UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE BANJA LUKA

INVESTICIJE I EKONOMSKI RAST

(SEMINARSKI RAD)

Mentor : Doc.dr.Srpko Kosori

Student : Edin Mujki Index br II-1534/10

Banja Luka, maj, 2011

SADRAJ
UVOD.......................................................................................................................................1 1. POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA..............................................................2 1.1. VRSTE STRANIH INVESTICIJA.........................................................................3 1.2. PODJELA DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA................................................3 1.3. RAZLIKE IZMEDJU GREENFIELD SDI I DRUGIH VRSTA INVESTICIJA....3 2. POVJESNI RAZVOJ DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA.......................................5 2.1.GLOBALIZACIJA KAO SVJETSKI PROCES I SDI............................................6 3. MOTIVI ZA PREDUZIMANJE SDI................................................................................7 4. PREDNOSTI I NEDOSTACI SDI.....................................................................................8 5. UTICAJ SDI NA PRIVREDU ZEMALJA U TRANZICIJI...........................................9 6. DIREKTNE STRANE INVESTICIJE U BIH.................................................................10 6.1.DIREKTNE STRANE INVESTICIJE U BiH U 2009............................................12 ZAKLJUAK.........................................................................................................................14 LITERATURA........................................................................................................................15

UVOD
Jedna od bitnih karakteristika svjetske privrede u posljednje tri decenije je poveani obim stranih ulaganja. Pod direktnim stranim investicijama podrazumijevamo takav oblik ulaganja kod koga ulaga obezbjeuje pravo svojine,kontrole i upravljanja nad firmom u koju su uloena sredstva radi ostvarivanja nekog dugoronog ekonomskog interesa. Preko ovog oblika ulaganja strani ulaga obezbjeuje svoj aktivan odnos u radu i poslovanju firme u koju su sredstva uloena. Predmet ovog rada je sagledavanje znaaja koji imaju direktna strana ulaganja u zemljama u tranziciji (Bosni i Hercegovini i zemalja Centralne i Istone Evrope) na sferu socijalnog, ekonomskog i drutvenog razvoja. Strana ulaganja privlae posebnu panju i stranih lica-potencijalnih investitora, ali i zemalja korisnika stranog kapitala. Suoene sa problemima u toku privrednih reformi, nekadanje socijalistike zemlje okreu se stranim sredstvima u pokuaju da izau iz nastalih potekoa. Svakako centralno mjesto u radu zauzela je Bosna i Hercegovina. Ukazano je na ekonomsku determinisanost stranih ulaganja na meunarodnom nivou u kontekstu ostvarivanja politikih, drutvenih i bezbjednosnih komponenti izgradnje svijeta na osnovama globalistike filozofije. U nedovoljno razvijenim zemljama tj. zemljama Centralne i Istone Evrope, u koje spadaju i drave BiH i Srbija koje odlikuje korjenite promjene drutveno-ekonomske strukture svojinskih i produkcionih odnosa, vanost stranih ulaganja je multiplikovana. Otuda je logino da na nacionalnom planu drave donose propise kojim stvaraju profitabilne ekonomske i stabilne pravne uslove za strane investicije uz visok stepen garancija i zatitnih mahanizama za strane ulagae. Nagli rast stranih direktnih investicija u svijetu posebno je izraen u posljednje dvije i pol decenije dvadesetog vijeka i jedan je od najvanijih faktora koji je uticao na internacionalizaciju i globalizaciju svjetske proizvodnje i trgovine kao osnove novog meunarodnog ekonomskog poretka. Ovim radom daju se osnovne postavke o direktnim stranim investicijama kroz slijedea poglavlja: pojam i podjela direktnih stranih investicija, povijesni razvoj, nain nastanka direktnih stranih investicija, motivi za preduzimanje direktnih stranih investicija, koristi od direktnih stranih investicija i uticaji na zemlje u tranziciji. Na kraju je dat kratak osvrt na priliv direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu u posljednjih nekoliko godina.

1. POJAM DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA

Pod stranim ulaganjima se podrazumjevaju ulaganja kojim ulagai ulau odreene uloge i na osnovu njih imaju odreena prava i obaveze. Na osnovu uloga, ulagai uestvuju u upravljanju i rukovoenju, odnosno kontroli poslovanja zajednikog poduhvata joint venture [1]. Strane direktne investicije predstavljaju direktno investiranje u preduzea u inostranstvu u cilju sticanja trajne kontrole nad proizvodnjom, trgovinom i finansijama preduzea u koje se ulae. Zemlja se smatra sposobnom ako ima znaajne direktne investicije u inostranstvu. Strane direktne investicije podstiu i razvoj zemlje u koju se kapital ulae jer daju marku proizvoda (brand-name), marketinko znanje, ulaz na strana trita, menaderske sposobnosti neophodne za proizvodnju, konkurentnost izvoza i promjenu privredne strukture [2]. "Direktno strano ulaganje " ili "Strano ulaganje": znai sticanje, stvaranje ili proirenje bilo kojeg poslovnog poduhvata, ili bilo koje aktivnosti koja, sama ili sa drugom, istovremeno ili jedna za drugom, ima za ishod omoguavanje jednom ili vie stranih ulagaa sticanje ili poveanje kontrole nad nekom kompanijom koja pod svojom kontrolom obavlja, industrijske, poljoprivredne, komercijalne i finansijske poslove i poslove vezane za nekretnine, usluge ili druge aktivnosti, ili da omogui proirenje preduzea koje je ve pod kontrolom stranog ulagaa. Takve investicije mogu obuhvatiti bilo koji objekat stvarnih i prava intelektualne svojine ukljuujui ali ne i neophodno ogranieno na: slobodno konvertibilnu valutu ili na lokalnu valutu, pozajmice, avanse, vrijednosne papire, licence, zakupe i prava zasnovana na ugovoru, ukljuujui koncesije, postrojenja, opremu, rezervne dijelove, sirovine, prava industrijske ili intelektualne svojine ili bilo koje finansijske pogodnosti date od strane fizikog ili pravnog lica pod stranom kontrolom, izuzev situacije izmeu matinih kompanija i njihovih filijala ako to ne rezultira poveanjem strane kontrole nad domaim preduzeima [3] . Posmatrano sa vremenskog aspekta strane direktne investicije spadaju u dugorono meunarodno kretanje kapitala. Ako sagledavamo prema ekonomskom kriterijumu, dugorono kretanje kapitala se ostvaruje u okviru zajmovnog i investicionog kapitala. Ciljevi meunarodnog kretanja dugoronog kapitala su odreeni mogunostima i potrebama investiranja u meunarodnim razmjerama i ekonomsko-politikim odnosima u svijetu. Meunarodno kretanje investicionog kapitala se odnosi na finansiranje: direktnih i portfolio1 investicija (slika 1). Strane direktne investicije znaajno doprinose razvoju industrije. Realizuju se kroz merdere, akvizicije2 i nove investicije . SDI preuzimaju funkciju kljunog razvojnog faktora svjetske privrede i uz trgovinu postaju osnovni mehanizam globalizacije svjetske privrede odnosno globalizacije poslovanja preduzea. Putem direktnih investicija u inostranstvu, preduzea razmjetaju svoje proizvodne sisteme i ostale poslovne funkcije u globalnim razmjerama, nastojei da obezbijede najpovoljnije snadbijevanje sa jedne strane, sirovinama, energijom i radnom snagom, a sa druge strane najprofitabilniji plasman svojih proizvoda i usluga uz prisustvo na svim vanijim tritima.

Portofolio investicije:Ulaganje u hartije od vrijednosti koje donose fiksnu kamatu; Pojam akvizicija i merdera se odnosi na proces spajanja domaeg (postojeeg) preduzea sa stranim. Merderi i akvizicije mogu imati brojne efekte na privredni rast zemalja kroz transfer tehnologije, unapreenje poslovanja kupljenih preduzea i tehnoloke eksternalije ka ostalim firmama, to se najbolje vidi kod zemalja u tranziciji, gdje akvizicije vezane za proces privatizacije preovlauju u ukupnim SDI.
2

Slika 1. Dekompozicija stranih investicija [4].

1.1.

Vrste stranih investicija

Podijela stranih ulaganja sa aspekta meunarodnog kapitala pravi razliku na ulaganja na bazi kompenzacijskog karaktera kada se finansijske operacije monetarnih vlasti preduzimaju u cilju konsolidacije stavki platnog bilansa i nekompenzacijskog odnosno autonomnog kapitala. Strani autonomni kapital sa aspekta cilja, namjene i vremena potrebnog za povrat, dijeli se na kratkoroni i dugoroni izvozni kapital3. Sa aspekta ekonomskog svojstva uesnika u meunarodnom kretanju kapitala, kapital se dijeli na javni i privatni. Privatni kapital je u najveoj mjeri predmet meunarodnih transakcija. Argument pri odluivanju determinisani su iroko iznijansirani uslovima ulagaa odnosno finansijera i ciljeva recipijenta. Strani privatni kapital je ekonomski povoljnija forma inostrane akumulacije u odnosu na strani javni kapital, gdje se kao ulagai najee pojavljuju meunarodne finansijske organizacije koje u formi kredita, pod veoma strogim uslovima,(visoke kamate, kratki rokovi vraanja, a esto i pod ekonomskim uslovljavanjima voenje odgovarajue ekonomske politike), uglavnom usmjeravaju na reprogramiranje starih dugova, a samo manji dio na ulaganja. Strani privatni kapital obuhvata, direktne strane investicije i indirektne strane investicije ili portfolio investicije. Kod direktnih stranih ulaganja bitan je ekonomski interes na dugoronoj osnovi, koji se osim kroz formu ulaganja, ispoljava i kroz uee(u cjelini ili dijelom) u sistemu upravljanja preduzeem i kontrolu visine dobiti na uloeni kapital.
3

Risti,.,Komazec,S.,Klincov,R.,Ekonomija kapitala i finansiranjerazvoja, Banja Luka, 2011.

Zainteresovanost stranog investitora za poslovanje i mogunost odluivanja i organizovanje daju ovom obliku investiranja sutinske preferencijale u odnosu na druge oblike investiranja. Javni kapital je generalno, predmet regulisanja prevashodno domena meunarodnog javnog prava sa sutinskim reperkusijama na privredna kretanja.Strani javni kapital obuhvata transfere, kredite meunarodnih institucija i meunarodne zajmove.Pod transferima se podrazumjeva sva jednokratna bespovratna davanja iz inostranstva dravi primaocu, najee sa odreenim ciljem, kao i zajmovi koji se odobravaju pod znatno povoljnim uslovima od trinih(dui rokovi otplate sa grejs periodom i niskim kamatnim stopama). 1.2. Podjela direktnih stranih investicija

Strane direktne investicije podrazumijevaju ulaganja koja za cilj imaju stvaranje aktivnog ekonomskog interesa, koji se ostvaruje kroz pravo svojine, kontrola poslovanja i mogunosti upravlja nad uloenim sredstvima. Strane direktne investicije, bez obzira na irok izbor modela ulaganja, mogu se podijeliti, u sutini na tri vrste: - Greenfield investicije ili investicije u ledinu, - Merger/acquisition (M/A sticanje integracijom) ili brownfield investicije, - Zajedniko ulaganje sa domaim firmama u zemlji plasmana (Joint venture); Greenfield investicije ili investicije u ledinu su ulaganja koja stvaraju novu proizvodnju i imovinu. Potpuno vlasnitvo stranaca koje nastaje ili potpuno novim investiranjem na ledini ili otkupom postojeih kompanija u inostranstvu. Ove investicije u socijalistikim zemljama bile su veoma malo zastupljene. Merger/acquisition(M/A sticanje integracijom) sutina ove vrste direktnih investicija je da kupovina postojeih postrojenja i preduzea, preuzimanje kontrole nad njima, kako bi novi vlasnik upravljao efikasnije od prethodnog. U ovu vrstu investiranja spadaju i direktne strane investicije nastale privatizacijom. Zajednika ulaganja (joint ventures), koja imaju drugu tradiciju i u zemljama u tranziciji, pripadaju obliku stranih investicija gdje je zajedniko ulaganje sa domaim preduzeima u zemlji domaina. 1.3. Razlike izmeu greenfield SDI i drugih vrsta investicija Kada su u pitanju razlike izmeu greenfield i drugih vrsta investicija, istie se da, na kratak rok, zemlja domain ima vie koristi od greenfield nego od drugih vrsta SDI. Tabela 1. ukazuje na neke od razlika izmeu greenfield i drugih tipova investiranja. Na dui rok mnoge od ovih razlika izmeu naina ulaska investicija se smanjuju ili potpuno nestaju. Merderi i akvizicije esto ulau u proizvodnju i transfer nove ili bolje tehnologije kao i greenfield investicije. Razlike izmeu ova dva naina ulaska kada je u pitanju otvaranje novih radnih mjesta, esto se smanjuju tokom vremena i vie zavise od motiva ulaska nego od naina.

Tabela 1. Razlike izmeu greenfield SDI i drugih investicija [5]

2. POVJESNI RAZVOJ DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA

Poeci stranih ulaganja su u 16. vijeku u Europi gdje poinju da se stvaraju prave trgovine koje se proiruju po itavoj Europi, a njihova predstavnitva se otvaraju u svim veim trgovakim centrima. to se tie preduzea, industrijska revolucija je imala izuzetan uticaj na njihov razvoj. Poveavaju se kapaciteti preduzea,stvara se nova organizacija te se snanije izlazi na svjetsko trite. To je omoguilo bre stvaranje multinacionalnih preduzea koja e u vremenu koje dolazi postati lokomotiva koja e naprijed povui svjetska ulaganja. U ovoj fazi investira se na stranom tritu prvenstveno u trgovaka preduzea sa ciljem povoljnijeg nabavljanja sirovina,kao i plasmana gotovih proizvoda.U periodu izmeu dva svjetska rata investicije su se stalno poveavale. Multinacionalna predua su snanije poela da investiraju u naftne izvore posebno u kolonijama. Nakon drugog svjetskog rata za razliku od ranijih ulaganja koja su uglavnom bila motivirana osiguranjem sirovina, poinje se ulagati u razvoj novih tehnologija, menadment znanja i osvajanje novih trita.Period do 1960.god. karakterie snana amerika investiciona dominacija jer je oko investicija dolo iz USA. Karakteristika 70-tih godina prolog vijeka je jaanje evropskih multinacionalnih kompanija te njihovo snanije investiranje u svijetu. Poetak osamdesetih prolog vijeka karakteriu znaajna ulaganja TNK u zemlje u razvoju, gdje je osnovni motiv ulagaa bio jeftina radna snaga. U tom periodu strana ulaganja su rasla po prosjenoj godinjoj stopi od 30%, a razvijene zemlje dominiraju ukupnim svjetskim direktnim tokovima stranih investicija.
6

Logino, porast stranih ulaganja se poklapa sa poveanim obimom investiranja transnacionalnih (TNK), odnosno multinacionalnih kompanija (MNK) u privredne subjekte irom svijeta. Karakteristika 90-tih prolog vijeka je da osnaene i ve dovoljno razvijene neke od zemalja u razvoju se pojavljuju kao znaajni svjetski ulagai. Prema podacima UNCTAD-a, ukupan obim ulaganja dostigao je nivo od oko 1500 milijardi dolara. Samo direktna strana ulaganja iz zemalja u kojima se nalaze transnacionalne kompanije dostigao je u 1996. godini rekordnih 350 milijardi dolara.Kroz ovaj kratki prikaz vidi se da su poeci investiranja vezani za poetke svjetske trgovine, a da se pravi razvoj stranih ulaganja vezuje za poetke moderne industrije. 2.1. Globalizacija kao svjetski proces i SDI U poslednjih etvrt vijeka evidentno je da su glavni izvoznici i uvoznici stranih direktnih investicija pored SAD, zemlje Europske ekonomske zajednice, sada Evropske unije , Japan, a da je udio drugih regiona i zemalja u svijetu praktino determinisan interesnom sferom ekonomskih politika razvijenih zemalja. Ono to takoe treba imati u vidu kao zakonomernost meunarodnih ekonomskih odnosa je injenica da je rast meunarodnih finansijskih transakcija na finansijskim tritima stalno nadmaivao stope rasta svjetske trgovine. Nema sumnje da je kraj XX vijeka prelazni period od industrijskog ka tzv. Postindustrijskom nainu proizvodnje, kada se kroz proces globalizacije sutinski i trajnije mijenja raspored ekonomske i politike moi u svijetu u korist najefikasnijih privreda i drutva. Globalizacija prije svega internacionalizacija kapitala i proizvodnje, odvija se u dva paralelna procesa: Povezivanje proizvodnih, komercijalnih, finansijskih i informaciono-tehnolokih centara SAD, Japana i Europe kroz multinacionalne kompanije, bankarske i druge finansijske institucije. Svjetski giganti se meusobno povezuju na stratekim pitanjima uz jaanje konkurentskih odnosa unutar tih novih cjelina. Nakon nekoliko decenija neprekidne ekspanzije TNK su tokom poslednjih 10-15 godina postale dominantna snaga svjetske privrede. Preko 50% najsnanijih ekonomskih cjelina u svijetu su ove kompanije, a manje od polovine su nacionalne drave.Teite prodornosti i dominacije TNK u svjetskoj privredi koncentrisano je u njihovoj finansijsko-tehnolokoj potenciji, odnosno njihovom presudnom znaaju u strukturiranju meunarodne tranje i svjetske proizvodnje [6].Proizvodnu stagnaciju, inflatorne tendencije i rastuu nezaposlenost razvijene zemlje reavale su kroz bre restruktuiranje svojih privreda i cjelovit ekonomski oporavak, a ne kroz stalno jaanje uloge drave u ekonomskom ivotu, poveanje dravnog sektora u privredi ili kroz poveano administriranje u ekonomskim odnosima. Mjere ekonomske politike usmjeravane su na jaanje trinih mehanizama i trinog regulisanja tokova roba, kapitala, rada i znanja, poveavanje privrednog rasta, produktivnosti i meunarodne konkurentnosti.Mjere restruktuiranja privrednog sistema ide u pravcu razvoja novih tehnolokih intenzivnih proizvodnji i programa.U cilju poveanja efikasnosti privreivanja dolazi do privatizacije dravnog sektora u privredi i deregulacije ukupne ekonomske aktivnosti.

Na meunarodnom planu SAD i ostale najrazvijenije zemlje su inicirale proces deregulacije kojima se stvaraju uslovi za slobodno kretanje roba, kapitala, rada i znanja i suava prostor za dravnu regulativu, a s druge strane, ustanovljava se jednoobrazovni meunarodni standardi, kodeksi i procedure, preko kojih se obezbjeuje racionalizacija i ubrzavanje prometnih tokova u svijetu, koji u krajnjem sluaju oznaava prenoenje dijela suverenosti drava na meunarodne institucije i regulative (u okviru EU, STO i dr.).

3. MOTIVI ZA PREDUZIMANJE SDI

Postoji vie studija koje se zasnivaju na empirijskim istraivanjima i informacijama dobijenim od rukovodeeg osoblja kompanija, o motivima i iniocima koji jednu kompaniju pokreu na preduzimanje direktnih investicija u inostranstvu. Ove inioce je teko sistematizovati i odrediti stepen njihovog uticaja. Ti su faktori vezani za zaobilaenje raznih uvoznih barijera, poveanje prometa, neposredno osvajanje inostranih trita, uvrivanje pozicije u odnosu na lokalne konkurente, sniavanje proizvodnih trokova iskoriavanje prirodnih resursa i razne prednosti koje prua aktivnost na globalnom osnovu: u strategiji marketinga, snadbjevanja, korienja proizvodnih inilaca, organizacije, fniansiranja, itd. Polazite i bazni motiv svih subjekata koji preduzimaju SDI jeste maksimiranje profita na dugi rok. Transnacionalne korporacije (TNK), kao nosioci SDI kroz svoje korporativne strategije moraju integrisati poslovanje pojedinanih afilijacija u jedinstveni sistem kako bi se postigla maksimizacija profita na korporativnom nivou. Nasuprot ovakve strategije postoji mogunost pokuaja da se kroz maksimiranje profita svake pojedinane afilijacije dostigne i maksimalan profit na korporativnom nivou, to moe dovesti do situacija da pojedinane afilijacije iz iste TNK imaju suprostavljene interese i time da se umanji profit na korporativnom nivou. Motive investiranja moemo sagledati iz dva ugla, sa stanovnita interesa investitora i zemlje korisnice kapitala. Kako je motiv u neposrednoj vezi sa oblicima u kojima se kapital investira, kod svakog od ovih oblika trebalo bi da se ispolji i neki specifini interes, i na strani ulagaa i na strani korisnika tih sredstava. Osnovni motiv stranih lica za plasman kapitala je mogunost ostvarivanja visoke profitne stope, bilo na osnovu svojine bilo na osnovu uea u preduzetnitvu (dividende). Ostali motivi se mogu smatrati sekundarnim, na primjer: transfer sopstvene tehnologije, proirenje proizvodnje, savlaivanje carinskih i drugih prepreka, ostvarenje novog trita [7]. Sa druge strane tu su zemlje korisnice kapitala koje imaju za cilj razvoj privrede koji se ne moe realizivati sopstvenom akumulacijom sredstava i zbog toga je neophodno angaovanje stranog kapitala. Strane investicije doprinose broj tehniko-tehnolokoj opremljenosti, aktiviranju rudnih i prirodnih bogatstava, smanjenju stope nezaposlenosti, poboljanju ivotnog standarda stanovnitva, poveanju izvoza... Motive stranih lica za investiranje kapitala je mogue sagledati i u mogunosti osvajanja novih trita, izbjegavanju carinskih barijera, obezbjeenje vojno-strategijskih ciljeva i dr.

4. PREDNOSTI I NEDOSTACI SDI

Iskustva velikog broja zemalja su pokazala da su direktne strane investicije povoljniji kanal priliva neophodne strane akumulacije u odnosu na uzimanje klasinih kredita na meunarodnom finansijskom tritu. Kad se analizira stanje platnih bilansa i stope rasta ostvarene u sedamdesetim godinama,vidjet emo da se ona grupa zemalja koja se vie oslanjala na direktne strane investicije bre razvijala.

Gledano sa makroaspekta prednosti direktnih stranih investicija ogledaju se u sljedeem: poboljava se trgovanski i platni bilans zemlje,dolazi do breg i efikasnijeg uklapanja domae privrede na svjetskom tritu, poboljava se snabdjevenost domaeg trita, poveava se broj novih radnih mjesta itd. Na mikro planu, domae firme imaju sljedee koristi: Bre i jeftinije dolaze do savremenije tehnologije, uvode savremeniju organizaciju rada, stiu savremenija znanja iz oblasti obrade trita itd.SDI treba da predstavljaju dopunske faktore privrednom razvoju zemalja u razvoju u skladu sa njihovom strategijom razvoja, da doprinesu transferu odgovarajue tehnologije, posebno razvoju domaih naunih i tehnolokih potencijala, da doprinesu veoj zaposlenosti i kolovanju kadrova, da poveaju tranju za domaim sirovinama i uopte domaim proizvodnim iniocima, da doprinesu poveanju izvoza i poboljanju platnog bilansa dotinih zemalja, da doprinesu diverzifikaciji nacionalne privredne strukture.SDI utiu na porast dohotka, poveanje tehnikog sastava proizvodnih inilaca, porast produktivnosti rada, porast zaposlenosti. Uvozom kapitala poveavaju se i budetski prihodi i to kroz porast poreskih prihoda. Strane investicije se planski usmjeravaju na odreene djelatnosti i na ogranieno podruje. Teorijski bi to bilo podruje sa manjim nivoom razvijenosti. Ipak, osnovni problem koji moe dovesti u pitanje opredjeljenje ka prihvatanju stranog kapitala jeste eventualna posljedica koju ovakvo investiranje moe da ima na ekonomsku i politiku suverenost zemlje u koju se kapital plasira [8]. Strana lica ne vode rauna o potrebama i interesima domae privrede kao i o ciljevima njenog ekonomskog i drutvenog razvoja. Gubitak politike samostalnosti i ugroavanje nacionalnog suvereniteta, usljed ekonomske zavisnosti, mogu biti takoe negativni efekti SDI.

5. UTICAJ SDI NA PRIVREDU ZEMALJA U TRANZICIJI

Strane direktne investicije utiu na proces tranzicije CIE zemalja ka trinoj ekonomiji na direktan i indirektan nain. Pod direktne uticaje mogu se svesti oni koji su vezani za ekonomski rast u kljunim industrijskim granama, trgovinu i razvoj trgovinskih veza sa Zapadom, i transfer tehnologije (grafik 1). Inidrektan uticaj SDI ogleda se u izgradnji institucionalnih sistema tih zemalja, podsticanju procesa privatizacije i kreiranju uslova konkurencije.

Grafik 1. Uticaj SDI na proces tranzicije zemalja centralne i istone Evrope [9]

Strane direktne investicije podstiu trgovinu zemalja u tranziciji tako to donose materijalne (tangible - kapital i tehnologija) i nematerijane (intangible assets - ulaz na strana trita, registrovani trgovinski znaci ili marke proizvoda-brand-name, marketinsko znanje i menaderske sposobnosti) resurse koji mobiliu i domae faktore na trgovinu. Non-equty forme saradnje stranih i domaih kompanija u domenima kao to su transport, telekomunikacije itd. idirektno podstiu trgovinu jer obezbjeuju modernu infrastrukturu i komunikacije neophodne za savremene uslove trgovanja. Znaajan direktan uticaj prisustva TNK u zemljama u tranziciji ostvaruje se transferom tehnologije lokalnim partnerima. Posebno su znaajni uvoenje programa kontrole kvaliteta i viih standarda kvaliteta koji odgovaraju zahtjevima zapadnih trita, i obuka lokalne radne snage u skladu s proizvodnim i menaderskim procesima kompanija sa Zapada. Prenos tehnologija esto prati i razvoj novih usluga, koje su do tada bile nepoznate u istonim ekonomijama, kao to su menadment, konsalting, reklamne i marketike agencije, prodaja nekretnina i slino [10]. Jedan od prvih indirektnih, a time i tee mjerljivih efekata SDI na zemlje u tranziciji jeste podosticajno dejstvo na izgradnju institucionalnih i zakonskih okvira neophodnih za djelovanje trita. Prvi pomak sigurno predstavlja donoenje regulative o SDI u tim ekonomijama, uglavnom liberalnog karaktera. U arsenal ostalih neophodnih zakona spadaju i: zakon o organizaciji i funkcionisanju preduzea, poreski zakoni, zakoni koji reguliu fer konkurenciju i funkcionisanje pravne drave, zatim domen finansija i finansijskih institucija koji odgovaraju zahtjevima trine ekonomije, i drugi. Trina ekonomija se ne moe realizovati bez ostvarivanja procesa privatizacije u privredama u tranziciji. Strane direktne investicije mogu uticati na formiranje privatne strukture vlasnitva u CIE zemljama na direktan i indirektan nain . Direktno, tako to TNK obezbjeuju neophodna finansijska sredstva za kupovinu dravnih preduzea i time premouju gap male tednje i nerazvijenih finansijskih institucija tih zemalja. Indirektno, prisustvo TNK u ekonomiji u tranziciji podsticajno djeluje na razvoj privatnog preduzetnitva putem demonstracionog efekta, kako na strani tranje, tako na strani ponude.
10

Na strani tranje, domai ponuai nastoje da ponude intermedijalne proizvode i nove usluge koje TNK u procesu svoje proizvodnje trae. Na strani ponude, podstiu konkurenciju i podiu kvalitet proizvoda koji se nude na domaem tritu. Trei indirektan uticaj SDI na privrede zemalja u tranziciji vezan je za podsticanje konkurencije u tim ekonomijama. Izlaganje dravnih monopola konkurenciji obezbeuje efikasniju alokaciju resursa i slobodno formiranje cijena. Kao osnovne prednosti koje formiranje konkurentskih uslova u privredama u tranziciji donosi navode se pad cijena i podizanje nivoa proizvoda koji se nude lokalnim potroaima. Praksa stranih investitora da u CIE zemljama uglavnom kupuju domaa preduzea koja ve imaju monopolsku poziciju, ili da svoj ulaz uslovljavaju zatitom domaeg trita na odreeni period ili uvoenjem razliitih zastitnih mjera uvoza4,zahtjeva paljivo tumaenje odnosa i relacija monopola i konkurencije. Zemlje centralne i istone Evrope postaju svjesne da su same odgovorne za stvaranje to privlanijeg okruenja za strane investitore, koje ini: zdrav i konkurentan domai sektor, pravni i institucionalni okviri koji ohrabruju ulaganja "bez diskriminacije", liberalni devizni sistem, fleksibilno trite radne snage, poboljano regulisanje javnog sektora i obezbjeenje fizike i ljudske infrastrukture. Odnosno, kako reimi SDI u veini zemalja postaju sve sliniji u smislu liberalizovanog pristupa, tako stabilni makroekonomski uslovi i efikasni ekonomski mehanizmi zemlje potencijalnog domaina investicija postaju sve vanija determinanta za privlaenje stranog kapitala.

6. DIREKTNE STRANE INVESTICIJE U BIH

Opredjeljenje za otvaranje vrata ulaganju stranog kapitala od sutinske je vanosti za BiH. Upravo su strana ulaganja omoguila bru obnovu i izgradnju ratom poruene zemlje. Stranim kapitalom se mora poticati rekonstruiranje i preorijentiranje onih industrijskih grana s kojima je BiH uspjeno istupala na svjetskom tritu. Ulaganjem stranog kapitala trebalo bi da se ubrza i proces transformiranja dosadanjih drutvenih u privatne svojinske oblike. A to bi opet u konanici trebalo imati odraza na bre konstituiranje trita novca i kapitala, a naroito trita dionica. Stranim ulaganjima bi se mogla ublaiti izuzetno visoka stopa nezaposlenosti, posebice visokokvalificirane radne snage. Prvi korak u stvaranju ambijenta za privlaenje direktnih stranih investicija Bosna i Hercegovina je uinila donoenjem Zakona o politici direktnih stranih ulaganja u BiH. BiH kao i veina zemalja nudi poticaje za strana ulaganja. Radi se o tome da su direktna strana ulaganja u prvih pet godina osloboene plaanja poreza na dobit. Svakako da porezne olakice nisu dovoljne stranim ulagaima. BiH treba osigurati dobru temeljnu infrastrukturu, povezanost privrede s drugim zemljama (ugovor o slobodnoj trgovini), politiku stabilnost i zakonodavstvo zemlje, te stabilnost poreznog sistema. Na osnovu podataka Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH u periodu od 05.1994. - 31.12.2008.godine u BiH je uloen kapital stranih investitora iz 90 zemalja svijeta. Na osnovu toga je registrirano 12.095 Ugovora (akata), o direktnim stranim ulaganjima u skladu sa Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja u BiH i drugim zakonskim propisima, u vrijednosti od 7,06 milijardi KM, ili 9,0 % vie u odnosu na stanje 31.12.2007.godine.
4

Japanske investicije u maarsku automobilsku industriju bile su uslovljene velikom carinskom zastitom domae proizvodnje automobila. Slino je i u ekoj - investicije u kodu vezane su za uvoenje zatitinih uvoznih carina;

11

U navedenom periodu strani kapital u BiH iz 29 drava koji prelazi vrijednost od 10 milijuna KM iznosi 99,1% od vrijednosti ukupnih stranih ulaganja u BiH. Najznaajnija ulagai u BiH prikazani su u narednoj tabeli:

Tabela 2. Zemlje najznaajniji ulagai u BiH [11]

U slijedeem grafiku prikazane su zemlje - investitori u BiH koji su u periodu od maja 1994. godine do decembra 2008. godine uloile ukupno 5.3 milijuna eura.
Grafik 2. Najvei investitori u BiH [12]

Od maja 1994. do decembra 2008. godine, najvie investicija dolo je iz kompanija Austrije 27.1%, Srbije 15.6%, Hrvatske 11.7%, Slovenije 11.4%, vicarske 6.8%, Njemake 5.5%, Rusije 5%, Nizozemske 2.5%, Italije 2.1%, SAD-a 1.9%, Turske 1.3%, i drugih zemalja 9.1%.

12

Grafik 3. SDI u BiH po sektorima [13]

Investicije u proizvodnji participiraju s 35% u odnosu na ukupan iznos investicija. Investicije u telekomunikacije, transport, turizam i usluge biljee stalan porast. Vano je naglasiti da su za sektor nekretnina uvedeni meunarodni standardi, u cilju jaeg privlaenja novih investicija. Postignuta razina direktnih stranih ulaganja se moe smatrati zadovoljavajuim, posebno uzimajui u obzir njegovu pozitivnu strukturu, odnosno pretena ulaganja u proizvodne djelatnosti (49%), a potom trgovinu (25%), usluge (13%), bankarski sektor (8 %), te visoko uee grenfield investicija. Najznaajnije za istai je da je priliv Greenfield investicija u porastu.Iako je elektroenergetski sektor ono najzanimljivije to BiH moe ponuditi inozemnom kapitalu, vlasnika organizacija tog najmonolitnijeg entiteta u zemlji je u opasnosti da znatno reducira svoj strateki i ekonomski znaaj. U prvom sluaju zato to udara temelje teritorijalnom razgranienju, a u drugom to postoji mogunost iskrivljena smisla privatizacije uope. Privatizacija tog sektora ima smisla jedino ako vodi ukidanju monopola i smanjenja cijene elektrine energije.

13

6.1.

Direktne strane investicije u BiH u 2009.g.

Tokom 2009. primjetan je manji priliv direktnih stranih investicija u BiH u odnosu na 2008.

Grafik 4. SDI u BIH [14]

Ukoliko direktne strane investicije posmatramo u odnosu prema BDP-u, direktne strane investicije predstavljaju 2,9% bruto drutvenog proizvoda, to predstavlja najnii zabiljeeni omjer u posmatranom periodu za koji postoje dostupni podaci. Prema tome, u 2009. Vrijednosti direktnih stranih investicija po procjenama CBBiH jesu u ukupnom neto prilivu od oko 699,3 miliona KM, to predstavlja smanjenje u odnosu na 2008. za 50,1%. Po osnovu redovnog istraivanja koje je provela CBBiH na kvartalnoj osnovi, prikupljeni su podaci o tokovima direktnih stranih investicija za prvih devet mjeseci 2009. Iznosi zadranih zarada se prikupljaju samo na godinjem nivou, tako da nisu ukljueni u vrijednosti tokova direktnih stranih investicija za 2009. te samim tim nisu ni uporedivi s podacima koji su dati za prethodne godine, a nalaze se u prilogu statistikih tabela. Tokom 2009. primjetan je nastavak priliva direktnih stranih ulaganja u BiH koji iznosi 382 miliona KM. Analizom prikupljenih podataka moe se uoiti da je u prvih devet mjeseci 2009. primjetan manji priliv direktnih stranih ulaganja nego to je to bio sluaj u istom periodu 2008, i to za 50,8%. Posmatrano po djelatnostima, tokom 2009. dolo je do znatnog odliva direktnih stranih investicija po osnovu djelatnosti finansijsko posredovanje (izuzev osiguranja i penzijskih fondova). Ipak, moemo konstatirati da je u posmatranom periodu vie djelatnosti registriralo nastavak priliva direktnih stranih investicija, pri emu su naizraenije djelatnosti proizvodnje ostalih proizvoda od nemetalnih minerala i trgovina na malo, osim trgovine motornim vozilima i motociklima.

14

Z A K LJ U A K
Privlaenje investicija je jedno od prioritetnih zadaa svih nivoa vlasti u jednoj dravi, kako bi se omoguio rast i prosperitet u zemlji, poveao bruto drutveni proizvod i zaposlenost. Iako postoje domai investitori veina investicija i priliva kapitala se upravo oekuje iz inostranstva, obzirom na ogranienu koliinu raspoloivosti istog na domaem tritu. Ekonomski rast predstavlja stalno poveanje obima proizvodnje u jednoj zemlji, tj. rast bruto drutvenog proizvoda, dok ekonomski razvoj podrazumjeva ne samo kvantitativne promjene vec i kvalitativne, koje vode poboljanju zadovoljenja ljudskih potreba. Privredni razvoj je povezan sa akumulacijom kapitala, tj. sa investicijama.Globalizacija je uinila da se kapital veoma brzo kree i dolazi na ona podruja koja su atraktivna ali prije svega i sigurna , zbog ega se inae i prave rejtinzi svih drava. Kako bi uspjeli privui i zadrati ino ulagae potrebno je omoguiti sigurno i stabilno okruenje za ekonomsko ulaganje. Zemlje u tranziciji su bile primamljivo trite kako zbog jeftine radne snage a i samog procesa privatizacije gdje su investitori dolazili do povoljnih poslovnih prostora. Prodor na nova trita je veoma bitan za investitore, tako da je priliv investicija bio znaajan u proteklom periodu na naem podruju, ali ipak zbog nedovoljne sigurnosti i nerijeenih brojnih proceduralnih potekoa ino kapital je esto zaobilazio naa podruja i odlazio u zemlje okruenja koje su stvorile povoljniju klimu za investiranje. Investicije su dakle kumulativni proces, i kad su jednom zapoete, pokreu spontane ekonomske snage koje proces investiranja ne samo podravaju nego ga ubrzavaju i proiruju.

15

LITERATURA
(1) Burnazovi T., Strana ulaganja u Bosni i Hercegovini i u svijetu, Sarajevo, 1996, str. 29; (2) Staki B.,Bara S., Meunarodne finansije, univerzitet singidunum, Beograd, 2010, str. 330; (3) Slubeni glasnik BiH broj 17, Zakon o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1998, str 553; (4) Milanovi Z., Uticaj stranih direktnih investicija na razvoj zemlje u tranziciji, magistarski rad, Ekonomski fakultet, Banjaluka, 2009, str.9; (5) Dogovi M., Strane direktne investicije kao faktor privrednog rasta i razvoja, Fakultet organizacionih nauka, Beograd, 2009, str. 13; (6) Popovi T., Zajednika ulaganja domaih i stranih preduzea, Beograd, 2000., str.828; (7) Radenkovi-Joci D., Strane investicije u zemljama u tranziciji, Zadubina Andrejevi, Beograd, 1997,str. 34; (8) Radenkovi-Joci D., Strane investicije u zemljama u tranziciji, Zadubina Andrejevi, Beograd, 1997,str. 35; (9) Risti .,Komazec S.,Klincov R., Ekonomija kapitala i finansiranje razvoja,Banja Luka 2011; (10) WIR, 1994, strane 102-111; (11) WIR, 1994, strana 103-104; (12) Beji J., Petkovi D., Serdarevi N., Globalizacija i strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini, Proceedings of the Business Development Conference, Zenica, 2009, str.151; (13) Beji J., Petkovi D., Serdarevi N., Globalizacija i strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini, Proceedings of the Business Development Conference, Zenica, 2009, str.152; (14) Beji J., Petkovi D., Serdarevi N., Globalizacija i strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini, Proceedings of the Business Development Conference, Zenica, 2009, str.153; (15) Godinji izvjetaj Centralne banke Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2009, str.45;
16

17