Ugljovodonici

Najjednostavnija organska jedinjenja Dele se na:

Alifatine
alkani alkeni alkini aliciklini

Aromatine

Alkani
zasieni ugljovodonici ili parafini (latinski: parum affinis) predstavljaju koren porodinog stabla organskih molekula Prirodni gas Nafta
benzin,

ulja za podmazivanje, vazelinski i parafinski voskovi, katran i smole sirovine za proizvodnju plastinih masa, sintetikih vlakana i gume, alkohola, antifriza i mnogih drugih petrohemijskih proizvoda

Struktura
najjednostavniji alkan, metan, CH4 H

H H

C
109 28'
o

1,1

Homologi niz alkana

Etan, propan, butan
H H C H
H H C H H C H C H H

C H
H
H C H H C H C H C H H

H H

H H

Struktura alkana (nastavak)

opta formula alkana CnH2n+2 Izomerija kod alkana
Zastupljena

je strukturna

Normalni (n-) i ravasti alkani (ugljovodonici)

C
7

C10 75

Konformacija
Ma koji od neogranienog broja trenutnih prostornih oblika, koje moe zauzimati jedan molekul odreene strukture pri rotaciji oko prostih veza, naziva se konformacija

Predstavljanje konformacija
Razvijenim strukturnim formulama, kod kojih je prosta veza izmeu dva C-atoma oko koje se vri rotacija prikazana dijagonalno i neto je dua nego ostale veze
H H H H H H
H H H H H H

Predstavljanje konformacija (nastavak)

Newman-ove projekcione formule
H H H H H H H H H H H H H H H H H

eklipsne i stepeniaste konformacije etana torzioni ugao

Energetska barijera
Izmeu eklipsne i stepeniaste konformacije postoji energetska barijera od oko 12,5 kJ/mol (~3 kcal/mol) Energija potrebna da molekul rotira oko C C veze naziva se torziona energija
Potencijalna energija
H H HH H H

12,5 KJ/ mol

H H H H H H H H

H H H H

Rotacija

Konformacije kod butana

Kod butana, pri rotaciji oko C2 3 C veze, najnestabilnija je eklipsna konformacija dveju voluminoznih metil-grupa

H3C CH3 H H H H

H H

CH3

H H

CH3

Kada se dva supstituenta nau u takvim konformacijama, da je torzioni ugao izmeu njih po apsolutnoj vrednosti manji od 90 (| | < 90), one se nazivaju sin konformacije. U suprotnom, kada je | | > 90, to su anti konformacije

Nomenklatura alkana
Svako organsko jedinjenje mora se oznaiti ili hemijskim simbolima (formulom) ili imenom koje odgovara njegovoj strukturi Ime mora da bude jasno, precizno i jednostavno, i to je najvanije, mora da se odnosi na samo jednu molekulsku strukturu Danas su u upotrebi tri osnovna sistema nomenklature organskih jedinjenja: trivijalna ili obina imena, supstituisana ili izvedena imena i enevska (IUC ili IUPAC nomenklatura) Trivijalna ili obina imena davana su jedinjenjima kojima nije bila poznata struktura i najee su ukazivala na njihovo poreklo ili neku specifinu osobinu Danas se ova nomenklatura koristi za dobro poznata jedinjenja ili za sloena jedinjenja za koja je nepodesno koristiti sistematska imena

Trivijalna ili obina imena pravila

Alkani do etiri ugljenikova atoma imaju trivijalna imena, koja potiu od trivijalnih imena alkohola sa istim brojem ugljenikovih atoma (metil-, etil-, propil- i butil-alkohol) Za vie ugljovodonike koriste se osnove grkih i latinskih naziva brojeva, koji oznaavaju broj ugljenikovih atoma u molekulu, iza kojih sledi nastavak an Svi normalni alkani imaju u imenu prefiks n

Npr. CH3CH2CH2CH2CH3

Trivijalna ili obina imena pravila (nastavak)

n-pentan

Prefiks izo- korisi se za alkane koji sadre grupu (CH3)2CH-, a prefiks neo- za alkane sa (CH3)3C- grupom. Upotreba prefiksa neo- je ograniena samo na neopentan i neoheksan

Izvedena (supstituisana) imena

Izvedena imena su se mnogo koristila do uvoenja enevske nomenklature Vrlo su laka za razumevanje i zahtevaju poznavanje relativno malog broja imena Po ovoj nomenklaturi smatra se da je svaki alkan izveden od metana zamenom vodonikovog atoma drugim grupama. Ove grupe su ugljovodonici sa jednim vodonikovim atomom manje i nazivaju se alkil-grupe

Izvedena supstituisana - imena (nastavak)

Alkil grupe dobijaju imena tako to se od imena alkana odbije nastavak an i doda nastavak il Tako je -CH3 metil-grupa, -C2H5 je etil-, itd. Opta formula alkil grupa je CnH2n+1 Izobutan, na primer, izveden je od metana tako to su tri vodonikova atoma zamenjena metilgrupama i naziva se trimetilmetan:
CH3 CH3 CH CH3

Izvedena supstituisana - imena (nastavak)

Kod alkil-grupa se sree izomerija kao i kod ugljovodonika. Zavisno od toga koji je vodonikov atom zamenjen (primaran ili sekundaran), razlikuje se n-propil- i izopropil-grupa:

CH3CH2CH2-

CH3CHCH3 |

Postoje 4 butil-grupe, 2 izvedene iz normalnog, a 2 iz ravastog butana: n-butil-, sek-butil-, izobutil- i terc-butil-: CH3
CH3CH2CH2CH2-

CH3CH2CHCH3

CH3 CH3

CHCH2

CH3 C CH3

Navedene alkil-grupe ine osnov za imenovanje velikog broja ravastih alkana Posle butil-grupe, broj izomernih grupa je tako veliki, da ih je nemogue razlikovati prefiksima, pa je ova nomenklatura ograniena na nie ugljovodonike Koji C-atom uzeti kao metanski kod ovakvog jedinjenja? CH3 Najsupstituisaniji: CH3 CH C CH3 izopropil-trimetilmetan
CH3 CH3

Izvedena supstituisana - imena (nastavak)

IUPAC nomenklatura
Prva dva sistema nomenklature nisu mogla da obuhvate mnoga sloena jedinjenja Stoga je 1892. godine u enevi odran sastanak Meunarodne Unije za istu i primenjenu hemiju (International Union of Pure and Applied Chemistry IUPAC), na kome je usvojena tzv. enevska nomenklatura ili IUPAC sistem nomenklature organskih jedinjenja. U meuvremenu dopunjena i ispravljena, pravila nomenklature organskih jedinjenja objavljena su u 4. izdanju Nomenklature organskih jedinjenja 1979. godine; dopune ovih pravila od 1993. mogu se nai na sajtu IUPAC-a www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/

Osnovna pravila IUPAC nomenklature

1. Pronai i imenovati najdui niz u molekulu

Prva etiri zasiena nerazgranata aciklina ugljovodonika nazivaju se metan, etan, propan i butan. Imena viih lanova homologog niza izvedena su iz numerikog prefiksa i nastavka -an

Ime metan etan propan butan pentan heksan heptan oktan nonan dekan undekan dodekan tridekan tetradekan pentadekan

Formula CH4 C2H6 C3H8 C4H10 C5H12 C6H14 C7H16 C8H18 C9H20 C10H22 C11H24 C12H26 C13H28 C H

Ime
heksadekan heptadekan oktadekan nonadekan ikosan henikosan dokosan trikosan itd. triakontan heksatriakontan tetrakontan pentakontan heksakontan heptakontan oktakontan

Formula
C16H34 C17H36 C18H38 C19H40 C20H42 C21H44 C22H46 C23H48 itd. C30H62 C36H74 C40H82 C50H102 C60H122 C70H142

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

Glavni niz se ponekad teko uoava
CH3 CH2 CH CH2 CH3 CH3
CH3CH2 CH2CH3 CH3CHCH2CH2CH2CHCH3

Ako postoje dva ili vie nizova iste duine, za osnovni se uzima najrazgranatiji niz
CH3 CH2 CH CH CH CH CH3 CH3 CH2 CH3 CH3 CH2 CH3

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

2. Imenovati sve alkil-supstituente vezane za najdui niz
Jednovalentne

grupe, koje se izvode iz zasienih nerazgranatih aciklinih ugljovodonika oduzimanjem vodonikovog atoma sa terminalnog ugljenikovog atoma, imenuju se tako da umesto zavretka -an u imenu tog ugljovodonika dobijaju nastavak -il. Ugljenikov atom koji ima slobodnu valencu oznaava se brojem 1 Ovakve grupe klasifikuju se kao normalni alkili, odnosno alkili sa nerazgranatim nizom

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

Primeri:
pentil undecil CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 (CH2)9 CH2

Ukoliko je alkil grupa ravasta, primenjuju se ista IUPAC pravila kao i za osnovni niz: trai se najdui niz te alkil grupe, odreuju supstituenti i dodaju odgovarajui nastavci

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

3. Numerisati ugljenikove atome najdueg niza, polazei od onog kraja koji je najblii susptituentu Primer: CH3
CH3CHCH2CH3

Ispravno

Ako se dva supstituenta nalaze na istom rastojanju od dva razliita kraja niza, niz se numerie prema abecednom redu supstituenata. Prvi supstituent prema abecednom redu vezuje se za ugljenik sa manjim brojem

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

Kada ima 3 i vie supstituenata:
numerisati osnovni niz s jednog, pa s drugog kraja; uporediti brojeve C-atoma za koje su vezani supstituenti. Ispravan nain numerisanja sadri najmanje brojeve (princip razlikovanja na prvoj taki) Primer: 9 8 7 6 5 4 10 3 2 1

CH3CHCH2CHCH2CH2CH2CH2CHCH3 CH3

10

CH3

CH3

Brojevi supstituisanih C-atoma: 2, 4, 9 (ispravno) 2, 7, 9 (neispravno)

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

4. Napisati ime alkana ureujui sve supstituente po abecednom redu (svakome prethodi broj ugljenikovog atoma za koji je vezan i crtica), a zatim dodati ime osnovnog niza (bez crtice ili razmaka izmeu imena alkil-grupe i osnovnog niza)
Prisustvo

vie istih, nesupstituisanih alkil-grupa obeleava se prefiksima di-, tri-, tetra-, itd. Ukoliko se na istom C-atomu nalaze dve iste alkil-grupe, broj tog C-atoma se ponavlja u imenu

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

Primeri
CH3CHCH2CHCH2CH2CH2CH2CHCH3 CH3 CH3 CH3
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

CH3 CH2 CH CH CH CH CH3 CH3 CH2 CH3 CH3 CH3

2,4,9-trimetildekan
CH3 CH3 CH3 CH3CCH2CH2CHCH3

4-etil-2,3,5-trimetilheptan

2,2,5-trimetilheksan

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

Sledea imena mogu se koristiti samo za nesupstituisane ugljovodonike:

izobutan izopentan neopentan izoheksan

(CH3)2CH-CH3 (CH3)2CH-CH2-CH3 (CH3)4C (CH3)2CH-CH2-CH2-CH3

Osnovna pravila IUPAC nomenklature (nastavak)

Prisustvo vie sloenih supstituenata oznaava se prefiksima bis-, tris-, tetrakis-, pentakis-, itd., iza kojih sledi ime sloenog supstituenta u zagradi
Prefiksi

di-, tri-, tetra- itd., kao i sek-, terc- ne rasporeuju se po abecednom redu, osim ako su deo imena sloenog supstituenta
CH2CH3 CH3 CH2 CH2 CH2 H3C
9 8 7 6

3,3-dietil-4-metil-5-(1metilpropil) nonan (ili 5-sek-butil-3,3-dietil-4metilnonan)

CH CH
2 1

CH
3

CH2

CH3

CH3 CH2CH3

CH2CH3

Fizike osobine
Polarnost
Mala razlika u elektronegativnosti izmeu C i H Veze su usmerene na potpuno simetrian, nain tako da se i mala polarnost pojedinanih veza ponitava. Zbog ovakve strukture molekul alkana je nepolaran ili neznatno polaran

Take kljuanja i topljenja

Sile koje deluju izmeu molekula nepolarnih jedinjenja su slabe van der Waals-ove sile Deluju na malom rastojanju, izmeu delova molekula koji su sasvim blizu jedan drugom, odnosno na povrinama molekula. Sa porastom broja ugljenikovih atoma raste povrina molekula i jaaju ove sile Posledica toga je porast taki kljuanja i taki topljenja sa porastom broja ugljenikovih atoma.

Fizike osobine: taka kljuanja

Alkani od:

C1 do C4 su bezbojni gasovi, C5 do C17 su bezbojne tenosti C18 i vii su bezbojne vrste supstance

Take kljuanja normalnih alkana pravilno rastu s porastom broja C-atoma. Izuzev za nie lanove, taka kljuanja se poveava za 20-30oC za svaki novi C-atom, odnosno CH2 grupu, koja se uvede u molekul To je karakteristino za sve homologe nizove

Taka kljuanja (nastavak)

Normalni izomer ima viu taku kljuanja. to je vee grananje, taka kljuanja je nia Ravanjem molekul tei da dobije sferni oblik, smanjuje mu se povrina, a privlane sile slabe Primer:
Tklj., 0C n-butan -0,5 n-pentan 36 izobutan -12 neopentan 9,5

izopentan 28

Taka topljenja
ne menja se pravilno kao taka kljuanja, jer intermolekulske sile u kristalu ne zavise samo od veliine molekula, ve i od toga kako se molekul pakuje u kristalnu reetku Ako se take topljenja nanesu na grafikon u zavisnosti od broja C-atoma, dobija se cik-cak kriva u gornjim takama krive su take topljenja ugljovodonika s parnim brojem ugljenikovih atoma (bolje se pakuju u kristalne strukture), a u donjim s neparnim

Tk alkana C1-C20
Taka topljenja, C
o

50

-50

-100

-150

-200 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Broj C-atoma

Rastvorljivost
Rastvorljivost
slino

se u slinom rastvara rastvorni u nepolarnim ili slabo polarnim rastvaraima, kao to su npr. petroletar, etar, hloroform, a nerastvorni u vodi i dr. polarnim rastvaraima I sami odlini rastvarai (n-pentan i n-heksan)

Nafta Zemni gas Movarni gas Metode za dobijanje nekog organskog jedinjenja
Industrijske

Nalaenje alkana u prirodi i njihovo dobijanje

(proizvodnja velike koliine krajnjeg proizvoda po niskoj ceni) Laboratorijske

Vreme Mala

koliina supstance istoa supstance

Dobijanje alkana
1. Hidrogenizacijom alkena
RCH CHR H2/Pt, Pd ili Ni RCH2CH2R

2. Redukcijom alkil-halogenida Redukcija metalom i kiselinom

RX + 2H RH + HX
H2O

Hidroliza Grignard-ovog reagensa

RX
+ Mg

RMgX

RH

Dobijanje alkana (nastavak)

RMgX je so vrlo slabe kiseline RH, koju istiskuje svaka jaa kiselina, odnosno svako jedinjenje koje ima kiseliji vodonikov atom (voda, alkohol, fenol, kiselina)
HOH HOR HNH2 HX Mg(OH)X Mg(OR)X Mg(NH2)X Mg 2 X

RMgX

RH

Dobijanje alkana (nastavak)

3. WURTZ-ova reakcija
2RX
-

2Na

R R

2NaX

dobijanje alkana sa veim brojem C-atoma od poetnog RX; Rastvarai: etar ili 1,4-dioksan Metoda je pogodna za dobijanje simetrinih ugljovodonika
2 CH3CH2CH2CH2Br 1-brombutan 2 Na CH3(CH2)6CH3 + 2 NaBr oktan

Dobijanje alkana (nastavak)

4. Dekarboksilovanje karboksilnih

kiselina i njihovih soli

RCOO Na
+

CaO-NaOH

RH + CO2

Dekarboksilovanje karboksilnih kiselina daje bolji prinos

RCOOH CuO/Cr2O3 piridin RH + CO2

Hemijske reakcije alkana

Na sobnoj temperaturi inertna slabo reaktivna jedinjenja; otuda im i naziv parafini (latinski: parum affinis) Pod otrijim uslovima i prema odreenim reagensima, alkani mogu biti vrlo reaktivni Reakcije kojima podleu ne koriste se mnogo u laboratorijama, ali imaju veliku industrijsku primenu. Reakcije alkana vre se preko slobodnih radikala Osnovni tip reakcija: supstitucija

1. Halogenovanje
Do reakcije dolazi izlaganjem smee alkana i halogena (najee Cl2 ili Br2) izvoru svetlosti, nekog drugog zraenja, ili toplote Ova reakcija tee slobodno radikalskim mehanizmom sa sledeim fazama:

Poetna faza Faze irenja

X2
X.
R.
+
+

E
RH
X2
+ + +

2X
HX
RX
+
+

R.
X.

Zavrne faze

X R R

X R X

X2 R RX R

Sporedne reakcije kod halogenovanja

Sporedne reakcije i njihovi proizvodi su vrlo esta pojava kod supstitucionih reakcija Primer: hlorovanje metana
H Cl Cl
+

H C H
H

toplota ili svetlost

H H C H Cl
+

HCl

Cl Cl

H C H

Cl

toplota ili svetlost

H Cl C Cl H
+

HCl

Nitrovanje je reakcija pri kojoj se vodonikov atom alkana zamenjuje nitro-grupom, NO2 Za razliku od halogenovanja, pored raskidanja C-H veza ovde dolazi i do raskidanja C-C veza Reakcija se moe vriti u gasnoj i u tenoj fazi U tenoj fazi se reakcija izvodi pod pritiskom i na temperaturi od 140C, a dobijaju se polinitro-jedinjenja

2. Nitrovanje

u gasnoj fazi: alkani se zagrevaju sa azotnom kiselinom ili azotovim oksidima na 150 do 475C (zavisno od ugljovodonika) pri emu se dobija smea mononitro-parafina
HNO3 NO2 CH3CH2CH2NO2 + CH3CHCH3 + CH3CH2NO2 + CH3NO2

CH3CH2CH3

Odlini su rastvarai, koriste se kao dodaci gorivu za specijalne trkake i prototip motore, kao intermedijeri u sintezi lekova, insekticida, eksploziva, itd.

3. Sulfonovanje
RH + H2SO4/SO3 R SO3H + H2O

Lakoa zamenjivanja vodonikovog atoma je: 3>2>1

4. Oksidacija
U viku kiseonika ili vazduha, svi alkani lako sagorevaju dajui ugljendioksid i vodu, uz oslobaanje znatne koliine energije
3n + 1 CnH2n+2 + O2 2 nCO 2 + (n+1) H2O + H

Koliina energije koja se oslobodi sagorevanjem 1 mola jedinjenja naziva se toplota sagorevanja Toplota sagorevanja poveava se sa brojem C-atoma i to za oko 649 kJ/mol za svaku -CH2- grupu

Nepotpuna oksidacija
Do nepotpunog sagorevanja alkana dolazi u uslovima nedovoljne koliine kiseonika ili vazduha. Proizvodi reakcije mogu biti ugljen-monoksid ili ak ist ugljenik

2 CH4 + 3O2
CH4 + O2

2 CO + 4 H2O
C + 2 H2O

Piroliza krakovanje
Piroliza alkana razgradnja na visokoj temperaturi bez prisustva vazduha
CH4 1200oC C + 2 H2

C3H8

600 C

C2H4 + CH4

Krakovanje se vri radikalskim mehanizmom.

metan:

CH4 1200 C

C + 4H

Piroliza etana i propana

Etan
Raskida

se i C-C veza (slabija od C-H veze)

CH3 CH4 + CH3CH2 C2H4 + H CH3CH2 + H2

CH3 CH3 CH3CH2 H

+ CH3 CH3

propan
mogue

tri poetne reakcije:

CH3CH2 + CH3 CH3CH2CH3 CH3CH2CH2 + H CH3CHCH3 + H

Izomerizovanje
Izomerizovanje je proces u kojem normalni alkani prelaze u ravaste izomere zagrevanjem u prisustvu katalizatora
CH3CH2CH2CH3 20% katalizator 27
o

CH3

CH CH3 80%

CH3

proces je vaan za proizvodnju goriva veeg oktanskog broja