r c ci di ti 30cm, ng knh 1-3cm, v mu nu mt ct mu trng hoc hng nht, cy c nhiu chi pht trin thnh tng khm, cy cao 0,5-1m. L non gin, d gy, n mu thu l vng v rng. L mc so le, l kp gm 3-7 l ch trng nhn, L mu xanh nht hoc sm. Hoa to mc n c, thuc loi hoa kp, cnh hoa mu trng, hoc hng. Thc dc khng nhng l cu thuc qu m l cy king p. Mi hoa thng c vi chc ht, nhng c nhiu ht lp.

a l: Cy ny mi di thc vo trng Sa Pa bc nc ta. Hin nay cn phi nhp ca Trung Quc. Thu hi, s ch: Trit Giang thu hoch sm nht khong mng 10 thng 6. T Xuyn vo gia thng 7 lc thi tit nng v thu hoc c th ko di cho ti cui ma h th xong. An Huy vo cui h u thu. H Nam vo tit lp thu. Khi thu hoch, chn ngy nng ro, t kh, trc ht ct thn l sau dng cuc bi quanh gc ly r, ch khi gy. Ly r gi sch t, ct ring tng r ra, dng dao con ct ht nhng r con, r ph mc t r chnh. Sau phn loi ln nh. Nu sau khi thu hoch gp ma khng phi c vi r vo t ct m nhng khng c qu 2-3 ngy, phi nng cho kh th chc rn l tt. Phn dng lm thuc: R kh hay sy kh (Radix Paeoniae Alba). M t dc liu: Bch thc r kh hnh vin chy di 15-20cm, th 1,2-2cm, mt ngoi c nt dc r rng, mu nu hoc xm nu nht, thng thng c th nhn thy gc tch r ph cht cng kh b gy mt ct mu xm trng rt mn, vng cht mc tch ri thnh khe nt hi c mi thm. Thng dng th ln bng u ngn tay hay u ngn chn ci, tht trng hng t s. Th nh, li mu en sm l xu. Bo ch: + Ly dao tre co tht sch v ngoi, tm nc mt long trong 3 gi ri phi kh (Li Cng Bo Ch). + Ra sch ngm nc 1-2 gi, 1-2 ngy c th ri bo hay xt mng, sao qua, c khi tm gim sao qua hay sao chy cnh, hoc tm ru sao qua (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Cch bo ch ca T xuyn: Dng mt ni hoc cho to, nc un si vo, b r Bch thc vo cho ngp ht R, khng c cho r vo qu nhiu, nc khng ngp. Sau loi r to un khong 10-15 pht, nu un qu lu sau ny co b v s hao ph nhiu, nhng nu un r cha chn lng dc liu gim. Thng ngi ta xc nh chn khi luc bng cch khi cha luc c mi tanh ca t, v ng nhng khi chn c mi thm, bt ng. C th dng mng tay bm c l chn. Luc xong vt ra ngay cho vo nc ngui khi chn qu, sau d bc v.Co v bng cch dng thanh tre ct vt co ht lp v ngoi cho n lp v trng. Khi co v pht hin c nhng ch su bnh cn gt v, v phi co nh tay lp v b i khng b hao ht nhiu. Co v xong, ct b u ui, ct thnh khc di 1013cm ri xp thng em phi (Trung Dc i T in). Phi r chia lm 3 giai on: - Phi nhiu, nhiu: ri Bch thc ra chiu, hoc phn an phi nng c 20 pht tr mt ln, n gi chiu em vo xp thnh ng trn ph chiu, ngy mai li em phi, ti li , phi nh vy 4-5 ngy l xong, v chuyn sang giai on hai. - Phi t, nhiu: Hng ngy n 9 gi mi em phi, 3 gi chiu ct vo . Khi i vi loi r to v trung bnh th phi chiu kn hoc bao ti. Khi phi c 30-40 pht tr mt ln v thy r mm ra li em phi, c nh vy 8-10 ngy l xong v chuyn sang giai on 3.

- Phi ngn di: Mi ngy ch phi 2-4 gi, cch 40 pht tr 1 ln, cn nh trn nhng phi 3-4 lp bao ti, cho n khi lp v ngoi ca r t li, sau em phi cho n khi lp v tht kh, bm mng tay khng c na mi thi. Theo cch ch bin ny th ngy ma h phi t nhiu, ngu ma thu phi nhiu nhiu, cho r mm ra li phi, phi xong r cn ang nng lun, nu ch phi khng th bn ngoi r kh, bn trong cn t, bin sang v chua khng dng lm thuc c, hoc bn ngoi v bin thnh cht lng km. 3) Cch bo ch ca Sn ng: Dng dao tre co v ngoi cho tht trng nhng khng ra nc r khng bin thnh mu nu hoc en. Co v xong ngm r ngp trong nc ging na ngy ri mi luc, ngm r ngy no th luc r ngy . T Xuyn c ni ngm nc ging pha trn 50% nc sng thm loi r nh Bch thc ga nt, hoc dng bt ng ha vi nc ngm r Bch thc, ngm nh vy r gi c mu (Danh T Dc V ng Y). Luc: un nc si r Bch thc vo, un khong 15-20 pht, khi thy r mm, vn cong c hoc ly r thy bc hi, kh nhanh th vt ra. Mi cho nc ch luc 2-3 m ri phi thay nc mi. Sau ct b u ui, chia thnh loi to, nh, ct ra thnh khc em phi. Phi: Luc xong ri ra chiu phi ngay, cch 5-10 pht o 1 ln sau 1-2 gi ly chiu cun li ph chiu ln trn, khi thy r ngui li tip tc ri ra phi, phi trong 3 ngy bui tra nng gt ph chiu li cho mt. Phi cho n khi g r nghe ting ku thanh thanh, cht thnh ng em 2-3 ngy li phi tip 1-2 ngy cho ti khi tht kh, phi vy v khng b co li v khng chuyn qua mu hng (Danh T Dc V ng Y). Cch dng: Dng chn: ty theo n thuc. Tm gim sao qua hoc sao chy cnh. Tm ru sao qua. Bo qun: Dc liu cha bo ch th cn phi sy Lu hunh, khi bo ch ri th cn phi ni kh ro, trnh m. -Thnh Phn Ha Hc: + Paeoniflorin, Paeonol, Paeonin, Trierpenoids, Sistosterol (Trung Dc Hc). + Tinh bt, Tanin, Nha, Calci oxalat, 1 t tinh du, Cht bo, Acid Benzoic (1,07%), Paeoniflorin, Glucosid Thc dc (C22H28O11) (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Paeoniflorin, Oxypaeoniflorin, Benzoylpaeonilorin (Vu Tn, Dc Hc Hc Bo 1985, 20 (10): 782). + Alblorin (Kanede M v cng s, Tetrahedron 1972, 28 (16): 4309). + Paeoniflorigenone (Shimizu Mineo v cng s, Tetra Lett 1981, 22 (23): 3069). + Galloylpaeoniflorin (Kan Sam Sik v cng s, C A 1989, 111: 160062k).

-Tc Dng Dc L: + Glucozit Bch Thc c tc dng c ch trung khu thn kinh do c tc dng an thn, gim au (Trung Dc Hc). + Gluczit Thc Dc c tc dng c ch c trn ca t cung v d dy, rut, c ch s tit v toan, phng c lot chut cng thc nghim (Trung Dc Hc). + Nc sc Bch Thc c tc dng c ch cc loi trc khun l thng hn, trc khun i trng, trc khun m xanh, t cu khun vng, lin cu khun tn huyt, ph cu khun v nhiu loi nm ngoi da (Trung Dc Hc). + Glucozit Bch Thc c tc dng chng vim v h nhit (Trung Dc Hc). + Glucozit Bch Thc c tc dng chng s hnh thnh huyt khi do tiu cu tng, tng lu lng mu dinh dng c tim, c tc dng bo v gan, lm h men Transaminaza (Trung Dc Hc). + Bch Thc c tc dng gan mch ngoi vi v h p nh nh tc dng chng co tht c trn ca mch mu (Trung Dc Hc). + Bch Thc c tc dng cm m hi v li tiu (Trung Dc ng Dng Lm Sng). Tnh V: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V chua, hi hn, khng c (Bit Lc). + V chua m ng, kh hi hn (Thang Dch Bn Tho). + ng Qun (Bch thc) v ngt, khng c. L Th: t hn; Li Cng: v chua (Ng Ph Bn Tho). + V ng, chua, tnh mt (Trung Dc Hc). + V ng, chua, hi mt (Trung Dc i T in). + V ng, chua, tnh hi hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: + Vo kinh th, tc Thi m [Ph + T] (Thang Dch Bn Tho). + Dn thuc vo kinh Can + T, nhp vo Can, T huyt phn (Bn Tho Kinh S). + Hnh kinh th Thi m (T), tc Thi m [T) (Phm Hi Tinh Ngha). + Vo kinh Can, T, Ph (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng: . Tr huyt tch, ph kin tch (Bn Kinh).

. Thng thun huyt mch, hon trung, tn c huyt, trc bi huyt, kh thy kh, li bng quang v i tiu trng, tiu ung thng (Bit Lc). . Cng ng tng, b thn kh, tiu huyt , thng tuyn tng ph, nng thc nng (Dc Tnh Lun). . ch n t huyt (ng Bn Tho). . Tr phong, b lao, thng m thy, thoi nhit, tr phin, ch kh, minh mc (Nht Hoa T Bn Tho). . T T nhit, ch phc thng, ch thy t, thu Can kh nghc ln gy ra au, iu dng Tm Can T kinh huyt, th kinh, ging kh (Trn Nam Bn Tho). . L trung kh (Thang Dch Bn Tho) . An T kinh, ch t l, ha huyt, c biu l, t Can, b T V (Y Hc Khi Nguyn). . Nhu Can, nh thng, dng huyt, thu lim m (ng Dc Hc Thit Yu). . Dng huyt, nhu Can, hon trung, ch thng, lim m, thu hn (Trung Dc i T in). Ch Tr: + Tr sn kh, trng h th hn hoc nhit (Bn Kinh). + Tr trng c kh, bng au, lng au (Bit Lc). + Tr Ph c t kh, gia bng au qun, huyt kh tch t, ct chng (Dc Tnh Lun). + Tr cc chng bnh ca ph n, cc bnh trc v sau khi sinh, vng tim v bng y cng, trng phong h huyt, tr l, mn nht, u au, mt , hoi t (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr T h, bng y, vng di tim y cng, h sn au, Ph cp trng nghc, hen suyn, mt dnh, Can huyt bt tc, Dng duy mch c hn nhit, i mch bnh lm cho bng y au (Thang Dch Bn Tho). -Liu Dng: 6 12g. -King K: + S Thch hc, Mang tiu. Ght Tiu thch, Mit gip, Tiu k. Phn L l (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Huyt h hn: khng dng (Bn Tho Din Ngha). + T kh hn, y trng khng tiu: khng dng (Bn Tho Chnh). + Mn u: khng dng Dc Phm Ha Ngha). + T kh h hn, h l ra ton mu, sn hu: khng dng (c Phi Bn Tho).

+ Ngc y, v hn (Bao t lnh): cm dng. Sch Bn Tho Kinh S ghi: Bch thc c tnh chua v lnh, au bng do trng hn, trng hn lm tiu chy, bng au do lnh, cm gic lnh trong bng th cm dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bng au, tiu chy do hn t gy ra v au do trng v h lnh: khng nn dng (ng Dc Hc Thit Yu). -n Thuc Kinh Nghim: -Tr c co git: Bch Thc + Cam Tho mi th 16g, sc ung (Thc Dc Cam Tho Thang - Thng Hn Lun). + Tr can kh bt ha sinh ra au xc bng sn, tay chn co rt v cc chng tiu chy, bng au: Bch thc (tm ru) 12g, Chch tho 4g, sc ung (Thc Dc Cam Tho Thang Thng Hn Lun). -Tr l tiu ra mu m: Thc Dc 40g, ng Quy 20g, Hong Lin 20g, Binh Lang, Mc Hng u 8g, Chch Tho 8g, i Hong 12g, Hong Cm 40g, Quan Qu 6g. Tn bt. Mi ln dng 20g, sc vi 2 chn nc, cn 1 chn, ung m (Thc Dc Thang - T Vn Bnh C Kh Nghi Bo Mnh Tp). -Tr ph n hng sn au: Bch Thc Dc + Din H sch + Nhc qu + Hng Ph. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc si (Thc Dc Thang - Chu Th Tp Nghim Y hng). -Tr Can m bt tc gy ra u vng, hoa mt, tai , c run git, chn tay t: Bch thc 20g, ng Qui, Thc a mi th 16g, Toan to nhn 20g, Mch Mn 12g, Xuyn khung, Mc qua mi th 8g, Cam tho 4g, Sc nc ung (B Can Thang - Y Tng Kim Gim). + Tr bng au, tiu chy: Bch trut sao kh th 12g, Bch thc sao 8g, Trn b 6gi, Phng phong 8g, sc ung (Thng T Yu Phng an Kh Tm Php). + Tr u au, chng mt do can dng vng thng ln: Bch thc 12g, Cu ng 12g, Phc thn 12g, Bi mu 12g, Cc hoa 12g, Sinh a 16g, Cam tho 4g, Linh dng gic 4g, Tang dip 12g, Trc nh 12g, sc ung (Linh Dng Cu ng Thang Thng Tc Thng Hn Lun). + Tr bng au, kit l: Bch thc, Hong cm mi th 12g, Cam tho 6g, sc ung (Thc Dc Hong Cm Thang - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr c thai au bng lm rm: ng qui, Xuyn khung mi th 6g, Bch Thc 20g, Phc linh, Bch trut mi th 8g, Trch t 10g, tn bt ung ln 8g ngy 3 ln vi ru hoc sc ung (ng Qui Thc Dc Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr bng lu h huyt, rong kinh, m yu gy mn: Bch thc, Thc a, Can khng, Qu lm, Long ct, Mu l, Hong k, Lc gic giao, mi th 8g, tn bt, ung mi ln 8g ngy 3 ln vi ru nng trc khi n, hoc ung vi nc si (Bch Thc Dc Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr bng au lc hnh kinh: Bch thc, ng qui, Hng ph, mi th 8g, Thanh b, Si h, Xuyn khung, Sinh a mi th 3,2g, Cam tho 2g. Sc ung (Dng Huyt Bnh Can Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc).

-Tr to bn kinh nin : Bch Thc (sng) 24-40g + Cam Tho (sng) 10-15g, sc nc ung. Thng dng 2-4 thang th khi. Trng hp to bn kinh nhng,, mi tun dng 1 thang ( Vng Vn S, Nghim Chng Dng Thc Dc Cam Tho Thang Tr To Bn Trung Y Tp Ch 1983, 8: 79). + Tr d dy lot: Bch Thc 15-20g + Chch Cam Tho 12-15g. tr 120 cas khi 83 cas, tin b 33 cas, khng kt qu 4 cas. T l kt qu 96,67%. Kt qu tt i vi th kh tr, huyt (D-Thy-Tn, Tr 120 Trng Hp Lot D Dy Bng Thc Dc Cam Tho Thang Gia Gim - Sn ng Trung Y Tp Ch 1984, 2: 22). -Tr c co git: Thc Dc 30g + Qu Chi + Cam Tho mi th 15g, Mc qua 10g. Sc ung ngy 1 thang. tr 85 cas, sau khi ung 3-5 thang: ht co rt. Mt s t ti pht nh hn: ung bi ny vn c kt qu (Triu-Ngc-Hi Thc Dc Cam Tho Thang Gia V Tr 85 Trng Hp C Sinh i Cng Chn Co Rt - Trung Y Tp Ch 1985, 6: 50). -Tr xng tng sinh: Bh Thc 30-60g + Mc Qua 12g + K Huyt ng 15g + Uy Linh Tin 15g + Cam Tho 12g (ty chng gia gim thm). Ngy ung 1 thang. Tr 160 cas, khi 109 cas, kt qu tt 42 cas, tin b 1 cas, t l khi: 96,7% (Vng-Chi-Trut, Nhn Xt V Chng Xng Tng Sinh Tr Bng Thc Dc Mc Qua Thang - Tn Trung Y Tp Ch 1980, 1: 18). -Tr ho g: Bch Thc 15g + Cam Tho 3g (Ty chng gia v thm: ho nhiu thm Bch B, Bch Hp; Kh suyn, m kh kh: thm a Long, nh Lich, Ng Cng...). Sc ung ngy 1 thang. Tr 33 cas u khi (Trng Tng Phc, iu Tr 33 Trng Hp Ho G Bng Thc Dc Cam Tho Thang Gia V - H Nam Trung Y Tp Ch 1988, 1: 48). -Tr hen suyn: Bch Thc 30g + Cam Tho 15g. Tn bt. Mi ln dng 30g, thm nc si 100-150ml, nu si 3-5 pht, lng cn, ung nng. Tr 35 cas, kt qu tt 8 cas, c kt qu 23 cas, khng kt qa 4 cas, c kt qu trong 3-5 pht: 26 cas, trong 1-2 gi: 4 cas. c kt qu nhanh nht l sau 30 pht (L Phc Sinh v cng s Thc Dc Cam Tho Tn Tr Hen Suyn - Trung Y Tp Ch 1987, 9: 66). -Tr hi chng rung i: Bch Thc + Cam Tho mmi th 15g, thm 600ml (3 chn) nc sc cn 200ml. Chia 2 ln: sng ung 1 ln, 2 gi sau ung 1 ln na. Tr 54 cas, khi 48 cas, c kt qu r nhng ti din 6 cas. T l kt qu 100% ( Ht Nhin, Thc Dc Cam Tho Thang Tr 54 Trng Hp Hi Chng Rung i - H Bc Trung Y Tp Ch 1984, 3: 29). -Tr tiu ng: dng Cam Tho Ging ng Phin, mi ln 4-8 vin (mi vin c Bch Thc + Cam Tho, ch thnh cao kh 0,165g, tng ng thuc sng 4g. Lng dng mi ngy tng ng Cam Tho sng 8g, Bch Thc sng 40g). Ngy ung 3 ln. Tr l08 cas, kt qu tt 54 cas, c kt qu 67 cas, tin b 12 cas, khng kt qu 47 cas. T l kt qu 79,4% (Vng Tng Cn, Kt Qu iu Tr Tiu ng Bng Ging ng Phin- Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1986, 10:593). -Tham Kho: + Bch thc ct thu lim kh khng phi nh Xuyn khung lm cho kh tan ra. trong ngi nu huyt nhiu hn kh m khng lu li th dng Xuyn khung, kh nhiu hn huyt phi

kh to th dng Bch thc. Cng dng ct hn huyt, lng kh v b m (Bch Hp Phng). + Bch thc dng sng cha au nhc, t l, gii nhit, cm mo do ho gy nn. Bch thc sao tm ch a cc chng bnh v mu huyt, thng kinh nguyt. Bch thc sao chy cha bng huyt, sao vng cha au bng mu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bch thc dng sng cha au nhc, t l, gii nhit, cm mo do ho gy nn. Bch thc sao tm ch a cc chng bnh v mu huyt, thng kinh nguyt. Bch thc sao chy cha bng huyt, sao vng cha au bng mu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bch thc ct thu lim kh khng phi nh Xuyn khung lm cho kh tan ra. trong ngi nu huyt nhiu hn kh m khng lu li th dng Xuyn khung, kh nhiu hn huyt phi kh to th dng Bch thc. Cng dng ct hn huyt, lng kh v b m (Bch Hp Phng). + Xch thc v Bch thc ng dng ging nhau nhng Xch thc c tc dng hot huyt hnh tr mnh hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Liu thng dng cho thuc thang v cao n hon tn: 8-16g, cn li tiu th dng liu cao hn, c th dng n 40-60g nhng khng nn dng lu ngy (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tr Can dng thnh, h phong ni ng hoc h nhit: nn dng Bch Thc sng (Trung Dc Hc). + Thc Dc c 2 loi: v trng. Mun ch m, dng huyt, hot huyt, hnh tr, t nhun Can T th dng Bch Thc. Mun hot huyt, hnh tr, tuyn thng, tiu c ung nht th dng Xch Thc. Bch Thc thin v thanh b, c th tr c au do huyt h. Xch Thc thin v hnh , c th tr c au do huyt kt t (ng Dc Hc Thit Yu). + Xch thc v Bch thc ng dng ging nhau nhng Xch thc c tc dng hot huyt hnh tr mnh hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Phn bit: (1) Khng nn nhm ln vi Cy Thc dc trng lm cnh vo dp tt Vit Nam (Dahlia variabilis Desf.) h Composirae hoc cn gi l Dahlia pinnata Cav. l cy tho cao 0,8-1, c c. L kp khng c lng, l cht hnh trng, c khi l n mt trn mu lc, mt di mu nht. u to v c cung di, thng c mu , song cn c nhiu mu p khc. Tng bao gm 2 hng l bc, hng trong to v mng, hng ngoi nh v dy, mo lng khng c, hoc c nhng vy nh. Cy c hoa vo ma ng xun trng lm cnh. (2) C hai loi Thc dc, loi hoa trng v loi hoa hng, T xuyn trng 3 loi. - Loi Bch thc trng c hoa mu trng, hoa n hoc kp, hng nm cy ny mm chm, r di t 15-30cm, c th trng c ch t tng i xu.

- Loi Bch thc hng c hoa mu hng, thuc hoa kp, hoa to mu sc rt p. Hng nm cy ny mm sm, t r nhng to v di t 22-33cm c th trng c ch t tng i xu. - Loi Bch thc c hoa n, mu sm thng ra hoa sm, r nhiu nhng ngn, r di t 10-15cm. Trong 3 loi thc dc trn loi c hoa mu hng l loi tt nht, loi xu nhn. Trng H nam c loi hoa trng lm thuc tt hn c. 3) Trung Quc tr lng Bch thc mc hoang rt nhiu, 5 loi Bch thc mc hoang: - Thc dc l nhiu lng (Paeonia willnattiae Stapf) khc vi cc cy Thc dc khc l mt sau c nhiu lng t mu trng hoc , cy mc hoang T xuyn. - Thc dc M l (Paeonia mavei Lev). Cy r ngn, l mc hai vng c 3 l kp. L nh hnh trn ui l nhn 2 mt l khng c lng. Hoa n ma ngn cy, c 7-9 nhnh hoa, hoa mu hng qu hnh trng, ht mu en sm mc hoang T Xuyn. - Thc dc qu lng (Paeonia anomala L.) khc Xuyn thc dc hoa ch r hnh ba, chia nhiu nhnh hnh si, v ga mu en sm. - Tho thc dc, sn thc dc, Thc dc l hnh thun (Paeonia maxim). - V cy Xuyn thc dc hoa (Paeonia obovata veichu Lynch). Trong s cc loi mc hoang cht lng ca loi Thc dc Ni mng l tt hn c, nhng khng th dng ln ln vi Bch thc (Danh T Dc Hc ng Y). + Bch thc c tc dng dng huyt, lim m, nhu Can, an T, v vy c th dng tr huyt h, bng lu, i h, h hn. Nhu Can an T l c th lm cho Can kh ang mnh tr nn nhu ha khin cho T V c yn, v vy c th dng trong trng hp Can V bt ha, bng au co cng, kit l. Bch thc c tc dng c ch au nhc trung khu v cung phn x ty sng, Cam tho c tc dng trn tnh, c ch mt thn kinh, v th, hai v cng phi hp dng tr c nhc co rt do ri lon trung khu thn kinh hoc au rt cc u chi hoc co rt gy nn au (Thc Dng Trung Y Hc). Bch thc tr l v v trng co bp qu mnh gy nn au bng c kt qu tt (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH TRUT
Xut x: Hong Xuyn Bn Tho. Tn Hn Vit khc:

Trut, Trut sn k (Bn Kinh), Sn khng, Sn lin (Bit lc), Dng phu, Phu k, M k (Bn Tho Cng Mc), Sn gii, Thin ao (Ng-Ph bn tho), Sn tinh (Thn Dc Kinh), Ngt lc ga (Nht Hoa T Bn Tho), Trit trut (Tn Tu Bn Tho Kinh), Bch i th, Sa p iu cn (Ha Hn Dc Kho), trut. Sinh bch trut, Sao bch trut,Th sao bch trut, M cam thy ch bch trut, Tiu bch trut, tim trut, D trut, ng trut (ng Dc Hc Thit Yu), Tn khoa hc: Atractylodes macrocephala Koidz [Atractylis ovata Thunb. Atractylodes ovata D.C.. Atratylis macrocephala (Koidz) Kand, Mazz.] H khoa hc: Leguminnosae. M t: Cy tho, sng lu nm, c thn r to, mc di t. Thn thng, cao 0,30 - 0,80m, n c hoc phn nhnh b phn trn, phn di thn ha g. L mc cch, dai. L phn di ca thn c cung di, phn trn c cung ngn, gc l rng, bc ly thn. Phin l x su thnh 3 thy, thy gia rt ln, hnh trng trn, hai u nhn, hai thy bn nh hn, hnh trng mi mc, phn gc khng i xng. Cc l gn ngn thn c phin nguyn, hnh thun hoc hnh trng mi mc, mp c rng ca. u ln, phn di c mt l bc hnh l x su, hnh lng chim. Tng bao hnh chung, c l bc mng xp thnh 7 hng. L bc di nh hnh trng tam gic, to dn pha trn. Hoa nhiu. Trng hnh ng, phn di mu trng, phn trn mu tm, x lm 5 thy hnh mi mc, xon ra ngoi. 5 nh hn lin nhau (c nh b thoi ha) ch nh hnh si dp. Bu thn mt ngoi c lng nhung, mu nu nht, on trn c lng hnh lng chim. Vi hnh ch mu tm nht u nh x thnh 2 thy nng hnh u, mt ngoi c lng ngn. Qu b, thun, dp, mu xm. Thu hi, s ch: T cui thng 10 n u thng 11 (tit Sng ging n Lp ng) l thi v thu hoch. Thu hoch qu sm, cy cha ga, c cn non, t l kh thp, hoa nhiu; thu hoch qu nhiu th chi mi mc ln, tiu hao mt nhiu dinh dng ca c. Khi thy thn cy t mu xanh chuyn thnh mu vng v nu l phn ngn cy tr nn cng, d b gy l ng lc thu hoch. Lc thu hoch, chn ngy nng ro, t kh, nh tng cy nh nhng. Sau khi nh, ly dao ct b thn cy em c v ch bin. Ra sch phi kh ct b r con gi l Hng trut hay Bch trut, nu nguyn hoc xt mng phi kh th gi l Sinh si trut hay ng trut. Phn dng lm thuc: Dng thn r cng chc, c du thm nh, rut mu trng ng, c rn chc c nhiu du l tt. M t dc liu: Thn r phi kh Bch trut hnh di khp ni c dng khi li chng cht hoc r con dng chui lin cong queo khng u, di khong 3-9cm, th khong 1,5-7cm n hn 3cm, bn ngoi mu nu t hoc xm nu, phn trn c gc tn ca thn, phn di phnh ln nhiu vt nhn dc ni di, v vn rnh cht cng dn, mt ct ngang mu vng trng hoc nu nht khng bng phng thng c nhng l nh rng c mi thm mnh. Loi c cng chc, c

du thm nh, gia trng ng l tt. Cn th gi l trut, Cng trut l th trut tt hn. Khng nn nhm ln vi nam Bch trut (Gynura sinensis). a l: Bch trut nguyn sn Trung quc, ch yu trng huyn Tha, ng dng. th (Xng ha), Tin c (Trit giang), D huyn, Ninh quc (An huy), ngoi ra Thng thnh. Li xuyn (H bc), Bnh giang (H nam), Tu thy, ng c (Giang ty), tnh Phc kin, T xuyn u c trng. Bch trut hin di thc truyn vo Vit Nam. Bo ch: + Theo Trung Dc i T in: 1) Thi ra sch, ngm nc 4 gi, kn 12 gi (hay c th khong 4 gi) cho mm, thi hay bo mng, phi kh ( dng sng) hay tm bt Hong th ri mi phi kh sao vng, hoc tm nc go c sao vng. C khi ch cn thi mng, sao chy. 2) Theo k thut ch bin ca Trung Quc hin nay c hai phng php: Sy kh v Phi kh. Thnh phm ca phng php sy kh gi l Bch trut sy, ca phng php sau gi l Bch trut phi. trut l mt loi c phi kh. a) Phi kh: em c ti r sch t ct, ct b cy l, em phi 15-20 ngy, n lc kh kit th thi nu gp phi tri ma th nn ri ra ch rm mt, thong gi, khng nn dn ng hoc ng vo st... nu khng c d thi mc. b) Sy kh: em c o v chn lc k, a ln gan sy kh. L sy thng thng mi ln c th sy c 250 c ti. Lc bt u sy cn to la v u, v sau khi v c nng th la nn nh dn, sy kh 5-6 gi o trn xung di, di ln trn, c c th kh u, sau li sy 6 gi, n lc c kh c 50% em ct, ra c cho dp, ct b r ph, phn chia loi to nh, c to b xung di, nh b trn, c kh u. Sy vy 8-12 gi lc c kh 70-80% em vo st 10-15 ngy, ch cho nc trong gia c ngm thm ra ngoi, v ngoi mm ra, lc ny c th sy li ln cui cng thi gian 24 gi. Cc ni tnh H nam, H bc sau khi sy kh, li c vo r st cho v bong sch. Ni chung c 3, 5 kg c ti, sau khi sy kh c th thu c 1 kg c kh. . Chi, ra sch, kn cho n mm, thi hoc bo mng 1-2 ly, phi kh (Phng Php Bo Ch ng Dc). . Sau khi bo, phi ti, tm nc Hong th ( thng dng) hoc tm mt sao vng (Phng Php Bo Ch ng Dc). . Sau khi thi mng, sao chy (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: D b mc mt, thng phi sy. Nu thy mc th phi sy ngay. Nu phi sy dim sinh th khng nn sy lu v s b chua. Cch dng: Mun c tc dng to thp th dng sng, b T th tm Hong th sao, cm mu, m trung tiu th sao chy, b T nhun Ph th tm mt sao. Thnh Phn Ha Hc:

+ Trong Bch trut c: Humulene, b-Elemol, a-Curcumene, Atractylone, 3b Acetoxyatractylone, Selian 4(14), 7 (11)-Diene-8-One, Eudesmo, Palmitic acid (Trn Kin Dn - Thc vt Hc Bo 1991, 33 (2): 164). + Hinesol, b- Selinene (Ph Thun Mc Thc vt Phn Loi Hc Bo 1981, 19 (2): 195). + 8b-Ethoxyatractylenolide II, 14-Acetyl-12-Senecioy-12E, 8Z, 10E-Atractylentriol, 14Acetyl-12-Senecioyl-2E, 8E, 10E-Atractylentriol, 12-Senecioyl-2E-8Z, 10E-Atractylentriol, 12- Senecioyl-2E-8E-10E-Atractylentriol (Gia Hip Thin Dn Dc Hc Tp Ch (Nht Bn) 1943, 63 (6): 252) + Trong r c Bch trut c 1,4% tinh du. Thnh phn tinh du gm: Atractylon (C16H180), Atractylola (CH160) Atractylenolid I, II, III, Eudesmol v Vitamin A (Trung Dc Hc). Tc Dng Dc L: - Tc Dng B ch Cng Trng: Trn thc nghim thuc c tc dng lm tng trng chut, tng sc bi li, tng kh nng thc bo ca h thng t bo li, tng cng chc nng min dch ca t bo, lm tng cao IgG trong huyt thanh, c tc dng tng bch cu v bo v gan, tng s tng hp Protin rut non (Trung Dc ng Dng Lm Sng). - Tc Dng Chng Lot: Nc sc Bch trut trn thc nghim chng minh c tc dng bo v gan, phng nga c s gim st Glycogen gan (Trung Dc Hc). - nh Hng n Rut: i vi rut c lp ca th: lc rut trng thi hng phn th thuc c tc dng c ch, ngc li lc rut ang trong trng thi c ch th thuc c tc dng hng phn. Tc dng iu tit 2 chiu ca thuc c lin quan n h thng thn kinh thc vt, do Bch trut c th cha c to bn v tiu chy (Trung Dc Hc). - Tc Dng i Vi Mu: Nc sc v cn Bch trut u c tc dng chng ng mu, dn mch mu (Trung Dc Hc). - Tc Dng Li Niu: Bch trut c tc dng li niu r v ko di, c th do thuc c tc dng c ch tiu qun thn ti hp thu nc, tng bi tit Natri (Hc Bo Sinh L s 19 - 1, 24 (3-4): 227-237), nhng c bo co kt qu cha thng nht (Trung Dc Hc). - Bch trut c tc dng h ng huyt . Glucozid Kali tactylat chit t Bch tru c tc dng chn lc trn ng huyt, u tin gy tng, sau gy h ng huyt n mc co git do h ng huyt qu thp. Lng Glycogen trong gan chut nht gim ng k, nhng lng Glycogen trong tim hi tng, di tc dng ca Gluczid ny(Trung Dc Hc). - Trn sc vt thc nghim cho thy Bch trut c tc dng an thn vi liu lng nh cht tinh du (Trung Dc ng Dng Lm Sng). - Tinh du Bch trut c tc dng chng ung th ni sc vt pht trin [Hc Bo Dc Hc 1963, 10 (4): 199] + Chng Lot Bao T: Gy lot bao t thc nghim, to nn nhng tn thng c bnh sinh khc nhau. Lot Shay bng cch tht mn v, c kh nng gy nn khng nhng tnh trng tr dch v bao t m cn gy tn thng v mch mu km theo thiu mu ngun gc thn kinh thc vt. Lot bng cch cho nhn i (c th do ngun gc tm l). Lot bng cch tim Histamin c gy nn mt phn do tng tit dch v v phn khc do tc dng lm h hi

mch mu bi liu cao Histamin: Bch trut c tc dng c ch r rt i vi lot Shay v lot do nhn i, khng tc dng i vi lot do Histamin (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Hot ng Tit Dch V: Bch trut c tc dng lm gim r rt lng dch v tit ra v khng lm gim Acid t do ca dch v (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Chc Nng Ngoi Tit Ca Gan: Bch trut khng gy bin i v lu lng mt nhng lm tng 1 cch c ngha hm lng cn kh trong mt v nh vy tng lng cc cht thi tr qua mt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + i Vi Chc Nng Gan: trong nghim php BSP v kh nng phn hy v thi tr cht mu ca gan cho thy Bch trut khng nh hng i vi chc nng ny ca gan (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Khng Vim: . R Bch trut c hot tnh chng siu vi khun v chng ung th trong th nghim in vitro (Trung Dc Hc). . Hot tnh chng vim ca Bch trut c th hin r rt trn giai on cp tnh ca phn ng vim, tng ng vi nhng bin i v mch mu gy thot huyt tng khong ngoi t bo v to ph n. Tc dng ny c chng minh trong th nghim gy ph gy ph bng Kaolin vi liu Bch trut t 7,5g/kg th trng tr ln. i vi giai on bn cp ca phn ng vim tng ng vi s to thnh t chc ht trong m hnh u ht thc nghim vi Amian, Bch trut c tc dng c ch r rt vi liu t 10g/kg th trng tr ln (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Bch trut khng nh hng i vi thnh phn cc Protein huyt thanh v chc nng bi tit Ur ca thn (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). 7- Bch trut t ra khng c trong cc th nghim v c tnh cp v bn cp, khng gy phn ng ph trong th nghim cho sc vt dng thuc di ngy (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). 8- Bch trut c tc dng c ch i vi mt loi vi khun gy bnh ngoi da (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Ti Nht Bn, ngi ta thng dng loi Atractylodes japonica Koidz lqf bin ging ca Atractylodes ovata DC. Loi A. japonica Koidz c nhng tc dng dc l nh sau: 1) Tc dng li tiu, lm gim ph i vi ph nh. 2) Nc sc c tc dng h ng huyt r rt. 3) c ch s ng mu. Nc sc c tc dng gim kh nng mu ng trong trng hp hot tnh to Fibrin trong mu tng cao. 4) Cht Atractylon trong Bch trut c tc dng chng suy gim chc nng gan. Bch trut ch bin vi gim c tc dng tng tit mt sau khi ung. 5) Nc sc ca Bch trut c tc dng mnh chng lot cc c quan tiu ha.

6) Cc cht Atractylenoid I, II, III c tc dng chng vim v dch chit nc ca Bch trut c tc dng chng vim khp rt r. Cao nc ca r Atractylodes japonica Koidz c tc dng h ng huyt trn chut nht, cao c phn tch da trn hot tnh dc l v thu c 3 Glycan l cc Atractan A, B v C. nhng thnh phn ny c tc dng h ng huyt trn chut nht bnh thng v chut c gy i tho ng bng Alloxan (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh v: + V ng, tnh m (Bn kinh). + V cay, khng c (Danh Y Bit Lc). + V ngt, cay, khng c (Dc tnh lun). +V ngt ng, tnh m (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ng, ngt, tnh m (Trung Dc i T in ) Quy Kinh: - Vo kinh T v V (Trung Dc i T in). - Vo kinh th thi dng (Tiu trng), th thiu m (Tm), tc dng minh (V), tc thi m (t), tc thiu m (Thn), tc quyt m (Can) [Thang Dch Bn Tho]. - Vo kinh T v V (Trung Hoa Cng Ha Nhn Dn Quc Dc in). Tc dng: + Tr thp, ch to, ha trung, ch kh, n trung, ch kht, an thai (Y Hc Khi Nguyn). + B T, ch V, to thp, ha trung (Trung Dc i T in). + Kin T, ch kh, to thp, li thy, ch hn, an thai (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Kin T to thp (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr ph thng, u au, u vng, chy nc mt, tiu m thy, trc phong thy kt thng di da, tr tm h cp hoc mn, hoc lon th t...(Bit Lc). + Ch phong hn thp t, hong n (Bn Kinh). + Tr T V kh h, khng mun n ung, hi th ngn, hay mt, h lao, tiu chy, m m, thy thng, hong n, thp t, tiu khng thng, chng mt, t ra m hi, thai ng khng yn (Trung Dc i T in). + Tr T h, n t, bng y, tiu chy, m m, thy thng, chng mt, t ra m hi, thai ng khng yn. Sao vi t (th sao) c tc dng kin T, ha V, an thai. Tr T h, n

ung km, tiu chy, tiu ng, thai ng khng yn (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Tr T h, tiu chy, vng rn v bng ph thng, to bn (ng Dc Hc Thit Yu). King k: . Phng phong; a du lm s (Bn Tho Kinh Ch). .Bch trut tnh to, Thn kinh li hay b kh nn nhng ngi Can Thn c ng kh cm dng (Bn Tho Kinh S). . Phm ut kt, kh tr, trng b, tch t, suyn kh th, bao t au do ha, ung th (mn nht) c nhiu m, ngi gy, en m kh thc pht ra y trng, khng nn dng (Dc Phm Ha Ngha). . m h, to kht, kh tr, y trng, c hn khi (b), khng dng (Trung Dc i T in). .m h ha thnh, thn h cm dng. K o, L, Tng, Thi, tht chim s, Thanh ng (Trung Quc Dc Hc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr tim c cm gic cng nh ci t do n ung qu : Bch trut 40g, Ch thc 7 tri, nc 5 thng, sc cn 3 thng, chia lm ba ln ung (Ch Trut Thang - Kim Qu Ngc Hm Kinh). + Tr mt xm hoc loang l en nh trng chim s tn nhang: Bch trut tm gim, sc hng ngy (Tru Hu Phng). + Tr phong thp ban chn nga ngy: Bch trut tn nh ung mi ln 1 tha vi ru, ngy hai ln (Thin Kim Phng). + Tr m hi t chy khng cm: Bch trut tn bt, mi ln ung 1 mung canh, ngy ung hai ln (Thin Kim Phng). + Tr bt rt, bn chn ngc: Bch trut tn bt, mi ln dng mt tha c ph (4g), ung vi nc (Thin Kim Phng). + Tr trng phong cm khu, bt tnh nhn s: Bch trut 160g, ru 3 thng, sc cn mt thng, ung ht ra m hi (Thin Kim Phng). + Tr t nhin xy xm chng mt hn mt bui m khng bt, ngi m, suy nhc, n ung khng c mi v, thch n t vng: Bch trut 1,8kg, m nt, ry nh, trn vi ru lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 20 vin, ngy 3 ln. C n rau ci tha, o, mn, thanh ng (Ngoi i B Yu Phng). + Tr ph n da tht nng v huyt h, tr nh nng hm hp do T h: Bch trut, Bch phc linh, Bch thc mi th 40g, Cam tho 20g, tn bt, sc vi To v Gng (Lc Ga Tn Ngoi i B Yu Phng).

+ Tr b khi, lm mnh V, ung lu ngy lm cho n ung tiu ha khi nh tr: Bch trut 40g, Hong b (sao kh th), Ch thit (sao cm) u 40g. Tn bt, ly l Sen gi li nu chn vi cm np m nh lm vin bng ht Ng ng ln ung 50 vin vi nc si. Nu c kh tr, thm Qut b 40g, c ha thm Hong lin 40g, c m thm Bn h 40g, c hn thm Cn khng 20g, Mc hng 12g, c thc tch thm Thn khc, Mch nha mi th 20g. (Ch Trut Hon Khit C Gia Trn Phng). + Tr tiu chy, l lu ngy: Bch trut loi tt 6,4kg, xt lt b vo ni snh ngp nc 2 tc 3, un la va sc cn na chn, ly nc ring ra ni khc, cn b sc li, lm vy 3 ln, ri ly nhng nc sc trn li c thnh cao trong ni 1 m, kh nc trong trn, ly cao ng di, ct dng, ung ln 1-2 tha (5-10ml) vi mt ong (Bch Trut Cao - Thin Kim Lng Phng). + Tr cc loi T V b h tn: Bch trut 640g, Nhn sm 160g, ngm vi nc trng lu thy mt m ri nu vi ci du la liu riu thnh cao, khi dng ha vi mt ong (Sm Trut Cao - Tp Gin Phng). + Tr c cm gic nh c nc di tim: Bch trut 120g, Trch t 200g, nc 3 thng, sc cn mt thng ri, chia lm ba ln ung (Mai S Phng). + Tr ng m tu tch: Bch trut 640g, Gng kh (sao), Qu tm, mi th 320g, tn bt, trn mt, lm vin bng ht ng ng,ung ngy 20-30 vin vi nc m (Bi Trut Hon Ha T Cc Phng). + Tr tay chn ph thng: Bch trut 120g,Mi ln dng 20g, thm 3 tri to, sc vi mt chn ri nc cn chn phn ung nng, ngy 3-4 ln (Bn S Phng). + Tr sn hu trng hn, lnh tot c ngi, cm khu bt tnh: Bch trut 40g, Trch t 40g, gng sng 20g, sc vi mt chn nc, ung (Ch Bo Phng). + Tr T h, ra m hi trm: Bch trut 160g, xt lt, dng 40g sao vi Mu l, 40g sao vi Thch hc, 40g sao vi cm go min, xong ch ly Trut tn bt, mi ln ung 12g vi nc cm, ngy 3 ln (an Kh Tm Php). + Tr ra m hi do h (chung cho c tr em ln ngi ln): Bch trut 20g, Tiu mch 12g, sao kh, b Tiu mch, ly Bch trut tn bt, mi ln ung 4g trn vi nc Hong k sc (Ton u Tm Gim Phng). + Tr sn hu b nn ma: Bch trut 48g, Gng sng 60g, ru v nc mi th hai thng, sc cn mt thng, chia lm 3 ln ung (Ph Nhn Lng Phng). + Tr T h y trng, t kh bt ha, hn kh ngng tr bn trong lm tr ngi lu thng: Bch trut 80g, Qut b 160g, tn bt, h vi ru lm vin bng ht ng ng, ung 30 vin vi nc sc Mc hng, trc khi n (Khoan Trung Hon - Ch M Phng). + Tr T h, tiu chy: Bch trut 12g, Cam tho 4g, Can khng 8g, n sm 12g (L Trung Thang - Thng Hn Lun). + Tr T h, tiu chy: Bch trut 12g, Ch thc 6g. Sc nc ung hoc tn bt lm hon (Ch Trut Hon - Kim Qu Yu Lc).

+ Tr T h, tiu chy: Bch trut, Bch thc dc u 40g, tn bt, trn vi nc cm lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 50 vin ngy 2 ln, ma ng ung vi nc sc Nhc u khu (M m Hon - an Kh Tm Php). + Tr tiu chy do thp th: Bch trut, Xa tin t hai v bng nhau, sao, tn bt, ung 8 n 12g vi nc(Gin Tin Phng). + Tr tiu ra mu n ni sc mt vng a, tr, trc trng sa lu ngy khng bt: Bch trut 640g,sao vi Hong th, tn bt. Can a hong 320g, hp cm, nghin nt, cho vo t ru, trn vi thuc bt lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 15 vin vi nc cm, ngy 3 ln (Ph T Phng). + Tr thai ng khng yn: Bch trut, Ch xc (sao cm), hai v bng nhau, trn vi nc cm lm vin bng ht ng ng. Mi thng ung mt ln 30 vin vi nc nng, trc khi n (Bo Mnh Tp). + Tr rng au lu ngy: Bch trut sc ly nc, ngm, khi lnh th thi (B Cp Phng). + Tr tr nh tiu chy: L Knh Thanh dng: Bch trut (sao vi t), Sn dc (sao vi min), mi th 200g, v cy to (sao vng), Xa tin t (sao mui), mi th 150g, tn bt mn. Tr em di 1 tui: 0,5-1g/ln, 2-3 tui: 2-3g, 4-6 tui: 3-4g. Ngy ung 3 ln, trc khi n. Trong thi gian ung thuc khng cho n cht sng lnh, du, m. Chng l cp sau khi n nh dng bi ny ung tt. tr 320 trng hp tiu chy ko di, khi 259, tt 56, khng kt qu 05. (Tp Ch Trung Y Sn ng 1982, 2: 107). + Tr m hi ra do kh h: Bch trut 12g, Mu l 24g, Phng phong 12g. Sc ung hoc tn bt ung (Bch Trut Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr m hi ra do kh h: Bch trut 12g, Hong k 12g, Ph tiu mch 20g. Sc ung (Bch Trut Tin - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr bnh v Gan: dng Bch trut. + Tr x gan c trng: dng 30-60g. + Tr gan vim mn: dng 15-30g. + Tr ung th gan: dng 60-100g. Nu do T h, thp, dng loi Tiu Bch trut - m h dng loi sinh Bch trut. Ty bnh chng m gia gim, c hiu qu nht nh (Hc Bo Trung Y Hc Vin An Huy 1984, 2: 25). + Tr ph n c thai b ph: Bch trut 12g, i phc b 12g, a ct b 12g, Ng gia b 12g, Phc linh 20g, Sinh khng b 12g (Ton Sinh Bch Trut Tn - Ton Sinh Ch M). + Tr chng huyn vng ni nh, chng mt do ri lon tin nh (Hi chng Mnire): Bch Lin Chng dng Bch trut (sao min), Trch t, d (sao), mi th 30g, sc ung mi ngy 1 thang, chia lm 3 ln. Phng tr chng huyn vng ni nh c kt qu tt (Tp Ch Trung Y H Bc 1983, 4: 20). Tham kho:

+ Hn kh bt tc th tay chn lnh y bng, sn ku, dng kh khng thng th sinh ra thy lnh, m kh khng thng th sinh ra nhc trong xng, nu dng trc thng th ght lnh, m trc thng th t khng thng. Am dng tng c th kh lu hnh, kh chuyn vn c th tn c kh y. Thc chng th trung tin, h c i sn gi l kh phn phi dng bi ny lm ch, ung nghe cm gic trong ngc mm l tan ra (Kim Qu Ngc Hm Phng). +Bch trut v ng m ngt va to thp, thc T va lm m T, sinh tn, tnh rt m, ung vo th kin thc tiu cc, l v thuc s mt b T (Bn Tho Hi Ngn). + Bch trut ngt, m, c kh t xung ha, l v thuc nht b T V. Bi tn (dng) Bch trut c cu: V qu hn kim tng, mi thm hn ngc dch, bn ngoi chng trm th t, bn trong b 6 ph. Xt cc loi tho mc th khng v no c ch cho c th nhanh chng bng Bch trut. Mi khi gp chng bo bnh i h, trung kh mun thot, dng v thuc thm tho xung ha ny gi li trung kh th rt hay, cng nng khng ngang vi Nhn sm l v n hi thin v tnh to, ung lu th b thin thng, mt thng bng . Th ngh xem 2 thang L Trung v Trut Ph ca c nhn u dng Bch trut lm qun v nhng phng b h cu tuyt th nht nh phi dng Bch trut lm T, ngha l phi dng lm sao cho ng (Dc Phm Vng Yu). + Ngi ta n ung tiu ha l nh t chuyn vn, nu t kh km th sc chuyn vn khng mnh, cht nc nh tr li sinh thp bnh. Phm nhng chng y, t, thy, vng da u thuc v kh thp c. Kh thp ngoi cm vo cng thng sinh nhng chng y. Bch trut cha thp m ct c cht b t, nn bnh g m t kh km th dng mi ng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ln ng dy: T gian trc kh, cm dng Bch trut, st nhn (kh rn kt li, m ln bng bng, cm khng c cho ung Bch trut, nu cho ung Bch trut s git ngi ta. Ti sao? V Bch trut l cht cng kh (cng to), T m kh, ung Bch trut vo n s kh thm. Tuy nhin Ngi li dy: Bnh kt hi rn do T m kh, nu mun ung Bch trut, phi nhiu Bch trut, phi nu Bch trut thnh keo mi ung c . V Trut nu thnh keo l Trut c du, khng kh cng na. T ang b kh, c du Trut dn vo l m du ngay, v Trut l T dc (nh Ninh Ti Hc Mch). + Sch Bn Tho Kinh v Bit Lc u gi l Trut ch khng phn bit Thng v Bch, sch bn tho v sau ny mi chia ra lm 2 loi: mu trng gi l Bch trut, mu gi l Thng trut. Li cn gi th Bch trut thu hi v ma ng l ng trut cn loi mc hoang l trut. (ng Dc Hc Thit Yu). + Bch trut thin v kin t, Thng trut thin v to thp (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Thuc c tnh n to nn dng thn trng i vi bnh nhn m h ni nhit. Trng hp c triu chng kh tr nh ngc bng y tc nu dng Bch trut nn thm thuc hnh kh nh Trn b, Mc hng, Sa nhn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + So vi Thng trut th Thng trut tnh v cay to nhiu m t c tc dng b, cn Bch trut v ngt ng, tnh n, hi cay nn tc dng b nhiu hn tn, dng kin t tt (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Vin Kim Trut, cng thc phi hp gia Bch trut v Ngh c ng dng trong iu tr bnh lot d dy t trng vi nhng kt qu sau: . Trn a s bnh nhn, vin Kim Trut c tc dng lm gim kh nhanh cc cn au, ngi bnh thy d chu. Ngoi tc dng lm gim au, ngi bnh thy ht chng v y, ht cm gic nng rt vng thng v v n c. Tt c cc triu chng ri lon tiu ha nh to bn, tiu lng, chua, hi u khi. . Trn hnh nh chp X quang, kh phn bit s khc nhau gia cc vt lot ang pht trin v cc vt lot lnh so. . toan dch v c h, ch yu l acid t do. . Chc nng gan vn bnh thng. a s bnh nhn tng th trng. Phn bit: Ti Trung quc mi ni trng mt loi khc nhau, c th chia lm 2 loi di y: (1) D trut (Bch trut mc di) l Bch trut mc hoang di tp trung huyn th. Xng ha, ni Thin mc, tnh Trit giang. Cn c tn gi l Thin sinh trut. Thn cy nh yu, mu nu tm, c c v ngt, trn th trng c coi l loi c phm cht tt, nhng hin nay mt ging, loi trut hin nay ang lu hnh trn th trng l loi Bch trut trng Tn Xng (Tha Huyn) thuc min ni Th. Rut c mu trng vng, c vn mu vng mi thm du, v ngt hi cay cay. Ni chung th trng cho rng Bch trut Th tt hn Bch trut Tn Xng, km hn trut mc di. (2) Chng trut (Bch trut trng): Trng D huyn tnh An Huy, nn c tn l Huy trut. V mu nu, th xp, mm, mi khng thm, phm cht km. (3) Cc loi khc di t Thin i, Tin c, Kin c tnh Trit giang c trng loi Bch trut mc di (D sinh trut), hnh dng ca cy cng ging nh cy ( trut), dng nh trut. Theo vng v a hnh t trng c th chia thnh: Hong sn trut, Tin c trut, H hnh trut. Ni chung ngi ta cho rng cht lng ca D sinh trut km hn cht lng ca trut mc di nhng tt hn Bch trut, Chng trut (Danh T Dc V ng Y). + Dng sng th thin v tr thp, dng sao th thin v kin T, v vy, mun tr thp th dng sng, mun kin T th dng sao. Bch trut v Thng trut u c tc dng kin T, to thp, nhng Bch trut thin v kin T, ch hn, cn Thng trut thin v to thp, pht hn. Mt th b T, mt th vn T, dng khng ging nhau (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH TRUT
Xut x: Hong Xuyn Bn Tho. Tn Hn Vit khc:

Trut, Trut sn k (Bn Kinh), Sn khng, Sn lin (Bit lc), Dng phu, Phu k, M k (Bn Tho Cng Mc), Sn gii, Thin ao (Ng-Ph bn tho), Sn tinh (Thn Dc Kinh), Ngt lc ga (Nht Hoa T Bn Tho), Trit trut (Tn Tu Bn Tho Kinh), Bch i th, Sa p iu cn (Ha Hn Dc Kho), trut. Sinh bch trut, Sao bch trut,Th sao bch trut, M cam thy ch bch trut, Tiu bch trut, tim trut, D trut, ng trut (ng Dc Hc Thit Yu), Tn khoa hc: Atractylodes macrocephala Koidz [Atractylis ovata Thunb. Atractylodes ovata D.C.. Atratylis macrocephala (Koidz) Kand, Mazz.] H khoa hc: Leguminnosae. M t: Cy tho, sng lu nm, c thn r to, mc di t. Thn thng, cao 0,30 - 0,80m, n c hoc phn nhnh b phn trn, phn di thn ha g. L mc cch, dai. L phn di ca thn c cung di, phn trn c cung ngn, gc l rng, bc ly thn. Phin l x su thnh 3 thy, thy gia rt ln, hnh trng trn, hai u nhn, hai thy bn nh hn, hnh trng mi mc, phn gc khng i xng. Cc l gn ngn thn c phin nguyn, hnh thun hoc hnh trng mi mc, mp c rng ca. u ln, phn di c mt l bc hnh l x su, hnh lng chim. Tng bao hnh chung, c l bc mng xp thnh 7 hng. L bc di nh hnh trng tam gic, to dn pha trn. Hoa nhiu. Trng hnh ng, phn di mu trng, phn trn mu tm, x lm 5 thy hnh mi mc, xon ra ngoi. 5 nh hn lin nhau (c nh b thoi ha) ch nh hnh si dp. Bu thn mt ngoi c lng nhung, mu nu nht, on trn c lng hnh lng chim. Vi hnh ch mu tm nht u nh x thnh 2 thy nng hnh u, mt ngoi c lng ngn. Qu b, thun, dp, mu xm. Thu hi, s ch: T cui thng 10 n u thng 11 (tit Sng ging n Lp ng) l thi v thu hoch. Thu hoch qu sm, cy cha ga, c cn non, t l kh thp, hoa nhiu; thu hoch qu nhiu th chi mi mc ln, tiu hao mt nhiu dinh dng ca c. Khi thy thn cy t mu xanh chuyn thnh mu vng v nu l phn ngn cy tr nn cng, d b gy l ng lc thu hoch. Lc thu hoch, chn ngy nng ro, t kh, nh tng cy nh nhng. Sau khi nh, ly dao ct b thn cy em c v ch bin. Ra sch phi kh ct b r con gi l Hng trut hay Bch trut, nu nguyn hoc xt mng phi kh th gi l Sinh si trut hay ng trut. Phn dng lm thuc: Dng thn r cng chc, c du thm nh, rut mu trng ng, c rn chc c nhiu du l tt. M t dc liu: Thn r phi kh Bch trut hnh di khp ni c dng khi li chng cht hoc r con dng chui lin cong queo khng u, di khong 3-9cm, th khong 1,5-7cm n hn 3cm, bn ngoi mu nu t hoc xm nu, phn trn c gc tn ca thn, phn di phnh ln nhiu vt nhn dc ni di, v vn rnh cht cng dn, mt ct ngang mu vng trng hoc nu nht khng bng phng thng c nhng l nh rng c mi thm mnh. Loi c cng chc, c

du thm nh, gia trng ng l tt. Cn th gi l trut, Cng trut l th trut tt hn. Khng nn nhm ln vi nam Bch trut (Gynura sinensis). a l: Bch trut nguyn sn Trung quc, ch yu trng huyn Tha, ng dng. th (Xng ha), Tin c (Trit giang), D huyn, Ninh quc (An huy), ngoi ra Thng thnh. Li xuyn (H bc), Bnh giang (H nam), Tu thy, ng c (Giang ty), tnh Phc kin, T xuyn u c trng. Bch trut hin di thc truyn vo Vit Nam. Bo ch: + Theo Trung Dc i T in: 1) Thi ra sch, ngm nc 4 gi, kn 12 gi (hay c th khong 4 gi) cho mm, thi hay bo mng, phi kh ( dng sng) hay tm bt Hong th ri mi phi kh sao vng, hoc tm nc go c sao vng. C khi ch cn thi mng, sao chy. 2) Theo k thut ch bin ca Trung Quc hin nay c hai phng php: Sy kh v Phi kh. Thnh phm ca phng php sy kh gi l Bch trut sy, ca phng php sau gi l Bch trut phi. trut l mt loi c phi kh. a) Phi kh: em c ti r sch t ct, ct b cy l, em phi 15-20 ngy, n lc kh kit th thi nu gp phi tri ma th nn ri ra ch rm mt, thong gi, khng nn dn ng hoc ng vo st... nu khng c d thi mc. b) Sy kh: em c o v chn lc k, a ln gan sy kh. L sy thng thng mi ln c th sy c 250 c ti. Lc bt u sy cn to la v u, v sau khi v c nng th la nn nh dn, sy kh 5-6 gi o trn xung di, di ln trn, c c th kh u, sau li sy 6 gi, n lc c kh c 50% em ct, ra c cho dp, ct b r ph, phn chia loi to nh, c to b xung di, nh b trn, c kh u. Sy vy 8-12 gi lc c kh 70-80% em vo st 10-15 ngy, ch cho nc trong gia c ngm thm ra ngoi, v ngoi mm ra, lc ny c th sy li ln cui cng thi gian 24 gi. Cc ni tnh H nam, H bc sau khi sy kh, li c vo r st cho v bong sch. Ni chung c 3, 5 kg c ti, sau khi sy kh c th thu c 1 kg c kh. . Chi, ra sch, kn cho n mm, thi hoc bo mng 1-2 ly, phi kh (Phng Php Bo Ch ng Dc). . Sau khi bo, phi ti, tm nc Hong th ( thng dng) hoc tm mt sao vng (Phng Php Bo Ch ng Dc). . Sau khi thi mng, sao chy (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: D b mc mt, thng phi sy. Nu thy mc th phi sy ngay. Nu phi sy dim sinh th khng nn sy lu v s b chua. Cch dng: Mun c tc dng to thp th dng sng, b T th tm Hong th sao, cm mu, m trung tiu th sao chy, b T nhun Ph th tm mt sao. Thnh Phn Ha Hc:

+ Trong Bch trut c: Humulene, b-Elemol, a-Curcumene, Atractylone, 3b Acetoxyatractylone, Selian 4(14), 7 (11)-Diene-8-One, Eudesmo, Palmitic acid (Trn Kin Dn - Thc vt Hc Bo 1991, 33 (2): 164). + Hinesol, b- Selinene (Ph Thun Mc Thc vt Phn Loi Hc Bo 1981, 19 (2): 195). + 8b-Ethoxyatractylenolide II, 14-Acetyl-12-Senecioy-12E, 8Z, 10E-Atractylentriol, 14Acetyl-12-Senecioyl-2E, 8E, 10E-Atractylentriol, 12-Senecioyl-2E-8Z, 10E-Atractylentriol, 12- Senecioyl-2E-8E-10E-Atractylentriol (Gia Hip Thin Dn Dc Hc Tp Ch (Nht Bn) 1943, 63 (6): 252) + Trong r c Bch trut c 1,4% tinh du. Thnh phn tinh du gm: Atractylon (C16H180), Atractylola (CH160) Atractylenolid I, II, III, Eudesmol v Vitamin A (Trung Dc Hc). Tc Dng Dc L: - Tc Dng B ch Cng Trng: Trn thc nghim thuc c tc dng lm tng trng chut, tng sc bi li, tng kh nng thc bo ca h thng t bo li, tng cng chc nng min dch ca t bo, lm tng cao IgG trong huyt thanh, c tc dng tng bch cu v bo v gan, tng s tng hp Protin rut non (Trung Dc ng Dng Lm Sng). - Tc Dng Chng Lot: Nc sc Bch trut trn thc nghim chng minh c tc dng bo v gan, phng nga c s gim st Glycogen gan (Trung Dc Hc). - nh Hng n Rut: i vi rut c lp ca th: lc rut trng thi hng phn th thuc c tc dng c ch, ngc li lc rut ang trong trng thi c ch th thuc c tc dng hng phn. Tc dng iu tit 2 chiu ca thuc c lin quan n h thng thn kinh thc vt, do Bch trut c th cha c to bn v tiu chy (Trung Dc Hc). - Tc Dng i Vi Mu: Nc sc v cn Bch trut u c tc dng chng ng mu, dn mch mu (Trung Dc Hc). - Tc Dng Li Niu: Bch trut c tc dng li niu r v ko di, c th do thuc c tc dng c ch tiu qun thn ti hp thu nc, tng bi tit Natri (Hc Bo Sinh L s 19 - 1, 24 (3-4): 227-237), nhng c bo co kt qu cha thng nht (Trung Dc Hc). - Bch trut c tc dng h ng huyt . Glucozid Kali tactylat chit t Bch tru c tc dng chn lc trn ng huyt, u tin gy tng, sau gy h ng huyt n mc co git do h ng huyt qu thp. Lng Glycogen trong gan chut nht gim ng k, nhng lng Glycogen trong tim hi tng, di tc dng ca Gluczid ny(Trung Dc Hc). - Trn sc vt thc nghim cho thy Bch trut c tc dng an thn vi liu lng nh cht tinh du (Trung Dc ng Dng Lm Sng). - Tinh du Bch trut c tc dng chng ung th ni sc vt pht trin [Hc Bo Dc Hc 1963, 10 (4): 199] + Chng Lot Bao T: Gy lot bao t thc nghim, to nn nhng tn thng c bnh sinh khc nhau. Lot Shay bng cch tht mn v, c kh nng gy nn khng nhng tnh trng tr dch v bao t m cn gy tn thng v mch mu km theo thiu mu ngun gc thn kinh thc vt. Lot bng cch cho nhn i (c th do ngun gc tm l). Lot bng cch tim Histamin c gy nn mt phn do tng tit dch v v phn khc do tc dng lm h hi

mch mu bi liu cao Histamin: Bch trut c tc dng c ch r rt i vi lot Shay v lot do nhn i, khng tc dng i vi lot do Histamin (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Hot ng Tit Dch V: Bch trut c tc dng lm gim r rt lng dch v tit ra v khng lm gim Acid t do ca dch v (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Chc Nng Ngoi Tit Ca Gan: Bch trut khng gy bin i v lu lng mt nhng lm tng 1 cch c ngha hm lng cn kh trong mt v nh vy tng lng cc cht thi tr qua mt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + i Vi Chc Nng Gan: trong nghim php BSP v kh nng phn hy v thi tr cht mu ca gan cho thy Bch trut khng nh hng i vi chc nng ny ca gan (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Khng Vim: . R Bch trut c hot tnh chng siu vi khun v chng ung th trong th nghim in vitro (Trung Dc Hc). . Hot tnh chng vim ca Bch trut c th hin r rt trn giai on cp tnh ca phn ng vim, tng ng vi nhng bin i v mch mu gy thot huyt tng khong ngoi t bo v to ph n. Tc dng ny c chng minh trong th nghim gy ph gy ph bng Kaolin vi liu Bch trut t 7,5g/kg th trng tr ln. i vi giai on bn cp ca phn ng vim tng ng vi s to thnh t chc ht trong m hnh u ht thc nghim vi Amian, Bch trut c tc dng c ch r rt vi liu t 10g/kg th trng tr ln (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Bch trut khng nh hng i vi thnh phn cc Protein huyt thanh v chc nng bi tit Ur ca thn (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). 7- Bch trut t ra khng c trong cc th nghim v c tnh cp v bn cp, khng gy phn ng ph trong th nghim cho sc vt dng thuc di ngy (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). 8- Bch trut c tc dng c ch i vi mt loi vi khun gy bnh ngoi da (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Ti Nht Bn, ngi ta thng dng loi Atractylodes japonica Koidz lqf bin ging ca Atractylodes ovata DC. Loi A. japonica Koidz c nhng tc dng dc l nh sau: 1) Tc dng li tiu, lm gim ph i vi ph nh. 2) Nc sc c tc dng h ng huyt r rt. 3) c ch s ng mu. Nc sc c tc dng gim kh nng mu ng trong trng hp hot tnh to Fibrin trong mu tng cao. 4) Cht Atractylon trong Bch trut c tc dng chng suy gim chc nng gan. Bch trut ch bin vi gim c tc dng tng tit mt sau khi ung. 5) Nc sc ca Bch trut c tc dng mnh chng lot cc c quan tiu ha.

6) Cc cht Atractylenoid I, II, III c tc dng chng vim v dch chit nc ca Bch trut c tc dng chng vim khp rt r. Cao nc ca r Atractylodes japonica Koidz c tc dng h ng huyt trn chut nht, cao c phn tch da trn hot tnh dc l v thu c 3 Glycan l cc Atractan A, B v C. nhng thnh phn ny c tc dng h ng huyt trn chut nht bnh thng v chut c gy i tho ng bng Alloxan (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh v: + V ng, tnh m (Bn kinh). + V cay, khng c (Danh Y Bit Lc). + V ngt, cay, khng c (Dc tnh lun). +V ngt ng, tnh m (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ng, ngt, tnh m (Trung Dc i T in ) Quy Kinh: - Vo kinh T v V (Trung Dc i T in). - Vo kinh th thi dng (Tiu trng), th thiu m (Tm), tc dng minh (V), tc thi m (t), tc thiu m (Thn), tc quyt m (Can) [Thang Dch Bn Tho]. - Vo kinh T v V (Trung Hoa Cng Ha Nhn Dn Quc Dc in). Tc dng: + Tr thp, ch to, ha trung, ch kh, n trung, ch kht, an thai (Y Hc Khi Nguyn). + B T, ch V, to thp, ha trung (Trung Dc i T in). + Kin T, ch kh, to thp, li thy, ch hn, an thai (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Kin T to thp (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr ph thng, u au, u vng, chy nc mt, tiu m thy, trc phong thy kt thng di da, tr tm h cp hoc mn, hoc lon th t...(Bit Lc). + Ch phong hn thp t, hong n (Bn Kinh). + Tr T V kh h, khng mun n ung, hi th ngn, hay mt, h lao, tiu chy, m m, thy thng, hong n, thp t, tiu khng thng, chng mt, t ra m hi, thai ng khng yn (Trung Dc i T in). + Tr T h, n t, bng y, tiu chy, m m, thy thng, chng mt, t ra m hi, thai ng khng yn. Sao vi t (th sao) c tc dng kin T, ha V, an thai. Tr T h, n

ung km, tiu chy, tiu ng, thai ng khng yn (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Tr T h, tiu chy, vng rn v bng ph thng, to bn (ng Dc Hc Thit Yu). King k: . Phng phong; a du lm s (Bn Tho Kinh Ch). .Bch trut tnh to, Thn kinh li hay b kh nn nhng ngi Can Thn c ng kh cm dng (Bn Tho Kinh S). . Phm ut kt, kh tr, trng b, tch t, suyn kh th, bao t au do ha, ung th (mn nht) c nhiu m, ngi gy, en m kh thc pht ra y trng, khng nn dng (Dc Phm Ha Ngha). . m h, to kht, kh tr, y trng, c hn khi (b), khng dng (Trung Dc i T in). .m h ha thnh, thn h cm dng. K o, L, Tng, Thi, tht chim s, Thanh ng (Trung Quc Dc Hc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr tim c cm gic cng nh ci t do n ung qu : Bch trut 40g, Ch thc 7 tri, nc 5 thng, sc cn 3 thng, chia lm ba ln ung (Ch Trut Thang - Kim Qu Ngc Hm Kinh). + Tr mt xm hoc loang l en nh trng chim s tn nhang: Bch trut tm gim, sc hng ngy (Tru Hu Phng). + Tr phong thp ban chn nga ngy: Bch trut tn nh ung mi ln 1 tha vi ru, ngy hai ln (Thin Kim Phng). + Tr m hi t chy khng cm: Bch trut tn bt, mi ln ung 1 mung canh, ngy ung hai ln (Thin Kim Phng). + Tr bt rt, bn chn ngc: Bch trut tn bt, mi ln dng mt tha c ph (4g), ung vi nc (Thin Kim Phng). + Tr trng phong cm khu, bt tnh nhn s: Bch trut 160g, ru 3 thng, sc cn mt thng, ung ht ra m hi (Thin Kim Phng). + Tr t nhin xy xm chng mt hn mt bui m khng bt, ngi m, suy nhc, n ung khng c mi v, thch n t vng: Bch trut 1,8kg, m nt, ry nh, trn vi ru lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 20 vin, ngy 3 ln. C n rau ci tha, o, mn, thanh ng (Ngoi i B Yu Phng). + Tr ph n da tht nng v huyt h, tr nh nng hm hp do T h: Bch trut, Bch phc linh, Bch thc mi th 40g, Cam tho 20g, tn bt, sc vi To v Gng (Lc Ga Tn Ngoi i B Yu Phng).

+ Tr b khi, lm mnh V, ung lu ngy lm cho n ung tiu ha khi nh tr: Bch trut 40g, Hong b (sao kh th), Ch thit (sao cm) u 40g. Tn bt, ly l Sen gi li nu chn vi cm np m nh lm vin bng ht Ng ng ln ung 50 vin vi nc si. Nu c kh tr, thm Qut b 40g, c ha thm Hong lin 40g, c m thm Bn h 40g, c hn thm Cn khng 20g, Mc hng 12g, c thc tch thm Thn khc, Mch nha mi th 20g. (Ch Trut Hon Khit C Gia Trn Phng). + Tr tiu chy, l lu ngy: Bch trut loi tt 6,4kg, xt lt b vo ni snh ngp nc 2 tc 3, un la va sc cn na chn, ly nc ring ra ni khc, cn b sc li, lm vy 3 ln, ri ly nhng nc sc trn li c thnh cao trong ni 1 m, kh nc trong trn, ly cao ng di, ct dng, ung ln 1-2 tha (5-10ml) vi mt ong (Bch Trut Cao - Thin Kim Lng Phng). + Tr cc loi T V b h tn: Bch trut 640g, Nhn sm 160g, ngm vi nc trng lu thy mt m ri nu vi ci du la liu riu thnh cao, khi dng ha vi mt ong (Sm Trut Cao - Tp Gin Phng). + Tr c cm gic nh c nc di tim: Bch trut 120g, Trch t 200g, nc 3 thng, sc cn mt thng ri, chia lm ba ln ung (Mai S Phng). + Tr ng m tu tch: Bch trut 640g, Gng kh (sao), Qu tm, mi th 320g, tn bt, trn mt, lm vin bng ht ng ng,ung ngy 20-30 vin vi nc m (Bi Trut Hon Ha T Cc Phng). + Tr tay chn ph thng: Bch trut 120g,Mi ln dng 20g, thm 3 tri to, sc vi mt chn ri nc cn chn phn ung nng, ngy 3-4 ln (Bn S Phng). + Tr sn hu trng hn, lnh tot c ngi, cm khu bt tnh: Bch trut 40g, Trch t 40g, gng sng 20g, sc vi mt chn nc, ung (Ch Bo Phng). + Tr T h, ra m hi trm: Bch trut 160g, xt lt, dng 40g sao vi Mu l, 40g sao vi Thch hc, 40g sao vi cm go min, xong ch ly Trut tn bt, mi ln ung 12g vi nc cm, ngy 3 ln (an Kh Tm Php). + Tr ra m hi do h (chung cho c tr em ln ngi ln): Bch trut 20g, Tiu mch 12g, sao kh, b Tiu mch, ly Bch trut tn bt, mi ln ung 4g trn vi nc Hong k sc (Ton u Tm Gim Phng). + Tr sn hu b nn ma: Bch trut 48g, Gng sng 60g, ru v nc mi th hai thng, sc cn mt thng, chia lm 3 ln ung (Ph Nhn Lng Phng). + Tr T h y trng, t kh bt ha, hn kh ngng tr bn trong lm tr ngi lu thng: Bch trut 80g, Qut b 160g, tn bt, h vi ru lm vin bng ht ng ng, ung 30 vin vi nc sc Mc hng, trc khi n (Khoan Trung Hon - Ch M Phng). + Tr T h, tiu chy: Bch trut 12g, Cam tho 4g, Can khng 8g, n sm 12g (L Trung Thang - Thng Hn Lun). + Tr T h, tiu chy: Bch trut 12g, Ch thc 6g. Sc nc ung hoc tn bt lm hon (Ch Trut Hon - Kim Qu Yu Lc).

+ Tr T h, tiu chy: Bch trut, Bch thc dc u 40g, tn bt, trn vi nc cm lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 50 vin ngy 2 ln, ma ng ung vi nc sc Nhc u khu (M m Hon - an Kh Tm Php). + Tr tiu chy do thp th: Bch trut, Xa tin t hai v bng nhau, sao, tn bt, ung 8 n 12g vi nc(Gin Tin Phng). + Tr tiu ra mu n ni sc mt vng a, tr, trc trng sa lu ngy khng bt: Bch trut 640g,sao vi Hong th, tn bt. Can a hong 320g, hp cm, nghin nt, cho vo t ru, trn vi thuc bt lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 15 vin vi nc cm, ngy 3 ln (Ph T Phng). + Tr thai ng khng yn: Bch trut, Ch xc (sao cm), hai v bng nhau, trn vi nc cm lm vin bng ht ng ng. Mi thng ung mt ln 30 vin vi nc nng, trc khi n (Bo Mnh Tp). + Tr rng au lu ngy: Bch trut sc ly nc, ngm, khi lnh th thi (B Cp Phng). + Tr tr nh tiu chy: L Knh Thanh dng: Bch trut (sao vi t), Sn dc (sao vi min), mi th 200g, v cy to (sao vng), Xa tin t (sao mui), mi th 150g, tn bt mn. Tr em di 1 tui: 0,5-1g/ln, 2-3 tui: 2-3g, 4-6 tui: 3-4g. Ngy ung 3 ln, trc khi n. Trong thi gian ung thuc khng cho n cht sng lnh, du, m. Chng l cp sau khi n nh dng bi ny ung tt. tr 320 trng hp tiu chy ko di, khi 259, tt 56, khng kt qu 05. (Tp Ch Trung Y Sn ng 1982, 2: 107). + Tr m hi ra do kh h: Bch trut 12g, Mu l 24g, Phng phong 12g. Sc ung hoc tn bt ung (Bch Trut Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr m hi ra do kh h: Bch trut 12g, Hong k 12g, Ph tiu mch 20g. Sc ung (Bch Trut Tin - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr bnh v Gan: dng Bch trut. + Tr x gan c trng: dng 30-60g. + Tr gan vim mn: dng 15-30g. + Tr ung th gan: dng 60-100g. Nu do T h, thp, dng loi Tiu Bch trut - m h dng loi sinh Bch trut. Ty bnh chng m gia gim, c hiu qu nht nh (Hc Bo Trung Y Hc Vin An Huy 1984, 2: 25). + Tr ph n c thai b ph: Bch trut 12g, i phc b 12g, a ct b 12g, Ng gia b 12g, Phc linh 20g, Sinh khng b 12g (Ton Sinh Bch Trut Tn - Ton Sinh Ch M). + Tr chng huyn vng ni nh, chng mt do ri lon tin nh (Hi chng Mnire): Bch Lin Chng dng Bch trut (sao min), Trch t, d (sao), mi th 30g, sc ung mi ngy 1 thang, chia lm 3 ln. Phng tr chng huyn vng ni nh c kt qu tt (Tp Ch Trung Y H Bc 1983, 4: 20). Tham kho:

+ Hn kh bt tc th tay chn lnh y bng, sn ku, dng kh khng thng th sinh ra thy lnh, m kh khng thng th sinh ra nhc trong xng, nu dng trc thng th ght lnh, m trc thng th t khng thng. Am dng tng c th kh lu hnh, kh chuyn vn c th tn c kh y. Thc chng th trung tin, h c i sn gi l kh phn phi dng bi ny lm ch, ung nghe cm gic trong ngc mm l tan ra (Kim Qu Ngc Hm Phng). +Bch trut v ng m ngt va to thp, thc T va lm m T, sinh tn, tnh rt m, ung vo th kin thc tiu cc, l v thuc s mt b T (Bn Tho Hi Ngn). + Bch trut ngt, m, c kh t xung ha, l v thuc nht b T V. Bi tn (dng) Bch trut c cu: V qu hn kim tng, mi thm hn ngc dch, bn ngoi chng trm th t, bn trong b 6 ph. Xt cc loi tho mc th khng v no c ch cho c th nhanh chng bng Bch trut. Mi khi gp chng bo bnh i h, trung kh mun thot, dng v thuc thm tho xung ha ny gi li trung kh th rt hay, cng nng khng ngang vi Nhn sm l v n hi thin v tnh to, ung lu th b thin thng, mt thng bng . Th ngh xem 2 thang L Trung v Trut Ph ca c nhn u dng Bch trut lm qun v nhng phng b h cu tuyt th nht nh phi dng Bch trut lm T, ngha l phi dng lm sao cho ng (Dc Phm Vng Yu). + Ngi ta n ung tiu ha l nh t chuyn vn, nu t kh km th sc chuyn vn khng mnh, cht nc nh tr li sinh thp bnh. Phm nhng chng y, t, thy, vng da u thuc v kh thp c. Kh thp ngoi cm vo cng thng sinh nhng chng y. Bch trut cha thp m ct c cht b t, nn bnh g m t kh km th dng mi ng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ln ng dy: T gian trc kh, cm dng Bch trut, st nhn (kh rn kt li, m ln bng bng, cm khng c cho ung Bch trut, nu cho ung Bch trut s git ngi ta. Ti sao? V Bch trut l cht cng kh (cng to), T m kh, ung Bch trut vo n s kh thm. Tuy nhin Ngi li dy: Bnh kt hi rn do T m kh, nu mun ung Bch trut, phi nhiu Bch trut, phi nu Bch trut thnh keo mi ung c . V Trut nu thnh keo l Trut c du, khng kh cng na. T ang b kh, c du Trut dn vo l m du ngay, v Trut l T dc (nh Ninh Ti Hc Mch). + Sch Bn Tho Kinh v Bit Lc u gi l Trut ch khng phn bit Thng v Bch, sch bn tho v sau ny mi chia ra lm 2 loi: mu trng gi l Bch trut, mu gi l Thng trut. Li cn gi th Bch trut thu hi v ma ng l ng trut cn loi mc hoang l trut. (ng Dc Hc Thit Yu). + Bch trut thin v kin t, Thng trut thin v to thp (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Thuc c tnh n to nn dng thn trng i vi bnh nhn m h ni nhit. Trng hp c triu chng kh tr nh ngc bng y tc nu dng Bch trut nn thm thuc hnh kh nh Trn b, Mc hng, Sa nhn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + So vi Thng trut th Thng trut tnh v cay to nhiu m t c tc dng b, cn Bch trut v ngt ng, tnh n, hi cay nn tc dng b nhiu hn tn, dng kin t tt (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Vin Kim Trut, cng thc phi hp gia Bch trut v Ngh c ng dng trong iu tr bnh lot d dy t trng vi nhng kt qu sau: . Trn a s bnh nhn, vin Kim Trut c tc dng lm gim kh nhanh cc cn au, ngi bnh thy d chu. Ngoi tc dng lm gim au, ngi bnh thy ht chng v y, ht cm gic nng rt vng thng v v n c. Tt c cc triu chng ri lon tiu ha nh to bn, tiu lng, chua, hi u khi. . Trn hnh nh chp X quang, kh phn bit s khc nhau gia cc vt lot ang pht trin v cc vt lot lnh so. . toan dch v c h, ch yu l acid t do. . Chc nng gan vn bnh thng. a s bnh nhn tng th trng. Phn bit: Ti Trung quc mi ni trng mt loi khc nhau, c th chia lm 2 loi di y: (1) D trut (Bch trut mc di) l Bch trut mc hoang di tp trung huyn th. Xng ha, ni Thin mc, tnh Trit giang. Cn c tn gi l Thin sinh trut. Thn cy nh yu, mu nu tm, c c v ngt, trn th trng c coi l loi c phm cht tt, nhng hin nay mt ging, loi trut hin nay ang lu hnh trn th trng l loi Bch trut trng Tn Xng (Tha Huyn) thuc min ni Th. Rut c mu trng vng, c vn mu vng mi thm du, v ngt hi cay cay. Ni chung th trng cho rng Bch trut Th tt hn Bch trut Tn Xng, km hn trut mc di. (2) Chng trut (Bch trut trng): Trng D huyn tnh An Huy, nn c tn l Huy trut. V mu nu, th xp, mm, mi khng thm, phm cht km. (3) Cc loi khc di t Thin i, Tin c, Kin c tnh Trit giang c trng loi Bch trut mc di (D sinh trut), hnh dng ca cy cng ging nh cy ( trut), dng nh trut. Theo vng v a hnh t trng c th chia thnh: Hong sn trut, Tin c trut, H hnh trut. Ni chung ngi ta cho rng cht lng ca D sinh trut km hn cht lng ca trut mc di nhng tt hn Bch trut, Chng trut (Danh T Dc V ng Y). + Dng sng th thin v tr thp, dng sao th thin v kin T, v vy, mun tr thp th dng sng, mun kin T th dng sao. Bch trut v Thng trut u c tc dng kin T, to thp, nhng Bch trut thin v kin T, ch hn, cn Thng trut thin v to thp, pht hn. Mt th b T, mt th vn T, dng khng ging nhau (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH VI
Xut x: Bn Kinh Tn Hn Vit khc:

Xun tho (Bn Kinh), Vi tho, Bch mc (Bit Lc), Nh ct m (Bn Tho Cng Mc). Tn khoa hc: Cynanchum atratum bunge. H khoa hc: Asclepiadacea. Tn gi: R hnh vi t m mu trng. Vi l nh, gc mu trng nn gi l Bch vi. M t: Loi c a nin cao 30-70cm, ton cy cha cht m trng, mc hnh hoa th nhiu r su, Thn ng thng thng khng phn nhnh, c bao ph lng nhng mm mu trng tro. L mc i c khi mc cch, cung ngn hnh trng rng, di 3-11cm, rng 2-6cm, Mp l nguyn hay ln sng nhn, hai mt ph lng mm nh. Mc hnh hoa th nch l vng thn trn mi en tm. Qu di di 4-6 cm, nhiu chng t. Phn bit: Ngoi ra cn dng cy Cynanchum versicolor Bunge lm cy Bch vi. a l: t thy Vit Nam. Thu hi s ch: Khong thng 3-8, chn r phi trong rm cho kh . Phn dng lm thuc: Dng thn r v r. M t dc liu: Dng thn r v r (Dng r l chnh). Thn r kh hnh vin tr, hi cong, th nh khng u, hng mt ln ph kht t li l vt thn, mt ngoi mu cam vng hoc vng nu, mt ngoi th, cht nh thng c vt tn ca thn, phn ty lm su thnh l trng, chung quanh thn r mc nhiu r ph, th khong 1,5cm, di khong 6-15cm, hi cong cht cng gin, rt r b. Mt b ngang mu vng nu, phn trong c, phn cht mc mu vng trng, hnh trn, trng hp ln ln gia Bch vi v Bch tin rt ph bin, do tp qun ca mi ni khc nhau, cn cha c hon ton thng nht, nh vng Nam Kinh (Giang T), T Chu, ly loi r ph nh mn bn trong y l Bch tin, ly thn r th hn, trong thn rng lm Bch vi, m vng Thng Hi th ngc li, da theo kho chng trn thc vt, nay cho rng theo Thng Hi l chnh xc, cn Nam Kinh th dng lm, ly Bch vi lm Bch tin. Nn phn bit r Bch vi mu nu hi mm, b dn hn. Bo ch:

Khi chn c, ly r ngm vi nc vo go 1 m ly ra, kh, b ru, tm ru sao dng. Tnh v: V ng mn, tnh lnh (Trung Quc Dc Hc i T in). Qui kinh: Vo kinh, Can V (Trung Quc Dc Hc i T in). Tc dng: Thanh nhit hng huyt v gii c, ng thi c tc dng li tiu (Trung Quc Dc Hc i T in). Ch tr: Tr st v chiu do m h, pht st trong bnh n nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). Liu dng: Dng t 3-9g. King k: Ngoi cm phong hn v huyt h khng c nhit cm dng. . Ght Hong k, i hong, i kch, Can khng, i to, Can tt, Sn th du (Bn Tho Kinh S). n thuc kinh nghim: + Tr nght mi do Ph thc, mt khu gic: Bch vi, Bi mu, Khon ng hoa, u 30g, Bch b 60g, tn bt, mi ln ung 4g vi nc cm (Ph T Phng). + Tr n b b huyt quyt, h khi bnh thng khe mnh v bnh, t nhin nh cht, ngi khng ng y, nhm mt, cm khu hoc bit ngi l m, c nhc u chng mt mt lc, khi tnh dy xoay xm, c khi gi l ut mo v ra m hi qu nhiu: Bch vi, ng quy u 30g, Nhn sm 15g, Cam tho 20g, tn bt, mi ln dng 15g, sc vi hai chn nc cn 1 chn, ung nng (Bch Vi Thang - Bn S Phng). + Tr vt thng do dao ba m chm dng Bch vi tn bt rc vo (Nho Mn S Thn). + Tr ph n tiu sn trc hoc sau c thai: Bch vi, Thc dc mi th 30g, tn bt, ung 1 tha vi ru, ngy 3 ln, c th dng tr huyt lm, nhit lm (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ttr ra m hi trm nng m : Bch Vi, a ct b, mi th 12g sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr pht st do huyt h sau khi sinh,, hn quyt: Bch vi, ng quy, ng u 9g, sc ung (Bch Vi Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr vim niu o, tiu sn, nng st, tiu tin rt au: Bch vi, Mc thng u 9g, Trc dip, Hot thch u 12g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr inh nht ung sng, sng au hng, thanh qun, ng thi dng trong trng hp rn c cn: Dng c cy Bch vi ga nt p ln ni rn c cn, inh nht, sng v, ni au nhc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: Bch vi ct cha kh to Ph, a m kh t trn xung di lm cho kh nng theo ng tiu m ra. Cc bnh k trn phn nhiu v kh nng sinh ra c. V ny cc bi thuc v sau cng t dng n, nhng sch ni lc trc khi c thai, sau khi sinh u dng c c, th dng l mt loi thuc lnh (Bch Hp). + Bch vi l thuc ca kinh dng minh V, khng nhng c th thanh huyt nhit m cn c th tr chng m h pht nhit. Bch vi tr tiu , st, nhit lm, tiu but c kt qu tt (Thc Dng Trung Y Hc). + Bch vi dng tr Thn vim thi k u v gia c tc dng ci thin c chng trng r (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH U NG

-Xut x: Bn Kinh.

-Tn khc: Bch u cng (Bn Tho Kinh Tp Ch), Bch u tho, Phn nh tho, Phn tho (L Nguy Nham bn tho), Ch chi hoa, Lo ng tu (Ha hn dc kho), D trng nhn, H vng s gi (Bn kinh), Dng h t hoa (TQDHT.in), Miu c , Miu u hoa (Thc vt danh thc kho), Ni h tho (Ng-Ph bn tho),. -Tn khoa hc: Pulsatilla chinensis (Bge.) Reg. -H khoa hc: Ranunculaceae. -M t: Loi tho mc, cao khong 10-40cm. Ton thn c ph lng sc trng. L thnh mc ngn hn thn. Hoa mc ra t thn, cao khong 10cm. Cc vy mang hoa thng c cnh phn nh, nhng vy pha di hp, khng mang hoa, tn ti trn trc bng nh. Cm hoa hnh u, mu trng. L bc 3, c dng l ta rng ra, di hn cm hoa. Qu b hnh trng ngc, dt, mu vng nu, c chm nh. Ra hoa vo thng 3-5. c qu vo thng 5-6. R kh ca cy Bch u ng thng c hnh vin tr, gy, nh, di, hi cong, di khong 620cm. Bn ngoi mu nu t, c rnh dc khng u. Cht r hi phnh to, c vi lp gc l dng b, ngoi ph lng mn dng t mu trng . -Bo ch: +Khi dng, tm ru, sao qua (TQDHT.in). +Ra sch, ct nh, phi kh (Trung dc i t in). +Ra sch bn t r, co b lp lng t, xt nh, phi kh, sng hoc sao ln dng (ng dc hc thit yu). -Thnh phn ha hc: + Trong Bch u ng c Pulsatoside (C45H76O20), Anemonol (C30H48O4), Anemonin, Okinalin (C32H64O2), Okinalein (C4H6O2), Stigmasterol (C29H46O), Sitoseterol, Oleanolic acid, Pulsatilla Nigricans, Pulsatoside A (Trung Dc i T in). + Trong Bch u ng c Pulsatoside, Anemonol, Anemonin, Glucose, Okinalin, Okinalein (Trung Dc Hc). + Trong Bch u ng c Proanemonin, Ranunculin, Okinalin, Okinalein (Trung Dc Dc L c L D Lm Sng). -Tc dng dc l: theo sch Trung Dc Hc: + Khng l trc trng Amip: Nc sc Bch u ng c c liu cao trong ng nghim c tc dng c ch Endamoeba Histolytica. Th nghim trn chut thy nc sc Bch u ng cho ung c tc dng c ch trng Amoeba. Vi liu nc sc 5% Bch u ng c tc dng c trong th nghim ln ng nghim i vi Trichomonas Vaginalis. + Khng vi sinh vt: nc sc Bch u ng, trong th nghim, c tc dng i vi vi khun: Staphylococcus Aureus, Pseudomonas Aeruginosa nhng hiu qu ny gim i khi cht Tannin thay i. Cc bo co cho thy nc sc Bch u ng c tc dng c ch mnh i vi Shigella Dysenteriae, nhng li yu hoc khng cng hiu i vi S. Sonnei hoc S. Flexneri.

+ Tr l Amip: Bch u ng c nghin cu thy c hiu qu trong iu tr l Amip cp v mn tnh. Trong 1 cng trnh nghin cu 23 bnh nhn, tt c u khi. Khm ni soi hu mn cho thy s ln cha tr gim i vi cc vt lot. Thi gian trung bnh i tiu bnh thng l 1,4 ngy, v bnh phc hon ton l 7 ngy. + iu tr lao hch, lao xng: Bch u ng c tc dng iu tr lao hch, lao xng sau khi v m nhng tr liu lu. -Tnh v, quy kinh: + V ng, tnh lnh, vo kinh V, i trng (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ng, tnh lnh, vo 2 kinh V, i trng (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc dng, ch tr: + Tr chy mu cam, st rt pht cung, trng h, tch t, bu c, bng au, vt thng chy mu (Bn Kinh). + Tr chy mu cam (Bit Lc). + Tr l th thp nhit, l Amip (Trung Dc Hc). + Bi tit nhit, lng huyt. Tr l do nhit, trng phong h huyt, tr sng au [dng p] (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu dng: 8 - 12g. -King k: + Trong huyt khng c nhit t, tiu chy, l thuc loi h hn: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr l km sng hng vo ma xun h: Bch u ng, Hong lin mi th 30g, Mc hng 15g, sc vi 5 bt nc cn 1 bt ri, chia lm 3 ln ung (Thnh Hu Phng). + Tr thot v bn: Bch u ng (dng r sng) ga nt p vo ch sng 1 m khi no l th chng 20 hm sau l khi (Ngoi i B Yu). + Tr tr ngoi sng au: r ti Bch u ng ga nt, p vo, c tc dng trc huyt ch thng (V Sinh Phng). + Tr tr nh rng tc trc lc: Bch u ng (r) ga nt, p vo 1 m, nu c pht ra l th chng na thng l khi (Tru Hu Phng). + Tr l ra huyt do nhit c l Amip, cc loi tr ra mu: Bch u ng 20g, Hong lin 6g, Hong b, Tn b mi th 12g, sc ung (Bch u ng Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr l Amip: Bch u ng 40g sc ung. Nu bnh nng dng thm 40g v 60g sc cn 100ml tht vo hu mn ngy 1 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr l, nht sng au do nhit c: Bch u ng 160g, Bng phin 2g, tn bt. Nu Bch u ng vi nc cho thnh cao (b b), khi c cao trn Bng phin vo khuy u Tr l nga trn u, khi dng co tc dn cao vo (Bch u ng Cao - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr m o vim, nga: Bch u ng, Kh sm mi th 20g, nu nc ra m o (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). -Tham kho: +Bch u ng v ng, tnh lnh, l thuc c hiu tr xch l. V thuc ny tr xch l c hiu qu. Ngoi tc dng ng lnh, thanh nhit ra, cn c th tuyn thng ut ha trng v, lm cho nhit c c th tn v thanh c, v vy hiu qu iu tr rt cao (ng Dc Hc Thit Yu). + Bch u ng c tc dng thanh tit thp nhit, li tuyn thng ut ho v vo phn huyt, tiu nhit trng v. Bch u ng v Tn b u l thuc ch yu dng tr l, c hai thng dng chung vi nhau. Tn b chuyn v phn tu l, thanh ho thp nhit trung tiu, trng v, c tc dng thu lim. Bch u ng lm cho nhit c pht tn, c th lm cho thanh kh ca T V c nng ln, gip lm gim nh chng trng ca l. Dng tr chng l au qun, nhiu trng t rt cng hiu. + Bch u ng lng ln sc nc c th c ch s sinh trng ca amip, c th dit trng roi m o (Trichonomas). Thuc cng c tc dng c ch r rt i vi trc khun m xanh v lm mnh tim ging nh v Dng a hong (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH U KHU

-Xut x: Khai Bo Bn Tho. -Tn khc: B khu, Bch khu nhn, Bch khu xc, a khu, i xc khu (TQDHT.in), u khu, ng ba khu, Khu nhn, T u khu (ng dc hc thit yu), Xc khu (Bn tho cng mc).

-Tn khoa hc: Amomum Repens Sonner. -H khoa hc: Zingiberaceae. M t: Cy tho cao khong 2-3m. Thn r nm ngang to bng ngn tay, l hnh di, mi mc, nhn 2 u, di ti 55cm, rng 6cm mt trn nhn, di c vi lng ri rc b l nhn, c kha, li b rt ngn. Cm hoa mc gc ca thn mang l, mc b, di khong 40cm, mnh, nhn, bao bi nhiu vy chuyn dn thnh l bc pha trn, l bc mau rng. Cung chung ca cm hoa ngn, mang 3-5 hoa, nch nhng l bc nh hnh tri soan. Hoa mu trng tm, c cung ngn, i hnh ng nhn, c 3 rng ngn. Trng hnh ng nhn, di hn i 2 ln, thy hnh tri xoan t, thy gia hi di rng hn, lm hn. Cnh mi hnh thoi. Qu nang hnh trng, bao bi i tn ti, c khi ln n 4cm. Phn bit: Ngoi cy trn ngi ta cn dng cc cy vi nhng tn Bch u khu. (1) Cy Amomum krervanh Pierre. (2) Cy Amomum cardamomum Lin. (3) Cy Elettaria cardamomum Maton gi l Tin u khu. (4) Cy Alpinia sp. gi l Th hng khu. Mc hoang tnh Qung Ty (Trung Quc). a l: Cy mc hoang di vng thng du bc b (Cao Bng, Lo Cai) Vit Nam v Cam pu chia. Cy ny Vit Nam cn phi nhp. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma thu, hi cy trn 3 nm, hi qu cn giai on xanh chuyn sang vng xanh. Hi v phi trong rm cho kh, c khi phi kh xong b cung ri xng dim sinh cho v trng ct dng, khi dng bc v ly ht. M t dc liu: 1) Bch u khu, qu nang kh, hnh cu hoc hnh cu dt, khng u, ng knh khong 4-5 phn, v qu mu vng trng, rnh trn c 3 rnh dc su, r rng v nhiu vn rnh cn, mt u c vt qu li ln hnh trn. V qu cht dn thng nt ra, l ra bn trong c ht mu nu t thnh hnh khi, trong c 3 bung mi bung 9-12 ht, ht hnh a gic mu xm trng. V qu bc ra gi l u khu xc (V u khu), mi thm rt nh. 2) Hoa bch u khu mu nu n nht, th hin hnh khi di p dt, mt ngoi bao ph hoa b cht mng, c gn dc r rng, u di gi cung hoa tn, thng phm thng l phin vn, cht mng v vt dng s, xen k s t cung hoa, hi c mi thm. Phn dng lm thuc: Ht qu v hoa. Tnh v qui kinh: + V cay, the, mi thm, tnh nng, vo kinh Ph, T, V (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, tnh m, vo kinh Ph, T, V (ng dc hc thit yu). Tc dng, ch tr:

+ Hnh kh, ha thp, ch u. Tr nn ma, d dy au, y hi, T V c thp tr (TQDHT.in). + Hnh kh, lm m V. Tr phn v, phin v, v qan trng au, bng y, hi do hn t ngng t v kh tr gy ra (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 2 - 6g. King k: + Nn ma, bng au do nhit, ha ut: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ph, V c ha ut, chng nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Cch dng: Bch u khu tri trn m ln nh ht Bch khin ngu, xc trng y, ht nh ht sc Sa nhn, khi b v vo thuc th b v sao dng (Bn Tho Cng Mc). n thuc Kinh nghim: + Tr t ngt mun nn, ngt ngt kh chu tim: nhai vi ht Bch u khu (Tru Hu Phng). + Tr tr nh c sa do v hn: Bch u khu, Sc sa nhn, Mt ong, mi th 15 ht, sinh Cam tho, chch Cam tho mi th 8g, tn bt, xt vo ming tr con (Th Y c Hiu Phng). + Tr V hn n vo ma ra: Bch u khu 3 tri, tn bt, ung vi mt chn ru nng lin tip vi ngy (Trng Vn Trng B Cp Phng). + Tr T h n vo ma ra: Bch u khu, Sc sa nhn mi th 80g, inh hng 40g, Trn thng m 1 chn, sao en vi Hong th, xong b t, ly thuc, tn bt, trn nc gng lm vin. Mi ln ung 8~12g vi nc gng (T Sinh Phng). + Tr sn hu nc ct: Bch u khu, inh hng mi th 20g, tn bt, ung vi nc sc o nhn (Cn Khn Sinh ). + Tr V h hn sinh ra nn ma, n vo ma ra: Bch u khu, Nhn sm, Gng sng, Qut b, Hoc hng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr hn m nh tr li v lm nn ma nh b phn v: Bch u khu, Bn h, Qut hng, Gng sng, Bch trut, Phc linh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr T h qu n ni mt trng, mng tht che mt: Bch u khu, Qut b, Bch trut, Bch tt l, Quyt minh t, Cam cc hoa, Mt mng hoa, Mc tc tho, Cc tinh tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + L kh phn thng tiu khi tr kh: Bch u khu, Hoc hng, Qut b, Mc hng, thm dc, Hng ph, T t, tr cc chng nghch kh ca ph n (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr V h hn n vo ma ra thng sy ra lc ma thu: Bch u khu lm qun, Sm, Trut, Khng, Qut lm t (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Gii c ru, mun nn v ung qu nhiu ru: Bch u khu, Bin u, Ng v t, Qut hng, Mc qua (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ngc bng au do kh tr: Bch u khu 6g, Hu phc 8g, Qung mc hng 4g, Cam tho 4g, sc ung (Ng Cch Khoan Trung m - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ngc y tc do thp trc ut thng tiu, kh c tr tr: Bch khu nhn 6g, Hnh nhn 12g, d nhn 20g, Hu pht 8g, Hot thch 16g, Trc dip 12g, Bn h 12g, Thng tho 8g, sc ung (Tam Nhn Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). 3. n v ch u: Dng trong trng hp t v h hn, tiu ha km, nn ma, nc ct hi. + Tr nn ma do v hn: u khu 20g, tn bt, dng 1 mung nc gng trn lm vin. Mi ln ung 0,8g 2g vi nc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr n vo ma ra: Bch u khu 6g, Hoc hng 12g, Trn b 6g, Sinh khng 8g, sc ung ( Bch u Khu Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: +Tnh v v cng nng ca Bch u khu v Sc sa nhn cng nh nhau nhng Bch u khu c mi thm mt, nh, t t thm vo Tm, T, thin v i ln trc ri mi i xung sau. Sc sa nhn li khc hn: gii v i xung nhng li hi m v i ln. Thng ging ca 2 v ny u c ci hay ca n - Bch u khu v cay, thm, tnh m, mu trng, i vo Ph, s trng v iu tr hn t thng tiu. Bch khu xc c ci d kh ca nhn u khu, tnh tng i ha hon. Nu Ph, V c v hi y, dng vo thy thng vng ngc, l kh, ha V (ng Dc Hc Thit Yu). . Cy Bch u khu cn cho xc v hoa, gi l u khu xc, u khu hoa, c tc dng nh Bch u khu nhng km hn (Thng Dng Trung Dc). . u khu v Sa nhn tnh v v cng dng ging nhau, u l thuc n v tn hn, l kh ha thp. Nhng Khu nhn chuyn v n v ch u cn Sa nhn th chuyn v n T ch t (Thng Dng Trung Dc). . Bch u khu cn dng gii c ru, say ru khng tnh c th dng n (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Sa nhn, Khu nhn tnh n, v cay, c th n T, tn hn, l kh, ho thp, u l thuc ch yu l kh, khoan hung, u c th tr bng y trng, bng au, nn ma nhng Sa nhn tuy c v thm nhng kh li trc, sc tn hn kh mnh, chuyn v h tiu v trung tiu, thch hp vi hn thp tch tr, hn t, lnh l, li c tc dng an thai. Bch khu c v thm m kh thanh, tnh n to yu hn, chuyn v thng tiu v trung tiu, thch hp vi cc chng nc, nn do thp trc ngn tr V, li c th tuyn thng Ph kh, tr ngc y do thp ngn tr kh. Chng thp tr thin v nhit, thng dng Bch khu, khng dng Sa nhn. Bch khu v Sa nhn khi sc thuc, nn cho vo sau trnh bay mt kh (Thc Dng Trung Y Hc).

BCH NG N
Tn khc: i Kh B, X Mt L, X Th Mt L, M Trng, M Hoa Trng, Bn Trng, Vy Trng, Ngc N , Lo (Vit Nam). Tn khoa hc: Clerodendron paniculatum L. H khoa hc: H C Roi Nga (Verbenaceae). M t: Cy nh, cao khong 1m, thn vung l n mc i, hnh tim mp kha rng nh tha, mu xanh nht, c lng c hai mt l, c cung di, c vy trn. Hoa mu ng vng, mc thnh sim, nh di th ra ngoi hoa. Qu mng hnh cu. a l: Mc hoang khp nc ta t ng bng n min ni. Thu hi, s ch: Hi vo lc cy ang v sp ra hoa, sy kh phi m can, c th cng r ra sch, phi kh, xt lt, sc ung. Phn dng lm thuc: R sc ung, l nu nc dng ra bn ngoi. Bo ch: Ra sch, xt nh, sao vng sc ung. C th nu cao c hoc lm vin. Thnh phn ha hc: + Trong l Bch ng n Cleodendrum philippinum c mui Calci. + Trong cy Clerodendrum petasites c Flavonoid, Tanin, Cumarin, Acid nhn thm, Aldehyd nhn thm v dn cht Amin c nhm Carbonyl. + Trong cy Clerodendrum paniculatum L. c Ethylcholestan-5, 22, 25, Trien-3b-01, vt Anthocian (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: + Nm 1968, B mn Dc liu trng i hc Dc khoa phi hp vi Vin YHDT nghin cu Bch ng n thy c tc dng h huyt p do dn mch ngoi vi, c tc dng li tiu v c kh nng ngn chn phn ng vim do Phenol gy ra trn tai th.

+ Bch ng n c tc dng chng vim cp tnh kh tt, biu hin r rt hin tng gim ph trong m hnh gy ph thc nghim trn chut vi Kaolin. + Bch ng n c tc dng chng vim mn tnh tng i yu trn m hnh gy u ht thc nghim vi Amian chut. + Bch ng n khng c tc dng gy thu teo tuyn c chut non. Tc dng gy thu teo tuyn c l mt trong nhng c im ca cc thuc c ch min dch. +Nc sc 3/1 ca Cleodendrum philippinum c th khng sinh trn cc chng vi khun phn lp t cc vt thng nhim khun, thy c tc dng c ch s pht trin cc vi khun Pseudononas aeruginosa, Staphylococus aureus, Escherichia coli v cc Proteus. + Theo ti liu nc ngoi, l, hoa v r Xch ng nam Clerodendrum kaempferi c tc dng chng co tht hi trng c lp sc vt th nghim gy nn bi Acetylcholin hoc Histamin. C cy Bch ng n c cc tc dng khng nguyn sinh vt trong th nghim ca Entamoeba histolitica, chng STA, h ng huyt trn chut trng v gy gim au trong th nghim tm kim loi nng ca Edy v Leimbach. Cht Clerodin chit xut ch yu t cnh non v l Xch ng nam c tc dng dbt giun t trong dung dch nc trong vng 30 pht (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Nc sc l ti ca cy Clerodendrum philipinum c dng ra trc tip ln vt thng nhim trng ri ph gc (Khng dng phi hp vi khng sinh nu vim nhim c tr; c phi hp vi khng sinh nu nhim trng ton thn). a s bnh nhn u khng vi hu ht cc khng sinh thng thng. Tc dng ca thuc lm gim r ph n quanh vt thng, khng gy st, bnh nhn li thy mt, d chu, lm sch nhanh vt thng, k c i vi trc khun m xanh l loi nhim trng dai dng, rt kh iu tr vi dung dch thuc thng thng v lm t chc ht mc nhanh, vt thng mau lnh, lm so p, khng li so li (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Cht ng Clerodin chit xut t l cng c tc dng tr giun (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Dch p l ti c bm vo hu mn c tc dng tr giun a (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). c tnh: Bch ng n c c tnh thp. LD50 i vi chut nht bng ng ung l 150 (138-163) g/kg c th (Thng Tin YHCT s 43, 26-31). Tnh v: + V ng nht, tnh mt (Trung Quc Dc Hc i T in). + V hi ng, mi hi, tnh mt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tc dng: + Thanh nhit, lng huyt, tiu c (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thanh nhit, gii c, khu phong, tr thp, tiu vim (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam).

Ch tr: + Tr bch i, t cung vim lot, kinh nguyt khng u, mn nht l nga, mt vim vng da, gn xng au nhc, mi lng, huyt p cao (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). -Liu dng: 12-16g di dng thuc sc. n thuc kinh nghim: +Tr bch i, kh h, kinh nguyt khng u: 40-80g l Bch ng n kh, sc ung (Kinh Nghim Dn Gian). +Tr kinh nguyt khng u, bch i: Bch ng n, ch mu, Ngi dip, Hng ph, sc ung (Kinh Nghim Dn Gian). + Tr phong thp khp, vng da: r Bch ng n sc ung (Kinh Nghim Dn Gian). + Tr thp khp, sng nng au thuc th nhit: Bch ng n 80g, Dy gm 120g, cy Tm xun 8g, n tng qun 8g, n mt tri 8g, n rng ca 8g, C gai leo 8g, Cnh du 8g. Sc, chia 2 ln ung (Kinh Nghim Dn Gian). + Tr vng da v nim mc, nht l nim mc mt b vng thm, kim nghim nc tiu c sc t mt: r Bch ng n hoc Xch ng nam, sc ung (Kinh nghim Bnh Vin Lng Sn - Vit Nam). Phn bit: 1. Cy bch ng n, cy M, Xch ng nam (Clerodendron infotunatum Linn.) cng chi, rt ging vi cy trn, ch khc l mu xanh sm hn, phin l xon hn, mt trn l bng hn, hoa mu ti. Vic xc nh tn khoa hc ca cy trn cha c thng nht, c tc gi gi c hai cy trn cng 1 tn l: Clerodendron squamatum Vahi. Cng c ngi dng hai cy trn vi cng dng nh nhau. 2. Ngoi hai cy trn, nhn dn cn dng l v r ca cy Clerodendron fragans Vent., gi l cy M trng, M mm xi, cy Bn trng, cng h tr bnh bch i, kh h nh hai cy trn, ngoi ra cn tr vim khp do phong thp, lng au, i au, b lit, chn ph. Dng r kh t 4~8g sc ung. Trong trng hp tiu ra mu, trc trng sa, sc nc xng, ra. Huyt p cao dng l kh 40 n 80g sc ung (Danh T Dc V ng Y).

BI MU

Xut x: Bn Kinh. Tn Hn Vit khc: Cn mu, Kh thi, Kh hoa, Khng tho (Bit Lc) Manh (Nh Nh), Manh dng tht (Bn Tho Cng Mc), Bin lp bch hp (Nht Bn), Manh, Thng tho, Khng thi, Cn mu, Sch mu, Thng sch mu, Mu long tinh, Nga lung ban, Du ng sch mu (Ha Hn Dc Kho) im Bi mu (Cng mc thp di). Tn khoa hc: Fritillaria roylel Hook. H khoa hc:

Liliaceae. M t: Bi mu gm hai loi: 1. Xuyn bi mu (Fritillaria roylei Hook) l loi cy mc lu nm, cao chng 40-60cm. L gm 3-6 l mc vng, u l cun li. Hoa hnh trung chc xung t, di 3,5 n 5cm, ngoi mu vng lc nht. C T xuyn, Trung Quc, v vy gi l Xuyn bi mu. 2. Trit Bi mu (Fritillaria verticillata Willd var Thunbegri Baker): Cy ny khc Xuyn bi mu ch l hp hn, 3-4 l mc vng v di 2-3cm. Cy ny c Trit giang nn gi l Trit bi mu hoc Tng bi mu. a l: Cha tm thy nc ta, v ny cn phi nhp Trung Quc. Thu hi, s ch: (1) Xuyn bi mu: o d v vo khong gia thng 8-10, ra sch, phi trong rm cho kh. (2) Trit bi mu: o d v sau tit lp h, ra sch, ri la lot ln th tch thnh tp ring, b v ngoi, cho vi vo ht cht nha, ri phi nng hoc sy kh gi l Nguyn Bo Bi, loi nh gi l Chu Bi. Loi to thng tt hn loi nh. C ni dng th nh mu trng u nhn l th tt nht gi l Tim Bi. Phn dng lm thuc: Thn hnh, vy. M t dc liu: 1) Xuyn bi mu sn xut T xuyn, hnh cu dt hoc gn hnh cu vin chy, hp thnh bi 2 phin l vy dy mp ln nh v 2 phin vy nh bc bn trong, dy khong 2-3 phn, vng u nhn, vng di rng, hai phin l bn ngoi th hin hnh trn trng trong lm ngoi li hn, phng trn mu trng, 2-3 phin cnh trong nh di hp mu vng nht c cht bt c cht bt. Loi sn xut huyn Tng xuyn nh dng bng con, hnh trn bng trn sch s, hi ngt, v ny tng i tt nn c gi l Chn tru Bi mu. 2) Trit bi mu sn xut Tng Sn (Trit Giang) cho nn ngi ta gi l Tng Bi mu, hnh trn hi ging bnh bao, hp thnh 2 phin l vy dy mp v vi phin l vy nh bc bn trong, lp ngoi phin vy mc di nh dng nguyn bu (vng xa) ng knh khong 2,5-3cm n hn 3cm, mt ngoi mu trng phn, vng v tng d gh mu vng nht nu. Trit bi mu nguyn vn chnh gia c 2-3 l vy nh ho teo, mt bn ngoi mu xm trng thng c vt m mu vng nht. mt bn trong mu nu c cht bt gin. Cc loi Bi mu trng nng nhiu bt, kh, khng en khng mc mt, hoc vn nt l tt. Bo ch: + Bi mu b li, sao vi go np cho ti khi vng, sng b go np, ly bi mu ct dng. Hoc sau khi b li, tm vi nc gng sao vng (Li Cng Bo Chch Lun).

+ Xuyn bi mu rt b li, sy kh tn bt dng sng hoc tm vi nc gng sao vng tn bt, khi dng ho nc thuc thang sc m ung (loi ny khng dng sc). Th bi mu loi c trn khng nhn u. Ra sch, , bo mng, phi kh hoc tm nc gng sao vng (Loi ny thng dng sc vi thuc) (Trung Dc Hc). Bo qun: ni kh ro, ng trong thng l, c lt vi sng d b mt. Tc dng: + Xuyn bi mu c tc dng nhun ph, ha m, ch kht, tn kt (Trung Dc Hc). + Trit bi mu c tc dng thanh ph, ha m ch kht, tn kt (Trung Dc Hc). Tnh v + Xuyn bi c v ngt, tnh hi lnh (Trung Dc Hc). + Trit bi c v ng, tnh lnh (Trung Dc Hc). Qui kinh: + Xuyn v Trit Bi mu u vo kinh Tm, Ph (Trung Dc Hc). Ch tr: + Tr ho do nhit m, m h ph to, ho khan khng c m, trng nhc, hch m, mn nht sng ty (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: Dng t 4 12g. Tn bt ung 2 4g King k: Hn m, thp m, T v h hn cm dng. Ght o hoa, s tn giao, Mng tho, Phn thch, Phn du, Hu pht, Bch vi lm s cho n. n thuc kinh nghim: + Tr thng hn chng Dng minh kinh: Bi mu, Tri mu, Tin h, Ct cn, Mch ng, Cam tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr st rt c m: Bi mu, Qut b, Tin h, Thch cao, Tri mu, Mch mn ng, Trc lch (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ho do ph nhit trong ngc nng ny bc tc, dng Bi mu, Thin mn, Mch mn, Tang Bch b, T b dip, Bch b, Ct cnh, Cam tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cc loi nhit c, inh nht, ung th: Bi mu, Cam cc (sng), T hoa a inh, Kim ngn hoa, Bch cp, Bch lim, Th nim t, Cam tho, H kh tho (Trung Quc Dc Hc i T in).

+Tr phong rt co git: Bi mu, Th nim t, Huyn sm, Qua lu cn, Bch cng tm, Cam tho, Ct cnh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cc loi lao, lao v, lao hch dng Bi mu, Ut kim, Qut dip, Lin kiu, Qua lu cn, Th nim t, H kh tho, Sn t c, Sn u cn, Huyn sm (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr nn ra m mu do ph nhit: Bi mu, Bch b, Bch hp, d nhn, Mch mn, T t, Ut kim, ng tin, Trc nh, Ng tinh tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr phin ut khng th thi, lm khoan khoi d chu trong ngc: Bi mu b li, sao vi nc gng, tn bt, trn vi nc gng lm thnh vin. Mi ln ung 70 vin (Tp Hiu Phng). + Ha m ging kh, cm ho gii ut, tiu thc tr n, rut cng snh, dng Bi mu (B tim) 40g, Hu phc (ch gng) 20g. tn bt, lm vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi nc (ng Bt Phong Tp Hng Phng). + Tr ho g, tr nh c m nht: Bi mu 20g, Cam tho sng 4g, Chch tho 4g. Tn bt, sao vi ng lm vin to bng ht sng. Mi ln ung 1 vin vi nc cm (Ton u Tm Gin Phng). + Tr n b c thai, ho: Bi mu (b tim), Min sao vng, tn bt, sao vi ng ct h lm vin to bng ht sng. Mi ln ngm nut 1 vin (Cp Cu Phng). + Tr c thai m tiu kh: Bi mu, Kh sm, ng qui u 160g, tn bt, lm vin vi mt to bng ht u ln. Mi ln ung 3 - 10 vin (Qu Di Phng). + Tr sa khng xung: Bi mu, Tri mu, bt Mu l, u bng nhau, tn bt. Mi ln 4g, vi nc hm gi heo ngy 2 ln (Nh Mu Tn - Thang Dch Bn Tho). + Tr nc mt sng chy lm mt lem nhem: Bi mu 1 c, H tiu 7 ht, tn bt, im vo mt (Nho Mn S Thn). + Tr mt c mng tht: Bi mu, Chn n hai v bng nhau, tn bt. Hng ngy im vo mt (Tru Hu Phng). + Tr mt c mng tht: Bi mu, inh hng, hai v bng nhau, tn bt, trn vi sa im vo mt (Trch Huyn Phng). + Tr nn ra mu khng cm: Bi mu sao vng, tn bt. Mi ln ung ln 8g vi nc tng nng, c th tr c chng chy mu cam (Thnh Hu Phng). + Tr tr nh b Nga khu sang, ming trng l: Bi mu (b tim) tn bt 2g, 5 phn nc, 1 cht mt ong, sc ly nc r vo ming mi ngy 3 ln (Thnh Hu Phng). + Tr v sng giai on u: Bi mu ung 8g vi ru, bp sa ra th thng (Dng Nhn Trai Trc Ch Phng). + Tr dch hon au nhc do sng ty: Bi mu, Bch ch, hai v bng nhau, tn bt. Ung vi ru hoc sc vi ru ung, cn b p ln ni au (Vnh Loi Kim Phng).

+ Tr bch in, t in: Bi mu, Nam tinh, hai v bng nhau, tn bt, dng Gng sng ga nt ly nc, trn vi thuc bt bi. C th dng Bi mu, Gng kh hai v bng nhau tn bt xong vo phng kn tmsch, ly thuc st vo ch cho ra m hi th tt (c Sinh ng Phng) + Tr bch in, t in: Gng sng st mnh vo da xong, mi Bi mu vi gim bi vo (m D Ong Phng). + Tr bch in, t in: Bi mu, Bch b hai v bng nhau, tn bt, ung vi nc gng (Thnh Hu Phng). + Tr Nhn c cn: Buc cht gn ch b cn, ng lm cho c chy i, dng Bi mu tn bt, ung 20g vi ru, khi say th thi, lt sau ru ha hi nc tan ra khi ni b cn. Khi nc chy ra th ly bt thuc rc vo cho kn ming. Bi ny c th tr c rn rt cn (Dng Nhn Trai Trc Ch Phng). + Tr lao hch: Huyn sm 16g, Bi mu 12g, Mu l 20g. Tn bt, trn vi mt lm vin. Mi ln ung 12g vi nc (Tiu Loa Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr v mi b sng: Bi mu, Thin hoa phn, mi th 12g, B cng anh 20g, Lin kiu 12g, Thanh b 8g, ng quy 12g, Lc gio 12g sc ung (Tiu Ung Tn c Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr pht st do m h, ho m t: Tri mu 12g, Bi mu 12g, gia thm vi lt gng sc ung (Nh Mu Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho lu ngy, th gp: Bi mu 12g, Hnh nhn 8g, Mch ng, T uyn mi th 12g, sc hoc tn bt ung (Bi Mu Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: 1. Bi mu l mt v thuc cha m, nhng khng to nh Bn h, khng m nh T uyn, ng hoa li c cht tn kt gii ut, khng nh Thin Mn, Mch mn ch thanh nhun, khng nh Bch tin, M u linh sc mnh khng thch hp vi cc bnh h. Tm li, Bi mu cha m, cha to m th ng (Bch Hp). 2. Cng dng ca Bi mu l i vo Ph tr to m, nhng ung lu hi t v. Thng ngi ta cho rng Bn h to m c c, dng Bi mu thay, khng bit rng Bi mu tr m to ca Ph kim cho nn phi nhun, Bn h tr m thp ca t th cho nn phi to, mt v th nhun mt v th to, cch nhau mt tri mt vc, nu dng lm ci ny ra ci kia th rt c hi, thay th sao c! V li, Trit Bi mu v rt ng, tnh hn lng gim bt, cng dng thanh nhit gii c, tuy khng bng Th bi mu m sc nhun ph ha m th li hn (Dc Phm Vng Yu). Tn gi: + V thuc c c nh nhng con c bn (Bi t) nn gi l Bi mu (Danh Y Bit Lc). + V ny bm chi cht vo r nh n con bm vo v m, cng l loi thuc qu nh Bo bi nn gi l Bi mu (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Xuyn bi mu khc Trit bi mu. Xuyn bi mu tnh t nhun mnh, thng dng tr Ph nhit, ho khan, Ph h, ho lao. Trit bi mu sc khai tit mnh, dng trong ngoi cm phong t, m nhit ut Ph dn n ho (Thc Dng Trung Y Hc). Phn bit: Vit Nam c nhiu ni dng cy Hoa ca (Disporum cantoniense (Lour) Merr = Disporum pullum Salisb) dng lm thuc c tc dng nh cy Bi mu, l cy tho phn nhnh nhiu t phn gc, c thn v cnh mnh. L hnh di, mi mc, c cung ngn, hi tht li gc, nhn di ra chp, di ti 8cm, rng ti 3cm, gn gc 3. Tn hoa c cung ngn mang 3-7 hoa, thng l 4-5 hoa mu hng lc. Bao hoa 6 mnh, thun nhn, c 3 gn, cu tiu gim thnh 1 u dng ln bn ngoi. Nh 6 bng nhau, ch nh dy, bu hnh trng thun, vi dng si chia ra 3 u nhy hnh gii. Qu mng hnh cu, nc. Cy ra hoa vo ma h, thng thy Lo Cai, Ho Bnh.

B CNG ANH

Xut x: ng Bn Tho. Tn gi: Hoa mu vng thn ch c mt chn nh ci inh nn gi l Hong hoa a inh. Tn khc: Ph cng anh (Thin Kim Phng), Cu nu tho, B cng anh (Cng Mc), Bc cng anh ( Kinh Bn Tho), Thi ni, Lc anh, i inh tho, Bt c anh (Canh Tn Ngc Sch), B cng nh, Thiu kim bo, B anh, c nh, Thiu kim bo, Ba ba inh, a inh tho, Bt tri ni, Bch c inh. Nh bn tho (Tc Danh), Kim trm tho, Kim c tho, Hong hoa lang tho, Mn a kim tin, Bt Bt inh thi (Ha Hn Dc Kho), Hong hoa a inh (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Taraxacum offcinal Wig (Taraxacum dens-leonis Desf.). H khoa hc: H Cc (Compositae). M t:

C sng dai, r n, di, khe, thuc loi r hnh tr. L mc t r nhn, thun di hnh tri xoan ngc, c kha rng un ln hoc x lng chim, mp ging nh b x rch. u mu n c ngn, cung di rng, t r mc ln. Tng bao hnh chung gm nhiu dy l bc, nhng ci pha ngoi xe ra v cong xung, cn cc ci trong th mc ng. Hoa hnh nh pha ngoi c mu nu mt lng, qu b 10 cnh, c m di. Cc t ca mu lng sp theo 1 dy, ra hoa t thng 3-10. a l: Mc hoang nhng ni vng ni cao nh Lt, Tam o, Sa Pa, mc hoang nhiu Trung Quc. Thu hi, s ch: Chn vo gia thng 4 n thng 5 l thi k c v ng nhiu nht, c ngi dng th nh v di, thn v cnh mu tm l tt nht. Dng ton cy phi trong rm cho kh. Phn dng lm thuc: Dng r kh ton cy phi kh. La th nhiu l, mu lc tro, r nguyn l tt. M t dc liu: R B cng anh Trung Quc hnh di trn, un cong, di 3,3 - 5cm, mu nu, nhn. u r c nhng lng nhung mu nu hoc mu trng vng hoc ri rng. L mc t r, lt l di, nhn li thnh m hoc nhn khng u. Mt ngoi mu nu lc hoc mu lc tro. mt sau l c gn chnh ni r. C nhiu cung hoa di, mi u nh cung mc mt hoa t u trng, mu nu vng hoc mu trng vng nht. Khng mi, v hi ng (Dc Ti Hc). Bo qun: Phi tht kh, ni cao ro, hoc phi nng, b m thp rt mau mc v mc. Thnh phn ha hc: + Taraxasterol, Choline, Inulin, Pectin (Trung Dc Hc). + Fructose (Power F B v cng s C A, 1913, 7: 13523). + Sucrose, Glucose (Belaev V F v cng s, C A, 1975, 51: 11495c). Tc dng dc l: . Thuc sc B cng anh c tc dng c ch cc loi vi khun nh t cu vng, lin cu khun dung huyt, ph cu, no m cu, trc khun bch hu, trc khun l Flexener, trc khun m xanh, Leptospira hebdomadia (Trung Dc Hc). . Nc sc B cng anh c tc dng li mt, bo v gan, li tiu (Trung Dc Hc). . Nc sc B cng anh c tc dng nhun trng (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V ngt, tnh bnh, khng c (Tn Tu Bn Tho).

+ V hi ng, tnh hn (ng Vin Dc Tnh Ph). + V ngt, tnh bnh, hi hn (Bn Tho Thut). + V ng, ngt, tnh hn (Dc Tnh Cng Dng). + V ngt, ng, tnh hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Qui kinh: + Vo kinh Can, V (Trn Nam Bn Tho). + Vo kinh Dng minh V v Thi m Ph (Bn Tho Ging Ngha B Di). + Vo kinh Can, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Thanh nhit, gii c, tn sng tiu ung [c hiu tr v sng au] (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr inh nht sng ty, tuyn v vim, nhim trng ng tiu, amidal vim cp tnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng - Bn trong ung 12g n 40g. Dng ti, ga nt p vo ni sng au. Bn ngoi dng ty theo nhu cu. King k: Khng c thp nhit ung c k dng. Ung th thuc h hn m cm dng. n thuc kinh nghim: + Tr gai m hoc b nhm nc i ca con co lm cho tht sng ph: B cng anh ga nt ly nc ct bi vo nhiu ln th khi ( Kinh phng). + Tr sn hu khng cho con b, sa tch li lm cho v cng, sng: B cng anh ga nt, p ln , ngy 3 n 4 ln (Mai S phng). + Lm cho rng cng, mnh gn xng, sinh c thn thy, tui cha n 80 c tc dng lm en ru tc, tui tr ung ga khng yu: B cng anh 1 cn, loi ny thng sng trong vn, n c vo gia thng 3 thng 4, sang ma thu th n hoa, khi y ct c gc l, thn cy, 1 cn ra sch em phi m can, khng c phi nng, b vo thng y kn. Ly 40g mui, 20g Hng ph t, tn bt ri cho B cng anh vo ngm 1 m, hm sau chia lm 20 nm, ri dng giy bao 3-4 lp tht cht. Ly phn giun t buc tht cht cho vo l sy kh, dng la nng cho hng ln l . Xong em ra b phn giun t i ri tn nh, c sc vo rng vo bui sng, ti, nh cng c, nut cng c, lm lu mi hiu nghim (Hon Thiu n - Thy Trc ng Kinh Nghim phng).

+ Tr v sng : B cng anh 40g, Nhn ng ng 80g, ga nt. Sc vi 2 chn nc cn 1 chn, ung trc ba n (Tch c ng phng). + Tr cam sang, inh nht: B cng anh ga nt, ly ring mt t vt nc trn ru sc ung cho ra m hi (Chng Loi Bn Tho). + Tr l lot lu ngy khng khi, ong chm, rn cn, b cp cn: B cng anh ga nt, p vo vt thng (Cp Cu phng). + Tr tuyn sa vim cp tnh: B cng anh 32g, Qua lu, Lin kiu mi th 20g, Bch ch 12g, sc ung. Bn ngoi dng B cng anh ti ga nt p (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ung c sng ty cp tnh: B cng anh 20g n 40g, sc ung (B Cng Anh Thang Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr inh nht, sng c pht st, l lot ngoi da, mt do phong ha: B cng anh 20g , D cc hoa, Kim ngn hoa mi th 12g, Cam tho sng 1,20g. Sc ung. + Tr vim rut tha cha v m: B cng anh 12g, T hoa a inh 20g, M x hin 40g, Hong cm, n sm mi th 12g sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kt mc vim cp tnh, mt sng au [do Can ha bc ln]: B cng anh (ti) 80g , Chi t 7 tri, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ng tiu vim, bng quang vim, tiu ha km, cng au vng d dy).: B cng anh 40g, Qut b 24g, Sa nhn 12g, Tn bt. Mi ln ung 1-2g, ngy 3 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr cc chng sng v, thiu sa: B cng anh, H kh tho, Bi mu. Lin kiu, Bch ch, Qua lu cn, Qut dip, Cam tho, u cu, (gu trn u). Hng th phn (phn chut c). Sn u cn, Sn t c, sc ung lm vin ty theo bnh lm qun, thn, t, s (Trung Quc Dc Hc i T in). Tham kho: 1) B cng anh c hoa n vng, v ngt, gii c cc c do n phi, tn c kh tr, Nhp vo kinh Dng minh, Thi m, ha gii c nhit c, tiu sng hch rt c hiu. Sc chung vi Nhn ng ng ung vi 1 cht ru tr nh ung, sau khi ung m mun ng l c cng hiu, khi ng ra m hi l lnh bnh (an Kh Tm Php). 2) Nc nha ca B cng anh bi vo ch nc i ca chn i l khi ngay (Tn Tu Bn Tho Kinh). 3) B cng anh c th gii c cc thc n b c, lm tiu tan c tr kh, ha c nhit c, lm tiu tan c tr kh, ha c nhit c tiu ch sng au, kt hch inh nht rt hiu qu (Bn Tho Din Ngha). 4) Dng b cng anh xt vo rng cha c chng au rng, en dc tc, khe mnh gn xng (Bn Tho Cng Mc).

5) B cng anh kh khng c g c c, kh v nhp vo Can, V. l v thuc chnh trong vic gii huyt, lm mt huyt. Nht sng v thuc Can kinh, ph n sau khi hnh kinh th Can ch s nn n lm ch, ngi n b b nh ung sng v, cc chng y nn dng l ti (Bn Tho Kinh S). 6) B cng anh v ngt, tnh bnh, lm cho mt huyt, gii nhit, nn nhng chng nh ung, v c ung nht th n l thuc quan trng c xem nh ng u. V li n hay thng li c chng lm, xt vo rng au, bi lm en ru tc, xc c gai chch, gii c thc n c c, tiu c inh nht. V quanh u v thuc Can, nh phng thuc V nn khi pht ra chng nh ung, nh nham phn nhiu bi nhit thnh m c huyt c tr, dng v ny nhp vo 2 kinh y, bn ngoi p c tc dng tan khi sng, nhng nu mun chng chng tiu th nn dng vi H kh tho, Bi mu, Lin kiu, Bch ch l nhng v thuc tr c rt hay. B cng anh thuc th, hoa mu vng nn tr c thc n nh tr, hoc c hi c cng phi tiu tan, n li nhp vo kinh Thn lm cho mt huyt, nn nhum en c ru tc. Nhng phi ch cy no ch c 1 ngn 1 hoa th mi ng, nu thy nhiu cnh nhiu hoa l khng ng (Bn Tho Cu Chn). 7) B cng anh c v ngt, kh bnh cho nn thanh c ph, li c hung cch, ha c m, tiu tan c tch kt, cha c nhng chng mn nht, nui dng c m phn, mt huyt, cng xng, cng rng, thng li c chng nh ung, lm cho t tinh kh. Khi non n mm mi nh rau, lc v ga n c dng lm thuc, ng l 1 v thuc hay, ngi i nay dng n tr bnh nh ung, sng v, au v ngha l by gi ngi ta ch bit dng bnh thng hoc cng bi tnh hp hi sau m khng lm c vic g (Trung Quc Dc Hc i T in). 8) B cng anh v T hoa a inh u c tc dng thanh nhit, gii c. Nhng B cng anh c cng hiu s Can, tr vim tuyn v rt tt, cn T hoa a inh c tc dng mnh trong thanh nhit, gii c, tr inh nht rt tt (Trung Quc Dc Hc i T in). Phn bit: 1) Ty theo B cng anh c hoa ta mu vng hay tm, hoa mu vng th gi l Hong hoa a inh, Hoa mu tm th gi l T hoa a inh hoc i inh tho, khng c hoa th gi l a m tho, hoa trng th gi l Bch c inh. 2) Trung Quc ngi ta u dng cc cy Taraxacum mongolicum Hand Mazt, Taraxacum sinicum Kitag., Taraxacum heterolepis Nakai et Koidz. Hoc mt s loi khc ging nhng cng h gi vi tn l B cng anh. 3) Khc vi cy B cng anh nam (Lactuca andica L.). 4) Cn phn bit vi cy ch Thin (Elephantopus scaber L.) Vit Nam gi l cy B cng anh hay cy B cng anh nam do hnh thi cy ny hi ging hnh thi l cy B cng anh, c th mua lm cy Ch thin ny lm B cng anh (Danh T Dc V ng Y).

B CNG ANH NAM

Tn Khc: Cy mi mc, Dip di, Dip tri, Rau b cc, Rau mt. Tn Khoa Hc: Lactuca indic L. H Cc (Asteraceae). M T Cy tho, mc ng, sng mt hoc hai nm. Thn nhn, thng cao 0,50 - im, c khi n 2m, t phn cnh, i khi c nhng m ta. L mc so le, gn nh khng cung, rt a dng. Nhng l di thun di, x thy khng u, hp v su, thy ln v thy nh xen k nhau, mp c rng ca, u nhn, gc t; cc l gia v trn ngn v hp hn, c t rng hoc hon ton nguyn. Cm hoa l mt u t hp thnh chy di 20 - 40cm, mc ngn thn v k l phn nhnh nhiu, mi nhnh mang 2 - 5 u; tng bao hnh tr, mi u c 8- 10 hoa mu vng hoc vng nht; trng hoa c li di, ng mnh; nh 5, bao phn c nh rt trn, tai hnh di ; vi nhy c gai. Qu b, mu en, c mo lng trng nht, 2 cnh c cnh, 2 cnh khc gim thnh mt ng li. Thn v l khi bm c nha mu trng chy ra. Ma hoa: thng 6 - 7; ma qu: thng 8 - 9. Phn Bit: Mang tn B cng anh, cn c cc cy: 1- B cng anh Trung Quc Taraxacum officinale Wigg., T. dens leonis Desf. B cng anh thp: Dendelion (Anh), Pissenlit, Laitue des chiens, Salade de taupe, Couronne de moine, Dent de - lion (Php). Cy tho nh, cao 0,20 - 0 40m. L mc st t thnh hnh hoa th c kha rng khng u; u l trn. Cm hoa l tng u ring bit, mu vng trn mt cung di. Cy hin mc hoang, c th trc y do Php du nhp. Dng r v l. 2. B cng anh hoa tm Cichoriunl intybus L. Chicory, Wild endive (Anh), Chicore (Php). Cy tho, phn cnh nhiu. Cnh cng mc ngang. Hoa mu l hay l tm. Cy nhp trng, c ngun gc vng a Trung Hi. Dng r. Cy D Nhm Ln + Rau Bao - Sonchus arvensisL. - Rau dip di, Corn sow thistle (Anh), Laiteron des champs (Php). L c rng ca st v su. u mc thnh ng, mu vng nht. Phn B, Sinh Thi: Cy mc hoang, phn b ch yu cc vng m thuc cc nc Chu nh Trung Quc, Nht Bn, n , Innxia, Philippin v cc nc ng Dng. Vit Nam, B cng anh phn b ri rc khp mi ni (thng cao di 1000 mt) n trung du v ng bng. Cy thng mc ni t m, trong vn, ven ng i, bi sng hoc trn cc tha rung, nng ry b hoang.

B cng anh l cy sng mt nm, a sng, nhng cng c th chu c bng. Cy mc t ht vo ma xun, sinh trng nhanh t ma xun n ma h. Gn cui ma h, cy bt u ra hoa kt qu. Vo thi k cy ang sinh trng mnh, nu b gy hay b ct gn gc, phn cn li s ti sinh chi v sinh trng tip. Cui ma h hoc u ma thu, sau khi qu ga, song song vi qu trnh pht tn ht ging, cy bt u vng a v tn li. n ma xun nm sau, ht ging li tip tc ny mm. Do iu kin sinh trng t nhin thun li nh vy, nn nhiu ni trng B cng anh trong vn hoc ngoi rung. Thi v gieo trng vo ng xun v h thu. Cy a t m, xp thot nc, nhiu ph sa, c trng bng ht nh trng rau ci. Khi cy con cao chng 2 - 3 cm, nh ra trng thnh hng trn lung, mi cy cch nhau 30cm. Sau khi trng, cn thng xuyn lm c v vun gc. Loi Taraxacum thng ch gp cc tnh min ni, khong 600 - 1500m. L cy sng mt nm, a kh hu m mt, a sng hoc chu bng. Cy thng mc ven ng i trn nng ry hoc trn cc hc c nhiu mn, tng nh xy ni m thp. Hng nm, cy mc vo ma xun, sinh trng trong ma xun h. Nhng cy sng mt s vng ni cao Ty Nguyn thng c ma hoa qu sm hn cy cc tnh pha bc (vo khong thng 4 - 5). Sau khi hon thnh giai on ra hoa kt qu, cy t tn li, ht ging tip tc ny mm vo u xun nm sau. B Phn Dng: L, thu hi vo lc cy cha c hoa hoc bt u ra hoa. Loi b cc l xu, l ga vng a, em phi nng hoc sy nh n kh. Dc in Vit Nam quy nh l B cng anh kh c m khng qu 12%, tro ton phn khng qu 9%, ngn c hoa khng qu 10%, tp cht hu c (l cy khc) khng qu 1%, t l ngn mang l v hoa di qu 20 cm, khng qu 10%. L ti thng c dng ngoi. C th nu cao lng B cng anh vi t l 1 phn dc liu vi 10 phn nc dng dn, thun tin. Bo Ch: + Ra sch, ct ngn, phi kh, ct dng. + Ra sch, phi kh, nu thnh cao c. + Dng ti, ra sch, ga nh, thm t mui dng p ni b vim. + Dng ti, ra sch, ga vt ly nc ung. Bo Qun: Phi tht kh, cho vo bao, ni cao ro. Thnh Phn Ha Hc:

Loi Lactuca indica cha thy c ti liu nghin cu. Cn loi Taraxacum officinale Wigg. c thnh phn cc cht nh sau: - Flavonoid ton phn, trung bnh l 0.98%. - Phn l v hoa thnh phn gm: nc 88,8%, protein 0,6%, si 0,44%, phn chit c bng Ether 1,6%, tro 2,3%, Carbonhydrat ton phn 3,7%, Phosphor 59,lmg, Vitamin C 73mg, Calci 473,5%, Vitamin A 6700 n v quc t/100g, St 3,3%. Trong l cn c: Thiamin 0,19mg, Riboflavin 0,14mg, Niacin 0,8mg/100g, Calci pectat 7,81%. Trong hoa cn c Lecithin, Violaxanthin, Xanthophyl, Taraxanthin. Ton cy cha cht ng Taraxacin v mt cht kt tinh Taraxacerin, Saponin, Phytosterol (b Sitosterol, Stigmasterol), Taraxasterol v Homotaraxasterol. Ngoi ra, cn cha nha, tinh du, Pectose, Enzym, cc acid bo gm acid Melissic v p. Hydroxy phenacetic, sp gm Cerylpalmitat v Cerylstearat. Ht c Alcaloid. Tc Dng Dc L B cng anh (ng y cho l thuc v hn lng) c p dng phng php lng c ng th hin tc dng an thn. Flavonoid ca B cng anh c nghin cu tc dng sinh hc thy c tc dng c ch men Oxy ha kh Peroxydaza v Catalaza mu chut cng trng. Nhng th nghim tin hnh vi huyt thanh ngi cng cho nhng kt qu c ch men oxy ha kh r rt. Theo ti liu nc ngoi, ti mt s nc, ngi ta c s dng v nghin cu nhng loi Lactuca khc nh L.Virosa, L. Sativa (rau dip n ca Vit Nam), thy nhng cy ny khng c v c tc dng trn h thn kinh trung ng gy ng nh. Tnh V, Cng Nng B cng anh c v ngt, hi ng, tnh hn. Quy Kinh: Vo kinh Can, V. Tc Dng: Gii c, tiu vim, thanh nhit, tn kt. Tr p xe v, mn nht. Thng phi hp vi cc v thuc khc. p ngoi tr ung nht. C trng hp dng ung iu tr bnh au d dy, n ung km tiu. Liu dng: Ngy dng 20-30g cy ti p ly nc hoc 8 - 30g cy kh sc ung. King k: Trong cc trng hp m h hoc trng nhc, ung nht v m, khi dng B cng anh nn thn trng. n Thuc Kinh Nghim

+ Tr gai m hoc b nhm nc i ca con co lm cho tht sng ph: B cng anh ga nt ly nc ct bi vo nhiu ln th khi ( Kinh phng). + Tr sn hu khng cho con b, sa tch li lm cho v cng, sng: B cng anh ga nt, p ln , ngy 3 n 4 ln (Mai S phng). + Tr cam sang, inh nht: B cng anh ga nt, ly ring mt t vt nc trn ru sc ung cho ra m hi (Chng Loi Bn Tho). + Tr l lot lu ngy khng khi, ong chm, rn cn, b cp cn: B cng anh ga nt, p vo vt thng (Cp Cu phng). + Tr kt mc vim cp tnh, mt sng au [do Can ha bc ln]: B cng anh (ti) 80g , Chi t 7 tri, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ung c sng ty cp tnh: B cng anh 20g n 40g, sc ung (B Cng Anh Thang Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). 1. Thuc tiu c cha sng v, mn nht: B cng anh 12g, K u nga 12g, Vi voi 12g, Lin kiu 12g, Kim ngn hoa 10g, Kinh gii l0g, H kh tho l0g, C mn tru l0g. Tt c phi kh, thi nh, sc vi 400ml nc cn l00ml, ung lm 2 ln trong ngy. (Kinh nghim ca bnh vin Hng Yn - Hi Hng). 2. Cha au d dy: L B cng anh kh 20g, l Khi 15g, l Kh sm l0g, nc 300ml. un si trong vng 15 pht, thm ng, chia 3 ln ung trong ngy. Ung lin tc trong vng 10 ngy. Ngh 3 ngy ri li tip tc cho n khi khi (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). 3. Cha mn nht, lnh nht chng chn v v m: L B cng anh ti phi hp vi l Ph dung, r Vng vang hoc r Gai, ga p (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tham kho: 1) B cng anh c hoa n vng, v ngt, gii c cc c do n phi, tn c kh tr, Nhp vo kinh Dng minh, Thi m, ha gii c nhit c, tiu sng hch rt c hiu. Sc chung vi Nhn ng ng ung vi 1 cht ru tr nh ung, sau khi ung m mun ng l c cng hiu, khi ng ra m hi l lnh bnh (an Kh Tm Php). 2) Nc nha ca B cng anh bi vo ch nc i ca chn i l khi ngay (Tn Tu Bn Tho Kinh). 3) B cng anh c th gii c cc thc n b c, lm tiu tan c tr kh, ha c nhit c, lm tiu tan c tr kh, ha c nhit c tiu ch sng au, kt hch inh nht rt hiu qu (Bn Tho Din Ngha). 4) Dng b cng anh xt vo rng cha c chng au rng, en dc tc, khe mnh gn xng (Bn Tho Cng Mc). 5) B cng anh kh khng c g c c, kh v nhp vo Can, V. l v thuc chnh trong vic gii huyt, lm mt huyt. Nht sng v thuc Can kinh, ph n sau khi hnh kinh th Can ch s nn n lm ch, ngi n b b nh ung sng v, cc chng y nn dng l ti (Bn Tho Kinh S).

6) B cng anh v ngt, tnh bnh, lm cho mt huyt, gii nhit, nn nhng chng nh ung, v c ung nht th n l thuc quan trng c xem nh ng u. V li n hay thng li c chng lm, xt vo rng au, bi lm en ru tc, xc c gai chch, gii c thc n c c, tiu c inh nht. V quanh u v thuc Can, nh phng thuc V nn khi pht ra chng nh ung, nh nham phn nhiu bi nhit thnh m c huyt c tr, dng v ny nhp vo 2 kinh y, bn ngoi p c tc dng tan khi sng, nhng nu mun chng chng tiu th nn dng vi H kh tho, Bi mu, Lin kiu, Bch ch l nhng v thuc tr c rt hay. B cng anh thuc th, hoa mu vng nn tr c thc n nh tr, hoc c hi c cng phi tiu tan, n li nhp vo kinh Thn lm cho mt huyt, nn nhum en c ru tc. Nhng phi ch cy no ch c 1 ngn 1 hoa th mi ng, nu thy nhiu cnh nhiu hoa l khng ng (Bn Tho Cu Chn). 7) B cng anh c v ngt, kh bnh cho nn thanh c ph, li c hung cch, ha c m, tiu tan c tch kt, cha c nhng chng mn nht, nui dng c m phn, mt huyt, cng xng, cng rng, thng li c chng nh ung, lm cho t tinh kh. Khi non n mm mi nh rau, lc v ga n c dng lm thuc, ng l 1 v thuc hay, ngi i nay dng n tr bnh nh ung, sng v, au v ngha l by gi ngi ta ch bit dng bnh thng hoc cng bi tnh hp hi sau m khng lm c vic g (Trung Quc Dc Hc i T in). 8) B cng anh v T hoa a inh u c tc dng thanh nhit, gii c. Nhng B cng anh c cng hiu s Can, tr vim tuyn v rt tt, cn T hoa a inh c tc dng mnh trong thanh nhit, gii c, tr inh nht rt tt (Trung Quc Dc Hc i T in)

B HONG

Xut x: Bn kinh. Tn Vit Nam: Cy c nn, B o, Hng b, Bng nn, Bng ling. Tn Hn Vit khc: Hng b, Cam b, Tiu thch Sanh b hong, Sao b hong, B hong thi (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Typha Angustata Bory Et Chaub. H khoa hc: Typhaceae. Tn gi: Tn cy c Nn v hoa nh cy nn. M t: Cy tho cao 1,5 n 3m. Thn trn l hnh bn di, mc thnh 2 hng, c b to. Hoa n tnh cng gc, hp thnh bng ring bit nhng thng nm trn mt trc chung, bng c trn, bng ci di, hai bng cch nhau mt qung ngn. C cm hoa trng nh mt cy nn mu . Nh hoa c bao bi lng ngn mu vng, rt nhiu ht phn. Bng ci c ct nhy di, c nhiu lng trng hay hi hung, bu c hnh ch. Qu nh hnh thoi, khi chn m dc. Phn bit: 1) Cy c nn nam (Typha javanica Graebn) l cy tho cao 1,3-2,2m thn cng, l hp u thun. Bng hoa c v bng hoa ci cch nhau 1,2-4cm. Bng c hnh tr di, c lng mu hung, nh c ch mnh ngnm, bao phn hnh ch, ht phn nh mu vng. Bng ci hn loi trn, hnh tr ct nhy di, c nhiu lng mnh, bu c u nhy mu nu. C qu vo thng 1-2. Cy c nhiu Min nam Vit Nam. Mm cy non v nh hoa c th n c. Lng vng v nh hoa c dng lm thuc nh cy C nn trn. 2) Ngoi ra ngi ta cn dng Cy Typhaorientalis G.A Stuart l cy C nn cao t 1,5-3m c thn r. L di hp. Hoa n tnh cng gc, hp thnh bng ring cch nhau 0,6-5,5cm nm trn cng mt trc chung: bng c trn, bng ci di. Nh hoa c bao bc nhng lng ngn mu vng nu, bng ci c lng nht hn qu nh, hnh thoi, khi chn m theo chiu dc. 3) Ngoi nhng cy trn ra, ngi ta cn ly phn ca nhng cy cng h vi tn B hong nh Typha angustifolia L. Typha latifolia L., Typhadavidiana hand Mazz., Typha minima Funk...

4) Cn phn bit vi Cy Thch Xng b (Acorus gramineus Soland) cng c gi l B hong (Xem: Thch xng b). a l: Cy mc khp ni m ly Vit Nam, nhng v ny phi nhp ca trung Quc. Thu hi, s ch: Thu hoch vo thng 4 chn lng gi, ct bng hoa phi kh, th vng l tt (nu tri rm phi tri ra, trnh nng lm bin cht), dng ci nghin sch lng v tp cht, phi ly ht nh phi kh dng. Phn dng lm thuc: Dng phn hoa phi kh ca hoa c. Dng c nh c v ci l khng ng. M t dc liu: Cht bt nh mu vng ti, quan st di knh hin vi ht hoa gn hnh cu hoc hnh bu dc, phn hoa trong bt hnh si di khong 1,5mm, mu vng t hoc mu nu nht. Loi c mu vng ng nh, kh ht nh nh xp khng ln tp cht l th tt, th phi nu l km. Bo ch: Bc 3 ln giy nc cho sc vng, na ngy sy kh (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Lun). Dng sng th khng bo ch, dng chn th sao qua. Bo qun: D b ht m sinh mc, khi em phi phi bc trong giy mng khi bay. Trnh nng qu s bin cht. ng trong l kn. Tc dng: Hot huyt, kh , lng huyt, ch huyt, ng thi c tc dng tiu sng ra m. Tnh v: V ngt, tnh bnh (Trung Dc Hc). Qui kinh: Vo kinh Can, T, Tm bo lc (Trung Dc Hc). Ch tr: Tr thng kinh do huyt, au hoc rong kinh sau khi sinh, au do t ng, chn thng, sng, lm m, hng sng au. Xut huyt bn ngoi do ngoi thng, p ln. Nh ci cng c cng dng rt vo ni chy mu. Liu dng: Dng t 3 9g

King k: m h, khng b huyt khng c dng. Cch dng: Dng sng c tc dng li tiu, tiu vim, tiu huyt, hnh huyt. Sao en c tc dng cm mu, b huyt (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Lun). n thuc kinh nghim: (24) L ly di b h dng B hong bi vo ngy 3-4 ln th khi (Thin Kim Phng). (25) M trong l tai hay chy ra, dng B hong tn bt rc vo (Thnh Hu Phng). (26) Chy mu cam ra khp tai, ming, dng B hong, A giao sao chy thnh ht, mi th na lng ln ung 2 ch vi nc v 1 chn nc sc a hong ung lc nng, ni chy mu, bt li cm mu (Thnh Hu Phng). (9) Ma ra mu bt lun ga hay tr dng B hong tn bt ln ung na ch vi nc sinh a ty theo ln nh phn lng hoc b vo mt t tc ri bng B hong cng c th tr c chng tr em i ra mu (Thnh T Tng Lc). (10) Tc do b tiu, ly vi bc B hong trn tht lng ch c thn xong chng u xung hai chn ln tri t t th thng (Tru Hu Phng). (12) huyt do bng bn trong dng B hong tn nh 2 lng, ln ung 1 tha khi no ngng th thi (Tru Hu Phng). (13) Xut huyt rut, dng B hong tn bt dng 1 tha canh sc ung ngy 3 ln (Tru Hu Phng). + Tr kinh b do huyt, sn hu mu do xung khng dt, au vng bng di, tt c cc loi au do huyt: B hong, Ng linh u 9g. Tn bt, mi ln ung 6g, ngy 2 ln vi ru nng (Tht Tiu Tn Cc Phng). (7) Chy mu cam do ph nhit, dng B hong, Thanh i mi th 1 ch ung vi nc mi mc di dng sng ln, c th khng dng Thanh i m b tc ri bng lng (Thanh i) b tc ri bng B hong ung vi nc sc i hong (Gin Tin n Phng). (8) Ma, khc ra mu dng B hong tn bt 2 lng ung vi ru hoc nc lnh hng ngy ln 3 ch sao (Gin Yu T Chng Phng). (11) Chy mu do m chm lm ngt gn cht, dng B hong na lng ung vi ru nng (Th Y c Hiu). (14) Sa trc trng dng B hong trn m heo bi vo ngy 3-5 ln (T Mu B Lc phng). (15) ng thai mun sinh nhng cha thng dng B hong 2 ch ung vi nc ging (Tp Nht Phng).

(16) Thc dng B hong, a long ra sch, sy kh, Trn b, Qut b mi th bng nhau tn bt ring tng th, i khi no sp sinh th sao 1 ch vi nc mi mc ln di sng vo th sinh mau, rt hiu nghim ( Kinh Bn Tho). (17) Tr nhau khng ra, dng B hong 2 ch ung vi nc ging (Tp Nghim Phng). (18) Tr sn hu ra huyt, m yu ch cht, dng B hong 2 lng sc ung (Sn Bu Phng). (20) huyt c cc d con bng di dng B hong 3 lng, ung vi nc cm (Sn Bu Phng). (21) Sn hu bc rc, dng B hong 1 mung canh vi nc chy v phng ng rt hiu nghim (Sn Bu Phng). (19) Sn hu huyt dng B hong 3 lng sc ung (Mai S Phng). (22) Chn thng trn cao t xung, huyt do b p nh bn trong gy kh chu bc rc dng B hong tn bt ung nng vi ru ln ung 3 ch (Tc Thng Phng). (23) au nhc cc khp dng B hong 8 lng, Ch ph t 1 lng, tn bt ln ung 1 ch vi nc ngy 1 ln (Tru Hu Phng). (27) Xut huyt l tai, dng B hong sao en tn bt rc vo (Gin tin phng). (1) Cc loi bnh thuc huyt sau khi sinh: B hong sao en, Cn khng sao en, u en sao, Trch lan, ng quy, Xuyn khung, Ngu tt, Sinh i (Trung Quc Dc Hc i T in). (2) i ra mu: B hong. Xa tin t, Ngu tt, Sinh a, Mch mn (Trung Quc Dc Hc i T in). (3) Bng huyt, rong kinh: B hong A giao, Nhn sm, Bch giao, Mch mn, Xch phc linh sa tin t, trng, Xuyn tc on (Trung Quc Dc Hc i T in). (4) Tr sng li: B hong sng, t di li lin tc (Trung Quc Dc Hc i T in). (5) Tr cc loi chn thng do t ng, huyt, tch tr trong bng, dng B hong (sng) sc c ung vi nc tiu tr nh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr n b thng kinh, sau khi mu d khng xung: B hong 6g, Gng li chy 3g, Hc u 15g, sc ung (B Hong Hc Thn Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thng kinh do huyt tr tr: B hong 5 ch, n sm 1 lng, Ng linh chi 5 ch sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). 2. Lng huyt, ch huyt: Dng trong cc loi xut huyt thuc c nhit. + Tr ho ra mu, m c mu, tiu ra mu, tiu ra mu, chy mu cam, t cung xut huyt: B hong (than) 9g, Ru v nc mi th mt na, sc ung (B Hong Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr xut huyt t cung do chc nng: B hong than, Lin phng (than), mi th 15g, sc ung. Nu c th suy nhc nng thm Hong k 30g, ng sm 24g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu ra mu: B hong, ng qu t u 9g, Sinh a 15g, sc ung (B Hong Tn Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr vt thng chy mu: B hong than, Ct phn, tc ct, cc v bng nhau, tn bt, rc vo ni chy mu rt li (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + B hong cng c cng dng ch huyt nh a du, nhng khc nhau B hong tiu c huyt nht l cha c cc chng au bng, nhng B hong ch cha v bnh thc cn bnh h khng dng (Bch Hp). + B hong ph huyt v vy tr c nhng chng hn cc trong bng, ng lao tht thng, huyt tch , au trc ngc lm nn ra mu, chy mu cam th phi dng B hong lm thuc chnh lng huyt, hnh huyt (Trung Quc Dc Hc i T in). 1) B hong thn (Sao chy en) c tc dng ch huyt rt tt, n li cn tc dng so bp t cung (Tn Bin Trung Y Hc Khi Lun).

CAM THO
Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Quc lo, Linh tho, L tho (Bn Kinh), M tho, Mt cam (Bit Lc), Tho thit (Thit Tch Thng Dng Gin Danh), Linh thng (K S Chu), Dim Cam tho, Phn cam tho (Trung Quc Dc Hc i T in), im cn t (Trung Dc Ch), im tho (Trung Quc Dc Hc Thc Vt Ch), Phn tho (Qun Phng Ph), Bng tho (Hc Long Giang Trung Dc), Cam tho bc (Dc Liu Vit Nam). Tn gi: Cam c ngha l ngt, tho l cy c. Cam tho l cy c v ngt, v vy c dng gi tn. Tn khoa hc: Glycyrrhiza uralensis Fisch. H khoa hc: H Cnh Bm (Fabaceae).

M t: Cam tho lu nm cao t 0,5-1m, nhn, mc ng khe, c gc ha mc, c thn b ko di, l kp lng chim gm 4-8 i l cht hnh bu dc hoc thun, nguyn hi dnh mt di, l km rt nh. Hoa mu xanh l hoc tm, hi nh, nhiu, thnh chm dng bng hnh tr, trn nhng cung nch ch bng na ca l. i c lng tuyn, hnh ng, g ln gc, c hai mi chia 5 rng hi khng u, hnh mi mc di hn ng, cnh c dng ln, thun, di hn cc cnh bn. Nh hai b (9+1). Bu khng cung, 2 n nhiu non, u nhy nghing. Qu cong rt dt, mt qu c nhiu lng. Ht 2-4, hnh lng knh. a l: Hin nay Hoa bc, Ty bc, ng bc Trung Quc u c xn xut nhiu v cht lng tt hn c, nht l Dn Cn, Khnh Dng, Trn Nguyn tnh Cam Tc, Dn Bin tnh Thim Ty, Dng Cao, n Minh tnh Sn Ty, Kin Bnh, Bc Tiu, Ph Tn tnh Liu Ninh, chuyn khu Bch Thnh tnh Ct Lm, Triu Chu, An t tnh Hc Long Giang, chuyn khu Trng Gia khu tnh H Bc v Thanh Hi, Tn Cng sn xut rt nhiu (Trung Quc Dc Hc i T in). Cy c di thc trng min bc Vit Nam. Thu hi, s ch: Vo thng 2-8 o r phi kh, ma thu ng tt hn. Sau khi o v xp thnh ng, cho ln hi men lm cho r c mu vng sm hn cho p. Phn dng lm thuc: R hoc thn r phi hay sy kh (Radix Glycyrrhizae). M t dc liu: R cam tho hnh tr trn khng phn nhnh, thng, di khong 30cm, ng knh 0,8-2cm. Mt ngoi mu nu t hay nu, c nhiu np nhn dc v l v nm ngang li ln, la tha c vt ca r con. Mt b c si. Mt ct ngang mu vng nht, l lp bn mng, tng sinh g v tia ty ta trn. Mi c bit, v ngt du (Dc Ti Hc). Bo ch: - Sinh tho: Ra sch nhanh mm, xt thnh lt mng 2mm, khi cn nng nu khng kp xt th nhng ngay vo nc lnh, mm cho d xt, ri sy hoc phi kh (Trung Dc i T in). - Chch tho: Sau khi sy kh ri tm mt ong (c 1kg Cam tho phin th dng 200g mt pha thm 200ml nc un si), tm ri sao vng cho thm. Hoc nu dng t, c th ct khc 510cm cun vi ln giy bn nhng qua nc si cho t, vi vo tro nng, khi thy giy kh hi sm th b giy, xt lt mng (Trung Dc i T in). - Bt cam tho: Co sch v ngoi xt ming trn sy kh tn thnh bt mn.

+ Khi dng Cam tho nu dng ru tm chng t gi t (9-11g) n gi ng (11 13g) ri ly ra phi nng, ga nt dng (Li Cng Bo Chch Lun) hoc xt lt ly sa tm ri sao gin, , vng m dng (Li Cng Bo Chch Lun). + Chch Cam tho u dng nc chy dng sng sao tm n khi nng vng, kh i l c hoc dng nc tng sao nng, khng c sa t sao th chng vi ru (Trung Dc i T in). + Theo kinh nghim bo ch ca Trung Quc ngy xa c 3 cch thc: a) Phn cam tho: Co sch v, ngm ru 1 gi, 12 gi, xc mng chng 2 ly. Phi kh. b) Lo cam tho: ngm nc 4 gi (ma ng 8 gi) kn cho mm xt mng phi kh. c) Chch cam tho: Ra qua mm, xt mng ly mt ong cho thm mt phn nc si tm vo Cam tho vt ra mt lc sao vng khng dnh tay l t (Trung Quc Dc Hc i T in). Cch dng: Dng sng c tc dng thanh ha trong nhng chng au hng, inh nht. Dng chch (sao mt) c tc dng b trung cha nhng chng t h a lng, v h kht nc, ph h m ho. Tm mt sao c tc dng nhun b. Bo qun: ni kh ro, kn gi. Thnh phn ha hc: + Trong Cam Tho c Glycyrrhetinic acid Glycyrrhizin, Uralenic acid, Liquiritigenin, Isoliquitigrenin, Liquiritin, Neoliquiritin, Neoisoliquiritin, Licurazid (Trung Dc Hc). + Glycyrrhizin, 18b-Glycyrrhetic acid, Glucuronic acid, Glycyrrhizic acid (Lu Chi Sm, Dc Hc Hc Bo 1954, 2: 121). + Uralsaponin (Trng Nh , Dc Hc Hc Bo 1986, 21)7): 510). + Licorice-Saponin A3, B2, C2, D3, E2, F3, G2, H2, J2, K2 (Lsao Kitagawa v cng s, Chem Pharm Bull 1988, 36 (9): 3710). + Liquiritigenin, Liquiritin, Isoliquiritigenin, Isoliquiritin, Neoliquiritin, Neoisoliquiritin (Litvinenko V I v cng s, C A 1956, 62: 8286b). Tc dng dc l: + Tc dng gii c: Thuc c tc dng gii c i vi rt nhiu loi thuc v c t, nh Chloralhydrat, Physostigmin, Acetylcholin, Pilocarpin (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). + Gii cc loi Barbituric, Histamin (Trung Dc Hc).

+ Tam Ho Anh Phu bo co: Mui Kali v Canxi ca axit Glyxyrizic c tc dng gii c rt mnh i vi c t ca Bch hu, cht c ca c, ln, nc rn, hin tng chong (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Cu Bo Mc Hn v Tinh K Ha T (Nht Bn 1954) bo co cht Glyxyrizin c kh nng gii c ng c do Stricnin. Cc tc gi cn cho bit kh nng gii c ca Cam tho c lin quan n s thy phn Glyxyrizin ra axit Glycuronic (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Nm 1953, Otto Gessner v nm 1956, T T H, Dim ng C v Bi Ty Bnh bo co trong Trung Hoa Y Hc tp ch (8: (755-766) l Cam tho c tc dng gii c i vi c t un vn (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Cht Glyxyridin c tc dng chng cc ha cht gy ung th gan, c tc dng bo v gan chng cc loi thuc hi gan nh Carbon tetra chloride... Cht Glyxyridin cn c tc dng ht cc cht c nhng Cam tho khng c tc dng gii c vi Atropin, Mocphin, Stibium, li c tc dng tng c tnh nh i vi Ephedrin v Adrenalin (Trung Dc Hc). + Tc dng ch khi, ha m: Tc dng ch khi c quan h n thn kinh trung ng, Cam tho kch thch xut tit ca hu hng v kh qun, lm cho long m (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng nh loi Cocticoit: Cam tho c tc dng gi nc v mui NaC trong c th, bi thi Kali gy ph, lm tng huyt p (Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1956, 42 770-773) (Hin i Trung Y Ni Khoa Hc). + Tc dng chng lot ng tiu ha: Trn thc nghim sc vt, cao lng, nc chit xut Cam tho u c tc dng chng lot, c ch tit axit dch v do c tc dng c ch Histamin, lm vt lot chng lnh (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tc dng chng co tht vi c trn ng tiu ha (Dc Hc Hc Bo 1963, 10 (11): 688-698). + Nm 1956, H. Berger v H. Holler th nghim so snh nc Cam tho vi tc dng ca Papaverin clohydrat th thy kt qu l l/450 v l/3100 (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Tc dng ni tit t dc tnh: Nm 1950, Christopher H. Costello (J. Amer Pharmaceut ASS) bo co trong Cam tho c cht tc dng nh ni tit t dc tnh i vi m o chut bch (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Tc dng khng khun: Cn chit xut Cam tho v Glycuronic acid (in vitro) c tc dng c ch cc loi t cu vng, trc khun lao, trc khun Coli, Amip v Trichonomas. Cam tho cn c tc dng khng vim, thnh phn khng vim ch yu l Glycirisin v Glycuronic acid. Trn m hnh gy phn ng d ng cho chut H Lan, thuc c tc dng c ch vi mc khc nhau. Cc tc gi cho rng tc dng khng vim v chng d ng ca thuc l do tc dng lm gim tnh thm thu ca mao mch, khng Histamin v lm gim tnh phn ng ca t bo i vi kch thch (Trung Dc Hc).

+ Tc dng i vi kh nng thc bo ca t bo thc bo bng ca chut nht nu chut trng thi b kch thch, tc l kh nng khng ca c th yu, Cam tho c tc dng lm tng kh nng thc bo; Cn nu chut trng thi yn tnh th thuc li c tc dng c ch. iu ny cho thy tc dng b ca Cam tho xy ra khi c th suy yu, cn lc khe th nh hng khng tt. Mt cht chit xut t Cam tho gi l LX (l mt Glucoprotein khc vi Glycuronic acid) chch vo tnh mch chut nht s lm gim s t bo c tc dng min dch v sinh khng th, tc l c ch tc dng min dch (Trung Dc Hc). + Glyxyrisin ca Cam tho c tc dng lm h m r rt, nhng khng c tc dng phng x m ng mch (Trung Dc Hc). + Cam tho cng dng vi Si h c tc dng chng thoi ha m gan (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Cam tho cn c tc dng gii nhit, chng li niu v trn thc nghim c tc dng chng ri lon nhp tim (Trung Dc Hc). c tnh: c tnh ca Cam tho rt thp. Cao lng Cam tho cho chut ln v th ung trong 40 ngy theo di nhim c bn cp, pht hin cn nng tng, tuyn thng thn hi teo v chc nng gim. Cam tho ung liu cao xut hin bng y, km n v ri lon tiu ha. Cht thy phn Glyxyrisin c tc dng dung huyt (Trung Dc Hc). + C tc dng tr bnh Addison v trong Cam tho c acid Glycyretic cu to gn nh Cortison v th c tc dng trn s chuyn ha cc cht in gii, gi Natri v Clorua trong c th, gip s bi tit Kalium (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Vic phi hp liu nh Cimetidine v Cam tho loi tr Glycyrrhizin, th nghim trn tn thng nim mc d dy, lm gim c tnh ca Cimetidin v c tc dng tt iu tr lot d dy, t trng (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh v: + V ngt, tnh bnh (Bn Kinh). + Khng c (Bit Lc). + Sng: v ngt, tnh bnh; Chch: v ngt, tnh n (Trn Chu Nang). + V ngt, tnh bnh, khng c [sau khi sao vi mt th c tnh m] (Trung Dc Hc). Quy kinh: + Vo kinh tc Quyt m Can, tc Thi m T, tc Thiu m Thn (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Tm, T (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh th Thi m Ph, tc Thi m T (Bn Tho Kinh Gii). Tc dng: + Kin cn ct, trng c nhc, bi lc, gii c (Bn Kinh). + n trung, h kh, ch kht, thng kinh mch, li kh huyt, gii c bch dc (Bit Lc).

+ An hn, nh phch, b ng lao, tht thng, thng cu khiu, li bch mch, ch tinh, dng kh (Nht Hoa T Bn Tho). + Thng hnh 12 kinh, c th ch kh, hon cp, gii c, nhun ph (Trung Quc Dc Hc i T in). + B trung, ch kh, nhun Ph, ch khai, hon cp, ch thng, thanh nhit, gii c (Trung Dc Hc). Ch tr liu dng: + Tr T v suy nhc, To nhit thng tn tn dch, ho khan, hng au, hng vim, inh nht sng c, trng c, Cam tho so (Mt cam tho) cm c tiu au rt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr T V h yu, Tm kh h, mch Kt, mch i, ho suyn, hng sng au, gii c thuc, thc n, au cp, hon (Trung Dc Hc). Liu dng: Dng 4g- 80g. King k: + T v thp tr m trong bng y th cm dng (Trung Dc Hc). + Phn i kch, Cam toi, Nguyn hoa, Hi to (Bn Tho Kinh Gii). + Ght Vin ch, k tht heo c th lm yu sinh l, khng nn n vi c bin (Bn Tho Kinh Gii). + Bch trut, Kh sm, Can tt lm s cho n (Bn Tho Kinh Gii). + Thp thnh (bng y, nn, ph trng...): khng nn dng (Trung Dc Hc). + Trng hp mun li tiu, tr thp, thng h cn c tc dng th nhanh khng nn phi hp vi Cam tho (Trung Dc Hc). n thuc kinh nghim: + Tr di chng sau khi thng hn, do huyt h lm cho tm hay hi hp: Chch tho 80g sc vi 3 thng nc sc cn 1 thng ri, ung nng, ngy 2 ln (Thng Hn Lun). + Tr tm kh huyt bt tc sinh chng mch Kt mch i (ri lon nhp tim): Chch Cam tho 16g, Thc a 30g, Mch mn, A giao, Ma nhn, ng sm, Qu chi mi th 12g, Sinh khng 12g, i to 4 qu, sc ung. Bi thuc c tc dng kin t dng tm, ch kh, b huyt (Chch Cam Tho Thang (Phc Mch Thang): Thng Hn Lun). + Tr hng au do ph nhit, c m, dng Cam tho so 80g, Ct cnh (tm 1 m vi nc m, 40g, mi ln ung 20g, 1 chn ri nc b na cn A giao vo sc ung (Tin t Chn Quyt Phng). + Tr Ph nuy, hay chy ra nhiu nc di, hoc ma ra di nht, vng u, hoa mt, tiu nhiu ln nhng khng ho l do trong ph b hn: Cam tho chch 160g, Can khng sao 80g,

3 chn nc sc cn 1 chn ri, chia ra ung nng (Cam Tho Can Khng Thang - Thng Hn Lun). + Tr tr em cm khu: Cam tho sng 10g, sc vi 1 chn nc cn 7 phn, ung nng, i khi ma m nht ra th nh sa vo ming (Kim Qy Phng). + Tr tr nh trng c: Cam tho 20g, sc vi 1 chn nc cn 5 phn, ung khi no ma th thi (Kim Qu Phng). + Tr n trng phi vt c cha bit loi g, trc ht cha c thuc thang g nn sc Cam tho vi T ni cho ung (Kim Qu Phng). + Tr say c c dc lm bnh nhn cung lon nh trng gi hoc ma, dng Cam tho sc ung gii (Kim Qu Phng). + Tr m u l: Cam tho sao, tn bt, xc vo nhiu ln l khi (Thin Kim Phng). + Tr ng c th tru hay b: Cam tho sc ung hoc nu ru th ma hoc h l tt, nu kht nc ng ung, ung vo th cht (Thin Kim Phng). + Tr hm nga di b h: Cam tho, sc ra hng ngy 3-5 ln (C Kim Lc Nghim Phng). + Tr da tht nt n v lnh: sc nc Cam tho ra, ri ly Hong lin, Hong b, Hong cm, tn bt, trn dn vo mt cht Kinh phn, xc vo (m D ng Th Hiu Phng). + Tr ho lu nm v ph nuy, chy nc di m ra nhiu, xng ct bi hoi, khi nng khi lnh: Cam tho 120g nng, tn thnh bt, mi ln ung 4g vi nc tiu tr con (Qung li phng). + Tr em ho nhit: Cam tho 80g ngm nc mt heo 5 m, sao kh, tn bt vin mt ong bng ht u xanh, ung mi ln 10 vin vi nc sc Bc h, sau khi n (Lng Cch Hon - Thnh Hu Phng). + Tr li sng nght c ming: Cam tho sc tht c, ung nng, lm th no cho ma ra c (Thnh T Tng Lc). + Tr tr s sinh b tiu, b i tin: Cam tho, Ch xc mi th 4g sao sc vi na chn nc (Ton u Tm Gim Phng). + Tr tr nh i dm: Cam tho sc ung hng m (Th Y c Hiu Phng). + Tr tr nh i ra mu: Cam tho 40g sc vi 2,6 chn nc sc cn 2 chn, liu ny dng cho tr con 1 tui ung trong ngy (Diu Ha Chng Ch Bo phng). + Tr tr nh gy m: Cam tho 120g, sao en tn bt, tr ngi ln gy g, m o dng Cam tho 120g (sao), mi sng ly nc tiu tr con un si ung (Mai S phng). + Tr xch bch l: Cam tho mt thc (tu), xt ra, sc vi mt thng nc tng cn 7 chn, ung (Mai S phng). + Tr tr em trong thng mt m khng ra: Cam tho 4g, sao vi nc mt heo ri tn bt, ung mt cht vi nc cm (u u Tn Th).

+ Tr l ming do Thi m, dng Cam tho 2 tc, Bch phn mt ming ln, nhai nut nc (Bo Mnh Tp). + Tr ung th, pht bi: Cam tho 120g, ga nt, bt i mch 360g, trn u ly mt cht sa trn vo, thm nc, nhi thnh bnh p rng hn ni ch au, lc bnh cn nng nhng phi lt giy mng hoc la trn mn, cha ung m s tan i, nu c m s v, trong lc nu cho Hong k n li cng hay (Hi Thng Tp Nghim Phng). + Tr ung th b bt tc khng m ming: Cam tho sng 8,5g sc ung vi nc ging c th s thng c cht c xung di (Trc Ch Phng). + Tr v mi pht sng: Chch tho 8g, sc vi nc mi mc ln sc ung, ng thi phi mn ngi b v cho mau nh (Trc Ch Phng). + Tr inh nht khi pht st: dng nhng t Cam tho phi kh, tn bt ung 1-8g vi ru nng, ung lin tc th au nng u bt (Ngoi Khoa Tinh Yu Phng). + Tr di m h sinh mn gi l Huyn ung, sinh trc hoc sau hu mn, mi u ln nh ht ng, ln ln bng ht sen, sau 10 ngy sng nh tri o v m, th khi y tr rt kh: Cam tho loi c vn ch ngang 40g, ct di chng 4 tc, ly nc lng khe (khng dng nc sng hay ging) sc la nh, c tm nc y sao dn dn nh th t sng ti tra ri ly ra, ct ra thy trong rut c nc trong l c, ri tn bt, dng 2 chn ru sc cn 1 chn ung nng, lin tc 10 ngy l c (L Tn Ung Th Phng). + Tr phng nng: nc Cam tho tm mt xc vo (L Lu K Phng). + Tr ng c ca thuc, c ca trng: Cam tho tit, ly du m tm (lu nm cng tt) khi dng nhai nuc hoc sc ung (Trc Ch Phng). + Tr ng c ca thuc, c ca trng: D tri t, Qun chng vi Cam tho, tr tt c cc loi trng c (Trc Ch Phng). + Tr kh h, huyt yu, hi hp, mt ngc, t ra m hi, mch Kt i: Chch cam tho 16g, Thc a 32g, Mch ng, A giao, Ma nhn, ng sm, Qu chi, mi th 12g, Sinh khng 12g, i to 4 tri, sc ung (Chch Cam Tho Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hng au, bng au do nhit thng tn tn dch, tay chn au nhc co qup: Ct Cnh Thang Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au nhc, gn mch co qup:Bch thc,Cam tho mi th 12g, sc ung (Thc Dc Cam Tho Thang - (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr trng c nng dc, thc vt, nht c, dng vt l lot, sng c mi pht: Cam tho 20g (dng sng), sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Cam tho, Phng phong mi th 40g sc ung tr trng c Thy mng tho, c m. Hoc kt hp vi u xanh sc ung tr trng c thuc nng nghip (S Tay Lm Sng Trung Dc). Ngoi ra v Cam tho dng vo cc bi thuc c th gim hoc lm hon gii c tnh hoc lm iu ha cc v thuc khc, ng thi lm cho cc v thuc khng cng tnh cht c

hip iu li vi nhau. Nh bi T nghch thang (xem: Ph t) Cam tho c tc dng Ha hon tnh m nng ca ph t, Cn khng: Bi: iu v tha kh thang (Xem: Mang tiu), trong Cam tho c dng lm thuc ho hon s h mnh (x) ca i hong, Mang tiu; Tiu Si H Thang (Xem: Si h) trong Cam tho lm cho tnh hn ca Si h, Hong cm, cng vi tnh m ca Bn h, ng sm c quy v hip iu qun bnh. V Cam tho dng trong thuc b th b ch, dng trong thuc mt (lng) th t nhit, dng trong thuc nhun th dng m. V th ngoi thuc chnh tr mt s bnh tt ra, thng thng ngi ta cn dng nhiu tc dng b tr, qun bnh v.v (Hin i Trung Y Ni Khoa Hc). + Tr cc chng vim nhim: Ung nht sng.ty, hng sng au, tuyn v vim, ph ung (apxe phi), chm l, ming 1. . . dng sinh Cam tho. Thng phi hp vi cc loi thuc thanh nhit, gii c nh tr ung nht, dng vi B cng anh, Kim ngn hoa lin kiu, tr hng sng au, thm Ct cnh, Huyn sm, Ng tinh tho, Sn u cn, X can, Ngu bng t.. . (Hin i Trung Y Ni Khoa Hc). + Tr bnh Addisson: Dip Duy Php v cng s dng: Ung nc sc Cam tho, mi ngy 3 ln, mi ln 3-5ml (c th dng 8-10ml, ung 25-40 ngy. Ch dng Cam tho 33 ca, dng thm Cocticoit 16 ca, u c kt qu, nh th dng Cam tho, nng c th bt lng Cocticoit (, i hc Y Khoa Bch Cu n Hc Bo, 1978, 4: 54). + Tr lot d dy, hnh t trng: Mi ln ung cao lng Cam tho 15ml, ngy 4 ln, lin trong 6 tun, tr 100 ca c kt qa tt 90%, kim tra X-quang 58 ca, 22 ca ht lot, 28 ca chuyn bin tt (Trung Hoa Ni khoa Tp Ch 1960, 3: 226). + Dng ch phm Cam tho c 5% km (Zinc), Dc l chng minh c chng lot, dng tr 247 ca lot, ung ngy 3 ln, mi ln 0,25-O,5g, c kt qu trn 90% (Thng Bo Dc Hc 1987, 3: 150). + Tr lao phi: Mi ngy dng Cam tho sng 18g, sc cn 150ml chia 3 ln ung 30-90 ngy, kt hp thuc chng lao tr 55 ca, 23 ca kt qu tt, 32 ca tin b, khng c ca no xu i (Y Dc Giang Ty 1965, 1: 562). + Tr vim gan: Tr vim gan B mn tnh, dng vin Cam tho Glyxirisin, tr 330 ca c kt qu 77%, t l khng nguyn E chuyn m tnh 44,8%. Thc nghim chng minh thuc lm gim thoi ha m v hoi t t bo gan, gim phn ng vim ca t chc gian bo, tng t bo gan ti sinh, hn ch s tng sinh ca t chc lin kt, nh m gim t l x gan (Thng Bo Trung Dc 1987, 9: 60). + Tr ri lon nhp tim: Dng Cam tho sng, Chch cam tho, Trch t, mi th 30g, mi ngy l thang, sc chia sm ti 2 ln ung. Trng hp bt thng ra m hi, bt rt mt ng, t cm thy nng lnh tht thng, ung truc bi Qu Chi Gia Long Ct Mu L Thang ri ung thuc ny. Tr 23 ca lon nhp tht u kt qu tt, ca ung t l 3 chn, nhiu l 12 chn th ht triu chng, in tm tr li bnh thng (Hc Bo Hc Vin Trung Y Bc Kinh 1983, 2: 24). + Tr lng au, chn au: tr 27 ca au cp v mn tnh, dng Thy chm huyt vng au 4ml dch Cam tho 300%, cch nht, 4-7 ln l mt liu trnh, i vi bnh cp 1 liu trnh, bnh

mn 2 liu trnh. Kt qu 20 ca ht au, vn ng tt, 7 ca gim hoc c bn ht triu chng (tp ch Trung Y Trit Giang 1980, 2: 60). + Tr c cng chn run git: Dng cao 1ng Cam tho, ngi ln mi mt ln 10-15ml, ngy 3 ln, trong 3-6 ngy, tr 254 ca, c kt qu r rt 241 ca, t l 94,8% (Ngoi Khoa Trung Hoa Tp Ch 1960, 4: 354). + Tr xut huyt do gim tiu cu: M Trng Ln tr 8 ca gim tiu cu nguyn pht, 5 ca mi ngy dng Cam tho 30g, 3 ca mi ngy 15g, sc chia 3 ln ung, phn ln dng 2-3 tun. Kt qu tt 3 ca, c kt qu 4 ca, tin b 1 ca. Ton b bnh nhn sau khi dng thuc 3-4 ngy ht chy mu, sau 4-10 ngy, cc im xut huyt ln ht (Trung Hoa Ni khoa Tp ch 1981, ll: 704). + Tr nhim c thc n: Cam tho (sng) 9-15g, sc nc chia 3-4 ln, ung trong 2 gi, mt s rt t c st, thm bt Hong lin 1g trn vi nc thuc ung, trng hp nhim c nng dng Cam tho 30g sc c cn 300ml, mi 3-4 gi tht d dy 100ml v ra d dy, truyn dch (Cam Tho iu Tr 454 Ca Nhim c Thc n, Hong Nhu Thng -Tn Trung Y Tp Ch 1985, 2: 34). + Tr n phi c qu B hn 55 ca, n c qu L chi ni 197 ca, nhim c tht vt quay khng sch 204 ngi, u c kt qu tt (Cam Tho iu Tr 454 Ca Nhim c Thc n, Hong Nhu Thng -Tn Trung Y Tp Ch 1985, 2: 34). + Tr i tho nht: Mi ln ung 5g bt Cam tho, ngy ung 4 ln, tr 2 ca kt qu rt tt (Bo Co Ca Anh Hng, Tp Ch Ni Khoa Trung Hoa 1959, 12: l169). + Tr hng vim mn: Dng Cam tho sng 10g ngm nc si ung nh nc tr, ht ngt b i, ung lin tc cho n ht triu chng. King n c, t, ng. Bnh nh ung 1-2 thng, nng ung 3-5 thng, tr 38 ca, khi 34 ca, tt 4 ca (Tng Vin Trung, Cam Tho m Tr Hng Vim Mn, Hc Vin Trung Y Vn Nam Hc Bo 1983, l: 20). + Tr tuyn v vim cp: Dng Cam tho (sng), Xch thc, mi th 30g, mi ngy 1 thang, sc ung lin tc, ung 1 - 3 thang. Tr 27 ca tuyn v vim cp (cha lm m), kt qu tt (Thi Vnh Pht, Cam Xch Thang Tr Tuyn V Vim Cp, Tp Ch Y Dc H Nam 1976, 2: 58). + Tr tnh mch vim tc: Cao lng Cam tho mi ngy 15ml, hoc Cam tho 50g (gim lng ty bnh), sc phn 3 ln, ung trc ba n. tr 3 ca c 1 ca do c vic nn tin b phi ra vin cn cc ca khc u khi. Cc triu chng au, ph v ni tnh mch ti ch u ht (Trng Thch Sanh, Quan St Kt Qu iu Tr Vim Tc Tnh Mch Bng Cam Tho, Tp Ch Ngoi Khoa Trung Hoa 1959, 7: 656). + Tr chng da nt: Cam tho 50g ngm cn 75% 200ml, sau 24 gi, b xc, cho Glycerine 200nl, lc dng, ra sch ch nt, bi thuc vo. tr 100 ca, theo di 50 ca trong 2 nm khng ti pbt 36 ca, 1 nm khng ti pht 11 ca, 3 ca khng kt qu (L Cnh Dc, Cam Tho Ngm Cn Tr Da Nt, Bo Tn Y hc 1974, l: 45). + Tr bao t au, bao t lot: Cao Cam tho 0,03g, bt Cam tho 0, lg, Natri Bicarbonat 0, 15g, Magi carbonat 0,2g, Bitmutnitrate basic 0,5g, bt i hong O,02g, T dc va 1 vin. Ngy ung 2-3 ln, mi ln 2-4 vin (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Tr bao t lot: Cao Cam tho 2 phn, nc ct l phn, ha tan, ngy ung 3 ln, mi ln 2 tha nh, khng ung lu qu 8 tun l (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr cc chng mn nht, ng c: Cao Cam tho mm, ngy ung 1-2 tha nh. Tham kho: + Cam tho gii c c ca hng trm th thuc d nh di nc si trn tuyt, tc khc tuyt tan ra ngay, ngi trng c u, Ba u th Cam tho vo tibng th gii c ri hiu nghim nh tr bn tay, ngy xa gi l nc i u, gii c c ca bch dc. tng nghin cu m chng bao gi l khng c hiu nghim. Ta khen Cam tho nn mi lm ra bi Cam Tho Thang, bi c thc nghim, hiu qu l lng (Thin Kim phng). + Cam tho cha c nhng chng lnh trong bng, ng kinh, bng y, b ch ng tng, chng ni thng thn kh lm hai dch hon khng xp xung c, ph n b rong kinh sinh ra au mi lng, nu bnh h m nng nhiu th dng n nhiu hn (ng Nhn Quyn). + Cam tho an hn nh phch, b c nhng chng ng lao tht thng v tt c nhng chng thng tn, s st bun phin, hay qun, tnh n thng c cu khiu, li c trm mch, ch tinh, dng kh, lm khe mnh gn xng (Nht Hoa T Bn Tho). + V ng th t, cay th tn, chua th thu, mn th nhun xung m thu lim, ngt th i ln m pht ra. Th m trong sch bn tho li ni Cam tho h c kh l lm sao? Tha, v v n ngt, d lt vo bn trong, n c th ln cng c m xung cng c, c th ni hoc chm u c, cng c th trn m cng c th di, ngoi cng nh c th trong, c th ha, c th hon, c th b m cng c th t cng c. l v thuc ni theo l trung dung, n nhun theo s mm do, tht l ht ch ni vy. Cho nn Thnh y Trng Cnh lm bi Ph T L Trung Thang phi c Cam tho vo v s Ph t vt thot ln trn qu, dng Cam tho mc ch l ha hon cho va lui li. Bi (iu V Tha Kh Thang) cng phi dng n Cam tho v s n h qu mnh, l c lm cho n ha hon li (Thang Dch Bn Tho). + Cam tho dng sng th c tc dng t ha, thoi nhit; dng chn th nh tan c chng biu hn. Tr c chng hng au, tr c t nhit, ha hon c chnh kh, nui c m huyt, b T V v nhun Ph. Li ni rng Cam tho c kh bc m v hu c th ln m cng c th xung, l v thuc m trong dng vy. V dng bt tc th b n bng v ngt, chnh nhng v ngt, tnh m li tr c i nhit, v vy Cam tho dng sng th kh bnh, c th b c T V, lc khng sc, c th t c tm ha, kh hu d. Cam tho nu dng chch th kh n hi m, c th b c nguyn kh ca tam tiu m li hay tn c chng biu hn, tr c t nhit, cho nn nhng chng Tm ha tha lc h y n vo T kinh lm ra chng au bng qun tht, co qup li. Gp trng hp ny, nn dng Cam tho gp bi rt hay. V chnh ra l kh ca n l hay hon c nhng ci gp m li kho y khc ha hp mi th thuc khc na lm cho cc v khc khng cn cnh tranh nhau nn thuc nng m gp n th gim nng, lnh m gp n th gim lnh. Nu c nhit ln hn ln xn th n iu ha li c (Dng Dc Php Tng). + Cam tho dng sng th vo kinh tc Quyt m, tc Dng minh, thanh c nhng huyt trc, tiu tn c ch sng v gii c (Bn Tho B Di).

+ Cam tho gii c c cho tr nh, c tc dng ging ha, gim au, hnh n bn ngoi mu , bn trong vng, nh vy l mu ca n bao gm c qu Khn v qu L vy. V m, kh bc hon ton l nh ci c ca t m sinh ra, v th n c tnh cch ha hp c cc loi thuc. l v thuc c cng ln nh mt v nguyn lo, tr c cc th lch lc, mt qun bnh ca cc th bnh, c ngha n cng c v nh ngi c gio ha theo ng ng li vng o ri . Cam tho tht l mt v thuc v nh mt ng tng gii cho vic ha bnh (Bn Tho Cng Mc). + Cam tho v ngt, tnh bnh, dng sng th mt, dng chn th m. C nhn ni tnh n gp ngi c chng ha th n t i, cng do tnh ha vn cp bch, dng Cam tho mn n c v ngt hon sc dng ha bc ln. Dng Cam tho sng th tnh n mt, n t c tnh lm hi do hay t chy (Bn Tho Cu Chn). + Cam tho ma xun mi thy mm non, sang h cn nhiu l, ma thu c hoa, ma ng c qu. V vy trong mt nm bn ma d kh hu c thay i mu n vn mu vng, v ngt, l n hp vi c ca Th, ha vi mi kh, cho nn khng c ch no l n khng n c, khng c t no m khng ui c. V th c ngi bo n lm ch cho lc ph ng tng n ui ht nhng chng hn, nhit, t kh ra ngoi. V t l m sinh ra vn vt, mi vt xinh p hay xu x th chng c g l khng t t sinh ra, ri lc tn ri khng c g l khng tr v vi t, bi vy ngha sinh ha sinh l kh ha. Do m ni rng Cam tho gii c c trm th c dc l v l y. N an ha c 72 loi khong vt, gii c 1200 loi c dc ca tho mc. i! Ci kh ca con ngi cng nh ci kh ca loi vt, khng khc g hoa qu, nu kh y thun ha th tt ti xinh p, nu chng may gp phi kh nng gay go th s sinh ra xu xa, cn ci, nng ny y thnh ha thun cc kinh mch y lu thng, kh huyt lu li t nhin, c nhc n nang, gn xng rn chc, sc lc di do, gp bi hn trc phi lm th no? Xin tha ch c tnh cht ngt ngo ha hon ca v Cam tho, v Cam tho c v ngt, tnh m v mt ca n trn vn y th mi c th d thnh cng c, v tnh ha hon, n y th lm cho ngi ta cng y . Kh trong ngi nng ny sinh ha ra nhiu iu phc tp phi lo, nn lm th no iu ha qun bnh cho n nh, nu cn c iu chi tr ngi l iu chng ng ng. Mt bng chng c th l em nhng sch bn lun v chng thng hn th Kim Qu Yu Lc gm 250 phng m nhng phng c Cam tho l 120 phng ri. Nhng cng khng phi l Cam tho lm ch c bnh u, nhng m mi phng phi hp vi n mi c s iu ha c, v Cam tho c tc dng hip iu, lm cho ha hon cho hp vi bnh tnh m thi (Dc Tnh Lun). + Cam tho cng c th b m cng c th t, c th tr nhng chng biu m cng c th tr nhng chng l, li c tc dng i ln m cng c tc dng i xung. Dng sng th tnh bnh, b c t v bt tc, t c chng tm ha hu d. Dng chn th kh m, b c nguyn kh ca tam tiu, tn c biu t. Ho vo thuc ha th c tc dng b ch, cho vo thuc pht hn th gii c c biu, cho n vo thuc mt th gii c nhit t, cho vo thuc b th ha hon c chnh kh, cho vo thuc nhun th nui dng c m huyt. N c tc dng lm cho sinh c nhc, khi au nhc, thng c 12 kinh mch, gii c c ca hng trm loi thuc, v vy ngi ta cao v ny mi gn cho ci tn l Quc Lo. Nhng nu c nhng chng bng y th nn king c khng dng. Khi dng nn chn loi to m chc, mu vng l th tt, nu mun c tc dng b trung th sao ln dng, nu mun thuc c tc dng t ha th dng sng (Bn Tho B Yu).

+ Nhng vt m c v ngt, hay hn c l v Cam tho, n vn l mt v thuc ch cho T kinh m T l cn bn cho hu thin, lc ph ng tng u phi chu nh vo kh ca T c. V tng ph l cn bn ca kh, tc l chnh kh, cn ci kh hn nhit do ngoi m n th gi l t kh, h chnh kh vng th t kh t nhin phi lui. V li gn thuc can lm ch, m xng thuc Thn lm ch, cn c nhc thuc T lm ch, kh thuc Ph lm ch, cn sc lc ca con ngi th thuc Tm lm ch. Nhng mt khi lm cho t kh mnh ln ri th t nhin ng tng cng u nh vo m lun chuyn nh cy nhau thm. Nh vy, khi T mnh th chng nhng c bn vng m ngy cng bn vng hn (Thn Nng Bn Tho Kinh c). + Cam tho v ngt, tnh trung ha, c tc dng iu b, v vy, dng vi thuc c c th n c tc dng gii c; Dng vi thuc c tc dng mnh th n lm cho thuc ha hon; Thuc gii biu nu thm Cam tho s tng thm tc dng; Thuc h c thm Cam tho th tc dng ha hon. Cam tho tng thm tc dng b kh ca Sm, K, gip Thc a tr chng m h nguy kch. Thuc tr nhit t, kin cn ct, kin t v, trng c nhc, theo thuc kh vo phn kh, theo thuc huyt vo phn huyt, khng ni no m khng n c, v vy, n c gi l Quc L (Cnh Nhc Ton Th). + Cam tho l mt v thuc cha c chng bun phin, c tc dng nhun Ph, tiu ha c m di, ngoi cng dng ra cn c tc dng ha hp c cc loi thuc, li thm c tc dng lm d ung thuc, n li cn c cng vic dnh cc v thuc khc lm vin thuc trn d dng (inh Phc Bo). + Cam tho rt ngt, tc dng ch yu l b T th, lm khoan khoi d chu, xa nay sch v u ca ngi Cam tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cam tho v c v ngt m t tn, trong cc v thuc ly n lm qun, tr 72 loi c ca Nh thch (khong cht), gii 1200 loi c ca cy c, n c cng nng iu ha cc v thuc nn mi t cho tn l Quc lo (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cam tho l v thuc b nh Sm, K, ch l mt v thuc ha bnh, chuyn ch v T V, cho nn thuc b, thuc tiu, thuc h, pht tn, cha v li g cng u dng n, tr nhng bnh pha di th t dng v s lm chm cc cht khc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Sau khi sao vi mt gi l Chch Cam tho c v ngt m, ch kh, c th tr chng tm dng h, t kh h (Trung Quc Dc Hc i T in). + Dng Cam tho thi gian lu s sinh ra tc dng ph nh ph thng, huyt p cao (Tn Bin Trung Y Hc Khi Lun). + Cam tho trong mu vng, ngoi mu , y mu sc ca qu Khn, qu L, v c v ngt, tnh bnh, nh cng ca Mu K (Th) nn iu ha c cc v thuc, v th nn c cc tn danh d l Quc Lo. Tr c trm th t, c tc dng vng o. V ngt trung ng m kim c ng hnh, trn di trong ngoi u dng c c, ha hon, b t u c ht, b m tr nhit, li gip ph kim cho nn tr c au hng, ho m, ph nuy. V ngt, tnh trung ho, chuyn t nhun th cho nn cha chng t l, h nhit da tht phi cn n n (Dc Phm Vng Yu).

+ Tri t sinh ra c, nhng li sinh ra cc th khc ha gii, cc loi c gp th th ha, m Cam tho l th tinh c mu vng tnh nh t, v vy c th ha c c, gii c tt c cc t kh. B tr thm Hong k, Phng phong c th ui c c chy ra biu phn, th d nh si u m kh huyt u h th trc sau u nh n n (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cam tho cng vi Nhn sm, Hong k, Bch trut, i to, ng quy thn, Mch mn ng, gia Thng ma, Si h lm b trung ch kh: chuyn cha bnh ni thng, khi i khi no tht thng sinh ra trc kh h lm lm pht st, kt hp vi Nhn sm, Cn khng, Nhc qu th c tc dng n trung (Trung Quc Dc Hc i T in). + H kh dng Cam tho, Mch mn ng, T t, T b dip (Trung Dc Hc). + Gii nhit c di dng Cam tho, Hong lin, Thc dc, Thng ma, Hot thch (Trung Dc Hc). + Thanh li yt hu do h nhit dng Cam tho, Ct cnh, Huyn sm, Qua lu cn, Th nim t (Trung Dc Hc). + Hay qun dng Cam tho, Nhn sm, B hong, ch tr nhn, Long nhn nhc, Vin ch (Trung Dc Hc). + Tr bun phin to kht, nhc u, phin mun: Cam tho, Mch mn ng, Thch cao, Trc dip, Tri mu (Trung Dc Hc). + Tr cc chng inh nht sng au: Cam tho, T hoa a inh, Kim ngn hoa, Cam cc, H kh tho, ch mu tho, Bi mu, Bch cp, Bch ch (Trung Dc Hc). + T ha hu d Tm kinh: Cam tho, Hong lin, Mc thng, Xch thc dc, Sinh a hong (Trung Dc Hc). Phn bit: + Cam tho hin nay Trung Quc vn l cy mc hoang nhiu ni, c rt nhiu loi, vt ny cn phi nghin cu thm. Ngi ta thng cho rng Cam tho Ni Mng c phm cht tt nht, ri n Cam tho Thim Ty, Sn Ty, Cam tho sn xut H Bc v ng bc cng c phm cht tt. Cc loi Cam tho c dng lm thuc Trung Quc ngoi cy Glycyrrhiza uralensis Fish Ra, Tn cng cng cn c mt loi Cam tho gi l u cam tho (Glycyrrhiza Glabra Lin, Var Glandulifera Regeletherder) l cy sng lu nm, thn c th cao 1-1,2m. Ton thn c lng rt nh, l kp lng chim l, l ch thun di, hoa ngn, di chng 8-12mm, trng hoa hnh bm. Qu loi u, thng hoc hi cong. L ca loi Cam tho ny phn ln l hnh bu dc hay hnh trng, dt, trn di, l nh hn loi trn, hoa ngn hn, qu b i thng hay hi cong, mt hi nhn hay c lng ngn, nhng lng khng phi lng gai, s ht trong qu thng t hn s ht ca loi trn. Thi k ra hoa t thng 7-9. + Nhn dn cn dng r v l cy Cam tho y cn gi l dy Cm cm, dy Chu chi, ngi Giarai gi roh djas hre hay Tng t tho (abrus precatorius Linn) l th dy leo di, c cnh mnh. L kp lng chim chn, c cung ngn, di 15-25cm mang 8-15 i l cht thun, bu dc, ct u v c mi nhn ngn nh c m li. Hoa mu vng, xp thnh chm nh nch hoc ngn cnh. Qu thun, hi c lng, xon li, c nhng vch th s trong khong cch ca cc ht 3-7 ht dng trng, to bng ht u H lan, c v cng mu chi, gn

quanh rn c 1 im vng en. Ra hoa ma thu v c qu vo ma ng. Cy mc hoang i ni, b bi, c trng vn, b ro. R c v ngt ca Cam tho bc, thng c dng thay Cam tho nhng km ngt, mi khng thm v v ng. L cng c cht ngt. Ngi ta thng dng c r, dy,l, ht lm thuc. Thng thu hoch vo ma thu ng, tt nht l lc cy mi ra hoa. Thng dng ti, phi hay sy kh, c th dng sng hay sao tm mt c tc dng iu ha v thuc khc nh Cam tho bc, cha ho, gii cm. Ht dng ngoi m nt p ln tr sng v do tc tia sa, st trng, tiu vim, mn nht chng ra m. Cy s d c tn (dy Cm cm) l v ht c khi lm vng eo hay lm trng ht. + Nhn dn cn dng cy Cam tho nam, cn gi l Cam tho t, Th cam tho, D cam tho (Scoparia Dulcis Linn) thuc h Scrophulariaceae, l cy Tho rn, nhn, mc ng, phn nhnh, cao 0,3-1m. Thn c gc. Cnh mc ng hay tri ra. L mc vng 3 ci mt hay mc i, hnh mi mc nhn hp dn gc, hi kha rng, t. Hoa trng mc k l. Cung hoa hnh si tc, tri ra. Trng c ng ngn, hnh bnh xe, hng rt nhiu lng, 4 thy gn bng nhau, t, ng knh khong 5mm. Nh 4, bao phn c tch nhau, song song hay r i, Qu nang hnh cu, ch hi vt qua i, ch vch, mnh v nguyn nhiu ht nh, c gc, nhn nheo. Mc hoang. Thng dng ton cy, tr r, ti hay phi sy kh, thu hi quanh nm. Cam tho t c v ngt, ng, tnh mt. C tc dng b T, nhun Ph, thanh nhit, gii kht, gii c. Dng kh t 12-20g, ti: 40g, sc ung cha st, say sn c, gii c, c th, vim hng, kinh nguyt nhiu. + min nam (tnh ng Nai) c mt cy nhn dn gi l Cam tho, dng v thn v v r lm thuc b, cy ny thuc chi Albizzia h Mimisaceae, c mt s c im nh cy B kt ty (Albizzia lebbek Benth): Cy cao, l kp 2 ln lng chim, qu dt v mng gn nh t giy. Phn dc liu c m t nh sau: V thn hnh lng mng, mt ngoi mu nu c khoang mu xm hoc vng xm, c l v nh nm ngang sn si, mt trong c nhiu si v mu vng nht. V ngt gn nh Cam tho sau hi t. Trong lc , r Cam tho bc hnh tr trn khng phn nhnh, thng, di khong 30cm, ng knh 0,8-2cm, mt ngoi mu nu t hay nu, c nhiu np nhn dc v l v nm ngang li ln, lu tha c vt ca r con. Mt b c si. Mt ct ngang mu vng nht l lp bn mng, tng sinh g v ty ta trn. Mi c bit, v ngt du. + Cn nhng loi Cam tho ging nh nhng loi Cam tho m t trn nhng khng th dng thay cho Cam tho m t trn, nhng khng th dng thay cho Cam tho bc c: - Cy kh Cam tho cng h trn, ging nh Cam tho ni chung, theo gim nh th n c v ng, v xp, rt r b bong xc, tht m vng xm tro- Cy th Cam tho (Glycyrhiza palladifora Maxim) cn gi l Cam tho t hay Cam tho ch, cng h trn, r cng ging nh r Cam tho, nhng v vng hi bng, mt ct ngang c nhiu x. C nhiu tnh Liu Ninh. Cy Cam tho qu c gai (Glycyrrhiza palladiflora Max) hnh thi th cng ging nh cy Cam tho nhng thn, cnh c cnh, c rnh dc rt r, hoa mc thnh bng, nhng ch di 1,56cm qu b i, thng, c gai tha, r khng c v ngt, khng th dng lm Cam tho - Cam tho Vn Nam (Glycyrrhiza yunnanensis S. Scgeng et Ik Tai) c Vn Nam, trn c bn th ging nh Cam tho ch c khc l hoa v qu xp cht trng nh ging qu cu. Cy Cam tho di (Abrus cantoniensis Hance) l nhng cy khng th th cho cy Cam tho bc c (Danh T Dc Hc ng Y).

CAM TOI

Xut x: Bn Kinh Tn Vit Nam: C cy Nin nit, nit gi Tn Hn Vit khc: Cam cao, Lng trch, Trng trch, Ch in (Bit Lc), Lng cao, Cam trch, Kh trch, Qu x (Ng Ph Bn Tho) Cam i, Trung i, Ch in, Ngao hu, Tam tng tho, i biu ng, Kim tin trung l, Ty thang cp s trung (Ha Hn Dc Kho). Tn khoa hc: Euphobia sieboldiana Morren et decaisne, Euphorbia kansui Liou. H khoa hc: Euphorbiaceae. M t: Cy tho sng a nin, c c. Thn cao hn 0,3m, gc r mu hi hng tm, l di hnh vin chy, mp nguyn, mc i, l di cung hoa tng i ln, n hoa u ma h mu nu tm. a l: t thy Vit Nam, cn phi nhp Thu hi, s ch: Chn r vo thng 2, thng 8, phi trong rm cho kh.

Phn dng lm thuc: C r. M t dc liu: R kh Cam toi hnh thoi dng chui lin, xon khng u, di khong 3,2-6cm, hai u nh hn, chnh gia phnh ln, v ngoi mu vng trng hoc mu trng bn, nhiu nht l ni lm vo, ch nhn ngang t hn, cht nh gin, chnh gia mt ct ngang c cht x dnh lin, mt ct cht bt mu trng gn tm c t chc mt vng dng x th hin mu vng trng. Loi to, t x, nhiu bt trng ng, khng c mt l tt. Bo ch: + Ly r ga nt nh dng nc Cam tho ngm 3 ngy, khi y nc thnh en nh mc, xong vt ra ngm vo nc chy. Ra i 3-7 ln cho n khi nc trong th thi. Sao gin dng (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Lun). + Ly bt bc Cam toi nng chn cho bt cht c ri dng (Bn Tho Cng Mc). + Ly r ngm nc trong vng 3 gi, vt ra co sch v ngoi, xt mng, sao vi Cm, t l c 1 phn Cam toi mt phn Cm bng nhau, cho ti khi vng gin. C th tn bt (C ngi ngm vi nc Cam tho v T ni ri mi lm nh trn) (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ly Cam ry qua nc cho m, bc ly Cam toi ra sch, xong t cho chy cm ngoi (Trung Dc i T in). Bo qun: D su mt, trong thng c lt vi sng, y tht kn. Tc dng: Thng li i tiu tin, bi tit thy thp, trc m, ng thi c tc dng gii c tn kt. Tnh v: V ng, tnh lnh, c c (Trung Dc Hc). Quy kinh: Vo kinh Ph, T, Thn (Trung Dc Hc). Ch tr: + Tr ph thng, m m, nc tch xoang ngc, bng. Dng ngoi tr thp nhit sng cLiu dng: Dng t 1,5-3g. Tn bt mi ln ung 1-2g. Thuc hi kh sc, ch nn tn bt ung. Dng ngoi ty .

King k: V ny h rt mnh, c c, ngi suy nhc cn thn trng. Ngi c thai k dng (Trung Dc Hc). + Ght Vin ch, phn Cam tho, Qua lm s cho n th rt tt (Bn Tho Kinh S). Cch dng: Cam toi thng ch vi gim (sao) gim c tnh ca n, tc dng cng tng i ha hon hn. Phn nhiu trn lm thuc vin. n thuc kinh nghim: + Thng hn bin chng thy kt hung, dng Cam toi b vo thang Hm hung thang ung rt hiu qu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Mt mnh sng hp dng Cam toi 2 ch, dng tht thn ca heo c Yu t ct lm 7 ming, b bt Cam toi vo ly giy t bao ngoi nng chn ngy n mt ming, lin tc 45 ngy khi no nghe si bng, li tiu l c hiu qu (Tru Hu Phng). + Di tim nh c cm gic nc ng y cng, mch Phc, bnh nhn i cu l d chu: Cam toi c ln 3 c, Bn h 12 c, sc mt thng nc cn phn na, b vo 5 c Thc dc vi 2 bt nc sc li cn na thng b b, trn vi na cn mt ong sc cn 8 phn ung (Cam Toi Bn H Thang - Kim Qu Yu Lc). + i tiu tin khng thng dng bt Cam toi, bt min sng trn do u p vo gia rn ri n in ri cu 3 trng, bn trong ung Cam Tho Thang, khi no thng th thi, li dng Cam toi 1 lng trn mt, chia lm 4 ln, ngy ung 1 ln th thng (Thnh Hu Phng). + Ph thng, th gp dng Cam toi, i kch mi th 1 lng, sao la cho k tn bt, ln ung na mung c ph sc vi na chn nc si ung (Thnh T Tng Lc). + B i tc ti kh chu: bt Cam toi 4g ung vi Tr Linh Thang th thng (Bt Phong Tp Hng Phng). + Ph thng bng cng y: dng Cam toi (sao) 2 ch 2 phn, Hc khin ngu 1 lng 5 ch tn bt sc, ungtng hp (Ph T Phng). + Ph thng cng y, i tiu tin khng li mun cht, dng Cam tho 5 ch (na sng na sao), dng Yn chi phi t 5 mung c ph tn bt ln ung 1 ch, Bch min 4 lng trn nc lm nh con c nu vi nc khi no ni ln l c ri n nht, sau khi li i tiu tin dng tip Bnh v tn gia thc Ph t 2 ch sc ung (Ph T Phng). + Thn thy lu ch lm i gi co qup, t chi sng au, dng bi trn gia thm Mc hng 4 ch, mi ln dng 2 ch li chn ung nhai vi ru nng khi no i ra nc vng th c hiu qu (Ng Dc Vin Phng). + Tr em cam thy dng Cam toi (sao), Thanh qut b, 2 v bng nhau tn bt, 3 tui dng 1 ch ung vi Mch nha thang, khi no i ngoi c l thi. C chua mn trong 3,5 ngy gi l Thy bo tn (Tng Vi Lun Phng).

+ Ph thng th gp, i tiu tin khng thng dng Thp tp hon gm Cam toi, i kch, Nguyn hoa, cc v bng nhau tn bt, ly To nhc lm vin bng ht ng ng, ln ung 40 vin vi Xm Thn Nhit Thang khi no i ra nc vng l thi, nu cha th tra hm sau ung tip (Tam Nhn Phng). + C thai ph hp th gp, bng di y, tiu khng thng, dng Tr Kinh Tn nhng khng bt, dng Cam toi 2 lng, ga nt, trn mt vin bng ht ng ng ln ung 50 vin, h i ra ngoi c l tt nhng phi ung Tr Linh Tn, nu khng i c, li ung tip (Tiu Phm Phng). + Cc kh sng au, phong kh p vo thn kh, h b nga dng Cam loi na lng. Mc mit t nhn 4 ci tn bt, thn tht heo 1 ci b mng da xt lt dng, ln 4 ch thuc b vo trong tht bao vi giu t nng chn n lc i vi nc cm, sau khi ung th dui 2 chn rng, i i tin xong phi n cho trng 2-3 ngy l c hiu qu (Bn S Phng). + Sn kh sa dch hon, dng Cam toi, Hi hng 2 v bng nhau tn bt ung ln 2 ch (Nho Mn S Thn). + n b huyt kt bng nc cng y tiu kh nhng khng kht nc l do thy v huyt cng kt li huyt tht, dng i hong 3 lng, Cam toi, A giao mi th 1 lng, 1 thng ri nc sc cn na thng ung th huyt s h (Trng cnh phng). + Nghn, nc ct, dng Cam tho trn vi min nng 5 ch, Nam mc hng mt ch tn bt, ngi mnh ln ung 1 ch, ngi yu ung 5 phn vi ru (Qui Bnh Phng). + Tc ngc pht st, ra m hi trm u nhc vng vai lng dng Cam toi bao vi min nu vi nc tng tht si b in i ri ly cm nh sao vng tn bt, ngi ln dng 3 ch, tr em dng 1 ch ung vi mt khi ng. C du bo, tht c (Ph t phng). + Tiu kht hay kht nc dng Cam toi (sao cm) na lng, Hong lin 1 lng tn bt nu lm bnh bng ht u xanh, ln ung 2 vin vi nc Bc h, K Cam tho (Dng Th Gia Tng). + Tr phong m lm m tm khiu, ng kinh, n b phong t tm huyt, dng Cam toi 2 lng tn bt, b thuc vo tim heo bao giy li nc chn bo vo 1 ch Thn sa chia lm 4 vin, ln ung mt vin vi nc sc Tm Tin Thang, i tin ra nhng vt c l c hiu qu, khng nn ung tip (Toi Tm n - T Sinh Phng). + M t phong dng Cam toi bao vi min sc 1 ch ri, Thn sa (thy phi) 2 ch ri khinh phn 1/4 mung c ph. Ln ung na mung c ph, 1 cht nc tng, nh 1 git trn thuc cho thm xung ri b nc tng i, rt nc vo gi l V gi tn (Ton u Tm Gim). + Tr t mt cm gic au nhc, dng Cam toi 2 lng, T ma nhn t 4 lng, Chng no 1 lng tn bt lm bnh dn vo , trong ung Cam tho thang (Vn Linh Cao - Trch Huyn Phng). + Tai ic t ngt, dng Cam toi na tc ta, bc lng li nht vo trong hai l tai, trong ming nhai Cam tho th tai t nhin thng (Vnh Loi Kim Phng).

+ Tr Can T sng ln, c trng, i tiu tin t, mch trm sc c lc gm: Cam toi 1 lng, Nguyn hoa 1 lng, i kch 1 lng, Khin ngu t 4 lng, Binh lang 5 ch, Khinh phn 1 ch, Mc hng 5 ch, Thanh b 5 ch, Tt c tn bt trn h lm vin bng ht u xanh, ln ung 1 ch, ngy 1 ln lc i vi nc nng (Chu Xa Hon). Cn ch bnh tnh phn ng sau khi ung thuc dng tip hoc ngng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thy kt hung hip, y tc ngc, bn, mch chng u thuc nhit, cc loi ng kinh c m nht ng thnh: Cam toi 5 phn, i hong 3 ch, Mang tiu 3 ch, sc ung (i Hm Hung Thang - Kim Qu Yu Lc) + Tr sng c do thp nhit cc loi b khi: Bt Cam toi trn nc dn ni sng ng thi sc nc Cam tho ung, dng tri cc loi sng c (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr in cung c th dng Cam toi 5 phn, Chu sa 3 phn, tn bt ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Cam toi cha thy kt c sc mnh, cht nc trong ngi ta ngng tr li ch no th cng c th sinh ra bnh. Cam toi c tnh thu n nhng ch nc ngng kt , lm cho tiu tn ra, cng dng ch c th (Bch Hp). + V Cam toi ny, gn y ngi ta dng trong vic tr bnh Huyt hp trng thi k cui, X gan c trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

CAN KHNG
Xut x: Bn Kinh Tn Vit Nam: Khinh (Ty-Nng), Roya, ya (Giarai), Gng kh. Tn Hn Vit khc: Bch khng, Qun khng (Bn Tho Cng Mc), Bo khng, Hc khng, Thnh khng, m can khng (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Zingiber offcinale Roscoe H khoa hc:

Zingiberaceae. M t: Cy tho sng lu nm, cao khong 1m. Thn r mc phnh ln thnh c, khi ga th c x. L khng cung, mc cch nhau, hnh mi mc, di ti 20cm, rng 2cm, b nhn, li b nh dng mng. Cn hoa di khong 20cm, mc t gc, n nhiu vy lp ln. Cm hoa dng trng, di 5cm, rng 2-3cm, l bc hnh tri xoan, mu lc nht, c mp vng. i c 3 rng ngn. Trng c ng di gp i i, c 3 thy hp nhn, 1 nh. Nh lp khng c hoc to thnh thy bn ca cnh mi. Cnh mi mu vng, vin thm mu ta, di 2cm, rng 1,5cm, chia thnh 3 thy trn, cc thy bn ngn hn. Bu nhn, nhy lp dng si. C hoa vo ma h v ma thu. Phn bit: Cn phn bit vi cy Gng gi, Gng di (Zingiber zerumbet (Linn) Sm) l cy tho cao 1m hay hn, c thn r dng c, phn nhiu nhnh, lc non mu vng v thm, lc ga mu trng v ng. L khng c cung mc st nhau, nhn mt trn, c vi lng ri rc mt di, di ti 20cm, rng 5cm, b c nhn, l km nguyn, trn d gy. Cn hoa kh mp, di 20-30cm, cc vy khng lp ln nhau. Cm hoa hnh trng, c khi hnh tr rng 4cm, l bc lp ln nhau, p st nhau, hnh mt chim, thng c mu lc, khi ga mu hng. i mu trng, ch thnh mo, cao 1,2cm. Trng c ng di 2cm, cc thy hp, mu trng, 1 nh. Nh lp lm thnh cc thy bn ca cnh mi. Cnh mi mu vng nht, c 3 thy. Qu nang hnh bu dc, chia 3 , mi cha mt ht en c o ht mm mu trng. Cy ra hoa vo ma thu, mc hoang di trong rng nhiu ni khp nc ta, c trng dng lm thuc kch thch, thuc b v lc mu cho ph n sau khi sinh . a l: Gng c khp ni trong nc ta, thng c trng lm thuc, mt, xut khu. Thu hi, s ch: Ma ng o ly c r nhng thn cy ga, khi cy bt u li, ct b l v r con, ra sch phi kh gi l Can khng (Gng kh). Phn dng lm thuc: Thn r (thng gi l c) phi kh. M t dc liu: Thn r gng kh l loi Gng ly nm cng tt c dng ngn tay phng dt phn nhnh, c t r rng v ngoi mu xm trng hoc xm vng nhn teo. nh c vt r v vt mm cht cng gin mt ct c cht x. Loi to, ga, kh, c chc, v sc mu vng nht t nhn, sch r con, tht trong vng m l tt. Th mc vn nt, rut en thi l xu. Bo qun: ni kh ro, kn, trnh m, nng lm mt tinh du thm Bo ch: Khi dng ra sch mm, qua ri bo hay thi mng (khng cn b v). Phi kh (Xem: Bo khhng, Can khng, Tin khng, Thn khng, Hc khng, mc Khng). Tc dng:

n trung kh hn, hi dng thng mch, ng thi c tc dng cm mu, ch ho. Tnh v: V cay, mi thm hc, tnh m nng (Trung Quc Dc Hc i T in). Quy kinh: Vo kinh Tm, T, Ph, V (Trung Quc Dc Hc i T in). Ch tr. (1) T v h hn (2) Ho do ph hn Liu dng: Dng t 2-4g. Hi dng dng 9-12g. Cm mu nn sao en thnh than (gi l Khng thn hoc Hc hng), mi ln dng 2-4g. King k: Can khng v i cay, ngi m h c nhit, c thai khng nn dng. V cay nn tn khi tu huyt, ung lu tn hi ti phn m, thng tn mt. Ngoi ra nhng chng m h ni nhit, ho do m h, ma ra mu km biu h c nhit, t ra m hi, m hi trm, a ra mu, ma do nhit, au bng do ha nhit, u cm dng. + V ny ght Hong cm, Hong lin, D minh sa, Tn tiu lm s cho n (Bn Tho Kinh S). n thuc kinh nghim: + Mt huyt, sc mt trng bch, khng c quang nhun, mch nhu, l b nhiu hn kh nn dng Can khng, v tnh m cay ch huyt, v c sc rt nng lm m kinh lc khi dng nn sao en mi tt. + T v h yu, n ung km, nhng ngi ny d b thng phong kh tiu, yu ui, m o, dng Can khng tn bt ra 4 lng ko mch nha, xt lt ra qua nu cho tan ra, vin bng ht ng ng, ung lc i vi cm, ngy 30 vin. + O ma xong u do v hn Sinh m, dng Bo khng 2 ch ri. Chch tho 1 ch 2 phn. Dng 1 chn ri nc sc cn phn na ung. + Trng hn a chy, dng Bo khng tn bt n vi cho ln 2 ch. + Hn k ra mu xanh, dng Can khng xt nh ht u ln, ln ung 6-7 bt vi nc cm ngy 3 ln, m 1 ln. + Huyt l khng cm dng Can khng t chy tn tnh ngui tn bt ln ung 1 ch vi nc cm. + St rt c t hn dng Can khng sao en tn bt khi cn dng ung 3 ch vi ru nng. + Dng Can khng, T t, Qu chi, c th m bn trong m lm cho ra m hi, gia thm Trut th c th ui phong thp. + Ho xc tc ngc, dng Can khng sng vi Qut b, dc, Bch u khu.

+ H l, au bng do hn lnh, dng Can khng Trut, Phc linh, Nhn sm, Cam tho. + Sn hu mu d ra khng cm, huyt h pht hong, Bch thc, ng quy, Ngu tt. +H huyt do trng tch, dng Can khng, Sinh a, Bch thng, Mch mn, Nhn sm, Hong k, Cam tho, Thng ma. + Trng c kh, dng Can khng, Hoc hng, Sa nhn, Qut b, T mc, Mc hng, B Mc hng gia Mc qua tr c snh bng do hoc lon. Gia Qu chi c th tr cc c ca phong t, kt kh, gia b phu. + Ma do v h dng Can khng, Qut b, Nhn sm. + St rt c m (m ngc) lu ngy khng lnh, dng Can khng, Qut b, Trut, Bi mu, Phc linh. + St rt do hn (hn ngc), dng Can khng, Nhn sm, Trut, Qu chi, Qut b. + a chy do h hn, trng hn, dng Can khng, Nhn sm, Trut, Cam tho. + Gng kh, gng sao, cha au bng do lnh, trng y th t lnh tay chn, vi mch, m m, ho suyn, t thp. + au bng lnh, trng y, th t, lnh tay chn, mch Vi, m m, ho suyn, t bi, bng huyt, dng 3-4 ch sc ung: + Tr T V dng h, t chi quyt lnh, mch vi mun tuyt. Thng mch t nghch thang gm Can khng 4 ch, Thc ph t 3 ch, Chch cao tho 1 ch, sc ung, tr chng va k trn (Dc v ging nh thang T nghch, duy v Can khng liu lng nhiu hn). + Tr a chy, au bng sn do lnh: Can khng, Cao lng khng, cc v bng nhau tn bt lm vin, mi ln ung 3-6g vi nc nng (Nh Khng Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr a chy do hn: Bo khng 1 lng m sao cho nng p trn bng n n in (Di rn p 1 vng ng knh chng 2-5cm) dng vi rt ln chng 1-2 gi (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nn ma do hn m: Bn h 9g, Can khng 6g, tn bt, mi ln ung 3-6g vi nc nng (Bn H Can Khng Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nn ma thuc h hn: Can khng, Nhn sm, Bn h, cc v bng nhau, tn bt, trn nc gng lm vin, mi ln ung 6-9g, ngy 3 ln (Can Khng Nhn Sm Bn H Hon Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ma ra mu, a ra mu, bng huyt do h hn: . Can khng (t chy en tn tnh) tn bt, mi ln ung 2-4g vi nc nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph n bng huyt: Can khng 6g, Tng b, mai u 9g, tt c t chy en tn bt ung (Nh Thnh Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr ma ra mu khng cm thuc h hn: Khng thn (gng t chy), Cam tho u 6g, sc ung vi nc tiu tr con (Can Khng Cam Tho Thang - (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hn m phm Ph, kh suyn, ho: Phc linh 9g, Cam tho, Ng v t, Can khng u 3g, T tn 1,5g (Linh Cam Ng V Tn Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: (1) Can khng v Ph t u c tc dng n dng kh hn. Nhng Can khng thuc v n T dng tr lnh tay chn, quyt nghch. Trng hp m hn ni thnh, T Thn dng u h th c 2 v c th cng dng mt lc (ng Dc Hc Thit Yu). (2) Gng kh xt lt y sao chy en tn tnh (80%) gi l Hc khng hay Khng tn c tc dng cm mu, ma ra mu, l ra mu. Hc khng dng vi thuc b m th n em c huyt vo kh Phn, nhng chng huyt h pht st v chng nng lnh v bnh huyt sau khi sinh c khi hay dng n Hc khng. (3) Cch ch ngy xa nh sau: em gng sng ngm nc 3 ngy b mt ln v ri em dng nc chy 6 ngy, b mt ln v na li em phi cho kh, dng ch sn m trong 3 ngy, h thy Gng sng bin thnh mu tm l c. C khi ngi ta em Can khng tm nc tiu tr con ri cng sao nh Bo khng nhng k hn mt cht khi no thy en l c. (4) Gng kh ngm nc ra sch kh nc vo ni t hun la nh v quy u chng na ngy, h thy c Can khng u nh i l c gi l Bo khng, V n hi ng m tnh li ng yn mt ch khc vi Sinh khng, Bo khng c tc dng n c t v, tr nhng chng bn trong b hn t, nc, hoc lon, st rt lu ngy, au ngc lnh bng, tc y, lnh h tiu, dng kh ca thn suy, mch mun tuyt, nhng chng ny dng Bo khng gia thm Ph t gip sc th rt cng hiu. (5) Gng kh xt lt dy, sao nm vng, cn ang nng ry t nc vo ri y kn ngay ngui ly dng gi l Thng tiu. (6) Gng ln nguyn c v phi kh gi l Can kinh khng tr chng t v hn thp. Gng co v i nhng cha cha bo, mu trng v rt cay gi l Bch khng, Thc khng tr chng ph v v hn. (7) Can khng l gng xi chn phi kh. Ph c huyt tiu c m, au bng, nn ma u dng c, m trung tiu a kh xung, tr trng h tch t, khai v, gip t tiu thc n ngng tr. sng th pht hn nhanh chng, sao en th cm mu rt c kinh nghim. Thng bo ch vo thi k cui ng u xun, ly Gng ga thnh x trong rut, em ngm dng nc chy 7 ngy, ly ln ra sch, cho vo ch chn phi kh dng (Hi Thng Ln ng). + V ny tnh nhit, do kh, to nn sc pht tn yu nhng tc dng n l li tng mnh, thin v tr l b hn, nng tu nng th, v vy dng kh hn, n trung, hi dng. Can khng v Ph t u c tc dng n l, tn hn, hi dng nhng Ph t thin v n Thn dng cn Can khng ch yu n T dng, v vy, chng l hn ni thnh, T Thn dng suy, chn tay quyt lnh th hai v ny thng c dng phi hp. Sinh khng tnh n,

thin v pht tn, tu nhi bt th, thng dng tr ngoi cm phong hn v trong V c hn, m gy nn nn ma. Bo khng tnh kh, n, mt tc dng tn tn, tnh th nhi bt tu, v vy chuyn v n l, c th dn thuc vo huyt, cho nn c th ch huyt, ho c hn trong huyt, thch hp vi chng xut huyt do h hn (dng h) nh bng huyt, th huyt, tin huyt (Thc Dng Trung Y Hc).

CAO LNG KHNG


Tn Vit Nam: Ring m, Ring ni, Cao lng khng, Tiu lng khng, Lng khng. Tn Hn Vit khc: Man khng (Bn Tho Cng Mc), Mai quang lc, T mc lin l hoa (Ha Hn Dc Kho), Tiu lng khng (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Alpinia offcinarum Hace H khoa hc: Zingberaceae. Lch s: (1) V ny ban u c qun Cao Lng (Nay l Cao Chu), c ging nh c Gng (khng) nn c tn l Cao lng khng. (2) N trn ni cao m hi lnh nn gi l Cao lng (lng: lnh). M t: Cy tho cao c 1-2m. Thn r mc b ngang, di hnh tr, ng knh ti 2 cm, mu nu, ph nhiu vy, chia thnh nhiu t khng u nhau, mu trng nht. L khng cung, sng bng, hnh mi mc hp, hai u nhn, di ti 40cm rng ti hn 2cm, b l dng vy, li b dng vy nhn. Cm hoa hnh chy, mc ngn, thng c lng mm, di chng 10cm. Hoa mc st nhau, c l bc nh, nh trn nhng g ni ngn. i hnh ng, c lng, chia 3 rng ngn. Trng c ng ngn c lng c hai mt, c 3 thy t, lm, thy lng ln hn. Bao phn hnh ch nht, nhn. Nh lp hnh di ngn v t. Cnh mi trng c rch mu ru vang, hnh tri soan. Bu c lng. Nhy lp 2, hnh bn dy, gn nh vung. Qu hnh cu, c lng. Cy c hoa t thng 11 u thng 1. Phn bit: (1) Cn phn bit vi Cy Ring Tu, Lng khng (Aipinia chinensis Rosc), l cy tho cao c 1m, thn r mu xm vng, thm. L mc 2 hng, hnh tri xoan, mi mc, nhn c hai

mt, di ti 30cm, rng 6cm, b nhn, li b lm c hai thy ngn, trn, cung l ngn. Chy hoa ngn mnh, nhn, c cc nhnh cch xa nhau, mang nhiu hoa, l bc d rng hoc khng c, l bc con mu trng bao ly i hoa, cung hoa nhn hnh si, hoa mu trng. i hnh ng, nhn c 3 rng. Trng c ng tht vo mang cc thy thun, lm. Bao phn hnh bu dc, ch nh di gp 3 ln, cnh mi hnh bu dc, nh lp hnh di. Bu hnh bu dc, nhn, nhy kp hnh bn dy, thun, kha tai bo ngn. Qu mng kh hnh cu, to bng ht u H Lan, cha 4 ht. C hoa vo ma h. Cy mc hoang mt s ni trong nc ta. C dng lm thuc gip s tun hon mu. (2) C khi dng cy Ring np, i cao lng khng (Alpinia galanha Swarts) to cao hn cy Ring m, thn r mu hng, t thm, nhng khng tt bng loi trn. Cy mc hoang min ni v c trng khp ni trong nc ta. Cy c trng bng thn r vo ma ng xun. Ma hoa qu thng 5-9, dng thn r thu hi vo ma ng xun ri phi kh lm thuc kch thch tiu ha, y bng, au hng, tiu lng. Dng t 2-3 ch sc hoc tn bt ung ti, c th ga nh ngm nc mui v dch chn. Phi kh dng cha ho, kht nc (Xem: Cao lng khng t). a l: C khi trng hoc mc hoang khp ni trong nc Vit Nam. Thu hi: Chn thn r (c) vo gia thng 2-3, phi kh c th thu hi quanh nm. Phn dng lm thuc: Thn r. M t dc liu: Thn r ring ni hnh vin chy, t nhnh th, khong 9-15mm. v ngoi mu nu , c vng ngang hnh dn sng, hnh thnh bi l thoi ha, vng nh thng c vt thn, mt hng v mt bng c vt r t, cht cng bn kh gy, mt ct mu vng , cht x, hi c mi thm c bit. Loi c mi thm nh, khng xp. Tng on kh, ga mu vng nu, khng mc mt l tt. Bo ch: Khi dng Cao lng khng nn sao qua, cng c khi dng vi Gng, Ng th du, t vch hng ng sao qua (Bn Tho Cng Mc). Thnh phn ho hc: + Trong r c 0,5-1,5% tinh du. Thnh phn c Methyl Cinnamate, Eugenol, Pinene, Cadimene, Galangin, Kaempfende, Kaempferol, Quercetin, Isorhamnetin, Galangol (Trung Dc Hc). + C tinh du m thnh phn ch yu l Cineol v Methylxinamta. Ngoi ra cn c mt cht du v cay l Galangol, 3 cht kt tinh, u l dn cht ca Flavonoid: Galangin, Anpinin v Kamferit (Dc Liu Vit Nam).

Tc dng dc l: + Tc dng khng khun:: nc sc Cao lng khng in vto c tc dng c ch nhiu loi vi khun nh trc khun bch hu, lin cu khun dung huyt, Anthrax bacillus, song cu khun vim phi, t cu vng, trc khun thng hn, trc khun lao (Trung Dc Hc). + Nc sc Cao lng khng c tc dng hng phn rut c lp ca sc vt th nghim, nng cao li c tc dng c ch. Du thm Lng khng c tc dng kin V (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh m (Bn Tho Thp Di). + V cay, tnh m (Trung Dc Hc). + V cay, tnh rt n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh T, V (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh T, V (Trung Dc Hc). + Vo kinh T, V (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: n V, tn hn, ch thng, tiu thc, dng lm thuc kin V. Ch tr: au d dy, nn ma do T V h hn. Liu dng: Dng t 1-3 ch. King k: Ma do nhit thnh, v ha. Hoc lon do thng th, a chy do ha nhit au do tim h cm dng. S ch: o thn r v ra sch ct b l v r con, ct tng on 4-6cm, phi kh, (c khi qua mi phi kh). Khi dng ngm mm, xt lt phi kh dng vo thuc thang. Cch dng: Trong trng hp t h m st rt dng Cao lng khng sao vi du m (Chu th tp nghim phng). Bo qun:

ni kh ro, phi nh khi mt tinh du. n thuc kinh nghim: + Tr hoc lon, trn th di t, au bng do c kh: Cao lng khng nng cho thm, mi ln dng 150g, sc vi 1 thng ru, chia lm 3-4 ln ung (Ngoi i B Yu). + Tr hoc lon, nn ma khng ngng: Cao lng khng sng 6g, ga nt, i to 1 tri, sc ung ngui (Bng H Thang - Ph T Phng). + Tr Tm T au do hn: Cao lng khng 30g, ga nt, vt ly ct, sc vi 3 chn nc ln, cn 2 chn ri, b b, thm vo 1 chn go nu cho n (Thnh Hu Phng). + Tr Tm T au v cc loi b tn thng v c: Cao lng khng, Can khng 2 v bng nhau, ngm, ra, tn bt, trn vi h bt min, lm vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi nc Qut b, sau khi n. C thai cm ung (Ha T Cc Phng). + Tr T V h, hn ngc, hn nhiu nhit t, n ung km: Cao lng khng sao vi du m, Gng kh ngm nc ra, mi th 30g, ri tn bt. Mi ln ly 15g, dng mt heo trn thnh vin hon, khi cn ung vi ru, mi ln 40 vin. i khi l hn pht ra m, dng mt heo dn Can khng v Cao lng khng l Nh khng nhp vo m kh hn m to T V. Mt hn mt nhit, m dng tng ch do m c hiu qu. C bi khc ch dng Nh khng (Can khng, Cao lng khng) na sng na chn, sao en, Xuyn sn gip (sao en) 9g, tn bt, mi ln dng 6g nu vi thn heo, ung vi ru (Chu Th Tp Nghim Phng). + Tr ph khi c thai, trc do thng hn bin thnh: Cao lng khng 9g, tm vi nc mt heo mt m ri sao en vi t tng nh, xong b t i, ly 15 tri to nhc ln, sy kh, tn bt, mi ln dng 9g vi nc nng, khi no rt do thng hn th ung vo (Vnh Loi Kim Phng). + Tr rng sng au: Lng khng 2 tc ta, Ton yt sy kh 4g, tn bt, xt vo, khi ra m di th sc ming v ngm bng nc mui (Bch Nht Tuyn Phng). + Tr nhc u: Cao lng khng sng, tn nhuyn, thi vo trong l mi nhiu ln cho ht hi (Ph T Phng). + Tr d dy au do hn: Cao lng khng, Hng ph, cc v bng nhau tn bt, thm nc Gng, Mui lm thnh vin, mi ln ung 3-6g, ngy 2-3 ln, ung vi nc (Lng Ph Hon - Lng Phng Tp Dch). + Tr au nhc do lot d dy hay t trng, Cao lng khng 9g, Ng linh chi 6g, tn bt, ung vi nc ng tin v ru - Cm dng trong trng hp xut huyt tng i nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au qun ngc bng do cm hn: Cao lng khng 6g, Hu phc, Sinh khng, ng quy u 9g, Qu tm 4,5g, sc ung (Cao Lng Khng Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nn ma do V hn: Cao lng khng 9g, sao qua, tn bt ung vi nc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr nn ma do h hn: Lng khng, Phc linh, ng sm u 9g, sc ung (S Tay Trung Dc Lm Sng). Tham kho: + Cao lng khng tr hn thp, n T V. i vi ngi cao tui T Thn h hn, tiu chy, kit l, tm v bo thng, do kh n, do hn m, dng Cao lng khng tnh v thun dng, cay nng tr cc chng hn lnh kinh nin, tc dng ging nh Qu, Ph. Nu hn t phm V gy ra nn ma, thng thc do n cht sng lnh sinh hoc lon th t, phi dng nhiu Nu tr T V h hn, cn phi hp vi Sm, K, Bn h, Bch trut l tt. Nu dng c v m dng nhiu, thuc c tnh cay nng, tu tn s lm hao tn trung kh" (Bn Tho Hi Ngn). + Can khng, Lng khng, Sinh khng, u c tc dng n trung kh hn. Nhng Can khng chuyn v n T, ch t, Lng khng chuyn v n trung, ch thng, cn Sinh khng chuyn v n v ch u (Trung Quc Dc Hc i T in). + Can khng i nhit, thin v ho hn t T, tr tiu chy do T hn. Sinh khng cay nhiu hn n, thin v i ln v i ra phn biu kh hn t ngoi, chng nn ma. Cao lng khng th n nhiu hn cay, gii cng bn trong, i vo phn l, thin v tn hn V, ch thng (ng Dc Hc Thit Yu). + Cao lng khng v Can khng u c v cay, tnh m, u l thuc ch yu n tn hn t trung tiu. Cao lng khng thin v tr hn V. Cao lng khng khc vi Sinh khng ch Cao lng khng n nhiu hn tn, thin v tu phn l, tn hn V, ch thng. Sinh khng tn nng hn n, thin v tu phn biu, tn tn phong hn m ho V kh ch u (Thc Dng Trung Y Hc).

CHI T

Xut x: Bn Kinh Tn Hn Vit khc: Sn chi t (TQdht), Mc ban (Bn kinh), Vit o (Bit Lc), Tin chi (Bn Tho Cng Mc), Chi t, Tin t, Tr o, Vit ng, Sn chi nhn, Lc chi t, Hng chi t, Hong chi t, Hong hng nh t (Ha Hn Dc Kho), Dnh dnh (Vit Nam). Tn khoa hc: Gardenia jasminoides ellis (=gardenia florida linn). H khoa hc: H C Ph (Rubiaceae). M t: Cy nh, nhn, cnh mm kha rnh dc, l mc i hay mc vng 3, hnh thun tri xoan, i khi bu dc di, t v c mi nhn nh, hnh nm gc, mu nu en bng trn mt, nht hn mt di, dai, gn mnh ni r, l km mm, nhn u m ly c cnh nh b. Hoa mc n c u cnh, trng, rt thm. Cung c 6 cnh hnh cnh. i 6, thun nhn u, ng i c 6 cnh dc. Trng 6, trn nh, ng trng nhn c hai mt. Nh 6, ch ngn, bao phn t. Bu 2 khng hon ton, vi di bng ng trng non rt nhiu. Qu thun bu dc c i cn li nh, c 6-7 cnh dc c cnh. Ht rt nhiu, dt. Ra hoa t thng 4-11. Qu thng 5-12. a l: Mc hoang v c trng khp nc c ni dng lm cy cnh hoc trng nhum. Phn dng lm thuc: Dng qu phi kh [gi l Chi t] (Fructus Gareniae). Thu hi: Vo sau tit Hn l hng nm, qu chn lin tc, lc ny v qu ng dn thnh mu vng l c th hi c, hi qu sm hay qu mun u c th nh hng ti phm cht, nn hi bng tay. M t dc liu: Qu Chi t kh hnh trng hoc bu dc, hai u nh dn khong 15-18mm khng tnh di kh nh, th khong 9-12m, phn trn c 6 l i tn ti, teo hnh mi mc, nh di thng khng ton vn, v qu ngoi cu thnh bi hai i lin tn ti, chung quanh c 6 cnh dc hnh si, phn di c gc tn cung qu. V ngoi mu vng hoc nu hi bng mt, c nhiu gn nh, v qu cht cng mng, na trong sut, trong c hai bung gm nhiu ht hnh trn trng, dt, phng, v ht mu vng, ngoi c vt cht dnh kh, gia chng lin kt thnh khi hi c mi thm c bit.

Chi t ly loi nh, v mng mu vng l thng phm. Thng dng loi mc vng rng ni, qu nh chc nguyn qu, v mng vng, trong thm c nhiu ht, thm kh khng mc mt, khng ln tp cht l tt. Cn Chi t nhn l ht c bc sch v qu, mu nu vng hay hng, khng vn nt l tt (Dc Ti Hc). Bo ch: + Hi tri v b tai v v, ch ly ht, ngm vi nc sc Cam tho mt m, vt ra phi kh tn bt dng (Li Cng Bo Chch Lun). + Tr bnh thng tiu, trung tiu th dng c v xc, tr h tiu th b v xc ra sch nc mu vng ri sao m dng, tr bnh thuc huyt th sao en dng (an Kh Tm Php). + Sau khi hi v phi hoc sy kh ngay, nu sy th lc u la to v sau nh dn, o trn nh lm v qu khng b try st, cng phng tnh trng ngoi kh trong t, d thi mc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Qu chn kp ln vi t phn chua, cho vo nc si cng nu 20 pht, vt ra phi kh v, li sy kh cho gin. Khi dng mun dng sng, sao hoc t chy ty tng trng hp (S Tay Lm Sng Trung Dc). Thnh phn ha hc: + Gardenoside, Geniposide, Genipin-1-Gentiobioside, Shanzhiside, Gardoside, Scandoside methyl Esther, Deacetylaspelurosidic acid, Methyl Deacetylaspelurosidate, 10Acetylgeniposide (Lida J v cng s, Chem Pharm Bull 1991, 39 (8): 2057). + 6-p-Coumaroyl Genipin Gentiobioside (Nishizawa M v cng s, Chem Pharm Bull 1988, 36 (1): 87). + Chlorogenic acid, 3, 4-di-O-Caffeoylquinic acid, 3-O-Caffeoyl-4-O-Sinapoyl Quinic acid, 3,5-di-O-Caffeoyl-4-O-(3-Hydroxy-3-Methyl) Glutaroyl Quinic acid (Nishizawa M v cng s, Chem Pharm Bull 1988, 36 (1): 87). + Crocetin (Tn Vnh K, Dc Hc Hc Bo 1964, 11 (5): 342). Tc dng dc l: + Tc dng gii nhit: Nc sc chi t c tc dng c ch trung khu sn nhit, tc dng ging nh v Hong lin, Hong cm nhng yu hn (Trung Dc Hc). + Tc dng li mt: Chi t lm tng tit mt. Thc nghim chng minh trn sc vt sau khi tht ng dn mt thy Chi t c tc dng c ch khng cho Bilirubin trong mu tng. Dch Chi t lm tng co bp ti mt (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng cm mu: Chi t sao chy thnh than c tac dng cm mu (Trung Dc Hc). + Tc dng khng khun: In vitro, nc sc Chi t c tc dng c ch trc khun l, t cu vng, trc khun m xanh (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng an thn: Nc sc chi t c tc dng tr mt ng trong cc bnh vim nhim do st cao lm no xung huyt v hng phn thn kinh. Thc nghim cng chng minh nc sc kit Chi t c tc dng an thn i vi chut trng (Trung Dc Hc).

+ Tc dng h huyt p: Trn sc vt thc nghim chng minh rng nc sc Chi t c tc dng h p (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Trn ng vt thc nghim, thy nc sc chi t c tc dng c ch t bo ung th trong nc bng (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). + V ng, tnh lnh, khng c (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Tm, Ph, V (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh Tm, Ph, Can, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Tr bt rt, bun phin, kh chu, bn chn trong ngc, mt ng, nhng chng huyt tr di rn, tiu khng thng (Trn Chu Nang). + Thanh nhit thng tiu (Tm, Ph), thanh ut nhit phn huyt (ng Dc Hc Thit Yu). + Thanh nhit, li thp, lng huyt (sao en), thanh nhit tam tiu (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr nng ny, bn chn do nhit chng, vng da do thp nhit, mt , hng au, chy mu cam, l ming, nc tiu . p ngoi tr sng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: Dng t 8 20g. King k: + Tr tm phin, bt rt, c th nng, mt , th huyt, chy mu cam (ng Dc Hc Thit Yu). + T h, tiu chy, t v h hn m khng c thp nhit, ut ha: cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Cch dng: Dng sng c tc dng thanh nhit (dng cha st), sao vng c tc dng t ha (nng ny trong ngi), sao en c tc dng cm mu. n thuc kinh nghim: + Tr sau khi b thng hn c m hi ra, ma, ng khng c, bt rt khng yn: Chi t 14 tri, Hng x 4 chn, sc ung (Chi T X Thang Thng Hn Lun).

+ Tr chy mu cam: Sn chi t, sao chy en, thi vo mi nhiu ln c hiu qu (L C S Gin D phng). + Tr tiu tin khng thng: Chi t 14 qu, Ti (loi 1 tp) 1 c, 1 cht mui, ga nt, dn vo ch rn v bng i mt chc s thng ngay (Ph T phng). + Tr tiu gt, tiu but, tiu ra mu: Sn chi sng tn bt, Hot thch, lng bng nhau, ung vi nc Hnh (Kinh Nghim Lng phng). + Tr i tin ra mu ti: Chi t nhn, sao chy en, ung 1 mung vi nc (Thc Liu phng). + Tr tiu ra mu do c ru: Sn chi ga, sy kh, tn bt, ung vi nc gia lng sng (Thnh Hu phng). + Tr tiu ra mu do nhit c: Chi t 14 tri, b v, ga nt, tn bt, trn mt lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 3 vin, ngy 3 ln, c th ung vi nc (Tru Hu phng). + Tr kit l lc sinh: Chi t tn bt, ung vi ru nng, lc i, mi ln mt mung canh, bnh nng ung khng qu 7 ln (Thng Kim phng). + Tr ph n b ph do thp nhit khi c thai: Sn chi t 1 chn, sao, tn bt. Mi ln ung 8 12g vi nc cm hoc lm vin ung (an Kh Tm Php). + Tr ph thng do nhit: Sn chi t nhn, sao, nghin. Mi ln ung 12g vi nc cm. Nu nhit thng tiu th dng lun c xc (an Kh Tm Php). + Tr hoc lon chuyn gn, chut rt, bng ngc cng y, cha nn vtiu c: Chi t 27 tri, tn bt, ung vi ru nng (Tru Hu phng). + Tr trong bng au xc do lnh v nng xung t nhau, n ung khng c: Sn chi t, Xuyn u, 2 v bng nhau, tn bt, h vi ru lm vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 15 vin vi nc Gng sng. Nu au bng di th ung vi nc Hi hng (Bc T phng). + Tr au nng vng d dy: Sn chi t ln 7 - 9 tri, sao en, sc vi 1 chn nc cn 7 phn, ung vi nc Gng sng. Nu khng bt th dng vi 4g Huyn minh phn th ngng ngay (an Kh Tm Php). + Tr bnh v kh ca Ng tng, b m huyt: Chi t sao en, tn bt, sc vi Gng sng ung (an Kh Tm Php). + Tr bnh thi ch, au xc ln tim ngc lin tc: Chi t 21 tri, t, tn bt, ung vi nc (Tru Hu phng). + Tr st cao sau khi n hoc sau khi giao hp au mun cht: Chi t 30 tri, nc 3 thng. Sc cn 1 thng, ung cho ra m hi (Mai S phng). + Tr tr nh b rt, ni cung, tch nhit di, mnh nng pht cung, hn m, khng n: Chi t 7 tri, u x 20g. Sc vi 1 chn nc cn 7 phn, ung vo cng hiu ngay, c th ma (Tp Hiu phng).

+ Tr bn trng iu kh: o nhn 20g, 1 cht Tho u, tt c sao qua ri b u i, thm Bch ch 4g. Tn bt, mi ln ung 2g vi ru Hi hng v Hnh trng (Ph T phng). + Tr mt km to bn: Sn chi t 7 tri, di l, nng chn, sc vi 1 thng nc cn na thng, b b, ng thi cho vo 12g bt i hong, ung nng (Ph T phng). + Tr n vo ma ra ngay: Chi t 20 tri, sao qua, b v, sc ung (Qui Chng K phng). + Tr u au do phong m khng chu ni: Chi t (bt), trn mt, ngm trn li, h nn ra l bt (Binh B Th Tp phng). + Tr mi ni ht tht nh mi s t: Chi t sao, tn bt, cng vi sp vng lm vin bng vin n ln. Mi ln dng 1 vin, nhai nh vi nc tr, ngy 2 ln. King ru, thc n chin, xo (Bn S phng). + Tr mi ni ht tht nh mi s t: Sn chi, Tang bch b, Hong cm, Cam tho, Ct cnh, Ng v t, Can ct, cc v bng nhau, sc ung (Bn S phng). + Tr n c do ha nhit: Chi t nhn, t, tn bt, trn nc tm vo (Mai S phng). + Tr phng cha pht ra: Chi t nhn, t, tn bt, trn vi du m, p, bng li (Thin Kim phng). + Tr l nga trong m mt: Chi t, t, tn bt, xc vo (Bo u i Ton phng). + Tr sng au do gy xng: Chi t ga nt, trn vi Bch min, p vo (Tp Gin phng). + Tr ch di cn: Chi t b (t, tn bt), Thch lu hong, 2 v bng nhau, tn bt xc vo (Mai S phng). + Tr phng do nhit: Chi t, tn bt, trn vi lng trng trng g, pht ln ch au (Cp Cu phng). + Tr thng hn thp nhit sinh ra vng a, bng ln dn: Chi t 14 tri, Nhn trn 240g, i hong 120g, 1 u nc. Trc ht sc Nhn trn gim 6 phn ri b c 2 v vo sc cn 3 thng, chia lm 3 ln. Khi no tiu thng nh nc B kt (c khi ), ung mt m th gim, mu vng kh trn da t nhin theo nc tiu m ra ht (Nhn Trn i Hong Thang Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr vng da, mnh nng: Sn chi, Cam tho, Hong b sc ung (Chi T Hong B Thang Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr sau khi b thng hn sinh y bng, bt rt, nm ngi khng yn, ma ra th : Sn chi, Hu phc, Ch thc, sc ung (Chi T Hu Phc Thang - Trung Quc Dc Hc i T in). + T ha tiu trng: dng Sn chi, Xch phc linh, Mc thng, Hot thch, Trch t cc v bng nhau. T ha hu d ca Tm kinh, dng Sn chi, Lin kiu, Mch mn ng, Trc dip, ng tm tho, Cam tho (sng). Hong lin cc v bng nhau (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Tr vng da v dng nhiu ru sinh nng ngi: Sn chi, Nhn trn cao, Hot thch, Xa tin t, Tn giao, Hong lin tho, Mc tc, cc v bng nhau, sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr chy mu cam, ma ra mu do huyt nhit, l ra mu, huyt ra lai rai: Chi t 16g, Hong cm 12g, Bch mao cn 20g, Tri mu 12g, Ct cnh 8g, Cam tho 4g, Trc b dip 12g, Xch thc 12g, sc ung (Lng Huyt Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng quang vim cp tnh, tiu ra mu: Chi nhn 16g, Mao cn 20g, ng qu t 12g, Cam tho 8g, sc ung (Chi T Nhn Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr vim gan vng da cp tnh do thp nhit, nng ny trong ngc, tiu vng, tiu , vng ton thn: Chi t 16g, Hong b 12g, Cam tho 4g, sc ung (Chi T B B Thang - (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Chi t nh thong c hnh phi mu l tng ca ha nn t c ha trong Ph, dng n c 4 tc dng: Th nht l nhit bm vo Tm kinh, hai l tr c bt rt, ba l kh h nhit thng tiu, bn l tr phong (Trn Chu Nang). + Chi t t ha ca tam tiu v ut ha trong b khi, thanh huyt trong v qun, tnh n chy quanh co khut khc, xung di c th ging ha theo ng tiu ra ngoi. Ngi au tim hi lu khng nn ung m, ut ha ngc ln sn, v vy cc phng thuc c dng Chi t lm thuc dn nhit th t d phc np v bnh d lui (Bn Tho Din Ngha). + Sn chi gii c c ca Ngc chi hoa [Dng trch trc] (Bn Tho Tp Ch). + Sn chi t gii c phong nhit c, gii c nhit c lc thi dch, 5 chng vng da, ng lm, thng tiu, tiu kht, sng mt, trng c, st trng c (Dc Tnh Bn Tho). + Chi t bm th c ci kh ng m rt lnh, ng lnh th tn v thng huyt. H T V suy nhc th cm dng. Huyt h pht st cm dng. Tnh n c th t c ha hu d, Tm Ph khng c t nhit kt tiu trng th khng nn dng. L lot v kh huyt h khng th thu lim, khng dng (Bn Tho Kinh S). + Mu vng ca Chi t cn c dn gian dng lm mu nhum trong lc nu hoc ch bin thc n, v khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). Phn bit: (1) Cy Dnh dnh bc (Gardenia tonkinensis Pitard): cy cao nh 1-4m, rt nhn. Cnh non dt, mu nu m, sau mu xm, nht, trn. L hnh tri xoan nhn u v gc, mu nu v hi bng mt trn, nht hn mt di cung ngn, l km hnh bu dc, nhn u, mt trong c lng t trng. Hoa n thng 5-6 qu chn t thng 8-11. Cy mc ph bin, thng trng lm cnh v c hoa ln, dp. Qu c th dng nhum. (2) Cn phn bit vi cy Dnh dnh lng (G. philastrei Pit) c Phc Tuy, Nha Trang. Dnh dnh ng co (G, angkorensis Pitard), c Nha Trang, Hn Tre. Dnh dnh Thi (G. sotepensis Hutc in Craib) c Lt. Dnh dnh GODFROY (G. godlefroyana O, Ktze).

(3) Trung Quc c cy Thy chi t (Gardenia radicans Thumb) l cy bi thp xanh quanh nm, thn c nhiu cnh, mc nghing nh Chi t, ch khc l hoa xp chng, thng thng th khng kt qu hay kt qu rt t, hoa qu nh hn Chi t. L hnh nhn, ln ngc hay hnh trng o ngc, c 2 loi l to v l nh. Thng trng cng vin lm cnh, qu khng lm thuc. (4) Cn phn bit vi qu Giun hay S qun t (xem) l qu kh ca cy S qun (Quisqualis indica L.) h Combretaceae l v thuc dng ty giun c hnh ging hao hao ging qu Chi t (loi nguyn). (5) Ngoi loi Chi t ni trn, min ni c mt loi mc hoang gi l Sn chi t, dng cy nh hn, ngi ta cng dng lm thuc. Tn gi: Chi c ngha l chn ng ru, t l ht qu. V qu nh ci chn ung ru nn gi l Chi t (Trung Quc Dc Hc i T in).

CH THC

Xut x: Bn Kinh. Tn gi: Ch c ngha l tn cy, thc l qu, nn gi l Ch thc. Tn Vit Nam: Trp, Chp, Kim qut, Kh chanh, Ch thit, tri non ca qu Trp. Tn Hn Vit khc: ng nh, Nim thch, Ph hng chy, Chy hng phch lch (Ha Hn dc kho).

Tn khoa hc: Fructus ponciri Immaturi, Fructus aurantii Immaturi H khoa hc: Thuc h Cam (Rutaceae). M t: Ch thc l qu trp hi vo lc cn non nh ca cy Citrus Hystric D.C cy nh rm l, c gai di. L n mc so le, hnh bu dc, di 7-10cm. Hoa nm cnh trng, thm. Qu c v s s, mu vng nht, v dy, v ng nhiu ht (Xem thm Ch xc). Phn bit: (1) Ch thc v Ch xc u l qu phi kh ca hn 10 cy ca chi Citrus v Poncirus hc Cam (Rutaceae) nhng thu hi hai thi k khc nhau. Cha xc nh c tn chnh xc. Trung Quc cn dng Ch thc hoc Ch xc vi nhiu cy khc nhau nh cy Cu kt, Ch (Poncirus trifolia Raf), cy Hng vin (Citrus wilsonii Tanaka), cy Ton ng hay Cu u ng, B u ng (Citrus aurantium L) cy i i hoa (Citrus aurantium L Var Amara Engl). C ni cn dng qu Bi non (Citrus grandis Osbeck) b i, phi kh lm Ch thc v Ch xc. (2) Ch thc gm cc qu nguyn hnh cu v qu b i hnh bn cu, l qu nguyn ng knh 0,5-1cm, v ngoi mu nu en, c vt tch ca cung qu, bn pha i din c mt chm nh li l vt tch vi nhy rng. Qu b i ng knh 0,5-1cm, v ngoi mu nu en, c vt tch ca cung qu, bn pha i din c mt chm nh li l vt tch vi nhy rng. Qu b i ng knh 1-1,5cm. Mt ct ngang c mt vng v qu ngoi mng, mu nu, st v c cc ti tinh du l ch, mt lp ci mu g vng hoc vng nu nht, hi li ln, gia l rut mu en nu, c nhng mi hnh tia nan hoa bnh xe. C cht cng chc, v ng cht, mi thm nh. a l: Cy mc hoang Ngh Tnh, Cao lng, H Bc, Thanh Ha. Thu hi, s ch: Vo thng 4-6 lc tri kh ro, thu nht cc qu non rng di gc cy th c Ch thc. Dng qu c ng knh di 1cm th nguyn, qu c ng knh trn 1cm th b i theo chiu ngang, khi dng ra sch t bi, mm, xt lt hay bo mng, sao gin. Phn dng lm thuc: Qu non rng phi kh. M t dc liu: Ch thc gm cc qu nguyn hnh cu v qu b i hnh bn cu. Qu nguyn ng knh 0,5-1cm, v ngoi mu nu en, c vt tch ca cung qu, bn pha i din c mt chm nh li l vt tch vi nhy rng. Qu b i ng knh 1-1,5cm. Mt ct ngang c mt vng v qu ngoi mng, mu nu, st v c mt vng v qu ngoi mng, mu nu, st v c mt ti tinh du l ch, mt lp ci mu ng vng hoc vng nu nht, hi li ln, gia l

rut mu en nu, c nhng mi hnh tia nan hoa bnh xe. Cht cng chc, v ng mt, mi thm nh. Nu loi v mng l Cu qut (qut). Dng th qu gn chn, cn xanh v, b i, ci cng dy cng tt, mi thm, rut b trng ng, lu nm cng chc khng m mc l tt. Qu nh, v dy, trong c, chc, nhiu tht, nh rut khng mc, mt l tt. Th to nhiu rut l xu. Loi sn xut T Xuyn v ngoi mu xanh lc, mt trong mu trng vng, dy v, cng, mi thm hi ng l thng phm. Loi sn xut Giang Ty mu hi en c dng nt rui li ln, tht n dy cng chc, mi nng nc cng tt. Loi sn xut Giang T v ngoi mau xanh lc m, hi vng, th hn, cht nh, mi v nh, xu hn. Bo ch: Gip nc vo cho mm, moi b cc mi v ht trong ri xt nh phi kh sao vi go np hoc cm (ri b cm i), c khi sao chy tn tnh ri tn bt. Cch dng: Sao dn c tc dng tiu tch, h kh, tr m gip tiu ha, sao tn tnh c tc dng cm mu. Ch thc lu nm cng tt. Bo qun: ni kh ro, trnh m. Thnh phn ha hc: + Hesperidin, Neohesperidin, Naringin (R F Albach v cng s, Phytochemistry 1969, 8 (1): 127). + Synephrine, N-Methyltyramine (H Triu Thanh, Trung Dc Ch 1981, 12 (8): 345). + V qu cha cht du 0,469%, trong c a-Pinene, Limonene, Camphene, g-Terpinene, pCymene, Caryophyllene (Nobile Luciano v cng s, C A 1969, 70: 31620b). Tc Dng Dc L: . Ch thc v Ch xc u c tc dng cng tim, tng huyt p do thnh phn ch yu l Neohesperidin nhng khng lm tng nhp tim. Thuc c tc dng co mch, tng lc cn ca tun hon ngoi vi, tng co bp ca c tim, tng lng cGMP ca c tim v huyt tng ni chut nht. Ch thc cn c tc dng tng lu lng mu ca ng mch vnh, no v thn, nhng mu ca ng mch i li gim (Trung Dc Hc). + Nc sc Ch thc v Ch xc u c tc dng c ch c trn rut c lp ca chut nht, chut lang v th, nhng i vi ch c gy r d dy v rut th thuc li c tc dng hng phn lm cho nhp co bp ca rut v d dy tng. cng l c s dc l ca thuc dng tr chng d dy sa xung, d dy gan, li dom, sa trc trng... Kt qu thc nghim cho thy Ch thc v Ch xc va c tc dng lm gim trng lc c trn ca rut v chng co tht, va c th hng phn lm tng nhu ng rut, do trng thi chc nng c th, nng thuc v sc vt thc nghim khc nhau m c tc dng c hai mt ngc nhau, nh

vy dng thuc iu chnh s ri lon chc nng ng tiu ha trng thi bnh l l tt (Trung Dc Hc). + Nc sc Ch thc v Ch xc c tc dng hng phn r rt i vi t cung th c thai hoc cha c thai, c lp hoc khng, nhng i vi t cung chut nht c lp li c tc dng c ch.tc dng hng phn t cung ca thuc ph hp vi kt qu iu tr chng t cung sa c kt qu trn lm sng (Trung Dc Hc). + Ch thc c tc dng li tiu, chng d ng. Cht Glucozit ca Ch thc c tc dng nh Vitamin P lm gim tnh thm thu ca mao mch (Trung Dc Hc). Tc dng: + T m, hot khiu, t kh (Bn Tho Din Ngha). + T V thc, khai o kin kt, tiu m tch, kh nh thy, thng tin b, ph kt hung (Dc Phm Ha Ngha). + Hnh kh tr, tan m, dn kh xung qua ng i tin (Trung Dc Hc). + Ph kh, tiu tnh, ng thi c tc dng t m, tr b tch, hnh kh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tnh v: + V ng, tnh hn (Bn Kinh). + V chua, hi hn, khng c (Bit Lc). + V ng, cay (Dc Tnh Bn Tho). + V ng, tnh hi hn (Trung Dc Hc). + V ng, tnh hi lnh. (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh V, T (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Tm T (Li Cng Bo Ch Dc tnh Gii). + Vo kinh Can, T (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh T, V (Trung Dc Hc). + Vo kinh T, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr ngc bng cng y, thc tch m tr, i tin khng thng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: Dng t 4 12g. King k:

+ T V h yu, ph n c thai, khng nn dng (Trung Dc Hc). + Khng c kh tr thc t, t v h hn m khng c thp v tch tr th cm dng: Sc yu v n b c thai nn thn trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim + Tr ngc au tc, au cng di tim, au xc di sn ln tim: Ch thc (lu nm) 4 tri, Hu phc 120g, Ph bch 240g, Qua lu 1 tri, Qu 30g, nc 5 thng. Trc ht sc Ch thc, Hu phc, ly nc b b, xong cho cc th thuc khc vo sc, chia lm 3 ln ung (Ch Thc Ph Bch Thang - Kim Qu Yu Lc Phng). + Tr au nhc trong ngc (Hung t thng): Ch thc tn bt ung vi nc ln 12g, ngy 3 ln, m 1 ln (Tru Hu Phng). + Tr bn n kh thng: Ch thc sao, tn bt, mi ln ung 12g, ngy 3 ln, m 1 ln (Ngoi i B Yu). + Tr phong chn ngoi da: Ch thc tm gim, sao, chm vo (Ngoi i B Yu). + Tr sa trc trng do l: Ch thc, mi trn cho nhn, ri sao vi mt ong cho vng, chm vo cho n khi rt ln (Thin Kim Phng). + Tr tr nh l u: Ch thc t chy, trn m heo bi vo (Thnh Hu Phng). + Tr ngc au do thng hn, sau khi au bng hn gia ngc bng nhin au ngt: Ch thc sao vi cm, tn bt, mi ln ung 8g, ngy 2 ln (T Sinh Phng). + Tr sinh xong bng au: Ch thc sao cm, Thc dc sao ru, mi th 8g, sc ung hoc tn bt ung (T Sinh Phng) + Tr m h sng au cng: Ch thc 240g, ga nt, sao, gi trong bao vi, chm ln ch au, khi ngui sao chm tip (T Mu B Lc Phng). + Tr to bn: Ch thc, To gip 2 v bng nhau, tn bt, trn vi h bt lm thnh vin ung (Th Y c Hiu Phng). + Tr tr nh b cc loi tr kinh nin: Ch thc tn bt, luyn vi mt ong lm vin to bng ht ng ng, mi ln ung 30 vin lc i (Tp Nghim Phng). + Ch thc kt hp vi Tam lng, Nga trut, Thanh b, Bnh lang c tc dng mn tiu tch khi cng chc, nhng ch dng cho nhng ngi t v mnh, n c cn sc khe (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr trng v tch nhit, bng cng y, to bn: Ch thc, Bch trut, Phc linh, Thn khc, Trch t, i hong mi th 12g, Hong lin 4g, Sinh khng 8g, Hong cm 8g. Tn bt lm vin hoc sc ung (Ch Thc o Tr Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kh huyt tch tr sau khi sinh, au bng, y tc khng yn: Ch thc 12g, Bch thc 12g, tn bt hoc sc ung (Ch Thc Thc Dc Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr tc ngc, bng y, tiu ha km: Ch thc, Bch trut, mi th 12g sc ung (Ch Trut Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr y tc di tim, n ung khng ngon, tinh thn mt mi, hoc tiu ha km, i tin khng thoi mi: Ch thc, Hong lin, mi th 20g, Hu phc 16g, Can khng 4g, Chch cam tho, Mch nha, Phc linh, Bch trut, mi th 8g, Bn h khc, Nhn sm, mi th 12g, tn bt, lm thnh vin. Mi ln ung 2-12g, ngy 3 ln (Ch Trut Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . Cy Trp cn cho r cy gi l Ch th cn b dng ngm ru sc ming tr au rng rt hay, hoc dng v r nu nc sc ung tr chng tiu ra mu (Bn Tho Thp Di). . Co ly v r cy, v non trong cy, v cnh gi l Ch th nh thn cy v v tr thng hp, bo phong au nhc khp xng. N cha c chng trng phong lit, mo ming, trong lc cha dng thuc g nn co ly v da cy ngm vi ru 1 m khi ung hm nng (Bn Tho Kinh). . Mun khai kh gia ngc th dng Ch xc, khai kh di bng th dng Ch thc. Cha kh tr th dng Ch xc, cha kh kt th dng Ch thc. Duy c ng c ni Ch xc tr kh, Ch thc tr huyt, nhng xt ra kh hnh th huyt thng, 2 v u l thuc li kh ch khng phi l thuc thng huyt. Cho nn dng Ch thc vi Bch trut th iu ha c T m dng vi i hong th thc y c kh. Nu ngi kh h trng m dng Ch thc th khng khc g m ci m cha chy (Bn Tho Cu Chn). . Ch thc v ng, cay, chua, hi hn, khng c, nhp vo kinh Tc dng minh v Tc thi m. Tnh ph m li ging xung, hon ton l dng dc, qu nh m tnh mnh, cha phn di nhanh chng, ch v huyt. Phm chng ngc bng b y trng, phin mun, cht n c tch t, m c tch huyt, th n c cng khai thng ph kt mau chng, lm cho vch xuyn tng. Dng vi Bch trut tr chng b thuc h, nhng tnh n d tn, sc n mnh, ngi khng c nh tr kim tch th ch c dng ba bi m hi ti nguyn kh. ng Vng Hi Tng ni: b kh th ly Sm, Trut, Can khng lm t, ph kh ly Khin ngu, Mang tiu, i hong lm t (Dc Phm Vng Yu). . Cy cn cho l non gi l Ch th nn dip sc ung thay nc tr tr cc chng phong, trc phong (Trung Quc Dc Hc i T in).

CH XC

Xut x: Bn kinh Tn Vit Nam: Tri ga ca qu Trp, ng qut. Tn Hn Vit khc: Ch xc, N l, Thng xc, ng nh n l (Ha Hn dc kho). Tn gi: Ch l tn cy, xc l v. V qu chn rut qut ch cn v vi x nn gi l Ch Xc. Tn khoa hc: Fructus citri Aurantii H khoa hc: Thuc h Cam (Rutaceae). M t: Ch xc cng ging nh Ch thc, Ch thc dng qu non, cn Ch xc l qu hi vo lc gn chn, thng b i phi cho mau kh. Ch xc to hn Ch thc v thng c b i (Xem: Ch thc). Phn bit: + Ch thc v Ch xc u l qu phi kh ca hn 10 cy ca chi Citrus v Poncirus hc Cam (Rutaceae) nhng thu hi hai thi k khc nhau. Cha xc nh c tn chnh xc. Trung Quc cn dng Ch thc hoc Ch xc vi nhiu cy khc nhau nh cy Cu kt, Ch (Poncirus trifolia Raf), cy Hng vin (Citrus wilsonii Tanaka), cy Ton ng hay Cu u ng, B u ng (Citrus aurantium L) cy i i hoa (Citrus aurantium L Var Amara Engl). C ni cn dng qu Bi non (Citrus grandis Osbeck) b i, phi kh lm Ch thc v Ch xc.

+ C ni dng qu bi non (Citrus grandis ocbeck) b i, phi kh lm Ch xc. + Ch xc gm cc qu b i, ng knh 2-3cm (hoc b t). V ngoi c mu nu vng, c vt tch ca cung qu hoc vt tch ca vi nhy. Mt ct ngang c mt vng v qu ngoi mng mu nu, st v c mt vng ti tinh du l ch, lp ci trng ng, dy khong t 3-4mm qun ra pha ngoi, gia l rut mu nu nht, c cc mi hnh ta nan hoa bnh xe, kh xp c li cng. Cht cng chc, mi thm nht, v ng cay. Rut hi chua cht (so snh vi: Ch thc). + Ch xc v Ch thc ging nhau, nhng sc mnh ca Ch xc yu hn. a l: C nhiu pha Bc Vit Nam. Phn dng lm thuc: Qu chn. Thu hi, s ch: Chn vo thng 9-10, hi nhng tri gn chn, phi kh lc tri kh ro hoc hi qu xanh c ng knh 3-5cm b ngang lm i phi kh. Bo ch: em thm nc cho mm, b xc mi v ht trong i ri xt mng phi kh trn sao vi np hoc cm cho ti khi go vng hoc cm gn chy en ri b i, ly Ch xc, Ch xc lu cng tt. Bo qun: ni kh ro, trnh m. Thnh phn ha hc: + Hesperidin, Neohesperidin, Naringin (R F Albach v cng s, Phytochemistry 1969, 8 (1): 127). + Synephrine, N-Methyltyramine (H Triu Thanh, Trung Dc Ch 1981, 12 (8): 345). + V qu cha cht du 0,469%, trong c a-Pinene, Limonene, Camphene, g-Terpinene, pCymene, Caryophyllene (Nobile Luciano v cng s, C A 1969, 70: 31620b). Tc Dng Dc L: . Ch thc v Ch xc u c tc dng cng tim, tng huyt p do thnh phn ch yu l Neohesperidin nhng khng lm tng nhp tim. Thuc c tc dng co mch, tng lc cn ca tun hon ngoi vi, tng co bp ca c tim, tng lng cGMP ca c tim v huyt tng ni chut nht. Ch thc cn c tc dng tng lu lng mu ca ng mch vnh, no v thn, nhng mu ca ng mch i li gim (Trung Dc Hc). + Nc sc Ch thc v Ch xc u c tc dng c ch c trn rut c lp ca chut nht, chut lang v th, nhng i vi ch c gy r d dy v rut th thuc li c tc dng

hng phn lm cho nhp co bp ca rut v d dy tng. cng l c s dc l ca thuc dng tr chng d dy sa xung, d dy gan, li dom, sa trc trng... Kt qu thc nghim cho thy Ch thc v Ch xc va c tc dng lm gim trng lc c trn ca rut v chng co tht, va c th hng phn lm tng nhu ng rut, do trng thi chc nng c th, nng thuc v sc vt thc nghim khc nhau m c tc dng c hai mt ngc nhau, nh vy dng thuc iu chnh s ri lon chc nng ng tiu ha trng thi bnh l l tt (Trung Dc Hc). + Nc sc Ch thc v Ch xc c tc dng hng phn r rt i vi t cung th c thai hoc cha c thai, c lp hoc khng, nhng i vi t cung chut nht c lp li c tc dng c ch.tc dng hng phn t cung ca thuc ph hp vi kt qu iu tr chng t cung sa c kt qu trn lm sng (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ng, tnh hn (Bn Kinh). + V chua, hi hn, khng c (Bit Lc). + V ng, cay (Dc Tnh Bn Tho). + V ng, tnh hi hn (Trung Dc Hc). + V ng, tnh hi lnh. (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh V, T (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Tm T (Li Cng Bo Ch Dc tnh Gii). + Vo kinh Can, T (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh T, V (Trung Dc Hc). + Vo kinh T, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + T m, hot khiu, t kh (Bn Tho Din Ngha). + T V thc, khai o kin kt, tiu m tch, kh nh thy, thng tin b, ph kt hung (Dc Phm Ha Ngha). + Hnh kh tr, tan m, dn kh xung qua ng i tin (Trung Dc Hc). + Ph kh, tiu tnh, ng thi c tc dng t m, tr b tch, hnh kh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Ph tr kh, th trng v, dng lm thuc kh m, to thp, tiu thc. Ch tr:

Tan nhng cht lu kt trong bng, m tr ngc, tiu y trng, yn d dy, phong nhp vo i trng. Liu dng: Dng 4 12g. King k: T, V h hn m khng c thp tch. n b c thai, gy yu ch dng. n thuc kinh nghim: + Tr tr nh l lu ngy, tiu ra cm nc khng u: Ch xc, tn bt, mi ln ung 4 8g (Qung Li Phng). + Tr rng au nhc: Ch xc ngm ru sc ming (Thnh Hu Phng). + Cm l, thun kh: Ch xc sao 96g, Cam tho 24g, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc si (Anh ng Bch Vn Phng). + Tr tr nh i tiu kh: nng Ch xc, b mi, Cam tho mi th 4g, sc ung (Ton u Tm Gim Phng). + Tr l au sng: Ch xc nng nng, chm vo 7 tri (B Hiu Phng). + Tr l au sng: dng bt Ch xc, b vo trong bnh nu si tht lu trc xng sau ra (Bn S Phng). + Tr nc ct do thng hn: Ch xc 20g, Mc hng 4g tn bt, mi ln ung 4g, vi nc si, cha bt th ung tip (Bn S phng). + Tr au bng khi c thai: Ch xc 120g, sao vi cm. Hong cm 40g. tn bt. Mi ln ung 20g vi 1 chn ri nc, nu c ph bng cng thm Bch trut 40g (Hot Php C Yu Phng). + Tri rut x xung sau khi : Ch xc, sc ly nc ngm, i t lu th rt vo (T Trn Phng). + Tr tr nh nn ma, ng kinh, nghn m, co git: Ch xc b mi sao vi cm, m u khu, 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 1/2 mung c ph, nng th 1 mung. Nu cp kinh phong dng Bc h ga vt ly nc ung vi thuc. Nu mn kinh phong dng Kinh gii nu ung vi 3-5 git ru, ngy 3 ln (Bt Kinh Hon - Tiu Nhi Phng). + Tr tr nh b chng nhuyn tit (mn nht mm c nc): Ch xc 1 tri ln (khng ly loi trng), mi cho bng ming ri ly h min bi quanh ming, p ln trn u ming mn th c th t ra ht mu m v khng c so (Th Y c Hiu Phng). + Li kh sng mt: Ch xc 40g, sao, tn bt, ung vi nc (Tuyn Minh Phng) + Tr thng hn m chng, do ung thuc lm h qu sm sinh y tc ngc nhng khng au, vo thy mm: Ch xc, Binh lang 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 12g vi nc sc Hong lin (Tuyn Minh Phng).

+ Tr tiu ra mu: Ch xc 240g sao vi cm, Hong k 240g, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc cm, hoc trn vi h lm vin ung (Kinh Nghim Phng). + Tr bng y, ngi ln cng nh tr nh, kh huyt ngng tr: dng nhng v c tc dng thng rut, thun kh gi l T Diu Hon gm Ch xc y m lng cn xanh, b mi i, ly 160g chia lm 4 phn, 40g sao vi Thng trut, 40gsao vi La bc t, 40g sao vi Hi hng, 40g sao vi Can tt, xong b cc v y i, ly Ch xc, tn bt dng. Ly 4 v trc sc ly nc trn bt go lm thuc vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi nc cm, sau khi n (Gin D Phng). + Tiu tch thun kh, tr ng tch lc t, dng cho c ga ln tr: Ch xc 3 cn b mi, mi tri b vo 1 ht Ba u nhn, ri p vo cho kn, nu la nh 1 ngy, cn nc thm, khi thm phi nc nng vo, i cho nc cn, b Ba u i, ly Ch xc phi nng, sao, tn bt, dng bt trn gim lm vin to bng ht Ng ng. Mi ln ung 30-40 vin (Thiu Chn Nhn Kinh Nghim Phng). + Tr vng xng sn au nhc v s qu m tn thng ti kh: dng Ch xc (sao) 40g, o chi (sng) 20g, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc sc Gng v To (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ut kh thng tiu lm y sinh v hn: Ch xc, T t, Qut b, Ct cnh, Mc hng, Bch u khu, Hng ph (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu ra mu giai on u: Ch xc, Hong lin, He hoa, Can ct, Phng phong, Kinh gii, Thc dc, Hong cm, ng quy, Sinh a, a d, Trc b dip (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nga do phong chn: Ch xc, Kinh gii, Kh sm, Phng phong, Thng nh tho, Bi b, nu nc tm gi (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr l, mt rn: Ch xc, Binh lang, Thc dc, Hong lin, Thng ma, Ct cn, Cam tho, Hng khc, Hot thch (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kh h, i tin kh: Ch xc, Nhn sm, Mch mn ng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au hng sn phi, dng Ch xc, Nhc qu (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . Mun khai kh gia ngc th dng Ch xc, khai kh di bng th dng Ch thc. Cha kh tr th dng Ch xc, cha kh kt th dng Ch thc. Duy c ng c ni Ch xc tr kh, Ch thc tr huyt, nhng xt ra kh hnh th huyt thng, 2 v u l thuc li kh ch khng phi l thuc thng huyt. Cho nn dng Ch thc vi Bch trut th iu ha c T m dng vi i hong th thc y c kh. Nu ngi kh h trng m dng Ch thc th khng khc g m ci m cha chy (Bn Tho Cu Chn). . Ch xc kin t, khai v, iu ha ng tng, cm ma tiu m, chng n vo ma ra, hoc lon, t l, tan hn khi, tiu nc ng trong phi v i tiu trng (Ch Gia Bn Tho).

. Ch xc vi Ch thc kh v ging nhau, nhng Ch thc nh tnh mnh chy khe nh mt ngi tng tr hng hi xung phong khng li bc no, cn Ch xc to tnh hon, i chm vo c ngc, cch, phi, v, i trng, cha chng t nga (V ph ch b mao, t ch c nhc, phong hn, thp vo 2 kinh y th sinh nga hay t) phi c Ch xc mi cha c cc chng y (Bn Tho n Phng). . Ch xc v Ch thc xa kia khng phn bit. Bt u t ng vin chia ra Ch xc tr trn cao, Ch thc tr phn di, Vng Hi Tng th chia ra Ch xc ch phn kh, kh li th m phi tiu, tch phi ha, trong thn th con ngi, t ca ming n Phch mn, tam tiu u thng mt kh m thi, vic g phi chia ra trn vi di, kh vi huyt. Nhng Ch thc tnh cp, Ch xc tnh hon l ng thi, nu c ngi trung kh mnh chc, ngu nhin v n qu nhiu kh tiu, mn n gip cho t khc ha th c, nu trung kh khng y , t h khng vn ha c th cng tiu li cng h, cng nh kh yu b y m dng lm thuc khc pht th kh v hnh b thng, khng nhng cng ng tr hn m li bin sinh ra chng khc. Cn nh bi Su thai m dng Ch xc lm qun l v cha cho cng cha H Dng kh sinh m ni ting l v cng cha c phng dng qu y cho nn kh sinh, v li kh hu a phng thuc thc th ha chng c thch hp, nu khng th tn hi n chn nguyn, thai khng c lc li lm cho kh sinh. Hung chi t v v l cha m ha sinh, cng nh tng vch trong thn th con ngi c th chu c s y ng nhiu ln u! Ngi thng c phn nhiu b thng v lc dm ha chng chu ni c, con ngi by gi bm th thiu thn, tht tnh li cng lm hi, chng b trng u thuc h, thng thng nh th c, dng lm thuc cng pht th li cng thm hi, phi nn cn thn (Dc Phm Vng Yu).

C DI D
B bn n nh coi bnh cho ngi quen. l mt ph n trang b nhiu ph tng silicon(sa sc p qu l). Cng tay b che mt 1/3 bi vng vng (khin ti c cm tng ch ta b cng tay) gy tr ngi cho bt mch. Thi rt knh kiu, loi gau, c tin mua tin cng c. Sau khi khm bnh, ti ni: - Ch c nhiu ht xon h. c dp, ch ta ca cm lin thin v ti sn cu mnh c nh bng cassette. Ti chn ngang: - Ngi ta ch cn ht xon vo bng tai, nhn. Cn ch cn c ht xon vo chn, hai cng chn y ht xon (vt i v mui t thm en). Sau khi gi mt n ph u, ti hi tip: - Phn mu g, mt phn c lng khng ? - Khng bit. - Khi i cu, cc phn u tin kh cng nh hn si. Nhng sau phn cn cng hay mm ?

- Khng bit. - Tri t, hi g ch cng khng bit. Ch ch lo ci v l sn sc sc p v eo n trang cn b lng th b ph, nt by th bnh. n thua ci lng, xu bng th bn ngoi lm sao tt p c. Mi ngy i cu nh quan st phn cho k: mu sc, kh hay lng, cng mm v nht l ngi xem c thi khng. Trc mt n nhiu c di d. Tun sau tr li cho bit chi tit. Sau khi thiu ph ra v, b bn c n: - ng ny bt lch s. Ngi ta lm n ln, tin cu bc t m ng bo xem phn, ngi phn c thi khng. - Ngi phn v xem phn l cch xt nghim gan mt chnh xc nht. - Th sao khng k toa cho ngi ta i bc m tc tu dn C di d. - chn bnh xong u m cp toa vi bc. Tm thi cho n c di d mt gan, thng mt. Ti c ni by g u m ch c ti ? - Ni kho mt cht, thay v c di d th bo c tm. - Thi i b i. Bo c tm, nh ch ta n c pho tm l v n. C di d hay c tm c tn khoa hc l Solanum melongena, h C. Qu di lng thng vi hnh dng nh tinh hon d dc nn c tn C di d. Gi tn c tm l khng chnh xc v mt vi loi c khc cng mu tm. Hn na C di d c hai loi: qu xanh nh tm v qu tm. C ngi ni n c di d b nhc mi. ng thi, l n qu c cn xanh non nn nhiu solanin ; lng solanin gim khi chn. C di d nng c mi thm hp dn do solanin. Hy chn qu va chn ti ngha l khng cn cng na. Hy l qu c da bng mt v ng mu, khng c vt try. Dng ngn tay n vo ri bung ra, v qu phng tr li l qu cn ti. V nhn nhm l b ho. 100g c tm sinh 23 calori, c thnh phn nh sau: 92% nc, 5,5% glucid, 1,3% protein, 220mg kali, 15mg photpho, 12mg manh, 10ng calci, 15mg lu hunh, 0,5mg st, 0,2mg mangan, 0,2mg km, rt t vitamin. Rut qu nhiu cht nhy. V qu c violantine, mt cht thuc nhm anthocyanosid. Theo Y hc dn gian, c di d c tnh mt gan, thng mt, nhun trng, thng tiu, iu ho tiu ho. Thc n thng lm l nng, xo m, bung, um, xo thtNng qu lm c nho mt ngon. Rut c nhy nho li tng l c cht du, tht ra c di d khng c du m. Khi n c di d nn n c v v villantine v qu c tnh chng oxy-ho. 1-Tng tit dch tiu ho.

C di d lm tng tit mt v dch ty, gip tiu ho thc n. Cholesterol trong mt nh ho cht bo c th hp th qua thnh rut. Trypsin trong dch ty thy phn protein thnh albumin v aminoacid. Mt cn lm tng nhu ng rut. C ny tr n khng tiu, y bng. Nu tiu ho tt th phn c mi thi. Khi phn khng thi l tiu ho c vn , c th do tp khun rut thiu men xnh thi. (xembi Tp khun rut trong sch Thuc khng sinh cu cng tc gi) 2-Tr to bn. ng y cho rng to bn c nhiu nguyn nhn nhng thng do m suy nn rt ht nc vo c th, phn kh cng. Cht x lm phn tng th tch v khng ng tng. Cht nhy lm phn trn nhun. Ngi m suy vto bn th da khng trn nhun. Nu ch dng m phm chm sc ci v ngoi m khng ngn chn to bn th da khng th mn mng ti mt. 3- Gim cholesterol, gim thn trng. Gan tit mt, cholesterol l thnh phn quan trng cu mt. Rut c cholesterol cu mt v trong thc phm (tht, trng). - Cht bo cn nh cholesterol nh ho mi ngm c vo mu. Cht nhy cu c di d ngoi hp cholesterol. Cht ny b kho hot tnh nn khng hon thnh chc nng, cht bo khng c nh ho nn li rut. C cholesterol v cht bo lu li trong rut ri di chuyn xung rut ga v bi xut theo phn. C th khng c tip t cholesterol v cht bo, chng nhng th mt cn ko theo cholestrol. Kt qu l cholesterol v cht bo trong mu u gim. An C di d chnh l cch gim cholesterolhuyt v triglycerid-huyt an ton nht. Mt qu c tm nng c kh nng hp th 83g cht bo trong 70 giy, cao gp 4 ln khoai. Khng c tip t thm, c th tiu th m d tr nn thn trng gim. iu cn bit l nn gim thn trng t t c th co thi gian thch nghi. Nu gim cn nhanh th s ln cn tr li my hi. Thn trng tng gim nhanh v nhiu ln s gy xo trn sinh l. C di d c kh nng sinh nhit thp km vi cht x v cht nhy nn gim cn tt. Nn thm c di d vo thc n cu ngii mp ph, cao huyt p, tiu ng. 4-Ph tr bnh tim mch. Cht bo khng tan trong huyt tng nn phi np di dng kt hp vi cholesterol v apoprotein gi l lipoprotein. Lipoprotein li chia ra nhiu loi nhng ch c 2 loi lm chng ta lu tm l lipoprotein LDL (low density) v HDL (hignh density). Lipoprotein LDL d th (nhn dn gi l mu nhim m) d b oxy-ho, tng kt ng tiu cu (to cc mu) v gy x ng mch. ng mch b gin cng v gim khu , dn ti cao huyt p, thiu nng ng mch vnh. Nu tng x ng mch hoc cc mu di chuyn ti tim gy gy t t (nhn dn gi l cht khng kp ngp), nu ln no s gy tai bin no. Cht nhy cu c di d lm gim triglycerid v cholesterol cng lm gim nguy c bnh tim mch.

Cc ti liu cu i hc Berkeley, Johns Hopkins, Harvard, Tufts gn y cn cho bit, thc n nhiu cht x v kali cng gim nguy c t t v tai bin no (xem bi Chui, Mn nbi thuc q5). Cht chng oxy-ho (violantine) trong c di d cng tham gia ngn chn s oxy-hoa lipoprotein LDL. a s thuc gim cholesterol u t tin v c c tnh. Vi cn bnh ny phi ung thuc di hn nn cn tnh chi li chi ph tr liu. n C di d l cch dng thuc hay nht: an ton,r tin,d kim v cn khoi khu na. C di d t nhng tiu chun bin son sch Mn n-bi thuc. Hy n c di d nng. Nh ng ti thm du m. Cng khng n c di d xo m. Mn c tm bung vi u h, tht nc cng thch hp vi trng hp ny. Mn c di d ln bt chin ch n t v c cht bo v trng. 5-Thng tiu v thi ur. Thc n nhiu tht lm tng ur-huyt. Purine trong tht v u nnh tch t gy bnh thng phong vi triu chng au khp ; imau di chuynt khp ny sang khp khc ch khng mt v tr nh bnh thp khp. C di d thng tiu, tng thi ur v acid uric.

CP GII

Xut x: Khai Bo Bn Tho. Tn Hn Vit khc: Tin thim (Bn Tho Cng Mc), Cp gii (Nht Ho T Bn Tho), i bch h (Trung Quc Dc Hc i T in).

Tn khoa hc: Gekko gekko Lin. H: Tc K (Gekkonidae). Tn gi: Con c gi l Cp, con ci gi l Gii. V m, nghe ku 1 ting Tc [cp], 1 ting K [gii], do m thanh m c tn Tc k. M t: Tc k hnh dng gn ging nh con Thch sng (hay con Thn Ln, nhng to hn nhiu. C loi da mu nu en, hoc nu xanh, loi th mu xm lng c chm lm m. Con c da sn si, ming rng, ui nh m di, con ci da mn nhn, ming b, ui ln m ngn hn. Phn bng phnh to c 4 chn, ngn chn c mng mng, c th leo b trn cc vch ni treo leo v trn cy. Mnh di kong 10-17cm (cha k phn ui) ui c th di bng phn mnh, ming c hai hm rng nhn. Tc k sng vch ni hay cc hc thn cy trong rng. Cng thng sng thnh tng i mt (mt c, mt ci). Sch c ni con c ku tc con ci ku k nhng thc t mt con c th ku c hai ting Tc k. Nu dng Tc k ngm thuc thng phi kim c i. Ban ngy mt ca n la ln nn ch i kim mi vo ban m, chng ch thch n nhng loi su b c cnh, lc bt mi ng tc rt nhanh nhn, linh hot. Vo khong thng 4 bt u ma hot ng ca Tc k, thng 5-6 l thng hot ng nhanh nht, cui thng 10 t thy, sau tit Sng ging th bt u bc vo ng qua ng, n nm im trong ma ng khng hot ng. Nu bt Tc k b vo lng st m thi gian y l ma nng th chng d b cht, nhng gp iu kin kh hu thch nghi th tuy qua my thng khng cho n nhng Tc k vn sng. Nhng con nui trong lng nh th th khong thng 5-6 nhiu trng mu trng v mm, mt ln hai trng, chng 100 ngysau bt u n (3 thng 10 ngy), khng phi p, Tc k con sau khi n 3-4 nm sau mi trng thnh. Phn bit: (1) Cn phn bit vi con Tc k, Ct k, T te hay rng t, c hnh dng nh con trn nhng nh hn, con ng c g gai lng pht trin hn con ci. Sng bi cy ven sui, bi gii. Rng t tn khoa hc Physygnathus cocincinus. (2) Khc vi con Gic thim (Phrinosoma cornuta). a l: Sng trong cc hc , hc cy cc min ni rng khe hc nh cao khp ni trong nc Vit Nam. Phn dng lm thuc: Dng c con cn ui b ni tng, cng thng phng phi sy kh. Thng dng chn trc n chn sau di 9,7cm, nu nh hn kch thc trn th thuc vo loi b. Cch bt v nui.

(1) Ngi ta thng lng nghe n ku ch no th tm bt. a) Dng tc bt, thng v lc chp ti ngi ta dng gy tre nh, u gy c buc nhng nm tc, b thnh tm tua ta ri lun vo nhng hc trn cy, Tc k tng l mi (cc loi su c cnh mng) lin nhy ra v n, lc ko ra ngay th s bt c. b) Dng nh sng bt, vo khong 7-10 gi ti, Tc k thng b ra khi l hang xung di kim mi, dng n pin soi vo tc k s nm im nhanh nhanh ta tm ly c. c) Dng mc st bt v ma h nng nc, Tc k thng b ra ngoi hc ngng mt. V ban ngy chng hay b la mt, cho nn nhanh nhn dng mc st mc vo hm trn hay hm di ri ly tay tm cht ly c bt b vo lng. (2) Cch nui: a) Lm ni gi, tm ch kh ro, ri ly v gch xy thnh ni gi rng gia. Ni gi gm vch xung quanh v lng rng c ca vo. Lm vch ni sau khi san bng nn, dng gch xy thnh vch cao 3m, rng 2,3m, di 3m, trn vch c nhng l nh cch mt t 1m, trn nc c mt ca thng ln trn, bn mt vch c mt ca s, mt bn c ca ra vo sau p ra ngoi c cht h cn thn nhng ch c l th vn cha ra thnh hang su. Sau khi xy xong bn ngoi ch trng thy khng thy gch. Ca s hang u ly thp vt li, ca ra vo cng lm bng li thp. Lm lng ni cn xy mt hn ni gi con, di 1-7m, rng 1m, mt u xy ni lin vi vch tng nc ni gi. Ch cch t 1m c cha nhng l nh lm hang cho n . Bn chung quanh c cha li i tin quan st. b) Nui: Tc k thch n nhng cn trng b cnh mng. Ban m dng n du nhng cn trng tp trung cho Tc k bt (Tc k khng s nh sng l m). Nu n khng no phi cho n mi thm. Nu trong hang khng m th phi phun thm nc vo cho m. Ti lc ln n thp n ni gi cho nhng su b c cnh bay vo Tc k bt n, nu khng ta phi bt thm cho n tng ba, ban ngy la mt cho nn t hot ng. Bo ch: (1) Dng ba p u cho Tc k cht, t bng tr xung buc vo gi cng ly dao con nhn sc, m t t ln n hai chn trc, dng gi sch hoc bng thm cho sch kh mu mnh, khng c ra bng nc, ng thi mc vt hai mt i v mt c cht c, sau cng trn chic gi phi hay sy kh. Gi gm 1 thanh tre dc hay hai thanh tre ngang, 2 thanh ngang cng 4 chn. Sau khi cng ln gi th dng than sy kh. C hai con kch thc bng nhau th cng ln 1 gi (thng gi l mt i c ci). Cch cng bng c hai kiu: - Np kiu bt cho du nhn: Mt np cng t chn phi pha trc cho sang chn tri pha sau, mt np cho t chn tri pha trc no sang chn phi pha sau - Np kiu song song: Bng chia lm hai phn. Phn trn ngc cng mt np rng bn, hnh ch nht, t gn pha hai chn trc. Phn di ngc mt mt np rng bn, hnh hi bn nguyt v bng tht dn, np t gn hai chn sau. Mt np di nh, cng hn xuyn di cc np dc theo xng sng, khi sy kh ui tc k khi b cong. Cc np phi bng ct tre ga ngm hoc sy trnh mt. Cng xong, h than ci hoc sy ton thn t t, n kh, khi ton thn kh th chc u xung, ui chng ln ch sy ring u. Nhn thy kh, tay bp thy cng l c.

(2) Xung quanh mt v con ngi ca Tc k c cht c cho nn ngi ta thng hay khot b mt khi dng, khi dng b vy trn ui, di bng v trn tht. Dng ru ngm cho thm ri ly la than rang cch 2 ln giy cho vng kh, xong b vo bnh s treo trn gc nh pha ng mt m th tc dng tr bnh tng ln gp i, nhng ng lm h ci ui i (Li Cng). (3) Khi dng u v chn phi ra b ci ru ca n bn trong, nu khng sch c th ly sa kh sao qua dng hoc sao mt (Nht Hoa T Bn Tho). (4) Khi dng sao cho tht vng, khi th th nng cho tht chn, ngm mt ming trong ming ri chy m khng th dn dp l loi tht. Th thuc ny nn dng vo hon tn th hay hn (Dng Dc Php Tng). M t dc liu: Cp gii kh thng c m bng b rut trong, t chi v u ngc, dng cp tre cng ra, phn ui dng giy ct trn phin tre mng rng, cng rng ra t u ti ui di khong 21-32cm. B xng vng u r rng, mt lm su. Vng lng sau khi trc phin vy mu xm xanh lm l da d tha mu nu, ct sng gia v xng hai bn th hin dng cnh sng lng li ln, t chi v phn ui nhn teo nhiu, 5 ngn chn cng cong c l ht. Con no c tht trng mi thm cn nguyn ui khng su mt l tt. Khng dng con mt ui, hoc ui b chp. V hiu lc ca Tc k l do ui ca n. Tnh v: V mn tnh bnh c c t. Qui kinh: Nhp kinh Ph, Thn. Tc dng: B ph, bnh suyn, b thn trng dng. Ch tr + Tr suy nhc lu ngy, ho suyn, suy nhc, ho ra mu, tiu tin nhiu ln. Liu dng: Dng t 2g- 6g, tn bt trn vo thuc lm hon. King k: Ho suyn do ngoi t phong hn, ngi c thc nhit cm dng. Cch dng: (1) Trit Giang ngi ta thng dng ui Tc k lm thuc, Qung Ty thng dng Tc k ngm ru mi lt ngm 2 con, trc khi ngm cht u trc khi ngm vo ru lm thuc b. (2) Khi dng ti, sau khi cht u v b t mt tr ln, b bn chn, lt da b bng, m rut nu cho, khi bt c con c ui th nhng vo trong nc nng cht b u, rut gan, ri

nng vng tht thm ngm ru 400 vi cc loi thuc ph nh Bch b, Thin mn, Mch mn, b thn nh Thc a, Nhc thung dung, Nhn sm v cc v thuc thm cho d ung, trong 100 ngy. Mun dng kh, sau khi m bng b ht ni tng lau sch bng giy bn xong tm ru, dng hai que nh dp, 1 cng thng 2 chn trc, 1 cng thng 2 chn sau nh m t phn bo ch, xong ly 2 que na khc nhn xuyn qua u v ui ri ly giy bn cun ui li khi gy phi nng hoc sy kh ct dng. Bo qun: Tc k d b h hng do su, mt, c khot. Chut rt thch n Tc k, nht l ui. Tc k sy xong phi cho vo thng kn. Trong thng c th ln Long no, T tn. Nu c iu kin th cho thm cht ht m nh Silicagel, go rang. V ma xun ma h c sau 10 ngy sy 1 ln. Sy bng than ci hoc t sy 60-700C. Sy ton thn, u phi sy k. Khi sy cn sy k. Khi sy cn ch , ui phi chng ln v ui l b phn ch yu li nhiu cht bo. Nhit nng qu c th lm cht bo chy. V ma thu v ma ng sau mt ngy sy 1 ln. Mi ln sy song vut li sa np ngay ngn. Khng nn sy Tc k bng dim sinh v dim sinh lm bin cht, mu sc bng b bc, thn b mc. Ru Tc k: Tc k 24g-ng sm 40g Huyt gic 3g, Trn b 3, Tiu hi 1, ng ru 1000ml ung ti trc khi i ng 1 cc con (30ml). Tr thn suy dng km, au lng, mi gi, i rt, hen suyn thuc hn. n thuc kinh nghim: + Ho ph mt, t chi ph, Tc k 1 con c, 1 can ci (gi: i Cp gii) c u v ui theo cch bin ch trn, ha mt tm sao cho chn ri dng Nhn sm thng hng ging hnh ngi na lng tn bt, Sp ong nng chy 4 lng, trn thuc trn lm thnh 6 ci bnh, mi ln nu cho np ly 1 chn trn vi ci bnh trn khuy ra n la nng (Ph T Phng). + Dng 3-4 con Tc k ch bin kh, cht b 4 bn chn, b t 2 u mt ti ming, ct thnh ming nh, tm nc gng ri sao vng. Sau em ga nh hay c ming, ngm vo 1 lt ru trng, ri cho thm 1 t Trn b ngm 10 ngy cng lu cng tt. Ngy ung 1-2 ln, mi ln 1 cc nh (Kinh Nghim Phng). + Dng 1-2 con Tc k to cn c ui, cht b 4 bn chn, cht b u t 2 u mt tr ln, lt da, m bng, b rut ra sch. Sau khi lm xong cht tng ming cho thm Gng, cha km n, gy cm, suy dinh dng, tinh thn mt mi, ch trm ln (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ph h, ho lu ngy khng lnh, ph tch t h nhit li thnh ung, ho ra mu m, ho c ngy khng cm, tc ting ht hi, au nhi trong lng ngc dng Cp gii, A giao, Lc gic giao, T gic (Sng), Linh dng gic, mi th 2 ch ri, dng 3 thng nc sng sc cn na thng trong ni bng bc hay snh ung ngy 1 ln (Trung Quc Dc Hc i T in). + B ph bnh suyn, tr suyn lu nm, di tinh, ho suyn, ho ra mu do Ph Thn bt tc: Cp gii tn bt, ln ung 5 phn ngy ung 2-3 ln vi nc ng ct trng khuy nc cm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). . Tr Ph Thn u h, ho lu khng bt: Cp gii 1 cp, Nhn sm 1 ch 5 tn bt, ln ung 5 phn, ngy ung 2-3 ln vi nc cm (Sm Cp Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr ho suyn, tn thng ph, trong m c ln mu: Cp gii 2 ch, Tri mu, Bi mu, Lc giao (chng), Anh b, Hnh nhn, T b dip, ng sm mi th 3 ch, Cam tho 1 ch, sc ung (Cp Gii Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + B thn trng dng, tr di tinh, lit dng do Thn dng bt tc: Cp gii 1 cp tn bt, mi ln 1 ch ngy ung hai ln vi ru ngt (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Bnh ph nuy khc ra mu, ho ra huyt l chng ho c tnh cch thng kh ln trn, nhng ngi b trng dng dng Cp gii rt tt, (Hi Dc Bn Tho). + Cp gii cha c chng i lt nht, ra sn, thng li, thng kinh nguyt, chng thuc ph kh, ho ra mu (Nht Hoa T Bn Tho). + Cp gii cha c chng ph kh xng ngc ln, ch c tinh huyt, inh suyn, khi ho, ph ung, tiu kht v gip cho sinh dc c li (Bn Tho Cng Mc). + Ct ui Tc k lm thuc, Tc k vn sng, Tc k c kh nng pht sinh ui rt khe, sau khi ct ui i trong vng 10 ngy li tip tc mc ui, vic ti sinh ny rt c li cho vic ti sinh bp tht ca c th Tc k, do ngi bnh phi, dng phi Tc k lm thuc b s thc y ti sinh t bo t chc phi. Qung Ty Trung Quc c kinh nghim dng dao st trng bng cn, ct ui Tc k, sau khi ct dng bt ca loi nm Lycopendon boviste bi vo ch ct, sau li th Tc k vo nguyn nh c, ui em sy kh dng lm thuc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kinh nghim cho rng ui Tc k c sc np kh bnh suyn rt mnh, li c th tr c suy nhc thn kinh, suyn th mt do tim, ph thng tay chn v mt (Tn bin Trung Y Hc Khi Lun)

CT CNH

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: T ni (Bn Kinh) Bch dc, Cnh tho (Bit Lc), Li nh, Ph h, L nh, Phng , Phng (Ng Ph Bn Tho), Kh ngch, (Bn Tho Cng Mc), Mc tin, Kh cnh, Ct tng x, t la st (Ha Hn Dc Kho). Tn khoa hc: Platycodon grandiflorum (Jacq) ADC. var. glaucum Sieb. et Zucc. H khoa hc: H Hoa Chung (Campanulaceae). M t: Cy tho sng lu nm, thn cao 0,60-0,90m. R c nc, mu vng nht. L gn nh khng c cung. L pha di hoc mc i hoc mc vng 3-4 l. Phin l hnh trng, mp c rng ca to. L pha trn nh, c khi mc cch. Hoa mc n c hay thnh bng tha. Di mu lc, hnh chung rng, mp c 5 thy. Trng hnh chung mu xanh tm hay trng. Qu hnh trng ngc. C hoa t thng 5-8. Qu thng 7-9. a l: Ct cnh mc hoang v c trng nhiu ni Trung Quc, ang c nhp vo trong nc ta. C to, di chc mu trng ng. Thu hi, s ch:

Ma xun hi mm non luc n, gia thng 2-8 o r phi kh, sy kh. B phn dng lm thuc: R c phi hoc sy kh (Radix Platicodi). M t dc liu: R Ct cnh kh hnh gn nh hnh thoi, hi cong, di khong 6cm-19cm, u trn th khong 12-22mm, bn ngoi gn mu trng, hoc mu vng nht, c vt nhn dc su cong tht, phn li ra hi bng mt, phn trn hi phnh to, u trc cung nh di, di hn 32mm, c t v vt mm khng hon chnh, thy phn nhnh nh, c vt thn, d b gy, mt ct gn mu trng hoc mu vng trng. T gia tm c vn phng x ta ra (Dc Ti Hc). Bo ch: + Dng Ct cnh nn b u cung, ga chung vi Bch hp sng, ga nt nh tng, ngm nc 1 m xong sao kh (Li Cng Bo Chch Lun). + Dng Ct cnh co v ngoi, tm nc go 1 m, xt lt sao qua (Bn Tho Cng Mc). + Hin nay dng c o v ct b thn mm ra sch mt m, hm sau sc lt mng phi kh dng sng, c khi tm mt sao qua (Ty theo n). Khi dng lm hon tn th nn xt lt, sao qua ri tn bt mn (Trung Dc i T in). Bo qun: D mc mt nn ni kh ro. Thnh phn ha hc: + Platycodin A, C, D (Konishi v cng s, Chem Pharm Bull 1978, 26 (2): 668) + Deapioplatycodin D, D3, 2-O-Acetylplatycodin D2, 3-O-Acetylplatycodin D2, Polygalacin D, D2, 2-O-Acetylpolygalacin D, D2, 3-O-Acetylpolygalacin D, D2, Methylplatyconate-A, Methyl 2-O- Methylplatyconate-A, Platiconic acid-A-Lactone (Ishii Hiroshi v cng s, Chem Soc, Perkin Trans I, 1984, (4): 661). + Polygalin acid, Platycodigenin, a-Spinasterol, a-Spinasteryl, b-D-Glucoside, Stigmasterol, Betulin, Platycodonin, Platycogenic acid, A, B, C, Glucose (Chinese Hebra Medicine). Tc dng dc l: + nh hng i vi h h hp: Cho ch v mo gy m ung nc sc Ct cnh, thy nim mc ph qun tng tit dch r, chng minh rng Ct cnh c tc dng long m mnh (Chinese Hebra Medicine). + Tc dng ni tit: Nc sc Ct cnh lm gim ng huyt ca th,c bit trong trng hp gy tiu ng nhn to, thuc c tc dng cng r (Chinese Hebra Medicine). + Tc dng chuyn ha Lipid: Trn th nghim, cho chut ung nc sc Ct cnh, thy c tc dng chuyn ha Cholesterol, gim Cholesterol gan (Chinese Hebra Medicine).

+ Tc dng chng nm: Trong th nghim, nc sc ct cnh c tc dng c ch nhiu loi nm da thng thng (Chinese Hebra Medicine). + Tc dng i vi huyt hc: Saponin Ct cnh c tc dng tn huyt mnh gp 2 ln so vi Saponin Vin ch, nhng khi dng ng ung, thuc b dch v thy phn nn khng cn tc dng tn huyt. Do khng c dng chch (Chinese Hebra Medicine). + Saponin Ct cnh c tc dng khng vim, an thn, gam au, gii nhit, chng lot d dy, c ch min dch (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh hi n (Bn Kinh). + V ng, c t c (Bit Lc). + V ng, tnh bnh, khng c (Dc Tnh Bn Tho). + V ng cay, tnh hi m (Trung Dc Hc). Qui kinh: + Vo kinh tc Thiu m Thn, th Thi m Ph (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh tc Thi m T, tc Thiu m Thn, tc Dng minh V (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh ph (Trung Dc Hc). Tc dng: + Li ng tng, trng v, b kh huyt, tr hn nhit, n trung, tiu cc, liu hu yt thng, h c c (Bit Lc). + Ph huyt, kh tch kh, tiu tch t m din, tr phc trung lnh thng (Dc tnh Bn Tho). + Kh m, ch khi, tuyn ph, bi nng, ph kh (Trung Dc Hc). + Tuyn thng Ph kh, tn t, tr m, tiu nng, dn thuc i ln (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr tc ting, khn ting do hng sng au, ho nhiu m do ngoi cm, ph ung (Trung Dc Hc). + Tr ho do phong t Ph, ph ung, nn ra m mu, hng au, ngc au, sn au (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: Dng 4 12g King k:

+ m h ho lu ngy v c khuynh hng ho ra mu u khng nn dng. m h ha nghch khng c phong hn ph cm dng. Ght bch cp, Long m tho, K tht heo. Trn b lm s cng tt. + Khng c phong hn b tc Ph, kh nghch ln, m h ha vng, lao tn, ho suyn: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr hng sng au: Ct cnh 8g, Cam tho 4g. Sc hoc tn bt ung (Ct Cnh Thang Thng Hn Lun). + Tr ngc y nhng khng au: Ct cnh, Ch xc, hai v bng nhau, sc vi hai chn nc cn 1 chn, ung nng (Nam Dng Hot Nhn Th). + Tr thng hn sinh ra chng bng y do m dng khng iu ha: Ct cnh, Bn h, Trn b mi th 12g, Gng 5 lt, sc vi 2 chn ri nc, cn 1 chn, ung nng (Ct Cnh Bn H Thang - Nam Dng Hot Nhn Th). + Tr ho suyn c m: Ct cnh 60g, tn bt, sc vi na chn ng tin, ung lc nng (Gin Yu T Chng phng). + Tr Ph ung, ho, ngc y, ngi nh rt run, mch Sc, hng kh khng kht nc, lu lu nh bt tanh hi nh m cho: Ct cnh 40g, Cam tho 80g, sc vi 3 thng nc cn 1 thng, chia ung nhiu ln, lc nng. Bui sng ung thuc m bui chiu nn ra m, mu c l tt (Cam Ct Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr hu t, hng vim, hng sng au: Ct cnh 80g, sc vi 3 thng nc, cn 1 thng, ung (Thin Kim phng). + Tr b nh p hoc t ng gy nn huyt trong rut, khng tiu lu ngy, thnh thong vt thng b ng au: Ct cnh, tn bt. Mi ln ung 12g vi nc cm (Tru Hu phng). + Tr c thai m ngc v bng au, y tc: Ct cnh 40g, ga ly nc 1 chn, sc vi 3 lt Gng sng cn 6 phn, ung nng (Thnh Hu Phng). + Tr rng su, rng sng au: Ct cnh, d nhn, 2 v tn bt, ung (Vnh Loi Kim phng). + Tr chn rng sng au, li rng lot: Ct cnh tn bt, trn vi nhc To lm thnh vin, to bng ht B kt, xong ly bng bc li, ngm thm vi nc Kinh gii (Kinh Nghim phng). + Tr cam n lm rng l thi: Ct cnh, Hi hng 2 v bng nhau, tn bt, xc vo (V Sinh Gin D phng). + Tr mt au do can phong thnh: Ct cnh 1 thng, Hc khin ngu u nh 120g. Tn bt, lm hnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 40 vin vi nc nng, ngy 2 ln (Ct Cnh Hon - Bo Mnh Tp).

+ Tr mi chy mu: Ct cnh, tn bt. Mi ln ung 1 mung canh vi nc, ngy 4 ln (Ph T Phng). + Tr trng c, tiu ra phn nh gan g, ngy m ra hng chu: Kh Ct cnh tn bt. Ngy 3 ln, mi ln 12g vi ru, lin tc 7 ngy, xong n gan heo, phi heo bi dng(C Kim Lc Nghim phng). + Tr tr nh khc m, khc khng ra hi gn cht: Ct cnh t, tn bt 12g, ung vi nc cm, cn ung thm 1 t X hng (B Cp phng). + Tr ho nhit, m do c: Ct cnh 8g, T b dip 12g, Tang dip 12g, Cam tho 4g, sc ung ngy 1 thang, lin tc 2-4 ngy (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho hn m lng: Ct cnh 8g, Hnh nhn, T t mi th 12g, Bc h 4g, sc ung lin tc 4 ngy (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr amidal vim: Ct cnh 8g, Kim ngn hoa, Lin kiu mi th 12g, Sinh Cam tho 4g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph ung, ngc y tc, ho ma ra m m: Ct cnh 160g, Hng ng 340g, d nhn 32g, Ng tinh tho 340g, T hoa a inh 32g. Ch thnh ru chng 450ml [mi ln ung 10ml, ngy 3 ln] (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph ung, ngc y tc, ho ma ra m m: Ct cnh 4g, Bch mao cn 40g, Ng tinh tho 8g, Cam tho (sng) 4g, d nhn 20g, ng qua nhn 24g, Bi mu 8g, Ngn hoa ng 12g sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ngc au tc ni tui ga: Ct cnh 12g, Qung mc hng 6g, Trn b 12g, Hng ph 12g, ng quy 20g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr cam rng, ming hi: Ct cnh, Hi hng, lng bng nhau, tn bt, trn u. Dng bi vo chn rng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Ct cnh c kh nng dn cc v thuc i ln, li c kh nng h kh xung l v n vo tng Ph, to kim ng lnh th trc kh phi i xung. C nhn dng vo trong thuc khi thng kh huyt, cng trong mi chng ut m ha, kit l cng cng mt ngha , nu bnh khng thuc v tng Ph th dng n v ch (Dc Phm Vng Yu). + Ct cnh cho u ca c gi l L u c tc dng tr c chng m nhit, ma thng tiu. Tn bt ung sng vi nc 4g s ma ra (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ngy xa ngi ta hay lm ln v T ni vi Ct cnh. Theo Thn Nng Bn Tho th v T ni vi Ct cnh l mt vt, nhng theo s k cu ca o Th Bit Lc th v T ni vi Ct cnh ch l cng loi m khng phi l cng vt, bi v n c hai tnh cht m cng dng khc nhau. Sch Bn Tho Cng Mc, Y Hc Nhp Mn u chia T ni v Ct cnh hai cy khc nhau. Theo Trn Tn Nhn trong (Trung Quc Dc Hc i T in), Ct cnh hoc gi Kh Ct cnh c v ng m trong r c tim, cn T ni gi l im ct cnh (im: ngt) c v ngt m trong r khng c tim. R ca loi cy T ni (Adenophora remotiflora Miq) tuy c tc dng li kh ch ho nhng ch yu dng lm thuc gii c, dng tr inh ru, trng

c v rn cn, khng c dng chung vi Ct Cnh [Platycodon grandiflorum Jacq A. DC] (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ct cnh v cay, tnh n nhng khng to, c cng dng tuyn tn t kh, ho, ngc y, khc m kh ra, d ho thuc loi hn hoc nhit, nu thin v thc t, u nn dng Ct cnh (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr hng au, nn dng chung vi Cam tho, ging nh bi Ct Cnh Thang trong Thng Hn Lun (ng Dc Hc Thit Yu). + C r c rut li gi l Kh Ct cnh, sc tuyn thng mnh. Loi khng c rut li gi l im Ct cnh (T ni), sc tuyn thng yu (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: Ct cnh c nhiu loi, ph bin l loi Ct cnh hoa tm v Ct cnh hoa trng, r u c dng lm thuc vi tn Ct cnh. Trong sch Thn Nng Bn Tho gi Ct cnh bng T ni hoc T n. Loi Adenophora remotiflora Miq gi l Ct cnh ngt l cy thn tho sng c nhiu nm cao 1-1,3m. L mc cch, c cung, hnh trng, nhn, ra l c rng ca. V ma thu cy ra hoa, hoa hnh chung 5 cnh, mu ta xanh nht. phn bit r Ct cnh c v ng, r chc mt ct ngang c vn hoa cc. Ct cnh ngt c v ngt, r chc, nhng mt ct ngang khng c vn hoa cc. Ngi ta thng trn hai th r trn vi nhau lm thuc.

CT CN

Xut x: Bn Kinh.

Tn gi: Ct l Sn, Cn l r. Cy c c nh sn nn gi Ct cn. Tn Hn Vit khc: K t (Bn Kinh), Lc hoc, Hong cn (Bit Lc), Can ct (Dim Th Tiu Nhi Phng), Lc u, Lc u trung, Ct ng cn, Thit ci ng, K t cn (Ha Hn Dc Kho), Ct ma n (Lc Xuyn Bn Tho), Ct t cn (Sn ng Trung Dc), Hong ct cn (T Xuyn Trung Dc Ch), C sn dy (Vit Nam). Tn khoa hc: Pueraria thomsoni Benth. H khoa hc: H Cnh Bm (Fabaceae). M t: L cy tho qun, c r nc, bt, c thn hi c lng l c 3 l cht, l cht hnh tri xoan, mt chim, c mi nhn ngn, nhn sc, nguyn hoc chia 2-3 thy, c lng p st c hai mt. Hoa mu xanh l, thm, xp thnh chm nch, l bc c lng. Qu u c lng dng ng mu vng. Cy trng hoc mc hoang di khp nc ta, ra hoa vo thng 9-10. C phnh di ra c khi thnh khi nng ti 20kg n c. a l: Mc hoang, trng khp ni. Thu hi: Trng vo thng 3-4 n ht thng 11 c th o ly c, bin ch thnh dc liu bn hay dng. Cy trng 2 nm th ra hoa, thng 5-7 lc bng (chm) hoa c 2/3 hoa n c th hi phi kh bn hay dng. Phn dng lm thuc: Dng r (thng gi l c), hnh tr ng knh khng u v c mu trng c, thng ct v b dc thnh tng ming trng vng. M t dc liu: R ct cn th hin hnh vin tr khng u, v ngoi mu tm nu hoc nu c vt nhn dc thnh, dc liu thng phin dy hay mng hnh khi vung, mu xm trng, hoc mu vng trng c nhiu cht x rt d tc ra thnh dng si, phn nhiu l mu trng. Dng sc mu trng phn mn l th tt. X nhiu, bt t l loi th phm. Bo ch: (1) Khc c: Qung ng, Qung Ty, Phc Kin (Trung Quc) ngi ta em c v ra sch, ly dao co sch lp v th xp ngoi, xong ct thnh nhng on ngn 13cm, xp vo trong vi, dng nc mui c (C 100 on Sn dy th dng 5kg mui pha vi 10 kg nc), ngm na ngy. Sau li pha thm mt t nc (ngm nc lc ngp c l c) ngm

1 tun th vt ra, dng st em ra sng ngm 3-4 gi vt ra ra sch, phi 2-3 ngy (Kh i 6-7 phn) li b vo hm, xng Lu hong trong hai ngy m, lm cho c mm v trong, tt c thnh mu trng bt khng c li vng na, th c th ly em phi tht kh dng hay bn. C lc phi dng xng i xng li 3 ln, mi ln mt 1 ngy, phi hai ngy. Qua ba ln xng ba ln phi nh vy rt phc tp, li kh xng cho c tr thnh trng trong, theo kinh nghim th nu loi c no xng mt ln m trong rut c trng trong l tt nht. (2) Khoanh c: tnh T Xuyn, tc l sau khi gt bc v ngoi ra, ct thnh ming vung dy 1,7-3cm, ui c nh ch ct khc, sau khi dng Lu hong xng th em sy kh ngay l c. (3) Ming vung: Cng l mt cch ch bin ca tnh T Xuyn, tc l sau khi gt bc v ngoi ra, ct thnh ming vung dy (cnh) 1,7-3cm, sau khi xng Lu hong xong em sy kh ngay l c. (4) Ngoi ra c ni o v bc b lp v bn ngoi, ct thnh khc di 8-15cm nu ng knh qu ln th b dc thnh 2 na, c khi ct lt thnh tng ming dy 0,5-1cm xng Lu hong 3 ln, sau ngy phi nng, ti sy Lu hong cho ti kh. Nu mun ly bt th say nh gn ly tinh bt lc i lc li nhiu ln ri sy hoc phi kh. (5) Cch ch bt sn dy: Co v xay ga c c nt by, lc ly nc trong nc lnh vo ri ly khn m lc cho sch xc, bi bm, t, ct cn ri lng xung mi gn lc nc trn c nh th mi ngy thay nc mt ln, mi khi nc vo mt ln phi lc nhng nc c i, gn lc nh th 1 thng n khi no thy nc trong khuy khng c na th thi. Lc cng k bt nc mi khi chua, cht, bt trng, nhng phi thay nc hng ngy, bt khng chua. Khi xong bt ra ming vi bng trn sp kh phi thnh bt ct dng. Bo qun: y kn ni kh ro. D mc mt, trnh m. Thnh phn ha hc: + Puerarin, Puerarin Xyloside, Daidzein, Daidzin, b-Sitosterol, Arachidic acid (Trung Dc Hc). + Daidzein, Daidzin, Puerarin, 4-Methoxypuerarin, Daidzein-4, 7-Diglucoside (Chng Dc Trung, Dc Vt Phn Tch Tp Ch 1984, 4 (2): 67). + Daidzein-7-(6-O-Malonyl)-Glucoside (Hirakura K v cng s, C A 1990, 112: 42557y). + Genistein, Formononetin, Daidzein-8-C-Apiosyl (16)-Glucoside), Genistein-8-C-Apiosyl (16)-Glucoside), Puerarinxyloside, PG 2, 3-Hydroxypuerarin PG-1, 3-Methyoxypuerarin, PG-3 (Kinjio J v cng s, Chem Pharm Bull, 1987, 35 (12): 4846). Tc dng dc l: + Tc dng Gii nhit:

. Trn sc vt thc nghim, nc sc Ct cn c tc dng gii nhit mnh (Nghin Cu Dc L Tc Dng gii Nhit Mt S Thuc Trung Y, Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1956, 42 (10): 964-967). . Nc sc loi Ct cn mc Nht Bn c tc dng h nhit i vi th c gy st nhn to (Trung Dc Hc). + Tc dng gan c: Cht Daidzein c tc dng gan c rut ca chut, tng t nh cht spasmaverine (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi tim mch: Chch cht Puerarin vo ng mch cnh trong ca ch c gy m, thy tng lu lng mu trong no v gim sc khng ca mch mu. Tc dng ny ko di khong 20 pht. Chch tnh mch c tc dng nh hn v khng th so snh vi hiu qu ca Epinephrin hoc Norepinephrine. Ct cn thng lm tng lu lng mu trong no ngi b x va ng mch. Cht Tincture hoc cht Puerarin ca Ct cn lm tng lu lng mu trong ng mch vnh ca ch (Trung Dc Hc). + iu tr huyt p cao: Da vo cng trnh theo di iu tr di ngy vic dng Ct cn tr c gy cng, au do ngoi nhn, cho thy nc sc Ct cn c tc dng i vi chng gy cng au do huyt p cao gy nn. Nc sc Ct cn cho thy 33% bt cc triu chng ch quan, c tin trin i vi 58%. Thuc cng ng thi ci thin cc triu chng khc nh chng mt, u au, t n khng c tc dng i vi huyt p thp (Trung Dc Hc). + iu tr ri lon ng mch vnh: Nghin cu dng nc sc Ct cn cho thy thuc c mt s tc dng i vi chng au tht ngc. Kt qu cho thy 38% c ci thin, 42% c ci thin in tm . Thng cc du hiu ci thin xy ra trong khong 1 thng. Hiu qu khng r lm i vi bt c trng hp gim Cholesterol (Trung Dc Hc). + Dng trong tai mi hng: Nc sc Ct cn cho 33 ca ic t ngt ung mi ngy, km ung thm Vitamin B complex. Kt qu 9 ca khi, 6 ca c du hiu tin trin (Trung Dc Hc). + Gan ng mch vnh: Kt qu thc nghim cho thy, nc sc Ct cn c tc dng i khng vi ni kch t thy sau, gy phn ng thiu mu c tim cp (Nghin Cu Thc Nghim V ng Dng lm Sng V Ct Cn Phng tr Bnh Tm Ph, Bnh Mch Vnh v Huyt p Cao, Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1972, 42 (10): 96-102). + C tc dng tng lng huyt no do lm gan mch no trn sc vt thc nghim (Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1972, 42 (10): 96-102). + Nc sc Ct cn c tc dng thu lim, tiu vim, lm gan co tht ca c (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V ngt, tnh bnh (Bn Kinh). + Khng c, nc ct r dng sng rt hn (Bit Lc). + V ngt, cay, tnh bnh, khng c (Bn Tho Cng Mc). + V ngt, cay, tnh mt (Trung Dc Hc).

+ Hoa c v ngt tnh bnh (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, ngt, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). Qui kinh: + Vo kinh V, Ph (Bn Tho Tn Bin). + Vo kinh V, T (Bn Tho Cu Chn). + Vo kinh T, V (Trung Dc i T in). + Vo kinh V, Bng quang, T (Yu Dc Phn T). + Vo kinh T, V (Trung Dc Hc). + Vo kinh V, Bng quang (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Tn nhit, gii biu, tuyn c thu chn, ng thi c tc dng sinh tn dch, ch kht, gii co git, ch t. Hoa c tc dng gii c ca ru (Trung Quc Dc Hc i T in). + Gii c, thoi nhit, thng V kh (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr chng biu nhit, si thi k u ra khng ht, tiu chy (Nng dng hiu qu nhanh hn), trc trn au, gy vai cng au (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr t kinh Dng minh, ch nng, khng lnh hoc gy cng, sau lng cng, hoc Thi dng + Dng minh hp bnh gy nn gy cng, bnh Thi dng dng php h lm gy nn tiu chy c km nhit hoc si mun mc m khng mc c, phn c nng mi khng h (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng:- Dng t 4 40g. + Ct cn dng sng c tc dng pht hn gii nhit, dng sao c tc dng ch t (gi l i ct cn). King k: + m h ha vng, thng thc h h: cm dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + m h, ha vng hoc st nng m s lnh: thn trng khi dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr tn thng gn n ni ra mu: Ct cn ga ly nc ung, dng kh th sc m ung cn b p ni au (Ngoi i B Yu Phng). + Tr say ru khng tnh:Ct cn sng ung 2 thng, i ra th lnh (Thin Kim Phng).

+ Tr au nhc vng tht lng: Ct cn sng nhai nut nc cho n khi khi (Tru Hu Phng). + Tr ung thuc qu liu: Ct cn sng, ga p ly nc ct ung, nu dng kh th sc ung (Tru Hu Phng). + Tr trng c cc loi thuc, ng c sinh ra bt rt, bn chn, pht cung, nn ma: Ct cn sc ung (Tru Hu Phng). + Tr thi kh c nhc u st cao: Ct cn sng, ra sch, ga nt ly mt chn nc ln, mt chn u x, sc cn 6 phn, b b, chia ung cho ra c m hi th tt, nu cha ra m hi, ung tip. Nu tm nhit thm Kha t nhn 10 ht (Thnh Hu Phng). + Tr tch chng kh nng c: Ct cn ti ga vt ly 1 chn nc nh ung kh kh nhit c (Thnh Hu Phng). + Tr tr nh nhit kht lu ngy khng ht: Ct cn 20g, sc ung (Thnh Hu Phng). + Tr chy mu mi khng cm: Ct cn sng, ga p ly nc ung 3 ln th khi (Thnh Hu Phng). + Tr thng hn au u, pht st 2-3 ngy: Cam tho 200g, Hng k 1 thng, nc tiu tr con 8 thng, sc lm 3 thang, chia 3 ln ung, ng thi n cho hnh cho ra m hi (Mai S Phng). + Tr vt l do cp v: Ct cn sng sc nc c ra, bn trong ung bt Ct cn, mi ln 20g, ngy m 6 ln (Mai S Phng). + Tr nhit c h huyt do n thc n nng sinh ra: Ct cn 2 cn sng, ga p ly nc mt thng, b vo mt t nc Lin ngu (Ng sen) ung (Mai S Phng). + Tr cc loi thng hn kh phn bit, th ch dng bi ny th tr c c nhng bnh thin hnh thi kh, lm nhc u, nng st, mch Hng: dng Ct cn 160g, nc lnh 2 t, b u x mt thng, sc cn na thng thm vo mt t gng li cng tt (Thng Hn Loi Yu Phng). + Tr c thai m st: dng nc ct sc Ct cn 2 thng chia 3 ln (Thng Hn Loi Yu Phng). + phng nhit bnh do gi c a n ly lan: bt Ct cn 2 thng, Sinh a 1 thng, Hng k 1/2 thng, tn bt, ung vi nc cm sau khi n, ngy 3 ln, c bnh ung 5 ln (Thng Hn Lun Phng). + Tr phin to nng kht: bt Ct cn 160g, trc ht ly nc tm go tm cm na thng 1 m, vt ra ri nc khc vo, khuy u, nu chn, trn bt Ct cn vo n (Thc Y Tm Knh Phng). + Tr e khan khng dt: Ct cn sng, ga nt, ung ly nc mt bt l ht (Thc Y Tm Knh Phng). + Tr tr nh nn ma, st cao, khi n b kinh gin: bt Ct cn 80g, sc cn 2 chn, trn u, chng cch thy n nh cho (Thc Y Tm Knh Phng).

Tr tm nhit ma ra mu khng cm: Ct cn ti, ga vt ly nc ct na thng, ung vo l ht (Qung Li Phng). + Ct Cn Thang tr thng hn t nhp vo kinh V, n bnh, t nhit, nhc u, kht nc, bn chn, kh mi, kh ng, trn trc, nu kht nc nhiu, nn ma nhiu thm Thch cao, Mch mn ng, Tri mu, Trc dip, Thang Ct Cn Thng Ma Thng Thang tr si mi pht lm tm (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ct cn kt hp vi thuc b thn ch tinh lm hon th c tc dng b m lm mau c con (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ct cn hp vi Thng ma vo trong nhng thuc thng dng tn ha, thng dng tr thp, thng dng ch v, thanh th ch kh, b trung ch kh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cm mo, lnh t nng nhiu, nhc u, tay chn bi hoi, au mt, kh mi, xt xa khng ng, au h mt, mch Vi Hng: Si h 4g, Ct cn 8g, Khng hot, Bch ch, Hong lin, Thc dc mi th 4g, Cam tho, Ct cnh mi th 2g, Thch cao 8g, Sinh khng 3 lt, i to 2 tri, sc ung (Si Ct Gii C Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr vim rut cp tnh, l, mnh st bt rt: Ct cn 12g, Hong cm 12g, Hong lin 4g, sc ung (Ct Cn Hong Cm Hong Lin Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr si mi pht hoc cha mc ra ht: Ct cn 12g, Ngu bng t 12g, Kinh gii 12g, Thuyn thoi 4g, Lin kiu 16g, Ut kim 8g, Cam tho 4g, Ct cnh 8g. Sc ung (Ct Cn Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr st mi bt u, kht nc, nng ny, bc dc: Ct cn 12g, Sinh thch cao 20g, Tri mu 8g, Cam tho 8g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr nh vim ty xm, gy lng co qup: Ct cn 8g, Thch cao 8g, Kim ngn hoa 4g, Hong cm 4g, Ng cng 2 con, Ton yt hai con, Bch thc 4g, Hong lin 2,8g, Cam tho 2g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt p cao, c cng au: Ct cn 20g sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . Cy sn dy cho hoa gi l Ct hoa, c v ngt bnh, khng c, c tc dng gii c ca ru, trng phong h huyt ung vi bt Tiu u hoa vi ru th khng say (Danh Y Bit Lc). . Ct cn c c tnh gii c cc vt c ca Sn (khoai m), Ba u v cc loi ng c khc (Li Cng Dc Bi). . Ct cn tr c chng bnh thi hnh do thin thi c nn ma. C tc dng khai v, gii c ru (Dc Tnh Bn Tho).

. Ngi b ch di cn c c, m Ct cn sng ung rt hay, nu khng c ti, dng bt trn nc ging rt vo ch b thng (Tn Tu Bn Tho Ddf Kinh). . Bt Ct cn lm khi kht, thng c i tiu tin, gii c c ca ru, tr nng ny bn chn trong ngi, ch ngc c c ca an thch, ga nt p ly nc ung tr tr con st (Khai Bo Bn Tho). . Bt Ct cn tn c ut ha (Bn Tho Cng Mc). . Ct cn cha c chng nhc u v nng, gii c nhit c biu lm khi kht, si mi pht, lm u d mc, gii c tnh to (Bn Tho Thng Nguyn). . Ct cn v cay ng kh bnh, tnh thng pht, n nhp kinh Tc dng minh Vi, n c ng cho V kh, sinh tn ch kht, n cng nhp c T kinh nn khai thng tu l lm ra m hi, gii c biu v bt nng ny, nhng phi Ct cn khi no gp nhc u nh ba b l truyn vo Dng minh kinh th c th dng c, nu cha truyn vo ti Dng minh m li dng n l t dn t nhp vo trong, khng c dng lc y. V dng minh kinh ch v c nhc m dng Ct cn khai thng c nhc, tt nhin tn dch theo n ra ngoi th e rng d dy cng b kh ro mi, n ni phn m phi tuyt vong sao? Nhng nhng chng u si cn cha pht th c th dng n m thng , ngi say ru gii ru m cho tnh, ngi c ha ut th dng n cho tiu tan i, nhng phi xt k khi khi bnh khng c dng n qu lu lm tn thng ti v kh (Bn Tho Cu Chn). . Ct cn ch v a ln, c v ngt tc dng chnh l lm tiu tan t biu, dng 2-12g c th cha c bnh trong c nhc, m, th tht lm ra m hi. l v thuc thuc v Tc dng minh V kinh cha c chng thng hn pht st, c kh, mi kh au nhc mt, mt ng st rt, bng tch nhit cao. V thuc Ma hong, T t lun cha nhng bnh ngoi biu nhng Ct cn l v chuyn v gii c m thi, c v ngt kh mt nn c ng v v v Kh V, v li T cha v c nhc li lm ch c tay chn, nu nh dng kh b ut trong t v ging nh chng biu, n ung bnh thng nhng c iu l tay chn c nhc nng nh la th dng n cng nh Thng ma, Si h, Phng phong, Khng hot, theo nhng t thng dng tn ha, thanh c thoi nhit, l phng php ca tit lp trai l nhng phng thuc thnh thng dng. Nu gp chng t tay, trng gi n ni cm khu, khng n ung c th m nc ct Ct cn vi Trc lch vo th tnh ngay, nu khng c ti th dng kh vi ru cng c. Cc chng u sang, chn c, kh mc ra c dng n pht ra cng l nhng phng thng c hay dng (Bin dc ch nam). . Ct cn kh v m bc, cht nh, lng lo khng chc chn nh cc v khc, n sinh ra lc ma xun, mc dy leo rt nhanh nn tnh n hay thng pht ra nhng kh thanh dng t V. Theo bi lun v chng thng hn u cho n l V ch v dc kh ca kinh Dng minh, bi chnh ch l ch biu t ut ngoi. Dng kh ca v khng th tn ra ban b i c, nn phi dng n nh tnh nh nhng dng ln, n s lm cho ng nh vo kh thanh dng ch ngc c ngoi hn, l do s biu t gii c th v dc c th thi mi pht ra c. V vy m Ct Cn Thang trong c Ma hong th li cng r rng chnh n li l v thuc ca Dng minh kinh, biu t l ch cht ch khng phi n chuyn gi v chng l nhit ca kinh Dng minh u. V ny Trng Trng Cnh c bn v cch dng Bch H Thang ch khng phi l Ct Cn Thang hon ton tuyt i. Cho nn mc d n hay tht nhng phi dng ng trong trng hp no th mi ton din vy (Bn Tho Qut Yu Thi).

+ Ct cn th no cng ch cha mt kinh Dng minh. ng Vin ni: Ct cn c v V kh, lm thnh dc cha chng h t, phong dc phn nhiu l to. Ct cn chuyn v ch kht V, n c tc dng lm thng V kh b h hm, em ln ti ph kim sinh thy vn. Ma hong l thuc cha bnh kinh thi dng, kim vo Ph kinh, Ph ch da lng. Ct cn l thuc cha bnh kinh Dng minh, T ch da tht, tuy cng c tc dng pht tn nhng hng i vo ca n l khc nhau (Dc Phm Vng Yu). . Cy cn cho l gi l Ct cn dip tr cm mu do vt dao, p vo, hoc ga nt ti ung nc cn b p ni ch rn cn. Cy cn cho dy b di t gi l Ct cn man tr vim hng cp tnh, vim thanh qun cp tnh, t chy tn bt ung vi nc. Cho b gi l Ct cn xc hay Ct cn xc c v ngt, tnh bnh khng c tr l, gii c ru. Cho dy gi l Ct cn ng c tc dng tiu sng, tr nht l, vim hng thanh qun, sng nm v, tr con cm khu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ct cn dng sng c tc dng gii c nhit, sinh tn dch, dng nng th kch thch V kh i ln. Mun h st, nn dng sng; Mun cm tiu chy, nn nng ln (ng Dc Hc Thit Yu). + Hoa Ct cn gii c say ru. Nc Ct cn sng gii c n c (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: (1) Ngoi loi Sn dy gi l Phn ct va miu t trn ra, cn c 3 loi Sn dy di y, c cng ging lm thuc. a. Sn dy n (Pueraria edulis Pamp) l cy dy leo. L di hnh u mi tn, l n khng nt kha, cung hoa v thn cy khng c lng, lng trn cung l v qu rt t. C cc tnh Qung Ty, Vn Nam, T Xuyn (Trung Quc). b. Sn dy Nga mi (Pueraria ometensis Tang et Wang) cy l n hnh trng rng lch, ui l hnh trn trng ln ngc, rng hay gn nh hnh trn, gn cung l hnh trn khng c rng ca, trn l c lng cng mu trng v ngn. C Vn Nam, T xuyn (Trung Quc). c. Pueraria pseudo hirsuta Tang et Wang: L loi cy dy leo, r c to di, sng nhiu nm. Thn c th di trn 10m. C cy c lng th mu nu vng. C r to dy, nhiu bt. L mc cch c cung di, l kp 3, cung l n u kh di, phin l hnh trn c cnh gc l, c khi nt thnh 3 ch sng, di 20cm, rng 7-22cm, u l nhn, gn cung hnh trn, 2 mt u c lng mm, ngn, mu trng, mt sau mc dy hn, phn l hai bn nh hn, hnh bu dc c u dt, di 7-18cm, rng 5-13cm, c lc ch nng hnh sng 1-3. Hoa mc chm, mc nch l, cung chm hoa c lng mu trng vng, hoa mc dy, bao hoa hp, thng rng sm, bao hoa n hnh kim, phnh gia, trng hoa hnh bm, mu tm lam hoc tm, di 1710cm, i c 5 cnh, cnh i hnh kim phnh gia, bn trn 2 chic mc chm, bn di 1 hnh di, cnh c gn nh hnh trn hay hnh trn trng, ui hi lm, c hai tai ngn, cnh hnh bu dc hp, ngn hn cnh c, thng thng ch mt bn c tai, c 10 nh c, vi hoa cong bu nh, qu b hnh di, dt di 7-10cm, ngang 7-10mm, ui qu nhn, c mc lng cng di mu nu vng hay m. Ht hnh trng dt, v mu nu ti, nhn bng lng. C hoa t thng 4-8, qu 8-10. Hoa gi l Ct cn hoa.

(2) Ngoi ra Trung Quc cn c cc loi Sn dy di y: Sn dy dai lng vng (Pueraria calycyna Frach), sn dy Oa s (P.Wallichii Dc), Sn dy Vn Nam (P. Pedurcularis Grah) Sn dy gi 3 kha (P. Phaseeotoides Benth), Sn dy hoa p (P.Elegans Wang Et Tang)...Cng l loi cy thuc ging Sn dy, c c th lm dc liu dc hay khng cn phi nghin cu thm. (3) Vit Nam cn c dy sn dy rng (Pueraria Montaba (Lour) Merr = P.Tonkinensis Gagnep) l cy bi qun, leo cao c cnh hnh tr v sau c rnh. L kp lng chim 3 l cht, l cht hnh tri xoan rng mp nguyn, gc trn, chp nhn sc, mt l nht l mt l c lng mu hung. Cm hoa nch, thnh chy dng chy hay khng, mang nhiu hoa. Cung chung, c lng mm hay lng ln mu vng, l bc v l bc con hnh tri xoan nhn, c vn, ging nhau. Hoa mu tm khng cun. i c lng mu hung. Cnh c hnh mt chim c tai ngn, cnh bn rt hp, v c tai nhn, cnh tha ngn hn cnh bn nhng rng gp i. Nh 1 b. Bu hi c lng. Ra hoa t thng 4-5 ti 9. Mc hoang nc ta c c th lm dc liu dc khng, cn nghin cu (xem: D ct) (Danh T Dc Hc ng Y).

CU K T

Xut x: Bn Kinh. Tn Vit Nam: K t, Cu khi, Khi t, a ct t, Kh khi. Tn Hn Vit khc:

Cu k t (Nh Nh), Cu cc t (Bn Tho Din Ngha), Kh k t (Thi S), im thi t (Bn Tho Kinh), Thin tinh t (Bo Pht), a ct t, a tit t (Bn Kinh), a tin t (Nht Hoa T Bn Tho), Khc lo t, Dng nh t, Tin nhn trng t, Ty vng mu trng t, Cu k t, (Bit Lc), Xch bo, Linh bng t, Nh thi lc, Tam thi lc, Thch np cng, Thanh tinh t, Minh nhn tho t, Tuyt p san h (Ha Hn Dc Kho). Tn khoa hc: Fructus Lycii. H khoa hc: Thuc h C (Solanaceae). M t: L cy bi mc ng, phn cnh nhiu, cao 0,5-1,5m. Cnh mnh, thnh thong c gai ngn mc k l. L nguyn nhn, mc cch, mt s mc vng, cung l ngn, phin l hnh mi mc, hp u gc. Hoa nh mc n c k l hoc c mt s hoa mc chm li. i nhn, hnh chung, c 3-4 thy hnh tri xoan nhn, x n tn gia ng. Trng mu tm , hnh phu, chia 5 thy hnh tri xoan t, c lng mp. Nh 5, ch nh hnh ch nh nh ca ng trng, di hn trng. Bu c 2 , vi nhy nhn di bng nhy, u nhy ch i. Qu mng hnh trng, khi chn mu sm, hoc vng . Ht nhiu hnh thn dp. Ra hoa t thng 6-9, c qu t thng 7-10. a l: C nhiu Trung Quc nc ta cn phi nhp, c cc tnh bin gii Vit Nam nh Qung ng, Qung Ty, Vn Nam. Phn dng lm thuc: Dng qu kh rng (Fructus Lycii). M t dc liu: Qu kh Cu k t hnh bu dc di khong 0,5-1cm, ng knh khong hn 0,2cm. V qu mu tm hoc ti, mt ngoi nhn teo bn trong c nhiu ht hnh tng thn mu vng, c mt u c vt ca cung qu, khng mi, v ngt hi chua, sau khi nm nc bt c mu vng hng. Loi sn xut Cam tc c qu trn di, ht t, v ngt l loi tt nht nn gi l Cam k t hay Cam cu k (Dc Ti Hc). Thu hi, s ch: Hi qu hng nm vo thng 8-9, phi kh. Khi qu chn hi vo sng sm hoc chiu mt, tri mng, phi trong rm mt cho n khi bt u nhn mi phi ch nng nhiu cho n khi tht kh. Bo ch: + La th qu ti, tm ru va u mt hm, ga dp dng. + Thng dng sng, c khi tm ru sy kh, hoc tm mt ri sc ly nc c, sy nh cho kh, em tn bt mn.

Bo qun: ng vo l kn ni kh ro, nu b thm en em xng dim sinh hoc phun ru, xc ln s tr li mu p Thnh phn ha hc: + Thnh phn ch yu c Betain, nhiu loi axit amin, polysaccharid, vltamin B1, B2, C, acid nicotinic, Ca, P, Fe.. . (Trung Dc Hc). +Trong K t c chng 0,09% cht Betain (C5H11O2N) (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Trong 100g qu c 3,96mg Caroten, 150mg Canxi, 6,7mg P, 3,4mg st, 3mg Vit C, 1, 7mg axit nicotic, 0,23mg Amon sunfat (T Quc Qun v Triu Th Hun) + Trong Khi t c Lysin, Cholin, Betain, 2,2% cht bo v 4,6% cht Protein, Acid cyanhydric v c th c Atropin (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Carotene, Thiameme, Riboflavin, Vitamin C, b-Sitosterol, Linoleic acid (Chinese Herbal Medicine). + Betain (Nishiyama R, C A 1965, 63 (4): 4660). + Valine, Glutamine, Asparagine (Nishiyama R, C A 1963, 59 (11): 13113b). + Trong 100g Cu k t c Carotene 3,39mg, Thiamine 0,23g, Riboflavine 0,33mg, Nicotinic acid 1,7mg, Vitamin C 3mg (T Quc Qun, Dc Ti Hc, Bc Kinh 1960: 513). Tc dng dc l: 1. Thuc c tc dng tng cng min dch khng c hiu. Trn sc vt thc nghim c tc dng tng cng kh nng thc bo ca h li ni m, kt qu nghin cu gn y cho bit K t c tc dng nng cao kh nng thc bo ca t bo i thc bo, tng hot lc ca enzym dung khun ca huyt thanh, tng s lng v hiu gi khng th, chng t K t c tc dng tng cng tnh min dch ca c th, thnh phn c tc dng l Polysaccharide K t (Trung Dc Hc). 2. Thuc c tc dng tng cng chc nng to mu ca chut nht (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Cht Betain l cht kch thch sinh vt, cho vo thc n cho g n c tc dng tng trng v trng nhiu hn, cng lm cho chut nht tng trng r (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng h Cholesterol ca chut cng, cht Betain ca thuc c tc dng bo v gan chng thoi ha m, h ng huyt (Trung Dc Hc). + Cht chit xut nc ca thuc c tc dng h huyt p c ch tim, hng phn rut (tc dng nh Cholin). Cht Betain khng c tc dng ny (Trung Dc Hc). 6. Nc sc K t c tc dng hng phn t cung c lp ca th (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Thuc c tc dng c ch ung th i vi chut nht S180. Cc hc gi Nht Bn c bo co nm 1979 l l v qu K t c tc dng c ch t bo ung th trong ng nghim (Trung Dc Hc). + Cc tc gi Trung Quc trn thc nghim cng pht hin thuc (l, qu v cung qu ca K t (vng Ninh H) c tc dng c ch mc khc nhau hai loi t bo ung th ngi (Trung Dc Hc). Tnh v: + Tnh hi hn, khng c (Danh Y Bit Lc). + V ngt, tnh bnh (Dc Tnh Bn Tho). + V hn, khng c (Thc Liu Bn Tho). + V ngt, tnh bnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + V ngt, tnh bnh (Trung Dc Hc). Qui kinh: + Vo kinh tc Thiu m Thn, tc Quyt m Can (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh tc thiu m Thn, th Thiu m tm (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Can, Thn, Ph (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can, Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + B ch tinh huyt, cng thnh m o (Bn Tho Kinh Tp Ch). + B ch tinh bt tc, minh mc, an thn (Dc Tnh Bn Tho). + Tr phong, b ch gn ct, kh h lao (Thc Liu Bn Tho). + T thn, nhun ph (Bn Tho Cng Mc). + Chuyn b thn, nhun ph, sinh tn, ch kh, l thuc ch yu b can thn chn m bt tc, l thuc tt ch tinh, minh m c... (Bn Tho Kinh S) + K t c tc dng t b can thn, sinh tinh huyt, minh mc, nhun ph (Trung Dc Hc). + T dng Can Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr xoay xm, chng mt do huyt h, tht lng au, di tinh, tiu ng (Trung Dc Hc). + Tr cc chng can thn m h, m huyt h tn, chng tiu kht, h lao, khi thu (S Tay Lm Sng Trung Dc).

Liu dng: 8 20g. King k: + Cu k t c tnh cht n tr, v vy, thn trng i vi nhng bnh nhn t v h yu, tiu chy ko di (Trung Dc Hc). + T v suy nhc, t h thp tr tiu chy cm dng, c ngoi t thc nhit cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr mt , mt sinh mc tht: Cu k ga nt ly nc, im 3-4 ln vo khe mt, rt hiu nghim (Tru Hu Phng). + Tr mt nm, da mt sn si: Cu k 10 cn, Sinh a 3 cn, tn bt, ung 1 mung vi ru nng, ngy ung 3 ln, ung lu da p nh con nt (Thnh Hu Phng). + Tr chy nc mt do Can h: Cu k t 960g bc trong ti la ngm trong ru, y tht kn, 21 ngy sau ung (Long Mc Lun). + Tr Can Thn m h, st v chiu, ra m hi trm, mt m, hoa mt, hoc au rt sp trong mt: Cu k t, Cc hoa mi th 12g, Thc a 16g, Sn dc mi th 8g, Phc linh, n b, Trch t mi th 6g. Tn bt trn lm vin. Mi ln ung 12g ngy 2 ln, vi nc mui nht (K Cc a Hong Hon Cnh Nhc Ton Th). + Tr suy nhc vo ma h, khng chu ni vi thi tit: Cu k t, Ng v t, tn bt pha nc si ung thay tr (Nhip Sinh Chng Diu Phng). + Tr suy nhc, thn h, hoa mt, mt mng tht: Cam cu k t 1 cn, ngm cho thm vi ru ngon ri chia lm 4 phn, 1 phn sao vi 40g Thc tiu, 1 phn sao vi 40g Tiu hi hng, 1 phn sao vi 40g Chi ma (m), 1 phn sao vi Cu k khng thi. Thm Thc a, Bch trut, Bch phc linh mi th 40g, tn bt, luyn mt lm vin ung hng ngy (T Thn Hon - Thy Trc ng Kinh Nghim Phng). + Tr gan vim mn tnh, gan x do m h: Bc sa sm 12g, Mch mn 12g, ung qui 12g, K t 12-24g, Sinh a 24-40g, Xuyn luyn t 6g, sc nc ung (Nht Qun Tin - Liu Chu Y Thoi) + Tr suy nhc, thn h, lng au, gi mi, di tinh, huyt trng nhiu: Thc a 320g, Sn dc (sao) 160g, Cu k t 160g, Sn th nhc 160g, Ngu tt 120g, Th ty t 160g, Lc giao (sao) 160g, Quy bn (sao) 160g, tn bt, trn mt lm hon. Mi ln ung 12-16g, ngy 2-3 ln (T Quy Hon Cnh Nhc Ton Th). + Tr hoa mt, th lc gim st, cm mt tui ga, thy tinh th dc: Thc a 320g, Sn th 1690, Sn dc 160g, n b 80g, Trch t 80g, Phc linh 80g, Cc hoa 120g, Cu k t 120g. Tn bt, trn vi mt lm hon, ngy ung 2-3 ln, mi ln 10-12g (K Cc a Hong Hon - Y Cp) . + Cu k t, Thc a, Ng v t, Mch mn ng, a ct b, Thanh hoa, Mit gip, Ngu tt tr m h lao nhit nng bc rt m trong xng, hoc mun dng lm thuc chnh tr

pht st, lnh th thm Thin mn ng, Bch b, T b dip, c th tr c c chng ho do m h, ph nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cu k t, hi nhng qu chn hng ngy, tm gim, ru,ri ly giy sp phong nim kn li ng lm cho bay hi hai thng vo chu khuy nh nt lc ly nc ri ngm vi ru. Sau cho vo ni bc nu la liu riu nh, ng thi quy lun khi dnh v u cho ti khi thnh cao nh Mch nha, cui cng b vo bnh sch y k, mi bui sng ung mi ln 2 mung canh ln, trc khi i ng, lin tc trong 100 ngy mi thy mnh khe (Kim Ty Tin - Kinh Nghim Phng). + Cu k t 2 thng, vo ngy Nhm qu thng 10 gi Dn, ng quay v hng ng m hi ri ly ru tt 2 thng ngm trong bnh s 21 ngy xong cho vo 3 thng nc ct Sinh a trn u, nim li cho tht kn, n ngy 30 trc tit Lp xun m bnh, ung mt chn hm nng lc bng i, n sau tit lp xun ru tc bc th cng bin thnh en. Cm n hnh, ti, su ho (Cu K T - Kinh nghim phng). + Tr hoa mt, th lc gim st, cm mt tui ga, thy tinh th dc: Cc hoa 8g, K t 20g, Nhc thung dung 12g, Ba kch thin 8g, sc nc ung (Cc Thanh Thang - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr nam gii sinh dc suy yu (v sinh): Mi ti nhai 15g Cu k t, lin tc 1 thng, thng sau khi tinh dch tr li bnh thng, ung thm 1 thng. Trong thi gian ung thuc, king phng dc. tr 42 ca, sau 1 liu trnh: hi phc bnh thng 23 ca, sau 2 thng bnh thng 10 ca, c 6 ca khng c kt qu v khng c tinh trng, 3 ca khng kt qu, theo di sau 2 nm, tinh dch tr li bnh thng, 3 ca c con (ng c V v cng s, K T Tr V Sinh Nam Gii, Tn Trung Tp Ch 1987, 2: 92) + Tr d dy vim teo mn tnh: Dng K t ra sch, sao kh, gi nt, ng gi. Mi ngy ung 20g, chia lm 2 ln lc bng i v nhai ung, 2 thng l mt liu trnh. Trong thi gian ung thuc, ngng tt c cc loi thuc khc. tr 20 ca, theo di 2- 4 thng, c kt qu tt 15 ca, c kt qu 5 ca (Trn Thiu Dung v cng s, Bo Co 20 Ca D Dy Vim Teo Mn Tnh iu Tr Bng Cu K T, Trung Y Tp Ch 1987, 2: 92). + Tr thn h, tinh thiu, lng au, vng tht lng au mi: Cu k t, Hong tinh, 2 v bng nhau, tn bt, luyn mt lm vin, mi ln 12g, ngy ung 2 ln vi nc nng (Cu K Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).. + Tr Can h sinh ra bnh mt, ra gi chy nc mt: Cu k t, dng ru ngm sau 3-7 ngy, mi ln ung 1-2 mung canh, ngy 2 ln (Cu K Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Cu k t c tc dng b tinh kh, b suy nhc lm cho ngi xinh ti hng ho, sng r tai mt, yn thn nh ch sng lu (Bn Tho Dc Tnh). + Cu k t lm cng mnh gn xng, sng dai lu ga, tr phng phong bnh b h lao, ch tinh kh (Thc Liu Bn Tho). + Cu k t cha c nhng bnh tim, e khan au tim, au hng kht nc v thn c bnh cho nn hay lm nn chng tiu kht (Thang Dch Bn Tho).

+ Cu k t c tnh gip cho thn, nhun c ph, dng n p ly du thp sng n lm sng mt (Bn Tho Cng Mc). + Cu k t c v cay va, kh m va v mt, tnh c th ln xung c, v nng nn hay b m nhng tnh ca n l m trong c dng nn c c kh. Xt cho ng th n ch xt cho dng mt phn no thi, ch khng c tnh cch kch ng nn nhng ngi bit dng th dng tip thm sc cho Thc a l ng. Cn vn cng dng ca n th c th lm cho thng minh tai mt, yn n tm thn tng thm tinh ty, cng mnh gn xng, b p vo nhng ch bt tc nht l lao thng qu . V vy khi m thn kh y th chng tiu kht khng cn na, cn nhng ngi b chn m suy tn m au sau lng di rn, m man dng n th cng hiu (Cnh Nhc Ton Th). + Cu k t c v ngt tnh bnh l v thuc chnh ca Thn, v vy m b Thn ch tinh, khi Thn thy mnh th gn xng rn chc vng vng nn chng tiu kht lui c, cn nhng chng mt m, tai ic, lng au, chn yu cng theo m bin mt (Bn Tho Thng Nguyn). + i xa ngn dm th khng nn dng Cu k t v n b thn qu cho nn kch thch n tnh dc, n c kh bnh khng nng, n c tc dng b thn ch ha, cng hiu nh Thc a nhng ch tic kh nng bt rt trong xng mun tr n m cha tng dng c (Danh Y Bit Lc). + Cu k t v ngt mt tnh nhun, cc sch ghi rng c tc dng khu phong, minh mc, mnh gn xng, b tinh, trng dng. Xt ng ra th Thn thy suy thiu ung vo c tnh cam nhun th m phi theo dng m sinh trng. Khi Thn thy y th t nhin phong s b tn ngay, v th n c tc dng lm sng c tai mt, cng xng, mnh gn. li cng chng minh rng Cu k t l mt v thuc t thy, do m cc sch u cho rng n c tc dng cha c tiu kht. Ngy nay thy n sc m tng lm l thuc b dng th qu sai lm. Ti sao khng bit rng nhng th gi l kh hn th c bao gi m b dng c? Nu c cho sc l b dng th Hng hoa, T tho th sc n cng m c ai qu quyt l thuc b dng u, c k li cho rng tnh n hot huyt. Than i! o lm thy thuc m khng rnh, ch hn hp trong my cun sch, ngh qun quanh, ci g cn h nghi phi gng sc nghin cu cho ti u ti ui. Ni chung quy ch v xem sch khng tinh, nh cu khng r ngha khng th nhn xt m l hi cho n cng, ch bit mt on no th bit lm sao c! Chng hn nhng bnh thuc h hn m dm dng n th chuyn xy ra chng nhng khng th b c phn dng m h li cng h thm ri sinh ra nhng chng tiu chy khng cm c, c khi ti cht. chnh l sai mt ly i mt dm n bin chuyn nhanh nh th, sao li cho rng dng thuc khng cn cn thn lm cng c vy m? (Bn Tho Cu Chn). + Cu t c v ngt ng tnh lnh, nhp vo kinh Can v Thn, c tc dng b m trng thy, ti nhun c cho Can, thanh tr c phong c. Nh c tnh ng mt cho nn T d tit, vi nhng dng ngi c bnh T th kh to, to bn mi nn dng n; Vi nhng ngi c thy hn kh thp, trng v hot tit, tiu lng, tiu st lun th khng nn dng n v c th sinh ra tiu chy. Nu ai gi n l thuc tr dng kh l sai hon ton (Trng Sa Dc Gii).

+ Dng vi Thc a l rt hay, thuc lm sng mt, thnh tai, ch tinh, c ty, kin ct, cng cn, chuyn b lao thng, ch tiu kht, chn m h m bng rn au khng khi, dng nhiu rt hay (Cnh Nhc Ton Th'). + Cu k t chuyn b huyt, khng thuc no hn (Trng Khnh ng Ty Bt). + Cu k t cm kh xun hn ca tri, li c c kh xung ha ca t sinh ra, v n ngt, tnh bnh cho nn l v thuc chnh c cng nng chuyn b cho chn m ca Can v Thn. H o ni: Xa nh ngn dm ch n Cu k t, ni sc cng dng ca n thi (Dc Phm Vng Yu). + Chu Nh T trng thy bn ch khe sui c hai bi rm hoa xanh ti trng rt p, bng thy mt ch ln ui mt con ch nh phng vo bi hoa gn ngay gc cy K t. H trng thy vy nhng khng bit n bin i u, lin cng nhau o gc cy K t th thy gc c hai ci r ln nh nh hai con ch nm gn , h bn em v nu n, t nhin thy khe, khoan khoi trong ngi. ng ni l cy K t ca tin trng c hn c ngn nm nn mi ha hnh con ch (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tc truyn ngy xa cy ny ma xun gi l Thin tinh t, ma h gi l Cu k dip, ma thu gi l Khc lo, ma ng gi l a ct b (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cu k t cn cho l v ngn gi l Cu k hnh dip, c v ng, tnh lnh, khng c, thng nu vi tht d n b, c tc dng tr phong, sng mt. C th thay tr ung, cng dng ch kht, ht bt rt, nng ny, b sinh dc, gii c ca min. N rt ght sa t. Ly nc ct ca n nh vo mt c tc dng tr mng tht mt, mng mt, chong vng, hoa mt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cy cn cho mm gi l Cu k miu c v ng tnh lnh, c tc dng tr phin, ch ch, khu phong, minh mc, tiu nhit c, tn sang thy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Dng ht Cu k t loi Cam chu nu chn, ga nt, trn vi men go hoc ly ht Cu k cng vi Sinh a hong ch thnh ru ung gi l ru Cu k (Cu K Tu). Dng ht Cu k trn go nu cho c tc dng b tinh huyt, ch thn kh, thiu huyt, thn suy dng rt tt gi l Cu k t chc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Loi Cu k Cam chu, Trung Quc c mu tht do, t ht l th tt nht (Trung Dc i T in). + Cu k, ht ca n gi l Cu k t, r gi l a ct b. R c v ng hn, tnh hn hn, cn ht th ngt nhiu, ng t. Cng dng ca hai th ny c khc nhau. Cu k t l thuc t b Thn m, a ct b l thuc tr chng nng m trong xng (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: (1) Vit Nam khng c loi Lycium chinensis Miller, m c cy Cu k (Lycium ruthanicum Murray) cng h trn l cy c, cnh c gai. L nguyn mc so le. Hoa tm nht mc k l. Qu hnh trng thun, khi chn mu , c nhiu ht. Cy c trng nhiu ni lm rau n v lm thuc. Trng bng cnh hoc ht vo ma xun, ch dng l nu canh v cha ho. C khi qu chn c dng thay th Khi t, V r lm a ct b, khng ng vi cy trn, cn phi nghin cu li.

(2) V ny cho v r ca cy (Cortex lycii Chinensis) gi l a ct b (Danh T Dc Hc ng Y).

CC HOA

Xut x: Bn Kinh. Tn Hn Vit khc: Tit hoa (Bn Kinh), N tit, N hoa, N hnh, Nht tinh, Cnh sinh, Truyn duyn nin, m thnh, Chu doanh (Bit Lc), Tr tng (Nh Nh), Kim nh, Mu cc (Bn Tho Cng Mc), N hoa (Ha Hn Dc Kho), Kim nhy (Bn Tho Cng Mc), Dc cc (H Bc Dc Ti), Cam cc hoa (Ty Tc C m Thc Ph), Bch cc hoa (Dc Liu Vit Nam).

Tn khoa hc: Chrysanthemum morifolium Ramat (Chrysanthemum sinese Sabine). H khoa hc: H Cc (Asteraceae). M t: Bch cc l cy sng dai, hay sng mt nm. Thn ng nhn, c rnh. L mt di c lng v trng hn mt trn c 3-5 thy tri xoan trn u hay hi nhn, c rng mp. Cung l c tai gc. u to, cc l bc ngoi hnh ch, ph lng trng, cc l trong thun hnh tri xoan. Trong u c 1-2 hng hoa hnh li nh, mu trng, cc hoa gia hnh ng nhiu, mu vng nht. Khng c mo lng. Trng hoa hnh ng c tuyn, 5 thy. Nh 6, bao phn tai ngn. Bu nhn, nghing. Qu b gn hnh tri xoan, bng thng hay p tr, rt him. Thu hi: Cui ma thu, u ma ng, khong thng 9 11, khi hoa n. Ct c cy, phi kh trong ch rm mt ri ngt ly hoa. Hoc ch hi ly hoa, phi hoc sy kh l c. B phn dng lm thuc: Hoa kh (Flos Chrysanthemi). Loi hoa a nguyn vn, mu ti sng, thm, khng c cnh, cung, l, l loi tt. M t dc liu: Bn ngoi c my lp cnh hoa nh hnh li, cnh dt, gia c nhiu hoa hnh ng t li. Bn di c tng bao do 3 4 lp phin bao chp li. Mi thm mt, v ngt, hi ng (Dc Ti Hc). Bo ch: + Lc hoa mi chm n, hi v, phi nng nh hoc phi trong rm, dng ti tt hn. + Mun c lu th xng hi Lu hong 2-3 gi, thy hoa chn mm l c, ri em nn mt m, thy nc en chy ra, phi kh ct dng. Bo qun: D mc, su mt. ni kh ro, xng Dim sinh nh k. Khng nn phi nng nhiu v mt hng v v nt cnh hoa, bin mu, khng c sy qu nng. Ch nn hong gi cho kh, d b m. Thnh phn ha hc: + Borneol, Camphor, Chrysanthenone, Lutein-7-Rhamnoglucoside, Cosmoiin, Apigenin-7-OGlucoside (Giang T Tn Y Hc Vin, Trung Dc i T in (Q. H, Thng Hi Nhn Dn Xut Bn 1977: 2009). + Acacetin-7-O-Rhamnoglucoside, Apigenin, Apigenin-7-O-Rhamnoglucoside, Quercetin 3O-galactoside, Quercetrin, Isorhamnetin-3-O-galactoside, Luteolin-7-O-Rhamnoglucoside (Kaneta M v cng s, Agric Biol Chem, 1978, 42 (2): 475 (C A 1978, 88: 186096f).

+ Lyteolin, b-Elemene, Thymol, Heneicosane, Tricosane, Hexacosane (Takashi M v cng s, Tohoku Yakka Daigaku Kenkyu Nempo, 1978, 25: 29 (C A 1979, 91: 137156d). Tc dng dc l: + Tc dng khng khun: Nc sc Cc hoa, trong th nghim, c tc dng c ch t cu trng vng, Lin cu trng dung huyt Bta, L trc trng Sonnei, trc trng thng hn (Trung Dc Hc). + iu tr huyt p cao: Nc sc Cc hoa cho 46 ngi bnh huyt p cao hoc bnh x m ng mch. Ch trong vng 1 tun l cc chng u au, chng mt, mt ng c ci thin, 35 ngi tr li huyt p bnh thng. Trn 10-30 ngy sau nhng triu chng cn li tin trin tt (Chinese Hebral Medicine). + Bch cc hoa c tc dng c ch phn no cc loi nm ngoi da (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, khng c (Bit Lc). + V ng m ngt, tnh hn (Thang Dch Bn Tho). + V ngt, ng, tnh bnh, hi hn (ng Dc Hc Thit Yu). + V ngt, ng, tnh hi hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch Quy kinh: + Vo kinh Ph, T, Can, Thn (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh Ph, Can, T (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh Ph, Can, Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Dng huyt mc (Trn Chu Nang). + Kh mc, minh mc (Dng Dc Tm Php). + S phong, thanh nhit, minh mc, gii c (Trung Dc i T in). + Thanh tn phong nhit, bnh can, minh mc, thanh nhit, gii c (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr chng mt, u au, mt , hoa mt cc chng du phong do phong nhit Can gy nn, nng mt bn u (ng Dc Hc Thit Yu). King k:

+ Bch trut, r Cu k, Tang cn bch b lm s cho Cc hoa ((Bn Tho Kinh Tp Ch). + Kh h, V hn, n t, tiu chy: khng dng (Bn Tho Hi Ngn). + Dng h hoc u au m s lnh: king dng (ng Dc Hc Thit Yu). + T V h hn: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 6 20g. n thuc kinh nghim: + Tr chng mt, ung lu lm nhan sc p, khng ga: Bch cc chn vo ngy 9-9 (m lch), ly hoa 2 cn, Phc linh mt cn, tn bt. Mi ln ung 8g vi ru nng, ngy 3 ln (Thi Thanh Kinh Bo phng). + Tr n ng, n b b chng u phong lu ngy khng bt, chong vng, tc kh tc rng, m nght trong ngc, mi ln ln cn l chng mt, hoa mt, lo o mun t, ln cn khi thay i thi tit: Trc ht, cu 2 huyt Phong tr 14 trng, ng thi ung 'Bch Cc Hoa Tu. Ch ru bng cch vo lc cui xun, u h dng ngn, thn, hoa Cc mm, phi m can, tn bt. Mi ln ung 1 mung lc i v'i ru ngy vi ln, theo m tng thm. Nu khng ung ru c th trn nc cho ung. Cng tr nh trn, vo thng 8, ma thu, hi hoa, phi trong rm cho kh, dng 3 cn gi trong la, b vo ngm vi 3 u ru, ngm 7 ngy, Mi ngy ung 3 ln, ung hi say l c (Bch Cc Hoa Tu - Thin Bo n phng). + Tr u au do phong nhit: Cc hoa, thch cao, Xuyn khung, u 12g. tn bt. Mi ln ung 6g vi nc tr (Gin Tin n phng). + Tr thi m phong n, ho, st, hi kht: Hnh nhn 8g, Lin kiu 6g, Bc h 3,2g, Tang dip 10g, Cc hoa 4g, Ct cnh 8g, Cam tho 3,2g, Vi cn 8g. sc vi 2 chn nc, cn 1 chn. Chia lm 3 ln ung (Tang Cc m n Bnh iu Bin). + Tr phong thp au nhc gi, chn: Cc hoa, Ngi dip lu nm, tn bt, trn vi h p ln trn gi, lu ngy s khi (Ph Th phng). + Tr ban u chy vo mt sinh ra mng mng: Bch cc hoa, Cc tinh tho, V u xanh, lng bng nhau, tn bt. Mi ln dng 4g, ly 1 qu Th, 1 chn cm np, nu cho n khi cm cn th n ht, ngy n 3 tri. Bnh nh n chng 5 - 7 ngy, bnh nng dng chng na thng (Nhn Trai Trc Ch Phng Lun). + Tr mt c mng mng sau khi b bnh: Bch Cc hoa, Thuyn thoi, 2 v bng nhau, tn bt. Mi ln dng 2-12g trn vi mt t mt, sc ung (Cp Cu phng) + Tr m h sng au: Cc hoa ngn non, ga nt, sc ly nc xng, cn nc dng ra (Th Y c Hiu phng) + Tr say ru khng tnh: ly Cc hoa tn bt, ung (Ngoi i B Yu). + Tr hoa mt, chng mt: Cam cc hoa 1 cn, Hng tiu (b mt) 240g, tn bt, trn vi nc a hong, lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin vi nc trc khi i ng (Song M Hon - Thy Trc ng Kinh Nghim phng)

+ Tr inh nht sng au: r Cc hoa 1 nm, ga nt, vt ly nc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cam cc hoa l thuc chnh trong vic khu phong, phong mc thng vi can, can khai khiu mt, vy n l thuc ch yu tr sng mt, thng dng vi a hong, Hong B, Cu k t, Bch tt l, Ng v t, Sn th du, ng quy, Linh dng gic, Gan d (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr Can Thn u h, mt au, thm Quyt minh t, Mc tc tho, Cc tinh tho, Si h, c th kh mng mng mt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr mt au do phong nhit: Cc hoa, Hong lin, Hong cm, Cam tho, Sinh a hong, Kinh gii tu, Quyt minh t, Lin kiu, Ct cnh, Si h, Xuyn khung, Khng hot, ng tin (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tri nhc u do huyt h: Cc hoa, Xuyn khung, T tn, Co bn, ng quy, Sinh a, Thc a hong, Thin mn, Mch mn, Bch thc dc, Cam tho, ng tin (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cc hoa cng vi Cu k t, 2 v bng nhau, trn vi mt lm vin ung th phng c bnh mt, trng phong v inh nht (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr inh nht: Cam cc nguyn c r, dng sng, T hoa ia inh, ch mu tho, Kim ngn hoa, Bn chi lin, Bi mu, Ln kiu, Sinh a hong, Qua lu cn, Bch ch, Bch cp, Thng nh t, H kh tho. Nu bnh nng qu th dng Thim T Hon pht hn. Nu to bn sau khi ra m hi: dng Ngc Xu n ung cho h, nu khng c Ngc Xu n, ly i kch thm To hu, To nhc lm vin, ung 12g s x ngay. King Cam tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr phong n giai on u, hi lnh, st, hoa mt, chng mt, mt , mt au: Cc hoa 12g, Tang dip 8g, Cu ng 8g, Lin kiu 4g, Ct cnh 8g, Cam tho 4g, Xa tin tho 12g. Sc ung (Tang Cc Cu Lin Hp T Gia Gim - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr phong nhit do Can kinh, mt , mt sng au: Cc hoa 12g, Bch tt l 12g, Khng hot 2g, Mc tc 12g, Thuyn thoi 3,2g. Sc ung (Cc Hoa Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr Can Thn u h, nhn km: Thc a 20g, Sn dc 16g, Phc linh, Trch t, n b, Sn th du, Cc hoa, Cu k mi th 12g, tn bt, trn mt lm vin ung (K Cc a Hong Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr inh nht, mn nht c m: Bch cc hoa 160g, Cam tho 20g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Cc hoa cho l gi l Cc dip, c tc dng thanh phong, kh nhit, lm khi nng ny, tnh ging Cc hoa, nhng khc v ng, c sc h ging mnh hn v thanh phn bt cp, Can m ha vng, c th b chung vo thuc sc. Tc dng tit ging c phong ha n bn trong th mnh hn Cc hoa, dng t 4 12g. C th d ng cc loi hoa Cc, nhng l

Cc di th ng, c th ga nt p vo nhng ni inh nht, nhit c, khng nn sc ung (Bn Kinh Phng Nguyn). + Cc hoa cha c bnh u, mt, tai, mt, chng mt, vng u, phong nhit, mt au, nhc trong u, phong chy quanh, thng li huyt mch, khi dng khng king c g c (Dc Tnh Bn Tho). + Cc hoa cho vo trong bao lm gi th lm cho sng mt; phng bnh mt, l dng tt, sng chn u c (Ch Gia Bn Tho). + Cc hoa nui huyt, lm sng mt, c th nh tan mng tht mt (Trn Chu Nang). + Cc hoa l v thuc ct yu v kh phong thanh nhit. V ng c th tit c nhit c. V ngt ch c cho huyt. V li, v ngt cng c th gii c c. V kh bnh li km c cay nn tiu c kt. V ng nn n nhp v Tm v Tiu trng, v ngt nhp vo T V. B nh, cay vo Can m v Ph, i trng. Ung lu ngy th nh ngi, sng lu. V nhng g cha c lu th sc n chuyn hn . Mt khi sc chuyn th lm cho kh phn tiu ha, khi kh tiu ha th s bin chuyn khng ngng. Mt bng chng c th l ai ct ru Cc dng th khe mnh v sng lu, nu trn th uc ung lm cho nhan sc xinh ti. Nhng nhng ci hay phi t chuyn ch v kh ha th mi t c kt qu. V th, trong sch Tin kinh cng ghi li nhng cng hiu ca Cc hoa, nhng thc ra bao gm cho rng l mt v thuc ca thn tin na (Bn Tho n Phng). + Cc hoa, Cam cc hoa c v ngt, tnh bnh, vo kinh Ph, Thn, lm thanh sng c u v mt cm phi kh phong nhit. N tr c chng mt, xoay xm, thng huyt mch, yn trng v, ti nhan sc, khi au mt, au lng, mng tht mt, chy nc mt sng. l mt loi thuc qu vy (Bn Tho Gii). + Hoa cc hnh trn, nng cao phm gi ng o c ca tri cao sang, qu ha. Hoa cc mu vng theo sc thi ca t (t th). Hoa cc trng sm m n chm, i biu cho c ca ngi qun t. N vo gia ma sng tuyt him nguy, c tng trng cho c kin trinh. V ha m th nh, tng trng phng pht thc phm ca thn tin. V tnh h'i ngt nn cng dng di do, v v ng nn cha inh nht, v mu trng nn c kh phn, c mu hng nn vo c huyt phn. i, Cc hoa king la khi dng nht b nm b i, p cho ra nc, phi kh m dng. Nu mun thnh bt th ch lc kh tn s d dng (Bn Tho Thng Nguyn). + Cc hoa bm th kh ma thu kh trong sng, ch ng thi k mi n nhy khai hoa v th n chu c chnh kh ca hnh Kim. Cc hoa c tnh bnh ha, l v thuc thanh. Trong Ni Kinh' ni rng khi cha bnh n, nn dng nhng v thanh. Khi nhng bnh nhit lui ri, chnh kh vn cn m th nn dng Cc hoa v Tang cn bch b cha nhc u v tr nhng ch t nhit cn st li, ri li mn sc ca Hong k cha chng vng u, tan mng mng mt. Nu kt hp Sa sm th cha c h huyt, kt hp vi Thch hc, Bin u c tc dng lm sng mt, thnh tai, n c th iu hnh i sut khp tay chn. Nhng ngi b au u, chong vng, ht hi, nght mi do nhit, nhng chng ngoi da ni ban, nga tay chn, vai au do ph nhit gy ra, nn dng Cc hoa thanh nhun tm ph th mi n. Khi thanh nhun c tm ph th can mc t nhin nh c g ch ngc th nhit phi rt lui. Khi dng Cc hoa cha chng au mt , sng au, chi, cm, nc mt sng chy, nn dng Cc hoa thanh ph m ch c can mc, y l iu rt huyn diu (Bin Dc Ch Nam).

+ Theo Vng T Kiu, dng Cam cc lu ngy gip tng tui th: Cam cc chn hi mm non vo ngy Thng dn thng 3 gi l Ngc anh. Chn l vo ng Thng dn thng 6 gi l Dung thnh, chn hoa vo ngy Thng dn thng 9 gi l Kim tinh", hi thn r vo ngy Thng dn thng chp gi l Trng sinh. Bn loi u phi m can 5 ngy, ri ly mi th bng nhau lm thnh mt ch, ga nt, tn bt. Mi ngy ung 4g vi ru hoc dng mt ch thnh vin to bng ht ng ng, mi ln ung 7 vin vi ru, ngy 3 ln, ung lin tc 100 ngy rt tt . Theo Thc Liu Bn Tho th chn l vo thng ging, chn thn vo mng 5-5, chn hoa vo mng 9 - 9 (Ngc Hm Phng). + Cc hoa cho ru ct gi l Cc hoa tu, dng hoa sc ly nc ct, dng nc thi cm np, men lm ru ung, c th thm a hong, ng quy, Cu k rt tt. Ru ny cha c chng u phong, sng mt, phng bnh, yu gn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cc hoa ni chung thin v thanh nhit, bnh Can. D cc hoa thin v tit nhit, gii c (ng Dc Hc Thit Yu). + Phng phong tr c phong cc khp xng, thin v phong hn. Cc hoa tr c chng du phong trn ngi, thin v phong nhit (ng Dc Hc Thit Yu).

DI NG
Xut x: Bit Lc. Tn Vit Nam: ng Nha, Ko Nha, Mch Nha, Ko Mm, Ko M. Tn Hn Vit khc: ng (Bn Tho Cng Mc). B, Nhuyn ng, ng ph (Ha Hn Dc Kho), Giao i Gi ng (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Saccharum granorum. M t: Trung Quc ngi ta thng dng cc loi lng thc nh go la mch, ht d, ht bp, ht d...trong hm cha cht bt lc, ngm qua nu chn, ri cho mm la mch vo lm ln men thnh cht ng gi l Di ng. a l:

Thng sn xut Ngha Bnh (Qung Ngi), Ngha (H Ni) v mt vi ni khc trong nc Vit Nam. C bn: Mch nha l cht ng do tc dng ca men trong ht thc ny mm trn tinh bt ca go np, go t, hay mt ng cc no khc, ri c c li. Bo ch: Theo kinh nghim dn gian: trc ht lm mm thc ri cho mm thc tc dng ln trn go nu chn, sau bc ln la c c s thnh ng mch nha. 1. Lm mm thc: Ly thc t hay np ngm thc cho m u, sau cho vo thng, y chiu tht kn. Ti hng ngy gi m. Khi no thc ny mm di ti 2-3cm, c vi ht chm ra l xanh th eam ra phi (hay sy t 60-700C) ri tn bt tn lun c v tru. 2. Tc dng mm trn go np. Ly go np em nu cho hoc nu xi (nu nu cho th phi nu long, nu nu xi th phi thm nc vo xm xp hi long). i khi cho gim nng chng 700C th cho bt mm thc c trn vo, nu l xi th thm nc nng vo (thng cho vo si 3 phn nc si v mt phn nc lnh, thng nhit chng 700C). Gi nhit y trong vng 12 gi bng cch vo tru hay chn bng (thng ti hm nay th sng mai ly ra) c bit phi gi nhit 70-750C, nu thp hn th s b chua i. 3. Lc v c c: Sau giai an 2 th men tc dng, lc b b i ri c li cho c (c 1,4 kg go np, 100g mm thc, th cho ra 1kg ko mch nha. c bit sao khi ra phi lc ngay, nu chm s b chua. Phn bit: Mch nha chia lm 2 loi loi mm v loi cng. Loi mm l mt dch th do qunh mu vng nht rt do dnh. Loi cng mu vng nu do mch nha mm khuy vo khng kh ng kt li m thnh, to thnh bnh ng mu trng nhiu l. Hai loi u c v ngt, khi dng lm thuc chn loi mm tt hn. Cch dng: n, sc vi thuc hoc khuy vo thang thuc sc c ri ung. Dng lm t dc lm hon t. Tnh v: V ngt, tnh m. Qui kinh: Vo kinh ph T. Tc dng: B trung ch kh, kin T, nhun Ph. Gii c Ph t v Tho u. Ch tr: au bng do trung h, ho do Ph to.

Liu lng: 9-15g. King k: Thp nhit ni ut v y bn trong i ngc cm dng. n thuc kinh nghim: + Tr mt rn do h lao, hi hp chy mu cam, au trong bng, mng tinh tit tinh, tay chn au nhc m, nng tay chn, hng kh ming ro: Qu chi, Cam tho, i to, Thc dc, Sinh khng, Di ng, Nm v trc sc b b xong b di ng vo khuy tan, ung nng (Tiu Kin Trung Thang - Kim Qu Yu Lc). + B h lao, ch kht (Bit Lc). + B h lnh, t kh lc, gim si rut, au hng, tr nn ra mu, tiu vim nhun ph chng ho (Thin Kim Phng). + Ung qu thuc lm cho bt rt: Di ng n (Thin Kim Phng). + Ng c Tho u, Thin hng, Ph t, n di ng th gii (Thnh T Tng Lc). + Kin T V, b trung, tr nn ra mu, huyt do chn thng (Thc Liu Bn Tho). + T yu khng mun n ung, dng t c th ha v kh, cng dng trong thuc ho gii (Bn Tho Din Ngha). + Gii c ca Ph t, Tho u (Bn Tho Cng Mc). + Nhun ph kh, gim ho, b h lnh, t kh t tn dch, tr nn ra mu (Trn Chu Nang). + Tr chng phin kht ca ngi ga: i mch 1 thng, nc 7 thng sc cn 5 thng, thm 2 hp Di ng, khi no kht th ung (Phng Thn Th Phng). Tham kho: Di ng v ngt nhun, c cng nng b trung nhun to, v li n cng vi Cam tho c tc dng ngt hon, v vy au bng do trng hn, ho do ph to, u l thuc thng dng. V nh Di ng trong thang Tiu Kin Trung chn v ngt trong vic n b, tc dng ha hon au nhc. Nhng v ngt nhun c th lm cho ut kh tr thp, h bn trong c thp ung vo s sinh ra y trng, nn khng dng c, ngi bnh c m nhit li cng khng nn dng (Trung Dc Hc).

DIN H SCH

Xut x: Khai Bo Bn Tho. Tn Vit Nam: Din h sch, Huyn h sch. Tn Hn Vit khc: Huyn h sch, Nguyn h sch, Khu nguyn h, Sanh din h, Sao din h, Huyn h sch, V h sch, Trch kim non (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Corydalis ambigua Champ et Schlecht. H khoa hc: Papaveraceae. M t:

Cy tho sng nhiu nm, t sinh ni sn d, di t c r c hnh cu, thn nh yu, cao chng 0,5m, l mc i c mp nguyn, hoa n vo ma xun cui thn cy, mu hng nht hoc hoa mu tm, hoa hnh mi gm 1 mt h ra, sp xp thnh chm. Phn bit: C ni dng Din h sch bng c ca r cy Corydalis ternata Nakai. a l: C Trit Giang, Phc Kin, Nhit H, loi sn xut Ninh Ba, Kim Hoa, Hng Chu thuc Trit Giang l loi tt. Cy ny cha thy Vit Nam. Thu hi, s ch: Sau tit lp xun o c ra sch phi nng ct dng. Phn dng lm thuc: C r (Corydalistuber). M t dc liu: C r kh th hin hnh cu dt khng nht nh, ng knh di t 1-1,5cm mt ngoi mu vng t hoc vng ti, mt trn c so dnh vi thn cy biu hin ca mt hm cn, cui cng ca mt di thng c 2-3 nhnh rnh hay chia ra lm 3 phn. Ton th phn b y nhng ln nhn ngang cong queo, ng thi gia c nhng vt ln ngang tng i su hoc lm xung, c cng chc mu vng nh, v nhn nheo khng mc mt l loi tt. Bo ch: 1. B ht tp cht, cho vo ni gim vo (C 10 kg Din h sch th dng 2kg gim) un nh la cho gim cn ht. Phi kh lc dng tn bt, tm ru hay mui ty theo tng trng hp. 2. B tp cht ra sch ro nc, ga nt, phi kh dng sng. Hoc em tm vi dm (20%) sao qua (cch ny thng dng). Bo qun: ni kh ro. Sy hi Dim sinh phng mt. Cch dng: Tm vi ru c tc dng hnh huyt. Tm gim c tc dng gim au. Dng sng c tc dng ph huyt, mun iu huyt th sao vng. Tnh v: V cay hi ng, kh m. Qui kinh: Vo kinh Ph, Can, T. Tc dng: Hot huyt, tn , li kh ch thng.

Ch tr: + Tr au bng trn, that v bng di, au vng tim, au nhc do chn thng, Kinh nguyt khng u, kinh kt khi trong bng. Liu dng: 4,5-9g King k: C kinh trc k, ngi h huyt. C chng bng huyt, rong kinh, sn hu, huyt h, chng mt th khng nn dng. K thai. n thuc kinh nghim: + Tr ho bt lun ga hay tr: Din h sch 1 lng, 2,5 ch kh phn tn bt, mi ln ung 6g vi 1 cc ko mch nha ngm nut t t (Nhn Tn ng Phng). + Tr chy mu cam: bt Din h sch gi trong bng sch nht trong l tai, h mu chy bn phi th nht bn tri v ngc li (Ph T Phng). + Tr tiu ra mu: 1 lng Din h sch, 7,5 ch Phc tiu, tn bt, mi ln ung 4 ch sc ung (Hot Nhn Th Phng). + Tr tiu tin khng thng: dng Nip u tn tr tr con tiu khng thng, dng Din h sch, Xuyn luyn t, 2 v bng nhau tn bt ln ung na ch n 1 ch vi nc si cho vo vi git dm m (Tiu Nhi Chn Quyt Phng). + Tr au phn ngoi do kh v kh kt khi: Din h sch tn bt vi ty tng heo, xt ra tng ming, nu chn, chm bt thuc n (Thng Kim Phng). + Tr au tim do nhit quyt, khi au khi khng, lu ngy kh tr, mnh nng chn lnh: Huyn h sch b v, dng tht qu Kim linh t, 2 v bng nhau tn bt ung vi ru nng hoc nc si ln 2 ch (Thnh Hu Phng). + Tr bnh kh huyt ca n b, qun au trong bng, kinh nguyt khng u: Huyn h sch b v sao gim, ng quy tm ru sao mi th 1 lng, Qut hng 2 lng tn bt trn ru, nu vin h lm bng ht ng ng, ln ung 100 vin lc i vi nc dm sc, ung trung vi Ngi cu (Ph T Phng). + Tr cc loi au sau khi sinh. H sau khi sinh , nhng u trong ngi cha ra sch, bng cng y v huyt vn sau khi sinh, tc cng tim hoc st rt khng dt hoc bt rt, bn chn, tay chn hm hp nng, kh lc mun ht. Cc chng y u c th dng Din h sch sao nghin ung vi ru, mi ln 6g (Thnh Hu Phng). + Tr tr con au qun trong rut: Din hi sch, Hi hng, 2 v bng nhau, nghin sao, ung lc i vi nc cm (V Sinh Gia Gim Phng). + Tr sn kh (thot v) nguy cp: Huyn h sch sao mui, Ton yt b phn c, dng sng, 2 v bng nhau tn bt, mi ln ung 1,5g lc i vi ru mui (Trc Ch Phng).

+ Tr au u mt bn hoc gia u chu khng ni dng Huyn h sch 7 c, Thanh i 2 ch, Tr nha to gic 2 tri b v ht tn bt trn nc lm vin nh ht Hnh nhn ln. Khi dng ly mt vin ho nc go vo mi bnh nhn, au bn no git bn y, ng thi trong ming ngm 1 ng tin bng ng khi c nhiu nht nhi chy ra th bt (Vnh Loi Kim Phng). + Tr t ng t trn cao ri xung, lm au nhc gn ct, dng Din h sch nghin bt, ung vi ru u ln 2 ch ngy 2 ln (Thnh Hu Phng). + Tr n b au bng do kh ngng huyt tr dng Din H Sch Tn gm Din h, ng quy, Xuyn khung, Qu tm, Mc hng, Ch xc, Xch thc, o nhn, a hong (Ph Khoa Phng). + Tr au vng v qun: Din h sch, Ng linh chi, Nga trut, Cao lng khng, ng quy (D Thng Tn - Thm Th Tn Sinh). + Tr au bng do b kinh: Din h sch, ng quy, Thc dc, Hu phc mi th 3 ch, Tam lng, Nga trut, Mc hng mi th 1,5 ch. Sc ung (Din H Sch Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au bng c kinh: Din h sch (sao ru) 2 lng, Hng ph (sao dm) 4 lng. Tn bt ln ung 2 ch vi ru nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lot d dy t trng, cc chng au nhc do vim d dy, au thn kinh chc nng d dydo kh tr hoc kim huyt sinh ra: Din h sch 9 phn. Thin t 1 phn tn bt ln ung 3 ch, ngy 2-3 ln, ung vi nc (Thng Kinh Tn - (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au nhc thn kinh mt Din h sch, Xuyn khung, Bch ch mi th 5 ch, Thng nh t 3 ch sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: 1. Din h sch ch thn kh, ph sn hu c l hoc chng au bng di ca n b, kt hp vi Tam lng, Mit gip, i hong tn bt li cng tt (Hi Dc Bn Tho). 2. Din h sch ui tr c phong, tr kh, lm m c lng v chn, khi chng au bng v au lng, ph c b tch nh ni hn ni cc trong bng, huyt v c th lm cho h thai (Ch Gia Bn Tho). 3. Din h sch tr c chng tm kh, lm gim au bng di (Thang Dch Bn Tho). 4. Din h sch c th lm c huyt tr trong kh hoc kh tr trong huyt, v vy chuyn tr c chng bnh au nhc ton thn, thng li tiu tin (Bn Tho Cng Mc). 5. Din h sch v cay kh m, khng c, nhp vo kinh Tc quyt m. Cng nhp vo kinh th thi m. Kh m th c th lm cho tt c c iu ha nh vo ch iu ha m kh lu hnh thng thng ti cc c quan c. V cay cho nn c th nhun m tu tn c, khi n tu tn th huyt phi hot bt lu li. Khi kh lu hnh huyt trn tru th c th ph c nhng ng ca cc chng bnh sn hu vy (Bn Tho Kinh S).

6. Din h sch c kh tr trong huyt, huyt tr trong kh chi nn h nhng chng kinh nguyt khng u, au tim bng t ngt, au cng bng di, thai khng xung, ni hn, ni cc au n huyt vn huyt sung sau khi sinh, tn thng do chn thng, chng k l huyt hay kh tch li m khng tan i c, cn phn dng v ny mi c th thng t c...Nhng ngi bnh qu suy nhc cn phi ung kt hp thm vi thuc b, cn khng th ch hao hi thm m khng c ch li g ht vy (Bn Tho Cu Chn). 7. Din h sch hnh c huyt tr trong kh, kh tr trong huyt, cha c mi chng au khp c ngi, trn cng nh di, thng dng 1 mnh th cng hiu nhiu, cho nn trong thuc iu kinh hay dng n n. Nhng khng c cng b kh, li thiu nui dng vinh huyt, ch nh tnh cay m m cng vo ch ngng ui c ci tr, cho nn i vi ngi h chng th nn dng n vi thuc b, bng khng ch lm tn hi m chng li ch g (Dc Phm Vng Yu). 8. Din h sch c tc dng hot huyt li kh m c tc dng gim au li rt mnh. H kh huyt ngng tr, au nhc ngc bng th n l thuc ch yu. Tnh ca m v cay cho nn dng trong chng hn ut. Nhng chng do huyt nhit gy ra bnh kinh nguyt sm, hoc huyt nng vng hnh u nn king dng n (Trung Dc Hc). + Din h sch c tc dng hot huyt, hnh kh, tc dng ch thng mnh, i vo phn huyt v phn kh, v vy kh huyt ngng tr gy nn au nhc vng bng, ngc u c th dng v ny (Thc Dng Trung Y Hc).

DIP H CHU

Tn Vit Nam:

Cy ch , c ch . Tn Hn Vit khc: Trn ch tho, Nht khai d b, Dip hu chu (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Phyllanthus urinaria L. H khoa hc: Euphorbiaceae. Tn gi: Cy c ht trn xp thnh hng di l nn gi l Dip h chu (Dip: l, h, di, chu, ngc trn). M t: Cy tho sng hng nm hoc sng dai. Thn cng mu hng, l thun hay hnh bu dc ngc, cung rt ngn. L km hnh tam gic nhn. Cm hoa c mc nch gn pha ngn, hoa c cung rt ngn hoc khng c, i 6 hnh bu dc ngc, a mt c 6 tuyn, nh 3 ch nh rt ngn, dnh nhau gc. Hoa ci mc n c pha di cc cnh, di 6 hnh bu dc mi mc, a mt hnh vng phn thy, cc vi nhy rt ngn x i thnh 2 nhnh un cong, bu hnh trng. Qu nang khng c cung, ht hnh 3 cnh. a l: Cy mc hoang khp ni, trong nc cng nh cc ni trong cc vng nhit i. Phn bit: Ngoi ra ngi ta cn dng cy Ch qu trn (Phyllanthus niruri Linn) l cy tho mc hng nm, nhn. Thn mu hng nht, cc cnh c gc. L thun, t c gc ln u. L km hnh di trong sut. Cm hoa nch gm 1 hoa c v 1 hoa ci hoc ch c hoa ci. Hoa c c cung rt ngn, i 5-6 hnh bu dc mi mc, a mt gm nhng tuyn rt b, nh 3. Hoa ci cng c cung ngn, i 5-6 ging hoa c nhng rng hn mt t, a mt hnh u c 5 thy su, cc vi nhy rt ngn, ri nhau ch i u, bu hnh cu. Qu nang hnh cu. Ra hoa t thng 1-10. Cy mc di trong vn, gp khp ni trong nc ta. Kinh nghim nhn dn lm thuc thng tiu, thng sa. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma h, ra sch phi nng gn kh, em phi trong rm ri ct dng. Phn dng lm thuc: Ton cy. Tnh v: V hi ng ngt, tnh mt.

Tc dng: Thanh can, minh mc, thm thp, li tiu. Ch tr: + Tr tr con cam tch, ph thng do vim thn, nhim trng ng tiu, si bng quang, vim rut, tiu chy, hng sng au. Liu dng: Dng kh t 15-30g, ti 30-60g. Sc ung. C khi dng ti ga p ni nht, l.

DM DNG HOC

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Cng tin (Bn Kinh), Tin linh t (Li Cng Bo Chch Lun), Tam chi cu dip tho (Bn Tho Kinh), Phng trng tho, Kh trng tho, Thin lng kim, Can k cn, Hong lin t (Nht Hoa T Bn Tho), Tin linh t (Liu Liu Chu Tp), Kh chi tho, Hong c t, Thc dc tn s, nh tho (Ho Hn Dc Kho), Thin hng cn (Quc Dc ch Dc L Hc), Dng hoc (T Xuyn trung Dc Ch), Ngu gic hoa, ng ty tho (Qun Chu Dn Gian Phng Dc Tp), Tam thoa ct, Tam thoa phong, Qu ng phong, Ph kinh tho, Tc ng phong (H Nam Dc Vt Ch), Dng gic phong, Tam gic lin (Ton Quc Trung Tho Dc Hi Bin), K tro lin (Trung Tho Dc - Nam Dc).

Tn khoa hc: Epimedium macranthun Mooren et Decne. H khoa hc: Thuc h Hong Lin Gai (Berbridaceae). Tn gi: Mt th l d hay n tng dm tnh, v vy c gi l Dm Dng Hoc. M t. Cy tho, cao khong 0.5 - 0.8m c hoa mu trng, c cung di. Cy ny c nhiu loi khc nhau u c dng lm thuc. + Dm Dng hoc l to (Epimedium macranthum Morr et Decne): cy di khong 40cm, thn nh, trong rng, l mc trn ngn cy. Phn nhiu mi cy c 3 cnh, mi cnh mc 3 l. L hnh tim, dng trng, di 12cm, rng 10cm, u nhn, gc l hnh tim, mp l c rng ca nh nhn nh gai, mt l mu xanh vng nhn, mt di mu xanh xm, gn chnh v gn nh u ni hn ln. L mng nh giy m c tnh co gan. C mi tanh, v ng. + Dm Dng Hoc L Hnh Tim (Epimedium brevicornu Maxim): L hnh tim trn, di khong 5cm, rng 6cm, u hi nhn. Phn cn li ging nh loi l to. + Dm Dng Hoc L Mc (Epimedium sagittum (Sieb et Zucc.) Maxim): L hnh trng dai, dng mi tn, di khong 14cm, rng 5cm, u l hi nhn nh gai, gc l hnh tn. Phn cn li ging nh loi l to. Thu hi: Chn r l hng nm vo ma h (thng 5) hoc ma thu. Ct ly thn l, b tp cht, phi kh. Phn dng lm thuc: Dng l, r. L mu lc tro hoc lc vng, cng dn l tt, loi m mc, en, nt vn l xu. Bo ch: + Dm Dng Hoc: Ly ko ct ht gai chung quanh bin l, ct nh nh si t to, ry sch mnh vn l dng c. + Chch Dm dng hoc: Dng r v l, ct ht gai chung quanh ri dng m d, un cho chy ra, gn sch cn, cho Dm dng hoc vo, sao qua cho m ht ht vo l, ly ra ngay, ngui l c [C 50kg l dng 12,5kg m D] (Li Cng Bo Ch). + Ra sch, xt nh, phi kh, sao qua. C th tm qua ru ri sao qua cng tt. Bo qun: y kn ni kh ro, trnh m v lm vn nt.

Thnh phn ha hc: + Icariin, Benzene, Sterois, Tanin, Palmitic acid, Linoleic acid, Oleic acid, Vitamin A (Trung Dc Hc). + Ceryl alcohol, Triacontane, Phytosterol, Oleic acid, Linoleic acid, Palmitic acid (Ton Quc Trung Tho Dc Hi Bin, q Thng, q 1, Bc Kinh 1975: 729). + Icariin, Icarisid (Dng Xun Hn, Trung Tho Dc 1980, 11 (10): 444). + Quercetin, Quercetin-3-O-b-D, Quercetin-3-O-b-D-glucoside (Dch Dng Hoa, Y Hc Thng Bo 1986, 21 (7): 436). + Icaritin-3-O-a-rhamnoside, Anhydroicaritin-3-O-a-rhamnoside (Mizuno M et al. Phytochemistry 1987, 26 (3): 861). + Sagittatoside, Epimedin A, B, C (Mizuno M et al. Phytochemistry 1988, 27 (11): 3641). + Sagittatin A, B (Yoshitoru O, et al. Planta Med. 1989, 55 (3): 309). + Dihydrodehydrodiconiferylalcohoh, Olivil, Syringaresinol-O-b-D-glucopyranoside, Symplocosigenin-O-b-D-glucopyranoside, Phenethyl glucoside, Blumenol C glucoside (Hiroyuki M, et al. Phytochemistry 1991, 30 (6): 2025). Tc dng dc l: + Tc dng nh kch thch t nam: Cho ung cao Dm dng hoc thy c kch thch xut tinh [l v r c tc dng mnh hn thn cy] (Trung Dc Hc). + C tc dng h Lipid huyt v ng huyt (Trung Dc Hc). + Tc dng h p: Nc sc Dm dng hoc lm h huyt p th v chut c huyt p cao do thn (Trung Dc Hc). + C tc dng tng cng chc nng min dch ca c th v tc dng song phng iu tit (Trung Dc Hc). + Gim ho, ha m, bnh suyn v an thn r rt (Trung Dc Hc). + Khng khun, khng vim, c ch t cu trng, t cu vng, ph cu khun. Dung dch 1% c tc dng c ch trc khun lao. Cho th ung thuc vi nng 15mg/kg cn nng, thy thuc c tc dng khng histamin (Trung Dc Hc). + Dch tim Dm dng hoc in vitro c tc dng lm tng trng xng i ca phi g (Trung Dc Hc). + Tc dng khng virus bi lit cc loi I, II, III v Sabin I (Trung Hoa Y Hc 1964, 50 (8): 521 524. + Tc dng h p, tng lu lng mu ca ng mch vnh, dn mch ngoi vi, tng lu lng mu u chi, ci thin vi tun hon, lm dn mch mu no, tng lu lng mu no (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Dng lng t thuc c tc dng li tiu, lng nhiu chng li tiu (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V cay, tnh hn (Bn Kinh). + V ngt tnh bnh (Dc Tnh Lun). + V hi cay, tnh hi m (Trn Nam Bn Tho). + V cay, ngt, tnh m (Trung Dc Hc). Quy Kinh . Vo kinh th Dng minh (i trng), tc Dng minh (V), Tam tiu, Mnh mn (Bn Tho Cng Mc). .Vo kinh th Quyt m (Tm bo), tc Thiu m (Thn), tc Quyt m (Can) (Bn Tho Kinh S). . Vo kinh Can, Thn (Trn Nam Bn Tho). . Vo kinh Can, Thn (Trung Dc Hc). . Vo kinh Can, Thn (Trung Dc i T in). Tc dng: . Li tiu tin, ch kh lc, cng ch (Bn Kinh). . Kin cn ct, tiu loa lch (Danh Y Bit Lc). . B yu tt (b lng, gi), cng tm lc (lm mnh tim) (Nht Hoa T Bn Tho). . B Thn h, trng dng (Y Hc Nhp Mn). . B thn, trng dng, kh phong hn thp, b m dng (Trung Dc Hc). . B Thn, trng dng, kh phong, tr thp (Trung Dc i T in). Ch tr + Tr m nuy tuyt thng, trong m hnh au (kinh trung thng) (Bn Kinh. + Tr loa lch, xch ung, h b l lot (Bit Lc). + Tr lnh phong, lao kh, nam gii tuyt dng bt khi, n t tuyt m v t, gn c co rt, tay chn t, ngi ln tui b chong vng, trung nin hay b qun (Nht Hoa T Bn Tho. + Tr thin phong (lit na ngi), tay chn t bi, tay chn khng c cm gic (Y Hc Nhp Mn). + Tr lit dng, tiu but, gn c co rt, lit na ngi, lng gi khng c sc, phong thp au nhc, tay chn t di (Trung Dc i T in).

Liu lng: Ung 4-12g. c th ngm ru, nu thnh cao hoc lm thnh hon. Bn ngoi c th dng sc ln ly nc ra. King ky: + Tng ha d ng, dng vt d cng, di mng tinh, tiu , ming kh, mt ng, sung huyt no: cm dng (Trung Dc Hc). + m h, tng ha ng: khng dng (Trung Dc i T in). + Th d lm s cho n (Bn Tho Kinh Tp Ch). + T chi lm s cho n, c ru cng tt (Bn Tho Kinh S). + Thuc i vi mt s bnh nhn c th gy tc dng ph nh vng u, nn ma, ming kh, chy mu mi (S Tay Lm Sng Trung Dc). n thuc kinh nghim: + Tr phong au nhc, au khng nht nh: Tin linh t, Uy linh tin, Xuyn khung, Qu tm, Thng nh t u 40g. Tn nhuyn. Mi ln ung 4g vi ru m (Tin Linh T Tn Thnh Hu Phng). + Tr phong gy au nhc, i li kh khn: Tin linh t, Gia t cn u 2 cn, u en 2 thng. Nu vi 3 du nc cn 1 u, b b, sc cn 5 thng, ung (Tin Linh T Tin Thnh Hu Phng). + Tr m mt sinh mng: Dm dng hoc, Sinh vng qua (loi Qua lu nh c mu hng) 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 4g vi nc trn, ngy 3 ln (Thnh T Tng Lc). + Tr rng au: Tin linh t, nhiu t ty dng, sc ly nc ngm (C Nha Tn K Hiu Lng Phng). + Tr mt thanh manh, sau khi bnh, ch nhn c gn: Dm dng hoc 40g, m u x 100 ht, sc vi 1 chn ri nc cn mt chn (Bch Nht Tuyn Phng). + Tr tr nh b qung g: Dm dng hoc, Vn cng nga, mi th 20g, chch Cam tho, X can mi th 10g, tn bt. Gan d 1 ci, rch thnh nhiu rnh, mi ln ly 8g thuc nht vo, buc li, ly u en 1 chn, nu ra nc 1 chn, ri sc, chia lm 2 ln n, v ung ht nc (Ph T Phng). + Tr u si nhp vo mt: Dm dng hoc, Uy linh tin, 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 2g vi nc cm (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ho do tam tiu, y bng, khng n c, kh nghch: dng Dm dng hoc, Ng v t. 2 v bng nhau, tn bt, luyn vin vi mt to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi nc gng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tri lit dng, bn thn bt toi: Dm dng hoc 1 cn, ru ngon 10 cn. Ngm 1 thng. Mi ln ung 20ml, ngy 2 ln (Dm Dng Hoc Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tri lit dng: Dm dng hoc 40g, Tin mao 20g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lit dng tiu nhiu ln: Dm dng hoc 20g, Thc a 40g, Cu thi t 20g, Lc gic sng 20g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au nhc khp do phong thp hoc hn thp, tay chn co qup, t di: Tin linh t 20g, Uy linh tin 12g, Thng nh t, Qu chi, Xuyn khung mi th 8g. Sc ung (Tin Linh T Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thn h, dng nuy (bao gm lit dng, di tinh, to tit), ph n v sinh, c th chn cc bi sau: . Dm dng hoc 40g, ngm vo 500ml ru go hoc np, 20 ngy sau em ra ung mi ln 10-20ml, ngy 2-3 ln trc ba n. Hoc dng ruu cn Dm dng hoc 20% (tc Dm dng hoc ngm cn), ngy ung 3 ln, mi ln 5ml trc ba n. . Dch tim bp mi ln 1 ng (2ml), ngy hai ln, tr tr nh b bi lit thi k cp c kt qu. i vi thi k di chng kt hp thy chm vo huyt c kt qu nht nh (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr cao huyt p: ch nh ch yu i vi th m dng u h: dng bi Nh Tin Thang: Tin mao 16g, Tin linh t 16g, ng qui 12g, Ba kch 12g, Hong b 12g, Tri mu 12g, sc ung. Bi thuc dng tt i vi huyt p cao, thi k tin mn kinh v kt qu theo di lm sng nhn thy kt qu lu di ca thuc l tt (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr bnh ng mch vnh: Ung vin Dm dng hoc mi ln 4-6 vin (mi vin tng ng vi thuc sng 2,7g), ngy ung hai ln, 1 thng l mt liu trnh, theo di I03 ca, i vi cn au tht ngc v cc triu chng khc u c kt qu, thuc c tc dng an thn (Theo bo co ca T phng tr bnh mch vnh ca Y vin Gii phng qun nhn dn Trung Quc, ng trong Tn Y Dc Hc Tp Ch 1975, 12: 26). + Tr vim Ph qun mn tnh: Tc gi cho ung ton Dm dong hoc v theo di 1.066 ca, c kt qu chung, t l 74,6%, ring kt qu gim ho 86,8%, khu m 87,9%, bnh suyn 73,8%. Dng cng lu kt qu cng tt (H Bc V Sinh Tp Ch 1972, 7: 15). + Tr suy nhc thn kinh: L Hi Vng v cng s dng 3 loi thuc Dm dng hoc theo cch ch khc nhau, tr 288 ca, chia lm 3 t: t 1 c 138 ca, ngy ung 3 ln, mi ln 4 vin (mi vin tng ng 2,8g thuc sng), t II c 61 ca, ngy ung 3 ln, mi ln 3 - 4 vin (mi vin tng ng 3g thuc sng), t III c 29 ca, mi ln ung 20mg, ngy 3 ln (20mg thuc tng ng vi 10g thuc sng). Kt qu theo tng t l 89,85%, 93,44%, 89,69%, kt qu tng i n nh (Trung Y Tp Ch 1982, 11: 70). + Tr vim c tim do virt: Mi ln ung vin cao Dm dng hoc 7-10 vin (tng ng thuc sng 2,7g), ngy 3 ln, lin tc trong 7 thng, ng thi dng Vitamin C 3g cho vo 10% Gluco 500ml, tim truyn tnh mch hoc cho vo 10% Gluco 30ml, tim tnh mch chm, 15 ln mt liu trnh, dng lin tc 3 liu trnh. Theo di 36 ca, kt qu tt 69,44% (Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1984, 9: 523).

+ Tr chng gim bch cu: Dng l Dm dng hoc ch thnh dng thuc tr bt pha ung, mi bao tng ng thuc sng 15g. Tun u ung 3 bao\ngy, tun th hai 2 bao\ngy. Liu trnh 30 - 45 ngy, trong thi gian iu tr, khng dng cc thuc tng bch cu v vitamin, trong s 22 ca c 14 ca ung thuc ng yu cu th khi trc mt c 3 ca kt qu r rt, 4 ca c kt qu, 4 ca khng kt qu (Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1985, 12: 719). + Tr lit dng: Dm dng hoc 9g, Th inh qu 24g, Hong hoa vin ch (ti) 30g, Kim anh t ti 60g, Sc ung (Phc Kin Dc Vt Ch). Tham kho: . n ng tuyt dng, n b tuyn m u khng con. Chng hay qun ngi ga. tt c cc loi gn c co rt, ung Dm dng hoc u b lng gi, cng tm lc (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). . Dm dng hoc c vi ngt, mi thm, tnh m khng lnh, hay ch tinh kh l thuc vo 2 kinh th Tc dng minh, nhng ngi chn dng bt tc nn ung (Bn Tho Cng Mc). . Dm dng hoc kh v ngt m hay b ha tr dng li hay ch tinh kh nn tr c phong, tan c lnh. Khi dng, b ra l, sao vi m d dng (Bn Tho Cu Chn). + C ngi ung Dm dng hoc m chng sinh con l v sao? V ny khng phi l thuc b chn nguyn, n ch tr cho nhng ngi dng h m bi, kch thch tnh dc, nhng ngi dc vng qu mnh, giao hp khng iu lm cho h, tinh kh khng y nn khng sinh c con ci l l tt nhin, ch nhng ngi dng nuy m bi, tm dng cho n mnh ln, vi th c nhn ni l "ung Dm dng hoc lu ngy s khng c con (Trung Quc Dc Hc i T in). + Dm dng hoc l loi cy tho thuc dng, c vi ngt, tnh m, ch dng, kh cay th chy m c th b v th dng vi Bch tt l, Cam cu k, Nhc thung dung, Ng v t, Ngu tt, Sn th du l nhng thuc b dng (Trung Quc Dc Hc i T in). . 'Ty Thun Tu m" l ru c ch cho n ng, mnh dng vt, mnh lng gi, tr c bn thn bt toi: dng 1 cn Dm dng hoc ngm vi 7 cn ru, ng ung qa say, king gn n b (Trung Quc Dc Hc i T in). + L thuc trng yu n b mnh mn, c tc dng cng dng, ch kh, tnh n, khng hn, c th ch tinh kh, ngi chn dng bt tc dng rt hp (Thc Dng Trung Y Hc).

D GIAO NG

Tn Vit Nam: Dy H Th . Tn Hn Vit khc: Th ng. Tn gi: Tng truyn v m dy ca 2 cy H th qun li vi nhau nn gi l D giao ng (D: ban m, giao: gp g nhau, ng: dy leo). Tn khoa hc: Polygonum multiflorum Thunb. H khoa hc: Polygonaceae. M t: Dy leo bng thn qun ca cy H th (Polygonum Multiflorum Thunb), cy sng dai, thn mm nhn, mc son vo nhau. L mc so le, c cung di khong 2cm, hnh tim hp hoc hnh mi tn, u thun nhn, c 3-5 gn xut pht t gc l. Phin l di 5-8cm, rng 34cm. B cha mng, ngn. R phnh thnh c mu nu , nh c khoai lang (xem thm: H th ). Phn bit: Cn phn bit vi dy H th trng cn gi l giy v b, sng b (xem: C dng ng). a l: Cy mc hoang vng ni cao, nhiu nht cc tnh Lai Chu, Sn La, Hong Lin Sn. Cy c trng bng dy hay ht, c ni trng t i trung du, cy pht trin tt. Thu hi, s ch: Cht v phi kh, ct dng.

Phn dng lm thuc: Thn dy. Tnh v: V ngt, tnh bnh. Tc dng: An thn, ch hn, tr phong thp, th cn lc. Ch tr: + Tr mt ng, ra nhiu m hi, thiu mu, au nhc ton thn. Liu lng: Ung mi ln 9 15g, sc hoc tn bt cho vo hon tn. Tr l nga ngoi da sc nc ra ni . n thuc kinh nghim: + Tr mt ng nng ny bn chn trong ngi, hay m mng khi ng: H th ng, n sm, mi th 3 ch, Trn chu mu 1 lng. Sc ung (Kinh Nghim Dn Gian) + Tr thiu mu, au nhc ton thn, suy nhc ton thn, an thn: D giao ng (Th ng) 2 lng kh, sc ung (Kinh Nghim Dn Gian).

D MINH SA
Tn Vit Nam: Phn con di Tn Hn Vit khc: Thin th th, Th php, Thch can (Bn Kinh), Hc sa tinh (Bn Tho Cng Mc), Th chn, Thin l quang, Thin th th, Hc st c, Ln sa tinh, Ln t tinh (Ha Hn Dc Kho), Phi th th (Sinh Sn Bin), Phc dc th (Trung Quc Trung Y B Phng i Ton). Tn khoa hc: Faeces vespertiliorum, Excrementum vespertilii, Tn gi: (1) Di ngy n np, m ra bt mui n, phn n trng nhp nhnh nh ct nn c tn. (2) Phc: n np, dc: cnh, th: phn, ban m mi bay ra kim mi nn gi l Phc Dc.

M t: D minh sa l phn ca cc loi di nh con Vespertilia superans Thomas thuc h Vespertilionidae (Di mui). Di gm nhng th c nh hay trung bnh l th c nht c kh nng bay, chi trc bin i thnh cnh, l mt mng da rng, c nhiu v th xc gic, c c nh, t lng ni lin cnh tay, bn tay v ngn tay vi mnh, chi sau v ui. Di n su b, n c, n qu hay mt hoa. Thng i n m, nc ta c di l mi Rhinolophus v Hipposideros, di nh Pachyotus Kuhli thuc h Di mui; Loi di tai ta Plecotus auritus L. thuc h Di mui. a l: C khp ni trong nc Vit Nam, k nc nh, n cha, hc cy to. Thu chn: Chn vo ma ng. Phn dng lm thuc: Phn con di lu nm trong c mt mui. Phn kh l nhng bt nh 2 u nhn mu nu en sng bng nh xp, mi hi c bit. Khng ln tp cht nhiu l tt. Bo ch: (1) Khi dng em phn lc nc sch t vn, ch ly nhng cht lp lnh thi, phi kh cch giy sao qua dng. Nhng cht lp lnh ny l mt ca mui n n vo (Bn Tho Cng Mc). (2) Ngm nc nh tan khuyy k, gn b cn u, ri lng ly cn phi kh tn bt (dng sng), hoc nht b tp cht ra i nhanh, phi kh tm t ru mt lc sao kh (mi sao th mm, sau cng li) c th sao en tn tnh (Trung Dc Hc). Tc dng: Hot huyt, sng mt thanh can t nhit ng thi c tc dng hot huyt tiu tch. Tnh v: V cay, tnh lnh. Quy kinh: Vo kinh Can. Tc dng, Ch tr: Sng mt. Tr ng kinh, l mun ng, nhc u, chong vng, thong manh. Bo qun: y kn trong l mu, trnh m, trnh cht kim nh vi... Liu dng:

T 3 6g King k: n b c thai cm dng, khng c nhit cm dng. . Ght Bch lim, Bch vi (Bn Tho Kinh S). n thuc kinh nghim: + Tr chng mt, dng D minh sa tn bt cho vi gan ln nu n lun trc (Trc Ch Phng). + Sng ty chy m, dng D minh sa 1 lng, Qu na lng, Nh hng 1 phn tn bt, 1/2 lng ng ct kh trn vi nc ging xc vo (Trc Ch Phng). + M thi chy t l tai ra, dng D minh sa 2 ch, X hng 1/4 mung c ph, vo trong tai (Thnh Hu Phng). + Tr thong manh khng nhn r, dng D minh sa sao vng vi go np mt lng, Bch dip (sao) 1 lng tn bt trn mt lm vin bng ht ng ng ung vi Trc dip trc khi ng ln 20 vin, n canh nm g gy sng ung 20 vin, lin tc cho n khi bt (Thnh Hu Phng). + Tr st rt khng dt, dng D minh sa tn bt ung nc tr ngui ln 1 ch. C phng khc tr st rt cm khng nh k, lu ngy khng khi, dng D minh sa 50 vin, Chu sa na lng, X hng 1 ch tn bt, vin vi cm bng ht u xanh ln, ung trc khi ln cn ln 10 vin vi nc si (Thnh Hu Phng). + St rt trc khi c thai, dng D minh sa 3 ch tn bt ung vi ru nng lc i (Kinh Nghim B Phng). + Ho khng dt, dng di b cnh, chn, tm ru nng tn bt 1 ch, dng sau khi n vi nc si (Th Vc Thn Phng). + Cc loi cam c, dng D minh sa 5 ch b vo bnh, tht nc heo 3 lng xt lt b vo trong bnh, nc sc chn ly tht nc ra cho n. Mun ht thai c trong bng m ly Sinh khng 4 lng, c v xt lt sao, vi bt Hong lin mt lng trn h lm vin bng ht u xanh vi nc cm, ngy 3 ln (Ton Au Tm Knh Phng). + au nhc rng, dng D minh sa (sao), Ng th du nu ly nc tm ri sao, 2 v bng nhau tn bt, trn nha cc lm vin bng ht m, gi trong vi ln ngm 2 vin, sc ra nc nht th bt, khng nn nut v c (Ph T Phng). + Tr con mt b tc mc (qung g), dng D minh sa sao tn bt trn mt heo vin bng ht u xanh, mi ln ung 5 vin vi nc cm. C bi khc gia thm Hong cm, lng bng nhau, tn bt ly nc cm sc vi gan heo, ung nc ln na ch (Trung Quc Trung Y B Phng i Ton). + Hi nch, dng bt D minh sa trn nc u x xc vo (Trung Quc Trung Y B Phng i Ton).

+ Tr chng thong manh. D minh sa, Trc b dip, cc v bng nhau tn bt, trn vi mt tru trc khi ng dng vi nc Trc dip, ung ln 5 ch (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr chng d manh: D minh sa, Thch quyt minh, mi th 5 ch, gan heo 2 lng, sc vi nc vo go. n gan heo v ung nc thuc (Quyt Minh D Linh Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr snh bng ng cam, mt kh sp ng nhiu: D minh sa 4 ch, H hong lin, Long m tho, Kh luyn cn bch b, mi th 2 ch, Can thim 2 ci (t tn tnh), L hi, Thanh i, X hng mi th 5 ly. Tt c tn bt trn u trn bt h lm vin, ln ung 10 n 15 ht, ngy 2 ln (D Minh n - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: (1) D minh sa v con di u l thuc vo kinh quyt m can, huyt phn. C tc dng hot huyt, tiu tch. V vy, chuyn tr c chng mt b , chng, manh. Ngc, si, cam, kinh, lm i, loa lch, sng ty, u l bnh ca quyt m (Bn Tho Cng Mc). (2) D minh sa tc l phn chut tri (Thin th: chut tri) ging di n mui phn gii l mt mui, nhp vo kinh Can, c tc dng hot huyt. Phm ngi au mt c mng l do can c huyt tch, cng ln mt. Mui ht mu ngi, ly ging n mu cha mu nn c cng hiu. Ngi ta cng dng D minh sa t ln tr mui (Bn Tho Cu Chn).

H TH

Xut x: Khai Bo Bn Tho.

Tn gi: V thuc ny trong bn tho khng c, v ng H thy ban m dly qun vo nhau nh l giao hp, h H thy vy, o r ly c n, nh th m khe mnh, sau ng ta bt chc n cng thy c hiu qu, nn ly ngi u tin dng n m gi tn (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khc: Giao ng, D hp, a tinh (Bn Truyn), Trn tri bch (Khai Bo Bn Tho), o liu ng (Nht Hoa T Bn Tho), Sn n, Sn ca, Sn b Sn ng, Sn tinh ( Kinh Bn Tho), Xch ct (u Mn), M can thch, Cu chn ng, Sang chu (Bn Tho Cng Mc), Hng ni tiu (Ngoi Khoa Tinh Ngha), Giao hnh, D miu, Kim Hng Tho (Ha Hn Dc Kho), Ch th , Tin Th (Trung Quc Dc Hc i T in), Dy sng b, Dy sa b, H th nam (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Polygonum multiflorum Thunb. (Pteuropterus cordatus Turcz). H khoa hc: Thuc h Rau Rm (Polygonaceae). M t: Dy leo, sng nhiu nm. Thn r phng thnh c. Thn qun, mc xon vo nhau, mt ngoi thn c mu xanh ta, nhn, c vn. L mc so le, c cung di. Phin l hnh tim, di 4 - 8cm, rng 2,5 - 5cm, u nhn, mp nguyn hoc hi ln sng, c h mt u nhn. B cha mng, mu nu nht, m ly thn. Hoa t chm nhiu nhnh. Hoa nh, ng knh 2mm, mc cch xa nhau k nhng l bc ngn, mng. Bao hoa mu trng, 8 nhy (trong s c 3 nhy hi di hn). Bu hoa c 3 cnh, 3 vi ngn ri nhau. u nhy hnh mo g r xung. Qu 3 gc, nhn bng, ng trong bao hoa cn li, 3 b phn ngoi ca bao hoa pht trin thnh cnh rng, mng, nguyn. a l: Mc hoang nhiu Hong Lin Sn, Sn La, Lai Chu, Thanh Ha, Ngh Tnh, H Tuyn, min Bc Vit Nam. Thu hi, s ch: Thu hach khong thng 8, o ly c, ra sch, ct b r con. C nh nguyn, c to b i, phi hay sy kh ti m di 13o. Phn dng lm thuc: R c (Radix Polygoni multiflori). Loi r c to ng knh trn 4 cm, kh, v nu sm, cng chc, nhiu bt, t x, khng mc mt l tt M t dc liu:

R nguyn hay ct thnh tng ming ln nh khng u nhau. Loi nguyn hi ging c khoai lang ln, mt ngoi mu nu c nhiu ch li lm, c sc. Mt ct ngang l lp bn mu nu , m mm, v mu nu hng c nhiu bt, gia c g hp, cht cng, hi nng, khng mi, v hi cht (Dc Ti Hc). Bo ch: a) Ra sch, ngm nc vo go mt ngy m, ra li, nc u en vo ngp (C lkg H th th cho 100g u en nu vi 2 lt nc cho ti khi u en nb nt) nu cho ti khi gn cn, nn o lun cho chn u). Khi c tr nn mm, ly ra, b li (nu c), xt hoc bo mng, ri phi kh, cn nc u en th tm ph'i cho ht, Nu v phi nh th cho c 9 ln (cu chng cu si) th cng tt. Khi un nng, t mt ci v y dng c khi chy kht (Trung Quc Dc Hc i T in). b) Hoc ly H th ct ming, cho vo chu, ru ngon vo tm mt m, (c 10kg H th th dng 2,5 lt ru). Ngy hm sau b vo ni 4 g. Ly ra phi trong rm mt cho kh. Li tm li 2 ln na l c. Ming H th s c mu nu en (Trung Dc i T in). c) H th (c th trn thm vi H th trng) 2 v bng nhau, ngm trong nc vo go 4 ngy m, thay nc vo go hng ngy. Xong vt ra co v b i ly Du en i sch ri cho vo ch, c mt lt H th th mt lp u en. cho chn nh u en. B u en, ly H th phi kh, phi ri nh vy cho c 9 ln. Cui cng, ly H th thi mng hay bo phin hoc sy kh hoc tn bt (Trung Quc Dc Hc i T in). Bo qun: ni kh rm. Thnh phn ha hc: + C Lecithin 3,7%, cc dn cht Oxymethylanthraquinone 1, 1-1,8%, ch yu c Rheiphenol, i hong t, Rhein... Ngoi ra cn c cht bt 45%, cht bo 3, 1%, cht v c 4,5% (Trung Dc Hc). + Emodin, Chrysophanol, Physcion, Rhein, Chrysophanol anthrone (Hata K, v cng s Tp Ch Dc Hc [Nht Bn] 1975, 95 (2): 211). + Resveratrol, 2,3,5,4 Tetrahydroystilbene-2-O-b-D-Glucopyranoside (Shigera Y, v cng s, C A, 1986, 105: 214090g). + 2,3,5,4 Tetrahydroystilbene-2-O-b-D-Glucopyranoside 2-O-Monogalloyl Ester, 2,3,5,4 Tetrahydroystilbene-2-O-b-D-Glucopyranoside-3-O-Monogalloyl Ester (Nonaka, G, v cng s, Phytochemistry 1982, 21: 429). + Gallic acid, Catechin, Epicatechin, 3-O-Galloyl (-) Catechin, 3-O-Galoyl (-) Epicatechin, 3-O-Galoyl-Procianidin B2, 3,3-di-O-Galoyl-Procyanidin B2 (Nonaka, G, v cng s, Phytochemistry 1982, 21: 429). + b-Sitosterol (Nghim Qu Mn, Thng Hi Nht y Hc Vin Hc Bo 1981, (8): 123). Tc dng dc l:

+ H th c tc dng h Cholesterol mu, c chng minh r trn m hnh gy Cholesterol cao th nh, thuc cn c tc dng lm gim hp thu Cholesterol ca rut th, theo tc gi, thuc c thnh phn hu hiu kt hp vi Cholesterol (T Liu Tham Kho Tn Y hc (l) 56, 1972) (Trung Dc ng Dng Lm Sng). Thuc c tc dng phng chng v gim nh x cng ng mch. C th tc dng gim x cng ng mch l do thuc c thnh phn Lecithin (T Liu Tham Kho Tn Y hc (l) 5-6, 1972). + Thuc lm chm nhp tim, lm tng nh lu lng mu ng mch vnh v bo v c c tim thiu mu (Trung Dc Hc). + Thuc c kh nng nng cao sc chng lnh ca chut nht. H th trng c tc dng tng cng min dch (Trung Dc Hc). + Thuc gi c tuyn c ca chut nht ga khng b teo m gi c mc nh lc chut cn non tc dng ny c ngha chng lo ha nhng c ch cn cn nghin cu thm (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Thuc c tc dng nhun trng do dn cht Oxymethylanthraquinone lm tng nhu ng rut (Trch Yu Vn Kin Nghin Cu Trung Dc, Nh xut bn Khoa hc xut bn nm 1965, tr. 845-346). + H th sng tc dng nhun trng mnh hn H th chn (Hin i Thc Dng Trung Dc). 6. Tc dng khng khun v virut: Thuc c tc dng c ch i vi tnc khun lao ngi v trc khun l Flexner (Trung Dc Hc). Thuc c tc dng c ch virut cm (Vi Sinh Vt Hc Bo 8 (2) 164, 1960). + Glucozit H th trng c tc dng c ch t bo ung th (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ngt, tnh n, khng c (H Th Lc). + V ng, tnh sp, hi n, khng c (Khai Bo Hng nh Bn Tho). + Dng sng kh hn, tnh lim, c c. Ch bng cch nu chn (thc) th kh n, khng c (Bn Tho Hi Ngn). + V ng, ngt, tnh sp, hi n (Trung Dc Hc). + V ng, ngt, cht, tnh m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh tc quyt m, thiu m (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh tc thiu dng m kinh, th thiu dng tam tiu kinh, th thiu m tm kinh, tc thiu m thn kinh (Bn Tho Kinh Gii). + Vo 3 kinh T, Ph, Thn (Bn Tho Ti Tn).+ Vo kinh Can, Thn (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can v Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Tc dng: + ch can, lim huyt, t m, trit h ngc, ch thn t (Dc Phm Ha Ngha). + B ph h, ch th huyt (Bn Tho Ti Tn). + B ch tinh huyt (Ch Th ), dng sng c tc dng gii c, trit ngc, nhun trng, thng tin (Trung Dc Hc). + T m cng trng (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + B huyt, c tinh,. d'ng can, nhun trng, ng thi c tc dng tri st rt (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr ng tr, bnh lng gi, lm mnh gn lc, ch tinh ty, trng kh, lm en tc, ko di tui th, tr bnh ph n sau sanh, xch bch i, l lu ngy khng khi (H Th Lc). + Ung lu d c con, tr bnh bng, cc chng lnh kh trung phong (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr trng phong, u thng, hnh t, hc tt phong, ng kinh, hong n (Bn Tho Thut). + Tr chng tinh huyt h, st rt lu ngy, ung sang c, chng loa lch, chng to bn (Trung Dc Hc). + Tr di tinh, i h, lng gi au m, ru tc bc sm, gan vim mn tnh, suy nhc thn kinh (Trung Dc Hc). Liu lng: 12g-40g. B huyt nn dng Ch th , thng tin nn dng Sinh th . King k. + K cc loi huyt, c c vy, Ti, Hnh, Ci, st thp (Bn Tho Kinh Gii). + Hp vi a hong, c th phc c Chu sa (Bn Tho Kinh Gii). + Ngi c thc t, m thp nng: king dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr phong c, dng H th c ln, loi c hoa vn mi tt, l cn, ngm vi nc vo go mt m, cu chng cu si, H ma 160g, cu chng cu si, ri tn bt, mi ln. Ung 8g vi ru, ngy 2 ln (Thnh Hu phng). + Tr tiu ra mu khng cm: dng H th 80g, tn bt, ung vi nc cm trc khi n, mi ln 8g (Thnh Hu phng). + Tr trng nhc c v hoc cha v, chy xung ti ngc trc,: Dng H th ra sch nhai sng hng ngy, ng thi ly l ga ri p ln nhiu ln th khi, bi ny c th ung lu ngy lm sng lu v ru tc en (u Mn phng).

+ Ung hoc n H th c tc dng t b, 'H Th Hon" chuyn mnh gn ct, y tinh ty, b kh huyt, ung lu en ru tc, mnh sinh l, c nhiu con ci, nh ngi, sng lu. Dng H th , ly dao bng ng ct lt, nu kh th ngm vi nc vo go cho mm ct, Ngu tt (b mm non) 1-3 cn, xt lt, ly 1 u u en ra sch, dng g hoc tre an lm gi, c b mt lp u, mt lp H th v Ngu tt, sp nhiu lp cho ti khi ht, chng nu cho ti khi u chn, ly ra, b u i, phi kh, lm nh th cho c 3 ln ri tn bt, ly i to chng ri trn thuc lm vin bng ht ng ng ln, mi ln ung t 30 - 50 vin vi ru m lc cn bng i (Ha T Cc phng). + Mnh gn ct, y tinh ty, b kh huyt, ung lu en ru tc, mnh sinh l, c nhiu con ci, nh ngi, sng lu: dng H th trng v H th mi th na cn, co b v, phi m can, ly ci chy tn bt, ung mi bui sng 4g vi gim (Trnh Nham Sn Trung Tha phng). + Mnh gn ct, y tinh ty, b kh huyt, ung lu en ru tc, mnh sinh l, c nhiu con ci, nh ngi, sng lu: dng H th v H th trng mi th mt na, loi c tht ln, chn vo thng 8, ly dao tre co b v, xt lt, ngm mt m vi nc vo go, em phi nng cho kh, ly sa b m con trai khe mnh tm vo ri phi kh 3 ln nh th, b vo ci ga thnh bt, trn vi mt ong vo To nhc lm thnh vin to bng ht ng ng, mi ln ung 20 vin, sau 10 ngy thm 10 vin, ti 100 vin th c, ung vi ru nng lc i. C bi khng dng sa ngi (Tch Thin ng phng). + Mnh gn ct, y tinh ty, b kh huyt, ung lu en ru tc, mnh sinh l, c nhiu con ci, nh ngi, sng lu: dng H th c, ci (, trng) mi th na cn, chia lm 4 phn, mt phn ngm vi nc ng quy, mt phn ngm vi nc Sinh a, mt phn ngm vi nc Hn lin tho, mt phn ngm vi sa ngi. Sau 3 ngy ly ra, pbi nng ring ra, sy trn ngi cho kh, b vo ci ga thnh bt, chng nhc i to cho nhuyn, lm vin to bng ht ng ng ln, mi ln ung 40 vin lc i (Bt Phong Tp Hng). + m tinh huyt en ru tc p nhan sc, sng lu dng H th , Cam cc hoa, Cu kt, a hong, Ngu tt, Thin mn ng, Xch phc linh., Bch phc linh, Tang thm, Nam chc t (Bt Phong Tp Hng). + Tr vt thng chy mu, dng bt H th xc vo, cm ngay (Bt Phong Tp Hng). + Khoan khoi gn xng, tn thng do chn thng: dng H th 10 cn, u en sng na cn. Tt c nu chn, To gip 1 cn t tn tnh. Khin ngu 400g, sao, tn bt, Bc h 400g, Mc hng, Ngu tt mi th 200g, Xuyn u mao (ngm nc si) 80g, tn bt. Tt c trn vi ru thnh vin to bng ht ng ng ln, ln ung 30 vin vi nc tr (Vnh Loi Kim phng). + M hi t chy khng cm: dng bt H th trn nc ming p gia rn (Tp Gin phng) + Tr tr nh lng ra (qui bi): ly nc tiu Ra trn vi bt H th dn vo cc t xng g ln, lu ngy th bt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr trong da c cm gic au nh khng bit au ni no: dng H th tn bt, trn nc ct gng thnh cao p vo, ri chm nng bn ngoi (Kinh Nghim Phng - Trung Quc Dc Hc a T in).

+ Tr t st rt nhp vo m phn lu ngy khng ht: dng H th , Ngu tt, Mit gip, Qut hng, Thanh b, nu kh biu h, t v yu, th thm Nhn sm 12- 20g, ph nhit th b Nhn sm m th ng quy vo (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cc loi phong u mt, phong ci: H th , Thch tt l, Cam cc hoa, Thin mn ng, H ma nhn, Tt dip, Bch ch, Kinh gii tu, Kh sm, a hong, Bch b (Trung Dc Hc). + Tr kit l ra ton mu dng cc loi thuc khng c hiu qu, dng H th , Kim ngn hoa, a du, T gic, Tho thch tm, Sn u cn, Hong lin, Thc dc, Can ct, Thng ma, Cam tho, Hot thch (Trung Dc Hc). + Tr Ct nhuyn phong, lng gi au nhc, i ng khng c, nga ton thn: ng H th c ln m c hoa vn 1 cn, Ngu tt 1 cn, vi mt thng ru ngon, ngm 1 m ri phi nng cho kh (khi dng H th ng dng vt c cht st thp), luyn mt lm vin, ung lc i trc khi n, mi ln 30 - 50 vin vi ru. C th tr c thm chng phong m hoc st rt lu ngy khng lnh (Kinh Nghim Phng). + Tht Bo M Nhim n l bi thuc tr danh c H th , dng b thn kh, en ru tc, sng lu khe mnh (theo Thiu Tit ng), dng H th va loi trng, va loi , mi th 1 cn, Ngu tt 320g (trc tin ngm H th vi nc vo go 1 ngy m, ri ly dao tre co b v ngoi xt thnh lt ln, ly u en ri mt lp ri sau b mt lp H th ln, li ti lp Ngu tt, C nh th m ri thuc trn u. Nu cho chn, b u i ch ly thuc phi kh. Nu phi nh th cho c 7 ln, xong b u en i, Ph c ch na cn (ngm ra ru ri sao vi Hc chi ma (M en) cho ti khi no ht nghe n lp bp l c), ly Bch phc linh na cn, tm sa tru phi nng ri chng, Th ty t na cn ngm ru 1 m, ra ri phi kh, chng nh th cho c hai ln, Cu k t na cn (b nm kh sau). Tt c tn bt, trn vi mt lm vin, to bng bt Long nhn ln, ngy ung 3 vin, nhai lc bng i vi ru nng hoc nc cm, nc mui nht. Khi ch khng c dng bng st, thic (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr chng huyt h, c th suy nhc, c triu chng lng gi nhc mi, vng u, hoa mt, tc bc sm, di tinh, huyt trng nhiu, dng: H th 20g, Th ty t 12g, ng qui 12g, Ngu tt 12g, B ct ch 12g, tn bt mn, luyn hon v mt ong. Mi n ung 8-12g, ngy 2 ln vi nc si ngui hoc nc mui nht (H Th Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr mt ng do huyt h, dng bi: Ch H th , Bc sa sm, Qui bn, Long ct, Bch thc mi th 12g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr thn yu, au lng mi gi, di tinh nng hoc bng lu, i h, sinh dc yu, dng bi: Tht Bo M Nhim n ca Thiu ng Tit: Ch Th 20g, Bch phc linh, Ngu tt, ng qui, Th ti t, Ph c ch, mi th 12g, luyn mt lm hon, mi ln 12g, ngy 2 ln (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr Lipit huyt cao, x cng ng mch, huyt p cao, bnh ng mch vnh: c tc dng lm gim hoc ht triu chng, n nh bnh, lm tng sc, thng hp vi Ngn hnh dip, Cu ng (Trung Dc ng Dng Lm Sng).

+ C cng trnh nghin cu dng vin H Th (mi vin nang 0,25g, gm thuc sng 0,81, trong 30% bt H th , 70% cao nc ch thnh), mi ln ung 5-6 vin (c ngi ung 8 -10 vin), ngy 3 ln, dng thuc lin tc trong 2-12 tun, lu nht 14 thng, tr 178 ca Cholesterol mu cao. Kt qu tt 38,2%, tin b 23,6%, t l kt qu 61,8%. Cholesterol mu gim bnh qun 39mg%, trong 32% bnh nhn gim xung mc bnh thng, i vi bnh nhn va v cao, kt qu tt (Bnh Vin Nhn Dn Thng Hi S 8 Trc Thuc Y Hc Vin Thng Hi S 2: Theo Di Lm Sng Chng Cholesterol Cao iu Tr Bng Vin H Th , bo Cng Nghip Y Dc 1974, 6: l). + Tr huyt p cao: Ch Th , Sinh a, Huyn sm, Sinh bch thc, N trinh t, Hn lin tho, Sa Uyn tt l, Hy thim tho, Tang k sinh, Hoi ngu tt, mi th 12g, sc nc ung (H Th Hp T - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr st rt lu ngy, phn m b tn thng kh lnh, dng: . H th 40g, Si h 12g, u en 20g, sc nc phi sng l m, sng hm ln ung nng (S Tay Lm Sng Trung Dc). . H th (ch) 16g, ng sm, ng qui, Trn b, i khng, mi th 12g, sc ng (H Nhn m - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr to bn do huyt h, tn dch hao tn: H th 20-40g, sc nc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr suy nhc thn kinh, mt ng: Thng phi hp vi cc v: T thch, n sm, Ng v t, Toan to nhn, Xuyn khung (lng nh) c kt qu (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + C tc gi dng dch tim H th 20% tim bp mi ln 4ml, ngy 1 ln, 20-30 ngy l mt liu trnh; trng hp nng chch 1 ngy 2 ln, cch nht, liu trnh 15-20 ngy, ngh 1520 ngy, ng kh hn th chch ngy 1 ln hoc ung H th mi ln 5-7 vin (0,5g/vin), ngy 3 ln; trng hp ung lu di, ngy 2 ln sng v ti; trung hp bnh nh hoc bnh gim, mi tt ung 6-10 vin trc lc ng. Ung v chch thay i dng. tr 141 ca, khi lm sng 53,9%, tin b tt 44,7%, t l c kt qu 98,6%, theo tc gi tt hn loi thuc ng Bromure v Meprobamate (Bnh Vin 201 Gii Phng Qun, Phn Tch Lm Sng 141 Ca Mt Ng Tr Bng H Th , Thng Tin Trung Tho Dc 1974, 5: 38). + Tr ho g: H th 6- 12g, Cam tho 1,5-3g, mi ngy 1 thang, sc, chia 4-6 ln ung, c ngi ung xong tiu chy nh, dng Kha t hoc Anh tc xc (cho cm li). tr 35 ca khi 19 ca, c bn khi 8 ca, tin b 4 ca, khng kt qu 1 ca (Vng Khi Minh, Bo Co V Kt Qu Bc u iu Tr Ho G Bng H Th , Trung Y Giang T Tp Ch 1965, 3: 10). + Tr st rt: H th 18-25g, Cam tho 1,5-3g, tr em gim lng, sc c sau 2 gi, chia 3 ln ung trc ba n. Tr 17 ca kt qu u tt (Vng Khi Minh, Bo Co 17 Ca St Rt iu Tr Bng H Th , Qung ng Y Hc Hc Bo 1964, 4: 31). + Tr tc bc: Ch th , Thc a hong mi th 30g, ng qui 15g, ngm vo 1 lt ru trng 10-15 ngy sau, dng mi ln 15-30ml, ung lin tc cho n c kt qa. iu tr 86 ca (20 ca bc tng m, 16 ca ri rc bnh ko di t l n 10 nm, kt qu khi 24 ca, tin b 8 ca, t l kt qu 88,9% (Triu Hng Bn, Ru H Th O Tr Tc Bc, Sn ng Trung Y Tp Ch 1983, 4: 41).

+ Tr tn thng thn kinh quay: H th 30g, sc, chia ung sng v chiu, liu trnh 1 thng. Theo di 14 ca, t l khi 86,7% (Truyn Bng Liu, Bo Co 14 Ca Tn Thng Thn Kinh Quay Tr Bng H Th , Trung Hoa Trung Y Ct Thng Khoa Tp Ch 1988, l: 34). + Tr can huyt bt tc, huyt p hi cao, u au, chng mt, tay chn t: H th (ch), Sinh a, Huyn sm, Bch thc (sng), N trinh t, Hn lin tho, Sa uyn tt l, Hy thim tho, Tang k sinh, Hoi ngu tt mi th 12g, Sc ung (H Th T - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Ngoi ra cn c bo co dng H th tr m ay, l nht (Trung Dc ng Dng Lm Sng). Tr nt rui (Trung Dc Hc), tinh trng yu (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Ngoi ra, theo bo co, ch dng mt v H th sc ung thng xuyn c th tr chng tinh long, tinh t (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Kt bp vi Tang k sinh, N trinh t tr chng ng mch x cng, huyt p cao ni ngi ln tui (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tham kho: + Th trng vo phn kh, Th vo phn huyt, thuc kh n, v ng, sp, ng b thn, n b can, thu lim tinh kh, dng huyt ch can, c tinh, ch thn, kin cn ct, lm en ru tc, l v thuc t b tt (Bn Tho Cng Mc). + H th sng tnh pht tn, tr st rt nng lnh, cc chng ung th bi sang u dng c. Dng ti sc ung c tc dng thng tin, tc dng khng khc Nhc thung dung (Bn Kinh Phng Nguyn). + H th nhp vo can ch huyt, khu phong, kim b thn... l thuc tun b chn m tin thin, thuc cng cn cho iu b dinh huyt ca hu thin, thuc dng tinh thn, iu b nguyn kh (Bn Tho Cu Chn). + H th dng tr st rt v l lu ngy... ci hay ca H th l vo kinh thiu dng, kh rt mnh, mnh nn trit c ngc t. V ca thuc rt sp, sp nn chn c ngc t, nu bnh cha ht, cho thm Si, Linh, Qut, Bn. Nu khi nn thm Sm, Trut, K, Quy, cho thm 1, 2 thang (Thn Nng Bn Tho Kinh c). + H th b m m khng tr, khng hn, cng dng m khng to, khng. nhit. Bm th kh xung ha, c kh thun ty ca tri t. Ngy xa c mt ng ga h H thy ci dy ban m qun li vi nhau, ng o ly c ung, ru tc xanh tr li ht, cho nn gi l Th , sau ng y rt cng dng, sinh nhiu con trai, i tn l Nng t, t ta bit c tnh b m m b ch cho tng thn ca Th . Thc a v Th u l ' thuc b m, nhng Thc a bm th kh ca gia ma ng sinh ra, nu v phi cho ti mu en th chuyn vo thn m t nhun cho chn thy ca Thin nht sinh ra, li b c Can l v t nhun cho thn m lin cp ti, Th bm th kh ma xun sinh, li do phong mc ha ra, thng vi Can, l dng trong m c cho nn chuyn i v kinh Can m c tc dng ch huyt, tr phong, b can thn, cng nhn v b Can m tc dng n. Mt bn l thuc b mnh cho chn m tin thin cho nn c cng nng cu ngay c bnh nguy do c dng ln ln d qu. Mt bn th cn dng b cho vinh huyt hu thin, l thuc ung thng nui khe tinh thn, tr bnh tt, iu nguyn kh. Chn m ca tin thin v hu thin khng

ging nhau, th cng hiu cng c hoc chm hoc nhanh, hoc nh hoc nng rt khc nhau. Hung na, gi tn l 'D hp', v 'Nng t" th trong b huyt li c c b dng, khng phi nh a hong cng nng ch chuyn v t nhun cho thy, kh bc m v hu, l v thuc trng trc trong loi thuc trng trc, c tc dng cng mnh gn xng m thi. l kin tm c ca tin s Phng th m ngi xa cha tng phn tch, ng by gi dng chung b m th chng bn lm hay sao? (Dc Phm Vng Yu). + H th dng lu ngy khin ngi ta c con, tr tt c cc chng bng bnh lu ngy, chng lnh kh trng phong (tiu ra mu) (i Minh Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + H th c tc dng t can phong (Thang Dch Bn Tho). + H th sch ghi l vn v ng, cht, hi m, n rng v ngt kh m, vo kinh Tc quyt m kim vo kinh Tc thiu m nn l thuc thng phm b huyt, khu phong. C 2 loi th (ci) v hng (c), qua m th giao vi nhau, c hin tng m dng giao hp, nn lm cho ngi ta c con, m can ch huyt, thn ch tng tinh, b 2 kinh ny th tinh huyt thnh vng. Tc l cht tha ca huyt nn n lm en tc, n ch tr v chng loa lch (trng nhc), khi can m ut kt th sinh ni nhit, dinh kh ng tt ngc trong, bn pht ra bnh. Mi mt tng ph u quyt inh bi ni m, can v m l biu l vi nhau, l kinh thuc Thiu dng. Khng th ra vo, kh huyt u t, l s ch ca phong mc, hnh m kh, b can huyt th chng loa lich t tiu mt vy. iu ha dinh kh th tiu dc nbt sng. Tr phong tin tri huyt, huyt hot th phong tn, nn cha c nht phong u mt. Chng trng tch gy ra tr, tr l do thp nhit rt xung di lm tn thng phn huyt m khng th tit ra c, th dn v hu mn, lm cho phn c nhc ti ch li ra thnh cc dng, phong th thng thp, thp nhit gii c th nht tr t bng ph'g tr li. Tm huyt h th ni nhit, nhit t tm dao (lay ng), dao ng th gy au, b kh huyt th nhit gii c, nhit gii th tr au c. B kh huyt th tc en, sc mt ti p, dng lu ngy th b gn ct, ch tinh kh, sng lu m khng ga u bi cng b can thn, ch tinh huyt. Cng tr chng n b sn hu v cc chng i h, ph n ly huyt lm ch, kinh nguyt thng sut l bi Quyt m, i h vn bi huyt h m kim thp nhit, hnh thp, ch huyt th t tr bnh c (Bn Tho Kinh S). + H th cc sch u cho rng H th c tc dng t thn, b thy, en tc, nh ngi, rt c khen thng, cng hiu gn ging nh a hong. Ch vi hin tng m bin lun rt r rng rng Th v ng, cht, tnh hi m, v m phn th khng n tr lm, v dng phn th khng to lm, c bm kh trung ha ca tri t. Thc ia, Th d u b m, mt th l thuc b chn m ca tin thin, nn cng ca n cu c ci nguy ca c dng bng ln, mt th cn iu b dinh huyt ca hu thin, ung lu di l thuc b dng tinh thn, ht bnh, iu ha nguyn kh. m ca tin thin v hu thin khc nhau, nng nh hon cp v cng hiu cng khc nhau rt nhiu, hung chi gi l D hp, li tn l Nng t, th trong b huyt, cn c sc ha dng, khng nh cng ca ia hong chuyn t thy, kh bc v hu, l cht trc trong trc. Tc dng v mnh xng b ty chng, cch ni ny rt tht thit, tin hin cha c phong cho n tc dng ny, khng nn b qua. Ly c ln nh nm tay 5 cnh l tt, loi 300 nm th ln nh cy gy, dng n ri s th nh thn t, c 2 loi: thuc c, trng thuc ci, h dng nn ly l/2 trng l/2 , ngm vi nc vo go, co v v thi phin bng li dao tre, dng u en trn du vi H th , cho vo ni t, cu chng cu si, vi Phc linh lm s. K tht heo, c khng vy, c ci trng, hnh, ti, st (Bn Tho Cu Chn).

+ R ca Th , m vo t rt su, m dy b di, rt nhiu li xa, v m li giao nhau, gm c kh cc m, c kh nng lm ng c, cho nn chuyn vo Can Thn, c tc dng b dng, b chn m, mi v ca n rt c, hi kim v ng cht, tnh n ha, ph hp vi l ct du ni h t iu, nn n c tc dng iu b tinh kh, bnh ha m dng, khng nh a hong ch thin v m ngng. Theo ng L trong tp H Th Chuyn K th bt u thi nh ng mi bit dng n, c 2 loi v trng, bn cho rng c s phn bit vo kh v vo huyt, ngi dng s dng c 2, cng c ngha l phi hp c m v dng, c hai c iu ch l v qun bnh. Sch Khai Bo Bn Tho ghi rng H th c tc dng iu tr loa lch, tiu nht sng, cha nht phong ni du mt, v r ca n vo su trong t, dy n li b xa, nn c hiu qu tuyn thng kinh lc, hn na, loi vo thng huyt phn. Sch Tn H Cng Mc ghi rng, trong ngoi khoa gi l cy Sang to (ch qut nht) v Hng ni tiu (tiu bn trong). Trong sch u Mn Phng cng c ghi rng H th chuyn tr chng loa lch, kt hch, li vit rng r n nh qu trng g, cng gn nh chng Lch t (?) e rng khng khi qu ph trng. Trong sch Khai Bo Bn Tho ghii cha ng tr, gim tm thng, ch kh huyt, en ru tc, cng cha chng sn hu v i h ca ph n, u ly ngha dng m, b huyt, v cng thm . Trong sch i Minh ghi rng, cha tt c cc chng bnh lu ngy do kh lnh ca cc tng ph trong bng, li chng qua n nhun b ch ng tng vy. ng Vng Hiu C cho rng t can phong, l do m khng hm dng c dng, thy khng dng mc, th tr phong tin tr huyt, huyt hnh phong t dit, cng l iu thch nghi ca n, nhng l t b dit phong (tr phong), t khng nn hiu lm l t can. Ngi i Kim, Nguyn ni v y thng dng thuc vi nhng li lun rt l sng by. Sch ca n Kh, ng Vin, cng thng hay nhc n trong sch ca Vng Hi Tng. i Minh, Thiu ng Tit c phng Tht Bo M Nhim n (Y Hc Nht c). + Thn v l ca H th gi l H th hnh dip hoc D giao ng. Theo u mn, ngy xa vua Hn V c th gi l M can thch cha cho ngi tc trng ha ra en, nn t tn cho H th l M can thch, H th lm tiu tan c chng sng c nn sch Ngoi khoa gi n l Sang chu hay Hng ni tiu. Theo L Thi Trn, H th m gc no kim c nh ch cu nn gi n l Cu chn ng (Trung Quc Dc Hc i T in). + H th v ng, ngt, tnh m, km c v cht, c cng nng b ch m cho can thn li c lc dng dng huyt, lim tinh, v th m c th tri bnh di tinh, lm en ru tc, cng hiu ca n tng t nh Thc a. L Thi Trn cho rng H th "Khng hn khng to, cng hiu hn c a hong, Thin mn ng", c th bit c rng n c cng hiu b huyt dng m rt tt. Nhng khi dng phi qua khu ch bin mi hay c, nu dng sng th s trng c th hot trng, c th kt hp n vi Ch thc, Nguyn minh phn dng trong bnh thp, n t nhp l, chng l kt, i tin khng thng (Trung Quc Dc Hc i T in). + H th ti gi l Tin H th , c cng hiu nhun to, thng tin, c th thay th cho Nhc thung dung tri huyt dch, tn dch b kh to, i trng b kt, trng nhc, st rt lu ngy (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Trng hp b ch tinh huyt dng Ch th gii c, nhun trng, Tr st rt dng Sinh th , tc dng gii c v nhun trng ca Th ti cng mnh hn Sinh th (Trung Dc Hc).

+ Ch Th so vi Thc a: Th thin v b can h, Thc a thin v b thn h. Th b nhng khng n tr nh Thc a. Theo kinh nghim lm sng thl nu l tm huyt km, no huyt km dng Th tt nu l kh huyt suy nhc, tun hon ngoi vi km, chn tay lnh thl dng Thc a tt hn (Trung Dc Hc). + Khng nn dng chung vi cc loi thuc loi khong cht nh T thch, i gi thch, khng nu trong cc dng c bng st (Trung Dc Hc). Phn bit: + Cn phn bit vi H th trng, cn gi l H th trng, dy Sa b. R nguyn hoc ct phin. R nguyn hnh tr trn di khong 10cm. Loi xt phin, c phin mng (ln vi mt s mu thn) dy khong 0,5 1cm (c khi ti 2cm) ng knh khong 0,5 - 4cm. V ngoi mu nu xm c np nhn dc v l b nm ngang, i khi cn vt tch ca r con hoc on r con cn st li. Mt ct ngang c m mm, v mng, nhiu bt, libe mu trng ng, tng pht sinh trong mnh mu nu, phn g chim na tit din, khng mi, v ng. + Cn phn bit vi cy Chu sa tht (Polygonum m ultinorum Thunb. var. cillinerve (Nakai) Steward.). l cy tho dy leo sng lu nm, di hn 1 mt. Thn phnh ln thnh c. R khi biu hin hnh trng, mt ngoi mu nu, c nhiu r nh, mt ct ngang c mu vng hng, khi ti c mu nh Chu sa (v vy m c tn l Chu sa tht). Khi kh th bin thnh mu vng. Thn nh m di gn nh thng ng gia khng trung, mu lc tm, phn nhnh t. L mc cch, c cung di, hnh trng di, di 4 - 9cm. Hoa t hnh vin chy sinh ngn hoc nch, hoa mu trng. + Triu Tin cn dng cy Cynanchum willfordi Hemsley, h Asclepidaceac gi l H th [Triu Tin] (Danh T Dc Hc ng Y.

H
Tn Vit Nam: Tm cng. Tn Hn Vit khc: H. Tn khoa hc: Macrobrachium Nip-ponense. H khoa hc: Megascolecidae.

M t: Thuc ng vt khng xng sng, lp Gip lin (Leptostraca), b Tm (Nacrura) mi chn (Decapoda), sng nc mn v nc ngt, cc t ngc dnh vi u thnh khi u ngc c gip chung, ngc c 8 i phn ph; 3 i trc bin thnh chn-hm nh hn 5 i chn sau l chn b thng, c 1,2 hay 3 i trc bin thnh km. Thn hnh ng di c 2 ru di, lng cong, bng di, phn ph bng bng cui hp vi TELSON lm thnh tm qut nc ln. a l: nc ta c ph bin cc loi Tm st (Laxapalaemon Carivata), Tm cng (Macrobarachium Nipponnense), sng ph bin khp ao, h Vit Nam, ni nc ngt. Cn phn bit vi cc loi tm bin nh Tm rng (Panulirus homarus), Tm he (Metapenacopsis Barbatus), Tm g trng (Alphaeus Distinguendus), Tm san h (Coralliocaris graminea). Trong nc l cn c cc ging Palaemonetes, Palaemon. Tnh v: V ngt, Tnh m, C c t. Tc dng sinh l: B dng kh, kh m, st trng. Ch tr: Vim qung. Liu lng, cch dng: m nhuyn ty bnh nhiu hay t t ln rt li. Tham kho: 1- Tm cn c trng gi l H t hay H xun (Cng Mc Thp Di), c v ngt, tnh m, khng c. C tc dng tr dng thng huyt mch (Cng Mc Thp Di). 2- Tm lt b v ch ly tht ri phi nng cho kh gi l H m. C v ngt, tnh bnh khng c. Bi thuc b thn ch dng, dng H m 1 cn, Cp gii 2 con, Hi hng, Thc tiu, mi th 4 lng. Ly mui ha ru sao cho gin, ri ly mt lng bt Mc hng trn u, nhn ang cn nng b vo bnh y kn, ln ung mt mung lc i, vi ru hoc mui (Trung Quc Dc Hc i T in).

HONG B

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Nghit B (Thng Hn Lun), Nghit Mc (Bn Kinh), Hong Nghit (Bn Tho Kinh Tp Ch), Sn (Ha Hn Dc Kho). Tn khoa hc: Phellodendron chinensis Schneid. H khoa hc: Thuc h Cam (Rutaceae). M t: Cy g cao 15m hay hn, phn cnh nhiu. V thn dy c mu vng mt trong, v ng. L kp lng chim l, gm 5 - 13 l cht. Hoa n tnh, mu vng lc, mc thnh chy u cnh. Qu hnh cu, khi chn mu tm en, c 2 - 5 ht. Ma, Hoa qu: Thng 5 - 11. Thu hoch: Thng 4-7 lt v, co ht lp v nhm ngoi, phi kh. Phn dng lm thuc: V cy kh (Cortex Phellodendri). La loi v dy, mu vng ti, sch lp bn ngoi l tt. M t dc liu:

Mnh thuc hi cong, cnh khng u, di rng khng nht nh, dy 0,4-0,8cm. Mt ngoi mu vng thm, vng nu hoc nu vng nht, c nhng cnh v rnh dc, nhng chm nh mu nu. Bn trong mu vng hoc vng xm.tttt nh, d b gy, mnh b gy chia thnh tng lp, c si mu vng ti. Hi c mi, v rt ng, nhm thy c cht dnh v trn (Dc Ti Hc). Bo ch: + Hong b tnh hn m chm, dng sng th t thc ha, dng chn khi hi ti d dy, ch vi ru tr bnh thng tiu, ch vi nc tr bnh h tiu, ch vi mt tr bnh gia (Bn Tho Cng Mc). + Ra sch, vt ra, mm, xt thnh si, phi kh (Dc Ti Hc). + Co gt b lp v th, thi phin, dng sng hoc ch vi ru, hoc ch Gng, hoc sao en thnh than, hoc tn nh (ng Dc Hc Thit Yu). + Dim Hong B: Xt thnh si xong, tm nc mui cho t u[50kg Hong b, dng 1,4kg Mui, pha nc va ], dng la nh sao ga, ly ra, phi kh (Dc Ti Hc). + Tu Hong b: Hong b xt thnh si xong tm vi ru (100kg Hong b, 10kg Ru), trn u, dng la nh sao qua, ly ra, phi kh (Dc Ti Hc). + Hong B Thn: Hong b xt thnh si xong, cho vo sao to la thnh mu en xm nhng cn tn tnh, phun nc cho t ri b ra, phi kh (Dc Ti Hc). Cch dng: R sch mm, thi mng phi kh (dng sng), tm ru sao vng, hoc sao chy hay sao vi nc mui, hoc tn bt p bn ngoi. a) Dng sng: Tr nhit l, i t, lm lu, hong n, xch bch i. b) Tm ru sao: Tr mt au, ming l lot. c) Sao chy: Lng huyt, ch huyt. d) Sao nc mui: Vo kinh Thn. Bo qun: ni kh ro, y kn. Trnh m thp, phng su mc v bin mu. Thnh phn ha hc: + Berberine, Jatorrhizine, Magnoflorine, Phellodendrine, Candicine, Palmatine, Menisperine, Obacunone, Obaculactone, Dictamnoide, Obacunic acid, Lumicaeruleic acid, 7Dehydrostigmasterol, b-Sistosterol, Campesterol (Trung Dc Hc). + Berberine, Phellodendrine, Magnoflorine, Jatrorrhizine, Palmatine, Cancidine (Quc Hu Thun Dc Hc Tp Ch (Nht Bn) 1962, 82: 611; 1961, 81: 1370). + Hyspiol B (Bhandarin P v cng s Agust J Chem, 1988, 41 (11): 1977).

+ Phellamurinm 10%, Amurensin 1% (Hesagawa M v cng s Chem Soc 1953, 75: 5507). + Dihydrophelloside, Phelloside (Shevchuk O I v cng s Khim Prir Pharmacol 1969, 21 (2): 181). + Herculin (Bhandari P v cng s, Aust J Chem 1988, 41 (11): 1777). Tc dng dc l: + Tc dng khng khun: Cao cn v cy hong b c tc dng khng khun i vi nhiu vi khun gram dng v gram m, trong c trc khun lao. Hp cht lacton trong hong b c tc dng c ch h thn kinh trung ng v gy h ng huyt th bnh thng. th ct b tuyn ty, khng th hin tc dng ny. Berberin c tc dng tng tit mt v c ch trong iu tr giai on mn tnh ca cc bnh vim ti mt vi ri lon vn ng ng dn mt, vim ti mt do si mt, vim gan - ti mt, c bin chng ca vim ng mt. N t tc dng trong vim ti mt cp tnh (Trung Dc Hc). + Dch chit ton phn ca Hong b lm v n bo Entamoeba histolytica, cn Berberin lm n bo co thn kinh (Trung Dc Hc). + Nc sc hong b c tc dng chng Entameoba histolytica trong ng nghim nng l: 16 v Berberin c tc dng r rt nng l: 200. Alcaloid ton phn ca Hong b cha Berberin vi hm lng ln nht, c ch trong ng nghim cc vi khun v nm Bacillus mycoides, Bacillus subtilis, Candida albicans, Salmeonella typhi, Shigella shigae, Sh. flexneri, ph cu, trc khun lao, t cu vng,. lin cu khun (Trung Dc Hc). + Hong b c tc dng li tiu v c ch hot tnh gy co tht co trn ca histamin v Acetylcholin. Hong b c kt hp vi cc thuc ha dc trong iu tr vim rut kt mn tnh t kt qu tt. Mt bi thuc trong c hong b d c iu tr tiu chy tr em t t l khi v 95%. Vin Berberin c p dng iu tr l trc khun trn 80 bnh nhn (30 nhim Shigella flexneri, 15 nhim Sh. Shigae v 8 nhim cc Shigella khc) . T l khi t 93% (Trung Dc Hc). + Hong b cn c p dng trong cng thc kt hp iu tr vim lot c t cung v l tuyn trn 360 bnh nhn t t l khi v 96%. Thuc c tc dng khng khun, chng vim, gim tit dch v gip s ti to t chc ni tn thng c t cung c nhanh hn (Trung Dc Hc). + Vin berberin t vo m o iu tr nm m o trn 60 bnh nhn, t t l khi thp 26,7%. Thuc t gy d ng (Trung Dc Hc). + Nc sc hoc cao cn 100% c tc dng khng khun mc khc nhau i vi t cu khun vng, phy khun t, cc trc khun than, bch hu, l, m xanh) thng hn v ph thng hn, lin cu khun. Mc tc dng hi km hn so vi Hong lin (Chinese Herbal Medicine). + Berberin tc dng trong ng nghim i vi lln cu khun nng 1: 20.000, vi trc khun bch hu nng 1: 10.000, vi t cu khun nng 1: 7.000, vi trc khun l

Shiga nng 1: 3.000, i vi trc khun l Flexheri: trc khun thng hn v ph thng hn nng 1: 100. + Nc sc Hong B c ch s pht trin cc nm da trong ng nghim (Chinese Herbal Medicine). + Ha 1ml dung dch bo ha Berberin vi 0,5ml dung dch 1% mu ngi. Sau 2 gi, hng cu b tan hon ton, bch cu cn li mt t, cc tiu cu cn nguyn vn. C th dng dung dch 0,25% Berberin pha long mu trong vic m tiu cu. S liu hi cao hn so vi dung dch pha long mu thng thng (Chinese Herbal Medicine). + Tim tnh mch 10ml dung dch bo ha Berberin cho th, khng thy biu hin c. Tim di da lml gy cht chut nht, khi gii phu thy cc ph tng xung huyt, cc hng cu b tan (Chinese Herbal Medicine). + Nh dung dch 0,5% Berberin vo mt th, cch na gi nh mt ln, lm gim vim xung huyt gic mc gy nn bi dung dch 0,05% Nitrat bc. Nh dung dch ny mi ngy mt ln vo tai c th cha vim tai gia cho th (Trung Dc Hc). + Chch vo phc mc chut nht 0,5ml dung dch 0,5% Berberin trn ln vi trc khun ph thng hn, sau cho chut ung Berberin nhiu ln, c th .bo v chut khng cht (Chinese Herbal Medicine). + Cao Hong b, chch vo phc mc cho mo gy m, c tc dng gim huyt p, nhp tim khng thay i (Chinese Herbal Medicine). + c ch thn kinh trung ng: cho thuc ngoi ng tiu ha, n c tc dng gy trn tnh v gim st (Chinese Herbal Medicine). + Chng co tht c trn trn t cung v rut c lp (Chinese Herbal Medicine). + Chng lot d dy v kin v: tc dng gim tit dch v khi tim Berberin di da. C th dng Berberin iu tr chy mu d dy, lot d dy v gim tit dch v (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng khng khun trong ng nghim r rt i vi nhim vi khun gram m v gram dng (Chinese Herbal Medicine). + Chng tiu chy, gim tit cc thnh phn mui v nc rut non (Chinese Herbal Medicine). + Gim huyt p: Berberin tim di da hoc cao nc Hong b tim tInh mch c tc dng h p, do kch thch cc th th b - Adrenergic v c ch cc th th a - Adrenergic (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng chng vim kh mnh (Chinese Herbal Medicine). Tnh v: + V ng, tnh hn (Bn Kinh).

+ Khng c (Bit Lc). + V ng, cay (Trn Chu Nang). + V ng, tnh hn (Trung Dc i T in). + V ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + L thuc ca kinh tc Thi m T, dn thuc vo kinhtc Thiu m Thn (Thang Dch Bn Tho). + L thuc ca kinh tc Thiu m Thn, th Quyt m Tm bo; Dn thuc vo kinh tc Thi dng Bng quang (Y Hc Nhp Mn). + Vo kinh tc Thiu m thn, th Thiu m Tm (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Thn, Bng quang (Trung Dc i T in). + Vo kinh Thn v Bng Quang (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Ch tit l, an t lu, h xch bch (Bn Kinh). + An Tm, tr lao (Nht Hoa T Bn Tho). + Thanh nhit, to thp, t ha, gii c (Trung Dc i T in). + T ha thn kinh, tr thp nhit h tiu (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr ng tng, trng v c nhit kt, hong n, tr (Bn Kinh). + Tr Thn thy, Bng quang bt tc, cc chng nuy quyt, lng au, chn yu (Trn Chu Nang). + Tr nhit l, tiu chy, tiu kht, hong n, mng tinh, di tinh, tiu ra mu, xch bch i h, ct chng, lao nhit, mt , mt sng au, li l lot, mn nht c (Trung Dc i T in). King k: + S Can tt (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Khng c ha: king dng (Dc Lung Tiu Phm). + T v tiu ha khng tt, tiu chy do h hn (ng Dc Hc Thit Yu). + Tiu chy do T h, V yu, n t: king dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng:

+ Ngy dng 6 - 16g, dng thuc sc hoc hon tn. Ty trng hp, dng sng, sao chy hoc tm ru sao. Thng dng Hong b phi hp vi cc v thuc khc. Cn dng Berberin chit xut tinh khit. + Dng ngoi ra mt, p cha mn nht, vt thng. n thuc kinh nghim: + Tr tr nh li sng: Hong b, ga nt, trn vi Kh trc lch, chm trn li (Thin Kim phng). + Tr hng sng t ngt, n ung khng thng: Hong b tn bt trn gim p ln ni sng (Tru Hu phng). + Tr trng c do n tht sc vt cht: Hong b, tn bt, ung 12g. Nu cha ung tip (Tru Hu phng). + Tr ming li l lot: Hong b ct nh, ngm. C th nut nc hoc nh i (Ngoi i B Yu). + Tr st nng, ngi gy yu, au mt, nhc u, tai, au rng, chy mu cam, th huyt: Hong b 40g, Thc a 320g, Sn th 160g, Sn dc 160g, Phc linh 120g, n b 120g, Trch t 120g, Tri mu 40g (Tri B Bt V Hon Ngoi i B Yu) + Tr ph ng tc, trong mi c nht: Hong nghit, Binh lang. Lng bng nhau, tn bt. Trn vi m heo, bi (Thnh Hu phng). + Tr t cam: Hong b 80g, ngm vi nc lnh mt m, vt ly nc ung (Thnh Hu phng). + Tr hong n, pht bi, nh: Hong nghit, tn nhuyn. Trn vi K t bch (trng trng trng), p, h kh l khi (B Khuyt Tru Hu phng). + Tr thng hn thi kh, n bnh c cng xung tay chn xng au mun gy, cn tr c cng kch vo m h sng au: Hong b 5 cn, co nh, sc vi 3 u nc, nu cho cao li m ra (Thng Hn Loi Yu). + Tr nn ra mu: Hong b ngm vi mt, sao kh, ga nt. Mi ln ung 8g vi nc sc Mch ng th c hiu qu (Kinh Nghim phng). + Tr ung th, pht bi, tuyn v mi sng hi m : Hong b tn thnh bt, trn vi lng trng trng g bi vo (Mai S phng). + Tr nhit qu sinh ra th huyt: Hong b 80g, sao vi mt, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc go np (Gin Yu T Chng phng). + Tr tr nh tiu chy do nhit: Hong b sy kh, tn bt, trn vi nc cm long lm vin, to bng ht thc. Mi ln ung 10 vin vi nc cm (Thp Ton Bc Cu phng). + Tr nhit bnh do thng hn lm l ming: Hong b ngm mt Ong mt m, nu ngi bnh ch mun ung nc lnh th ngm nc ct y tht lu, nu nn ra th ngm tip, nu c nng trong ngc, c l lot th ung 5,3 hp cng tt (Tam Nhn Cc Bnh Chng Phng Lun).

+ Tr cam ming l, ming hi: Hong b 20g, ng lc 8g, tn bt, xc vo, ng nut (Lc Vn Tn - Tam Nhn Cc Bnh Chng Phng Lun). + Tr ung th (mn nht), nht c: Hong b bi (sao), Xuyn u (nng). Lng bng nhau. Tn nhuyn, p vo vt thng, cha u vt thng ra, ri ly nc go ri vo cho t thuc (Tn H Tp Gin phng). + Tr tr nh rn l lot khng lnh ming: Hong b, tn nhuyn, rc vo (T Mu B lc). + Tr c thai m b xch bch l, ngy m i 30-40 ln: dng Hong B ly v gc c mu tht vng v dy, sao en vi mt, tn bt. Dng c Ti ln nc chn b v, ga nt, trn vi thuc bt lm thnh vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 30 vin, lc i, vi nc cm, ngy 3 ln rt thn hiu (Ph Nhn Lng phng). + Tr xch bch trc dm ca ph n, mng tinh, di tinh ca nam gii: Hong b sao, Chn cp phn, mi th 1 cn, tn bt, luyn mt lm vin, to bng ht u xanh. Mi ln ung 100 vin vi ru nng lc i. V hong b ng m ging ha, Cp phn mn m b Thn (Chn Chu Phn Hon - Khit C Gia Trn). + Tr di tinh, mng tinh do tch nhit, hi hp, hong ht, l trong ngc c nhit: nn dng Thanh Tm Hon lm ch, dng bt Hong b 40g, Phin no 4g, luyn vi mt lm vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 15 vin vi nc sc Mch mn (Bn S phng). + Tr trn u l c, lng tc qun li, mi u nh qu nho, au chu khng ni: Hong b 40g, Nh hng 10g, tn bt. Ho hoa sc ly nc, trn thuc bt lm thnh lm bnh, p trn ch l (Ph T phng). + Tr ha c sinh ra l lot, hoc ma ng thng ngi ca lu ngy, ha kh nhp vo bn trong, lm 2 i sinh l, nc chy r r: dng bt Hong b xc vo. Ngy xa c mt ph n b chng ny ngi ta khng bit tr g, dng n th lnh (Y Thuyt). + Sinh c nhc ln da non: dng bt Hong b vi bt Min xc vo (Tuyn Minh phng). + Tr tr nh l lot, na ngi khng kh: Hong b, tn nhuyn. Thm t Kh phn, xoa (Gin Tin n phng). + Tr di tinh, i c: Hong b (sao) 640g, Mu l (nung) 640g. tnn nh, trn vi nc lm thnh vin. Mi ln ung 8g, ngy 2 ln (Y Phng Hi Hi). + Tr phong hi: Hong b sao ru, B kt (gai) t thnh than, tn nh, trn u ung vi ru. Kt hp vi du i phong t ha vi ru, bi bn ngoi (Y Phng Hi Hi). + Tr tr nh tiu chy do nhit, tiu te ra nc, hoc phn ging hoa c hoa ci, phn ln mu, hoc c st, kht nc, nc tiu : V Hong b, tn nh, ung vi nc cm mi ln 2 - 3g, ngy 4 - 5 ln (Nam Dc Thn Hiu). + Tr xch bch trc dm ca ph n, mng tinh, di tinh ca nam gii: Hong b sao, Chn cp phn, mi th 1 cn, Tri mu (sao), Mu l (nung), Sn dc (sao), cc v bng nhau. Tn bt trn vi h lm vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 80 vin vi nc mui (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Tr chi di b thp nhit, ph thng v yu: phi hp vi d, Thng trut (Trung Dc Hc). + Tr l, tiu chy: phi hp vi Hong lin, Bch u ng (Trung Dc Hc). + Tr hong n: phi hp vi i hong, Cu k t (Trung Dc Hc). + Tr kh h: phi hp vi Cng tm(sao) (Trung Dc Hc). + Tr tiu khng thng, ng tiu nng, au: phi hp vi Tri mu, Nhc qu (Trung Dc Hc). + Tr tr nh tiu chy: Hong b 125g, Ng v t 42,5g, Ng bi t 37,5g, Bch phn 25g. Tn bt mn, ry nh, ng gi, mi gi 5g (Dc Liu Vit Nam). + Tr gan vim cp tnh, pht st, bng trng, au vng gan, to bn, nc tiu : Hong b 16g, Mc thng, Chi t, Ch xc, i hong hay Cht cht, Nc si, mi v 10g. Sc ung mi ngy mt thang (Dc Liu Vit Nam). + Tng cng tiu ha, tr hong n do vim ng mt: Hong b 14g, Chi t 14g, Cam tho 6g. Sc vi 600ml nc, cn 200ml, chia 3 ln ung trong ngy (Dc Liu Vit Nam). + Tr l ph n c thai: Hong b tm mt, sao chy, tn nh. Ti nng chn, bc v, ga nt. Trn u hai th vi lng bng nhau, ri vin bng ht ng. Ngy ung 3 ln, mi ln 30 - 40 vin (Dc Liu Vit Nam). + Tr st xut huyt: Hong b, Ngu tt, Tri mu, Sinh a, Huyn sm, Mch mn, Ht mung (sao), an sm, n b, Xch thc, C nh ni, Trc b (sao), Huyt d, mi v 10 - 16g. Sc ung ngy mt thang (Dc Liu Vit Nam). + Tr st cn v chiu, m hi trm, kht, nhc u, tai , di tinh, mng tinh, nc tiu vng, tiu c, sng tinh hon, m o vim, ha bc ln gy nn mt , hng vim, ming l: Hong b, Quyt minh (sao), mi v 12g, Sinh a, Huyn sm, Mch mn, Ngu tt, Mc thng, Trch t, mi v 10g. Sc ung (Dc Liu Vit Nam). + Tr huyt p cao vi cc triu chng tim p nhanh, ra m hi, tr mu cc mch ngoi vi, nc da xanh tm, ngn chn, ngn tay t: Hong b, Hong lin, Hong cm, Chi t, ng qui, Sinh a, Mch mn, Long m, Thch cao, mi v 31g, Ngu tt 25g, L hi, i hong, H th , mi v 15,5g; Tri mu 10g, Vn mc hng 6g, X hng 1,5g. Tn bt, cho thm mt ong, lm thnh vin 0,5g. Ung mi ln 4 vin, ngy 3 ln. Nn n thc n c gng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr suy nhc tinh thn vi cc triu chng chng mt, mt mi, gim tr nh, mt ng: Hong b 10g, Toan to nhn 25g, ng quy, Phc linh, Sinh a, Cu k t, Cc hoa, mi v 20g; Vin ch, Mch mn, Bch trut, Tc ty t, mi v 15g; Xuyn khung, Nhn sm, mi v 10g. Sc, chia lm 2 ln ung trong ngy (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr tr nh l do nhit, tiu ra mu: Hong b 20g, Xch thc16g. tn bt, trn h lm vin, to bng ht M. Mi ln ung 10-12 vin (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr nh b bch l, bng y, bng au m : Hong b 40g, ng quy 40g. tn bt, trn vi Ti nng, lm thnh vin to bng ht u xanh. Ngy ung 3 ln, mi ln 5-7 vin (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr i h xung mu vng, trng roi m o, m o nga: Hong b 12g, Sn dc 16g, Bch qu 12g. Sc ung (Di Hong Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham Kho: + Hong b bm th c kh ch m cho nn tnh ca n mt m, thanh cao vy (Bn Tho Kinh S). + Hong b ngi xa vn dng chung vi Tri mu hp vi bi Lc V, gi l Tri B Bt V Hon. C khi li dng Tri mu, Hong b, mi th 40g, tm ru cho thm ri bi kh, tn bt. Li thm Qu vo na, gi l T Thn Hon, c th gip cho chn m, cng ch l 1 thuyt vy thi, th m thin h ly lm hp dn m tn sng dng n rt nhiu (Bn Tho Cu Chn). + Hong b tnh hn m trm, dng sng th t thc ha; Dng chn khng hi d dy; Ch vi ru tr bnh thng tiu; Ch vi nc tr bnh h tiu; Ch vi mt tr bnh trung tiu (Bn Tho Cng Mc). + Hong b v ng tnh lnh, trm m ging xung l thuc dn vo kinh tc thiu m, tc thi dng, n lm mt xung cho ha ca long li, t nhun cho s kh kit ca thn thy, s thng c chng b tiu tin, kh sng hp h tiu, h mt tai , l ming i ng, l ra mu, nn ra mu, chy mu cam, au lng mi gi, theo ng ca ti th Hong b ch mng mn ha h tiu, ha trong m. Tri mu t ph kim thng tiu, ngun gc ca vic sinh thy. V rng ci ha t n t ln c th lm cho chn m phi tiu kh, khi chn m tiu kh th t ha li cng lm d. Ly ci ng lnh ca Tri, B c Nam ph Bc (ch ha b thy), ngha l dp ha xung gip cho thn thy, cng v nh l tri kh hn lu ngy m c cn ma ro (Bn Tho Gii). + Hong b tnh hn, thc hin thi lnh khc nghit ca ma ng, v vy n vo ring kinh thiu m. Nu t tng ha thc, th b xch phi Hng i, n vo thy c lc th sao en tm dng c. Ngi xa cho rng Hong b khng c kh nng am, v nhit ht th m khng b thng m m ln mnh, thc ra khng c g l b li cho chng thc nhit m khng li cho h nhit. Ti sao cc thy thuc i nay khng n h thc, li cho rng Hong b l thuc ch yu tr nhit, tr lao, khng bit rng tnh ca Hong b m hn, c th lm tn hai chn kh, sinh ra n ung km. Ha chn nguyn mnh mn gp Hong b th tiu mt, chc nng vn hnh ca T V gp Hong b th b tr ngi. Nguyn kh h li dng thuc ng lnh, lm cho vic sinh c b ngn tuyt, khng c g hi bng (Dc Phm Vng Yu). + Hong B l v thuc ct yu ca kinh tc Thiu m Thn, nhng nu n c Si h dn ng th n vo c kinh m, nu c Hong lin, Ct cn, Thng ma dn th n vo trng v v kinh tc Thi m T ttr c chng thp nhit tr h tiu. Nu c sc

gip ca Ngu tt, Cu k t, a hong, Ng v t, Mit gip, Thanh hao th n c tc dng ch m, tr nhit. Nu c Cam cc, Cu k t, a hong, Tt l, N trinh gip sc th n c tc dng ch tinh ty, minh mc... Hong b m c Mc qua, Phc linh, Thng trut, Bch trut, Thch hc, a hong h tr th c tc dng tr nhng chng thp, mnh chn; c Bch thc, Cam tho h tr th tr c chng bng au do ha nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). + Sch Bn Tho Din Ngha ghi: Hong b, ch dng nguyn v ca n, tm mt nng, hp vi Thanh i, mi th 1 phn. Tn bt. Thm Long no 4g, nghin nhuyn, dng tr nhng ngi tm t qu nhit n ni li l lot, ming li l (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hong cm, Hong lin, Hong b u l thuc ng lnh; nhng Hong lin chuyn v thanh tm ha, Hong cm chuyn v thanh ph nhit, Hong b li chuyn v thanh thp nhit h tiu (Trung Dc Hc Ging Ngha). + im ging nhau gia Hong b v Hong lin l c hai u c th thanh nhit, gii c, kin V (ng Dc Hc Thit Yu). + Sch Ni Kinh ghi: Mun lm mnh thn, th phi dng thuc c v ng. Lm mnh tc l b. Trong bi i B m Hon ca Chu an Kh, dng v Hong b l hp su xa trong Ni Kinh (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: Hong b dng lm thuc Trung Quc c hai loi chnh l Xuyn hong b v Quan hong b. Trong Xuyn hong b c 2 loi di y: 1- Cy Hong-b Nga mi (Phellodendron chinensis Schneider var omerense Huang) im khc nhau gia loi cy ny vi cy Hong b ni trn l mc tng i nhanh, cung l n v l kp u khng c lng l n hnh trn trng, di, ui l nhn u, hnh tit rng, l tng i mng, hai mt u khng c lng. Hoa t u tng i to. Cng qu v cnh qu nh, qu mc tha. Nga Mi, Qun Huyn tnh T Xuyn gi n l cy Hong b. 2- Cy Hong b l rng (Phellodendron chinensis F., Gibrnseutum (Schneid) hsias cam. Nov). Ch khc nhau gia n vi cy m t phn m t l phin l n c lng ngn mm mc tha c hai mt gn gia. Phn b Vn Huyn, t Huyn, Bi Lng tnh T Xuyn. 3- Cy Quan Hong B (Phellodendron) c im ca cy l cao ti 10-20m, cng c cy ti 27m, ng knh khong 1m, lp bn ca v dy, mt trong ca v mu vng ti, s l cht t 5-13, mp c l hi gn sng hoc hi x rng ca, hai mt u c lng nhung. 4- nc ta thng dng v thn cy Nc Nc c tn khoa hc Oroxylum indicum (L) et thuc h Bignoniaceae vi tn Hong b nam hay Nam Hong-b (Xem thm: Mc H Dip), cn phi phn bit (Danh T Dc Hc ng Y).

HONG CM

Xut x: Bn Kinh. Tn gi: 1- Hong l vng, cm l kim (mu vng sm). V thuc c mu vng sm nn gi l Hong cm (Trung Quc Dc Hc i T in). 2- Khi phi kh rut xp nh, nn gi tn Ni h, Kh trng, H trng, Kh cm (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn Hn Vit khc: H trng (Bn Kinh), Khng trng, Tc cm (Bit Lc), Hong vn, Kinh cm, ph, Ni h, n du lc (Ng Ph Bn Tho), Kh c bu (K S), n v cm, Th v cm (ng Bn Tho), iu cm (Bn Tho Cng Mc), Kh cm, Bc cm, Phin cm, Kh trng, L h tho, Giang cc th, L h cn tho (Ha Hn Dc Kho), iu cm, T cm, m t cm, m hong cm, Tu cm, ng cm, Hong kim tr, Ln tm hong (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Scutellaria baicalensis Georgi (Scutellaria macratha Fisch). H khoa hc: H Hoa Mi (Lamiaceae). M t: Cy tho sng dai, cao 30-60cm, c th ti 50cm, c r hnh to thnh hnh chy, v ngoi mu en. Thn mc ng hnh 4 cnh, phn nhnh gc. L mc i cung rt ngn hoc c cung, cung l hnh mc hp gn sng, u hi t, di 1,5-3cm, rng 2-7mm, l nguyn. Hoa

mc thnh bng u cnh nm v mt bn, mu lam tm, trng hoa gm 2 mi 4 nh, 2 nh ln di hn trng, mu vng, bu c 4 ngn. a l: Cy ny nc ta khng c hin phi nhp ca Trung Quc. Cy thng sng vng cao nguyn t vng, sn ni v hng mt tri mc, ni kh ro. C nhiu Thim Ty, Din An. Phn b nhiu cc tnh vng Bc v Ty Nam Trung Quc. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma xun thu ra sch t ct phi kh s co b v th ri phi tip. Phn dng lm thuc: R (Radix Scutellariae). Loi bn trong cng y chc mn ngoi mu vng trong xanh, tht y rng rut t l loi tt, loi th hoc nh khng u, li c khe bng mu en l loi xu, loi sau khi gp m bin thnh mu en th khng dng lm thuc. M t dc liu: R kh hnh tr trn hoc hnh chm xon, nh hi kh, nh dn v pha di, cong, di chng 12cm-16cm, on trn th khong 24-25mm hoc hn 35mm. Mt ngoi mu nu vng, phn trn hi sn si c nhng ng nhn dc, xon hoc c nhng vn hnh mng, pha di t sn si, c ng nhn nh hn. Phn trn v phn di u c vt tch ca r con, bn trong c mu vng lc, chnh gia rng rut, mu nu vng. R ga phn ln rng rut, bn trong c mu en nu, gi l Kh cm hay Phin cm. R mi, bn trong y rut gi l T cm hoc iu cm (Dc Ti Hc). Bo ch: 1- Hong cm dng ru sao th kh n i ln, sao vi nc tiu th kh n i xung, sao vi nc mt Ln th t ha can m. Cha nhng chng nng thng th dng sng (Bn Tho Cng Mc). 2- Th Kh cm (c tc dng t ph ha), lm tiu kh nng da tht) th b u, b rut en ra sch, kn mt m cho mm, bo mng, 1-2 ly. Phi kh dng sng. Sau khi phi kh tm ru 2 gi sao qua (cch ny thng dng) (Trung Quc Dc Hc i T in). 3- Hp chn bo mng phi kh, dng sng, sao vi ru, sao vi Mui, sao vi nc Gng, sao vi mt Heo ty theo phi ca Thy thuc. 4- Tr bnh phn trn th sao vi ru. T ha Can, m th sao vi nc mt heo (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: ni kh to, trnh m v d mc, lu b mt n. Thnh phn ha hc: + Baicalei, Baicalin, Wogonin, Wogonoside, Neobaicalein, b-Sitosterol, Benzoic acid (Trung Dc Hc).

+ Baicalein, Neo Baicalein skullcapflavone, Baicalin, Wogonin, Wogonoside (Vieenj Nghin Cu Trung Y, Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1973, 7: 417). + Oroxylin Oroxylin A, Methoxylbaicalei Popova T P v cng s, A A, 1975, 82: 28553z). + Skullcapflavone (Chng H o Phu, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1975, 95 (1): 108). + Dihydrooroxylin A, Chrysin, 2,5,8-Trihydroxy-7-Methoxyflavone, 2, 5, 8-Trihydroxy-6,7Dimethoxyflavone, 45, 7-Trihydroxy-6-Methoxyflavanone Cao Mc tu Co, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1980, 100 (12): 1220). Tc dng dc l: . Tc dng min dch: Tc dng chng d ng ca Baicalein lin h n s c ch kh nng gii phng enzym ra khi cc t bo, c l do th th c ch. Tc dng ngn nga d ng ny lm cho c dn rathuc c tc dng i vi da ca heo c gy d ng v cht Histamin. Cht Baicalein v Baicalin c tc dng gan ph qun i vi tiu ph qun ca heo b gy d ng suyn. C hai cht ny c tc dng c ch ph co tht v gim tnh thm thu mao mch chut. Cht Baicalin cng ngn nga phi xut huyt chut xung mc thp nht (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng khng khun: Hong cm c khng ph rng. Trong th nghim, n c tc dng c ch i vi nhiu khun bnh gm T cu vng, Ytc khun bch hu, ph cu khun, no m vim Neisseria. C bo co cho thy T cu khun vng khng Peniciline li rt nhy trong Hong cm.. nhiu th nghim bo co cho thy thuc c tc dng khng li trc khun lao. Trong khi thuc c du hiu tt i vi chut th li khng c tc dng i vi heo H Lan. Cho chut b nhim virus dng Hong cm, khng c du hiu gim tn hi phi v tng thi gian sng hn so vi vi nhm i chng. Trong th nghim cng thy c tc dng khng li vi nm da v c kh nng dit Leptospira (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng iu ha nhit : T nm 1935, c bo co cho bit r Hong cm c tc dng h nhit (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng i vi huyt p: nc sc, cn chit, dch truyn, k c nc v cn trch Hong cm u c tc dng h p i vi ch, th v mo c gy m. Cho ung hoc chch u lm h p i vi ch c huyt p bnh thng hoc huyt p cao do thn. Mt nghin cu v tc dng h p cho thy: cht trch t loi cy Vn Nam c tc dng mnh nht, k n l loi ca H Bc, cn nhng cht trch t pha ng Bc Trung Quc th yu nht. a s cc nghin cu cho thy tc dng ging p ca Hong cm ty thuc vo tc dng gan mch (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng li tiu: Nc sc Hong cm c tc dng li tiu i vi ch v ngi bnh thng (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng chuyn ha lipid: Nc sc hn hp Hong cm, Hong lin v i hong khng gy nh hng i vi Cholesterol/Phospholipid th bnh thng nhng lm h lipid ni ngi thc hin ch cao n king Cholesterol trong 7 tun hoc ni ngi c tr bng Thyroid (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng i vi mt: nc sc hoc cn chit xut Hong cm lm tng lng mt ch v th. nh hng ny do Baicalei mnh hn l Baicalin. Th b tht ng mt cho thy

Bilirubin tng sau 1-6 gi v gim trong khong 24-48 gi so vi nhm i chng (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng i vi vt v trng: Nc sc v cn chit xutHong cmg c tc dng c ch nhu ng rut. Cn chit xut c ch tc dng ca cht Pilocarpin, tc dng ny khng nh hng bi thn kinh ph v (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng i vi h thn kinh trung ng: Cht Baiclin lm gim s di chuyn v phn x ca chut (Chinese Herbal Medicine). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + Tnh rt hn, khng c (Bit Lc). + V ng, ngt (Dc Tnh Lun). + V ng, tnh hn (Trung Dc i T in). + V ng, tnh lnh (Trung Dc Hc). Quy kinh: + Vo kinh th Thiu m Tm, th Thi m Ph, tc Thi m T, th Thiu dng Tam tiu, tc Thiu dng m (Bn Tho Cng Mc). Vo kinh Ph, i trng, Bng quang, m (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh Tm, Ph, i trng, m (Trung Dc i T in). + Vo kinh Tm, Ph, Can, m, i trng (Trung Dc Hc). Tc dng: + Tit li, trc thy, h huyt b (Bn Kinh). + Tiu cc, li tiu trng, an t huyt b (Bit Lc). + T thc ha, tr thp nhit, ch huyt, an thai (Trung Dc i T in). + Thng hnh t ph ha, h hnh t Bng quang ha, thanh thai nhit, tr lc kinh thc ha thc nhit (Trn Nam Bn Tho). + T ph ha, thanh thp nhit (Trung Dc Hc). Ch tr: + Tr ho do Ph nhit, an thai, tiu chy, l, bng au, hong n, cc loi bnh nhit, ung nht, mt , mt sng au (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr ho do ph nhit, nhim trng ng h hp trn, tiu chy, kit l do thp nhit, nn ra mu, chy mu cam, tiu ra mu, rong kinh, thai ng khng yn (do nhit), huyt p cao, thp chn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Liu dng: 12 20g King k: + T v h hn khng c thp nhit, thc ha, ph n thai hn khng nn dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ph c h nhit, tiu chy do hn hoc h tiu c hn: khng dng (Trung Dc Hc). + Ght Hnh sng, s n sa, Mu n, L l, c Sn th du, Long ct lm s rt tt (Dc i). n thuc kinh nghim: + Tr mnh nng, ming ng, kit l, bng au, cht li hng, mch Huyn Sc: Hong cm 12g, Cam tho, Thc dc, mi th 8g, i to 3 tri. Sc ung (Hong Cm Thang Thng Hn Lun). + Tr huyt ra lai rai do nhit: Hong cm 40g sc ung nng (Thin Kim Dc phng). + Tr nn ra mu, chy mu cam, lc c lc khng, do tch nhit m gy ra: Hong cm 40g, b rut en, tn bt. Mi ln dng 12g, sc vi mt chn nc cn 6 phn ung nng (Hong Cm Tn - Thnh Hu phng). + Tr tr nh git mnh kinh s, khc m: Hong cm, Nhn sm, u 0,4g, tn bt. Mi ln ung mt t vi nc sc trc dip (Hong Cm Tn Thnh T Tng Lc). + Tr thng hn, tiu tch nhit, t ha ng tng: i hong, Hong lin, Hong b, cc v bng nhau tn bt, chng thnh bnh, lm vin to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung20-30 vin vi nc (Tam B Hon an Kh Tm Php). + Tr trong Ph c ha: Phin cm sao, tn bt, trn nc lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 20-30 vin vi nc (Thanh Kim Hon - an Kh Tm Php). + Tr u au u lng my, phong nhit c m: Hong cm ngm ru, Bch ch, 2 v bng nhau, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc tr (an Kh Tm Php). + Tr tr nh git mnh kinh hong, khc m: Hong cm, Nhn sm, 2 v bng nhau, tn bt. Mi ln ung 4g vi nc (Ph T phng). + Tr gan nng sinh m mt, khng k ngi ln hay tr con: Hong cm 40g, m u x 120g. Tn bt, mi ln dng 12g, bc trong gan heo, chng chn m n, ung vi nc nng, ngy 2 ln. King ru v Min (V Sinh Gia Bo). + Tr u au thuc Thiu dng kinh hoc Thi dng kinh, c th chnh gia hay mt bn: Phin cm, ngm mm vi ru, phi nng, tn bt. Mi ln ung 4g vi ru hoc tr (Tiu Thanh Khng Cao - Lan Tht B Tng). + Tr nn ra mu, chy mu cam, rong kinh: Hong cm 120g, sc vi 3 thng nc, cn 1 thng ri, mi ln ung 4g, ung nng(Tht Bnh Loi phng). + Tr rong kinh, ph n tui sau 49 (ri lon tin mn tnh): iu cm tm 80g, ngm vi nc gim go 7 ngy, sao kh ri tm tip, lm nh vy cho c 7 ln, ri tn bt. H vi

gim lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 70 vin, lc i vi ru nng, ngy 2 ln (Cm Tm Hon - Thy Trc ng Kinh Nghim phng). + Tr rong kinh: Hong cm tn bt, mi ln ung 4g vi Ru tch lch (dng qu cn bng ng t nng ri b trong Ru). Ha Hc S ghi rng, khi b rong kinh dng thuc b huyt v cm mu, nhng bi ny tr dng tha m, ci gi l tri nng lm cho t nng, kinh nguyt nng trn ra ngoi cng l v l (Bn S phng). + An thai, thanh nhit: iu cm, Bch trut, 2 v bng nhau, sao, tn bt, trn vi nc cm lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc hoc thm Thn khc. H khi c thai mun iu l th dng bi T Vt b a hong, thm Bch trut, Hong cm, tn bt, ung lun rt tt (an Kh Tm Php). + Tr sau khi sinh huyt ra nhiu, ung nc khng dt: Hong cm, Mch mn ng, cc v bng nhau, sc ung nng (Dng Th Gia Tng). + Tr ra mu khng cm, tay chn lnh ngt mun cht: ly 8g Hong cm, sao ru, tn bt, ung vi ru th cm (Qui Chng K phng). + Tr n c, ha c: Hong cm tn bt, trn vi nc p vo (Mai S Tp Nghim). + Tr thp nhit lm tiu chy, bng au: Hong cm, Thc dc, Hong lin, Chch cam tho, Xa tin t, Phng phong, Thng ma (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr bch i au bng: Hong cm, Thc dc, Hong lin, Chch cam tho, Hot thch, Thng ma (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ho nhit do m ng tc: Hong cm 18g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho do ph nhit: Hong cm, Lin kiu, Chi t mi th 12g, i hong, Hnh nhn, Ch xc mi th 8g, Ct cnh, Bc h, Cam tho, mi th 4g. Sc ung (Hong Cm T Ph Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng au do nhit l, mt rn: Hong cm, Thc dc, mi th 12g, Hong lin 4g, Hu phc 6g, Qung trn b 6g, Mc hng 3,2g, Sc ung (Gia Gim Thc Dc Thang Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt nhit, thai ng khng yn: Hong cm, Thc dc, Bch trut, mi th 12g, ng quy 8g, Xuyn khung 4g. Sc ung (ng Quy Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Theo kinh nghim ring, dng sng c tc dng thanh nhit t ha, dng sao c tc dng cm mu ng thi c th trnh c v ng lnh tn thng ti V. Sao vi Ru c tc dng tng thm s thanh tr ha nhit vng trn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hong cm l thuc ca Ph kinh n cn nhp vo kinh Tc thiu dng. Hong cm c ru th kh chy ln c kh nng thanh thp nhit thng tiu, c Si h th lui c khi nng khi lnh, tr phong nhit, thanh gii c c biu, c Thc dc th tr kit l, c Tang bch b th t ph ha, c Bch trut th an thai. C nhn c bi Cm Tm Hon tr

c kinh nhiu, bng huyt, rong kinh, trong Hong cm c tc dng cm mu, tuy nhin ch c th dng trong chng huyt nhit vng hnh (i by) (Trung Quc Dc Hc i T in). + Bi Tam Hong Hon, Tn T Mo trong sch Thin Kim phng ghi rng ng Tu l Thi th Ba Qun dng bi Tam Hong Hon gia gim, tr n ng b ng lao tht thng, tiu kht, khng sinh c da tht, ph n b i h tay chn khi nng khi lnh, t ha ng tng. Trong 3 thng ma xun, dng Hong cm 160g, i hong 120g, Hong lin 160g. Trong 3 thng ma h dng Hong cm 240g, i hong 40g, Hong lin 7 lng. Trong 3 thng ma thu, dng Hong cm 240g, i hong 120g, Hong lin 120g. Trong 3 thng ma ng, dng Hong cm 120g, i hong 200g, Hong lin 80g. Ba v ny ty theo thi tit m thay i. Tn bt, trn mt lm vin to bng ht u en, ung ngy 3 ln, mi ln 5 vin vi nc cm. Nu cha th tng thm n 7 vin, ung lin tc 1 thng th bnh , cm n tht Heo ( Kinh Bn Tho). + Mi th Hong cm u l thuc thanh ha vn c ngha thoi nhit dng m, ch khng phi l thuc ging ha, pht ha, nhng th nh xp th i ln m thanh ha pha trn, loi rn chc th i xung m thanh ha phn di. V Hong cm l ch dc b V, cng nh Bch trut l thuc chnh thc b T. Ti bn k vic dng thuc tng ph. o n C ni rng: Hong cm hay cha bnh t bng n tiu trng. Trng Cnh ni: Chng thiu dng au bng th b Hong cm gia Bch thc, di tm hi hp, tiu khng thng th b Hong cm gia Phc linh, dng nh khng nht tr vi n C, nhng khng bit chng au bng cm hn, tim hi hp m tiu tin khng li, mch khng Sc th cm dng Hong cm, nu chng bng au do huyt nhit, ph nhit, tiu tin khng li th khng dng sao c? Ngi bit xem sch, trc tin phi tm hiu bnh l m khng cu n vo li vn ca sch. Sch Trc Ch ghi rng, sc thoi nhit ca Si h khng bng Hong cm, v khng bit Hong cm s d thoi c nhit l do kh v ng, d pht tn, tr phn ngn ca ha [cha ngn], cn Hong cm s d thoi c nhit do tnh v hn, hn th thng nhit, tr c gc ca ha [tr gc] (Dc Phm Vng Yu). + Loi H trng cm, bn trong rng m nt, c tc dng t ph ha, tr chng kh nghch thng cch, dng tr m nhit trong d dy v vng da do thp nhit. Loi Tc cm, bn trong kh m rng, tr chng ph c m ha, thng li phn kh, tr phong thp lu hnh, khi nng khi lnh, cc chng inh nht l nga, nng bng, dng n nung m, v cha tt c cc chng thc nhit, m nhit, tch huyt phn trn. Loi iu cm, b, chc thng m cng, t ha i trng, trc thy, tiu thc n, cm chng tiu chy do nhit, x mu m ca kit l, mt rn, tr m thoi nhit. Loi T cm, nh, chc, trn m cng, tr nhit Bng quang, gip ngun sinh ha, li tiu trng, tr 5 chng lm, au tht tiu trng, b kinh, an thai (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hong cm, Hong lin, Hong b u l thuc ng lnh; nhng Hong lin chuyn v thanh tm ha, Hong cm chuyn v thanh ph nhit, Hong b li chuyn v thanh thp nhit h tiu (Trung Dc Hc Ging Ngha). + R ga ca Hong cm bn trong rng v kh, gi l Kh cm hoc Phin cm, th cht nh, i ln, chuyn t ha thng tiu, ch yu tr m nhit vng ngc, ho, suyn, vng da. R Hong cm cn ti mi o th bn trong chc, gi l T cm hoc iu cm, th cht nng, ch i xung, chuyn t ha h tiu, i trng, ch yu tr bng di cng trng, tiu ra mu, kit l (ng Dc Hc Thit Yu).

+ Hong cm, Hong b, Hong lin tuy u c v ng, tnh hn, mu vng, nhng v ng ca Hong cm yu hn, tnh hn nh hn, cng dng tr nhit cng km hn Hong b v Hong lin (ng Dc Hc Thit Yu).

HONG K

Xut x: Bn Kinh. Tn hn Vit khc: i thm (Bn Kinh), i thm, Thc chi, Bch bn, Ngi tho, K tho, c thm (Bit Lc), Vng tn (Dc Tnh Bn Tho), Dng nhc (Nht Hoa T Bn Tho), Hong th, Min k, i phn (Bn Tho Cng Mc), ph, Cam bn ma, Bch dc min (Ha Hn Dc Kho), Hong k, Sinh hong k, Chch hong k, Thanh chch k, Mt chch k, i hu k, Min hong k, Mc gip hong k, Thng hu k, Ty thng k, K din, Bch thy hong k, i hong k, Th hong-k, Nham hong k (Trung Quc Dc Hc i T in), c cn (Cam Tc Trung Dc Th Sch), Nh nhn i (Liu nh Kinh T Thc Vt Ch), Th sn bo phng cn (Tn Cng Dc Ti), Min hong k, Thng hong k, Mt trch hong k, Thanh trch hong k, Sinh hong k, Sinh hong k b (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc:

Astragalus membranaceus (Fisch) Bge. H khoa hc: Thuc h Cnh Bm (Fabaceae). M t: Cy tho sng lu nm, thn mc thng ng phn nhiu cnh, cao khong 6-70cm, phn nhiu cnh. R hnh tr ng knh 1-2cm, di v m su, dai rt kh b, v ngoi mu nu hay mu vng nu. L kp lng chim l, mc so le, gm 15-25 l cht hnh trng di, trn trc l c lng trng, l km mc ri, l km pha di hnh trng trn, l km pha trn hnh mc. L cht c t 8-13, di t 6-20m, rng 3-8mm, u l nhn hoc trn. Hoa t di hn l. Cung hoa t di 4-12cm, l bc hnh mi mc ngn hn l di. i hoa hnh chung x rng ca ngn. Trng hoa mu vng nht. Nh c 10, xp thnh 2 b. Qu loi u hnh bn nguyt bt, di 2,5cm, rng 9mm, c lng dnh dt qu, u qu di ra thnh hnh gai nhn. Trung Quc ma hoa vo thng 6-7, qu thng 8-9. a l: Sng tt ni t ct, thot nc tt, b rng, hay gp cc tnh Din An, Du Lm, Bu K, ng Bc, Hoa Bc, Ty Bc, T Xuyn. Cy c trng hoc mc hoang Trung Quc. Mi cho ti nay nc ta cn phi nhp Hong k ca Trung Quc nc ta mi cn ang di thc cha c ph bin. Thu hi, s ch: Vo ma thu, thu hoch r, thng thu hoch sau 3 nm, sau 6-7 nm th cng tt. o r ra sch t ct ct b u v r con, phi hay sy kh. Phn dng lm thuc: R (Radix Astragali). M t dc liu: R hnh vin tr, rn v c bt, t khi phn nhnh, trn th di nhn, di 30-60cm, ng knh 1,5-3,5cm. Mt ngoi mu vng tro hoc nu xm, c nhng vn dc. Mt b c nhng si cng v x. Cht mm xp v cng, v ngoi mu trng, chnh gia mu trng vng, gia hai lp c vng mu nu nht, c nhiu c c khe t chnh gia pht lan ra. R to mp nhiu tht t x, dai bn, rut vng l tt. C th v en (trn thng trng gi l Hc k) tht vng. C th cn non (tn thng trng gi l Nn k) tht trng nhiu bt khng x l th thng phm. C khi ngi ta gi Hc k bng cch nhum en Hong k, nhng khi ra th ht en (Danh T Dc V ng Y). Bo ch: - Ct b u, ln na ngy, tc ra si nh ln mt p dp m dng (Li Cng bo chch lun). - p dp nt, tm mt Ong sao 3 ln, c khi tm mui chn (Bn Tho Cng Mc).

- Ra sch, hi mm, xt hoc bo mng 1-2 ly. Sy nh hoc phi cho kh (dng sng). Hoc sau khi lm kh p nt tc nh, tm mt ri sao vng (cch ny hay dng gi l Chch hong-k). Hoc ngm mt Ong long 2-3 ngy cho thm ri qun giy bn li vo tro, nu lm t, hoc sao vng.( Trung Dc i T in). Bo qun: ni cao ro, ni m d h. Khi tm mt th khng nn lu. Thnh phn ha hc: + Theo S dc thuc Vin nghin cu y hc Bc kinh: trong Hong k c Cholin, Betain, nhiu loi Acid Amin v Sacarosa. + Theo L Tha C (Sinh dc hc 1952): trong Hong k c Sacarosa, Glucosa, tinh bt, cht nhy, gm, hi c phn ng Alcaloid. + Trong Hong k c Sacarosa, nhiu loi Acid Amin, Protid (6,16- 9,9%), Cholin, Betain, Acid Folic, Vitamin P, Amylase (Trung Dc Hc). + Trong Hong k c 2, 4 - Dihyroxy-5,6-Dimethoxyisoflavane, Choline, Betaine, Kumatakenin, Sucrose, Glucoronic Acid, b-Sitosterol (Chinese Hebral Medicine). + Soyasaponin I, Calycosin-7-O-b-D-Glucoside, 2-Hydroxy-3, 4-Dimethoxyisoflavane-7O-b-D-Glucoside, 9,10-Dimethoxypterocarpan-3-O-b-D-Glucoside (Vng c Khim Trung Tho Dc 1989, 20 (5): 198. + Palmatic acid, Linoleic acid, Linolenic acid (Lu Thin Bi Gian T y Dc 1978, 2: 32). + Coriolic acid (Subarnas Anas v cng s Planta Med, 1991, 57 (6): 590. Tc dng dc l: 1) Tng cng chc nng min dch ca c the: Hong k lm tng chc nng thc bo ca h thng t bo li, nu cng dng vi Linh chi, ng sm th tc dng cng r. Ngi bnh thng sau khi cho ung nc sc Hong k th IgM, IgE v cAMP trong mu tng ln r, SIaA trong nc ming gim r. Hong k v Polysaccharide ca n c kh nng lm cho t bo tng ca lch sc vt tng sinh, thc y s hnh thnh khng th v nng cao tnh min dch ca th dch. Hong k khng nhng lm tng cng chc nng min dch m li cn c tc dng iu tit 2 chiu, c th coi Hong k nh 1 v thuc iu tit min dch (Trung Dc Hc). 2) Thc y qu trnh chuyn ha trong c the: Lm th nghim mi ngy: tht vo bao t chut nht nc sc Hong k trong 3 tun, chut khe ln. Hong k dng trong nui dng t bo lm cho t bo sinh trng nhanh, s lng t bo hot ng tng ln nhiu, tui th ko di. Nghin cu thc nghim cng cho thy thuc lm tng cng1 chuyn ha sinh l ca t bo, tc dng ny c th do thuc c tc dng iu chnh cAMP v cGMP trong t bo.Hong k c th thc y s chuy hoa Protid ca huyt thanh v gan, y cng l 1 mt quan trng ca tc dng Ph Chnh ca thuc (Trung Dc Hc). 3) Tc dng li tiu: Nc sc v cao lng Hong k i vi sc vt thc nghim (chut cng, th, ch...) v ngi thng u c tc dng li tiu r rt. Sc vt sau khi ung thuc,

lng nc tiu tng 64% (Trung Hoa Y Hc Tp Ch, 47 (1): 7-11, 1961) nhng phm vi liu lng c hiu qu hp, liu thp khng c tc dng, ngc li, liu qu cao li lm cho nc tiu gim(Tc Dng H p V Li Niu Ca Hong K, Dc Hc Hc Bo 12 (5), 319-324, 1965). 4) Tng Lc co bp ca ca tim bnh thng: i vi trng thi suy tim do mt mi hoc do nhim dc, tc dng cng tim ca thuc cng r. Dch tim Hong k c tc dng 100% lm cho mch co bp v lm nhanh nhp tim c lp ca th (Trung Dc Hc). 5) H p: Nc sc, cao lng, cn Hong k tim di da hoc tnh mch cho sc vt gy m u c tc dng h p nhanh nhng thi gian ngn. Tc dng h p c th do thuc lm dn mch ngoi vi ( Trung Dc ng Dng Lm Sng). Th nghim trn chut bch v chut lang cn chng minh thuc c tc dng tng s khng ca mao mch, do , c th phng hin tng thm thu ca mao mch tng mnh do Clorofoc, Histamin to nn (Trung Dc Hc). 6) i vi Thn v niu o: + Trn lm sng cho thy Hong k cng dng vi ng sm tr m niu do Thn h nhim m. Nu dng liu cao thuc c tc dng lm gim m niu. C bo co cho bng dng bt Hong k tt hn (Trch Lun Vn Hi Ngh Khoa Hc Sinh L Trung Quc, trang 135,1964). + Dng lng ln Hong k c th gim ph v ci thin trng thi dinh dng ca c th (Trch Lun Vn Bo Co Ti Hi Ngh Khoa Hc Sinh L Ton Quc Trung Quc Ln Th 2, trang 13,1963). 7) Khng Khun: trong ng nghim thuc c tc dng khng khun i vi trc khun l Shigella, lin cu khun dung huyt, ph cu, t cu vng (Trung Quc Tp Ch 1947, 67: 648-656,). 8) i vi t cung: dch tim Hong k c tc dng hng phn co bp t cung c lp ca chut cng 100%. Nc sc Hong k c tc dng c ch rut c lp ca th. Polysaccharide Hong k c tc dng khng t bo ung th. Dch tim Hong k trong ng nghim c tc dng lm tng trng xng i ca phi thai g (Trung Dc ng Dng Lm Sng). 9) i vi gan: Hong k c tc dng bo v gan, chng gim st Glycogen gan (Trch Lun Vn Bo Co Ti Hi Ngh Hc Thut Ca Hi Dc Hc Trung Quc 1963, trang 332333). Tnh v: + V ngt, tnh hi n (Bn Kinh). + Kh m, v ngt, tnh bnh (Y Hc Khi Nguyn). + V ngt, tnh hi n (Trung Dc Hc). + V ngt tnh hi m (Trung Dc i T in). + V ngt, tnh m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Quy kinh: + Vo kinh th Thiu dng (Tam tiu), tc Thi m (T), tc Thiu m (Thn), Mnh mn (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh th Thiu dng, th Thi m (Ph), tc Thi m (Bn Tho Mng Thuyn). + Vo kinh th Dng minh (i trng), th Thi m (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh th thi m (Ph), tc thi m (T), th thiu m (Tm) (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph v T (Trung Dc i T in). + Vo 2 kinh Ph, T (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: . Dng sng: ch v, c biu, li thy, tiu thng, thc c, sinh c. Dng nng: b trung ch kh..(Trung dc i t in ). . Dng sng: c biu, li tiu. Tm sao: C tc dng b kh huyt; b t v.(Trung quc dc hc i t in ). . B kh, c biu, li thy, thc c, bi nng, lu lnh cc vt thng, sinh c (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in ). Ch tr: + Ch ung nht l lot lu ngy, bi nng, ch thng, tr bnh phong hi, ng tr, b h, tiu nhi bch bnh (Bn Kinh). + Ch t cung b phong t kh, trc c huyt ng tng, b h tn (nam gii), ng lao (5 tng h tn) gy m, ch kht, bng au, tiu chy, l, ch kh, ll m kh (Bit Lc). + Ch h suyn, thn suy, tai ic, tr hn nhit (Dc Tnh Bn Tho). + Hong ky tr kh, trng gn ct, trng nhc, mnh c bp, b huyt, ph trng tch, tr loa lch, anh lu, trng phong, huyt bng, i h. .. cc bnh trc v sau khi sinh , tiu kht, ho c m (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr h lao, m hi t ra, b ph kh, lm mnh da lng, t ph nhit, mch huyn, m hi t ra, tr t v h nhc, cc chng ung mn ht, l nga (Y Hc Khi Nguyn). + Dng sng:Tr m hi t ra, m hi trm, huyt t, nh ung, ung th (mn nht) khng v m hoc v m m khng gom ming. Dng nng: Tr ni thng lao quyn, t h, tiu chy, thot giang, kh h, huyt thot, bng i, cc chng kh suy, huyt h (Trung Dc i T in). + Tr i ng, i c, i but...Dng h, t ra m hi, mt mi n t, kh h ph thng, Kh h, mt huyt, bng huyt, Ung nht, l lot khng lin ming . Trung kh h hm gy ra cc chng bao t sa, trc trng sa, t cung sa (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Tr kh h, khng c sc, n t, trung kh h hm, tiu chy lu ngy, thot giang, tiu ra mu, bng lu, phn biu h m hi t ra, kh h, thy thng, ung nht khng v m, vt thng khng lin ming, huyt h, gy m, ni nhit, tiu kht, Thn vim mn, tiu c, tiu ng. Nng mt c tc dng ch kh b trung, tr kh h, khng c sc, n t, tiu ng (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). Liu dng: 12-20g, c khi ti 80g . King k: - Ght v Mit gip (Bn Tho Kinh Tp Ch). - Ght v Bch tin b (Nht Hoa T Bn Tho). - Mn u sc en, kh thnh, khng dng. Phn biu c t kh, khng dng, Chng m h ch dng t thi, s v Phng phong (Y Hc Nhp Mn). - Khng c kh h m biu l c thc t th cm dng. Thc chng, h chng c m h ha vng cm dng (Trung Quc Dc Hc i T in). - Ngc, honh cch m c b kh, tch t: khng dng, Dng thnh m suy: khng dng, thng tiu c nhit, h tiu h hn: khng dng, ngi gin d nhiu, Can kh khng ha: khng dng, mn u, gh l m phn huyt nhit: khng dng (Bn Tho Kinh S). - Phc linh lm s cho n (Dc Ti). - Thc chng m m h dng thnh, khng dng (Trung Dc i T in). n thuc kinh nghim + Tr phong thp, mch Ph, c th nng, s gi, ra m hi: Bch trut 30g, Cam tho 20g, Hong k 40g, Phng k 40g. Tn bt. Mi ln dng 20g, thm Gng 4 lt, To 1 tri, sc ung.(Phng K Hong K Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr huyt t, m dng u yu, mch b thn v quan u Vi, b xch Tiu,Kt, bn ngoi c th mt cm gic, ging nh chng phong t: Hong k, Qu chi, Thc dc u 120g, Sinh khng 240g, To 12 tri. Sc, chia ra ung (Hong K Qu Chi Ng Vt Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr vng da do nghin ru, vng di tim au, chn sng, tiu vng, hoc ung ru sinh ra nhng nt vng en da, do say ru qu m gp gi v nc m gy ra: Hong k 80g, Mc lan 40g, tn bt, ung mi ln 8g vi ru, ngy 3 ln (Tru Hu phng). + Tr tiu kht: Can a hong 200g Chch tho 120g, Hong k 120g, Mch mn (b li) 120g, Phc thn 120g, Qut lu 120g, sc ung ( Hong K Thang - Thin Kim phng). + Tr mng tay l sng ty hai bn ngn tay ngn chn, li tht ,: Hong k 80g, Lan nh 120g, ngm vi gim 1 m, thm m Heo 5 chn nh, sc vi la nh cn 3 chn, b b, bt trn ch l lot, ngy 3 ln thay, tht s tiu (Ngoi i B Yu). + Tr Ph ung, th ra huyt: Hong k 80g, tn bt, mi ln dng 8g sc vi nc ung lc cn nng. Ngy ung 3-4 ln (Thnh Hu Phng).

+ Tr cc chng h, bt tc, chn tay mi mt, ngc phin, hi hp, tiu kht, ming mi kh, sc mt vng a, khng mun n ung hoc lc u kht m sau pht gh nht, hoc b mn nht ri sinh ra kht: Chch tho 40g, Hong k (nng mt) 240g, Ga nt, mi ln dng 8g, thm To 1 tri, sc ung (Hong K Lc Nht Thang - Cc Phng). + Tr ngi ga tc mt, bt rt: Min Hong k, Trn b (b x trng), mi th 20g, tn bt, mi ln ung 12g, Vng (M) 1 chn nh, nghin nt, lc nh tng, sc cho ti khi thy c ni nh sa mi b vo mt tha mt ong ri sc tip. Ung lc i, thuc ny dc tnh bnh ha khng lnh khng nng, ung vo khng b b tc, hiu qu nh thn (Ha T Cc Phng). + Tr nn ra mu khng dt: Hong k 10g, T bi ph bnh 20g, tn bt, mi ln ung 4g vi nc Gng v Mt (Thnh T Tng Lc). + [HDT1] Tr m hi t ra: Bch trut 80g, Hong k 40g, Phng phong 40g. Tn bt.Mi ln dng 12g, thm Gng 3 lt sc ung (Ngc Bnh Phong Tn an Kh Tm Php). + Tr ung th (mn nht) lu ngy c m m khng v ra: ng quy 8g, Hong k 16g, To gic thch 6g, Xuyn khung 12g, Xuyn sn gip (sao) 4g, Sc ung. (Thu Nng Tn - Ngoi Khoa Chnh Tng). + Tr ung th (mn nht) ph m m vt thng khng gom ming: Cam tho 8g, Hong k 12g, Mu l 12g, Ng v t 4g, Nhn sm 12g, Phc linh 12g, Sinh khng 12g. Sc ung m(Hong K Nhn Sm Mu L Thang - T Thnh Tm Nguyn). + Tr tiu khng thng: Min hong-k 8g, nc 2 chn, sc cn 1 chn, ung nng. Tr con dng phn na (Tng Vi Lun) + Tr bch trc do kh h: Hong k (sao vi mui) 20g, Phc linh 40g, tn bt, mi ln ung 8g vi nc, lc i (Hong K Tn - Kinh Nghim Lng Phng). + Tr kht, b h, nam n suy nhc, hi hp, i ng, sc mt vng a, khng n ung c, hoc trc kht sau l nht, hoc trc l nht sau kht (tiu kht), nn ung thng thuc ny b kh huyt v an ha ng tng lc ph, phng chng c cc loi bnh ung th: Min hong k (ct b u ui) 240g, trong ly mt na sy kh, tn bt, Phn cam tho 40g, trong 20g dng sng, 20g sao vng tn bt. Mi ln ung 8g vi nc si, ngy 3 ln, hoc c th sc ung (Hong K Lc Nht Thang- Ngoi Khoa Tinh Yu Phng). + Tr trng phong, t huyt: Hong k, Hong lin, lng bng nhau. Tn bt, trn vi bt min lm hon, ung (T Sinh Phng). + Tr c b nhit, to nhit, mt , mt hng, mch Hng i m H: Hong k 40g, ng quy (ty ru) 8g, sc ung lc i. (ng Quy B Huyt Thang - Ni Ngoi Thng Bin Hoc Lun). + Tr tiu ra mu, c khi but rt au khng chu ni: Hong k, Nhn sm, liu lng bng nhau, tn bt[TVN2] , ly 1 c i la bc (c ci ln), sc ra 45 ming (bng ngn tay ln), tm vi 80g mt, sao cho ti khi no ht mt. Chm bt thuc n khi no cng c hoc ung vi nc mui (Vnh Loi Kim Phng).

+ Tr ho ra mu m, v trong h c nhit, khng th dng thuc mt c: Cam tho 40g, Hong k tt 160g, tn bt, mi ln ung 8g vi nc nng (Tch Duyn Thng Phng). + Tr c quan sinh dc nga: Hong k, Nhn sm, mi th 40g, tn bt, Long no tt 4g, dng nc ct ng sen lm vin bng ht u xanh, mi ln ung 20 vin vi nc nng (Bn S Phng). + Tr chng mt, hoa mt, c th suy yu, t n v rong kinh bng huyt, sa trc trng, sa t cung do kh h: Bch trut, Cam tho, ng sm ng qui, Hong k mi th 12g, Si h 6g, Thng ma 4g, Trn b 6g, Sc ung (B Trung ch Kh Thang - T V Lun). + Tr pht st do huyt h v chng mun thot do huyt h sau khi mt mu nhiu: Hong k 40g, ng quy 8g. Sc, thm mt t ng tin ung (ng Quy B Huyt Thang Ni Ngoi Thng Bin Hoc Lun). + Tr mn nht do kh huyt bt tc, sng ty l lot hm vo khng lnh c hoc lu ngy khng lnh: . Bch trut 8g, Cam tho 4g, ng quy 12g, Hong k 16g, Kim ngn hoa 16g, To gic thch, Thin hoa phn, Trch t mi th 12g, Xuyn khung 8g, sc ung (Hong K Ni Thc Tn - Y Tng Kim Gim). . Cam tho 6g, ng quy 16g, Hong k, Kim ngn hoa mi th 20g, Sc ung (T Diu Thang S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr khp au do c th suy nhc, phong thp: Bch thc 120g, Hong k 120g, Qu chi 120g, Sinh khng 240g, i to 12 tri (Hong K Qu Chi Ng Vt Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr cc chng suy nhc mn tnh do t kh h nhc, mt mi km n hoc cc chng tiu chy ko di, rong kinh, sa t cung, sa trc trng: dng bi B Trung ch Kh Thang: Hong k, ng sm, Bch trut, ng qui mi th 12g, Thng ma 4g, Si h, Trn b mi th 6g, Cam tho 4g, sc nc ung, thuc c tc dng b kh, thng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr Bao t sa: Dng Hong k (sng), Thng ma, Si h, Ng v t ch thnh dch tim Thng Tng Linh, mi ln tim bp 4ml, ngy 2 ln hoc tim huyt Trung qun, Tc tam l mi huyt 0,5ml cch nht, l thng l l liu trnh, c kt hp thuc tr cc bnh khc, sau khi n, bnh nhn nm ngh. Tr 33 ca bao t sa, kt qu khi 9 ca, tt 9 ca, c kt qu 10 ca, t l kt qu 84,9% (T Tiu Ha Ni Khoa Thuc S Nghin Cu Trung Y Tnh Thi Nguyn Tiu Kt 42 Ca Bao T Sa iu Tr Bng Thng Tng Linh, Sn Ty Y Dc Tp Ch 1978, 2: 31). + Tr trc trng sa, li dom: Dng Hong k 30-50g phi hp vi an sm 15g, Sn tra nhc 10g, Phng phong, Thng ma mi th 3g, sc nc ung mi ngy l thang, di 3 tui gim liu. Nu c li ra ngoi, thm Thuyn thoi, Kinh gii (than), Bng phin tn bt trn vi Hng du bi tr sa trc trng, kt qu tt (Vng Ch Thanh, Tr Sa Trc Trng Bng Thuc, Sn ng Trung Y Tp Ch 1983, 2: 43). + Lm thuc phng cm mo: T nghin cu tr cm mo, vim ph qun

cho ung mi ngy 5 vin Hong k (mi vin c lg thuc sng), ngy 3 ln hoc cch nht sc 15g Hong k ung, 10 ngy mt liu trnh, ngh thuc 5 ngy, ung liu trnh 2. dng cho 540 ngui d cm mo, s ln ngi cm gim bnh qun 2,7 ln v rt ngn c thi gian mc bnh (Trung Y Tp Ch 1980, l: 7 l), + Phng cm mo: Dng Vnh Phng v cng s dng Hong k 15g, i to 10g, ch thnh thuc bt chia lm 2 bao ha nc ung, ngi ln mi ln l bao, ngy 2 ln. theo di 160 ca chng minh thuc c tc dng phng chng cm mo nh pht sinh, h thp t l bnh vim Ph qun, hen ph qun, vim mi d ng (H Nam Trung Y Hc Vin Hc Bo 1987, 4: 13). + Phng bnh vim ng h hp trn tr em: Chit xut nc Hong k cho vo ng 2ml (tng ng thuc sng 2g), ngy ung l ln. Thm V Bnh theo di 100 ca, kt qu 94% (Giang T Trung Y Tp Ch 1988, 9: 32). + Tr vim mi d ng: B Ch Thnh dng dch tim Hong k chch vo mi mi bn 2ml, 3 ngy 1 ln, 10 ln l mt liu trnh, theo di 47 ca c kt qu 93,26% (Nam Kinh Y Hc Vin Hc Bo 1988, 3: 246). + Phng tr ho suyn: T H hp bnh vin Nhi khoa thuc Y hc vin s 1 Thng Hi dng ng thuc Hong k 2ml (mi 1 ml c 1g thuc sng), chia Thy chm 2 huyt Tc taml, mi tun 2 ln, 3 thng l mt liu trnh, dng lin 3-4 liu trnh, mi liu trnh cch nhau 2 tun, theo di 41 ca, kt qu 85,4%, kt qu tt 56, l%, bnh nhn n ngon, ng tt, tinh thn tt, t b cm, mt s bnh nhn tng trng, vt chm ngoi da tin b r, ht hoc gim m hi trm (Trung Hoa Nhi Khoa Tp Ch 1978, 2: 87). + Tr ph qun vim mn: Nhm nghin cu ph qun vim mn tnh ca Qun y vin s 5 thuc Qun i Gii phng Nhn dn Trung Quc dng bi thuc: Hong k 24g, Tuyn phc hoa 10g, Bch b 10g, a long 6g, ch thnh 54 vin thuc, nng 0,31g, mi ln ung 6 vin, ngy 3 ln, 10 ngy l mt liu trnh, ung 3 liu trnh. tr ph qun vim mn tnh 254 ca, t kt qu 98 ca, khi lm sng (n nh) 35,4 ca, tt nht i vi cc th bnh h hn, t h, m thp v thn h (Tn Trung Y Tp Ch 1982, 2: 12). + Tr d dy lot, hnh t trng lot: T Tiu ha ni khoa bnh vin s 2 Tn Y Hc Vin Giang T dng tim bp dch Hong k mi ln 2ml (1ml tng ng 1g thuc sng), ngy 2 ln, tr 18 ca d dy lot, 5 l ca hnh t trng lot, 4 ca lot hn hp. Kt qu: sau 1 tun dng thuc, cc triu chng ch yu u gim vi mc khc nhau, kim tra X-quang sau 1 thng 36 ca: c 13 ca ht lot, c tin b 15 ca, khng kt qu 10 ca (Giang T Y Dc Tp Ch 1977, l: 20). + Tr d dy lot, hnh t trng lot: Hu Quang H dng bi Hong K Kin Trung Thang Gia Gim tr 43 ca d dy hnh t trng vim lot:: Hong k 12g, Bch thc 12g, Cam tho 5g, Qu chi 10g, Sinh khong 3g, i to 5 qu, ng phn 30g, sc nc, chia 2 ln ung, ty chng gia gim, tt c bnh nhn u c chp X-quang trc v sau ung thuc. Kt qu sau thi gian dng thuc t 25 n 53 ngy, 22 ca khi, 17 ca tin b, 4 ca khng kt qu, t l c kt qu 90,7% (H Nam Y Dc Tp Ch 1977, 2: 35). + Tr bnh gan mn tnh: Ng Khai Chi dng dch tim Hong k 4ml (1ml c 1g thuc sng) tim bp ngy 1 ln, c cho thm mt s Vitamin bo v gan, tr vim gan mn 29 ca, liu

trnh t 1 n 3 thng, c kt qu ci thin triu chng lm sng v gan nh li (Trit Giang Trung Y Tp Ch 1983, 3: !03). + Tr bnh gan mn tnh: Hu Th Vinh v cng s dng dch tim Sm K mi 1n tim bp 4ml (mi ml c 2g thuc sng) Hong k, 1g an sm, ngy l ln, mi tun tim 6 ln, mt liu trnh 3 thng. tr 112 ca trong c 58 ca ch dng thuc ny v phi hp Vitamin, kt qu trc mt 83% thuc c tc dng tt hn i vi vim gan ko dl, t l kt qu 89,5% c triu chng ci thin v chc nng gan hi phc tt (Trung Tho Dc 1980, 12: 551). + Tr bnh gan mn tnh: Mnh Tin dng 100% dch tim Hong k tim vo huyt Tc tam l (2 bn), Thn du (2 bn), mi 3 ngy thay nhau tim 1 ln, mi 1n 1ml, 2 thng l mt iu trnh. Mt s bnh nhn c tim thm 1ml dch ng sm v cho thuc bo v gan. tr 114 ca HbsAg dng tnh, s bnh nhn chuyn m tnh v tin b 13 1 ca, t l 75,3% (Ct Lm Trung Y Duc Tp Ch 1985, 5: 24). + Tr nhn no: Trng Hc Vn v cng s dng Thng Mch S Lc Dch (Hong k, n sm, Xuyn khung, Xch thc) 250ml truyn tnh mch mi ngy, 10 ngy l mt liu trnh, ngh 4 ngy, tip tc liu trnh hai, ng thi mi ngy sc ung bi Thng Mch (Hong k, Hng hoa, Xuyn khung, n sm, Sn tra, Ngu tt, a long, Qu chi). Tr 110 ca nhn no, khi 52 ca, kt qu tt 36 ca, tin b 20 ca, t l kt qa 98,2%((Tn Trung Y Tp Ch 1982, 3: 37). + Tr bnh tim mch: T nghin cu bnh mch vnh bnh vin Ph Ngoi thuc Vin Khoa Hc Y Hc Trung Quc dng bi thuc: Hong k 30g, Xch thc, an sm mi th 15g, ng qui 12g, Xuyn khung IOg, mi ngy 1 thang, sc ung, mt liu trnh 4-6 tun, kt hp thuc Ty iu tr triu chng, tr 98 ca nhi mu c tim cp th kh h, huyt , kt qu 90 ca hi phc, 8 ca t vong. So vi T ch dng Ty y 15 1 ca, hi phc 101 ca, t vong 44 ca (Trung Ho Ni khoa Tp Ch 1976, 4: 216). + Tr chng bch cu gim: Phng Vn Trung dng bi: Hong k (sng) 30g, iu sm 15g, Tiu hng to 20 qu, sc ung, tr chng bch cu gim do Dibazol 14 ca c kt qu tt (Vn Nam Trung Y Tp Ch 1980, 2: 28). + Tr bnh thn: T nghin cu vim thn thuc S Nghin cu Y Dc dn tc tnh Hc Long Giang dng c v Hong k ch thnh cao lng, mi ngy ung tng ng lng 100g thuc sng, chia 2 ln. Thi gian iu tr t 15 ngy n 3 thng, khng dng cc loi thuc Ty. tr vim thn mn 20 ca, kt qu tt 7 ca, tin b 9 ca, khng kt qu 4 ca. Phn ln bnh nhn triu chng lm sng c ci thin, m niu ht hoc gim (Hc Long Giang Trung Y Dc Tp Ch 1982, l: 39). + Tr cu thn vim mn: ng c Trng dng dch tim Hong k 2ml (hm lng tng ng 8g Hang k sng), mt liu trnh 30 ngy khng dng cc loi thuc khc. Tr 56 ca Cu thn vim mn, sau mt liu trnh nhn xt thy thuc c tc dng iu tit t bo min dch v dch th min dich, gim m niu (t l kt qu 61,7%, chc nng thn c ci thin (Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1987, 7: 403). + Tr st xut huyt: Phan Cc Vn dng dch tim Hong k (lml c Hong k sng lg) cho vo dch truyn 20ml nu khng cn truyn dch th tim bp mi ln 5ml, ngy 2 ln, 7 ngy mt liu trnh. tr 23 ca, sau 3 ngy tin trin tt 17 ca, 2 ca nng ln (Tn Y Hc Hc Bo 1983, 5: 240).

+ Tr th lc gim sau phu thut bc vng mc mt: Nhip i Quang dng dch tim Hong k 2ml (1 ml c 2g thuc sng) tim bp, 30 ln l mt liu trlnh. Sau phu thut ln I, 5-6 thng bt u iu tr, tt c 32 ca, 23 ca vin th, th lc tin b v tip tc c cng c (Trung Tho Dc Hc Bo, 1981, 3: 23). + Tr tin lit tuyn ph i: Hong Ch Cng v cng s dng bi Bo Nguyn Thng B Thang (Sinh hong k 100g, Hot thch 30g) sc nc 2 ln, trn u, ngoi ra dng H phch 3g tn bt cho vo thuc, chia ung lc bng i. Kt qu theo di 52 ca khng cn triu chng lm sng, tiu tin bnh thng, kim tra trc trng, tin lit tuyn bnh thng 38 ca, triu chng c bt, tiu thng hn, tin lit tuyn co nh 13 ca, 1 ca khng kt qu (Tn Trung Y Tp Ch 1987, 10: 54). + Tr bnh vy nn: Lu Minh Nhu cho ung vin cao Hong k (l vin c hm lng thuc sng l,33g), mi ln 4 vin, ngy 2 ln, hoc mi ngy tim dch tim Hong k 2ml (hm lng lml c 4g thuc sng) tim bp hoc ung bi thuc sc c Hong k, ngoi bi thm thuc m axit Boric 10% hoc thuc m Lu hunh 10%. tr 204 ca, khi 42 ca, c bn khi 62 ca, nhiu 91 ca, 9 ca khng khi, t l kt qu 95,61% (Trung Y Tp Ch 1985, 7: 52). + Tr Lupus ban : Phan Phc S dng Hong k 30-60-90g, sc nc ung mi ngy 1 thang, liu trnh t 1 n 12 thng, mt s t phi hp dng liu nh v trung bnh Cocticoit. tr 17 ca, kt qu 6 ca tt, 11 ca khc u tin b. T l kt qu 100% (Lm Sng Y Hc Tp Ch 1985, 2: 24) Tham kho: + Hong k ch h suyn thn suy, tai ic, tr hn nhit, tr pht bi ni b (Dc Tnh Bn Tho). + Hong k tr kh, mnh gn ct, ln da non, b huyt, ph trng ha, loa lch, bu c, tiu ra mu, bng huyt, kit k ra m mu, tt c cc bnh thai tin sn hu, kinh nguyt khng u, ho m, u au thuc phong, mt nhit c (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + Hong k tr h lao, ra m hi trm, b ph kh, t ph ha, tm ha, vng vng phn biu v, b v kh, kh c bp nhit, v au ca cc kinh (Trn Chu Nang). + Hong k ch Thi m ngc tt, bnh ca mch Dng duy, nng rt, bnh ca c mch, kh nghch l cp, li ghi rng Hong k tr m hi trm v t m hi, l thuc tr bnh da, tr khc ra mu, ha t v, l thuc ca trung chu (t v), tr chng thng hn mch b xch khng n, b nguyn kh tng thn, l thuc tr bn trong, cng l thuc tr trong ngoi v thng trung h tiu (Thang Dch Bn Tho). + Hong k b tam tiu, c v kh nh cng hiu ca Qu, c bit l v ngt tnh bnh hn Qu khc bit l ch khng cay nng, bi Qu th thng huyt mch ph huyt m thc v kh, cn Hong k th ch kh (Dng Dc Php Tng). + Sm, K u b ch phn h tn, nhng Nhn sm ch b nguyn kh iu trung, cn Hong k th kin b v kh thc phn biu, nu cng dng chung, t phi chia ra ch v ph, h chng ni thng t v, pht st s lnh, mt mi, hay nm. i ma, tiu chy v y tc b tc, dng gy yu sc, mnh vi thn on, dng Sm lm qun, K lm thn, nu nh biu d m t hn, dn dn dn n vong dng, cc chng l lot hay ra m mu, u si tr con

cha hon ton bt ra m, tt c cc bnh m c khng khi, iu tr li phi mnh v v bo h vinh, nn ly K lm qun, Sm lm thn (Bn Tho Mng Thuyn). + Hong k v ngt, kh hi m, kh nng hn v, thng c ging c, l m trong dng, vo kh phn kinh Th tc Thi m. V ngt tnh m thuc v thun dng, ch b ch ph kh, m phn c nhc, mnh phn b mao, vng phn tu l, i b nguyn kh suy nhc ca biu, thng ha dng kh, li phn v kh (tr t v h nhc, mch huyn, huyt mch khng thng hnh, ngi gy rc bng au), b ch phn nguyn dng ca tam tiu, b cc th h tn bt tc ca ng tng, n ng h tn gy g, h suyn th gp, thn suy, tai, tiu chy lu ngy, cu ra mu, ngi ga kh h tc rut, cng tr c h phin c tht nng, h lao, m hi. Nu biu h c t, khng pht hn c ung vo s t hn, ng thi rt m, gim au, ln da non, l thnh dc trong gh l. Li tr ph n kinh nguyt khng u, huyt bng i h, thai tin sn hu, kh hao huyt h, ng thi c tr cc bnh tr con (Bn Tho Thut Nguyn). + Hong k mu vng, v ngt, tnh hi m, bm kh ha ca ha th m tng sinh, Th ch c nhc, Ha ch kinh mch, nn ch tr nht (ung) c nhc, nht (th) ni kinh mch, nht c lu lnh, chnh kh suy yu, d n kh ca tam tiu khng m phn c nhc, th thnh chng bi sang. Hong k tr gip kh tam tiu lm m c nhc nn tr c ung th vy. Nht c cha v m, ha huyt thnh m, au khng chu c. Hong k b kh, tr dng, dng kh ha huyt m rt m, rt m th gim au. Bnh li ( ngoi da, phong lao c li) bi ha phong gi l trng L dng (l lot c tnh ly lan) bi ca phong t ng ni mch phn khng i, khin cho sp sng mi m da d xu mt, l lot. Nay, h ng tr nh Mu tr, Tn tr, Trng tr, Mch tr, Huyt tr, l do nhit t dm thm pha di, chng Th lu l b thy c ca tng Thn dm thm trn ni phn mch ti c gy ri l lot, hoc rng hoc li ln l hn t ng tr trn vy. H bnh Li, Ng tr, Th lu, l do t phn kinh mch m chng biu hin c nhc da d, Hong k c cng dng t dng phn trong, phn kinh mch, t dng phn bn ngoi, ni c nhc, thch hp cho c ba chng trn. Li ghi bng b h l b ci h ca chnh kh m kinh mch iu ha, c nhc y . Tr con kinh mch cha thnh, c nhc cha y, kh huyt u yu, nn Hong k tr tt c cc bnh tr con (Bn Tho Sng Nguyn). + Hong k thn r, khng c nhnh r hng, trn di u duy nht ch c mt nhnh, r gia vng, lp k mu trng, v ngoi mu nu, l r 3 lp, ranh gii r rng, v ngt, kh hi m, vo thng phn trung chu t th m hnh ni tam tiu, do b ph trung kh bn trong, th iu b h. Trong sch Bn Kinh, Bit Lc gi l b h tn ca n ng, tc b kh trong chng ng lao gy rc. C kh nng hnh vinh kh bn trong, ci sch Bn Kinh gi l ch tr nht c, nht c lu gy, bi rt m, gim au, phong ci, li tt, ci m trong sch Bit Lc gi ltrc c huyt trong ng tng. H hnh phn v kh, tc sch Bn Kinh gi l Ng tr th lu. Sch Bit Lc gi l Ph nhn t tng phong l chng bng au do t kh v tiu chy. Thin Ung th ghi rng, hn t ng tr trong kinh lc th huyt khng thng, v kh v ri khng c tr li nn nht sng hn kh ha thnh nhit, nhit thng th c nhc thi thnh m. Thin Phong Lun sch T Vn ghi rng, phong kh v Thi dng u i vo cc mch du, tan phn c tht, tranh nhau vi v kh khin n mt bnh thng nn lm cho c nhc ri lon c khi l lot, v kh b ngng tr do c nhc t di, nhit kh np vinh kh khng i thanh c, nn lm cho sng mi hng m mu sc rt xu, gi l bnh l phong (bnh phong ci ly truyn). Thin Sinh Kh Thng Thin Lun (sch T Vn) li ghi rng, vinh kh khng theo ng i ca n, m i nghch ni c nhc, bn mc nht sng r rng, l bnh ni vinh v, m vinh v thuc tam tiu, tam tiu thuc trung chu t th. Thin

Vinh V Sinh Hi (sch Linh Khu) ghi rng: Thng tiu xut t ming trn v, qua cch m v yt hu ri rc gia ngc, pht ra h hp m hnh thng phn vinh v, l trung kh. Trung tiu cng xut t v sau thng tiu, kh y lc phn cm nc, chng bc tn dch ln ch vng ph, bn ha thnh huyt l phn vinh kh. H tiu t ni hi trng gn lc nc khc rt v bng quang l v kh. C ba u gc t thy cc, tam tiu l gc ca vinh v, s bin ha nghin nt v chng bc ca t v, li l gc ca tam tiu. Hong k b c ba, l ci r thng c tam tiu, l li cho kh vinh v, nn h gia vinh v tr tr dng Hong k u thng sut c, y chnh l ngun nc trong chy sut m t sch s vy (Bn Kinh S Chng). + Hong k v ngt, tnh m cht nh, v vng rut trng, nn vo t, b kh, vo biu, mnh phn v kh, l thuc rt b trong thuc b kh, bi th n c tn gi l K (c ngha l ga), li ghi v cng dng ca n rng, dng sng th c biu, khng ra m hi th s pht m hi, pht m hi ri s thu lim li, l ch r tc dng biu thc ca n trc c t kh nn khng m hi s pht m hi, tc dng c biu th kh khng tit ra ngoi, nn c m hi ri s cm li, li ghi v cng dng ca n rng, thuc chn (thc) th sinh huyt sinh c, rt m, l bi ch v phn kh ca n y th huyt nhc u sinh c, c ha thnh m l thnh dc trong ngoi khoa, cn nh u sang khng mc, dng h v nhit, sch ni dng K l tt nht, u nhm ly ci cht n nh t ti phn biu. Li ghi rng, b thn, tr bng i, i c b tiu, l bi ly ci b trung ch thng ca n th thn chu m m bng i lm trc t ht. Nhng so vi Nhn sm, th Sm c kh v ngt, tnh bnh, dng kim c m, K th tnh thun dng, m m kh rt t, do , mt dng cho trung h, m chng tiu chy, b cng, mt mi c kh nng tr c, cn ci kia th dng cho biu h, th chng t ra m hi, vong dng l lot, ban si khng ln ni u tr c. Cn mt li dng hp cho chng thy suy m kh khng tuyn thng; cn ci kia th hp cho chng ha suy, m kh khng c t ln phn trn lm khc bit. Sch ghi rng Hong k tnh s Phng phong, cng hiu ca n cng ln, bi rng n gip cho Hong k t ti phn biu, tng y (s) cng tng (da) l nh th . Nu nh dng thnh m h, thng tiu nhit nhiu, h tiu h hn, can kh bt ha, mch ph hng i th king khng c dng. Hong k sn xut L Dn (Sn Ty) c ln mp nhun mt dng thng l tt, c gy nh, mu en, cng khng xp, dng vo lm cho ngi ta y ngc. Huyt h, Ph to: ga dp, nng vi mt dng. Mun pht biu th dng sng, kh h, ph hn th sao vi ru dng; Thn h kh nhc th chng vi nc mui cho thm, bo thnh phin m dng (Bn Tho Cu Chn). + Hong k v vng vo t, rut trng vo ph, tnh m, thng dng, v ngt nht, sao mt dng li c tc dng n trung, ch kin t, cho nn ni thng kh h t dng, tr gip Nhn sm khin b trung ch kh, tr t h tiu chy, ngc l lu ngy, chy mu cam, tiu ra mu, cc chng mt mu lu ngy, chng sc mt trng bch sau u si. Ch v b Ph nn chng biu m tha h, v kh h, dng lng cao Nhn sm lm qun lim hn c biu, tr m hi t ra v m hi trm, cc bnh c sau khi l lot, gom ming ln da non, v u si nng m, nht c lu ngy khng lnh, y c t trong xng ra cn phi sao mui, u si dng h khng bt ra ni, trc tin phi tr kh phn biu cn nn dng sng. Nu phn kh hu d, biu t vng, tu l chc, tam tiu tha nhit cha ht th king khng nn dng (Bin Dc Ch Nam). + Hong k bm th kh xung ha ca tri sinh ra, ngt l mi v chnh ca t, cho nn gii c c, l dng dc th gii phn biu, v ngt th ch cho huyt, t ch v phn c nhc cho nn ch tr l nga thi nt lu ngy, lm v m khi au, thc l v thuc ch

yu b cho phn biu, nu l t kh ngoi biu ang cn thnh th cng nn king dng n (Dc Phm Vng Yu). + Hong k v tnh m, b ch trung kh m c tc dng thc biu ch hn, c th tr c chng ra m hi do biu h. Chng hn Hong k kt hp vi Bch trut, Phng phong, trong Ngc Bnh Phong Tn, l mt bi thuc c ting thng dng tr chng t ra m hi. ng thi Hong k cng vi Thc a, Hong b cng dng trong vic dng m thanh nhit, th c th tr ra m hi trm do m h; Hong k cng dng vi Ph t trong kh hn hi dng, li c th tr ra m hi do dng h. C th bit c rng h thuc h hn th ch cn ty chng thch ng m kt hp, Hong k u c th s dng c. Tuy nhin, c nhn li ni rng: Hong k c th lm cho m hi cm, nu khng c m hi m dng th pht ra m hi, thuyt ny d lm cho ngi ta kh nh hng. Thc ra, Hong k b kh, mnh biu cm m hi l mt chnh, cn ni ra m hi, l bi tc dng Ph chnh khu t ca n. Ng Cc Thng tng ni rng: M hi l ly m tinh lm ti liu, ly dng kh lm vn dng. H kh huyt bt tc, cm phi ngoi t thng khng th lm cho ra m hi, trong thuc gii biu thng kt hp vi Hong k, l b dng kh huyt ly ngun gc cho ch m hi c v cho chnh kh ui t i ra ngoi. ngha Hong k pht hn l nh th. Hong k, ngoi cng dng mnh biu cm m hi ra, i vi cc chng nht ung trong ngoi khoa cng c hiu dng rt ln. Rt sm trc y trong Thn Nng Bn Tho c ghi tr ung nht lu ngy, l lot, i Kim, Trng Nguyn T cng c ni Hong k c tc dng Bi nng ch thng, hot huyt sinh huyt, y m th bn trong ra ngoi, l thnh dc ca ngoi khoa, t v sau ngi ta dng n trong vic tr ung nht. Nhng, Hong k tr nht ung cn phi phn r rng h chng v thit chng. Nu kh huyt suy tn, l lu khng gom c ming, hoc sng ln m khng , kh v ming, l m chng h chng, dng Hong k b kh xc tin cho lnh sm hoc c tc dng d l v bi m nhanh, cn loi sng nng au l dng chng thit chng th khng cu n vo huyt Hong k l thnh dc tr l lot, lm dng Hong k s a n phin toi, b lm th ch li s thnh c hi. V vy trong sch Bn Kinh c xut ra hai ch cu bi trong cc chng ung nht l lot lu ngy. Trng Nguyn T li xut ra hai ch m th trong ni thc m th u l then cht c lin quan, khng th b qua (Trung Dc Hc). + Hong k v ngt kh m, nhp vo kinh Th tc Thi m, l thuc b kh tr dng, c th mnh v c biu, li c th n kh c h hn. Ngi dng h, t ra m hi do biu h, Hong k c th ly vic mnh v m lim m hi; kh huyt bt tc, tinh thn r, t v h nhc, n t, tiu chy, th Hong k c th bi th ch t, dng kh khng vn ha c gy nn ph thng, tiu b th Hong k c th vn dng li thy; ung nht lm vo trong, mu m t th Hong k c th y m ra ngoi; Trng phong bi na ngi, tay chn khng t ch th Hong k c th ha huyt n kinh; trung kh h hm, rong kinh bng lu sa trc trng, th Hong k c th cng c kh v a sa thot ln. Ta c th bit rng vic ng dng Hong k rt rng ri. Chng hn nh kt hp Hong k vi Nhn sm trong Sm K Cao. l bi thuc qu b kh c cng hiu. Hong k kt hp vi Ph t trong K Ph Cao l phng thuc quan trng n b. Hong k kt hp vi Bch trut trong K Trut Cao l phng thuc bi b cho hu thin t v. Hong k kt hp vi ng quy trong B Huyt Thang l phng thuc va b cho c kh v c huyt. Ch c dng mt v Hong k th cng dng cng rt tt. H kh tr thp tr, tiu ha km, bn ngoi mi l, biu thc t thnh th khng nn dng (Trung Dc Hc Ging Ngha). . V thuc Hong k c phn bit dng sng v nng (chch) hoc ch dng ring phn v, nh: Hong k dng sng nng v tr phn biu, t ti b phu, thu c m hi, gi vng

phn biu (lim hn, c biu). L v thuc ch yu tr ung nht v v v lu ngy m cha khi, c tc dng tiu m, ln da non. Hong k chch ch i vo phn L m b trung ch kh, c th tr T sinh huyt, thuc loi thuc b ch kh h ni chung ca ni khoa. Cn v Hong k dng v, ngi ta ly v t ti b phu, tr cc bnh nh h yu, ra m hi hoc ung nht b phu, hiu lc cng mnh. - Nhn sm v Hong k u l thuc b kh nhng Nhn sm b kh li kim dng m, gi li m khng i, ngi b chn kh h yu sp h thot th nn dng. Cn Hong k b kh li kim ph dng, i m khng gi li, chn kh h sp thot ra ngoi th c th dng c . - Hong k l thnh dc ca nhng ngi b ung nht [ ung nht y l ni v ung nht v m lu ngy khng khi ] ( ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: 1. Ngoi cy trn ra, Thim Ty cn dng mt loi Hong k khc c tn khoa hc l Astragalus hoantchy Franch, c tc dng nh Hong k. 2. Cy c dng vi tn Hong k khc, dng nh Hong k, c sn xut Mng C c tn khoa hc Astragalus Mongholicus Bunge, rt ging vi loi Astrslus Membranaceus (Fisch) Bge, nhng khc bi l cht nh hn, 12-18 i l cht, trng hoa di hn, qu rng hn 1,1-1,2cm, khng c lng. Hoa n thng 6-7, qu 7-8. Hay mc nhng ni c Hong k. 3. Nht Bn, cn dng Hong k vi tn khoa hc l Astralus hoantchy Franch. (Astrslus reflexistipulus Miq) v mt s a phng ca Trung Quc cn dng nhiu cy khc dng lm Hong k nh: Astralus tongolensis Ulbr. Heydysarum polybotrys Hand-Mazz... (Danh T Dc Hc ng Y).

HONG LIN

Xut x:

Bn Kinh. Tn Hn Vit: Vng lin (Bn Kinh), Chi lin (Dc Tnh Lun), Thy lin Danh vng, Vn lin, Thng tho, ng lin, Tnh hong lin, Trch m chi (Ho Hn Dc Kho), Xuyn hong lin. Tiu xuyn tiu, Xuyn nh lin, Xuyn lin, Thng xuyn lin, Nh lin, C dng lin, Chn xuyn lin (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn gi: V ny c r nh nhng ht chu lin tip kt li, c mu vng nn gi l Hong lin (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Coptis teeta Wall. H khoa hc: H Hong Lin (Ranunculaceae). M t: Cy tho sng lu nm, cao 30cm. L mc so le, c cung di, mc t thn r tr ln. Phin l gm 3-5 l cht. Mi l cht li chia thnh nhiu thy, mp c rng ca to. Thn r hnh tr, nhiu r con, mu nu vng nht, c hnh dng chn g nn cn gi l Hong lin chn g, ch b mu vng, v ng. Hoa mu trng, mc ngn cn hoa. Qu gm nhiu i, khi chn mu vng. Ht mu nu en. Ra hoa thng 10-2 nm sau. Hong lin ly thn, nin tc (c mi nm u r sinh ra mt t, y bn nm th gi l nin tc), a l: Cy hoang vng ni cao trn 1.500m. Vit Nam cy mc hoang trn dy Hong Lin Sn rt nhiu. Thng trng bng ht vo cui ma xun. Thu hi, s ch: Thu hi vo thng 10-12, thi v thu hoch thch hp nht l vo thng 11 trc tit Lp ng, thng dng loi 2-3 nm hoc hn. Lc ny r Hong lin chc nng, cha t nc, t l kh cao. Khi sy kh nn dng bung sy, sy kh xong, mun lm sch r con, lm t v cung l cn phi cho vo ng xc. ng xc l mt dng c an bng tre, c th lm to hoc nh. Trc tin cho Hong lin vo ng, y np li, nu ng nh th hai ngi cm hai u ng u a, lm cho Hong lin bn trong c st vo nhau, khin cc r con, cung l, bn t b rng ra, th thu c Hong lin sch s, p, phm cht cao. Xc xong, tt c ra sng, u tin dng sng mt to sng ly Hong lin, sau dng sng mt nh, sng b t ct i, n cung l ly v, cng xp ngay ngn thnh cc b nh, cht thnh on ngn 1,5cm, phi kh (Trung Dc i T in). Phn dng lm thuc: Thn r (Rhizoma Coptidis). Mu sc bnh thng, r mp mnh, t r ru, cng, chc, kh, khng vn l tt.

M t dc liu: Thn r kh hnh tr c nhiu r con cong queo, c nhiu t khc khuu nhiu nhnh khng quy tc, di chng 32-65mm, th chng 3,2 - 3,5mm, mt ngoi mu vng nu hoc nu vng nht, tn cng pha trn thng phn nhnh phnh ln, c vt so ca cung l thn v gc, ng thi c nhng l vy nh. Cht cng. B ngang cng, mt b mu vng ti m. Khng mi v ng, chnh gia c l nh. 1- Nga mi lin: C nhiu trong ni su ca ni Nga mi l mt trong nhng loi mc hoang r th, mnh c hnh nh bn tay pht nn gi l Lin vng, thng sinh trng lu 20-30 nm mi c pht hin th phm cht cc tt nhng sn lng qu t. 2- Nh lin: sn lng rt nhiu phm cht km hn Nga mi lin. 3- V lin: hnh dng nh mng chn g, nn gi l K tro lin, phm cht tng i km. Loi pha bc Trng Giang trn sng, lng t, cht cng, v nh, bn ngoi mu vng nu, b ngang b bn vng. Loi pha nam Trng Giang cht xp v th, mu nu, mu vng nht, b ngang mu vng sm. 4- Vn lin: Di khong 32mm, thng v bng, phn nhnh t. Mu vng nht, d b gy, mt b gy lp ngoi mu vng nu, chnh gia mu vng ti. Bo ch: + Cho Hong lin vo trong ti vi, xt cho sch lng ga mt dng, hoc ngm trong nc tng 2 gi vt ra, sy kh bng g liu dng (Li Cng Bo Chch Lun). + Chi sch ra tp cht (khng nn ngm lu s mt cht), n va mm, thi mng phi trong rm cho kh (dng sng) hoc tm ru sao qua [dng chn] (Trung Dc i T in). Bo qun: ni kh ro. Bo ch ri y kn. Cch dng: 1- T Tm ha th dng sng. 2- Tr can m thc ha th tm sao vi mt heo. 3- Tr can m h ha th tm sao vi dm. 4- Tr ha thng tiu th sao vi ru. 5- Tr ha trung tiu th sao vi nc gng. 6- Tr ha thng tiu th sao vi nc mui hoc sao vi Phc tiu. 7- Tr thp nhit ha phn kh th tm vi Ng th du. 8- Tr phc ha trong phn huyt th sao vi nc Can tt. 9- Tr thc tch ha th sao vi Hong th (Bn Tho Cng Mc).

Thnh phn ha hc: . Berberin (5,56 7,25%), Coptisine, Epiberberine (Yoneda Kaisuke v cng s, Shoyakugaku Zasshi 1988, 42 (2): 116). . Berberrubine (Yoneda Kaisuke v cng s, Shoyakugaku Zasshi 1988, 43 (2): 129). . Palmatine, Columbamine, Worenine, Jatrorrhizine, Magnofoline, Ferulic acid (Phng Kin nh, Trung Tho Dc 1981, 17 (1): 2). . Obakunone, Obakulactone (Thin Tn Y Hc Vin, Khoa Hc Lun Vn Tuyn Bin, Q. 1, 1959: 285). Tc dng dc l: + Tc dng khng khun: Hong lin v 1 trong cc hot cht ca n l Berberine, c ph khng khun rng trong th nghim. C tc dng c ch mnh i vi Streptococcus pneumoniae, Neisseria meningitidis v Staphylococcus aureus. Thuc c tc dng c ch mnh i vi khun gy l nht l Shigella dysenteriae v S. Flexneri. Thuc c hiu qu hn thuc Sulfa nhng km hn Streptomicine hoc Chloramphenicol. Thuc khng c tc dng i vi Shigella sonnei, Pseudomonas aeruginosa v Salmonella paratyphi. Nc sc Hong lin c hiu qu i vi 1 s vi khun pht trin m khng vi Streptomicine, Chloramphenicol v Oxytetracycline hydrochloride. Nhiu bo co khc cho thy hiu qu khc bit ca Hong lin i vi vi trng lao, nhng khng c tc dng ging nh thuc INH. Hot cht khng khun ca Hong lin thng c coi l do Berberine. Khi sao ln th lng Berberine khng khun thp i (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng khng Virus: Th nghim trn phi g chng minh rng Hong lin c tc dng i vi nhiu loi virus cm khc nhau v virus Newcastle (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng chng nm: Trong th nghim, nc sc Hong lin c tc dng c ch nhiu loi nm. Nc sc Hong lin v Berberine tng i c tc dng mnh dit Leptospira (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng chng ho g: Kt qu nhiu nghin cu v tc dng ca Hong lin i vi ho g c khc nhau. Mt nghin cu cho thy trong th nghim tp trung Hong lin c ch s pht trin ca Hemophilus pertussis cao hn Streptomycine hoc Chloramphenicol, t nht l thuc c tc dng lm sng.tuy nhin, nghin cu khc trn heo H Lan, cho ung Hong lin th li khng lm gim t l t vong (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng h p: Chch hoc ung dch chit Berberine cho mo, ch v th c gy m v chut khng gy m thy huyt p gim. Liu lng bnh thng, hiu qu khng ko di, liu lp li cho kt qu khng cao hn hoc ln thuc. Hiu qu ny xy ra d tc dng tr tim nh hng n lng mu tim gy nn bi liu thuc ny. Huyt p gim dng nh lin h vi vic tng dn mch, cng nh c s gia tng ng b lch, thn v tay chn (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng ni tit: Berberine cng c tc dng khng Adrenaline. Th d: ang khi Berberine lm h p th phn x tng h ca Adrenalin gim rt nhiu nhng ph hi li nhanh. Berberine cng dung ha s ri lon ca Adrenaline v cc hp cht lin h (Chinese Herbal Medicine).

+ Tc dng i vi h mt: Berberine c tc dng li mt v c th lm tng vic to nn mt cng nh lm gim d dnh ca mt. Dng Bebrine rt hiu qu i vi nhng bnh nhn vim mt mn tnh (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng i vi h thn kinh trung ng: Berberine dng liu nh c tc dng kch thch v no, trong khi , liu ln li tng s c ch hot ng ca v no (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng khng vim: Lch s nghin cu cht Granulomas gy ra bi du cotton trn chut nht cho thy cht Berberine lm gia tng p ng khng vim ca th. Cht Ethanol chit xut ca Hong lin c tc dng khng vim khi cho vo ti ch, n lm cho cht Granulomas co li. Hiu qu ny ging nh tc dng ca thuc Butazolidin (Chinese Herbal Medicine). c tnh: Hong lin v Berberine u tng i an ton, ch c 1 vi tc dng ph, dng lu di cng khng c tc dng c hi g c. Dng n 2g Berberine hoc 100g bt Hong lin mt lc, khng thy c tc dng ph no xy ra (Chinese Herbal Medicine). Tnh v: + V ng, tnh hn (Bn Kinh). + Thn Nng, K B, Hong , Li Cng: v ng, khng c (Ng Ph Bn Tho). + V rt ng, kh rt hn (Bn Tho Chnh). + V ng, tnh hn (Trung Dc Hc). + V ng, tnh hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + V ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh th Thiu m Tm, th Dng minh i trng,, tc Thiu m Thn, tc Dng minh V, tc Thi m T (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Tm, Can, T, m, V, i trng (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Tm v Tm bo lc(Bn Tho Tn Bin). + Vo kinh Tm, Can, m, V, i trng (Trung Dc Hc). + Vo kinh Tm, Ph, Can, T, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Vo kinh Tm, Can, m, T, V, i trng (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + St tiu nhi cam trng, trn Can, kh nhit c (Dc Tnh Lun). + T Tm ha, tr thp nhit T V (Y Hc Khi Nguyn). + An Tm, ch mng di (tinh), nh cung to (Bn Tho Tn Bin).

+ Gii c Khinh phn (Bn Tho Cng Mc). + T ha, to thp, gii c, st trng (Trung Dc i T in). Ch tr: + Tr Tm ha thnh, phin to, ming l, nn ma do V nhit, kit l do thp nhit, tiu chy, mt , mt sng au, l lot do nhit c, thp chn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr thi hnh nhit c, thng hn, nhit thnh, tm phin, b mn, nn nghch, kit l, tiu chy do nhit, bng au, ph kt hch, tiu kht, cam tch, giun a, hoa g, hng sng au, mt lo, ming l, ung th nht c, thp chn, thy u (Trung Dc i T in). Liu dng: 4 12g King k: + Huyt thiu kh h, t v suy nhc, thiu mu gy ra hi hp mt ng m km theo phin nhit to kht, sau khi sinh mt ng, huyt h pht st, tiu chy, bng au, tr con ln u, dng h gy tiu chy, ngi ln tui b tiu chy do T V h hn, ngi m h tiu chy vo bui sng, chn m bt tc, ni nhit phin to, u cm dng Hong lin, nn cn thn v n mt qu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hong lin ght Cc hoa, Huyn sm, Bch tin b, Nguyn hoa (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Ght Bch cng tm, K tht heo (Dc Tnh Lun). + S Ngu tt (c Bn Tho). + Hong cm, Long ct, L thch lm s cho Hong lin (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Gii c Ba u, u (Bn Tho Kinh Tp Ch). n thuc kinh nghim: + Tr t ha nung nu bn trong, bc bch huyt vn hnh by gy nn nn ra mu, chy mu cam, to bn, tiu , thp nhit un kt bn trong, y tc, nng bt rt trong ngc, ru li vng dnh, mt sng , ming li l v cc chng l lot trong ngoi khoa km cc chng nng ny trong tim ngc, to bn: Hong lin 8g, Hong cm12g, i hong 16g. Sc ung (T Tm Thang Thng Hn Lun). + Tr l lot do nhit c: Hong lin, Hong cm, Hong b mi th 8g, Chi t 12g. Sc ung (Hong Lin Gii c Thang Ngoi i B Yu). + Tr kinh Tm c thc nhit: Hong lin 28g, sc vi 1,5 chn nc, cn 1 chn, ung m (T Tm Thang Ha T Cc phng). + Tr nn ma ra nc chua, au sn tri: gm: Hong lin 6 phn, Ng th du 1 phn. Tn bt, lm vin mi ln ung 4g, ngy 2 ln, vi nc nng (T Kim Hon an Kh Tm Php).

+ Tr tm phin, o no, phn v, hon s, hi hp, nhit phn trn: Hong lin 20g, Chu sa 16g, Cam tho 10g. tn bt. Ly ru chng, trn thuc bt lm thnh vin, to bng ht la ln. mi ln ung 10 vin (Hong Lin An Thn Hon Nhn Trai Trc Ch). + Tr bnh st m d nhit cha dt, nng ny trong ngc khng ng: Hong lin 3,2g, A giao 8g, K t hong 1 ci, Thc dc 12g, Hong cm 8g. Sc ung (Hong Lin A Giao Thang Thng Tc Thng Hn Lun). + Tr tm thn bt giao, hi hp, khng ng c: Xuyn lin 20g, Nhc qu tm 2g. tn bt, trn vi mt lm vin, ung vi nc mui nht, lc i (Giao Thi Hon T Khoa Gin Hiu). + Tr si mc ra m bt rt: Hong lin vi cy Xch sanh mc cho vo sc chung vi bi Tam Hong Thch Cao Thang ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr m hi trm, sc mt vn cn c thn kh: dng bi ng Quy Lc Hong Thang thm Hong cm, To nhn, Long no (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr phong nhit cng ln lm mt sng au: Hong lin, a hong, Cam cc hoa, Kinh gii tu, Cam tho so, Xuyn khung, Si h, Thuyn thoi, Mc thng, sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cc chng bnh thuc mt nh qung g, mt c mng mng, mt m: Bt Hong lin 40g, gn d c 1 ci cn ti, quyt nhuyn. Trn vi thuc bt lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 21 vin vi nc tng nng. Trong thi gian ung thuc cm n tht heo (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hong lin cng vi ng quy, Cam cc hoa, ngm sa ngi cho ngm ri chng, khi chng cho vo mt t Minh phn, ng lc, ra vo mt rt tt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cc loi i h, ra m mu: Dng Hong lin, Thc dc, Lin t, Bin u, Thng ma, Cam tho, Hot thch, Hng khc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr i h ra ton huyt (Xch i), bng au: Hong lin, cng He hoa, Ch xc, Nh hng, Mt dc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr cc loi cam nhit ca tr con: dng Hong lin cng vi Ng cc trng, L hi, Bch v di, Thanh i, Bch cn hoa, Bch ph dung hoa (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr tr: Hong lin, Xch tiu u, tn bt, bi vo ni tr l, rt tt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr sau khi ln si gy ra tiu chy: Hong lin dng vi Can ct, Cam tho, Thng ma, Thc dc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr bnh do ru, nghin ru: dng Hong lin cng vi Ng v t, Mch mn ng, Can ct, rt c hiu qu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr l ming: Hong lin dng vi Ng v t, Cam tho sc ly nc ct ngm (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Tr chng tiu kht t ngt, tiu nhiu: Dng Hong lin cng vi Mch mn ng, Ng v t (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ngi suy nhc b i h, v ngi ga cng nh sn ph b i h khng dt, dng Hong lin, Nhn sm, Lin t (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr nga khu sang: Hong lin 8g, Thch xng b 1 ch. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kit l: Hong lin 12g, tn bt, mt ngy chia lm 3 ln ung vi nc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr st cao do l trc trng cp tnh, tiu ra mu m: Hong lin 4g, Hong b, Bch u ng, Tn b, Ct cn, mi th 12g, Mc hng 8g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr rut vim, l trc khun: Hong lin 80g, Mc hng 20g. Tn bt, lm vin, mi ln ung 2 - 8g, ngy 2-3 ln vi nc (Hng Lin Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thp nhit ut tch can m, mt , mt sng au, ra gi chy nc mt, mt m: Hong lin 4g (xt vn), ngm sa ngi, im vo mt, mi ngy 2-3 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thp nhit ut tch can m, mt , mt sng au, ra gi chy nc mt, mt m: Hong lin 8g, Thin hoa phn 12g, Hong cm 8g, Chi t 12g, Cc hoa 12g, Xuyn khung 4g, Bc h 4g, Lin kiu 12g, Hong b 8g. Sc ung (Hong Lin Thin Hoa Phn Hon Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nn ma do v nhit, nn ma lc c thai Hong lin 7 phn, T dip 7 phn. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Hong lin rng cha gy yu th gp (Bn Tho Thp Di). + Hong lin: cha ng lao tht thng, ch kh, gim tm phc thng (ngc bng au), tim hi hp, phin to, nhun tm ph, mc c bp, chng nhit ly lan, cm m hi trm cng nht l. Chng bao t heo lm hon cha chng cam kh tr con, st trng (Ch Gia Bn Tho). + Hong lin cha ut nhit trong,phin to bun nn, tm h y cng (Trn Chu Nang). + Hong lin ch tm bnh nghch m thnh, chng tm tch phc lng (Thang Dch Bn Tho). + Hong lin kh c huyt ni tm khiu, gii phin mun do dng thuc thang qu liu, v ng c. Hong lin v ng hn vo tm, l ch c cha ha t, t tm ha tr y, tc, cha l tt (kit l) ht au bng, thanh can m sng mt tai, kh thp nhit cha nht l (Bn Tho Gii).

+ Hong lin v rt ng, tnh rt lnh dng liu lng t, c cng hiu kin v, c th xc tin tiu ha, nu dng lng qu nhiu th s do ng lnh qu m hi ti V lm cho tiu ha km i. Sao vi ru dng th tng cng cng hiu tr ha nhit thng b, sao vi gng tng cng hiu qu ca tc dng kin v ch u. Sao vi nc Ng th du c cng hiu t ha nhit can m. Hong lin l v thuc chuyn v thanh tm nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hong lin l v thuc chuyn t ha gii c, yu dc tr bnh mt v kit nhng li nghing nng v ng v lnh, ung lu ngy tn thng ti V. Nhng c phng c Hong lin nh bi Hng Lin Hon kt hp vi Mc hng tr cc loi xch bch l. Bi Khng Lin Tn kt hp vi Can khng tr cc loi l do lnh hoc nng; Bi Khng Hon Tn kt hp vi Sinh khng tr T h, tiu chy. Bi Mu K Hon kt hp vi Ng th, Bch thc tr au bng kit l; Bi T Kim Hon kt hp vi Phng phong, iu cm tr tch nhit h huyt; Bi T Sinh Phng kt hp vi i ton tr tng c h huyt; Bi Thng Kim Hon kt hp vi gan d tr cc loi bnh mt; Bi Giao Thi Hon kt hp vi Nhc qu c th lm cho giao tm thn tr mt ng; Bi T Kim Hon kt hp vi Ng th du c th ha v m cm nn ma. L Thi Trn ghi rng mt lnh, mt nng. m dng tng t, l nhng phng thuc tuyt diu c ch ra m khng b thit hi bi s thin thng ca n. V ny cn dng tr sng ty inh nht, ming l, nga do thp sang rt c cng hiu. Nu dng ch vi ru hoc vi nc gng c th gim bt c c tnh ca n (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Hong cm, Hong lin, Hong b u l thuc ng lnh; nhng Hong lin chuyn v thanh tm ha, Hong cm chuyn v thanh ph nhit, Hong b li chuyn v thanh thp nhit h tiu (Trung Dc Hc Ging Ngha). + im ging nhau gia Hong b v Hong lin l c hai u c th thanh nhit, gii c, kin V (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: V thuc Hong lin l mt trong nhng v thuc thng c dng trong ng y, n c dng cha bnh t nht cng hn 2.000 nm nay, c ghi li rt sm trong Thn nng bn tho kinh (gi tt l Bn kinh). Nhng nghin cu ca y hc hin i khng nhng chng minh nhng tc dng cha bnh ca Hong lin m c nhn s dng m cn pht hin thm nhng cng dng cha bnh mi ca Hong lin. Trung Quc, Hong lin c trng rt rng ri, hu ht cc tnh thuc lu vc sng Trng Giang. V chng loi, hin bit 5 loi, trong 5 loi ny tuy v hnh thi c khc nhau, nhng ng trn quan v trng trt th ngi ta chia lm 2 loi: - Mt loi khng th ly thn ph nhn ging, nhng c th trng hng lot bng ht, tiu biu cho loi ny l cy Thch tr Hong lin T Xuyn, D lin Nga mi, D lin Giang Ty. - Loi th hai c th ly thn ph pht trin thnh cy mi, nhng khng th hoc c th ly ht ging trng, tiu biu cho loi ny l Nga mi gia lin T Xuyn, Phc Cng Vn Nam, Hong lin Bch Giang. Do phng php nhn khc nhau nn cch trng cng khc nhau. Di y xin ghi li tham kho di thc vo nc ta. 1- Thch tr Hong lin cng cn c gi l Hong lin chn g (Coptis chinensis Franch. var. Schunensis) l cy thn tho sng nhiu nm, quanh nm xanh tt, l mc chm, l kp, cnh c 3 l mc nh hnh lng chim, l c lng di, l c 3 thy, ra l c rnh su, c

rng ca. L mu xanh bng v c cht sng. Ma xun cung hoa mc rat thn r, trn ngn cung c nhiu hoa nh, mu xanh vng nht, hoa t mc thnh chm hnh di trn. Qu t nt khi chn, chn v ma h, rt nh, hai u nhn, v mu nu vng. R con nhiu v di, thn r hnh mng g, v mu nu vng, c t thn kh th. 2- V lin cng cn c gi l K tro v c tc dng xc nh vi tn khoa hc Coptis chnensis Frach. var. Schunensis nh cy Thch tr Hong lin, nhng c l kp hnh lng chim, hi c hnh tam gic, cung di hn l, thn, r c nhiu rnh ging nh b tn, hnh mng g nn c tn l K tro lin. Mt cc ca thn mu vng hoc nu , v mu nu vng (V mt thng phm, theo thi quen th Hong lin trng min ng T Xuyn, ty H Bc nh huyn Thch Tr, Nam Xuyn, Kh, Thnh Khu, Li Xuyn...u gi l V lin c, chim 80% sn lng trong c nc. V a hnh, loi V lin li chia thnh V lin b nam tc trng bn b nam sng Trng Giang, V lin b bc tc trng b bc sng Trng Giang. 3- D lin cng cn c gi l Phng v lin Coptis chnensis Frach. var. Omeiensis Chen, c l kp, hp v di, mc hnh lng chim c hnh tam gic, l di hn cung l nh ui con phng nn mi c tn l Phng v lin thn r phn ln khng phn nhnh nhng mp hn V lin. V mt thng phm, km theo thn r thng c cung l, r con, v ngoi thn mu nu xm, mt ct c mu vng nht hoc xanh vng nht. C nhiu Nga Mi. 4- Gia lin (Coptis chnensis Franch) l loi cy thn tho sng nhiu nm cao chng 30cm, l mc chm. L kp c 3 thy nh hnh bn tay, thy gia to, hai thy bn nh nh mt tam gic cn. Cung di hn l, mu xanh sm bng, thy l hnh bu dc, c rng ca khng u, gn l hnh nang, gn chnh v cc gn ph hn ni kh r. Trong tit Thanh minh cung hoa mc t thn r, n ra hoa nh mu xanh vng nht, trn nh cung l hoa t. Qu t nt khi chn, c ht nh, thn r c mt nhnh mc ngm di t, trn c t, c nhiu r con. Trn thn r c th mc cc thn ph dng lm ging trng. y l c im ca loi ny. Cy ny cn c gi l Nga mi lin (Hong lin Nga mi) c nhiu huyn Nga mi tnh T Xuyn (Trung Quc). V mt thng phm, thi quen ngi ta gi l D lin v Ga lin l Nh lin. 5- Vn lin (Coptis tectoides C. Y Cheng). Phn ln mc hoang di cng c ni c ngi trng. L kp, mc hnh lng chim, hnh l nh mt tam gic cn, thy l ngn kh ln, thy l hnh lng chim, hnh l nh mt tam gic cn, thy l ngn kh ln, thy l hnh lng chim c rnh su, chia thy l thnh nhiu thy con kh ln, c ly kh tha. C th ly 1 hoc nhiu thn ph mc t t trn r lm ging, ht cng c th lm ging. Thn r ch c mt nhnh nhng khng to v mp nh Nh lin, nhng do c da cng ch bin tt nn thn r cng kh nhn bng, sch s. Mu ca v thn nht hn Nh lin, c mu vng t, mt ct mu vng ti. Thn phn ln rng. 6- Ng lit Hong lin (Coptis quinquesecta W. T. Wang), l cy Hong lin mi pht hin Vn Nam, mc hoang vng ni Kim Bnh, Hnh thi thuc loi thn n ch, l c 5 thy, thy gia ln hn 4 thy khc, thn r mu nu vng. 7- C ngi cho cy Hong ng (Fibraurea recisa Pierre, Fibraurea tinctoria Luor) h Menispermaceae, gi l Nam hong lin (Xem: Hong ng) cn ch phn bit.

8- Cn phn bit Bc hong-lin vi cy nc ta gi l Th hong-lin (Thalictrum foliolosum Dc) h Ranunculaceae l loi nh cao 40-50cm, thn mng mnh. L kp 3 ln lng chim, mp l cht kha tai bo. Hoa , qu mng. 9- Cn phn bit vi cy Hong lin r (Mahonia bealii Carr) thuc h Berberidaceae. 10- Cn phn bit Hong lin vi cy Hong lin gai cn gi l Hong m, Hong mc (Berberis wallichiana D. C). l cy tho nh, cao 1-2m. Cnh c gai chia 3 nhnh mc di cc cm l. L nh, mp kha rng v c gai sc. Hoa mu vng ti mc thnh bng k l hoc ngn cnh. Qu mng mu , sau tm en, ra hoa vo thng 5-7, qu thng 10 2. Cy mc hoang cc i vng Sapa (Lo Cai) ngi ta thu hi r vo ma thu phi kh ct dng. Mi ln dng t 3- 6g, sc c ung hoc ngm cha l, st trng, au rng, c khi dng nh v Bc hong lin (Danh T Dc Hc ng Y).

HONG TINH

Xut x: Bit lc. Tn Vit Nam: Cy cm np. Hong tinh hoa . Hong tinh l mc vng.

Tn Hn Vit khc: Hong chi (Thy tho kinh), Mu t chi (Ng ph kinh), Th trc, Lc trc, Cu cng tho, Trng lu, K cch, Thy chu, M tin, Bch cp, Cu cch, Uy nhy (Bit lc), Tin nhn d lng (o Hong Cnh), M b, D sinh khng (Mng thuyn), Long hm (Qung nh), Cu hoang tho (Cng mc thp di), Hong tn, Hong y, Hong c, Phi anh, Ty thi, Ngc chi tho, Thi dng tho, Trc i cn, Sa in ty (Ha hn dc kho) Bt qun thi (Tc danh) Ch hong tinh. Tn khoa hc: POLYGONATUM KINGIANUM COLL. ET HEMSL. H khoa hc: LILIACEAE. M t: Cy c loi sng dai. Thn r mp mc ngang, chia t, c khi phn nhnh, hi lm, thnh thong c so lm, ng knh vt thn c th ti 2cm, thn c mm mu vng trng, chiu di t 25-35cm, rng 6-7cm. Thn mc ng nhn bng cao 1-1,5m. L hp khng cung, mc vng 5-10 l. u l c mi nhn di, qun li. Hoa mu , mc r xung k l, mi cung mang 2 hoa hnh ng di 8-15mm. Ma hoa qu thng 3-4. a l: Cy mc hoang vng ni x lnh c cao hn 1.200m ch t m mt, nhiu mn. C cc tnh Hong Lin Sn, Lai Chu, Sn La. Mi cho n nay vn dng cy mc hoang cha ai ch trng. Phn bit: 1- V Hong tinh cn c dng vi cy Hong tinh l mc so le, cn gi l cy t, Co hn han (Thi) c tn khoa hc l POLYGONATUM MULTIFLORUM (LINN). ALL, DISPOROPSIS LONHIFOLIA CRAIB, l cy c sng lu nm. Thn r mp mc hoang chia thnh nhng dng, trn c so ln, lm xung trng nh ci chn. Thn ng, nhn cao, 61m. Gc thn c nhng m ta. L khng cung, mc so le, hnh trng, u nhn, gn l hnh cung, hai mt l nhn. Hoa trng hnh chung, mc k l, r xung. Qu mng, hnh cu, khi chn mu tm en. Cy mc hoang rng ni, ch m t c bng rm nh ven sui, khe vc. Cy ny vn cn mc hoang x lnh cha c trng. 2- V Hong tinh cn c dng vi cy POLUGONATUM SIBIRICUM REDONTE, l cy a nin, thng ly mt l cong ph vo vt khc, thn r nm ngang mp dy, mu vng trng hnh tr trn dp, mt vt so c tng i ln. Thn mc thng hoc hi cong, di 50-80cm. L mc 4-5 vng khng c cung hnh mi mc dng di, di 8-12cm, pha trc un cong li. Hoa sinh nch r xung, mu trng, qu mng hnh cu mu en. 3- Ngoi nhng cy lm thuc vi Hong tinh trn ra, cc cy POLYGONATUM MACROPODUM POLYGONATUM GIGANTEUM, POLYGONATUM MULTIFLORUM, POLYGONATUM CHINENSIS, POLYGONATUM LACTIFOLIUM, POLYGONATUM FALCATUM, POLYGONATUM CANALICULATUM...u c dng vi tn Hong tinh, cn nghin cu thm.

4- Cn phn bit vi cy cng c tn l Hong tinh, bc gi l Dong, trong Nam gi l Bnh tinh, l cy MARANTA ARUNDINACEAE LIN. Thuc h MARANTACEAE l loi c sng lu nm, thn cao ti 2m, l mc so le thnh hai dy b l di v c lng, phin l hnh bu dc, phin l c mt khc mu trng hi dy ch ni vi gc l. Hoa khng u lng tnh, hnh ng phin c 3 thu, na nh sinh sn. Thn r hnh thoi di mu trng mang nhiu vng l kh hnh vy kh to. Khng dng vo thuc, l cy lng thc thng c luc n hoc mi ly bt lm bnh hoc nu ch khuy bt. Thu hi, s ch: Thu hi thn r vo ma thu ng, vo lc ny dc liu cha t nc rt thun li cho vic ch bin, bo qun. Thn r mc ngang nm st t, ni mc rt m, t cha nhiu mn d o v thu hoch. Phn dng lm thuc: Thn r (RHIZOMA POLYGONATI). M t dc liu: Dc liu dng l thn r ca nhng cy trn, nn c hai dng hnh chnh: 1- Nhng khi ngn cong queo, hi trong, c u nhn hi ging tai c u, di 2-5cm, rng 13cm (hoc khi ln hnh dng thay i). Mt ngoi mu vng hay nu vng n nu en, nhiu np nhn nheo, sn si. Cht do dai, hi kh b, mt b mu vng n nu nht, khng phng, hi ln chn, c cht dnh, mi ng, v ngt nh, hi nga li. 2- Nhng khi ngn di khng nht nh gm 2-5 t trn hnh chn dnh nhau, gia c mt vng trn lm xung (vt tch ca thn cy rng). Mt ngoi thn r mu nu en c nhng vng trn mnh mu nu nht, nhiu nt sn nh, mu r con. Cht cng hi kh b, mt b bng phng, mt ct ngang mu vng ng, ri rc c nhiu chm trng nh, mi thm v ngt. Bo ch: 1- Phng php xa: - o c ly nc sui khe ra sch chng t gi t ti gi t (6 gi). Xt mng phi nng dng (Li Hiu) - Mi o ln ra sch, k mt m, xt mng phi kh lm nh vy cho c chn ln gi l Hong tinh cu chng cu si, nu khng ch th s gy nga c hng (Mnh Sn). 2- Phng php nay: C 4 cch bo ch thng dng: a) Cch 1: Mi thu hi v ra sch cho vo ni ngp nc un si chng na gi, xong nc ny i trnh gy nga, thng khi thu mua ngi ta lm qua cch ny nh nhng v d bo qun. Xong nc si khc vo ngp qu chng 5cm un cho ti khi cn ( di phi c v phng chy kht), phi kh, ly nc ct cn li tm hi nhiu ln cho n khi ht nc v c khng cn dnh tay l c. Sau li cho c Hong tinh ni trn vo cng ng hay nhum h np, t cng ny vo ni nc y 2/3 y vung li, chng cch thy. un nh vy trong 6-8 gi, nu kh nc ni phi chm thm. Ly ra phi kh tm nc trong cng cho ti khi khng dnh tay l c. b) Cch 2: em Hong tinh ra sch, ngm nc mt m, b nc ny i nu cha luc qua trnh nga. Cho vo ni c pha mt ma lng v t gng (t l c 1kg Hong tinh th dng 250ml mt, 250ml nc, v 25gr gng ga dp). un cho ti khi gn cn ht nc mt cn li tm phi cho n khi ht. phi nh vy 9 ln.

c) Cch 3: Y nh cch th 2 nhng thay mt bng u en v lm nh trn. d) Cch 4: Ly Hong tinh ti, ra k cho tht sch, thi nh ri ga nt, ngm vi nc mt ngy. Trn u. Sau trn ln gn ly nc, lng thay vo nc khc ri li lm nh hm trc c chn ln nh th, khi nc lng ta s gn c bt em phi kh. Thnh phn ha hc + Glucose, Mannose, Galacturonic acid, Fructose (Dng Minh H, Dc Hc Thng Bo 1980, 7: 332). Tnh v: V ngt. Tnh bnh. Quy kinh: Nhp 3 kinh T, Ph, Thn. Tc dng sinh l: B t nhun ph, sinh tn. Ch tr: 1- m h, tinh thiu huyt h. 2- Lao phi. 3- Thiu tn dch sau khi st, bc rc trong ngc, hng kh ming kht. Liu lng: 3-6 ch. King k: T v h hn, m thp ng tr, a lng cm dng. Bo qun: Bt v c u phi c ni kh ro, nu c b mc th phun ru lau sch ri li sy kh. n thuc kinh nghim ca tin nhn: 1- B can sng mt, dng Hong tinh 2 cn, Man tinh 1 cn, ra sch t ct cu chng ca si ri lm thnh bt, ung lc i ln 2 ch vi nc cm, ngy 2 ln, Sng lu ch th (Thnh hu phng). 2- Vy nn ci hi, ngi do vinh kh khng thanh c m sanh ra bnh ngoi da, phong lu ngy nhp vo gn mch v th sinh ra cuo hi, vy nn. n mi mi sm tn ph, dng Hong tinh b v ra sch 2 cn phi nng , hp cm n u (Thnh t tng lc phng). 3- B h tinh kh, dng Hong tinh, Cu k t cc v bng nhau, m lm thnh bnh, phi nng tn bt luyn mt lm vin bng ht ng ng ln ln 50 vin (K hiu lng phng). 4- B m, dng Hong tinh 4 ch, d 2 ch 5. Sa sm 1 ch 5 sc ung trong ngy. 5- Tr tinh thn bt tc, m mt do can h, mi gi gm Hong tinh, Cu k, Thc a, Thin mn, Bch trut, T gii, H th , Thch hc (Thnh hu phng). n thuc ph thng hin nay: 1- Nhun ph ch kht: Dng trong ph h gy ho, ho ra mu.

(1) Hong tinh 5 ch, Bc sa sm 2 ch, d nhn 3 ch. Sc ung. Tr lao phi thi k u, ho. (2) Hong tinh 1 cn, Bch cp, Bch b mi th na cn, xt lt phi kh tn bt luyn mt lm vin mi ln 2 ch, ngy ung 3 ln. Tr ho ra mu do lao phi. 2- B t ch kh: Dng trong c th suy nhc, sc yu bi hoi sau khi b bnh. Ch dng Hong tinh ung lu ngy hoc cng dng vi Hong k, ng sm, Sn dc, tr cc loi n t, on kh, suy nhc sau khi b bnh. Ngoi ra, ch dng v ny 1 lng, sc ung tr bnh i ng, hoc kt hp vi Cu k t, 2 v bng nhau, m lm bnh, phi nng tn bt luyn mt lm vin, ln ung 3 ch, ngy 2 ln. Tr bnh huyt p cao, chng mt hoa mt, tai, au yu tht lng i. Tham kho: Hong tinh v ngt tnh bnh, c tc dng b trung ch kh, nhun tm ph, trn thn tinh, tr gn ct, nhng phm cht bo b, cng dng b m nhiu, nu t h c thp, khng nn ung n (Trung dc hc ging ngha).

HO HOA

Xut x: Nht Hoa T Bn Tho. Tn Vit Nam: He hoa, cy He. Tn Hn Vit khc: He Thc (Bn Kinh), He Nhy (Bn Tho Kinh), He nhy (Bn Tho Chnh), Thi dng (Nht Hoa T Bn Tho), He m, He hoa m, Ho trn m (Ha Hn Dc Kho),

He hoa thn, He m thn, He nga, He giao, He nh, He gip (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Sophora japonica Linn. H khoa hc: Fabaceae. a l: Cy mc hoang v c trng khp ni trong nc ta, c nhiu min Bc Vit Nam. Trng bng ht hoc dm cnh. M t: Cy cao 7-10m, c khi ti 25m, nhnh nh mu xanh lc, c lng hoc khng c lng. L lng chim l, mc so le, di 15-25cm, l cht 7-15 phin, hnh trng hoc hnh trng hp, di 3-6cm, mp nguyn, mt trn c lng v phn trng. Hoa nh mu trng xanh, mc thnh chm ngn, di 15-30cm, qu u tht li gia cc ht, cht nc, chng t 1-6 ht mu en hnh thn. Phn bit: Hoa he thng cnh hoa ri rng, nu cn nguyn th c 5 cnh hoa, mu trng vng, rt mng, trong s hai cnh hoa tng i to, hnh gn trn, nh hi lm, cun lt ra pha ngoi, cc cnh hoa khc th hnh trn di. Pha di cc cnh hoa c i hoa hnh chung mu lc. Gia k cnh hoa c cc nhy mu vng nu, ging nh nhng si ru v mt nhy hnh tr nhng un cong. Cht nh, khi kh d b vn nt, khng mi, v hi ng. Thu hi, s ch: Vo ma h khi hoa sp n, Qu chn, thu hi trc hoc sau tit ng ch phi kh dng. Hoa phi hi lc cn n mi. Phi hoc sy kh. Th hoa u sp n nhng cha n, nguyn vn, khng vn nt, mu vng, khng tp cht l loi tt. Phn dng lm thuc: 1- N hoa (Flos sophorae Japonicae). 2- Qu (Fructus sopharae Japonicae) Xem: He Thc. M t dc liu: Hoa he kh biu hin hnh vin chy bp, nh dn b phn cung, hoa, hi cong, i bp hoa hnh chung mu vng lc chim c hu ht c bp hoa, trc mt bp chia lm 5 ng khe cn, cnh hoa cha c trng thnh bp li biu hin hnh trng trn, bn ngoi mu vng , ton th di chng 3,2m -10mm, cht nh, hi c kh v c bit. N hoa mu vng ng khng m mc, khng b chy, khng ln ln cung l, tp cht l th tt. Bo ch:

1- Dng He hoa phi dng vo lc hoa cha n, lu nm cng tt. Khi dng vo thuc th sao vng dng. 2- Hi hoa lc cn n, phi hay sy kh, dng sng hay sao hi vng pha nc ung, hoc cho vo ni t un to la sao chy tn tnh 7/10, cm mu (Trung Dc i T in). - B cnh l, ly n hoa cho vo thuc sc ung, hoc sao chy thnh than dng hoc tn nh cho vo thuc hon tn (ng Dc Hc Thit Yu). - He Hoa Sao: Ly Hoa he sch, cho vo ni, sao bng la nh cho n khi mu hi vng, ly ra ngui l c (Dc Ti Hc). - He Hoa Thn: Ly Hoa he, cho vo ni, dng la mnh un nng, sao cho n khi gn thnh mu en (tn tnh), phun t bng nc sch, ly ra, phi kh (Dc Ti Hc). Thnh phn ha hc: + Rutin, Betulin, Soporradiol, Glucuronic acid (Trung Dc Hc). + Azukisaponin, Soyasaponin, Kaikasaponin (Bc Xuyn Hun, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1988, 108 (6): 538). + Quercetin (Mc Thn Nh V, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1984, 104 (4): 340). + Isorhamnetin (Ishida Hitoshi v cng s, Chem Pharm Bull 1989, 37 (6): 1616). + Betulin, Sophoradiol (Ngi M t Phu, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1956, 76: 1210). + Dodecenoic acid, Myristic, Tetradecadieoic acid, Arachidic acid, Beta-Sitosterol (Mitsuhashi Tatsuo v cng s C A 1973, 79: 134385u). Tc dng dc l: + Tc dng cm mu: Hoa he c tc dng rt ngn thi gian chy mu. Nu sao thnh than, tc dng mnh hn (Trung Dc Hc). + Gim bt tnh thm thu ca mao mch v lm tng bn ca thnh mao mch (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi h tim mch: Chch dch Hoa he vo tnh mch cho ch c gy m, thy huyt p h r. Thuc c tc dng hng phn nh i vi tim c lp ca ch v lm tr ngi h thng dn truyn. Glucozid v ca He c tc dng lm tng lc co bp ca tim c lp v tim ti th cuae ch. He b t c tc dng lm gan ng mch vnh (Trung Dc Hc). + Tc dng h m trong mu: He b t c tc dng lm gim Cholesterol trong mu, Cholesterol gan v ca ng mch. i vi x m ng mch thc nghim, thuc c tc dng phng v tr (Trung Dc Hc). + Tc dng khng vim: i vi vim khp thc nghim ni chut v chut nht, thuc u c tc dng khng vim (Trung Dc Hc).

+ Tc dng chng co tht v chng lot: He b t c tc dng gim trng lc c trn ca i trng v ph qun, tc dng chng co tht ca He b t gp 5 ln ca Rutin. Rutin trong Hoa he c tc dng lm gim vn ng bao t ca chut, gim bt r s lot ca bao t chut do co tht mn v (Trung Dc Hc). + Tc dng chng phng x: Rutin lm gim bt t l t vong ca chut nht do cht phng x vi liu gy cht (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Rutin trong Hoa he c tc dng phng nga tn thng do ng lnh thc nghim. i vi tn thng 3 cng r, i vi 1, 2 cng c tc dng (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng chng tiu chy: Dch Hoa he bm vo rut ca th thy kch thch nim mc rut sinh cht tit dch c tc dng lm gim tiu chy (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V ng, tnh bnh, khng c (Nht Hoa T Bn Tho). + V ng, tnh mt (Bn Tho Cng Mc). + V ng, tnh hn (Cnh Nhc Ton Th). + V ng, Tnh bnh (Trung Dc Hc). + V ng, tnh mt (Trung Dc i T in). Quy kinh: + Vo kinh Dng minh (i trng), Quyt m (Can) (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh th Dng minh (i trng), tc quyt m (Can) (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh Ph, i trng (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Can, i trng (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can, i trng (Trung Dc i T in). Tc dng: + Lng (lm mt) i trng nhit (Y Hc Khi Nguyn). + Lng i trng, st cam trng (Bn Tho Chnh). + Tit Ph nghch, t Tm ha, thanh Can ha, kin Thn thy (Y Lm Ton Yu). + Lng huyt, ch huyt, thanh li thp nhit (Trung Dc Hc). + Thanh nhit, lng huyt, ch huyt (Trung Dc i T in). Ch tr: + Tr nm loi tr, tm thng, mt , tr giun sn v nhit trong bng, tr phong ngoi da, trng phong h huyt, xch bch l (Nht Hoa T Bn Tho).

+ Sao thm, n c nhiu tr mt ting, hng au, th huyt, chy mu cam, bng trung lu h (Bn Tho Cng Mc). + Tr tiu ra mu, tiu ra mu, chy mu mi (Bn Tho Cu Chn). + Tr tiu ng v vng mc mt vim (ng Kinh Dc Vt Ch). Liu dng: 8-20g/ngy. King k: + Khng c thc ha, thc nhit cm dng. K st (Trung Dc Hc). + Bnh do h hn, khng c nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: D b mc. Cn ni kh ro, thong gi. n thuc kinh nghim: + Tr chy mu khng cm: He hoa, tc ct, lng bng nhau, na sng na sao, tn bt thi vo (Ph T Phng). + Tr th huyt khng cm: He hoa t tn tnh, b vo mt t X hng vo, trn u. Mi ln dng 12g ung vi nc go np (Ph T Phng). + Tr li chy mu khng cm: He hoa tn bt, xc vo (Chu Th Tp Nghim Phng). + Tr ho ra mu, khc ra mu: He hoa sao, tn bt. Mi ln ung 12g vi nc go np, ci nga mt lt th (Chu Th Tp Nghim Phng). + Tr tiu ra mu: He hoa sao, Ut kim (nng), mi th 1 lng tn bt ln 8g vi nc sc u x (B Tng Phng). + Tr i tin ra mu: He hoa, Kinh gii tu, cc v bng nhau tn bt, ung ln 4g vi ru (Kinh nghim phng), hoc dng Trc b dip 3 ch, He hoa 6 ch sc ung hng ngy (Tp gin phng). + Tr i tin ra mu: He hoa, Ch xc, cc v bng nhau sao tn tnh tn bt, ln ung 8g vi nc (T Trn Phng). 7- Tr st cao t ngt tiu ra mu: Rut heo sng 1 ci ra sch phi kh, ly He hoa sao tn bt b y vo trong rut heo, ly gim go ngm trong h snh nu chn, lm vin bng ht n ln phi nng, mi ln ung 1 vin lc i vi ru ngm ng quy (Vnh Loi Kim Phng). + Tr i tiu ra mu do c ca ru: He hoa na sng na sao 40g, Sn chi t 20g, tn bt ung ln 8g vi nc (Kinh Nghim Lng Phng). + Tr l ra mu, tr ra mu: He hoa sao, tn bt, mi ln ung 12g vi ru, ngy ung 3 ln hoc dng v trng ca cy He hoa sc ung (Ph t phng). + Tr rong kinh khng cm: He hoa sao tn tnh, mi ln ung 8~12g vi ru nng trc khi n (Thnh Hu Phng).

+ Tr bng huyt khng cm: He hoa 120g, Hong cm 80g, tn bt. Mi ln ung 20g vi mt chn ru (Cn Khn B Un Phng). + Tr trng phong mt ting: He hoa sao, sau canh ba nm nga nhai nut (Th Y c Hiu Phng). + Tr ung th pht bi, nhit c trong ngi, hoa mt, u vng, ming kh, li ng, hi hp, lng nng, tay chn t, c sng sau lng: He hoa mt m, sao cho thnh mu nu en, ngm vi mt chn ru con, lc ru cn ang nng th ung, nu cha , ung tip, sau khi ung th nht s nhm m li (Bo Th ng Phng). + Tr tr ngoi: He hoa sc ra nhiu ln v ung th s teo ln (Tp Gin Phng). + Tr c nht l sng ty, tt c cc loi ung nht pht bi, chng k l c m hay cha, nhng c ty sng nng au: He hoa sao qua, Hch o nhn u 80g, Dm 1 chn sc ung. Nu cha th ung 2 -3 ln, v m th ung 1 -2 ln thy hiu qu (Y Phng Trch Yu Phng). + Tr pht bi tn huyt: He hoa, Bt u xanh, mi th 40g sao nh mu ng voi, tn bt, dng 40gT tr sc cn 1 chn, ngoi sng mt m, ly 12g pht vo, cha l cho ra m (Nhip Sinh Diu Dng Phng). + Tr bng huyt, h huyt: He hoa 40g, Tng l thn 8g, Mui 1 t, sc vi 3 chn nc cn na chn, ung (Trch Huyn Phng). + Tr bch i khng dt: He hoa (sao), Mu l nung, cc v bng nhau tn bt. Mi ln ung 12g vi ru (Trch Huyn Phng). + Tr c dng mai v c do dng minh tch nhit gy ra, dng He hoa 4 lng sao qua b vo 2 chn ru sc ung nng, ngi b h hn th cm dng (Tp Gin Phng). + Tr th huyt: He hoa 12g, Bch tho sng 4g. Tn bt, ung vi nc sc r Tranh (Mao cn) (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr trng phong h huyt: He hoa, Trc b (t chy), Ch xc u 12g, Kinh gii 8g. Tn bt ung vi nc hoc lm thang t. (i tin ra mu) (He Hoa Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt p cao: He hoa, Hy thim tho, mi th 20 ~ 40g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + He hoa th nh, mu vng nht, kh bnh ha, v ng, kh lnh m trm, c sc lng huyt, tnh kh mng mv y, nhp vo 2 kinh Ph v i trng, manh nha vo thng 2 thng 3, thng 4 thng 5 mi bt u n, bt u t thng Mc m sinh nhng thnh thng Ha. Tnh ha v ng, v ng th c th i thng xung m v hu th trm xung ch v mt rut v tr h huyt, cc chng tr l sng au, c cng lng huyt ch ring i trng. i trng v Ph c quan h biu l, c th s phong nhit b phu, l tit kh ca Ph kim ra vy (Bin Dc Ch Nam).

+ He hoa l bp hoa ca cy He, He tht l (qu u) ca cy He (Xem: He tht), c tnh v v cng dng ging nhau. Ngi xa c thuyt Dng hoa c tc dng thng ln, cc loi ht c tc dng ging xung. Chng nghim trn lm sng th Ho hoa v He tht c cng dng cm mu. Mc d ly d ly vic tr xut huyt phn h b l chnh, chng qua dng He hoa li dng trong cc chng th huyt chy mu cam.. Nh Ph T phng tr chy mu cam khng cn vi He hoa v tc ct. Cn tr th huyt khng cm, dng He hoa b vo mt t X hng, bi Tn Sinh He Hoa Tn, dng mt v ny cng vi Bch tho sng tn bt, ung vi nc r Tranh tr chy mu cam, c th ni rng mc d thuc rt n gin nhng hiu qu cao. Cn v He Thc c tnh thin v h ging, dng ch yu trong i cu xung huyt thuc ha thnh i trng, cho ti cc loi ra mu tr l thuc thp nhit kt. Tm li 2 v ny u c th lng huyt ch huyt, lc ng dng cng cn phn bit. Theo vn hin ghi li th He Thc c tc dng try thai, thc sinh cho nn ph n c thai dng mt cch cn thn (Trung Dc Hc Ging Ngha). + He hoa v He Thc (Qu He) u l thuc lng huyt, ch huyt. Ngy nay ngi ta thng hay dng Hoa he. Hoa he v ng, tnh mt, th nh, ch cha v xut huyt cc khiu bn trn, thin v ming, mi. Cn He Thc v ng, tnh hn, th nng, l v thuc thun m, thin v cha huyt hi kinh m, ch yu tr trng phong h huyt, tr d chy mu (ng Dc Hc Thit Yu).

HOC HNG

Xut x: Gia Hu Bn Tho.

Tn Gi: L u gi l Hoc, l cy ny ging l u m c kh thm nn gi l Hoc hng (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khc: Hp hng, T hp hng, Hoc kh bnh, Linh lung hoc kh bnh (Ha Hn Dc Kho), u lu b hng (Lng Nghim Kinh) a ma la bt hng (Php Hoa Kinh) Bt t la hng (Kim Quang Minh Kinh), Gia ton hng (Nit Bn Kinh), Qung hoc hng, Qung hoc ngnh, Tin hoc hng, Th hoc hng (Trung Quc Dc Hc i T in), Th Hoc hng(Trn Nam Bn Tho), Thanh kinh Bc h (Qang Ty Bn Tho Tuyn Bin), Miu v ba hng, Miu ba h (Liu Ninh Tho Dc), Lc h h (Phc Kin Dc Vt Ch), Ng hng, K t, Thy ma dip (T Xuyn Trung Dc), Tn khoa hc: Pogos cablin (Blanco) Benth. H khoa hc: H Hoa Mi (Lamiaceae). M t: Cy nh sng lu nm, thn vung mu nu tm, mc thng c phn nhnh, cao chng 30-60, thn c lng. L mc i c cung ngn, v c mi thm. Phin l hnh trng, mp c rng ca to, hai mt u mang lng, mt di nhiu lng hn, l di 5-10cm, rng 2,5-7cm. Cm hoa mc thnh xim co, k l hay ngn cnh, hoa mu tm nht. Qu b c ht cng. Ton cy c lng v mi thm. a l: Cy c trng bng ht hoc bng cnh dm cnh vo ma xun. Thu hi quanh nm trc khi ra hoa, ra sch, phi kh. Thu hi, s ch: Thng thu hi vo thng 4-6, phi trong rm cho kh, hoc sy nh cho ti khi kh. Phn dng lm thuc: L kh hoc phn nm trn mt t (Herba Pogostemi). La th nguyn vn, l dng mm, mi thm nng l tt. M t dc liu: L c cung, mc i, phin l mu lc tro hoc lc vng, thng b vn nt, nhn nheo. L nguyn vn th hnh trn trng, di 6,6 - 10cm, mp c rng ca, hai mt u mc nhiu lng nhung, cht mm m dy. Mi thm, v hi ng, cay Bo ch:

+ L kh em thi nh dng trong thuc thang hoc tn bt nh lm hon tn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Phun nc cho ngm u, thi phin, phi kh dng (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: y kn, ni kh ro. Thnh phn ha hc: + Methylchavicol, Anethole, Anisaldehyde, Limonene, p-Methoxinnamaldehyde, Pinene, 3Octanone, 1-Octen-3-ol, Linalool, 1-Caryphyllene, b-Emelene, b-Humulene, b-Farnenene, aYlangene, g-Cardinene, Calamenene, Cis-b-, g-Hexenal (Dng Xut C, Nhit i Tc Vt Dch Bo 1985, (3): 15). + Acacetin, Tilianin, Linarin, Agastachoside, Isoagastachoside, Agastachin (Zakharova O I v cng s, Khim Prir Soedin 1979 (5): 642). + Maslinic acid, Crategolic acid, Oleanolic acid, 3-O-Acetyloleanolic aldehyde, Daucostool, b-Sitosterol, Dehydroagastol (Chu ? Mai, Dc Hc Hc Bo 1991, 26 (906). + Methylchavicol, Anethole, Anisaldehyde, d-Limonene, p-Methoxycinamaldehyde, aPinene, 3-Octanone, 3-Octanol, p-Cymene, 1-Octen-3-ol, Linalool, b-Humulene, a-Ylangene, b-Farnesene (Chinese Hebral Medicine). Tc dng dc l: + Qung Hoc hng c tc dng khng khun rng. Nc sc Hoc hng c tc dng c ch cc loi nm gy bnh: Leptospirosis, T cu khun, trc khun m xanh, Etero coli, trc khun l, lin cu khun tn huyt type A, Ph song cu khun, Rhinovirus. Thuc cn c tc dng chng thi (Trung Dc Hc). + Tinh du Hoc hng c kh nng lm tng tit dch d dy, tng chc nng tiu ha (Trung Dc Hc). + Cho ung nc sc Hoc hng ri dng X. Quang theo di ti mt, thy Hoc hng c tc dng lm co ti mt (Trung Dc i T in). Tnh v: + Tnh hi n (Bit Lc). + V ngt ng (Trn Chu Nang). + V cay, tnh hi m (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, tnh hi n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh th Thi m Ph, tc thi m T (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh ph, T, V (Li Cng Bo Chch Lun).

+ Vo kinh Tm, Can, Ph (Bn Tho Ti Tn). + Vo 3 kinh, Ph, T, V (Trung Quc Dc Hc i T in). + Vo kinh Ph, T, V (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Kh c kh, liu hoc lon, liu phong thy c thng, ch thng (Bit Lc). + B v kh, ch V kh, tin m thc (Trn Chu Nang). + n trung, khoi kh (Thang Dch Bn Tho). + Thng thanh, ging trc, trnh u, ch u, ha kh, ha thp, tnh t, ho v (Trung Quc Dc Hc i T in). + S t, gii biu, hnh kh, ha thp, tiu thc, ha V, trnh u (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + L thuc ch yu tr nn nghch do T V bnh (Bn Tho Kinh). + Tr thp biu, mun nn, nn ma (Trung Quc Dc Hc i T in).. + Tr cm th thp, hn nhit, u au, ngc y, bng y, nn ma, tiu chy, kit l, ming hi (Trung Dc i T in). Liu lng: 8 12g. King k: + Hoc hng v thm, tnh to, d lm tn m, hao kh, m h khng c thp v v h gy nn nn: k dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + m h, khng c thp, V c ut nhit: khong dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr ni thng sinh lnh v ngoi cm thng hn trong ma h, xut hin au u st lnh, tc ngc, bng y, tiu chy: Hoc hng 12g, i phc b 12g, Bch ch 8g, Phc linh 12g, T t 8g, Trn b 6g, Hu phc 8g, Ct cnh 8g, Khng bn h 12g, Cam tho 4g, Sinh khng 8g, i to 12g. Sc ung (Hoc Hng Chnh Kh Tn Ha T Cc phng) + Lm cho kh ln xung cho u: Hoc hng 40g, Hng ph (sao) 20g. Tn bt, mi ln ung 4g vi nc (Kinh Hiu T Th phng). + Tr hoc lon th t gn cht, ung vo th c th sng li: Hoc hng dip, Trn b, mi v 20g, cho vo 2 bt nc, sc ly 1 bt ung lc nng (Bch Nht Tuyn phng). + Tr cm nng, th t: Hot thch (sao) 80g, Hoc hng 8g, nh hng 2g. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc vo go (V Ging S, Kinh Nghim phng).

+ Tr thai ng khng yn, kh khng ln xung, nn ra nc chua: Hng ph, Hoc hng, Cam tho mi v 8g, tn bt. Mi ln dng 4g, thm t mui vo, ung vi nc si (Thnh Hu phng). + Tr ming hi: sc ly nc Hoc hng sc ming thng xuyn (Trch Huyn phng). + Tr xng pha ni c nhiu sng m, sinh ra l lot: Hoc hng, T tr, hai v bng nhau, t thnh tro, trn vi du, trn l, p vo ni au (ng Hiu phng). + Tr hoc lon: Hoc hng, Sc sa mt, Sao dim [mui rang] (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr hoc lon, th t, vp b: Hoc hng, Nhn sm, Qut b, Mc qua, Phc linh, Sc sa mt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr trng phi kh c, au bng nh tht: Hoc hng, Mc hng, Trm thy hng, Nh hng, Sc sa mt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr t nhin trng phi hn t, nn nghch lin tc: Hoc hng, Mc hng, inh hng, T t dip, Nhn sm, Sinh khng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr thng th vo ma h thu, ngc tc, chng mt, mun nn, trong ming nht do, khng mun n ung: Hoc hng, Bi lan, mi th 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho, hn thp tr tr bn trong, v kh mt chc nng ging xung, bng y tc, n t, nn ma: Hoc hng dip 12g, Bn h (ch) 12g, inh hng 2g, Trn b 12g, sc ung (Hoc Hng Bn H Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr vim trng v cp tnh thuc hn thp: Hoc hng, Bn h (ch), mi th 12g, Thng trut, Trn b, mi th 8g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr y tc bng v vng v qun, nn ma khng mun n: Hoc hng dip 12g, Trn b 6g, ng sm 12g, Bn h 6g, Xch phc linh 12g, Thng trut 12g, Hu phc 12g, Cam tho 4g, Sinh khng 3 lt. Sc ung nng (Hoc Hng m - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr t v kh tr, bng y, vng trung qun y: Hoc hng 12g, Sa nhn 6g, Hu phc 12g, Trn b 4g, Thanh mc hng 12g, Ch thc 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr mi vim mn tnh: dng Hoc hng 160g, tn bt, trn mt heo lm vin. Mi ln ung 4g vi nc, ngy 2 ln, lin tc 2-4 tun (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Hoc hng c mi thm gip t v, nn cha c bnh u nghch, lm cho n ung thm ln (Dng Dc Php Tng).

+ Sch Qung Ch ghi rng Hoc hng cnh vung c tng mt, trong rng, l hi ging l c, Khit c, ng Vin ch dng l, nay h dng c cnh na. Sch s i nh ng ghi: X n Tn th sn Hoc hng, trng cnh cng sng c, nh l lng. Sch Giao Chu K ca Lu Hun c chp: Hoc hng ging T hp hng, l ni v mi thm, ch khng phi ni v hnh dng (Bn Tho Cng Mc). + Hoc hng vo kinh Ph, v th ngy xa dng cha bnh t uyn (mi vim d ng), ngha l hay dn kh thanh dng i ln ti nh u (Thm Th Tn Sinh Th). + Hoc hng tuy khng to nhit lm, nhng ni cho ng ct dng ti mi thm, bnh m trong ming c mi hi, ung vo rt hay, nu li ro, tn dch thng nhun th khng nn dng. Phm nhng v thuc c mi thm u mt li nh th c, chng nhng Hoc hng m thi (Y Hc Nht c). + Qung Hoc hng mi thm tng di m, tnh to, v vy n thin v tn thp. Tin Hoc hng c mi thm nh hn, khng to, thin v ha thp (ng Dc Hc Thit Yu). + Hoc hng v T t c tnh v v cng dng cch chung l ging nhau. Tuy nhin, T t mu ta, thng i vo phn huyt. Hoc hng thm hn T t, c tc dng l kh hay hn, nhng sc hnh huyt th khng bng T t. T t c tc dng tuyn thng Ph kh m pht hn, gii biu mnh, hiu lc ca Hoc hng l kch thch V kh, trnh uu kh mnh (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: 1- Phn bit vi cy Th hoc hng hoc Xuyn hoc hng c tn khoa hc Agastacherugosa (fisch etmey) O. Ktze, thuc h Lamiaceae l mt th cy tho sng hng nm, cao chng 0,4-1m. L hnh gn nh tam gic, rng ca nh v mau hn, di 2-8cm, rng 1-5cm u l nhn, gc l hi hnh tim. Cung di 1-4cm. Hoa mc thnh vng quanh thn, ngn cnh hay k l, cnh hoa mu tm hay mu trng. Qu cng nh hnh trng ngc. Cy c mc Sapa, Hong Lin Sn, thng ngi ta thu hi ton cy vo ma h, phi m can hoc dng ti, c v cay tnh hi m. Thng sc 1-12g hoc lm thang t tr au u do trng nng, y tc ngc bng, ni ma a chy, m thp tch tr, n ung km. 2- Xem thm cy Hoc hng ni cn gi l Ti t di, c tn khoa hc Hyptis suaveolens (l.) Poir. 3- Xem thm cy Hoc hng ni cn gi l ch ni, c tn khoa hc adenosma caeruleum R. Br, thuc h Scrophulariaceae [Xem Nhn trn] (Danh T Dc Hc ng Y)..

HUYN SM

Xut x: Bn Kinh. Tn Hn Vit khc: Trng i (Bn Kinh), Chnh m, Huyn i, Lc trng, Qi tng, oan (Ng Ph Bn Tho), Hm (Bit Lc), Trc m (Dc Tnh Lun), Phc tho (Khai Bo Bn Tho), D chi ma (Bn Tho Cng Mc), Hc sm (Ng Dc Vin), Nguyn sm (Bn Tho Thng Huyn), Sn ma, D chi ma, Nng tiu tho, Lng tiu tho, Huyn v tinh, Lc dng sinh (Ha Hn Dc Kho), i nguyn sm, Hc nguyn sm, nguyn sm, Khu gic sm, Trn nguyn sm (Trung Quc Dc Hc i T in), Sn ng quy (H Nam Dc Vt Ch), Thy la bc (Trit Giang Trung Dc Ch). Tn khoa hc: Scrophularia kakudensis Franch. H khoa hc: H Hoa Mm Ch (Scrophulariaceae). M t: Loi cy thn tho, sng nhiu nm, thn cy vung cao 1,7-2,3m, l mu tm xanh. L mc i c cung hnh trng di, u nhn vt, ra l c rng ca, mu xanh nht. Cy ra hoa ma h. Hoa t xp thnh hnh chy trn, ng trng hoa hnh chn, cnh hnh mi, chia lm 5 thy, mu tm xm di ngn, 5 thy. Qu b i hnh trng. Ht nh b, nhiu ht mu en, r to mp nhng hi cong, di 10-20cm, gia r c phnh ln, hai u c hi thon, ni chung mi gc c 4-5 c mc thnh chm, lc ti v mu trng hoc vng nht, sau khi ch bin v ngoi mu nu nht bn trong mu en, mm do. a l: Huyn sm sn xut tnh T Xuyn gi l Xuyn huyn sm hay Th Huyn sm thng trng vo u ma h, n ma thu sang nm th thu hoch. Ch yu phn b t Huyn, n Giang, Vn Huyn, Bi Lng. Huyn sm xn xut tnh Trit Giang thuc loi Qung huyn sm, trng vo u nm thu hoch vo cui nm, phn b cc huyn ng Dng, Tiu c. Loi ny sn xut cc tnh Sn ng, H Bc, Giang Ty, Thim Ty, Qu Chu, Ct Lm, Liu Ninh. cc tnh trn ngoi vic trng trt ra, cn c khai thc cy mc hoang di. Huyn sm mi di thc vo nc ta, trng ng bng hay min ni u cho nng xut cao, cht lng tt. ng bng gieo trng thng 10-11, min ni thng 2-3. Cy a t pha ct nhiu cht mn, mu m, thot nc tt. C th gieo thng hoc trng bng mm non sau khi thu hoch nhng thng thng l gieo thng. Ngm ht vi nc m, trong 4 gi, vt ra ro, trn vi t bt gieo. Gieo xong ti nc ph rm r. Thu hi, s ch: Vo v, ng bng thu hoch vo thng 7-8, min ni thng 10-11, nm th 2 sau khi trng, lc cy tn li th thu hoch, lc thu hoch th dng cuc o, nm ly gc cy r ly c,

ngt b ly c ch bin. Nu cn ly u chi hoc u c lm ging, cng cn kt hp chn lc ny. a) Phng php s ch Th huyn sm: Sau khi thu hoch em i ra ngay a ln gan sy, sy cho ti lc kh c mt na th em ra cht ng 2-3 ngy, bn trn c ph kn c r lm cho rut c bin thnh mu en, nc bn trong thm thu ra ngoi, li em ra sy, sy cho ti lc kh 9 phn, b vo trong xo, lc i lc li cho c r v t ct ri xung ht, sau phn loi em bn. b) Phng php ch bin Huyn sm Trit Giang. Sau khi thu hoch v, em phi nng ngay, lc phi kh c mt na, em cht ng 2-3 ngy, sau li em phi, qua 40 ngy th kh kit, nu trng hp b ma th cng c th dng la sy. D l sy hay phi kh, in cn phi ch khng c lm cho rng rut. Nu phi dng la sy th cn phi ch c bit n la sy, nht thit khng c qu to la, trnh kh gin rng rut. Phn dng lm thuc: R. M t dc liu: R vn gi l c kh, hnh tr, chnh gia phnh ln, pha di thun nh ln, pha trc gc c c hp li, pha trn c num phnh ln, r di t 12-15cm, rng chng 21mm, 25mm, mt ngoi biu hin mu nu t, c np nhn su r rng v cc b khng di ngang mu t st, np nhn nm ngang tng i t, c khi cng c th thy so ca nhnh r b t ngang, cht cng do, kh b gy, mt ct ngang mm mu en nhiu tht, u t nh keo khi n hoc Thc a, chnh gia hi biu hin dng x, pha ngoi cng c lp bn mng, pha trong c nhiu vn ta ra (b libe g). Bt mu en, nht, v hi ngt mn. Bo ch: 1- o c v ra sch, lt c lc, xp c vo ch ln cho chn, phi kh dng (Li Cng). 2- Ra sch, mm, xt lt phi kh (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: D mc trng, ni kh ro, y kn, di c lt vi sng. Hay em phi nng. Thnh phn ha hc: + L-Asparagine, Oleic acid, Linoleic acid, Stearic acid (Trung Dc Hc). + Harpagide, Harpagoside, Ningpoenin (Kitagawa I v cng s, Chem Pharm Bull 1967, 15: 1254). + Aucubin, 6-O-Methylcatalpol (Qian Jing Fang v cng s, Phytochemistry 1992, 31 (3): 905). + Asparagine (Lm Khi Th, Trung Tho Dc thnh Phn Ha Hc, Bc Kinh Khoa Hc Xut Bn 1977: 25). Tc dng dc l:

+ Tc dng khng khun: In vitro, nc sc Huyn sm c tc dng khng khun mnh i vi Pseudomonas aeruginosa (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng i vi h tim mch: Nc sc Huyn sm c tc dng tng huyt p, c bit trong huyt p cao do thn. Hiu qu ny c l do tc dng co mch (Chinese Herbal Medicine). + Nc sc Huyn sm c tc dng an thn, chng co git, gii nhit (Trung Dc Hc). + Nc sc Huyn sm c tc dng cng tim nh (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Nc sc Huyn sm c tc dng gan mch, h p (Hng Duy Qu, Trit Giang Y Hc 1981 (1): 11). + Cn chit xut Huyn sm c tc dng lm tng lu lng mu ca mch vnh, lm cho sc chu ng trng thi thiu Oxy ca tim c tt hn (Kinh Li Bn (Quc Lp Bc Bnh Nghin Cu Vin Sinh L S trung Vn Bo Co 1936, 3 (1): 1). + Nc sc Huyn sm c tc dng h hit tt (Won S W, C A 1965, 62: 9631). Tnh v: + V ng, tnh hi hn (Bn Kinh). + V hi ng, hi mn ln ngt, tnh mt (Dc Phm Ha Ngha). + V ng, mn, tnh hn (Trung Dc Hc). + V ng, mn, tnh hi hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh tc Thiu m Thn (Dc Loi Php Tng). + Vo kinh Tm, Ph, Thn (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh T, V, Thn (Bn Tho Tn Bin). + Vo kinh Ph, Thn (Trung Dc i T in). + Vo kinh Ph, Thn (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + T m, ging ha, tr phin, ch kht, gii c, li yt hu, nhun to, hot trng (Trung Quc Dc Hc i T in).+ T m, ging ha, tr phin, gii c. Tr nhit bnh, phin kht, pht ban, nng trong xng, m nm khng yn, m hi t ra, m hi trm, to bn, th huyt, chy mu cam, hng sng au, ph thng, lao hch (Trung Dc i T in). + Thanh Thn ha, t m, tng dch. Tr m h, bch hu, hng sng au, n dch c, ban si, gii n t thi kh, tr phin nhit, bt rt (ng Dc Hc Thit Yu).

King k: + T v c thp, t h, tiu chy: khng dng (Trung Dc Hc). + Huyt thiu, mt m, nh m, hn nhit, chi mn, huyt h, bng au, t h, tiu chy: khng dng (Trung Dc Hc). + K Hong k, Can khng, i to, Sn th. Phn L l (Bn Tho Kinh Tp Ch). + m h m khng c nhit, hoc m h km tiu chy: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + T V c thp, T h km tiu chy: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 12 20g n thuc kinh nghim: + Tr cc loi c do r: Huyn sm ngm ru ung hng ngy (Khai Bo Bn Tho). + Tr loa lch lu nm: Huyn sm sng, ga nt, p, 2 ngy thay mt ln (Qung Li Phng). + Tr gn mu lan n ng t mt: Huyn sm tn bt, ly nc cm nu gan Heo chm n hng ngy (T Cp Phng). + Tr hng sng, pht ban: Huyn sm, Thng ma, Cam tho, mi th 20g, sc vi 3 chn nc cn 1 chn ri, ung nng (Huyn Sm Thng Ma Thang - Nam Dng Hot Nhn Th Phng). + Tr hng sng, hng nghn: Huyn sm, Th nim t, na sao, na sng, mi th 40g, tn bt ung (Thnh Hu Phng). + Tr trong mi l: Dng bt Huyn sm bi vo hoc ly nc tm vi thuc cho mm, nht vo mi (V Sinh D Gin Phng). + Tr nhit tch tam tiu: Huyn sm, Hong lin, i hong mi th 40g, tn bt, Luyn mt lm vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 30-40 vin vi nc, tr con vin ln bng ht go (an Kh Tm Php). + Tr tiu trng sn kh (thoi v): Hc sm, tt nh, sao, tn bt lm vin. Mi ln ung 6g vi ru lc bng i, m hi ra l t hiu qu (Tp Hiu Phng). + Tr thng hn m dng php pht hn, php th m c kh khng gim, biu h, l thc, nhit pht ra bn ngoi lm cho ton c th pht ban, phin to, ni sng, hng sng au: Chch tho 20g, Huyn sm 20g, Thng ma 20g, Cht nh thuc ra. Mi ln dng 20g, sc vi 1 chn nc cn 7 phn, b b, ung (Huyn Sm Thng Ma Thang Loi Chng Hot Nhn Th). + Tr st cao, mt nc, to bn: Huyn sm 12g, Mch mn 12g, Sinh a 12g. Sc ung (Huyn Sm Thang S Tay 540 Bi Thuc ng Y).

+ Phng chng u: Huyn sm 200g, Dng chy g, ga nh, phi kh, tn bt. Th ty t 400g, ra sch, phi kh, tn nh trn vi ng lm hon. Ngy ung 6 - 8g vi nc ng (Huyn Th n Mng Trung Gic u). + Tr hng sng au sau khi u mc: Bch thc 4g, B hong 2g, Cam tho 2g, Chi t 2g, n b 2g, Huyn sm 2g, Sinh a 2g, Thng ma 2g, Sc ung (Huyn Sm a Hong Thang Mng Trung Gic u). + Tr lao: Huyn sm 480g, Cam tng 180g, tn bt. Luyn vi 480g mt ong, trn u, b vo h, bt kn, chn di t 10 ngy xong ly ra. Li dng tro luyn vi mt, cho vo c trong bnh, y li, kn thm 5 ngy na, ly ra t chy, cho ngi bnh ngi (Kinh Nghim Phng). + Tr ng mch vim tc: Huyn sm, ng quy, Kim ngn hoa, Cam tho (T Diu Dng An Thang Nghim Phng Tn Bin). + Sng mt: Huyn sm cng vi a hong, Cam cc hoa, Bch tt l, Cu k t, Si h (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr loa lch: Huyn sm cng vi Bi mu, Lin kiu, Cam tho, Qua lu cn, Bc h, H kh tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr thng hn dng c, sau khi st ra m hi, c ut kt khng tan ra, ngt di tim, bun bc khng ng, tm thn in o mun cht: Huyn sm, Tri mu, Mch mn ng cc v bng nhau sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr hng sng, thanh qun vim: Huyn sm: Ngu bng t, mi th 20g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bch hu: Huyn sm 20g, Sinh a 16g, Mch mn 12g, Cam tho 4g, Bi mu 8g, n b 12g, Bch thc 16g, Bc h 2g, sc ung (Dng m Thanh Ph Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr st cao tn thng m dch, nng ny bt rt, kht, cng c th dng trong chng bi huyt, tinh hng nhit, vim qung pht tn, pht si, hoc nng ny trong ngc, hn m: Huyn sm 20g, T gic 4g, Sinh a 24g, Trc dip tm 12g, an sm 16g, Mch mn ng 12g, Kim ngn hoa 16g, Lin kiu 16g, Hong lin 4g. Sc ung (Thanh Dinh Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr c th suy nhc n t do lao phi, ho st: Huyn sm 20g, Sn dc 40g, Bch trut 12g, Ngu bng t 12g, K ni kim 8g. Sc ung (T Sinh Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ban si: Ha Ban Thang thm Huyn sm 12g, T gic 4g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr pht ban, hng sng Huyn sm 16g, Thng ma 12g, Cam tho 8g. Sc ung (Huyn Sm Thng Ma Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lao hch lm ba (cha v m), hch lm ba vim: Huyn sm 16g, Mu l 12g, Bi mu 8g, Lin kiu 16g, H kh tho 12g, sc ung (Tiu Lch Hon Gia V - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr da tay trc: Huyn sm 30g, Sinh a 30g. ngm ung nh ung nc tr, c kt qu tt (Khang c Lng, Dng Huyn Sm Tr 50 ca Trc Da Ngn Tay (Bc Kinh Y Hc Vin Hc Bo 1959, (1): 52). Tham kho: + Huyn sm ch v cc bnh sn nh vi sn hu thot huyt, th m suy m ha v s ch, cha bng hn lng, e rng tn thng bn trong, m cng thm b mnh, li e khng thu nhn c, ch c Nguyn sm thanh (mt) m hi gh b, v vy Huyn sm l thuc chnh trong sn hu (Bn Tho Kinh c). + Huyn sm, Huyn (en) l mu sc thy ca thin (tri), Sm l ngha l tham gia. R c, tt c u mu en, v ng kh hn, bm tinh ca Thiu m hn thy, trn thng vi Ph nn hi c mi tanh. Ch tr hn nhit tch t trong bng. Trn giao vi Ph th thy thin nht kh lun chuyn trn di, m khi tch t hn nhit trong bng t tan. Cc bnh v, sn hu ph n, do sanh m ni tng h yu, bnh v v l trung tiu bt tc. Tuy c bnh tt t phi b thn ha trung, Huyn sm l tinh t thn, tr trp (nc) ca trung tiu nn c th cha c. Hn na, b Thn kh, lm cho ngi ra sng mt vy. L trung phm trong cha bnh th khng nn dng lu (Bn Tho Sng Nguyn). + Huyn sm thanh kim b thy, phm chng nht l nng au, ngc y, phin kht, nc tiu , tiu kh, cc chng tiu b dng Huyn sm u rt hay. Thanh ph nhit th dng vi Trn b, Hnh nhn. Li tiu th dng chung vi Phc linh, Trch t, trong nh phi phi, l thuc tt nht khng lm hn lnh trng kh (Ngc Thu Dc Gii). + Huyn sm sc en, thuc thy c tnh nhun h, vn v mn, ng, kh hn, l thuc ca kinh Tc thiu m, ging nh a hong cng hiu cng l b thn, m Huyn sm ch v m kh, cn a hong trng thy ch ha; Huyn sm th qun lnh cc kh, tt c ha ph du, hoc vim hoc t, c kh nng lm cho thanh (mt) v tan i. Cng nng b thn ca n l b hin tng c th lc thn kh mi hnh thnh, khng phi b hnh cht tng (cha) trong tng Thn. Phm bnh vn t nhit m kh ha, c th dn n phn ch m ca n vo ni phn kh, nn kh bi nhit kt, bt k thng h, khng chia h thc, ty ch hay ph, u c th dng php thanh. Phm ng l t kh, tr t kh khng th tr cy vo y, m vi kh m ca Huyn sm, cng kh ha ni t kh. H l chinh kh h, b chinh kh cng khng th ch nh vy m vi m kh ca Huyn sm kim tr kh ni chinh kh vy. Kh nng ca Huyn sm l nh th, ngi dng nn liu s trng ca n m s dng (Bn Tho Thut Cu Nguyn). + Huyn sm mu en, v mn, cho nn hay chy vo kinh Thn, ngi xa thng dng tr chng ha thng tiu, chnh v cho l thy khng thng c ha, ha bc ln. Lm mnh thy ch bt h ha bc ln nhng v tnh ca Huyn sm vn hn, hot, tm thi tr ha hu d th dng c. Cn mun gi vng cn bn t b thn thy th phi trng dng Thc a m khng cn dng n Huyn sm (Dc Phm Vng Yu). + a hong v Huyn sm u c tc dng b thn nhng a hong v ngt cn Huyn sm v ng. Huyn sm thin v tr ha bc ln thng tiu, lm cho ha tm thi n nh, a hong thin v t b thn (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit:

Hin nay Huyn sm c chia ra 2 loi: loi Th Huyn sm, v loi Qung Huyn sm, ngoi ra cn c mt loi Huyn sm mc hoang (D Huyn sm). 1- Qung huyn sm (Scrophularia ningpoensis Hemsl) l cy thn c sng lu nm. Mt sau l v trn cy non c lng ngn mc chi cht, thn cy hnh vung, cao 1-1,7m. L mc i, c cung, hnh trng hp, u nhn, c cung rng hn cung l Th huyn sm mp l c rng ca u n, l cng dy hn l Th huyn sm. V ma h cy ra hoa, t hp thnh chy trn, phn ng trng ging nh chic tch, ra cnh hnh mi, mu tm , 4 nh c, 1 nh ci. Qu b i nh, hnh trng. R c tng i to mp, hnh ba, v mu nu xm rut trng sau khi ch bin kh th t tr thnh mu nu en. 2- D huyn sm (Scrophularia oilhami Oliv) v hnh thi th rt ging cy Qung huyn sm, ch khc l ui l ca loi ny nhn nh, mt phng nhn, thn khng c lng, hoa t dng bng di nh, trng mu vng xanh nht, c gy g, mc hoang di vng ng Bc tnh Sn ng- Trung Quc (Danh T Dc V ng Y).

HY THIM THO

Xut x: ng Bn Tho. Tn Vit Nam: C , Ch hoa vng, Nh kh cy (Th), Co bong bo (Thi), Cc ln, Hy kim tho, Li ng, N o ra. Tn Hn Vit khc:

Ha him tho, Tr cao mu, Cu cao (ng Bn Tho), Hy tin (Bn Tho Cng Mc), Ha lim, Hy hin, H thim, Loi t, Bch hoa thi, Dng th thi, Thim thin cm (Ha Hn Dc Kho). Tn khoa hc: Siegesbeckia orientalis Lin. (Siegesbeckia gluinosa Wa. Minyrathes heterophyla Turcz). H khoa hc: Asterraceae. M t: Cy tho sng hng nm, cao 30-60cm, cnh c lng. L mc i, hnh qu trm, c khi tam gic hay hnh thoi mi mc, di 4-10cm, rng 3-6cm, cung ngn, u l nhn, phin l men theo cung l, mp c rng ca khng u, 3 gn chnh mnh, mt di hi c lng. Cm hoa hnh ng c l, u mu vng. L bc ngoi 5, mt trong c lng, mt ngoi c tuyn. Cc l bc trong c tuyn lng. Hoa pha ngoi ca u l 5 hoa ci hnh li. Cc hoa khc lng tnh, hnh ng. Bu hnh trng ngc c 4-5 gc. Qu b cng 4-5, gc nhn, en ht. Ra hoa thng 4-5 n 8-9. Ma qu thng 6-10. a l: Hy thim thuc loi cy tho, thng mc nhng ni t tng i m v mu m, trn cc nng ry, b bi ven ng, bi sng trong thu lng. Cy sinh trng, pht trin mnh v ma h xun v thng tn li vo ma thu ng. Do kh nng ti sinh hu tnh mnh nn Hy thim phn b kh tp trung trn mt khu tng i rng. iu kin ny gip chng ta thun tin thu hi, nhng cng d c phng hng khai thc trit trong c mt vng Cy khoanh vng ch yu l hn ch chn th tru b trnh cho cy con khi b dm nt hoc ct ph cy Hy thim vi mc ch khng cn thit. Hy thim thng mc trong nng ng cho nn khi chm sc ng cn bo v cy Hy thim con. Sau khi thu hi ng mt thi gian l c th thu hi Hy thim con. Do cht dnh l bc, cho nn qu Hy thim c kh nng pht tn nh ng vt v con ngi. Ngoi ra, Hy thim cn c kh nng t pht tn ht ging ra xung quanh nh gi ma. Tn gi: 1- Cy Hy thim u tin thy nc S (min Nam Trung Quc) dn a phng gi l Hy. Gi c c v ng cay c c gi l Thim v cy c kh v hi nh mi ln cho nn gi l Hy thim tho. 2- Hoa ca cy ny c cht dnh, khi ngi ta i qua n eo dnh theo ngi ta nn gi l C . Phn bit: 1- Thim ty v mt s tnh khc ca Trung Quc, ngoi vic dng cy va m t, h cn dng cy Hy kim tho hay Mao hy kim c tn khoa hc Siegesbeckias pubescens Makino, cng thuc h Asteraceae, rt ging v dng vi tc dng nh cy Hy thim tho (Siegesbeckia orientalis Linn) va m t trn. l cy thn tho sng 1 nm, ton thn

u c lng mm ngn mu trng, thn mc thng, phn nhnh phn trn, cao 50-60cm, mu tm m. L mc i, hnh trng, hp, di 8-12cm, nhn trc mt, vng gc t ln trng nh xung cung l nh dng hnh chim bay, hai bn mp c rng ca khng chnh t, hai mt u c lng. Hoa t hnh u mc ngn hoc nch l, sp xp thnh hnh vin chy, mc to ra thnh hnh sao, c lng dnh, hoa mu vng, qu b hnh trng ngc. 2- Cn phn bit vi Cy ct ln (Ageratum conyzoides L) thuc h ASTERACEAE. C 2 cy ct ln cy c hoa mu tm v cy c hoa trng v c im hnh thi v gii phu ging nhau, u c tinh du, ch c mu sc hoa khc nhau (Xem: Bch hoa tho, thng dng nhm vi Hy thim tho). 3- Phn bit cy Hy thim tho vi cy N o hoa tm (Vermonia hinensis Less) h Asteraceae. l cy tho cng phn nhiu nhnh khng c lng, mc so le, hnh gn qu trm, mp kha rng, mt di c lng. Trng hnh ng mu tm hoa c, mo lng rt nhiu si. Thu hi, s ch: Ht Hy thim ny mm vo ma xun. Hy thim c thu hi trc khi cy c hoa mc hoc lc cy bt u ra hoa. Khi thu hi cn cha li mt s cy phn b u trong ton b phm vi phn b cy t gieo ging bo m thu hoch cho nm sau. ch ng, c th t chc thu ht Hy thim khi qu ga. Sang xun, gieo ht thng vo nhng khu khng canh tc hoc gieo dm vo nhng ch cy mc t nhin cn tha t. Hi v phi kh b thnh tng b nh phi kh ct dng. Phn dng lm thuc: Ton cy (Herba Siegesbeckiae). M t dc liu: Thn kh biu hin mu nu tro hoc nu en, hnh ng trn, gia bng, c ng nhn, vng t phnh ln, nhnh mc i, l nhn teo mu nu en, c lng mu trng nh nhung. Bo ch: 1- H dng Hy thim tho cn phi dng php ung ring mt v Hy thim nh ngi nc Thc, c ngy mng 5 thng 5 hay mng 6 thng 6, hoc ngy mng 9 thng 9 m lch ch hi l, cn r cnh hoa b ht, ra sch phi kh, cho vo trong mt ci hng, t ln tng lp c mi lp ri mt ln ru v mt, hng ln ri ly ra phi, c hng ri phi lm nh vy cho c 9 ln th kh v thm ngon. Khi kh hn em ra tn nh hon vi mt m ung. Bnh tay chn t, au xng, mi lng, mi gi bi phong thp ngoi, th nn dng sng khng nn dng chn. Bnh bi can thn h m huyt km th khng nn dng sng, phi dng cu ch mi c, nu kh, mi ngy ung 5-6 mi vin, vi Ru nht hoc nc mui lc i. Tnh v: V ng, Tnh lnh. C c t. Quy kinh:

Vo 2 kinh, Can, Thn. Tc dng: Khu phong thp, li gn ct, gim au, ng thi c tc dng gim c, an thn, h huyt. Ch tr: + Tr phong thp, Can dng vng mt ng, Dng p ngoi cha rn cn. Liu lng: 3 ch -4 ch. King k: Khng c phong thp m thuc m h th cm dng. K St. Bo qun: D ht m, mc, mc, mt. ni kh ro hay phi v xem li. n thuc kinh nghim: + Tr cc chng tiu chy do cm phi phong hn, dng tr phong kh chy vo trng v gy tiu chy, dng Hy thim tho tn bt trn h gim lm vin bng ht ng ng ln ln ung 30 vin vi nc (Ha Thim Hon - Thnh T Tng Lc). + Tr ung nht sng c, cc chng l d, dng Hy thim tho 1 lng (Hi vo Tt oan ng), Nh hng 1 lng, Bch phn (phi) na lng, Tn bt ln ung 2 ch vi Ru nng cho ti khi lnh (Cn Khn B Un Phng). + inh nht sng c, vo tt oan ng hi Hy thim tho phi kh tn bt, ln ung na lng vi Ru nng, khi m hi ra l t, rt c hiu qu (Tp Gin Phng). + Bnh n vo ma ra, dng Hy thim tho sy kh tn bt luyn mt lm vin vi nc nng (Bch Nht Tuyn Phng). + Cha phong thp: Hy thim tho 250 lng (100g) Thin nin kin 12 lng (50g), ng v Ru 1 lt nu thnh cao ngy ung 2 ln, ln mt ly nh trc khi n tra ti (Kinh nghim phng). + Tr phong thp, t mi, au nhc xng: dng cao mm Hy thim 9 lng, bt Hy thim 10 lng, bt Thin nin kin 3 lng bt Xuyn khung 2 lng. Trn li lm vin, ngy ung 2 ln, mi ln 4-5 vin, ung cch xa ba n (Hy Thim Tho - Kinh Nghim Phng). + Ming mo mt xin, phong thp au nhc, dng Hy thim tho (sng) 4 lng tn bt, chng phi 9 ln, luyn mt lm vin ln ung 2 ch, mi ln 3 ln vi Ru nng (Kinh Nghim Phng). + Phong thp vim a khp dng thp, dng Hy thim tho 4 lng sc nc ct gia thm ng en, c li thnh cao, ln ung 1 chn tr nh, ngy 2 ln ung.

+ Bi thuc kinh nghim Hy thim hon cha nhng chng ming mo, mt trn cm khu khng ni c, thng si bt mp, ung lu c th sng mt r tai, en nhnh ru tc v cng mch gn ct. Ngy mng 5 thng 5 ly l v cnh non cy Hy thim ra sch phi hng c 9 ln, sao kh tn nh lm vin vi mt bng ht Ng ng, ln ung 40 vin vi nc cm hoc ru nng (Trung Quc Dc Hc i T in). + inh nht pht bi, dng Hy thim tho, Ng dip tho (tc Ng tro long), D hng hoa (tc Tiu k), i ton, cc v bng nhau m nt ri vt ly nc ung, khi ra m hi l t (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr au u cm mo: Hy thim tho 3 ch, Lc nguyt sng 5 ch, T t 3 ch, Thng bch 2 ch. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr vim khp do phong thp, t tay, t chn, au nhc gn xng: Hy thim tho, Bch mao ng, mi th 3 ch, X ng ng hoc (Ngu tt) 5 ch. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr xut huyt ngoi thng, inh nht sng tt, rn cn: Hy thim tho (ti) liu lng ty , ra sch m nt p ni au (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ngoi ra, Hy thim tho li c tc dng h huyt p, c th dng Hy thim tho, He hoa, mi th 5 ch sc ung. Li c tc dng an thn, cng c th dng n trong trng hp suy nhc thn kinh, mt ng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . Nhng ngi b st rt cn lu ngy ly Hy thim tho ga ly nc m ung cho nn ra l khi, nhng ngi b Cp cn, Ch cn, Nhn cn...ga nt Hy thim tho m p vo u khi c (Bn Tho Thp Di). . Hy thim v ng tnh lnh vo can cha ch v phong kh t mi, au xng, mi gi v phong thp l ra. Trong sch c ni rng Hy thim sng th hn m hng chn th m l ng, nu ni sng th t m hng chn th b c l l khng ng, bi rng tnh ca n kh th c l no hng ln l b ch c, chng qua n cha khi c phong th chnh kh vng li tc l b, ch bn tnh ca n c g l b u (Bn Tho Gii). . Hy thim v ng m cay, tnh hn khng m, cho nn trong sch bo phi hng v phi lm nh th cho c 9 ln, li thm Ru v Mt vo ch th bin mt mi hi, thnh ra mi thm, h nhng chng phong thp Can v Thn ri sinh ra tay chn t mi, gn xng au nhc v sinh ra gh l, u dng c c. V rng v ng th to c thp, tnh hn th tr c nhit, v v cay th tn c phong, nu khng phi phong thp m sinh ra nhng chng nh trn, th li thuc v bnh huyt h, v thuc ny tn tn khng th dng c, v li dng chn cn kh, khng n ni thng pht ti chnh kh, nu dng sng khng ch ung vo s sinh ra a chy ngay. C ngy mng 5 thng 5, mng 6 thng 6, mng 7 thng 7, mng 8 thng 8, mng 9 thng 9 i ly dng rt tt (Bn Tho Cu Chn). . Cy Hy thim c mi hi nh mi ca Ln nn gi l Hy, Hy l con Ln, nn c tn l Hy cao mu cng ngha nh th. Vy ti xt ra v ny sng th mi hi kh sp, nu ung nhiu th hay nn, v tnh n vn hn m m kh mnh lit rt hay chy bc khai tit, cho nn cha c chng phin nhit ung c v th nn ra c nghch m, n lc dm ru v mt hng phi 9 ln v lm hon vi mt na th kh v n n ha, thng li c c quan,

iu ha c huyt mch, cho nn nhng chng t mi thuc v phong lm thp nhit th ung vo l c hiu qu ngay, tht l mt v thuc hay trong loi c tm thng (Trng Sn Li). . C ny ngi ta tng cho ci tn l C thn, n c tnh cht kch thch lm cho ra m hi, cha c chng cc kh. Tahiti, ngi ta dng n cha thng tch au chn, sai gn, gh l, v c iu kinh na. Trong thuc u m thy dng n trong thuc b, thuc khp, thuc Giang mai (ng Dng Dc Vt). . Quan tit c ph Giang Lng tn gi l Thnh Ni, c lm bi biu dng thuc Hy thim ln nh vua rng: H thn c ngi em tn l Nghim, nm 21 tui b chng phong nm khng dy c, n 5 nm, thuc no cha cng khng khi, c mt o nhn tn l Chung Chm vo thm bnh ri bo phi ung Hy Thim Hon mi khi, Hy thim l mt ging c thng sinh vo ch m t...(sao ch nh trn) mi khi i bng ung vo vi ru nng hoc l nc cm 30 vin. Theo li ch dn, kin tr ung ti 200 vin, thy bnh li tng hn, nhng vn c tin tng ung tip khng ngi ngng, s d bnh tng l v bc u sc thuc kch thch. Ung n 4000 hon th bnh qu nhin khi, ung n 5000 hon th sc lc thy khe khon hn thm. K h thn tht ly lm mng, thy c s hiu qu nh l khng sai. Nh vua duyt xong t biu, lin sc cho y vin bin r v kho cu thm. . Li c mt t biu na gi dng vua ca quan Tri Chu tn l Trng Vnh, dng Thuc hon Hy thim rng vi nc m thay xong cm ba, c vi cy m cha khi ngi au, y cho nn n khi i, khng k n ngon, cha khi bnh khng cn sng th kh lnh, em chng chn th kh m (Bn Tho Ti Tn). . Hy thim tho v cay ng, kh lnh, nn phi ch n chn ln chn ln phi, li phi tm ru v mt, th nhng trc kh ca bnh ng lnh mi ht, v mi c c mi thanh hng, nu khng th th cha ht cht m trc, tt nhin khng th thu n gn xng, v khng tr c phong kh (Bn Tho Hi Bin). . Bi thuc kinh nghim cha bnh than hon (lit tri gi than, lit phi gi hon) dng bi thuc Cu Ch Hy Thim, dng 10 cy Hy thim ra sch, phi m can cho kh tn bt, trn vi mt v ru b vo hng, dng 6 lng Song bch, 6 lng Xuyn , xt nh ln trn thuc ri hng chng chy ht cy hng, ly ra phi cho gn kh, ln th 2 dng 6 lng Sinh khng, 6 lng Tho (b v nhn) xt nh b ln trn thuc hng nh ln trc, ln th 3 dng 6 lng Oai linh tin, 6 lng Thng trut (ch nc vo go) thi nh b ln trn thuc li hng nh ln trc, ln th 4 dng 6 lng Khng hot, 6 lng c hot, thi nh ra sch b ln trn thuc hng nh ln trc, ln th 5 dng 6 lng Ng gia b, 6 lng d nhn thi nh b ln trn thuc li hng nh ln trc, ln th 6 dng 6 lng Ngu tt, 6 lng Ct cnh lm nh ln trc, ln th 7 dng 6 lng Sinh a, 6 lng ng quy cng lm nh my ln trc, ln th 8 dng 6 lng Phng phong, 6 lng Tc an cng lm nh my ln trc, ln th 9 dng 6 lng Thin mn, 6 lng Thch hc cng lm nh trc, nu xong 9 ln ri ch mt b vo ci ga cho nhuyn, hon vin bng ht Ng, phi php cha l, min c thuc hay cu vt, dm a vt mn trnh by, qun chi kin thc hp hi, mong c thnh minh soi xt S l k h thn ny, nhn lc ti nh ca Long Hng o c 1 ci bia, thy trong bia c ni v php dng kh v bi thuc ung, k h thn theo bi thuc ung, k h thn theo bi thuc y sai ngi i hi thm tm kim i ly cho bng c th c Hy thim ny, theo php ch hon, h thn thy ung n u thy kin hiu ti , ung c 100 vin th thy sng mt r tai, ung n 100 vin th thy en ru lng tc, gn

xng mi ngy 1 khe, hiu nghim cng thy c nhiu. h chu, k h thn c quan p La Th Nht, nhn b trng phong b nga, cm i khng ni c, k h thn cho ung 10 vin th bnh thy khe hn. Li c c Ho thng Tr Nghim, 70 tui b cm phong, trn mt mo ming, thng si bt ming ra, k h thn cho ung 10 vin th bnh c khi ngay. Vy nay k h thn hp li c 100 t, sai ngi chc cng tn l S Nguyn dng ln b thnh (Trung Quc Dc Hc i T in). . Lu Nhc Kim ni rng: Khi ti 80 tui thng ung thuc t b m ch dc,vn cng c cng hiu, nhng i tin thng to, tiu tin thng , sau ch thm bi thuc hon Hy thim ung chung, cha c 1 thng th c cng hiu hn t thuc trc nhiu, khi y i tin khng to, tiu tin khng na, ngy xa thnh hin c ni Hy thim ch cho ng php th rt ch cho kh huyt, bnh t bi tay chn ung vo rt cng hiu. Nhng bi thuc ngy xa D Phong Thang, T Bch n, nhiu v thuc tn tn, bnh loi trng phong dng khng thch hp, cn bnh bn thn bt toi lu ri, ung thuc b kh b huyt ha m cng nn thng ung bi Hy thim hon na, ung Hy thim rt hay nh th th Hy thim cha c chng bn thn bt toi v ming mo mt xch m thi, cn bnh trng phong hn m th khng dng c (Trung Quc Dc Hc i T in).

HNG NHU
Xut x: Danh Y Bit Lc. Tn Hn Vit khc: Nhu (Th Thin) Hng nhung (Thc Liu Bn Tho), Bch hng nhu (Bn Tho Kinh), Hng thi (Thin Kim Phng), Mt phong tho (Bn Tho Cng Mc) Hng nhu, Hng u, Mu dc, Thch gii, Sn ng, Nhng nhu, Cn nh, N d ch, Thanh lng chng (Ha Hn Dc Kho) Trn hng nh, Hng nh (Trung Quc Dc Hc i T in), Hng nhu trng, Hng nhu ta, ta (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Ocimum gratissmum Linn. H khoa hc: H Hoa Mi (Lamiaceae). M t: Cy tho cao 1-2m, sng nhiu nm, thn vung, ha g gc, c lng, khi cy non 4 cnh thn c mu nu ta, cn 4 mt thn c mu xanh nht, khi ga thn tr thnh nu. L mc i cho hnh ch thp, c cung di, phin thun hnh mi mc, kha rng ca, c nhiu lng hai mt, mt trn xanh thm hn mt di. Cm hoa hnh xim nch l, co li thnh xim n.

Hoa khng u, c trng hoa mu trng chia 2 mi. Nh 4 ri ra ngoi bao hoa. Qu b t, bao bi i hoa tn ti. Ton cy c mi thm. Ma hoa qu vo thng 5-7. a l: Cy mc hoang nhiu ni trong nc ta, thng gp cc bi c ven ng. Cy cn c trng ng bng v min ni. Thu hi, s ch: Thu hi vo lc cy ang ra hoa, hay mt s hoa kt qu. Dng kh hoc ti. Phn dng lm thuc: Ton cy tr r (Herbal Elsholtziae). M t dc liu: 1- Hng nhu trng: Thn v cnh hnh vung c lng. L mc i cho ch thp, hnh trng nhn, mt trn mu lc xm mt di mu lc nht, hai mt u c lng ngn v mn, mp kha rng, gn hnh lng chim, c cung di. Hoa nh mu nu, mc thnh xim co, thng rng nhiu ch cn li i. Ton cy c mi thm. 2- Hng nhu ta: Thn hnh vung, cht thnh tng on di chng 40cm, mt ngoi mu nu nht n nu tm c nhiu np nhn dc v lng mn. L mc i, kh gin, nhn nheo, hnh trng nhn, c cung di, mp kha rng, gn hnh lng chim, mt trn mu nu, mt di mu nu nht, c cc tuyn nh lm xung, hai mt u c lng ngn. Hoa mu nu nht hnh mi mc thnh xim co, i khi mt s hoa, l rng ch cn cnh. i hoa tn ti ng qu b t nh (Danh T Dc V ng Y). Bo ch + B r, cnh l, cht on, phi kh, k la (Li Cng Bo Chch Lun). + Khi cy n hoa thu hi phi m can dng (Bn Tho Cng Mc). + Dng ti: ra sch, vt ly nc, ung. Dng kh: ra sch, thi khc 2-3cm, phi trong rm cho kh (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ni kh ro, thong mt. Thnh phn ha hc: + Cavacrol 10,15%, Transbergamotene 10,90%, b-Caryophyllene 10,93%, Thymol 9,82%, Humulene 11,83%, b-Bisabolene 12,64%, Terpinene-4-Ol 7,19%, g-Terpinene 4,35%, pCynmene 4,06%, Camphene 2,62%, a-Pinene 1,23%, b-Farnesene 0,25%, Limonene 0,15% (Trng Cn n, Trung Tho Dc 1990, 21 (3): 138). + Elshotzidol (Chinese Herbal Medicine).

Tc dng dc l: - Tc dng gii nhit: Hng nhu (dng sng) 30g/kg, sc, rt vo d dy chut, ung ln th nht, thy nhit gim, ung 3 ln lin tc thy c tc dng gii nhit (Vi Lc, Thnh Trung Y Hc Vin Hc Bo 1992, 15 (2): 95). - Tc dng trn thng, gim au: Du Thch Hng nhu 0,3ml/kg v 0,15ml/kg rt vo d dy chut nht thy c tc dng c ch, gim cht chua (Ng nh Giai, Trung Dc Ti 1992, 15 (8): 36). - Nc sc Thch hng nhu c tc dng trn tnh chua (Ng nh Giai, Trung Dc Ti 1992, 15 (8): 36). - Du Thch Hng nhu liu 190mg/kg cho ung lin tc 7-8 ngy, thy c tc dng tng cng kh nng min dch (Trm V Sinh Phng Dch tnh Hnh Dng, Trung Tho Dc thng Bo 1973, (1): 44). - Tc dng khng khun: Du Thch hng nhu c tc dng khng khun i vi trc khun thng hn, trc khun l, trc khun bch hu, trc khun ph vim, cc loi trc khun (Chen Chi Pien v cng s, Sinh Dc hc tp Ch [Nht Bn], 1987, 41 (3): 215). Tnh v: + V cay, tnh hi n (Bit Lc). + V ng, cay, kh hn, kh nh (Bn Tho Chnh). + V cay, ngt, tnh n (Bn Tho Hi Ngn). + V cay, tnh hi m (ng Dc Hc Thit Yu). + V cay, tnh hi m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Ph, V (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T, th Thiu m Tm (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh tc Thiu dng m, th Thi m Ph, th Dng minh i trng (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Tm, T, V, Ph, Bng quang (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo Ph v V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng, Ch tr: + Tn thy thy, ch hoc lon, bng au, nn ma (Bit Lc). + Ch cc kh hn thp (Bn Tho Cng Mc). + Pht hn, thanh th, li thp, hnh thy (Trung Dc Hc).

+ Pht hn, thanh th, li thp, tn thy. Tr ma h b st, s lnh, khng m hi, u au, ngc y, th thp, ph thng, phong thy, b thy (ng Dc Hc Thit Yu). + Tn hn, gii biu, kin V, li niu (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 8 20g. King k: + Ung hiu b hao kh (Y Lm Ton Yu). + Khng c biu t khng nn dng (Bn Tho Tng Tn). + V tnh ca Hng nhu n v vy, khng nn ung nng v c th b nn ma (Bn Tho Cng Mc). + Ngi trng nhit: king dng. Ngi chn kh h yu: khng nn ung nhiu (ng Dc Hc Thit Yu). + M hi nhiu, biu h: cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr tm phin, hng sn au: Hng nhu ga nt, p ly 2 chn nc ct ung (Tru Hu phng). + Tr li chy mu nh b m: Hng nhu p ly mt chn nc ct ung (Tru Hu phng). + Tr ming hi: Hng nhu 1 nm, sc c sc ming (Thin Kim Phng). + Tr vo ma h nm ch hng gi, hoc n th sng lnh, ri sinh chng nn ma, tiu chy, st, u au, c th au, bng au, chuyn gn, nn khan, tay chn lnh, bt rt: Hng nhu 480g, Hu phc (sao nc gng), Bch bin u (sao), mi v 280g. Tn bt. Mi ln dng 20g, thm 2 chn nc, na chn ru, sc ly 1 chn, ngui, ung lin tc 2 ln l kin hiu (Hng Nhu m- Ha T Cc phng). + Tr chy mu cam khng dt: Hng nhu tn bt. Mi ln ung 4g (Thnh T Tng Lc). + Tr ph thng: dng bi Hng Nhu Tin ca H Hp c s: Hng nhu kh 10 cn, ga nt, b vo ni, nc ngp qu 3 tc, nu cho ra ht kh v, ri gn cho trong, li t la nh c li cho ti khi vin c. Lm vin to bng ht Ng ng. Mi ln ung 5 vin, ngy 3 ln, tng dn thm cho ti khi li tiu l c (Bn Tho Kinh). + Tr bnh phong thy, kh thy, c ngi sng ph: Hng nhu 1 cn, nc nu cho tht nt, b b lc trong, ri c thnh cao, thm 40g Bch trut (tn bt) trn vo lm vin, to bng ht Ng ng. Mi ln ung 10 vin vi nc cm, ngy 5 ln, m mt ln. Ung cho n khi li tiu l c (Nhu Trut Hon - Ngoi i B Yu). + Tr quanh nm b thng hn cm mo: Hng nhu tn bt. Mi ln ung ln 8g vi Ru nng (V Sinh Gin D Phng).

+ Tr tr nh chm mc tc: Hng nhu c 80g, sc vi mt chn nc cho c, ha thm na lng m Heo, bi hng ngy vo u (Vnh Loi Kim Phng). + Tr da u l: Hng nhu c 80g, sc vi mt chn nc cho c, ha thm na lng m Heo v H phn, bi (T Mu B Lc). + Tr thy thng: Hng nhu lm qun, hp vi Nhn sm, Trut, Mc qua, Phc linh, Qut b, Bch thc, Xa tin t, rt tt (Bn Tho Kinh S). + Tr vo ma h b thng th, cm, s lnh, pht st, u nng, tm phin, khng c m hi: Hng nhu 8g, Hu phc 8g, Bin u 12g. sc ung (Hng Nhu m - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr u au do thng th, st, s lnh, nn ma, tiu chy, phin mun, kht nc, tiu vng, tiu : Hng nhu, Ct cn, Ng tinh tho, in c hong, Thp i cng lao, mi th 12g, Thch xng b 8g, Mc hng 4g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph thng, khng ra m hi, ru li dy, n t: Hng nhu, Bch trut, mi th 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph thng khng c m hi, tiu , tiu t: Hng nhu 12g, Bch mao cn 40g, ch mu tho 16g, Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nn ma, tiu chy: Hng nhu, T t, Mc qua u 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr trng v vim cp tnh, kit l: Hng nhu, Hng lt liu, Thanh hao, u 12g sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Hng nhu thuc Kim v Thy n c cng dng u ha sut t trn xung di, trn th thanh c ph kh, tr c chng trng nng, tr c phin nhit, tr Ph ut lm cho trc kh bc ln gy nn chng ming h. Tr khi chng chy mu cam, li chy mu, ngoi ra li cn c tc dng li tiu tin, tiu c ph thng, khoan khoi trng v, tiu thc n, h c kh xung, nhng chng bng au, th t, vp b th Hng nhu l mt v thuc ct yu vy. Ngi b t tay, t chn, dng Hng nhu nhai p vo rt chng khi (an Kh Tm Php). + Hng nhu tn phong nhit, bnh t nhin, vp b, sc c. Mi ln ung na chn, hoc tn nh, trn nc ung tr chng chy mu cam (Thc Liu Bn Tho). + Hng nhu c tc dng h kh, tr phin nhit, cha nn nghch do kh lnh (i Minh Ch Gia Bn Tho). + Ma h sc ung thay nc ch th khng b bnh th, c tc dng iu trung, ha v, sc ming tr ming hi thi (Vng nh Minh). + Cha cc kh, st rt (Bn Tho Cng Mc).

+ Hng nhu c v cay, tnh tn, n thng cho nn gii c bnh th, hn, ut nhit, hoc lon, phc thng, th t vp b, do ma nng n nhiu thc n sng lnh m gy bnh. V ca Hng nhu cay m, c tc dng thng kh, ha trung, gii biu. Nh cng dng tr thp, li thy, nn tn c thy thng (Bn Tho Kinh S). + Cc thy cha thng th u dng Hng nhu, khng bit rng Hng nhu l mt vi tn n pht tn, nu n ung thc n lnh, dng kh b m t ut t, ri pht nng, s rt, au n, phin kht hoc hoc lon, th t, ung Hng nhu th rt hay. Nu do kh nhc qu m b thng th, m hi ra nhiu, suyn, kht, nn dng bi Thanh Th ch Kh Thang, hoc nng lm, khl lm, nn dng bi Nhn Sm Bch H Thang. Nu dng lm Hng nhu lm ch, biu kh h thm, li nng thm na. Hng nhu l v thuc gii biu v ma h, khng c biu t, th khng nn dng, tnh n li m nng, bnh thuc v dng th cng cm dng, n k c la v c nng (Bn Tho Gii). + Hng nhu c Bin u th c tc dng tiu th (Xch Thy Huyn Chu). + c Hu phc tr thng th, hn chng. c Bch trut tr th thp, thy thng (c Chn Bn Tho). + Dng Hng nhu lm thuc gii biu v ma nng, cng nh ma ng dng v Ma hong, ngi kh h khng nn dng nhiu. Hng nhu li c cng cha bnh thy thng rt hiu qu. C mt ph n mt v t lng tr xung u b thng trng, kh th mun cht, khng nm sp c, tiu chy, tiu t, ung nhiu thuc khng khi. L Thi Trn xem mch thy mch Trm m i, mch Trm ch v bnh thy, mch i ch v bnh h (bnh u mo phong'), do va khi bnh li cm phong, lin cbo ung bi Thin Kim Thn B Thang, chng suyn bt c mt na. Li dng bi V Linh lm thang ung vi bi Nhu Trut Hon, trong 2 ngy, i tiu c nhiu, xp bt 7 - 8 phn, c th m ung thm my ngy th xp hn. V Hng nhu cay m, pht tn, tit c nc ng trong mnh ra. Tr ma h kh b, khng m hi, kht, dng Hng nhu phi km Hnh nhn, v Hnh nhn c v ng, tnh ging xung v tit c kh. V Hng nhu c v cay m, kh thng, ung nng d nn ma nn phi thm cc v ng m ging nh Hnh nhn, Hong lin, Hong cm th khng ma (Lm Chng Y n). + Ma hong l thuc gii biu, cn phi phi hp vi Qu chi mi c tc dng pht hn. Hng nhu l thuc gii biu, bn thn v thuc ny c tc dng pht hn, thng dng vo ma h (ng Dc Hc Thit Yu). + Thch hng nhu v Hng nhu cng l 1 v. Hng nhu mc vng t bng, l to. Thch hng nhu mc khe trn ni nn l nh, cng dng mnh hn Hng nhu (ng Dc Hc Thit Yu). + Hng nhu dng thuc sc, nn ung ngui, ung nng d gy nn ma (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Phn bit: 1- Cn phn bit vi cy Hng gii (Ocimum basilicum Linn) thuc h (Lamiaceae) (Xem: Cu Tng Thp). 2- Trung Quc, ngi ta cn dng cy Elshotzia patrini Garcke lm v Hng nhu.

3- Ngoi cy Hng nhu trng (Ocimum gratissimum Linn) va m t trn ra, ngi ta cng cn dng cy Hng nhu ta hay ta, rng, l cy Ocimum sanctum Linn. Thuc cy nh, sng hng nm, c th cao ti 0,5-1m. Thn vung mu xanh nu hoc tm nht, l mc i, c cung di, phin l hnh trng hay hnh mc, di 1-5cm, mp c rng ca. hai mt u c lng. Hoa mu tm, mc thnh chm n, xp thnh vng 6-8 chic, t phn nhnh. L hoa khi v c mi thm ca inh hng. Ma qu vo thng 5-7. Cy c trng lm thuc khp ni. Thng thng Hng nhu ta v Hng nhu trng dng cng chung mt cng dng, trong ty y thng dng n kt tinh du dng trong Nha khoa (Danh T Dc V ng Y).

HNG PH T
Xut x: Danh Y Bit Lc. Tn Hn Vit khc: Sa tho, Phu tu (Bit Lc), Bo linh c s, Bo tuyt c s (K S Chu), Nguyt tuy a (Kim Quang Minh Kinh), Tam lng tho, Tc u hng (ng Bn Tho), Tho ph t, Thy hng lng, Thy ba kch, Thy sa, Sa kt, Tc cn tho (Bn Tho Kinh), Ho, i, Hu sa (Nh Nh), a mao (Quang Nh), a li cn, Li cng u (Cng Mc), Hng lng, Ph m, Th sa, Hi u thanh, Tc no hng (Ha Hn Dc Kho), Ch hng ph, Tht hng bnh, Thy tam lng, Hng ph (Trung Quc Dc Hc i T in), C c, C gu, C gu (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Cyperus rtundus Linn. H khoa hc: H Ci (Cyperaceae). M t: Cy c sng lu nm, cao 10-60cm, c thn r nm di t, pht trin thnh hnh thoi, di 24cm, ng knh 0,5-1cm, v ngoi mu nu thm hoc nu en, c nhiu t, trn t c lng, bn trong mu nu nht, mi thm. L nh hp di bng thn, gia lng c gn ni, cng bng, phn di l m thn cy. Cm hoa n hay kp, c 3-5 l bc ta rng ra, di hn cm hoa nhng c khi ngn. Cc hoa cng c trc nhn mang 3-20 hoa nh. Mi hoa nh khong 30 hoa, nhng cng c th thay i t 8-70 hoa, trc hoa nh c cnh. Vy hoa hnh tri xoan, t. Nh 3, bao phn hnh di thun. Vi nhy di bng hay vt bu, u nhy 3, di. Qu b c 3 cnh, mu xm. Ra hoa t ma h ti ma ng. a l:

Cy mc hoang di. Thu hi, s ch: Thu hi vo thng 2-3 vo 8-9. em v phi kh, t chy lng v r con, tip tc phi hoc sy ti m di 13%. Phn dng lm thuc: Thn r (thng gi l c). M t dc liu: Thn r hnh thoi, di 1-3,5cm, rng 0,4-1cm. Mt ngoi mu sm hay nu en, c nhiu t ngang, mang lng cng mu nu v vt tch ca r con. Mt ct ngang c lp biu b mng, m mm v mu hng nht, tng tng mnh, trung tr mu nu sm chim gn 1/2 bn knh. Mi thm v hi cay. Loi mc bi bin, c to mp, chc thm, sch lng, tht hng ho l tt (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ra sch mi trn nhm cho sch ht v, ngm vo nc ng tin cho mm. Phi kh, ga nt hoc dng sng hoc sao, hoc tm gim, mui ty tng trng hp (Bn Tho Cng Mc). + Hng ph t ch: Cn gi l T Ch Ph Hon, Ly Hng ph 1 cn chia ra lm 4 phn, ngm vi 4 th: gim, ru, ng tin v mui, trong 3 ngy, ri sy kh. dc na cn cng ch nh Hng ph. Tt c tn bt (Trung Dc i T in). + Hng ph tht ch: Cn gi l Tht Ch Hng Ph Hon, gm Hng ph, ng quy, Nga trut, n b, Ngi dip, dc, Xuuyn khung, Din h sch, Tam lng, Si h, Hng hoa, mai. Ly Hng ph chia lm 7 phn, mt phn ngm vi ru ng quy, Mt phn ngm vi nc tiu tr con tm vi Nga trut, Mt phn ngm vi nc vo go v n b, Ngi dip, Mt phn ngm vi nc vo go, dc, Mt phn ngmvi nc lnh tm Xuyn khung, Din h sch, Mt phn ngm vi nc gim ngm Tam lng, Si h, Mt phn ngm vi nc mui v mai, Hng hoa (Mi th, ma xun ngm 5 ngy, ma h ngm 3 ngy, ma thu ngm 7 ngy, ma ng ngm 10 ngy, ri phi kh, xong ch ly Hng ph tn bt, cn xc v thuc khc b i. Dng nc gim trn bt Hng ph lm thnh vin (Trung Quc Dc Hc i T in). Hin nay a s thng bo ch nh sau: Sau khi phi kh sao chy lng v r con. a) Hng Ph M: Phi kh ga vi tru, c 1kg Hng ph trn 0,5kg tru, ga bng chy nhn u cho tri ht lng v v, ga khng kho s b nt. b) Hng Ph Thn: Phi kh, sao chy en tn tnh, h th, ngui, tn bt (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: y kn. D su mt. Hng ph ch khng nn bo ch nhiu, ch nn dng trong vng 15-20 ngy.

Thnh phn ha hc: + b-Pinene, Camphene, 1,8-Cineole, Limonene, p-Cymene, Selinatriene, b-Selinene, aCyperone, b-Cyporene, Patchoulenone, a-Rotunol, Cyperol, Isocyperol, Copadiene, Eppoxyguane, Cyperolone, Rotundone, Kobusone, Isokobusone, Glucose, Fructose (Trung Dc Hc). + Glucose 8,3%, Fructose 9,1%, Starch 1-1,7%, Essential oil 0,65-1,4% (Shoaib A m v cng s, J Pharm. Sci V A R 1967, 8: 35 (C A 1970, 72: 24693r). + b-Pinene, Camphene, 1,8-Cineole, p-Cymene, Cyperene, Selinatriene, b-Selinene, Patchoulenone Trvedi B v cng s, Collection Czech Chem Commun 1964, 29: 1675 (C A 1964, 61: 5697h). + Cyperol, Isocyperol (Hikino H v cng s, Tetra Lett 1967, 15 (12): 1929). + Copadiene, Epoxyguaine, Cyperolone, Rotundone (Kapadia V H v cng s, Tetra Lett 1967, 47: 1661). + Rotunol (Hikino H v cng s, Tetra Lett 1969, 32: 2741). Tc dng dc l: + Nc sc Hng ph c tc dng c ch t cung, c tc dng ging nh ng Qui T nhng yu hn. Tinh du c hot tnh nh ca kch thch t n, v vy, Hng ph thng c dng lm thuc iu kinh (Trung Dc Hc). + Cn chit xut Hng ph c tc dng khng vim, gim au, gii nhit nh. C tc dng an thn i vi trung khu thn kinh (Trung Dc Hc). + Nc sc Hng ph c tc dng cng tim v h p (Singh N v cng s, Indian J Med Res 1970, 58 (1): 103). Cn chit xut Hng ph c tc dng c ch trc tip c trn ca hi trng (Singh N v cng s, Indian J Med Res 1970, 58 (1): 103). + Dch chit Hng ph chch vo khoang bng chut vi liu 100mg,kg, thy c tc dng khng vim (Gupta M, B, India J Med Res 1971, 59: 76). + Nc sc Hng ph c tc dng c ch i vi t cu khun vng, trc khun l Sonner v nt s nm (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ngt, tnh hi hn, khng c (Bit Lc). + Tnh hi m, v cay (Trn Nam Bn Tho). + V cay, hi ng, hi ngt, kh bnh (Bn Tho Cng Mc). + V cay, hi ng, tnh bnh (Trung Dc Hc). + V cay, hi ng, ngt, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu).

Quy kinh: + Vo kinh Can, T, V, Ph (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Can, m, kim vo Ph (Bn Tho Cu chn). + Vo kinh th Quyt m Tm bo, tc Quyt m Can, th Thiu dng Tam tiu, kim hnh 12 kinh, nhp vo phn kh (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh Can, Tam tiu (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can, Tam tiu (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng, Ch tr: + Ch gia ngc c nhit, da lng sng. Ung lu ngy c ch li cho c th, ru tc mc di thm [tng tui th] (Bit Lc). + Li Tam tiu, gii lc ut, tiu m thc, tch t, m m, b mn, ph thng, trng nc, cc kh, cc chng au tim, bng au, li rng au, bng lu, i h, kinh nguyt khng u, cc bnh trc v sau khi sinh (Bn Tho Cng Mc). + L kh, gii ut, iu kinh, ch thng (Trung Dc Hc). + L kh, gii ut, iu kinh, ch thng. Tr vng ngc tong au, bng trnd au, hng sn au, kinh nguyt khng u, ung nht sng au (ng Dc Hc Thit Yu). + S Can, l kh, iu kh, ch thng, kin V. Tr kh ut khng th thi, thc tch, m tr, to bn, kinh nguyt khng u (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Dng sng c tc dng thng kh, tr m (thng dng Hng ph m). + Sao chy: C tc dng cm mu, b h (thng dng Hng ph thn). + Tm sao (tm t ch, tm tht ch, tm nc gng, tm Cam tho...) c tc dng nhp vo Can thn, iu kh huyt, thng kinh b huyt h, nhun to, hnh kinh lc (Trung Dc Hc). Liu dng: 4 12g King k: + K st (Li Cng Bo Chch Lun). + Ung nhiu lm nng kh ln (Thang Dch Bn Tho). + Phm m s [kinh nguyt] n trc k, huyt nhit + Tinh huyt kh m b li, kinh nguyt n trc k, huyt h, ni nhit: cm dng (Dc Phm Vng Yu). + m h, huyt nhit, kinh nguyt sm thuc nhit: cm dng (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Kh h m c ni nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr ngi tui trung nin, tinh thn hao km v tm huyt t qu, ha khng i xung, thy khng i ln, thnh ra tm thn khng giao hp c vi nhau, trn th hay kinh s, gia th hay b b tc, n ung khng c, di th but lnh gy nn di tinh, dng 480g Hng ph, ngm mt m vi nc mi mc ln, vt ra, mi trn cho sch lng, sao vng, ri tn bt, 120g Phc thn, b v v r ci trong rut ri tn ra bt, trn vi mt lm vin, to bng vin n. C sng sm thc dy ung 1 hon, phi nhai nh ri dng bi Ging Kh Thang gm 15g Hng ph [cch ch nh trn), 60g Phc thn, 45g Chch tho. Ba v tn bt, mi ln dng 8g pha vi nc si chiu vi thuc] (Giao Cm n - Kinh Nghim Phng). + Tr nhit kh bc ln u mt lm xy xm, cc chng au gia u hocmt bn u: Hng ph co sch v, cho nc vo nu qua mt lt, ga dp, phi kh ri sao vng tn bt, hon vi mt, to bng vin n. Mi ln ung 1 vin vi nc nng, n b th ung vi Gim (Nht Phm Hon - K Hiu phng). + Tr cc chng thuc v bnh kh y trng, suyn th, nn khan, chua, bun phin, ngi hay i sm, i ng ni, b phi sn lam chng kh: Dng 400 lng Hng ph (sao), 18 lng Trm hng, 48 lng Sa nhn, 120 lng Chch cam tho. Tt c tn bt, mi ln ung 4g, cho vo mt t mui, ha vi nc nng m ung (Cc phng). + Tr n ng, n b au trong ngc bng, hoc au do kh huyt khng th chu c: Hng ph 80g, Ngi dip 20g, cho gm vo nu chn. B Ngi ra, ch ly Hng ph tn bt, khuy vi h lm vin to bng ht u ln. Mi ln ung 50 vin vi nc nng (Ngi Ph Hon - Tp Gin phng). + Tr m m lu, phong kh bc ln, ngc v honh cch m khng c thng li: Hng ph 40g, tm vi nc To gip, Bn h 40g, Kh phn 20g. Tn bt, khuy vi h Gng lm vin, to bng ht u ln, mi ln ung 40 vin vi nc gng nu nng (Nhn Tn phng). + Tr kh h, ph thng: Hng ph1 cn, tm nc ng tin 3 ngy, sao gin, tn bt, hon vi nc h. Ngy ung 2 ln, mi ln 50 vin vi nc cm (an Kh Tm Php). + Tr sn kh, tiu trng kh kt: Hng ph 8g, Hi to 4g, nu vi Ru, ri ly nc m ung v n lun c Hi to (Tp Gin phng). + Tr cc chng bnh ph n, kinh nguyt khng u: Hng ph 1 cn, b lng cho sch, chia lm 4 phn, 4 lng ngm vi ru, 4 lng ngm vi dm, 4 lng ngm vi Mui, 4 lng ngm vi ng tin. Ma xun ngm 3 ngy, ma h ngm 1 ngy, ma thu ngm 5 ngy, ma ng ngm 7 ngy. Ri ga sch, phi kh, ga nt, sao qua, tn bt. Quy gim lm h, trn vi thuc bt lm thnh hon, to bng ht u ln. Mi ln ung 70 vin vi ru. Nu ngi gy thm 2 lng bt Trch lan v 2 lng bt Xch linh; Ngi kh h gia bi T Qun; Ngi huyt h thm bi T Vt (T Ch Hng Ph Hon - Thy Trc ng Kinh Nghim phng). + Tr n b kh thnh, huyt suy, sinh ra cc chng u au, bng y: Hng ph (sao) 160g, Bch phc linh 40g, Chch tho 40g, Qut hng 20g. Tt c tn bt, mi ln ung 8g vi nc si (c Kh Tn - T Sinh phng).

+ Tr xch i, bch i v bng huyt: Hng ph, Xch thc, hai v bng nhau, tn bt, sc vi 2 chn nc cn 1 chn, ung nng vo lc i (Thnh Hu Phng). + Thun kh, an thai: Hng ph (sao), Xch thc, 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 8g, vi nc sc T t (Thit Tro Tn - Trung Tng Kinh). + Tr n b c thai nn khan, nn ra nc chua, thai ng, n ung khng ngon v nm ngi khng c: Hng ph 80g, Hoc hng 8g, Cam tho 8g. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc si v t mui (Nh Hng Tn - Thnh Hu phng). + Tr c thai 9 thng, gn sinh, ung vo th d sinh, khng phi lo lng g: Hng ph 120g, Sa nhn 120g, Chch tho 40g. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc cm (Thc Thai m - Tp Nghim phng). + Tr n b con gi kinh nguyt khng u, mt vng, chng mt, bng au, tch khi, bng i, hay h thai: Hng ph 480g, Ngi dip 160g kh, cho gim vo nu cho cn, ly ra sao qua, tn bt, li dng 80g bt ng quy tm ru. Ha tt c cc th, ri khuy gim vi h lm thnh hon (Ngi Ph Hon - m Liu phng). + Tr th huyt mi khng cm: Hng ph 40g, Bch phc linh 20g. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc sc Trn m (m Liu phng). + Tr tiu, tiu ra mu, au khng chu ni: Hng ph, Trn b, Xch linh, lng bng nhau, sc ung lc i (Thp Tin Lng Phng). + Tr cc chng h huyt: bt Hng ph 8g, Bch tho sng 4g, thm 0,001g X hng, trn ung vi nc ng tin (Trc Ch phng). + Tr ngi ga cng nh tr con b trc trng sa: Hng ph, Kinh gii tu, hai v bng nhau, tn bt. Mi ln ung 8g, bn ngoi ngm ra (Tam Nhn phng). + Tr chnh gia u hay mt bn u au: Hng ph 480g (sao), u (sao) 40g, Cam tho 80g. Tn bt, hon vi mt lm vin, to bng vin n. Mi ln ung 1 vin vi nc Hnh sc (Bn S phng). + Tr u au do kh ut: Hng ph (sao) 160g, Xuyn khung 80g, Cam tho 40g, Thch cao 10g. Tn bt, mi ln ung 8g vi nc Ch (Trung Tng Kinh). + Tr chng trng mt au do Can h, thng hay chi mt v chy nc mt sng: Hng ph 40g, H kh tho 20g. Tn bt, mi ln ung 4g vi nc Ch (B Can Tn - Gin D phng). + Tr tai ic ngt: Hng ph trn ming ngi m sao ri tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 8g vi nc sc La Bc t (Gin D phng). + Tr cc chng rng au: Hng ph, Ngi dip, sc ly nc m sc, ri li ly bt Hng ph xt vo rng (Ph T phng). + Tr rng au, chn rng l lot: Hng ph m 120g (sao tn tnh), Thanh dim 20g, Sinh khng 20g. Tn bt, xt vo chn rng hng ngy (T Sinh phng).

+ Tr tiu kht lu nm khng dt: Hng ph 40g, Bch linh 20g. Tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 12g vi nc sc Trn m (T Sinh phng). + Tr mn nht, gh l: Hng ph b lng cho sch, ngm vi nc Gng 1 m, vt ra, sao kh, tn bt. Lc nht mi pht, ung mi ln 8g, hoc ung thng nh nc Ch. Sau khi v m, cng nn ung (Ngoi Khoa phng). + Tr rt cn: Nhai c Hng ph cho nh m p vo vt cn l khi ngay (T Trn phng). + ng Huyn Tng trong Thin bu n phng ghi rng H n b b chng khc nhit trong tim, kh kt bng quang v di dn ngy thng bun bc khng c vui v, dng Hng ph300g, Qu tm 150g, Vu di 90g, tn bt, trn mt, qut cho c ngn chy. Lm thnh vin to bng ht u ln. Ngy ung 2 ln, mi ln 20 vin vi Ru hoc nc Gng sc lc i, cho ti khi ht bnh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr au ngang vng v qun do hn v kh tr: Hng ph m tm Gim sao, Cao lng khng ra ru 7 ln sao, hai v n tn bt, cho vo bnh bt kn ct dng. Nu au do hn: dng 8g Khng, 4g Ph; Nu au do kh th dng 8g Ph, 4g Khng; Nu au do va kh va hn: Dng 2 v bng nhau. Phi dng nc cm nng lm thang, cho vo mt tha nc gng, mt ngm mui m ung l khi. D bnh lu nm cng ch dng 5-6 ln l khi, bi ny gi l Thn Th Tht Tn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ngc bng cng au, d dy au do thn kinh: Hng ph 8g, dc 12g, Cam tho 4g, Sc ung (Tiu Trm Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hng sn trng au: Hng ph 12g, Lng khng 12g. Sc ung (Lng Ph Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kh thng do v hn: Hng ph t 12g, Din h sch 8g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kinh nguyt khng u do c ch tinh thn, khi c kinh th bng au di, v au: Hng ph t, Ngi dip, Trn b, mi th 20g, Nguyt qy hoa 2 o. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng au khi hnh kinh: Hng ph t 24g, ch mu tho 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr t v suy yu, tiu ha km m km theo cc chng tiu chy, nn ma, bng au, bng y: Hng ph 8g, Sa nhn 4g, Mc hng 6g, Ch xc 8g, u khu nhn 6g, Hu phc 12g, Hoc hng 8g, Bch trut 12g, Trn b 12g, Phc linh 12g, Bn h 12g, Cam tho 4g, Sinh khng 12g, i to 5 tri. Sc ung (Hng Sa Dng V Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho. * Hng ph tr khch nhit trong tm phc, kh kt di sn, v nhng ngi thng bun ru khng c vui v ( Kinh Bn Tho). * Hng ph tr bnh thuc v kh, bnh hoc lon, th t, bng au, bnh thn kh, bng quang lnh (Dng Dc Php Tng).

* Hng ph tr chng hn dch thi kh, li c tam tiu, gii c lc ut, tiu c n ung tch tr, m m, y trng, chn sng, bng trng v cc kh, gim c cc chng au rng, au bng, chn tay, tai, u, mt, mn nht, l gh, nn ra mu, tiu ra mu, tiu ra mu, n b bng lu, bch i, cc chng trc khi c thai v sau khi c thai (Bn Tho Cng Mc). * Hng ph m v cay ng, mi thm, tnh to, cc sch u cho l c cng hiu rt hay, vo c Can m v phn kh cc kinh, hot c huyt, thng c kinh, khai c ut, tn c tr. H cc chng hoc lon, th nghch, tiu chy, bng lu v ng tam tiu khng thng u tr c c. Sch li ni rng: Hng ph dng sng th i ln hung cch, xut ra ngoi; Dng chn th xung Can Thn, thu xung di chn; Sao cho chy th c tac dng cm mu v b h; Sao vi mui th vo huyt v nhun to; Sao vi Thanh dim th b Thn kh; Sao vi Ru th i thu cc kinh lc; Sao vi gim thanh th tiu c bnh tch t; Sao vi nc Gng th ha c bnh m m. Dng vi Sm, Trut th b kh; Dng vi Quy, a th b huyt; Dng vi Mc hng th thng tr ha t; Dng vi n hng th tnh t, hnh kh; Dng vi Trm hng th dn kh i ln i xung; Dng vi Xuyn khung, Thng trut, th gii c cc bnh ut; Dng vi Hong lin, Chi t th ging c ha nhit; Dng vi Phc linh th giao hp c Tm Thn; Dng vi Hi hng, B ct ch, th dn c nguyn kh tr v; Dng vi Tam lng, Nga trut th tiu mn c khi tch; Dng vi Hu phc, Bn h th thng c ng tc, tiu c sng thng; Dng vi T t, Thng bch th pht tn c t kh; Dng vi Ngi dip th m c t cung, thc l v thuc hon ton cha v bnh kh. i khi n b phn nhiu hay ut, thuc ny hnh c kh th gii c ut, cho nn ung vo rt c hiu nghim, ch khng phi n b no cng dng th hay, m n ng th khng hay u. Ni tm li, Hng ph vn cng hnh kh nh Mc hng, nhng phn nhiu li chuyn v khai ut, v li tnh li bnh ho hn Mc hng, cho nn nhng bnh thuc kh u dng c c. Ch v kh hng to qu cho nn nhng ngi m h kh km th king khng nn dng, hoc sao vi ng tin, hoc sao vi Ru, hoc sao vi nc Mui, ty lc lm chng (Bn Tho Cu Chn). * Hng ph l v thuc v huyt m trong kh. Dng trong bi thuc tr bng lu, l thuc ch kh m ch huyt, cng c th tr huyt ngng. Hng ph hp vi Ba u dng tr tiu chy khng cm v tr i tin khng thng u cng mt (Thang Dch Bn Tho). * Hng ph v rt cay nhng rt nng, ct dng bng kh, cho nn chuyn tr v bnh kh kt. N c mu ta v gia rut hn en, cht li rn chc v nng th d l kh thng m li khc vi cc th thuc kinh dng nn mi vo thng c huyt phn ri thng xung Can Thn. Vng Hi Tng cho l thuc m trong dng, huyt trong kh, tht l hiu thu ci l t nhin ca vt hc. i phm, h th thuc cay m thng hay tn nguyn kh v hay thng m, ch c Hng ph c ci c tnh n ha lu thng, khng to khng tn, cho nn thng c dng m khng xy ra s g c; V li Hng ph vn tnh s tit, gii kt m khng phi nh thuc tn tn i ln, vn chy thu ra ngoi da m khng phi nh thuc phong gii biu. Chu an Kh cho rng Hng ph phi ngm qua nc ng tin m dng, cng v s v n cay nng qu cho nn phi ch ng tin cho gim bt v cho i tr xung, c nh thin th dng cch ch y cha Can Thn rt thch hp. Hoc c ngi sao vi gim thanh, cng l theo ngha nh trn vy. Sch Hn Th Y Thng vit: Bi Hong Hc n dng 1 cn Hng ph, 8 lng Xuyn lin, tr chng can ha vng qu, b kt li khng thng v bi Thanh Nang Hon, dng 1 cn Hng ph, 5 lng dc, tr tt c cc chng au v kh phn. Trng Thch Ngoan cho Hng ph l thuc ch tr v n b

v cc bnh kh phn rt hay, nhng ngi kh huyt h th khng dng c (Y Hc Nht c). * H ngi ta b au th kh tr, kh tr th trong ngi yu t, cho nn bnh thuc v kh phn phi dng ti Hng ph lm qun, Sm, K lm thn, Cam tho lm t, nu bnh h khip m ung vo th hiu nghim rt chng (B Truyn Thp Tam Phng). * Phm bnh kh ut phn nhiu phi dng Hng ph, hoc ngi kh km m ut, th dng km vi thuc b l l ng nhin, nhng c ngi b ha bc ln lm hi ti nguyn kh m b ut, th phi dng thuc ging ha ri thm Hng ph vo (Bn Tho Pht Minh Ton Yu). * Hng ph l v thuc hnh kh trong huyt dc, bi v huyt khng t mt mnh i c m phi nh kh dn i, nh kh nghch ln m ut, th huyt cng ngng tr li, nu kh thun th huyt bao gi cng lu thng (Trng Th Y Thng). * Hng ph dng lm thuc ch yu cho ph n v ph n thng hay ut nhiu, tuy nhin v Hng ph c v cay, tnh to, nu ung nhiu th tn kh huyt. Nu dng trong thuc iu kinh th phi tm ng tin, sao qua, li dng chung vi ng quy, Thc a th mi lo (Dc Phm Vng Yu). * Hng ph gp c Sm, Trut th b kh; c Quy, a th b huyt; c Mc hng th khng tr, ha c kh ca trung tiu; c n hng th l kh, tnh T; c Trm hng th c tc dng thng v ging kh; c Xuyn khung, Thng trut th c tc dng gii ut; c Chi t, Hong lien th gii c ha nhit; c Phc thn th lm cho Tm Thn giao nhau; c Hi hng, Ph c ch th dn kh v ngun; c Tam lng, Nga trut th tiu b khi; uwc bn h, Hu phc thig khi ch b tc, tiu trng; c t t, Thng bch th tn t; c Ngi dip th non cung (Dc Phm Vng Yu). * Hng Ph Cn Tu l Ru ngm vi Hng ph, ngi ta ngm Hng ph chng 1kg, t ht lng r, sao thm, bc vo ti vi, ngm Ru ung, tr trong tim nng ny, kh ut cnh sn xung ti bng quang bun bc khng vui (Trung Quc Dc Hc i T in). * Kh ca Hng ph bnh m khng hn, thm m khng chy, tr cc bnh v kh, cng thch hp vi nhng bnh ca ph n do Can kh ut kt gay nn. Hng ph sng th nh, thanh, kh i ln n vng ngc, hong cch m, bn ngoi ra n da lng. Hng ph ch th nng, trc, kh i xung, di th n Can, Thn, bn ngoi th ra n tht lng v chn, u dng vo vic tr chng kh kt gy nn bnh (ng Dc Hc Thit Yu). * Mc hng v Hng ph u l v thuc c mi thm m nhng Mc hng thin v iu ha V kh, Hng ph thin v iu l Can kh, gii Can ut. Tuy ging nhau nhng cng hi khc nhau (ng Dc Hc Thit Yu).

HI PHIU TIU

Xut x: Bn kinh. Tn Vit Nam: Nang mc, Mai mc. Tn Hn Vit khc: Mc ng ct (Bn Tho Cng Mc), Lm ng ct (Nht Hoa T Bn Tho), Hi nhc bch s tiu li (Bn Tho Kinh), Bch long, Nhu ct, tc gip, mc ng, ng (Ha Hn Dc Kho), tc ct. (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Os Sipiae. H khoa hc: Tn gi: 1- Phiu tiu l t con b nga (Xem: Tang phiu tiu), v thuc ging t b nga nhng ngoi bin, nn gi l Hi phiu tiu. 2- Mc c th n tht c chim qu, chng thng ni lnh bnh trn mt nc gi cht, lm cho nhiu con qu lm tng v bay s xung n, nhanh nh chp, mc li qu xung nc n tht. Do mc git nhiu qu, nn ngi xa cho n ci tn tc ( l qu, tc l gic). Mc l gic i vi qu. M t: Hi phiu tiu l nang ca nhiu loi c mc, thng dng nht l nang mc vng (mc nang) c tn khoa hc Sepia esculenta Hoyle, thuc h Seppidae. Mc c cu to c th dng thy ng hc, c mng vy, c th bi nhanh trong nc nh tia nc pht ra t phu thot nc theo chiu ngc li, bi theo li phn lc. u mc c vng tay, cn gi l tua mc hay ru mc, quanh ming, v phu thot nc l hai c quan vn ng c trng mc. Ngoi 8 tay ngn mc cn c hai tay di hn. Mt trong cc tay c rnh dn ti ming, vi nhiu gic trn, cc gic bm c vng c khe, bn trong lt mt vng b dy, c cung ngn. Nh vng c khe, gic bm c th co rt, do mt nhnh thn kinh tay iu khin. Cc tay ca mc l c quan vn ng v bt mi. Phu thot nc Mc nm ch tip gip u v xoang o, c dng ng knh nn, thng vi ngoi v vi xoang o. Hai bn phu c hai vt lm, khp vi hai mu li sn ng m khe xoang o (khe bng). Khi thnh xoang o co li, hai van khp cht, khe bng khp kn, nc s c tng ra ngoi qua phu thot nc. Khi thnh xoang o thi co rt, nc li dn t ngoi vo xoang o qua khe bng. Hot ng ny to nn lc y mc di chuyn theo chiu git li, ch khng tin ln pha trc. Cch di chuyn ny c li cho mc khi thy k th hoc con mi pha trc mt. Mc c cuc sng bi li rt hot ng, chng ui v bt mi rt linh hat. Mc nang c th bt mi ln hn n v tm vc. Mc ng th thng lao nh mt mi tn bn vo n c thu con ang tung tng bi, v nhanh chng chp ly mt con c bng cch cp i hm sc nhn ca mnh vo lng hoc gy ca c. Hai trong mi tay ca Mc bin thnh tay di, ch c gic phn cui, rt thun li khi bt mi. Cc tay ca M chuyn mi a vo ming, hu c thnh c khe c li bo v

c hai hm hnh m vt sc. Mc c tuyn mc tit ra cht en vo phn cui trc trng ri y ra ngoi, khi gp nguy con mc phng dch en cha cc ht melanin, thnh vng ti chung quanh c th che mt k th. Hn th na, bn cht ca ancaloit ca cht mc lm t lit cc c quan cm gic ha hc ca k th, nht l ca c. Mc thng sng tng n tng nc y, khi kim mi mi ni ln tng nc trn, hu ht khi bi li trong nc, mt mc li ra v mu da lun thay i theo mu nc d ln trnh v bt mi. Mc rt thch nh sng v mu trng, khi thy nh sng. Mc tp trung rt ng. Thc n ca Mc l cc loi trng c, tm, c con. a l: Min bin nc ta ni no cng c Mc. Khai thc vo thng 3-9, l thi k mc bi vo gn b sinh . Phn bit. nc ta c nhiu loi Mc, nhng hai loi ph bin c gi tr dinh dng l Mc ng (Logigo Formasana), nhng thng dng nang th ch ly cc con Mc Nang nh mc Vn Sepia Subaculeate, mc Cm Sepia Andreana Tte. Strup, phn b rt nhiu Qung Ninh, Hi Phng, Ngh Tnh, Tha Thin, Qung Tr, Qung Bnh. Phn dng lm thuc: Mai (Os Sepiae). M t dc liu: Xng kh hnh thuyn, biu hin hnh vin chy dt, gia phnh ln hai u cui nh dn, di chng 20cm, rng chng 10cm, dy 2-3cm, mt ngoi biu hin mu trng, hai bn mp c lp mng ha sng mu trng vng trong, mi th khuyt khng hon ton, cui nang mc c mt nt nhn hnh chy nhn, mt lng hi li ln, c lp cht vi cng ngt, mt ngoi ni ln nhng ht phn b rt dy, t nt cui pha sau bt u c biu hin hnh ch V ngc, by xp nhiu lp mt bng thng ngang, cui phi sau hi lm xung, cht thch hi tha tha i, dng mng tay co vo c th ra bt trng, cht nh m gin, mt b ngang mu trng c nhiu lp by xp. Thng dng nguyn c mai, mu trng nh khng vn nt, rut khng en khng vng l tt. Bo ch: 1- Kinh nghim xa: Khi dng tc ct cn phi sao vng dng (Bn Tho Ch). Khi dng tc ct phi ly nc nu 3 gi ri em ra nng cho vng, b v cng ngoi i, nghin nh b vo nc l m phi ri lc sch phi kh dng (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). 2- Kinh nghim hin nay: Ra sch sy kh, cy v cng ngoi. Ngm nc go hai ngy mt m, thay nc hng ngy. Ra li cho sch, luc k mt gi. Sy kh. Khi dng sao qua tn bt hoc sao vi b dng (Trung Dc Hc). Bo qun: ng l kn, ni kh ro. Tnh v:

V mn. Tnh m. Quy kinh: Vo 2 kinh Can, Thn. Tc dng: Lim huyt, ch huyt ng thi c tc dng ch li vi cht chua trong dch v v ht thp. Ch tr: + Tr au d dy, tha dch v, di tinh, kh h (i h), rong kinh, tiu ra mu, nn ra mu, chy mu cam, lot h chi mn tnh, xut huyt do ngoi thng, tn bt rc vo. Liu lng: 1 ch 5 phn- 5 ch. King k: V ny tn bt ung c hiu qu hn sc hoc cho vo t thuc, nhng ung lu ngy hoc ung nhiu s sinh ra to bn, nu cn nn cn phi kt hp vi mt s thuc nhun trng thch nghi khc gim sp ca thuc. Ngi m h nhiu nhit th cm dng. n thuc kinh nghim: + Tr m mt hoc trng (xch bch mc ), nhit c do thng hn cng vo mt m sinh ra xch bch , dng tc ct 1 lng, b v tn bt, b vo mt t Long no im ngy 3 ln. Li tr c cc loi mc , dng tc ct, Ng linh chi, cc v bng nhau tn bt n vi gan heo xt lt chm vi thuc n ngay 2 ln (Thnh Hu Phng). + Tr mng tht dng Chiu thy n tr nhn gm Hi phiu tiu 1 ch, Thn sa na ch, m nh thy phi i lng cn, ly mt cht Hong lp trn lm thnh vin ct dng, khi cn dng trn la cho tan ra bng ht thc ln v nt b trong khe trc khi ng n sng ri ly nc nng ra, cha th lm tip (Hi Thng Phng). + Qung g dng tc ct na cn tn bt trn vi Hong lp 3 lng, vt thnh bnh nh ng tin ln, mi ln ung mt bnh vi 2 lng gan heo. Ly dao tre ct b thuc vo, ly nc cm na chn nu chn n cn nc em ung (Dng Th Gia Tng). + mt do huyt nhit, n b hay mc phi, dng bt tc ct 2 ch, ng lc 1 ch tn bt, mi ln dng 1 ch b vo nc nng ri ngm na mt (Dng Th Gia Tng). + Cam nhn chy nc mt sng, dng tc ct, Mu l, cc v bng nhau tn bt h lm vin vi 1 ci gan heo nu vi nc vo go n (Kinh Nghim Phng). + Tai chy m dng Hi phiu tiu na ch, X hng 2 ly tn bt thi vo tai (Chim Liu Phng). + L mi, cam mi, dng tc ct, Bch cp, mi th 1 ch, Khinh phn na ch tn bt xc vo (Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt).

+ Tr con l rn ra mu m, dng Hi phiu tiu, Yn nhi, tn bt trn du xc vo (Thnh Hu Phng). + L trn u, dng Hi phiu tiu, Bch giao hng, mi th 2 ch, Khinh phn 5 phn, tn bt tm du xc (V Sinh D Gin Phng). + inh nht c d, l lot: Trc tin chch cho ra mu ly bt Hi phiu tiu bi vo th ci nht t nhin ra (Ph T Phng). + Cu trn huyt l khng lnh, ly tc ct, Bch phn, cc v bng nhau tn bt bi hng ngy (Thin Kim Phng). + Tr con m nght, ly bt Hi phiu tiu lu nm ung vi nc cm, mi ln 1 ch (Trch Huyn Phng). + Tiu ra mu, dng 1 ch bt Hi phiu tiu, nc ct Sinh a hong. Li c bi dng Hi phiu tiu, Sinh a hong, Xch phc linh, cc v bng nhau tn bt, ln ung 1 ch vi nc Bch dip v Xa tin (Kinh Nghim Phng). + i tin ra huyt, n nhiu d i, trc tin dng Hi phiu sao vng b v tn bt, mi ln ung 1 ch vi nc sc Mc tc, 3 ngy sau ung Tr Hong Lin Hon (Trc Ch Phng). + Ma ra mu t ngt, dng tc ct ung 2 ch vi nc cm (Thnh Hu Phng). + Hc xng, dng tc ct, Trn qut hng, cc v bng nhau tn bt, mi ln dng mt vin ngm nut nc (Thnh T Tng Lc). + Li sng ra mu, dng tc ct, B hong, cc v bng nhau tn bt bi vo (Gin Tin n Phng). + Ngoi thng ra mu, dng tc ct bi vo (Trc Ch Phng). + Nga l bu i, dng bt tc ct, B hong bi vo (Y Tng Tam Php Phng). + Tr bng huyt lu ngy khng bt: tc ct 4 ch, Thuyn tho 2 ch, Tng thn 1 ch 5phn, Ng bi t 1 ch 5 phn, Long ct, Mu l, Sn th, Bch trut, Hong k, Bch thc, mi v 3 ch. Cam tho 1 ch. Sc ung (C Xung Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr xut huyt do ngoi thng: tc ct, Tng hoa phn, 2 v bng nhau tn bt gia mt cht Bng phin, p vo ming vt thng bng li (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng lu i ha: tc ct 1 lng, Qun chng (t thnh than) 8 ch, Tam tht 2 ch. Tn bt ln ung 3 ch vi nc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bch i: tc ct 4 ch, Lc gic sng 3 ch, Phc linh, Bch trut, Bch ch, Bch thc, Bch vi, Mu l, mi th 3 ch, Sn dc 4 ch, lm vin vi mt, mi ln 2 ch, ngy 2-3 ln vi nc (B Vinh Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr lot d dy t trng do nhiu dch toan: tc ct 8 phn. Din h sch 1 phn, Kh phn 4 phn. Tn bt, thm 6 phn mt ong lm thnh vin, mi ln ung 3 ch, ngy 3 ln sau khi n (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lot d dy t trng do nhiu dch toan: tc ct 85%, Bi mu 15%. Tn bt, mi ln ung 1 ch trc khi n ( Bi Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr mn nht l lot lu ngy khng lnh ming: bt tc ct xc vo (nu nht ha c nhiu th kt hp vi Hong b, Hong lin) (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ngoi ra, c th kt hp vi tc ct vi Bng phin tt c nghin rt mn im vo mt tr mc (mt ko mng) (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tham kho: 1- Hi phiu tiu b Can Thn, ch tinh kh, trng dng c tinh, nh vy n c th tr c chng mt xong u, hay qun, lit dng, di tit tinh, tiu khng t ch, cho ti cc chng au mi tht lng, bch i. Trn lm sng thng kt hp vi Long ct, Mu l tr di tinh, kt hp vi Thch xng b, Nhn sm, Vin ch, Long ct, Qui bn, Phc bn t, tr tiu nhiu. Kt hp vi B ct ch, Cu k t, Hi cu thn, tr lit dng. Tm li, lm cho cng trng, thu lim l hiu dng ch yu ca Hi phiu tiu, v vy Chn Quyn ni rng: Con trai ngi suy nhc tinh t xut, yu ui m tiu nhiu, th nn gia n dng (Trung Dc Hc Ging Ngha). 2- tc ct mn m nhp vo Can v Thn, tc dng ca n l cm mu, phn nhiu ch h tiu, nh n b rong kinh bng huyt, a ra, tr ra mu, tiu ra mu, u c th dng c, ng thi c th dng n n tr cc chng xch bch i. Nhng trong Bn tho ghi tc ct c th tr rong kinh bng huyt, li c th tr b kinh, ging nh c tc dng c th thng m cng c th cm, tht ra tc ct c s trng tr v xut huyt, khc nhau v cc chng huyt nng, chy by hoc huyt lm lu tr cho ti kh khng nhip huyt, m l do tn thng can, thn gy ra. Can tht b tn thng, kh xung nhm khng kin c th a ti rong kinh bng huyt, Can l tng tng huyt, can tn thng th huyt suy, lm huyt kh th tinh b b. Nh th, chng k ti bng lu v b kinh, u thuc h chng, th tc ct c th cm mu, li c th thng b, th khng c g mu thun c. K n, tc ct cm huyt, li c th tr bn ngoi, chng hn nh cng kt hp vi B hong xc vo tr sng li chy mu, cng vi bt Ho hoa thi vo mi lm cm chy mu cam, gn y c ngi dng n tr l lot ngoi da, tn bt xc vo rt c hiu qu, tht ra nhng cch iu tr ny th sch Bit lc ghi rt sm trc y ri (Trung Dc Hc).

HI SM
Tn Vit Nam: a bin, a b, Sm bin, n p.

Tn Hn Vit khc: Hi th, Sa tn (ng Vt Hc i T in). Loi c gai gi l Thch sm, loi khng c gai gi l Quang sm, loi ln m c gai gi l Hi nam t (Cng Mc Thp Di). Tn khoa hc: Strichobus japonicus Selenka. M t: Hai bn bao trm c hnh dng ngoi v cu to ca nhiu c quan bn trong. C th Hi sm ging nh qu da chut, trung bnh di 20cm, da sn si, hi nhm v mm nhn. Hi sm di chuyn trn mt mt bn nn trc c th nm ngang khi vn chuyn. Theo chiu dc trn c th c th phn bit. u trc c l ming, vnh xc tu, v u sau c hu mn. Mt bng thng ng vi ba vng chn ng (hay ba vng ta tia), mt lng ng vi 2 vng ta tia. Chn ng mt bng pht trin, c gic, gia nhim v chuyn vn, cn chn ng mt lng tiu gim, khng c gic. C 5-10 xc tu bt mi, xc tu gia nhim v xc gic, chng khng c mt. Ch c mt tuyn sinh dc l mt chm ng di nm cnh mng treo rut, phn ln phn tnh, trng v tinh trng cng mt tuyn sinh dc, nhng hnh thnh nhng thi gian khc nhau. N thng thi tinh trng v trng vo bui ti, ging nh mt di khi trng pht ra. Trng th tinh v pht trin ngoi c th, t trng pht trin qua giai on u trng hnh tai c vnh tim mao bi trong nc, ri qua dng u trng c 5 xc tu (C mt s Hi sm, nht l cc loi sng vng cc, khng qua giai on u trng sng t do, trng pht trin ngay trn c th m ti dng con non. C mt s loi c kh nng sinh sn v tnh theo kiu chia ct c th, ri ti sinh li phn thiu ht. a l: Hi sm thch sng trn nn y hoc chui rc trng bn, cc b , o san h, ngm, ct bn. vng c thc n phong ph Hi sm t i ng, n rt nhy cm vi nc bn. Khi b kch thch mnh trng nn ton b rut gan ra ngoi v c th c th ti sinh li sau khong 9 ngy. Thc n chnh l vn hu c, sinh vt to nh, trng c l, trng phng x, v cc loi c. Phn nhiu v c tng on di l du hiu thm d vng tp trung Hi sm. B bin Vit Nam bit c khong 50 loi Hi sm. Trn th gii c khong 40 loi dng lm thuc v thc n. Vit Nam, Nht Bn, Trung Quc v nhiu nc khc, Hi sm t lu l mn n qu. V th m n c lit vo ngang hng vi Sm, thuc (sn ho hi v) b, dng cho giai cp qu tc thi phong kin. Trn th trng Hi sm c bn di dng kh v b ht rut. Ngy nay l loi xut khu t tin. Phn bit: C nhiu loi Hi sm, vnh Bc b Vit Nam ph bin c cc loi Leptopentacta typica Stichopus, Chloronotus holothuria Martensii, Protankyra Pseudodigitata. 1- Holothuria l ging gm nhiu loi bin Vit Nam (hin bit 11 loi), ph bin nht trong vnh Bc b l Holothuria martensil L sng vng nc di triu, c 20 xc tu. Ngoi ra cn gp Sm gai (Stichopus Varienatus), loi Sm c gi tr kinh t.

2- Loi c xc tu chia nhnh. vnh Bc b thng gp cc loi trong h Cucumariidae, ph bin ven b l Leptopentacta Tybica l loi Hi sm nh, c 10 xc tu trong c 2 xc tu nh pha bng. 3- Loi khng c chn ng, hnh dng chung ging giun. B bin su (10-50m) c y l bn ct hay bn nhuyn, nc ta thng gp Protankyra Pseudodigitata c 12 xc tu. Hu ht c dng vi tn Hi sm. Thu bt, s ch: Ng dn nh bt c thng em phi hay sy kh dng lm thuc hay thc phm. Phn dng lm thuc: Nguyn c con. M t dc liu: Loi to m di, da khng c gai l loi km. Loi c mu en tht dnh, da c nhiu gai l loi tt v qy. Bo ch: 1- Ra sch phi kh, sy gin. 2- Khi dng ngm nc cho mm, xt lt, phi dn, tn bt. 3- Thu bt v co ra cho sch bng nc mui, ln trong ra ngoi, ra sch, phi kh, sy gin. Khi dng ngm vo nc cho mm xong xt mng 3-5 ly, sao vi go np cho phng vng ln. Tn bt ri kt hp vi cc thuc khc hoc lm hon, hoc nu cho n. Tnh v: V ngt, mn. Tnh m, Khng c. Tc dng: B thn, ch tinh, trng dng, t m, ging ha. Ch tr: + Tr suy nhc thn kinh, b thn, ch tinh ty, mnh sinh l, b m ging ha, tiu m di, cm gim tiu tin, nhun trng, tr khip s yu ui. Bo qun: Gi k, ni kh ro, thnh thong phi li. Trnh m mc, su b. n thuc kinh nghim: + Tr to kt, bn do h ha: dng Hi sm, Mc nh, xt nu chn, b vo trong rut heo nu chn n. + Tr hu tc l (l mn tnh), mi ngy sc Hi sm ung.

+ Tr cc loi l lot, sy kh, tn bt, bi. Tham kho: Hi sm thng sng cc vng nc bin nng, di y nhiu ct, thn Hi sm l mt lp tht dy c cu to theo dng hnh ng, pha ngoi c nhiu u, bi sn si trng nh mt con a, v vy ngi ta gi Hi sm l con a bin, v n c tc dng ging nh sm nhng di bin nn gi l Hi sm. Hi sm khng c u ui ring bit, phn u, ni chnh gia, c mt l nh, chnh l ming ca Hi sm. Xung quanh ming mc rt nhiu tua nh nh nhng cnh tay, c tc dng nm bt thc n v cho thc n vo ming. C mi ma ng, nhiu loi ng vt nh Gu, Chut, ch nhi... u ng trong hang hc. Trong sut thi gian ng hu nh chng khng n, v vn ng mc thp nht. Ring Hi sm li ng trong ma h. V sao vy? Ta bit rng, mi sinh vt di bin, sinh sn v pht trin u ph thuc vo s thay i ca nhit nc bin. Nhng sinh vt nh hoc sinh vt cp thp, th li cng rt nhy bn i vi s thay i ca nhit nc bin. ban ngy khi b mt nc bin nng m, cc sinh vt ny lin ni ln trn mt nc bi li kim n, ban m v mt nc bin lnh dn, chng li ln su c m hn. l tp tnh ca mt s sinh vt sng bin. V ma h, lp nc bin pha trn b mt tri chiu sut ngy nn nhit nhit lun lun cao so vi lp nc pha di. Hi sm l loi ng vt cp thp, chng chu nng rt km, v vy bt u vo ma h, Hi sm thng ln dn xung bin v khng m ni ln na. Chng hon ton im xung y bin sut c ma h, hu nh khng n ung v bi li. Ch khi bt u lp thu, thi tit mt du dn Hi sm mi thc dy v ni ln mt nc kim n. l cu hi ti sao, sau tit Lp thu mi thy Hi sm xut hin.

Hi sm chng lo ho Hi sm li c kh nng ti sinh mnh nn c dng chng lo ho. Hi sm c dng nh Mn n-bi thuc, c ghi trong Ty tc m thc ph v mt s Bn tho. 1- Cho Hi sm (Lo lo hng ngn). Hi sm ti m b rut, rang mui hay rang cm cho phng ln, hoc chin phng. Dng nu cho. Cho ny c tnh b dng, sinh tinh huyt, chng lo ho, tr suy nhc. 2- Hi sm hp ru. Hi sm rang phng, ct ming ; t vo trong a inox, thm ru, gng thi ch. t a ln bp gaz. Khi no ru bc khi l dng c. Hi sm b dng nhng di nn phi rang phng, kh tiu (ch khng chm tiu = chm hiu) nn thm gng kh mi tanh v tiu thc. Bi ny cng c tnh b dng. 3- Hi sm xo hnh ty. Hi sm b dng Hnh tiu thc v m bo trung, li ng tng. Hai v ny c tnh h tr ln nhau, tng tnh bi b. 4- Hi sm nu canh Mn ng. Khi chn m suy, thn thy khng thng c ho, tam tiu nng sinh bnh tiu kht (tiu ng).

Hi sm b dng, nhiu protein, khng cholesterol nn rt thun li cho thc n ngi bnh i ng. Mn ng (xem quyn 2) c tnh b m, sinh tn dch. Hai v thuc ny kt hp chng bnh tiu ng bng nhiu c ch. 5- Hi sm xo u vn. Hi sm b dng. u vn ch ng chm gip glucoz-huyt t giao ng sau ba n. V u vn ch cht khong crom cn thit cho vic iu ho glucoz-huyt. 6- Hi sm xo nm ng c. Hi sm b dng, b tinh ty Nm ng c (xem q 5) gip tr c minh mn, nhun trng, chng ung th. Gip bnh nhn x tr t rng tc v n c. 7- Hi sm xo mp ng Hi sm b dng, nhiu protein, khng cholesterol. Mp ng mt gan, thanh nhit, nhun trng. Cao huyt p do can dng vng nn dng mn ny. 8- Hi sm xo t ngt Hi sm b dng, chng lo ho t ngt chng oxy ho, chng lo ho. Mnny chng lo ho, ng ung th. 9- Hu sm hp vi chim cu ra dng. Hi sm vo chim cu ra dng u l thuc b tt v an ton. Sp l, c rt chng ung th. Ch : - T v h hn trnh dng. - Th trng c bn i bin kh, gi l Sa trng. N c mu en nhnh, b rut v rang ct, nn khng th xc nh ngun gc ng vt. Nn bit rng h Holothuria c nhiu loi c v khng n c. Nn thn trng trnh ng c.

HU PHC
Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Xch phc, Hu b (Bit Lc), Lit phc (Nht Hoa), Trng b (Qung Nh), m b (Ha Hn Dc Kho), Xuyn hu phc, Ch quyn phc, T du phc, Ch xuyn phc, Ch tiu phc, D phc, Tiu xuyn phc, Ngoa ng phc, Thn phc, Xuyn phc ty, Tin sn phc (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Magnolia offinalis Rehd. et Wils. : Magnolia officinalis var. Biloba Rehd. et Wils, Magnolia hypoleuca Sicb. et Zucc. H khoa hc: H Mc Lan (Magnoliaceae). M t: Cy g ln, cao 6 - 15m, v cy mu nu tm, cnh non c lng, b khng hnh trn hoc hnh vin chy. L mc so le, nguyn, thun hnh trng ngc, u l h~i nhn, di 20 - 45cm, rng 10 - 20cm, c mp nguyn hoc hi ln sng, khi cn non c lng mu tro sau bin dn thnh mu trng, trn gn l c nhiu lng nhung, gn ph c chng 20 - 40 i. Hoa mc u cnh, to, trng thm, ng knh c th ti 15cm. Qu mc tp trung, thun hnh trng, di 12cm, ng knh 6cm, trong c cha 1 - 2 ht. a l: Mc ni m thp, t tt sn ni. C nhiu H Bc, T Xuyn, An Huy, Trit Giang, Vn Nam (Trung Ouc). Cy ny cha thy pht hin Vit Nam. Thu hi, s ch: Thu hi v cy trn 20 nm vo tit Lp thu ti H ch, cho n ra m hi ri phi trong rm cho kh, cun thnh ng hoc cn cho thng. Hoc sau khi bc v, phi ni mt cho kh, nhng vo nc si, ri ly ra cht thnh ng cho nc chy ht, phi kh, ri li hp cho v mm, cun thnh ng, phi ni mt cho kh. Phn dng lm thuc: V thn (Cortex Magnoliae). Th v dy mm, mu nu ta, thm v c nhiu du l tt, c bit th c m sng (Kim tinh Hu phc) l tt hn c

M t dc liu: V thn cy kh biu hin dng ng hc na ng, c khi sau khi ct ngi ta p phng, c dng hnh bn, di chng 0,3m - 0,7m, dy 3,2 - 6,5mm, mt ngoi biu hin mu nu tro hoc mn nu m, x x khng bng phng, c ng nhn khng qui tc, ng thi thng c nhng khi ban mu nu m, mt trong biu hin mu nu tm hay nu, tng i phng, c ng vn nh, thng dc. Mt b ngang mu nu vng hoc nu m, khng bng phng, cht cng, d gy dn, mt ct ngang c vt du lp gia, cn lp trong c x g, th si nh. C mi thm cay c bit, v cay t, hi ng. (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ra sch nhanh, co b v th, xt lt mng 2 - 3 ly, tm nc sa t (c 1 cn Hu phc th sao vi 4 lng sa t), sao chn dng trong hon tn. Nu dng trong thuc thang ung th dng nc ct gng (c 1 cn Hu phc th sao vi 8 lng nc gng) cho kh (Li Cng Bo Chch Lun). + Co b v th, ra qua, ly 2 v Gng sng, T dip trn vo, nu chn ri b Gng v T dip i, ct phin, phi trong rm cho kh dng (Trung Quc Dc Hc i T in). Bo qun: y kn, ni kh ro, v d mc. Trnh nng v d mt tinh du thm. Thnh phn ha hc: + Magnolol, Honokiol, Obovatol, 6-O-Methylhonokiol, Magnaldehyde B, C, Randainal, Dipiperityl Magnonol, Piperitylhonokiol, Bornymagnolol, Randiol, Magnatriol B (Yahara S v cng s, Chem Pharm Bull, 1991, 39 (8) : 2024). + Magnocurarine, Salici Foline (Thi Kin Phng, Dc Hc Hc Bo 1988, 23 (5) : 383). + b -Eudesmol 17,4%, Cadinol 14,6%, Guaiol 8,7%, Cymene 7,8%, 1,4-Cineol 5,6%, Caryophellen 5%, Linalool 4,6%, a -Terpineol 4,5%, Globulol 3,1%, a -Humulene 3,9%, 4Terpineol 3,4% (Q L Pu v cng s, Planta Med, 1990, 56 (1) : 129). Tc dng dc l: . Cht Magnolol (thnh phn Phenol ca Hu phc) c tc dng phng nga lot d dy trn thc nghim, c tc dng c ch Histamin gy co tht t trng, c ch d dy tit dch (Trung Dc Hc). . Thuc sc Hu phc c tc dng kch thch rut c lp ca chut v chut H lan. Thuc cng c tc dng hng phn c trn kh qun (Trung Dc Hc). . Cht kim Hu phc v hoa Hu phc c tc dng h huyt p (Trung Dc Hc). . Nc sc thuc c tc dng khng khun rng: trn thc nghim in vitro, thuc c tc dng c ch t cu vng, lin cu khun phi, lin cu khun tn huyt, tnc khun l ( Shigella sonnei ) v nhng nm gy bnh thng gp (Trung Dc Hc). + Gim y hi lc chm t ct t cung: Tc ga cho 36 bnh nhn ung bt Hu phc trc phu thut, kt qa lc rch phc mc, i trng khng phnh, mt s t hi y, dng tay

y nh l c. So vi 163 ca khng cho ung Hu phc tt hn rt r, ( Bo Co Ca Bnh Vin Ph Sn Trc Thuc Hc Vin Y Hc Thng Hi s I, Tp Ch Tn Y). Tnh v: + V ng, tnh n (Bn Kinh). + V cay, n, tnh i nhit (Bn Tho Kinh S). + V rt nng, khng c (Bit Lc). + V ng, cay, tnh m (Trung Dc Hc). + V cay, tnh n (Trung Dc i T in). Quy kinh: + Vo kinh T, V (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh tc Thi m T, th Dng minh i trng, tc Dng minh V (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh tc Quyt m Can, th Thiu m Tm (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh T, V, i trng (Trung Dc i T in). + Vo 3 kinh T V, i trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + n trung, ch kh, tiu m, h kh (Bit Lc). + Tr m m, kh kt thy, ph sc huyt, tiu ha thy cc, ch thng (Dc Tnh Lun). + n trung, h kh, to thp, tiu m (Trung Dc i T in). + T nhit, tn mn, n trung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Hu phc tr ph kh y tc m ho suyn: (Thang Dch Bn Tho). + Tr bng y, bng au, ngc y tc, ngc au, nn ma, n vo l nn ra, m m, suyn, ho, tiu chy do hn thp, kit l do hn thp (Trung Dc i T in). Liu dng: 6 20g. King k: + T Vi h nhc, chn nguyn bt tc: cm dng. Ph n c thai ung vo tn thng nhiu ti thai kh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ght Trch t, Tiu thch, Hn thy thch (Bn Tho Kinh S). + K u, n u vo th kh ng (Dc Tnh Lun).

+ Can Khng lm s cho Hu phc (Bn Tho Kinh Tp Ch). n thuc kinh nghim: + Tr bng y m mch i Sc: Hu phc na cn, Ch thc 5 tri, dng 1 u 2 thng nc, sc cn 5 thng, thm vo 120g i hong, li sc cn 3 thng, ung nng 1 thng, thy bng si l tt. Nu ung nc u m khng thy si chuyn th ng ung tip (Hu Phc Tam Vt Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr trng v thc nhit, kh tr, trng mn, to bn: Hu phc 12g, Ch xc 8g, i hong 12g. Sc ung (Hu Phc Tam Vt Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr th t, bng au: Hu phc sao vi nc ct gng, tn bt. Mi ln ung 8g v nc mi mc ging ln (Thnh Hu phng). + Tr m ng, nn khan, ngc y tc, n khng xung: Hu phc 40g, sao vi Sinh khng, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc cm (Thnh Hu phng). + Tr bng au, bng trng, bng y: Hu phc na cn, Cam tho, i hong, mi th 120g, To 10 tri, Ch thc 5 tri, Qu 60g, Sinh khng 150g, sc vi 1 u nc cn 4 thng, chia lm 3 ln, ung nng trong ngy. Nu c nn ma th thm Bn h (Tht Vt Hu Phc Thang Cc phng). + Tr kinh nguyt khng thng: Hu phc 120g, sao, xt lt, sc vi 3 thng nc cn 1 thng, chia lm 2 ln, ung lc i. Khng qu 3 thng l c hiu qu (Mai S phng). + Tr kit l i ra ton xc thc n, lu ngy khng bt: Hu phc 120g, Hong lin 120g, sc vi 3 thng nc cn 1 thng, ung lc i (Mai S phng). + i b T V suy nhc, n trung, ging kh, ha m, kch thch tiu ha, tr nn ma, tiu chy: Hu phc b v, Sinh khng lun c v, xt lt, sc vi 5 thng nc cho cn. B gng i, sy kh Hu phc, ri ly 160g Can khng, 80g Cam tho, nc 5 thng, sc chung vi Hu phc cho cn. B Cam tho i, sy kh gng v Hu phc, tn bt. Dng To nhc, Sinh khng u sc chn, b gng i, ly To qut nhuyn, trn thuc bt lm thnh vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc cm(Hu Phc Tin Hon - Bch Nht Tuyn phng). + Tr kh trng, ngc y, n km, lc nng lc lnh, bnh lu ngy khng bt: Hu phc sao vi nc ct gng, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc go lu nm, ngy ung 3 ln (u Mn phng). + Tr bng y, tiu chy: Hu phc, Can khng, 2 v bng nhau, tn bt. Trn vi mt lm vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc cm (Bo Thi phng). + Tr tr nh b th t, V h km theo ng kinh ko m: Hu phc 40g, sc vi nc Bn h 7 ln, ngm vi nc ct gng na ngy, phi kh. Mi ln ly 4g ngm vi 3 thng nc vo go mt bu, cho n khi kh th thi, nu cha kh th sao cho kh, b Hu phc i, ch dng Bn h m thi. Mi ln ung 2g hoc 4g vi nc sc Bc h (T Phc Tn phng). + Tr i trng kh to: Hu phc sng (tn bt), rut heo nu nh, trn thuc bt lm vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc gng (Thp Tin Lng phng).

+ Tr Tm T khng iu ha, i tiu ra cht c: Hu phc sao v6i nc ct gng 40g, Bch phc linh 4g, Ru l chn, sc ung nng (Kinh Nghim phng). + Tr bng y do thng thc: Hu phc, Trn b, Ch xc, Mch nha, Sn tra, Tho qa, Sa nhn. Sao kh ung vi nc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr tiu chy do thp nhit: Hu phc, Qut b, Hong lin, Cam tho, Thng trut, Bch trut, Ct cn. Sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr bch i giai on u: Hu phc, Binh lang, Mc hng, Hong lin, Hot thch, Qut b, Cam tho, Bch thc (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr bng y: Hu phc, Bch trut, Nhn sm, Bch thc, Phc linh sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr nn ma do V hn: Hu phc, Sinh khng, Qut b, Hoc hng, Sa nhn, Bn h (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr tch khi lnh cng lu nm trong ngi: Hu phc, Tam lng, Bng nga trut, Binh lang, Nbn sm, Thanh b (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ngc y do kh, kch thch cho n nhu: Hu phc, Thng trut, Qut b, Cam tho, lm thuc tn ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr kinh nguyt khng thng: Hu phc 120g, sao, xt lt, thm o nhn, Hng hoa, sc vi 3 thng nc, cn 1 thng, chia lm 2 ln, ung lc i (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr T Vi h hn, kh tr, trng mn: Hu phc 8g, Sinh khng 8g, Bn h 12g, Cam tho 8g, ng sm 12g. Sc ung (Hu Phc Sinh Khng Bn H Cam Tho Nhn Sm Thang Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng au do lnh, bng y tc khng n c: Hu phc 12g, Trn b 8g, Can khng 4g, Tho u khu 6g, Xch phc linh 12g, Mc hng 4g, Cam tho 4g, Sinh khng, i to, mi th 12g. Sc ung (Hu Phc n Trung Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thp m ng ph, ngc y tc, ho suyn, ph qun vim mn tnh: Hu phc 8g, Ma hong 4g, Thch cao (sng) 20g, Hnh nhn 12g, Bn h 12g, Ng v t 4g, Can khng 3,2g, T tn 2g, Tiu mch 16g. Sc ung (Hu Phc Ma Hong Thang). + Tr s gi, t ra m hi, ngc y, ho, suyn: Qu chi, Bch thc, Sinh khng, i to, Hu phc, Hnh nhn, mi th 12g, Cam tho 4g, Sc ung (Qu Chi Gia Hu Phc Hnh T Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Tt c cc chng m thc, nh tch, kh thng, bo trng cng lnh kh, nghch kh, lnh kh tch t lu ngy, nhp vo bng, rut si ku, m m, nn ra m ri, V lnh, nn ma, bng au, tu chy. Ngi T V thc m cm phong hn, ngi kh thc m ung lm Sm, K gy nn suyn trng, th Hu phc l thuc cn dng. Thuc tnh chuyn tiu o, tn m khng thu , khng c tc dng b ch (Bn Tho Kinh S).

+ Cng dng vi Ch thc, i hong th c tc dng t thc mn, cho nn bi i Si H Thang c Hu phc. Dng vi Thng trut, Trn b th c tc dng tr thp mn, v vy, trong bi Bnh V Tn c Hu phc cng dng vi Nhn sm, Bch trut tr h mn. Cng dng vi Bn h, m tinh c tc dng to thp, thanh m. Cng dng vi Bch trut, Cam tho c tc dng ha trung, kin v. Dng vi Ch xc, La bc t c tc dng h kh, thng trng. Dng vi Ta t, Tin h c tc dng pht tn phong hn. Cng dng vi Sn tra, Ch thc c tc dng s kh, tiu thc. Cng vi Ng th, Nhc qu c tc dng hnh thp, to m. i vi chng thc, thuc c tc dng l kh, hnh kh. Nhng chng kh thnh, thuc dng khng ph l khng xem xt, m i vi chng h nn t dng (Bn Tho Hi Ngn). + Hu phc tr kh lnh tch t lu ngy, bng si dng h, thc n c khng tiu, lm tan nc nh ng, ph huyt , tiu cm nc, tr nn ra nc chua, lm m v kh, tr au do hn, tr ngi bnh h yu m nc tiu trng (Dc Tnh Bn Tho). + Hu phc c tc dng kin t, tr n vo nn ra, chng hoc lon, chut rt, kh lnh nng, t bng quang v tt c bnh kh ng tng, bnh thai tin sn hu ca n b, vng bng khng yn, dit trng giun trong rut, lm sng mt, thnh tai, iu ha cc khp (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + Hu phc v ng, tnh m, th cht nng m ging xung, l thuc ca T V. n trung, h kh l cng nng gc ca n, kin t, tiu y trng, tiu m, cm nn ma, tiu thc, gim au, bi thnh rut, li tiu, u do tc dng n trung vy, li c kh nng t thc V, do t hiu qu trong khi dng trong bi Bnh V Tn, chng y do hn rt cn thit, l theo lm tan khi kt ca n vy. Nhng v hnh kh qu mnh, nn chng h khng nn dng qu nhiu (Bn Tho Gii). + Hu phc v ng, kh m. ng Chn Quyn cho rng Hu phc v ng, tnh cay v rt nng, phi ni l thuc c v cay, nng, ng, m. V cay nng thi qu th tnh n phi c c, ly ci c nh dng kh m sa cha li, nn khng c c. C kh ln v u nng nc l phn m ging trong dng, vo kinh Tc thi m, kinh th tc dng minh, n ch tr chng thng hn trng phong, au u, nng lnh, c t di do kh huyt, do ngoi t phong hn lm tn thng phn dng th thnh chng au u, nng lnh. Phong, hn, thp, vo phn tu l th kh huyt ngng tr m thnh chng t, nng th c nhc t di. Thuc ny v cay nn tn c khi kt, v ng nn to c thp, tnh m nn ui c phong hn, tr c cc chng trn. Sch Bit Lc ghi rng Hu phc ch v n trung, tiu m, h kh, tr hoc lon v bng au, bng y, trong V b hn, nn ma khng cm, chng tiu chy, kit l, tm phin, bt rt, do trng v kh nghch ng tr v m m lu kt, n ung thc n sng lnh gy nn. c Hu phc th h tit khai thng, n m tng Thn, cc chng khng cn ht m li ht, cn nh cc chng tiu gt, tuy thuc bnh h tiu, nhng thng bi v c thp nhit h ch, cc lo giun cng do trng v c thp nhit gy nn. V ng c kh nng to thp, st trng, v vy, Hu phc cng u tr c. Trong sch Bn Kinh li ghi l Hu phc ch v tim hi hp v sch Bit Lc ghi rng Hu phc tr kinh s, kh lu nhit, tt c u khng phi chng thch nghi ca Hu phc. Chng hi hp thuc tm h, khng lin quan g n T V, Hu phc c kh v rt m li c th tr c lu nhit sao? Cn v tc dng ch kh, hu trng v cng do l t kh b tr th chnh kh t c b ch, tch tr tiu ri th trng vi t c bi b vy, khng phi ngoi cng nng tiu tn li c cng nng b ch, ngi dng phi t tng (Bn Tho Kinh S ).

+ Hu phc v cay, ng, sch ghi l dng chung vi Ch thc, i hong tc l bi Tha Kh Thang th lm tit t c chng y tc. Dng cng Thng trut, Qut b tc l bi Bnh V Tn, th tr c chng thp y. Dng cng thuc gii li th cha c chng au u trong bnh thng hn. Dng vi thuc tiu x th bi b c trng v. i khi l kh cay th tn nn hp vi chng thp, chng mn, v ng th ging nn x c chng y, cng. Ngi i nay khng r, lm cho l sch ghi Hu phc n trung, ch kh, hu trng v, thnh th bt k h chng hay thc chng u dng c. Khng bit chng thc th kh c ch, h chng th khng tn chng? Thc th trng v c th hu c, h th trng v khng bc chng? Cn nh cho rng ph huyt, st trng cng l kh hnh nn huyt t thng, v ng l st trng. H sch lit k cng nng ca thuc u l rt t kh v ca thuc, khng phi l ghi theo ch tr ring ca tng v thuc, l kin ring v. Phc tc l v cy Tn, ly loi dy, mu tm l loi tt (Bn Tho Cu Chn). + Hu phc kh m, bm th mc kh i ln, lc ma xun, vo kinh tc Quvt m Can, v ng, khng c, c v ha ca t phng Nam, vo th Thiu m Tm kinh, kh v thng nhiu hn l ging dng. Sch Nn Kinh ghi rng: thng hn c 5 loi, l trng phong, thng hn, thp n, nhit n, n bnh vy. Trng phong, thng hn l chng trng phong. Phong kh thng vi Can, mch Can v mch c hi nh u, phong b dng t s thng trn cho nn au u, ch tr cho chng ny l v Hu phc vo Can, c tnh m, lm tan vy. Hn nhit, hi hp l bnh nng lnh m hi hp v. Tm h th hi hp, Can h th kinh. Hu phc kh m, c th n Can, v ng c th thanh Tm. Can tng huyt, Tm sinh huyt, huyt ngng kt th thnh chng t (t), v ng c th tit c, tnh m c tc dng hnh i c, v vy tr chng huyt t c nhc t di, cng v huyt chy c m b mao khng t di vy. V ng th tit c, tnh m th hnh c, v vy cng ch tr c.Giun l do thp ha ra, v ng th to thp, c th st trng, cho nn kh c (Bn Tho Kinh Gii). + Hu phc kh m, bm mc kh m vo tng Can, v ng, khng c, c v ca ha m vo Tm, nhng kh v hu m ch ging, ging th m m chuvn v tan, ng chuyn v tit, nn s ch u l thc chng. Chng trng phong, tiu tiu khng thng, chng thng hn, suyn, tiu chy, bng y tc, sau khi pht hn, to bn, u au, trc kh xng ln, tt c u nn ly Hu phc lm ch tr. Cn nh v m th tn c hn, v ng th tit nhit c, tn c, tit c th c th gii c chng lo s, hi hp do kh nghch gy nn. Tn c th kh hnh, tit c th huyt hnh, nn c th tr c chng huyt t, c nhc t di. Giun vn t thp kh sinh ra, Hu phc tn m tit c th giun sn kh c, thng sng ci y tc h kh. Trong kinh vn khng c vn t ghi r, ng Trng Cnh s dng v v ng m ca n l ra ngoi kinh vn vy (Bn Tho Kinh c). + Hu phc c v ng, km c hi ngt, cho nn vo thng trung chu t th m tn kh kt, v ng t m, cho nn phn kh m tan c. HI bnh bi hn thp t l rt ng, cn bnh b thp nhit, c ng hn thanh nhit, to thp, m mn ci v ng tnh m ny nhm tn kt ca n, cng thu c cng hiu. V iu m cc tin hin dng tr y tc lm u, khng nn ln ln vi chng h tc m khng c t. Nu nh l hn thp thc t, vn theo chnh tr ca n, tc l thp nhit thnh bnh. Nu tch nhit do n ung nhng v bo v ngoi cm ut nhit, cng l chng thc trng. Trong thuc ng lnh c th mn Hu phc tr i, hoc l trong kh h m thp nhit th t phi xt h thc, nng nh, cng phi xt theo thi gian mi b hoc lu nh cng b nhiu hay t, v thuc ny li cha c th kh c, nu v thuc ng, hn tr t qu nhiu, m v thuc kin t t, dng ci ny tn kt thp nht th e rng v ng hn cng thng khng th tn c, li nh v thuc ng,

ngt, kin t nhiu m thuc tr nhit t, dng thuc ny b ch qu nhanh, e rng v ngt m b khng th thu ngay c, suy t ngha ny, cc chng h dng Hu phc u ton l nh vy c (Bn Tho Thut Cu Nguyn). + Hu phc tr tam dng biu chng, trng phong, thng hn, u au do nhit. Hu phc khng phi l thuc tr phn biu sao li ch a ra lm cng nng hng u. Hu phc vn khng phi l thuc gii biu, chng s hi, hi hp hoc huyt t c bp t di, li ton l biu chng, theo ca sch Bn Kinh, v Hu phc ch v thng hn, trng phong, u au, hn nhit hoc hi hp, kinh s, hoc kh huyt t (t), c bp t di. Lu Tin Giang cho rng cy c m bn ma khng ho, hoc c thun m; hoc c thun dng, nh Hu phc th c thun dng, v vy ly phn v cy s dng m kh v ng ca, sc sm, v tm, l v quy v hnh quy v kh vy. V ng h tit c, nhng ng m m th khng h tit m lm m tan. Nu ng lnh th x thng nh Ch thc l vy, gip s sinh ha ca kh trung chu T th, thuc ny tuy v ng, nhng ng xong c cm gic hi ngt, cho nn vo thng t th, m tan c kh kt, nhng li ny l bng chng tr c chng thng hn, trng phong gc bi T th. Chng thng hn trng phong bin ha tuy nhiu, i khi khng vt ra ngoi tc dng thng m, thng dng, Thng m th to chng bin ha lm thnh hi hp, s hi. Thng dng th thp chng bin ha, bin ha th thnh kh huyt t. Chng hi hp, s hi, thc ra gm cc chng vt v, bt rt. Chng kh huyt t, thc ra bao gm cc chng hu y tc nn ma, tiu chy. Gia hai chng hu trn u ging vi biu t, biu ly l lm gc m tn biu ca n, khng xt n phn l th cnh l u khng th phc sinh. L ly biu lm tip vin, m thng phn l, khng xt phn biu th ngoi t nhn m i su hn vo bn trong. y, Hu phc khng tr thng hn trng phong, m thng hn, trng phong ni ngoi lin quan nhau, t khng th thiu v Hu phc c, v vy nn a vo lm u cng dng l th. C bp t di, trong sch Trng Cnh cho rng nh giun b trong da, khng bit au. Cm gic nh giun b l chng hu, biu kh h lu ngy th cm gic khng bit au l chng hu dng kh b ut kt, y l vn c bp b t di. Nu s dng trong cc chng khng bit au, th khng cn nghi ng g m khng dng Hu phc. Lu Tin Giang ghi rng, Ch thc v ng m cay, ng nhiu cay t, trong ng li c t chua, h ng chua th c kh nng tit kh, cn hn th c tnh ging xung, do , vn tnh i xung, nhn lc thi tit ging xung ang thnh, ly ci m mnh nht, v nhanh nht. Hu phc lc u nm th ng, trong ng c hi hi ngt, sau cng c cay m khng phi cay, l ci tha ca ng, m, tc gi l ma (t) vy. Nhng Hu phc t ng m tn kt, khng nh Chthc t ng hn tit tr. Kh ly m nng lm thng, lm b, v qu ng th chuyn t ging tit m tiu o. V vy, ch tr ca Hu phc phi hp vi chng hn hoc chng thp, ch tr ca Ch thc hp vi chng nhit hoc chng to, mi v thuc ty chng m s dng. Ngc li, th Hu phc dng cho chng kt to nhit l mn cch tng tr m t hiu qu. Nu dng lm Ch thc cho chng hn thp, tlt kh vn h m li cn b ging na, th khng ch khng c ch m cn c hi l ng khc na (Bn Kinh S Chng). + Cng nng ch yu ca Hu phc l to thp, tr trng y. Tru Th cho rng Hu phc c v ng, c th tit xung di, nhng v ng t tnh n ra th khng th tit xung c, m lm thnh n tn, nu ng m t' hn ra, th thng m tit xung, ging nh v Ch thc vy. i vi vic phn tch chc nng ca Hu phc v Ch thc, c th coi nh l ng vy. V Hu phc ly vic tn y, tr trng tr, cn v Ch thc ly vic tiu kt o tr m dng. Chnh v iu m Trng Cnh dng Hu phc tr chng trng mn. Nh bi Hu Phc Tam Vt Thang trong sch Kim Qu Yu Lc ly v Hu phc lm qun, i

hong, Ch thc lm t, tr bng trng, to bn, da vo chng trng lm trng m tch tr lm nh. Trong sch Cc phng, bi Bnh V Tn, dng Hu phc kt hp vi Thng trut, Trn b, Cam tho, tr T V c thp tr, khng th vn ha, l hi chng thp nng m kh tr nh. V th cho nn, bi trc dng tr trng, tn mn lm ch, cn bi sau ly to thp, vn l tr. Tuy s tr khc nhau nhng tm li khng ra khi cng dng n tn (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Hu phc v ng, nu khng ch sao vi gng th s lm cay trong li hng (Bn Tho Din Ngha). + Khi dng vo thuc, Hu phc phi sao vi nc ct gng hoc tm nc ct gng ri sao (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). Phn bit: cng mt tn Hu phc, nhng cy trn l cy chnh thc dng vi tn Hu phc, hin nay phi nhp ca Trung Quc. Ngoi ra cn phn bit vi cc th Hu phc sau: 1- Th Hu phc Magnolia Officinalis var. Biloba Rehd. et Wils. rt ging loi trn, chi khc u l lm xung chia thnh 2 thy. 2 - Nht Bn dng cy Hu phc ti ia phng vi cy Magnolia obovata Thunb., cng thuc h Magnoliaceae. Ngoi nhng cy trn ra, ngi ta cn dng cc cy sau vi tn l Hu phc nam: 3 - Cy Hu phc nam cn gi l cy Re, Qu rng, Qu ln (Cinnamomum iners Reinw. ex Blume) thuc h Lauraceae. l cy to, cao 8 - 10m, cnh hnh tr, mu nu en. L to, thm, mc i hoc so le, phin trn di, chp l t hay hi nhn, mt di l hi mc mc. Ba gn gc chy dc n gn chp l. Hoa trng thm mc thnh chy nch l v u cc cnh, gm 12 - 14 tn. Qu mng hnh bu dc, di 12 - 13mm, trn mt chn. Cy c hoa vo thng 3 - 4 v qu vo thng 5 , 6. Mc nhiu Trung b Vit Nam, ri rc trong rng th sinh, Tuyn Quang, Bc Thi (min Bc), rng ci min Nam. V c thm mi qu mnh, thng dng lm hng trm. c dng th cho v Hu phc Bc theo kinh nghim, ngoi ra ly r sc ung sau khi sinh , khi ln cn st, dng v cy tr bng y, n ung khng tiu, kch thch tiu ha. 4 - Cy B bnh, Bch bnh hay Mt nhn cn gi l Hu phc nam Eurycoma longifolia Jack subsp. Longifolia (Crassula pinnata Lour.) thuc h Simargoubaceae. l cy nh, cao 2 8m, c lng nhiu b phn, l kp gm 10 - 36 i khng cung, mc i, mt trn xanh bng, mt di trng xa. Cung l mu nu . Cm hoa hnh chm kp hoc chm tn mc ngn, cung l c lng mu r st. Hoa nu. Qu hnh trng, hi dt, c rnh ga, khi chn mu vng , cha 1 ht, trn mt ht c nhiu lng ngn. Ma hoa qu thng 3 - 11. Cy mc hoang vng rng ni tha, di tn cy g ln. Kinh nghim nhn dn thng sc r (rt ng) cha st rt, ng c, say ru, x giun. V thn cy sc ung cha chng n khng tiu, kch thch tiu ha nh Hu phc bc. Kt hp c r cy v v cy cha ph n au bng lc c kinh, nhc mi tay chn. Qu dng cha kit l, bng di au ni ph n, tm tr gh, l nga. Khng dng cho ph n mang thai. - Ngoi ra nhn dn cn dng v ca cy De vi ln l Hu phc nam (Cinnamonum obtusifolium : Nees var. Loureini Perrot et Eberth, Cinnamonulm loureirii Nees). l cy cao 12 - 20m, c cnh hi vung, nhn. L gn hnh bu dc, thun li 2 u, chp c mi

nhn mm, c 3 gn ko d ti chp l, mt di ph vy nh. Cung l c rnh. Hoa hp thnh chy nch, gn ngn hoc gc cc nhnh. Qu hnh trng, lc non mu lc, khi chn mu nu tm, sng bng (Xem: Nhc qu). V, cy Chnh chnh cng vi tn Hu phc nam (Cinnamomum liangii ~ Allen). l cy to cao. L nguyn, mc so le. Mt trn mu xanh m, s vo trn tay, mt di mu xanh nht, s vo thy hi nhm. L v ra nhai c cht nht, thong c mi qu. Hoa rt nh. 6 - Cn phn bit trnh nhm ln vi cy Vi rng (Eugenia jamboeana Lamk.) thuc h Myrtaceae, cng dng vi tn Hu phc. l cy cao, l thun hp y, mt trn bng v thm mu, mt di nht hn, phi kh mu nu. Cm hoa mc k l. 2 - Trung Quc cn loi "Hu Phc Qung T xuyn" gi l "Xuyn hu phc un thnh ng trn, v ngoi mu vng tro, hi x x, mt trong mu nu tm, nhiu du, nhai th thy t b, phm cht qu hn c, c coi nh l loi nht. Cn loi c Phc Kin, Trit Giang gi l "n hu phc', hu ht hai bn un thnh hai ng vo nhau, trn th trng gi l "Kin song quyn phc", v ngoi mu trng tro, v trong mu vng tro, du t, mt b ngang c mu vng, kh v tng i nht, l loi khng c tt (Danh T Dc Hc ng Y). Phn Bit Vi Cc v c gi l Nam Hu phc nh sau: + V De: C v cun hnh vng cung. Mt ngoi c lp bn mu nu nht, lm m trng, c nhiu rnh nu dc ngang (c khi lp bn c co b, l lp trong mu nu), mt trong mu nu, nhn, m ctt ngang mu gch hoc nu. Cht chc, kh b, mi thm long no nh, v cay, cht. + V Chnh chnh: C v hnh lng mng. Mt ngoi mu nu xm, mt trong mu nu nht. Cht chc, kh b. Mt ct ngang mu nu sng. Mi ging mi qu, v cay nht. +V Vi rng: C v hnh lng mng hay cun hn, mt ngoi mu nu nht hay nu xm, c lp bn rt d trc, c nhiu ng nt ngang, dc. Mt trong mu nu en, cn st li mt lp g mng rt d tch ri. Cht xp d b, mt ct ngang mu nu en. Khng mi, khng v (Danh T Dc Hc ng Y).

H O

H o hay Hnh o c tn khoa hc l Juglans regia, h H o Juglandaceae. Cy Hnh o cho ta nhng v thuc sau y: - L = H o dip - V qu = H o xc = Thanh long y - Ht cn v cng = Hch o - Mng mm gia v v nhn ht = Phn tm mc - Nhn ht = H o nhn = Hnh o nhn. A- L H o - Thnh phn: tannin, acid ellagic, juglon (naphtoquinol), juglanin v tinh du. - Tnh cht: tannin v naphtoquinol c tnh khng khun. Acid ellagic c tnh chng oxy-ho yu. L c tnh gan mch. - Cng dng: nc sc ung lm thuc b, lc mu; dng nhiu c tnh sp trng (tr tiu chy). Ngm trong ming tr l ming, hi ming. Vi ngoi da tr mn nht, r vt thng, ra m o do tnh khng khun v khng nm. Ph n cho con b trnh dng (v tt sa). B- V qu V qu c kh nng chng khi u. (Huang KC. The Pharmacol of Chin herbs 1999) Mi c kt qu trong phng th nghim, cha ng dng lm sng. C- Phn tm mc c cng dng nh l nhng yu hn. D- H o nhn - Xin ng nhm vi o nhn (Prunus persica) hoc Hnh o, tnh cht tr liu hon ton khc.

- 100g H o nhn sinh 642 calori, c 14g protein, 62g cht bo. Nu tnh ra calori, 8% do cht bo bo ho, 55% do cht bo cha no nhiu ni i, 20% do cht bo mt ni i. Nh vy cht bo cu H o nhn tng i tt, gn bng du hng dng. - H o nhn c juglone v juglanin. - H o nhn c v ngt, tnh n. Lm thuc b nhng dng nhiu c c ; do khng dng mnh n m thng phi hp vi cc v thuc khc. - B thn nn dng n thn, sp tinh, tr au lng mi gi. Ch H o + Cu k + ht sen, c sen, i to. Ch ny b thn sp tinh, chng di hot tinh. Nhng ngi ho sc, n ung d b sc hy n ch ny. - ch mnh mn nn tng sc, chng mi mt, cha h hn, hen suyn. Thanh nga hon (Ho t cc phng) gm: H o nhn, B ct chi, trng. Bi ny b mnh mn, tng sc, chng nhc mi. - Lim ph nn tr ho, tr bnh tr.- Ho phi (phi trn), tr hu mn (phi di) c lin quan g vi nhau u ? ng y cho rng hu mn thuc ph; theo bo thai hc, hu mn c cng ngun gc vi da nn cng thuc ph ; Khng v th m pht biu tr ph (!) Ch H o gm H o nhn, Hnh nhn, gng, mt ong. Tr ho, ho sc, ho tng cn, m long.Gii phng nh sau: H o nhn n ph thn. Hnh nhn thng ph, tiu m. Gng hnh kh hot huyt, tiu m. Mt ong v ng hip ng vi H o nhn b t - ch Tam tiu nn tiu m, thng tiu. - B can t nn c tnh cch b dng. - Cm k: Trnh dng nu khng thuc chng h hn. Ph nhit m, mnh mn ho cm dng. - Ch : H o nhn lu hoc nu nng qu c mi i kh chu.

HNG HOA

Xut x: Khai bu. Tn Vit Nam: Cy Rum. Tn Hn Vit khc: Hng lam hoa, hng hoa, Mt trch hoa, Hng hoa thi, Tng hng hoa, Kt hng hoa, Sinh hoa, Tn hng hoa, Hng lan hoa, Trch hoa, Thch sinh hoa, n hoa, Tin bnh hng hoa, Ty tng hng hoa, Lp hng hoa, Nguyn hng hoa, Hong lan hoa, Dng hng hoa (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Carhamus tinctorius L. H khoa hc: H Cc (Asteraceae). M t: Cy tho cao hn 1m, thn nhn, ng thng, c vch dc, trn c phn cnh. L mc so le gn nh khng c cung, b, u cht nhn nh gai, mp c rng ca nhn khng u, mt l trn mu xanh sm, gn chnh gia li cao. Cm hoa gm nhiu hoa nh, mu cam, p, hp li thnh g hnh u, ngn v cht cnh, l bc c gai. Hoa c ng di hnh tn, trn c 5 cnh nh tua si, hoa ci gia c nhy vng, kt qu vo di ng. Qu b hnh trng c 4 cnh li. Ma hoa thng 6-8, ma qu thng 8-9. a l:

Trc y c trng nhiu H Giang Vit Nam, nay ang c pht trin trng nhiu ni. Trng bng ht vo ma xun. Phn bit: Cy Tng hng hoa, cn c tn l Phin hng hoa, hoc L hng hoa, c nhiu Ty Tng v u Uyn, thuc h ui iu l cy tho sng a nin, phn di t thn trn hnh cu, phnh ln, l 6-9 phin, l hnh di, khng cung. Vng gc c b rng bc li hnh vy, khong thng 9,10 t l ni ln 2,3 o hoa mu hng nht, hoa chia thnh 6 phin mu hng m, nh di, tr u tam thao, mu hng tm, nh di. Cng dng ging nh Hng hoa nhng tt hn v gi tin t hn nn c nhiu th gi. Ngi ta thng gi l Ty tng hng hoa. Thu hi, s ch: u ma h, khi hoa ang n, cnh hoa ang chuyn t vng sang th bt u thu hi, ni thong gi v ni c nh nng cho kh, hoc phi trong rm cho kh l c. Khng nn phi trc tip ngoi nng khi bin mu. Phn dng lm thuc: Hoa (Flos Carhami). M t dc liu: 1- Cnh hoa dng ng nh di, kh teo li nh t, mt trc x 5 thy, phin thy hnh di hp, di chng 6,5mm, ton th di hn 13mm, bn ngoi biu hin mu hng hoc hng tm, nh c mu vng nht, hp m li thnh dng ng, chnh gia c tr u l ra mu nu nht, cht nh xp, c mi thm c bit. Hng hoa c tnh H Ty gi l Hoi hng hoa rt tt, cnh hoa di, mu hng tm, loi xn xut T xuyn gi l Xuyn hng hoa c mu tm, hi m vng, trc y dng lm thuc nhum, hin nay rt thng dng. 2- Tng hng-hoa hay Ty tng hng hoa, phn dng lm thuc l hoa tr kh, phn nhiu tp hp thnh dng khi trn ri, mu hng m, n th hoa tr nh m di, tr u tam hoa, hi dt, mt trc hi phnh ln, biu hin dng loa kn, di chng 6-10mm, bn ngoi biu hin mu hng m, u trn hi sng, c mi thm c bit, nhai nh ra thy mu hng tranh. Tng hng hoa thu hi vo thng 9-10. Bo ch: Hi v b i hoa i, ch dng cnh hoa gi li thnh tng bnh phi kh, hoc ga nt vt thnh ming bnh phi kh dng gi l Tin bnh. Loi ch phi kh dng khng ng bnh gi l Tn hng hoa. Cch dng: Mun th xem thc gi ly mt cnh Hng hoa b vo trong chn nc nng thy nh mu, phi hai n ba ln cng cn mi tht ltt. Dng sng, cho vo thuc thang sc ung dng huyt, tm ru dng hot huyt ph huyt. Thnh phn ha hc: + Ethyl acetate, Benzene, Pent-1-en-3-ol, 3-Hexanol, 2-Hexanol, 2-Hexenal, 3-Methyl butyric acid, Methylbutyric acid, p-Xylene, O-Xylene, Phenyl acetaldehyde, Nonanal, Terpinen-4-ol, Verbenone, Decanal, Benzothiazole, E, E-2, 4, E, E-2, 4 Decadienal, Methyl cinnamate 1, 2,

3-Trimethoxy-5-Methylbenzene, a-Copaene, 1-Tetradecene, a-Cedrene (Koshi Saito v cng s Ca 1991, 115: 5139e). + Galatose (T Trung T, Trung Dc thng Bo 1982 9 (1): 31). + Nonacosane, b-Sitosterol, Palmitic acid, (Hong Giang, Trung Tho Dc 1984, 15 (5): 123). Tnh v: V cay, Tnh m. Quy kinh: Vo 2 kinh Tm Can. Tc dng: Hot huyt kh , thng kinh, thu chn. Ch tr: + Thng kinh tr, tr b kinh, sn dch sau khi sinh khng xung c, thai cht lu, l sng ty au nhc, au do chn thng. Liu lng: 1- 3 ch. King k: Ph n c thai, kinh nguyt nhiu cm dng. Bo qun: D ht m, hay vn mc v i mu. ni kh ro, thong mt, trong thng l kn, c lt cht ht m. n thuc kinh nghim: + Tr cc chng au, dng th Hng hoa ti ga vt ly nc ct ung lin tc 3 ln (Ngoi i B Yu). + Thi tai chy nc vng, dng Hng hoa 3 ch ri, cng Bch phn (phn phi) 5 ch th kh tn bt, chm m cho sch ri cho thuc bt vo l tai, nu khng c Hng hoa ti th dng cnh hoc l ca n cng c. C bi cng cha nh vy, nhng b phn chua i ch dng Hng hoa m thi (Thnh Hu Phng). + Phng thuc sau c coi nh l thnh dc, cha c 62 loi phong, c Trng Trng Cnh cha 62 chng phong, cc chng au trong bng do kh huyt. Dng Hng hoa 1 lng, chia ra lm 4 phn, dng ru 1 bt nu si ung, cha khi ung tip (Bn Tho Kinh). + C hng sng tt nght, dng Lam hng hoa ga vt ly nc ct, ung 1 chn cho ti khi khi, nu gp gia lc ma ng, khng c Hng hoa ti, ly loi ti trn nc cho thm ga ly nc ct hoc sc ung (Qung Li Phng).

+ Chng huyt vng sau khi sinh, trong ngc bun bc, dng Hng hoa 1 lng, tn bt sc vi ru ung. Nu ngi cm khu ri th cy rng thuc vo gia thm 1 t ng tin, nu cha th tip (T Mu B Lc). + Chng nghn n khng c, vo ngy tt oan Ng, mng 5 thng 5, hi ly th u Hng hoa, tm vi gim v ru sy kh, Huyt kit coi cc no nh qu da, hai th bng nhau tn bt, b bt trn gim ru chng cch thy nut dn cn ang nng (Gin tin phng). + C thai nng qu, n ni thai cht lu trong bng m, dng Hng hoa sc ly nc ct ung vi mt t ng tin nng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Sau khi sinh nhau khng xung, sau khi sinh huyt vng dng bi 1 trn cng rt hay (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ph n kinh nguyt khng thng, sinh ra au bng, c khi huyt tch li thnh khi cc au n, dng Hng hoa, Din h sch, ng quy, Sinh a, Ngu tt, Xch thc, ch mu, Xuyn khung, ty theo m phn phi qun thn t s, cn chng 3-4 lng sc k ln ly 2 t ri chia 3 ln ung nng, hoc c th tn bt luyn mt lm h vin ln bng ht long nhn, ln ung 10 vin vi nc si hoc ru (Trung Quc Dc Hc i T in). + phng khi b ln u ma, hoc gi cho u n khi chy vo mt. DngYn chi chnh, tc l th m ngi ta ch bng Hng hoa ra, lc mi khi ln u, dng n bi xoa ln trn m mt, trung quanh mt, ui mt rt hay (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thi tai dng Hng hoa cng vi Bc h v nc ct ca l Kim ty h dip, cho vo 1 t phn chua tn thnh ra bt nh thi vo tai (Trung Quc Dc Hc i T in). + u ma, u inh, u mc, dng Hng hoa, Bng phin, Trn chu tn thnh bt cc mn, khy cho ra mu c ri xc thuc trn, xong bng li (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr hnh kinh au bng: Hng lam hoa 3 ch. Sc vi ru chia 3 ln ung (Hng Lam Hoa Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thng kinh: Hng hoa 1 ch 5, Xuyn khung 1 ch, ng quy, Hng ph, Din h sch, mi th 3 ch. Sc ung, hoc ung kt hp vi ng quy ngm ru ung trc khi c kinh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Hng hoa 1 ch, ch mu tho 5 ch, Sn tra 3 ch, gia ng en. Sc ung. tr sn dch khng xung sau khi sinh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr sng au ti ch do chn thng: Hng hoa, o nhn, Si h, ng quy, mi th 3 ch, i hong 2 ch. Nc v ru mi th mt na sc ung. (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr sng ty do chn thng, t ng: Hng hoa, o nhn, ng quy v, mi th 4 lng, Chi t 8 lng. Tt c tn bt, h vi gim lm cho nng p ni au, chia ra p dn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr si kh mc ra, ban si mu khng hng sng, sng ty: ng quy 2 ch, Hng hoa 1 ch 5, T tho, i thanh dip, Lin kiu, Nga bng t, mi th 3 ch, Hong lin 1 ch 5.

Cam tho 8 phn. Ct cn 3 ch. Sc ung (ng Quy Hng Hoa m - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . Hng hoa l v thuc gip sc cho nhng v thuc b huyt, nu dng th ch dng t thi, v dng nhiu th c tc dng iu huyt m dng nhiu qu th c tc dng hnh huyt, tiu huyt, nu dng qu nhiu th c tc dng ph huyt, huyt khng ngng li th nguy. Hng hoa nhp vo can kinh, tiu huyt, lm cho huyt trn, nhun to, tiu nht, sng au, gim au (Dng Dc Php Tng) . Hng hoa c tc dng hot huyt m li nhun to, lm cho khi au, tiu tan c nhng ch sng au, khi t bi v thng li c kinh mch (Bn Tho Cng Mc). . Hng lam hoa l mt v thuc chnh v nhng mn thuc hnh huyt, nhng chnh ra n cha cho nhng ngi sn hu b chng huyt vng xut hin cc triu chng cm khu, bt tnh nhn s bi v c huyt cha tiu xung c nn a ngc tr ln nhp vo tm lm cho n ni hn m khng ni c, mc ch dng Hng hoa l cho nhp vo tm, can lm cho c huyt phi i xui xung, th chng vng, xong u, chng mt, cm khu t nhin khi c. Cng c trng hp trong bng au nh tht, l bi c huyt cha tiu ht, ngi sn ph b thai cht lu, nu khng c thuc hnh huyt hot huyt th ly g m a n xung. Vy th v Hng hoa c hay trc c huyt, phi c nhng th c trc i th huyt mi thng thng lu li c, v th cho nn chng au qun tht bng hay thai cht lu trong bng d nhin phi dng ti Hng hoa trc ra. Li nh nhng v thuc c c, c khi hi n huyt phn th v Hng hoa cng trong i ng thuc hnh huyt, tt nhin n lm cho huyt phi hot ng ln th nhng c kia phi gii tn ngay (Bn Tho Kinh S). . Khi thu hi Hng hoa, vo lc thi k hoa n ri, hng sng la nhng hoa mi hi, ng dng hoa rng, ch dng hoa va mi n mu n vng khng nn ly vi, cho ti khi no bin ra mu ti mi nn hi. Ngn ca cy Hng hoa c th n c, nhng n k Trm hng, X hng. rng, dng n nhum mu o, nu bi Trm hng hoc X hng vo hoc b vo ti cho thm th lp tc mu y s bin mu ngay (o Ha Bn Tho). . L Hng hoa nh l ca cy Lam v c hoa nn gi l Hng lam hoa v li ngi ta thy trong Khai bu bn tho gi l Hng hoa, tnh kh cay m, ch tr c chi nhng ph n sau khi sinh m c chng huyt vng, cm khu, huyt, sn dch khng dt, au tht rut, thai cht lu, chng au bng. V sc ca n rt , th cht nh nhng cho nn c tc dng s thng dong rui d dng, nhp vo huyt phn s thng kinh lc, l mt trong nhng v thuc qy v s hnh tr v hot huyt (Tu Tc C m Thc Ph). . Hng hoa tnh gii c u c, tiu tan c ch sng ty, sn hu huyt vng, huyt au bng, khi dng nn pha vo mt cht ng tin nhng nn nh ch dng qu nhiu m huyt i mi khng thi, c khi lm cho huyt ngc ln trn, iu ny khng th ni l khng bit hay khng chu nh l iu nguy him. K hc gi phi tm nghin cu rng tm nhng li bn bc tht chnh xc th ngy mi tin ti ch tinh vi (Bn Kinh Phng Nguyn).

H CT
Xut x: Bit lc. Tn Vit Nam: Xng cp. Tn Hn Vit khc: duyt ct, i trng ct (Tru Hu), th ct (T Truyn), trch (Hn Th), B ct, L ph ct, Hm ct, L d ct, Sm miu ct, (Bn Tho Cng Mc), Uy ct, Hm ct, Trnh th ct, V thi ct (Ho Hn Dc Kho), H hnh ct, T thi h ct, H u ct, H tch ct, H lc (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Os Tigridis. M t: H cn gi l Hm, Cp, Knh, ng ba mi, c tn khoa hc l Panthera Tigris thuc h Felidae. H qu phng Bc, di c dn xung pha Nam theo hai ng, ng Ty nam chu , cnh cao nguyn Ty Tng v ng Trung Quc qua Min in, ng Dng, ti Innxia, chiu di c th 180-280cm, ui 90cm, nng c th ti 272kg, sng rng su bi rm, ng c tranh ngha l nhng ni c nhiu mi n, nc v ch trnh nng. H n tht nhiu loi th: b tt, tru rng, gu, hu nai, ln rng, sn dng, bo. Ma nc ln H n c ra, lc i H khng t c ch, nhi, co co. H bt mi bng cch cn c hay gy, v nu mi khe c th cn mng, i sau. Thng H n mi t mng...li gan rut ra ngoi v thng i tht mi thi ri mi n. H c b lng vng p c nhiu vn en, c my th ting ku. Khi ng c, H gm ln, ting gm vang rt xa, c ngha gi bn n giao hp. C khi ku (pc) nh nai d mi li gn. Khi git mnh ku hp khi gin ku (h h) hay h ming nhe nanh khc gi. Trong ma sinh dc cui ma ng hay u ma xun, h ghp i, v lc ny tnh H cng d tn hn lc bnh thng. Thi gian cha khong 3 thng ri. Mi la t 2 -4 con (i khi ti 5-6 con). Hai ba nm mt la. H con sau 2 thng c th theo m kim n v sng vi m ti 1,5-2 tui. H trng thnh khong 3-4 tui. H sng khong 30 nm. C l v th m c tn l ng ba mi? H l loi th rng d tn, ngi ta gi n l cha sn lm cng khng qu. H rt bo tn cng c nhng con th cao hn n nh Voi, B tt, Tru rng... H rt khe c th tha con mi nng hn n nhiu ln. H c th tro cy d dng nh mo, c khi leo c c cy cao 5-6m. H cng li nc c v c lc bi xa ti 4-5km. Cng nh nhiu loi n tht khc, H c tp qun c vut vo cc vt cng vut lun sc. Mc d bo tn nh vy nhng cng nh tt c cc loi th rng n m, mt ting ng bt thng no trong m ti, cng lm H nghi ng s hi, cho nn ngi i rng thng dng hai thanh na p vo nhau cng xua ui H chy. H l mt c sn ng vt ch yu ca chu . Da H p, tr gi cao trn th trng.

a l: C min rng ni su Vit Nam, c bit l Ho Bnh, Tuyn Quang, Bc Thi, dc Trng Sn Trung b. Phn bit: Cn phn bit vi Beo, Bo (Felis Temmincki), Bo gm (Neofelis Nebusa), Bo hoa mai (Panthera Pardus) (Xem: Bo). Thu bt: Sn H bng cch by bt sng hay dng tn c, sng sn. C th sn bt quanh nm. Phn dng lm thuc: 1- Ton b xng Cp u c th dng lm thuc c, xng chn gi l H hnh ct, xng i gi l H thi, xng s gi l H u, xng ct sng c gi l H tch, xng sn gi l H lc...nhng tt nht l xng 2 ng chn trc (humerus), v kh lc ton thn con Cp l ch trng bi hai chn trc ca n. 2- Xng Cp nu thnh cao gi l Cao h ct (Xem: H ct giao). M t dc liu: Xng H c phn bit Xng u, xng c, xng mnh, (gm xng sng, xng sn, xng cng ct) v xng t chi, ly xng t chi v xng u l tt nht, m trong xng t chi th xng chi trc l tt nht, xng lng bn chn v k l xng chi sau, xng u gi ca H thng bn tng cp, rt qu, thng ngi ta cho rng xng h ln (trn 5kg) v H c tt hn xng H con v H ci. V d nh trong mt b xng h nng 6kg th xng u nng 1kg chim ht 15% ton bt trng lng c b xng. Xng 4 chn nng, 3,390kg chim 52%. Xng sng k c xng c nng 0,900kg chim 14%. Xng dn 13 i nng 0,335kg chim 5,5% (khng k xng c). Xng chu nng 0,355kg (c hai mnh) chim 55%. Xng b vai nng 0,260kg chim 4% xng cng ct nng 0,146kg chim 2,2% hai xng bnh ch nng 0,030kg chim 0,45%. Sc xng kh c h cht mu vng trng, t du cht lng km nht, khng dng vo thuc. Xng H ly mu vng ng, to, ti, cht nng, t da tht l loi tt. Xng H do trng tn c m cht c mu xanh trong ty xng c th cha cht c, khng dng vo thuc. Xng t chi ca H th khe, cc khp phnh ln, rt pht trin, mt ngoi mu ng, phng trn lng nhun, cht mn, cng nng, mt ct ngang ca xng thp ty cha cht bo, loi ti cha cht bo rt nhiu, loi ct du tng i lu th (du cht bo) tng i kh, th hin cht ty dng x mp, c t cht m, rt thm mnh lit, khng c mi tanh hi. Xa nay trong hng bn H ct thng hay xen ln xng Beo (Bo ct), kh phn bit, cng tng c xen hng gi bng xng Gu (Hng ct), xng Heo rng (D tr ct). Do vic phn bit H ct rt quan trng, c mt s im khc bit ca cn lu : - Phn bit gia xng H v xng Beo: - C b xng: C b xng H th khe hn so vi xng Beo, sc xng mu vng ng, xng u to m trn. Rng hm c hnh ch tam sn. - Xng chy (Hnh ct) c phong nhn (l thng gi) c ni gi l Phng nhn (Mt phng), hi vn khuu, xng ph, th khe, khp rt pht trin, chi trc c 5 ngn, chi

sau c 4 ngn, lng da phn mu bn chn trc v sau mu vng nht ti vng cam, khng lm tm m hi c vn sc ngang mu en nu, xng ui tng i th, v ngn hn. - C b xng Beo: Ngn nh gy hn so vi xng H, sc xng trng xanh, xng u nh m di, xng chy Beo tuy cng c phng nhn xng ph (bang ct), nhng tng i nh m di hn, khp khng pht trin bng xng H, lng da mu bn chn mu vng cam n mu cam, c lm tm nhng chm trn mu en, xng ui nh m di, th tch xng ui H ln hn. - Mt ct ngang ca xng: H hnh ct (xng chy H) sau khi ca ra cha cht nhy tng i nhiu hn, loi cn ti m t nghing xng, cht m c th git xung, d ct du lu ngy, cht du cng khng d g kh, kh v cht du thm hn, xng chy Beo cha cht du khng nhiu bng xng H. - Phn bit gia xng Gu v xng H: Xng chy ca Gu khng c phng nhn v bang ct (xng ph) nh m di hnm khp khng pht trin bng H v Beo. Xng mu vng ng nhng cht nh, lu g vo nghe ting rng trong, bn trong khng c du m. Bo ch: No sch gn tht cn st li trn xng, ca thnh tng khc di khong 3,5cm. Rn thm bng du m hoc chch bng cch sao vi ct ri tha lc ang cn nng b vo dm ti qua dng. Cng c th nu cao ch thnh Cao H ct, hoc ngm ru dng (Xem: H ct giao). Cch dng: Sc ung hoc ngm ru, nu cao hoc tn bt dng trong thuc hon tn. Tnh v: V cay, Tnh hi m. Quy kinh: Vo 2 kinh Can, Thn. Tc dng: Khu phong, hot lc, ng thi c tc dng mnh gn ct, tr bi lit. Ch tr: Tr phong thp, nhc mi xng lu ngy, gn ct yu. Liu lng: 3 -8 ch. King k: Ngi huyt h ha thnh cm dng. Bo qun: ni kh ro. n thuc kinh nghim: + Hc xng: dng xng Cp tn bt ung vi nc l (Ngoi i B Yu). + Tr chng hay qun v hi hp, dng H ct ngm sa, nng kh, Bch long ct (ch), Vin ch (sao), ba v tn bt, ung vi nc Sinh khng, ung lin tc 3 ngy, ung lu cng thm thng minh (D Tri Tn - Vnh Loi Kim Phng). + Tr mng v i, hai ng chn au nhc, mi au hay lu, dng 2 lng H hnh ct (nng vng ga nt) 1 lng Linh dng gic, 2 lng Bch thc (ct ra), c 3 v dm vo

ru cho c 7 ngy, ma lnh phi 10 ngy, mi ngy ung1 chn, ung khi i bng (Bnh B Th Tp Phng). + Tr lng gi au co rt nhc nhi kh chu, dng mt b xng sng v xng ng chn trc p v ri cho c ln trn ci bn st, di phi un la va va, bao gi m chy ra th dm vo bnh ru bt kn, ma m dm 7 ngy, ma lnh dm 3 ngy, mi ngy ung 3 ln, ty sc m ung n 3 t mi khi (Hi Thng Phng). +Tr chng Bch h phong, au nhi cc khp xng v hai chn sng nng, dng 1 lng H hnh (ngm vi sa, nng vng), 1 lng Hc ph t (ch), hai v u tn bt, ngy ung 2 ln, mi ln 2 ch vi Ru (Kinh Nghim Lng Phng). + Tr gn xng au nhi, dng xng H v Thng tho sc c, ung na bt, ung khi i bng, ung ri p chn mt lc nm cho ra m hi, nhng khng nn ung nng hi ti rng v khng nn cho tr con ung v s rng khng mc c (Thc Liu Bn Tho). + Tr kit l ra mu, n khng c lu ngy, dng xng Cp nng va xm, tn bt ung ngy 3 ln, mi ln mt tha nh (Trng i Trng Phng). + Tr tr, sa trc trng, dng 2 ci h hnh ct, tm 2 lng mt nng , tn ra bt, lm vin to bng ht u, mi sng dy ung 20 hon, vi Ru m (Thng Kim Phng). + Ch cn, dng xng Cp tn bt, ung vi nc l v rc bt vo ch b cn (Tiu Phm Phng). + Bng la dng xng Cp t chy tn bt m bi (Cng Th Phng). + L chn, si vy, hm da: Dng Trn b nu ra nhng ch l cho sch, tn xng cp rc vo (Tin Dn Son Phng). + Tr lch tit thng phong (au nhc cc khp): dng H hnh ct, sao vi Ru 3 lng, Mt dc 7 lng tn bt, ln ung 2 ch vi Ru nng, ngy 3 ln (Thnh T Tng Lc). + Tr lch tit, phong thp khi au ch ny khi au ch khc, cc khp u au khng chu ni, dng H u ct 1 ci ngm Sa t sao vng, m vn bc trong la ngm trong 2 u ru trong 5 m, ung t t (Thnh Hu Phng). + Tr con rng tc, hi tc: dng H ct tn bt trn du bi vo (Ph T Phng). + Tr au nhc khp: H ct ngm Ru ung (H Ct Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr au nhc khp: H ct, Ph t, 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 1 ch ngy 2 ln vi ru (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hn thp nhp lc, gn xng au : H ct, Mc qua, Xuyn khung, Ngu tt, ng quy, Thin ma, Ng gia b, Hng hoa, Tc on, Ngc trc, Tn giao, Phng phong, Tang chi (H Ct Mc Qua Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr con yu xng, ngi ga thn h xng yu, au tht lng, yu chn: H hnh ct, Mc qua, Thin ma, Nhc thung dung, Ngu tt, Ph t, cc v bng nhau. Ry Ru tn bt

lm vin, ln ung 2 ch vi nc (H Ct T Phin Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr con yu xng, ngi ga thn h xng yu, au tht lng, yu chn:: H ct 1 lng, Quy bn 4 lng, Hong b na cn. Tri mu 1 lng, Thc a, Trn b, Bch thc, mi th 2 lng, To dng 1 lng 5 ch, Can khng 5 ch, Tn bt h lm vin, ln ung 3 ch ngy 2 ln (H Tim Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . Xng cp lm gi u th nm ng yn khng chim bao thy nhng s gh s, hoc treo ln gia ca i vo tr c ma qu (Bn Tho Tp Ch). . Xng cp cha c chng gn xng b co rt khng c ng c, li cha c thng hn, cn st rt, au bng v ch cn (Dc Tnh Bn Tho). . Ly xng cp nu nc tm, ngi ln th tr c phong au cc khp xng v sng thng, tr con th tr c cc loi phong au nhc khp, c sang, gh l, ng kinh, sau ln ln khng bnh tt (Thc Liu Bn Tho). . Cp s d khe l nh xng ng chn ca n. Xem nh lc cht m vn ng tr tr khng ng, cho nn mi cha c chng mi gi chn chn (Bn Tho Hi Bin). + Sch Nh nh ni rng: Th h lng trng gi l Sn miu, th trng gi l Hm th en gi l Dc, th c 5 mng chn gi l Khu), th nh H m khng phi gi l Bu v H c sng gi l T (Bn Tho Cng Mc). + Ngoi ra H cn cho cc v sau lm thuc: a) H Ct Tu (Ru h ct, ngi ta ch bng cch ly mt b ng chn H sao vng ga nh, rc men thnh Ru, hoc ho vo ci bao bng vi ri dm. cha au trong ung chn, nhc khp xng, thn km, bng quang hn. b) H nhc (Tht h), c v chua, kh bnh, khng c. Tr bun nn, hay nh nc ming, tng sc. i ng trong Thc Liu Bn Tho Mnh Sn ghi rng n tht H cha c cn st rt v tr cc kh. Cn o Hong Cnh li cho rng n tht h khng nn n nng v s rng rng. c) H (D dy h), ly d dy ti, cn nguyn c n, ln trn tm ngi mi sao chy tn bt. Cha chng n vo nn ra. Ly bt d dy h 1 ci trn vi Bnh V Tn 1 lng, mi ln ung 3 ch vi nc nng. d) H th (Phn h), ly phn h t chy tn bt, ung vi ru cha chng gh l. i Minh sch Bn Tho Cng Mc L Thi Trn ni rng phn h cha nht c, tr, hc xng cc loi th. ) H chi (M h) dm vi ru nng ung cha c thng tch do p nh, chn thng. M h trn vi Du m, ru nng ung cha c chng n vo ma ra. e) H thn (Thn h), n qu Thn h thi mng bp dm thanh v Gng cha c loa lch (lao hch c).

g) H tnh (Trng mt h). Sch Li Cng ghi rng, dng mt H phi hi cho bit con c hay con ci, ga hay tr, v m cht hay bn cht, nu b bn thuc c th khng dng. Khi dng phi trn vi huyt d mt m, sng ngy vt ra, ri un la va va sao kh, tn bt. L Thi Trn ni rng, bi thuc trong Thin Kim cha chng in c dng H Tnh Thang v H Tnh Hon, u ngm Ru, sao kh, , i ng sch Thc Liu Bn Tho ca Mnh Sn cho rng mt h cha c cn st rt v tr con pht st kinh s. i Tng, sch Bn Tho Nht Hoa cho rng mt h cha cc chng bnh tr con nh cam, git mnh khc v khch l, khc d , an thn, nh ch. i Minh, sch Bn Tho Cng Mc L Thi Trn cho rng lng mt h cha au mt c my v lm cho mt sng thm. h) H cao (Cao m h), ly m h c la cho c nh cao, cha ch cn b l ra, i ng sch Thc Liu Bn Tho Mnh Sn ghi rng cao m h bi vo hu mn cha cc chng tr v i cu ra mu. i Minh sch Bn Tho Cng Mc L Thi Trn ni cao m H cha c chng n vo ma ra, tr con l u, xi vy trng. n vo ma ra th ung trong, l lot th ly m chin ln ri bi. i) H t (Mi h), mi h cha chng in v tr con b ng kinh, i Nam Bc triu, o Hong Cnh ni, mi H treo ln ca ra vo th sinh qu t. j) H m (Mt h), mt H cha b nh trng thng, gn cht khng n ung g c, huyt li, i tiu tin b, nguy him. Cch ch l bc lp da ngoi, nghin nh ngm vo dm thanh, ha bt Phc linh ung vi Ru, Mt h cng cha c cc chng cam, kit l, kinh gin tr con, ung vi nc si ngui. k) H tu (Ru h), cha au su rng, dng ru H xa rng l khi. l) H tro (Vut h), vut v lng ngn chn h u dng c, nhng dng th ca con c th mi hay, kinh nghim dn gian thng ly vut v lng bt bc cho tr con eo tr c t kh. Sch Ngoi i B Yu cho rng vut h trnh qu m. Ly vut H, Gii tro(chn con cua) Xch hng hong, 3 v u tn bt ha vi nha thng lm thnh vin, vo ngy mng 1 u nm t ly khi nh hng, quanh nm c th tr c t kh c c. m) H nha (Rng h) mi ly nc bi, cha n ng l hai bn, mn nht c l hm vo. i Minh, sch Bn Tho Cng Mc ca L Thi Trn ghi rng, rng H co ly bt ha vi Ru ung cha ch di cn v tr lao trng. n) H b, Cao t (Da h) da H cha cn st rt, Bn Tho Cng Mc, L Thi Trn ni rng: Da H tr c t kh, da t thnh than tn bt. Nhng phi cn thn ch lm cho ht lng. 7) H l cha ca cc loi th rng pha ty, cho nn thng vi kh ca hnh kim, phong theo H, H gm m sinh phong, phong thuc hnh mc, H thuc hnh kim. Mc b kim ch lm sao m chng theo, cho nn c th vo tn trong xng m ui phong, khe gn mnh xng, nhng H khe d lm ch nh ng chn trc, v khi n cht m chn vn thng khng ng, cho nn xng ng chn mnh gp trm ln so vi xng ni khc, mn kh hu d ca n b cho cc chng bnh bt tc, v cay hn nng m th kh d tn, li c cng nng tn tn cho nn dng ui t tr c, kinh gin, bnh in, v chy t gn sut ti xng nu au eo lng v lng th nn dng xng sng (Dc Phm Vng Yu).

KHIN NGU T

-Xut X: Danh Y Bit Lc. -Tn Khc: Bch Khin Ngu, Bch Su, Bn Tng Tho, Cu Nh Tho, Gi Qun T, Hc Ngu, Hc Su, Nh Su, Tam Bch Tho, Tho Kim Linh, Thin Ga (Trung Quc Dc Hc i T in), Bm Bm Bic (Vit Nam), Lt Bt Hoa T. -Tn Khoa Hc: Semen Pharbitidis. -H Khoa Hc: H Bm Bm (Convolvulaceae). -M T: Dy leo bng thn qun, thn mnh, c lng. L 3 thy nhn v xanh mt trn, xanh nht v c lng mt di, di 14cm, rng 12cm, cung di 5-9cm. Hoa mu hng tm hoc lam nht. Qu nang, hnh cu nhn, c 3 ngn, 2-4 ht, 3 cnh lng khum, 2 bn dt nhn nhng t hi c lng, mu en hoc trng ty loi. -a L: Mc hoang. -Thu Hi, S Ch: Thu hi vo cc thng 7-10. Hi qu chn v, p ly ht phi kh lm thuc. -B Phn Dng:

Ht. C 2 loi: mu trng gi l Bch su, mu en hoc mu vng nht gi l Hc su. Ht l c dng nhiu hn. Ht en c 3 cnh to bng ht u xanh, v cng en, chc, nhn c mu vng nht, khng mt mc l tt. Th ht nh t dng hn. -Bo Ch: +Chn b tp cht,sao to la cho n khi ht thuc phng ln l c, ngui dng (ng Dc Hc Thit Yu). +Dng sng: Phi kh, khi bc thuc thang th ga dp hoc tn nhuyn lm hon tn (tc dng x mnh). .Dng chn: Sao vng cho thm [x yu hn] (Phng Php Bo Ch ng Dc). -Bo Qun: ni kh, thong gi. -Thnh Phn Ha Hc: +Trong Khin ngu t c Pharbitin (Pharbitic acid v vi Purolic acid) l cht Glocosid c khong 2%, Nilic acid, Gallic acid, Lysergol, Chanoclavine, Penniclavine, Isopenniclavine, Elymoclavine (Trung Dc Hc). -Tc Dng Dc L: +Tc Dng Ty X: cht Pharbitin c tc dng ty x mnh tng t cht Jalapin. Khi cht Pharbitin vo rut gp mt v dch rut s thy phn thnh Khin ngu t t kch thch rut lm tng nhu ng gy ra ty x. Nc hoc cn chit xut Khin ngu u c tc dng gy tiu chy chut nht nhng nc sc th khng c tc dng . +Tc Dng Ln Thn: Khin ngu t lm tng lc Inulin ca Thn. +Tc Dng Dit Giun: Khin ngu t, in vitro c tc dng c ch giun a (Trung Dc Hc). -c Tnh: c tnh ca thuc i vi chut, liu LD50 l 37,5/kg. ngi, c triu chng mun nn, nn do thuc kch thch trc tip ln ng tiu ha. Liu cao c th nh hng n Thn, dn n tiu ra mu cng nh cc triu chng thn kinh(Trung Dc Hc). -Tnh V: +V ng, tnh hn, c c (Danh Y Bit Lc). +V cay, tnh nhit, c c (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ng cay, tnh hn, c c (Trung Dc Hc). +V ng, tnh lnh (ng Dc Hc Thit Yu). -Quy Kinh: +Vo phn kh, thng Tam tiu, n Mnh mn bn phi (Bn Tho Cng Mc).

+Vo kinh Ph, i trng, Tiu trng (Bn Tho Thng Huyn). +Vo kinh Ph, Thn, i trng, Tiu trng (Trung Dc Hc). +Vo kinh Ph, i trng (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc Dng: +Trc thy, trc m m, dit giun, tiu tch, thng tr (Trung Dc Hc). +Li i tiu tin, trc thy, tiu m (ng Dc Hc Thit Yu). -Ch Tr: -Liu Dng:6-12g trong thuc sc. 2-4g khi dng n v thuc tn. -King K: +C thai: khng dng ; Ngi V suy, kh h: cn thn khi dng (Trung Dc Hc). -n Thuc Kinh Nghim: +Tr hn thp thy sn, m nang sng, i tiu tin khng thng: Hc su, Bch su, Tiu hi. Thm ng . tt c tn bt. Ngy ung 4g lc sng sm (V Cng Tn - Nho Mn S Thn). +Tr giun a, giun kim: Khin ngu t, Binh lang, i hong. Lng bng nhau, tn bt. Ung vo sng sm v ti, lc i bng, mi ln 2-3g vi nc si m (Ngu Lang Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr giun kim: Khin ngu t 10g, Li hon 10g, Sinh a 3g. Tn bt, chia lm 2 ln ung vi nc si m (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr Thn vim, ph thng: Khin ngu t 36g (tn bt), i to 60g (nu chn, b ht, ga nhuyn), Sinh khng 500g (b v, ga ly nc). Cho Khin ngu vo nc Gng, trn u vi To, b ln bp, chng30 pht. Chia lm 8 phn . mi ngy ung vo sng, tra, chiu, ti, lc bng i. Ung lin tc 4-5 ngy cho ht (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr gan x, bng nc hoc Thn vim mn: Khin ngu t 120g, Hi hng 30g. Tn bt mn. Mi ln ung 6-8g lc bng i vi nc si nng. Ngy 1 ln, lin tc trong 2-3 ngy (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr ph thng: Khin ngu t 10g, Xa tin t 8g, Gng 2g, nc 300ml. Sc cn 150ml, chia 2 ln ung trong ngy. Nu tiu nhiu c th tt (Dc Liu Vit Nam). +Tr tinh thn phn lit: i hong 12g, Hng hong 12g, Hc su 24g, Bch su 24g, Mch nha 16g. Tn bt, lm vin 2g. Ngy ung 4 vin. 1 t 15 ngy, ngh 7 ngy ri li tip tc (Y Hc Thc Hnh 1968, 154: 27-29). +Tr ng kinh: Khoa thn kinh bnh vin th Bc Kinh thuc Vin khoa hc y hc Trung Quc dng chit xut ca Khin ngu lm c vin hoc hon tr 115 cas ng kinh trong 3 thng. T l: c kt qu56,7%. Hiu qu tr bnh ca thuc vin v hon nh nhau. i vi tt c cc th bnh u c kt qu (Ni Khoa Trung Hoa Tp Ch 1977, 6:323)

-Tham Kho: ng ng Vin ni rng: sch Danh Y Tp Ch ghi l v Khin ngu v ng, tnh hn l lm. Khin ngu dng t th thng i tin, dng nhiu th gy ra tiu lng. V n l thuc b kh, v cay, nhm vo ming lu lu thy cay cay, hng mnh, no c v ng, tnh hn u? Trong sch thuc ni thp l tn ring ca thy, tc l vt hu hnh. Nhng ngi Ph trc y b thp, kh m khng th bin ha, n ni i tiu tin khng thng, rt nn dng n. V Khin ngu c th khi tho Ph kh, kh m ht th phn kh s c chu lu. Nu khng xt bnh c thp kh hay khng, h thy c thng thc hoc c nhit chng, u dng Khin ngu, nh vy khng lm sao? Hung g Khin ngu ch c th t c thp nhit phn huyt. Nu thp kh h tiu, tc l thp kh trong huyt, nn dng v ng, hn m tr mi ng, tri li, nu dng Khin ngu, l v thuc c v cay, tnh nhit m t thp kh thng tiu, l bnh huyt m li t kh, tt nhin kh huyt u s b hao tn vy (Trung Quc Dc Hc i t in). Khin ngu dng chung vi Mc hng, Can khng th tc dng cng mnh. Vng Hiu C ni rng: Khin Ngu dng chung vi kh dc th vo phn kh, dng chung vi i hong th vo phn huyt (Trung Quc Dc Hc i T in). Khin ngu chuyn v hnh thy, l thuc ty x mnh, liu lng t th c tc dng nhun trng, liu lng nhiu th x mnh. Khin ngu li chia ra 2 loi en, trng. Sc thng li bi tit ca Hc su nhanh cn Bch su th chm hn. i vi loi thuc ty x, Hc Bch su v Thng lc l thuc trc thy, Cam toi, i kch, Nguyn hoa l thuc cng thy. Tt c u lm tn thng chnh kh. Thng tho, Xa tin t l thuc li thy; Ng gia b, ng qua b l thuc hnh thy, cc v ny khng lm tn thng chnh kh (ng Dc Hc Thit Yu).

KHIM THC
-Xut X: Bn Kinh. -Tn Khc: K u thc (Bn Kinh), K u, Nhn u, u (Phng Ngn), V T (Bn Tho Kinh Tp Ch), Thy Lu Hong (ng Ba Tp K), Thy k u (Kinh Nghim Phng), C Tc Lin, i Khim Thc, Hc u, Hng u, K u Bn, K u Lng, K u Lin, K u Thi, K Tc, K Ung, K V Nhi, Khim K Ung, Khu Khim Thc, Lng Mao, Nam Khim Thc, Ngu Sao Thi, Ng K, Nhn Minh, Nhn Tht, Nhn Thin, Nhn Trc, Nhn Trc Thc, Non Lng, Ph u, Thy Trung an, V Quyt, (Trung Quc Dc Hc i T in), Khim Thc M, i Khim Thc, K u (ng Dc Hc Thit Yu), Khim Tht (Vit Nam). Tn Khoa Hc:

Semen euryales Ferox. H Khoa Hc: H Sng (Nymphaeaceae). M T: Ht chc, hnh cu, mu en, tht trng ng l tt. a L: Cha thy trng Vit Nam. Thu Hi, S Ch: Thng 9-10 hi qu chn v, xay cho v ra, xy ly ht ri li xay b v ht, ly nhn phi kh hoc sy kh. B Phn Dng: Qu (Semen Euryales). Khim thc Trung Quc dng qu. Khim thc Vit Nam dng c Sng thay th. M t dc liu: Hnh trn, ng knh khong 0,6cm. Mt u mu trng, chim khong 1/3, ton th hnh trn lm xung, u kia mu nu, chim 2/3 ton th. Ngoi mt bng trn, c sm hoa. Cht cng, dn. Ct ra th ch ct khng bng phng, mu trng bch, c cht bt. Bo Ch: + Phi tht kh, chng cho chn, b v, ly nhn, tn bt (Trung Quc Dc Hc i T in). + B tp cht, mc mt v th tht mu en, sao vng, tn nh, dnh dng (Phng Php Bo Ch ng Dc). + Sao Khim thc: Ly cm b vo ni (c 50kg Khim thc, dng 5kg cm), rang nng, i khi khi bay ln, cho Khim thc vo, sao cho mu hi vng, ly ra, sng b cm, ngui l c (Dc Ti Hc). -Bo Qun: Rt d b mt, nn phi hoc sy cho tht kh, sao vng, b vo thng y tht kn. -Thnh Phn Ha Hc: + Trong Khim thc c nhiu tinh bt v Catalaza (Trung Quc Thc Vt Hc Tp Ch 1987, 51: 324). + Trong Khim thc c 4,4% Protid, 0,2% Lipid, 32% Hydrat Carbon, 0,009% Calcium, 0,11% Phosphor, 0,0004% Fe, 0,006% Vitamin C (Trung Quc Trung ng V Sinh S 1957).

+ Trong Khim thc c Calcium, Phosphor, Thiamine, Nicotinic acid, Vitamin C, Carotene (Trung Dc Hc). -Tc Dng Dc L: Cha thy ti liu no nghin cu. -Tnh V: +V ngt, sp, tnh bnh, khng c (Bn Kinh). +V ngt. Thuc kh th m, thuc ti th mt (Dc Phm Ha Ngha). +V ngt, tnh sp, kh bnh, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ngt, sp, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). -Quy Kinh: +Vo kinh Can, T, V (Dc Phm Ha Ngha). +Vo kinh Tm, Thn, T, V (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). +Vo kinh T, Thn (Trung Dc Hc). +Vo kinh Tm, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc Dng, Ch Tr: +B trung, ch tinh kh, cng ch, lm sng mt, lm tai nghe r (Bn Kinh). +Ch kht, ch Thn (Bn Tho Cng Mc). +Li thp, c Thn, b kh (Bn Tho Cu Chn). +Kin T, ch t, ch Thn, b kh, tr thp (Trung Dc Hc). +B T, Thn, bn tinh ty. Tr i h, di tinh, tiu nhiu, lng au, gi mi (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: 12-20g. -King K: + n nhiu Khim thc khng b cho T V m lm tiu ha kh (Bn Tho Din Ngha). +To bn, tiu khng thng : khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). -n Thuc Kinh Nghim: + Tr hot tinh (di tinh, tit tinh...): Khim thc (chng) 80g, Lin tu 80g, Lin t 80g, Long ct 40g, Mu l 40g, Sa uyn tt l 80g, Lin t tn bt ring, nu lm h trn vi thuc bt ca cc v kia, lm thnh hon. Ngy ung 16 - 20g (Kim Ta C Tinh Hon Y Phng Tp Gii).

+ Tr mng tinh, hot tinh: K u nhc (Khim thc) 60g, Lin hoa nhy 30g, Long ct 60g, mai nhc 60g. Tn bt. Ly Sn dc chng chn, b v. Nghin nt nh cao, trn thuc bt lm vin to bng ht u nh. Mi ln ung 30 vin vi nc cm, lc i (Ngc Ta n L Ph Cm phng). +Tr di tinh, bch trc: Khim thc, Kim anh t. Trc ht ly Khim thc ga nt, phi kh, tn bt, trn vi cao Kim anh lm vin. Ngy ung 8-12g (Thy Lc Nh Tin n -Thng Hnh). +Tr i h do thp nhit: Khim thc, Hong b, Xa tin t, sc ung (Trung Dc Hc). +Tr i h do T Thn h: Khim thc, Sn dc, sc ung (Trung Dc Hc). +Tr tiu chy mn tnh do T h: Khim thc, Bch trut, ng sm, Phc linh, sc ung (Trung Dc Hc). -Tham Kho: + ng ng Vin ni rng: Khim thc ch tinh, tr bch trc, kim c b nguyn kh, ngi b yu nhc, h lao, lng au, gi mi, mt m, ung c n nhiu th mnh tr kh, tai mt, tinh thn, thn th cng trng, lu ga (Trung Quc Dc Hc i T in). + Xt v phn tiu ha th khng a m t qu, v cc mch nc th khng th kh ro qu, phn dng thuc cha v T, Thn, thng phn nhau. Ch c Khim thc li hp c c 2: kh v ngt mt, thm bi, khng m t qu, cht do, v cht m li nhun, khng kh ro qu, v vy vng c Thn m b c T. Tuy nhin, cng khng nn ung Khim thc 1 mnh, phi thm nhng v thuc b kh th mi d tiu. ng nn n Khim thc 1 mnh nhiu qu s kh tiu v Khim thc nhiu cht mt, n nhiu qu s y bng kh tiu, nht l tr nh, ng nn n nhiu qu s kh ln ln c (Trung Quc Dc Hc i T in). Hong Cung T ni: Khim thc b T nh th no? L da vo v ngt ca n. Khim thc c Thn nh th no? L da vo v sp ca n. Cng hiu tng t nh Sn dc, nhng v ngt ca Sn dc nhiu hn Khim thc, cn v sp ca Khim thc li hay hn Sn dc. V li Sn dc kim b Ph m cn Khim thc th ch T Thn m khng n c Ph. Tuy Khim thc c th bnh b T Thn nhng chm, v vy, phi dng nhiu v ung lu mi thy cng hiu (ng Dc Hc Thit Yu)

KHON NG HOA

-Xut X: Bn Kinh. -Tn Khc: H, ng Hoa, ng Hoa Nh, H Tu, Kha ng, Khon ng, Khon Hoa, Mt Chch Khon ng, Thc Ng, Th ng, Ton ng, X Ph Hu (Trung Quc Dc Hc i T in). -Tn Khoa Hc: Flos Tssilagi Farfarae. -H Khoa Hc: H Cc (Compositae). -M T: -a L: -Thu Hi, S Ch: Vo thng 12 mi nm, hi hoa v ra sch, phi trong rm. sng hoc chch mt dng. -B Phn Dng: Bp hoa. Khi kh th vng sm pha di , khng ln ln tp cht, khng nt l tt. -Bo Ch: + La cc hoa cha m ht, ra sch, dng nc Cam tho ngm 1 m, sao qua hoc phi kh dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Nht b tp cht, phi m can cho kh, tm mt, sao qua (Phng Php Bo Ch ng Dc). -Bo Qun:

ni kh ro, kn, trong l c lt vi sng, phng mc mt. -Thnh Phn Ha Hc: + Trong Khon ng hoa c Faradiol, Rutin, Hyperin, Triterpenoid, Saponins, Tanin, Taraxanthin (Trung Dc Hc). -Tc Dng Dc L: + Tc Dng Ln H H Hp: Thuc sc Khon ng hoa lm tng tit ng h hp, gim ho, long m, chng suyn trn sc vt th nghim. Ni mo th nghim c gy hoa bng cch tim iod cho thy: liu nh thuc truyn dch gy gan ph qun nhng liu cao th c tc dng ngc li. iu tr bng nc sc Khon ng hoa cho 21 cas hen ph qun v 15 cas hen ph qun km ph kh thng. 8 cas cho thy c tin trin (trong vng 2 ngy: khng cn rt v c du hiu tin trin trong chc nng phi); 19 cas c vi tin trin (tin trin chm hoc ti pht). C th thy rng tc dng h suyn ca Khon ng hoa tng i yu, a s bnh nhn thy mun nn, mt t bnh nhn thy bc dc, mt ng. + Tc Dng Ln Tim Mch: Tim tnh mch dch Khon ng hoa cho mo c gy t, u tin thy p huyt h ri nng ln (Trung Dc Hc). + Nc sc Khon ng hoa lm tng tit ng h hp, lm gim ho r. Cn c tc dng hng phn trung khu thn kinh, hng phn h hp. Thuc c tc dng h cn suyn trn sc vt th nghim (Chinese Herbal Medicine). + Trn m hnh c lp sc vt th nghim, liu nh thuc truyn dch thy c tc dng gan Ph qun, liu ln th ngc li gy co tht Ph qun (Chinese Herbal Medicine). + Khon ng hoa gy co tht mch, lm tng huyt p, gy tng p do hng phn trung khu vn mch (Trung Dc Hc). -c Tnh: Liu cao Khon ng hoa c th gy hn m, ngng th. chut, liu c LD50 l 112g/Kg hoa ti v nu trch ly bng alcol chch tnh mch l 43g/kg hoa ti (Trung Dc Hc). -Tnh V: + V cay, tnh m (Bn Kinh). + V ngt, khng c (Danh Y Bit Lc). + V cay, ng (Y Hc Khi Nguyn). + V cay, tnh n, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, tnh n (Trung Dc Hc). + V cay, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). -Quy Kinh: + Vo kinh Ph, Tm (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii).

+ Vo kinh Ph (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc Dng: + Nhun Ph, tiu m, ch thu, nh suyn (Bn Kinh Phng Nguyn). + Ging kh, ch khi (Trung Dc Hc). + n Ph, nh suyn, tiu m (ng Dc Hc Thit Yu). -Ch Tr: + Tr ho, kh nghch ln, ho ra mu m (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu Dng:6-18g. -King K: + Ph m bt tc ha nhit nung nu Ph v Ph c thp nhit: cm dng (ng Dc Hc Thit Yu). -n Thuc Kinh Nghim: + Tr hen suyn: Dng ru thuc Khon ng hoa, mi ln ung 5ml (tng ng 6g thuc sng), ngy 3 ln. Theo di 36 cas, thy c kt qu nhng cn nng khng c kt qu (ng Trng Vinh, Thng Hi Trung Y Dc 1964, 10:12). + Tr ph qun vim, ph qun gan, lao phi, ho khan do m h: Dng Khon ng hoa, lng thuc va , cho vo iu thuc ht (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tr ph qun vim, ph qun gan, lao phi, ho khan do m h Dng Khon ng hoa, Bch hp u 120g. Tn bt, lm hon. Ngy ung 3 ln, mi ln 10g. (Bch Hoa Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). -Tham Kho: + Khon ng hoa l v thuc thun dng, thanh tm, t nhit, nhun phi, tiu m, tr c nhng s bun bc, yn c kinh gin, cha c ho, kh th, ph nuy, ph ung... Khon ng hoa l v thuc ch yu trong bnh ho. Bt c ngi hn hoc nhit hoc h hoc thc u dng c c (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hnh nhn lm s cho Khon ng hoa, thm T uyn cng tt. Khon ng hoa ght To gip, Tiu thch, Huyn sm. Khon ng hoa s Bi mu, Hong k, Hong cm, Lin kiu, Ma hong, Tn di (Trung Quc Dc Hc i T in). + Khon ng hoa n vo ma ng, tuy tuyt bng dy cng m hoa vn c ti, do , bit rng Khon ng hoa tnh n, v cay nh nhng i ln, dng tr ho do phong hn m m rt thch hp (ng Dc Hc Thit Yu). + Khon ng hoa v T uyn tnh v v cng dng khng khc nhau my. Trn lm sng ngi b phong hn nh m kim nhit th phn nhiu dng T uyn; ngi b phong nhit nh m kim hn phn nhiu dng Khon ng hoa (ng Dc Hc Thit Yu).

+ Phm tr chng ho (khi nghch) ho lu ngy th trong 10 bi c 9 bi dng chung Khon ng hoa v T uyn. Chng ho ra m mu, mt ting v chng phong hn thu kh thnh thng khng dng Khon ng hoa m dng T uyn. Khon ng hoa dng nhiu trong cc bi thuc n, thuc b Ph (ng Dc Hc Thit Yu).

KHNG HOT
Xut X: Thn Nng Bn Tho. Tn Khc: H Vng S Gi, Khng Thanh (Trung Quc Dc Hc i T in), Ty Khng Hot, Xuyn Khng Hot (ng Dc Hc Thit Yu). Tn Khoa Hc: Notopterygium incisium Ting. H Khoa Hc: H Hoa Tn (Apiaceae). M T: Cy sng lu nm, cao khong 0,5-1m, ton cy c mi thm, khng phn nhnh, phi di thn hi c mu tm. L mc so le kp lng chim, phin l chia thy, mp c rng ca. Mt trn mu tm nht, mt di mu xanh nht, pha di cung l pht trin thnh b m ly thn. Hoa rt nh, mu trng, hp thnh hnh tn kp. Qu b i, hnh thoi dt, mu nu en, hai mp v lng pht trin thnh ra. Thn r to, th, c t. a L: Ch yu c T Xuyn, Cam Tc, Thanh Hi (Trung Quc). C di thc vo Vit Nam nhng cha pht trin nhiu. Thu Hi, S Ch: V ma Thu, o, ct b r t, phi hoc sy. B Phn Dng: Thn r v r (Rhizoma Notoptergyii). R c u mu cng nh u con tm, to, kh, tht nu m, xp nh. M t dc liu:

+ Tm Khng: L thn r di t ca cy Khng hot, ging hnh con Tm, hnh tr trn hoc hi cong, di 3,3-10cm, ng knh 0,6-2cm. Phn nh c gc ca thn cy, mt ngoi mu nu, c nhiu t vng chi cht li ln, trn t c nhiu vt ni ln nh ci bu. Cht nh, xp, d b gy, mt gy khng phng, c vn hoa, rng, lp ngoi da mu nu, gia mu trng vng nht, c im chm . C mi thm c bit, v hi ng, t. + iu Khng: l r Khng hot, hnh tr trn hoc phn nhnh, di 3,3-16,6cm, ng knh 0,3-1,6cm. Mt ngoi mu nu, c vn dt v vt ct ca r t ni ln nh cc bu. on trn hi to, c t trn tha li ln. Cht xp, dn, d b gy, mt gy khng thy r im chm . Mi v hi nh, thoang thong (Dc Ti Hc). Bo Ch: +Thm nc cho mm u, thi phin mng, phi kh (ng Dc Hc Thit Yu). Bo Qun: Trnh nng, ni kh mt. Thnh Phn Ha Hc: + Angelical (Trung Dc Hc). + Isoimperatorin 0,38%, Cnidilin 0,34%, Notoperol 1,2%, Bergapten 0,009%, Demethylfuropinnarin 0,012%, 5-Hydroxy-8 (3, 3-Dimethylallyl)-Psoralen, Bergaptol 0,088%, Nodakenetin 0,04%, Bergaptol-O-b-D-Glucopyranoside 0,075%, 6-O-TransFeruloylnodakenin 0,022% (Zhe-ming G v cng s, Chem Pharm Bull, 1990, 38 (9): 2498). + Columbiananine, Imperatorin, Marmesin (Tn Hu Ph, Trung Dc thng Bo, 1985, 10 (3): 127). + Phenethylferulate (Su J D v cng s, C A 1994, 120: 53150b). Tc Dng Dc L: +Tc Dng Khng Khun: Dng ru chit xut Khng hot vi nng 1/50.000 c tc dng c ch s sinh trng ca vi khun lao (Trung Dc ng Dng Lm Sng). Tnh V: +V cay, ng, tnh n, mi thm hc, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). +V cay, ng, the, tnh n (Trung Dc Hc). +V cay, ng, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: +Vo kinh Bng quang, Thn (Trung Dc Hc). +Vo kinh Bng quang, Can, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng:

+Gii biu, kh hn, dn kh i vo kinh Thi dng v mch c, thng kinh hot lc chi trn v lng (Trung Dc Hc). +Pht hn, gii biu, tr phong, thng thp (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: Tr phong thp au nhc, cm phong hn. Liu Dng:4-12g /ngy. King K: +Ngi u au, c th au do huyt h: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). n Thuc Kinh Nghim: + Tr phong au nhc cc khp: Khng hot, c hot, Tng tit, 3 v lng bng nhau, cho vo ru, nu s qua ri ngm lun trong . Mi ngy, lc i, ung 1 chn hoc nhiu t ty (Ngoi i B Yu). + Tr trng phong cm khu, c au khng n ung c: Khng hot 120g, Ngu bn t 80g, sc nc cho k vic 1 chn, thm 1 t phn chua ri vo hng (Thnh T Tng Lc). + Tr sn hu b trng phong, ni kh, chn tay co qup: Khng hot 120g, tans bt. Mi ln dng 20g, nc 1 chn, ru 1 chn, sc cn 1 chn, ung (Tiu Phm Phng). + Tr sn hu b au bng do phong: Khng hot 80g, thm ru v nc sc ung (Tt Hiu Phng). + Tr sn hu m t cung li ra: Khng hot 80g, thm ru v nc sc ung (T Mu B Lc). + Tr c thai b ph thng: Khng hot, La bc t, trn chung, sao thm ri b La bc i, ch ly Khng hot. Tn bt. Mi ln ung 8g vi ru hm nng. Ngy th 1 ung 1 ln, ngy th 2 ung 2 ln, ngy th 3 ung 3 ln. Bi ny ca Trng Xng Minh, lm vic Gia Hng truyn cho, c th tr c chng phong thy ph thng (Bn S Phng). +Tr con ngi mt t nhin li ra sa xung n mi ging nh l ci sng en lp l, au n khng chu ni hoc c tng lc i tin ra mu m au, gi l chng Can trng: dng Khng hot sc ly nc ung lin tc c chng vi 3 chn l khi, tuyt diu! (H T ch K Tt Phng). +Tr thng hn thi dng u au: Khng hot, Phng phong, Hng u, 3 th lng bng nhau, tn nhuyn, thi vo mi l khi (Ngc C Vi Ngha). +Tr c thai b ph thng: Khng hot + La bc t, 2 v lng bng nhau, sao thm, tn bt. Mi ln ung 68g. Ngy u ung 1 ln, ngy th 2 ung 2 ln, ngy th 3 ung 3 ln. Ung vi ru (Dc Liu Vit Nam). +Tr cm, ni ngng, chn tay co qup: Khng hot, tn nh. Mi ln ung 8-12g vi ru (Dc Liu Vit Nam).

Tham Kho: + Khng hot l v thuc dn vo c trong ln ngoi kinh mch th tc Thi dng tr chng du phong chy vo phn kh ca tc Thiu m, Quyt m. Khng phi ch v mm yu, nht nht m tht l rt c tc dng ln dp lon cho quay v chnh. Nhng tr au khp chn tay do phong th nn dng, nu nh au do huyt kh h m dng lm th tri li s au nng hn (Dc Phm Vng Yu). + Khng hot cng vi Xuyn khung tr c chng thng hn Thi dng kinh (u au, c th au, lng au, st) rt hay (Trung Quc Dc Hc i T in). + Khng hot gii v tr phong thp, c th i thng ln nh u, i ngang ra cnh tay. c hot cng thin v tr phong thp, c th s thng ngang lng, u gi i xung i, chn (ng Dc Hc Thit Yu). + Khng hot tr phn trn, c hot tr phn di, v vy, ngi xa tr phong phn nhiu dng c hot, tr thy thng th dng Khng hot (Phng Php Bo Ch ng Dc). + c hot sinh Ty khng nn gi l Khng hot. C ti liu ni r ci l c hot, r con l Khng hot (Phng Php Bo Ch ng Dc).

KH
Kh c hai loi chnh l: - Kh chua, Averrhoa carambola, h Chua me Oxalidaceae. - Kh ngt, Averrhoa bilimbi, ho Chua me. ng y gi qu Kh l Ng lim ngha l qu c nm mi v c tnh thu lim,chonn c cu : Ci g nm mi, t khe ? Ci g nt n nh e l rn ? Qu kh nm mi t khe. Qu na nt n nh e l rn. Kh v chanh u chua: Chanh chua th kh cng chua, Chanh bn c ma, kh bn quanh nm. V: Kh vi chanh mt lng chua xt,

Mt vi gng mt ngtmt cay. Li cn loi kh rng t chua nhng cht: Cam ngt, qut ngt tng, Cn qu kh rng trn rng cha n. C ngi mn kh chanh i thm ngi yu: Gi mua kh bn chanh Gi i i n, thm anh ko bun. Li c ngi tht tnh tro ln cy kh than th: Tro ln cy kh chua le, V th mun ly, e khng c tin. Tro ln cy kh na ngy, Ai lm chua xt lng ny kh i ! 100g qu kh ngt sinh 25 calori, c thnh phn nh sau: 93% nc,6% glucid, 16mg photpho, 111mg kali, 4mg calci, 6mg manh, 3mg vitamin C. V chua khng do vitamin C m l acid tartric. Qu kh chua c nhiu acid oxalic, 1%. Tnh b dng khng ng k. Thanh n thch mn qa kh gim nc mm gng. Kh ct phin ngang, gim vo nc mm gng, thm cht t. Mn ny chua cay cht mn ngt, th trn i. A-Thanh nhit, gii kht, sinh tn dch. Vo ma nng nng, sau khi lao ng ngoi tri nn n kh chm cht mui. M hi tot ra lm tht thot nc v cht khong, n kh b sung nc, chm cht mui b cht khong mt i. Kh mui cng nh chanh mui thch hp trong trng hp ny. Kh mui lm nh sau: ct mi, op mui ri phi nng. Mui ngm vo bn trong nn c th dnh m khng mc. Nu gp tri ma hoc t nng, kh b mc. B- C kho kh Kh c v chua v hi cht nn gim mi c tanh Kh chng d ng nn gim nguy c phong ng khi n c. Cht cht cu kh c tnh khng khun. C kho kh c mi v c bit m ngy nay t ngi thng thc. C- Kh nu c nhi Kh chua nu vi c nhi,

Ci nc n xm nhng mi n ngon. Kh chua gim mi tanh. Cht cht cu kh c tnh khng khun, nga ng c c n. Kh chng d ng. Thm l ti t chng ng c hi sn. Thng thm l tha l kh mi tanh ng thi tng tnh tiu thc. Mn ny n vi bn l mn qa bnh dn xa kia c a chung. Kh c nhiu acid oxalic. An kh nhiu v di hn tng nguy c sn thn. Rt may khng ai n kh di hn.

KH QUA
Xut X: Trn Nam Bn Tho. Tn Khc: Cm l chi, Li B o (Cu Mang Bn Tho), Hng c nng (Qun Phng Ph), Lng Qua (Qung Chu Thc Vt Ch), Li qua (Dn Gian Thng Dng Tho Dc Hi Bin), Hng dng (Tuyn Chu Bn Tho), Mp ng (Vit Nam). Tn Khoa Hc: Momordica charantia L. H Khoa Hc: Thuc h Bu B (Cucurbitaceae). M T: Dy leo bng tua cun. Thn c cnh. L mc so le, di 5-10cm, rng 4-8cm, phin l chia lm 5-7 thu, hnh trng, mp kha rng. Mt di l mu nht hn mt trn, Gn l c lng ngn. Hoa c v hoa ci mc ring nch l, c cung di. Cnh hoa mu vng nht. Qu hnh thoi, di 8-15cm, mt ngoi c nhiu u li. Qu cha chn c mu vng xanh, khi chn mu vng hng. Ht dp, di 13-15mm, rng 7-8mm, trng gn ging ht B ng. Quanh ht c mng bao quanh (ging nh mng ht Gc). a l: Trng khp ni.

Thu Hi: Ma thu hi qu vo cc thng 5, 6, 7. B Phn Dng: Qu, hoa, r. Dng lm thuc thng chn qu mu vng lc. Nu dng ht th ly nhng qu chn, phi kh. Thnh phn ha hc: + Trong qu Kh qua c Charantin, b-Sitosterrol-b-D- glucoside) v 5,25-Stigmastadien-3bD-glucoside (Trung Dc i T in). + Trong qu c tinh du rt thm, Glucosid, Saponin v Alcaloid Momordicin. Cn c cc Vitamin B1, C, Caroten, Adenin, Betain, cc enzym tiu protein. Ht cha du v cht ng (T in Cy Thuc Vit Nam). + Qu cha Glycosit ng l Momordicin, Vitamin B1, C, Adenin, Betain. Ht c cht keo (Dc Liu Vit Nam). Tc dng Dc L: + Tc dng h ng huyt: Xc nh lng ng niu ca th nui, sau cho ung nc ct Kh Qua, thy ng huyt h r (Trung Dc i T in). Tim no thy th di da ca chut ln gy tng ng huyt ri cho ung nc ct Kh qua, thy c tc dng h ng huyt (Trung Dc i T in). c Tnh: Cho chut c thai ung 6ml/Kg c th c th lm cho t cung ra mu, sau t gi th cht. Ung 6ml/kg c th th 80-90% sau 5-23 ngy th cht. Ung 15-40ml/kg c th th sau 6-18 gi s cht (Trung Dc i T in). Tnh v: + V ng, tnh hn, bnh (Trn Nam Bn Tho). + V ng, tnh hn, khng c (Bn Tho Cng Mc). + sng th tnh hn, nu chn th tnh n (Bn Kinh Phng Nguyn). + V ng, tnh hn, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ng, tnh hn (Trung Dc i T in). Quy Kinh: . Vo kinh Tm, T v V (Trn Nam Bn Tho).

. Vo kinh Tm, Can, Ph (Bn Tho Cu Chn). Tc Dng: + T thc ha 6 kinh, thanh th, ch kh, ch kht. Tr n ha c kh, mn nht kt c (Trn Nam Bn Tho). + Tr nhit t, gii lao, thanh tm, minh mc (Sinh Sinh Bin). + Tr nhit, gii phin (Bn Tho Cu Chn). + Cn sng th tr nhit, minh mc, thanh tm. Nu chn th dng huyt, t can, nhun t, b thn (Ty Cc C m Thc Ph). + Tr phin nhit, tiu kht, phong nhit lm cho mt , trng th, h l (Tuyn Chu Bn Tho). Liu Dng: Sc ung: 8-20g. Hoc t tn tnh, ung. King K: Ngi t v h hn, n Kh qua s b th t, bng au (Trn Nam Bn Tho). n Thuc Kinh Nghim: + Tr mt au: Kh qua, ct ra, n, ung thm nc sc ng Tm (Trn Nam Bn Tho). + Tr v kh au: Kh qua, ct, n (Trn Nam Bn Tho). + Tr mn nht: Kh qua ti, nghin nt, p bn ngoi da (Tuyn Chu Bn Tho). + Tr trng th pht st: Kh qua sng 1 qu, khot b rut. Cho tr (ch) vo, phi trong rm cho kh. Mi ln dng 8-12g sc ung thay nc tr (Phc Kin Trung Tho Dc). + Tr phin nhit, ming kh: Kh qua b rut, thi ra, sc ung (Phc Kin Trung Tho Dc). + Tr l: Kh qua ti nghin nt, p ly 1 bt nc ct ung (Phc Kin Trung Tho Dc). + Tr rm sy: L Kh qua ti, nu ly nc tm, ngy 3-4 ln (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng). + Tr inh c au chu khng ni: L Kh qua, thi nh. Mi ln dng 10g, ung vi ru nht. Ngy 2-3 ln. C th dng r Kh qua nghin nt, ha vi mt, bi (Trung Quc Dn Gian Bch Tho Lng Phng)

KH SM

Xut X: Thn Nng Bn Tho. Tn Khc: Kh Ct (Bn Tho Cng Mc), Bch Hnh, Bt Ma, Cm Hnh, D He, a Ct, a He, He, H Ma, Kh Quyn Bin Ph, Kh Tn, Kh Thc, Kiu He, Lng Lang, Lc Bch, Lc Bch, Th He, Thy He (Trung Quc Dc Hc i T in), Xuyn sm (Qun Chu Dn Gian Phng Dc Tp), Phng tinh tro (Qung Ty Trung n Y Dc Thc), Ngu sm (H Nam Dc Vt Ch), a sm (Tn Hoa Bn Tho Cng Yu). Tn Khoa Hc: Croton tonikensis Gagnep. H Khoa Hc: H Thu Du (Euphorbiaceae). M T: Cy nh, cao 0,72m. L mc so le nhng gn nh i nhau, c khi mc thnh tng vng gi 3-4 l. Phin di hnh mi mc, mp nguyn, c 2 mt l u c nhiu lng ta trn ng nh. Khi phi kh, mt di l c mu trng bc, mt trn l c mu en. Cm hoa mc k l hoc u cnh, hoa lng tnh hoc n tnh. Hoa c c 5 l i, 1-2 nh, hoa ci cng c 5 l i, 3 vi nhy. Qu gm 3 mnh v, mu hung , c lng trng. Ht hnh trng, c m, mu nu hung. Ma hoa qu: thng 5-8. Kh sm l r kh ca cy Kh sm. a L: c trng khp ni Trung Quc, ti Vit Nam hin nay cn phi nhp.

Thu Hi, S Ch: Ma xun, thu o hi v, ct b u r v r to, ra sch t, phi kh hoc ct thnh tng ming dy 0,3 1cm, phi kh l c. B Phn Dng: L thu hi khi cy ang c hoa, phi kh. M T Dc Liu: Kh Sm hnh tr trn di, trn to, di nh, thng chia thnh trc, di 10-33cm, ng knh 1-2cm. Bn ngoi l lp v mng, mu vng nu, thng b nt cun ra pha ngoi, d bc, ch b bc v mu vng bng, hi sng, nhn r vn dc. Kh sm bn trn thng trng l ming dy hnh trn hoc bu dc, dy 0,3-1cm, phn v ch mt ct ngang v phn g trung tm phn tng tng rt r, phn g c vng trn rt r, a s hnh thnh 2-4 lp vn vng, vn nh hnh hoa cc. Loi r to kh ga, thng c k nt. Cht cng, kh b gy, mt gy mu trng vng, gia nht hn, khng mi, v ng rt lu. Loi c di, v nh, mn, khng cn u r, khng c r t l loi tt. Ming Kh sm mu trng vng, nguyn vn l loi tt (Dc Ti Hc). Bo Ch: + Dng nc vo go c ca go np ngm 1 m, mi tanh hi ni trn mt nc, phi i li ri hp 1/2 ngy, ly ra phi kh, thi dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ct b u r, ra sch, ngm nc, vt ra, sau khi thm m u, ct thnh tng ming, phi kh l c (Dc Ti Hc). Bo Qun: D mc, mt. Cn ni kh ro, kn. Thnh phn ha hc: +Trong Kh sm c d-Matrine, d-Oxymatrine, d-Sophoranol, 5-Hydroxymatrine, IAnagyrine, l-Methylcystisine, Ibaptifoline, I-Sophocarpine, Xanthohumol, Isoxanthohumol, 3, 4, 5-Trihydroxy, 7-Methoxy, 8-Isopentenylflavone, 8-Isopentenyl Kaemferol (Trung Dc Hc). + d-Matrine, d-Oxy, d-Sphoranol, Matrine, 5-Hydroxymatrine, l-Anagyrine, lMethyleycarpine, Xanthohumol (Chinese Hebral Medicine). + R v l c Luteolin-7-Glucoside (Chinese Hebral Medicine). +Trong l c cc nhm cht Flavonoid, Alcaloid v Tanin. Hm lng Alcaloid ton phn l 0,310,33% (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Matrine, Oxymatrine, N-Oxysophocarpine, Sophoridine (Bch Tit Ging, Trung Tho Dc Thng Bo, 1982, 13 (4): 8). + Kushenin (W L J v cng s, Chem Pharm Bull 1985, 33 (8): 3231). + Kuraridinol, Kurarinol, Neokurarinol, Norkurarinol, Isokurarinone, formononetin (Kyogoku K v cng s, Chem Pharm Bull, 1973, 21 (12): 2733).

Tc Dng Dc L: *Tc Dng Chng Nm: nc sc Kh sm trong thc nghim c tc dng khng 1 s nm ngoi da (Trung Dc Hc). +Tc Dng Khng Sinh: Kh sm c tc dng khng sinh i vi trc khun l ng thi c tc dng khng l amip, lm cho n bo co thnh kn (Trung Dc Hc). +Tc Dng i Vi K Sinh Trng St Rt: nc sc ca bi thuc gm Kh sm v v Bi c tc dng c ch k sinh trng st rt mnh trn ng vt th nghim c gy nhim st rt, nhng ti pht trong thi gian 10 ngy theo di. Trn m hnh thc nghim chut nht nhim Plasmodium Berghei v g nhim Plasmodium Gallinaceum, Alcaloid chit xut t Kh sm khng th hin r tc dng. 1 bi thuc khc gm l Kh sm v v Bi o di dng nc sc v xi r c th nghim trn 59 bnh nhn st rt v thy thuc c tc dng h st, lm gim mt k sinh trng bnh nhn nhng tc dng yu, khng r rt, ng thi khng c tc dng ph (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc dng li niu: Cho th ung hoc chch dch Kh sm thy c tc dng li niu (Trung Dc i T in). + Tc dng khng khun: Nc sc Kh sm c tc dng c ch i vi Staphylococus aureus, l trc khun, trng Amip (Trung Dc Hc). + Tc dng khng ung th: Kh sm c tc dng c ch S180 ni chut nht. Lm sng cho thy Kh sm c hiu qu nht nh i vi ung th c, d dy, gan (Trung Dc Hc). + Chch dch Kh sm vo th nh thy c tc dng t lit trung khu thn kinh, gy nn co git, ngng h hp v t vong (Trung Dc Hc). +Bi thuc gm Kh sm v 3 v thuc khc di dng nc sc ra m o trong iu tr sa sinh dc, phi hp vi bi thuc ung v bi thuc t m o, t kt qu kh tt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh V: + V ng, tnh hn (Bn Kinh). + Khng c (Danh Y Bit Lc). + V rt ng, tnh rt hn (Bn Tho Tng Tn). + V ng, tnh hn (Trung Dc i T in). +V ng, tnh hn, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ng, tnh lnh (Trung Dc Hc). +V ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: + Vo Thiu m Thn (Trn Chu Nang).

+ Vo kinh V, i trng, Can, Thn (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Tm, Ph, Thn, i trng (Bn Tho Tn Bin). + Vo kinh Can, Thn, i trng, Tiu trng (Trung Dc i T in). +Vo kinh Can, Thn, i trng, Tiu trng (Trung Dc Hc). +Vo kinh Tm, Thn, T (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng + Trc thy, tr ung thng, b trung, minh mc, ch l (Bn Kinh). + Dng Can m kh, an ng tng, nh ch, ch tinh, li cu khiu, tr phc nhit trng tch, ch kht, tnh ru (Danh Y Bit Lc). + Thanh nhit, to thp, st trng (Trung Dc i T in). +Tr thp nhit, kh phong, ch dng (Trung Dc Hc). +Thanh ha, gii c, st trng, kh thp (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: Tr l ra mu, gh l, hc lo, nht c (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: 6 - 30g. King K: + T v h hn: khng dng (Trung Dc i T in). + Huyn sm lm s cho n, k Bi mu, Th ty t; Phn L l (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Ung lu ngy s lm tn thng Thn kh, tng Can (Bn Tho Kinh S). + Thn h m khng st cao: khng nn dng (Bn Tho Kinh S). +Ngi Can Thn h yu m khng c chng nng: khng nn dng (Trung Quc Dc Hc i T in). +T V h hn: khng dng (Trung Dc Hc). +Thn h m khng c thp nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n Thuc Kinh Nghim: + Tr Tm v Ph tch nhit, Thn c phong c tn cng lm cho ngoi da, khy tay b nga, l lot, chy nc vng: Kh sm 32 lng, Kinh gii (b cnh) 16 lng. Tn bt. Trn vi nc h lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc tr hoc nc sc Kinh gii, sau ba n (Kh Sm Hon Ha T Cc phng). + Tr mt nga nh kim m: Kh sm 640g, Xch thc, ng qua t u 160g, Huyn sm 80g. Tn bt. Mi ln dng 4g xoa vo mt (Ph T phng).

+ Tr bch in phong: Kh sm 2,8kg, L phng phong [ t ong] 150g, Thch v b 1 ci. Thi thuc ra thnh phin, nu vi 3 u nc cn 1 u, b b, ch ly nc ct. Cho thm 5 cn ru vo, 3 u np. Nu thnh ru, mi ln ung 1 2 ly nh, trc ba n, ung m (Bch in Phong Tu Th Y c Hiu phng). + Tr mng tinh, di tinh, hot tinh, i h c mu , c: Kh sm + Mu l phn. Tn bt. Ly 1 d dy heo c, cho 3 chn nc vo hm tht nh, ga nt, trn vi thuc bt lm vin nh ht bp, ung vi ru m (Tr Hon - Lu Tng Thch Phng). + Tr m o l nga: Kh sm, Phng phong, L phong phng, Chch tho. Lng bng nhau, sc ly nc ra (Ty c Thang Chng Tr Chun Thng). + Tr l ra mu khng cm: Kh sm, sao vi Tiu, tn nhuyn. Tm vi nc lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. mi ln ung 15 vin vi nc cm (Nhn Tn ng Kinh Nghim phng). + Tr d dy au: L kh sm 12g, L khi 50g, L b cng anh 20g. Nc 600ml. Sc c cn chng 200ml, chia lm 2-3 ln ung trong ngy. Ung lin tc 10 ngy, ngh 3 ngy. Ri li ung tip cho n khi khi (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Tr khp mnh ni mn nga: l Kh sm + l Tru khng + l ng cay nu ly nc xng v tm ra (Trng Hi V Dng Cy Thuc). + Tr bng au khng r nguyn nhn: Nhai my l Kh sm ti vi mui (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr l cp tnh, tiu chy: L Kh sm + l Phn en, mi th 1 nm (20g), sc ung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr l cp tnh, tiu chy: Kh sm, Rau sam, C sa, C nh ni, L m lng, mi v 10g, sc ung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr l cp tnh, tiu chy: Kh sm 16g, Hng ph 10g, C s 6g, V qut 6g, Gng 3 lt, sc ung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr vy nn: Kh Sm 15g, Huyn sm 15g, Kim ngn 15g, Sinh a 15g, Thng nh t 15g. Tn bt, lm vin. Ngy ung 20-25g (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr t cung sa: Kh sm 10g, Phn phi 25g, B cng anh 10g, Th phc linh 10g. Sc ly nc ra m o, cch ngy lm 1 ln (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tham Kho: + Huyn sm lm s cho Kh sm. Kh sm ght Bi mu, Th ty t, Lu l. Kh sm rt k L l, ung ln 2 th c th gy cht (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kh sm tuy t tn c ch sm nhng khng c tnh b. Nha m t l Kh trn t nhng ngi ta a s c lm l ht Kh sm. Kh sm vi Hong lin u l thuc c v ng, tnh hn, c tc dng t ha. Kh v ca Hong lin thanh, tr Tm ha l chnh. Kh ca Kh sm trc, tr ha Tiu trng l chnh (ng Dc Hc Thit Yu).

+ Kh sm v Tn b u l nhng v thuc thanh nhit, to thp, tr kit l. Nhng Kh sm kh v u trc, thanh nhit v to thp mnh hn, li c cng dng thng kh kt ngc v bng, li huyt mch, kh phong, st trng. Trong iu tr thng c dng tr bnh tng Tm, Can, V, i trng, Bng quang. Cn Tn b c tc dng Thanh nhit, to thp, yu hn Kh sm. Tn b c tc dng thanh Can, minh mc, tnh ca n thu sp, ch bng, gii v ch t, bnh suyn, ch khi (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M)

KIM ANH T
-Xut X: Li Cng Bo Chch Lun. -Tn Khc: -Tn Khoa Hc: Rosa laevigata Mich. -H Khoa Hc: H Hoa Hng (Rosaceae). -M T: -a L: -Thu Hi, S Ch: Thu hi vo ma thu. -B Phn Dng: Qu. -Bo Ch: +Ra sch, b ra, b ht v lng ri dng (ng Dc Hc Thit Yu). +B i, b vo trong ti vi, xc, ch cho ht gi, ra sch nhanh. Dng ci no no cho ht ht v lng trong rut cho k, sy kh (Phng Php Bo Ch ng Dc). -Bo Qun: ni kh ro, thong gi. -Thnh Phn Ha Hc:

Trong Kim anh t c Saponin, Citric Acid, Mallic acid, Fructose, Sucrose, Tannin, Resin, Vitamin C (Trung Dc Hc). -Tc Dng Dc L: +Tc Dng Gim X M: Gy x m mch ni th bng ch n nhiu Cholesterol c iu tr bng Kim anh t trong 2-3 tun. a s cc cas u c gim Cholesterol mu v bLipoprotein so vi l i chng. M tim v gan cng nh x m mch nhm iu tr t hn. +Tc Dng Khng Khun: nc sc Kim anh t c tc dng c ch mnh in vto i vi t cu vng v E.Coli. Nc sc thuc cng c tc dng c ch virut cm. +Tr t cung sa: dng nc sc Kim anh t tr 203 cas t cung sa. Kt qu: 16 cas khi, 138 cas c tin b. Hiu qu cao nht i vi ph n tr tui, c i sng n nh v khng mc chng i h (Trung Y Dc). *Nc sc t Kim anh trong ng nghim bng phng php pha long h nng , c tc dng c ch s sinh trng ca virut cm v trc trng l. Kim anh cn c tc dng gy se xon v kch thch s phn tit ca d dy (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). *Qa Kim anh c cht Glucosid . Cn ch t qa Kim anh vi liu 60-70 git, c th gy n vi khuynh hng chng mt v gim hot ng thn kinh. Nc sc 5% qa Kim anh cng c c tnh. Tim 1ml cho 1 con ch hoc 1 con chut sau 1 thi gian ngn, con vt b kch thch xut hin git rung, lit ton thn, tin ngng p th tm trng, sau cht (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). -Tnh V: +V chua, tnh n, bnh, khng c (Khai Bo Bn Tho). +Tnh bnh. Cn sng th c v chua, tnh sp, khi chn c v ngt, tnh sp (Cnh Nhc Ton Th). +V chua, tnh bnh (Trung Dc Hc). +V chua cht, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). -Quy Kinh: +Vo kinh tc Thi dng (Bng quang), tc Thiu m (Thn), th Dng minh [i trng] (Bn Tho Kinh S). +Vo kinh Bng quang, i trng, Thn (Trung Dc Hc). +Vo kinh Bng quang, i trng, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc Dng: +Liu T, t h l, ch niu, sp tinh (Thc Bn Tho). +Ch th huyt, nc huyt, sinh tn dch, thu h hn +Sp tinh, c trng (ng Dc Hc Thit Yu).

-Ch Tr: +Tr di tinh do Thn h, tiu nhiu, tiu chy mn tnh, l ko di, bng huyt, i h (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu Dng: 6-20g. -King K: +Nhit thi qu: khng dng (Trung Dc Hc). +Bnh mi pht st, to kt: khng dng (Phng Php Bo Ch ng Dc). +C thc ha t nhit: cm dng. Tiu khng thng, tiu chy cp: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). -n Thuc Kinh Nghim: +Tr tiu chy, l, hot tinh, di tinh, tiu nhiu: Kim anh t, nu thnh cao. Mi ln dng 1 tha canh ln, ha vi nc si ung (Kim Anh T Cao - Nghim Phng). +Tr di tinh, hot tinh, bch i: Kim anh t + Khim thc, lng bng nhau. Tn bt, mi ln ung 6-8g vi nc cm (Thy Lc Nh Tin n - S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr t cung sa, trc trng sa: Kim anh t 30g, Ng v t 6g, sc ung (Trung Dc Hc). -Tham Kho: Gi l Kim Anh v qu gi ca n ging ci chn mu vng - Ung Kim anh t lu ngy lm cho ngi ta chu c lnh v nh ngi (Thc Bn Tho). Kim anh t v chua kim ngt, Kha t v chua kim ng. Tuy nhin, v chua ca Kha t khng bng v chua nng ca Kim anh t. V ngt ca Kim anh t khng ni bt bng v ngt ca Kha t. Kha t thin v cng c hu m, cm tiu chy cn Kim anh t thin v cng c tin m, cm di tinh - Kim anh t c ci hay l khi cn xanh th chua cht, khi chn th ngt cht, khi sp chn th chua m li km ngt cht (ng Dc Hc Thit Yu).

KIM NGN

Xut X: ng Bn Tho. Tn Khc: Nhn ng hoa (Tn Tu Bn Tho), Ngn hoa (n Bnh iu Bin), Kim Ngn Hoa, Kim Ngn Hoa L, Mt Ngn Hoa, Ngn Hoa Thn, T Ngn Hoa, Th Ngn Hoa, Tnh Ngn Hoa (ng Dc Hc Thit Yu), Song Hoa (Trung Dc Ti Th Sch), Song Bo Hoa (Trit Giang Dn Gian Tho Dc), Nh Hoa (Thim Ty Trung Dc Ch), Nh Bo Hoa (Giang T Nghim Phng Tho Dc Tuyn Bin), Kim ng Hoa (H Bc Dc Ti). Tn Khoa Hc: Lonicera japonica Thunb. H Khoa Hc: H Cm Chy (Caprifolianceae). M T: Loi dy leo, thn c th di n 9-10m, rng, c nhiu cnh, lc non mu xanh, khi ga mu nu, trn thn c nhng vch chy dc. L mc i nhau, hnh trng di. Phin l rng 1,5 - 5cm, di 38cm. L cy quanh nm xanh ti, ma rt khng rng. Hoa khi mi n c mu trng, n ra lu chuyn thnh mu vng. Hoa mc k l, mi k l c 2 hoa mc trn 1 cung chung. L bc ging nh l cy nhng nh hn. Trng hoa cnh hp, di t 2,5-3,5cm, chia lm 2 mi khng u. Mi rng li chia thnh 4 thy nh, 5 nhy dnh hng trng, mc th di ra ngoi hoa. Qu hnh cu, mu en. N hoa hnh gy, hi cong queo, di 25cm, ng knh t n 5mm. Mt ngoi mu vng n vng nu, ph y lng ngn. Mi thm nh v ng. Ma hoa: thng 3-5, ma qu: thng 6-8. a L:

Mc hoang nhng vng rng ni, a m v a sng. Thu Hi, S Ch: Thu hi vo u ma H, lc n sp n. Nn hi khong 9 - 10 gi sng (khi sng ro). em thi mng, phi hoc sy kh. B Phn Dng: Hoa mi chm n. L v dy t dng. M T Dc Liu: Dy c nhiu l, cun vng hoc cht thnh tng on di 35cm. L mc i nhn nheo, di 47cm, rng 24cm, hnh trng. Phin l dy, mt trn mu lc en, nhn hoc c t lng, mt di mu lc nht, c nhiu lng ngn mn v gn l hnh lng chim li ln, cung l di. Hoa: n hoa hnh ng di 0,8-1,6cm, hi cong, mu vng nht, di nh, ng knh 11,25mm, trn phng to, ng knh 23mm. Lc c c hoa mi n, di nh, trn loe hnh mi. Mt ngoi c lng trng nh mn (soi knh lp), pha di c i nh hnh chn 5 rng, mu nu vng, di khong 11,5mm. Cht nh, hi gin, mi thm, v hi ng (Dc Ti Hc). Bo Ch: + Hoa ti: ga nt, vt nc, un si, ung. + Hoa kh: sc ung hoc sy nh la cho kh, tn bt. + Hoa ti hoc kh u c th ngm vi ru theo t l 1/5 ung (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo Qun: D ht m, mc, bin mu, mt hng v. ni kh ro, trnh m, ng trong h c lt vi sng. Thnh Phn Ha Hc: + Luteolin, Inositol, Tannin (Trung Dc Hc). + Hoa cha Scolymozid (Lonicerin), 1 s Carotenoid (S Caroten, Cryptoxantin, Auroxantin). L cha Loganin (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Chlorogenic acid, Isochlorogenic acid (L B nh, Trung Tho Dc 1986, 17 (6): 250). + Ginnol, b-Sitosterol, Stigmasterol, b-Sitosterol-D-Glucoside, Stimasteryl-D-Glucoside (Sim K S v cng s, C A 1981, 94: 52765p). Tc Dng Dc L: + Tc Dng Khng Khun: nc sc hoa Kim ngn c tc dng c ch mnh i vi t cu khun, trc khun thng hn, trc khun l Shiga. Nc sc c tc dng mnh hn cc dng bo ch khc (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam).

Khi nghin cu tc dng khng khun in vitro bng cc phng php khuych tn v h nng , ngi ta thy nc sc c c 100% ca hoa Kim ngn c tc dng khng khun mnh i vi cc trc khun l, dch hch, thng hn, cn thng hn, lin cu khun tan mu, phy khun t. Tc dng yu hn i vi cc trc khun bch hu, E.Coli, Ph cu, T cu khun vng. Nc sc l Kim ngn vi nng 201,2% c ch trc khun Shiga, vi nng 2050% c ch trc khun cn thng hn, nng 100% c tc dng i vi tiu cu khun (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc Dng Trn Chuyn Ha Cht Bo: Kim ngn c tc dng tng cng chuyn ha cc cht bo (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc Dng Trn ng Huyt: nc sc hoa Kim ngn cho ung c tc dng ngn chn chong phn v chut lang. chut lang ung Kim ngn, s lng v tnh cht cc dng bo mc treo rut t thay i. Lng Histamin phi chut lang b chong phn v cao gp ri so vi chut lang bnh thng v chut lang ung Kim ngn trc khi gy chong (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc Dng Khng Khun: Thuc c tc dng c ch nhiu loi vi khun: t cu vng, lin cu khun, lin cu khun dung huyt, ph cu khun, trc khun l, trc khun ho g, trc khun thng hn, trc khun m xanh, no cu khun, trc khun lao... cng cc loi nm ngoi da, Spirochete, virus cm (Trung Dc Hc). + Tc Dng Khng Vim: lm gim cht xut tit, gii nhit v lm tng tc dng thc bo ca bch cu (Trung Dc Hc). + Tc Dng Hng Phn Trung Khu Thn Kinh: cng bng 1/6 ca c ph (Trung Dc Hc). + Tc dng chng lao: Nc sc Kim ngn hoa in Vitro c tc dng chng Mycobacterium tuberculosis. Cho chut ung nc sc Kim ngn hoa ri cho chch vi khun lao cho thy t thay i phi hn l i chng (Chinese Hebral Medicine). + Khng Virus: Nc sc Kim ngn hoa c th lm gim sc hot ng ca PR8 virus cm nhng khng c tc dng phi g con tim chng (Chinese Hebral Medicine). + Tc dng chuyn ha Lipid: cho chut bo ph dng lng ln Cholesterol v bo cho chut ng thi cho ung nc sc Kim ngn hoa, mc Cholesterol trong mu ca chng thp hn so vi nhm i chng (Chinese Hebral Medicine). + Trong nhn khoa: theo di 36 bnh nhn khng chn trc, nc sc Kim ngn hoa c dng cho nhng trng hp kt mc vim mn, gic mc lot (Chinese Hebral Medicine). + Trong iu tr bnh nhim khun: dng dch chit Kim ngn hoa chch vo huyt hoc vo bp c hiu qu trong iu tr bnh phi vim cp nng v l. Cng dng trong 1 s trng hp rut d vim c m, quai b l nga (Chinese Hebral Medicine). + Lm h Cholesterol trong mu (Trung Dc Hc). + Tng bi tit dch v v mt (Trung Dc Hc). + Tng tc dng thu lim do c cht Tanin (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ C tc dng li tiu (S Tay Lm Sng Trung Dc). c Tnh: Chut nht trng, sau khi c cho ung nc sc Kim ngn lin tc 7 ngy vi liu gp 150 ln liu iu tr cho ngi, vn sng bnh thng, gii phu cc b phn khng thay i g c bit (Ti Nguyn Cy Thuc V Thuc Vit Nam). Tnh V: + V ng, tnh hn (Trn Nam Bn Tho). + V ng, ngt, kh bnh, tnh hi hn, khng c (Bn Tho Dc Tnh i Ton). + V ngt, tnh hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + V ngt, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: + Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T (c Phi Bn Tho). + Vo kinh Ph (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh Ph, V (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, V, Tm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Vo kinh Ph, V, Tm T (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng, Ch Tr: + Thanh nhit, gii ch sang (Trn Nam Bn Tho). + L thuc ch yu ch tiu kht (Y Hc Nhp Mn). + Tiu thng, tn c, b h, liu phong, ung lu ngy tng tui th (Li Cng Bo Cs Dc Tnh Gii). + Khu phong, tr thp, tn nhit, liu t, tiu thng, ch l (Bn Tho Hi Ngn). + Thanh nhit, gii c. Tr n bnh pht nhit, nhit l, rm sy, mn nht, gh l, hc lo, giang mai c (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thanh nhit, gii c (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Thanh nhit, gii c, gii tr cc kh n dch, u trc t. Tr n bnh pht st, nhit l, rm sy, mn nht, hc lo, giang mai (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: 12 20g. King K: + T V h hn, tiu chy khng phi do nhit, m hi ra nhiu: cn thn khi dng (ng Dc Hc Thit Yu).

+ T v h hn, tiu chy, mn nht loi m tnh hoc sau khi v m m kh lc yu,m trong lng: khng nn dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n Thuc Kinh Nghim: + Tr thi m n bnh mi pht, t kh Ph v, st m khng s lnh, sng sm kht nc: Lin kiu 40g, Ngn hoa 40g, Kh ct cnh 24g, Bc h 24g, Trc dip 16g, Cam tho (sng) 20g, Kinh gii tu 16g, m u x 20g, Ngu bng t 24g. Tn thnh bt. Mi ln dng 24g ung vi nc sc Vi cn ti (Ngn Kiu Tn n Bnh iu Bin). + Tr mn nht sc bin thnh en: Kim ngn hoa (c cnh, l) 80g, Hong k 160g, Cam tho 40g. ct nh, dng 1 cn ru ngm, chng 2-3 gi, b b, ung dn (Hi Sang Kim Ngn Hoa Tn Hot Php C yu). + Tr pht bi, nht c: Kim ngn hoa 160g, Cam tho (sao) 40g. Tn bt. Mi ln dng 16g, sc vi 1 chn ru, 1 chn nc, cn 1 chn, b b, ung nng (V Sinh Gia Bo). + Tr pht bi, ung nht mi pht: Kim ngn hoa na cn, nc 10 chn. Sc cn 2 chn. Thm ng quy 80g, sc cn 1 chn, ung (ng Thin o Ch). + Tr sa khng xung, kt li gy nn v sng au, au chu khng ni: Kim ngn hoa, ng quy, Hong k (nng mt), Cam tho u 10g. Sc, thm chn ru, ung (Kim Ngn Hoa Tn T m Cng Mc). + Tr v c khi kt, sng to, , chy nc: Kim ngn hoa, Hong k (sng) u 20g, ng quy 32g, Cam tho 4g, L Ng ng 50 l. Nc chn, ru chn, sc ung (Ngn Hoa Thang Trc Lm N Khoa). + Tr mn nht, l nga: Hoa kim ngn 20g, Cam tho 12g, sc ung. Bn ngoi dng Hoa kim ngn ti trn vi ru p chung quanh ch au (Kim Ngn Hoa Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr rut d vim cp hoc phc mc vim: Kim ngn hoa 120g, Mch mn 40g, a du 40g, Hong cm 16g, Cam tho 12g, Huyn sm 80g, d nhn 20g, ng qui 80g, sc ung (Thanh Trng m - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hng au, quai b: Kim ngn hoa 16g, Lin kiu 12g, Trc dip 12g, Ngu bng t 12g, Ct cnh 8g, Kinh gii tu 8g, Bc h 4g, Cam tho 4g, u x 18g, sc ung (Ngn Kiu Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + D phng no vim: Kim ngn hoa 20g, B cng anh 20g, H kh tho 20g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ung nht, d ng, mn nga: Hoa kim ngn 10g, K u nga 4g, nc 200ml. Sc cn 100ml, chia 2 ln ung trong ngy (Dc Liu Vit Nam). + Tr mn nht, l nga: Kim ngn hoa 6g, Cam tho 3g, nc 200ml. Sc cn 100ml, chia 23 ln ung trong ngy (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr d ng, mn nht, l nga: Kim ngn 6g (hoa) hoc 12g (l v cnh), nc 100ml, sc cn 10ml, thm 4g ng. Cho vo ng hn kn, hp tit trung bo qun. Nu dng ngay

th khng cn ng ng, ch cn un si, gi si trong 15 pht n 1/2 gi l ung c . Ngi ln ung 24 liu trn, tr nh 12 liu (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr cm cm : Hoa kim ngn 6g, Cam tho 3g, nc 200ml. Sc cn 100ml, chia 2-3 ln ung trong ngy (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr cm cm: Kim ngn 4g, Ta t 3g, Kinh gii 3g, Cam tho t 3g, Cc tn hoc Si h nam 3g, Mn kinh 2g, Gng 3 lt. Sc ung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr si: Hoa kim ngn 30g, C ban 30g. Dng ti, ga nh, thm nc, gn ung. C th phi kh, sc ung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam) Tham Kho: + c ng quy c tc dng tr nhit c huyt l (c Chn Bn Tho). + c Hong k, ng quy, Cam tho, c tc dng thc ung thng. c Phn tho c tc dng gii nhit c h li (c Phi Bn Tho). + ng L Thi Trn cho rng Kim ngn ngi xa cho l v thuc ct yu trong vic tr phong, tr c chng trng mn, tr c l tt m sau ny ngi ta khng ai n, mi v sau li c ngi bo l v thuc ct yu trong cc v thuc tr nhng chng ung nht m ngi xa cha tng ni n.... Xt trong sch Ngoi Khoa Tinh Yu ng Trn T Minh c ni: Ru Kim ngn tr bnh ung th mi pht rt thn hiu v bin (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kim ngn u u cng c, nh qu ngi ta trng rt nhiu, dy n leo cun vo cy cho nn gi l T trin ng. Cy v l ca n qua ma ng khng rng v vy gi l Nhn ng ng (Kim Ch Nam Dc Tnh). + Hiu lc gii biu ca Kim ngn hoa km hn Ct cn nhng li thanh nhit hay hn Ct cn Ngn hoa sao chy c th dng tr nhit c huyt l vo phn huyt, thanh huyt nhit. Nc ct t Kim ngn hoa c th tr v, tn th, thanh nhit gii c. Kim ngn hoa l v thuc ch yu tr chng dng sng thuc ngoi khoa, khng nn s dng i vi chng m. Dy Kim ngn hoa cn gi l Nhn ng ng, c th thanh phong nhit trong kinh lc v lm yn c au nhc trong kinh (ng Dc Hc Thit Yu). + Dy Kim ngn cn gi l Nhn ng ng cng dng ging nh hoa nhng km hn, c tc dng thanh nhit kinh lc, gim au. Kim ngn hoa sao en gi l Kim ngn hoa thn c tc dng lng huyt, tr l xch l, tiu ra mu (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Phn bit: Ngoi Kim ngn ni trn, ngi ta cn dng mt s loi Kim ngn sau: 1- Kim Ngn Di (Lonicera dasystyla Rehd). L hnh trng nhn di 28cm, rng 14cm. Mp l trn nguyn, l gc chia thy. Phin l mng, mt trn nhn, mt di ph lng mn. Hoa ng trng, thng hoc hi cong, di 1,8 - 2,2cm. Bu nhn. 2- Kim Ngn Lng (Lonicera cambodiaha Pierre): L hnh thun hi di, di khong 5 12cm, rng 36cm. Mp l nguyn cun xung di mt l. Phin l kh dy, mt trn nhn,

tr cui gn gia, mt di lng x x, nht l gn l. Hoa ng trng, thng hoc hi cong, di 56cm. Bu c nhiu lng. 3- Lonicera confusa D C. L hnh thun di, di 46cm, rng 1,5 - 3cm. Mp l nguyn. Phin l hi dy, mt trn nhn, mt di c nhiu lng ngn mn, hoa ng trng thng hoc hi cong, di 3cm. Bu c lng (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam).

KIM TIN THO

-Xut X: Bn Tho Cng Mc Thp Di. -Tn Khc: Bch Nh Tho, Bn Tr Lin, Bin a Hng, Bin a Kim Tin, Cu L Hng, Nh Hng ng, Pht Nh Tho, Thin Nin Lnh (Trung Quc Dc Hc i T in), i Kim Tin Tho, Giang T Kim Tin Tho, Qu L Hong, Qung Kim Tin Tho, T Xuyn i Kim Tin Tho (Trung Dc Hc), ng Tin Lng, Mt Rng, Mt Tru, Vy Rng ( Vit Nam). -Tn Khoa Hc: Herba Jinqiancao, Desmodium styracifolium (Osbeck) Merr. -H Khoa Hc: H Cnh Bm (Fabaceae). -M T: Cy tho, sng lu nm, b st t, di khong 1m. L mc so le, gm 3 l cht hnh trn, c lng &1 vng. Hoa t hnh chm. Trng hoa hnh bm, mu ta. Qu loi u, di 1416mmm, cha 4-5 ht. -a L:

Mc hoang trn vng i trung du, vng ni. -Thu Hi, S Ch: Thu hi vo ma h, lc cay c nhiu l v hoa. Phi kh. -B Phn Dng: Ton cy. -Bo Ch: Ra sch phi kh, dng. -Bo Qun: ch kn, trnh m mc. -Thnh Phn Ha Hc: +Trong Kim tin tho c: Loi Herba Glechomae Longitubae: L-Pinocamphone, L-Menthone, L-Pulegone, a-Pinene, Limonene, p-Cymene, Isopinocamphone, Isomenthone, Linall, Menthol, a-Terpinol, Ursolic acid, b- Sitosterol, Palmitic, acid, Amino acid, Tannins, Choline, Succinic acid, Potassium nitrate. Loi Herba Desmodii Styracifolii: Ancloid, Tannin, Flavones, Phenols. Loi Lysimachiae Christinae: Phenols, Sterols, Flavones, Tannn, Essential oils (Trung Dc Hc). -Tc Dng Dc L: +Tc Dng Ln Tim Mch: nc sc Kim tin tho ca Qung ng, chch vo ch b gy m thy tun hon mch vnh tng, h p lc ng mch, lm chm nhp tim, gim lng oxy tim. Tun hon ca Thn v no cng tng. Th nghim trn heo, thy c tim co li. +Tc Dng Trn Mt: Th nghim trn ch b gy m thy thuc c tc dng tng nhanh bi tit mt nh vy c tc dng tng sn mt, lm gim au ng mt, ht vng da. +Tc Dng i Vi H Bi Tit: nc sc Kim tin tho c tc dng li tiu i vi chut v th, c th do cht Potasium cha trong thuc. +Tc Dng i Vi Si, Sn: nc sc Kim tin tho liu cao ( trn 80g), thng c dng tr sn mt hoc ng tiu. +i Vi Bnh Nhim Khun: nc sc Kim tin tho tr 10 cas ho g, c 7 cas khi, 2 cas c tin trin. Loi Lysimachia (Qu L Hong) i vi t cu vng, loi Glechoma ( Hot Huyt n) i vi t cu vng, trc khun thng hn, l, trc khun m xanh u c tc dng c ch.

+iu tr bnh ngc: Dng nc ct Kim tin tho ti tr 13 cas tuyn v vim, c kt qu rt tt. Tt c khi trong vng 6 ngy. C 8 cas khi trong 3 ngy hoc ngn hn. 2 trong s nhng cas ny khng thch ng vi tr sinh. +Tr quai b: p Kim tin tho vo ch sng au tr 50 cas tuyn mang tai vim (quai b), thi gian gim sng l 12 gi. +Tr Phng: p Kim tin tho tr 30 cas b phng 2 v 3 c kt qu tt tt c. (Trung Dc Hc). + Qung Kim tin tho c tc dng lm tng lu lng mu thn, ng mch vnh, tun hon no v ng mch i cng tng (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Thuc c tc dng tng nhanh bi tit mt, nh vy thuc c tc dng tng sn mt, lm gim au do mt co tht, ht vng da (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Loi Lysimachia c tc dng c ch i vi t cu vng. Loi Glechoma c tc dng c ch i vi t cu vng, trc khun thng hn, l trc khun m xanh (Chinese Herbal Medicine). -c Tnh: Kim tin tho khng c. Cho dng liu 20g/kg lin tc trong tun i vi sc vt th nghim khng thy c tc dng ph (Trung Dc Hc). -Tnh V: +V ngt, tnh hn (Trung Quc Dc Hc i T in). +Theo Trung Dc Hc: .Loi ca Giang T: v ng, cay, tnh mt. .Loi ca Qung ng: V ngt, nht, tnh bnh. .Loi ca T Xuyn: v hi mn, tnh bnh. +V ngt, ng, tnh hi hn (ng Dc Hc Thit Yu). -Quy Kinh: +Vo kinh Ph, Can, Bng quang (Trung Dc Hc). +Vo kinh Can, Bng quang (ng Dc Hc Thit Yu). -Tc Dng: +Thanh nhit, li thy, tiu sn, gii c, tiu vim (Trung Dc Hc). +Li thy, thng lm, tiu tch t (ng Dc Hc Thit Yu). -Ch Tr:

+ Tr cc chng nhit lm, thch lm, si mt, hong n, ung nht do nhit c (Trung Dc Hc). +Tr gan mt kt si, si Thn, tiu but, hong n (ng Dc Hc Thit Yu). -Liu Dng: 20-40g. -King K: +T h, tiu chy: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). -n Thuc Kinh Nghim: +Tr mn nht, gh l: Kim tin tho + Xa tin tho ti, gi nt, cho ru vo, vt ly nc ct, ly lng ngng chm thuc bi vo vt thng (Bch H n - Chc Th Hiu Phng). +Tr sn mt: Ch xc (sao) 10-15g, Xuyn luyn t 10g, Hong tinh 10g, Kim tin tho 30g, Sinh a 6-10g (cho vo sau). Sc ung (Trung Dc Hc). +Tr sn mt: Kim tin tho 30g, Xuyn ph thch 15g, Trn b 30g, Ut kim 12g, Xuyn qun (cho vo sau) 10g. Sc ung (Trung Dc Hc). +Tr sn mt: Bnh vin ngoi khoa thuc Vin nghin cu Trung Y Trung Quc bo co 4 cas sn mt c tr bng Kim tin tho c kt qu tt (Trung Y Tp Ch 1958, 11:749). +Tr sn ng tiu: Kim tin tho 30-60g, Hi kim sa (gi vo ti vi) 15g, ng qu t 15g, Xuyn ph thch 15g, Hoi ngu tt 12g, Hot thch 15g, sc ung (Trung Dc Hc). +Tr si ng tiu: Kim tin tho 30g, Xa tin t (bc vo ti vi) 15g, Xuyn sn gip (chch) 10g, Thanh b 10g, o nhn 10g, dc 19g, Xuyn ngu tt 12g. Sc ung (Trung Dc Hc). +Tr si ng tiu do thn h thp nhit: Hong k 30g, Hong tinh 15g, Hoi ngu tt 15g, Kim tin tho 20g, Hi kim sa (gi vo ti vi), Xuyn ph thch 15g, Vng bt lu hnh 15g. Sc ung (Trung Dc Hc). +Tr tr: mi ngy dng ton cy Kim tin tho ti 100g (nu kh 50g) sc ung. Nghim T Khn theo di trn 30 cas sau khi ung 1-3 thang thuc, thy ht sng v au. i vi tr ni v ngoi u c kt qu nh nhau (Tp ch: Bnh Hu Mn ng Rut Trung Quc 1986, 2:48). +Tr ng mt vim khng do vi khun: Tc gi L Gia Trn theo di 52 cas bnh ng mt vim khng do vi khun, c st nh v triu chng in hnh, dng Kim tin tho sc ung sng 1 ln hoc nhiu ln trong ngy. Mi ngy dng 30g, c khi 20g hoc 10g/ ngy. 30 ngy l 1 liu trnh. Thng thng ung trong 2-3 thng c kt qu vi t l 76,9% (Trung Y Bc Kinh Tp Ch 1985, 1:26). -Tham Kho: . Tr chng nga chng phong dng Kim tin tho xt vo l khi. Dng nc ct Kim tin tho ngm, sc ming ri nh i tr rng au rt hay. V Kim tin tho kh phong, tn c do , nu nc Kim tin tho m tm ra tr gh l rt thn hiu... (Trung Quc Dc Hc i T in).

. C th dng c v Kim tin tho sc ung thay nc tr tng si ra (Trung Dc Hc). . Kim tin tho c nhiu chng loi, chia lm 5 loi h thc vt khc nhau: 1) 2) 3) 4) i Kim tin tho T Xuyn , thuc h Anh tho, tr bnh si gan mt t hiu qu tt. Tiu Kim tin tho T Xuyn, thuc h Ton hoa, c th dng tr l, bnh mt, gh l. Kim tin tho Qung ng, thuc h u, thng dng tr bnh si gan mt v Thn. Kim tin tho Giang Ty, thuc h Hoa tn, thng dng tr bnh Thn vim, si Thn.

5) Kim tin tho Giang T, thuc h Hoa Mi, nhng nm gn y pht hin thy c th tr si bng quang (ng Dc Hc Thit Yu).

KINH GII
Xut x: Ng Ph Bn Tho. Tn khc: Gi t, Khng gii (Bit Lc), Th minh (Bn Kinh), Kinh gii hu, Kinh gii thn, Nht nip kim, Ti sinh n, Nh thnh tn, c hnh tn, C khanh c bi tn, Tnh gii (Ha Hn Dc Kho), H kinh gii, Thch kinh gii, Trn la kinh (Bn Tho Cng Mc) M t cy: Kinh gii l mt loi c, sng hng nm, mi rt thm, cao 0,60 - 0,80m, thn vung, pha gc mu hi ta, ton cy c lng mm ngn. L mc i, l di gc khng c cung hay gn nh khng c cung, x su thnh 5 thy, l pha trn cng khng cung, x 3 n 5 thy. Hoa t mc thnh bng gm nhng hoa mc vng mi t. Bng hoa di 3 - 8cm, hoa nh, mu tm nht. Qu hnh trng hay hnh tri xoan, di chng 1mm, mt bng, mu nu. a l: Cy Kinh gii (Schizonepeta tenuifolia) cha thy mc Vit Nam. nc ta ch mi thy trng loi Kinh gii Elsholtzia Cristata n v lm thuc. Thu hi: Vo ma thu, lc hoa n bng cn xanh, nh c cy phi hay sy kh gi l ton Kinh gii, nhng c ni ch ct hoa v cnh, nu ct hoa phi kh gi l Kinh gii tu, nu hi ton cy tr b phn r th g l Kinh gii. B phn dng lm thuc: Ton cy (Herba Schizonepetae). Th mu tm nht, thn nh, bng nhiu hoa dy l tt.

M t dc liu: Cy thng ng, hnh tr vung, 4 mt c rch dc, phn trn nhiu cnh. Di 50-100cm, ng knh 0,3-0,5cm. Ngoi mt mu tm nht. Cht nh, dn, d b gy, ch gy c ty mu trng. L mc i, phin l se, thy nh, di. u cnh mc hoa t tn vng, hnh tr, mu lc, di 6,6cm-10cm, ng knh 0,6cm. Mi thm, v hi cht, cay v mt (Dc Ti Hc). Bo ch: + B tp cht, ra sch, thi tng on, phi kh dng. Hoc cho Kinh gii vo ni, cho, sao en, phi kh, dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Cht ngn, phi hoc sy nh n tht kh, hoc sao chy (Dc Liu Vit Nam). + Kinh gii thn: Ly Kinh gii, cho vo ni rang vi la to cho thnh mu nu en nhng cn tn tnh. Ry nc vo, ly ra phi kh dng (Dc Ti Hc). Bo qun: y kn, ni kh ro (Dc Liu Vit Nam). Thnh phn ha hc: + Trong Kinh gii c d- Menthone, Menthone, d- Limonene (Trung Dc Hc). + Trong Kinh gii Schizenepeta tenuifolia c chng l,8% tinh du. Thnh phn ch yu ca tinh du ny l d. Menton, mt t d. Limonen (Nhng Cy Thuc V Thuc Vit Nam). + Pulegone, Menthone, Isomenthone, Isopulegone, 1-Ethoxypentane, 3Methylcyclohexanone, Benzaldehyde, 1-Octaen-3-Ol, 3-Octanone, 3-Octanol, Cymene, Limonence, Neomenthol, Menthol, Piperitone, Piperitenone, Humulene, Caryophyllene, b Pinene, 3,5-Dimethyl-2-Cyclohexen-1-One, Ethenyl Dimhyl Bezene, Cineole, Carvone, Dihydrocarvone, Verbenone (Dip nh Giang, Trung Dc Thng Bo 1985, 10 (7): 307). + Schizonol, Schizonodiol (Oshima Y v cng s Planta Med, 1989, 55 (2): 179). + Schizonol, Diosmetin, Hesperidin, Hesperetin-7-O-Rutinoside, Luteoline (Oshima Y v cng s, Planta Med, 1989, 55)2): 179). + Rosmaniric acid monomethyl ester, Schizoteuin A (Kubo M v cng s, C A 1993, 118: 240923b). Tc dng dc l: + Tc dng iu ha nhit : Ung nc sc Kinh gii c tc dng tng tun hon phn biu. C bo co cho rng n c tc dng h nhit (Trung Dc Hc). + Tc dng cm mu: Nc sc Kinh gii c tc dng rt ngn thi gian ng mu (Trung Dc Hc). + Cm mu (sao chy thnh than trn thc nghim thy c tc dng rt ngn thi gian mu chy v mu ng (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Nc sc v cn ngm kit thuc c tc dng h nhit nh, an thn, lm gan c trong ph qun ca chut lang, chng d ng (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh m (Bn Kinh). + Khng c (Bit Lc). + Tnh hi n (Trn Nam Bn Tho). + V cay, the. Tnh hi m (Trung Dc Hc). + V cay, tnh m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + V cay, tnh hi m (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh tc Quyt m Can, phn kh (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh Ph, can (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh tc Quyt m Can, tc Thiu dng m, tc Dng minh V (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh Ph, Can (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Vo kinh Ph v Can (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Ph kt t kh, h huyt, tr thp t (Bn Kinh). + Tr T V (Thc Liu Bn Tho). + Li ng tng, tiu thc, h kh, tnh tu [gii ru] (Nht Hoa T Bn Tho). + Tn hn, gii biu, thu chn, ch huyt (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Gii biu, kh hn, tn nhit, ch huyt (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: Ngi b chng phong hn biu s lnh st nng, hoc thi k u ca chng si kim cm mo s lnh. Ngi b ngoi cm mt , hng au, mn nht st nng s lnh, cng th huyt, chy mu cam (sao en s dng cm mu) (ng Dc Hc Thit Yu). Cch dng: + Dng vo thuc th thng dng c hoa, l, cnh cy phi kh. Nu dng lm thuc pht hn th dng sng. Nu dng lm thuc ch huyt, lng huyt th sao en (Trung Quc Dc Hc i T in). King k:

+ King n cua, c v tht la, tht c lc (Bn Tho Cng Mc). + Phm ngi biu h hay ra m hi, huyt h hn nhit khng do phong hn gy nn, cng chng nhc u do m h ha vng hng au khng phi ngoi cm, u phi king k (ng Dc Hc Thit Yu). + Biu h, t ra m hi, t h, tiu chy: khi dng nn thn trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Ngi khng c du hiu ngoi cm phong hn thp: khng nn ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kinh gii k la v tng phn vi cc th cua bin, c lc, tht la (Trung Quc Dc Hc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr chng u phong, c cng khng quay c: Sau tit thu thng 8, dng vi bc hoa Kinh gii lm gi gi u, hoc tri ra ging nm ln cng c, nhng n tit Lp xun th phi b i (Thin Kim phng). + Tr ming v mi mu chy d di, do tu sc qu , h ha n cng cc gy nn: Kinh gii, tn bt. Ung 8g vi nc sc Trn b. Cng lm ung 2-3 ln l khi (Thnh Hu phng). + Tr th huyt lu ngy khng khi: Kinh gii ti, ly c gc r, ngn, ra sch, ga, vt ly nc ct chng chn, ung vi bt Kinh gii kh l khi (Thnh Hu phng). + Tr phong nhit, u au, hng au: hoa Kinh gii, Thch cao, 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 12g vi nc tr nng (Vnh Loi Kim phng). + Tr phong nhit gy nn au rng: gc cy Kinh gii, cu cn, Thng bch cn, 3 th bng nhau, sc k, ngm ri nh i th khi (Y Hc Tp Thnh). + Tr 120 chng phong hoc kinh gin (ng kinh) ca tr nh: Hoa kinh gii 80g, Bch phn 40g (na sng, na phi). Tn bt, trn vi h lm thnh vin, to bng ht Ng ng, dng Chu sa bc ngoi. Mi ln ung 10 vin vi nc si, ngy 2 ln (Y Hc Tp Thnh). + Tr trng phong khng ni c: Hoa Kinh gii, tn bt, ung 8g vi ru l khi ngay (Kinh Gii Tn Hi Cng m Lc). + Tr sn hu b trng phong cm khu, tay chn co dui lin tc, c th un cong hoc sn hu b huyt vn, bt tnh, tay chn cng thng, mt lch, ming mo, mt trn trng, km th t mun cht: Hoa Kinh gii, c ht, em bi qua cho dn, tn bt. Mi ln ung 12g vi ru ngm u hoc ung vi nc ng tin. Nu cm khu th cy ming ra m thuc vo. H thuc vo c th cng hiu nh thn (D Phong Tn Hoa ). + Tr gh l: Kinh gii, tn bt. Ly Sinh a ga nt, nu thnh cao, ha vi bt Kinh gii lm vin to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc tr xanh hoc ru (Ph T phng).

+ Tr tr nh b phong hn, bt tnh, phin nhit c m; Hoa Kinh gii 20g, bi kh, tn bt. Thm t X hng, trn u. Mi ln ung 2g vi nc tr. Ngi ln dng liu cao hn (Ph T phng). + Tr tiu b, bng di sng au: Kinh gii, i hong, 2 v bng nhau, tn bt. Mi ln ung 12g vi nc nng. Nu tiu khng thng th i hong gim bt phn na. Nu tiu khng thng th Kinh gii gim bt phn na (Ph T phng). + Tr sn hu mt mi, m man do ut gin mi pht: Hoa Kinh gii, na sng, na sao, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc ng tin. Nu b cong ngi nh un vn th dng ru lm thang, ung (i Nguyn L Yu Quyt phng). + Tr sn hu b huyt vn, hnh nh c ci g che lp tri tim gy nn ut kt, mt trn ngc, bun phin mun cht: Hoa Kinh gii, tn nhuyn, mi ln ung 8g vi nc ng tin pha vi vi t ru, rt cng hiu. Nu khng m ming ra c th cy rng thuc vo. Gn y, cc bc danh y u dng bi ny rt nhiu, khng my bnh l khng hiu nghim nh thn ( Kinh Bn Tho). + Tr sn hu b huyn vng (chng mt) do huyt h gy nn phong n ni tinh thn m man, ti tm mt mi: Hoa Kinh gii 52g, o nhn 20g (b v v u nhn i), sao, tn bt. Mi ln ung 12g (Bo Mnh Tp). + Tr sn hu b kit l: Hoa Kinh gii, 5 ci ln, cho vo 1 ci bt, y k, t cho chy tn tnh, thm t X hng, ly nc un si ha vo cho ung. Bi ny tuy nh, khng ng bao nhiu nhng cng hiu ca n rt nhiu, tng tr bit bao nhiu bnh nng, bnh kh, khng nn coi thng (Thm S phng). + Tr cu khiu ra mu: Kinh gii, nu vi ru, ngm ( chuyn ngm khp ming) ri nut dn l khi (Trc Ch phng). + Tr th huyt lu ngy khng khi: Kinh gii, tn bt. Dng Sinh a, ga nt, vt ly nc ct, ha vi 8g bt Kinh gii, ung l ht (Kinh Nghim phng). + Tr tiu ra mu: Kinh gii, Sa nhn, 2 th bng nhau, tn bt. Mi ln ung 12g vi nc cm go np, ngy 3 ln (Tp Gin phng). + Tr ph n b bng huyt khng cm: Hoa Kinh gii, t trn ngn n du m cho kh, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc ng tin. y l bi thuc ca Thi hu H Thi Qun (Ph Nhn i Ton Lng Phng). + Tr sn hu chy mu cam nhiu: Kinh gii, bi kh, tn bt. Ung 8g vi nc ng tin (Ph Nhn i Ton Lng Phng trch ca Hi Thng Lng phng). + Tr inh c sng au, cc chng nht c: Kinh gii 1 nm, sc vi 5 chn nc cn 1 chn, chia lm 3 ln ung lc ngui (Dc Tnh Lun). + Tr cc chng phong lm mt lch, ming mo (lit mt): Kinh gii (loi xanh) 1 cn, Bc h (ti) 1 cn, tt c cho vo ci , ga nt, dng vi trng sch vt ly nc ct ri cho vo ni t hoc ni nhm, nu thnh cao. Li ly phn b ga, ly 2 phn, b i 1 phn b xu. em 2 phn tt phi nng cho kh, tn bt. Trn vi cao nu trc, lm thnh vin, to

bng ht Ng ng. Mi ln ung 15 vin vi nc un si, ngy 2 ln. Cn king nhng thc n c tnh ng phong ha nh cua bin, tm, tht m, ru (Kinh Nghim phng). + Tr tr nh b thot giang: Kinh gii, To gip, 2 th bng nhau, nu ly nc tht c, dng ra. Ri ly st nung nhng vo nc, ly nc bi. Bi ny cng tr c chng t cung sa (Kinh Nghim phng). + Tr tr nh rn sng: Hoa Kinh gii nu ly nc c ra. Ri dng Hnh nng ct mng ngui cho n ht hi ha c ri dn vo ch l tiu tan ngay (Hi Thng Lng phng). + Tr ngn chn l lot: Kinh gii ga nt, p vo ch au (Gin Tin phng). + Tr tr lu sng au: Hoa Kinh gii, nu nc tht c, hng ngy dng ra thng xuyn s khi (Gin Tin Phng). + Tr tiu ra mu: Kinh gii 80g, Hoa he 40g, sao vng sm, tn bt. Mi ln ung ung 12g vi nc tr xanh (Gin Tin Phng). + Tr bp chn l lot: Kinh gii t thnh than, trn vi nc ct Hnh, bi. Nhng phi dng Cam tho nu ly nc, ra ri mi bi thuc vo (Trch Huyn phng). + Tr mi chng u, mt au do lao huyt, phong kh gy nn u au, chng mt: Hoa Kinh gii, tn bt, mi ln ung 12g vi ru (Long Mc Lun). + Tr sn hu b trng phong: Kinh gii tn nhuyn, ha vi ru ung. Cng dng nh thuc tin (Dc Phm Vng Yu). + Tr si, m ay, c th dng bi sau y c kt qu tt: Kinh gii tu 8g, Kim ngn hoa, Lin kiu, mi th 16g, Ct cn 12g, Bc h 4g, Cam tho 3g, Thuyn thoi 2g, sc nc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Ph n sn hu u ly Kinh gii lm v thuc ct yu vy (i Nguyn L Yu Quyt Phng). + ng Chu Th Nhn huyn V Tin ni rng: Ci c ca ng au cng khng th quay c, th m ti dng bi thuc di y my ngy l bt. Nu b l lot thi tha, dng gc cy Kinh gii 1 on di gc ch nh, b vo ni nc nu si k, hi m ra. Mt lc sau, xem ch l nt c ch no tm en th dng kim khu cho chy mu c ra, ri li ra 3-4 ln na. Li dng Chng no, Hng hong, 2 v bng nhau, tn bt, ha vi du m, bi vo ch chy nc, ngy hm sau li ra, li bi thuc cho n khi khi (Hot Php C Yu). + Kinh gii tr phong. Quan tng quc h C gi l Ti Sinh n, ng Ha hc s cho l n c cng nh thn nh thnh; ng i vin s cho rng Kinh gii l thuc ch yu ca bnh sn hu; ng Tiu Tn Knh gi l mt nm vng. Khng phi v c m c nhng tn gi nh vy. Tuy nhin, khi dng phi xt: ngi i nay h gp chng phong lin dng Kinh gii, Phng phong l thuc s kh, tn phong, sng vi nhau. H khng bit rng phong trong da, ngoi nim mc th dng Kinh gii lm ch, khng ging nh Phng phong n chy vo n xng tht ca ngi ta (Dc Phm Vng Yu).

+ Ngy xa ng Gi T o ni rng, bi Kinh Gii Tn xut x t Hi Cng m Lc, trc sau dng nhiu ln, rt cng hiu. Chnh con ti tn l Thun b bnh trng phong khng ni c, nguy kch n ni, th m ung bi ny lin ngay, tht l qu vy thay. Tht l bi thuc vn t hi sinh lm cho ngi ta cht sng li c vy (Trung Quc Dc Hc i T in). + ng L Thi Trn ni rng: Bi D Phong Tn c cc sch u khen ngi l hay c (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kinh gii l 1 v thuc thnh trong nhng bnh v phong dc v v huyt cng cc chng mn nht gh l vy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Sc pht hn ca Kinh gii hu mnh hn Kinh gii. Khng c m hi dng Kinh gii hu, c m hi dng Kinh gii sao; vo huyt phn dng Kinh gii sao thnh than (ng Dc Hc Thit Yu). + Kinh gii c tc dng pht tn kh hn nh Ma hong, nhng Ma hong li mnh m, nhanh chng, Kinh gii th tng i ha hon. V li Ma hong thin v kh hn t lng thuc kinh Thi dng, cn Kinh gii th kh hn t ton thn (ng Dc Hc Thit Yu). + Kinh gii c tn ring l Gi t, v tnh v cay n, ging nh T t, nhng Kinh gii cay m khng gt, n m khng to, ng l thuc hi cay, hi n Cho nn ngi b thng hn, n bnh thuc cm mo, th bt lun phong hn, phong nhit u c th dng c (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: + Cy Kinh gii Vit Nam vn trng n, lm gia v v lm thuc ( c xc nh l Elsholtzia cristata Willd. cng h. Cy cng thuc loi tho, cao 0,30 - 0,45m, thn nhn, mc thng ng. L mc i, phin l thun nhn, di 5 - 8cm, rng 3cm, mp c rng ca, cung gy di 2 -- 3cm. Hoa nh, khng cung, mu tm nht, mc thnh bng u cnh rt mau. Qu gm 4 hch nh, nhn, di 0,5cm. + Mt cy khc cng c gi l Kinh gii v dng lm thuc l cy Origanum syriacum (Lour.) cng h (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam).

K HUYT NG
Xut X: Bn Tho Cng Mc Thp Di. Tn Khc: i Huyt ng (Bit Lc), Hng ng (Bn Tho Cng Mc), Huyt Phong ng (Trung Dc Ch), M Nhung ng, T Ngnh ng (Vn Nam T Mao Trung Tho Dc Tuyn), Tr Huyt ng, Cu Tng Phong (Qung Ty Dc Vt Danh Lc), Hng Ddngf, Hot

Huyt ng (Vn Nam Dc Dng Thc Vt Danh Lc), i Huyt ng, Huyt Phong (Qung ng Dc Ch), Huyt Long ng, Ng Tng Huyt, Qu Chng Long (Qung Ty Dc Ch), Huyt ng, Dy Mu Ngi (Dc Liu Vit Nam). Tn Khoa Hc: Milletia reticulata Benth. H Khoa Hc: Cnh Bm (Fabaceae). M T: Dy leo. L kp gm 5~7 hoc 9 l cht. Cm hoa hnh chy ngn di 15~20cm. Hoa mu di 15mm, xp rt st nhau. Qa mu nu di 12cm, c 36 ht. Cht cy c nha mu chy ra nh mu. a L: Loi dy leo. L kp, gm 57 hoc 9 l cht. Cm hoa hnh chy ngn di 15~20cm. Hoa mu di 1~5mm, xp rt kht nhau. Qu mu nu, di 1~2cm, c 3~6 ht. Cht cy c nha chy ra nh mu. Thu Hi, S Ch: Thu hi quanh nm, tt nht vo thng 8~10. Cht cy v, ct b cnh l, Chn th to, chc. B Phn Dng: Dy v mn vng. Khi ti, ct ngang c nc nha nh mu chy ra. Khi kh, tit din c nhiu vng en do nha kh li. Bo Ch: Ra sch, thi phin, dng sng (ng Dc Hc Thit Yu). Chn th dy ln v b ring, ngm th ln 3 ngy, th b ngm 1~2 gi cho mm, thi lt dy 2 ly, phi kh. Bo Qun: D mc, cn ni kh ro, mt, ma ma nn phi sy thng xuyn. Thnh Phn Ha Hc: + Trong K huyt ng c Milletol ((Trung Dc Hc). + Trong r, v v ht c Glucozit, Tannin, cht nha (Dc Liu Vit Nam). + Friedelan-3-Alpha-Ol, Daucosterol, Beta Sitosterol, 7-Oxo-Beta-Sitosterol, Formononetin, Ononin,Prunetin, Afrormosin, Daidzein, 3,7-Dihydroxy-6-methoxy-dihydroflavonol, Epicatechin, Isoliquiritigenin, 2, 4, 3, 4-tetrahydroxy chalcone, Licochalcone, Medicagol,

Protocatechuic acid, 9-Methoxycoumestrol, Cajanin (Lm Thnh, Trung Tho Dc 1989, 20 (2): 53). + Trong r c: Stigmast-5-ene-3 Beta-7 Alpha-Diol), 5 Alpha-Stigmastane-3 Beta, 6 AlphaDiol (Fukuyama Y v cng s, Planta Med, 1988, 54 (1): 34). Tc Dng Dc L: + Tc Dng Ln Tim Mch: nc sc K huyt ng c ch tim ch v lm h huyt p ni ch v th b gy t khi gy co mch trong tnh mch tai th. + Tc Dng Khng Vim: Cho ung cn thuc K huyt ng thy c hiu qa tt trn chut: lm gim vim khp gy ra bi Formadehyde. + Tc Dng Ln H Thn Kinh Trung ng: Tim K huyt ng vo mng bng chut thy c tc dng gim au v an thn. + Tc Dng Trn S Chuyn Ha Phosphate: th nghim K huyt ng trn chut nht thy tng chuyn ha Phosphate trong thn v t cung (Trung Dc Hc). c Tnh: Tim tnh mch lng tng ng 4,25g/kg vo sc vt gy ra cht (Trung Dc Hc). Tnh V: +V ng, ngt, tnh n (Trung Dc Hc). + V ng, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). + V hi ng, ngt, sp, tnh bnh (Qung Ty Bn Tho Tuyn Bin). Quy Kinh: + Vo kinh Tm, T (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh Tm, T (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng: + B trung, to V (Bn Tho Ti Tn) + Hnh huyt, b huyt, thng kinh lc, lm mnh gn xng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ha huyt, b huyt, thng kinh, th cn (Trung Dc Hc). + Hnh huyt, ch thng, thng kinh lc (ng Dc Hc Thit Yu). + Hot huyt, b huyt, thng kinh, hot lc (Qung Ty Bn Tho Tuyn Bin). Ch Tr:

Tr lng au, gi au, t ng tn thng, tay chn t, kinh nguyt khng u (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: King K: Ngi huyt khng h, thin v huyt , kh tr: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n Thuc Kinh Nghim: Tr kh huyt suy km, i b kh huyt: K huyt ng nu c thnh cao, ha vi ru ung Khng ung c ru th ha vi nc si ung (K Huyt ng Giao Vn Nam Ch Phng). Tham Kho: + Nc ct ca dy cy ny nh mu g, v vy gi l K Huyt ng (Trung Quc Dc Hc i T in). + V thuc ny l mt trong cc v thuc thuc loi dy ( ng), sc hnh huyt mnh hn b huyt. Khi cht t on dy, nc ct chy ra nh mu, ly nc nu thnh cao gi l K Huyt ng Giao, sc b huyt mnh hn hot huyt B huyt hot huyt c ng quy, an sm, K huyt ng. ng quy l thuc ch yu cha v huyt, cng l thuc kh trong huyt, sc b huyt mnh hn hot huyt, hn na, ng quy tnh n, thch hp vi ngi phn huyt thin v hn. an sm th kh mnh hn b huyt, tnh hn, hp vi ngi phn huyt thin v n. K huyt ng c th hot huyt thng lc, i thng n kinh lc, b huyt bt tc trong kinh lc (ng Dc Hc Thit Yu). + K huyt ng v Huyt ng Vit Nam hin cha c xc nh chc chn, thuc vo my loi. Nhn dn ch mi cn c vo khi cht cy thy c nhng m mu ging nh mu th ly v dng. Hin nay c khai thc nhiu H son bnh, Cao lng v 1 s tnh min ni khc (Dc Liu Vit Nam). + Cng nng ch yu ca K huyt ng l b huyt hoc hnh huyt, tr huyt h, kinh nguyt khng u (dng chung vi T Vt Thang). C th thng kinh, hot lc, l thuc ch yu tr lng au, gi mi, gn xng t di, phong hn thp t. Cng hp vi chng lao thng kh huyt, gn xng khng li. Nu ly nc ct c thnh cao, gi l K huyt ng cao, sc b huyt mnh hn hot huyt, rt thch hp vi chng huyt h (Thc Dng Trung Y Hc).

K NI KIM
Xut X: Bn Kinh.

Tn Khc: K Chun B, K Hong B, K T T (Trung Quc Dc Hc i T in), Mng M G (Dc Liu Vit Nam). Tn Khoa Hc: Corium stomachichum Galli. H Khoa Hc: H Chim Tr (Phasianidae). M T: Mng mu vng cam hoc nu, trn mt c cc lp nhn dc. Khi kh th gin, d gy vn, vt b c cnh bng, di khong 3,5cm, rng 3cm, dy chng 5mm. Sy la th phng ln. B Phn Dng: Lp mu vng ph mt trong ca m g (Gallus domesticus). La loi kh, sch tp cht, nguyn ci hoc b i khng vn nt. Khng nn dng mng m vt mu xanh, t np nhn. S Ch: Khi m g, bc ngay ly mng m g, ra sch, phi hoc sy. Khi dng em sy vi ct cho phng ln. Bo Ch: + M ra, gt b ht cht bn, ra qua nhanh tay, bc ly mng vng, phi kh (Phng Php Bo Ch ng Dc). + Dng sng hoc sao ln, nng ln dng (ng Dc Hc Thit Yu). Bo Qun: D b mt v dn, vn nt. ni kh ro, kn, trnh nng lm v nt. Thnh Phn Ha Hc: +Trong K ni kim c Ventriculin, Keratin, Bilatriene, Vitamin B1 v B12, Pepsin (lng rt nh), 17 loi Amino acid, Ammonium Chloratum (Trung Dc Hc). + Ventriculin, Keratin, Pepsin, Diastase (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in, Bc Kinh 1990: 162). + Bilatriene (Henrik Dam v cng s, C A 1959, 53: 10450b). + Lysine, Histidine, Arginine, Glutamic acid, Aspartic acid, Leucine, Threonine, Serine, Glycine, Alanine, Cysteine, Valine, Methionine, Isoleucine, Tyrosine, Phenylaline, Proline, Tryptophane, Nhm, Calci, Thic, ng, Magnesium, Mangan, Ch, Km (Xng V Thanh, Trung Dc Ti 1992, 1: 14).

Tc Dng Dc L: - Tc Dng Trn V Trng: K ni kim c tc dng tr tiu ha, biu hin dch v tng, acid tng, nhu ng bao t tng (thi gian ko di, sng nhu ng cao, tc tng thc n nhanh hn). Kh nng tiu ha tng chm nhng ko di. Tc dng ca thuc l do v kch thch t tng tit dch v hoc do thuc thng qua yu t th dch lm hng phn thn kinh c ca thnh d dy (Trung Dc Hc). - K ni kim c tc dng gia tng bi tit cht phng x do thuc c thnh phn Ammonium Chloratum c tc dng ny (Trung Dc Hc). Tnh V: + Tnh hi hn (Bit Lc). + Tnh bnh, khng c (Nht Hoa T Bn Tho). + V ngt, tnh bnh, sp (Bn Tho B Yu). + V ngt, tnh bnh, sp (Trung Dc Hc). + V ngt, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: - Vo kinh i trng, Bng quang (Bn Tho Kinh S). - Vo kinh T, V (Bn Tho Ti Tn). - Vo kinh T, V, Tiu trng, Bng quang (Trung Dc Hc). - Vo kinh T, V (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng: + Khoan trung, kin T, tiu thc, an V (Trn Nam Bn Tho). + Tiu tu tch, tiu hu t (Bn Tho Cng Mc). + Ha m, l kh, li thp (Bn Tho Ti Tn). + Tiu thc, vn T, c tinh (Trung Dc Hc). + Tiu thc n, gip cho V dung np thc n (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: - Tr tiu chy, l (Bn Kinh). - Tr tiu nhiu, tr nhit lm cho bt rt trn (Bit Lc). - Tr sa tch tr, cam tch (Trn Nam Bn Tho). - Tr hng sng au, nh nga [amidal], ming l (Bn Tho Cng Mc).

- Tr huyn tch, trng h, bng, tch t, b kinh (Y Hc Trung Trung Tham ty Lc). - Tr tiu ha ri lon, thc tch, cam tch, i dm, di tinh (Trung Dc Hc). - Tr n ung tch tr trong, tr nh b cam tch, nn ma, bng trng, tiu chy, l (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: 6 - 12g. Thuc sao ln tn bt ung tt hn l cho vo thuc thang (Trung Dc Hc). King K: n Thuc Kinh Nghim: +Tr sau khi sinh xong b i dm: K ni kim, liu lng ty dng, tn nh, ung vi ru m (K Ni Kim Tn Chng Tr Chun Thng). +Tr cam tch, bng y, n t: K ni kim (sao) 60g. Tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 4 6g vi nc cm hoc nc si m (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr cam tch, bng to: K ni kim 12g, Mit gip (nng) 30g, Xuyn sn gip u 8g. Tn bt. Mi ngy ung 1 ln, mi ln 1,5 - 3g (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr i trng vim mn: K ni kim (sao) 10g, Bch trut 10g. Tn bt, trn u. Ngy ung 2 ln, mi ln 4 - 6g (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr tiu chy ko di do T h: K ni kim, Bch trut, Can khng u 60g, i to nhc 240g (chng chn). Tt c sao chn, tn bt, trn vi To nhc ga nt, trn u lm thnh bnh, sy kh. Ngy ung 2 ln, mi ln 10g (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr si mt, si ng tiu: K ni kim 12g, Kim tin tho 15g, Ut kim 10g, H o 15g, Hi kim sa 15g. Sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr si tit niu: Lc Nht Tn (Cam Tho, Hot thch) 30g, Ha tiu 10g, K ni kim 10g. Tn bt. Ngy 2 ln mi ln 2 - 6g (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr nt rui: K ni kim sng 20g, thm 200ml nc, ngm 2 - 3 ngy ri bi vo nt rui. Mi ngy 5 - 6 ln, lin tc 10 ngy. theo di 10 cas c kt qu tt (Trn Trng Giang, Trit Giang Trung Y Tp Ch 1987, 1: 45). +Tr ming l lot, amidal vim, li rng vim: K ni kim, t tn tnh. Tn nhuyn, thi vo ni b lot hoc bi vo, c th trn vi du M u bi vo vt thng (Kinh Nghim Dn Gian). Tham Kho: K ni kim l mng vng trong m ca con g. Sc tiu ha ca m g rt mnh v vy c th gip c s tiu ha ca con ngi (ng Dc Hc Thit Yu).

LAI PHC T
Xut x: Nht Hoa T Bn Tho. Tn khc: La Bc T, L Bc T, T Hoa Tng (Bn Tho Cng Mc) , Th T T (Nh Nh), n Tng, a Kh Lu, a Kh La, La Ba T, La in T, Khng Tinh T, ng Tng T, ng Thanh T, Lai Bc T (Ha Hn Dc Kho), S Tng T (Bn Tho Kinh), Ph a Chy (Qung Vn), H Sinh ( Vng Trinh Nng Th), Ht C Ci, Rau L B (Vit Nam). Tn khoa hc: Semen raphani Sativi. H khoa hc: Thuc h Ci ( Brasicaceae). M T: Cy tho, sng hng nm. R c phnh to. L hnh mi mc. Hoa t chm, mu trng hoc hi tm hng, cnh hoa c vn. Qu loi ci, khng m, tht li gia , cc ht xp thnh hnh chui trng ht, xp. Ma hoa t thng 4-7, ma qu t thng 6-9. a l: Trng khp ni vo ma Thu, ng ly c n. Thu hi, s ch: n ma qu gi (ma h, thu), hi c cy, phi kh, p ly ht, b v, loi b tp cht, phi kh. Phn dng lm thuc: Ht. Ht hnh trn, dp, c mt lng khum, mt bng to nn 1 cnh li gia, di chng 2,54mm, rng 2-3mm, mu nu hoc nu en. M t dc liu: Lai phc t hnh bu dc hoc gn hnh trn trng, hi dp, ng knh 0,4cm. Ngoi mu hng, mt bn c my rnh dc, mt u c 1 chm nh mu nu. Soi knh lp thy ton th u c vn mt vng, nh, dy. Cht cng. p v c nhn mu trng ng hoc vng, c du, khng mi, v ngt, hi cay (Dc Ti Hc). Bo ch:

+ Sy sch tp cht, ra sch t, vt ra, phi kh. Khi dng gi nt ra l c (Dc Ti Hc). + Ra sch ht. Nu dng tiu m th dng sng. Mun tiu thc th dng sao (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: ng kn, trnh m. Thnh phn ha hc: +Trong Lai Phc T c: Erucic acid, Oleic acid, Linolenic acid, Linoleic acid, Glycol sinapate, Raphanin ( Trung Dc Hc). +C ti cha Glucose, Pentosan, Adenin, Arginin, Histidin, Cholin, Trigonellin, Diastase, Glucosidase, Oxydase catalase, Allyl isothiocyanat, Oxalic acid, Vitamin A,B, C (Chinese Herbal Medicine). Tc dng dc l: *Tc dng khng khun: Cht Raphanin trong Lai phc t c tc dng c ch i vi Staphylococus aureus, Streptococus pneumoniae v E.Coli. *Tc dng chng nm: Nc sc Lai phc t, ngm kit, c tc dng c ch nhiu loi nm gy bnh ngoi da. *Thnh phn c tc dng khng khun l Bc t t ( Raphanin), in vitro, thuc trn ln vi ngoi c t vi khun, thuc c tc dng r rt. Nu Raphanin ha long 1:2000 c th trung ha 5 liu ch t ca c t Tetanos ( un vn). Nu pha long 1:500 thuc c th trung ha 4 liu ch t ca c t bch hu. *Nc chit xut ca Lai phc t c tc dng h p t t m r rt v ko di. *Bi thuc Ct Cht Tng Sinh Hon (La bc t, Thc a, K huyt ng, Nhc thung dung, Dm dng hoc, Ct toi b) c tc dng khng vim r. Trong bi thuc, thnh phn khng vim l Thc a, Nhc thung dung v La bc t. Bi thuc c tc dng hng phn h thng tuyn yn, v thng thn, l c s ca tc dng khng vim (Trung Dc Hc). Tnh v: +Tnh n, v cay (Trn Nam Bn Tho). +V cay, tnh nhit ( Ngc Thu Bn Tho). +V cay, ngt, tnh bnh ( Trung Dc Hc). +V ngt, cay, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: +Vo kinh Ph, T ( Trn Nam Bn Tho). +Vo kinh T, V ( Dc Phm Ha Ngha).

+Vo kinh Ph, V, T ( Trung Dc Hc). +Vo kinh Ph, T (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: +Th phong m, tiu thng c (Nht Hoa T Bn Tho). +H kh, nh suyn, tr m,tiu thc, tr y trng, li i tiu tin, ch kh thng (Bn Tho Cng Mc). +Dng sng c tc dng th phong m, khoan hung cch, thc sang chn. Dng chn c tc dng h kh, tiu m, cng kin tch, l ( Y Lm Son Yu Thm Nguyn). +H kh, yn suyn, ha m, tiu thc (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: +Tr h li hu trng (l) l nga, ban si (Bn Tho Cng Mc). +Tr ngc y, bng trng, kh tr gy au, l, ho suyn c m (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 6-10g sc nc hoc sao, tn thnh bt. King k: + Kh h: cn thn khi dng ( Trung Dc Hc). + Ngi h yu, c th thuc loi chn kh h: khng nn dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Lai phc t lm hao kh, v vy ngi vn kh b h, khng c thc tch, m tr: khng nn dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr phn v, cch: La bc, tm mt, chng, nghin nt, n (Ph T phng). + Tr tr nho ho suyn, th kh kh: Lai bc t, Ma hong, ng tm tho, To gip t, Cam tho. Tn bt, mi ln dng 4g ( Lai Bc T Tn Chng Tr Chun Thng). + Tr ph qun vim mn, ho, kh th, m nhiu: La bc t (sao) 10g, T t (sao) 10g, Bch gii t (sao) 3g. Tn nhuyn, cho vo ti vi, sc vi 500ml nc cn 200ml, chia lm 3 ln ung (Tam T Dng Thn Thang Hn Th Y Thng). + Tr ma ng cng lnh, b mc nht sng au cha v: Ly 1 c Ci, ct ngang, cho vo la nng chn, ct b ch chy en, st vo ch au, ngui th thay ming khc, lm nh vy vi ba ln th khi (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr to bn ni ngi ln tui: La bc t, cho nh la, sao vng, 30-40g, ung vi nc m, ngy 2-3 ln. Dng Kin dng tr 32 cas trn 60 tui, kt qu sau khi ung thuc di 12 gi th i tiu 20 cas, t 12-24 gi i tiu c : 9 cas, trn 24 gi vn cha i tiu c: 3 cas, t l kt qu: 90,6% (Trng Khnh Y Dc Tp Ch 1986, 6:46).

+Tr huyt p cao: * Dng liu trung bnh (6-10g/ ngy) cho bnh nhn ung. Theo di 467 cas huyt p cao: c kt qu 86,94%, kt qu r rt: 49,8%, triu chng lm sng c ci thin: 92% (Lai Minh, Thng Tin Nghin Cu Y Hc 1986, 6:185). * Ly La bc t sc nc c c, nu thnh cao, ch thnh vin, mi ln ung 5 vin (tng ng 30g thuc sng), ngy ung 3 ln, tr trong 1 thng. dng cho 179 cas huyt p cao giai on I, kt qu t 90% (Lu K Tang, Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1986, 2:110). + Tr ri lon tiu ha, thc tch, bng y, ming hi, to bn: La bc t (sao) 10g, Ch xc 6g, Tiu thn khc 12g, sc nc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kit ly cp: Lai phc t 12g, Ti 4g, gi nt, ung vi nc nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr ph qun vim mn, ho, kh th, m nhiu: 1) La bc t (sao), T t (sao), u 10g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). 2) La bc t (sao), Hnh nhn u 10g, Cam tho (sng) 6g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + La bc cn, sng th c v cay, tnh hn, nu chn th v ngt, tnh bnh. C n n sng c, l n nn nu chn. La bc cn c tc dng c ch c cht c ca bt m v u ph. King dng La bc t chung vi H th v a hong. Nu n chung th ru tc chng bc. La bc t tiu c thc n ng cc, tr m tch, chn cn ho, gii tiu kht. Gi vt ly nc ct mi vi mc tu cho vo hng n ngn c th huyt, h huyt rt nhanh. Sch Bn Tho Din Ngha ghi: tn kh th dng vi Sinh khng, h kh xung th dng La bc. Tuy nhin, nu nc ung nhiu th s b nh li chn thy, gy ra chng dt m v La bc t nhiu v ngt m t cay. ng Chu an Kh ni: La bc tr m c cng dng xuyn tng vch, ngi h yu ung vo th hi kh b ngn, kh th (Dc Phm Vng Yu). + La bc t tr m c cng dng xuyn tng vch (Bn Tho Din Ngha B Di). + La bc t c tc dng thng , li kh. sng th nng thng ln, chn th c tc dng ging xung. Thng th lm th phong m, tn phong hn, pht sang chn. Ging th lm yn cm suyn, ho, lm yn chng l, chn au bn trong (Bn Tho Cng Mc). + La bc t, v lun l sng hoc sao u c th thun kh, khai ut, tiu tr trng mn, l loi thuc ha kh ch khng phi ph kh. Phm thuc l kh, ung c v v ung lu th tn thng kh, cn La bc t, sao chn, tn thnh bt, sau mi ba n ung 1 t tiu thc, thun kh th khng tn thng kh, v thuc gip n nhiu hn, phn kh c b dng (Y Hc Trung Trung Tham Ty Lc). + Thuc nn sao ln cho vo thuc thang v dng sng d gy bun nn (Trung Dc Hc).

+ Thng sn gy nn m do st rt; Qua gy nn m nhit, ph tim gy nn m thp; La bc t gy nn m kh, L l gy nn m phong, dng ng s trng ca mi v th rt hiu nghim (ng Dc Hc Thit Yu). + Lai bc t dng sng, dng sao, tc dng hon ton khc nhau. Dng sng c th thng hoc tn; dng sao c th ging, c th tiu. Lai bc t tc gi l La bc, hm lng nhiu nc, n sng th thng kh, n chn th ging kh, tiu thc, khoan trung, ha m, tn . Rau ci c gi l Lai bc anh, c th cm c tiu chy lu ngy. Lai bc t c th lm gim bt sc b ca v Nhn sm v Thc a. Nu ung nhng loi thuc b c Nhn sm, Thc a, nn king cy C ci v c ht na (ng Dc Hc Thit Yu).

LAI PHC T
Xut x: Nht Hoa T Bn Tho. Tn khc: La Bc T, L Bc T, T Hoa Tng (Bn Tho Cng Mc), Th T T (Nh Nh), n Tng, a Kh Lu, a Kh La, La Ba T, La in T, Khng Tinh T, ng Tng T, ng Thanh T, Lai Bc T (Ha Hn Dc Kho), S Tng T (Bn Tho Kinh), Ph a Chy (Qung Vn), H Sinh (Vng Trinh Nng Th), Ht C Ci, Rau L B (Vit Nam). Tn khoa hc: Semen raphani Sativi. H khoa hc: Thuc h Ci (Brasicaceae). M T: Cy tho, sng hng nm. R c phnh to. L hnh mi mc. Hoa t chm, mu trng hoc hi tm hng, cnh hoa c vn. Qu loi ci, khng m, tht li gia, cc ht xp thnh hnh chui trng ht, xp. Ma hoa t thng 4-7, ma qu t thng 6-9. a l: Trng khp ni vo ma Thu, ng ly c n. Thu hi, s ch: n ma qu ga (ma h, thu), hi c cy, phi kh, p ly ht, b v, loi b tp cht, phi kh.

Phn dng lm thuc: Ht. Ht hnh trn, dp, c mt lng khum, mt bng to nn 1 cnh li gia, di chng 2,54mm, rng 2-3mm, mu nu hoc nu en. M t dc liu: Lai phc t hnh bu dc hoc gn hnh trn trng, hi dp, ng knh 0,4cm. Ngoi mu hng, mt bn c my rnh dc, mt u c 1 chm nh mu nu. Soi knh lp thy ton th u c vn mt vng, nh, dy. Cht cng. p v c nhn mu trng ng hoc vng, c du, khng mi, v ngt, hi cay (Dc Ti Hc). Bo ch: + Sy sch tp cht, ra sch t, vt ra, phi kh. Khi dng ga nt ra l c (Dc Ti Hc). + Ra sch ht. Nu dng tiu m th dng sng. Mun tiu thc th dng sao (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: ng kn, trnh m. Thnh phn ha hc: +Trong Lai Phc T c: Erucic acid, Oleic acid, Linolenic acid, Linoleic acid, Glycol sinapate, Raphanin (Trung Dc Hc). +C ti cha Glucose, Pentosan, Adenin, Arginin, Histidin, Cholin, Trigonellin, Diastase, Glucosidase, Oxydase catalase, Allyl isothiocyanat, Oxalic acid, Vitamin A,B, C (Chinese Herbal Medicine). Tc dng dc l: *Tc dng khng khun: Cht Raphanin trong Lai phc t c tc dng c ch i vi Staphylococus aureus, Streptococus pneumoniae v E.Coli. *Tc dng chng nm: Nc sc Lai phc t, ngm kit, c tc dng c ch nhiu loi nm gy bnh ngoi da. *Thnh phn c tc dng khng khun l Bc t t (Raphanin), in vitro, thuc trn ln vi ngoi c t vi khun, thuc c tc dng r rt. Nu Raphanin ha long 1:2000 c th trung ha 5 liu ch t ca c t Tetanos (un vn). Nu pha long 1:500 thuc c th trung ha 4 liu ch t ca c t bch hu. *Nc chit xut ca Lai phc t c tc dng h p t t m r rt v ko di. *Bi thuc Ct Cht Tng Sinh Hon (La bc t, Thc a, K huyt ng, Nhc thung dung, Dm dng hoc, Ct toi b) c tc dng khng vim r. Trong bi thuc, thnh phn khng vim l Thc a, Nhc thung dung v La bc t. Bi thuc c tc dng hng phn h thng tuyn yn, v thng thn, l c s ca tc dng khng vim (Trung Dc Hc).

Tnh v: +Tnh n, v cay (Trn Nam Bn Tho). +V cay, tnh nhit (Ngc Thu Bn Tho). +V cay, ngt, tnh bnh (Trung Dc Hc). +V ngt, cay, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: +Vo kinh Ph, T (Trn Nam Bn Tho). +Vo kinh T, V (Dc Phm Ha Ngha). +Vo kinh Ph, V, T (Trung Dc Hc). +Vo kinh Ph, T (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: +Th phong m, tiu thng c (Nht Hoa T Bn Tho). +H kh, nh suyn, tr m,tiu thc, tr y trng, li i tiu tin, ch kh thng (Bn Tho Cng Mc). +Dng sng c tc dng th phong m, khoan hung cch, thc sang chn. Dng chn c tc dng h kh, tiu m, cng kin tch, l (Y Lm Son Yu Thm Nguyn). +H kh, yn suyn, ha m, tiu thc (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: +Tr h li hu trng (l) l nga, ban si (Bn Tho Cng Mc). +Tr ngc y, bng trng, kh tr gy au, l, ho suyn c m (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 6-10g sc nc hoc sao, tn thnh bt. King k: + Kh h: cn thn khi dng (Trung Dc Hc). + Ngi h yu, c th thuc loi chn kh h: khng nn dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Lai phc t lm hao kh, v vy ngi vn kh b h, khng c thc tch, m tr: khng nn dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr phn v, cch: La bc, tm mt, chng, nghin nt, n (Ph T phng).

+ Tr tr nho ho suyn, th kh kh: Lai bc t, Ma hong, ng tm tho, To gip t, Cam tho. Tn bt, mi ln dng 4g (Lai Bc T Tn Chng Tr Chun Thng). + Tr ph qun vim mn, ho, kh th, m nhiu: La bc t (sao) 10g, T t (sao) 10g, Bch gii t (sao) 3g. Tn nhuyn, cho vo ti vi, sc vi 500ml nc cn 200ml, chia lm 3 ln ung (Tam T Dng Thn Thang Hn Th Y Thng). + Tr ma ng cng lnh, b mc nht sng au cha v: Ly 1 c Ci, ct ngang, cho vo la nng chn, ct b ch chy en, st vo ch au, ngui th thay ming khc, lm nh vy vi ba ln th khi (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr to bn ni ngi ln tui: La bc t, cho nh la, sao vng, 30-40g, ung vi nc m, ngy 2-3 ln. Dng Kin dng tr 32 cas trn 60 tui, kt qu sau khi ung thuc di 12 gi th i tiu 20 cas, t 12-24 gi i tiu c : 9 cas, trn 24 gi vn cha i tiu c: 3 cas, t l kt qu: 90,6% (Trng Khnh Y Dc Tp Ch 1986, 6:46). +Tr huyt p cao: * Dng liu trung bnh (6-10g/ ngy) cho bnh nhn ung. Theo di 467 cas huyt p cao: c kt qu 86,94%, kt qu r rt: 49,8%, triu chng lm sng c ci thin: 92% (Lai Minh, Thng Tin Nghin Cu Y Hc 1986, 6:185). * Ly La bc t sc nc c c, nu thnh cao, ch thnh vin, mi ln ung 5 vin (tng ng 30g thuc sng), ngy ung 3 ln, tr trong 1 thng. dng cho 179 cas huyt p cao giai on I, kt qu t 90% (Lu K Tang, Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1986, 2:110). + Tr ri lon tiu ha, thc tch, bng y, ming hi, to bn: La bc t (sao) 10g, Ch xc 6g, Tiu thn khc 12g, sc nc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kit ly cp: Lai phc t 12g, Ti 4g, ga nt, ung vi nc nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr ph qun vim mn, ho, kh th, m nhiu: 1) La bc t (sao), T t (sao), u 10g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). 2) La bc t (sao), Hnh nhn u 10g, Cam tho (sng) 6g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + La bc cn, sng th c v cay, tnh hn, nu chn th v ngt, tnh bnh. C n n sng c, l n nn nu chn. La bc cn c tc dng c ch c cht c ca bt m v u ph. King dng La bc t chung vi H th v a hong. Nu n chung th ru tc chng bc. La bc t tiu c thc n ng cc, tr m tch, chn cn ho, gii tiu kht. Ga vt ly nc ct mi vi mc tu cho vo hng n ngn c th huyt, h huyt rt nhanh. Sch Bn Tho Din Ngha ghi: tn kh th dng vi Sinh khng, h kh xung th dng La bc. Tuy nhin, nu nc ung nhiu th s b nh li chn thy, gy ra chng dt m v La bc t nhiu v ngt m t cay. ng Chu an Kh ni: La bc tr m c cng dng xuyn tng vch, ngi h yu ung vo th hi kh b ngn, kh th (Dc Phm Vng Yu).

+ La bc t tr m c cng dng xuyn tng vch (Bn Tho Din Ngha B Di). + La bc t c tc dng thng , li kh. sng th nng thng ln, chn th c tc dng ging xung. Thng th lm th phong m, tn phong hn, pht sang chn. Ging th lm yn cm suyn, ho, lm yn chng l, chn au bn trong (Bn Tho Cng Mc). + La bc t, v lun l sng hoc sao u c th thun kh, khai ut, tiu tr trng mn, l loi thuc ha kh ch khng phi ph kh. Phm thuc l kh, ung c v v ung lu th tn thng kh, cn La bc t, sao chn, tn thnh bt, sau mi ba n ung 1 t tiu thc, thun kh th khng tn thng kh, v thuc gip n nhiu hn, phn kh c b dng (Y Hc Trung Trung Tham Ty Lc). + Thuc nn sao ln cho vo thuc thang v dng sng d gy bun nn (Trung Dc Hc). + Thng sn gy nn m do st rt; Qua gy nn m nhit, ph tim gy nn m thp; La bc t gy nn m kh, L l gy nn m phong, dng ng s trng ca mi v th rt hiu nghim (ng Dc Hc Thit Yu). + Lai bc t dng sng, dng sao, tc dng hon ton khc nhau. Dng sng c th thng hoc tn; dng sao c th ging, c th tiu. Lai bc t tc gi l La bc, hm lng nhiu nc, n sng th thng kh, n chn th ging kh, tiu thc, khoan trung, ha m, tn . Rau ci c gi l Lai bc anh, c th cm c tiu chy lu ngy. Lai bc t c th lm gim bt sc b ca v Nhn sm v Thc a. Nu ung nhng loi thuc b c Nhn sm, Thc a, nn king cy C ci v c ht na (ng Dc Hc Thit Yu).

LINH DNG GIC


Xut x: Thn Nng Bn Tho. Tn khc: Cu V Dng Gic, Th Gic, Th Dng Gic (Bn Tho Cng Mc), Hm Gic (Sn Hi Kinh), Ma Linh Dng, Nu Gic, Ngoan Dng Gic, Bng Linh Dng, Cu V Dng (Ha Hn Dc Kho), Sng D Rng (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Cornu Antelopis. H khoa hc: H Tru B (Bovidae). M T:

D rng l tn gi nhiu loi khc nhau: con Nguyn Linh (Gazella gutturosa), con Tng Linh (Pantholops hodgsoni) con Ban Linh hoc Thanh Dng (Naemorhedus goral)v.v.. a l: Sng thnh tng by min rng ni Vit Nam, c nhiu cc ni vi o Ct B (Hi Phng). Thu hi, S ch: Thu hoch quanh nm. Khi sn bn c, ca ly sng, dnh dng. B phn dng: Sng (Cornu Antelopis). Chn th no en, xanh, sng en l tt. M t dc liu: Linh dng gic hnh chy trn, di 20-40cm, hnh cong, c bit ngn sng vnh ra ngoi, ng knh pha bn di khong 4cm. Ton sng mu trng hoc trng ng, tr phn u. C khong 10-20 t ni cao thnh vng qun chung quanh. Cm vo tay c cm gic d chu. Sng non trng sut qua c tia mu hoc mu en tm, khng c vt nt. Sng ga c vt nt dc, khng c u en. Na sng bn di trong c nt xng, gi l Linh dng tc, nt hnh trn, mt ngoi c vt li ra ng vi rnh mt trong sng. Mt ct ra trong ch gip nhau c rng ca khng u, rt ci nt ra th na sng bn di l ci ng, bn trong rng, c l nh, thng n ngn, gi l Thng thin nhn. a ra nh sng th trong sut, l c trng ch yu ca sng. Cht cng, khng mi, v nht. Loi non, trng, bng nhn, trong c tia mu khng c vt nt l tt. Cht ga, mu trng vng, cod vt nt l km. Bo ch: + Ly Linh dng gic ch ra, ngm trong nc, vt ra, b gn, bo mng, phi kh l c (Dc Ti Hc). + Dng da hoc l mi mn ly bt tn ra tht nhuyn th ung khi hi d dy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Mi ly bt, ha ung hoc ct phin sc ung hoc mi ly nc ct, ha ung (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: Thnh phn ha hc: +Trong Linh dng gic c Calcium Phosphate, Kerratin (Trung Dc Hc). +Trong sng d rng c Calci Phosphat, Keratin, Cht hu c... (Dc Liu Vit Nam). + Keratin (Nam Kinh Dc Hc Vin(Trung Tho Dc Hc), q 1. Nam Kinh: Giang T Khoa Hc Chi Thut Xut Bn 1980: 1475).

+ Lysine, Serine, Glutamic acid, Phenylalanine, Leucine, Aspartic acid, Tyrosine, (T Lin Anh, Trung Thnh Dc 1988 (12): 32). + Lecithine, Cephalin, Sphingomyelin, Phosphatidylserine, Phosphaatidylinositol (Giang Bi Phn, Trung Dc Thng Bo 1982, 7 (6): 27). Tc dng dc l +Tc dng ln h thn kinh trung ng: nc sc Linh dng gic c ch h thn kinh trung ng, biu hin bng h hot ng ca thn kinh hng vn ng chut nht cng nh gim thi gian tc dng ca Barbiturates. Thuc cng c ch cm gic i vi Strychnine v Caffeine. Hot cht ny khng gy gan c nhng c 1 s c tnh gy t (Trung Dc Hc). +Tc dng i vi iu ha nhit : nc sc Linh dng gic lm h nhit i vi th gy st bng cch tim ch phm thng hn hoc ph thng hn. Hiu qu ny bt u trong vng 2 gi v ko di hn 6 gi (Trung Dc Hc). +Tc dng chuyn ha: nc sc Linh dng gic lm tng sc khng i vi vic oxy gim sc vt (Trung Dc Hc). + Ging p: Nc sc Linh dng gic th nghim trn ng vt thy c tc dng ging p (Trn Trng Vin, Trung Thnh Dc 1990, 12 (11): 27). c tnh: Linh dng gic c c tnh thp: cho chut nht ung liu 2g/kg mi ngy, lin tc 7 ngy, thy th trng tng, n ung, hot ng t do, cho thy c bin i t (Brekhman I I v cng s. FarMaKOp p ToKcNKop, 1971, 34 (1): 36). Tnh v: + V mn, tnh hn (Bn Kinh). + V ng, tnh hi hn, khng c (Danh Y Bit Lc). +V mn, tnh hn (Trung Dc Hc). +V mn, tnh hn (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +V mn, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Thuc mc, vo kinh Quyt m (Bn Tho Din Ngha B Di). + Vo kinh th Th m, th Thiu m, tc Quyt m (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh tc Thiu m Thn, tc Thi dng Bng quang (Bn Tho Tam Gia Hp Ch). +Vo kinh Can, Tm (Trung Dc Hc). +Vo kinh Can, Tm (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +Vo kinh Can, Tm, Ph (ng Dc Hc Thit Yu).

Tc dng: +Bnh Can, tc phong, thanh nhit, an thn (Trung Quc Dc Hc i T in). +Bnh Can, tc phong, thanh nhit, gii c ha, thanh thp nhit (Trung Dc Hc). +Bnh Can, tc phong, thanh nhit, minh mc, tn huyt, gii c (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +Bnh Can, tc phong, thanh nhit, trn kinh (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: +Tr st cao, kinh git, hn m, kinh quyt, sn git, in cung, u au, chng mt, mt sng au, n c pht ban, ung nht (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +Tr st cao, co git, kinh phong, ng kinh, mt sng au, gn tht my ng (ng Dc Hc Thit Yu). King k: +Khng phi n dch nhit c v Can khng c nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 0,1-0, 2g di dng bt; 2-4g di dng thuc sc. n thuc kinh nghim: + Tr ngn nghn khng thng: Linh dng gic, tn nhuyn, ung (Ngoi i B Yu). + Tr sn hu phin mun, m hi chy ra: Linh dng gic, t, ung vi nc (Thin Kim Phng). + Tr Tm Ph c phong nhit bc ln mt gy nn mng mt: Linh dng gic, Hong cm (b li en), Si h, Thin ma u 1,2g, Cam tho sng 40g. Tn bt. Mi ln dng 20g, sc vi 1,5 chn nc cn 1 chn, ung sau ba n (Linh Dng Gic Thang Thnh T Tng Lc). + Tr huyt lm, tiu ra mu, nhit kt gy nn tiu but: Chi t nhn 40g, i hong (sao) 20g, i thanh 20g, ng qu t (sao) 40g, Hng lam hoa (sao) 20g, Linh dng gic 40g, L t 20g, Thanh tng t 20g. Trn u. Mi ln dng 12g, sc ung m (Linh Dng Gic m Thnh T Tng Lc). + Tr mt c mng, mt m, mt nhn thy vt nh rui bay: a ct b 40g, Huyn sm 40g, Khng hot 40g, Linh dng gic 40g, Nhn sm 40g, Xa tin t 40g. Tn bt. Mi ln dng 12g, sc ung m (Linh Dng Gic m Th Y c Hiu). + Tri i tiu phn en nh gan g, kht: Linh dng gic 45g, Hong lin 60g, Hong b(b v en) 45g. Tn nhuyn, trn vi mt lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 50-60 vin vi nc tr pha dm (Linh Dng Gic Hon Th y c Hiu Phng). + Tr sn hu c huyt xng ln gy ra phin mun hoc trong bng c au mi: dng Linh dng gic, t tn tnh, ha ru ung, rt hay (Bn Tho Cng Mc).

+ Tr trng phong, tm phin, hong ht, trong bng au mun cht: Linh dng gic tim, sao s, tn nhuyn. Mi ln ung 4g vi ru m (D Gin Ph T Lng Phng). + Tr mt sng , mt au: Ct cnh 4g, Chi t (sao) 4g, Hc sm 4g, Hong cm 4g, Linh dng gic 6g, Si h 4g, Sung y t 8g, Tri mu 4g, Sc ung (Linh Dng m Y Tng Kim Gim). + Tr chng u au do phong: Bc h, Lin kiu, Linh dng gic, Mu n b, Ngu bng t, Tang dip. Sc ung (Linh Dng Thang Y Thun Thng Ngha). + Tr co git, un cong ngi km Can phong trong n bnh: Linh dng gic, Cu ng, sc ung (Trung Dc Hc). + Tr kinh git do Can m h: Linh dng gic, Tang k sinh, Long ct, Mu l, sc ung (Trung Dc Hc). + Tr ng kinh: Linh dng gic, Cng tm, Cu ng, ng sm u 1,5g, Thin ma, Cam tho u 1g, Ton yt 0,7g, Ng cng 0,3g. Tn bt, mi ln ung 1g, ngy 2-3 ln (Trit Giang Trung Y Tp Ch 1981 (11): 522). Tham kho: + Th ty t lm s cho Linh dng gic (Bn Tho Kinh S). + Linh dng gic thuc hnh Mc, cho nn n vo Can cng d, v nhng g ng kh th d tm n nhau. Can khai khiu mt, khi pht bnh, mt c khi c mng th Linh dng gic u cha c. Can ch v phong, thuc vo Can l cn, khi pht bnh tr nh thng b kinh gin, ph n c thai th b ng kinh, Linh dng gic u cha c c. Hn l thn ca Can, khi pht bnh th kinh s khng yn, phin mun, m sng, dng Linh dng gic c th lm cho yn c. Huyt l vt cha ca Can, khi pht bnh tc, ng tr, sinh ra gh chc, mn nht, kit l: Linh dng gic c th lm cho tan ra. Ni tm li, Linh dng gic l v thuc chuyn cha v cc bnh ca Can (Trung Quc Dc Hc i T in). + Linh dng ng m thng treo sng ln cy m ng, v vy, khi dng chn thy th no bng m nhn nh v c du mn, cm vo tai nghe thy hi c ting u u l th tht (Trung Quc Dc Hc i T in). + Sn dng gic c v mn, tnh hn v c c tnh ging nh Linh dng gic nhng yu hn. Sn dng gic c th dng thay th Linh dng gic vi liu 9-15g. Tuy nhin, phi nu 30 pht trc khi cho vo thuc sc(Trung Dc Hc). + Thanh nhit hoc gii nhit c th Linh dng gic khng mnh bng T gic, ngc li, Linh dng gic li c hiu qu hn trong vic gan c v tr phong. Trong nhng trng hp hn m, st cao co git, Linh dng gic v T gic thng c dng chung (Trung Dc Hc). + Sng con Linh dng phn nhiu l 2 sng, c mu vng thm, hi nhn bng, nh sng hi cong, c cc khp hnh trn c, rt cng, dao ct khng vo c (ng Dc Hc Thit Yu). + Linh dng gic v T gic u c v mn, tnh hn. C 2 u c cng dng thanh nhit, gii c, lng huyt, trn kinh. Linh dng gic thin v Can kinh, vo kh huyt, cng dng

ch yu l thanh Can, kh phong, trn kinh, thin v Can. T gic v ng, thin v Tm kinh, chy vo phn huyt, chuyn thanh Tm, lng huyt, tn , cng dng thin v Tm v huyt (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). + Linh dng gic dng vo cc bnh mn nht th khng bng T gic nhng n li c cng dng thanh Can, minh mc, tr mt , c ghn (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

LIN KIU

Xut x: Thn Nng Bn Tho. Tn khc: D Kiu (Nh Nh), i lin t (ng Bn Tho), Tam Lim Trc Cn (Bit Lc), Hn Lin T (Dc Tnh Lun), Tam Lin, Lan Hoa, Chit Cn, Lin Kiu Tm, Lin Tho, i Tm Lin Kiu, Ht Lin Kiu, Tnh Lin Kiu, Chu Lin Kiu, Lin Kiu Xc, T Lin, Dch ch Tin, i Kiu, Hong Thiu, Lin D, Gin Hoa (Trung Quc Dc Hc i T in), Khng Kiu, Khng xc (Trung Dc Ch), Lc kiu (Tn Hoa Bn Tho Cng Yu). Tn khoa hc: Forsythia suspensa Vahl. H khoa hc: H Nhi (Oleaceae). M T:

Cy cao 2-4m. Cnh non hnh gn nh 4 cnh, c nhiu t, gia cc t rut rng, b khng r. L n, phin l hnh trng, di 3-4cm, rng 2-4cm, mp c rng ca khng u. Cung l di 1-2cm. L thng mc i. Hoa mu vng ti, trng hnh ng, trn x thnh 4 thy, i cng hnh ng, trn cng x thnh 4 thy, 2 nh, nh thp hn trng. Mt nhy 2 u nhy. Qu kh hnh trng, dt, di 1,5-2cm, rng 0,5-1cm, 2 bn c cnh li, u nhn. Khi chn m ra nh m chim, pha di c cung hoc ch cn so. V ngoi mu vng nu nht, trong qu c nhiu ht nhng phn ln ri vi i, ch cn st li 1 t. a l: a s nhp ca Trung Quc. Thu hi: Qu xanh hi vo thng 8-9 khi qu cha chn, nhng vo nc si ri em phi kh. Qu ga hi vo thng 10 khi qu chn vng, phi kh. B phn dng: Qu kh. M t dc liu: Lin kiu hnh trng, di 1,6-2,3cm, ng knh 0,6-1cm. u nh nhn, y qu c cung nh hoc rng. Mt ngoi c vn nhn dc khng nht nh v c nhiu m nh ni ln. Hai mt u c 1 ng rnh dc r rt (Dc Ti Hc). Bo ch: Ra sch, b tm dng v hoc ch dng c tm hoc dng Lin kiu km c tm v v. Bo qun: Trnh m. Thnh phn ha hc: + Trong Lin kiu c: Forsythin (Phillyrin), Matairesinoside, Oleanolic acid (Trung Dc Hc). + Trong Lin kiu c Phenol Lin kiu [C15H18O7] (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Trong Lin kiu c chng 4,89 Saponin v 0,2% Alcaloid ( Vin Nghin Cu Y Hc Bc Kinh). + Forsythin, Phillyrin (Ty B Tam Tiu, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn], 1977, 31 (2): 131). + Pinoresinol, Betulinic acid, Oleanolic acid (Ty B Tam Tiu, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn], 1977, 97 (10): 1134). pinoresinol-b-D-glucoside (Thin Dip Chn L T, Sinh Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1978, 32 (3): 194). + Rutin (Khung Mai Hc, Trung Dc Thng Bo 1988, 13 (7): 416).

+ Forsythoside A, C, D, E, Salidroside, Cornoside, Rengyol, Isorengyol, Rengyoxide, Rengyolone, Rengyoisde A, B, C (Endo K v cng s, Tetrahedron, 1989, 45 (12): 3673). + Suspensaside (Kitagawa S v cng s, Phytochemistry 1984, 23 (8): 194). Tc dng dc l: +Tc dng khng khun: Cht Phenol Lin kiu c tc dng c ch nhiu loi vi khun nh T cu vng, Lin cu khun dung huyt, Ph cu khun, Trc khun l, Thng hn, Lao, Ho g, Bch hu, Leptospira hebdomadis, Virus cm, Rhino virus, Nm... vi mc khc nhau (Trung Dc Hc). +Tc dng chng vim: khu tr trng thi vim m khng nh hng n s tng sinh vo t bo v vy, ngy xa gi Lin kiu l Sang gia thn dc(thuc thn tr mn nht), tng tc dng thc bo ca bch cu (Trung Dc Hc). +Thuc c tc dng h p huyt, lm gan mch, tng lu lng mu tun hon, ci thin vi tun hon (Trung Dc Hc). +Lin kiu c tc dng bo v Gan, gii nhit, cm nn, li tiu, cng tim (Trung Dc Hc). 1- Tc dng khng khun dch chit Lin kiu c tc dng khng khun tng t nh Kim ngn hoa. 2- Khng k sinh trng: Lin kiu in vitro c tc dng yu i vi Leptospirosis 3- Khng Emetin: Lin kiu c tc dng chng nn ma do ng c thuc Digital i vi chim b cu v trong nhiu th nghim khc n c tc dng lm gim nn ma (Chinese Herbal Medicine). - i vi Thn: dng nc sc Lin kiu tr 6-8 ca thn vim cp cho thy c tc dng tiu ph, gim protein trong nc tiu (S Tay Lm Sng Trung Dc). - i vi mt: Dng nc sc Lin kiu tr 2 ca vng mc xut huyt. Trong vng 4 tun, cc triu chng gim, th lc cng tng (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: +V ng, tnh hn (Bn Kinh). +V hi ng (Bn Tho Cng Mc). + V ng, tnh mt (Y Hc Khi Nguyn). + V ng, tnh hn (Bn Tho Sng Nguyn). +V ng, tnh hn, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ng, hi chua, tnh mt (Trung Dc Hc). +V ng, tnh hi hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh:

+ Vo kinh Thn, V (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Ph (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Thn (Tng nh Tr Liu Hi Ngha). +Vo kinh Tm, Can, Bng quang (Trung Dc Hc). +Vo kinh Tm, Ph, m, i trng, Tam tiu (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Thng li ng lm, tiu tin bt thng, tr nhit Tm (Dc Tnh Lun). +Thanh nhit, gii c, gii phong nhit biu (Trung Dc Hc). +Thanh nhit, gii c, tiu vim, tan m (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: Tr n nhit, n c, ban chn, ung nht thng c, lao hch, tiu b, tiu but (Trung Dc i T in). King k: + Ch mt m khng b, bnh ung nht v m th khng dng. Ha nhit thuc h cng king dng. T V h yu, phn lng: cn thn ng dng (Dc Phm Vng Yu). + Ngi thuc m h ni nhit v ung nht v: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + T h, tiu chy: khng dng (Trung Dc Hc). + St km kh h: khng dng (Trung Dc Hc). + Mn nht th m, mn nht l lot: khng dng (Trung Dc Hc). Liu dng: 12 20g. n thuc kinh nghim: + Tr lao hch, loa lch khng tiu: Lin kiu, Qu tin v, C mch, Chch tho. Lng bng nhau. Tn bt. Mi ln ung 8g vi nc cm, ngy 2 ln (Lin Kiu Tn Dng Th Gia Tng). + Tr thi m n bnh mi pht, t kh Ph v, st m khng s lnh, sng sm kht nc: Lin kiu 40g, Ngn hoa 40gKh ct cnh 24g, Bc h 24gTrc dip 16g, Cam tho (sng) 20g, Kinh gii tu 16g, m u x 20g, Ngu bng t 24g. Tn thnh bt. Mi ln dng 24g ung vi nc sc Vi cn ti (Ngn Kiu Tn n Bnh iu Bin). + Tr tr nh mi b nhit: Lin kiu, Phng phong, Chch tho, Sn chi t. Lng bng nhau. Tn bt. Mi ln dng 8g, sc vi 1 chn nc, cn 7 phn, b b, ung m (Lin Kiu m Loi Chng Hot Nhn Th). + Tr xch du n c: Lin kiu, sc ung (Ngc Chy Tt Lnh).

+ Tr v au, v c hch: Lin kiu, Hng th phn, B cng anh, Xuyn bi mu, u 8g, sc ung (Ngc Chy Tt Lnh). +Tr lao hch, loa lch: Lin kiu, H kh tho, Huyn sm mi th 12g, Mu l 20g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr lao hch, loa lch: Lin kiu, M en, mi th 100-150g, tn bt mn, trn u. Mi ln ung 4-8g, ngy 2 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr mn nht, n c, ban chn: Lin kiu, B cng anh, mi th 12g, D Cc hoa 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr trng nhc v vim hch nch: Lin kiu + M en, 2 v bng nhau, tn nh. Ngy ung 3 ln, mi ln 4g (Dc Liu Vit Nam). +Tr v sng: Lin kiu 16g, B cng anh 12g, Kim ngn hoa 5g, B kt thch 4g. Sc vi 500ml nc cn 200ml, chia lm 3 ln ung trong ngy (Dc Liu Vit Nam). +Tr cu thn vim cp, lao thn: Mi ngy dng Lin kiu 30g, cho nc va , sc nh la cn 150ml, chia 3 ln ung trong ngy, ung trc ba n, tr em gim liu. Lin tc 5-10 ngy. King n cay v mn (Giang Ty Y Dc Tp Ch 1961, 7:18). +Tr ban xut huyt do gim tiu cu: Lin kiu 30g, thm nc va , sc cn 150ml, chia 3 ln ung trong ngy, trc ba n (Qung ng Trung Y Tp Ch 1960, 10: 469). Tham kho: + Lin kiu v ng, tnh hn, c kh nng t ut ha 6 kinh, l ch dc ca th Thiu m Tm kinh. Tm l ch ca ha 5 tng, Tm ha c thanh th mi ha cng thanh c. Phm mi chng sang l ngoi da u ly Lin kiu lm thuc ct yu (Dc Phm Vng Yu). + Lin kiu l thuc ch lc vo phn kh ca kinh tc Thiu m (Thn) v th Quyt m (Tm bo lc) (Bn Tho Cng Mc). + Lin kiu ch tr c nhng chng bnh v huyt th thc chng. Lin kiu c cng hiu ging nh Hong lin. Lin kiu lm t, s cho trung tiu. Phng phong l thng s ca Lin kiu. a du lm h s cho Lin kiu. Lin kiu li c tnh thng li c kinh nguyt. Lin kiu l v thuc thnh trong tr ung nht ca 12 ng kinh vy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Lin kiu v Kim ngn hoa u c tc dng tiu c nhng Kim ngn hoa thin v Salmonella typhi v Streptococus tan huyt cn Lin kiu c tc dng tt hn i vi Shigella Spp v Staphylococus aureus (Trung Dc Hc). + Thanh nhit phn Kh thng dng v Lin kiu, thanh ha Tm thng dng tm ca Lin kiu (ng Dc Hc Thit Yu). + Lin kiu hp vi Ngn hoa th hiu lc pht biu mnh hn. Lin kiu thin v thanh thu nhit n c biu, m hi ra t, pht nhit, cm thy c th b tc kh chu th nn dng. Ngn hoa c mi thm, thin v thanh thu nhit i ln trn, t ming mi i ra ngoi, m hi ra nhiu, pht nhit, cm thy kh thng tiu b tc th nn dng. Lin kiu v ng, tnh hn,

hp vi thanh phong nhit thin v phn l. Bc h v cay, tnh mt, hp vi tr phong nhit trong v ngoi. Ma hong, Qu chi v cay, tnh m, thch hp vi tn phong hm thin v biu. (ng Dc Hc Thit Yu). + Lin kiu v Ngu bng t u c tc dng thanh nhit, gii c, s tn phong nhit, tn kt. Tuy nhin, Lin kiu v ng, tnh hn, thin vo phn kh v vo phn huyt, thng v ph v vy c tc dng tn. Chuyn thanh Tm ha, li hay tn kt, ha , li thp, thanh nhit. Khi iu tr thng hay thin v Tm v Tiu trng. Ngu bng t cht nng, v cay, ng, tnh hn, thin i vo phn kh, va thng va ging, s trng l s tn phong ha, li yt hu, tn kt, li hay t bn trong, hot trng, thng tin, lm cho t kh bn trong thot ra ngoi m gii i. Khi iu tr, thin v Ph v V kinh (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). + Lin kiu v Ngn hoa u l v thuc thanh nhit, gii c, thng hay dng phi hp vi nhau. Nhng Lin kiu v ng, tnh hn, s trng v thanh Tm, t ha, tn kt, li thp, khi iu tr, thin v Tm v Tiu trng. Kim ngn hoa v ngt, tnh hn, s trng v thanh nhit, gii c, lng huyt, ch l. Khi iu tr, thin v Ph v V kinh (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

LONG NHN NHC

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: ch Tr (Thn Nng Bn Tho), Long Mc (Ng Ph Bn Tho), L Chi (Khai Bo Bn Tho), Qy Nhn, Vin Nhn (Tc Danh), L N, Mc n (Bn Tho Kinh), L Chi N, Qu Vin Nhc, Nguyn Nhc, Mt T, T L ch Tr, Yn Non, Ly Chu, Giai L, L Tho, L Duyn, T Mc, Khi Vin, L Chu N, Long Nhn Cm, Hi Chu, Hi Chu Tng, Long Nhn Cn (Ha Hn Dc Kho).

Tn khoa hc: Euphoria longana Lamk. H khoa hc: H B Hn (Sapindaceae). M t: Cy cao 5-7m. L mc so le, kp, hnh lng chim, gm 5-9 l cht, nguyn, hp, dy, cng, di 7-20cm, rng 2,5-5cm. Ra hoa vo thng 2-3, mu vng nht, mc tng chm u cnh hoc k l. Hoa gm 5 l i, 5 cnh ri nhau, 6-10 nhy, bu 2-3 . Qu hnh trn, v ngoi rp, mu vng nu, bn trong c ci mng nc ngt (o ht), gia c ht en bng. a l: Trng nhiu khp ni. Thu hi, ch bin: Vo thng 6-8, khi Nhn chn th hi v. B phn dng: Ci ca qu. Bo ch: + Chn loi Nhn lng chn, ci dy, ro nc, em phi nng to hoc sy nh nhit 40-500C n khi lc qu c ting ku lc cc, mang ra, bc v ly ci ri sy nhit 50600C ti m di 18%, cm khng dnh tay l c. + Long nhn ch bin ri nhng s lu c nhim trng, nn em chng cch thy 3 gi, sy gn kh. Nu dng lm thuc hon th ga nt vi bt thuc khc hoc nu nh ly nc c, b b, c c ln vi mt m luyn thuc hon. Bo qun: ng gi trong cc thng kn, ni kh mt. Thnh phn ha hc: + Trong Long nhn c: Adenine, Choline, Glucose, Sucrose (Trung Dc Hc). + Trong Long nhn c: Sacaroza, Glucoza, Protein, Acid Tatric, Cht bo, Sinh t A,B. Cc men Amylaza, Peroxitdaza. Ht nhn c Saponin, Cht bo (Dc Liu Vit Nam). + Ci nhn ti c: Nc 77,15%, Tro 0,01%, Cht bo 0,13%, Protid 1,47%, hp cht c Nitrogen tan trong nc 20,55%, Saccacrose 12,25%, Vitamin A, B. Ci nhn kh c nc 0,85%, Cht tan trong nc 79,77%, Cht khng tan trong nc 19,39%, Tro 3,36%. Trong phn tan trong nc c Glucose 26,91%, Sacarose 0,22%, Acid tartric1,26%, Cht c Nitrogen 6,309%. Ht nhn cha tinh bt, Saponin, Cht bo v Tanin. L cha Quercetrin, Quercetin, Tanin (T in Cy Thuc Vit Nam). + Stigmasterol, Fucosterol (Hsu Hong Ling v cng s, Hua Hsueh 1977, (4): 103 C A, 1980, 92: 377761z).

Tc dng dc l: +Tc dng chng nm: nc ngm Long nhn, trong ng nghim c tc dng c ch i vi nha bo ca nm (Trung Dc Hc). + Tc dng khng phng x: Long nhn nhc hp vi Cp gii (Mi 1ml thuc c Long nhn nhc 1g, Cp gii 0,5g), cho chut ung theo liu 20ml/kg, lin tc 10 ngy, thy c tc dng tng sc khng; Ung liu 15ml/kg lin tc 14 ngy huyt p tr li trng thi bnh thng; Ung 15ml/kg lin tc 10 ngy, thy chut ti tnh, khe mnh; Ung 20ml/kg lin tc 7 ngy thy trng lng chut tng (Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1989, 14 (6): 365). Tnh v: +V ngt, tnh bnh (Bn Kinh). +V ngt, chua (Tn Tu Bn Tho). +V ngt, tnh n (Bn Tho Hi Ngn). +V ngt, tnh m (Trung Dc Hc). Quy kinh: +Vo kinh T, Tm (Bn Tho Kinh S). +Vo kinh Can, Tm, T (Dc Phm Ha Ngha). +Vo kinh Tm, Thn (Bn Tho Ti Tn). +Vo kinh Tm, T (Trung Dc Hc). Tc dng: +Kh c (Danh Y Bit Lc). +Dng huyt, an thn, ch tr, lim hn, khai V, ch T (Trn Nam Bn Tho). +i b m huyt (Dc Phm Ha Ngha). +B Tm, T, dng huyt, an thn (Trung Dc Hc). Ch tr: + Ch tr ng tng t kh, chn n, ung lu ngy lm khe tr no, thng minh (Bn Kinh). + Tr lo ngh qu mc, lao thng Tm T, hay qun, hi hp, h phin, mt ng, t ra m hi, git mnh lo s, cc chng suy nhc (Trung Dc Hc). King k: + C m ha hoc thp Trung tiu: khng dng (Trung Dc Hc). + Bn ngoi b cm, bn trong c ut ha, y bng, n ung nh tr: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu).

Liu dng: 12-20g/ ngy. n thuc kinh nghim: + Tr mt ng, hi hp, hay qun: Hong k 12g, Bch trut 12g, ng Sm 12g, ng qui 8g, Phc thn 12g, Long nhn nhc 12g, Toan to nhn 12g, Mc hng 4g (cho sau), Vin ch 6g, Chch tho 4g, sc nc ung (c th cho thm Gng ti v i to) (Quy T Thang - T Sinh Phng). + n b T V, tr tinh thn: Long nhn nhc, nhiu t ty dng, ngm ru 100 ngy, mi ngy ung (Long Nhn Tu Vn Th Gia Sao). + Tr T h, tiu chy: Long nhn kh 14 tri, Sinh khng 3 lt, sc ung (Tuyn Chu Bn Tho). + Tr sinh xong b ph thng: Long nhn kh, Sinh khng, i to, sc ung (Tuyn Chu Bn Tho). Tham kho: + Qu vin i b m huyt Dng trong bi Quy T Thang cng vi Lin nhc, Khim thc b T m, lm cho T vng thng huyt, quy kinh. Nu thn ch mi mt, Tm kinh thiu huyt, dng lm thuc tr lc cho Sinh a, Mch mn b dng m huyt. Nu gn xng mi yu, dng lm thuc tr lc cho Thc a, ng quy t b Can huyt (Dc Phm Ha Ngha). + Ngoi vic dng trong cc phng thang ra, php n Long nhn th phi gi cho kh ha, Tm tnh, ng thi phi thm nc bt nut dn vo c hng, l phng php em Khm Thy in thay Ly Ha. Ngi c chng lao th khuyn h n thng xuyn 1 thng s khi bnh, y l php b truyn ca k tu hnh. Cch n Long nhn nh sau: Canh nm, khng dng nc, n 1 qu Long nhn, dng li a ln rng m ly ci, b ht, tc l php Thit lm hoa tr, ri s nhn cho ci thnh cao, ha vi nc bt nut c xung mnh nh nut vt cng, xong ri li lm nh th m n qu th 2. n tt c 9 qu, chng 1 gi th xong. n gi Thn, gi T li n 9 qu; khi i ng li n 9 qu. Trong 1 ngy n tt c 4 ln (Dc Phm Vng Yu). + Long nhn nhc, ung nhiu th mnh ch, thng minh, dng lu th nh mnh, tr lu. Trong thang Quy T, Long nhn c cng dng ngang vi Nhn sm, v T c bi b th trung kh y , ngun sinh ha khng kit, 5 Tng u tha mn th trm t u tiu ht. V li v ngt th nui c huyt, b cho Tm m lm mnh thn (Dc Phm Vng Yu). + Long nhn dng trong bi Quy T Thang, cng vi Lin nhc, Khim thc b T m, lm cho T vng, thng huyt, quy kinh. Nu thn ch mt mi, Tm kinh huyt thiu, dng lm thuc tr lc cho Sinh a, Mch mn b dng Tm huyt. Trng hp gn ct mt mi, dng lm thuc tr lc cho Thc a, ng quy t m, b Can huyt (Trung Dc Hc). + Long nhn v ngt, th nhun, mu ta, chng nhng b kh ca T V m cn t m huyt bt tc, khng c dnh nhn ca Thc a, ng tc kh ca i to, l v thuc rt tt v ch kh, b huyt. Cho nn trong bi Quy T Thang, dng Long nhn cha Tm T b tn thng. Ngi ga yu sau khi m, T kh h nhc, ch dng 1 v ny un ln ly nc

ung thay tr rt hay. Nu dng n th ly qu Vi lm qu, nu dng tu b th ly qu Nhn l tt (ng Dc Hc Thit Yu). + Long nhn nhc v Tang thm u l nhng v thuc tt t b, c 2 u c cng dng b huyt, ch h. Tuy nhin, Tang thm c tc dng b huyt, t m. Thin v t b Can, Thn, tnh ca n hay tc phong, li thy. Cha Can, Thn m huyt khng thng dng v thuc ny. Cn Long nhn nhc, b huyt, ch kh, cng dng thin v b Tm, T, an thn, dng huyt. Cha Tm kh huyt bt tc phi dng n v ny (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

LONG NO

Xut x: Bn Tho Phm Hi Tinh Yu. Tn khc: Kim Cc No, Co Hng, Thng Long No, H Phn, Bng Phin No, Mai Hoa No, M No, Phin No, Tc No, C Bt B Lut, Long No Hng, Mai Hoa Bng Phin, Yt B La Hng, B Lut Hng, Nguyn T Lc, Chng No, No T, Triu No (Trung Dc Hc), D Hng (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Cinnamomum camphora N. et E. H khoa hc: H Long No (Lauraceae). M T: Cy g, cao 10-15m. L n nguyn, hnh mi mc, mt trn xanh, mt di mu nht hn, c cung di, mc so le, khng c l km, gn l lng chim. gc ca gn gia vi 2 gn ph ln nht c 2 tuyn nh. Cm hoa hnh sim 2 ng ngn cnh. Hoa nh mu vng lc, u,

lng tnh. hoa lm, mang bao hoa v b nhy xp thnh vng 3 b phn mt. Bao hoa gm 3 l i v 3 cnh hoa khng khc nhau my. B nhy gm 3 vng nhy hu th v 1-2 vng nhy lp c tuyn. Nhy hu th, c ch nhy mng mang bao phn, cu to bi 4 phn nh, chng ln nhau 2 ci mt. Mi nh m bi 1 ci li g quay v pha trong i vi 2 vng ngoi v quay v pha ngoi i vi vng trong cng. 2 bn ch nhy ca vng ny mang tuyn nh. B nhy gm 1 tm b. Bu thng, vi hnh tr phng ngn. Mt non o. Qu mng ng trong hoa tn ti v rn lai. Ht khng ni nh. a l: Trng khp ni. Thu hi, S ch: Ly g vo ma xun, ma thu [ cy 40-50 tui tr ln c nhiu Long no] (Dc Liu Vit Nam). B phn dng: Bt kt tinh sau khi ct g v l cy Long no. Bt Long no mu trng, mi thm c bit, c khi c nn thnh khi vung hoc trn. Bo ch: +Cht nh cy, cnh l, chng ct ly Long no th ri li thng hoa tinh ch ln na c bt Long no tinh ch. Cho vo khun c nhng cc hoc khi Long no. +Ch nh thn, cnh, r, l, em ct vi nc s c Long no v tinh du (Dc Liu Vit Nam). +Ngm cn 600 vi t l 1/10 xoa bp (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ng vo l kn. Thm ng tm khng mt hng v. Thnh phn ha hc: +Tinh du v Long no tinh th d-Camphora (Trung Dc Hc). +Tinh du Long no ct phn on s c tinh du Long no trng (dng ch Cineola), tinh du Long no (cha Safrola, Carvacrola), tinh du Long no xanh (cha Cadinen, Camhoren, Azulen] (Hin i Thc Dng Trung Dc). +Trong g c khong 0,5 Long no c, 2% tinh du Long no (Dc Liu Vit Nam). + R, thn. L cha tinh du gm nhng thnh phn: d-Camphor, a-Pinen, Cineol, Safrol, Campherenol, Caryophyllen, Terpineol, Phellandrene, Carvacrol, Azullen, d-Limone, Cadinen (Trung Dc Hc). + Thnh phn ch yu ca g, l v r long no l tinh du v long no tinh th. Ty theo tui cy, hm lng tinh du v long no tinh th thay i.

Long no thin nhin, c tinh th mu trng, mi thm c bit, v nng, nhit thng, lao no thang hoa c, tn tan trong nc, tan nhiu trong cc dung mi hu c (cn, te, Clofoc) quay phai + 430. Tnh cht long no l mt xeton. Tinh du long no ct phn on s c tinh du long no trng (dng ch Xineola), tinh du long no (cha Safrola, Cacvacrola), tinh du long no xanh (cha cadinen, camphoren, azlen) (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: +Tc dng i vi trung khu thn kinh: Long no c tc dng hng phn trung khu thn kinh, tng cng h hp v tun hon, nht l trung khu thn kinh ang trng thi c ch th tc dng cng r. C ch tc dng l lc tim di da, thuc kch thch ti ch gy phn x hng phn. +Bi vo da, Long no gy cm gic m, kch thch v dit khun. Long no cng gy cm gic mt, t. +Ung trong, Long no kch thch nim mc d dy: liu nh gy cm gic m p d chu; Liu cao gy bun nn, nn. +Tc dng i vi tim mch: Long no c tc dng hng phn c tim i vi tim ang suy yu nhng vi liu thng thng khng c tc dng no i vi c tim. Trong 1 s th nghim cho thy i vi trung khu mch mu, ch khi no chc nng b suy kit, thuc mi c tc dng hng phn. +Tc dng dc ng hc: Long no c hp thu d v nhanh qua da, nim mc bt c ni no trn c th, k c nim mc d dy. Thuc b Oxy ha gan c Campherenol, sau chuyn ha kt hp vi Glucoronic v bi tit ra nc tiu (Trung Dc Hc). c tnh ca thuc: Liu ung 0,5-1g c th gy hoa mt, chng mt, u au, cm gic nng, gy kch thch, ni sng. Ung trn 2 g dn n yn tnh nht thi v tip theo l v no b kch thch gy co git, cui cng l suy h hp v cht. Ung 7-15g v tim bp 4g gy cht. Cp cu ch yu l iu tr triu chng v thuc c c th gii c nhanh v thng c cu sng (Trung Dc Hc). Tnh v: +V ng, cay, tnh m, c c t (Bn Tho Phm Hi Tinh Yu). +V cay, tnh nhit, khng c (Bn Tho Cng Mc). +V cay, tnh nng, c c (Trung Dc Hc). +V cay, tnh nng (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: +Vo kinh Tm, T (Bn Tho Ti Tn). +Vo kinh Can (Bn Tho Ti Yu). +Vo kinh Tm, T (Trung Dc Hc).

+Vo kinh Ph, Tm, V (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: +St trng, tr gii tin, liu dng, ha sang (Bn Tho Phm Hi Tinh Yu). +Thng quan khiu, li tr kh, tr thp, st trng (Bn Tho Cng Mc). +Kh phong thp, st trng, khai khiu, tr dch u (Trung Dc Hc). +Tr u kh, st trng, thng quan, li khiu (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: +Ung trong tr th t thuc hn thp, cc chng au vng tim v bng. Dng ngoi: ra hoc xng cha gh l, hc lo, cc kh (ng Dc Hc Thit Yu). King k: +C thai v kh h: khng dng (Trung Dc Hc). +Khng phi l chn hn v ngi c thp nhit: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: Ung trong: 0,1-0,2g thuc tn hoc ru. Dng ngoi: lng va tn bt trn vi du hoc cn bi. n thuc kinh nghim: +Tr bng au do u kh thuc sa chng: Chng no, Mt dc, Minh nh hng. Tn bt, ung 0,01g vi nc tr (Chng No Tn - Trng Sn Li phng). +Tr l lot do nm lu: Long no, No sa, mi th 2g. Trng hp cha lot, dng 200ml cn 75%, ch vi thuc thnh Tinctura, bi. Nu lot, dng cao mm Hong lin T, phi hp vi thuc bi ngoi (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr hu mn b thp chn l nga: Long no, Minh phn u 2g, Mang tiu 20g, ha vi nc si 600ml, i m, ngm mng vo 10 pht, ngy 2 ln (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr chm chn thng bi nhim hoc lot: Long no 3g, u h 2 ming, trn nt, p ngoi (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr rng su au: Long no, Chu sa, lng bng nhau, tn bt, bi (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr tr nh b l nga: Long no, Hoa tiu, M en, lng bng nhau, tn bt, trn vi Vaselin, bi (S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr giun kim: Long no 1g, Hc bch su 3g, Binh lang 6g. Tn bt. Trc khi i ng, ly 100ml nc si, ha thuc, i nc m 300C, ly ng tim ht thuc bm vo hu mn, lin tc 3-5 lt. Kt qu tt (To-M-Hoa - Thng Hi Trung Y Dc Tp Ch 1985, 5:34). +Tr au khp do bong gn: du Long no, du Tng tit, trn u, bi ch au (S Tay Lm Sng Trung Dc).

Tham kho: Long no thng khiu rt mnh, ngi ln, tr nh b bnh m di b tc hoc thnh lnh b kinh st: dng Long no rt hay (Bn Tho Din Ngha). Long no chng nhng nng m cn bc, gn ging nh X hng, n c th gip sc c cho Qu, Ph t nhng v ngi ta dng kh d ng m m kh d hao, cho nn, ung Long no nhiu th s ng dng m hao m vy (Bn Tho Din Ngha B Di). Long no vo xng, nhng bnh gi c ngm vo xng ty mi nn dng n. Nu bnh huyt mch, da tht m cng dng Long no, X hng th nh l dn cho gi c i vo xng ty, ging nh du thm vo giy bn: n c th vo m khng c th ra (Trn Chu Nang). Long no rt cay, hay chy, cho nn c th lm tan c kh nng, thng c ch ng t. Phm nhng bnh mt au, hoc hng au v nhng chng giang mai nhiu khi phi dng n n (Bn Tho Tp Yu). Chng no v Bng phin u c mi thm khc hn, li u c v cay, cho vo ming lc u cm thy nng rt nh t, sau mt du. 2 v ny tc dng gn ging nhau, dng t th hng phn, dng nhiu th c cm gic t. Kh tan trong ru nhng t th chy. Tuy nhin, Bng phin mt v thun hn Chng no, cn Chng no th mnh v d hn Bng phin (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: Khng nhm Long no bt vi cht ly cy i Bi (Blumea balsamifera) ma trng xanh, mi thm nhng hng hn (Dc Liu Vit Nam).

LONG M THO
Xut x: Thn Nng Bn Tho. Tn khc: Lng Du (Bn Kinh), Tho Long m, Sn Lng m (Tc Danh), m Tho, Kh m, Quan m Tho, T Chi iPhu, T Chi i S (Ha Hn Dc Kho), Tr Long m (Nht Bn). Tn khoa hc: Gentiana scabra Bunge. H khoa hc: H Long m (Gentianaceae).

M T: Loi c sng lu nm, cao 35-60cm. Thn r ngn, r nhiu, c th di n 25cm, ng knh 1-3mm, v ngoi mu vng nht. Thn mc ng, n c hoc 2-3 cnh, t thng ngn so vi chiu di ca l. L mc i, khng cung, l pha di thn nh, pha trn to, rng hn, di 3-8cm, rng 0,4-4cm. Hoa mc thnh chm, khng cung, u cnh hoc k nhng l pha trn. Hoa hnh chung mu lam nht hoc sm. a l: a s phi nhp. Thu hi, S ch: Thu hoch mi nm vo thng 8-12. Th o vo cui thng 8 th tt hn. B phn dng: R. R chm, c nhiu tua nh bng chic tm, mm, sc vng m, tht ng l tt. M t dc liu: Long m u r nh, bn di c chm, chng vi chc r nh, mc thnh cm nh di thng hoc hi cong, di 10-20cm, ng knh 0,1-0,3cm, mt ngoi mu vng hoc nu vng, phn trn c vn vng trn ni ln rt dy, tn b c ng nhn dc. Cht dn, d b gy. Mt ct ngang ch gy hnh trn hoc ging hnh tam gic, mp cong, mu trng vng hoc nu vng, gia rut c my ng gan lm m hoa. Khng mi, v rt ng. Bo ch: + o r em v phi rm. Khi dng ly dao bng ng ct b ht lng, thi nh, tm nc Cam tho 1 m, phi kh (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Dng dao bng ng ct b cung, ra ru, phi kh hoc ngm nc Cam tho 1 m, phi kh, dnh dng dn (Dc Phm Vng Yu). + B cung, dng r, thi nh, sao vi ru hoc ngm nc Cam tho 1 m, gn nc i, phi kh, dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ra sch, phi kh. Thi tng khc ngn 2-3cm (dng sng). Tm ru dng c th sao qua hoc khng sao] (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ni kh ro. Thnh phn ha hc: +C Gentianine, Gentiopicrin, Gentianose (Trung Dc Hc). +C Glycozid ng gi l Gentiopicrin v cht ng gi l Gentianoza (Dc Liu Vit Nam).

+ Trong Long m c mt Glucozit ng chng 25 gi l Gentiapicrin C16H20O9 v mt cht ng gi l Gentianoza C18H32O16 chng 4%. Thy phn Gentiapicrin ta s c gentiagenin C10H10O4 v Glucoza. Gentianoza gm hai phn t Glucoza v mt phn t Fructoza (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: +Tc dng i vi V Trng: Liu thp, Long m tho ung trc ba n 1/2 gi lm tng dch v, nhng nu dng sau ba n, ngc li, lm gim dch v. Cht Gentiopicrin c tc dng lm tng dch v khi bm trc tip vo d dy ch nhng ung hoc tim tnh mch th khng c tc dng, iu ny cho thy n c tc dng trc tip. Long m tho lm gim thi gian chuyn vn ng rut ca th. Cho chut dng Long m tho thy khng c s thay i khu v hoc trng lng g c (Trung Dc Hc). +Tc dng khng khun: Trong th nghim, dch tim Long m tho c tc dng c ch nhiu loi vi khun gy bnh thng thng. Gentiopicrin c tc dng mnh i vi k sinh trng st rt (Trung Dc Hc). + Dng nc sc Long m tho hp vi thuc Ty thng thng iu tr 23 cas vim no B (11 cas nng, 6 trung bnh, 6 nh) bng nc sc Long m tho, thay cho thuc Ty thng thng. Trong s ny, c 15 cas nhit bnh thng vo ngy th 3, v ch c 1 cas c di chng (Trung Dc Hc). + Theo Ebeling, Long m tho c tc dng phng s ln men, ung t (na gi trc ba n) c tc dng kch thch s bi tit dch tiu ha, lm kha d dy, ngc li, ung sau khi n cm hay ung qu nhiu, li lm cho tiu ha km st, nhc u, hoa mt, mt (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Theo Ni in Trang Thi Lang (Nht Bn -1938), nghin cu tc dng cht ng ca Long m tho trn d dy nh ca ch th thy cho ch ung Long m tho s bi tit dch v tng tin v lng acid t do cng tng hn (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tnh v: +V ng, tnh sp, hn, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). +V ng, tnh hn (Trung Dc Hc). +V ng, tnh rt hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: +Vo kinh Can, m, Bng quang (Trung Dc Hc). +Vo kinh Can, m (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: +T Can ha, thanh thp nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). +Thm thp nhit kinh Can, m, t thc ha Can (Trung Dc Hc). +T thc ha Can, m, thanh thp nhit h tiu (ng Dc Hc Thit Yu).

Ch tr: Tr cc chng thc ha Can nh mt sng au, hng au, sn au, ming ng, kinh gin do nhit t Can m bc ln, tr nh b cam tch pht nhit, thp nhit h tiu lm cho b phn sinh dc nng, nga. King k: +T V h, tiu chy: khng dng (Trung Dc Hc). +T V h hn, tiu chy, khng c thc ha: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 4-12g. n thuc kinh nghim: +Tr tr nh b kinh gin nhp tm, st cao, nng trong xng, st theo ma, mimg l: Long m tho, Bch thc, Cam tho, Phc thn, Mch mn, Mc thng, sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr chng cc n: Long m tho, Kh sm, Ngu m, sc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr thp nhit lm tn thng phn huyt, vo i trng gy ra i tiu ra mu: ung nhiu Long m tho skhi (Trung Quc Dc Hc i T in). +Tr d dy au, n ung kh tiu, bng y: Long m tho 0,5g, Hong b 0,5g, Sinh khng 0,3g, Qu chi 0,3g, Hi hng 0,3g, K ni kim 0,5g, Sn tra (sao chy) 1g. Tn bt, trn u, chia lm 3 ln ung trong ngy (Dc Liu Vit Nam). + Tr Can m c thc ha, mt , mt sng au, ming ng, tai , hng sng au, gn yu, st cao co git, thn vim cp, bng quang vim cp, ti mt vim cp do Can m c thp nhit: Long m tho, Hong cm, Chi t, Trch t, Mc hng, Xa tin t, ng quy u 12g, Si h 8g, Cam tho 4g, Sinh a 16g. Sc ung (Long m T Can Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr st cao co git: Long m tho, Phng phong, Thanh i u 12g, Cu ng 8g, Hong lin 20g, Ngu bng t, Bng phin, X hng u 4g. Tn bt, lm hon, to bng ht la. Mi ln ung 5-10 vin vi nc sc Kim ngn hoa (Lng Kinh Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr gan vim cp th vng da: Long m tho 16g, Ut kim 8g, Hong b 8g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Long m tho v ng, tnh hn, kh v u hu, trm m ging. Thuc m. L thuc ca kinh tc quyt m (Can) v thiu dng (m). Dng Long m tho c 4 tc dng: 1 l tr phong thp h b; 2 l tr thp nhit; 3 l tr t rn n chn nng, au; 4 l tr hn nhit cc kh. Thuc i xung, dng Phng k tm ru th thuc i ln v i ra ngoi. Dng Si h lm ch, Long m lm s l thuc tr bnh v mt (Trn Chu Nang). + Tng ha ti Can m, ch t ch khng b. Dng Long n\m ch kh cho Can m, t t nhit Can m. V Long m rt ng v rt hn, nu ung qu nhiu s lm tn

thng V, lm cho kh thot. Sch Bit Lc cho rng ung Long m tho lu ngy lm cho c th nh nhng th e rng khng th tin c (Bn Tho Cng Mc). + V kh h m ung Long m tho s nn, T kh h m ung Long m tho th s tiu chy (Bn Kinh Phng Nguyn). + Long m tho v rt ng, tnh rt lnh, lnh lm, ging nh ma ng gi rt, m m, iu tn. Ngi xa cho rng v ng lnh tnh khc pht, v vy dng tm thi m khng dng lu, ging nh nh vua khng b hnh pht cho nn mn ly c, tht v cng. Nu khng phi l ngi khe mnh, c bnh thc nhit m cho ung ba bi th nht nh s b tn hi. Long m tho, nu tm ru, dng Si h lm t th i ln, cha c tt c cc bnh mt au, mt c mng, c mng, my (Dc Phm Vng Yu). + Long m tho, ung nhiu th hi d dy. ng nn ung lc bng i v s lm cho tiu tin khng cm c (Trung Quc Dc Hc i T in). Nc Long m ng nh nc mt, v li rt ng, tnh rt hn, dng nhiu th hi d dy, hn na li kh ung, phi cho thm t Cam tho lm du v ng. Long m tho tm vi ru th i ln, i ra ngoi phn biu. Dng Si h lm ch, Long m tho lm s l thuc cn dng cha bnh v mt (ng Dc Hc Thit Yu). + Long m tho v Hong b u l v thuc ng, tnh hn, dng thanh nhit, to thp, thanh thp nhit h tiu. Nhng Hong b hay thanh ha a Thn, c kh nng lm mnh v chc cho chn m m tr h nhit, thin v dng cho h tiu, bnh Thn, Bng quang, i trng. Long m tho t thc ha Can, m, hay kh ha n nh mu, trong iu tr, thin v dng cho Can m, Bng quang (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). Phn bit: Thng nhm vi r Bch vi: r ny cng, en, khng ng. Ngi ta cng dng c cy Thanh ngm (Curanga amara, h Hoa mm ch) lm nam Long m tho, cy ny r trng ng, khng c tua, ch ging Long m tho cht ng m thi (Phng Php Bo Ch ng Dc). Ch thch: Ngoi v Long m k trn, trong ng y cn dng nhiu loi Long m khc, nhng v thuc gn ging v gm nhng r nh. Nhng trong ty Y li dng mt loi khc (Gentiana lutca L) c hoa mu vng, r to hn, thi thnh tng ming mng, c ngi dch nhm l Kh sm v l thuc b m li ng. Tt c nhng cy ny u cha thy nc ta.

L CN

R Lau, Vi Kinh. + Trong L cn c Protein 6%, cc loi ng 51%, Asparagin 0,1%, Arginin (Hin i Thc Dng Trung Y Dc). + In vitro, thuc c tc dng khng khun i vi Lin cu khun dung huyt Beta (Trung Dc Hc). + L cn v ngt, tnh hn, l thuc thanh Ph, dng m, sinh tn. L cn, Thch hc u tr tn dch bt tc nhng L cn dng cho kh m mi b tn thng, sc t dng yu, khng d b t kh lu li, Thch hc l thuc dng cho phn m, phn m b tn thng tng i nng, sc t dng mnh, dng khng thch ng s d b t lu li (Thc Dng Trung Y Hc).

L HI

Xut x: Dc Tnh Bn Tho. Tn khc: Chn L Hi, Dng L Hi, L Khoi, Ni Hi, Nt Hi, Qu an, Tng Hi, Tng m (Bn Tho Thp Di), Li H, H Thit, Nha am (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Aloe vera L var. Chinensis (Haw) Berger. H khoa hc: H Hnh Ti (Liliaceae). M T: Cy sng dai, c khi khng c thn, c khi thn cao ln ha thnh g, ngn, to, th. L mng nc, tit din 3 cnh, c gai mp l, mt l c m trng, l khng cung, u nhn sc, di 20-30cm, rng 3-5cm, dy 1-1,5cm. L mc thnh cm nh hoa th gc. Hoa c cn di n 1m, mu vng , hp thnh chm di. Qu nang hnh trng thun, lc u mu xanh sau nu v dai, c 3 , mi ng nhiu ht. L hi min Bc Vit Nam c trng lm cnh l Aloe maculata Forsk. Cy ra hoa vo ma Thu. a l: Trng khp ni lm cnh. Thu hi, S ch: Hi l quanh nm, ct nh l, ga v p ly nc. lng 24 gi, gn nc thu c em c ngoi nng hoc un cho c. B phn dng: Nha cy ch bin. L hi dng lm thuc l nhng cc nha c dng tinh th mu nu en ng nh, khi kh th gin. Tan trong ru, hon ton tan trong nc si, v ng. Dng loi khi nha kh, sc en vng, hi c nh bng, d nt, khng ln tp cht l loi tt. Loi ca cy Aloe vera L. gi l Lo L hi, loi ca cy Aloe ferox Mill. Gi l Tn L hi. M t dc liu: L hi l khi khng nht nh, thng v tch ra hnh nhiu gc ln nh khc nhau. Lo L hi th mt ngoi mu nu hng hoc nu sm, m ti. Th nh, cht cng, kh v nt, ch gy s s hoc c vn nhn. Tn L hi mt ngoi mu nu ti, xanh, sng bng. Th nh, cht xp, dn, d v. Ch gy ging nh thy tinh v c lp vn. Mi hi c bit, v rt ng. Bo ch: + Rch 1 ng gia l L hi ti, tch m ra ri dng sng dao no phn gia l ra s c 1 cht gel trong sut. l gel L hi (Aloe vera gel). Phi kh gel ny s c cht Nha am (Alos) mu nu en hoc mu nh lc.

+ Tn va nh, dng sng. Khi sc thuc, ly nc thuc ang si, ch vo L hi cho tan ra, lc b tp cht di ri ha chung vi thuc ung. + Lm thuc hon: thng dng n lm h vin hoc lm o ngoi vin thuc. Bo qun: B vo thng ni thong gi, trnh nh nng v gp nng nha s chy. Thnh phn ha hc: +Nha c 12-13% Antraglycozit, ch yu l Aloin (Dc Liu Vit Nam). +Nha cha Aloin, Isoaloin, b-Aloin, Aloe-emodin, Aloinoside A, B (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). +Trong L hi c Aloin (cng gi l Barbaloin), p-Coumaric acid, Glucose, Aldopentose, Calcium oxalate (Trung Dc Hc). + Prostanoid, Cyclooxygenase, Cholesterol (Afzal v cng s 1991). + Aloeresitanol, Cinnamic acid Wehmer C, Die Pflanzenstoffe (I), 1929: 148). + Isobarbaloin, Aloin B (Mulemann H. Pharm Act Helv 1952, 27: 17). + Cholesterol, Campesterol, b-Sitosterol, Lupeol (Waller G R v cng s, C A 1979, 90: 3177g). Tc dng dc l: +Tc dng i vi V trng: Aloin l cht ty x mnh v mnh hn so vi i hong. Aloin tc ng trn kt trng. L hi dng tht i trng c tc dng cng nh ung (Trung Dc Hc). + Tc dng ty x: Aloin l cht ty x mnh, tc dng kch thch i trng gy x thng km theo au bng, h chu sung huyt. Nghim trng c th gy vim Thn. L hi dng tht i trng c tc dng cng nh ung (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tc dng i vi tim mch: nc sc L hi c tc dng c ch tim c lp ca ch (Trung Dc Hc). + Nc ngm kit L hi c tc dng c ch vi mc khc nhau i vi nm gy bnh ngoi da (Hin i Thc Dng Trung Dc). + L hi cn c tc dng khng hot tnh ung th (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tc dng cha vt thng v vt phng: nc sc L Hi 10% bi trn th v chut thy rt ngn c thi gian iu tr. Trong nhng nm gn y, nc sc L hi dng iu tr phng c kt qu tt, 1 s trng hp cho thy L hi khng c vi Pseudomonas aeruginosa (Trung Dc Hc). +Tc dng chng khi u: L hi chit xut bng alcohol c tc dng c ch s pht trin ca 1 s khi u v x gan c trng (Trung Dc Hc).

+Liu nh L hi gip kch thch tiu ha (Liu thng dng: 0,5-1g), v n kch thch nh nim mc rut v khng cho cn b lu trong rut. Liu cao, n l v thuc ty mnh nhng tc dng chm, gy s sung huyt cc c quan bng, nht l rut ga. Ty theo liu dng, c th gy ty cn thit. C tc dng sau 10-15 gi, phn mm nho, khng lng. C khi hi au bng (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). +L hi liu cao 200-500mg nha kh (3-5 l ti) c tc dng x mnh. Cng nng x ny l do cc cht c nhn Anthraquinon ca L hi c tnh kch ng ng rut, gy ra au bng qun nn khng tt bng cc loi Mung (Cassia) hoc T dip [Sn](Thuc V Sc Khe 1996, 80: 23). +Tc dng khng sinh: cc nghin cu mi nht chng minh gel L Hi ti c tnh st khun, gy t (lm gim au sau khi bi), tng vi tun hon v vy gip mau lnh vt thng khi bi ln (Cuzzel 1986, David v cng s 1987, Rodriguez v cng s 1988, Hogan 1988). +Cc Anthraquinon ca cc loi Aloe kt hp c vi cc ion Calcium trong ng tiu thnh hp cht tan c tng ra ngoi theo nc tiu (Thuc V Sc Khe 1996, 80: 23). +Aloe vera gel c tc dng lm sn da, khng sinh, lm ng kt dch r (Thuc V Sc Khe 1996, 80: 24). Tnh v: +V ng nh mt (Bn Tho Thp Di). +V ng, tnh hn, khng c (Khai Bo Bn Tho). +V ng, tnh hn (Trung Dc Hc). +V ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: +Vo kinh Can, Tm, T (Trung Dc Hc). +Vo kinh Can, Tm, T, V, i trng (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: +Minh mc, trn Tm, st trng, gii c Ba u (Khai Bo Bn Tho). +Chuyn st trng, thanh nhit (Bn Tho Cng Mc). +Thanh nhit, nhun h, mt gan, kin T (Trung Dc Hc). +Nhun h, st trng (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: +Tr to bn, tr nh b cam nhit, tch tr (ng Dc Hc Thit Yu). King k: +ang c thai hoc ang hnh kinh: khng dng (Trung Dc Hc).

+Ngi T h hn, ri lon tiu ha: khng dng (Trung Dc Hc). +T V suy yu, tiu chy, ph n c thai: khng dng (Phng Php Bo Ch ng Dc). +L hi gy sung huyt, do , khng dng cho ngi b li dom v c thai (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Liu dng: 0,4-2g cho vo hon tn, khng cho vo thuc thang. Dng ngoi: va p ch bnh. c tnh: Dng liu qu cao (8g), c th gy ng c cht ngi [Tiu nhiu, yu ton thn, mch chm, h nhit ] (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). n thuc kinh nghim: +Tr to bn (do trng v thc nhit) mn tnh: L hi 20g, Chu sa 15g, cng tn nh, ha vi t ru lm vin. Mi ln ung 4g vi ru hoc nc cm, ngy 2 ln (Canh Y Hon Cc Phng). + Tr to bn, tiu b do nhit kt: L hi 6g, Nghin nt. Phn ra cho vo 6 vin nang nh. Mi ngy ung 2 ln, mi ln 2-3 vin nang. Nu khng c vin nang, dng ng trn vi thuc, ngm nut dn (L Hi Thng Tin Gio Hon - Trung Quc ng i Danh Y Nghim Phng i Ton). +Tr mng tip hp vim cp: L hi 3g, H hong lin 3g, ng quy 10g, Bch thc 12g, Xuyn khung 3g, V di 10g, Mc hng 3g, Long m tho 6g. Sc nc ung (L Hi Hon Gia V - S Tay Lm Sng Trung Dc). +Tr Can m thc nhit gy ra to bn, tiu , t, hoa mt, chng mt, nng hn th co git, pht cung, ni nhm: L hi, i hong, Thanh i (thy phi), mi th 4g, ng quy, Long m tho, Hong cm, Chi t, Hong b, Hong lin mi th 6g, Mc hng 5,5g, X hng 0,3g ( ring). Tn bt, luyn mt lm hon. Mi ln ung 6-10g, ngy 3 ln (ng Quy L Hi Hon - Tin t). +Tr cam nhit, giun a: L hi 15g, tn bt. Mi ngy ung 6g lc i vi nc m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr cam tch, to bn, giun a, suy dinh dng : L hi, Din h sch, Mc hng u 3g, V di, Thanh b u 6g, ng quy, Phc linh, Trn b u 10g, Chch tho 3g. Tn bt, trn h lm hon. Ngy ung 4-6g (L Hi Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr gh l, l lot hu mn: L hi 30g, Cam tho 15g. Tn bt. Dng nc u h ra ch lot ri p thuc vo (L Hi Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr mn mt thanh nin: Ch cao xoa mt c gia thm nc l L hi 5-7%, xoa ngy 1-3 ln. Tr 140 cas, c kt qu 136 cas (Vng Th - Liu Ninh Trung Y Tp Ch 1987, 9:27). +Tr to bn, kh tiu v thiu nc mt, vng da, yu gan yu rut: bt L hi 0,08g, Cao mt b tinh ch 0,05g, Phenltalein 0,05g, bt Cam tho 0,05g. T dc va 1 vin. Ngy ung 1-2 vin vo ba cm chiu. Tr nh di 15 tui khng dng (Vin Nhun Trng Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam).

+Phng nga si niu: Dng vi l L hi ti, ly gel nu vi u xanh lm nc ung hng ngy. n mi tun vi ln (Thuc V Sc Khe 1996, 81: 23). +Tr vim lot d dy: ung gel ti ca l L hi: c vi gi ung 1 mung canh gel ti, lc bng i [tng cng khong 400ml gel L hi ti/ngy] (Thuc V Sc Khe 1996, 81: 23). +Tr phng nng: Bi ngay gel L hi ln da vi gi 1 ln (Thuc V Sc Khe 1996, 81: 24). +Tr tr ra mu: bi gel L hi vo, ngy vi ln (Thuc V Sc Khe 1996, 81: 24). Tham kho: + L hi tnh hn, c th tr nhit, v ng c th t nhit, to thp, st trng, v thuc ch yu tr nhit, st trng (Bn Tho Kinh S). + L hi l thuc lm mt gan, st trng. Phm bnh c nhit thuc tng Can, dng L hi l khng do d g. Nhng v L hi v rt ng, kh rt hn, cc loi thuc ng hn khng v no bng. Tc dng ca L hi l ch thanh khng ch b. Nu ni nhit m khe th dng, nu ni nhit m tiu chy, n t th khng dng (Bn Tho Hi Ngn). + L hi ngoi kh hn, nhun h, thanh nhit, st trng ra khng cha c g khc nhng tnh v ca n rt ng, rt lnh liu lng dng t l tt. L hi nn dng lm vin, nu cho vo thuc sc th thuc c v ng, mi hi kh ngi, kh ung (ng Dc Hc Thit Yu).

L CHI HCH

Xut x: Bn Tho Din Ngha. Tn khc: an L (Bn Tho Cng Mc), Sn Chi, Thin Chi, i L, Nhu, Ha Chi, an Chi, Xch Chi, Kim Chi, Ha Thc, Nhn Chi, Qu Chi, T Chi, Thn Chi, Li Chi, Ly Chi, Cam Dch, Trc Sinh, L Chi Nhc, L Cm, Thp Bt Nng, Ng c T, Thin Cu T, Ngc Tnh T, Cam L Thy, Yn Hp T, Sanh X Chu, Hi Sn Tin Nhn, nh Ta Chn Nhn, Phong Y Tin T, Tru Ngc Thin Tng (Ha Hn Dc Kho). Tn khoa hc: Litchi chinensis Sonn. H khoa hc: H B Hn (Sapindaceae). M t: Cy g, cao 8-15m. Cnh trn, mu g.Tn l rng. L kp lng chim, 2-4 i l cht, cng, dai, u nhn, gc hi t, mt trn sng, mt di thm. Hoa xp thnh hnh chy ngn cnh, c lng nu, cung hoa c t. i hnh u phn thy nhn, c lng c 2 mt. Khng c trng. a vng phn thy, nhn. Nh 7-10. Bu 2 , c lng. Qu hnh trng, v s s. o ht dy bao gn hon ton ht, ht mu nu. Hoa thng 2-3. Qu chn t thng 5-7. a l: Trng nhiu min Bc Vit Nam. Ni ting nht l Hng Yn. Thu hi, S ch: Thu hi qu vo ma H. o ht dng ti hoc sy kh. B phn dng: Ht gi l L Chi Hch (thng dng hn), o ht gi l L Chi Nhc (ch n sng, t dng lm thuc). Ly th ht to, mp, sng bng l tt. M t dc liu: L chi hch hnh trn di hoc hnh trng, hi hp, di 2-2,4cm, rng 1,3-1,6cm. Mt ngoi mu hng hoc mu nu ta, nhn, trn, sng bng. Mt u c vt so mu trng vng, ng knh 1-1,3cm, bn cnh c 1 cc ni nh. Cht cng, co b v trong c 2 ming nhn mu vng tro. Khng mi, v cht (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ht: ra sch, thi mng, tm nc mui sao (1kg ht Vi dng 30g mui) hoc t tn tnh hoc chn, thi mng, phi hoc sy kh (Dc Liu Vit Nam). + n khi cn ti hoc sy kh dng dn (Phng Php Bo Ch ng Dc).

Bo qun: Phi cho tht kh, cm khng dnh tay, cho vo thng y tht kn. Thng sy cho kh trnh m, mc. Thnh phn ha hc: +Trong ht c Saponin, Tannin, a(Methylenecyclopropyl)-Glycine (Trung Dc Hc). +Trong ht c a(Methylenecyclopropyl)-Glycine, Saponosid, Tanin. o ht cha ng v cc Aminoacid (T in Cy Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: +Tc dng ni tit: tim di da a (Methylenecyclopropyl) - Glycine liu 60-400mg/kg cho chut nht nhn i 24 gi thy ng huyt h, lng Glycogen gan gim r (Trung Dc Hc). Tnh v: +V ngt, tnh sp, n (Bn Tho Cng Mc). +V ngt, tnh sp, hi n (Trung Dc Hc). +V ngt, hi ng, tnh n (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +V ngt, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: +Vo kinh Can, Tm bo (Bn Tho Cng Mc). +Vo kinh Can, Thn (Bn Tho Kinh S). +Vo kinh T, Can (Bn Tho Ti Yu). +Vo kinh Can, Thn (Bn Tho B Yu). +Vo kinh Can, Thn (Trung Dc Hc). +Vo kinh Can, Thn (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +Vo kinh Can, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: +L kh, ch thng, khu hn, tn tr (Trung Dc Hc). +Hnh kh, tn kt, kh hn, ch thng (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). +Tn kh tr, kh hn thp (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: +Tr Tm thng, Tiu trng kh (Bn Tho Din Ngha).

+Tr au do sn kh, hnh kinh au (Bn Tho Cng Mc). +Tr d dy au, ph n huyt kh thng (Bn Tho B Yu). +Tr cc chng hn sn, bng au, dch hon sng au, Can kh ut tr, d dy au mn tnh, kh huyt tr, bng au trc khi hnh kinh v sau khi sinh (Trung Dc Hc). +Tr hn sn, bng au, dch hon sng au (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). Liu dng: 10-15g sc ung hoc cho vo thuc hon, tn. Lc dng nn ga nt. King k: +Ch dng trong trng hp kh tr do hn thp (Trung Dc Hc). +Khng phi l sn kh thuc hn thp: t dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: +Tr mn nht: Mi vi (L chi nhc) gi nt vi mai thnh cao, p ln nht (T Sinh B Lm). +Tr mn nht: 5-7 mi vi, ga nt vi h np, lm thnh cao dn ln mn nht, h ming (Ph T Phng). +Tr rng au: dng qu Vi, c v, t tn tnh, tn bt, st vo rng th khi (Ph T Phng). +Tr au do kh huyt: L chi hch (t tn tnh) 20g, Hng ph 40g. Tn bt. Mi ln ung 8g vi nc mui v ru (Qun Thng Tn Ph Nhn Lng Phng). +Tr cm phong rng au nhc: L chi, 1 qu to, b ra, cho mui vo y v, luyn kh. Tn bt, st vo l khi ngay (Tp Hiu Phng). +Tr nc ct: C qu Vi (t thnh than), thm t ht mui (t thnh than), tn nhuyn, ha nc nng ung (Y Phng Trch Yu). +Tr ngc bng au, d dy au lu ngy: L chi hch 4g, Mc hng 3,2g. tn bt, mi ln dng 4g vi nc (Cnh Nhc Ton Th). +Tr T au lu khng khi: L chi hch, tn bt, mi ln dng 8g ung vi dm (Bn Tho Cng Mc). +Tr sn kh, dch hon sng au chu khng ni: L chi hch, Bt gic hi hng, Trm hng, Mc hng, Thanh dim, Mui n, Tiu hi, Xuyn luyn t nhc (ly ci). Tn bt, ung vi ru lc i (L Chi Tn Chng Tr Chun Thng). +Tr sn kh, dch hon sng au: L chi hch, Qut hch, Tiu hi, Ng th. Tn bt. Ngy ung 4-8g (Sn Kh Ni Tiu Hon - Bc Kinh Trung Dc Thnh Phm Tuyn Tp). +Tr sn kh: L chi hch (sao en), i hi (sao), lng bng nhau tn bt, ngy ung 3 ln, mi ln 4-6g vi ru m (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+Tr dch hon sng au: Ht vi, Ht qut, Tiu hi, Thanh b, lng bng nhau, sao vng, tn bt. Ngy ung 3 ln, mi ln 6-8g vi ru (Dc Liu Vit Nam) Tham kho: + L chi hch thin v tr sn kh. L chi nhc phn nhiu n, cha thy cho vo thuc. L chi xc c th tr si mc khng u (ng Dc Hc Thit Yu). + L chi hch v Qut hch u l v thuc l kh, ch thng, chuyn tr sn kh. L chi hch v ngt, tnh sp, n, thin vo h tiu, khng nhng l kh tr Can, Thn m cn n trung, hnh , ch thng, kim l trung tiu. Qut hch v ng, tnh bnh, khng c, thin vo h tiu, Can, Thn, s trng l l kh tr Can, Thn gy ra sn thng, lng au (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

LC GIC
A. Ngun gc Gc hu nai l nhng ga, cng ln thnh gc hay sng (xem m t con vt v lc nhung). Hng nm vo cui h, hi nai c u vo cy cho sng rng. Trong gc hu nai, huyt kh kit, c khi cn da bc, c khi ht c da, chi cn tr gc sng bng, mu vng hay hi hoc trng ng. Phn di to c nhiu u nh trn ni ln, phn trn nhn v nhn. C ngi thng cn c vo s nhnh v kch thc, mu sc phn bit gc hu vi gc nai, gc hu c 3 hoc 4 nhnh, di 30-50cm, ng knh chng 3cm, cht mn v rn, cng chc u trn cch nhau, mu gc nu. Gc nai cng ging gc hu nhng thng to v di hn: ng knh chng 3-6cm, di 50-60cm, chia 3-6 nhnh, mu tro nu hoc tro vng, u khng r, thng chy di. C 2 loi, khi b, vt b mu trng, gia c mu tro, ty hp. Nu ty rng l gc nh, xu. B. Phn loi gc Gc ly nhng con hu nai sn bn c hoc do n ma n t rng, vo cc thng 6 thng 8 ngi ta vo rng nht. Gc ly nhng con hu nai cn sng c coi l tt hn: c cn lin vi xng u, thng gi l gc bao b lin tng (cn c da v xng u) hay khng cn da u nhng gc dnh c xng u gi l gc lin tng. Gc t rng, nht rng v thuc loi km. Trong loi gc ny, ngi ta thng phn bit ra: gc cn phn di, mu gc trng ng c coi nh ng u trong loi gc t rng, sau n loi gc t rng nhng khng cn , lm vo mu sc trng nht l loi km. Khi dng gc, ngi ta thng ca thnh tng khc ngn, tm vi mt sao vng, tn nh. C khi ngi ta ca thnh khc ngn, dng than t qua, tn nh mi dng.

T lc gic c th ch thnh cao ban long v lc gic sng. Cao ban long: Xem v cao ban long. Lc gic sng: Cornu cervu degelatinarum. C hai loi lc gic sng. Lc gic sng theo li Nht Bn Sng hu nai t cho en (hc thiu) ri tn nh. Lc gic sng ca Trung Quc v Vit Nam l sng hu cn li sau khi nu cao ban long ri phi kh tn nh. Loi ny c khi ngi ta vn b i hay bn cy. C. Thnh phn ha hc Trong gc hu nai c khong 25% cht keo (keratin) 50-60% canxi photpht, canxi cacbonat, mt t cht m v t nc. Trong lc gic sng t l cht keo mt hn hoc cn rt t D. Cng dng v liu lng Trc y chu u cng c dng sng hu nai lm thuc, nhng sau v him, kh tm v c nhng v khc thay th c cho nn khng dng na.

LC NHUNG

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Ban long chu (m Liu Phng), Hong mao nhung, Huyt nhung, Quan lc nhung (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc: Cornus cervi Parvum.

H khoa hc: H Hu (Cervidae). M t: Lc nhung l nhung (sng non) ca hu c (Lc) [Cervus Nippon Temminck] hoc con nai (M) [Cervus Unicolor Cuv.] c ch bin thnh. Hai loi hu v nai u thuc ngnh ng vt c xng sng (Vertebrata), lp c v (Mamalia), b Quc chn (Arliodactyla), h Hu (Cervidae). Sng non khi mi mc di 5-10cm, rt mm. Mt ngoi ph y lng t mu nu nht, trong cha rt nhiu mch mu. Sng non mm v s mn nh nhung (v vy gi l Lc nhung). Thu hi: Ch c hu c mi c sng. T 2 tui tr i, hu nai c bt u c sng nhng phi t 3 tui tr i sng hoc nhung mi tt v mi thu hoch c . Hng nm vo cui ma h, sng hu nai c s rng i v vo ma xun nm sau s mc li sng khc. * C loi hu nai cho 2 ln nhung 1 nm. Ln ct nhung th nht tin hnh 40 - 50 ngy sau tit thanh minh (khong thng 2-3 m lch). Ln th 2 khong 50 - 60 ngy sau ln ct th nht ( trc hoc sau ngy lp thu - thng 56). Phn dng lm thuc: Lc non ca sng. Bo ch: + Dng dy tri hu, treo cao khi mt t. Dng ca, ca tht nhanh vo gn st sng. Nht b cc cht bn bao quanh nhung i, sau , ly dy buc cht phn u ca li. Cho u nhung ct vo ni nc si 3-4 ln , mi ln 15-20 pht, n khi c bt ming ct v nhung c mi lng trng g luc chn th thi. Thng khong 2-3 gi. Sau phi hoc sy kh. Ngy hm sau li lm nh vy. Sy nhit 70-80oC trong vng 2-3 gi ri ly ra. Lm nh vy 2-3 ln cho tht kh l c (Trung Dc i T in). + t chy lng t, ly mnh thy tinh co sch ri tm ru nng cho mm, thi thnh tng phin, phi kh dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ca ly nhung t ch cch nhung 3cm. Nhung ct c cn ch bin ngay v vi mu v cht tht lu c th b thi ra v c gii b. em cp nhung ngm vo ru 1 m. Khi ngm ch ch ct ln trn cho cht tt trong nhung khng ra ht vo ru. Hm sau, rang

ct cho va, vo 1 ci ng, gia cp nhung ( ch ct ln pha trn). Khi ct ngui li ra thay ct mi rang vo. Mi ln thay ct li nhng nhung vo ru cho ru thm vo. Lm nh vy cho n khi sng kh. Ct i dng. Hoc ch tm ru vo nhung ri sy kh. Kh ri li tm ru v li sy kh cho n khi nhung kh kit l c. Vic ch bin i hi khong 2-3 ngy. Mt cp nhung nng 800g khi kh ch cn chng 250g. Tuy nhin khi ch bin nu khng cn thn nhung c th b nt, mu chy ra ht, gi tr lm thuc s gim (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Thnh phn ha hc: Trong Lc nhung c n 25 loi Acid Amin, Calci Phosphat, Calci Carborat, cht keo, Oestrogen, Testosteron v 26 loi nguyn t vi lng nh Cu, Fe, Zn, Mg, Cr, Br, Coban, Kim... (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Pavelenco (Lin x) ly t nhung cc loi hu nai Xiberi 1 s cht ni tit gi l Lc Nhung Tinh (Pantocrin), ri ch thnh thuc ung hoc tim mang tn Pantocrin (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Glycine, Lysine, Arginine, Aspartic acid, Glutamic acid, Proline, Alanine, Leucine (Phm Ngc Lm, Trung Tho Dc Thng Bo 1979, (8): 4). + Cholesteryl myristate, Cholesteryl oleate, Cholesteryl palmitate, Cholesteryl stearate, pHydroxybenzaldehyde, Cholesterol, Cholest-5-en-3b-ol-7-one (Hattori M v cng s, Sinh Dc Hc Tp Ch [Nht Ban] 1989, 43 (2): 173). + Sphingomyelin, Ganglioside (Phan Ln S, Phc Kin Y Dc Tp Ch, 1980, 2: 64). + Estradiol (Kim Thun n, Th Sn Khoa Hc Thc Nghim 1979, (4): 24). Tc dng dc l: + Bo Y Hc Lin X thng 2-1954, Rexetnikova A.D gii thiu tc dng ca Lc nhung nh sau: . Lc nhung c tc dng tt i vi ton thn, nng cao nng lng cng tc, gip n ng ngon, bt mt mi, lm nhanh lnh cc vt thng, tng sc li niu, tng nhu ng rut v bao t, nh hng tt n vic chuyn ha cc cht Protid v Glucid. . Liu lng khc nhau ca Lc nhung c tc dng khc nhau i vi mch mu tim: liu cao gy h huyt p, bin co bp ca tim tng, tim p nhanh, lng huyt do tim pht ra cng tng ln . 1- Tc Dng i Vi Tim Mch: Theo loi nhung ca Ty b li , ly ra cht Lc Nhung Tinh (pantocrinum), dng liu cao c th lm h huyt p, tng lu lng mu ng mch vnh ca tim chut ln c lp, tim co bp mnh hn, nhp tim chm li, lm cng tim. Trn thc nghim cn thy c tc dng phng tr nhp tim khng u, tng nhanh s hi phc huyt p thp do mt mu cp (Trung Dc i T in). 2- Tc Dng Cng Trng: Lc nhung tinh c tc dng nh kch thch t sinh dc, lm tng nhanh th trng v chiu cao ca chut bch th nghim v t cung ca chut ci pht trin, tng nhanh s hi phc ca xng v lm vt thng chng lnh (Trung Dc i T in).

3- Tc Dng Chng Lot: Cht Polysacaride ca Lc nhung c tc dng chng lot r i vi m hnh gy lot bng Acid Acetic hoc tht mn v (Trung Dc i T in). 4- Tc Dng Tng Th: Lc nhung tinh c tc dng cng trng, chng mi mt, nng cao hiu qu cng tc, ci thin gic ng, kch thch tiu ha, ci thin trng thi suy dinh dng v ri lan chuyn ha m, ci thin trng thi chuyn ha nng lng thp, lm cho chut chu ng tt hn mi trng nhit cao hoc nht thp. Nng cao tnh min dch ca c th, lm tng hng cu, huyt sc t v s tng sinh ca t bo li hng cu, tng bch cu (Trung Dc Hc). c Tnh: + Thuc khng c. Bm n 40g/kg thuc vo d dy chut vn khng gy cht (Trung Dc Dc L D Lm Sng). + Khng o c liu c cp LD50. Tc dng ph thng gp l ri lon tiu ha, da ng , nga, chu k kinh nguyt ko di (Trung Dc Dc L D Lm Sng). Tnh v: + V ngt, tnh n (Bn Kinh). + V chua, tnh hi n, khng c (Danh Y Bit Lc). + V ngt, mn, tnh n, khng c (Bn Tho Mng Thuyn). + V ngt, tnh n (Trung Dc Hc). + V ngt, mn, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). + V ngt, tnh n (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Thn (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh th quyt m (Tm bo), Th thiu m (Tm), Tc thiu m (Thn), m [Can] (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Thn, Can, Tm v Tm Bo (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh Can, Thn (Trung Dc i T in). + Vo kinh Can, Thn, Tm, Tm bo (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). * Tc dng ch tr: + ch kh, cng kh, sinh x, bt lo, Ch lu h c huyt, hn nhit kinh gin (Bn kinh). + Dng ct, an thai, ung lu ko di tui th.Tr h lao, st rt, gy m, tay chn au, lng v tht lng au, tit tinh, huyt suy, bng c bu mu, tn si ng tiu, ung nht, nng trong xng (Danh Y Bit Lc). Tc quyt

+ B cho nam gii b lng lnh, chn v gi khng c sc, mng tinh, tit tinh, ph n b bng trung lu huyt [nng ln ung vi ru, lc i] (Dc Tnh Lun). +B h, trng gn ct, ph huyt, an thai, h kh [nng vi dm dng] (Nht Hoa T Bn Tho). + Sinh tinh, b ty, dng huyt, ch dng, lm mnh gn xng. Tr h tn, tai , mt m, chng mt, h l... Ton thn con hu u b dng cho con ngi (Bn Tho Cng Mc). + Tr tr nh b u trng nht, nc u khng v, tiu chy, ngi ga T V h hn, mnh mn khng c ha hoc n ung tht thng (Bn Tho S Yu). + Trng nguyn dng, b kh huyt, ch tinh ty, cng gn ct. Tr h lao, gy m, tinh thn m mui, chng mt, tai , mt m, lng gi au, lit dng, hot tinh, t cung h lnh, bng lu, i h (Trung Dc i T in). Liu dng: Lc nhung khng cho vo thuc sc, ch tn nh, ha ung ring t 1,2 - 4g. King k: + Bng nhin b t di, khng dng (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Thn h c ha: khng nn dng. Thng tiu c m nhit hoc V (d dy) c ha: khng dng. Phm th huyt, h huyt, m h ha tch: khng dng (Bn Tho Kinh S). + Ngi m h ha vng: khng dng (Trung Dc i T in). + Trong ngi c thc nhit: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr tinh huyt suy kit, sc mt en sm, tai , mt hoa, ming kh, kht, lng au, gi mi, tiu c, trn to di hn: Lc nhung, ng quy (u ty ru). Lng bng nhau, tn bt. Dng tht mai nu thnh cao, trn thuc bt lm hon. Ngy ung 8-12g lc i vi nc cm (Hc Hon - T Sinh Phng). + Tr tinh huyt u kh, doanh v hao tn, st v chiu, t ra m hi, hi hp, lo s, chn tay mi, cc loi h yu: Lc nhung (chng ru), Ph t (bo) u 40g. Tn bt. Chia lm 4 phn. Thm Sinh khng 10 lt, sc ung m(Nhung Ph Thang - Th Y c Hiu Phng). + Tr h yu, lit dng, da mt khng ti, tiu nhiu, khng mun n ung: Lc nhung 2040g. Ngm ru 7 ngy, ung dn (Lc Nhung Tu - Ph T Phng). + Tr Thn dng bt tc, tinh kh hao tn gy nn lit dng, di tinh, hot tinh, tit tinh, lng au, gi mi, u vng, tai : Lc nhung, Nhn sm, Thc a, Cu k t, Ph t. Lm thnh hon, ung (Sm Nhung V Sinh Hon - Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tr ph n b bng lu, v sinh do dng ha suy: Lc nhung 40g, Thc a 80g, Nhc thung dung 40g, tc ct 40g. Tn bt. Ngy ung 8-12g. (Lc Nhung Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr ph n b bng lu: Lc nhung 1g, A giao, ng quy u 12g, tc ct 20g, B hong 6g. tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 4g vi ru m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lit dng, tiu nhiu: Lc nhung, sao ru, tn bt. Mi ln ung 0,8g-1,2g vi nc sc 20g Dm dng hoc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ty h yu, chn tay mm, xng mm, tr nh pht dc km, chm mc rng, chm bit i: Lc nhung 1g, Ng gia b, Sn th, Phc linh, n b, Trch t u 12g, Thc a 16g, X hng 0,1g. tn bt. Trn vi mt lm vin. Ngy ung 2 ln, mi ln 4-12g (a hong Hon Gia V - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu chy do Thn h: Trng Qu Bo dng dung dch Lc Nhung Tinh tim bp, mi ngy hoc cch nht tim lin 2 ln. Tr 16 trng hp, c kt qu: 03, khi: 12, khng khi: 01 ( Tp Ch Trung Y Dc Ct Lm 1985, 2:22). + Tr lit dng: T Kh Phc dng Lc Nhung Tinh thy chm cc huyt Kh hi, Quan nguyn, Trung cc, Khc ct, Tc tam l, mi huyt 0,5ml, huyt Mnh mn 1ml, cch 1 ngy tim 1 ln. Mi liu trnh 15 ln (C kt hp ung thm Trung dc theo bin chng). iu tr 42 trng hp, c kt qu tt (Tp Ch Trung Y Trit Giang 1983, 11:498). + Tr r lon dn truyn nh tht: Thi T Nhn dng Lc nhung tinh tim bp mi ngy 2ml, mt liu trnh l 25-30 ngy. Tr 20 ca, c kt qu 85% (Tp Ch Y Hc Trit Giang 1988, l: 22). Tham kho: + " M lc ty (ty ca hu) hoc Mai hoa lc ty: tr nam gii v n t b thng trung tuyt mch, gn c au cp, ho nghch [dng ru ha ung](Danh Y Bit Lc). + Ngc hnh v tinh hon ca hu c c tc dng b trung, yn ng tng, trng dng kh, ngm ru hoc nu cho go m n. Ch tr chng lng au, Thn h, tai , lit dng, t cung lnh, v sinh." (Danh Y Bit Lc). + Ton thn con hu u b dng ngi, nu, chng, sy kh, ngm ru ung u tt (Bn Tho Cng Mc). + Lc huyt: i b h tn, ch kh huyt, gii n c, dc c, dng tt i vi cc chng h tn, lng au, hi hp, mt ng, ph nuy, th huyt, bng trung, i h (Bn Tho Cng Mc). + Ly no v ty sng ca Lc nu thnh cao, mi ngy dng 40g, thm mt 80g, luyn u, cho vo h snh bt kn, dng lm thuc t b rt tt (Bn Tho Cng Mc). + Lc Thai b dng chn kh (thin chn) l thuc tt t ch thiu ha. Thuc b h nguyn, iu kinh, sinh con, t huyt h, tinh tn, bng lu, i h, cho vo thuc hon tn hoc nu cao ung (Bn Tho Tn Bin). + Tnh con Hu dm m khng suy yu, sng ca n cha y vi thng ln v di nng n mt hai chc cn, sinh trng l lng, khng c ci g hn n. V tnh n nhit, sinh ha khng ngng, kh ha khng ng c, cho nn n c tc dng b thn rt tt (Dc Phm Vng Yu).

+ Lc nhung l v thuc ct yu b huyt c, sinh huyt mi (Dc Phm Vng Yu). + " Nhng loi thuc tr dng khc phn nhiu l to nhng Lc nhung mnh m khng to. Nhng v thuc hnh kh phn nhiu l tn, Lc nhung bc ln nhng khng tn. Nhng v thuc hnh huyt khc phn nhiu l cng, Lc nhung b m khng cng. L th huyt nhc hu tnh, dng cha h tn, gy m hay hn cc loi thuc khc. Ton b tinh kh ca hu c ni sng, di gc sng lin vi mch c, sng hu l loi sng ln nht trong cc loi th, v vy c th bit rng mch c ca hu rt thnh, c th b c mch c ca c th con ngi . Mch c thng vi Thn, li ch c Thn. Trong sng u c mu xuyn sut, mch Xung l b ca huyt (huyt hi), v vy c th b dng c mch Xung. Mch c v mch Xung c 2 u c b nh vy l b c kh ln huyt. Sng hu tnh n, v vy cng tr dng, l 1 vt gm nhiu cng nng c th. Lc nhung l sng non mi mc ca hu, cng hiu b dng ch huyt rt ln. Lc gic l sng ga ca hu trng thnh, c tc dng b dng ch kh, bi thm tinh ty nhng hi km Lc nhung. Lc gic giao l sng hu ca ct tng tc mt, cho nc vo nu ln, c li, nh thnh git trn ng li l c, l thuc n b tinh huyt. Lc gic sng l sng hu ca ct thnh tng tc mt, cho vo h nh, nc v ru vo, ly chu y li, p bn kn ri t vo trong ng cm, t ln nung cho sng mm ra, ly dao tre co sch lp sng trng ng li trn ming sng . Tinh huyt b thiu m c th hp thu c cht bo b th dng loi cao, nu ch c dng h m khng hp th c t b th dng loi sng trng (Lc gic sng). Gn hu th b gn ct, ch kh lc. Tht hu ch v b trung, n kh huyt " (ng Dc Hc Thit Yu). + Dng Lc nhung tr xng gy gip cho xng mau lin. Trng hp mn nht l lot, dng Lc nhung c tc dng lm lnh ch lot (S Tay Lm Sng Trung Dc).

MA HONG

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Long sa (Bn Kinh), Ty dim, Ty tng (Bit Lc), Cu ct, Xch cn (Ha Hn Dc Kho), u n tho, Trung ng tit th, Trung hong tit th (Trung Quc Dc Hc i T in). Tnh ma hong, Kh tit ma hong, Bt kh tit ma hong, Ma hong chch mt (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc: Ephedra sinica Stapf. Ephedra equisetina Bge. Ephedra intermedia Schrenk et Mey. H khoa hc: H Ma hong (Ephedraceae). M T: Tho ma hong (Ephedra sinica Stapf.) cn gi l in ma hong hay Xuyn ma hong: cy tho, mc thng ng, cao 30-70cm. Thn c nhiu t, mi t di chng 3-6cm trn c rnh dc. L mc i hay mc vng tng 3 l mt, thoi ha thnh vy nh, pha di l mu hng nu, pha trn mu tro trng, u l nhn v cong. Hoa c hoa ci khc cnh. Cnh hoa c nhiu hn (4-5 i). Qu tht mu . Mc tc ma hong (Ephedra equisetina Bge.): cy mc thng ng, cao ti 2m. Cnh cng hn, mu xanh xm hay hi trng. t ngn hn, thng ch di 1-3cm, l di 2mm, mu ta. Hoa c v ci khc cnh. Qu hnh cu, ht khng th ra nh Tho ma hong. Phn bit vi Tho ma hong ch: Tho ma hong c t di hn (3-6cm), ht th ra nhiu hn. Trung ma hong (Ephedra intermedia Schrenk et Mey.) cng c t di nh Tho ma hong, nhng ng knh cnh Trung ma hong thng hn 2mm, cn ng knh Tho ma hong ch khong 1,5mm. a l: Ma hong cha thy c nc ta, cn phi nhp Trung Quc. Thu hi, S ch: Cui ma thu ct ly thn mu, phi kh. B phn dng: Thn (b t). Th thn to, mu xanh nht, t gc, chc, v ng, cht l tt. M t dc liu:

Thn hnh tr trn, nh di, c phn chi v c dnh t gc cht g mu nu. Di khong 40cm, ng knh 0,2cm, mu vng lc hoc xanh nht. thn c ng nhn nh, chy dc, s vo hi c cm gic th, t r. Trn t c 2 3 l nh, trn mu trng xm, u nhn, di gc mu nu lin vi nhau thnh dng hnh ng. Cht nh, dn, d b. B ra c bi nh bay ra. Mt b khng bng, hi c x, trong rut mu vng hng. Hi thm, v ng, hi cht (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ct b r, nu si 10 d, vt b bt, dng (Li Cng Bo Ch). + Nu gim si, phi kh (Li Cng Bo Ch). + Tm mt, sao. Trc ht cho 1 t nc vo mt, quy u, un si, trn u Ma hong sch, thi on vi nc mt, sao nh la n khi khng dnh tay l c (ng Dc Hc Thit Yu). + Thn ct khc 1-2 cm (dng sng). Tm mt long hoc tm gim sao qua (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ni mt, kh, trnh nh nng. Thnh phn ha hc: Trong Ma hong c: + Ephedrine, Pseudoephedrine, Norephedrine, Norpseudoephedrine, Methylephedrine, Methylpseudoephedrine (Trng Kin Sinh, Dc Hc Hc Bo 1989, 24 (11): 865). + Ephedroxane (Chohachi Konno v cng s, Phytochemsty, 1979, 18 (4): 697). + a, a, 4-Trimethyl-3-Cyclohexen-1-Methanol, b-Terpineol, p-Meth-2-en-7-ol), a-Terpineol, 2,3,5,6-Tetramethylpyrazine (Ga Nguyn n - Trung Quc Dc Hc Tp Ch 1989, 24 (7): 402). + Benzoic acid, p-Hydroxybenzoic acid, Cinnaic acid, p-Coumaric acid, Vanillc acid, Protocatechuic acid (Chumbalov T K v cng s. C A, 1977, 87: 81247p). Tc dng dc l: + Dng liu cao hoc ung qu lu ngy c th gy ra m hi ra qu nhiu gy nn suy nhc. Ma hong nng mt c tc dng lm gim trng thi pht hn ny (Trung Dc Hc). + C th lm tng huyt p (Trung Dc Hc). + Tc dng pht hn: Ch dng lc nng ngi thy c tc dng lm tng bi tit m hi. Th c v trn thc nghim cha thy r (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng gii nhit: Tinh du Ma hong c tc dng h nhit i vi chut nht bnh thng (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Tc dng chng co tht ph qun t t v ko di do Ephedrin lm gan c trn kh qun (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng li tiu: Alcaloid Ma hong c tc dng li tiu r (S Tay Lm Sng Trung Dc). + C tc dng lm co tht c vng bng quang gy ra nc tiu (Thc Dng Trung Y Hc). + Alcaloid Ma hong c tc dng kch thch bi tit nc tiu v dch v (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). + Tc dng tng p: Ephedrin lm co tht mch mu, v vy lm huyt p tng nhng chm v ko di vi gi (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Ephedrin c tc dng hng phn v no, lm tinh thn phn chn, hng phn trung khu h hp, lm gim tc dng ca thuc ng (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). + Tc dng khng Virus: Ma hong c tc dng c ch Virus cm [do tinh du Ma hong] (Dc Hc Bo 10 (3): 147-149, 1963). + R Ma hong c tc dng hon ton ngc vi cnh v thn Ma hong (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). + Cao lng Ma hong tim vo ng vt thy huyt p gim, mch mu ngai vi gin, h hp tng nhanh (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). Tnh v: + V ng, tnh n (Bn Kinh). + V hi n (Bit Lc). + V ngt, tnh bnh (Dc Tnh Lun). + V hi ng m cay, tnh nhit m khinh trng (Bn Tho Cng Mc). + V chua, hi ng, tnh m (Trung Dc Hc). + V cay ng, tnh n (Trung Dc i T in). + V cay, hi ng, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh tc Thi m [T] (Trn Chu Nang). + Vo kinh tc Thi m [T], th Thiu m [Tm] (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Ph, Bng quang (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, bng quang (Trung Dc i T in). + Vo kinh ph, Bng quang, Tm, i trng (ng Dc Hc Thit Yu).

+ Tn hn, gii biu, tuyn ph, bnh suyn, li niu, tiu thng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Pht biu, xut hn, kh taf nhit kh, ch khi nghch thng kh, tr hn nhit, ph trng kin tch t (Bn Kinh). + Gii biu, kh phong, tuyn Ph, bnh suyn, li niu, tiu ph (Trung Dc Hc). + Pht hn, bnh suyn, li thy (Trung Dc i T in). + Pht hn, bnh suyn, li tiu, tn t (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr thng hn, trng phong, u au, n ngc (Bn Kinh). + Tr st cao, n ngc, n dch (Dc Tnh Lun). + Tr mt sng au, thy thng, phong thng, sn hu huyt tr (Bn Tho Cng Mc). + Tr ngoi cm phong hn, suyn, ph thng (Trung Dc Hc). + Tr phong thp khp c hiu qu (Hin i Thc Dng trung Dc). + Hu phc lm s ca n (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Bch vi lm s cho n (c Bn Tho). King k: + Cui ma xun c chng n ngc, u ma h c chng hn dch, nht thit phi king dng. Ngi h yu cng cm dng. Nu ung nhiu qu th s b vong dng. Chng thng phong c m hi vi chng m h thng thc cng cm dng. Bnh khng c hn t hoc hn t ti phn l v thng hn c m hi th tuy c pht st, s lnh u khng nn dng (Dc Phm Vng Yu). + Ngi b biu h, m hi ra nhiu, ho suyn do ph h: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Huyt p cao, tim suy: dng nn cn thn (Thc Dng Trung Y Hc). + K T tn v Thch vi (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Ngi th huyt khng c dng. C th vn kh h, suy nhc, c thai: khng dng (Dc Tnh Thng Kho). Liu dng: 2 12g. n thuc kinh nghim: + Tr ngoi cm phong hn, biu thc, khng m hi: Ma hong, Qu chi u 8g, Hnh nhn 12g, Cam tho 4g. Sc ung (Ma Hong Thang Thng Hn Lun).

+ Tr thn vim, thy thng cp tnh c ni nhit: Ma hong 8g, Thch cao (sng) 40g, Cam tho 4g, i to 12g, Sinh khng 8g. sc ung (Vit T Thang Thng Hn Lun). + Tr thn vim, thy thng cp km cm nhim ngoi da: Ma hong 8g, Lin kiu 12g, Xch tiu u 20g, Tang bch b 12g, Hnh nhn 12g, Cam tho 4g, Sinh khng 4g, i to 3 tri. Sc ung (Ma Hong Lin Kiu Xch Tiu u Thang Thng Hn Lun). + Tr thng hn phn biu cha gii, vng di tim c thy kh, nn khan, st m ho hoc kht hoc tiu chy hoc ngn nghn, hoc tiu t khng thng, bng di y, suyn: Ma hong (b mt), Thc dc,T tn, Can khng, Cam tho (chch), Qu chi (b v) u 3 lng, Ng v t na thng, Bn h na thng (cho vo trc). Sc ung (Tiu Thanh Long Thang Thng Hn Lun). + Tr di tim hi hp: Bn h, Ma hong, lng bng nhau. Tn bt. Trn mt lm vin, to bng ht u ln. mi ln ung 3 vin, ngy 3 ln (Bn H Ma Hong Hon Kim Qu Yu Lc). + Tr bnh v thy, mch Trm, Tiu thuc v chng Thiu m: Ma hong 90g, Cam tho 60g, Ph t 1 c (nng). Sc ung (Ma Hong Ph T Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr thng hn hong n biu nhit: Ma hong 1 nm, b t, cho vo bc vi, ngm vi 5 thng ru, chng cn thng, ung cho ra m hi (Ma Hong Thun Tu Thang - Thin Kim Phng). + Tr trng phong tay chn co rt, cc khp au nhc, phin nhit, tm lon, s lnh, khng mun n ung: Ma hong 30 th, Hong k 12 th, Hong cm 18 th, c hot 30g, T tn 12 th. Sc ung (Tam Hong Thang Thin Kim Yu Phng). + Tr biu hn, ho, suyn m s lnh, khng m hi: Ma hong 8g, Hnh nhn 12g, Cam tho 4g. Sc ung nng (Tam o Thang Cc Phng). + Tr thin hnh nhit bnh mi pht 1 2 ngy: Ma hong 40g, b t. Sc vi 4 thng nc cn 2 thng, b b. Thm 1 nm Go t vo nu thnh cho. Ly nc thuc xng cn cho th n. Ra m hi th khi (Tt Hiu phng). + Tr phong t, au do lnh: Ma hong b r 150g, Qu tm 60g. ngm vi 2 lt ru. Mi ln ung 1 tha canh cho ra m hi l phong s ht. Mi ln ung nn hm nng (Thnh Hu Phng). + Tr sn hu bng au, mu ra khng dt: Ma hong (b t), ung vi ru. Ngy 2 3 ln th huyt s ht ra (T Mu B Lc). + Tr lu m, m n, mn nht lu ngy khng c u: Ma hong 2g, Thc a 40g, Bch gii t (sao, tn nhuyn) 8g, Bo khng (tro) 2g, Cam tho, Nhc qu u 4g, Lc gic giao 12g. Sc ung (Dng Ha Thang Ngoi Khoa Ton Sinh Tp). + Tr tu tra t: Ma hong, Ma hong cn u 60g, Ru tt 5 h (bnh nh), cho thuc vo chng khong 3 nn nhang (15 pht), phi sng mt m. Mi bui sng v ti ung 1 chn nh (Ma Hong Tuyn Ph Tu Y Tng Kim Gim)

+ Tr ph qun vim cp, phi vim, st cao khng h, kht, ho suyn: Ma hong, Hnh nhn, Cam tho, bch b u 8g, Thch cao (sng) 40g, Ct cnh, Hong cm u 12g. Sc ung (Ma Hnh Thch Cam Thang Gia V - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho g km m nhit: Ma hong, Hnh nhn, Thch cao, Cam tho, Bch b u 8g, Xuyn bi mu 4g. Sc ung (Ma Hnh Thch Cam Thang Gia V - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Ma hong l thuc tr chng thc phn V, Qu chi tr chng h phn Vinh (Bn Kinh). + Mun pht biu, dng Ma hong m khng c Thng bch th khng pht c (Y Phng Tp Gii). + Ma hong tnh nh, thanh c th tr thc chng, l v thuc hng u [ht tn, nhng ch nn dng lc ang ma ng, bnh phn biu, ng l c hn t, nhng cng khng nn dng nhiu v m hi l dch ca Tm, ra nhiu m hi qu th ng n Tm huyt m sinh ra chng chy mu cam, thm ch vong dng, v vy, phi cn thn (Dc Phm Vng Yu). + Ma hong gp Thch cao th pht tn khng mnh Bn Tho S Chng). + Dng thuc phn kh gip Ma hong th c th lm mof hi phn V; Dng thuc phn huyt tr gip cho Ma hong th c th lm m hi phn Vinh; Dng thuc n tr lc cho dng dc th c th trc ht chng m hn ngng ng; Dng thuc hn h tr m dc th c th gii ht n t, vim nhit (Dc Phm Vng Yu). + Dng Ma hong phi b r v t i, v Ma hong l v thuc pht hn, nu khng b r hoc t ca n i th n li c tc dng cm m hi. Sc thuc c Ma hong nn sc Ma hong ring, khi si, bt ni ln, vt b bt i, nu ung phi bt , lm cho ngi ta kh chu, bt rt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ma hong l v thuc pht hn, tnh ca n l tu tn nhng ng Chu an Kh vn thng dng Sm tt lm s cho n, tr c nhng chng Biu thc m m hi khng ra c. Cho ung mt nc thy cng hiu th thi ngay, khng nn ung nhiu, lm cho m hi ra qu hoc c th b chy mu cam, hoc vong dng m cht (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ma hong hp vi Qu chi c tc dng pht hn, l thuc tn n gii biu, thch hp vi ngi b thng hn thc chng biu, khng ra m hi, bnh thuc kinh Thi dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ma hong hp vi Hnh nhn c tc dng ch suyn. Nu kt hp vi Qu chi th tr suyn thuc hn; Hp vi Thch cao th tr suyn thuc Ph nhit (ng Dc Hc Thit Yu). + Ma hong hp vi Cam tho, ung ngui, c th tr thy thng b tc Ph (ng Dc Hc Thit Yu). + Ma hong cng ga vi Thc a c tc dng lm tan c hn kt phn m, c th tr cc chng m th, trng h (ng Dc Hc Thit Yu).

+ Ma hong pht hn nhiu hoc t l do thay i liu lng phi hp vi Qu chi. Lng Ma hong dng nhiu hn Qu chi th sc pht hn mnh hn. Trng hp cn dng Ma hong pht hn m m hi khng ra nhiu, c th thay i t l thch hp gia Ma hong v Qu chi: dng Ma hong bng Qu chi hoc Ma hong t hn, nn cn nhc quyt nh (ng Dc Hc Thit Yu). + Mun pht hn th dng cng Ma hong, mun ch hn th dng r Ma hong. Ma hong b t i, gi l Tnh Ma hong, sc pht hn tng i mnh. Ma hong khng b t th sc pht hn hi yu. Ma hong chch mt, dc tnh tng i ha hon. Ma hong nhung l Ma hong ga nt nh nhung, sc pht hn cng ha hon (ng Dc Hc Thit Yu).

MCH MN

Xut X: Bn Kinh. Tn Khc: Thn ng (Nh Nh), Mch ng (Dc Phm Ha Ngha), Dng cu, cu, Dng t, i cu, V cu, Tuyt cu, Bc ip (Ng Ph Bn Tho), Dng th, V phch (bit Lc), Giai tin tho (Bn Tho Cng Mc), i mch ng, Thn mch ng, Nhn lng, Bt t tho, Mch vn, Tho mch d0ng, Hng n tho, Bt t dip, Tr lo tho, Sa tho t cn, ng nhi sa l, An thn i chi, Qua hong, T ng (Ha Hn Dc Kho), C Tc Tin, Lan Tin (Dc Liu Vit Nam). Tn Khoa Hc: Ophiopogon japonicus Wall. H Khoa Hc: Thuc h Mch Mn ng (Haemodoraceae). M T:

Loi tho, sng lu nm, cao 10-40cm, r chm, trn r c nhng ch pht trin thnh c mm. L mc t gc, hp, di 15-40cm, rng 1-4cm, gc l hi c b. Cn mang hoa di 1020cm, hoa mu l nht, cung di 3-5mm, mc tp trung 1-3 hoa k cc l bc, mu trng nht. Qu mng mu tm en, ng knh ca qu chng 6mm. Qu c 1-2 ht. c trng mt s ni, nhiu nht Hi Hng, H Sn Bnh, H Bc. B Phn Dng: C to bng u a, mm, v trng vng, tht ngt, khng mc, khng b teo l tt. C cng, v ng th khng nn dng (Dc Liu Vit Nam). M t dc liu: Mch mn hnh ging ci sut vi, gia bo mp, trn, dt, khng u. di khong 1,6-3,3cm, ng knh phn gia 0,3-0,6cm. Mt ngoi mu vng trng, na trong sut, c vn dc mn. Cht mm dai, mt ct ngang mu trng, ging cht sp, mn. Gia c li cng nh, c th rt ra. Hi c mi thm, v ngt, nhai th dnh. Th to, mu trng vng nht, cht mm, nhai dnh l tt. Th nh, mu vng nu, nhai t dnh l loi km. Phn r con khng dng lm thuc (Dc Ti Hc). Thu Hi: Vo thng 7-8, chn nhng c ga trn 2 nm, ct b r con, ra sch. Bo Ch: + Tm nc nng cho mm, rt b li. Mun tn bt th sau khi rt b li, sao nng, ngui, lm nh vy 3-4 ln th kh dn, tn bt c (Li Cng Bo Chch Lun). + Chu mch mn: Ly Mch mn cho vo chu, phun vo t nc cho hi mm. Ly bt mn Chu sa rc u vo v trn u cho mt ngai dnh u bt Chu sa th thi. Ly ra phi kh l c (Dc Ti Hc). + Ra sch cho nhanh (khng ngm nc lu), ro nc cho se v, dng nhp cn rt b li. C to th b i, phi kh hoc sao qua, dng (Dc Liu Vit Nam). Phn Bit: R Mch mn c th b lm vi r cy m trc dip (Lophatherum gracile Brong) h La (Poaceae). i khi lm vi r non, nh ca cy Bch b (Stenona tuberosa Lour.) h Bch b (Stemonaceae). Bo Qun: y kn, ni kh ro. D mc. Thnh Phn Ha Hc: + Ophiopogonin, Ruscogenin, b-Sitosterol, Stgmasterol (Trung Dc Hc). + R gm nhiu loi Saponin, Axit amin, Vitamin A (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tc Dng Dc L:

+ Thuc c tc dng tng huyt lng ng mch vnh, bo v bnh thiu mu c tim, ci thin lc co bp c tim v chng ri lon nhp tim, trn thc nghim, thuc cn c tc dng an thn (Trung Dc Hc). + Trn thc nghim, tim bp cho th nc sc Mch mn lm tng ng huyt, nhng cng c bo co ni h ng huyt (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng c ch mnh t cu trng, trc khun i trng, trc khun thng hn (Trung Dc Hc). + Tc dng ni tit: Dng nc sc hoc cn chit xut Mch mn pha vo dch truyn chch cho th, thy o Langerhans phc hi nhanh, tng lng d tr Glycogen so vi l i chng (Chinese Hebral Medicine). + Tc dng khng khun: Bt Mch mn c tc dng c ch Stapylococus albus vaf E. Coli (Chinese Hebral Medicine). + Thuc c tc dng c ch mnh t cu trng, trc khun i trng, trc khun thng hn (Trch Yu Vn Kin Nghin Cu Trung Dc NXB Khoa Hc trung Quc 1965, 301). Tnh V: + V ngt, tnh bnh (Bn Kinh). + V hi ng, tnh hn (Y Hcj Khi Nguyn). + V ngt, hi ng, tnh hn (Trung Dc i T in). + V ngt, hi ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: + Vo kinh th Thi m Ph (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh th Thi m, th Thiu m (Bn Tho Mng Thuyn). + Vo kinh tc Dng minh, kim th Thi m, Thiu m (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Ph, V, Tm (Trung Dc i T in). + Vo kinh Tm, Ph, V (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Ch u th, cng m ch tinh, tiu cc, iu trung, bo thn, nh ph kh, an ng tng, lm cho c th khe mnh, mp mp (Danh Y Bit Lc). + An thn, ch thu (Nht Hoa T Bn Tho). + Thanh tm, nhun ph (Bn Tho Hi Ngn). + B v m, t tn dch, gii kht (Bn Tho Chnh Ngha).

+ Dng m, nhun Ph, thanh tm, tr phin, ch v, sinh tn (Trung Dc i T in). + Nhun ph, dng m, ch v sinh tn, thanh tm, tr phin, nhun trng (Trung Dc Hc). + Nhun Ph, thanh tm, dng v, sinh tn (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: + Tr kh kt ngc v bng, v lc mch tuyt, ngui gy on kh, ung lu nh ngui, khng i, khng ga (Bn Kinh). + Tr ngi nng, mt vng, di ngc y, h lao nhit, ming kh, phin kht (Danh Y Bit Lc). + Tr nhit c, gii phin kht, tr ph thng mt v chn tay... tr ph nuy, nn ra m, tit tinh (Dc Tnh Bn Tho). + Tr ng lao tht thng, u au (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr tm ph h nhit (Bn Tho Din Ngha). + Tr tm kh bt tc, hi hp, lo s, hay qun, tinh thn tn lon hoc ph nhit ph to, hi th ngn, h suyn, ho ra mu, h lao, st v chiu, hoc t v to, to bn (Bn Tho Hi Ngn). + Tr ho ra mu, ming kh, kht nc, to bn ni ng ln tui, sau khi sinh (ng Dc Hc Thit Yu). Liu Dng: Liu thng dng 8-30g, dng cho thuc thang hoc cao n hon tn, dng cng tim liu cao hn. King K: +Thn trng lc dng thuc cho bnh nhn tiu chy (Trung Dc Hc). + Ph v V c nhit nung nu bn trong: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + T v h hn, tiu chy hoc c thp: king dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n Thuc Kinh Nghim: + Tr lao phi, vim ph qun mn tnh, hng vim mn, c hi chng ph km ho ko di, ho khan: Mch mn. 20g, Bn h ch 6g, ng sm 12g, Cam tho 4g, Ngnh m 20g, i to 4 qu, sc ung (Mch Mn ng Thang - Kim Qy Yu Lc). + Tr th huyt, chy mu cam khng cm: Mch mn (b li) 480g, nghin nt, p ly nc ct, thm t mt ong vo, chia lm 2 ln ung (Hot Nhn Tm Knh). + Tr chy mu cam: Mch mn (b li), Sinh a u 20g.sc ung (Bo Mnh Tp).

+ Tr rng chy mu: Mch mn, sc ly nc ung (Lan Tht Bo Gim). + Tr hng l lot, T v Ph c h nhit bc ln: Mch mn 40g, Hong lin 20g. tn nhuyn, trn mt lm hon, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 20 vin vi nc sc Mch mn (Ph T Phng). + Tr tiu kht: Mch mn, Hong lin. Sc ung (Hi Thng Phng). + Tr Tm Ph c h nhit, h lao, khch nhit, ct chng, lao nhit: Sa sm, Ng v t, Thanh hao, Mit gip, Ngu tt, a hong, Thc dc, Thin mn, Ng th du. Tn bt. Trn mt lm vin (Bn Tho Din Ngha). + Tr vinh kh mun tuyt: Mch mn 40g, Chch tho 80g, Hng m hc, To 2 tri, Trc dip 10 l. Sc vi 2 thng nc cn 1 thng, chia lm 3 ln ung (Nam Dng Hot Nhn Th). + Tr h ly, kht ung khng ngng: Mch mn (b li) 120g, mai nhc 20 tri. Sc vi 1 thng nc cn 7 hc, ung dn (Tt Hiu Phng). + Tr bnh nhim thi k hi phc, to bn, h nhit, phin kht: Mch mn 12g, Ngc trc 20g, H th 16g, ng qui 12g, Thc a 16g, Sinh a 12g, Hoi sn 16g, Phc linh 8g, N trinh t 8g, Thin hoa phn 8g, Bch thc 8g, Chch tho 4g, sc ung (Dung Chnh Thang - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr tim suy, c chng h thot, ra m hi nhiu, mch nhanh, huyt p h: Mch mn 16g, Nhn sm hoc ng sm (lng gp i) 8g, Ng v t 6g, sc ung, b kh m (Sinh Mch Tn - Ni Ngoi Thng Bin Hoc Lun). Trng hp ra m hi, bt rt kh chu, dng: Mch mn 20g, Hong k 8g, ng qui 8g, Ng v t 4g, Chch tho 4g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr to nhit hi ph, ho khan, m dnh, hng au: Mch mn 5g, Thch cao 10g, Tang dip 12g, Cam tho 4g, M en 4g, A giao 3g, Hnh nhn 3g, T b dip 4g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr Ph v V b to nhit, hng au, hng kh, ho t m: Thin mn 1kg, Mch mn 1kg, nu c thnh cao, thm Mch nha 0,5kg, ung ngy 3 ln, mi ln 1-2 tha canh, trc ba n (Nh ng Cao - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr to bn do m h: Mch mn ng 20g, Sinh a 20g, Huyn sm 12g, sc ung (Tng Dch Thang Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nhit bnh lm tn thng phn m, tm phin, kht, tinh hng nhit, n c pht ban, thn tr m mui: Mch mn 12g, Huyn sm 20g, T gic 4g, Sinh a 24g, Tinh tre 12g, an sm 16g, Kim ngn hoa 16g, Lin kiu 16g, Hong lin 4g, sc ung (Thanh Doanh Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bnh ng mch vnh: mi ln ung thuc sc Mch mn 10ml (c 15g thuc sng), ngy ung 3 ln, liu trnh 3-18 thng, hoc dng dch tim Mch mn tim bp 4ml (mi ng 2ml c 4g thuc), chia 1-2 ln chch, 2-4 thng l mt liu trnh, hoc mi ngy tim tnh mch dch tim Mch mn 40mll (mi ng 10ml c 10g thuc sng), liu trnh 1 tun. tr 101 ca trong ung 50 ca, t l kt qu 74%,

tim bp 31 ca, t l kt qu 33,7%, chch tnh mch 20 ca, t l kt qu 80% (T Phng Tr Bnh ng Mch Vnh Khoa Ni, Bnh Vin Th Quang Thuc Trung Y Hc Vin Thng Hi, Quan St Thuc Mch Mn Tr Bnh ng Mch Vnh Lm Sng V Thc Nghim, Tp Ch Tn Y Dc Hc 1977, 5: 39). Tham Kho: + Nhng ngi mch i v nhng chng nuy sc phi dng n Mch mn v n lm cho tm ph nhun th huyt mch t nhin thng li c ngay (Trung Quc Dc Hc i T in). + Mch mn c tc dng thanh dng m ca Ph v V do thng b li khi x dng. Nu ch mun thanh tm ha m t m th thng c c li khi x dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Mch mn v Thin mn cng ging nhau, nhng Mch mn khng bo v nhiu cht nhn b bng Thin mn, v vy mun t m th dng Thin mn tt hn. Tuy nhin Mch mn b m m khng dnh nhy m con2 c th b dng chn m ca V, iu ny Thin mn khng snh bng (ng Dc Hc Thit Yu). + Mch mn v Thin mn u c tc dng dng m, thanh ph, nhun to, ch khi. Nhng Mch mn v hn, tc dng t m, nhun to so vi Thin mn km hn. Mch mn thin v ch t, sinh tn, thanh tm, tr phin. Thin mn tnh rt hn, nhiu nc, tc dng t m nhun to mnh hn Mch mn, thin v t thn, trng thy, thanh ph, ging ha, ha m nhit (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). + Ti Trung Quc cn dng cc cy sau cng tn: Ng cng tam tht (Ophiopogon intermedius D. Don), Mch mn l ln (Liriope spicata Lour.), Mch mn l rng (Liriope platyphylla Wang et Tang), Tiu Mch ng (Liriope minor (Maxim.) Mak (Dc Ti Hc). Phn Bit: R Mch mn c th b lm vi r cy m trc dip (Lophatherum gracile Brong) h La (Poaceae). i khi lm vi r non, nh ca cy Bch b (Stenona tuberosa Lour.) h Bch b (Stemonaceae).

MC HNG

Xut x:

Bn Kinh. Tn khc: Ng Mc hng ( Kinh), Nam mc hng (Bn Tho Cng Mc), Ty mc hng, Bc mc hng, Th mc hng, Thanh mc hng, Ng hng, Nht cn tho, i thng lc, Mc hng thn (Ha Hn Dc Kho), Qung Mc hng, Vn mc hng, Xuyn mc hng, i mc hng (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc: Saussurea lappa Clarke. H khoa hc: H Cc (Compositae). M T: Cy sng lu nm, r to, ng knh c th n 5cm, v ngoi mu nu nht. Pha gc c l hnh 3 cnh trn, di 12 30cm, rng 6 15cm, cung di 20 30cm, c ra. Mp l nguyn v hi ln sng, 2 mt u c lng, mt di nhiu hn. Trn thn cng c l hnh 3 cnh, nhng cng ln trn l cng nh dn. Mp c rng ca, cung l cng ln cao cng ngn li, pha trn cng l gn nh khng cung hoc c khi nh m ly thn cy. Hoa hnh u, mu lam tm. Qu b, hi dt v cong, mu nu nht, c nhng m mu tm. Ma hoa vo cc thng 7-9. Ma qu thng 8 10. a l: a s trng Vn Nam (Trung Quc V vy mi gi l Vn Mc hng). Thu hi, S ch: V ma ng, sau khi o ln, ra sch t, r t v thn l, ct thnh nhng khc ngn 6,6 13,3cm. Loi th to, rng rut th ch dc thnh 2-4 ming, phi kh, b v ngoi l c. B phn dng: R kh. Loi cng chc, mi thm nng, nhiu du l tt. Loi hi xp, t mi thm, t du l loi va. M t dc liu: Mc hng hnh tr trn, hnh ging xng kh, di 5 11cm, ng knh 1,6 3,3cm. Mt ngoi mu vng nu, nu tro, c vn nhn v rnh dc r rt, ng thi c vt ca r cnh. Cht chc, kh b gy, vt b khng phng. Chung quanh mo. gia mu trng tro hoc mu vng. Cn phn khc mu nu tro, nu ti, c tm hnh hoa cc. C thn r c th nhn thy im du mu nu phn tn. C mi thm c bit, v ng. C nhiu loi Mc Hng: 1- Vn Mc Hng hoc Qung Mc Hng: tn khoa hc: Saussurea lappa Clarke. Thuc h Cc (Asteraceae). Cy tho, l pha gc hnh 3 cnh trn, mp nguyn hoc hi ln sng,

2 mt u c lng, mt di nhiu hn. L pha thn cng hnh 3 cnh, cng ln cao l cng nh, mp c rng ca. Cm hoa hnh u, mu lam tm. Qu b. 2- Th Mc Hng hoc Hong Hoa Thi, tn khoa hc: Inula helenium L. thuc h Cc (Asteraceae). Cy tho. L pha gc to, l pha thn nh hn, mc so le. Mp l c rng ca khng u. Cm hoa hnh u, mu vng. Qu b. 3- Xuyn Mc Hng hoc Thit Bn Mc Hng, tn khoa hc Jurinea aff souliei Franch. Thuc h Cc (Asteraceae). Cy tho. Mp l chia thy. Mt trn c lng tha, mt di c lng nhung trng. Cm hoa hnh u. Qu dt. Ngoi ra, trong nhn dn cn dng vi tn Mc hng nam cy Aristolochia balansae Franch. Thuc h Mc hng (Aristolochiaceae). Cy bi, cnh en. L nhn hnh tri xoan di. Hoa mu . Qu nang. C ni cn gi v cy Tai Ngh (Hymenodictyon excelsum (Roxb) Wall var. veluttinum Pierre, h C ph (Rubiaceae) l v Rt, cn ch trnh nhm ln. Loi cy ny cao 7-8m, l rng 8-13cm, 2 mt l u c lng. Hoappp trung thnh bng di, qu nang. Bo ch: + Dng iu kh th dng sng. Nu mun cho rut sp li th bc bt, nng chn dng (Bn Tho Cng Mc). + Ly r ngm nc, vt ra, trn vi t. Khi nc ngm vo mm u, thi phin, phi kh, dng sng hoc trn vi bt m bc li, em nng ln dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ra sch, phi trong rm cho kh. Thi mng, tn bt. Khi dng, cho vo nc thuc sc xong ri, quy u, ung. Hoc mi vi nc thuc thang sc ri, ung (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: D mc mt. Cn ni kh ro, kn. K nng. Khng nn phi nhiu lm mt mi thm. Thnh phn ha hc: + Trong tinh du c Aplotaxene, a Ionone, b Seline, Saussurea lactone, Costunolide, Costic acid, a Costene, Costuslacone, Camphene, Phellandrene, Dehydrocostuslactone, Stigmasterol, Betulin (Trung Dc Hc). + Aplotaxene, a-Ionone, b-Selinene, Saussurealactone, Custunolide, Costic acid, Costol, aCostene,Costuslactone, Camphene, Phellandrene, Dehydrocostuslactone, Dihydrodehydrocostuslactone, Stigmasterol, Betulin, Saussuine (Trung Dc i T in). + Trong Vn v Qung Mc hng c chng 1 2,8% tinh du, 6% cht nha Sausurin v chng 18% cht Inulin. Thnh phn ch yu trong tinh du l Aplotaxen C17H28 v b Costen C15H24 cht Costuslacton C15H20O2, cht Dihydrocostus lacton C15H22O2, acid c bit ca Vn Mc hng l Costus aid C15H22O3, ru Costola C15H24O, mt t Camphen v Phelandren (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam).

+ R Mc hng c: Aplotaxene, a-Ionone, b-Seline, Saussure alactone, Custonolide, Costic acid, a-Costene (Dc Liu Vit Nam). Tc dng dc l: + Trn thc nghim Mc hng c tc dng chng co tht c rut, trc tip lm gim nhu ng rut. Thuc c tc dng khng Histamin v Acetylcholin, chng co tht ph qun, trc tip lm gan c trn ca ph qun (Trung Dc Hc). + Nng tinh du 1:3000 c tc dng c ch lin cu khun, t cu vng (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh n (Bn Kinh). + V cay ng, tnh nhit, khng c (Thang Dch Bn Tho). + V chua, ng, tnh m (Trung Dc Hc). + V cay, ng, tnh n (Trung Dc i T in). + V cay, ng, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). + V cay, ng, tnh n (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Tm, Ph, Can, V, T, Bng quang (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Can, T (Bn Tho Cu Chn). + Vo kinh T, V, i Trng, m (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, Can v T (Trung Dc i T in). + Vo kinh Ph, Can v T (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh Can, T, V, i trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Tr c dch, tr t kh (Bn kinh). + T lnh kh ng tr vng ngc (Bn Tho Din Ngha). + Tn tr kh, iu ch kh, ha v kh, t ph kh (Trn Chu Nang). + Hnh Can kinh (Bn Tho Din Ngha B Di). + Hnh kh, ch thng, iu kh tr trng v, kin t, nga tr (Trung Dc Hc). + Hnh kh, ch thng, n trung, ha v (Trung Dc i T in). + Kin v, iu ha kh, gii hn, ch thng (ng Dc Hc Thit Yu). + Hnh kh, ch thng, kin v (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Ch tr: + Tr ngc bng y trng, bng au, nn ma, tiu chy, l, au do sn kh, ph thng (ng Dc Hc Thit Yu). + m h, to nhit: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). King k: + V Mc hng v cay thm, c tc dng tit kh, v vy, ngi khe mnh nu ung di ngy s khng thch hp (Dc Phm Vng Yu). Mc hng dng chung vi Hong lin tr chng l c. Mc hng nng ln dng th c tc dng sp trng. Lm s cho Binh lang th ph kh; Lm t cho Khng, Qu th iu ha V; Gp Tho qu, thng trut th tr n ngc, chng ngc; Dng Binh lang lm t th c tc dng tiu nht c, sn kh th hn, au trong bng quang; C Sinh khng, Nhc u khu lm t th cng hiu cng nhanh; Dng Hong lien km ch Mc hng th tc dng khi thng khng mnh lm; Dng Hong b, Tri mu c ch Mc hng th a ln khng nhiu (Dc Phm Vng Yu). + Mc hng l v thuc s 1 ca phn kh Tam tiu. Kh v v ca n thun dng, cho nn tr c t, gim au. V tiu chy v thc n ngng ng l bnh ca T. t th thch n to m gp c Mc hng th hiu nghim ngay. Kh ut, kh nghch l bnh ca Can, gp c Mc hng khi thng th bnh an ngay. Khi c thai, nn dng php thun kh, gp c Mc hng th thai yn (Dc Phm Vng Yu). + m h: khng dng (Trung Dc Hc). + m h, tn dch bt tc: khng dng (Trung Dc i T in). + Chn kh suy yu, c nhit, huyt h m to: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 2 - 12g. n thuc kinh nghim: + Tr trng c kh bt tnh, mt nhm, cm khu, ging nh trng phong: Mt hng, tn bt. Ht B ao nu ly nc, ha Mc hng cho ung (T Sinh Phng). + Tr y hi, khng mun n ung: Thanh mc hng, tn bt cho ung. Nu nhit, ung vi sa b, nu hn ung vi ru (Thnh Hu Phng). + Tr kh au xc: Mc hng 40g, To gip (nng k) 40g. Tn bt. Trn vi h lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc si (Gin Tin Phng). + Tr kh au xc: Mc hng, Din h sch, tn bt Trn vi h lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc si (Gin Tin Phng). + Tr kh au xc: Mc hng, mi vi nc si, thm t nc, ung (Gin Tin Phng). + Tr sn kh: Mc hng 160g. nu vi ru ung, mi ngy 3 ln (Tn Thin Nhn Tp Hiu Phng).

+ Tr ni iu, rut au tht: Mc hng, Nh hng, Mt dc nu ly nc ung (Nguyn Th Tiu Nhi Phng). + Tr kh tr, lng au: Mc hng, Nh hng mi th 8g, ngm vo trong ru, hp trong ni cm cho si, ung (Thnh Hu Phng). + Tr kh tr, lng au: Mc hng, Trn b, Sa nhn, Bch u khu, T t (l) (Thnh Hu Phng). + Tr tai bng nhin , ic: Mc hng 40g, ngm gim 1 m, ri cho vo t du M, un si 3 ln. Dng bng gn lc b b. mi ngy nh vo tai 2 3 git (Ngoi i B Yu). + Tr trong tai au: Mc hng, tn bt, ly c Hnh nhng vo m ngan ri chm vo thuc bt, nht vo trong l tai (Thnh T Tng Lc). + Tr l: Mc hng 1 tc, Hong lin 20g. Nu vi nc cho cn, b hong lin i, ch ly Mc hng, thi mng, bi kh, tn bt. Chia lm 3 ln ung. Ln th nht ung vi nc sc Trn b, ln th 2 ung vi nc sc Trn m, ln th 3 ung vi nc sc Cam tho. Bi ny do ng L Cnh Thun truyn cho. Ngy trc c ngi ph n b l lu ngy, gn cht. Trong lc ng m thy Pht B Quan m dy cho bi thuc trn, ri ung v khi (Tn Triu B Bo Phng). + Tr trng phong h huyt: Mc hng, Hong lin, 2 th bng nhau, tn bt, cho vo trong rut ga ca heo, buc cht 2 u, nu cho nh, b thuc i, ch n rut. Hoc chung, tn nhuyn, lm thnh vin, ung (Lin Tng Thch Bo Th Th Phng). + Tr tiu c nh nc go: Mc hng, Mt dc, ng quy, lng bng nhau. Tn bt. Lm vin to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc mui (Ph T Phng). + Tr hi nch hoc ch kn b m t, l lot: Mc hng, ngm gim. Tn bt. Xt vo vt thng (Ngoi i B Yu). + Tr bng y, bng au do hn thp tr tr trng v: Mc hng, Bch u khu, n hng, Cam tho u 4g, Hoc hng 12g, inh hng 2g, Sa nhn 6g. Sc ung (Mc Hng iu Kh Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr rut vim cp, l, bng au, bng y trng: Mc hng 4g, Hong lin 8g, sc ung (Hng Lin Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng y, to bn, l, rut vim cp, bng au do kh tr: Mc hng 4g, Ng th 4g, Binh lang, Hng ph, i hong, Khin ngu, Mang tiu ( ring) u 12g, Thanh b, Trn b, Ch xc, Nga trut, Tam lng u 8g, sc ung (Mc Hng Binh Lang Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu ha ri lon, rut vim cp, d dy vim mn: M Vn Quang dng dch Mc hng 100% chch bp 2ml/ln, ngy 2 ln, tr 29 cas, kt qu 93% (Thng Tin Trung Tho Dc 1979, 3: 37). + Tr cn au tht ti mt: Hong Dc Quang dng Mc hng tr 8 cas, kt qu tt (Trung Hoa Ngoi Khoa Tp Ch 1958, 1: 24). Tham kho:

+ Mc hng gp c Tho qu, Thng trut th tr c chng n dch, trng ngc. Gp c hong lin gip sc th tr c xch bch l. Mc hng tnh n chuyn thng Ph kh, m nghn ngc (Trung Quc Dc Hc i T in). + ng Chu an Kh ni rng Mc hng c tnh cch hnh Can kh. V v ca n ng nn d vo tm, nh v cay nn d vo Ph, lm cho Tm Ph iu ha, c ch c ho caCan, cho nn khng lo ha bc ln ch khng phi l Can kh t hnh vy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kh v ca Mc hng u m, c th tuyn thng v s tn c nhng g ngng t v tr tr thng tiu v h tiu. Trong bi thuc c Mc hng, khi sc ln mi thm bay khp nh. Cng dng ca Mc hng tr v kh, c th thng hoc ging. Nu dng vo thuc b dng th c tc dng s thng c kh trnh khng cho cht bo nhn ngng tr, st lai khin cho thuc khng c tc dng tt. V vy, trong bi Quy T Thang c v Mc hng. Nu dng vo thuc kh hn th Mc hng c th iu ha, thng sng c kh c, v vy, bi Hng Lin Hon dng v Mc hng l theo (ng Dc Hc Thit Yu). + Mc hng nhp t Qung ng l tt, gi l Qung Mc hng, mi thm, khng gt. Trng T Xuyn gi l Xuyn Mc hng, cng ging nh loi nhp t Qung ng, nhng mi khng thm, v khng m. C ngi gi r cy M u linh l Thanh Mc hng. Trng nhng ni khc, gi l Th mc hng, chng nhng khng iu ha c kh, tri li cn lm hao tn chn kh v tr ha (ng Dc Hc Thit Yu). + Thng dng v Mc hng nam cn gi l v Rt (Ilexgodajam Colebr. ex Wall), h Nha Rui (Iliaceae) thay th Mc hng (Dc Liu Vit Nam).

I PHC B

Xut x: Khai bu. Tn Vit Nam: V (ngoi v gia) ca qu cau. Tn Hn Vit khc:

i phc tn lang ( Kinh Bn Tho), Tr tn lang (Bn Tho Cng Mc), Phc b, Tho ng sng (Ha Hn Dc Kho), i phc nhung (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Pericarpium Arecae. M t: i phc b l v ngoi v v gia phi kh ca tri cau, c ni dng ming mo cau phi kh cng gi l i phc b. Cy cao, c tn khoa hc Areca catechu Linn, thuc h Arecaceae. Cy c thn tr thng ng, ng knh 10-15. Ton thn khng c l, ch c v l rng. ngn c mt chm l rng to, x lng chim, hoa ci to hn. Qu hch, hnh trng. Ht hi hnh nn ct. Phn bit: Ngoi ra i phc b, ngi ta cn ly t nhng cy sau: 1- Cy Sn binh lang, cn gi l Cau rng hay Cau di (Pinanga baviensis O. Becc), l cy cao 2-6m mc thnh bi c nhiu vit so ca cung l rng. L tp trung ngn, Hoa vng nht. Qu hnh trng, di, khi chn mu vng. Thanh Ha, Ngh An cy c th trng lm cnh. 2- Cy Cau rng (Areca laosensis O.Becc), l cy thn tr mc thng ng n c, cao 2 - 6m, c t u n, cch xa nhau 8 - 10cm, l di 1m, dng kp lng chim, cc l cht xp vo rt st nhau, khng u hnh cong lim, mp hi c rng, C qu vo thng 11-12. Cy mc hoang trong rng th sinh m ca Vit Nam. a l: Thng c trng vn khp ni trong nc. Thu hi, s ch: Qu ga thu hi, bc ly ht ring lm v thuc khc. (Xem: Tn lang, Binh lang), cn v qu em phi kh gi l i phc b. Phn dng lm thuc: V qu l v ngoi v v gia phi kh ca qu cau. V ngoi mu xanh vng, c nhiu x xp, mm, gai. Bo ch: 1- Ra sch mm mt m, x ti ra, phi hoc sy kh, ti m di 13%. 2- Tm ru sao (ty theo n). 3- Nu bng cao c. 4- Trc tin ra ru, ra qua nc u en phi kh li vo tro nng, xt nh.

5- Ra sch bng ru, ri ra nc u Nnh, ra li phi kh, sao kh, xt ra dng Thin Kim Phng). Bo qun: ni kh ro, thnh thong xng Lu hunh, phng mi mt. Cch dng: . Dng sng trong trng hp bng trng y, ph thng, thng tiu. . Dng chn trong trng hp mun an thai, bnh v. . Dng cao c trong trng hp tr au u, ph thng. Liu lng: 4,5 9g (sc) - Cao c dng: 1/4 ch - 1/2 ch. Ch : Cng c ni dng b bc bung cau (gi l Li mo) cho l i phc b, xt nh sao ri sc ung c tc dng tr ph thng, an thai tt. Tnh v: V cay, tnh m. Quy kinh: Vo 2 kinh T, V. Tc dng: Hnh kh, li thy, tiu tch, o tr. Ch tr: + Tr bng trng y, tiu chy, chn sng ph, tiu kh. King k: C th suy nhc, h m khng c thp nhit cm dng. Bi thuc kinh nghim ca nhn dn: 1- Tr ph thng dng i phc b, Bch trut, Phc linh, Xa tin t, Mc qua, Tang bch b, Ng gia b, Tr linh, Trch t, d nhn, L ng, cc v bng nhau, nu suy nhc qu gia Nhn sm. 2- Tr r chy nc mi, dng i phc b sc ly nc ra (Trc ch phng). 3- Thy trng nc b y v c thai ph thng, dng v qu cau, v cy chn chim, v Kh khi (a ct b) v gng sng, mi th 2 ch sc ung. n thuc kinh nghim: + H kh khoan khoi bn trong: Dng trong trng hp thp tr tr trng v, kh tr lm cng snh y: i phc b 3 ch, Hoc hng nghnh 2 ch, Phc linh b 4 ch, Trn b 1,5

ch, Hnh nhn 3 ch, Thn khc 3, Mch nha 3, Nhn trn 4 sc ung (Nht Gia Gim Chnh Kh Tn). + Li niu tiu thy: Dng trong ph thng bng y cng, tiu khng thng, au nhc, 2 ng chn sng ph: (Ng B Am). + Tr cc kh ph thng: i phc b 3 ch, Mc qua 3 ch, T t t 2 ch, Tn lang 3 ch, Kinh gii tu 2 ch, dc 2 ch, Trn b 2 ch, T t dip 2 ch, Lai phc t 3 ch, Trm hng 5 phn, Tang bch b 3 ch, Ch xc 2 ch, Sinh khng 2 ch sc ung (i Phc B Tn). Tham kho: + i phc b, kh v chuyn tr ca n hi ging vi Tn lang (Binh lang) nhng Tn lang tnh mnh, ph kh rt nhanh, Phc b tnh chm, h kh xung hi chm (Dc Phm Vng Yu). + i phc b h tt c cc kh, cm a ma, thng i tiu trng, kin t, khai v iu trung (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + i phc b ging nghch, tiu thy kh trong ph thng c phu, cc kh, ng tc, st rt y tc chng cn, m nghn y tc (Bn Tho Cng Mc). + i phc b tc Binh lang b hay v qu cau, tnh v chnh ca n ging nh Binh lang, tnh ca Binh lang mnh hn, ph kh rt nhanh. Phc b tnh hon, h kh chm hn, vo kinh tc dng minh, Thi m kinh, hai kinh h th hn nhit khng u, kh nghch cng chy, hoc m tr trung kiu kt thnh cch chng, hoc thp nhit ut tch, v m toan lm tm chua, tm n lm cho m v tiu m, thng kh th cc chng Dng minh, nn c cch tr chng yu vy (Bn Tho Kinh S). + i phc b, tn nhit tnh m, so vi Binh lang th khc xa rt nhiu. V Binh lang tnh nng trm nng, s tit c ci tch tr hu hnh. Phc b th tnh nh ni, tn kh ng nghch nn dng ti n s tit ht chn kh. Qu l Binh lang, bng to hnh dt, ly v ry ru sau ra nc u phi kh dng (Bn Tho Cu Chn). + i phc b cht nh, v cay, chuyn v hnh kh s tr, li c th khoan ha bn trong v tr trng mn, ng thi c tc dng li tiu, tiu ph thng. V vy i vi tiu t, dng ti i phc b rt c hiu qu. Nhng l loi thuc v ph tit, nn ph trng do kh h th ch nn dng (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Mnh v hnh kh, o tr, li c tc dng khoan trung, tr trng, li thu, tiu thng, v vy chngbng y trng do thp t nh tr bn trong, thu kh trn ra ngoi b phu gy nn chng thu thng, dng v ny c kt qu. Tuy nhin v ny cay, lm hao tn kh, thuc v loi ph tit, trng hp kh h, thng trng loi suy nhc khng nn dng (Thc Dng Trung Y Hc).

NG TH DU
Tn khoa hc: Evodia rutaecarpa (Juss) Benth. H khoa hc: Cam (Rutaceae). M T: Cy cao chng 2,5-5m. Cnh mu nu hay tm nu, khi cn non c mang lng mm di, khi ga lng rng i, trn mt cnh c nhiu b khng. L mc i, kp lng chim l. C cung v l di 15-35cm, hai n 5 i l cht c cung ngn. Trn cung l v cung l cht c mang lng mm. L cht di 5-15cm, rng 2,5-5cm, u l cht nhn, di, mp nguyn, 2 mt c lng mu nu mn, mt di nhiu hn, soi ln nh sng s thy nhng im tinh du. Hoa n tnh khc gc; a s nhng hoa nh t thnh tng tn hay c bit thnh chm. Cung hoa trng to th c nhiu lng, mu nu mm. Hoa mu vng trng, hoa ci ln hn hoa c. Nhp ca Trung Quc. a l: Thu hi, S ch: B phn dng: Bo ch: Bo qun: Thnh phn ha hc: Tc dng dc l: Tnh v: Quy kinh: Tc dng: Ch tr: King k: Liu dng: n thuc kinh nghim: Tham kho:

+ Chch Ng th du: Dng Cam tho sc ly nc, b b, cho Ng th vo, tm, sao qua cho kh (Mi 100 cn Ng th, dng Cam tho 6 cn 4 lng) (Trung Dc i T in). + V cay, tnh n (Bn Kinh). + Rt nhit, c t c (Danh Y Bit Lc). + V ng, cay, rt nhi, c c (Dc Tnh Lun). + V cay, ng, tnh n, c c (Trung Dc i T in). + V cay, ng, tnh nhit, c c (Trung Dc Hc). + Vo kinh tc Thi m T, tc Thiu m Thn, tc Quyt m Can (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Can, T, V, i trng, Thn (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh can, V (Trung Dc i T in). + Vo kinh V, T, Can, Thn (Trung Dc Hc). + n trung, ch thng, h kh, trc phong t, khai tu l (Bn Kinh). + Kin t, thng quan tit (Nht Hoa T Bn Tho). + Khai ut, ha tr (Bn Tho Cng Mc). + n trung, ch thng, l kh, to thp (Trung Dc i T in). + Kh hn, ch thng, ch u, ging nghch, n t, ch t, kh m thp (Trung Dc Hc). + Tr nn nghch, nut chua, u au do quyt m bnh, tng hn, nn ma, ti6eu chy, bng trng au, cc kh, sn kh, ming l lot, rng au, thp chn, thy u (Trung Dc i T in). + Evoden, Ocimene, Evodin, Evodol, Gushuynic acid, Evodiamine, Rutaecarpine, Wuchuyine, Hydroxyevodiamine, Evocarpine, Isoevodiamine, Evodione, Evogin, Rutaevin (Trung Dc Hc). + Tc dng khng khun: Nng sut sc Ng th du c tc dng c ch mnh in vitro i vi Vibrio cholerae, 1 s bnh ngoi da v nhiu k sinh trng k c giun a v Hirudo (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi h thn kinh trung ng: Ng th du Nht Bn c tc dng gim au. Th nghim Trung Quc chch dch chit Ng th du vo tnh mch cho thy c tc dng gim au ging cht antipyrin (Trung Dc Hc). + Tc dng trn c mm:Cht utamine, trch ly t Rutaecarpine c tc dng kch thch mnh trn t cung (Trung Dc Hc). + iu tr huyt p cao: Bt Ng th du trn vi Dm dn vo lng bn chn tr huyt p cao c hiu qa tt. Huyt p thng h trong vng 12-24 gi (Trung Dc Hc).

+ iu tr ri lon v trng (d dy vi rut): Dng bt Ng th du trn vi Dm p vo rn, tr 20 ca b chng y trng. Phng php ny cng dng tr chng bng nng (Trung Dc Hc). + iu tr bnh ngoi da: Dng nc sc Ng th du tr 84 ca b eczema hoc vim da thn kinh c hiu qu (Trung Dc Hc). + iu tr tai - mi - hng: Dng bt Ng th du bi vo huyt Dng Tuyn (lng bn chn)c hiu qu tt tr tr nh ming l (n). Hu ht u c kt qa trong 1 ngy (Trung Dc Hc). + Tc dng iu ha nhit : dch chit cht Isoevodiamine lm hi tng nhit th khi cho n rau sng (Trung Dc Hc). + m h, c triu chng nhit: khng dng (Trung Dc Hc). c tnh: + Lng ln Ng th du - tc dng kch thch thn kinh trung ng v c th dn n ri lan th gic, gy nn o gic. c tnh ca Evoxine rt thp, liu chch tnh mch gy cht (LD50) chut nht l 135g/kg (Trung Dc Hc).

NG GIA B

Tn khoa hc: (Cortex Acanthopanacis Radicis). + Bc v, ra sch, phi kh trong rm. Dng sng hoc ra ru ri sao (ng Dc Hc Thit Yu). . V cay, tnh n (Bn Kinh).

. V cay, ng, tnh n (Trung Dc Hc). + V cay, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). + Vo kinh Ph, Thn (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Can, Thn (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). + B trung, ch tinh, mnh gn xng, tn tr nh (Danh Y Bit Lc). + Minh mc, h kh b ng lao, tht thng (Nht Hoa T Bn Tho) + Mnh gn xng (Bn Tho Cng Mc). + Ho m, tr thp, dng thn, ch tinh, tr phong, tiu thu (Bn Tho Ti Tn). + Tr phong thp, mnh gn xng (ng Dc Hc Thit Yu). + C tc dng tr mt mi tt hn Nhn sm. Tng sc chu ng i vi thiu oxy, nhit cao, iu tit ri lon ni tit, iu tit hng cu, bch cu v huyt p, chng phng x, gii c. Ng gia b c tc dng chng lo suy, tng th lc v tr nh, tng chc nng tuyn tnh dc v qu trnh ng ho, gia tng qu trnh chuyn ho v xc tin t chc ti sinh (Trung Dc Hc). + C tc dng tng cng min dch ca c th nh tng kh nng thc bo ca h t bo ni b vng, tng nhanh s hnh thnh khng th, lm tng trng lng ca lch. Thuc cn c tc dngkhng virus, khng t bo ung th, iu chnh min dch (Trung Dc Hc). + Ng gia b c tc dng an thn r, iu tit s cn bng gia hai qu trnh ch v hng phn ca trung khu thn kinh. Tc dng hng phn ca thuc khng lm nh hng n gic ng bnh thng (Trung Dc Hc). + Ng gia b c tc dng khng vim c i vi vim cp v mn tnh (Trung Dc Hc). + Ng gia b c tc dng gan mch, lm tng lu lng mu ng mch vnh v h huyt p (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng long m, gim ho v lm gim cn hen suyn (Trung Dc Hc). + Ng gia b c tc dng chng ung th (Trung Dc Hc). + m h ho vng: khng dng (Thc Dng Trung Y Hc). + Tr phong thp au nhc, c th mt mi, au nhc, lit dng: Ng gia b sao vng 100g, ru 30o mt lt, ngm trong 10 ngy, thnh thong lc u. Ngy ung 20~40ml vo trc ba n ti (Ng Gia B Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thp khp: Ng gia b, Mc qua, Tng tit u 120g. Tn bt, mi ln ung 3~4g, ngy 2 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph n c th suy nhc: Ng gia b, mu n b, Xch thc, ng quy u 40g. Tn bt. Ngy ung hai ln, mi ln 4g (Nhng Cy Thuc V Thuc Vit Nam).

+ Tr gy xng, sau khi phc hi v tr: Ng gia b, a ct b u 40g, tn nhuyn, G 1 con nh, ly tht, ga nt, trn u vi thuc, p bn ngoi, b np c nh, sau mt un, b np i (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ngc au tht, m mu cao: Dng cht chit xut t Thch Ng gia b (Nam Ng gia b) ch thnh thuc vin Quan Tm Ninh. Ung mi ln 3 vin, ngy 3 ln, lin tc 1~3 thng. tr 132 ca ngc au tht, c kt qu 95,45%, m mu cao 53 ca, kt qu lm h Cholesterol v Triglycerid (Trung Y Dc Hc Bo 1987, 4: 36). + Tr bch cu gim: dng Thch Ng gia b tr 43 ca bch cu gim. Kt qu cho thy so vi chng gim bch cu do ho liu, c kt qu tt hn (Qung Ty Y Hc Vin Hc Bo 1978, 3: 1). + Tr bch cu gim: Dng vin Ng gia b tr 22 ca, c kt qu 19 ca (H Bc Trung Y Tp Ch 1982, 6: 52). + Tr nhi mu no: Dng dung dch chhc Ng gia b 40ml, cho vo 300ml dch truyn Glucoz 10%, truyn tnh mch ngy 1 ln, km ung thuc thang. Theo di 20 ca, c kt qu tt (Cam Tc Trung Y Hc Vin Hc Bo 1988, 1: 27). + Tr huyt p thp: Dng vin Ng gia b, mi ln ung 5 vin, ngy 3 ln, 20 ngy l mt liu trnh. Kt qu tt (Chu Long, Trung Quc Dc Thnh Phm ch Nghin Cu 1985, 12: 43). Tham kho: Ng gia b c th lm mnh gn xng c l nh cng nng khu phong, tr thp. Khu c t th Can Thn mnh, gn xng c thng. Ng gia b c hai loi, th dng lm thuc l Nam Ng gia b, c mi thm. Cong bc Ng gia b c c, khi dng phi cn thn (Thc Dng Trung Y Hc). + Ng gia b tuy khng c tc dng thun b nhng cng khng c hi tn thng chnh kh. Gi l Ng gia b tu nn c th dng ung lu di (ng Dc Hc Thit Yu).

NG V T

Tn khoa hc: Kadsura japonica L. (Nam ng v) Schizandra chinensis Baill. (Bc ng v). H khoa hc: Mc lan (Magnoliaceae). M T: Loi dy leo di n 3m. L trn di, di 9-12cm, hoa c 9-15 cnh mu vng, qu trn mu , ng knh 3cm, ht trn mu vng. Bc ng v (Schizandra) c qu xp thnh bng tha. Nam ng v (Kadsura) c qu xp thnh u hnh cu. Ng v t hin nay ta cn phi nhp ca Trung Quc. a l: Thu hi, S ch: B phn dng: Bo ch: Bo qun: Thnh phn ha hc: Tc dng dc l: Tnh v: Quy kinh: Tc dng: Ch tr: King k:

Liu dng: n thuc kinh nghim: Tham kho: + V chua, tnh m (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, Thn (Trung Dc Hc). + Thu lim Ph kh, ch khi, sp trng, ch t, lim hn, an thn (Trung Dc Hc). + Sesquicarene, b-Bisabolene, b-Chamigrene, a-Ylangene, Schizandrin, Pseudo-gSchizandrin, Deoxyschizandrin, Schzandrol, Citral, Stigmasterol, Vitamin C, Vitamin E (Trung Dc Hc). + Tc ng n h thn kinh trung ng: Nc sc Ng v t c tc dng kch thch nhiu phn ca h thn kinh trung ng (ct sng v no) ch. Thuc lm cng v th gan nhanh ni nhng ngi tnh nguyn c c th bnh thng. Tc dng kch thch trn nhng phn x c iu kin v 6n tm yu hn so vi cht Caffein (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi h h hp: Nc sc Ng v t kch thch h hp qua tc ng trc tip trn h thng thn kinh trung ng. Thuc c dng h tr h hp b suy do dng Morphin (Trung Dc Hc). + Tc ng i vi h thn kinh ngoi bin: Ung hoc chch vo khoang bng cut nht cht Schizandrin thy c tc dng kch thch h thng tit ra cht Cholin, liu nh c tc dng kch thch tip nhn cht Nicotin (Trung Dc Hc). + Tc ng i vi h tim mch: Cch chung, Ng v t khng c tc dng i vi p huyt. Khi chch tnh mch lng ln Ng v t th thy h huyt p. Tc dng ny khng xy ra nu b cht Acidic t nhin i. Dch chit Alcol ca Ng v t c tc dng gan mch (Trung Dc Hc). + Tc dng ln t cung: Nc sc Ng v t c tc dng kch thch ng nht trn t cung th c lp, d c thai hoc khng c thai hoc sau khi sinh. Tc dng chnh l tng cng nhp co tht. Thuc c dng h tr vic trc (ph) thai. + Tc dng chuyn ha: Hu ht cc bo co u xc nh rng nc sc Ng v t lm tng tc dng d tr Glycogen vaf Glucose gan cng nh tng mc acid Lactic. Mt s bo co khc cho bit khng c tc dng i vi Glucose. Mt s bo co khc cng cho thy s khc bit ca nc sc Ng v t i vi kh nng dng Oxy thn, gan hoc no. Thuc c tc dng tng s hp th cht P32 t vt v trng, tng s tp trung tng ph, tng cng hot ng ca Phosphate (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi cm gic: Nc sc Ng v t lm tng nhn lc v nhn trng ni ng bnh ln ngi bnh thng tnh nguyn. Thuc cng lm tng nhn bit ca xc gic (Trung Dc Hc). + iu tr gan vim nhim trng khng vng da: Cho 102 bnh nhn gan vim ung bt Ng v t, t l c hiu qu l 76%. Nhng bnh nhn ny ch s SGPT hn 300 n v, thnh

cng khang 72%. Thi gian rung bnh chc nng gan tr li bnh thng l 25 ngy. Khng c tc dng ph (Trung Dc Hc). + iu tr suy nhc: Cn chit xut Ng v t iu tr cho 73 ca thn kinh suy nhc vi cc triu chng au, mt ng, chng mt, hi hp. Kt qu khi 43 ca, c tin trin 13. Khng c tc dng ph (Trung Dc Hc). c Tnh: i vi chut, liu ng c bng ng ung l 10-15g/kg. Du hiu ng c qu li l mt mi, mt ng, kh th (Trung Dc Hc). + Nhit thnh: khng dng (Trung Dc Hc). + Ho giai on u, mi pht ban: khng dng (Trung Dc Hc).

NG TINH THO

+ V chua, tnh mt (Trung Dc Hc). + Vo kinh Ph, Can (Trung Dc Hc). + Thanh nhit c, tiu thng, thm thp nhit (Trung Dc Hc). + Decaynoyl acetaldehyde, Lauric aldehyde, Methyl - n - Nonykelton, Myrcene, Capric aldehyde, Capric acid, Cordarine, Calcium sulfate, Calcium Chloride, Isoquercitrin, Quercitrin, Reynoutrin, Hyperin (Trung Dc Hc). + Tc dng khng khun: Nc s Ng tinh tho in vitro c tc dng khng Streptoccocus pneumonia v Staphylococcus aureus nhng km hiu qu i vi Shigella, Salmonella v E. Coli. Nc sc Ng tinh tho cho chut b lao ung thy gim mc t vong (Trung Dc Hc). + Tc dng khng Virus: Nc sc Ng tinh tho c tc dng khng s pht trin ca cm v virus Echo ngi (Trung Dc Hc).

+ Tc dng i vi h sinh dc - tit niu: Nc sc Ng tinh tho c dng cho thn cc b tn thng hoc chn ch b tn thng thy c tc dng gan mch v tng bi tit nc tiu (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi h h hp: Chch di da dch Ng tinh thoth c tc dng gim ho nhng khng long m hoc gan ph qun (Trung Dc Hc). + iu tr da liu: dch chit Ng tinh tho bi ti ch c tc dng i vi bnh ngoi da, c bit l vi Herpes n thun (Trung Dc Hc). + iu tr bnh h h hp: Nng sut sc Ng tinh tho dng c hiu qu trong nhiu nghin cu v ph cu khun. Nc sc Ng tinh tho liu cao (n 80g) dng c hiu qu i vi p xe phi. Nc sc Ng tinh tho c dng tr bnh tr phi. Nhiu kt qu tng t trong iu tr vi cht Decanoyl acetaldehyde. Nhiu kt qu kh quan hn c thc hin bng cch chch dch Ng tinh tho vo cc huyt Khc tr (tr. 11), nh suyn, km gic hi cc huyt Thn du (Bq.23) v Cao hoang du (Bq. 38) (Trung Dc Hc). + H hn: khng dng (Trung Dc Hc). + Mn nht th m: khng dng (Trung Dc Hc).

NHC THUNG DUNG


Tn khc: Nhc tng dung, Hc ty lnh [Ng Ph Bn Tho], Thung dung [Bn Tho Kinh Tp Ch], a tinh [Thch Dc Nh Nh], M tc, M chi [Bo Khnh Bn Tho Chit Trung], Kim dun [Hin i Thc Dng Trung Dc], i vn [Trung Dc Ch] Thn vn [Ton Quc Trung Tho Dc Hi Bin]. Tn khoa hc: Boschniakia glabra C. A. Mey. H khoa hc: H L Dng (Orobanchaceae). M T: Cy k sinh trn r cc cy khc, sng hng nm. Thn c hnh tr, cao chng 30cm. Phn thn r pht trin thnh c. L thnh vy, mu vng sm, xp nh lp ngi. Hoa t bng, mc ngn. Ma thu hoa n mu tm sm, hnh mi. Qu nang hnh cu, cha nhiu ht. a l: Cy mc ch yu trn ni cao cc cy to rm mt. Cy c Trung Quc, Nht Bn, Vit Nam cha thy c.

Thu hoch: Ma xun hoc ma thu u thu hoch c. . Ma xun hi v, trn t ct phi kh, gi l im i Vn. . Ma thu hi v, la th to mp, cho vo thng mui, qua mt nm ly ra, phi kh, gi l Dim i Vn. B Phn Dng: Dng thn, r (Caulis Cistanchis). C to mp, mm, nhiu du, ngoi c vy mn, mm, mu en, khng mc l tt. M t dc liu: . im i Vn: hnh tr, trn, dp, hi cong, di 16 33cm, ng knh 2 6cm. Mt ngoi mu nu tro hoc nu, ph y nhng lt vy, cht tht bo, dy, xp ging nh nhng mnh ngi chng ln nhau. Cht mm, th nng. Mt ct ngang mu nu, c m hoa trng hoc c k nt. Mi nh, v ngt. . Dim i Vn: Mu nu en, cht mm. Mt ngoi c bt mui. Mt ct ngang mu en. V mn (Dc Ti Hc). Bo Ch: + nguyn c, chn, phi hoc sy kh hoc c th tm mui ri phi, sy kh. Khi dng, ra sch, thi lt khong 1-2mm, phi kh. C th mm cho d thi (Dc Liu Vit Nam). + Thi phin, trn ngm vi ru, b b li trng nu c, hoc hp dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Nhc thung dung: Ly im i Vn, b tp cht, ngm nc hoc ly Dim i Vn cho vo nc ra sch phn mui, vt ra, sau khi thm mm u, ct dc thnh lt, phi kh (Dc Ti Hc). + Tu Thung dung: Ly Nhc thung dung sch, cho ru vo trn u (c 50kg Thung dung dng 15kg ru), cho vo trong bnh thch hp, y kn, chng cch thy cho ngm ht ru, ly ra, kh (Dc Ti Hc). Thnh Phn Ha Hc: + Trong thuc c t Ancaloit (Trung Dc Hc). + Cht trung tnh, Aminoaxit, d-Mannitol (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Cht ng, cht bo (Dc Liu Vit Nam). + Cistanoside A, B, C, H, Acteoside, 2-acetylacteoside, Echinacoside, Liriodendrin, 8epiloganic acid, Daucosterol, Betaine, b-sitosterol, Mannitol (T Vn Ho, Trung Tho Dc 1994, 25 (10): 509). + N, N_dimethylglycine methylester (Tiu Dng, Trung Tho Dc 1990, 21 (12): 564).

+ Phenylalanine, Valine, Leucine, Isoleucine, Lysine, Serine (La Hng Tc, Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1990, 15 (6): 342). + Succinic acid, Triacontanol [Trn Diu Hoa, Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1993, 18 [7] : 424]. Tc Dng Dc l: 1. Tc dng h p (Trch Yu Bo Co Lun Vn Nm 1956, Tp II, Vin Khoa Hc Y Hc Trung Quc Xut Bn 70, 1956). 2. Lm tng tit nc di (nc ming) ca chut nht (Trch Yu Vn Kin Nghin Cu Trung Dc Do NXB Khoa Hc Xut Bn Nm 1965). 3. Tc dng i vi s tng trng: Cho chut n thc n trn chung vi Nhc thung dung chit xut bng cn, thy chng ln nhanh hn l i chng (Trung Dc Hc). 4. Tc dng i vi h h hp: Saponin ca Nhc thung dung c tc dng gy lit h hp ni chut nht (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ngt, hi n (Bn Kinh). + V chua, mn, khng c (Danh Y Bit Lc). + V ngt, mn, hi cay, chua, tnh hi n (Cnh Nhc Ton Th). + V ngt, mn, tnh n (Trung Dc Hc). + V ngt, mn, chua, tnh hi n (ng Dc Hc Thit Yu). + V ngt, chua, mn, tnh m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy Kinh: + Vo kinh Thn, Tm bo lc, Mnh mn (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh tc Quyt m Can kinh, tc Thiu m Thn kinh, th Dng minh i trng kinh (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Thn, i trng (Trung Dc Hc). + Vo kinh Can, Thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng: + ch tinh, ko di tui th, i b, trng dng, tr n b bng huyt (Dc Tnh Bn Tho). + B Mnh mn tng ha, t nhun ng tng, ch ty cn, hot i tin (Bn Tho B Yu). + Nhun ng tng, trng c nhc, m lng gi (Nht Hoa T Bn Tho). + B thn dng, ch tinh huyt, nhun trng, thng tin (Trung Dc Hc).

+ T b Thn dng, thng nhun ng rut (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: + Tr 5 chng lao, 7 chng thng tn, b trung, dng ng tng, cng m, ch tinh kh, sinh nhiu con, tr chng trng h, lm khe ngi (nu ung lu di) (Bn Kinh) tr cc chng nam t tuyt dng bt hng, n t tuyt m bt sn, nam t tit tinh, niu huyt di lch, n t i h m thng (Nht Hoa T Bn Tho). + Tr ng lao tht thng, tuyt dng bt hng, tuyt m bt sn, yu tt lnh thng, bng i, di tinh (Bn Tho B Yu). + Tr lit dng, v sinh, to bn (ng Dc Hc Thit Yu). King K: + V thuc k st (Bn Tho Mng Thuyn). + Tiu chy: khng dng (Bn Tho Kinh S). + Thn v Mnh mn c ha ut, bng quang c thp nhit, dng vt cng cng, tinh quan khng vng: khng dng (Bn Tho Hi Ngn). + V trng h yu: khng dng (Dc Phm Ha Ngha). + T h, thn ha vng: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tiu lng, trong thn c nhit, dng s d cng m tinh khng bn: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n Thuc Kinh Nghim: + Tr nam gii b ng lao, tht thng, lit dng, tiu nh git, but, khi suy yu th nc tiu vng, : Nhc thung dung, Th ti t, X sng t, Ng v t, Vin ch, Tc on, trng u 1,6g. Tn bt, luyn mt lm thnh vin to bng ht ng ng. Ngy ung 2 ln, mi ln 5 vin Nhc Thung Dung Hon Y Tm Phng). + Cng cn, kin ty: Nhc thung dung, con Ln. Sy, tn bt, trn vi ru Hong tinh, lm thnh vin, gip tng lc n 10 ln (Bn Tho B Di). + Tr tinh suy, da mt sm en, lao thng: Nhc thung dung 160g, chng cho nt nh. Cho thm tht D v go vo nu thnh cho n lc i (Dc Tnh Lun). + Tr thn h, bch trc: Nhc thung dung, Lc nhung, Sn dc, Bch linh. Lng bng nhau, tn bt, trn vi nc cm lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi nc To sc (Thnh T Tng Lc). + Tr cao lm, nc tiu dnh nh cao: T thch (nung la, nhng vo dm 37 ln), Nhc thung dung (tm ru, thi ra, sy), Trch t, Hot thch u 40g. Tn nhuyn, trn vi mt lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi ru m (T Thch Hon Thnh T Tng Lc).

+ Tr ln tui hay b qun: Nhc thung dung (tm ru), Tc on u 10g, Thch xng b, Bch linh (b v) u 30g. Tn bt, mi ln ung 8g vi ru m, sau ba n (Thung Dung Tn Chng Tr Chun Thng). + Tr m hi ra, tiu nhiu, mt tn dch, tng ph b kt: Nhc thung dung (tm ru, sy) 80g, Trm hng 40g. Nghin nt, trn vi du M, lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 70 vin vi nc cm, lc i (Nhun Trng Hon T Sinh Phng). + Non thy tng, minh mc: Thung dung (tm ru mt m, sy kh), 80g, Ba kch, Cu k t, Cc hoa Xuyn luyn t u 40g. Tn bt, trn vi mt lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin vi ru m hoc nc mui, lc i, trc ba n v khi i ng (Thung Dung Hon Hng Th Tp Nghim Phng). + Tr tiu ra ton mu, ra mu th ngng, khng au, hi th ngn, do dng kh khng vng, m khng gi c, ng lm chy xung: Th ti t (tm ru mt m), Thung dung, Lc nhung (b lng, thi ra, nng vi dm), Can a hong. Lng bng nhau. Tn bt, trn vi h lm hon, to bng ht ng ng. Mi ln ung 30 vin, lc i (Thung Dung Hon Ton Sinh Ch M). + Tr lit dng do thn h, lng au, gi lnh, ph n v sinh:: Nhc thung dung 16g, Vin ch 6g, X sng t 12g, Ng v t 6g, Ba kch thin, Th ty t, trng, Ph t, Phng phong, mi th 12g, tn bt mn, luyn mt lm hon, mi ln ung 12-20g, ngy 2 ln, vi ru m hoc nc mui nht (Nhc Thung Dung Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr suy nhc thn kinh: Nhc thung dung 10g, Sn th 5g, Thch xng b 4g, Phc linh 6g, Th ty t 8g, nc 600nl, sc cn 200ml, chia 3 ln ung trong ngy, ung nng (Hin i Thc Dng Trung Dc). + Tr to bn ni ngi ln tui do kh huyt h: Nhc thung dung nu vi tht heo, ung (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tr to bn ni ngi ln tui do kh huyt h: Nhc thung dung 20g, ng qui 16g, Sinh a 12g, Bch thc 12g, Ha ma nhn 12g, sc nc ung (Nhc Thung Dung Nhun Trng Thang - Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tr to bn ni ngi ln tui do kh huyt h: Nhc thung dung 24g, Ma nhn 12g, Trm hng 2g, tn bt mn, hon vi mt ong, mi ln ung 12-20g, ngy ung 2 ln (Nhc Thung Dung Nhun Trng Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). Tham Kho: + Thung dung l do tinh ca con nga ri xung t sinh ra, c m kh ca t, dng kh ca tri m hnh thnh, thuc hnh Th, c c hnh Thy v ha. i vo Thn, Tm bo, Tm v Mnh mn, b cho tinh huyt, thm c c trong thy, l v thuc u nhun Thn, b tinh. N c v n m khng nhit, b m khng gp, c ngha thung dung. Kh ca n c hi m, ni nhit l lm (Dc Phm Vng Yu). + Nhc thung dung v ngt, tnh n, c mm v en l th mm nhun, nhiu dch, c tc dng t m b dng. Ni chung nhng v thuc b dng phn nhiu c tnh to, t m th

li nhiu cht bo, duy ch c Nhc thung dung b m khng to, t nhun m khng bo, chng nhng n thng c thn dng m cn c hiu lc hot trng, tr c to bn (ng Dc Hc Thit Yu).

PH T
Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Hc ph, Cch t (Bn Tho Cng Mc), Tn khoa hc: Aconitum fortunei Hemsl. H khoa hc: H Hong Lin (Ranunculaceae). M T: C cao 0,6-1m, thn mc thng ng, c lng ngn. L chia 3 thy, ng knh 5-7mm, hnh trng ngc c rng ca na trn. Hoa ln mu xanh tm, mc thnh chm dy, di 6-15cm. L bc nh. Bao hoa gm 5 b phn trong c 1 ci hnh m, 2-5 tuyn mt. Qu c 5 i mng nh giy, di 23mm, ht c vy trn mt. a l: Mc hoang Hong Lin Sn, H Tuyn, vng Ty Bc Thu hi: + Vo thng 8, trc khi hoa n (Dc Liu Vit Nam). + Khong H ch (18 n 28 thng nm m lch) B phn dng: R c. C ci gi l u, c con ch gi l Ph t. M t dc liu: + Dim Ph T: Hnh di trn, di khong 6,6cm, ng knh 3,3cm. u c rng, chnh gia c vt mm tr xung, thn trn bo, y, chung quanh co sphn chi ni ln nh ci bu, thng c gi l inh gic. Bn ngoi mu en tro, bao trm bt mui. Th nng, ch ct ngang mu nu tro, c nhng ng gn lch hoc gia rut c khe hng nh, trong c

mui. Khng mi, v mn m t, cay. Loi c ln, cng, bn ngoi ni bc mui l tt (Dc Ti Hc). + Hc Ph Phin: Nhng ming ct dc khng ging nhau, trn rng, di hp, di 2-4cm, rng 1,6-2,6cm, dy 0,5cm. Ngoi v mu nu en, trong rut mu vng m, na trong sut, du nhun sng bng, thy c ng gn chy dc. Cht cng dn, ch v nt ging nh cht sng. Khng mi, v nht. La th u, bn ngoi c du nhun sng l tt (Dc Ti Hc). + Bch Ph Phin: ging Hc Ph Phin nhng ton b u mu trng vng, na trong sut, ming mng hn, di 0,3cm. Khng mi, v nht. La th phin u, mu trng vng, du nhun, na trong sut l tt (Dc Ti Hc). Bo ch: + Dim Ph T: Chn ly th r Ph t hi to, ra sch, ngm trong nc pha mui, hng ny ly ra phi dn cho n khi thy bn ngai Ph t c nhiu tinh th mui v ha cng l c. Sau gin qua b bt mui i l dng c. + Hc Ph Phin: chn th Ph t c va, ngm trong nc mui mn vi ngy, ly nc nu si, vt ra, ra sch, ct thnh phin dy. Li ngm vo nc mui nht v thm thuc nhum mu vo lm cho Ph t c mu tr c. Ly nc ra cho n khi nm vo li khng thy t cay na, ly ra, chn, sy cho kh na chng, li phi kh l c (Dc Ti Hc). + Bch Ph Phin: chn loi Ph t nh hn, ngm trong nc mui mn vi ngy, ly nc nu cho n khi thu tn rut, vt ra, bc v ngoi, ct dc thnh phin mng, ra cho n khi nm li khng thy t cay na l c. Ly ra, chn, phi kh na chng, xng Lu hunh cho kh l c (Dc Ti Hc). + m Ph Phin: Ly Dim Ph Phin ngm nc, mi ngy thay 2 3 ln cho ht mui. Cho vo ni cng Cam tho, u en nu vi nc cho thm, n khi ct ra, nm m li khng thy cay, t th thi. Ly ra, b ht Cam tho, u en, co b v, ch lm 2 ming, cho vo ni, thm nc, nu 2 gi, khi Ph t chn th ly ra, cho ro, li cho mm ri ct ming, phi kh l c. Hoc c 50kg Dim Ph T ra sch, ngm nc 1 m, b v v cung, ct ming, li ngm nc cho n khi nm khng thy cay, t th thi. Ly ra, dng nc Gng tm 1 3 ngy, vt ra, chn, li sy kh n 7/10, cho vo ni rang vi la to cho bay hi v nt ra. Ly ra, ngui l wc. Hoc tri ln tm li st t trn l than hng, lt qua li nng cho phng nt ra, ngui l c (Dc Ti Hc). Thnh phn ha hc: + Mesaconitine, Hypaconitine (Dc Hc Hc Bo 1965, 12 (7): 435). + Higenamine, Demethylcoclaurine, Coryneinechloride, Methyldopa hydrochloride (Nht Bn Dc Hc Hi 1978, (5): 163). + Isodephinine, Aconitine, Benzoylmesaconine, Neoline, Fuziline, 15a-Hydroxyneoline (Trng ch Hoa, Trung Tho Dc 1982, 13 (11): 481).

+ Salsolinol (Trn ch Hoa, Dc Hc Hc Bo 1982, 17 (10): 792). + Karakoline, Beiwutine, 10-Hydroxymesaconitine (Vng Ct Chi, Dc Hc Hc Bo 1985, 20 (1): 71). Tc dng dc l: + Nc sc Ph t liu nh lm tng huyt p ng vt c gy m vi liu lng ln, lc u lm h sau li lm tng, tng lc co bp c tim, tc dng cng tim r, tng lu lng mu ca ng mch i v lm gim lc cn ca ng mch, lm tng nh lu lng mu ca ng mch vnh v lc cn. Thnh phn cng tim ca Ph t l phn ha tan nc. c tnh ca phn ha tan cn rt cao so vi phn ha tan nc (Trung Dc Hc). + Tc dng khng vim: Thuc sc Ph t cho sc vt gy vim khp ung hoc chch mng bng u c tc dng khng vim (Trung Dc Hc). + Tc dng ni tit: Thuc c tc dng lm gim lng Vitmin C v tuyn thng thn chut ng. Mt s th nghim trn sc vt chng t nc thuc lm tng tit v tuyn thng thn v tng chuyn ha ng, m v Protein, nhng trn 1 s th nghim khc th tc dng ny cha r (Chinese Herbal Medicin). + Thuc c tc dng lm tng min dch c th (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tc dng ln h thn kinh trung ng: Aconite vi liu 0,1 0,2mg/kg c tc dng lm gim phn x c iu kin v khng iu kin, lm gim nng Ammoniac no (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh n (Bn Kinh). + V ngt, rt nhit, rt c (Bn Tho Cng Mc). + Kh nhit, v rt cay (Y Hc Khi Nguyn). + Rt cay, rt nng, hi km ngt, ng m rt c (Bn Tho Kinh S). + V cay, ngt, tnh rt nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh th Thiu dng Tam tiu (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh tc Quyt m Can, tc Thiu m Thn, th Thi m Ph (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Tm, Thn, T (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Tnh tu m bt th, thng hnh cc kinh (Y Hc Khi Nguyn). + Thng hnh 12 kinh (Dc Tnh Thit Dng).

+ n Thn, hi dng, hnh thy, ch thng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch Tr: + Tr cc chng vong dng, dng h, hn t, m th (Trung Dc Hc). + Tr vong dng, dng h, thy thng, phong thp au nhc khp xng (ng Dc Hc Thit Yu). King k: + S Ng cng, ght Phng phong, Hc u, Cam tho, Hong k, Nhn sm(Bn Tho Kinh Tp Ch). + Tng phn vi Phng phong (Trn Chu Nang). + Ung Ph t b ha tt lm cho thy b cn (Thang Dch Bn Tho). + y Lc u, cu, T gic, ng su. K X trp (Bn Tho Cng Mc). + Ngi khng phi l Thn dng bt tc m h hn nng: cm dng. Tt c cc chng dng, chng ha, chng nhit, m h ni nhit, huyt dch suy u khng nn dng (ng Dc Hc Thit Yu). + m h dng thnh, c thai: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ng c: Khi b ng c Ph t, u c du hiu: chy nc ming, mun nn, nn, ming kh, tiu chy, hoa mt, chng mt, chn tay v c th c cm gic t, tim hi hp, thn nhit gim, huyt p tt, mch chm, kh th, chn tay co git, bt tnh, tiu tiu khng t ch: Kim ngn hoa 80g, u xanh 80g, Cam tho 20g, Sinh khng 20g. sc, pha thm ng ung gii (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 3- 15g. n thuc kinh nghim: + Tr nn, tiu chy, ra m hi, tay chn co rt, tay chn lnh: Chch tho 80g, Can khng 60g, Ph t 1 c (dng sng, b v, ct lm 8 ming). Sc vi 3 thng nc, cn 1 thng 2 hp, b b, chia ra ung m (T Nghch Thang Thng Hn Lun). + Tr m c thng hn, mt xanh, tay chn lnh, bng au, c th lnh, cc chng lnh kh: Ph t 3 tri (bo ch, b v, cung). Tn bt. Mi ln ung 9g vi chn nc ct Gng, chn ru lnh (Hi Dng Tn T Sinh Phng). + Tr lu phong, ra m hi khng ngng: Ph t 45g (ch, b v,, cung), Thc tiu (b mt, sao cho ra hi nc) 15g, Hnh nhn (b v, u nhn, sao cho ra hi nc) 15g, Bch trut 60g. bm nt nh ht u, sc vi 5 thng nc cn 2 thng, b b, chia lm 4 ln ung m (Ph t Thang Thnh T Tng Lc). + Tr quan cch, mch Trm, tay chn lnh: Thc ph t (tm ng tin), Nhn sm u 4g, X hng 1 t. Tn nhuyn, trn h lm vin, to bng ht Ng ng, ly X hng bc ngoi. Mi ln ung 7 vin vi nc sc ng tm (K T Hon Y Mn Php Lut).

+ Tr ngc au, gia ngc c hn kh ut kt khng tan, ngc c hn khi: Ph t (bo, b v, cung), Nga trut (nng) u 30g, H tiu, Ch thc (sao tru) u 15g. tn bt. Mi ln ung 9g vi ru nng (T n Thang Ph T phng). + Tr rng au do m h: Ph t (sng), nghin nt, trn vi nc ming, p vo gia lng bn chn, rt cng hiu (Hoa Thn Y B Truyn). + Tr hn t nhp l, chn tay lnh, run, bng a, th t, khng kht, thn nhit v huyt p tt, mch Vi mun tuyt: Thc ph t 12g, Nhc qu 4g, Can khng 6g, ng sm, Bch trut, Phc linh, Trn b u 12g, Cam tho 4g, Ng v t 6g, Bn h, Sinh khng u 12g. sc, thm X hng 0,1g, ung (Hi Dng Cp Cu Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thn vim mn, dng kh khng , lng mi, chn lnh, ph thng: Thc ph t 12g, Nhc qu 4g, Thc a, Sn dc u 16g, Sn th, Phc linh, n b, Trch t u 12g. Tn bt, trn mt lm vin. Ngy ung 2 ln, mi ln 12g (Bt V a Hong Hon). + Tr hn thp thm vo bn trong, khp xng au, c th au, lng lnh, chn tay mt, khng kht: Thc ph t, Phc linh, ng sm, Bch trut, Thc dc u 12g. Sc ung (Ph t Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Ph t l loi thuc hng u gy try thai (Bit Lc). + V Ph t chia lm 2 loi: en v trng. Ph t m ngi ta thng ni l Hc Ph t, v cay, tnh nhit, c tc dng khu hn thp h tiu, thin v i xung, vo thn. Mt v khc l Bch Ph t, v cay, ngt m n, tnh to, i ln, l thuc thuc dng tnh trong chng phong, thin v dn sc thuc i ln mt, ch yu tr chng phong m, to thp m (ng Dc Hc Thit Yu). + Sinh ph t tnh v rt mnh, thin v hi dng. Thc ph t tnh tng i thun, lnh, thin v trng dng. u ch yu dng tr phong thp, khai thng m bm lu ngy. Trng lu nm di t m u khng mc c con th gi l Thin hng, ch tr ging nh Ph t nhng sc mnh hn. Bch ph t l 1 loi khc, trng ging nh Ph t nhwng mu trng, ch yu dng tr m thuc phong hn, tr trng phong mt ting, thin v thng tiu, khng ging nh u, Ph t c th t n h tiu (ng Dc Hc Thit Yu). + Ph t c cht kim, c tnh rt mnh, khi cho vo thuc, phi un to la, sc lu n hn 4 gi, ng thi nn phi hp vi Can khng, Cam tho, Mt ong gii c (ng Dc Hc Thit Yu). + Liu dng Ph t nhiu t ty thuc vo cc yu t: . C a mi ngi p ng i vi thuc khc nhau: theo y vn, c ngi dng Ph t trn 100g khng sao, c ngi dng liu nh c triww chng ng c. Tt nht lc bt u nn dng liu nh trc. . Ty a phng, tp qun: Theo bo co ca trung Quc, ngi dn T Xuyn thng dng Ph t nu vi tht n hng nag th i vi dn x ny c th dng liu cao (Trung Dc Hc)

SN TRA

Xut x: Bn Tho Din Ngha B Di. Tn khc: Xch qua t, Th tra, Dng cu (ng Bn Tho), Hu tra (Th Y c Hiu phng), Mao tra (Nht Dng Bn Tho), Phm t, H mai (Nh Nh), ng cu t (Bn Tho Kinh), Sn l qu (Thc Liu Bn Tho), Hu l, Sn qu t, Sn tra t, Sn thng t, Tiu nang t, Mc o t, a chi l, Ha vin t, Th tra t, ng cu t, Sn lt hng qu, ng sn hng qu (Ha Hn Dc Kho), Ty th on, Toan to (Bch Nht Tuyn phng), ng l t (Ton u Tm Gim), Thng cu, Tra nhc, Mao tra, Sn l hng qu, Sn tra thn, Tiu sn tra, Sao tra nhc, Sinh sn tra (Trung Quc Dc Hc i T in), Toan mai t, Sn l (Trung Quc Th Mc Phn Loi Hc). Tn khoa hc: Docynia doumeri Schneid. H khoa hc: H Hoa hng (Rosaceae). M T:

Cy cao 6-10m, mang nhiu cnh, cnh non c nhiu lng. L mc so le, phin l hnh trng nhn. Hoa t thnh tn, c 4-5 hoa mu trng, 5 l i, 5 cnh hoa, bu c 5 tm b. Qu tht, hnh cu, ng knh 1,5-3cm, c khi to hn, trn chm cn vt ca i st li. Mc hoang cc vng ni cao min Bc nh Hong Lin Sn, Cao Lng, H Tuyn. C th trng bng ht hay chit cnh. Thu hi: Ma thu lc qu chn, hi v, ct ngang khoanh, phi cho tht kh. Phn dng lm thuc: Qu chn kh (Fructus Crataegi Pinnatifidae). M t dc liu: + Bc Sn tra: l nhng ming ct ngang khoanh trn, mp hi cun li, nhn dc, ng knh 1,6-2,6cm, dy 0,1cm. V ngoi mu hng, c vn nhn v chm nh mu trng tro, ci mu nu nht. mt ct c th nhn thy 5-6 ht mu vng nht, ht a s rng, c khoanh to, cn thy cung ngn v nh hoc vt lm. Mi hi thong thm, v chua, hi ngt (Dc Ti Hc). + Nam Sn tra: hnh cu trn, ng knh 1-1,9cm, thnh thong c ming dt nh ci bnh, mt ngoi mu tro, c vn v chm nh, mt u lm xung, mp hi li, u kia c vt ca cung qu. Cht cng, ht to, ci mng, mu nu. Khng mi, v chua, hi cht. Bo ch: + Sn tra: Ry cho ht ht rng l c. + Sao Sn tra: Cho Sn tra vo ni, sao nh la cho n khi mt ngoi thnh mu vng nht, ngui dng. + Tiu Sn tra: Cho Sn tra vo ni, sao to la cho n khi mt ngoi thnh mu nu, mt trong mu nu vng, phun nc, ly ra l c. + Sn tra thn: Cho Sn tra vo ni, sao to la cho n khi mt ngoi thnh mu en nhng cn tn tnh, phun nc, ly ra phi kh (Dc Ti Hc). Bo qun: ni kh ro, chng mt. Thnh phn ha hc: + Trong Sn tra c Citric acid, Crataegic acid, Cafeic acid, Vitamin C, Hydrad carbon, Protid, Lipid, Calci, Phospho, Fer, Oleanic acid, Cholin, Acetyl cholin, Phytosterin (Trung Dc Hc). + Loi Sn tra hng c: Epicatechin, Quercetin, Hyperoside, Chlorogenic acid, Citric acid, Citric acid symmetrical monomethyl ester, Citric acid symmetrical dimethyl ester, Citric acid

symmetrical trimethyl ester, Sucrose, Flavan polymers (T Ngc N, Thcttt Hc Bo 1981, 23 (5): 383). + Ursolic acid 0,27% (Gi Nguyn n, Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1989, 14 (8): 466). Tc dng dc l: . Tc dng lm mnh tim, h p, tng lu lng mu mch vnh, gan mch v chng lon nhp tim: Nc ct Sn tra thc nghim trn ng vt c tc dng phng v gim bt thiu mu c tim (Trung Dc Hc). Th nghim trn th gy t, chch tnh mch dch chit Sn tra, thy lm h p n 3 gi. Th nghim khc, thuc gy nn dn mch. Th nghim Trung Quc v cc nc khc cho thy Sn tra Sn tra mc nhiu ni trn th gii hu ch trong vic ngn nga v iu tr chng x cng ng mch. Nhng thay i quan st c sc vt th nghim v mc Cholesterol trng rng trong ng mch v ng mch ch. Nghin cu 20 ca thy Cholesterol gim t 253mg% xung 207mg% (Chinese Herbal Medicine). . Tc dng h Lipid trong mu, gim x m ng mch. C ch ch yu l do thuc c tc dng tng nhanh bi tit Cholesterol ch khng phi chng hp thu Cholesterol (Trung Dc Hc). . Sau khi ung Sn tra, lng enzym trong d dy tng, gip tiu ha tt hn, lng acid bo tng gip tiu ha cht bo tt hn (Trung Dc Hc). . Tc dng c ch trc khun thng hn, l, bch hu, m xanh, lin cu khun Bta, t cu vng (Trung Dc Hc). Nc sc Sn tra 20% v ng cho 2 nhm bnh nhn b l trc khun dng. Trong tng s 54 bnh nhn, ch c 3 ca khng c du hiu tin b trong vng 1 tun m thi (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng an thn, lm tng tnh thm thu ca mao mch v lm co t cung (Trung Dc Hc). Tnh v: + V chua, lnh, khng c (Tn Tu Bn Tho). + V chua, ngt, hi n (Bn Tho Cng Mc). + V ngt, chua, khng c (Nht Dng Bn Tho). Quy kinh: . Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T (Bn Tho Kinh S). . Vo kinh T, Can (Dc Phm Ha Ngha). . Vo kinh T (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). Tc dng: + Tiu thc, ha tch, hot huyt, tn (Trung Dc Hc). + Nu ly nc tr l sn (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Ung ch li thy, gi u, tm tr chm, l lot (Tn Tu Bn Tho).

+ Ha thc tch, hnh kh kt, kin v, khoan cch, tiu kh tch, huyt kt (Nht Dng Bn Tho). + Tiu nhc tch tr, h kh, tr chua (Trn Nam Bn Tho). + Ha m thc, kin tv, hnh kt kh, tiu huyt (Bn Tho Kinh S). Ch tr: + Tr cc chng tch tr, bng y, tiu chy, sn hu tr, sn dch ra khng ht, sn kh, dch hon au (Trung Dc Hc). King k: + T v h yu, khng c thc tch: khng nn dng Sn tra (Trung Quc Dc Hc i T in). Liu dng: n thuc kinh nghim: + Tr sinh xong m sn dch khng ra ht, bng au, bng au g li: Sn tra 90g, sc k, thm t ng, ung lc i rt hay (an Kh Tm Php). + Tr tht tch li khng tiu: Sn tra nhc 120g, sc k, n c nc ln ci (Gin Tin phng). + Tr sn kh gy nn thin try (thoi v), dch hon s xung: Sn tra nhc, Hi hng (sao), u 30g, tn bt, lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc si, lc i (V Sinh Gin D phng). + Tr trng phong h huyt, ung nhiu thuc mt hoc thuc nng v thuc tr T h m khng khi, n sau ny ch dng 1 v Sn kha qu, tc gi l Toan to, li c tn khc l Ty th on, phi kh, tn bt. Dng l Ngi sc ly nc ung thuc th khi ngay (Bch Nht Tuyn phng). + Tr ngi ln tui lng au, chn au: Sn tra nhc, Lc nhung (nng), lng bng nhau, tn bt. Luyn vi mt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Ngy ung 2 ln, mi ln ung 50 vin vi ru (Th Y c Hiu phng). + Tr bng y, bng au, ri lon tiu ha: Sn tra, Thanh b, Mc hng, lng bng nhau, tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 4g, vi nc si (Qun Kh Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). ). + Tr hi, ri lon tiu ha: Sn tra sng, Sn tra sao u 20g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu chy: Sn tra thn 10g, tn bt, ung vi nc si (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr nh tiu chy: Lu i Pht dng sir Sn tra cho ung, mi ln 5 10ml, ngy 3 ln. tr 212 ca, kt qu u khi. 173 ca khi trong 2 3 ngy (H Bc trung Y Tp Ch 1985, 4: 28).

+ Tr kinh nguyt b do huyt hoc sau khi sinh bng au do tr: Sn tra 40g, sc, b b, trn vi 25g ng, ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kit l cp, i trng vim cp: Sn tra 60g, sao chy s. Thm 30ml ru, trn u, sao li cho kh ru. Thm 200ml nc, sc khong 15 pht, b b, thm 60g nnng, sc cho si, ung nng, ngy 1 thang. Tr 100 ca u khi. Thng ch 1 thang l c kt qu (Tn Y Hc Tp Ch 1975, 2: 111). Tr 51 ca kit l cp, khi 41 ca, kt qu tt hn dng thuc Chlorocid [Ty y] (Chu Kin Vin, Tn Y Hc Tp Ch 1977, 1: 3). + Tr kit l cp, i trng vim cp: Sn tra (sao chy) 120g, Bch bin u (hoa) 30g. sc ung ngy 1 thang. Tr 91 ca, c kt qu 97,80%. Bo co cho bit Sn tra tr l tt hn cn Bch bin u (hoa) i vi i trng vim tt hn (Trung Tho Dc Hc Bo 1973, 3: 31). + Tr l mi pht: Sn tra 30g, sc nc. Thm ng ma 30g, T tr sc si, ung nng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lipid mu cao: Sn tra, Mch nha (c c). Ngy ung 2 ln, mi ln 30g. mi uuu trnh 14 ngy. Tr 127 ca Cholesterol cao, c kt qu 92% (Liu Ninh Trung Y Tp Ch 1979, 5: 23). Tham kho: + Sn tra dng chung vi Sm, Trut th tiu tch tr; Dng chung vi Khung, Quy th tan c huyt c (Dc Phm Vng Yu). + Sn tra kho tr c cht tht tanh tch tr, khng ging vi Mch nha tiu ng cc tch tr. Trng Trng Cnh tr thng hn gm 113 phng thang, cha tng dng Mch nha, Sn tra l v sao? V tnh n chm, cng nh ngi khng c kh nng dp lon, cho nn ch dng i Tha Kh, tiu Tha Kh thi. Ngi i nay khng c c cht tht tch tr hay khng, c dng Sn tra, cho l n, e rng khng ch li g th tt nhin phi c hi t nhiu. Ngi hiu bit nn xt k (Dc Phm Vng Yu). + Tiu Sn tra c tc dng tiu thc n do tht tch li, km bng au, tiu chy. Tiu mch nha tiu thc n loi ng cc, dng cho ngi khng b tiu chy, khng st. Tiu Thn khc c tc dng tiu cm, dng cho ngi c pht st (ng Dc Hc Thit Yu). + Sn tra v K ni kim u c tc dng tiu thc, o tr. Nhng Sn tra chuyn tiu tch tr do tht, km ha . K ni kim c tc dng kin T, tiu thc, ha si, thng lm ((Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

S QUN T

Xut X: Khai Bo Bn Tho. Tn Khc: Bnh cam t, ng qun t (Trung Dc Ti Th Sch), Lu cu t (Ty Phng Bn Tho Thut), Ng lng t (Dc Ti T Khoa Hi Bin), Qu Giun, Qu Nc (Dc in Vit Nam), Sch t qu (Nam nh Th Dc Vt Ch), S qun nhc (ng Dc Hc Thit Yu). Tn Khoa Hc: Fructus Quisqualis Indica L. H khoa hc: H Bng (Combretaceae). M T Cy: Loi dy leo, mc ta vo cy khc . L mc i, n, nguyn. Hoa hnh ng, mc thnh chm k l hoc ngn cnh, di khong 4-10cm. Lc mi n hoa mu trng sau chuyn thnh pht tm. Qu kh, hnh tri xoan, c 5 sn li, u trn nhn, u di hi trn, khi chn mu nu sm. Mt ct ngang hnh sao 5 cnh, gia c khoang trn ng 1 ht. Ht hnh thoi, v mu nu sm, mng, nhn nheo, d bc, mi thm, v bi. a l: Cy mc hoang hu ht cc tnh min Bc v Trung Vit Nam. Thu Hi: Thng 9-10 v vo ma ng, lc tri kh ro, hi qu ga. La loi v cng nu en, nhn trng, mu vng nu, c nhiu du, khng vn nt, khng teo, khng thi en l th tt. Qu hi bu bu to thng tt, qu di, nhn, b th nhn thng b teo, su n l loi xu. Phi kh, p ly nhn. Tip tc phi hoc sy nh nhit 50 - 600C n kh. B phn dng:

Qu chn kh (Fructus Quisqualis). M t dc liu: S qun t hnh bu dc hoc hnh trn trng, c 5 ng cnh dc, 2 u nhn nh hnh thoi, di khong 3cm, ng knh 1,6 2cm. V ngoi mu nu en hoc en tm. Cng, th nh, kh b gy, ch ct ngang hnh sao 5 cnh, v ch cnh dy hn, khong gia ging hnh trn, trong c 1 nhn. Nhn hnh bu dc, di hoc ging ci sut vi, di 2cm, ng knh 2cm, mt ngoi c nhiu vt nhn dc, ngoi bc 1 lp mng mng mu en tro hoc nu en, d bc. Tht mu trng vng, mm, c du, d b. Khng mi, v ngt (Dc Ti Hc). Bo Ch: + B v, ly nhn, sao thm dng hoc c v ga nt dng (Trung Dc i T in). + Ly nhn ngm qua nc, sao vng, b mng. Hoc ly nhn ngm qua nc, sao gin, tn bt, ly 1 phn, thm 3 phn bt np rang vng chn v 1 chn ng, trn u, lm thnh bnh cho tr nh n [phng cch ny trnh c khng b nc] (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo Qun: D mt mc v vy cn ni kh ro, kn, mt, thnh thong nn phi. Thnh Phn Ha Hc: + Trong nhn S qun t c cha 20-27% cht du bo mu xanh lc nht, sn st, mi nha, v nht, khng c tc dng ty giun (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). + Cht gm, cc cht hu c, cht ng (Dc Liu Vit Nam). Tc Dng Dc l: 1- Dit Giun: Nm 1935, Perrier dng nc sc S qun t Vit Nam th nghim trn giun t nhn thy: giun b tc dng ca nc sc S qun t dy da, sau t lit cc b phn, da bong ra, mu nht nht, hn m. Nm 1947, Chu nh Xung (Trung y Khoa hc Tp ch s 20, I: 143) th nghim so snh tc dng ca dung dch nc S qun t 10%, dung dch nc tro S qun t 10% v dung dch 0,5% Kali Clorua trn giun t u thy tc dng ging nhau, v vy cc tc gi kt lun rng hot cht ca S qun t l mui Kali cha trong S qun t. Nm 1948, Ng Vn Thy (trong Trung Hoa Y Hc Tp Ch s 34: 437,441) khi nghin cu so snh tc dng dit giun ca 1 s v thuc ng y (Bch b, Khin ngu, Li hon, dc, Qun chng, Xuyn luyn t...) kt lun rng S qun t c tc dng dit giun mnh. Nm 1950, H Mng Gia (Trung Hoa Y Hc Tp Ch s 36: 619 - 622) bo co dng cn 950, cn 500 chit S qun t, b sau khi chit bng cn 950 c chit bng nc ri th nghim tc dng trn giun t thy dch chit bng cn 950 khng c tc dng, dch chit bng cn 500 v nc hi c tc dng c ch v gy m. Nm 1958, Tt Li dng S qun t ct b u v bc mng i ri cho n sng hoc sc ung u thy c gy nc. Khi mi ung khng thy nc nhng sau khi n cm th thy nc.

Nu ung qu nhiu th thy mt, ngoi ra khng thy hin tng nguy him no khc. Tc gi cng bo co rng nc sc ton qu giun c bc v hoc khng bc v vn c kt qu dit giun (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). 2- c Tnh: Nm 1942, Trng K (Y Hc Hi Tp Ch Nht bn s 2: 471 - 485 ghi nhn dng dung dch nc sc S qun t (0,83g/kg) tim di da chut bch, sau vi pht xut hin trng thi mt mi, h hp chm li khng u, sau 1-2 gi, ton thn co qup, h hp ngng li m cht, tuy nhin tim cn hi co bp. Liu ti thiu gy cht l 20g/kg (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). . Nm 1926, K.M.Wu trong Chemical Analysis And Animal Experimentation Of Quisqualis Indica Mat.Med J. China 12 (2): 161 170 bo co c tnh ca S qun t khng cao. Vi liu 26,6g/kg cho ch ung th ngoi hin tng i v nc khng thy triu chng ng c no khc . Sau 10 gi trng thi hon ton tr li bnh thng (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). . Nm 1956, Ng Vn Thy trong Lun Vn Trch Yu ca Hi khoa hc sinh l Trung quc s 27,28 bo co cho chut nht v th ung vi liu 50-100mg/10g khng thy hin tng ng c (Nhng Cy thuc V V Thuc Vit Nam). Tnh V: + V ngt, tnh m, khng c (Khai Bo Bn Tho). + V ngt, kh n, hi c c (Bn Tho Chnh). + V ngt, tnh m (Trung Dc i T in). Quy Kinh: . Vo kinh T, V (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). . Vo kinh T,V, i trng (Bn Tho Tn Bin). . Vo kinh tc thi m T kinh, tc quyt m Can kinh (Bn Tho Kinh Gii). . Vo kinh T, V (Trung Dc i T in). Tc Dng V Ch Tr: + Kin T V, tr thp nhit. Tr tr nh b cc bnh da nga (Bn Tho Cng Mc). + St trng, tiu tch, kin T. Tr giun a, bng au, tr nh b cam tch, sa v thc n khng tiu, bng y, t, l (Trung Dc i T in). + St trng, tiu tch. Tr giun a, giun mc, trng tch, bng au, tr nh b cam tch (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Tr tr nh b 5 chng cam, tiu c, tiu chy, l (Khai Bo Bn Tho). + St trng, lin t, tiu thc (ng Dc Hc Thit Yu).

Liu Dng: 10 - 16g. King K: + K nc tr nng, ung chung s b tiu chy ngay (Bn Tho Cng Mc). + K thc n nng (Bn Tho Kinh S). + T V h hn khng nn dng nhiu, dng nhiu s gy nc (Bn Tho Hi Ngn). + Ngi khng c trng tch khng nn dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ung thuc ny k nc tr nng. Ung liu cao c th gy nc, nn ma, chng mt (Trung Dc i T in). n Thuc Kinh Nghim: * Tr Giun, Cam Tich. + Hu phc 0,4g, S qun t nhn 40g, Trn b 0,4g, Xuyn khung 0,4g. Tn bt, lm hon. Ung vi nc go lu nm(S Qun T Hon - Cc phng) + i hong, S qun t, Tn lang, V r thch lu. Lm hon, ung vi nc luc tht heo long hoc nc luc tht g, lc i(S Qun T Hon - Chng Tr Chun Thng). + Bch v quyn 0,4g, Cam tho 0,4g, Kh luyn t 5 tri, S qun t 10 nhn. Tn bt. Mi ln ung 4g (S Qun T Tn - u Khoa Chun Thng). + S qun t, b v, tn bt. ung lc canh nm, khi bng i, vi nc cm (S Qun T Tn - B Yu Thn Trn Tiu Nhi Phng Lun ). + Mc mit t nhn 20g, S qun t nhn 12g. Tn bt. Dng 1 tri trng g, cho thuc bt vo, chng chn, n lc bng i (Gin Tin phng). * Tr trng nha ng thng: S qun t, sc ly nc, ngm (Tn H Tp Gin phng). * Tr u mt l nga: S qun t nhn, ngm vi 1 t du thm 3-5 ngy, lc i ng, ung du thm (Ph T phng). * Tr tr nh b cam tch, bng y, tiu lng, n km, b km: S qun t, Kha t u 12g, Trn b 6g, Hu phc 8g, Cam tho 4g. sc ung (S Qun T Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). * Tr tr nh T h, cam tch: S qun t, Mch nha, Nhc u khu u 20g, Hong lin, Thn khc u 400g, Mc hng 80g, Tn lang 20 tri. Tn bt, lm vin. Ngy ung 2 ln, mi ln 4g vi nc m [di 1 tui gim bt] (Ph Nhi Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). * Tr sn, giun kim, to bn: S qun t nhc, i hong, Hong cm u 8g, Thch lu b, Tn lang u 16g, Cam tho 4g. tn bt. Mi ln ung 12g, tr nh gim bt liu (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

* Tr giun chui ng mt, bng trn au qun: S qun t, Tn lang, Ch xc, Kh luyn b u 12g, mai 4g, Qung mc hng 8g. sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). * Tr giun: S qun t nhc (sao vng). Ngi ln mi ln 10-20 qu, tr nh mi tui mi ln 1,5 qu, tng lng khng qu 20 qu. n trc khi i ng. Mi ngy 1 ln, lin tc 3 nag (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham Kho: + Phm thuc st trng phn nhiu c v ng, cay, duy ch c v S qun t v Ph t l c v ngt m st trng. Phm ngi ln v tr nh c giun nn ung S qun t lc sng sm, bng i. Hoc ly v sc ly nc ung th giun cht m xut ra vy... (Bn Tho Cng Mc). + S qun t, l thuc ch yu b T kin V. Tr nh b 5 chng cam, tiu c, t, l do c giun, do T h V yu, do sa v thc n nh tr, thp nhit kt li gy ra. T c kin, V c khai th sa v thc n t tiu, thp nhit t tan, thy o t thng m cc chng c khi. Khng c v ng, cay m git c giun, l loi thuc tt dnh cho tr nh (Bn Tho Kinh S). + S qun t, phm tr nh n nhiu qu, ung nhiu thuc c tnh hot, lm cho T V b tn thng . S qun t git c giun a, Ph t git giun mc (Bn Tho Chnh). + V thuc ny chuyn st trng v tiu thc mnh, l v thuc ch yu tr cam tch, st trng ni tr nh. L Tn H ni: Phm thuc st trng phn nhiu c v ng, cay, duy ch c S qun t v ngt m c tc dng st trng (ng Dc Hc Thit Yu).

THIN MN

Xut x:

Bn Kinh Tn khc: in hch, a mn ng, Duyn mn ng, Dm dng hoc, Quan tng, V bt d, Bch b, Cn tho (Bo Phc T), Tng m, Mn ng (Nh Nh), in lc (Bn Kinh), Thin cc, B la th, Vn tu ng (Bn Tho Cng Mc), Thin ng, Kim hoa, Thng cc, Thin vn ng (Ha Hn Dc Kho), Dy tc tin (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Asparagus cocjinchinensis (Lour.) Merr. H khoa hc: Hnh Ti (Liliaceae). M T: Dy leo, sng lu nm, di t c rt nhiu r c mm hnh thoi. Thn mang nhiu cnh 3 cnh, di nhn, bin i thnh l gi hnh li lim. L tht rt nh, trng nh vy. Ma h k l mc hoa trng nh. Qu mng, khi chn mu (cng c cy, qu khi chn mu tm en). Mc hoang v c trng nhiu ni. Thu hoch: Thng 10 12 nhng cy mc trn 2 nm. o v, ru sch, chn, rt li, phi hoc sy kh. Phn dng lm thuc: C r (Radix Aspargi). Loi bo mp, cng, mn, mu trng vng, hi trong l loi tt. C di, gy, mu nu vng, khng sng l loi va. M t dc liu: C hnh thoi, trn di, hai u nh nhng ty, di 6-20cm. Mu trng vng hoc nu, vng nht, c cht du hi trong. Mt ngoi c vn dc nh hoc rnh dc. Khi kh, cht cng nhng dn. Cha kh th cht mm, dnh, ch vt b nh cht sp, mu trng vng, hi trong, gia c nhn trng, khng trong. V ngt, hi ng (Dc Ti Hc). Bo ch: + Co v, b li, chn, phi kh, tm ru 1 m, li, phi kh dng (Li Cng Bo Chch Lun). + Ra sch, b li, thi phin, phwoi kh dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ra sch, b li, mm, thi phin, phi kh (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun:

ni kh ro, d m mc. Thnh phn ha hc: + Yamogenin, Diosgenin, Sarsasapogenin, Smilagenin, Xylose, Glucose, Rhamnose (Hc Liu Chnh in, Nht Bn Dc Hc Hp Quyn 107, Trung Y Trung Dc Th Sch 1988, 10 (1): 56). + Sucrose, Ologosaccharide (Tomoda Masashi v cng s, Chem Pharm Bull 1974, 22 (10): 2306). + 5-Methoxymethyl frural, beta-Sitosterol 5 + Citrulline, Asparagine, Serine, Threonine, Proline, Glycine, Alanine, Valine, Methionine, Leucine, Isoleucine, Phenylalanine, Tyrosine, Aspartic acid, Glutamic acid, Histidine, Lysine 6,7 + Asparagi Cochinchinensisne, b-Sitosterol, Smilagenin, 5-Methoxymethylfrural, Rhamnose (Trung Dc Hc). + Trong Thin mn c acid Amin, ch yu l Asparagin, thy phn trong nc si cho Aspactic acid v Amoniac. Ngoi ra, cn c cht nhy, tinh bt, Sacarosa (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). Tc dng dc l: - Tc dng khng khun: Nc sc Thin mn c tc dng c ch lin cu khun A v B, Ph cu khun, t cu khun vng, trc khun bch cu (Trung Dc Hc). - Tc dng chng khi u: Nc sc Thin mn c tc dng c ch Sacroma 180 v Deoxygenase ca t bo bch cu chut nht b vim hch bch huyt cp hoc vim ht bch huyt mn (Trung Dc Hc). - Nc sc Thin mn c tc dng gim ho, li tiu, thng tin, cng trng (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, tnh rt hn, khng c (Bit Lc). + V ngt, ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh th Thi m Ph, tc Thiu m Thn (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh th Thi m Ph, th Thiu m Tm (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Ph, thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng:

+ Bo nh Ph kh, khu hn nhit, dng c b, ch kh lc, li tiu tin (Bit Lc). + Thng Thn kh, tr nhit, ch tiu kht, kh nhit trng phong (Dc Tnh Bn Tho). + Trn Tm, nhun ng tng, ch b phu, b ng lao, tht thng (Nht Hoa T Bn Tho). Ch tr: + Tr h lao, ngi ga suy nhc, gy m, m nuy, ic, mt m (Thin Kim phng). + Tr ph kh ho nghch, suyn, ph nuy sinh ra nn ra m, gh nc (Dc Tnh Bn Tho). + Tr ho lao, lao phi, ho ra mu, kht nc do bnh thng tiu (ng Dc Hc Thit Yu). King k: + Ph khng c h ha m li c hn m hoc m m: cm dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + T m, dng huyt, n b h nguyn: Thin mn b li, Sinh a u 80g. cho vo bnh bng g cy Liu, cho ru vo ra. Chng chn ri phi 9 ln, n lc tht kh. Thm Nhn sm 40g, tn bt. Ly 9 qu To tu, b ht, ga nt, trn thuc bt lm vin, to bng ht Ng ng. Mi ln ung 30 vin, vi ru nng, trc ba n, ngy 3 ln (Tam Ti Hon Hot Php C Yu). + Tr c th au nhc do h lao: Thin mn, tn bt. Ngy ung 3 ln, mi ln 1 tha vi ru (Thin Kim phng). + Lm cho nhan sc xinh ti: Thin mn, Thc a, H ma nhn, tn nhuyn, trn vi mt ong, lm thnh vin, to bng ht Long nhn. Mi ln ung 20 vin vi nc nng (Tru Hu phng). + Tr ph nuy, ho, khc nhiu m, trong tim nng, ming kh, kht nhiu: Thin mn sng, ga vt ly nc ct chng 7 chn, ru 7 chn, Mch nha 1 chn, T uyn 160g. cho vo bnh bng ng hoc ni bng snh, nu c thnh cao hoc lm thnh vin. Mi ln ung to bng qa To, ngy 3 ln (Tru Hu phn). + Tr tiu kht: Thin mn, Mch mn, Ng v t, nu c thnh cao, thm t Mt ong dng dn (Gin Tin phng). + Tr m h ha vng, c m m khng dng c thuc to: Thin mn 1 cn, r nc, b li, ly nguyn nhc khong 480g. cho vo ci ga nt. Ly Ng v t, ra s qua, b ht, ch ly tht 160g. phi kh (ng cho vo la). C hai thc cng nghin nt, trn vi h lm thnh vin, to bng ht Ng ng. Mi kln ung 20 vin vi nc tr nng, ngy 3 ln (Gin Tin phng). + Tr ph nuy, h lao, phong nhit, tr chng nng, kht: Thin mn, b v, b li, nu chn, n. hoc phi kh, tn bt, luyn vi mt lm thnh vin, to bng ht Ngonnng. Mi ln ung 20 vin vi nc tr. Cng c th nu ly nc ra mt (Thc Liu Bn Tho).

+ Tr phong, in, mi khi ln cn th nn ma, tai nh ve ku, au lan xung cnh sn: Thin mn, b li, phi kh, ga nt. Mi ln dng 1 tha vi ru, ngy 3 ln (Ngoi i B Yu). + Tr ph n b ct chng, trong xng nng, bun phin, bt rt, m hi trm, ming kh, kht m khng ung c nhiu, suyn; Thin mn, Thanh hao, Mit gip, Mch mn, Si h, Ngu tt, Bch thc, a ct b, Ng v t. Lng bng nhau, sc ung (Hot Php C Yu). + Tr ming l lu ngy khng khi: Thin mn (b li), Mch mn (b li), Huyn sm. Lng bng nhau, tn bt, trn mt lm thnh vin, to bng ht Long nhn. Mi ln ngm 1 vin [Bi ny do nh s Liu S truyn cho] (Ngoi Khoa Tinh Ngha). + Tr thin try [sn kh]: Thin mn 12g, mai 20g, nu cho k, ung (Hot Nhn Tm Knh phng). + Tr da mt nm en: Thin mn, phi kh, ga nt, trn vi mt ong lm thnh vin. Hng ngy, dng thuc vin pha vi nc ra mt. Dng thuc xt vo da cng s lm cho da dn dn ti sng, xinh ti (Thnh T Tng Lc). Tham kho: + S d ni Thin mn nhun c 5 tng, k thc n nhun c Ph, th sau 5 tng cng c nhun ly, th th Thin mn cng l mt v thuc tt nhun Ph vy (Ha Hn Dc Kho). + Thin mn bm th c kh s sinh i hn t bui bt u m sinh ra, cho nn n c kh thun m ca t. V ca n tuy hi ng nhng li ngt m hi cay, chnh kh ca n l i hn, khng c, cn c nhiu cht ngt hn v v ca n hu hn kh, cho nn n tr c h nhit ca Ph v Thn (C Hy Ung). + Thin mn nhun to, gip ch ch phn m, thanh c Ph kim, ging c ha t cm c ha t (Bn Tho Cng Mc). + Mch mn v Thin mn u phi b li nhng ly nc m sp dn cho mm thi, khng nn ngm hn vo trong nc, mt ht tn dch ca n i. Mt khi kh v ht, dng vo thuc khng thy cng hiu li cho rng ti thuc, sao khng bit rng ti mnh lm mt ht cht tt ca thuc i ri th lm sao m c hiu qu (Khu Tng Thch). + Tnh ca Thin mn tr c ho, kh suyn, suyn do ph nuy, hoc ph ung, nn ra m mu. Tnh ca n tr c nhit, phong, tr c gh l, dng n phi ung nhiu, ung lu, nu chn m n, lm cho ngi ta bo tt, xinh ti, trng tro, tr c ni tch, cc loi kh nng (Chn Quyn). + S c Chm, c Chy, c Chp + Thin mn c tc dng thanh kim, ging ha, ch cho Thn, cho nn thng c kh ca Thn, li t b cho Thn. Ch ca 5 th dch, dch kh ro thnnng li thnh m, c thuc nhun th Ph khng b to m m t nhin tiu. V Mch mn thanh Tm bo Ph, Thin mn gip thy nui Ph, mt ng cu trn, mt bn gip di nhng u bo h cho Ph, nhng trn di, hn nhit khc nhau. Cho nn, m ca thp tr th Bn h lm ch,

m do to ha th Mch mn lm ch. Nu T V h hn m ung lu, ung c v th s sinh ra chng hot trng, tiu chy thnh c tt, khng tr khi (Dc Phm Vng Yu). + Thin mn mp, nhiu cht bo, kh bc, v m, ngt, tnh hn, c tc dng thanh to, b ch tn dch, dng m, sc trng i vo Ph. i vi ngi Ph h, ho lu ngy, ho lao, phi kh, uwc v thuc nhu nhun, tng nhiu nc dch, lm cho nc dch b kh chuyn thnh mm nhun, l cch tr bnh theo chnh tr. Ch c trng hp ho nhiu hoc Ph c ha t, phn m cha hao tn, tn dch chua b tn thng m vi dng Thin mn th ch lm cho t kh b gi li (ng Dc Hc Thit Yu).

THNG BCH

+ Tr thai ng rt nguy: Hnh 1 nm to, sc ly nc ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr v sng : Nu ly 1 chn nc Hnh, ung nng l tan (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr b vt thng do t ng, mu ra nhiu, au qu: Ly Hnh, c c ln l, ga nt, sao nng, p ch b thng, ngui th li thay lp mi cho nng, dn dn s khi au li khng c du vt li (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr b ng v u, gy xng: Ly Hnh ga nt, ha vi mt p vo vt thng s mau khi (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr tiu b, bng quang tc trng: Hnh 3 cn, ga nt, xo cho nng ln, bc vo khn, chia lm 2 gi, chm vo vng bng di. H kh ca Hnh thm vo c bn trong th tiu c ngay (Trung Quc Dc Hc i T in). - n b c thai b cm phong, ho, th, nu khng c Hnh, Trn b th kh khi (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thng Ging m n Hnh sng nhiu s lm cho da mt ni mn ging nh chng du phong (Trung Quc Dc Hc i T in).

THNG MA

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Chu Thng ma (Bn Kinh), Chu ma (Bit Lc), K ct thng ma (Bn Tho Kinh tp Ch), Qu kim thng ma (Bn Tho Cng Mc). Tn khoa hc: Cimicifuga foetida L. H khoa hc: H Mao Lng (Ranunculacae). M T: Cy tho, sng lu nm, cao 1-1,3m, l kp hnh lng chim, l cht thun, c ch kha v c rng ca, u nhn. Hoa t hnh chm. Trc hoa t mang nhiu hoa mu trng, c cung. Mc min ni thuc cc tnh Thim Ty, T Xuyn v cc vng ng bc Trung Quc. Thu hi: Vo ma xun, thu. o hi v, ct b thn mm, phi hoc sy kh. Phn dng lm thuc: Thn r (Rhizoma Cimicifugae).

M t dc liu: C hnh di, phn nhiu nhnh thnh t, di 20-30cm, ng knh 1,6-3,3cm. Mt ngoi mu nu en, nhm, khng phng, trn mt c my vn hoa nh mng vng, chung quanh cn li r nh, cht cng. Cnh di li lm, c vt ca r t. R nh nhng cng chc, kh b, vt b khng thng, c tnh cht si, mu trng vng nht hoc mu xanh vng. Khng mi, v hi ng nhng cht (Dc Ti Hc). Bo ch: Ngm nc khong 1 gi, b vo ni, y kn, 1 m, thi thnh phin, phi kh dng hoc tm mt sao qua ri dng (Li Cng Bo Chch Lun). Bo qun: ni kh ro, thong mt. Thnh phn ha hc: + Isoferulic acid, Caffeic acid (Takao Inoue v cng s, Chem Pharm Bull 1978, 26: 2279). + Cimifugin (Kiyoshi Hata v cng s, Chem Pharm Bull 1978, 26: 2279). + Norvi Snagin (Kimiyue Bab v cng s, Chem Pharm Bull 1981, 29: 2182). + Visnagin, Norvi snagin, Visammiol (Mokoto Ito v cng s, Chem Pharm Bull 1976, 24: 580). + Cimicilen (Muravev I A v cng s, C A 1985, 103: 206007m). + Cimigenol, Cimigenyl xyloside, Dahurinol (Nokuko Sakurai v cng s, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1972, 92: 724). + Cimicifugoside (Hemmi H v cng s, J Pharmacobio Dyn 1979, 2: 339). Tc dng dc l: - Nc chit xut Thng ma c tc dng h nhit, gim au, chng vim, chng co git, gii c (Trung Dc Hc). - Dch chit thng ma c tc dng c ch tim, lm chm nhp tim, h huyt p, c ch rut v t cung c lp c thai nhng li gy hng phn bng quang v t cung khng c thai (Trung Dc Hc). - Nc sc Thng ma c tc dng c ch vi khun lao v mt s nm ngoi da (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ng, hi hn, khng c (Bit Lc). + Kh bnh, v hi ng (Y Hc Khi Nguyn). + V hi ng, tnh hi hn (Thang Dch Bn Tho).

+ V ng, ngt, kim cay, kh thng (Dc Tnh Lun). Quy kinh: + Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T (Y hc Khi Nguyn). + Vo kinh th Dng minh i trng, th Thi m Ph (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Ph, V (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: . Hnh dng, vn kinh (Lan Tht B Tng). . Nng gii T V c nhc gin nhit (Bn Tho B Yu). . Tiu ban chn, hnh huyt (Bn Tho Cng Mc). . Tuyn c, thu chn, thng dng, c hm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). King k: + Phm cc chng th huyt, chy mu cam, ho nhiu m, m h ha vng, thn kinh bt tc, kh nghch, nn ma, in cung: khng nn dng (Bn Tho Kinh S). + Thng hn mi pht thi dng, u chn mc ri, h nguyn bt tc, m h ha m: cm dng (c Phi Bn Tho). + Si mc v suyn y, kh nghch: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 4 8g. n thuc kinh nghim: + Tr dng c m mt loang l, hng au, nn ra m mu: Cam tho 80g, ng quy 80g, Hng hong 20g, Mit gip 1 ming to bng ngn tay (nng), Thng ma 80g, Thc tiu 40g. Sc ung ht 1 ln cho ra m hi (Thng Ma Mit Gip Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr t nhin b mn nht, au: Thng ma, mi vi gim bi (Tru Hu phng). + Tr ming l lot: Thng ma, Hong b, i thanh. Sc, ngm nut dn (Ngoi i B Yu). + Tr thng hn sau pht st rt, pht cn khng nht nh: Thng ma 40g, Thng sn 40g, c tt 40g. Tn bt. Mi ln dng 16g, sc vi 1 chn nc cn 6 phn, b b, ung lc i. Ung xong thng b nn ra, c th ung tip (Thnh Hu phng). + Tr thng hn m dng php pht hn, php th m c kh khng gim, biu h, l thc, nhit pht ra bn ngoi lm cho ton c th pht ban, phin to, ni sng, hng sng au: Chch tho 20g, Huyn sm 20g, Thng ma 20g. Cht nh thuc ra. Mi ln dng 20g, sc vi 1 chn nc cn 7 phn, b b, ung (Huyn Sm Thng Ma Thang Loi Chng Hot Nhn Th).

+ Tr cm khu l: Thng ma (loi mu xanh), sao vi gim 4g, Lin nhc (b tim, sao chy vng 30 ht, Nhn sm 12g. Sc vi 1 chn nc cn chn, ung. Hoc tn nhuyn, trn vi mt lm vin, mi ln ung 16g (Y Hc Qung Bt K). + Tr thi kh n dch, u au, st, tay chn bt rt, au nhc, sang chn va mi pht hoc cha pht: Thng ma, Bch thc, Chch tho u 400g, Ct cn 600g. tn bt. Mi ln dng 12g, sc vi 1,5 chn nc cn 1 chn, b b, ung nng, ngy 2-3 ln (Thng Ma Ct Cn Thang Dim Th Tiu Nhi Phng Lun). + Tr ph n v sng, trong v c khi u: Thng ma, Cam tho tit, Thanh b u 8g, Qua lu nhn 12g. sc ung nng (Chng Tr Chun Thng). + Tr tm v t c h nhit bc ln trn, ming li l, cung li co (rt), 2 bn m sng au: Chi t 30g, i thanh 24g, Hnh nhn 24g, Hong k 24g, Mc thng 30g, Si h 30g, Thng ma 30g, Thch cao 60g, Thc dc 30g. Mi ln dng 12g, thm Gng 5 lt, sc ung (Thng Ma Si H Thang Tam Nhn Cc Bnh Chng Phng Lun). + Tr d dy nng, ming c nht, chn rng sng, chn rng ra mu: Thng ma 4g, n b 2g, Quy thn 1g, Sinh a 1g, Hong lin 1g. Sc ung (Thanh V Tn Lan Tht B Tng). + Tr hi th ngn, kh ngc b dn xung: Hong k 20g, Thng ma 4g, Tri mu 8g, Ct cnh 8g, sc ung (Thng Hm Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr t cung sa: Thng ma 4g, Trng g 1 tri. Khot 1 l trng g, cho thuc bt Thng ma vo, y kn, chng chn, p ra n. ngy 1 ln, 10 ngy l 1 liu trnh, ngh 2 ngy ri li tip liu trnh 2. tr 120 ca. Ung 1 liu trnh khi l 62 ca, 2 liu trnh khi: 36 ca; 3 liu trnh khi 8 ca; Hn 3 liu trnh 12 ca; Khng khi: 2 ca (L Tr Phng, Sn ng Trung Y Tp Ch 1986, (3): 43). + Tr t cung sa: Dng Thng ma Mu L Tn (Thng ma 6g, Mu l 12g), tn nhuyn, chia lm 2-3 ln ung. I ung 1 thng, II ung 2 thng, III ung 3 thng l 1iu trnh. Tr 723 ca t cung sa. Kt qu: 1 liu trnh 121 ca, khi hn 67 ca, chuyn bin tt: 38, khng kt qu: 16. Tr 227 ca vi 2 liu trnh, khi hn 124, chuyn bin tt 89, khng kt qu 14. Tr 375 ca 3 liu trnh, khi 338, chuyn bin tt 29, khng kt qu 8. Kt qu chung khi hon ton t 73, 1% tt, c chuyn bin tt 21,6%. T l chung t 94,7% (Tn Th Lin, Trit Giang Trung Y Tp Ch 1987, (8): 368). Tham kho: + Thng ma dng chung vi Thng bch, Bch ch, Thch cao tr phong t knh th, tc Dng minh; Dng chung vi Sm, Trut, Thc tr nhit b phu ca th tc Thi dng (Dc Phm Vng Yu). + Thng ma bm th kh rt thanh sch, a ln 9 tng tri, cho nn, ngi nguyn kh km th dng v ny (l thuc dng dc trong m dc) v nguyn kh ca ngi h nhc th thng ln nhiu m ging xung t. Kinh ni: m tinh i ln nui dng th con ngi sng lu, dng tinh ging xung th con ngi cht yu. L ng Vin dng Thng ma trong bi B Trung Thang l ng nhn thy ring v ngha tinh vi : dng Thng ma dn thanh kh ca tc Dng minh xoy vng i ln theo hng bn phi, dng Si h dn thanh kh

ca tc Thiu dng i xoy vng ln theo hng bn tri, gip cho Sm, K, Quy, Trut b nguyn kh trong T V (Dc Phm Vng Yu). + Khng nn dng lng nhiu v thuc kch thch d gy ra nn ma, liu cao gy nn u au, chng mt (S Tay Lm Sng Trung Dc). Phn bit: Trung Quc cn c loi Thng ma thuc h Cc (Serratura chinensis): Cy tho sng lu nm, l mc so le, nguyn, mp c rng ca, l pha di c cung di, l pha trn c cung ngn hn. Hoa hnh u, lng tnh, mu trng. Qu b hnh thoi, mt u nhn. Mc min rng ni cc tnh Qung ng, Qung Ty v Phc Kin (Dc Liu Vit Nam).

THNG TRUT

Xut x: Loi Chng Bn Tho. Tn khc: Sn tinh (Bo Phc T), a qu, M k, Mao qun bo khip, Bo k, Thin tinh Sn k, Thin k, Sn gii (Ha Hn Dc Kho), Xch trut (Bit Lc), Mao trut, Ch mao trut, Kim ch thng trut (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Atractylodes lancea (Thunb.) DC. H khoa hc: H Cc (Asteraceae). M T:

Cy sng lu nm, cao chng 0,6m, c r pht trin thnh c to, thn mc thng ng. L mc so le, dai, gn nh khng cung. L pha gc chia 3 thy, nhng ct khng su, hai thy 2 bn khng ln lm, thy gia rt ln. L pha trn thn hnh mc, khng chia thy. Mp l u, c rng ca nh, nhn. Hoa t hnh u, tng bao do 5-7 lp nh ngi lp, di cng c mt lp chia rt nh, hnh lng chim. Hoa hnh ng, n tnh hoc lng tnh, trng hoa mu trng hay tm nht, phin chia 5 thy x su, 5 nh (c khi b thoi ha) nhy c u vi chia hai, bu c lng mm, nh. Hoa t Thng trut nh v gy hn hoa t Bch trut. Qu kh. a l: Cy ny mc Trung Quc, c di thc vo Vit Nam nhng cha pht trin. Thu hi: Ma xun, Thu o v, phi kh. B phn dng: Thn r kh (Rhizoma Atractylodis). La c to, cng, chc, khng ru, ch gy nhiu m Chu sa, mi thm nng, ch gy lu c th c ta tinh th nh lng trng l loi ttw (Dc Ti Hc). M t dc liu: Thng trut ging nh chui ht khng u hoc hnh tr trn ni t nhau. Thng c dng cong, nhn, ln nh khng u, di 3-9cm, ng knh khong 2cm. Mt ngai mu nu tro hoc nu en, c vn nhn v cong chy ngang, c vt thn cy cn li. Thuc cng, d b gy, ch gy mu trng vng hoc trng tro, c nhiu m du thng gi l Chu Sa Dim. Mi thm, c bit nng c, v hi ngt, ng (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ngm nc go cho mm, thi phin, sao kh (ng Dc Hc Thit Yu). + Chch Thng trut: Ly Thng trut phin, ry nc vo go vo cho t u, cho vo ni sao nh la cho hi vng. Hoc ly Thng trut tm nc vo go ri vt ra, cho vo ni hp () cho chn, ly ra phi kh l c (Dc Ti Hc). Bo qun: ch kh ro, rm mt. Thnh phn ha hc: + 2-Carene, 1, 3, 4, 5, 6, 7-Hexahydro-2, 5, 5-Trimethyl-2H-2, 4a-Ethanopaphthalene, bMaaliene, Guaiene, Chamigrene, Caryophyllene, Elemene, Humulene, Seliene, Patchoulene, 1,9-Aristolodiene, Elemol, a-Tractylone, Selina-4 (14), 7 (11)-Diene-8-One, Atractylodin, Hinesol, b-Eudesmol (Hong Tr, Trung Quc Dc Khoa i Hc Hc Bo, 1989, 20 (5): 289). + Furaldehyde (Cao Kiu Chn Thi Lang, Dc Hc Tp Ch (Nht Bn) 1959, 79 (4): 544).

+ 3 b-Acetoxyatractylone, 3 b-Hydroxyatractylone (Ty Xuyn Dng Nht, Dc Hc Tp Ch (Nht Bn) 1976, 96 (9): 1089). + Atractyol, Atractylone, Hinesol, b-Eudesmol (Trung Dc Hc). Tc dng dc l: . Tc dng i vi ng huyt: Cho ung nc sc Thng trut hoc chch di da dch chit Thng trut vi liu 8g/kg i vi th nh, thy lng ng trong mu tng ln, 1 gi sau li h xung, v trong vng 6 gi li ln (ng Nh Ngu, Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1958, 44 (2): 150). Nu cho ung lin tc 8-10 ngy sau th mc ng li tr li bnh thng (Kin Yung Hi v cng s, Quc Ngoi Y Hc, Trung Y Trung Dc Phn Sch 1989, 11 (1): 57). . Tc dng i vi h niu sinh dc: Cho chut nht ung nc sc Thng trut khng thy c tc dng li niu nhng thy lng mui tng ln (Trung Dc Hc). . Tc dng vn ng tiu ha: Cho dng dch chit Thng trut vi liu 75mg/kg thy c tc dng, ch yu l do cht b-Eudesmol (L Dc Ho, Trung Dc tn Dc lm Sng D Lm Sng Dc L Thng Tn 1991, (1): 27). . i vi t trng th, nc sc Thng trut hi c tc dng co rt (L Chn S, Giang T Trung Y Tp Ch 1986 (8): 25). Tnh v: + V cay nhiu (Bn Tho Din Ngha). + V ngt cay, l v thuc dng m c hi m (Trn Chu Nang). + V ngt, tnh hi n (Y Hc Khi Nguyn). + V ng, ngt, tnh n, v m, kh nht, m trong dng, c mi hi, khng c (Phm Ngha Tinh Yu). + V ngt m cay nhiu, tnh n m to, m trong dng (Bn Tho Cng Mc). + V ng, tnh n, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). + V cay, ng, tnh n (Trung Dc i T in). Quy Kinh: . Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T (Y Hc Khi Nguyn). . Vo kinh tc Thi m T, th Thi m Ph, th Dng minh i trng, th Thi dng Tiu trng (Bn Tho Cng Mc). . Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T (Bn Tho Tn Bin). . Vo kinh tc Dng minh V, tc Thi m T (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh T, V (Trung Dc i T in).

Tc dng: + Tr c kh (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Minh mc, non thy tng (Tuyn Minh Lun). + Kin V, an T (Trn Chu Nang). + Tn phong, ch kh, tng gii ch ut (an Kh Tm Php). + Kin T, to thp, gii ut, tch u (Trung Dc i T in). + To thp, kin t, pht hn, gii ut (ng Dc Hc Thit Yu). King k: + K tri o, tri L, tht chim S, Tng thi, Thanh ng (Dc Tnh Lun). + K H tuy, Ti (Phm Ngha Tinh Yu). + Phng phong, a du lm s cho Thng trut (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Ngi nhiu m hi, to bn: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Dng thuc c Thng trut phi king n qu o, Mn, tht chim B ct (Trung Quc Dc Hc i T in). Liu dng: 4 12g. n thuc kinh nghim: + Tr T kinh c thp kh, n t, n khng ngon, chn tay ph, c th mi mt, nng n, khng c sc (do tu sc gy nn, n ung qu sc, lao nhc gy nn nng trong xng, gy nn chng h lao: Thng trut tht tt 20 cn, tm nc go, b v ngoi, tm nc go 1 ngy m. Hm sau ly ra, thi mng, phi kh, sao vng. Cho vo ni, y nc, nu 1 ngy 1 m, b b. Li cho thm Thch nam dip 3 cn (lau sch mng ), Ch thc t 1 cn, Xuyn quy cn, Cam tho 120g, nu 1 ngy 1 m, lc b b. thm Mt ong 3 cn, nu thnh cao. Mi ln ung 20g, lc i, ung vi ru th tt hn (Sn Tinh Cao Ng Cu Hot Nhn Tm Thng phng). + Tr mt c mng mng, lm thanh vng u mt, gi vng h tiu: Thng trut 1 cn, ra sch, chia lm 4 phn. Mi phn tm vi Ru, Gim, nc Go np, ng tin, ngm 3 ngy, mi ngy phi thay nc. Ri thi mng, bi kh. Thm Hc chi ma vo, sao cho thm, tn bt . dng ru nu vi min lm h, trn thuc bt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin (Thy Trc ng Kinh Nghim phng). + Tr lng au, chn yu v thp kh lm cho t, chn tay mi: Thng trut 1 cn, thi ra, trn u, chia lm 4 phn. Mi phn tm vi nc Go, nc Mui, Gim v Ru, tm 3 ngy m, mi ngy thay nc 1 ln, ri phi kh, trn u. Li chia lm 4 phn, mi phn sao chung vi Xuyn tiu, Hi hng, B ct ch, Hc khin ngu u 40g. sao cho n khi bc mi thm th b cc v kia i, ch ly Thng tttt, tn bt. Dng Gim nu lm h, trn thuc bt Thng trut lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin, lc i,

ung vi ru hoc nc mui. Ngi trn 50 tui th thm Trm ong 40g vo (Vnh Loi Kim phng). + Tr tc bc, lm cho da mt xinh ti, tr p: Thng trut 1 cn, dng nc go tm ngy, tn bt. a ct b, ra vi nc m cho sch, b li, phi kh, tn bt, 1 cn. Qu du (Tang thm) chn 20 cn, cho vo chu snh v nt, dng vi hoc la vt ly nc ct, trn vi thuc bt ca 2 v trn, quy u nh h, vo mm (bng nhm th tt). Ban ngy phi nng mt tri, ban m phi sng cho n ht ly nhng kh tinh hoa tinh ty ca mt tri, mt trng, i n khi kh, tn bt. Dng Mt ong luyn h, trn thuc bt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 20 vin vi ru ngon, mi ngy 3 ln. Ung c 1 nm, tc bc ri cng c th bin thnh en. Ung lin tc 3 nm th nhan sc xinh ti, tr p nh thiu nin (Bo Th ng phng). + B t, t thn, sinh tinh, mnh gn xng: Thng trut 5 cn, co b v th, bi kh, tn bt. Ly nc go trn vi bt Thng trut, quy u cho n y, gn b sn. Hc chi ma ga, b v, nghin nt, ly vi lc ly nc ct, b b. ly nc ha vi thuc bt Thng trut, phi kh. Mi ln ung 12g vi nc cm hoc ru nng, lc i (Tp Hiu phng). + Tr da mt vng, khng cn sc mu, bing n, thch nm, kh lc v tinh thn u st km: Thng trut 1 cn, a hong c. V ma ng thm Can khng 40g, ma xun, thu 28g, ma h 20g. tn bt, dng h lm vin to bng ht Ng ng. Mi ln ung 30 vin (T Sinh Bt Ty). + Tr tr nh b bng tch: Thng trut 160g, tn bt. Gan d 1 b, dng dao tre m gan ra, rc thuc bt vo ri dng ch buc li, cho vo ni t, nu tht nh. Ga nt, lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 20 vin vi nc nng (Sinh Sinh Bin phng). + Tr trong bng h lnh gy nn khng thch n ung, n khng tiu, dn dn gy m: Thng trut 3 cn, men ru 1 cn, sao vng, tn bt. Dng mt luyn h trn thuc bt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin, ngy 3 ln. Nu lnh qu thm Can khng 30g, nu bng au m , thm Xuyn quy 90g. Gy m qu thm Cam tho 60g (Tru Hu phng). + Tr chng T thp, tiu chy, kit sc, khng n ung c, tiu sng phn: Thng trut 80g, Bch thc 40g, Hong cm 20g, Qu 8g. tn bt. Mi ln ung 12g vi nc cm (Ha T Cc phng). + Tr v ma h b tiu chy do n ung khng iu : Thn khc, Thng trut, tm nc go 1 m, sy kh, tn bt. Dng h trn thuc bt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc cm (Ha T Cc phng). + Tr n vo l i tiu ngay, kit l lu ngy khng khi: Thng trut 60g, Xuyn tiu 30g, tn bt. Dng gim lm h trn thuc bt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 20 vin trc ba n (Bo Mnh Tp). Tham kho: + Ngi mun khe mnh, sng lu, nn dng Cao sn tinh (Thng trut) vy (Thn Nng Bn Tho).

+ Cng hiu ca n khi ung mt mnh n cng c th lm cho ngi ta sng lu, tng tui th, ung n c th nh nhng, khng bit mi mt l g. N l v thuc ctuuu kin t v iu dng c trung nguyn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cng dng ca Thng trut gn ging nh Bch trut nhng v c v thm, cay mnh hn nn dng n tiu tn th hay hn iu ng ch l Thng trut khc Bch trut ch Bch trut lm cho m hi khng ra na cn Thng trut li lm cho ra m hi v Bch trut cht chc, c cn Thng trut cht sp, nhiu l nh nn bc hi ra mnh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Phng phong, a du lm s cho Thng trut (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr qung g: Thng trut 60g, ly nc go tm 1 m, bi kh, tn bt. Gan d 1 cn, dng dao tre m ra, rc thuc bt vo, ly dy gai buc cht. Ly nc vo go v 1 t go nu nh, ngui, n cho n khi khi th thi (Thnh Hu phng). + Tr mt au, qung g, mt hp khng m ra c: Thng trut cn, tm nc vo go 7 ngy, b v, thi mng, bi kh. Thm Mc tc 60g, u tn bt. Mi ln ung 4g vi nc tr hoc ru (Thnh Hu phng). + Tr rng au (nha phong): Thng trut, ha nc mui, tm qua, t tn tnh. Tn bt, st vo rng (Ph T phng). Tham kho: + Thng trut l thuc ch yu tr thp, m. v cay m m nn tr c t. n chnh kh ca tri t. Sch Thn Nng Bn Tho cha chia ra Thng trut v Bch trut, n o Hong Cnh mi phn bit ri i sau trng dng Bch trut m xem thng Thng trut. L ng Vin ni rt dng l: kh nng b trung, tr thp th dc lc ca Thng trut khng bng Bch trut nhng cngdng khoan trung, pht hn th li hn. Ni nh vy l ng (Dc Phm Vng Yu). + Thng trut cng dng vi Hong b, Ngu tt, Thch cao th i xung, tr bnh thp h tiu; Cho vo bi Bnh V Tn th tr c thp V; Cho vo thuc nh Thng bch, Ma hong th tn c t tu l n b phu (Dc Phm Vng Yu). + Thng trut v cay, tnh n, c tc dng tr thp, pht hn nhiu nhng tn nhiu hn b. Bch trut v ngt, tnh n, hon, c tc dng kin t, kh thp, sc b T th mnh hn, b nhiu hn tn (ng Dc Hc Thit Yu). + Thng trut dng chung vi gan D c tr qung g c hiu qu tt (ng Dc Hc Thit Yu).

THCH CAO
Xut x: Bn Kinh. Tn khc: T thch (Bit Lc), Hn thy thch (Bn Tho Cng Mc), Bch h (Dc Phm Ha Ngha), Nhuyn thch cao (Bn Tho Din Ngha B Di), Ngc i thch (Cam Tc Dc Hc), Bng thch (Thanh Hi Dc Hc), T l thch, Ngc linh phin, Sinh thch cao, i thch cao, Thch cao phn, Bng ng ch thch cao (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Gypsum. a l: Trung Quc, Lo c nhiu. S ch: Sau khi o ln, b sch t, v tp cht l dng c. Khi dng lm thuc phi p vn v sc trc 20 pht. M t dc liu: Thch cao l khi tinh th hnh khi di hoc hnh si. Ton th mu trng, thng dnh tp cht hnh lt mu tro hoc mu vng tro.nng, xpp, d tch thnh ming nh. Mt ct dc c vn nh si, bng trn nh si t. Khng mi, v nht (Dc Ti Hc). Bo qun: ni kh ro. Thnh phn ha hc: + (CaSO4 . 2H2O), CaO 32.57%, SO3 46,50%, H2O 20,93%, Fe2+, Mag2+, Thch cao nung ch c CaSO4 (Trung Quc Y Hc Khoa Hc Vin Dc Vt Nghin Cu S, Trung Dc Ch Q. 1, 1961: 223). + Calcium sulfate (Trung Dc Hc). Tc dng dc l: + Tc dng gii nhit: . Nghin cu thc nghim trn sc vt cho thy c tc dng c ch trung khu sn sinh ra nhit. C th Thch cao c kh nng c ch trung khu ra m hi, v vy Thch cao lm gii nhit m khng ra m hi, tc dng h nhit ko di (Trung Dc ng Dng Lm Sng).

. Sc Thch cao vo d dy hoc rut ch v th thy c tc dng gii nhit (Thng Hi Trung Y Dc Tp Ch 1958, (3): 33). + Tc dng an thn: Thch cao c Calci c tc dng c ch thn kinh c bp, i vi st cao co git, c tc dng nht nh (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tc dng tiu vim: Do cht Calci lm gim tnh thm thu ca mch mu (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + c tnh: Dch sc Thch cao sng chch vo ng mch chut nht, liu gy c LD50 l 14,70g/Kg (Khu Vng, Trung Quc trung Dc tp Ch 1989, 14 (2): 42). Tnh v: + V cay, tnh hi hn (Bn Kinh). + V ngt, tnh rt hn, khng c (Bn Kinh). + V nht, tnh hn (Y Hc Khi Nguyn). + V cay, ngt, tnh hn (Trung Dc i T in). Quy kinh: . Vo kinh th Thi m Ph, th Thieu m Tm, tc Dng minh V (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Dng minh, th Thi m Ph, th Thiu dng Tam tiu (Bn Tho Din Ngha B Di). + Vo kinh ph, V (Trung Dc i T in). Tc dng: . Gii c, pht hn, ch tiu kht, tr ngch (Bit Lc). . Sinh tn, gii c, thanh nhit, tri\ phin, gii kht (Trung Dc i T in). Liu dng: . Ung trong phi dng Thch cao sng. Thch cao nung ch dng ngoi. King k: + Dng h: khng dng (Trung Dc Hc). + K Ba u, s St (Dc Tnh Lun). + K t lm s cho n (Bn Tho Kinh Tp Ch). + T v h hn, huyt h,m h pht st: khng dng (Trung Dc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr ct chng do lao thng, bnh lu ngy, ging nh nhit bm vo trong xng m nung nu bn trong. Nhng nn bit rng gc bnh do trong lc ph ng tng b tn thng,

nhn gp thi tit thay i nn pht bnh. Ngy cng gy m, n ung khng c cm gic, hoc da kh, khng ti nhun, bnh tnh mi lc 1 tng, chn tay gy nh que ci, ri li sinh ra ph thng: Thch cao 10 cn, nghin nt. Mi ln dng 2 tha nh ha vi sa v nc si ngui m n, ngy n 2-3 ln cho n khi thy c th mt th thi (Ngoi i B Yu). + Tr tiu nhiu lm cho c th gy m: Thch cao cn, ga nt, sc vi 3 chn nc, cn 2 chn. Chia lm 3 ln ung th khi (Tru Hu phng). + Tr vt thng l lot, khng gom ming, khng n da non, nga, chy nc vng: Hn thy thch nung 80g, Hong n 20g. tn bt. Dng rc vo vt thng (Hng Ngc Tn - Ha T Cc phng). + Tr thng hn pht cung, tro ln tng, leo ln nc nh: Hn thy thch 8g, Hong lin 4g. Tn bt. Dng nc sc Cam tho cho k, ngi m ung thuc bt trn (Bn S phng). + Tr phong nhit, ming kh, c ro, ni nhm: Hn thy thch cn, nung k, cho ngui. o 1 l ging nh ci chu, Thch cao vo 1 m. Sng mai ly ra, thm Cam tho v Thin trc hong, mi th 80g, Long no 0,8g. Dng bt go np lm h, trn thuc bt lm vin, to bng ht Long nhn. Mi ln ung 20 vin vi nc mt (Tp Nghim phng). + Tr tr nh b n c, nng c ngi: Hn thy thch 40g, tn bt, ha vi nc bi l khi ngay (Tp Huyn phng). + Tr tr nh c th nng nh than: Thch cao 40g, Thanh i 4g. tn bt. Trn vi bt m h lm thnh vin, to bng ht Nhn. Mi ln ung 1 vin vi nc sc ng tm (Ph T phng). + Tr v nng qu gy nn ho, suyn, phin nhit: Thch cao 32g, Chch tho 20g. tn bt. Mi ln ung 12g vi nc sc Gng sng pha t Mt ong (Ph T phng). + Tr m nhit pht ra suyn, ho, m kh kh: Thch cao v Hn thy thch, mi th 20g. tn bt. Mi ln dng 12g ung vi nc sc Nhn sm (Bo Mnh Tp). + Tr trong V v Ph c ha phc (Bi ny c th t ha c, nht l n c tc dng tiu c thc tch v m ha rt hay): Thch cao, nung k, ngui, dng chng 240g, tn bt. Trn vi gim lm thnh vin, to bng ht Ngong ln. Mi ln ung 5 10 vin vi nc si (an Kh Tm Php). + Tr rng au do V ha qu thnh: Thch cao, th mm 40g, nung k. ang lc nng, dng ru nht ti vo, tn bt. Thm Phng phong, Kinh gii, T tn, Bch ch mi th 2g, tn bt, trn chung. Mi ngy dng n st vo rng, rt hay (Bo o ng phng). + Tr ngi ln tui b phong nhit, mt , bn trong mt nng, u au, nhn khng r: Thch cao 120g, L Tre (Trc dip) 50 l, ng 40g, Go np 1 chn, nc 5 chn. Trc ht,uuu Thch cao v l Tre trc cho tht k, b b, cho Go np vo, nu thnh cho, thm ng vo n (Dng Lo phng).

+ Tr au mt phong, do phong hn gy nn: Thch cao, nng k 80g, Xuyn khung 80g, Chch tho 20g. tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln ung 4g vi nc sc Hnh v Tr (Tuyn Minh Lun). + Tr u au, chy nc mt, chy nc mi, c khi au but: Thch cao, nng k 80g, Xuyn khung 80g, Chch tho 20g. tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln ung 4g vi nc sc Hnh v Tr (Tuyn Minh Lun). + Tr u au m chy mu cam, tm phin: Thch cao, Mu l u 40g, tn bt. Mi ln ung 12g (Ph T phng). + Tr gn xng au nhc, chn tay mi do phong: Thch cao 12g, bt m 28g, tn bt. Ha vi nc lm thnh bnh, nng , ngui, quy vi ru, ung, ri trm chn kn cho ra m hi. Ung lin tc 3 ngy c th tr c gc bnh (Bt Phong Tp Hng). + Tr qung g: Thch cao tn bt. Mi ln dng 4g. dng gan heo, thi mng, trn vi thuc bt, chng cch thy, n 1 ngy 1 ln, t lu s khi (Minh Mc phng). + Tr do thp gy nn nng nhiu, m hi nhiu, ngi khng bit cho l chng phin kht, nhng khng phi: Ch nn dng Thch cao, Chch tho, lng bng nhau, tn bt. Mi ln ung 8g, dng 1 tha nc tng lm thang hoc ha vo ung (Bn Tho B Di). + Tr tr nh b th t, sc mt vng do nhit c gy nn: Thch cao, Hn thy thch u 20g, Cam tho (sng) 10g, tn bt. Ung 4g vi nc si ngui (Ngc L Tn Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). + Tr thy t, bng si do ha thnh: Thch cao, nung k. Dng go np lu nm, nu thnh cm, nghin nt, trn thuc bt lm thnh vin, to bng ht Ng ng. Dng Hong n bc ngoi lm o. Mi ln ung 20 vin vi nc cm. Ung khng qu 2 ln khi (Ly Lu K phng). + Tr ph n ang nui con m sa khng xung: Thch cao 120g, sc vi 3 chn nc, ung. Ung chng 3 ngy l thng sa (T Mu B Lc). + Tr ph n v sng: Thch cao nung , ngui, tn bt. Mi ln ung 12g vi ru nng. Nu cha say, cho th ung thm t na cho tht say, ng dy li ung 1 ln na (Nht Ty Cao Trn Nht Hoa Kinh Nghim phng). + Tr phng la, du: Thch cao tn bt, rc vo (Mai S phng). + Tr tay b vt t li b trng thp, vt thng l lot khng n da non hoc khng gom ming li: Hn thy thch, nung k 40g, Hong n 8g. tn bt. Ly nc sc Kinh iii c ra vt thng ri rc thuc bt vo. Nu nng qu khng khi c, thm 4g Long ct, 4g Hi nhi tr na, rt hay (Tch c ng phng). + Tr ming l, hng au, trn honh cch m c phc nhit: Hn thy thch, nung k 120g, Chu sa 12g, No t ch. Tn bt. Rc vo vt thng (Tam Nhn phng). + Tr nht n c thi k sng ty [c kt qu, c m th khng dng]: Bt Thch cao sng 3 phn, du Tru 1 phn, trn thnh h p ngoi (Trng Hu Hng, Trung Hoa Ngoi Khoa Tp Ch 1960, 4: 366).

+ Tr i trng vim lot mn: Thch cao hp t (Thch cao bt 100g, thm Vn Nam Bch Dc 2g, Novocain 2% 20ml, thm nc si m 250ml, tht lu i trng. Mt liu trnh 70 ngy. Tr 100 ca, kt qu 97% (ng c trit, T Xuyn Trung Y Tp Ch 1988, 4: 43). + Tr phng: Dng bt Thch cao cho vo bao, bp rc u ln vng phng. Kt qu khi 51/53 ca (Phc Kin Trung Y Dc Tp Ch 1960, 6: 21). Tham kho: + Thch cao tnh trm, m ging, khc nghit m khng sinh trng. Khi dng phi c l do thch hp, khng nn dng ba bi theo mnh n ni tn hi n cn bn ca sinh mnh. ng Trng Khit C ni rng Thch cao c th lm cho d dy lnh m khng n c. Phm khng c chng trng cc nhit th khng nn dng. Bnh huyt h pht st ging chng Bch H Thang m dng lm th khng cu c. H Phi ni: li ca Tn Triu ni thng t m kch tr i l ma nng nc, nn dng bi Bch H thang, nhng kh hu 4 phng sm mun khng u, rt, nng, lnh, nng kh tri khc nhau, cng nn xt k. L ng Vin ni: trc tit Lp h m ung nhiu Bch H Thang nht nh s sinh ra chng tiu khng cm c, v tn dch ca Dng minh khng th a ln, thanh kh ca Ph li ging xung, xem th bit tnh ca Thch cao (Dc Phm Vng Yu). + Thch cao v Ct cn u l cc v thuc gii c cc chng bnh thuc v Dng minh. Nhng Ct cn lm m phn da lng, tr c kh lnh kinh Dng minh, cn Thch cao th lm cho mt gii bt kh nng kinh Dng minh. V vy, st m phi p chn, s lnh l do kh lnh phn biu, nhit b kt li trong V, nn dng ngay Ct cn khi trng lp da ngoi ra th kh lnh c ch thot, nhit cng c li tan i. Nu ch thy c th nng m khng p chn, ch kht nc, nhiu m hi, ming kh, hng kh, khng th c th dng ngay Thch cao l ng php. Nc ta thuc vng nhit i, kh hu nng nc, nht l khong thng 3, thng 4, kh tri nng qu, ngi ta ht phi kh nng lm cho Ph v V cng nng ln, cho nn Thch cao v ma cn dng. c ngi s Thch cao lnh qu khng dm dng, th th khng bit rng cng dng ca n hay cha c chng bun phin, nng nc hay sao? (Kim Ch Nam Dc Tnh). + Thch cao v ngt, tnh hn, tr c ha dng minh, li gii nhit cho da tht. Mu trng ca Thch cao nhp vo Ph, cht nng m cha m, c tc dng ly Kim sinh Thy (Thin Gia Diu phng).

THO QU

Xut x: m Thin Chnh Yu. Tn khoa hc: Amomum tsaoko Crevost et Lem. H khoa hc: H Gng (Zingiberaceae). M T: Loi tho, sng lu nm, cao chng 2,5-3m. Thn r mc ngang, c t, ng knh chng 2,5-4cm, gia c mu trng nht, pha ngoi mu hng, mi thm. L mc so le, c l c cung, c l khng cung, b l c kha dc, phin l di 60-70cm, rng ti 20cm, mt trn phin l mu xanh thm, mt di hi m, mp l nguyn. Cm hoa bng, mc t gc, di chng 13-20cm, hoa mu nht, mi bng nhiu qu, khi chn qu mu nu, di 2,5-4cm, rng 1,5-2cm. V qu ngoi dy 5mm, qu chia lm 3 , mi c 7-8 ht rt thm, c o ht hnh thp, p vo nhau. a l: Mc hoang v c trng cc tnh min ni nh Hong Lin Sn, H Tuyn, Ty Bc. Thu hi, S ch: La qu cha chn, hi v phi hoc sy nh la cho kh (thng 3-4 ngy). Qu kh s ng mu xm nu nht, nhiu np nhn dc v thng ph 1 lp phn trng. Khi no dng mi bc v ngoi ly ht, nu bc ngay s mt mi thm. B phn dng: Qu. Bo ch:

+ Dng Cm ha vi nc si cho do, bc Tho qu ri nng, b xc v x trng bn trong i, dnh dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Dng bt m trn vi nc si cho do, bc Tho qu, nng chn, b v ly nhn dng (ng Dc Hc Thit Yu). Thnh phn ha hc: + Trong Tho qu c tinh du chng 1-3%. Tinh du mu vng nht mi thm, ngt, v nng cay, d chu Tc dng dc l: + Nc sc 0,25-0,75% ca Tho qu c tc dng hng phn rut c lp ca sc vt th nghim (Trung Dc Hc). n thuc kinh nghim: + Tr st rt: Tho qu nhn 4g, Thc ph t 10g, Sinh khng 3 lt, i to 3 qu, sc ung (Qu Ph Thang - T Sinh Phng). + Tr bng au, bng y do hn thp tch tr: Tho qu (nng) 6g, Hu nphc, Hoc hng u 10g, Thanh b, Bn h, Thn khc u 6g, Cao lng khng 6g, inh hng, Cam tho u 4g, Sinh khng, i to 10g, sc ung (Tho Qu m - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr st rt: Tho qu nhn 2g. tn bt, bc trong ming gc, trc khi ln cn, nht vo 1 bn l mi (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr tiu ha ri lon do n ung, khng tiu, tch thc, gy vng thng v y au: Tho qu (nng) 6g, Thng trut, Hu phc, Trn b, Sinh khng u 10g, Cam tho 4g, i to 3 qu, sc ung (Tho Qu Bnh V Tn - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ming hi: Tho qu ga dp, ngm nut dn (Dc Liu Vit Nam). + Tr st rt, tiu chy: Tho qu 10g, Kha t 10g, Gng sng 7 lt, To en 7 qu, nc 300ml. Sc cn 200ml, chia 3 ln ung trong ngy (Dc Liu Vit Nam). + Tho qu dng vi Tri mu tr chng hn nhit ngc. Hai v thuc 1 m 1 dng nn khng c h do thin thng. Tho qu tr hn thi m, Tri mu tr ha dng minh (Bn Tho Cng Mc). + Tho qu v u khu, nhiu sch u ghi l kh v tng ng, c tc dng ch kht, n v, kh hn. Thuc c kh v ph tn, do , b chng chng ngc, dng thuc u c hiu qu (Bn Tho Cu Chn). + Tho qu v cay, tnh n to, thin v tr hn thp m n to trung cung cho nn Tho qu l v thuc ch yu tr hn thp t v. vng rng ni, kh c sng m u l loi m thp t, d lm tn thng chnh kh, mun tr kh c phi dng loi n to, phng hng thng m, thp trc (Bn Tho Chnh Ngha). + Tho Qu v Tho u khu c im khc nhau: Ngy nay, tnh Phc Kin trng u khu to nh qu nhn, nhng hi di, v vng nht, mng m nhng cnh nh ln, nhn trong ging nh ht Sa nhn, c mi cay, thm, gi l Tho u khu. Tnh Vn Nam trng Tho

qu, to nh tri Kha t, v en dy, cc ng gn lin nhau, nhn bn trong th v cay hc bc ln ging mi con Ban miu (ng Dc Hc Thit Yu). + Tho qu ch yu tr v hn thp kh ut, st rt do chng kh, dch kh. Tho u khu ch yu tr v v suy, nn ma, ngc y, bng au, bng y (ng Dc Hc Thit Yu).

TH TY T
Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Th ty thc (Ng Ph Bn Tho), Th ty t (Bn Tho Cu Nguyn), Th l, Th l, Th ly, Xch cng, Th khu, Ngc n, ng mng, Ha dim tho, D h ty, ma, Kim c, H ty, Lo thc phu, Nghinh dng t, Nn i lan, V cn ng, Kim tuyn tho, Kim tin tho, Thin bch tho (Trung Quc Dc Hc i T in), Hong ty t (Liu Ninh Thng Dng Tho Dc Th Sch), La ty t (Giang T Dc vt Hc Ti Ch), Hong la t, u hnh t, Hong cng t (Sn ng Trung Tho Dc Th Sch). Tn khoa hc: Cuscuta hygrophilae Pears. H khoa hc: H Bm bm (Convolvulaceae). M T: Dy k sinh, mc leo v cun trn cc cy khc. Thn hnh si mu vng hay nu nht, l bin thnh vy. C r mt ht thc n cy ch. Hoa hnh cu mu trng nht, gn nh khng cung, t li 10-30 hoa. Qu gn nh hnh trng c k nt, trong cha 2-4 ht hnh trng, nh dt, ht di chng 2mm. a l: Mc hoang khp ni, hay gp trn cy Cc tn (Pluchea indica) loi h Cc (Asteraceae). Thu hoch: Ma thu, khi ht chn, ct dy T hng v, phi kh, p ly ht. Phn dng lm thuc: Ht (Semen Cuscutae Chinensis). Loi ht chc, mp l tt. M t dc liu:

Th ty t hnh trn, ng knh nh di 0,1cm. V ngoi mu nu hoc vng nu, hi x x, dng knh lp soi, c th thy nhng np vn nhn nh, mt u c chm nh mu trng. Chc, nu vi nc si th d v tch, l nhn hnh trn mu trng. Khng mi, v nht (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ra sch, phi kh, tm nc mui sao dng hoc un vi nc lm thnh bnh [th ty bnh] (ng Dc Hc Thit Yu). + Th ty t bnh: Ly Th ty t sch, cho vo nc un cho n khi n hoa v c nh cho hoa, mu xm nu, ga nt ra lm thnh bnh (bnh). Hoc li cho ru np vi bt m vo lm bnh, ct thnh ming, phi kh l c (Dc Ti Hc). Thnh phn ha hc: + Quercetin, Astragalin, Hyperin, Quercetin -3-O-b-D-Galactoside-7-O-b-Glucoside (Kim Hiu, Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1992, 17 (5): 292). + Lecithin, Cephalin (Ha ch Dn, Trung Tho Dc 1989, 20 (7): 303). + b-Carotene, g- Carotene, a-Carotene-5-6-Eposide, Lutein, Taraxathin (Baccarini A v cng s, Phytochemistry 1965, 4 (2): 349). + Vitamin A, Glycoside (Chinese Herbal Medicine). Tc dng dc l: . Trn thc nghim thuc c tc dng tng lc co bp ca tim Cc c lp, lm h huyt p Cc gy m, hng phn c t cung (Trung Dc Hc). . Tng cng nng min dch: Chch dch chit Th ty t vo bng th, thy tng tc dng thc bo, hot tnh E Mai ci ho hnh thnh hp vi khng th to nn (L Lin Qu, Trung Quc Dc L Thng Bo 1984, (3-4): 73). . Cho th ung dung dch Th ty t vi lng 1g/kg, mi tun 3 ln, lin tc 36 tun, cho thy thuc c tc dng c ch s pht trin t bo ung th da u v (Nisa M v cng s J Ethnopharmacol 1986, 18 (1): 21). . Nc sc Th ty t c tc dng phng tr t kh ha than dn n tn thng Glucose gan chut (Nisa M v cng s J Ethnopharmacol 1985, 102: 143164s). . Nc sc Th ty t c tc dng tt i vi chng mt c mng do c thy tinh th (Dng Th, Bc Kinh Y Khoa i Hc Hc Bo 1991, 23 (2): 97). Tnh v: + V cay, tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, khng c (Bit Lc). + V ngt, cay, tnh hi n (Cnh Nhc Ton Th). + V ngt, tnh bnh, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ V ngt, cay, tnh hi m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: . Vo kinh T, Thn, Can (Bn Tho Kinh Th). . Vo kinh Tm, Can, Thn (Bn Tho Tn Bin). . Vo kinh Can, Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + B dng, ch m, c tinh, sc niu, minh mc, ch t (Trung Dc Hc). + B bt tc, ch kh, ung lu ngy s sng mt, tng tui th (Bn Kinh). + Dng c, cng m, kin ct (Bit Lc). + n thn, trng dng, b Can, minh mc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr lng au, gi mi, di tinh, tit tinh (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr Thn dng h, lng au, tiu nhiu, tiu chy lu ngy do Thn h, mt m do Can Thn suy (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). King k: + Th ty t k tht th (Thin Kim phng). + Ngi m Thn c ha, cng dng khng lit dng: khng dng. To bn king dng (Bn Tho Kinh S). + Ph n c thai, bng huyt, cng dng, to bn, Thn c ha, m h ha vng: cm dng (c Phi Bn Tho). + Thn h, ha vng, to bn: cn thn khi dng (ng Dc Hc Thit Yu). + To bn: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 12 16g. n thuc kinh nghim: + Tr mt mc mn, nhc au: Th ty t, ga nt, p ly nc bi (Tru Hu Phng). + Tr t nhin b sng ph, thn th v mt sng to: Th ty t 1 thng, Ru 5 thng, ngm 2-3 ngy. Mi ln ung 1 thng, ngy 3 ln Tru Hu Phng). + Tr tr sng, nga, trong hu mn au: Th ty t, chng cho hi vng en, tn nhuyn, ha vi trng g bi (Tr Hu Phng).

+ B Thn kh, trng dng o,tr tinh thn, khinh (lm nh) lng, chn: Th ty t (chng ru, sy kh) 1 cn, Ph t (ch) 160g. tn bt. Trn vi ru h lm vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi ru (Th Ty T Hon Bin Thc Tm Th). + Tr tinh kh bt tc, thn thy b to, hng kh, kht, tai , u vng, mt m, da mt sm en, lng au, gi au: Th ty t (chng ru) 80g, Ng v t 40g. Tn bt. Trn mt lm hon, to bng ht Ng ng. Mi ln ung 70 vin lc i vi nc mui hoc ru (Song B Hon T Sinh Phng). + Tr Tm Thn bt tc, tinh thiu, huyt kh, phin nhit, kht mun ung, tinh h, huyt t: Th ty t (chng ru) 80g, Mch mn (b li) 80g. Tn bt. Trn mt lm hon, to bng ht Ng ng. Mi ln ung 70 vin lc i vi nc mui hoc vi nc si, trc ba n (Tm Thn Hon T Sinh Tc phng). + Tr Tm kh bt tc, suy t qu , Thn kinh h tn, chn dng khng vng, tiu c, hay m, tit tinh: Th ty t 200g, Bch phc linh 120g, Thch lin t (b v) 80g. Tn bt. Trn vi ru lm hon, to bng ht Ng ng. Mi ln ung 30 vin vi nc mui, lc i (Phc Th Hon Cc phng). + Tr d sy thai: Th ty t (sao), 160g, Tang k sinh, Tc on, A giao u 80g. Thuc tn bt cn A giao nu vi nc cho chy ra, ha vi thuc bt lm thnh vin 0,4g. Mi ln ung 20 vin, ngy hai ln (Th Thai Hon Y Hc Trung Trung Tham Ty Lc). + Tr thn h, lit dng, di tinh, lng au, tiu nhiu: Th ty t, Ng v t, T tn, Trch t u 40g, Sung y t, Thc a u 80g, Hoi sn 60g. tn bt, trn mt lm hon. Ngy ung 2 ln, mi ln 8g (Th Ty T Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr di tinh, bch trc: Th ty t 12g, Ng v t 6g, Phc linh, Ht sen u 12g. dng Sn dc h, lm hon. Mi ln ung 8g vi nc mui nht hoc sc ung (Phc Th n - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu chy lu ngy do Thn h: Th ty t, Cu k, ng sm, Phc linh u 12g, Sn dc 16g, Ht sen 12g. Tn bt. Dng go h, lm hon. Ngy ung 2-3 ln, mi ln 12g (Th Ty T Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr mt m do Can huyt suy: Th ty t, Sn th, Cc hoa, a hong. Lng bng nhau, tn bt, luyn vi mt lm hon. Ngy ung 2 ln, mi ln 12g vi ru (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr mt m do Can Thn suy: Th ty t, Thc a, Xa tin t u 12g. tn bt. Trn mt lm hon Ngy ung 2 ln, mi ln 12g vi ru (Tr Cnh Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tiu kht: Th ty t sc ung hoc tn thnh bt, lm hon ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr T Thn u h, tiu lng: Th ty t, Thch lin t u 9g, Phc linh 12g, Hoi sn 15g. Sc ung (An Huy Trung Tho Dc). + Tr khp vim: Th ty t 6g, V trng g 9g, Bt xng tru 15g, Tn bt, trn u. mi ln ung 6g, ngy 3 ln (Liu Ninh Thng DngTrung Tho Dc Th Sch).

+ Tr bch in phong: Th ty t c thn v ht 25g, ngm vo 100ml cn 95%, sau 48 gi, em xt vo vng bnh, ngy 2 3 ln. Tr 10 ca, c kt qu 8 ca (Khoa Da Liu Vin Y Hc Ty An Ty An Y Hc Hc Bo 1959, 6: 88). Tham kho: + Th ty t bm tnh xung ha, kh chnh dng ng li, khng c gc, nh kh hnh thnh, v vy tip tc b c nguyn kh ca tin thin. Chuyn tr tng Thn suy yu, tinh lnh t tit ra, tiu nh git, n m khng to, b m khng tr, li c kh nng b cho m ca hnh Th, v vy gip cho n ngon hn, b t cng u c kt qu. Bi Hy u n dng Th ty t theo bi b tin thin bt tc, nhng nu ung c v th thin v b v kh, cho nn ngi xa dng Th ty t chung vi Thc a gi l Song B Hon. Dng chung vi Huyn sm gi l Huyn Th n l theo (Dc Phm Vng Yu). + Xt trong cc th ht, khng c loi no c cht nha tt nh Th ty t, v kh nu chn, hi thm man mc, m nhiu tnh cht nhun mu. Khi sng, n kh cng l thng, khi nu chn li khng trn chy nn n thng b, gi c tinh ty, li gip tiu ha, v vy, n Th ty t lu di lm cho c th mp mp, khe mnh. Nhng tc dng ca n chm, ung lu ngy mi c kt qu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Th ty t l v thuc c tnh mm nhun, nhiu cht dch, c, nhng khng dnh, ging nh B ct ch, dch nhiu v c. Tuy nhin B ct ch dch c m nh m, kh v li cay, n, thch hp vi ngi Thn dng h. Cn Th ty t dch c m ging nh tinh, v ngt, tnh bnh, thch hp vi ngi Can Thn h, l v thuc b, t nhun rt hay (ng Dc Hc Thit Yu).

THC A HONG
Xut x: Bn Tho Kinh. Tn khc: Thc a (Cnh Nhc Ton Th), Cu chng thc a sa nhn mt bn, Sao tng thc a, a hong thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc: Rehmania glutinosa Libosch. H khoa hc: H Hoa Mm Ch (Scrophulariaceae). M t:

Cy tho sng nhiu nm, ton thn cy c ph mt lp lng trng mm. Thuc cy r c, mi cy c 5-7 c, c c cung da, v c mu nht. Cy cao 20-30cm. L thng mc tm di gc cy. L mc i cc t thn. L hnh trng ln ngc n hnh bu dc di, ui l t, mp l c rng ca t khng u nhau, l c nhiu np nhn, l di gc di hp. Hoa t mc thnh chm trn ngn thn cy, i hnh chung, bn trn nt thnh 5 cnh, trng hnh ng hi un cong, u kha 5 cnh, ging hnh mi, mt ngoi mu tm, mt trong mu vng c vn tm. Nh ci 1, nh c 2. Qu b i, hnh trn trng, cnh i bao p. Nhiu ht, hnh trng b nh, mu nu nht. L loi Sinh a ch bin thnh. B phn dng lm thuc: C ch bin (Radix Rehmanniae). Loi chc, mu en huyn, mm, khng dnh tay, th dai l tt. Bo ch: + Chn th Sinh a tt, to, dng ru Sa nhn (700g Sa nhn ngm trong 10 lt ru), tm 1 m, xp vo ni, cho tht k khong 1 ngy m, ri em ra phi nng. Ri li tm, , phi nh trn, lm 9 ln l c [gi l cu chng cu si] (Li Cng Bo Chch Lun). + Ly 10kg Sinh a, ra sch, cho ro nc. Ly 5 lt nc, cho vo 300g bt Sa nhn, nu cho cn cn 4,5 lt. Ly nc Sa nhn tm c Sinh a ri xp vo thng men hoc khp, nu trc tip vi nc Sa nhn cn li. C th thm 100g Gng ti ga nh v nc si cho ngp ht cc c, nu trong 2 ngy m cho chn, nc cn n u thm nc si vo cho mc nc c, nu cho k. Nu nu khng ng k thut, sau ny c nu li c cng khng mm c. Khi nu phi o lun, ln cui cng th cho cn, cn mc nc c. Vt c Sinh a ra, phi cho ro nc, ly nc nu, c 1 lt nc thm lt ru, tm bp ri 3 gi, em phi. Lm 9 ln tm, , phi l tt nht (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ng trong thng kn, trnh su b. Khi dng thi lt mng hoc nu thnh cao c hoc p cho bp, sy kh vi thuc khc lm thuc hon, thuc tn. Thnh phn ha hc: + Leonuride, Ajugol, Aucubin, Catapol, Rehmannioside A, B, C, D, Melittoside (i Dim Xun Tr, Sinh Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1981, 35 (4): 291). + Rehmaglutin A, B, C, D, Actioside (Kitagawa I v cng s, Chem Pharm Bull 1986, 34 (3): 1399). + Isoacteoside (Sasaki H v cng s, Planta Med. 1989, 55 (5): 458). + Monometittoside, Glutinoside (Yoshikawa H v cng s, Chem Pharm Bull, 1986, 34 (3): 1403). + Geniposide, Ajugoside, 6-O-E-Feruloyl ajugol, Jioglutin D, E, Jioglutolide (Moroto T v cng s, Phytochemistry, 1990, 29 (2): 523).

+ b-Sitosterol, Manitol, Stigmasterol, Campesterol, Rehmannin, Catalpol, Arginine, Glucose (Chinese Herbal Medicine). Tc dng dc l: + Tc dng khng vim: Nc sc a hong c tc dng khng vim. i vi chut cng thc nghim gy vim bng Formalin vng chn i, thuc lm gim vim r (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi ng huyt: a hong lm h ng huyt. C bo co cho rng a hong lm tng cao ng huyt ni chut cng hoc khng nh hng n ng huyt bnh thng ni th (Trung Dc Hc). + Nc sc a hong c tc dng cng tim, h p, cm mu, bo v gan, li tiu, chng cht phng x, chng nm (Trung Dc Hc). + i vi h min dch: Nc sc a hong c tc dng c ch min dch kiu Corticoid nhng khng lm c ch hoc teo v tuyn thng thn. Thc nghim cho thy Sinh a, Thc a u c th lm gim tc dng c ch chc nng v tuyn thng thn ca Corticoid (Trung Dc Hc). c tnh: Tc dng ph ca Thc a nh, bao gm tiu chy, bng au, chng mt thiu kh, hi hp. Nhng triu chng ny thng ht khi ngng ung thuc (Chinese Herbal Medicine). Tnh v: + V ngt, tnh hn (Bn Kinh). + V ng, khng c (Bit Lc). + V hi hn (Thc Liu Bn Tho). + V ngt, tnh hi n (Trung Dc i T in). Quy kinh: + Vo kinh th Thiu m Tm, tc Thiu m Thn, th Quyt m Tm bo, tc Qttt m Can (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Tm, Can, T, Ph (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo 3 kinh m chn [T, Thn, Can] (Bn Tho Tng Tn). + Vo kinh Can, Thn (Trung Dc i T in). Tc dng, ch tr: + Trc huyt t, chn ct ty, trng c nhc. Nu ung tr hn nhit, tch t, tr t. Ung lu ngy thn th nh nhng, khng ga (Bn Kinh).

+ Ch phi nam b ng lao, tht thng, ph n b thng trung, bo lu h huyt, ph c huyt, niu huyt, li i tiu trng, b ni thng ng tng, thng huyt mch, ch kh lc, li nh mc (Bit Lc). + i b huyt h bt tc, thng huyt mch, ch kh c (Trn Chu Nang). + B h tn, n trung, h kh, thng huyt mch, ung lu tng tui th. Tr sn hu bng au, ch th huyt khng cm (Dc Tnh Lun). + Dng m, thoi dng, lng huyt, sinh huyt. Tr huyt h pht st, ng tm phin nhit, bt rt, suyn, ngc c hn khi, iu kinh, an thai, li i tiu tin (Bn Tho Tng Tn). + T m, b huyt. Tr m h, huyt thiu, lng au, chn yu, ho lao, nng trong xng, di tinh, bng lu, kinh nguyt khng u, tiu kht, gy m, tai , mt m (Trung Dc i T in). + Phi Mch mn gii ru tt (Bn Tho Kinh Tp ch). + Tm ru dn thuc i ln v ra bn ngoi (Dng Dc Tm Php). + Tm nc Gng th khng b y ngc, ch vi ru th khng lm hi d dy (Bn Tho Cng Mc). + c ru, Mch mn, n b, ng quy th tt (Bn Tho B Yu) + Hp vi Nhc qu c tc dng dn ha quy nguyn, tr phn m suy yu (Ngoi Khoa Ton Sinh Tp). Liu dng: 12 60g King k: + Ght Bi mu, s V di (Bn Tho Kinh Tp Ch). + K Tam bch (Dc Tnh Lun). + K La bc, Thng bch, Ph bch, Cu bch (Dc Phm Tinh Yu). + Bn trong b hn, c tch t, dch tit: khng dng (Y Hc Nhp Mn). + V kh h hn, dng kh suy, dng kh thiu, ngc y: cm dng (c Phi Bn Tho). n thuc kinh nghim: + Tr dng minh n bnh, khng c chng thng tiu, hng ngy khng i tin c, thng phi dng thuc h, do c th vn h, khng dng bi Tha Kh c: Nguyn sm 40g, Mch mn ( li) 32g, Sinh a 32g, sc vi 8 chn nc, cn 3 chn. Khi no thy ming kh th ung. H cha i tiu c th ung tip (Tng Dch Thang n bnh iu Bin). + Tr n c pht ban, i dch kh cu: Sinh a 240g, u x 480g, M heo 960g. Sau khi nu si 5,6 lt, cn chng 3 phn th thm Hng hong, X hng, u to bng ht u, trn u, ung. c xut ra da l khi (Hc Cao Tru Hu phng).

+ Tr chy mu cam, vng trn ngc c nhiu nhit: Can a hong, Long no, Bc h. Lng bng nhau, ung vi nc lnh (Tn o phng). + Tr chy mu cam, ti i ti li khng khi: Sinh a, Thc a, Cu k t, a ct b, u bng nhau. Mi ln ung 8g ung vi mt ong, ngy 3 ln (a Hong m Xch Thy Huyn Chu). + Tr trng phong tng c, mu ra hng ti: Sinh a, Hong b (sao), mi th 1 cn. Tn bt, trn vi mt ong lm hon, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 80-90 vin vi nc cm, lc i, trc ba n (B Hong Hong Xch Thy Huyn Chu). + Tr huyt nhit, tiu ra mu: Sinh a 8g, Hong cm (sao) 20g, A giao (sao), Trc b dip (sao), u 4g. Sc ung sau ba n (Sinh a Hong Tn Xch Thy Huyn Chu). + Tr c thai m b ra huyt: Can khng (bo) 40g, Can a hong 240g. tn bt. Ngy ung 3 ln, mi ln dng 1 tha, ung vi ru (Can Khng a Hong Tn Ph T Phng). + Tr huyt trng: Can a hong 40g, tc ct 80g. Tn bt. Chia lm 7 ln ung vi ru (a Hong Tn Ph T phng). + Tr to bn do m h tr thnh thi quen: Thc a 80g, sc vi tht nc heo, ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt p cao: Mi ngy dng 20-30g Thc a lin tc trong 2-3 tun. Tr 62 ca kt qu tt, Huyt p v Cholesterol u h, Triglycerid gim, in no v in tm u c ci thin (Trung Dc Hc). + Tr tiu ng: Thc a 12g, Thi t sm 16g, Sn dc 20g, Ng v t 8g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ct sng vim, ct sng thoi ha: Thc a 30 cn, Nhc thung dung 20 cn, u sy kh, tn bt. Ct toi b, Dm dng hoc, K huyt ng u 20 cn, La bc t 10 cn. sc thnh cao cn 22 cn, thm Mt 3 cn, trn u, lm thnh hon, mi hon 2,5g. Ngy ung 2-3 ln, mi ln 2 hon. Liu trnh 1 thng. tr trn 3000 ca. Theo 1000 ca c thng k th: kt qu tt 803 ca, c tin b 141 ca, khng kt qu 56 ca. a s trong 1-2 liu trnh l c kt qu (Lu B Linh, Phn Tch Lm Sng 1000 Ca Vim Thoi Ha Ct Sng, Liu Ninh Trung Y Tp Ch 1982, 3: 40). + Tr t bo thng b thc qun tng sinh: Dng Lc V a Hong Hon (Thc a, Sn th, Sn dc, Trch t, Phc linh, n b, theo t l 8, 4, 4, 3, 3, 3. Tn bt, luyn mt lm hon, mi hon 10g. Ngy ung 1-3 ln, mi ln 1-2 hon, lin tc 1-2 nm. tr 46 ca nghi ung th thc qun v t bo thng b thc qun tng sinh. Kt qu ung th ha 1 ca, n nh 4 ca, tin b tt 41 ca. i vi t bo thng b thc qun tng sinh, t l tin b tt 89,1% (Bnh Vin Ung Th H Bc, Nhn Xt Bc u V Kt Qu iu Tr T Bo Thng B Thc Qun Tng Sinh Bng Lc V a Hong Hon, Tn Y Dc Hc Tp Ch 1977, 7: 15). Tham kho: + L thuc ch yu b Thn, l thuc loi tt ch m huyt (Bn Tho Kinh S). + Thc a l v thuc ch yu b Thn, thuc tt nht dng m. Lc V a Hong Hon dng n lm Qun l cn bn hnh thy, do tri s 1 sinh ra. Thang T Vt dng n

lm qun l ngha t Mc vi Thy Qu cng chung mt ngun. Ngi i nay nu Thc mt ln cho l chn l sai lm, v n bm th tnh thun m ca phng Bc m sinh ra, khng c nh la v mt tri cng luyn chung th khng chn c. Cho nn cao C Bn tuy nhiu ngy nu, cng phi dng na Sinh na Thc, xem cng bit. Nu nu mt ln cho l c th tnh hn lng ca n cha ht c m Tm kinh v Thn kinh u c khc nhau, thnh th dng hn lng ca Tm kinh lm ch m thuc n non ca Thn kinh lm t, chng nhng khng ch li g m cn tn thng chn dng li lm hi kh ca T V. Chng nhit thuc h cn tm chu ng c ch chng hn thuc h th bnh chuyn nng ngay, ngm ngm tn hi m khng bit, thc l ng tic (Dc Phm Vng Yu). + Thc a v H th u c cng dng t m, dng huyt, b Can, ch Thn. Cc chng bnh v Can Thn m huyt suy nhc thng dng n 2 v thuc ny. Tuy nhin Thc a mu en, ch nhp vo Thn, c tc dng ch tinh, b ty, tun b chn m, km b huyt, dng Can, b h. H th mu , ch yu vo Can, cng dng thin v b doanh huyt, km t m, b Thn, c tinh. B h, iu kinh lc khng bng Thc a nhng khu phong, gii c, tit ngc th Thc a khng bng (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). + H th iu kinh khng hay bng Thc a nhng tr chng mt, trng phong th khng km (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M).

TOAN TO NHN

Xut x: Li Cng Bo Chch Lun. Tn khc:

To nhn (Dc Phm Ha Ngha), Toan to hch (Giang T Tnh Thc Vt Dc Ti Ch), Nh nhn, Sn to nhn, iu thy sam qun, Dng to nhn (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Zizyphus jujuba Lamk. H khoa hc: H To Ta (Rhamnaceae). M T: Cy cao 2-4m, c gai, cnh bung thng. L hnh bu dc ngn hoc hi thon di, mt trn mu xanh lc nhn, mt di c lng trng, mp c rng ca, c 3 gn dc li ln r rt. Hoa trng, mc thnh xim k l. Qu hch v ngoi nhn, lc non mu xanh, khi chn hi vng, v qu gia v ngt hi chua, qu c 1 hch cng s s, trong cha 1 ht dt gi l To nhn. a l: Mc hoang v c trng khp ni. Thu hi: V ma thu, lc qu chn, hi v, b phn tht v v hch, ly nhn, phi kh. Phn dng lm thuc: Ht qu (Semen Zizyphi). Th ht to, mp, nguyn vn, v mu hng ta l tt. M t dc liu: Toan to nhn c hnh trn dt hoc hnh bu dc di 0,6 1cm, rng 0,5 0,7cm, dy khong 0,3cm. Mt ngoi mu hng ta hoc nu ta, trn tru v lng bng, c khi c ng vn nt. Mt mt hi phng, pha gia c mt ng vn dc ni ln, mt mt hi li. u nhn c mt ch lm, hi c mu trng. V ca ht cng, b v ny th thy 2 mnh ca nhn mu hi vng, nhiu cht du, hi c mi, v ngt (Dc Ti Hc). Thnh phn ha hc: + Sanjoinine, A, B, D, E, F, G1, G2, Ia, Ib, K (Byung Hoon Han v cng s, C A, 1988, 108: 198208p). + Nuciferine, Frangufoline, Nornuciferine, Norisocorydine, Coclaurine, NMethylasimilobine, Zizyphusine, Caaverine, 5-Hydroxy-6-Methoxynoraporphine, Amphibine-D, Sanjoinenine (Byung Hoon Han v cng s, Phytochemistry 1990, 29 (10): 3315). + Betulinic acid, Betulin, Ceanothic acid, Alphitolic acid (Tng L, Thc Vt Hc Bo 1986, 28 (5): 517). + Jujuboside (Tng L, Dc Hc Hc Bo 1987, 22 (2): 114).

Tc dng dc l: + Thc nghim chng minh To nhn sng v sao u c tc dng an thn, gy ng. Thnh phn gy ng l Saponin To nhn (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng gim au v h nhit. C tc dng i khng vi chng cung do Morphin (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng h p v chng lon nhp (Trung Dc Hc). + Trn thc nghim sc vt, To nhn phi hp dng vi Ng v t c tc dng chng chong do phng v gim ph n vng phng (Trung Dc Hc). c tnh: + Cho chut nht ung nc sc Toan to nhn vi liu 50g/kg thy c du hiu trng c. Cho dng liu 1ml/20g thy c du hiu t vong (Hong Hu Snh, Trung Quc Sinh L Khoa Hc Hi Hc Thut Hi Ging Lun Vn Trch Yu Hi Bin, Nam Ninh 1985: 84). + Chch di da liu 20g/kg, 30 60% b cht (Ng Th, i Lin Y Hc Vin Hc Bo 1960 (1): 53). Tnh v: + V chua, tnh bnh (Bn Kinh). + Khng c (Bit Lc). + V chua, ngt, tnh bnh (m Thin Chnh Yu). + V ngt, tnh bnh (Trung Dc i T in). + V ngt, tnh bnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh tc Quyt m Can, tc Thiu dng m (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh Tm, T, Can, m (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Tm, T, Can, m (Trung Dc i T in). + Vo kinh Tm, Can, m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: . Dng tm, an thn, lim hn (Trung Dc Hc). . B trung, ch Can kh, kin cn ct, tr m kh (Bit Lc). . Dng Can, ninh Tm, an thn, lim hn (Trung Dc i T in). . Dng tm, an thn, ch hn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr:

+ Ng nhiu: dng sng, Mt ng: dng Toan to nhn sao (Bn Kinh). + Tr huyt h, tm phin, mt ng, m hi trm, m hi t ra (Trung Dc Hc). + Tr h phin, mt ng, hi hp, kinh s, phin kht, h hn (Trung Dc i T in).(Trung Dc i T in). King k: + Phm kinh Can, m v T c thc nhit: khng dng (Bn Tho Kinh S). + Can vng, phin to, mt ng do Can cng: khng dng (c Phi Bn Tho). + Toan to nhn ght Phng k (Trung Quc Dc Hc i T in). + C thc t, ut ha: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr b gai m vo trong tht: Toan to hch, t tn tnh, tn bt, ung 8g vi nc s ra ngay (Ngoi i B yu). + Tr ct chng, trong xng nng m , tm phin, mt ng: Toan to nhn 40g, sao en, tn bt, ha vi nc ngm t lu, ri vt ly nc ct, nu vi cho cho nh, li thm 1 chn nc ct Sinh a, nu chn u, n (Thi Bnh Thnh Hu phng). + Tr m hi ra nhiu qu, ung thuc c biu m cng khng cm c m hi: Toan to nhn 40, sao en, nghin nt. Thm Sinh a, Mch mn, Ng v t, Long nhn nhc, Trc dip, lng bng nhau, sc ung (Gin Tin phng). + Chia 3 t nghin cu tr 60 ca mt ng, dng Toan to nhn sao, ga nt; Toan to nhn na sao, na sng; To nhn sng, ga nt. u dng 45g, thm Cam tho 4,5g, sc ung trc lc ng u c kt qu an thn, gip ng tt hn. C 3 t khng c khc bit r v khng c tc dng ph (Trung Ty Y kt Hp Tp Ch 1982, 2: 97). + Tr mt ng: bt To nhn 6g, ha ung trc khi i ng, tr 20 ca, kt qu tt (Trung Ty Y kt Hp Tp Ch 1982, 2: 97). + Tr m hi trm do m h: To nhn (sao) 20g, ng sm, Phc linh u 12g. tn bt, ung vi nc cm hoc sc ung (Tr o Hn Phng - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lao phi hoc nguyn nhn khc dn n st v chiu, mt ng, nhiu m hi: To nhn (sao), Sinh a u 20g, Go t 40g, sc, ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt h, tm thn khng yn, hi hp, mt ng, m hi nhiu, u chong, hoa mt: To nhn (sao) 20g, Tri mu, Phc linh u 12g, Xuyn khung, Cam tho u 8g, sc ung (Toan To Nhn Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thn kinh suy nhc, hay qun, n ung km, mi mt, khng c sc: To nhn (sao) 16g, Vin ch (chch), Xng b u 8g, ng sm, Phc linh u 12g. Sc ung hoc tn bt, ung vi nc cm (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Tham kho: + Huyt khng quy v T m khng ng c, dng Toan to nhn i b Tm T th huyt s quy v T m ng tng c an ha, t nhin s ng c (an Kh Tm Php). + Toan to nhn, v ngt m nhun. Dng chn th tr m h khng ng c, phin kht, ra m hi do h; Dng sng tr nhit m, ng ngon. V vy, n l thuc ca kinh tc Quyt m v tc Thiu dng (Bn Tho Cng Mc). + ng Chu an Kh ni rng: Ngi m huyt khng quy v T, gic ng khng ngon, nn dng n, ngha l trc ht phi i b Tm T th 5 tng mi yn, ng mi yn gic. Ung To nhn lu ngy c th tr c m kh, lm yn 5 tng, lm cho ngi ta mp mp, mnh khe tinh thn v sng lu (Trung Quc Dc Hc i T in). + To nhn sao chn tr mt ng do m h. Ni r hn th chn b c Can m, lm cho huyt Can m c y , t nhin s ng c. Dng sng th t c Can m, lm cho nhit m khng vng th hn n nh v nm ng yn c (ng Dc Hc Thit Yu). + To nhn tr h phin khng ng c, l do Can m bt tc, dng To nhn b Can m m tng c hn.hong lin tr tm phin, khng nm yn c, do Tm ha hu d, cho nn dng v ng ca Hong lin t Tm ha, lm yn tm thn (ng Dc Hc Thit Yu). + Toan to nhn v chua, mu , ging hnh qu tim, cng dng ch yu l tr Can m, tr Tm l th yu (ng Dc Hc Thit Yu). + Toan to nhn v B t nhn u c cng dng dng huyt, an thn. Tr hi hp, s hi, mt ng thng hay dng hai v ny chung vi nhau. Tuy nhin Toan to nhn v ngt, chua, tnh bnh, thin v b cho Can, an thn, kim lim Can, sinh tn. B t nhn v ngt, tnh bnh, thin v b Tm, an thn, kim nhun trng, thng tin, l kh, gii ut (Dc Dng Lm Sng Gim Dng Ch M).

TRCH T

Tn khc: Thy t, Hc t, (Bn Kinh), Mang vu, Cp t (Bit Lc), V tn, Lan giang, Trc chi, Toan c du, Ngu nh thi, Du (Ha Hn Dc Kho), Nh thi (Bn Tho Cng Mc). Tn khoa hc: Alisma plantago aquatica L. H khoa hc: H Trch t (Alismaceae). M T: Loi tho mc ao v rung, cao 0,2-1m. Thn r trng hnh cu hay hnh con quay, thnh cm, l mc gc, hnh trng thun hay li mc, pha cung hi hp li. Cn hoa mang nh nhiu vng hoa c cung di. Hoa hp thnh tn, u, lng tnh, 3 l i mu lc, 3 cnh hoa trng hay hi hng, 6 nh, nhiu tm b ri nhau, xp xon c. Qu b. Mc hoang nhng ni m t Sapa, in Bin, Cao Lng. Thu hi: Ma ng o c cy, ct b thn, l v r t, ra sch, sy kh. Phn dng lm thuc: Thn r kh (Rhizoma Alismatis). Th to, cht chc, mu trng vng, bt nhiu l loi tt. M t dc liu: Hnh cu trn, hnh bu dc hoc hnh trn trng, di 3,3cm-6,6cm, ng knh 3-5cm. V th, mt ngoi mu trng vng, c vn rnh nng quanh ngang c, ri rc c nhiu vt t li nh hoc c li so bu. Cht cng, mt gy mu trng vng, c bt, nhiu l nh. Mi hi nh, v hi ng (Dc Ti Hc). Bo ch:

+ Trch t: Ngm nc thm 8 phn, vt ra, phi kh. + Dim Trch t: Phun u nc mui vo ming Trch t cho m (c 50kg Trch t dng 720g mui), ri cho vo ni, sao qua nh la cho n khi mt ngoi thnh mu vng, ly ra phi kh (Dc Ti Hc). Bo qun: Thnh phn ha hc: + Alisol A, B, Epialisol A (Murata T v cng s, Tetra Lett 1968, 7: 849). + Alisol A Monoacetate, Alisol B Monoacetate, Alisol C Monoacetate (Murata T v cng s, Chem Pharm Bull 1970, 18 (7): 1347). + Alismol, Alismoxide (Oshima Y v cng s, Phytochemystry 1983, 22 (1): 183). + Choline (Kobayashi T, Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1960, 80: 1456). Tc dng dc l: + Thuc c tc dng li tiu v lm cho Natri, Kali, Chlor v Ur thi ra nhiu hn (Chinese Herbal Medicine). + Phn Trch t ha tan trong m. Trch t cn chit xut v cn Trch t u c tc dng h Lipid trong mu r. Trch t cn c tc dng ci thin chc nng chuyn ha lipid ca gan v chng gan m (Chinese Herbal Medicine). + Cao cn chit xut Trch t c tc dng h p nh: cn chit xut Trch t ha tan vo nc c tc dng gan mch vnh. Thuc cn c tc dng chng ng mu (Chinese Herbal Medicine). + Nc sc Trch t c tc dng h ng huyt (Chinese Herbal Medicine). Tnh v: + V ngt, tnh hn (Bn Kinh). + V mn, khng c (Bit Lc). + V ngt, kh bnh (Y Hc Khi Nguyn). Quy kinh: + Vo kinh th Thi dng Tiu trng, th Thiu m Tm (Thang Dch Bnr Tho). + Vo kinh tc Thi dng Bng quang, tc Thiu m Thn (Bn Tho din Ngha B Di). + Vo kinh Bng quang, Thn, Tam tiu, Tiu trng (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh T, V, Thn, Bng quang, Tiu trng (Dc Phm Ha Ngha). Tc dng, Ch tr:

+ B h tn ng tng, tr ng tng b mn,khi m kh, ch tit tinh, tiu kht, lm lch, trc thy nh tr bng quang, tam tiu (Bit Lc). + Ch Thn h, tinh t xut, tr ng lm, li nhit Bng quang, tuyn thng thy o (Dc Tnh Lun). + Tr ng lao, tht thng, u vng, tai , gn xng co rt, thng tiu trng, ch di lch, niu huyt, thi sinh, sinh kh, b huyt hi, lm cho c con (Nht Hoa T Bn Tho). Liu dng: 8 40g. King k: + S Hi cp, Vn cp (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Lm kht, thy thng, Thn h: khng nn dng (Y Hc Nhp Mn). + Khng c thp nhit, Thn h, tinh thot: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Can Thn h nhit m khng thuc thp, khng thuc thy m: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr thy m vng v, di tm, sinh ra hoa mt, m mui: Bch trut 80g, Trch t 200g, Sc ung (Trch T Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr thn h, ni thng, thn kh tuyt, tiu but, tiu khng t ch: Bch long ct 40g, Cu tch 80g, Tang phiu tiu 40g, Trch t 1,2g, Xa tin t 40g. Tn nh. Mi ln ung 8g vi ru m, trc ba n (Trch T Tn Ha T Cc phng). + Tr c thai m kh b tr, bng trng, bng sng, kh suyn, to bn, tiu t: Ch xc, Mc thng, Tang bch b, Binh lang, Trch t, Xch linh. u 30g. Tn bt. Mi ln dng 12g, thm Gng 4g, sc ung (Trch T Tn Ha T Cc phng). + Tr h phin, m hi ra nhiu: Bch trut, Mu l, Phc linh, Sinh khng, Trch t. Sc ung (Trch T Thang Ngoi i B Yu). + Tr tiu khng thng: Trch t, Xa tin tho, Tr linh, Thch vi u 12g, Xuyn mc thng 8g, Bch mao cn 20g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thn vim cp, tiu t, ph thng th dng tnh: Trch t, Tr linh, Phc linh, Xa tin t u 16g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr Thn vim mn, chng mt: Trch t, Bch trut u 12g, Cc hoa 16g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr cc kh, to bn, tiu b, phin mun: Trch t, Xch linh, Ch xc, Mc thng, Binh lang, Khin ngu. Lng bng nhau, tn bt. Mi ln ung 12g vi nc sc Gng v Hnh (Trch T Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr tiu chy do thy thp, bng si, bng khng au: Bch trut 12g, Phc linh 12g, Trn b 8g, Cam tho 4g, Trch t 12g, Sa nhn 4g, Thn khc 12g, Mch nha 12g. Sc ung (Tit T Phng - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nh m trong d dy, tiu chy, tiu t: Trch t 20g, Bch trut 8g, sc ung (Trch T Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr rut vim cp: Trch t, Tr linh, Xch phc linh u 12g, Bch u ng 20g, Xa tin t 8g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr Lipid huyt cao: dng Trch T Hon (mi vin cha 3g thuc sng), ngy ung 3 ln, mi ln 3 vin. Liu trnh 1 thng. Kt qu theo di 110 ca Lipit huyt cao trong c 44 ca Cholesterol cao, lng bnh qun 258,0mg% xung cn bnh qun 235,2mg%, 103 ca Triglycerid tng, t bnh qun 337,7mg% xung cn bnh qun 258,0mg%, bnh qun gim 23,5mg%, trong s h thp trn 10% chim 65%, h thp trn 30% chim 40,8%, c 18,4% h thp trn 50% (Bnh Vin Trung Sn trc thuc Vin Y Hc s I Thng Hi, Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1976, 11: 693). + Tr chng mt: dng Trch T Thang:Trch t 30-60g, Bch trut 10-15g. Sc ung ngy mt thang. Theo di 55 ca, ung t 1-9 thang, c ty chng gia v thm. Kt qu u khi (Dng Phc Thnh, H Bc Trung Y Tp Ch 1988, 6: 14). Tham kho: - Ung Trch t nhiu qu thnh ra chng mt au (Bin Thc). - Mt thuc bng quang v thy, v thm li thi qu cho nn nc kh i m ha thnh nn gy ra au mt (an Kh Tm Php). - Trch t bm th to kh ca t, kh ma ng ca tri sinh. Trong bi Ng Linh Tn dng n v n vn hnh c thp, Bi Bt V a Hong Hon dng n dn vo Thn. Trong thuc b, a hong phi km vi Trch t t Thn, tc l t thp ha trong thn th b mi c lc. Cho nn ngi xa khi dng thuc b phi km c c t t, l kho ch khi ra ri hp li, nu ch b m khng t th c ci hi thng lch mt bn, ch c i chng h thot th lc b phi mnh, khng th mt cht chm tr c (Dc Phm Vng Yu). - Phm nhng chng bnh thy thng th Trch t l 1 loi linh n (Trung Quc Dc Hc i T in). + Xt ra Trch t tnh lnh, i vi cc chng trong Thn v Bng quang h hn, khng th cha chu dn dn tiu ra. Ung Trch t tnh n rt nc xung qu th tinh cng phi do m chy theo. Nu c chng h hn h tiu ri th khng nn dng. nu thy thp kh bc ln gy nn mt au l do nng qu, tinh thy tit ra. Ung Trch t lm thanh gii, tiu xung th khi sng ngay m tinh cng cm c li, v vy, bi Bt V a Hong Hon dng Trch t lm tiu cht xu lm hi Bng quang v cng c gip cho nhng cht chm tiu ca a hong d c tiu nhanh khi ng li bn trong gy nn y trng. C ngi v s m b Trch t i, thit tng khng phi l hay, chng qua ch v s m mt c hay ca php dng thuc vy. i khi ung bi Lc V a Hong Hon m thy y, cng l v khng c v Trch t. Cn nh ng Bin Thc ni rng do dng nhiu Trch t qu lm tiu hao ht nc gy nn mt kh m sinh au, th ng ch ni l ng dng nhiu ch khng ni rng khng nn dng hn u (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ Bi Bt V Hon ca Trng Trng Cnh dng Trch t l v tiu khng thng nn mi a vo. V sau, Bi Lc V a Hong Hon dng Trch t l c th t Thn, khin cho b m khng thin thng th a hong mi khng y tr, sc b Thn cng mnh (ng Dc Hc Thit Yu). + Trch t c cng dng t Tng ha v tng ha vng ng nn gy ra di tinh, c Trch t thanh gii th tinh t gi li c (ng Dc Hc Thit Yu).

TRN B

Xut x: Thc Liu Bn Tho. Tn khoa hc: Citrus deliciosa Tenore. H khoa hc: H Cam (Rutaceae). M T: Cy nh, thn cnh c gai. L n mc so le, mp kha rng ca, v c mi thm c bit. Hoa nh c mu trng, mc n c k l. Qu hnh cu, hi dt, mu vng cam hay vng . V mng nhn hay hi sn si, d bc. Mi thm ngon, nhiu ht. Trng khp cc tnh min Bc v min Nam nc ta. Nhiu nht ti cc tnh Ngh Tnh, Bnh Tr Thin, H Nam Ninh, H Sn Bnh, Cao Lng. Dng v qu v l; v qu kh thng gi l Trn b. Thu hi:

Thu hi qu thng 11-1 nm sau. B phn thng dng: V qu chn kh (Pericrpium Citri Reticlatae). M t dc liu: + Trn b: Thng ct thnh 4 ming, mi ming phn nhiu l hnh bu dc, ch cung qu lin li, c lc ming v tch ri ra hoc thnh xin mo. Mt ngoi mu vng hoc nu , c ng nhn v im lm nh hnh trn, em ra nh sng thy c im lm nh nhng khng r lm. Mm nhng kh th dn, d b gy, ch gy khng bng phng. Mi thm, v hi ngt sau thy ng, cay (Dc Ti Hc). + Qung Trn B: Thng bc thnh 5 ming, hoc x ri tng ming. Mt ngoi mu ta nu hoc nu hng nht, nhiu ng nhn, c im lm hnh trn, a ra sng thy hi thu sang. Mt trong mu vng trng ng, li lm, c nhng gn x khng u, cng c im nh lm xung. Mm nhn, kh b gy, ch gy khng bng (Dc Ti Hc). Bo ch: - Ra sch, phi kh, thi nh, dng sng hoc sao, cng lu cng tt (ng Dc Hc Thit Yu). - Ra sch (khng ra lu), lau, co sch pha trong, thi nh, phi nng va cho kh. Sao nh la dng (tr nn, d dy au). C khi tm mt ong hoc mui, sao qua dng [tr ho] (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ni kh ro, trnh nng m. Thnh phn ha hc: + Limonene, b-Myrcene, Piene, a-Terpinene, a-Thujene, Sabinene, Octanal, a-Phellandrene, p-Cymene, a-Ocimene, g-Terpinene, Terpinolene, Linalool, 3,7-Dimenthyl-7-Octenal, 4Terpineol, a-Terpineol, Decanal, Citronellol, 4-1, 1-Dimenthylrthyl-Benzenemethanol, Perillaldehyde, Carvacrol, a-Farnesene, Benzyl alcohol, Nerol, Octanol, Thymol, Citronella, Sabinene hydrate (lu Vn T, Trung Dc Ti 1991, 14 (3): 33). + b-Sistosterol, Limonin, Ferulic acid, 5, 5-Oxydimethylene-bis (2-Furaldehyde) (Iimuma M v cng s, Chem Phar Bull 1980, 28 (3): 717). + Hesperidin, Neohesperidin, Citromitin (Chaliha B R v cng s C A, 1967, 66: 5534e). Tc dng dc l: + Tc dng i vi c trn ca d dy v rut: Tinh du Trn b c tc dng kch thch nh i vi ng tiu ha, gip cho rut bi kh tch tr ra ngoi d dng, tng tit dch v, c li cho tiu ha, c tc dng lm gan c trn ca d dy v rut (Trung Dc Hc). + Tc dng khu m, bnh suyn: Thuc kch thch nim mc ng h hp, lm tng dch tit, lm long , d khc ra. Xuyn trn b lm gan ph qun, h cn hen. Dch cn chit

xut Qut b vi nng 0,02g (thuc sng) /ml hon ton ngn ch c cn co tht ph qun chut lang do Histamin gy nn (Trung Dc Hc). + Tc dng khng vim, chng lot: Thnh phn Humulene v a-Humulenol acetat c tc dng nh Vitamin P. Chch Humuiene vo bng chut nht vi liu 170 - 250mg/kg, c tc dng lm gim tnh thm thu ca mch mu do Lecithin dung huyt lm tng.Chch 10mg Humulene vo bng mt con chut nht cng c tc dng khng Histamin, gy tnh thm thu ca thnh mch. Cht a-Humulenol acetat c tc dng chng lot r v lm gim tit dch v trn m hnh gy lot d dy bng cch tht mn v (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi h tim mch: nc sc Trn b tl v dch Trn b chit cn vi liu bnh thng c tc dng hng phn tim, liu lng ln c tc dng c ch, nu chch thuc nhanh vo tnh mch th v ch, huyt p tng cao, nhng bm vo d dy th khng c tc dng (Trung Dc Hc). + Tc dng khng khun: Qung trn b trong ng nghim, c tc dng c ch s sinh trng ca t cu khun, trc khun dung huyt, i huyt (Trung Dc Hc). Ngoi ra, Trn b cn c tc dng chng d ng, li mt, c ch c trn ca t cung (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tnh v: + V cay, tnh n (Bn Kinh). + Khng c (Bit Lc). + V cay ng, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh Ph, Can, T, V (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh T, i trng (Bn Tho Cu Chn). + Vo kinh T, Ph, V (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Hnh th thi m, tc thi m kinh (Bn Tho Phm Hi Tinh Yu). + H kh, ch u, ch khi, tr bng quang lu nhit, nh thy ng lm, li tiu tin. Ch t bt nng tiu cc, kh xung hung trung, thng hch hoc lon, ch t, kh thn bch trng (Bit Lc). + Trn b, kh thc m tr tt dng (Cnh Nhc Ton Th). + Gii tu c (Thang Dch Bn Tho). + Li Ph kh (Trn Chu Nang). + Bch n lm s cho n (Thang Dch Bn Tho). + Hp vi Bch trut b T V; Hp vi Cam tho b Ph kh (Phm Hi Tinh Yu).

+ L kh, kin t, to thp, ha m (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 4 12g. King k: . Thc nhit, kh h, ho khan do m h, th huyt: king dng (Trung Dc Hc). . Khng c thp, khng c m, khng tr: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghim: + Tr tiu chy: Trn b, Cam tho, Thng trut, Hu phc, lng bng nhau, tn bt, trn u, mi ln ung 4 - 6g, ngy ung 2-3 ln, hoc sc ung (Bnh V Tn - Ha T Cc phng). + Tr ho c m (do cm hn), ho do hng vim, ph qun vim: Bch linh 12g, Trn b 6g, Khng bn h 6g, Cam tho 4g, Gng ti 2 lt, sc ung (Nh Trn Thang - Ha T Cc phng). + Tr tiu ha ri lon, tr nh suy dinh dng:: ng sm 8g, Bch trut 8g, Bch linh 8g, Chch tho 4g, Trn b 6g, sc ung hoc lm thuc hon tn (D Cng Tn - Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). + Tr nguyn kh suy yu, n ung khng tiu hoc tng ph khng iu ha, di tim c hn khi: Qut b, Ch thc (sao vi tru cho vng) u 40g, Bch trut 80g. tn nhuyn. Ly L sen gi thuc li, lm thnh vin, to bng ht u xanh ln. mi ln ung 50 vin (Qut B Ch Trut Hon Lan Tht B Tng). + Tr tiu chy km bng si, bng au: Bch trut (th sao) 12g, Phng phong (sao) 8g, Bch thc (sao) 8g, Trn b (sao) 6g. Tn bt, mi ln ung 4- 6g, ngy 2-3 ln, hoc sc ung (Thng T Yu phng - Cnh Nhc Ton Th). + Tr tr nh b chng T cam, tiu chy: Qut b40g, Thanh b, Kha t nhc, Chch tho u 20g. Tn bt, mi ln dng 8g, sc vi 1 chn nc cn 6 phn, ung m trc ba n (ch Hong Tn u Khoa Loi Ty). + Tr tiu chy: Qut b 12g, Sinh khng 8g, sc ung (Qut B Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho do hng vim, ph qun vim nh: Trn b 6g, Ct cnh 6g, T dip 6g, Cam tho 4g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tuyn v vim cp: Hn Thiu Minh dng mi ngy Trn b 30g, Cam tho 6g, sc ung. Tr 88 ca, kt qa: khi 85 ca (Trung Hoa Ngoi Khoa Tp Ch 1959, 4: 326). + Tr ph qun vim mn, ho nhiu m: Trn Lng Hoa dng Trn b 6g, Bn h 6g, Bch linh 10g, ng qui 20g, Cam tho 6g, Gng 3 lt, ty chng gia gim. Tr 33 ca, kt qa tt 17 ca, nhiu 14 ca, khng kt qa 2 ca (Trit Giang Trung Y Tp Ch 1985, 1: 1 8). Tham kho:

+ Qut b v ng, nng t, nng to. V cay th nng tn, n th nng ha, iu tr bch bnh u do tc dng l kh, to thp. ng b dc tc b, ng t dc tc t, ng thng dc tc thng, ng ging dc tc ging (Bn Tho Cng Mc). + Qut b l v thuc qu l kh, trong nhng trng hp hoc lon, nn ma, kh nghch, tiu chy khng li, l kh hn, quan cch, trung mn, l kh b, thc tch m din (nc d), l kh tr, tht tnh, ch ut, l kh kt u c th dng Qut b tr. Qut b b lp x trng th c tc dng ha m, lp trng th c tc dng ha t. Trn b v cay, thin v tn nn c tc dng khai kh. V ng thin v t nn hnh m. Kh ca thuc n bnh, thin v thng t v vy c tc dng ch u, ch khi, kin V, ha T (Bn Tho Hi Ngn). + Trn b cha phn bn trn, Thanh b cha phn bn di Nu x trng th b V, iu ha trung tiu m gip T kh; B x trng i th tiu m, li tr m tr Ph, T, l m ra nguyn kh Trn b c tc dng n c, b c, ha c, c cng hn cc v thuc khc (Dc Phm Vng Yu). + Trn b tnh hi mnh, khng nn dng nhiu, v cng nh ngi ta tui tr khng khi to bo, n khi trng thnh l Qut b, cng nh ngi tui ga th tnh mnh gim bt. lu nm l Trn b th tri qua hiu sng nng nn kh to tiu ht (Dc Phm Vng Yu). + Trn b cng dng vi Bch trut, Bn h th c tc dng thm thp m kin T, V; Dng liu t vi Cam tho, bch trut th b T V, dng nhiu, dng c v th lm tn thng T V; Dng chung vi Trc nh tr nc do nhit; Dng chung vi Can khng tr nc do hn; Dng vi Thng trut, Hu phc tr t V lm cho ngn nghn honh cch m; Thm nhng loi nh Sinh khng, Thng bch, Ma hong th tn c t cn rt li phn tht cho n ngoi da, v cho vo thuc b th ch kh; Cho vo thuc tit kh th ph kh; Cho vo thuc tiu m th tr m; Cho vo thuc tiu thc th tiu c thc n tich t (Dc Phm Vng Yu). + Thanh b qu nh, tnh hi mnh, vo kinh Can, thin v s Can kh, gim au. Trn b qu to hn, tnh hi chm, vo T, Ph, thin v thng kh, ha m (ng Dc Hc Thit Yu). + Sm bi trn b l Trn b thm Nhn sm, Bi mu cng ch vi nhau, c tc dng tiu m, tr ho, hu yu (ng Dc Hc Thit Yu).

TN DI

-Thnh phn ha hc, trong Tn Di c: + Cineol, a- Pinene, Salicifoline (Trung Dc Hc). + Cineol, Magnoflorine, Paeonidin, Eudesmin, Lirioresinol B Dimethyl Ether, Magnolin, Fargesin, Lignans (Trung Dc i T in). -Tc Dng Dc L: Theo Trung Dc Hc: Tc dng i vi nim mc mi: nc sc Tn Di lm gim tit dch mi. Tc dng trn huyt p: dch chit Tn Di chch vo tnh mch hoc tim vo khoang bng, tim bp ni sc vt gy t c tc dng h huyt p. Nhiu nghin cu trn ch cho thy khng c tc dng i vi huyt p th pht nhng c tc dng i vi huyt p tin pht. Khng c du hiu c hiu qu ging p bng ng ung. Tc dng trn t cung: nc sc Tn Di c tc dng kch thch i vi t cung ca th v ch. Tc dng khng nm: nc sc Tn Di trong ng nghim c tc dng khng rt mnh i vi nhiu loi nm da thng thng.

TC K (CP GII)
Cn c tn gi i bch h, Tin thim, Tn khoa hc: Gekko gecko L. H khoa hc:

H Tc k (Gekkonidae). B phn m thuc ton con m b rut phi hay sy kh, u tin c ghi trong sch Li Cng Bo Chch Lun". Tnh v qui kinh: Mn, bnh, qui kinh: Ph, Thn. Theo sch Khai Bo Bn Tho" v mn, tnh bnh, c c t. - Sch 'Nht hoa t bn tho": khng c. Theo sch "Bn tho phng nguyn": ngt, mn, n, tiu c. Theo sch "Trung dc hc": mn, bnh. - Qui kinh: Theo sch 'Bn tho kinh so': th thi m, tc thiu m kinh. - Sch "Bn tho ti tn": nhD tm thn. Sch "Bn th o hi ngn": nhp Th thi m, Quyt m kinh. Sch "Trung dc hc": qui Ph, Thn kinh. - Theo sch "Nhng cy thuc v v thuc Vit Nam" ( Tt Li): cht bo t l trong ton thn 13- 15%, trong ui t l cht bo cao hun (23-25% Axit amin c cc loi: Axit glutamic, A]anin, Gyxn, Axit axpactic, Acginin, Lysin, Serin, Leuxin, Isoleuxin. Phenylalanin, Valin, Pro]in, Hs-tidin, Treonin v Xystein. Theo sch "Trung dc hc" (14), thnh phn c nhiu loi Axit amin, nguyn t vi lng. Tc dng Duc l: - Theo Y hc c truyn: Thuc c tc dng b ph kh bnh suyen ch khi (ch yu tr h suyn, lao khi), ch tinh huyt, b thn dng, (ch yu tr c th suy nhc, lit dng). Kt qu nghin cu Duc l hin i: 1. Dung dch nuuc Tc ke c tc dng tng h'ng tinh hon ca chut c (P nh hn 0,Ol) biu hin nh tc dng ca kch t c. Cn dch tan trong m c tc dng lm tng trng t cung ca chut ci v tinh hon ca chut c (P ,nh hn 0,Ol) (14). 2. Di'ch chit xut Tc k c tc dng bo v chut mi trng thiu oxy, nng qu ho c ]nh, nng cao kh nng min dich ca chut (14). 3. Thuc c tc dng khng vim v tc dng nh ACTH, ng thi c tc dng h ng huyt. nl' dng lm sng: 1)- Tr chng hen ph qan, tm ph mn, ph kh thng, lao phi c triu chng ph m h lc l t1l n dlf71l..f h nh ho suyen ko di, m c 'nu, c thph hp) z Bch b, T uyn, Ng v. h hoc Bi m (u, Tang bch b, .l[(mh nhn. Dng cc bi: l Tc k lung va tti, t n l't mn, nl()i n ung 5 phn, gia t ng, ng(ly -: n ung vi nttc cm. Tr styn lu ngy, di tinl. 2. Sm gim tn: Tc k t c p, Nhn sm 6g, t n bt, mi ln ung 2g, ngy ung .-. ln vi nc si ng i hoc nc cnl. Tri chng thn h, snn lu ngn'.

3. Cp gii thang: Tc k 8g, Tri m l, ] nl' n. Lc giao (chng), Tang b, ]nh nh n, T a d ip,)i ng sm, mi th 12g, Cam tho g, H,tc nu'l; 'l\g. 'r ho luyn, m c mu. 2)- Tr.. cc chng suy nhc cu th, lit dng, dc tnh gim, tiu nhiu ]n, ng canh t do thn dng h, thng phi hp vi Nhn sm, Ng v t, Hch o nhc, tn bt m hon hoc phi hp vi Ba kch, Phc linh, Bch trut. . Liu thung dng: 2-8g sc ung, dng bt mi ln 1-2g, 1-2 cp ngm ru ung.

UT KIM

Xut x: Dc Tnh Lun. Tn khc: M thut (Tn Tu Bn Tho, Ng tc, Hong ut, u (Thch Dc Nh Nh), t kim (Bn Kinh), Ngc kim (Bit Lc), Thm hong, Ut sng, Kim mu thu (Ha Hn Dc Kho), Ngh (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Curcuma longa L.

H khoa hc: H Gng (Zingiberaceae). M T: Ngh l mt loi c cao 0,60 n 1m. Thn r thnh c hnh tr hoc hi dt, khi b hoc ct ngang c mu vng cam sm. L hnh tri xoan thon nhn hai u, hai mt u nhn di ti 45cm, rng ti18cm. Cung l c b. Cm hoa mc t gia cc l ln, thnh hnh nn tha, l bc hu th khum hnh mng rng, u trn mu xanh lc nht, l bc bt th hp hn, mu hi tm nht. Trng c phin, cnh hoa ngoi mu xanh lc vng nht, chia thnh ba thu, thu trn to hn, phin cc hoa trong cng chia ba thy, 2 thu hai bn ng v phng, thu di lm thnh mng su. Qu nang 3 ngn, m bng 3 van. Ht c o ht. a l: c trng khp ni trong nc ta lm gia v v lm thuc. Cn mc v c trng cc nc n , lndonexia, Campuchia, Lo, Trung Quc v cc nc nhit i. Thu hi: Thu hoch vo ma thu. Ct b ht r, thn r ring. Mun c lu phi , hoc hp trong 6 - 12 gi, sau i ro nc, em phi nng hoc sy kh, Phn dng lm thuc: Thn r gi l Khng hong (Rhizoma Curcumae Longae); R gi l Ut kim (Radix Curcmae Longae). M t dc liu: . Hong Ut kim: Hnh thoi, hai u hi nhn, gia mp, di 1-3,3cm, ng knh gia 0,2-0,5cm. Mt ngoi mu vng tro hoc nu nht, c vn nhn nh mu trng tro v nhng chm nh lm xung rt r. Mt u c vt b b gy, mu vng ti, cn u kia hi nhn. Cht cng chc, mt gy ngang phng, bng, sng, cht cng nh sng, mu vng chanh hoc vng da cam. Gia c mt m trn mu nht, hi c mi thm ca Gng, v cay, ng (Dc Ti Hc). . Hc Ut kim: Hnh thoi di, hi dp, cong nhiu, hai u nhn ty, di 3,3-6,6cm, nng knh gia c 1-2cm. Mt ngoi mu nu tro, v ngoi nhn hoc c vn nhn nh. Cht cng, mt gy mu xm, bng, gia c mt ng vng trn mu nht, tm gi hnh trn dt. Khng mi, v nht nhng cay, mt (Dc Ti Hc). Bo ch: Ngm nc, ra sch, vt ra phi, khi m th ct ra tng ming dng dn. Bo qun: ni kh ro, trnh su mt. Thnh phn ha hc:

+ Curcumin, Demothoxycurcumin, Bisdemothoxy curcumin (L Tun Phu, Trung Y Dc hc Bo 1987, (2): 39). + Tumerone, Ar-Tumerone, Germacrone, Terpinene, Curcumene, Ar-Curcumene, Curdione, Curcumol, Turmerone, Cineol, Caryophyllene, Limonene, Linalool, a-Piene, b-Piene, Camphene, Isoborneol (Gi Khoan, Trung Quc Min Dch Hc Tp Ch, 1989, 5 (2): 121). + d-Camphene, d-Camphor, l-a-Curcumene, l-b- Curcumene, Curcumin, Demothoxycurcumin, Bisdemothoxy curcumin, Tumerone, Ar-Tumerone, Carvone, pTolylmethylcarbioldifferuloylmethane (Trung Dc Hc). Tc dng dc l: + Khng hong t c tc dng kch thch tit v bi tit mt. Trn sc vt thc nghim thuc c tc dng lm gim cc mng x va ca ni mc mch vnh v ng mch ch (Trung Dc Hc). + Guy Laroche (1933), H. Leclec(1935) chng minh tnh cht kch thch s bi tit mt ca cc t bo gan (Cholrtique) l do cht Paratolyl metylcacbinol, cn cht Cureumin c tnh cht thng mt (Cholagogu) ngha l gy co bp ti mt. Cht Cureumen c tc dng ph cholesterol trong mu [Cholesterolitique] (Nhng Cy + Ton tinh du d pha long cng c tc dng dit nm v st trng i vi bnh nm, vi Staphylcoc v vi trng khc (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Robbers (1963) ni dng cht ly ra ngh bng te etylic thy c tc dng tng s bi tit mt v cht cureumin c tnh cht co bp ti mt (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Trng Ngn Ch (1955 Trung Hoa Y Dc Tp Ch, 5) bo co: ng ch Ngh di hai hnh thc dung dch 50% v dng dung dch 2% HCI chit xut v ch thnh dung dch 50% [sau khi trung tnh ho mi dng th nghim]. + Th nghim trn t cung c lp ca chut bch v chut nht thy c tc dng hng phn, th nghim trn t cung ca th (theo phng php Reynolds) th khi tim dung dch Clohydrat cao Ngh vo tnh mch hoc tht dung dch Ngh u thy t cung co bp u n, mi ln cho thuc, thi gian tc dng ko di 5 - 7 gi (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Khi tim 5ml dung dch clohydrat cao ngh vo ch gy m th thy tc dng, xc tin s bi tit nc mt, nu tim ti 15 - 20ml, c th a n nh ch h hp v huyt p h. Th nghim trn tim c lp (phng php Straub) thy c hin tng c ch (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). - Tc dng i vi c nng gii c ca gan c th nghim bng cch cho ung thuc c ngh, sau theo di kh nng gii c ca gan i vi santonin th thy tng c nng gii c ca gan. Nu ung lin tc, thy tc dng r hn l ung mt ln (V Din Tn Dc Tp). - i vi bnh nhn b galactoza niu sau khi ung thuc c ngh 10 ngy, kim nghim lng galactoza bng phng php Banev th lng galactoza gim xung (V Din Tn Dc Tp). - i vi lng Urobilin tng trong nc tiu, ung thuc c ngh vi ngy s thy lng

urobilin trong nc tiu gim xung (V Din Tn Dc Tp). - i vi s bi tit nc mt: Cho nc ngh vo t trng s thy lng nc mt trong t trng c tng cao, nhng lng bilirubin khng tng, nhng khi lng nc mt tng nhiu, snh ca nc mt cng tng ln (V Din Tn Dc Tp). Nu nh ang cho nc ngh vo t trng lm cho lng mt tng ln, thi khng cho nc ngh na m cho dung dch Magi Sunfat c vo, th lng nc mt vn tng v c (V Din Tn Dc Tp). - Dng Ngh trong nhng bnh v gan v ng mt th thy chng ht au. Nhng trong nhng trng hp si mt cp tnh th kt qu chm, ch c tc dng t t (V Din Tn Dc Tp). + Tc dng khng sinh: M.M semiakin v cng s chng minh Cureumini c tc dng ngn cn s pht trin ca vi trng lao Mycobacterium tubenculosis nng 25 (Khimia Antiniotikop, xut bn ln 3, 1, 278). + Tc dng chuyn ha Lipid: Cho n Ngh hng ngy trong 100 ngy oi vi th b x va ng mch do n Cholesterol liu cao cho thy c s tng Cholesterol so vi nhm i chng. Tuy nhin, c nghin cu cho rng Nh khng lm gim ng mch hoc ng mch ch ca th v chut bch (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng i vi mt: Nc sc Ut kim i vi ngi trc khi chp mt cho thy khng c du hiu tp trung mt (Chinese Herbal Medicine). Tnh v: + V cay, ng, tnh hn, khng c (Tn Tu Bn Tho). + V cay, ng, tnh hn, khng c (Bn Kinh Phng Nguyn). + V ng, tnh hn, (Trung Dc Hc). Quy kinh: . Vo kinh Tm, Tm bo (Bn Tho Cng Mc). . Vo kinh th Thiu m Tm, th Thi m Ph (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh th Thiu m tm, tc Quyt m Can, km thng tc Dng minh V (Bn Tho Kinh S). . Vo kinh Tm, Can, m (Trung Dc Hc). Tc dng, ch tr: + Nng khai Ph kim chi ut [Khai ut Ph Kim] (Bn Tho Tng Tn). + Hnh kh, gii ut, ph , lng Tm nhit, tn Can ut. Tr ph n kinh mch i nghch (Bn Tho B Yu). + Hot huyt, ch thng, hnh kh, gii ut. Tr hng sn au, thng kinh, kinh nguyt khng u, cc chng trng, h, tch t (Trung Dc Hc).

+ Kh , ch thng, s Can, gii ut, thanh Tm, an thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Hnh kh, gii ut, lng huyt, ph . Tr au vng on, ngc, bng, th huyt, chy mu cam, tiu ra mu (ng Dc Hc Thit Yu). King k: + m h m khng c tr: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Kh tr, huyt : khng dng (Trung Dc Hc). + m h do mt mu, ph n c thai: khng dng (Trung Dc Hc). Liu dng: 6 12g. n thuc kinh nghim: + Tr phong m, ng kinh, cung: Bch phn, Chu sa, Ut kim. Tn bt lm hon. Ngy ung 12 - 16g (Ut Kim Hon Loi Chng Tr Ti). + Tr m trc pht cung: Bch phn 4g, Ut kim 6g. Tn bt, dng nc sc Bc h trn lm thnh vin. Ngy ung 8-12g (Ut Kim Hon Y Tng Kim Gim). + Tr nn ra mu, th huyt khng ngng: Hong k 7,5g, Lin thc (b v) 7,5g, Ut kim 30g. Tn bt. Mi ln ung 4g vi nc lnh (Ut Kim Tn Thnh T Tng Lc). + Tr tr sinh ra khp mnh nh bi phm: Cam tho, Ct cnh, Ct cn, Thin hoa phn, Ut kim. Lng u nhau, tn nh. Ngy ung 2 - 4g vi nc sc Bc h pha vi mt (Ut Kim Tn u u Tu Tri). + Tr m trc pht cung: Bch phn 4g, Ut kim 6g. Tn bt, dng nc sc Bc h trn lm thnh vin. Ngy ung 8-12g (Ut Phn Hon Th Y c Hiu phng). + Tr ph n hng sn y trng do kh nghch: Ut kim, Mc hng, Nga trut, Mu n b. Mi ra ung (N Khoa Phng Yu). + Tr sau khi sinh m tim au, kh nghch a ln trn mun cht: Ut kim, t tn tnh, ha vi gim go, cho ung (Thn Trn phng). + Tr n nhit, hn m, ni sm, m di ng tc: Ut kim 6g, Thch xng b 4g, Sn chi (sao) 8g, Lin kiu, Trc dip, Ngu bng t u 12g, Cc hoa 6g, Hot thch 16g, n b 8g, Trc lch 3 tha, Nc Gng 6 git. Sc, ha vi T Kim nh 2g, ung (Xng B Ut Kim Phng n Bnh Ton Th). + Tr bng au, sa chng: Ut kim. Din h sch u 12g, Mc hng, Hng hong u 6g, Ng linh chi 8g, Sa nhn 4g, Minh phn (sng) 12g. Tn bt. Trn vi h Thn khc lm thnh vin. Ngy ung 2 ln, mi ln 12g (Ut Kim Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr gan vim mn tnh, thi k u gan x m, gan vim do trng c, vng gan au: Ut kim, an sm, ng quy, Bch thc, ng sm, Trch t, Hong tinh, Sn dc, Sinh a, Bn lam cn u 12-20g, Sn tra, Thn khc, Tn giao u 12-16g, Hong k, Nhn trn u

20-40g. Ung ngy 2 ln, mi ln 4g, trc ba n, vi nc nng (Cng Can Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr trc khi hnh kinh th bng au, Can V kh thng: Ut kim, Si h, ng quy, Bch thc, n b, Hong cm u 12g, Hng ph, Chi t u 8g, Bch gii t 6g. sc ung (Tuyn Ut Thng Kinh Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bnh mch vnh: Ut kim, Tam tht, Xch thc (Th Tm Tn) tr 40 ca bnh mch vnh. Sau khi dng thuc, ngng tp tiu cu gim r, dnh tiu cu gim r (Thng Hi Trung Y Dc Tp Ch 1986, 12: 40 ). + Tr d dy xut huyt: D ng (Tam tht, Ut kim, Thc i hong, Ngu tt - Tam Tht Ut Kim Thang), gia gim ty theo triu chng bnh. Kt qu nh gi theo tnh hnh nn ra mu, phn c mu, kt qa kh tt (T ru ng Y Tp Ch 1982, 12: 14) . + Tr ngoi tm thu: Dng bt hoc vin Ut kim, bt u ung 5- 10g ngy, ung 3 ln, nu khng c g kh chu, thm ln 10 - 1 5g x 3 ln mi ngy, 3 thng l mt liu trnh. tr 52 ca ngoi tm thu tht, khi 14 ca, tt 11 ca, kh 9 ca, khng kt qu 18 ca, t l c kt qu 75% (Trung Y Bc Kinh Hc Bo 1984, 3: 18). Tham kho: + Ut kim c kh nng khai ut ca Ph kim, cho nn gi l Ut kim. Tnh ca n vn mnh. Th trng thng dng Khng hong thay n l sai, v Khng hong cng pht mnh, ch c hi ch khng c cng hiu. Ngi b h yu cng nn cn thn (Dc Phm Vng Yu). + Xuyn ut kim hnh dt, thi phin mu vng sm, gn nh en, gia mu ta, c tc dng hnh huyt hn l l kh. Qung ut kim hnh trn,thi phin mu vng nht gn nh trng, gia hi sm, cng mu vng nhng hi ta, c tc dng l kh hn l hnh huyt (ng Dc Hc Thit Yu). + Khng k Xuyn ha Qung ut kim, cht lng u trm, nng, kh rt nh, ngi cng khng thy thm my. Nu loi mu sm thm gt m hnh dng tng i to hn, l Khng hong (ng Dc Hc Thit Yu).

VIN CH

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Kh vin ch (Trn Nam Bn Tho), Yu nhiu, Cc quyn (Nh Nh), Nga qun ch thng, Ch nhc, Ch thng, Vin ch nhc, Chch vin ch, Kh yu, D lng, A ch tho, Tnh tm trng (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Polygala tenuifolia Willd. H khoa hc: H Vin ch (Polygalaceae).

M T: V Vin ch ta cn nhp ni. N l r phi kh ca cy Vin ch Polygala sibirica L., hoc ca cy Vin ch Polygala tenuifolia Willd. Vit Nam c nhiu loi Vin ch nh Polygala japonica Houtt., Polygala sibirica L... nhng chng cha c khai thc. Cy Vin ch Polygala japonica Houtt. cn gi l nam Vin ch, hay Tiu tho. Cy tho, cao 10-20cm. Cnh c ngay t gc. Cnh nh hnh si mc lan ra, trn c lng mn. L mc so le, nhiu dng: l pha di hnh bu dc, rng 4-5mm; l pha trn hnh di, u nhn, di 20mm, rng 3-5mm, mp l cun xung mt di. Hoa mc thnh chm gy, ngn. Hoa xanh nht di, trng gia, tm nh. Qu nang, nhn, hnh bu dc. Cy ny mc hoang Bc Thi, Thanh Ha, Nam H. Cy Vin ch Polygala sibirica L. Cy tho, sng lu nm. ng knh thn 1-6mm. L pha di nh hn, hnh mc, c hai mt u c lng nh, mn. Hoa mc thnh chm, di 3-7cm. Cnh hoa mu lam tm. Cy ny mc nhiu min Trung (Ngh Tnh). Thu hoch: Vo ma xun, thu o ln, b thn tn, r con v t, phi cho v hi nhn, rt b li g, phi kh l c. Phn dng lm thuc: R kh (Radix Polygalae). Th ng to, tht dy, b ht li g l th tt. M t dc liu: Vin ch hnh ng di, cong, di 3-13cm, ng knh 0,3 1cm. V ngoi mu vng tro, ton th c ng nhn ngang v vn nt tng i dy v lm su hoc c vn dc nh v vt r nhnh nh ci mng nh. Dn, d b gy, mt ct ngang mu trng vng, gia rng. Hi coa mi, v ng, hi cay, nhai c cm gic t cung hng (Dc Ti Hc). Bo ch: + B li, sao ln dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Chch Vin ch: Ly Cam tho cho vo ni, thm nc, nu b b, cho Vin ch vo (C 5kg Vin ch dng 100g Cam tho), nu va la cho ht ht nc ct Cam tho, ly ra kh l c (Dc Ti Hc). Bo qun: ni thong gi, kh ro. Thnh phn ha hc: + Tenuigenin A, B Chou T Q v cng s, Am Pharm Assoc Sci Ed 1947, 36: 241). + Tenuifolin (Pelletier S W v cng s, Tetrahydron 1971, 27 (19): 4417). + Onjisaponin A, B, C, D, E, F, G (Sakuma S v cng s, Pharm Bull 1981, 29 (9): 2431).

+ Tenuifoliside A, B, C, D v a-D- (3-O-Sinapoyl) Fructofuranosyl-a-D- (6-O- Sinapoyl) Glucopyranoside (Ikeya Y v cng s, Chem Pharm Bull, 1991, 39 (10): 2600). + Tenuifoliose A, B, C, D, E, F (Miyase Y v cng s Chem Pharm Bull 1991, 39 (11): 3082). Tc dng dc l: + Thuc c tc dng ha m r, thnh phn ha m ch yu l v re C ch ha clam ca thuc c th do thuc kch thch ln nim mc bao t gy phn x tng tit ph qun (Trung Dc Hc). + Ton b Vin ch gy ng v chng co git (Trung Dc Hc). + Cht Senegi c tc dng tn huyt, phn v mnh hn phn g. Vin ch c tc dng h p (Trung Dc Hc). + Cn chit xut Vin ch c tc dng in vitro c ch vi khun gram dng, trc khun l, thng hn v trc khun lao ngi (Trung Dc Hc). + Saponin Vin ch kch thch d dy gy bun nn v th khng nn dng i vi nhng bnh nhn vim lot d dy (Trung Dc Hc). +Trn sc vt thc nghim, thuc cho ung hoc chch tnh mch u c tc dng kch thch t cung c thai hay khng u nh nhau (Trung Dc Hc). c tnh: + Liu c LD50 ca v r Vin ch cho chut nht ung l 10.03 1.98g/kg. Liu LD50 ton r l 16,95 2.01g/kg m r b li g i dng n 75g/kg th gy t vong (Chu Lng Kin, Sn Ty Y Dc 1973 (9): 52). Tnh v: + V ng, tnh n (Bn Kinh). + Khng c (Bit Lc). + V dng, hi cay, tnh n (Bn Tho Kinh S). + V chua, hi cay, tnh bnh (Y Hc Trung Trung Tham Ty lc). + V ng, tnh n, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ng, cay, tnh n (Trung Dc i T in). Quy kinh: . Vo kinh Thn, phn kh (Thang Dch Bn Tho). . Vo kinh Tm, Can, T (Trn Nam Bn Tho). . Vo kinh Tm, Thn (Trung Dc i T in).

+ Vo kinh Tm, Thn (Trung Dc i T in). Tc dng: + B bt tc, tr t kh, li cu khiu, thnh nh, minh mc, cng ch (Bn Kinh). + Gii c Thin hng, Ph t (Bn Tho Kinh S). + nh Tm kh, gii kinh qu, ch tinh (Bit Lc). + An thn, ch tr, kh m, gii ut (Trung Dc i T in). Ch tr: + Tr ho nghch thng trung (Bn Kinh). + Tr tm thn hay qun, kin trng dng o (Dc Tnh Lun). + Tr thn tch, bn n (Thang Dch Bn Tho). + Tr lo s, hay qun, mng tinh, di tinh, mt ng, ho nhiu dm, mn nht, gh l (Trung Dc i T in). King k: + S T to (Dc Tnh Lun). + Vin ch s Trn chu, L l, T to (Trung Quc Dc Hc i T in). + Kinh Tm c thc ha, phi dng chung vi Hong lin (ng Dc Hc Thit Yu). + C thc ha, king dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 4 10g. Dng ngoi ty dng. n thuc kinh nghim: + Tr tm thng lu ngy: Vin ch (b li), Xng b (thi nh) u 40g. tn bt. Mi ln dng 12g, nc 1 chn, sc cn 7 phn, b b, ung m (Vin Ch Thang Thnh T Tng Lc). + Tr ung th, pht bi, nht c: Vin ch (b li), ga nt. Ru I chn, sc chung, ly b p vt thng (Vin Ch Tu Tam Nhn phng). + Tr hng sng au: Vin ch nhc, tn nhuyn, thi vo, m s tit ra nhiu (Nhn Trai Trc Ch phng). + Tr no phong, u au khng chu c: Vin ch (b li). Tn nhuyn. Mi ln dng 2g. ly nc lnh ngm trong ming ri thi thuc vo mi (Vin Ch tn Thnh T Tng Lc). + Tr kh ut hoc c trng: Vin ch nhc 160g (sao vi tru). Mi ln dng 20g, thm Gng 3 lt, sc ung (Bn Tho Hi Ngn).

+ Tr tiu c, nc tiu : Vin ch cn (ngm nc Cam tho, b li), Phc thn (b g), ch tr nhn u 80g. tn bt. Ly ru chng vi min lm h, trn thuc bt lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 50 vin vi nc To sc (Vin Ch hon Chu Th Tp Nghim Y Phng). + Tr v sng (suy nh): Vin ch chng vi ru, ung, b p vo vt thng (Thn Trn phng). + Tr thn kinh suy nhc, hay qun, hi hp, m nhiu, mt ng: Vin ch (tn). Mi ln ung 8g vi nc cm, ngy 2 ln (Thim Ty Trung Tho Dc). + Tr tuyn v vim, tuyn v u x: Tc gi Hong S Tiu dng Vin ch 12g, thm 1 5ml ru 600 ngm 1 lc, cho nc 1 chn, un si 15-20 pht, lc cho ung. Tr 62 ca tuyn v vim cp, c kt qa (Thng Tin Tn Y Dc Qung Chu 1973, 65) v Tuyn V U X 20 ca u khi (Trn Ph, Trung Y Dc Hc Hc Bo 1977, 1: 48). + Tr m o vim do trng roi: Vin ch tn bt, thm Glycerine lm thnh thuc n (t vo m o), mi vin c hm lng thuc sng l 0,75g. Trc khi t thuc, dng bi thuc nc ra ph khoa: (Ngi dip, X sng t, Kh sm, Ch xc, u 15g, Bch ch 9g), sc ly nc xng v ra m h. t thuc vo m o mi ti 1 ln. Tr 225 ca, sau 3 12 ln, ht triu chng v kim tra trng roi m tnh c 193 ca khi, t l 85,8% (Cao Tu Phng, Trung Y Tp Ch 1983, 4: 40). + Tr suy nhc thn kinh do tm huyt km c triu chng mt ng hay qun, hl hp, m nhiu: Vin ch, Phc linh u 10g, Xng b 3g, sc nc ung (nh Ch Hon (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr suy nhc thn kinh do tm huyt km c triu chng mt ng hay qun, hl hp, m nhiu: ng sm, Vin ch, Mch mn, Phc linh u 10g, Cam tho 3g, ng quy, Bch thc, Sinh khng, i to u 10g, Qu tm 3g, sc, thm bt Qu tm vo, ha ung (Vin Ch Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr suy nhc thn kinh do tm huyt km c triu chng mt ng hay qun, hl hp, m nhiu: Quy bn, Long ct, Vin ch, u 10g, Xng b 3g, sc ung (Chm Trung n Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph qun vim mn, ho m nhiu: Vin ch, Trn b, Cam tho u 3g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph qun vim mn, ho m nhiu: Vin ch 8g, Cam tho, Ct cnh u 6g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr tuyn v sng au: Vin ch, tn bt, ha ru ung hoc chng cch thy ung, dng mt t ha vi ru p (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + Dng dn phng (c vi) Vin ch tr tt c cc chng ung th pht bi do tht tnh ut c, dng Vin ch sc ung, b p ngoi u khi c (Dc Phm Vng Yu). + Vin ch chy vo Thn, ch tr ca n tuy nhiu nhng tm li khng ngoi cng dng b Thn. Vin ch khng phi l thuc ring ca Tm m lm cho mch ch b tinh, tr hay qun

v tinh v ch u tng Thn. Tinh h th ch suy, khng t ln Tm dc cho nn hay qun. Sch Linh Khu ghi: Thn tng tinh, tinh hp ch, Thn thnh m khng ngn c th tn thng, hay qun. Gi c chng hay qun l v kh trn khng , kh di c tha, trng v thc m Tm h th vinh v s lu tr xung di lu m khng c lc no i ln, cho nn hay qun. Hn na, trong mi v ca Vin ch c v cay cho nn h c kh m chy n kinh quyt m. Sch Ni kinh ghi: Dng v cay b l ngha thy vi mc cng mt ngun gc m mun i cha ai ni ra c (Dc Phm Vng Yu). + S d Vin ch tr c chng mt ng v Thn tng ch, Tm thn khng giao th ch khng nh m thn khng yn. Vin ch thng c Thn kh ln n Tm, khin cho thy trong Thn ln giao tip vi Tm, to thnh Thy Ha K t. Cn tr ho v mn nht l do cng dng li khiu, long m. Trc kia Vin ch a s c dng lm thuc an thn, gn y phn ln dng tr ho nghch ln. Dng v ng tit, ly n thng, c th tr chng ho nghch thuc hn m (ng Dc Hc Thit Yu). + Vin ch sng c tc dng kh m, khai khiu mnh. Vin ch m chch th c tnh gim, v kh km cng dng c. Vin ch tm mt, sao, th tnh nhun, tc dng an thn tt. Vin ch tnh n, to, ung trong kch thch mnh v vy, m nhit thc ha, bao t t trng lot cn thn trng. Nu khng dng vi Chch Cam tho sc ung d gy nn, bun nn (S Tay Lm Sng Trung Dc).

VNG EN
Vng l tn gi min Bc, min Nam gi l m, tn khoa hc l Sesamum indicum; ng y gi l Chi ma, H ma, H ma nhn. 100g Vng trng sinh 587 calori, c thnh phn nh sau: 7,2g nc, 25g protein, 55g lipid 6,9g glucid, 702mg photpho, 423mg kali, 71mg calci, 220mg manh, 1mg ng, 4,3mg st, 2,2mg mangan, 6mg nicotinamid. Du vng lm t vng trng ; n c 40% acid bo nhiu ni i, 40% acid bo mt ni i, 18% acid bo bo ho. T l 4.4.1 t tiu chun v yu cu l thuyt l mi th 1/3, nhng trong thc n hng ngy thng c acid bo bo ho ; du vng t acid bo bo ho, phi hp chung thnh mi th 1/3. Nh vy n du vng tt hn du d, du c. Du vng lu khng b i Trc khi chin rn thc n cn ro nc v nhng ht nc lm cho du bn tung to d b phng. trnh tai nn, hy cho vo ht mui vo cho du, i khi mui tan hy cho thc n vo, du s khng bn ln na. y l b quyt cu cc b ni tr, cha c l gii tho ng. lm mui vng, cn rang nng cho thm ri ga v ht vng, du vng a ra s thm ngon hn, tuy nhin ca dao li c cu: V th v v vng, Nh y vi xin ng v nhau.

100mg Vng en sinh 560 calcori, c thnh phn nh sau: 7,2g nc, 19g protein, 50g lipid, 18g glucid, 780ng photpho, 620mg kali, 1257mg calci, 347mg manh, 1,1mg ng, 11,5mg st, 3,1mg mangan, 5mg nicotinamid. Ngoi ra cn c lecithin, phytin, cholin. ng y dng Vng en lm thuc. N c v ngt, tnh bnh, khng c. N c tc dng b ch can thn, dng huyt, khu phong, nhun trng, b ng tng, tng kh lc, lm sng mt, pht trin bp tht, b ch tinh ty. Mc d phn tch ho hc khng thy khc bit nhiu gia thnh phn cu vng trng v vng en nhng kinh nghim s dng ch dng vng en vi ngh mu en i vo thn nn vng en b thn. Y hc dn gian cho rng nc sc l v r vng en bi ln u lm tc mc tt v en hn. Hoa vng en v nt p ln mt lm du sng . Ht vng c dng lm nhiu Mn n-bi thuc: 1- n gin nht l mn Cho m en ghi trong Th thn dng lo tn th. Cho ny thm ngon, ngt bi. N l mn n b dng vi d ba nhn thc phm chnh l protein, lipid, glucid. Cho ny ghi trong sch Th thn dng lo tn th vi l do: Ngi ga yu rng, nut hay b sc, n cho tht hp l. Vng en qun bnh cc cht b dng Ngi ga m suy, tn dch suy gim.Vng en b m, sinh tn dch. Ngi gia thng b to bn, vng lm phn trn nhun do b m v c cht du, ngha l tr to bn c gc ln ngn. (xemgii thch on di) 2- Ch m en gm m en, bt sn dy, ng. Bi ny b m, gii nhit. 3- Tang ma hon gm vng en v l du. Gin tin hn l luc l du non ri chm vi vng. y l bi thuc b m an ton v cng hiu. Mn n ny nhun trng m du, khng gy au tht nh cc thuc nhun trng kch thch (l hi = m nha, r Nhu, Mung). To bn c nhiu nguyn nhn: Thc phm thiu cht x Gan tit t mt Rut li hot ng, t hot ng c bp. Khng c thi quen i cu hng ngy m suy, c th kh ro. Thuc nhun trng kch thch lm rut co bp ; dng di hn c th b ln. iu nn lm l thay i thc n v tng cng rau qu, vn ng nhiu hn, b m v tn dch. Tang ma hong nhun trng vi c ch: C hai u b m, sinh tn dch Cht du cu vng lm phn trn nhun.

Du vng lm tng tit mt. L du kch thch nhu ng rut, lm cho phn khng ng tng. Bi ny tr bnh to bn c gc ln ngn. Mt s ti liu ghi rng bi ny tr c cao huyt p,nhc u, chng mt, hoa mt, tai, tay chn t di.. l nhng chng do m h v can thn h. 4- Cho m-khoai m lm gim cholesterol v ng x ng mch vi c ch sau y: Khoai m kho hot tnh cu cholesterol trong mt v thc phm bi xut theo phn. M en kch thch gan tit mt, gim cholesterol-huyt. Bnh tim mch c ngun gc su xa l m suy. M en v khoai m u b m. 4- Tng tit mt, ng si mt. * Du m lm tng tit mt. Licithin cu vng b sung lecithin trong mt, tng cht lng mt. Chng ta bit rng mt trong cc nguyn nhn chnh gy si thn do cholesterol trong mt qu mc bo ho nn kt tinh. Lecithin cu vng gip nh ho cholesterol nn khng to si. Dng thi vng lm tng tit mt nn c kh nng y si nh vo rut. 4- Mn n-bi thuc li sa. M en rang cho vo canh mp.C hai v u li sa. M en lm tng khu v mn canh mp. 5- Du m tr vim nu rng. Thnh phn khng x phng ho trong du m c kh nng chng vim nha chu. 6- B xng v tr thoi ho khp. - Vng c lin quan g n xng u m bo b xng ? - 100g vng c 1257mg calci v 3,1mg mangan. Trn l thuyt l vng c nhiu calci hn cc thc phm thc vt khc. Tuy nhin t ai n 100g vng cho nn bo vng b xng c qu ng khng ? - M den b thn m thn ch ct tu cho nn bo thn b xng cng khng sai. - C ngi cho rng vng chng thoi ho khp l iu cn xt li. - Khp xng tip ni hai u xng. Khp gm mt mng bao bc quanh u xng, sn mm v cht nhy. Thoi ho khp c th do m sn b mi mn m khng ti to, cng c th do thiu cht nhy. Thoi ho khp c nhng biu hin: au ti khp, sng, hot ng kh khn, cng khp vo bui sng khi mi ng dy. Thoi ho khp lin quan ns lo ho, do gim tc sinh chondrocyte v gim cht nhy. - Tho no cc c bo nhau: ht nht, kh nht ri ! - Vng ci thin s thoi ho khp vi c ch:

Chng lo ho.Mangan cu vng tham gia cu trc enzym super oxyd dismuthase (SOD), mt enzym quan trng trong qu trnh oxyd ho. Bn cnh , selenium l co-enzym cu glutathion peroxydase cng phong to gc t do, chng lo ho. Mangan cn tham gia ti to khung sn. Protein v lipid cu vng cung cp nguyn liu tng hp chondroitin cho dch khp. Vng en i vo thn nn b ch xng ty. 7- Ma t nhn hon (Thng hn lun) gm:H ma nhn, Hnh nhn, Hu phc, i hong, Ch thc, Thc dc. Bi ny nhun trng thng tin. Tr to bn ko di, to bn do lo suy Gii phng nh sau: H ma nhn: nhun trng, thng tin. Hnh nhn: ging kh nhun trng. Thc dc dng m ho can. Ch thc tn kt. Hu phc tiu thc i hong thng h. Bi ny dng t i hong.

XUYN KHUNG

Xut x: Thang Dch Bn Tho.

Tn khc: Khung cng (Bn Kinh), Hng tho (Ng Ph Bn Tho), Sn cc cng (T Truyn), H cng, M hm khung cng (Bit Lc), Tc no khung, Kinh khung (Bn Tho Kinh), Qu cng (Trn Chu Nang), Ph khung (an Kh Tm Php), i khung (Bn Tho Mng Thuyn), Ty khung (Cng Mc), khung , Dc cn, Cu nguyn xun, X hu tho, X ty tho, Kinh khung (Ha Hn Dc Kho), Gi mc gia (Kim Quang Minh Kinh). Tn khoa hc: Ligusticum wallichii Franch H khoa hc: H Hoa tn - Umbelliferae (Apiaceae) M t: Xuyn khung l 1 loi cy tho, sng lu nm. Thn mc thng, gia rut rng, mt ngoi c ng gn dc. L mc so le, kp 2-3 ln, l cht c 3-5 i, cung di, phin l rch su, khi dng tay v ra c mi thm, cung l di 9-17cm, pha di m ly thn. Hoa hp thnh tn kp, cung tn ph ngn chng 1cm, hoa nh, mu trng. Qu loi song b, hnh trng. Thu hi: Cy trng sau 2 nm mi bt u thu hoch. Phn dng lm thuc: C (thn r) phi hay sy kh ca cy Xuyn khung (Rhizoma ligustici Wallichi). La c to, v ngoi en vng, thi lt ra thy vng trng, mi thm c bit, khng thi nt, chc, nng l tt. M t dc liu: C nh nm tay, c mu khng u, nhn, ng knh 3-6cm hoc hi to. Mt ngoi mu nu vng, c nhiu mu vng trn hi li, c nhiu vt hnh trn lm v bu nh vt ca r. Cht cng, vt v khng phng, mu trng xm hoc trng ng, c vn trn v chm im u nh mu vng. Mi thm c bit, nng, v cay ng, t li (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ly Xuyn khung kh ngm nc 1 gi, kn 12 gi cho mm, thi lt dy 1mm, phi kh. Xuyn khung ngm ru: Thi Xuyn khung ra tng lt mng, ngm vi ru (c 640g Xuyn khung, dng 8 lt ru), sao vi la hi nng cho hi en, ly ra ngui (Trung Dc i T in). + Ngm nc ri gn i, li cho mm l c, thi phin, phi kh, dng sng hoc ngm ru dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Ra sch, 2-3 ngy cho n khi mm, c no cha mm, li (khng nn v d b nt, bay ht tinh du), thi lt hoc bo mng 1-2 mm, phi hoc sy nh la (40-50o), Nu dng

sng, sau khi thi c th sao qua cho thm hoc phi kh ri tm ru 1 m, sao s (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: ni kh ro, rm mt. Thnh phn ha hc: + Trong Xuyn khung c: . Mt Ancaloid d bay hi, cng thc C27 H37 N3, Mt Acid C10 H10 O4 vi t l chng 0.02%, gn ging Acid Ferulic trong A ngy. Mt cht c tnh cht Phenola vi cng thc C24 H46 O4 hoc C23 H44 O4, chy 108 . Mt cht trung tnh c cng thc C26 H28 O4 chy 98 , Saponin, du bay hi, 3 cht kt tinh trong c Perlolyrine (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Chuanxiongzine, Tetramethylpyrazine, Perlolyrine, 1-5-Hydroxymethyl-2-Furyl-9H-pyrido [3,4-b] Indole (Bc Kinh Ch Dc Cng Nghin Cu S, Trung Dc Thng Bo 1980, 15 (10): 471). + Ligustilide, Wallichilide, 3-Butylidenephthalide, 3-Butylidene-7-Hydroxyphthalide Wang Pnshan v cng s, Phytochemistry 1984, 23 (9): 2033). + Butylphthalide (Vng Tng H, Trung Tho Dc 1985, 16 (3): 137). + 4-Hydroxy-3-Methoxy styrene, 1-Hydroxy-1-3-Methoxy-4-hydroxyphenyl ethane, Hydroxybenzoic acid, Vanilic acid, Coffeic acid, Protocatechuic acid (Vng Tng H, Trung Tho Dc 1985, 16 (5): 237). Tc dng dc l: + i vi h thn kinh trung ng: . Theo Th Thng S Th: Xuyn khung c tc dng trn tnh h thn kinh trung ng. Dng nc sc Xuyn khung 25-50g/Kg th trng cho ung, thy c kh nng c ch chut ln, ko di thi gian ng. Tinh du Xuyn khung liu nh c tc dng c ch i vi hot ng ca i no nhng li hng phn i vi trung khu vn mch, h hp v phn x ty sng (con vt yn tnh, t ng vn ng gim xung, nhng huyt p tng cao, h hp v phn x cng tng). Nu dng liu qu cao th i no b t lit mnh, cc trung khu phn x ty sng c th b c ch, do huyt p tt xung, nhit c th gim, h hp kh khn, vn ng c th b t lit v cht. + Tc dng i vi h thn kinh: Nc sc Xuyn khung cho ung vi liu 25-50g/kg c tc dng trn tnh trn chut v chut nht. Thuc ko di tc dng gy ng ca cht Barbituric nhng khng nh hng n tc dng kch thch ca Caffein (Chinese Herbal Medicine). + i vi tun hon: . Theo Th Thng S Th: tinh du ca Xuyn khung c tc dng lm t lit tim, lm cho mch mu ngoi vi gan ra, tng lu lng mu mch vnh, ci thin tnh trng thiu Oxy tim. Liu cao c th lm cho huyt p h xung (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam).

. Kinh Li Bn v Thch Nguyn Cao dng cn 70 v nc chit hot cht trong Xuyn khung ch thnh dung dch 10%, tim vo tnh mch ch, th v mo gy m thy huyt p h xung r [Tc gi gii thch rng tc dng ny c lin quan n nh hng ca h thn kinh trung ng] (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). . L Qung Ty v Kim m Xng nghin cu 27 loi thuc YHCT i vi huyt p (th nghim trn ch v mo gy m) thy rng Xuyn khung l 1 v c tc dng h p r v ko di d tim mch mu hoc bp tht (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Tc dng i vi tim mch: Ung nc sc Xuyn khung c tc dng ra m hi nh sc vt th nghim nhng chch tnh mch hoc chch bp tht li lm gim huyt p ni sc vt c gy m. Dch chit c tc dng mnh nht h p. Th nghim di ngy trn ch v chut thy nc sc Xuyn khung vi liu 4g/kg mi ngy lm tng huyt p 20mmHg i vi huyt p tng th thn nhng khng c tc dng i vi huyt p tng thc th (Chinese Herbal Medicine). + i vi mch ngoi vi v p huyt: Nc hoc cn ngm kit Xuyn khung v cht Ancaloid chch cho th, mo v ch c gy m u c tc dng h p lu di. Nhng th nghim dng nc ngm kit ca Xuyn khung bm vo d dy ca ch v chut gy huyt p cao mn tnh do thn vim hoc huyt p cao th Cortison u c tc dng h p. Ch dng Xuyn khung n c khng c tc dng h p r nhng tng tc dng h p ca Reserpin. Hot cht Xuyn khung cn c tc dng lm gim sc cn ca huyt p ngoi vi, tng lu lng ca huyt qun ngoi vi, ca ng mch ch v chn, tng s hot ng mao mch v tng tc mu ca vi tun hon (Trung Dc Hc). + i vi mch mu no: Xuyn khung lm tng lu lng mu no, lm gim ph no do c tc dng phng thiu mu no v chng na u au, c tc dng tr chng tai ic bt pht do thn kinh, phng c s hnh thnh mu cc sau khi cy da (Trung Dc Hc). + i vi tim: Trn thc nghim ch hoc cc, i vi tim c lp hoc chnh th vi nng thp thy c tc dng hng phn, tim co bp tng, nhp tim chm li. Vi nng cao c tc dng ngc li: c ch tim, lm gan tim v tim ngng p (Trung Dc Hc). + i vi tiu cu: Xuyn khung c tc dng c ch s ngng tp ca tiu cu v s hnh thnh cc mu (Trung Dc Hc). + i vi c trn: . Kinh Li Bn v Thch Nguyn Cao dng dung dch nc ca Xuyn khung th nghim trn t cung c lp ca th c thai, thy bng vi liu nh dung dch nc Xuyn khung c tc dng kch thch s co bp ca t cung th c thai, cui cng i n hin tng co qup, ngc li nu dng liu lng ln, t cung b t lit v i n ngng co bp. Tim dung dch Xuyn khung lin tc 1 thi gian cho th v chut bch c thai th thy thai cht trong bng m khng y ra c (do Xuyn khung gy co bp t cung, nh hng n dinh dng ca thai lm cho thai cht). Hai tc gi trn nhn nh rng ngi xa dng Xuyn khung tr sn ph b bng huyt l do Xuyn khung c kh nng lm co t cung, lm cho mch mu vch t cung p cht vo t cung gy ra cm mu (do Xuyn khung lm gan mch mu nn khng cm mu c). i vi rut c lp ca th v chut H lan cng c tc dng tng t: nu dng lng nh lm tng nhu ng rut dn dn m khng c kh nng lm cho ngng

hn, cn nu dng liu cao nhu ng rut b hon ton ngng hn khng khi phc li c (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). . Lng nh ca 10% nc sc Xuyn khung c tc dng iu ha nim mc t cung th c thai, trong khi vi liu cao li lm ngng tc dng co t cung hon ton. Chch lin tc dch chit Xuyn khung cho th v chut c thai gy cht thai nhng khng trc thai ra. Liu nh nc sc Xuyn khung c ch nhu ng tiu trng th hoc chut H Lan, Trong khi liu cao li lm ngng co bp (Chinese Herbal Medicine). . Liu nh dch ngm kit Xuyn khung c tc dng lm tng co bp c t cung c lp ca th c thai, liu cao li lm t lit c. i vi rut c lp ca th v chut H Lan cng c tc dng tng t: lng nh lm tng nhu ng rut cn liu cao lm t lit. Saponin Xuyn khung, Acid A ngy v thnh phn Lipid ni sinh trung tnh cng c tc dng tng t (Trung Dc Hc). + Tc dng khng khun: In vitro, Xuyn khung c tc dng c ch nhiu khun gy bnh nh Shigella sonnei, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella thng hn v phy khun t. In vitro thuc cng c tc dng c ch nhiu khun gy bnh ngoi da (Chinese Herbal Medicine). + Tc dng an thn: dng nc sc Xuyn khung tht vo bao t chut nht v chut cng u c th lm cho chut gim hot ng t pht, tng tc dng gy ng ca loi thuc ng Natri Bacbital v tc dng i khng vi Cafein hng phn trung khu thn kinh (Trung Dc Hc). + Tc dng khng sinh: theo Lu Quc Thanh v Trng Duy Tn th Xuyn khung c tc dng khng sinh i vi nhiu loi vi trng nh vi trng thng hn, vi trng sinh m, th t, L Sonner... Xuyn khung cng c tc dng chng phng x, khng khun v chng nm ngoi da, c tc dng tr chng thiu vitamin E (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh m (Bn Kinh). + "Hong , K B, Li Cng: v chua, khng c. L Co: Tnh n, nhit, hn" (Ng Ph Bn Tho). + V ng, cay (ng Bn Tho). + V cay, hi ngt, kh m (Bn Tho Chnh). + V cay, tnh m (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). Quy kinh: + Vo kinh Can, m (Trung Dc Hc). + Vo kinh th Quyt m Tm bo, tc Quyt m Can v th Thiu dng Tiu trng, tc Thiu dng m (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Can, T v Tam tiu (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Can, m, Tm bo (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in).

Tc dng: + n trung ni hn (Bit lc). + B huyt (Y Hc Khi Nguyn). + Su Can kh, b Can huyt, nhun Can to, b phong h (Thang Dch Bn Tho). + Nhun to, ch t l, hnh kh, khai ut (Cng Mc). + iu ha mch, ph trng kt, sc huyt, tiu huyt ( Nht Hoa T Bn Tho). + Hnh kh, khai ut, kh phong, to thp, hot huyt, ch thng (Trung Dc i T in). + Hot huyt, hnh kh, kh phong, ch thng (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc Dc in). + Hot huyt, hnh kh, khu phong, ch thng (S Tay Lm Sng Trung Dc). Ch tr: + Tr u au do phong hn nhp vo no, au nhc do hn, khp b au, co rt, ph n huyt b b, khng con (Bn Kinh). + Tr cc chng hn kh, ngc bng au, trng c kh, thnh lnh b sng au, hng sn au, chn rng ra mu (Bit lc). + Tr lng i mi yu, bn thn bt toi, nhau thai khng ra, bng au do lnh (Dc Tnh Lun). + Tr phong hn, u au, chng mt, hng sn au, bng au, au nhc do hn, kinh b, sinh kh, sinh xong huyt b gy au, mn nht (Trung Dc i T in). + Tr Can kinh bt iu, kinh b, hnh kinh bng au, trng h, bng au,ngc sn au nh kim m, t ng sng au, u au, phong thp au nhc (Trung Hoa Nhn Dn Cng Ha Quc in) . + Tr kinh nguyt ri lon, kinh b, hnh kinh bng au, sinh kh, sau khi sinh bng au, ngc sn au tc, tay chn t di, mn nht au nhc, chn thng t ng, u au, phong thp t (S Tay Lm Sng Trung Dc). Liu dng: 4 - 8g . King k: + Bnh thng thc h h, m h ha vng, nn ma, ho, m hi t ra, m hi trm, hng kh, ming kh, pht st, pht kht, phin to, khng dng (Bn Tho Kinh S). + Kh thng, m suyn, khng dng (Bn Tho Tng Tn). + Bng y, T h, n t, ha ut, khng dng (c Phi Bn Tho). + Ung Xuyn khung lu ngy lm mt chn kh (Phm Hi Tinh Ngha).

+ Xuyn khung s v Hong k, Sn th, Lang c ; Ght v Tiu thch, Hot thch, Hong lin ; Phn v L l (Bn Tho Mng Thuyn). + Hp vi Bch ch lm thuc dn, s v Hong lin (Bn Tho Kinh Tp Ch). + m h ha vng, thng thc h h m kh h, khng dng (Trung Dc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr ph n c thai trong bng au: Khung cng 80g, A giao 80g, Cam tho 80g, Ngi dip 120g, ng quy 120g, Thc dc 160g, Can a hong 240g. Sc ung. (Giao Ngi Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr thai kh b tn thng lm thai ng khng yn hoc thai cht trong bng: Dng Khung cng, tn bt, ung vi ru hoc dng Xuyn khung, Quy v, Qu tm, Ngu tt (Thin Kim phng). + Tr bng trung, h huyt, tn dch khng cm: Xuyn khung, Tc on, Thc a, Bch giao, trng, Sn th, Ng v t, Nhn sm, Hong k, Toan to nhn (Thnh Hu phng). + Tr tu tch, hng sn trng, i ma, bng c nc: Xuyn khung, Tam lng u 40g, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc sc Thng bch (Thnh T Tng Lc). + Tr c th v cc khp au nhc: Xuyn khung, Bc h u 6g, T tn 4g, Khng hot 8g, Bch ch, Phng phong, Kinh gii u 12g, Cam tho 4g. Sc ung (Xuyn Khung Tr iu Tn - Cc phng). + Tr kh h, u au: Xuyn khung tn bt. Mi ln ung 8g (Tp Gin phng). + Tr kh quyt, u au, ph n kh thnh u au, sn hu u au: Dng Xuyn khung, Thin thai dc. Lng bng nhau, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc tr Ngc Dc Vin). + Tr phong nhit u au: Xuyn khung 4g, Tr dip 8g. Sc ung nng (Gin Tin phng). + Tr u phong, ha m: Xuyn khung thi nh, sy kh, tn bt, luyn mt lm hon. Ngy ung 4-6g vi nc tr (Kinh Nghim Hu phng). + Tr na u au do phong: Xuyn khung, tung bt, ngm ru, ung (u Mn phng). + Tr phong nhit bc ln, u vng, mt hoa, ngc khng thng: Xuyn khung, He t u 40g. Tn bt, mi ln dng 12g vi nc tr (T Vn Bnh C Kh Nghi Bo Mnh Tp). + Tr u phong, chng mt, gia u au, m hi nhiu, s gi, ngc c m m: Xuyn khung 640g, Thin ma 160g. Tn bt, luyn mt lm hon. Ngy ung 8-12g vi nc tr (Xuyn Khung Hon - Tuyn Minh Lun). + Ngc au: Xuyn khung 1 c ln, tn bt, sy vi ru, ung. Bnh 1 nm dng 1 c, 2 nm dng 2 c (Tp Nghim phng). + Tr tr nh no b nhit, mt nhm, thi dng au, mt sng : Xuyn khung, Bc h, Phc tiu u 8g, tn bt, ly 1 t thuc thi vo l mi (Ton u Tm Gim).

+ Tr rng v ming hi: Ly nc sc Xuyn khung ngm (Qung T phng). + Tr cc chng ung nht sng au: Xuyn khung tn bt, ha Khinh phn, trn vi du m bi (Ph T phng). + Tr ph n c thai 5-7 thng, b tn thng hoc thai cht trong bng, mu d ra, au, cm khu: ng quy 240g, Xuyn khung 160g. Tn bt, mi ln ung 8g, ngy ung 2-3 ln. (Pht Th Tn - Bn S phng). + Tr ngc sn y tc: Xuyn khung, Thng trut, Hng ph, Lc khc, Sn chi t (sao), lng bng nhau, tn bt, trn vi h lm hon. Mi ln ung 8-10g vi nc m (Vit Cc Hon an Kh Tm Php). + Tr sn hu huyt vn: ng quy 40g, Xuyn khung 20g, Kinh gii hu (sao en) 8g, sc ung (K Phng Loi Bin). + Tr sn hu ngc v bng au: Xuyn khung, Qu tm, Mc hng, ng quy, o nhn u 40g, Tn bt, mi ln ung 4g vi ru nng (Khung Quy Tn -V Sinh Gia Bo). + Tr sn hu b t ng au: ng quy 32g, Xuyn khung 12g, o nhn 14 ht (b v v u nhn), Hc khng 2g, Chch tho 2g. Dng ru v ng tin sc ung (Sinh Ha Thang - Nam N Khoa). + Tr kinh b, kinh nguyt khng u, sinh kh, nhau thai khng ra: Xuyn khung, ch mu tho, Sung y t, ng quy, Bch thc (ch Mu Tho Kim n - Y Hc Tm Ng). + Tr hnh kinh bng au (do huyt ): Xuyn khung, Hng hoa, o nhn, ng quy, Bch thc (o Hng T Vt Thang -Y Tng Kim Gim). + Tr na ngi lit do tai bin mch mu no: Xuyn khung, ng quy, Sinh a, Bch thc, o nhn, Hng hoa, Ch xc, Si h, Ct cnh, Ngu tt, Cam tho (Huyt Ph Trc Thang -Y Lm Ci Thc). + Tr ph thng phong: Dng Xuyn khung hp vi Kinh gii, Bch ch, ng quy, a hong, Thc dc, Bch trut, Cam tho. Ma ng thm Qu chi (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ngc sn y tc: Xuyn khung, Hng hoa mi th 6g, Quy v, Ch xc u 10g, Thanh b, Hng ph, o nhn u 8g. Cho nc v ru mi th 1 na, sc ung (Khung Qui T Can Thang - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ngc sn y tc:Xuyn khung, Hng hoa, lng bng nhau, ch thnh phin (c 12 phin cha 20g Xuyn khung v Hng hoa). Mi ln ung 4 phin, ngy 3 ln. 4-6 ln l 1 liu trnh. Tr 84 trng hp (c 10 trng hp sut liu trnh c thm Ct cn Hong ng Phin, ngy 3 ln, mi ln 2ml; 2 ngi dng 2 loi thuc trn thm Nh hng, Mt dc). Kt qu: hiu qu thp: 9, tt: 57, khng kt qu 17, nng hn: 1 (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bnh ng mch vnh, ngc au tht: Dng Xuyn khung chit xut cht Acid A ngy (Ferulic) 20mg cho vo Glucosa 5% - 250ml, truyn nh git tnh mch ngy 1 ln, lin tc 10 ln. Tr 8 trng hp bnh ng mch vnh khi: 6, ht cn au tht ngc: 6, lng m trong mu gim vi mc khc nhau (Tn Y Dc Hc Tp Ch 1977, 1:15).

+ Tr bnh ng mch vnh, ngc au tht:Dng dung dch kim Xuyn khung tr cn au tht ngc 30 trng hp c kt qu 92,5%, s kt qu tt: 62,95%. Cn au gim trong 24 gi chim hn phn na, 40% in tim tr li bnh thng (Tn Y Dc Hc Tp Ch 1977, 1:15). + Tr bnh ng mch vnh, ngc au tht: Dng dung dch tim Xuyn khung truyn nh git tnh mch tr 10 trng hp bnh mch vnh au tht ngc, kt qu tt: 7, tin b: 2, khng kt qu: 1 (Trung Y Tp Ch 1980, 9: 69). + Tr nhi mu no v tc mch mu no: Dng dch tim Phc Phng Xuyn Khung (Xuyn khung, an sm, ng quy tr 400 trng hp nhi mu no v tc mch no 400 trng hp. Theo di bng chp ng mch no, in tm , lu lng huyt dch u c ci thin (P nh hn 0,005 - 0,001) t l c kt qu l 94,5% (Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1986, 6 (4): 234). + Tr thn kinh tam thoa au: Xuyn khung 30g, ng quy, an sm, Bch thc, Si h, Hong cm, Bch ch, Ton yt, Thuyn thoi, a long u 8g. Tr 21 trng hp dy thn kinh tam thoa au trong 1 thng, kt qu t 90.6% (H Bc Trung Y Tp Ch s 1982, 4: 34). + Tr u au: Dng Xuyn khung phi hp Thch cao (sng ), T tn, Cc hoa. (Do phong hn: thm Bch ch, Khng hot, Phng phong; Do phong nhit thm Cc hoa, Bc h, Lin kiu; Do phong thp thm Bch ch, Khng hot, Thng trut, Co bn; Do huyt thm Hng hoa, o nhn, ng quy, X hng (Thim Ty Trung Y Tp Ch 1985, 10: 447). + Tr kinh b, kinh nguyt khng u, sinh kh, nhau thai khng ra: Xuyn khung 8g, ng quy 12g, cho ru v nc mi th 1 na, sc ung (Khung Quy Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ct sng vim ph i, xng gt chn c gai: Xuyn khung tn bt, cho vo bao (bc) p vo ch au hoc lt vo giy. Mi tun thay 1 ln. Sau 5-10 ngy ht hoc gim au. C ngi sau 2 thng li ti pht, tip tc p li (Tn Hc Tp Ch 1975). Tham kho: + " Xuyn khung l v thuc tr kh trong huyt. Bnh Can cp dng v cay b v vy chng huyt h nn dng Xuyn khung .V cay tn kt v vy cc chng kh tr cn dng. Ngi ta ni rng v Mnh khc, Qu cng (Xuyn khung) chng li c thp t, tr chng bng to nh bng c, tr tiu chy do thp, mi ln ch dng 2 v, hiu qu nh thn . Chng huyt l au, huyt l thng m au khng gim l m thiu kh ut, thm Xuyn khung hnh kh iu huyt th bnh khi" (Bn Tho Cng Mc). + "Xuyn khung c nhiu ngi dng, u mt au do phong khng th thiu n nhng cn phi hp vi cc loi thuc khc" (Bn Tho Din Ngha). +"Xuyn khung vn hnh ln u mt, dn xung huyt hi, v vy, bnh v tinh thn dng bi T Vt (Xuyn khung, ng quy, Bch thc, Thc a). Xuyn khung c kh nng tn phong kinh Can, dng tr chng u au kinh Thiu dng (m, Tiu trng) v Quyt m (Tm bo, Can), l thnh dc tr u au do huyt h. Thng dng trong 4 trng hp sau:

1- Dn vo kinh Thiu dng (Tiu trng, m). 2- u au do kinh lc gy nn. 3- Chuyn vn thanh dng v kh. 4- Kh thp kh u" (Bn Tho Kinh). + "Xuyn khung c tc dng tn kt i vo kinh Can, l thuc tr huyt trong kh... Xuyn khung v ng quy u l thuc tr v huyt nhng Xuyn khung hot huyt mnh hn v vy c tc dng pht tn phong hn, tr u au, ph t, thng huyt mch, gim au, tiu ph, trc huyt, thng kinh. Cng sc ung vi T tn tr ung nht" (Cnh Nhc Ton Th). + " u au m khng khi, tt yu phi dng Xuyn khung thm thuc dn kinh: Thi dng thm Khng hot, Dng minh thm Bch ch, Thiu dng thm Si h, Thi m thm Thng trut, Quyt m thm Ng th du, Thiu m thm T tn" (Dng Dc Php Tng). + Xuyn khung chu Th hong, c T tn c tc dng gim au, tr mn nht. c Mu l c tc dng tr u au do phong, nn nghch" (Li Cng Dc Ch). + " Xuyn khung dn ln u mt, dn xung kinh thy, khai ut kt trung tiu, l thuc tr huyt trong kh. Tr kh huyt u tt. Thuc c tc dng tn hn tr thp, tr phong kh, tr u au, hng sn au, dng thai, gip ch cho sn ph, tr c cc chng trng h tch t, huyt b khng thng, mn nht l nga, ung th mn nht] hn nhit, sng au" (Bn Tho Hi Ngn).

X CAN

Xut x: Bn Kinh. Tn khc:

b, phin (Bn Kinh), Hong vin (Ng Ph Bn Tho), sip, (Nh Nh), D can (Bn Tho Kinh Tp Ch), xuy, Tho khng (Bit Lc), Qu phin (Tru Hu phng), Phng dc (Bn Tho B di), Bin trc cn (Vnh Loi Kim phng), Khai hu tin, Hong tri mu (Phn Loi Tho Dc Tnh), Lnh thy n (Nam Kinh Dn Gian Dc Tho), phin cn, T hoa hng, Tin nhn chng, T hoa ngu, D huyn tho, iu b, Cao vin, Bch hoa x can, a bin trc, Thu h ip, Qu tin, Ngc yn, T kim ngu, T h ip (Trung Quc Dc Hc i T in), R qut, Bin Trc (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Belamcanda chinensis Lem. H khoa hc: H Lay n (Iridaceae). M T: Cy tho, sng dai, thn r mc b. Thn b, c l mc thng ng, cao ti 1m. L hnh mc di, hi c b, mc xen k thnh 2 hng, di 20-40cm, rng 15-20mm. Gn l song song. L hnh phin di, l pha di p ln gc l pha trn. Cm hoa c cung, cnh hoa mu vng cam im m tm, 3 nh, bu h. Qu nang hnh trng, c 3 van, di 23-25mm. Ht xanh en hnh cu. a l: Mc hoang v c trng lm cnh khp ni. Thu hoch: Vo ma xun, thu Phn dng lm thuc: Thng dng Thn R. M t dc liu: R X can cong queo, c t ngn, mu vng nht hoc vng nu, rut trng. Cht cng, v thm. Bo ch: + Ly nc ngm mm, thi nh, phi kh (ng Dc Hc Thit Yu). + Dng ti: ra sch, ga vi t mui, ngm. Dng kh: mi thnh bt trong bt nhm, ung vi nc (Dc liu Vit Nam). Bo qun: ni kh ro. Thnh phn ha hc:

+ Irigenin (H Hiu Lan, Trung Dc Thng Bo 1982, 7 (1): 29). + Tectorigenin, Tectoridin (Ng c Ty, Dc Hc Hc Bo 1992, 27 (1): 64). + Belamcanidin, Methylirisolidone, Iristectoriginin A (Yamaki M v cng s, Planta Med 1990, 56 (3): 335). + Irisflorentin (T c Cng, Dc Hc Hc Bo 1983, 18 (12): 969). + Iridin (Kukani N v cng s, C A 1951, 45: 820b). + Noririsflorentin (Woo W S v cng s, Phytochemistry 1993, 33 (4): 939). Tc dng dc l: + Tc dng chng nm v virus: Chch liu cao dung dch X can, in vitro thy c tc dng c ch nhiu loi nm da. Thuc cng c tc dng chng virus h hp (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi ni tit; Dch chit v cn chit xut X Can cho ung hoc chch u c kt qu lm tng tit nc ming. Thuc chch c tc dng nhanh v di hn (Trung Dc Hc). + Tc dng gii nhit: Cho chut ang st cao ung nc sc X can, thy c tc dng gii nhit (Ng Trch Phng, Trung Dc Dc L D Lm Sng 1990, 6 (6): 28). + Tc dng khng vim (Fukuyama Y v cng s, Chem Pharm Bull 1991, 39 (7): 1877). + Tc dng kh m: cho chut nht ung nc sc X can, thy h hp tng, tng m ra mnh hn (Ng Trch Phng, Trung Dc Dc L D Lm Sng 1985, (1): 153). + Tc dng khng vi sinh: Nc sc X can c tc dng c ch B o cu khun,, Lin cu khun, khun bch hu, khun thng hn quch V Phi, Trung Hoa Y Hc Tp Ch 1952, 38 (4): 315). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V ng, cay, tnh hi hn, c c t (Trn Nam Bn Tho). + V ng, tnh hn, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in). + V ng, tnh bnh (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh: + Vo kinh Ph, Can, T (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh th Thiu dng Tam tiu, th Thiu m tm, th Quyt m Tm bo (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Ph, Can (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng:

+ Tuyn thng t kh kt t Ph, thanh ha, gii c (ng Dc Hc Thit Yu). + Tiu m, ph trng kt, khai V, h thc, tiu thng c, trn Can, minh mc (Nht Hoa T Bn Tho). + Thanh nhit, gii c, li niu, tiu thng, st trng (H Nam Dc Vt Ch). Ch tr: + Tr nc, kh nghch ln, m di ng tr, hng au, ting ni khng trong, ph ung, hng sng au do thc ha (ng Dc Hc Thit Yu). + Tr ph kh suyn, ho, ho kh nghch ln, tr nh b sn kh, mn nht sng au, tin c (Y Hc Nhp Mn). King k: + Ung lu ngy c th b h yu (Bit Lc). + Ung lu ngy sinh tiu chy (Bn Tho Cng Mc). + Tr V hi yu, tng hn, kh huyt h, bnh khng c thc nhit: khng dng (Bn Tho Kinh S). + Ph khng c thc t: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + Bnh khng c thc nhit, T h, tiu lng, ph n c thai: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). n thuc kinh nghim: + Tr ho m kh nghch ln, trong hng c nc kh kh nh g ku: X can 13 c, Ma hong 120g, Sinh khng 120g, T tn, T uyn, Khon ng hoa u 90g, Ng v t thng, i to 7 tri, Bn h(ch). Sc Ma hong vi 1 u 2 thng nc cho si, vt b bt, cho cc v kia vo nu cn 3 thng, chia lm 3 ln, ung m (X Can Ma Hong Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr thy c, bng to nh ci trng, trong bng ku c ch, da xm en: Qu phin cn (X can), ga vt ly nc ct, ung 1 chn th s tiu tiu xung thng ngay (Tru Hu phng). + Tr m sn sng au, au nh kim m vo hng sn: X can sng, ga nt, vt ly nc cho ung, h i tiu c l khi. Hoc dng X can tn bt lm vin cng tt (Tru Hu phng). + Tr gh l do trng phi x c: X can, Thng ma, u 80g,sc vi 3 chn nc, ung nng, b p vt thng (Tp Nghim phng). + Tr hu t (hng sng au): X can, thi ra, mi ln dng 20g, sc vi 1,5 chn nc cn 8 phn, b b, cho t mt vo, ung (X Can Thang Thnh T Tng Lc). + Tr st rt lu ngy, c bng: X can, Mit gip (ch), sc ung hoc lm thnh vin ung (T Trn phng).

+ Tr hng sng au, n ung kh: X can (ti) 160g, M heo 160g. nu cho gn kh, b b. Mi ln ngm 1 vin bng tri to, dn dn l khi (T Trn phng). + X can cho vo vi gim nghin nt, vt ly nc ct ngm. H nc ming ra nhiu th nh i (Y Phng i Thnh phng). + Tr hng sng au, n ung khng thng: T h ip cn (tc X can) 4g, Hong cm, Cam tho (sng), Ct cnh u 2g. tn bt, ha vi nc mt ung ht l khi (ot Mnh Tn Gin Tin phng). + Tr v sng mi pht: X can, la loi gc ging hnh con Tm nm cht cng, cng vi r c Huyn. Tn bt, trn vi mt, p vo (Vnh Loi Kim phng). + Tr to bn, tiu b: r T hoa bin trc (X can), ga vt ly nc ct 1 chn, ung th thng ngay (Ph T phng). + Tr bch hu: X can 3g, Sn u cn 3g, Kim ngn hoa 15g, Cam tho 6g, sc ung (Thanh o Trung Tho Dc Th Sch). + Tr quai b: R X can ti 10-15g, sc ung, ngy hai ln (Phc Kin Dn Gian Tho Dc). + Tr quai b: X can, Tiu huyt ng [l], nghin nt, p ch sng (H Nam Dc Vt Ch). + Tr khp gi vim, t ng tn thng: X can 90g, ngm vi 500ml ru mt tun, Mi ln ung 20ml, ngy 2 ln (An Huy Trung Tho Dc). Tham kho: + X can ging c ha v vy n l thuc ch yu dng tr hng sng au. Tn T Mo trong sch Thin Kim Phng c bi Dc Cao, Trng Trng Cnh trong sch Kim Qu Ngc Hm trong bi thuc tr ho, kh nghch ln, trong hng c ting nc kh kh nh ting g ku, dng bi X Can Ma Hong Thang. Trong bi Mit Gip Hon dng tr chng ngc mu [st rt], dng phin [X can] l ging tng ha ca Quyt m vy. Ha ging th huyt tan, thng [sng] tiu, m kt t gii, chng trng h t ht (Bn Tho Cng Mc). + X can c tc dng khai thng mnh hn l t ging, l v thuc thng dng tr hng au (ng Dc Hc Thit Yu). + X can v vn ng m cht nh. ng th ging tit ha Ph, nh th c th tuyn thng Ph kh. Va ging li va tuyn thng, cho nn n l v thuc ch yu tr bnh Ph. D Ph nhit hoc hn, bit phi hp s dng h tr vi liu lng ph hp th hiu qu thu c rt cao (ng Dc Hc Thit Yu).

CH MU

Xut X: Bn Kinh. Tn Khc: D Thin Ma (Bn Tho Hi Bin), i Trt, Phn Hn n, Thu Ct Tho, Thin Chi Ma, Thin Tng Thp, Tiu H Ma, Ut X Miu, X Ut Tho (Ha Hn Dc Kho), i Thi (Xuyn Nh), H Kh Tho (Ngoi i B Yu), Ha Him, ch Minh (Bn Kinh), Kh Tho (Thin Kim Phng), Ngu Tn (Xuyn Nh Ch), Ph m, Qu, Sung Ut T, Tm Thi (Bn Tho Thp Di), Trinh y (Danh Y Bit Lc), Th Cht Hn, Tr Ma (Bn Tho Cng Mc), Ut X Tho (Cu n Sn Bo), Uyn ng ng, (Trung Quc Dc Hc i T in), Sung y Tho (ng Dc Hc Thit Yu). Tn Khoa Hc: Herba leonuri Heterophylli. Leonurus heterophyllus Sweet. H Khoa Hc: H Hoa Mi (Lamiaceae). M T: Cy tho, sng 1-2 nm. Cao 0,6-1m, thn hnh vung, t phn nhnh, ton thn c ph lng nh, ngn. L mc i, ty theo l mc gc, gia thn hoc u cnh m hnh dng khc nhau: l gc c cung di, phin l hnh tim, mp c rng ca th v su; L thn c cung ngn hn, phin l thng ct su thnh 3 thy, trn mi thy li c rng ca tha; L trn cng khng chia thy v hu nh khng c cung. Hoa mc vng k l. Trng hoa mu hng hoc tm hng, pha trn x mi, mi trn mi di gn bng nhau. Qu nh 3 cnh, v mu xm nu. Ma hoa thng 3-5, ma qu thng 6-7.

a L: Mc hoang ch yu bi ct, rung hoang. Thu Hi, S Ch: Thu hoch lc cy bnh t (chm ra hoa), ct ly cy, cha 1 on gc cch mt t khong 5-10cm cy tip tc m chi thu hoch ln th 2, th 3. Lc tri kh ro, ct cy, phi nng hoc sy nh cho kh. B Phn Dng: C cy (Herba Leonuri). Dng th cy c thn cnh vung, c nhiu l, sp ra hoa, di khong 20-40cm k t ngn tr xung th tt nht. C th dng ring ht, gi l Sung y T (Fructus Leonuri).. M t dc liu: Thn hnh tr vung, bn mt c rnh dc, phi tr chia nhiu cnh, di 80cm 1,2m, ng kinh 0,8cm. Bn ngoi mu xanh a hoc xanh lc, cht nh v do, b ra trong c ty trng. L mc i, c cung, lt l mu xanh, nhn, xon, thng rch. Ty tng on thn m dng l c khc nhau, l bn di hnh bn tay x ba, l bn trn hnh lng chim, x ba, su hoc rng, thy mp nguyn hoc c t rng ca, l ngn hi nh, khng cung. C cy nch l ra hoa nh mu ta, mc thnh mt vng. Cnh hoa hnh mi, i hoa hnh ng. Thm mi c (Dc Ti Hc). Bo Ch: Ra sch, bm nt, tm ru hoc gim, sao vng (dng trong thuc thang), hoc nu thnh cao c. Trnh dng dng c bng st ( Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo Qun: ni kh ro. Thnh Phn Ha Hc: + C Leonurine, Stachydrine, Leonuridien, Leonurinine, Lauric acid, Linolenic acid, Sterol, Stachose, 4-Guanidino-1-Butanol, 4-Guanidino-Butyric acid, Vitamin A (Trung Dc Hc). + Trong ch mu c: Leonurine, Stachydrine, Ruebase, 4-Guaridino butanol, 4-Guauidino butyric acid, Arginine, Arg, Stigmsterol, Sitosterol, Bensoic acid, Potassium chloride, Lauric acid, Laurate, Linolenic acid, b-Linoleic acid, Oleic acid (Trung Dc Dc L c Tnh D Lm Sng). + Theo ti liu nc ngoi, l ch mu (Leonurus sibiricus) cha cc Ancaloid: Leonurin, Leonuridin, Tanin (2-9%), cht ng, Saponin, Tinh du (vt). Loi L.Heterophyllus c Stachydrin. Theo Vin Dc Liu Vit Nam, ch mu c 3 Alcaloid (trong c Alcaloid c N bc 4), 3 Flavonosid (trong c Rutin), 1 Glycosid c khung Steroid. Ht cha Leonurin (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tc Dng Dc L:

+ Tc dng trn t cung: Ni sc vt th nghim, ch mu c tc dng trc tip hng phn t cung, lm cho t cung co tht nhiu v mnh hn d yu hn Oxytocin. Trong 1 s th nghim, 1 Ancaloid ca ch mu tho c tc dng ny trn vt c gy t. iu tr t cung sa bng nc sc ch mu thy c tc dng ging nh thuc Ergotamine, tuy nhin tc dng ca ch mu chm nhng an ton hn (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tc dng ln tim mch: i vi tim c lp chut H Lan, thuc c tc dng tng lu lng ng mch vnh, 1 chm nhp tim, ci thin vi tun hon b ri lon, c ch tiu cu ngng tp, nng cao hot tnh Fibrinogen, c tc dng lm tan huyt khi trong phi sc vt thc nghim. Tc dng ny ch c 1 thi gian ngn. Cao ch mu lm h huyt p, nht l i vi thi k u ca bnh. (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). -Tc dng ln h thn kinh trung ng: cht Leonurine hng phn trung khu h hp no v 1 Ancaloid trong ch mu c ch thn kinh trung ng ca ch. iu tr cu Thn-tiu cu vim bng nc sc ch mu cho 80 bnh nhn nhiu tui khc nhau, c iu tr bnh thng. Tt c u khi. Thi gian tr ngn nht l 5 ngy, chm nht l 36 ngy. Theo di trong 5 nm, khng thy c ti pht (Trung Dc Hc). Ui vi Leonurus heterophyllus Sweet: . Nc sc ch mu ny trn t cung th vi nng di 1/4 c tc dng gy hng phn v vi nng trn 5,6% li gy c ch co bp t cung. Ngoi ra, cy thng c tc dng gy sy thai: trn chut lang c thai, nng 520-540g, cho ung nc sc ch mu vi liu cao 15-17,5g/ 1 chut, sau 2-4 ngy, c 3 chut u b sy thai (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). .Trn th c thai, ung nc sc ch mu vi liu 6-7g/kg, sau 2-7 ngy ton b th dng thuc u b sy thai. Trn th ci c giao phi vi th c, cho ung nc sc ch mu vi liu 4g/kg, trong 7 ngy lin tip ngy sau khi giao phi, kt qu c 3 th dng thuc u khng th thai trong vng 35 ngy, trong khi , nhm th i chng th sinh bnh thng (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Trn h tim mch: qua 14 th nghim trn tim ch c lp, trn huyt p mo v th, bng phng php th nghim cp din, Leonurus heteophyllus c chng minh c tc dng hi phc hot ng co bp ca tim ch tin b gy ri lon co bp, nhng khng c c hiu i vi huyt p, ch gy c ch nh v nht thi (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . i vi hot ng ca rut, trn tiu bn rut c lp ca th v chut lang, ch mu nng thp 0,7% c tc dng kch thch co bp rut, cn vi nng cao trn 2,1% li c ch hot ng ny. ch mu c tc dng lm tng nhy cm ca biu m m o chut cng trng i vi Oestrogen. Trn chut cng ci ct b 2 bung trng, tim Oestradiol Benzoat vi liu 0,04mg/ ngy s xut hin Oestrus; vi liu thp 0,025mg/ ngy, khng thy xut hin Oestrus nhng nu phi hp liu thp ny vi ch mu 1g/ ngy th li thy xut hin Oestrus (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). ULoi Leonurus sibiricus L. c nhng tc dng sau: . i vi t cung th c lp, Leonurine chit xut t Leonurus sibiricus c tc dng tng cng trng lc v tn s co bp t cung. Qua 112 ln th nghim trn t cung c lp ca chut lang, th v ch, cao lng ch mu tng cng sc co bp v trng lc c t cung, trn

cc loi ng vt khc nhau u c kt qu ging nhau. Tc dng ny ging nh tc dng vi ch phm thy sau tuyn yn nhng yu hn v bng tc dng ca v Hng hoa (Carthamus tintorius L.). Th nghim trn th, nc sc ch mu bng ng ung vi liu 2,0-3,0/kg c tc dng tng cng hi ng co bp t cung ti ch. Tc dng ny th hin trn t cung bnh thng cng nh t cung c thai. iu ng ch l cao ch mu chit bng nc hoc cn mi c tc dng tng cng co bp t cung, cn thnh phn tan trong Ether th tri li, c tc dng c ch hot ng co bp ca t cung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . i vi h tim mch: trn tim ch c lp, Ancaloid t ch mu vi lng t c tc dng tng cng sc co bp c tim, vi lng ln th lm tim ngng p. Trn tiu bn chi sau ca ch, bng phng php tim truyn, Alcaloid trn c tc dng gy co mch nhng khng mnh . trn cc c quan c lp khc ca th, thuc cng c tc dng tng t. i vi huyt p, Alcaloid A chit c t ch mu, trn mo gy m vi liu dng thch hp, bn thn thuc khng c tc dng i vi huyt p nhng n c th gim hoc o ngc tc dng tng huyt p ca Adrenalin (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Tc dng tn huyt: dung dch Leonurin 1:200, i vi nh dch hng cu th, c tc dng tn huyt hon ton. Vi nng 1: 1000 vn c tc dng, nhng trn ngi, vi liu iu tr hng ngy dng bng ng ung cc ch phm t ch mu u khng thy xut hin triu chng tn huyt (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . i vi h hp: trn mo gy m bng Urethan, dung dch Leonurin 1% tim tnh mch lm tng tn s v bin h hp. Tc dng ny l do thuc kch thch trc tip trung khu thn kinh ph v (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Tc dng li tiu: trn th gy m, Leonurin vi liu 1mg/kg tim tnh mch, vi pht sau, lng nc tiu bi tit tng gp 2-3 ln (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Tc dng i vi h thn kinh: Leonurus sibiricus c tc dng an thn v tc dng ny mnh hn Valerian (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). . Tc dng khng khun: dch chit t ch mu (1: 4) c tc dng c ch 1 s vi khun gy bnh ngoi da (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + ch mu c dng iu tr cho 234 bnh nhn ri lon kinh nguyt, thy cy c tc dng iu tr tt i vi nhng trng hp kinh t, kinh tha, thng kinh c nng. Trng hp kinh thm mu, thuc c tc dng lm cho mu huyt ti. Trng hp kinh tha, thuc c tc dng lm cho chu k tng i mau v u hn. Trng hp thng kinh c nng, thuc c tc dng lm gim hoc khi hn. i vi trng hp kinh nhiu, rong kinh do cng Oestrogen, ch mu khng c tc dng. Tuy nhin cng c nhn nh cho rng ch mu li c tc dng tt i vi nhng trng hp kinh ra nhiu hoc rong kinh (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). Tnh V: + V cay, hi ng, khng c (Bn Tho Cng Mc). + V hi ng, hi cay, hi hn, tnh hot (Cnh Nhc Ton Th). + Vo kinh Tm, Can, Bng quang (Trung Dc Hc). + V cay, ng, hi hn, khng c (Trung Quc Dc Hc i T in).

+ V ng, cay, tnh hi hn (Trung Dc Hc). + V cay, hi ng, tnh hn (ng Dc Hc Thit Yu). Quy Kinh: + Vo kinh Tm bo (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh Can, Tm bo, T (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Tm, T, Thn (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh Tm bo lc, Can (Trung Quc Dc Hc i T in). + Vo kinh Can, Tm bo (Trung Dc Hc). + Vo kinh Tm, Can (ng Dc Hc Thit Yu). Tc Dng: + Tiu thy, hnh huyt, trc huyt c, sinh huyt mi, iu kinh, chng t, gii c (Trung Quc Dc Hc i T in). + Hot huyt, iu kinh, kh , li tiu, tiu vim (Trung Dc Hc). + Tr huyt , sinh huyt mi, hot huyt, iu kinh (ng Dc Hc Thit Yu). Ch Tr: Tr kinh nguyt khng u, thng kinh, v sinh, kh h ra nhiu, bng au sau khi sinh, huyt vn, sinh xong sn dch ra khng dt (Trung Dc i T in). -Liu Dng: 10-30g. Dng ngoi ty nhu cu. -King K: + Ngi vn c huyt h nhng khng c ng huyt: khng dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + K thai, m huyt h: khng dng (Trung Dc Hc). -n Thuc Kinh Nghim: + Tr cc loi mn nht, nh ung, tr nh u b l lot: D thin ma (ch mu tho) 20g, cho vo ni snh, nc y ngp gp i, nu cn cn phn na, chia ra lm 3-4 ln ra ni au. Tnh n st c trng, lm cho khi nga, tht l thn hiu (Thin Kim phng). + Tr sn hu huyt b b khng ra c: ch mu, ga vt ly nc ct, thm t ru, ung 1 chn (Thnh Hu phng). + Tr sa b tc gy ra nh ung: ch mu, tn bt, ha vi nc bi trn v 1 m l khi (Thnh Hu phng).

+ Tr tai thi, chy nc vng ra hoi: dng ngn v l non cy ch mu, ga, vt ly nc ct nh vo tai (Thnh Hu phng). + Tr inh nht, l nga: ch mu ga nt p vo ch au. Nhng phi vt ly nc ct ung mi mau khi v cn c phng c chy vo trong (Thnh Hu phng). + Tr xch bch i h: ch mu (hoa), lc mi n, thi nh, phi kh. Tn bt. Ung trc ba n, mi ln 12g, vi nc si (Tp Nghim phng). + Tr tr nh b cam tch ri i l nng: ch mu, ly l non v bp, nu vi cho cho n (Qung Li Thn Hiu phng). + Tr thai cht trong bng: ch mu, ga nt, cho vo t nc cn hi nng, vt ly nc ct ung (Vi Tr c Hnh phng). + Tr sn hu b huyt vn m Tm kh mun tuyt: ch mu ga vt ly nc ung 1 chn (T Mu B Lc). + Tr tr: ch mu, ga vt ly nc ct cho ung (Thc Y Knh phng). + Tr mn nht rm sy: ch mu tho, ga nt p (u Mn Phng). + Tr hng sng au, nghn, kh th: ch mu, ga nt, ha vi 1 chn nc mi mc di sng ln, vt ly nc ct, ung ht s lm cho nn ra c l khi (V Sinh Gin Tin Phng). + phng tr mi sinh sau ny khng b gh l: ch mu nu nc tm (Gin Yu T Chng Phng). + Tr kinh nguyt khng u, trng h, lu ngy khng c thai: ch mu tho, ng quy, Mc hng, Xch thc, lng bng nhau. Tn bt, luyn mt lm hon to nh ht bp, ung vi nc nng (ch Mu Hon - Y Hc Nhp Mn). + Tr thai cht trong bng: ch mu ga ly nc ct ha vi nc ng tin (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr kinh nguyt khng u: ch mu 10g, ng quy 10g, Xch thc 10g, Mc hng 5g. Phi kh, tn bt, ung (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr kinh nguyt khng u: Cao ch mu (gm ch mu 800g, Ngi cu 200g, Hng ph 250g, T dc va 1 lt). Ngy ung 2-3 ln mi ln 10-20ml (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + B huyt iu kinh: ch mu 80g, Nga trut 60g, Ngi cu 40g, C gu 40g, Hng nhu 30g. Cc v sao, tn bt, luyn vi ng lm vin to bng ht u xanh. Ngy ung 60 vin, chia lm 3 ln (Ti Nguyn Cy Thuc Vit Nam). + Tr kinh nguyt khng u, thng kinh, sau khi sinh hoc no thai m mu ra nhiu: ch mu (ti) 60g, K huyt ng 30g. Sc nc, thm ng ung (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Tr kinh nguyt khng u, sau khi sinh t cung xut huyt, kinh nguyt ra nhiu: ch mu 15-20g, sc ung. Tc gi nhn xt l sau khi ung 1-2 gi, c 14,6 t cung co bp tng, sau 2 gi t cung tng ln 25% (Trung Hoa Ph Sn Khoa Tp Ch 1956, 2: 202). + Tr ph do cu Thn vim mn, huyt p cao: ch mu 20g, Bch mao cn 15g, Phc linh 15g, Xa tin t 15g, Bch trut 10g, Tang b 10g. Sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ph do cu Thn vim mn, huyt p cao: ch mu 100-200gia (dng ti: tng gp i - tr em gim 1/2 liu) sc vi 700ml nc cn 300ml, chia 3 ln ung. C tc dng li tiu, tiu ph r. i vi cu thn vim cp kt qu tt (Vn Nam Trung Y Tp Ch 1984, 2: 84). + Tr bnh mch vnh: Vng Trit Thn v cng s dng thuc tim ch mu nh git tnh mch tr 100 cas bnh mch vng, thiu mu c tim. Kt qu lm sng tt 45%, c tin b 39%. T l c kt qu 84%, kt qu in tim tt 28%, tin b 33%, t l in tim l 61% (Trung Y Tp Ch 1985, 26(3): 29). + Tr huyt p cao: ch mu, Ng ng, Hy thim tho, H kh tho, ch thnh bi thuc tr 59 cas huyt p cao. Sau 1 ngy ung thuc, huyt p h. Tc dng tt nht vo ngy th 10 (Tuyn Tp T Liu Nghin Cu Y Hc - S Nghin Cu Y Dc Phc Kin 1977, 3:23). + Tr kinh nguyt khng u, thng kinh: ch mu 800g, Ngi cu 200g, Hng ph 250g, Xi r v cn 150 nu va 1 lt. Ngy ung 2 ln, mi ln 10-20ml (Cao ch Mu - Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). -Tham Kho: + Sung y t tnh n hot huyt, hnh kh, c cng b m, n b khi c thai v sau khi sinh n ch cy vo kh huyt m thi, v ny c th lm cho l c thai kh huyt khng b tr, lc mi sinh kh huyt khng b h. Thuc c th va hnh va b, tht l mt v thuc thnh ca cc b (Bn Tho Din Ngha B Di). + Sung y t l v thuc dng dng trong, ngoi m. Hoa mu trng th vo phn kh, hoa tm th vo phn huyt, th l mt v thuc hay tr n b, con gi kinh nguyt khng u v cc bnh v kh huyt, trong khi c thai hoc sau khi sinh. Dng n cng vi cc thang T Vt hoc v Hng ph rt c cng hiu v n c tnh hot huyt, b m, cho nn c th lm cho sng mt, thm tinh, iu kinh v tr c cc bnh ca ph n (Bn Tho Cng mc). + ch mu tho thng hot huyt, iu kinh, c khi dng chung vi Sung y t, theo phng php hot huyt m khng ph huyt, l v thuc quan trng nht i vi vic iu kinh ph n v sn hu. H c nhit vo ng lc ang hnh kinh, phng nhit nhp vo huyt tht, c th dng v thuc ny iu kinh, tr huyt, sinh mu mi hoc ang hnh kinh hoc cha hnh kinh u c th dng v thuc ny iu kinh (ng Dc Hc Thit Yu). + Nu dng lm thuc an thai phi phi hp vi C gai v T ngnh (Dc Liu Vit Nam).

C TI S
- Xut X: T ting Php Artichaud. - Tn Khoa Hc: Cynara Scolymus L. Thuc h Cc (Compositae). - M T: Loi cy thp, cao khong 1-2 m, thn v l c lng trng nh bng. L mc so le, phin kha su, c gai. Cm hoa hnh u,mu tm nht. L bc ngoi cu cm hoa dy v nhn. Phn gc nc ca l bc v hoa n c. L to, di 1-1,2m, rng 50cm. Mt di c nhiu lng hn mt trn . -a L: Cy c di thc v trng nhiu lt, Sa pa, Tam o. -Thu Hi: Gieo ht thng 10-11, bng ra trng thng 1-2. Lc cy sp ra hoa, hi ly l, b sng. Gieo ht thng 10-11, bng ra trng thng 1-2. Lc cy sp ra hoa, hi ly l, b sng. L c ti s thu hi vo nm th nht ca thi k sinh trng hoc vo cui ma hoa. Khi cy tr hoa th hm lng hot cht gim, v vy, thng hi l trc khi cy ra hoa.C ti liu nu l nn thu hi l cn non vo lc cy cha ra hoa. Lt, nhn dn thu hi l vo thi k trc tt m lch 1 thng. - Phn Dng Lm Thuc: Thn, l bc, hoa v r. - Bo Ch: Sy hoc phi kh. - Bo Qun: ni kh ro. - Thnh Phn Ha Hc: Trc y ngi ta cho rng hot cht l Cynarrin. Nhngx nghin cu gn y chng minh rng c nhiu hot cht khc nhau ch khng ring g Cynarrin (Ernst E. Naturamed 1995). Trong c ti s cha 1 cht ng c phn ng Acid gi l Cynarin (Acid 1 - 4 Dicafein Quinic). Cn c Inulin, Tanin, cc mui kim loi K (t l rt cao), Ca, Mg, Natri.

L c ti s cha: 1.Acid hu c bao gm: Acid Phenol: Cynarin (acid 1 - 3 Dicafeyl Quinic) v cc sn phm ca s thy phn (Acid Cafeic, acid Clorogenic, acid Neoclorogenic). Acid Alcol. Acid Succinic. 2.Hp cht Flavonoid (dn cht ca Luteolin), bao gm: Cynarozid ( Luteolin - 7 - D Glucpyranozid), Scolymozid (Luteolin - 7 - Rutinozid - 3 - Glucozid). 3. Thnh phn khc: Cynaopicrin l cht c v ng, thuc nhm Guaianolid. Dc in Rumani VIII qui nh dc liu phi cha trn 1% Polyphenol ton phn v 0,2% hp cht Flavonoid. Theo R.Paris, hot cht (Polyphenol) tp trung l, c nhiu nht phin l (7,2%) ri n ho (3,48%), n cm hoa, r, cung l. L cha nhiu hot cht nht: 1,23% Polyphenol, Clorogenic acid 4%, hp cht Flavonoid (c bit l Rutin), sau n thn (0,75%), r (0,54%). Dn cht Caffeic nh Clonogenic acid, Neoclorogenic acid, Cyptoclorogenic acid, Cynarin. Sesquiterpen lacton: Cynarpicrin, Dehydrocynaropicrin, Grossheimin, Cynatriol. Hot cht trong phin l cao gp 10 ln trong cung l. L non cha nhiu hot cht (0,84%) hn l mc thnh hnh hoa th mt t (0,38). Nu sy nhit cao th l mau kh nhng li mau mt hot cht. nhit thp, vic lm kh s lu hn. L cn c n nh trc ri mi chuyn thnh dng bo ch. Ngn c hoa cha Inulin, Protein (3,6%), du bo (0,1%), Carbon Hydrat (16%), cht v c (1,8%0, Ca (0,12%), P (0,10%), Fe (2,3mg/100g), Caroten (60 Unit/100g tnh ra Vitamin A). Thn v l cn cha mui hu c ca cc kim loi K, Ca, Mg, Na. Hm lng Kali rt cao. R: hu nh khng c dn cht ca Cafeic acid, bao gm c Clorogenic acid v Sesquiterpen lacton. R ch u thng tiu ch khng c tc dng tng tit mt (Herbal Medicine 1999). - Tc Dng Dc L: + Dng dung dch Actis tim tnh mch, sau 2-3 gi, lng mt bi tit tng gp 4 ln ( M.Charbol, Charonnat Maxim v Watz, 1929). + Ung v tim Actis u c tc dng tng lng nc tiu, lng Ur trong nc tiu cng tng ln, hng s Ambard h xung, lng Cholesterin v Ur trong mu cng h xung. Tuy nhin, lc mi ung c khi thy lng Ur trong mu tng ln do Artichaud lm tng s pht sinh Ur trong mu. (Tixier, De Sze M.Erk v Picard. 1934 - 1935). + Tng tit

+ c ti s khng gy c. - Liu Dng: Thuc sc 5-10%, cao lng 2-10g. - Cng Dng: Thng mt, li tiu, gim Ur mu, h st, nhun trng . - Ch Tr: Cm hoa c dng trong ch n king ca ngi bnh i tho nht v n ch cha lng nh tinh bt, phn Carbon Hydrat gm phn ln l Inlin. L c ti s v ng, c tc dng li tiu v c dng trong iu tr bnh ph v thp khp. L ti hoc kh sc hoc nu thnh cao cha bnh v Gan (gan vim mn, da vng), thn vim cp v mn, sng khp xng. Thuc c tc dng nhun trng v lc mu nh i vi tr em. Thn v r c ti s thi mng, phi kh, cng dng ging l. Actis c dng tr bnh Chu u t lu nh v thuc lm mt gan, nun trung, thng tiu. -n thuc kinh nghim: * Vin Bao Cynaraphytol: mi vin cha 0,2g hot cht ton phn l ti c ti s (tng ng 20mg Cynarin). Ngi ln dng 2-4 vin trc ba n. Tr nh: 1/4 - 1/2 liu ngi ln. Ngy ung 2 ln. * Tr c ti s ti lc (Artichoke Beverage): Thn c ti s 40%, R 40%, Hoa 20% + hng liu thin nhin va . Mi ti cha 2g tr. S lng tr ung trong ngy khng hn ch.

CH TR

Xut X: Bn Tho Thp Di. Tn Khc: ch tr nhn (c Phi Bn Tho), Anh Hoa Kh, ch Ch T (Khai Bo Bn Tho), Trch inh T (Trung Dc Ti Th Sch). Tn khoa hc: Alpinia oxyphylla Miq. H khoa hc: H Gng (Zinggiberaceae). M t: Cy tho, sng lu nm, cao 1-1,5m. ton cy c v cay. L hnh mc di 17-33cm, rng 36cm. Hoa t hnh chm mc u cnh. Hoa mu trng, c m tm. Qu hnh cu, ng knh 1,5cm, khi chn c mu vng xanh, ht nhiu cnh mu xanh en. Mc hoang vng rng ni trung v thng du Vit Nam nhng vn phi nhp. B phn dng: Qu v ht phi kh (Fructus Alpiniae Oxyphyllae). Thu hi, ch bin: Thu hi vo thng 7-8 khi qu chuyn t mu xanh sang vng. Phi hoc sy kh. Ht to, mp l tt. M t dc liu: Qu hnh bu dc, 2 u hi nhn, di 20-24cm, ng knh 1,2-1,6cm. V mu nu hoc nu xm, c 13-20 ng ch dc ni ln li lm khng u, v mng, hi do, dnh st vi ht. Ht b cht vi nhau, trong c mng mng chia thnh 3 mi, mi mi c 6-11 ht. Ht l

1 khi trn dt khng nht nh, c cnh hi ty, ln nh chng 0,4cm, mu nu xm hoc vng xm, p v th bn trong mu trng, c cht bt (Dc Ti Hc). Bo ch: + p b v ngoi, ly ct cho vo ni sao to la cho nng ri cho ch tr nhn vo sao cho v phng ln, c mu vng l c. Ly ra, ry sch ct, sy sch, ch ly nhn. Trn vi nc mui (c 50kg ch tr nhn dng 1,4kg mui), li sao qua, ly ra ngui dng dn. Khng nn sao k qu s mt tinh du (Dc Ti Hc). Bo qun: ch kh ro, rm mt. Thnh phn ha hc: + Trong ch tr nhn c chng 0,7% tinh du, thnh phn ch yu ca tinh du l Tecpen C10H16, Sesquitecpen C10H24 v Sesquitecpenancola, c chng l,7 l% cht Saponin (S Tay Lm Sng Trung Dc). + a-Cyperone, 1,8-Cineole, 4-Terpineol, a-Terpineol, b- Elemene, 1-Methyl-3-Isopropoxy cyclohexane, a-Dimethyl Benzepropanoic acid, Guaiol, Zingiberol, a-Eudesmol, Aromadendrene (Vng Ninh Sinh, Trung Dc Ti 1991, 14 (6): 38). + Gingerol Sankawa U. Igakuno Ayumi 1983, 126 (11): 867). + Nootkatol (Shoji N v cng s, C A 1984, 101: 35960u). Tc dng Dc l: + Thuc c tc dng c ch co bp hi trng, cng tim, lm gan mch (Trung Dc Hc). + Nc sc ch tr nhn cho ung 50mg/kg i vi chut, thy c tc dng chng lot d dy (Yamahara J v cng s, Chem Pharm Bull Tokyo 1990, 38 (11): 3053). + Nc sc ch tr nhn c tc dng c ch tin lit tuyn (Giang Cm Bang, Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1990, 15 (8): 492). + Nc sc ch tr nhn c tc dng lm tng ngoi chu vi huyt dch bch t bo (Chu Kim Hong, Trung Dc Dc L Hc, Q 1, Thng Hi Khoa Hc K Thut Xut Bn 1986: 273). Tnh v qui kinh: + V cay, tnh n, khng c (Khai Bo Bn Tho). + V cay, ng, tnh nhit (Bn Tho Tin c). + V cay, tnh n (Trung Dc i T in). Qui kinh: + Vo kinh T, Thn (Trung Dc i T in).

+ Vo kinh Th thi m Ph, tc Thi m T, tc Thiu m Thn (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh T, V, Thn (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh tc Quyt m Can, th Thi m Ph (Bn Tho Kinh Gii). Tc dng: + ch kh, an thn, b bt tc, an tam tiu, iu cc kh (Bn Tho Thp Di). + Sp tinh c kh, lm ut kt kh c tuyn thng, n trung, tin thc, nhip din tha, sc tiu tin (Bn Tho B Yu). + n t, khai v, nhip din, n thn, c tinh, sc niu (Trung Dc Hc). Ch tr: + Ch di tinh h lu, tiu gt (Bn Tho Thp Di). + Tr tiu chy, bng au do lnh, nhiu nc di, di tinh, i dm, bng lu (Trung Dc Hc). Liu Dng: Liu thng dng: 4- 12g. King K: + Huyt to, c ha: khng dng (Bn Kinh Phng Nguyn). + Do nhit gy nn bng huyt, bch trc: khng dng (Bn Tho B Yu). + ch tr nhn vn v thm, tnh nhit, v vy nhng ngi sn to nhit, hoc c ha chng phi king,,khng nn dng ch tr nhn (Trung Quc Dc Hc i T in). + To nhit, m h, thy kit, tinh t: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n Thuc Kinh Nghim: + Tr kh ca bng quang suy yu, khng kim ch c gy nn chng tiu nhiu: ch tr nhn sao chung vi mui cho k ri b mui i. Hp chung vi Thin thai dc, 2 v bng nhau, tn bt. Dng ru nu bt Hoi sn lm h, trn vi thuc bt lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc si, lc i (Sc Tuyn Hon - Chu Th Tp Hiu phng). + Tr bng trng au, tiu chy lin tc khng cm, l chng kh thot: dng ch tr nhn 80g, sc nc tht c, ung dn (Th Y c Hiu). + Tr t v thn c h nhit, tm kh khng thng, tiu c, tinh yu: ch tr nhn, Phc thn, Phc linh. Lng bng nhau. Tn bt. Mi ln ung 8-12g (ch Tr Hon Chng Tr Chun Thng). + Tr xch trc: ch tr nhn 80g, Phc thn 80g, Vin ch, Cam tho (thy chng) 320g. tn nhuyn, trn vi ru lm thnh vin, to bng ht Ng ng ln. mi ln ung 50 vin, vi nc Gng sc, lc i (Bn Tho Cng Mc).

+ Tr bch trc, nc tiu c nh nc vo go km bng y: ch tr nhn, tm vi nc mui cho k, sao. Li dng nc Gng sng tm Hu phc ri sao. Hai v bng nhau, thm Gng 3 lt, To 1 tri, sc ung nng (Vnh Loi Kim phng). + Tr tiu nhiu ln v tr em i dm: dc, ch tr nhn, Hoi sn (chng ru), lng bng nhau. Tn bt, lm hon, mi ln ung 8g-12g, ngy 2-3 ln (Sc Tuyn Hon - Ph Nhn i Ton Lng phng), + Tr ph n b bng trung, huyt ra nh nc: ch tr nhn, sao, tn nhuyn. Ung 8g vi nc cm pha t mui (Kinh Hiu Sn Bo). + Lm cho thm ming, tan mi mi tanh hi: ch tr nhn 40g, Cam tho 8g, nghin nt, cho vo gi kn. Thnh thong dng li lim 1 t (Kinh Nghim Lng phng). + Tr c thai m ra huyt: ch tr nhn 20g, Sa nhn (c v) 40g. Tn nhuyn. Ngy ung 2 ln, mi ln 12g vi nc si, lc i (H Th T m phng). + Tr di tinh (do thn dng h), bch i: ch tr nhn, Phc linh, Phc thn, lng bng nhau, tn bt mn, ngy ung 2 ln, mi ln 8g, ung vi nc si m (ch Tr Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ming chy nc di nhiu (do T v h hn) dng: ch tr nhn, ng sm, Bn h, Qut b, Xa tin t, mi th 12g, Phc linh 16g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr tiu chy do T thn h: ch tr nhn, Hoi sn, Kha t nhc, mi th 12g, Mc hng, Tiu hi, Can khng, Trn b, mai, mi th 6g. Tn nhuyn, trn vi h lm hon. Ngy ung 2 ln, mi ln 4g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham Kho: + ch tr nhn dng vi thuc c v thm th vo ph, dng vi thuc b kh th vo T, nu vi nc mui th vo Thn. Ba tng ny c quan h vi nhau. Nu dng vo thuc b th nn ty bnh m gia gim nhng khng nn dng nhiu (Thang Dch Bn Tho). + ch tr nhn v cay, l v thuc hnh dng, lm cho m lui. Ngi no Tam tiu v Mnh mn suy yu th nn dng, ngi no T V hn, chy nc di nhiu th ch tr nhn lm cho n T V, v vy n c th thu lim c m di (Bn Tho Cng Mc). + ch tr vn hnh dng kh, lm cho m lui, l v thuc giao thng ca m con Tm v T. kh Tam tiu v Mnh mn yu cng nh Tm T h yu th nn dng. V Tm l m ca T cho nn mun cho n c khng nhng phi ha T m phi dng thuc ca tm vo trong thuc ca T thm ha vo trong th th ha sinh c th (Dc Phm Vng Yu). + ch tr nhn, hnh nhiu, b t, v th dng lm thuc b, nu dng c v s b tn kh (Hi Dc Y Knh).

DC

Xut x: Khai Bo Bn Tho. Tn khc: Thin thai dc (Nghim Th T Sinh Phng), Bng t (Bn Tho Cng Mc), Bng k (Cng Mc B Di), Nuy chng, Nuy cc chng, i ma, Phng hoa (Ha Hn Dc Kho), Thai dc (Trung Quc Dc Hc i T in), Th mc hng, Tc ng khng (Giang Ty Trung Tho Dc), K ct hng, Bch dip si (Qun Ty Trung Tho Dc). Tn khoa hc: Lindera myrrha Merr. H khoa hc: H Long no (Lauraceae). M T: Cy cao chng 1-15m. Cnh gy, mu en nht. L mc so le, hnh bu dc, di 6cm, rng 2cm. Mt trn bng, mt di c lng, ngoi gn chnh c 2 gn ph xut pht t 1 im cch cung l 2mm, di ra chng 2/3 l, mt trn lm, mt di li, cung gy, di 7-10mm, lc u c lng, sau nhn, mt trn lm thnh rnh. Hoa mu hng nht, hp thnh tn nh, ng knh 3-4mm. Qu mng hnh trng, khi chn c mu , trong cha 1 ht. Ton cy c mi thm, v ng. a l: Mc hoang H Sn Bnh, Thanh Ha, Ngh Tnh. Thu hi: Thu hi quanh nm nhng tt nht l vo ma thu ng hoc ma xun. B phn dng:

R - R ging nh i g ( dc = i g), kh, mp, ch to, ch nh khng u, rn chc, v nu, tht mu vng ng, sch r, khng mt, trn nhn, c hng thm l tt. Loi cng ga nh ci khng lm thuc c. M t dc liu: R dc a s hnh thoi, hi cong, 2 u hi nhn, phn gia phnh to thnh hnh chui di khong 10-13cm, ng knh ch phnh to l 1-2cm. Mt ngoi mu nu vng hoc mu nu nht vng, c vt ca r t rng, c vn nt ngang v np nhn dc. Cng, kh b gy, mt ct ngang mu nu nht, hi hng, hi c bt, gia mu m hn, c vn trn, v vn hoa cc. Mi hi thm, v hi n, cay (Dc Ti Hc). Phn bit: min Nam c cy cng gi l dc, cy rt cao, to, nha dng trn h xy nh, lm nhang, r dng lm thuc, cn nghin cu thm (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo ch: + Hi th r bng chung quanh c tng t ni lin nhau, b v, ly li, sao qua hc mi (Trung Quc Dc Hc i T in). + Ly r kh ngm nc 1 ngy, vt ra, cho mm, thi lt, phi kh hoc mi (Trung Dc Hc). + Ra sch, mm, ro, thi lt, phi kh hoc tn thnh bt mn (Dc Liu Vit Nam). Bo Qun: D mc mt. Cn ni kh ro, thong gi. Thnh phn ha hc: + Linderol, Borneol, Linderana (Nht Bn Ha Hp, Thc Nghim Ha Hc Ging Ta (Nht Bn) 1956, 22: 75). + Linderalactone, Isolinderalactone, Neolinderalactone, Linderene, Lindenenol, Lindestrenolide, Linderene acetate, Lindenenyl acetate, Lindenenone, Lindestrene, Lindenene, Linderoxide, Isolinderoxide, Isofuranogermacrene (Takeda v cng s, J Chem Soc (C) 1971: 1070; 1968: 569; 1969: 1491, 2786, 1920, 1967: 631). + Linderazulene, Chamazulene, Linderaic acid + Trong dc c Borneol, Linderane, Linderalactone, Isolinoleralactone, Neolinderalactone, Linderstrenolide, Linderne, Lendenene, Lindenenone, Lindestrene, Linderene acetate, Isolindeoxide, Linderic acid, Linderazulene, Chamazulene, Laurolitsine (Chinese Hebral Medicine). Tc dng dc l: + Tc dng chuyn ha: cho chut n dc 1 thi gian di thy tng trng hn so vi l i chng (Chinese Hebral Medicine).

+ Tc dng i vi V trng: Th nghim trn ch c gy m cho thy dc v Mc hng u c tc dng tng nhu ng rut, tr y hi. Ung hoc chch u c hiu qu (Chinese Hebral Medicine). + dc c tc dng 2 mt i vi c trn bao t v rut, c tc dng lm tng nhu ng rut, gip rut bi kh ng thi lm gim trng lc ca rut th c lp. dc c th lm tng tit dch rut (Trung Dc Hc). + Bt dc kh c tc dng r trong vic rt ngn thi gian ti Calci ha ca huyt tng, rt ngn thi gian ng mu v c tc dng cm mu (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh n, khng c (Khai Bo Bn Tho). + V cay, hi ng, tnh n (Dc Phm Ha Ngha). + V cay, tnh n (Bn Tho Cu Chn). + V ng, tnh m (Trung Dc Hc). Quy kinh: + Vo kinh tc Dng ming V, tc Thiu m Thn (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh Ph T (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Thng nhp Ph, T, h thng Bng quang, thn (Bn Tho Tng Tn). + Vo kinh T, V, Ph, Thn (Trung Dc Hc). + Vo kinh T, Ph Thn (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + L nguyn kh (Thang Dch Bn Tho). + L tht tnh ut kt, kh huyt ngng nh, hoc lon th t, m thc tch lu (Bn Tho Thng Huyn). + Tit Ph nghch, To T thp, Nhun mnh mn ha, kin Thn thy, kh ni hn (Y Lm Ton Yu). + Thun kh, khai ut, tn hn, ch thng (Trung Dc i T in). + Hnh kh, ch thng, kh hn, n Thn (Trung Dc Hc). Ch tr: + Tr kh nghchk, ngc y, bng trng, bng au, n qua m m khng tiu,, n vo l nn ra (phn v), hn sn, cc kh (Trung Dc i T in). + Tr bng di au do cm nhim kh lnh, bng quang h hn, tiu nhiu (ng Dc Hc Thit Yu).

Liu dng: 3- 10g. King k: + Kh huyt h, ni nhitk: khng dng (Trung Dc Hc). + Kh h m c ni nhit: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr thng kinh, kh tr, huyt ngng: dc 10g, Hng ph 8g, ng quy 12g, Mc hng 8g. sc ung ( Dc Thang Hiu Ch Ph Nhn Lng Phng). + Tr tiu nhiu, i dm do Thn dng bt tc, Bng quang h hn: ch tr nhn 16g, dc 10g, Sn dc 16g. sc ung (Sc Tuyn Hon - Hiu Ch Ph Nhn Lng Phng). + Tr tiu ha ri lon, n khng tiu, bng y, hi, chua, nn, mun nn: dc, Hng ph. Lng bng nhau, tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln ung 2-8g vi nc Gng sc (Hng Tn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng au do trng hn, kh tr, thng kinh: dc, ng sm u 10g, Trm hng 2g, Cam tho 6g, Sinh khng 6g. Sc ung ( Trm Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr hn sn, bng di au: dc, Cao lng khng, Hi hng u 6g, Thanh b 8g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + dc thng dng chung vi Hng ph, tr tt c bnh v kh ca ph n, bt lun kh h hc thc, c hn hoc nhit, lnh kh, bo kh u dng c (Bn Tho Kinh S). + dc v cay, tnh m, c tc dng tn kh. Bnh thuc loi kh h: khng nn dng. Ngi i nay dng Hng ph tr cc chng v kh ph n, khng bit rng kh c h c thc, c hn, c nhit, lnh kh, bo kh, v vy khi dng phi hiu r. Kh h, kh nhit m dng dc khng kc no lm hi thm (Bn Tho Kinh S). + dc vi Mc hng v Hng ph cng mt loi. Nhng Mc hng v ng, tnh n vo kinh T v mch i, thng dng tuyn thng thc tch; Hng ph v cay, ng, vo kinh Can, m, c tc dng khai ut, tn kt, mi khi c ut tc dng c hiu qu; V th, nghch t lan ngc, khng dng ngoi phng khng c, do , dng n lm thuc ch yu tr nghch t ngc, bng (Bn Tho Cu Chn). + Khi dng, kim c loi Thin thai dc l tt nht nhng th ny kh tm (Trung Quc Dc Hc i T in). + Cng dng ca dc ging nh Mc hng, Hng ph. Nhng Mc hng c tc dng l kh, khoan trung, thin v kh tr trng v; Hng ph th khai ut, tn kt, thin v kh tr Can m; dc n trung, tr hn, thin v kh tr Can Thn. Ngoi ra, v tr ca kh tr cng c ch khc nhau.: Mc hng thng tr kh tr bng trn; Hng ph tr kh tr gia bng; dc tr kh tr bng di. Tuy khng nht thit phi theo nhng khng phi l khng c quy lut ca n (ng Dc Hc Thit Yu).

+ dc, Mc hng, Hng ph u l thuc ch yu c th hnh kh, ch thng,

MAI

Xut x: Bn Tho Kinh Tp Ch. Tn khc: Mai thc (Bn Kinh), Hun mai (Bn Tho Cng Mc), So yn cu tr (Ha Hn Dc Kho), Hc mai, Kh mai nhc (Hin i Thc Dng Trung Dc), M (Dc Liu Vit Nam). Tn khoa hc: Armeniaca vulgaris Lamk. H khoa hc: H Hoa Hng (Rosaceae). M T: Cy cao 3-4m. L n, hnh bu dc, mc so le, l c cung, ngn l nhn, mp c kha rng nhn. Hoa trng 5 cnh. Qu hch mu vng xanh c lng t. a l: M c trng v mc hoang nhiu ni trong nc ta, nhiu nht cha Hng (H Sn Bnh). Thu hi: Vo thng 3-4 khi qu chn, v vng l hi c. B phn dng: Qu (tri) ch bin (Fructus Mume). Qu ln, v ngoi mu den, ci dy, ht nh, mm m, v rt chua l loi tt.

M t dc liu: mai c dng hnh cu, khng theo 1 quy tc no, hoc hnh trn dt, to nh khngeu nhau, ng kinh 2-2,6cm. V ngoi mu en hoc en nu, nhn, mt u c rn trn lm xung. Ci mm c th bc c, ht cng, hnh bu dc, mu vng nu, trong c 1 ht nhn mu vng nht, khng mi, nghin vi nc c mi thm c bit. Ci qu hi c mi chua c bit, v rt chua. Bo ch: + Hi qa v, phi trong rm cho ho. Nhng vo nc ang si cho n khi qu hi nt. Vt ra, tri mng, phi hoc sy nh cho n khi kh, v nhn li th em ri li phi. C lm vy cho n khi mai tm en th thi (Dc Liu Vit Nam). + B ht, dng khi la hun thnh mu en (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: + ni kh kn, nn ht m. Thnh phn ha hc: Trong mai c Citric acid, Malic acid, Succinic acid, Sitosterol (Trung Dc Hc). Tc dng dc l: + Trn thc nghim sc vt chng minh rng mai c tc dng lm tng min dch ca c th (Trung Dc Hc). + mai c tc dng c ch rut c lp ca th. Bi Mai Hon (Kim Qu Yu Lc) c tc dng lm th gan c Oddi v tng tit mt (Trung Dc Hc). + Nc sc mai c tc dng c ch nhiu loi vi khun gy bnh nh t cu khun, lin cu khun gy vim phi, trc khun bch hu, trc khun Salmonella typhi, Shigella sonnei, nhiu loi trc khun khc v 1 s nm gy bnh (Chinese Herbal Medicin). + Tc dng chng d ng: Trn sc vt th nghim, nc sc mai c tc dng gim t l t vong ca chut lang gy chong bng cht Albumin (Chinese Herbal Medicin). + Tc dng chng ung th: In vitro, mai c tc dng c ch trn 90% ung th c t cung loi JTC26 (Chinese Herbal Medicin). Tnh v: + V chua, tnh bnh (Bn Kinh). + Tnh hon, khng c (Nht Hoa T Bn Tho). + V chua, tnh n (Trung Dc i T in). + V chua, cht, tnh n (ng Dc Hc Thit Yu). Quy kinh:

+ Vo kinh T, Ph, phn huyt (Thang Dch bn Tho). + Vo kinh Can (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh Ph, V, i trng (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Ph, thn ((Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Can, T, Ph, i trng (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: + Kin V, c trng, nhu Can (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thu lim, sinh tn, an hi, khu trng (Trung Dc i T in). + Sp trng, lim Ph, st trng, sinh tn dch (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr ho lu ngy, h nhit, phin kht, st rt lu ngy, tiu chy lu ngy, kit l lu ngy, tiu ra mu, tiu ra mu, bng huyt, bng au do giun, nn ma, giun mc, da vim (ngu b tin), hoi t (Trung Dc i T in). + Tr tiu chy lu ngy, l ra mu, hi quyt (chn tay lnh do giun gy nn), ming kh. King k: + n nhiu mai rng s b tn thng (Thc Liu Bn Tho). + St rt mi pht, kit l mi b: khng dng (c Phi Bn Tho). + C thc t: khng dng (Trung Dc i T in). Liu dng: 6 12g. n thuc kinh nghim: + Tr tiu kht, tiu ng: mai, Thin hoa phn, Ct cn, Hong k, Mch mn u 10g, Cam tho 3g. Sc ung. Hoc ch thnh hon, ngy ung 2 ln, mi ln 6g (Ngc Tuyn Hon - Cnh Nhc Ton Th). + Tr tiu kht, phin mun: mai nhc 80g, sao s. Tn bt. Mi ln dng 8g, sc vi 2 chn nc, cn 1 chn, lc b b, cho thm 200 ht m u x vo sc tip cn hn, ung nng (Gin Yu T Chng phng). + Tr kit l, kht: mai, sc nc ung thay nc tr hng ngy (Ph Th Tinh Phng). + Tr sn hu b chng l, kht: mai 20 tri, Mch mn 12 phn. Mi ln dng 1 chn nc, sc cn 7 phn, ung dn (Tt Hiu Phng). + Tr xch l, bng au: mai nhc, Hong lin (sao) u 160g. tn bt, trn mt lm vin, to bng ht Ng ng ln. Ngy ung 3 ln, mi ln 10 vin vi nc cm (Thnh Hu phng).

+ Tr kit l ra m, mu: mai 40g, b ht, t s, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc cm l khi ngay (Thnh T Tng Lc). + Tr hu tc l rt thn hiu: mai, T tr (tr vn nh), Can khng. Ba v bng nhau, tn bt, lm thnh vin, ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ho lu ngy, c th mt mi: mai, lng va nu thnh cao. Mi ti, trc lc i ng, ung vi mt ong ( Mai Cao - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ho lu ngy do Ph h: mai 12g, Anh tc xc 6g, Bn h, Hnh nhn u 12g, T dip 8g, A giao, Sinh khng u 12g, Cam tho 4g. Sc ung (Nht Phc Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr l lu ngy, tiu chy lu ngy: mai, Nhc u khu, Kha l lc u 12g, Anh tc xc 6g, Thng trut, ng sm, Phc linh u 12g, Mc hng 6g, Cam tho 4g. tn bt. Ngy ung 2 ln, mi ln 8g. hoc sc ung (C Trng Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr bng au do giun: mai 12g, Xuyn tiu 4g, i hong, Mang tiu, Tn lang u 12g, Mc hng 6g, Ch thc, Kh luyn cn b u 12g, Can khng 6g, T tn 4g. sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr giun chui ng mt: mai, Tn lang, Kh luyn cn b, S qun t u 12g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tr ni: Lc c Vim dng mai ch thnh thuc chch (0,4g thuc sng/ml, mi ln dng 5 20ml, ti a khng qu 30ml). Cho bnh nhn nm nghing, gy t v trng, cho bi tr ra ngoi hu mn, chch vo trung tm bi tr, vo tng di nim mc cho n khi bi tr thay mu. tr 110 ca cc loi ni tr, tr hn hp, kt qu tt (Giang T Trung Y Tp Ch 1980, 5: 29). + Tr gan vim do virus: mai 40-50g (tr nh gim liu), sc vi 500ml nc cn 250ml, chia lm 2 ln ung, ngy 1 thang. ng thi c ung thm Vitamin C v B. tr 74 ca, 66 ca kt qu tt, c kt qu 7 ca, khng kt qu 1 ca. Thuc c tc dng h men Transaminasa, ht vng da, cc triu chng lm sng gim bt (T Tuyn Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1986, 11: 694). + Tr tr nh tiu chy: M Nghip Canh dng: . Tr di 1 tui: mai 1g, Bicarbonat Natri 0,25g x 3 ln /ngy. . Tr trn 1 tui: mai 1,5g, Bicarbonat Natri 0,25g x 3 ln /ngy. 3 ngy l 1 liu trnh. tr 67 ca, khi 65 ca, tt 1, khng kt qu 1. T l t 98,5% (Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1988, 6: 566). Tham kho: + mai l m dc, k hnh sng (Dc Phm Vng Yu). + mai hoa n vo ma ng, n ma h th thnh qa, hon ton c kh ca hnh Mc, v vy v ca n rt chua. Sch Ni Kinh ghi: Mc khc trc tc toan l nh vy. m l Gip

Mc, Can l t Mc, di li c 4 khiu, 2 ci thng vi dch trp ca m, v vy, n chua th sinh ra tn dch (Dc Phm Vng Yu). + mai rt chua. Chua ch v thu lim, cng dng cho vo thuc l v chua. Da tht gp v chua th thu sp, do , ho lu ngy, h huyt, st vo chn rng, tiu c tht d u c th dng mai. Trng tch gp chua th nm im, cho nn i vi chng hi quyt, st rt v l lu ngy, lc khi lc ti pht u c cng hiu. Nu dng chung vi Hong lin, Can khng, ly s phi hp cay, ng, chua th sc st trng cng mnh (ng Dc Hc Thit Yu)

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Gii l (Bn Kinh), D thc, D m, M chu (Bit Lc), m nhn, chu t (Bn Tho Kinh), Tho ng mc, Ngc m, Khi mc, Chu t nhan, B l c vim, Hu t mai, th, Cm m (Ha Hn Dc Kho), Hi hi m, Ty phin thut, Tho chu chi (Cu Hoang Bn Tho), Cng m (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). Tn khoa hc: Coix lachryma jobi L. H khoa hc: H La (Poaceae). M T:

Cy tho, sng hng nm, cao chng 1 - 1,5m. Thn nhn bng, c vch dc. L di hp, u nhn nh l ma, di khong 10 4 0cm, rng 1,4 - 3cm, c gn song song ni r, gn gia to. Hoa n tnh cng gc, mc k l thnh bng, hoa c mc pha trn, hoa ci pha di, ba nh. Qu nh bao bc bi b ca 1 l bc. Mc hoang ni m mt, ven sui. Mt s tnh trng nh Ngh Tnh, Thanh Ha, Lai Chu. Thu hi: Hong thng 8 10 khi qu ga. Ct c cy, phi kh, p cho rng ht, b v cng v mng ngoi, ch ly nhn. Phn dng lm thuc: Nhn kh (Semen Ciocis). Loi ht to, bo, mu trng l tt. M t dc liu: Hnh cu bu dc hoc cu trn, pha y tng i rng, hi bng, pha nh trn y, di 0,5 0,65cm, rng 0,3 0,5cm. Mt ngoi mu trng hoc trng vng, mt sau c mt ng rnh dc su, rng lng, rnh s s, mu nu, phn cung lm vo, trong c mt nt nh mu nu. Cht cng, p v ra c mu trng, c bt. Khng mi, v ngt (Dc Ti Hc). Bo ch: Dng sng hoc sao vi cm (c 50kg d dng 5kg cm), sao cho hi vng, b cm i, ngui dng (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: ni thong gi, kh ro, d mt. Thnh phn ha hc: + Coixol, Coixenolide, Vitamin B1, Leucine, Lysine, Arginine (Trung Dc Hc). + Coixenolide, n bch 13-14%, Cht bo 2-8%, Linoleic acid 25-28%, Palmitic acid 2728%, Stearic acid, Cis-8-Octadecenoic (Loeman Kil v cng s, C A 1978, 89: 3147b). + a-Monoolein (Tokuda H v cng s, Planta Med, 1990, 56 (6): 653). + Cis-,Transferuloylstigmastenol, Cis-, Erans-Feruloylcampes tenol (Kondoa Y v cng s, Chem Pharm Bull 1988, 36 (8): 3147). + Coixan A, B, C (Takashi M v cng s, Planta Med 1986, 52 (1): 64). Tc dng dc l: + Tc dng i vi h h hp: Du trch t d nhn vi liu tng ng c tc dng ln h h hp. Liu thp thuc gy kch thch h hp, liu cao thuc c ch h hp. Thuc cng c tc dng lm gan ph qun (Trung Dc Hc).

+ Tc dng trn t bo khi u: C mt s bo co cho rng d nhn c tc dng c ch s pht trin ca t bo ung th (Trung Dc Hc). + Tc dng trn c vn: T nhng nm 1920, thc nghim cho thy du trch d chch cho ch thy c tc dng lm cho c vn gim v ngng co bp. Tc dng ny lin h vi c trn nhng khng nh hng n thn kinh. Cht Coixol c tc dng th gan i vi c trn (Trung Dc Hc). c tnh: Liu gy c ca d i vi chut nht l 5-10g/kg (chch di da) v th l 1-1,5g/kg [chch tnh mch] (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ngt, tnh hi hn (Bn Kinh). + Khng c (Bit Lc). + Tnh bnh (Thc Liu Bn Tho). + V ngt, nht, tnh hi hn (Bn Tho Kinh Tp S). Quy kinh: . Vo kinh Ph, i trng, T, V, Can (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). . Vo kinh tc dng minh V, th thi m Ph (Bn Tho Hi Ngn). . Vo kinh T, Thn, Ph (Bn Tho Cng Mc). Tc dng, ch tr: + Ch gn co rt cp, khng dui ra c, phong thp t, h kh, ung lu lm c th nh nhang, ch kh (Bn Kinh). + Tr t kh bt nhn gn xng, li trng v, tiu thy thng, ngi thng nn n (Bit Lc). + Nng tr nhit phong, gn mch co rt cp. Ch ph nuy, ph kh, nn ra m mu, ho, m nghch ln, ph ng tng kt c (Dc Tnh Lun). King k: + C thai khng dng (Phm Hi Tinh Yu). + Ngi to bn, hi th ngn, hn nhp vo gn, T h khng c thp: khng dng (Bn Tho Kinh S). + Thn thy bt tc,T m bt tc, kh h h hm, c thai: cm dng (c Phi Bn Tho). - Tn dch kh, to bn, c thai: king dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

Liu dng: 12 80g. Li thp: Dng sng. Kin T: sao ln. n thuc kinh nghim: + Tr c th au nhc do phong thp, c n qu tra v chiu th bnh li tng hn: Ma hong 120g, Hnh nhn 30 ht, Cam tho 40g, d 40g. sc vi 4 chn nc cn 1,5 chn, gn ly nc ring. Cho thm 3 chn nc na sc cn 1 chn. Hp chung 2 chn thuc li sc cn 1 chn. Chia lm 3 ln ung (Ma Hong Hnh Nhn D Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr trng ung cha v m: d 40g, Ph t 8g, Bi tng 40g, sc ung ( D Ph T Bi Tng Tn Kim Qu Yu Lc). + Tr trng ung cha v m: d 40g, Bi tng 24g, Sinh a 60g, Thc dc 48g, an sm 48g, Mu n b 24g, Ct cnh 40g, Mch mn 40g, Cam tho 24g, Phc linh 24g, Sinh khng 24g, sc ung ( D Bi Tng Thang Thin Kim phng). + Tr t nhin hng sng au, lm nh c nht sng: d nhai nut l khi (Ngoi i B Yu). + Tr nng ny, gin d, tiu but: d m 20g, sc vi 2 chn nc cn 1 chn. Thm Cam tho 16g hoc Nho kh 40g, nu si, b b, ung (Y Hc Nhp Mn). + Tr ngc au bn ny chy sang bn kia: d, Ng gia b, Ngu tt, Thch hc, Sinh a, Cam tho, sc ung (Ph T phng). + Tr ph nuy pht quyt: d nhn, Mc qua, Thch hc, T gii, Hong b, Sinh a, Mch mn. Ty liu lng m phn ra qun thn t s. Cn tt c khong 120-160g, tn bt, ung vi nc si hoc nu k 3 ln, ly khong 2,5 chn, chia lm 3 ln ung (Ph T phng). + Tr lnh kh: d, ga cho tht sch, nu nh cm n thng ngy (Ph T phng). + Tr thy thng, suyn: c l nhn 80g, ga nt, lc ly nc ct. Dng nc nu vi d thnh cm, n ngy 2 ln (c Hnh phng). + Tr ph nuy, ho khc ra m, mu: d nhn 400g, ga cho v ra, ly nc nu cn 3 phn cn 1 phn, thm t ru, ung. Ung nhiu mi c cng hiu (Mai S phng). + Tr ph nuy, thng khc ra mu: d nhn 3 chn, ga nt, sc vi 5 chn nc cn 2 chn, thm t ru ngon, chia lm 2 ln ung (T Sinh phng). + Tr phong thng t, ming mi sng ph: Chch tho, Phng k, Xch tiu u (sao), d nhn (sao). Lng bng nhau. Mi ln dng 16g, thm gng 3 lt, sc ung m ( D Nhn Thang T Sinh phng). + Tr m thp, ho: Cam tho 80g, Ct cnh 40g, d nhn 120g. Tn bt. Mi ln dng 20g, thm t go np, nu ung sau ba n ( D Nhn Thang Nho Mn S Thn).

+ Tr rng au, rng su: d nhn, Ct cnh, nghin nt thnh bt nhuyn, nht vo ch rng au (Vnh Loi Kim phng). + Tr trng ung (ung nht rut): Bi tng 2g, Ph t 0,8g, d nhn 4g. Tn bt. Dng 4g, sc nc ung ht 1 ln ( D Ph T Tn Chng Tr Chun Thng). + Tr tr nh can kh qu yu, gn c mi yu, tay chn khng c sc: ng quy, Khng hot, Phng phong, Tn cu, Toan to nhn, d nhn. Lng bng nhau. Tn bt, lm hon. Ngy ung 4-6g ( D Hon Thm Th Tn Sinh Th). + Tr lc huyt (nn ra mu...): Phi heo (nu chn), d nhn. Nu n lc i ( D Nhn Tn Thm Th Tn Sinh Th). + Tr tr nh tay mm: ng quy 40g, Khng hot 40g, Phng phong 40g, Toan to 40g, d nhn 40g. Tn nh, lm hon. Ngy ung 4g ( D Hon u u Tu Tri). + Tr tr nh u b l lot, cc chng gh l do thai b nhim c: i hong 15g, Th phc linh 60g, d nhn 30g. Tn bt. Trn mt lm hon, to bng vin n ln. Ngy ung 1 vin ( D Nhn Vin Nht Bn Hn Y Danh Phng Tuyn). + Tr ph thng do km dinh dng: d 80g, tn bt, nu vi Go thnh cho n ( D Nhn Chc - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thp tr, ph thng, tiu t: d, ng qua b, Xch tiu u u 40g, nu cho n (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr thp ut kinh mch, ngi nng au, m hi nhiu, tiu khng thng: d 20g, Trc dip 12g, Hot thch 16g, Thng tho 8g, Phc linh 12g, Lin kiu 12g, Bch khu nhn 4g, sc ung ( D Trc Dip Tn Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph ung, ho ra m m tanh hi: d 80g, L cn 40g, ng qua nhn 24g, o nhn 8g, sc ung (Thin Kim Vi Hnh Thang). + Tr T h, thp tr, tiu chy: d 40g, Xa tin t 20g, sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: + C th ni rng d l v thuc tr c c can cc kh c thp cc kh rt thn hiu, tng c kinh nghim (Thc Liu Bn Tho) + d tnh ca n ch V, b T, kin T, b Ph, thanh nhit, khu phong, thng thp. Nu cm hoc xi n tr c lnh kh, nu nc ung th li thy, tr c chng niu lu (Bn Tho Cng Mc). + d trn thanh c nhit kh, di tr c t thp. V n mu trng nn n vo Ph, tnh hn nn t c nhit, v ngt nn vo c T, v m nn thm c thp, tuy nhin, cng cn phi bit tnh n a ln th t m dn xung nhiu hn. Phm nhng chng h ha bc ln, thy c chng ph ung, ph nuy v nhit ha thp; Thy c chng thy thng, cc kh, sn kh, tiu chy, h l, tiu nhiu, phong nhit, gn xng co rt th phi dng d, c lm cho n li thy o i, cho kh ha iu ha th gn xng t nhin th thi. Ch d khng ging nh Bch trut, v ng, tnh m, khng c tnh mt, v Bch trut l v

thuc ct yu b T, nhng d li l v thuc thanh nhit, li thy, nu dng n vo thang thuc, thuc hon th tnh cht v cng dng ca n hon ton ha hon. Cho nn khi mun c hiu qu th phi dng liu gp i so vi cc v thuc khc. Nhng cn nh rng ngi tn dch kh qu, to bn, m hn m chuyn gn, ph n c thai th khng nn dng v tnh n chuyn i xung cng nh hay tit t, thng li (Bn Tho Cu Chn). + d nhn sao ln c th kin T, ha thp; Dng sng c th b T, thm thp nhit, tiu m v m hi thi, ng thi c th thng thy, tiu thng v ch t (ng Dc Hc Thit Yu). + d nhn tr thp, hnh thy, tnh rt ha bnh, ngi khng bnh nu n n cng tt (ng Dc Hc Thit Yu).

O NHN

Xut x: Bn Tho Kinh Tp Ch. Tn khc: o hch nhn (bn Kinh), Thot hch nhn, Thot hch anh nhi (Ha Hn Dc kho), o nhn n, o nhn hch, n o nhn (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Prunus persica Stokes (Persica vulgaris Mill.). H khoa hc: Thuc h Hoa Hng (Rosaceae). M t:

Cy nh, cao 3-4m, thn nhn, thng c cht nhy n ra gi l nha o. L n, thun di c cung ngn, mc so le, phin l di 5 - 8cm, rng 1 - 1,5cnl, mp l c rng ca nhn, khi v c mi Hnh nhn. Hoa n c, mu hng nht, 5 cnh, nhiu nhy, qu hch hnh cu, u nhn c mt ngn lm vo chy dc theo qu, v ngoi c lng rt mn. Lc non mu xanh nht, khi chn lm m m. a l: Cy mc hoang v c trng nhiu ni, nht l Lng Sn, Sapa, Ngha l min Bc Vit Nam. Trng ht vo ma Xun. Thu hi s ch: Ht thu hoch vo ma thu, p v v ly nhn gi l o nhn. Phi kh. Lthu hi quanh nm, dng ti. + H dng o nhn, mun c tc dng hnh huyt th phi nguyn c v ln u nhn, mun c tc dng nhun to, hot huyt th ngm nc si ri bc v ngoi b i, b lun nht ri sao vng hoc sao vi cm, hoc t tn tnh, ty theo tng phng thuc, nhng nhn no 2 ht c c. Phn dng lm thuc: Ht (Persicae Semen), Hoa (Persicae Flos), nc ct ht o (Persicae aqua). M t dc liu: o nhn hnh bu dc, mt u nhn, hp, khng u. Ging v d lm vi Hnh nhn nhng rng v dt hn. V ht mng nguyn khng nt n, mu nu, , c nhiu ng nhn dc, nhn ht mu trng ng, c nhiu du l tt. Th v nt, mt, en l km cht lng. khng dng. Bo ch: o nhn chia lm 2 loi. - Mt loi cn nguyn v v u nhn, khi dng ga dp. Mt loi bc v v b u nhn di, khi dng ga dp. Bo qun: o nhn kh bo qun, rt d su mt. ni kh ro, y trong l kn c lt vi sng. Nn thng xuyn kim tra v d c mt.. Thnh phn ha hc: + Trong o nhn c nhng cht chnh sau: Amygdalin, Emulsin, Oleic acid, Linoleic acid, Glucosid kh Hnh nhn, Men kh Hnh nhn, Men ng Lactate, Vitamin B1, tinh du v du Lipid (Trung Dc Hc). + Amydalin, 24-Mrthylene Cycloartanol, Citrostadienol, 7-Dehydroavenasterol, Prunasin, Campesterol, b-Sitosterol-3-O-b-D-Glucopyranoside, Campesterol-3-O-b-DGlucopyranoside, b-Sitosterol-3-O-b-D-(6-O-Palmityl) Glucoyranoside, b-Sitosterol-3-O-bD-(6-O-oleyl) glycopyranoside, Methyl-a-D-Fructofuranoside, Methyl-b-D-Glucopyranoside, Trytophan, Glucose, Sucrose (Morisige H v cng s, Sinh Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1983, 37 (1): 46).

+ Chlorogenic acid, 3-caffeoxyquinic acid, 3-p-coumaroylquinic acid, 3-feruloylquinic acid Holler B v cng s, Phytochemistry 1983, 22 (2): 477). + Oleic acid, Lineleic acid (Farines M v cng s, C A 1986, 105: 75926b). Tc dng dc l: + Tc dng i vi huyt mch: cn chit xut o nhn c tc dng chng ng mu yu, gan mch, tng lu lung mu, tng mc cAMP trong tiu cu, c ch mu ngng t, co t cung, cm mu i vi sn ph sinh con so (Trung Dc Hc). + Do thnh phn du lipid ca o nhn chim n 45% v vy o nhn c tc dng nhun trng (Trung Dc Hc). + Nc sc o nhn c tc dng khng vim giai on u i vi sc vt thc nghim (Trung Dc Hc). + Nc sc o nhn c tc dng gim ho (Trung Dc Hc). + Glucosid Kh hnh nhn c tc dng c ch t bo ung th c chn lc (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, khng c (Bit Lc). + V ng, ngt, tnh bnh (Trung Dc Hc). + V cay, ngt, tnh bnh (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy Kinh: + Vo kinh th Quyt m Tm bo, tc quyt m Can (Thang Dch Bn Tho). + Vo kinh th Thi m Ph, th Thiu m Tm, tc Thi m T (Bn Tho Kinh Gii). + Vo kinh Can, i trng (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh Tm, Can, Tiu trng (Trung Dc Hc). + Vo 2 kinh Tm v Can (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Khu huyt , st trng, tiu trng (Bn Kinh). + T huyt nhit, nhun trng to, ph sc huyt, trc nguyt thy, th kinh, hnh huyt, hot huyt (Dc Phm Ha ngha). + Ph huyt, hnh , nhun to, thng tin (Trung Dc Hc). + Ph huyt, hnh , nhun to, hot trng (Trung Dc i T in).

+ Hot huyt, kh , nhun to, hot trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr kinh b, trng h, nhit bnh, sc huyt, phong t, st rt, t ng tn thng, huyt sng au, huyt to, to bn (Trung Dc i T in). + Tr b kinh, thng kinh, sau khi sinh sn dch ra khng dt, bng di cng au, chn thng do t ng, b nh p, inh nht sng ty, to bn ni ngi ln tui v sau khi sinh (ng Dc Hc Thit Yu). Cch dng: + Dng sng tr b kinh, c hn c cc trong bng, bng di y, au do t ng huyt. + Dng chn trong trng hp hot huyt i tin kh do huyt to. Liu lng: 4 16g. King k: + Chng huyt to, h, dng phi cn thn (Y Hc Nhp Mn). + Ph n c thai, n b khng c tr: cm dng (Trung Dc i T in). + Hng ph lm s cng tt (Bn Tho Cng Mc). + Cc chng kinh b do huyt kt m khng do tr, Sinh xong bng au do huyt h khng phi do ngng kt thnh khi, to bn do tn dch bt tc ch khng phi do huyt to gy nn b kt: khng dng (Bn Tho Kinh S). n thuc kinh nghim: + Tr tim au t ngt: o nhn 7 ht b v v u nhn, nghin, sc vi 1 chn nc, ung (Tru Hu Phng). +Tr n b nga m h: o n.hn, ga nt bc vi mng p vo ni au (Tru Hu Phng) + Tr h b l nga, li trng, thch ng, ht hong, khng bit ni au nga, hoc h ly, l v h b sinh trng n hu mn vy: o nhn 15 ht, 2 chn gim, 1 chn mui, sc cn 1 chn ung (Tru Hu Phng). + Tr sn hu c th nng nh la, ni da g: o nhn, nghin nt nh bn, trn vi m heo, bi hng ngy (Thin Kim Phng). + Tr i h, rong kinh khng dt: Hnh nhn t tn tnh, tn bt, ung vi ru, mi ln 8g, ngy 3 ln (Thin Kim Phng). + Tr tr nh thi tai: o nhn sao, tn bt, qun trong vi tha, nht vo trong tai hng ngy (Thin Kim Phng).

+ Tr phong, lm cho da tht quang nhun: o nhn 5 chn, b v, dng nc cm go np nghin vt ly nc, chng nng, dng ra mt rt tt (Thin Kim Phng). + Tr ngi hoang tng, thch qu m: o nhn rang b v, u nhn, 21 ht, sc ung vi nc ng tin (Thin Kim Phng). + Tr lit na ngi: o nhn 2.700 ht, b v v u nhn, ht no nhn i th khng dng, ly mt u ba thng ru ngon, ngm 21 ngy ri ly ra phi, qut nt lm vin bng ht ng ng ln, mi ln ung 20 vin vi ru (Ngoi i B Yu). + Tr nng trong xng, c th st: o nhn 120 ht, b v, b u nhn v ht nhn i, nghin nt, lm thnh vin . Sng sm mc nc ging gi l Tinh hoa thy ung, ung thuc vi ru cho say. C cch mt ngy ung mt ln, c n tht trong vng 100 ngy (Ngoi i B Yu). + Tr n ng vng m b sng, nga: o nhn sao thm, tn bt, ung vi ru, mi ln 8g, ngy 2 ln, nhng cng nn ga nt xc vo . Cng c th tr tr nh bu i sng au (Ngoi i B Yu). + Tr phong lao, sng c; co rt, sng au hoc au lan ti bng di hoc tht lng: o nhn 1 thng b v v nht, rang cho ra khi en, ri nghin nt nh cao, ly 3 thng ru trn u, ung nng cho ra m hi, dng khng qu 3 ln l khi bnh (Thc Y Tm Knh). + Tr st rt: o nhn 100 ht b v ln u nhn, cho vo t sa nghin nt thnh cao, (khng c cho nc lnh vo) ri cho 12g Hong n vo, lm thnh vin to bng ht ng ng ln, mi ln ung 3 vin vi nc nng, mt hng v pha bc trc khi ln cn (Bn S phng). + Tr tim au do qu ch: o nhn 1 chn, nghin nt, sc ung (Cp Cu phng). + Tr cc loi bnh sau khi sn hu, 'Thin Kim o Nhn Tin Phng tr cc loi kh ca tt c cc bnh n b sau khi sinh: o nhn 1.200 ht b v, u nhn v ht nhn i, rang, ga nt, thm mt u ri ru, nghin nh cho go, b vo trong bnh s nh, nu cch thy 1 gi, mi ln ung 1 mung canh vi ru nng (Bn Tho Kinh). + Tr sn hu huyt b: o nhn 20 ht, b v v u nhn, thm vo mt on Ng sen (Lin ngu), sc ung (ng Dao Kinh Nghim Phng). + Tr tr nh mi b l lot, sng bng nh bng la: o nhn nghin nt, p vo (T Mu B Lc). + Tr rng nhc, rng su: ly kim chm vo ht o nhn ri t trn n cho ra khi, xong thi tt i, nht vo ni rng au, ri ngm li, khng qu 6 ngy l khi (V Sinh Gia Bo). + Tr mi kh, mi nt, mi au: o nhn ga nt, trn vi m heo xc vo (Hi Thng Phng). + Tr to bn: o nhn 120g, b v, Ng th du 80g, mui n 40g, sao chn ri b mui v Th du i, mi ln nhai 5-7 ht o nhn (Thnh T Tng Lc).

+ Tr ho lao, bt rt: o nhn 120g b v v u nhn, gan heo l ci, 5 thng nc ng tin, tt c nu kh ht nc, b vo ci g ga nt, nu bnh lm vin bng ht ng ng, mi ln ung 30 vin vi nc nng (Thnh Hu phng). + Tr n ung km v suy nhc do lnh, (lnh lao), dn dn m yu, da en xm: o nhn 500 ht, Ng th du 120g, tt c cho vo trong cho rang bng than ri em o nhn b v th n hi vng, phi thm la, i cho c hl khi ra, tha lc cn nng b vo trong bnh, ly giy dy bt kn li, ng cho khng kh lt vo, hng ngy ung lc i. Chn o nhn 20 ht b v, nhai nh, vi ru nng, ung ht 500 ht l (Thnh Hu phng). + Phng nga sn lam chng kh, dch kh: o nhn 640g, Ng th du, Thanh dim mi th 160g, em sao cho chn, b vo bnh, y kn 7 ngy ly ra, b mui v Ng th du, em o nhn b v v u nhn i, mi ln nhai 10 - 20 ht. Nhng ngi i rng ni rt cn (Ton C S Tuyn K phng). + Tr sn hu huyt , bng au: ng quy 12g, Xuyn khung 6g, o nhn 12g, Gng li 6g, Cam tho 4g. Sc ung vi nc tiu tr nh hoc ru nng (Sinh Ha Thang Ph Thanh Ch N Khoa). + Tr ho nghch ln, suyn lm tc ngc: o nhn 120g b v v u nhn, dng l t nc ln nghin ly nc, trn vi hai chn nc cm, nu cho n (Thc Y Tm Knh). + Tr ho t ngt: o nhn 3 thng, b v, ga nt, b trong ni bt, kn nu chn r phi kh, gi vo ti vi, ngm trong 2 u ru 7 ngy, mi ngy ung 4 - 5 chn nh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ho lao, kh huyt khng thng, ngy cng m yu: o nhn 40g, b v v u nhn, ga nt, sc vi 1 thng nc ri b go vo nu cho n lc bng i (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr sn hu m h sng au: o nhn t, nghin nt, bi (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr sn hu huyt, kt khi sinh au nhc, n b khe mnh m kinh nguyt b tc: dng o nhn, ng quy, Thc dc, Trch lan, Din h sch, T mc, Ng linh chi, Hng hoa, Ngu tt, Sinh ia, ch mu tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr i trng huyt to gy nn to bn: o nhn, ng quy, Ma nhn, ia hong, Mch mn ng, Thc dc, Hong cm, Nhc thung dung, Cam tho (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr ni thng vng bng trn lm huyt sinh au: o nhn, Thin ging hng, Xuyn thng tho, Sn tra, Xuyn sn gip, Nh hng, Mt dc, Hng hoa, Tc on, ng quy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr kinh b do huyt : o nhn 12g, Hng hoa 4-20g, Tam lng 8g, ng quy 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tn thng do t ng, b nh p: o nhn 12g, Gi trng 6g, Kinh gii 12g, i hong 12g, Xuyn khung 6g, ng quy 12g, Qu tm 6g, Cam tho 4g, B hong 8g. Sc ung vi ng tin (o Nhn Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr to bn do tn dch kh: Hnh nhn, o nhn, Ha ma nhn, ng quy mi th 12g, Sinh a 16g, Ch xc 12g. Tn bt, vin vi mt ong, mi ln ung 8g, ngy 2 ln (Nhun Trng Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ng mch vim tc: o nhn, Hng hoa, ng quy, an sm, Xuyn khung, Xch thc, Ngu tt, Kim ngn hoa, Huyn sm u 10g, a mit trng, Tam lng, Nga trut u 6g, a long 10g, Thy it, Manh trng, Cam tho [sng] u 3g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham Kho: Cy o cn cho cc v thuc sau: a- V trng ca r (o cn bch b) c v ng, tnh bnh. C tc dng hot huyt, tn , tiu vim, st trng. Dng tr tn thng do b t ng, b nh, gy xng, au do huyt ngoi thng, tht lng au, inh nht. Bn trong sc ung 12-20g, bn ngoi ga nt p ni au. b - Nhnh non cy o (o th tim) kt hp vi r cy D min hoa, nhnh non ca cy Liu tr st rt. c- L o (o dip), sc, ra tr eczema, tr l nga. L ti ga nt p ngoi tr mn cc, inh nht, gh l. d - Hoa o (o hoa) c tc dng li tiu, tiu thng, thng tin. C th tr cc chng ph thng, c trng, tiu b, to bn. Sc 6 - 8g hoc tn bt ung, mi ln 2g, ngy 2 - 3 ln. e- o nhn l thuc vo kinh can, vo phn huyt, cng l v thuc thng dng hnh huyt, kh (Trung Quc Dc Hc i T in). + B kinh do huyt tch tr, au do chn thng, au g cc, tr sau khi sinh, cho n cc trng hp khng co dui c, lin h vi huyt b tr tr th o nhn l thuc tr chnh nhng chng y. Ngoi tc dng hnh huyt o nhn li c th nhun trng, thng tin ging nh Hnh nhn. L ng Vin cho rng Hnh nhn tr phn kh, cn o nhn tr phn huyt, thc ra c 2 v mi mt ci dng ging nhau, thuc kh hay thuc huyt khng phi l vn then cht. Dng mt mnh dc lc cng c hng, phn nhiu cng kt hp vi cc thuc nhun to t m, thch hp dng trong chng bn do m h tn dch rut kh to (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Hng hoa l hoa, cht nh i ln, lm tan c cc ch huyt lc tan lc t kinh lc. o nhn l ht, cht nng, di xung, tiu c huyt ti ch tn thng (ng Dc Hc Thit Yu). + o gp c ma xun, kh rt m, vo c phn huyt bin huyt hoi t thnh huyt mi. Thuc tr v huyt a s thuc mu , m o nhn th mu trng. Nhng v thuc ph huyt khc cng pht nhanh v mnh cn o nhn th ha hon, li thun, dng liu t th ch c th hot huyt, hnh huyt, dng lng nhiu th c th ph , trc (ng Dc Hc Thit Yu).

N B

Xut x: Bn Tho Chng. Tn khc: Th c, Lc cu (Bn Kinh), Bch lng kim (ng Bn Tho), Mc thc dc, Hoa cng, Mu n cn b (Bn Tho Cng Mc), Mu n b (Trn Chu Nang), Hoa tng, Huyt qu (Ha Hn Dc Kho), n cn (Qun Chu Dc Vt). Tn khoa hc: Cortex Moutan, Cortex Paeoniae Suffuticosae. H khoa hc: Thuc h Mao Lng (Ranunculaceae). M t: n b hoc Mu n b lqf v r ca cy Paeonia moutan Sims, Paeonia arborea Donn. l cy thn g sng lu nm. C th cao 1-2m, r pht trin thnh c. L mc cch, thng chia thnh 3 l cht, l cht gia li chia thnh 3 thy, mt trn mu lc, mt di c lng, mu trng nht. Hoa mc n c u cnh rt to. Trng 5 - 6 hay nhiu hn ty theo k thut trng hay ging chn la, mu tm hoc trng. a l: Cy ngun gc Trung Quc, hin nay Vit Nam di thc vo nhng ni c kh hu cao mt cc tnh pha Bc min ni nh Lo Cai, Sa Pa trc y mi dp gn Tt, Vit Nam nhp lm cy cnh v hoa n vo dp Tt, hoa p. Mu n l cy thch nhiu nh sng, cy khng sng c trong iu kin rm mt. Cy a trng trn t sn dc, lp t dy, tiu thot nc tt, hoc t ct pha nhiu mu, trng trn t nng r cy nh, chia ra nhiu nhnh, r li hay b thi; trng trn t ct en th r to nhng v li mng. Mu n thch trng trn t mi khai hoang, rt s lin canh v cy d sinh ra nhiu su bnh hi, sn lng v cht lng u thp.

Thu hi, s ch: Mu n sau khi trng c 3 nm th thu hoch. Khong thng 7-11. Thu hoch Mu n vo ma thu nng sut cao hn ma h t 10-15% v c cht lng tt hn. Khi thu hoch, thng dng mt ci co 2 rng, rng co di 30-50cm, to bng ngn tr, vi khong cch ca rng 10- 12cm. Khi cuc nhn vo cc khe t nt chung quanh gc cy m cuc, cuc bi dn cho n khi bi ly c ht r, cn thn khng r b xy xt. Trung bnh mi mu thng thu hoch c t 1000-1500kg r ti. Sau khi thu hoch, ct ht r t, ra sch t ct, dng mnh tre hoc mnh thy tinh co sch lp v ngoi, nu gp tri ma, th khng co v v khng rt rut r vi s nh hng n cht lng dc liu. Trong qu trnh phi nng, ti phi mang vo, khng nn xp thnh ng v lm vy r c v chua, mu en, c cht du lm gim cht lng. Phn dng lm thuc: V r (Cortex Mutan). V sc en nu, tht trng, nhiu bt. V dy, rng, khng dnh li, mi thm l tt. M t dc liu: V r kh hnh ng hoc hnh na ng. Mt cnh thng c vt nt dc, hai mp cun cong vo trong, di ngn khng nht nh, dy khong 0,3cm. Mt ngoi mu nu tro hoc nu ta, c vn dc, c vt so ngang hnh trn di, hi li, c vt ct ca r t. Mt trong mu nu hoc mu vng tro nht, c vn sc nh, c nhiu chm nh bc (tinh th). Cht cng gin, d b gy, mt gy tng i phng, c bt. Lp ngoi mu nu tro hoc mu phn hng, lp trong mu phn trng. Mi thm c bit, v hi ng, cht, hi t li (Dc Ti Hc). Bo ch: + Ra sch, dng dao con rch mt ng theo chiu dc ca r, bc ly v b li, ct thnh on di 13 - 17cm ngm vo nc sch t 10 - 15 pht, vt ra sy kh. C th khng co b v ngoi, ch b li, khi dng tm nc mm, xt lt, phi kh dng, c khi tm ru sao qua,hoc sao chy ty n thuc (Trung Dc i T in). + Mua v ra sch bi bm, mm mt m, nu cn li th b i. Bo lt mng phi trong rm mt. C th tm ru, sao chy ty theo n. Bo qun: V r gin, d dp nt, phi ng vo thng g hoc st tre cng, chng m v d b su mt ph hoi. Thnh phn ha hc: + Paeoniflorin, Oxypaeonilorin, Benzoylpaeonilorin, Paeonol, Paeonolide, Paeonoside, Apiopaeonoside (Vu Tn, Dc Hc Hc Bo 1985, 20 (10): 782). + Benzoyloxypaeonilorin (Bc Xuyn Hun, Sinh Dc Hc Tp Ch [Nht Bn] 1979, 33 (3): 171).

+ 2, 3-Dihydroxy-4-Methoxyacetophenone, 3-Hydroxy-4-Methoxya cetophenone (Lin Hang Ching v cng s, C A 1991, 115: 99062z). + 6-Pentagalloylglucose (Takechi M v cng s, Planta Med 1982, 45 (4): 252). Tc dng dc l: + Tc dng khng vim: do cht Phenol n b (Trung Dc Hc). + Cc Glucosid khc ca n b c tc dng khng vim mnh hn (Trung Dc Hc). + In vitro, nc sc n b c tc dng khng khun mnh i vi trc khun thng hn, t cu khun vng, lin cu khun dung huyt, ph cu khun, trc khun bch hu (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Phenol n b c tc dng gim au, an thn, chng co git, gii nhit do c ch trung khu thn kinh (Trung Dc Hc). + Trn thc nghim, Phenol n b c tc dng chng gy lot trn chut b kch thch, c ch xut tit d dy ca chut (Trung Dc Hc). + n b c tc dng chng chut nht c thi sm. Phenol n b lm cho nim mc t cung sc vt xut huyt, thng kinh (Trung Dc Hc). + Nc sc n b v Phenol n b u c tc dng h p. Nc sc khng c Phenol n b khng c tc dng h p ko di hn (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh hn (Bn Kinh). + V ng, hi hn, khng c (Bit Lc). + V chua, cay, tnh hn (Trn Nam Bn Tho). + V cay, ng, tnh mt (Trung Dc i T in). + V cay, ng, tnh hi hn (ng Dc Hc Thit Yu). Qui kinh: + Vo kinh Ph (Li Cng Bo Chch Lun). + Vo kinh th Quyt m Tm bo, tc Thiu m Thn (Trn Chu Nang). + Va kinh Tm, Can, Thn (Trung Dc i T in). + Vo kinh Tm, Can, Thn v Tm bo (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Ha huyt, sinh huyt, lng huyt (Bn Tho Cng Mc). + Ph huyt, hnh huyt, tiu trng h, tr nhit phn huyt (Trn Nam Bn Tho).

+ Thanh nhit, lng huyt, ha huyt, tiu (Trung Dc i T in). + Thanh huyt nhit, tn huyt (ng Dc Hc Thit Yu). Ch tr: + Tr nhit nhp dinh huyt, st v chiu, pht ban, can dng vng ln, kinh nguyt khng u, inh nht sng ty, au do ngoi thng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr nhit t thuc n nhit bnh nhp vo phn dinh, pht ban, kinh git, th huyt, chy mu cam, tiu ra mu, tiu ra mu, kinh b, trng h, trng ung, ung nht do huyt nh tr (ng Dc Hc Thit Yu). Liu dng: 8 20g. King k: + Ght Th ty t (Bn Tho Kinh Tp Ch). + K H tuy [ng] (C Kim Lc Nghim). + K Ti (Nht Hoa T Bn Tho). + S Bi mu, i hong (ng Bn Tho). + V kh h hn, tng ha suy: khng dng (c Phi Bn Tho). + Nhit phn kh, ph n c thai, kinh nguyt nhiu u khng dng, T v h hn cm dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr trng ung, rut d vim cp: n b, i hong, o nhn, ng qu t, Mang tiu (i Hong Mu n B Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr vng h b l lot, hm mt l su: Dng 4g bt Mu n b, sc ung ngy 3 ln (Tru Hu Phng). + Tr dch hon x xung, cng ln lm cho khng c ng c: Mu n b, Phng phong, hai v bng nhau, tn bt, mi ln ung 8g vi ru (Thin Kim phng). + Tr b thng do dao chm, huyt r ra: Mu n b tn bt, ung chng 3 nhm ngn tay vi nc l i tiu ra huyt (Thin Kim Phng). + Gii cc loi ng c trng th: dng Mu n (r) tn thnh bt, mi ln ung 4g, ngy 3 ln (Ngoi i B Yu). + Tr ph n b chng mu xu (c huyt) cng ln t mt, hay gin d: Mu n b 20g, Can tt (t cho ht khi) 20g, sc vi 2 chn nc cn 1 chn, ung (Ch Chng Bin Nghi). + Tr tn thng huyt: dng Mu n b 80g, Manh trng 21 con, sao qua, ri tn bt, mi bui sng ung 4g vi ru nng th huyt s ha ra nc tiu ra ngoi (Trinh Nguyn Qung Li phng).

+ Tr thng hn nhit c gy nn mn nht to bng ht u: Mu n b, Sn chi t nhn, Hong cm (b li en), i hong (sao), Mc hng, Ma hong (b r, t). Sc ung (Mu n Thang Thnh T Tng Lc). + Tr m h, h nhit, bnh nhim thi k phc hi hoc bnh nhim st ko di: n b 12 16g, Thanh hao 8g, Mit gip 20g, Sinh a 16g, Tri mu 8g, sc ung (Thanh Hao Mit Gip Thang n Bnh iu Bin). + Tr m h huyt nhit, pht st na m, nng trong xng: n b, Phc linh, Thc a, Hoi sn, Trch t, Hong b, Tri mu (Tri B a Hong Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr kinh nguyt n sm, st v chiu, c kinh huyt en km c huyt c cc mu, lng nhiu: Mu n b 12g, Thanh hao 12g, a ct b 12g, Hong b 8g, Thc a 16g, Bch thc 12g, Phc linh 12g, sc ung (Thanh Kinh Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt , kinh nguyt b: Mu n b 12g, Nhc qu 2g, Mc thng 12g, Xch thc 12g, Mit gip 12g, o nhn 12g, Th qua cn (Vng qua cn) 12g. Sc ung (Mu n Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr chn thng do t ng, b p nh, huyt au nhc: Mu n b 12g, ng quy 12g, Ct toi b 12g, Tc on 12g, Nh hng 8g, Mt dc 8g, o nhn 12g, Xuyn khung 6g, Xch thc 12g, Sinh a 12g. Tn bt hoc sc ung (Mu n B Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr inh nht: Mu n b 20g, d nhn 40g, Qua lu nhn 8g, o nhn 12 ht. Sc ung. (Mu n B Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr huyt p cao, x cng ng mch: n b 8 12g, Cc hoa 12g, Kim ngn 20g, K huyt ng 20g, Thch quyt minh 20 40g, Bi lan 12g, sc ung (n B Cc Hoa Thang S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ph n sau khi sinh b chng huyt nhit: n b 8g, Chi t 8g, ng qui 12g, Thc a 16g, Bch thc 12g, Xuyn khung 8g, sc ung (n Chi T Vt thang - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr mi vim d ng: Dng nc sc dung dch n b 10%, ung mi ln 50ml, 10 ln l 1 liu trnh, c kt qu tt (S Tay Lm Sng Trung Dc). Tham kho: + Mu n b, Qu chi u c th thng tr trong huyt mch, Mu n b c tnh lnh m thng nhit , Qu chi c tnh m m thng hn (Trung Quc Dc Hc i T in). + Nhng trng hp t ng chn thng gy t mu di da hoc trong ni tng gy au nhc, dng thuc l huyt c thm n b lng huyt, ha , c kt qu tt (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ n b c th dng trong cc bi thuc tr ban xut huyt do gim tiu cu nguyn pht, tr l c kt qu tt (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Trong nhiu bnh ph khoa lo huyt, dng n b kt hp vi Qu chi lm tng thm tc dng hot huyt, kh nh bi Qu Chi Phc Linh Hon, tr vim phn ph hoc bi n Kinh Thang tr kinh nguyt khng u ... (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Thuc lng huyt a s c v ng, tnh hn, thin v cm mu. Thuc hot huyt a s c v cay tn, thin v kh . Mu n b th c tnh v va lnh mt, cay, tn, kim c, v vy c th lm cho mt huyt m khng gy ra tr, li c th hot huyt m khng lm cho huyt chy by, v vy, n b l v thuc ch yu ca phn huyt (ng Dc Hc Thit Yu). Phn bit: + Mu n c nhiu loi, Trung Quc mi a phng trng mi loi khc nhau. An Huy trng loi Mu n hoa n, c hoa mu hng hoc trng v c coi l loi tt nht. Loi ny thuc loi cy trng nhng c ni cng thy c pht hin mc hoang. Vng trng ch yu ca cc loi Mu n l ng Lng (An Huy), khu Nam Lng, ni Phng Hong, H Bc, Vn Nam, Qu Chu. + Mu n cn phn bit vi cc cy Bng Trang, nhn dn cng thng gi l Mu n. a) - Mu n, n , Bng trang , Trang son ( Ixora coccinea Unn.) h Rubiaceae. l cy nh cao 0,6 1m. L mc i, gn nh khng cung, phin l hnh bu dc, hai u nhn, mt trn xanh bng, l km nu. Hoa nh, di, mu , mc thnh xim dy c u cnh. Qu trn mu tm, mi c mt ht cong. Ma hoa qu thng 3 - 10. Dn gian dng r ca n tr phong thp, cm st, iu kinh. b) - Mu n tu, Trang hp, Trang tu ( Ixora chinensis Lamk., Ixora stricta Roxb.). c) Mu n trng, Trang trng, n trng (Ixora nigricans R. Br. ex Wight el Arn.) h Rubiaceae. l cy nh, cnh non dt mu en v sa u trn v xm sng. L thun bu dc, hnh ngn gio hay tri xoan ngc nhn u, gc trn hay nhn, bng v en mt trn, nu xm mt di, dng mng, di 10 - 22cm, rng 2 - 6cm, l km hnh bu dc nhn u. Hoa tp hp thnh xim hay ng u cnh hay nch l, cung chung phn t mang hoa trng xp dy c, l bc mnh. i 4. Trng c ng thun hp hnh tr, pha trn chia 4 thy. Nhy 4. Bu 2 , 2 u nhy cun li. Qu hch, v qu en bng, c 2 , mi cha 1 ht. Ra hoa thng 3-5, ra qu thng 4 - 6. Kinh nghim dn gian ly l tr l, nu nc ung sau khi sinh. C ngi cn dng tr lng au, i h bng cch sc r ung. d) Mu n vng, n vng, Trang vng (Ixora coccinea L. var. lutea Corr.) thuc h Rubiaceae). L cy nh khng lng, l thon, gc hp t t, cung ngn, 7 - 8 cp gn, l km cao 6 - 7mm. Chy hoa nh ng ngn, di 3 - 5cm. Cnh hoa di l,2cm, u trn hay t. Qu hch. Ra hoa vo thng 4. Kinh nghim dn gian dng r sc ung an thn, chng nn ma. Hoa v l nu canh n kch thch tiu ha. ) Phn bit vi Xch thc, D mu n.

3 - Khc vi cy n l , cn gi l n ta, Liu , n mt tri (Excolecaria cochinchinensis Lour., Excoecaria bicolor Hassk.). L cy nh, cao chng 1m. L mc i. Mt trn xanh bng, mt di mu ta. Mp l kha rng. Hoa mc thnh bng k l hoc ngn cnh. Hoa c nh, di. Hoa ci to hn. Qu ba mnh v, Ht mu nu nht. Cy c trng nhiu ni, dng l lam thuc v trng lm cnh. Sc ung tr mn nga, mn nht, kit l, tiu ra mu, tiu lng lu ngy (Danh T Dc Hc ng Y).

I HONG

Xut x: Bn Kinh. Tn gi: 1- C mu rt vng, nm vo ming thy lo xo v c bt nc vng nn gi l i hong. 2- C chc nng thay c i mi nh dp lon nn gi l Tng qun. 3- Khi ct ra thy c vn nh gm (l loi tt) nn gi l Cm vn i hong. 4- Cy c nhiu T xuyn, nn gi l Xuyn i hong, Xuyn qun, Xuyn vn... (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khc: Hong lng (Bn Kinh), Tng qun (L Th Dc Lc), Ha sm, Phu nh (Ng Ph bn tho), Ph mn, V thanh h, Cm trang hong (Ha Hn Dc Kho), Thit ngu i hong (Bn Tho Cng Mc), Cm vn, Sanh qun, n kt, Sanh cm vn, Ch qun, Xuyn qun, Ch cm vn, Sanh i hong, Xuyn vn, Xuyn cm vn, Tu ch qun, Thng qun qun, Cm vn i hong, Thng tng qun, Ty khai phin, Thng tng hong (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Rheum palmatum Baill.

H khoa hc: H Rau Rm (Polygonaceae). M t: i hong Rhem palmatum Baill Trung Quc cn gi l Chng dip i hong, l cy tho sng lu nm, thn hnh tr trong rng, cao 1m, ngoi nhn. R phnh thnh c mu vng, sm, mi thm hng. L mc so le, c cung di, phin l hnh tim to bng ci qut, u nhn, mp kha rng tha v su, dng nh chia thu nng khng u, Hoa mc thnh chm di mu tm. Qu b 3 cnh. Phn bit: Ngoi cy Chng dip i hong va m t trn ra, ngi ta cn dng 2 cy sau, cng gi l i hong. 1- Dc dng i hong (Rheum officinale Baill), l cy sng lu nm. R mp dy, th mnh hnh vin chy ngn, v mu nu tm en, mt k mu vng. Thn ng thng trong rng. Gc sinh l ln mc so le c cung di phin l hnh trn hoc trng trn pha cung hnh tim, ng knh 40-70cm, phin khng chia thy m ch ct su chng 1/4, hai bn mp c rng ca, thn sinh ra tng i nh. Hoa t ln hnh vin chy sinh nh c mu lc nht hoc vng trng. Qu m, di, trn, hnh 3 cnh. 2- ng c c i hong (Rheum tanguticum Maxim. Et Regel - Rheum palmatum L. var Tanguticum Maxim) cng l mt cy sng lu nm. R th to, thn cao ti 2m, gia rng mt ngoi nhn. L di to, di, c cung di, phin l hnh tim nhng x thnh 3-7 thy, mp thy nguyn hoc hi c rng ca. L pha trn thn nh hn. Hoa t mc thnh chm, khi cn non hoa c mu tm . a l: Hin nay phi nhp Trung Quc v mt s nc chu u, thng ngi ta cho loi Trung Quc tt hn. i hong l cy nhp ni, cn c trng min ni cao nh Sa Pa mi thu hoch c. Cy a kh hu m mt nhng vng cao trn 1km (so vi mt nc bin). Trng bng cch gieo ht. Thu hi, s ch: Sau 3 nm th thu hoch c vo thng 9-10. o c cy ct b thn chi, r con, ly c co v ngoi, ra sch, nguyn c hay b i ra phi cho mau kh. c bit khng nn dng dao sc thit co v ngoi v lm nh th s bin c i hong thnh mu en. Phn dng lm thuc: Thn, r (Radix et Rhizoma Rhei). M t dc liu: Thn r (cn gi l c) ln di 5-17cm c khi ln hn na, rng 4-10cm, dy 2-4cm hoc khoanh trn, trn mt c bi mu vng p, chc cng v thm gt, ct ra trn nhnh, cn

dnh vo rng l tt. Ty theo loi, c th mm u c mu vng en c th tht kh t du. Loi du nhiu bng l tt (Dc Ti Hc). Bo ch: em nguyn c ngm vo nc lnh, vt ra ri vi b t, sau 2-3 ngy xem thy gia li mm ti ri th ly xt hoc bo lt mng phi kh. Khi dng c th dng sng sao vi ru, sao chy en, hoc chng...ty theo lng y. Php ch i hong c nhiu cch: + em i hong chng vi ru cho nt, phi nng, ri tn bt, dng mt trn vo ch thnh tng vin nh, phi kh (Trung Dc i T in). + Dng i hong phin thm ru chng my ln l c (Dc Ti Hc). + Ngm thuc sng vo nc cho mm, ly ra, thi thnh phin, phi kh. Dng sng hoc sao vi ru, hoc sao thnh than hoc hp ch (ng Dc Hc Thit Yu). Cch dng: 1- Tm, sao c tc dng tr huyt b. 2- Dng sng lm thuc t h thanh nhit (Phng Php Bo Ch ng Dc). Thnh phn ha hc: + Rhein, Aloe-Emodin, Emodin, Physcion, Chrysophanol (Tiu Bi Cn, Dc Hc Hc Bo 1980, 15 (1): 35). + Physcion-8-O-Glucoside, Aloe-Emodin-8-O-Glucoside, Chrysophanol-8-O-Glucoside, Emodin-1-O-Glucoside, Emodin-8-O-Glucoside, Chrysophanol-1-O-Glucoside, Rhein-8-OGlucoside (Fairbairn J W v cng s, Pharm Weekbl, 1965, 100: 1493). + Rheinoside A, B, C, D (Sn Ngn Kiu, Nht Bn Sinh Dc Hc Hi 31 Hi Nin Hi Yu Ch Tp 1984: 12). + Palmidin A, B, C, Sennidin A, B, C, Reindin A, B, C, Sennoside A, B, C, D (Lemli J v cng s, Planta Med, 1964, 12 (1): 107). Tc dng dc l: + Cht gy tiu chy ca i hong l Anth raquinone. Tc d ng ca thuc ch yu l di t trng, thuc lm cho trng lc ca on gia v cui i trng tng, nhu ng rut tng, nhng khng tr ngi cho vic hp thu cht dinh dng ca tiu trng. Nhng trong i hong c cht Tanin v th sau khi tiu chy thng hay c to bn. Hoc liu nh ( t hn 0, 3g/kg) thng gy to bn (Chinese Hebral Medicine). + Tc dng li mt: Nc sc i hong lm tng co bp ti mt, gin c vng Oddi khin mt bi tit (Trung Dc Hc). + Tc dng cm mu: thuc c tc dng cm mu, rt ngn th gian ng mu, lm gim tnh thm thu ca mao mch, ci thin bn ca thnh mch, lm tng Fibrinogene trong

mu, lm mch mu co tht tng, kch thch ty xng to tiu cu, nh lm tng nhanh thi gian ng mu. Thnh phn cm mu ch yu l cht Chrysophanol (Trung Dc Hc). + Tc dng khng khun: i hong c tc dng khng khun rng, ch yu i vi t cu, lin cu, son g cu khun lu, trc khun bch hu, trc khun thng hn, ph thng hn, kit l. Thnh phn c ch vi khun ch yu l dn cht ca Anthraquinone. Thuc cn c tc dng c ch mt s nm gy bnh v virt cm (Trung Dc Hc). + Nc sc i hong cho ch gy m ung, gy h p. Liu nh ca i hong kch thch tim ch, liu ln ngc li, c tc dng c ch (Trung Dc Hc). + Thnh phn Emodin v Rhein trc tip c ch s sinh trng ca t bo ung th ca Melanoma, ung th v v ung th gan km trng nc bng ni chut (Chinese Hebral Medicine). + Nc sc i hong c tc dng li tiu, bo v gan v gim Cholesterol mu i vi th b gy cao Cholesterol v cho ung thuc. Tuy nhin vi ch bnh thng th khng c tc dng (Chinese Hebral Medicine). Tnh v: + V ng, tnh hn (Bn Kinh). + Tnh rt hn, khng c (Bit Lc). + V ng, tnh hn (Trung Dc Hc). Qui kinh: + Vo kinh T, V, i trng, Tm bo, Can (Trung Dc Hc). Tc dng: + ng ch trng v, kh h sinh tn,. thn g li th y cc, u trung, ha thc; an ha ng tng (Bn Kinh). + Luyn ng tng, thng kinh, li thy thng, ph m thc, lnh nhit tch t, sc thc, li i tiu trng (Dc Tnh Bn Tho). + T nhit thng tin, ph (Trung Dc Hc). Ch tr: + Tr kt tch trng v do thc nhit, huyt kt khi vng bng, kinh nguyt b, cung to do thc ha, nn ra mu, chy mu cam, tiu vim , bng nng (xc ngoi). Liu dng: 4- 20g. Tn bt dng nn gim liu lng, dng ngoi ty . Ch : + V ny khng nn sc lu, khi sc thuc c ri mi b vo ung. King k:

n b c thai, ph n thi k c thai hoc sinh . C th suy nhc, dng rt cn thn. Bn ngi gi, bn do huyt cm dng. Bo qun: ni kh ro, d b bin mu v su mt, nn phi kh v y k, vo ma h thnh thong phi li. n thuc kinh nghim: + Tr cc chng l gy ra bi m sinh ra, h n vo l ma ra, u do c m trong ngc: i hong 40g, Cam tho (chch) 10g, sc vi mt t nc cn li na t, phng php ny qut m ra ht, nu b H thin cao vo lm hon th li cng tt (Kim Qu Yu Lc). + Tr trng v c thc nhit, to bn: i hong 10 - 15g, Hu phc 8g, Ch thc 8g, sc, ha Mang tiu 10g ung (i Tha Kh Thang Thng Hn Lun). + Tr trng v c thc nhit, to bn: i hong 10-15g, Ch thc, Hu phc u 6-8g, sc ung (Tiu Tha Kh Thang Thng Hn Lun). + Tr ma ra mu, chy mu mi, tm kh bt tc: i hong 80g, Hong lin, Hong cm, mi th 40g, sc vi 3 chn nc, cn 1 chn ung (T Tm Thang - Kim Qu Yu Lc). + Tr bng au do trng ung, to bn: i hong 12g, Mu n b 16g, o nhn, ng qua t, Mang tiu mi th 12g, sc ung (i Hong Mu n B Thang Kim Qu Yu lc). + Tr huyt tr, kinh b v sn hu huyt, bng di au nh ct: i hong 12g, o nhn 12g, Mit trng 4g, sc ung (H Huyt Thang Kim Qu Yu Lc). + Tr nn ra mu, au xc ln: Xuyn i hong 40g, tn bt. Mi ln ung 4g, sc vi 1 chn nc Sinh a, cn na chn, ung (Gin Yu T Chng phng). + Tr nhit bnh ni sng: Xuyn i hong 200g, xt nh, sao hi ri tn bt, dng Lp tuyt thy 5 thng nu c li nh cao. Mi ln ung na mung cf vi nc lnh (Thnh Hu phng). + Tr tht lng au, chn au do phong kh: i hong 80g, xt nh con c, trn mt t sa vo, sao kh ng cho en. Mi ln dng 8g sc vi 3 chn nc ln v 3 lt Gng, ung lc i. Sau khi ung x ra vt d nh mi th gim au (Hi Thng phng). + Tr phong nhit tch n bn trong, ha m di, tr tc y, tiu thc, ha kh, dn huyt: i hong 160g, Khin ngu t mt na sao, mt na sng, tt c 160g tn bt, trn vi mt lm vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 10 vin vi nc. Nu cn lng mnh hn th c th tng ln 20 vin. Trong sch V Sinh Bo Gim dng To gip nu cao, ha vi thuc bt lm thnh vin, gi l Cn m Hon hoc Ton Chn Hon. Ngy xa, Kim Tuyn Tng ung c hiu qu nn ban cho ci tn Bo An Hon (Kinh Nghim phng). + Bi thuc Cn m Hon tr m gy ra trm th bnh, ch tr tiu chy, trc hay sau khi c thai th cm dng: dng i hong tm ru chng chn, sc mng phi kh 320g, Sinh hong cm 320g, Trm hng 20g, Thanh mc thch 80g v Dim tiu 80g, cho vo ni, ly t st trt kn, t cho ln ri nghin bt 80g. Cc v trn u tn bt, ly nc lm vin, to bng ht ng ng. Thng ung 10-20 vin, bnh nng ung 50-60 vin, nh hoc

chm ung 70-80 vin, cn gp th ung 120 vin vi nc nng, nm yn ng c ng trc m tr thng tiu. Ung ngy u ra ht bo bt, sau ra nht di, nu cha th ung tip. Ngy xa. Vng n Qun hng nm dng bi ny cha lnh hng vn bnh (Dng Sinh Ch Lun phng). + Tr n b kinh huyt khng thng, xch bch i, rong kinh, tiu ra mu, cc chng lm, sn hu tch huyt, bng au g c cc, n ng b ng lao tht thng, tr con b nng st v chiu, dng hiu qu rt nhanh: Cm vn i hong 1 cn chia lm 4 phn: Mt phn ngm vi 1 chn ng tin, mui n 8g, ngm 1 m, xt mng phi kh; 1 phn dng ru ngon tm 1 chn trong mt ngy, bo mng, li ly Ba u nhn 35 ht sao vi n, ti khi Ba u vng th b i, ch ly i hong; Mt phn ngm 1 chn nc vi Hng hoa 160g nu mt m, xt mng, phi kh; Mt phn dng 4 lng ng quy b vo mt chn gim nht tm mt m phi kh, b Quy i, xt lt mng, phi kh. Tt c tn bt, trn vi mt lm thnh vin to bng ht ng ng. Mi ln ung 50 vin, lc i vi ru m. Ch khi i cu ra nhng vt d l c hiu nghim (Y Lm Tp Yu phng). + Tr cc loi bnh tm phc, cc loi bnh him ngho: Ba u, i hong, Can khng mi th 40g, tn bt, trn vi mt, qut mt ngn chy ri vin bng ht u nh. Mi ln ung 3 vin. H khi tr con chm va lm tm bng cng au nh di chm, dao ct, th gp, cm khu, cht ln quay, ly nc m hoc ru cho ung vi thuc thm 3 vin na, khi no trong bng chuyn si l c, ti khi tiu hoc ma ra l tt. Nu ming cm khu, cy rng thuc vo, bi ny ca Trng Cnh, ng Bi T chc T Khng i ra lm tn nhng khng hay bng vin ( Kinh phng). + Tr trong bng cng y, b khi, c hn cc: dng i hong 400g, tn bt, 3 thng gim, 2 mung mt ong, trn, nu ln lm vin, to bng ht ng ng ln. Mi ln ung 30 vin vi nc gng sng, khi no ma hoc i tiu l c (Ngoi i B Yu ). + Tr bng sn tch khi: Phong ha thch hi, tn bt, na cn, sao tht chn xong i ngui, b bt i hong 40g sao chn, b bt 20g Qu tm vo, sao qua ri cho gim go vo lm thnh cao, pht vo vi, dn ln ni au (an Kh Tm Php). + Tr bng sn tch khi: i hong 80g, Phc tiu 40g tn bt, ly ti m nhuyn trn dn (hoc gia thm 40g A ngy rt hay) (an Kh Tm Php). + Tr tch t lu ngy khng khi, i tiu tin khng thng, c cm gic nh ci g thc ln tri tim, bng snh cng au, n khng tiu: i hong, Bch thc mi th 80g, tn bt, trn h lm vin, to bng ht ng ng ln, mi ln ung 40 vin, ngy 3 ln, h thy chuyn l c (Thin Kim phng). + Tr cam tch, t tch, dng cho ngi ln cng nh tr con: Cm vn i hong 120g, tn bt. Ly mt chn gim vo trong ni t, nu la nh thnh cao, b trn ming ngi phi nng v sng 3 ngy m, nghin nt. Li dng Lu hong 40g, Quan qu chi 40g, tn nhuyn. Tr nh di 10 tui, dng 2g, ngi ln 6g, ung vi nc cm. King tt c cc loi thc n sng lnh, ch dng cho trng na thng, nu iu tr mt ln khng lnh, th na thng sau ung mt ln na (Thnh T Tng Lc). +Tr tr nh b loa lch, si u hoc bng snh, ri li khi, pht sinh nhiu bin chng: i hong loi tt 360g, b v, ga nt, tn bt. Ly 3 thng ru ngon vi go b vo trong bt snh, em nu cch thy thnh cao, vin thnh hon, to bng ht ng ng. Tr nh di 3

tui: ung 1 ln 7 vin mi ngy. Nu tiu ra phn nh nc mi xanh l tt, nu ung vo khng h th phi thm t t, nu h qu phi gim bt. King n vt c, m cn cho con b cm ung (Thi Tri phng). + Tr cc loi nng ca tr nh: i hong nng chn, Hong cm mi th 40g tn bt, luyn mt lm vin, to bng ht m ln. Mi ln ung 5-10 vin vi mt( C th thm Hong lin gi l Tam Hong Hon -Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). + Tr ct chng, tch nhit, vng m dn dn: i hong 4 phn, sc vi 5-6 chn ng tin cn 4 chn, b b, ung 2 ln lc i (Qung Li phng). + Tr xch bch trc, lm chng: i hong tt, tn bt. Mi ln dng 6 phn. Dng 1 ci trng g, soi thng 1 l, xong b thuc vo, khuy u, chng chn, n lc i, khng qu 3 ln (Gin Tin phng). + Tr tng ha b kt: Bt i hong 40g, bt Khin ngu 20g. Mi ln ung 12g. C quyt lnh th ung vi ru, khng c quyt lnh m bt rt tim th ung vi mt (Bo Mnh Tp). + Tr cc chng l giai on u: i hong nng chn, ng quy mi th 12g, ngi mnh dng ti 40g, sc ung cho i cu. C th thm Binh lang (Tp Gin phng). + Tr nhit l mt rn: i hong 40g, ngm ru na ngy, sc ung cho i cu (Tp Gin phng). + Tr suyn t ngt mun cht, khng ni c, nn e di nht: i hong, Nhn sm, mi th 20g, sc vi 2 chn nc cn 1 chn, ung nng (Th Y c Hiu phng). + Tr n b huyt tch au: i hong 40g, ru 2 thng, nu tht si, ung th i cu c (Thin Kim phng). + Tr sn hu ra huyt khi: bt i hong 40g, gim ngon na thng, nu thnh cao, lm thnh vin, to bng ht ng ng. Mi ln ung 5 vin vi gim nng, ung lu s khi (Thin Kim phng). + Tr chng kh thng do huyt kh: Cm vn i hong, ngm ru, xt mng, phi kh 160g, tn bt. Gim ngon 1 thng, nu thnh cao, trn thuc bt lm thnh vin to bng ht sng. Mi ln ung 1 vin vi ru trc khi i ng, i tin thng 1-2 ln th cht c hng hng t nhin ra, l bi thuc hay iu kinh (c th thm Hng ph) (Tp Nghim phng). + Tr n b m h au: i hong 40g, Dm 1 thng sc ung (Thin Kim phng). + Tr dch hon sa xung gy nn au: bt i hong tm gim, xc vo , kh th thay ci mi (Mai S phng). + Tr thp nhit, chng mt khng chu ni: i hong sao ru, tn bt. Mi ln ung 8g vi nc tr, l tr tiu c tnh cp thi (n Kh Tm Php). + Tr tr nh no b nhit, thng mun nhm mt: dng i hong 0,4g, ngm vi 3 chn nc 1 m. Mt tui: ung na chn, cn d th bi ln u, kh th bi tip (Diu Ha Chng Ch Bo phng).

+ Tr mt au, mt nghim trng: dng T Vt Thang thm i hong sc ru ung (Truyn Tn Thch Dng phng). + Tr rng au do v ha: Ngm mt ngm nc, ly giy cun li, ly bt i hong, au bn no thi vo mi bn y (Nho Mn S Thn). + Tr rng au do phong nhit: i hong b vo trong bnh, t chy tn tnh, ri tn bt, xc bui sng v chiu (Thin Kim phng). + Tr chn rng thng ra mu, l rng dn v ming hi: i hong ngm vi nc vo go cho mm, Sinh a hong, hai th u xt vng quanh 1 lt, hp c hai th dn ln ch au, mt m l khi, cha lnh phi dn li. King ni chuyn (Bn S phng). +Tr ming l lot: i hong, Kh phn, 2 v bng nhau, tn bt, xc vo, ra nht di l tt (Thnh Hu phng). + Tr trong mi l lot: Sinh a hong, Hnh nhn u gi nt, trn vi m heo, xc vo (Thnh Hu phng). + Tr trong mi l lot: Sinh a hong, Hong lin mi th 4g, X hng 1 cht, tn bt, trn du xc vo (Thnh Hu phng). + Tr t trn cao ri xung hoc g lm b thng, cc loi tn thng lm huyt, ngng tch, au khng chu c: ru i hong nu 40g, Hnh nhn b v 21 tri, nghin nh, 1 chn ru, sc cn 6 phn, ung khi g gy ti sng, s tan huyt (Tam Nhn phng) + Tr chn thng huyt bn trong cng y: i hong, ng quy, liu lng bng nhau, sao, nghin nt. Mi ln ung 16g vi ru m, ch khi i ra vt c th lnh (Ha T Cc phng). + Tr chn thng huyt mt ch lm st v chiu: i hong bt, trn nc gng xc vo (Tp Gin phng). + Tr dao ct t da, au nhc, to bn: i hong, Hong cm tn bt, 2 v bng nhau, luyn vin vi mt. Ngy ung 3 ln, mi ln 10 vin, trc ba n vi nc (Thin Kim phng). + Tr l nt v lnh: bt i hong trn nc xc vo (V Sinh Bo Gim). + Tr b nh p sng au: Bt i hong trn vi gim bi vo (V Sinh Bo Gim). + Tr cu gy nn l lot v c: i hong, Phc tiu mi th 20g, tn bt, ung vi nc, i cu c l (Trng Co phng). + Tr kh cn m vt thng l c: bt i hong trn xc vo (Trng Co phng). + Tr n c sng c ngi: i hong mi vi nc, bi ln ch au (Cp Cu phng). + Tr sng c giai on u: i hong, Ng bi t, Hong b, lng bng nhau, tn bt, trn vi nc sng mi mc ln, bi ngy 4-5 ln (Tru Hu phng). + Tr mn nht sng nng : bt i hong, trn vi gim, bi vo, kh th thay ci mi, cho n khi khi (Tru Hu phng).

+ Tr v sng: i hong, Phn tho, mi th 40g, tn bt, nu vi ru ngon thnh cao, dnh, bi thuc ln ming la, dn vo. Trc khi dn phi ung 1 mung vi ru nng. Sng sm s i ra nhng vt c (Ph Nhn Kinh Nghim phng). + Tr phong ci l lot: i hong nng chn 40g, To gip thch 40g, tn bt. Mi ln ung 1 mung lc i, vi ru nng, i cu c ri, ra nhng vt d, xong dng Hng hong, Hoa x hoc bi Thng Thin Ti To Tn mi dt cn (Thp Tin Lng phng). + Tr bng nng: i hong th tt, nghin sng thnh bt, trn mt, bi. Khng nhng c tc dng cm au m khi b so na (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr trung tiu, thng tiu c nhit m sinh ra au na u, cc loi thuc hu nh khng c hiu qu, tn thng ti mt, dng i hong khuy vi mt ong v nc Trc lch, cu chng cu si, vin h bng ht m m ung ln 12g vi nc Bc h. Li tr t v trung tiu b thp nhit bm xung thn kinh, n ni n no ri i ng th b di mng tinh. Khi ng nn ung 3-16g vi nc sc Thng ma, Trn b cho ht thp nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr mt , mt au: i hong mt cht, thm mt t Hng hoa, Sinh a, chng cch thy, ly giy thm nc p, khng nn sc lu, khi si xong vo ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr thng hn pht m kinh m li a xung di, lm cho y tc di tim nhng khng au, vo mm, l chng B, dng bi i Hong Hong Lin T Tm Thang lm ch, trong i hong 80g, Hong lin 40g. Sc i hong cho tht si ri ly 2 bt ngm vi v trc , chia ra 2 ln ung (Trung Quc Dc Hc i T in). + Khit c dng i hong t cc loi thc nhit khng thng v t chng y tc di tim do thc, y l theo phng php ca Trng Cnh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr xch, bch i giai on u, ngi cn khe mnh c th dng vi Ch xc, Binh lang, ng quy, Cam tho, Hot thch dng lm vin ung, l phng php Nghnh nhi ot chi (n nga cp ly bnh), tuy nhin khng nn dng qu d lm tn thng ti V kh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Dng i hong tr nht au sng, cng vi Bch cp, Bch lim (sao), Trn tiu phn, Mt dc, Nh hng, ung vi gim v mt (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr bng: i hong tn bt trn du m xc ni b bng la, bng nc si v sng ty do chng nhit (Trung Quc Dc Hc i T in). (2) i hong ng quy, 2 v bng nhau, tn bt ln ung 12g, ngy ung 2 ln vi ru, tr b t, tn thng do chn thng huyt sinh au. + Tr thn suy mn tnh: Bnh vin th Bc Kinh bo co: dng i hong 30-60g sng (nu sao, dng 20g), Mu l (nung) 30g, B cng anh 20g, sc cn 600- 800ml. Tht lu i trng mi ngy 1 ln. Bnh nng 2 ln. Lm sao cho bnh nhn mi ngy tiu 3-4 ln l c. Kt qu: Trong 20 ca, t A 10 ca ( Creatin in 10mg% ), triu chng ci thin, ur gim, kt qu r. T B 6 ca ( Creatinin 10-15mg%), kt qu km. T C 4 ca ( Creatin in 15mg%), kt qu km hn (Tt Tng K, Trung Y Tp Ch 1981, 9: 21 ).

+ Tr xut huyt tiu ha trn: Dng bt (vin hoc xi r ) i hong tr 890 ca xut huyt tiu ha trn ( khng bao gm xut huyt do x gan ), mi ln ung 3g, ngy 3 ln, kim tra phn thy m tnh hoc dng tnh nh mi ngng ung. Trong thi gian iu tr, khng dng cc loi thuc cm mu khc. Chy mu nhiu th truyn rnu hoc Gluco. Kt qu trong 890 ca c 868 ca mu cm, t l 97%. Bnh qun thi gian cm mu l 2 ngy, bnh qun lng i hong dng cho mi bnh nhn l 18g ( Tiu Hng Hi, Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1982, 2: 85). + Tr ty vim cp: Tc ga dng Sinh i hong sc, mi ln 30-60g. C 1 - 2 gi ung 1 ln cho n khi bng gim au, Amyase nc tiu bnh thng, khi bch cu gim th bt liu dn. tr100 ca, tr cc chng nng u khng dng phng php h p lc d dy, rut, khng nhn n. Mt s t bnh nhn truyn dch hoc dng thm tr sinh. Sau khi bnh n nh, tip tc dng vin i hong, mi ln 3g, ngy 2 ln cng c. Kt qu: ta n b bnh nhn u c kt qu. Bnh qun sau 2 ngy, lng Amylase trong nc tiu bnh thng, sau 3 ngy th bng ht au v cc triu chng ri lon bng cng ht. Sau 5 ngy th nghim thy SGPT hi phc bnh thng. Bnh qun mi bnh nhn dng 450g i hong( Trung Ty y kt Hp Tp Ch 1982, 2: 85 ). + Tr rut vim hoi t xut huyt: Tc ga dng thuc sc i hong sng kt hp truyn dch cn bng nc in gii tr14 ca. Ngi ln mi ln ung i hong sng 24-30g di dng thuc sc, mi ngy 2-3 ln. Tr 2 ca khng khi, cn li u tt. Thn g sau 2-6 ln ung, bng gim au r. Triu chng nhim c c ci thin, phn c mu v mi chuyn thnh phn lng (Chu Kin Nghi, Phc Kin trung Dc Tp Ch 198 1, 11:36 ). + Tr tai bin mch mu no: Bnh vin Trung y thnh ph Tn Ngha tr 72 ca tai bin mch no ( no xut huyt 11 ca, nhn no 61 ca, c cc triu chng: bnh qun 4 ngy khng i tin, ru li vng nht, hoc kh. D ng i hong 12g, Mang tiu 10g (ha ung ), Ch thc ( hoc Hu phc 9g), Cam tho 6g, sc cn 200m, chia 2 ln ung, c 2 gi 1 ln. Nu hn m thm An Cung Ngu Hong Hon 1-2 vin. Thng ch ung 1-2 ln l tnh, triu chng gim, bnh nh hn. Trong s 18 ca hn m, sau khi ung thuc tnh 10 ca, khng thay i 8 ca (Thang Tng Minh, Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1983, 1: 19) . + Tr chng lipid huyt cao: dng cn chit xut i hong lm vin 0,25g, tr 47 ca, mi ngy vo lc sng sm, ung 3 vin, lin tc 3 tun, kt qu tt. S bnh nhn c ch s Triglyceride v b-Lipoprotein cao t kt qu 76% (Tiu ng Hi, Thng Hi Trung Y Dc Tp Ch 1988, 8: 2 ). + Tr vim gan vng da cp tnh: dng liu cao i hong tr 80 ca, ngi ln dng 50g, tr nh 25-30g, sc ung, mi ngy 1 ln, trung bmh dng 16g mi ngy. Kt qa hi phc chc nng gan, cc triu chng ci thin tt, t l c kt qu l 95%, tt 81,25% ( Ng Ti Hin, Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1984, 2: 88 ). + Tr Amidal vim c m cp tnh: mi ngy dng i hong (sng) 15g, tr nh dng 8 10g, ha vi 250ml nc si, ung nut dn, 2 gi ung 1 ln, c th ung 4 ln. Theo di 22 ca, kt qu tt, bnh qun 2-4 ngy th khi ( Lm Vn M, Phc Kin Trung Dc Tp Ch,1987, 2: 43). + Mi ngy dng i hong sng 6-9g hm nc ung. 2 gi sau, ly b thuc li hm thm nc si ung ln na. tr 40 ca tr nh vim amid an c m. Kt qu t l khi l 85% ( Tn Thiu Danh, Trung Ty Y Kt Hp Tp Ch 1987, 11: 695 ).

Tham kho: + i hong thng c kinh nguyt n b con gi, tiu ph thng, thng i tiu trng, tn bt hoc mi vi ru dn vo cha c nhng ni nng ny mn nht c c, thi kh, phin nhit, sng au (Dc Tnh Bn Tho). + i hong tuyn thng c tt c mi chng thuc kh, iu ha c huyt mch, n thng li c quan tit (khp), tiu tan ch ng tr, thy kh, n chng, nhit ngc [st rt] (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + i hong t c cc chng thc nhit, h tiu thp tr, tiu tc thc, t c di tim y tc (Trn Chu Nang). + i hong cha c xch bch h l, mt rn, tiu rt, to kt do thc nhit, st v chiu, hn m ni xm, vng da, l ly nng ny (Bn Tho Cng Mc). + i hong s d bm th c kh trc m ca t, c hp th hn kh ca tri na, v vy n c chnh ci v ng, kh ca n rt lnh nhng m khng c. Vo kinh tc Dng minh, tc Thi m, tc Quyt m v c th Dng minh kinh na. C kh v v ca n u hu c (Bn Tho Kinh S). + i hong tnh ca n cc k mnh lit, nn ngi ta thng gi bit hiu ca n l Tng qun, nh bi T Tm Thang tr c chng tm kh bt tc m t kh th c tha vy. D bo rng l t tm nhng thc ra t ha n np trong huyt vy. Ngy xa Trng Trng Cnh cha chng y tc di tim thng dng i hong, Hong lin (tc l bi T Tm Thang), l t kh thp nhit trng v, tht ra m ni th khng t g n tm c. V bnh pht ra tm m hay chy xung di, cho nn n mi lm ra y tc, y l hn kh n li nhp vo huyt phn, t kh v c ch h, nn mi kt li thng tiu, nn mi ni l t tm, thc ra l t T vy (Bn Tho Gii). + i hong tnh rt lnh v rt ng, trm m khng ging, tu tn m khng gi gn. Tnh ca n chuyn vo Dng minh v V ph i Tiu trng (Bn Tho Cu Chn). + i hong v ng, tnh hn, mu vng, kh hi xng ln. Thin Ngc C Chn Tng Lun ni rng, ng tng trong c th con ngi bm th kh ca v kh, v v kh l ci gc. V kh yn th ng tng cng yn, nn ni rng yn th ha c ng tng. Ti ngh rng: i hong tnh c dng m nui m, n c tnh cch yn c ng tng thc l cng ng u ca n. V n c tc dng ph tch , tho chy nhanh chng nn gi l tng qun, nn thng s m khng dng ti n (Bn Tho Sng Nguyn). + i hong kh lnh bi bm th thy kh d cho tri ng rt tuyt. Nhp th Thi dng hn thy Tiu trng kinh. V n khng c, n c nhng ci v ha phng Nam ca t nn vo th thiu m Tm kinh, th thiu dng tng ha Tam tiu, kh v ca n u c tnh ging m (Bn Tho Kinh Gii). + Dng i hong ngi ta ch bit n c tc dng khai thng c tr tr, tiu b tc v y c tch tr, ch khng bit rng n hay lu hnh c ha kh. N c Ha sinh ra Th, v i hong mu vng, kh thm, v vy l thuc cha T, nhng ngoi ra cn c ngha l trong ch vng n li c th thng sut c na, dng ca n nh gm vn hoa, th cht v mu tm m, chng phi n thuc Ha chy sut trong Th hay sao (Bn Tho S Chng).

+ Kh h dng vi Nhn Sm l bi Hong Long Thang; Huyt h dng v ng qui l bi Ngc Chc T'n; Dng thm Cam tho, Ct cnh thuc bt hnh ; Dng vi Mang tiu, Hu phc lm tng thm lc ca thuc. Dng nhiu hoc t ty theo c th h hoc thc. Nu dng lm s ging nh dng chim c vy (Cn h Nhc Ton Th). + Hp vi Hu phc, Ch thc tr bng ngc y; Hp vi Hong lin tr chn thy y; Hp vi Cam toi, A giao tr thy v huyt; Hp vi Thy it, Manh trng, o nhn tr huyt; Hp vi Hong b, Chi t tr vng da; Hp vi Mang tiu tr b khi ... (Dc Chng Bn Tho). + Thin kim phng v cc mn thuc khc ca Trng Cnh nh bi Tam Hong Thang u ghi rng: Ngi b tm nng qu, thm i hong tm vi ru th vo kinh Thi dng, mun vo kinh khc th khng dng ru, v tm ru lu mi v ca n nh i, nh sc ca ru a i c th ln ti ch rt cao, ra ru th khng t h mnh, cho nn i hong dng trong bi i Tha Kh Thang u tm ru, duy c bi Tiu Tha Kh Thang th sng, vy ru l tay li ca i hong, khng ring g Ct cnh mi lm cho ni ln n gia ngc tr b thp nhit, kt nhit. Ngi xa ni rng, sng m dng th tr nhit lm ht au mt . Lu H Gian ni rng: V i hong cha ch ru th nhit thng b khng tr c l chnh v l (Dc Phm Vng Yu).

I KCH

Xut x: Bn kinh.

Tn Vit Nam: i kch. Tn Hn Vit khc: Cung c (Nh nh), H m tin (Bn tho cng mc), Kiu, Chi hnh, Trch hnh, Ph qun xc, Lc m tuyn (Ha hn dc kho). Tn khoa hc: EUPHORBIA PEKINENSIS RUPR. H khoa hc: EUPHORBIACEAE. M t: Cy tho a nin, c c, thn cao 0,3-0,7m, c lng nh l mc cch, hnh mi mc, bu dc, hai bn mp l c rng ca khng r rng, thn l ct ra c dch trng chy ra, u ma h thn phn nhnh v ra hoa mu vng xanh. Qu hi dp hnh trn, c vt nt li ra. Phn bit: C 2 loi i kch l Hng nha i kch v Min i kch. 1- Hng nha i-kch: Cn gi l Hng mao i-kch hoc T i-kch l v i kch m ngi phng nam Trung Quc hay dng, v thuc kh biu hin hnh t xe, cong nhn teo, di t 32-50mm, dy chng 6-12mm, bn ngoi c mu nu hoc nu xm, hi c r nhnh, vt nhn di m su, lin tip khng dng, cht cng m gin (gp tri mm d ht m v mm tr li) b gy c mu nu t, c mi c bit. 2- Min i-kch: Cn gi l Tho i-kch hoc Bc i-kch, biu hin hnh tr trn di, m nh, di chng 18-25cm c khi ti 50cm, rng chng 6-9mm, mt ngoi mu nu hoc nu xm, hi un cong cht mm kh b gy, d tc, v ny t dng. a l: Cy ny nc ta cha thy c, cn phi nhp ca Trung Quc. Thng c Qung ng, Qung Ty, Sn ng, H Nam, Thim Ty, Giang T, Trit Giang. Thu hi, s ch: Thu hi vo thng 8-10 nng lch, ngm nc cho mm co b li gia xt lt phi kh. Phn dng lm thuc: R. Bo ch: Sao vi gim hoc chng vi u h cho nh. Tnh v:

V ng. Tnh mt. C c. Quy kinh: Nhp thn kinh: Tc dng sinh l: Trc thy, ha m. Ch tr: (1) Ph thng tay chn, bng ln. (2) Ho suyn, m m tch t. (3) au hng sn nh dao ct. Liu dng: 5 phn - 2 ch. King k: Ngi nguyn dng suy yu khng nn dng. Ph n c thai cm dng. Phn Cam tho. Bo qun: ni kh ro. n thuc kinh nghim ca tin nhn: 1- i kch thng hay b vo Ngc khu n t kim nh gii c c, nhit c ung th, mn nht, cc loi rn c cn, trong ung ngoi dn, khi no i cu c l tt. 2- Bch tng hon tr bnh u bin thnh en, kh hm khng pht ra c, hn m i tin bn, dng i kch 1 lng, To 3 tri, 1 chn nc nu ri phi kh b i kch ly To nhc sy kh lm vin ung t 3-5 phn n khi no i cu c th thi. 3- Khng in n tr m di lu tr trn hoc di ngc, hung cch, bin chng th bnh, khi au c gy ngc vai lng sn, khi tay chn au nhc khng chu c, gn ct r ri, au khng c nh khi rung ch ny khi git ni khc, da tht mt cm gic nh bi lit, nhng chng y khng nn cho l phong kh, phong c v ung nht tr, hoc trong lc ng chy nc di ni ming, ho suyn, am m tm khiu dng T i kch (sao qua), mi th 1 lng tn bt, m ly nc ct gng lm vin bng ht ng ng ln, ung ln 7-20 vin nut vi nc bt, nu mun i cu c li hn dng 50-60 vin (Tam nhn phng). 4- Trng gi pht st, dng i kch, Kh sm, mi th 4 lng, nc dm, ru trng 1 u nu m ra, lnh th thi (Thin kim phng). 5- au rng, rng lung lay, dng i kch nhai ch au (Sinh sinh phng).

6- Ph thng th gp, tiu tin t, ph bng, dng i kch 2 lng, Can khng sao en na lng, tn bt ln ung 3 ch vi nc gng sng khi no i tiu tin thng th thi (Thnh t tng lc phng). 7- Ph thng cp hay mn tnh, dng i kch, ng quy, Qut b mi th 1 lng, 2 thng nc sc cn 7 chn i cu c l tt, nhng cng cn ung thm 2-3 thng na, khi di c n c trong 1 nm (L Rng, Binh b th tp phng). 8- Ph thng cng snh, dng i kch 1 lng, Qung mc hng na lng tn bt, ung vi ru 1 ch 5, i cu ra nc xanh bic, sau n cho, c n mn. Cng tr nh trn, dng i kch 1 lng t tn tnh tn bt ung ru lc i. 9- Ph ln nh ci trng, ph c ngi, dng 1 u to b vo ni, tm qua nc, dng i kch (r v ngn non) trt kn np ni tht kn nu chn, ly To n. Cng tr nh trn, dng i kch tn gm: i kch, Bch thin ngu, Mc hng cc v bng nhau tn bt, ln ung 1 ch vi mt cp tht thn heo, x ra b thuc vo gia gi li nc chn n lc i (Hot php c yu phng). Nhng bi thuc kinh nghim hin nay: 1- Thp to thang tr trng phong thi dng kinh, biu gii m l cha ha, au tc ran sn, hoc v nc nh tch m ho, ph thng th gp, i tiu tin b, Cam toi, Nguyn hoa, i kch, tn bt sc vi nc i to ung (Thng hn lun). 2- Khng din n: m lu tr trn di hng cch, bin thnh nhiu chng bnh, hoc c gy, ngc, lng, hng, sn, tay chn, i au nhc khng chu c, do t mt cm gic nh bi, i kch, Cam toi, Bch gii t, trn nc lm vin (Tam nhn phng). Tham kho: 1- Chc nng ca i kch l trc thy ha m, thch hp trong ph thng m m do thit chng. Ngi c kh lc tt th nn dng n. y l loi thuc c tnh c mnh nu dng khng ng th tn thng ti nguyn kh. L Thi Trn ni rng: Li cho ngi rt nhanh m cng lm thng tn ti ngi, ngi suy nhc m yu ung vo c th th huyt, ngi thy thuc khng th khng bit c. 2- i kch h c c huyt, khi kt, si bng, thng kinh nguyt, try thai (Chn QuynDc tnh bn tho, ng). 3- i kch cha m ay, chng phong c sng chn, hng ngy nu nc ngm ra chn th khi (T Tng - Gia Hu kinh bn tho, Tng). 4- i kch l thuc x c, cha bnh vng da dch ly lan, st rt ang nng nhiu hn lnh tan khi cng bng (i minh, Nht hoa ch gia bn tho, Tng). 5- i kch bm th kh m c ca tri t m sng, nn v ng tnh hn m c c. Chn Quyn v Khit C li cho kim v cay sch Bit lc li cho kim v ngt. ng ra phi l cay nhiu hn, khng cay th khng c c vy. V ng tnh hn nn gii v i xung v vo can thn. V ny th i ngang khng ch no l khng ti. Khit C li cho rng t ph th tn ti chn kh, ch v h c c. C c t nng t cay, cay th i vo tng ph, nn mn ci tnh hn v cay ca n ui ci cay nng l nhm ly c cng c. V ng tnh hn th i

xung v x c, nn trc c thy t cn li. Thp nhit v nh m trung h thnh tch t. V ng, cay, ngt, tnh hn nn ta c nht sng c nch, thng li i tiu tin, x thuc c, thng kinh nguyt. V cay ng c c, nn li x thai c. Bnh vng da ly lan nu khng phi nguyn kh thc th ch dng. Ni kinh vit T chi s tu k kh tt h ngi trng phong th kh t h. Phn cui Bn kinh li ghi rng, n ch v trng phong da d au but i ma l khng phi. Phi chng bnh h c th dng thuc ng hn c c x khng? Cng lm bnh h thm na (C Hy Ung - Bn tho kinh s, Minh). 6- i kch ng, hn, c c, vo can v bng quang, thng li i tiu tin, x c 10 loi bnh thy c, trc huyt khi tch t, nu chung vi To cho mm, b phn cng phi kh, tnh m hn chy gii, rt tn chn kh, nguyn kh khng thc mnh, c thy thp nh , khng nn dng lm (L s Ti - Bn tho gii, Minh). 7- i kch kh v ng hn, tnh thun dng, ng u thuc x mnh, trn t ph kh d x thn thy, nhng km v cay, i bn cnh kinh mch, ni no cng n, ngm nc c mu xanh, li i vo can m, nn sch u ghi x c 12 loi thy c, c c y bng au. L Thi Trn ghi rng phm cht m nht, theo kh ln xung, khng ni no l khng n, vo tm th m khiu m ng kinh, vo ph th khin tc nghn m thnh ho m dnh nht suyn cp, lnh lng. Vo can th lu li thnh tch t m au mng sn, nn khan, khi nng khi lnh. Vo kinh lc th t rn au nhc. Vo gn xng th c gy ngc lng, tht lng mng sn, tay chn au lan ngm. Ba nguyn nhn gy ra bnh tt (ni, ngoi nhn v bt ni ngoi nhn) cng ly Khng din n ch tr, bi c i kch tit c thy thp ca tng ph, Cam toi hnh c thy thp cu kinh lc. Bch gii t tn c m kh trong da, ngoi nim mc, t phi chng thc, thc nhit, mch thc mi c dng, nu khng th s t ph thng thn, hai ngi khng t. Nu trng c ca n ch c Xng b mi gii c. i kch mu tm sn xut Hng Chu l loi tt, loi sn xut pha Bc mu trng, khng nn dng vo thuc. Nu vi tng b phn cng ri dng, c i to dng chung th khng tn thng T s Xng b, phn Cam tho, mm non gi l Trch tt cng cha v nh i kch (Hong cung T - Bn tho cu chn, Thanh). 8- Khit C gi Cam toi thun dng cn i kch th v dng trong m vy Bn kinh ghi rng i kch kim ch chng trng phong, au but ngoi da, i ma. T Tng cng c tr phong m ay v chng sng chn do phong c, ch c do Can gy ra bnh m dng ti n vy. Can l con ca Thn, phm trong ng hnh kh ca m thnh th phi nhanh chng t con ca n. Nay v do con m tit t kh ca m lm cho n khng cn lu li c. Tin Trng Dng cha chng u chn en hm vo th dng bch tng cao. Dng i kch t c trong thn, khng phi t thn thy, tc l trong Bn kinh v ch tr u tin l cha c c, Nht hoa t cng cho rng n c tc dng tit thuc c. Chng hn nh trong cc bi thuc Ngc khu n, T kim dnh, u c th gii c. Bit c vt ny trc thy, thy t ny c au cp v tch t ci c rt hi ti chn kh l c th dng c, nu khng th s b ci cng trc qu mnh n gy hi th thc l kh trnh. Hoc l Bn kinh ghi ch v trng phong au but ngoi da, y chnh l ch v phong thp m ni, vn bnh ny khng tch ri thy t (Dng Thi Thi - Bn tho cu nguyn, Thanh)

I K

Xut x: Bit lc. Tn Vit Nam: r, r cn. Tn Hn Vit khc: H k, Miu k (o hong Cnh), M k (Phm ch), Thch k, Sn ngu bng (Nht hoa bn tho), K hng tho, Thin chm tho ( kinh bn tho), D hng hoa, (Bn tho cng mc), a inh, a inh hng, a inh tho, a h tho, i c hn, Ngu nch thch (Ha hn dc kho) i k dip, i k thn. Tn khoa hc: CICUS JAPONICUS MAX (=CIRSIUM JAPONICUM D.C). H khoa hc: COMPOSITAE. M t:

Cy tho sng lu nm, r hnh thoi di, c nhiu r ph. Thn cao 0,5 - 1m, mu xanh c nhiu rnh dc, nhiu lng, rng 5-10cm, hai ln x lng chim thnh thy, mt trn nhn mp c gai di. L thn khng cung v chia thy, cng ln trn cng nh v chia thy n gin hn, l bc hp nhn, khng u: L ngoi ngn v rt nhn, l bc pha trong di c u mm hn, tt c u t lng, gn chnh gia ni r. Hoa t hnh u, mc k l hay u cnh, ng knh chng 3-5cm, cnh hoa mu tm . Qu thun di 4mm, nhn, hi dt. Ma hoa thng 5-7. Phn bit: 1- Cy r cn cn ch mt cy khc gi l r ven bin (ACANTHUS CLICIFOLIUS L.) (Xem mc: Lo th cn). 2- Cng loi r cn, ngi ta cn dng cy r cn nh l (CNICUS SEGETUM MAX) (Xem mc: Tiu k). 3- C ni dng r ca cy i k thay cho v Thng ma v gi l Thng ma nam (Xem mc: Thng ma). a l: Cy mc hoang c nhiu cc tnh vng cao, v ri rc khp ni, hoc trng bng ht. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma thu ma h ang lc hoa n th thu hi ton cy, ra sch t ct phi kh ct dng. Phn dng lm thuc: Ton cy (thn, cnh, l, hoa t, r). Bo ch: Ra sch ct on dng sng hoc sao cho chy en dng. C ngi phi nng tn bt dng hoc ra ru hoc nc tiu tr con ngm qua sch kh dng. Tnh v: V ngt. Tnh mt. Quy kinh: Nhp kinh Can. Tc dng sinh l: Mt huyt, cm mu. Tn tiu ung nht. Ch tr: 1- Dng trong cc trng hp ho ra mu, nn ra mu, chy mu cam, i ra mu, vt xut huyt do b t, sng do tn thng bi b t.

2- Ung nht sng c. 3- Vim gan. Liu dng: Dng kh mi ln 0,5 -1 lng sc ung. Bn ngoi dng r ti hoc ton cy quyt nhuyn p ni inh nht sng ty. Bo qun: D m mc, cn ni kh ro. King k: T v h hn, khng c tr cm dng. n thuc kinh nghim ca tin nhn: 1- Tr trng ung, phc ung, tiu phc ung, ly l i k m ly nc b a du, Thuyn tho, Ngu tt, Kim ngn hoa, 4 v m ly nc trn nc tiu tr con cho ung. 2- Tr bch i, rong kinh dng i k, B hong (sao), Tng b (sao chy) nu nc na thng ung. C bi dng 1 thng i k, tiu k (dng r), 1 u r dm m ung, c th dng ru nu ung hoc m ly nc ung nng. C bi dng l v ngn non Tiu k ra xc nghin ra mt chn nc ct trn vo mt chn nc ct i hong, na lng Bch trut sc ung mt na lc cn nng (Thin kim phng). 3- Tr huyt sinh xong, chn thng do b t au, m sng ly nc ct ung vi ru v nc tiu tr con. 4- Tr tm nhit lm ma ra mu, ming kh, m l v r ly nc ln ung 2 chn nh (Thnh hu phng). 5- Tr cng li ra mu khng cm, dng i hong k m ly nc ung vi ru kh th tn bt ung vi nc (Ph t phng). 6- Bng nhin a chy ra mu ti, dng l i, Tiu k m ly nc ung nng 1 thng (Mai s phng). 7- ng thai xung huyt, dng r v l Tiu, i k, ch mu tho 5 lng, 2 chn nc sc cn 1 chn ri sc li cn chn nh chia lm 2 ln ung ngy ung mt ln (Thnh t phng). 8- Tr vt thng do b dao m chm, xut huyt khng cm dng mm non ca i, Tiu k m ly nc p vo (Mnh Sn phng). 9- Tiu tin lt nht ra c dng r i k m ly nc ung (Thnh hu phng). 10- Nght mi dng i, Tiu k sc 1 thng chia ra ung (Ngoi ib yu phng). 11- Tr con l ly chy nc kh chu sinh ra khi st khi lnh dng l i k m nt p vo ni l, kh th thay (Gin yu t chng phng).

12- Tr nga l dng l i k m ly nc ung, c bi khc trn thm mui p vo (Thin kim phng). 13- n b nga m h, dng Tiu, i k sc nc, ngy ra 3 ln (Qung t phng). 14- Tr cc l r khng thu ming, dng r i k, r Toan to, r Ch th, hnh mi th mt nm, Ban miu 3 phn, sao tn bt vin mt bng tri to ngy ung mt ln ri ly mt vin nht vo l r (Tru hu phng). 15- inh nht sng ty, i k 4 lng, Nh hng 1 lng, Minh phn 5 ch tn bt ln ung 2 ch vi ru khi no m hi ra l thi (Ph t phng) n thuc kinh nghim hin nay: 1- Mt huyt cm huyt: Dng trong trng hp nn ra mu, chy mu cam, i ra mu do nhit v rong kinh, bch i. (1) i k ti (ton cy) 2-3 lng (hoc ch dng r 1-2 lng) sc ung tr ma ra mu, ph ung ma ra mu m m thi. (2) Thp khi tn. Dng i k, Tiu k, Trc b dip, Bc h dip, Thuyn tho, Mao cn, Sn chi, n b, Tng l b, i hong cc v bng nhau t tn tnh, tn bt ln 3-5 ch, ngy 2 ln vi nc lnh. Tr ma ra mu khng cm. 2- Tn tiu ung: Dng trong cc loi l ly. (1) Thuyn tho, a du, Ngu tt, mi th 3 ch. Kim ngn hoa 4 ch sc ung b vo 1 lng i k m nh ly nc ti. (2) Ton cy i k ti m p bn ngoi tr chng trn. (3) i k ti 4 lng ra sch, m ly nc, ln ung 1 tha canh, ngy 2 ln tr vim rut tha mn tnh. 3- Ngoi ra, i k hin nay ngi ta cn kt hp vi mt s tn dc lm thnh i k ging p phin tr huyt p cao 1 1 c hiu qu. i k cn c dng trong trng hp chy mu chn rng rt tt, m 1-2 lng ngm ly nc. Tham kho: 1- Ga r vt ly nc na thng ch tr bng trung h huyt khi ngay (Chn Quyn - Dc tnh bn tho, ng). 2- L cha nht rut (trng ung), huyt vng bng, t ng chn thng, nghin tn ti trn vi ru v ng tin ung dng. Cn nht c lot l nghin vi mui thoa ngoi (i minh ch gia bn tho, Tng). 3- i k bm th kh sinh ln trong t, kim c dng kh ca tri nn c v ngt kh m m khng c. Ph n xch bch l l do huyt nhit gy ra vy. Thai bi nhit nn khng yn, huyt nhit th chy by, trn ra khiu trn th th huyt th vinh kh ha, v kh ha nn lm cho mp khe (C Hy Ung - Bn tho kinh s, Minh).

4- i k, Tiu k mgt m vo 2 kinh Can T, ph huyt c sinh huyt mi, an thai kh, cm bng huyt lu huyt, cm th huyt chy mu cam, nhng i k sc mnh hn, c tc dng b khe tiu ung nht. Tiu k sc yu hn ch c th lui st khng th tiu ung nht, ha vi ru hoc ng tin sao qua (L S Ti - Bn tho gin, Thanh). 5- i k, Tiu k tuy sch v ghi thuc tnh cam n c th dng tinh b huyt, th cy vo huyt chu lu khp c th khng tr tr, nu gi nh huyt khng tiu, m a ti cc chng th huyt, khc ra mu, nh ra mu, chy mu cam, bng huyt, lu huyt, v huyt tch tr khng lnh, m a ti bnh ung nht sng au, th tr c ht l tinh huyt bt tr, th sao li c th ni n b dng. Dng thuc ny kh v n ha, n khng gy to, hnh khng qu tn, tr c n th tiu, khi tr c hnh mi hot, mu d sch th t c kh nng sinh ra ci mi, nht sng tiu ngm, ng thi c ci hay l b huyt, thuyt b dng bt ngun t . Phi chng c thc b ch? Nhng Tiu k sc yu hn, khng nhanh bng sc ca i k, Tiu k ch c th thoi nhit, bi khng tn thng phn kh nng, iu l c bnh huyt khng, nu t v h hn khng thm n ung, tiu chy khng cm, thit ngh khng nn dng ba. i tiu k tng t nhau, hoa nh tc bi. i k thn cnh th m l nhn. Tiu k thn cnh thp m l khng nhn, tt c u dng thn cnh (Hong Cung T - Bn tho cu chn, Thanh). 6- o nhn, Hng hoa u hnh huyt ph tr, m i k cm c nn ra mu, chy mu cam, bng huyt, t h c cng cm c mu. H thuc hnh huyt dnh nh khng th cy vo huyt, hung chi huyt chy by l bi b kch thch hoc b ng tc, h ch dng huyt cu ch huyt c, nh phng trnh nc chy t v chng, cc tin trit cho rng Tiu k c cng lui nhit, i k th kin dng h kh. Theo cc phng dng Tiu k thoi nhit rt tt, ch c i k hoc nhit hoc h u c th ty s tr m dng, iu m h C gi l lng nhi nng hnh (mt m hnh c) hnh kh i b (hnh m km b), ng nhin l i k hay hn c. H thoi nhit vn ly cm mu. m h kh cng iu l hn cm mu, bi kh m khng h, thng l do m khng ging xung dn n dng bng ln, kh h th dng v kinh ca n vy, y khng phi ngha l kh cha huyt. Ni kinh ghi rng, my v sng m khng trong th bch l khng ging xung c. Li ghi rng a kh bc ln thnh my, nhng khi a kh bc ln hp vi thin kh, th p bin ho, m ma ri xung, y mi l ngha h kh cha huyt, nhng ngi thy thuc tm thng kia ch bit rng dng sinh c m, n khi bnh ni dng bng ln th dng cng bi ln, thit ng ch chch. Tuy K ch c phn m, rng xem i k kim cha nht sng vn pht sinh bi dinh kh nghch ni c nhc y iu m i k gi l kin dng h kh l dinh kh vy, cn iu m i k gi l kin dng h kh l dinh kh vy, cn iu Bit lc cho rng ngi ta khe mp y l hnh th l m vy, hoc rng cha huyt chng nn ging kh khng nn ph kh. i k vn l hp vi iu ny...(Bn Tho Thut Cu Nguyn, Thanh). i k, Tiu k u c th thanh nhit, lng huyt. Thng phi hp dng hai v. i k c th ph huyt m tiu ung thng, ung trong, p ngoi u c hiu qu i vi inh sang, ung thng. Tiu k khng c tc dng trn (Thc Dng Trung Y Hc).

I TO

Xut x: Bn Kinh. Tn Khc: Can to, M to, Lng to (Danh Y Bit Lc), Hng to (Hi S Phng), Can xch to (Bo Khnh Bn Tho Trit Trung), Qu to, Kh to, To cao, To b, n to, ng to, Nhm to, T to, Qun to, tao, To du, Ngu u, Dng gic, Cu nha, Quyt tit, K tm, Lc l, Thin chng to, Phc lc t (Ha Hn Dc Kho), Giao to (Nht Dng Bn Tho), to, Hc to (Trung Quc Dc Hc i T in), Nam to (Thc Vt Bn Tho), Bch b to, Dng cung to (Trit Giang Trung Y Tp Ch), Thch To (T Xuyn Trung Y Tp Ch), To tu (Dc in Vit Nam). Tn khoa hc: Zizyphus jujuba Mill. H khoa hc: Thuc h To (Rhamnaceae). M t: L cy va hoc cao, c th cao n 10m. L mc so le, l km thng bin thnh gai, cung ngn 0,5-1cm, phin l hnh trng di 3-7cm, rng 2-3,5cm, mp c rng ca th, trn mt r 3 gn chnh, gn ph cng ni r. Hoa nh, mc thnh tn k l, mi tn gm 7-8 hoa. Cnh hoa mu vng, xanh nht. Qu hnh cu hoc hnh trng, khi cn xanh mu nu nht hoc xanh nht, khi chn mu sm. Ma hoa thng 4-5, ma qu thng 7-9. a l:

Vit Nam mi di thc, hin cn phi nhp ca Trung Quc. Hin nay min Bc cy c em trng nhiu ni, ang pht trin mnh, ph bin trng bng chit cnh vo ma xun, thng thng thng 4 - 6 ra hoa, thng 7 - 8 kt qu. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma thu ng, khi qu chn hi v n hay phi sy kh lm thuc. Qu To mu hng gi l Hng to. Ngoi vic thu hoch lm Hng to bn nh trn, ngi ta cn thu hi qu to khi chn vng, phi cho ho n khi qu to hi nhn, em quay trong thng c gai chm l, ri ly r con, thn l cy a hong sc cho c c vi t ng ngo, ri phi li cho n khi khng dnh tay th ng vo ti nylon em bn. Loi ch nh th th c mu en, c v ngt hn Hng to gi l Hc to. Phn dng lm thuc: Qu chn phi kh (Eructus Zizyphi). M t dc liu: Qu kh biu hin hnh vin chy, di chng 18mm - 32mm, th chng 15 - 18mm, bn ngoi c mu nu hoc nu tm. C tri c vt nhn nheo rt su, cui qu c lm vo, c vt tn ti ca cung qu hoc vt so hnh trn, cht mm m nh, bn ngoi v qu mng, nhn rm, cht tht mu nu nht, c du do, ht qu hai u nhn di chng 9mm - 12mm, v cng, p ra c nhn cng mu trng. Bo ch: B nguyn qu vo sc vi thuc hoc chng nh, co ly nc, b ht trn vo thuc hon. Bo qun: y kn, trnh su b, chut, gin. Thnh phn ha hc: + Trong To c Stepharine, N-Nornuciferine, Asmilobine (Irshad Khokhar, C A, 1979, 90: 83640r). + Betulonic acid, Oleanoic acid, Maslinic acid, Crategolic acid, 3-O-Trans-pCoumaroylmaslinic acid, 3-O-Cis-p-Coumaroylmaslinic acid (Akira Yagi, et al. Chem Pharm Bull 1978, 26 (10): 3075). + Betulinic acid, Alphitolic acid, 3-O-Trans-p-Coumaroylmaslinic acid, 3-O-Cis-pCoumaroylmaslinic acid (Akira Yagi et al. Pharm Bull 1978, 26 (6): 1798). + Zizyphus saponin, Jujuboside B (Okamura Nobuyuki, et al. Pharm Bull 1981, 29 (3): 676). + Rutin 3385mg/100g, Vitamin C 540-972mg/100g, Riboflovine, Thiamine, Carotene, Nicotinic acid (Trung Quc Y Hc Khoa Hc Vin V Sinh Nghin Cu S, Thc Vt Thnh Phn Biu, Quyn 3, Bc Kinh Nhn Dn V Sinh Xut Bn 1983). + Lysine, Aspartic acid, Asparagine, Proline, Valine, Leucine (Baek K W, et al. C A 1970, 73: 84657n).

+ Olei acid, Sitosterol, Stigmasterol, Desmosterol (Al-Khtib, Izaldin M M et al. C A, 1988, 108: 166181h). + Vitamin A, B2, C, Calcium, Phosphor, St (Trung Dc Hc). Tc dng dc l: + Cho chut nht ung nc sc i to, th trng tng r. Qua th nghim bi cho thy c lm tng c lc. Gy c gan th bng Cachon tetrachloride v cho ung nc sc Bc i to, Protid ton phn v Albumin huyt thanh th u tng r, chng minh rng i to c tc dng bo v gan, tng lc c v th trng (Trung Dc Hc). + Thc nghim cng chng minh rng nhng bi thuc c To u lm cho ch s cAMP trong bch cu tng cao. To c tc dng chng d ng (Trung Dc Hc). + Chit xut cht To vi nc nng in vitro c tc dng c ch t bo JTC-26 sinh trng, hiu sut t trn 90% v c lin quan n liu lng, nu lng nh khng c kt qu (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ngt tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, cay, nng, hot, khng c (Thin Kim Phng Thc tr). + V ngt, tnh m (Trung Dc Hc). + V ngt, Tnh m (Trung Dc i T in). Quy kinh: + Vo kinh T, phn huyt (Bn Tho Cng Mc). + Vo kinh th Thiu m (Tm), th Thi m (Ph) (Bn Tho Hi Ngn). + Vo kinh Can, T, Thn (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh T, V (Bn Tho Kinh S). + Vo kinh T v Thn (Trung Dc Hc). + Vo kinh T, V (Trung Quc i T in). Tc dng: + An trung, dng T, tr 12 kinh, bnh V kh, thng cu khiu, b thiu kh, ha bch dc (Bn Kinh). + B trung, ch kh, cng lc, tr phin mun (Danh Y Bit Lc). + Gim c ca v u (Bn Tho Kinh Tp Ch). + Dng huyt, b Can (Dc Phm Ha Ngha). + Nhun Tm Ph, ch thu (Nht Hoa T Bn Tho).

+ Kin T, b huyt, an thn, iu ha cc loi thuc (Trung Dc Hc). + B T, ha V, ch kh, sinh tn, iu doanh v, gii c dc (Trung Quc i T in). Ch tr: + Tr T h, n t, tiu lng, kh huyt tn dch bt tc,, doanh v khng iu ha,hi hp, ph n tng to (Trung Quc i T in). + Tr T v h nhc, h tn, suy nhc, kit l, vinh v bt ha (Trung Dc Hc). Liu dng: 3 qu - 10 qu. King k: + Tri xanh n khng tt, khng nn n nhiu. n to vi hnh lm ng tng bt ha, n vi c lm au bng, au tht lng (Danh Y Bit Lc). + n nhiu tri To cha chn s b nhit kht, kh trng (Thin Kim Phng Thc Tr). + Vng di ngc c b khi, y trng, nn ma: khng dng (Y Hc Nhp Mn). + Tr nh b cam tch, bng y trng, m nhit, rng au: Cm dng (Bn Tho Kinh S). + D dy au do kh b, tr nh b nhit cam, bng to, au bng do giun: khng dng (Bn Tho Hi Ngn). + ang ung Nguyn sm, Bch vi, khng c dng i to (Bn Tho Tnh Thng). + Tr nh, sn hu, sau khi b bnh n nhit, th thp, hong n, cam tch, m tr: khng nn dng (Ty Tc C m Thc Ph). n thuc kinh nghim: + Tr nhit bnh sau khi bi thng hn lm kh ming, nut au, thch ng: i to 10 qu, mai 10 qu, nghin nt, trn vi mt lm thnh vin to bng ht Hnh nhn, dng ngm (Thin Kim Phng). + Tr bn chn khng ng c: i to 14 qu, Hnh trng 7 c, 3 thng nc, sc cn 1 thng ung (Thin Kim Phng). + Tr cc loi l lot khng lnh: To 3 thng, sc ly nc ra (Thin Kim Phng). + Tr ho xc kh nghch ln: To 20 qu, b ht ri ly sa t 120g. Sc la nh ri cho i to vo, i To ngm ht sa, ly ra dng. Mi ln ngm mt tri (Thnh Hu Phng). + Tr n nhiu H tiu lm b kh: To n th gii (Bch Nht Tuyn Phng). + iu ha V kh: ly To phi kh, b ht i, sy kh, tn bt, thm mt t bt Gng sng, ung tng t mt (Din Ngha Phng). + Tr n vo ma ra: i to 1 qu, b ht, dng mt con Ban miu, b u, cnh ri cho vo To, nng chn, ch ly To n lc bng i (Trc Ch Phng).

+ Tr kh thng tiu trng: To 1 qu, b ht, ly 1 con Ban miu, b u v cnh i ri cho vo trong thuc, ly giy bao li, t chn. B Ban miu i, ly To n, ri ly Tt trng ga nu nc ung vi thuc (Trc Ch Phng). + Tr to bn: i to 1 tri, b ht, trn vi 2g Khinh phn, ly giy t gi li, nng chn, xong ly nc sc i to ung (Trc Ch Phng). + Tr c thai au bng: Hng i to 14 qu, t chy, tn bt, ung vi nc tiu (Mai S Phng). + Tr Ph ung, ma ra mu do n thc n cay nng: Hng to nguyn ht, t tn tnh, Bch dc tin, t qua, hai v bng nhau, tn bt, mi ln ung 8g vi nc cm (Tam Nhn Phng). + Tr ic tai, nght mi, mt khu gic v m thanh: i to 15 qu, b v v ht, T ma t 300 ht, b v, ga nt, gi trong bng, nht vo l tai, l mi, ngy 1 ln. Trc tin cho vo tai, sau mi cho vo mi, khng nn cng lm mt lc (Mnh Sn B Hiu Phng). + Mun thn th khng b mi x u, hng ngy, dng tht i to, Qu tm, Bch qua nhn, Tng th b, lm thnh vin ung (Mnh Sn B Hiu Phng). + Tr tu m nha cam: Tht i to 1 tri, Hong b. Tt c t en, tn bt, trn du bi vo. C th thm 1 t T sng cng tt (Bc T Phng). + Tr au nhc tim t ngt: mai 1 tri, To 2 tri, Hnh nhn 7 ht. Tn nhuyn. n ng ung vi ru, n b ung vi dm (Hi Thng Phng). + Tr bun bc, kh ng: i to 14 qu, Long nhn 210g, nu chn ung v n (Kinh Nghim Phng). + Tr suy nhc, kh ng: Long nhn 40g, Mch mn 40g, Ngu tt, trng, mi th 20g, ng quy 40g, Xuyn khung 20g. Ngm mt lt ru ung trc khi ng. + Tr chng Tng to (hysteria) ca n b: bun thng ti khc nh b thn linh qu pht, hay ngp: dng 10 qu i to, 1 thng Tiu mch, 60g Cam tho. Sc ung b T kh (i To Thang Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr tiu chy lu ngy, bng y, h hn: Ph c ch, Nhc u khu. mi th 12g, Mc hng 6g, tn bt, trn vi To nhc lm thnh vin, ngy ung 3 ln, mi ln 12g. Ung vi nc Gng (To Nhc Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr chng tiu cu gim: i to 40g, Bc h dip 20g. Sc ung (Hin i Ni Khoa Trung Y Hc). + Tr xut huyt di da do d ng: i to 320g, Cam tho 40g, sc ung (Hin i Ni Khoa Trung Y Hc). + Tr h phin, mt ng, t ra m hi v chng Tng to (hysteria) do tinh thn tht thng: dng bi Cam Mch i To Thang (S Tay Lm Sng Trung Dc).

+ Tr ban chn d ng: Dng Hng to 10 qu/1 ln, ngy ung 3 ln. Hoc dng To 500g/ ngy, sc nc ung. tr khi 5 ca ban d ng tng tr thuc Ty khng bt (Thng Hi Trung Y Dc tp Ch 1958, 11: 29). + Tr ban chn khng do gim tiu cu: Mi ln ung Hng to 10 tri, ngy 3 ln. tr 16 cas (c 1 ca dng thm Vitamin C, K) u khi (Cao Bnh v cng s, Thng Hi Trung Y Dc Tp Ch 1962, 4: 22). + Tr hi chng t l lu ngy: Dng Hng to 5 tri, ng 60g. hoc Hng to, ng mi th 50g, sc n c nc ln ci, ngy 1 thang. tr 8 ca c chn on theo ng y l T V h hn, u khi hn (Trnh An Hong, Tn trung Y Tp Ch 1986, 6: 26). (Hong C in Hng To Thang Tr Nan L, Tn Trung Y Tp Ch 1987, 6:56). + Tc dng d phng phn ng truyn mu: Dng Hng to 10-20 tri, a phu t, Kinh gii (sao) u 10g, sc c khong 30ml, ung trc lc truyn mu 15-30 pht. dng cho 46 lt ngi truyn mu vi trn 10.00ml mu. Kt qu: c 5 ca suy ty, mi ln truyn mu u c phn ng, nhng khi dng To th khng c phn ng r, tr hai ba trng hp phn ng nh hoc phn ng chm (L Khi Khim Hng To Thang Phng Phn ng Do Truyn Mu, Trit Giang Y Hc Tp Ch 1960, 44). Tham Kho + i to st c c ca u, Ph t, Thin lng (Li Cng i Lun). + i to tr tr nh b l vo ma thu: Cho n To b su mt (lu nm) rt hay (Thc Liu Bn Tho). + i to nhun tm ph, tr ho, b h tn ng tng, tr tch kh trng V, ha vi Quang phn (t chy) tr cam l (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + i to nui c t kh, b tn dch, mnh thn kh, tng tr nh. Nhn ca qu trn 3 nm tr c chng au bng, trng phi kh c, qun tht tim (Thang Dch Bn Tho). + Tnh ca To gip c c 12 kinh lc, t kh trong tm phc, ha bch dc, thng cu khiu, b kh bt tc, n sng lm snh bng c khi b tiu chy, khi dng chng tht chn ri phi kh th b trng v: iu ha trung nguyn, ch kh lc (Bn Tho Kinh S). 6 - i to tnh ha hp c m dng, iu chnh c vinh v, sinh c tn dch (Dng Dc Php Tng). 7 - S d Di to bm th c khi xung ha ca tri t hnh th, cm ng c dng kh ca tri sinh sng, nn sch Bn Kinh ghi rng: "i to c vi ngt, tnh bnh, khng c, L ng Vin v Mnh Sn u cho l kh v u hu, v n l loi thuc vo kinh tc Thi m, tc Dng minh". Sch Ni Kinh cho rng: "Nhng ngi bt tc chn nguyn phi nn dng nhng vi ngt b tc vo , v hnh th bt tc nn dng v thuc m gip cho kh ". V ngt b c trung nguyn, m th ch c kh nn nhng vi ngt, m hay b c T V m c th sinh tn dch na. Nu tha mn c nhng iu kin nh th th trong 12 kinh mch t nhin n thng li c cu khiu na, tay chn iu ha v thng sng c. Khi chnh kh y th thn hn c yn n, cho nn khi tm phc c t kh hoc gp vic qu s st, nu nh gip cho bn trong c ha hon th s bun phin phi lui, nn nhng chng nh co tht tim hoc c cm gic vn ngc ln trn, nhng ngi kh thiu, h m T

kinh c b th kh lc mnh li c ngay. Cho nn trng v cn phi c thanh, c khi chnh v n m lm cho c th bt tc m sinh ra chng trng tch. i to v c v ngt nn hay gii c c, ha c cc v thuc, lm cho t v sung tc. V mt nng lc ca hu thin th n c th gip mt phn trong vic dinh dng, cho nn sch xa mi ni rng: "Dng n lu th nh nhng thn th, sng lu, nh nhng nh thn tin, khng i. l ni n nhng ngi tu tin, luyn tch cc, ngi thng cha chc c nh vy (Bn Tho Kinh S). 8 - i to vi ngt, l v thuc caT kinh, c tc dng b t, ch kh, nhun ph, lm cho gim ho, st c c ca Ph t. Ngy xa, Trng Trng Cnh tr chng bn n, dng i to vi dng gip cho T th, dng n vi mc ch bnh thn kh. Tr au tc cnh sn do thy m sinh ra th dng bi Thp To Thang l gip cho T th thng thn thy, cho nn i to tnh ca n iu ha c tng ph, l v thuc chnh ha c c trm th thuc vy. Nhng khng nn dng nhiu qu s b hi rng (Bn Tho Gii). 9- Dng to chng ri mi phi kh th tnh n ngt, m, b T, trng V, t vinh v, nhun ph, an thn, n lu khng i, ngm ru ung. N st ' c ca Ph t, u, Thin hng, Xuyn tiu (Ty Tc C m Thc). 10- Phng Bc sinh ra to ln m qu cng, tht dy, sc b tng i rt mnh gi l Giao to cng gi tn khc l "Hc i to". To mu gi l "Hng to" c kh thm, v thanh tao, c tc dng khai v, dng tm, b t huyt (Ty Tc C m Thc). 11- i to v ngt, tnh bnh, khi mi sinh ra th hoa trng nh, qu sng mu xanh, khi chn mu vng, khi chn lm th thnh mu , phi kh th li mu en. N bm th c tinh hoa ca kh t tri, nn c sc ca ng hnh (Bn Tho Sng Nguyn). 12- i to bm th c kh ca ma thu l kh ca hnh kim, n nhp vo kh v ca hnh Th, thu c chnh kh trong t nhp vo kinh T, kh v ca n thng nhiu hn ging v n thuc dng (Bn Tho Kinh Gii). 13- i to b t, nhng khng nn dng qu nhiu, dng nhiu th l mc bnh, v t phi ph hp c 4 kh, chng l n ch gi c ci v ngt sao? V li ngt l ch ng v, mi th thuc u c v ngt ri, nn phi ty nghi, ngha l phi c nhng v thuc dn o vo cc kinh th n mi hay c (Dng Dc Tng Php). 14- i to dng vo nhng thuc t, lm tn, c tc dng an trung, dng t, bnh v, dng lm nhng t thuc b c tc dng tr kinh kh, tr t kh iu ha cc v thuc (Bn Tho S Chng). 15- i to b t th, v n c tnh b huyt, ha kh nhng Nhn sm cng b T th m n c tnh b kh sinh huyt (Ngc Thu Dc Gii). 16- Ti sao phi thm To v Gng sng vo thang thuc sc? C nhn khi lm thuc mi thang u phi c thm To v Gng vo, l c thn trng trong vic gi gn V kh, tuy nhin, c ni nn dng, c ni king c khc nhau. Nu b T V th nn dng Gng v To. Lm m trung tiu th nn dng Gng li. Thuic b kh th ch dng Gng. Thuc pht biu th dng Gng sng. Thuc b m, thuc vo phn huyt th khng nn dng Gng, thuc tr bnh h tiu th c dng Gng, To. Thuc tr bnh v kh, khng nn dng Gng (Dc Phm Vng Yu).

17- i to c tnh m, b c bt tc, c v ngt nn hon c m huyt. T phn Vinh, V th dng Gng v To v cay ngt c tc dng pht tn, ha vinh v, v vy dng bi Qu Chi Thang, Tiu Si H Thang tr. Trong bng y trng th cm n, v vy trong bi Kin Trung Thang, Trng Trng Cnh tr y tc di tim b khng dng To. Trong c phng, ngi xa dng i to cng vi Tiu mch, Cam tho tr ph n b chng tng to, vui bun, khc ci khng r l do. Thang Quy T phi hp vi Bch trut tr hi hp, hay qun. Cho nn cc sch xa cho rng i to c th an trung, dng T kh v li c th lm cho mnh tm thn, l cch dng i to c tnh su xa vy (Trung Dc Hc Ging Ngha)

NG SM

Xut x: Bn Tho Tng Tn. Tn Hn Vit khc: Thng ng nhn sm (Bn Kinh Phng Nguyn), Liu ng, i ng, Giao ng, i sn sm, Xuyn ng sm, Nam ng, Nam sn sm, D ng-sm, Chng ng sm, Bch ng sm, Hng ng sm, S t bn u sm, Phng phong ng sm, L ng-sm. Ty l ng, Vn nguyn sm, Thng ng sm (Trung Quc Dc Hc i T in), Trung linh tho (Thanh Hi Dc Ti), Hong sm (Bch Tho Knh), Liu sm, Tam dip thi, Dip t tho (Trung Dc i T in), L ng, i ng, Phng ng, S u sm (ng Dc Hc Thit Yu). Tn khoa hc: Codonopsis pilosula (Franch) Nannf. H khoa hc: H Hoa Chung (Campanulaceae). M t: Cy c, sng lu nm, leo bng thn qun. R hnh tru di, ng knh c th t 1,5-2cm, phn nhnh, u r phnh to c nhiu vt so li ca thn c, thng ch c mt r tr m khng c r nhnh, cng nh v pha ui, lc ti mu trng, sau kh th r c mu vng, c np nhn. Thn mc thnh tng cm vo ma xun, b trn mt t hay leo vo cy khc, thn mu tm sm, c lng tha, phn ngn khng lng. L mc cch hnh trng hay hnh trng trn, ui l nhn, phn gn cung hnh tim, mp nguyn, mu xanh hi pha vng, mt trn c lng nhung, mt di mu trng xm nhn hoc c lng ri rc, di 3-8cm, rng 24cm. Hoa mu xanh nht, mc ring l k nch l, c cung di 2-6cm, i trng hnh chung, gm 5 phin hp, 5 cnh c vn mu tm hng, lc sp rng tr thnh mu vng nht, chia lm 5 thy, nhy 5, ch nghy hi dt, bao phn nh gc. Qu b i, hnh chy trn, 3 tm b, u hi bng, c i ngn, lc chn th nt ra. C nhiu ht mu nu nhn bng. a l: Ti Trung Quc, cy ng sm phn ln cng cn mc hoang di ni sn xut chnh hin nay l tnh T Xuyn, Cam Tc, Sn Ty, Vn Nam, Thim Ty, Ct Lm, Hc Long Giang, H bc, Qu Chu, H Nam, Ninh H, Thanh Hi, Liu Ninh. Tuy nhin trn th trng cc loi ng sm thng c gi chung l: 1. Ty ng sm: Loi ny sn xut chnh tnh Cam Tc (huyn Dn, Lm n, an khc), tnh Thin Ty (Hn Trung, An Khang, Thng Lc), tnh Sn Ty (khu Ph Bc, Ph Trung) tnh T Xuyn (Nam Bnh). 2. ng ng sm: Loi ny ch yu sn xut tnh Ct Lm (khu t tr dn tc Triu Tin, Din Bin, chuyn khu Thng Ha), tnh Hc Long Giang (Khnh an, Thng chi, Ng thng Tn huyn), tnh Liu Ninh (Phong thnh, Khoan in).

3. L ng sm: Sn xut chnh Sn Ty huyn khu Ph ng, Khn x quan, L Thnh), tnh H Nam (chuyn khu Tn Hng). 4. iu ng sm: Ni sn xut chnh l tnh T Xuyn (t huyn, Vn huyn, Thnh khu), tnh H Bc (An Ton, Li Xuyn), tnh Thim Ty (Tn dng). 5. Bch ng sm: Ni sn xut chnh l tnh Qu Chu (khu Hoa Tit, An Thun), tnh Vn Nam (Chiu thng, M giang, i l), tnh T Xuyn, (pha Ty Nam). Vit Nam, trong thi gian 1961-1985 vin Dc liu pht hin ng sm 14 tnh min ni pha Bc, cn pha Nam, ch c khu vc Ty nguyn. Vng phn b tp trung nht cc tnh Lai chu, Sn la, Lo cai, H giang, Cao bng, Lng sn, Gia lai, Kon tum, Qung nam, nng, Lm ng. Thu hi, s ch: Vo ma ng, lc cy a vng, rng l hoc ti u xun nm sau lc cy cha m chi ny lc l c th thu hoch. Tt nht l thu hoch vo na thng trc sau tit Bch l, lc ny phm cht ng sm tt nht, sn lng cao. o r phi di su trn 0,7m, v r rt di, khng lm try xt. Ra sch t ct, phn loi r to nh ring.[L ng sm th chia ra lm 4 loi: ga, to, va, nh (ga c ng knh trn 10mm, va c ng knh trn 7mm, nh ng knh 5mm)] phi ring trn gan tng loi n lc no r b khng gy l t b tng b em phi. Lm vy khi kh r vn mm, phng, v khng b bong v cng li. Nhiu ni ly lt hoc ch xu r thnh chui u c em treo ni thong gi, phi kh ri cun li thnh b. Phn dng lm thuc: R. M t dc liu: 1. Ty ng sm: Kh, nhiu cht ng, u v ui u trn, mu vng hay mu xm, tht mu xm vng, c vn trn dng phng x, ng knh 13mm tr ln khng b mt, khng b mc, khng ln r con. 2. ng ng sm: Kh, cht ng tng i t, u v ui trn t np nhn, v mu vng xm hay mu nu xm, tht mu trng vng, thong c vn trn dng phng x, ng 10mm tr ln khng c du tit, khng b su mt, khng b bin cht. 3. L ng sm: Kh, nhiu ng mm r di, v mu vng hay mu vng xm, tht mu vng nu hay mu vng, ng knh trn 10mm khng c du tit, khng b su mt, khng b bin cht. 4. iu ng sm: Kh, c cht ng, hnh tr trn, v kh mu vng, tht mu trng hay mu vng trng, ng knh 12mm tr ln, khng c du tit ra, khng mt v b bin cht. 5. Bch ng sm: Kh, tng i cng, t ng, hnh dng r khng thng nht, v mu vng xm hay mu trng vng, th mp, ng knh 10mm tr ln, khng b su mt. Cch chung: r hnh tr, c khi phn nhnh, ng knh 0,5-2cm, bn ngoi mu vng nunht, trn c nhng rch dc ngang. Th to c ng knh trn 1cm, kh, nhun, tht trng ng, v ngt du, khng su mt l tt.

Bo ch: + Theo Trung quc: Thu hi xong, phi m can, ln se cho v dnh vo tht, khi dng, sao vi t hong th hay vi cm cho thuc hi vng xong b t hoc cm ch ly ng sm (Trung Dc i T in). + Theo Vit Nam: Ra sch bi bm, nc mt m, hoc thy bc hi l c, khi mm, bo mng 1-2 ly, tm nc gng khi n T v bt hn, thng c ngi sao qua dng (Phng Php Bo Ch ng Dc). Bo qun: y kn, trnh m, cn ni thong gi, kh ro phng su mc v ng sm rt d b mt. C th sy hi dim sinh. Thnh phn ha hc: + Trong r ng sm c: Sucrose, Glucose, Inulin, Alcaloid, Scutellarein Glucoside (Trung Dc Hc). + Furctose, Inulin (Thi nh Quc, Trung Thaoe Dc 1982, 13 (10): 442). + CP1, CP2, CP3, CP4 (Trng T C, Trung Tho Dc 1987, 18 (3): 98). + Glucose, Galactose, Arabinose, Mannose, Xylose, Rhamnose, Syringin, N-Hexyl b-DGlucopyranoside, Ethyl a-D-Fructofuranide (Wan Zhengtao v cng s, Sinh Dc Hcj Tp Ch [Nht Bn] 1988, 42 (4): 339). + Tangshenoside I (Hn Qu Nh, Trung Quc Trung Dc Tp Ch 1990, 15 (2): 105). + Choline (Quch c Kin, Bc Kinh Trung Y Hc Vin Hc Bo 1988, 11 (4): 43) Tc dng dc l: + Tc dng tng sc: Thc nghim cho thy ng sm c tc dng chng mi mt v tng s thch nghi ca sc vt trong mi trng nhit cao. Thc nghim trn sc vt chng minh rng ng sm c tc dng trn c 2 mt hng phn v c ch ca v no. Th nghim cho thy dch chit xut th ca ng sm c tc dng lm tng s thch nghi ca chut nht trong trng thi thiu dng kh (do thiu dng kh t chc t bo, do suy tun hon hoc do lm tng s tiu hao dng kh...) thuc u c tc dng vi mc khc nhau (Trung Dc Hc). + i vi h tiu ha: dch ca ng sm lm tng trng lc ca hi trng chut H lan c lp hoc bt u th gim, tip theo l tng cng co bp ln hn, tn s li chm i v thi gian ko di. Nng thuc tng ln th trng lc cng tng theo. Dch ng sm c tc dng i khng r i vi cht 5-HT gy co bp rut nhng i vi Ach gy co bp rut th li khng c tc dng. ng sm c tc dng bo v r rt i vi 4 loi m hnh gy lot bao t sc vt [gy lot do kch thch, gy vim, gy lot do Acid Acetic, lot do tht mn v] (Trung Dc Hc). + i vi h tim mch: Cao lng ng sm v chit xut cn tim tnh mch ch v th gy m c tc dng h p trong thi gian ngn. Tim tnh mch dch chit xut vi liu lng

2g/kg cho mo gy m c tc dng tng cng co bp ca tim, tng lu lng mu cho no, chn v ni tng. Truyn dch ng sm vi t l 1:1 20-25ml cho th nh chong do mt mu, c tc dng nng p, p lc trung tm h, nhp tim chm li, so vi t i chiu dng Nhn sm, Cam tho, nhn thy tc dng nng p ca ng sm cao hn. Theo ti liu Tip tc tc dng i vi huyt p ca ng sm (Vn kin nghin cu Trung dc, trang 536, 1965) th tc dng h p ca ng sm trn thc nghim sc vt l do tc dng gan mch ngoi vi v tc dng c ch Adrenalin ca thuc gy nn (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + i vi mu v h thng to mu: * Nc, cn v nc sc ng sm u c tc dng lm tng s lng hng cu, huyt sc t, lm gim s lng bch cu trong lng bch cu trung tnh tng cn lng t bo lm ba li gim. Dch tim ng sm tng nhanh mu ng m khng c tc dng tn huyt (Trung Dc Hc). * Tim mch mu dung dch ng sm 20% (4ml/1kg th trng) hoc cho ung (mi ngy 20g) u thy hng cu tng ln, bch cu gim xung (Trung Dc ng Dng Lm Sng). * Theo Vn kin nghin cu Trung dc (NXB khoa hc 1965) th tc dng b huyt ca ng sm l kt qu ca cht ng sm cng vi s cng ng tc dng ca cht vi 1 thnh phn no trong lch ( Trung Dc ng Dng Lm Sng). + i vi huyt ng: nm 1934 Kinh Li Bn v Thch Nguyn Cao dng ng sm ngm vi cn 70o trong 1 thng. Lc ly cn, b cn li sc vi nc : 1kg ng sm cho 200g cn v 260g cao nc. Dng c 2 loi trn ch thnh dung dch 20%, 1 phn sau khi hp tit trng th em tim, 1 phn cho ln men loi ht cc hp cht Hydrat Carbon (nh ng) ri mi tim, ng thi li dng ng sm ch thnh thuc cho ung. Kt qu: * Tim ng sm vo con th bnh thng thy lng ng huyt tng ln. Tc gi cho rng s d ng sm lm tng lng ng huyt l do thnh phn Hydrat Carbon trong ng sm v khi tim hoc cho ung ng sm cho ln men loi cht ng th u khng lm cho lng huyt ng tng ln. Tim thuc ng sm cha ln men v ln men u khng thy c ch c hin tng huyt ng tng ln do tim di da dung dch 10% Diuretin (4ml/kg c th) . Da vo quan im ca Richter, Rose, Nishi v Pollak cho rng Diuretin gy cao huyt ng l do thn kinh giao cm nn Kinh Li Bn cho rng ng sm khng c ch c cao huyt ng do ngun gc thn kinh (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + i vi huyt p: Tim mch mu dung dch ng sm 20% (chit xut bng nc v bng ru) cho th v ch gy m u thy h huyt p. Tc gi c tim dung dch 4,8% Glucosa v i chng th khng thy h huyt p, do tc gi cho rng hin tng h huyt p khng lin quan n thnh phn ng trong ng sm. Tc gi cho rng hin tng h huyt p l do gan mch ngoi vi. ng sm cn c tc dng c ch hin tng cao huyt p do Adrenalin gy ra: nu lng Adrenalin tim th cao th hin tng c ch km, nu lng Adrenalin tim thp th hin tng c ch cng mnh (Nhng Cy Thuc V V Thuc Vit Nam). + Tng kh nng min dch ca c the: dng ch phm ng sm tim bng, tim bp hoc tim tnh mch chut nht u c tc dng lm tng s lng thc bo r rt, th tch t bo

tng gi tc nhiu hn, kh nng thc bo cng tng. Cc thnh phn trong t bo nh DNA, RNA, cc Enzym, Acid c tng ln r rt. Nng cao ca ng sm c tc dng c ch s phn lit ca t bo lm ba ngi, cn nng thp li c tc dng tng nhanh s phn lit (Trung Dc Hc). + Tc dng ln h thn kinh trung ng: cho chut dng ng sm vi liu 6-7mcg/kg thy c tc dng c ch. Tc dng ny bao gm vic gim thi gian ng c bit l gim gic ng ca loi thuc Barbituric (Chinese Hebral Medicine). + Khng vim, ha m, ch khi (gim ho) (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Khng khun: Trn thc nghim In Vitro thy ng sm c tc dng khng khun mc khc nhau i vi cc loi vi khun sau: No m cu khun, Trc khun bch hu, Trc khun v Ph trc khun i trng, T cu khun vng, Trc khun lao ngi (Trung Dc Hc). + Ngoi ra, ng sm cn c tc dng lm hng phn t cung c lp ca chut cng, pht trin ni mc t cung kiu Progesteron mc nh, gy tng trng lc c t cung, tit sa sc vt m cho con b, nng cao Corticosterone trong huyt tng, nng cao ng huyt ( Trung Dc ng Dng Lm Sng). Tnh v: . V ngt, tnh bnh (Bn Kinh Phng Nguyn). . V ngt, tnh bnh, khng c (Bn Tho Ti Tn ). . V ngt, tnh bnh (Trung Dc i T in). Quy kinh: + Vo kinh th v tc thi m [Ph v T] (c Phi Bn Tho). + Vo kinh T, Ph (Trung Dc i T in). + Vo kinh T, Ph (ng Dc Hc Thit Yu). Tc dng: . Thanh Ph (Bn Tho Phng Nguyn). . B trung, ch kh, ha T V, tr phin kht ( Bn Tho Tng Tn). . B trung, ch khi, sinh tn (Trung Dc i T in). . B trung ch kh, sinh tn ch kht (Trung Quc Dc Hc i T in). Ch tr: + Tr Ph h, ch Ph kh (Cng Mc B Di). + Tr T V h yu, kh huyt u suy, khng c sc, n t, kht, tiu chy lu ngy, thot giang (Trung Dc i T in).

+ Tr trung kh suy nhc, n ung km, a chy do t h, vng da do huyt h, tiu ra mu, rong kinh (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr thiu mu mn, gy m, bnh bch huyt, bnh ty tng (Khoa Hc ch Dn Vn Dc Tho). + Tr h lao, ni thng, trng v trung lnh, hot t, l lu ngy, kh suyn, phin kht, pht st, m hi t ra, bng huyt, cc chng thai sn (Trung Dc Ti Th Sch). Liu lng: 8 - 20g. King k: . C thc t, cm dng (Trung Dc i T in). . Kh tr, phn n, ha vng: khng dng (c Phi Bn Tho). . Phn L l (Bn Tho Kinh Gii). . Khng nh Lng trong Ti Liu Nghin Cu Trung Y Dc 1976, 4: 33 th nu dng Sm lng qu ln (mi liu qu 63g ng sm) gy cho bnh nhn kh chu vng trc tim v nhp tim khng u, ngng thuc th ht (Trung Dc ng Dng Lm Sng). n thuc kinh nghim: + Thanh Ph kim, b nguyn kh, khai thanh m, trng gn c: ng sm 640g, Sa sm 320g, Qu vin nhc 160g. Nu thnh cao, ung (Thng ng Sm Cao - c Phi Bn Tho). + Tr tiu chy, l, kh b h, thot giang: ng sm (sao vi go) 8g, Chch k, Bch trut, Nhc khu tng, Phc linh u 6g, Sn dc (sao) 8g, Thng ma (nng mt) 2,4g, Chch tho 2,8g. Thm Gng 3 lt, sc ung (Sm K Bch Trut Thang - Bt Tri Y Tt Yu). + Tr ung phi thuc hn lng lm cho T V b h yu, ming sinh nht: ng sm, Chch k u 8g, Phc linh 4g, Cam tho 2g, Bch thc 2,8g, sc ung (Sm K An V Tn - Hu Khoa T Trn Tp). + Tr Ph qun vim mn, lao phi (Ph kh m h): * ng sm 12g, Tang dip 12g, Thch cao (sc trc) 12g, Mch mn 12g, A giao 8g, H ma nhn 6g, Hnh nhn 6g, T b dip (nng mt) 6g. Sc ung (Thanh To Cu Ph Thang - Y Mn Php Lut). + Tr thn kinh suy nhc: ng sm 12g, Mch mn 12g, Ng v t 8g. Sc ung (Sinh Mch Tn - Ni Ngoi Thng Bin Hoc Lun). + Tr tr nh ming b l lot: ng sm 40g, Hong b 20g. Tn bt, bi (Thanh Hi Tc Trung Y Kinh Nghim Giang Bin). + Tr huyt p thp: ng sm 16g, Hong tinh 12g, Nhc qu 10g, Cam tho 6g, i to 10 qu, sc ung ngy 1 thang. 15 ngy l 1 liu trnh, dng 1-2 liu trnh. cha 30 trng hp: c kt qu: 28, khng r kt qu: 02 (Qung Ty Trung dc Tp Ch 1985, 5: 36).

+ Tr huyt p cao ngi b bnh c tim: ng sm 10g, V con trai (loi cho ngc) 16g, Sinh a 10g, ng quy 10g, Trc b t (ht) 16g, To 16g, Phc linh 16g, Mc hng 6g, Hong lin 6g. Sc vi 800ml nc, chia lm 3 ln ung lin tc 2 - 2,5 thng (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Tr Ph qun vim mn (th kh h huyt ): ng sm, Ng linh chi, Thng trut, Sinh khng, mi th 10g, sc ung. tr 32 trng hp, mi nm ung thuc t thng 11 n thng 3 nm sau, mi ln 20-30ml (nhng lc st,cm, khng ung), ung lin tc 1-2 thng, c kt qu: 93,75%. kt qu tt 53,13%, khng c phn ng ph (Trung Dc Thng Bo 1986, 3: 55). + Tr thn kinh suy nhc: dng dung dch tim Phc Phng ng Sm (mi ml c 1g ng sm, 50mg Vitamin B1) tim bp mi ngy 1 ln 2ml, liu trnh 15 ngy, c kt qu nht nh (H Bc Khoa Hc K Thut Y Dc Tp Ch 1976, 3: 25). + Tr t cung xut huyt c nng: dng c v ng sm, mi ngy 30-60g, sc, chia lm 2 ln ung, lin tc 5 ngy trong thi k kinh nguyt . tr 37 trng hp, khi: 5, kt qu tt: 14, c kt qu: 10, khng kt qu: 8 (Trit Giang Trung Y Tp Ch 1986, 5: 207). + Tr h lao, ho, c th suy nhc: ng sm 16g, Hoi sn 12g, d nhn 6g, Cam tho 2g, Khon ng hoa 6g, Xa tin t 6g. Sc, chia lm 3 ln ung. (Trung dc hc). + Tr Thn suy, hay au lng, mi gi, i lt nht, bi dng c th: ng sm 16g, Cp gii 6g, Huyt gic 1,2g, Trn b 0,8g, Tiu hi 6g. Ngm vi 1 x (250ml) ru ung trc khi i ng(Trung dc hc). + Tr c th mi mt, n km ngon, i tin lng: sc 20 - 40g ng sm ung, hoc kt hp cc v thuc khc nh: Bch trut (sao), ng quy, Ba kch mi th 12g, sc ung hoc tn bt vin vi mt, ngy ung 12-20g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ngi ga suy yu lu ngy, ngi lm vic nhiu hao sc lao ng cng nh tr c, mt tim, m: ng sm 40g, Ngu tt, Mch mn, ng quy, Long nhn mi th 12g, sc ung ngy 1 thang. Nu bnh nng nguy cp thm Nhn sm 4-8g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr trung kh suy nhc, t v bt ha: nu ng sm vi ng ct thnh cao lng ng sm, ung (ng Sm Cao - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr Kh huyt u suy: ng sm, Chch hong k, Bch trut, Long nhn, ng ct, nu thnh cao ung (i Sm Cao - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tham kho: . ng sm c th b kh li c th b huyt, chuyn iu l v cc bnh tt ca cc bnh t v, i vi cc chng kh huyt u h, cn nn dng ti n. N li cn c th dng trong trng hp va h va thc, chng hn nh ngi suy nhc km ngoi cm th c th dng n cng cc v thuc gii biu, c th suy nhc m l thc cng c th dng chung n ung vi thuc n h, u dng trong trng hp ly mc ch ph tr chnh kh iu t t kh. V ny sc b tuy khng bng Nhn sm, nhng trong cc bi thuc b dng n rt rng ri (Trung Dc Hc Ging Ngha).

.C th dng ng sm nh Nhn sm, thay Nhn sm khi thiu, hoc c Nhn sm nhng vn dng ng sm trong trng hp t h, n km, mt mi, ph h do phin kht hoc thiu mu, vng da, ph chn, tiu c. Dng ring hoc dng rng ri phi hp vi cc v thuc khc trong cc bi: T Qun T Thang, Thp Ton i B Thang, Bt V a Hong Hon... (Trung Dc Hc). . ng sm c th thay c Nhn sm. Phm nhng bi thuc xa nay c dng Nhn sm, n no cng c th thay bng ng sm c. C my loi ng sm, dng loi Ty l ng sm v i ng sm l tt nht. Loa ngoi b c ng vn ngang nh, tht trng mm nhun, u nh hn thn, mi thm, v ngt gn vi Nhn sm, kin T m khng to, b V m khng thp, khng ging nh sm Cao ly thin v cng to. Ch tic l sc thuc hi bc nhc, khng gi c lu. Nu h nng m nguy cp th nn dng Nhn sm. Nhn sm, Cao ly sm, ong dng sm, Ty dng sm gi t hn, ng sm gi r hn m cng dng gn nh nhau (ng Dc Hc Thit Yu). . ng sm v Hong k u l thuc b kh. Nhng ng sm b, lc yu, tnh v ngt, bnh, khng n cng khng to, b kh kim ch tm, dng huyt, kh h v m huyt h u phi dng n ng sm (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). ng sm v Nhn sm u l yu dc b kh. ng sm ngt bnh, sc thuc ha hon, thin v b trungkh kim ch Ph kh, sinh tn, dng huyt. Nhn sm ngt, hi ng, v m, l v thuc rt b, hay b cho ng tng, i b nguyn kh, c thot, phc mch, an thn, ch ch, sinh tn, v mt dng huyt so vi ng sm th hn (Trung Dc Lm Sng Gim Dng Ch M). Phn bit: Trn th gii, chi Codonopsis c 44 loi, phn b ch yu t Hymalaya n Nht bn. Chu c khang 11 loi, Trung quc c 6-7 loi, ng dng 3 loi, trong Vit Nam 2 loi c m t v dng lm thuc vi tn ng sm. Trung Quc c rt nhiu loi ng sm, cn nhiu loi cha dm nh tn, hin nay ch mi gim nh c mt s loi: 1. ng sm leo (Codonopsis sp.) Cn gi l Ry cy, Mn cy, cy ny cha c m t trong tp Flore gnrale de lIndochine, l cy tho sng lu nm, thn mc b hay leo. R hnh tr di, ng knh c th ti 1-1,7cm. L mc i c khi mc cch hay hi vng. Phin l hnh tim hay hnh trng rng, gc l hnh tim mp nguyn hay hi ln sng hoc c rng ca, mt trn mu xanh nht, mt di mu trng nht. Hoa mc n c nch l. i 5, Trng hnh chung mu vng nht, chia 5 thy, nh 5. Bu 5 , qu nang, pha trn c mt nm nh hnh nn, khi chn c mu tm . Ra hoa vo thng 7 thng 8, c qu vo thng 9 thng 10. Cy mc t nhin nhng vng rng m thp min ni ng bc v ty bc nc ta, Lng sn, Cao bng v khu Ty Bc, ngi ta thu hi v bn vi tn l Phng ng sm. 2. ng sm, Kim tin bo, Th ng sm (Campanumoea javanica Blume) cn c tn l cy i g, Mn ry cy (Ty), Cang h (Mo); l cy c sng lu nm thn leo. R hnh tr, phn nhnh, i khi cng c hnh ngi, l mc i, t khi mc so le hnh tim, nhn hoc c t lng, u l nhn, mp l nguyn hoc c kha rng nh, bm vo l c nha m. Phin l di 3-8cm, rng 2-4cm. Hoa mc ring r k l, hnh chung mu trng hoc hi vng, hng c vn tm. i 5, trng 5 cnh, nh 5. Qu nang, mu tm, cha nhiu ht hnh tri xoan, mu

vng bng. Cy mc hoang vng ni cao, ch m mt, nhiu mn. C nhiu Cao Bng, Lng Sn, Hong Lin Sn, Sn La, Lai Chu. min ni ngi dn tc trng xen ng sm vi Ng, kt qu tt. 3. Xuyn ng sm (Codonopsis tangshen Oliv) trn c bn sng loi C.pilosula (Franch) Nannf nhng l hnh trng hay hnh trng ui nhn, mt l khng c lng, ch c ra l mi c lng nhung. Sau khi ra hoa th c qu ui mu trng tm, cung di, hnh dt, to hn loi trn, ch ni cao ma nhiu v ma thu qu chn khng nt. C nhiu tnh T Xuyn, Trung Quc. 4. ng sm hoa xanh (Codonopsis viridiflora M.xim), trn thn c nhiu lng gai ngn, n lc ga th t rng. L mc i hay mc cch. Di 2-3cm, hai mt u c lng gai ngn, l nguyn khng c rng ca, cung l tng i ngn, Hoa mc n trn ngn, trng hnh chung, di 1cm mu xanh vng, trong c np nhn ngn. Loi ny c khu t tr A-pa tnh T Xuyn. 5. ng sm hoa ng (Codonopsis tubulosa Kom) cy tho thn leo b. Thn l u c lng di, l hp di hnh bu dc, 3-8cm, ui l c rng tha. Cnh hoa su, di bng na ng hoa, trng hnh ng, di 3cm, phn b khu Ty Sng tnh T Xuyn. 6. ng sm mm ch: (Codonopsis nervosa Nannf), thuc cy tho, thn ng thng, sng nhiu nm. R cc m thng xung, trong c li g bng na th tch c, cao 20cm, nh b lng th dy. L mc i, hnh trng di 1-1,5cm, mp nguyn, hai mt u c lng, trng hnh chung di 1,5cm, mu lam nht, trong c thi mu tm m. C khu t tr dn tc Tng A-pa v chuyn khu Ty Sng tnh T Xuyn. 7. Ngoi ra ng bc cn c cc loi Codonopsis lanceolata Benth. et Hook. (Xem: Dng nh) c r hnh chy, loi Codonopsis ussuriensis Hemsl, c r hnh c trn, thng trn ln vi ng sm bn. 8. R kh cy ng sm hi ging r kh ca cy Tc on (Dipsacus japonnicus Miq) h Dipsacaeac, cn phn bit chng nhm ln (Danh T Dc v ng Y).

A CT B

Xut x: Bn Kinh. Tn Vit Nam: Kh k, Kh di, K cn, Khc th, a tinh, Cu k, a tit, a tin, Tin trng, Tin nhn tng, Khc lo cn, T kim b, a ct quan, Phc trn chin, Ty vng mu trng, Kim sn ga cn (Ha Hn Dc Kho), Tnh ct b (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Cortex lycci Sinensis. H khoa hc: Solanaceae. M t: a ct b l v r ca cy Cu k (Lycium sinense Mill) thuc h Solanaceae. (Xem: Cu k t). Phn bit: mt s ni trong nc ta, cng nh Trung Quc, ngi ta dng v r ca cy i thanh (Isatis tinctoria L.,) hoc v ca cy r B my (Clerodendron Cyrtophyllum Turcz) (Xem: Bn lam cn) lm thay th cho v a ct b. Cn phn bit ch khi nhm ln. M t dc liu: a ct b c v cun hnh lng mng hay hnh ng, hoc hai ln hnh ng. Mt ngoi mu vng t hay vng nu, c nhng ng nt dc ngang, c lp bn d bong. Mt trong mu trng hay vng xm c nhiu ng vn dc, i khi cn st mt t g. Cht nh, gin, d b. Mt b lm chm. Mt ct ngang, c lp bn pha ngoi, libe pha trong mu trng xm. Mi thm hi hc, v lc u hi ngt, sau hi ng. Loi phin ln khng c li l tt. V to dy, sc vng li c m trng nhiu li l loi xu.

Trong khi v r ca cy B my c v cun trn hnh lng mng hay cun hnh ng. Mt ngoi mu vng nu n lc xm, sn si, mt trong mu vng nu, c nhiu ng vn dc, hi sn si. Cht gin; d b. Mt b th. Mt ct ngang c lp bm mng, m mm v ln nhn nh c sn. Khng mi, v hi cht, khi nhm nh c sn. Thu hi, s ch: o c r, ra sch, rt b li. Thu hi vo trc u ma xun hoc cui ma thu. Phn dng lm thuc: V r. Bo ch: 1- Sau khi ct thnh tng on ngn bng nhau, sc nc Cam tho ngm mt m ri vt ra sy kh (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Lun). 2- Chn v khng cn li, ra sch, xc nh phi kh dng sng, c khi tm ru sy qua (Trung Dc Hc). Tnh v: V ngt, Tnh lnh. Quy kinh: Vo kinh Ph, Can Thn, Tam tiu. Tc dng: Thanh nhit, lng huyt (chuyn cha nng trong xng), ng thi c tc dng sinh tn, ch kht. Ch tr: + Tr st v chiu do m h, st lu ngy khng lui. Liu lng: 3- 5 ch. King k: V ny chuyn thanh h nhit h b ngoi cm phong hn pht st th cm dng. T V h hn cm dng. Bo qun: ni kh ro, khng nn cht nng ln s dp nt. n thuc kinh nghim: + Lm mnh gn ct, b tinh ty, sng lu khng ga : dng Cu k (r), Sinh a hong, Cam cc hoa, mi th 1 cn m nhuyn, ly 1 chn nc ln sc ly nc ct, ly nc ny m

nu xi. Xi chn xi ra ngui ri u cho men ru vo i ln men cho chn ct thnh ru lng trong ngy ung 3 chn (a Ct Tu - Thnh T Tng Lc). + Tr h lao, st hm hp : r Cu k tn bt ung vi nc si, bnh nhn mn tnh c tt lu ngy khng nn dng (Thin Kim Phng). + Tr nng ny bc rc, nng trong xng v cc loi nng ny bt rt do h lao, nng ny bt rt sau khi bnh nng : a ct b 2 lng, Phng phong 1 lng, Cam tho (chch) 5 ch. Mi ln dng 5 ch sc vi 5 lt gng ti ung (a Tin Tn - T Sinh Phong). + Tr chng nhit lao ngi nng nh t, dng a ct b 2 lng, Si h 1 lng tn bt. Mi ln ung 2 ch vi nc sc Mnh mn ng (Thnh T Tng Lc). + H lao ng ming kht nc, xng khp nng bc rc, hoc lnh, dng Cu k (r) loi v trng ct ra 5 thng. Mch mn ng 3 thng, Tiu mch 2 thng, nu cho n khi chn nh, b b mi ln ung mt thng, khi kht th ung (Thin Kim Phng). + au tht lng do thn suy dng R cu t, trng, T gii mi th 1 cn, ngm vi 3 u ru ngon bt kn, b trong ni nu 1 ngy, khi thch th ung (Thin Kim Phng). + Nn ra mu khng dt, dng r Cu k (v) tn bt sc ung hng ngy (Thnh T Tng Lc). + Tr tiu ra mu: a ct b mi ra sch, ga nt ly nc, sc, mi ln ung 1 chn, hoc b vo mt t ru ung nng trc khi n (Gin Tin Phng). + Tr bch i, mch chy Sc, dng 1 cn r Cu k, Sinh a hong 5 cn, 1 u ru. Sc cn 5 thng ung hng ngy (Thin Kim Phng). + Dch sng mt, sng hp dng a ct b 3 cn, 3 u nc sc cn 3 thng, b b, b vo 1 lng mui sc cn 2 thng em ra mt ( Thin Trc Kinh Phng). + Su nhc rng, dng R cu k loi v trng sc vi dm sc ngm hoc sc vi nc ung cng c (Tru hu phng). 12- Ming li l ly, dng a ct b thang tr bng quang di nhit xung tiu trng, trn lm cho ming l lot, tm nhit v ut, cm nc n khng xung, dng Si h, a ct b mi th 3 ch, sc ung (ng vin phng). 13- Tr con b cam n tai, sau tai l do thn cam, dng a ct b sc ly nc ra, hoc trn vi du M xc vo (Cao vn H, Liu chu nhn lc phng). 14- ng hiu tn cn gi l Thc l tn, tr r, cam sang, lu nm khng dt, dng a ct b ma ng tn bt, mi ln dng ly giy cun li chm thuc b vo l r hoc ni l nhiu ln th t nhin sinh tht mi, ri li ly thuc bt ny ung vi nc cm ln 2 ch, ngy ung 3 ln (Ngoi khoa tinh ngha phng). 15- n ng b dng vt sng lot nga u, mu m c chy nc bn ra. Trc ht ly nc tng ra sch, sau ly bt a ct b c tc dng sinh c gim au (V sinh bu gim phng). 16- Ph n m h l ly, r Cu k sc ra nhiu ln (Vnh loi kim phng).

17- Tr 13 loi inh nht, 3 ngy thng kin ma xun thu hi l gi l Thin tinh, 3 ngy thng kin ma h thu hi nhnh gi l Cu k, 3 ngy thng kin ma thu, thu hi qu gi l Khc lo, 3 ngy thng kin ma ng thu hi r gi l a ct. Phi kh tn bt, nu khng theo nh th trn la thu hi c th dng 1 loi cng c. Ngu hong ln bng ht ng ng ln, Cu cc chm 7 qu, Xch tiu u 7 ht. Tn bt lm bnh trn bt Cu k ung vi ru lc i ngy 2 ln (Thin kim phng). 18- Ung nht l d tn, mu m chy ra khng dt; ly a ct b nhiu t ty ra sch co b v th ly v mn trng trong, ly v th sc ly nc ra lm cho sch mu m xong ly v mn trng dn p ln rt c hiu qu. Trc y c v quan trng triu gia bng v nch b nht lu nm, ly a ct b sc ra th ra mu 1-2 thng, ngi nh s mun b khng ra na, ng ni mc d ra mu nhng thy d chu v ra tip chng 5 thng th thy mu nht dn ri thi, xong ly v mn trng p ln, ngy sau kh ng vy ri lnh (ng thn Vi, Bn s phng). 19- Tr tiu th ra m hi, tay chn, vai, lng mc mn lm tm nh ht u , dng r cy Cu k, Qy cn dip sc ly nc tht c quo nh Mch nha ung (Thin kim phng). 20- Chai chn, chai ngn chn au l dng a ct b, Hng hoa tn bt xc vo, nhiu ngy th lnh (Khu ct s nghi phng). n thuc kinh nghim hin nay: 1- Lng huyt thi nhit m : Dng trong trng hp m h huyt nhit nng m trong xng, st bui chiu, ra m hi trm, t ra m hi. (1) a ct b thang, gm: a ct 3 ch, Mit gip 3 ch, Tri mu 3 ch, Ngn so h 4 ch, Tn cu 3 ch. Sc ung. Tr lao phi trong xng nng m , ra m hi trm. (2) a ct b ti v l, thn mi th 5 ch, Thit tho quy 5 ch Gan heo 2 lng. Sc ung. Tr tr con cam tch hay st v chiu. 2- Thanh ph ch kht: Dng trong trng hp ho do ph nhit. T bch tn: Dng a ct b 3 ch, Tang bch b 3 ch, Sinh cam tho 2 ch, Go np 5 ch. Sc ung tr vim kh qun, vim phi, ho, n thp, ho, th kh kh. 3- Sinh tn ch kht: Dng trong trng hp bnh i ng, kht nc, i nhiu. a ct b, Ngc m tu mi th 1 cn, ngy ung 8 phn sc ung. Ngoi ra theo bo co, dng a ct b, r cy Du (Tang cn) loi r cy Ng ng, mi th 4 lng. Sc ung tr bnh huyt p cao. au u gia thm D cc hoa 5 ch hoc Thng nh tho 8 ch sc ung. Tham kho: 1- V n b cng vi a ct b u c tc dng thanh m v thanh nhit n np trong m phn, c th tr lao nhit nng bc rc trong xng. Nhng, v n b lnh m v cay, thch

hp trong chng khng ra m hi, cn v a ct b lnh m v ngt, thch hp trong trng hp chng c m hi (Trung dc ging ngha). 2- a ct b tn nh ha bt m nu chn n, kh c phong thn, ch tinh kh (Chn quyn-Dc tnh bn tho ng). 3- a ct b kh nng m trong xng, tiu kht (Mnh Sn - Thc liu bn tho, ng). 4- a ct b cha c cc vt thng do dao ba rt tt v thn hiu (Trn Tha - Bn tho bit thuyt, Tng). 5- a ct b gii nng m trong xng v da d nng, tiu kht, phong thp t, cng mch gn xng, mt huyt (Trng nguyn T - Trn chu nang, Kim). 6- a ct b cha phong t v ch biu v chng lao phi, nng trong xng c m hi (L ng Vin - Dng dc php tng, Nguyn). 7- a ct b t thn ha, ging phc ha trong ph, kh ha trong bo thai, gim st, b chnh kh (Vng hiu C - Thang dch bn tho, Nguyn). 8- a ct b cha th huyt vng thng cch, sc nc sc ming cm chy mu rng cha ct to phong (chng sng hm g m rt kh cha) (Ng thoi - Nht dng bn tho, Nguyn). 9- a ct b kh h nhit h tiu can thn (L Thi Trn - Bn tho cng mc, Minh). 10- a ct b tc l v r ca cy Cu k, v ngt kh hn. Tuy vi n b cng l thuc cha ct chng, nhng n b v cay, cha c nng m trong xng khng ra m hi, cn a ct b c v ngt cha c chng m trong xng c m hi. n b li vn thuc loi vo huyt phn, tn , m hi l huyt, khng c m hi m thy huyt th mi cay hn l thch hp nht. Nu nng m trong xng m c m hi, dng n b cay pht tn, th qu tht lm cho m hi b cp ot v mt mu chng. Ni kinh ni, nhit t bn trong, t bng v ngt tnh mt, n l a ct b. Theo a ct b vo ph ging ha, vo thn, mt huyt, mt xng, h ni nhit m thy st tiu nhit c da, b i tiu tin, ngc sn au nhi, h u au do phong, biu thy st cn v nh, ph thy tiu kht, ho khng ngng u dng thuc ny gii. Ngi i nay ch bit Cm, Lin cha ha thng tiu, bit B cha ha h tiu, m khng bit ngha ngt nht hi lnh ca a ct b, cc k b m thoi nhit vy, thng c cng hiu c bit. L ng Vin ghi rng a l m, Ct l l, l b tiu, dng thuc ny va cha ni nhit khng sinh, li cha t ph du (di ng) biu l, u khi c, y l thuc biu l, trn di u cha, m phn di li cng cn thit hn, nhng t v h hn th cm dng. Khi dng ngm nc Cam tho dng (Hong cung T Bn tho cu chn, Thanh). 11- a ct b lm thuc b, gii st rt, pht hn. Dng a ct b 1 cn xt mng, ru nh 4 cn, trc tin dng 2 cn ru ngm 1 ngy, cho vo r tre cho kh, cn phn ru cn li ri ra tip, xong em vo ni t nu cho ru cn phn na, chng cch thy cho tan kh thanh cao l c, c mi ln dng 2-3 phn. Nu dng cha st rt mi ln dng 3,5 - 5 phn. Hoc c phng php khc dng a ct b na lng, nc chn 10 lng, cho vo ng c np, ngm 1 gi ng h lc b b l c, mi ln dng 3ch - 1 lng.

12- a ct b c v ngt tnh chm, m rt lnh, chuyn lui m hi, lao nhit nng trong xng, ha phc thn v ph, b ch kh ca can, mt huyt, mt xng, tr t kh trong ng tng, tiu kht, nhit trung tiu, cng tr nhit c tht, li i tiu tin. Tr nng trong xng, cng ngang vi n b, nhng n b gii chng khng ra m hi, so vi Tri, B ng v hn sao bng Ct b ngt m hn, h kh ca d dy. Sch ni rng: Rut trn th cm dng Cu k t, hn lnh trong th cm dng a ct b (Hi Thng Ln ng - Dc phm vng yu, tp Thy).

A DU

Xut x: Bn Kinh. Tn Vit Nam: a du. Tn Hn Vit khc: Ngc x, Toan gi (Bit Lc), Tc To (Bn Tho Cng Mc), Ngc trc, Ngc c, Qua thi, V danh n, n du h (Ha Hn Dc Kho), a du thn (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Sanguisorba offcinalis L. (Sanguisorba offcinalis lin, Carnea Rege). H khoa hc: Rosaceae. M t:

Cy tho, a nin mc hoang rng ni, cao chng 0,5-1m. L c cung di, bp lng chim, c t 3-14 i l cht hnh trng trn, hoc hnh bu dc di, u t. Mp l c rng ca tha. Cm hoa hnh bng, mc ngn. Hoa mu hng tm. Qu c lng hnh cu. a l: Sinh trong bi cy ni sn ni ch m thp. Vit Nam mi di thc cy ny v trng cha ph bin lm. Thu hi, s ch: Thu hi vo ma h thu, ra sch phi kh ct dng. Phn dng lm thuc: Gc, r (Sangui - Sorbae Radix). M t dc liu: R hnh vin tr, bn ngoi mu nu thm hoc nu tm, cng rn, bn trong t x, t r con, mu vng nu hoc vng nht, l th tt. Th nh vn nhiu x l th xu. Bo ch: 1- Chn th xt nh nh si bng l tt, b u cung ra qua ru. Nu tr chng i ra huyt, cu ra mu. Mun cm mu th dng on trn, xt lt sao qua, na on di th li hnh huyt (Trung Quc Dc Hc i T in). 2- Chn loi kh tt ra sch, mt m cho mm, xt lt phi kh. Dng chn (sao chy) hay dng sng ty theo phi ca thy thuc (Trung Dc Hc). Cch dng: + Dng sng tr bng huyt, l ra mu, mch ln, gii c. + Dng chn: Cm mu. Tnh v: V ng, tnh hi lnh. Qui kinh: Vo 4 kinh Can, Thn, i trng, V. Tc dng: Lng huyt, cm huyt, ng thi c tc dng cm bch i. Ch tr: + Tr tiu ra mu, kit l ra mu, rong kinh do huyt nhit, tr ra mu, bng do nng. Liu lng: 2-5 ch sc ung. Trng hp bng la tn bt hoc lm thnh du cao bi ln. R ti ga p tr rn cn.

King k: Kh huyt h hn, bnh mi dy, c huyt cm dng. Ght Mch mn, phc dc n sa, Hng hong, Lu hong. Bo qun: y kn. n thuc kinh nghim: + Ngn tay ci sng au, dng a du sc ly nc c ngm chng na ngy l khi (Thin Kim Phng). + Tr con b chm ly a du sc ly nc ra ngy 2 ln (Thin Kim Phng). + Nn ra mu, dng a du 3 lng, Dm go 1 thng sc, b b, ung nng 1 chn trc khi n (Thnh Hu Phng). + Rong kinh ca ph n, xch bch i khng dt, lm cho gy g da vng kh, dng a du 3 lng, dm go 1 cn, nu tht si, b b, ung lc nng trc khi n ln 1 chn (Thnh Hu Phng). + Tr tiu ra mu lu nm khng dt: dng a du, Th v tho, mi th 2 lng, 2 thng nc sc cn 1 thng ung nu khng ht ung tip (Tru Hu Phng). + Tr con kit l ra mu, sc ly nc c nh ko Mch nha ung (Tru Hu Phng). + Rn c cn, ly r a du cn ti ga ly nc ung, cn b p ni cn (Tru Hu Phng). + Kit l ra huyt, gy m dng a du 1 cn, 3 thng nc sc cn 1 thng ri b b, li sc tip c li nh ko Mch nha, ung khi i ngy 3 chn (Hi Thng Phng). + Tr bnh lu ngy i cu ra mu gy nga khng dt, dng a du 5 ch, Thng trut 1 lng, 2 chn nc sc cn 1 chn ung lc i, ngy 1 ln (Hot Php C Yu). + Tr tiu ra mu, chch Cam tho 3 lng, mi ln ung 5 ch vi nc b vo Sc sa-nhn 7 tri sc cn na chn chia 2 ln ung (Tuyn Minh Phng). + Tr con l mt, sng nng au: dng a du 8 lng, 1 u nc sc cn 5 thng ra lc cn m (V Sinh Tng Vi Phng). + Tr kit l ra huyt, dng a du dng vi Kim ngn hoa, hai v bng nhau, thm Thc dc, Cam tho, Ch xc, Hong lin, mai, nu nhit tm kinh, kit l ra ton mu ti th thm nc mi T gic chng 15 mung, ung c hiu qu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Nht mc hng, bn, khng thu ming c, dng a du 4 lng lm qun, thm Kim ngn hoa hn 1 lng, vy Lng l 3 ci sao t vng, tn bt, nc v ru sc c ung nng lc i, d nng nhng ch ung 4 ln l tiu, nu thnh m, th th b vy Lng l i m gia Ngu tt, Mc qua, Cng tm, Hong b tr bnh ht xoi hoc nga ngy b phn sinh dc n rt hiu qu (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr kit l do thp nhit: a du 3 ch, r Thuyn tho 3 ch, Hong cm 2 ch, Hong lin 1 ch 5, Phc linh 4 ch, Sn chi 2 ch. Sc ung hoc lm t (a Du Tn - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc).

+ Tr tiu ra mu: a du 5 ch, Cam tho 1 ch 5. Sc ung (a Du Cam Tho Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr rong kinh. a du (t chy) 8 ch, Hn lin tho 1 lng. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr xch bch i h do thp nhit: Sc c a du nh Mch nha, ln ung 1-2 mung, ngy 2 ln sng ti a du cao (2) a du hon gm: a du 4 ch, ng quy 3 ch, A giao 3 ch, Hong lin 1 ch 5, Kha t nhc 3 ch, Mc hng 1 ch 5, mai 3 ch, luyn mt lm vin, ln ung 2 ch ngy 2 ln, hoc sc ung. Tr i h lu ngy khng dt, kit l ra mu. 3- Lng huyt, tr bng: Dng trong trng hp b bng do nng. Hong b a du tin gm a du, Hong b, cc v bng nhau nu thnh cao. p ni bng. Tham kho: a du tnh lnh m ging, c cng nng cm mu m thanh ha. T Tng ni rng Ngi xa mun dt bnh pha di ton dng ti n. V vy dng a du tr tt c cc loi bnh thuc huyt, ly huyt nhit h tiu nh i cu ra mu, kit l ra mu, rong kinh, kinh nhiu lm ch chng. Ngoi ra cc chng chy mu khc nh nn ra mu, chy mu cam cng thng dng ti n. Dng s Doanh, ln kinh nghim c t lu. Kinh nghim dn gian li dng n ra inh nht sng c hoc tr bng do nng rt c hiu qu (Trung dc hc ging ngha)

A LONG

Xut x: Bn Kinh. Tn Vit Nam: Tn Hn Vit khc:

Th long (Bit Lc), a long t (Dc Tnh Lun), Hn hn, Hn dn, Ph dn (Ng Ph Bn Tho), Cn dn, Nhun nhn, Thin nhn p (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho), Kin tm, Uyn thin, Khc thin, Th thin, Ca n (Bn Tho Cng Mc), Dn lu, Cn tn, Minh th, Khc hnh, Hn hn, Khu (khu) dn, Can a long, Bch cnh khu dn (Trung Quc Dc Hc i T in), Giun t, Trn t (Dc in Vit Nam). Tn khoa hc: Lumbricus. H khoa hc: Megascolecidae. M t: Cc loi giun t ch Lumbricus thuc h Lumbricidae v chi Pgeretima thuc h Megascolecidae u c dng lm thuc. Chi giun nc ta mi c xc nh Pheretima SP., di chng 10-35cm, th chng 5-15mm, thn c nhiu t, mt bng v 2 bn thn c 4 t lng ngn rt cng gip n di chuyn c, vng ai chim 3 t th 14-16. Giun t tuy c quan h chng loi pht sinh gn vi giun nhiu t, nhng cu to c th bin i ph hp vi i sng chui rc trong t. Giun t lng tnh, tuyn sinh dc tp trung mt s t. Khi trng thnh, c th giun t hnh thnh ai sinh dc. Tuy lng tnh, nhng chng li tin hnh th tinh cho. Hai con giun chu u li vi nhau, ai sinh dc ca con ny p vo l nhn tinh ca con kia. Tinh dch tit ra t l sinh dc c, nh h co gan s chui vo ti nhn tinh ca i phng. Sau khi th tinh th hai con ri nhau. Sau vi ngy ai sinh dc dy ln, do cht bi tit t tuyt biu b ca ai sinh dc, thnh mt vng ai n nhn mt t trng, tut dn v pha trc, khi qua ti nhn tinh ly tinh dch trng th tinh. Vng lun qua u nh kiu tho o chui u. Vng ai c bao bt hai u thnh kn. Mi kn c t 1 -20 trng, pht trin khng qua giai on u trng. Giun t c bit khng c mt, nhng vn c cm gic vi nh sng l nh cc t bo cm gic nh sng ring l phn tn di da. Giun t cha c c quan h hp ring, nn qua kiu h hp qua da. Da giun thng xuyn m, nh vy khng kh thm vo c d dng, chnh v l m nhng ngy tri nng giun t khng b ln mt t. Giun t s nh sng, nhng sau nhng trn ma ro lm cho t nho thnh bn bt buc chng phi l lt b ln mt t th. Giun t n mn hu c c ln trong t, chng dng mi o t v nut t vo rut, khi thc n cng vi t vo ng tiu ha, cc tuyn tiu ha s tit ra cc cht dch tiu ha cht mn hu c. Giun t thi ra nhng vin b v t trn xu, m ta thng gi l Ct giun, Ct trn trong ng y gi l Khu dn n hay a long n. a l: Giun t a sng nhng ni t m v gau mn hu c. Ban ngy chng ln di t, m khuya khi sng xung mi ngoi ln. Mt ca giun t thay i ty theo c im l ha ca t, v chnh hot ng ca giun t ng gp phn ng k trong vic thay i c im l ha c. Giun t thng phn b hp. Loi c khoang trng tt nht. Thu bt, s ch: o ly th khoang c, loi ga. Hay gp ni m t m, n nh cha, gc bi chui lu nm. Mun bt d dng, ly nc l Ngh rm hay nc B kt, nc Ch, ngm nc ln

t th giun b trn ln. Ngi ta bt b n vo thng c cha sn l tre, rm hoc tro, ri ra sch bng nc m cho sch cht nht, p ui vo g sau m dc thn giun, ra sch t trong bng, phi hoc sy kh ct dng. Khng dng giun t nhin ln mt t (c bnh mi ln). M t dc liu: Ton th c ct phu, biu hin mt phin di nh cong nhn teo, di chng 12cm20cm, rng chng 10mm-17mm, ton thn c nhiu khoang vng, hai u dy m cng cn c si tht mng tn ti, chnh gia rt nh, bn trong sut, hai bn c mu en tro, chnh gia mu vng nu, cht thu kh b gy. Bo ch: 1- Khi dng Khu dn, nu mun ung phi dng kh, sao cho kh v lm vn i (Danh Y Bit Lc). 2- Dng 16 lng a long, ngm nc vo go 1 m, vt ra kh tm ru mt ngy sy kh, ri sao chung vi Xuyn tiu, go Np, mi th 2 ch ri. H go np chn vng l c (Li Cng Bo Ch). 3- Khi dng sy kh tn bt, hoc trn mui vo cho ha ra nc, hoc t tn tnh, ty theo trng hp m dng (Bn Tho Cng Mc). 4- Ngy nay ngi ta dng bng cch sau khi ch s ch xong tm ru hoc tm gng sao qua tn bt dng (Trung Dc i T in). Bo qun: Trnh m, ng l kn. Cch dng: Sc ung nc, ga sng hoc tn bt trn vo hon tn. Thnh phn ho hc + Lumbroferine, Lumbritin, Terrestro-lumbrolysin, Hypoxathine, Xan thine, Adenine, Guanine, Choline, Guanidine, nhiu loi Acid amin, Vitamin v mui hu c (Trung Dc Hc). + Lumbritin, Lumbofebin, Terrestro-lumrilysin (Sinh Dc Hc Khi Lun (Nht Bn), Nht Bn Nam Giang ng 1990: 354). + Hypoxanthine, Xanthine, Adenine, Guanine, Guanidine, Choline, Alanine, Valine, Leucine, Phenylalanine, Tyrosine, Lysine (Giang T Tn Y Hc Vin, Trung Dc i T in (Q. H), Thng Hi Nhn Dn Xut Bn 1977: 2111). Tc dng dc l + Tc dng h nhit, an thn (Trung Dc Hc).

+ Tc dng i vi ph qun : thuc lm gan ph qun nn c tc dng h cn suyn (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng h huyt p chm m lu di, c th do lm gan mch ni tng (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng khng Histamin v chng co git (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Thuc lm tng hot tnh dung gii ca Fibrin chng hnh thnh huyt khi. C tc dng hng phn t cung, cht chit xut dit tinh trng (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Thuc c tc dng ph huyt do cht Lumbritin (Nht Bn 1911). + Tc dng gii nhit: cho ung 12g bt a long, thy c tc dng h st. i vi bnh nhn st do cm nhim, cho ung 0,3g thy c tc dng gim st. Tc dng gim st xut hin sau na gi n 3 gi, t 2-5 gi th ht st, tr li bnh thng (Ph Tun Lc, Thim Ty Trung Y 1980, 10 (3): 138). + Tc dng i vi h thn kinh trung ng: Tr trng phong (no tht trng khuyt huyt tnh). Dng dch a long chch 10g/kg vo khoang bng chut b chng no thiu mu b trng phong, thy cc triu chng gim nh (Ung Bi Cn, Sn Ty Y Dc tp Ch 1984, 13 (3): 133). Tnh v: + V mn, tnh hn (Bn Kinh). + Tnh rt hn, khng c (Danh Y Bit Lc). + V ng, cay, tnh hn (Trn Nam Bn Tho). + V mn. Tnh hn (Trung Dc Hc).. Quy kinh: + Vo kinh T (Bn Tho Cu Chn). + Vo kinh Can, T, Ph (Bn Tho Ti Tn). + Vo kinh V, Thn (Dc Ngha Minh Bin). + Vo 3 kinh T, V, Thn (Trung Dc Hc). Tc dng: + i gii nhit c, hnh thp bnh (Bn Tho Ging Ngha B Di). + Thanh Thn, kh nhit, thm thp, hnh thy, tr thp nhit T V, thng i tin thy o (Y Lm Ton Yu). + Tr phong thp, m kt, kh trng tch, ph huyt kt (c Phi Bn Tho). + Thanh nhit, trn kinh, li niu, gii c (Trung Dc Hc).

Ch tr: + Tr st cao pht cung, ng kinh co git, hen ph qun, di chng bi lit na ngi, au nhc do phong thp, tiu khng thng. Liu lng: 8-12g. Trng hp lot h chi mn tnh, dng Giun t ti m nhuyn vi ng ct trng p bn ngoi. King k: + H hn m khng c thc nhit th cm dng. S Hnh. n thuc kinh nghim: + Tr thng hn nhit kt 1-7 ngy, ni cung ni lon thy ma qy mun b chy: Khu dn na cn b t bn, ly nc ng tin nu ung, hoc dng sng ga vt ly nc cho ung (Tru Hu Phng). + Tr tinh hon sng hoc tht vo trong bng, au nhc kh chu, thn th nng n, u khng th dy c, bng di nng au, co tht mun cht: Khu dn 24 con, sc vi mt u nc cn 3 thng, ung ngay. Hoc ly Khu dn tht nhiu, ga vt ly nc ung (Tru Hu phng). + Tr tiu ra huyt do c c: Khu dn 14 con, 3 thng gim, ngm cho ti khi Giun cht, ly nc ung (Tru Hu phng). + Tr tay chn sng au mun ri ra: Giun t 3 thng, 5 thng nc, ga vt ly nc 1 thng ri ung (Tru Hu phng). + Tr rng au nhc: Giun t, tn bt xc vo (Thin Kim phng). + Tr mt au: dng a long 10 con sao tn bt, ung vi nc tr 3 ch (Thnh Hu phng). + Tr li rng chy mu khng cm: bt a long, Kh phn mi th 4g, X hng mt t, nghin u, xc vo mt t (Thnh Hu phng). + Tr ngn tay au nhc: Khu dn ga nh, p vo (Thnh Hu phng). + Tr li sng cng, khng tr c th cht ngi: Khu dn 1 con, ly mui ha vo ngm, s gim t t (Thnh Hu phng). + Tr hng, thanh qun sng t ngt khng n c: a long 14 con, ga nt, p ngoi hng, li ly 1 con ha nc mui b vo cht mt ong ung (Thnh Hu phng). + Tr tai chy m: a long (cn sng) nghin nt, trn vi nc Hnh v m heo, bc bng nht vo tai, hoc dng bt a long thi vo (Thnh Hu phng). + Tr tr mi: a long sao 0,4g, Nha tro 1 ming, tn bt, trn vi t mt ong, ha t nc lnh, nh vo l mi (Thnh Hu phng). + Tr ry tai kh cng khng ra: Khu dn, b vo trong l Hnh, nghin nt, ha thnh nc, nh vo y l tai vi ln th ra (Thnh Hu Phng).

+ Tr cn trng vo tai: a long tn bt, b vo trong Hnh, ha thnh nc, nh vo (Thnh Hu phng). + Tr dng c kt t hng, vo rt au, th nh suyn, to bn, cung lon: a long sng 4 con, ra sch, nghin nt nh bn, thm mt t gng ti, mt mung mt ong, mt t nc Bc h, ly nc mi ly dng sng ln, nu si qu th thm mt t Phin no, m hi ra th , khng dng tip (Thng Hn Un Yu phng). + Tr au nhc do u phong: vo ngy mng 5 thng 5, chn Khu dn, trn vi mt t Long no, X hng, lm thnh vin to bng ht ng ng ln. Mi ln ly 1 vin trn vi nc gng, nht vo trong l mi. au bn phi nht bn tri v ngc li (Long Chu Hon Thnh T Tng Lc). + Tr ic do b kh: Khu dn, Xuyn khung, mi th 20g, tn bt, mi ln ung 8g vi nc sc Mch mn (Thnh T Tng Lc). + Tr huyt do thp m, kinh lc tc gy au: Xuyn u, Tho u, a long, Thin nam tinh, mi th 8g, Nh hng, Mt dc, mi th 6g. Tn bt, chng vi ru h lm thnh vin. Mi ln ung 1 vin vi nc sc Kinh gii hoc T Vt Thang (Hot Lc n Ha T Cc Phng). + Tr u au do phong nhit: a long sao, tn bt, nc Gng, Bn h, Xch phc linh cc v bng nhau, tn bt, ung 2-4g vi nc Sinh khng, Kinh gii, Bc h (Ph T phng). + Tr rng su au: a long, ha nc mui, trn Min, nht vo trn rng (Ph T phng). + Tr tr nh b ng kinh cp: Khu dn ti 1 con, ga nt, b vo 1 vin Ng Phc Ha c n, tn bt, ri sc ung vi nc sc nc Bc h (Ng Phc Hon Ph T Phng). + Tr kinh phong, phin lon, tr con kinh phong mn tnh, tm thn bun bc, phin no, gn mch co qup, v h, k sinh trng trong rut quy, un ngc mnh m la ht: Nh hng 2g, H phn 8g. Nghin u, ly Khu dn khoang c, ga nt, trn thuc bt lm thnh vin to bng ht m ln. Mi ln ung 7-15 vin vi nc Hnh sc (Nh Hng Hon - Ph T phng). + Tr hng sng nght: ly Giun t nghin vi dm n, cho nut dn, ma ra m mu th tt (Ph T phng). + Tr da u ni vy trng: bt a long, cho vo mt t Khinh phn, trn vi du m, xc vo (Ph T phng). + Tr vim qung (n c): Khu dn 1 con, nguyn t, ga nhuyn, p vo (Ph T Phng). + Tr st rt bt rt, bn nhiu: a long sng 4 con, ra sch, nghin nt nh bn, thm mt t gng ti, mt mung mt ong, mt t nc Bc h, ly nc mi ly dng sng ln, nu si qu th thm mt t Phin no, m hi ra th , khng dng tip, rt c hiu qu (Trc Ch phng). + Tr tiu khng thng: Khu dn, ga nt, ngm nc lc ly nc ct na chn, ung ngay (u Mn phng).

+ Tr ngi ln tui b b tiu: Giun t khoang c trng, Hi hng, 2 v bng nhau, ga p ly nc ung (Chu Th Tp Nghim phng). + Tr tr nh b tiu do nhit kt: a long loi ln, qut nh bn, b vo mt t mt ong, p ngc hnh v dch hon. t Tm thoi 4g, Chu sa, Long no, X hng, mi th mt t, ly Mch mn, ng tm sc nc ung vi thuc (Ton u Tm Gim phng). + Tr kinh phong mn tnh suy nhc qu: Ph t b v, rn, nghin sng, ly Khu dn khoang trng b trong m ln, co bt Ph t dnh pha trn Khu dn, lm vin to bng ht go, mi ln ung 10 vin vi nc cm (Bch Nht Tuyn Phng). + Tr kinh phong cp, mn tnh: ngy mng 5 thng 5, chn Khu dn, ly dao tre ct lm hai on, on nhy nhanh ra mt bn, on nhy chm ra mt ni, nghin nt ring, b vo mt t bt Chu sa, lm thnh vin. Cn nh l nu cp kinh phong th dng bt ca on nhy chm, mi ln ung 5-7 vin vi nc sc Bc h (Kinh Nghim phng). + Tr tr nh tinh hon b sng: a long cn nguyn t, qut nhuyn, trn nc p vo (Tiu Nhi Dc Chng Trc Quyt). + Tr au mt bn hay chnh gia u khng chu ng c, dng a long b t, sy kh, Nh hng cc v bng nhau, tn bt. Mi ln dng 2g, vn li nh vn thuc ht, ln la n, ly mi ht hi khi y (Thnh Hu Long Hng Tn - Chim Liu phng). + Tr rng au, rng lung lay: a long kh, sao, Ng bi t sao, hai v bng nhau, tn bt , trc ht ly Gng ti xt vo rng, sau xc thuc bt vo Ngc Dc Vin phng). + Tr ic t ngt: Khu dn b vo mui, hnh, trn chung thnh nc, ly nc , nh vo tai (Thng Kim phng). + Tr hch lao c l chy nc: dng on di ca r Kinh gii sc nng ra. Dng l H trn t c Khu dn 1 nm, hi lc canh nm, trn la hng, cho kh. Tn bt. Mi mt mung b vo Nh hng, Mt dc, Khinh phn mi th 2g, Xuyn sn gip 9 ming vy, sao, tn bt, trn vi du xc vo (Bo Mnh Tp phng). + Tr nhn cn b thng: ly 1 l Hnh, b u nhn, em Khu dn b vo trong ng l, p 2 u ng cho mt hi, lc cho ra nc, bi vo ni ch cn (m Th Tiu Nhi phng). + Tr sa trc trng dng chng: ly Kinh gii, Sinh khng sc ra, ly a long (b t) 40g, Phc tiu 8g, tn bt, trn vi du bi vo (Ton u Tm Knh phng). + Tr phong ci au, nga: Khu dn khoang trng (b t), ly To nhc nghin nt, trn lm thnh vin to bng ht ng ng ln, mi ln ung 60 vin vi ru. C n gng, ti, (Hot Nhn Tm Thng phng). + Tr nht c v m: L H trn t c giun t, ga nt ly nc p vo, ngy thay 3-4 ln (Ph Th Tinh phng). + Tr nht c v ming: a long, Ng th du, tn bt, trn dm, ha vi Min sng p di lng bn chn (Trch Huyn phng).

+ Tr st cao co git : a long 10g, Ton yt 3g, Cu ng, Kim ngn hoa u 12g, Lin kiu 10g, sc ung. Hoc dng a long 100g, Chu sa 30g, tn nhuyn, lm vin. Mi ln ung 3g (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr hen suyn : a long 12g, sc ung hoc dng bt a long kh, mi ln 3-4g, ngy ung 2 ln. Hoc dng a long, Cam tho ti, lng bng nhau, sy kh, tn bt, mi ln ung 45g. Ngy hai ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). +Tr si ng tiu : a long , C ti, L khoai lang , lng va , ga nt, p vng bng di, kt hp ung thm thuc li tiu (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr huyt p cao : ung cao lng a long 40%, mi ln 10ml, ngy 3 ln, t kt qu tt (Mao Vn Hng, Thng Hi Trung Y Dc Tp Ch 1959, 4 : 39). +Tr ng kinh do chn thng :a long kh 3-6g, sc ung mi ngy. Liu trnh 2-12 thng, bnh qun 5,5 thng. Tr 20 ca, khi 16, chuyn bin tt 3. t l c kt qu 95% (Chu Vn Chnh, H Bc Y Dc Tp Ch 1983, 3 : 48). + Tr bnh tm thn phn lit : a long 30g, ng trng 10g, sc, chia 2 ln ung sng ti. Mi tun ung 6 thang, 60 thang l mt liu trnh, c kt hp thuc an thn. Tr 30 ca, kt qu trc mt 18 ca, s c kt qu nhiu, c tin b v khng kt qu, mi th 4 ca. T II dng a long tim bp, mi ngy 2 ln, mi ln 4ml (mi ml tng ng 1g thuc), kt hp vi thuc an thn liu nh. Tr 50 ca, khi 11, c kt qu r 14, c tin b 12, khng kt qu 13. T III dng nc sc a long, ung ging nh t I. tr 30 ca, kt qu khi 2, c kt qu 7, c tin b 8, khng kt qu 13. kt qu tt hn i vi suyn huyt thc chng (Th c, Trit Giang Trung Y Dc 1979, 11 : 440). + Tr m ay, d ng : Dung dch a long 100% chch bp, mi ln 2ml, 10 ln l mt liu trnh, thng tr 1-2 liu trnh. Theo di 100 ca, t l kt qu t 84% (Tn Y Hc Tp Ch 1976, 4 : 178). Tham kho: + Khu dn v mn tnh lnh, c tc dng ging tit, chy xuyn sut khp kinh lc li c th thanh nhit chng co git, li tiu, bnh suyn. o Hong Cnh ghi rng c th kh giun sn rt hiu qu. Tru Hu Phng dng n tr sng tinh hon hoc tinh hon tht ln au bng tht khng chu ni. V vy m Khu Tng Thch li dng trong cc chng bnh phong i xung do thn. y l nhng ci hin nay chng ta cn phi nghin cu thm trong lm sng (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Theo bo co mi y, dng a long kt hp vi cc th sau c th phng tr chng ung th, nh: a long, Ng cng, Phong phng (t ong), B cng anh, Bn lam cn, Ton yt, X thoi mi th 40g. Bch hoa x thit tho na cn. Tn bt luyn mt lm vin, mi vin 8g. Ung sng 1 vin, ti 1 vin vi nc nng. Li c th tr bnh p huyt cao, tn bt hoc sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). Phn bit: 1- Trung Quc cn dng cc con Pheretima asiatica Michaelsen v Allolobophora caliginosa Trapezoides,.. thuc h Megasclo lecidae, lm thuc.

2- Cn phn bit vi Rn giun l mt ging rn c tn khoa hc l Tpholops. Thong nhn, ta d ln rn giun vi giun t v rn cng c c ln v mu nu thm bng lng nh giun. Nu quan st k mt cht, ta s thy thn rn giun ph vy nh rn. y l mt loi rn thc s, do iu kin sng chui di t nh giun, nn c hnh dng tng t giun. Thn rn giun hnh tr, c vy nhn bng gip con vt chui lun d dng. Mm nhn sc, gip con vt d khoan l trong t mm. ui ngn c vy nhn l ch ta trn t gip rn trn v pha di. Mt nh n di vy bn u, nn trnh khi sy st khi rn lun trong t. Rn giun o hm di t c khi su ti hng mt v n cc loi giun v su b u trng t. Ngi ta thng gi l Rn h giun, khng cn c ngi (Danh T Dc Hc ng Y)

A PH T

Tc dng: Li niu, thng lm, tr thp nhit. Ch tr: + Tr tiu khng thng, vim bng quang, vim niu o, cc loi chng lm, ph thng cc kh. Dng ngoi, sc ly nc ra ni l nga ngoi da. Liu lng: Ung 3-5 ch, dng ngoi ty . King k: Ph n c thai tiu nhiu, khng c thp nhit, bnh h khng thp nhit cm dng. Ght Phiu tiu. Bo qun: D mt, y kn, ni cao ro. Trnh m, d mt mi thm. n thuc kinh nghim:

+ au mt, mt lm nhm, h au mt hay bi vo mt, bm cht ngi c nhit, dng a phu t, ly nc ct trng ca n im nhiu ln (Ngoi i B Yu). + mt do phong nhit, dng a phu t sy kh 1 thng, Sinh a hong na cn, ga nt ly nc ct trn thuc lm bnh ri phi nng tn bt, ln ung 3 ch lc i vi ru (Thnh Hu Phng). + L ra huyt khng cm, dng a phu t 5 lng, a du, Hong cm mi th 1 lng tn bt ln ung mt mung nh vi nc m (Thnh Hu Phng). + au nhc u nh ba b, n ni bt tnh nhn s, dng a ph t cng nghin nt vi Sinh khng, ung vi ru nng cho ra m hi l c (Thnh T Tng Lc). + au di sn, dng a phu t tn bt, ung mt mung nh vi ru (Th Thnh Thn Phng). + Ton thn ni mn nh da cc, dng a phu t, Phn chua (Bch phn) cc v bng nhau sc ra nhiu ln (Th Thnh Thn Phng). + Thot v (sn kh) nguy cp, dng a phu t sao thm, tn bt, mi ln ung 1 ch vi ru (Gin Tin Phng). + Do khing vc nng gy nn thot v bn hoc sa t cung : dng a phu t 5 ch, Bch trut 2 ch 5, Qu tm 5 phn tn bt ung vi ru ln 3 ch, King hnh sng, o, l (B Hiu Phng). + Phong chn lu nm, au tht lng kinh nin, c n thng 6-7 l pht au, chn a phu t kh tn bt, ung mt mung nh vi ru, ngy 5-6 ln (Tru Hu Phng). + C thai b tiu hoc i rt, au khng chu c, tay chn lnh, dng a phu t 12 lng, 4 thng nc, sc cn 2 thng ri, chia lm nhiu ln ung (T Mu B Lc). + Tr i ra mu hoc nhit lm : a phu t, Tr linh, Tri mu, C mch, ng quy t u 3 ch, Thng tho Ch thc, Hong b, Cam tho u 2 ch. Sc ung (a Phu T Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr au tht lng, tiu t, nc tiu vng : a phu t 4 lng, tn bt, mi ln ung 2 ch, vi ru, ngy 2 ln (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr cc chng nga ngoi da : a phu t, Kh sm, mi th 3 ch, Phng phong, Thuyn thoi mi th 2 ch. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr chc l ngoi da : a phu t 4 ch, Sanh cam tho 2 ch. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr phong nhit ngoi da, nga ngy, nga chy nc bu i : a phu t (ton cy) sc ra (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Hc). + Tr trng roi m o, nga m o, bch trc nhiu : Kh sm, Hoa tiu, Bch phn, sc ra ngoi + Tr m ay, phong nga : a ph t, Bch ph t, X sng t, Xuyn tiu, cc v bng nhau tn bt, trn vi t m heo bi vo

Tham kho: + Vo ma h thu hi nhnh non ca cy a phu gi l a phu miu, phi kh ct dng. Tnh v v tc dng sinh l ging nh a phu t. Dng tr vim khp do phong thp, au cc khp tay chn, tiu t, ly a phu miu 4 ch sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + a phu t v ng tnh lnh, c tc dng thanh nhit ha thp, c cng nng thng lm, li tiu tin, li c th gii c tr thp sang. Trn lm sng ch yu dng tr phong l do thp nhit, nga ton thn, c th dng cho ung trong v ra bn ngoi (Trung Dc Hc Ging Ngha).

TRNG

Xut x: Bn Kinh. Tn Hn Vit khc: T trng (Bit Lc), T tin (Bn Kinh), Mc min (Ng Ph Bn Tho), Min, Min hoa, Ngc ti b, Lon ngn ty, Qy tin mc (Ha Hn Dc Kho), Hu trng, Dim thy sao, trng, Xuyn trng, Min trng (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hc: Eucommia ulmoides Oliv. H khoa hc: Thuc h Trng (Eucommiaceae). M t:

trng l thn cy g sng lu nm, hng nm rng l. Cy' cao . t 15 - 20m, ng knh 33 - 50cm, cnh mc chch, tn cy hnh trn. V cy mu xm. L mc cch, hnh trn trng, pha cung hnh bu dc hay hnh thy, ui l nhn, l xanh c rng ca; mt l nhn bng, mu xanh m, bng lng, mt tri l non c lng t, lc ga th nhn bng khng cn lng, c vn vn, cung l c rnh, khng c l bc. Cy c v cy ci khc nhau r rng, hoa thng ra trc l hay hoa v l cng ra mt lc vi hoa, hoa c c cung, mc thnh chm, dng lm lm thuc, hoa ci do hai nhi ci hp thnh, mt tm b, u qu nt i. Qu c cnh mng dt, gia hi li, trong c mt ht. Ht dt, hai u trn, c th dng lm ging. R v v cy c cht keo mu trng bc nh t, b gy l v v cy thy c nhng si nha. a l: Trung Quc c trng nhiu. trng di thc vo trng Vit Nam, nhng cha pht trin. Thu hi, s ch: Sau khi cy trng c 10 nm, th chn nhng cy to mp thu hoch trc. Vo thng 4 - 5 hng nm, ly ca ca t chung quanh v cy thnh nhng on di ngn ty , ri dng dao rch dc thn cy thnh tng ming bc v cho d. cho cy khng b cht m vn gi nguyn tnh trng ca rng cy, khi bc v ch bc 1/3 v chung quanh cy, gi cho cy tip tc sinh trng sau my nm v ch bc lin li nh c, lc li c th tip tc bc. V bc v em luc nc si ri tri ch bng phng di c lt rm, bn trn nn cht lm cho v phng, chung quanh ly rm ph kn cho nha chy ra. Sau mt tun, ly ra mt ming kim tra, nu thy v c mu tm, th c th d ra em phi, co tht sch lp v bn ngoi, lm cho v tht nhn bng, cui cng ct thnh tng ming mun. Phn dng lm thuc: V (Cortex Eucommiae). M t dc liu: V cy dy, t s s, sc nu en, b ra thy nhiu t trng, dai, ng nh l tt. Phn bit vi trng nam. + Bc trng: V dt, phng, dy 0,1 - 0,4cm, di rng khc nhau. Mt ngoi mu nu vng n nu xm, c nhiu np nhn dc, c cc l v nm ngang v vt tch ca cnh cy. Mt trong nhn, nu tm, hi m. Cht gin, d b gy, mt b c nhiu si nha trng n hi. Mi hi thm, v hi ng. + Nam trng: V cun hnh lng mng, dy l 0,2 - 0,4cm. Mt ngoi mu vng sng c nhng khoang mu vng nu, c nhiu ng nt dc. Mt trong nhn, mu nu, cht cng, kh b, mt b c t nha ng, n hi km, khng mi, hi thm, v nht, hi cht. Phm cht, quy cch: Do v trng phn b rng ri khp ni Trung Quc cho nn mi ni mt khc. + trng sn xut i ba (T Xuyn) mt v mn, dy tht.

+ trng dy ni Lu sn (Qu Chu) th mt v th mn khc nhau, phm cht khng tt bng T Xuyn. + Cn trng Thim Ty, H Bc th v th, x x, mng tht, cht lng km hn c. Cc qui cch chnh gm c: trng dy tht: Nhng ming v kh dy tht, to, mt sau c mu en tm, b gy c nhng si nh si bng mu trng, khng bi su bnh hi v try st l tt nht. Trong chia lm 3 loi theo th t tt xu: (1) Kh kit, co ht lp v kh mt v, hai mt ct u dy 8,3mm, di 20 - 93cm, rng 53cm. (2) Kh kit, co ht lp v kh bn ngoi, mt ct chch hai u dy 3 - 8,3mm, di 20 93cm, rng 40cm. (3) Co ht lp v kh cht ngoi, dy 3-5mm, di 20 - 60cm, rng 17 - 40cm. 2 - trng ming nh: Nhng ming nh dy trn 3mm. 3 - trng mng tht: Mt v mn nh v qu, mt sau mu en tm, b gy c si nh si bng mu trng. Trong phn lm 3 loi: . Kh kit, co ht v ngoi, hai u ct thng, di 17 - 93cm, rng 17 - 40cm. . Kh kit, co ht v mt th mn khc nhau, ct vung gc c dy khong 3mm, di 2093cm, rng 17 - 40cm. 4- Loi ngoi l: Gm nhng ming di, ming vn nh, ming cun cong, ming rch. Bo ch: 1- Gt b v dy bn ngoi, mi cn dng chng 120g mt ong v 40g sa t, ha u, tm k ri sao cho tht kh l c (Li Cng Bo Chch Lun). 2 - Gt b v dy ngoi ri xt ming nh, tm nc mui sao cho t t l c (Bn Tho Cng Mc). 3 - Tm vi ru 40o trong 2 gi sao vng cho ti khi t t l c (Trung Dc Hc). 4 - Ra sch, co b v th ngoi, ct tng lt nh 3-5kg, eo nhau, t khng th ct c, nh da rn, phi kh s xu, vy dng sng hoc ngm ru (Trung Quc Dc Hc i T in). Bo qun: ni kh ro, khng ni m t d b bin cht, nu thy mc mt phi em phi ngay. Thnh Phn Ha Hc: + Gutta Percha, Alcaloids, Glycoside, Potassium, Vitamin C (Trung Dc Hc).

+ Trong trng c Syringaresinol, Pinoresinol, Epipinoresinol, 1- Hydroxypinoresinol, Erythro-Dihydroxydehydrodiconiferyl Alcohol, Medioresinol (Deyama Y v cng s Chem Pharm Bull,1987, 35 (5): 1785). + Ulmoprenol (Horii Z v cng s Tetraheldron Lettr 1978, (50): 5015). + Vanilic acid, Ursolic acid, Sitosterol, Daucosterol (L ng Thc Vt Hc Bo 1986, 28 (5): 528). + Augoside, Harpagide acetate, Reptide Bianco A v cng s Tetrahedron 1974, 30: 4117). Tc Dng Dc L: + Tc dng h p: Sc nc v cn chit xut thuc u c tc dng h p, nc sc tc dng mnh hn, nc sc trng sao tt hn nc sc trng sng. C ch tc dng ch yu do thuc trc tip lm th gan c trn ca mch mu (Trung Dc Hc) nhng tc dng h p thi gian ngn (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + Thuc c tc dng h Cholesterot huyt thanh, dn mch, tng lu lng mu ca ng mch vnh (Trung Dc ng Dng Lm Sng). + C tc dng khng vim, tng cng chc nng v tuyn thng thn (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng chng co git v gim au (Trung Dc Hc). + Thuc lm tng tnh min dch ca c th. Thc nghim chng minh thuc c tc dng iu chnh chc nng ca t bo. L, cnh, v ti sinh ca trng u c tc dng nh nhau (Trung Dc Hc). + Tc dng i vi t cung: nc sc v cn chit xut trng c tc dng hng phn t cung t cung c lp ca th v chut ln, lm cho t cung c lp ca mo th tc dng hng phn li rt nh (Trung Dc Hc). + Thuc c tc dng rt ngn thi gian chy mu v tc dng li tiu (Trung Dc Hc). + Thuc sc c tc dng c ch vi mc khc nhau i vi t cu khun vng, trc khun l Flexner, trc khun Coli, trc khun m xanh, trc khun bch hu, ph cu khun, lin cu khun dung huyt B (Trung Dc Hc). Tnh v: + V cay, tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, tnh n, khng c (Bit Lc). + V ng (Dc Tnh Bn Tho). + V ngt, hi cay, tnh m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh Thn (Li Cng Bo Ch Dc Tnh Gii). + Vo kinh th Thi m Ph (Bn Tho Kinh Gii).

+ Vo kinh Can v Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + B trung, ch tinh kh, kin cn ct, cng ch (Bn Kinh). + Nhun can to, b can h (Bn Tho B Yu). + B can, thn, cng cn ct, an thai (Trung Dc Hc). + n thn, trng dng, mnh gn ct, an thai (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Tr m nang nga chy nc, tiu gt, lng au (Bn Kinh). + Tr chn au nhc khng mun bc (Bit Lc). + Tr lng gi au nhc, vng bu di l nga, m h nga, tiu sn, c thai b rong huyt, try thai (Bn Tho B Yu). + Tr chng thn h, lng au, lit dng, thai ng, thai lu, try thai (Trung Dc Hc). + Tr ct sng au nhc, tht lng au, u gi mi, thai ng, rong kinh, u au, chng mt do thn h (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu lng: 8-12g, c th dng n 40g. King k: + Ght Huyn sm, X thoi (Bn Tho Kinh Gii). + Khng phi Can Thn h hoc m h ha vng: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). + m h c nhit: dng thn trng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). n thuc kinh nghim: + Tr m hi trm sau khi b bnh, chy nc mt sng: trng, Mu l, 2 v bng nhau, tn bt, mi ln ung 20g vi nc lc ng (Tru Hu phng). + Tr phong lnh lm thng tn thn, gy au tht lng, au ct sng do h: trng 640g, xt, sao vi 2 thng ru, ngm trong 10 ngy, ngy ung 3 ln (Th Y c Hiu Phng). + Tr c thai 2 3 thng m b ng thai, ngang lng au nh sp sy thai: trng (tm nc Gng, sao cho t t), Xuyn tc on (tm ru). Tn bt. Dng nhc To nu k ly nc trn thuc bt lm thnh vin, ung vi nc cm ( Trng Hon Chng Tr Chan Thng). + Tr tht lng au do thn h: trng b v, sao vng vi sa t 1 cn, chia lm 10 thang,

mi m ly 1 thang ngm vi 1 thng nc cho ti canh nm, sc cn 3 phn, gim cn 1, ly nc, b b, ri ly 3 - 4 ci thn d, xt lt b vo sc tip, b tiu mui vo nh nu canh ung lc i (Hi Thng Phng). +Tr lng au do thn h: dng phi hp vi cc v thuc b thn khc: . Nu thn dng h, dng Thc a 26g, Hoi sn 16g, Sn th 10g, Cu k t 12g, trng 16g, Th ty t 12g, Ph t 6g, Nhc qu 8g, ng quy 12g, Lc gic giao 10g, sc ung hoc dng mt ch lm hon (Hu Quy Hon - Cnh Nhc Ton Th). . Nu thn m h: dng: Sinh a 16g, Hoi sn 12g, Sn th 12g, Th ty t 12g, Cu k t 16g, Ngu tt 12g, trng 12g, Cu tch 12g, Nhc thung dung 12g, sc ung hoc ch vi mt lm hon (T Quy Hon - Cnh Nhc Ton Th). + Tr quen h thai, hoc c thai c ti 4 - 5 thng l h. Trc c thai 2 thng, ly 320g trng, Ly go np sc ly nc ngm trng cho thm ri sao cho ht t, dng 80g Tc on tm ru sy kh, tn bt, ly Sn dc 200-240g, tn bt lm h, ri vin vi cc th thuc trn, to bng ht Ng ng ln, mi ln ung 5- a0 vin lc i (Gin Tin phng). + Tr cc loi bnh sau khi sinh (sn hu) hoc thai khng yn: trng b v th ngoi, trn tm ngi sy kh, b vo ci g, ga nt, nu To nhc cho tht nh, trn thuc bt lm vin to bng ht Ng ng ln, mi ln ung l vin vi nc cm, ngy 2 ln (Thng Kim phng). + Tr lit dng, di tinh do thn h: Lc nhung 80g, trng 160g, Ng v t 40g, Thc ia 320g, Mch mn ng, Sn dc, Sn th nhc, Th ty t, Ngu tt, Cu k t, mi th 160g (Thp B Hon Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).). + Tr lng au do thn h, tay chn t mi, khng c sc: trng, Ngu tt, Th ty t, Nhc thung dung, H l ba, B ct ch, ng quy, T gii, Bch tt l, Phng phong, mi th 2 phn, Nhc qu 1 phn, Thn heo 1 cp (nu chn, qut nhuyn). Trn li, hon vi mt ong, mi ln ung 12g, ngy 2 ln vi nc (i Thn Hon - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tht lng au do thn h km phong hn: trng, n sm, mi th 12g, Xuyn khung 6g, Qu tm 4g, T tn 6g. Ngm ru, ung ( Trng Tu - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr n b c thai quen d non: trng (sng) 40g, Xuyn tc on 12g, i to 40 tri. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr quen d non: trng (sao), Tc on, Tang k sinh, Bch trut (sao t st), mi th 20g, A giao chu, ng quy, mi th 12g, Th ty t 4g. Sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr huyt p cao: trng (sng), H kh tho mi th 80g, n b, Thc a, mi th 40g, tn bt lm vin, mi ln ung 12g, ngy 2 - 3 ln, vi nc (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr huyt p cao: trng, Tang k sinh, mi th 16g, Mu l (sng) 20g, Cc hoa, Cu k t, mi th 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

+ Tr huyt p cao: trng, Hong cm, H kh tho, mi th 20g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr tht lng au do thn h, yu t tht lng xung chn: trng, Ngu tt, Cu k t, Tc on, Bch giao, a hong, Ng v t, Th ty t, Hong b, Sn dc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr lit dng, di tinh: Lc nhung 80g, trng 160g, Ng v t 40g, Thc a 230g, Mch mn, Sn dc, Sn th, Th ty t, Ngu tt, Cu k t, mi th 18Og, tn bt mn, trn vi mt lm hon, mi ln ung 12g, ngy 2 ln vi nc mui nht (Thp B Hon - S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr ph n c thai da sy thai, ng thai: trng sng 40g, Xuyn tc on 12g, Sn dc 20g, Cam tho 4g, i to 20 qu, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr sy thai nhiu ln: Tc on, trng (sao), Tang k sinh, Bch trut (sao), A giao, ng quy, mi th 12g, Th ty t 4g, sc nc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr huyt p cao: trng (sng), H kh tho, mi th 80g, n b Thc a, mi th 40g, tn bt lm hon, mi ln ung 12g, ngy 2-3 ln (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr huyt p cao: trng, Tang k sinh mi th 16g, Mu l sng 20g, Cc hoa, Cu k t, mi th 12g, sc ung (S Tay Lm Sng Trung Dc). + Tr au dy thn kinh ta: trng 30g nu vi tht thn heo trong 30 pht, b trng, n tht heo mi ngy 2 ln, liu trnh 7- 10 ngy, tc gi cha 6 ca kt qu tt (Hc Bo Y Hc Vin Phong Phu 1979, 1: 36) Tham kho: + H nhc m mnh cng l do phong lm tht lng khng c ng c, cn phi thm trng (Dc Tnh Bn Tho). + trng tr Thn suy lm tht lng v ct sng co rt (Nht Hoa Ch Gia Bn Tho). + trng nhun c can to, b can kinh sinh ra chng h phong (Thang Dch Bn Tho). + trng c th lm cho xng ct do dai (Dng Php Tng Lun). + trng v cay, kh bnh, khng c c. Sch Bit Lc li ni l c v ngt tnh m. Sch Dc Tnh Bn Tho li ni trng v ng, tnh m. Nh vy, v cay, ngt l chnh, cn ng l th yu v nhiu m, m bnh th t. trng c kh bc v hu, nhp vo kinh Tc thiu m (Bn Tho Kinh S). + Hong Cung T ni: Thc a t b Can Thn, i vo trong tinh ty ca cn ct; Tc on iu b cn ct, ch kh huyt ca cc u khp gp; trng bi b Can thn, i thng vo phn di ca kh huyt cn ct (ng Dc Hc Thit Yu). + trng c cng nng b can, t thn, v can ch cn, thn ch ct, thn y th xng ct

mnh, can y th gn khe mnh, co dui mnh u thuc gn, v vy trng nhp vo can m b thn, con c th lm cho m y (T nng linh mu thc) tr can v thn u bt tc, l thuc chnh yu tr lng au gi mi. Bi Thanh Nga Hon kt hp B ct ch, H o nhc tr lng au do thn h, Bi Bo Dng Hon ca sch B Cp Thin Kim Phng dng trng, Tc on, Sn dc. Bi Trng Hon ca sch Chng Tr Chun Thng, dng trng, Tc on, To nhc u l nhng phng thuc an thai. Tuy nhin, trng tnh ca n trm m ging, m Tc on cng thng huyt mch, nn thn h lm cho ng thai dng n trc tin l tt vy. Nu do kh h m huyt khng vng, m li dng trng s lm cho kh hm xung khng thng ln c, gy ra thot huyt khng cm. iu ny thy thuc khng th khng bit c (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Tuy trn thc nghim, thuc c tc dng h p nhng trn lm sng dng c v trng tc dng thp (Trung Dc ng Dng Lm Sng). Phn bit: 1- Hin nay Vit Nam c ni dng v mt cy trong h Trc o, vi tn l trng dy hay trng nam hay Nam trng [Parameria laevigata (juss.) Moldenke = Parameria glandurifera Benth. H Apocynaceae. l dy leo di 5 - IOm, L hnh bu dc, thun hay hnh tri xoan ngc, c mi nhn di, nhn hay t chp, c gc gc, mt trn sng bng, c mp hi cong v pha di, dng mng, thng mc i v c khi mc vng 3. Hoa trng thm xp thnh xim dng ng ngn cy. Qu gm 2 qu di, di 15 - 30cm: r i, nhn nhn. Mo lng mm, trng, di 2 - 5cm. Ma hoa qu t thng 8 n thng 4 nm sau. Cy mc hoang trong rng v lm bi. C th thu hi v quanh nm, em v xt nh, phi kh hay sao. Cy cha mt cht nha nh cao su, b ra cng c nhiu t nhng khng dai v ko di v ng nh nh t ca trng bc. Kinh nghim dn gian thng dng tr huyt p cao, gy dn mch v thay th cho v Bc trng, cn nghin cu li. 2 - min Trung, cn dng v mt vi cy trong chi Euonymus h Celastraceae. 3 - Xem thm: trng ng. 4 - Phn bit trng vi cy Bch ph t cn gi l cy San h (Jatropha multifida Un.) thuc h Euphorbiaceae l mt cy c nha m. Khi b gy cung l nha m kh li, thnh si t mnh, v vy cng c ngi gi l cy trng. Cy ny ch thng c trng lm cnh.

C HOT

Xut x: Bn Kinh. Tn khc: Khng hot, Khng thanh, H khng s. gi (Bn Kinh), c diu tho (Bit Lc), H vng s gi (Ng Ph Bn Tho) Trng sinh tho (Bn Tho Cng Mc), c hot, Thanh danh tinh, Sn tin c hot, a u t h p (Ha Hn Dc Kho), Xuyn c hot (Trung Quc Dc Hc i T in). Tn khoa hoc: Angelica laxiflora Diels, Angelica megraphylla Diels. H khoa hc: H Hoa Tn (Apiaceae). M t: Cy tho sng lu nm, sng hoang t nhin sn d, cao 3m - 5m; thn, l ph kn lng nhung, l mc cch, phn kha nhiu ln, lm thnh l kp dng lng chim ln, cung l di, vng gc thong thnh dng b m trn thn cy, ma thu hoa trn nh thn cy ra hoa, hoa nh 4 cnh mu trng lc nht, sp xp thnh hnh tn kp, sau khi hoa tn kt thnh qu dt ngang hnh chy trn mu hi tm . a l: Cha thy c Vit Nam, cn phi nhp t trung Quc. Thu hi, s ch: V ma thu khi l kh, hoc u ma xun khi cy bt u ra l non th o ly r, phi trong rm cho kh hoc sy kh. Phn dng lm thuc: Thn r v r (Radix Angelicae Tuhuo).

M t dc liu: Hi hnh tr trn, trn to, di nh, u di c phn nhnh, di khong 10 20cm, ng kinh r khong 3,3cm. Mt ngoi mu nu vng hoc mu nau, nh trn cn t gc hoc lm xung, phn u r c nhiu vn nhn ngang, ton b c vn nhn dc, c nt nh mc ngang li ln v vyt so nh hi ni ln. Cht c, chc, ct ra c th thy nhiu chm du mu nu ri rc hoc xp thnh vng, chung quanh mp mu trng, trong c nhng vng mu nu, chnh gia mu nu tro. Mi thm c bit, hi hc, v ng cay, nm hi tte t li (Trung Dc Hc). Bo ch: + Thi nh, ly Dm dng hoc trn ln vo, kn trong 2 ngy, phi kh ri b Dm dng hoc i, dng cho khi xt rut (Li Cng Bo Chch Lun). + Khi dng co b lp v hoc sy kh dng (Bn Tho Cng Mc). + Hin nay th sau khi thu hi, phi kh, khi dng ra sch ro nc bo mng phi kh trong rm mt. Khng cn sao tm g c (ng Dc Hc Thit Yu). Bo qun: c hot hay tit tinh du ra li nn phi li, b vo lu di c vi phng mt mu v su mt. Thnh phn ha hc: + Angeloi, Angelicone, Bergaptenostholum belliferone, Scopoletin, Angelic acid, Tiglic acid, Palmitic acid, Sterol, Stearic acid, Linoleic acid, Oleic acid, Du thc vt (Trung Dc Hc). + Columbianetin, Columbianetin acetate, Osthol, Isoimperatorin, Bergapten, Xanthotoxin (Phan Cnh Tin, Dc Hc Hc Bo 1987, 22 (5): 380). + Columbianadin, Columbianetin-b-D-Glucopyranoside (L Vinh Chnh, Dc Hc Hc Bo 1989, 24 (7): 456). + Ampubesol, Angelol D, G, B (Vng Ch Hc, Thm Dng Hc Vin Hc Bo 1988, 5 (3): 183). + g-Aminobutyric acid (L Vinh Chnh, Bc Kinh Y Khoa i Hc Hc Bo 1989, 21 (5): 376). Tc dng dc l: + Thuc c tc dng gim au, an thn v khng vim r rt (Trung Dc Hc). + Thuc nc v thuc sc c hot u c tc dng h p r rt nhng thi gian ngn. c hot chch tnh mch c tc dng hng phn h hp. c hot cn c thnh phn c tc dng c ch ngng tp tiu cu trn ng nghim (Trung Dc Hc). + c hot c thnh phn chng lot bao t, i vi hi trng th, thuc c tc dng chng co tht (Trung Dc Hc).

+ Theo ti liu nghin cu ca Trung Quc th c hot c tn l Angolica dahunca (Fisch. Hoffm.) Benth et Hook. f. ex. Franch et Sar (Hng an Bch ch c tc dng c ch trc khun lao, trc khun i trng, l, thng hn, trc khun m xanh v phy khun t (nc sc thuc) (Trung Dc Hc). Tnh v: + V ng, tnh bnh (Bn Kinh). + V ngt, hi n, khng c (Bit Lc). + V ng, tnh hi mt (Cnh Nhc Ton Th). + V cay, ng, tnh n (Trung Dc Hc). + V cay, ng, tnh n (Trung Dc i T in). + V cay, tnh m (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Quy kinh: + Vo kinh tc Thiu m Thn, th Thiu m Tm (Trn Chu Nang). + Vo kinh Tm, Can, Thn, Bng quang (Dc Phm Ha Ngha). + Vo kinh Can, Thn, Bng quang (Trung Dc Hc). + Vo kinh Thn, Bng quang (Trung Dc i T in). + Vo kinh Can, Thn (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Tc dng: + Tr phong thp, ch thng, gii biu (Trung Dc Hc). + Kh phong, thng thp,tn hn, ch thng (Trung Dc i T in). + Kh phong, thng thp (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Ch tr: + Ch phong hn, kim sang, ph n b chng sn h, ung lu ngi nh khe (Bn Kinh). + Tr cc loi phong, cc khp au do phong (Danh Y Bit Lc). + Tr cc loi phong thp lnh, hen suyn, nghch kh, da c nga kh chu chn tay git au, lao tn, phong c au (Dc Tnh Bn Tho). + Tr chng phong thp t thng, thiu m u thng, nga ngoi da do thp, phong hn biu chng (Trung Dc Hc). + Tr phong hn thp t, lng gi au, tay chn co rt, au, kh qun vim mn, u au, rng au (Trung Dc i T in).

+ Tr phong thp, phong hn biu chng, au tht lng i (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). Liu dng: 4-12g. Cng sc ung vi cc v thuc khc, hoc ngm ru, hoc nghin bt trn lm vin hoc tn bt ung. King k: + Kh huyt h m na ngi au, m h, na ngi phi di h yu: khng dng (Bn Kinh Phng Nguyn). + m h ni nhit, huyt h m khng c phong hn thc t th cm dng (Trung Quc Dc Hc i T in). + Thn trng lc dng i vi bnh nhn m h, Khng dng v chng ni phong (Trung Dc Hc). + m h, huyt to: cn thn trng khi dng (Trung Dc i T in). + Huyt h: khng dng (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Ngang lng, u gi au, nu thuc v chng h: khng dng (ng Dc Hc Thit Yu). n thuc kinh nghlm: + Tr rng sng au: c hot nu vi ru, ngm. Nu cha cng hiu dng c hot, i hong mi th 120g, tn bt, mi ln dng 12g sc vi mt chn nc, ung nng, ung xong nm mt lt ri ung tip (Tru Hu Phng). + Tr trng phong cm khu, lnh ton thn, bt tnh nhn s: c hot 160g, ru 1 thng, sc cn na thng, ung (Thin Kim Phng). + Tr trng phong khng ni c: c hot 40g, 2 thng ru, sc cn 1 thng, i u 5 chn sao, ly ru nng nu ung lc cn nng (Tiu Phm Phng). + Tr cc chng phong h sau khi sinh: c hot, Bch tin b, mi th 120g, sc vi 3 thng nc cn 2 thng, chia lm 3 ln ung (Tiu Phm Phng). + Tr cc khp xng au nhc: c hot 6g, tng quy 4g, Phc linh 4g, Bch thc dc 4g, Hong k 4g, Ct cn 4g, Nhn sm (hoc ng sm) 2g, Cam tho 1,2g, Can khng 1,2g, Ph t ch 1,2g, u en 6g, sc, chia 3 ln ung trong ngy (Trung Quc Dc Hc i T in). + Tr trng phong cm khu, rng cn cht: c hot 20g, Xuyn khung, Xng b, mi th 6g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr cc khp xng au nhc, vn ng kh khn, phong thp, bng au: c hot, Tang k s nh, Xuyn khung, ng quy, Ngu tt, Cu tch, Thin nin kin, Sinh i, mi v 8 12g. Sc ung (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr khp xng au nhc: c hot 12g, trng 12g, Phng ng sm 12g, Hy thim tho 12g, Kim ngn hoa 12g, H th 12g, Th phc linh 12g, K huyt ng 12g, Cam tho

4g, Ct toi b 12g, Thc ia 12g, Can khng 4g, Qu chi 8g, Xuyn khung 8g, Ngu tt 8g, Xuyn quy 12g. Sc ung ngy 1 thang (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr khp au mn tnh do phong thp, thin v chi di: c hot 12g, Tang k sinh, Tn giao, T tn, Quy thn, Sinh i, Bch thc, Xuyn khung, Phng phong, Nhc q, Phc linh, Nhn sm, Cam tho, trng, Ngu tt mi th 8g. Sc ung (c Hot K Sinh Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr khp vim do phong thp, lng i au nhc, tay chn co rt: c hot 12g, Tn giao 12g, Phng phong 12g, T tn 4g sc ung. Cng c th dng c hot na cn nu thnh cao, mi ln ung mt mung c ph, ngy 2 ln vi nc (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr cm mo phong hn, u au, c th au, to bn: c hot 8g, Ma hong 4g, Xuyn khung 3,2g, i hong 8g, Cam tho 4g, Sinh khng 4g. Sc ung (c Hot Thang - Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch). + Tr ph qun vim mn tnh: c hot 9g, cho ng 15g, theo t l, ch thnh cao, chia 3-4 ln ung trong ngy. Bnh vin s 4 tnh \/ Hn dng bi ny tr cho 450 ca bnh nhn kt qu tt 73,7% (c Hot Ch Khi Thang V Hn Tn Y Dc Tp Ch 1971, 3: 24) . + Tr bch in phong: Dng loi c hot Heracleum hemsleyanum Diels . (Ngu v c hot) 1% ch thnh cao nc bi, kt hp tm nh nng mt tri, tr cho 307 ca t l, kt qu 54,4% (Tp ch Bnh Ngoi Da Lm Sng 1982, 3:122) . + Tr vy nn: tc gi dng c hot ung v bi, kt hp chiu tia t ngoi sng di, tr 92 ca, t kt qu khi vi t l 66, 3%, c kt qu truc mt 93,5% . Cch lm: mi ln trc khi chiu tia t ngoi 1 - 2 gi, ung vin c hot (vin c hot 30mg\vin, tng ng 3,75g thuc sng), liu lng 36mg\kg, ung sau ba n, i vi mt s bnh nhn, trc lc chiu tia bi 1% thc m c hot hoc 0,5ml thuc nc c hot. Chiu tia t ngoi mi tun 6 ln, bt u 35 ln, ml ln 15 - 20 pht, tp sau l 30 - 40 pht, 26 ln l mt lu trnh (L Phong K - Trung Hoa L Liu Tp Ch 1983, 3: 144). Tham kho: + c hot tr cc loi trng phong do thp hn, suyn, kh nghch, da nga, tay chn au co tht, phong c lao tn, rng au (Dc Tnh Bn Tho) + c hot v cay ng, tnh hi m, so vi Khng hot th c tnh ha hon hn. H do phong vo kinh tc Thiu m Thn, lan vo bn trong khng ra, gy thn'h au u, th c hot gii ui phong m tr bnh c, hai chn b thp t khng i giy guc c, khng dng c hot th khng khi. Rng au do phong c, chng mt xoay xm, khng dng c hot th chng cng ni, l do gi khng lay ng, khng c gi li lay ng nn gi l c dao (diu) tho, v ci s thng ca n m c ch vy. Li c phong t phi c tbp, do , Khng hot tr thy thp du phong, m c hot th tr thy thp phc phong. Kh ca Khng hot th thanh, c tc dng hnh kh, pht biu, tn t kh phn vinh v. Kh ca c hot th trc, c tc dng hnh huyt m n dng kh phn vinh v. Khng hot c cng pht biu, c hot c lc h gip phn biu. Khng hot hnh thng tiu m iu l phn trn, th chng du phong u thng v chng phong thp au khp u tr 'c; c hot hnh kh h tiu m cng iu l phn di th chng phc phong u thng, hai

chn thp t u tr c. Khng hot, c hot tuy yu tr phong, m mi th c ring bit, khng th khng xt k (Bn Tho Cu Chn). + c hot kh thm m trc, v ng m trm, c tc dng tuyn thng c dng kh t nh u n chn, tn phc phong ca kinh Thn: H c gy kh chu, mng i au nhc, hai chn t yu, khng c ng c, nu khng c c hot th kh c hiu qu. Ly kh thm thu tm ca n, dng lm thuc dn vo kinh Tm. Tr au mt bi cnh nhnh ca n gp gi khng di ng, nn tr c phong, m phong th thng thp, chuyn v s thng thp kh. Nu lng, tht lng mi nng, tay chn co tht, c bp vng tng khi th c hot l thuc tt. Li gip cho huyt dc, hot huyt th cn tht l thn diu (Gi Cu Nh). + c hot kh v mnh lit, thm tho trn y nn tuyn thng c bch mch, iu ha kinh lc, thng gn ct m li cc khp. H c nhc, cc khp t bi hn thp t, khng dng loi kh v mnh lit ny, th khng th nhp thng n gia kinh mch khp xng, v vy c hot l thuc tr cc chng nng v phong t mm yu t khng th thiu c. Ch c ngy xa, v Khng hot, c hot cha h phn bit, do c th dng c hot thng tr cc chng trong ngoi, trn di, h cc chng u mt tay chn mnh my, u thuc phm vi iu tr ca c hot. T sau i Tng th Khng hot c tch ra mt v ring, m kh thm tho tht nng nn th thu t ln trn, cng vi Khng hot chim tn u th ca n. Kh v ca c hot nng, c hn, chuyn tr cc chng au co tht vng lng v chn gi. Tuy ngy xa cn cha ni r nhng Vng Hi Tng c ni ' Khng hot th kh mnh lit, c hot th kh nh hn . Trng Thch Ngoan cng ni l trong ci thng ca n c ging, iu n nhin l c s khc bit v trn di. Theo Di Nghip S Chu Th Gia Php th t lu c hot lun c dng tr phn di, h t tht lng n pha di vng bng di u dng c hot, chng nhng tr c chng nhc mi thuc phong hn kh thp t, d cho l chng l lot, pht ni m phn th cha v s d tiu, v ri d gom ming. Cng tch r rng, thc ng tin cy, y l su m ng xa cha tng ni r (Hy xem k iu Khng hot ni sau y). Li rng, Khng hot, c hot u l cht thuc loi cay m, ch tr phong t l ni phong hn t bn ngoi, nn s ch iu ny l cc chng hn thp. Ngy xa lun ly Khng hat tr thng hn bnh biu, ng thi tr c biu t bt chnh trong t thi, vn l ni v hn t. Nu nh pha Nam sng Trng Giang, a kh m p, t kh phong hn, t lu ngi xa vn ni phng Nam khng c bnh thng hn thc s, m ngoi cm bn ma u l bnh n nhit, d c biu t, cng khng thch hp dng loi cy c v tn, tnh m, c tc dng thng nh Khng hot. Th d nh cc bi Kinh Phng Bi c Tn, 'Cu V Khng Hot Thang', 'Si Ct Gii C Thang", cc sch xa u gi l thuc thn ca bnh cm mo t thi, m khu Giang Trit khng dng bt c thang no, cng v bnh tnh v bnh chng vy. Li na, thuc c v cay, tnh m, khng nn dng vng ng Nam li chng ch bi bnh t thi, d l thuc tt vn tr chng phong hn thp t nh Khng hot, c hot m con ngi vng ny, m huyt vn bc nhc, d cho l ng chng, cng mt na bi huyt h m c, qu thc phong hn. th cng l huyt h sinh phong, kh h sinh hn, khc xa vi chng tc phong i hn ca bnh phong t vng Ty Bc. M mt vi thuc vi cay, tnh m, cng to, li cn phi lun lun lu n, khng c ty dng, chng c cht lo ngh vy. M L ng Vin li cho rng c hot tr cc chng xoay xm chng mt do phong gy nn. Trng Khit C cng cho rng cng dng vi T tn tr chng u au, chng mt do Thiu mgy nn, Vng Hi Tng li cho rng c hot c tc dng khu Can phong, t Can kh. Cc chng k trn u thuc m khng hm dng, chng Can Thn bt nhip, r

rng l ni h sinh phong, khng th so vi tc t t ngoi n, phi nn tim tng, trn nh, sao li dng thuc c v m, thng ln, tr gip cho t kh thm cn, thm ho nh m ci cu ha, nh hng rt nhanh, cn phi thn trng. Nhng m nh cc chng trc t li thng do kh huyt h hn khng c lu li, nu khng dng v cay tn ca Khng hot, c hot cng kh t hiu qu nhanh, bn bnh tuy thuc huyt h, trong thuc phi dng huyt, t dch, thm thuc tuyn thng kinh lc, dng tnh m vn hnh t t m t hiu qu. Thch Ngoan, Phng Nguyn li cho rng cc khp tay chn t au thuc kh huyt h, cm dng Khng hot, c hot, y cng khng khi c phn thin kin, khng, thuc thng lun vy. V Khng hot, c hot tr phong, vn tr phong hn thuc ngoi t xm nhp, khng tr c phong nhit ca huyt h ni pht, cho nn chng chng mt, xoay xm, lo o do can dng, t khng th tr cn bi thuc c v cay, tnh m, c tnh thng hoc tit c, nu phm phi iu cm k ny th la cng hng ln, chy li c, rt ng s. Nhng kh huyt h hn m c chng t di th khng thi bng kh m p, cng khng th chn chnh c khi xun v. Do , trong thuc t dng, iu ha huyt dch, cng cn c thuc tuyn thng, n dng tr gip cho nhau, nhng cng ca cc v t, s ch c th dng t dn ng, khng nn dng nhiu (Trng Sn Li). + C ln c mu vng l ng, gp gi thi khng lay ng (dao), cy ng thng mt mnh (c) nn gi l c dao. c hot l thuc dn chy vo trong v ngoi kinh Tc thiu m, chuyn tr u phong v phc phong ca kinh Thiu m m khng phi kinh Thi dng. C nhn chia ra hai th Khng hot v c hot v Khng hot kh hng mnh, tr c chng du phong, thy thp. c hot kh yu m km, tnh i xung, tr phc phong, thy thp, cho nn chn b t thp dng n cng hay. Khng hot kh thanh, hnh kh, gii tn t kh phn vinh v, c hoat kh trc, hnh huyt m nui dng chnh kh ca vinh v. Khng hot c cng nng pht biu, c hot c cng nng tr biu (Dc Phm Vng Yu). + c hot v Khng hot u l thuc chuyn tr au khp do phong thp, thng kt hp dng chung vi nhau, nhng Khng hot chy thng ln nh u, chy ngang ra cnh tay, cng tay, chuyn tr phong thp hn t chi trn, cn c hot th li thng hnh vng ngc, bng, lng, gi, chuyn tr phong hn thp t na thn di, l trong ci ging nhau c ci khc nhau vy, nu au khp ton thn th dng c hai (Trung Quc Dc Hc i T in). + Khng hot v c hot thi xa cho l mt. Sch Thn Nng Bn Tho Kinh ghi rng: c hot cn c tn khc l Khng hot, mi cho ti Chn Quyn trong Dc Tnh Bn Tho' bt u mi phn chia v ni ln cch ch tr ca n, m sch "Bn Tho Cng Mc li lit vo mt ch, cho rng c hot, Khng hot l mt th m hai loi, loi ly Trung Quc gi l c hot, loi ly Ty Khng gi l Khng hot. Trn thc t, hnh thi ca hai v ny khc nhau, kh v cng c sai bit, mc d u c cng dng kh phong, thng thp, nhng Khng hot c kh v hng lit, tnh to m tn, s trng v pht tn biu t: cn c hot kh v tng i nht tnh cng tng i ha hon, chuyn v tr phong thp t thng gia gn ct, m tc dng phi tn gii biu th khng bng Khng hot, v vy m c nhn c thuyt c hot nhp tc Thiu m, tr phc phong; Khng hot nhp tc Thi m, tr du phong, phong chy (du phong) v phong n np (phc phong) cng ni ln tc dng ca chng c s khc nhau khi v phn l hoc thin v phn biu. Trn thc t lm sng cho thy h c ngoi cm biu chng th dng Khng hot, chng hn nh bi Cu V

Khng Hot Thang, cn phong thp t thng, au tht lng ct sng, xng khp m th dng c hot, hoc l Khng hot, c hat cng dng mt lc, chng hn nh bi "c Hot Tang K Sinh Thang', bi 'Khng Hot Thng Thp Thang", do m ta cng c th bit f s khc nhau ca Khng hot v c hot ' (Trung Dc Hc Ging Ngha). + Khng hot v c hot u tr phong thp, au khp v thng dng chung vi nhau. Tuy nhin, Khng hot chy thng n nh u, i ngang sang cnh tay, thin v tr phong hn thp vng trn. c hot chy sut ngc, bng, lng, gi, thin v tr phong hn thp na ngi bn di. l ch khc nhau trong ci ging nhau. Nu c c th au nhc th dng chung Khng hot v c hot (Lm Sng Thng Dng Trung Dc Th Sch).

You might also like