Dr.

Skender Berisha

Globalizimi Proces i pashmangshm

Hyrje
Ideja pr globalizim sht e kamotshme, mirpo pr t flitet intensivisht dhe sistematikisht q nga vitet e' 90-ta t shekullit t kaluar, pra pas falimentimit t sistemit monist t vendeve socialiste t Evrops Lindore. Ndryshe nga idet e mhershme pr nj Rend t Ri Ekonomik Ndrkombtar human, globalizimi, si piknisje dhe si baz, ka konkurrencn, si nj kategori progresive t zhvillimit t shoqris bashkkohore botrore. Globalizimi mbshtetet n shoqrin demokratike pluraliste, ekonomin e tregut dhe respektimin e t drejtave dhe t lirive t njeriut. Globalizimi sht fenomen kompleks i cili ka efekte t dyanshme. Nga njra an, globalizimi sht nj integrim i kapitalit, i teknologjis dhe i informatave prtej kufijve shtetror, me qllim q t krijohet nj treg i madh n bot. Pra, ky fenomen prmban n vete procese t cilat ojn drejt zvoglimit t rolit t kufijve shtetror dhe t bashkimit t tregjeve kombtare (shtetrore) n nj treg t vetmin global (botror). Nga ana tjetr, globalizimi akuzohet si nj burim i smundjeve t ndryshme t shoqris bashkkohore. Pr kt arsye, duhet krkuar rrug dhe mnyra t reja pr organizimin dhe qeverisjen e epoks s globalizimit. N kt kontekst duhet nj reformim i konsiderueshm i institucioneve t sotme globale, si jan: Organizata Botrore e Tregtis, Fondi Monetar Ndrkombtar, Banka Botrore, natyrisht n krye me Organizatn e Kombeve t Bashkuara.

92

Dr. Skender Berisha

1. Karakteristikat e globalizimit
Duke u nisur nga mendimet e analistve, sidomos ekonomistve, globalizimi paraqitet si proces q shpie drejt integrimit m t madh t popujve n ekonomi, financa dhe shum fusha tjera. Karakteristikat kryesore t globalizimit jan: rritja e tregtis ndrkombtare, rritja dhe koncentrimi i kapitalit ndrkombtar, migrimi i popullats, zhvillimi i tekniks dhe teknologjis dhe deindustrializimi. 1. Rritja e tregtis ndrkombtare - sht nj prej karakteristikave kryesore t globalizimit. Kjo rritje, ve tjerash, sht rezultat i konceptit t liberalizimit t tregtis. Politika e konceptit t globalizimit t tregtis ndrkombtare sht njra prej parimeve kryesore q doli nga Konferenca Ekonomike Ndrkombtare, e mbajtur n vitin 2000 n Davos (Zvicr). Tregtia liberale ndikon drejtprdrejt n shtimin ekonomik dhe n rritjen e standardit jetsor. Sipas nj studimi t Universitetit t Harvardit, gjat dekads 19801990, vendet e zhvilluara me tregti m liberale, patn nj shtim ekonomik prej 2,3%, ndrsa ato, me tregti m paketliberale, vetm 0,7%. Po ashtu, sipas ktij studimi, vendet n zhvillim me tregti m liberale, patn nj shtim ekonomik prej 4,5%, ndrsa ato me tregti m pak liberale, vetm 0,7%.1 Fal liberalizimit, duke zvogluar doganat dhe duke hequr barrierat sasiore, eksporti botror u rrit prej 1.901 miliard dollar, si ishte n vitin 1980, n 5.397 miliard n vitin 1998.2 N kt rritje ndikuan edhe zvoglimi i shpenzimeve t transportit dhe i komunikimeve me internet. Tregtia m e madhe n bote sot bhet nprmjet shfrytzimit t internetit. Pr shkak t rritjes s lidhjeve ekonomike midis sferave tregtare, gjithnj e m shpejt, po formohen blloqet e mdha ekonomike n bote, si jan: Amerika Veriore (SHBA, Kanadaja dhe Meksiko), Unioni Evropian ("pesmbdhjetshja"evropiane me perspektiv t kyjes s vendeve t Evrops Qendrore, Lindore dhe Juglindore) dhe vendet e zhvilluara t Azis Lindore (Japonia, Koreja Jugore, Tajvani, Hong-Kongu, Singapori dhe Malajzia). 2. Rritja dhe koncentrimi i kapitalit ndrkombtar- sht, po ashtu, karakteristik e rndsishme e globalizimit. Madje, n krahasim me tregtin ndrkombtare, kapitali ndrkombtar u rrit shum m tepr. Kshtu, pr shembull, gjat periudhs 1983-1993, vlera e kapitalit ndrkomb-

1 2

Economic Reform and the Process of Global Integration, Washington D.C. 1995. The World Bank, World Development Indicators, 2000.

93

Globalizimi - proces i pashmangshm

tar u rrit pr 3,5 here, duke arritur kshtu shumn prej afro 4000 miliard dollar.3 Faktort m t rndsishm q ndikojn n rritjen e kapitalit ndrkombtar, jan: rritja e shpejt e norms s zhvillimit ekonomik, pasurit natyrore, resurset njerzore, infrastruktura solide dhe stabiliteti ekonommik, posarisht ai politik i vendit. Kapitali ndrkombtar investohet kryesisht brenda vendeve t zhvilluara, mirpo n koht e fundit, investimet ndrkombtare po rriten sidomos n Amerikn Latine dhe Azin Lindore (Japoni, Kore Jugore, Hong-Kong, Tajvan, Singapor dhe Malezi). N dekadn e fundit t shekullit t kaluar, kto investime nuk jan koncentruar vetm n industrin ekstraktive, pra, n shfrytzimin e pasurive natyrore, por edhe n deg t tjera ekonomike.

2. 'sht globalizimi?
N shum debate pr kt shtje, globalizimi ekonomik tregohet njkohsisht si fuqi konvergjente dhe divergjente, prkatsisht si proces i cili shpien drejt bashkimit t ekonomis botrore, por edhe si proces i cili thellon hendekun midis pjess s zhvilluar dhe t pazhvilluar t bots. Ndrkaq, pr seciln prej tezave ka argumente bindse. N nj spektr t till t qndrimeve, hipotezave dhe argumenteve, t vrtetn pr globalizimin duhet krkuar n analiza parimore dhe objektive t ngjarjeve dhe t ndodhurave reale. Globalizimi sht proces asimetrik. Niveli i ndryshm zhvillimor i vendeve, mund t merret si shkas kryesor q nj pjes e madhe e tyre nuk mund t integrohet n rrjedhat ekonomike botrore, prkatsisht nuk mund t'i shfrytzoj n mas t mjaftueshme. Disa nga kto vende gjenden edhe jasht procesit t globalizimit, prafrsisht jan t "humbura" n te. Ky margjinalizim, n fazn e tashme t globalizimit, sht proces i pashmangshm pr arsye se n vet globalizimin sht i artikuluar modeli i "fundamentalizmit t tregut", i cili, sipas definicionit prkufizi-mit vepron n baz t parimit qendro-periferi, prkatsisht prodhon disparitete rajonale, duke i avancuar t zhvilluarit dhe duke i nnshtruar t pazhvilluarit. periferi, prkatsisht prodhon disparitete rajonale, arit dhe duke i nnshtruar t pazhvilluarit. Qndrimi i mparshm do t na sqarohet nse nisemi nga nj tez tjetr q nocioni globalizim n syt e njerzve t rndomt prjetohet si

IMF, World Economic Outilok, May 1995.

94

Dr. Skender Berisha

shumdimensional. Kshtu, pr shembull, si qytetar t nj shteti, njerzit jan m t lumtur nse konsumojn prodhime t nj shteti tjetr, q mund t investojn n nj shtet tjetr, q fitojn t ardhura n nj shtet tjetr, jan m t lumtur nse dijn m shum pr vendet tjera, domethn shum m tepr dhe m ndryshe sesa m par. Pastaj, nse puntort e nj vendi, pronart e kompanive, jan t vetdijshm se prmes procesit t globalizimit rritet konkurrenca, bhet fitues ose humbs n afat t shkurtr, ruhet ose humbet vendi i puns, kompania, etj., ather dilemat pr globalizim jan t pashmangshme. Njerzit si etnos, me rritjen e kulturs ndrkombtare, gjithmon e m tepr ndihen sikur sht e rrezikuar kultura e tyre kombtare ose lokale nga vendet lidere t botes, t cilt bjn diskriminim t pamshirshm ndaj vlerave kulturore t tyre edhe at prmes masmediumeve, informatiks dhe gjuhs. (mund t thuhet se gjuha angleze u b gjuh botrore pr komunikim). Globalizimi ka edhe ndikim politik mbi vendet t cilat jan n integrimet ekonomike kryesore n bote, si jan: Unioni Evropian (EU), Organizata e Vendeve Eksportuese t Nafts (OPEC), etj.4 Mund t thuhet se globalizimi, n radh t par, ka dimensionin ekonomik: rritja tejet e madhe e tregtis dhe investimeve direkte, t drejtprdrejta, globalizimi i tregjeve financiare, prodhimi i integruar ndrkombtar, firmat ndrkombtare, konkurrenca lokale e shteteve dhe rajoneve, fundi i ekonomive kombtare, etj. Mirpo, nuk duhet nnmuar edhe dimensionet tjera t globalizimit: dimensioni politik, dimensioni kulturor, dimensionin informativ, dimensioni i mjedisit, dimensioni social, etj. 3. Migrimi i popullats- nuk sht vetm karakteristik e globalizimit, sepse migrimi ka tradit historike. Pas zbulimit t Ameriks (1492), jan t njohura migrimet, n fillim nga Evropa, kurse m von, nga Afrika si skllevr. Sot, migrimi i popullats bhet n drejtim t Ameriks Veriore (SHBA-s dhe Kanadas), Evrops dhe Australis. N kto vende vazhdimisht po vjen e po rritet pjesmarrja e emigrantve n popullatn vendse. Sipas t dhnave t vitit 1990,5 pjesmarrja e emigrantve n popullatn e prgjithshme ishte kshtu: n Amerikn Veriore (SHBA dhe Kanada) 8,6%, n Evrop 5,0%, kurse n Australi 17,8%.

4 5

Georg Soros - Kriza e kapitalizimit global, Kultura, Shkup.1992,fage,16. OECD, Report, 1991. Vetm ne Vankuver (Kanada) prej 1,6 milion banor, afro 500.000 jan me prejardhje nga Koreja, Kina, India, Filipinet, etj., gj q do t thot se mbi 30% te popullats , jan emigrant.

95

Globalizimi - proces i pashmangshm

Pra, historikisht si edhe gjat globalizimit, migrimi i popullats bhet prej vendeve n zhvillim n vendet e zhvilluara. Nga kjo, mund t thuhet se shkaku kryesor i migrimeve sht faktori ekonomik, prkatsisht, krkesa pr kushte m t mira t jetess. Natyrisht, prve faktorit ekonomik, njerzit emigrojn edhe pr shkak t bindjeve politike, kombtare, religjioze, familjare, t siguris, etj. 4. Zhvillimi i tekniks dhe i teknologjis- sht nj prej karakteristikave kryesore t globalizimit. Zhvillimin e vet m t lart, teknologjia arriti mu n dekadn e fundit t shekullit t kaluar, pra n kohn e globalizimit. Pa nj zbatim t teknologjis s lart, bota sot nuk do t kisht kt nivel t zhvillimit ekonomik, t standardit jetsor dhe t civilizimit. Fatmirsisht, kjo teknologji e lart nuk zbatohet vetm n vendet e zhvilluara si m par, por zbatimi i saj vazhdimisht po vie duke u rritur edhe n vendet n zhvillim. Me zbatimin e teknologjis s lart, vendet n zhvillim do t shtojn punsimin dhe t ardhurat, do t prmirsojn standardin jetsor dhe, rrjedhimisht do t zvoglojn varfrin, gjra kto q kan rndsi jetike pr kto vende. Sipas disa t dhnave, sot gati gjysma e popullats zbaton, si n prodhim, ashtu edhe n konsum, t arriturat e larta teknologjike, n radh t par kompjutert dhe disa mjete t tjera t telekomunikimit. Zbatimi i ksaj teknologjie ka kahe t rritjes dhe t zgjerimit edhe n pjesn tjetr t popullats botrore. Prhapja e ideve, e lajmeve dhe informatave nprmjet internetit, mundson informimin e shpejt t njerzve pr politik, ekonomi, normn e interesit, mjeksin, etj., t cilat kan rndsi vitale pr jetn dhe biznesin e suksesshm. Bartja (transferi) i teknologjis bhet n shum forma, por ato m kryesore jan: - n forme t mallrave (kompjuter, makina, faksa, telefona mobil, etj.) dhe - n forme t patentave. Zhvillimi i tekniks dhe i teknologjis, po e zvoglon hendekun midis vendeve t zhvilluara dhe t atyre n zhvillim, midis veriut dhe jugut, midis Evrops dhe Afriks, midis Ameriks Veriore dhe Ameriks Latine. 5. Deindustrializimi - sht nj prej karakteristikave t rndsishme t globalizimit. Me termin deindustrializim nuk duhet t kuptojm vetm ngushtimin dhe zvoglimin e degve industriale, zvoglimin e t punsuarve n industri, etj., por, me te duhet t kuptojm edhe bartjen e industris prej vendeve t zhvilluara (SHBA, UE dhe Japoni), n ato q jan n zhvillim, sidomos n "tigrat e vegjl ekonomik" (Kore Jugore, HongKong, Tajvan, Singapur, dhe Malezi). Natyrisht, kjo bartje nuk prfundon vetm n kto vende, por ajo vjen e zgjerohet edhe n vende t tjera q jan n zhvillim e q kan pasuri natyrore dhe resurse njerzore.

96

Dr. Skender Berisha

Sipas shum analistve e studiuesve ekonomik, deindustrializimi shton papunsin n SHBA, Unionin Evropian dhe n Japoni dhe, pr pasoj, shfaqen trazira dhe tensione t shpeshta sociale. Kjo sht m se e vrtet, prandaj asaj duhet ti kushtojm rndsi t veant gjat procesit t globalizimit. Kur ksaj i shtojm edhe shfaqjen e problemeve t reja, si jan: ndotja e ambientit jetsor, terrorizmi ndrkombtar, shpeshtimi i luftrave lokale, kyja e vendeve n zhvillim dhe atyre ish socialiste n tranzicion n ekonomin botrore, ather realizimi i globalizimit po vjen duke u vshtirsuar. Mendojm se, me nj globalizim m real dhe m human, mund t tejkalohen kto probleme dhe globalizimi do t jet m i pranueshm, m i mbshtetur dhe m atraktiv pr shumicn e vendeve dhe t njerzve n bote. Mu pr kt arsye, shum analist dhe studiues n bot jan skeptik dhe me kontraargumente q paraqesin, dyshojn n cilsin dhe rezultatet pozitive t globalizimit. Prandaj, globalizimi ka prkrahsit dhe kundrshtart e vet. Prkrahsit e globalizimit jan kryesisht nga vendet e zhvilluara, me n krye SHBA-ne, Japonin, Gjermanin, etj., t cilt globalizimin e konsiderojn si lokomotiv t zhvillimit t ardhshm ekonomik n bote. Kt e argumentojn me t arriturat e mdha q u realizuan gjat dekadave t fundit n shum fusha ekonomike, si jan: prodhimi botror, GDP pr capita, tregtia ndrkombtare, financimi ndrkombtar, teknika dhe teknologjia, informatika, etj. T gjitha kto kan ndikuar n rritjen e dukshme t standardit dhe t mirqenies njerzore. Madje, nj ekonomist japonez, globalizimin e simbolizon me katr " i " investimet, industria, informata dhe individualiteti. T gjitha kto, sipas tij, kan prparuar shum, fal globalizimit. Prkrahsit, globalizimin e konsiderojn si nj proces t paevitueshm dhe t pakthyeshm, dhe q do ti prfshij t gjitha vendet dhe t tra fushat e jets n bote. Kundrshtart e globalizimit jan kryesisht nga vendet n zhvillim, ithtar t proteksionizmit dhe t intervencionizmit. Brenda tyre veohen disa kategori njerzore, si pr shembull, ekologjist, feminist, anarkist, t gjelbrit, neokomunist, etj. Kundrshtart, globalizmin e shikojn me skepticizm dhe dyshojn n zhvillimin e ardhshm ekonomik botror. Madje, globalizmin ata e konsiderojn si shkaktarin kryesor t pabarazis dhe t thellimit t hendekut midis shteteve t zhvilluara dhe t atyre n zhvillim, pastaj t shfaqjes s varfris, t papunsin, t smundjeve epidemike dhe t ndotjes s ambientit.

97

Globalizimi - proces i pashmangshm

Kundrshtart po e shprehin mllefin e vet ndaj globalizimit me reagime, protesta, demonstrata dhe mitingje, q po organizohen me rastin e tubimeve t rndsishme ndrkombtare, si jan ato t Organizats Botrore t Tregtis (WTO), t institucioneve financiare botrore (IMF dhe IBRD, t G-7 (Grupi i 7 vendeve m t zhvilluara n bot), etj. Reagimet dhe protestat e fundit, jan mbajtur n Sjetll (SHBA), n Uashington, n Prage te ekis, ne Kvebek (Kanada), ne Napoli dhe s fundi n HongKong. Organizatort dhe pjesmarrsit e ktyre protestave tubohen nga t gjitha ant e bots (kan organizim t mir fal internetit), i bllokojn rrugt, avenyt dhe sheshet, duke krkuar ndrprerjen e tubimeve ndrkombtare, pasi ato shkojn n dm t njerzimit n bot. Prandaj, shum politikan n bot, kur flasin pr globalizimin, shpesh potencojn se globalizimi sht nj proces human, me perspektiv, por, si do fenomen i madh, edhe ai, i ka dobsit dhe problemet e veta.

3. Problemet dhe pasojat e globalizimit

Globalizimi na prek t gjithve n mnyr t drejtprdrejt. N nj artikull t Daniel Bell, n vitet '80 t shekullit t kaluar, fjalia e shumcituar se shtetet kombtare jan shum t mdha pr problemet e vogla, dhe shum t vogla pr problemet e mdha, sht zhvlersuar. Problemet globale jan aq t mdha sa q shtetet e ndryshme, individualisht nuk mund ti zgjidhin. Shteti kombtar grryhet. Ai nuk zhduket apo bhet i teprt, si vlersojn shum komente, ai grryhet. Nivele t tjera t zgjidhjes s problemeve, si nn, ashtu edhe sipr rrafshit kombtar, dalin n sken. Kufijt, dikur t ngurte t territorit, t pushtetit dhe t popullit t nj shteti, tashm jan m t zgjeruar. Ky proces ka ardhur n shprehje sidomos brenda Unionit Evropian (EU), ku shtetet e ktij Unioni ia kan dhn kompetencat e tyre qendrore, deri n njsin e prbashkt monetare- Euro. T gjitha kto fenomene nuk jan t reja , por proceset jan prshpejtuar dhe kan arritur n prmasa t reja, si nga pikpamja cilsore, ashtu edhe nga ajo sasiore. Ktu qndron edhe risia e globalizimit. Kjo vlen n t njjtn mas edhe pr aspekte t tjera si jan: shkatrrimi i mjedisit, problemi social, etj. Shkatrrimi i mjedisit si dhe shprndarja e padrejt kan ekzistuar q prpara se t flitej pr globalizimin. Kt e nxjerr n pah me force edhe lvizja e konsiderueshme e kritikve t globalizimit. Nga ana tjetr globalizimi krijon premisat, q problemet

98

Dr. Skender Berisha

globale t prballohen n mnyr t prshtatshme, pikrisht n nivel global. Ulja e shrbimeve sociale dhe pr pasoj edhe e shpenzimeve dytsore t pags, me qllim rritjen e aftsis konkurruese n kuadr t konkurrencs globale, krkohet nga ekonomia si domosdoshmri, ndrsa sindikaltat paralajmrojn pr rrezikun nga "Dumping social" . Faktor t tjer, si pr shembull, niveli i arsimimit apo prezenca n treg, luajn nj rol po aq t rndsishm. Dimensioni social i globalizimit nnkupton, sa duhet t jetglobalizimi i njerzve, prkatsisht si t ndryshoj ai: prej globalizimit t tregjeve, t bhet globalizimi pr jetesn, demokracin, t drejtat e njeriut, barazin, etj. Rruga e tashme e globalizimit doemos duhet t ndryshoj. Nj grup shum i vogl merr pjes n favor t tij, nj grup tjetr i madh nuk vendos pr dizajnimin e tij dhe as q ndikon n prcaktimin e kahes s tij. Rezultatet e globalizimit qndrojn n at s e 'bjm ne me to. Ato varen nga politikat, rregullat e institucioneve t cilat e drejtojn kahen e globalizimit, vlerat q i inspirojn autort e tij, etj. N kt kuptim dimensioni social i globalizimit sht kritik por me porosi pozitive: ai beson se dobit nga globalizimi duhet q t zgjerohen, rezultatet t ndahen m mir, shum nga problemet t zgjidhen, etj. Gjykimi social pr globalizimin sht sipas asaj se 'fitohet prej saj. Edhe pse shum prej smundjeve t bots s sotme- varfria, mungesa e puns respektive, zvoglimi i t drejtave t njeriut etj,- kan ekzistuar nj koh t gjat, para fazs s tanishme t globalizimit, ai tani fuqizohet. Pr shum k, globalizimi e dislokon mnyrn tradicionale t jetess edhe n komunitetet lokale, e zvoglon hapsirn e qndrueshme dhe llojllojshmrin kulturore. N procesin e tanishm t marrdhnieve ndrkufitare dhe lidhjeve t ndrsjella, debatimi bhet jo vetm pr jobarazin mes vendeve, por edhe pr jobarazin brenda vendeve t caktuara. Debati pr globalizimin transformohet shpejt n debat pr demokracin dhe t drejtn sociale n ekonomin e globalizuar. N kuadr t dimensionit social t globalizimit, ne duhet t'i shtrojm kto pyetje: Ku qndrojm sot? Ku dshirojm t shkojm, prkatsisht si t veprojm n t ardhmen? Si mund ta fitojm at, prkatsisht si mund ta prfundojm? 1) Sa i prket pyetjes ku qndrojm sot?, mund t konstatojm se ekzistojn jobarazi t thella, prkatsisht jobarazpesh n punimet rrjedhore t ekonomis globale t cilat jan etnikisht t papranueshme, kurse

99

Globalizimi - proces i pashmangshm

politikisht t paqndrueshme. Ekonomia transformohet n globale, kurse institucionet sociale dhe politike mbeten kryesisht lokale, nacionale ose rajonale. Nevojitet korniz m e mir institucionale dhe politike nse dshirohet q t realizohen premtimet pr globalizimin si proces pozitiv. Jobaraspesha ndrmjet ekonomis dhe shoqris (institucioneve) e mposht t drejtn sociale: Ekziston ndarje n rritje n mes ekonomis formale globale dhe ekspansionit t ekonomis joformale t zez n shum vende. Shumica e njerzve n bote q jetojn dhe punojn n ekonomin joformale, vazhdojn t jene t shkyur prej pjesmarrjes s drejtprdrejt n tregjet dhe n globalizim t bazuar n baza korrekte dhe t barabarta. Ata nuk Mund ti qasen prons dhe t drejtave vetanake, prkatsisht nuk kan mundsi t futen n transaksione produktive ekonomike; Dobit nga globalizimi shprndahen n mnyr t jobarabart ndrmjet shteteve dhe brenda shteteve. Ekziston polarizimi n rritje ndrmjet fituesve dhe humbsve. Ekziston jobarspesh n rregullat globale. Rregullat ekonomike dhe institucionet mbizotrojn mbi rregullat sociale dhe institucionet, kurse efikasiteti i rregullave ekzistuese dhe t institucioneve ndrmjet veti, testohen me realitetin global. Pr shembull, tregtia dhe industria liberalizohen, kurse agrokompleksi mbetet i mbrojtur. Ose, mallrat dhe kapitali qarkullojn shum m lirshm tej kufirit, se sa njerzit. Ndryshimet strukturale pr adaptim, pa vendime dhe zgjidhje adekuate sociale dhe ekonomike, sjellin josiguri pr puntort dhe biznesment gjithandej, si n Veri ashtu edhe n Jug. Femrat, puntort pa kualifikime dhe njerzit pa pasuri, jan m t goditur. Papunsia mbetet realitet pr shumicn e popullats botrore. Institucionet udhheqse nacionale dhe ndrkombtare sot, nuk takohen krahas me krkesat e reja t njerzve dhe t vendeve pr prfaqsim dhe vendimmarrje. a) Ekziston mungesa e besimit publik n sjelljen globale t vendimeve t Kombeve t Bashkuara, t institucioneve t Bretonvuds-it, t Organizats Botrore t Tregtis dhe t ngjashme. b) Tregu global ka munges t institucioneve pr mbikqyrje publike, kurse shum vende mundsojn tregje nacionale me legjitimitet dhe stabilitet. 2. N pyetjen se ku duhet t shkojm?, prgjigjemi me vizion se procesi i globalizimit duhet ti vendos njerzit n vendin e duhur q t jet proces i cili e respekton dinjitetin njerzor dhe vlern e barabart t do qenie.

100

Dr. Skender Berisha

Bhet fjal pra pr globalizim me dimensione sociale q i prkrah vlerat njerzore dhe mirqenien e njerzve. Me rndsi pr dimensionin social t globalizimit sht: q t bazohet n vlerat universale t cilat krkohen prej t gjith aktorve, si jan: shteti, organizatat ndrkombtare, bizneset, puna, shoqria civile dhe mediat. 3. N fund shtrohet pyetja si ta arrijm kt? Zgjidhja sht n sistemin multinacional t Kombeve t bashkuara, si institucion i paevitueshm pr aksionin global. Q t mund t vlersohet ndikimi social i globalizimit, sht me rndsi q, prpos prformansave ekonomike, t analizohet se 'bhet me punsimin, jobarabarsin n t ardhurat dhe me varfrin n dy dekadat e fundit. Globalizimi sht proces i cili paralelisht shkakton dy gjendje t ndryshme: 1. Gjendje t hapjes t ekonomive nacionale me prishjen e kufirit ekonomik t tregjeve nacionale, pr shkak t shtrirjes n tregun unik botror, dhe 2. Gjendja e divergjencs s mtejshme ndrmjet pjess s pasur dhe t varfr t bots, me rritjen e hendekut midis tyre. Gjendja e vrtet sht rezultat i trendit t prgjithshm t liberalizimit t tregtis botrore dhe regjimit t lvizjes s kapitalit. Dekada e fundit e shekullit t XX do t mbetet n kujtes pr rrzimin e kufijve ekonomik n bot, gj q zgjoi interes t madh edhe n botn e zhvilluar dhe at t pazhvilluar. Puntort e bots s zhvilluar jan t shqetsuar pr shkak t gravitimit t kapitalit n drejtim t puns s lir, q sht n lidhshmri me fondin e" shteteve me begati" n ekonomin e tregut, shkaktoi tensione t fuqishme sociale edhe n vendet e zhvilluara. N vendet e pazhvilluara shqetsimi sht i t njjts natyr, prkatsisht liberalizimi e nxiti proteksionizmin e fshehur n nivel global, prandaj fitimi i sovranitetit ekonomik nacional pr shtetet e pazhvilluara bhet gjithnj e m i rende. Pr kyje n "specializimin" botror , vendet e pazhvilluara praktikojn eksploatimin e vet, duke "shitur" fuqi punuese tepr t lir, n krahasim me vendet e zhvilluara. Me fjal t tjera, vendet e pazhvilluara, n ndarjen ndrkombtare t puns, prkatsisht n kmbimin e lir, kyen me prparsin e vetme q kan t mundshme me fuqin puntore t lir. Konvergjenca manifestohet, nga njra an, prmes trendit t uljes s shifrave absolute t njerzve m t varfr n bote dhe nga ana tjetr, prmes zgjerimit t perimetrit t ekonomis botrore. Pr shembull, ne

101

Globalizimi - proces i pashmangshm

vitin 1993, bota ishte e brengosur pr fatin e 1.3 miliard njerzve, t cilt jetonin me m pak se l dollar n dit, kurse n vitin 2001, varfrin asolute e ndjenje 1.2 miliard njerz nga popullata e prgjithshme botrore. Domethn m pak se nj decenie "t lumturit" , 120 milion t varfr u trhoqn nga grupi m ekstrem t t varfrve duke iu falnderuar kapitalit t jashtm, t cilit ia shitn punn e vet pr disa cent n or, ose nga ndihma e jashtme dhn bots s pazhvilluar.6 Pr botn si trsi, hulumtimet e fundit t Organizats Botrore t Puns (ILO), tregojn se papunsia e hapur sht rritur n dekadn e fundit pr m se 188 milion n vitin 2003. Globalizimi nuk sht proces simetrik, por sht proces q e karakterizojn asimetria e shkalls s lart apo m t ult. Prej asimetrive nuk sht i kursyer as tregu i puns. Pr derisa tipet tjera t tregjeve nprmjet liberalizimit, integrohen n tregun botror, ky nuk sht rast pr tregun e puns- ai nuk liberalizohet, kurse me kt, lvizja e lir e ktij faktori has n barriera. Me fjal t tjera: sht evidente se mobiliteti i siprmarrsve sht prezent, kurse kt privilegj nuk e gzojn puntort. Kjo anomali, si duket nuk do t jet me "afat t shkurtr. Argumenti qndron n krizn e punsimit prezent edhe n pjest e zhvilluara dhe ato t pazhvilluara t bots. Tregu i puns, n fakt, sht i eliminuar nga procesi i liberalizimit pr shkak t numrit t pamjaftueshm t vendeve t puns n shtetet me industri t zhvillimit t lart dhe pr shkak t papunsis s madhe, veanrisht t puntort me kualifikime t ulta, si rezultat i ndryshimeve strukturale, rritjes s produktivitetit dhe zvoglimit t nivelit t rritjes ekonomike. T dhnat alarmojn se pabarazia rritet m s shumti kur zhvillimi tekniko-teknologjik sht m intensiv, ashtu q faktori i civilizimit bhet me shum barr se sa gzim. Lidhjet ndrmjet pjess s zhvilluar dhe t pazhvilluar t bots, me t vrtet prjetojn modifikime, por megjithat mbetet fakti q t zhvilluarit pasurohen n kurriz t bots s pazhvilluar. Globalizimi nuk do t thot se gjithka mund te rregullohet dhe zgjidhet pa probleme. Por, globalizimi mund t instrumentalizohet si argument apo si shtrat pr krcnime largimi.

The Report of the World Commission on the Social Dimenzion of Globalization: A fair globalization- Crating opportunities for all, International Labour Organization, 2004, http:/www. dadalos.org/ globalisierung alb/index.htm

102

Dr. Skender Berisha

4. Qeverisja globale
Nse problemet dhe pasojat gjithnj e m shum marrin karakter global, ather duhet t globalizohet edhe zgjidhja politike e tyre. Pr kt ekzistojn koncepte t ndryshme deri n ngritjen e nj shteti ndrkombtar. Meqense kjo do t mbetet t paktn pr nj koh utopi dhe, sipas mendimit t shum analistve, e dhe e padshiruar, jan duke u krkuar rrugt dhe mnyrat e tjera (t reja) pr organizimin dhe qeverisjen e epoks s globalizimit. Qeverisja e globalizimit prcaktohet si: - qeverisje dhe qeveri botrore; - politik e brendshme botrore; - politik e Rendit t Ri Botror; - politik e shekullit XXI; - kundrkoncepti i neoliberalizmit dhe - prgjigje ndaj globalizimit. Lidhur me kt, Benjamin R. Barber thot: "Kapitalizmi sht nj tigr i fuqishm dhe i madh, i cili mund t ngacmohet dhe nxitet pr te gjallruar ekonomin- duke presupozuar q forcat e tij zbuten nprmjet institucioneve qytetare dhe politike. Globalizimi e ka liruar kt tigr nga kafazi, duke ia ekspozuar nj kapitalizmi "t egr", i cili n mnyr t ngjashme me nj tigr, i ka rifituar srish t gjitha instinktet e tij grabitqare. Prandaj qllimi i qeverisjes globale sht rizbutja e "tigrit" t liruar nga globalizimi.7 Shprndarja e padrejt e fitimeve, pezullimi i tatimeve prmes qendrave kryesore, krizat ndrkombtare si pasoj e lvizjeve t paimagjinueshme spekulative t kapitalit, konkurrenca lokale e shkatrrimtare pr shkak t potencialit krcnues t siprmarrjeve multinacionale si dhe probleme t tjera, pasoj t globalizimit (ekonomik), mund t trajtohen n mnyr t prshtatshme vetm n kuadrin global, ku aktort duhet t bashkpunojn n t gjitha nivelet. E njjta gj vlen edhe pr problemet globale t tjera si jan ato mbi migrimin dhe kriminalitetin ndrkombtar deri n prhapjen e armve atomike, biologjike dhe kimike. Pr t gjitha kto, por edhe pr probleme t tjera, shteti kombtar sht shum i vogl. N kt kuadr u realizua "zbutja e par dhe e suksesshme e kapitalizmit". T kufijt e tij, prmes t cilve ai prkufizohet n mnyr standarde, jan n nj raport disproporcioni me kufizimin prmes
7

Marr nga: Dirk Messner & Franz Nuscheler, Koncepti Global; Governace - Stadi dhe perspektivat ; INEF- Report, fletorja 67/2003. Instituti pr Zhvillimin dhe Paqn, Autori: Ragnar Muler .

103

Globalizimi - proces i pashmangshm

globalizimit: Shteti kombtar po grryhet, funksione t rndsishme shtetrore, si sht pr shembull garantimi i siguris s qytetarve t tij n epokn e armve t asgjsimit n mas, ai nuk mund t'i realizoj me vet. Qeverisja globale nuk sht nj projekt romantik pr nj "bot t vetme" t shndetshme, por nj prgjigje realiste ndaj sfidave t globalizimit. Konceptet e Qeverisjes Globale prpiqen t gjejn linja zgjidhjesh pr problemet ndrkombtare. Domosdoshmria e rrugve t reja n zgjidhjen e problemeve sht pothuaj dika e padiskutueshme, megjithat arkitektt e Qeverisjes globale e shohin veten shpesh si objekte t qortimit, se projektet e tyre jan utopike. Si duhet t funksionoj bashkpunimi global n mnyr efektive, nse shtetet e Bashkuara krkojn gjithnj e m tepr t ecin vetm, pr shembull, duke dal nga Protokolli i Kyotos, ka do t thot nj goditje e rnd pr prpjekjet n ndrtimin e nj mbrojtjeje t klims? Kush pra, duhet ta koordinoj bashkpunimin e shteteve dhe t siprmarrjeve? Po edhe nse do t mund t koordinohej nj bashkpunim efektiv: prmes kujt do t legjitimohen vendimet ? Qeverisja Globale duhet t jet n t njjtn koh efektive dhe demokratike. T dyja kto krkesa baz ndrtojn nj raport t tendosur me njra-tjetrn. Modelin m t prparuar t bashkpunimit mes shteteve dhe shoqrive e shohim t Union Evropian, i cili mund t vlej edhe si laborator pr Qeverisjen Globale. N kuadr t Unionit Evropian mund t shihet mjaft qart dilema e tematizuar mes efiiencs dhe demokracis, ku duhet mbajtur vazhdimisht parasysh q ngjashmria mes shteteve evropiane sht natyrisht shum m e madhe se sa sht standardi botror. Pra, njerzimi gjendet n nj pik vendimtare t historis s tij. Jemi duke e prjetuar nj pabarazi n rritje mes dhe brenda popujve, nj varfri gjithnj e m t madhe, gjithnj e m tepr uri, smundje, analfabetizm si dhe nj dmtim n rritje t sistemeve ekologjike, prej t cilave varet mirqenia jone. Prmes bashkimit t interesave pr mjedisin dhe zhvillimin, si dhe prmes nj vmendjeje m t madhe ndaj tyre, mund tu prgjigjemi nevojave baz, t prmirsojm standardin e jetess pr t gjith njerzit, t mbrojm dhe t menaxhojm m mir sistemet ekologjike si dhe t garantojm nj t ardhme t sigurt dhe t begat. Kjo nuk mund t arrihet assesi nga nj komb i vetm, por nga ne t gjith, por n nj partneritet global, i cili orientohet pr nga zhvillimi i qndrueshm. Pr t arritur kt, amerikani i njohur me origjine hungareze, z. George Soros, me librin e tij m t ri "On Globalization" (Mbi Globalizimin), globalizimin prpiqet ta prkufizoj si qarkullim t lir t kapitalit, tregjeve financiare s bashku me kompanit transnacionale

104

Dr. Skender Berisha

npr t gjitha ekonomit kombtare, e diku edhe si proces i cili e zgjon konkurrencn globale n t gjitha meridiant e bots. Soros, si njeri i involvuar n lojn e globalistve botror mendon se pr ta globalizuar planetin, do t duheshin institucionet globale t cilat do merrnin prgjegjsin pr mbar njerzimin n mileniumin q po hyjm. N kt kontekst ai parasheh nj reformim t konsiderueshm t institucioneve t sotme globale, si jan: Banka Botrore, Pakti i Stabilitetit, Fondi Monetar Ndrkombtar, etj

Prfundimi
Ideja pr globalizim nuk sht e sotme, por intensivisht dhe sistematikisht pr t flitet prej fundit t shekullit t XX. Globalizimi, si piknisje dhe si baz, ka konkurrencn dhe mbshtetet n shoqrin demokratike pluraliste, ekonomin e hapur dhe t tregut, duke respektuar edhe t drejtat dhe lirit e njeriut. Globalizimi zvoglon rolin e kufijve shtetror dhe bashkon tregjet kombtare n nj treg t prbashkt dhe unik botror. Karakteristikat kryesore t globalizimit jan rritja e tregtis ndrkombtare, rritja dhe koncentrimi i kapitalit ndrkombtar, migrimi i popullats, zhvillimi i tekniks dhe i teknologjis dhe industrializimi. Shum analist n bot, kur flasin pr globalizimin, shpesh potencojn se globalizimi sht nj proces human me perspektiv dhe si i till sht i pashmangshm. Mirpo, si do fenomen i madh, edhe ai ka dobsit dhe problemet e veta, q i kategorizon njerzit n prkrahs dhe kundrshtar t globalizimit. Me qllim t flakjes s ksaj ndarjeje, midis njerzve duhet t gjenden idet e reja dhe t kapshme pr t gjith. Prndryshe, globalizimi mund t jet utopi.

Literatura
1. Berisha dr. Skender - Ekonomia Ndrkombtare, Prishtin, 2002. 2. Berisha dr. Skender - Integrimet ekonomike evropiane, Prishtin, 2005, 3. Dirk Messner/ Franz Nuscheler- Konsepti Global Governance - Stadi dhe perspektivat, INEF Report, Autor Rognar Mller 4. Kristo,Ilia- Biznesi ndrkombtar, Tiran, 2002 5. Soros George - On Globalization, Washington D.C. 2002 6. Sidjanski Dusan - Federalisticka buducnost Evrope, Beograd, 1996. 7. M. Sveticanin & H. Singer - The World Economy, "Challenges of Globalization and Regionalization", London, Macmillan Press, 1996.