T.

C
DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

HACI BEKTA-I VELDE KURAN ANLAYII

Emrah DND

Danman Do. Dr. Hseyin YAAR

ZMR - 2006

YEMN METN Yiksek Lisans Tezi olarak sunduum Hac Bekta- Velide Kuran Anlay adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

31 /07 / 2006 Emrah DND

III

TUTANAK

Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits nn ......./......../...... tarih ve ......sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisanst retim Ynetmeliinin ........maddesine gre Temel slam BilimleriAnabilim Dal Yksek Lisans rencisi Emrah DNDnin Hac Bekta- Velide Kuran Anlay konulu tezi incelenmi ve aday ......./....../2006 tarihinde, saat ....... da jri nnde tez savunmasna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ......... dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerine sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin .............................olduuna oy...................ile karar verildi.

BAKAN

YE

YE

YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU

Tez No:

Konu Kodu:

niv. Kodu

Not: Bu blm merkezimiz tarafndan doldurulacaktr. Tez Yazarnn Soyad: DND Ad: Emrah

Tezin Trke Ad: Hac Bekta- Velide Kuran Anlay Tezin Yabanc Dildeki Ad: Tezin Yapld niversitesi: Dokuz Eyll niversitesi Enstit: Sosyal Bilimler Enstits Yl:2006 Dier Kurulular: Tezin Tr: Yksek Lisans: Doktora: Tpta Uzmanlk: Sanatta Yeterlilik: Tez Danmannn nvan: Do. Dr. Trke Anahtar Kelimeler: 1- Kuran 2- Hac Bekta Veli 3- nan 4- badet 5- Tasavvuf Ad: Hseyin Soyad: YAAR Dili: Trke Sayfa Says: XV+184 Referans Says: 210

ngilizce Anahtar Kelimeler: 1- Koran 2- Haj Bektash- Wal 3- Belief 4- Pray 5- Mysticism

Tarih: mza: Tezimin Eriim Sayfasnda Yaynlanmasn stiyorum Evet Hayr

ZET Alevilik-Bektailik kkleri Orta Asyaya dayanan Tasavvufi bir gelenektir. Asyada ve Anadoluda Trk kitlelerini, inan, ibadet, dnya ve evren anlaynda derinden etkileyen bu hareket, gnmzde de etkisini hala devam ettirmektedir. Nevar ki balangta tamamen Kuran ve Snnet merkezli bir tasavvufi hareket olan Alevilik-Bektailik sonralar, zellikle de 16. yzyl ve sonras dnemde dini nasslar anlama ve yorumlamada farkl bir izgiye kaymtr. Dinin zahiri yorumunu deil de Batni/zn esas alan bu kitle, gemite dini teklifleri dlamak ve hafife almakla sulanmlardr. Gnmzde de ayn din yorum gelenei devam ettirilmektedir. Dinin znn esas olduu dncesiyle zahiri sembolleri hafife almakla sulanan bu gurubun, dini kimlik ve kkenlerinin tartlmaya balanmas ve yabanc din ve kltr eleriyle ieriinin doldurulup, tanmlanmas problemin boyutlarn ortaya koymaktadr. Biz, bir akmn dini anlama ve yorumlama yntemini ortaya koymann en iyi yolunun, kendi kurucusunun fikirlerini ele almak olduunu dnerekten Hac Bekta Velinin temel eserlerinde, Kuran anlama ve yorumlama yntemini klasik tasvvufi yorum izgisinde ele almaya altk. Genel olarak hayat, Kuran anlay ve yorum yntemi, tikat ibadet ve muamelatla ilgili blmde ele aldmz bu almada, Hac Bekta Velide dini nasslarn zahiri yorumu dlanmamakla birlikte, gerekte tasavvufi yorum geleneinde olduu gibi Kurann Batni / iari anlamnn esas alnd grlmektedir. Netice olarak gemiteki olumsuzluklar ve gnmzde AlevilikBektailie farkl kken arama abalar bir tarafa braklp, temel kaynaklar n yargdan uzak bir biimde ele alnacak olursa, Alevilik-Bektailiin, dinin eklini dlamadan zn esas alan gemiteki tasavvufi akmn Anadolu Trklndeki bir uzants olduu ortaya kaca kanaatindeyiz.

ABSTRACT Alawite-Bektashism is a Sufi tradition that has roots in Central Asia. This movement which influences beliefs, worship, world, and cosmic view of Turkish populations in Asia and Anatolia, has a strong effect in our modern times. However, Alawite-Bektashism, in its origins, a Sufi movement with focuses of Koran and Sunna, in particular after 16th century and later, has become a different way for understanding and commenting on religious dogmas. That mass that based on esoteric essence of religion, not its apparent remarks, previously has been accused of refutation and disdain of established religious observances. Religious identity and origins of that group which been accused of apparent symbols, and to be based on essence of religion, has began to discuss recently. Also, using foreign religious and cultural elements to fill its essence and to gain a definition shows the difficulty of the problem. Thinking the best way of a tariqas religious understanding and comment is to deal with its own guide (or Pir), we try to study the method of understanding and commenting of Koran in great works of Hac Bekta Veli with classical Sufism's commenting (turuq) way. In the study which consists of three chapters life generally, Koran understanding and commenting method, and creed, worship and observancesindeed, we based on Koran esoteric/notified meaning as Sufi commenting tradition while not excluding apparent remarks of religious dogmas within works of Hac Bektai Veli. Consequently, if we eliminate the previous negative attitudes and current efforts to find some different origins for Alawite-Bektashism, and study fundamental resources without prejudice, we believe former Sufi tradition, which based on essence of religion without excluding its form, can be understood as an appendage of such tradition within Anatolian Turks.

NSZ Tasavvufi bir dnce ve bir tarikat olan Alevilik-Bektailik, slamn deiik alglan biimlerinden biridir. slamn Trk duygu ve dncesiyle yorularak Horasanda doup, Anadoluda pien, zamanla dier slam ekollerin geliimine paralel olarak ortaya km ve kendine has inan, ibadet, dnya ve evren anlay gelitiren bir slam disiplin haline gelmitir. Balangta Kuran ve Snnete dayal tasavvufi bir dnce ve hayat tarz olan Alevilik-Bektailik 15. ve 16. yzylda Batni, Hurufi, ii tesirlerle mevcut slam tasavvuf anlayndan farkl bir izgide yer almaya balamtr. Bu gelimelerin tabii bir sonucu olarak erken dnemde Snni tasavvuf geleneinde balayan, zahiri din anlay ile batini din telakkisi tartmalar, topluma hkim zahiri din ulemasyla, dinin zn temsil ettiini syleyen AleviBektailer arasnda 16. yzyl sonras dnemde grlmeye balamtr. Bu zahir lema ile tasavvuf ehli arasnda tartma ve ztlamann siyasi, sosyal ve ekonomik nedenleri yannda temelde itikat, ibadet ve muamelatla ilgili Kuran ve dini nasslara yaklam ve yorumlama biimi rol oynamaktadr. Dini nasslarn zahiri/lafzi yorumunu esas alan ulema, dinin mana ve maksadn (zn) esas alan Alevi-Bektaileri dini teklif ve yasaklar iskat ve ibahiyyecilikle sularken bunlar da zahiri esas alan ulemay dini ruh ve zden yoksun olmakla kuru ekilcilikle sulamlardr. Bu sulama ve ithamlar tarihte tartmalar da aarak zaman zaman kymlara da neden olmutur. Dini nasslarn zahiri ve batni alglanna ynelik bu tartmalar, gnmzde de dini nasslarn ekline balln esas olduunu ileri sren Snni kesim ile eklin yannda asl olann dinin ruhu olduunu benimseyen Alevi-Bektailer arasnda da devam etmektedir. Bu noktada bir uzlamaya varabilmek iin Kurann alglan biimiyle ilgili klasik Alevi-Bektai kaynaklarn aratrlmas byk bir nem arzetmektedir. Bu tr almalarn bu gn Alevi-Bektailerin Yahudi, Hrstiyan, Budizm, Mazdeizm, Manihaizm, Zerdtlk ve Yunan ve Eski Anadolu din ve eleriyle doldurulmaya ve hatta etnik bakmdan ayrtrlmaya alld bir dnemde, gerek slami izgilerinin ortaya konulmasnn yannda, Trk toplumunun muhta olduu birlik, beraberlik, karlkl anlay ve i birliini oluturmada byk katks olaca kanaatindeyiz. Ayrca Alevi-Bektai klasiklerinde Kuran vurgusunun, Kuran yorumlay tarzlarnn slam tasavvufi tefsir ve yorum gelenei

erevesinde ele alnmas Alevi-Bektailerin inan kimliklerinin ortaya konulmasna da yardmc olacaktr. Aratrlp ortaya konulmas gerekten nemli olan bylesi bir konunun genel olarak slam dncesi, zel olarak da Alevi-Bektai disiplini iin byk bir hizmet olaca eklinde hocam Do. Dr. Hseyin Yaarn genel kanaatinden hareketle bu almay stlenmi bulunmaktaym. Aratrmamz boyunca, tez konusunun tespitinde, tezi batan sona tesbit edip bu ekle gelmesinde byk yardmlar geen deerli hocam Do. Dr. Hseyin Yaara, kymetli zamanlarndan fedakrlk yaparak tezi okuyup ok deerli eletiri ve dzeltmelerde bulunan kymetli ilim ehli Prof. Dr. mer Dumluya, Do Dr. Blent nala ve emei geen herkese teekkr bir bor bilirim. Emrah DND zmir 2006

KISALTMALAR a.g.e a.g.m. a.s. Bkz. bl. Bsk. C. ev. d. D.E.A.D. D.E...F.D. D..A. D..B. h. no. Haz. Hz. .F.A.V. ..E.F. .A. st. Ktp. M.E.B. md. Nr. . s. T.A. T.A.B.N. T.D.V. Tah. Tas. Ter. Thz. U.B.V.A.S. vb. vd. y. y. Yn. : Ad geen eser : Ad geen makale : Aleyhisselam : Baknz : Blm : Bask : Cilt : eviren : Doum : Diyanet Eitim Aratrma Dergisi : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi : Diyanet slam Ansiklopedisi : Diyanet leri Bakanl : Hadis numaras : Hazrlayan : Hazreti : lahiyat Fakltesi Aratrma Vakf : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : slam Ansiklopedisi : stanbul : Ktphane : Milli Eitim Bakanl : Madde : Ner : lm : Sahifesi : Trk Ansiklopedisi : Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler : Trkiye Diyanet Vakf : Tahkik : Tashih : Tercme : Tarihsiz : Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu : Ve benzeri : Ve devam : Yayn yeri yok : Yaynlar/Yaynevi

NDEKLER YEMN METN...III TUTANAK............IV Y..K DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU...............V ZET.VI ABSTRACT.VII NSZ.......VIII KISALTMALAR.......X

GR I- ARATIRMANIN KONUSU VE AMACI...1 II- ARATIRMANIN NEM...1 III- ARATIRMANIN PLANI VE KAYNAKLARI....2 BRNC BLM HACI BEKTA VELNN HAYATI I- HAYATI...4 A)Doumu ve lm.... 4 B)Soyu.........6 C)Evlilii.........7 D)Tarikat Silsilesi ve Eitimi........9 E)Anadoluya Gelii.....11 II- HACI BEKTAIN ADALARIYLA VE DER TASAVVUF AKIMLARLA OLAN LKLER 12 A)Hac Bekta ve Ahmet Yesevi.....13 B)Hac Bekta ve Mevlana..........14 C)Hac Bekta ve Yunus Emre....14 D)Hac Bektan Yenierilerle olan likileri.......15 E)Hac Bektan Baba lyas ve Babailerle Olan likileri...............................17 F)Hac Bektan Dier tikat Sistemleriyle Olan likisi.........18

III- ESERLER A)Makalat.....19 B)Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniye.......20 C)Besmele Tefsiri.....20 D)Fevaid........20 E)Vilayetnme......21 F)Hac Bektan Nasihatleri ......21 G)athiye.......21 H)Fatiha Tefsiri........22 I)ssul-Hakika ve Hurde-Nme ......22 KNC BLM HACI BEKTA VELNN KURAN ANLAYII VE YORUM METODU I- KURAN ANLAYII....23 )lahi Kelam Olarak Kuran....23 )Kurann Mana ve Muhteva Ynyle Kapsam.......24 )Dier Kutsal Kitaplar ve Kuran....27 )Kuran ve nsan.......28 )Kuran ve Amel............30 II - HACI BEKTA VELNN KAYNAKLARI A)Kuran ve Hadis Kaynaklar...31 B)Dier Kaynaklar......33 III -YORUM YNTEM ....35 A) RVAYET YNTEM.........37 1. Kurann KuranlaTefsiri37 2. Kurann Snnetle Tefsiri.39 3. Kurann Sahabe Kavliyle Tefsiri .......41 4. Kurann Tabiun ve Dier Selef limlerin Grleriyle Tefsiri ......44 5. Horasan Erenlerinin Szleriyle Kuran Yorumu........45 6. Kayna Belli Olmayan Nakillerle Kuran Yorumu .........47 7. Nzul Sebepleri ile Kuran Yorumu.....................................................48

8. srailiyyat ile Kuran Yorumu...............52 a) b) c) d) e) demin Yaratl................53 Havvann Yaratlmas ....55 nsann Nutfeden Yaratl.56 Baz Kssalarla lgili srailiyyat . 58 Baz Ayetlerle lgili srailiyyat 59

B) DRAYET YNTEM..........62 1. Luavi (dilsel) Yorumlar............63 2. Lafz, Manaya Delaleti Asndan Yorumlama ...............64 3. Baz Mantksal karmlarla Ayetleri Yorumlama.............67 4. Umum ve Husus Ynnden Ayetleri Yorumlama...............68 5. Kelami Konularla lgili Ayetlere Yaklam ....71 a) b) c) d) Ryetullah (Allah grme) Meselesi............71 Baz Mteabih Ayetlere Yaklam73 Allahn Zat ve Sfatlaryla lgili Ayetlere Yaklam.......................................................................73 man ve Amel likisine Yaklam..76 6. Hikyelerle Ayetleri zah ..............78 7. iirlerle Ayetleri Yorumlama...80 C) AR YNTEM...83 1. nsanla lgili Antropomorfist ( Tebihi ) Yorumlar..............84 2. Kssalarla lgili ari Yorumlar ....88 3. Tabiatla lgili Ayetlere ari Yorumlar..............91 4. Mutasavvflardan Nakillerle Ayetlere ari Yorum......93 5. Hurufi yorumlar ......94 6. Farkl Ayetlere ari Anlamlar...97 NC BLM HACI BEKTA VELNN NAN ve BADET KONULARINA YAKLAIMI I- MANLA LGL KONULAR ......99 A)Allahn Varl ve Sfatlar...............101

1. Vahdet-i vcd...........103 2. Allah ve nsan..106 B)Melek ve eytan. ........111 C)Kitap ......115 D)Peygamberler ve Risalet....................120 1. Hz. Peygamber122 2. Hz. Peygamber ve Mucize..125 3. Velayet ve Veliler ...127 E)Kyamet ve Ahiret..........137 F)Kaza ve Kader.....................141 II- BADET VE MUAMELATLA LGL KONULAR ....145 A)ekil ve erik Asndan badetler..........145 1. Namaz..147 a) Daimi Namaz...........................149 b) Namaz ve Dier badetlerin Yapl Gayesi...152 c) Gnmzde Namaz Anlay.......................153 d) Abdest155 2. Oru.........................157 3. Hac...159 4. Zekt ...........................163 B)Baz Haram ve Helaller..................164 SONU....167 BBLYOGRAFYA....170

GR I- ARATIRMANIN KONUSU ve AMACI

Aratrmamzn konusunu Hac Bekta Velinin Kuran anlay, Kuran- anlama ve yorumlama biimi oluturmaktadr. slami disiplinlerin hepsinde olduu gibi Alevilik-Bektailikte de Kuran ve Snnet temel kaynaklar oluturmaktadr. Bu iki temel kaynak, Alevi-Bektai klasiklerinde yle bir akla ilenmitir ki Kuransz, ayetsiz ve hadissiz bir dnce yok denecek kadar azdr. Ancak gnmz Alevi-Bektailerin on nc yzyl Bektailiinden uzaklam olduklar ve kendilerinin de zaman zaman Kurann toplatlmas, tertibi, muhtevas ve zellikle de yorum ekliyle ilgili Snni Kuran anlayndan farkl bir sylem iinde olmalar Alevi-Bektailerin Kuran ve slamn neresinde olduklar, dini kimlik ve kkenlerinin ne olduu tartmasn ortaya karmtr. Biz buna binaen, Alevi-Bektailerin Piri Hac Bekta Velinin ahlaki sisteminin temelindeki Kuran vurgusunu, onu anlama ve yorumlama biimini ele aldk. Bu erevede almamzn temel amacnn, Hac Bekta Velinin eserlerindeki fikirlerin, Kuran balantsn ve bu balamda onun Kuran anlama ve yorumlama metodunu tarafsz bir gzle incelenmesi olduunu syleyebiliriz.

II- ARATIRMANIN NEM Gemite ve gnmzde Alevilik ve Bektailik Trk slam toplumunu derinden etkileyen dini ve toplumsal bir mesele olmutur. Bu zelliini bugn de devam ettirmektedir. Bu bakmdan Alevi-Bektai varln inkr mmkn deildir. Ancak gemite zellikle de 16. yzyl sonras dnemde mlhit, zndk, olarak nitelenmeleri ve gnmzde de bu topluluun Kuran ve slamn neresinde olduunun tartlmas Alevi-Bektai anlaynn slam olup olmad problemini gndeme getirmitir. Bunlarn slama aykr olduu iddiasnn temelinde yatan faktrlerin banda, dinin temel nasslar olan Kuran ve hadisi anlama ve yorumlama yntemleridir. Gnmzde de Alevi-Bektailerin Kuran ve slamn hakiki manalarna (batni anlamlar) uyduklar sylemi, bu durumda Alevi-Bektailerin tarikat babalar Hac Bekta Velinin Kurana bak asn, onu anlama ve

yorumlama ynteminin kapsaml bir aratrmaya tabi tutulmasnn zorunluluunu ortaya koymaktadr. Byle bir aratrma yaplmad takdir de Alevilik-Bektailiin slam olup olmad tartmalarnn ve bunun Trk slam toplumundaki olumsuz etkilerinin nn almann mmkn olmad grlmektedir. Hele zellikle de AleviBektai kavramlarnn ieriinin Trk slam geleneinden kopartlp, Yahudi, Hristiyan, amanizm, Budizm, Zerdtlk, Manihaizm, Mazdeizm, Hellenizm, Eski Anadolu ve Yunan din ve kltrleriyle doldurulmaya, heretik ve heterodoks kabul edilmeye alld bir dnemde bu tr almalar daha da nem arzetmektedir. te ele aldmz bu konu Hac Bekta Velide Kuran dncesini, onu anlama ve yorumlama yntemini ortaya koymann yann da gnmz Alevi-Bektailerin de Kuran algsna k tutaca kanaatindeyiz.

III- ARATIRMANIN PLANI VE KAYNAKLARI Bu Aratrmamamzda Alevi-Bektai dncesi ve Kuran anlay bir btn olarak deil de sadece Hac Bekta Veliye atfedilen, Makalat (Haz. Esad Coan), Makalat- Gaybiyye ve Kelimat- Ayniye (Haz. Gazi nv. Trk Klt. Hac Bekta Vel Aratrma Merkezi), Besmele Tefsiri (Haz. Rt arda), Fevaid (Haz. Baki z) ve Vilayetname (Haz. Abdulbaki Glpnarl) adl be temel eser erevesinde ele aldk. Aratrmamzn asl yapsn oluturan Kuran anlay blmnde Hac Bekta Velinin Kuran algs, ayetleri anlama ve yorumlama yntemini, sufizmin izgisinde yer almaktadr. Mutasavvflardan yapt nakillerle ayetlere k tutarken kulland kaynaklar arasnda olan es-Slemi ve el-Kueyri gibi nl mutasavvflarn temel eserleri olan Hakaikut-Tefsir ve Letaiful-arat esas aldk. Hac Bekat Velinin ayeti ele al biimi, ayete getirmi olduu yorum ve rivayet benzerlikleri varsa bu eserlerden vermeye altk. Ancak bu iki temel eserle snrl kalmayarak zaman zaman dier rivayet, dirayet tefsir kaynaklarnda ve tasavvufi eserlerde grlen benzeri yorum ve yaklamlar da ortaya koyduk. Ayrca aratrmamzda bu eserlerde temellenen 16. yzyl ncesi Alevi Bektailii esas aldk. Ancak zllikle iman ve ibadetle ilgili blmlerde 16. yzyl yazl kaynaklar olan buyruklar ve amzda Alevi - Bektai gelenei zerine yazlm kaynaklarda yer alan dnce ve bak alar da benzerlik ve farkllklaryla

birlikte vermeye altk. Ayrca Hac Bekta Velide benzeri tasavvufi kavram ve dnceler yer yer nl mutasavvflarda ve gnmzdeki tasavvufi eserlerde gstermeye gayret ettik. Aratrmamzda geen tm ayetleri dipnotlarda verdik. Metindeki mealleri ise Ali zek bakanlnda alt kiilik bir komisyonun karm olduklar meali esas aldk. Hadislerden de ulaabildiklerimizi, gerek hadis klliyatnda gerekse de mehur mutasavvflardaki kullanmlaryla birlikte zengin dipnotlarla vermeye altk. Genelde tasavvufi eserlerde kullanlan bu hadisler konumuzu aar dncesiyle shhat dereceleri hakknda bir aratrmaya gitmedik. Aratrmamz ayr blmden olumaktadr; Birinci blmde, genel hatlaryla Hac Bekta Velinin hayat, adalaryla ve dier tasavvufi akmlarla olan ilikileri ve eserlerini ele aldk. kinci blmde, Hac Bekta Velinin Kuran anlay, eserlerinde kulland kaynaklar, rivayet, dirayet ve iari yorum yntemlerini ele aldk. nc blmde, Hac Bekta Velinin inan, ibadet ve muamelatla ilgili konulara yaklamn gz nnde bulundurduk.

BRNC BLM HACI BEKTA VELNN HAYATI I- HAYATI Horasann Niabur kentinde eyh Ametin kz Hatem Hatun ve Seyyid Sultan brahim Saniden dnyaya gelen, asl ad Mehmet (Muhammed), mahlas Bekta olan1 Hac Bektan hayat ile ilgili bilgi ve belgelerimiz yok denecek kadar azdr, var olanlar da gerek ile taban tabana zt menkbelerle rldr. Onun doumu, yetimesi ve Anadoluya kadarki hayat hakknda gvenilir belgeler maalesef yok denecek kadar azdr. Bu bakmdan hayatnn o dnemi ile ilgili sylenenler menakpnameler ve dolayl belge ve rivayetlerden derlenmi genellemelerdir.2 Dolaysyla mevcut belgelerdeki bilgi farkllklarndan dolay onun doum ve lm tarihleri, Anadoluya ne zaman geldii, evli olup olmad, Osmanllarla-Yenieri oca ile bir balantsnn olup olmad ve Trk m yoksa Hz. Ali soyundan m geldii hususunda gr birliine varlamamtr. A) Doumu ve lm Hac Bektan doum ve lm tarihi ile ilgili kaynaklarda iki farkl yaklam vardr. Birincisi, (606/1209-1210) yllarnda doduunu, 63 ya yaayp (669/12701271) tarihinde vefat ettiini3, ikincisi de (646/1248) yllarnda doup, (680/1281)
1

Vilayetnamede Bekta isminin ebeveyni tarafndan verildii belirtilmi (Vilayetname, (Haz:

Abdulbaki Glpnarl), nklab Kitabevi, Nurgk Matbaas, st. 1958, s. 4), Ancak onun asl isminin Muhammed, Bektan ise lakab olduu belirtilir. (Gelibolulu Mustafa Ali Efendi, KitabutTarihil-Knhl-Ahbar, (Haz. Komisyon), Kayseri, 1997, I, Ksm, I. s. 90; Abdulkadir Sezgin, Hac Bekta Veli ve Bektailik, Kltr Bakanl Yn. , Ankara, 1990, s. 19; Cavit Sunar, Melamilik Bektailik, Ankara niversitesi lahiyat Fak. Vakf Yn. 1975. s. 36. Hac Bekta Veli, Makalat (Haz. M. Esat Coan, Seha Nr. Ankara, thz. (nceleme bl.), s. XXI.
2

Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik Bektailik, Seluk Yn. st.1991, s.136. Ethem Ruhi Flal-

Mehmet Aydn, Milli Btnlmz ve Hac Bekta Veli, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yn. Ankara, 1997, s. 6
3

Hac Bektan (. 1270-71) tarihinde kesin vefat ettiini ileri sren kaynaklara bkz. Ahmet Eflak,

Hac Bektan Mevlanann (. 1273) ada olduunu, (Menkbul-rifin, (ev. Tahsin Yazc), M.E.B. , 2. Bsk. Ankara, 1954, I, s. 371-72, 481-82.); Vilyetname, Mevlanann, Seyyid Mahmut Hayraninin (. 1268) ada olduunu (Hac Bekta Veli, Velayetname, 49, 50, 70, 93, 28-29, 8485.); Esad Coan, Hac Bekta halk ktphanesi 14-15 nolu yazmada (d. 606/1209) tarihinde doduunun, 63 ya yaadnn ve 119 nolu Vilayetnamede (. 669/1270) ayn doum-lm ve ya snrnn verildiini belirtir. (Hac Bekta Veli, Makalat, ( nceleme bl.), s. XXIV-XXV); Ankara

tarihinde Anadoluya gelip, 92 yl yaadktan sonra, (723/1325- 738/1337) tarihinde vefat ettiini ileri sren yaklam4. Her iki yaklama has bilgi ve belgeler vardr. Orhan devri Osmanl ve yenierilerle grt tarihi esas alanlar birinci tarihin ilmi deerinin olmadn ileri srerlerken5, birinci tarihi esas alanlar da bu ikinci tarih kabulnn Hac Bekta Osmanl ile grtrp, onu yenierinin srtn svazlatan gayretin bir iddias6 ve Osmanl devletinde hisse sahibi olmak isteyenler tarafndan ortaya atlan tarihi gereklii ispatlanmam iddialar olarak grlmesi gerektii belirtilir.7 Fuat Kprlde (. 1386/1966), Hac Bektan Orhan Gazi ile grm olmasnn, yenieri ocana dua etmi olmasnn ve (646/1248-49) tarihinde
Genel Ktphanesinde 563 nolu kaytta Esrar- Hurufnme adl eserde (d. 606/1209-1210) doum tarihi, yann 63, lmnse (. 669/1270-71) tarihi olduu belirtilir. (Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta Vakf Yn. Ankara, 1988, s. 42.); Glpnarl da Akpaazade ve A. Eflakiye dayanarak Mevlanann ada olduunu (. 1270-71) tarihinde vefat ettiini belirtir. (Hac Bekta Veli, Vilayetnme, (nsz.) s. VII,XXX.); Ahmet Yaar Ocak, D..A. Hac Bekta Veli, md. s. 457.
4

Bkz. Hac Bekta Velinin, (d. 606/1262), (. 723/1323) bu tarihler iin (Tibyanul-Vesail, I, s. 129;

Taraikul-Hakaik c. I, s. 345), den naklen (Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme), s. XXIV.) Yine bir ok tarihi ve aratrmac de eitli belgelerden hareketle Hac Bekta Veliyi Osmanl Orhan Gazi devri ulemas arasnda zikretmilerdir. Takprzade, Ebul-Hayr samuddin Ahmet Efendi de, (. 1553) E-ekaikun-Numaniyye Fi Ulemaid-Devletil-Osmaniyye (Nr. Ahmet Suphi Furat), ..E.F. Yn. 1405. s. 20) adl eserinde (. 1362/1389) tarihiyle I. Murat devri ulemas arasnda zikreder. Murat Sertolu, (d. 646/1242), (. 769/1357-58) tarihlerini vererek hem Seluklular hem de Osmanllar dneminde yaadn belirtir.( Evliyalar Evliyas Hnkar Hac Bekta Veli, adrvan Turizm Yn. Messesesi, st. 1966, c. II, s. 194); Jhon Kingsley Birgeun, . nv. Ktp. de Yunus Emre Divannn i kapandaki bir drtln ebcet hesabndan hareketle (d. 645-646/1248), Anadoluya gelii (680/1281), 92 ya ve (. 738/1337) tarihlerini verir. (The Bektahi Order Of Dervishes, Bektailik Tarihi, (ev: Reha amurolu), Ant Yn. st. 1991, 1. Bsk. s. 36-37); Ayrca Mnci Baba, Tarikat- Aliye-i Bektaiyye, (Sad. A. Grta) T.D.V. Yn. Ankara, 1995, s.12-13); Baha Said, (Trk Yurdu, c:5, Say; 28, yl;1, 1928, s. 142-144); Ahmet Rfk, (Bektai Srr, Karabet Matbaas, Dersaade 1328, c. II s. 57.); Besim Atalay, Bektailik, Matbaay Amire, st. 1340 s. 7-8); Celalettin Ulusoy, Hnkar Hac Bekta Veli ve Alevi Bektai Yolu, Hac Bekta, 1986, s. 19, 60, 66); yazarlar da ayn tarihleri vermitir. Bedri Noyan da her iki yaklamn tarihlerini vermekle birlikte bir ok karinenin Hac Bektan Osmanl devrinde yaadn dndrdn belirtir.( Bektailik Alevilik Nedir? , Dou matbaaclk, Ankara, 1985, s. 16).
5 6 7

Sertolu, a.g.e. , II, s. 196. Yaar Nuri ztrk, Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut, 3. Bsk, st. 1995, s. 63. Flal- Aydn, a.g.e. , s. 6.

Niaburda doduu, (680/1281-82) tarihinde Anadoluya geldii, (738/1337-38) tarihinde de ld rivayetlerinin hibir tarihi kymetinin olmadn belirtir.8 Irene Melikoff ise Hac Bektan yenieri ocan himaye iinin, tarihi olmaktan ziyade manevi olduunu nk Hac Bektan 1271 ylnda vefat ettiini belirtir.9 B ) Soyu Hac Bektan validesi Niabur mfts eyh Ahmet Amil Niaburnin kz Hateme, Babas ise Muhammed varidul-Horasandir.10 Ancak Hac Bektan Arap m yoksa Trk m olduu hususunda da soy ecerelerine dayanarak farkl grler ileri srlmtr. Vilayetnamede ve bu gelenei takip eden yazarlarda onun soy eceresi eitli tariklerle Hz Ali ve Hz. Muhammede dayandrlr.11 zellikle de Horasann fethedilmesinden sonra Arap nfusunun ve Emevi basksndan kaan Ali neslinin Horasana snmas, Niaburun ordugh ve blgenin siyasi merkezi olmas hasebiyle Arap nfusunun okluu ve Makalat- Arapa yazm olmas gibi nedenlerle Hac Bektan Hz. Ali soyundan olduuna ynelik artlarn lehte olduu belirtilir.12Ancak btn bunlarla birlikte soyunun Hz. Aliye dayandrlmasyla ilgili ecerelerin gerekliini tahkik ve tespitin mmkn olmad,13 tarihi vakalara uygunluu henz tahkik imknlarndan son derece uzak olduu14 ve bu tr menkbelerin tarihi bir deerinin olmad da belirtilir.15 Onun Trk olduunu ileri srenler, onun soyunu, Aliye, Hz Muhammede dayandran ecerelerin sonradan

Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Trkiye Diyanet leri Bakanl Yn. 6. Bask. Irene Melikoff, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Alevi Bektailiin Tarihi Kkenleri Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 88. Bkz. Hac Bekta,- Seyyid Muhammed - brahim al - Sani- Seyyid Musa al-Sani- brahim

Ankara, thz. s. 49, not: 49.

9

Bektai-Kzlba (Alevi) Blnmesi ve Neticeleri, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004, s. 21.
10 11

Mkerrem al-Mucb- mam Musa al-Kazm- mam Cafer al-Sadk- mama Muhammed Bakr- mam Zeynel-Abidin- mam Hseyin- Ali al-Murtaza- Fatmatz-Zehra- Hz. Muhammed. (Hac Bektai Veli, Velayetnme, s. 2, 5); Benzeri ecereler iin bkz. Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 88. Mnci Baba, a.g.e. , s. 12; Sunar, a.g.e. , s. 36-37; M. Tevfik Oytan, Bektailiin Yz, Dibi-Kesi-Yz ve Astar Nedir? Maarif Ktp. Ve Matbaas, 2. Bsk. st. thz. s. 20.
12 13 14 15

Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXII. Flal - Aydn, a.g.e. , s. 4. ztrk, a.g.e. , s. 51. Kprl, a.g.e. , s. 62, not: 5.

asrlar boyunca meydana getirildii,16 dolaysyla bunun da, Hz. Alinin manevi mirasna sahip kmaktan,17 Ali sevgisinin belirgin olmasndan,18 tarikat evrelerinde eyhlerin Hz. Ali ve soyuna balanmas anlaynn daima nde gelen bir gelenek olmasndan19 yahut da bu ecerelerin soy kt olmak yerine tarikat silsilesini gsterir birer belge nitelii tamasndan kaynaklandn ileri srerler.20 Ayrca Ahmet Yesevinin de Vilayetnmede Ehli Beyt soyuna dayandrlmas21 kanaatimizce bu Trkistan pirlerinin milliyetini ifade etme yerine ehli Beyte sevgiden kaynaklanan bir nispet yahut tarikat silsilesi ifadesidir. nk verilen soy ecereleri ile tarikat silsileleri karlatrldnda aa yukar ayn kiiler olduu grlecektir. Dolaysyla Bektai dede babas Bedri Noyann ifadesiyle Hz. Ali soyu ile balants mmkn olmakla birlikte onun babasnn ve anasnn Trk, kendisi ise halis Trkolu Trk 22 olduu aikrdr. C ) Evlilii Bektailii, elebiler, dede babalar kolu olarak ikiye ayran ve aralarnda yllarca post kavgalarna neden olan olaylardan biri de Hac Bektan evlenmi olup olmad meselesidir. Bu olay da Vilayetnamede dris Hocann ei Kadnck Anann Hac Bektaa olan manevi saygsndan dolay onun burun kanyla kark abdest suyunu imesi ve durumun Hac Bektaa malum olmas zerine Kadnck Anaya Bizden umduun nasibi aldn, senden iki olumuz gelecek, admzla onlar, yurdumuz olu olacak23 demesine dayanr. te bu olaydan hareketle elebiler Hac Bektan Sulucakarahykte (Nevehirde) dris Hocann kz Fatma Nuriye (Kadnck Ana) ile nikhlanm olduu, Kadnck Anadan Hac Bektan, Timurta isminde bir evlad olduunu ve bunun Hzr Lala adyla hret bulduunu belirtirler.24 elebi Ahmet Cemaleddin Efendi de Hac Bektan Hz. Peygamberin Evlenin reyin slamda ruhbanlk yoktur beyanlarna muhalefet edemeyeceini
16 17 18 19 20 21 22 23 24

Irene Melikoff, T.A.B.N. a.g.m. , s. 17. Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr Yn. st. 1990, s. 210 ztrk, a.g.e. , s. 47-48. Flal- Aydn, a.g.e. , s. 4; Hac Bektai Veli, Vilayetname, (Tahlil bl.), s. 101. Sezgin, a.g.e. , s. 19. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 14-15. Bedri Noyan, a.g.e. , s. 19. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 65. Oytan, a.g.e. , s. 25-26.

belirttikten sonra Hac Bektan Fatma Nuriyeden (Kadnck Ana) Timurta, ondan da Mrsel ve Resul adnda iki evladyla soyunun teselsl ettiini belirtir.25 Dolaysyla onun evlendiini ifade edenler mcerred tecerrd kavramlarn da farkl yorumlamlardr. Mesela, Mnci Baba, Hac Bekta iin sylenen tecerrd kelimesinin yalnzca evlenmemeyi ifade etmediini, tarikat evrelerinde Allahtan baka her eyden ilgiyi kesmeyi, Cenab- Hakka ve erenlere ynelmeyi ifade ettiini belirterek Hac Bektan Kadnck Ana ile evlenmi olduunu,26 mcerretlik fikrinin 1552 ylndan sonra ortaya ktn ileri srerler.27 Babagan kolu ayn olaydan mlhem olarak onun evlenmediini, Fatma Nuriyenin (Kadnck Anann) Hac Bektan ei deil, dris Hocann kars olduunu, dnyadan mcerred gtn, ona nispet edilen evlatlarn bel evlad deil nefes evlad28 olduunu ileri srerler.29 Ksaca, Hac Bektan mcerred olduunu ileri srenlerin tarihi ve makul delillerinin olmad, elebilerin iddialarnn ise ferman, vakfiye ve vesaike mstenit olduu, bundan dolay da evli olduunu kabul edilmesi gerektii ileri srlse30 de yaad dnemle ilgili bilgi ve belgeler yok denecek kadar az olmas, var olanlarn da menkbelerle rl olmas kesin bir yargda bulunmamza manidir. Dolaysyla yeni bilgi ve belgelerin ele gemesiyle bu konunun aydnlanmas ancak mmkn olabilir.31 D ) Tarikat Silsilesi ve Eitimi Hac Bektan tarikat silsileleri de farkllk arzetmektedir. Kimi silsileler Ammet Yesevi kanalyla Hz. Peygambere ordan da drt byk melee, kimileri
25 26 27 28

elebi Ahmet Cemaleddin Efendi, Mudafaa, Dersaadet, 1338, s. 4-5. Mnci Baba, a.g.e. , s. 13-14. Ulusoy, a.g.e. , s. 29-33. Nefes evlad; Kadnck Anann, Hac Bektan burun kanyla kark abdest suyunu imesinden

mlhem olarak Kadnck Anadan dnyaya gelen iki manevi evlat ve soyunu ifade eden bir analaytr. Bkz. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 65.
29

Nefes veya yol evlad ile ilgili bkz. Akpaazade, Ahmed, Akpaaolu Tarihi, (Haz. A. Nihal

Atsz), M.E. B. 1970. s. 222; Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 23, (Tahlil bl.), 125, 133; Noyan, a.g.e. , s.18-19, 22; Baha Said, Bektailer, Trk Yurdu, c.5, say: 28, Yl:1, 1928, s. 202; Glpnarl, T. A. Bekta md. M.E.B. , st. 1968, 2. Bsk. c. IV, s. 35.
30 31

Oytan, a.g.e. , s. 27. Flal- Aydn, a.g.e. , s. 18.

Lokman Perende ve Ahmet Yesevi kanalyla Hz. Aliye, kimileri Ahmet Yesevi (. 1093/1166), ve Yusuf Hemedani (. 535/1140), ile devam eden ve Cebrailde noktalanan bir silsileye kimileri Lokman Perende ile balayp, Ahmet Yesevi ile devam edip, Hz. Ebubekirde son bulan bir silsilenin verildiini gryoruz. Bu silsilelerde ilk zincir bazen Lokman Perende-Ahmet Yesevi ile balarken bazen de sadece Ahmet Yesevi ile balad grlr. Bu tarikat zincirlerinin ortak noktas ise baz nl mutasavvflarn ve Hz. Aliye ve Hz. Muhammede varan imamlar zincirinin yer almasdr.32 Her ne kadar bu silsilelerin Bektailii, Ahmet Yeseviye istinat etme rnnn bir abas olduu sylense de33 gerekte Ahmet Yesevi geleneinin bir devam olduunu ortaya koyar. Ayrca bu silsilelerde Cafer-i Sadk, Bayezid-i Bistam, Cneyd-i Badad, Seriyyus-Sakat, Maruf el-Kerhi, Davud etTa, el-Vasit, Kutbeddin Haydar gibi bir ksm Hac Bektan kaynaklar arasnda yer alan bu ahslarn olmas, ileride ortaya koyacamz Hac Bektan mensup olduu tasavvuf izgiyi de ortaya koymaktadr. Hac Bektan eserlerindeki muhtevadan hareketle onun slami ilimlere vakf iyi bir ilim, fikir adam ve bir tasavvuf lideri olduu aikrdr. Ancak onun bu eitimi nereden nasl kimlerden ald hususunda bilgi ve belgelerimiz yetersizdir. Vilayetnamelerde ocukluu ve dini tedrisat ile ilgili bilgiler yeterli olmasa da Hac Bektan zahiri ve manevi ilimleri Ahmet Yesevinin halifesi/talebesi Lokman Perendeden ald, babas brahim al-Saninin Hac Bekta stn bir insanda tahsil ettirmek istedii, ona hocalk edebilecek tek kiinin Ahmet Yesevinin halifesi Lokman Perendenin olduu ve Lokman Perendenin ona Hoca tayin edildii belirtilir.34 Vilayetnamede dorudan doruya ona mritlik yapann Lokman Perende olduu belirtilse de yine ayn eserin eitli blmlerinde35 ve Hacm Sultan Vilayetnamesinde36 ve Evliya elebinin (. 1093/1682), Seyahatnamesinde37 mrid-mrid (halife) ilikisi Hac Bekta-Ahmet Yesevi ilikisi eklinde de
32

eitli tariklerle verilen silsileler iin ( bkz. Kprl, a.g.e. s. 53, dipnot; 60; Oytan, a.g.e. , s. 21; Kprl, a.g.e. , s. 53, dipnot: 60. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 5; Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 89. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 7.15,18,19. Bkz. Kprl, a.g.e. , s. 49; Hac Bekta Veli, Vilayetname, (Tahlil bl.), s. 102. Evliya elebi, Seyahatname, (Haz: smet Parmakszolu) Kltr ve Turizm Bakanl Yn. Ankara,

Cavit Sunar, a.g.e. s. 35-36; Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXX.
33 34 35 36 37

1984 s. 74.

verilmektedir. Bu tr elikili ifadelerden dolaydr ki, kimileri bunun halk geleneine gre oluturulmu gerek d bir unsur olarak grmlerdir.38 Tarihi bakmdan Hac Bektan dorudan Ahmet Yesevinin halifesi olmas mmkn deildir. nk Ahmet Yesevinin vefat tarihi (. 1166) ile Hac Bektan doum tarihi (d.1210) arasnda yaklak 45 yl fark vardr. Kanmzca Hac Bektan Ahmet Yesevinin halifesi olarak gsterilmesi Hac Bektan Yesev mektep ve geleneine bal olmasndan kaynaklanmaktadr. Her ne kadar mridinin kim olduu hususunda ihtilaf olsa da Vilayetnamedeki eyh Lokman Hac Bektaa bilginin evveline ait sz sylerken Hac Bekta sonundan haber vermekteydi eklindeki ifadeler ve yine bir gn Lokman Perende mektebe girdiinde Hac Bektan sanda ve solunda iki kiinin oturduunu bunlarn kimler olduunu sormas zerine Hac Bektan Samda oturan iki cihan gnei ceddim Muhammed Mustafa idi, solumda oturan Tanr aslan, inananlarn emiri Murtaza Ali, biri gelip zahir bilgisinden, br gelip batn bilgisinden bahsederler, Kuran belletirler.39 eklindeki bu ifadeleri, Kurann hem zahir hem de esrarna ynelik ilim yuvas Horasanda ciddi bir ulml-kuran eitimi aldnn bir ifadesidir. Ayrca Bedahan halknn onu kendilerine beylik lideri yapmak istemelerine karlk, onun Anadoluya gelip halka Kuran okumay namaz klmay retmeyi40 tercih etmesi, Horasanda ald bu eitimle Anadoluda yeni slama girmi Trk kitlelerine Kuran eitim seferberliini balatmas, rendiiyle yetinmeyip alim, arif olmasnn yannda ayn zamanda aksiyoner bir fikir adam kiilii ortaya koyduunun da bir gstergesidir. Btn bunlara ramen konar ger bir Trkmen sfisinin slam ilimlerde otorite olacak bir ilmi seviyeye ykselme imkannn olamayaca, bir Trkmen eyhinin alim olmasnn gerekli olmad sylense de41 Elvan elebinin Menakbul-Kudsiyye sinde, Cmnin Nefahatl-ns nde, Takprzade, E-ekaikun-Numaniyye sinde ve Alinin Knhl-Ahbar nda gerek Hac Bektan gerekse de onun mridi Lokman Perendenin er ilimlerde alim ve amil, tarikatta arif olduunun belirtilmesi onun alim ve arif hretini ortaya koymaktadr.42 Dolaysyla o Anadoluya kitlesel gn iinde sradan bir insan olarak deil de zel
38 39 40 41

Irene Melikoff, T.A.B.N. a.g.m. , s. 18. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 5. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 13. Ocak, D..A. Hac Bekta Veli md. , s. 457.

yetitirilmi alim ve arif kiiliiyle Anadoluyu Trkletirme ve slamlatrma misyonuyla gnderilmitir.43 E ) Anadoluya Gelii Hac Bektan doum ve lm tarihleri ihtilafl olduundan Anadoluya geli tarihiyle ilgili de farkl grler ileri srlmtr. Onun lm tarihini (. 1270-71) kabul edenler, onun yaklak 1220-1230lu yllar arasnda olgunluk anda Anadoluya geldiini kabul ederlerken,44 vefatn, yaklak (. 1337) kabul edenler de onun Anadoluya geli tarihi olarak yaklak 1270-1280 miladi yllarn esas alrlar.45 Hac Bektan Anadoluya hangi tarihte gelmesi yannda niin ve nasl geldii de nemlidir. Hac Bekta Anadoluya Vilayetnamede Var seni Ruma saldk Sulucakarayk sana yurt verdik. Rum abdallarna seni ba yaptk. Rumda gerekler, budalalar, sarholar oktur, artk hibir yerde elenme, hemen yr. ifadelerinde olduu gibi menkbevi bir dille de olsa yce bir dava iin gelmi olduu anlalmaktadr. Ancak onun Anadoluya nasl ve hangi yolla geldii hususunda farkl bilgiler vardr. Vilayetnamede Hac Bekta Anadoluya gelmeden nce Horasandan Mekke, Medine, Necef, Kuds, Halepe ve Elbistana gittii ve buralarda erbain kard,46 daha sonra Anadoluda Sulucakarayke (Hac Bekta lesi) geldii belirtilir.47 Akpaazade ise Hac Bektan kardei Mente ile Horasandan Anadoluya, Sivasa oradan Baba lyasa, (geli sebebi yoktur) Krehire, Kayseriye oradan da Karayke geldiini ve mezarnn orada olduunu belirtir.48 Hac Bektan neden dier beldelere deil de Krehire yerletii
42

Elvan elebi, Menakbul-Kudsiyye Fi Menasbul-nsiyye, (Haz: smail Ernsal-Ahmet Yaar

Ocak), Trk Tarih Kurumu, st. 1995, s. 168-171; Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns Min Hazaratil-Kuds, (ev: Lam elebi), Matbaay Amire, 1270, s. 691. Takprzade, a.g.e. , s. 20; Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 89.
43 44 45

Bkz. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 16. Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 90. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 1 Bkz. Flal- Aydn, a.g.e. s. 10; Zelyut, a.g.e. , s. 213; ztrk, a.g.e. , s. 66; Mnci Baba, a.g.e. , s. Sufilerin nefsi terbiye ve tezkiye iin girdikleri krk gnlk ile sresidir. Bkz. Mehmet Zeki

13; Oytan, a.g.e. , s. 23-24.

46

Pakaln, Osmanl Tarih ve Deyimleri Szl, M.E.B. , 2. Bsk. st. 1971, I, s. 542. Sleyman Uluda, a.g.e. , s. 174.
47

Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 17; Ayrca Anadoluya gelmeden nce bu beldelere urad Akpaazade, Akpaaolu Tarihi, s. 221; Kprl, a.g.e. , s. 48-49, dipnot: 49.

hususunda bkz. Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 91; Mnci Baba, a.g.e. , s. 13;

48

gereini kimileri, Babai isyannda kardeinin ldrlmesi nedeniyle kendisinin de ldrlme korkusuyla, gzden uzak olma dncesiyle Sulucakarayke saklandn ileri srseler de49 gerekte de Anadoluya geli gayesine uygun den Moullara kar derlenip toparlanmasna ve dostluk ilikilerinin youn olduu Ahilerin Krehir civarnda yerlemi olmasna dayanr.50 II- HACI BEKTAIN ADALARIYLA VE DER TASAVVUF AKIMLARLA OLAN LKLER Biz tarikat silsilesi ve eitimi blmnde Hac Bektan hocas ve mridi olan Lokman Perendeden bahsetmitik. Onun mridi konumunda dris Hoca ve Kadnck Anadan (Fatma Nuriye) ve baz halifelerinden Vilayetnamede bahsedilse de biz daha ok tasavvufi ynden paralellik arzeden kitlelere mal olmu mehur mutasavvflardan selefi, ada ve halefi olanlarla birebir ve fikri ilikilerini ele alacaz. Biz Hac Bektan hayat hakknda bilgi ve belgelerimizin az olduunu, var olanlarn kendisinden sonra yazlm snrl olarak birbirinden farkl bilgiler veren Elvan elebinin Menakbul-Kudsiyyesinden, yaklak yz yl sonra yazlm Eflakinin (.761/1360), Menakbul-Arifinden, XV. yz yln eyreinde ele alnm tarihi gereklerle menkbelerin birbirine kart Menakb- Hnkr Hac Bekta Veliden, yine ayn yz ylda yazlm Lam elebinin (. 938/1532), Nefahatl-nsnden, Akpaann (. 889/1484), Tevarih-i Ali Osman adl eserinden ve XVI. yzylda yazlm Takprzadenin (. 968/1561), Eakaikun-Numaniyye adl eserinden elde etmekteyiz.51 Biz bu ve buna benzer kaynaklardan hareketle onun adalaryla olan ilikilerini ortaya koymaya alacaz. A ) Hac Bekta ve Ahmet Yesevi Daha nce de ifade ettiimiz gibi Hac Bekta ile ilgili en fazla bilgiyi veren Vilayetnamede, bir yandan Hac Bektan Lokman Perendenin mridi olduu
49

Ahmet Yaar Ocak, Babailer syan; XIII. yzylda Anadoluda Baba Resul (Babailer) syan ve

Anadolunun slamlamas Tarihindeki Yeri, Dergh Yn. st. 1980, 1. Bsk, s. 167-168; Ocak, D..A. Hac Bekta- Veli md. , s. 456.
50 51

ztrk, a.g.e. , s. 61. Bkz. Ocak, D..A. , Hac Bekta Veli md. , s. 455.

belirtilirken, dier yandan da Ahmet Yesevinin mridi olduu,52 Anadoluya dorudan doruya Ahmet Yesevi tarafndan gnderildii ifade edilir.53 Ayrca Fevaidde de Hac Bektan Ahmet Yesevinin mridi olduu anlay devam ettirildii ve birok konuda Ahmet Yesevinin Hac Bektaa dorudan doruya t verdii belirtilir.54 Btn bunlarn yannda Hac Bektaa en yakn belge nitelii tayan Abdul-Ferec el-Vasitinin (.1275/1343), Tiryakul-Muhibbin adl eserinde de Hac Bektan Ahmet Yeseviye mensup olduu belirtilir.55 Ancak Hac Bekta ile Ahmet Yesevi nin lm tarihleri esas alndnda bu iki ahsn grmelerinin tarihen mmkn olmadn,56 tamamen Bektai geleneinin bir rn olduunu grrz. Bu gelenein oluturulmasndaki en byk etken de Hac Bektan Yesevi Ocana bal olmas, fikir ve dnce bakmndan bu ocaktan beslenmi olmasndan kaynaklanr.57 yle ki, Ahmet Yesevinin Fakr Name ve Divan- Hikmetinin muhtevasna baktmzda Hac Bektan Makalatyla tertip, muhteva, anlat tarz, krk makam,58 itikat ve ibadet konularna gre ayet ve hadislerin sralan asndan benzerlik arzettii grlr.59 Her ne kadar Yeseviliin Snni bir kurulu olduundan hareketle, kendi zne aykr kurumlarn domasna elverili olmad yani Bektailiin Yesevilikten domu olmasnn doru olmad ileri srlse de60 Bektai gelenei ve bu gelenee ait eserler Bektailiin Yesevi dncesinin Anadoludaki devam niteliinde olduunu gsterir. B ) Hac Bekta ve Mevlana Hac Bektan adalarndan biri de Mevlana (. 672/1273), dr. Ahmet Eflaki Ariflerin Menkbelerinde ve Vilayetnamede Hac Bektan Mevlevi eyhi
52 53 54 55 56

Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 19. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 15-16, 81. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 28-29-30, 36. Hac Bektai Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXXIII. Hac Bektan Ahmet Yesevi ile grmelerinin mmkn olmad dolaysyla da Lokman ztrk, a.g.e. , s. 56-57; Flal, a.g.e. , s. 161-177. Bektai tabirlerinden olup, Erenler meydan anlamna gelir. Drt kapnn her birinde on makam

Perendenin mridi olduu hususunda bkz. Oytan, a.g.e. , s. 23; ztrk, a.g.e. , s. 54-55.
57 58

olduundan bu ismi almtr. Bkz.M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl st. 1993, II. s. 270.
59 60

Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), XXXIV; Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, s. 51. smet Zeki Eypolu, Btn Ynleriyle Bektailik, Der Yn. st. 1993. s. 139.

olan Mevlana Celaleddin ile ilikilerinden bahsetmilerdir. Ancak Mevlevi merepli Eflaki btn insanlarn Mevlanaya tevecch edip mrit olduklarn, dolaysyla Hac Bektan da Mevlanayla grerek onun yceliini dorudan kabul ettiini belirtirken,61 Hac Bekta yanls Vilayetnamede bunun tam aksine bata Mevlana olmak zere emsi Tebrizi ve Sultan Veled gibi Mevlevi eyhlerinin Hac Bektatan keramet kabilinden bir ok yardm grdklerini, dolaysyla da Hac Bektan bykln kabul edip boyun eip sayg duyduklarn ve Hac Bektan asitanesine gidip ondan t ve icazet aldklar belirtilir.62 Grld gibi her ne kadar Eflaki de Mevlana stnl, Vilayetname de de Hac Bekta stnl vurgulanarak yanl bir Hac Bekta-Mevlana ilikisinden bahsedilse de btn bu anlatlan ilikilerin tr ve boyutu ne olursa olsun Sulucakaraykteki Hac Bekta dergah ile Konyadaki Mevlana tekkesi arasnda bir iliki olduunu ortaya koyar. Btn bunlarla birlikte Hac Bektan Mevlevilerle deil Ahilerle yaknlk iinde olduunu, bunun nedeninin, Mevlevilerde Trkmen zevki yerine ran zevkinin egemen olmas, Seluklu saray ile ayn zevkleri paylayor olmalarnda temellendiini ileri srenler de vardr.63 C ) Hac Bekta ve Yunus Emre Bektai geleneinde Hac Bektan ilikilendirildii kiilerden biri de Yunus Emre (. 720/1320), dir. Vilayetnamede, Alinin (. 1008/1600), KnhlAhbarnda Hac Bektan Yunus Emre ve mridi Taptuk Emre ile olan ilikisinden bahsedilir.64 Vilayetnamedeki bu iliki dorudan yada dolaylda olsa Hac Bekta ile Yunus arasnda fikri adan son derece benzerlik hatta i ielik sz konusudur.65 Yunusun Divan ve Risalet-i Nushiye si ile Hac Bektan Makalat arasnda fikir ve muhteva ynnden benzerlik arzettii grlr. Yunusun iirlerinin tetkikinde onun drt kap,66 krk makam, vcut ve kainatla ilgili benzetmeleri, iyi ve kt huylarn iimizdeki sava, yetmi iki milleti hor grmemek, toprak olmak, akl, ak, evk, munacatkonularnda adeta Makalatn
61 62 63 64 65 66

Eflaki, a.g.e. , s. 372-373. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 49, 97-98. ztrk, a.g.e. , s. 78. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 21, 48-49; Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 93. Flal, a.g.e. , s. 136-158. Drt kap; eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat ilkelerinden oluur.

fikirlerini nazmettii grlr.67 Ve menkbevi bir tarzda da olsa Yunusun Divannn Hac Bektan nefes himmeti sonucunda gznden perdenin kalkmasyla olutuunun ifade edilmesi68 Yunus Emrenin Hac Bektatan etkilendiinin ak bir ifadesidir. Esad Coann (. 2001), ifadesiyle btn bunlar, Hac Bekta ile Yunus arasnda dorudan doruya veyahut dolayl yoldan kuvvetli bir irtibat bulunduunu, Vilayetnamedeki menkbelerin tamamen bo olmadn kesinlikle ispat ediyor. 69 D ) Hac Bektan Yenierilerle olan likileri Hac Bektan evresiyle olan ilikilerinde en tartmal meselelerden biri de Osmanl devletinin kuruluunda yer alp almad ve yenierilerle bir ilikisinin olup olmad meselesidir. Haririzadenin (. 1299/1882) Tibyanul-Vasail, Masumi irazinin Taraikul-Hakaik, Orhan devri ve Takprzadenin e-akaikunNumaniyye sinde Hac Bekta I. Murat dnemi ulemas arasnda zikrederek onun Osmanl ve yenierilerle olan ilikilerini ortaya koyarlarken,70 ciddi bir tarihi olan Akpaazade de onun, Osmanl soyu ile grmediini, Bektailerin iddia ettii yenierilerin bandaki akbrkn Hac Bektaa aidiyetinin yalan olduunu, bunun Orhan Gazi zamannda Abdal Musa vastasyla ortaya ktn, dolaysyla her kim grtn iddia ederse yalan sylemi olduunu ileri srer.71 Ayrca Vilayetnamede de onun XIII. yz yln ikinci yarsnda sa olan Mevlanann (.1207/1273), Seyyid Mahmud Hayraninin (. 667/1268), Nureddin Caca, Hacm
67

Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, Remzi Kitabevi, st. 1961, s. 121-126, 171 vd. 177,178;

Ayrca drt kap krk makam dncesinin Yunus ve Hac Bektata ortak olduu hususunda bkz. Abdurrahman Gzel, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Yunus Emre ve Hac Bekta Velide Meratb- Erbaa Kavram Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yn. Ankara, 1995. s. 259-261.
68

Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 49; Yunus Emrenin iir ve dnce yapsnn Bektai Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s, XXXVI: Haririzade Kemaleddin, Tibyanul-Vasil, c. I, s. 129a ; Masumi irazi, Taraikul-Hakaik, c. II., s.

geleneindeki yeri ve nemi hususunda bkz. Kprl, a.g.e. , s. 355.

69 70

345 vd.; dan naklen (Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.) s. XXIV.); Takprzade, a..g.e. , s. 20 ; Ayrca Hac Bektan Orhan Gazi ile grt ve Orhan Gazinin Amasyada Hac Bektatan Akbrk giymek iin icazet ald, yenieri ocann kuruluuna davet edildii hususunda bkz. Mehmet Neri, Cihannuma, (Haz: Mehmet Altay Kymen), Ankar, 1983. 1. Bsk. c. I, s. 98; ve emseddin Sami, Kamus-i Alem, Mihran Matbaas, st. 1316/1899. c. II, s. 1332; Cavit Sunar, a.g.e. , s. 37.
71

Akpaazade, a.g.e. , s. 222-223.

Sultann ada olduunun ifade edilmesi ve Eflakinin de Menakbul-Arifinde Mevlann ada olduunu vurgular nitelikte Mevlana-Hac Bekta ilikisinden bahsetmesi,72 onun Osmanl ya da yenierilerle dorudan bir balantsnn olmadn ortaya koyar. Yine Hac Bektan Orhan Gazi ile grmesinin ve yenieri ocana dua etmi olmasnn mmkn olmadn, bunun hibir tarihi kymetinin olmadnn,73 bu tr rivayetlerin hkmsz ve uydurma olduunun,74 dahas XV. yzyln sonlaryla XVI. yzyln balarnda bu ilikinin ortaya ktnn ifade edilmesi,75 Hac Bektan dorudan bir ilikisinin olmad dncesinin elzem olduunu ortaya koyar. Ancak bu, Bektailikle yenierilerin hibir balants olmadn da gstermez. Hac Bekta ile Osmanoullar arasnda bir manevi ba vardr ki, o da Osmanl devletinin kuruluunda ve ahi/ftvvet tekilatnn oluturulmasnda yer alan, her sanat ve meslein bir pire, ocaa nispet edilmesi geleneinden76 veya Vezir Hac Bekta Paayla Hac Bekta soyundan Timurta Dedenin ve Mevlana soyundan Emirahn askere brk giydirilmesinde adlarnn gemesinden77 yahut ta Kutbeddin Haydar, Ahmet Yesevi geleneine bal olan bu ftvvet tekilatnn ayn ocaa bal Hac Bektaa yaknlk duymalarndan kaynaklandnn muhtemel olduu ileri srlmektedir..78 E ) Hac Bektan Baba lyas ve Babailerle Olan likileri Hac Bekta ile ilgili en fazla tartlan meselelerden biri de onun Babai syan lideri Baba lyas ve Babailerle ilikisinin olup olmad meselesidir. Ahmed Eflakinin Menakbul-Arifin de ve Sahih Ahmet Dedenin Tevarih-i Mevleviyye de Hac Bektan Baba Resulun has halifesi olduunu, marifet dolu bir kalbe sahip olmasna ramen namaz klmayan, eriata uymayan bir ahs olarak ondan bahsederler.79 Bu Baba Resulun de mehur Babai isyann karan Baba shak
72 73 74 75

Eflaki, a.g.e. , I. s. 372-373. Kprl, a.g.e. , s. 49, dipnot; 49 ztrk, a.g.e. , s. 86-88. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapukulu Ocaklar, Trk Tarih Kurumu Uzunarl, a.g.e. , I. s. 512. Bkz. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 129-130. Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXIX.

Yn. Ankara, 1988, 5. Bsk. c. I, s. 512-530.

76 77 78

olmas muhtemeldir.80 Ancak gvenilir bir tarihi ve ayn zamanda Baba lyasn torunu olan Akpaazade, Hac Bekta ile Baba shak arasnda bir halife ilikisinden bahsetmez. Babai isyanna ismi karan Baba lyas, Horasandan geldiklerinde kardei Mente ile Amasyada ziyaret ettiklerini, Krehire, oradan Kayseriye geldiklerini, kardeinin Kayseriden kendisinden ayrlp Sivasta ldrldn, Hac Bektan ise Karayke gittiini ifade eder.81 Titiz bir tarihi Akkpaazadenin Hac Bektan Baba shak ve Babai isyanyla bir ilikisinden bahsetmemesine ramen amzda Fuat Kprl, Abdulbaki Glpnarl, Irene Melikoff ve Ahmet Yaar Ocak gibi baz aratrmaclarn Mevlevi fanatii Eflakinin menkbevi mitos muhteval eserinden hareketle onu, Baba shakn halifesi ve Babai isyann ile ilikilendirmeleri82 artc olmann yannda bir o kadar da zcdr. nk Hac Bekta Babai halifesi olarak gstermek devletin resmi tarihileri olan Mevlevi tarihilerinin (zellikle de Eflaki Dedenin) Trkmen babalara kar Harici, Batni, bahi ve Rafizi gibi menfi propagandalarla tahkir etme gibi, karalama politikasndan ileri geldii dnlebilir.83 Dolaysyla Hac Bektan, kardeiyle birlikte Baba lyas ziyaret etmeleri, tasavvufi manada bir intisap-mensubiyet deil, her iki ahsn da Horasan olmasndan84 ve dayandklar kitlenin ayn olmas gibi birok konuda uzlar olmalarndan kaynaklanan hemerilik ve fikirdaln bir ifadesi olabilir85. nk her iki lider de Horasan meneilidirler. F ) Hac Bektan Dier tikat Sistemleriyle Olan likisi Hac Bekta ve Bektailikle ilgili tartlan meselelerden biri de onun dnce sistemi ve izgisinin nereye dayand meselesidir. Kimileri Hac Bekta ve

79

Eflaki, a.g.e. , I, s. 317. Sahih Ahmet Dede, Mecmuatt-Tevarihil-Mevleviyye, Mevlevilerin Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXXI. Akpaazade, a.g.e. , s. 221-222. Bkz. Fuat Kprl, . A. Bekta md. M.E.B. s. ; Glpnarl, Trk Ansk. Bekta md. s. 32;

Tarihi, (ev: Cem Zorlu), nsan Yn. st. 2003, s.195.

80 81 82

Melikoff, T.A.B.N. a.g.m. , s. 19; Ocak, a.g.e. , s. 95 vd. A.Y.Ocak, D..A. Hac Bekta Veli md. s. 459.
83

Bkz. Mikail Bayram, Bacyan- Rum, Gm Matbaas, Konya, 1987, s. 13-14; ztrk, a.g.e. , s. Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXXII. ztrk, a.g.e. , s. 51, 62.

52.
84 85

Bektailii/Alevilii

Batniliik,

Hurufilik,

ilik,86

amanizm,

Zerdtlk,

Manihaizm, Mazdeizme dayandrmann yannda bazlar da87 lk a, Ortaa, Asya, Eski Anadolu,88 Eski ran din ve geleneklerine dayal bir itikat sistemi89 olarak ele almaktadrlar. Yine kimileri Alevi/Bektailiin tamamen slamdan ayr bir din olduunu,90 bir madde dini, materyalist felsefe zerine kurulmu bir hayat tarz olduunu91 ileri srerken, kimileri de Muhammed Ali yolunda yryen, tamamen slamn iinde yer alan, mezhebi Caferilik olan bir sistem olarak ele almaktadrlar.92 Btn bunlarn dnda bir baka yaklam vardr ki, o da Bektailii Hac Bekta ncesi ve Hac Bekta sonras Bektailik eklinde Bektailii iki dneme ayrarak Hac Bekta dnemi Bektailiini tamamen Kuran ve Snnete dayanan Trk slam sufi geleneinde deerlendirmekteler ve bu harici heretik unsurlarn AleviBektailie sonradan girdiini ileri srmekteler.93 Dolaysyla Hac Bekta sonras dnemde bozulmaya balayan zellikle de XVI. yzyln balarnda Batni, Hurufi,
86

Bkz. Kprl, a.g.e. , s. 349, 352-353; Hac Bekta Veli, Vilayetname, (nsz), s. VII; Atilla Mehmet Erz, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc ve Alevilik-Bektailik); s. 141. Eybolu, a.g.e. , s. 53, 55-56 vd. 83. Bkz. Cemit Bender, Krt Uygarlnda Alevilik, Kaynak Yn. st. 1991, s. 39-45; Bender, 12

zkrml, Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi Alevilik-Bektailk, Can Yn. st. 1990, s. 112.
87 88 89

mam ve Alevilik, Berfin Yn. 1. Bsk. st. 1993, s. 9; Nejat Birdoan, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mozaik Yn. st. 1996, s. 14; Birdoan, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Berfin Yn. 2. Bsk. st. 1994, s. 507, 515, 347; Ltfi Kaleli, Binbir iek Mozaii Alevilik, 3. Bsk. Can Yn. st. 1995, s. 452; Kaleli, Alevilik Aklidir Ahlaki ve nsanidir, Can Yn. 1. Bsk. st. 2004, s. 80.
90 91

Birdoan, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, s. nsz. samail Kaygusuz, Grmediim Tanrya Tapmam, Alev Yn. 1. Bsk. st. 1996, s. 12; Ayrca Alevi-

Bektailiin, amanizm, Budizm, Zerttlk, Maniheizm ve Hristiyan elerini, Melami, Kalenderi ve Yesevi gibi slam sufi damgasn ve XV. yzylda ran Hurufiliinin, XIV. yzylda Safevi iiliinin bir takm motiflerini tayan bir Trk Hetorodoksisi olduu hususunda bkz. (A. Yaar Ocak, Trk Sufiliine Baklar, letiim Yn. st. 1996, s. 210-211.) Ayrca Anadolu Aleviliinin ii, aman, Mazdeist, Zerdt, Maniheist, Antik Anadolu ve Yunan kltleri, Hristiyan, Haain /Batini elerin bir senkretizmi olduu hususunda bkz. Niyazi ktem, T.A.B.N. Anadolu Aleviliinin Senkretik Yaps, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. 2004. s. 226 vd. 239.
92

Mnci Baba, a.g.e. , s. 11; Y. Ziya Yrkan, Anadolu Alevileri ve Tahtaclar, (Haz. Turhan

Yrkan), Kltr Bakanl Yn. Ankara, 1998. s. 245-247 ; Sunar, a.g.e., s. 24; Noyan, a.g.e. , s. 7; Teoman ahin, Alevilere Sylenen Yalanlar/ Bektailik Soruturmas, Armaan Kitap ve Yaynevi, Ankara, 1995, s. 13,37.
93

Bkz. Flal, a.g.e. , s. 134-135,161-163, 183; ztrk, a.g.e. , s. 31.156.

ve ii tesirlerle gelien Bektailik yerine, Hac Bektan otantiklii kesinlemi eserlerinin sergiledii dncelerin hareket noktas alnmas gerektii,94 bu durumda da onun, XIII. ve XIV. yzylda Anadoluda bulunan bn Arabi, Necmddin Daye, Bahauddin Veled, Burhaneddin Muhakkk Tirmizi, Evhaduddin Kirmani, Ahi Evren, Mevlana ve Yunus gibi ayn kaynaktan beslenen bir Trkmen sufisi olduunun ortaya kaca belirtilir.95 Gerekten de Hac Bektaa ve Bektailie ait eserler objektif bir biimde ciddi bilimsel tetkiklerle ele alndn da Bektailiin/Aleviliin yukardaki iddialardan uzak Kuran ve Snnet merkezinde zengin, deruni bir tasavvufi yorum geleneinde yer ald grlecektir. te biz bu almamzn ileriki blmlerinde Hac Bektan fikri kkenlerini belirtmekle bu gerei ortaya koyacaz. III- ESERLER A ) Makalat Hac Bektan asl Arapa olduu sylenen ve bir ok nushas bulunan en tannm eseridir. 1954 ve 1958de Sefer Aytekin tarafndan Ankarada Emek Basm ve Yaynevinde bastrlmtr. Said Emre Trkeye evirmi, Taceddin Muhammed b. Hatib brahim (Hatipolu) ise halkn daha ok faydalanmas iin Said Emrenin metninden manzum olarak Trkeye evirmitir.96 Bu kitap, genellikle Hac Bektan temel eseri kabul edilse de ne yazk ki, kitabn asl yapsnn elimizde olmad sonradan medreseliler tarafndan Snni nitelikli eklemeler yapld ve Hac Bektaa ait olmad iddialar da vardr.97 B ) Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniye Bir nshas Farsa olarak ran slam uras Ktphanesinde, dieri de 948/1 numaral yazmada 1a-23a yapraklar iinde, stanbul ktphanesinde Osman Nuri Ergin Yazmalar arasnda bulunmaktadr. Davut Duman evirisiyle Gazi niversitesi
94 95

ztrk, a.g.e. , 159-160. Flal, a.g.e. , s. 162; M. Necmeddin Bardak, U.B.V.A.S. -1- Bir Tasavvufi Mektap Olarak

Bektailik, Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. s. 55. Abdulkadir Sezgin de Bektailii tasavvufi bir tarikat olarak ele almtr. Bkz. a.g.e. , s. 41, 83.
96 97

Noyan, a.g.e. , s. 28. Bkz. Rza Zelyut, a.g.e. , s. 224-25, 27; Irene Melikoff, T.A.B.N. Mzakereler, s. 33. Ocak,

D..A. Hac Bekta Veli md. s. 457.

Trk Kltr ve Hac Bekta Aratrma Merkezi tarafndan neredilmitir. Her nekadar Glpnarl (. 1402/1982), eserin Hac Bekta adna retildiini sylese de98 Eserin dil, anlatm ve konularnn 13. yzyl zellii tad, Makalat, ve dier eserleriyle bir ok konuda benzerlik arzettii grlmektedir. Eserin Hac Bektan rencisi veya bir ardl tarafndan ele alnm olmas muhtemel olsa da eser Hac Bektan dr.99 Eser sistematik bir biimde tasavvufun temel konu ve kavramlarn ihtiva etmektedir. C ) Besmele Tefsiri Bir nshas Manisa ktphanesinde bulunan bu eser 1985te Rt arda tarafndan neredilmitir. Eserin muhtevas Besmeledeki Allah er-Rahman, erRahim isimlerinden hareketle tamamen Bektai geleneine uygun esirgeyen balayan ltufkr Tanr anlayna ayrlmtr. Eserin nerinde bilimsel kurallara uyulmamtr. D ) Fevaid stanbul niversitesinde bulunan bu nshann, Osmanlcadan sadeletirilmeleri yaplmtr. Eser, Makalat ve Makalat- Gaybiyye ile muhteva asndan benzerlik gsterir. Glpnarl, eserin Hac Bektaa ait olmadn belirtse de100 Fuat Kprl eserin Hac Bektaa ait olduu hususunda kukunun olmadn belirtir.101 Baha Said de Hac Bektan bu eserinden bahsetmitir.102 Esad Coan ise eserin muhteva ynnden Makalat ile benzerlik arzettiini ancak baz ilave ve tahriflerin yapldn belirtir.103Eser tasavvufi bir ierie sahiptir. E ) Vilayetnme Glpnarl, Manzum ve Mansur nshalar olan bu eserin, Bektai gelenei mayalanp yorulduktan sonra 1481-1501 de Firdevs-i Rum,104 (. 918/1512 ),
98 99

Glpnarl, T. A. Bekta md. VI. s. 33. Bkz. Hac Bekta Veli, Makalat Gaybiyye ve Kelimat- Ayniye, Gazi niversitesi Trk Kltr Glpnarl, T. A, Bekta md. VI. s. 33. Kprl, Trk Yurdu, Bektailiin Meneleri c: 2, say: 8; Mays 1341, s. 139. Baha Said Bey, , Trk Yurdu, Bektailer, c. 5,say: 26, ubat 1927, s. 128, 141-142. Ayn Dergi, Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XXXIX, XL

ve Hac Bekta- Veli Aratrma Merkezi Yn. Ankara, 2004, (Eser Hakknda Raporlar), s. V. vd. XII.
100 101 102

c. 5, say: 28, Nisan 1928, s. 315: Ayrca bu eser hakknda bkz. Noyan, a.g.e. , s. 29.
103 104

Bu zat, II. Bayezid dneminde yaayan bir Osmanl mellifidir. D..A , Firdevsi Rumi md. c. 13 s. 127.

tarafndan yazlm olabileceini belirtir.105 Eserin muhtevas Hac Bektan kudsiyetine, kerametlerine ve Anadoluda irad faliyetlerine ve adalaryla olan ilikilerine ayrt edilmitir. Dolaysyla anlatm ve ierik dier eserlerinden tamamen farkldr. Birok aratrmac tarafndan eserin menkbev zelliinden dolay tarihi kymete haiz olmad ifade edilmitir. F ) Hac Bektan Nasihatleri Bir nshas Hac Bektai lesi Halk Ktphanesi numara 29 da kaytl olan, dieri de stanbul Arkeoloji Ktphanesi numara 891de Mecmuatr-Resail de kaytl bulunmaktadr. Ancak eserin Hac Bektaa ait olup olmad kesin deildir.106 G ) athiye ki sahifedir. z Trke oluu ann dil zelliklerini gstermesi bakmndan nemlidir. Barak Babann athiyesine benzeyen bu paray, Envernin (TuhfetsSalikin) ad ile Trke olarak aklad bilinir. Ancak Glpnarl bu eserin bulunduu yeri zikretmemitir.107 H ) Fatiha Tefsiri Baha Said, Manisa Valide Camii kitaplnda Dervi Aliyyl-MevleviyylBektai tarafndan 1315 ylnda yazlm bir eserden bahsetmi ve bu eserin Tirede Hac Necip Paa Kitaplnda bulunan Hac Bektan Fatiha Tefsirinin bir kopyas olduunu sylemitir. Fakat, Bedri Noyan ve Esat Coan Tirede ve Manisa kitaplnda bu esere ulaamadklarn belirtmektedirler108 ) ssul-Hakika ve Hurde-Nme Bedri Noyan, Ali Naci Baykal Dedebabann, Hac Bektan ssl-Hakika adnda bir eserinin olduundan kendisine bahsettiini yazmaktadr..109 Ayn ekilde Bedri Noyan, Girit Kandiye Horasanl, Ali Baba derghna bal bir zat tarafndan yazlm Erkan adl bir yazmada Hac Bektaa nispetle Hurde-Nme adnda bir eserin getiini belirtir. Ali Naci Baykal Dedebabann da bu isimde bir eserden szettiini belirtir.110 Ancak bu eserlerin elde edilmi kaytlar bulunamamtr.
105 106 107 108 109 110

Hac Bekta Veli, Vilayetname, (nsz), s. XX, XXIV, XXV Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, s. 47. Eser hakknda bkz. Noyan, a.g.e. , s. 29; Glpnarl, T. A, Bekta md. VI, s. 33. Noyan, a.g.e. , s. 70; Hac Bekta Veli, Makalat, (nceleme bl.), s. XL. Noyan, a.g.e. , s. 30. Noyan, a.g.e. , s. 29-30.

KNC BLM HACI BEKTA VELNN KURAN ANLAYII VE YORUM METODU I- KURAN ANLAYII A) lahi Kelam Olarak Kuran Hac Bektain Kuran yorumlama yntemine gemeden nce onun nasl bir Kur an algsna sahip olduunu ortaya koymamz gerekir. slam bilginlerinin, Kurann Allah tarafndan Peygambere (a.s) indirilen ilahi bir kitap olgusu inanc,111 Hac Bektata da aynen devam etmektedir. O dervilerine hitaben Ey dervi! Bilesin ki, Kuran Allahn kelamdr. Hz Peygambere (a.s) amel etmek ve eli olarak halka tebli etmek iin indirilmi bir kitaptr.112 diyerek Kurann, Hz Muhammede tebli edilip tatbik edilmesi iin indirilen ilahi bir kelam olduunu belirtir. Bu tanmlamann yannda onun asl Kuran algs u mistik yaklamda yatmaktadr: Bil ki Kuran ktan mauka bir mektuptur.113 Dnya ve insan anlaynda ve btn varlklar arasndaki ilikide ak, sevgiyi esas alan Hac Bekta Allah ile insan arasndaki iletiimin bir ifadesi olan vahyi de (Kuran) bu iletiim biiminin bir paras olarak grmektedir. nk Hac Bektata Tanr ile insan arasndaki iliki, efendi- kle ilikisine deil seven (Allah) sevilen (insan) ilikisine dayanr. Dolaysyla Kuran da ktan mauka gnderilen ilahi buyruklar btndr.114 Hac Bekta buna paralel olarak Kuran ve hatta drt kitab merhamet unsuru olarak grr. Ve bunu yle ifade eder: Ulu Allah, yce Kitabna Rahman ve Rahimi koydu. Elbette asilere armaan ulu derghna yarar niteliktedir. Kuran ve drt kitap rahmetle bezenmitir.115 Dolaysyla Kuran, ona gre, insan azapla tehtid eden bir kitap deil, sevgiliden gelen bir mjde mektubudur.
111 112 113 114

Bkz. Seyyid erif Crcani, Tarifat, Matbaay Ahmet Kamil, st. 1327, s. 116. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 20 Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 20 Ortodoks (Snni) slam anlaynda korkuya dayal din ve Allah yerini heterodoks slam (Alevilik)

anlaynda sevgi ve akn yer ald hususunda bkz. Reha amurolu, Gnmz Aleviliinin Sorunlar, Ant Yn. st.1992. s. 86.
115

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, (Haz: Rt arda), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,

1993, s. 28

B ) Kurann Mana ve Muhteva Ynyle Kapsam Kurann mana ve muhtevasnn snrlaryla ilgili gemite ve gnmzde farkl grler ileri srlmtr. Kimileri onu yalnzca din ve ahlaka indirgerken kimisi de Kurann, Allahn ilmi ve kelam olduunu, Onun ilminin snrsz olduunu, dolaysyla da evrende olan her eyi ve her ilmi kapsadn ileri srerler.116 Hac Bekta da Ya ve kuru ne varsa hepsi apak bir kitaptadr.,117 Bu kitab da sana, her ey iin bir aklamakayna olarak indirdik.,118 Biz her eyi apak bir kitapta (levh-i mahfuzda) sayp yazmzdr.119 ve Bundan daha k ve daha byy yoktur ki apak kitapta (levhi mahfuzda) bulunmasn.120 anlamndaki ayetlerden hareketle, alabn, cmle trl nesnenin varln Kuran iinde yad kldn ifade eder.121 Hac Bekta bununla da kalmaz, Kurandan hareketle Allahn ilminin snrsz olduunu, bunu da ayet yeryzndeki aalar kalem, deniz de, arkasndan yedi deniz katlarak mrekkep olsa yine Allahn szleri yazlmakla tkenmez122 ayetiyle ifade eder. Dolaysyla Kuran ona gre sonsuz ilim sfatna sahip olan Allahn snrsz ve sonsuz ilim ve esrarn ihtiva eden bir Kitaptr. Benzeri dnceler iin ayn ayetlerin iktibas Snni mutasavvflarda da yer almaktadr. Mesela, Tsteri (. 283296/896905), ve Serrac (. 378/988), ayn ayeti ve benzeri ayetleri iktibasla Kurann, Allahn sonsuz ilminin bir tezahr olduunu, onun kelamnn manalarnn nihayetinin olmad, mevcud her eyi ve
116

Kurann bir mana deryas olduu ve her tr ilmi ve nesneyi kapsad fikrini nceki limlerden

Gazali (. 505/1111), Razi (. 606/1209), Zerkei (.794), Suyuti (. 911/1505), Ebul-Fazl el-Mrsi (.655/1257), amzda ise bu dnceyi Cevahir fi Tefsiril-Kuranil-Kerim adl tefsirin sahibi Tantavi Cevheri (. 1940), Keful-Esrarin-Nuraniyye el-Kuraniyye isimli eserin mellifi Muhammed b. Ahmed el-skenderani (. 1888), Gazi Ahmet Muhtar ve Abdurrahman el-Kevakibi (.1900), vb kiiler ileri srmtr. (M. Said imek, Gnmz Tefsir Problemleri, Kitap Dnyas Yn. , 8. Bsk. Konya, 2004, s. 100-101)
117 118 119 120 121 122

Enam, 6/59. Nahl, 16/89. Yasin, 36/12. Yunus, 10/61. Bu ayetlerin getii sahifeler iin bkz. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 3, 32, 61. Lokman, 31/27.

btn ilimleri kapsadn belirtirler.123 Hac Bektan Allahn, Kuranda hibir eyin bilgisini eksik brakmad dncesi, onu, kitaplarnda ortaya koyduu her bir fikir iin bir veya birka ayet istidlal etmeye sevk etmitir. yle ki felsefesinin merkezini oluturan 4 kap 40 makam tamamen ayetlerle sslemitir. Alemdar Yalnn ifade ettii gibi Onun kitaplarnn (Makalat- Gaybiyye) en dikkat ekici ynlerinden biri de yaratan ve yaratlmla ilgili olarak vermi olduu hkmlerin tmn Kurandan bunu aklayan bir ayetle desteklemi olmasdr124 Hac Bektan bir dnceyi ayetle ifade etme ii Makalatta daha da oklu ilenmitir. O tarikatn ilkelerinden hakikatin makamlarn tek tek sayarken, her bir ilkeye bir ayet delil getirmeye almtr. rnein; Kuran da Sevinmek var, gnenmek var dedikten sonra (Resulm!) Deki: Allah seviyorsanz bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn.125 ayetini, lim var dedikten sonra ayet yeryznde aalar kalem, deniz de arkasndan yedi deniz katlarak(mrekkep olsa) yine Allahn szleri (yazmakla) tkenmez.126 ayetini, Nian var dedikten sonra Eer biz Kuran bir daa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan ba eerek para para olmu grrdn.127 ayetini, mit var dedikten sonra De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aan kullarm! Allahn rahmetinden mit kesmeyin! nk Allah btn gnahlar balar.128 ayetini, Korku var dedikten sonra Allah erkek mnafklara da kadn mnafklara da kafirlere de iinde ebedi kalacaklar cehennem ateini vaat etti. O, onlara yeter. Allah onlara lanet etmitir. Onlar iin de devaml bir azap vardr.129 ayetini, Hccet var dedikten sonra (Ehl-i Kitap:) Yahudiler yahut Hristiyanlar hari hi kimse cennete giremeyecek, dediler. Bu onlarn kuruntusudur. Sen de onlara: eer sahiden doru sylyorsanz delilinizi getirin, de.130 ayetini, Helallik var dedikten sonra Hem size hem de yolculara fayda olmak zere
123

Sehl b. Abdullah et-Tsteri, Tefsirul-Kuranil-Azm, Msr, 1329 s. 60; Ebu Nasr et-Tusi asHac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, (Sunu; Alemdar Yaln), s. XI. Ali-mran, 3/31. Lokman, 31/27. Har, 59/21. Zmer, 39/53. Tevbe, 9/68. Bakara, 2/111; Neml, 27/64.

Serrac, (Tah: Abdulhalim Mahmud Taha, Abdulbaki Surur), el-Luma, Msr, 1380/1960, s. 107.
124 125 126 127 128 129 130

(faydalanmanz iin) deniz av yapmak ve onu yemek size helal klnd. 131 ayetini, Haram belirtmek var dedikten sonra Analarnz, kzlarnz, kz kardeleriniz, halalarnz, teyzeleriniz, karde kzlar, kz karde kzlar, sizi emziren analarnz, st baclarnz, elerinizin analar, kendileriyle birletiiniz elerinizden olup evlerinizde bulunan vey kzlarnz size haram klnd132 ayetini, Hizmet var dedikten sonra Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinin stne ykseltmeyin. Bir birinize bardnz gibi, Peygambere yksek sesle barmayn: yoksa siz farkna varmadan amelleriniz boa gidiverir.133 ayetini, Fazl var dedikten sonra Bir ktln cezas, ona denk bir ktlktr. Kim balar ve bar salarsa, onun mkfat Allaha aittir. Dorusu O, zalimleri sevmez.134 ayetini, ifa var dedikten sonra Biz, Kurandan yle bir ey indiriyoruz ki o, mminler iin ifa ve rahmettir, zalimlerin ise yalnzca ziyann artrr.135 ayetini, Mjde (bearet) var dedikten sonra De ki: Cebraile kim dman ise unu iyi bilsin ki, Allahn izniyle Kuran senin kalbine bir hidayet rehberi, nce gelen kitaplar dorulayc ve mminler iin mjdeci olarak o indirmitir.136 ayetini, Fsk veya sapklk137 var dedikten sonra Onlar yle fasklar ki, kesin sz verdikten sonra szlerinden dnerler. 138 ayetini, ve Pimanlk (hasret) var dedikten sonra Muhakkak ki o, kafirler iin bir i yarasdr.139 ayetini getirerek her bir kavram iin bir ayet iktibas etmitir.140 Hac Bekta Makalatta vermi olduu drt kap ve krk makamn hepsinin Allah tarafndan ifade edilmi olduunu, birisi eksik olunca hakikatin tamam olmayacan ifade eder.141 Dolaysya Hac Bektan, drt kap ve krk makam
131 132 133 134 135 136

Maide, 5/96. Nisa, 4/23. Hucurat, 49/2. ura, 42/40. sra, 17/82. Bakara, 2/97, bu ifade kalplaryla biten bir baka ayet de Namaz klan ve zekat veren ve ahirette Bu kelimeler metinde yoktur, (ve hemvar) eklinde boluk braklm, biz de verilen ayetin Bakara, 2/26. Hakka, 69/50. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 31-33 Hac Bekta Veli, Makalat, s. 32.

de kesin olarak iman eden mminler iin bir hidayet rehberi ve bir mjdedir. ( Neml, 27/2.)
137

ieriine uygun dtnden bu kelimeleri uygun bulduk.

138 139 140 141

dncesine olan titzlii, her bir ahlaki ilkeyi, tamamen Kurana dayandrm olmasndan kaynaklanmaktadr. Ksaca Kuran, Hac Bektaa gre btn evrenin ilmi ve srrn kapsayan bir kitaptr. C ) Dier Kutsal Kitaplar ve Kuran Bektai geleneinde Kurana vurgu yapld yerde genellikle dier kutsal kitaplara da deinilir. Drt Kitabn znn de bir olduu sylenir. Bu da yine temelde Hac Bektan, Gklerde ve yerde zerre miktar bir ey bile Ondan gizli kalmaz. Bundan daha kk ve daha by de phesiz, apak kitaptadr (yazldr).142 ayetiyle, Ol padiah- alem Tanr zerreyi Kuran iinde bildirdi.143 diyerek zerreye varncaya kadar her eyin Kuranda drld fikrini ileri srmesinden kaynaklanr. Hac Bekta, dolaysyla da Kurann, dier ilahi kitaplar cemettiini ifade eder. Bunu da Hz. Peygamberden naklettii u hadisle delillendirir; Ya Muhammed! Gkten inen drt kitapta ne varsa, hepsini toplayp fatihann iine koydum. Fatiha da ne varsa, hepsini bismillahirrahmanirrahim iine koydum... 144 Hac Bektan hadise dayandrd bu dnce tefsir usul tarihinde de Ebu shak ezZeccac (. 311/9239), tarafndan Kuran kelimesinin anlamlarndan birinde Kuran lafznn Gemi kitaplarn meyvelerini toplama anlamn tazammun eder. eklinde dile getirilmitir.145 Dolaysyla Bektailikte fatiha ve besmelenin ehemmiyetinin temeli de bu hadise dayanr. Hac Bektan bu dncesini Cavit Sunar da yle ifade etmitir. Bektailikte drt kitab okuyup anlayabilmek ok nemlidir. Btn suhuflar drt kitapta (Zebur, Tevrat, ncil, Furkan ) toplanm ve bu kitaplarn asl da Kuranda toplanm146 Cavit Sunarn da ifade ettii gibi Hac Bektaa gre Kuran, Tevrat, Zebur ve ncilin bir zetidir. Fatiha da kitabn kendisinde drld
142 143 144 145

Sebe, 34/3. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 61. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 27. smail Cerraholu, Tefsir Usul, Trkiye Diyanet Vakf Yn, 8. Bsk. Ankara, 1991, s. 32. Ayrca

Kuran kelimesinin ilk harfinin kesra okunuuyla cem anlamna geldii hususunda bkz. Crcani, a.g.e. , s. 116.
146

Sunar, a.g.e. , s. 25-25.

Kurann bir zetidir. Allahn Rahman ve Rahimliini ifade eden besmele ise btn bu drt kitabn zetidir. Aslna baklrsa Onun bu dncesi, Kuranda birok ayette Kendinden ncekileri tasdik eden bir kitap147 eklinde ifade edilen ilahi dsturun bir almdr. Ksaca Hac Bektata Kuran, btn ilahi kitaplarn z, fatiha Kurann, besmele (Allahn Rahman ve Rahimlii) ise btn bunlarn hepsinin zdr. D ) Kuran ve nsan Alevi Bektai geleneinde farkl bir Kuran algs da vardr. O da insana verilen deerden dolay insann Kuran- Natk yani konuan Kuran olmasdr. nk Hac Bekta, Hz. Peygamberin hadisine148 dayanarak var olan her eyin ilim ve esrarnn Kuranda olduunu, Kitabn ve kinatn esrarnn ise insanda drldn ifade eder. Dolaysyla kinatn ve Kurann z ve zeti olan insan, Hac Bektaa gre en ulu deerdir. Bu ululuu da yle ifade eder; Ar ile fer arasnda ok trl nesneler vardr, lakin adamdan ulusu yoktur.149 Bektailikte insann, ( Hz. Ali ahsnda insanlar) Kuran- natk olarak alglanmas, Allahn ve Hz. Peygamberin (a.s) dnyada ona bitii deerden kaynaklanr. Bedri Noyann ifadesiyle Bektailikte Tanrnn sfatlarnn hepsi insanda tecelli etmi olduundan insana ok deer verilmi ve Hz. Peygamberin elinsan vel-Kuran teveman = insan ve Kuran ana karnnda ikizler gibidir hadisi erifi gereince insana Kuran- Natk = Konuan Kuran denmitir.150 te Bektailikte insann, Tanrnn sfatlarnn tecellisi, evrenin ve Kurann zeti olma fikri onun canl bir Kuran olarak alglanmasna neden olmutur. Bu nedenledir ki Hac Bektata Kuran- anlamak, evreni kefetmek ve Tanry tanmak, Kurann kendisinde drld insan anlamak ve kefetmekten geer. yle ki o, nce Kuran147 148

Ali- mran 3/3-39; Nisa, 4/47; Maide, 5/48; Enam, 6/92. Yukarda drt kitabn Kuran, Kurann da fatiha, fatihann da besmelede drldn, besmelenin

be harfinden be harfinin ise Hz. Ali (insan) den ibaret olduu, bundan dolay da Alinin Kuran- Natk olduu olduu hususundaki bu dnceye hadis olarak kaynaklarda ulaamadysak da aadaki eserlerde bu dnce yer almaktadr. Bkz. (Sunar, a.g.e. , s. 25-26; Zelyut, a.g.e. , s. 177-178; ve Harun Yldz, Marife (Ehl-i Beyt Says) Ehli Beyt nannn Anadolu Alevilerindeki zdmleri 3 yl: 4 say: 3 k 2004. s. 306.
149 150

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 61. Noyan, a.g.e. , s. 45.

 Natk olan insann anlalmas gerektiini ifade eden Hz. Peygamberin Kendini bilen rabbini bilir151 hadisine hemen hemen btn kitaplarnda bavurmutur. Hac Bektataki bu Konuan Kuran dncesi, sonraki dnemlerde drt kap fikrine de uyarlanmtr. Farkl yorumlar olmakla birlikte eriat Kuran, Kitap tarikat Konuan Kuran pir marifet Kii kendisi Kuran olur ve hakikat te ise Kii Kuran- yazan olur eklinde de yorumlanmtr.152 Bununla birlikte Hac Bektata ilenen Kuran- Natkn, Alevi ve Bektailerce Hz. Ali olduu ve Kurann gerek anlamnn (zahir-batn) Ali tarafndan bilindii153 eklinde de yorumlanmtr. ii yorum geleneine ait olan bu dnce, XV. yzyl yarsnda ortaya kan Vilayetnamede Hz. Muhammedin ve Hz. Alinin Hac Bektan yanna gelip biri zahir bilgisinden dierinin de batn bilgisinden bahsetmeleri ve Kuran ona belletmeleri154 eklindeki ifadeler bu tr bir dnceyi andrr olsa da gerekte onun Horasanda ciddi bir Kuran eitimi aldn gsterir. Zaten Vilayetnamede Hocas Lokman Perendenin, bilginin evvelinden bahsetmesi, onunda sonundan haber verdiinin belirtilmesi155 ve mam Alinin Hac Bektaa Fatihay talim ettirmesi halinde, onun da hatmesinden haber vermesi, bila-talim her ilmi stadna tefhim klmasnn bir ifadesidir.156 E ) Kuran ve Amel Hac Bektata Kuran, ne yalnzca eklen okunup ezberlenen, ne de nsann gnlnde olan bir ey deildir. Aksine kiinin kendisiyle aydnland,
151

Tasavvufi gelenein temelini oluturan bu hadis, Ebul-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed

Aliyyl-Kr, (. 1014/1065), El-Esrarul-Merfua Fil-Ahbaril Mevzua, (Tah. Muhammed b Ltfi Sabba), Darul-Emane, Beyrut, 1971, s. 351, (h. no.506); Ebul-Hasan Gencbah Ali b. Osman Ali Hucvuri Data Hucviri (. 470/1077), Hakikat Bilgisi, (Haz. S. Uluda), Dergh Yn. st. 1982), s. 310. Ahmed b. Abdulahad b. Zeynelabidin Serhandi mam Rabbani (. 1034/1625), Mekubat, Matbaay Miriye, 1. Bsk. Mekke, 1316, I, 213; smail b. Muhammed Acln, (. 1162/1652), Keful-Haf ve Mzill-lbas am-metehera minel-Ehadisi ala Elsinetin-Nas, Beyrut, 1351, II, s. 262, (h. no. 2532); Ebu Abdurrahman Muhammed b. Dervi eL-Beyrut Dervi Muhammed el-Ht (. 1276/1856), Esnel-Matlib f Ehdse Muhtelifetil-Mertib, 1. Bsk. Darul-Fikr, 1991, s. 446 (h. no: 1436).
152 153

Grani Doan, Alevilikte n Bilgiler ve Cem, Zakirlik, Can Yn. st. 1998, s. 96. Zelyut, a.g.e., s.177-78; Harun Yldz, Marife (Ehl-i Beyt says ), Ehli Beyt nannn Anadolu Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 5. Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 5. Ali, Knhl-Ahbar, I. s. 89.

Alevilerindeki zdmleri, 3 yl:4 say: 3 k 2004.

154 155 156

rahmet ve izzetinden yararland ve hayatna tatbik ettii bir inan ve amel iidir. Ona gre kiinin Kurana olan inanc ne ise davran da o olmaldr. yle ki kibir, haset, cimrilik, tama, fke, gybet, kahkaha ve maskaralk gibi kitaplarn reddettii hasletlere sahip olan insanlara hitaben; Hani kitaplarna ve haberlerine inandn?157 diyerek Bektailiin temel dsturu olan zde (inan) ve szde (amel) birliin vazgeilmezliini ortaya koymann yannda hayata yansmayan bir inancn sorgulanmas gerektiini de ortaya koyar. Hac Bekta, Kurana inanp onu okuyup, iitip de amel etmeyenlerin durumunu yle ifade etmitir; Kendini Kurana layk hale getirmeyen, onunla aydnlanmayan, onun rahmet ve izzetini kazanmayan kr olmu demektir. (o kii) karanlkta kalm saylr. Her kim onu okur, duyar ve unutursa, onunla amel etmezse Yce Allahn u Kim de beni anmaktan yz evirirse phesiz onun skntl bir hayat olacak ve biz onu kyamet gn kr olarak haredeceiz. O: Rabbim! Beni niin kr olarak haretttin? Oysa ben, hakikaten grr idim! der. (Allah) buyurur ki: te byle. nk sana ayetlerimiz geldi; ama sen onlar unuttun. Bugn de ayn ekilde sen unutuluyorsun.158 buyruundan kurtulamaz.159 diyerek Kuranla amel etmeyen kiinin kr ve karanlkta kalan ahsa benzediini ve ahirette Allah tarafndan unutulacan belirtir. Bu ayete ilikin benzeri yorumlar, es-Slemi (.412/1021) ve el-Kueyride (. 465/1072) yapmtr. Es-Slemi, farkl yorumlarn yannda Kitap ve Snnete uyma eklinde, el-Kueyri de Allah anmaktan gafil olann dnya ve ahirette skntya decei eklinde yorumlar getirmilerdir.160 Hac Bekta, Tanr Tabrake ve Taalann buyurduunu tutmayp yasakladndan kanmamak, Tanrya inanmamaktr.161 ve man taattir ifadeleriyle daha da ileri giderek amelin, imann vazgeilmez bir unsuru olduunu bir daha vurgular. Yaar Nuri ztrkn ifadesiyle Hac Bektan ameli olmayan
157 158 159 160

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 16-17. Taha, 20/124- 125-126. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 21. Ebu Abdurahman Muhammed b. Huseyinb. Musa el-Ezdi es-Slemi, Hakaiku-Tefsir, (Tah. Seyyid

Arman), Darul-Ktbil-lmiyye, 1. Bsk. Beyrut, 2001, c. I, s. 453; Ebul-Kasm Abdul-Kerim b. Hevazin b. Abdil-Melik el-Kueyri, Letaiful-arat, (Haiye veTalik. Abdullatif Hasan Abdurrahman), Darul-Ktbil-lmiyye, 1. Bsk. Beyrut, 2000, c. I, s. 281.
161

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 16.

kiinin iman etmi saylmayaca fikriyle ilgili Bu tespiti, Onun dine ve sonu olarak ykmllklere saygy esas alan sfilerin bile tesine geen bir titizlik iinde162 olduunu gsterir. Sonu olarak Hac Bektata Kitaba, Kurana iman, Onun ihtiva ettii emir ve yasaklara kar duyarl olmakla e deerdir. zn (inan) ve szn (amel) birlii esastr. II - HACI BEKTA VELNN KAYNAKLARI A) Kuran ve Hadis Kaynaklar slam anlama ve yorumlamada mslman dnrlerin iki temel kayna Kuran ve Snnettir. Hac Bekta da slam dnrlerin yz yllarca srdrd bu izgiyi takip etmitir. Onun eserlerindeki her bir dnce dorudan veya dolayl olarak Kuran ve Snnete dayanr. Eserlerine baktmzda her bir fikri bir veya birka Kuran ayetiyle veya bir hadisle delillendirmeye almtr. rnein, Onun temel kitaplarndan biri olan Makalata baktmz da Kuran ve Snnete dayandn, Kurandan 160 yakn ayetin ve 20e yakn da hadisin mealen verildiini gryoruz. Yaar Nuri ztrk de onun fikirlerinin bu iki temeli hususunda, ilk dikkat eken eyin, Makalattaki dncelerinin Kuran ayetlerine ve hadislere dayandrlm olmas, ve baz blm ve sayfalarn hemen hemen tamamen Kuran ayetleriyle dolu olmasdr163 dedikten sonra, bu iki kaynan Onun eserlerinin fikri yapsnn vazgeilmez iki temel unsuru olduunu belirtir.

162 163

ztrk, a.g.e. , s. 105. ztrk, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratma Merkezi Dergisi, Hac

Bektan Dnce Dnyas, Birlik, Dirlik, 1 Haziran, Ankara, 1994, s. 27. Yine Hac Bektan dncelerinin Kuran ve Snnet etrafnda oluturulmu yorumlar olduu hususunda yazarn (Tarihi Boyunca Bektailik) adl bir baka eserine bkz. s. 46.

Onun sadece Makalatnda deil, dier eserlerindeki fikirlere de temelde Kuran ve hadisler kaynaklk etmektedir. rnein Makalat- Gaybiyye adl eserine baktmzda Alemdar Yalnn ifadesiyle en dikkat ekici ynlerinden biri yaradan ve yaratlmla ilgili vermi olduu hkmlerin tmn, Kurandan bunu aklayan bir ayetle desteklemi olmasdr.164 Hac Bektain Bektailikteki Kuran ve Snnet merkezli bu dnce r, amzda baz yazar ve AleviBektai merepli dnrler tarafndan da Bektailik felsefesinin temel kayna olarak kabul edilmitir. yle ki amzn samimi Bektai dedebabas olan Mnci Baba Bektailerin Kuran ile Snnetten baka amel edip deer verdikleri hibir kitap yoktur.165 diyerek Hac Bektan dnce dnyasnn temelini oluturan bu iki kaynan, Bektailerin vazgeilmez deerleri olduunu belirtir. Hac Bektan, eserlerinde kulland ayet ve hadislere gelince daha ok tasavvufi dncede kullanlan ayet ve hadislerden ibaret olduu grlr. Hadisleri aktarrken dorudan Hz. Peygamberin hadisi olduunu belirterek aktarr. Zaman zaman da Abdullah b. Abbas (. 68/687-688), ve zellikle de Hz. Aliden naklen hadisleri zikreder.166 Hac Bektan kulland hadisler tamamen tasavvuf literatrde kullanlan hadislerdir. Dolaysyla suf gelenekte olduu gibi senede yer verilmemi, manayla rivayet yaplm olmas, bu durum da onlarn literatrlerinde bolca zayf ve mevzu rivayetlerin bulunmasna neden olmutur.167

164 165

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, (Sunu: Alemdar Yaln), s. XI. Mnci Baba, a.g.e. , s. 15; Ayrca Hac Bekta Veli ve Bektailiin din felsefesinin temelde Kuran

ve Hadise dayand hususunda bkz. Zelyut, a.g.e. , s. 31; Grani Doan, a.g.e. , s. 97117131; Eybolu, a.g.e. , s. 56-57; Abdurrrahman Gzel, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, a.g.m, s. 169271; M. Hakan Yavuz, T.A.B.N. Mzakereler s. 108; Muharrem nan, T.A.B.N, Mzakereler s. 106; Hseyin Tucu, Gnmzde Alevilik Bektailik (Sempozyumu), T.D.V. Yn. Ankara, 1995, s. 78-79.
166 167

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 74 ve Fevaid, s. 54-59. Ahmet Yldrm, U.B.V.A.S. , -1- Alevi ve Bektailerin Dinin Temel Kaynaklarndan Kuran ve

Snnete Bak , s. 296. Ayrca Alevi-Bektai edebiyatnda kullanlan hadisler ve deerlendirilmesi iin bkz. Ahmet Yldrm, slamiyet, Alevi-Bektai Edebiyatnda Kullanlan Hadisler ve Deerlendirilmesi, c. 6; Say 3; Temmuz-Eyll 2003.

Ksaca Hac Bektan eserlerindeki dnce, temelde Kuran ve Snnete dayanr. yle ki, her bir satr ve dnce iin bir ayet ve bir hadis iktibas edilmeye allmtr. B ) Dier Kaynaklar Kuran ve Snnetten sonra Hac Bektan eserlerinin fikri temeli, sahabe, tabiun, tebeut-tabiun ve sfizmin tarihine damgasn vurmu nl mutasavvflardan ve tefsir ve hadis kitaplarndan oluur. O sahabeden, bn Abbas ve Hz. Aliden, tabiun ve etbeut-tabiundan Hasan Basri (. 110/728), ve Cafer as-Sadk (. 148/765), mam Musa Kazmdan ve iari tefsirin sistemleip inkiaf ettii dnemin sfilerinden Sehl b. Abdullah et-Tsteri (. 283296/896905), Ebubekir Muhammed b. Musa al-Vasiti (.351/942), brahim b. Ethem (. 161/777), Yahya b. Muaz b. Cafer er-Razi el-Vaiz (. 258/871872), Ebu Abdurrahman es-Slemi (. 412/1021), Abdul-Kerim al-Kueyri (. 465/1072), Abdullah el-Ensari (. 481/1089), Abdl-Kadir Giylani (. 561/1165), ve nl Trk mutasavvflarndan Ahmed Yesevi ve Molla Sadettinden nakillerde bulunmutur. Ve Hac Bekta, yapt nakillerde bazen, Tarikat Pir-i Hace Abdullah Ensari buyurur ve Slemi168 buyurur169 eklinde kiinin sadece ismini zikreder, bazen Hz. mamn RisaletlKavsiye isimli kitabnda Sleminin Hakaiknda denilir ki ve hkak- Tefsir adl eserinde Saci iletir ve Kaffal asi de170 kendi yorumunda anlatr171 eklinde hem kii ad hem de bizzat alntda bulunduu kayna zikreder, bazen de demilerdir172 Nakildir, haberde yle gelmitir173 ve

168

Bu isim, metinde Selimi olarak tercme edilmi ve bu isimden kimin kasdedildii

anlalamamtr denilmektedir. Fakat ayn eserin 39 sahifesinde yine Selimi eklinde tercme edilen bu ismin hemen ardndan Hakaikte deniliyor ki ifadesinin yer almas, bu ismin kim olduu anlalamam olan Selimi deil, es-Slemi olduunu gsterir.
169 170

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 68. Ebu Bekr Muhammed b. Ali b. smail el-Kaffal es-asi, (. 365/976), tefsirde, hadiste, kelamda ve

fkhta nder, Maveraunnehirde afi fkhnn nderliini yapan, burada Bizansa kar hazrlanan orduya katlan Trkistanl bir alimdir.(Cengiz Kallek, D..A. Kaffal md. , c. 24, s. 146-147.
171 172 173

Hac Bekta- Veli, Makalat- Gaybiyye, , s. 27-39; ve Besmele Tefsiri, s. 29. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 22-65. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 97-98, 100-102.

Kimilerinin dediine gre174 (gle) ifadeleriyle belirsiz nakillerde bulunur. Bu belirsiz nakillerde fakihlere, filozof ve kelamclara ait bilgi krntlar175 ve Tezkiretul-Evliya176 kitap ve hatratlarndan alntlar vardr. Fakat bunlar ok nadirdir. Onun eserlerinde Kuran yorumda kullanlan malzemelerden biri de iir ve hikyelerdir. O zaman zaman dakik yorumlarna ahit getirmek veya onlar sslemek iin iir ve hikyelere bavurur. Kuran yorum iin geleneksel tefsirlerde de iire bavurulmutur. Fakat bu genellikle cahiliye iiridir. Halbu ki Hac Bektai, tamamen ark bir dille yazlm, Trk duygu ve dncesini yanstan iirleri referans almtr. Hikyeye gelince bu da genellikle iari yorumda sfilerin kulland bir metoddur. Dolaysyla bu yorum izgisini devam ettiren Hac Bekta da zaman zaman hikyelere muracaat etmitir. Bu hikyelerle ayetlerdeki ince esprileri ortaya koymutur. Btn bunlarn yannda onun Kuran ve slam yorum kaynaklarndan biri de Trk gelenekleridir. O Kuran ve slam, bulunduu kltrn nda yorumlamtr. Hilmi Ziya lkenin ifadesiyle Hac Bekta, fkhla rf, ouz tresiyle Kuran ve Snneti telife alan bir insand.177 yle ki, ondaki bu alperen ruhu zaman zaman onu, allm Kuran yorumlarnn dna itmitir. O Peygamber ile ehidi karlatrrken ehidin peygamberden mertebe bakmndan stn olduunu belirtir.178 Bir bakma Onun bu yorumlar Kuran ve Snnetten kaynaklanan slami dnce ile bu iki kaynaa ters dmeyen Trk hassasiyetinin, duygusunun ve bir lde de tresinin mkemmel bir kompozisyonudur.179

174 175

Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 8586. Filozof ve kelamclara ait bilgi alntlar iin bkz. (Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 27,57, 85.) HacBekta Veli, Makalat, s. 111. Hilmi Ziya lken, Anadolu Tarihinde Dini Ruhiyat Mahedeleri; Hac Bekta Veli, Mihrab Hac Bekta Veli, Makalat, s. 108-109. ztrk, a.g.e. , s. 97.

fakihlerden alntlar iin de (Makalat, s. 9-10.)

176 177

Mecmuas, Yl;1, Say; 15-16, Temmuz 1340/1924, s. 523.

178 179

Hac Bektan Baki haberler Kuran tefsirinde, ehadisi Nebevide ve Tezkiretl-Evliyada malum ola180 ifadesi ve eserlerinde geen bu isimler Onun fikri kaynaklarn ve tarihte hangi dnce ekolnn temsilcisi olduunu ortaya koyar. O, farkl kaynaklardan beslenmenin yannda dnce yaps temelde Kuran ve Snnet ve bu iki kaynakta temellenen slami literatre dayanr. III -YORUM YNTEM Hac Bektan yorum yntemlerine gemeden, ncelikle nasl bir takdime ile kitaplarna baladn grelim. Genel olarak slami gelenekte bir ey aratrlrken yada bir kitap yazlrken yahut da bir konuma yaplrken Allahn ismi ile (besmele) balanr. Allaha hamd-sena ve krden sonra, ncelikle Hz. Mumammede, ehl-i Beytine ve ashabna daha sonra da dier peygamberlere, enbiya ve ehl-i slama salt ve selam temennilerinde bulunulur. Hac Bektata da slami gelenekteki bu usul devam etmektedir. Eserlerinin takdimesine baktmzda besmele (bismil-lahir-Rahmanir-Rahim) hamdele, Allaha vg ve kr (el-hamd lilahi Rabbil-lemin) ve salvele ile (Hz. Peygambere, ailesine, ashabna ve btn ehl-i slama dua ve iyilik temennisinde bulunma) balanldn grrz.181 Mesela, dier eserlerine emsal tekil eden Makalatn takdimesi yledir: Bismil-lahir-Rahmanr-Rahim, kr ve minnet padiahlar padiah Tanr Tabrake ve Taala hazretine olsun ki biz zayf ve aresiz kullar yoktan var eyledi. Bizleri iman ve slam nuruyla aydnlatt. Ve cmle mahlkatn rzkn malum ve maksum kld. Ve salt- selam ol peygamberler serverine ve mrseller ulusuna ve enbiyalar ve evliyalar mihterine olsun ki cmle lemi onun dostluuna yaratt. Ve Onun sahabelerine ve ehl-i Beytine (aline, evladna, ashabna ve etbana)182 selam olsun183 Ayrca Vilayetnmede de bir i yapaca ve bir keramet ortaya koyaca zaman besmeleyi okumas onun ehemmiyetini ortaya koymaktadr.184 Eserlerin bandaki bu ahlaki gelenein temeli de Kuran ve Snnete dayanr.
180 181

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 111. Bu usul, Makalat ve Makalat- Gaybiyye, (s. 1) Besmele Tefsiri (s. 5) ve Vilayetnamenin (s. 1) Bu tr ifadeler dier nshalarda da gemektedir. Hac Bekta Veli, Makalat s. 1, dipnot; 1 tah. No; Hac Bekta Veli, Makalat, s. 1.

takdimelerinde gryoruz.
182

28.
183

Hac Bektan

besmele ile eserlerine balamasnn ehemmiyetini Besmele mektubunda

Tefsiri adl eserinde gryoruz. O, tamamen besmelenin, tefsir ve faziletine ayrm olduu bu eserinde Hz Sleymann, Belksa yazm olduu besmeleyi Mektup Sleymandandr, Rahman ve Rahim olan Allahn adyla ( balamakta ) dr.185 eklinde Hz. Sleymann besmeleyi okumu (yazm) olmas ve bunun Belksda Allaha iman ve yaknlk duygusunu ortaya karmasn belirtmesi,186 Hac Bektataki Besmeleye verilen nemin fikri kkenini ortaya koymaktadr. Ayn ekilde salvelenin de (Hz Muhammede ve Onun tahtnda dier peygamberlere salt- selamn) fikri kkeni temelde Kurana dayanmaktadr. nk Kuran, u ifadesiyle Allah ve melekleri Peygambere ok salvat getirirler. Ey mminler! Siz de ona salvat getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin.187 Mminlerin Peygambere slat ve selam getirmelerini talep ediyor. Ksaca Hac Bektataki bu takdimeler, zellikle de besmele Ona gre Hz Sleymandan kalma Kuran bir usul olmann yann da geleneksel yazm usulnn de bir devamdr. A ) RVAYET YNTEM Rivayet tefsiri: Buna mesur veya nakli tefsirde denilir. Seleften nakledilen eserlere dayanan tefsirdir.188 Dier bir deyimle, rivayet tefsiri, baz ayetleri beyan ve tafsil etmek iin, bizzat yine Kurandaki baka ayetlerle, Hz. Peygamberin, sahabenin bunlara ilaveten tabiunun szleriyle Kuran aklama ekline denir.189 Hac Bekta da Kuran yorumlarken bazen bir ayeti dier ayetlerle, bazen
184

Hac

Bekta,

bir

yaptnda

ve

keramet

gsterdiinde

Bismillh

ve

Bismillahirrahmanirrahim demesi hususunda bkz. Hac Bekta Veli, Vilayetnme, s. 11, 16, 18, 32, 35.
185 186 187

Neml, 27/30. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 46. Ahzab, 33/56. Ayrvca salat- selamn bu ayete dayandrlmas ve Hz. Muhammede, onun

elerine, ehli beytine ve tm onun yolunda olanlara salat- selam getirilmeisyle ilgili hadislere bkz. Ebul-Fazl ehabeddin Ahmed bn Hacer el-Askalani, (.852/1449), Fethul-Bari bi erhi SahihlBuhari, (Tas. Muhammed Fuad Abdulbaki-Muhibuddin eL-Hatib), Darul-Marife, Beyrut, Thz. c. XI. s. 161.
188 189

Cerraholu, a.g.e. , s. 228. Muhammed Hseyin ez-Zehebi, et-Tefsir vel-Mfessirun, hyaut-Turasil-Arabiyyi, Beyrut, Thz.

c. I, s. 153.

hadisle, bazen sahabe szyle ve bazen de tabiundan nakillerle Kuran yorumlamaktadr. Bunlara ilaveten bazen de iari yorumda tarihe damgasn vuran nl mutasavvflardan nakillerle Kuran ayetlerine alm kazandrmtr. te biz, ele aldmz konularn her bir balnda bolca rnek vermeye altk. rneklerimize bir snr koymadk. Elimizdeki malzemenin azl ve okluuna gre balklara gre rneklemelerimiz deimektedir. 1 ) Kurann Kuranla Tefsiri Rivayete dayal tefsirler iinde en nemlisi bilindii gibi Kurann Kuranla tefsiridir. nk Kurann bir yerinde kapal braklm bir ayet baka bir balamda tebyin edilmi, muhtasar verilmi bir ayet, baka bir yerde tafsil edilmitir. Yce Allahta Sonra onu aklamak yine bize der buyurarak Kurann bir ksm ayetlerinin dier bir ksmn tefsir ettiine iaret etmektedir.190 Hac Bektan Kuran yorumunda en nemli zellii bir ayeti, Kurandan ilikili olduu dier ayetlerle izah etmesidir. rnein; Hz. demin yaratl servenini izah ederken farkl srelere serpilmi, yaratlla ilgili olan ayetleri bir araya getirerek yorumlamaya alr. Allah, Hz. demi yaratmadan nce meleklere demin yaratlacan bildirdiini, Hatrla ki Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, dedi.191 ve yaratl aamasna getiinde onu topraktan yarattn, O (Allah) ki yaratt her eyi gzel yapm ve ilk bata insan amurdan yaratmtr.
192

ve hem slaleden yarattn, Sonra onun zrriyetini dayanksz bir

suyun znden retmitir.193 ve baya bir zaman getikten sonra bu balktan olan sretin kuruyup, yarldn, Allah insan, pimi amura benzeyen bir balktan yaratt.
194

ve devam ederek Hz. demin yeryznn farkl blgelerinin

toprandan uzun bir zaman dilimi ierisinde yaratldn ifade eder.195 Grld gibi Hac Bekta farkl siyaklarda yer alan ayetleri bir btn olarak deerlendirerek yaratl izah eder. Bu da amzda baz aratrmaclarn Hz. demin yaratlyla
190

Bkz. Celalddin es-Suyuti, el-tkan Fi ulumil-Kuran, (Ter. Sakp Yldz- Hseyin Avni elik),

Hikmet Nr. st. 1987, c. II, s. 451; ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 37 vd. 44. Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, Marmara nv. lahiyat Fak. Vak. Yn. st. 2003, s. 128.
191 192 193 194 195

Bakara, 2/30. Secde, 32/7. Mminun, 23/12. Rahman, 55/14, Hicr, 15/26-28-33. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 84-85-87.

ilgili Kuranda farkl balamlara serpitirilmi ayetlerin birbirini tafsil ve teybin ettii hususunda Kurann Kuranla tefsirine verilen rnein196 Hac Bektata bir ifadesidir. Yine Douda Allahndr bat da. Nereye dnerseniz Allahn yz (zat) oradadr. Dorusu Allah her yeri kaplar ve her eyi bilir. 197 ayeti balamnda derviin, nefis ve eytandan kurtulmas iin dnyay kalbinden karp, iyilik elbisesini giyip, sevgi arabn iip, daima hakk mahede etme sarholuunda olmas gerektiini ve szlerinde, ilerinde, davranlarnda, oturularnda, durularnda, yemelerinde, imelerinde hatta uyurken ve uyankken Ona ibadet etmeli, her durumda onunla bir olmaldr dedikten sonra Nerede olursanz olun, O sizinle beraberdir. Allah yaptklarnz bilir.198 ayetiyle bir nceki ayete aklk getirmitir.199 Yani Nereye dnerseniz dnn, Allahn yz (zat) ordadr. Dorusu Allah her eyi kaplar ve her eyi bilir. ayetini, Nerede olursanz olun, O sizinle beraberdir. Allah yaptklarnz bilir. ayetiyle aarak birinci ayette ifade edilen Allahn vechi ifadesini, her yerde olmas ve Onun her eyi kuatm olmasn, kiinin btn hallerinde kiinin yapt her eyi, Alahn bilmesi ve daima onu gzetir olmas eklinde yorumlamtr. Ayn ekilde Allahn, insana kendi teninden, canndan gznn grmesinden, dilinin sylemesinden, kulann iitmesinden, elinin tutmasndan ve ona kendisinden daha yakn olduunu Biz ona sizden daha yaknz ama siz gremezsiniz.200 ayetini, Biz ona ah damarndan daha yaknz201 ve .. kiinin gizli konutuu yerde drdncs mutlaka Odur. Be kiinin gizli konutuu yerde altncs mutlaka Odur. Bunlardan az veya ok olsunlar ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O onlarla beraberdir.202 ayetleriyle Allahn insana yaknln, Onun insann her halini bildiini ifade eden bu ayetlerle akla kavuturmutur.203
196 197 198 199 200 201 202 203

ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 39. Bakara, 2/115. Hadid, 57/4. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 4. Vakia, 56/85. Kaf, 50/16. Mucadele, 52/7. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 81-82.

Yine Allahn her eyi grmekte olduunu bilmez mi?204 istifham ayetini, Allah kullarn hakkyla grcdr.205 ayetiyle cevaplam durumdadr206. Grld gibi Hac Bekta, bir Kuran ayetini izah ederken parac bir yaklamla hemen sonuca varmyor. Aksine o ayetle ve o konuyla ilgili farkl balamlarda geen ayetleri bir btn olarak deerlendirerek sonuca varyor. 2 ) Kurann Snnetle Tefsiri Kuran Kerimden sonra onun en mhim tefsir kayna, Hz Peygamberin snnetidir.207 nk Snnet, Allahn sana gsterdii ekilde insanlar arasnda hkmedesin diye Kitab hak ile indirdik.208 ayetinde ifade edildii gibi Kurann tefsir ve izahdr.209 Hz. Peygamberin Kuran aklamas, Kurann u ifadesiyle insanlara, kendilerine indirileni aklaman iin ve dnp anlasnlar diye sana da bu Kuran indirdik210 kendisine verilen ilahi bir grevdir.211 eitli alardan Kuran yorumlayan Hz. Peygamber sz, tarih boyunca Kuran aklamada ikincil temel kaynak olarak mfessirler tarafndan kullanlmtr. Hac Bekta da slami dnce temeline Kurandan sonra ikinci kaynak olarak Snneti yerletirmitir. Dolaysyla herhangi bir konuya ilikin bir balamda zikretmi olduu ayetin hemen ardndan, onu dorudan ya da dolayl ynden aklayan bir hadis zikreder. rnein: Hac Bekta, Allahn her eyi grmekte olduunu bilmez mi? ayetinden hareketle ibadetin, nasl hakkyla yerine getirilmesi hususunda mminin, kendisini Tanrnn nazargh (bakt yer) olduu bilinciyle ibadetini yapmas gerektiini belirtir.212 Hz. Peygamberin de Allaha Onu gryormusun gibi ibadet et. Sen Onu grmezsen bile O seni grr213 hadisiyle
204 205 206 207 208 209 210 211

Alak, 96/14. Ali-mran, 3/15. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 19. Cerrholu, a.g.e. , s. 230. Nisa, 4/105. es-Suyuti, a.g.e. , II, s. 451. Nahl, 16/44. ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 45; Ebul-Abbas Takiyyddin Ahmed b. Abdulhalim bn Teymiyye (. Alak, 96/14. Makalat- Gaybiyye de, (s. 19) yer alan bu hadis eitli kaynaklarda mevcuttur. Muhammed b.

728/1328), Tefsir Usul, (ev. Cemal Gzel), Tevhid Yn. 1. Bsk. st. 1999, s. 26.
212 213

smail b. brahim b. El- Muire b. el-Cufiyyi el-Buhari (. 259/870), Sahih-i Buhari, Mektebetu ve

ayete k tutmutur. Yine o tvbenin; Allaha, onun emrine dn ve gnahtan k ve arn olduunu belirttikten sonra Ey inananlar! Yrekten tvbe ederek Allaha dnn214 ve Dedim ki: Rabbinizden balanma dileyin dorusu o ok balayandr.215 ayetlerinde geen tvbe ve Allahn balayclk unsurunu Hz. Peygamberin u Gnahndan tvbe eden hi gnah yokmu gibi216 hadisiyle teyit etmektedir.217 Ayn ekilde Hac Bekta, Hz. demin topraktan yaratldn ifade eden ayetten hareketle Hz. demin maddi yapsnn yeryznn farkl blgelerindeki topraklardan mteekkil olduunu, her bir uzvunun her bir ksmnn farkl blge topraklarndan yaratldn, bunun da Hz. Peygamberin Allah, demi altm renk topraktan yaratt. Eer bir topraktan yaratsayd, btn insanlar ayn suret ve vasf zere olurlar, birini dierinden ayrt etmek mmkn olmazd218 eklindeki hadisi ile
Matbaat Mustafa el-Babi el-Halebi, Msr, 1372/1933, 2/man, 37 (I, s.18), 65/Tefsir, Sure: (31), 2 (VI, 20-21); Ebul-Huseyin Mslim b. Haccac el-Kueyri en-Nisaburi (. 261/875), Sahih-i Mslim, Mektebetl-slamiyyi, (Tah. Muhammed Fuad Abdulbaki), I. Bsk. st.Trkiye, 1374/1995, 1/man, 1 (I, s. 36-38, h. no. 1); Ebu Davud Sleyman b. Eas (.275/888), Snen-i Ebi Davud, (Haz. Kemal Yusuf el-Hut), Fihrist, Beyrut, 1988, 34/Snnet, 16 (II, 635-36, h. no: 4695); Muhammed b. sa b. Sevre es-Slemi et-Tirmizi (. 279/892), Snen-i Tirmizi, Cemiyyetl-Meknezil slamiyyi, Vaduz; Thesaurus slamicus Foundation, 2000/1421, 10/man, 4 (V, 8-9, h. no: 2610) ;Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid El-Kazvini (. 273/887), bn Mace Snen, hyaut-Turasil-Arabiyyi, (Tah. Muhammed Fuad Abdulbaki), y.y. , 1395/1975, 9 (I, 24-25; h. no: 63-64).
214 215 216

Tahrim, 66/8. Nuh, 71/10. Ahmet b. Hseyin b. Ali b. Musa Ebu Bekr el Beyhaki, Snenul-Beyhaki el-Kbra, (Haz.

Muhammed Abdulkadir Ata) Mektebet Daril-Baz, Mekke, 1994, c. 10, s. 154; Sleyman b. Ahmed b. Eyyub Ebul-Kasm et-Taberani, Muceml-Kebir, (Haz. Hamdi b. Abdulmecid), MektebetlUlum vel-Hikem, 2. Bsk. Musul, 1983, cz. 22, s. 306.
217 218

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 23 Adet belirtilmemi de olsa Hz. demin yeryznn farkl blgelerinden devirilen topraktan

yaratldn ifade eden rivayetler eitli kaynaklarda yer almtr. Ebu Davud, 34 / Snnet 16 (II, 634, h. no: 4693); Tirmizi 48 / Tefsir, 3 (V, 187-88, h. no: 2955); Ebu Bekr Ahmed b. el-Huseyin b. Ali b. Beyhaki (. 458/1066), el-Esm ves-Sfat, (Tah. maduddin Ahmed Haydar), Darul-KitabilArabiyyi, Beyrut, 1985, c. I, s. 58; Ebu Abdullah bnul-Beyyi Muhammed Hakim Nisaburi (.405/1014), Mstedrek, (Haz. Komisyon), Aleml-Ktp, Beyrut, 1986/1406, c. I, s. 351, (h. no 261, 380); Ayrca Ebu Cafer b. Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taber (. 310/923), Tarih-i Taberi, Matbaay Amire, st. 1307, c. I, s. 58.

varit olduunu belirtir.219 Grld gibi mphem ve mutlak olarak zikredilen ayeti, Hz. Peygamberin hadisiyle muayyen ve mahdut hale getirmitir. Hac Bekta, Kuds Hadislerle de ayetlere k tutmutur. Allah sizinledir. Nerede olursanz olun O sizinle beraberdir.220 ayetini, Benimle nimet bul ve benimle yaknlk kur, nk ben sana bakasndan daha hayrlym. Ve Benim yanmda uyu ama sradan kiilerin uyumas gibi deil, bir gelinin uyumas gibi. Bana kulluk ettiine gre benden bakasndan niye korkuyorsun.221 kuds hadisleriyle amlamtr.222 3 ) Kurann Sahabe Kavliyle Tefsiri Hz. Peygamberden sonra tefsir sahasnda en mhim rol sahabe almtr.223 nk onlar salam bir imana sahip olmalarnn yannda, vahyin nzulne, nzul sebeplerine ve Arap dil ve belaatna vakftlar. Btn bunlarla birlikte her sahabenin ayn seviyede Kuran anladn sylemek mmkn deildir. Her sahabe zek, ilim ve Kuran anlama bakmndan farkl konumdaydlar.224 Mesela Hz. mer, Hz. Ali, Abdullah bn Abbas ve Hz. Aie Arap dilinin slup ve inceliklerini, eski Arap iirini, onlarn rf ve geleneklerini bilmeleri asndan dierlerinden farklydlar.225 te Hac Bekta da slam bilginlerinin kaynak deeri olmas bakmndan ittifakla kabul ettikleri sahabe szn, Kuran anlama ve onu yorumlamada snrl da olsa kaynak olarak kulanmtr. Ve zellikle de sahabe devrinden itibaren hibrul-mme (mmetin bilgini) ve tercmanul- Kuran (Kurann Hz. Peygamberden sonra en yetkili mfessiri) unvanlaryla anla gelen bn Abbastan226, ve her zaman Kurann mana ufuklarnda dolaan ve onun zenginliine aina olan227, Alevi-Bektailerce de Kuran Natk olarak kabul edilen Hz. Ali den birok alnt yapm olmas manidardr.
219 220 221 222 223 224 225 226

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 85. Hadid, 96/4. Biz bu hadise ulaamadk. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 7. Cerraholu, a.g.e. , s. 234. ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 34-35. es-Suyuti, a.g.e. , II. s. 450-457; Demirci, a.g.e. , s. 80 Demirci, a.g.e. , s. 89; ve Cerraholu, a.g.e. , s. 239; Ayrca bn Abbasn lmi kiilii hususunda Demirci, a.g.e. , s. 93.

bkz. ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 65-68.

227

Hac Bekta, bn Abbasa nispetle Hz. Aliden daha ok nakillerde bulunmutur. Mesela Her eyi (ilmiyle) kuatmtr.228 ayeti ile ilgili Allahn her yerde hazr, nazr ve grlebilir olduunu belirttikten sonra Hz. Ali ile ilgili nakledilen u rivayete Bir gn Tanr aslan Aliye (kerremellah vecheh) sordular. Ya Ali; Taptn Tanry grr msn? dediler. Hz Ali de; Eer grmeseydim tapmazdm dedi. dayanarak ayete verdii manaya k tutmutur.229 Yine Nereye dnerseniz Allahn yn orasdr. Dorusu Allah her yeri kaplar ve her eyi bilir.230 ayetini, Hz. Aliden yapm olduu u nakille man edip sevgi duyanlar, btn hayatlar boyunca Yce Allaha itenlikle tapmal szlerinde, ilerinde, davranlarnda, oturularnda, durularnda, yemelerinde, imelerinde hatta uyurken ve uyankken Ona ibadet etmeli, her durumda Onunla bir olmaldr. eklinde anlamlandrmaya almtr.231 Hac Bekta, Hz. Alinin fikirlerine sadece ayetleri yorumlamak iin deil, her hangi bir konuya aklk getirmek iin de bavurmutur. rnein; Bilim konusundan bahsederken Hz. Alinin (kerremellah vecheh); Bilim ikidir: Bedenler bilimi (fizik-ilml-ebdan) ve dinler bilimi (metafizik- ilml-edyan) diye ikiye ayrdndan bahseder.232 Hac Bektan eserlerinde sahabeden Hz. Ali ve bn Abbas dnda bir baka nakille karlamadk. bn Abbastan da sadece bir nakilde bulunmutur ki onun da senedi Hz. Peygambere dayandrlyor. O da Hac Bektan (O anda) biz ona sizden daha yaknz, ama gremezsiniz ve Biz ona ah damarndan daha yaknz.233 ayetlerine dayandrd ve Alevi - Bektai dncesinde insan ile Allah arasndaki ilikinin temeli olan gnl ile alap Tanr arasnda bir perdenin olmamasdr. Bunu da Hac Bekta, bn Abbasn Hz. Peygamberden nakletmi olduu u hadisiyle Muhammed Mustafa (a.s) iittim: alap ile cmle nesne arasnda hicap vardr. Fakat gnl ile alap Tanr arasnda hicap yoktur. 234 hadisiyle
228 229 230 231 232 233 234

Fussilet, 41/54. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 70. Bakara, 2/115. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 4. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 74. Vakia, 56/85; Kaf, 50/16; Hac Bekta Veli, Makalat, s. 81 Bu ifadelerle bir hadise ulaamadk.

ifade etmitir.235 4 ) Kurann Tabiun ve Dier Selef limlerin Grleriyle Tefsiri Tabiiler tefsir tarihinde sahabeden sonra nemli rol stlenen bir topluluktur. nk onlar, Peygamberden feyiz alan sahabelerin kaynandan beslenmilerdir.236 Hac Bekta, ok nadir de olsa Kuran ayetlerini izah ederken tabiundan da nakilde bulunmutur. zellikle de tasavvufi eilimi olan tabiundan yararlanmtr. Mesela, Besmele tefsiri nde Allahn esirgeyicilii, balaycl ve irk dnda btn gnahlar balayacan, kullukta eksiklikleri rteceini ifade eden besmele ve Allah kendisine ortak koulmasn asla balamaz; bundan bakasn (gnahlar) diledii kimse iin balar.237 ayetini yorumlarken Hasan Basrinin (. 110/728), bu ayetle ilgili yle dediini belirtir; Bir gn Hasan Basriye sormular: Ey ulular ulusu! Dnyada gnlnzn holand bir gn olmu mudur.? O da yle dedi: Seksen yam aan mrm iinde bir kez hatrm ho oldu. Bir gn tekkemin st katnda, yldzlar deerlendirmedeydim. Kulama ince bir ses geldi. Dinledim. Bir kadn, eiyle (yle) sylemedeydi: Dvdn yz dndrmedim. Bama ne bela getirdinse seni brakp gitmedim; stme bir bakasn almayasn diye. nk benim stme bir bakasn alrsan ben niderim? Ben de bu szn benzerini, Allahn szleri iinde bulmak istedim. Ve bu ayeti buldum. Hac Bekta bu rivayetten sonra
235

Hac Bekta Velide ( Makalat, s. 74) yer alan Hac Bektata ve Bekta dnce de Tanr ile

insan arasndaki ilikiyi belirleyen bu mealdeki hadisler oktur.Ben yere ve e smadm, ancak mminin kalbine sdm. Aliyyul-Kari, a.g.e. , s. 301, (h. no. 423); Eb Muhammed ed-Dinever, bn Kuteybe, (. 276/889), Tevlu Muhtelifil-Hadis, Hadis Mudfaas, (Ter: M. Hayri Krbaolu), st. 1988, s. 76; Ebu Abdillah Muhyiddin Muhammed b. Ali bn Arabi (. 638/1240), Futuhat, (Ter. Nihat Keklik), Kltr Bakanl Yn. Ankara, 1990, c. I, s. 216, 291, Fususul-Hikem, (Ter. ve erh. A. Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral- Seluk Eraydn, FAV. Yn. st. 2002, c. II, s. 118, 121. Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah Zerkei (. 794/1292), et-Tezkire filehadisil-mtehere, (Tah: Mustafa Abdulkadir Ata), Darul-Ktbil-lmiyyi, Beyrut, 1986, s. 135; Acluni (. 1162/1652), Kefl-Hafa ve Mzill-lbas, am-metehera minel-Ehadisi ala ElsinetinNas, Beyrut, 1351, c. II, s. 195 (h. no: 2256); Dervi el-Ht, a.g.e. , s. 399, (h. no. 1290); smail Hakk zmirli ( . 1366/1946), Siyer-i Celile-i Nebeviyye, Mukaddimat, Esra Yn. st. 1996, s. 98. Yine Kalp Rabbin beytidir Aliyyul-Kr, a.g.e. , s. 260, (h. no: 331); Zerke, a.g.e. , s. 136; Acln, a.g.e. , II, s. 99-100; Erzurumlu brahim Hakk (. 1194/1780) Marifetnme, (Sad: Turgut Ulusoy), brahim Hakk Klliyesini Yaptrma ve Yaatma Dernei, Hasankale, thz. , c. I, s. 79.
236 237

es-Suyuti, a.g.e. , c. II, s. 57; Demirci, a.g.e. , s. 94. Nisa, 4/47.

bu ayete yle anlam vermitir: Ulu Tanr, Ey kulum! Buyurur. Edepsizlik yaparsan balarm. Bana kulluunda eksiklik olursa rterim. Sonra da tm gnahlarn kulluk yapmasna deitiririm. Btn bunlar unun iin yaparm ki, benim stme bir baka nesneye inanp balanmayasn. 238 Ayrca Alevi-Bektai geleneinde nemli bir yere sahip olan mam Caferi Sadktan da, (. 148/765), nakilde bulunmutur. Hz. demin yaratlndan bahsederken Cafer-i Sadktan, Allahn demi yaratmadan nce meleklere bildirdiini ve yeryznn farkl blgelerinin toprandan Hz. demin yaratldn ifade eden bir nakilde bulunur.239 Bunlarn dnda tarihe damgasn vuran nl mutasavvflardan yapt nakillerle de Kuran ayetlerine alm kazandrmtr. Mesela, yle ise siz beni ann ki bende sizi anaym. Bana kredin; sakn bana nankrlk etmeyin!240 ayetini Vasitden (. 351/942) alm olduu Allahn nimetlerini ann ki inkar etmek kfrdr. 241 nakli ile yorumlamtr. Ayn ekilde Kim tautu reddedip Allaha inanrsa, kopmayan salam kulpa yapmtr. Allah iitir ve bilir.242 ayetinde geen urvetul-vuska ifadesini Ebu Abdurrahman es-Sleminin (. 412/1021), Hakaikt-Tefsirinden naklen yle izah etmektedir; urvetul-vuska, balangta baar sonuta saadettir. Urvetul-vuska halk iin sayg baardr. Aydnlar iin inayet okluu ve aydnlarn sekinleri iin ise rububiyet cezbeleridir ki, onlar fani toprak karanlklarndan alp Vacibl-vucudun ahlaki nurlar ile baki klar. Urve budur. Hi tartmasz Allah urvetl-vskaya tutunanlar duyar, yeter ki, halis niyetle tutunmu olsunlar243 Hac Bektan naklettii bu rivayet, es-Sleminin Hakaik adl kitabnda ayn ifade biimleriyle yer almasa da ayn mesaj iletir baka ifade kalplarna rastlamaktayz.244 Dolaysyla bu tr nakiller, Hac Bektan fikri izgisini ortaya koymamz asndan nem arzetmektedir.
238 239 240 241 242 243 244

Hac Bekat Veli, Besmele Tefsiri, s. 18-19. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 84 Bakara, 2/152. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 9. Bakara, 2/256. Hac Bekta Veli, Makalat Gaybiyye, s. 39. es-Slemi, a.g.e. , I, s.77)

5 ) Horasan Erenlerinin Szleriyle Kuran Yorumu Hac Bekta ayetlerin yorumu balamnda, Horasan erenlerinin szlerinden de faydalanmtr. Mesela Hace Abdullah b. Ensariden 245 (. 396/1006-448/1088), Nerede olursanz olun O sizinle beraberdir246 ayeti balamnda Eer onlar seviyor tohumu ekmediysen, Onu seviyorlar meyvesi veremezsin bandan beri yar tarafndan meylede gelmitir.247 nakli ile Allahn insanla beraberliini veya insann Onu seviyor olmasn, bata halk seviyor olmaya ve halk ile birlikte olmaya balamtr. Bu da Bektai dncede hakka ulamann yolu halkn sevgi ve rzasn alma felsefesinin ayet deliliyle bir ifadesidir. Hac Bektan nakil yapt isimlerden biri de Hoca Ahmet Yesevi dir. Hz. Ali isminden sonra kitaplarnda en ok nakilde bulunulan isimlerden biridir. O, Kuranda birok yerde geen Allah sabredenlerle beraberdir248 ayetini izah ederken, insann Allahn isteine, iradesine ve rzasna teslim olmas gerektiini, nk Yaratann yarattna kar iradesinin bazen sevin, bazen hzn, bazen salk, bazen hastalk, bazen de bolluk ve darlk eklinde ortaya ktn, dolaysyla da kiinin, her eyin Haktan geldiini bilmesi ve bana gelen her eyi can gnlden kabul etmesi gerektiini belirttikten sonra ayete getirdii yorumu, Ahmet Yesevinin u szyle aklar: Eer halk iradeyi Allahtan bakasndan bilirse irke sebep olur.
249

Grld gibi Hac Bekta ayette geen sabr ifadesini, baa gelen her eyi ilahi iradeden bilmek eklinde ve Allahn, kii ile beraberliini de byle bir sabr halinde olmakla yorumlamtr. Hac Bektan, halefi ve halifesi olduu Ahmet Yeseviden bu trden dorudan doruya alntlar yapmasnn yannda onun
245

Ebu smail, Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensari el-Herevi (. 1006/1088), Heratta doup,

Horasan, Niabur ve Belh gibi blgelerede yaayan, eyhul-slam, eyhul-Horasan gibi lakaplarla analan mutasavvf, air ve alim bir zattr. ( Tahsin Yazc-Sleyman Uluda, D..A. Herevi, Hace Abdullah md. s. 222)
246 247

Hadid, 57/4. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 6, Fevaidde de Hace Abdullah Ansarinin Enfal, 8/46. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 13-14. Hoca Ahmet Yeseviden yaplan alntlar iin bkz.

lahinamesinde denilerek birok alnt yaplmtr. Bkz. s. 79-82.

248 249

Makalat- Gaybiyye, s. 32, Fevaid, s. 29, 30,36

Makalatndaki 4 kap 40 makam tasavvufi dsturunun Ahmet Yesevinin Fakrnme sinde de mevcut olmas250 ve Hac Bektata yer alan bir ok tasavvuf kavram ve meselelerin Divan- Hikmet te de ele alnmas251 Hac Bektata ve Bektai geleneinde Ahmet Yesevinin roln ortaya koyar. 6 ) Kayna Belli Olmayan Nakillerle Kuran Yorumu Hac Bekta, bazen ahs ve eserini zikrederek nakil yapm. Bazen sadece eser ismini belirtmi, bazen de ne eser ne de ahs ismi zikretmeden yapt nakillerle Kuran ayetlerine k tutmutur. Mesela, hkak- Tefsir adl eserinde Saci iletir ve Kaffal asi de kendi yorumunda anlatr. ifadesinde olduu gibi hem eseri ve hem de eserin sahibini,252 bazen de yle ise siz beni ann ki ben de sizi anaym. Bana kredin; sakn bana nankrlk etmeyin! ayetine Keful- Esrardan253 Kulum beni zikrederse ben de onu mutlaka zikrederim. yle ki bana k olur ifadeleriyle yapt nakilde olduu gibi, sadece eseri zikreder. Zaman zaman da nakil yapt kiilerin sadece isimlerini veya lakaplarn zikreder. Mesela, yukardaki ayeti yorumlarken Sultanul-Arifin254e sormular, niin sizin dil ile zikrettiinizi az duyuyoruz. O da dil bir yere smayan yalancdr, buyurmu naklinde olduu gibi sadece kiinin ismini zikreder.255 Hac Bekta zaman zaman da ahs ve kaynak belirtmeden nakilde bulunmutur. Mesela, Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan da eini yaratan ve ikisinden birok erkekler ve kadnlar retip yayan Rabbinizden
250 251

Bardak, U.B.V.A.S. , -1- a.g.m. , s. 55 Hac Bektan ele aldmz eserlerinde geen drt kap ( s. 38), vahdet-i vcud (s. 22-23), fen,

ilah ak, vuslat (s. 4-5, 46), masivay terk, zhd ve uzlet (s. 25-26), daha saymaya gerek duymadmz bir ok konu ve (Bakara, 2/152, Araf, 7/172, Hadid, 57/3) gibi bir ok ayet (s. 65, 73, 80, 95, 120, 181), Ahmet Yesevinin Divan- Hikmetinde de ele alnmtr. (Divan- Hikmet, (Haz. Hayati Bice), T.D.V. Yn. Ankara, 1993.
252 253

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsir-i, s. 29 Bu isimde birok eser gemektedir. Ancak bir ayetin aklamas olduuna gre bu eser

muhtemelen bir tefsirdir. Bu isimde bir tefsir Kefuz- Zununda gemektedir. Tam ismi; KefulEsrar Vadetul-Ebrardr. Yazar mer Taftazani (. 1390) dir. ( Kefz-Zunun II, s. 1487), Makalat- Gaybiyye, s. 9, dipnot; 31.
254

Bu lakap birok byk sufi iin kullanlmtr. Ancak Beyazd Bestami (. 876) iin Hac Bekata Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 9.

kullanlmaktadr. (Hac Bekta Veli, Makalat - Gaybiyye, s. 9, Dipnot, 32.)

255

saknn.256 ayetini izah ederken haberde yle gelmitir, dedikten sonra Allahn Havvay Ademin sol eyesinden yarattn onu Ademe yar kldn, ve bunlardan doksan karn evlat olduunu, bunlardan sadece on olan ve on kz kaldn, isimlerinin de Veheme, Vedd, Suva, Yaus, Yauk, Nesr,257 Abdunnasr, Habil, Kabil, ve it olduu ve insanlarn soyunun bunlardan oald naklini yapar258. Yine insann yaratl ile ilgili ayetleri259 tahlil ederken nakildir Haberde yle gelmitir. derler
260

diyerek kayna hadis mi yoksa herhangi bir rivayet mi

olduu belli olmayan ahs ve eser ismini belirtmeden mitolojiyi andrr tipten uzun nakillerde bulunmutur. Mesela Gerek u ki, biz insan katk bir nutfeden (erkek ve kadnn dlnden) yarattk; onu imtihan edelim diye kendisini iitir ve grr kldk.261 ayeti ile ilgili nakildir dedikten sonra u rivayeti yapar; Erkek hanmna yaklanca ondan bir su, hanmndan da bir su kar. Allah iki melee bunlar kartrmasn emreder. Onlarda Ya rabbi bu iki nutfeden insan yaratmak istiyor musun? diye sorarlar. Allah da yaratacam ey meleklerim diye buyurur.262 Ksaca yukarda grld gibi Hac Bekta Veli, zaman zaman rivayet kaynaklarn belirttii gibi bazen de sadece rivayeti nakletmekle yetinir. 7 ) Nzul Sebepleriyle Kuran Yorumu Hz. Peygambere bir sual veya hadise dolaysyla birka ayetin veyahut da bir surenin tamamnn nazil olmasna amil olan eye sebeb-i nzul demekteyiz.263 Bir baka ifadeyle, nazil olduu dnemin tarihsel ve toplumsal arka plan bilmenin bir ifadesi olan sebeb-i nzul, sahabeden gnmze kadar Kuran- anlamann temel ilkelerinden biri olagelmitir. Ebul-Hasen Ali b. Ahmed el- Vahidinin (.
256 257

Nisa, 4/1. Bu isimler Kuranda Nuh kavminin tapt ilahlarn isimleri olarak gemektedir. Ve dediler ki:

sakn ilahlarnz brakmayn; hele Vedden, Suvdan, Yeustan, Yeuktan ve Nesrden asla vaz gemeyin (Nuh, 71/23)
258 259 260 261 262

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 97. Nisa, 4/1; Mminun, 23/12-13-14; Tark, 86/6,7. Bu tr nakiller iin bkz. Makalat, s. 36-37, 77-98e ve Fevaid, s. 85-86. nsan, 76/2. Bu lafz ve mana ile bir hadis bulunamamtr. ( Hac Bekta Veli, Makalat, s. 98, dipnot, 6.);

Ancak Hz. dem ve insann yaratl ile ilgili hadis bablarnda bu manaya yakn hadisler vardr. Biz Hz. demin ve nsann yaratl ile ilgili blmlerde hadisleri tahri etmeye altk.
263

Cerraholu, a.g.e. , s. 115.

468/1076) ifadesiyle ayetin ini sebebini ve konusunu bilmeden ayetin maksadn ve tefsirini bilmek mmkn deildir.264 Hac Bekta da Kuran ayetlerini yorumlarken zaman zaman Haknda u ferman gelmitir Bu ayet onlarn hakknda gelmitir (nazil olmutur) Ayet nazil olunca ifadeleriyle sebeb-i nzule dikkat ekmitir. Mesela, Hac Bekta fakr kavramn izah ederken bu kavram Allahtan bakasn istememe, Ondan bakasna muhta olmama hali eklinde tanmladktan sonra fakrn, Hz. brahim(a.s) in makam olduunu, atee atlrken Allahtan Ey Cebrail! brahimi bul emrinin geldiini, nazil (olduunu), Cebrail gelip brahime: Ey brahim! Benden bir ey istiyor musun? diye sorunca brahim: Hayr ben kulum, benim istekle ne iim var. nk Yce Allah durumumu en iyi gren ve bilendir. dedi o zaman brahim hakknda u ferman geldi. Ey ate! brahim iin serin ve esenlik ol265 ite ihtiyaszlk olgunluu budur.266 Grld gibi Hac Bekta ayetin, Hz. brahimin, Allahtan bakasna ihtiya duymamas halinde geldiini (nazil) olduunu belirtiyor. Ancak bu tr bir iliki dorudan bir sebep sonu ilikisi olma yerine, insan zihninin dolayl olarak kurup ilikilendirdii bir sebeplendirmedir. bn Teymiyyenin (. 728/1328) Tefsir usul eserinde ve Ahmet Nedim Serinsunun da ah Veliyullah Dihlevi ( .1176/1763) ve Thir b. rdan (. 1973) naklen yapm olduu rivayetlerde olduu gibi gerekte sebep olmayp sahabenin ve insan aklnn, olaylar dolayl ynden ayetle ilikilendirme kabilinden bir sebeb-i nzuldur.267 Yukarda Hz. brahim atee atldnda Allahn Cebraili gnderip her hangi bir istein var m? Hz. brahimin de; steim sensin senden baka bir dileim yotur. demesi zerine Allahn atei serin ve selamet kld yorum ve rivayetleri esSlemi (.412/1021) ve el-Kueyri (.465/1072) Ubey b. Kabdan mevkuf bir hadis olarak el-Kurtubi (. 671/1273) ve seleften bazsna isnaden bn Kesirde
264

mam Ebul-Hasen Ali b. Ahmed el-Vahidi, Esbab- Nuzl, (Ter. Necati Tetik ve Necdet al),

htar Yn. Erzurum, 1994, s. 11; Ayrca Esbab- Nzuln ayetleri anlamadaki rol hususunda bkz. esSuyuti, a.g.e. , I, s. 59.
265 266 267

Enbiya, 21/69. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 28-29. bn Teymiyye, a.g.e. , s. 35; Ahmet Nedim Serinsu, Kurann Anlalmasnda Esbab- Nzuln

Rol, ule Yn. st. 1994, s. 120 vd. 129.

(.774/1372) de vardr.268 Yine Hac Bekta Veli, Andolsun, biz cinler ve insanlardan birounu cehennem iin yaratmzdr. Onlarn kalpleri vardr, onlarla kavramazlar; gzleri vardr, onlarla grmezler; kulaklar vardr, onlarla iitmezler. te onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da akndrlar. te asl gafiller onlardr.269 ayeti balamnda can (ruh) grme, iitme ve gnlden bahsederken, tenin bedenin merkebi konumunda olduunu ve insann bir gnl gznn bir de beden gznn olduunu belirtir. Ve Hz. Peygamberin de u hadisiyle bunu destekler. Hak sbhanehu ve teala adama drt gz verdi; ikisi ba gzdr ve ikisi gnl gzdr; ba gz ile halk gnl gz ile de Halik grr.270 Ve Hac Bekta, eker yemeyenin ekerin dadn bilmeyecei gibi, gzleri grmeyenin grme zevkinden yoksun olduu gibi, gnl gz olmayann da Pes imdi biregnn kim gnl gz olmasa haktan ne haberi var ifadesiyle Haktan uzak olduunu belirtir. Ve nasl ki hayvanlarn dikene dmeyip ky yolunu bildikleri, ancak hak yolunu bilmedikleri ve gnllerinin kr olduu gibi haktan uzak olan insanlarn da beden gzleri, kulaklar ve kalpleri olsa da hakk bilmediklerinden dolay gerekte gnl gzleri krdr, der. te Hac Bekta, Onlar hakknda gelmitir (nazil olmutur) diyerek bu ayetin hakk tanmayan, gnlleri kr olan insanlar hakknda nazil olduunu belirtir.271 Bu tr bir sebeb-i nzulde ayet ve olay, ahs arasndaki iliki net belirtilmese de gerekte ayetin, bu tr insanlar muhtevi olduu bir vakadr. Hac Bekta, ayn ayetin farkl olay zerine nazil olduunu da belirtir. Mesela, Elest Bezmi nde Allah canlara iki kez Ben sizin Rabbiniz deil miyim dediinde kimilerinin Bela kiminin La dediini, o lemde iki kez bela diyenlerin dnyaya Mslman olarak gelip Mslman yaayp Mslman ldklerini, iki kez hi kala almayp La diyenlerin dnyaya kfir gelip kfir yaayp kfir ldklerini belirtir. Ve Kel-enam dedikleri onlardr dedikten sonra Bu ayet bunlar hakknda
268

es-Slemi, a.g.e. , II, s. 8, el-Kueyri, a.g.e. II, s. 296-297 ve Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed

el-Ensar el- Kurtubi, el-Cami li-Ahkamil-Kuran, Daru hyait-Turasil-Arabiyyi, Beyrut, 1965, c. XI (11-12 bir), s. 303-304, Ebul-Fida madddin smail b. bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, DarulFikr, Mektebetr-Riyad, Riyad, 1980/1400, c. III, s. 185.
269 270 271

Araf, 7/179. Kaynaklarda byle bir hadise rastlayamadk. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 38, 39, 40.

gelmitir (nazil olmutur). Zira kim bunlar hayvanlar gibidir. Bilakis hayvanlardan dahi aadrlar. Bunlar adam suretindedirler fakat adamlarn yerlerini daraltrlar ve rzklarn eksiltirler ve bunlarn canlar hitir.272 der. Grld gibi Hac Bekta birinci durumda ayetin gnl gz, gnl kula kr ve sar olup haktan uzak olan insan guruplar hakknda, ikinci durumda ise Elest bezminde Allahn canlara iki kez Ben sizin rabbiniz deil miyim ? sorusuna kar iki kez la deyip de kfir olarak dnyaya gelip kfir yaayp kfir lenler hakknda nazil olduunu belirtir. Ayrca, tasavvufun ve Bektailiin temelini oluturan zahir-batn ikilemiyle ayetin ele alnmas, ten ile beden gz ve beden kula ile deil de ruh ile gnl gz ve gnl kula ile hakk tanmann gereklilii ile ayetin yorumlanmas ve gnl gzyle hakk tanmaktan yoksun olanlarn ekerin tadn bilmeyen, grme zevkinden yoksun olana ve ky yolunu bilip de hak yolunu bilmeyen hayvana benzetilmesi bir hayli nemlidir. nk Bektailikte Hakk tanmann yeri gnldr. Bu ayetle ilikili benzer dnceler es-Slemide (. 412/1021) de vardr. Mesela, hayvanlarn deil de ruhlarn, ilahi sr ve tecelliyat hissetmesi, onlarla nimetlenip beslenmesi, tasavvuftaki ve Bektailikteki ruh/gnl ile hakk tanma dncesinin kadim bir ifadesidir..273 Ayrca Kalu Bela hadisesine gelince o da ezelde gereklemi bir olay olarak ele alnmtr. Ancak bu olayn ezelde mi ana rahminde mi yoksa bulu anda m olduu hususunda farkl grler vardr.274 Bununla beraber Hac Bektata olduu gibi, bunun ezelde gereklemi olduu rivayetleri de vardr. Mesela, Hac Bektan kaynaklarndan biri olan es-Slemide farkl rivayetlerin yannda mutasavvflardan Nasrabazi ve Ebul-Huseyin b. Bennandan yaplan rivayetlerle bu olayn ezelde, insan henz kudret halindeyken gerekletii belirtilir.275 Bazen de Ayet bu olay zerine nazil olmutur ifadesini aka belirtmeden
272 273 274

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 94-95. es-Slemi, a.g.e. , I, s. 251. Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Azim Datm, st. thz. , es-Slemi, a.g.e. , I, s. 248-249.

IV, s. 2323-2333.
275

nzul sebebiyle ayetleri izah etmitir. Mesela De ki eer Allah seviyorsanz bana tabi olun ki Allah da sizi sevsin ve sularnz rtsn276 ayetini Yahudi ve Hristiyan muhatap kitlesiyle yorumlamtr. Ayetin nzul sebebine baktmz da Kelbi, Ebu Salih ve bn Abbas yoluyla Biz Allahn ocuklar ve sevgilileriyiz diyen Yahudiler, ve Muhanmmed b. shak b. Yesar, Muhammed b. Cafer b. Zbeyr tarikiyle Biz ancak Allaha olan sevgi ve tazimimizden dolay saya tazimde bulunuyor ve ona ibadet ediyoruz diyen Hristiyanlar hakknda nazil olduu belirtiliyor.277 Bu ekilde tefsir ilminin temeli olan Ulumul-Kuran ile ilgili yorumlar ortaya koyup nakiller yapmas, Hac Bektan, bilimsel bir tavrla kkl slami ilimler geleneine vukufiyetini ortaya koymaktadr. Dolaysyla Amet Yaar Ocakn ileri srd Aleviliin-Bektailiin, ehl-i Snnetin neet ettii kitab slam ilimler ve temel slam kaynaklarna deil de tarihilerin Atl oban Kltr dedikleri sosyo-kltrel tabann rettii bir halk inan geleneine dayand fikrinin278 bozkr Alev-Bektai mukallitleri iin muhtemel olsa da bunu bilimsel bilginin merkezi olan Horasan blgesinde yetimi ve Anadoluda bu bilgiyi tatbik etmi olan Hac Bekta iin ileri srmek pek de mmkn gzkmyor. 8 ) srailiyyat le Kuran Yorumu srailiyyat kavram, kelime olarak her ne kadar tefsire girmi Yahudi kltrn ifade ediyorsa da, bunun sadece Yahudilie inhisar dnlemez. slama ve zellikle tefsire girmi olan Yahudi, Hristiyan ve dier dinlere ait kltr kalntlaryla, dinin gerek lehine gerekse aleyhine uydurulup Hz. Peygambere ve onun muasrlar olan sahabe ile mteakip nesillere izafe edilen her trl haber, israiliyyat kelimesinin manas iine girer. Bir kelime ile slama yabanc olan her ey bu kelimenin bnyesinde mtalaa edilmelidir.279 Hac Bekta da dier birok mfessirin mstani olamad kadim din ve
276 277 278

Ali-mran, 3/61. el-Vahidi, a.g.e. , s. 105. Ocak, T.A.B.N, Aleviliin Tarihsel, Sosyal Taban le Teolojisi Arasndaki liki Problemine Abdullah Aydemir, Tefsirde srailiyyat, D..B. , Yn. , Ankara, 1979, s. 7. Ayn ekilde srailiyyat

Dair Ensar Nr. 2. Bsk. 2004, s. 394.

279

kavramnn Yahudi ve Hristiyan kltrn ve bunlarn dnda dier yabanc kltrleri de iine ald hususunda bkz. ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 165; imek, a.g.e. , s. 85-87.

kltrlerin masal ve mitoloji trnden olan rnlerini Kuran yorumunda kullanmtr. zellikle de tefsir geleneinde yaratl ve Kuran kssalarn izah etme de ortaya kan bu kltr, Hac Bektata da grlmektedir. yle ki, Besmele Tefsiri ve Vilayetname adl eserleri bu trden rnlerle doludur.

a ) Hz. demin Yaratl Hac Bekta Hz. demin yaratln ifade eden ayeti 280 izah ederken Makalattan zetle Caferi Sadktan rivayetle yle demektedir. Hz. demin balktan yarattn, zn Medine, ban Beytul- Makdis, yzn Kabe, kulan Tur-i Sina, gzlerini Beytul-Haram, alnn Medinenin batsndaki, azn dou tarafndaki toprandan, burnunu Dmek, dudaklarn Berberiyye, sakaln umak (cennet), dilini Buhara, dilerini Harezm, boynunu in, kollarn Yemen, sa elini Msr, sol elini Pars, trnaklarn Hatay, parmaklarn Sistan, gsn Irak, karnn Huzistan, arkasn Hemedan, zekerini Hindistan, haylarn (yumurtalk) Kostantin, uyluklarn Trkistan, dizlerini Krm, inciklerini Antals, topuklarn Rum, ayaklarn Frengistan toprandan yarattn ve hesapsz yllar yattn belirtir.281 Daha sonra Azazilin 282 geip giderken balk kalbndaki Ademe gznn ilitiini, ilk nce rkp geri ekildiini, daha sonra biraz bakp hayret ettiini, elini balktan demin gsne dokundurduunda kt kt sesin geldiini, bundan dolay eytann, bunun ii kovukmu, bundan hi hayr gelmez dediini belirtir. Allahn eytann bu szne karlk Ey Azazil! o ii bo gs benim hanemdir. Onu Kendi kudretimle dolduracam eklinde nida ettiini belirtir. Daha sonra Allahn Hz. demin balktan bedenine ruhu nefhettiini ve bu ruhun, burnundan dimann iine girdiini, bu haliyle iki yz yl kaldn, ruh gzlerine inince Hz. dem yatt yerden kalkp gzn anca kendini toprak ve balk grdn belirtir. Daha sonra ruhun kulaklarna indiinde meleklerin tesbihatn duyduunu, ruh azna ve diline inince aksrp ardndan Elhamdlillah(hamd, her hal zere lemlerin besleyicisi
280 281 282

Bakara, 2/30. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 84-85. eytann cennette bulunduu esnadaki addr. B.k.z siteingass Persian, Englih Dictionari, Makalat,

s.87, dipnot, 11; Ayrca Hz. dem ve Azazil benzeri hikyesi Hallac Mansurda da vardr. Bkz. Y. Nuri ztrk, Hallac Mansur ve Eseri; Kitabut-Tavasin, Yeni Boyut, 2. Bsk. st. 1996, s. 341.

olan Allahadr.) Dediini belirttikten sonra demin ilk hareketinin aksrmak, ilk kelimesinin ise bu ifade olduunu belirtir. Buna karlk Allahn da deme Yerhamkellah (Ey dem Rabbinin rahmeti senin zerine olsun) demesinin ardndan celalim hakkn seni bu kelime iin yarattm der.283 Daha sonra Allah ruhu demin gsne ve beline nefhedince belden aas balk olan dem kalkp oturmak istediini bundan dolaydr ki, Allahn insana nsan pek acelecidir284 dediini belirtir. Daha sonra ruh karna doru inince demin alk hissettiini, ardndan ruh btn bedene yaylnca Hz. demin et, kan, damar ve sinir gibi her eyi tamam olur. Allahn emriyle melekler, Hz. demi rza suyuyla ykarlar, bana ululuk tacn giydirirler, ycelik krssne oturtup halife adn kendisinse vererek yerde ve gkte halifesin, derler. Ve Allahn deme btn isimleri retmesinin Allah deme btn isimleri, retti. Sonra onlar nce meleklere arzedip: Eer siz Sznzde sadk iseniz, unlarn isimlerini bana bildirin, dedi.285 ardndan btn meleklere Hz. deme secde etmelerini ister, ancak iblis secde etmez. Hani biz meleklere (ve cinlere) deme secde edin, demitik. blis hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi ve byklk taslad, bylece kfirlerden oldu.286 Bunu da kendisinin ateten, demin se topraktan yaratlm olmasna balar. Allah buyurdu: ben sana emretmiken seni secde etmekten alkoyan nedir? (blis): ben ondan daha stnm. nk beni ateten yarattn, onu amurdan yarattn, dedi.287 Ve daha sonra Allah, demin ge bakmasn ister. Hz. dem ge baknca La ilahe illellah Muhammedun Resulllah288 kelimeyi tayyibesini grr ve Ya ilahi! La ilahe illel-lah senin
283

Tek bir hadismi gibi ele alnan bu uzunca rivayet blm blm eitli kitaplarda yer almaktadr.

Ebu Davud 34 / Snnet 16 (II, 634, h. no: 4693); Tirmizi 48 / Tefsir, 3 (V, 187-88, h. no: 2955); Beyhaki, el-Esm ves-sfat, I, s. 58, Hakim, Mstedrek, II, s. 351 (h. no: 211-380); Ayrca Taber, Tarh, I, s. 58-60; Taberi, Camiul-Beyan an Tevli yil-Kuran, Darul-Marufe, 2. Bsk. Beyrut, 1392/1972, I, s. 158-159; bn Kesir, El-Bidye ven-Nihye, Matbaay Saade, y.y. ,1352/1932, c. I, (1-2 bir) s. 85-86; Kurtubi, a.g.e. , I, (1-2 bir), s. 279-281;
284 285 286 287 288

sra, 17/11. Bakara, 2/31. Bakara, 2/34. Araf, 2/12. Kelimeyi tevhidde geen Muhammed Resulllah cmlesi Ali-mran, 3/144, Ahzab, 33/40, Fetih,

48/29. ayetlerinde gemektedir.

birliindir. Muhammed kimdir? demesi zerine Allah da: O benim habibim, senin olundur, der. Ve Hz. dem ad olur. Sonra sa tarafna bakar, latif ahs grr. Ve sorar; adnz nedir, makamnz neresidir? Birincisi: Adm akldr ve makamm batr. kincisi: Adm haydr ve makamm yzdr. ncs: Adm ilimdir ve makamm gs iidir, der. Ve Hz. dem her birinin yerine girmesini ister. Hepsi yerine yerleince Hz. dem rahatlar. Daha sonra Hz. dem sol yanna bakar, ahs daha grr, rker. Ve adnz nedir, makamnz neresidir? diye sorar. Onlardan Birincisi: Adm fkedir, makamm batr. Hz. dem; ba akl yeridir, senin bata yerin yoktur, dedi. O da ben gelince akl gider, dedi kincisi: Adm tamadr, ve makamm yzdr. Hz. dem, yz hya yeridir, senin yzde yerin yoktur. O da ben gelince hay gider, dedi. ncs: Adm hasettir ve makamm gs iidir, der. Hz. dem (a.s); gs ilim yeridir, senin orada yerin yoktur, der. O da ben gelince ilim gider, der. Hac Bekta, bu kssann sonucunu da artk haktan (ayrldktan) sonra sapklktan ne kalr.289 ayetine balayarak imann, Rahmandan phenin, (kfrn) eytandan olduunu ve bu ayetin manasnn El-menzilet Beynel-menzileteyn dncesini savunanlar iin bir hccet olduunu, dolaysyla da kulun fiilinin ya tevhid ya ilim ya irk ya iman ya kfr veya da taat olduunu belirtir.290 b ) Havvann Yaratlmas Kuranda Hz demin ei olan Havvann yaratlmasyla ilgili tafsilat yoktur. Sadece bir nefsin yani Havvann, dier nefisten Hz. demden yaratldn belirtir.291 Btn bunlara ramen mfessirler Havvann Hz. demden yaratlm olduu fikriyle yetinmeyip Tevrat ve ncil kaynaklarndan tafsilatl olarak bu dnceyi sslemilerdir. Hac Bekta da Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan da eini

289 290 291

Yunus, 11/32. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 90-92. Havvann Hz. demden yaratld hususunda bkz. Nisa, 4/1, Araf, 7/189, Zmer, 39/6, Rum,

30/21, ura 42/11. Nisa ve Zmer srelerinde geen ayetlerde kimin kimden yaratldna dair zamirler ak olmasada dier ayetlerde bu kapallk giderilmi durumdadr.

yaratan ve ikisinden birok erkekler ve kadnlar retip yayan Rabbinizden saknn.292 ayetini izah ederken Haberde yle gelmitir diyerek et-Taberi (. 310/922), ve bn Kesirde (.774/1372), olduu gibi tafsilatl olmasa da Havvann Hz. Ademin sol eesinden yaratldna dair u nakli yapar; Hak sbhanehu ve taala Ademin sol eesinden Havvay yaratt ve onu Ademe yr kld. Doksan karn olan dourdu. On olu on kz kald. simleri bunlardr; Vedd, Suva, Yagus, Yauk, Nasr, Abdun-nasr, Habil, Kabil ve it.293 Grld gibi bu ve benzeri ayetlerin tefsirinde Havvann, Hz. demin sol kaburga kemiinden yaratldna dair294 bn Abbas ve Mucahidden gelen mitos israili kaynaklar et-Taberi, bn Kesir v.b mfessirler ihtiyari veya gayri ihtiyari zikretmeden nasl ki vazgeememiler, ite Hac Bekta da yapm olduu bu nakille, tefsir geleneine uyarak Kurann yabanc efsanevi kltrle yorum izgisini devam ettirmektedir. Her ne kadar baz hadislerde kadn, kaburga kemiine benzetilmi bazlarnda da kadnn kaburga kemiinden yaratld ifade edilmi olsa da295 Abdullah Aydemirin ifadesiyle eitli mecazi yorumlara msait olan hadislerin esas hedefi, kadnlara kar yumuak hareket etmenin ve onlara iyi davranmann teminidir.296 yoksa gerekte kadnn erkein ee kemiinden yaratldnn ifadesi deildir. Ayn ekilde Abdl-Aziz aviin, (. 1345/1929), belirttii gibi Havvann Hz. demin sol kemiinden yaratlm olduu yolundaki uzun ve detayl bilgiler; karlkl konumalar ve bunlara dair olan tafsilatn da asl yoktur; bunlar genel hatlaryla israiliyyattr.297 Gerekten Hz. dem ve Havvann yaratl serveni hususunda Tevrata baktmzda gerek Hac Bekta da gerekse de dier slami eserlerdeki Havvann Hz. demin kaburga kemiinden yaratlm olduuna dair detayl efsanenin kaynann ne olduu ortaya kacaktr. Tevratta bu haber yle gemektedir; ve Rab Allah adamdan ald kaburga kemiinden bir kadn yapt; ve onu adama getirdi. Ve adam dedi: imdi bu benim kemiklerimden kemik, ve
292 293

Nisa, 4/1. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 97, Bu nakilde dem ve Havvann olu diye belirtilen Vedd, Suva, Taberi, Tefsir, IV (3-4 bir) s. 149-150; bn Kesir, Tefsir, I, s. 70-73, 449; Kurtubi, V. (5-6 bir), s. Mslim, 17/ Rada 18 (II. 1090 no. 62, 65;) et-Tirmizi, Talak, 13 (I, s. 322, h. no.1226) Aydemir, a.g.e. , s. 252. Abdl-Aziz avi, Tefsir Esraril-Kuran, Matbaatl-Hidaye, st. 1912, s. 138.

Yagus, Yauk ve Nesr gerekte bunlar Nuh kavminin tapt putlarn isimleridir. Bkz. Nuh, 71/23.
294

2.
295 296 297

etimden ettir; buna nisa denilecek, nk o insandan alnd. Ve adam karsnn adn Havva koydu; nk btn yaayanlarn anas oldu298 c ) nsann Nutfeden Yaratl Hac Bekta, insann nutfeden oluum sreciyle ilgili de benzeri israil nakilleri ayetler eliinde aktarr. Mesela, Andolsun biz insan, amurdan (szlp karlm) bir zden yarattk. Sonra onu salam bir kararghta nutfe haline getirdik. Sonra nutfeyi alaka (alanm yumurta) yaptk. Peinden, alakay, bir parack et haline soktuk; Bu bir parack eti kemiklere (iskelete) evirdik. Bu kemikleri etle kapladk. Sonra onu baka bir yaratlla insan haline getirdik. Yapp-yaratanlarn en gzeli olan Allah pek ycedir.299 ayetini izah ederken insann nutfeden oluumunu ifade eden Gerek u ki, biz insan katk bir nutfeden (erkek ve kadnn dlnnden) yarattk ve nsan, atlan bir sudan yaratld. (o su) srt ile gs kafesi arasndan kar.300 eklindeki bu ve buna benzer ayetleri de dikkate alarak u nakli yapar; Erkek kadna yaklanca erkekten bir su, kadndan da bir su kar. Allah iki melee bu iki suyu kartrmasn emreder. O iki melek de Allaha; yarabbi bu iki nutfeden insan yaratmak istiyor musun?, diye sorarlar. Allah Teala da; yaratacam ey meleklerim, buyurur. Bundan dolay er ile avrat suyu birikir. Artan bir yel eser ve gelir anann gsne dokunur. Bu iki su ty dibine, oradan da ana rahmine yaylr. Allah Tealann ferman ile iki melek o kulun kabrinden bir avu toprak alp getirip ve o iki suya kartrrlar. Krk gn sa elleriyle yourup depretirdikten sonra alaka haline gelir. Daha sonra sol ellerine alp krk gn daha yourduktan sonra muza haline gelir. Yine melekler sa ellerine alp krk gn depretirdikten sonra bir kenara koyarlar, yirmi gn iinde et, kan, damar ve snk (kemik) oluur.301 Ve daha sonra srasyla ikinci gn sa kollaryla tekbir parman, nc gn sol kollaryla ban, drdnc gn sol ayan, beinci gn sa ayan, altnc gn yz altm alt damarn yaratrlar. Ancak yars hareket eder yars hareket etmez. Ve yine yarsnda kan, yarsnda yel olur. Bu durumda hareket etmeyen damar hareket etse hastalk olur. Hareket eden damar da dursa o kii lr. Ve yedinci gn yz krk
298 299 300 301

Tekvin, 2/18-23; 3/20 Mminun, 23/12, 13, 14. nsan, 76/2 ve Ala, 87/6-7. Hz. demin yaratl ile ilgili bu tr rivayetler hadis olarak Taberide gemektedir. Bkz. Tarihi

Taber, Matbaay Amire, st. 1307. , I, s. 58-60.

para snk (kemik) yaratrlar. Sekizinci gn yz yirmi drt bin kl yaratrlar. Dokuzuncu gn hak sbhanehu ve teala drt melek verir. Birisi ecelini, dieri aki mi (bed baht) yoksa salih mi (nik baht) olduunu, bir bakas rzkn, en son ki de bana gelecek olaylar yazar. Ve onuncu gn can girer ve cocuk ana rahminde hareket etmeye balar.302 Grld gibi Hac Bekta Veli de Hz. demin topraktan, insann nutfeden yaratl ile ilgili mfessirlerin naklede geldikleri303 israiliyyyat kltrn, ok az deiik ifadelerle nakletmitir. Bu tr nakilleri gerek Kuran ve sahih Snnet gerekse de akl ve mantk asndan deerlendirdiimiz de akli olmad gibi mantk de deildir. nk bu tr tafsilat ayetlerde olmad gibi sahih hadislerde de mevcut deildir. bn Kesirin ifadesiyle bunlar iin tek merci; slam ncesinin hurafat ve israiliyyat kayna olan belli ahslarla, Tevrat ve erhleridir.304 zellikle de meleklerin (Mikail, srafil) yeryzne toprak almaya gitmeleri ile ilgili rivayetin M. Seligshonunun da dedii gibi Bu efsane baz tadilatla beraber, israil asardan alnmtr.305 d ) Baz Kssalarla lgili srailiyyat Hac Beta, dier Kuran kssalaryla ilgili de zaman zaman tefsir kitaplarnda yer alan israili haberlere yer vermitir. Mesela, Kuran da yer alan Yusuf kssas ile ilgili yle bir kssa anlatr; Zleyhann bir putu vard, drt yz yl onun nnde secde ederdi. Trl mcevherlerle sslemiti. Drt yzyl iinde, putundan bir gereksinmede bulunmamt. Yusufun akndan erimi, yalanmt. Artk baka are bulamad. Bir gece putun yanna geldi. nleye inleye alad: Ey benim taptm! dedi, drt yzyldr glgende bam yere koyarm. Ayanda kurbanlar keserim. Bir kez olsun senden dilekte bulunmuluum olmad. Dilerim ki Yusufun gnln
302

Makalatta (s. 98-100) yer alan bu hadis ruh konusunda Hac Bekta Velinin ada olan

mutasavvf mer b. Muhammed Suhreverd (. 632/1234), Avrfl-Maarif, (Ter. Hasan Kamil Ylmaz-rfan Gndz), Vefa Yn. st. 1990, s. 553-554), ruh konusunda ilemitir. Buhar, 60/Enbiya, I, (IV,103-104); 59/Bedul-halk, 6, (IV, 78-79); Mslim, 46/Kader, I, (IV, 2036); Tirmizi, 28/Kader, 8-9 (IV, 552, h. no: 2291-93); bn Mace, Snen, Kader, 10 (I, 29, h. no. 76).
303

Hz. Ademin yaratln ifade eden ayetler balamnda Hac Bektan nakletmi olduu bu

haberler, et-Taberi, Tefsir, I. s.195 vd. ; et-Taberi, Tarih, I, s. 58-60. ; bn Kesir, Tefsir, I. s. 70-73, 449; vd. ; bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, I. s. 68 vd.
304 305

bn Kesir, Tefsir, s. 72; ve bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, I. s. 86. M. Seligsohn, . A, dem md, M.E.B. , I, s. 134.

benden yana yumuatasn. Benim szm dinler klasn. Yar gn geinceye kadar puta yalvard, grd ki, ondan bir are gelecei yok. Gnn teki yarsnda puta vurdu. Yzkoyun yere brakt. Arkasna ona dnd ve yle dedi: Ya Rahman! Ya Rahim! Ayn anda yce Tanr, Buyur kulum dedi. Dilerim ki Yusufu bana bal, szmden kmaz klasn. Beni de gen klasn., Ulu Tanr buyurdu: Ey Cebrail! Tez yeti. Zleyhay kanadnla bir kez sva. Ve de unu syledi: Yusufu raz edinceye kadar megul ol. Cebrail geldi, kanad ile Zleyhay svad. Ondrt yanda kz olan kz oldu. Bunu isteyerek dnyada yetmi yana kadar yaad. Yusuf ne ekmeye bakt ne suya. Tanrnn buyruu ile kararsz, Zleyhann kapsna geldi. Zleyha kapy amad. Ta ki yce Tanr aralarna anlama yerletirinceye kadar. Melekler bu gizi zemeyip sordular: - Allahm Zleyha drt yz yl kafir yaad. Senin nimetini yedi yine de put dedi. Bir kez Allah der demez, senden buyur yant geldi. Bunun srr nedir, bilemedik? Ulu Allah yle buyurdu: - Ey benim meleklerim, Zleyha gnn yarsna kadar putuna yalvard. derdine are bulamad. Gnn yarsndan sonra da Samede306 yalvard. Ondan da derdine are bulmasa Sanemle (put) Samed (Alah) arasnda ayrm olur muydu?307 Yukarda olduu gibi byle bir detay Kuranda olmad gibi sahih hadislerde de mevcut deildir. Kssann mantksal dizim ve ieriini de dikkate aldmzda efsanevi kltrn kalb ierisinde olduunu grrz. Ancak Hac Bektan Bu hikyede mutuluklar vardr.308 ifadesi, onun bu ve buna benzer rivayetleri Tanrnn sonsuz rahmetini izah etmede bir ibret ve t vesilesi olarak kullandn gsterir. unu da ifade edelim ki besmele bir anlamda da fatiha nn bir tefsiri olan bu eser, ayetler eliinde batan sona bu tr masalms anlatmlarla doludur. e ) Baz Ayetlerle lgili srailiyyat
306

Bu kelime ebedi, sonsuz manasnda Allahn isimlerinden biridir. Kuranda (hls, 112/2) Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 36-37. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 37

ayetinde gemektedir.
307 308

Hac Bekta, baz ayetler eliinde hadis deyip de kaynaklarda bulamadmz mitolojik rivayetlerle de ayetleri yorumlamtr. Mesela, Fakat (len kii Allaha) yakn olanlardan ise, ona rahatlk, gzel rzk (reyhan/koku) ve Naim cenneti vardr309 ayeti balamnda Resul hazret buyuruyor, dedikten sonra ksaca u rivayeti yapar: Bir velinin Ya Rabbi dediini Hak Tealann da lebbeyk seslendiini ve velinin Ya Rabbi demesi ile Allahn lebbeyk demesinin Arta bir araya gelir ve bu ikisi arasndan bir nur kar. Bu nur dolaysyla yedinci kat gk binlerce renk ve yeillikte ieklerle dolar, altnc katta bu ieklerin kokusuyla dolar. Ardndan beinci kat amber, drdnc kat abir, nc kat rayhan, ikinci kat mk (ved-nesrin) ve birinci kat da gl (glab) kokusuyla dolar. Bundan dolay dnya da rahmet ve nur ile dolar. Ve yedi kat gn gzel kokularla dolmas nedeniyle melekler birbirleriyle kaynap, sevinirler. Ve bu iekleri alp sekiz cennetin iini bu ieklerle bezerler. Cennetteki bu iekler arasndan gl-i reyhan denilen bir iek biter. Ve eceli gelmi bir veliye melekler o iei getirip koklatrlar. Ve ak gsterirler. Bu ak, velinin damarlarna yaylr, ve velinin cann ak ateiyle alrlar. Bundan dolay da veli cann teslim ettiinin farkna varmaz.310 Grld zere Hac Bekta ayette ifade edilen mukarrebin inin veli olduunu ve ayetin ikinci ksmyla ilgili de hadis dedii halde hadis olup olmad belli olmayan masalms anlatmla ayetin ikinci ksmn yorumlamtr. Yukarda verdiimiz misallerde olduu gibi ayetler ve baz hadisler, hadis ve hikye ad altnda gerek d unsurlarla rlmtr. Ethem Ruhi Flalnn ifadesiyle Hac Bekta Veli ve Bektailikte gerek ile menkbeler i ie girmitir.311 Hac Bektan zaman zaman dorudan Hz. sadan nakiller yapm olmas, onun Kuran ve slam yorumunda farkl kltrleri ne derece kullandnn da bir gstergesidir. yle ki o, Hz. sadan Her kim iki kez domaz ise gkteki ulvi leme (melekt) eriemez312 bu rivayeti naklederek birinci douun anadan, ikinci douun grkemden domak, yani iman getirmek olduunu belirttikten sonra bu ikinci douu gerekletiremeyecek olanlarn hakknda Allahn, Bu dnyada kr olan kimse

309 310 311 312

Vakia, 56/88-89. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 46-47. Flal, a.g.e. , s. 134-135. Yuhanna ncil, 3/4

ahirette de krdr, stelik yolunu iyice armtr.313 ayetini buyurduunu belirtir.314 Yukarda grld gibi Hac Bekta, fikri yapsnn temelini Kuran ve Hadis etrafnda ekillendirmi olmasnn yannda zaman zaman da yetitii ve yaad ortamn dini ve kltrel dnce yapsn Kuran yorumuna yanstmadan edememitir. nk Hac Bektan yetitii gerek Horasan ve civar gerekse de Anadolu, dinlerin, medeniyetlerin kltrlerin beiidir. Horasan bir yandan Trk, ran, Hind ve arlkl olarak da slam tasavvufunun etkisi altndayken Anadolu da eski din ve kltrlerin merkeziydi. Dolaysyla her dnrde olduu gibi Hac Bektan da bu kalntlardan etkilenmemi olmas dnlemez. Ancak slam dncesinin temelini oluturan birok kaynakta olduu gibi Hac Bektata da bu nisbi kadim kltr etkisini gze alp 15 ve 16. yy bozulu devri Bektailiinden hareketle, Hac Bekta ve Bektailii tamamen farkl inan ve kltrel kaynaklara dayandrma fikri,315 bilimsel yanlgdan veya da ideolojik kayglardan ileri gelmektedir. nk birok aratrcnn slam d motif saydklar unsurlarn yzde doksana yakn slam, hatta Kuran ve Hadis kaynakl olduu halde, baka disiplin ve inan kaynaklarnda olmasna aldanarak slam d motifler arasna sokmulardr. Y. Nuri ztrkn ifadesiyle Mslman aratrcnn Kuran ve Snnette aka yer alan bir kavram veya motifi hem de bir slami tarikat (Bektailii) incelerken baka kaynaklarda da yer almasna taklarak slam d unsur gibi gstermesi artcdr. 316 Mesela, et-Taberi, bn Kesir ve dier birok tefsirde Tevrat ve ncil kaynakl bilgiler yer alyor diye tefsir, Yahudi ve Hrstiyanlka dayanyor diyemediimiz gibi Hac Bektata da baz yabanc kltr kalntlarnn yer almas fikri kaynann temelinin o kltre dayandn gstermez. Aksine farkl kltr ve felsefelerden etkiler tamann
313 314

sra, 17/72. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 50-51, ve yine Hz. sadan nakillerle ilgili bkz. Fevaid, s. eitli eilim ierisinde olan baz yazarlar, Bektailii slam d kaynaklara dayandrmaya

53, Hac Bekta Veli, Makalat, s. 56.

315

almlardr. Mesela, Kprl, Bektailiin bandan beri Batinilie, (Kprl, a.g.e. ,s. 209-210, 337,349); Glpnarl Hac Bektan Batini olduunu sylemekle Batinilie, (Glpnarl, Vilayetname, s. VII); Atilla z Krml, H. Bektan Makalatndan da hareketle Hac Bekta ve Bektailii Batnilie, ( zkrml, a.g.e. , s. 112); Mehmet Erz, slam ve Tasavvuf yannda daha ok Trk tresine, (Erz, a.g.e. , s. 141); smet Zeki Eybolu da Eski a, lk a ve Orta adan kalma geleneklere, trelere ve inan motiflerine dayandrr. (Eybolu, a.g.e. , s. 55-56 v.d).
316

ztrk, a.g.e. , s. 32-33.

gayet doal ve herkesin kabul ettii, deitirmeye g yetiremedii yeryznn bir gerei olduunu ortaya koyar.317 Kald ki Ehli Kitabn kaynaklarn baz ayetlerde zellikle de kssalarda malzeme olarak kullanmak, Kurann baz meselelerde Tevrat ve ncil ile mttefik olmas, Hz. Peygamberin de Ehli Kitaba indirilenin ne dorulanmas ne de yalanlanmamas sadece ona inanlmas gerektiini ifade etmesi gibi nedenlerle Kuranla mttefik olan konularda, snrl ve dar bir kaynakta olsa sahabeyle balayan bir gelenektir.318 B ) DRAYET YNTEM Dirayet yntemi, yalnzca rivayetlere bal kalmayp dil, edebiyat ve eitli ilimlere dayanlarak yaplan tefsir demektir. Buna rey ve akli tefsir de denir.319 Bu tefsiri rivayetten ayran en belirgin zellik, mfessirin, Arap dilini, bu dilin kullanmn, lafzlarn manaya delaletini, cahiliye iirini, esbab- nzul, nasih ve mensuh ve bunun dnda mfessirin bilmesi gereken dier ilimler yann da her hangi bir meselede kendi grne (ictihada) yer vermesidir.320 Bu yntem onun rivayeti kullanmayaca anlamna gelmez. Rivayeti akl szgecinden geirip itihadda bulunmasdr.321 Hac Bektan dirayet yorumu, ne salt eldeki verilere ne de mcerret akla dayanmaz. Rivayet ve akln yannda ayetin manasn dourma ve anlamada isabet etme asndan es-Suyutinin (. 911/1505)) de Kuran yorumcusunun olmazsa olmazlarndan biri olarak sayd lm-i Mevhibeyi,322 de esas alr. Hac Bekta rivayetle Kuran ayetlerini yorumlad gibi eitli akli istidlallerle dirayet yntemini de kullanmtr. Bazen ayetlere luavi (dilsel) aklamalar getirmi, bazen zahiri (lafza uygun) anlam vermi, bazen umum ifade eden ayeti tahsis etmi, bazen iirlerle ayetlerin anlamna k tutmu, bazen mteabih ayetleri tevil ve tefsir etmi, bazen tasavvufi tefsirin bir yntemi olan hikye ve latifelerle ayetlere yorum getirmi, bazen de kelami ve itikadi konularla ilgili ayetleri izahta fakihlerin, filozoflarn ve kelamclarn grlerine yer vermitir.
317 318 319 320 321 322

Ayhan Aydn, U.B.V.A.S. , -I- ,Mzakere Tbitak, 1. Bsk. sparta-2005, s. 419. ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 61-62. Cerraholu, a.g.e. , s. 230. ez-Zehebi, a.g.e. , I, s. 255. Demirci, a.g.e. , s. 160. es-Suyuti, a.g.e. , II, s. 463.

Btn bunlarla birlikte onun en byk zellii ayetlere verdii manay somut nesnel lemdeki unsurlara kyas ve tebih ederek izaha almasdr. Bir baka ifadeyle dini kavram ve sembollerin kk alem insanda drldn sembolize eden antropomorfist323 bir yaklamla dini metinleri yorumlamtr. imdi bunlar grelim. 1 ) Luavi (dilsel) Yorumlar Kuran yorumcusunun sahip olmas gereken zelliklerden biri de Arap dilini ve bu dilin kaidelerini bilmesidir.324 Hac Bekta, ayetleri yorumlarken zaman zaman ibarede geen baz lafzlara lugat ynnden aklamalar getirmitir. Mesela, Grmedin mi Allah nasl bir misal getirdi: Gzel bir sz, kk (yerde) sabit, dallar gkte olan gzel bir aaca (benzetti).,325 ayetini dilsel ynden tahlil ederek elifin istifham, darb kavramnn, beyan klmak, Kelime-i Tayyibe nin iman getirmek, ecere-i Tayyibe nin hurma aac ve kefn da tebih iin olduunu belirtir. Hac Bekta Kelime-i Tayyibe nin tevhid olduunu ve bu tevhidin hurma aacna benzetildiini ve bu tevhid aacnn kknn de marifet olduunu belirtir. Ayette geen Kelime-i Tayyibe es-Slemi (. 412/1021) ve birok tefsir de olduu gibi326 Hac Bektata da mminin kalbinde olan tevhid inanc eklinde yorumlanmtr.327 Grld gibi Hac Bekta, luavi tahlille ayeti yorumlamtr. Yine Sana ruh hakknda soru sorarlar. De ki ruh, Rabbimin emrindendir. Size
323

Antropomorfizm (Tatbik teviller): Tasavvuf tefsirde Kurann fak manas insann nefsine

tatbik edilmi, bu hususta mutasavvflar en nemli dayana Onlara ayetlerimizi fakta ve kendi nefislerinde gstereceiz (Fussilet, 41/53) ayetidir. Onlara gre Kurann anlatt hikayeler dnyada olmutur. Fakat bir de bunlarn benzeri insan vcudunda olmaktadr. nk Allahn ayetleri afakta cereyan ettii gibi enfste de cereyan etmektedir. Onun iin insan vcudu, arza, ruhu semaya, kalbi daa, cennete, kalpteki bilgiler cennet meyvelerine, kalbe gelen feyiz ve ilham gkten inen yamura, ilham sonunda bilgilerin meydana gelmesi, yamurun yamasyla arzn yeermesine, nefis karaya kalp denize benzetilmitir. (Sleyman Ate, r Tefsir Ekol, Yeni Ufuk Nr. 2. Bsk. st. 1998, s. 309). Hac Bekta da dier mutasavvflarda olduu gibi antropomorfist bir yorum geleneine sahiptir. rnein, (Fussilet, 41/539), ayetini iktibas ederek Yunus kssasnda geen Yunusu ruha, bal, vcuda denizi de eyaya benzetmekle antropomorfist yaklamn ortaya koymutur.( Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 35)
324 325 326 327

es-Suyuti, a.g.e. , II, s.452 brahim, 14/24. es-Slemi, a.g.e. , I, s. 344. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 93.

nacak az bir bilgi verilmitir328 ayetini yorumlarken ayette geen min emri Rabbi ifadesindeki min in, min-i baziyye olduunu belirtir.329 Yani ksmilik ifade eder. Allahn yapt veya yaratm olduu birok eyden biridir, manasn ifade eder. Hac Bekta ayetleri lgat, nahiv ve sarf ynnden tahlil etmekle birlikte bazen de ayette geen garib kavramlar anlam ynnden tahlil etmitir. Mesela, Hz. demin (a.s) yaratl ile ilgili ayetleri analiz ederken Andolsun biz insan amurdan (szlp karlm) bir zden yarattk.330 ayetinde geen slale kavramn Bir nesneyi skp srnandan karmak eklinde anlamlandrmtr.331 Benzer ekilde ayn surenin Sonra onu salam bir kararghta nutfe haline getirdik, sonra nutfeyi alaka (alanm yumurta) yaptk332 ayetlerinde geen nutfe kavramn, er suyu ve insan suresinde Gerek u ki biz insan katk bir nutfeden (erkek ve kadnn dlnden) yarattk.333 ayetinde geen emac kavramn da avrat suyu olarak ifade etmitir.334 2 ) Lafz, Manaya Delaleti Asndan Yorumlama Hac Bekta, ayetleri dilsel adan analiz ettii gibi mantukun manaya (mefhum) delaleti asndan da farkl yorum ve yaklamlarla da analiz etmitir.335 Mesela, Hac Bekta, kiinin Allahtan gnahlar iin tvbe edip zr dilemesi gerektiini Ey iman edenler! Samimi bir tvbe ile Allaha dnn336 ayeti ile Allahn, tvbe eden kiinin tvbesini kabul etmesini de sonra (eski hallerine) dnmeleri iin Allah onlarn tvbesini kabul etti. ayeti ile ifade etmitir.337 Ayetlerin lafzna baktmzda kulun, Allaha tvbesinin tabe ila kalbyla, Allahn, kulun tvbesini kabul etmesinin de tabe ala kalbyla kullanldn gryoruz. Hac Bektan da fiillerin harfi cerlerle (edatlar) kullanmndan ortaya kan bu anlam
328 329 330 331 332 333 334 335

sra, 17/85. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 37. Mminun, 23/12. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 87. Mminun, 23/12-13. nsan, 75/2. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 98. Mantuk, kunuma srasnda cmleden anlalan mana, Mefhum ise, telaffuz durumu olmadan Tahrim, 66/2. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 23.

kelamdan anlalan manadr. Bkz. es-Suyuti, a.g.e. , I, s. 85.

336 337

esprisini yakalam olmas onun ne derece vahiy diline vakf olduunu ortaya koyar. Hac Bekta, bazen de ayetleri manaya delaleti ynnden tefsir etmitir. Mesela, (Resulm) Deki: Eer habibim Allah seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn338 ayetini yle izah etmitir; Yani ey dostluktan peygamberlerin evlatlar olmaktan dem vuran ey Yahudi ve Nasaralar, (Hristiyan) bana tabi olun, gnl gznz an, yreinizi sade ve temiz tutun. 339 -eklinde yorumlamtr. Bu yorumun yannda Allahtan baka her eyle ilikiyi kesip eriata uymak ve et-Tsteriden (. 293/905), naklen Hz. Peygamberin snnetine uymak ve yine el-Vasitiden naklen Allah urunda ve Onun yolunda aba gsterme eklinde ok ynl izahlarda bulunmutur.340 Hac Bektan ayete ilikin getirmi olduu bu yorumlara baktmz da benzeri izahlarn zaman zaman kendilerinden alnt yapm olduu es-Slemi ve elKueyri gibi nl mistik Kuran yorumcularnda da olduunu gryoruz. Mesela, esSleminin tefsirinde bu ayet Sehl b Abdullh et-Tsteriden kiinin, Hz. Peygambere, onun snnetine ve onun yoluna sz, fiil, hal ve hareketlerinde uymas eklinde yorumlanmtr. Yine ayn tefsirde Vasitiden, kiinin Allaha olan sevgisinin sahih olabilmesi iin gnlnde ve zihninde dnyalklardan bir hatrann olmamas, kiinin sevgiliyi mahedeye dalmaktan ve onda yok (fena) olmaktan her eyi unutmas eklinde izah edilmitir.341 Benzer bir biimde el-Kueyride de bu ayet, Allaha ve Hz. Peygambere uymak ve bunlara olan sevgi ve ball azaltacak olan eylerden yz evirmek eklinde eitli nakillerle yorumlanmtr.342 Ayetin Yahudi ve Hristiyanlarla ilikilendirilmesine gelince, baz tefsir kitaplarnda da Allahn dinine ve Hz. Peygamberin snnetine uymadklar halde biz Allahn oullar ve sevgilileriyiz diyen Ehl-i Kitap hakknda nazil olduu

338 339

Ali-mran, 3/31. Ayetin muhataplarnn Yahudi ve Hristiyanlar olduu dncesi (stanbul Belediyesi

Ktphanesindeki 21 b nushasnda vardr. Asl ran nshasnda yoktur. (Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 63)
340 341 342

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 63. es- Slemi, a.g.e. , I, s. 96-97. el-Kueyri, a.g.e. , I, s. 143.

belirtilir.343 Grld gibi Hac Bektataki bu yorumlar es-Slemi, el-Kueyri ve dier baz tefsir kitaplarnda da vardr. Hac Bektan ayete ilikin getirmi olduu yorumlarn benzerinin bu tr tefsir kitaplarnda olmas onun fikri kaynaklarn ortaya koyduu gibi tarihsel ve bilimsel kiiliini de ortaya koyar. Sonraki dnemlerde retilen eyhlikten ve mritlikten fari meczup budala bir aziz344 yerine kkl slami gelenek ve kaynaklara vakf mfessir, mtefekkir ve mutasavvf bir zat olduunu ortaya koyar. Yine Sizi ondan (topraktan) yarattk; yine sizi oraya dndreceiz ve bir kez daha sizi ondan karacaz.345 ayetini yorumlarken her eyin aslna dneceini, dolaysyla insann da aslnn topraktan yaratldn tekrar ona dneceini ardndan diriltilip tekrar topraktan kartlacan belirttir. Ancak ona gre insann fiziksel yaps Anasr Erbaadan (toprak, su, yel (hava) ve od (ate) ) yaratld iin tekrar insan topraa dndnde fiziksel mayasnda hangi unsur ar basyorsa ona dneceini ortaya koyar. Hac Bekta, insann, maddesel yapsyla bu drt unsura dntrleceini ifade ederken, ruhi yaps ve amelleriyle de kopup geldii asla, Allaha ve ahirete dneceini belirtir.346 Grld gibi Hac Bekta ayetin biimsel yapsna uygun yorumun yannda insann biyolojik yapsnn topraktaki belli elementlerden meydana geldiini belirtmekle de dirayet asndan ayeti tefsir etmitir. Ayn ekilde Hac Bekta Biz hakikaten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar eitli nakil vastalar ile karada ve denizde tadk; kendilerine gzel gzel rzklar verdik; yine onlar yarattklarmzn biroundan stn cidden stn kldk.347 ayetini izah ederken Pes sizleri sevdiim iin bunca trl kerametler (nimetler) verdim, pes imdi Ey Azizler ! alab Tanr dnyada her ne kim yarattysa sizlere verdi ve hem kendini dahi sizlere verdi dedikten sonra Allahn gkleri rt, yeri dek, ay ve gnei rak, yemii nimet, hayvanlar binek, melekleri, hurileri, Kiramen Katibini (yazc melekler) Kabeyi, Kuran ve benzeri her eyi insana
343

bn Kesir, Tefsir, I, s. 359; Kurtubi, a.g.e. , VII, (7-8 bir), s. 60; En-Nesefi, Medarikut-Tenzil ve Akpaazade, a.g.e. , s. 222. Taha, 20/15. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 11-12. sra, 17/70.

Hakaikut-Tevil, Daru bn Kesir, Beyrut, 1999, c. I, s. 249.

344 345 346 347

hizmet iin var kldn belirtir. Ve bunu da u ifadesiyle Bunca trl nesneleri sizin iin arta kldm. Artan tehtes-Seraya dein her ne kim var ise sizlere bildirdim (sizlerin hizmetine verdim).348 eklinde dile getirmitir. Hac Bektan ayete ilikin yapm olduu bu yorumun bir benzeri el-Vasitiden yaplan u nakille Biz adem oullarn kainat, ve iindekileri hizmetlerine vermekle stn kldk esSleminin tefsirinde de yer almaktadr.349 3 ) Baz Mantksal karmlarla Ayetleri Yorumlama Hac Bekta eitli mantksal karmlarla da ayetleri tefsir etmitir Tarikatnn teorik ahlaki ilkelerini sistemletirirken referans Kurann biimsel ifadeleri olmutur. Mesela, tarikatn yedinci makam mit var olmak dedikten sonra bu ilkeyi De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aan kullarm! Allahn rahmetinden mit kesmeyin! nk Allah btn gnahlar balar. phesiz ki O, ok balayan, ok esirgeyendir.350 ayeti ile delillendirir. Hac Bektan delillendirme biimine baktmz da lafzda geen mitsiz olmayn ifadesinin mefhumu muhalifinden mitvar olmak manasn karp, bunu tarikatn bir ilkesi haline getirdiini gryoruz. Yine Biz buna g yetirmiizdir. Ve bizim gcmz ne byktr.351 ayetinin lafzi ifadesinden hareketle Allahn her eye kadir olduunu, dolaysyla da Onun kadirliinin gerei de evrende hibir eyin eksik yaratlmad dncesini ortaya koyar.. Bunu da Dnyada bir nesne eksik yaratsam kadirliim tamam olmazd eklinde ki ifadesiyle dile getirmitir. Ayn ekilde Dnya yurdunun sonu (cennet) ne gzeldir! (derler).352 ayette geen cennetin gzelliinin, tam ve mkemmellikte olduunu, dolaysyla da bunun mantksal sonucunun da cennette hibir nimetin eksik braklmad dncesiyle ortaya koyar.353 Hac Bekta, bazen de ayetlerdeki manay maddi lemdeki nesnelere kyas ve benzetme ile izah etmitir. Mesela, Rabbinin huzurunda durmaktan korkan

348 349 350 351 352 353

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 80. es-Slemi, a.g.e. , I, s. 391. Zmer, 39/53. Mrselat, 77/23. Rad, 13/24. Hac Bekta Veli, Makalat s. 25.

kimselere iki cennet vardr.354 ayetinden hareketle iki cennetten maksadn Din ve iman bustanu olduunu, ve Allahn, bu iki (din ve iman) bustann, fakat Allah size iman sevdirmi ve onu gnllerinize sindirmitir. Kfr, fsk ve isyan da size irkin gstermitir. te doru yolda olanlar bunlardr.355 ayette dile getirildii gibi marifet suyu ile gnl gznden insann kalbine akttn belirtir. Hac Bekta, bir nceki ayette dile getirildiini ifade ettii, insan manevi ynden dirilten din, iman ve marifeti, u ayette Grmedin mi, Allah, gkten yamur indirdi de bu sayede yeryz yeeriyor. Gerekten Allah ok ltufkrdr, (her eyden) haberdardr.356 eklinde dile getirilen, semadan indirilip de yeryzn yeerten suya benzetir. Nasl ki insan su ile bahesinin bakmn yapyor, yemyeil hale getiriyor ve bahesindeki zararl otlar temizliyorsa Allahn da, rahmet ve inayetiyle insann gnl bostannda tevhid aacn diktiini, hakikat yemiini bitirdiini, marifet suyu ile de gnl bostann suvardn ve dmanlk, kin gibi yabani ot ve dikenlerden bu iman ve din bostann arttn ifade eder.357 Grld gibi Hac Bekta iman ve tevhit ile ilgili olan bir ayeti tabiatla ilgili olan ayetlerdeki unsurlara benzetme yaparak izah etmektedir. Bu da nesnel alemdeki bir unsurun manevi bir sembolnn insanda varolduu eklinde tasavvufi dncede yaygn olan antropomorfist yorum geleneinin bir uzantsdr. Hac ve Hucurat surelerindeki bu iki ayetle ilgili Hac Bektan benzeri ifade ve kavramlar el- Kueyrinin tefsirinde de gemektedir.358 4 ) Umum ve Husus Ynnden Ayetleri Yorumlama Kuran ayetlerini farkl yorumlama nedenlerinden biri de her umum ifade eden kelime veya ayetin muhakkak bir tahsis ynnn olduu dncesi359, dolaysyla da umum ifade eden ayetleri kapsam alannda bulunan manalardan birine hamletmek suretiyle tefsir etmektir. Selefin tefsirde ayn ayete ilikin farkl yorumlar

354 355 356 357 358 359

Rahman, 55/46. Hucurat, 49/7. Hac, 22/63. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 42-43. el-Kueyri, a.g.e. , II, s. 329 ve III, s. 220. es-Suyuti, a.g.e. , II, s. 42

ortaya koymalarnn nedenlerinden biri de budur.360 Hac Bekta da ayetleri yorumlarken bazen Allahn, lafzdan muradn ne olduunu aka belirtmeyip, umumi olarak zikrettii ayetleri rnekleme yoluyla tefsir ve tahsis etmitir. Lfzen umum ifade eden ayetleri tahsis ve tayin ederken de Hz. Peygamberin hadisi, bazen de mensup olduu tasavvufi dnsel ekolun ilkelerini malzeme olarak kullanmtr. Mesela, O halde kim tautu reddedip Allaha inanrsa, kopmayan salam kulpa yapmtr.361 ayeti kerimeyi yorumlarken, ayette geen salam kulpu Hz. Peygamberin de Ben size kymetli iki ey brakyorum; biri Allahn kitab (Kuran) dieri ise Ehl-i Beytim362 hadisiyle umum ifade eden lafz, Kuran, nbvvet ( Snnet) ve velayet ile ( Ehl-i Beyt ) kayt altna almtr.363 Hac Bektata El-urvetul-Vska nn (salam kulp) Snnet eklinde yorumlanmas, benzeri iari yorumcular es-Slemi ve ve el-Kueyride de vardr. EsSlemi, El-urvetul-Vuska y, bir gre gre Hz. Muhammed bir gre gre de Snnet364 eklinde yorumlarken el-Kueyri de Hz. Muhammedin yolu365 diye yorumlamtr. Yine Hac Bekta, (iblis) dedi ki: Rabbim! Beni azdrmana karlk ben de yeryznde onlara (gnahlar) syleyeceim ve onlarn hepsini mutlaka azdracam! Ancak onlardan ihlsl kullarn mstesna366 ayetlerini yorumlarken eytann btn insanlarn yolunu kesip, onlar doru yoldan saptrdn ancak evliyay doru yoldan alkoyamadn belirtir. Dolaysyla da o, bir velinin glgesine snacak her hangi bir kiiye eytann musallat olamayacan ifade eder.367 Ayn ekilde tarikatn ilkelerinden bahsederken tarikatn ikinci ilkesinin mrid olmak olduunu ifade ettikten sonra, bu ilkeyi de Eer bilmiyorsanz,

360 361 362

bn Teymiye, a.g.e. , s. 33. Bakara, 2/256. Bu hadis Farsa nushada Ehl-i Beyt deil de Snnet olarak gemektedir. Byk olaslkla Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye s. 39. es-Slemi, a.g.e. , I, s.77. el-Kueyri, a.g.e. , I, s. 119. Hicr, 15/40-41 ve Sad, 38/83. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 76.

metnin balamndan hareketle Ehl-i Beyt diye tercme edilmitir.

363 364 365 366 367

bilenlere sorun 368 ayeti ile istidlal eder. Dolaysyla manaya delaleti bakmndan umum ifade eden ehl-i zikri yani kendilerine sorulanlar pir ile bilgisiz olup da sorup dananlar da mrid ile tahsis etmitir.369 Grld gibi Hac Bekta, Umum ifade eden salam bir kulpa sarlmay Kuran, Snnet ve ehl-i Beyt ile kaytlam Ancak senin samimi kullarn hari umum ifade eden lafz evliya ile, Eer bilmiyorsanz bilenlere sorun ayetini de el-Kueyri, fakihler ve arifler (evliyalar) eklinde tefsir ettii gibi370 Hac Bekta da pir ve mrid ile tayin ve tahsis etmitir. Dolaysyla bu yorum, tasavvuf dncede nbvvet ve nebnin manevi varisleri olarak dnlen velyet makamnn ve velnin, seyr-u suluk yolundaki mridi insan kamil noktasna ulatrmada vazgeilmez olduunun Hac Bektataki Kuran yorum temelini oluturur. Bundan da te Alev-Bekta geleneinde Dede-Talib ilikisinin manevi ve fikri temellerini de ortaya koymaktadr. Hac Bekta, bazen de umum ifade eden ayetleri hadislerle tayin ve tahsis etmitir. Mesela Bilmediklerinizi size reten bir Resul gnderdik371 ayetini, Hz. Peygamberin lim tr; birincisi; ak ayetler (ayatun muhkematun) ikincisi; sabit farz ve kaim snnettir. Bunlarn dndakiler fazilettir.372 hadisi ile ayette geen Size bilmediiniz eyleri retir ifadesinde bu bilinmeyen eylerin ve Hz. Peygamberin rettii ilimlerin ne olduunu ortaya koymutur. Hac Bekta, bazen de hususi bir uygulamay ifade eden ayeti umumiletirmitir. Mesela, Hac Bekta tarikatn nc makamndan bahsederken bu makamn sa kesmek ve libas giymek olduunu belirtir. Tarikatn bu ilkesini
368 369 370 371 372

Nahl, 16/43. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 25. el-Kueyri, a.g.e. , II, s. 158. Bakara, 2/151. Kaynaklarda hadis olarak bulunamamtr, dense de (Hac Bekta Veli, Makalat, s. 60, , dipnot, 20),

biz bu hadisi tahkik ettik. Bkz. Ebu uca Sireveyh b. ehredar b. ireveyh ed-Deylemi (. 509/1115), el-Firdevs bi Mesur el-Hitab; el-Firdevsl-Ahbar, (Tah. Said b. Besyuni Zaglu), Darul-Ktbillmiyyi, Beyrut, 1986, c. III, s. 70. Ayrca bu hadis deiik bir ifadeyle lim tr; Kitap (Kuran), uygulamada olan snnet ve bilmiyorum demek Ebu Talib el- Mekki, Kutl-Kulb, Kalplerin Az, (ev. Muharrem Tan), z Yn. st. 1999, c. II, s. 121; Suyut, el-Cmius-Sar, Muhtasar Tercme ve erhi, (Haz. smail Mutlu -aban Dgen-Abdulaziz Hatib), Yeni Asya st. 1996, c. III, s. 192 (h. no: 5710) yer almaktadr.

de Hacda ihramdan kmadan nce sa kesmeyi ifade eden Allah dilerse siz gven iinde balarnz tra etmi ve ksaltm olarak, korkmadan mescidi harama gireceksiniz.373 ayetine, libas giymeyi de nsan elbiseleri iledir.374 kudsi hadisine dayandrmaktadr.375 Grld gibi Hac Bekta sadece Hac ve Umre ibadetini yapan kiilere zg olan sa kesme ilemini ayeti genelletirerek tarikatn temel ilkelerinden biri haline getirmitir. Burada da hususi bir uygulamay umumiletirip kendi tarikatnn bir kural haline getirmitir. Ksaca Hac Bekta, umum ifade eden ayetleri kendi mensubu olduu tasavvufi dncelerle tahsis ve tayin etmitir. Bu tr bir yorumlama tarz tredi bir yorumlama deildir. Aksine slam tefsir geleneinin tmelden (klden) tikele (cze) uzanan temel yorumlama biimlerinin bir uzantsdr. Bu nedenledir ki ayn ayete ilikin Hac Bektan yapm olduu yorumlarn ayns veya bir benzerini, es-Slemi ve el-Kueyri gibi kadim mutasavvf mfessirlerde de gryoruz. Ayn ekilde Hac Bektan ayetlere getirmi olduu yorumlarn es-Slemi ve el-Kueyride de grlmesi onun dnsel ve bilimsel kaynaklarn da ortaya koyar. 5 ) Kelami Konularla lgili Ayetlere Yaklam a ) Ryetullah (Allah grme) Meselesi Allah grme meselesi ilk asrdan beri slam bilginlerinin zerinde dnp ihtilaf ettikleri temel kelami problemlerden biridir. eitli itikadi mezhepler bu hususta farkl grler ileri srmlerdir. Genel olarak Ehl-i Snnet bilginleri Allahn ahirette cemalinin mminler tarafndan grleceini kabul etmekle birlikte bu dnyada grlemeyeceini, Mutezile ise Allahn ne bu dnya da ne de ahirette grlemeyeceini ileri srmtr.376 Mutasavvflara gelince insan, Allah bu dnyada gremez ama varln Allahn varlnda yitirir, ilk ilahi varlna dnerse o zaman Allah grr ki o takdirde de grenle grlen bir olduu iin gren kalmaz. Yani insan Tanr varlna getiinden (Fenafillh), Tanry yine Tanr grm olur. Tanry Tanrdan bakas

373 374

Fetih, 48/27 Muhtemelen bu ekliyle hadis deildir, anlam olarak nakildir. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 25-26, Hac Bekta Veli, Makalat, s. 25-26 Bekir Topalolu, Kelam ilmi Giri, Damla Yn, 5. Bsk. st. 1996, s. 111,175.

dibnot, 17.
375 376

grm olamaz.377 Tanr ehli, kalple grmeyi ahirette gzle grmek gibi olduunu ileri srer. Tasavvufi ekol temsilcilerinden biri olan Hac Bekta da dnya gzyle Allahn ahirette grleceinin yan sra, kalp ve gnl gzyle de bu dnya da grleceini ifade eder. Hac Bektaa gre dem, cennetten yeryzne indirilmekle cennette grd cemalullahtan mahrum kalmtr. Bu ayrlk mahrumiyetinden dolay alayp szlayan deme378 Allah Ya dem bizim yzmz grmeye susayanlar admzla alkanlk haline girerler. Ben de onlar iin perdeyi kaldrp yzm gsteririm demitir. Allahn Rahman ve Rahim ismini, diline, sevgisini gnlne, kulluunu tenine, i eyleyenlere cennette kuku ve hznn olmayaca, huri kklerini yurt edineceklerini, bundan daha gzelini, Allahn cemalini seyredeceklerini belirtir. Ve bunu da Ehl-i Snnet slam bilginlerinin Allahn grlecei hususunda temel delil kabul ettikleri Yzler vardr ki o gn, l l parldayacaktr. delillendirmitir.379 Yine Hac Bektaa Tanrnn yz ve cemali neyle ve nasl grlmesi olanakldr sorusu zerine Doruluktan ayrlmamak (sdk), gsteriten uzak kulluk (ihls), ve Tanrnn honutluunu dileme (talep) aynasnda380 dedikten sonra Kyamet suresinde ifade edilen nsann, ahirette Tanrnn cemalini grecei yaygn slami bak izgisini devam ettirdiini gryoruz. Ancak Alevi - Bektai tasavvuf felsefesinde, Ehl-i Snnet ve Mutezilenin dnya (beden) gzyle insan ile Allah arasna ektikleri engel perdesi, Alevi Bektai dncesinde gnl gz / kalp gz fikriyle almtr. Kelamda zellikle de Mutezile ve ksmen de Ehl-i snnetin dnyada Tanr ile insan arasna ektikleri tenzih perdesi Hac Bekta da kalkyor. Hac Bekta Tanry uykumda grdm, sana varan yol hangisidir? dedim; buyurdu;
377 378

Rablerine

bakacaklardr

(Onu

greceklerdir).

ayetiyle

Ate, a.g.e. , s. 294 Hz. demin yeryzne indirilmesi neticesinde Allahn cemalinden ayrlk hasretinin vermi

olduu hznden dolay yeryznde ektii hasret zdrabn ifade eden bu anlamda bir hadis; Cenb- Hak Hz. demi yeryzne indirdii zaman elem ve kederin etkisiyle yz sene alad (mer Ziyuddin Daistn (l. 1921), Tasavvuf ve Tarikatlerle lgili Fetvalar, (Terc. . Gndz- Y. iek), Ankara, Seha Nr. st. 1986, s. 95.
379 380

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 35-36 Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 36.

kendinden geince (Fena fillah) varrsn381 ifadeleriyle Ruyetin hangi durumda gerekleeceini ortaya koymann yannda ibadet, riyazet, ihlas ile fiziki alemden soyutlanan ve maddenin esaretinden kurtulup fena fillahta yok olan insann, gnl gzyle bu dnyada Allah grp idrak edeceini de ifade etmi bulunmaktadr. 382 Zaten Alevi-Bektai tasavvufi dncede Allah ile insan arasnda perde yoktur. Allahn evi insann gnldr. nsan ile Allah arasnda bir engel varsa o da kiinin kendi benlii (egosu) dir. nsan ile Allah arasndaki bu scak diyalog ve daimi birliktelikten dolaydr ki Allah ile insan arasnda bir engel dnlmemitir. b ) Baz Mteabih Ayetlere Yaklam Kurann herkes tarafndan kolaylkla anlalabilen, harici bir tefsire ihtiya duymayan ve tek manas olan ayetleri muhkem, kolaylkla anlalamayan birok manaya ihtimali olup, bu manalardan birini tayin edebilmek iin harici bir delile ihtiyac olan ayetler de mteabihtir.383 c ) Allahn Zat ve Sfatlaryla lgili Ayetlere Yaklam Hac Bekta da baz mteabih ayetleri, zellikle de Allahn sfat ve halleriyle ilgili ayetleri tevil ve tefsir etmekten geri kalmamtr. Mesela, Hac Bekta, insann ve Tanrnn bilinmesinden bahsederken Onu bilmenin yolunun insandan getiini syler. Ancak bu bilme olay Onun varln bilme, kavrama ynndendir yoksa keyfiyet asndan deildir. Allahn varlnn bilineceini ancak niteliinin bilinmeyeceini de u ayetle ifade eder; Onun benzeri hibir ey yoktur O iitendir, grendir.384 Dolaysyla Leyse kemislihi eyn ifadesini Onun varlk ynnden
381

Hac Bektan gece uykuda Allah grme eklinde ortaya kan bu manevi tecrbe hali, tasavvufi

literatrdeki hadislerde de yer almaktadr. Hz. Peygamberin Uyuklamaya balamtm ve uyku bastrmt ki Rabbimi en gzel surette grdm. Tirmizi, 43/Tefsir, 39 (II, 827, h. no: 3542); Deiik lafzlarla rivayeti iin bkz. Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed e-eybani Ahmed b. Hanbel, Msned, (Tah. Muhammed Dervi), I. Bsk. Darul-Fikr, 1991, c. VIII, s. 243 (h. no. 22086 ve 21471); ve yine Rabbim bana bu gece en gzel ekilde geldi. hadisi; Tirmizi, 437Tefsir, 39 (II, 827, h. no: 3541); Eb Dvud, 35/sunnet, 20 (V, 239-240, h. no:4695); Eb Htm el-Bust bn Hibbn, (.354/965), Kitabul - Mecruhn, (Tah: Mahmud brahim Zyed, ), Darul-Vahy, 1. Bsk. Haleb, 1976/1396, c. III, 134-135; Muhammed b. shk b. Huzeyme es-Slemi, bn Huzeyme (.313/923), Kitabut-Tevhd ve sbtu Sftir-Rabbi Azze ve Celle (Tah: Abdulazz b. brahim e-ehvn), Darur-Reid, Riyad, 1993, c. I, 172 vd. 230.
382 383 384

Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 46. Cerraholu, a.g.e. , s. 128; Ayrca bkz. es-Suyuti, a.g.e. , II, s. 1 ura, 42/11.

hibir nesneye benzemedii, keyfiyeti asndan da bilinemeyeceini ifade etmi grlmektedir.385 Ayn ekilde Hac Bekta Sana ruh hakknda soru sorarlar. Dek ki Ruh, rabbimin emrindendir. Size ancak az bir bilgi verilmitir386 ayetinden hareketle Pes can dahi byledir387 ifadesiyle ruhun da tpk Tanr gibi latif bir varlk olduu ve keyfiyetinin bilinemeyeceini ortaya koyar. Dolaysyla Tanr ve ruhun keyfiyetini bilmek ona gre mteabihtir. Es-Slemide de bn Atadan Allahn , ruhu ve kendi sfatlarn gizlediinin ve eitli mutasavvflar tarafndan onun latif bir cisim olduunun ifade edilmesi388 ve hibir kimsenin onu gzyle gremeyeceinin belirtilmesi,389 ruh hakkndaki geleneksel dncenin, Hac Bektata devam ettiinin bir gstergesidir. Yine O, gklerde ve yerde tek Allahtr. Gizlinizi ve anz bilir. (Hayr ve erden) ne kazanacanz da bilir390 ayetinde ifade edilen Allahn gkte ve yerde olmasn, Allahn ilim, irade gc ile kullar kuatmas, kulun da kendi irade, ilim ve gcnden karak teslim ve teskin makamna ulamas eklinde tevil etmitir.391 Yine Nerede olursanz olun O sizinle beraberdir. Allah yaptklarnz grr.392 ayetinde geen Allahn insanla beraberliini Allah genelde ilmi ve kudretiyle zelde ltfu ve rahmetiyle sizinledir. Yani nerede olursanz olun Allahn ilmi ve kudreti sizden ayrlmaz.393 eklinde tevil etmitir. Ayn ekilde Allahn eli onlar elinin zerindedir. 394 ayetinde geen Allahn eli lafzn Allahn eli, peygamberlerden daha stedir. Burada el stnlk anlamndadr. Filan kimsenin elleri stn dendii zaman bu onun gcnn stnln gstermektedir.395 ifadelerinde olduu gibi Allahn gc eklinde
385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 82-83. sra, 17/85. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 82-83. es-Slemi, a.g.e. , I, s. 395-396. el-Kueyri, a.g.e. , II, s. 202. Enam, 6/3. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 20. Hadid, 57/4. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 7. Fetih, 48/10. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 34.

yorumlamtr. Bu ayetle ilgili benzeri teviller es-Slemi ve el-Kueyride de vardr. Es-Slemi, Allahn insanla olan beraberliini, Onun mucid ve mahfuz olmas, her eyin Onunla kaim bulmas ile tevil ederken396 el-Kueyri de ilim ve kudret ile yorumlamtr.397 Ayn ekilde Gklerde ve yerde her ne varsa hepsi Allahndr. Ve Allah her eyi kuatmtr.398 ayetinde geen yerde ve gkteki her eyin Allahn olmasn, Onun her eyi kuatmas, Onun evrende tecelli etmesi, evrenin de (mahlkatn) Tanry mahede etme (grme) alan olduu eklinde yorumlamtr. Dolaysyla evren, insan ve yaratklarn Tanry mahede ettii ince bir dost (hicabur-Refik) perdesidir.399 Ayn ekilde Allahn ilk, son, ak (zahir) ve gizli (batn) olduunu ifade eden, O ilktir, sondur, zahirdir (aktr), batndr (gizlidir). O, her eyi bilendir400 ayetini de yle yorumlamtr; Yani ilk benim ki seni yoktan ben yarattm, yine son benim ki senin dnn bana olacaktr, zahir benim ki senin yzn en gzel ekilde bezedim, batn da benim ki senin gnlne hakikatlerin srrn emanet braktm.401 Dolaysyla Hac Bektaa gre Allahn zahir ve batn oluu, Onun cemal aynas olan insann hem d ve hem de iyapsnda tecelli etmi olmasyla izah edilmitir. Ayete getirilen yorum, Bektailiin tasavvufi temel ilkelerinden biri olan Kendini bilen Rabbini bilir dsturuyla da paralellik arz eder. nk insan Tanrnn aynasdr. Tanry tanmann yolu bu aynay okumaktan geer. Yine Hac Bekta, Andolsun insan biz yarattk ve nefsinin kendine fsldadklarn biz biliriz ve biz ona ah damarndan daha yaknz402 , (o anda) biz ona sizden daha yaknz, ama gremezsiniz.403, Gklerde ve yerde olanlar Allahn bildiini grmyor musun? kiinin gizli konutuu yerde drdncs mutlaka Odur. Be kiinin gizli konutuu yerde altncs mutlaka Odur. Bunlardan az veya
396 397 398 399 400 401 402 403

es-Slemi, a.g.e. , II, s. 307. el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 285. Nisa, 4/126. Hac Bekata- Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 10. Hadid, 57/3. Hac Bekta- Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 2. Kaf, 50/16. Vakia, 56/16.

ok olsunlar ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O onlarladr...404 ayetlerde geen Tanrnn, insana yaknln ve insanlar her nerede bulunurlarsa bulunsunlar onlarla birlikte oluunu, insana, cisminden ve ruhundan (can), gznn grmesinden, dilinin sylemesinden, kulann iitmesinden, elinin tutmasndan, ayann yrmesinden, hatta insana kendinden daha yakn olmakla izah eder.405 Ancak Hac Bektataki Tanrnn insana yaknl, cismani bir yaknlk olmaktan ziyade, insann her halini bilmesi, iitmesi, ona ltuf ve ihsanda bulunmas, evreni ve insan tedbir etmesi asndan bir yaknlktr. Hac Bektan faydaland kaynaklarndan esSlemi ve el-Kueyri de bu ayetlerde geen Allahn insana yaknln ve onunla beraberliini, zat ve nefis ynnden deil de ilim, kudret, grmek, iitmek ve hkmetmek asndan ele almlardr.406 Hac Bektata ve daha sonraki Alevi-Bektai geleneinde Tanr ile insan arasndaki scak ve samimi diyalog, insann Tanrnn nazargah, kalbinin de Onun evi ( kbesi) olmas ve Hac Bektan, bu ayetlerin tefsiri balamnda Beni arayan kendinde bulur.407 ve Kendini bilen hakk bilir, ifadeleri, temelde bu Kuran ayetlerine dayanr. Dolaysyla Alevi-Bektailerde insann gnlnn Alllahn evi olmas ve insann saygnl bu Kuran geree yani Biz ona ah damarndan daha yaknz ilahi ifadesine dayanr. d ) man ve Amel likisi Hac Bekta, her konu ve kavramda olduu gibi bu konuda da ahlaki retisinin temelini Kurana dayandrmaktadr. O Kurann ve slamn Trkmen halk kitlelerine indirgenmi bir zeti olan 4 kap ve 40 makamnda, drt kapnn ilki olan eriat kapsnn ilk makamn, dinin temeli olan bu inan esasna ayrmtr. O u ayetle Peygamber Rabbi, tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de (iman etti). Her biri, Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. Allahn peygamberlerinden hi biri arasnda ayrm yapmayz. ittik itaat ettik. Ey Rabbimiz! Affna sndk! Dn sanadr dediler.408 formle ettii iman kavramn
404 405 406 407 408

Mucadele, 58/7. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 81. es-Slemi, a.g.e. , II, s. 314, el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 227. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 81. Metinde Kavlh Teala ifadesinden sonra gelen En tmine bil-lahi ve melaiketihi ve ktbihi

ve rusulihi vel-yevmil-ahiri ve bil-kaderi hayrihi ve errihi minel-lahi teala ibaresi bu ekliyle

izah ederken, imann birincisi: Ten (dil) zere ikincisi: Akl ve gnl (kalp) zere, ncs: Ne dil ne de gnl zere olmayan iman eklindeki tasnifiyle, Hac Bekta, kalp ile iman etmemi olanlar Mutlak kafir, gnlden iman etmi olanlar Gerek mmin, gnlden iman etmeyip dil ile ikrar edenleri de Mnafk eklinde guruba ayrarak bu nc gurubun durumunu, Allahn u ayetle ifade ettiini belirtir: phe yok ki mnafklar cehennemin en alt katndadrlar,409 Dolaysyla o byle bir iman tanmlamasyla da iman bakmndan insanlar Kafir Mmin ve Mnafk eklinde ksma ayrm gzkmektedir. Bu snflama Kurann yapm olduu iman snflamasyla uygunluk arz etmenin yannda klasik usul kitaplarndaki iman tanmlama ve eitlemesiyle de ayndr.410 Hac Bekta, kelamn konusu olan imann tanmlanmas ve iman asndan insanlarn snflanmasn ele almann yannda kelamn konusunun bir problemi olan mann amelden bir cz olup olmad meselesini de ele almtr. O Allahn irk dnda btn gnahlar affedeceini ifade eden Allah, kendisine ortak koulmasn asla balamaz; ondan baka gnahlar diledii kimse iin balar. Kim Allaha ortak koarsa bsbtn saptmtr.411 bu ayetten hareketle Taat, amel imandan ayrdr, ve iman taattr. Pes deme taat imana irmez ve hem kfr masiyyettir amma deme masiyyet kfre irmez412 diyerek Kurana muvafakat etmenin yannda bu konudaki slam tarihindeki genel itikadi dnce izgisini de devam ettirmektedir. Her ne kadar baz nshalarda413 amel imandan ayr deil eklinde istinsah edilmi olsa da bu dnce, bu ayetin balamna uygun dmedii gibi kitaplarnn genel dnce yapsyla da eliir. 6 ) Hikyelerle Ayetleri zah Tefsir geleneinde hikyelerle dini metinleri yorumlama veya onlara aklk
ayet olmasa da baz ifade farklar ile benzeri ayetler vardr. Biz sadece (Bakara, 2/285) ayetini buraya iktibas ettik.
409 410

Nisa, 4/145. Tasdik ve inkr bakmndan insanlarn Mmin, Munafk ve Kfir eklinde snflanmasyla ilgili

olarak bkz. erafettin Glck-Sleyman Toprak, Kelm, Tekin Kitabevi, 3. Bsk. Konya, 1996, s. 130131.
411 412 413

Nisa, 4/48, 116. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 14-15. Sleymaniye ktp. 1500 numarada kaytl Laleli ve 16 numarada kaytl Uaki nushalarnda

mandan ayr deildir eklinde istinsah edilmitir. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 15, Tahkik no: 24,

kazandrma, pek yaygn olmasa da tasavvuf geleneinde bu yntem, dinsel metnin mesajn iletmede bir eitim arac olarak kullanlmtr. yle ki tasavvufi eserlere baktmzda dini nasslarla hikyelerin i ie girdiini grrz. Hac Bekta da Anadoluda slamla yeni tanm olan Trk boylarna, Kurann ve slamn mesajn daha kolay ve net anlatmak iin zaman zaman hikye ve t balklar ad altnda bu tr bir ynteme bavurmutur. O Besmele tefsirinde Bismil-lahir-Rahmanir-Rahim414 ayetinin faziletini ve Allahn kuatc af ve rahmetini anlatrken u hikyeyi nakleder: Bir aziz dervi, dalarda hemen her zaman riyazet (dnyadan gemilik) iinde yaard. Alk duygusundan kurtulma dileinde bulundu Tanrdan. Bir gn dadan, kente indi. Grd ki bir ulu dergha, mavi srayla bezeli, perdeler aslm. Dervi derghn grkemliliini grp kapda durdu. Ve Tanrsal iaretler grd. Sarayn sahibi yle dedi: Ey mbarek! Sen o garibe syle. O da sabite (kalc olana) sylesin. Sabit de mukbile (talihliye) sylesin. Mukbil de rie (sakala) sylesin. Tanr dinlesin. Dervi bu szleri iitir iitmez ynn Tanrya dndrd ve anlad srr yle yorumlad: Allahm! srafil Mikaile buyursun. Mikail, Cebraile sylesin, Cebrail Azraile sylesin. Azrail azap meleklerine buyursun. Bu lanetlinin cann alsnlar ve cehenneme atsnlar. Saray sahibi bu szleri iitir itmez ona yarm arpa ekmei verdi. Dervi ekmei ald. Bir demircinin yanna geldi ve ekmei ona verdi, bir koca kazma yaptrp geriye geldi. Saray ykmaya balad. Saray sahibi kazmaya yapt. Dervi yle dedi: Ya armaann derghna layk kl. Ya dergahn armaannla yarar kl.. Hac Bekta bu hikyeyi anlattktan sonra asl vermek istedii mesaja gelerek yle diyor: Ulu Allah, yce Kitabna Rahman ve Rahimi koydu. Elbette asilere armaan, ulu derghna yarar niteliktedir. Kuran ve drt kitap rahmetle bezenmitir. Ahmet, mrsildir, (haber getiricidir) ama onun bal rahmetle yorulmutur. Kurann nuru bir yandan, Yaratann rahmet denizleri bir yandan dalgalanr. Bismil-lahir-Rahmanir-Rahimin nuru bir yandan, Benim nurum bir
414

Fatiha, 1/1 ve Neml, 27/30.

yandan Bunca nurlar arasnda bir avu gnahl asinin kara yzleri nurlanp yaptklar kusurlar, iyi davranlar haline dntrlse (bu ne erdemlik, bu ne balk) deriz.415 Grld gibi Hac Bekta Fatiha suresindeki besmele ayetini tefsir ederken bu hikyeye bavurmu ve hikyedeki saray/ grkemli ulu dergh ile Allahn af ve rahmet derghn, fakir ve a dervile de sevap ynnden fakir mmini sembolize etmitir. Fakir dervi sarayn grkem ve atafatna ramen bekledii ihsan bulamamtr. te Hac Bekta bu hikyede olduu gibi Allahn rahmet dergh ile bu derghtan mmin kuluna yapaca ihsan arasnda bir uyumsuzluk olamayacan, Onun af ve mafiret ihsannn ulu derghna yakr bir biimde olacan belirtir. Yine Besmele tefsirinde Bakn ey inananlar! Grnmeyen bir dmannz var. Ad talanas eytan dr. Yine grnmeyen bir dostunuz var, ad erRahmanir-Rahimdir. Sen de er-Rahmanir-Rahimi oku, eytanir-Racimi kosun, kahretsin.416 eklinde Kuranda talanas eytann, insann apak dman olduunu, buna karlk Allahn da snlmas gereken yegane dost olduunu ifade eden ayetlere atf yaptktan sonra u hikayeyi nakleder: Zavall bir ihtiyarn, sultann komusundan bir alaca varm. Bir gn iine ate der ve ihtiyar yle der: Eer bu atei sndrmekle urarsam gzm kr eder, yerim yurdum yanar. Nideyim ? arem odur ki sultan araym, ola ki esirger ve bana yardm eder. htiyarck barmaya balar ve yle der: Ey Padiah alacama ate dt. Reva mdr ki, senin mbarek komundan alacam kalsn! O anda padiah, adamlarna, onu sevindirmelerini buyurur. htiyara kaftan giydirdiler. Sultann atna bindirdiler. nnden ve arkasndan bardlar. Bu ekilde hikyeyi tamamladktan sonra asl vermek istedii mesaja gelir ve yle der:
415 416

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 27-28. Kuranda Hac Bektan ifade ettii e-eydanir-Racim (talanas eytan) ifadesi (Ali mran,

3/36; Hicr, 15/17-34; Sad, 38/77; Tekvir, 81/25.) ayetlerinde, kovulmu eytandan Allaha snlmas gerektii de ( Nahl, 16/98 ) ayetinde ifade edilmitir. Ayrca eytann mminlerin dman, Allahn da mminlerin dostu olduu (Yusuf, 12/5; Fatr, 35/6; Ali-mran, 3/68. ) vb. onlarca ayette ifade edilmitir.

Bu adamdr ki sultana seslendi, ondan yardm istedi. Padiahlar padiahnn katnda, inanann alacana eytann vesvesesi der. Eer mmin onu kovmaya balarsa baaramaz. Atei sndrse eytan yeniden onu gyndrr. aresi odur ki Bismil-lahir-Rahmanir-Rahim desin. Sen O varlnn nedeni, niini bulunmayan padiaha seslen ki, kendi bal ile eytan kr klsn. nanandan uzaklatrsn. Kyamet gnnde yetmi kat cennet giysisi giydirsin. Buraka bindirsin bana ta kondursun. nnce ve ardnca meleklere seslenerek, yrmesi iin emir buyursun. Bu o kuldur ki tam yand vakit Tanry and. Ve Bismil-lahirRahmanir-Rahim dedi.417 Grld gibi Hac Bekta, kovulmu eytandan Allaha snmay ifade eden ayetin mesajn bu hikye ile sembolize ediyor. Bu hikyedeki padiah kendisine snlmas gereken Allah, aresiz zavall ihtiyar da eytan karsnda aciz kalan insan ve mmini sembolize eder. 7 ) iirlerle Ayetleri Yorumlama slami gelenekte ayetleri yorumlarken nakle dayal unsurlardan yararlanld gibi akla dayal verilerden de yararlanlmtr. iirle Kuran ayetlerini yorumlama veya verilen anlama iiri, istihad etme gelenei de bu unsurlardan biridir. Hac Bekta da dier tasavvuf ehlinde olduu gibi 418 ayetlere verdii iari anlam destekleme asndan zaman zaman iire bavurmutur. Ancak dier mfessirlerde olduu gibi Arap iirine deil, kendi barndan km olan Trk Tasavvuf iirine bavurmutur. Bu da sadece Hac Bektata deil, btn tasavvuf ehlinde slam anlama ve anlatmann vazgeilmez bir unsurudur. Fuat Kprlnn ifade ettii gibi mutasavvflar ve hemen hemen btn tarikat eyhleri tasavvuf mesleini yaymak iin halk arasnda tekkelerde, tarikat ayinlerinde musiki gibi mhim bir rol stlenen iire bavurmulardr.419 Mesela, O, Dervi Allahn adn anmay (zikir) dilinden drmemeli ve gnlnde Allahn adn anmaktan baka bir eye yer vermemelidir. Talibin meram ve ikyeti Allahtan bakasna olmamaldr. nk gnl Allahn grnd ve
417 418

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 33-34. Mesela, tasavvufi tefsir rneklerinden es-Sleminin Hakaikut-Tefsirinde (I, s. 91, 132, 162,

179, 205 vb.) ve el-Kueyrinin Letaiful-aratnda ( I, s. 42, 51, 55, 176 vb.) ayetlere verilen iari anlam desteklemek iin tasavvufi iirlere bavurulduunu gryoruz.
419

Kprl, a.g.e. , s. 342.

bakt yerdir. Oraya Ondan bakas iin yol yoktur. dedikten sonra u kta ve nazm getirir: sterim ki, yreimden yabanclarla sohbetin kkn kazyaym Gnl bahemde dost fidanndan bakasna izin vermeyeyim Dnya ve ahiret gamn gnlmden karaym Ev ya uyumak yeridir ya da dost yeridir Sabah akam kendimden geinceye kadar Allahn adn anmakla (zikir) megul olaym. dedikten sonra Allahn bu konuda bu ayeti Ey inananlar! Allah oka zikredin. Ve Onu sabah-akam tesbih edin.420 buyurduunu belirtir. Ve yine bu ayetle ilgili u nazm getirir:421 Seherde seni anyordum Sabah seni gryordum O, istek belirtisidir Bu da seherin sonucu Yine Unuttuun zaman Rabbini an422 ayetiyle ilgili bir alntyla gerek zikir, zakirin zikrettii varlkta sr olmasdr. Can ve her eyin ceberut nurunda sr olmasdr, dedikten sonra bu ayetle ilgili u nazm getirir:423 Buna ne beyan sar ne ayan Ne ben ne biz, ne bir belirti ve isim Zikir ve zakir hepsi tamamen yok olur Sadece zikredilen varlk kalr geride, o kadar. Ayn ekilde Hac Bekta, meczup olmayan salikten bahsederken onun tam bir riyazet ve gayret ile kendini mridi kmile teslim ettiini, niyetlerini gerek kulluk rnekleri ile gerekletirdiini ve Kendime olan sevgimi yok ettim diyenlere katlp Emrolunduun gibi dosdoru ol.424 ayetinin hkmne uyduunu, niyetlerini kulluk yoluna koyarak Bizim urumuzda cihat edenleri elbette kendi yollarmza

420 421 422 423 424

Ahzab, 23/41-42. Hac Bekata Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 7-8. Kehf, 18/24. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 23. Hud, 11/112.

eritireceiz.425 ayetinin vaadine mazhar olduunu ve dnyadan tm ilgi ve balarn keserek, gnl gzn bakalarn grmekten alkoyup, gnl evini baka eylerden temizlemekle de De ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin...426 ayetinin hkmyle amel ettiini belirttikten sonra u iiri getirir: Gnl evine gidip oray spr; sevgilinin makam yerini hazrla nk sen knca o gelirse, sana sensiz cemalini gsterirse. Kimseye bir faydas olmaz fayda ancak bilinli bir cezbe ile olur. Bu nazm, stanbul Belediyesi Ktphanesindeki nshada da ok az bir farkla gemektedir:427 Gnl evini sprp temizle Sevgilinin yerini ve makamn hazrla nk sen karsan o az gelir. Cemalini sana sensiz gsterir. Grld gibi Hac Bektata iire bavurma, klasik tefsir kitaplarnda olduu gibi gramer kayglaryla veya metne verilen anlamn desteklenmesi gayesi ile bavurulan bir ey deildir. Tam tersine, ondaki bu iir, uzun riyazet ve mucahede neticesinde ilahi kelamdan kalbe doan manann yahut tasavvufi duygu ve dncenin mistik ve edebi bir dille ifadesinden ibarettir. Sultan Veledin (. 712/1312) An (mutasavvfn) iiri, kelami ilahinin tefsiridir428 eklinde ifade ettii gibi, Hac Bektata da iir, ilahi kelamdan anlalan iari manann edebi bir dille insan kalbine gnderilmesi yannda, bir baka adan da uluhiyetin birliini ifade eden Vahdet-i uhd, zaman zaman da varln birliini ifade eden Vahdeti Vucd, Fen fillah, Bek billah, cem, istirak ve vecd gibi suflerin seyru-sulkktaki ruh tecrbelerini yanstan dncelerin ayetler balamnda ifadelerinden ibarettir. Bununla beraber 16. yz yl sonras dnemde i-Batn tesirlerle Alevi-Bektai iirinde ortaya kan Allah, Muhammed, Ali lemesi, 12 imam ve Ehl-i beyt sevgisi temalaryla dolu olan bir iir tr yerine geleneksel slam izgisinde gelien sufzmin tasavvuf cokulu dnce ve zevk halleriyle dolu olan
425 426 427 428

Ankebut, 29/69. Ali-mran, 3/31. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 63, dipnot, 117. Kprl, a.g.e. , s. 228, dipnot 67.

tevhid bir muhtevaya sahiptir. Grld gibi yukardaki iirde geen Seherde seni anyordum / Sabah seni gryordum ifadesi her eyde varl mahede etmeyi yani Vahdet-i uhda, Zikir ve zakir hepsi tamamen yok olur / Sadece zikredilen varlk kalr geride o kadar ifadesi defenfillah ifade eder.429 C ) AR YNTEM ari tefsir; yalnz suluk erbabna alan ve zahir mana ile badatrlmas mmkn olan bir takm gizli anlamlara ve iaretlere gre Kuran- tefsir etmektir. Bu tefsir, sfinin ncel fikirlerine dayanmaz. Bulunduu makama gre kalbine doan ilham ve iaretlere dayanr.430 Kuran Kerimin i (iari/batni) anlamnn varlnn kklerini Kuranda ve Hz. Peygamberin szlerinde bulmaktayz. Ayn ekilde sahabeler de ilmi ve ruhi derecelerine gre byle bir i anlamdan haberdar olmulardr.431 Biz Kurann batni anlamlarnn varlnn Kuran ve sahabe kkenlerine girmeden yalnzca Hz. Peygamberden, bu konuda gelen birka hadisi vermekle yetinerek asl konumuza geeceiz. Abdullah bn Mesud, Hz. Peygamberden Kurann bir zahiri, bir batn, bir haddi ve bir matla vardr.432 Ve Deylemi (. 509/1115) Abdurrahman b Avfn Hz. Peygamberden merfu olarak rivayet ettii Kuran arn altndadr. Onun, kullarn hccet yapt zahiri ve batn vardr.433 Ve Ebu Nuaym, (. 430/1038), Hilyetul-Evliyada bn Mesuddan Kuran yedi harf zerine indirildi. Ondaki her harfin bir zahiri bir batn vardr. Her harfin, bir zahiri, bir batn vardr. Ali b. Talibde zahir ve batnn bilgisi mevcuttur.434 vb. hadisler, tasavvufi gelenekte
429

Hac Bektataki bu dncelerin tasavvuf tarihindeki kklerine baktmzda, Ahmet Yesevide (.

1166), (Divan- Hikmet, s. 5, 22-23, 46), Ebul-Kasm Cneyd (. 298/910), Zunnn el-Msr, Ebu Yezd Bestm (. 261/874), Hseyin b. Mansr el-Hallc (. 309/921), Hucvir (. 470/1077), Kueyr (. 465/1072), ve Muhyiddin bnl-Arab (. 638/1240) ve daha bir ok mutasavvfta grld ortaya kar. (Bu ahslarn benzeri dnceleri iin Bkz. Ebul-Al Aff, Tasavvuf, slamda Manev Hayat, z Yn. st. 2004, 3. Bsk. s. 142 vd. 178.)
430 431

ez-Zehebi, a.g.e. , II, s. 352 Kuran ayetlerinin bir batn bir de zahiri manasnn olduuna dair Kurandan, Hz Peygamberden

ve sahabeyi kiramdan getirilen deliller hakknda geni bilgi iin (bkz. Ate, a.g.e. , s. 27 vd. ; Demirci, a.g.e. , s. 224 vd.)
432

Ebul- Hasan Nureddin Ali b. Ebi Bekr b. Sleyman Heysem (. 807/1405), Mecmaul-Bahreyn fi es-Suyuti, a.g.e. , II, s. 469 Hilyetul-Evliya, (I , 65, Msr, 1351/1933) dan naklen (Sleyman Ate, a.g.e. , s. 30)

Zevaidil-Mucemeyn, Mektebetur-Rd, 2. Bsk, Riyad, 1415/1995, c. VI, s.103.

433 434

yaygn olan, Kurann iari ve batni tefsir varln ortaya koymaktadr. Kkenlerini Kuran, Snnet ve sahabeden alan Hac Bektain Kuran yorum yntemi de iari ekol izgisindedir. Onun eserlerinde karlatmz yorumlar genelde iari/isel yorumlardr. Ona gre, Kurana bak hatta evrene ve eyaya bak temelde Batni (i bak) olmaldr. Hakiki manaya, geree ulamann yegne yolu da budur. Mesela, o, gerek Kurana gerekse de dier eyada batna bakmann nemini yle ifade eder; Gzler ikidir; birisi zahirdir ve birisi batndr. Pes imdi devlet anun kim batndan baka, batndan bakann terazisi ar gele, zahirden bakann terazisi yeni gele ifadeleri ile gzde iki bak tarznn olduunu, birinin zahir, dierinin batn, batndan bakann hakk (gerei) , zahirden bakann mahlku (halk) grdn belirtir. Hac Bekta da batni yorum o kadar nemlidir ki Artk kimlerin sevap tartlar ar basarsa ite asl bunlar kurtulua erenlerdir.435 ayetinde dile getirilen ahirette iyi amelleri ar basp da kurtulua erecek olanlar, ona gre batndan bakanlardr.436 1 ) nsanla lgili Antropomorfist (Tebihi) Yorumlar Hac Bekta, eitli konularla ilgili olan ayetlere, iari anlamlar vererek bu ayetleri insanla ilintilendirmitir. Mesela Haydi siz, akama ulatnzda (akam ve yats vaktinde) sabaha kavutuunuzda, gndzn sonunda ve le vaktine eritiinizde Allah tesbih edin (namaz kln), ki kklerde ve yerde hamd Ona mahsustur. lden diriyi, diriden ly O karyor; yeryzn lmnn ardndan o canlandryor. te sizde (kabirlerinizden ) byle karlacaksnz.437 ayetine dayanarak insan mrnn bir gn iinde klnan be vakit namaz gibi olduunu ve bu ayette ifade edilen be vakit namaz, insann hayat aamalarna yorumlam ve bunu da yle ifade etmitir; Adamda olanlk hali sabah, bulu hali len, yiitlik hali ikindi, kocalk hali akam, lm hali yats namazna benzer, yatp uyumak lme benzer, ve uyanmak lp dirilmee benzer.438 Ayn iari yorumlar olmasa da ayetin be vakit namaza ve lmden sonra dirilmeye iaret ettiine dair benzeri dnceler

435 436 437 438

Mminun, 23/102. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 73-74. Rum, 30/17-18 -19. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 77-78.

el-Kueyride de vardr.439 Yine dnyada trl odlarn olduundan bahseder. Ve bu odlarn her birinin Kurandaki karlklarn yle ifade eder: Ve hem dnyada drt trl od var; Birincisi: Ta odu; Yakt insan ve ta olan cehennem ateinden saknn. 440 kincisi: Aa odu; Yeil aatan sizin iin ate karan Odur. te siz atei ondan yakyorsunuz.441 ncs: Yldrm odu Yahut (onlarn durumu), gkten saanak halinde boanan, iinde youn karanlklar, grlt ve yldrmlar bulunan yamur (a tutulmu kimselerin durumu) gibidir.442 Drdncs: Damu odu; Kfirler iin hazrlanm bulunan ateten saknn443 Hac Bekta, bu ayetlerle delillendirdii drt unsurun, insandaki, u drt unsura tekabl ettiini yle ifade eder; Ama adamda dahi drt trl od vardr. Birincisi: Maide odu; ikincisi: ehvet odu; ncs: Sovukluk odu; drdncs: Muhabbet odu444 diyerek insan biimci evren anlay olan atropomorfist bir yaklamla evrende var olan her eyin insanda drldn dolaysyla da insann, kinatn kendisinde drld kk bir lem olduunu ortaya koyar. Ayn ekilde Sonra kitab, kullarmz arasndan setiklerimize verdik. Onlardan (insanlardan) kimi kendisine zulmeder, kimi ortadadr, kimi de Allahn izni ile hayrlarda ne gemek iin yarr. te byk fazilet budur. 445 ayetinden hareketle Dnyada zalim var, muktasd var, sabk var dedikten sonra Pes nefis zalimdir, can muktasddr ve gnl sabktr. ifadesiyle ayette geen zalim lafzn nefs ile muktasd lafzn can ile sabk lafzn da gnl ile iari anlamlandrmtr.446 Bu ayete ilikin Hac Bektan selefi ve ayn zamanda da kaynaklar arasnda olan el-Kueyride, Cafer es-Sadktan447 Nefis zalimdir, kalb (gnl) muktasddr, ruh (can) sabktr. nakli ile ve bn Atadan Zalim nefistir,

439 440 441 442 443 444 445 446 447

el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 6. Bakara, 2/24. Yasin, 36/80. Bakara, 2/19. Ali-mran, 3/131. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 64-65. Fatr, 35/32. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 68. Hac Bekta Velinin Makalatnda (s. 84) Cafer es- Sadktan dorudan nakiller vardr.

muktasd kalptir (gnl), sabk ruhtur (can)448 eklindeki rivayetlerle ayn yorumlar yapmtr. Hac Bektata geen bu yorumlarn bu tr tasavvufi eserlerde yer almas Onu kaynaklarn ortaya koyduu gibi tarih ve fikri izgisini de ortaya koyar. Ayrca Alevi- Bektai geleneinde nemli bir yere sahip olan can ve gnl felsefesinin, bu ayette geen muktasd ve sabk kavramlaryla ifade edilmi olmas da ayr bir neme sahiptir. nk bu ayet sfiyan dndaki geleneksel tefsirlerde genelde ekli ritellerle yorumlanmtr. Yine Hac Bekta, Melike: hkmdarlar bir memlekete girdiler mi, oray perian ederler ve halknn ulularn alaltrlar. (her halde) onlarda byle yapacaklardr, dedi.449 ayetinden hareketle dnyada padiahlarn tavk, hilat, manr, mlket ve raiyyatlarnn olduunu, insanda ise tevhidin tac, ibadetin tavk, mslmanlkn hilat, imann manr, yine marifetin taht, ihsann mlket raiyyatn slam olduunu, ve bu raiyyat da Allah nezdinde hak din slamdr. 450 ayeti ile ifade ettiini gryoruz.451 Es-Slemi de bu ayete ilikin, Ebu Cafer es-Sadktan Allah bu ayette mminlerin kalbine girdiinde oradaki btn istek ve kuruntular yok edip ve Allahtan bakasna kalpte bir yer brakmayan marifete iaret eder.452 eklindeki iari yorumlar, Hac Bektan, slam, ihsan ve iman unsurlarnn ariflerin zerinde oturup, Tanrya mncatta bulunduklar marifet tahtna453 benzer. Ayette ifade edilen krallar nasl ki, bir kente girip oray alt st ediyorlarsa Hac Bektata da, iman, slam, ihsan ve bunlar btnleyen marifet de tpk kral gibi, insann kalbine girdiin de Allahtan baka her eyi silip atacan iari olarak ortaya koymu bulunmaktadr. Grld gibi yine ayetlerden hareketle dnyadaki maddi saltanat ve mlkiyet tahtnn tevhid, iman, ibadet, slam ve ihsan gibi manevi unsurlarla insanda drldn belirtir. Ve yine Muttakilere vadolunan cennetin durumu yledir; inde bozulmayan sudan rmaklar, tad deimeyen stten rmaklar, ienlere lezzet veren
448 449 450 451 452 453

es-Slemi, a.g.e. , II, s. 165 ve 170. Neml, 27/34. Ali-mran, 3/19. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 69-70. es-Slemi, a.g.e. , II, s. 89. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 70.

araptan rmaklar ve szme baldan rmaklar vardr.454 ayetinden hareketle cennetin var olduu, iinde su, st, arap ve bal rmaklarn aktn belirttikten sonra Ve hem tende dahi st, kan, safra ve balgam pnarlara ve hem gnl umaa (cennet) benzer.455 diyerek cennet unsurlarnn da evrenin gayesi olan insanda drldn ortaya koyar. zellikle de gnln cennete benzetilmesi, tamamen Alevi-Bektai insan telakkisini ortaya koyuyor. Ayn ekilde Grmedin mi Allah nasl bir misal getirdi: Gzel bir sz, kk (yerde) sabit, dallar gkte olan gzel bir aaca (benzetti) 456 ayetinden hareketle Ve hem dnyada aalar vardr, kim ba gdedir, dibi yerdedir. Pes marifet dahi aa gibidir. Dibi mminlerin gnlndedir. Ba den daha yukardr. eklindeki ifadeleriyle ayette geen kk yerde dallar semaya ykselmi aac, mminin gnlnde olan Marifet (Allah) aac eklinde yorumlamtr. Bu mafiret aacn da yle tasavvur etmitir; Pes imdi aziz-i men! Marifet aacnn ba; (kelime-i) tevhiddir, gvdesi; imandr, yapraklar; islamdr, dibi; yaknlktr, kk; tevekkldr, budaklar; nehy-i mnkerdir, suyu; havf-u recadr, yemii; ilimdir, yeri; mminin gnldr, ba; artan daha yukardr. dedikten sonra ayn zamanda bu marifet aacnn evk, muhabbet, inayet, iradat ve kurbiyyet gibi be ulu budann olduunu da belirtir. 457 El- Kueyride de bu aa marifet aacdr. Bu marifet aacnn dallarnn, yapraklarnn, ieklerinin, yemiinin, suyunun ne olduunu ayn tasavvufi terimlerle izah etmemi olsalar da byk benzerlikler vardr. Mesela, el- Kueyride bu aacn dallar; farzlar yapmak, gnahlardan kanmak eklinde ortaya kan Salih amel, yapraklar; ubudiyet edeplerini yerine getirmek, iekleri; gzel ahlak, yemii; Allaha taat ve hizmetin tad ve lezzetidir, bir gre gre de bu yemi tevekkl, tevfiz, teslim, muhabbet, evk ve rzadr, suyu ise; daimi inayet bir baka ifadeyle pimanlk, hay, telehhf (zlem), hasret, emanet ve huu suyudur.458 Es-Slemi ise bu aac iman aac olarak telakki etmi olsa da ban; inayet, yapraklarn; velayet, kkn; tevfik, dallarn; kifayet, suyunu; riayet ve yemiini
454 455 456 457 458

Muhammed, 47/15. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 70-71. brahim, 14/24. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 71-72 el-Kueyri, a.g.e. , II, s. 122-123

de; vuslat olarak ele alm.459 Dolaysyla Hac Bektata olduu gibi, her ikisinde de bu marifet aacnn yeri mminin gnldr. Grld gibi Hac Bekta da tpk es-Slemi ve el-Kueyri gibi ayetteki gzel aac marifet aac olarak ele alm ve bu aacn kkn, gvdesini, daln, budan, yapran, yemiini ve suyunu bire bir karlk gelecek tasavvufi terimlerle ifade etmemi olsa da bir birine anlam bakmndan ok yakn ve bazen de ayn terimlerle bu aacn ksmlarn ifade ettiini gryoruz. Ksaca, Hac Bektan ayetlere dayanarak afaktaki her eyin enfste yani kk alem insanda da varolduu eklinde yaplan antropomorfist yorumlar, Hac Bektata ve Bektailikte insana verilen byk deeri, ve bu antropomorfist yaklamn Hac Bektata oturtulduu nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde ayetlerimizi gstereceiz460 ilah kayna ortaya koymaktadr.461 2 ) Kssalarla lgili ari Yorumlar Hac Bekta, Kuran kssalarna da iari anlamlar vermitir. Bu kssalara iri anlamlar verirken zaman zaman lafzn manaya tahamml imknsz olan batini yorumlara kaymtr. Mesela, Her ikisi de teslim olup, onu aln zerine yatrnca: Ey brahim! Ryay gerekletirdin. Biz iyileri byle mkfatlandrrz. Bu gerekten ok ak bir imtihandr, diye seslendik. Biz, oluna bedel ona byk bir kurban verdik462 ayetlerinde hikaye edilen Hz. brahimi gerek baba olarak ruh, Hz. smaili kalb, Hz. Cebraili, akl, kurban da nefis ile yorumlayarak Cebraili, yani akl, kalp (smail) ile nefis (kurban) arasnda ayrt edici bir unsur olmakla, kurban olayn da biimsel ve manevi iradelerden geme olarak yorumlamtr.463 Yine Hz. Yunusun denize dme ve baln karnnda kalma hikyesinden464 bahsederken nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde ayetlerimizi gstereceiz ki
459 460 461

es-Slemi, a.g.e. , I, s. 344 Fussilet, 41/53. Hac Bekta Makalat- Gaybiyye, s. 35; Ayrca evrende varolan her eyin hatta cennet ve Tanrnn

insann gnlnde varolduu dncesine kadar her eyin kk lem insanda drld hususunda (bkz. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 65 vd. 76.)
462 463 464

Saffat, 37/ 103 vd. 107. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 62. Hz. Yunusun bu hikyesi, Sffat, 37/139 ile 148. ayetler arasnda gemektedir.

onun (Kurann) gerek olduu onlara iyice belli olsun.465 ayetine de dayanarak Yunustan maksadn ruh, balktan maksadn vcud, denizden maksadn eya olduunu belirtir. Dolaysyla Hac Bekta, Hz Yunusla ruhlarn vcud bulmasn, denizden maksadn, ate, rzgr, su ve topraktan oluan maddenin vucda gelmesini, balkla da bu drt unsurdan Hz. demin vucda geliini ifade etmitir.466 Yukarda grld gibi ne delalet ne de iaret ynnden lafzn zahiri, bu manaya imkn vermemekte, yaplan yorum batini nitelik tamaktadr. Hac Bektataki nadir olan bu tr batini yorumlardan hareketle onun batini olduunu ileri srmek,467 ideolojik gdml yarglardan teye gemez. nk Hac Bektata olduu gibi ok nadirde olsa zaman zaman bu tr yorumlar tasavvuf erbabnda da dier slam bilginlerinde de grlmektedir. Dolaysyla batini yaklamlarn saf d edilecei bir slam dncesi mmkn deildir. O derece ki sahabelerden balamak zere, slam tarihinde az veya ok batini yn olmayan ilim ve fikir adam bulmakta zorluk ekeriz. Tasavvuf alan iinde kaldmzda ise batiniyye siz bir tasavvufun varln ileri srmek bile abestir. Batnilii tenkit eden dnr Gazli (. 505/1111) bile bu ekolun dilini ve metotlarn kullanmtr.468 Hac Bekta, baz tasavvufi terimleri izah balamnda da Kuran kssalarna iari anlamlar vermitir. Mesela, o, tevazu ve mflislik makamndan bahsederken eski mmetlerden baz kullarn, ne dnyaya ve ne de cennete nem vermediklerini, kulluk ve namazdan maksatlarnn hakkn buyruunu yerine getirmek olduunu, Allahn zenginlii ve zatnn ululuu yannda kulluk ve ibadetin ok ne msiz ve ine kadar deersiz olduunu anladklarn ve dolaysyla tevazu makamna geri dndklerini belirtir. Bu tavrn rneinin de en gzel bir biimde Hz. Eyyubda grldn yle ifade eder: Eyub Peygamber, (a.s) sabretmenin katna kmken grd ki sabrllarn sabrnn, Onun grkemlilii katnda hi mi hi
465 466 467

Fussilet, 41/ 53. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 35. Bu hususta Kprlnn, Bektailiin balangtan beri batini hviyet arzettiini, (Kprl, a.g.e. ,

s. 209-210, (dipnot, 36), 337, 349, 352-353); Glpnarl, bozulu devri eserlerinden olan Vilayetnamedeki Hac Bektan cemaatle namaz terk etmesi, byk ve trnak uzatmasndan ve Makalat adl eserinden hareketle batini olduunu, (Hac Bekta Veli, Vilayetname, (nsz), s. VII) Atilla zkrml da Makalatta Hac Bektan batini inanlar tadn gsteren blmlerin olduunu ifade etmilerdir.( zkrml, a.g.e. s. 112)
468

ztrk, a.g.e. , s. 33-34

deeri yok. O da ikyetini sabr ormanna salverdi. Sabr evini ykt. Mflislik makamna geldi. Ve Kurandaki u ifadesiyle Eyyubu da (an). Hani Rabbine: bama bu dert geldi. Sen, merhametlilerin en merhametlisisin, diye niyaz etmiti.469 mflislie el verdi.470 Hac Bektataki bu iari yorum, El- Kueyride u ifadelerle Hz Eyybun bu sz, Allahn takdirine bir ba kaldr asndan deil, aksine (Allahn zatnn ululuu karsnda) acziyetini izhar kabilindendir.471 eklinde dile getirilmitir. Ksaca Horasan ve Niaburda nc asrn yarsndan sonra amel, hl ve ilimde riyay yasaklamakla, nefsi knamakla ve (Allahn zenginlik ve zatnn ululuu karsnda) kendinden sadr olan amellere kusurlu bakmakla ortaya kan Melmlik472 dncesinin, yukardaki yorumlarda olduu gibi Anadoluda Hac Bekta ile devam ettii grlmektedir. Daha da nemlisi btn fikirlerini Kuran ve Hadisle temellendirmeye alan Hac Bektan, bu melmi dnceyi kvrak bir yorumla Kurandan Eyyb Peygamberin kssasna dayandrmas dikkate ayandr. Yine insann eytana deil, Allaha dayanmas (tevekkl) ve Onu dost edinmesi (veli) gerektiini, Allahtan bakasna dayananlarn helak olacan, bu nedenle drt trl kiinin drt trl nesneye dayanp neticede helak olduklarn, Kurandan yle rneklendirir; blisin, Kurandaki u ifadelerle (blis) Ben ondan daha stnm. nk beni ateten yarattn, onu amurdan yarattn, dedi.473 oda dayanp, onu dost edindiini, Firavunun, Kptileri dost edindiini ve neticede Kuranda Firavunun taraftarlarn da siz bakp dururken denizde boduk474 eklindeki ifadelerle dile getirildii gibi helak olduunu, Karunun, malna dayanp, onu dost edindiini ve Kurandaki Nihayet biz onu da, sarayn da yerin dibine geirdik. Artk Allaha kar kendisine yardm edecek avanesi olmad gibi, o, kendini savunup kurtarabilecek kimselerden de deildir.475 eklindeki ifadelerle helak olduunu belirtir. Bu metinde helak olan drdnc kii belirtilmemi ancak
469 470 471 472 473 474 475

Enbiya, 21/83. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 10. el-Kueyri, a.g.e. , II, s. 300. Aff, a.g.e. , s. 245-247. Maide, 7/12. Bakara, 2/50. Kasas, 28/81.

stanbul Sleymaniye Ktphanesi Laleli Nshasnda herhangi bir ayet metni verilmeden u ifadeler yer alr: Grmez misin, nitekim Ebu Cehil Ebul-Hakeme sygenup (dayanp) gururluluk davas kld Muhammed (a.s) a iman getirmedi, kavmiyle cehil iinde helak oldu.476 Hz. Muhammedin ve inananlarn ise Allah dost ve sevgili edindiini ve Allahn da onlar dost edindiini nsanlardan bazlar Allahtan bakasn Allaha denk tanrlar edinir de onlar Allah sever gibi severler. man edenlerin Allaha olan sevgileri ise (onlarnkinden) ok daha fazladr477 ayetiyle ifade eder. Hac Bekta, bu ayette geen Allahtan baka tanr (dost) edinenleri ve yalnzca Allah sevip Onu dost edinenleri yukarda tek tek ayetlerle rneklemi oldu. Yukarda be kii hakknda izilen tablo bu ayetin bir almdr. 3 ) Tabiatla lgili Ayetlere ari Yorumlar Hac Bekta, dorudan tabiat olaylar ile ilgili olan ayetlere de zaman zaman iari anlamlar vermitir. Mesela, ki denizi birbirine kavumak zere salvermitir. Aralarnda bir engel vardr, birbirine geip kavumuyor.478 eklinde bilimsel ve tabii bir gerei ifade eden bu ayete, Yce Allahn biri nurdan (ktan) dieri karanlktan iki deniz yarattn, bunlarn arasna bir berzah (engel) koyduunu, su ile ya nasl birbirlerine karmyorsa bu iki denizin de birbirlerine karmasnn mmkn olmadn ifade ettikten sonra, u ifadelerle de; Peygamberler, evliyalar, takva sahipleri ve kendini arndrm insanlar nur denizinde, mrikler, eytanlar ve nefisler karanlk denizindedir ki birbirlerine karmazlar.479 bu iki manevi denizin sakinlerinin de kimler olduunu ortaya koymu bulunmaktadr. Grld gibi tuzlu ve tatl olan bu iki tabii deniz, Hac Bektata peygamberlerin, evliyalarn, takva sahiplerinin ve kendini arndrmlarn kald Nur denizi ve mriklerin, eytanlarn ve nefislerin kald Karanlk denizi eklinde yorumlanmtr. Bu iki denizin ne olduu hususunda benzeri iari yorumlar Hac Bektan selefi olan es-Slemi ve el-Kueyri gibi mutasavvflar tarafndan da yaplmtr. Mesela, es-Slemi, Hac Bektan da kaynaklar arasnda olan Sehl b.
476 477 478 479

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 52-53, Tahkik; dipnot, 123. Bakara, 2/165. Rahman, 55/19-20. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 31.

Abdullah et-Tsteriden Birbirine karmayan hayr ve er denizi ve yine Mansur b. Abdullahn Ebul-Kasm el-Bezzardan Allah ile kul arasnda iki derin denizdir. Bu iki denizden biri kurtulu denizi yani Kuran, dieri de helak denizi yani dnyadr.480 eklindeki iari yorumlar, el-Kueyri de Allahn kalplerde yaratt havf ve reca denizi olduunu belirttikten sonra bu iki denizin, kabz bast, heybet ve nsiyet, kalp ve nefis denizi olduu eklinde benzeri iari yorumlar nakletmilerdir.481 Yine Ey iman eden kullarm! phesiz, benim yarattm yeryz genitir. O halde (nerede gven iinde olacaksanz orada) yalnz bana kulluk edin.482 eklinde zerinde yaadmz arz (yer kresini) ifade eden bu ayeti, akllarn, anlaklarn, meleklerin ve ruhlarn oturup eletikleri manevi ve snrsz bir mekan olarak yorumlamtr.483 Burada da grld gibi ayette ifade edilen yeryz, manevi bir mekn olarak yorumlanmtr. Ayn ekilde O, gkten suyu indirendir. te biz, bitip gelien her bitkiyi onunla yetitirdik. O bitkiden bir yeillik kardk ki, ondan birbiri zerine binmi taneler karttk484 ayetini yle anlamlandrmtr: Zira kim gk alar yer gler yani gkten yaar yerden biter. Pes gkten yamayacak yerden dahi nesne bitmez. Yani sizden alamak benden gnahlarnz af klmak olur.485 Grld gibi Hac Bekta, ayette geen yamur-yer ilikisinde yamuru, insann gnahlarndan dolay alamas, yeryznn bu yamur neticesinde rn vermesini de kulun gzya karsnda Allahn onu affetmesi eklinde yorumlamtr. Ksaca, ayetin lafznn delalet etmedii bir takm iari veya batini manalar Kurana hamletmek sadece Hac Bekta ta deil yukarda es-Slemi ve elKuyeyride de grld gibi zhd ve takva yolunu tutan mutasavvflarn vazgeilmez bir yntemidir. 4 ) Mutasavvflardan Nakillerle Ayetlere ari Yorum
480 481 482 483 484 485

es-Slemi, a.g.e. , II, s. 294. el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 266. Ankebut, 29/56. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 73. Enam, 6/99. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 41-42.

Hac Bekta, dorudan veya dolayl olarak mutasavvflardan yapt nakillerle de ayetlere iari anlam vermitir. Mesela, Ama bizim urumuzda cihad edenleri elbette kendi yollarmza eritireceiz. Hi phe yok ki, Allah iyi davrananlarla beraberdir.486 ayetini, mam Kueyriden Zahirini cihadla ssleyenin batnn cihadla ssleriz487 eklinde yapt bu nakille, d yapsn ilahi vazifelerle ssleyen kiinin iyapsnn, ilahi srlarla gzelleeceini ifade etmitir. Hac Bektan el-Kueyriden yapm olduu bu nakil, kk ifade farklaryla u ekilde Zahirlerini mucahede ile ssleyenlerin batnlar mahede ile gzel olur. Zahirlerini ilahi vazifelerle megul edenlerin batnlarn, ilahi srlara eritiririz488 onun Letaiful aratnda da aynen yer almaktadr. Hac Bektan el- Kueyriden yapm olduu bu nakil, Abdulaziz elMekkiden es-Sleminin Hakaikut-Tefsirinde de u ifadelerle Zahir yolunda cihad edenleri, Allah batn yoluna eritirir.489 eklinde dile getirilmitir. Yine bu ayete ilikin el-Vasitiden yapm olduu u nakil de Her kim bizim iin aba gsterirse ona kendimize doru yol veririz.490 farkl ahslarn azndan benzeri ifadelerle es-Sleminin Hakaikut-Tefsirinde yer almtr. Mesela, Ebu Bekir b. Tahirden Bizim iin aba gsterenleri bize varan yola eritiririz. ve gle ifadesiyle gelen bir baka rivayette Bizim rzamz gzetmeye aba sarf edenleri bize vuslat bulan yola eritiririz.491 Grld gibi Hac Bekta, ayette geen kendi yollarmz ifadesini yapm olduu nakillerle batn yolu olarak ele almtr. Onun yapm olduu bu tr nakiller ayn veya benzeri ifadelerle es-Slemi ve el-Kueyride de yer almas, bilimsel kiiliini ve bilimsel kaynan ortaya koymann yann da Bektailikte batnn nemini, zahirsiz batnn olamayacan ve batini srlara eriilemeyeceinin de bir baka adan ifadesidir. 5 ) Hurufi Yorumlar Harflere bir takm anlamlar ykleme ve onlardan bir takm manalar karma
486 487 488 489 490 491

Ankebut, 29/69. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 63. el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 463. es-Slemi, a.g.e , II, s. 122. el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 463. es-Slemi, a.g.e. , II, s. 122.

ilemi, slamn bidayetinden beri var olan bir eydir. Hatta slam ncesi Araplar bir takm isimleri ifade iin bu harfleri kullanrlard.492 Kuran Kerim surelerinin balangcnda da bu tr harflerin (el-Huruful-Mukattaa) yer almas ve muhtemelen Hz. Peygamberin de Her ayetin bir zahiri, bir batini vardr. Her harfin bir haddi ve her haddin bir matla vardr. hadisinde her harfin bir haddinin yani harften, Allahn diledii manann bir snrnn ve bir matlann yani kapal mana ve hkmlerden her birinin asl kastedilen manaya vakf olunabilecek bir ttlann olmas493 ve Her kitabn bir srr vardr, Allahn Kurandaki srr ise bu hurufu mukaddaadr494 eklindeki ifadeler slami gelenekte zellikle de batini manaya dkn olan mutasavvflarda bu tr yorumlarn nn amtr. te tasavvufi dnce geleneini srdren Hac Bekta da zaman zaman bu tr yorumlar yapmtr. Mesela, Her kiinin iki resul vardr. Biri zahir, biri batn. Zahir dildir, batn gnldr. Dil Muhammede, gnl Cebraile benzer. dedikten demin (Muhammed)495 harfi zere yaratldn, bann mim ( ,)iki elinin ha (,) karnnm mim ( ,)ayaklarnn dal ( )gibi olduunu belirtir. Ve devam ederek namazn da Ahmed harfi ( )zere buyurulduunu, Ahmed ( )ismindeki elif () harfinin kyma, hann ( )rka, mimin ( )scda, dal harfinin de ( )tahiyyta benzediini belirtir.496 Yukarda grld Hac Bekta zahir ve batn eklinde resul ikiye ayrdktan sonra Muhammed harfi zerine yaratlan insann Muhammed isminin ekilsel bir alm olduunu ve namazdaki kyam, ruk, sucd ve tahiyyytn Ahmet isminin bir yansmas olduunu belirterek insan ve namaz harflerle izah ediyor. Yine Allah ( )lafznn harflerini izah ederken bu lafzda yer alan drt harfin kalbe, akla, ruha ve nefse iaret ettiini, kalbin Cebrail ve ilmin, akln Mikail ve ilmin, ruhun srafil ve eyann hakikatinin, nefsin Azrail ve hakkn
492

Cerraholu, a.g.e. , s. 138; Hseyin Yaar, Kuranda Anlam Kapal Ayetler, Beyan Yn. st. 1997. es-Suyuti, a.g.e. , II, s. 469, ez-Zehebi, a.g.e. , II, s. 357. el-Kueyri, a.g.e. , I, s. 16 Hz. Muhammedin bu ismi, Ali-mran, 3/144; Ahzab, 33/40; Muhammed, 47/2; Fetih, 48/29. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 77.

s. 121 vd. 127.

493 494 495

ayetlerde gemektedir.
496

stnlnn kab ve hamili olduunu belirtir.497 Grld gibi Hac Bekta, Allah lafzndaki drt harfi tasavvufta nemli bir yere sahip olan kalp, akl, ruh ve nefis kavramlaryla ve bunlar da Cebrail, Mikail, srafil ve Azrail gibi drt byk melekle sembolize etmitir. Tasavvufi gelenekte el-Huruf ul-Mukattaann yannda Allah lafz, Muhammed lafz ve zellikle de Besmeledeki b, s ve m harflerine birtakm manalar yklemek bir gelenektir.498 Bu tr yorumlar hemen hemen btn mutasavvflarda grlr. Mesela, Hac Bektan da referanslarndan biri olan Cafer-i Sadk, Allah ( )drt harflidir. Elif ( )et-Tevhid ( )elifidir. Birinci lam el-fehm ( )levhidir. kinci lam en-Nbvve ( )levhidir. Ha ( )ise iarette son mertebedir499 eklindeki ifadeleriyle, Allah lafzndaki harflere bir takm anlamlar yklemitir. amzda baz yazarlarn,500 bu tr yorumlardan hareket ederek, Hac Bektan batini ve Hurufi olduunu ve Bektailiin de batini, Hurufi bir hareket olduunu ileri srmlerdir. 15. yz yl sonras Bektailikte, Horasanl Fazlullah Esterebd el-Hurufinin, Cavidan adl kitabnda temellenen Hurufilik Anadoluda Bektai tekkelerinde ve dervilerde bir takm tesirler gsterse de Bektailiin Hurufi bir tarikat olduunu gstermez, hele otantikliini koruyan ve slam tasavvuf izgisinde yer alan Hac Bekta ve eserleri iin bunu iddia etmek hi doru deildir. Fazlullah el-Hurufinin Cavidan adl kitabnda temellenen, dini ykmllkleri

497 498

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 32-33. Tsavvufi dncede harflere zellikle de hurufu mukadda yannda Besmele deki b, s ve m

harflerine ve yine besmelede yer alan Allah lafzndaki elif, birinci lam, ikinci lam ve he harflerine anlam verme gelenei aa yukar btn mutasavvflarda vardr. Bu konuda bkz. es-Slem, a.g.e. , I, s. 25 vd. 31; el-Kueyri, a.g.e. , I, s. 8-9.
499

Rzbahn Eb Nasr Bakli, Araisul-Beyn Hindistan 1301, I, s. 5 (Sleyman Ate, ari Tefsir

Okulu, s. 53) ayn ekilde yine Hac Bektan kaynaklarndan olan et-Tsteri (. 815/905), as-Slemi (. 936/1021), ve Horasan sakinlerinden Abdullah al-Ansari (. 1006-1089), nin tefsirini ve grlerini toplam olan al-Meybudide de vardr. Bkz. Sleyman Ate, a.g.e. , s. 66-67, 93-94, 122.
500

Bu hususta Fuat Kprl, Bektailiin ilk yerlemesinden beri batini mahiyet arzettiini ve

Hurufiliin tesirinde kaldn ( Kprl, a.g.e. , s. 349) Glpnarl Fazlullah Esterabadinin ldrlmesinden sonra Anadoluya gelen halifelerinin Bektai tekkelerinde Hurufilii yaydn ( Glpnarl, Hurufilik Metinleri Katolou Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1973, s. 26-27 ) ve Cavid Sunar da Bektailikte her eyin fatihadaki yedi ayete, besmele harfleri saysna, ebced hesabyla bir takm anlamlar karma ilemine dayandn belirtirler. ( Sunar, a.g.e. , s. 33)

hie sayan, yasaklar, zevki, elenceyi, ikiyi vb. bayalklar ibadet yerine koyan 501 bir Hurufilik, az bir etki altnda kalm olan, ne 15. yz yl sonras Bektailii iin, ne de kurucusu Hac Bekta olan asli yapsyla gnmze kadar gelen Bektailik iin sz konusu olabilir. nk Hac Bektata ve Bektailikte, Hurufilikte olduu gibi dini hassasiyetleri hie sayan evreni ve insan tamamen harflerle izah eden bir Hurufilik sz konusu deildir. Olsa olsa Hac Bektata ve tasavvufi eserlerde grdmz harflere baz mistik manalar verme eklinde ortaya kan ve bir messese olarak tasavvufun da yakn bulunduu bir Hurufilik vardr ki, Yaar Nuri ztrkn ifadesiyle Bu da, hareket noktasyla Kurana Kurandaki huruf-i Mukattaaya dayanr.502 Ve bir takm harflere gizemli manalarn ykleme ileminin sahabeyle zellikle de tefsirde otorite olan bn Abbasla balam503 olmas sonraki asrlarda bu tr harflere bir takm manalar verme geleneinin kkenini belirleyici olmaktadr. Dolaysyla slami gelenekte yer alan ve kkeni Kuran a dayanan bir Hurufilikle slamn emir ve yasaklarn hie sayan, kendi arzularn harflere syleten, kkeni Horasanl Fazlullah el-Hurufiye dayanan bir Hurufilik tamamen birbirinden farkl eylerdir. Ancak 15 ve 16. yz ylda batini Hurufi zmrelerin Bektai tekkelerine snp fikirlerini Trkmen kitlelerine yaymalar Ethem Ruhi Flalnn da ifadesiyle Hac Bektan Batini, Hurufi ve ii vasfl bir menfi edebiyata alet edilmesine504sebebiyet vermitir. 6 ) Farkl Ayetlere ari Yorumlar Hac Bekta, eitli ayetlere farkl iari anlamlar da vermitir. zellikle de bu iari anlamlar tasavvufun temel kavramlar erevesinde younlamaktadr. Mesela, Kuranda da birok ayette bulunan Allah sabredenlerle beraberdir.505 ayetinden hareketle Allahn, sabredenlerle beraber olabilmesi iin derviin, Allahn iradesine teslim olmas gerektiini nk sevin, huzur, salk, hastalk, darlk ve ferahlk gibi hallerin ilahi iradenin bir taksimi olduunu, dolaysyla insann, bu taksimi rza ve teslimiyetle karlamas gerektiini, ancak bu ekilde sabredenlerden olup Allah ile

501 502 503 504 505

Mnci Baba, a.g.e. , s. 15-16. ztrk, a.g.e. , s. 159-160. Cerraholu, a.g.e. , s. 139; Flal, a.g.e. , s. 163. Enfal, 8/46.

beraberlik makamna ulaacan belirtir.506 Grld gibi ayette geen sabr, tasavvufi kavram olan rza ve teslimiyet kavramlaryla izah etmitir. Yani ona gre Kuranda ifade edilen sabr, baa gelen sevin ve keder karsnda senden gelen hotur bana tavrn sergilemektir. Yine O, gklerde ve yerde tek Allahtr, gizlinizi ve anz bilir. Ne kazanacanz da bilir.507 ayetinde geen gkler ifadesini gnller, yerler ifadesini de kalplar olarak yorumlamtr.508 Yani Allahn, gklerde olmasndan murad, mminlerin gnlnde (kalbinde) olmas ve yerde olmasndan murad da Onun insanda ve evrende tecelli etmi olmasdr. Hac Bektan ayete vermi olduu bu tr iari yorumlar, sonraki dnem Bektailiinde de nsann gnlnn tanrnn evi olmas, insann Kuran natk olmas ve varln insanda drlm olmas dncesinin de bir baka adan Kuran temelini oluturmaktadr. Ayn ekilde Uykunuzu bir dinlenme kldk509 ayetinden hareketle ruhun, tenin uykuya gemesiyle hayata balayacan belirttikten sonra Yani uyku rahatnzdr, hem ten maslahat iin deildir.510 diyerek gerekte uykunun, bedenin dinlenmesi iin deil, ruhun maslahat iin olduunu ortaya koyar. Dolaysyla Letaiful-arat gibi iari tefsirlerde bile511 genelde bedensel dinlenme olarak alglanm olan bu ayet, Hac Bektata ruhsal dinlenme olarak telakki edilmitir. Ayrca Hz. Peygamberin, kiiye kelam (sorumluluk) yoktur, evvel; na reid olana, ikinci; deliye, nc; uyuyana uyanncaya kadar bu hadisinden de hareketle uykunun, yukarda yapm olduu ruhun dinlenmesi yorumu yannda, insann sorumluluktan kurtulduu an olarak da yorumlam bulunmaktadr.512 Dolaysyla tefsir geleneinde olduu gibi zaman zaman bir ayete farkl yorumlar da getirmi oluyor.

506 507 508 509 510 511 512

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 14. Enam, 6/3. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 20. Nebe, 78/9. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 37. el-Kueyri, a.g.e. , III, s. 384. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 37.

NC BLM HACI BEKTA VELNN NAN ve BADET KONULARINA YAKLAIMI I- MAN LE LGL KONULAR Hac Bektan tevhid anlayna gemeden nce dnce asndan suf gelenekte yer almas nedeniyle ncelikle sufzmin tevhid anlayn ortaya koymamz gerekir. Terim olarak tevhid; birlemek bir eyin bir ve tek olduuna hkmetmek, onu bylece bilmektir. Istlahta; Allahn zatn akllarn tasavvur edecei ve zihinlerin canlandrabilecei her eyden tenzih etmektir. Tevhid eyle gerekleir: Allahn ulhiyetini kabul etmek, birliini tasdik etmek ve her trl erki ondan nefyetmek.513 slam geleneinde tevhid konusunda eitli eilimler ortaya kmtr. Bu eilimler Allahn varl ve birlii konusunda mttefiktirler. Mesela, Mutezile gibi kimi akmlar Allah bilmenin yolunun, nazar, tefekkr ve eitli istidlaller olduunu, hadis ve fkh erbab, akl ve nazarn yannda naklin esas olduunu, sfler ise btn
513

Crcani, a.g.e. , s. 48

bunlarla birlikte gerek tevhdi kavramann asl yolunun, vahiy ve ilham vastasyla, youn riyazet ve mcahede neticesinde fena, vecd, halleriyle ruhen yaanan tecrb bir zevk hali olduunu ileri srmlerdir.514 Bir baka ifadeyle, alimler, tevhid konusunda itikad, tasdik ve ikrar, filozof ve kelamclar akl, avam nakli delili esas alrken sfler de mahede, marifeti esas almlardr.515 Dolaysyla drt gurup tevhid anlay ortaya kmtr. 1- Mutezile, kelamclarn ve baz sufilerin ileri srdkleri Allah akln ve vehmin tasavvur ettii her suretten mutlak olarak mnezzehtir. 2- Hakikatte Allahtan baka fail (la file illellah), mrd ve kadr yoktur, eklinde Allah fiil ve sfatlarnda birleyen baz suflerin ileri srdkleri tasavvur. 3- Hakikatte Allahtan baka mhede edilen yoktur (La Mehde illellah), eklinde her eyi Allah ile beraber gren (vahdet-i hud) suflerin tevhid anlay. 4- Hakikatte Allahtan baka mevcut yoktur (La Mevcde illellah), diyen vahtet-i vcud mensubu sufilerin tevhid anlay.516 te filozof ve kelamclarn akli delillerle sadece tenzih ve tecride nefy ve isbata dayanan bu tevhid anlayn yetersiz gren mutasavvflar, gerek tevhidi idrak iin kalbi, mahede, mkefe ve fenay esas almlardr. Ahmet Yldrmn ifadesiyle Mutasavvflarn tevhidi, fen fillh grlerine dayanmaktadr.517 te Hac Bektan tevhid anlay da tasavvufi izgide seyreder. yle ki, sadece Kuran ve hadislerde geen Allahn isimleriyle Onu anlama ve vasfetme ii olan ilk dnem tasavvufi tevhid anlayn grdmz gibi, Muhyiddin bn Arabi (.638/1240), ile zirveye ulaan vahtet-i hud ve vahdet-i vcud518 tevhid anlayn da grmekteyiz. O tpk Tster (.293/905) Cneyd (. 297/909) ve Ebu
514

Bkz. el-Kueyri, Risale, (Ter. eyhul-slam, Hoca Sadettin Efendi, Haz. Mehmet Gnyzl),

Yasin Yn. I. Bsk. st. 2003, s. 3-7, 407, 409-410; Ebu Nasr Abdullah b. Ali, et-Tusi es-Serrac (. 378/988), el-Luma, (Tah. Taha Abdulbaki Surur-Abdulhalim Mahmud), Darul-Ktbil-Hadise, Msr, 1960, s. 49; Hcvuri, a.g.e. , s. 417; Gazali (. 505/1111), el-Mnkiz Min-ad-Dall, (ev. Hilmi Gngr), M.E. B. st. 1990, s. 56-63,
515 516

Aff, a.g.e. , s. 145, Ayrca bkz. Ate, a.g.e. , s. 258, Aff, a.g.e. , s. 144; Ayrca bkz. Sleyman Uluda, Tsavvuf Terimleri Szl, Marifet Yn. st. Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, Trkiye Diyanet

1996, s. 534; Hcvuri, a.g.e. , s. 411.

517

Vakf Yn, Ankara, 2000, s. 69

Huseyin en-Nur (.295-907) gibi daha bir ok mutasavvfn benimsedii gibi519 Allahn hakkyla bilinemeyeceini, sadece varlnn bilinip fakat niteliinin bilinemeyeceini, lemin Onu hakkyla bilmekten aciz kaldn ifade etmitir. A ) Allahn Varl ve Sfatlar Hac Bektan Allahn varl ve sfatlar konusunda gelenei takip ederek Kuranda Allahn doksan dokuz isminin var olduunu, buna ilaveten bin bir isminin sylendiini de ifade eder. Onun Kuranda var olduunu syledii bu isimlerin bir ksmn nl mutasavvflar el-Kueyri ve Hucviride olduu gibi sadece mevcut isim ve sfatlar zikretmekten ibarettir520, yoksa filozof ve kelamclarda olduu gibi soyut ve felsefi terimleri kullanmamtr. Bu da onun bir halk muvahhidi olduunun gstergesidir. Ayrca Hac Bekta Allahn sfatlar konusunda dier mutasavvflardan ayran ey, dier tasavvuf konularda olduu gibi onun Allahn her bir isim ve sfatn zikrederken bu isim ve sfata Kurandan bir ayet iktibas etmesidir. Mesela, Makalatnda tevhid blmnde Allahn bir ve tek lii iin lahnz bir tek Allahtr. Ondan baka ilh yoktur. O, rahmandr, rahmdir.521 ayetini, varl iin (O yle ltufkr) Allahtr ki gkleri ve yeri yaratt, gkten
518

Vahdet-i hud (Tevhid-i hud): Salikin her eyi Allah olarak, Allahn tecellileri olarak grmesi,

Ondan bakasn grmemesi hali. Bu hal sekr, galebe ve gaybet gibi isimler verilen vecd ve istirak halinde kendini gsterir. Bu halde iken salih nefsinden fani olmas sebebiyle kendini de grmediinden Hallc gibi Enel-Hak, Bistam gibi Subhne m azame n, Yunus gibi Ete kemie brnd Yunus diye grnd der. Fkat bu hal getikten sonra Hak ile halk ayr grr. (Sleyman Uluda, a.g.e. , s. 553). Vahdet-i Vcud (Tevhd-i vcud): Sadece Allah vard, dier eyler O,nun zuhuru, tecellisi ve muhtelif tavrlardr. Ve onun dnda bir varlk yoktur gibi esaslara dayal bir tevhid eididir. Burada Rab ile abd birdir. Vahdet-i Vcuda inananlar, lemi hem Allahn bir tecellisi olarak grrler, hem de Alllah bilir ve inanrlar. Bu tevhid bir yn ile hale dayanr. Vecd ve sekr hali ile ilgilidir, yaanmas ve tadlmas arttr. Aksi halde anlalamaz. (M. Zeki Pakaln, a.g.e. , III, s. 566), Dier bir yn ile ilme ve marifete dayanr. Hal gibi zail olmaz, ortadan kalkmaz, sreklidir. nk artk mutasavvflar her eyi Allah olarak grmekte ve Allah olarak bilmektedir. Artk burada tevhid ilme ve nazariyeye dayanan metafizik bir sistem ekline girmitir. Bu tevhid La mevcude illellah sz ile anlatlr. (zmirli smail Hakk (.1946), Yeni lmi Kelm, Evkaf- slamiyye Matbaas, st. 1339/1341, s. 153-154)
519

Ebu Bekir Muhammed b. shak Kelbzi, (. 308/990), Dou Devrinde Tasavvuf (Taarruf), (Haz: el-Kuyri, Risale, (Tah. Abdulhalim Mahmud Muhammed b. erif) Matbaay Hassan Kahire, Thz. Bakara, 2/163.

Sleyman Uluda) , Dergh Yn. st.1979, s. 61, 63, 67; es-Slem, a.g.e. , I, s. 208.
520

c. I, s. 49-50.
521

suyu indirip onunla rzk olarak size trl meyveler kard522 ayetini, Allahn sbat sfat iin Allahn verdii rengiyle boyandk, Allahtan daha gzel rengi kim verebilir. Biz ancak Ona kulluk ederiz (deyin).523 ayetini, mlkiyet sfat iin Gklerin ve yerin mlk Onundur. Btn iler ancak Ona dndrlr.524 ayetini, heybet (khir) sfat iin, O kullarnn stnde her trl tasarrufa sahiptir. O, hkm ve hikmet sahibidir, her eyden haberdardr.525 ayetini, azm sfat iin O, ycedir, byktr.526 ayetini, azz sfat iin Kim izzet ve eref istiyor idiyse, bilsin ki izzet ve erefin hepsi Allahndr.527 ayetini, cell sfat iin Byklk ve ikram sahibi Rabbinin ad ycelerden ycedir.528 ayetini, nam sfat iin Ne gzel mevldr, ne gzel yardmcdr.529 ayetini, pimanlk veren sfat iin Allah sulunun hakkndan gelen (z-intikam) mutlak g sahibidir.530 ayetini, latf sfat iin Allah kullarna ltufkrdr, dilediini rzklandrr. O, kvetlidir, gldr.531 ayetini, muhabbet sfat iin (Reslm) De ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn.532 ayetini, nusret sfat iin Mminlere yardm etmek de bize der.533 ayetini, ksmet sfat iin Rabbinin rahmetini onlar m paylatryorlar? Dnya hayatnda onlarn geimliklerini aralarnda biz paylatrdk534 ayetini, hsib sfat iin Kim Allahtan korkarsa, Allah ona bir k yolu ihsan eder. Ve ona beklemedii yerden rzk verir. Kim Allaha gvenirse O ona yeter.535 ayetini, rahmet sfat iin Allah mminlere kar ok merhametlidir.536 ayetini, hikmet sfat iin Allah hikmeti
522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536

brahim, 14/32, Secde, 32/4. Bakara, 2/138. Hadid, 57/6. Enam, 6/18. Bakara, 2/253, ra 42/4. Fatr, 35/10. Rahman, 55/78. Hac, 22/78. Ali-mran, 3/4, Maide. 5/95. r, 42/19. Ali mran, 3/31. Rm, 30/47. Zuhruf, 43/32. Talak, 65/31. Ahzab, 33/43.

dilediine verir. Kime hikmet verilirse, ona pek ok hayr verilmi demektir.537 ayetini, ilim sfat iin de Size Kitab ve hikmeti talim edip bilmediklerinizi size reten bir Resl gnderdik.538 ayetini iktibas etmitir. Btn bu sfat ve isimlerinin yannda Tanr buyurur dedikten sonra Ya Muhammed! benim en yce adm Allahtr. Onun iin Allahtan ayr adlarm varsa hepsi sfattr. Nitekim Halik deyince yaratclm belirir, Rahman deyince rahmetimin okluu belirir539 eklinde yapt bu nakil ile Allah isminin Onun en yce ismi olduunu, dier isimlerininse bu ismin birer sfat olduunu belirtir. Ancak insanlar bu isimlerle ilmel-yakin derecesinde Allah bildiklerini, kavramaktan ise aciz olduklarn belirtir.540 Hac Bektan gerek manada Tanry bilme ii olan tevhidin aslna gelince o da tpk dier sufilerde zellikle de Cneydi Badadide541 ve Ahmet Yesevide542 olduu gibi insan zerreler halindeyken Elest bezmi nde Ben sizin Rabbiniz deil miyim? ilah hitaba vermi olduu kal- bela ikrarna dayanr.543 Dolaysyla akl, nakl usullerle Allah bilmenin yetersiz olduunu kavrayan sflerin, sf tecrbe sonucunda bir zevk olarak yaanan, ifadesi imkansz olan, akln idrak edemedii bir hal olarak kalbe tecelli eden bir tevhdi (vahdet-i hd) veya irad davranlarn, ahsiyet, benlik, masiva bilincinin yok olduu, sfinin Allahtan baka bir ey grmez ve Hakkn fiil ve iradesinin dnda bir ey hissetmez hale geldii bir tevhid (fena / vahdet-i vcd) benimsedikleri grlr.544 te Hac Bektan Ve sana yakn gelinceye kadar ibadet et!545 ayeti
537 538

gerek niteliini mahiyetini

Bakara, 2/69. Bakara, 2/151; Bu ayatin konusu Peygamberin talimidir. Dolaysyla Hac Bekta, Paygamberin

Kitab Hikmeti retmesini Allahn ilim sfatnn bir tezahr olarak telakki etmektedir. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 59-60.
539 540 541 542 543 544

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 8. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 76. Afif, a.g.e. , s. 154-156. Ahmet Yesevi, a.g.e. , s. 6, 26, 38, 65, 181. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 96. Bu tevhid anlayna Hseyin b. Mansr Hallc (. 309/921) Bayezdi Bestmi (. 261/874),

Cneyd-i Badad (. 298/910), Muhyiddin ibn Arabi (. 680/1240), ve daha bir ok mutasavvf sahiptir. (Bkz. ff, a.g.e. , s. 150, 159)
545

Hicr, 15/99.

balamnda yakn kavramn, insann Tanrya yaknl, Onda insann lmsz, sonsuz ve kalml (bak) olmas, ve yine hakkkal-yakn makamn, Tm varlklarda gerek varlktan baka bir varlk kalmaz (fena fillah) 546 eklindeki ifadesi, Makalatn da Hakikat babnn onuncu makamn, alap Telya vuslat (ulamak)547 eklinde izah etmesi bu tasavvuf tevhid anlayn ortaya koyar. 1 ) Vahdet-i Vcd Hac Bekta da ilmel-yakn/nakil ile bilme ile gerek tevhide ulalamayacandan dolay mevcut sfi anlay takip etmitir. Bu nedenle sfiler gerek tevhide ulamann hal ve makamlarnn olduunu, farkl makamlardaki tevhide ulaan insanlar avamn, havasn arifin zhd548 ve avamn tevhidi havasn tevhidi hssul-hssn tevhidi549 avamn tevbesi havasn tevbesi550 gibi eitli snflamalar ile ortaya koyduklar gibi Hac Bekta da Allah tanma asndan insanlar ve Allah bilme makamlarn eitli snflara ayrmtr. Mesela, tevhid makamlarndaki insanlar abidler, zahidler, arifler ve muhibler diye drde ayrarak abidlerin, Allah tanmasnn kal-u kl yani kulaktan duyma haberlere, zahidlerin, ibadet ve havf- racaya yani ilmel-yakne, ariflerin, aynel-yakne, muhblerin ise hakkal-yakn ile Allah bildiklerini belirtir.551
546 547 548 549

Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 32. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 30. el-Kueyri, Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 57. ff, a.g.e. , s. 143, 150-153. Cneyd de tevhidi drt mertebeye ayrmtr. a) Avamn tevhidi:

Masivaya korku ve mit besler, Allahtan baka ilahlar inkr eder. b) Zahir ehlinin tevhidi: Allahtan baka ilahlar inkr eder, emir ve nehiyleri yerine getirir, korku ve mit arasnda olur. c) Havasn tevhidi: Birincisi, Allahn birliini ikrar, emir ve nehiyleri yerine getirir, masivaya ynelik arzu ve korkusunu izale eder. kincisi, Kulun Rabbinin huzurunda glge varlk haline gelmesi, tevhid denizinin dalgalarnda his ve hareketinden fani olmasdr. (ff, a.g.e. , s. 154.)
550 551

el-Kueyri, Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 9. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 56-57; Ayn tasnif drt kapy sembolize eder bir biimde (s. 10 ve

12) arasnda da yaplmtr. Burada da insanlar, Tanry tanma, Ona ynelik yaptklar ameller ve Tanrya yaknlklar, hakikate (vuslata) ulama asndan tasnife tutulmulardr. a) eriat makam: Bu makam abidler temsil ederler ve Allaha yarar ileri ibadettir. b) Tarikat makam: Bu makam zahidler temsil ederler, uralar zikirdir. c) Marifet makam: Bu makam arifler temsil eder ve uralar tefekkrdr. d) Hakikat makam: Bu makamda mahede ve fen ehlinin, muhiblerin makamdr. Benzeri tasnif Ahmet Yesevinin bir drtlnde de vardr. Kul Hoca Ahmed Hak szn syleyip geti/Ayne-lyakin tarikatta bozlayp geti/ lmel-yakin eriat gzleyip geti/Hakkal-

Hac Bektataki bu tasnif onun drt kap (eriat, tarikat, marifet, hakikat) tasnifine de takabl eder. Abid, eriat makamn, zahid, tarikat makamn, arif, marifet makamn, muhb de hakikat makamn sembolize eder. Bir baka yerde Dnyay isteyeniniz vard ahireti isteyeniniz vard552 ayetinden hareketle istekleri asndan insanlar snfa ayrarak dnyay isteyenlerin; hayvanlardan daha aa insanlar olduunu, ahireti isteyenlerin havf- reca kavmi olduunu, ayete ilave bir yorumla da mevlay iseteyenlerin ise mahede kavmi olduunu belirtir.553 Dolaysyla onda nsan- Kamil olma nasl bir sre ise tevhidi hakiki de eriat makamyla balayp, hakikat makamyla devam eden bir sretir. Allah bilme olmu bitmi bir sre deildir. Aksine ibadetle balayp ilmel-yakn, aynel-yakn (mahede) ile devam edip, ruh bir tecrbe ve zevk hali olarak hakkal-yakn makamnda zirveye ulaan bir haldir. Bu nedenle Hac Bekta, ilmel-yakn makamnda olan zahidin, tpk eker ismini syleyip de ancak ekeri tatmam kii gibi554 olduunu belirterek gerek tevhidin, filozoflarn, kelamclarn ve fakihlerin akl ve nakl kalplarla kaytladklar, dern ruhtan yoksun ve soyut ilkelerden oluan bir tevhid yerine, Allah hakkyla tanmann ruh bir zevk halinin aamalar olan bu tasnifi ortaya koymutur. te bu rh zevk hali de vahdet-i hd, vahdet-i vcd ile yani Fen fillah, Fena filhakk ile gerekleir. Fen ile ilgili de eitli tanmlar ortaya kmtr: Birincisi: Kueyrinin Mahlkattan fen, Hakla bek ve sadece Hakkn mahedesi ne iaret ettii tevhid-i hdidir. kincisi: Allahtan baka mevcut yoktur, sznn ifade ettii hal. ncs: Benlik ve objektif lem hakknda bilincin yok olmas. Drdncs: Tedrici merhalelerden geerek ehevi eyleri, kt fiilleri ve masivay terk edip Allahla bki olmak. Beincisi: Serrac ve Kueyrinin yapm olduklar tanmlamadr ki bu da benlik uurunun kaybolmasdr.555 te Hac Bektata da bu tasavvuf gelenek aynen devam etmektedir. Onun
yakin hakikatinden syleyip getim ben ite. (Ahmet Yesevi, a.g.e. , s. 24)
552 553 554 555

Ali-mran, 3/153. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 41. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 56. ff, a.g.a. , s. 163-164.

Fen, insann kendi zatndan syrlp kmas (huvel-hurc an zatihi) dr ki bu da vcutta Allahtan baka fail (zne) olmamas demektirtalib bu menzile ulatnda Allahtan baka hibir ey kalmaz556 ve Kalbinin Tanr ile bir an karar bulmas, Tanr ile bir gz krpm kadar dinlenip rahatlamas. eklindeki ifadeleri vahdet-i vcd dncesini ortaya koyduu gibi, Talib bu menzile ulatnda Allahtan baka hibir ey kalmaz ifadesiyle de vahdet-i vcd, fenfillah dncesini ortaya koymaktadr. Muhyiddin ibn Arabi kainat ve insan zaman zaman Allahn tecellisi ve tezahr olarak yanstt gibi, bazen de bu kesret alemi vahdaniyetle bir ve ayn ey izlenimini verir.557 Hac Bekta Makalatndaki alab Telnn, zahir ve batini vardr. Zahiri bu cihandr, batni ol cihandr. Ve lakin bu cihann ahiri harap olacaktr.558 ifadeleriyle bu evrenin, Tanrnn zahiri /tecellisi, bir baka ifadeyle Yaratann (Hakkn) grnt denizi, zuhurunun nurlar olduunu,559 ve Yer baka bir yer, gkler de (baka gkler) haline getirildii, (insanlar) bir ve gcne kar durulmaz olan Allahn huzuruna ktklar gn560 ayetiyle de bu tecelliyatn bir gn harap olacan belirtir. Sadece bu kinatn deil, ayn zaman Allahn ruhundan flemesiyle tecelliyatyla bezedii insann da bu akbetle yz yze geleceini Her nefis lm tadacaktr.561 ayetiyle ifade etmitir. Dolaysyla ona gre Tanrnn zahiri, bir baka ifadesiyle sanat olan bu evren, Onun gneten daha ak seik olduunu ortaya koyar.562 te bu akl mahede etme halinin de talib iin hakikat makamnda gerekletiini belirtir. Varlkta ve kendi zatnda Hakk mahede eden talib, her eyin Hakkla var olduunu ve Hakkn da her eyle var olduunu, kendisinden hibir eyin gizli kalmad mahede derecesine gelir ki neyzen ile neyin kendisinin ayn olduu makama (Fen fillaha) ular.563 Ve onun nsann z benim srrmdr, ben de onun srrym564 veya Allahn adn anan insan Allahn adn anmakta yok olunca anann yerine yalnzca anlan Allah kalr, ite o zaman sen
556 557 558 559 560 561 562 563 564

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 13. Bkz. Aff, a.g.e. , s. 166 vd. 175. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 78. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 4. brahim, 14/48. Ali-mran, 3/185. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 71. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 15. Hac Bekta Veli. Makalat- Gaybiyye, s. 4.

kim olduunu anlarsn565 ifadelerinde vahtet-i vcdcu mutasavvflarda olduu gibi kesretin yok olup vahdetin ortaya kt fen makamnn ruh tecrbe halini ifade eder. 2 ) Allah ve nsan Hac Bektataki bu tevhid anlaynn temeli, gerekte Allah ve insan telakkisine dayanr. Hac Bektata insan tanmadan Allah hakkyla tanmak sz konusu olamayacandan, Allahtan bahsedildii yerde insandan, nsandan bahsedildii yerde de Allahtan bahsedilmitir. Dolaysyla Allahn insann kalbindeki yeri ve insann Allah katndaki deeri nedeniyle bu bal tevhid konusunda ele aldk. Hac Bektata Allah, seven sevilen bir ilahtr. Ondaki bu Allah anlay da, tasavvuf tarihinde Hicri II. asrda ortaya kan korkulan Tanr yerine bu anlayn yerini, Hicri III. asrda sevilen Tanrya brakan566 bir Allah anlaynn geleneksel devam niteliindedir. Hac Bektata Allah, genellikle fakihlerde olduu gibi azap eden, korkulan, abid - mabud ilikisine dayal dolaysyla da ibadet ve taat yaplmas gereken bir varlk anlay yerine, Hicri III. asrn sfileri Rabia el-Adeviyye, Haris el-Muhasibi, Yahya b. Muaz, Srr es-Sakt, Zunnun el-Msr, Sehl b. Abdullah et-Tsteri, Semnun Hamza el-Badad ve Ebu Bekir ibli de olduu gibi567 merhamet eden, seven-sevilen (muhib-mahbub), bundan dolay da ibadet ve taat edilmesi gereken bir ak ilah anlay sz konusudur. yle ki, bu Allah ve insan ilikisinde Kuran bile ktan maka gnderilen bir mektup568 olarak telakki edilmi, snnet ve farz gib fkh kavaramlar bile Snnet, dnya ve te dnyay brakma, farz ise Tanr sevgisidir.569 ve Dnyay terk etmek vacip, Mevlay istemek farzdr. 570 eklinde Tanr sevgisi ve ilah akla ifade edilmitir. Bundan dolaydr ki Alevi Bekta retisinde Tanrya korkuyla ballk yoktur, sevgiyle ballk vardr. Korkunun
565

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 9; Hac Bektataki Vahdet-i Vcud, Fena dncesi,

halifesi olduu Ahmet Yesevide de derin bir biimde ilenmitir. Divan-Hikmet batan sona bu dncelerle doludur. Bkz. Divan-Hikmet, s. 22-23, 46, 155, 161,
566 567 568 569 570

ff, a.g.a. , s. 179-180. ff, a.g.e. , s. 186. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 20. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 48. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaaybiyye, s. 14-15.

olduu yerde sevgi olmaz, ballk olmaz, sahte bir ballk olur.571 Fakihlerin Kelamclarn, tenzih ve tecrid adna Allah ile insan arasna ektikleri perde Hac Bektata ve Alevi-Bektai dncesinde szkonusu deildir. nsan, Tanrnn manevi bir paras, Onun ruhunun eseridir. yle ki, Allah, insana, insann kendi teninden ve organlarndan hatta kendi canndan dahi insana yakn olduunu, daima onunla var ve bir olduunu Biz ona sizden daha yaknz, ama gremezsiniz572, Biz ona ah damarndan daha yaknz573, Nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka O, onlarla beraberdir.574 ayetleriyle ortaya koymutur.575 Ve yine Kullarm sana, beni sorduunda (syle onlara): Ben ok yaknm. Bana dua ettii vakit dua edenin dileine karlk veririm.576 ayetine getirmi olduu Ey kullarm! Beni ne rakta isteyin, ne de yaknda, her nerede olursanz benimle olun, zira sizlere sizden daha yaknm ve her nerede iseniz beni bilesiz577 eklindeki bu yorum, onun Allah ile insan arasndaki iletiim anlayn ortaya koyuyor. ffnin ifadesiyle Allah telnn kendisini, gafr vedd, karb, dualara icabet eden, insana ah damarndan daha yakn olduunu ifade etmesi, kullarna kar rahmet, efkat ve sevgisine iaret eden ayetlerle kendini vasfetmesi tasavvuftaki ilahi sevginin temelini ortaya koyar.578 Hac Bektata Allahn sevensevilen bir varlk olduu hususunda ve Allah insan anlaynda nsanlardan bazlar Allahtan bakasn Allaha denk Tanrlar edinir de onlar Allah sever gibi severler. man edenlerin Allaha olan sevgileri (onlarnkinden) ok daha fazladr.,579 Eer Allah seviyorsanz bana uyun ki Allah da sizi sevsin580 iktibas edilmi bu ve buna benzer bir ok ayet, el-Muhasibi ve Zunnun el-Msr581 gibi daha bir ok sevgi lideri mutasavvflar tarafndan da kullanld grlmektedir.
571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581

Ali Rza Salmanpakolu, U.B.V A.S. -I- Mzakere , Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005, s.133. Vakia, 56/85. Kaf, 50/16. Mcadele, 58/7. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 81-82. Bakara, 2/186. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 108-107. ff, a.g.e. , s. 181. Bakara, 2/165. Bakara, 3/31. ff, a.g.e. , s. 188,197.

Hac Bektata insan kutsaldr, ycedir. Yeryz onun hizmetine verilmi Biz hakikaten insanolunu an ve eref sahibi kldk ve melekler insana secde etmi,582 Allahn denetiminde insann yceliini kabul etmilerdir. Ve insan Hani Rabbin Meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam, dedi583 ayetiyle yeryznn efendisi klnmtr. Her eyden daha nemlisi insan Allahn zahiri ve tecelliyat olan kinatn z ve zetidir.584 Bundan dolaydr ki Allah tanmak iin harici bir delile ihtiya duyulmam Kendini bilen Rabbini bilir. hadisi erifi gereince insann kendini kefetmesi ngrlmtr.585 nk Tanr, insann kalbinin bekisi, gnl Tanrnn evi, hazinesi ve nazarghdr.586 yle ki, meleklerin tavaf ettii Beytul-Mamurdan ve insanlarn tavaf ettii Kabeden daha yedir. nk Beyt-i Mamru melekler, Kabeyi insanlar, gnl ise Allah tavaf eder, yani gnle nazar eder. Kabenin klavuzu Kuran iken, gnln yolda Allahtr.587 Dolaysyla Gnl ile alab Tanr arasnda perde yoktur.588 Eer bir perde varsa Fevaidin ifadeleriyle o da Yer ve gk, ar ve krsi deil, sen ve ben dir. 589 Benlik ve nefis tasavvufi dncede ve bu gelenein takipisi Hac Bektata sevgiliye ulamada en byk engel kabul edildiinden, onunla mcadele de en byk cihad olarak telakki edilmitir. te Hac Bektata, Alevi-Bektai geleneinde insann kutsall ve deerinin fikri kkeni buradan kaynaklanyor. Allah nezdinde ve dier varlklar arasnda insana
582 583

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 90. sra, 17/70; Bakara, 2/30-31, 34 ayetlerinin kullanm ile ilgili bkz. Hac Bekta Veli, Makalat, s. Kinatta olan her eyin bir benzerininin insanda bulunduuna ve insann kk evren olduuna dair Hac Bekta Veli, Makalat, s. 61. Hac Bektan Mminin kalbi Allahn evidir. eklin de Hz. Peygambere nispetle yapm

80, 84.
584

geni bilgi iin bkz. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 61 vd. 76.
585 586

olduu bu nakil, (Hac Bekta Veli, Makalat, s. 105), Kalp Rabbin evidir. Mminin kalbi Allahn ardr eklinde eitli kaynaklarda yer almaktadr. Birinci tarik, Acln, a.g.e. , II, 99-100; Zerkei, a.g.e. , s. 136, Aliyyul-Kar, a.g.e. , s. 260, (h. no: 331), Erzurumlu brahim Hakk, a.g.e. , c. I, 79; kinci tarik, Gazl, hyu Ulmid-Din, (Terc: Ahmed Serdarolu), st. 1974, I, s. 11; el-Hasan b. Muhammed Sani, (. 650/1252), Mearikul-Envar, Matbaay Amire, y.y. 1328, s. 50 (h. no: 70); ve Acln, a.g.e. , II, 100 (h. no: 1886); bn Kuteybe, a.g.e. , s. 76.
587 588 589

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 74-75. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 74. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 34.

biilen bu deer sadece Alevi-Bektai geleneinin bir anlay deil, aa yukar btn mutasavvflarn ortak dncesidir. nk bu dncelerin temeli Kuran ve hadise dayanmaktadr. Mesela, ayn ekilde Hac Bektatan yaklak iki asr sonra gelen Eref-i Rmde (. 874/1470), de Hakk velilerinin gnlleri de birer kbedir. Mekke-i Mkerremede bulunan zahir Kbeye; Kbe-i Hall derler. Gnl kbesine de: Kbe-i Cell derler. Zhir Kbesini brahim (a.s), tala toprakla bina eylemitir. Gnl kbesini ise Cell ve Cebbr halk buyurmutur. Zhir Kbesini ziyaret edenin vcudu ateten halas olur, batn kbesini ziyaret edenlerin ise hem canlar hem vcutlar ateten halas olur. Kald ki dost visli de bu kabededir. 590 bu ifadelerle ayn dnceler yer almaktadr. Ancak unu da ifade edelim ki kitab ve nebev kaynaa dayanan Hac Bektataki bu insan telakkisi, Sleyman Hayri Bolayn belirttii gibi kimi Alevi-Bektai evrelerce isann Tanr olduu fikrinin beyanna gtrmtr ki, bu da tasavvufta ki vahdet-i vcud dncesinin anlalmadndan kaynaklanr.591 Ve zellikle de 20. asrn ilk eyreinde alan aratrmalaryla nl Yusuf Ziya Yrkann, Alevi-Bektailerde zaman zaman Hz. Alinin Tanr kabul edildii, hulul, ittihat ve tenash gibi inanlara sahip olduklar, 592 yine 16. yzyl sonras gebe Aleviler zerine teorilerini kuran Ahmet Yaar Ocakn Alevi-Bektailerin byk ounluunun hulul, tenash gibi Budizm, Manihaizm ve amanizmden gelme itikatlara sahip olduklar593 ve . Zeki Eybolunun kimi Bektailerin Tanrnn, Alinin kiiliinde grndne (zuhur ettii) inandklar594 eklindeki inanlarn, Hac Bektata oturtulacak zemini yoktur. Onda mevcut tasavvuf dncede var olan vahdet-i vcud, fen anlay vardr ki, bu anlayta da Tanrnn insana hulul veya ittihad deil, Ebubekir ibl ve Halla Mansurda olduu gibi benlik ve objektif lem hakknda uurunun yok olmasyla yalnz Allah ile olan bir bilin hali ve Tanr, insan ve varln ayr eyler olduunu kabul eden bir anlaya dayanr. Yoksa Panteizmde olduu gibi Tanrnn varlkta
590 591 592 593

Erefolu Rum, Mzekkin Nufus, st. 1977, s. 524. Sleyman Hayri Bolay, T. A. B. N, Mzakere, sav, Ensar Nr. 2. Bsk st. 2004, s. 410. Yrkan, a.g.e. , s. 468-469. Ahmet Y. Ocak, T.A.B.N. , Aleviliin Tarihsel, Sosyal Taban le Teolojisi Arasndaki iliki

Problemine Dair, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004 s. 396; Ahmet Y. Ocak, U.B.V.A.S. , -1Alevilik Tarihinin Temel Bir Problemi: Alevlik ve Nizari smailii, Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005, s. 32.
594

Eybolu, a.g.e. , s. 161.

ikinlii sz konusu deildir. Bundan dolaydr ki Hac Bekta, bir yandan Tanrnn insana ah damarndan daha yakn olduunu ifade eden ayetlere fena anlay erevesinde vurgu yaparken, dier yandan da Allah ve varlk ayrkln ifade eden Onun benzeri hibir ey yoktur.595 eklindeki ayetlere tevhhid babnda vurgu yapmaktadr. Her eyden te Hac Bektata insan yaratlmtr ve lmldr.596 Dolaysyla Ahmet Yaar Ocakn belirttii ve Hocas rene Melikoffun da destekledii Hz. Ali klt, 12 imam klt vb. gnmz Aleviliin temelinde olan bu unsurlarn, XVI. Yzyln balarnda Alili dnem / ah smailden sonraki dnem ile baladn belirttii597 bu inanlarn, Hac Bektan eserlerinde olmad gibi 16. yzyl sonras giderek artan bir heyecanla ilenen Allah Muhammed Ali lemesi598 de sz konusu deildir. Sadece tarihsel ilmi kiiliinden dolay Hz. Aliye, bolca nakiller yaplmaktan baka bir amala yer verilmemitir. B ) Melek ve eytan. slam dininde, Allaha imandan sonra inan esaslarndan ikincisini meleklere iman tekil eder. Allahn melekleri vardr. Melekler yaplar ve ifa ettikleri grevler bakmndan dier varlklardan farkldrlar. Allahn vahyini ve nbvvetini gayb leminden insann yaad mahede alemine tama, alemdeki nizam salama ve insannn psikolojik yapsndaki iyilik ve gzelliklerin ilham gibi nemli rolleri stlenirler. eytan da yap itibariyle melekler gibi maddi olmayan varlklardr. Ama fonksiyonlar bakmndan onlar meleklerden farkldrlar.599 Kuranda bir ok ayeti kerimede meleklere imandan bahsedildii gibi eitli isimler altnda eitli grevler stlenmelerinden de bahsedilir.600 Kuranda meleklere imandan601 ve mukarrabun

595 596

ra, 42/11. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 82. Bu konuda Hz. demin yaratl ve lml oluuyla ilgili ayet ve aklamalara bkz. Hac Bekta Ocak, T.A.B.N. , a.g.m. , s. 386-387; rene Melikoff, T.A.B.N. Mzakereler , s, 399. Flal, a.g.e. , s. 227. erafettin Glck- Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 381. Kuranda (Bakara, 2/177-285; Nisa /136) meleklere imandan, ve mukarrabun meleklerinden (Nisa,

Veli, Makalat, s. 82, 84 vd. 95)

597 598 599 600

4/172) ve kiramen katibin (nfitar, 82/11) gibi hafaza meleklerinden ve bu meleklerin eitli grevlerinden bahsedilir.
601

Bakara, 2/177-285; Nisa, /136.

meleklerinden602 ve kiramen katibin603 ve Cibrl604 gibi eitli grevler stlenen melekelerden bahsedilir. Dolaysyla bu grnmez varlklara inanmak dini naslarn bir gereidir. te Hac Bekta da Makalatn Marifet babn izah ederken slamn alt inan esasndan birinin de meleklere iman getirmek olduunu belirtir.605 Ancak ondaki bu inan salt soyut bir inan olmaktan te, amel bir ileve sahiptir. O, meleklere imann kiiye ilevsel bir sorumluluk kazandrmas gerektiini de Pes imdi aziz-i men! Her bir kiiye yz altm melek vekil klnmtr. Pes bunca melekler arasnda edepsizlik edersin ve senin gibi kii katnda edepsizlik etmezsin. Pes hani meleklere iman ettiin606 eklindeki ifadeleriyle dile getirir. Dolaysyla dier inan esaslarnda olduu gibi ona gre meleklere inanmann asl fonksiyonu, pratik bir ileve sahip olmasnda yatmaktadr. Hac Bekta geleneksel melek tasnifi ve grev snflamalarn da olduu gibi dorudan doruya meleklerden, onlar grevlerinden bahsettii gibi bazen de eitli ilevlerin yerine getirilmesindeki rollerinden bahseder. Mesela, o drt byk melekten ve onlarn grevlerinden eitli vesilelerle bahsederken Cebrailin ilmin (vahyin) taycs ve makamnn kalp olduunu, Mikailin, hakikat erzaknn taycs, srafilin, sura fleme sfatnn,607 ve Azrailin de insanlarn cann almakla muttasf olduunu ortaya koyar.608 Bu grevlendirmelerin yannda tasavvufi dnceye zg baz yaklamlar da sz konusudur. Mesela, bu melekleri drt kapyla ilikilendirerek Cebrailin, eriat makamn, Mikailin, tarikat makamn, Azrailinse hakikat makamn temsil ettiini belirtir.609 Ayrca Hac Bektata insan, Tanrnn, cennetin ve mevcut btn lemlerin zeti (kk lem) olmas asndan da drt melek yorumlanmtr. Mesela, gz Azrailin, kulak Mikailin, gr srafilin, az Cebrailin grnd yerdir,610 diyerek meleklerin de bir anlamda
602 603 604 605 606 607 608 609 610

Nisa, 4/172. nfitar, 82/11. Bakara, 2/97-98. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 14. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 14-16. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 22, Ayrca bkz. Fevaid, s. 64. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 33-34. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 52. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 63.

insanda drldn ortaya koymu bulunmaktadr. Bunlarn dnda Hac Bekta bir de cennetin hazinedar olarak Rdvan meleinden611 maddi yapsnn yaratlmasnda meleklerin demin ve Hz demin amurunu gnlerce yaratlnda grev stlenmi olan meleklerden bahsetmitir.612 Ve Hz. demin yourmalarndan ve drt melein Allahn ferman ile gelip ecelini, rzkn, bana gelecek olaylar ve ak mi yoksa sad mi olacan yazdklarn belirtir.613 Bu da geleneksel slam dncesinde yaygn olan insann, ana rahminde dnyada bana gelecek her eyin yazld inancnn bir devamdr. Hac Bekta makam ve hal bakmndan Allaha en yakn olan mukarrabun meleklerinden614 de bahsetmitir. Hatta Hani biz melekelere deme secde edin demitik. blis hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi ve byklk taslad, bylece kfirlerden oldu.615 ayetini iktibas ederek deme secde etmediini ve Beni ateten onu topraktan yarattn616 eklindeki itiraz ve isyanndan dolay blisin, nceden Mukarrabun melei ve ad da Haris iken, daha sonra lanetlenerek eytan/ blis ismini aldn belirtir.617 Kuran Kerimde birok ayette kendisinden bahsedilen eytan, cin taifesinden olup melek ve cinler gibi grlmeyen varlklardr. Ancak Hac Bektata olduu gibi kimi limler eytann meleklerden olduu grne sahip olsalar da yaygn kanaate gre blis, meleklerden deil cinlerdendir. Ayrca rolleri de farkldr. eytan ktln ve errin temsilcisi olarak daima ktl temsil ederken melek de iyiliin ve hayrn temsilcisi olup daima iyilii temsil etmektedir.618 Hac Bekta, Makalatnda eytann halleri ile ilgili zel bir bab ayrmtr. nk onda kendini bilmenin yolu Rahman ile eytan farkn bilmekten geer. Rahman ile eytann farkn bilmeyen kendini bilemeyecei gibi Rahmann yolunu da bulamaz.619 Hac Bekta, tasavvuf dncedeki insann kinatta var olan her eyin
611 612 613 614 615 616 617 618 619

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 104, ve Makalat- Gaybiyye, s. 40. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 99. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 98, 99, 100. erafettin Glck-Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 384. Bakara, 2/31. Araf, 7/12. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 90. erafettin Glck-Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 387-388. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 54.

bir zeti olduu fikrine sahib olduundan, artan ve tahtas-seraya kadar var olan her eyin, insan ehristannda (kk lem) var olduunu ve bu ehristanda Rahman ve eytan iki sultann bulunduunu belirtir.620 nsandaki birbirine zt bu iki dualist gcn naib ve subalar eklinde askeri kollar vardr. Allahn naibi akl ve subalar iman can, marifet, ilim, miskinlik, cmertlik, sabr, perhizkarlk, korku, edep ve haya iken, eytan /blisin naibi nefis ve subalar kfr/phe, heva, kibir, hased, cimrilik, tama, fke, gybet, glmek ve maskaralktr.621 Hac Bektata bu iki g ve askerleri sava halindedirler. Asl Allahtan olan deerler ile asl eytana dayanan bu deerler birbirleri ile sava halindedirler. Mesela, asl eytandan olan kibir, asl Rahmandan olan miskinlik ile, asl eytandan olan cimrilik, asl rahmandan olan cmertlik ile mcadele halindedir. Rahmann naibi ve subalar birbirini destekleyip sevdikleri gibi eytannkiler de yledir. eytandan olan bu unsurlar iman ve marifetin dmandrlar.622 Ancak Rahmann naibi akl ve akln subalar imana bekilik etmektedirler.623 Akln, imana bekilik eden sabr, haya (utanmak), ve knat gibi hassksi ( asker, er ) vardr ki, eytann korktuu ve yenildii temel ahlak deerdir.624 te Hac Bektata iyiliin ve iman deerlerin temsilcisi olan Rahman ile ktln ve kfrn temsilcisi eytan arasndaki bu mcadeleden dolay ten ve mal dman olan kfirden daha ziyade, iman ve nsan- kmil deerlerinin dman olan blis, en tehlikeli dman olarak telakki edilmitir.625 Bundan dolaydr ki tasavvuf bir kavram olan mcahede (cihad) nefis ve eytanla savamak eklinde ele alnmtr.626 Hac Bektata bu kt dmana kar savamann veya korunup nlem almann en byk silah da Bakn ey inanlar! Grnmeyen bir dmannz var, ad talanas eytandr. Yine grnmeyen bir dostunuz var, ad Errahmanirrahimdir.

620 621

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 35. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 35-50; Byk bir ehre benzetilen insanda Rahman ve eytan

eklinde iki gcn naib ve askerleri iin ayn dnceler Hac Bektan Makalat- Gaybiyyesinde (s. 44, 45, 46); ve Fevaidinde de (s. 89) vardr.
622 623 624 625 626

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 51-52. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 35. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 55-56. Hac Bekta Veli, Makalat, (Tahlil bl.), s. 108. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 26.

Sen de Errahmanirrahimi oku eytanirracimi kosun, kahretsin.627 ifadelerinde olduu gibi Euz besmele yi okuyarak gl ve en tehlikeli dman olarak grlen eytana kar yegane g Allaha (Rahman) snmaktr. Hac Bekta, bu kt dmann kimleri doru yoldan alkoyup-koyamayaca meselesine de deinerek (blis) dedi ki: Rabbim! Beni azdrmana karlk ben de yeryznde onlara (gnahlar) ssleyeceim ve onlarn hepsini mutlaka azdracam! Ancak onlardan ihlsl kullarn hari628 ayetini iktibasla eytann herkesi doru yoldan karabileceini, ancak rif dedii Allah dostlarn doru yoldan alkoyamayacan belirtir. Brakn eytann bunlar doru yoldan karmasn yanlarna dahi yaklaamadn hatta glgelerinden dahi katn belirtir.629 Hac Bektan soyut varlklar olan Rahman ve eytan byk bir ehri (insan) yneten iki sultan ve bunlardan kaynaklanan iyi-kt deerleri sultann naibi ve subalar eklinde sembolize etmesi, onun eitimde soyutu daha iyi anlalsn diye somutlatrma ilkesinin en gzel rneini ortaya koyduu gibi, Anadoluda ve Balkanlarda zihinleri saf olan Trkmen kitleleri arasnda Bektailiin yayl nedenini de ortaya koyuyor. Medresenin, Allah tebh ve tecsme dlr korkusuyla bir takm sembollerle ifade etmekten ekinmesi karsnda, suflerin bu tr soyut kavramlar tebih ve tecsime dmeden basit halk kitlelerine indirgemeleri tasavvufun ve tasavvufun bir kolu olan Bektailiin hret nedenini ortaya koymaktadr. C ) Kitap Biz Hac Bektan Kuran anlay bal altnda genel olarak bu konuya deinmitik. Ancak baz ynleri kapal kalmas ve baz meselelere de deinmediimizden ilah kitaplar ve Kuran anlaynn daha aa kavumas iin burada da ksaca temas edeceiz. Allah Teal, insanoluna dnya hayatnda rahmet, t, hidayet, huzur, emniyet, saadet ve selamet vesilesi olsun diye her millete ilerinden bir Peygamber gndermi630 ve gnderdii bu Peygamberlerden bazsna kendi katndan dorudan kitap vermi bazs da kendinden nceki peygamberin kitabna uymutur. lah kitap, Allahn insanla talim ettii hak dinin asl rknn
627 628 629 630

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 33. Hicr, 15/39-40. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 76. Bkz. Fatr, 35/24; Yunus, 10/47; sra, 17/15.

oluturduundan kitaplara iman, iman esaslarndan saylmtr.631 Ve bu husus Kuranda birok yerde aka ifade edilmitir.632 te inan, ibadet, muamelat ve dab sistemini tamamen Kuranla temellendirmeye alan Hac Bekta, alt iman esas iin iktibas etmi olduu Bakara 2/285. ayeti 633 balamnda Ve hem Tanrnn Kuranna inanmak ve dahi kitaplarna inanmak imandr.634 diyerek Kurana ve kitaplara iman etmenin, imann bir rkn olduunu ortaya koymutur. Ancak bu iman Allaha, meleklere iman anlaynda olduu gibi mcerred bir iman deil, aksine Kitaba iman ile iindekilerle amel arsnda nedensel bir ilikiyi ortaya koyan bir imandr. Dolaysyla kibir, hased, cimrilik, tama, fke, gybet, kahkaha ve maskaralk gibi ilah kitaplarn yasaklad ve bu kitaplarda yeri olmayan bu gayri ahlak deerleri iinde bulunduran ehl-i imana hitaben, Hani kitaplarna ve haberlerine inandn ?635 eklindeki inkar istifham ile Kurana ve ilah kitaplara imann, iindeki tleri tutmakla e deer olduunu ortay koyar. yle ki, Hac Bektata kendini Kurana layk hale getirmeyen, onunla aydnlanmayan, onun rahmet ve izzetini kazanmayan, onunla amel etmeyenin kr olup karanlkta kalacan ve Allah Telann Kim de beni anmaktan yz evirirse phesiz onun skntl bir hayat olacak ve biz onu, kyamet gn kr olarak haredeceiz.636 buyruundan kurtulamayacan ifade eder.637 Hac Bektataki bu hassas tavrn nedeni de benliin, hakikat makamna ulamada en byk engel kabul edilmesi, dolaysyla da insan benliinden kaynaklanan bu kt huylardan syrlmadka rabbini tanyamayaca, hakikate ulaamayaca dncesidir. Bundan dolaydr ki kk ahlak bir tavra dayanan Bektailikte bu tr erdem kart unsurlarn iman derecesinde grlmesi normaldir. Zahiri ulema bedenin eylemlerine nispetle kalbin bir eylemi olan iman, amelden ayr telakki ederken, Hac Bekta everensel kt huylar inanszln, iyi huylar ise inancn bir tezahr olarak grmektedir.
631 632 633

erafeddin Glck- Sleyman Toprak, a. g. e. , s. 324-325. Bkz. Ala, 87/19; Bakara, 2/285; Nisa, 4/136. Burada Kavlh Tela eklinde bu ayetin ieriini ihtiva eden ifade kalplar yer almaktadr. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 15-16 Hac Bekta Veli, Makalat, s. 16. Taha, 20/124. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 21.

Muhtemelen ayet Cibril hadisiyle kartrlm veya istinsah hatas yaplm olabilir.
634 635 636 637

Biz Kuran anlay blmnde dier kutsal kitaplar ve Kurann btn ilahi kitaplarn srlarn ihtiva ettii hususuna deinmitik. 16. yz yl sonras Alevi Bektai rnleri olan buyruklarda ve gnmzde tpk hac Bektata olduu gibi vahiy olgusu, drt Kutsal kitap vurgusu ve bu kutsal kitaplarn btn ilah srlar ihtiva ettii dncesi hkimdir.638 Drt kutsal kitap vurgusu Kurann bir gelenei olduu gibi, Kurann kendinden nceki ilahi kitaplar tasdik edici ve onlarn hkmlerini neshedici olarak gelen son vahiy olduu gerei de Kuran bir gelenektir.639 te bu gelenei takip eden Hac Bekta, Hz. Peygambere gelen vahyin, Kurann dier ilahi kitaplar nesheden son ilah mucizev bir kitap olduunu da ortaya koyar.640 Ona gre, Nbvvet Hz. Peygamberle son makama ulat gibi, vahiy de Kuranla son halkasn tamamlam ve Hz. Peygambere gelen yeni Kitap, nceki eriatleri ortadan kaldrarak yerine yeni bir eriat getirmitir.641 Dolaysyla Hac Bektata ve Bektailikte Kuran, son kitap ve dier ilah kitaplar da iinde barndrd inanc vardr.642 Hac Bekta n Taha 20/124-125 ayetleriyle temellendirdii ona layk olma, onunla aydnlanma, onu okuyup, dinleyip, onunla amel etme gereklilii, aksi durumda insann kr olup karanlkta kalaca fikri, sonraki dnem AleviBektailerde inan asndan yle bir yer etmi ki, Kuran artk onlarn szlerinin, sazlarnn, iirlerinin ve hayatlarnn virdi haline gelmitir. yle ki, Hac Bektataki bu Kuran vurgusu, sonraki dnem Alevi-Bektai kaynaklarnda ayetsiz kitapsz konumalarn, Kurana uymayan nasihat ve konumalarn saygn olmad eklinde yer etmitir.643 Bu nedenle Hac Bektan ortaya koymu olduu her bir ilkeyi Kuranla destekleme abas, sonraki dnem ve gnmz Aleviliinin de bir ayrm
638

mam Caferi Sadk Buyruu, (Haz: Sefer Aytekin), Emek Yn. Ankara, thz. , s. 14, 95 ve 111;

mam Caferi Sadk Buyruu, (Haz. Adil Ali Atalay), Can Yn. st. 1998, s. 12; Halil ztoprak, Kuranda Hikmet Tarihte Hakikat Kuranda Hikmet ncilde Hakikat, Can Yn. 4. Bsk. st. 1990, s. 70.
639

Kutsal kitaplara vurgunun, Kurann dier kutsal kitaplar tasdik edici olduu hususunda Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 27. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 26-27. Dursun Gmolu, U.B.V.A.S., -1- Bektailie gre nsan ve Mrid Anlay, Tbitak, 1. Bsk. mam Cafer Buyruu, (Haz: Esat Korkmaz ), st. 1997, s. 62-64.

bkz.Maide, 5/44, 46, 48.

640 641 642

sparta, 2005, s. 111.

643

haline gelmitir. yle ki Alevi-Bektai eserlerinde gerek tevhid, adalet, nbvvet, mead gibi inan esaslar olsun, gerekse imamet, takiyye, Ehl-i Beyt sevgisi, tevella ve teberra gibi inan ilkeleri, gerekse de ibadet, nikh, cem, dar, semah, ikrar ve msahiplik gibi btn inan, ibadet, muamelat, dab ve erknn Kurandan ayetlere dayandrld grlr.644 Hac Bektata, Kuran yorumlama anlayna gelince, biz bu konuyu detayl bir biimde Kuran yorum yntemi bal altnda belirtmitik. Ve zellikle de Kurann iari / batni yorumunu nceleyen bir anlaya sahip olduunu ortaya koymutuk. Hac Bektata Kurann hem zahiri hem de batni anlam vardr. Ancak tasavvuf gelenekte olduu gibi asl mana iari / batni manadr. yle ki, onda Artk kimlerin tartlar ar basarsa, ite asl bunlar kurtulua erenlerdir.645 ayetinde ifade edilen kurtulua eren kiiler, batndan bakan kiilerdir. Hac Bektata bu zahir-batn dualizmi sadece Kuran anlamada deil, btn eyay alglamada bu bak as geerlidir. yle ki o, gzleri, zahir ve batn gz,646 resul, zahir (dil) ve batn (gnl) resul,647 eklinde ikiye ayrarak bu bak asn btn eyay alglamada da bir yntem olarak kullanmtr. Ancak Hac Bektataki Kurann zahir ve batn anlamnn varlnn temel dayanann, Kurann veya Kuran harflerinin her bir harfinin hem zahiri hem Batni anlamnn olduunu belirten hadislere dayandn ortaya koymutuk. Hac Bektata iari isel anlam esas olmakla birlikte Kurann zahiri anlamlar dlanamaz. Rza Zelyutun Aleviliin Kuran anlay hususunda dile getirdii gibi sadece zahiri mana ile snrl kalnmaz.648 Kurann zahir ve batn manas esas olmakla birlikte asl olan batn anlamdr.649 Esas alnan bu isel anlamdan dolaydr ki, Bektai dedebabas Bedri Noyan, Bektaileri Kuran Kerimin hakiki manalarna uyan gruh olarak telakki eder.650 Btn bunlarla birlikte gnmzde Alevilik-Bektailiin Kurann zahiri manasn dlayan tamamen Batni
644

Bkz. Yrkan, a.g.e. , s. 346-347; Haydar Kaya, Alev-Bekta Erkn, Evrad ve Edebiyat, Engin

Yn. st. 1993, s. 63, 64, 68, 69, 168, 171; Celaleddin Ulusoy, a.g.e. , s. 187-202; Grani Doan, a.g.e. , s. 84 -90, 141-146, vd. 229; Rza Zelyut, a.g.e. , s. 50, 53-54.
645 646 647 648 649 650

Mminun, 23/102. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 73-74. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 77. Zelyut, a.g.e. , s. 260. Harun Yldz, Marife (Ehl-i Beyt Says), a.g.m., s. 308-313. Reha amurolu, Gnmz Aleviliinin Sorunlar, Ant Yn. st. 1997, s. 87. Noyan, a.g.e. , s. 4

bir hareket olduunu ileri srenler de vardr. Kuran kimlerin yorumlayaca meselesine gelince, Hac Bektata, Hz. Peygamberin szleri ve uygulamalar dnda kutsallna inanlan ii Kuran anlaynda olduu gibi imtiyazl otoriteler sz konusu deildir. Alevi-Bektailii, iiliin Anadoludaki bir uzants olarak grenlerin ileri srdkleri, Kurann i yzn, din ve vahdet srrn, Hz. Peygamberin, Hz. Ali, 12 imam, Ehl-i Beyt, ashabn ulular ve velilere gizli ve ak olarak rettii, dolaysyla da bunlarsz Kurann hakiki manalarnn anlalamayaca inanc651 da sz konusu deildir. Ayn ekilde 16. yzyl sonras Alevi-Bektai kaynaklarnda ii uzantl bir anlayla Hz. Ali ve Ehli Beyti tebcil, ilk halifeyi tahkir amacyla da ayetlere referans yaplmamtr. Ancak onda hakikat makamna ulamada insanlar zahidler, abidler, arifler veliler (muhibler) eklinde snflamas ve velilerin hakikat bilgisine ermi olduklar, Rahmann kendilerine vastasz Kuran rettii (Er-Rahman allemelKuran)652 ilm-i ledun bilgisine sahip olduklar dncesi, , tasavvuf dncede olduu gibi velilerin Kurann hakiki manalarna ulama da zel bir yere sahip olduklar fikrini ortaya koymaktadr.653 Kurann eksiklik ve fazlalk meselesine gelince, bu dnce de gemite Gulat- ia tarafndan ileri srlen bir gelenein uzants olarak gnmzde de szl gelenekte kimi Alevi azlardan Kurann tahrif olduu, noksanlatrld iddialar ileri srlse de654 byle bir inanc yazl kaynaklarda en azndan Hac Bektaa atfedilen eserlerde grmek mmkn deildir. Ve Hac Bektan gklerde ve yerde kk byk, ya ve kuru her ne varsa Kuranda mevcut olduuna ve Kurann insan iin lazm olan her eyi teybin ve tafsil ettiine dair ayetleri zellikle iktibas
651

Sunar, a.g.e. , s. 34; Zelyut, a.g.e. , s. 36-37. Ayrca Alevilik-Bektailikte ii Kuran anlaynn

bir uzants olarak Kurann tefsir ve tevilinde Kutsal otoritelerin varl hususunda bkz. Ahmet Yldrm, U.B.V.A.S. , Alevi-Bektailerin Dinin Temel Kaynaklarndan Kuran ve Snnete Bak, s. 291-292; Mustafa trk, slmiyt, Alevilerin Kuran Tasavvuru zerine, c. 6; Say 3; TemmuzEyll 2003, s. 66.
652 653 654

Rahman, 55/2. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 75-76. Bkz. Nejat Birdoan, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, s. 346; Alisiz Alevilik Olur mu ? (lhan

Cem Erseven), Ant Yn. st. 1998, s. 45; Ayrca (inasi Ko, Gerek slam Dini, (1.2.3. bir), 3. Bsk. Ankara, 1989, Gven Matbaas) ndan naklen smail Engin, T.A.B.N. , Alevlerin Kendi Grntsn Alglay ve Alev majna Ynelik Bak Alar, s. 280.

etmi olmas,655 Kurann muhtevasnn tam ve noksansz olduu gereini ortaya koyar. Ayrca Kurann korunmuluu, kutsall hususunda Alevi-Bektailerin inanlar Snnlerinkinden farkl deildir. Snnilerdeki inan ne ise AleviBektailerde de ayn inan hkimdir. Ancak 16. yz yln balarndan itibaren youn ii-Safevi akidenin propagandasna maruz kalan Alevi-Bektailer iann Kuran telakkisinin656 etkisinde kalarak Kurann Hz. Ebu Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Emeviler dneminde tahrif edildiini bazlar ileri srseler de bu iddiay ispat edecek delillerden yoksundurlar.657 nk bu iddiann temeli mamet-Velayet siyaset teorisine dayanr.658 D ) Peygamberler ve Risalet slam dini gerekte nbvvet zerine bina edilmitir. Peygamberlere iman ve nbvvet messesesi, inancn zn tekil eder. Bir tek Allaha kmil manada iman, ancak nebiler ve resuller vastasyla, onlarn rehberliiyle mmkndr.659 Bu nedenle husun ve kubuh, hayr ve er, iyi ve ktnn mcerred aklla bilinecei eklinde Mutezile ve slam Filozoflar tarafndan ileri srlen teorik dnceler bir yana, btn slam mezhepleri, insanlarn nbvvete olan ihtiyac ve Peygamberlik ve risaletin gerek inan, ibadet ve muamelatla ilgili teklifleri yerine getirme de gerekse de insanlk medeniyetinin ina ve gelimesinde vazgeilmez olduu hususunda mttefiktirler.660 te Hac Bekta da doru yolu bulmann ve Allah tanmann yegne kayna
655

Bu ayetler iin bkz. (Enam, 6/59; Nahl, 16/89; Lokman, 31/27; Sebe, 34/3; Nebe, 78/29.), Hac Bkz. hsan lahi Zahir, iann Kuran, mamet ve Takiyye Anlay, (Ter. Sabri Hizmetli Hasan

Bekta Veli, Makalat, s. 3, 32, 61.

656

Onat), Afarolu Matbaas, Ankara, 1984,) Yazar bu eserde iann temel eserlerinde iddia edilen Kuran anlaylarn ortaya koyar. Onlarn eserlerinde bugnk Kurann Hz. Peygambere indirilen Kurann tamamn ihtive etmediini, Peygambere indirilen asl Kurann bu gnk Kurandan kat daha byk olan Hz. Fatmann (s. 71-72) ve Hz. Peygambere indirilen asl Mushaf ihtiva eden Hz. Alinin Kuran olduu (s. 77-78) ve Kurandan kat daha byk olan Hz. Fatmann Mushafnn gaib 12. imamn yannda olduunu, dolaysyla da on ikinci imam ortaya kncaya kadar mevcut Kuranla amel edilecei dncesinin, (s. 78-79) ve bir ok Kuran ayetinin tahrif edildii anlaynn hakim olduunu nortaya koyar. (s. 83-87)
657 658 659 660

Mustafa ztrk, slmiyt, a.g.m , s. 63-64. hsan lahi Zahir, a.g.e. , s. 91-99. erafeddin Glck- Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 283. erafeddin Glck,- Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 284 vd.293

olarak kitaplara imandan sonra Peygamberlere iman meselesini ele alr. Ve Tanr dostlarna (Peygamberlere) inanmak imandr. dedikten sonra Tanr dostlarnn hepsinin ayn kaynaktan olduunu, yollarnn bir olduunu belirtir. Ayn ekilde dier inan esaslarnda olduu gibi nasl ki, Peygamberlerin en kk zelleleri yzlerine vurulmu ise kendi gnahlarnn da bir gn yzlerine vurulacan bilip de hala gnaha devam eden insanlara hitaben hani Peygamberlerine inandn? eklindeki istifham inkari ile Peygamberlere inanc da ilevsel adan ele almtr.661 Hac Bekta, kelamda slam bilginlerinin nsann Allah tanmas ve doru yolu bulmas iin vahiy ve nbvvetin gerekli olup olmad hususuna da Her zaman Tanr kendini bir kimseden saklarsa ve hibir delil ve haber gndermezse; Yani Tanr kendini kulundan saklarsa ona kimse ne doru yolu gsterebilir, ne de haber (vahiy) gnderebilir.662 eklindeki ifadeleriyle k tutmaktadr. Bu ifadelerle dier slam bilginlerinde olduu gibi insann Allah tanmas, ona inanmas ve doru yolu bulmas iin nbvvet ve risaletin vazgeilmez bir ihtiya olduunu ortaya koyar. Ayrca onun Sudan ve amurdan yaratlm bu tenin doktorlar olduu gibi, can ve gnln de doktorlar vardr. Onlar da; Peygamberler ile velilerdir.663 eklindeki ifadeleri insanlarn peygamberlik kurumuna olan zorunlu ihtiyac ortaya koymaktadr. Hac Bekta risalet ve nbvvetin bir ihtaya olduunu u benzetmesiyle ortaya koymaktadr; Et ve kemikten mteekkil olan ten nasl ki doktora muhta ise gnl de peygamberlere ve onlarn varislerine muhtatr. Yine o basit bir sanat ve meslek retmen ve usta olmadan renilemez ise ilerin en deerlisi, en stn ve en zoru olan Allah tanma ii de bir usta olmadan kendiliinden renilmesi mmkn deildir. te bu iin nemi ve byklndendir ki Allah Tel peygamberleri insanlara ustad ve retmen olarak gndermitir. Dolaysyla da peygamberler olmadan bu i baarlamaz.664 Ve Hac Bekta, Peygamberin getirdii vahye ve onun rettiklerine tabi olup uymann insan iin vazgeilmez olduunu da Ben Peygamberden (a.s) almam, onlarn bulduklar
661 662 663

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 16-17. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 51. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 74; Ayn ekilde Hac Bekta gibi Gazalinin de nbvvetin

gereklilii hususunda Peygamberleri, kalp hastalklarnn tabibleri olarak telakki etmesi asrlar gese de tasavvufi sylemin pek de deimediini gsterir. (el-Mnkz Min-ad-Dalalal, s. 72)
664

Hac Bekta Veli, Maakalat- Gaybiyye, s. 57

yerden isterim demesi de yakmaz. Bu dncede olan kafir olur. Bu una benzer: Bir kii bir lamba yakar, lambay isteyen bir talip ise: Ben bu lambay yakmam, senin bu lambay aldn yerden ben de alp yakarm derse bu sz gln olur. bu ifadelerle dile getirmitir.665 Anlalan o ki, Hac Bekta bu misalle, Kuranda k ve nura benzetilen vahiy ve nbvvete telmihte bulunmaktadr.666 Hac Bektan genel olarak Peygamber ve vahiy anlay budur. 1 ) Hz. Peygamber Hac Bektan, eriatn takip ettii son Peygamber Hz. Muhammed (a.s) telakkisine gelince Hz. Peygamber, dier Peygamberlere nispetle onun nazarnda zel bir konuma sahiptir. yle ki Allah, Hz. Muhammedi dergahnn sevgilisi, iki cihann maksad, padiah eylemi ve bana byklk tac koyarak hakknda Eer sen olmasaydn gkleri yaratmazdm ve eer sen olmasaydn Rububiyyeti izhar etmezdim hadisini buyurduunu belirtir.667 Ve Hac Bektataki Hz. Peygamberin kinatn asl ve z olmas, iki cihann gayesi, padiah ve Allahn sevgilisi ve bu sevgilinin adna kinatn yaratlmasyla Rubibiyyetin izhar edilmesi fikri, tasavvufi gelenekteki Nur- Muhammed veya Hakikat- Muhammediyye dncesi etrafnda hadislerle temellendirilen ilk yaratlan ruhun onun ruhu olmas, kinatn ve btn ruhlarn onun ruhundan, onun hrmetine yaratlm olmas ve Peygamberlerin ilki, sonuncusu ve efendisi olduu anlaynn bir uzantsdr.668 Yukarda ifade
665 666 667

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 58. Bakara, 2/20, 17; Nur, 24/35. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 21. Tasavvuf literatrnde Hz. Muhammedin yaratl

ve onun kainattaki esiz konumu balamnda oka zikredilen bu hadis, Aliyyul-Kr, Mevzuat, Dersaade, y.y. thz. , s. 67-68; Acln, a.g.e. , s. II, 164 (h. no: 2123); Muhammed b. Ali evkan (. 1250/1834), el- Fevaidul-Mecma Fil-Ehdsi- Mevda, (Tahk: Abdurrahman b. Yahya elMuallim el-Yemn), Beyrut, 1987) s. 326 (h. no: 18); Muhammed Nsruddn Elbn, SilsiletulEhdsid-Daife vel-Mevza ve Eseruhas-Seyyiu Fil-Umme, Mektebetl-slami, 4. Bsk. Beyrut, 1988, I, 450 (h. no: 282).
668

Bu konuda lk yaratlan ruhun ve ilk Peygamberin Hz. Muhammed olduu, Onun Allahn

nurundan yaratld, daha sonra Hz. demin ve btn ruhlarn ve kinatn Onun nurundan yaratld ve peygamberlerin eriat ve nbvvet sahiplerinin ilki olduu hususunda bkz. Eb Talib elMekk (. 386 / 996), lmul-Kulub, (Tah: Abdulkadir Ahmed Ata), Mektebetl-Kahire, Khire Thz. s. 93, 94); Huseyin b. Mansr el- Hallc (. 390 / 922), da ( Y. Nuri ztrk, Hallc Mansr ve Eseri Kitabut-Tavsin, s. 335); Aliyyl-Kari, Mevzuat, s. 61; Abdul-Kerim el-Cil (. 805/ 1420), elnsanul-Kmil, 1. Bsk Msr, 1316, c. II, s. 29-36; ve Yusuf b. smail Nebhn (. 1350/1931), el-

edildii gibi bu anlayn temeli de tasavvuf literatrde yer alan hadislerdir. te tasavvufi anlayta Hz. Muhammed, insan- kmilin en mkemmel rnei kabul edildiinden, doru yol almak isteyen (vuslat) bir kimsenin Hakikat-i Muhammediyyeye ulamas arzu edilen bir ideal saylmtr.669 Dolaysyla vuslata ermenin yolu da Allahn tam bilmi ve bulmu olan gerek bir kmil insandan ders almann ve ruhi bir terbiye grmenin gereklilii vurgulanm670ve bu gelenein takipisi Hac Bekta da bu deal insana tabi olmay Ey Dervi bilesin ki, Yce Allahn Rzasn kazanmak, Hz. Mustafaya itaat etmek Kurann emridir. eklindeki ifadelerinde olduu gibi, Kurann bir emri telakki etmi ve bunu da (Resulm !) De ki: Eer Allah Seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn.671, Ey iman edenler! Allahtan korkun Ona yaklamaya yol arayn672 ayetleriyle temellendirmeye almtr.673 Ayrca Hac Bekta geleneksel Peygamber anlayndan ayran en temel zellii, tpk mrid, talib ve velide olduu gibi Hz. Peygamberin de fena ve seyir halini yaam olmasdr. yle ki Hz. Mustafa (a. s) her gn yetmi iki aama geer, hibir zaman seyirden geri kalmazd ve her zaman Allahm bilgimi artr der ve daha yksek makam isterdi.674 Ve Hz. Muhammedin seyir halini, katettii makamlar ve bu halin en son makam olan Makam- mahmud aya nasl ulatn yle ifade eder: Sonra da sana; Doru yola ynelerek brahimin dinine dn! O mriklerden deildi diye vahyettik.675 ayeti indirilince, kendisinden nce gemi olan Peygamberleri onaylad. Bylece iman makamna erdi. Onun ad abid (ibadet edici) oldu. badet yz ile yzn dnyadan ve tm varlklardan tmyle evirdi. Bylece Zhd makamna erdi ve ad zahid oldu. Zhd (dnyalktan uzaklap kendini Tanrya adama) yznden Ya Rabbi, bize btn eylerin/varlklarn gerek yzn gster.dileiyle varlklarn gerek amacna (hikmetine) ilikin bilgi edindi. Ad arif (Allah bilen) oldu.
Fezaill-Muhammediyye, Darul-Kalem, Haleb, 1. Bsk. 1994, s. 108-19;
669 670 671 672 673 674 675

Mehmet Demirci, Nur- Muhammed , D.E.U..F.D. , zmir, 1983, c. I, s. 245. Cavit Sunar, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, Ankara, 1974, s. 135. Ali-mran, 3/31. Maide, 5/31. Hac Bekat Veli, Makalat, s. 33-59. Hac Bekta Veli, s. 25-26. Nahl, 16/123.

Marifet varlyla Tanr onu zsel olarak sevgi ve esin (muhabbet ve ilham) nimetine eritirdi. Velilik makamna eritirdi, ad veli oldu. Velilik varlyla Tanr onu vahyine ve mucizesine ayrmay buyurdu. Onu iyilikle halka gnderdi. Grevi halk hakka armakt. Bylece nebilik/nbvvet makamna erdi ve ad nebi oldu. Eritii vahiy ve mucizenin varlyla Tanr kendine zg kitabn ortadan kaldrarak, dier bir kitap, eriat getirdi. Bununla o ulul-azm676 yani sabr ve sebat sahibi zatlardan oldu. nceki eriat kaldrp yerine yeni eriat getirmekle Makamhatm a (son makam) eriti ve ad hatim677 (son Peygamber) oldu.678 Grld gibi Hac Bektata mrid ve velilerin riyazet ve mcahede ile seyr- slk yolunda elde ettikleri manevi hal ve makamlar Peygamber telakkisinde de vardr. yle ki Hz. Peygamber de seyr yolunda abidler, zahidler, arifler, veliler (muhibler), nebiler ve Ulul-Azm Peygamberlerinin makamlarn aarak en yce ve en son makam olan hatim, son peygamberlik makamna ulamtr. Ayrca Hac Bekta, Btn bu makamlara ulamak hakimlere, filozoflara gre almakla elde edilse de gerekte ariflere gre Tanr vergisidir.679 diyerek filozoflarn ve baz mutasavvflarn iddia ettikleri gibi Risalet ve Nbvvetin kesb deil tamamen Tanrsal bir vergi olduunu ortaya koymutur. Ayrca slamn hkim Peygamber telakkisiyle paralellik arz eden Hac Bektan Hz. Muhammed dncesi sonraki dnem Alevi Bektai geleneinin yazl kaynaklarndan olan faziletnme ve buyruklarda da mevcuttur. Ancak bu eserlerde daha ok 15. yz yl sonras ortaya kan Allah, Muhammed ve Ali eklindeki bir lemeyle Hz. Muhammed telakki edilmitir.680 Btn bunlarla birlikte ona gre Hz. Muhammed, Allahn Resul, Peygamberlerin nderi, mminlerin efaatisi,
676 677

Bu ifade Kuranda Ahkaf, 46/35 te gemektedir. Hac Bekta, Nbvvet ve Risaletin Hz. Muhammedle son bulduu gereini, Ahzab, 33/40 ayeti Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 26-27. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 27. nan, sevgi, erkn ve iirlerde 16. yz yl sonras Alev Bekta kaynaklarnda yer alan Allah

iktibas ederek temellendirmitir. (Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 47)

678 679 680

Muhammed Ali lemesi hakknda bkz.Yemn, Hz. Alinin Faziletnmesi, 6. Bsk. ev. A. Altnta, st. 1994, s. 22-23, 25-27; mam Caferi Sadk Buyruu, Adil Ali Atalay, Can Yn. st. 1993, s. 11-1323; smail zmen, Alevi Bektai iirleri Antolojisi, Saypa Yn. Datm ve Kitabevi, 1. Bsk. Ankara, 1995, c. II, s. 233, 240, c. III, s. , 323, 349, 386)

alemlerin yaratl sebebi ve alemlere rahmet mucize sahibi son Peygamberdir. yle ki Muhammedsiz slamiyet,681 Muhammedsiz (onun snneti olmadan) muhabbet (Allaha sevgisi) imknszlndan dolay Peygambere mutabaat olmadan Allaha muhabbetin olamayacan ifade eden Allah seviyorsanz bana uyun682 ayeti zerinde ok durmutur.683 2 ) Hz. Peygamber ve Mucize Hac Bektata Hz. Peygambere verilen en byk mucize mevcut slam dncesinde olduu gibi684 yeni bir kitabn ve yeni bir eriatn verilmesidir.685 O, Kurann mucizev zellii zerinde zel bir ekilde durmasa da zaman zaman mucizev ynyle ilgili olan onun insanlk medeniyeti iin her eyi kapsadn, 686 mminler iin ifa ve rahmet olduunu687 ifade eden ayetlere vurgu yapmas muhteva ynnden Kurann ilah bir mucize olduuna iaret etmi bulunmaktadr.688 Hz. Peygamberin dier mucizeleri konusuna gelince slam dnyasnda Kurandan sonra en fazla zerinde durulan, adna kasideler, iirler, kitaplar yazlan ve zel bir kutlama gecesi yaplan mira mucizesidir ki, btn tarikat ve mezhepler de olduu gibi tasavvufun bir uzants olan Hac Bektata ve sonras dnem AleviBektailiinde de nemli bir yere sahiptir. Hac Bektan Peygamberin mucizesi olarak en fazla zerinde durduu mucize Mira mucizesidir. yle ki, Besmele Tefsiri adl eserinin muhtevas mira mucizesi ve bu olayda Allah ile Hz. Peygamber arasnda geen olaanst diyalog hadiseleriyle doludur.689 Bu diyaloglarn kilit noktas Hz. Peygamberin Allahm bu ba (balanma) bu ltuf (cennet), yalnz ben kulun iin mi yoksa baka kimselerin de bunda ortakl var m? Yce Allah Ya Muhammed! Bismillhirrahmnirrahmi mmetine armaan et, grdn ne kadar armaan ihsan

681 682 683 684 685 686 687 688 689

Alisiz Alevi olur mu ? (Cemal ener), Ant Yn. 1. Bsk. st. 1998, s. 9. Ali mran, 3/31. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 33-59. erafeddin Glck- Sleyman Toprak, a.g.e. s. 345-349. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 27. Nebe,78/29; Nahl, 16/89. sra, 17/82. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 32-34. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 6-7, 24-27,29-33.

var ise hepsi Bismillhirrahmnirrahm diyenlerindir. 690

ifadelerinde olduu gibi

Allah, Rahman ve Rahm isimlerinden mrekkep olan Besmelenin, Hz. Peygambere mmetinin aff ve kurtuluu iin hediye edilmesidir. Mira olaynda Hac Bektata Besmelenin armaan edilmesi anlay, Bakara suresinin son iki ayetinin Hz. Peygamber ve mmetine armaan edildii dncesiyle de elimez. nk bu iki ayetin z de tevhid ve mmetin affyla ilgilidir. Hac Bektata mira hadisesi Besmelenin armaanna ve bu armaan gnlne, diline ve btn hayatlarna vird edinenlerin ne kadar gnahlar olursa olsun af ve kurtuluuna ayrlmken, 16. yz yl sonras ii/Safev propagandann tesirinde gelien Alevi-Bektailikte Mira hadisesi, Hz. Muhammed yannda, Hz. Ali Ehl-i Beyt (Hasan, Hseyin), Selman- Farisi, Krklar Meclisi, aslann Mirata Hz. Peygamberin nn kesmesi figrleriyle rlmtr.691 Genel slam dnce de olduu gibi Hac Bektata da her Peygamberin getirdii mucize, kendi ann zelliine gredir. Tpk her bir doktor ayn hastal farkl farkl ilalarla tedavi ediyorsa, her Peygamber de kendi dneminin zelliine gre kimi ay ikiye ayrm (akkul-Kamer), kimi lleri diriltmi, kimi de atei gl bahesine evirmitir. Yani hal ve artlar hangi tr mucizeyi gerektiriyorsa o mucizeyi getirmilerdir.692 Hac Bekta Peygamberler elinde gerekleen mucizenin asli kaynann da Allah olduunu belirtir. Peygamberler, Tanrnn bana erien ve Onun aralar olan kimselerdir. Aracn (aletin) yapm olduu her eyi gerekte asl yaratc yapm olur. Nasl ki bir yazarn elinde yazan kalemin ynetimi, yazarn elinde ise Peygamberlerin elinde gerekleen mucizelerin de ortaya koyucusu gerekte Allahtr. Ayrca, Tanr neden baz kullarn da bu tr tasarruflarda bulunuyor da bakalarnda bulun muyor? eklinde mucize ve keramet inkarclarndan kan bu tr szlerin de gerekte kfr yani mucizeyi inkar olduunu belirtir.693 3 ) Velayet ve Veliler Tasavvufi dncede ve bu dncenin uzants olan Hac Bektata velayet,
690 691

Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, , s. 30 Bu hususta bkz.Yrkan, a.g.e. , s. 54-55; Noyan, a.g.e. , 48,50-51; mam Caferi Sadk Buyruu, Hac Bekta, Fevaid, s. 46. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 46.

(Haz. Sefer Aytekin), s. 7-12, mam Caferi Sadk Buyruu, (Haz. Adil Ali Atalay), s. 13-23.
692 693

nbvvetin bir paras olduundan biz velayeti, nbvvet konusu bal altnda ele aldk Sufiler Nbvvet anlayn daha ok Velayet anlay ile irtibatl olarak ele almlardr. Bundan dolay onlarn nbvvet retilerinin en belirgin yn velyeti nbvvetin bir paras olarak grmeleri ve onu, bir bakma devam eden nbvvet eklinde telakki etmeleridir.694 Dnce ynyle tasavvuf gelenekte yer alan Hac Bekta da velyeti nbvvetin devam ve ya bir paras olarak grdnden Nbvvetten ve Peygamberlerden bahsettii yerde velyet ve velilerden de bahsetmitir. Bu nedenle nbvvet ile velayet konusunu ayn balk altnda ele aldk. Velyet; velinin bulunduu manevi makam, Veli ise; Allahn dostu, yakn, Allaha itaat ve muhabbette ok ileri derecede olup Hz. Peygamberin snnetini yerine getirmede ok titiz davranan695 masiyetlerden kanan ehvet ve lezzetlere dalmaktan kanan696ve hatta her eit arzusuna ynelmekten srt eviren her ynyle Allaha tevecch eden697 Allahn ilgisini, yaknln, yardm ve sevgisini kazanm, ermi bir kimsedir. Genel olarak nasl ki, tasavvuf gelenekte velayet makamndan, Veliden, bunlarn nbvvet ve Peygamberlik makamyla olan ilikisinden, velilerin Peygamberlerin manevi makamna varis olmalarndan, eriatta Hz. Peygambere bal olduklarndan,698 ahlak eitiminde vazgeilmez bir kaynak olmalarndan, kerametlerinden, bunlarn korunmu olmalarndan, farkl makamlara sahip olduklarndan ve eitli zelliklerinden bahsedildii gibi699 Hac Bektata da ayn
694 695 696

Ahmet Yldrm, a.g.e. , s. 107-108. erafeddin Glck- Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 358. Muhammed Ala b. Ali Tehanev (. 1172/1758), Kitbu Kefi Istlhtil-Fnn, Daru Sadr A. Subhi Furat, A. Veli md. , M.E.B. , c. XIII, s. 288. Bkz. Hakm Tirmiz (. 320/932), Navdirul- Usul Fi Marifeti Ehadisir-Resul, (Tah: Mustafa

Beyrut Thz. , c. III, s. 1528; Crcani, a.g.e. , s. 172.

697 698

Abdulkadir Ata), Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992, c. I, s. 339, ve Kitabu Hatmil- Evliya, (Tah: Osman smail Yahya), Mahadl-Adab-arkiyye Beyrut, 1965, s. 117; Ahmed Ziyauddin Nakibendi Gmhanev (. 1311/1893), Camiul-Usul Fi Evliyai ve Envaihim ve Evsafihim, y.y. , thz. , s. 228-229; A. Subhi Furat, .A, Veli md. XIII, 290-92; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 566-67; Cm, a.g.e. , s. 70 vd. 80; H. Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Nr. 2. Bsk. st. 1997, s. 184-185; Erefolu Rum, a.g.e. , s. 291;
699

Bkz. Hakim Tirmiz, Hatml-Evliya, s. 359 vd 366; ve Nevdirul-Usl, I, s. 337-339; Sleyman

Uluda, Tsavvuf Terimleri Szl, s. 564-566-67); Dilaver Selvi, Mridi Kamil ntisab ve Cemaat,

meseleler eitli vesilelerle dile getirilmitir. Eserlerinde pir, veli, arif, mrid, eyh, mrid, talib dervi kavramlarndan ve zaman zaman mrid ve mrid ilikisinden bahseden Hac Bekta, drt kap bal altnda zetledii Makalatnn ikinci babn bu konuya ayrmtr. Tasavvuf dnce de olduu gibi700 Hac Bekta da manev arnmada bir pire tutunmann gereklilii ve ahlak arnmadaki rol hususunda Hep birlikte Allahn ipine smsk sarln.701 ayetini iktibas ederken, bu pre mrd olmay da Eer bilmiyorsanz bilenlere sorun.702 ayetiyle temellendirmitir.703 Velilerin, varlk ve otoritelerini ayetlerle temellendiren Hac Bekta, onlara zel bir rol bier. Bu rol de Onlarn hepsini mutlaka azdracam ancak onlardan ihlsl kullarn hari704 ayetiyle delillendirdii dier insanlara nispeten velilerin, eytann tuzana dmeyen mstesna insanlar olmalardr. Dolaysyla nasl ki Gerektir ki eytan Alinin glgesinden kaar. buyrulduu gibi, bir velinin glgesine snan kimsenin de yanna eytann yaklaamayacan ifade eder. 705 Kendi ehev ve dnyev arzularndan soyutlanm, insan kmil yolunda en ileri derecede yer alan bu insanlar, sadece Allaha yakn olma ve eytandan uzak olma asndan dier insanlardan ayrlmyorlar, bilgilerinin kayna bakmndan da farkllk arzederler. nk ona gre, veliler / arifler Rahman Kuran retti ona

Umran Yn. 1. Bsk. st, 1995, s. 20-40,

700

Seyr-u Suluk yolunda manevi arnma noktasnda bir velinin / mridin zorunluluu ve mridi

insan kmil noktasna ulatrmadaki rol hususunda bkz. Kueyr, Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 534; Suhreverd, Avrif, s. 128; M. Ali Ayn, slam Tasvvuf Tarihi, (Sad. Hseyin Rahmi Yananl), Akabe Yn. st. 1985, s. 91; Sleyman Ate, slam Tasavvufu, Pars Matbaas, Ankara, 1972, s. 140, 148; Mahir z (. 1394/1974), Tasavvuf; Mahiyeti, Bykleri ve Tarikatlar, Kitabevi Yn. 5. Bsk. st. 1990, s. 162; Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 116, Y. Nuri ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, slamda Rh Hayat, Marmara niversitesi FAV. Yn. 3. Bsk. st. 1989, s. 401;
701 702 703

Ali- mran, 3/103. Nahl, 16/43. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 23-25; Ayrca Bektailikte ve Alevilikte olgun bir mride

ulamadka yol almann imkanszl hususunda (Nahl, 16/43) ayetinin iktibas edildiine ve Hac Bektan Trk slamiyetinin mridi olduuna dair bkz.( Noyan, a.g.e. , s. 57-65)
704 705

Hicr, 15/39, 40. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 76. Burada ii dncede ve ii uzantl Anadolu Aleviliinde olduu

gibi siyasal anlamda bir velayet deil tasavvufi kltrdeki insan kmildir.

aklamay reti706 ayetinde ifade edildii gibi, Tanrnn eyhsiz, statsz ilim rettii kimselerdir. Ve Ey iman edenler! Allahtan korkun ona yaklamaya yol arayn707 ayetiyle delillendirdii ekliyle Tanrsal ahlaka ulamann araclardr.708 Dolaysyla veliler / arifler insanlarn retmenidirler, nasl ki bir sanat ve meslein ustad ve retmenleri varsa Allah tanmann da ustad ve retmenleri vardr ki, bunlar da Peygamberler ve velilerdir.709 Nasl ki sudan ve amurdan yaratlm olan bedenin doktorlar olduu gibi can ve gnln doktorlar da Peygamberler ve velilerdir. Doktorlar nasl ki bedenin salkl ve gl olmasnn teminat ise Peygamberler ve veliler de can ve gnln mutluluunun garantisidirler.710 Hz. Peygamberin Allah Telnn ahlak ile ahlaklannz hadisi gerei Allahn ahlakyla ahlaklanm kemalata ermi kimselerdir.711 Bir baka ifadeyle veliler / alimler anadan, babadan dahi yedirler. nk ana baba kendi ocuklarn dnya skntlar ve dnya ateine kar korurlarken, arifler ve veliler de Mslmanlar ahiret bela ve skntlarndan korurlar.712 Bundan dolaydr ki, Hac Bekta evliya ile sylei / sohbeti kulluun en stn ve ibadetlerin en yararls olarak grmekte ve bir kimsenin kendi almasyla uzun sre elde edemeyecei verimli sonucu, velinin bir saatlik konumasyla elde edecei dncesindedir. nk bilgisi Allahtan olan velilerin szleri hakka ulatrcdr.713 Hac Bektan zaman zaman Peygamber ve velileri yan yana zikretmesi, her
706 707 708 709 710 711

Rahman, 55/1-2-4. Maide, 5/35. Fevaid, s. 76. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 57. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 74. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 75; Makalat- Gaybiyye, s. 56; Hac Bektan iki yerde iktibas ettii bu

hadis, Suhreverdi, (Suhreverd, a.g.e. , s. 120); ve Necmddin Kbrada da (Usull-Aere, (Ter ve erh. Abdulafur Lara, Tas. Necip Mayel Herevi), ntiarat- Mevla, Tahran s. 88) tasvvufun ahlaki retisi iin kullanlmtr.
712 713

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 106. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 75. Ayn dnceleri, Makalat- Gaybiyyyede (s. 60) de tekrar

etmektedir. Allahn evliyalarna hizmet edip onlarn sohbetinde bulunmann en byk itaat ve en yararl ibadet olduuna dair: uzun sre kendi abanla elde edemeyeceinin daha fazlasn evliyann ve kmil eyhin bir saatlik sohbetiyle elde edersin. Nitekim bir kimse kendi abas ve bilgisiyle bir sanat renmek isterse baaramaz. Zamanla kendi gayreti ile renmi olsa da eksik olur. Ama retmenin (evliyann) yannda kendi abasyla yllarca renemeyeceini bir anda renir.

ikisinin de bilgilerini ilahi kaynaktan alm olmalar ve toplumun ustatlar olduunu vurgulamas, tasavvuf dncedeki velyetin, nbvvetin bir uzants olduu fikrini ortaya koyar. Ancak tasavvuf dncede olduu gibi714 velinin bilgisi, her ne kadar Peygamberler gibi vehbi olsa da ve onlar gibi bir takm tasarruflar da bulunsa da peygamberlie ilikin konularda an Peygamberine uyar ve gerekte Peygamberlik makamna baldr.715 Hac Bekta velayetin nemi ve velilerin insann manev arnmadaki rollerinin yannda, velayetin makamlar ve velilerin eitlerinden de bahsetmitir. Tasavvufta yaygn bir inan biimi olan Ricalul-Gayb yani insanlar arasnda gzlerden gaib olan, bilgilerini ve rzklarn gaibden elde eden,716 insanlarn ou tarafndan bilinmeyen, tannmayan717gizli hakikatlere, srlara vkf olan, aadan yukarya doru hiyerarik bir dzen iinde nukab, nceb, abdal, ahyr / evtad, umed / imameyn, gavs /kutup diye adlandrlan718 ve lemdeki manev, ruhan dzeni kurmakla grevli gayb adamlar dncesi Hac Bektata da devam etmektedir. O evliyann hal ve makamlarndan bahsederek genel olarak drde ayrr; Birincisi meczub-u slik: Bu halde olan cezbe halinde olup hakik zatn gneinin vcuduna ulap, kendine ebnem gibi ektii ve cezbeden sonra sluk edip nihayete eren kiidir. kincisi slik-i meczub: Sluk edip cezbe bulduunda kemale eren kimsedir. ncs slik olmayan meczub: Aracsz cezbeye eren, temizlik
714

Velayetin tpk nbvvet gibi vehbi olduu, Nbvvet makamna veklet ettii, onun bir devam

olduu, eraitte Peygambere uyduu, kyamete kadar insanlar tezkiye iini devam ettirecei ve Peygamber ile Veli arasndaki iliki ve farklar hususunda bkz. Hakim Tirmiz, Hatml-Evliya, s. 346-347, 356-357, 487; bn Arabi, Fususul-Hikem, I, s. 214-215, 225-226; A. Subhi Furat, .A. Veli md. , XIII, s. 288. Serrc, el-Luma, s. 393-395; Ebu Bekr Muhammed b. brahim el-Buhari Kelbz, a.g.e. , s. 104-107; Hucvur, a.g.e. , s. 356; Ate, slam Tasavvufu, s. 145-147;
715 716 717

Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 44. Erol Gngr, slam Tasavvufunun Meseleleri, tken Nr. st. 1984, s. 102-103. Ahmed ihbuddn bn Hacer el-Heytem (. 974/1566), el-Fetvel-Hadsiyye, 3. Bsk. Kahire, Velilerin eitleri hal ve makamlar hususunda bkz. Eb Tlib el-Mekk, Kutul-Kulb, I, 175;

1989, s. 322.
718

Sleyman Uluda, D..A. , Abdal md. , I. s. 59; Ignaz Goldziher (. 1921), .A. , Ebdal md. , M.E.B. , IV, 3-4. Gmhanevi, a.g.e. , s.7

denizinde gerek sevgili hazretlerinde boulan, fen fillah makamnda baki kalan ve cmle ykmllklerden arnan kiidir. Drdncs meczub olmayan salik: Tam bir riyazet ve gayret ile kendini mridi kmilin ellerine teslim eden, gerek kulluk rneklerini sergilyen, kendine olan sevgisini yok eden, Emrolunduun gibi dosdoru ol ! 719 ayetinin hkmne uyan, Bizim urumuzda cihad edenleri elbette kendi yollarmza eritireceiz.720 ayetinin vadine mazhar olan, dnyadan tm ilgi ve balarn keserek De ki: Eer Allah seviyorsanz bana uyunuz ki, Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn.721 ayetinin hkmyle amel eden gnl gzn bakalarn grmekten alkoyup, gnl evini baka eylerden temizleyen kiidir.722 Benzeri tasnifler gemiteki mutasavvflarda da yer almaktadr. Mesela, Hac Bektan ada olan Suhreverdde de (. 632 / 1234), Mcerred salik (cezbesiz suluk eden), Mcerred Meczb (sadece cezbe halinde olan ve kalan), Salik-i meczb (nce sluka balayp peinden cezbeye ulaan), Meczub-u salik (bidayette cezbe halinde olup, ardndan slke balayan) eklinde ksmlara ayrmtr.723 Btn manev alemin kendisine bal olduu kutuptan bahsetmesinin yann da makam bakmndan stn olan ve sr sahibi byk eyhlerin, kendilerini arad gizli evliyalardan da (Ricall-Gayb) bahseder. Tasavvuf dncedeki Ricall-Gayb anlayn devam ettiren Hac Bekta, hemen hemen her dncede olduu gibi, bunu da Kurandan Hz. Musa ve Hzr kssasyla724 ve Velilerim kubbelerimin altndadr, onlar benden bakas bilmez.725 kuds hadisiyle temellendirmektedir.726 Bu kssada Hz. Musa kendisinden stn ve gizli olan bir lidere nasl ki tabi olmak istemi ise veliler arasnda da Hzr gibi gizli olanlar vardr. Ve ak olan veliler daima bu gizlilerden birini bulma arzusundadrlar. te hac Bektan ayete dayandrd, btn ak ve gizli velilerin kendisine bal olduu bir veli vardr ki o da kutuptur.
719 720 721 722 723 724 725

Hd, 11/112. Ankebut, 29/69. Ali-mrn, 3/31. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 61-63. Suhreverd, Avrif, s. 110-112. Kehf, 60/82. Bu konudaki hadis ve dnceler iin bkz. Cm, Nefahatl ns, s. 22; Gmhnev, a.g.e. , s. 7; Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 54-58 ve Fevaid, s. 40.

Erefolu Rm, a.g.e , s. 309.

726

Ona gre evliyann en mkemmel makam Kutuptur. Kutup, evliyann padiahdr, (dier) evliyann devleti ve yaptklar iler, her ne kadar byk bir grkem tasa da kutbun azametinin yannda az ve deersiz kalr. Onlarn grkemi kutbu etkilemez nk kutbun grkemi yz bin kere byktr.727 Tasavvuf dncede var olan gizli veliler (Ricall-Gayb), kutup, gavs dncesinin, iadaki beklenen mehdi inancyla balantlandrlsa da ve sufilerin iay taklit sonucu ortaya kt sylense de728 gerekte bunu sylemenin zor olduunu nk ilk asrlarda baz sufilerin bu tr kavramlar kullandklarn gryoruz.729 Hac Bekta btn bunlarn yannda velilerin kerametlerinden de bahsetmitir. Ona gre Allah, Peygamberler ve veliler gibi kimi kullarda zgrce davranr ve onlar aracl ile baz hizmet ve tasarruflarda bulunur. yle ki, veli bir yazarn elindeki kalem gibi Tanrnn kudret ellerinin araclardr.730 Nasl ki, Allah Peygamberler aracl ile mucizeler ortaya koymu ise, veliler araclyla da kerametler ortaya koymutur. Hac Bekta, mucizelerde olduu gibi kerametlerde de velinin bir fonksiyonu olmadn belirtmi ve kendi isteiyle keramet gsterdiini ileri srenleri de mddei diye nitelemitir.731 Hac Bekta, kerametin niteliinden de bahsederek kerametin olaanst bir nitelie sahip olmas gerektiini, dolaysyla bir velinin, mridine Sen unu yedin, byle uyudun demesinin keramet asndan ve mride faydas bakmndan fazla bir deer tamadn belirterek, asl kerametin gaibe ait srlarla mridi aydnlatmak olduunu ifade eder. 732 Dolaylsyla mritleri ynlendirmede dier eyhlere nispetle
727 728

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 55-56.

, Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed bn Haldun (. 808/1406), Mukaddime, (ev:

Zakir Kadir Ugan), Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl, Ankara, 1986, c. II, s. 555; FazlurRahman (.1409/1988), slam, (Ter: Mehmet Da-Memet Aydn), Seluk Yn. 1. Bsk. st. 1981, s. 171; Erol Gngr, a.g.e. , s. 101-102,
729 730 731

Ahmet Yldrm, a.g.e. , s. 158. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 46- 73. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 30; Ayrca Velilerin kerametlerinin Peygamberlerin mucizeleri ile

karlatrlmas ve kerametlerin nitelik bakmndan mucizeye benzediini ancak kerametin Velide, mucizenin ise Peygamberde gerekletii hususunda bkz. Serrc, a.g.e. , s. 393, Kelbz, a.g.e. , s. 104 vd. 107; Kueyr, Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 472.
732

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 54-55.

gne mesabesinde olup, ta olan mridi yakuta evirdiine inanlan Hac Bekta gibi733 bir velinin kerametlerinin olmamas da dnlemez. Bu nedenle Hac Bektaa atfedilen Vilayetnme, Hac Bektan susam yaprana seccade serip iki rekat namaz klmas,734 ahin ekline girip tekrar silkinip insan ekline girmesi,735 nne kan aslan ve srtlanlarn srtlarn svazlayp ta kesmesi, rmaktaki balklarn selam vermesi,736 gvercin ekline girmesi, ilkbaharda kavunu erdirmesi,737 ekilmi avdar budaya, buday avdara dntrmesi, yan artmasn salamas,738 su stnde yrmesi, pnarn suyunu kana dntrmesi,739 talarn tanklk etmesi, k mevsiminde aata elma yeertmesi,740 kayay ayaklaryla yourmas, ta hyar gibi kesmesi, buday mercimei ta etmesi, erkee ocuk dourtmas ve bir avu unu krk gn piirilen yemek haline getirmesi741 gibi olaanst kerametleriyle doludur. Velilerin kerametlerinin kayna Kurandr. Hz. sann annesi Hz. Meryemin peygamber olmad halde olaanst bir halde kendisine bir takm yiyeceklerin verilmesi ve Hz. Zekeriyyann onun bu haline armas742 ve inanm erdemli genler olan Ashab- Kehfin, maarada uzun yllar uyutulduktan sonra tekrar hayata dnmeleri743 ve Hz. Sleymann veziri ve ktibi olup kitabn bilgisine sahip olan takva ehl-i Asafn gz ap kapayncaya kadar Hz. Sleymana Belksn tahtn getirmesi,744 Allah dostu baz insanlarn bu tr olaanst hallere sahip olduklarn gsterir. Ve Hz. Peygamberin de gemi mmetlerden kiinin maaraya snmas zerine kocaman bir kaya ile maarann knn kapanmas ve bu kiilerin yalvarlaryla olaanst bir biimde maarann kapsnn almas

733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744

Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 72. Hac Bekta Veli, Vilayetnme, s. 8. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 10. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 17. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 22. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 24. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 29-30. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 32-33. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 34-35. Ali-mran, 3/37. Kehf, 18/9-12. Neml, 27/38-40.

rivayeti745 kerametin hak olduunu ortaya koyar. Keramet bir olgu olarak hak olsa da, Vilytenmede Hac Bektaa atfedilen bu kerametlerin tarihlii ve vakilii tartlr. nk eser sonradan mritleri tarafndan ele alndndan gerekte bu kerametler Hac Bektatan m sadr olmu yoksa onun adna retilmi midir belli deil. u da bir gerektir ki, bu kerametlerin tarihlik tartmas bir yana, kerametlerin birounun ierii ve dizini Kuran kaynakldr. Ancak slamn temel kaynaklarndan Kurandan ve hadisten haberi olmayan baz Alev Bekta yazarlar, Hac Bektaa atfedilen bu kerametlerin kaynan slam ncesi din ve kltrlerde arayp, Bektailiin inan sistemini bu medeniyetlere balasalar746 da format Kuran ve hadislerdeki olaanst hallerle benzerlik arzeden bu kerametleri ve kaynan bir baka kltre balamak mmkn deildir. Mesela, Hac Bektan namaz klp dua ettikten sonra, kafir Bedahan svarilerine kar maarann nnde yedi bal bir ejderhay keramet olarak ortaya koymas zerine, bu inkarclarn hepsi dize gelip Hac Bektaa yalvarrlar, slama ve Hz. Muhammedin dinine dneceklerine dair de sz verirler. Ancak daha sonra Hac Bekta byclkle niteleyip slamdan tekrar dnmeleri zerine, Hac Bekta ta Allahtan tekrar dua ve niyazla onlarn ktlk mptelasna tutulmalarn temenni eder ve ktlk olur. Bu inkrclar ktlk belasnn kaldrlmas iin tekrar Hac Bektaa gelip yalvarrlar ve Hac Bekta ktln ortadan kalkmas iin Allaha niyaz eder ve ktlk ortadan kalkar. Ancak inkrclar tekrar Hac Bekta byclkle niteleyerek kfre dnerler. Bunun zerine Hac Bekta dua eder odlar yanmaz,
745 746

erafettin Glck- Sleyman Toprak, Kelm, s. 359-360. Mesela, Ahmet Yaar Ocak, Hac Bektata ve dier menakbnamelerde yemei oaltma, kalka

felaket musallat etme, bereket getirme, krleri iyi etme, yerden su fkrtma, rma veya denizi geme gibi kerametvari motiflere, slam ncesi inan ve kltrlerde temel arayarak Bektailikteki bu unsurlar amanizm, Budizm, Maniheizm, Hrstiyanlk ve Eski Anadolu din ve kltrlerin bir rn olarak grr. (A. Y. Ocak, Alev Bekta nanlarnn slam ncesi Temelleri; Bekta Menkibnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, letiim Yn. st. 2000, s. 262-263; Ocak, Trk Sufiliine Baklar, s. 196 vd. 216); smet Zeki Eybolu da Bektailikteki pirlerin llerle konumas, krleri grdrmeleri, lleri diriltmeleri anlaynn Eski Anadolu dinlerinde de varolduunu belirterek Bektailiin eskilere varan bir inan gelenei ierisinde olduunu belirtir. Ve Kadnck Anann Hac Bektan burun kanndan meydana geldii inancnn sadan (.. 3000) ve Musadan ok daha ncelere vardn belirtir. (Eybolu, a.g.e. , s.116-169-170-225).

aylar ve rmaklar kurur, tekrar yalvarmalar zerine bu belalarn da kalkmas iin dua eder. Ve bunlar da ortadan kalknca geriye kalan inanmayanlar ejderhann yutmas iin dua eder ve ejderha mnkirlerin hepsini yutar.747 Bu kerametlerin dizin ve ieriine iyice bakldnda Kuranda Firavun ve ordusunun, Hz. Musa ile mcadelesinden ve Hz. Musann kendisini inkar eden ve byclkle itham eden firavun halkna kar gsterdii mucizelerden mlhem olduu grlr. yle ki Bedahan halknn bana gelen ktlklerin Hac Bektatan bilinmesi, Firavun halknn bana gelenlerin Musa ve beraberindekilerden bilinmesinden, Hac Bekatan yamuru yadrmama ve ekini bitirmeme kerametinin, Hz. Musann kuraklk ve ktlk mucizesinden,748 Bedahan halknn Hac Bekta byc diye nitelemeleri, Firavun ve halknn Hz. Musay byc ve gsterdii mucizeleri de sihir diye nitelendirmelerinden,749 bu belalarn defi iin Bedahan halknn gelip Hac Bektaa yalvarmalar, firavun halknn bu belann kalkmas iin Hz. Musaya gelip yalvarmasndan750 pnarn suyunu kpkzl kana dntrmesi, Hz. Musann Allahtan bir mucize olarak firavun halknn btn ieceklerini kana dntrmesinden751 mlhemdir. Yine Erzincan civarnda Cengiz Hann olu Kvus Han ve erlerini slama davet iin ve taptklar putlar terk etmeleri iin Hac Bektan gnderdii Karadonlu Can Babann, byk bir odun ynnn iine yaklmak iin atlmas ancak Allahn inayeti, Peygamberin Mucizesi ve erlerin himmetiyle ona hibir ey olmamas,752 Kuranda Hz. brahimin Nemrut ve halkn putlara tapmaktan vazgeirmesi ve bunun neticesinde yaklan byk bir odun ynna atlmas ve Allahn emriyle yanmamas mucizesinden753 mlhemdir. Yine Hac Bekta, Huy Ata adl dervii, Tatarlar putperest kalntlardan temizlesin ve onlar slama davet etsin diye gnderir. Gnlerce yd odunlarn iine Tatarlarn sayg duyduklar putlar da atar ve kendisi de odunun iinde bada
747 748 749 750 751 752 753

Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 29-30. Araf, 7/130-131. Araf, 7/132 Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 11-12-13. Araf, 7/133; Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 29-30. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 42. Enbiya, 21/57 vd. 70.

kurup odun ynn atee verir, ancak kendisine bir ey olmaz. Durumdan haberdar edilen Tatar Padiah, nedir bu halin demesi zerine o da Tanry, Peygamberi tandnz, erenlere muti oldunuz, yine de putlar brakmazsnz, putlardan bir fayda gelmez, putlarn ellerinde bir ey olsayd kendilerini ateten kurtarrlard yahut bana bir zarar gelirdi. Din Muhammed dinidir, yaptnz i eriat bakmndan da, tarikat bakmndan da doru deildir, der.754 Hac Bekatan dervii, Huy Atann puta tapan bir kavmi putuluk inancndan menedip tek Tanr inancna armas, Putlar birer birer atee atmas ve kendisinin de atete bada kurup oturmasna ramen bir ey olmamas ve putlarn insana ne bir zarar ne de bir fayda verme gcne sahip olamadklarn vurgulamas, Kurandaki Hz. brahimin Nemrut ve ahalisini putlardan temizleme abasn ifade eden kssadan ve Hz. brahimin atee atlp da yanmama mucizesinden mlhemdir.755 Yine Hac Bektan hata ile ldrlen bir ocuu diriltmesi kerameti,756 Hz. sann lleri diriltme mucizesinden,757 Hzr (a.s) n Hac Bekta ile Kardenizde batan bir gemiyi kurtarmalar kerameti758 de Kuranda Hzr ile Hz. Musann gemiyi kurtarma kssasndan759 formatlanmtr. Zaten Hac Bektan sk sk Hzrla grmeleri ve birlikte birtakm kerametler gstermeleri ona atfedilen olaanst olaylarn temelini ortaya koyuyor. Bu temel de Kuranda Peygamberlerin bir takm olaanst haller sergilemi olmalardr. Ksaca yukarda analiz ettiimiz gibi, slam kltr ierisinde yer alan Hac Bekta kendi inan kltr ierisinde deerlendirmemiz gerekir. slamn temel kaynaklarnda Kuranda, Hadiste yer alan Hac Bektaa atfedilen olaanst halleri bir baka kltrde aramak veya bir baka inan sisteminde de bulunduundan hareketle o inan ve kltre indirgemek ya slam geleneini bilmemekten ya da Bektailii Trk slam kltrnden soyutlama ideolojisinden kaynaklanmaktadr. Biz rnek olmas bakmndan birka misalle yetinerek sz fazla uzatmaya gerek
754 755 756 757 758 759

Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 44-45. Enam, 6/74- 81; Enbiya, 21/65- 69. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 67. Ali- mran, 3/49. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 77. Kehf, 18/71-79.

duymadk. ayet bu trden kerametler, slam kltrne hkim bir kafayla incelendii zaman, kaynann Kuran, Hadis ve Hz. Peygamberin uygulamalar olduu grlecektir.760 E ) Kyamet ve Ahiret man esaslarndan biri de ahirete imandr. Ahiret inanc Kurann en fazla zerinde durduu inan esaslarndan biridir. te Hac Bekta da bu inan esaslarndan birinin kyamete (ahirete) inanmak olduunu belirtir. Ancak dier inan esaslarnda olduu gibi bu inancnda ilevsel olmas gerektiini, bunu da Pes iy mminler kyamete inanmak byle deil kim siz inanrsnz zira kim her ne bulursanz haramdan ve helalden geyursiz ve donanursuz, haksz yere nimetler yiyip gnenursiz i bu inanmak mdr. Kim siz inanursz ?761 ifadeleriyle dile getirir. Hac Bekta, ahirete inan yannda kyamet alametlerinden, kyametin kopuundan, tekrar diriliten (bas), insanlarn bir araya gelmesinden (har), mminlerin kona olan cennetten de bahsetmitir. Deccal, Dabbetl-Arz, Hz. sann inii, insanlar nne katp srkleyen bir atein ortaya kmas gibi slam geleneinde yer alan762 kyamet alametlerine ve hallerine temas etmi, ancak bu alametleri zahiri gelenekte olduu gibi deil, tasavvuf yntemle yani iari ve Batni bir tarzda ele almtr. Mesela, Deccaln ortaya kn nefsi emmrenin
763

(ktl emreden nefisin), nefsi mutmaine764ye stn gelmesi ile Hz. sann yere iniini, ruhun deccal olarak nitelenen nefsin yok edilmesi ile Dabbbetl-Arz765 n ortaya kn, Nefsi- Levvme nin766 (ktl knayan ve iyilie eilimli nefis) ortaya k ile, atein meydana kn Nefsi Emmre nin ortaya k ile, gklerin ve yerlerin yklp yok olmasn ruh ve maddenin gerek varlkta yok olmas ile, srafilin sr767 a flemesini ruh ve ho cisimlerin ortaya kyla,
760 761 762

ztrk, a.g.e. , s. 40. Hac Bekta Veli, Makalat , s. 17. Hac Bektan belirttii bu alametler (Mslim, 52/Fiten, I (IV. 2207-2231), Tirmizi, Fiten, 55 (II. Bu ifade Kuranda Yusuf, 12/53 te gemektedir. Bu ifade Kuranda Fecir, 89/27 de gemektedir. Bu kavram Kuranda Neml, 27/82 de gemektedir. Bu ifade Kuranda Kyamet, 75/2 de gemektedir.

74 vd. 78, h. no. 2399) yer almtr.

763 764 765 766

hari768 ( yaratklarn bir araya toplanmasn) sonsuzluk evrenin belirmesiyle, mminlerin yzlerinin beyazlanmasn, onlarn kalplerinin ilah nur ile aydnlanmasyla, inkarclarn yzlerinin kararmasn,769 ilah nurdan yoksun kalmalaryla, gklerin ve yerin deimesini,770 nefislerin temellerinin kalp temellerine dnmesi, kalp temellerinin ruhunun ise gk yzne dnmesi yani Tanrdan baka her eyin lml ve yok olmasyla sembolize etmitir.771 Hac Bekta, bu tr iari anlamlarn yannda kyamet ve ahiret sreciyle ilgili zahiri tablolar da izer ve bu tablolar da Kuran ayetleriyle tasvir eder. Mesela, o, kyametin kopu srecini safhaya ayrr. Birinci safhay Artk sra bir defa flendii, yeryz ve dalar kaldrlp birbirine arplp darma dan edildii zaman, ite o gn olacak olur.
772

ayetiyle, Allahn diledikleri dnda yeryzndeki btn

canllarn yz koyun dp lecei ikinci safhay, Sra flenince Allahn diledikleri mstesna olmak zere gklerde ve yerde ne varsa hepsi lecektir. 773 ayetiyle, btn yaratlmlarn aya kalkp yldzlarn nasl param para olduklarn, dalarn nasl pamuk yn gibi yrtldn, cehennemin nasl kzdrldn, zebnlerin inkarclara nasl tklerini, inkarclarn gnahlarn nasl karlayacaklarn, terazilerin kurulup amellerin nasl sonulanacan, ana babann oul ve kzlarndan nasl yz evirdiklerini grecekleri eklindeki nc safhay da Sonra ona bir daha flenince, bir de ne gresin, onlar aya kalkm bakyorlar!774 ayetiyle ifade etmitir. kinci sr safhasnda ayette geen Allahn diledikleri hari ifadesini mfessirler drt byk melek, hamele-i ar Rdvan melekleri, Malik hriler ve ya zebniler eklinde775 yorumlamalarna karn Hac Bekta Muhammed erleri olarak ele alm ve bu kyamet gnnde Allahn onlara, Muhammed mmetine ve onlarn
767

Sra flenmesiyla ilgili bkz. Zmer, 39/6; Kf, 50/20; Enam, 6/73; Taha, 20/102; Neml, 27/87; Har olay birok ayette ilenmitir. Bkz.Yunus, 10/28-45; Nisa, 4/172; Enam, 6/22-128; sra, Bu ifadeler Ali- mran, 3/106-107 gemektedir. brahim, 14/48. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 63-64. Hakka, 69/13. Zmer, 39/68. Zmer, 39/68. ayetin devam.

Nebe, 78/18.
768

17/97.
769 770 771 772 773 774

asilerinin kurtuluuna Besmelenin yani Allah, Rahman ve Rahim isimlerini dnyada anmalarna karlk onlara zel bir stat tannacan ortaya koyar.776 Bu zel stat de Hac Bektata Makam- mahmud (efaat) makamdr777 ki Muhammed Mustafann yz suyu hrmetine asi mminlerin kyamet gn balanmasdr.778 Hac Bekta, cennetten de bahsetmi ve kin, hased, dedikodu, iki yzllk, hrs gibi Alevi-Bektai ahlak felsefesiyle badamayan unsurlardan kendini arndrm, yapt ktlklere pimanlk duymu, diline Allahn ismini (besmele), gnlne Onun sevgisini ve bedeniyle de Ona kul olan mminlere, Kurann tasvir ettii Firdevs cennetini Allahn ltfedeceini belirtir. Hac Bekta, bu cennetin her bir zelliini Kurandan ayetlerle tasvir etmeye almtr. Kullar cennete girmezden evvel maheri karanlkta nlerini bir nurun aydnlatacan Mmin erkek ve mmin kadnlar, nlerinden ve salarndan (amellerinin) nurlar aydnlatp giderken grdn gnde779 ayetiyle, cennetin kapsna yaklatklarnda cennet kapcsyla hurlerin bu mminleri karlamasn Oraya varp da kaplar aldnda bekileri onlara: Selam size! Tertemiz geldiniz. Artk ebedi kalmak zere girin buraya, derler.780 ayetiyle, ve cennete girdikten sonra kendilerine sunulan bu ikram sofrasn, Orada (cennette) devaml akan bir pnar, orada ykseltilmi tahtlar781 ayetleriyle, bu ba tahtlarnda oturanlarn hallerini Cevherlerle ilenmi tahtlar zerindedir. Karlkl olarak oturup yaslanrlar.782 ayetleriyle, giyim kuamlarn zerlerinde yeil ipekten ince ve kaln elbiseler vardr. Gm bilezikler taknmlardr.783 ayetiyle, ceylan gzl hrilerden Otalar iinde sahiplerine tahsis edilmi hriler vardr.784 ayetiyle, bu ikram sofrasnda yetmi bin eit renk ve kokuda yiyeceklerin olduunu, Onlara altn tepsiler ve kadehler
775

Bkz. Kuran- Kerim ve Trke Aklmal Meli, (Haz. Komisyon) Suud Bask. 1412, Zmer, Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 22-23-24. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 47-48. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 48. Hadd, 57/12. Zmer, 39/73. aiye, 88/12-16. Vkia, 56/15-16. nsan, 76/21. Rahman, 55/72.

39/68. ayetin dipnotu.

776 777 778 779 780 781 782 783 784

dolatrlr. Orada canlarnn istedii, gzlerinin holand her ey vardr.

785

ayetiyle, ve yine bu ikram sofrasnn ieceklerinden ve cennet arabndan Rableri onlara tertemiz bir iki iirir.,786 Orada karlkl kadeh tokutururlar, ama burada (iki yznden) ne samalama vardr ne de gnaha girme.787 ayetleriyle, bu konuklar melekelerin karlayacan Melekler kendilerini yle karlar: te bu size vadedilmi (mutlu) gnnzdr.788 ayetiyle, bu sakinlerin Rablerinin huzuruna konuk olacaklarn Takva sahiplerini heyet halinde ok merhametli olan Allahn huzurunda topladmz gn789 ayetiyle, ve kklerde cennete en yce makam olan Allahn hrmet ve selamyla karlaacaklarn te onlara, sabretmelerine karlk cennetin en yksek makam verilecek orada hrmet ve selamla karlaacaklar.790 ayetleriyle ahiret, cennet ve cennetteki mminlerin halini Kurann farkl srelerine serpitirilmi ayetlerle tasvir etmitir.791 Grld gibi Hac Bekta slam dncesinde yer alan ahiret, dirili ve mukafat inancn ortaya koymu, bu dnceyle de Alevilik- Bektailkte tenash inanc olduunu ileri srenlerin iddialarn boa karmaktadr. Ayrca kyamet ve ahiret halleriyle ilgili manevi yorumlarnn yannda cennetin maddi nimetlerinden de bahsetmesi, tasavvuf dncede yaygn olan cennet ve cehennemin yalnz ruhan deil hem ruhan hem de cisman olduu, ancak asl olann sur amelin karl olan cennet deil, onun tesinde ruhan marif ve mahede cenneti olduu fikrini792 sergilemektedir. nk tasavvufi dncede olduu gibi Hac Bektata da asl hedef Hakikattir, Fen Fillahdr, masivay terk edib Allaha tevecchtr. badet ve taatler yaratlm olan cennet iin deil, Hakk mahede ve Onun rzas iin yaplr. Cennetteki abidler ve zahidlerin yetindii zahiri nimetler onlar iin yeterli deildir, onlarn en byk cenneti, cennette Tanry mahede temek Onun cemalini seyretmektir. te bu nedenledir ki, Snni ulema ve mutasavvflar tarafndan da
785 786 787 788 789 790 791 792

Zuhruf, 43/71. nsan, 76/21. Tr, 52/23. Enbiy, 21/103. Meryem, 19/35. Furkan, 25/75. Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri, s. 42 v.d 45. Ate, r Tefsir Okulu, s. 305

cennette Allahn cemalinin grleceine dair delil getirilen793 Gzel davrananlara daha gzel karlk bir de fazlas vardr.794 bu ayet, Hac Bekta tarafndan da iktibas edilmitir. 795 Ayrca Hac Bektan bir konuda Kurann farkl yerlerine serpitirilmi durumda olan ayetleri bir meseleye iktibas etmesi, onun ne derece Kurana hkim olduunu gstermenin yannda cennet zerinde bu kadar durmas sevgiye dair dini retinin, Rahman, Rahm ve ak ilah anlaynn da bir ifadesidir. F ) Kaza ve Kader slamn alt inan esaslarndan biri de kaza ve kadere hayra ve erre olan inantr. Kaza; ezeldeki hkm, btn mahlkatn levh-i Mahfuzda bulunu halidir. Kader ise; bu ezeldeki hkmn artlar vuku bulduunda birer birer ortaya kmasdr.796 Maturidler ise Earlerin verdii bu manalarn tersini vermilerdir.797 Kaza ve kader meselesi slam dncesinde en fazla tartmalara neden olmu, bu tartmalar da beraberinde insann irade ve fiillerinde zgr olup olmad meselesini gndeme getirmi ve bu hususta eitli grler ileri srlmtr. Mutezile, kulun kendi fiilinin yaratcs olduunu, hayrn da errinde kaynann insan olduunu ileri srerken, Cebriye de kulun yapt ilerde hibir rolnn olmadn, rzgra kaplan bir yaprak gibi, Tanr iradesinin estii yne savrulduu inancn benimsemitir. Ehli Snnet ise Allahn ezelde her eyi bildii, diledii ve yaratt, kulun kendi iradesiyle seecei fiili nceden bilip takdir ettiini ancak kul, fiili irade ettiinden, sorumlu olaca fikrini benimsemilerdir.798 Ehli Snnet gurubu iinde olan mutasavvflar da Allah sevgisi, Fen fillah duygusu nedeniyle kader hususunda Cebriyeye yakn bir noktada bulunmaktadrlar.799 te alt inan esaslarn biri olarak Hac Bektan zikrettii kader, hayr ve er inanc da800 tasavvuf kader inanc izgisindedir. nk Hac
793 794 795 796 797 798

es-Slemi, a.g.e. , I, s. 300; el-Kueyri, a.g.e. , II, 13. Yunus, 10/26. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 54. Crcani, a.g.e. , s.116. Saduddin Mesud b. mer, Taftazn, erhul Meksd, st. 1277, II, (1-2 bir) s. 105. Bkz. erafeddin Glck Sleyman Toprak, a.g.e. , s. 263 vd. 267; Topalolu, a.g.e. , s. 285-287; Ate, ari Tefsir Okulu , s. 297. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 14.

Ate, ari Tefsir Okulu, s. 197.

799 800

Bektan da iktibas ettii Ya ve kuru her ne varsa apak bir kitaptadr

801

ayetinde olduu gibi her ey Tanrsal bir belirlenim / bilgi dhilinde cereyan etmektedir. Her ey tanrsal irade sonucu gerekletii ve varlkta Allahtan baka gerek fail (la faile fil-mevcdi illelah) olmad inancndan dolay her eye sevin ve hzne, salk ve hastala, bolluk ve darla rza ve teslimiyet tavr sergilenmitir. Hatta bunlarn haktan tezahr etmesi nedeniyle bunlar can gnlden kabullenmeli ve bunlarla sevinip glnmeli dncesi ileri srlmtr.802 nsann bana gelen olaylarda olduu gibi iman ve kfr tercihte hayra ve erre olan eilimde de Hac Bektata ezeldeki belirlenimin rol nemlidir. Bunu da Elest bezmi ile ilgili ayete getirmi olduu izahta gryoruz: Tanr Teala btn canlar (ruhlar) huzuruna arz eyledi. Mminlerin canlarn sa yana kfirlerin canlarn sol yana koydu. Ve Allah Tel, Elest birabbikm803 (ben sizin Rabbiniz deil miyim?) dedi. Hakka layk olanlar kulaksz iitip dilsiz cevap verdiler. Bu ruhlarn bir ksm bela bir ksm l bir ksm da hi tnmad. kinci kez Allah, Elest birabbikm dedi. Birinci kez bel diyenlerin bir ksm l dediler ve bir ksm tnmad, bir ksm da yine bel dediler. Ve yine birinci kez l diyenlerin bir ksm bel dediler, bir ksm hi tnmad bir ksm da yine l dediler. Ve birinci kez tnmayanlarn bir ksm bel dediler, bir ksm l dedi, bir ksm da yine tnmad. imdi azizim! Her kim ki, iki kez bel dedi, Mslman dodu, Mslman dirildi ve Mslman ld. Ve her kim ki iki kez l dedi, kfir dodu, kfir dirildi ve kfir ld. Ve her kim ki birinci kez l dedi, sonra bel dedi, kfir dodu, kfir dirildi ve Mslman ld. Ve her kim ki birinci kez bel dedi, sonra l dedi Mslman dodu, Mslman dirildi ve kfir ld. Ve her kim iki kez tnmad nezu billh hayvanlardan dahi kt ve azgndr, kel-enam dedikleri onlardr.804
801 802 803 804

Enam, 6/59. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 3. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 12-13. Araf, 7/172. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 94-95.

Yine insann yaratl babnda dokuz gnlkken meleklerin gelip insann ecelini, sad mi aki mi olacan, rzkn ve bana gelecek olaylar yazmas eklindeki dnceye vurgu yapmas805 onun ezeldeki Tanrsal takdir gereini ortaya koymaktadr. Bu ayetle ilgili insan henz cisim halinde yaratlmazdan evvel kudret halindeyken Tanrnn varlna tanklk ettii hususunda es-Slemi de, EbulHuseyin b. Bennan ve Ali b. Abdurrahimden nakillerde bulunmutur.806 Bu yorumdan anlalan u ki, Hac Bektata insann bu dnyada mmin veya kfir oluu iyi veya kt oluu, insann henz kudret halindeyken Tanrnn Elest bi-Rabbikm arzna gsterilen tavrn bir davamdr. Bir baka ifade ile insan fiilleri Hakkn kudretinin tecellisinden,807 insann bu dnyada amel ve inan bakmdan farkll ezelde ruhlarn farkl istidatlarda olmalarndan
808

ve kuldan zuhur eden

btn fiilleri Allahn kulun ayn-i sabitesine takdir etmesinden ileri gelmektedir.809 Bu istidatlarda ilim, irade, kudret, idrak eklinde tezahr etmitir. te bu kabiliyetlerden dolay insan sorumludur. Tasavvuf dncede olan insann btn eylemlerinin Allah tarafndan takdir edildii eklindeki bir kaza ve kader inanc, onlar ehevi arzularna mesnet yapmam aksine bu kt fiiller insan doasndaki kt nefisten geldii dnlerek ayplanmas, knanmas ngrlmtr. Tasavvuf dncede kaza ve kader, yani her eyi Allahn takdir ettii inancyla hedeflenen ey de yine insann mutluluudur. nsann yapt iyi fiillerle insann gurura ve kibire kaplma, bana gelen felketlerden dolay da zntye, rh bunalmlara dme riski ortadan kaldrlmaya ve insann mutluluu hedeflenmeye allmtr. unu da belirtmek gerekir ki, gerek Cebriye gerek Ehli Snnet gerekse de Hac Bekta gibi tasavvuf nderleri, teoride bu tr bir kader anlayn ileri srseler de pratikte insann sorumluluk sahibi bir varlk olduu ve yapp ettiklerinden bir gn hesaba ekilecei gereini de vurgulamay ihmal etmemilerdir.
805 806 807

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 100. es-Slemi, a.g.e. , I, s. 249-250. Meslekut-Tarif bi Tahkkit-Teklf al Merabi Ehlil-Kef va-uhd al-Kailne bi VahdetilKn, kaza ve kader hakknda bir risale, Ayasofya, No. 4875, varak 96b-103a (Ate, a.g.e. , s. Risaletl-Kadai val-Kader, Drul-Mesnev, No. 55/2; Vasit, Hakik, Varak 148a. (Ate, a.g.e. ,

Vcd, Hamidiye, No, 1440, varak 3b. (Sleyman Ate, ari Tefsir Okulu, , s. 298.)
808

298.
809

s. 299-300)

Ksaca genel olarak Alevi-Bektailerin akid sistemleriyle ilgili ak, insicaml bir akid silsilesine sahip olmadklar, inan sistemlerine kesin izgiler izmenin zor olduu810 ve Alevi teolojisinin ilenmi, kitab, sistematik bir teoloji olmad, Orta Asyadan Balkanlara X. yzyldan zamanmza kadar uzanan ok geni bir zaman ve mekn boyutunda, btn bu meknlarn inan ve kltrlerinden izler tayan senkretik/eni, mitolojik ve ifah bir teoloji olduu ileri srlse de811 yukarda grdmz gibi Hac Bektaa ve Bektailie atfedilen bu eserlerde bu dnceleri dorulayacak bir bulgu sz konusu deildir. nk Hac Bektata, genel olarak Alev-Bektai inanc iin ileri srlen Btnilik, Huruflik, Vucdiyye, Dehriyye, Tensh, Hull, bhiyye ve tirak gibi itikatlar haltas olduu dncesini812 dorulayacak bir inan sistemi gremiyoruz. Tam aksine Allah, melek Kitap, Peygamber, ahiret ve kaza ve kader inanc ile genel slam inan sistemi ierisinde yer alan ve inan sistemlerini Kuran ve Snnetle temellendiren, Bekta inancn kitabletirip sistematize eden bir Bekta dncesi gryoruz.

II - BADET VE MUAMELATLA LE LGL KONULAR slam dininin, Allah, Peygamber, melek, kitap, ahiret, kaza ve kader inan esaslar yannda bir de namaz, oru, hac, zekt gibi ibadet formlar, helale ve harama taalluk eden toplumsal meselelerle ilgili muamelata dair bir takm teklifleri de vardr. Biz burada Hac Bektan namaz, oru, hac ve zekt gibi slam dininin temel ibadet formlarna ve iki gibi dinin bir takm yasaklarna yaklamn ve yorum yntemini ele alacaz. Ancak Hac Bektan dinin ekli esaslarna yaklamn el almadan nce eitli ekollerin bu dini formlar nasl algladklarn ele alacaz. A ) ekil ve erik Asndan badetler Hac Bekta, dnce izgisi Snn tasavvufi gelenekte yer aldndan onun ibadet telakkisine gemeden nce sfizmin nasslar yorum anlayn ve ekli ibadetlere yaklamn ele almamz gerekir. Kuran ve Snnette emredilen bu ibadetlerin yaplmas hususunda slam bilginleri mttefiktirler. Ancak bu ibadetlerle asl hedeflenen eyin, ibadetin ekli mi, yoksa ibadetin z / ruhu mu olduu
810 811 812

Yrkan, a.g.e. , s. 243 ve 116-117. Ocak, T.A.B.N, a.g.m. , s. 394. Yrkan, a.g.e. , s. 465; Kprl, a.g.e. , s. 349; Glpnarl, Hurflik Metinleri Katolou, s. 26-27.

hususunda gemite olduu gibi bugn de tartma devam etmektedir. Bu tartmann asl da dini metinde ilah muradn ne olduu, lafz (zahir) m, yoksa lafzn tesinde gerekletirilmek istenen ey ( batn / makasd) mi, olduu eklinde ilah metinleri yorumlama ynteminden kaynaklanmaktadr. Dini nasslarn zahiri mi yoksa batn (makasd) m esastr, eklindeki tartmalarn kaynan, Hz merin mellefe-i kulb uygulamasna ve hatta Hz. Peygamberin Kurann bir zahiri bir de batn vardr. hadislerine dayandrlsa da bunun bir akm olarak dinin eklinin esas olduunu ileri sren fakihlerle, dini, kalbin halleri ve derun ruh bir hayat felsefesi olarak alglayan mutasavvflar arasnda H. II. asrda ortaya ktn gryoruz. Zaten kalbin halleriyle uraan, ruh tecrbe ve mahedeyi esas alan tasavvuf, (ilm-i batn), dini ilimleri organlarn zahirine indirgeyen fkh ilmine (ilm-i zahir) bir tepki olarak ortaya kmtr.813 yle ki, er-i ilimlerin ahkmyla uraan fetva ilmi ile Allaha yaklama yolu marifet ilmi ile uraan sufler arasnda dinin anlalmasna ynelik dnce farkllndan dolay H. II. asrda Basrada, Kfede, Msrda, Irakta ve amda ekimeler ortaya kmtr.814 Bu tartmann kilit noktas ise eriat hakikat kavramlarnda odaklanmaktadr. Sfilere gre hakikat; eriatn rtsyle gizlenmi Batni mana y ifade ederken, eriat; Uzuvlar zerine cr, zahir davranlar ieren kural ve hkmleri ihtiva eder.815 Dolaysyla Rveym elBadd (. 303) nin Btn insanlar ekillere sfiler ise hakikatlere balanmlardr. nsanlar eriatn zahiriyle kendilerini kurtarmak isterlerken sfler vernn hakikatiyle ve sdka devamla bunu elde etmek isterler.816 ifadelerinde olduu gibi, sf dncede dinin eklinden ziyade hakikatinin, znn esas olduunu gryoruz. Nevar ki zn esas olduu dncesi kalplerinde zaaf bulunan baz kimseleri gaye gerekletiinde vesilelerin ortadan kalkaca, teklifin kaldrlaca eklinde ibhilie srklemi olsa da sflerin ekserisi eriatten sapmam, aksine ibhilie kaanlar knamlardr.817 Dolaysyla zn, ruhun ve kalbin esas olmas eklin gereksizliini deil sadece ekilde kalmayp derun ruh tecrbe ve zevke ulamay ifade eder.
813 814 815 816 817

Aff, a.g.e. , s. 83-84. Aff, a.g.e. , s. 104-105. Aff, a.g.e. , s. 109. el-Kueyr, Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 21. Aff, a.g.e. , s. 113.

te bugn szde, dinin biimsel yn ve ahkmyla temayz eden Snn anlay ile dinin daha ok batn ve esrarna nem veren Alev-Bektaler arasndaki grnrdeki ihtilafn nedeni de budur. Bu nedenle bu gn bu iki farkl yaklam Alevi/Bektai-Snni atmasn siyasal ve ideolojik nedenlerle izah etme yerine gemite olduu gibi zahir din anlay ile Batni / kalb din anlay arasnda cereyan eden bir yorum farkll olarak nitelendirmeliyiz. Nasl ki Hicri II. ve III. asrlarda mutasavvflar ile fakihlerin kavgas din nasslar anlama yntemine dayanyor ise bu gn Alevi/Bektai-Snni farkllamasnn kayna da ayn eye dayanyor. Gemite sflerle fakihler arasnda cereyan eden zahir-batn, eriathakikat, dinin gerek hamisi ve koruyucularnn kimler olduu tartmas ve fakihlerin, sfleri bidatilik ve ibhiyyecilikle, sflerin ise fakihleri dini ekil, cansz kaide ve kurallar haline getirmekle sulamalar, bu gn Alevi/BektailerleSnniler arasnda aynen cereyan etmektedir.818 te gemite sflerin dini asl ruhunu temsil ettikleri, fakihlerinse dini donuk kurallar haline getirdikleri ve sfileri ibhiyyecilik ve eriati skat ile sulama eklinde ortaya kan tartmalarn bu gn Alevi-Bektai ve Snnler arasnda da cereyan etmesi, tarihsel uurun pek de deimediini gsterir. imdi bu tasavvuf dnce izgisinde yer alan Hac Bektan namaz, oru, hac ve zekt gibi dinin ibadet formlarna yaklamn ele alacaz. 1 ) Namaz Namaz, Kurn ve Snnetle sabit olup slam bilginleri tarafndan da farziyyeti
818

Gemite dinin gerek hamilerini kimler olduu, gerek din anlaynn ne olduu hususundaki

mutasavvflar ve fakihler arasndaki tartma ve sulamalar hususunda ( bkz. Aff, a.g.e. , s. 115 vd. 119); Gnmzde Alevi -Bektailerin kendilerini slama hakiki ynyle uyan insanlar olduu ve Snnleri de ekilcilikle zden uzaklam olmakla nitelemeleri, (bkz. Noyan a.g.e. , s. 4); Kurann gerek anlamna (batna) uyduklar, (bkz. Zelyut, a.g.e. , s. 53, 36-38) Alevilerin gerek Mslman ve Aleviliin ise dinin en doru yorumu olduu, Snnliin ise Emeviler tarafndan retilen saptrlm bir slam dini olduu hususunda inasi Ko, Musa Ate, Kamber Kutlu ve Murtaza Dinerden naklen (bkz. smail Engin, T. A. B. N. , a.g.m , s. 279-280;) Snnlerin ise, slamiyetin gerek temsilcilerinin kendilerinin olduunu, Alevliin birtakm inanlarnn Peygamber sonras dnemde Yahudiler tarafndan ortaya konulduunu, (bkz. Tark Mmtaz Szengil, Tarih Boyunca Alevlik, zm Yn. 1. Bsk. st. 1991, s. 9, 13); Mehmed Krknc, Alevlik Nedir, Cihan Yn., st. 1987, s. 88, 97,103.), Snnletirilmesi gerekli olan slamn sapk bir kolu olduunu, ehliletirilmesi gerektiini ifade tmilerdir. (bkz. Necib Fazl Ksa Krek, Doru Yolun Sapk Kollar: Arnma anda slam, Byk Dou Yn. 4. Bsk. st. 1990, s. 75-77;

ittifakla kabul edilen dinin en temel ibadet formlarndan biridir. Namazn varl ve vucbiyeti zerinde ittifak olunsa da namazn nelii, mahiyeti zerinde, gerek namazn bir takm hareketler mi, yoksa hareketlerin arka plannda amalanan z m, ruh mu olduu hususunda gemite ve gnmzde farkl yaklamlar sergilenmitir. Mesela, mutasavvflar gerek taati, ibatetin ieriine, zne ihlsa, samimiyete ve kalbin Allahtan bakasndan yz evirmesine indirgerken, fakihler de daha ok donuk kaideler ve ierikten yoksun ekiller olarak telakki etmilerdir.819 te bu mutasavvflarda olduu gibi Hac Bektata da z ve ekil ikilemi vardr. Ancak bu ikilem birbirine zt olan ve bir arada bulunmalar imknsz olan eyler deildir. z esas olmakla birlikte, Namaz tam kln zekt, hakkyla verin820, Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz klnd gibi size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz.821, Yoluna gc yetenlerin o evi haccetmesi, Allahn insanlar zerinde bir hakkdr.822 ayetlerle ifade ettii gibi namaz, zekt oru ve hac gibi ekli ibadetler de yok saylmaz, brakn yok saylmasn namazn cemaatle klnmas gerektiini ifade etmesi823 ve Vilayetnmede belirtildiine gre sk sk kendini ibadete, riyazata vermesi,824 ve yine sk sk namaz kldnn ifade edilmesi, Bedahan halkna Kuran okumay ve namaz klmay retmesi825 ve insann hayat evrelerini be vakit namaza benzetmekle vaktinde klnan namaza nem gstermesi826 ekilsel ibadetlerin Bektalikteki gerek yzn ortaya koymaktadr. Dolaysyla Ahmet Eflaknin, Mevlanann mridi ve Mevleviliin hizipisi olan Emir Nureddinin azndan Hac Bektan d grne nem vermediini, eriata uymayp namaz klmadn iletmesi827 bu gn olduu gibi gemiteki tarikat karalama saldrlarndan baka bir ey deildir. Ancak bu ibadetler ideal insan ve ideal din mertebesinin en alt tabakasn oluturur. Bu nedenle bu ekli
819 820 821

Bkz. Aff, a.g.e. , s. 112-114. Bakara, 2/43. Bakara, 2/183. Denizli nushasnda bu ayet gemektedir. Hac Bekat Veli, Makalat, dipnot; 4, s. Ali-mran, 3/97. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 90. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 13, 25 Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 11-12-13, 16, 30. Bardak, U. B.V.A.S. -I- , a.g.m., s. 57. Eflak, a.g.e. , s. 481.

19.
822 823 824 825 826 827

formlar, Allaha yaknlk ve insan kmil olma makamlarn ifade eden drt kapnn en alt tabakasna (eriat) yani abidler makamna yerletirmitir.828 te Hac Bektata da tpk tasavvuf ibadet anlaynda olduu gibi ekilsel namazn yannda aslolann ibadetin z olduu, bu zn de masivay terk, Allahn zat ve muhabbetini taleptir. Dolaysyla Namaz, mminin miracdr. bu mirala dnyadan el yumal, ahiretten el etek ekmeli, nefsini kurban etmeli, bekaya ulamak iin, yokluk denizinde (fen) boulmas gerektii belirtilir. yle ki, bu dern namaz anlayndan dolay namazn ekilsel formlarndan biri olan tekbir-i tahrim eyi bile masivay kendine haram klmak eklinde yorumluyor.829 Yani ibadeti, Aslndan kopmu olan kulun, btn benliinden syrlarak tekrar ona (zatna) ulamas830 eklinde telakki ediyor. a ) Daimi Namaz Hac Bektata gerek ibadet, sadece belli zaman dilimlerinde yaplan deil, btn hayatta ve btn zaman dilimlerinde Allahla birlikte olma eklinde ortaya kan bir bilin halidir. Hac Bekta, ibadetin sadece belli vakitlerde deil, btn zaman dilimlerinde hayat kuatan bir bilin hali olma dncesini de (Bu adam) Allahn, (yaptklarn) grdn bilmez mi!831 ayetine ve tasavvuf hayatn nemli dayanak ve hareket noktalarndan biri olan Hz. Peygamberin Allaha Onu gryormu gibi ibadet et, sen Onu grmesen bile O seni grr. 832 hadisi erfiyle temellendirdiini gryoruz. Onun asl ibadet ve namaz anlayn yani btn zaman ve meknlarda insann, Allah ile olmas dncesini Onlar namazlarnda devamldrlar.833 ayetine getirmi olduu yorum ve benzetmede grmekteyiz. Hac Bekta, nasl ki, bir anne ocuun stten kesip, daimi yiyeceklere almas iin kk kk yemekleri parmayla tattrd gibi Allah Tel da be vakit namaz, kullar daimi namaza, daimi kullua alsnlar diye emir buyurduunu belirtir. Dolaysyla Be vakit namaz insann yava yava almas ve namaz srekli klmas iindir.
828 829 830 831 832

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 19. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 17-18. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 18. Alak, 96/14. Buhr, 2/imn, 37 (I, 18); Mslim, I/imn, I (I, 36-38); Tirmizi, 36/imn, 4 (II. 665, h. no:2815); Meric, 70/23.

bn Mce, Snen, slam, 9 (I, 24-25; h. no; 63-64).

833

Onlar, Salt edip saltlarnda devaml olanlar834 topluluuna katlrlar. Oturup kalkmalar ve yaamlar bu sofradan olanlar, Allah ile vardrlar, hibir zaman lmezler. Bu sofradan nasibini alamayanlar ise daimi namazn zevkini alamazlar. O yemekten g alma istidadn gsteremezler. Onlar dnyann style yaamaktadrlar ve sonunda lp fani olacaklardr.835 ifadelerinde olduu gibi be vakit namaz, insann oturmasn, kalkmasn, btn yaamn kuatan ve Kuranda da Onlar, ayakta dururken, otururken, yanlar zerine yatarken (her vakit) Allah anarlar. Gklerin ve yerin yaratl hakknda derin derin dnrler.836 ayetiyle temellenen asl ideal namaza bir hazrlk safhasdr. Hac Bektataki bu dnceler ekilsel ibadetlerin gereksizliini deil, insann btn hayat boyunca gecesinde ve gndznde oturmasnda, kalkmasnda yatmasnda Allah ile beraber olma, Onun bilinciyle daima yaamann gerekliliini vurgulamak ve ibadetlerin sadece ekle indirgenmesine engel olmak iindir. Fuat Kprlnn ifade ettii gibi mutasavvflarda namaz ve ibadetlerle ilgili lakayt ifadeler, onlarn lzumsuzluunu deil, ilah akn her eyden nce gelmesini ifade etmesinden kaynaklanmaktadr.837 Yoksa bu gn bazlarnn, Alevilik-Bektailikte namazn bu gnk haliyle alglanan namaz olmad838 namaz, oru ve hac gibi ibadetlerin kabul edilmedii839 Snnilerin camide eriat namazna karlk Bektailerin, tarikat ve marifet namaz kldklar eklinde genel olarak ileri srlen farkl namaz dncelerinin840 Hac Bektata oturtulacak bir zemini yoktur. te Hac Bektataki bu ibadet anlay, sufzmdeki asl olann amalanan ruh /batni mana olduu, aksi takdirde zahirin (eklin) kendi bana bir kymeti olmad

834 835 836 837 838 839

Mearic, 70723. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 52-53. Ali- mran, 3/191. Kprl, a.g.e. , s. 31, dibnot. 34. Zelyut, a.g.e. , s. 72-75. Ocak, U.B.V.A.S. , -1- a.g.m., s. 32; Irene Melikoffdan ( Sur les Traces du Soufisme Turk, st.

1992, s. 21) naklen Butrus Abu Manneh, T.A.B. N. , 1826da Naki Bend Mceddid ve Bekta Tarikatlar, sav. st. 2004, 2. Bsk s. 114.
840

akir Keeli, U.B.V.A.S. -1- Bektalik Alevlik Arasndaki Farklar- Meydan Evi, Tbitak, 1.

Bsk. sparta, 2005, s. 328-29; Dursun Gmolu, U.B.V.A.S. , -1- Bektalie Gre nsan ve Mrid Anlay, s. 114.

eklindeki ibadet anlayndan baka bir ey deildir.841 Dolaysyla o nsann helaki iki eydedir: Biri yararsz ve zorunlu olmayan ilerle (nafileler) urap, farz olan eylerin kayb dieri de namaz bedensel organlara indirgeyip, kalbin Tanr nnden aymazldr.842 ifadelerinde olduu gibi bir yandan farz olan ibadetlerin vazgeilmezliini ifade ederken, dier yandan da bu ibadetlerin, kalbin Allah ile birlikte olma ruhundan soyutlanarak sadece kuru bir ekilselcilie indirgenmesini dile getirir. Ve ayrca ibadetleri salt ekle indirgeyenlere hitaben yamal hrka ile ve seccade ile arif olunamayaca, arif olmak iin insann gnlnn Tanry srekli bilmesi, dnmesi ve gnln Tanrdan baka varlklardan kesmesi gerektiini belirtir. Onun iin Babo bir durumda yaayp fakat o durumda Tanry arayan kimsenin tutumu, Kuran okuyan fakat gnl Tanrda olmayan kimseden hayrldr, yedir.843 ifadelerinde olduu gibi z Tanr ile olan insann, eklen Tanr ile olup da zde gnl Tanrdan gafil olan insandan daha hayrl olduunu ifade etmitir. Hac Bekta Allaha ibadeti geni perspektiften ele alarak Tanry dnme (tefekkr) ve Onu anmay (tezekkr) ibadetlere yelediini gryoruz. yle ki, o Yetmi yllk kal-u klin bir saat ibadete, yetmi yllk ibadetin bir saat tefekkre ve yetmi ylk tefekkrn bir saat mnacat ile beraber geldiini belirterek zahidin, ibadet ile arifin tefekkr ile muhibbin ise munct ile Halika muamelede bulunduklarn ifade eder. te Hac Bekta, sadece belli vakitlerde deil daimi tefekkr ve tedebbr ile btn hayat ibadete ve kulluk uuruna dntrme ve tefekkrn ibadetten evla olduu dncesini de Unuttuun takdirde Allah an.844 ayeti ve Hz. Peygamberin Bir saatlik tefekkr yetmi senelik ibadetten hayrldr.845 hadisiyle temellendirdiini gryoruz.846 Dier sfi ve baz dnrlerde de belli bir zaman ve meknla kaytl olan kalpsal ibadetlerle, zaman ve meknla kaytl olmayan, ba ve sonu olmayan Allah anma (zikir) ve tefekkr ibadeti arasnda ayrm gzetilmitir. yle ki tpk Hac Bektata olduu gibi Allah
841 842 843 844 845

Aff, a.g.e. , s. 114. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 50. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 39. Kehf, 18/24. Mevsua, el-Ehadis vel-Asaruz-Zaife vel-Mevzua, (Haz. Ali Hasan Ali el-Halebi), MektebetlHac Bekta Veli, Fevaid, s. 33 ve Makalat, s. 54-55.

Mearif, 1. Bsk. Riyad, 1999, c. 3, s. 570 (h. no. 8268 vd. 8276).
846

anmann (zikrin), farz namazdan dahi stn olduunu ayet ve hadislerle delillendirmeye almlardr.847 Gerek Hac Bektata gerekse de dier sfilerde Allah zikretmenin, zahiri namazdan stn olmas, Hac Bektan ayeti Ey inananlar! Allah oka zikredin. Ve Onu sabah akam tespih edin848 balamnda ifade ettii gibi Allahn nazargah olan gnln zikridir, yoksa namazda olduu gibi belli kalp ve vakitlerle snrlanm belli tarikat ayinlerinde yaplan sesli dil zikri deildir. nk dil zikri daimi olamaz.849 Ayrca bu an, zahiri ibadetlerden stn tutan bir baka unsur, zakirin sadece belli vakitlerde deil, btn zaman dilimlerinde Allahn dndaki varlklar (masivay) anmamas, onlar Allahn karargh olan kalbe sokmamasdr.850 Ancak daimi tefekkr ve bu ibadetlerden daha faziletli olmas bakmndadr.851 Grld gibi Hac Bekta Allaha yaknlk bakmndan insanlar abid, zahid, arif ve muhib gibi snflara ayrd gibi bu guruplardan her birine tekabl eden ibadet, tefekkr, mnacat eklinde ortaya kan kulluk grntlerini de
847

zikrin bu ibadetlerden hayrl

olmas, bu farzlarn yerini tutabilecei anlamnda deil, bilakis dinin ruhu asndan

Namazn z ve ruhu olan zikri (anma), beden namazna stn tutan sfler, Resulm sana

vahyedilen kitab oku ve namaz kl. Muhakkak ki namaz hayszlktan ve ktlkten alkoyar. Allah anmak elbette badetlerin en bydr.( Ankebut, 29/45) ayeti ve Hz. Peygamberin Bir saatlik tefekkr, bir yllk badetten daha stndr. hadisiyle ve ilgili daha birok ayetle temellendirmeye almlardr. bn Sn, zahir namaz avamn namaz, bedenin ibadeti, sahte namaz diye nitelerken gerek namaz ise hakikati kavramaya yarayan dnme melekesi olarak ele almtr. ( Namazn Mahiyeti Risalesinden naklen Aff, a.g.e. , s. 228); bn Arab ise zahir namazda zikrin, en byk ibadet olduunu belirtmitir. (Fususul-Hikem, c. IV. s. 374-375.) Mevlna, ise namazn suretten ibaret olmadn, zahir namazn ba sonu belli olduunu bundan dolay da kalbsal bir ibadet olduunu, eklen klnan namazn geici olduu, asl namazn ise ite ruhta olan, ba sonu olmayan bu kalbn rhu olan kendinden gei olarak ele almtr. (Mevlna, Fh Mfih, (ev. Meliha lker Anbarolu), Maarif Basmevi, st. 1969, s. XXII; Ayrca Yunus Emrenin marifetullah ve muhabbetullahn, namaz, oru Hac, Kabe vb. zahiri amellerden stn olduunu,( Glpnarl, Yunus Emre Ve Tsavvuf, Remzi Kitabevi, st. 1961, s. 176-179); yine Ebu Talib el-Mekkinin kalbi muamelenin, marifet ilminin, namaz oru gibi zahiri ibadetlerden stn olduunu (bkz. Ebu Talib elMekki, Kutl-Kulb, s. 37.) ifade etmeleri Hac Bekatn da iinde olduu tasavvufi dncenin ortak bir karekteri olduunu gsterir.
848 849 850 851

Ahzb, 33/41-42. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 8. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye. , s. 8-9. Aff, a.g.e. , s. 230.

sergilemi bulunmaktadr. b ) Namaz ve Dier badetlerin Yapl Gayesi Hac Bekta ibadetlerin hangi niyet ve amala yapld hususuna da deinerek amala ibadet yapldn belirtir: Birincisi, cennet saraylar, huri glmanlar, ve cennet nimetleri iin yaplan ibadet (ibadet), ikincisi, Allaha yaklamak ve uhrevi dereceleri elde etmek iin (ubdiyet), ncs, Allahn zat ve sevgisini elde etmek iin yaplan ibadet (ubdet)852 eklinde ksma ayrldn belirterek vacip olan (ideal) ibadetin, Allahn zat ve sevgisi iin yaplan ibadet olduunu belirtir.853 Dolaysyla sevap ve bahi umuduyla ibadet edip erdemlik gstermenin esnafkarlk, cennet iin ibadet etmenin nefse tapclk ve cenneti aramann mnkirlik olduunu belirtir.854 Ve bu konuyla ilgili Benim kullarmdan en sevmediim u kimsedir ki, cehennemden korktuu ve cenneti umduu iin bana tapar.855 eklinde bir kuds hadis de nakletmesi, tasavvuf dncede ve Hac Bektataki bu ideal ibadet telakkisinin dini temelini ortaya koyar. te Hac Bektata ve Bektailikte bu dnce de, Hicri III. asrda tasavvuf alanda ilah sevgi temelli ortaya kan, Allahn zat- ilah ve muhabbetullah iin yaplan ibadetin, Allahn fiil ve yaratmasnn bir eseri olan cennet iin yaplan ibadetle eit olmad eklinde856 yaygn anlaynn bir devam niteliindedir. Hac Bektata ibadetler pratik yaamda insan ktlklerden arndrdka anlamldr. Bunu da Hoca Ahmet Yesev ile Herat hkmdarnn diyalogunda, herat hkmdarnn, Ahmed Yesevye stndeki giysiyle (libas- fahire) namaz klmann caiz olup olmadn sormas zerine, Ahmed Yesevnin gldn, hkmdarn niin glyorsunuz sorusuna karlk, Ahmed Yesevnin Senin cahilliine aklszlna glyorum! Senin karnn haram ile dolu iken ve ezilen halkn gnah boynunda
852

iken

sen

giysiden

bahsediyorsun

ve

bununla

namaz

klnp

klnmayacandan bahsediyorsun eklinde verdii cevapta gryoruz. te Yesev

Hac Bektan ibdet, ubtiyet, ubdet eklinde yapm olduu bu tasnifin ayns Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 18. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 80-81. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 86. Sleyman ed-Darani ve Rabiatl-Adeviyyenin sadece ilahi rzay taleb ve Ondan bakasn taleb Kueyride de vardr. Bkz. Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 274-275.
853 854 855 856

etmemeleri, cennete nazar etmemeleri hususunda bkz. el-Kueyr, Risale, (Haz. Mehmet Gnyzl), s. 272-350.

gelenein bir uzants olan Hac Bektan bu namaz ve ibadet anlay, Kuranda ifade edilen Muhakkak ki namaz hayszlktan ve ktlkten alkoyar.857 ayetinin bir alm olduu gibi insan, eylemini haram ve gnahtan ekmedike ekilsel dini formlarn bir ey ifade etmedii gereini ortaya koyan Alevi-Bektai geleneinin temel felsefesini de yanstr. c ) Gnmzde Namaz Anlay On altnc yzyl ncesi dnemde ekli ibadetler olduu gibi sonras dnemdeki Alevi-Bektai temel eserlerinde de bu ibadetler vardr. Mesela, Buyrukta evliyaya dost olmak iin namaz ve niyazn gerekliliinin ifade edilmesi ve te onlar hayvanlar gibidir; hatta daha da akndrlar.858 ayetinin salt ve zekt ehl-i olmayanlar kapsadnn ifade edilmesi859 er- formlarn varlnn ak gstergesidir.860 Ancak tasavvuftaki ok az bir gurubun gr olan tarikat, marifet, hakikat makamnda olan insanlardan eriat makam ibadeti namazn dt861 veya bu namazn, Emeviler ve Abbasiler dneminde dzenlenmi olduu862 yahut namazn niin klnmadna ve camiye gidilmediine dair bir takm din, tarih, sosyal ve felsef nedenler863 gnmzde baz Aleviler tarafndan ileri srlse de gelenekte bu
857 858 859 860

Ankebut, 29/45. Araf, 7/179. Erdebili eyh Safi ve Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), Ufuk Matbaas, st. 1994. s. 49. Cenksu er, U.B.V.A.S. , -1- Geleneksel Alevlikte badet Telakkileri, Tbitak, 1. Bsk. sparta, Alevlerin niin namaz klmadklar hususundaki grler iin bkz. Haydar Kaya, a.g.e. , s. 120Halil ztoprak, a.g.e. , s. 7; Cemal ener, Alevilik Nedir aha Doru Giden Kervan, Ant Yn. st. Alevi Bektailerin camiye gitmemeleri ve namaz klmamalaryla ilgili eitli nedenler ileri

2005, s. 302.
861

123.
862

2000, s. 98.
863

srlmtr. a) Tarih neden: Emeviler dneminde camilerde hutbelerde Ali ve taraftarlarna septedilmesi, camilerde ynetici kesimin kendi siyasi karlar urunda Alevilere saldr ve hakaretlerde bulunulmas, b) Ekonomik neden: Alevilerin yoksul kimseler olmalar, gebe olmalar dolaysyla da ok almak zorunda kalmalar nedeniyle be vakit namaza devam edememeleri, c) Felsef neden: Alev felsefesinde ibadetlerde ekil biimden ziyade itenlik z nemlidir, ekil zden uzaklatran bir oyalanmadr. d) Dinsel neden: Alevlerde dindarlk namazla snrl deildir. Namaz reddedilmez. Alevlerde namaz Kuran da bu gnk haliyle dile getirildii kabul edilmez. Kuranda namazn biimi olmad gibi be vakitte belli deildir. Namaz (salat) Tanry iten anmaktr. Bkz. Rza Zelyut, a .g. e. , s. 67-68-69, 71-72, 74-75; Bunlarn yannda, Peygamber dneminde namazn gece olduu, (Yunus/87; Nur/36) ayetlerinden hareketle evlerde klmann farz olduu, camilerin

namazn klnd, ou zaman Cuma, Cenaze ve Bayram namazlarnn klnd ve namazlarn klmamalarnn hata olduu864 ve Alevi-Bektailerin abdest alp namaz kldklar, oru tutup hacca gittikleri ynnde fikirler865 de ileri srlmtr. Normalde teorikte din ritelleri kabul eden Aleviler (ki Aleviliin drt kapdan birincisi bu esaslar ierir) vakada ibadetleri yapmamalar veya farkl ekillerde (halka ve tarikat namaz) telakki etmeleri, Snnilere uygulanan teberr psikolojisinden ve balangtaki siyasal kkenli koputan kaynaklanmaktadr.866 Daha da nemlisi H. II. asrda tasavvuf dnceyle balayan ve Hac Bekta geleneiyle devam eden dinin, zahir ve batn yorumunun atallamasndan kaynaklanmaktadr. Tasavvuf dncede, Hac Bekta ve sonras dnem klasiklerinde867 dinsel ekillerin batn yorumunun da yaplm olmas, bu gnn kimi Alevilerinin, ibadetlerin formlarn dlayp salt batna sarlmalarna zemin hazrlarken, kimilerinin de zahiri inkr etmemekle birlikte batn esas almalarna tarih zemin hazrlamtr. Dolaysyla grnrde ekli namaz klmamalar tarihteki siyasi olaylarla izah edilse de kanmzca tasavvuf hareketle balayan dini metinlerin mistik/Batni yorumuyla ilgilidir. Alevi daisi ztoprakn ileri srd gibi, Alevi
sonradan kan bir bidat olduu, bundan dolay da szde Allaha bal olanlarn ina ettikleri mescidin Allah tarafndan yktrld, dolaysyla da asl mescidin yeryz olduu da ifade edilmitir.(bkz. Halil ztoprak, a.g.e. , s. 22-26)
864

Baz Alevi- Bektai dede, talib ve eitli makamlardaki mntesiplerinin namazn tarihte klndna

ve klnmas gerektiine dair sylemleri iin bkz. Cenksu er, U.B.V.A.S. , -I- a.g.m., s. 302, dibnot; 43-44-45; Ayrca Bekta Dedebabas Bedri Noyan, Alev-Bektalerin usul-u dinini saydktan sonra namaz, oru, hac, zekat, cihad, emir nehiy gibi dinin furuatnn da varolduunu belirterek AlevBektalerin namaz, niyaz bilmedikleri sylentilerinin yanl olduunu, bunlarn ibadetlerini yalnz bana kendi evlerinde yaptklarn belirtir. (Alevlik-Bektalik Nedir, s. 53.)
865 866

Hasan Basr Erk, Tarih Boyunca Alevlik, s. 204. Cenksu er, U.B.V.A.S. , -I- a.g.m., s. 300. Ekrem Sarkolu, Uluslararas Bektailik ve Hac Bekta Velide olduu gibi sonras dnem Alev-Bekta klasiklerinde de namazn batn

Alevilik Sempozyumu -I- , (Al konumas), s. 5

867

yorumu yaplmtr. Mesela, eyh Saf Beynamaz yle izah etmektedir: Beynamaz unlardr ki; Hakk sevgisini, Peygamber mihrini ve erenlerin muhabbetini gnlden kara ve bunlarn yerine dnya tamah, kin kibir, kskanlk ve kt dnceler doldura ve gnlnde byklk taslaya, Hakka ba emeye ve hakk szne kar gelip, ba indirmeye. (Bkz. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), s. 48; Benzer yorumlar iin mam Cafer-i Sadk Buyruu, (Haz. Adil Ali Atalay), s. 28, 119.)

Bektailerin iddia edildii gibi namaz klmadklar dncesinin delalete saptrc bir iddia olduu, Kuran ve snnete istinad edip emirlerine uyduklar, itaat ve taatlerini ona gre yerine getirdikleri, namaz, oru, hac, kble, kabe anlay farklarnn tamamen Kuran ve hadisi yorum tarzndan kaynaklanmaktadr.868 d ) Abdest Alevi-Bektailikte tartmaya konu olan meselelerden biri de gusl ve boy abdestinin mahiyeti meselesidir. Hac Bekta eriat kapsnn namaz klmak, zekat vermek, oru tutmak, hacca gitmek ve gaza yapmak eklinde belirttikten sonra cnplkten temizlenilmesi gerektiini bunu da denizli nshasnda yer alan Eer cnp oldunuz ise boy abdesti aln.869 ayetiyle temellendirdiini gryoruz.870 Ayrca Vilyetnmede Hac Bektan namaz klmak iin abdest almas,871Bektailik iin sylenen abdestsiz-namazszlar dncesinin en azndan Hac Bektan eserlerinde bilimsel bir temelinin olmadn ortaya koymaktadr. Dinin ekli boyutunun vazgeilmez olduunu ancak Hac Bektata her eyin bir zahiri, bir de batnnn var olduu dncesi, onu dier din sembollerde olduu gibi abdestin de Batn yorumunu yapmaya sevk etmitir. Dolaysyla arifler makamn anlatrken eriatta insann su ile arndn ancak arifler makamnda insan, kendi i dnyasn eytan ii pisliklerden arndrmadka insann su ve abdest ile temizlenemeyeceini eriat katnda (kavline gre) dona ve tene arsuz dese su ile ykanacak olsa hem don ardr hem ten ardr ve hem cenabeti giderir ve andan sonra abdest reva olur. Ancak arifler katnda su ile ne don ar olur ne ten ar olur ve ne de cenabet gider ve ne abdest reva olur. Zira insan kendini artmadka su ile yuymakla arnmaz.872 eklinde belirttikten sonra bunu bir benzetme ile yle izah eder: Bir kaba si (arap) koyup azn iyice kapatsan denize braksan ve o kabn dn gnde bin kez yuysan ve denizde on yl kalsa yine murdardr, der. Yine bir baka rnekle bir kuyuya bir damla si damlatlsa o kuyunun suyunu karp yabana dkseler ve o suyun dkld yerden ot bitip o ottan bir koyun yese takva ehline gre o koyunun eti haramdr. nk haraml ve murdarl eytan ii fiili olduu
868 869 870 871 872

Halil ztoprak, a.g.e. , s. 6-7 Mide, 5/6 Hac Bekta Veli, Makalat, s. 19-20, dibnot. 9. Hac Bekta Veli, Vilyetnme, s. 6, 30. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 8.

iindir. Hac Bekta takva ehlinin bu zahiri yaklamna kyasla Bektailikte i temizliin gaye ve esas olduu hususunu, Ey iman edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir, bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz.873 ayeti balamnda yle izah eder; Pes vay sana her kim kibir, haset, cimrilik, dmanlk, tama, fke, gybet, kahkaha ve maskaralk iinde; bunlardan baka daha nice trl eytan fiili olsa su ile ykanp ne kadar arnsa da yle bil ki gerekte arnamaz.874 16. yz yl sonras Alev-Bekta klasiklerinde talibin ilk yapmas gereken eyin boy abdesti almak olduu, yol ehli olanlarn her sabah temizce ykanp abdest almalar gerektii tavsiye edilmesi,875 musahip olacak talibin musahiplik cemi iin nceden abdest almas876 ve bu gn Alevi-Bektai genlerinin teki Mslmanlar gibi boy abdesti aldklarnn belirtilmesi877 onlarn namazsz ve abdestsiz olduklar sylentilerinin bir karalama politikasndan ileri geldiini gstermektedir. Fakat Aleviler bu eriat cnpl (ihtilam) yannda, tarikat cnpl (pirsiz yola kmak), marifet cnpl (nefsini bilmemek) ve hakikat cnpl (kendi aybn rtp bakasnnkini aikr klmak) eklinde Batn/tasavvuf bir cnplk anlay, eriat abdesti yannda, Cemde grg srasnda toplum huzurunda kimseye elinden, dilinden ve belinden bir zarar gelmeyeceine dair sz vermek eklinde kabul edilen gnl abdesti ya da ruh abdesti/tarikat abdesti ad altnda batn bir abdest telakkisi gelitirdiklerini gryoruz.878 Bir baka ifadeyle Tanrdan bir an uzaklamak, Ondan bir an gafil olmak cnplk halini dourur, bu cnplkten kurtulmak yani bu cnpln gusl ise dnya gsterisinin elin tersiyle itilmesi, ikiyzllk ve pheden arnmakla gerekleir.879
873 874 875 876

Mide, 5/90. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 9-10. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, (Haz: Mehmet Yaman), s. 50, 129. Esat Korkmaz, Anadolu Alevlii, Berfin Yn. st. 2000. s. 342-343. Hseyin zcan, U.B.V.A.S. , akir Keeli, U.B.V.A.S. , -I- a.g.m., s. 333. Ayrca Alevi-Bektailerde cem esnasnda alnan

-I- Alev Bekta iirinde dab ve Erkn, s. 145.

877

normal abdeste her bir organ ykanrken maddi arnmann tesinde manev arnma yorumlar (tarikat abdesti) iin ayn eser (s. 335-336).
878 879

Cenksu er, U.B.A.S. , a.g.m., s. 301. akir Keeli, U.B.A.S. , a.g.m. , s. 333. Ayrca eriat abdesti yannda Bektalik ve Alevlikte asl

gusln Pir nazarnda iini temizlemek olduu (Bedri Noyan, a.g.e. , s. 71), ve zahiri abdeste getirilen

2 ) Oru slam dininin en temel ibadetlerinden biri de ylda bir ay boyunca farz olarak tutulan Ramazan ay orucu ve bunun dnda Pazartesi Perembe ve Muharrem aynda nafile olarak tutulan orulardr. Hac Bekta eriat kapsnn makamlarn sayarken bunlardan birinin de oru tutmak olduunu, bunu da denizli nshasnda yer alan Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz klnd gibi size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz.880 ayetiyle ifade ettiini gryoruz.881 Fakat Hac Bekta, sadece karn ve cinsel organlar korumaktan ibaret olan zahir eriat orucunu aarak namaz ve abdeste olduu gibi oruca da tasavvuf/Batn anlamlar yklemesi, Bektailiin asl ideal kulluk felsefesini ortaya koymaktadr. Mesela, o halk avam havas ve havassl-havas eklinde guruba ayrarak avamn orucunun; karn ve cinsel organlar orucu bozan eylerden korumak, havasn orucunun; gz namahreme bakmaktan, kula uygun olmayan szleri duymaktan ve dili haksz konumaktan korumak, havassl-havasn orucunun ise ( ki peygamber ve evliyaya mahsus oru) gnl haktan gayri her eyden korumak olduunu belirtir.882 Dolaysyla sadece yemekten imekten ve cinsel ilikiden kendini alkoymakla gerekleen oru, ibadet olmakla birlikte hedeflenen ideal bir ibadet deildir. Bekta tasavvufunda asl oru, tpk daimi namaz ve tarikat abdesti yorumunda olduu gibi Hz Alinin Dnya bir gndr ve orada bizim iin oru vardr. szyle temellendirdii gnl haktan gayri her eyden korumak eklinde telakki ettii, btn hayat kuatan daimi orutur. Bu nedenle namaz, oru ve hac gibi ibadetlerin sonu yoktur. Saltn sonu, ilah olgunluk, zektn sonu gnl Haktan gayrisinden temizlemek ve samimiyet ile Hakkn sevgisine yer vermek ve orucun sonu ise Hakta zenginleerek yaratl unsurlarnda (maddi eylerden) uzak durmaktr, der ve bu nedenle de kuds hadiste Allah

tasavvufi yorumlar iin bkz. Erdebilli eyh Safi Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), s. 50, 108, 129, ve mam Cafer-i Sadk Buyruu, (Haz. Adil Ali Atalay), s. 167-184.
880 881 882

Bakara, 2/183. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 19. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 41.

Telnn Oru benim iindir ve ben onu mkfatlandrrm883 dediini belirtir.884 Grld gibi oru, sadece az ve cinsel organlar korumakla deil, hakikatini Hz. Peygamberin Kim yalan ve onunla i yapmay terk etmezse Allahn onun yemesini imesini terk etmesine ihtiyac yoktur885 eklindeki hadisinde bulan, btn organlar, daha da nemlisi Alevi-Bektai felsefesinde nemli bir yere sahip gnl, daima kibir, hased, cimrilik, dmanlk, tama, fke gibi eytan ii fiillerden ve Haktan gayrsndan korumakla gerekleen, Ey iman edenler! Orukorunasnz diye size de farz klnd ayetinde ifade edilen orucun, farziyyet amacna da uygun den ideal bir ibadet profili olarak ele alnmtr. Orucun insann kendisini arndrmann bir vesilesi olduu dncesi sadece Hac Bektata deil, onun ada Mevlanada da vardr.886 Gnmzde ise Hac Bektan ekil ve muhtevasn Kuran ve hadisle belirledii bu oru ibadeti sonradan kurumsallaan Alevi-Bektai tarikat kalplar erevesinde Muharrem (12 gn), Hzr (3-7gn), 48 Perembe, adak orular ve farkl saylarda tutulan Ramazan orucu (3-9-30 gn) eklinde ortaya kmtr.887 Kimi Alevi-Bektailer otuz gnlk orucu kabul etseler de ilerinden ok nadir de olsa kimileri de be vakit namazda olduu gibi Kuranda otuz gnlk orutan bahsedilmedii, bunun Emevi Abbasi Yezidi dnce tarafndan bask sonucu uygulanan bir gelenek olduu, asl orucun on gnlk muharrem orucu olduunu ileri srmlerdir.888 Ancak bu, Hac Bekta anlayna uygun dmez. 3 ) Hac Hac da slam dininin en temel esaslarndan biridir. Ve tarihte dinin zahiri ve Batni alglan asndan en fazla tartmaya neden olan farzlardan biridir. Fakihler merkezinde oluan zahiri anlay, hacc, zahiri yorumla ruhtan yoksun kuru kat
883

Sahih-i Buhari, Savm, I (1- 2 bir, 229); Sahih-i Mslim, 13/Oruc, 30 ( II, s. 807. h.no. 161); bu

hadis ayn yorumla Necmddin Kbrada yeralmtr. Risale ilel-Haimil-Haif Min Levmeti Laim (Tas ve Tavzih. Tevfik Suphani Sazman), ntiarat Kihan, Tahran, 1364, s. 20)
884 885 886 887

Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 41-42. bn Hacer, Fethul-Bari, c. IV. , s. 139, 142. Mevlana, Fihi Mafih, s. XXII. Bkz. Cenksu er, U.B.V.A.S. -I-, a.g.m, s. 303. Ayrca oru ibadetinin eklinin yannda asl

sembolik yorum ve gayeleri iin bkz. Amiran Kurtkan Bilgiseven, Din Eitimi Aaratrmalar Dergisi, Trkiyede Sosyal zlme Tehlikesi Olarak Alevi-Snni Ayrl, st. 1994, s. 41-42.
888

Halil ztoprak, a.g.e. , s.159, 163, 169.

kurallar haline indirgemiken, mutasavvflar, haccn ekilsel unsurlar yannda bir takm sembolik manalarn hedeflendiini de ileri srmlerdir. Sufler ilk zamanlardan itibaren, hacc bu tarz tevile tabi tutmulardr. Adeta, Beytullah ziyaret ve mensikini ifda zhir adan yeterli bir kutsiyet ve rhniyet grmemiler de, zhir ekillerin tesinde, rhi anlamlar aramaya girierek genellikle Beytullaha seferi, remiz kabul ederek Allaha sefer, beden seferi de ruh bir sefer olarak telakki etmilerdir.889 Mesela, Hac Bektatan yaklak asr nce yaam olan Eb Nasr Serrc (. 378/988) haclarn Mkata ulatklarnda bedenlerini su ile ykamalarn, kalpleri tevbe ile ykamakla, ihramdan kmay, kalplerinden kini, hasedi, dnya sevgisini ve hevy karmakla, lebbeyk ve lerke leke telbiyesini nefsin, eytann ve hevnn arlarna kulak vermemekle, Hacerl-Esvedi stilm edip onu pmeleri ve elleriyle Allaha biat etmelerini, artk ellerini arzu ve ehvetlere uzatmamakla, Safa ile Merve arasnda sratli komalarn, nefis eytan ve hevdan kamakla, Minya gitmelerini, umduklarna kavumakla (lika), Arafata kmalarn, hakkn bilgisine ulamakla, ta krmalarn, arzu ve ehvetlerini krmakla, ta atmalarn amellere gvenmeyi ve nefsin onlar grmesini terk ile Kbenin rtsne sarlmalarn, masivay brakp yalnz Allaha balanmakla sembolize etmitir.890 Serrc dier namaz ve oru gibi ibadetlerin de bu tr yorumlarn yapmtr. te sf dn dairesinde yer alan Hac Bekta da namaz, abdest ve oru da olduu gibi Hac ibadetinin ekilselliinin yannda Serrc ve dier sfler de olduu gibi bu ekilsellikte kalmayp kalb, batn manalarn da varln ortaya koymutur. O eriat kapsnn nc makamnda Yoluna gc yetenlerin o evi haccetmesi, Allahn insanlar zerinde bir hakkdr.891 ayetiyle temellendirdii ibadetlerden birinin de hacca varmak olduunu belirtir.892 Nevar ki dier ibadetlerde olduu gibi hacc da drt kapdan biri olan marifet kapsnn makamlarn izahta kalb/tasavvuf yorumlarla ele alm ve gnl Kbesinin zahir Kbeden evla olduunu yle ortaya koymutur: Beytul-Mamur var, Kabe var fakat gnl o ikisinden dahi yedir. Zira
889 890 891 892

Aff, a.g.e. , s. 115. Serrc, a.g.e. , s. 171. Ali-mran, 3/97. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 19.

Beytul-Mamur gktedir, karubler (melekler) tavaf ederler ancak gnl, padiah- lem Tanrnn nazarghdr, der. Ve ibn Abbasn, Hz. Peygamberden alab ile cmle nesne arasnda (hcab) perde vardr, fakat gnl ile alab Tanr arasnda perde yoktur. eklinde yapm olduu rivayetten sonra zahir Kabe ile gnl Kabesi arsndaki benzetme ve ilikiye devam eder. Mminin gnl Kbeye benzer; Kbeye varmak (tavaf etmek) isteyen ayak ile yrr ancak gnl isteyen, yz zere (hizmet ile) varr. Onun iin klar yzlerini yere srerler. Ve Kbeye gitmek isteyene klavuz gerekir, Kuran klavuzdur, yoldatr, ancak gnle alab Tanr yoldatr. Ve devam ederek hakk batldan ayrmay, ihram giymeye, yoldan ta atmay Kbede Batn Uranada ta atmaya, kendi nefsinin hevsndan gemeyi Kbede Kurban kesmeye, gemi mr Safaya, kalan mr Merveye, kalan mr Hak Tal nn kulluunda geirmeyi Safa ile Merve arasnda yrmeye, ie istifar ile yrmeyi Kbeyi tavaf etmeye, seknet ile yrmeyi Arafata varmaya benzetir. Ve Kbeye varan drt yerde tavaf yapar; birincisi, Hacer-i Esved ikincisi, Makam- Mltezem, ncs, Bab- Kbe drdncs, Rkni Yemendir. Ve gnlde de drt yerde nuran tavaf vardr; birincisi, sanda havf nuru tavaf ikincisi, solunda rac nru tavaf, nnde muhabbet nuru tavaf ve ardnda evk nuru tavaf ve ihramdr. Ve Kbeye varann ihram var, mminlerin de ihram vardr; kendi can, ailesi ve hsmlardr.893 Ayrca Fevaidde de Hac Bektan Hoca Abdullah el-Ensarden naklen Hacca gitmek dnyay gezmektir, fakat bir gnl ele geir ki, i odur. 894 demesi Bektalikte din sembollerin zahir ve batn dalizmi ile ele alnd gereini bir kere daha ortaya koymaktadr. Ancak eyaya ve zellikle de dini metin ve ekillere zahir ve batn eklinde dalist bir yaklam, sadece Alevi-Bektai geleneinin deil btn tasavvufi hareketlerin ve mutasavvflarn ortak karakteristiidir. Mesela, Mevlanann da mevcut Kbenin zahir ehline gre ziyaretgh yeri, klara gre de Tanrya ulama yeri olduunu, asl Kbenin veli ve nebilerin gnlleri olduunu ifade edip, zahir Kbenin asl Kbeden feri olduunu belirtmesi895 bu gerei ortaya koymaktadr. Alevi-Bektailiin pir-i olan Hac Bektan bu duruu, 16. yzyl sonras
893 894 895

Hac Bekta Veli, Makalat, s. 75-76. Hac Bekta Veli, Fevaid, s. 79. Mevlana, Fihi Mafih, s. XXII.

Alevi kaynaklarnda da devam etmektedir. Mesela, eyh Safi Haccn ekilselliinin gereklilii yannda, bir de drt kapnn her birine tekabul eden tasavvufi/Batni yorumlarla hacc ele almtr.896 Hariteki Kbeye karlk insandaki gnl Kbe sine yle vurgu yapmaktadr: Tarikat iinde hacca gitmek mrebbnin gnlne girmektir. Zahiren Kbeye giden aya ile yrr gider. Amma, gnl Kbesine yz zerine yrr gider. Dnya padiahlar da Kbeye kar balarn koyup, yzlerini topraa srerler. Yani namaz klarlar. Hakka niyaz ederler. Amma arif olan kii Hakk bilir, kendisine secde klar. Hakk bilmeyen sonuna dek mkil iinde kalr. Hemen cehdedip bir gnl ele getirmeye gayret et ki, Kbeye varasn Hakk kendi evinde gresin. Hatyi hal anda Hakk gnl alanda Yz bin Kbe yapmaktr. Bir gnl al-anda.897 te temelde dini nasslardan kaynaklanan her ayetin bir zahir bir batn anlamnn varolduu dncesi nasslara yorum zenginlii katmann ve slam derun, ruh hayattan yoksun donuk kaidelerden kurtarmann yannda, gemite baz mutasavvflarda olduu gibi salt batna ynelip zahiri ihmal/iskat gibi tehlikeli noktalara da varabilir.898 Dolaysyla Hac Bekta sonras dnemde ve zellikle de gnmzde baz Alevi Bektailer, Haceri Esvede ynelmenin, Kbeyi tavafn putperestlerden kalma cahiliye gelenei olduu, belli bir yn ve noktaya ynelmenin putperestlik olduu, her tarafn kble olduu, Kabeden maksadn Mslmanlarn

896 897

Erdebilli eyh Safi ve Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), s. 52. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), s. 53; Benzer dnceler iin bkz. (mam

Cafer-i Sadk Buyruu, (Haz. Adil Ali Atalay) s. 118, 125, 183.); Ayrca, Kabenin ve dier mensikin sembolik yorumlar iin bkz. Amiran Kurtkan Bilgiseven, D.E.A.D. , a.g.m., s. 42-43.
898

Bu hususta Aff, bedeni amellere zahir ve batn asndan bak dinin hudutlarnda ve remiz ile

mermuzu bir arada tuttuu zaman derin bir din bak olduu hususunda phe yoktur, der. Ancak yine de btin veya ruhan kabul edilen eri tekliflerin tevilinde arla kama vardr. Bu arlk, teklifleri iskat derecesine varabilecei gibi -himmet haccn, Beytullah haccetme veya zikri, namazn yerine koyma gibi- ruhan teklifleri, eri teklifin yerine geirme derecesine de varabilir. Hseyin b. Mansur ve talebesi Ahmed b. Sehl, zellikle hac hakknda byle bir arla ynelmilerdir. (Aff, a.g.e. , s. 116.)

birlii olduu899 gnl haccn yani insanlarla grp, onlarla geinmenin, onlar krmamann ve onlarn gnllerini ho tutmann bir hac olaca eklinde Batni bir dnceyi esas alarak Kbeyi ziyaret etmeyi hac iin art komadklar gibi hac olmak iin de ounlukla da Mekkeye gitmeyi gerekli grmezler, daha da ileri giderek tarikat anlaylar erevesinde Kbe haccnn yerine hac olmak iin Hac Bekta ziyaret ederler.900 Btn bu dnceler yannda Bektailiin piri Hac Bektata remiz ile mermuz, zahir ile batn bir arada ele alnm hatta asl hedeflenen Btn anlam olmasna ramen zahirinde vazgeilmezliini Onlarn yapt her bir ii el alrz, onu salm zerreler haline getiririz (deersiz klarz).901 ayeti cihetinde yle ifade etmitir: Bir kimse diliyle iman getirse gnlyle iman etmemi ise veyahut rn zekatn tam vermezse, hacca varp da yoldan geri dnerse ve yahut Tanr Telnn hkmlerinden birini batl sayarsa, veyahut Muhammed Mustafaya inkarla baksa veyahut Muhammedin sahabelerinden birini nhak bilse btn iledii amelleri boa gider.902 Ayrca Vilyetnamede Hac Bektan hacca niyetlenerek Mekke, Medineye gittiinin belirtilmesi903 ve keramet slubuyla da olsa Lokman- Perendenin Hac Bekta ile hacda bulumalar, bundan dolay da Hac lakabn aldnn ifade edilmesi904 bedensel amellerin marifet ve hakikat makam gerei batn esas alnsa da ekli boyutunun da ihmal edilmediini gstermektedir. nk Malum ola ki bu krk makamdan biri eksik olursa hakikat tamam olmaz 905 ifadelerinde olduu gibi ideal kulluk makam hakikatin gereklemesi iin, onun eitli vesilelerle krk makam iinde saym olduu btn bu ilkelerin yerine getirilmesi gerekir.

899 900

Halil ztoprak, a.g.e. , s. 28-30, 32-35. Bkz. Ali Gkvelolu, Haydar elebi, Eyp Yldrdm, Hseyin Yldz, Haydar Baykal, brahim

Gnay, Sleyman , Dursun ahin, Ahmet ahin gibi Alev-Bekta merebli insanlardan naklen (Cenksu er, U.B.V.A.S. -I- , a.g.m., s. 315).
901 902 903 904

Furkan, 25/23. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 31-32. Hac Bekta Veli, Velayetnme, s. 17 Hac Bekta Veli, Vilayetname, s. 6. Ayrca Hac Bektan hacca kesin gittii hususunda, Hac Hac Bekta Veli, Makalat, s. 31.

Bekta Veli, Makalat, (ncelemeler bl.), s. XXVI.

905

4 ) Zekt Zekt da slam dini esaslarndan biridir. Ancak dier esaslarda olduu gibi bu ibadetin de Batn/tasavvuf yorumlar yaplmtr. Hac Bekta eriat makamnda mal olarak bu ibadetin yaplmasn, Namaz tam kln, Zekt hakkyla verin906 ayeti ile temellendirip zektn verilmesi gerektiini ortaya koyarken, bu ekli ibadetin isel ruh hedefini ise tpk namaz, oru, hac ibadetleri yorumunda olduu gibi, daimi olarak Zektn sonu (nihai hedefi) gnl Haktan gayrsndan temizlemektir, samimiyetle Hakkn sevgisine yer vermektir.907 eklinde ele almtr. Ve Hac Bektan namaz, abdest, oru, hac ve zekta getirmi olduu bu isel yorumlara baktmzda insann zn ve fiillerini her trl ktlkten korumak ve gnlden masivay atmakta odaklandn grrz. Yukarda grld gibi Hac Bekta, Kurandaki bu ayetlere ve Hz. Peygamberin Kurann hem zahiri hem de Batn manalarnn varln ifade eden nasslara dayandn dndmz bu yaklam, tarihte ve gnmzde olduu gibi ne salt ibadetin zn esas alp ekli dlayan, ne de ruhtan yoksun sadece kalpta kalan bir ibadet anlay sergilememektedir, tam aksine ekil ve z birletiren, ekilsel olanda kalmayp gnl Mslmanln esas alan, ibadetlerin konulu esprisini yakalayan bir dindarlk anlaydr. E. Ruh Flalnn ifadesiyle ve d eilimlerde ahenkli dindarlktrki, bu seviyeye ulaanlar gerek manada Mslman olanlardr.908 B ) Baz Haram ve Helaller Hac Bekta, ibadet meseleleri yannda, dinin muamelat boyutuyla ilgili olan cihad, helal kazan ve haramdan uzak durma, nikh, hayz ve nifasl kadnla cinsel ilikinin haraml, temiz ve helal olan yiyeceklerden yiyip imek ve Alevi-Bektai geleneinde haram olup olmad oka tartlan iki gibi konular da ele almtr. Her konuda olduu gibi bu konularda da o meseleye bak asn ifade eden bir ayet iktibas ettiini gryoruz. Mesela, o dmana kar cihadn gereklilii hususunda denizli nshasnda yer alan Allah urunda hakkn vererek cihad edin 909 ayetini, ribann haraml, alveriin helal olduu hususunda Allah alm-satm
906 907 908 909

Bakara, 2/43. Hac Bekta Veli, Makalat- Gaybiyye, s. 42. Flal- Aydn, a.g.e. , s. 28. Hac, 22/78.

helal, faizi haram klmtr.910 ayetini, nikhn gereklilii hususunda Arapa asli nshada yer alan Kadnlardan sizin iin iyi ve uygun olann nikahlaynz.911 ayetini, hayz ve nifas esnasnda kadnla cinsel iliki kurmann haraml hususunda denizli nshasnda yer alan Temizleninceye kadar onlara yaklamayn912 ayetini ve temiz ve helal yiyeceklerden yemek ve temiz giyinmek hususunda da Ey iman edenler! Size verdiimiz rzklarn temiz olanlarndan yeyin913, Elbiseni tertemiz tut.914 ayetlerini iktibas etmitir. ki meselesine gelince ikinin haraml konusunda son hkm getiren Ey iman edenler! arap, kumar ve dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir. Bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz.915 ayetini iktibas etmitir. Ve ayetteki ikinin eytan ii olduunu ifade iin Bir kuyuya bir damla si (arap) damlasa, bu kuyunun suyunu karp yabana dkseler ve dkld yerden ot bitse ve bu otu bir koyun yese takva ehli kavlinde o koyunun eti haramdr. Niin? arabn haraml ve murdarl eytan ii fiili olduu iin916 eklinde takva ehlinden (fakihler) yapm olduu bu nakille ikinin haraml konusunda Kuran nassnn kesin tavrn sergilemi bulunmaktadr. Nevar ki namaz, oru, hac, zekt abdest de olduu gibi bunu da insann kendindeki bir takm eytan ii fiillerden kurtulmas eklinde Batn/isel bir yorumla ele almtr. Dolaysyla takva ehline gre kuyuya den bir damla araptan dolay nasl ki o kuyunun btn suyunu artmak gerekse ki artlmazsa kuyu temizlenmi olmaz, ite Hac Bektaa gre de insan kendi iinde bulunan kibir, hased, cimrilik, dmanlk, tama, fke, gybet, kahkaha ve maskaralk gibi eytan ii fiilleri temizlemedike arnm saylmaz.917
910

Bakara, 2/275. Bu ayet denizli nshasnda gemektedir. Bkz. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 20. Nisa, 4/3. ksmnda yine nikh ve evlilikle ilgili olan Eer bir ei brakp da yerine baka bir e

dipnot; 8.
911

almak isterseniz, onlardan birine yklerle mehir vermi olsanz dahi ondan hibir eyi geri almayn (Nisa, 4/30), ayeti iktibas edilmi olsa da bir nceki ayet daha uygun dmektedir.
912 913 914 915 916 917

Bakara, 2/222. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 21, dibnot, 14. Bakara, 2/172. Mddessir, 74/4. Maide, 5/90. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 9. Hac Bekta Veli, Makalat, s. 9-10.

Hac Bektata haraml ayet ve ulemann yaklamyla ispat edilen iki, zamanla mubah hale getirilerek Alevi-Bektailerin baz toplantlarnn vazgeilmez bir uygulamas, farizas haline dnmtr.918 Bu da tasavvuf ta ve Alevi-Bektai literatrnde tevhid ilmini, ilm-i ledn, fena ve ilah ak ve bu akn vermi olduu sarholuunu sembolize eden kavramlarn Balm Sultandan itibaren alkoll iki olarak alglanr olmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla ilahi ak badesi (iki) nin sonradan alkoll iki olarak anlalr hale geldiini gren Malatyal Niyazi Msr (. 1106/1694), erbetimiz tkenmedi ienleri usanmad ifadelerinde olduu gibi ki kelimesi yerine erbet kelimesini kullanrken bir Alevi muvahhidi olan stanbullu Hilmi Dede (. 1329/1913), de aadaki msralaryla alkoll ikinin Alevilikle hibir ilgisinin olmadn ortaya koyar.919 Mptelay mskiratz sanma ey zahit bizi (Ey zahit bizi alkoll iki bamls zannetme) Bade-i ak- ilh ile dolu peymnemiz. (Kadeh olan gnllerimiz Allah ak ikisiyle doludur.) Grld gibi asli yapsyla Bektailikten uzaklaldka inan, ibadet ve dinin dier ilkelerinde farkl Alevi-Bektai anlaylarnn ortaya kt grlmektedir. Ve bugnk Alevilik-Bektailik asl yapsn anlamann yolunun da Hac Bekta anlamaktan gemektedir. nk Hac Bekta Kurana ramen yeni bir ey sylememitir.

918

Alevlerde kinin helalsayld ve din merasimlerin bir paras sayld hususunda bkz. Amiran Kurktan Bilgiseven, D.E.A.D. Trkiyede Sosyal zlme Tehlikesi Olarak Alevi-Snni

Yrkan, a.g.e. , s. 211; Hasan Basri Erk, a.g.e. , s. 206.

919

ayrl , s. 45.

SONU slam Tasavvuf akmnn bir uzants olarak ortaya kan Alevilik-Bektailik, ksa zamanda Horasanda, Anadoluda ve Balkanlarda Trk toplumunu dini ve kltrel ynden derin bir ekilde etkilemeye balamtr. zellikle de Horasanda Ahmet Yesevi ile balayan bu hareket, Hac Bekta araclyla Anadoluda devam etmitir. Trk Toplumunun rengini alan bu hareket Anadolunun Trklemesinde rol oynad gibi, slamlamasnda da en byk etkiye sahiptir. zellikle de Bektai gelenee gre Hac Bektan Anadoluyu Trkletirme ve irad vazifesiyle Anadoluya gnderildii dncesi de bu gerei ortaya koymaktadr. Hac Bektan medrese ve ulemann ulaamad kitleleri slamla tantrmas, ksa srede onun namnn Anadoluda ve Balkanlarda yaylmaya balamasna neden olmutur. yle ki, onun bu hreti, Osmanl devleti ve yenierilerle olan ilikisine kadar gtrlmtr. Balangta Tamamen Kuran ve Snnet merkezli olan bu hareket, zamanla zellikle de 16. yzyl siyasi dalgalanmalar neticesinde Batni, Hurufi, ii dailerin Anadoluda Bektai tekkelerine girmeleri ve dier harici tesirler gibi nedenlerle bozulmaya balamtr. Bu zlmenin en fazla grld alan ise, dini nasslarn Batni ve Hurufi anlayla yorumlanmas olmutur. Bunun doal sonucu olarak gerek zn koruyan Bektailer, gerekse de Snni ulema, dinin zne yneldiklerini syleyen, dini sembol ve ekilleri terk eden ve dinden uzaklamaya balayan bu insanlar, dini teklifleri terk ve yasaklara kar hafif mereplikle sulamlardr. Kurann asl ruhunu temsil ettiklerini ileri sren Alevi-Bektailer ise Snni ulemay zden uzaklam olmakla, kuru ekilcilikle sulamlardr. Nasslar anlama ve uygulamadaki bu tartma ve ztlama kymlara kadar vardrlabilmitir. Gemite derin izler brakan bu tartmalar gnmzde de devam etmektedir. ada Alevi-Bektailer kendilerini gerek/z slamn temsilcileri olarak grrlerken, kar taraf ise zahiricilikle, dinin znden uzaklamakla sulamaktalar. Sertleen bu ithamlarda Alevi-Bektailer Snnileri Emevi ve Abbasiler dneminde retilen Arap Emevi-Abbasi dinine tabi olmakla itham ederlerken, Snniler de Alevilik-Bektailiin kkenini yabanc unsurlara dayandrma ithamlarnda bulunmulardr. Dini nasslar anlama ve yorumlama yntemine dayanan bu

ztlamalar grnrde Snni Alevi-Bektai fakllamas olsa da, gerekte hicri II. Ve III. asrlarda mutasavvflarn ortaya koyduu marifet ve muhabbet merkezli din telakkisiyle, fakihlerin biimci din anlaynn bir uzantsdr. Alevi-Bektai dini ve kltrel kimliinin tartld bu balamda kimileri de Hristiyanlk, Budizm, Zerdtlk, Mazdeizm, Manihaizm, Yunan ve Eski Anadolu din ve kltr elerinde kk aramaya balamlardr. te biz Alevilik-Bektailie yaktrlmaya allan bu giydirmeleri bir tarafa brakarak bir akm tanmlamann asl pir ve kurucu babasnn fikirlerini ve kaynaklarn ele almakta olduunu dnerek, Hac Bektan be temel eserinde Kuran ve bu balamda dini anlama ve yorumlama yntemini ortaya koymaya altk. Konuyu ilerken yle bir yntem izledik. Hac Bektan hayat, adalaryla olan ilikileri ve Eserlerini birinci blmde, Kuran anlay, rivayet, dirayet ve iaret yntemini ikinci blmde, inan, ibadet, muamelat ve baz helal ve haramlarla ilgili konular da nc blmde ele aldk. Birinci blmde daha ok gemite yazlan tarihi bibliyografi kitaplardan ve gnmzde Hac Bekta ile ilgili yazlm eserlerden faydalanmaya altk. Kuran yorumlama yntemi bakmndan Hac Bekta tasavvufi gelenekte yer almas nedeniyle bu ikinci blmde de ayetlere getirdii yorumlar dier baz dirayet ve rivayet tefsirlerinin yannda temelde kendi kaynaklar arasnda da yer alan esSleminin Hakaikut-Tefsirinden ve el-Kueyrinin Letaiful-aratndan ayn veya benzeri yorumlarla karlatrmaya altk. nc blmde ise Hac Bektan inan, ibadet ve muamelatla ilgili benzeri veya zt yorumlar 16. yzyl sonras eserleri olan buyruklardan ve nmzde AleviBektailikle ilgili yazlm kitap ve makalelerden ve gemite ve gnmzde yazlm mehur ve tasavvufi eserlerden nl mutasavvflardan vermeye altk. te biz, gemite ve gnmzde Alevi-Bektailerin slam ve Kuran anlama yntemlerinin tartld, dini kimlik ve kken bulma almalarn yapld Hac Bektan eserlerinde vardmz sonu udur: Onun tamamen Snni slam tasavvuf geleneinde yer alan, dini nasslarn zahirini dlamamakla birlikte, Batni/iari yorumunu nceleyen, eri ilimlerde lim, ilmi ile amil, tarikatta arif bir Anadolu Trk sufisi olmasdr.

Gemiteki olumsuzluklar ve bugn Alevi-Bektailie yeni bir kken ve kimlik arama almalar bir tarafa braklp, Alevi-Bektai klasiklerindeki dnceler kkl slam literatryle karlatrld zaman, Alevi-Bektailiin merkezinde Kuran ve Snnet olan, Trk duygu ve tresiyle yorulmu tasavvufi bir slam dncesi olduu ortaya kacaktr.

BBLYOGRAFYA Acln, smail b. Muhammed (. 1162/1652), Keful-Haf ve Mzilllbas am-metehera minel-Ehadisi ala Elsinetin-Nas, Beyrut, 1351. Aff, Ebul-Al, (. 1966), Tasavvuf, slamda Manev Hayat, z Yn. 3. Bsk. st. 2004. Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed e-eybani (. 241/855), Msned, (Tah. Muhammed Dervi),. Darul-Fikr, 1. Bsk. y.y. 1991. Aliyyul-Kr, Ebul-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed (. 1014/1606), Mevzuat, Dersaade, y.y. , thz. Aliyyl-Kr, Ebul-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed (. 1014/1606), El-Esrarul-Merfua Fil-Ahbaril Mevzua, (Tah. Muhammed b. Ltfi Sabba) Darul-Emane, Beyrut, 1971. Akpaazade, Ahmed, (. 889/1484), Akpaaolu Tarihi, (Haz. A. Nihal Atsz), M.E. B. Ankara, 1970. Atalay, Besim, (. 1385/1965), Bektailik, Matbaay Amire, st.1340. Ate, Sleyman, slam Tasavvufu, Pars Matbaas, Ankara, 1972. Ate, Sleyman, r Tefsir Ekol, Yeni Ufuk Neriyat, 2. Bsk. st. 1998. Aydemir, Abdullah, (. 1411/1991), Tefsirde srailiyyat, Diyanet leri Bakanl Yn. , Ankara, 1979. Aydn, Ayhan, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -IMzakere Tbitak, I. Bsk. sparta, 2005. Ayn, M. Ali, (. 1364/1945), slam Tasvvuf Tarihi, (Sad. Hseyin Rahmi Yananl), Akabe Yn. st. 1985. Bardak, M. Necmeddin, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu,-1- Bir Tasavvufi Mektap Olarak Bektailik Tbitak, I. Bsk. sparta, 2005. Bayram, Mikail Bacyan- Rum, Gm Matbaas, Konya, 1987. Bender, Cemit, 12 mam ve Alevilik, Berfin Yn. 1. Bsk. st. 1993. Bender, Cemit, Krt Uygarlnda Alevilik, Kaynak Yn. 1. Bsk. st. 1991. Beyhaki, Ahmet b. Hseyin b. Ali b. Musa Ebu Bekr, (. 458/1066),

Snenul-Beyhaki el-Kbra, (Haz. Muhammed Abdulkadir Ata) Mektebet Daril-Baz, Mekke, 1994. Beyhaki, Ahmed b. Huseyin b. Ali b. Ebu Bekr (. 458/1066), el-Esm ves-Sfat, (Tah. maduddin Ahmed Haydar), Darul-Kitabil-Arabiyyi, Beyrut, 1985. Bilgiseven, Amiran Kurktan, Din Eitimi Aaratrmalar Dergisi, Trkiyede Sosyal zlme Tehlikesi Olarak Alevi-Snni Ayrl, Say. 1, st. 1994. Birdoan, Nejat, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mozaik Yn. st. 1996. Birdoan, Nejat, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, Berfin Yn. 2. Bsk. st. 1994. Birge, Jhon Kingsley The Bektahi Order Of Dervishes, Bektailik Tarihi, (ev. Reha amurolu), Ant Yn. 1. Bsk. st. 1991. Bolay, Sleyman Hayri, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Mzakere sav, Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004. Buhari, Muhammed b. smail b. brahim b. El- Muire b. el-Cufiyyi (.259/870), Sahih-i Buhari, Mektebetu ve Matbaat Mustafa el-Babi elHalebi, Msr, 1372/1933. Butrus Abu Manneh, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, 1826da Naki Bend Mceddid ve Bekta Tarikatlar sav. Ensar Nr. , 2. Bsk. st. 2004. Cam, Abdurrahman, Nefahtl-ns Min Hazaratil-Kuds, (ev: Lam elebi), Matbaay Amire, y.y. 1270. Cemaleddin Efendi, elebi Ahmet, (. 1917), Mudafaa, Dersaadet, 1338. Cerraholu, smail, Tefsir Usul, Trkiye Diyanet Vakf Yn. 8. Bsk. Ankara, 1991. Cil, Abdul-Kerim b brahim (. 805/ 1420), el-nsanul-Kamil, 1. Bsk. , Msr, 1316. Crcani, Seyyid erif (. 816/1413), Tarifat, Matbaay Ahmet Kamil, st. 1327. amurolu, Reha, Gnmz Aleviliinin Sorunlar, Ant Yn. st. 1992. avi, Abdl-Aziz, (. 1345/1929), Tefsir Esraril-Kuran, Matbaatl-

Hidaye, st. 1912. Daistn, mer Ziyuddin (. 1921), Tasavvuf ve Tarikatlerle lgili Fetvalar, (Ter. . Gndz- Y. iek), Ankara, Seha Nr. st. 1986. Demirci, Mehmet, Nur- Muhammed , D.E.U..F.D. , c. I, zmir, 1983. Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakultesi Vakf Yn. st. 2003. Dervi Muhammed el-Ht, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Dervi eLBeyrut (. 1276/1856), Esnel-Matlib f Ehdse Muhtelifetil-Mertib, Darul-Fikr, 1. Bsk. y.y. ,1991. Deylemi, Ebu uca ireveyh b. ehredar b. ireveyh (. 509/1115), elFirdevs bi Mesur el-Hitab, el-Firdevsl-Ahbar, (Tah. Said b. Besyuni Zaglu), Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1986. Doan, Grani, Alevilikte n Bilgiler ve Cem, Zakirlik, Can Yn, st. 1998. Ebu Davud, Sleyman b. Eas (. 275/888), Snen-i Ebi Davud, (Haz. Kemal Yusuf el-Hut), Fihrist, Beyrut, 1988. Eflki, Ahmet, (. 762/1360), Ariflerin Menkbeleri, (ev. Tahsin Yazc), M.E. B. , 2. Bask. Ankara, 1954. Elbn, Muhammed Nsruddn, Silsiletul-Ehdsid-Daife vel-Mevza ve Eseruhas-Seyyiu Fil-Umme, Mektebetl-slami, 4. Bsk. Beyrut, 1988. Elvan elebi, Menakbul-Kudsiyye Fi Menasbul-nsiyye, (Haz. smail E. Ernsal-Ahmet Yaar Ocak), Trk Tarih Kurumu, st. 1995. Engin, smail, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Alevilerin Kendi Grntsn Alglay ve Alev majna Ynelik Bak Alar, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004. Erdebilli eyh Saf ve Buyruu, (Haz. Mehmet Yaman), Ufuk Matbaas, st. 1994. Erk, Hasan Basri, Tarih Boyunca Alevilkik, Varol Matbaas, st. 1954. Erz, Mehmet, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevilik-Bektailik; Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 3. Bsk. st. 1992. Erseven, lhan Cem, Alisiz Alevilik Olur mu? (Komisyon; Ali AktaHseyin Bal Nasuh Barn-lhan Cem Erseven-Sadk Gksu-Burhan Kocada-Murat Kk-smail Onarl-Baki z-Cemal ener-Ali Yaman-

Rza Zelyut), Ant Yn. st. 1998. Erzurumlu brahim Hakk (. 1194/1780), Marifetnme, (Sad. Turgut Ulusoy), brahim Hakk Klliyesini Yaptrma ve Yaatma Dernei, Hasankale, thz. Erefolu Rum, (. 874/1469), Mzekkin Nufus, st. 1977. Et-Tsteri, Sehl B. Abdullah (. 293/905), Tefsirul-Kuranil-Azm, Msr, 1329. Evliya elebi, (. 1033/1682), Seyahatname, (Haz. smet Parmakszolu) Kltr ve Turizm Bakanl Yn. Ankara, 1984. Eybolu, smet Zeki, Btn Ynleriyle Bektailik, Der Yn. st.1993. Fazlur-Rahman (.1409/1988), slam, (Ter: Mehmet Da-Memet Aydn), Seluk Yn. 1. Bsk st. 1981. Flal- Aydn, Ethem Ruhi-Mehmet, Milli Btnlmz ve Hac Bekta Veli, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yn. Ankara, 1997. Flal, Ethem Ruhi, Trkiyede Alevilik Bektailik, Seluk Yn. st.1991. Furat, A. Subhi, , slam Ansiklopedisi, Veli md. , M.E. B. , c. XIII, 1997. Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed (. 505/1111), el-Mnkiz Min-ad-Dall, (ev. Hilmi Gngr), M.E.B. st. 1990. Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed (. 505/1111), hyu Ulmid-Din, (Terc: Ahmed Serdarolu), st. 1974. Gelibolulu Mustafa Ali Efendi, (. 1008/1600), Kitabut-Tarihil-KnhlAhbar, (Haz. Komisyon), I, Ksm, I, Kayseri, 1997. Goldziher, Ignaz, (. 1921), slam Ansiklopedisi, Ebdal md. , M.E. B. , c. IV, 1997. Glck-Toprak, erafettin-Sleyman, Kelm, Tekin Kitabevi, 3. Bsk. Konya, 1996. Glpnarl, Abdulbaki, (. 1042/1982), Hurufilik Metinleri Katolou, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1973. Glpnarl, Abdulbaki, (. 1042/1982), Trk Ansiklopedisi, Bekta md. M.E. B. , 2. Bsk. c. VI. st. 1968. Glpnarl, Abdulbaki, (. 1042/1982), Yunus Emre ve Tasavvuf, Remzi

Kitabevi, st. 1961. Gmhanev, Ahmed Ziyauddin Nakibendi (. 1311/1893), Camiul-Usul Fi Evliyai ve Envaihim ve Evsafihim, y.y. , thz. Gmolu, Dursun, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -1Bektalie Gre nsan ve Mrid Anlay, Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. Gngr, Erol, (. 1404/1984), slam Tasavvufunun Meseleleri, tken Nr. st. 1984. Gzel, Abdurrrahman, Uluslararas Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Yunus Emre ve Hac Bekta Velide Meratb- Erbaa Kavram, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yn. Ankara, 1995. Hac Bekta Veli, (. 669/127071), Besmele Tefsiri, (Haz. Rt arda), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993. Hac Bekta Veli, (. 669/127071), Fevaid, (Haz. Baki Z), Can Yn. 1. Bsk. st. 1996. Hac Bekta Veli, (. 669/127071), Makalat, (Haz. Esad Coan ) Seha, Nr. Ankara, thz. Hac Bekta Veli, (. 669/127071), Makalat Gaybiyye ve Kelimat- Ayniye, Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta- Veli Aratrma Merkezi Yn. Ankara, 2004. Hac Bekta Veli, (. 669/127071), Vilayetname (Menkb- Hnkr Hac Bekt- Veli), Haz. Abdulbaki Glpnarl, nklb Kitabevi, Nurgk Matbaas, st. 1958. Hkim Nisaburi, Ebu Abdullah bnul-Beyyi Muhammed (. 405/1014), Mstedrek, (Haz. Komisyon), Aleml-Ktp, Beyrut, 1406/1986. Hakm Tirmiz, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. Hasan (. 320/932), Navdirul- Usul Fi Marifeti Ehadisir-Resul, (Tah. Mustafa Abdulkadir At), Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1992. Hkim Tirmizi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. Hasan, (. 320/932), Kitabu Hatmil- Evliya, (Tah. Osman smail Yahya), Mahadl-Adabarkiyye Beyrut, 1965. Heysem, Ebul- Hasan Nureddin Ali b. Ebi Bekr b. Sleyman (.

807/1405), Mecmaul-Bahreyn fi Zevaidil-Mucemeyn, Mektebetur-Rd, 2. Bsk. Riyad, 1415/1995. Heytem, Ahmed ihbuddn bn Hacer (. 974/1566), el-FetvelHadsiyye, 3. Bsk. Kahire, 1989. Hucvuri, Ebul-Hasan Gencbah Ali b. Osman Ali Hucvuri Data (. 470/1077), Hakikat Bilgisi, (Haz. S. Uluda) Dergah Yn. st. 1982 bn Arabi, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali (. 638/1240), Futuhat, (Ter. Nihat Keklik), Kltr Bakanl Yn. Ankara, 1990. bn Arabi, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali (. 638/1240), Fususul-Hikem, (Ter. ve erh. A. Avni Konuk, Haz. Mustafa TahralSeluk Eraydn, FAV. Yn. st. 2002. bn Hacer, Ebul-Fazl ehabeddin Ahmed el-Askalani (. 852/1449), Fethul-Bari bi erhi Sahihl-Buhari, (Tas. Muhammed Fuad AbdulbakiMuhibuddin el-Hatib), Darul-Marife, Beyrut, thz. bn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed (. 808/1406), Mukaddime, (ev. Zakir Kadir Ugan), Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl, Ankara, 1986. bn Hibbn, Eb Htm el-Bust (. 354/965), Kitabul - Mecruhn, (Tah. Mahmud brahim Zyed, ), Darul-Vahy, 1. Bsk. Haleb, 1396/1976. bn Huzeyme, Muhammed b. shk b. Huzeyme es-Slemi, (. 313/923) Kitabut-Tevhd ve sbtu Sftir-Rabbi Azze ve Celle (Tah. Abdulazz b. brahim e-ehvn), Darur-Reid, Riyad, 1993. bn Kesir, Ebul-Fida madddin smail b. mer, (. 774/1373), TefsirulKurannil-Azim, Darul-Fikr,1. Bsk. Mektebetr-Riyad, Riyad, 1400/1980. bn Kesir, Ebul-Fida madddin smail b. mer, (. 774/1373), El-Bidye ven-Nihye, Matbaay Saade, y.y. 1352/1932. bn Kuteybe, Eb Muhammed ed-Dinever (. 276/889), Tevlu Muhtelifil-Hadis, Hadis Mudfaas, (Ter. M. Hayri Krbaolu), st. 1988. bn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid El-Kazvini (. 273/887), Snen-i bn Mace, hyaut-Turasil-Arabiyyi, (Tah. Muhammed Fuad Abdulbaki), y.y. , 1395/1975.

bn Teymiyye, Ebul-Abbas Takiyyddin Ahmed b. Abdulhalim (. 728/1328), Tefsir Usul, (ev. Cemal Gzel), Tevhid Yn. 1. Bsk. st.1999. hsan lahi Zahir, iann Kuran, mamet ve Takiyye Anlay, (Ter. Sabri Hizmetli-Hasan Onat), Afarolu Matbaas, Ankara, 1984. mam Cafer Buyruu, (Haz. Esat Korkmaz ), st. 1997. mam Cafer-i Sadk Buyruu, (Haz. Adil Ali Atalay), Can Yn. st. 1998. mam Cafer-i Sadk Buyruu, (Haz. Sefer Aytekin), Emek Yn. Ankara, thz. mam Rabbani, Ahmed b. Abdulahad b. Zeynelabidin Serhandi (. 1034/1625), Mektubat, Matbaay Miriye, 1. Bsk. Mekke, 1316. nan, Muharrem, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Mzakere, sav, Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004. ncil, Kutsal Kitap (Tevrat-ncil). zmirli, smail Hakk ( . 1366/1946), Siyer-i Celile-i Nebeviyye, (Mukaddimat), Esra Yn. st.1996. zmirli, smail Hakk (. 1366/1946), Yeni lmi Kelm, Evkaf- slamiyye Matbaas, st. 1339/1341. Kaleli, Ltfi, Alevilik Aklidir Ahlaki ve nsanidir, Can Yn.1. Bsk. st. 2004. Kaleli, Ltfi, Binbir iek Mozaii Alevilik, Can Yn. 3. Bsk. st. 1995. Kallek, Cengiz, Diyanet slam Ansiklopedisi, Kaffal md. c. 24, st. 2000. Kaya, Haydar, Alev Bekta Erkn, Evrd Ve Edebiyat, Engin Yn, st. 1996. Kaygusuz, samail, Grmediim Tanrya Tapmam, Alev Yn. 1. Bsk. st. 1996. Keeli, akir, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu -1Bektalik Alevlik Arasndaki Farklar- Meydan Evi , Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005.

Kelbzi, Ebu Bekir Muhammed b. shak (. 308/990), Taarruf, Dou Devrinde Tasavvuf, (Haz. Sleyman Uluda) , Dergh Yn. st.1979. Krknc, Mehmet, Alevlik Nedir, Cihan Yn. , st. 1987. Ksakrek, Necib Fazl, (. 1983), Doru Yolun Sapk Kollar: Arnma anda slam, Byk Dou Yn. 4. Bsk. st. 1990.

Korkmaz, Esat, Anadolu Alevlii, Berfin Yn. st. 2000. Kprl, M. Fuat, (. 1386/1966), slam Ansiklopedisi, Bekta md. M.E. B. c. 2, 1997. Kprl, M. Fuat, (. 1386/1966), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, (Haz. lave Notlarla Orhan Kprl ), Diyanet leri Bakanl Yn. zkan Matbaaclk, 6. Bask. Ankara, thz.

Kprl, M. Fuat, (. 1386/1966), Trk Yurdu, Bektailiin meneleri, c: 2, Say. 8; Mays 1341, Ankara, 1927. Kprl, Orhan Fuat, Diyanet slam Ansiklopedisi, Firdevsi Rumi md. c. 13, st. 1996. Kuran- Kerim ve Trke Aklmal Meli, (Haz. Ali zek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, brahim Kafi Dnmez, Sadreddin Gm) Suud Bsk. 1412.

Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensar (. 671/1273), elCami li-Ahkamil-Kuran, Daru hyait-Turasil-Arabiyyi, 2. Bsk. Beyrut, 1965.

Kueyri, Ebul-Kasm Abdul-Kerim b. Hevazin b. Abdil-Melik (. 465/1072), Risale, (Tah. Abdulhalim Mahmud Muhammed b. erif), Matbaay Hassan, Kahire, thz.

Kueyri, Ebul-Kasm Abdul-Kerim b. Hevazin b. Abdil-Melik (. 465/1072), Letaiful-arat, (Haiye ve Talik. Abdullatif Hasan Abdurrahman), Darul-Ktbil-lmiyye, I. Bsk. Beyrut, 2000.

Kueyri, Ebul-Kasm Abdul-Kerim b. Hevazin b. Abdil-Melik (. 465/1072), Risale, (Ter. eyhul-slam, Hoca Sadettin Efendi, Haz. Mehmet Gnyzl), Yasin Yn. 1. Bsk. st. 2003.

M. Seligsohn, slam Ansiklopedisi, dem md. , M.E. B. , c. 1, 1997. Mahir, z, (. 1394/1974), Tasavvuf; Mahiyeti, Bykleri ve Tarikatlar, Kitabevi Yn. 5. Bsk. st. 1990. Mekk, Eb Talib (. 386 / 996), lmul-Kulub, (Tah. Abdulkadir Ahmed Ata), Mektebetl-Kahire, Kahire thz. Mekk, Eb Talib (. 386/996), Kutl-Kulb, Kalplerin Az, (ev.

Muharrem Tan), z Yn. st. 1999. Melikoff, Irene, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Mzakereler, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004. Melikoff, Irene, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Alevi Bektailiin Tarihi Kkenleri Bektai-Kzlba (Alevi) Blnmesi ve Neticeleri, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004. Mevlna, Celaleddin Rum, (. 672/1273), Fh Mfih, (ev. Meliha lker Anbarolu), Maarif Basmevi, st. 1969. Mevsua, el-Ehadis vel-Asaruz-Zaife vel-Mevzua, (Haz. Ali Hasan Ali el-Haleb), Mektebetl-Mearif, 1. Bsk. Riyad, 1999. Murat Sertolu, Evliyalar Evliyas Hnkr Hac Bekta Veli, adrvan Turizm Yayn Messesesi, st. 1966. Mnci Baba, eyh Baba Mehmed Sreyya, Tarikat- Aliyye-i Bektaiyye, (Sad. A. Grta) Trkiye Diyanet Vakf Yn. Ankara, 1995. Mslim, Ebul-Huseyin b. Haccac el-Kueyri en-Nisaburi (. 261/875), Sahih-i Mslim, (Tah. Muhammed Fuad Abdulbaki), Mektebetlslamiyyi, 1. Bsk st. Trkiye, 1374/1955. Nebhn, Yusuf b. smail (. 1350/1931), el-Fezaill-Muhammediyye, Darul-Kalem, Haleb, 1. Bsk. 1994. Necmddin Kbra, Ebul-Cenab Ahmed b. Muhammed mer b. Muhammed, (. 618/1221), Usull-Aere, (Ter ve erh. Abdulafur Lara, Tas. Necip Mayel Herevi), ntiarat- Mevla, Tahran, thz. Necmddin Kbra, Ebul-Cenab Ahmed b. Muhammed mer b. Muhammed, (. 618/1221), Risale ilel-Haimil-Haif Min Levmeti Laim (Tas. ve Tavzih. Tevfik Suphani Sazman, ntiarat Kihan, Tahran, 1364. Nesefi, Ebul-Berekat Abdullah b. Ali b. Mahmud, (. 710/1310), Medarikut-Tenzil ve Hakaikut-Tevil, Daru bn Kesir, 2. Bsk. Beyrut, 1420/1999. Neri, Mehmet, (. 927/1520), Cihannuma, (Haz. Mehmet Altay Kymen), 1. Bsk. Ankara, 1983. Noyan, Bedri, Bektailik Alevilik Nedir? Dou Matbaaclk, Ankara, 1985. Ocak, A. Yaar, Alev Bekta nanlarnn slam ncesi Temelleri; Bekta

Menkibnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, letiim Yn. st. 2000. Ocak, A. Yaar, Babailer syan; XIII. yzylda Baba Resul (Babailer) syan ve Anadolunun slamlamas Tarihindeki Yeri, Dergh Yn. 1.Bsk. st.1980. Ocak, A. Yaar, Diyanet slam Ansiklopedisi, Hac Bekta Veli, md. c. 14, 1996. Ocak, A. Yaar, Trk Sufiliine Baklar, letiim Yn. st. 1996. Ocak, A.Yaar, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Aleviliin Tarihsel, Sosyal Taban le Teolojisi Arasndaki ilki Problemine Dair, sav, Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004. Ocak, Ahmet Yaar, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -1Alevilik Tarihinin Temel Bir Problemi: Alevlik ve Nizari smailii , Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. Oytan, M. Tevfik, Bektailiin Yz (Dibi -Kesi-Yz ve Astar Nedir? , Maarif Ktp. ve Matbaas, 2. Bsk. st. thz. ktem, Niyazi, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Anadolu Aleviliinin Senkretik Yaps, sav. Ensar Nr. 2. Bsk. 2004. zcan, Hseyin, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -IAlev Bekta iirinde dab ve Erkn , Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. zkrml, Atilla, Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi AlevilikBektailk, Cem Yn. st. 1990. zmen, smail, Alev Bekta iirleri Antolojisi, Saypa Yn. Datm ve Kitabevi,1. Bsk. Ankara, 1995. ztoprak, Halil, Kuranda Hikmet Tarihte Hakikat Kuranda Hikmet ncilde Hakikat, Can Yn. 4. Bsk. st. 1990 ztrk, Mustafa, slmiyt, Alevilerin Kuran Tasavvuru zerine, c. 6; say 3; Temmuz-Eyll, 2003. ztrk, Yaar Nuri, Gazi nv. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratma Merkezi Dergisi, Hac Bektan Dnce Dnyas, Birlik, Dirlik, 1 Haziran, Ankara, 1994. ztrk, Yaar Nuri, Hallac Mansur ve Eseri; Kitabut-Tavasin, Yeni Boyut,

2. Bsk. st.1996. ztrk, Yaar Nuri, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, (slamda Rh Hayat), Marmara niversitesi .F.AV. Yn. 3. Bsk. st.1989. ztrk, Yaar Nuri, Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut, 3. Bask, st. 1995, Pakaln, M. Zeki, (. 1392/1972), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, st. 1993. Rfk Bey, Ahmet, Bektai Srr, Dersaade, Asr Matbaas, y.y. 1328. Sani, Hasan b. Muhammed (. 650/1252), Mearikul-Envar, Matbaay Amire, y.y. 1328. Sahih Ahmet Dede, (. 1813) Mecmuatt-Tevarihil-Mevleviyye, Mevlevilerin Tarihi, (ev. Cem Zorlu), nsan Yn. st. 2003. Said Bey, Baha, Bektailer, Trk Yurdu, c: 5, Say; 28, yl;1, Nisan, Ankara, 1928. Said Bey, Baha, Bektailer, Trk Yurdu, , c. 5, Say: 26, ubat, Ankara, 1927. Salmanpakolu, Ali Rza, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -1- Mzakere, Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. Sami, emseddin, (. 1323/1904), Kamus-i lem, Mihran Matbaas, st. 1316/1899. Sarkolu, Ekrem, Uluslarars Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -I- , Al konumas , Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. Selvi, Dilaver, Mridi Kamil ntisab ve Cemaat, Umran Yn. 1. Bsk. st. 1995. Serinsu, Ahmet Nedim, Kurann Anlalmasnda Esbab- Nzuln Rol, ule Yn. st. 1994. Serrac, Ebu Nasr Abdullah b. Ali, et-Tusi (. 378/988), el-Luma, (Tah. Taha Abdulbaki Surur-Abdulhalim Mahmud), Darul-Ktbil-Hadise, Msr, 1960. Sezgin, Abdulkadir, Hac Bekta Veli ve Bektailik, Kltr Bakanl Yn. Ankara, 1990. Szengil, Tark Mmtaz, Tarih Boyunca Alevlik, zm Yn. 1. Bsk. st.

1991. Suhreverd, mer b. Muhammed (. 632/1234), Avrfl-Maarif, (Ter. Hasan Kamil Ylmaz-rfan Gndz.), Vefa Yn. st. 1990. Sunar, Cavit, Melamilik Bektailik, Ankara niversitesi lahiyat Fak. Vakf Yn. Ankara, 1975. Sunar, Cavit, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, Ankara, 1974. Suyuti, Ebul-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (. 911/1505), eltkan Fi ulumil-Kuran, (Ter. Sakp Yldz- Hseyin Avni elik), Hikmet Nr. st. 1987. Suyut, Ebul-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (. 911/1505), elCmius-Sar, Muhtasar Tercme ve erhi, (Haz. smail Mutlu -aban Dgen-Abdulaziz Hatib), Yeni Asya, st. 1996. Slemi, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Huseyin b. Musa el-Ezdi, (. 412/1021), Hakaikut-Tefsir, (Tah. Seyyid Amran), Darul-Ktbillmiyye, 1. Bsk. Beyrut, 2001. ahin, Teoman, Alevilere Sylenen Yalanlar/ Bektailik Soruturmas, Armaan Kitap ve Yn, Ankara, 1995. ener, Cemal, Alevilik Nedir aha Doru Giden Kervan, Ant Yn. st. 2000. ener, Cemal, Alisiz Alevi olur mu? Ant Yn. 1. Bsk. st.1998. evkan, Muhammed b. Ali (. 1250/1834), el- Fevaidul-Mecma FilEhdsi- Mevda, (Tah. Abdurrahman b. Yahya el-Muallim el-Yemn), Beyrut, 1987. imek, M. Said, Gnmz, Tefsir Problemleri, Kitap Dnyas Yn. 8. Bsk. Konya, 2004. Taberani, Sleyman b. Ahmed b. Eyyub Ebul-Kasm, (. 360/971), Muceml-Kebir, (Haz. Hamdi b. Abdulmecid), Mektebetl-Ulum velHikem, 2. Bsk. Musul, 1983. Taberi, Ebu Cafer b. Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid (. 310/923), Camiul-Beyan Fi Tefsiril-Kuran, Darul-Marufe, 2. Bsk. Beyrut, 1392/1972. Taber, Ebu Cafer b. Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid (. 310/923), Tarihi Taberi, Matbaay Amire, st. 1307.

Taftazn, Saduddin Mesud b. mer, (. 792/1390), erhul Meksd, st. 1277. Takprzade, Ebul-Hayr samuddin Ahmet Efendi (. 968/1561), Eekaikun-Numaniyye Fi Ulemaid-Devletil-Osmaniyye (Nr. Ahmet Suphi Furat), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yn. st.1405.

Tehanev, Muhammed Ala b. Ali (. 1172/1758), Kitbu Kefi Istlhtil-Fnn, Daru Sadr, Beyrut thz. Tirmizi, Muhammed b. sa b. Sevre Es-Slemi (. 279/892), Snen-i Tirmizi, Cemiyyetl-Meknezil slamiyyi, Vaduz; Thesaurus slamicus Foundation, 1421/2000.

Topalolu, Bekir, Kelam ilmi Giri, Damla Yn. 5. Bsk. st. 1996. Tucu, Hseyin, Gnmzde Alevilik Bektailik (Sempozyumu), Aleviler Bektailer slam Dman Deildir Trkiye Diyanet Vakf Yn. Ankara, 1995.

Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Trk Kltr ve Hac Bekta Vakf Yn. Ankara, 1988. Uluda, Sleyman, Diyanet slam Ansikopedisi, Abdal, md. c.1, st. 1988. Uluda, Sleyman, Tsavvuf Terimleri Szl, Marifet Yn. st. 1996. Ulusoy, Celaleddin, Hnkr Hac Bekta Veli ve Alev-Bekta Yolu, Hac Bekta, 1986. Uzunarl, smail Hakk, (. 1398/1977), Osmanl Devleti Tekilatnda Kapukulu Ocaklar, Trk Tarih Kurumu Yn. 5. Bsk. Ankara, 1988. er, Cenksu, Uluslararas Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -1Geleneksel Alevlikte badet Telakkileri , Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005. lken, Hilmi Ziya, (. 1394/1974), Anadoluda Ruhiyat Mahedeleri; Hac Bekta Veli, Mihrab Mecmuas, Yl;1, Say; 1516, Temmuz st.1340/1924. Vahidi, mam Ebul-Hasen Ali b. Ahmed, (. 468/1076), Esbab- Nzul, (Ter. Necati Tetik ve Necdet al), htar Yn. Erzurum, 1994. Yaar, Hseyin, Kuranda Anlam Kapal Ayetler, Beyan Yn. st. 1997. Yavuz, M. Hakan, Trkiyede Aleviler Bektailer Nusayriler, Mzakere , sav. Ensar Nr. 2. Bsk. st. 2004.

Yazc Tahsin- Uluda Sleyman, Diyanet slam Ansiklopedisi,Herevi, Hace Abdullah, md. M.E. B. c. 17, st. 1998. Yazr, M. Hamdi, (. 1361/1942), Hak Dini Kuran Dili, (Sad. Komisyon), Azim Datm, stanbul, thz. Yemn, Hz. Alinin Faziletnmesi, (ev. A. Altnta), 6. Bsk st. 1994. Yesevi, Ahmet, (. 1093/1166), Divan- Hikmet, (Haz. Hayati Bice), Trkiye Diyanet Vakf. Yn. Ankara, 1993. Yldrm, Ahmet, slmiyt, Alevi-Bektai Edebiyatnda Kullanlan Hadisler ve Deerlendirilmesi, c. 6; say 3; Temmz Eyll 2003. Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, Trkiye Diyanet Vakf Yn. Ankara, 2000. Yldrm, Ahmet, Uluslar aras Bektailik ve Alevilik Sempozyumu, -1Alevi ve Bektailerin Dinin Temel Kaynaklarndan Kuran ve Snnete Bak Tbitak, 1. Bsk. sparta, 2005.

Yldz, Harun, Marife (Ehl-i Beyt Says) Ehli Beyt nannn Anadolu Alevileri zerindeki zdmleri , 3 yl: 4 say: 3 k 2004. Ylmaz, H. Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Nr. 2. Bsk. st. 1997. Yrkan, Yusuf Ziya, Anadoluda Alevler ve Tahtaclar, (Haz. Turhan Yrkan), Kltr Bakanl Yn. Ankara, 1998. Zehebi, Muhammed Hseyin, et-Tefsir vel-Mfessirun, hyaut-TurasilArabiyyi, Beyrut, thz. Zelyut, Rza, z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr Yn. st. 1990. Zerkei, Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah (. 794/1292), et-Tezkire fil-Ehadisil-Mtehere, (Tah. Mustafa Abdulkadir Ata), Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1986.