Professional Documents
Culture Documents
Bi Quang T
Bnh hc thy sn
Phn 4
Nm 2006
409
Chng 11
410
Bi Quang T
trong thc n y , s phn gii m trong c th v lng m yu cu cng gim i. ng cn l thnh phn cu trc t bo c th. - C vn ng, no hot ng cn nng lng cung cp t oxy ho ng glucogen, nhng bn thn no d tr ng rt t phi ly t mu nn khi thiu ng trong mu lm cho chc nng hot ng ca mu b tn hi, dn n co git, hn m thm ch c c th b cht. Qua cho thy ng trong thc n thiu nh hng n hot ng bnh thng ca c. - Cc loi ng trong thc n ch yu l tinh bt c mt t saccarose, lactose. ng trong ng tiu ho phn gii ra ng n hp th vo gan, kh nng hp th cc loi ng ca tng loi c v tng giai on pht trin trong cng loi c s khc nhau. C hi t l tiu ho cellulo di 10%, t l tiu ho cc loi ng t 20-40% do hm lng cellulo trong thc n khng qu 10% tt nht ch 5-6%, cc loi ng khng qu 30%, trong phn c th tiu ho khng nn thp hn 10%. Theo Hong Trung Ch (Trung Quc) 1983, 1985 tng trng c trm c dng tinh bt cho n tt nht 48% v chng minh kh nng hp th tinh bt cao hn nhiu so vi m, nu hm lng tinh bt 51,4% c trm sinh trng tt. T suy ra ngun cung cp nng lng ch yu ca c trm c ly t ng. Thiu ng hot ng ca cc c quan b nh tr, nhng ngc li qu nhiu cng pht sinh ra bnh l cho c, thng dn n lm cho c quan ni tng b tch lu m gy ri lon hot ng ca cc c quan, m i vo gan lm sng gan, gan bin thnh mu nht, b mt gan sng bng.
411
c, khi cho n mi b sung thnh phn m vo, ng thi cung cp s lng vitamin E trong khu phn thc n.
412
Bi Quang T
413
Chng 12
bnh do mi trng
ng vt thu sn mc bnh do nhiu nguyn nhn gy ra d dng nhn thy nghin cu cc chng trn. Ngoi ra cc yu t tc ng vo c th khng phi di hnh thc k sinh cng gy nn s ph hu chc nng hot ng sinh l bnh thng ca c th ng vt thu sn, lm gim kh nng khng ca c th ng vt thu sn vi mi trng. Cc yu t ny c th tc ng trc tip hoc gin tip n ng vt thu sn. S tc ng y c th do mt vi yu t ring bit song phn ln l do tc ng tng hp ca nhiu yu t bnh phi k sinh c, tm cng c th gy nhiu tn tht to ln cho ngi nui trng thu sn (xem mc 3 - chng 1).
1. Bnh do yu t v sinh.
1.1. C, tm b bnh do cc yu t c hc.
Y t c hc tc ng n c, tm lm cho c, tm b thng m cng tc ng mnh nht l i vi cc c quan quan trng nh thn kinh, h hp, tun hon lm ri lon trng thi sinh l bnh thng ca c th, lm kh nng bt mi, kh nng trn trnh k th, sc khng gim dn, n c, tm b gy yu, nu nng s lm c, tm yu thm ch c th lm c, tm cht hng lot. Di tc ng ca cc yu t c hc, thn kinh c, tm b chn ng, c, tm hong s bi li hn lon, nhy ln b, va vo cc vt th trong nc lm c trc vy, t vy, da c mn , chy mu, tm gy tru v cc phn ph dn n hin tng vim lot m ng cho vi khun, nm v k sinh trng k sinh gy bnh. 1.1.1. C, tm b thng do nh bt v vn chuyn. Dng ng c nh bt khng thch hp vi tng loi c, tm hoc tng giai on pht trin d lm cho c, tm b thng. Nu kim tra c b m cho , san c hng, c ging...bng li giai qu th, mt li qu ln c th lm cho c c hin tng mc vy vo li, cc mt li cn gi ngang c th c gy hin tng ng li lm c quy mnh, t vy, try da, trc vy. i vi c b m sau b thng thng khng sc tham gia hot ng trng. C hng, c ging sau khi xy st thng b cc bnh do vi trng, nm gy ra lm cho c cht hng lot. i vi tm u trng, tm ging, tm b m u phi c dng c thch hp nh bt, khng s lm cho tm b sc yu v c th cht. V vy khi nh c, tm cn chn ng c thch hp vi tng i tng. Thao tc nh bt cng cn ch n tp tnh ca cc loi khc nhau. C m trng hay nhy, c trm c bi li nhanh, c chp hay chi xung y ao, tm ging hay nhy... Trc khi nh c, tm gim thng tt cn phi luyn c, tm chng quen dn vi iu kin cht chi, lm quen vi ng c. Cc giai on pht trin ca chng nht l giai on c bt, c hng, c ging, c b m, u trng tm, tm ging cn c c bit quan tm trong qu trnh nh bt, vi c bt ch vn chuyn khi ht non hong. Lc vn chuyn lm cho c va chm nhau, mt nhiu dch nhn nh hng n kh nng bo v c th, sc t da b thay i, chng li sng trong iu kin cht chi, sc kho yu, trng thi sinh l c th khng bnh thng nn rt d b cht c khi cht hng lot. Do phi m bo y oxy, khng vn chuyn lc nhit qu cao.
414
Bi Quang T
1.1.2. C, tm b thng do chn ng qu mnh. Dng cht n nh c, tm thng gy thit hi cho c, tm trong cc ngun nc, ngoi c b cht cn lm cho rt nhiu loi c khc b thng nh t vy, trc vy, chy mu, sc kho gim, kh nng bt mi v chn trnh k th km. Khng nhng c ln cht m cng lm c b cht lm thit hi ngun li. Ting n trong nc mnh cn lm chn ng ln, ph hu h thng thn kinh ca c, lm yu kh nng vn ng, nng c th lm cho c cht m khng pht hin c vt thng. Khi vn chuyn bng phng tin th s nh gnh b, nht l i vi c bt, c hng nu thao tc khng ng k thut d lm cho chng b va chm vo thng v v y lm b thng, b chong, c khi bn ra ngoi v cht. Vn chuyn bng t, nu ng xa, xe ch nh, ng xu i qu nhanh, c, tm trong xe b chn ng qu nhiu cng c nh hng xu n c, tm nht l vi c, tm nh, sc chu ng km th tc hi cng km: S chn ng mnh v lin tc gy cho c, tm b say sng; c, tm mt kh nng thng bng v bi li khng bnh thng, c, tm ni u, nga bng. Nu b chn ng nh th sau 1 thi gian, c, tm c th hi phc tr li bnh thng.
415
C chp cho trong iu kin thch hp l 20-250C, c m 24-290C cho nn trong sinh sn nhn to, cn quan tm n yu t nhit . Khi vn chuyn c, tm nhit trong cng c vn chuyn v ngoi mi trng thng c s chnh lch nhau, s chnh lch y cng nhanh cng tt. Nu nhit chnh lch qu cao, c, tm c hin tng chong, kt qu l sau khi th c, tm ra, c, tm b ni u, nga bng, mt kh nng hot ng bnh thng, da c, tm mt mu sc bnh thng, v vy khi a c, tm t thu vc ny qua thu vc khc phi ch n s thay i nhit , nn th c, tm t t v iu ho nhit t trong cng c v bn ngoi ng chnh lch qu ln. Vn chuyn c, tm phi chn thi tit c nhit thch hp nu nhit khng kh qu cao, phi c bin php x l h nhit khi vn chuyn. Nhit nc chnh lch trong vn chuyn khng qu 2-30C; c, tm ln, nhit thay i khng qu 50C; c, tm ging khng qu 2-30C. Khi kim tra ko v hoc nh chi cc ao nui tm thi gian 14-16gi ngy nng nng (nhit khng kh >350C), c th thy tm s b sc nhit thn co li (hnh 387A) hoc tm chn trng chuyn mu trng c (hnh 387B)
B Hnh 387: A- tm s b cong thn do sc nhit; B- tm chn trng chuyn mu trng do sc nhit.
416
Bi Quang T
Trong qu trnh vn chuyn, khi nhit tng th kh nng chu ng vi cc cht c gim v c, tm yu cu lng O2 tiu hao cao. Qua nghin cu nh hng ca nhit nc n kh nng chu ng ca c vi CO2, NH3, H2S v tiu hao O2 ca mt s loi c nui giai on c hng nh bng 33: Bng 48: Kh nng chu ng vi CO2, NH3, H2S tiu hao oxy giai on c hng ca mt s loi c nui T0 O2 (mg/l) CO2 (mg/l) NH3 (mg/l) H2S (mg/l) C hng C hng m C hng m C hng m trm c hoa trng trng 200 1,5 32,28 6,14 2,5 0 25 1,92 30,18 5,29 2,12 300 2,05 29,45 4,49 1,93 350 2,53 26,18 4,06 1,66
417
Khi tm b bnh thiu oxy du hiu u tin l ni u (hnh 388A), dt vo b, cht t ri rc n hng lot, c bit lng tm cht tp trung vo sng sm. Tm b n v khng xung y ao bt mi do nng oxy ho tan y thp. Kim tra thy mang tm chuyn t mu trng ng sang mu hng (hnh 388 B,C).
C Hnh 388: Tm s thiu oxy: A- ni u (mu tm s nui Qung Ninh 2005); B,Cmang chuyn mu hng (mutm s nui H Tnh, 2003)
418
Bi Quang T
*Bin php phng nga. Ao h nui c, tm n ty dn sch s, no vt bt bn lng bn va phi sau phi nng y ao nc khi a vo ng nui. Phn bn cn c k v lng bn tu theo iu kin thi tit v cht nc m iu chnh cho thch hp. Cho c, tm nn p dng bin php 4 nh: nh cht lng, nh s lng, nh thi gian v nh a im. nu thc n tha, hng ngy nn vt b i. Mt c, tm th ng nui, mt trng p khng nn qu dy m bo mi trng O2. Thng xuyn theo di s bin i ca mi trng bm thm nc sch vo ao, nu c iu kin th dng my sc kh kp thi b sung O2 cho ao ng nui.
419
Gii phu c quan st di knh hin vi c th nhn thy trong mch mu ca da, vy, mang v cc c quan ni tng u c rt nhiu bt kh, lm tt mch m c cht.
Hnh 389: A- c hi b bt kh bm trn vy v mang; B- u trng tm bt kh bm xung quanh; C- Mang tm c bt kh bm y * Bin php phng nga: A phng nga bnh bt kh ch yu l khng cho cc cht kh qu bo B trong cc ho thu vc, ngun nc cho vo ao phi chn la nc khng c bt kh. Ao ng nui c khi qu nhiu cht mn b hu c, khng dng phn cha k bn xung ao. Lng phn bn v thc n cho xung ao phi thch hp. Cht nc trong ao thng mu xanh nht, pH: 6-8 trong ca nc thch hp thc vt ph du khng pht trin qu mnh. Nu pht hin bnh bt kh, cn kp thi thay i nc c ra, bm nc mi vo, c, tm b bnh nh c th thi bt kh ra v hi phc c th tr li bnh thng.
420
Bi Quang T
H2S ngoi tc dng gy c trc tip i vi c tm trong qu trnh oxy ho n ly mt lng ln oxy ho tan trong nc lm cho mi trng thiu oxy nhanh chng, thng 1 mg H2S oxy ho cn 1 lng oxy l 1,86 mg O2. phng nga c, tm b ng c do H2S qu nhiu trong cc thu vc nui tm, c, nc thi dng nui thu sn cn x l trc lc cho vo ao h. Nhng thu vc nui c tm cn nhiu mn b hu c cn no vt bt, nu khng no vt th vo ma h nhit cao, lc ma ging cn theo di thay nc kp thi. 1.5.2. C, tm b ng c do NH3 qu cao. Trong iu kin thiu oxy, nc thi vo qu nhiu lm y ao h nhiu mn b hu c, qu trnh phn hu cc cht ny gy c cho c, tm. Hm lng NH3 t n 1 mg/ lt nc c coi l vng nc b nhim bn. i vi c trong thu vc hm lng NH3 t 3 mg/lt gy cht c trm c bt. 11,23 mg/l: gy cht c trm c ging 17 mg/l: gy cht c chp ging 30 mg/l: gy cht c chp c ln V phng php phng nga hin tng ny cng ging nh phng nga H2S. 1.5.3. C, tm b trng c do thuc tr su: Cc loi thuc tr su dng bn cho cy la v hoa mu, cy cng nghip vo cc thu vc c sng, qua tch lu lu ngy n c a dn vo c th c dn n c b ng c. Khi b nhim cht c c th c b d hnh, mt kh nng sinh sn v cht. Hin tng ng c i vi c hay xy ra sau cc trn ma to, thuc tr su chy vo ao h nui c. Nu c b m b trng thuc c tr su hp th vo qua h thng tun hon n tuyn sinh dc nn trng ra phi pht trin b d hnh. i vi c con, c tht khi b nhim c t chc mang v da b ph hoi mt kh nng tit ra nim dch, trn np mang, gc cc vy c hin tng chy mu. Cc c quan ni tng hot ng sinh l bnh thng b tr ngi nn qu trnh trao i cht b ri lon nu nhim c nng khng pht hin kp thi c th cht hng lot. *Phng php ngn chn: Trong cc vng nui c rung, mi khi phun thuc tr su cho la nn tho cn c tp trung vo mng mng v ao su. Dng c ng cc loi thuc tr su, khng nn ra xung ao nui c, nht l ao ng c hng, c ging. Mt s trng hp c b ng c, nu c iu kin c th dng vi cho xung ao vi s lng nc ao c nng t 30-40 ppm. 1.5.4. C b trng c do kim loi nng. Cc ion kim loi nh: Cu++, Zn++, Fe++, Hg+, Ag++, Pb++, As++, Mg++, Mn++....rt cn cho c th c nhng vt qu phm vi yu cu s gy c cho c. Cc ion kim loi kt hp vi nim dch v da thnh cc hp cht ng vn ph ln b mt ca cc cung mang, cn tr chc nng h hp ca mang v da dn n lm cho c, tm cht ngt. ng thi cc ion kim loi qua chui thc n, qua da v mang vo bn trong c th kt hp vi gc NH - ca protein to thnh mui protemate kt ta c ch hot ng ca h men lm tr ngi qu trnh trao i cht nn c b cht. Ngun ion kim loi dn vo cc thu vc kh rng n li c kh nng lu li mt thi gian di, tch lu dn dn c th tch t qua chui thc n, sau khi mi trng b nhim khng d pht hin, c b ng c khi c bin php gii c cho c th c tr li bnh thng.
421
V d: Thu ngn (Hg) l cht gy c kh mnh thng gy nhim mi trng nc. C b nhim vo c th thng c hm lng cao trong gan, thn, c v khng d bi tit ra ngoi. Nu trong mt lt nc ca b nui c c hm lng thu ngn: 0,0024 mg th sau 23 ngy trong 1 kg tht c c 3,38 mg thu ngn. Trong nc c Mercuric chloride hm lng 0,5 mg/lt, c m trng giai on c ging sau 96 gi cht 80%, nu mi trng thiu oxy v nhit cao lm cho c cht cng nhanh. Ion Cu++, Mn++ liu lng vt qu yu cu c b ng c lm cho t chc gan, thn, c quan to mu b ph hoi, c th thiu mu. Trong mt lt nc c 0,16 mg CuSO4 hay AgNO3 lm cho phi c trm, c m pht trng ko di. FeSO4 nng 5 mg/lt nc lm cho mang c dic vim lot, t bo tng thng b tng sinh cc mao mch huyt qun t mu, t chc mang phn tit nhiu nim dch, nu mi trng nc pH thp di 5 tc hi cng ln. nhiu ion kim loi nng khc u c tc dng ng c tng t tuy mc c khc nhau.
2. Bnh do yu t hu sinh.
2.1. C b trng c do to Mycrocystis (Hnh 390).
Thng vo u h, ma thu trong cc ao ng c ging, to Mycrocystis areuginesa v M. flosaguae pht trin mnh to thnh, lp vng. To M. areuginesa c mu xanh lam, to M. flosaguae c mu xanh vng nht. Di knh hin vi l cc tp on qun th ngoi c mng keo. Qun th lc cn non c dng chui t bo xp st nhau, hnh cu, khi ln ln do sinh trng m trong tp on sinh ra cc l khng ln nn hnh dng v kch thc c dng thay i. Mycrocystis phn b v pht trin trong cc thu vc nc tnh nhiu mn b hu c, pH t 8-9,5. Lc Mycrocystis pht trin mnh v m do n h hp nn sn sinh ra nhiu CO2 v tiu hao nhiu O2, mi khi lng O2 trong ao khng p ng c, n s cht, nht l thi gian vo gia m. Khi cht Mycrocystis phn gii tiu hao mt lng ln oxy ng thi thi ra mi trng CO2 v cc cht c nh: NH4OH, H2S... gy c hi cho c, lm c ni u. Thng trong 1 lt nc c 5. 105 qun th Mycrocystis c th lm cho c b trng c, trong cc i tng c nui th c m hoa ging d mn cm nht. Nu ln n 10. 105 qun th Mycrocystis trong 1 lt nc, c m trng, c trm cht, thm ch chng c th cht hng lot. to Mycrocystis bn ngoi c mng bc nn c n vo khng tiu ho c.
422
Bi Quang T
* Phng php phng tr: Trong cc ao ng nui c trong ma nhit cao cn ch no vt bt bn ao v thng xuyn thay nc m bo mi trng trong sch hn ch Mycrocystis pht trin. Nu pht hin trong ao pht trin nhiu to Mycrocystis c th dng CuSO4 vi nng 0,7 ppm phun khp ao lc dng CuSO4 cn theo di nu c c hin tng ni u phi bm nc trong sch vo.
B C Hnh 391: To Psymnesium saltas Kutz: A- hnh v tng qut; B- hnh KHVT; C- v ca mng t bo thy r cc vy mng (hnh KHVT)
423
Phng thc sinh sn thng phn dc theo c th v tin hnh sinh sn vo ban m nn ban ngy t nhn thy. Psymnesium pht trin trong iu kin mi trng pH cao, nhit cao v mui rng (1-30%o ) nhng thch hp mui trn di 30%0. Psymnesium c kh nng phn tit ra c t v cht lm v t bo mu. Theo Uitzur v Shilo 1970 c t ca ging to ny l 1 cht m protein (Protio lipid). Hin nay cng c mt s nh khoa hc cho c t l cht glucolipid v galacto lipid (m ng). trong nc Psymnesium pht trin mt 3,75 - 62,50. 106 t bo/lt nc u c th lm cho c cht, nc trong thu vc c mu vng nu. Cc loi c khi b trng c triu chng c khc nhau lc mi bt u c m nhy cm nht tp trung vo b ao sau mc ng c tng ln, tt c cc loi c tp trung ln mt nc gn b, u chc vo b v khng hot ng tip theo cc loi ln, chch v cc loi c y, ni ln mt nc, trn ln b, c m bt u cht. Cc loi c trong ao c ting ng tm thi phn tn nhng lp tc tp trung li ngay. Lc ny c b ng c tng i nghim trng nhng nu c bin php cp cu kp thi th c vn sng c. tri li nu c b trng c nng hn c s tp vo b mt thng bng, c th nm nghing, h hp kh khn ri dn dn s hn m kh m cp cu c. * Phng php phng tr: - Vo ma nhit cao cn bn cc loi phn ln, m v phn hu c cho cc loi to pht trin n c ch Psymnesium pht trin. - c t ca to Psymnesium mt tc dng trong iu kin pH di 6 do bn vo mi trng nc mt lng mui acid th c th gim c cho c nhng gi thnh cao, c s sn xut kh p dng. - Khi pht hin c nhiu to Psymnesium pht trin dng Amonium sulphate 10-17 ppm phun u khp ao. Phng php ny khng dng cp cu c ng c v mt s loi c giai on c bt.
424
Bi Quang T
Hnh 391: To gip: 1- Ging to gip Gymnodinium Stein; 2,3- Ging to gip Peridinium Ehrenb
Hnh 392: To gip: A- Gymnodinium (KHVT); B- Pyrodinium (KHVT); CGyrosigma; D- Ceratium; E-Dinophysis; To gip i b phn l thc n tt ca c nhng mt s ging to gip trn c n vo khng tiu ho c nu trong ao h nui c c s lng nhiu, lc cht li gy c hi cho c. * Phng php phng tr: Mi khi pht hin to gip pht trin mnh gy c hi cho c cn nhanh chng thay i nc bin i t ngt c th c ch to gip pht trin. Nu khng c kt qu th phun CuSO4 xung ao vi nng 0,7 ppm.
425
Vng bin Vit Nam c hin tng triu t u nhng nm 90 ca th k 20, nm 1993-1994 vng bin Sc Trng, mi C Mau ng dn nh c cho bit c hin tng nc bin nh nc ph sa. u th k 21 phng vn nhng ngi i nh c trn bin th c 60% ng dn ni l c gp nc bin (triu ). Triu xut hin bin Bnh Thun trung tun thng 7/2002 v bin Nha Trang cui thng 7/2002. Bin Bnh Thun t C N n Phan R triu lan rng khong 30km, khu vc thit hi nht di khong 15km rng 5km tnh t b. Nc bin c qunh nh nc cho long, u tin l mu sau chuyn mu xanh en. To (Phaeocystis globosa- mt ln ti 25 triu t bo/lt) n hoa tp vo b v tn li, to thnh lp bn dy 5-10cm. Ch tnh ring c song, tm hm nui lng cht hng lot, c tnh thit hi hng chc t ng (theo bo Thanh Nin 30/7/2002).
Hnh 395: c cht do triu (bin Bnh Hnh 396: do triu nc bin c qunh nh cho, mu nu Thun 7/2002)
426
Bi Quang T
Chng 13
sinh vt hi ng vt thu sn
1. Thc vt hi c.
1.1. Rong mng li gy hi cho c (Hydrodictyon neticulatum Lacgerheim) (Hnh 397)
Rong mng li thuc h Hydrodictyonceae, b to lc cu (Chlorococcales) lp to lc. Rong mng li c qun th ln thng tn ti trong nhng vng nc t nht l cc ao nui c. Ban u n kt li thnh mt khi nh sau ln dn khong 8-20 cm ni ln mt nc ging nh ti li nn gi l to mng li. Mt li ca qun th to nh khng n nh. Thng do 5-6 t bo hp li m thnh, lc nhit cao iu kin mi trng thch hp n pht trin mnh hnh thnh nhiu mt li c trong ao hot ng mc vo li khng thot ra c, c s cht.
Hnh 397: Hydrodictyon reticulatum Lagerheim * Phng php phng tr: - Dng CuSO4 nng 0,7ppm rc xung ao c th tiu dit to Hydrodictyaceae. - Dng vi ty ao trc lc th c.
427
Cc ging to ny trong qu trnh sinh trng v sinh sn, tiu hao mt lng ln mui v c lm gim cht dinh dng nh hng n s pht trin ca sinh vt ph du l thc n ca c nn sinh trng chm. Tc hi ch yu l to thnh tng bi, c bi li mc vo, c bt khng thot ra c nn b cht. * Bin php phng tr: phng dng vi ty ao trc khi th c vo ng nui nht l ao ng c hng, c ging. Nu pht hin c to Zygnemataceae pht trin mnh dng CuSO4 nng 0,7 ppm trong ton ao c th tiu dit chng c hiu qu.
428
Bi Quang T
1a 4a 1b 1 2 4a
3 Hnh 399: Mt s gip xc gy tc hi cho c. 1. Thermocyclops oithonoides (Frieslam) nhn mt lng con ci trng thnh. (1a. t th 3 nhnh trong ca i chn bi th 4;1b. i chn th 5) 2. Thermocyclops oithonoides tip xc vi tng giai on phi nang, trong mng trng c 3 con Thermocyclops oithonoides mng trng c thng 3 l, trng cht v bt u thi. 3. Bng c bt b Thermocyclops c thng, ui c b Thermocyclops bm ht dinh dng. 4. Sinodiaptomus sars Rylov: Nhn mt lng con ci trng thnh. (4a. on cui ca nhanh chn nm gi.;4b. i chn bi th 5 ca con c ) Qua theo di tc hi ca cc ging trn, i vi trng c v c bt trong vng 5 ngy tui thng rt nghim trng nh hng n t l ra bt, cn sau 5 ngy tui th c bt ui bt cyclop lm mi n.
3. Sa gy hi trong ao nui tm
Sa thuc ngnh rut khoang Coelenterata l cc loi sa sng tri ni bin, ven bin nng v ca sng (hnh 400, 401). bin nc ta c nhiu loi sa, ph bin l sa ming r (Rhizostomida); doi bin, sa la, sa ch (Chiropsalmus) v sa vung (Charybdea) kch thc nh (khng qu vi cm) chng gy nga. Sa xut hin vo ma h, c bit thng 4-7, theo nc triu vo vng nc l ca sng. Sa n tnh, t bo sinh dc khi chn qua ming sa ra ngoi, th tinh ri pht trin thnh u trng planula trng nc c lng bi. Sau mt thi gian bi trong nc, u trng bm u trc xung y, u i din thng thnh l ming ri mc vnh tua ming bao quanh, chuyn thnh dng thu tc c cung di (scyphistoma) c kh nng mc chi. Vng tua ming sau rng i v bt u qu trnh ct on cho mt chng c th c l ming hng ln pha trn xp nh chng a, mi c th gi l mt a sa. Ln lt t trn xung di a sa chuyn sang sng tri ni bng cch lt nga tr li, l ming chuyn xung di (hnh 400). Trng hoc u trng sa theo nc vo cc ao nui tm pht trin thnh sa trng thnh, chng n sinh vt ph du v c con lm gim cht lng mi trng nc, ng thi khi cht tit ra cht c c hi cho ao nui tm. V d thng 4-5/2001 (theo Bi Quang T) mt s ao nui tm s Qung Xng, Hu Lc- Thanh Ho, Kim SnNinh Bnh, Yn Hng- Qung Ninh sa pht trin dy c trong ao nui gy c v lm cht tm.
429
Hnh 400: S cu to sa (theo Dogiel): 1- thu ming; 2- l ming; 3- tua b d; 4rpali; 5- ng v vng; 6ng v phng x; 8- dy v; 9- khoan v; 10- mt trn d; 11- mt di d; 12- tng keo.
Hnh 401: Vng i ca sa Aurelia aurita (theo Pechenik): 1- Planula; 2- Scyphistoma (dng thu tc c cung); 3- Strobila (dng chng a); 4Ephyra (a sa); 5,6- Sa ci v sa c trng thnh; 7- Tuyn sinh dc; 8- Non; 9Tinh trng; 10- Trng; 11- Chi; 12- Tua ming.
430
Bi Quang T
Hnh 402: Mt s loi sa gp bin nhit i: A- Rhizostoma pulmo (1. hnh dng chung; 2. s ct dc); B- Aurelia aurita; C- Charybdea sp; D- Nausithoe pnuctata (sa c rnh); E- Lucernaria sp (sa c cung).
C E D
431
432
Bi Quang T
Hnh 404: B go Notanecta: 1. Mt lng ca Notanecta ; 2. Mt bng ca Notanecta; 3- nh chp mt lng v mt bng b go
433
Hnh 405: u trng chun chun Odonata: 1. u trng Odonata b ph Anisoptera; 2. u trng Odonata b ph Zygoptera; 3- mt lng u trng; 4- mt bng u trng
434
Bi Quang T
- C ning trng thnh v u trng phn b rng trong cc thu vc nc ngt. C hai u l ch hi nguy him ca c, nht l c con. *Phng php phng tr: - Dng vi ty ao v phi y trc khi a vo ng nui c hng, c ging. - Bp cy c tnh hng quang, c th lm mt ci khung g trn treo ngn n, bn di mt lp du mng, bp cy ngoi ln th gp du s b tiu dit. Nn tin hnh lin tc trong nhiu m. Dng du ho hay cc loi du khc u c. - Dng Clorine phun xung ao nng 1 ppm c th dit bp cy cng nh cc ging loi cn trng l ch hi ca c.
Hnh 406: Con bp cy: 1. Trng trng thnh (C ning); 2. u trng (Bp cy); 3. bp cy bt c
435
5. C d n ng vt thu sn.
Nhiu loi c n cc cht mc nt mn b hu c, ng thc vt thu sinh, nhng c mt s loi c d n c. Mt s loi c n tp hoc n ng vt y nhng do mi trng thiu thc n, n cng n trng c v c con, k c con ca n nh c chp, c r phi. Trong cc ao ng c hng, c ging v nui c tht, nu c c d ln vo s nh hng nghim trng n nng sut c nui thm ch c th mt trng. Sau y l mt s loi c d thng gp trong cc thu vc nui c.
436
Bi Quang T
C qu thng c cc loi sau phn b trong cc thu vc ca nc ta nh c chui (Channa maculata), c xp, c tru, c lc (Channa striata Bloch), c lc bng (Channa micropeltes Cuver and Valencien), c tru dy (Channa lucius C & V) Ging c qu sng trong thu vc c cc iu kin oxy thp nn c th c th sng trong cc ao nh, mng rnh v trong rung la cht hp lng nc khng nhiu, mc nc thp. Thc n ch yu ca c qu l tm, cua, u trng cn trng trong nc v c. C qu thng np trong cy c thc vt thu sinh ven b bt c con v c ln. Qua theo di mt con c qu (c lc) c 5-6cm c th bt c m, c trm c 2-3 cm. C qu c trng lng 0,5 kg c th n c khc c trng lng 0,1-0,2 kg
437
Trong cc thu vc cn nhiu loi c d v c tp l ch hi ca cc loi c, tm nui nh c ngo, c ngnh, chch, ln, c tr phi,... hn ch tc hi ca c d v c n tp gy ra i vi c, tm nui nht l giai on ng nui hng, ging cn s dng mt s bin php sau: - Ty dn ao, phi y ao trc khi ng nui c nht l giai on nht l giai on ng c hng, c ging. Nu ao kh tt cn dng qu b hn cho xung ao liu lng 60-75 kg/ha vi mc nc su 1 m. Nc tho vo ao cn lc k. Trong cc thu vc nc ln cn c bin php khai thc bt c gi trc khi th c ging vo nui. Nu ngun c bt c ln c d cn p dit c d. Trong qu trnh ng nui c con cn cho n y c ln nhanh vt c mi c d.
A B
Hnh 408: Mt s loi lng th: A- Rana nigromaculata; B- Rana plancyi; C, D- Rana tigerina ragulosa; E- trng ca lng th; F- u trng (nng nc) ca lng th Giai on trng thnh ch va sng c trn cn va sng di nc. N phn b nhiu ven b sng, h, m ao, rung la,.... Ma ng ch n np trong hang. ch sinh sn mnh vo v xun, h, trng th tinh ngoi, s lng trng mi ln t 600-2000 ci. Trng n ra u trng l nng nc. ch v nng nc u n c con. Nng nc n to
438
Bi Quang T
loi, ph du sinh vt v c con nht l phi c v c bt. Kch thc ca nng nc c lin quan n mc tc hi i vi c bt. Mt con nng nc kch thc 11,5 mm trong mt m bt n 1 con c bt nhng ngc li nng nc di 55 mm bt 17 con c bt. Nng nc cn ui theo p vo thn c hng lm cho c cht. hn ch tc hi ca ch v nng nc cn phi p dng mt s bin php sau: Ao cha th c bt vo ng c hng cn ty k ao, x l y dit trng ch v nng nc. Thm ao thng xuyn nu c trng ch vt sch. Dng li ko b bt nng nc.
7. B st l ch hi ca c, tm (Reptilia).
B st c nhiu bn s dng c lm thc n gy tc hi nhiu i vi c. ng ch l h rn nc v h ba ba (Trionychidae) gy nhiu tn tht cho c s nui c.
7.1. H rn nc (Bolubridae) l ch hi ca c.
H rn nc c nhiu loi nhng hay gp loi rn nc Enhydris chinensis v Enhydris plumbea. C th rn Enhydris chinensis pha lng mu xm hay mu xm nu nht c lm chm nh mu en. Bng mu vng hoc vng da cam c bt en. C th di, con ci khong 70 cm, con c trn di 52 cm. Mi trn c 8-9 ci vy, trc mt c 1 vy, sau mt c 2 vy, trc thi dng c 1 vy, sau thi dng c 2 vy. B mt ca vy khng c xng r qut nh ln. Rng khng c cht. Pha trc c th c 25 hng vy ngang, pha sau c 17 hng ngang. Vy bng con c 135-147 ci, con ci 134-141 ci. Vy ui con c 40-50 ci, con ci 35-42 ci. Con c vy sn si, cn con ci trn tru. Rn nc l ch hi nguy him ca c, nht l c hng, c ging. *Phng php tiu dit rn nc: - Li dng c tnh rn nc thch tr trong c rc nn ly rm r, cy c b thnh b cht ng ven b ao, di ng rm t st tre nn c th bt c mt s rn nc. - Dng li mnh an bng si ay mt li khong 5 cm, li di 100 m, cao 0,8 m th trong ao theo hnh ch Z, phn di chm, phn trn ni l lng trong ao. Rn nc vn ng hay ui bt c mc vo khng ra c, sng sm ra ko li nh bt rn.
7.2. H Ba ba (Trionychidae).
Ba ba n c, gip xc, ng vt chn mm c lc n c thc vt thu sinh. Ba ba sng ch yu trong cc thu vc h, sng ngi t gp trong ao. C th ca n hnh bu dc c mai. Ba ba bi v ln gii, c th ln hng gi trong nc nh vng hng c nhiu mch mu. Mi ln ba ba vi chc trng trn c quanh b ao, sng sui. Sau khi chng bit canh trng. nc ta, ba ba sng trong cc thu vc nc ngt. cc thu vc nc ngt min Bc nc ta thng gp loi T.sinensis, min Nam c loi T.cartilagineus, cn loi T.steinachderi phn b trong cc thu vc ca c nc nhng sng, sui min ni thng gp hn.
8. Chim l ch hi ca c, tm.
Chim khng nhng l k ch sau cng ca nhiu loi sn l, sn dy, c giai on u trng k sinh trn c m cn l ch hi nguy him ca c. nc ta cc loi chim n c
439
thuc nhiu b khc nhau, chng phn b rng ri khp mi vng t min ni, trung du n ng bng v ngoi bin. Mt s loi chim n c thng gp nh: Dic (ardea), C (Cinoiidae), Cc en (Phalacrocorax niger), bin (Pandion), Mng bin (Larus), Mng sng (Larus ridibundus), Nhn sng (Sterna), Mng chanh (Alcedo atthis), Bi c (Cerylerudis), Chim xui c (Rhynchops albicollis), Vt tri (Anas), Vc (Nyclicorax), B nng (Pelecanus),... hn ch tc hi ca chng cc nh nui c tm mi bin php ph t, sn bn tiu dit chng. Trong thc t c mt s loi chim li c bo v khi b tiu dit ging loi nn cm sn bn, iu ny c mu thun vi ngh c.