You are on page 1of 111

T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MOTORLU ARALAR TEKNOLOJS

FREN SSTEMLER MODL

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... v GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. FREN SSTEM ................................................................................................................... 3 1.1. Fren Sisteminin Grevi ................................................................................................. 3 1.2. Frenlemeye Etki Eden Faktrler ................................................................................... 3 1.3.Frenleme Annda Tekerlek ve Ara zerinde Oluan Kuvvetler .................................. 4 1.4.Fren Sisteminin eitleri................................................................................................ 5 1.4.1. Mekanik Frenler .................................................................................................... 5 1.4.2.Hidrolik Fren Sistemleri ......................................................................................... 5 1.4.3. Haval Fren Sistemleri ........................................................................................... 8 1.5. Kampanal Fren Sistemi................................................................................................ 9 1.5.1.Genel Yaps ve Paralar ....................................................................................... 9 1.5.2.Fren Tekerlek Sisteminde Oluan Kuvvetler........................................................ 10 1.5.3.eitleri................................................................................................................. 11 1.5.4. Paralar ............................................................................................................... 13 1.5.5. Kampanal Tekerlek Fren Sisteminin almas ................................................. 16 1.5.6. Kampanal Tekerlek Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri.............................. 17 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 24 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 27 2. DSKL TP FREN SSTEM ............................................................................................ 27 2.1.Genel Yaps ve Paralar............................................................................................. 28 2.2. Paralar ...................................................................................................................... 28 2.2.1. Fren Diski ............................................................................................................ 28 2.2.2.Kaliper .................................................................................................................. 28 2.3. Diskli Tekerlek Fren Sisteminin almas................................................................. 32 2.4.Diskli Tekerlek Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri.............................................. 33 2.5. Diskli ve Kampanal Frenlerin Karlatrlmas......................................................... 34 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 39 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 40 3. FREN MERKEZ POMPASI .............................................................................................. 40 3.1.Grevleri ...................................................................................................................... 40 3.2.Genel Yaps ve Paralar............................................................................................. 40 3.4. Hidrovan Grevleri .................................................................................................. 42 3.5.Hidrovan Yaps ve almas .................................................................................. 42 3.6. Fren Merkez Silindiri ve Hidrovan Arzalar ........................................................... 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 44 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 48 4. TEKERLEKLERN KLTLENMESN NLEYC SSTEM (ABS) ............................ 48 4.1.Hidrolik Modlatr ...................................................................................................... 49 4.1.1.Yaps ve almas .............................................................................................. 49 4.1.2.almas .............................................................................................................. 50 4.2.Sensrler ...................................................................................................................... 51 4.2.1.Tekerlek Hz Sensr ........................................................................................... 51

iii

4.2.2.Yavalama Sensr............................................................................................... 51 4.3.Elektronik Kontrol nitesi........................................................................................... 52 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 53 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 55 RENME FAALYET5 .................................................................................................. 56 5. HAVALI FREN SSTEMLER ......................................................................................... 56 5.1.Haval Fren Sisteminin Yaps ve Paralar ................................................................. 56 5.1.1.Kompresr ............................................................................................................ 57 5.1.2.Basn Reglatr................................................................................................. 57 5.1.3.Fren Krkleri ...................................................................................................... 58 5.1.4.Hava Tahliye Valflar ........................................................................................... 59 5.1.5.Fren Pedal Valflar................................................................................................ 60 5.1.6 El Fren Valfleri ..................................................................................................... 62 5.1.7.Su Tahliye Valfleri ............................................................................................... 62 5.3 Haval Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri ............................................................ 64 5.4.Haval Fren Sistemlerinde Yaplan Bakm ve Kontroller ............................................ 65 5.5. Elektronik Kumandal Haval Frenler (Ebs/Epb)........................................................ 66 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 68 LME DEERLENDRME........................................................................................... 69 RENME FAALYET6 .................................................................................................. 71 6. EL FREN .......................................................................................................................... 71 6.1.Grevi .......................................................................................................................... 71 6.2.Yaps ........................................................................................................................... 71 6.2.1.Kampanal Fren Sistemlerinde ............................................................................. 71 6.2.2.Arzalar ve Belirtileri........................................................................................... 76 6.3. Fren Sistemi Borular, Hortumlar ve Limitrler ........................................................ 76 6.4. Patinaj nleyici (eki Kontrol) Sistemler (Asr) ....................................................... 79 6.5. Elektronik Stabilite Program (Esp) ............................................................................ 85 6.6. Panik Fren Destek Sistemleri ...................................................................................... 91 6.7. Elektronik Fren Kuvvet Dalm ............................................................................... 94 6.8. Retarder....................................................................................................................... 94 6.8.1 Grevi ................................................................................................................... 94 6.8.2 Yaps.................................................................................................................... 95 6.8.3.almas .............................................................................................................. 95 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 99 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 101 MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 103 KAYNAKA ....................................................................................................................... 105

iv

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK Aralar zerindeki fren sisteminin bakm ve onarmn yapmak Genel Ama renci bu modl ile; fren sistemlerinin bakm ve onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabilecektir. Amalar Kampanal tekerlek fren sisteminin bakm ve onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. Diskli tekerlek fren sisteminin ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. Fren merkez pompasnn onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. Hidrolik modlatr, elektronik kontrol nitesi ve sensrlerin onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. Haval fren sistemi elemanlarnn kontrol, bakm ve onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. El freninin bakm ve onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz. Ortam: Atlye, iletme, Internet ortam, teknoloji snf, ktphane, yetkili otomotiv sektr servisleri, mesleki eitim merkezleri ve meslek odalar. 525MT0030 Motorlu Aralar Teknolojisi Alan Otomotiv Elektro Mekanik erlii Fren Sistemleri Aralar zerindeki fren sisteminin bakm ve onarmnn tantld retim materyalidir. 40/32

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Donanm: Televizyon, VCD, DVD, tepegz, projeksiyon, bilgisayar, eitim maketleri, eitli aralara ait fren sistemleri. Her bir faaliyet sonunda kendi kendinizi deerlendirebileceiniz, lme aralarna yer verilmitir. Modl sonunda yeterlik kazanp kazanmadnz len lme arac, retmeniniz tarafnda hazrlanp size uygulanacaktr.

LME VE DEERLENDRME

vi

GR GR
Sevgili renci,

Aracn gvenli bir ekilde durdurulabilmesi fren sistemi hayati bir nem tamaktadr. Her gn basn-yayn organlarnda trafik kazalarnda birok kiinin hayatn kaybettiini duymaktayz. Trafik kazalarnn nedeni olarak src hatalar veya hz snrn amak gsterilse de, bir baka sebep de arac zamannda durduramamak veya kontrol altnda tutamamaktr. Tat hareket esnasnda gvenli bir ekilde yavalatmak, durdurmak veya park halindeki arac gvenli bir ekilde sabitlemek amac ile fren sistemi kullanlr. Aralarda tat trne gre bir ok fren sistemi kullanlmaktadr. Genellikle kullanlan fren sistemi, hidrolik fren sistemi veya haval fren sistemidir. Fren sisteminin bu kadar nemli olmas nedeniyle gn getike daha fazla nem verilmekte ve gelitirme abalar artmaktadr. Fren sistemine ilave olarak glendirici ve kontrol edici yardmc niteler kullanlarak frenlemenin daha etkili ve daha gvenli olmas salanmaktadr. Unutmayn; duran bir ara almyorsa sonradan altrlabilir veya alternatif bir tat bulunabilir. Fakat ara durdurulamyorsa sonu ok kt olacaktr.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET1


AMA
Kampanal fren sisteminin bakm ve onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabilecektir.

ARATIRMA
Fren sisteminin hangi paralardan olutuunu aratrnz. Otomotiv servislerine giderek kullanlan fren sistemi eitlerini aratrnz. Atlyenizde bulunan aralar ve maketler zerinden kampanal fren sistemini inceleyiniz ve arkadalarnza sunmak zere bir rapor hazrlaynz.

1. FREN SSTEM
1.1. Fren Sisteminin Grevi
Aracn hzn drmek, Arac gvenli bir ekilde durdurmak. Duran arac sabitlemek.

1.2. Frenlemeye Etki Eden Faktrler


Kinetik enerji, hareket halindeki cismin hznn karesiyle ktlesinin arpmnn yarsna eittir. Kinetik enerji aracn ktlesi ile doru orantl olarak artmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken kinetik enerjinin hzn karesi ile orantl olarak artmasdr. Aracn hz iki kat artarsa kinetik enerji drt kat artacaktr. Fren mekanizmasnn bu enerjiyi yenerek arac durdurmas gerekir. Bu sebeple fren gcnn motor gcnden daha fazla olmas gerekir. Motor Gc, Fren Gc Bu konu bir rnek ile aklanacak olursa bir ara kalktan 16 saniye sonra hz 100 km/saate karken ayn ara 100 km/saat hz ile giderken frene basld zaman 2 saniyede durabilir. Arac durdurmak iin geen sre, arac hzlandrmak iin geen srenin 1/8i kadardr. Buradan fren gc motor gcnn 8 kat olmaldr diyebiliriz.

Aracn Durma Mesafesi Ani frenlemede aracn durmas esnasnda aadaki zaman dilimleri gemektedir. Tehlikenin fark edildii an. Srcnn karar verme zaman. Srcnn harekete geme zaman. Srcnn ayan fren pedalna gtrme zaman. Fren mekanizmasnn almaya balama zaman. Fren kuvvetini etkime zaman, Fren kuvvetinin ileme zaman. Fren kuvvetinin en yksek safhaya ulama zaman. Btn bu zaman dilimlerinde kullanlan araca ve fren verimine gre ara bir miktar yol alacaktr.

1.3.Frenleme Annda Tekerlek ve Ara zerinde Oluan Kuvvetler


Hareket halindeki bir aracn tekerleine etki eden kuvvetler aadaki ekilde gsterilmitir.

ekil 1.1: Tekerlee Etki Eden Kuvvetler

Z=Tatn arlndan tekerlee den yk X=Tatn tekerlee tepki kuvveti Fx=Tekerlek evre kuvvetleri Fs=Tekerlee kar koyan srtnme kuvveti r=Tekerlek yarap Mt=Tekerlek momenti

V=Hz Fc=Yolun tepki kuvveti, tekerlek yk e=Tekerlek yknn etkime noktasnn eksenden uzakl Hareket halindeki bir araca fren uyguland zaman araca etki eden faktrler: Tekerlek fren mekanizmasndaki balata ile disk-kampana arasndaki srtnme kuvveti, tekerlek ile yol arasndaki srtnme, yolun eiminden kaynaklanan kuvvet ve ara hzdr. Aracn hz arttka frenleme mesafesi artar. Fren tekerlek mekanizmasndaki balata ile disk arasndaki srtnme kuvveti ara zerinde kullanlan fren mekanizmann gcne bal olarak deiir. Yol ile tekerlek arasndaki srtnme katsays da frenlemeyi etkilemektedir. Islak veya kaygan bir yolda tekerlek yere tutunamayaca iin frenler tutmayacak yada tekerlek yol zerinde kayacak, bunun sonucu olarak ara daha uzun bir mesafede duracaktr. Yolun eimi ise aracn yoku kmas veya yoku aa inmesi durumuna gre deiir. Eer yoku iniliyorsa aracn arlndan kaynaklanan kuvvet aracn hzlanmasna neden olacandan frenlemeye kar bir kuvvet oluturarak fren mesafesinin artmasna neden olur. Eer ara yoku kyorsa aracn arlndan kaynaklanan kuvvet bu kez arac durdurmaya alacak frenlemeye yardmc olaca iin ara daha ksa bir mesafede duracaktr.

1.4.Fren Sisteminin eitleri


Mekanik frenler Hidrolik frenler Klasik hidrolik frenler Vakum yardml hidrolik frenler

Hava yardml hidrolik frenler Haval frenler Elektrikli frenler 1.4.1. Mekanik Frenler Bu tr frenlemede ofrn ayak kuvveti mekanik balantlarla tekerleklere iletilerek ara durdurulur. zellikle aralarn durduklar yerde sabitlenmesini salayan el freni mekanizmalar ve bisiklet gibi hafif aralarda kullanlmaktadr. 1.4.2.Hidrolik Fren Sistemleri Gnmz otomobillerinin birounda hidrolik fren sistemleri kullanlmaktadr. Hidrolik fren sistemlerini daha iyi kavrayabilmek iin Pascal kanununun bilinmesi gerekir.

1.4.2.1. Pascal Kanunu Svlar hareketin ve kuvvetin iletiminde kullanlabilir. Pascal prensibine gre svlar sktrlamaz, bylelikle kapal bir kap ierisinde bulunan sv zerine uygulanan kuvvet kabn btn yzeylerine eit olarak iletilir. Svlar iletilecek kuvvetin artp azaltlmasn da salayabilir.

ekil 1.2: Svlarda Hareket letimi

1.4.2.2. Genel Yaps ve almas Hidrolik fren sistemi ksmdan oluur: Kumanda dzeni Fren pedalndan merkez silindirine kadar olan mekanizmadr. Hidrolik dzen Mekanik kuvveti hidrolik basnca dntrerek fren tekerlek silindirlerine ileten dzenektir. Fren tekerlek mekanizmas Hidrolik basnc, mekanik kuvvet haline dntrerek frenlemenin olumasn salayan dzenektir. Frenleme srasnda fren pedalna uygulanan ayak kuvveti pedalda itme kuvvetini oluturur. Bu hareket merkez silindirinin pistonunu iter. Piston zerindeki itme kuvveti sistemdeki sv araclyla fren tekerlek silindirlerine iletilir. Fren tekerlek silindirleri hidrolik basnc fren pabucuna iletilir. Fren tekerlek mekanizmasnda oluturulan srtnme kuvveti arac durdurmak zere kullanlr.

1.4.2.3. eitleri Klasik Hidrolik Frenler Klasik hidrolik fren sisteminde pedala kuvvet uygulandnda merkez silindirinin pistonu basn oluturur. Oluan bu basn, borular vastasyla tekerlek silindirlerine ulatrlr. Tekerlek silindirlerinin pistonlar alarak frenleme salanr. ekil 1.3te basit hidrolik fren sisteminin emas grlmektedir.

ekil.1.3: Klasik Hidrolik Fren emas

Vakum Yardml Hidrolik Frenler Vakum yardml g freni; aracn motorunda meydana getirilen emme manifoldu vakumu yardmyla frenleme annda ofrn ayak kuvvetine ek olarak ilave bir kuvvet oluturur. Fren pedalna basldnda vakum kontrol supab pistonun merkez silindiri tarafna vakumun etki etmesini salar. Bylece pistonun bir yannda atmosferik basn, dier yannda vakumun etkisi oluur. Vakum nitesinin pistonu fren merkez silindirinin pistonuna bal olduu iin onu da hareket ettirir ve fren merkez silindirinin iinde basn oluturur. Bu basn fren sistemine etki eder ve fren tekerlek silindirleri zerinden frenlemeyi meydana getirir. Basit ekil zerinde gstermi olduumuz piston yerine gerekte diyafram kullanlmaktadr. Bu vakum nitesine hidrovak denir. Hava Yardml Hidrolik Frenler Bu tr fren sisteminde merkez pompasnda oluturulan hidrolik basnca ek olarak basnl havadan faydalanlmtr.

Sistemde kullanlan basnl hava motordan hareket alan bir kompresr tarafndan salanmaktadr. Kompresr tarafndan retilen basnl hava, hava tanklarnda depolanmtr. Sistemde bulunan havann basncn kontrol altnda tutmak iin basn kontrol veya emniyet valflar kullanlm, ayrca havann ierisinde nem bulunduu iin bu nemin olumsuz etkilerini ortadan kaldrmak iin havann kurutulmas (artlandrlmas) iin bir nite yerletirilmitir. Fren pedalna basldnda hava tanklarnda bulunan basnl havaya frene basma miktar ile orantl olarak yol verilir. Basnl hava bir diyafram nitesine etkiyerek merkez silindiri pistonun itme ubuunu daha byk bir kuvvetle iterek frenleme kuvvetinin artmasn salar. Merkez pompasndan itibaren sistem klasik hidrolik fren gibi almaktadr. Sistemde el freni iin ayr bir nite bulunur. El fren kolu, el ile kumandal valfa kumanda eder. Bu valf araclyla basnl hava tekerlek silindirlerine gnderilerek aracn sabitlenmesi salanr. Kumandal valftan gelen basnl hava yayl fren odasna gnderilerek burada mekanik bir hareket oluturulmu, bu mekanik hareketin etkisi ile pabular kampanaya yaslanarak tekerlekler kilitlenmitir. 1.4.3. Haval Fren Sistemleri Haval frenlerde basnl hava kullanmak sureti ile frenleme salanmaktadr. Ara hzlarnn gn getike artmas ar hizmet tipi aralarda byk frenleme kuvvetlerine ihtiya duyulmasna neden olmutur. Bu frenler, az bir kuvvet uygulanmas ile en iyi frenlemeyi salamak zere dzenlenmilerdir. Haval fren sisteminin basit yaps ekil 1.4te grlmektedir. Hava kompresr: Sistem iin gerekli olan havay temin eder. Regltr: Hava basncn kontrol altnda tutar, Basnl havaya yn verir. Hava depolar: Kompresr tarafndan gnderilen basnl havann depo edilmesini salar. Kullanlan araca gre iki veya drt adettir. Fren kontrol supab: Fren pedalna baslma miktarna gre fren hcrelerine giden hava miktarn kontrol altnda tutar. Fren hava odalar: Basnl havann itme kuvvetinden faydalanarak fren pabularnn kampanaya doru almasn ve frenleme yaplmasn salar. abuk boaltma supaplar: Fren pedal brakldktan sonra havay hzl bir ekilde boaltarak fren tekerlek mekanizmasnn serbest hale gemesini salar. Bylece sistem tekrar frenleme yaplmasna hazr hale gelir.

Fren boluk ayarlayclar: Fren balatalarnda meydana gelebilecek anmalarn dourduu boluun ayarlanmasn salar. Bir kol eklindedir ve ayn anda frenlemenin meydana gelmesinde de grev yapar.

ekil.1.4: Haval Fren Sisteminin Basit emas

1.4.3.2.almas
Motorun almas ile birlikte haval fren sisteminin hava depolarna kompresr tarafndan hava baslr. Depolardaki havann basnc, basn ayar supab (emniyet supab) ve kompresr regltrnn almas ile kontrol altnda tutulur. Basn dk olduunda arac hareket ettirmek imknszdr. Aracn frenine basld zaman pedaln altnda bulunan fren supab alr. Basnl havann n ve arka fren odalarna gitmesine msaade eder. Basnl havann itme kuvvetinden faydalanarak fren pabularnn kampanaya doru almasn ve frenleme yaplmasn salar. Frenleme sona erdiinde, hava hzl bir ekilde boalarak fren tekerlek mekanizmasnn serbest hale gemesini salar. Bylece sistem tekrar frenleme yaplmasna hazr hale gelir.

1.5. Kampanal Fren Sistemi


1.5.1.Genel Yaps ve Paralar Genellikle aralarn arka tekerlerinde kullanlr. Kampana, fren teker silindiri, iki adet pabu, fren siper tablas ve balatalardan oluur.

1.5.2.Fren Tekerlek Sisteminde Oluan Kuvvetler

1.5.2.1. Self Enerji


Fren teker mekanizmas iki pabutan ibarettir ve pabularn zerine balatalar yaptrlmtr. ki pabu arasna yerletirilen fren teker silindiri pabular kampanaya doru itmeye zorlar. Kuvvet pabularn ularna etkidiinde, pabular zerinde meydana gelen kuvvet frenlemeyi salamaya alr. Teetsel kuvvet sadece kampanay yavalatmaya almaz, ayn zamanda pabucu kampanaya daha da bastrmaya alr. Bu bastrmaya alt anda ortaya kendiliinden kan enerjiye self enerji denir.

1.5.2.2. Servo Hareketi

ekil 1.5: Servo Hareketinin Olumas

Self enerji ile beraber oluan kuvvet pabucu kampanaya daha etkili bir ekilde iter. Pabucun ucundan etkiyen kuvvet ile birlikte frenlemeyi salamas bir servo hareketidir.

10

1.5.3.eitleri

ekil 1.6: Tespit Pimi Tek Olan Frenler

Bu frenlerde ift pistonlu tek bir tekerlek silindiri kullanlr. Pabularn alt ucuna tespit pimi konmutur.

ekil 1.7: ift Tespit Pimli Frenler

Her pabu ayr ayr bir tespit pimine balanmtr. Bu tespit pimleri pabularn kampanaya gre merkezlenmelerini salar.

11

ekil 1.8: Tek Tespit Pimli, Kendi Kendini Merkezleyen Frenler

Tespit pimlerinin ikisi de aadadr ve eksantriktirler. Bu tespit pimleri aracl ile pabularn merkezlenmesini salar.

ekil 1.9: ift Tespit Pimli ift Teker Silindirli Frenler

Altta ve stte olmak zere tek pistonlu iki adet tekerlek silindiri pabulara ayr ayr balanmtr. Her iki pabu iin ayr ayr iki tespit pimi kullanlmtr. Gnmz aralarnda tercih edilen fren tekerlek mekanizmasdr. Fren balatasnn anmas ile ortaya kan fren boluklarn kapatmak iin pabu ayar ad verilen ayarlarn yaplmas gerekir. Kendi kendini ayarlayan frenlerde pabular uygun bir mekanizma ile birbirine dayandrlmtr.

12

ekil 1.10: Kendi Kendini Ayarlayan Frenler

Otomatik olarak ayarlamay salayan dzen bu ark dndrmeye alan bir levyeden ibarettir. Bu levye pabulardan birine balanmtr ve dier ucu ayar arkna taklmtr. Frenleme esnasnda pabular ald zaman yerinden bir miktar kalkarak ark zerinde baka bir die atlar ve balatann anmasndan doan boluu kapatr. 1.5.4. Paralar 1.5.4.1. Fren Tekerlek Silindiri Grevleri Merkez silindirinde oluturulan basnc fren pabularna mekanik bir kuvvet olarak iletir ve pabular kampanaya doru aarak frenlemeyi salar. Yaps ve almas

ekil 1.11: Fren Tekerlek Silindiri

13

Fren tekerlek silindirleri cvatalar yardmyla fren siper tablasna balanmtr. Dkme demirden bir gvde ile iinde alminyumdan yaplm bir veya iki piston vardr. Pistonlarn nnde lastik segman, hafif bir yay ve pistonlarn dnda birer itme ubuu ile birer toz lastii vardr. Tekerlek silindirinin zerinde hava alma vidasnn yerletirildii bir delik vardr. Dier taraftan fren hidrolii bir boru ile teker silindirine ulatrlmtr. Merkez silindirinden gelen basnl hidrolik, giri deliinden iki piston arasna dolar. Basnl hidroliin etkisi ile pistonlar da doru almaya balar. Her pistona bal bulunan itme ubuklar dier ularndan fren pabularna baldr. Pistonun hareketini pabulara iletirler. Pabular kampanaya kar alarak frenlemenin olumasn salar. Tekerlek silindirlerinde pistonlarn nnde bulunan lastik segman, basnl hidroliin darya szmasn nler. eitleri ift pistonlu teker silindiri Tek pistonlu teker silindiri Kademeli teker silindiri 1.5.4.2.Fren Balatalar ve Pabular Grevleri Balata, fren pabucunun zerindeki srtnme gerecidir. Pabular ise teker silindirinden ald hareket ile zerinde bulunan balatalar kampanaya sktrarak frenlemeyi salar. Yapsal zellikleri Pabular prese edilmi elikten yaplrlar. zerine fren balatalar perin yada yaptrma metodu ile balanmtr. Pabularn kesitleri genellikle T biimindedir. Pabularn birer ucu tespit pimine dayandrlabilir veya ular serbest braklabilir. Frenleme sona erdiinde pabularn eski konumuna geri dnmesi iin geri getirme yaylar kullanlr. Pabular fren siper tablasnn zerinde tutabilmek iin kk yayl maalar kullanlr.

14

ekil 1.12: Pabulara El Fren Kablosunun Balants ve Pabu Ayar Vidas

Srtnme gereci olarak kullanlan balatalar s deiimlerine dayankl asbest-reine esasl olarak yaplarak sl ilemden geirilir ve kuvvetlendirilirler. Gnmzde en ok kullanlan balata tipi dkm balatadr. Asbest lifleri tlr ve kalplara dklerek imal edilirler. Asbest kanserojen bir malzeme olduu iin gnmzde farkl balata malzemeleri kullanlmaya balanmtr. Balata malzemesi ne olursa olsun yksek bir srtnme katsays, zerine uygulanan frenleme kuvvetlerine kar dayankllk ve kampana yzeyine iyi oturmas, istenilen zelliklerdendir. 1.5.4.3.Kampana Grevi

Kampana, tekerlein cvatalarla bal olduu dnen parasdr. Fren yapldnda pabu balatalar kampanann i yzeyine srtnerek tekerleklerin dnn yavalatrlar. Ayrca fren tekerlek mekanizmasn d etkilerden korur.
Yapsal zellikleri

ekil 1.13: Kampana

15

Tekerleklere cvatalarla baldr ve teker ile aks arasndadr. Kampana yapmnda genellikle gri dkme demir kullanlr. Gri dkme demir srtnme srasnda kuvvetlerin oluturduu sya en dayankl malzemelerden biridir. Kampanann d ksmna kanallar alarak hava ile temas eden yzey alan artrlr ve daha kolay soumas salanr. Fren kuvvetleri karsnda kampana burkulmaya alr ve bu da ovallemesine neden olur. Bu istenmeyen olay engellemek iin flan ksmna takviyeler yerletirilerek dayanm artrlmtr. 1.5.5. Kampanal Tekerlek Fren Sisteminin almas Fren pedalna basld zaman merkez silindirinde oluan basn, borular yardm ile fren tekerlek silindirlerine iletilir. Tekerlek silindirlerinin ierisine dolan basnl hidrolik pistonlar da doru iter. ekil 1.14te kampanal fren sisteminin almas grlmektedir.

ekil 1.14: Kampanal Fren Sisteminin almas

16

Pistonlar aldklar itme kuvvetini, itme ubuklar vastas ile pabulara iletir. Pabular kampanaya kar alarak balatalar kampanaya yaslar ve oluan srtnmenin etkisi ile frenleme salanr. Fren pedalndan ayamz ektiimiz zaman pabulara bal olan geri getirme yaylar vastas ile pabular kampanadan uzaklar. Bylece yeni bir frenleme iin fren mekanizmas hazr hale gelir. 1.5.6. Kampanal Tekerlek Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri

Arza
Fren pedal dyor.

Sebep
Fren pabular ayarszdr. ubuk balantsnn ayar normal deildir. Fren balatalar anmtr. Fren hidrolii bitmi veya seviyesi dmtr. Hidrolik sistemde hava vardr. Fren merkez silindiri anmtr.

Dzeltme
Ayarlaynz. Balatalar deitiriniz. Sisteme hidrolik ilave ederek sistemin havasn alnz. Balantlar kontrol ediniz, szdrmazl salaynz, hidrolik ekleyiniz ve hava alma ilemini yapnnz. Merkez silindirini deitiriniz.

Frenlerden biri tutukluk yapyor veya srtnme var.

Fren pabular ayarszdr. Hidrolik borulardan biri tkanmtr. Tutukluk yapan fren teker silindiri arzaldr. Pabu geri getirme yay arzaldr.

Ayarlaynz. Boruyu temizleyiniz veya deitiriniz. Teker silindirini onarnz veya deitiriniz. Yay deitiriniz.

17

Btn frenler tutukluk yapyor

Fren ubuk balantlar ayarszdr. Fren merkez silindiri arzaldr.

Ayarlaynz. Onarnz veya deitiriniz.

Fren yaparken ara bir tarafa ekiyor.

Fren balatalar yalanmtr. Fren balatalarna hidrolik bulamtr. Fren pabular ayarszdr. Lastik basnlar dengesizdir. Fren hidrolik borusu tkanmtr. Teker silindiri arzaldr. Fren sper tablas gevektir. Balatalarn tm ayn deildir.

Ya segmanlarn balatalar deitiriniz.

ve

Balatalar deitiriniz ve teker silindirinin tamir ediniz. Ayarlaynz. Lastikleri eit iiriniz. Boruyu temizleyiniz veya deitiriniz. Onarnz veya deitiriniz. Sper tablasn sknz. torkunda ayn

Btn balatalarn olmasn salaynz. Fren pedal yumuak ve esnektir. Hidrolik sistemde hava vardr. Fren pabular ayarszdr. Frenleme iin byk pedal kuvvetine ihtiya duyuluyor. Fren balatalar su ile slanmtr. Pabular ayarszdr. Fren balatalar snmtr. Fren balatalar yanmtr. Fren kampanas cam gibi parlak hale gelmitir. Hidrovak almyordur. Balatalar kurulaynz. Ayarlaynz. Soumasn bekleyiniz. Balatalar deitiriniz. Havay alnz. Ayarlaynz.

Kampanay tornalayn veya deitiriniz. Onarn veya deitiriniz.

18

Frenler ok hassas veya ani tutuyor.

Pabular ayarszdr. Yanl balata kullanlmtr. Fren balatalar greslenmitir veya yalanmtr. Kampanalar izilmitir. Fren siper tablalar gevemitir. Hidrovak grev yapmyor.

Ayarlaynz. Uygun balata kullanz. Balatalar deitiriniz, fren tekerlek silindirini onarnz. Kampanay tornalaynz. Torkunda sknz. Onarnz veya deitiriniz. Deitiriniz. Deitiriniz. Pabucu ya da balatay deitiriniz. Kampanay tornalaynz. Sknz. Onarnz veya deitiriniz. Onarnz veya deitiriniz. Balantlar sknz, hasarl borular deitiriniz. (Hidrolik seviyesini tamamlaynz ve havasn alnz) Skkl gideriniz. Onarn veya deitiriniz.. Dzeltiniz. ki ksm da frenleme srasnda kontrol ediniz. Deitiriniz. Deitiriniz.

Frenler ses yapyor.

Balatalar anmtr. Pabularda arpklk vardr. Pabu perinleri gevemitir. Kampanalar anmtr. Baz paralarda geveklik vardr.

Fren hidrolik seviyesi dyor.

Fren merkez silindiri karyor. Fren teker silindiri karyor. Hidrolik boru balantlar gevek, borularda hasar var.

Frenler kendi kendilerini ayarlayamyor. (Otomatik ayarlaycs olan frenler) Frenleme srasnda ikaz lambas yanyor. (Dual sistem)

Ayar vidas skk kalmtr. Ayar levyesi ayar arkna gemiyor. Ayarlayc yanl taklm. n veya arka ksmlardan biri arzaldr. Basn diferansiyel supab arzaldr. Lamba arzaldr.

19

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET lem Basamaklar


Srcnn ikyetlerini dinleyiniz ve deerlendiriniz. Yol testi yapnz.

neriler
Srcnn fren sistemi ile ilgili ikyetlerini dinleyerek not alnz. Yol testine kmadan nce gvenlik nlemleri iin retmenine bavurmalsnz. Src ile yol testine karak ikayetleri beraberce tespit etmelisiniz. Yol testinden tespit ettiin sonular ile daha nce alm olduun src ikyetlerini karlatrarak kesin yargya varmalsnz

Tekerlek fren sisteminin arzasn tehis ediniz. Arac askya alnz.

Sayfa 25-26daki fren sistemi arzalarn okumalsnz. Arac askya alrken askya alnmayan tekerleklerin arkasna takoz koyunuz. Kriko kullanarak tamir katologunda belirtilen yerden arac kaldrnz. Sehpalar eit mesafede koyarak aracn dengesini koruyunuz. Ara askya alndktan sonra gerekli gvenlik nlemlerini alnz.

Tekerlekleri sknz.

Jant kapan karnz. Bijon somunlarn gevetiniz. Kriko ile arac kaldrnz ve sehpaya alnz. Aracn hareket etmemesi iin gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Bijon somunlarn sknz. Tekerlei sknz.

Kampanay sknz ve kontrol ediniz.

Kampana tespit cvatalarn sknz. Yzeyde izilme, yank, ant var ise

20

kampanay tornalaynz veya deitiriniz. Kampanada camlama olup olmadn kontrol ediniz, var ise tornalaynz. Kampanaya ya bulam ise ncelikle yan nereden geldiini bulunuz, sonra kampanay kurutarak zmparalaynz. Kampana Fren balatalarn sknz ve aznda anlama var ise tornalaynz veya deitiriniz. Fren pabularn skmek iin pabular tutan yaylar ve pullar karnz. Pabu geri getirme yaylarn karnz. Pabular tekerlek silindiri itme ubuundan ayrnz. El fren ubuunu alnz. El fren kablosunu fren pabularndan ayrnz. Pabular birbirinden ayrmak iin ayar vidas ve yayn alnz. Pabu yay skme aleti ile pabu yaylarn alnz. Fren pabularn alnz. Balatalar anm ise deitiriniz. Tekerlek silindirini sknz. ve kontrol ediniz. Teker silindirinin tespit cvatalarn sknz. Teker silindirinden rakoru skn ve altna bir kap koyarak hidroliin yere akmasn engelleyiniz. Teker silindirinin yan ksmlarndan ya kaa olup olmadn kontrol ediniz. Ya kaa var ise teker silindiri pistonlarn skerek silindir, piston ve lastik segmanlar kontrol ediniz, arzal olan deitiriniz. kontrol ediniz.

21

Onarm

iin

gerekli

yedek

Yaplan kontroller sonucunda deitirilecek paralar ara sahibine bildiriniz. Ara sahibi veya yedek para departmanndan temin edilmesini salaynz.

paralar belirle ve temin ediniz.

Tekerlek silindirini taknz.

Tekerlek yalaynz.

silindirinin

hidrolik

ya

ile

Yay, lastik, segman ve pistonlar taknz. Toz kapaklarn taknz. Fren rekorunu yerine taknz. Teker silindirini tablasna balaynz. Fren balatalarn taknz. El fren levyesini pabuca yayl rondela ve somunu takarak balaynz ve somunu sknz. Fren pabularn birbirine tespit yay ve ayar vidas ile alt ucundan balaynz. Ayar dilisi 1.fren pabucu tarafna gelmelidir. Fren pabularnn ularn teker silindiri balantlarna geiriniz. Fren pabularn fren sacna balaynz. El fren kablosunu taknz. Ayar levyesini 2.fren pabucuna balaynz. Geri getirme yaylarn yayn uzun ucu fren pabucuna gelecek ekilde taknz. tme ubuklarnn fren pabularna tam olarak oturmasn salaynz. Tutucu yayn dayanma plakasndaki deliine tam olarak gemesine dikkat ediniz. Kampanay taknz. Fren ayar yap Kampanay yerine yerletiriniz. Kampanay evirerek skl kontrol ediniz. Kampana balatalara hafife srtnmelidir. Ayar bozuk ise fren sper tablas arkasnda

22

bulunan ayar cvatas yardm ile ayar arkn evirerek boluu ayarlaynz. Fren pedalna basnz ve tekrar kontrol ediniz. Fren sisteminin havasn al ve hidrolii tamamlaynz Hava alma ilemine balamadan nce merkez pompas hidrolik seviyesini tamamlaynz. Merkez pompasna en yakn tekerlekten hava alma ilemine balaynz. Tekerlek hava alma tapasnn ucuna bir hortum balayarak,hortumu bir kaba daldrn,bylece hidrolik boa akmam olur. Fren pedalna birka kez basarak basl tutunuz. Hava alma tapasn geveterek havann kmasn salaynz. Pedal tekrar pompalayn ve basl tutunuz. Hava alma vidasn tekrar geveterek hidroliin nasl aktn kontrol ediniz. Hidrolik bir sv stunu halinde akncaya kadar bu ilemi tekrarlaynz. Hava alma tapasn kapatnz. Sistemden hidrolik eksildii iin hidrolik seviyesini tamamlaynz. Tekerlekleri taknz. Tekerlei yerine oturtarak bijonlar sknz. Arac sehpadan indirin ve bijonlar tekrar sknz. Fren sistemini test ediniz. retmeniniz nezaretinde ara ile yola karak frenleme yapnz. Aracn frenleme esnasnda bir tarafa ekip ekmediini kontrol ediniz. Frenleme kuvvetini kontrol ediniz. El frenini kontrol ediniz.

23

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1. Aadakilerden hangisi fren sisteminin grevlerinden deildir? A) Duran arac sabitlemek B) Arac hzn drmek C) Arac gvenli bir ekilde durdurmak D) Moment art salamak 2. I. balata ile disk arasndaki srtnme kuvveti II. tekerlek ile yol arasndaki srtnme kuvveti III. ara hz Yukardaki ifadelerden hangisi hareket halindeki bir araca fren uyguland zaman araca etki eden faktrlerdendir. A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) Hepsi

3.

I.Aracn hz arttka fren mesafesi artar.


II.Yol ile tekerlek arasndaki srtnme katsays da frenlemeyi etkilemektedir III.Fren mesafesi fren mekanizmann gcne bal olarak deimez. Yukardaki ifadelerden hangisi dorudur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III

4.

Otomotiv endstrisinin balangcnda kullanlan fren sistemi aadakilerden hangisidir? A) Mekanik frenler B) Hidrolik frenler C) Haval frenler D) Elektrikli frenler

24

5.

Aadakilerden hangisi hava yardml fren sisteminin elemanlarndan deildir? A) Kompresr B) Hidrolik modlatr C) G silindiri D) Hava tp

6.

Aadakilerden hangisi haval fren sisteminde hava basncn kontrol altnda tutan, basnl havaya yn veren devre elemandr. A) Hava kompresr B) Fren kontrol supab C) Reglatr D) Fren hava odalar

7.

Merkez silindirinde oluturulan basnc fren pabularna mekanik bir kuvvet olarak ileten ve pabular kampanaya kar aarak frenlemeyi salayan fren sistemi eleman aadakilerden hangisidir? A) Fren borular B) Hidrovak C) Ayar ark D) Fren teker silindiri

8.

Aadakilerden hangisi fren teker silindiri eitlerinden deildir? A) Tandem pistonlu teker silindiri B) ift pistonlu teker silindiri C) Tek pistonlu teker silindiri D) Kademeli teker silindiri

9.

Aadaki ifadedeki boluu doldurunuz. Fren pedalndan ayamz ektiimiz zaman pabulara bal olan .. vastas ile pabular kampanadan uzaklar.

10.

Lastik basnlar dengesiz olursa frenleme annda hangi arza meydana gelir? A) Frenler skr B) Fren pedal serleir C) Frenlerden ses gelir D) Ara bir tarafa eker

25

11.

Aracn lastiklerinin doru sklme sras aadakilerden hangisidir? I.Kriko ile arac kaldrnz ve sehpaya alnz. II.Bijon somunlarn gevetiniz. III.Jant kapan karnz. IV.Aracn hareket etmemesi iin gerekli gvenlik nlemlerini alnz. V.Bijon somunlarn sknz. A) I-II-III-IV-V B) III-II-I-IV-V C) III-I-II-V-IV D) I-III-II-V-IV

12.

Fren sisteminin hava alma ilemine hangi tekerlekten balanr? A) n sol tekerlekten B) n sa tekerlekten C) Merkez silindirine en yakn tekerlekten D) Merkez silindirine en uzak tekerlekten

13.

Fren merkez silindiri karyor.


Fren teker silindiri karyor. Yukarda belirtileri verilen fren sistemi arzas hangisidir? A) Fren hidrolik seviyesi dmesi B) Frenler kendi kendilerini ayarlayamamas C) Frenlerin ses yapmas D) Frenleme iin byk pedal kuvvetine ihtiya duyulmas

14.

Pabularn ayarsz olmas.


Yanl balata kullanlmas. Fren balatalar greslenmi veya yalanm olmas. Fren siper tablalar gevemi olmas Yukardaki ifadeler fren sisteminde hangi arzaya sebep olur? A) Frenleme iin byk pedal kuvvetine ihtiya duyulmasna B) Frenlerin hassaslamas ve ani tutmasna C) Aracn bir tarafa ekmesine D) Fren pedalnn dmesine

26

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Diskli tekerlek fren sisteminin bakmn ara katalouna ve standartlara uygun olarak yapabilecektir.

ARATIRMA
Diskli tip fren sisteminin kampanal tip fren sistemine gre stnlklerini aratrnz. Diskli tip fren sisteminin hangi paralardan olutuunu inceleyiniz ve aratrnz. Atlyenizde bulunan aralar ve maketler zerinden diskli fren sistemini inceleyiniz ve arkadalarnza sunmak zere bir rapor hazrlaynz.

2. DSKL TP FREN SSTEM

ekil 2.1: Diskli Tip Fren Sistemi

27

Gnmzde genellikle n tekerleklerde diskli frenler, arka tekerleklerde ise kampanal frenler kullanlmaktadr. Ancak drt tekerlekte de diskli fren kullanm yaygnlamaktadr.

2.1.Genel Yaps ve Paralar


Diskli fren sistemi sabit bir kaliper ile bu kaliper zerine yerletirilen fren balata ve pabular ile fren hidrolik silindir ve pistonlarndan ibarettir.

2.2. Paralar
2.2.1. Fren Diski 2.2.1.1.Grevleri Frenleme annda balatalar arasnda srtnerek aracn yavalamasn ya da durmasn salar. Tatn kinetik enerjisi frenleme esnasnda balata ve disk yzeyleri tarafndan s enerjisine dntrlr. 2.2.1.2.Yapsal zellikleri Fren diski cvatalar yardmyla teker gbeine baldr ve beraber dner. Balatalarn arasnda skarak frenlemeyi salar. Bu yzden her iki yzeyi de iyi bir frenleme salamak amacyla hassas ilenmitir. Frenleme esnasnda srtnme kuvvetlerin etkisi ile oluan sya dayankl malzemelerden yaplr. ki eit fren diski kullanlmaktadr. Bunlar, ii dolu fren diskleri ve iten havalandrmal fren diskleridir. ten havalandrmal fren diskleri disk dndke ierisinde bulunan hava kanatklar pervane etkisi yaratarak ii dolu olan disklere oranla diskin daha hzl soumasn saladndan gnmzde daha ok tercih edilmektedir. 2.2.2.Kaliper 2.2.2.1.Grevleri Srtnme eleman olan pabu ve balatalar, fren hidrolik silindirleri ile birlikte tar. Frenleme srasnda meydana gelen moment reaksiyonlarn zerine bal olduu dingil bana iletir. 2.2.2.2.eitleri Sabit kaliper (ift pistonlu) Yzer kaliper (tek pistonlu) 2.2.2.3.Genel Yaps ve Paralar Her parasnda bir veya iki fren hidrolik pistonu tar. Kaliper cvatalarla dingil balarna tutturulmutur. Balata, pabu ve hidrolik silindirleri zerinde tamaktadr. ekil 2.2de kaliperin ksmlar grlmektedir.

28

ekil 2.2: Kaliperin Yaps

Sabit Kaliper Sabit kaliper bir ift piston ile donatlmtr. Frenleme kuvveti, balatalarn piston tarafndan disk yzeylerine bastrlmas sonucu oluur. Yaps olduka basit olmasna ramen s iletimi snrldr. Kaliper disk ile jant arasna yerletirildiinden havann kendisine ulamas ve soutmas ok zordur. Ayrca ok yer kaplar. Bu sebeplerden dolay gnmzde yaygn olarak kullanlmamaktadr. ekil 2.3te sabit kaliper grlmektedir.

ekil 2.3: Sabit Kaliper

29

Yzer kaliper Piston kaliperin sadece bir tarafna yerletirilmitir. Fren merkezinden gelen hidrolik basn pistonu iterek balatalar diskin zerine doru bastrr. ekil 2.4te yzer kaliper grlmektedir.

ekil 2.4: Yzer Kaliper

Pabu Pabu, kaliper iindeki ilenmi bir yzeye dayanan metal bir destek plakasna baldr. Balata bu pabuca yaptrlmtr. Pabular kaliperi boydan boya geen tespit pimleri ile yerlerinde tutulur. Pimlerde maalar araclyla kalipere tutturulur. ekil 2.5te diskli fren sistemine ait fren pabular grlmektedir.

ekil 2.5: Diskli Fren Sisteminde Kullanlan Pabu ve Balata

30

Balata Diskli frenlerde balata daha dar bir yzeye sahiptir. Bu bakmdan zerine gelen byk frenleme kuvvetlerinin miktar fazladr. Bu nedenle diskli fren balatalarnn daha yksek bir srtnme katsaysna ve dayanma sahip olmas gerekir. Balatalar genellikle asbest ve baz organik malzemelerden yaplmaktadr. Diskli fren balatas daha yksek scaklklara dayankldr. Is etkisi ile sertleip parlak srtnme yzeyi oluturmaz. Bu sayede fren verimi daha yksek olur. Balatann yzeyinin ortasnda bulunan kanal, balatann anma miktarn gsterir. Kanal anma ile kaybolduunda balata deitirilmelidir. Balatann mr, kullanm artlarna gre deimektedir. Fren Hidrolik Silindiri ve Piston Piston kaliper ierisinde hareket etmektedir. Pistonun bir yzeyine basnl hidrolik etki eder, dier yzeyi ise balatalara bu kuvveti iletir. Balatalar andka disk-balata boluk mesafesi artarak daha yksek pedal mesafesi oluur. Bu yzden, boluk ayar mekanizmasna ihtiya duyar. Baz tiplerde piston keesi otomatik olarak bu boluu ayarlamaktadr. ekil 2.6da byle bir sistem grlmektedir.

ekil 2.6: Balata Boluunun Ayarlanmas

Otomatik boluk ayarlaycs, silindir iinde bulunan bir piston keesini (lastik) ierir. Bunun iki ilevi vardr: Silindirin iindeki fren hidroliinin boalmasn engeller ve fren pedalna basldnda piston hidrolik basn ile hareketlendii zaman, piston keesi deforme olur. Fren pedal brakld ve hidrolik basn azald zaman, piston keesi orijinal ekline geri dner ve pistonu geri eker.

31

Dzenleme Supab n frenleri diskli tip ve arka frenleri kampanal tip fren sistemi olan aralarda kampana tipi frenlerin daha ge fren etkisi gstermesi sebebi ile diskli frenlere giden hat zerine dzenleme supab yerletirilmitir. Bylece her iki frende ayn zamanda uygulanarak n frenlere ylmann nne geilmi olur. Dzenleme supab sistemde 5-8 bar (yaklak 75-120 PSI) basn oluuncaya kadar disk ksmna fren svsnn geiini engeller. Basn bu deere eriirken arkadaki kampana tipi frenin pabu geri getirme yaylarnn gerilimi yenilir ve pabular zerlerindeki balatalar aracl ile kampanaya temasa geerler. Bu srada dzenleme supab alarak hidrolik basncn diskli frenlere uygulanmasna msaade eder.

ekil 2.7: Dzenleme Supab

2.3. Diskli Tekerlek Fren Sisteminin almas

ekil 2.8: Diskli Tekerlek Fren Sisteminin alma emas

32

Fren pedalna basldnda merkez silindirinden gelen basnl hidrolik kalipere geerek silindirin ierisine dolar. Pistonlara itme kuvveti uygulayarak pistonlar aar. Pistonlar pabular ve zerlerindeki balatalar diske doru iterler ve diski skmaya alr. Bylece disk iki pabu arasnda sklarak frenleme salanr.

2.4.Diskli Tekerlek Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri


Fren Pedalnda Fazla Boluk Sistemde hava vardr ya da fren hidrolii azalmtr. Tekerlek silindiri lastik segman arzaldr. Fren Pedalndaki Titreim Diskte incelme vardr. Frenleme in Byk Kuvvet Gereksinimi G nitesi almyor. Balatalar yalanmtr. Frenleme Srasnda Aracn Bir Tarafa ekmesi Balatalar yalanmtr. Pistonlar yerinde yapk kalmtr. Lastik havalar eit deildir. Fren pabular arpktr. n dzen ayarlar bozuktur. Frenlerden Ses Geliyor Disk kalipere srtyor. Balata yzeyleri camlamtr. Balatalar anmtr. Frenlerin ok Isnmas G freni almyor. ofr ayan srekli fren pedal zerinde tutuyor. Sistemde kalc bir basn bulunuyor. Teker Silindirinin Karmas Piston lastik segmanlar arzaldr. Pistonda izik ve korozyon vardr.

33

Fren Tutmuyor Pabu ve balata uygun ekilde yerletirilmemitir. Hidrolik sistemde sznt vardr. Lastik segman arzaldr. Hidrolik sistemde hava vardr. Hava alma ventili ak kalmtr. Merkez silindir lastik segman karyor. Keeler imi pistonlar yapmtr. G nitesi arzaldr. Fren Pedal ok Sert G nitesi almyor. Kaliper pistonlar yapm.

2.5. Diskli ve Kampanal Frenlerin Karlatrlmas


Diskli frenler snmadan doan srtnme kayplarna daha dayankldr. (Diskli frenler hava ile temas halinde olduundan frenleme annda daha ksa srede sour.) Servo almas olmadndan diskli frenler yksek hzlardaki frenlemelerde tutukluk ya da fren kapmas yapmaz. Disk sndktan sonra pabulara doru alarak otomatik ayarlayclara yardmc olur. Diskli frenler yaysz yk azaltr. Diskli frenlerin bakm daha kolay ve servis zaman daha azdr. Diskli frenlerde el freni mekanizmasn yerletirmek daha zor ve maliyeti fazladr. Diskli frenler daha byk fren kuvvetlerine sahiptir. Diskli frenler de kendi kendini otomatik olarak ayarlar.

34

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar Srcnn ikyetlerini dinleyiniz ve deerlendiriniz. Srcnn neriler fren sistemi ile ilgili ikayetlerini dinleyiniz ve not alnz. Yapacanz bakm ve onarm ilemleri iin retici firma talimatlarna (kataloga) uyunuz. Yol testi yapnz. Yol testine kmadan nce gvenlik nlemlerini alnz. Src ile yol testine karak ikayetleri beraberce tespit etmelisiniz. Tekerlek fren sisteminin arzasn tespit ediniz. Arac askya alnz. Fren sistemi arzalar konusunu okuyunuz. Arac askya alrken, askya alnmayan tekerleklerin arkasna takoz koyunuz. Tamir katolounda belirtilen yerden arac kaldrnz. Sehpalar eit mesafede koyarak aracn dengesini koruyunuz. Ara askya alndktan sonra gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Tekerlekleri sknz. Jant kapan karnz. Bijon somunlarn gevetiniz. Kriko ile arac kaldrn ve sehpaya alnz. Aracn hareket etmemesi iin gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Bijon somunlarn sknz. Tekerlei karnz.

35

Fren kaliperini sknz ve kontrol ediniz.

Maal pimi karnz. Zmba ve eki kullanarak fren pabularn tutan pimleri karnz. Tutucu yay alnz. zel pense ile pistonlar geri ekiniz. Balatalar karn ve kontrol ediniz. Balatalarn orta ksmndaki kanal kaybolmusa balatalar bitmitir.

Fren diskini sknz ve kontrol ediniz.

Kaliper civatalarn sknz. Esnek hortumun zarar grmemesi iin gerekli tedbirleri alnz. Salg kontrol yapn ve standart deer ile karlatrnz. Disk yata (porya) gres kapan kararak maal pimi alnz. Disk yata somununu sknz. Diski ekerek alnz. Disk yzeyinde derin izikler olup olmadn tornalaynz. Disk kalnln lnz, standardn altna dm ise deitiriniz. kontrol ediniz, var ise

Onarm iin gerekli yedek paralar belirleyiniz ve temin ediniz.

Kontroller Yedek salaynz.

sonucunda para temin

deitirilecek edilmesini

paralar ara sahibine bildiriniz.

36

Fren diskini taknz.

Diski yerine yerletiriniz. Bilyeli yataklar gres ya ile yalayarak yerine taknz. Disk yata (porya) somununu katalog deerinde sknz. Maal pim ile sabitleyiniz.

Fren kaliperini taknz.

Fren balatalarn kalipere ve kaliperi disk zerine yerletiriniz. Kaliper civatalarn katalog deerinde sknz. Fren pabularn tutan pimleri ve yaylar taknz. Maal pimi taknz.

Fren sisteminin havasn alnz ve hidrolii tamamlaynz.

Hava alma ilemine balamadan nce merkez pompas hidrolik seviyesini tamamlaynz. Merkez pompasna en yakn tekerlekten hava alma ilemine balaynz. Tekerlek hava alma tapasnn ucuna bir hortum balayarak, hortumu bir kaba daldrnz, bylece hidrolik boa akmam olur. Fren pedalna birka kez basarak basl tutunuz. Hava alma tapasn geveterek havann kmasn salaynz. Pedal tekrar pompalayn ve basl tutunuz. Hava alma vidasn tekrar geveterek hidroliin nasl aktn kontrol ediniz. Hidrolik bir sv stunu halinde akncaya

37

kadar bu ilemi tekrarlaynz. Hava alma tapasn kapatnz. Sistemden hidrolik eksildii iin hidrolik seviyesini tamamlaynz. Tekerlekleri taknz. Tekerlei sknz. Arac sehpadan indiriniz ve bijonlar tekrar sknz. Fren sistemini test ediniz. retmeniniz nezaretinde ara ile yola karak frenleme yapnz. Aracn frenleme esnasnda bir tarafa ekip ekmediini kontrol ediniz. yerine takarak bijonlar

38

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1. Fren diski arata nereye baldr? A) Teker gbeine B) Janta C) Kampanaya D) Kalipere Aadakilerden hangisi kaliper eididir? A) Tam kaliper B) Tek etkili kaliper C) Sabit kaliper D) Ak kaliper Fren balata malzemesi aadakilerden hangisidir? A) Bezli B) Ahap C) Asbest D) Plastik Diskli fren sistemlerinde bulunan kontrol supabn grevi aadakilerden hangisidir? A) Arka fren sistemine giden basnc kontrol eder. B) n fren sistemine giden basnc kontrol eder C) Arka ve n frenlerin ayn anda tutmamasna engel olur. D) Hat basnc belirli seviyeye eriinceye kadar frenin uygulanmasn engeller. Renleme srasnda aracn bir tarafa ekmesinin muhtemel sebebi aadakilerden hangisi deildir?

2.

3.

4.

5.

A) B) C) D)
6.

Balatalar yalanmtr. Lastik havalar eit deildir. Fren pabular arpktr. Hidrolik svs azalmtr.

Fren sisteminde oluan kinetik enerjiyi, balatalara srtnme yzeyi oluturarak s enerjisine dnmesini salayan fren sistemi eleman aadakilerden hangisidir? A) Fren diski B) Merkez pompas C) Kaliper D) Reglatr Aadaki ifadelerden doru olanlara D, yanl olanlara Y harfi yaznz. 7. ( )ten havalandrmal fren diskleri disk dndke hava kanatklar sayesinde diskin daha hzl soumasn salar. 8. ( )Diskli frenlerde el freni mekanizmasn yerletirmek kampanal frenlere gre daha kolaydr. 9. ( )Diskli frenler hava ile temas halinde olduundan frenleme annda daha ksa srede sour.

39

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3


AMA
Fren merkez pompasnn onarmn ara katalouna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Fren sisteminde hidrolik basn nerede oluturulur? Aratrnz. Merkez pompasndaki teknolojik gelimeleri aratrnz. Atlyenizde bulunan aralar ve maketler zerinden diskli fren sistemini inceleyiniz. Arkadalarnza sunmak zere bir rapor hazrlaynz.

3. FREN MERKEZ POMPASI


3.1.Grevleri
Fren devrelerinde basn hazrlamak, Fren pedal brakldnda basnc hzla drmek, Scaklk dalgalanmalarnn fren svs hacminde neden olduklar deiiklikleri dengelemektir.

3.2.Genel Yaps ve Paralar


Fren merkez silindiri dkme demirden yaplr. Aracn asisine tespitini salamak iin zerine delik almtr. Bu sistemde pistonlarn her biri ayr frenlere kumanda etmektedir. Merkez silindiri ierisinde genellikle birden fazla piston vardr. Her pistonun hidrolik deposu by pass delii ve doldurma delii ayrdr. ekil 3.1 de bir merkez pompas grlmektedir.

40

Depo Merkez silindirinin zerinde fren hidroliinin doldurulmas iin plastik hazne vardr. Hazne kapa zerinde bulunan bir delik ile hidrolik sv zerine atmosfer basncnn etki etmesi salanmtr.

ekil 3.1: Fren Merkez Silindiri

Piston Fren hidroliini tekerlek silindirine ileten elemandr. Pistonun n taraf bir lastik segmana dayandrlmtr. Lastik segmann grevi sznty nlemektir. Pistonun arka tarafna ise ikinci bir lastik segman daha taklmtr. Merkez silindirinden darya svnn szmasn engeller. Pistonun silindirden kmamas iin bir dayanma plakas konulmu ve elik segmanlar tarafndan yerine tespit edilmitir. Pistonun bir taraf pedal itme ubuuna baldr. Pedal kuvveti bu itme ubuu vastas ile pistona iletilir. Pistonun dier tarafnda ise piston geri getirme yay bulunur. ek Valf (Kontrol Supab) Tek ynl alan bir supaptr. alma srasnda piston, nnde bulunan fren hidroliini ek valfn iinden fren hidrolik borularna ve tekerlek silindirlerine gnderir. Pedal brakldnda fren pabularnn geri getirme yaynn salad kuvvetin etkisi ile borulardaki sv ek valftan geerek tekrar merkez silindirine geri dner. Svnn basnc merkez silindirindeki yayn geriliminin altna dt zaman yay ek valf yerine oturtarak borulardaki basn muhafaza edilmi olur. Bylece bir sonraki frenleme srasnda hareketin geciktirilmeden iletilmesine imkn salanr.

41

Not: Fren devrelerinden biri arzalandnda; Pedal hareket etme mesafesi artacaktr. Durma mesafesi nemli derecede artacaktr.

3.4. Hidrovan Grevleri


Emme manifoldu vakumu ile atmosferik basn arasndaki basn farkndan yararlanlarak frenleme srasnda srcnn uygulam olduu fren pedal kuvvetini artrr.

3.5.Hidrovan Yaps ve almas

ekil 3.2: Hidrovan Yaps

Hidrovak bir diyafram, piston geri getirme yay, fren pedalna bal olan itme ubuu zerindeki bir piston, valf, vakum rekoru ve d hava kanalndan olumaktadr. Piston kolu ayn anda merkez silindirinin itme ubuu konumundadr. Diyaframn bir yzne devaml vakum etkirken, dier yzne ak hava basnc veya almad durumlarda vakum etkimektedir. Diyaframn merkez silindiri tarafna sabit basn odas, dier tarafna da deiken basn odas denir.

42

3.6. Fren Merkez Silindiri ve Hidrovan Arzalar


Hidrolik Seviyesinin Azalmas Merkez silindirinin deposunda atlak veya fren hatlarnda kaaktan kaynaklanr. Bunun sonucu olarak frenleme etkisi tamamen veya ksmen azalr. Merkez Silindiri veya Pistonlarnn Anmas Hidrolik svnn piston arkasna sznt yapmasna ve basncn istenen deere ulaamamasna neden olur. Merkez Silindiri Geri Getirme Yaylarnn Krlmas Fren pedalna kuvvet uygulanmad zaman pistonlar geriye geri getirme yaylarnn kuvveti ile gelir. Yaylar grevini yapmad zaman kontrol supab yerine oturmayacandan sistemde gerekli basn korunamaz. Bunun sonucu olarak tekrar frene bastmz zaman frenler ge devreye girer. Kontrol Supab Arzal Kontrol supab grevini yapmadnda sistemde korunmasn istediimiz basn oluturulamayaca iin frenler ge devreye girer. Merkez Pistonu Lastik Segmanlar Arzal Lastik segmanlarn anmas veya hasar grmesi durumunda, frenleme esnasnda basnl hidrolik pistonun arka tarafna szar. Bundan dolay etkili frenleme salanamaz. Hidrovan Diyafram Delik veya Yrtlm Diyaframn iki taraf arasnda basn fark oluamayacandan sadece pedal kuvveti ile frenleme yaplr. Frenleme kuvveti azalr, durma mesafesi artar. Hidrovan Vakum veya D Hava Supaplardan Birisinin Arzalanmas Vakum supab arzal ise deiken basn odasna vakum uygulanmayaca iin frenlerden ayamz ektiimiz zaman diyafram basn farkndan dolay merkez pompasna doru kuvvet uygulamaya devam eder. Bunun sonucu olarak pedaldan ayamz ektiimiz halde frenleme az da olsa devam eder. D hava supab arzal ise deiken basnl odaya d hava basnc etkimeyeceinden diyafram iki yz arasnda bir basn fark olumaz. Sadece pedal kuvveti ile frenleme yaplm olur. Hidrovak Geri Alma Yaynn Arzalanmas Yay arzalandnda diyafram bo konumda tam olarak geri gelemez. Etkili frenleme yaplmaz.

43

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Srcnn ikayetlerini dinleyiniz ve deerlendiriniz. Srcnn

neriler
fren sistemi ile ilgili ikayetlerini dinleyiniz ve not alnz. Yapacanz bakm ve onarm ilemleri iin retici firma talimatlarna (kataloa) uyunuz.

Yol testi yapnz.

Yol testine kmadan nce gvenlik tedbirlerini alnz. Src ile yol testine karak ikayetleri beraberce tespit ediniz.

Fren merkez pompasnn arzasn tespit ediniz. Fren merkez pompas ve hidrova ara zerinden sknz.

Merkez pompas arzasn modl bilgi sayfalarndan merkez pompas arzalar blmne bakarak tespit ediniz. Fren pedalna basarak sistemdeki vakumun yok olmasn salaynz. Fren hidrolik borularn ve hidrovak balantlarn sknz. Hidrolii bir kaba doldurunuz. Merkez pompasn ara zerinden alnz. Hidrova asiye balayan cvatalar sknz.

Fren merkez pompasn sknz.

Merkez balaynz. Bir

pompasn ile

mengeneye silindiri pensi ile

tornavida

merkez segman

pistonunu

itiniz,

segman alnz ve pistonu karnz. Koruyucu pul, lastik segman ve kontrol supap yayn karnz.

44

Sktnz paralar temizleyiniz. Fren merkez pompas ve hidrovan kontrollerini yapnz. Anm veya bozulmu paralar yenisi ile deitiriniz. Hidrolik silindirin i yzeyi,kontrol supab, piston yzeyleri bozulmu ise yenisi ile deitiriniz. Hidrolik silindirden ya szyorsa silindiri komple deitiriniz. Hidrolik silindiri ile hidrovak gvdesi arasndaki conta ve ya keesi her sklmede deitirilmelidir. Onarm iin yedek paralar belirleyip temin ediniz. Yaplan bildiriniz. Ara sahibi veya yedek para departmanndan salaynz. Fren merkez pompasn tak Merkez pompasnn i yzeyi ve paralarn hidrolik ile yalaynz. Merkez pompasnn iine kontrol supab ve geri getirme yayn taknz. Srasyla primer lastik segman,sekonder lastik segman ve rondelay yerletiriniz. Tornavida ile pistonu bastrarak tespit segmann taknz. Yeni bir toz lastii taknz. Merkez Fren merkez pompas ve hidrova ara zerine taknz. pompas tespit cvatalar vastasyla merkez pompasn taknz. Hidrova asi erevesi zerindeki yerine taknz. temin edilmesini kontroller sonucunda deitirilecek paralar ara sahibine

45

Tespit civatalarn uygun tork deerine gre sknz. Hidrolik fren borularn taknz. Hava giri borusunu kontrol supabna balaynz. Fren sisteminin havasn alnz ve hidrolii tamamlaynz. Merkez pompasn fren hidrolii ile doldurunuz. Fren pedaln pompalayarak k basl tutunuz. Merkez pompas rekorunu geveterek havann kmasn salayn ve hava bitince rekoru sknz. Pedal tekrar pompalayarak basnl hidrolik gelinceye kadar bu ileme devam ediniz. Merkez pompasnn hava alma ilemi bittikten sonra her tekerlekten ayr ayr hava alnz. Ara zerindeki fren sistemini test ediniz. Ara zerinde fren sisteminin normal alp almadn kontrol ediniz.

46

LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRME


1. Aadakilerden hangisi merkez pompasnn grevlerinden deildir? A) Fren devrelerinde basn hazrlamak B) Fren pedal brakldnda basnc hzla drmek C) Scaklk dalgalanmalarnn fren svs hacminde neden olduklar deiiklikleri dengelemek D) Fren sistemi elemanlarnn abuk soumasn salamak 2. Fren merkez pompasnn i yzeyi anrsa ne olur? A) Sistem hava yapar B) Basn ykselmez C) Ara bir tarafa eker D) Balatalar anr 3. Motor vakumu ile atmosferik basn arasndaki basn farkndan yararlanlarak frenleme srasnda uygulanan pedal kuvvetini artran para aadakilerden hangisidir? A) Fren merkez pompas B) Hidrovak C) Fren diski D) Kaliper 4. Hidrovakta bulunan diyaframn merkez silindiri tarafna ne denir? A) Sabit basn odas B) Deiken basn odas C) Ses odas D) Fren odas Aadaki ifadelerden doru olanlara D, yanl olanlara Y harfi yaznz. 5.( )Hidrovak diyaframnn sabit basn odasna vakum etki etmektedir. 6.( ) Diyaframn iki taraf arasnda basn fark olumadnda sadece pedal kuvveti ile frenleme yaplr. 7.( )Fren merkez silindiri geri getirme yaylarnn krldnda fren basnc artar.

47

RENME FAALYET4 RENME FAALYET4


AMA
Hidrolik modlatr, elektronik kontrol nitesi ve sensrlerin onarmn ara kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabilecektir.

ARATIRMA
Ara frene ani basld zaman zellikle slak zeminlerde neden yan dner veya yoldan kar? Aratrnz. ABS nedir? Ne gibi avantajlar salar? ECU ne anlama gelir? Aratrnz. Arkadalarnza sunmak zere bir rapor hazrlaynz.

4. TEKERLEKLERN KLTLENMESN NLEYC SSTEM (ABS)

ekil 4.1: ABS Devre emas

48

Islak veya kaygan zeminde src aniden frene bast zaman aracn kaymas ok kolaydr. Frenlerin aniden devreye sokulmas tekerleklerin kilitlenerek kaymasna neden olur. Ara hareketine devam etmekle kalmaz, istikamet dengesi ve direksiyon hakimiyeti de kaybolur. Byle bir durumda aracn frenlerini devaml deil, ara ara pompalayarak aracn dengesini koruyabilir direksiyon hkimiyetini kaybetmeyebilirsiniz. Ancak bu durumda da durma mesafeniz ok artacaktr.

4.1.Hidrolik Modlatr
Elektronik kontrol nitesinden alnan sinyal ile tekerleklerin kilitlenmesi durumunda frenlere giden hidrolik basnc snrlar veya tamamen keser. Sinyal alnmad zaman fren sisteminin normal almasna msaade eder. Giri ve k kanal saysna gre hidrolik modlatrler aadaki gibi snflandrlr: 2 Kanall: Bu tr modlatrler ar vastalarda veya kamyonet gibi aralarda kullanlmaktadr. Sadece arka iki tekerlee kumanda edilir. 3 Kanall: Bu tr uygulamalarda n sa ve sol tekerleklere ayr ayr, arka iki tekerlee beraber kumanda edilir. 4 Kanall: Bu sistemde her tekerlee ayr ayr kumanda edilir. Beraber alt paralara gre modlatrler aadaki gibi snflandrlr: Standart: Hidrolik modlatr ile fren merkezi ayr paralardan oluur. Maliyetleri dktr. Entegre: Merkez pompas ile hidrolik modlatr birleiktir. Daha kk ve kullanl olmalarna ramen maliyetleri yksek ve bakm zordur. 4.1.1.Yaps ve almas Elektronik Kontrol nitesi (ECU)nin kontrol ile alan hidrolik modlatr tekerleklere iletilen hidroliin ynlendirdii selenoid valflar, motor, hidrolik pompa, basn drme nitesi ve hidrolik akmlatrden oluur. Basn Drme nitesi; Fren silindirinden geri dnen fren hidrolii iin rezervuar (depo) ve rezervuardaki hidroliin fren ana merkezine gnderilmesini salayan bir pompadan ibarettir. Elektronik kontrol nitesinden gelen sinyallere gre basn drme, tutma veya ykseltme konumlarndan birini seer. Rezervuar ve pompa ise basncn drlmesi ile fren hidrolii fren silindirinden geri dner ve pompa tarafndan fren ana merkezine gnderilir ve kumanda rezervuarn doldurur. Pompa motor tahrikli ve plancr tip bir pompadr.

49

4.1.2.almas Normal Frenleme Esnasnda (ABS almyor) Normal frenleme esnasnda elektronik kontrol nitesi selenoid bobinlerine bir sinyal gndermez. Bylece konumlu valf, bir geri getirme yay tarafndan aaya itilir ve portlardan biri kapanrken dieri ak kalr. Fren pedalna basld zaman, fren merkezinin gnderdii basnl hidrolik konumlu selenoid valfn zerinden fren silindirine geer. Hidroliin pompa tarafna gemesi ek valf tarafndan nlenir. Fren pedal brakld zaman tekerlek silindirinden gelen hidrolik, fren ana merkezine ek valf zerinden geerek geri dner. Frenler Kilitlendiinde Acil frenleme srasnda drt tekerlekten herhangi biri kilitlenmek zereyken ECUa gnderilen sinyaller ile tekerlek kilitlenmekten alkoyulur ve daha sonra frenlemenin devam etmesi salanr. Basn Drme An Bir tekerlek kilitlenmek zereyken, ECU selenoid bobinine akm gndererek gl bir manyetik kuvvet elde edilir. Valf alarak hidrolik, fren merkez silindirine dner ve rezervuar tanka dolar. Ayn zamanda pompa motoru ECUa gelen bir sinyalle almaya balar ve fren hidroliini rezervuardan fren merkezine geri gnderir. Sonu olarak tekerlek silindiri iindeki hidrolik basn derek tekerleklerin kilitlenmesi engellenmi olur. Basn Tutma An Tekerlek hz sensrnden gelen sinyal ile tekerlein kayma yapmad tespit edildiinde ECU tarafndan konumlu valfa gnderilen akm iddeti drlr. Bu durumda selenoid valfde oluan manyetik kuvvet azalr. konumlu valfn geri getirme yaynn etkisi ile valf tarafndan portlar kapatlr. Bunun sonucu olarak tekerlek silindirindeki basn korunur. Basn Ykseltme Konumu Fren silindiri iindeki basncn daha byk frenleme kuvveti elde etmek amac ile ykseltilmesi gerektiinde ECU konumlu valfa akm gndermez. Manyetik kuvvet ortadan kalkarak portlar alr ve fren ana merkezinden gelen hidrolik portlardan geerek tekerlek silindirlerine gider. Hidrolik basncn ykseltilme oran basn ykseltme ve tutma konumlarnn tekrarlanmasyla kontrol edilir.

50

4.2.Sensrler
4.2.1.Tekerlek Hz Sensr 4.2.1.1.Grevi Bal olduu tekerlek poryasnn hzn lerek ECUya sinyal gnderir. 4.2.1.2.Yaps ve almas

ekil 4.2: Tekerlek Hz Sensr

n ve arka tekerlek hz sensrleri bir daimi mknats bobin ve ekirdekten meydana gelirler. n tekerlek hz sensrleri direksiyon mafsalna, arka tekerlek hz sensrleri aks taycsna sabitlenmitir. Dili rotorlar n tahrik aftlarna ve arka tekerlek poryasna balanmlardr ve tek bir eleman gibi dnerler. Her rotorun d evresinde trnaklar bulunur. Bu yzden rotor dnerken rotorun dnme hzyla orantl bir frekansa sahip bir voltaj retilir. Bu voltaj ECUyu tekerlek hzndan haberdar eder. 4.2.2.Yavalama Sensr 4.2.2.1.Grevi Drt tekerlekten tahrikli aralarda frenleme srasnda aracn yavalama orann alglar ve bu sinyalleri ECUya gnderir. ECU bu sinyalleri kullanarak hassasiyetle yol yzey koullarna karar verir ve gerekli kontrol lmlerini yapar. 4.2.2.2.Yaps ve almas Yavalama sensr, iki ift LED (k yayan diyot) ve foto transistor ile bir kanall plaka ve bir sinyal dnm devresinden meydana gelmitir. Binek aralarda bagaj ksmna dier aralarda ise motor blmesine yerletirilir. Aracn yavalama oran deitii zaman kanall plaka yavalama oranna uygun olarak aracn boylamsal yn boyunca sallanr. Kanall plaka zerindeki kanallar LEDlerden

51

fototransistre gelen keserek fototransistr aar ve kapatrlar. Bu transistrlarin ap kapanmasyla yavalama oran drt ayr seviyeye blnr ve bu ECUya sinyal olarak gnderilir.

4.3.Elektronik Kontrol nitesi


ECU, frenleme srasnda tekerleklerin dnme hzndaki deiikliklerden, tekerlek ve yol yzeyi arasndaki kayma artlarna karar verir ve tekerleklerin hzn en uygun bir durumda kontrol edecek ekilde, disk fren silindirlerine en uygun hidrolik basnc gndermek iin ABS kumanda grubunu kontrol eder. ECU ayn zamanda, balang kontrol fonksiyonu, diagnostik kontrol, hz sensr kontrol fonksiyonu ve arza saklama fonksiyonunu ierir.

52

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar
Srcnn ikayetlerini dinleyiniz ve deerlendiriniz. Srcnn

neriler
fren sistemi ile ilgili ikayetlerini not alnz. Yapacanz bakm ve onarm ilemleri iin retici firma talimatlarna (kataloga) uyunuz.

Hidrolik modlatr elektronik kontrol nitesi yapnz. ve sensrlerin kontroln

Diagnostik prizi kullanarak test cihazn tata balayp kod numarasn girerek ABS ECUsu ile balant kurunuz. Ara katalogunda verilen ilem srasn takip ederek gerekli kontrolleri yapnz.

Hidrolik modlatr ara zerinden sknz.

Hidrolik modlatre bal olan hidrolik borularn sknz. Sistemdeki hidrolik yan boalmamasna dikkat ediniz. Hidrolik modlatr araca tespit eden balant vidalarn sknz. ve kablo balantlarn

Elektronik kontrol nitesi ve sensrleri sknz.

Elektronik

kontrol

nitesinin

kablo

balantlarn sknz. Elektronik kontrol nitesini araca tespit eden balant vidalarn sknz. Fren pedal konum sensrn sknz. Yavalama sensrn ara zerindeki yerinden sknz. Devir sensrlerini tekerlekteki balant noktasndan sknz.

53

Arzal paralar belirleyiniz ve temin ediniz.

Test cihaznn vermi olduu bilgiler nda tamir kataloglarnda belirtilen tekerlek devir sensrlerinin deerlerini bulunuz ve ohmmetre kullanarak kontrol ediniz. Tamir edilemeyen paralar ara sahibine bildiriniz. Gerekli paralar temin ediniz.

Elektronik kontrol nitesi ve sensrleri taknz.

Kataloglarda verilen ilem srasn takip ediniz. Yanl balant riskini ortadan kaldrmak amacyla tekrar bir kontrol yapnz.

Hidrolik modlatr taknz.

Hidrolik

modlatrn

yann

boalmamasna dikkat ediniz. Hidrolik modlatr rekor balantlarn yaparken gsteriniz. Fren Fren sisteminin havasn alnz ve hidrolii tamamlaynz. hidrolik borularn skm olduunuz ekilde yerine taknz. Hava almadan nce fren hidroliini tamamlaynz. Merkez pompasna en yakn noktadan hava alma ilemine balaynz. Hidroliin yere akmamas iin bir kap kullannz. Ara zerindeki fren sistemini test ediniz. Test cihazn balayarak sistem testi yapnz. Gerekiyorsa yol testi de yapnz. di kaptrmamaya zen

54

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1. Elektronik kontrol nitesinden alnan sinyal ile tekerleklerin kilitlenmesi durumunda frenlere giden basnc snrlayan veya tamamen kesen tekerleklerde kilitlenmeyi engelleyen sistem eleman aadakilerden hangisidir? A) Tekerlek hz sensr B) Hidrolik modlatr C) Yavalama sensr D) Kaliper 2. ECUya giden sinyal sisteminde bir arza meydana gelirse ECUdan kumanda grubuna giden elektrik akm kesilerek ve fren sisteminin normal grevine devam etmesini salayan fonksiyon aadakilerden hangisidir? A) Balang kontrol fonksiyonu B) Arza saklama fonksiyonu C) Diagnostik kontrol D) Basn drme fonksiyonu Aadaki ifadelerden doru olanlara D, yanl olanlara Y harfi yaznz. 3. ( )Yavalama sensr drt tekerden tahrikli aralarda frenleme srasnda aracn yavalama orann hisseder ve bu sinyalleri ABS ECUsuna gnderir. ( ) n ve arka tekerlek hz sensrleri, bir daimi mknats, bobin ve ekirdekten meydana gelirler. ( ) ECUdan kumanda grubuna giden elektrik akm kesildiinde, fren sistemi normal grevine devam edemez.

4.

5.

55

RENME FAALYET5 RENME FAALYET5


AMA
Haval fren sistem elemanlarnn kontrol, bakm ve onarmn ara katolouna ve standartlara uygun olarak yapabilecektir.

ARATIRMA
Haval fren sisteminin hangi aralarda kullanldn aratrnz. Haval fren sistemi elemanlarnn neler olduunu atlyenizde bulunan haval fren sistemi maketleri zerinden ve servislerden aratrnz. Arkadalarnza sunmak zere bir rapor hazrlaynz.

5. HAVALI FREN SSTEMLER


Tatlarn hz ve arlklarnn artmasyla hidrolik fren sisteminin yetersizlii ortaya kmtr. Bu nedenle zellikle byk hacimli ve yksek hzl tatlarda kullanlmak zere eitli g yardml fren sistemleri gelitirilmitir. Byk hacimli aralar iin en yaygn kullanlan haval fren sistemleridir. Haval frenler, az bir kuvvetin uygulanmas ile en iyi frenlemeyi salamak zere tasarlanmtr.

5.1.Haval Fren Sisteminin Yaps ve Paralar

ekil 5.1: Haval Fren Devre emas

56

Haval fren sisteminde basnl hava motordan hareket alan bir kompresr tarafndan retilir. Haval fren sistemine sahip aralarda genellikle pistonlu tip kompresrler kullanlr. Basnl hava eitli yardmc elemanlarla fren tekerlek mekanizmalarna iletilir. Basn kuvveti balatalara aktarlarak frenleme salanr. Haval fren sistemi kompresr, basn regltr, fren pedal valf, fren krkleri, hava tahliye valflar, el fren valflar, su tahliye valflar, hava tanklar ve emniyet valflarndan olumaktadr. ekil 5.1.de haval fren sistemi ematik olarak grlmektedir. 5.1.1.Kompresr 5.1.1.1.Grevi ve Genel Yaps Haval fren sisteminin altrlmasnda gereken basnl hava bir kompresr tarafndan salanr. Kompresr hareketini krank milinden alr. Tek veya iki pistonludur, ancak ounlukla iki pistonlu kompresrler kullanlr. Havann kompresre temiz bir ekilde girmesini temin etmek iin giri valf zerine bir hava filtresi yerletirilmitir. Kompresrn soutulmas hafif hizmet tipi aralarda hava ile ar hizmet tipi aralarda ise su ile yaplr. Kompresr, motor yalama sistemi yardmyla yalanr. ekil 5.2. de haval fren sisteminde kullanlan bir kompresr grlmektedir. Kompresrlerin silindir hacimleri 150 cm3 ile 500 cm3 arasnda deiir. Devirleri ise 1500-3000 d/ddr. Saladklar basn ise 711 bardr. Kompresr motor alt srece almaya devam eder. Ancak ok diskli kavrama kullanlan tiplerinde ise kompresr krank milinin motor ile irtibat istenildiinde kesilebilmektedir. 5.1.1.2.almas Kompresrn almas motorun almasna benzemektedir. Kompresr, ortamdan ald havann basncn ykselterek bir tankta depolanmasn salar. ok diskli kavrama ile hareket alan kompresrde alma basnc (sistem) belirli bir deere ulatnda kompresr krank milinin hareketi kesilir. ok diskli kullanlmayan haval frenlerde ise reglatr tarafndan kompresrn kndan alnan hava tekrar kompresr giriine gnderilerek kompresr boa altrlr. Sistemdeki hava basnc sistem basncnn altna dt zaman ok diskli kavrama kompresrn krank miline tekrar hareket verir veya kavrama kullanlmayan sistemlerde kompresr k tekrar sisteme alr. 5.1.2.Basn Reglatr 5.1.2.1.Grevi ve Genel Yaps Haval fren sisteminin eitli paralar genellikle kompresrn depolara gnderdii basntan daha dk basnta alrlar. Bu nedenle, fren sisteminin baz hatlarna iletilecek basnl havann nceden belirlenmi deerde kontrol altnda tutulmas gerekir.

57

5.1.2.2.almas

ekil 5.3: Basn Reglatrnn alma Durumlar

Motorun ve kompresrn almasyla birlikte sisteme hava dolmaya balar. Balangta hava, basn drme valfnn giri portuna, daha sonrada k datm hattna geer. k hattndaki basn belirtilen deere ulatnda, pistonun alt ksmndan etki eden basn, pistonu bir miktar yukar kaldrr ve giri valfn kapatarak havann datm devresine gemesini nler. Datm hattndaki basn, valf kontrol yay ile ayarlanan deeri getiinde pistonu biraz daha yukar kaldracaktr. Bu durumda pistona bal ii oyuk mil de yuvasndan yukar doru kayacaktr. Hattaki basnl hava bu delikten yukar doru kacak ve pistonun st ksmndaki dey kanallardan atmosfere kacaktr. Servis hattnda basncn dmesiyle birlikte piston, yay etkisiyle aa doru hareket eder. nce egzoz valfnn kapanmasn salar. Birka frenlemeden sonra da giri valfn aar ve sistem tekrar arj edilmeye balar. 5.1.3.Fren Krkleri 5.1.3.1.Grevi ve Genel Yaps Basnl havann itme kuvvetinden yararlanlarak fren pabular kampanaya doru itilir ve frenleme salanr.

58

ekil 5.4:Pistonlu Tip ve Diyaframl Tip Hava Kr

Her teker iin bir hava kr vardr. Fren hava krkleri piston, yay, gvde ve pistona bal piston itici kollarndan ibarettir(ekil 5,4). 5.1.3.2.almas Fren pedalna basld zaman basnl hava fren pedal supab ve hava tahliye supabndan geerek fren krnde bulunan pistonu iter. Pistona bal olan kol ve ayar kolu vastas ile frenleme salanr. Fren pedalna basma miktarna bal olarak pistonun itilmesi deiir ve bylece istenilen kuvvette bir frenleme yaplm olur. Fren yapldktan sonra fren hava basnc ortadan kalkar. Yay pistonu iterek geriye eski durumuna getirir. 5.1.4.Hava Tahliye Valflar 5.1.4.1.Grevi ve Genel Yaps Frenlemenin sona ermesinden sonra tekerleklerin ksa srede serbest kalmasn salamak amacyla kullanlr. zellikle fren odalarnn ayak ve el ile kumandal valflardan ya da role valfden uzakta bulunduu sistemlerde fren odalarndaki havann en ksa srede ve en ksa yoldan ak havaya atlmas bu valflarla yaplr.

59

5.1.4.2.almas

ekil 5.5: Hava Tahliye Valfnn almas

Frenleme Fren pedalna basldnda basnl hava st diyafram odasna girer ve diyafram milini aa doru iterek k valfn kapatr. Yksek basnl hava diyafram ularndan fren odalarna geer. Denge Durumu Giri portundan k portuna gemekte olan hava diyaframn alt ksmna dolar. Diyaframn alt ve st ksmndaki hava basnc eitlenir eitlenmez diyafram yay diyaframn st ksmlarn yuvasna oturtur. Bylece hem giri ve hem de k portu kapatlm olur. Bu durumda fren odasna ilave hava giremez ve fren odasndan da darya kamaz. Frenleme belirli bir seviyede sabit tutulmu olur. Serbest Pozisyon Pedal zerine uygulanan kuvvet kaldrldnda diyaframn giriindeki basn der. Fren odasnda skan havann basnc ile diyafram yukar kaldrlr. k valf alarak skm hava atmosfere atlr. 5.1.5.Fren Pedal Valflar 5.1.5.1.Grevi ve Genel Yaps Ayak pedal ve buna bal olarak alan valf, pedala basma miktar ile orantl olarak depodan fren sistemine geen havann basncn dzenleyerek geiini salar. Ayn zamanda, frenlemenin tatbik edilmesi srasnda frenleme ile orantl olarak src ayana bir reaksiyon verir.

60

5.1.5.2.almas

ekil 5.6: Fren Pedal Valfnn alma emas

Frenin Tatbiki Ayak pedalna baslarak piston hareket ettirilir. Pistonun hareketi ile girik valf kapatlr. Pedaln biraz daha ileriye doru hareketiyle pistonlar ayn anda giri-k valflarn yuvasndan kaldrr ve basnl hava, depodan n ve arka sistemin fren odalarna gider. Dengeleme Basnl havann fren odalarna gemesiyle alt ve st pistonlarn altnda basn oluur. Pistonun altnda oluan hava basnc ile pistonun st ksmndaki yay basnc dengelenir. Valf tayclar geri itilerek giri valflar kapatlr. Bylece basnl havann fren odalarna geii, yeniden pedala daha fazla baslncaya kadar kesilir. Ayn anda k valf kapal kalr. Valflar daha sonra st pistonun alt ve st ksmnda eit kuvvetlerin olumasyla dengede kalr, fren hattndaki basnta sabit tutulmu olur. Pedaldan ayan bir miktar ekilmesiyle valf yay basnc azalr. Yay basnc ve hava basnc yardmyla pistonlar ve valf tayclar yukar kalkar. Bu durumda giri valfi kapal kalrken k valfi alarak fren odalarndan gelen basnl havay dar atar. Havann dar atlmas pedala baslma miktar ile orantl olarak dk basn pozisyonunda denge salanncaya kadar devam eder.

61

Frenin Serbest Kalmas Pedaldan ayak ekildiinde st ve alt pistonlarla valf tayc en st pozisyonuna kar. Balangta bu giri-k valfinin giri yuvalarnn kapanmasna yol aar. Pistonlarn ve valf nitesinin daha yukar kmasyla egzoz valflerinin almas salanr. Bylece her iki fren devresindeki havada atmosfere kar ve fren serbest kalr. 5.1.6 El Fren Valfleri 5.1.6.1 Grevi ve Genel Yaps El fren valfleri sistemdeki basnl havann tekerleklere iletilerek tekerleklerin kilitlenmesini ve aracn durmasn salar. Basnl havann hava hcrelerine gemesini salayan tek konumlu bir valfdir. Sistemin almas esnasnda kapal kalr. 5.1.6.2.almas

ekil 5.7: El Fren Valfinin almas

Arac bir yere sabitlemek amacyla el ile kumanda edilebilen kol ekilerek tek ynl valf alr sistemdeki basnl hava fren odalarna gnderilir. Ayn anda mekanik olarak fren pabular kilitlenir ve daha sonra fren odalarndaki basnl hava, hava tahliye valfleri tarafndan boaltlr. Bylece hava yardml mekanik el freni tatbik edilmi olur. 5.1.7.Su Tahliye Valfleri 5.1.7.1.Grevi ve Genel Yaps Skan ve sna hava ierisindeki su buhar zamanla younlaarak suya dnr. Hava deposunun alt ksmda biriken suyun zaman zaman boaltlmas gerekir. Bunun iin su tahliye valfi kullanlr.

62

Hava depolarnn alt ksmna monte edilmitir. Basit bir yapya sahiptir. El ile kumanda edilebilir. Basn Emniyet Valfi Fren devresini ar basntan korumak amacyla sistemin eitli ksmlarna (kompresr silindir kapana, depo arj sistemine veya kompresr ile depo arasndaki boru hatt zerine gibi) basn emniyet valfleri yerletirlir.

ekil 5.8: Basn Emniyet Valfi

Basn ar ykseldiinde basn etkisi emniyet valfinin kresel ban iterek yay kuvvetini yener. Bu ekilde basnl hava ak havaya boalr. Basn tekrar dtnde yay basnc etkisi ile kapanan emniyet valfi devredeki havann ak havaya kn engeller, normal devreye akmasn salar. Fren Boluk Ayarlaycs Fren balatalarnda meydana gelecek anmalarn dourduu boluk miktarnn ayarlanmas iin boluk ayarlayclar kullanlr Ayarlayc bir kol eklindedir ve frenleme srasnda ayn zamanda bir levye gibi alarak frenlemenin meydana gelmesine yardm eder. Frenlerin almas srasnda kol pabular amaya alan eksantrik ile birlikte dner. Eksantriin dnmesi ile pabular aarak frenlemenin meydana gelmesini salar. Ayarlayc kolun zerinde fren pabu ayarnn yaplmas iin bir ayar vidas vardr. Bu ayar vidas ieride sonsuz vida gibi alarak ark dndrr. Sonsuz vida arknn dndrlmesi ile kendisine bal bulunan eksantrik ksmen dnmek zorunda kalr ve fren pabularn bir miktar aarak kampanaya yaklatrr. Bylece anmann dourduu boluk eksantriin dndrlmesi ile karlanm olur.

63

5.3 Haval Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri


Arza Frenleme zayf Sebebi Fren ayar dktr. Balata ve kampanalar anmtr. Fren hava odalarnda kaak vardr. Fren hava basnc dktr. Hatlarda tkanklk ya da daralma vardr. Giderilmesi Ayar yeniden yapnz. Fren pabu ayar yapnz. Fren hava odalarn kontrol ediniz. Piston segmanlarn veya lastiklerini gerekirse deitiriniz. Basnl havann devresini kontrol ediniz. Kaaklar giderin ve basn dklnn sebebini tespit ediniz. Hava boru ve hortumlarn kontrol ediniz, gerekli grlenleri deitiriniz. Fren balatalar yalanmtr. Balatalar temizleyiniz, kurutunuz ve zmparalaynz. Kampanay tornalaynz veya deitiriniz. Fren pedal valfini kontrol ediniz gerekiyorsa deitiriniz. Filtreyi temizleyiniz veya deitiriniz. Boru rekorlarn ve balantlarn kontrol ediniz. lgili valfi tespit ediniz ve deitiriniz. Kay gerginliini ayarlaynz.

Fren kampanas eilmitir. Fren pedal valfi arzaldr.

Hava filtresi tkanmtr. Boru ve balantlarda kaak vardr. Sistem valflerinde birisi veya birka arzaldr. Depolardaki hava basnc dk kalyor. Kompresr kasnak kay karyor.

64

Kompresr arzal. Frenler almyor. Fren sisteminde yeterli hava basnc yoktur. Hava boru ve hortumlarnda tkanklk vardr. Fren pedal valfi arzaldr. Frenler ayarszdr. Balatalar yalanmtr. Frenler ani kavryor. Pabu geri getirme yaylar zayf yada krktr. Fren kampanas eilmitir. Frenleme btn tekerleklerde eit deil Fren hava krklerindeki yaylar eit deil ya da zayftr.

Kompresr onarnz. Sistemdeki kaaklar kontrol ediniz ve gideriniz. Tkankl giderin, arzal boruyu deitiriniz. Fren kontrol valfini kontrol ediniz. Frenlerin ayarn yeniden yapnz Balatalar temizleyiniz ve zmparalaynz. Gerekli grlen yaylar deitiriniz. Kampanay tornalaynz veya deitiriniz. Gereken yaylar deitiriniz.

5.4.Haval Fren Sistemlerinde Yaplan Bakm ve Kontroller


retici firma talimatlarna gre fren sisteminde gerekli ayarlar ve periyodik bakmlar (ara katalogunda belirtilen) yaplmaldr. Gnlk almalar srasnda btn devre hortum ve borular gzden geirilmelidir. Hasar ve imeler grldnde derhal deitirilmesi gerekir. Hortum ve borular birletiren btn kaplin ve rekorlarn kontrol edilmesi gerekir.

65

5.5. Elektronik Kumandal Haval Frenler (Ebs/Epb)

ekil 5.10: Elektronik Kumandal Haval Fren Sisteminin alma Prensibi

Fren mesafesini ksaltmak ve kontroll bir ekilde durabilmek amacyla elektronik kontroll haval frenler gelitirilmitir. EBSnin Etki ekli Fren pedal vastasyla belirtilen yavalama isteine gre yavalamann elde edilecei gerekli fren basncn hesaplar. EBS tamamen pnmatik alan iki devreli sistem blmnden ve bunun zerindeki tek devreli elektro pnmatik bir sistem blmnden oluur. Tek devreli elektro sistem blm merkezi bir elektronik kumanda cihazndan, arka aks modlatrnden iki adet ABS valfi, fren deer vericisi n aks iin oransal rleden oluur. Fren deer vericisi fren pedalna basma miktarn belirleyerek kontrol nitesine bilgi gnderir. Ayrca fren pedal konumuna gre havann geiine izin verir. Elektronik Kontrol nitesi Sensrler, arka aks modlatr ve fren deer vericisinden alm olduu sinyaller ile gerekli bilgiyi toplayarak her teker manyetik valfine sinyaller gndererek frenlemeyi kontrol eder. Oransal Rle Valf n aksta uygulanan fren basncn lerek elektronik kontrol nitesine bildirir.

66

ABS Manyetik Valfleri ECU tarafndan belirlenen uygun tekerlek basn sinyalini alarak basnl havann geiini arttrr veya azaltr. Redundans Valfi Pnmatik sistemde bir arza olutuu zaman basncn sabit bir deerde tutulmasn salar. Aks Modlatr Arka aks tekerlek fren basnlarn ler ve kontrol eder. Ayrca arka tekerleklerde bulunan fren balatalar anma sensrlerinden alm olduu bilgiyi kontrol nitesine gnderir. EBS kumandas patinajn ve yavalamann llmesi ve deerlendirilmesi esasna gre alr. Patinaj ve yavalama, llen tekerlek devir saylarndaki deimeler ile belirlenir. Yavalama, akslar arasnda patinaj farkna yol aan bir aks yk deiimine neden olur. EBS bu farklar alglayarak farkl basnlarda fren uygulamasna msaade eder. Bylece patinaj nlenmi olur.

67

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar
Kompresrn bakm ve onarmn yapnz.

neriler
Kompresr kataloga uygun olarak sknz. Kompresrn hava filtresini temizleyiniz, tkanm ise deitiriniz. Kompresr kaynn gerginliini kontrol ediniz, gerekiyorsa ayarlaynz.

Hava tanklarnn bakmn yapnz.

Motor devrini arttrarak emniyet supabnn katalog deerinin stne kp kmadn kontrol ediniz, kyorsa supab deitiriniz. Her tankn boaltma musluunu aarak nem ve suyun darya kmasn salaynz.

Basn reglatrnn bakm ve onarmn yapnz.

Kataloga uygun olarak basn reglatrn sknz. kinci bir manometre balayarak basncn doru olarak llp llmediini kontrol ediniz. Eer basnc yanl llyorsa, basn ayar supabn deitiriniz.

Fren

krklerinin

bakm

ve

Fren pedalna tam basnz. Fren krklerinin skma kelepelerini ve cvatalarnn balant yerlerini sabunlu su ile kontrol ediniz.

onarmn yapnz.

Hava tahliye valflerinin bakm ve onarmn yapnz. El fren valflerinin bakm ve

Kataloga uygun olarak hava tahliye valfini skp, valf bozuk ise deitiriniz. El frenini ekerek el fren valfinin alp almadn kontrol ediniz. Su tahliye valflerini katalogda belirtilen ekilde sknz ve temizleyiniz.

onarmn yapnz. Su tahliye valflerinin bakm ve onarmn yapnz.

68

LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRME


1. Kompresr tarafndan retilen basnl havann fren tekerlek mekanizmalarna iletilerek frenlemenin saland fren sistemi eidi aadakilerden hangisidir? A) Hidrolik fren sistemi B) Mekanik fren sistemi C) Haval fren sistemi D) Elektrikli fren sistemi

2.

Haval fren sisteminde havann nceden belirlenmi deerde kontrol altnda tutulmasn salayan devre eleman aadakilerden hangisidir? A) Basn reglatr: B) Fren krkleri: C) Hava tahliye valfleri D) Fren pedal valfleri

3.

Aadakilerden hangisi fren hava krnn paralarndan deildir? A) Piston B) Yay C) Silindir D) Pistona bal itici kol

4.

Frenlemenin sona ermesinden sonra tekerleklerin serbest kalmasn ksa srede salamak amacyla kullanlan haval fren sistemi paras aadakilerden hangisidir? A) Fren krkleri B) Hava tahliye valfi C) Fren pedal valfi D) Basn reglatr

69

5.

Fren devresini ar basntan korumak amacyla kullanlan valf aadakilerden hangisidir? A) El fren valfi B) Fren pedal valfi C) Hava tahliye valfi D) Basn emniyet valfi

6.

n aksta uygulanan fren basncn lerek elektronik kontrol nitesine bildiren valf aadakilerden hangisidir? A) Fren pedal valfi B) Hava tahliye valfi C) Basn emniyet valfi D) Oransal role valf

7.

Pnomatik sistemde bir arza olutuu zaman basncn sabit bir deerde tutulmas temin eden EBS valfi aadakilerden hangisidir? A) Hava tahliye valfi B) Oransal rle valf C) Redundans valf D) ek valf

Aadaki ifadelerden doru olanlara D, yanl olanlara Y harfi yaznz. 8.( ) Hava gei hattna yerletirilen ve havann tek ynde geiinin gerekli olduu durumlarda kullanlan bir supaba ek valf ad verilir. 9.( )Haval frenler iin gerekli hava zel bir depodan salanr. 10.( )Haval frenlerin srekli bakma ihtiyac yoktur.

70

RENME FAALYET6 RENME FAALYET6


AMA
El freninin bakm ve onarmn ara katalouna ve standartlara uygun olarak yapabilecektir

ARATIRMA
El freninin ne ie yaradn aratrnz. El fren kolunun nereye kumanda ettiini aratrnz. El fren kolu olmadan alan el fren mekanizmas var m? Varsa hangi aralarda kullanldn ve nasl altn aratrnz. Arkadalarnza sunmak zere bir rapor hazrlaynz.

6. EL FREN
6.1.Grevi
El freni, duran bir arac gvenli bir ekilde yerine tespit etmek amacyla kullanlr. El frenine ayn anda park freni de denilmektedir.

6.2.Yaps
6.2.1.Kampanal Fren Sistemlerinde

ekil 6.1: El Fren Levyesi

71

ekil 6.2: El Fren Balantlar

El frenini altrmak zere bir levye vardr. Levye ubuklarla veya kablo balantlaryla arka frenlere ulatrlmtr. El fren kolu ekildii zaman, kablo veya ubuklar arka frenlerdeki bir levyeyi eker. Levyenin st ucu bir pabuca tespit edilmitir. Tespit cvatasnn hemen altna ise bir dayanma lamas yerletirilmitir ve lamann bir taraf el fren levyesine dier taraf ise kar pabuca dayandrlmtr. El freni levyesinin alt ucuna ise kablo ya da ubuk balanmtr.

ekil 6.3: El Fren Kablosunun Pabular le Balants

72

El freninin ekilmesi sonucu kablo, levyenin alt tarafn, sola doru ekince, levye dayanak lamasn pabucu kampanaya dayayncaya kadar sola doru iter. Bu noktadan itibaren levyenin devam eden hareketi dayanak zerinde mesnetlenmesini salar ve levyenin st ksmna cvata ile tespit edilen pabucu saa doru kampanaya dayanncaya kadar hareket ettirir. Levyenin daha da hareket etmesi iki pabuca birden frenleme kuvvetini verir. 6.2.1.1 Transmisyon k Mili zerine Yerletirilen El Freni

ekil 6.4: Transmisyon k Mili zerine Yerletirilen El Freni

Bu el freni mekanizmas transmisyonun k mili zerine yerletirilmitir. k mili el freni dzeninin kampanasn tar ve dndrr. Kampanann iine iki adet fren pabucu yerletirilmitir. Pabular fren dzeninin dnmeyen elemanlarn oluturur. El freni levyesi veya koluna bal olan bir kablo ekildii zaman pabular amaya alr ve frenleme salanr. Kampana pabular tarafndan tutulunca btn hareket hattn sabit tutar ve hareketin arka tekerleklere gemesini engeller.

6.2.1.2 Diskli Fren Sisteminde


Bu tip el frenlerinde, el freni mekanizmas disk freninin kaliperinin ierisine monte edilmitir. Levyenin hareketi levye milinin dnmesine neden olur. Mil ise pistonu hareket ettirir ve balata diske bask yaparak frenleme salanr. Balata zamanla anr, el freni kursu anma miktarna gre artar. Bu yzden, otomatik bir ayar mekanizmas mil kursunu her zaman sabit tutmak iin, el freni mekanizmas ierisine yerletirilmitir.

73

ekil 6.5:Diskli Tip Fren Sisteminde Kullanlan El Fren Mekanizmas

Elektromekanik Park Freni

ekil 6.6:Elektro Mekanik Park Freni

74

Bu tr frenlerde el fren kolu yoktur. El frenini uygulamak iin bir park fren butonu kullanlr. Elektronik kontrol nitesi tarafndan gnderilen sinyal ile alan bir motor tarafndan fren disklerindeki bir mekanizma altrlarak balatalar kilitlenir.

ekil 6.7: Elektro Mekanik Park Freni Dili Ve Motoru

Fren balatalarnn sklmas bir mil tahriki ile gerekletirilir. Mil eik plakal bir dili kutusu ile tahrik edilir. Dili kutusu bir motor tarafndan tahrik edilir. Dili kutusu ve motor, fren kaliperine balanmtr.

ekil 6.8: Elektro Mekanik Park Freni Kesit Resmi

Park freni butonuna basldnda elektronik kontrol nitesi tarafndan kalipere bal olan dili kutusu motoruna sinyal gnderilir ve motor alr. Motordan hareket bir kay

75

vastas ile dili kutusuna aktarlr. Dili kutusu mili ve dolaysyla silindir dnerek ileriye hareket eder ve fren silindiri pistonunu balatalara doru iterek balatalar sktrr. Park freni serbest braklmak istendiinde park freni butonu ekilir ve gnderilen sinyal ile motor silindiri geri eker. 6.2.2.Arzalar ve Belirtileri El frenlerinde meydana gelebilecek arzalar sonucunda el freni tutmaz, takl kalr veya iki tekerlekte eit tutmama gibi sonular ortaya kar. El fren mekanizmasnda oluabilecek arzalar aada sralanmtr. Kampana Tipi El Frenlerinde El fren teli kopmutur. Fren teli kampana levyesinden kurtulmutur. El fren kolu dilileri anm veya krlmtr. El fren ayar yanltr. Diskli Tip El Frenlerinde El fren teli kopmutur. Kalipere hareket ileten levye eilmitir. El fren kolu dilileri anm veya krlmtr. Elektromekanik Park Frenlerinde Elektromotor arzalanmtr. Motor ile dili arasndaki kay kopmutur. Sistemde elektriki bir kopukluk vardr.

6.3. Fren Sistemi Borular, Hortumlar ve Limitrler


Merkez silindirinden itibaren teker silindirlerine kadar olan balantlar ift katl elik borular aracl ile salanmtr. Fren hidrolik borular korozyona ve paslanmaya dayankl malzemeden yaplr. Borular yksek hidrolik basnlarnn iletilmesine dayankldr ve titreimlerden etkilenmezler.

76

Fren hidrolik borular getikleri hatlar boyunca yerlerine emniyetli bir ekilde tespit edilmelidir. Bunun iin maalar kullanlmaldr. Fren boru hatlarnn baz yerlerinde elastikiyetin salanmas gerekebilir. n teker fren silindirlerine basnl hidrolii tayacak olan borular bir noktadan sonra elastikiyete sahip olmaldr. nk direksiyon sistemi n tekerlekleri saa-sola dndrmek suretiyle araca yn verir. Bunun iin teker silindirlerine basnl hidrolii ulatran elik boruya birde elastiki yapdaki bir dier boru balanr. Arka ask donanm aa-yukar salnm yaparken fren borusunun salnmlardan etkilenmemesi gerekir. Bunun iin arka fren silindirine giden elik boruya elastiki bir boru eklenmitir. Fren kuvvetinin btn teker silindirlerine ait fren mekanizmasna eit olarak iletilmesi iin boru ve balantlarnda herhangi bir daralmann ya da aka engel olabilecek direncin bulunmamas gerekir. Basn Oranlayc Valf zellikle nden ekili aralarda n taraf arka tarafa oranla daha ardr ve frenleme annda ara arlk merkezi ne doru hareket eder. Bu hareketin sonucu olarak n tarafn arl artarken arka taraf arlnn azalmasna neden olacak ve n tarafn frenleme gc artarken arka tarafn frenleme gc azalacaktr. n ve arka lastiklerin ayn frenleme gcne sahip olduunu dnlrse arka lastikler ykn azl nedeniyle erken frenleme yapacaktr. Bu nedenle arka lastikler kayar. Kayma sonucu lastiklerin yola tutunmas zayflar ve ara dz bir istikamette hareket etmez.

ekil 6.9: Basn Oranlayc (P) Valf

Bu riski ortadan kaldrmak amacyla arka lastiklerin n lastiklerden nce devreye girmemesi iin arka tekerleklere giden sistem zerine bir oranlayc valf yerletirilmitir. almas

ekil 6.10: Oranlayc Valf

77

ki yzeyi farkl olan bir pistondan yararlanlmtr. Normal alma esnasnda piston, A ve B blmelerine bakan yzlerinin yzey fark nedeniyle piston C valfini kapatncaya kadar sola hareket eder. Eer A odasndaki basn ykselirse piston saa itilir ve C valfi alr. B odasndaki basn artarak yzey farkndan dolay piston sola hareket eder ve C valfi kapanr. Bu ilem basn belirli bir seviyede tutulana kadar tekrar eder ve basn drlm haliyle tekerleklere uygulanr. Yke Gre Basn Oranlyc Valf: Genellikle kamyonet, kamyon gibi aralarda kullanlr. Arka tekerlekler zerinde oluan yk deiimlerine gre arka tekerleklere uygulanan hidrolik basnc otomatik olarak ayarlar. Ara yksz durumda iken arka tekerleklere gelen yk azdr ve arka tekerlekler kolayca kilitlenebilir. Bu nedenle arka tekerleklere uygulanan fren basnc drlmelidir. Ancak, ara yklendii zaman arka tekerleklere gelen yk artaca iin daha byk bir frenlemeye ihtiya duyulacaktr. Bu nedenle arka frenlere uygulanan basn drme ileminin en aza indirgenmesi gerekir.

ekil 6.11:Dingil le Gvde Arasndaki Alglama Yay

Yk, arka dingil ile gvde arasna yerletirilmi olan bir alglama yay tarafndan hissedilir. Yk arttnda bu yay eilerek basn oranlayc valfin pistonunu hareket ettirir. Ykn miktarna bal olarak pistonda o oranda hareket eder. Pistonun hareket etmesine bal olarak gei yolu kesiti arttrlarak basncn dmesi engellenmi olur.

78

ekil 6.12: Yke Gre Basn Oranlayc Valf Konumu

6.4. Patinaj nleyici (eki Kontrol) Sistemler (Asr)


Patinaj kontrol sistemi motor torkuyla birlikte tahrik tekerleklerinin frenlerini de kontrol ederek patinaj yapmasn engeller.

ekil 6.13: ASR Elemanlar

79

ABS ile beraber kullanlr ve ABSye eklenen ECUlar, rleler, sensrler, kumanda gruplar, kontrol anahtarlar ve lambalardan oluur.

ekil 6.14: ASR Devre emas

ECU ve Rleler ABSnin ECUsu ile patinaj kontrol ECUsu tek bir nitedir. Torpido ksmnn alt gzne, motor ve anzman ECUsunun sa tarafna yerletirilmitir. 3 adet rle kullanlmtr. Bunlar ana rle, motor rlesi ve kelebek rlesidir. Sensrler Tekerlek hz sensrleri ile ana ve yardmc kelebek sensrleridir. Bu sensrlerin dnda kullanlan anahtarlar vardr. Bunlar ise bota altrma anahtar, fren hidrolik seviye anahtar ve stop lamba anahtardr. Tekerlek Hz Sensr

80

ekil 6.15: Tekerlek Hz Sensr B.almas

Her bir tekerlekte gncel hz okuyan bir rotorlu iletici, dili olarak alan endktf sensrler vardr. Sensr yumuak demir bir nve, daimi mknats ve bobinden oluur. Daimi mknats zerinde oluturulan manyetik alan dili tarafndan etkilenir. Manyetik alandaki deiiklikler sensr bobininde llebilen bir gerilim endkler. Dilinin bobinin nnden geme hz ile orantl olarak frekans artar. ABS kumandas alnan frekanstan tekerlek devir saysn hesaplar.

81

Yardmc Kelebek Sensr

ekil 6.15: Yardmc Kelebek Sensr

Bu kumanda, kelebek grubu zerine taklmtr. ABS ve ASRnin elektronik kontrol nitesinden gelen sinyallere bal olarak yardmc gaz kelebeinin alma asn kontrol eder ve bylece motor k gcn kontrol etmi olur.

ekil 6.15: Yardmc Kelebek Sensrnn Yaps

Yardmc kelebek kumandas daimi mknats, bir bobin ve bir rotor milinden meydana gelir. Kumanda ABS ve ASR ECUsundan gelen bir sinyalle dndrlen kademeli bir

82

motordur. Rotor milinin ucuna bir pinyon dili taklr ve yardmc gaz kelebek miline takl kam dilisini dndrerek bylece yardmc gaz kelebek akln kontrol eder. Yardmc Gaz Kelebek Konum Sensrleri Bu sensrler devaml olarak gaz kelebein konumunu alglayarak ABS ve ASR ECUsuna bilgi gnderir. Kumanda Gruplar ki gruba ayrlr.Birinci grup motor torkunu, dier grup ise frenleri kontrol eder. Motor torkunu kontrol eden kumanda grubuna kelebek kumandas denir. Kelebek kumandas yardmc gaz kelebeine baldr .Yardmc kelebek kumandasnn iinde bir adet kademeli motor kullanlmtr. Arka tekerlekler kaymaya baladnda src gaz pedalna basarak ana gaz kelebeini asa bile yardmc kelebek kumandas yardmc gaz kelebeini kapatarak motor torkunu drr. Dier taraftan byle bir kontroln hzl bir ekilde yaplabilmesi iin iki adet gaz kelebek konum sensr srekli olarak gaz kelebeklerinin alma asn alglar ve bu bilgi motor ve anzman ECUsu araclyla ABS ve ASR ECUsuna gnderilir.

ekil 6.16: ASR(TRC) Kumanda Grubu

Gerekli frenleme ASR pompas ve akmlatr ile ASR kumanda grubu tarafndan yaplr. Fren pedal basl olmasa bile fren hidrolik basnc fren ana merkezinin yannda yer alan ASR pompas tarafndan retilir. ASR pompas tarafndan basnc ykseltilen fren hidrolii akmlatrde depolanr ve fren borular araclyla ASR kumanda grubuna gnderilir.

83

ekil 6.17: Kumanda Grubu zerindeki Selenoid Valfler

ASR fren kumanda grubu zerinde bulunan basn anahtar akmlatrdeki basnc tespit eder. Basn dtnde bu anahtar ASR pompasnn almas ve basncn ykseltilmesini salar. ASR fren kumanda grubu ABS kumanda grubunun yannda yer alr ve adet selenoid valf bu kumandann ierisindedir. ASRnin almas ASRnin almasn kavrayabilmek iin arka tekerleklerden birinde ASR almasn inceleyelim

ekil 6.18: ASR Normal alma Durumu

84

Arka tekerleklerden biri patinaj yapmaya balarsa bunu alglayan ECU selenoid valflere akm uygularak selenoidleri hareket ettirir. Fren ana merkezi kesme selenoid valfi kapanarak fren ana merkezinden gelen basnl hidrolii keser. Akmlatr, kesme selenoid valfi alarak akmlatrdeki basnl hidrolik ABS kumanda grubu zerinden arka fren silindirlerine gnderilir. Daha nce de akland gibi basn ykseltme, tutma ve drme modlarnn tekrarlanmas ile ABS kumanda grubu frenlemeyi kontrol eder. Bu ekilde tekerlein patinaj yapmas engellenmi ve uygun sr kuvveti salanm olur. Arka fren silindirlerindeki hidrolik basncn drlmesi gerektiinde fren hidrolii, rezervuar kesme selenoid valfi zerinden fren ana merkezine geri dner. ASR kumanda anahtar kapatld zaman ASR devre d braklabilir.

6.5. Elektronik Stabilite Program (Esp)

ekil 6.19: Ani Direksiyon Krma Durumunda ESPli ve ESPsiz Aracn Durmas

Her trl yol ve sr artlarnda aracn dinamik kararlln salayacak bir elektronik sistemin gelitirilmesi gerekmitir. Eer ABSyi frenleme gvenlii eleman, ASRyi de hzlanma kontrol donanm olarak nitelendirirsek, ESP iin ynlenme kontrol sistemi dememiz doru olacaktr ABS donanmnn sadece frene basldnda, ASRnin ise gaza baslmasyla devreye girmesine karlk, ESP her an aktif olan ve srekli src hareketleriyle aracn tepkisini len bir sistemdir ve hem ABS hem de ASRnin ilevlerini iermektedir. Savrulma kontrolnn temelinde, srcnn davranlaryla aracn hareketinin karlatrlmas yatmaktadr. Eer ara, srcnn istedii ynden ayrlrsa (savrulma) ESP derhal devreye girerek tekerleklerin yeniden istenilen yne gelmesini salar. Bu sistem, birok sensr yani alglayclarla fren sistemine kumanda ederek aracn kontroln salar. Hem direksiyonun hareketlerini, hem de gaz pedalnn konumunu

85

inceleyen sensrler ile birlikte grev yapar. Onlardan ald bilgileri deerlendirip ECUya gnderir. ECU ise gerekli mdahaleyi yaparak kontroll frenleme salar. Grevi ise gerekli durumlarda devreye girip aracn kaymas durumunda aracn istenmeyen bir pozisyona dmesini nlemek. Yani ani girilen bir virajda, ani yaplan direksiyon hareketlerinde (bir engel veya bir cisimden aniden kamak isterken) aracn kayarak kontrolden kmasn engellemektir.

ekil 6.20: ESP Sisteminde Kullanlan Sensrler

Eer aracn direksiyonunu ani hareketlerle evirmiseniz ve aracn hz, bu viraj dnmenize uygun deilse ESP devreye girer. Fren sistemine hkmederek her tekerlee ayr ayr basn gnderilmesini, ayr iddetlerde fren yaplmasn salar. Bylece ara, hzl girilen bir virajda savrulmaz. Ani engelden kama hareketlerinde yine kolayca izgisine kavuur. Direksiyon A Sensr

ekil 6.21: Direksiyon A Sensr

86

Bu sensr direksiyon konumunu alglar ve direksiyon simidi ile direksiyon mili arasndadr. Hava yast kablo makaras direksiyon a sensrnn iinde ve alt ksmdadr. Direksiyon a sensrnden bilgi gelmeden ESP hangi yne gideceini anlayamaz. ESP fonksiyonu devreden kar. Yanal Hzlanma Sensr

ekil 6.22: Yanal Hzlanma Sensr

Aracn yana kayma hz miktarn tespit eder. Fiziksel nedenlerden dolay bu sensr mmkn olduu kadar aracn arlk merkezine yakn olmaldr. Bu nedenle src koltuunun altnda ayak boluundadr.Yanal hzlanma etkenleri llmeden kontrol nitesi tarafndan aracn iinde bulunduu durum hesaplanamaz, ESP devre d kalr. Yanal kayma sensr

ekil 6.23: Yanal Kayma Sensr

Basitletirilmi olarak hareket edebilen kondansatr plakasnn her iki tarafa da sallanabilecek ekilde asl olduunu dnebiliriz. Dier iki hareket etmeyen kondansatr plakalar arka arkaya balanm, K1 ve K2 kondansatrleri ekildeki hareketli plakaya balantdadr. Bu kondansatrlerin alabilecekleri enerji miktar elektrodlar vastasyla llebilir. Bu miktar C kapasitesi olarak adlandrlr. Bu sistem zerine yanal bir hzlanma etki etmedike her iki kondansatrde llecek Q1 ve Q2 enerji miktar ayn yksekliktedir. Yanal bir hzlanma etkisinde orta plakadaki

87

hareketli arln atalet an neticesinde sabit plakalara gre yanal hzlanma ynnn aksine hareket eder. Bylece plakalarn birbirine olan uzaklklar ve kondansatrlerin enerji yk miktar deiir. K1 kondansatrndeki plakalarn mesafesi byr bununla ilgili c1 kapasitesi klr. K2 plakalarnn mesafesi klr bununla c2 kapasitesi ykselir. Fren Basn Sensr

ekil 6.24: Fren Basn Sensr

Fren basn sensr, ESPli fren sistemlerinde direk olarak hidrolik birime monte edilmitir ve fren sistemindeki gncel fren basn deerini tespit eder. Sensrn ekirdei piezo elektrik bir elemandr. Eleman ierisinde deiken yk dalm basn deilikliine tepki gstererek llebilen gerilim deiliklii oluturur. Sensrn gerilim deiiklii kumanda cihaz tarafndan alnr ve deerlendirilir. Sinyal Kullanm Belirli bir zaman dilimiyle ilgili basn dm olumasndan alnan sinyal fren asistannn devreye girme koullarn tanmlar.

88

Tekerlek Hz Sensr Tekerleklerin devrini lerek elektronik kontrol nitesine bilgi gnderir.ABS ve ASR konularnda ilendiinden burada aklanmayacaktr. Geri Besleme Pompas

ekil 6.25: Geri Besleme Pompas

Geri besleme pompas fren pedal ve fren takviyesi zerinde basnca kar oluturulan fren hidrolii miktarnn geri beslenmesini salar. ABS kumandas tarafndan altrlan geri besleme pompasnn iki alma konumu vardr. Bunlar her bir piston hareketinde emme ve basma konumlardr. Pistonun nnde ve arkasnda iki blme bulunur. ESPnin almas Aracn n Ksmnn Da Kayma Durumu

ekil 6.26: Aracn n Ksmnn Da Kaymas

89

arka tekerlek zerinde ilk frenleme etkisi oluturulur. Bu ekilde dnme ekseni evresinde aracn dnmesine yardm edecek bir dnme torku yaratacaktr. Aracn bir miktar ieri ynde dnmesi direksiyonda bir tepki oluturur. n i tekerlek zerine ikinci bir etki uygulanarak direksiyondaki nemli tepkiler nlenir ve asal dnme hzn yine arttrr. Etki, direksiyondaki etkileri snrlamak iin arka dingil zerinde balar. Bu tepkiler srcy artabilir ve uygun olmayan bir manevra gerekletirmesine neden olabilir. Aracn Arka Ksmnn Da Kayma Durumu

ekil 6.27: Aracn Arka Ksmnn Da Kaymas

st veya da kayma koullar frenleme aamas srasnda da ortaya kabilir. Hatta en sk karlalan durumlardan biridir. rnein, bir eime ok hzl giren ve geemediini gren bir src ani bir fren yapar. Bu durumda, lastik tutu potansiyelinin ounluu arac frenlemek iin kullanlr ve arac evirmek iin ok az tutu mevcut olacaktr. Frenlemede Aracn n Ksmnn Da Kayma Durumu

ekil 6.28: Frenlemede Aracn n Ksmnn Da Kaymas

90

lk etki, d n tekerlek zerinde frenleme basncn azaltmaya yneliktir. Bu aracn dnmesini salayacak olan lastik yan tutu potansiyeli salar. Ayrca, sol ve sa taraf arasnda frenleme gleri fark bir dengesizlie ve ara dikey ekseni evresinde bir dnme torku yaratr. kinci bir etki, asal dnme torkunu arttrarak i arka tekerlek st-frenleme gerekletirmektir. st-frenleme, tutu koullarnn izin vermesi durumunda mmkndr. Frenlemede Ara Arka Ksmnn Da Kayma Durumu

ekil 6.29: Frenlemede Aracn Arka Ksmnn Da Kaymas

lk etki, i arka tekerlek zerinde frenleme basncn azaltmaya yneliktir. Bu arka takma kar bir dnme torkuna neden olur. kinci bir etki, asal dnme torkunu arttrarak ve arac yeniden dz hale getirerek d n tekerlek st-frenlemegerekletirmektir. stfrenleme, tutu koullarnn izin vermesi durumunda mmkndr.

6.6. Panik Fren Destek Sistemleri


Bu sistemin grevi, acil durumlarda (tehlike ieren ve ani olarak frene baslmas gereken) ofrn uygulam olduu fren kuvvetine yardmc olmak, fren kuvvetini en st seviyede tutmaya yardmc olmaktr. Panik fren destek sistemi ofrn acil bir durum karsnda aracn hz, fren pedalna basma kuvvetinden bu durumu alglar ve fren basncn ABSnin kilitlenme noktasn tespit ettii konuma kadar ykseltir. Bu ekilde eriilebilecek en yksek frenleme gcne ular ve fren mesafesi ksalr. Hidrolik ve mekanik destek sistemleri olarak ikiye ayrlr. Mekanik Panik Fren Destek Sistemi Bu sistemin temelini fren hidrovana yerletirilmi olan bir mekanik balant grubu oluturur. Fren servosu bir vakum ve bir glendirme odas vardr. Frene baslmadnda her iki odada da emme manifoldu tarafndan alak basn oluturulur. Frene baslmas ile glendirme odasna atmosfer basnc etkiyerek fren kuvveti glendirmesi meydana gelir.

91

Bundan dolay glendirici ve basn odas arasnda d hava basncnn fren hareketini desteklemesi iin basn fark oluur. Mekanik balant grubu yayl kilitleme kovan,emici piston,bilyal kovan ve bilyal kafesden oluur. Sistemin devreye girmesi pedala basma kuvveti ve padala basma hz orantsna baldr. Kilitleme ilemi ile d hava valfi ak tutulur ve glendirme odasna atmosfer basncnn girii salanr. Fren pedalna belirli bir kuvvet ve hzla baslrsa balant grubu kilitlenir ve panik fren fonksiyonu yerine gelir.

ekil 6.30: Mekanik Panik Fren Destek nitesi Ventili

Bu durumda ventil pistonu itilir ve bilyal kovan iindeki bilyalar ieri doru itilir. Bundan dolay yayl kilitleme kovan dayama takozuna kadar hareket eder ve balant grubu kilitlenir.

92

ekil 6.31: Mekanik Panik Fren Destek nitesi

Hidrolik Panik Fren Destek Sistemi Panik fren destek sisteminin temel paras ABS kontrol nitesi ile birletirilmi hidrolik birim ve geri besleme pompasdr. Hidrolik birimdeki fren basn sensr, tekerlek hz sensrleri ve fren lamba anahtar acil durumlarn alglanmas iin fren destek sistemine sinyaller yollar.

ekil 6.32: Hidrolik Panik Fren nitesi

Tekerlek fren silindirindeki basn art hidrolik birimdeki belirli bir silindirin ve ABS / ESP geri besleme pompasnn kontroln salar.

93

Fren asistan olmayan ara fren asistan olan araca gre ABS ayar blgesine daha ge ular ve bu yzden frenleme mesafesi uzar. Aadaki koullar acil durum olarak alglandnda asistan devreye girer. 1-Fren lamba anahtarnda frene basldna dair sinyal. 2-Tekerlek hz sensrlerinden aracn ne kadar hzl gitiini belirten sinyal. 3-Fren basn sensrnn srcnn ne kadar hzla frene bastn belirten sinyal.

6.7. Elektronik Fren Kuvvet Dalm


EBD zellikle viraj alrken hafif frenleme almalarnda devreye sokulabilir. Hz sensrleri drt tekerlein dn saylarn kaydeder ve ECU tekerlek hzlarn hesaplar. ayet arka tekerlek kaymas ok byk olursa fren basnc ar frenleme yapmayacak ekilde ayarlanr. Bylece EBD kumandas yksek yanal kuvvetleri ve iyi fren basnc datm salar. Elektronik fren basnc datm (EBD) ABS ayar esnasnda yani bir tekerlek kilitlenme eiliminde olduu zaman almasn durdurur.

6.8. Retarder
6.8.1 Grevi Retarder ar vastalar gvenli ve etkin bir ekilde yavalatan yksek verimli hidrolik veya elektrikli sistem ile alan, srtnmesiz, anmasz bir fren sistemidir. Balatal sistemlerin fren glerinin snrlar vardr. Balatalarn ate topuna dnecek kadar snma noktasna ulat anlar olur. Retarder, aft ile birlikte dnen rotorun hzn keserek frenleme etkisi yapar. Rotor ve stator arasna baslan ya, rotorun kinetik enerjisini stator vastasyla s enerjisine dntrdnden bu frenleme srasnda herhangi bir anma olmaz. Rotor ve stator arasna baslan yan basnc ve miktaryla doru orantl artan kademeli frenleme gc ile frenleme salanr. Retarderli aracn balatalarnn kullanm azald iin tekerlekler snmaz. Bu sayede balatalarn, kampanalarn ve lastiklerin mr uzar. Retarderli bir aracn srcs her durumda durabileceini bildii iin konforlu ve gvenli bir yolculuk yapar. Yolcular frenleme etkisini hissetmezler.

94

6.8.2 Yaps Hidrodinamik olarak alan retarderlerin yaps son derece basittir. ki zel aya sahip dner kanatl disk birbirlerinin karsna yerletirilmitir. Rotor (krmz ark) ve stator (mavi ark) arasnda yer alan odackta ise ya bulunur. Rotor aracn kardan miline baldr. Stator ise retarderin gvdesine sabitlenmitir. 6.8.3.almas

ekil 6.33: Retarderin almas

Kardan milinin hareketi ile dnmeye balayan rotor odackta bulunan ya harekete geirir. Yan hareketi stator tarafndan geciktirilir. Bu geciktirme ilemi de rotorun dnn yavalatr. Bu yavalatma srasnda srtnmeden dolay s oluur. Bu sy atabilmek iin srekli olarak retarder iindeki yan bir ksm rotor tarafndan bir eanjre (ya soutucusuna) pompalanr ve eanjrden geip souyan ya retarder devresine geri gnderilir. Yadaki s eanjrde aracn soutma suyuna iletilir ve d havaya atlr.

ekil 6.34: Retarderin Grn

95

Soutma suyu scakl ve ya scakl, scaklk sensrleri ile srekli izlenir ve retarder kumanda cihazna iletilir. Bu ekilde ya ve soutma suyu scaklklarnn msaade edilen azami deerleri amamalar salanr. Retarderin fiziksel randman kapasitesi ancak soutma sisteminin kapasitesi ile snrldr. Profesyonel bir srcnn soutma sistemini, doru vites seimi sayesinde zorlamamas retarderin kapasitesini artrr. Soutma sistemindeki ar snma, retarderin kumanda elektronii ile kontrol edilir. Ar snma durumunda retarder kendini devre d brakr ve motoru korumaya alr.

96

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar
Srcnn ikayetlerini dinleyiniz ve deerlendiriniz. El freninin arzasn tehis ediniz. Arac askya alnz.

neriler
Srcnn el fren ile ilgili ikayetlerini dinleyiniz ve not alnz. Src ikayetlerini dinledikten sonra el frenini test ediniz. Arac askya alrken askya alnmayan tekerleklerin arkasna takoz koyunuz. Kriko kullanarak tamir katolounda belirtilen yerden arac kaldrnz. Sehpalar eit mesafede koyarak aracn dengesini koruyunuz. Ara askya alndktan sonra gerekli gvenlik nlemlerini alnz.

Tekerlekleri sknz.

Jant kapan karnz. Bijon somunlarn gevetiniz. Kriko ile arac kaldrn ve sehpalaynz. Aracn hareket etmemesi iin gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Bijon somunlarn sknz. Tekerlei sknz.

Kampanalar sknz. El fren telini veya halatn pabutan sknz.

Kampana tespit civatalarn sknz. El fren ubuunu alnz. El fren kablosunu fren pabularndan ayrnz.

Fren telini sknz ve tamir ediniz. El fren kolu ve mekanizmasn

Fren telini elfren kolundan skerek alnz. Eer hasar grm ise deitiriniz. El fren kolunu tutan cvatalar sknz. El freni dilisini kontrol ederek dililerde

sknz ve kontrol ediniz.

97

ant veya krk var ise deitiriniz. Onarm iin gerekli yedek paralar belirleyiniz ve temin ediniz. Yaplan deitirilecek bildiriniz. Ara sahibi veya temin yedek para departmanndan salaynz. El fren mekanizmasn taknz. El freni telini veya halatn taknz. El fren dilisini taknz. El fren telini veya halatnn bir ucunu el fren koluna dier ucunu el fren levyesinin alt ucuna balaynz. Kampanay taknz. El fren ayar yapnz. Kampanay dzgn bir ekilde yerine yerletiriniz. El frenini ekerek ne oranda tuttuunu tespit ediniz. El fren ayar vidasn gerekli oranda skarak el fren skln ayarlaynz. El freni ekilmedii anda kampanann balatalara srtnmediinden emin olunuz. Tekerlekleri taknz. Tekerlei sknz. Arac sehpadan indirin ve bijonlar tekrar sknz. El freni sistemini test ediniz. El frenini ekerek test ediniz. El freni tutmuyor veya bota kampana balatalara srtyor ise el fren ayarn tekrar yapmalsn. yerine oturtarak bijonlar edilmesini kontroller paralar ara sonucunda sahibine

98

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1. Elektromekanik park frenini kumanda etmek iin aadakilerden hangisi kullanlr? A) Fren butonu B) El fren kolu C) ekme halat D) ek valf 2. Aadakilerden hangisi elektromekanik park freni arzas deildir? A) El fren kolu dililerinde anma veya krlma. B) Elektromotorun arzalanmas. C) Motor ile dili arasndaki kay kopmas. D) Sistemde elektriki bir kopukluk olmas. 3. Aadakilerden hangisi kampanal tip el freni arzas deildir? A) El fren teli kopmas. B) Fren hidroliinin bitmesi C) Fren teli kampana levyesinden kurtulmas. D) El fren ayar yanl olmas 4. Arka tekerlekler zerinde oluan yk deiimlerine gre arka tekerleklere uygulanan hidrolik basnc otomatik olarak ayarlayan valf aadakilerden hangisidir? A) Redundans valf B) Hava tahliye valfi C) ek valf D) Basn oranlayc valf

99

5.

ASRde motor k gcn kontrol eden sensr aadakilerden hangisidir? A) Tekerlek hz sensr B) ..N sensr C) Yardmc kelebek sensr D) Scaklk sensr

6.

Aadakilerden hangisi yanal hzlanma sensr paralarndan deildir? A) Ana mknats B) Yavalatc plaka C) Hall sensr D) Diyafram

Aadaki ifadelerden doru olanlara D, yanl olanlara Y harfi yaznz. 7. ( ) Retarder ar vastalar gvenli ve etkin bir ekilde yavalatan hidrolik olarak alan, srtnmesiz, anmasz bir fren sistemidir.

100

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI


RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 D D C A B C D A GER GETRME YAYI D B C A B

RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI


1 2 3 4 5 6 7 8 9 A C C D B A DORU YANLI DORU

RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI


1 2 3 4 5 6 7 D B B A DORU DORU YANLI

101

RENME FAALYET 4 CEVAP ANAHTARI


1 2 3 4 5 B B DORU DORU YANLI

RENME FAALYET 5 CEVAP ANAHTARI


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C A C B D D C DORU DORU YANLI

RENME FAALYET 6 CEVAP ANAHTARI


1 2 3 4 5 6 7 A A B D C D DORU

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Bu faaliyetteki almanz gereken bilgi ve kazanmlarn, yeteneklerinize ve ihtiyalarnza uygun olduunu dnyorsanz, eksiklerinizi faaliyete tekrar dnerek aratrarak ya da retmeninizden yardm alarak tamamlayabilirsiniz.

102

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME


Aadaki ilemlerde kendi almalarnz kontrol ediniz. Hedefe ilikin tm davranlar kazandnz taktirde baarl saylacaksnz. GZLENECEK DAVRANILAR Srcnn ikayetlerini dinlediniz mi? ikayetleri deerlendirdiniz mi? Tekerlek fren sisteminin arzasn tespit ettiniz mi? Arac askya aldnz m? Tekerlekleri sktnz m? Kampanay skp kontrol ettiniz mi? Tekerlek silindirini skp ve kontrol ettiniz mi? Tekerlek silindirini taktnz m? Fren balatalar taktnz m? Fren ayar yaptnz m? Fren sisteminin havasn alp ve hidrolii tamamladnz m? Fren kaliperini skp ve kontrol ettiniz mi? Fren diskini skp ve kontrol ettiniz mi? Fren disk ve kaliperini taktnz m? Fren merkez pompasnn arzasn tespit ettiniz mi? Fren merkez pompas ve hidrova ara zerinden sktnz m? Fren merkez pompasn sktnz m? Fren merkez pompas ve hidrovan kontrollerini yaptnz m? Fren merkez pompas ve hidrova ara zerine taktnz m? Hidrolik modlatr, elektronik kontrol nitesi ve EVET HAYIR

103

sensrlerin kontroln yaptnz m? Kilitlenmeyi nleyici fren sitemini test ettiniz mi? Kompresrn bakm ve onarmn yaptnz m? Fren krkleri ve hava tahliye valflerinin bakm ve onarmn yaptnz m? Fren pedal valfi, el fren valfi ve su tahliye valflerinin bakm ve onarmn yaptnz m? El fren teli veya halatn sktnz m? El fren kolu ve mekanizmasn skp kontrol ettiniz mi? El fren mekanizmasn taktnz m? El fren teli veya halatn taktnz m? El fren ayar yaptnz m? El fren sistemini test ettiniz mi? Limitrn bakm ve kontroln yapmak. Patinaj nleyici ve elektronik stabilite sistemlerini test etmek.

104

KAYNAKA KAYNAKA
ALTIPARMAK Duran, asi Ders Notlar, Ankara ,2000. ANLA brahim, asi, MEB Yaynlar, Altnc Bask, stanbul 1996. FLD Muhtar, H. Trkmen, T. Karasu, . Yiit, M. Berispek. Motorculuk Blm asi ve lem Yapraklar, MEB Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul 2001. FORD, Otomotiv Teknolojisinin Temelleri, Teknik Servis Eitimi. STAUDT Wilfried, Motorlu Tat Teknii, MEB Yaynlar, kinci Bask, 2000. TOYOTA, Temel Servis Bilgisi. WOLKSWAGEN, Eitim Notlar. www.howstuffworks.com. www.obitet.gazi.edu.tr.

105

You might also like