39

Maden letme Projeleri in Baz Deerlendirmeler

Taylan EYYUBHJ Jeoloji Y, Mhendisi, MTA Genel Mdrl, Ankara Orhan BEKTMUROLU Maden Y. Mhendisi, MTA Genel Mdrl, Ankara 3213 sayl Maden Kanunu'nda, "iletme ruhsat: iletme faaliyetlerinin yrtlebilmesi iin verilen yetki belgesi" olarak tanmlanmtr. Kanunun 24,25,26*27,28,29 uncu maddeleri srasyla "iletme ruhsat iin mracaat, iletme ruhsat sresi, iletme izni, iletme izninin devir edilemeyecei, madenlerin iletmeye alnmas, iletme faaliyeti" gibi iletme projeleri ve ruhsatlarla dorudan ve dolayl olarak ilgili maddelerdir, Konuyla dolayl olarak ilgili baka maddeler bulunmakla birlikte nemli olan maddeler bunlardr, Ayrca bu maddelerle yetinilmemi ve "iletme projesinin nasl hazrlanaca ve neleri ihtiva edecei iletme izninin verili ekli" kanunla ilgili ynetmelikte belirtilmitir, Burada 3213 sayl kanun erevesinde kalnarak, belirtilen bu maddelerin bazlar, ynetmelik hkmleri ve bugnk ileyi hakknda baz deerlendirmeler yaparak neriler sunulmaya allmtr. letme Projesi ve Hazrlanmas letme projeleri, iletme ruhsat alabilmek iin arama veya n iletme ruhsat dnemi boyunca ilgili daireye kanun ve ynetmelik hkmlerine gre hazrlanp verilmesi gereken bir yatrm nerisidir, Kanun, projenin nasl hazrlanaca ve hangi ierikte olacan ynetmelikle belirtmektedir. Ynetmeliin 13, maddesinde verildii gibi, iletme projesi (Ek form-9) daki hususlar ierecek ekilde hazrlanr. Ek form-9'a gre iletme projesi yedi blmden olumaktadr* Ek form-9 (maden iletme projesi) da verilen model Devlet Planlama Tekilatnca, yatrmc kamu kurulularndan proje hazrlamalarna ynelik olarak talep edilmi "imalat Sanayi Yanm Projeleri Hazrtana ve Deerlendirme" proje forrnatianndan uyarlanmtr, Bu uyarlama zellikle Trkiye Snai Kalknma Bankas'nea madencilik sektrnde yatmm iin nerilen maden yatrm projesi hazrlama ve deerlendirme yntemlerine ait proje formatlarna da yaknlk gstermektedir. Modeldeki dier blmler bir yana braklrsa bir maden ileme projesi bata retilecek madenin pazarnn aratrlmas olmak zere teknik, mal ve ekonomik ynden deerlendirilmesi gibi unsurlara dayanmaktadJr, te yandan proje nerdii yatrmda, ilevini tamamlayabilmesi iin sadece belirtilen unsurlar kapsamakla kalmaz. Fakat ayn zamanda bir proje yatrmn teknik ynden iler olduunu, mali ve ekonomik ynden olumlu deerlendirme sonulan ierdiini de gsterir. zet olarak proje tm bu unsurlar ynnden bir fizibiliteye (yaplabilirlie sahip olmaldr, Ancak tm bu zelliklere sahip bir proje ise birbirlerine alternatif olarak ve aralarndan seim yaplabilecek ekilde hazrlanm bir projeler demetinden retilebilir. O halde, ilgili daireye verilen ve/ veya verilecek maden iletme projesi, proje ofisleri tarafndan sahann verileri ve ruhsat sahibinin koullarn dikkate alarak hazrfffim alternatif projelerden biri olmaldr. Ancak verilen iletme projelerinin az bir ksmnn deiik alternatifler arasndan seim yaplarak hazrland sylenebilir, Byk bir ksmnn ise ayr corafik blgelerde ayr maden cinsleri iin ayn veya birbirine cok yakn deerler zerinden hazrland grlmtn

40
letme Projelerinde erlk ? nceleme WQ Saha Uygulamalar Maden iletme projesinin nemli unsurlarndan birisi onun teknik yndr. Aslnda bir projenin mali ve ekonomik yaplabilirliinden nce teknik yaplabilirlii saptanm olmaldr. Eer bir ruhsat alanndaki madenin tenr/kalitesi, iletme iin gerekli olan grnr rezervi yatan geometrisi, iletme yntemleri, mr, iletmede kullanlacak makina ve ekipmanlar vb, teknik zellikler belirlenmemise buna ait iletme projesinin dzenlenmesi, gereklemesi ve denetimi olanakszdr. Yukarda verilen, kanun ekinde daha ak biimde blm III de "projenin teknik yn" olarak belirtilen zellikleri eksik ve yetersiz olan iletme projelerinin karar organlarna nerilmemesi gereklidir, Buna karn iletme ruhsat alabilmek amacyla cevherin boyutlar, ekil ve durumu, sreklilii uzants, davamih derinlilii henz saptanmam; tenor / kalitesi iletmeye baladktan sonra saptanacak; rezervi mrne yetmeyen; retim yntemleri belirsiz veya yeterince incelenmeden yanl karar verilmi; uygun olmayan makina ve ekipman seimine gidilmi; maden iletme plan ile tesis yerleme plan yaplmam projeler hazrlanp nerilmektedir. Bu gibi projelerin yeniden dzenlenmeye ihtiya gstermesi nedeniyle ruhsat haklannin yrrlnde gecekmeye yol arnalan, eksiklik ve yetersizliklerinin "nemsenmeden" uygulanmaya balatlmas halinde ise iletme dneminde pek ok sorunla karlalmas kanlmaz olacaktr. zellikle bir ruhsat alannda yer alan madene yaplacak yatrm iin hayati nem tayan rezerv ve tenor/ kalite bilgilerinin sahada yaplan almalar sonunda derlenerek projeye almmalan gerekir. Birok projede bu bilgileri oluturan "cevherin boyutlar, ekil ve durumu, sreklilii, uzants, davamhk, derinlii" "mineralizasyonun tr, tenr, dalm" ak olarak belirtilmemitir, Bu almalarn sahada "proje safhasnda (!)" veya "iletmeye alnma" aamasnda gerekletirilece(!) belirtilmektedir. Bu aka, iletme ruhsat talebi ncesinde kanunda, ruhsat hakknda verilen arama ve detay etd faaliyetlerinin yaplabilecei toplam be buuk yllk arama ve n iletme dnemlerinin faaliyetsiz, hi birey saptanmadan ve incelemesiz getiini gsterir. nk rezervin tm boyutlaryla ortaya karlmas, tenor/ kalitenin yata yanstabilecek ekilde saptanmas, birok kaynakta daha uzun srelerle (yatak byklne gre 10-20 yl) belirtilen ancak bir seri arama, detay etd almas ile baarlabilir. Bir iletme projesinin teknik ynne ait bilgilerdeki hata paylan, yukarda belirtilen dnemlerden azami lde faydalanarak istenilen dzeylere indirilebilir ve indirilmelidir, Aksi halde iletme dneminde? dmesi gereken risk miktar art gsterecek ve yatrmc bata olmak zere, belki karar organlar da dahil, bu yksek riski stlenmi olacaklardr, rnein bir mermer ocann blok alimini engelleyecek derecede krk sistemlerinin varln iletme ncesi dnemlerde aratrmam olmak ve iletme dneminde buolarla karlamak yaplm yatnm byk bir riske atmak demektir. Byle bir durumdaki olumsuzluu gidermek ok zorlam, hatta olanakszlamtr. letme projesinde yer alan teknik bilgiler sadece karar organlarnn sahay incelemeleri sonucunda test edilmi olmamaldr. nk denetim ve kontrol hizmetleri iin kanunda ok snrl (normalde gn) bir zaman aynlmtr. Bu zaman ierisinde saha nceden hakknda hibir alma yaplmam ise, gnlk incelemeyle aydnatlamaz, Kanun, ynetmelik ve eklerinde yer almayan, uygulamada sorun yaratan dier nemli bir husus da iletme projesine konulmas gerekli ek harita, kesit vb, izimlerdir. Kimi projeler tmyl harita, kesit vb, eklerden yoksun hazrlanmakta iken, kimi projelerde yeterli harita vb, eklerin olduu grlmektedir. zellikle projenin teknik ynndeki bilgiler (maden yata ile ilgili jeolojik bilgi, tenor ve dalm, cevher boyutlar, vb,) iin ek verilmesi gereklidir, letmenin planlanmasnn yine bir harita zerinde gsterilmesi uygun olacaktr. Haritalarn lekleri ruhsat sahasnn bykl ve maden cinsine gre deiik olabilir, Aynea bir yer buldum haritas projesi tamamlayc olacaktr. Projelerdeki dier nemli bir unsur da formda ve blm II de yer alan "ekonomik bilgiler"dir, Ekonomik bilgilerden zellikle piyasa aratrmas ve pazarlama, projenin nemli dayana ve yatrm karar vermede n koul olarak ortaya kmaktadr, nk ruhsat alanndaki maden iin talep hacmi, sat fiyat, pazarlama problemleri, bunlarn nda kapasite seimi gibi zellikler belirlenmemi veya eksik ise yatrm karar verilemeyecektir, Bir ruhsat alanndaki madenin tenr/kalite ve rezervinin saptanm olmas onun kaa, ne kadar satlabilecei, pazarlamasnn ve piyasasnn durumunun neler olduunu belirlemeye yetmez. Bu yzden yaplacak maden retimi hakknda ihracat, ithalat, stoklar vb, gibi istatistiki bilgiler ile fiyatlar ve maliyetler, satta nemli olan kanun hkmleri (vergi, resim, harlar), tevikler, retim alanndaki (ruhsattaki) su, elektrik, arsa, iilik, tama durumlar yeterince incelenerek projenin ekonomik bilgiler blm oluturulmaldr. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bizim gibi gelimekte olan lkelerdeki piyasalarn iyi ilememesi nedeniyle bigiier tam ve salkl olarak elde edilemez, Ayrca, piyasa mekanizmasndaki ve kanuni hkmlerdeki ok sk deiimler bu tr bilgelerin abuk eskimesine yol amaktadr. Tm bunlara snp geersiz fiyatlarla olmayacak pazar yerleri vererek; elektrik, su, tama durumunu gereki olmayan ekilde ele alarak; talep hacimlerini gzard edip kapasite seimi yaparak ve sonuta projeyi bu ekonomik bilgilerle donatmak ok yanltc olacaktr, Dier taraftan projelerin, lkemizdeki planl kalknma hedefi iinde ve ona uyum gstererek katk koymak amacnda bir neri olduu unutulmamaldr, Bu uyum ve katknn salanmasnda projenin ekonomik bilgiler blmnn nemli bir yeri vardr. Tm bu nedenlerle bir iletme projesinin hazrlanmasnda bu blm hafife alnmamaldr, Blm VI da verilen "Deerlendirme" iletme projesinin nemli bir unsurudur, Genel olarak bir projenin deerlendirilmesi yatrm dneminde yaplacak masraflarla yatrmn gereklemesi sonucu salanacak faydalarn karlatrlmas demektir, Ancak herhangi bir ruhsat alanndaki madenin iletilmesi iin oluturulan projedeki masraf ve faydalarn karlatrlmas ve deerlendirilmesi yatrmc ile ulusal ekonomi asndan farkllk gsterebilmektedir. Buradaki farkllk

41
deerlendirme teknikleri asndan deildir. Fayda ve masrafn kap samnn, yatrmc ve ulusal ekonomi asndan farkl olmasndan ileri gelmektedir. Buna gre yatrmc iin deerlendirmede kr en nemli unsurdur. Ulusal ekonomi asndan ise ulusal gelire katk, istihdam durumu* dviz tasarrufu vb, gibi unsurlar nde gelir. Deerlendirmede projenin rantabitesinin lm iin t Krllk Oran (IK), Net Bugnk Deer (NBD), Fayda Masraf Oran (F/M) gibi yntemlere bavurulur, Aynca projenin deikenleri iin risk ve duyarllk analizleri yaplr. Projenin kra gei noktas hesaplanr, Bu ve gerekli olan dier geni aklamalarn yer alaca bir deerlendirme blm projeyi stlenecek yatrmcya ve karar organlarna yeterli bir fikir verir, nk deerlendirme teknikleri ile projenin etkileri saylarla ortaya konulmutur, ancak bilinmelidir ki, ulusal ekonomi asndan ortaya kacak olumlu/olumsuz deerlerin tmn saysal olarak ortaya koymak zordur, Hazrlanm projelerin deerlendirme blmlerinde zellikle u eksiklerle karlalmaktadr: Yatran kalemlerinin salkl ve gereki olarak ortaya konulmas gerekli olmasna karn, projelerin ounda yatrmlar ya abartlmak da veya ok dk gsterilmektedir, rnein maden iletme ve konsantre tesisi kurulmas ncesinde yaplm olmas gereken etd proje almalar iin gerei uygun olmayan deerler verilmektedir. Bina inaat giderleri blmnde fiyatlar ok dk tutulmakta, baz gerekli olan harcamalar ise hi grlmemektedir. Makina donatm yatrmlarnda alnan deerlerin pek ou makinaiarn hurda deerlerinden bile dk olmaktadr. Yardmc makina donatm giderlerine ise projelerin ounda rastlanlmamaktadr. tletme sermayesi ile iletmeye alma giderlerinin projelerde nasl hesapland anlalamamaktadr. tletme giderleri hesaplarna bakldnda ise; iilik giderleri iinin net eline geen para zerinden hesaplanmakta ve olduka dk tutulmaktadr (alann iletmeye maliyeti zerinden deerlendirme yaplmamaktadr), tletme malzemelerinin nereden ve nasl temin edilecei ou projede bulunmadndan malzeme giderlerinin nasl saptand anlalamamaktadr. Enerji giderleri, nasl hesap edildii belli olmayan bir toplam enerji miktan zerinden saptanmaktadr. tletme gelirlerinde ise; genellikle retilecek rnn nereye, nasl satlaca ve sat fiyatnn hangi ltlere gre belirlendiini ou projede grmek olanakszdr, Aynca sat gelirleri projelerde hi retim kayb dnlmeden hesaplanmaktadr. Nakit klar ile nakit girilerinin karlatrlmasna dayanan proje deerlendirmesi salksz kabul ve hesaplara dayandnlrsa gereki olmayacaktr, Proje deerlendirmesi fayda-masraf oram, i krllk oran, net bugnk deer, geri Meme sresi, yatrmn krll, katma deer, istihdam retkenli, ulusal gelire katk, vb. iermelidir. Eer deerlendirmeler yukarda belirtildii gibi tam olarak yaplrsa proje hakknda karar vermek, ayrca 3213 sayl Maden Yasas'mn amalarndan biri olan veri tabann oluturmak hem kolaylaacak hem de salkl olacaktr, Fakat hazrlanan projelerin birounda yukarda belirtilen karlatrmalara az rastlanld, karlatrma yaplanlarn bir ounun ise salksz verilere dayandrld grlmtr. rnein; NBD hesaplarnda kullanlan indirgeme oranlan ok dk alnmakta, nasl hesapland ortaya konulmamaktadr. Bazen yatrm amortisman olarak iletme giderlerine katlmakta ve ilk yllarda yaplan harcamalar yllara datldndan NBD nin pozitif kmas salanmaktadr. Birok projede, projenin krl gzkmesi iin iletme gelirleri abartlmakta ve iletme giderleri de dk gsterilmektedir, K hesab ise genellikle projelerde yer almamaktadr. Yaplan projelerin geri deme sresi, katma deer, ulusal gelire katk, istihdama etkisinin ne olaca grlmemektedir, Ayrc bu deerlendirmelerden sonra ise projelerde duyarllk ve risk analizleri yaplmal, projenin hangi deikenlere daha fazla duyarl olduu ve deikenlerdik! deiimlerin projeyi nasl etkileyeceinin ortaya konulmas gereklidir. Proje deerlendirmede nemi byk olan bu analizlere projelerde rastlanlmad veya ok salksz ferilerle yapld grlmtr, Sonu ve neriler Madencilik sektrnde yeterli sermaye birikimi yoktur. Birikimin salanmas, yatnm, yatrmclarn korunmas, krl yatrmlara ynelmek 3213 sayl Maden Kanunu ve Ynetmeliklerinde belirtilen iletme projelerinin salkl, ciddi ve risk faktr en aza indirilmi olarak hazrlanmas ile yakndan ilgilidir. Projelerin ncelikle ruhsat sahasn temsil etmesi esas olmaldr, Bunun iin arama ve n iletme dnemlerinde almalar uzman kii ve kurulular tarafndan eksiksiz yrtlmelidir. Ancak bu gerekletirilirse, iletme dnemine varldnda, projenin teknik yaplabilirliindeki riski istenilen dzeye indirilmi ve gereksiz tartmalann n alnm olur, tletme projesi hazrl ruhsat alan iin retilecek alternatif projeler arasndan yaplmaldr, Proje ieriinde yer alan mali ve ekonomik unsurlar hakknda, zellikle karar organlarnda "tamamen yatrmcy ilgilendirir" yaklam egemendir. Ancak iletme projesinin baar veya baarszl projenin btnn ilgilendirir, Aynca projenin hedefine ulap ulamamas, bata hazrlayclar olmak zere yatrmc kii ve kurulular, karar organlan dahil olmak zere pek ok kesim asndan nem tar. Bu nedenle her kesim kendine den sorumluluu gerektii kadar almak zorundadr. Hazrlanm iletme projelerinin belirtilen hedefe ulamalar ve haklannda karar organlarnca kolay ve salkl karar retmeleri projenin ieriinin istenilen llerde olmasn gerektirir. Bu ieriin salkl bir ekilde oluturulmas projeye baz olacak eitli istatistik, ekonomik vb, verilerin yakndan izlenmesini gerektirir. Ancak unutulmamaldr ki hazrlanan projenin kendisi ve uygulamas da bu tr verilerin retilmesini salayan bir kaynaktr, Projeler istenilen ierikte hazrlanr ve uygulamadaki sapmalar hakkndaki bilgiler oluturulacak bir bilgi bankasnda taplanrsa, bu madencilik sektr iin en ok eksiklii duyulan ileriye ynelik planlamaya, hedeflere ulamaya ve fonlarn kullanmna k tutucu olacaktr,