T.C.

ULUDA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI
TEFSR BLM DALI





KURTUB VE FIKH TEFSR

(DOKTORA TEZ)


Abdullah BAYRAM


DANIMAN
Prof. Dr. BRAHM ELK

BURSA 2008
ii
TEZ ONAY SAYFASI
T.C.
ULUDA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

....................................................................................................................Anabilim Dal,
.............................................................. Bilim Dalnda ................................................................
..........................................................................nn hazrlad ...................................................
................................................................................. konulu Doktora ile ilgili tez savunma
snav, ........./ ........./ 2007 gn, ............... - ................ saatleri arasnda yaplm, sorulan
sorulara alnan cevaplar sonunda adayn tezinin ............................ olduuna
............................................... ile karar verilmitir.



ye ye
(Tez Danman ve Snav Komisyonu Bakan) Akademik nvan, Ad Soyad, niversitesi
Akademik nvan, Ad Soyad, niversitesi

ye ye
Akademik nvan, Ad Soyad, niversitesi Akademik nvan, Ad Soyad, niversitesi


ye
Akademik nvan, Ad Soyad, niversitesi ........./ ........./ 2008
iii
ZET

Yazar : Abdullah BAYRAM
niversite : Uluda niversitesi
Anabilim Dal : Temel slm Bilimleri
Bilim Dal : TeIsir
Tezin Nitelii : Doktora
SayIa Says : xvi 535
Mezuniyet Tarihi :
Tez Danman : ProI. Dr. brahim ELK


KURTUB VE FIKH TEFSR

Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, Endlsn Kurtuba ehrinde
domutur.
Dou slm dnyasnn Mool, Endlsn ise hal istils sonucu kesin olarak elden
kt ve slm dnyasnn srekli hal seIerlerine maruz kald VII./XIII. Asrda Msr, hem
doudan ve hem de batdan, lkelerini terketmek zorunda kalan pek ok limin snd yer
olmu ve Kahire ve Dmak, slm dnyasnn en nemli iki ilim merkezi haline gelmitir.
Kurtubann igalinden sonra Msrn gneyinde yer alan el-Minyeye yerleen Kurtub, burada
daha ok kitap teliIiyle megul olmutur. MIessirin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh
teIsirini de Msrdayken ve kuvvetle muhtemel olarak el-Minyenin sde ortamnda teliI ettiini
sylemek mmkndr. Kurtub, en nemli eseri olan bu ahkm teIsirinin yannda, slm
ilimlerin eitli sahalarnda ilm kymete haiz birok eser daha kaleme almtr. Ahlki
erdemlere ok nem veren ve dnyaya kar zhd sahibi olan Kurtub, Ikh, lugat ve kraat
alanlarndaki birikimini ansiklopedik zellikteki Ikh teIsirinde ortaya koymutur. O, Mlik
mezhebine mensup olmakla birlikte objektiI bir ilim adam tutum ve davran sergileyerek
mezhep taassubundan uzak kalmtr. TeIsirinde hukuk normlarn belirlerken slm hukukunun
kolaylk prensibini gz nnde bulundurmu ve hadise ve mesr teIsire ncelik vermitir. Ayn
zamanda mIessir Ehl-i snnet dndaki ekol ve inkrclarn grlerini tenkit etmi ve yaad
an ictim ve sosyal olaylarn deerlendirmitir.
Kurtub, genellikle hadislerden yetlerin teIsiri ve konularn izah edilmesi amacyla
yararlanmaktadr; hadisler esas mesele incelenirken istiIade edilen rnek ve hitler olarak ne
kmaktadr. Genellikle sahih hadisleri kullanan mIessir, az da olsa zaman zaman zayI ve
mevzu olanlara da yer vermektedir.
Hem Dou hem de Bat medeniyetinde yetien Kurtubnin, ilim tahsiline Endlste
balayp sonra da teIsirini Msrda teliI etmesi hususunun gnmz asndan nem arzettii ve
bu ynden aratrlmas gerektii kanaatindeyiz. nk mIessirin yaad zaman dilimi Dou
ve Bat deerlerinin birbirleriyle yakndan tanp yzletii bir a olup onun eseri de byle bir
asrn ok nemli bir tandr. Kurtub bu eserinde, eriatn ummi maksad ve gyelerini ve
ictim deiimleri maslahat ekseninde deerlendirerek slm hukukundaki ahkmn deimesi
iv
prensibini Ionksiyonel hale getirmitir. Kreselleen dnyamzn hemen her alannda ba
dndrc bir deiim sz konusudur. slm hukukunun sreklilik ve deiime ak olma
zellii asndan Kurtub Tefsri, amza yeni bir yaklam getirerek gnmz slm hukuk
IelseIesine k tutacak ilm birikim ve veriye haizdir.
Kurtub, 9 evvl 671/29 Nisan 1273 tarihinde el-Minyede veIat etti ve buraya
deInedildi.


Anahtar Szckler

1. el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim Tadammeneh mines-Snneti ve
yil-Furkn
2. Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Kurtub
3. TeIsir ve TeIsir Usl
4. Hadis ve Hadis Usl
5. Fkh ve Fkh Usl
6. Endls ve Kurtuba

v
ABSTRACT

Yazar : Abdullah BAYRAM
niversite : Uluda niversitesi
Anabilim Dal : Temel slm Bilimleri
Bilim Dal : TeIsir
Tezin Nitelii : Doktora
SayIa Says : xvi 535
Mezuniyet Tarihi :
Tez Danman : ProI. Dr. brahim ELK

AL-QURTUB AND HS JURSPRUDENTAL NTERPRETATON

Abu Abd Allah Mohammed bn Ahmad bn Abi Bakr bn Farah al-Ansri al-Khazreji
al-Qurtubi, born in Qurtuba oI Andalusia (Spain).
His education starts in Qurtuba and continues in Egypt where he has immigrated,
Iollowing the invasion oI Qurtuba in 633/1236. He takes lessons on tradition (hadith) Irom
masters such as Abu al-Abbs al-Qurtubi and others in Alexandria. Later, he settles at Munya
and devotes himselI to write books. Here he continues his education which has been interrupted
during the invasion. Besides Qurtubis most important study is al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa
al-Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa yt al-Furkn, the other well-known books
are al-Asna, on the interpretation oI the most beautiIul names oI Allah; al-Tadhkar fi fdal al-
dhkar; Kitab al-Tadhkira bi-Umr al-khira; Sharh al-Taqassi; Kitab Qamu al-Hrs bi al-
Zuhd wa al-Qana wa Radd Dhill al-Sul bi al-Kutub wal-Shafa; and an Urdjza.
He died there in 671/1273.
Our work deals with a very important Iigure oI Andalusian exegetical school during the
VII. slmc century, Abu Abd Allah Mohammed bn Ahmad al-Qurtubi and his most important
work al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa al-Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa yt al-
Furkn, a commentary on the Quran and Qurtubis Philosophy oI slmc law.
The study consists oI three major chapters. In the Iirst chapter oI the study, Abu Abd
Allah Mohammed bn Ahmad al-Qurtubis liIe, his Works and his career as a scholar are
discussed. In this context, his creed, his personality and brieI account oI lives and works oI his
students are also given.
The second chapter, subdivided into two part is about al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa
al-Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa yt al-Furkn which is the main text studied
in this study. The Iirst part deals with the sources oI al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa al-
Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa yt al-Furkn. These main sources are
evaluated within the context oI such Islamic sciences as taIsir, hadith, jurisprudence, history,
language and syntax. All oI these ara analyzed and studied in relation to al-Jmi li-Ahkm al-
Quran wa al-Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa yt al-Furkn. In the second part,
vi
al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa al-Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa yt al-
Furkn is studied Irom the perspective oI interpretation oI narrative or traditional (al-taIsir bil-
rivye). And examples are given Irom the book about how the Quran was interpreted with the
aid oI the Quran itselI, oI hadith the speeches oI the Prophets Companions, and the sayings oI
the second generation muslims (tbin). Examples are also given about how the Quran was
interpreted by al-Qurtubi in his book with the aid oI ocassinons oI revelation (asbbn-nzl),
abrogation (al-naskh) and recitals (al-krat). A critique oI the chains oI narration (isnd) is also
carried out. Besides in the second part, treats al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa al-Mubayyin li m
Tadammn min al-Sunna wa yt al-Furkn Irom the perspective oI interpretation oI arbitrary
opinion (al-taIsir bil-ray). And certain aspects oI Quranic interpretations, such as hadith,
slmc jurisprudence and its methodology, theology, language, syntax, semantics and rhetoric
are explained in detail. In addition to rest oI his liIe was dedicated to the composition oI
religious books. Qurtubi was a religious man, and he wrote an exegesis which contains several
sciences such as the variant readings, law, language etc. Although he belonged to the Mlik
school oI thought he never limited himselI with Maliki law. His commentary that looks like an
encyclopedia and his style is very Iluent. He used prophetic tradition a lot and Irom time to time
he discussed against the opinion oI un-orthodox people and heretics. He also did not neglect to
note the political, social and historical events oI his time.
Qurtubi narrates Irom compilers oI traditions. A reIerence to one oI compilations Ior a
tradition is usually enough Ior him. He Ieels no need to criticise masters oI traditions like
Bukhari and Muslim. He has proIound knowledge in the Iield oI Biography (Rijl). But, while
making investigations about the conditions oI men Irom the chain oI narrators oI traditions that
he mentions, he ocassionally criticizes the views oI experts on Biography (Rijl). Traditions,
assembled by him are usually authentic (sahih). However, he makes use oI weak (zayI) hadiths
as well as appocriIical (mevz) traditions, we think that number oI them is Iew. His approach to
accepting traditions as authentic is not very critical but lenient. He more interested in the
content than the process oI transmission. He assembles hadiths Ior solvation oI question raised
by the verse which he interprets.
The third chapter oI the study, Abu Abd Allah Mohammed bn Ahmad al-Qurtubis
philosophy oI slmc law is an analytical study oI Qurtubis concept oI maslaha (business
matter, important matter) in relation to his doctrine oI maqsid al-shara with particular
reIerence to the problem oI adaptability/immutability oI slmc Legal theory to social change.
Finally in the consclusion the results are enumerated and brieIly analyzed.

Key Words
1. al-Jmi li-Ahkm al-Quran wa al-Mubayyin li m Tadammn min al-Sunna wa
yt al-Furkn
2. Abu Abd Allah Mohammed bn Ahmad al-Qurtubi
3. al-TaIsir (nterpretation) and nterpretations Methodology
4. al-Hadith (Tradition) Traditions Methodology
5. al-Fqh (slmc Jurisprudence) slmc Jurisprudences Methodology
6. Andalusia (Spain) and Qurtuba

vii
NSZ

Kurn ilimleri iersinde teIsir dalnn nemli ve sekin bir zellik tad teden beri
kabul edilmektedir. Kurn teIsirine ilikin almalarn hicri I. asrdan itibren balad ve
hicri II. asrla birlikte mstakil eserlerin teliI edildii bilinmektedir. Ayrca asr- saadetten
gnmze kadar ihtisas alanlar Iarkl olsa da pek ok slm limi teIsirle ilgilenmitir.
Bunlarn neticesinde teIsir sahasnda ok geni ve zengin bir literatr vcuda gelmitir.
Bunlardan biri de teIsir, hadis ve Ikh limi Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-
Kurtubnin, yaad VII/XIII. asrdan gnmze kadar slm dnyasnn her taraInda byk
ilgi gren ve en Iazla okunup istiIade edilen eserlerden olan el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-
mbeyyin lim tadammeneh mines-snneti ve yil-furkn adl Ikh teIsiridir. Gnmzden
Iarkl olmak zere ou slm liminin bir branta temayz etmekle birlikte birok ilim dalnda
sz sahibi olduu bilinmektedir. Bu ynden onlarn tebrz ettikleri ilim dal bata olmak zere
dier sz sahibi olduu sahalarda da deerlendirilmesinin gerekli olduu ve bu tr almalarn
ilim dnyasna katk salayaca inancndayz. Biz bu dnceyle tezin adn, teIsir, hadis ve
Ikh limi Kurtubnin, mIessir ve Iakih zelliini ne karan, Kurtub ve Fhki TeIsiri
eklinde belirledik ve onun hem teIsir hem de Ikh anlayn ortaya koyduk. Ayrca teIsirinin
rivyet ve diryet metodunu birlikte ihtiva etmesinden dolay mIessirin hadise bakna da
geni yer verdik. Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl ahkm teIsirinde eserinin adyla da
rtecek ekilde Ikh ilmine ok geni yer vermektedir. Biz de son olarak tezin Kurtubnin
el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim Tadammeneh mines-Snneti ve yil-
Furkn Adl Fkh TeIsirinin slm Hukuku Asndan Deerlendirilmesi adl nc
blmnde temel olarak el-Cmi li-hkmil-Kurn slm hukuku asndan deerlendirdik.
Sonu balnda, ulatmz veriler temelinde aratrmann genel bir zetine ve baz
nerilere yer verdik.
Aratrmada bize yol gsteren bata danman hocam ProI. Dr. brahim elik olmak
zere, emei geen hoca ve arkadalarma teekkr ediyorum. Ayn ekilde mm Kurtub bata
olmak zere, slm medeniyetinin temel talar olan btn limleri rahmetle anyorum.

Bursa 2008 Abdullah BAYRAM

viii

NDEKLER

TEZ ONAY SAYFASI...........................................................................................................
ZET ...................................................................................................................................
ABSTRACT........................................................................................................................... V
NSZ................................................................................................................................ V
NDEKLER................................................................................................................. V
KISALTMALAR...............................................................................................................XV

GR

1- TEZN KONUSU VE AMACI...............................................................................................2
2- UYGULANAN YNTEM VE TEKNKLER ...........................................................................4
3- TEZ KAYNAKLARI ...........................................................................................................7

BRNC BLM
KURTUBNN YAADII DNEM, HAYATI VE LM AHSYET
I. KURTUBNN YAADII ASRA GENEL BR BAKI..............................................9
A. KURTUBA VE TARH............................................................................................9
1. Kurtuba Tarihi ve Kurtub Dnemindeki Siys Olaylar...................................................... 9
2. Kurtubnin Yaad Dnemde Kurtubada Sosyal Hayat ................................................ 13
3. Kurtubada lim ve Fikir Hayat......................................................................................... 16
a. lim ve Kltr Hayat..........................................................................................16
b. slm limler......................................................................................................17
4. Kurtubada Sanat ve Maribi (Murbt ve Muvahhid) Sanat Dnemi............................... 20
5. Gnmz Kurtubas ......................................................................................................... 22
II. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK SYS, CTM VE LM
DURUM............................................................................................................................23
A. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK SYS OLAYLAR......23
1. Eyybiler Dnemi (1171-1462)......................................................................................... 23
2. Memlkler Dnemi (1250-1517)....................................................................................... 27
B. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK SOSYAL HAYAT.........28
1. Eyybiler Dneminde ctim ve ktisd hayat ................................................................. 28
2. Memlkler Dneminde ctim ve ktisd Hayat .............................................................. 30
C. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK LM HAYAT ..............31
1. Eyybiler Dneminde lim ve Kltr Hayat ..................................................................... 31
a. slm limler ......................................................................................................32
b. Dier limler.......................................................................................................35
2. Memlkler Dneminde lim ve Kltr Hayat ................................................................... 36
a. slm limler ......................................................................................................37
b. Dier limler.......................................................................................................38
III. KURTUBNN HAYATI...........................................................................................39
A. ENDLSTEK HAYATI.....................................................................................40
1. smi ve Knyesi................................................................................................................. 40
2. Ailesi ve Yetimesi ............................................................................................................ 40
ix
a. Doum Tarihi ve Doum Yeri ............................................................................40
b. ilesi ve Yetikinlik ncesi Dnemi ..................................................................42
c. Kurtubadan Hicret Edii ve Msra Gidi Sreci ...............................................44
B. MISIRDAK HAYATI ...........................................................................................45
C. VEFATI....................................................................................................................48
IV. KURTUBNN AHSYET .....................................................................................48
A. LM AHSYET ...................................................................................................48
B. AHLK AHSYET.............................................................................................49
V. HOCALARI .................................................................................................................52
A. ENDLSTEK HOCALARI...............................................................................52
1. Eb Sleymn Men b. Abdirrahmn b. Ahmed b. Men b. Ubeyy el-Ear (. 633/1235)53
2. el-Kd Eb mir Yahya b. mir b. Ahmed b. Men el-Ear (. 639/1241)................... 53
3. Eb CaIer Ahmed b. Muhammed el-Kays el-Kurtub |bn Eb Hucce| (. 643/1245) .... 53
4. Kdl-Cema Ebl-Hasen Ali b. Kutrl (. 651/1253)................................................... 54
B. MISIRDAK HOCALARI......................................................................................55
1. Eb Muhammed Abdlmut b. Mahmd el-Lahm el-skendern (. 638/1241) ............. 55
2. Eb Muhammed Abdlvehhb b. Revc (. 648/1250)..................................................... 56
3. Ebl-Hasen bnl-Cmmeyz (. 649/1251) ................................................................... 56
4. Eb Muhammed HIz Abdlazm el-Mnzir (. 656/1258) ............................................ 57
5. Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim el-Kurtub (. 656/1258).................................... 57
6. Eb Ali el-Hasen b. Muhammed el-Bekr (. 656/1258).................................................... 58
VI. RENCLER .........................................................................................................60
VII. ESERLER ................................................................................................................60
A. MATB ESERLER................................................................................................61
1. el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim Tadammeneh mines- Snneti ve
yil-Furkn.......................................................................................................................... 61
2. et-Tezkire I Ahvlil-Mevt ve Umril-hire.................................................................. 61
3. et-Tezkr I EIdalil-Ezkr ................................................................................................. 62
4. Kamul-Hrs biz-Zhdi vel-Kana ve Redd Zllis-Suli bil-Kesb ves-Sna........... 63
5. el-lm bim I Dnin-Nasr minel-Fesd vel-Evhm ve zhri Mehsini Dnil-slm ve
isbti Nbvveti Nebiyyin Muhammed Aleyhis-Salt ves-Selm................................... 64
6. el-Esn I erhi Esmillhil-Hsn ve SItihil-Uly....................................................... 65
B. YAZMA ESERLER.................................................................................................66
1. el-lm I MariIeti Mevlidil-MustaI Aleyhis-Salt ves-Selm................................... 66
2. Kasde Iistlhil-Hads..................................................................................................... 66
3. el-Misbh Iil-Cem Beynel-EIl ves-Shh .................................................................... 67
4. et-Takrb li-Kitbit-Temhd.............................................................................................. 67
5. Risle I Elkbil-Hads...................................................................................................... 67
C. GNMZE ULAIP ULAMADII BLNMEYEN ESERLER.....................68
1. Urcze I Esmin-Nebiyyi Sallallh Tel Aleyhi ve Sellem......................................... 68
2. erhut-Takass lim Il-Muvatta min Hadsi Reslillhi Sallellh Aleyhi ve Sellem.... 68
3. Menhecl-Ubbd ve Mahaccets-Slikne vez-Zhhd................................................. 68
4. el-Muktebes I erhi Muvattai Mlik b. Enes..................................................................... 69
5. el-Lmaul-Lliyye I erhil-Irntin-Nebeviyye ...................................................... 70
6. el-ntihz I Kurri Ehlil-KIe vel-Basra ve-m ve Ehlil-Hicz................................. 71
D. KENDSNE NSBET EDLEN ESERLER...........................................................71
1. Akdiyet Reslillh Sallellh Aleyhi ve Sellem............................................................... 71
2. Usll-Fkh ...................................................................................................................... 72
3. el-nsI Im Beynel-Ulemi minel-htilI ..................................................................... 72

x
KNC BLM
KURTUBNN EL-CM L-HKML-KURN VEL-MBEYYN LM
TADAMMENEH MNES-SNNET VE YL-FURKN SML FIKH TEFSR
BRNC KISIM................................................................................................................... 74
I. EL-CM L-HKML-KURN HAKKINDA TEMEL BLGLER...................74
A. ESERN SM ..........................................................................................................74
B. YAZILI AMACI ....................................................................................................74
C. YAZILI YER VE ZAMANI.................................................................................75
D. ZERNDE YAPILAN ALIMALAR................................................................76
1. Yazmalar, Tahkik almalar ve Basklar....................................................................... 76
2. Muhtasarlar....................................................................................................................... 78
3. Mukaddimesi ve Baz Blmleri zerinde Yaplan almalar......................................... 78
4. Kurtub TeIsri zerine Yaplan almalar....................................................................... 79
a. TeIsir lmi Asndan Yaplan almalar ...........................................................79
b. Fkh lmi Asndan Yaplan almalar ............................................................81
c. Hadis lmi Asndan Yaplan almalar............................................................81
d. Dil Asndan Yaplan almalar.......................................................................81
e. TasavvuI lmi Asndan Yaplan almalar ......................................................82
I. Sosyal Konu erikli almalar ..........................................................................82
5. Kurtub ve TeIsiri Hakknda Bilgi Veren Dier almalar ............................................... 82
6. Tercmesi zerine Yaplan almalar ............................................................................. 83
II. KURTUB TEFSRNN KAYNAKLARI.................................................................83
A. KURN LMLER VE ONLARA LKN KAYNAKLAR..............................84
1. TeIsir Kaynaklar............................................................................................................... 84
a. Rivyet ve Diryet TeIsirleri...............................................................................85
b. Frka TeIsirleri ...................................................................................................94
c. Fkh TeIsirler.....................................................................................................96
d. r (TasavvuI) TeIsirler ................................................................................. 101
2. Kraat ve Kurn- Kerim Tarihi Kaynaklar.................................................................... 107
3. Kurn limlerine likin Kaynaklar ................................................................................. 113
B. HADS KAYNAKLARI......................................................................................... 115
1. Kurtubnin Birinci Derecede Kulland Hadis Kaynaklar............................................. 116
2. Kurtubnin kinci Derecede Kulland Hadis Kaynaklar .............................................. 128
3. Kurtubnin stiIde Ettii Birtakm Hadis Czleri........................................................... 134
C. HADS FIKHI (FIKHL-HADS) KAYNAKLARI ........................................... 136
D. FIKIH KAYNAKLARI ......................................................................................... 139
1. Mlik Mezhebi Fkh Kaynaklar.................................................................................... 139
2. HaneI Mezhebi Fkh Kaynaklar.................................................................................... 147
3. Ii Mezhebi Fkh Kaynaklar....................................................................................... 150
4. Hanbel Mezhebi Fkh Kaynaklar.................................................................................. 153
5. Mnziryye Mezhebi Fkh Kaynaklar............................................................................ 154
E. GARBL-KURN VE GARBL-HADS KAYNAKLARI ......................... 157
F. MENL-KURN VE RBL-KURN KAYNAKLARI ......................... 159
G. DL KAYNAKLARI.............................................................................................. 162
1. Lugat Kaynaklar............................................................................................................. 163
2. Nahiv Kaynaklar............................................................................................................. 168
H. AKD VE KELM KAYNAKLARI.................................................................. 171
. TARH, TABAKAT ve SYER-MEZ KAYNAKLARI .................................. 178
8. el-Mverd (. 450/1058), Almn-Nbvve (Deliln-Nbvve) .............................. 181
xi
K. TASAVVUF VE AHLK KAYNAKLARI .......................................................... 185
KNC KISIM................................................................................................................... 192
I. KURTUBNN TEFSRDEK USUL..................................................................... 192
A. KURTUBNN TEFSR ANLAYII.................................................................... 192
1. TeIsir Anlaynn Altyaps............................................................................................. 192
2. TeIsirdeki Usl.............................................................................................................. 194
B. KURTUB TEFSRNN RVYET VE DRYET AISINDAN
DEERLENDRLMES .......................................................................................... 196
1. Kurtub TeIsrinin Rivyet Yn.................................................................................... 197
a. Kurn Kurnla TeIsiri................................................................................. 198
b. Kurn Snnetle TeIsiri .................................................................................. 213
c. Sahbe Kavliyle TeIsiri..................................................................................... 227
d. Tabin Kavliyle TeIsiri..................................................................................... 233
e. Sebeb-i Nzl le TeIsiri................................................................................... 242
I. Nsih ve Mensh ile TeIsiri............................................................................... 261
I.a. Nsih ve Mensh lminin nemini Belirtmesi.................................................... 262
I.b. Nesh Kavramn Etimolojik Adan ncelemesi.................................................. 262
I.c. Nsih ve Mensh Konusuna likin Kavramlar Tanmlamas............................ 263
I.d. Neshin Geerli Olduu Alanlar Belirtmesi ........................................................ 265
I.e. Neshin eitlerini Belirtmesi............................................................................... 266
I.I. Neshin Tespit Edilmesindeki Usl Belirtmesi ................................................... 268
I.g. Neshi Reddedenleri Belirtmesi ve Delillerini Deerlendirmesi .......................... 268
2. Kurtub TeIsrinin Diryet (Rey) Yn ......................................................................... 269
a. Kurtub TeIsrinde Hadis ................................................................................. 269
a.b. Kurtubnin Hadis lmine Bak......................................................................... 269
a.c. Kurtub TeIsrinde Hadis Usl......................................................................... 270
a.c.a. Sahih ve ZayI Hadisleri Belirtmesi .......................................................................271
a.c.b. Kaynaksz, ZayI ve Mevz Hadisler Nakletmesi ................................................272
a.c.c. Metin Tenkidi Yapmas ..........................................................................................275
a.c.d. Hadis Nakil Usl...................................................................................................276
b. Kurtub TeIsrinde Kelm................................................................................ 276
b.a. Edlste Kelm lmine Genel Bak.................................................................. 277
b.b. Kurtubnin Akdesi ............................................................................................ 278
b.c. Kelm lminin nemini Belirtmesi ve Kelmclara Bak ................................ 279
b.d. Kurtub TeIsrinde Birtakm Kelmi Konular ................................................... 280
b.e. Ehl-i snnet Dndaki Kelmi Mezhep ve Frkalarn Yaklamlarn Tenkit
Etmesi ve slm mmetine Birlik ars Yapmas.................................................. 284
c. Kurtub TeIsrinde Kraat ................................................................................ 286
c.a. Edlste Kraat lmine Genel Bak................................................................... 286
c.b.b. Mtevtir Kraatlere Yaklam..............................................................................288
c.b.c. z ve Mevz Kraatlere Yaklam ......................................................................295
c.b.d. Kurtub TeIsrinde Yedi HarI Meselesi................................................................298
d. Kurtub TeIsrinde Dil ve Belat.................................................................... 300
d.a. Dil ....................................................................................................................... 301
d.b. iir....................................................................................................................... 306
d.c. Belgat ................................................................................................................ 310
d.c.a. Kurtubnin Belgattaki Tutumu............................................................................312
e. Kurtub TeIsrinde Muhkem ve Mtebih Konusu.......................................... 314
e.a. Muhkem ve Mtebihin Lugat ve Istlh Anlam.............................................. 315
xii
e.b. Kurtubnin Muhkem ve Mtebih Meselesine Yaklam ............................... 315
e.b.a. Muhkem ve Mtebih Meselesine Dir limlerin Grlerini Nakledip
Konuyu Deerlendirmesi.......................................................................................316
e.b.b. Mtebih yetlerin Tevil Edilip Edilemeyecei Konusundaki Tutumu.........318
e.b.c. Rsih (limde Derinlemi) limlerin Mtebiht Konusundaki Konumunu
ve zelliklerini Belirtmesi.....................................................................................319
e.b.d. Kurnn Mtebih yetlerine Uyan Kimselerin zelliklerini Belirtmesi......320
e.b.e. Kurnda Mtebih yetlerin Bulunma Hikmetini Belirtmesi ........................321
I. Kurtub TeIsrinde Mkill-Kurn Konusu .................................................. 322
g. Kurtub TeIsrinde TasavvuI............................................................................ 326
g.a. TasavvuI ve r TeIsir Ekolne Genel Bak ................................................... 327
g.b. TeIsirinde TasavvuI ve Ahlka Dair Eserlerinden stiIade Etmesi..................... 328
g.c. r TeIsirlere Yaklam.................................................................................... 329
g.d. TasavvuI ve Ahlk Kaynaklarna Yaklam ...................................................... 330
g.e. yetlerin TeIsirinde Mehr SIilerin Grlerini Sahiplerine Sadece sim
Olarak zaIe Edip Nakletmesi............................................................................. 332
g.I. Kurn ve Snnete Ters Den MutasavvI ve Zhidlerin Tutum ve
Davranlarn Tenkide Tbi Tutmas ................................................................. 334
h. Kurtub TeIsrinin Kssa ve srailiyyttaki Yeri ............................................... 339
h.a. Kurtubnin Kssalara ve sriliyta Bak ......................................................... 341
h.a.a. TeIsirinin Mukaddimesindeki Kssalara ve sriliyta likin Taahhdne
Genel Olarak Bal Kalmas..................................................................................341
h.a.b. TeIsirinin Mukaddimesindeki Kssalara ve sriliyta likin Taahhdne
Bazen Ters Dmesi ...............................................................................................346
i. Yaad Zaman ve Mekna likin ctim ve Siys Olaylar Deerlendirmesi . 349
i.a. Yaad Zaman ve Mekna likin ctim Olaylar Deerlendirmesi ............... 350
i.b. Yaad Zaman ve Mekna likin Siys Olaylar Deerlendirmesi................. 354
k. Yaad an lm Etkisinde Kalmas............................................................. 359
l. Kurtub TeIsrinin lm Deeri ve lim Dnyasna Tesiri................................... 360
l.a. Sahasnda Otorite Olan Ulemnn Kurtub ve TeIsirine likin Kanaatleri ......... 361
l.b. Kurtub TeIsrinin lim Dnyasna Tesiri........................................................... 362

NC BLM
KURTUBNN EL-CM L-HKML-KURN VEL-MBEYYN LM
TADAMMENEH MNES-SNNET VE YL-FURKN ADLI FIKH TEFSRNN
SLM HUKUKU AISINDAN DEERLENDRLMES
I. EL-CM L-HKML-KURNIN SLM HUKUKU AISINDAN
DEERLENDRLMES............................................................................................... 368
A. EL-CM L-HKML-KURNDA FIKIH................................................. 369
1. Fkh Kelimesinin Lugat ve Istlh Anlamn ncelemesi ve Tarihi Srecini
Deerlendirmesi.............................................................................................................. 369
2. Din, eriat ve Millet Kavramlarn Dil Asndan Karlatrmas.................................. 370
3. Kurra ve Fakih Kelimelerinin likisini Belirtip Tarihi Srecini Deerlendirmesi............ 372
4. Fkh Anlay ve Fkhtaki Usl.................................................................................... 372
5. Kendi Mezhebine Kar Tutumu...................................................................................... 391
a. Kendi Mezhebine Kar Eletirel Yaklam..................................................... 391
b. bnl-Arabye Kar Eletirel Yaklam ......................................................... 394
6. Dier Mezhep ve limleri Kar Tutumu ........................................................................ 396
a. Eb HanIe ve HaneI Mezhebini Olumsuz Ynden Deerlendirmesi ................ 397
xiii
a.a. yetten Yanl stinbtta Bulunduklarn Delillerle Belirtmesi .......................... 397
a.b. yetten stinbt Edip Yaklamlarnn Yanl Olduunu Delillerle Belirtmesi.. 398
a.c. Kitap ve Snnete ve Cumhrun Grne Ters Dtn Belirtmesi.............. 399
a.d. Grlerini Yanl Bir Nesh Hkm zerine Bina Ettiklerini Belirtip Fkh Usl
Asndan Tenkid Etmesi........................................................................................... 400
b. Eb HanIe ve HaneI Mezhebini Olumlu Ynden Deerlendirmesi.................. 401
b.a. Eb HanIenin Grn Dil ve Snnet Asndan Tercih Etmesi ................... 401
b.b. mm Iinin Grne Karn Mlik Mezhebinin Grnn
Eb HanIenin Yaklamyla Ayn Olduunu Belirtmesi.................................. 402
II. EL-CM L-HKML-KURNIN FIKIH USL AISINDAN
DEERLENDRLMES............................................................................................... 402
A. EL-CM L-HKML-KURNDA FIKIH USL................................... 403
1. Kurtubnin slm Hukukunun Kaynaklar (eri Deliller)na Yaklam .......................... 404
a. Asli Dellillere Yaklam .................................................................................. 406
a.a. Kitap ve Snnet ................................................................................................... 406
a.b. Kitap ve Snnet Dndaki Asli Delillere Yaklam .......................................... 410
a.b.a. cm..........................................................................................................................413
a.b.a.a. cmnn Delilini ve cmya Gre Hkm Vermenin Lzmunu
Belirtmesi.............................................................................................. 414
a.b.a.b. cmya Gre Deerlendirdii Baz Fkh Meseleler ............................ 414
a.b.b. Kys ........................................................................................................................415
a.b.b.a. Kyasn Meriyetini ve Huccet Oluunu Savunmas.......................... 416
a.b.b.b. Kyasn Meriyetini ve Huccet Oluunu Kabul ve Red Edenlerin
Grlerini Mukayeseli Olarak Deerlendirmesi ................................. 417
a.b.b.c. Kyasa Gre Deerlendirdii Baz Fkh Meseleler............................. 419
a.b.c. ctihd.......................................................................................................................421
a.b.c.a. ctihdn Merluunu ve Huccet Oluunu Belirtip Anlam ve
nemini Ide Etmesi ........................................................................... 422
a.b.c.b. ctihdn Geerli Olduu Alan Belirtmesi .......................................... 425
a.b.c.c. ctihd Konusuna likin Deerlendirdii Birtakm Nazari Meseleler. 426
a.b.c.d. Kurtubnin Mctehidlerin Tabakalar Asndan Konumu ve el-
Mctehid Iil-Mesele Mertebesindeki ctihdlar ............................. 427
b. Feri Delillere Yaklam .................................................................................. 433
b.a. stihsn................................................................................................................ 433
b.a.a. stihsnn Meriyetini ve Huccet Oluunu Belirtmesi .......................................433
b.a.b. stihsna Gre Deerlendirdii Baz Fkh Meseleler ..........................................434
b.a.c. stihsnn Tamas Gereken artlar Belirtmesi ve Eb HanIeyi Tenkidi .......436
b.b. rI....................................................................................................................... 436
b.b.a. rI Kelimesinin Lugat ve Istlh Anlamn ve Kapsamn Belirtmesi................437
b.b.b. rIn Meriyetini ve Huccet Oluunu Belirtmesi ve Fkh Meseleleri
rI Delil Alarak Deerlendirmesi........................................................................437
b.b.c. mm LaIzn rIle Tahss Edilip Edilemeyecei Meselesini Deerlendirmesi .440
b.b.d. rIe Bal Ahkmn rIn (Zaman, Mekn, klim, CoraIya vb.) Deimesi
Sebebiyle Bu Durumun Hkmlere Yansmas Meselesini Deerlendirmesi ...441
b.b.e. slm Hukukunda Ahkmn Deimesi Meselesinde ne kan Mekn, klim,
CoraIya ve rI Kavramlarn Hukukun Gyeleriyle Uyuamayacak ekilde
Deerlendirmesi ......................................................................................................446
b.c. stislh (Meslih-i Mrsele) ................................................................................ 447
b.c.a. stislh Delil Alarak Fkh Meseleleri Deerlendirmesi ......................................448
b.d. Seddz-Zerai .................................................................................................... 449
xiv
b.d.a. Seddz-Zerinin Meriyetini ve Huccet Oluunu Belirtmesi ve Fkh
Meseleleri Seddz-Zeriyi Delil Alarak Deerlendirmesi ................................449
b.d.b. Seddz-Zeriyi Delil Alp Satran Oyununun Haram Olduunu Belirtmesi..452
b.e. stishb................................................................................................................ 454
b.e.a. Fkh Meseleleri stishb Delil Alarak Deerlendirmesi.....................................455
b.e.b. Fkh Usl Kaidelerinde Yer Alan stishba Ynelik Prensipler Inda
Fkh Meseleleri Deerlendirmesi..........................................................................455
b.I. Kavls-Sahbi (Sahbenin Gr ve Fetvs).................................................... 456
b.I.a. Kysa MuhliI Olan Sahbe Kavlinin Delil Kabul Edilebileceini Belirtmesi .457
b.I.b. Kurn ve Snnete Ters Den Sahbe Kavlini Tenkit Etmesi ...........................457
b.g. er Men Kablen (Bizden ncekilerin eriatleri)........................................... 459
b.g.b. Meriyetini ve Huccet Oluunu Mezhep ve limlerin Yaklamlarn
Mukayeseli ekilde leyerek Deerlendirmesi....................................................461
b.g.c. Fkh Meseleleri er Men Kablen (Bizden ncekilerin eriatleri)
Prensibini Delil Alarak Deerlendirmesi..............................................................463
2. TeIsirinde Ele Ald Baz Fkh Usl Konular............................................................. 464
a. Mnya Delleti Ak ve Kapal Olan LaIzlar .................................................. 464
a.a. Zhir ve Nas ........................................................................................................ 464
a.a.a. yetin Zhirinden stinbtta Bulunup Grn Belirtmesi................................464
a.a.b. Zhir ve Nas LaIzlarn l Alp Tercihte Bulunmas ......................................465
a.a.c. Aklad Fkh Konuya yetin Zhirinin Aklk Getirdiini Belirtmesi ........466
a.a.d. yetin Zhirinin Onu Anlamada Yeterli Olamayabileceini Belirtmesi............467
a.a.e. Zhir ve Nas LaIzlarn Delil Alp Kelimeleri Dil Asndan ncelemesi ve
zerine Hkm Bina Etmesi .................................................................................468
a.a.I. Zhiri Ortadan Kaldran Bir Nas Bulunmadka Asl Olann Zhir Delili
Almak Olduunu Belirtmesi ...................................................................................469
a.a.g. Zhirin Teruzu Durumunda Tahsse Gitmesi......................................................469
a.a.h. Baz Zhir LaIzlarn Nasa Yakn zelliklere Haiz Olduunu Belirtmesi..........470
b. Dellet Yollar.................................................................................................. 471
b.a. Fkh Meseleleri brenin Delleti Asndan Deerlendirmesi.......................... 471
b.b. Fkh Meseleleri retin Delleti Asndan Deerlendirmesi........................... 472
b.c. Fkh Meseleleri Nasn Delleti (Delletin Delleti, Fahvel-Hitb, MeIhm-i
MuvIakat) Asndan Deerlendirmesi.................................................................... 473
b.d. Fkh Meseleleri ktiznn Delleti Asndan Deerlendirmesi......................... 474
b.e. Fkh Meseleleri MeIhmun Delleti Asndan Deerlendirmesi ..................... 475
c. mul Bakmndan LaIzlar .............................................................................. 476
c.a. mm ve Hss...................................................................................................... 476
c.a.a. yetleri mm ve Hss Asndan Deerlendirmesi ........................................ 476
c.a.b. Umm ve Huss Konusunu l Alarak Tercihte Bulunmas ...........................478
c.a.c. Kurnn mmnn Snnetle Tahss Edilebileceini Belirtmesi ........................479
c.a.d. Kurnn mmnn rI ve detle Tahss Edilebileceini Belirtmesi................480
c.a.e. Snnetin Allahn Kitab Kapsamnda Olduunu Belirtmesi ve Kurnn
mmnn Haber-i Vhidle Tahsis Edilebileceini Benimsemesi.........................481
c.a.I. Kurnn mmn Tahsis Ettii leri Srlen Hadisleri Tenkit Etmesi ..............482
c.a.g. Ummun Tahssi in Geerli Delilin Gerekli Olduunu Belirtmesi..................483
c.b. Mutlak ve Mukayyed.......................................................................................... 484
c.b.a. Mutlak ve Mukayyed Konusunun Yeri ve nemini Belirtmesi..........................484
c.b.b. Mutlak LaIz Mukayyed Klan Delil Olmadka Hkmn Mutlak Haline
Gre Olduunu Belirtmesi .....................................................................................484
c.b.c. Geerli Delilin Mutlak Mukayyed Klacan Belirtmesi ...................................486
xv
c.b.d. Mutlakn Mukayyede Hamlini Belirtmesi ............................................................488
c.c. Emir (TekliI) Sgalar .......................................................................................... 489
c.c.a. Mutlak Emrin Vcb Iade Ettiini Belirtmesi.....................................................489
c.c.b. Vcb ve Mbahlk Iade Eden Emir Sigasnn Bir yette
Bulunabileceini Belirtmesi ..................................................................................490
c.c.c. Emrin Yerine Getirilmesini Fevr ve Terhi Asndan ncelemesi......................490
3. TeIsirinde Kulland Baz Usl Kideleri ....................................................................... 491
4. Kurtub TeIsrinde Ahkm stinbt................................................................................ 493
a. stinbtn Lugat ve Istlh Mns ve Kurtubnin Bu Hususa Yaklam ........... 493
b. Kurtubnin stinbt Kelimesinin Lugat ve Istlh Mnsn Belirtmesi.............. 494
c. stinbt Takdiminde Kulland Baz LaIzlar................................................... 495
d. Kurtubnin Ahkm stinbtna Yaklam......................................................... 495
d.a. yetten Birok stinbtta Bulunmas.................................................................. 495
d.b. yetten Kendisinin ve Dier limlerin stinbt Ettii Hkmleri Belirtmesi ... 496
d.c. yetten Fkh Uslndeki Istlhlara Dair stinbtta Bulunmas ........................ 498
d.d. yetten stinbt Edip Delilini yet ve Hadisten Getirmesi................................ 499
d.e. yetten stinbt Edip Akli Adan Delil Getirmesi ............................................ 500
d.I. Delilini Belirterek yetten stinbtta Bulunup Bu Grte Olan limlerin
Yaklamlarna Yer Vermesi ............................................................................... 500
d.g. Mezhep ve limlerin yetten Yapt stinbt Nakledip Tercihte Bulunmas . 501
d.h. Hadisten stinbtta Bulunmas ............................................................................ 502
d.i. lim Adamlarnn Hadisten Yapt stinbt Nakledip Deerlendirdikten
Sonra lve Olarak Farkl Konulara likin stinbtta Bulunmas....................... 503
d.k. yetten Yaplan Yanl stinbt Belirtip Tenkit Etmesi .................................... 504
d.l. yetten Yapt stinbt Delil Alarak Yanl Bulduu Grleri Tenkit Etmesi505
BBLYOGRAFYA............................................................................................................ 522
ZGEM........................................................................................................................ 535

xvi
KISALTMALAR
a.e. : Ayn eser
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.md. : Ad geen madde
a.g.t. : Ad geen tez
a.mlI. : Ayn melliI
a.s. : Aleyhis-selm
a.y. : Ayn yer
b. : Bin, bn
bkz. : Baknz
c. : Cilt
c.c. : Celle cellh
ev. : eviren
DEFD. : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
DA. : Trkiye Diyanet VakI slm Ansiklopedisi
EFD. : Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
GAL. : Geschichte der arabischen litteratur
GAL. Suppl. : Geschichte der arabischen litteratur supplementband
h. : Hicri
Hz. : Hazreti
A. : Milli Eitim Bakanl Yaynlar slm Ansiklopedisi
..O. : lkretim okulu
kr. : Karlatrnz
ktp. : Ktphane
K.T.. : Karadeniz Teknik niversitesi
MFD. : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
MEB. : Milli Eitim Bakanl
md. : Madde
nr. : Nereden
nr. : Numara
. : lm tarihi
s. : SayIa
s.a.s. : Sallellh aleyhi vesellem
r.a. : Radiyellhu anh
r. anha. : Radiyellhu anha
sy. : Say
TDVY. : Trkiye Diyanet VakI Yaynlar
thk. : Tahkik
trc. : Tercme
ts. : Tarihsiz
USBE. : Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
UFD. : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve devam
vr. : Varak
vs. : Vesaire
yy. : Yer yok
YYFD. : Yznc Yl niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
1
GR
lemlerin Rabbi yce yaratcmz bizleri mkemmel ekilde yaratm ve bizlere saysz
nimetler vermitir. O, insanlarn grev ve sorumluluklarn peygamberler ve kutsal kitaplarla
onlara bildirmitir. nsanoluna gnderilen son kutsal kitap Kurn- Kerim, kii ve toplumlar
hem dnya hem de hiret mutluluuna ileten dosdoru yolu gstermitir. slm limlerinin ve
bilim adamlarnn Kurn- Kerimi anlayp aklamasyla, onu l alan kii ve toplumlar
gnmze dein olduu gibi kyamete kadar da onun yol gstericiliinden Iaydalanma imkn
bulmu ve bulacaktr. nk Kurn, ilhi orijinalliini koruyan ve kyamete kadar btn
alara k tutacak tek kutsal kitaptr.
Kurn- Kerimin anlalp anlatlmasna mrn vakIeden ilim insanlarndan biri de
teIsir, hadis ve Ikh limi Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Kurtubdir. O, ansiklopedik
bir eser zellii tayan el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-mbeyyin lim tadammeneh mines-
snneti ve yil-furkn adl Ikh teIsirini bu amala yazmtr. Zaten Kurtubnin belirttii
adyla eserinin trke evirisi, Kurn Hkmlerini Kendisinde Toplayan ve erdii Snneti
ve Furkn (Kurn) yetlerini Aklayan eklinde yaplabilir. Kurtub, teIsirdeki usln
eserinin mukaddimesinde gnmzdeki almalarn Iormatnda yer ald ekilde daha batan
belirtmektedir. Burada, Kurn- Kerimin Iarz ve snneti ihtiva eden eri ilimlerin hepsini
ierdiini belirtip teIsirinin muhtevs hakknda bilgiler veren Kurtub, yetlerin teIsirine ve
inceliklerine ilikin lugatlar, irablar ve kraatlar ileyeceini, sapkn kii ve gruplarn
grlerini tenkit edeceini, yetlerin hkmlerine ve sebeb-i nzlne delil tekil edecek pek
ok hadisi tank gstereceini iIade etmektedir. Kurtub, bu suretle hkmlerin ve yetlerin
mnlarn teliI edip bunlarn anlalmas hususundaki mkilleri aklayacan dile getirmekte
ve sz konusu aklamalarn seleIin ve onlara uyan haleIin birikimiyle destekleyeceini beyan
etmektedir. Daha sonra mIessir, bu Ikh teIsirinde izleyecei metodu ve uymay taahht ettii
sorumluluklarnn erevesini: Bu kitaptaki artlarm unlardr: Szleri syleyenine, hadisleri
de musannIlarna izIe etmektir. nk bu hususta, sz syleyene izaIe etmek ilmin
bereketindendir, denilir. ounlukla Ikh kitaplarnda ve teIsirlerde yer alan hadisler
mphemdir. Hadis kitaplarna muttali olunmadan, onlarn kimin taraIndan rivyet edildii
bilinemez. Bundan dolay, bu konuda uzman olmayan bir kimse, bunlarn sahih ve sahih
olmayanlarn bilme hususunda bocalar. Bunu bilmekse byk bir ilimdir. Bu adan, bir hadisin
kabul gren hadis imamlarndan ve slm dininin gvenilir ve mehr limlerinden tahrici
ortaya konulmadka delil olarak gsterilmesi ve ondan hkm karlmas kabul edilemez. Biz
2
bu kitapta bunlarn bir ksmna iret edeceiz. Doruya ileten ve doruyu syleme baarsn
ihsan eden Allahtr iIadeleriyle belirlemektedir. Ard sra Kurtub, mIessirlerin anlattklar
pek ok kssa ve tarihilerin naklettikleri pek ok haberi, lzumlu olanlar ve aklama
hususunda mstani kalnamayanlar dnda anlatmadan geeceini ve bu konuda sadece ahkm
yetlerinin gereken ekilde izah edilmeleri iin anlamlarna aklk kazandracak ve hkmlerini
renmek isteyen kimseyi yetlerin muktezsna iletecek kadar aklamalarda bulunacan
vurgulamaktadr. Son olarak da ahkm yetlerine ilikin hususlar mesele balklar altnda
ileyeceini ve bunlarn iinde esbb- nzln, teIsirin, garib ve mkil kelimelerin ve
hkmlerin yer alacan; yetin herhangi bir hkm iermemesi durumunda ise onunla ilgili
teIsir ve tevile ilikin hususlar ileyeceini syleyen Kurtub, sz konusu teIsirdeki uslnn
eserinin bandan sonuna kadar geerli olduunu taahht etmektedir.
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl eserinin kendisine ynelik teliI gyesini,
kendisi iin t, deIin gn iin azk ve lmnden sonras iin de slih amel olarak
belirtmekte Allah Telnn: O gn insana, yaptklar da yapmadklar da haber verilir
1
ve
Her neIis nceden ne yaptn ve ne yapmadn renecektir
2
eklinde buyurduunu ve
Reslllah (s.a.s.)in de bu hususa: nsanolu lnce ey dnda ameli kesilir: Sadaka-i
criye (sreklilik arzeden kalc ve Iaydal sadaka), kendisinden yararlanlan ilim ve kendisine
hayr du eden slih bir evlat
3
szleriyle dikkat ektiini vurgulamaktadr.
4
Kurtubnin
yaad dnem olan VII/XIII. asr, slm ilimlerin zirve yapt bir zaman dilimi olarak
bilinmektedir. MIessirin bu dnemde vcuda getirdii el-Cmi li-hkmil-Kurn adl ahkm
teIsiri, slm dnyasnda teliIinin hemen ardndan byk itibar grm ve bu youn ilgi
gnmze kadar devam etmitir. MIessir, bir ahkm teIsiri olan bu eserinde ilm konularn
yan sra ann ictim ve siys hdiselerini de yeri geldike deerlendirmitir.
1- Tezin Konusu ve Amac
Bilindii zere Kurn- Kerim genel itibariyle, itikat, iadet ve ahlak olmak zere ana
blmde gruplandrlabilir. Doktora tezi olarak Fkh TeIsir Ekol sahasnda temel
kaynaklardan olan ve zerinde bu ynyle allmam bir mIessir ve teIsirini incelemek,
teden beri ilgimi eken bir konu olmutur. nk Ikh teIsirlerin gyesi, Kurnn ameli

1
Kymet, 75/13.
2
nIitr, 82/5.
3
Mslim, Vasiyyet, 14; en-Nes, Vasya, 8; Msned, II, 372.
4
el-Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-hkmi'l-Kur'n ve'l-mbeyyin lim tadammenehu
mine's-snneti ve yi'l-Iurkn, (tah. Him Semr el-Buhr), I-X (iki cilt birarada), Beyrut 2001, I, 16.
Mukaddime.

3
hkmlerinin ve retilerinin aklanmas, bunlarn nasl uygulanacaklarnn gsterilmesi ve bu
suretle de, dnya ve hiret mutluluunun gerekletirilmesidir. Aktr ki, inan ve ahlak,
ibadetle beslenmedike hayatn srdremeyecek bir noktaya kadar ulaabilir. Kurnn amel
ve davranla ilgili ynnden, Ikh ilmi neet etmi ve onun bu vechesini konu edinen Fkh
TeIsir Hareketi, slm coraIyasnda Ahkmul-Kurn, Fkhul-Kurn, TeIsiru ytil-
ahkm gibi isimler altnda teekkl ederek, Kurn yetlerini Ikh asndan teIsir etmilerdir.
Genel olarak bu klli hkm ve prensipler ieren ahkm yetlerinin hayata tatbik edilmesi sz
konusu olduu iin, Fkh TeIsir Hareketinin Kurnn nzl ile baladn grebilmekteyiz.
Bu adan, Fkh TeIsir Hareketinin herhangi bir siys, mezhebi ve Irka subjektiIliinden
zuhur etmemesi, byle bir alma alanna ilgi duymama neden olmutur. Dier yandan, Fkh
TeIsir Ekolnde Kurnn Kurnla ve Kurnn snnetle teIsirinin ok nemli bir yer tuttuu
bilinmektedir. Kurtubnin, Bu Kitaptaki metodum, szleri syleyenlerine, hadisleri de
musannIlarna izaIe etmektir
5
eklindeki yaklam ve bu zellii tamayan Ikh ve teIsir
kitaplarn eletirmesi, bizi ilm bir slup sergileyen bir mIessirin aratrlmasna sevkeden
etmenlerden biridir. Zira genel itibariyle klli bir zellik arzeden ahkm yetlerinin tespit
edilmesi ve onlardan hkmler karlmas, mIessirin ilm kudret ve kabiliyeti yannda,
teIsirdeki metoduyla da yakndan ilgilidir.
Tezin konusu, Kurtub ve onun slm dnyasna damgasn vuran el-Cmi li-hkmil-
Kurn adl Ikh teIsiridir. Bu adan Teze Kurtub ve Fkh TeIsiri adn verdik ve srasyla
Kurtubnin biyograIisini ortaya koymay, ad geen eserini teIsir usl ilmi bata olmak zere
almann konu ve kapsamna giren ynleriyle taIsilatl ekilde ileyip Kurtubnin teIsirdeki
usln mIessirin zelliklerini spesiIik olarak ortaya karacak ekilde incelemeyi ve son
olarak da eserinin ahkm teIsiri snIndan olmas hasebiyle onu slm hukuku asndan genie
ele alp deerlendirmeyi amalyoruz. almada ulatmz dier veriler gibi bu hususun da
slm hukuk teorisi asndan gnmze k tutacana inandmzdan dolay mIessirin sz
konusu zelliini teIerruatl ekilde iledik. nk Dou slm dnyasnn Mool, Endlsn
ise Hal istils sonucu kesin olarak elden kt ve slm dnyasnn srekli Hal seIerlerine
maruz kald VII/XIII. asr, slm leminin doudan ve batdan kskaca alnd ok zor bir
dnemdir. slm dnyas siys ve sosyal adan ok hassas ve zor bir dnemden gemesine
ramen, ilm hayat kesintiye uramam, aksine nemli mesaIeler katetmitir. Zira belirttiimiz
siys olaylar sonucu Msr, hem doudan ve hem de batdan, lkelerini terketmek zorunda
kalan pek ok limin snd yer oldu; Kahire ve Dmak, slm dnyasnn en nemli iki ilim

5
A.e., a.y.
4
merkezi haline geldi. Ftmiler, Eyybiler ve Memlkler dnemlerinde, ilme ve ilim ehline ok
byk deer verildi. Bu durumun tabii bir neticesi olarak Msr, slm leminde, ilim ve kltr
hayat asndan, zengin bir birikime ve retken bir yapya kavumutu. Teze konu olan ve geni
hacmine ramen ilim evrelerinde byk ilgi gren ve eitli basklar yaplan Kurtubnin en
nemli eseri el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsiri de, Msrdaki bu zengin ilim ve kltr
hayatnn rnlerinden biridir. Grld gibi tahsil hayatna doum yeri Endlste balayan
ve eserini Msrda teliI eden Kurtub, Dou ve Bat kltrnde yetien bir ilim adamdr ve
mIessirin yaad zaman dilimi Dou ve Bat deerlerinin birbirleriyle yakndan tant ve
yzletii bir a olup onun eseri de byle bir asrn ok nemli bir tandr. Kurtub bu
eserinde, eriatn ummi maksad ve gyelerini ve ictim deiimleri maslahat ekseninde
deerlendirerek slm hukukundaki ahkmn deimesi prensibini Ionksiyonel hale
getirmektedir. Kreselleen dnyamzda hemen her alanda ba dndrc bir deiim sz
konusudur. slm hukukunun sreklilik ve deiime ak olmas asndan Kurtub Tefsri,
amza yeni bir yaklam getirecek ve gnmz slm hukuk IelseIesine k tutacak ilm
birikime, tecrbeye ve pek ok veriye haizdir. Ayrca unu da belirtmek istiyoruz ki, gn
getike gelien teIsir ilmi, tarihi sre iersinde zenginleen muhtevasna ek olarak,
gnmzde Kurn- Kerimin hem laIz hem de mn cihetine dnk yeni ve mstakil konular
da alma alanlar olarak nmze koymutur. Kurn- kerimin din, dnya, ahlak, hukuk,
edebiyat ve sanat gibi birok ilim sahasnda kaynak ve rehber oluu, onun anlalmasn
gerektirmektedir. Pozitivizm, materyalizm ve Ateizm gibi dinden bamsz dncelerin ve
huraIelerin ok yaygn olduu 20. asrda, Kurn limlerine ynelik aratrmalarn artmas,
insanolunun gelecei asndan hamdedilecek bir durumdur. Kurn- Kerime hizmet adna
teIsir ilmi silsilesinde bir halka olabilmek, gzel bir ama ve yksek gye olsa gerektir.
2- Uygulanan Yntem ve Teknikler
almann konusunu Kurtub ve teIsiri tekil ettiinden, Tezde genel olarak anlatm
uslbu sergilenmitir. Bununla birlikte lzumlu olduuna kanaat getirdiimiz hususlarda
tenkiti bir yaklamn ilm gerekliliine inanarak mIessirimizi ve eserini olumlu ve olumsuz
ynleriyle deerlendirdik. Ayrca, yukarda ortaya koyduumuz zere mIessirin eserinin
mukaddimesinde belirttii hususlara ve teIsirdeki metoduna ne derece bal kaldn da
gzlemledik. Tez blmden meydana gelmektedir. almann konusu ve amac kapsamnda
ayarn mni ve eIrdn cmi dsturunca konular ele almaya altk.
Aratrmann, Kurtubnin Yaad Dnem, Hayat ve lm ahsiyeti olarak
isimlendirdiimiz birinci blmnde mIessirin biyograIisini; a, hayat, ilm ve ahlak
5
ahsiyeti, hocalar, eserleri ve rencileri asndan ele aldk. Ulatmz verilere dayanarak
mIessirin hayat hakknda zellikle tarihi bilgilere ilikin olup kaynaklarda yer almayan
hususlarda adgeen teIsirinden istiIade ederek gerekli ilave ve yorumlara yer verdik.
almann, Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim
Tadammeneh mines-Snneti ve yil-Furkn simli Fkh Tefsiri olarak adlandrdmz
ikinci blmnde ise Kurtubnin en nemli eseri el-Cmi li-hkmil-Kurn adl ahkm
teIsirini teIsir usl ilmi bata olmak zere mevcut dier zellikleri asndan ele aldk ve
mIessirin teIsirdeki metodunu ortaya koyduk. Bu blmn birinci ksmnda nce eserin ismi,
yazl amac, yazl yeri ve zaman ve zerinde yaplan almalar ihtiva eden temel bilgileri
hem teIsirinden hem de kaynaklardan aratrmak suretiyle iledik. Mteakiben eserin
kaynaklarn eksiksiz ekilde tespit etmeye altk.
Kurtub, Ikh teIsirinde eserinin adyla da rtecek ekilde Ikh ilmine ok geni yer
vermektedir. Biz de son olarak tezin Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-
Mbeyyin lim Tadammeneh mines-Snneti ve yil-Furkn Adl Fkh Tefsirinin
slm Hukuku Asndan Deerlendirilmesi adl nc blmnde temel olarak el-Cmi li-
hkmil-Kurn slm hukuku asndan deerlendirdik. Son olarak da aratrmann genel
zetini, ulatmz verileri ve baz nerileri Sonu bal altnda sergiledik.
Aratrmada Kurtub Tefsri zerine eitli ilim dallarnda yaplan almalardan ve M.
Beir Eryarsoy taraIndan el-Cmi li-hkmil-Kurn adyla yaplan trke tercmesinden
Iaydalandk. TeIsir ilmi alannda Kurtub ve teIsirinin btn zerine yaplan ilk ve en nemli
almann Drl-Ensr yaynevi taraIndan Khirede 1979 ylnda 486 sayIa olarak baslan
Mahmd Zelat el-Kasbnin el-Kurtub ve menhech fit-tefsr adyla Ezher niversitesinde
gerekletirdii doktora almas olduu sylenebilir. Bundan baka Kurtub Tefsrinin btn
zerine yaplan iki alma daha olmakla birlikte bunlar adgeen aratrmann dnda Iarkl bir
alm getirmemilerdir. Burada bibliyograIik olarak belirteceimiz bu almalarn ierii
hakkndaki bilgileri tezin ikinci blmnn el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim
Tadammeneh Mines-Snneti ve yil-Furkn Hakknda Temel Bilgiler bal altnda
vermi bulunuyoruz. Bunlardan biri YsuI Abdurrahmn el-Firtin el-Kurtub el-Mfessir: Sre
ve Menhec adyla yapt doktora almas Drl-Klem yaynevi taraIndan Kuveytte 1982
ylnda 365 sayIa halinde baslmtr. Dieri ise Bingzi Krynus niversitesi slm ilimler
hocas MiIth Sens Belamn el-Kurtub: Haythu ve srhl-lmiyye ve Menhech fit-
Tefsr adl 327 sayIalk almasdr. Bu eser Krynus niversitesi taraIndan Bingzide 1998
ylnda baslmtr.
6
Bu aratrma, mevcut almalarn ele almad konular asndan hem daha kapsaml
hem de onlarn iledikleri konular ynnden spesiIik anlamda daha taIsilatldr. Hereyden nce
Kurtub Tefsri bir ahkm teIsiridir. Biz bu ynn tezin ismine de yanstarak Kurtub ve Fkh
TeIsiri eklinde vurguladk ve almann nc blmnde eseri srI Ikhi adan ele aldk.
Bu blmde Kurtub Tefsrini slm hukuku asndan teIerruatl ekilde deerlendirdik. Teze
ilenilen konular asndan baklacak olursa, bu hususu bizden nce yaplan en kapsaml
almay rnek vererek iIade edebiliriz. Mahmd Zelat el-Kasb sz konusu doktora tezini,
Kurtub ve Konumu, Kurtubnin Temel Ald Kaynaklar ve Kurtubnin bn Atyyeden
Etkilenme Derecesi olmak zere blme ayrmtr. Birinci blmde; Kurtubnin yetimesi,
ahlk ve kltr, akdesi, yaad asrdaki ilm durum ve Muvahhidler ve Eyybiler
dnemindeki yaplanma konularn inceleyen Zelat, ikinci blmde; Kurtub Tefsrinin
kaynaklar, teIsir usl konular asndan deerlendirilmesi ve mIessirin teIsirdeki metodu
konular bata olmak zere, teIsirini eitli ynleriyle ele almaktadr. Son blmde ise,
Kurtubnin bn Atyye el-Endlsinin el-Muharrerl-vecz f tefsril-kitbil-azz adl
teIsirinden etkilenme derecesini ve Kurtub Tefsri ile mukayesesini konu edinmektedir. Biz
Aratrmada Kurtub Tefsrinin dier ahkm teIsirlerinden Iarkl zelliklerini ok belirgin
biimde ortaya koyup yeni verilere ulamak iin hem bu konular daha da detaylandrdk hem
de ihtiya hissettiren yeni konularla alma zenginletirdik. Mesel birinci hususa ilikin
olarak Zelat tezinin ikinci blmnde teIsirin kaynaklarn belli ilim dallar altnda ele alrken
sadece baz eserleri gndeme getirmekte ve eserlerin ilm kritiini yapmamaktadr. Bu konu
almasnda altm sayIalk bir yer tutmaktadr. Biz ise Kurtubnin kaynaklarn eksiksiz tespit
etmeye altk ve bu eserleri ait olduklar ilim dallar altnda gruplandrarak ve bu kaynaklarn
zelliklerini ve ilm deerini belirtip Kurtubnin bunlardan niin ve nasl istiIade ettiini
taIsilatl olarak inceledik. nk bilindii gibi ilm bir eserin deeri yararland kaynaklarla
doru orant arzetmektedir. Bu ynden Kurtub Tefsri hakknda deerlendirme yapabilmek iin
ncelikle onun kaynaklarn tekil eden literatr tanyp onlarn ilm konumunu inceledik.
kinci ksmnda ise mIessirin teIsirini ve teIsirdeki metodunu ele alp deerlendirdik. Ayrca
eser ad vermeksizin belirtip yararland ilim adamlarn da konumuza dahil ettik. Bu
blmdeki dier bir konu da Kurtub TeIsrinin lm Deeri ve lim Dnyasna Tesiri adl
balktr. Burada Kurtubden istiIade eden tespit ettiimiz otuz be kayna belirtmemizin
yansra ulatmz verilere yer veriyoruz.
almada esas aldmz bask Dr hyit-Trsil-Arabi yaynevi taraIndan
Beyrutta 2002 ylnda ki cilt bir arada olmak zere 10 cilt halinde neredilen ve metin kontrol
7
ve tahkiki Him Semr el-Buhr taraIndan yaplandr. Her cilt sonunda sre ve yet Iihristi
yer alr. Aratrma esnasnda, bu basknn konu ve isim indeksini ieren Iihristinin olmamas ve
dier basklarla karlatrma ihtiyac sebebiyle, Drl-Fikr yaynevi taraIndan XXI-XXII.
ciltleri Iihrist olarak ilve edilen ve Lbnn-Beyrutta 1987 ylnda baslan nshadan ve Drl-
Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993 ve Drl-Hadis, Kahire 1994 basklarndan da istiIade ettik.
Drl-Hadis yaynevi taraIndan teIsirin Msr 1965te 20 cilt halinde yaymlanan ilk basks
esas alnarak Kahirede 1994 ylnda tahricli bir basks neredilmitir. Eserin ikinci basks iki
yl sonra yaplm ve bu basky Kahire eriat ve Hukuk Fakltesinde Ikh usl ProIesr
olan Muhammed brhim el-HaInavi tahkik etmitir. el-HaInav, teIsirde yer alan baz zor
kelimeleri ve yetleri harekelemi, metin kontrol ve eitli talikler yapmtr. Ayrca Tanta
eriat ve Hukuk Fakltesinde Ikh usl retim yesi Dr. Mahmd Hamd Osman taraIndan
hadisler tahrc edilmitir. Seyyid brhim Sadk ve Muhammed Ali Abdlkdir taraIndan daha
detayl olmak zere konu ve isim indeksini ieren XXI-XXII. ciltler yine Iihrist olarak ilve
edilmitir.
3- Tez Kaynaklar
almann temel kaynan, Kurtubnin en nemli eseri olan ve slm dnyasna adn
yazdran el-Cmi li-hkmil-Kurn adl ahkm teIsiri tekil etmektedir. Daha sonra da onun
et-Tezkire fi ahvlil-mevt ve umril-hire adl eseri bata olmak zere dier mevcut
eserlerinden istiIade ettik.
Birinci blmde arlkl olarak tarih, tabakat ve tercim eserlerini, ikinci blmde ise
Kurn ve hadis kaynaklar bata olmak zere dier slm ilimlere ilikin birok daldaki
eserleri kaynak aldk. Son olarak nc blmde esas olarak Ikh ve Ikh usl literatrnden
yararlandk. Ayrca ansiklopedi, tez, dergi, makale ve cd gibi kaynaklardan da Iaydalandk.
Belirttiimiz kaynaklarn kitbiyt bilgisi, almann BibliyograIya balnda
mevcut olduu iin bunlarn isimlerini burada tekrar sralamay lzumlu grmyoruz.









BRNC BLM
KURTUBNN YAADII DNEM, HAYATI VE LM AHSYET

9
Tez, Kurtubnin biyograIisini ve el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirini konu
edindii iin, Kurtubnin dnemini, hayatn ve eserlerini, ayarn mani ve eIradn cami bir
ekilde ele almak istiyoruz. Bu blm, almann btnl asndan temel tekil etmektedir.
Kurtubnin yaad asr, hayatn, ilm ahsiyetini, hocalarn, rencilerini ve eserlerini
ilememiz, Kurtub ve onun Ikh teIsirinin daha iyi deerlendirilmesine katkda bulunaca ve
dier blmlere altyap oluturaca dncesindeyiz. Biz ikinci blmde Kurtub Tefsirini,
slm hukuku asndan incelemeye alacaz.
I. KURTUBNN YAADII ASRA GENEL BR BAKI
Yaanlan evre, siys, sosyal ve ekonomik ortam ve ilm durum gibi hususlarn, kiiyi
etkiledii bilinen bir gerektir. Bundan dolay biz, Kurtub ve teIsirinin daha doru
tannabilmesini, mIessirin bu ynlerinin ortaya koyulmasyla dorudan ilgili olduunu
dnmekteyiz.
A. KURTUBA VE TARH
Kurtubnin ocukluu ve genlii, Kurtubada gemitir. renciliinin byk
ksmnn burada gemesi hasebiyle, Kurtubann onun ilm ahsiyetinde nemli bir yere sahip
olduu gzlenebilmektedir. Bu adan, Kurtuba hakknda genel bilgiler vermek uygun
grnmektedir.
1. Kurtuba Tarihi ve Kurtub Dnemindeki Siys Olaylar
Fenikeliler taraIndan kurulan Kurtuba, II. Kartaca Savandan (m.. 218-201) sonra,
Romallar iin nem kazand ve milttan nce 152de General Claudius Marcellusun Keltiber
harektsrasnda zaptedilerek Baetica eyaletinin merkezi yapld. Buraya yerleen Romallar
iinde ok sayda soylu kiinin bulunmas ehre saygnlk kazandrd ve hak arasnda Patrica
Colonia |babalar (konsller/senatrler) ehri| adyla tannd. CoraIyac Strabon, spanyann en
byk ehri olduunu syler ve zenginliini Baetis (Guadalquivir) nehri kysnda yer almasna,
ksmen de yaknndaki madenlere ve vadinin bereketli topraklarnda gelien tarm ve
hayvancla balar. nl Latin airi Martialis iirlerinde bu ehri vm, daha sonra Araplar da
buras iin Endlsn gururu demilerdir. V. yzyln ilk eyreinde Vandallarn Kuzey
AIrika seIeri srasnda yaklp yklan ve 554te Bizansllar, 571de Vizigot Kral Leovigild
taraIndan ele geirilen ehir VIII. yzyln balarna kadar Vizigot hkimiyetinde kald.
Trk b. Ziydn kumandanlarndan Mugis er-Rm, evval 92de (Temmuz-Austos
711) ehri nemli bir direnile karlamadan Iethetti. Mugis, Kurtuballara yumuak davrand
10
ve yntemlirini Katolik kilisesinin zulmne urayan Yahudilere brakt. kinci vali Hr b.
Abdurrahman es-SakaIi (716-719) Endlsn baehri olarak buray seti. Semh b. Mlik el-
Havlni, Romallarn yaptrd kpry ve ykk bat surlarn tamir ettirdi; 750 civarnda da
YsuI b. Abdurrahman el-Fihri, Vizigotlarn St. Vicente Kilisesini cuma camiine evirdi. I.
Abdurrahman bamszln ilan ettikten sonra baehir Kurtubann surlarn geniletti ve
buraya, dedesi Emevi HaliIesi Hiam b. Abdlmelikin Dmak yaknlarndaki sarayn
hatrlatan RusIe Sarayn yaptrarak arkasndan gcn ve ihtiamn gstermek zere orijinal
plann bizzat izdii Kurtuba Ulucamiinin inaatn balatt; onun asl amac kendi baehrini,
Bat slm dnyasnn merkezi haline getirmekti. Abdurrahmann olu ve haleIi I. Him
camiyi tamamlatt. spanyada Emevi dneminin zirvesini tekil eden III. Abdurrahman,
Kurtubann 8 km. kuzeybatsnda Sierra Cordobann eteklerine Mednetzzehr Sarayn
yaptrd. O gnlerde Kurtuba, Avrupada cadde aydnlatlmasna sahip ve hamamlar olan ilk
ehirdi. Hcib bn Eb mir el-Mansr, Kurtubann dousunda hkmet daireleri iin
Mednetzzhireyi kurduysa da, binalar 1013teki Berberi ayaklanmasnda tamanen ykld.
ehrin spanyollar taraIndan geri alnmasndan sonra, XI. AlIonso bugn Yeni Alkazar denilen
i kaleyi yaptrd. Bu kale yzyl sonra engizisyon merkezi, ardndan askeri hastahane ve
arkasndan hapishane olarak kullanld.
Emevi hanedannn k srecinde gerilemeye balayan ehir 1013te Berberiler
taraIndan yamaland. 1016-1022 yllar arasnda Hammdilerin hakimiyetine kald. III. Him
ile (1027-1031) birlikte Emevi hanedannn son bulmasnn ardndan 1031den 1070e kadar, el-
Cevherlerin idaresinde bir cumhuriyet haline gelen Kurtuba daha sonra Abbdilerin ve
onlarn arkasndan da 1091de Murbtlarn, 1148de Muvahhidlerin ve 1228de Hdilerin
eline geti. 1236da zayI durumda olan ehir, Kastilya-Leon Kral III. Fernando taraIndan
kolayca zaptedildi. Tekrar Hristiyan hakimiyetine girmesiyle birlikte, Kurtubann nIusu bir
ara 50.000e kadar dt. NIus ok gemeden yine 300.000e ykseldiyse de, eski gnlerin
ihtiam bir daha geri gelmedi; ayrca XIX. Yzylda Napolyon ordularnn saldr ve
yamalama Ielketine urad.
1

Kurtub, genel hatlaryla ortaya koyduumuz bu tarihi sre iersinde, mrnn ounu
Endlsn bakenti Kurtuba ehrinde Muvahhidler (1146-1248) dneminde geirmitir.
Muvahhidlerden nceki devlet olan Murbtlarn (1090-1147) nIuzu, VI/XII, asrn
balangcnda, Marip (Fas)in tamamn ve Endls kapsamaktayd. Bu durum
Muvahhidlerin 541/1147de idareyi ele geirmelerine kadar srer.

1
Irvng, Thomas B., Kurtuba, DA., Ankara 2002, XXVI, 451-452.
11
Muvahhidler, 567/1172 ylndan beri btn Endlse hakim idiler. Bu dnemde
Muvahhidler, Kuzey AIrikadan spanya topraklarna geiyorlar ve oralardaki mslmanlann
hamiliini stlenerek, spanyadaki Hristiyan krallklara kar savayorlar ve zaman zaman da
nemli baarlar elde ediyorlard. Muvahhidlerin baanl hkmdar Yakub el-Mansr,
586/1190 ylnda, spanyada yeni saldrlar balatan Hristiyan krallklara kar bir saldr
dzenledi. Yaplan birok seIer sonunda Tagenin gneyindeki baz mstahkem mevkileri ve
Portekizlilerden Silvesi 587/1191 ylnda zaptetti Bunun zerine Castillal VIII. AlIanso ile
atekes anlamas imzaland. Muvahhid hkmdar atekesten sonra 591/1195 ylnda yeni bir
seIer daha yapt. Bu SeIer, 8 aban 591/18 Temmuz 1195 tarihinde Muvahhidlerin Alarkostaki
(Arak Kalesi) zaIeri ile neticelendi. Bunun zerine Yakub, el-Mansr unvann ald
2
. Bu sava
kazanan Muvahhid ordusunda, ok sayda Trkn
3
bulunmas ve ok kullanlar dikkat
ekmektedir. Nitetekim bu durum yabanc bir kaynakta yle iIade edilmektedir:
Saylamayacak kadar ok olan oklar havada uuuyor ve Hristiyanlann pek ok yara
almalarna sebep oluyordu
4
. Eb YsuI e-Mansr Arak zaIerinden sonra, spanyaya iki
baarl seIer daha yapmtr. Bunlardan asl kastn, Tuleytulay geri almak olduunu sezen
Kastilya Kral VIII. AlIanso, gnderdii eliler vastas ile Muvahhidleri on yl sreli bir sulh
anlamas imzalamaya raz etti
5
. Arak savandan sonra, spanyada durum mslmanlarn
lehine deiti. Hristiyan devletleri arasnda niIak ve ihtilaIlar had saIhaya ulat; Iakat yeni
sultan Muhammed el-Nsr (595-610) henz ocuk denecek bir yata olmas ve seleIleri gibi
memleketin muhteliI yerlerinde vuku bulan syan hareketlerini bastrmak zorunda kalmas
sebebiyle bu durumdan gerei gibi stiIade edememitir. Arak zaIeri Hristiyanlarda,
mslmanlarn spanyada inisiyatiIi tekrar ellerine geirmek zere olduklar intiban
uyandrd. Bu duruma mani olmak in Papa III. nocencio, Endls mslmanlarna kar hal
sava ilan eder. Avrupa lkelerine mektuplar gndererek, kendilerine yardm etmelerini talep
etti. Bunun zerine VIII. AlIansonun nclnde Fransa, talya ve muhteliI Avrupa
lkelerinden ok sayda Rahip ve askerlerin bulunduu byk bir hal ordusu oluturur. ki
ordu el-kb mevkiinde 16 Temmuz 609/1212 senesinde karlar. Muvahhidler byk bir
hezimete uratlr
6
.

2
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi (Heyet Yneticisi: Hakk Dursun Yldz), stanbul 1987, V, 351-367.
sayIalarndan zet ve tasarruIla.
3
slm kaynaklarda "uzz" olarak gemektedir. Bu, "Ouz" kelimesinin arapadaki telaIIuzudur.
4
zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar-I (Siys Tarih), TDV., Ankara 1997, 177.
5
Ebh, YsuI, Trhu'l-Endels I ahdi'l-Murbitn ve'l-Muvahhidn, (Arapaya ev. Muhammed Abdullah Annn),
Kahire 1958, 332-337; Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, V, 353-367.
6
Altunda, insi, "Muvahhidler", DA., stanbul 1993, VIII, 768; Bkz. zdemir, Mehmet, "Muvahhidler", DA.,
stanbul 2006, XXXI,410-412.
12
Kurtub, sz konusu hadiseleri, et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire isimli
eserinde: Endlste 599 ylnda Allahn Rumlar helak ettii Arak hadisesi vuku buldu.
Mslmanlar 609 ylna kadar nimet ve mutluluk iinde yaarlar. O sene pek ok Mslmann
helak olduu el-kb hezimeti meydana geldi. Henz Mslmanlar bu olayda Endlstedirler.
Dman onlar esir alp, aralarndaki sregelmekte olan Iitne galip gelince geri ekilirler.
TaIsilat uzun olur. imdi Endlste pek az kimse kald Fitne, arlk, muhaleIet, syan, zulm,
bozulma ve dmanlktan Allaha snnnz
7
eklinde iIade etmektedir.
Endlste durum bu erevede iken, Kuzey AIrika daha iyi durumda deildi.
Mslmanlarn paralanm halini gyet iyi deerlendiren Kastilya ve Aragon krallklar hzl
bir istila hareketi (1236-1250) balatarak Kurtuba, biliye, Belensiye, Ceyan, Arcne, ilb,
enterin, arb, Denia ve atbe gibi ehirleri istila ederler. 23 evvl 633/30 Haziran1236
tarihinde mIessirin yaad Kurtuba ehri, dman glerin eline geer
8
.
Yaad dnemin siys ve sosyal olaylarna teIsirinde zaman zaman yer veren Kurtub,
Endlsn dn de eitli vesilelerle konu etmektedir. MIessir, Hounuza gitmedii
halde sava zerinize yazld. Halbuki holanmadnz bir ey, sizin iin hayrl olabilir.
Sevdiiniz ey de hakknzda er olabilir. Allah bilir, siz bilmezsiniz
9
, yetini: Eb Ubeyde
der ki: |_-=| kelimesi, Allah taraIndan vadolunan vermenin vcubunu iIade eder. Bu
buyrukta anlam da udur: Sizler cihaddaki skntlar, zorluklar ho grmeyebilirsiniz. Halbuki
o sizin iin daha hayrldr. nk cihad ile galip gelirseniz zaIer kazanrsnz, ganimet elde
edersiniz ve size ecir verilir. len ehid olarak lr. Halbuki rahat ve sava terketmeyi seviyor
olabilirsiniz. Ama o sizin iin daha ktdr. nk sizler malub edilir, zelil edilir, elinizdeki
imkanlarnz yok olur, gider eklinde teIsir ettikten sonra, Endlsn mslmanlarn elinden
kn: Derim ki: Bu dorudur. Bunun phe edilecek en uIak bir taraI yoktur. Nitekim
Endls lkesinde byle olmutur. Oradakiler cihad terkettiler. Savamaktan korktular ve
savatan oka kap durdular. Dman da, o gzelim lkeyi istila etti. Birtakm kimseleri esir
ald, kimisini ldrd, kadn ve ocuklar da esir alp kle yapt. nn lillah ve inn ileyhi
racin
10
. Bu bizim ellerimizin iledikleri ve kazandklar dolaysyladr
11
iIadeleriyle sz
konusu etmektedir.

7
Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed, et-Tezkire I ahvli'l-mevt ve umri'l-hire, Beyrut 1998, Beyrut
1998, 662.
8
Bkz. Ebh, a.g.e., II,186; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, V, 366-367.
9
Bakara, 2/216.
10
Bu iIade Bakara,2/156 yetinde yer almaktadr: "... Biz Allah'n kullaryz ve biz ona dneceiz...".
11
Kurtub, TeIsir, III, 30.
13
2. Kurtubnin Yaad Dnemde Kurtubada Sosyal Hayat
slm dnemde Kurtuba, en az ada stanbul ve Badat kadar veya bugnn birok
kozmopolit yerleim merkezi kadar karkt. NIusu Araplar, Franklar, Slavlar, Sriyeliler,
Berberiler, Grekler, Gotlar, spanyol Romanlar ve Bat AIrika kkenli zencilerden oluuyor,
pazarlarnda dnyann her yerinden gelen her zevke uygun mallar sergileniyordu.
12
Dini
gruplardan ise, mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler ve slm hkimiyeti ve etkisi altnda
kalan Endls Hristiyanlar olan
13
mstaribler
14
vard
15
. Halk, hnedan ailesi, kureyler,
yksek dereceli idareciler, kadlar, Iakihler ile Kurtubann nde gelen ailelerinden oluan hssa
ve bunlarn dnda kalanlarn oluturduu mme olmak zere iki genel snItan olumakla
beraber, bu snI Iarkll, bir dierine geiin mmkn olamyaca derecede kesin snrlara
sahip deildi. Ayrca hukukun karsnda herkes eitti
16
.
Fakat Mlkt-TaviI dnemiminde, hilaIete dayal emirlik devletinin bakenti olan
Kurtubada, emirlik hanedannn yklmas ve bunu takip eden siys istikrarszlklar sonucu,
halk ynlarnda baz dzensizlikler ve eitli snI kavramlar ortaya kmt. Artk dzenli ve
devaml bir ordu yoktu. Bu dnemlerde Kurtubada ordu, vatandalarn katld milis
kuvvetlerinden oluuyordu
17
. Mlkt-taviI devrinin en nemli zelliklerinden biri emirlikler
arasnda youn bir mcadelenin srmesidir. Bu mcadelede bazan toprak kazanma, bazan da
yama ve talan yoluyla ganimet elde etme arzusu etkili olmu, balangta ehirlerin yan sra
birok kalenin de bamszln ilan etmesiyle says krk aan bu devletikler, meriyetlerini
yalnzca sahip olduklar gten aldklar iin kendilerini daha kuvvetli grdkleri zaman
komularna saldrmlardr. En sert ve uzun savalar byk beyliklerden Abbdiler, EItsiler,
Znnnler, Hdler, Zrler ve Cehverler arasnda meydana geldi.
18

Stat asndan mlkt-taviI dneminde toplum hssa, yan ve mme adyla
e ayrlmaktayd. Hssa, genelde meliklerle aileleri, vezirler, kitpler, valiler, kumandanlar,
kadlar, airler ve ediplerden teekkl etmekteydi. Baehirlerde Kurtuba rneine gre
yaptrlan saraylarda her emirliin kendi hssas olumu, bylece Emevler dneminden Iarkl
biimde Endls genelinde hssann says olaan st bir art gstermitir. Etnik bakmdan

12
Irvng, a.g.md., XXVI, 452.
13
Lrola, Jorge, Mstarib, DA., stanbul 2006, XXXII, 123-124.
14
Msta'rib (sp. Mozarab: Araplam): Kltrel olarak Araplam kimse demektir. Endls tarihinde bu terim,
Ietih sonrasnda Hristiyanlk dinlerini korumakla birlikte, dil, edebiyat, giyim-kuam, yeme ime vb. alanlarda
mslman araplarn tesiri altnda kalan ve onlar taklid eden zmmi Hristiyanlar iin kullanlmaktadr (zdemir,
Mehmet, Endls Mslmanlar-II (Medeniyet Tarihi), TDV., Ankara 1997, 23)
15
Bkz. zdemir, Endls Mslmanlar-I (Siys Tarih ), 87-98.
16
zdemir, a.g.e., 12.
17
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, V,69.
18
zdemir, Mehmet, "Mlk't-TaviI", DA., stanbul 2006, XXXI, 554.
14
homojen olmayan hssa, g ve serveti sayesinde toplumsal piramidin en stnde yer almakta
ve lks bir hayat yaamaktayd. Toplumun nIusa en kalabalk kesimini kyllerle ehirlerdeki
kk esnaI ve iileri kapsayan mme tekil ediyordu.
19
Artk ehirlerde, ileri gelen eraIdan
oluan hssa snI ile ilim ehlinden oluan ve birinci snIla genelde ittiIak halinde bulunan
Iakihler snI hakimdi. Fakihlerin sahip olduu yle zellikler vard ki bunlar, hdiselerin
akn etkileme konusunda onlarn nemli bir rol oynamalarn salayabiliyordu. Fakihler, bir
bakma Endls toplumunda bamsz bir snI oluturuyorlard. Genel olarak bunlar, hssa
snIna yakn bir dzeydeydiler. Ama her zaman da onlarn bir paras durumunda deillerdi.
stelik Iakihler yle durumlarda hssann bir paras gibi oluyorlard ki bu zellik, onlarn
muhaliI grlerini iIade etmelerini daha da kolaylatryordu. Bunlar birok kiinin sahip
olmad ekilde, kadlarla birlikte belli bir hareket hrriyetine sahiptiler ve onlar, eer bu site
devletlerinden birinin dmanlna maruz kalrlarsa, Iakihler snIna daha yakn davranan bir
baka devletin kendilerine kucak aacandan emindiler. Tahsilli olmalar onlara her yerde,
zellikle de bu site devletlerinin bulunduu spanya gibi kltrl insanlara cmert davranlan
bir toplumda, ok rahat yaama ve etkili olabilme imkan veriyordu. Onlar siyas adan da pek
pasiI deillerdi. Ama onlar eskiden de olduu gibi ynetimlere sadk davrandlar. ktidardaki
rejime yardmc olan gvenli kiiler olarak hareket ettiler. Onlar genelde ya destekleme ya da
kltrl kiiler olarak taraIsz kalma eilimindeydiler
20
. Dier yandan meyaha olarak anlan
bir snI daha vard. Bu tabirin iIade ettii mn zerinde ihtilaIlar olsa da genel olarak, meclis
(ulem meclisi) anlamn iIade edecek ekilde kullanlyordu. ehirlerin emirleri baz
durumlarda meyahay arr ve onlarn desteini isterdi. Hssa snIna yakn bir konunumda
olan bu snI da, bu ehir devletlerinin i siyasetinde nemli bir etkiye sahipti
21
. Bunlarn dnda
kalan ve halk, gruh, ayak takm, aa snIlar gibi eitli tabirlerle iIade edilen avam snI ise,
merkezi otoritenin zayIlamasyla, eskiye nazaran daha avantajl bir duruma gemidi. Onlar,
istenmeyen vergilerin kaldrlmas, bir valinin deitirilmesi gibi abuk ulalabilir amaalarla
ortaya kyor ve isteklerinin yerine getirilmesiyle hemen eski atalet hallerine dnyordu. Fakat
bu snI ne zaman siys bir harekete giritiyse, o harekete sahip kamam ve sonuta duruma
Hassa SnIi hakim olmutu
22
.
ehirde 200.000 ev, 600 cami ve medrese, 800 hamam, 50 hastahane ve eitli sanayi
tesisleri vard. Kurtuba III. Abdurrahman zamannda, ihtiamnn zervesine ykseldi. II.
Hakemin (961-976) yaptrd ktphanede 400.000e yakn kitap bulunduu sylenir. X.

19
A.g.md., XXXI, 554-555.
20
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, V, 69-78 (zetle); Bkz. zdemir, a.g.md., a.y.
21
A.g.e., V, 69-78.
22
A.y.
15
Yzyln sonlarnda ynetime hkim olan Hcib bn Eb mir el-Mansr zamannda, bir ilim
merkezi haline gelerek Avrupa, Kuzey AIrika ve hatta Asyadan, ilim adamlarn kendine
ekti
23
.
Ekonomik yap, esas itibariyle tarma ve hayvancla dayanmakla birlikte,
dokumaclk, madencilik (altn, gm, inko, bakr vs.) ve bilhassa Kurtuba gibi byk
ehirlerde ticaret ok gelimiti. Ticar hayat genel olarak gayri mslimlerin hakimiyetinde idi.
Bunda hi phesiz, genelde idar ve asker ilerle uraan mslmanlarn, onlara kar sahip
olduklar engin hogr anlaylar ile, onlarn can ve mal emniyetlerini garanti altna
almalarnn byk bir nemi vard
24
.
Ordudaki askerlerin byk ksmn Araplar, Berberler ve Sudanllar oluturmakla
birlikte, Hristiyan askeler de vard.
25
Btn imparatorluklarda olduu gibi Muvahhidler Devleti
de Iarkl etnik unsurlar ve dinleri iinde barndran bir yapya sahipti. Berberler, Araplar,
Mvelledler, Ouzlar (uz), Saklibe, Sudanllar balca etnik unsurlard.
26
Muvahhidler
dneminde, uzz/azaz adyla bilinen Trkler de Endlse gelmiler ve slm ordusunda
yerlerini almlard
27
.
Marib ve Endlste kurulan slm devletlerinde yargnn idari yaplanmas, Dou
slm dnyasndan Iarkl biimde gelimitir. Bat slm dnyasnda merkez kadl prestijli
bir grev olup bu greve getirilenlere kdlcema nvan verilmitir. Bu unvan bamsz
Endls Emevi Devletinin ilk emri I. Abdurrahman zamannda ortaya kmtr.
28

Kurtubnin yaad dnem Kurtubasnda, yarg, kadlar taraIndan slm esaslara
gre yrtlr, yarglama Ummiyetle cami ve mescitlerin bir kesinde yaplrd.
29

Kdlkudtlar, ummiyetle bulunduklar baehrin byk camilerinden birinde, bazen evlerinde,
belli bir dnemden sonra da Bahr Memlklerinde olduu gibi belirli medreselerde davalara
bakarlard.
30
Kadlar yalnz balarna hareket etmezler, Iakihlerden oluan bir ura ehlini srekli
yanlarnda bulundururlard. Yargnn banda, kadlcema (kdlkudt) bulunurlard
31
.
Kdlcemann vaziIeleri arasnda Cuma namaz kldrmak, evlilik, boanma, miras, mlkiyet

23
Irvng, a.g.md., XXVI,452.
24
zdemir, Endls Mslmanlar-I (Siys Tarih ), 87-98.
25
A.e., 152-155.
26
zdemir, "Muvahhidler", DA., XXXI,411.
27
A.g.md., 152-155.
28
zen, kr, "Kdlkudt", DA., stanbul 2001, XXIV, 79.
29
zdemir, a.g.e.,139-148.
30
zen, a.g.md., XXIV, 81.
31
zdemir, Endls Mslmanlar-I (Siys Tarih ), 139-148. Bkz. zen, a.g.md., a.y.; Razk, Muhammed,
"HaIsler", DA., stanbul 1997, XV, 127.
16
vb. konulara ve bunlarla ilgili davalara bakmak, vakIlarn, bytlmlin ileyiini kontrol etmek
gibi hususlar bulunuyordu.
32

3. Kurtubada lim ve Fikir Hayat
a. lim ve Kltr Hayat
Endlste ilim ve kltr hayatnn ok ynl oluu aka grlebilmektedir. Bir
medeniyet merkezi olan Endls, dil ve edebiyat, slm ilimler, IelseIe, mantk, tarih, coraIya,
msiki, astronomi, matematik, zooloji, botanik, tp ve kimya alanlarnda zengin bir ierie
sahiptir
33
Kurtuba, tarihi boyunca eitli ilim dallarnda ve zellikle edebiyatta temayz etmi
pek ok renkli insan yetitirmitir. Bunlarn en nde gelenleri arasnda, Romallar dneminde
hatip Seneca ile olu IilozoI Seneca ve torunu nl air Lucanus, slm dnemde de, el-kdl-
ferd adl iir antolojisi Douda ve Batda bir klasik haline gelen bn Abdrrabbih, ilk dnem
lim-IilozoIu bn Meserre, ak zerine yazd Tavkul-hamme adl eseriyle tannan ve ayn
zamanda Bat Avrupadaki ilk ciddi karlatrmal dinler tarihi kitabnn sahibi olan bn Hazm,
Hay b. Yakznn yazar bn TuIeyle ve Spinozaya ilham veren Yahudi IilozoI-tabibi bn
Meymn, Mlik Iakihi bn Rd, kraat limi Dni, tarihi, Ikh ve hadis limi bn Bekvl,
hadisi ve kraat-nahiv limi bn Sadn el-Kurtub ile muhaddis-mIessir Muhammed b.
Ahmed el-Kurtub saylabilir
34
. Kurtubnin doumu, muhtemel olarak VI. asrn son dilimi,
Muvahhidn hkmdar Yakub el-Mansurun dnemine rastlamaktadr. Bu, Muvahhidn
Devletinin en parlak dnemi olan 580-595/1184-1199 yllarn kapsar. Muvahhidler, 567/1172
ylndan beri, btn Endlse hakimdiler.
35
Kurtubann en son olarak hakimiyeti altna girdii
Muvahhidn Devleti, Irkiyyenin baz u blgeleri ile baz adalar dnda Tunus, Merake ve
Endlsn hepsini hakimiyeti altna alm ve bu byk birlik beraberlik ortam iinde, harika
bir medeniyetin gelimesine uygun bir zemin hazrlamt. Muvahhidler Devri, Endlsl
sanatkarlara da byk eserler verebilecekleri bir ortam hazrlamt. Onlara, Bat slm
dnyasnn birliini yeniden salayan bir devletin kaynaklar sunulmutu. Mslmanlarn
hkmdar olmann btn gereklerini yerine getirmeye alan Muvahhidn hkmdar, ilim ve
sanatn haiz olduu nemin Iarkndaydlar
36
.
Muvahhidler Dneminde, ekonomi ve ticaretin yannda Iikir hayat da olduka
gelimiti. nk, Muvahhidlerin hkmdarlar air ve bilim adamlarn koruyup onlar himaye

32
zdemir, Mehmet, "Endls", DA., stanbul 1995, XI, 218.
33
Bkz. a.g.md., XI, 219-223.
34
Irvng, a.g.md., XXVI,452-453.
35
Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, V,351.
36
A.e., V, 354-363 (zetle).
17
ederek, ilim ve sanatn hamisi olduklarn gstermekteydiler. lm gelimeler ve dnce
sistemeri, byk bir ilgiyle takib edilmekteydi. En Iazla ilgi gren sahalar Hukuk ve lahiyat idi.
FilozoIlara da byk nem veriliyordu. FelseI eserlerde, hkmdarlarn doktorlarndan olan
bn TuIeyl (504-581/1110-1185) ve bn Rdn (520-594/1126-1198) isimlerine sk sk
rastlanyordu. Gerekten de bunlar, ortaa IelseIesinde nemli bir yer igal etmilerdi.

CoraIyac el-dris, Meraketen sz ederken Eb Ali Hasan, balca ehirlerin
koordinatlarn bile belirtiyordu. Fas ve Merakete de airlere rastlanmasna ramen Endls,
her zaman airlerin kalesi olarak kalmt.

Muvahhidlerin aleyhteki btn gayretlerine ramen, Malik mezhebi canlln ve
tesirini koruyabilmekteydi. el-Gazalinin dncelerinin yaylmas, siyas birliin salanmas ve
bn Tumartn da tesiriyle sIilik hzla yaylmt. Merakete Eb Yakub YsuI ve zellikle
Yakub el-Mansur devrinde yaylan sIilik, Endls suIliinin iki byk temsilcisi olan bnul-
AriI ile bn Berrevann trbeleri etraInda hzla gelimiti. Muvahhidlerin hkmdarlar,
sIlere gsterdikleri msamahay, bata musevler olmak zere, mslman olmayan halktan da
esirgemiyorlard.
Endls, Muvahhidlerin siys Iaaliyetlerinin merkezi haline gelmiti. Onlar idare
ekiliyle de Endlsn tesirinde kalmlard. Parlak hakimiyet dnemleri boyunca, Endls
Medeniyetine hizmet etmilerdi
37
.
b. slm limler
Endlste, teIsir, kraat, hadis, Ikh, kelm ve tasavvuI, balca gelien slm
ilimlerdir. Biz bu blmde, teIsir, kraat, hadis ve Ikh limi olan Kurtubnin uzman olduu
temel slm bilimlerini ele alacaz. Kelm ve tasavvuIa, tezin ikinci blm olan, Kurtub ve
Fkh TeIsiri nde yer vereceiz.
Tahsil amacyla Kahire, Badat, Dmak, Mekke, Medine gibi ehirlere yaplan
seyahatler sayesinde Doudaki teIsirle ilgili alma ve gelimeler yakndan takip ediliyordu.
Balangta retim Iaaliyetlerinde Doulu mIessirlerin eserleri esas alnyordu. IX. Yzyln
ikinci yarsndan itibren teIsir alannda Endlste de nemli limler yetimeye balamdr.
Bunlarn ilki olan Baki B. Mahledin, et-Tefsrul-kebri, ada Tabernin Cmiul-
beynndan daha stn kabul ediliyordu. Daha sonra bn Eb Tlib el-Kays, Tefsrul-Kurn,
bn Atyye el-Endelsi, el-Muharrerl-vecz, Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li-

37
A.y.
18
ahkmil-Kurn adl eserleri teliI ettiler. Endlste Kraat ilmine de byk nem verilmekte
ve bu erevede, Douda zerinde ittiIak edilen kraat ekillerinin muhaIazas kutsal bir grev
olarak telakki edilmekteydi. Mesel Dniye Emri Mchid, el-miri emirliinden ziyade
kurrlk vasI ile mehurdur. Bu alanda bn Haldnun vd Eb Amr ed-Dn alt kraat
tarzn ele ald, et-Teysri, bn Abdlkudds el-Kurtub de, Kitbl-mifth fihtilfil-
kratis-seba adl eserleri yazdlar
38
.
Endlste hadis ilmine olan ilgi ok erken tarihlerde balad. Tabakat kitaplarnda yer
alan bilgiler, birok talebenin hadis tahsili iin Douya gittiini ve dnlerinde Endlsn
muhteliI ehirlerinde bu ilmi rettiklerini gstermektedir. Bunlardan bazlar, hadis klliyatna
vukuIlar sayesinde hakknda hadis bulunmayan konular rahatlkla ayrt edebilmekteydiler.
Hadis ilminin deiik ynleriyle ilgili ok sayda eser teliI edildi. Bunlar arasnda Kasm b.
Asban, Kitb f hadsi Mlik b. Enes, bn Eymenin, es-Snen, Eb Ali el-Gassninin,
Takydl-mhmel, bn Ammr el-Abderinin, et-Tecrd li-Shhis-sitte, Kd yzn, el-lm,
Rutinin, el-lm adl eserleri zikredilebilir
39
. Temel hadis kitaplar ierisinde, Snen-i bn
Mce hari, Ktb-i Sitteye dahil edilen kitaplarn hepsi, Marip ve Endlse girmitir.
Bunlarn dnda msnedler, mucemler, mnusannaIlar, snenler ve hadis ilmiyle ilgili kitaplarn
ou, Marip ve Endlste okunuyordu. Bu hadis kitaplar, Muvahhidler dneminde yaygn bir
ekilde okutuluyordu
40
.
Hemen hemen tamam muhaddis olan Muvahhidlerin sultanlarndan Eb Yakub YsuI
b. Abdil-Mmin (558-580), babas Abdul-Mmin b. Ali (524-558) gibi, Endlste hadis
ilminin yaylmasnda ok tesirli olmutur. spanyollarla savaa karar verdiinde, devrindeki
muhaddislere cihadla ilgili hadisleri toplamalarn emretmi ve meydana getirmi olduu
Kitbul-cihdn, halkna bizzat kendisi iml ettirmitir
41
.
Muvahhidlerin sultanlarndan Eb YsuI Yakub b. YsuI (554-595), Bakent
Merakete, hadis okutmak zere davet ettii limler iin bir medrese ina ettirmitir. Drul-
Hads olarak da kabul edilen bu medreseye, Beytut-Talebe denmitir
42
. Hicr altnc asrn
Endlsnde, hadis ilminde ok nemli ahsiyetler yetimitir. Bunlardan biri de, Kd lyaddr
(544). Onun hadis ve hadis ilimleriyle ilgili olarak teliI ettii kitaplar ierisinde, Merikul-
envr, kmlul-mulim, e-if ve zellikle hadis usl ile ilgili olarak, el-lm f daptir-

38
zdemir, a.g.md., XI, 221.
39
A.y.
40
Kurt, Ali VasIi, Endls'te Hadis ve bn Arabi, stanbul 1998, 324; Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi,
IV, 414.
41
Kurt, a.g.e., 320.
42
A.e., 323.
19
rivyeti ve Takydus-sem adl eserleri ok nemlidir
43
.

Marip ve Endlste, hadis ilmiyle
ilgili almalarn, ilk asrlardan beri kesintisiz bir biimde, hi irtiIa kaybetmeden devam
ettiini grmekteyiz. zellikle altnc asrda ve sonrasnda yani Muvahhidler dneminde, Hadis
limlerinin, Marip ve Endlste altn an yaadn syleyebiliriz
44
.
Gerek Ietih esnasnda gerekse Ietihten hemen sonra Endlse gelen Araplar ounlukla
Sriye asll olduklarndan ve o dnemde Abdurrahman b. Amr el-Evzi (. 157/774) bu
blgenin Ikh imam kabul edildiinden balangta Endlste de bu imamn Ikh grleri
(Evzilik) benimsendi.
45
Ancak Endls Emevi Devletinin kuruluundan sonra Douya
gnderilen sa b. Dinr, Yahya b. Yahya el-Leysi ve el-Utb gibi talebelerin Medinedeki mm
Mliki tercih etmeleri ve onun grlerinin yaylmas iin sarIettikleri abalar sonunda
Mliklik, I. Him dneminden itibren Evziliin yerine alarak, Endlsn resmi mezhebi
haline geldi. Bundan sonra bu mezhebe sk skya bal birok Iukaha yetiti.
46
Tabakat
kitaplarndaki bilgilerden anlaldna gre, Ikh tahsiline daha ok mm Mlikin, el-
Muvattann ezberlenip anlalmasna nem veriliyordu. Endlsl Iukaha arasnda srI el-
Muvatta ezberlemek ya da buna erhler yazmakla yetinenler olduu gibi mezhepte mctehid,
Ietva ehli ve gerek usul gerekse Iruda nemli eserler teliI eden ahsiyetler de bulunmaktadr.
el-Utb, el-Utbyye, Ebl-Veld bn Rd, el-Mukaddimt, el-Beyn vet-tahsl adl eserleriyle
Mlik Iakihlerinin en nde gelenleri arasnda yer almlardr.
Mlik Iukahasnca ho karlanmamakla birlikte Endlste teki Ikh mezheplere,
zellikle Iive Zhir mezheplerine bal ok az sayda lim de yetimitir. Ksm b.
Muhammed b. Seyyr, Bki b. Mahled, Osman b. Vekl, Eslem b. Abdlaziz ve HaleI b.
Abdullah Ii mezhebine mensup ulemdan bazlardr. Zhir mezhebinin Endlsteki ilk
temsilcileri Abdullah b. Muhammed b. Hill ile Mnzir b. Sad el-Belltidir. Mnzir b. Sad,
Mlik Iukahasna hakim olan taklit anlayna kar ictihad savunuyor ve Dvd ez-Zhirinin
grlerine yaknlk duyuyordu. Zhirliin en hararetli savunucusu hi phesiz nl bilgin bn
Hazm idi; yle ki bu mezhep Endlste Dvd ez-Zhirden ok bn Hazma nisbet
edilmektedir
47
.

43
A.e., 320.
44
A.e., 325
45
Bkz. t, Slim , "Evzi", DA., stanbul 1995, XI, 546-548.
46
Bkz. Eb Zehr, Muhammed, slmda Ikh Mezhepler Tarihi (ev. Abdlkadir ener), stanbul ts., 305.
47
zdemir, a.g.md., XI, 221; Bkz. Kaya, a.g.md., XXVII, 522-524.
20
4. Kurtubada Sanat ve Maribi (Murbt ve Muvahhid) Sanat Dnemi
spanyada 781 yl sren slm hakimiyetinin mmessili sanat eserleri, bugn slm
sanat iin de byk nem tarlar. Gnmze gelebilen pek az saydaki rneine ramen,
Endlsten geriye kalan mimari eserler, plastik sanat eserleri ve eitli sanat alanlarna ait
kk boyutlu, Iakat byk hnerle meydana getirilmi olan eserler, esiz nitelikleriyle
Endlsn stn kltr ve dnce hayatndaki eriilmez doruu yanstan bir gzellii ve
grkemi sergilemektedir. Btn sanat kollarnda youn bir Iaaliyet gsterildii bilinmektedir;
ancak baz sanat kollarnn rmeklerin azlndan, bazlarnn da byk lde dierlerinin
glgesinde kalm olmasndan dolay haklarnda Iikir yrtmek hayli gtr. Mesel limleriyle
ve ilme merakl halkyla nl olan Endlste kitapla ilgili byk bir Iaaliyetin bulunduu
muhakkaktr; Iakat bu alana giren sanat kollar ve minyatrler hakknda laykyla Iikir
verebilecek rnekler az ve yetersizdir. Buna ramen ok az saydaki bu rnekler Endlsn bu
sanatlara verdii nemi gstermeye kIidir. Hat sanatna verilen nem byk lde mimari
sslemelere bal olan rnekler yoluyla anlalmaktadr. Endls slm sanatnn bilinen en
nemli temsilcileri az sayda olmalarna ramen mimari eserlerdir. Mimari, kendine has bir
ustalk ve ince zevkin rn olan binalaryla hem yaz hem plastik sanatlar, hem de seramik gibi
sanat kollar asndan ana kaynaktr ve sekin bir yere sahiptir. Mimarlk eserlerinden sonra
sray zellikle Iildii ve ahap oyma eserlerle seramik almaktadr. Bu eserler, yine ok snrl
sayda olmalarna ramen, stn nitelik ve mkemmellikleriyle yapan sanatlarn ustal kadar
yaptranlarn da zevk, grg ve sanata kar olan sevgi ve koruyuculuklarn ortaya
koymaktadr
48
. Kurtuba, slm dnemde Dmaktan Emevilerle birlikte geldikleri sanlan
gm ustalaryla mehurdu; bugn dahi burada ok gzel gm ilemeler yaplmaktadr. Ayn
ekilde kendi adyla anlan ince ve parlak renklere sahip bir deri tryle (hl Bat dillerinde bu
tr derilere cordoban/ cordovan denilmektedir) ve zellikle bu deriden yaplan kitap ciltleriyle
de tannyordu. ehirdeki balca endstriler ynl ve pamuklu dokumaclyd.
Araplarn, bir ksmn Romallarn temelleri zerine ina ettikleri geni bir alan
kaplayan ve her biri adn yneldii ehirden alan yedi kapl surlardan geriye kk bir blm
kalmtr. ehir merkezine yakn yerlerde caddeler daralr; eski ve yeni binalar arasnda gzle
grlen pek az bir Iark vardr ve hemen hepsi beyaza boyanmtr. Gnmzde de bir kraliyet
saray olan Emevi saray Alkazarn HaliIe III. Abdurrahman zamanna ait ksm o dnemin
baheleri arasnda durmaktadr; daha eski ksmlar ise harabe halindedir. XI. AlIansonun
yaptrd Yeni Alkazarn da sadece bir kanad restore edilmitir ve halen hapishane olarak

48
Beksa, a.g.md., XI, 225.
21
kullanlmaktadr
49
. slm dnemdeki i ekimelerle spanyollarn lkeyi tekrar ele geirmeleri
srasnda, maruz kaldklar saldrlarn, daha sonraki yllarda gerekletirilen ykmlarn ve tabiat
artlarnn etkisiyle birou ortadan kalkm olan mimari eserlerin bugne gelebilen mahdut
saydaki rnei, slm sanatnn Avrupadaki zaraIet gstericileri olarak varlklarn devam
ettirmekte ve artk zenle korunmaktadrlar. Endls btn slm lemiyle paylat ortak
zelliklerin dnda kendine has bir zevkin de sahibi olmutur. Bunda, slm leminin en uzak
kesinde bulunmas kadar Avrupadaki Hristiyan lemiyle srekli temas halinde olmasnn ve
yerli halkla i ie yaamann verdii hogrye dayal deiik bir ruh hali tamasnn tesiri
byktr. Kltrel ve siys bakmdan Hristiyan tebaaya kar takndklar hogry dini
bakmdan da byk lde srdrmeye alan Endlsl hkmdarlarn yaptrdklar binalar
ve kk sanat eserleri, slm lkelerinde olduu kadar Hristiyan lkelerinde de byk
vglere mazhar olmutur. Mmur yllarnda Endls ehirlerinin ve buralarda bulunan sanat
eserlerinin hreti bykt; geen zamn ramen Endls slm eserlerinin hreti hl devam
etmektedir
50
. Endls slm medeniyeti sekiz asrlk mevcudiyeti boyunca eitli devreler
geirmitir. Mslman halkn deien siys ve kltrel olaylardan etkilenerek meydana
getirdii eserler de deiiklikler gstermekte ve bu sebeple Endls sanatn, Endlsn tarih
saIhalarna gre; Emevi sanat (756-1031), Mlkt-taviI sanat (1031-1090), Maribi
(Murbt ve Muvahhid) sanat (1090-1229) ve Nasri (Beni Ahmer) sanat (1231-1492) olmak
zere, drt dnememe ayrmak mmkndr
51
.
Kurtubnin hayat, yaad zaman dilime itibariyle, Maribi (Murbt ve Muvahhid)
sanat dnemine tekbl etmesi hasebiyle, biz sz konusu dnemi genel hatlaryla ele alacaz.
Byk lde paralanm olan Endls zerinde, toprak kayplarna ramen denge ve
birlik salamay baaran Murbt ve Muvahhid sllelerinin hakimiyeti altnda Fasa balanan
lkenin sanat da aslen Maribi olan hkmdarlarn sanat anlayna tabi olmutur. Bu sebeple
Murbtlar ve Muvahhidler devirlerinde meydana getirilen btn sanat eserleri, Marib
sanatnn etkisini tar. Hristiyanlarla olan devaml atmalarn tehdidi altnda askeri amalarn
ncelik tamasna ramen bu iki sllenin gcne bal olarak, youn bir imar Iaaliyetinin yer
ald bu devrin sanat, zellikle Muvahhidler zamannda (1147-1229) sivil alanda da nemli
eserler vermitir. En ok tezyinatta kendini hissettiren Iarkl slp, geni boyutlu imar
Iaaliyetlerine sahne olan bu devrin karakteristiini tekil etmitir
52
.

49
Irvng, a.g.md., XXVI, 452-453.
50
Beksa, a.g.md., XI, 225-226.
51
Bkz. a.g.md., XI, 226.
52
A.y.
22
5. Gnmz Kurtubas
spanyolca ad Cordoba olan ehir, Atlas okyanusunun 200 km uzanda ve deniz
seviyesinden 100 m. Ykseklikte, Guadalquivir (Vdilkebir) nehrinin kenarnda yer alr;
Fenikeliler taraIndan kurulmutur. ehrin son yllardaki mIusu 300.000in zerindedir
(2001de 308.100).
53
Cordoba (Kurtuba), spanyann ortagney kesiminde, Andalucia zerk
blgesinde bir ildir. Yzlm 13. 718 kmdir. Guadalquivir Irma, kuzeyde Morena
Dalarnn bulunduu dalk alan ile, gneyde La Campia olarak bilinen verimli ova olmak
zere, il topraklarn ikiye bler. ldeki balca sanayi kolu, kuzeyde srdrlen kurun kalay ve
kmr madenciliidir. Gneydeki balca ekonomik etkinlikler, tahl, zeytin ve zm retimi
nin yan sra, at ve boa yetitiriciliidir. lin tarihsel merkezi Cordoba (Kurtuba), gzde bir
turizm merkezidir. br nemli kentler Lucena, Puente-Genil, Montilla, Priego de Cordoba,
Cabra ve Baenadr.
54

Cordoba, Andaluciann (Endls) il idare merkezidir. Kuyumculuu ve zellikle
antlaryla nldr. Romallardan kalma kpr, Maribiler taraIndan yeniden yapld.
Maribiler slm mimarisi slbunda bir kale eklediler ve deirmenler kurdular. Guadalkuivir
nehrinin kysnda, bugn de bu deirmenlere rastlanr. ehrin en nemli ant, M. 785te (H.
169), I. Abdurrahman taraIndan balanlan ve iki asr sonra tamamlanan bir cami olan
katedrldir.
55
M. 1314 ylnda yaplan mdejar slbunda
56
bir sinagog
57
; dar sokaklar ve
papatyalaryla Arap ehirlerini andran bir mahallenin ortasndadr. Cordoba ilinin merkez
blmn, Guadalquivir Ovas (La Campia) meydana getirir. Bu blmde birbirinden uzak
byk kylerde tahl ve zeytin yetitirilir. Byk mlkiyet ok nemli bir yer tutar. Gneyde
Endls sradalarnn nndeki tepeler baclk alandr. Havzalarnda zeytinlikler hakimdir.
Guadalquivirin kuzeyinde il, byk ssz alanlardan meydana gelir. Bu blgenin tek byk

53
Irvng, a.g.md., XXVI, 451; Bkz. Seybold, C. F., "Kurtuba", A., "Kurtuba", stanbul 1993, VI, 1023.
54
Ana Britannica, " Cordoba" , stanbul 1993, VIII, 271.
55
Katedrl (Yun. Fr. .): Bir ehrin byk kilisesi, piskoposluk kilisesi (Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk,
Ankara 1990, 606).
56
Mdejar (Mdeccen) Sanat: Endls slm sanatn meydana getiren ve ortaya byk aheserler koyan mslman
sanatkrlar zellikle son dnemlerde Hristiyan hkmdarlara da hizmet vermilerdir. Mslman ve Hristiyan
ustalarn birlikte meydana getirdikleri , slm sanatnn, Hristiyan sanatna uygulanm ekli olan bu slba mdejar
(Ar. Mdeccen:yerleip kalm, uyum salam) ad verilmektedir (Beksa, a.g.md., XI, 228). spanya'da Araplarn
hakimiyetinden sonra, idare Hristiyanlarn eline getiinde, bir ksm Araplarn orada kalmasna msaade edilmiti.
Araplar asrlarca daha orada yaamlar ve yeni teekkl eden Hristiyan krallklarnda kendi sanatlarn devam
ettirmilerdir. Arap usta ve sanatkrlarnn yaptklar bu ilerin slbuna spanyollar, "iskna msaade edilmi"
mnsna, "muddejar"dan, Estilo Mudejar, yani; mdejar slbu, adn vermilerdir. (Arseven, Cell Esad, Sanat
Ansiklopedisi, MEB., stanbul 1966, III, 1479).
57
Sinagog: Yahudiler, ibadetlerini "sinagog"larda (kendileri "Bet ha Kneset" derler) yaparlar. Sinagog, Kuds'teki
Mabed'in yklmasndan sonra, Yahudilerin tapnak olarak kullandklar yaplara verilen addr. Trkiye'de "havra"
olarak bilinir. (Tmer, Gnay, Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1988, 132).
23
sanayi Iaaliyeti madenciliktir. Penarroya maden kmr ocaklar sayesinde kimya sanayi
kurulmutur.
58

II. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK SYS,
CTM VE LM DURUM
Kurtub, hayatnn ikinci yars diyebileceimiz zaman dilimini Msrda geirmitir.
nl eseri el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsiri bata olmak zere, dier eserlerini de
burada vermitir. Bu durum, mIessirin yaad dnemde Msrdaki ilm, siys ve itimai
durumun konumuzu aydnlatacak lde ele alnmasn gerekli klmaktadr.
Kurtubnin, Kurtubadan ayrld ve Msra gittii tarih, kaynaklarda muayyen bir
tarih olarak belirtilmemekle beraber Kurtubann, 633/1236 ylnda, III. Ferdinand taraIndan
mslmanlardan kesin olarak geri alnmasndan sonra, onun vatanndan ayrlp hicret ettiini
son ihtimal olarak dndmzde bu tarihin, Kurtubann dt yl olduunu ne
srebiliriz. Bu dncemizi, Kurtubnin Msrn skenderiye ehrinde bir sre ikamet ederek,
orann ulemsndan ilim almas da destekledii kanaatindeyiz. Bu adan diyebiliriz ki Kurtub,
hayatnn en verimli ksm olan, 633-671/1236-1273 yllarn Msrda geirmitir ve onun
yaad dnemde Msrdaki siys olaylar, ictim ve ilm hayat sergilememiz uygun
grnmektedir.
A. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK SYS
OLAYLAR
Kurtub, Msr tarihi srecinde siys adan olduka istikrarsz ve alkantl bir zellik
arzeden VII./XII asrda yaamtr; Eyybiler k srecine girmi ve nihyetinde yklm,
ardndan ite ve dta birok problemlerle uraan istikrarsz Memlkler dnemi balamtr.
Sz konusu iki dnemi ayran tarih, 648/1250 yldr ve bu tarih Kurtubnin Msrda yaad
dneme tekbl etmektedir. Bunlarn yansra, Hal seIerleri ve doudaki Mool istilas da, bu
dnemi zorlatran nemli hdiselerdir. Bu dnemin siys olaylarn, Eyybiler ve Memlkler
dnemi olmak zere balca iki blm halinde incelemek istiyoruz.
1. Eyybiler Dnemi (1171-1462)
Msrda yaad tahmini sre gz nne alndnda Kurtubnin hayat, Eyybilerin
son drt sultannn dnemine tekbl ettii grlmektedir. Bu adan alma sahamz, sz

58
Meydan Larousse, "Cordoba" , stanbul 1992, XII, 67.
24
konusu sreci kapsamaktadr. Bununla birlikte biz, konu btnln gznnde bulundurarak,
Eyybiler dnemi hakknda genel bir taslak sunmaya alacaz.
Adn, hnedannn kurucusu Selhaddin YsuI b. Eyybun babas Necmeddin Eyyb
b. diden alan Eyybiler, Zenglerin bir devamdr. Trk-Krt-Arap karm olan Eyybi
ailesinin menei karanlktr. Gvenilir rivyete gre Eyybiler, Hezbniyye Krtlerinin
Revvdiyye airetindendir. Revvdlerin atas Revvd b. Msenn el-Ezdi, Yemen
Araplarndan olup 141/758 ylnda, Abbsi HaliIesi Eb CaIer el-Mansr taraIndan Basradan
alnarak airetiyle birlikte Azerbaycana yerletirilmiti. Bu blgedeki Hezbniyye Krtleri ile
karp Krtleen Revvdler, XI. Yzyln ikinci yarsnda Seluklularn hizmetine girerek
zamanla Trk-Krt-Arap karm haline gelmilerdir. Rivyete gre, Eyybilerin atas olan
Eyybun babas di, nceleri edddlerin hizmetinde alyor ve Duvn (Dvin)e bal
Ecdnakan kasabasnda oturuyordu. di, VI/XII. yzyln ilk yllarnda Seluklu saray aas ve
Badat sahnelerinden Bihrz el-Hdimin hizmetine girmi, Bihrz da onu veya olu
Necmeddin Eyybu kendi ikt olan Tikrte vali tayin etmitir. Eyybiler kaynaklarda ilk deIa
525/1131 ylnda Musul Atabegi mdddin Zenginin Tikrt yaknnda Abbsi HaliIesi
Msterid-Billh ile Karaca Skinin kuvvetlerine yenilmesi dolaysyla zikredilir. Bu
malubiyetten sonra Tikrt Valisi Necmeddin Eyybun, Zengiye yardm ederek Frat
gemesini salamas, Zengi ile Eyybiler arasndaki dostluun gelimesine yardm etmi, ok
gemeden Eyybiler, Selhaddinin doduu yl (532/1137-38), Tikrtten Musula giderek,
Zenginin hizmetine girmilerdir
59
.
Selhaddin Eyybi (1175-1193)nin tam ad, Selhaddin YsuI b. Eyyb (589/1193)
tr. Eyybiler hnedannn kurucusu olup, 532/1138de Tikrtte dodu. Necmeddin Eyyb b.
dinin oludur
60
. Msr, Sriye, Yemen ve Filistin sultan ve Eyybi hanedannn ilk
hkmdardr. Kuds 2 Ekim 1187de Hallardan alarak, kentte 88 yl sren Frank igaline
son vermi, Hristiyanlarn misilleme olarak dzenledikleri III. Hal SeIerini etkisiz hale
getirmitir. nl bir Krt ailesinden gelen babas Necmeddin Eyyb, Seluklu emri mdeddin
Zenginin hizmetinde grevliydi. Baalbek ve amda byyen Selhaddin, iyi bir din eitimi
ald. Askeri yaam, Zenginin olu ve ardl Emir Nreddinin komutanlarndan, amcas
Asadeddin rkhun, Msrn I. Hal SeIeri sonucunda kurulan Latin Hristiyan devletlerinin
eline gemesini nlemek amacyla dzenledii seIer srasnda, Kudsn Latin Kral I.
Amalricus, Msrn Ftmi haliIesinin gl veziri avar ve rkh arasnda karlkl bir


59
een, Ramazan, "Eyybiler", DA., XII, stanbul 1999, 20.
60
Bkz.Sobernhem, "Salh-Ad-Din Eyybi", A., stanbul 1993, X,103.
25
mcadele gelimiti. Selhaddin, rkhun lmnden ve avarn ldrlmesinden sonra,
henz 31 yandayken, 1169 ylnda hem Sriye birliklerinin komutanlna, hem de melik
nvanyla Msr vezirliine atand. 1711de Msrda ii Ftmi haliIeliine son vererek
snnilie dnldn ilan eden Selhaddin Eyybi, bylece Msrn tek yneticisi durumuna
geldi
61
. Eyybiler devletinin gl lideri olan Selahaddin Eyybi, Cizre de dahil olmak zere
btn Bildi-m, Hicaz ve Yemen dahil olmak zere, Trablusgarptan Hemedana kadar
btn Ortadou topraklarn kendisine balam ve btn gcyle Kudsteki hristyanlann
zerine ynelmiti. 583/1187 yl, 4 Temmuz gnnde, Taberyye mevkiinde hristyanlarla
giritii byk bir meydan savan kazandktan sonra, ay iinde, civardaki btn Hristiyan
kalelerini ve nihyet Kuds Iethetti (27 Recep 583/2 Ekim 1187). Kudsn dmesi zerine,
585/1189 yl balarnda balayan III. Hal SeIeri kuvvetleriyle yl savat. Kuds dahil
Iethettii kaleleri korudu. Nihyet, bu seIerden dnerken Dmakta, 27 SeIer 589/4 Mart 1193
tarihinde veIat etti
62
. Bu srada devletin snrlar Trablusgarptan Hemedan ve Ahlata,
Yemenden Malatyaya kadar uzanyordu Byk merkezlerden Dmakta veliaht ve byk
olu el-Melikl EIdal li, Kahirede ikinci olu el-Melikl-Azz Osman, Halepte nc olu
el-Melikz-Zhir Gzi, Yemende kardei Tutegin, rdn ve el-Cezrede kardei I. el-
Melikl-dil, Hamada Takyddin merin olu el-Melikl-Mansr, Humusta II. rkh,
Balebekte Ferruh ahn olu Behram ah, Erbilde MuzaIIerddin Kkbri, Trablusgarbta
ereIeddin Karaku idareye hakimdi. Birok ehirde ikinci derecede emrler vard ve
Selhaddini byk sultan olarak tanyorlard. Kendisine tabi olan bu hkmdarlar arasnda en
gls, kardei el-Melikl-dildi
63
.
Msrda yaad tahmini sre gz nne alndnda Kurtubnin hayat, Eyybilerin
son drt sultann olan el-Melikl-dil-I Devri (1200-1218)
64
, el-Melikl-dil-I Devri (1200-
1218)
65
, el-Melikl-Kmil Devri (1218-1238)
66
ve el-Melikl-dil-II Devri (1238-1240)
67

dnemine tekbl ettii grlmektedir.

61
Ana Britannica, "Salahaddin Eyyubi", stanbul 1994, XXVII,78-79, Bkz. Sobernhem, a.g.md., X, 103-106.
62
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 311-342 blmnden zetle. Bkz. Ana Britannica, a.g.md., X, 79.
63
een, a.g.md., XII, 21.
64
el-Melik'l-dil-Iin tam ad, Eb Bekr SeyIddn el-Melik'l-dil Muhammed b. Eyyb b. di (. 615/1218)'dir.
Hayat hakknda bkz. een, Ramazan,"el-Melik'l-dil I", DA., Ankara 2004, XXIX, 59; een, a.g.md., XII, 22;
bn Tarberd, Cemluddin Eb 'l-Mehsin YsuI b. el-Atabeki, en-Ncmu'z-zhire I mulki Msr ve'l-Khire,
Kahire 1972, VI, 73 vd.


65
el-Melik'l-Kmilin tam ad, Eb'l-Me'li el-Melik'l-Kmil Nsrddn Muhammed b. el-Melik'l-dil Ebbekr
Muhammed b. Eyyb (. 635/1238)'tr. Hayat hakknda bkz. Bekr, M. Serdar, "el-Melik'l-Kmil, Muhammed",
DA., Ankara 2004, XXIX, 68; een, a.g.md., XII, 22; Bkz. bn Tarberd, a.g.e.,; el-Ayn, Bedruddn Eb
Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hseyin, es-SeyIu'l-muhenned I sreti'l-meliki'l-mueyyed,
Kahire 1966, 202.
66
el-Melik'l-dil IInin tam ad, Eb Bekr SeyIddn el-Melik'l-dil Muhammed b. el-Meliki'l-Kmil Muhammed b. el-
Meliki'l-dil Muhammed (. 645/1248)' tir. Hayat hakknda bkz. Tomar, Cengiz, "el-Melik'l-dil II", DA., Ankara
26
II. el-Melikl-dil ile balayan Eyyublerdeki bozulma ve zlme sreci, el-Meliks-
Slih Necmeddin Eyyb ve Turan ah dnemlerinde de hzlanarak devam etti ve merkezi
idarenin beylikler zerindeki otoritesi gittike zayIlad. Dier yandan glenen Bahr
Memlkler siyasete mdahele etmeye baladlar. Turan ah dneminde Hallara kar
kazanlan byk bir zaIer dahi, bu kt gidiat durduramad
68
. Sz konusu zaIerde
mslmanlar, mart balarndan 7 Nisan 1250 tarihine kadar devam eden savalarda, Hallar
kesin yenilgiye urattlar. Kral IX. Saint Louis maiyetiyle birlikte esir alnp Mansre
ordughna getirildi. ki taraI arasnda yaplan mzakerelerden sonra Hallarn Dimyat iade
etmeleri ve ar bir vergi demeleri artyla kral ve maiyetinin serbest braklmas
kararlatrld. 7 Mays 1250de Dimyat mslmanlara teslim edildi. 7Nisan 1250de kazanlan
bu zaIerden sonra Sultan Turan ah elence ile vakit geirmeye balad. Bunun zerine
muhaliIler, Baybars el-Bundukdrinin etraInda toplanarak 30 Nisan 1250 tarihinde sultan
ldrdler. Onun ldrlmesiyle Msrda Eyybiler devri sona erdi.
Turan ahtan sonra el-Meliks-Slih Necmeddin Eyybun dul kars ecerddrn
sultan olmas ve Memlklerden zzeddin Aybek Trkmninin ordu kumandanlna
getirilmesi kararlatrld. ecerddr, seksen gn sonra Aybek ile evlenip onun lehine
saltanattan Ieragat etti. Bylece 3 Temmuz 1250 tarihinde Msrda Memlkler devri resmen
balam oldu
69
. Msra, bir kadn olan ecerddrn sultan oluu, slm Tarihinin dikkat
ekici srelerinden biri olduu sylenebilir. Buna, zamann limleri, yneticileri ve dnemin
Abbsi HaliIesi taraIndan muhleIet edilmitir. Tespit edebildiimiz kadaryla slm tarihinde
bir ilk olan bu olay, slm leminde inIiale sebep olmutur. ecerddrr, basklar sonucu seksen
gn sonra kocas zzeddin Aybek lehine sultanlktan Ieragat etmekle birlikte, kontrol Iiilen
elinde tutmaya almtr. zzeddin Aybek, siys bir evlilie niyetlenmi ve Musul Emri
Bedreddin Lln kzyla nianlanmtr. Kocasyla aras alan ecerddr, onu bir tuzakla
ldrm, daha sonra da kocasnn adamlar kendisini ldrmlerdir
70
.
Eyybi hkmdarlar arasnda sadece Selhaddine kar isyan olmam, btn
Eyybiler onu desteklemilerdir. Bunda onun cihad Iikrini daima canl tutmas, hnedann

2004, XXIX, 60vd.; een, a.g.md., XII, 23; bn Tarberd, a.g,e.,VI, 303-318; Doutan Gnmze Byk slm
Tarihi,V, 375-378.
67
el-Melik's-Slih Necmeddin Eyybn tam ad, Eb'l-Fth el-Melik's-Slih Necmddn Eyyb b. Muhammed
(. 647/1249)'tir. Hayat hakknda bkz. Kk, Bahattin, "el-Melik's-Slih", DA., Ankara 2004, XXIX, 80vd. ; een,
a.g.md., XII, 23.
68
Dogutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 379-391 (zetle). Bkz. bn Tarberd, VI, 364-370.
69
een, a.g.md., XII, 23.
70
Bkz. bn Kesr, smil b. mer b. Kesr, el-Bidye ve'n-nihye, I-XIV, Beyrut 1987, XIII, 212; bn Tarberd,
a.g.e., VI, 373-379.
27
kurucusu olmas, ayrca rnek ahsiyeti ve cmertliinin byk rol olmutur. Selhaddinden
sonra hibir kimse zerinde bir ittiIak salanamamtr
71
.
2. Memlkler Dnemi (1250-1517)
Trk Memlk hkmdarlarnn ilk drd 1250-1277 yllar arasnda hkm srmtr.
Kurtubnin veIat 671/1273 yldr. Bu durumda Kurtubnin hayat, sz konusu hkmdarlarn
dnemine tekbl etmektedirler. Bu durumda Kurtub, Msrda geirdii hayatnn son
ksmnda, drd Eyybi ve drd de Trk olmak zere, sekiz slm sultan grm olmaktadr.
Biz almann kapsam ve amac dorultusunda, I. Memlkler dnemini genel bir
bakla ve konu btnlne riyet ederek ele almaya alacaz.
Msrda Eyybi ordusundaki Trk asll zatl emrler taraIndan kurulan, dnemin
tarihilerinin Trk Devleti olarak adlandrd Memlkler (Klemenler), Bahr Memlkleri
(Bahriyye, Birinci Memlkler; 1250-1382) ve Burc Memlkleri (Burciyye, kinci Memlkler;
1382-1517) olmak zere iki dnemde incelenebilir.
Eyybi hkmdar el-Meliks-Slih Necmeddin Eyybun Kpak lkesi ve
KaIkasyadan getirtip Ravza adasndaki klalara yerletirdii Trk asll Memlklerden oluan
ve Bahrn-nle (Nil nehri) izIetle el-Memlikl-Bahriyye adn alan zel birlikler ok
gemeden Eyybi ordusunun en nemli unsuru haline gelmiti. Necmeddin Eyybun
lmnden hemen ardndan Fransa Kral IX. Louis liderliindeki Hal ordusuna kar
kazanlan Mansre ve kralla birlikte pek ok kumandann esir alnd Faraskur (3 Muharrem
648/7Nisan 1250) savalarnda en byk rol bu birlikler oynad. Ancak yeni Eyybi
hkmdar Turan ah onlarn baarsn kskand ve liderlerini tahtnn ortaklar gibi grp
grevlerinden almaya balad; ayrca tahta gemesini salayan Trk asll vey annesi
ecereddrr babasnn hazinesini saklamakla itham etti ve ona ar hakaretlerde bulundu.
Bunun zerine Bahr emrlerinden Baybars el-Bundukdri ve arkadalar bir suikastla Turan
ah ldrdler. Onun lmyle Msrda Eyybiler yklm ve yerine Memlkler adyla
bilinen Trk Devleti kurulmutur
72
. Memlkler slm uygarlnn ayr bir zellii olarak daha
IX. yzylda mslman ordularnda nemli bir yer tutuyordu. Badatta Abbsi haliIesi
Mutasmn (hd. 833-842) balatt bu uygulama, ksa srede slm dnyasna yayld.
Uygulamann siyasal sonucu da, hemen her yerde ayn oldu; kleler, askeri glerini kullanarak

71
een, a.g.md., XII, 24.
72
Yiit, smail, "Memlkler", DA., Ankara 2004, XXIX, 90; Sobernhem, M., "Memlkler", A., stanbul 1993, VII,
689; Ana Britannica, "Memlkler", stanbul 1993, XXII, 250 ; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, V,444. ;
Bkz. Sobernhem, M., a.g.md., XXII, 689.
28
genellikle ksa, ama bazen alacak kadar uzun srelerle mer siyasal otoriteyi denetimleri
altna aldlar. Mutasmdan hemen sonra, Trk Memlk komutanlar, haliIeleri de azleder ya da
ldrr hale geldi. HaliIe resmi otoritenin simgesi olarak kaldysa da, gerek iktidar Memlk
komutanlarna geti. XIII. yzylda ise Memlkler, Msr ve Hindistanda kendi saltanatlarn
kurmutu
73
.
Trk Memlk hkmdarlarnn ilk drd 1250-1277 yllar arasnda hkm srmtr.
Kurtubnin veIat 671/1273 yldr. Bu durumda Kurtubnin hayat Memlk hkmdarlarnn,
el-Melik el-Muizz zzeddin Aybek et-Trkmni Devri (1250-1257)
74
, Melik el-Mansr
Nreddin Ali b. Aybek (1257-1259)
75
, Melik el-MuzaIIer SeyIeddin Kutuz (1259-1260)
76
ve
Melik ez-Zhir Rukneddin Baybars el-Bundukdr (1260-1277)
77
devrine tekbl etmektedir.
B. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK SOSYAL
HAYAT
1. Eyybiler Dneminde ctim ve ktisd hayat
Eyybi Devletinde halk mslmanlardan, Hristiyan ve Yahudilerden meydana
geliyordu. Mslmanlar Trk, Arap, Krt olmak zere balca rka ayrlyordu. Hristiyanlar
da Doulular ve Avrupallar olmak zere iki snIt. Devlette hkim unsur mslmanlard. Dier
dinlerin mensuplar aznlk statsndeydiler. Yahudilerin bir ksm Endlsten g etmilerdi.
Msr Yahudi toplumunun reisi Ms b. Meymn Endls Yahudilerindendi. Yahidiler
Filistine bu dnemde yerlemeye baladlar. Avrupada bask altnda olan Yahudiler
Eyybilere bir koruyucu gzyle bakyorlard. Mslmanlarla Yahudiler arasndaki ilikiler
ok iyi idi. Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki ilikiler de iddia edildii kadar kt deildi.
bn Cbeyrin anlattna gre Lbnan dalarnda yaayan Hristiyanlar, mslman zahidleri
korur ve gzetirlerdi. ki taraI arasndaki devaml savaa ramen ticari iliki III. Hal SeIeri
srasnda bile tamamyla kesilmemiti. 1192 ylnda Selhaddin ile Aslan Yrekli Richard
anlama yapnca iki taraIn tccarlar birbirlerinin lkelerine gitmilerdir. Venedik, Cenova,

73
Ana Britannica, a.g.md., XXII,250.
74
el-Melik el-Mu'izz zzeddin Aybek et-Trkmni Devri hakknda bkz. Yiit, a.g.md.., XXIX, 90 vd.; Sobernhem,
M., A., a.g.md., VII, 689; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 445-449; bn Tarberd, a.g.e., VII, 3-40.
75
Melik el-Mansr Nreddin Ali b. Aybek ve dnemi iin bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 445-
455; bn Tarberd, a.g.e., VII,41-71; bn Kesr, el-Bidye ve'n-nihye, XIII, 208-212; Yiit, a.g.md., XXIX, 90 vd.
76
Melik el-MuzaIIer SeyIeddin Kutuz ve dnemi iin bkz. Yiit, a.g.md., a.y.; Doutan Gnmze Byk slm
Tarihi, VI, 452-455; bn Tarberd, a.g.e., VII, 72-93; bn Kesr, el-Bidye ve'n-nihye, XIII, 238-240; Tekinda, M.
C. ehbeddin, "Kutuz, al-Malik al-MuzaIIer SayI al-Din al-Muizzi", A, VI, 1057-1060.
77
Melik ez-Zhir Rukneddin Baybars el-Bundukdr ve dnemi hakknda bkz. Doutan Gnmze Byk slm
Tarihi, VI, 452-466; Yiit, a.g.md., XXIX, 90-91; bn Tarberd, a.g.e., VII, 94-258; Altkula, Tayyar, "Kurtub,
Muhammed b. Ahmed", DA., Ankara 2002, XXVI, 455.
29
Geniza arivlerinde Eyyblerle Avrupa lkeleri arasnda yaplan ticaret anlamalar hakknda
belgeler bulunmaktadr. Halepte Dmakta, skenderiye ve Kahirede Avrupal tccarlara
rastlanrd. Hallarn lkesinde de mslmanlar vard. Bunlar yaplan anlamalara gre eski
yerlerinde kalmlard. Eyybiler, Hallar ve talyan ehir devletleri vastasyla Avrupay
etkilemilerdir. Hallar taraIndan baz Eyybi hkmdarlarna valye nvan verilmitir.
Hallar arma kullanma usln Eyybilerden almlardr
78
.
Eyybiler gl bir maliye tekilatna sahipti. Bulhassa Msrda ok eski devirlerden
beri devam eden bir maliye tekilat (Dvnl-ml) vard. ehir hayat ve ticaret olduka
gelimi olmasna ramen lke ekonomisi tarm ve hayvancla balyd. Askeri ikt sistemi de
tarma dayalyd. Tarm dnda ticaret ve zenaat erbabndan alnan vergilerin bir ksm eriatta
yer olmayan vergilerden (mks) saylyordu. Fakihler zaman zaman bu verginin alnmasna
kar kmlardr. Nreddin Mahmud Zengi ve Selhaddn-i Eyybi Iakihlerin Ietvalarna
uyarak mks kaldrmlar, onun yerine zekt koymulard. Fakat devletin toplad zekt
geliri hibir zaman nemli bir yekn tutmamtr. Zirai vergiler emsi yla gre alnr, gayri
menkul kiralar, ticari vergiler ve zekt ise kameri yla gre toplanrd. Eyyb Devletinin canl
bir ticaret hayat vard. pek yolunun Akdenize ulaan bir ksm ile baharat yolunun nemli bir
blm Eyybilerin kontrolndeydi. Uzakdoudan Yemene, oradan Kzldeniz yoluyla
Ayzba, Ayzbdan Nil zerindeki Kusa, Kustan Nil yoluyla skendiriye ve Dimyata ulaan
Baharat yolu lkeye ok nemli miktarda gmrk vergisi salard. Ayrca Hallarla yaplan
ticaretten de gmrk vergisi alnrd. Dier bir nemli vergi gayri mslimlerden toplanan cizye
idi (cevli). Msdereler, Iidyeler, ganimetler de nemli gelir kaynaklarndand. Msrda ap,
soda madenleri iletiliyor ve Avrupaya ihra ediliyordu. VakIlar da nemli gelir kaynaklar
arasndayd. Eitim ve hayr kurumlar kendilerine ayrlan vakIlarla alyordu. Devlet ayrca
eitli yollardan vergiler alyordu. Bunlarn arasnda hayvanlardan alnan vergileri bilhassa
zikretmek gerekir. Eyybiler i pazarlarn korumay baarmlar, ikili antlamalar yaptklar
Avrupa lkelerinden ve Bizanstan kendi tccarlar iin imtiyazlar elde etmilerdir. eitli sanat
ve ticaret erbab loncalar ve irketler halinde tekilatlanmlard. Her loncann, her irketin
banda bir reis bulunuyordu. Dokumaclk, camclk, kt ve sabun imalthaneleri gelimiti.
Dmakta imal edilen kllar dnyaca nlyd. Bu kllarn eliklerinin srr ancak yeni
almalarla zlebilmitir.
lkede sabit bir para sistemi vard. Paralar altn, gm ve bakrdan baslyordu. Bu
paralardan pek ok rnek zamanmza ulam, eitli kataloglar da yer almtr. lkenin nemli

78
een, a.g.md., XXII, 28.
30
ehirlerinde bulunan darphnelerde isteyenler belirli bir cret karlnnda ellerindeki gm ve
altn paraya evirebiliyorlard. Altn parann (dinar) arl 4,25 gramd. el-Melikl-Kmil
devrinde 7 gramlk dinarlar baslmtr
79
.
2. Memlkler Dneminde ctim ve ktisd Hayat
Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerden meydana gelen Memlk toplumunda
ounluu oluturan mslmanlar, stat bakmndan ynetici askeri snI ve halk kesimi olarak
ikiye ayrlyordu. Toprak imtiyazl askeri snIn mlkiyetindeydi ve iktisd hayata da onlar
hkimdi. Mslman halk kesimi arasndan sadece dini ve adli grevlerle divan grevlerine
getirilen limler ve byk tccarlar toplumda kendileri iin iyi bir yer edinmilerdi. limler
halk tabakas ile ynetici asker snI arasnda bir arac rol oynar, sosyal hayatta nemli bir
Ionksiyon icra ederlerdi. Byk tacirler ise kendileri dorudan ticaretle uraan sultan ve
emrler nezdinde itibar sahibiydi. Bu dnemde tasavvuI nderlerinin gerek sultanlar ve emrler
gerekse halk zerinde byk etkileri vard. lkede nIusun ounluunu genelde maddi sknt
iinde olan ve timarl askerlerin topraklarnda alan iItiler, kk tacirler, sanatkrlar, kk
esnaI ve gebe Araplar tekil ederdi. Bu kesim bilhassa son zamanlarda byk lde
yoksullat. Ekseriyeti obanlkla geinen gebeler bu yzden sk sk isyanlara teebbs ettiler
ve idarecileri ok uratrdlar. arlara kan ve ilim tahsili iin mescidlere devam edebilen
kadnlar Memlk toplumunda sayg gryordu. Onlarn arasndan mehur lim ve airler
yetimiti. Yahudiler ve Hristiyanlar tam bir inan zgrlne sahipti. Sultanlar, Yahudi ve
Hristiyan cemaatlerin bana onlarn istedii bir din adamn nzr olarak tayin ederdi. Eitim
ve retim kurumlarna sahip olan gayri mslimler vakIlar kurabiliyordu.
Memlk ekonomisinin en nemli gelir kayna lkeler aras ticaretti. Mool istilas
srasnda Dou-Bat arasndaki ticarette tek emniyetli yol olarak Kzldeniz ve Msr zerinden
geip deniz yoluyla Avrupaya ulaan ticaret yolu kalmt. Bu durum Memlk devlet
adamlarn d ticareti gelitirmeye sevketti. Ticaret merkezi haline gelen byk ehirlerde geni
ar ve pazarlar yannda yabanc tccarlar iin hanlar, oteller, temsilcilik brolar kuruldu.
Memlk ekonomisi 748/1347 ylndaki veba salgn yznden byk bir kriz yaad. Ekonomik
skntlar, XV. yzyln banda Sriyeyi bir harabeye eviren Timur igaliyle iyice iddetlendi.
Ar vergiler i ve d ticaret iin byk bir darbe oldu. Sultanlarn bu politikas yznden zorda
kalan Avrupal tccarlarn, Dounun mallarn mkul Iiyatlarla elde etmek iin gsterdii aba
mitburnunun keIiyle sonulannca Msr ve Sriyenin d ticareti btnyle kt. ktisd

79
A.g.md., XXII, 30; Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 401-411.
31
hayatn istikrarszl maalar denemeyen huzursuz askeri gruplar arasndaki mcadeleyi daha
da iddetlendirdi. Endstri alannda sava aletleri ve harp gemileri yapm yannda dokumaclk,
madencilik, camclk, mlekilik ve ahap ilemecilii ilerlemiti. Msr yn, ipek, keten ve
pamuk kumalaryla mehurdu. Bronz ve bakrn gm ve altnla kaplanmas usl gelimiti.
Saraciye ileri gz kamatrc bir durumdayd. Bu dnemde retilen eyalardan gnmze
ulaan rnekler bunu aka gstermektedir
80
.
C. KURTUBNN YAADII DNEMDE MISIRDAK LM HAYAT
1. Eyybiler Dneminde lim ve Kltr Hayat
Eyybiler devri eitim ve retim bakmndan slm tarihinin son derece parlak bir
dnemini tekil eder. Seluklular taraIndan Sriyede almaya balanan medreseler Nreddin
Mahmud Zengi zamannda yaygn hale getirilmiti. Eyybilerle Msra, Hicaza ve Yemene
giren medreselerde Ii, HaneI, Hanbel Ikh okutuluyordu. Baz medreseler iki mezhebe gre
retim yapard. Eyybilerin sonlarnda ise Snn drt mezhep zere retim yapan medreseler
ald. Medreselerin yan sra drlhadis ve drlKurnlar da vard ilkretim mahalle
mekteplerinde (kttb) yaplyor, riyzi ve tabii ilimler genellikle zel derslerle retiliyordu.
Bu devirde gzde olan tp retimi daha ok hastahanelerde zel derslerle veriliyordu. slm
tarihinde tp retimi yapan medrese ilk deIa bu dnemde Resletbb Mhezzebddin ed-
Dahvr (.628/1230) taraIndan kurulmutur. Medreselerdeki hocalar ve talebe devlet taraIndan
himaye ediliyordu. Ayrca medreseler iin birok vakI tesis edilmitir. Eitim ve retim
masraIlarnn byk ksm bu vakIlarca karlanyordu. Selhaddin devrinde Dmakta krkn
stnde, Halep ve Kahirede on beten Iazla medrese vard. Eyybilerin sonlarnda Kahire ve
Msrdaki medreselerin says giderek artarken medrese mimarisinde de gelimeler oldu.
Genellikle iki eyvanl olarak yaplan medreseler, el-Meliks-Slih Necmeddin Eyyb
zamannda drt eyvanl olarak yaplmaya baland. Bugn Gneydou Anadolu, Kuzey Irak,
Sreye, Filistin ve Msrda Eyybiler devrinden kalma pek ok medrese bulunmaktadr.
Medreselerin bamderrisleri sultan taraIndan tayin edilirdi. Btn eitim kurumlar
kdlkudta balyd. Ayrca camilerde, tekke ve zviyelerde de retim yaplyordu.
Medreseler genellikle talebelerin barnd, camiler ise retimin yapld yerlerdi. Tp gibi
pratik gerektiren ilimler hastahanelerde ve tp medreselerinde retiliyor, hastahanelerde
yaplan uygulamalarla da retim destekleniyordu. Bu devirde tp retiminde pratik ok

80
Yiit, a.g.md., XXIX, 96.
32
gelimiti. Tabip ve talebeler toplu halde hastalar dolar, durumlar hakknda konsltasyon
yaparlard.
Eyybiler devri sosyal hizmet kurumlar asndan slm tarihinin en parlak
devirlerinden biridir. Bunlarn banda gelen hastahaneler halka cretsiz salk hizmeti vermek
iin tesis edilmitir. Dnya tp tarihinde ilk klinik Dmaktaki Nreddin Mahmud Zengi
Hastahanesinde kuruldu. bn Cbeyr Dmakta iki hastahanenin bulunduunu ve bunlarn
mslmanlarn iItihar edecei kurumlar olduunu syler. Bu devirde Musulda drt, Harran,
Halep ve Dmakta ikier, Kahire, Kuds ve skendiriyede birer hastahanenin hizmet verdii
bilinmektedir.
81
Bunlardan Dmaktaki Nreddin Mahmud Zengi Hastahanesi ile Kahiredeki
Kalavun Hastahanesinin binalar zamanmza ulamtr
82
. Medreselerin yaygn hale gelmesi
sonucund bu dnemde ktphanelerin says da artmtr. Nreddin Mahmud Zengi devrinde
Halep ve Dmak gibi ehirlerde nemli koleksiyonlar vard.Eyybilere Msrda Ftmlerden
zengin bir saray ktphanesi kalmt. Bu ktphanede 120.000 cilt civarnda deerli yazmann
bulunduu kaydedilir
83
. Selhaddinin veziri Kd el-Fdl ile kardei Abdlkerim byk
ktphaneler kurdular. Bu ktphanelerde yaklak 325.000 cilt kitap bulunuyordu
84
. yle ki
Hollandal msterik R. Dozy de ortaan slm medeniyeti ve ilim ve kltr hayat hakknda
u dikkat ekici aklamalar yapmaktadr: HaliIe II. Hakem dneminde (961-976), btn ilim
dallar geliti. Mektepler, hem sayca ok, hem de verilen eitimin kalitesi bakmndan olduka
iyiydi. Endlste aa yukar herkes okuma yazma biliyordu. Buna mukabil Hristiyan
Avrupada din adamlarnn dnda ok az kimsenin okuyup yazmadan nasibi vard
85
.
a. slm limler
limlerde branlama, artk kurumsallamt. Kurn ilimleri retimi iin
Drlkurralar almt. slm Tarihinde ilk deIa, hususiyle hadis retimi yaplmak amacyla
alan Drlhadis, Nureddin taraIndan, bn Asakirin hadis ilimleri okutmas iin Dmakta
tesis edilen medresedir
86
. Bu Drlhadisi daha sonra dierleri takib etmitir
87
. Eyybiler

81
Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 401-411.
82
een, a.g.md., XII, 26.
83
Bkz. Bndr, Kvmddin Eb brhim el-Feth b. Ali b. Muhammed, Sene'l-Berk'-m (nr. Ramazan een),
Beyrut 1971, I,234-236: Sz konusu melliI, Eyybiler devrinde yetien mehur edip ve tarihidir. 586/1190
tarihinde sIahan'da dodu ve genlik yllarn orada geirdi. 1217'de Sriye'ye giderek Dmak'a yerleti. Bir sre
Eyybiler'in hizmetinde ktip olarak grev yapt ve 7 Reblevvel 643/2 Austos 1245'te Dmak'ta ld (zaydn,
Abdlkerim, "Bndr", DA., stanbul 1992, VI, 489).
84
een, a.g.md., XII, 26.
85
Palencia, A. Gonzales, Historia de Espana Musulmn, Barcelona 1925, 426-427 (zdemir, Mehmet, Endls
Mslmanlar-III (lim ve Kltr Trihi), Ankara 1997, 11'den naklen).
86
el-Ayn, Bedruddn Eb Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hseyin, es-SeyIu'l-muhenned I
sreti'l-meliki'l-meyyed, Kahire 1966, 202.
87
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 413.
33
dneminde ilim hayat bakmndan Dmak ve Kahire, Badat geride brakmtr. Aleddin el-
Ksni, Kutbddin en-Nbri, Ebl-Ymn el-Kindi, mdddin el-sIehni, AbdllatI el-
Badd, Muhyiddin bnl-Arab, ehbeddin es-Shreverdi ve bnl-Baytar gibi limler
bunlar arasnda saylabilir. bn Cbeyr, Maribli talebelere Douya gitmelerini tavsiye ederken
orada yabanc rencilere ayrlm birok hayr kurumu bulacaklarn sylemektedir. Bu uygun
ortamda pek ok lim yetiti ve bunlar eitli konularda deerli eserler yazdlar. nce
Sriyede oluan bu ortam Selhaddin ile Msra intikal etti. Bu devirde toplum hayatnda
hadisilerin ve Iakihlerin nemli yeri vard. Bu limler ve bir dereceye kadar da mutasavvIlar
kamuoyunun olumasnda etkin bir rol oynamlardr. En ok rabet gren ilim dallar Kurn,
hadis ve Ikht. bn Askir, Eb Thir es-SileI, HIz Abdlgani, Mecdddin bnl-Esr ve
Mnzir hadis sahasnda; Aleddin el-Ksni, bn Kudme el-Makdis, el-Melikl-Muazzam ve
zzeddin bn Abdsselm Ikh alannda yetien sekin limlerindendir. Eyybi limleri Ii
mezhebindendi. Sadece el-Melikl-Muazzam ereIeddin sa, HaneI mezhebine gemi, bu
mezhebin Ikhna gre eserler yazmtr. Eyybiler dneminde tasavvuI da ok gelimi, baz
tarikatlar bu devirde kurulmutur. MutasavvIlarn tertip ettii semlara Selhaddn-i Eyybi ve
MuzaIIerddin Kkbri gibi sultanlarn da katld bilinmektedir. Bu dneme damgasn vuran
iki mehur mutasavvI ehbeddin es-Shreverd ile Muhyiddin bnl-Arabdir
88
.
Sz konusu slm ilimlerden teIsir ve hadis ilimlerini ayrca incelemek istiyoruz.
Bu devirde Kurn limlerinden TeIsir ve Kraat sahalarnda nemli eserler yazlmtr.
Bunlardan Mecdddin b. Esr (607/1210) taraIindan kaleme alnan el-nsaf fil-cem beynel-kef
vel-kef, ile Muhammed b. Hdr b. Teymiyye (622/1225) taraIindan, rivyet metoduyla
kleme alnan teIsir kitab nemlidirler. bnul-Esr, el-lnsf adl eserinde, Zemahernin el-
KeI adl teIsiri ile es-Salebnin el-Kef adl teIsirindeki bilgileri taram, yeniden kleme
almtr. Bu devirde Kraat ilimleri sahasnda e-tb, lem ddin es-Sehv ve Eb me
hret yapan limlerdendir. Aslen Endlsl olan e-tb (589/1193), Kahiredeki el-
Fdliyye medresesinde dersler vermitir.
lemddin es-Sehv (643/1245) ise, Endls ekolne mensup e-tb ile, Irak
ekolne mensub Taceddin Eb l-Yemn el-Kindden kraat ilmine dair eserler okuyup, bu iki
ekol ahsnda birletirmitir. Daha ok e-tbnin kasidelerini erhetmitir. Eb me
(665/1267) de e-atbnin eserlerini erhetmitir. Ayrca Kurn- Kermin yedi harI zere
indiine dair el-MridI-vecz adl nemli bir eser yazmtr
89
.

88
een, a.g.md., XXII, 27'den zetle. Bkz. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI,413.
89
Doutan Gnmze Byk slm Trihi, VI, 413.
34
Hadis ilmi bu dnemde altn alarndan birini yaamaktayd. Mehur hadis
mecmualarnn yannda, eitli hadis czleri, rical kitaplar ve hadis uslne dair nemli eserler
kaleme alnmt. Muhaddisler, gerek idareciler gerekse halk taraIndan byk itibar
grmekteydiler. slm tarihinde zel hadis eitimi yapmak iin kurulan Drlhadisler bu
devirde almtr. Tarihte ikinci Drlhadisi 622 ylnda Kahireye yaptran ve ona el-
Kmiliyye adn veren Eyyb hkmdar Melik el-Kmil, onu hadis ilmiyle uraan kiilere
vakIetmiti
90
. Kurtubnin eylerinden olan mehur muhaddis Eb Muhammed el-Mnzir (.
656/1258), nce ZIiri camiinde, daha sonra da sz konusu Drlkmiliyye medresesinde yirmi
sene mderrislik yapmtr
91
.

Bu devirde nemli hadis limleri yetimitir. bn Asakir (572/1176), aslen Dmakl
olup hadis tahsili iin slm dnyasn dolam, seksen cilt tutan nl Dmak tarihini ve baz
hadis kitaplarn kaleme almtr. Ayrca kendilerinden hadis okuduu bin yz seksen erkek
ve kadndan bahseden nemli bir eseri vardr. Eb Thir es-SeleI (576/1180), aslen sIahanl
olan bu lim de hadis tahsili iin slm dnyasn dolam, sonunda skenderiyeye
yerlemitir. Bu devirde ondan hadis okumayan muhaddis yok gibidir. Zamanmza ulaan pek
ok hadis kitab ondan rivyet edilmektedir. Selhaddin ve arkardalan da ondan hadis
okumulardr. HaIz Abdlgan el-Hanbel de (600/1203), bu devrin nemli
muhaddislerindendir. Taceddin Ebl-Yemn el-Kind onun, ed-Drekutnden sonra yetien en
byk muhaddis olduunu syler. Aslen Kudsl olan Abdlgan, Ikh ve hadis tahsili iin
gittii btn yerlerde HaneI ve Ii limler ile atma halinde olmu, onlara kar Hanbel
Iikirlerini savunmutur. Kendisi Ikh ve hadis tahsili iin eitli yerleri dolam ve Abdlkadir
Geylnden de ders almtr. Hadis ve Fkh ilimlerinde nemli eserler kaleme alan HaIz
Abdlgannin en nemli almalarndan biri Ktb-i sittenin ravlerinden oluan, on ciltlik el-
Keml f marifetir-ricl adl kitabdr. Bu eser ve zerinde yaplan almalar, bn Hacerin
Tehzbut-Tehzbine esas tekil etmitir. Mecdddn bnul-Esr de (544/606-1149/1209), bu
dnemde yaayan nemli bir hadis limidir. Onun hadis ilmi sahasnda meydana getirdii
eserlerden u ikisi ok nemlidir. Biri, Ktb-i sittedeki hadisleri toplad Cmiul-usl adl
eseridir. Dieri ise, en-Nihye f arbil-hads adl byk hadis lugatidir. bnus-Salah e-
ehrazr de (643/1244), yine bu devirde yetien byk hadis bilginlerinden biridir. Bu limin
yazd Ulmul-hads adl hadis metodu kitab, daha sonra bu sahada yazlan dier eserlerin
kaynan oluturmutur
92
.

90
A.e., VI, 414.
91
Keyln, Muhammed, el-Hurbu's-Slihiyye ve eseruh Ii'l-edebi'l-Arabi Ii Msr ve'-m, Msr ts., 87.
92
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 414.
35

b. Dier limler
Eyybiler devrinde Arapa sahasnda eser veren pek ok lim yetimitir. Bunlarn en
nemlileri bn Berr, Belat, Ebl-Ymn el-Kind, AbdllatiI el-Badd ile bn Yatir
93
. Arap
nesir ve iiri Eyybiler zamannda en parlak devirlerinden birini yaamtr. Bu dnemde
sanatkrane nesirde Kd el-Fzl, madddin el-sIehn ve Ziyeddin bnl-Esr gibi
slpular yetimitir.Eyybi devlet adamlar air ve edipleri himaye etmilerdir. Bu dnemde
sme b. Mnkz, mdddin el-sIehni, bn Senlmlk, bn Uyeyn, Cilyni, Muhammed
Sad el-Bsr, Muhyiddin bnl-Arab, Ebl-Hseyin Ahmed b. Muhammed et-Tilimsn ve
bnl-Frz gibi byk airler yetimitir. Eyybiler devri tarih ilmi bakmndan da ok verimli
bir dnem olmutur. Nreddin ve Selhaddin devirlerinde Sriyede balayan tarih ilmi
alanndaki uyan, zamanla Msra intikal etmitir. Bu dnemde siys tarih, biyograIi, ilimler
tarihi alanlarnda deerli eserler kaleme alnmtr. nemli tarihiler arasnda Ebl-Ksm bn
Askir, sme b. Mnkz, Kd el-Fzl, mdddin el-sIehn, zzeddin bnl-Esr,
Baheddin bn eddd, Ykt el-Hamev, bnl-KIt, Sbt bnl-Cevz, bnl-Adm, Eb
me, bn Vsl, bn Hallikn, zzeddin bn eddd, bn Eb Usaybia gibi her biri slm
tarihiliinde nemli bir yere sahip kiiler vardr. Bu ilim adamlar siys tarih ve biyograIi
alannda eserler yazmlardr. Mslmanlara eski milletlerden intikal eden riyzi ve tabii
ilimlere ve IelseIeye slmyetin balangcndan beri slm d kltrlerin bir semeresi olarak
baklm, genellikle din limleri taraIndan tasvib edilmemitir. Buna ramen Eyybiler
dneminde IelseIe, riyzi ve tabii ilimler sahasnda deerli limler yetimitir. Eyybiler
devrinde yaayan rkyye IelseIesinin kurucusu ve en byk temsilcisi Shreverd el-Maktl,
Halepli Iakihler taraIndan idama mahkm edilmi ve cezas Halep Kalesinde inIaz edilmitir.
el-Badd ve SeyIeddin el-mid bu devirde yetien nemli IilozoIlardr. SeyIeddin,
IelseIesinin dnda dier ilimlerde ve bilhassa kelm ilmi sahasnda da byk bir lim olup
deerli eserler yazmtr. Bu dnemde IelseIe alannda yetien dier bir nl lim de
Kemleddin bn Ynustur.
Eyybiler devrinde otomatik makinalar ve saatler hakknda iki nemli eser yazlmtr.
Bunlardan smil b. Rezzz el-Cezernin, el-Cmi beynel-ilmi vel-amelin-nfi f snaatil-
hiyeli, slm leminde bu konuda yazlm en mkemmel eser olup deIalarca baslm ve
zerinde almalar yaplmtr. Dieri Fahreddin bns-Stnin, babas bns-Stnin

93
Bkz. Zeynddn, bn'l-Verdi mer b. MuzaIIer, Tetimmet'l-muhtasar Ii ahbri'l-beer, Kahire 1285, II,175-179.
36
almalarna dayanarak yazd Kitb lmis-sa vel-ameli bih adl eseridir. Bu devirde
Muhammed b. St ile Meyyeddin Muhammed b. Abdlkadir el-Urznin Dmak Emeviyye
Camiinde su ile alan bir otomatik saat kurduklar bilinmektedir. Matematik alannda yetien
byk limler arasnda da Kemleddin bn Ynus, ereIeddin et-Ts, Ms b. Meymn, lem
ddin Kayser b. Ebl-Ksm, bnl-Admin olu Cemleddin Muhammed, AbdllatiI el-
Badd ve Kdil-Hmniyye Ahmed b. Ali b. Sebt saylabilir. Abdrrahm (Abdurrahman)
el-Cevber de Iizik ve kimya alannda baz eserler kaleme almtr.
Tp, botanik ve eczaclk, Eyybiler devrinde gerekten parlak bir devir geirmitir.
Eyybiler zamannda mslman ve gayri mslim tabipler ok mreIIeh bir hayat
geirmileridir. hastalklar, cerrahi, gz hastalklar gibi dallarda uzaman tabipler deneylerini
knn ad verilen mecmualarda toplarlard. bn Eb Usaybia tp alannda grd ve
yaad ilgi ekici olaylar anlatan Kitbt-Tecrib adl bir eser kaleme almtr. Yakb b.
Saklb en-Nasrn adl tabip Clnsun eserlerini Yunancalarndan okurdu. bnn-NeIsin
kk kan dolamn doru olarak tespit etmesi bu dnemdeki nemli tbb bulular arasnda
zikredilebilir. eker hastal zerinde ilk mstakil eseri yazan ve bu hastaln karaciere bal
olduunu tespit eden de Eyybiler dnemi tabip-IilozoIlarndan AbdllatI el-Badddir.
Botanik ve eczaclk konusundaki almalar da deneye dayanmaktayd. Redddin es-Sr ve
bnl-Baytrn talebeleriyle birlikte krlarda, bahelerde, dalarda dolaarak botanik
aratrmas yaptklar, Redddin es-Srinin bu aratrmalar srasnda yannda ressam gtrp
eitli saIhalarda bitkilerin resimlerinii yaptrd bilinmktedir. bnl-Baytr, el-Melikl-
Kmil ile el-Meliks-Slih Necmeddinin botanikisi (reslabn) olmu, Endls, Kuzey
AIrika, Msr, Sriye ve Anadolu gibi lkelere seyahatler dzenlemi ve bitkiler zerinde
aratrmalar yapmtr. bnl-Baytr, el-Cmi li-mfredtil-edviyye vel-agziyye adl kitabnda
yer verdii 1400 tbb ilacn 300den Iazlasndan ilk deIa kendisi bahsetmitir ki bunlarn
200den Iazlas bitkisel rnlerdir
94
.
2. Memlkler Dneminde lim ve Kltr Hayat
Memlkler devri, slm ilimlerdeki gelime bakmndan slm tarihinin en parlak
dnemlerinden biridir. Dou slm dnyasnn Mool, Endlsn ise Hal istilsna urad
bir srdada kurulan Memlk Devleti lkelerini terketmek zorunda kalan pek ok limin snd
yer oldu; Kahire ve Dmak, slm dnyasnn en nemli iki ilim merkezi haline geldi. lm
almalar destekleyen devlet adamlar, lkede Zengler ve Eyybiler zamanndan kalan

94
een, a.g.md., XII, 27-28 (zet ve tasarruIla).
37
medreselerin saysn daha da oalttlar
95
. Dmakta yz altm, Kahirede yetmi be
civarnda medresenin bulunmas bunun ak bir delilidir. Medreselerin ou snni drt mezhep
zerine retim veren Ikh medresesi hviyetini tayor, bazlarnda tek, bazlarnda ise birka
mezhebin Ikh okutuluyordu. Drlkurn ve drlhadisler de mevcuttu. Fkh ilmiyle birlikte
dini ilimlerle dil ilimlerinin okutulduu bu medreseler zengin ktphanelere sahipti. Ayrca pek
ounun bnyesinde yetim ve yoksul ocuklar iin ilkokullar yaplmt. Yine ilkretimin
yrtld zel mektepler bulunuyordu. Medreselerin bamderrisleri sultan taraIndan tayin
edilirdi. Hocalar ve talebeler devletin himayesendeydi ve medreselerin her biri iin bnileri
taraIndan zengin vakIlar tahss edilmiti. Camiler ve tarikatlara ait tekke ve zviyeler de birer
okul vaziIesi gryor, zengin ktphanelerin bulunduu byk camiler zamann nemli ilim
merkezleri arasnda yer alyordu
96
.
a. slm limler
Memlkler devrinde kraat, teIsir, hadis ve Ikh alanlarnda nemil limler yetimitir.
bnl-Cezer, Ceridi, Caberi ve Burhneddin el-Kereki, kraat ilminin en mehur
temsilcileridir. Rivyet, diryet ve ahkm teIsirlerinin gzel rneklerinin yazld bu dnemin
en mehur mIessirleri Endls meneli Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, yine onun gibi
Endlsten gelen Eb Hayyn el-Endelsi, teIsiriyle byk hret kazanan Eb Mabed bn
Kesr, Celleyn Tefsiri melliIleri Celleddin el-Mahalli ve Celleddin es-Suyti, bnl-
Mneyyir, Drni, elli teIsiri bir araya getirmeye alan bnn-Nakb el-Makdis, bnl-Brizi
ve Bikidir.Syt, mIessirlerin hal tercemelerine dair ilk eser yam, bu gelenei talebesi
Dvdi devam ettirmitir
97
.
Bu devirde Sahh-i Buhr ve Sahh-i Mslimin en muteber erhleri yaplm, hadis
ricli hakknda en gvenilir eserlerden saylan pek ok kitap teliI edilmitir. Dnemin mehur
muhaddislerinin banda Nevevi, bn Dakkuld, YsuI b. Abdurrahman el-Mizzi,
Abdlmmin ed-Dimyti, Aleddin bnt-Trkmni, Moultay b. Kl, bn Receb, HIz el-
Irki, Heysemi, bn Hacer el-Askaln, Zeheb, emseddin es-Sehvi, Bedreddin el-Ayn,
Ahmed b. Muhammed el-Kastalni ve Zekeriyya el-Ensri gelmektedir. Bu dnemde ok sayda
kadn hadisi de yetimitir
98
.

95
Bkz. Makrz, Ahmed b. Muhammed, el-Meviz ve'l-itibr bi zikri'l-htt ve'l-sr, Msr 1324, II,362-405.
96
Yiit, a.g.md., XXIX, 94-95.
97
A.g.md., XXIX, 95.
98
A.y.
38
Medreselerde en arlkl ilim olarak okutulan Ikh sahasnda da birok lim
mevcuttur. IiIkhnda zzeddin b. Abdsselm, bn Dakkuld, Sadreddin b. Vekl,
Bedreddin bn Cema, Bedreddin bn Kdhbe, Takyddin es-Sbki, Tceddin es-Sbki, bn
Kesr ve mer b. Rasln el-Bulkni; HaneI Ikhnda Osman b. Ali ez-Zeylai, Kki, Kurei,
Bberti, bnz-Ziy el-Mekk, bnl-Hmm, bn Kutluboa ve bnl-Kereki; Hanbel
Ikhnda TIi, Takyddin bn Teymiyye, bn Kdl-Cebel, MuvaIIakuddin bn Kudme ve bn
Kayyim el-Cevziyye; Mlik Ikhnda ehbeddin el-KarIi ve Burhneddin bn Ferhn
bunlarn en mehurlardr
99
.
Daha nce yaplan Kelm almalarnn yeterli bulunduu analaynn yaygn olduu
bu dnemde kelm ilmi dier dini ilimler kadar alka grmemitir. Bu sahada yetien limlerin
banda bn Teymiyye ve talebesi bn Kayyim el-Cevziyye gelmektedir. HaneI Iakihleri bnl-
Hmam ve bn Kutluboa da Mtrdi kelm sahasnda eser vermilerdir
100
.
Bazlar birer mrid olan sultanlarn desteiyle glenen tasavvuI hareketi, sosyal
hayata damgasn vurmutur. Sultann tayin ettii eyhyh taraIndan ynetilen eitli
tarikatlara ait tekke, hankh, ribat ve zviyelerin says artmt. lkede en ok Bedeviyye,
Deskiyye, zeliyye ve RiIiyye tarikatlar yaygnd. Bedeviyye tarikatnn kurucusu Ahmed
el-Bedevi, Deskiyyenin kurucusu Deski, zeliyye eyhleri bn Atullah el-skenderi,
Muhammed VeI zeli ve bn VeI, dnemin en mehur tasavvuI nderleri olmutur
101
.
b. Dier limler
Memlkler devrinde Arapa sahasnda da pek ok lim yetimitir. Nahiv ilminin
nemli isimlerinden olan bn Mlik et-Ti, bnn-en-Nahhs el-Haleb, Eb Hayyn el-
Endelsi, bn Hiam en-Nahvi, bn Nbte el-Msri, Baheddin bn Akl ve bn Ammr
bunlarn banda gelir. Arap dilinde yazlm en geni lugatn sahibi bn Manzr, Demni,
Hlild el-Ezheri, Muhyiddin el-KIiyeci ve Syt de bunlar arasndadr. Mehur ahslar ve
hadis riclini tantan en muteber eserlerden pek ou bu dnemde kaleme alnmtr. bn
Hallikn, Ktbi, SaIed, bn Hacer el-Askaln, Zeheb ve emseddin es-Sehvi bu sahann en
mehurlardr. Mahalli tarih almalarnda Makrz ve onun yolunu takip eden bn Tarberdi,
Sehvi ve bn ys eserlerinde Msrn siys, itimi ve iktisd durumunu geni bir ekilde
anlatmlardr.

99
A.y.
100
A.y.
101
A.y.

39
Nveyri, bn Fazlullah el-meri ve Kalkaendi, ansiklopedileriyle Memlkler
dneminin ansiklopediler a olarak tannmasn salamlardr. Bu limler yannda bn
hin ez-Zhiri, Makrz ve Hasan b. Abdullah el-Abbsi devlet tekilat hakknda eserler teliI
etmilerdir. Devrin byk tarihisi bn Haldn tarih IelseIesi ve sosyoloji ilminin temellerini
atmtr. Memlkler dneminde IelseIe, riyzi ve tabii ilimler alannda da deerli yetimitir.
Tp renimi byk lde hastahanelerde yaplyordu. Hastahanelerin bnyesinde tp alannda
yazlm kitaplar ve tbbi aletlerle tehiz edilmi zel blmlerde teori ve pratik bir arada
yrtlyordu. Dini medreselerin bazlarnda tp dersi verilirken Dmakta olmak zere, tp
reniminin verildii zel medreseler mevcuttu. Kahire, Dmak ve dier byk ehirlerde ok
sayda hastahane bulunuyordu. Dnemin Iizik limlerinden Ebl-Abbs ehbeddin Ahmed
gk kuandan bahsettii rislesiyle mehur olmutur. Matematik, IelseIe, mantk ve eski
kimya ilimlerinde de pek ok lim yetimitir. nemli bir husus da, barut kelimesinin ilk deIa
muhtemelen botaniki bnl-Baytr (646/1248) ve ardndan XIII. yzyln ikinci yarsnda
Msrl lim Hasan er-Rammh taraIndan kullanlm olmasdr. Rammh, gnmze ulaan
eserinde barutun yapln izah etmitir
102
.
III. KURTUBNN HAYATI
Tarih, ricl ve tabakt eserleri, Kurtubnin hayat hakknda yeterli bilgiler
iermemektedir. Aratrmalarmz neticesinde Kurtubnin doumu, ailesi ve yetimesine dair
doyurucu verilere ulaamadk
103
. Bununla birlikte, Kurtubnin en nemli eseri el-Cmi li-
hkmil-Kurn adl Ikh teIsiri, mIessirin hayatna ait bilgilerin byk bir ksmn ierdiini
syleyebiliriz.

102
Yiit, a.g.md., XXIX, DA., 95-96; Bkz. Sobernhem, M., a.g.md., VII, 691-692.
103
Bkz. ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Trhu'l-slm, Beyrut 1987, 74-75; es-Syt, Cellddn, Tabakt'l-
mIessirn, Beyrut 1983, 79; es-SaIed, Selhuddin Halil b. Aybek, el-VIi bi'l-veIeyt, Beyrut 1969, II, 122-123; bn
Ferhn, brhim b. Ali, ed-Dbc'l-mhezzeb I ma'riIeti a'yni ulemi'l-mezheb, Kahire 1972, II, 308-309; Makrz,
Ahmed b. Ali, el-MukaIIe'l-kebr Beyrut 1991, V,147-148; Dvd, emsddin, Tabakt'l-mIessirn, Kahire 1972,
II, 65-66; Makkr, Ahmed b. Muhammed, NeIhu't-tb min usni'l-Endelsi'r-ratb, Beyrut 1968, II, 210-212; Ktip
elebi, MustaIa b. Abdillah Ktip elebi, KeIz'znn an esmi'l-ktbi ve'l-Inn, stanbul 1360-62, I, 62, 534;
bnu'l-md, Abdlhay b. Ahmed, ezert'z-zeheb I ahbri men zeheb, Kahire 1350-1351, V,335; Serks, YsuI
Elyn, Mu'cem'l-matb'ati'l-Arabiyye ve'l-mu'arrebe, Kahire 1928-30,II,1504; Brockelmann, Carl, Geschichte der
arabischen Litteratur (GAL) , Leiden 1943-1949, I,529; a.mlI., Supplementband (GAL Suppl.), Leiden 1937-1942, I,
298, 737; Badatl smil Paa, zhu'l-meknn Ii'z-zeyli al KeIi'z-zunn an esmi'l-ktb ve'l-Inn, stanbul
1945-47, II,241; a.mlI., Hediyyet'l-riIn I esmi'l-melliIn ve sru'l-musanniIn, stanbul 1951-1955, II, 129;
Kehhle, mer Rda, Mu'cem'l-melliIn, Beyrut ts., VIII, 239-240; ez-Zirikl, Hayruddin, el-A'lm: Kms
Tercim, Beyrut 1984, X,185; ez-Zeheb, Muhammed Hseyn, et-TeIsr ve'l-mIessirn, Beyrut ts. II, 321-326; el-
Kasb, Mahmd Zelat, el-Kurtub ve menhech Ii't-teIsr, Kahire 1979, 6-64; Selmn, Mehur Hasan Mahmd, el-
mm'l-Kurtub eyhu e'immeti't-teIsr, Dmak 1993, 11-46; el-Heyt, Abdlkdir Rahm Cidd, Eb Abdillh el-
Kurtub ve chdh Ii'n-nahv ve'l-lua Ii kitbihi'l-Cmi li-ahkmi'l-Kur'n, Amman 1996, 21-40; Bel'am, MiItah
es-Sens, el-Kurtub: Hayth ve sruh'l-ilmiyye ve menhech Ii't-teIsr, Bingazi 1998, 85-150; Bilmen, mer
Nasuhi, Byk TeIsir Tarihi, stanbul 1973, II, 523; Cerraholu, smail, TeIsir Tarihi, Ankara 1996, II, 103-115.
40
A. ENDLSTEK HAYATI
1. smi ve Knyesi
MIessirin tam ad; e-eyh el-mm el-MIessir el-Muhakkk emsddn Eb
Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferh el-Ensr el-Hazrec el-Endels el-Kurtub
el-Mlik dir. Kurtubnin asl ismi Muhammed, knyesi ise Eb Abdillhdr. Lakablar e-
eyh
104
, el-mm, el-MIessir
105
, el-Muhakkk
106
ve emsddin
107
dir. Babasnn ad Ahmed,
Dedesi Eb Bekr, dedesinin babas ise Ferhdir. Kurtub, Medineli Evs ve Hazre kabilelerinin
ikincisine mensup olduu iin el-Hazrec, ensr neslinden geldiinden tr el-Ensr, doduu
ehre nispetle el-Kurtub, yaad vatan asndan el-Endels, Mlik mezhebine mensup
oluu sebebiyle de el-Mlik
108
isim ve nvanlarna sahiptir.
2. Ailesi ve Yetimesi
a. Doum Tarihi ve Doum Yeri
BiyograIi alanndaki tabakt ve tercim eserleri ve tarih kaynaklar, Kurtubnin
doumu hakknda bilgi nakletmemektedir. MIessirin Kurtubada doduunu ve bydn,
onun el-Cmi li-hkmil-Kurnda verdii bilgilerden anlyabiliyoruz. Bununla birlikte,
doum tarihi muayyen olarak bilinmemektedir.
Kurtubnin Kurtubada doduunu iar eden ve teIsir, hadis, Ikh ve dier sahalardaki
zengin kltrnn altyapsn burada tesis ettiini ihtiva eden bir olay mIessir; Allah
yolunda ldrlenleri sakn ller sanmayasn. Bilkis onlar diridirler; Allahn, ltuf ve
kereminden kendilerine verdikleri ile sevinli bir halde Rableri yannda rzklara mazhar
olmaktadrlar. Arkalarndan gelecek ve henz kendilerine katlmam olan ehit
kardelerine de hibir keder ve korku bulunmad mjdesinin sevincini
duymaktadrlar
109
yetlerinin teIsirinde; Bir toplum evlerinde bulunup da, kendilerinin
haberi bulunmakszn, dman onlara sabahleyin bir baskn dzenleyip, onlardan bir takm
kimseleri ldrecek olursa, bu ldrlenlerin hkm, sava meydannda ldrlenlerinki gibi
olur mu, yoksa dier llerin hkmnde mi olur? sorusunu ynelttikten ve sz konusu sorunun

104
bn Ferhn, brhim b. Ali, ed-Dbcl-mzheb, 406.
105
MIessirin el-mm ve el-MIessir lakablar, ondan bahseden tarih, tabakt ve tercim kaynaklarnn ekseriyetinde
yer almaktadr. Bunlar en mehur lakablardr. Kurtub'nin hayatyla ilgili vermi olduumuz kaynaklara baklabilir.
106
Ktip elebi, KeI'z-znn, I, 390.
107
Badatl smil Paa, Hediyyet'l-riIn, II,129; el-Firt, YsuI Abdurrahmn, el-Kurtub el-MIessir: Sre ve
Menhec, Kuveyt 1982, 33.
108
es-Syt, Tabakt'l-mIessirn, 79.
109
l-i mrn, 3/169-170.
41
Kurtubada yaadn; Bu mesele Kurtubada, Allah tekrar oray bize iade etsin, gndemimize
geldi szleriyle iIade ettikten sonra yle dile getirir: Dman, Allah onlar kahretsin, 627 yl
kutsal ramazan aynn nc gn sabahnda (16 Temmuz 1230), herkes hereyden habersiz,
tarlasnda iiyle megulken, dman baskn yapt. Kimisini ldrd, kimisini esir ald.
ldrlenler arasnda rahmetlik babam da vard
110
.
Kurtubnin doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, belli bal verilere
dayanarak yakn tahminlerde bulunmak imkan dahilindedir. Mahmd Zelat el-Kasb, el-
Kurtub ve menhech fit-tefsr adl doktora almasnda, Kurtubnin Muvahhidler Dnemi
111

(542/1146-663/1248)nde doduunun sylenebileceini belirtir. el-Kasb, Kurtubnin VI.
asrn son halkasnda veya biraz daha nce doduu varsaymyla mIessirin doumunun, 585-
595/1184-1199 yllar arasnda haliIelik yapan HaliIe Yakub b. YsuI b. Abdilmmin
dnemine tekbl ettiini belirtir
112
.
Ekrem Glen de, Kurtubnin doumu hususunda ne srlen sz konusu zaman
dilimini gstermenin yannda, Iarkl bir tahminde bulunur: Babas 627/ 1230 tarihinde veIat
ettiinde Kurtub, henz yirmi ksr yalarnda, eitimini tamamlamam, dini tahsili devam
eden ve ailesiyle ayn evi paylamakta ve Kurtubada yaamaktadr. Keza, Bakara, 2/245. yetin
teIsirinde kendi iIadesine gre, Endlsteki hocalarndan Eb mir Yahya b. mir (.
639/1241)den Rebulhir ay hicri 628/1231 senesinde Kurtubada hadis ve kraat dersleri
aldn haber vermektedir
113
. Buna gre Kurtubnin, hicri 600-610 tarihleri arasnda,
Muvahhidler Dnemi (542/1146-663/1248)nde Kurtubada
114
, Eb Abdillh Muhammed el-
Nsr zamannda doduu tahminini yapabiliriz
115
.
MiItah es-Sens Belam ise, el-Kurtub: Hayth ve sruhl-ilmiyye ve menhech
fit-tefsr adl daha ok Kurtubnin teIsir ynn inceleyen teliI almasnda mIessirin
doumu iin ayn zaman dilimini gstermekle birlikte, muayyen bir tarih verilemeyeceinin
nedenlerine yer verir ve genel olarak VI/XII yzyln sonlar veya VII/XIII yzyln balar
eklinde bilinebilme imkann tercihe ayan olduunu belirtir
116
.


110
Kurtub, TeIsir, IV, 186.
111
Muvahhidler Dnemi iin bkz. Ebh, a.g.e., 186, 300, 344.
112
el-Kasb, a.g.e., 8.
113
Bkz. Kurtub, TeIsir, III, 161.
114
el-Bedevi, Ahmed Ahmed, "el-Kurtub", Mecellet'r-risle, sy., 858, 1703, Kahire 1949.
115
Glen, Ekrem, Kurtub TeIsri'nde Esbb- Nzl, (Doktora tezi), Sakarya 2002, 17.
116
Belam, a.g.e., 85-86.
42
b. ilesi ve Yetikinlik ncesi Dnemi
BiyograIi alanndaki tabakt ve tercim eserleri ve tarih kaynaklar, Kurtubnin
doumu ve doum yeri hususunda bilgi nakletmedikleri gibi, ailesi ve yetikinlik ncesi dnemi
hakknda da, Kurtubnin Abdullah adnda kendisinin de knyesi olan byk olu ve
ihbddin Ahmed isminde kendisinden rivyette bulunan baka bir olunun olduu hususu
hari
117
, hibir veri sunmamlardr. Biz, konumuzla ilgili bilgileri, yine onun eserlerinden
Iaydalanarak elde etmeye altk. Yukarda da yer verdiimiz gibi Kurtub, l-i mrn
sresinin 169 ve 170. yetlerinin teIsirinde, Hristiyan spanyallarn 3 Ramazan 627/16
Temmuz 1230 tarihinde gerekletirdikleri bir saldrsnda babasnn da dier iItiler gibi
tarlasnda alrken ldrldn anlatmaktadr
118
. Buradan, Kurtubnin iIti bir aileye
mensup olduu anlalmaktadr
119
. Ayrca Kurtub, genlik yllarnda Kurtubann dnda yer
alan ve Yahudi Mezarl olarak bilinen blgeden, mlek yapmnda kullanlan toprak
tamacl yaparak ailesinin geimine yardmc oldu
120
. MIessir, et-Tezkire f ahvlil-mevt
ve umril-hire adl eserinde, o dnemde Kurtubada mehur olan geleneksel zeneatlardan
kiremit, mlek ve benzerlerinin retimi yaplan bir Iabrikaya toprak tadn anlatmaktadr
121
.
Bu veriler, Kurtubnin iktisd adan orta halli ve ziraatle uraan bir aile ortamnda yetitiini
ortaya koymaktadr.
MIessir, babasnn ldrld ac olayla gndeme gelen; Bir toplum evlerinde
bulunup da, kendilerinin haberi bulunmakszn, dman onlara sabahleyin bir baskn
dzenleyip, onlardan bir takm kimseleri ldrecek olursa, bu ldrlenlerin hkm, sava
meydannda ldrlenlerinki gibi olur mu, yoksa dier llerin hkmnde mi olur? eklindeki
Ikh meseleyi dikkatlice ortaya koyar ve konuyu aratrr: Hocamz kraat limi Eb Hucce
diye bilinen stad Eb CaIer Ahmed (. 643/1245)e durumunu sordum. Bana; Onu yka ve
namazn kl. nk baban, mslman ve kIir saIlar arasndaki meydan savanda ldrlm
deildir dedi. Daha sonra hocamz Rebi b. Abdurrahman b. Ahmed b. Rebi b. Ubey (.
633/1235)e sordum. O da; O, meydan savanda ldrlenler hkmndedir dedi. Arkasndan
Kdl-cema
122
Ebl-Hasen Ali b. Kutral (. 651/1253)e, etraInda bir grup Iukah da

117
Suyti, Tabakt'l-mIessirn, 79.
118
Bkz. Kurtub, TeIsir, IV, 186.
119
Bkz. Altkula, a.g.md., XXVI, 455.
120
A.y.
121
Kurtub, et-Tezkire, 38.
122
Endls'te 715-756 yllarnda Valiler Dnemi'ndeki nIus, daha ok askerlerden meydana geldii iin, bunlarn
bandaki kadya kd'l-cnd (ordu kads), devlet edildikten sonra 756-1031 yllarnda, bakent Kurtuba'da oturan
kadya da, bakad mnsnda kd'l-cem'a denilirdi. Mlk't-teviI (1031-1090) dneminde ise, kd'l-kudt
denilmitir. (Bkz. zdemir, Endls Mslmanlar-II (Medeniyet Tarihi), 139).
43
bulunduu halde, durumu sordum. Bunlar da; Onu yka, keIenle ve namazn kl dediler. Ben
de byle yaptm. Bundan sonra ise, bu meseleyi Ebl-Hasen el-Lahmi (. 478)
123
nin et-
Tebsra adl eserinde be baka kitaplarda grdm. Eer bunu daha nce grm olsaydm, onu
ykamaz, kanyla ve elbiseleriyle onu deInederim
124
.
Grld zere, Kurtubnin bu dnemde henz genlik anda ve ilimle hemhl
olduunu sylemek mmkndr. Bununla birlikte Kurtub, henz rencidir ve sz konusu
olayda babasnn ehit olup olmad hususunu irtibatl olduu ilim ehline sormakta ve ald iki
zt hkm arasnda da tercih yapamayacak konumdadr. Bu durum bizi, Kurtubnin Ikh ilmini
627/1230 ylndan daha sonra gerekletirdii sonucuna ulatrabilir. Soru sormu olduu
limlerden birini; Hocamz kraat limi Eb Hucce eklinde tantmas da, onun bu alarda
Kurn ve kraat ilimlerini tahsil etmi olabileceini gstermektedir.
Kurtub, Allaha gzel bir dn verecek olan kimdir? Allah da ona verdiini kat
kat artrr. Allah daraltr ve geniletir. Siz yalnz ona dndrleceksiniz.
125
yetinin
teIsirinde bizzat Raslllah (s.a.s.)den kendisine kadar gelen inktasz bir senetle rad ettii
hadis, konumuzu aydnlatc bir neme sahiptir. Oniki rviyle Reslllah (s.a.s.)e ulaan
mIessir, hadisi arz yoluyla almaktadr. Bunu yaparken, hadisi dinledii yl, ay ve yeri
srasyla 628, Rebulhir ve Kurtuba olarak bildirmektedir. Ayrca o, Kurtubann tekrar slm
hkimiyetine girmesi iin dua etmektedir. Hadisi ald eyhin ise, e-eyh el-Fakh el-mam
el-Muhaddis el-Kd Eb mir Yahya b. mir b. Ahmed b. Meni el-Ear olduunu
belirtir
126
.

Aka grlebilecei gibi Kurtub, 628/1231 ylnda Kurtubada ikmet etmekte ve
ilm almalar yapmaktadr. O, hadisleri okumakta, eyhi de onu dinlemektedir. Buradan,
Kurtubnin Kurtubada gen yanda hadis ilmini tahsil ettii ve eyhlerine hadis kraat ettii
anlalmaktadr. Deerlendirdiimiz veriler Kurtubnin, Kurtubada sahalarnda sz sahibi olan
ulemdan ilim tahsil ettiini ve kendisinin birikimli ilm altyapsn gzler nne sermektetir.
MIessirin bu zengin ilm ortamndaki tahsil hayat, Kurtubann Hristiyanlarn eline
gemesine kadar srd anlalmaktadr.


123
Bkz. Badatl smail Paa, ydhi'l-Meknn, I, 222.
124
Kurtub, TeIsir, IV, 186.
125
Bakara, 2/245.
126
Kurtub, TeIsir, III,161 (Sz konusu hadis iin bkz. Hkim et-Tirmiz, Eb Abdillh Muhammed b. Ali b. Hasen,
Nevdiru'l-usl I ehdsi'r-Resl, Kahire 1988, I, 587; el-Heysem, el-HIz Nreddin Ali b. Ebi Bekr, Mecmau'z-
zevid ve menbau'l-Ievid, Beyrut 1994, III, 113-114. (Rvilerinden Humeyd b. At dolaysyla zayI olduu
belirtilmektedir).
44
c. Kurtubadan Hicret Edii ve Msra Gidi Sreci
Kurtub, Sen, Kurn okuduun zaman seninle hirete iman etmeyenlerin arasna
gizli bir perde ekeriz
127
yetinin teIsirinde, Kurtuba ehrine bal Mensr Kalesinde ikmet
ettiini; Derim ki: Vatanmz Endlsde, Kurtubaya bal Mensr Kalesinde, benim de
bamdan benzer bir olay geti eklinde iIade etmekte ve yaad bu olay teIsirinde yle
paylamaktadr: Ben, dmann nnden kayorken, dmandan bir kenara ekildim. Aradan
Iazla bir zaman gemeden iki atl beni takip etmek zere yola ktlar. Ak bir alanda
oturuyordum. Onlara kar beni rtp saklayacak bir ey yoktu. O srada ben de Ysn sresinin
bataraIlaryla, Kurn- Kerimin daha baka blmlerini okuyordum. Yanmdan geip gittiler
ve sonra da gittikleri yerden geri geldiler. Bu esnada onlardan biri dierine; Bu bir
diyeblodur
128
diyordu. Bununla da eytan olduumu kastediyorlard. Allah, onlarn basiretlerini
kreltti ve beni grmediler. Bundan tr, Allaha pek ok hamdler olsun
129
.
Kurtubnin bu aklamalarndan, Kurtuba yaknlarndaki yerleim yerlerinin, teker
teker Hristiyan spanyollar taraIndan ele geirildii ve nihyet kendisinin de yaad Mensr
Kalesinin de igal edildiini anlyoruz. Kurtub, muhtemelen bu igalden sonra, Kurtubann
merkezine yerlemiti. MIessir sz konusu igalin tarihi hakknda bilgi vermemektedir.
Bununla birlikte bu olay, 3 Ramazan 627/16 Temmuz 1230 tarihinde Kurtubnin babasnn da
ldrld basknla, Kurtubann igal edildii 23 evvl 633/30 Haziran 1236
130
dnem
arasnda olduu grlebilmektedir. Ayrca, Kurtubnin Kurtubadan hicret edi tarihi muayyen
olarak bilinmemekle birlikte, bunun muhtemelen Kurtubann dnden sonra gerekletiini
ileri srebiliriz
131
. MIessirin yaad Mensr Kalesinin, Kurtuba ehrinin civarnda
bulunmasndan hareketle, bu yerin igalinden sonra, ok gemeden bakent Kurtubann da
istil edildiini sylemek imkan dahilindedir.
el-Kasb, sz konusu kalenin hicri 632/1234-1235 ylnda Kurtuba civarnda spanyol
Hristiyanlar taraIndan ele geirilen kalelerden biri olabileceini ve bunlarn akabinde de

127
sr, 17/45.
128
Bu kelimenin Iranszcadaki sylenii; "diable"dir. Bu kelime latince de olabilir. Arapa karl "cinniyyn" dr.
129
Kurtub, TeIsir, X, 175.
130
Kurtuba'nn igal edildii yl olarak baz kaynaklarda hicri 633 yl gsterilirken, dier baz kaynaklarda, zellikle
mildi takvimin esas alnd ansiklopedik eserlerde, bu tarih hicri 634 yl olarak iIade edilmektedir. Bu Iarklln
sebebi, 1236 miladi ylnn ilk yarsnn hicri 633 ylna, ikinci yarsnn ise hicri 634 ylna tekbl ediyor
olmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, ay ve gn belirtmeden, sadece yl belirtilen iIadelerde her ikisi de doru
olarak kabul edilebilir. Fakat ay ve gn belirtildii zaman doru olan tarihin, bizim yaptmz gibi, 633 ylna
tekbl ettii grlmektedir (Muhammed Muhtar Paa, Kitbu't-tevIkti'l-ilhmiyye I mukreneti't-tevrhi'l-
hicriyye bi's-snni'l-iIrinkiyye ve'l-kbtiyye, Beyrut 1980, 666). Makkr ise, Kurtuba'nn igalini 23 evvl 636
olarak belirtir. Halbuki zerinde ittiIak edilen tarih 633 yldr (Bkz. Makkr, NeIhu't-tb, II, 585).
131
Bkz. Altkula, a.g.md., XXVI, 455.
45
Kurtubann 23 evvl 633/30 Haziran 1236 tarihinde dt ve Kurtuba halknn bu olay
zerine ehri terkettikleri dncesinden hareketle, Kurtubnin Msra gelmek zere
Endlsten ayrlmasnn 633l yllarn ardsra gerekletiine kanaat getirmektedir
132
.
Kurtubnin Endlsten ayrldnda tabii olarak ilk adm ataca yer Kuzey AIrikayd. Fakat
ilme ok nem veren bir renci nazarnda, Kuzey AIrikann herhangi bir blgesine
yerlemektense, AIrikann dousunda yer alan ve ilim ehlinin temerkz ettii Msra gitmek
daha tabii ve doru bir tercih olurdu. Bu dnemde batda, Endls spanyol Hristiyanlar
taraIindan igal edilirken, slm lem inin dousu da Mool istils altndayd. Bu ekilde her
iki taraItan da kskaca alnan slm dnyas, tarihinin en zor dnemlerinden birini yaamaktayd.
Bu siklerle doudaki ilim ehli batya, batdakiler de douya hicret etmek zorunda kalm ve bu
artlarda ilim ehlinin toplanabilecei merkez olarak slm lem inin dousu ile batsnn
kesitii gvenli lke konumundaki Msr tercih edilmitir.
Kurtubnin Msra ailesiyle birlikte gelip gelmedii ve Endlsten ayrlnn sebebi
ve tarihi hakknda kaynaklarda herhangi bir malumat yoktur
133
. Kurtub de muhtemelen sz
konusu sebeplerle pek ok ilim ehlinin ve ailenin yapt gibi Endlsten Msra hicret etmi
ve Mnyet bn Hasb (el-Minya)e yerleerek mrnn sonuna kadar burada yaamtr.
Ayrca, bir sonraki Msrdaki Hayat blmnde ileyeceimiz gibi, aa yukar otuz
yalarnda Msra gelen ve burada da tahsilini youn ekilde srdren Kurtubnin, Endlste
tamamlamaya imkn bulamad eitimin nc merhlesini (rahaltl-ilm) tekil eden ihtisas
dnemini
134
, Msrda gerekletirip ilm eserler kaleme alabilmek amacyla Msra hicret
ettiini ne srebiliriz.
B. MISIRDAK HAYATI
Bir nceki blmn Kurtubadan Hicret Edii ve Msra Gidi Sreci balnda ele
aldmz gibi, Kurtubnin Msra geli zaman aa yukar tahmin edilebilmekle birlikte, bu
tarih muayyen olarak kaynaklarda belirtilmemektedir. Bu durum Kurtubnin Msrdaki hayat
iin de geerlidir. Endlste olduu gibi, buradaki hayat hakknda da tabakat, tercim ve tarih

132
el-Kasb, a.g.e., 20.
133
Bkz. el-Bedevi, Ahmed Ahmed, el-Kurtub, Mecelletr-risle, sy., 858,1703.
134
Endls'te aamal bir eitim ve retim sistemi vard. Alt yandan itibren balayp alt yedi yl sren ilk
dnemde, dier slm lkelerinde olduu gibi Kur'n- Kerim ve ilmihal bilgileriyle Arapa ve iir retiliyor, mekn
olarak da kk mescidlerle camilere yakn evler, retmenlerin evleri ya da devlet taraIndan alan yatl mektepler
kullanlyordu. lk aamay tamamlayan renciler dilerlerse "yh" denilen mderrislerin etraInda oluan halkalara
katlrlard. Belli bir proram ve sreyle kaytl olmayan bu halkalarda dil ve edebiyat, Ikh, teIsir, hadis, tp,
matematik, kimya gibi ilimler okutulurdu. nc aamada ise ihtisaslama balard. Bu da XI. yzyldan itibren
alan medreselerde veya Kayrevan, Kahire, Dmak, Badat, Medine ve Mekke gibi ilim merkezlerinde
gerekletirilirdi. Bu dnemin sonunda, okuduklar medreselerden baarl talebelere mderris olabileceklerini
gsterir iczetnmeler verilirdi (zdemir, a.g.md., XI, 219. zetle).
46
kaynaklarnda malumat verilmemitir. Bununla birlikte yine kendi eserlerindeki bilgilerden ve
birtakm verilere dayanan deerlendirmelerden birtakm sonulara ulamak mmkn
olabilmektedir.
Biz Kurtubnin teIsirindeki konumuzu aydnlatan baz aklamalarna yer vermeden
nce el-Kasbnin deerlendirmelerine yer vermek sretiyle konuya giri yapmak istiyoruz. el-
Kasb, Endlsten Msra gelip, Said blgesine veya Kahire ehrine gitmek isteyenlerin, iseter
kara veya ister deniz yoluyla gelsinler, mutlaka skenderiyeye uramak zorunda olduklarndan
ve Kurtubnin baz hocalarnn da bu ehirde ikamet ettiklerinden hareketle, Kurtubnin nce
skenderiyede belli bir zaman kaldn, daha sonra da Said blgesinde el-Minye olarak bilinen
Mnyet Ben Hasb ehrine gitmi olmasnn icab ettiini ve hocalarndan birisi olan mam
Muhaddis Eb Muhammed Abdlvehhb b. Revvc (. 648/1250)de veIat etmesi sebebiyle de,
648/1250 tarihinden nce skenderiyeye varm olmas gerektiini ileri srmektedir
135
.
skenderiyyede bnl-Mzeyyen diye anlan Ahmed b. mer el-Kurtub (.
656/1258)den, el-Mfhim f erhi Sahhi Mslim adl eserinin bir ksmn dinledi; ayrca Eb
Muhammed Abdlvehhb b. Revvc (. 648/1250), Eb Muhammed Abdlmuti el-Lahm (.
638/1241)den Iaydaland. ehbeddin el-KarIi (. 684/1286) ile Feyyma seyehat etti.
647/1249de Mansreye urad ve burada Eb Ali Hasan b. Muhammed el-Bekri (.
656/1258)den ders okudu. Kahirede bir mddet kalan Kurtub, Said blgesinde Mnyet Ben
Hasbe yerleti ve hayatnn sonuna kadar burada yaad
136
.
Kaynaklalarda, mderrislik, kadlk ve benzeri bir grev yaptna dair herhangi bir
bilgi yer almamaktadr. Aksine onun, byk ehirlerden ve idare merkezlerinden bilinli olarak
uzak kaldn, zhd hayatna nem vererek sde bir hayat tercih ettiini ve devrin sultanlarna
ve idarecilerine gerektiinde ekinmeden sert tenkitler ynellttiini teIsirindeki birok yerden
bilebiliyoruz. Ayrca Kurtubnin, Msrda ikmet ettiine dair pekok bilgiyi, onun teIsirinde
bulmak mmkndr. MIessir bu bilgileri, daha ok Msrn sosyal ve siyasal durumunu
deerlendirirken vermekte ve bize bu konuda da k tutmaktadr.
Kurtub sz geen konuda, Ey iman edenler! Allaha itaat edin. Peygambere ve
sizden olan ullemre (idarecilere) de itaat edin...
137
yetinin teIsirinde unlar
sylemektedir: amzn yneticilerine itaat, onlara yardmc olmak,onlara sayg gstermek
caiz deildir. Bununla beraber, gazaya ktklarnda, onlarla birlikte gazaya kmak gerekir.

135
el-Kasb, a.g.e., 20-21.
136
Altkula, a.g.md., XXVI, 455.
137
Ns, 4/59.
47
Ynetmek onlarn sorumluluu olup, imamet ve hisbe de onlarn grevlendirmesiyle
gerekleir. Byle olmakla birlikte, bu Ionksiyonlarn slm hukukunun ngrd ekle uygun
olarak yerine getirilmeleri icabeder. Bize namaz kldracak olsalar, eer gnah ve masiyet
bakmndan Iask iseler, onlarla birlikte klnan namaz caizdir. Eer bunlar bidat kimselerse,
onlarla birlikte namaz caiz deildir. Onlardan korkulmas durumunda, onlarla birlikte takiyye
olmak zere namaz klnr ve sonra da bu namaz iade edilir
138
.
Ayn ekilde Kurtub brokrasiye ve devlet memurlarna ynelik eletirileri de teIsirinin
birok yerinde yapmaktadr. MIessir, Medyene de kardeleri uayb gnderdik. Dedi ki:
Ey kavmim, Allaha ibadet edin. Ondan baka hibir ilhnz yoktur. Rabbinizden size
apak bir belge gelmitir. Artk lei ve teraziyi tam tutun. nsanlar eyasn eksik
vermeyin. Islah edildikten sonra, yeryznde bozgunculuk yapmayn...
139
yetlerinin
teIsirinde unlar sylemektedir: es-Sddi yle der: Gnmzde u insanlardan eran almak
haklar bulunmayan mali ykmllkleri zorla, baskyla alan u vergi memurlar onlara benzer.
Bunlar, asl itibariyle tazminat olarak verilmesi caiz olmayan zekt, miras, oyun ve elence
yerlerini tazminat olarak (ihale yoluyla) verdiler. oka var olan ve dier beldelerde de
uygulamaya koyulan, bunun dnda yollarda bulunan grevliler de bu kabildendir. Bu ise,
gnahlarn en by, en irkini ve en ar olandr. Bu uygulamalar gasptr, zulmdr,
insanlara baskdr, ktl yaygnlatrmak, ktlk zere i yapmak, bunu srdrmek ve
ktl kabul etmektir. Bu iin vebal asndan en byyse, slm hukukunu ve hkimlik
yapma iini de tadmine (ihaleye) kartmaktr. nn lillhi ve inn ileyhi rcin! slmdan
geriye yalnzca onun ekli kalmtr. Dinden de yalnzca ad kalmtr. Bu aklamay ise, daha
nce geen l ve tartlarla ilgili bunlar eksik yapmaya dair hususlarda malla ilgili gelmi
yasak da desteklemektedir
140
.
Msrn gneyinde yer alan ve kk bir ehir olan Mnyet Ben Hasbe
141
yerleen
Kurtub, orada daha ok kitap teliIiyle megul olduu sylenebilir. MIessirin, el-Cmi li-
hkmil-Kurn adl teIsirini, Msrdayken ve kuvvetle muhtemel olarak el-Minyede, sde
bir ortam iinde teliI ettiini sylemek mmkndr. Bununla ilgili baz verileri de teIsirinde
grebilmekteyiz
142
.

138
Kurtub, TeIsir, V, 181; Ayrca bkz., a.e., II, 19; IV, 123.
139
ArI, 7/85-87.
140
Kurtub, TeIsir, VII, 204-205; Ayrca bkz., a.e., II, 224.
141
Mnyet Ben Hasb; Mnyet Eb Hasb, el-Minye veya mnye olarak da bilinir. "Min" harIi dammeli olarak
yazlr. Msr'n gneyinde es-Said'l-edn ad verilen blgede ve Nil nehrinin kenarnda byk, gzel ve kalabalk
bir ehirdir. (el-Hamev, ihbddn Eb Abdillh Ykt b. Abdillh, Mu'cem'l-Bldn, Beyrut 1990, V, 253.
142
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 201; III, 161.
48
C. VEFATI
Kurtub, 9 evvl 671/29 Nisan 1273 tarihinde, Msrn Mnyet Ben Hasb ehrinde,
pazartesi gecesi veIat etti ve buraya deInedildi. Bu hususta kaynaklar ittiIak iindedirler.
Bununla birlikte sz konusu tarihi, bazlar sadece yl olarak
143
, bazlar ayyla
144
birlikte
verirken, dier bazlar da bunlara ek olarak gnyle
145
belirtmilerdir. Kabri, Mnyet Ben
Hasb ehrinin Arzusultan semtinde 1971 ylnda onun adna ina edilen camideki trbesine
nakledilmi olup halen ziyarete ak bulunmaktadr
146
.
IV. KURTUBNN AHSYET
slm ilim tarihine teIsir, kraat, hadis ve Ikh gibi alanlarda mal olmu bir ahsiyet olan
Kurtubnin kiiliini ortaya koyabilmek iin, ncelikle onun eserlerine ve bunlarn yannda
tarih ve tabakt kitaplarna mracaat edeceiz. Bununla birlikte, onun eserlerinden sadece, el-
Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsiri ve et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl
teIsirinden sonraki en nemli ve en mehur eseri matb olup, tarih ve tabakt kitaplar da
Kurtubnin biyograIisi hakknda taIsilatl bilgi vermemitir.
Kurtubnin biyograIisi hakknda bilgi veren kaynaklar, szbirlii etmicesine
Kurtubnin hem ilim ve hem de kiilik asndan rnek bir hayat yaadn iIade eden
aklamalara yer vermektedir. Biz de bundan dolay onun kiiliini ilm ve ahlki olmak zere
iki balk altnda ilemek istiyoruz.
A. LM AHSYET
Tezin konusunun Kurtub ve Fkh TeIsiri olmas hasebiyle, biz btn blmlerde
taIsilatl olarak Kurtubnin ilm ahsiyetini her ynyle ele alacamzdan dolay, bu blmde
genel bilgiler vermekle ve baz tarihilerin ve biyograIi melliIlerinin onun hakkndaki
deerlendirmelerine yer vermekle iktiIa edeceiz.
Endls, genel kabul gren gre gre, 92/711 ylnda Trk b. Ziyd kumandasnda
Iethedilmitir. Bu yeni devlet, ilim, kltr ve Iikir hayatnda hep ilerlemeye devam etti ve hicri
300-350 senelerinde Abdurrahmn el-Nsr (316-929/350-961) dneminde zirveye ulat. Biz
daha nce tezin, Kurtubada lim ve Fikir Hayat ve ksmen de, Endlsteki Hayat
balklarnda, Endlsn ilim, kltr ve medeniyetini, almann ama ve kapsam

143
rnek olarak bkz. es-Syt, Tabakt'l-mIessirn,79.
144
rnek olarak bkz. bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 308-309.
145
rnek olarak bkz. Makrz, el-MukaIIe'l-kebr, V,147-148; Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 65-66.
146
el-Kasb, a.g.e., 30; Bkz. Altkula, a.g.md., XXVI, 455.
49
dorultusunda deerlendirmi ve Kurtubnin yetitii ilm hayat ilemitik. Bu dnemlerde
Kurtuba ve Badat, ilim ve Iennin merkezi kabul edilirdi. Endlste ilim, kltr, dnce ve
medeniyet tarihini aratran herkes, Endls limlerinin, dini ilimler bata olmak zere,
edebiyat, tarih, dil, tp, IelseIe, mantk, matematik, mzik ve sanat gibi pek ok sahada
almalar yaptn ve eserler verdiini grebilir.
Kurtub de bu dnemde yetien limlerdendir. Kk yalarda Endlste balad ilim
tahsilini Msrda srdrmtr. slm leminde bata teIsiri olmak zere kymetli eserlerinden
dolay, nemli bir yere sahip olan Kurtub, teIsir, kraat, hadis, Ikh ve akit bata olmak zere,
tarih, dil, ve iir gibi alanlarda da kendini ok iyi yetitirmitir. Bunu eserelerinde grmek
mmkndr. O, hem Endlste ve hem de Msrda bulunduu dnemlerde, ann
ulemsndan yararlanm, onlardan ilim tahsil etmi ve kendini srekli gelitirmitir. Ayrca
mIessir sz sahibi olduu alanlarla ilgili eserleri okumu, aratrm, onlardan nakillerde
bulunmu, onlar hakknda yeri geldiinde tenkit veya takdirlerde bulunmu ve bu eserlere ve
yazarlarna dikkat ekerek onlar tanmamz ve belki de onlardan haberdar olmamz
salamtr.
Kurtubnin ilm ahsiyeti hakknda tarihilerin ve biyograIi yazarlarnn
deerlendirmelerinde de, onun sz geen zelliklerinin vurgulandn grebiliyoruz. Zeheb,
Kurtubnin ok ynl ve ilimde derya olduunu ve onun imamlnn, zengin mtalaasnn ve
stn Iaziletinin gstergesi olan Iaydal eserleri bulunduunu belirtirken
147
, bnl-md el-
Hanbel de, Kurtubnin hadisin ince mnlarna vkI dalglardan, teliIat gzel ve nakli iyi
olan nemli otoritelerden biri olduunu vurgulamaktadr
148
. Ayn ekilde, Kurtubnin
hayatndan bahseden tarih, tabakt ve tercim kaynaklar mIessirin, mrn ibadet, zikir ve
eser vcuda getirmekle geirdiini kaydederler
149
.
B. AHLK AHSYET
Kurtub, et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl eserinde lm ve hiretle
ilgili konular taIsilatl olarak ilemi ve Kumul-hrs biz-zhd vel-kana ve redd zllis-
sul bil-kesb ves-sna isimli eserinde ise, zhd, kanaat ve takva gibi erdemleri tavsiye
etmitir. Bu da Kurtubnin ahlki deerlere ne kadar nem verdiini gsterir. Kurtubnin
ahlki ahsiyeti hakknda bilgi veren tarihiler ve biyograIi yazarlar da, onun stn bir ahlka

147
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Trhu'l-slm, 74-75; es-Suyti, Tabakt'l-mIessirn, 79; Dvd,
Tabaktl-mIessirn, II, 66; Benzer iIadeler iin bkz. Makkr, NeIhu't-tb, II, 210-212.
148
bnu'l-md, ezert'z-zeheb,V,335.
149
Bkz. Makkr, NeIhu't-tb, II, 210-212; Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 65-66; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-
mIessirn, II, 321-326.
50
sahip olduunu benzer iIadelerle ve ittiIakla ortaya koyarlar. Kurtub, ilmiyle amil olup zhd,
kanaat, takva ve vera sahibidir. mrn ilme adayarak, zamann ilim, ibadet ve tasniIe
vakIetmitir. Kaynaklar, onun d grn iin gereinden Iazla aba harcamadn ve bu
hususta kendini zora sokmayan bir iinde olduunu, banda bir takke ve tek kat bir elbiseyle
gnlk hayatta yerini aldn belirtirler.
150

Biz ayrca Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl eserinden, onun ahlki
kiiliini ortaya koyan verileri de, aratrmak istiyoruz. TeIsirinde youn bir malzeme
bulunmakla birlikte, biz almann ama ve kapsam dorultusunda konuyu genel zellikleriyle
ele almak istiyoruz.
Kurtub, Allah rzas iin yaayan ve bundan dolay da ihls, takv, vera erdemlerine
ok nem veren ve dnyaya kar zhd sahibi olan bir ilim adamdr. Ayn ekilde mIessir,
teIsirinde insanlar sz geen bu Iaziletlere tevik etmekte ve bunlarn nemini
vurgulamaktadr.
Kurtub, Melekler: Y Rab! Seni noksan sfatlardan tenzih ederiz, senin bize
rettiklenizden baka bizim bilgimiz yoktur. phesiz alm ve hakm olan ancak sensin,
dediler
151
yetinin teIsirinde, kiinin mtevzi olmas gerektiini; Herhangi bir husus
hakknda bilgi edinmek zere kendisine soru sorulan kimseye den, eer cevab bilmiyorsa,
meleklere, peygamberlere ve Iaziletli ilim adamlarna uyarak, dorusunu en iyi bilen Allahtr
ve ben bilmiyorum, diye cevap vermektir eklinde dile getirdikten sonra kiinin bu erdeme
sahip olmamas durumundaki toplumsal dejenerasyonu yle iIade eder: u kadar var ki, doru
szl yce Peygamberimiz, ilim adamlarnn lmyle ilmin de kaldrlacan, geriye
kendilerinden Ietva sorulacak ve grlerine gre Ietva verecek cahil birtakm insanlarn
kalacan, bunun sonucunda bunlarn da sapacan, bakalarn da saptracaklarn
152
beyan
buyurmutur.
153
Ayrca Kurtub, sz konusu ahlki erdemi sergileyememenin temeline de
dikkat eker ve bu kt ahlkn kaynanda, riysetin ve ilimde insaI sahibi olmamann
yattn belirtir
154
.
Kurtub, yine bu yetin teIsirinde mm Mlik (. 179/795)in; Bizim amzda
insaItan daha az hibir ey yoktur dediini iIade eden rivyete istinaden: Bu mm Mlikin
zamannda byle idiyse, Iesadn yaygnlat ve bayalklarn oald, ilmin anlayp

150
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 308-309; Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 65-66.
151
Bakara, 2/30.
152
Bkz. Buhr, lim, 34; Mslim, lim, 13, 14; Tirmiz, lim, 5; bn Mce, Mukaddime, 8.
153
Kurtub, TeIsir, I, 202.
154
A.e., I, 202.
51
kavramak iin deil de, riyset amacyla talep edildii zamanmzda durum nasldr? sorusunu
yneltmekte ve soruyu; Gnmzde ilim, dnyada stnlk salamak, kalbe katlk veren,
kinleri yerletiren, tartma ve mnazaralarla akranlara galip gelmek iin tahsil edilir oldu
eklinde cevapladktan sonra, bu durumun neden olaca ahlki erozyonu yle belirler: Bu tr
maksatlar ve davranlar, takvaszla ve yce Allahtan korkmay terketmeye iter.
155

Kurtub, Ve sen elbette yce bir ahlka sahipsin.
156
yetinin teIsirinde, yce bir
ahlka sahip olabilmenin gereini, Allah rzas balamnda yle deerlendirir: Ne kadar gzel
bir huydan sz edilirse, mutlaka Peygamber (s.a.s.), ondan en byk paya sahipti. el-Cneyd
dedi ki: yce bir ahlk denilmesinin sebebi, onun yce Allahtan bakasna ynelmek gibi bir
gayretinin olmayndan kaynaklanmaktadr. Yce bir ahlk denilmesi sebebinin, ahlkn
stn deerlerinin onda toplanmas olduu da sylenmitir. Buna da, Peygamber (s.a.s.)in:
phesiz Allah beni, ahlkn stn deerlerini tamamlamak iin gndermitir
157
sz delil
tekil etmektedir
158
.
Kurtubnin de Kurn ve hadis bahesinde yetien ihlasl, takvl ve zhd gibi gzel
ahlk sahibi bir lim oduunu iIade eden bir olaya yer vererek konumuzu tamamlamak
istiyoruz: Kurtub, Sen, Kurn okuduun zaman seninle hirete iman etmeyenlerin
arasna gizli bir perde ekeriz
159
yetinin teIsirinde bandan yle bir olayn getiini
anlatr: Vatanmz Endlsde, Kurtubaya bal Mensr Kalesinde, benim de bamdan
benzer bir olay geti eklinde iIade etmekte ve yaad bu olay teIsirinde yle
paylamaktadr: Ben, dmann nnden kayorken, dmandan bir kenara ekildim. Aradan
Iazla bir zaman gemeden iki atl beni takip etmek zere yola ktlar. Ak bir alanda
oturuyordum. Onlara kar beni rtp saklayacak bir ey yoktu. O srada ben de Ysn sresinin
bataraIlaryla, Kurn- Kerimin daha baka blmlerini okuyordum. Yanmdan geip gittiler
ve sonra da gittikleri yerden geri geldiler. Bu esnada onlardan biri dierine; Bu bir diyeblodur
diyordu. Bununla da eytan olduumu kastediyorlard. Allah, onlarn basiretlerini kreltti ve
beni grmediler. Bundan tr, Allaha pek ok hamdler olsun
160
.
Kurtub her konuyu Kurn ve snnet izgisinde ele ald gibi, ahlki konular olan
ihlas, takv, ver ve zhd gibi hususlar da bu ller iersinde deerlendirir. SeleI-i salihnin
doru ve mutedil yolunu ortaya koyar ve ona tevik eder. Bylece insanlar iIrada veya teIride

155
A.e., I, 202-203.
156
Kalem, 68/4.
157
el-Kud, Eb Abdillh Muhammed b. Selme b. Ca'Ier, Msned'-ihb, Beyrut 1986, II,192.
158
Kurtub, TeIsir, XVIII,146.
159
sr, 17/45.
160
Kurtub, TeIsir, X, 175.
52
gtrecek tutum ve davranlardan sakndrmaya alr ve dini lleri rehber edinmeye
arr
161
. Biz bu hususu, TasavvuIa Bak blmnde inceleyeceimiz iin rneklendirmeyi
orada yapmay arzu ediyoruz.
V. HOCALARI
ncelikle, Kurtubnin hocalar hakknda kaynaklarda yeterli malumat bulunmadn
belirtmek istiyoruz. Bununla birlikte biz, bata teIsiri olmak zere, mIessirin dier eserlerinden
konumuzla ilgili bilgileri elde etmeye altk. Daha nce Kurtubnin Hayat blmnde ele
aldmz gibi, Kurtub hem Endlste ve hem de Msrda olmak zere pek ok limden ilim
tahsil etmi ve Kurtubadan henz tahsil hayatn tamamlayp ilm olgunlua erimeden
ayrlmtr. Bu adan biz Kurtubnin hocalarn Endlsteki, Msrdaki ve Dier Hocalar
olmak zere balk altnda incelemek istiyoruz.
A. ENDLSTEK HOCALARI
Endlste aamal bir eitim ve retim sistemi vard. Alt yandan itibren
balayp alt yedi yl sren ilk dnemde, dier slm lkelerinde olduu gibi Kurn- Kerim ve
ilmihal bilgileriyle Arapa ve iir retiliyor, mekn olarak da kk mescidlerle camilere yakn
evler, retmenlerin evleri ya da devlet taraIndan alan yatl mektepler kullanlyordu. lk
aamay tamamlayan renciler dilerlerse yh denilen mderrislerin etraInda oluan
halkalara katlrlard. Belli bir proram ve sreyle kaytl olmayan bu halkalarda dil ve edebiyat,
Ikh, teIsir, hadis, tp, matematik, kimya gibi ilimler okutulurdu. nc aamada ise
ihtisaslama balard. Bu da XI. yzyldan itibren alan medreselerde veya Kayrevan, Kahire,
Dmak, Badat, Medine ve Mekke gibi ilim merkezlerinde gerekletirilirdi. Bu dnemin
sonunda, okuduklar medreselerden baarl talebelere mderris olabileceklerini gsterir
iczetnmeler verilirdi
162
.
Biz, Kurtubnin sz konusu eitim ve retim sistemi iersinde, Endlsteki tahsil
hayat boyunca ders ald hocalarn tespit etmeye ve onlar hakknda bilgi sunmaya alacaz.

161
Bkz. a.e., VI, 158-161.
162
zdemir, a.g.md., XI, 219. (zetle); Bkz. Mekki, Tahir Ahmed, Dirst Endelsiyye, Kahire 1980, 9-34; el-Kasb,
a.g.e., 8-9.
53
1. Eb Sleymn Men b. Abdirrahmn b. Ahmed b. Men b. Ubeyy el-
Ear (. 633/1235)
daletli ve Iaziletli kiiliiyle bilinen ilim adam, son Kurtuba kadsdr. Kendisi de,
Kurtubaldr. Ayrca muhaddis kimliiyle temyz etmitir. Kurtubann 23 evvl 633/30
Haziran 1236 tarihinde Hristiyan spanyollar taraIndan istila edilmesini mteakip biliyyede
veIat etmitir
163
.
Kurtub, teIsirinde hocasnn adndan daha nce mevzubahis ettiimiz gibi babasnn
Hristiyan ispanyollar taraIndan ldrld basknda ehit olup olmadn aratrrken;
Hocamz Rebi b. Abdurrahman b. Ahmed b. Rebi b. Ubeye sordum. O da; O, meydan
savanda ldrlenler hkmndedir dedi,
164
eklinde bahsetmektedir.
2. el-Kd Eb mir Yahya b. mir b. Ahmed b. Men el-Ear
(. 639/1241)
Kurtuba ve Grnata ehirlerinde bakadlk yapmtr. bnl-Ebbr, onun 553/1138
ylnda doduunu ve Ielli olarak Mlekada
165
, hicri 639 veya 640 senesinde veIat ettiini
belirtir
166
.
Kurtub, kendisinden hadis ilmini tahsil etmi ve ondan ok hadis nakletmitir. MIessir
Kurtubadayken, ondan arz (kraat) metoduyla hadis aldn kraten minn aleyh ibresiyle
iIade etmekte ve bunun 628/1231 yl Rebulhir aynda, Kurtuba ehrinde gerekletiini
belirtmektedir. Ayrca Kurtub hocasndan, eyh, Iakh, imm, muhaddis ve kd nvanlaryla
bahsetmekte ve mezhebi ve nesebi itibariyle Er olduunu iIade etmektedir
167
.

3. Eb Cafer Ahmed b. Muhammed el-Kays el-Kurtub [bn Eb Hucce]
(. 643/1245)
Kurtubada domu ve ilim tahsilini de burada yapmtr. Daha sonra skenderiyeye
yerlemi ve orada ders vermitir. Kaynaklarda Arapa ve Kurn ilimleri alannda temyz
ettii vurgulanr. Maliki mezhebine mensup muhaddis ve Iakih olarak nitelendirilir.

163
bn'l-Ebbr, Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh b. Eb Bekr b. Abdillh b. Abdirrahmn b. Ahmed b. Eb Bekr
el-Kud, et-Tekmile li-Kitbi's-sla, Kahire 1955, I, 6.
164
Kurtub, TeIsir, IV, 186.
165
Mleka: Yaklak sekiz asr Endls slm hkimiyetinde kalan ve bugn Malaga diye anlan ehir. ber
yarmadasnn gneyinde, Guadalmedina (Vdilmedne) nehrinin Akdeniz kysnda meydana getirdii deltann
yanbanda GibralIaro (CebelIruh) denilen tepenin ykseldii bir koyun kenarnda bulunmaktadr. (Calero, sabel-
Secall, "Mleka", DA., Ankara 2003, XXVII, 485-486)
166
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyeru a'lmi'n-nbel, Beyrut 1986, XXIII, 80.
167
Kurtub, TeIsir, III,161; a.mlI. et-Tezkire, 641; TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn, Mehr Hasan-ed-
Dusk, Ceml AbdlltI, KeI tahlli lil-mesilil-Ikhyye I TeIsril-Kurtub, TaiI 1988, 20.
54
Muhtasarus-Sahhayn, Muhtasarut-Tebsire fil-kraat, Tesdidl-lisn li-zikri envil-beyn,
Tefhml-kulb bi yti allmil-uyb ve Minhcl-bd adl eserleri vardr
168
. Kurtubann
23 evvl 633/30 Haziran 1236 tarihinde Hristiyan spanyollar taraIndan istila edilmesini
mteakip biliyyeye hicret etmitir. Rumlar taraIndan denizde esir alnp eziyet edilmi ve bu
hadisenin ardndan 643/1245 senesinde Meyrgada veIat etmitir
169
.
Kurtub, teIsirinde daha nce zikrettiimiz gibi babasnn Hristiyan ispanyollar
taraIndan ldrld basknda ehit olup olmadn aratrrken bu hocasndan; Hocamz
kraat limi Eb Hucce diye bilinen stad Eb CaIer Ahmede durumunu sordum. Bana; Onu
yka ve namazn kl. nk baban, mslman ve kIir saIlar arasndaki meydan savanda
ldrlm deildir dedi.
170
eklinde bahsetmektedir.
Yine Kurtub, kisi de ondan yediler. Hemen kendilerine ayp yerleri grnverdi.
Cennetin yapraklarn yamayarak stlerini rtmeye baladlar. dem, Rabbinin emrine
kar geldi de ard
171
yetinin teIsirinde, hocasndan semit iIadesini kullanarak;Ben
eyhimiz stad mkri (kraat stad) hocamz Eb CaIer el-Kurtubyi yle derken iittim:
ard yani dnyaya inmesi sebebiyle yaay bozuldu. (avnn mastar olan) el-ayy
ise, Iesad yani bozulmu demektir
172
aklamalarn nakletmektedir. Bu ve teIsirindeki dier
verilerden, Kurtubnin sz konusu hocasndan eitli ilimler tahsil ettiini ve onun grlerine
nem atIettiini anlyoruz
173
.
4. Kdl-Cema Ebl-Hasen Ali b. Kutrl (. 651/1253)
Kurtubnin kendisinden Kurtuba kads olduu dnemde ilim tahsil ettiini
dndmz bu ilim adam, bezze, tbe, Sebte, Fas ve Kurtuba ehirlerinde kadlk ve
bakadlk yapmtr. Fasn Merrke ehrinde 651/1253 tarihinde veIat etmitir
174
.
Kurtub, teIsirinde daha nce zikrettiimiz gibi babasnn Hristiyan ispanyollar
taraIndan ldrld basknda onun ehit olup olmadn aratrrken bu hocasndan;
Kdl-cema
175
Ebl-Hasen Ali b. Kutrale, etraInda bir grup Iukah da bulunduu halde,

168
Bkz. bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 309; Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 66; bn'l-md, ezert'z-
zeheb, V, 673-674; Badatl smil Paa, Hediyyet'l-riIn, I, 94; el-Kasb, a.g.e., 12.
169
Ktip elebi, KeIz-znn, I,599.
170
Kurtub, TeIsir, IV, 186.
171
Th, 20/121.
172
A.e., XI, 177-178 (5. mesele ).
173
TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI ..., 21.
174
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyeru a'lmi'n-nbel, XXIII, 304; bnu'l-md, ezert'z-zeheb, V, 254.
175
Endls'te 715-756 yllarnda Valiler Dnemi'ndeki nIus, daha ok askerlerden meydana geldii iin, bunlarn
bandaki kadya kd'l-cnd (ordu kads), devlet edildikten sonra 756-1031 yllarnda, bakent Kurtuba'da oturan
55
durumu sordum. Bunlar da; Onu yka, keIenle ve namazn kl dediler. Ben de byle
yaptm
176
eklinde sz etmektedir.
B. MISIRDAK HOCALARI
Daha nce ilediimiz gibi Kurtub, tahsilinin ilk yllarn Kurtubada geirdi ve burada
bn Eb Hucce diye tannan Eb CaIer Ahmed b. Muhammed el-Kays, Men b. Abdurrahman
b. Ahmed el-Ear, Ebl-Hasan Ali b. Kutrl el-Ensri gibi limlerden yararland. Kurtubann
633/1236 ylnda Kastilya-Leon Kral III. Fernando kuvvetleri taraIndan ele geirilmesinden
sonra ehri terkederek skenderiyeye geti; burada bnl-Mzeyyen diye anlan Ahmed b.
mer el-Kurtubden el-Mfhim f erhi Sahhi Mslim adl eserinin bir ksmn dinleri; ayrca
Eb Muhammed Abdlvehhb b. Revc, Eb Muhammed Abdlmuti el-Lahmiden
Iaydaland. ehabeddin el-KaraIi ile Feyyma seyahat etti. 647/1249de Mansreye urad ve
burada Eb Ali Hasan b. Muhammed el-Bekriden ders okudu
177
.
Biz Msrdaki hocalar hakknda bir sralama yaparak genel bilgiler vermek istiyoruz.
1. Eb Muhammed Abdlmut b. Mahmd el-Lahm el-skendern
(. 638/1241)
Tam ad, Eb Muhammed Abdlmuti b. Mahmd en-Nahvi el-Lahmi el-skenderi el-
Mekkdir. Kurtub, l-i mrn sresi 3/135. yetin teIsirinde, bu zatn hocalarndan biri
olduunu; Hocamz Eb Muhammed Abdlmuti el-skenderninin, Allah ondan raz olsun,
naklettiine gre, pek ok kimse, mam el-Muhsibinin bu husustaki grlerini yanl
yorumlamlardr
178
eklinde dile getirmektedir. Kurtub, KehI sresi 18/50. yetin teIsirinde
bu ilim adamndan, semit iIadesiyle ve yer belirterek ilim tahsil ettiini yle belirtir; Ben,
Hocam, mam Eb Muhammad Abdlmutiyi, skenderiyye serhaddinde yle derken
dinledim
179
.
Grld gibi Kurtub, Msrn Akdeniz kysndaki en nemli ehirlerinden biri olan
skenderiyyeda sz konusu hocasndan ders almtr. MIessir, KehI sresi 18/82. yetin
teIsirinde ise hocasn daha uzun adyla ve el-Lahm nisbesiyle zikreder: Hocamz mm Eb

kadya da, bakad mnsnda kd'l-cem'a denilirdi. Mlk't-teviI (1031-1090) dneminde ise, kd'l-kudt
denilmitir. (Bkz. zdemir, Endls Mslmanlar-II (Medeniyet Tarihi), 139).
176
Kurtub, TeIsir, IV, 186.
177
Altkula, a.g.md., XXVI, 455; Bkz. el-Kasb, a.g.e., 9, 21, 39.
178
Kurtub, TeIsir, IV, 147. 6. mesele.
179
A.e., X, 272-273.
56
Muhammed Abdlmuti b. Mahmd b. Abdlmuti el-Lahmi, Kueyrye ait er-Risle erhinde,
salih pek ok erkek ve pek ok kadndan bir takm hikyeler nakletmektedir
180
.
Bu ilim adam, 648/1241 tarihinde veIat etmitir
181
.
2. Eb Muhammed Abdlvehhb b. Revc (. 648/1250)
Kaynaklarda asl adnn ZIir b. Ali b. Fth el-Ezdi el-skenderni el-Mlik olduu
belirtilir
182
. Suyti, semia min bn Revc iIadesine yer verir ve Kurtubnin bu hocasndan
ilim tahsil ettiini belirtir
183
. Ayn kanaati Dvdi de paylamamaktadr
184
. e-eyh el-mm el-
Muhaddis Msnidl-skenderiye Redddin Eb Muhammed Abdlvehhb b. Revc (554-
648/1159-1250) nvanlaryla da anlan bu ilim adamn el-Kasb, skenderiye Medresesinden
yetien limler arasnda saymaktadr
185
.
skenderiyye ehrinde kendisinden ilim tahsil eden Kurtub, et-Tezkire f ahvlil-mevt
ve umril-hire adl eserinde bn Revca atIlar yapmaktadr
186
.
554/1159 ylnda doan bn Revc, 648/1250 tarihinde skenderiye ehrinde veIat
etmitir
187
.
3. Ebl-Hasen bnl-Cmmeyz (. 649/1251)
Tam ismi, Allme Bahuddn Ebl-Hasen Ali b. Hibetullah b. Selme b. Msellem el-
Lahmi el-Msri e-Iidir
188
. Suyti
189
ve Dvdi
190
, Kurtubnin bu hocasndan ilim tahsil
ettiini belirtirler. Hadis, Ikh ve kraat ilimlerinde tannm ilim adamlarndandr
191
. el-Kasb,
bnl-Cmmeyzinin dnemin skenderiye Medresesi Iakihlerinden olduunu ve dolaysyla
Ii Ikh konusunda, Kurtubnin ona rencilik yapm olmas ihtimalinin uzak olmadn
belirtir
192
.

180
A.e., X, 297; Getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 21.
181
Geni bilgi iin bkz. Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 66; Badatl smil Paa, Hediyyet'l-riIn, I,622.
182
el-Kasb, a.g.e., 23.
183
Suyti, Tabakt'l-mIessirn, 79.
184
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 66.
185
el-Kasb, a.g.e., 23.
186
Bkz. Kurtub, et-Tezkire, 229, 313, 314, 316, 422.
187
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyer a'lmi'n-nbel, XXIII, 237.
188
el-Kasb, a.g.e., 24.
189
Suyti, Tabakt'l-mIessirn, 79.
190
Dvd, Tabakt'l-mIessirn, II, 66.
191
el-Kasb, a.g.e., 24.
192
A.e., 25-26.
57
Kurtub, bu hocasndan rivyette bulunduu zaman, onun tam ismini verir ve bazen
ondar rivyet ettii yeri belirtir,
193
bazen de lakap ve knyesini syler
194
.
bnl-Cmmeyzi, 559 ylnda Msrda domu ve 649 tarihinde veIat etmitir
195
.
4. Eb Muhammed Hfz Abdlazm el-Mnzir (. 656/1258)
HIz el-Mnzir olarak bilinen Abdlazm b. Abdlkavi b. Abdillh Eb Muhammed
Zekiyddn el-Mnzir, 581 ylnda dodu. Mekke, Dmek, Harran, Ruha ve skenderiyyede
ilim tahsil etti. Zeheb, devrinde ondan daha stn haIz olmadn belirtir. Dnemin byk
muhaddislerinden olan el-Mnzir, et-Terb vet-terhb adl eseriyle mehur olmann yannda,
Eb Dvdun Sneni ve Mslimin Sahhi zerinde de ihtisar almalar yapmtr.
Kendisinden ed-Dimyti, Ebl-Hseyn el-Ynni, Takiyuddn bn Dakkl-yd gibi zatlar
rivyette bulundular
196
. Hocalk yapt Kmiliyye Drlhadsinde ilim ve ibadetle megul olur,
cuma namazlar dnda hi dar kmazd. Hatta, hads limi olan olu veIat ettiinde,
olunun cenaze namazn medresenin iinde kldrm, kapya kadar cenazeyi teyi etmi, gz
yalar arsasnda, olum, seni Allaha havle ediyorum, demi ve tekrar ilim ve ibadetine
dnmtr. Teyi iin mezarna kadar bile gitmemitir
197
.
Kurtub, EnIl sresi 8/41. yetinin teIsirinde el-Mnzirnin tam adn vererek, hocas
olduunu ve kendisinden ilim tahsil ettiini, hadis uslnde bizzat likay iIade eden
semit ibresiyle belirtir: Hocamz HIz el-Mnzir e-Ii Eb Muhammed Abdlazmi
yle derken iittim
198
.
5. Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim el-Kurtub (. 656/1258)
Tam ad, Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim el-Ensr el-Kurtub el-Mlik el-
Fakhdir. Zeheb bu ilim adamn; Mlik mezhebindendi ve hadiste sz sahibiydi.
skenderiyyeye yerlemiti ve byk imamlardand eklinde nitelemektedir
199
. Kurtub
hakknda bilgi veren kaynaklarn ittiIakla zikrettii bu ilim adam, 578/1182 ylnda Kurtubada
domutur. bnl-Muzeyyen olarak da bilinir. Kurtubadaki limlerden seman tamamlayan
Ebl-Abbs el-Kurtub, Endlsten hicret etti. Fas, Tilemsan ve Maribdeki dier ehirleri
gezdi. Oralardaki ulemdan da hadis ilmi tahsil etti ve skenderiyeye geti. Son vatan olan

193
Kurtub, et-Tezkire, 138; a.mlI., et-Tezkr I eIdali'l-ezkr, Dr'l-Ktibi'l-Arabi 1408, 95.
194
Kurtub, et-Tezkire, 229, 313.
195
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyer a'lmi'n-nbel, XXIII, 253.
196
Bkz.el-Mnzir, Abdlazm b. Abdlkavi b. Abdillh b. Selme b. Sa'd, et-Terb ve't-terhb, Dr ihyi't-trsi'l-
arabi 1968. I, 24-25. (zetle).
197
Subk, Tceddn Abdlvehhb b. Ali, Tabakt'-Ii'iyyeti'l-kbr, Msr 1964, I, 26.
198
Kurtub, TeIsir, VIII, 37-38. 6. mesele. Bkz. a.e., VIII, 146-147. 12. mesele.
199
bn Kesr, el-Bidye ve'n-nihye, XIII, 226.
58
skenderiyede ark ulemsndan ilim almaya balad. Mekke, Medine, Kuds ve Kahirede ilim
tahsil etti. Sonunda rivyet ve diryet ilimlerinde salhiyetli bir mahaddis, Ikh mezheplerde
huzuruna gidilen bir Iakh, hem ilm hem de itima hayatta gvenilir bir kii makamlarna
ykseldi. Douda ve batda kendisine gvenilen, ilim iin kendisine her taraItan yolculuklar
yaplan byk bir lim oldu ve tartmasz bir ekilde skenderiyye limi nvanna layk
oldu
200
. Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim el-Kurtub, Sahhi Mslimi ihtisar etmi
201
,
sonra da bunu, el-MIhim lima ukile min telhsi Kitbi Mslim
202
adyla erhetmitir. En
nemli esiri budur. Kurtub bu eseri kendisinden ksmen dinlemitir
203
.
Kurtub skenderiyyedeki bu hocasndan zellikle teIsirinde ve et-Tezkire f ahvlil-
mevt ve umril-hire adl eserinde vgyle bahseder
204
.
Ebl-Abbs, 4 Zilkde 656/2 Kasm 1258 tarihinde skenderiyyede veIat etmi ve
oraya deInedilmitir
205
.
6. Eb Ali el-Hasen b. Muhammed el-Bekr (. 656/1258)
Tam ad, Eb Ali el-Hasen b. Muhammed el-Bekri el-Kurei et-Teymidir. Hadis ve
Tarih sahalarnda temayz eden bir ilim adamdr. Dvdi, onu Kurtubnin hocalarndan biri
olduunu belirtir
206
.
Kurtub kendisinden, e-eyh, el-mm ,el-Muhaddis, el-HaIz gibi sIatlarla
bahsetmekte ve ondan Msrdayken, el-Mansrann karsndaki el-Cezrede, karat al
iIadesini kullanarak, kraat metoduyla hadis aldn; eyh, mm, Muhaddis, HaIz Ebi Ali el-
Hasen b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Amrk el-Bekrden Msr lkesinde el-
Mansrann karsndaki el-Cezirede kraat yoluyla aldm
207
iIadeleriyle belirtmektedir.
Sz geen ilim adam, 574 senesinde domu ve 656/1258 tarihinde Msrda veIat
etmitir
208
.

200
el-Kurtub, Eb'l-Abbs Ahmed b. mer b. brhim, el-MIhim lim ukile min telhsi Kitbi Mslim, Beyrut
1996, I, 31-32; Bkz. el-Kasb, a.g.e., 26-27.
201
Kehhle, Mu'cem'l-melliIn, II, 28; Sandk, S. Kemal, Sahhi Buhr zerine Yaplan almalar, DBY.,
Ankara 1991, 111.
202
Makkr, NeIhu't-tb, II, 409.
203
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 70.
204
Bkz. Kurtub, TeIsir, X, 296. 3. mesele; TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 19; Kurtub,
et-Tezkire, 139, 208, 253, 391,437, 684, 711, 776, 818.
205
bn Kesr, el-Bidye ve'n-nihye, XIII, 213.
206
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 70.
207
Kurtub, TeIsir, XV, 92. 3. mesele; TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 20.
208
Geni bilgi iin bkz. ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyer a'lmi'n-nbel, XXIII, 326; bn Ferhn, ed-
Dbcl-mzheb, 309; Dvd, emsddin, Tabakt'l-mIessirn, II, 66; el-Kasb, a.g.e., 27.
59
Bunlarn dnda baz tabakat kaynaklar, Kurtubnin hocalar arasnda, Ebl-Hasen
Ali b. Muhammed b. Ali b. HaIs el-Yahsb adl ilim adamn da saymaktadrlar. Bu zat ayn
zamanda, yukarda da tercme-i hlini ele aldmz gibi, Kurtubnin hocalarndan biri olan
Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim el-Kurtub (. 656/1258)nin de hocalar arasndadr
209
.
Ayrca Kurtub, et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl eserinde, Eb Abdillh
Muhammed b. Ahmed el-Kasr
210
adl limi de bu meyanda zikretmi grnmektedir.
211

Aratrmamz sonucu bizim tespit edebildiimiz kadaryla, Kurtubnin hocalarnn bu
ilim adamlar olduunu syleyebiliriz. Bununla birlikte, mIessir, teIsirinde
212
ve et-Tezkire f
ahvlil-mevt ve umril-hire
213
adl eserinde isim zikretmeden bir ksm hocalarndan ve ilim
ehlinden rivyetlerde bulunmaktadr. Bu ilim adamlar, bizim belirttiimiz ve kendisinin de
zikretmi olduu hocalarndan biri olabilecei gibi, yararlanm oluduu baka bir ehl-i ilm de
olabilir. Ayrca, Kurtubnin hocalarnn bizim ortaya koyduklarmzdan ibret olduunu
syleyememezin dier bir sebebi de, Kurtubnin rencilii dneminde Endlste veya
Msrda zaman ve mekan birlikteliinden dolay istiIade etmi olabilecei, Eb Muhammed
Abdullah b. Sleyman b. Dvt b. Havdillh el-Ensri el-Haris el-Endels (. 612/1214)
214
,
Ebl-Kasm Abdullah b. Ali b. HaleI b. Mazz el-Kum et-Tilmisn
215
ve Ebl-Abbs
ihbddin Ahmed b. drs b. Abdirrahmn el-Msr el-KaraI (. 684/1285)
216
gibi limler de
mevcuttur
217
.

209
Makkr, II, 210-212. el-Kurtub, Eb'l-Abbs , el-MIhim, I,36.
210
Kurtub, et-Tezkire, 99.
211
TeIsirinde hocalarnn getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 19-22.
212
rmek olarak Bkz. Kurtub, TeIsir, XX, 15.
213
Kurtub, et-Tezkire, 99, 167, 655,766.
214
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Siyer a'lmi'n-nbel, XXII, 41.
215
TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 21; Kurtub, et-Tezkire, 419, 545.
216
el-Vekli, Sagir b. Abdsselm, el-mm'-ihb'l-KarIi: Halkat vasl beyne'l-merk ve'l-marib I mezhebi
Mlik, Muhammediye 1996, I, 144; bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, I, 236-239; Ktip elebi, KeIz-znn, II,
1153; Altkula, a.g.md.., XXVI, 455.
217
Ekrem Glen'in, Kurtub Tefsri'nde Esbb- Nzl adl doktora almasnda Kurtub'nin hocalar arasnda "bn
Veddh" ve "Eb 'l-Gt el-Arab" adlarna da yer vermektedir. Bu hem telaIIuz asndan ve hem de bilgi asndan
bir takm yanllar iermektedir. ncelikle belirtmeliyiz ki, kisi de Kurtub'nin hocalar arasnda yer almalar sz
konusu deildir. bn Vaddh'n tam ad, Eb Abdillh Muhammed b. Vaddh b. Bez' el-Kurtub'dir ve Endls'te
hadis retimini balatan iki hadis hIzndan biridir. bn Vaddh, hicri 199/814-815'da ylnda Kurtuba'da dnyaya
geldi. 191/807, 200/815-816, 202/817-18 yllarnda doduu da zikredilmitir. Talebelik yllarndan itibren zhidne
bir hayat yaayan ve maddi skntlar ektiine iaret edilen bn Vaddh, 26 Muharrem 287/1 ubat 900 senesinde
Kurtuba'da veIat etti ve mm Seleme Kabirstan'na deInedildi. Onun hicri 286, 289 veya 280 yl civarnda ld
de kaydedilmektedir (Bkz.Kandemir, M. Yaar, "bn Vaddh", DA., stanbul 1999, XX,435-436). bn Vaddh ile
ilgili ayn yanlgy, Kurtub'nin teIsirini tercme eden M. Beir Eryarsoy'un tercmesinin yaynlanan I. ve II.
basklarnn bana koymu olduu, "Kurtub'nin Hayat ve Yaad Dnem" adl blmde, "Hocalar" bal altnda
da gryoruz (Bkz.I,21). Ayn ekilde Eryarsoy (bkz. I,21) ve Glen (bkz. 23), Kurtub'nin teIsirinde yer alan: |
_-=` ,' _- --- | ibresini Kurtub'ye ait zannederek bu ismi mIessirin hocalarndan biri zannetmilerdir.
Halbuki bu iIade es-Shh Trhu'l-lga ve shhu'l-arabiyye eserinin sahibi smil b. Hammd el-Cevher'ye aittir ve
Eb'l-t el-A'rb Kurtub'nin deil; el-Cevher'nin hocasdr. (Bkz.Kurtub, TeIsir, XIX, 116. Nebe. 78/14). Ayrca
bu isim, teIsirdeki ibrede de grld gibi, Glen'in zikrettii el-Arab eklindeki nisbesiyle deil; | _-=`|
eklindedir ve Eb'l-t el-A'rb olarak belirtilmelidir. Eryarsoy ise, sz konusu isimdeki | ,' _- | "Eb'l-t"
60
VI. RENCLER
Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsiri kendi zamanndan gnmze
kadar, slm dnyasnn her taraInda byk ilgi grm ve en Iazla okunan teIsirlerden biri
olmutur. TeIsirinden pek ok ilim adam etkilenmi ve sz konusu eserinden nakillerde
bulunulmutur. Bununla birlikte Kurtubnin rencisi olarak kaynaklarda sadece olu
ihbddin Ahmed b. Eb Abdillh el-Kurtubnin ad verilmektedir
218
. Bunun dnda
kendisinden istiIde eden ilim adamlar arasnda, bnz-Zbeyr, smil b. Muhammed b.
Abdlkerm, Eb Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Meymn ve Ziyeddin Ahmed b.
Ebs-Sud es-Satrc saylabilir
219
.
Kurtubnin hayatn ilerken, onun tahsil hayatn tamamlamadan Kurtubann istil
edilmesi zerine buradan hicret ettiini belirtmi ve Msrdaki hayat sresince de, kaynaklarda
medreselerde mderrislik yaptna veya kadlk gibi herhangi bir resmi grevde bulunduuna
dair bir bilginin yer almadn sylemitik. Bunlar, Kurtubnin bir ok renci
yetitirememesinin sebepleri arasnda saylabilir. Ayrca Kurtub, Msrn olduka gneyinde
yer alan ve kk bir ehir olan Mnyet Ben Hasbe yerleerek, daha ok teliI ve ibadetle
megul olmutur. Btn bunlar gznne aldmzda, Kurtubnin az sayda renci
yetitirmi olmasnn tabi olduunu dnyoruz.
VII. ESERLER
Kurtubnin yaad dnem olan VII/XIII. asrda, slm dnyas siys adan ok
hassas ve zor bir dnemden gemesine ramen, ilm hayat kesintiye uramamam, aksine
nemli mesaIeler katetmi ve slm ilim tarihinin ok nemli bir dnemini tekil etmitir.
Hemen hemen her ilim dalnda derleme ve tasniIler yaplmtr. Bununla beraber almalar,
dnce geliimine ynelik olmaktan daha ok, ilmin yaylmas ve tekrarn ve taklidin n plana
kmas platIormunda kalmtr.
Kurtubnin hayatnn birinci blmn geirdii Endls ve ikinci blmn
tamamlad Msr, bundan nceki balklarmzda ortaya koyduumuz gibi, hem kurum ve hem

knyesini; "Eb'l-avs" eklinde zikretmektedir (bkz. I,21; XVIII, 337). Eryarsoy'un eserini yaynlayan Burc
Yaynlar'yla yaptmz grmede eserin III. basksnda bu ve benzeri hatalarn giderilecei belirtilmitir. Buna
ilveten, Eryarsoy'u sz konusu isimden dolay, "Kurtub'nin Hadis lmindeki Yeri" adl doktora almasnda
eletiren AriI Gezer de, bu ismi yanl bir telaIIuzla "Eb 'l-Gavs el-Arab" eklinde zikretmektedir (bkz. 49). Mehr
Hasan Selmn ve Ceml AbdlltI ed-Duski'nin birlikte yapt, KeI tahlli li'l-mesili'l-Ikhyye I teIsri'l-
Kurtub, TaiI 1988, adl almada da ayn ekilde bu ahs "yh'l-MusanniI" bal altnda Kurtub'nin hocalar
arasnda saylmaktadr(21).
218
Suyti, Tabakt'l-mIessirn, 79; Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 70; el-Kasb, a.g.e., 40-42.
219
Bkz. Selmn, el-mml-Kurtub..., 89-94; Altkula, a.g.md., XXVI,455.
61
de ilimler asndan olduka kapsaml, verimli ve zengin bir ilm atmosIere sahipti. Teze konu
olan ve geni hacmine ramen ilim evrelerinde byk ilgi gren ve eitli basklar yaplan
Kurtubnin en nemli eseri el-Cmi li-hkmil-Kurn da, Msrdaki bu zengin ilim ve kltr
hayatnn rnlerinden biridir. Kurtub, kendisini daha ok eser teliIine adamtr. Biz alma
asndan nemli ve vazgeilmez bir zellik arzeden Kurtubnin eserlerini, eIradn cmi ve
ayrn mni bir ekilde ele almak istiyoruz. Kurtubnin eserleri hakkndaki bilgileri, tarih,
tabakt ve tercim kaynaklarndan ve mIessirin kendi eserlerinden elde etmek mmkndr.
Kurtubnin eserleri daha ok, teIsir, kraat, hadis, Ikh, siyer, lugat bata olmak zere, zhd ve
takv gibi ahlk eksenli konular ieren slm ilimler sahalarndadr.
Kurtubnin eserlerini matb, yazma, gnmze ulap ulamad bilinmeyen ve
kendisine nisbet edilen eserler olmak zere drt balk altnda ele almak isitiyoruz.
A. MATB ESERLER
1. el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim Tadammeneh
mines- Snneti ve yil-Furkn
Tezin konusu, Kurtub ve Fkh TeIsiri olduu iin, biz zerinde altmz ve onun
mehur eseri olan el-Cmi li-hkmil-Kurn, ikinci blmde her ynyle ele almak
istiyoruz. Bunun yannda, sz konusu eserin ahkm teIsiri olmasndan dolay, Kurtubnin Ikh
anlayn da, yine bu eseri temel alarak ortaya koymaya alacaz.
2. et-Tezkire f Ahvlil-Mevt ve Umril-hire
Adndan da anlalaca zere eser, lm ve hiret konularn ihtiva etmektedir.
Kurtub, Kurn- Kerimde de bu mevzulara geni yer verilmesi hasebiyle, teIsirinde bu
kitabna sz konusu hususlar gndeme geldike pek ok atIta bulunur
220
. Bu durum, et-Tezkire
adl eserinin teIsirinden nce teliI edildii izlenimini vermektedir. MelliI, veciz olarak
nitelendirdii eserini, kendisi iin bir t ve lmnden sonra da salih bir amel olmas
niyetiyle kaleme aldn vurguladktan sonra, kitabn muhtevsnn lm, lenlerin halleri,
har, ner, cennet, cehennem, eitli Iitneler ve kymetin almetleri gibi konular olduunu
belirtir. Kurtub, eserinin sz konusu blmlerini, sahasnda uzman olan ilim adamlarndan ve
slm dnyasnn ileri gelen ve itimat edilen limlerin kitaplarndan kendi bak asna ve
rivyetine uygun olarak derleyeceini ve nakil yapt kaynaklar belirteceini syler. Ayrca,
eserinde izleyecei metod hususunda Kurtub, kitabnda yer alan her bir babn arkasnda, bir

220
TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 22-23.
62
veya birka Iasl da ilve edeceini, ieriinde ise hadisin izaha muhta olan garp laIzlarn
veya Ikhn ya da konuyla ilgili bir mkilii akla kavuturmann yer alacan zikreder ve
bunu da, Iaydasnn tamama ermesi ve yararnn ok olmas amacyla yaptn iIade eder
221
.
Eserin eitli basklar yaplmtr: Nr. Ahmed Hiczi es-Sekk, Beyrut 1405/1985; nr.
es-Seyyid el-Ceml, I-II, Kahire-Beyrut 1407/1987; nr. Eb SIyn Mahmd b. Mansr el-
Bestavs, I-II, Medine 1417/1997
222
. Ayrca et-Tezkirenin, Sleymaniye Ktphanesinde bir
yazma nshas bulunmaktadr
223
. Kitab, Abdlvehhb e-arn, Muhtasaru Tezkiretil-
Kurtub
224
, Kahire 1898, 1300, 1301, 1310, 1320, 1926, 1349; Ahmed b. Muhammed b. Ali es-
Shaymi, et-Tezkiretl-fhire f ahvlil-hire
225
ve M. brhim Slim, Yevml-fezal-ekber
mehid yevmil-kyme ve ahvlih
226
, Khire 1405/1984, adyla ihtisar etmi, arnnin
muhtasar Hasan Tahsin Emirolu taraIndan, Ksaltlm Tezkire-i Kurtub, Konya, 1995, adyla
Trkeye evrilmitir. Syt, et-Tezkireyi erhus-sudr f erhi hlil-mevt fil-kubr adyla
erhetmi
227
, ksaca Kitbl-berzh, Kahire 1309, 1329, diye mehur olan bu erh Farsaya,
Lahor 1871, da tercme edilmitir
228
. Syt, sz konusu erhini itmam mahiyetinde
884/1479te el-Budris-sfire f umril-hire
229
adl eserini yazmtr
230
. Baz yazma
nshalarda el-Budrus-sfire f ahvlil-hire
231
eklinde de anlmtr
232
.
3. et-Tezkr f Efdalil-Ezkr
Nevevinin et-Tibyn f dbi hameletil-Kurnnn metodu zere kaleme alnan,
ancak Nevevinin eserinden daha doyurucu olduu belirtilen kitap
233
krk blm halinde

221
Kurtub, et-Tezkire, 3; benzer bilgiler iin bkz. Ktip elebi, KeIz-znn, I, 390; ayrca bkz. a.e., I, 62, 534; el-
Kasb, a.g.e., 45; Belam, a.g.e., 137.
222
Dier basklar iin bkz. Selmn, el-mml-Kurtub..., 129-130; Belam, a.g.e., 138.
223
Fatih, nr., 2571, 358x245, 235x155 mm., 305 yk., 23 st., nesh, 802 h., zhiriyye ve hatime tehzipli ve mein ciltli.
224
Eserin Trke evirisi Halil Gnaydn taraIndan yaplm olup, "lm-Kyamet-hiret ve Ahir Zaman
Alametleri" adyla Bedir Yaynevince 1980 ylnda baslmtr. Eserin banda Kurtub'nin hayat hakknda ksaca
verilen bilgilerde bile Kurtub'nin adnn yanl olarak verilmesi sz konusudur.
225
Selmn, el-mml-Kurtub..., 133; Belam, a.g.e., 137.
226
Altkula eserin adn; "Yevm'l-Ieza''l-ekber ..." olarak deil de; "Yevm'l-Ievzi'l-ekber ..." eklinde
vermektedir. Bunun bir yazm hatas olduunu dnyoruz.
227
Bkz. Karahan, Abdlkadir, "Syt", A, stanbul 1993, XI, 262; Belam, a.g.e., 138; AriI Gezer, ad geen tezinde
bu eserin adn, " ... Ii'l-kubr" eklinde deil de; "... ve'l-kubr" olarak zikretmektedir. Bunun bir yazm hatas
olduunu dnyoruz (Bkz. 53).
228
Altkula, a.g.md.., XXVI,456 ; Ayrca bu eserin Bahaddin Salam taraIdan yaplan ve "Kabir lemi" olarak
isimlendirilen Trke evirisi, Kahraman yaynlarnca 1996'da yaynlanmtr. LM bir deer tamayan tercmenin
yannda mtercim, Msr'da lem -i Berzh adyla yaynlanan bir basksn, et-Tezkire'nin erhi olarak alglad
grlmektedir (bkz. Kabir lem i, 11).
229
Hindistan, 1311 tabasmas.
230
Karahan, Abdlkadir, "Syt", A, stanbul 1993, XI, 262; Daha geni bilgi iin bkz. Ktip elebi, KeIz-
znn, I, 231; Brockelmann, GAL, II, 184; Suppl., II, 182.
231
Sleymaniye Ktp., Yahy TevIik, nr. 137/43.
232
Yavuz, YsuI evki, "el-Budru's-SIire", DA., stanbul 1992, VI, 360.
233
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 309; Bkz. Brokelmann eserin isminin, et-Tefdl f efdali'l-ezkr eklinde de
olabileceini ileri srmektedir (GAL, IV, 218).
63
dzenlenmitir
234
. Kurtub bu eserinde, TeIsirinin mukaddimesinde Kurn- Kerim ile ilgili ele
ald konular daha geni bir ekilde ele almakta
235
ve Kurnn, onu okuyan ve dinleyenin ve
onunla amel edenin Iaziletine yer vereceini dile getirmektedir
236
.
Eserin matb olup eitli basklar yaplmtr. Nr. Ahmed b. Muhammed b. Sddk el-
Gammri, Kahire 1355/1936; nr. Abdlkdir el-Arnt- brhim el-Arnt, Beyrut 1972; nr.
Servet Muhammed NIi, Kahire 1979; nr. Beir Muhammed, Beyrut 1406/1986, 1408/1988 ve
Dmak-TiI 1407/1987 olarak belirtebiliriz
237
. Bu eserin yazma nshas Sleymaniye
Ktphanesinde bulunmaktadr
238
.
4. Kamul-Hrs biz-Zhdi vel-Kana ve Redd Zllis-Suli bil-Kesb
ves-Sna
Balkta verdiimiz ekliyle eserin adnn evirisini, Zhd ve Kanaatla Hrsn Kontrol
Edilmesi ve Kazan ve Zenaatle Dilencilik Zilletinin Ortadan Kaldrlmas eklinde verebiliriz.
Buradan hareketle eserin, hrsn kt bir ahlak olduunu iIade ederken, buna karlk zhd ve
kanaati tlediini, dier yandan da, dilencilii yererek onun yerine almay ve meslek
sahibi olmay tavsiye ettiini syleyebiliriz
239
. Eser, teIsir ve hadise dair krk bb eklinde
dzenlenmitir
240
. Ad baz kaynaklarda
241
, bu arada melliIin teIsirinin deiik basklarnda
biraz Iarkl ekilde zikredilen eser
242
, Mecdi Fethi es-Seyyid taraIndan yaymlanm
243
,
muhakkik kitabn ikinci ksmn el-Kefff vel-Kana
244
, nc ksmn ez-Zhd
245
adyla ayr
basm olarak da neretmitir. Musad Abdlhamd Muhammed es-Sadeni, eseri ayrca tahkik
etmitir
246
.

234
Altkula, a.g.md., XXVI,456; Bkz. Kurtub, Muhammed b. Ahmed, Et-Tezkr I eIdali'l-ezkr, Kahire 1355, 4.
235
Bkz. et-Tezkr I eIdalil-ezkr, 3.
236
A.e., 4; Geni bilgi iin bkz. Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 66; el-Kasb, a.g.e., 45-47; Belam, a.g.e., 133-
137; Selmn, el-mml-Kurtub..., 135.
237
Bkz. Altkula, a.g.md., XXVI,456; Ayrca bkz. Belam, a.g.e., 133.
238
brahim EIendi, nr. 42, 195x125, 143x68 mm., 102 yk., 25 st., nesih, Salih b. Ali, 1166 h., mein cilt.
239
Bkz. Badatl smil Paa, zhu'l-meknn, II, 241.
240
A.y.
241
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 309 ve Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 65-66 adl eserlerde son iki
kelime; "... bi'l-ktb ve'-eI'a" olarak yer almaktadr. Bu durum Mecdi Fethi es-Seyyid taraIndan Tanta 1408/1988
yer ve tarihli yaymlanan basksnda da byledir. Yine ayn yaynevinin (Mektebet's-Sahbe) bir yl sonraki
basksnda ise eserin ad, "Kam'u'l-hrs bi'z-zhdi ve'l-kan'a ve Redd zlli's-su'li bi'l-KeII i ve'-eI'a " eklindedir.
mer Rza el-Kehhle ve Badatl smil Paa da, sondan ikinci kelimeyi, "... bi'l-keIIi..." olarak verir (Mu'cem'l-melliIn,
VIII, 240; zhu'l-meknn, II,241). Bunlarn yansra, sz konusu muhteliI isimlendirmelerden Iarkl olarak AriI
Gezer bu eserin ilk kelimesini kanaatimizce hatal bir ekilde "Kum'u'l-hrs" olarak vermektedir.
242
TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 23; Belam, a.g.e., 140-141.
243
Tanta, 1408/1988.
244
Tanta, 1408/1988.
245
Tanta, 1408/1988.
246
Beyrut 1414/1994; Altkula, a.g.md., XXVI,456.
64
Brokelmann, bu eserin yazma nshalarnn Berlinde 8787 numarada mevcut olduunu
ve stanbul/Fatih Ktphanesinde de 2737 numarada bir nshas bulunduunu
kaydetmektedir
247
.
5. el-lm bim f Dnin-Nasr minel-Fesd vel-Evhm ve zhri
Mehsini Dnil-slm ve isbti Nbvveti Nebiyyin Muhammed
Aleyhis-Salt ves-Selm
Eserin balktaki ekliyle dilimize evirisini, Hristiyanlktaki Dejenerasyonun ve
phelerin Akla Kavuturulmas ve slm Dini Gzelliklerinin Ortaya Konulmas ve
Peygamberimiz Muhammed Aleyhis-Salt ves-Selmn Nbvvetinin spt Edilmesi
eklinde yapabiliriz. Badatl smil Paa Kurtubnin eserleri arasnda sayd bu kitabn
ismini, el-lm bim f dnin-nasr minel-fesd vel-evhm ve izhri mehsini dnil-slm
eklinde zikretmektedir
248
. Tuleytula (Toledo)
249
da ad bilinmeyen bir kii taraIndan kaleme
alnp Kurtubaya gnderilen bir risleye reddiye olarak yazlm olup Ahmed Hiczi es-Sekk
taraIndan neredilmitir
250
. Nir kitabn kapanda melliI adn sadece el-mm el-Kurtub
olarak zikretmi, yazma nshasnn sonunda mstensihin, Eserin yazm 726/1326da
tamamland eklindeki Ier kaydndan hareketle kitabn baka bir Kurtubye ait olabileceini
ileri srm, bn Ferhnun mIessir Kurtubnin eserleri arasnda bu eseri zikretmemesini de
delil olarak kaydetmitir. Ancak melliIlerin eserlerinin lmlerinden asrlarca sonra da istinsah
edilebildii gerei karsnda bu tereddde anlam vermek gtr
251
. Ayrca eserin Kprl

247
Bkz. Brockelmann, GAL, I,529; a.mlI., GAL Suppl.,I, 298, 737; El-Kasb, a.g.e., 48.
248
Hediyyet'l-riIn, II, 129.
249
Bu ehrin Arapa telaIIuzu Tuleytula, spanyolcada ise Toledo eklindedir. Tuleytula, hicri 478 ylna kadar slm
hakimiyetinde kalmtr (Bkz. el-Belzr, Ahmed b. Yahya, Fthu'l-buldn, Beyrut 1407/1987; el-Hamev,
ihbddin Eb Abdillh Ykt b. Abdillh, Muceml-Bldn, IV, 45).
250
Kahire 1980.
251
Bkz. Ik, Hidyet,"Kurtub ve el-'lm Adl Eserine Gre Kitb- Mukaddes'te Hz. Muhammed", Din Eitimi
Dergisi, sy. 40, Ankara 1993, 39; Ayn ekilde AriI Gezer de adgeen doktora tezinde ayn tereddd sergiler ve
eserin mIessir Kurtub'ye ait olmadn savunur: " Eserin, bir nasrani taraIndan, Tuleytula ehrinden Kurtuba'ya
gnderilen Tesls'l-vahdniyye adl bir esere reddiye olduu ve Kurtuba'nn (633/1236) ylnda dt gz nne
alnd takdirde, kitabn melliIinin hangi Kurtub olduu mkil bir hale gelmektedir. Bizim Iikrimize gre elimizde
matb olarak bulunan el-'lm... adl bu eser, mIessir Kurtub'ye ait deildir. Bizi bu sonuca gtren sebep vardr.
Birincisi: Daha nce de bahsettiimiz gibi Kurtub, teIsirini, hayatnn sonlarnda yazmtr ve sahip olduu dier
melleIatna teIsirinde atIta bulunmak gibi nemli bir zellie sahiptir. Buna ramen, el-'lam adl bu eserden teIsirinde
hi bahsetmemektedir. el-'lam kelimesi teIsirinde 11 yerde gemektedir. Bunlardan sadece birinde, el-'lam bi
mevlidi'n-neb adl eserine iaret etmektedir. Dierlerinde ise bu szc kelime mnsnda kullanmaktadr. kincisi: el-
'lm adl bu eserin, Toledo (Tuleytula) ehri'ndeki bir Hristiyan taraIndan yazlan ve cevap alnmak zere o zamanlar
mslmanlarm elinde bulunan Kurtuba'ya gnderilen Teslisu'l Vahdniyye adl bir esere reddiye olarak kaleme
alnd, bu kitabn kendi iinde iIade edilmektedir. Bu durum gz nne alndnda, Kurtub'nin teIsirinde, bilhassa teslis
ile ilgili grlerini aklad yerlerde,

Teslis'l-vahdaniyye iIadesini kullanmas, kuvvetli bir ihtimal haline gelmektedir.
Aratrabildiimiz kadaryla, teIsirinin hibir yerinde bu iIadeyi kullanmamaktadr. yet Kurtub, Kurtuba'da iken,
Teslis'l-vahdniyye adl bir esere reddiye yazm olsayd, daha sonra Msr'da kaleme ald teIsirinde, bu ibreyi hi
kullanmadan geemezdi diye dnyoruz. ncs: Takib edebildiimiz kadaryla, Kurtub'nin kendi eserlerinde
(TeIsir, et-Tezkire) sahip olduu genel slbu ile el-'lm adl eserdeki slb birbirine benzememektedir (62-63).
65
Ktphanesinde mevcut iki nshasndan birinde
252
melliI ad Muhammed b. Ahmed b. Ferh el-
Kurtub, dierinde
253
bn Ferh el-Kurtub olarak belirtilmitir. Fiz Sad Slih eseri tahkik
ederek bir doktora almas yapmtr
254
. Mehur Hasan Mahmud Selmn, bu eserin nc
yazma nshasnn ise, rdn niversitesi, Mahtut Eserler Merkezinde bulunduunu belirtir ve
u bilgileri verir: Bu nsha, Rabattaki Ummi Ktphane den Iotokopi yoluyla temin
edilmitir. Marib hattyla yazlmtr. 292 ayIadr. Mstensih, Muhammed b. Ebi Ahmed b.
Musa b. YsuI b. brahim b. Abdullah b. Muire b. urahbil, stinsah tarihi, 1142/1729dir
255
.
6. el-Esn f erhi Esmillhil-Hsn ve Sftihil-Uly
Eserin ismi balkta verdiimiz yaygn kullanmnn yannda, hem Kurtubnin
teIsirinde hem de eitli kaynaklarda baz Iarkllklarla zikredilmektedir. Kurtub zellikle Allah
Telnn yce isimlerinin yer ald yetlerdeki aklamalarndan sonra daha geni bilgi
edinilmesi iin bu esere atIta bulunmaktadr
256
. Dier kaynaklarda, Kitbl-esn f esmil-
hsn
257
veya el-Kitbl-esn f erhi esmillhil-hsn
258
gibi ekillerle karlaabilmekteyiz.
Kurtub bu eserinde, Allahn isim ve sIatlarna iman ve akid konularn ele alr
259
. Konular,
Ehl-i snnet mezhebine gre izah ettikten sonra, bunlara dair birtakm phe ve Iarkl grleri
eletirir
260
.
el-Esn, M.H. Cebelin tahkikiyle iki cilt halinde
261
yaymlanmtr (I-II, Tanta 1994)
262

Bu eserin belirleyebildiimiz yazma nshalar ise unlardr: Sleymaniye Ktphanesi, Yazma
Balar, nr. 691, 1. cilt, 262x172, 183x113 mm., 208 yk. 19 st., nesih, mukavva ciltli. (Eserin
2. cildi eksiktir); Sleymaniye Ktphanesi, Pertevniyal, nr. 448, 248x180, 175x110 mm.,
251yk., 16 st., nesh, mukavva ciltli; Sleymaniye Ktphanesi, Crullh, nr. 1024 ve 1025.
Eser bu ekliyle tamdr. Fakat eser yanllkla, Kurtubnin hocalarndan olan Ebl-Abbs
Ahmed b. mer b. brhim el-Kurtub (. 656/1258)nin adna kaytldr. Son olarak da tespit

252
Nr. 794, 17x26 mm., 108 yk., 29 st., nesih, mstensih, Ali b. Muhammed b. Abdullah el-Feyymi, istinsah tarihi,
879/1474.
253
Nr. 813, 14x22 mm., 149 yk., 25 st., ta'lik, mstensih: Msrl Kutub ismiyle mehur Muhammed el-HaneIi,
stinsah tarihi, 1087/1676.
254
1405/1985, Cmiat mmi'l-kur, Mekke; Altkula, a.g.md., XXVI,456.
255
Selmn, el-mml-Kurtub..., 142-143. Ayrca bkz. el-Kasb, a.g.e., 47-48; Belam, a.g.e., 147-148.
256
"...O Kbid (ksan,daraltan) ve Bsid (genileten, yayan)dir. Bunlarla ilgili aklamalarmz, erh'l-esmi'l-
hsn fi'l-kitbi'l-esn isimli kitabmzda yapm bulunuyoruz (TeIsir, III,165. Bakara, 2/245.11. mesele.); Dier
yerler ve Iarkl kullanmlar iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 22.
257
Bkz. Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 525.
258
Bkz. Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 70.
259
Bkz. Belam, a.g.e., 144.
260
Ktip elebi, KeI'z-znn, II,15.
261
Bkz. Belam, a.g.e., 142.
262
Altkula, a.g.md.., XXVI,455; AriI Gezer adgeen doktora tezinde Kurtub'nin bu eserinin matb olmadn
sylemekte (55) ve ayn ekilde Ekrem Glen de, adgeen tezinde bu eseri matb eserler arasnda saymamakta ve
"Yazma ve Kaybolan Eserleri" bal altnda incelemektedir (43-44).
66
edebildiimiz yazma nsha da, Medine-i Mnevvere, AriI Hikmet Ktphanesi, nr. 88 ve
296da kaytldr
263
. Bunlarn yannda Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurna yazm olduu
mukaddimesi, mstakil kitap olarak Iarkl isimlerle yaymlanmtr. Bu mukaddime, genel
olarak syleyecek olursak , Kurn- Kerimin Iaziletlerini, Kurtubnin teIsirinde izleyecei
metodu, teIsir usl ve teIsir tarihi konularn ierir
264
. TeIsirin mukaddimesini Aleddin Ali
Rz, el-Vecz f fedilil-kitbil-azz
265
; Muhammed Talha Bill, Mukaddimet Tefsril-mm
el-Kurtub
266
adyla yaymlam, Ahmed Hiczi es-Sekk, ayn mukaddimenin bir ksmn
Fezill-Kurn ve dbt-tilve ismiyle neretmitir
267
.
B. YAZMA ESERLER
1. el-lm f Marifeti Mevlidil-Mustaf Aleyhis-Salt ves-Selm
Tespit edebildiimiz kadaryla eserin ad biyograIi kitaplarnda yer almamaktadr.
Kurtub, TeIsirinde bu eserinin adn; el-lm f marifeti mevlidil-Mustaf aleyhis-salt
ves-selm
268
ve el-lm bi mevlidin-Nebiyyi aleyhisselm
269
olmak zere iki Iarkl ekilde
zikretmektedir
270
. Eserin isminden ve teIsirindeki sz konusu atIlardan hareketle, kitabn Hz.
Peygamber (s.a.s.)in soyu, doumu ve hayat gibi hususlar ieren bir sret ve siyer zellii
tadn syleyebiliriz
271
.
Eserin bir nshas, el-lm f m yecib alel-enm min marifeti mevlidil-Mustaf
aleyhis-selm adyla Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde kaytldr (nr. 443)
272
.
2. Kasde fistlhil-Hads
Eserin adn tarih, tabakat ve tercim kaynaklarnda tespit edemedik. Kurtub de, bu
eserinden teIsirinde sz etmemektedir
273
. Ayrca Kurtub hakknda yaplan yeni almalarda da

263
el-Heyt, a.g.e., 34 ; son nsha iin bkz. Belam, a.g.e., 142.
264
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 84.
265
Kahire 1412/1992; Kahire ts.
266
Beyrut 1418/1997.
267
Kahire 1989.
268
Kurtub,TeIsir, XV, 75. SIIt, 37/102-103. 16. mesele.
269
A.e., XV, 141. Sd, 38/45-47.
270
Bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 23.
271
Bkz. Selmn, el-mml-Kurtub..., 148; Belam, a.g.e., 145.
272
Altkula, a.g.md., XXVI, 456; Bel'am, bu eserin mehul kitaplardan olduunu belirtmekte (145); AriI Gezer
adgeen tezinde (59-60) ve M. Beir Eryarsoy TeIsirin tercmesinin bana ekledii sz konusu almasnda (66),
bu eserin matb veya yazmasnn olup olmad hakknda herhangi bir bilgi vermemekte; Ekrem Glen de adgeen
tezinde sz konusu bilgileri vermemekte ve ayrca bu eseri "Yazma ve Kaybolan Eserleri" bal altnda saymaktadr
(43, 44-45); el-Kasb ise Kurtub'nin eserleri arasnda bu kitaptan hi bahsetmemektedir (44-50).
273
Bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 22-23.
67
byle bir esere yer verilmediini grdk
274
. Adndan eserin hadis uslne ait olduu ve hadis
terimlerinin beyitler halinde izah edildii anlalmaktadr. Altkula, eserin Kprl
Ktphanesi nr. 1559da mevcut olduunu belirtmektedir
275
.
3. el-Misbh fil-Cem Beynel-Efl ves-Shh
Kurtubnin lugat sahasndaki bu eseri, Ebl-Ksm Ali b. CaIer el-Katt (.
515/1122)n el-Efl ve Eb Nasr smil b. Hammd el-Cevher (. 400/1009dan nce)nin
es-Shh fil-luga adl eserlerinin rneklerinin hazIedilmesi sretiyle yaplan bir ihtisardr
276
.
Muhtasars-Shh adyla da zikredilen eserin bir nshas Sleymaniye
Ktphansindedir (ehid Ali Paa, nr. 2682)
277
.
4. et-Takrb li-Kitbit-Temhd
Kurtubnin bu eseri, bn Abdlber en-Nemer (. 463/1071)nin et Temhd lim fil-
Muvatta minel-mean vel-esnd adl eseri zerine yaplm bir ihtisar almasdr
278
. bn
Abdlberin bu eseri, el-Muvattan Yahy b. Yahy el-Leysi rivyetinde dorudan Hz.
Peygambere nisbet edilen hadisleri esas alarak esere yazm olduu erhtir. Ancak Yahy b.
Yahy nshasnda bulunmad halde dier hadis mecmualarnda geen mtbi ve hid
olabilecek rivyetleri de baka senedlerle eserine almtr
279
.
zellikle Endlste byk kabul gren et Temhd lim fil-Muvatta minel-mean
vel-esnd, V./XI. yzylda Eb Abdullah Muhammed b. Hseyin el-Ensri taraIndan et-
Takrb li-Kitbit-Temhd adyla erhedilmitir. Bu erh ile Muhammed b. Ahmed el-
Kurtubnin yapt ihtisarn birer nshas Fas Karaviyyn Ktphanesinde (nr. 519, 523)
280

bulunmaktadr
281
. Kurtubnin buradaki eseri, yazma olup iki kaln cilt halindedir
282
.
5. Risle f Elkbil-Hads
Tespit edebildiimiz kadaryla Kurtubnin hadis ilmi ile ilgili teliI ettii bu tek
eserinden sadece Brockelmann bahsetmekte ve eserin adn balktaki ekliyle vermektedir. O,

274
el-Kasb, a.g.e., 44-50; Belam, a.g.e., 133-150; Gezer, a.g.t., 51-65; Glen, a.g.t., 42-46 vb.
275
Bkz. Altkula, a.g.md., XXVI, 456.
276
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 48; Belam, a.g.e., 149; Selmn, el-mml-Kurtub..., 153.
277
Altkula, a.g.md., XXVI, 456. Dier yazma nshalar iin bkz. Belam, a.g.e., 149; el-Kasb, a.g.e., 47.
278
Bkz. Brockelmann, GAL Suppl., 1,298; Altkula, a.g.md., XXVI,456; el-Kasb, a.g.e., 47-48; Belam, a.g.e., 146.
279
Csim, Leys Sud, "bn Abdlber en-Nemer", DA., stanbul 1999, XIX, 269; Bkz. Belam, a.g.e., 146-147.
280
Brockelmann, GAL Suppl., 1,298.
281
Csim, Leys Sud, "bn Abdlber en-Nemer", DA., stanbul 1999, XIX, 270; Altkula, a.g.md., XXVI,456.
282
ez-Zirikl, Hayruddin, el-Alm, X, 185.
68
eserin bir yazma nshasnn, Cezayir Ktaphanesinde 377 numarada mevcut olduunu
belirtmektedir
283
.
C. GNMZE ULAIP ULAMADII BLNMEYEN ESERLER
1. Urcze f Esmin-Nebiyyi Sallallh Tel Aleyhi ve Sellem
Eser, Urcze adyla da bilinmektedir. Urcze; recez vezninde bir iir anlamn
tamaktadr. Ktip elebi, eserin ismini balktaki ekliyle verdikten sonra unlar
sylemektedir: Kurtub bu kitabn erh de etmitir. Onda, 300den Iazla isim zikretmitir.
Urcze, hemzenin dammesiyle telaIIuz edilir, recez kelimesinin uIle babdr ve o, aruzda
mehur bir bahrdr.
284
Hz. Peygamberin 300den Iazla isminin bir araya getirilip
aklamalarnn yapld belirtilen eserin
285
gnmze ulap ulamad bilinmemektedir
286
.
2. erhut-Takass lim fl-Muvatta min Hadsi Reslillhi Sallellh
Aleyhi ve Sellem
bn Abdlber en-Nemer (. 463/1071), et Temhd lim fil-Muvatta minel-mean
vel-esnd adl eserini, et-Takass fl-hadsin-nebev adyla ihtisar etmitir
287
. Kurtub de bu
muhtasar, erhut-Takass adyla erhetmitir
288
. Bu verilerden hareketle, Kurtubnin bu
eserinin Ikh ve hadis meselelerini konu edindiini syleyebiliriz
289
.
3. Menhecl-Ubbd ve Mahaccets-Slikne vez-Zhhd
Tespit edebildiimiz kadaryla, Kurtub ve eserleri hakknda bilgi veren tarih, tabakat ve
tercim kaynaklarnda bu kitabtan bahsedilmemektedir. Bundan dolay, eserin matb veya
mahdt olup olmad ve eserin gnmze ulap ulamad bilinmemektedir. Bununla birlikte
eserin balkta verdiimiz ekliyle adn ve ieriiyle ilgili verileri el-Cmi li-hkmil-
Kurndan elde edebiliyoruz. Kurtub, ... Gerekten biz onu sabredici bulduk. O ne gzel
kuldur! nk o (Rabbine) oka ynelen idi
290
yetinin teIsirinde Eyyb (a.s.)n sabrn

283
Brockelmann, GAL Suppl., 1, 737; Ayrca bkz. Belam, a.g.e., 148; Selmn, el-mml-Kurtub..., 148; el-Kasb,
a.g.e., 48.
284
Ktip elebi, KeI'z-znn, I, 62.
285
A.y.
286
Altkula, a.g.md., XXVI,456.
287
Bkz. bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 309; Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 66.
288
el-Kasb, a.g.e., 47; Bkz. el-Kasb, Kurtub'nin, bn Abdlber'in et Temhd lim fi'l-Muvatta' mine'l-me'an ve'l-
esnd adl eserini ihtisar ettiini syledikten sonra, Kurtub'nin bn Abdlber'e ait olan et-Takass f'l-hadsi'n-nebev
adl ihtisar da erhetmi olmasnn muhtemel olduunu ve ona erhu't-Takass adn vermi olabileceini
Brockelmann'dan nakletmektedir (47).
289
Belam, a.g.e., 149.
290
Sa'd, 38/44.
69
konu edinirken, sabreden mi yoksa kreden kul mu stndr hususunu deerlendirmekte ve
SIyn es-Sevrinin ikisinin de ayn olduunu sylediini belirtmektedir. Daha sonra Eb Tlib
el-Mekk (.386/996)nin tasavvuIa dair eseri olan Ktl-kulb f mumeletil-mahbb ve vasfi
tarkil-mrd il makmit-tevhd
291
adl eserinde bu gr reddettiini ve Iakirin, zenginden
daha Iaziletli oluuna, Eyyb (a.s.)n kssasn delil getirdiini zikreden Kurtub, Biz ise
bunlar baka bir yer olan Menhecl-ubbd ve mahaccets-slikne vez-zhhd adl kitapta
akladk. Iadesini kullanmaktadr. Kurtub eserini reIerans vermekle birlikte ksa bir
aklamann ardndan, SIyn es-Sevrinin grn benimsemektedir
292
.
Bu bilgilerden kitabn ieriini ve onun Kamul-Hrs biz-zhdi vel-kana ve redd
zllis-suli bil-kesb ves-sna adl eseriyle benzerlik tadn syleyebiliriz.
4. el-Muktebes f erhi Muvattai Mlik b. Enes
Tespit edebildiimiz kadaryla, Kurtub ve eserleri hakknda bilgi veren tarih, tabakat ve
tercim kaynaklarnda bu kitabtan bahsedilmemektedir. Bundan dolay, eserin matb veya
mahdt olup olmad ve eserin gnmze ulap ulamad bilinmemektedir
293
. Bununla
birlikte baz Iarkllklarla eserin ismini ve ieriiyle ilgili verileri el-Cmi li-hkmil-
Kurndan elde edebiliyoruz. Kurtub, eserin adn balktaki ekliyle Bakara, 2/203. yetin
teIsirinde vermektedir. MIessir burada hacc konusunu ele alr ve obanlarn eytan talama
grevini geceleyin ed etmeleri hususunda ruhsat olup olmadn inceler. Kurtub bu hususla
ilgili bir rivyeti deerlendirdikten sonra: Biz bunu el-Muktebes f erhi Muvattai Mlik b.
Enes isimli eserde zikrettik. iIadesini kullanr
294
. Kurtub yine ayn ierikle bu eserine Bakara,
2/238 yetinde konu edilen es-saltl-vst (orta namaz) teriminin anlamn ve kapsamn
ilerken yle atIta bulunmaktadr: Bu hadisi Tirmiz rivyet etmi ve hasen-sahih bir hadistir,
demitir
295
. Buna dair daha geni aklamalarmz, el-Kabes f erhi Muvattai Mlik b. Enes
adl eserimizde yapm bulunmaktayz.
296

Bu bilgiler eserin muhtevasna k tutmaktadr. Kurtub bu eserinde mm Mlik (.
93)in Muvatta adl eserini erhetmitir. Muvatta, Buhr ve Mslimin sahhleri ile birlikte

291
Msr 1961, I-II.
292
Kurtub, TeIsir, XV, 140. 7. mesele; TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 23.
293
el-Heyt, a.g.e., 39-40,
294
Kurtub, TeIsir, III, 10. 8. mesele.
295
"Orta namazdan; ikindi namazndan, bizi alkoydular ..." (Mslim, Mescid, 206; Tirmiz, Salt, 19; TeIsir, 32).
296
Kurtub, TeIsir, III, 142-143; Eserin TeIsirde getii dier yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI tahlli lil-
mesilil-Ikhyye I TeIsril-Kurtub, 23; Eb Bekir bnl-Arab (. 543/1148)'nin de, el-Kabes f erhi Muvatta'i
Mlik b. Enes adl bir eseri vardr. bnl-Arab, Endlsl Mlik Iakihlerinin nde gelenlerinden biridir. MelliI bu
eserinde mam Mlik'in ve dier mctehidlerin grlerini tahlil veya tenkit etmitir (Baltac, a.g.md., XX, 488-491).
70
hadis kitaplarnn birinci tabakasn meydana getirmektedir
297
. Kurtubnin bu eseri onun
erhut-Takass lim fl-Muvatta min hadsi Reslillhi sallellh aleyhi ve sellem adl
eserinden Iarkldr ve mstakil bir eserdir
298
. TeIsirinden elde ettiimiz dier bir veride daha
ak ekilde grlebilecei gibi Kurtub, bu eserini Maliki mezhebini esas alarak Ikh alannda
yazmtr. Kurtub, Bakara, 2/222. yette kadnlarn zel hallerinden olan ay hli sresini
incelerken eserini u ekilde nazara vermektedir: Bu konuda ulemmann, ay hlinin azami
sresi, asgari sresi, temizliin asgari sresi ve istihzr ile ilgili destekleyici deliller ve
huccetlere dair ilim adamlarnn aklamalarn el-Muktebes f erhi Muvattai Mlik b. Enes
isimli eserimizde ele alm bulunuyoruz
299
.
5. el-Lmaul-Lliyye f erhil-Irntin-Nebeviyye
Tespit edebildiimiz kadaryla, Kurtub ve eserleri hakknda bilgi veren tarih, tabakat ve
tercim kaynaklarnda bu kitabtan bahsedilmemektedir. Bundan dolay, eserin matb veya
mahdt olup olmad ve eserin gnmze ulap ulamad bilinmemektedir
300
. Bununla
birlikte eserin adn ve ieriiyle ilgili verileri Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl
eserinden elde edebiliyoruz. Kurtub sr, 17/44. yetin teIsirinde Allah tesbih eden varlklarla
ilgili rivyetleri verdikten sonra: Bu anlamdaki haberler pek oktur. Biz, onlarn bir blmn
el-Fdriye, Allah ona rahmet etsin, ait Irntin-Nebeviyye adl eserin erhi olan el-
Lmaul-Lliyyede ele aldk. Ktn inlemesine dair haberi de, yine bu hususta mehur
bir olaydr. Buhr, bununla ilgili rivyeti kitabnn birka yerinde
301
tahri etmitir
302
.
eklindeki bilgilere yer vermektedir. Bu eserinden bahsettii dier bir yer de, Duhn, 44/37-39
yetlerinin teIsirinde bulunmaktadr. Kurtub, bn shak ve onun dndaki tarihilerin yette sz
konusu edilen Tubba kavmi ile ilgili rivyetini zikrettikten ve Tubban Hz. Peygamber
(s.a.s.)e yazm olduu mektubun ieriini naklettikten sonra konumuzla ilgili u aklamalar
yapar: Buna dair haberin geri kalan blmlerini ve ba taraIn el-Fdriye
303
ait olan el-Aru
beyyintin-nebeviyyenin erhi olan el-Lmaul-Lliyyede iledik
304
.

297
akan, smail LtIi, Hadis Edebiyat, stanbul 1996, 48.
298
el-Heyt, a.g.e., 39-40.
299
Kurtub, TeIsir, III, 59-60; Daha geni bilgi iin bkz. Selmn, el-mml-Kurtub..., 149; el-Firt, a.g.e., 29;
Belam, a.g.e., 142; el-Kasb, a.g.e., 49.
300
Selmn, el-mml-Kurtub..., 153; el-Kasb, a.g.e., 48; el-Heyt, a.g.e., 39.
301
Buhr, Menkb, 25; Tirmiz, Menkb, 6.
302
Kurtub, TeIsir, X, 173-174.
303
Burada istinsah hatas olarak "el-Fdr" yerine "el-Frb" yazldr. Muhakkik dipnotta bunu belirtmektedir.
Ayrca bkz. Belam, a.g.e., 144.
304
Kurtub, TeIsir, XV, 96; Ayrca bkz. el-Kasb, a.g.e., 49-50.
71
6. el-ntihz f Kurri Ehlil-Kfe vel-Basra ve-m ve Ehlil-Hicz
Tespit edebildiimiz kadaryla, Kurtub ve eserleri hakknda bilgi veren tarih, tabakat ve
tercim kaynaklarnda bu eserden bahsedilmemektedir. Bundan dolay, eserin matb veya
mahdt olup olmad ve eserin gnmze ulap ulamad bilinmemektedir. Bununla birlikte
eserin ismini ve ieriiyle ilgili verileri Kurtubnin, et-Tezkr f efdalil-ezkr adl eserindan
elde edebiliyoruz
305
. Kurn ilimleri sahasnda alan Endls limlerinin hemen hemen hepsi,
krat dalnda da sz sahibi olduu grlmektedir
306
. Kurtubnin bu eseri de krat ilmine
dairdir
307
.
D. KENDSNE NSBET EDLEN ESERLER
alma esnasnda, Kurtubye yanllkla atIedilen eserlerle karlatk. Bizim tespit
edebildiimiz kadaryla yanlln bir ksmnnn Brockelmannn verdii bilgilerden, dier bir
ksmnn el-Kurtub nisbesinin hangi lime ait olduunun doru belirlenememesinden ve
bazsnn da, mIessirin eserlerinde yer alan kitaplarn ibreyi hatal alglama sonucu sahibine
irca edilememesinden kaynaklandn grdk.
1. Akdiyet Reslillh Sallellh Aleyhi ve Sellem
Brockelmann, Kurtubnin el-Akdiye adl bir eserinin Hindistann Haydarbd
kentindeki saIiyye Ktphanesinde 1/658 numarada bulunduunu kaydetmektedir
308
. Bundan
dolay birok aratrmac, sz konusu kitab Kurtubnin eserleri arasnda saymtr
309
. Halbuki
bu eser Eb Abdillh Muhammed b. el-Ferec el-Kurtub el-Mlik (497/1104)ye aittir ve matb
olarak da Akdiyet Reslillah sallellh aleyhi ve sellem adyla mevcuttur
310
. Eb Abdillh
Muhammed b. el-Ferec el-Kurtub el-Mlik, zamannda Endlsn mIts ve muhaddisiydi.
Kurtubaldr. bn Talla veya Tall olarak da bilinir. Babas, Muhammed b. Yahy el-Bekri
et-Talln klesidir
311
. Ayn ekilde Hac HaliIe, Akdiyet Resl adl eser sahiplerini sayarken
Muhammed b. Ahmed el-Kurtub (. 671/1273)den hi bahsetmemekte ve yukarda matb

305
Bkz. Kurtub, et-Tezkr, 29, 107, 135.
306
Bkz. zdemir, a.g.md., XI, 219-225.
307
Bkz. Belam, a.g.e., 148; el-Kasb, ad geen almasnda (44-50), Gezer, ad geen tezinde (51-65) bu eserden
bahsetmemektedir. Glen ise, adgeen tezinde eserin ismini yanl vermekte ve eserin Kurtub'ye ait olduuna dair
herhangi bir kaynak gstermemektedir (45).
308
Brockelmann, GALL, I, 529;a.mlI., Suppl., I, 298; 737.
309
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 48; el-Heyt, a.g.e., 53; Belam, a.g.e., 149; Eryarsoy, 68.
310
Halep 1976, 1982 (Drlva'y).
311
Zirikl, A'lm, VI, 328; Bkz. Selmn adgeen eserinde, Zirikl'den Iarkl olmak zere, Eb Abdillah Muhammed
b. el-Ferec el-Kurtub el-Malik'nin, Muhammed b. Yahya el-Bekr et-Tall 'n klesi olduunu belirtmektedir (145).
72
olarak belirttiimiz eserin balad gibi
312
, tantt eserin de; Elhmd lillhi kem hamide
neIseh ... ibresiyle baladn kaydetmektedir
313
.
2. Usll-Fkh
Mehr Hasan Selmn ve Ceml AbdllatI ed-Deskinin birlikte hazrlad Kef
tahll lil-mesilil-fkhyye fi tefsril-Kurtub adl almada, Kurtubnin Eserleri bal
altnda byle bir eserinin olduunu belirtirler. Kurtub, Mmin, 40/28. yetinin teIsirinde
imann dil ile iIade edilmesine ait bir hususa yer verirken
314
, Kad Ebbekir b. el-Arabi yle
demektedir... diyerek sz ona brakmaktadr. Bu paragraIn tamamndaki iIadeler de bnl-
Arabye aittir. Selmn ve ed-Deski ise, bu paragraIta yer alan: ...Biz bu konuyu usll-
fkhda akladk... |...--' ,- _ - '-,- -...| ibresini, yanl bir alglama sonucu olsa gerek,
Kurtubnin iIadesi olarak belirtmektedirler
315
. Ayn durumu M. Beir Eryarsoyda
grebiliyoruz. O da Kurtubye Usll-Ikh adl bir eser nisbet etmekte ve kitabn adndan ve
teIsirde getii sz konusu konudan hareketle, eserin ierii hakknda tahminde
bulunmaktadr
316
. Ekrem Glen de, Kurtub Tefsrinde Esbb-Nzl adl doktora tezinde bu
kitab, Yazma ve Kaybolan Eserleri bal altnda Kurtubnin eserleri arasnda
saymaktadr
317
.
3. el-nsf fm Beynel-Ulemi minel-htilf
Bu eser, Abdlcebbr Abdurrahmnn Zehirut-trsil-Arabiyyil-slm adl
kitabnda, Muhammed b. Ahmed el-Kurtub (. 671/1273)ye nisbet edilmektedir
318
. Halbuki el-
nsf fm beynel-ulemi minel-ihtilf adl eser, YsuI b. Abdillh el-Kurtub (.
463/1071)ye aittir
319
. Bu hatann el-Kurtub nisbesinin doru isme izaIe edilememesinden
kaynaklanm olabileceini syleyebiliriz.
Birinci blm, almann btnl asndan temel ve nemli bir basamak zellii
arzetmektedir. Kurtubnin yaad asr, hayatn, ilm ahsiyetini, hocalarn, rencilerini ve
eserlerini eIradn cmi ve ayrn mni bir ekilde ele almamz, Kurtub ve onun Ikh
teIsirinin daha iyi anlalmasn temin edecei ve dier blmlere k tutaca dncesindeyiz.

312
el-Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. el-Ferec el-Mlik, Akdiyet Reslillah Sallellh Aleyhi ve Sellem,
Halep 1982, 9.
313
Ktip elebi, KeI'z-znn, I, 137.
314
Kurtub, TeIsir, XV, 199. 3. mesele.
315
23.
316
I, 66-67; XV, 255-256.
317
46.
318
II, 759.
319
Selmn, el-mml-Kurtub..., 144.
73










KNC BLM
KURTUBNN EL-CM L-HKML-KURN VEL-MBEYYN LM
TADAMMENEH MNES-SNNET VE YL-FURKN SML FIKH
TEFSR
74
BRNC KISIM
I. EL-CM L-HKML-KURN HAKKINDA TEMEL BLGLER
A. ESERN SM
Kurtub, eserinin ismini el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-mbeyyin lim tadammeneh
mines-snneti ve yil-furkn eklinde teIsirinin mukaddimesinde ve et-Tezkire f ahvlil-
mevt ve umril-hire
1
adl eserinde belirtmektedir. Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde
eserinin adn u iIadelerle dile getirir ve onu dusna medar klar: ... Ben ona, el-Cmi li-
hkmil-Kurn vel-mbeyyin lim tadammeneh mines-snneti ve yil-furkn ismini
verdim. Allah onu rzas iin hlis klsn. Onunla beni, anne ve babam ve onun dileyecei
kimseleri ltIuyla Iaydalandrsn. phesiz o, dualar iitendir, yakndr, dular kabul edendir,
mn.
2
TeIsirin ad kaynaklarda, Cmiu hkmil-Kurn vel-mbeyyin lim tadammeneh
mines-snneti ve yil-Kurn
3
, Cmu hkmil-Kurn vel-mbeyyin lim tadammeneh
mines-snneti ve yil-furkn
4
ekillerinde grld zere kk Iarkllklarla veya el-Cmi
li-hkmil-Kurn
5
biimine benzer ksaltmalarla, ya da et-Tefsrl-mehr
6
tamlamasndaki
gibi sIat ierikli isimlerle yer alabilmektedir. Kurtubnin belirttii adyla eserin Trke
evirisi, Kurn Hkmlerini Kendisinde toplayan ve erdii Snneti ve Furkn (Kurn)
yetlerini Aklayan eklinde yaplabilir.
B. YAZILI AMACI
Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinin teliI
gyesini yle iIade etmektedir: Allahn kitab, Iarz ve snneti ihtiva eden eri ilimlerin
hepsini ierir. Semnn emni Cebril, onu yeryznn gvenilir insan Hz. Muhammed
(s.a.s.)e indirdi. Hayatm boyunca onunla megul olmay ve kuvvetimi ona sarIetmeyi uygun
grdm. Bunun iin Kurna dair zl bir aklama yazmak istedim. Bu aklamada teIsirdeki
nkteleri tazammun edecek ekilde lugat, irab ve kraatlere ilikin incelikler yer almasn ve
kalbleri kayanlar ve dallet ehlini reddetmeyi arzuladm. Bunun zerine bu ksa ve zl
aklamamda ahkm ve yetlerin nzl, yetler arasndaki mny cem eden ve yetler
arasndaki mkilleri beyn eden seleIin ve onlara tbi olan haleIin grlerine ehdet eden pek

1
Kurtub, et-Tezkire, 202, 313, 318, 414.
2
Kurtub, TeIsir, I, 16.
3
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 69.
4
Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 525.
5
ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 321.
6
es-Syt, Tabakt'l-mIessirn, 79; es-SaIed, el-VIi bi'l-veIeyt, II, 122-123.
75
ok hadisleri, zl bir ekilde yazmaya giritim. Onu kendime bir t, deIin gn iin bir azk
ve lmden sonra da slih bir amel yaptm. Allah Tel yle buyuruyor: O gn insana,
yaptklar da yapmadklar da haber verilir.
7
; Her neIis nceden ne yaptn ve ne
yapmadn renecektir.
8
Reslllah (s.a.s.) de bu hususta: nsanolu lnce ey dnda
ameli kesilir: Sadaka-i criye (sreklilik arzeden kalc ve Iaydal sadaka), kendisinden
yararlanlan ilim ve kendisine hayr du eden slih bir evlat
9
diye buyurmutur.
10

C. YAZILI YER VE ZAMANI
Ne Kurtub ne de tarih, tabakat ve tercim kaynaklar, el-Cmi li-hkmil-Kurnn
teliI yeri ve zaman hakknda herhangi bir bilgi vermektedirler. Kurtubnin hayatnn birinci
blmn geirdii Endls ve ikinci blmn tamamlad Msr, hem kurum hem de ilimler
asndan olduka kapsaml, verimli ve zengin bir ilm hayata sahipti. Msra geldikten sonra
baz ilim merkezlerinde ilim tahsil eden Kurtub, daha sonra Msrn gneyindeki kk bir
ehir olan Mnyet Ben Hasb
11
e yerlemitir. Onun burada daha ok kitap teliIiyle megul
olduu sylenebilir. MIessirin, el-Cmi li-hkmil-Kurn, Msrdayken ve kuvvetle
muhtemel olarak el-Minyede, sde bir ortam iinde teliI ettiini sylemek mmkndr.
Bununla ilgili baz bilgileri de teIsirinde grebilmekteyiz.
12
Kurtub, Ramazan ay, insanlara
yol gsterici, dorunun ve doruyu eriden ayrmann ak delilleri olarak Kurnn
indirildii aydr. yle ise sizden ramazan ayn idrak edenler onda oru tutsun...
13

yetinin teIsirinde, ramazann otuzuncu gn evvl hilli grlrse konusunu
deerlendirirken; ... Abdlmelik b. Habibin kabul ettii gr de budur. Kurtubada da buna
gre Ietv verilirdi
14
iIadelerini kullanmaktadr. MIessirin, bu satrlar yazarken Kurtubada
olmad bu iIade tarzndan anlalabilmektedir. Ayn ekilde Kurtub, Allaha gzel bir
dn verecek olan kimdir? Allah da ona verdiini kat kat artrr. Allah daraltr ve
geniletir. Siz yalnz ona dndrleceksiniz
15
yetinin teIsirinde Kurtubadaki ilm
almalarndan, arz yoluyla eyhinden hadis aldndan bahsetmekte ve hadisi ald eyhinin,
e-eyh el-Fakh el-mam el-Muhaddis el-Kd Eb mir Yahya b. mir b. Ahmed b. Meni
el-Ear (. 639/1241) olduunu belirtmektedir. MIessir hadisi dinledii yl, ay ve yerini

7
Kymet, 75/13.
8
nIitr, 82/5.
9
Mslim, Vasiyyet, 14; en-Nes, Vasya, 8; Msned, II, 372.
10
Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
11
Bkz. el-Hamev, Muceml-bldn, V,253.
12
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 201; III, 161.
13
Bakara, 2/185.
14
Kurtub, TeIsir, II, 201.
15
Bakara, 2/245.
76
bildirirken, Kurtuba kelimesinden sonra, Allah onu tekrar slmn hakimiyetine iade etsin!
eklinde bir dua cmlesi sylemektedir
16
. Buradan Kurtubnin teIsirini, Kurtubann
dmesinden ve Msra hicret etmesinden sonra kaleme ald anlalabilmektedir. Ayrca sz
geen ibrenin eserinin balarnda yer almas, teIsirini Kurtubada yazmaya balam ve
Msrda tamamlam olabilecei eklindeki akla gelebilecek bir dncenin ok zayI bir
ihtimal olduunu gstermektedir. Ayrca Kurtubnin, eserlerinin pek ouna teIsirinde atIta
bulunmas
17
ve hayat boyunca bu eseriyle megul olmay ve kuvvetini ona sarIetmeyi uygun
grdn belilrtmesi de
18
, teIsirinin son teliIi olduu kanaatini uyandrmaktadr. Sz konusu
verilerden dolay, teze konu olan ve geni hacmine ramen ilim evrelerinde byk ilgi gren
ve eitli basklar yaplan Kurtubnin en nemli eseri el-Cmi li-hkmil-Kurnn,
Msrdaki bu zengin ilim ve kltr hayatnn rnlerinden biri olduunu dnyoruz.
D. ZERNDE YAPILAN ALIMALAR
Kurtubnin yaad dnem olan VII/XIII. asrda, slm dnyas siys adan ok
hassas ve zor bir dnemden gemesine ramen, ilm hayat kesintiye uramam, aksine nemli
mesaIeler katetmitir. slm ilimlerin zirve yapt bir dnem olarak belirtilen bu zaman
diliminde kaleme alnan Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl eseri, slm dnyasnda
teliIinin hemen ardndan hsn- kabul grm ve bu youn ilgi gnmze kadar devam etmitir.
Bu durumun tabii sonucu olarak da Kurtub Tefsri zerinde pek ok alma yaplagelmitir.
1. Yazmalar, Tahkik almalar ve Basklar
1. Kurtub Tefsrinin pekok yazmas vardr. Dnyann mehur ktphanelerinde
bulunan bu yazmalarn bir ksm tam ve dierleriyse eksik haldedir. Trkiyede bulunan
yazmalar stanbulda Selim Aa, nr. 87-89; Sleymaniye, nr. 114-115; Kprlzde, nr. 115-
116; Nuruosmaniye, nr. 371-381; Veliyddin, nr. 207-213; AyasoIya, nr. 227-231; tI EIendi,
nr. 194-207; Hekimolu, nr. 34-35 ve Crullah EIendi, nr. 1274 ktphane ve belirtilen
kaytlarnda mevcuttur. Msrdaki Ezher ve Kahire Drlktb gibi belli bal ktphanelerde
tam ve eksik nshalar mevcuttur. Drlktp ktphanesinin, teIsir blm, 92, 95 ve Halm
ktphanesi 1 numarada tam nshalar; Drlktb, nr. 159da ise eksik nsha vardr. Sriyede
bulunan eksik nsha Dmak Zhiriyye ktphanesinde mevcuttur. Bunlarn dnda dnyann

16
Kurtub, TeIsir, III, 161.
17
Bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 22-23.
18
Kurtub, TeIsir, I, 16.
77
eitli ktphanelerinde czler hainde eksik nshalar bulunmaktadr. Bu ktphaneler, Trkiye,
Sriye, Msr, Tunus, Fas, Almanya, Londra, spanya, Hindistan ve Hollandadadr.
19

2. Kurtub Tefsrinin tahkik ve bask almalar ancak 1952 ylnda balayabilmi ve
ilk cildi neredilmitir. Kurtub TeIsri, Msrn muhteliI ktphnelerinde mevcut bulunan
eitli yazma nshalar temel alnarak on yl sren bir almadan sonra baskya
hazrlanabilmitir. Bu almann I-II. cildleri Ahmed Abdlalm el-Berdni, III-XIII. cildleri
Eb shk brhim AtIeyi, XIV-XVIII. cildleri Ahmed Abdlalm el-Berdni ve XIX-XX.
ciltleri MustaIa es-Sek taraIndan tahkik edilmi ve baz tamamlayc bilgiler ilve edilmitir.
Bu alma 20 cilt halinde Msrda 1965 ylnda baslmtr.
20

3. Drl-Fikr yaynevi taraIndan bu almaya Iihrist olarak XXI-XXII. ciltleri ilve
edilmi ve Lbnnda 1987 ylnda baslmtr. Bylelikle Kurtub Tefsrinden istiIde etmek
daha kolay hale gelmitir.
4. Bu bask Drl-Ktbil-lmiyye taraIndan tahkik ve baz tamamlayc bilglerden
oluan notlar blm kaldrlmak ve yet tahrcleri yetlerin hemen akabinde verilmek sretiyle
iki cildi birarada tek cilt halinde ve iki cilt Iihrist ilvesiyle toplam 22 cilt olarak Beyrutta 1985
ylnda neredilmitir.
5. lk bask esas alnarak Drl-Hadis yaynevi taraIndan Kahirede 1994 ylnda
tahricli bir basks neredilmitir. Eserin ikinci basks iki yl sonra yaplm v e bu basky
Kahire eriat ve Hukuk Fakltesinde Ikh usl ProIesr olan Muhammed brhim el-
HaInavi tahkik etmitir. el-HaInav, teIsirde yer alan baz zor kelimeleri ve yetleri harekelemi,
metin kontrol ve eitli talikler yapmtr. Ayrca Tanta eriat ve Hukuk Fakltesinde Ikh
usl retim yesi Dr. Mahmd Hamd Osman taraIndan hadisler tahrc edilmitir. Seyyid
brhim Sadk ve Muhammed Ali Abdlkdir taraIndan daha detayl olmak zere konu ve isim
indeksini ieren XXI-XXII. ciltler yine Iihrist olarak ilve edilmitir.
6. Dr hyit-Trsil-Arabi yaynevi taraIndan Beyrutta 2002 ylnda ki cilt
birarada olmak zere 10 cilt halinde neredilen ve bizim de almada esas aldmz basknn
metin kontrol ve tahkiki Him Semr el-Buhr taraIndan yaplmtr. Her cilt sonunda sre
ve yet Iihristi yer alr. Fakat konu ve isim indeksini ieren Iihristinin olmamas sebebiyle
eserden istiIde etmek zorlamaktadr.

19
TeIerruatl bilgi iin bkz. Belam, a.g.e., 185-188.
20
Bkz. a.e., 189.
78
2. Muhtasarlar
1. Kaynaklarda Kurtub Tefsri zerine verilen ilk eserin Sircddn mer b. Ali el-
Mlakkn e-Ii (804/1401) taraIndan gerekletirilen bir ihtisr almas olduu tespit
edilebilmektedir.
21

2. Msrl mehur edebiyat TevIk el-Hkim taraIndan Muhtru Tefsril-Kurtub el-
Cmi li-hkmil-Kurn adyla yaplan ihtisar almas matbdur.
22

3. Muhammed Kerm Rcih taraIndan Muhtasaru Tefsril-Kurtub adyla yaplan
ihtisar almas be cilt halinde matbdur.
23

4. Ferd Abdlazz el-Cnd taraIndan Cmiul-ahkmil-Ikhyye lil-mm el-Kurtub
min teIsrihi adl ihtisar almas cilt halinde matbdur.
24

MelliI el-Cmi li-hkmil-Kurndaki Ikh meselelerini Ikh eserlerindeki konu
tertibine gre teIsirin ibrelerini muhaIaza ederek 2150 balk altnda yeniden dzenlemi ve
ok verimli ve kullanl bir eser ortaya koymutur.
25

3. Mukaddimesi ve Baz Blmleri zerinde Yaplan almalar
1. Muhammed Talha Miyar, Kurtub Tefsrinin mukaddimesini tahkik etmi ve
alma Mukaddimet Tefsril-mm el-Kurtub adyla Dr bn Hazm yaynevi taraIndan
Beyrutta 1997 ylnda mstakil bir eser olarak neredilmitir. Muhakkik, hadis ve eserleri tahric
etmi ve yetlerin yerini Kurn- Kerimde belirtmitir. Bir ksm garip kelimeleri erh etmi,
iirlerin kaynan gstermi ve metinde zikredilen birtakm isimlerin biyograIisi hakknda bilgi
vermi ve baz hadisleri cerh ve tadil etmitir. yetleri ve okunmasnda zorluk ekilebilecek
kelimeleri harekelemitir. Aratrmac, almasnn sonunda yet, hadis, eser, iir ve isimleri
ieren detayl bir Iihriste yer vermitir. Bu alma 278 sahiIedir.
26


21
Ktip elebi, KeIz-znn, I, 534; Kehhle, Mu'cem'l-melliIn, II, 297-98; Altkula, a.g.md.., XXVI,455;
Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 525; Belam, a.g.e., 188-189.
22
el-Hey'et'l-mmet'l-Msriyye li'l-kitp yaynevi taraIndan Khire'de 1977 ylnda neridilmitir. Bkz. Tayyar,
a.g.md., XXVI, 455.
23
Dr'l-ktbi'l-arabiyye yaynevi taraIndan Beyrt'ta 1985te neredilmitir. Bkz. Tayyar, a.g.md., XXVI, 455.
24
Dr'l-ktbi'l-ilmiyye yaynevi taraIndan Beyrut'ta 1994te neredilmitir.
25
Bkz. el-Cnd, Ferd Abdlazz, Cmi'u'l-ahkmi'l-Ikhyye li'l-mm el-Kurtub min teIsrihi, Dr'l-ktbi'l-
ilmiyye, Beyrut 1994.
26
Bkz. Kurtub, Eb Abdillh, Mukadimet TeIsri'l-mm el-Kurtub (Tah. Muhammed Talha Mi'yar), Beyrt 1997.
79
2. Aleddin Ali Rz, Kurtub Tefsrinin mukaddimesini el-Vecz f fezilil-kitbil-
azz adyla tahkik etmi ve bu eser 1992 tarih kaydyla ve ayrca tarihsiz olarak da Khirede
yaymlanmtr.
27

3. el-Mektebl-slm yaynevi taraIndan Edb es-Slihin takdimiyle Minel-cmi li-
ahkmil-Kurn adyla Kurtub Tefsrinin baz blmleri Sriyede 1975 ylnda
neredilmitir.
4. Kurtub Tefsri zerine Yaplan almalar
a. Tefsir lmi Asndan Yaplan almalar
1. Kurtub ve TeIsiri zerinde ilk nemli ve teIerruatl almann el-Kasabi Mahmd
Zelatn el-Kurtub ve menhech fit-tefsr adyla Ezher niversitesinde yapt doktora
almas olduu sylenebilir. Zelat tezini, Kurtub ve Konumu, Kurtubnin Temel Ald
Kaynaklar ve Kurtubnin bn Atyyeden Etkilenme Derecesi olmak zere blme
ayrmtr. Birinci blmde; Kurtubnin yetimesi, ahlk ve kltr, akdesi, yaad asrdaki
ilm durum ve Muvahhidler ve Eyybiler dnemindeki yaplanma konularn inceleyen Zelat,
ikinci blmde; Kurtub Tefsrinin kaynaklar, teIsir usl konular asndan deerlendirilmesi
ve mIessirin teIsirdeki metodu konular bata olmak zere, teIsirini eitli ynleriyle ele
almaktadr. Son blmde ise, Kurtubnin bn Atyye el-Endlsi (. 546/1151)nin el-
Muharrerl-vecz f tefsril-kitbil-azz adl teIsirinden etkilenme derecesini ve Kurtub
Tefsri ile mukayesesini konu edinir. Drl-Ensr yaynevi taraIndan Khirede 1979 ylnda
baslan bu eser, 486 sayIadr.
2. YsuI Abdurrahmn el-Firt, Msrda el-Kurtub el-Mfessir: Sre ve Menhec adl bir
doktora almas yapmtr. Tez blmden olumaktadr. Birinci blmde; Kurtubnin

27
Bkz. Tayyar, a.g.md., XXVI,455; Ayrca bu eser hakkndaki tenkitler iin bkz. Muhammed Talha Mi'yar, Kurtub
TeIsri'nin mukaddimesini tahkik etmi ve alma Mukaddimet Tefsri'l-mm el-Kurtub adyla Dr bn Hazm
yaynevi taraIndan Beyrut'ta 1997 ylnda mstakil bir eser olarak neredilmitir. Mi'yar, eserin giriinde,
"nemli Uyar" bal altnda u tenkitlerde bulunur: "Bu mukaddime zerinde alma yaparken, arkadalardan
birisi bu aratrmann el-Vecz f fez'ili'l-kitbi'l-azz ad altnda Aleddin Ali Rz'nn tahkiki kaydyla
yaymlandn belirtti. Bunun zerine bu kitab alp incelediimde, onun isminin deitirilip Kurtub'nin yeni bir
eseriymi gibi sunulduunu grdm. Muhakkik ise, eserin Kurtub TeIsri'nin mukaddimesi olduunu almann
nsznde belirtmektedir."
Mi'yar ayrca u tenkitlerde de bulunur: Kitab incelediinde ncelikle eserin adnn almadaki konularla uyum
salamadn, mukaddimede elimizde olan nshalarda bulunmayan baz eklemeler yapldn ve melliI
Kurtub'nin koyduu birtakm balklarn isminin deitirildiini syler. Bunun gibi, hadislerin birksmnn tahrici
yaplp dier ksmnn terkedildiini, baz mehur isimlerin hal tercmesi yaplp, bazsnn yaplmadn ve
basksnn hatalarla dolu olduunu belirtir. Fakat o, kitab nereden yaynevi hakknda aklamada
bulunmamaktadr. (Kurtub, Eb Abdillh, Mukadimet TeIsri'l-mm el-Kurtub (Tah. Muhammed Talha Mi'yar),
Beyrt 1997, 18-22).


80
yetimesi, ailesi, ilm ahsiyeti ve akdesi gibi konular yer almaktadr. kinci blmde; bata
Kurtub Tefsrinin kaynaklar, teIsir usl konularna bak ve mIessirin teIsirdeki metodu
konular olmak zere el-Cmi li-hkmil-Kurn baz ynleriyle ele almaktadr. nc
blmde ise, Kurn ilimlerine dir birtakm meselelerini konu edinmitir. Drl-Klem
yaynevi taraIndan Kuveytte 1982 ylnda baslan bu eser, 365 sayIadr.
3. Bingzi Krynus niversitesi slm ilimler hocas MiIth Sens Belam, el-
Kurtub: Haythu ve srhl-lmiyye ve Menhech fit-Tefsr adl bir alma yapmtr.
MelliI eserini, Kurtubnin Dneminde Msr ve Endlsteki lm ve Siys Hayat bal
altndaki giri blmnden sonra, Kurtubnin Hayat, Kurtubnin Kltr ve lm Eserleri
ve Bunlardaki Tutumu, Kurtub TeIsri ve Kaynaklar , Kurtubnin TeIsirdeki Metodu,
Kurtubnin Tenkiti Yn ve MIessirlere Gre Kurtub TeIsrinin Konumu ve
Kendisinden Sonrakiler zerindeki Etkisi olmak zere alt blme ayrmtr. Krynus
niversitesi taraIndan Bingzide 1998 ylnda baslan bu eser, 327 sayIadr.
4. Mehr Hasan Mahmd Selmn, el-mml-Kurtub: eyhu Eimmetit-Tefsr adl
bir teliI almas yapmtr. Kurtubnin hayat, yaad dnemin siys ve sosyal olaylar,
ahlk, ilm ahsiyeti ve mezhep ve Irkalara kar tutumu bata olmak zere eitli konular
ieren ve yedi blmden mteekkil olan bu alma Drl-Klem taraIndan Dmata 1993
ylnda 261 sayIa olarak baslmtr.
5. Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde, Davut Aydzn ynetiminde
Ekrem Glen taraIndan hazrlanan Kurtub Tefsrinde Esbb- Nzl adl bir doktora
almas gerekletirilmitir. Tez, Kurtubnin Yaad Asra Genel Bir Bak balkl
giriten sonra, Kurtub ve el-Cmi li-Ahkmil-Kurn simli TeIsir, Kurtub TeIsrinde
Esbb- Nzl ve Kaynaklar ve Kurtubnin Esbb- Nzl Rivyetlerini Kabul veya
Reddinde Takip Ettii lleri ve Ondan stiIadesi olmak zere blm halinde hazrlanm
ve ulalan bilimsel veriler Sonu ve neriler ad altnda sunulmutur. 2002 ylnda kabul
edilen bu tez 220 sayIadr ve baslmamtr.
6. el-mm Muhammed b. Sud el-slmyye niversitesinde Ali b. Sleymn el-Abd
taraIndan, el-Kurtub Mfessir adl bir yksek lisans tezi hazrlanmtr.
28




28
Bkz. Tayyar, a.g.md., XXVI, 456.

81
b. Fkh lmi Asndan Yaplan almalar
1. Mehr Hasan Selmn ve Ceml AbdllatI ed-Duski, Kef Tahll lil-Mesilil-
fkhyye f Tefsril-Kurtub adl Ikh konularn ieren geni bir Iihrist almas yapmlardr.
Giri blm konu Iihristi Kurtub TeIsrinde Kurtubnin Kiilii ve Asr bal altnda
ilenmi daha sonra Kurn- Kerm, lim ve lkeler gibi eitli konu Iihristlerine yer
verilmitir. Daha sonra Ikh konular belli blmler altnda ve eitli konulara ayrlarak
gruplandrlm ve teIsirdeki yerleri cilt ve sayIa olarak gsterilmitir. Ayrca Ikh terimlerinin
bu almadaki yerleri alIabetik srayla verilmitir. Son olarak da, sz konusu btn Iihristlerin
sayIa numaras belirtilmitir. Aratrmaclarn almalarn kolaylatran bu eser, ok kullanl
ve Iaydal bir ierie sahiptir. Bu alma Mektebets-Sddk yaynevi taraIndan TiIte 1988
ylnda 286 sayIa olarak baslmtr.
2. Seyyidi Muhammed b. Abdillah niversitesi Edebiyat Fakltesi Dirstl-slmyye
Blmnde e-hid el-Bhi ynetiminde Eb uayb Mihmdi taraIndan 1992 ylnda et-
Tefsrl-fkh indel-Kurtub adl bir yksek lisans tezi gerekletirilmitir.
c. Hadis lmi Asndan Yaplan almalar
1. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Mehmet S. Hatibolu ynetiminde
AriI Gezer taraIndan hazrlanan Kurtubnin Hadis lmindeki Yeri adl bir doktora tezi
gerekletirilmitir. Tez, Kurtubnin Dnemi Hayat ve Eserleri adl 65 sayIalk giri
blmnden sonra, Kurtubnin Hadis Kaynaklar, Hadis Usl Asndan Kurtubnin
Deerlendirilmesi ve Snnet le lgili MuhteliI Konulara Kurtubnin Bak olmak zere
blm halinde hazrlanm ve ulalan bilimsel veriler Sonu bal altnda sunulmutur.
2000 ylnda kabul edilen bu alma 292 sayIadr ve baslmamtr.
2. Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde M. Ali Snmez ynetiminde
Mehmet Durmu taraIndan hazrlanan Kurtub ve Hadis Metodu adl bir yksek lisans tezi
gerekletirilmitir. Bu alma 95 sayIadr ve baslmamtr.
d. Dil Asndan Yaplan almalar
Abdlkdr Rahm Ciddi el-Heyt, Eb Abdillh el-Kurtub ve Chdh fin-Nahv vel-
Lua f Kitbih el-Cmi li-Ahkmil-Kurn adl bir alma gerekletirmi ve Kurtub Tefsrini dil
asndan ele almtr. Giri blmnde teIsirle lugat arasndaki ilikiyi konu edinen melliI, birinci
ksmda; Kurtubnin hayat, hocalar, eserleri ve teIsir yn bata olmak zere eitli konulara yer
82
vermektedir. kinci ksmdan itibren ise, Kurtub Tefsrini dil asndan incelemektedir. Drl-
Ber yaynevi taraIndan Ammnda 1996 ylnda 416 sayIa olarak baslmtr.
e. Tasavvuf lmi Asndan Yaplan almalar
1. Mehr Hasan Mahmd Selmn, el-Kurtub vet-TasavvI adl 75 sayIalk bir teliI
almas gerekletirmitir. Bu alma, Drl-Ktbil-Eseriyye taraIndan rdn/Zerkada
1988 ylnda baslmtr.
29

f. Sosyal Konu erikli almalar
1. Mehr Hasan Mahmd Selmn, ekval-Kurtub min Ehli Zemnihi adl 39 sayIalk
bir teliI almas gerekletirmitir. Bu alma, Drl-Ktbil-Eseriyye taraIndan
rdn/Zerkada 1988 ylnda baslmtr.
30

5. Kurtub ve Tefsiri Hakknda Bilgi Veren Dier almalar
1. MustaI brhm el-Meni, Medresett-TeIsr Iil-Endels adl kitabnda Endls
mIessirlerini konu edinmekte ve Kurtubyi de geni bir ekilde ele almaktadr. Bu eser,
Messesetr-Risle yaynlar taraIndan Beyrtta 1986 ylnda 925 sayIa olarak neredilmitir.
2. Muhammed b. LtIi es-Sabba, Buhs f uslt-Tefsr adl eserinde, el-Kurtub ve
Uslt-TeIsr bal altnda Kurtub ve teIsir anlayna 26 sayIalk bir blm ayrmtr.
31

MelliI, Kurtubnin ilm ve ahlki kiilii, emnet kavramna bak, hadisleri tahrc etmesi,
isriliyyta bak, Ikh anlay ve eitli teIsr usl konularna yaklam gibi ynlerini
ilemitir. Bu kitap, el-Mektebetl-slm yaynevi taraIndan Beyrtta 1988 ylnda
yaymlanmtr.
3. smail Cerraholu, Tefsir Tarihi adl eserinde Kurtub ve el-Cmi li-Ahkmil-
Kurn bal altnda Kurtub Tefsrinin mukaddimesini ve Kurtubnin teIsirdeki usln
deerlendirir.
32

4. Muhammed Hseyin ez-Zeheb, et-Tefsr vel-Mfessirn adl eserinde el-Cmi li-
Ahkmil-Kurn bal altnda Kurtub ve TeIsirini deerlendirmektedir.
33


29
Bkz. Altkula, a.g.md.., XXVI, 456.
30
A.e., a.y.
31
Bkz. es-Sabba, Muhammed b. LtIi, Buhs I usli'-teIsr, Beyrt 1988, 24-50.
32
Cerraholu, smail, TeIsir Tarihi, Ankara 1996, 103-115.
33
Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 321-326.
83
5. Trkiye Diynet VakI VakI Yaynlar taraIndan karlmaya devam eden slm
Ansiklopedisinde Suat Yldrm taraIndan yazlan el-Cmi li-Ahkmil-Kurn maddesi
mevcuttur. Yldrm, Kurtub Tefsrini genel zellikleriyle ele almaktadr.
34

6. Trkiye Diynet VakI VakI Yaynlar taraIndan karlmaya devam eden slm
Ansiklopedisinde Tayyar Altkula taraIndan yazlan Kurtub, Muhammed b. Ahmed
maddesi mevcuttur. Altkula, mIessiri, eserlerini ve teIsiri zerine yaplan almalar genel
zellikleriyle ele almaktadr.
35
Bunlarn dnda teIsir tarihi ve teIsir uslne ait eserlerde hemen
hemen Kurtub ve teIsirine dair belli llerde malumat mevcuttur.
6. Tercmesi zerine Yaplan almalar
1. M. Beir Eryarsoy, Kurtub Tefsrini 20 cilt olarak trkeye tercme etmitir.
Mtercim, tahrc almasn yapm ve baz notlar ilve etmitir. Birinci cildine 182 sayIalk,
mm Kurtub: Hayat Eserleri TeIsiri ve Tesiri adl giri ksm ilve etmi ve bunu
Kurubinin Hayat ve Yaad Dnem, ahsiyeti ve Eserleri ile mm Kurtub,
Kurtubnin TeIsirdeki Usl, Kurtub TeIsrinin Kaynaklar, Meziyet ve ZaaIlaryla
Kurtub TeIsri ve Kurtub TeIsrinin Tesiri olmak zere alt blme ayrmtr. Mtercim
son olarak ulat verileri Sonu bal altnda sunmaktadr.
Kzm Salam ve Ramazan Tu taraIndan hazrlanan ve el-Cmi li-Ahkmil-Kurn
Fihristi olarak isimlendirilen 20. cilt ise, aratrmaclar iin eserden Iaydalanmay daha verimli
ve kolay hale getiren detayl bir Iihrist almasdr. alma esnasnda Iaydalandmz bu
tercmenin ilk cildi, Burc Yaynlar taraIndan stanbulda 1997 ylnda yaymlanm ve bu
sre XIX. cildin 2003 ylnda neredilmesine kadar devam etmitir. Fihrist olan XX. cilt ise
2006 ylnda baslmtr.
2. Osman Kele, Kurtub Tefsrinin mukaddimesini trkeye tercme etmitir
36
.
II. KURTUB TEFSRNN KAYNAKLARI
Btn ilimlerde sregelen deiim ve geliimlerin, kendisinden nceki birikimlerden
istiIde etmesi tabiidir. Yararlanlan kaynak ve birikimlerin zengin ve verimlilii, shhati ve ilm
deere sahip oluu, ortaya koyulan almann nemiyle doru orantldr. Bu adan, bir ilm
eser hakknda deerlendirme yaplabilmesi iin, o eserin kaynaklarnn tannmas icap
etmektedir. Kurtub Tefsri, birok ilim daln ihtiva eden ansiklopedik bir zellik tamaktadr.

34
Yldrm, Suat, el-Cmi li-ahkmil-Kurn, DA., stanbul 1993, VII, 100-101.
35
Altkula, a.g.md., XXVI, 455-457.
36
Bkz. Durmu, Mehmet, Kurtub ve Hadis Metodu (Yksek Lisans Tezi), USBE, Bursa, 3. (nsz).
84
Kurtubnin reIerans verdii btn kaynaklar eksiksiz bir ekilde ele alp incelemek ayr bir
alma konusu olacak niteliktedir. Bununla birlikte biz, Kurtub Tefsrinin belli bal
kaynaklarn eitli ilim dallar altnda gruplamay ve onlar hakknda genel bilgiler vermeyi
uygun gryoruz.
A. KURN LMLER VE ONLARA LKN KAYNAKLAR
Kurtubnin teIsirdeki metodunu zl bir ekilde iIade ettiimiz Yazl Amac
balnda da belirttiimiz gibi mIessir, Kurn teIsirine dair kendisine kadar ulaan muhteliI
grlere yer vermekte ve onlar deerlendirmektedir. Bylelikle, ilhi maksada en uygun
ekilde Kurn teIsir etme ama ve gayretini sergilemi olmaktadr. Bunun iin Kurn
ilimlerine dair kaynaklardan zengin ve verimli bir ekilde yararlanmaktadr. Biz bunlar, teIsir,
kraat, hadis, hadis Ikh ve Ikh kaynaklar ad altnda gruplandrarak ele almak istiyoruz.
1. Tefsir Kaynaklar
Kurna dair en hacimli almalar olmas bakmndan teIsirler Kurn literatr
iersinde nemli bir yer igal eder. Hz. Peygamberin Kurn yorumu, nceleri szl hadis
rivyetlerinin bir paras olarak varln srdrrken hadislerin tedvini zerine Kitbt-
TeIsr adyla ayr bir blm olarak hadis mecmualarnda yerini ald. Zamanla teIsir ilmi
hadisten ayrlarak mstakil hale geldi ve zgn eserler vcuda getirildi
37
. MIessirler, Kurn-
Kerimi eitli zellikleri asndan ele almlar ve onu deiik alardan teIsir etmeye
almlardr. Bunun tabii sonucu olarak Kurn teIsirinde muhteliI eilimler ortaya kmtr.
Bununla birlikte bunlarn hemen hemen hepsi, Kurn, snnet ve sahbe kavlini ieren ve
rivyet teIsirinin esas ald nakle dayanma prensibini benimsemilerdir. Kurtub, bu
zellikleriyle temyz eden birok rivyet teIsirine eserinde yer vermi ve onlardan istiIde
etmitir. Bununla birlikte, sadece nakle bal kalmayp eitli ilimlere dayanlarak yaplan
diryet teIsirleri de vcda getirilmi ve Kurn- Kerim dil, edebiyt, Ikh ve akit gibi ilimler
baz alnarak teIsir edilmeye allmtr. Grld gibi, Kurn teIsir edenler rivyet ve
diryet asndan iki temel yaklam sergilemilerdir. Daha sonraki konularmzda daha detayl
ileyeceimiz zere, bu iki usl de birbirine muhtatr. Kurtub, bu iki temel yaklamn her
ikisini de teIsirinde birbirlerini destekleyecek biimde baaryla kullanmtr. O ncelikle
Kurnn bir ksm yetlerini dier bir ksmyla teIsir etmi, daha sonra snnete, sahbe ve
tabin eserlerine mracaat etmitir. Bunlarn ardsra ihtiyaca binen Arap dili ve chiliye iiri

37
Birk, Abdlhamit, Kuran, DA., Ankara 2002, XVI, 417.
85
bata olmak zere Iilolojiden ve hadis, hadis usl, Ikh, Ikh usl, kelm, akit gibi dier
ilim dallarndan da Iaydalanmtr.
Bu balk altnda Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinin
kaynaklarn, rivyet ve diryet teIsirleri, Ikh ve r teIsirler olmak zere gruplandrmak
istiyoruz.
a. Rivyet ve Diryet Tefsirleri
Rivyet teIsirleri, Resl-i Ekremin ve ashbn Kurn yorumlarn ihtiva eden ve bizzat
sahbe taraIndan kaleme alnan herhangi bir alma bulunmuyorsa da onlardan gelen
rivyetler derlenerek baz teIsir kitaplarnn oluturulduu bilinmektedir. Tarihi eski olmakla
birlikte gelimesi rivyet metodundan sonraya kalan diryet metoduna gre yazlm teIsirlerin
ilk rnekleri Mutezile ekol limlerince kaleme alnmtr. II./VIII. yzyldan itibren teliI
edilen lugavi teIsirleri bu kategori ierisine almak mmkndr. r ve batni teIsirler geni
anlamda diryet ynteminin rnleri saylrsa da bunlarn diryetin ana izgisinden Iarkl
zellikleri bulunmaktadr
38
. Aratrmamzda Kurtubnin kaynak ald rivyet ve diryet
teIsirlerini eksiksiz olarak belirlemeye altk. Bunlar ylece sralayabiliriz:
1. Muktil b. Sleymn (. 150/767), et-TeIsrl-Kebr (TeIsr Muktil b. Sleymn)
TeIsir kaynaklarna gre Kurn ilimlerine ilikin nakilleri bir araya toplayp Kurn-
Kerimi batan sona teIsir eden
39
ilk mIessir Ebl-Hasen Muktil b. Sleymn b. Ber el-
Ezdi el-Belhidir.
40
Bu eserden eitli alardan istiIade eden Kurtub
41
, Hayr, kukusuz
dorudan sapanlarn defterleri kesinlikle siccndedir. Sen ne bilirsin siccnin ne
olduunu?..
42
yetlerinin teIsirinde, mIessirin eserini MuktilinTefsri ismiyle
zikretmektedir: ... MuktilinTefsrinde; gnhkrlarn amelleri, eklinde aklanmtr.
43

Kurtub, ... Biz onlar kymet gn krler, dilsizler ve sarlar olarak yzkoyun
toplayacaz...
44
yetinin teIsirine ynelik grleri sunarken, Muktil b. Sleymnn bu yeti
baka bir yetle teIsir ettiini yle belirtir: Bu durum, Allah yle dedi: DeIolun! Benimle

38
A.g.md., XVI, 417.
39
Bkz. Muktil b. Sleymn, TeIsr Muktil b. Sleymn, Kahire 1979-89; Hamidiyye Ktp., No: 58; Feyzullah
EIendi Ktp., No: 79.
40
Bkz. Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 159-160, 178-186; Demirci, TeIsir Usl ve Tarihi, stanbul 2001, 307-309.
Hayat ve eserleri iin bkz. Cerraholu, a.g.e., I, 179-184, 192-211; Trker, mer, "Muktil b. Sleymn", DA.,
XXXI, 135 vd.
41
Trker, mer, a.g.md., XXXI, 136.
42
MutaIiIn, 83/7-13.
43
Kurtub, TeIsir, XIX, 170.
44
sr, 17/97.
86
asla konumayn!
45
denildiinde kr olup grmeyecekler, sarlap iitmeyecekler ve hibir
eyi anlamayacak ekilde dilsizleeceklerdir.
46
Kurtub, Muktil b. Sleymndan Kurn
ilimleri, dil ve tarih gibi eitli alanlarda istiIde etmitir
47
.
2. Yahy b. Sellm (. 200/815), TeIsr Yahy
Yahy b. Sellm b. Salebe et-Teyminin hayat hakknda tabakat kitaplarnda ayrntl
bilgi hemen hemen yok denecek kadar azdr. Yahy b. Sellmn Tefsri
48
, ilk asrlardaki slm
ilimleri ve slm kltr toplayan bir ansiklopedi mahiyetindedir. Keza yedinci asrn mehur
mIessirlerinden olan Endlsl Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekir el-
Kurtubnin el-Cmi li-ahkmil-Kurn adl eserinde ara sra Yahydan iktibaslarda
bulunduu
49
grlmektedir
50
.
Kurtub Onlar iin ilerinden rmaklar akan Adn cennetleri vardr. Koltuklara
yaslanm olarak oralarda altn bilezikler taknrlar, ince ve kaln ipekten yeil elbiseler
giyerler
51
yetinin teIsirinde melliI ve eserini yle mevzubahis etmektedir: Eb Hreyre
dedi ki: Mminin evi, ortasnda elbiseler dikilen bir aacn bulunduu ii oyulmu bir incidir.
Mmin, parma-veya iki parma da demi olabilir-inci ve mercan ile sslenmi yetmi elbise
alr. Bunu Yahy b. Sellm Tefsrinde, bnl-Mbrek de, er-Rekik adl eserinde
zikretmilerdir.
52

3. Muhammed b. Cerr et-Taber (. 310/923), Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn
Muhammed b. Cerr et-Taber, teIsir, meni, krat, hadis, Ikh ve tarih ilimlerinde bir
otorite olmutur.
53
Hadis ilmine vkI olan ve hadis tenkitilerince de gvenilir bir lim saylan
Taber, teIsirinde yer verdii rivyetlerin isnadlarn genellikle tam olarak ve titizlikle zikreder;
hatta baz rviler hakknda bilgiler verir ve rvinin adn unutmusa bunu da aka syler.
54

Taber, teIsirinde pek Iazla olmasa da isriliyyta yer vermitir. Bunlara ounlukla kssalarda
yer vermitir. O, bunlar tenkid etmeden sadece haber niteliinde nakletmi ve isnatlarn da
vererek bu haberlerin deerlendirilmesini limlere brakmtr. bn Kesr bata olmak zere

45
Mminn, 23/108.
46
Kurtub, TeIsir, X, 214-215.
47
Bkz. Salam, Kzm-Tu, Ramazan, el-Cmiu li-Ahkmil-Kurn Fihristi, stanbul 2006, XX, 158-159.
48
Yazma nshalar iin bkz. Tunus, Abdaliyya Ktp., nr. 134.
49
Bkz. Kurtub, TeIsir, XIV, 16. Rm, 30/20-26; Salam, a.g.e., XX, 199.
50
Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 222-226. (zet ve tasarruIla); Bkz. Cerraholu, TeIsir usl, 284-286.
51
KehI, 18/31.
52
Kurtub, TeIsir, X, 257.
53
Cerraholu, TeIsir Tarihi, 124.
54
Cerraholu, smail, "Cmi'u'l-Beyn an Te'vli yi'l-Kur'n", DA., stanbul 1993, VII, 106; Cerraholu, TeIsir
Tarihi, 142; Kr. Ignaz, Goldzher, slm TeIsir Ekolleri (ev. MustaIa slmolu), stanbul 1997, 111-122.
87
birok ilim adam onun eserindeki isriliyyt tenkide tbi tutmutur
55
. Genel zelliklerini
belirttiimiz Taber Tefsirinden eitli alardan oka Iaydalanan Kurtub
56
, bu eser
hakkndaki olumlu kanaatlerini de teIsirinin mukaddimesinde, Rey le Kurn TeIsir, Buna
Cret Etmeye likin Tehditler ve MIessirlerin Dereceleri konusunu ilerken iIade etmiir:
bn Atiyye der ki: Abdurrezzk, el-MuIaddal, Ali b. Ebi Talha, el-Buhr ve bakalar teIsire
dair eserler yazmlardr. Daha sonra Muhammed b. Cerr, Allahn rahmeti onun zerine olsun,
dank ekilde bulunan teIsir rivyetlerini toplayp bir araya getirdi, uzaklklar dolaysyla
eriilmesi zor olanlr yaklatrd ve isnatlar kaydetmek hususunda da sadra iIa verdi.
57

Kurtub, ... Al veri yaptnzda hit bulundurunuz...
58
yetinin teIsiri
hususunda Tabernin aklamasna yer verir: Yce Allahn: ... Al veri yaptnzda hit
bulundurunuz... yetine ilikin Taber yle demitir: Bu kk olsun byk olsun, btn
satlarnz iin hit tutunuz, anlamndadr.
59
Bununla birlikte Kurtub, Taberye katlmad
hususlar da belirtmekte ve kendi grn ortaya koymaktadr: Btn hamdler (vgler),
lemlerin Rabbi olan Allahadr
60
yetlerinin teIsirinde hamd ve kr kelimelerini dil
asndan incelemekte ve bunlarn ayn anlamda olduunu belirten Eb CaIer et-Taber ile
Ebl-Abbs el-Mberredin grlerini tekit etmektedir: Derim ki, dorusu udur: Hamd,
nceden bir ihsan sz konusu olmakszn nitelikleriyle vlmeye deer olana yaplan bir
senadr, vgdr. krse, balad ihsana karlk kredilen kimseye yaplan bir
senadr
61
Taber Tefsirine pekok mracaat eden Kurtub, Kurn ilimleri, hadis, kraat,
Ikh, dil ve tarih gibi eitli sahalarda ondan yararlanmakadr
62
.
4. Ebl-Leys es-Semerkand (. 383/993), TeIsrl-Kurn (TeIsr Ebil-Leys)
Ebl-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brhim es-Semerkand, HaneI Iakihi ve
kelamcsdr
63
. Ebl-Leys es-Semerkandnin Tefsrl-Kurn adl teIsiri, TeIsr Ebil-Leys
es-Semerkand ve Bahrl-ulm isimleriyle de anlmaktadr. Orta hacimde, ak ibreli gzel bir
teIsirdir. Rivyet teIsirleri grubundandr. inde sahbe ve tabin kavillerinden birok eyler

55
bn Kesr, Eb'l-Fid sml, TeIsr'l-Kur'ni'l-azm, Khire 1971, I, 197, 160, 446; III, 85, 474, 491, 508-509; IV,
253, 308; V, 42-44, 192, 232, 236;VI, 420,515; VIII, 418; rnek ve deerlendirme iin bkz. Cerraholu, a.g.e., 139-
140; Bayram, Abdullah, bn Kesr'in TeIsr'l-Kur'ni'l-Azm Adl Eserinin sriliyyt Asndan
Deerlendirilmesi (Yksek Lisans Tezi), Trabzon 1999, 112-115.
56
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 146-147.
57
Kurtub, TeIsir, I, 38. Mukaddime.
58
Bakara, 2/282.
59
Kurtub, III, 272-273. 49. mesele.
60
Ftiha, 1/1-7.
61
Kurtub, TeIsir, I, 101. 5. mesele.
62
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 188-189.
63
"Eb'l-Leys", A., stanbul 1993, IV, 90; Bilmen, mer Nasuhi, Hukki slmiyye ve Istlht Fkhiyye Kamusu,
stanbul 1988, I, 357.
88
zikredilmi, Iakat senedler sylenmemitir. indeki hadisleri eyh Zeynuddin Ksm b.
Kutluboa (879/1474) tahrc etmitir
64
.
Genel zelliklerini vurguladmz bu eserden eitli sahalarda istiIade eden Kurtub,
Baldrn alaca (ilerin zorlaaca) o gnde onlar, secde etmeye arlrlar da buna
g yetiremezler.
65
yetinin teIsiri hususuda Ebl-Leys es-Semerkand ve teIsirini: Ebl-
Leys es-Semerkand, Tefsrinde dedi ki: ...
66
eklinde zikrederek ondan nakilde bulunmaktadr.
Yine Kurtub, Fatih sresinin giriinde: Ebl-Leys Nasr b. Muhammed b. brhim es-
Semerkand, Tefsrinde nakletmektedir. iIadesiyle melliIin adn daha uzun verir ve onun
Tefsirinde Ftih sresinin yarsnn Mekkede dier yarsnn ise Medinede indirildii
grnde olduunu belirtmektedir
67
. Tefsrl-Kurn (Tefsr Ebil-Leys) den birok nakilde
bulunan Kurtub, ondan Kurn ilimleri, hadis, dil ve tarih gibi eitli alanlarda
Iaydalanmaktadr
68
.
5. Eb shk es-Saleb (. 427/1036), el-KeI vel-Beyn an TeIsril-Kurn
Eb shk Ahmed b. Muhammed es-Saleb, sahh nakilli ve gvenilir bir limdir. el-
Kef vel-Beyn an Tefsril-Kurn adl teIsirinin bana mhim bir mukaddime koymutur
69
.
TeIsir sahasnda hret kazanan melliIimizin, zayI rivyetlere ve asl olmayan kssalara yer
vermi olmas, tenkid edilmesine vesile olmutur
70
.
Ana hatlaryla tanttmz Eb shk es-Saleb ve el-Kef vel-Beyn an Tefsril-
Kurn adl eserinden eitli ynleriyle istiIade eden Kurtub, Tevrat gelmeden nce,
srilin kendisine yasakladklarnn dnda btn yiyecekler isrioullarna helldi...
71

yetinin teIsirinde: Bunu ayrca es-Saleb de Tefsrinde Enes b. Mlik yoluyla ylece rivyet
etmektedir: ... eklinde melliIin ve eserinin ismini zikrederek teIsirinden bir hadis
72

nakletmektedir
73
. Ayn ekilde Ey inananlar! Bir yemee arlmadka Peygamberin
evlerine girmeyiniz Kukusuz bunu yapmanz Allah katnda byk bir gnahtr.
74

yetinin teIsirinde de Salebye iki kez mracaat eden Kurtub, eserinin adn Kitb olarak

64
SoIuolu, Mehmed, TeIsire Giri, stanbul 1981, 238.
65
Kalem, 68/42.
66
Kurtub, TeIsir, XIX, 158-159.
67
A.e., I, 89. kinci blm. 2. mesele.
68
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 83.
69
SoIuolu, a.g.e., 284. (TasarruIla).
70
Cerraholu, TeIsir, TeIsir Tarihi, II, 159-161. (zetle). Eserin yazma nshas iin bkz. stanbul Beyazt Ktp.,
Veliyddin EIendi No: 130-133'te drt cilt halinde. Szkonu bilgiler iin bkz. el-KeI ve'l-beyn, 2a, 2b-7a.
71
l-i mrn, 3/93.
72
Msned, II, 219; V, 78.
73
Kurtub, TeIsir, IV, 93. 4. mesele.
74
Ahzb, 33/53.
89
zikretmektedir. Birincisinde: es-Salebnin Kitbnda belirtildiine gre Katde ve Muktil
yle demilerdir: yetin nzlne sebep olan bu olay, m Selemenin evinde meydana
gelmitir eklinde eser ve melliIi mevzubahis eden Kurtub, dierinde ise ona; es-
Salebnin Kitb nda nakledildiine gre bn Eb ie yle demitir: Davranlar ar
kaanlar hakknda, eriatn onlarn davranlarna hogr gstermemesi sana yeterli bir
cevaptr. Iadeleriyle yer vermektedir
75
. Salebye Kurn ilimleri, hadis, dil ve tarih gibi
eitli alanlarda pekok kez bavuran Kurtubnin
76
, az da olsa ondan mevz (uydurma)
isriliyyt
77
naklettii de grlebilmektedir
78
.
6. smil ed-Darr (. 430/1039), Uynt-TeIsr
smil b. Ahmed b. Abdillh el-Hri en-Nsbr Eb Abdirrahmn, teIsir ncelikli
olmak zere kraat ve hadis alannda sz sahibidir. eitli ilim merkezlerini dolaan smil ed-
Darr, Zhirus-Serahsi ve Ebl-Hseyn el-HaIII hadis tahsil etmitir. Birok eser vcda
getiren melliIin teIsir alannda Esm men nezele fhiml-Kurn ve el-Kifye fit-Tefsr adl
eserleri vardr
79
.
Kurtub, Allah birdir. Ondan baka hibir tanr yoktur. O diridir. Yaratklarn
daima koruyup gzetendir (Haydr, kayymdur)
80
yetinin teIsirinde melliI ve eserine
yle yer vermektedir: el-Beyhki der ki: Ben smil ed-Darre ait Uynt-tefsr adl eserinde
el-Kayymun aklamasyla ilgili olarak; o, uyumayandr, da denilmitir
81

7. el-Mehdevi (. 440/1048), et-Tahsl li-Fevidi Kitbit-TaIslil-Cmi li-Ulmit-
Tenzl
Ebl-Abbs Ahmed b. Ammr b. Ebil-Abbs el-Mehdevi, teIsir ve kraat limidir.
zellikle kraat ilmi ve Arap dilindeki stnlyle tannmtr. Mehdevinin et-Tahsl li-
fevidi kitbit-tafslil-cmi li-ulmit-tenzl adl eseri
82
, onun et-Tafsll-cmi li-ulmit-
tenzl (Tefsrl-Mehdevi) adl eserinin muhtasardr. bn Atyye el-Endelsi, Kurtub ve Eb
Hayyn el-Endelsi, teIsirlerinde, Eb me el-Makdis, el-Mridl-veczde, bnl-Cezer

75
Kurtub, TeIsir, XIV, 146. 1. mesele.
76
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 175.
77
Bkz. Nana, Remzi, el-sriliyyt ve eseruh I ktbi't-teIsr, Beyrut 1970, 72-75; ez-Zeheb, Muhammed
Hseyn, el-sriliyyt Ii't-teIsr ve'l-hads, Dmak 1985, 47-54.
78
Bkz. Kurtub, TeIsir, X, 252. sr, 18/27.
79
ez-Zeheb, Almn-nbel, I, 303; bnl-md, ezertz-zeheb, III, 245; Ktip elebi, KeIz-znn, I, 89; II,
1498; Dvd, Tabaktl-mIessirn, I, 104-105.
80
Bakara, 2/255.
81
Kurtub, TeIsir, III, 184.
82
Bkz. Topkap Saray Mzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 562; Sleymaniye Ktp., Amcazde Hseyin Paa, nr. 10-
12; Murad Buhr, nr. 18; YsuI Aa, nr. 4.
90
bata en-Ner olmak zere dier baz kitaplarnda, bn Hacer el-Askaln, Fethl-bride, bir
ksm melliIler teIsir ve kraate dair eserlerinde Mehdevinin kitaplarndan yararlanmlardr.
83

Mehdevi hakkndaki kanaatini bn Atyyeden naklen: Ebl-Abbs el-Mehdevi, teliIi
salam bir kiidir.
84
eklinde beyan eden Kurtub, ele aldmz el-Mehdevi ve et-Tahsl adl
eserinden eitli ilim sahalarnda Iaydalananmakla birlikte bu esere daha ok dil ve gramer
asndan yer vermektedir. Kurtub, Allah peygamberlerinden, size kitap ve hikmet
verdiimde, sonra da yannzdakilerini dorulayc bir eli geldiinde...
85
yetinin
teIsirinde ondan yle nakletmektedir:el-Mehdevi der ki: Yce Allahn: ... yannzdakilerini
dorulayc bir eli geldiinde... yeti ve ondan sonraki blmler, slaya atIedilmi bir
cmledir. Bu cmledeki ism-i mevsle ait olan zamirse, hazIedilmitir. Bu takdire gre anlam:
sonra da yannzdakilerini dorulayc bir eli geldiinde... eklinde olur
86
. Ayrca Kurtub,
Mehdeviden Kurn ilimleri, kraat, hadis, Ikh, tarih gibi birok sahada istiIde etmektedir
87
.
8. el-Mverd (. 450/1058), en-Nket vel-Uyn
Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb el-Basri el-Mverd, siyset ve ahlk
nazariyeleriyle tannan Ii Iakihidir. MelliI, en-Nket vel-Uyn (Tefsrl-Kurn) adl
eserinde Kurnn tamam yerine sadece gerekli grd yetleri teIsir etmitir. MelliIin
hukukuluu ahkm yetlerinin teIsirine, dilcilii ise edebi ve lgavi aklamalarna
yansmaktadr. Aralarnda Eb Bekr bnl-Arab, Ebl-Ferec bnl-Cevz, Muhammed b.
Ahmed el-Kurtub, Ali b. Muhammed el-Hzin ve ehbeddin Mahmd el-lsnin yer ald
birok mIessir Mverdden nakiller yapmtr.
88

Kurtub, Nimet verdiklerinin yolunu; gazabna urayan ve saptanlarnkini
deil.
89
yetinin teIsirinde melliIi ve eserini yle mevzubahis etmektedir: ... Bunu es-
Slem, Hakikinde ve el-Mverd, Tefsrinde nakletmise de bu herhangi bir bilgi deeri
tamamaktadr. el-Mverd der ki: Bu reddedilen bir aklama yntemidir...
90
Kurtub,
Mverdnin bu vecz eserinden Kurn ilimleri, kraat, hadis, Ikh,dil ve tarih gibi birok
sahada
91
oka istiIde etmektedir
92
.

83
Altkula, "Mehdevi", DA., Ankara 2003, XXVIII, 367. (zetle).
84
Kurtub, TeIsir, I, 38. Mukaddime.
85
l-i mrn, 3/81.
86
Kurtub, TeIsir, IV, 85.
87
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 148-149.
88
Kallek, Cengiz, "Mverd", DA., Ankara 2003, XXVIII, 180, 185. (zetle).
89
Ftiha, 1/7.
90
Kurtub, TeIsir, I, 112. 32. mesele.
91
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 130-134.
92
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 147-148.
91
9. Eb Bekr en-Nakk (. 351/962), iIs-Sudr
Kraat ve teIsir alannda Irakn imamlar arasnda olan ve en-Nakk olarak bilinen
Muhammed b. Hasen b. Ziyd b. Hrn el-Mevsli el-Baddnin hadis ve teIsir ilmindeki
konumuna ilikin olumsuz kanaatlere sahip olan birok lim, onu rivyetlerinin shhati ve aslsz
haberler asndan ar tenkite tbi tutmulardr. Nakk, kraat, garbl-Kurn, menil-
Kurn ve deliln-nbvve konularna dair birok eser kaleme alm ve daha ok teIsir
alannda yazd ifs-Sudr adl eserle n plana kmtr
93
.
Kurtub de kendisi hakkndaki kanaatini bn Atyyeden naklen: lim adamlarnca,
ekseriyetle Eb Bekir en-Nakk ve Eb CaIer en-Nahhsn eksiklikleri tespit edilmitir.
94

eklinde belirtmitir. ifs-Sudr adl teIsirinden eitli alanlara dair birok nakilde bulunan
Kurtub
95
, zaman zaman da Nakk aslsz rivyet ve haberlere yer vermekle tenkit
etmektedir
96
. Kurtub, ... Bylelerinin durumu, zerinde az bir toprak bulunan, iddetli
bir yamurla zerindeki topra tamaman gidip kupkuru bir ta haline gelen kaya
gibidir...
97
yetinde geen |-'-:kupkuru, dz ta| kelimesini dil asndan deerlendirirken
|-'-'| kelimesinin; dz ta anlamna geldiini belirtir ve bu hususta Nakktan nakilde
bulunur: en-Nakk der ki: |-'-`|, Hzeyl lehesinde plak ve zerinde birey bulunmayan
demektir.
98
Kurtub, ifs-Sudrdan, Kurn ilimleri, kraat, hadis, Ikh, dil ve tarih gibi
sahalarda oka istiIde etmektedir
99
.
10. bn Fris (. 395/1004), Cmiut-Tevl I TeIsril-Kurn
Ebl-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyy b. Muhammed er-Rz el-Kazvni el-
Hemedni, KIe dil mektebine mensup dil ve edebiyat limidir. Biz dil kaynaklarnda ele
alacamz gibi Kurtub, dil alannda bn Frisin Mucem mekysil-luga, Mcmell-luga ve
es-Shib f fkhl-luga gibi eserlerinden istiIade etmektedir
100
. MIessirin, kaynak ald ve
Tefsr adyla zikrettii Cmiut-tevl f tefsril-Kurn adl eseri gnmze kadar
ulamamtr
101
. Kurtub, K ve yaz yolculuklarnda kendilerini gvelik ve esenlie
kavuturduu iin.
102
yetinin teIsirinde melliI ve eserini yle zikretmektedir: Ebl-

93
Bkz. es-Syt, Tabakt'l-mIessirn, 80-82.
94
Kurtub, TeIsir, I, 38. Mukaddime.
95
el-Kasb, a.g.e.,134-137.
96
Kurtub, TeIsir, XIX, 89. nsan, 76/7-9.
97
Bakara, 2/264.
98
Kurtub, TeIsir, III, 213.
99
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 167.
100
Tural, Hseyin, "bn Fris", DA., stanbul 1999, XIX, 479.
101
Bkz. Tural, Hseyin, a.g.md., XIX, 480-481.
102
Kurey, 106/2.
92
Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyy, Tefsrinde unu zikretmektedir: Bize Sad b.
Muhammed, Bekr b. Sehl ed-Dimytiden, bn Abbsa kadar ulaan kendi senediyle yce
Allahn: K ve yaz yolculuklarnda kendilerini gvelik ve esenlie kavuturduu
iin.buyruu hakknda unlar syledi: Yani yaz ve k yolculuklarnda onlarn gvenlik ve
esenlikleri iin. yle ki;
103

11. Mekki b. Eb Tlib (. 437/1045), el-Hidye il Bulin-Nihye
Eb Muhammed Mekki b. Ebi Tlib Hamm b. Muhammed el-Kays, teIsir ve kraat
limidir. Mekki b. Eb Tlibin ilm ahsiyetinden vgyle bahseden Kurtub
104
, onun hem el-
Hidye il Bulin-Nihye hem de Mkil irbil-Kurn adl eserinden istiIde
etmektedir
105
. Biz Mkil irbil-Kurn adl eserini irbul-Kurn kaynaklar blmnde ele
alacaz. Bir rivyet teIsiri olan el-Hidye il bulin-nihye f ilmi menil-Kurn ve
tefsrihi ve ahkmihi ve cmelin min fnni ulmih, melliIin Arapaya ve kraat ilmine vukuIu
sebebiyle ayr bir deer kazanmtr. Hocas el-dIvinin el-stin f ulmil-Kurn adl
eserinden geni apta yararlanan melliI, Mutezilenin grlerini cerhetmeye alm,
muhteliI kaynaklardan yapt nakiller yannda herhangi bir tenkide tbi tutmadan isriliyyta
da yer vermitir.
106

Kurtub, Cinler Sleymna istedii gsterili yaplar, heykeller, havuz gibi byk
kazanlar ve ar tencereler yaparlard...
107
yetinin teIsirinde sret yapmann hkm
konusunu ilerken, melliI ve eserine yer vermektedir: Mekki, el-Hidye adl eserinde
naklettiine gre, sret yapmay bir kesim caiz kabul etmekte ve bu yeti delil
gstermektedir.
108
Kurtub, Mekki b. Eb Tlibten Kurn ilimleri, kraat, hadis, Ikh, dil ve
tarih gibi birok sahada oka istiIde etmektedir
109
.
12. bn Atyye el-Endelsi (. 541/1147), el-Muharrerl-Vecz I TeIsril-Kitbil-Azz
Eb Muhammed Abdlhak b. Glib b. Abdirrahmn b. Glib el-Muhribi el-Grnti el-
Endelsi, teIsir, kraat, hadis, Ikh, kelm, dil ve tarih ilimlerinde sz sahibi olmakla birlikte,
onun hreti daha ok el-Muharrerl-vecz adl teIsirinden kaynaklanmaktadr. eitli

103
Kurtub, TeIsir, XX, 147.
104
A.e., I, 38. Mukaddime.
105
Bkz. el-Kasb, a.g.e.,144-146.
106
Altkula, "Mekki b. Eb Tlib", DA., Ankara 2003, XXVIII, 575-576. (zetle).
107
Sebe', 34/13.
108
Kurtub, TeIsir, XIV, 176-177. 3. mesele; Ayrca bkz. a.e., XIV, 129, 3. mesele. Ahzb, 33/40.
109
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 149.
93
konularla ilgili grlerini bu eserinde ortaya koymu; teIsir, kraat hadis, kelm, Ikh, Arap dili
ve tarih sahalarndaki yetimiliini bu eserinde gstermitir.
110

Kurtubnin Iaydaland pek ok kaynak arasnda bn Atyye el-Endelsinin el-
Muharrerl-vecz adl teIsirinin ayr bir yeri olduuna ve zellikle Kurtubnin takip ettii
metot bakmndan bu eserden etkilendiinde phe yoksa da, bn Atyyenin bu eserini byk
lde Kurtubnin teIsirinin esas olarak deerlendiren A. JeIIerynin bu grnde mbalaa
bulunduunu kabul etmek gerekir.
111
Zira bilhassa hadislerin kaynaklarna iaret edilerek
bunlarn deerlendirmesi, kraat ihtilIlaryla dil ve nahiv asndan meselelerin daha geni
ekilde ele alnmas gibi pek ok husus gz nne alnrsa Kurtubnin bn Atyyeyi gerilerde
braktn sylemek doru olur.
112
Kurtub, bn Atyyeden Kurn ilimleri, kraat, hadis, Ikh,
dil ve tarih gibi birok sahada oka istiIde etmekle birlikte
113
, kendisine katlmad hususlar
da belirtmekte ve kendi gr ve deerlendirmelerini iIade etmektedir
114
. Kurtub, Ey
Peygamber de ki: Size bunlardan daha iyisini haber vereyim mi? Takva sahipleri iin,
Rablerinin katnda ierisinden rmaklarn akt, sonsuza dek kalacaklar baheler,
tertemiz eler ve Allahn honutluu vardr. Allah kullarn grmektedir.
115
yetinin
teIsirine ilikin dile dair aklama yaptktan sonra sz bn Atiyyeye brakr: bn Atyye der
ki: Bu yetle bundan nceki yet, Peygamber (s.a.s.)in u hadisini andrmaktadr: Kadn drt
ey iin nikahlanr: Mal, soyu, gzellii ve dini. Ey elleri toprakla dolasca! Sen dindar olann
tercih et! Hadisi, Mslim ve bakalar rivyet etmitir
116
. te Sen dindar olann tercih et!
iIadesi, bu yete bir rnektir. Bundan ncekilerse, bir nceki yete rnektir. Yce Allah bunu,
dnyay terkedenlerin maneviyatlarn glendirmek ve dnyaya gnl balamamalarna
karlk onlar teselli etmek iin zikretmitir...
117

Kurtub zaman zaman bn Atyyenin grlerini tenkit eder ve onlar deerlendirmeye
tbi tutar. Kurtub, ... Melekler de: Biz seni ver ve senin yceliini dile getirip dururken
orada bozgunculuk yapacak, haksz yere kan dkecek birisini mi yaratacaksn!
demilerdi...
118
yetinin teIsirine ilikin izahlar naklettikten sonra: bn Atyye, bu aklama

110
Birk, Abdlhamit, "bn Atyye el-Endelsi", DA., stanbul 1999, XIX, 338-339. (zetle).
111
Mukaddimetn Ii ulmi'l-Kur'n ve hm: Mukaddimet kitbi'l-mebni ve Mukaddimet bn Atyye (nr. A.
JeIIery), Kahire 1954, nirin girii, 4.
112
Yldrm, a.g.md., VIII, 101.
113
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 116; rnekler iin bkz. el-Kasb, a.g.e., 429-438.
114
el-Kasb, a.g.e., 438-464.
115
l-i mrn, 3/15.
116
Buhr, Nikah, 15; Mslim, Rad, 53, 54; Eb Dvd, Nikh, 2; en-Nes, Nikh, 13; bn Mce, Nikh, 6;
Msned, II, 428.
117
Kurtub, TeIsir, IV, 29.
118
Bakara, 2/30.
94
zayItr, demektedir. bilgisini verir. Ardsra Kurtub, bn Atyyeye karlk u deerlendirmeyi
yapar: Derim ki: Ancak bunun anlam dorudur. nk namaz hem tazimi hem takdisi ve
hem de tesbihi kapsamaktadr. Reslllah (s.a.s.) de rk ve scdunda yle derdi: O,
sbbhtur, kuddstr, meleklerin ve rhun Rabbidir.
119
Bunu ieden Mslim rivyet
etmitir.
120

b. Frka Tefsirleri
Ehl-i snnet dnda yer alan mezhep ve Irkalar iinde teIsir ilmine en Iazla katkda
bulunan ekol Mutezile olmutur. Bu mezhebin hareketi uzun soluklu olmamsa da ilk
dnemde yazlan diryet teIsirleri iersinde nemli bir yeri vardr
121
. Kurtub bu sahadaki
teIsirlerden de istiIade etmektedir. Bunlar ylece sralayabiliriz:
1. ez-Zemaher (. 538/1144), el-KeI an Hakik Gavmizit-Tenzl ve Uynil-
Ekvl I Vchit-Tevl
eitli ilimlerde ne kavumu olan Ebl-Ksm Mahmd b. mer ez-Zemaher,
teIsirde, nahivde, dilde, edebte ve dier ilimlerde ve sz sahibiydi.
122
Zemaherinin eserleri
123
,
genellikle bidyette edeb, dil ve nahiv ynlerinde arln gsterir. Bunlardan baka, teIsir,
hadis ve Ikh sahasnda da eserler yazmtr
124
. Kurtub, ez-Zemaherden Mutezileyi
artran yaklamlar dnda Kurn ilimleri, kraat, hadis, Ikh, dil ve tarih gibi birok
sahada pekok istiIde bulunmakla birlikte, bu teIsirin mevzubahis ettiimiz briz zelliklerine
yeteri kadar yer verdii kanaatinde deiliz. Ayrca el-Kefn en belirgin ynlerinden biri olan
belgat ilmine, yararland dier ilimlere nazaran daha az yer verdii grlmektedir
125
.
Kurtub, Balk onu yuttu. O knanmay hak etmiti. Eer Allah ska
ananlardan olmasayd, kymet gnne kadar baln karnnda kalrd
126
yetlerinde
Ynus (a.s)n baln karnndaki durumunu ele alrken Zemaherinin eserini Tefsr olarak
belirtmektedir: Rivyet edildiine gre balk gemiyle birlikte ban yukar doru kaldrarak
ilerliyor ve neIes alyordu. Ynus da bu esnada tesbih ediyordu. Karaya varncaya kadar balk o
gemiden ayrlmad. Salam bir halde onu dar brakt. Onda hibir deiiklik olmamt.

119
Bkz. el-Heysem, Mecmau'z-zevid, I, 78.
120
Kurtub, TeIsir, I, 196. 17. mesele.
121
Birk, Abdlhamit, Kuran, DA., XVI, 418.
122
Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 317.
123
Bkz. Cerraholu, a.g.e., I, 318-319.
124
A.e., I, 319; Bkz. zek, Ali, "el-KeI", DA., Ankara 2002, XXV, 329-330; Cerraholu, a.g.e., I, 315-353.
125
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 203.
126
SIIt, 37/133-144.
95
Bunun zerine mslman oldular. Bunu ez-Zemaher Tefsr inde zikretmitir.
127
Kurtub,
Artk bize efaat edip kurtaracak kimsemiz de yoktur, acyacak bir dostumuz
da.
128
yetlerinin teIsirinde Zemaheriden en ok istiIde ettii dil alannda u bilgileri
nakletmektedir: ez-Zemaher dedi ki: Bu yette e-Ii: eIaati kelimesinin oul gelmesi,
eIatilerin okluu; es-sadk: dost kelimesinin tekil gelmesiyse, byle bir dostun azlndan
dolaydr
129

2. Kd Abdlcebbr (. 415/1025), Fevidl-Kurn
Ebl-Hasen Kdl-kudt Abdlcebbr b. Ahmed b. Abdilcebbr el-Hemedni, Basra
Mutezilesinin nl kelmcs ve Ii Iakihidir
130
. TeIsir, hadis, Ikh, kelm ve dinler tarihi
konularnda eitli eserler teliI eden Kd Abdlcebbr bunlarn iinden ncelii kelm ilmine
vermi ve esas olarak bu ilimde temayz etmitir
131
. Kaynaklarn beyanna gre Abdlcebbr
Tenzhl-Kurn anil-metin ve Mtebihl-Kurndan baka, Kurnn btnnn
teIsirine ait el-Muht fit-tefsr adl ve yz cilde ulaan bir teIsir yazmtr. Abdlcebbrn teIsir
sahasnda yazd en mhim eserlerinden biri phesiz Tenzhl-Kurn anil-metin adl
eseridir. Btn yetleri ele almayan kk hacmine ramen Kurnn bandan sonuna kadar
ona dil, irab, nazm, meni ve mezhebi adan tan edenlerin grlerini yine kendi mezheb
gr cihetinden ele alarak zl bir slbla aklamaktadr
132
.
Kurtub, Kurn okunduu zaman, onu dikkatle dinleyin ve susun ki
acnasnz.
133
yetinin teIsirinde, melliI ve eserini yle sz konusu etmektedir: Derim ki:
Bunun byle olma ihtimali uzaktr. Sahih olan buyruun ummi olduu grdr. nk:
ki acnasnz diye buyrulmaktadr. Ayrca tahss iin bir delile de ihtiya vardr.
Abdlcebbr b. Ahmed Fevidl-Kurn adl eserinde yle demektedir: Mrikler yce
Allahn da durumlar hakknda bize bildirildii gibi, inat olsun diye ii yokua srmek kastyla
oka grlt ve patrt kartyorlard: O kIirler dediler ki: Bu Kurn dinlemeyin ve hemen
o Kurn okunurken siz anlamsz szler syleyin, belki bylelike galip gelirsiniz.
134
Bunun
zerine yce Allah da mslmanlara, vahyin eda edilmesi esnasnda mriklerin bu halinin tam
aksine olmalarn ve Kurn dinlemelerini emretmektedir
135


127
Kurtub, TeIsir, XV, 82. 5. mesele.
128
uar, 26/90-104.
129
Kurtub, TeIsir, XIII, 78.
130
Yurdagr, Metin, Kd Abdlcebbr, DA., stanbul 2001, XXIV, 103,
131
elebi, lyas, Kd Abdlcebbr, DA., stanbul 2001, XXIV, 105; Bkz. Yurdagr, a.g.md., XXIV, 103.
132
Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 301-302; Bkz. Yurdagr, Metin, a.g.md.., XXIV, 103.
133
ArI, 7/204.
134
Fussilet, 41/26.
135
Kurtub, TeIsir, VII, 271. 1. mesele.
96
c. Fkh Tefsirler
Fkh teIsir, Kurn- Kerimin amel yani ibdt ve muamelt ynleri ile megul olan,
bu konu ile ilgili bulunan yetleri aklayan ve onlardan hkmler karmaya alan bir teIsir
koludur. Bu nevi teIsirin gayesi, slmn ilk temel kayna olan Kurnn ihtiva ettii ameli
hkmleri, kide ve prensipleri ortaya karp onlar aklamak ve onlarn nasl
uygulanacaklarn gstererek, insanlara dnya ve hiret saadetini temin etmektir.
136

Kurtub, bir ahkm teIsiri olan eserinde bnl-Arabnin Ahkml-Kurn bata
olmak zere birok kaynaktan istiIade etmitir. Bunlar ylece sralayabiliriz.
1. Mlik b. Enes (. 179/795)
Mlik mezhebinin imam, byk mctehid ve muhaddis Mlik b. Enes hakknda
Kurtub Tefsrinin hadis kaynaklarn ilerken bilgi vermeyi uygun buluyoruz. Burada
Kurtubnin onu Ikhi teIsir asndan kaynak aln ele almak istiyoruz. Kadi yz mm
Mlikten rivyet edilen bir Tefsirden bahseder.
137
Syt de Kitbl-mensiki ve dier baz
kitaplar yazdn, onun teliIi olmas muhtemel msned bir teIsiriyle bn Vehbin Mlikin
meclislerinde dinledii hadisleri, sr vb. ihtiva eden el-Mclest an Mlik adl eserini
grdn belirtir
138
. Eb Bekir bnl-Arab, Abdullah b. NIi es-Siin Mlikten nakledilen
teIsire dair rivyetleri derledii bir cz, el-Kabes f erhi Muvattai Mlik b. Enes adl eserinin
sonuna Kitbt-Tefsr bal altnda ekledii gibi Mekki b. Eb Tlib
139
ve bnl-Cibi
140
de
mm Mlikten teIsir konusunda nakledilen rivyetleri birer kitapta toplamlardr. ada
aratrmaclardan Muhammed b. Rzk b. Tarhn ve Hikmet Ber Ysin, Mlikin teIsire dair
rivyetlerini eitli kaynaklardan derleyerek yaymlamlardr
141
. Hamd Lahmer
142
de onun
teIsirle ilgili klasik kaynaklardan derledii rivyetlerini teIsir metoduna dair bir girile birlikte
kitap haline getirmitir.
143

TeIsirinde hadis musannIlar arasnda bin ikiyz akn bir sayyla en Iazla Mlik b.
Enes adna yer veren Kurtub
144
, yukarda zikrettiimiz Tefsr adl eserinin veya teIsire dair

136
Cerraholu, a.g.e., 41.
137
Kd yz, Tertbl-medrik ve takrbl-meslik li-mariIeti almi mezhebil-mm Mlik, Beyrut 1967, I, 90.
138
es-Syt, Tezynl-memlik bi-menkbi seyyidin el-mm Mlik, Khire 1325, 58.
139
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, I, 77.
140
bn Hacer el-Askaln, el-Mceml-mIehres, Beyrut 1998, 109.
141
Muhammed b. Rzk b. Tarhn-Ysn, Hikmet Ber, Merviyytl-mm Mlik b. Enes Iit-teIsr, Beyrut 1995.
142142
Lahmer, Hamd, el-mm Mlik MIessiren, Beyrt 1995.
143
zel, Ahmet, Mlik b. Enes, DA., Ankara 2003, XXVII, 511-512.
144
Kurtub, TeIsir, XXII, 363-366 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Bkz. Salam, Fihrist, XX, 146.
97
herhangi bir kitbnn adn vermeksizin ahkml-Kurn ilmi asndan kendisinden istiIade
etmektedir.
2. el-Cehdm (. 282/896), Ahkml-Kurn
Eb shk smil b. shk b. smil el-Ezdi el-el-Cehdm, Mlik Iakihi ve muhaddistir.
Mlik Ikhnda byk otorite olan el-Cehdm bu mezhebin delillerini ortaya koymu ve Iraka
yaylmasn salamtr. el-Cehdm hadis limlerince sika kabul edilmi, uzun mrl olmas
sebebiyle de yaad devirde l isndl hadis rivyet etmek isteyen hadis talebeleri kendisine
bavurmutur
145
Onun Ahkml-Kurn adl eserinden istiIade eden Kurtub, ayrca onun
gnmze ulap ulamad bilinmeyen el-Mebst ve Kitbr-red al Muhammed b. el-Hasan
eserlerinden de Iaydalanmaktadr. Bunlara Kurtubnin Ikh kaynaklarn ele alrken yer
vereceiz.
Kurtub, Ve onlara rfe gre mehirlerini veriniz
146
yetinin teIsirinde mehir
vermenin hkmn deerlendirirken melliIin adn Kdsmil ve eserini de Ahkm olarak
belirtmektedir: Kdsmil ise, Ahkm adl eserinde unu zikretmektedir: Baz Irak limleri, bir
kii criyesini klesiyle evlendirecek olursa, ona mehir verilmeyeceini iddia etmilerdir. Ancak
bu gr, Kitb ve snnete muhaliItir der ve bu konuda uzun uzun aklamalarda bulunur.
147

3. Ebl-Hasan Ali b. Ms el-Kummi (. 305/917), Ahkml-Kurn
HaneIilerden Ebl-Hasan Ali b. Ms el-Kumminin, Ahkml-Kurn ve Kitb
Nakz (baz) m hlefe fhi-fi el-Irkyyn f ahkmil-Kurn adl kitaplar, Ahkml-
Kurn sahasnda yazlm balca eserler arasnda yer alr
148
.
Kurtub, Sadakalar yalnz fakirlere, dknlere, onlar toplamakla grevli
olanlara, kalpleri sndrlacak olanlara, hrriyetlerine kavumak isteyen kle ve esirlere,
borlulara, Allah yolunda alanlara ve yolda kalmlara Allahtan bir farz olarak
verilir
149
yetinin teIsirinde mkteb kleye zekattan yardm edilip edilemeyecei hususunu
deerlendirirken melliI ve eserini yle mevzubahis etmektedir: Ali b. Ms el-Kummi el-
HaneIi, Ahkm adl eserinde unu nakletmektedir: lim adamlar mktebin kastedildii
hususunda icm etmekle birlikte, klenin hrriyetine kavuturulmas hususunda Iarkl grlere
sahiptirler.
150


145
Tatl, Alican, el-Cehdm, DA., stanbul 1993, VII, 224-225. (zetle).
146
Ns, 4/25.
147
Kurtub, TeIsir, V, 103. 12. mesele.
148
Bkz. etiner, Bedreddin, Ahkml-Kurn, DA., stanbul 1988, I, 552.
149
Tevbe, 9/60.
150
Kurtub, TeIsir, VIII, 148. 17. mesele.
98
4. et-Tahv (. 321/933), Ahkml-Kurn
Eb CaIer Ahmed b. Muhammed b. Selme b. Abdlmlik el-Ezdi el-Hacri et-Tahv,
Msrn yetitirdii en byk HaneIIkh limi addedilmektedir.
151
Tahv Ikh iliminin
yannda geni bir hadis bilgisine de sahiptir. nce IiIkhnda yetien Tahv, sonradan iine
girdii HaneI mezhebi evrelerinden ve Msr ulemasnn oundan hadis dinleyip almtr. Bu
bakmdan o, ayn zamanda rey ve kyas ilmi ile hadis ilmini kendisinde toplam deerli bir
limdir.
152

Tahvnin adn 47 yerde zikreden Kurtub
153
, onun el-Muhtasr fil-fkh adl eserinin
ismini vererek ondan Ikh alannda Iaydalanmaktadr. Biz bu eserini Ikh kaynaklarn ele
alrken ileyeceiz. Fakat arlkl olarak Ikh konular ynnden
154
Tahvden istiIade eden
Kurtub, ekseriyetle eser ismi vermemektedir. Bu durumda, teIsirinin ismini tespit edememekle
birlikte, Tahvnin ahkm yetlerinin teIsirine dair olan Ahkml-Kurn
155
adl eseri de ne
kmaktadr.
5. el-Casss (. 370/981), Ahkml-Kurn
Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz el-Casss, HaneI Iakihi ve mIessirdir.
156
Eserlerinde
HaneI mezhebine ait grleri savunurken zaman zaman taassup gsterdii sylenebilir.
Bununla birlikte, yer yer HaneI mezhebine, hatta slm hukukularnn ounluuna aykr
grler ne srd de grlmektedir.
157
Casssn Ahkml-Kurn adl eseri, ahkml-
Kurn sahasnda yazlan ilk rneklerinden biri olup daha sonra kaleme alnan ahkm
teIsirlerine tesir etmitir.
158

Az da olsa bu esere mracaat eden ve ondan yararlanan Kurtub, Sefere ktnzda,
inkar edenlerin size ni bir baskn yapmalarndan endie ederseniz, namaz ksaltmanzda
bir gnah yoktur
159
yetinde sz konusu edilen namazdaki ksaltmann mahiyeti ve
snnetteki uygulama biimini ilerken melliI ve eserini zikretmekte ve ondan istiIade
etmektedir: HaneI mezhebine mensup Eb Bekr er-Rz, Ahkml-Kurn adl eserinde;
burada ksaltmadan maksat, namazn niteliklerinde rk ve scd terk ederek im ile klmak ve
kyam terk ederek rk ile yetinmektir, demektedir. Kurtub bu hususta dier grleri de

151
Krenkow, F., "Tahv", A., stanbul 1993, XI, 628, 629.
152
Bkz. Gngr, Casss ve Ahkm'l-Kur'n', Ankara 1989, 38.
153
CD programnn verileri esas alnmtr; Bkz. Salam, Fihrist, XX, 189.
154
Kurtub, TeIsir, II, 71-72. 11. mesele. a.e., II, 278-279. 15. mesele. vb.
155
Bkz. ahinolu, M. NaziI, "Ahkm'l-Kur'n", DA., stanbul 1988, I, 552-553; Krenkow, a.g.md., XI, 630.
156
Bkz. Gngr, a.g.e., 7-49; 19-24; Cerraholu, TeIsir Tarihi, 59-60.
157
Gngr, Mevlt, "Casss", DA., stanbul 1993, VII, 427 (zetle); Bkz. Gngr, a.g.e., 136-159.
158
Yavuz, Yunus Vehbi, "Ahkm'l-Kur'an", DA., stanbul 1988, I, 553; Bkz. Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 59-74.
159
Ns, 4/101.
99
naklettikten sonra konuyu; Derim ki: Bu gr de mn itibariyle birbirine yakndr
giriiyle deerlendirir. Ardsra yine el-Casssn baka bir grn mevz bahis ettikten sonra:
te Eb Bekr er-Rznin Ahkml-Kurn adl eserinde zikredip delil olarak ileri srd
budur. u kadar var ki, yce Allahn izniyle biraz sonra gelecei zere Yal b. meyye
yoluyla rivyet edilen hadisle onun bu gr reddedilmitir. diyerek onu tenkid
etmektedir
160
Ayn ekilde Kurtub, Yetimlere mallarn veriniz
161
yetinin teIsirinde
yetimlere mallarnnn verili eklini konu edinirken melliI ve eserini yle anmaktadr:
HaneI mezhebine mensup Eb Bekr er-Rz, Ahkml-Kurn adl eserinde unlar
sylemektedir: Yce Allah bir yerde reitlik kaydn zikretmeyip, bir dier yerde reitlik kaydn
zikrettiine gre, bunlarn ikisiyle de amel edilmesi gerekmektedir
162

6. bn Hveyzimendd (. 390/1000), Ahkml-Kurn
Eserlerinde Muhammed b. Ahmed b. Ishk Eb Abdillh eklinde isim kullanan bn
Hveyzimendd, ilmini Ebheriden almtr ve Mlikin evazzn toplamtr. Irak ulemas
arasnda pek tannm deildir ve ilmine pek itimat edilmemitir. Kelm ilminde kendine has
grlere sahiptir. Ehl-i snnet kelmclarna kar sert tutumlaryla tannmtr. Pek ok
kaynakta hayat hakknda malmat bulunmayan melliIin bilinen eserleri, Kitab f ahkmil-
Kurn ve Kitb f uslil-fkhtr
163
.
Kurtub, Ftih sresinin giri blmnde srenin nzl ve hkmlerini ele alrken
namazda Fatih sresini okumann hkmn deerlendirmekte ve bn Hveyzimenddn
ismini: bn Hveyzimenddl-Basriyyl-Mlik olarak vermektedir. Daha sonra onun bu
husustaki aklamasn nakletmektedir
164
. Kurtub, Kalbi imanla huzur bulmuken, kfre
zorlananlar hari; kimler inandktan sonra Allah inkr eder ve (isteyerek) kalplerini
kfre aarlarsa bilsinler ki, Allahn gazab onlarn zerinedir
165
yetinin teIsirinde
birtakm Iiilleri ilemeye kiinin zorlanmas durumunu ilerken melliI ve eserini zikrederek
ondan istiIde etmektedir: bn Hveyzimendd, Ahkmnda yle demektedir: Mezhebimize
mensup ilim adamlarmz, kiinin zinaya zorlanmas hlinde hkmn ne olaca hususunda
Iarkl grlere sahiptirler
166
Kurtub bn Hveyzimendda ummiyetle eser ismi

160
Kurtub, TeIsir, V, 247-249. 8. ve 9. mesele.
161
Ns, 4/2.
162
Kurtub, TeIsir, V, 10-11. 2. mesele. Ayrca bkz. a.e. V, 31-32. 6. mesele. Ns, 4/6. vb.
163
Bkz. Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 68.
164
Kurtub, TeIsir, I, 91. Ftih sresi girii, II. Blm. 5. mesele.
165
Nahl, 16/106.
166
Kurtub, TeIsir, X, 120. 6. mesele.
100
vermeksizin pekok kez mracaatta bulunmakta ve kendisinden arlkl olarak Ikh
konularnda istiIade etmektedir
167
.
7. Kiy el-Herrs (. 504/1110), Ahkml-Kurn
Ebl-Hasen emslislm mdddn Ali b. Muhammed b. Ali el-Herrsi et-Taber,
Ikh, teIsir ve hadis limidir.
168
mam Iinin el-Beyhak taraIndan derlenen Ahkml-
Kurn ahkm yetlerinin tamamn ihtiva etmedii iin, Kiy el-Herrsinin btn ahkm
yetlerini teIsir eden Ahkml-Kurn Iilerce en nemli Ikh teIsirlerden biri olarak kabul
edilmitir.
169

Birok yerde genellikle sadece melliIin ismini vermek sretiyle kendisinden arlkl
olarak Ikh alannda istiIdede bulunan Kurtub
170
, Ramazan ay, insanlar yanl yola
gitmekten kurtarc ve doru yolu gsterip hakk batldan ayran delilleri aklayc olan
Kurnn indirildii aydr
171
yetinin teIsirinde, birisinin baka bir blgede hillin
grld haberini getirmesi durumunu Ikh ynden deerlendirirken melliI ve eserini
zikreder ve ondan nakilde bulunur: Derim ki: el-Kiy et-Taber, Ahkml-Kurn adl eserinde
yle demektedir: Eb HanIenin mezhebine mensup ilim adamlar icmyla unu kabul
etmilerdir: Hilli grdkleri iin bir belde halk otuz gn oru tutsa bir baka belde de
yirmidokuz gn oru tutsa yirmidokuz gn tutanlarn bir gn kaza etmeleri gerekir
172

8. bnl-Arab (. 543/1148), Ahkml-Kurn
Eb Bekr Muhammed b. Abdillh b. Muhammed el-MeIiri, Endlsl Mlik
Iakihlerinin nde gelenlerindendir. bnl-Arab, Endls ve Dou slm dnyasnn nemli ilim
merkezlerindeki zengin ilm birikimi yakndan tanma imkn elde etmi, birok ilim dalnda
derinlemi, slm limleri arasndaki Iarkl grleri deerlendirerek ve yeri geldiinde
mezcederek dneminde Mlik Ikhnn gl bir temsilcisi ve Endlsn birok ilim dalnda
kymetli eserler veren bir melliIi olmutur.
173
Ahkml-Kurn, bnl-Arabnin en nemli
eserlerinden biridir. MelliI, Kurn- Kerimin tertibine uygun olarak, iinde ahkm yeti
bulunan 108 sreyi ele almakta ve bu srelerdeki 852 ahkm yetini teker teker aklamaktadr.
MelliI yetlerden hkm karrken lugata, snnete ve sahbenin tatbikatna dayanmaktadr.
Snnete bavururken cerh ve tadil noktasndan rivyetleri dikkatle deerlendirir, zayI hadisleri

167
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 119-120.
168
nalan, Abdlkerim, "Kiy el-Herrs", DA., Ankara 2002, XXVI, 126.
169
Ersz, smet, "Ahkm'l-Kur'n", DA., stanbul 1988, I, 553-554; Bkz. nalan, Abdlkerim, a.g.md., XXVI, 126.
170
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 142, 49.
171
Bakara, 2/185.
172
Kurtub, TeIsir, II, 195. 6. mesele.
173
Baltac, a.g.md., XX, 489.
101
kullanmamaya itina eder. Muteber bir hadis bulamad durumlarda ise sahbenin tatbiktn
esas alr. Bu ynyle o, mm Mlikin amel-i ehl-i Medneyi kabuldeki usln takip
etmektedir. Ayrca isriliyyattan da dikkatle kanmtr. Baz konularda mezhep taraIgirlii ar
basmakla birlikte, genellikle dier mezheplerin grlerini objektiI olarak deerlendirdii
grlmektedir. Bu ynyle Mlikler arasnda byk bir itibara sahip olduu gibi, dier mezhep
limleri taraIndan da kabul grm ve eseri teIsir ve Ikhta muteber bir kaynak saylmtr. Bu
eserin Mlikler nezdindeki itibar o dereceye ulamtr ki mesel yine bir Mlik lim olan
Kurtub (. 671/1272), el-Cmi li-ahkmil-Kurn adl eserinin hemen her sayIasnda
Ahkml-Kurndan nakiller yapmtr denebilir.
174

Yukarda belirttiimiz gibi bnl-Arabye ummiyetle Ikh alannda pekok kez
mracaatta bulunan Kurtub
175
, De ki: Bana vahyolunanda, murdar olarak lm
hayvandan veya aktlm kandan yahut pis olan domuz etinden veyahut da gnah
ilenerek Allahtan bakas adna boazlanan hayvandan baka yenilmesi insanlara
yasaklanm hibir ey bulamyorum
176
yetinin teIsirine ilikin ondan eserini de
zikrederek nakilde bulunmaktadr: Kad Eb Bekr b. El-Arabi, Ahkm adl eserindeki
aklamalarna muhaliI olarak el-Kabes adl kitabnda buna u szleriyle iaret etmektedir: bn
Abbstan, bu yetin son nazil olan buyruklardan olduuna dair bir rivyet vardr. Ancak
mezhebimize mensup Badatl limler yle demilerdir: Bu yette belirtilenler dndaki her
ey helldir. u kadar var ki, yrtc hayvanlarn yenilmesi ise mekruhtur
177

bnl-Arabden bolca Iaydalanan Kurtub, birok yerde de onu tenkide tbi
tutmaktadr. inizden cumartesi gn Allahn yasan ineyerek ileri gidenleri
178

yetinde zikredilen cumartesi yasa konusuna ilikin grleri nakleden Kurtub, bnl-
Arabnin aklamalarn yle eletirmektedir: Derim ki: Bunlar bnl-Arabnin Ahkm adl
eserindeki iIadeleridir. Ancak bunlarn delil olacak bir taraI yoktur
179

d. r (Tasavvuf) Tefsirler
r teIsir; yalnz tasavvuI erbbna alan ve zahir mana ile badatrlmas mmkn
olan birtakm gizli anlamlara ve iaretlere gre Kurn teIsir etmek, demektir. Bu teIsir,

174
Eskiciolu, Osman, "Ahkm'l-Kur'n", DA., stanbul 1988, I, 554; Bkz. Baltac, a.g.md., XX, 490; Cerraholu,
TeIsir Tarihi, 82-103.
175
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 110-111.
176
Enm, 6/145.
177
Kurtub, TeIsir, VII, 121, 1. mesele.
178
Bakara, 2/65.
179
Kurtub, TeIsir, I, 304-305. 3. mesele. Bkz. a.e., I, 144-145. Bakara, 2/10.
102
sIinin kendi Iikirlerine deil, bulunduu makam itibariyle kalbine doan ilhm ve iaretlere
dayanr.
180
Kurtub, Kurn ve snnet erevesinde kalan birok ir teIsirden istiIade etmitir.
1. et-Tster (. 283/896), TeIsrl-Kurnil-Azm
Eb Muhammed Sehl b. Abdillh et-Tster, ar olmayan mtedil bir sIidir.
Tsternin baz Iikirleri, kendisinin lmnden sonra talebesi bn Slim taraIndan kurulan
Slimiyye tarikatnn Iikirleri arasnda zamanmza kadar gelmitir
181
. TasavvuI sahasnda pek
ok teIsirler meydana gelmitir. Bunlarn ilki, Eb Muhammed Sehl b. Abdillh et-Tsternin
Tefsrl-Kurnil-azm
182
adl eseridir
183
. TeIsirinde, r teIsirin yannda zhire muvIakt
edilen noktalar da mevcuttur
184
. Bu teIsirde daha sonra teekkl edecek TasavvuI teIsirlerde
grlen szn uzatlmas ve Iikirlerin karkl gibi hususlar pek grlmemektedir. Eser
tasavvuI cereyannn ilk devirlerini gstermesi bakmndan nem tamaktadr
185
. Kurtub bu
zelliiyle Tsterden istiIade etmektedir. Bunu u rnekte grebiliriz:
Birok kez Tsterye mracaat eden Kurtub
186
, Mminler, yalnz Allaha gvenip
dayansnlar.
187
yetinin teIsirinde tevekkl konusunu ilerken, tevekkln mahiyeti hakknda
eitli grler olduunu syler ve sz ncelikle Tsterye brakr: Sehl b. Abdillha
tevekkln mahiyeti hususunda soru sorulmas zererine o yle demitir: Bazlarna gre
tevekkl; gelenlere peinen raz olmak ve mahlukattan mit kesmek, demektir. Bir baka
kesimse tevekkl; sebebleri terk edip sebeblerin msebbibine ynelmek demektir. Eer sebep
kiiyi msebbipten alkoyacak olursa, o kiinin yapt o ie tevekkl denilmez, demilerdir.
Sehl ise yle demektedir: Kim tevekkl sebebe yapmay terketmekle gerekleir derse,
phesiz ki o, Reslllah (s.a.s.)in snnetine kar km olur. nk an yce Allah: Artk
ele geirdiiniz ganimetten hell ve temiz olarak yeyin
188
diye buyurmaktadr. Ganimetse,
kulun kazancyla ele geirilen bir eydir. Yine yce Allah yle buyurmaktadr: Artk
boyunlarnn stne ve onlarn her parmana vurun.
189
Bu da bir ameldir. Peygamber (s.a.s.)

180
Demirci, a.g.e., 355.
181
Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 14-15. (zetle).
182
Bkz. et-Tster, Sehl b. Abdillh, TeIsir, Msr 1329.
183
Cerraholu, a.g.e., II, 9.
184
A.e., II, 16.
185
A.e., II, 20; et-Tster ve teIsiri iin Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr ve'l-mIessirn, II, 265-267.
186
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 179.
187
l-i mrn, 3/122.
188
EnIl, 8/69.
189
EnIl, 8/12.
103
de: Muhakkak Allah, meslek sahibi kulunu sever
190
diye buyurmaktadr. Reslllah (s.a.s.)in
ashb da seriyyeden gelecek ganimetten denmek zere birbirlerine bor verirlerdi.
191

Ayrca mIessir, Tsterden yetlerin ir mnlarna ynelik teIsirlerine de yer
vermektedir. Kurtub, Benim yetlerimi az bir deer karlnda satmaynz ve yalnz
benden korkunuz.
192
yetinde geen yalnz benden korkunuz blmnn teIsiri hususunda
kendisinden istiIade etmektedir: Sehl b. Abdillh der ki: yalnz benden korkunuz iIadesinde
yce Allah unu belirtmektedir: Benim hakknzdaki ezeli ilmim gereince benden korkun
193

Ayn ekilde Kurtub, ster erkek ister kadn, kim inanarak yararl bir i yaparsa bilsin ki,
biz ona dnyada gzel bir hayat salayacaz
194
yetinde geen gzel bir hayat
iIadesinin mahiyeti hakknda be gr ileri srldn belirtir ve beinci grte Tsternin
aklamasna da yle yer verir: Sehl b. Abdillh et-Tster der ki: Gzel hayat, kulun kendi
tedbirinden vazgeerek, tedbirini hakka havale etmesi demektir.
195

2. es-Slem (. 412/1021), Hakikut-TeIsr
Muhammed b. Hseyin b. Muhammed b. Ms el-Ezdi es-Slem, ilk tahsiline Kurn
hIz ile balam, srasyla edebiyta ve dile dair bilgiler elde etmitir. Daha sonra almalarn
genellikle hadis aratrmalarna hasretmi ve TasavvuI bilgilerini artrmaya gayret etmitir
196
.
Kurtubnin kaynak ald Hakikut-tefsr adl eseri, mutasavvIlarn Kurn yetleri zerindeki
yorumlarn derleyen ilk kapsaml almadr. Eserde, baz mIrit sIilerin Kurnn zhiri
mnlar ile Ehl-i snnetin itikad ve uygulamalarna ters den ar gr ve tutumlarn
hatrlatan cretli tevillere sapmadan Kurnn r ve btni anlamlarna arlk verilmitir.
Eletirilere ramen
197
r teIsire dair rivyetleri toplamasndan dolay eser daha melliIi
hayattayken byk ilgi grmtr
198
.
TeIsir, ir teIsir ve kraat bata olmak zere ele aldmz zellikler meyannda bu
esere birok kez mracaatta bulunan
199
ve kendisine katlmad hususlar da belirten
200


190
Bkz. el-Heysem, Mecmauz-zevid, IV, 62.
191
Kurtub, TeIsir, IV, 130-131.
192
Bakara, 2/41.
193
Kurtub, TeIsir, I, 238. 4. mesele.
194
Nahl, 16/97.
195
Kurtub, TeIsir, X, 114-115.
196
Yazc, Tahsin, "Slem", A., stanbul 1993, XI, 95.
197
Bkz. bnl-Cevz, Abdurrahmn b. Ali b. Cevzi, Telbs bls, Kahire 1368, 174.
198
Ate, Sleymn, "Hakiku't-TeIsr", DA., stanbul 1997, XV, 163-165. (zetle); Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr ve'l-
mIessirn, 268-271; Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 22-29.
199
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 183, 99.
200
Kurtub, TeIsir, I, 112. Ftiha, 1/7. 32. mesele.
104
Kurtub, Btn vgler (hamdler), lemlerin Rabbi olan Allahadr.
201
yetinin teIsirinde
hamd ve kr kavramlarn ele alrken melliI ve eserini zikretmekte ve ondan teIsir ilmine
ilikin bilgi nakletmektedir: Eb CaIer et-Taber ile Ebl-Abbs el-Mberred, hamdle
krn ayn anlamda olduunu sylemilerse de, bu pek kabule deer bir gr deildir.
Ayrca Eb Adirrahmn es-Slem de Kitbl-hakik adl eserinde bunu CaIer es-Sdk ve bn
Atnn gr olarak da nakletmektedir
202
Kurtub, ve sadece senden yardm
dileriz.
203
yetini: Yardm, destei ve baary senden istiyoruz eklinde teIsir ettikten sonra
Slem ve eserini zikrederek r teIsire dair sz ona brakr: Slem, Hakik adl eserinde
yle demektedir: Muhammed b. Abdullah b. zn yle derken dinledim: Eb HaIs el-
Ferniyi yle derken dinledim: Her kim, Sadece sana ibadet eder ve sadece senden yardm
dileriz yetinin anlamn ikrar eder ve benimserse, o hem cebirden (Cebriyyecilikten) hem de
kaderden (Kaderiyyecilikten) beri olur.
204
Kraat alannda da Slemden istiIade eden Kurtub,
Onlar Rabbin kelimelerini (szlerini), balamlarndan saptrp deitiriyorlar
205

yetinin teIsirinde: es-Slem ve en-Nehi;yetteki el-kelim: kelimeleri blmn, el-
kelm: kelm, sz eklinde eliI harIiyle okumutur
206

3. Kueyr (. 465/1072), et-TeIsrl-Kebr (et-Teysr I lmit-TeIsr)
TasavvuI, kelm, hadis, Ikh, teIsir, gramer, lugat ve edebiyt gibi ilim dallarnda geni
bilgisi olan Ebl-Ksm Zeynlislm Abdlkerm b. Hevzin b. Abdilmelik el-Kueyr, daha
ok mutasavvI olarak tannr.
207
Kueyr, tasavvuI tarihinin en nemli kaynaklarndan saylan
er-Risle adl eserinde, tasavvuIun temeli olan konularn snni akdeye tam anlamyla uyduunu
ortaya koyarak sIilerin snni evrelerde uradklar eletirilere cevap vermek, ayrca onlarn bu
ereve dna kmalarn nlemek istemitir.
208
Onun et-Tefsrl-kebr adl eserinden teIsir,
r teIsir, kraat, hadis, Ikh, akid,dil ve kssa bata olmak zere birok sahada istiIde eden
Kurtub, genellikle eserin ismini zikretmeksizin Kueyrden oka nakilde bulunmaktadr
209
.
Kurtub, leri dzenleyenlere and olsun ki
210
yetlerinin teIsirinde sz konusu
yeti aklarken sz ncelikle Kueyrye brakr ve: leri dzenleyenlere and olsun ki
yetine ilikin olarak el-Kueyr: MIessirler burada kastedilenlerin melekler olduunu ittiIakla

201
Ftiha, 1/2.
202
Kurtub, TeIsir, I, 101. 5. mesele.
203
Ftiha, 1/5.
204
Kurtub, TeIsir, I, 109. 23. mesele.
205
Mide, 5/13.
206
Kurtub, TeIsir, VI, 63.
207
Uluda, Sleyman, "Kueyr, Abdlkerm b. Hevzin", DA., Ankara 2002, XXVI, 474.
208
A.g.md., XXVI, 474. Bkz. Kueyr, Abdlkerim, Kueyr Rislesi (ev. Sleyman Uluda), stanbul 1999.
209
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 143-144.
210
Nzit, 79/1-14.
105
kabul etmilerdir, demektedir. bilgisini verir. Daha sonra Kurtub, yetin teIsirine ilikin
aklamasn eserinin ismini belilrterek kendisinden yle nakletmektedir: Yine el-Kueyr de
bu gr Tefsrinde nakletmi ve yce Allahn, lem in ilerinin yrtlmesiyle ilgili pek ok
hususu yldzlarn hareketlerine bal olarak gerekletirdiini, bundan dolay ilerin
yrtlmesi Allahtan olsa bile, tedbir yldzlara izaIe edilmitir. Bu, tpk bir eyin kendisine
yakn olan bir dier eyin adyla isimlendirilmesine benzemektedir.
211
Kurtubnin Iaydaland
alanlara ilikin dier bir rneimizi de dil alanndan seebiliriz. Kurtub, Namaz
dosdoru klarlar
212
yetinin teIsirinde es-salt:namaz kelimesinin anlam ve kk
zerinde dururken eitli dil limlerinin grlerine yer vermektedir. Bu hususta Kueyrnin
grn de naklerek onu deerlendirmeye tbi tutar: es-Salt: Namaz kelimesinin bu
bildiimiz ibdet iin ngrlm zel bir isim olduu da sylenmitir. nk an yce Allah,
eriatsz hibir zaman dilimi brakmad gibi, namazsz da hibir eriat yoktur. Bu gr Eb
Nasr el-Kueyr nakletmitir. Derim ki: Bu gre gre salt kelimesinin itikak sz konusu
deildir. Cumhurun grne gelince bu da bir sonraki balkta aklanacaktr. MIessir, daha
sonraki balkta salat kelimesinin anlamn kelime ve terim asndan deerlendirirken iki
Iarkl gr nakleder ve Kueyrnin de yukarda aklad gr iIade eden birinci gr
benimsediini: Birincisi daha dorudur. diyerek belirtir ve gerekesini sunar.
213
Kurtub, ir
teIsir sahasnda Hasan el-Basri (. 110/728)
214
ve CaIer-i Sdk (. 148/765)
215
gibi
melliIlerden de, isimlerini belirterek istiIade etmektedir.
Kurtub, ilediimiz kaynaklarn dnda teIsir ilminde ne kan sahabilerden de
istiIade etmektedir. Hz. Muhammed (s.a.s.) ile balayan Kurn teIsiri sahbe, tbin ve
etbuttbin dnemlerinde kesintisiz sregelmi ve teIsir sahasnda kymetli birikimleri ihtiva
eden pekok alma vcda getirilmitir. Bu halkalarn en nemlilerinden biri de phesiz
Kurtub Tefsridir. Kurtub de eserini teliI ederken sz konusu kaynaklara mracaat etmi ve
sahbe, tbin ve kendisine kadarki mIessirlerin birikimlerinden istiIde etmitir. Bunlarn
iinde Kurtubnin istiIde ettii sahbilerden
216
zellike Hz. Eb Bekr (. 13/634)
217
, Hz.mer
(. 23/644)
218
, Ubeyy b. Kab (. 30/650)
219
, Eb Zerr el-GIri (. 32/652)
220
, Ebd-Derd el-

211
Kurtub, TeIsir, XIX, 129-130; Eserini zikrettii dier biryer iin bkz. a.e. II, 226. Bakara, 2/189. 2. mesele.
212
Bakara, 2/3.
213
Kurtub, TeIsir, I, 124-126. 10. ve 11. mesele.
214
Salam, Fihrist, XX, 103-105; Bkz. Cerraholu, TeIsir Tarihi, 9. Demirci, a.g.e., 357.
215
Salam, Fihrist, XX, 63. Demirci, a.g.e., 357.
216
TeIsir ilminde hret kazanan sahabiler iin bkz. Cerraholu, smail, TeIsir Tarihi, I, 83-84.
217
Salam, Fihrist, XX, 73; Demirci, a.g.e., 294.
218
Salam, Fihrist, XX, 169-170; Bkz. Demirci, a.g.e., 294; Cerraholu, a.g.e., 66,69.
219
Salam, Fihrist, XX, 192-193; Cerraholu, a.g.e., I, 83, 129; Demirci, a.g.e., 295.
220
Salam, Fihrist, XX, 90; Aydnl, Abdullah, Eb Zer el-GIri, DA., stanbul 1994, X, 266-269.
106
Ensri (. 32/652)
221
, Abdullh b. Mesd (. 34/654)
222
, Hz. Osmn (. 35/655)
223
, Hz. Ali (.
40/660)
224
, Eb Ms el-Ear (. 44/664)
225
, Zeyd b. Sbit (. 45/665)
226
, Abdullh b. Abbs
(. 68/687)
227
, Abdullh b. mer (. 73/692)
228
ve Abdullh b. Zbeyr (. 73/692)
229

zikredilebilir. Kurtub bu sahabilerden hem teIsir hem de Ikh alannda
230
istiIade etmektedir.
Yine Kurtub, teIsir ilminde ne kan tabindan da istiIade etmektedir. Tbindan da Mekke
teIsir ekolnn
231
yetitirdii Mchid b. Cebr (. 103/721)
232
, krime (. 104/722)
233
, Sad b.
Cbeyr (. 95/714)
234
, Tvus b. Keysn (. 106/724)
235
ve At b. Ebi Rabh (. 114/732)
236
;
Medine teIsir ekolnn
237
yetitirdii Ebl-liye (. 90/709)
238
, Muhammed b. Kab el-Kurazi
(. 118/736)
239
ve Zeyd b. Eslem (. 136/753)
240
ve Irak rey ekolnn
241
yetitirdii Alkme b.
Kays (. 61/681)
242
, Mesrk b. Ecd (. 63/682)
243
, brhim en-Nehi (. 95/714)
244
, Mrretl-
Hemedni (. 76/695)
245
, miru-abi (. 109/727)
246
, Hasan el-Basri (. 110/728)
247
ve
Katde b. Dime (. 117/735)
248
n plana kmaktadr. Kurtub bu tabindan hem teIsir hem de
Ikh alannda
249
istiIade etmektedir.
Kurtub, teIsirin tedvn dnemine it kaynaklardan da istiIade etmektedir. TeIsrin
tedvin dneminden ise Kurtub Tefsrinin TeIsir Kaynaklar blmnde ilediimiz eserlerin
yannda, Kurtubnin eserlerini belirtmeksizin isim olarak zikrettii, Yezd b. Hrn b. es-

221
Salam, Fihrist, XX, 77.
222
A.e., XX, 122-123; Bkz. Cerraholu, a.g.e., I, 84-94; Demirci, a.g.e., 295.
223
Salam, Fihrist, XX, 169; Demirci, a.g.e., 294.
224
Salam, Fihrist, XX, 52-53; Cerraholu, a.g.e., I, 83, 164-165; Demirci, a.g.e., 294.
225
Salam, Fihrist, XX, 84; Cerraholu, a.g.e., I, 83; Demirci, a.g.e., 295.
226
Salam, Fihrist, XX, 204; Cerraholu, a.g.e., I, 83; Demirci, a.g.e., 295.
227
Salam, Fihrist, XX, 111-115; Bkz. Cerraholu, a.g.e., 94-102; Demirci, a.g.e., 294.
228
Salam, Fihrist, XX, 124-125; Cerraholu, a.g.e., I, 70-73, 79-80.
229
Salam, Fihrist, XX, 45,128-129; Cerraholu, a.g.e., I, 83; Demirci, a.g.e., 295.
230
Bkz. Bilmen, Hukuki slmyye, I, 327 vd. ; Keskiolu, a.g.e., 52-66.
231
Cerraholu, a.g.e., I, 129.
232
Salam, Fihrist, XX, 152-154; Cerraholu, a.g.e., I, 138-144; Demirci, a.g.e., 295.
233
Salam, Fihrist, XX, 129-130; Cerraholu, a.g.e., I, 144-148; Demirci, a.g.e., 297.
234
Salam, Fihrist, XX, 176-177; Cerraholu, a.g.e., I, 130-137; Demirci, a.g.e., 297.
235
Salam, Fihrist, XX, 190; Demirci, a.g.e., 297.
236
A.e., XX, 57-58; Cerraholu, a.g.e., I, 148-152: Demirci, a.g.e., 297.
237
Cerraholu, a.g.e., I, 129.
238
Salam, Fihrist, XX, 71-72; Cerraholu, a.g.e., I, 152; Demirci, a.g.e., 298.
239
Salam, Fihrist, XX, 157; Cerraholu, a.g.e., I, 153; Demirci, a.g.e., 298.
240
Salam, Fihrist, XX, 203; Cerraholu, a.g.e., I, 153; Demirci, a.g.e., 298.
241
Cerraholu, a.g.e., I, 129-130.
242
Salam, Fihrist, XX, 53; Cerraholu, a.g.e., I, 152; Demirci, a.g.e., 298.
243
Salam, Fihrist, XX, 150; Cerraholu, a.g.e., I, 152; Demirci, a.g.e., 298.
244
Salam, Fihrist, XX, 165; Cerraholu, a.g.e., I, 152.
245
Salam, Fihrist, XX, 160; Cerraholu, a.g.e., I, 152; Demirci, a.g.e., 298.
246
Salam, Fihrist, XX, 54; Cerraholu, a.g.e., I, 152; Demirci, a.g.e., 299.
247
Salam, Fihrist, XX, 105; Cerraholu, a.g.e., I, 152; Demirci, a.g.e., 299.
248
Salam, Fihrist, XX, 36-139; Cerraholu, a.g.e., I, 153; Demirci, a.g.e., 299.
249
Bkz. Bilmen, Hukuki slmyye, I, 327 vd. ; Keskiolu, a.g.e., 67-78.
107
Slem ( 117/735)
250
, ube b. el-Haccc (. 160/776)
251
, SIynus-Sevri (. 161/778)
252

Zekeriyy Yahy b. Ziyd el-Ferr (. 207/822)
253
ve Abdurrezzk b. Hemmm (.
211/827)dan
254
istiIade ettiini gryoruz. Kurtub bunlarn dnda Kurn ilimlerine dair bn
ihb ez-Zhri (. 123/740)
255
, Ebl-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid (. 468/1076)
256
,
Rummni (. 384/994)
257
ve Hattbi (. 388/998)
258
gibi ulemdan da Iaydalanmaktadr. Kurtub
rivyet teIsiri melliIi Eb Muhammed Muhyissnne el-Hseyn b. Mesd b. Muhammed el-
Ferr el-Beav (. 516/1122)nin adn
259
zikretmekle birlikte teIsiri Melimt-tenzl in adn
belirtmemektedir
260
.
Kurtub, Ikh teIsir sahasnda ise Muktil b. Sleymn (. 150/767)
261
, Yahy b. dem
b. Sleymn el-Emevi (. 203/818)
262
, mam Ii (. 204/819)
263
, Muhammed b. Abdillh b.
Abdilhakem (. 268/882)
264
, smil b. shk b. smil b. Hammd el-Ezdi (. 282/895)
265
, Eb
CaIer et-Tahv (. 321/933)
266
ve Muhammed b. el-Hseyn b. Muhammed b. HaleI bnl-
Ferr (. 458/1066)
267
gibi mehur ilim adamlarndan Iaydalanmaktadr.
2. Kraat ve Kurn- Kerim Tarihi Kaynaklar
Kurtub, kraat ve Kurn- Kerim tarihine ilikin birok kaynaktan istiIade etmitir. Biz
zaten daha sonra Kurtub TeIsrinde Kraat konusunu ileyeceiz. Burada onun bu alanda
istiIade ettii kaynaklara yer vereceiz.
1. bn Mchid (. 324/936), Kitbs-Seba (Kitbs-Seba Iil-Krt)

250
Salam, Fihrist, XX, 200; Demirci, a.g.e., 306.
251
Salam, Fihrist, XX, 187; Demirci, a.g.e., 306.
252
Salam, Fihrist, XX, 182-183; SIynus-Sevrinin Kitbt-tefsr adl eseri, Hindistann Rampor ehrinde
bulunarak 1385/1965 ylnda bir cild halinde baslmtr. Bkz. Cerraholu, a.g.e., I, 211-222; Demirci, a.g.e., 306.
253
Salam, Fihrist, XX, 199. MIessirin bu alanda ilk teIsirlerden olduu ileri srlen teIsiri Meanil-Kurn adl
eseridir. Bkz. Demirci, a.g.e., 308.
254
Salam, Fihrist, XX, 47; Abdrrezzk b. Hemmmn TeIsrl-Kurn adl bir eseri vardr. Bu eser Drl-
ktbil-Msryye, nr. 242 ve Ankara Dil ve Tarih-CoraIya Fakltesi Ktp., smail Saib Sencer Kolleksiyonu 4216
numarada kaytldr. Bkz. Cerraholu, a.g.e., I, 236-248.
255
Salam, Fihrist, XX, A.e., XX, 126; Sandk, lk Asrda..., 40-42.
256
Salam, Fihrist, XX, 196; Cerraholu, TeIsir usl,121; Demirci, a.g.e., 156.
257
Salam, Fihrist, XX, 174; Cerraholu, a.g.e., 291.
258
Salam, Fihrist, XX, 106; Cerraholu, a.g.e., 168.
259
Bkz. Gngr, El-Beav, Ferr, DA., stanbul 1992, V, 340-341.
260
Salam, Fihrist, XX, 59.
261
Salam, Fihrist, XX, 158-159; MelliIin, Tefsrl-hamsi mie ye minel-Kurn adl eseri vardr. Bu eserin
bilinen tek yazma nshas British Museumda mevcuttur. Cataloque Oriental: 6333, order: 5180.
262
Salam, Fihrist, XX, 198; Ahkml-Kurn adl eseri vardr. (Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 361).
263
Salam, Fihrist, XX, 185-186; Bu alanda Ahkml-Kurn adl eseri vardr. (Ahkml-Kurn, Beyrut 1990).
264
Salam, Fihrist, XX, 156; Ahkml-Kurn adl bir eseri vardr. (Cerraholu, a.g.e., II, 50).
265
Salam, Fihrist, XX, 134; Ahkml-Kurn adl eseri vardr. (er-Rm, Mceml-deb, II, 284-285;
Cerraholu, a.g.e., II, 50).
266
Bu alanda Ahkml-Kurn adl eseri vardr. Vezir Kpr Fzl Ahmet Paa Ktp., nr. 814. Bu eser Sadettin nal
taraIndan tahkik edilerek stanbul 1995 tarihinde iki cild olarak neredilmitir. Demirci, a.g.e., 367.
267
Salam, Fihrist, XX, 156; MelliIin bu alanda Ahkml-Kurn adl eseri vardr. (Cerraholu, a.g.e., II, 50).
108
Eb Bekr Ahmed b. Ms b. el-Abbs b. Mchid et-Temmi, kraat limidir. Hatb el-
Badd ile Zehebnin sika diye sz ettii ve Saleb Ahmed b. Yahy en-Nahvinin kendi
zamannda Allahn kitabn bn Mchidden daha iyi bilen bir kimsenin kalmadn
syleyerek vd bn Mchidin kraat ilmine yapt en nemli katk, mehur ve mtevtir
kabul edilen kraatleri konunun otoritelerini ikna edecek kurr seimiyle Kitbs-seba fil-
krt eserinde bir araya getirmi olmasdr
268
.
Kurtub, Onlara: Allahn indirdiine uyun! denildiinde: Hayr! Biz
babalarmzdan grdklerimize uyarz derler
269
yetinin teIsirinde bn Mchidden
saygyla bahseder ve onu dinin anlalmas ve muhaIazas iin cehd gayret sarIeden ilim
adamlar arasnda sayar: eyh Ebl-Hasen el-Ear ve Abdullah b. Kllb ile bn Mchid,
Muhsibi ve bunlara denk snnet ehlinden birtakm ilim adamlar ortaya kt. Bidatilerle kendi
kavramlar zerinde tartmalar yaptlar. Sonra da onlarla altlar ve bizzat onlarn silahlaryla
onlar ldrdler. Bu mmete mensup Kitab ve snnete smsk yapan mslman kimseler,
inkarclarn phelerinden yzeviren kimselerdiler. Bunlar cevher ve araz gibi meseleler
zerinde akl yormadlar. SeleI bu yol zereydi.
270
Kurtub, Ehl-i kitap, Allahn ltfuna
kar hibir eye glerinin yetmeyeceini, ltfun tmyle Allahn elinde olduunu
bilsin!..
271
yetininde geen liell edatnn el-Hasen taraIndan leyl eklinde okunduunu
belirttikten sonra: Bu, bn Mchidden de rivyet edilmitir. aklamasn yapmaktadr
272
.
2. bnl-Enbr (. 328/939), er-Redd al men HleIe MushaIe Usmn ve Kitb
zhil-VakI vel-btid (I Kitbillh) Adl Eserleri
Eb Bekr Muhammed b. el-Ksm b. Muhammed el-Enbri, Arap dili ve edebiyat,
Kurn ilimleri ve hadis limidir.
273
Kurtub, onun er-Redd al men hlefe mushafe Usmn
274

ve Kitb izhil-vakf vel-ibtid (f kitbillh)
275
adl kitablarndan istiIade etmitir. Kurnn
Iaziletine ve Kurn tarihine ilikin rivyet ve grlere ilikin bilgiler bata olmak zere er-
Redd al men hlefe mushafe Usmndan nakillerde bulunan Kurtub, teIsirinin
mukaddimesinin ilk balnda Kurn- Kerimin Iaziletlerini ve bu husustaki benzer konular
deerlendirirken bnl-Enbr ve eserini yle zikretmektedir: Nahiv ve lugat bilgini Eb Bekr

268
Altkula, "bn Mchid", DA., stanbul 1999, XX, 214; Bkz. Altkula, "Kitb's-Seb'a", DA., Ankara 2002,
XXVI, 113; Karaam, smail, Kur'n- Kerim'in Nzl ve Kraati, stanbul 1995, 269; Yksel, Ali Osman, bn
Cezeri ve Tayyibet'n-ner, stanbul 1996, 138-139.
269
Bakara, 2/170.
270
Kurtub, TeIsir, II, 142-143. 7. mesele.
271
Hadd, 57/29.
272
Kurtub, TeIsir, XVII, 173.
273
Ik, Emin, "bnl-Enbr, Eb Bekir", DA., stanbul 2000, XXI, 24.
274
Bkz. Yksel, a.g.e., 139.
275
Ik, a.g.md., XXI, 24-26.
109
Muhammed b. el-Kasm b. Ber b. Muhammed el-Enbri, er-Redd al men hlefe mushafe
Usmn adl eserinde Abdullah b. Mesddan yle dediini rivyet etmektedir: Reslllah
(s.a.s.) buyurdu ki
276
: phesiz bu Kurn, Allah Telnn bir ziyIetidir
277
Kurtub birok
ilim dalnda olduu gibi, krat sahasnda da kendisinden oka istiIade etmektedir
278
. Biz dier
rneimizi de bu alandan seebiliriz. Kurtub, nananlar, diledii takdirde Allahn
btn insanlar doru yola ileteceini hl anlamadlar m?..
279
yetinin kratine dair
rivyetleri deerlendirirken u aklamalarda bulunmaktadr: Ancak Eb Bekr el-Enbri yle
demektedir: krimeden, o, bn Ebi Necihten, man edenler aka bilmediler mi ki? eklinde
okuduu rivyet edilmitir. Tilvette bunun doru olduunu iddia edenler de bunun delil
gsterirler. Ancak byle bir rivyetin bn Abbstan geldii batldr. nk Mchid ve Said b.
Cbeyr, bn Abbstan bu kelimeleri MushaItaki ekliyle, Eb Amr krati ve onun
Mchidden ve Said b. Cbeyrden ikisinin de bn Abbstan rivyet ettii ekliyle
okumulardr
280
MelliIin imam lakabyla anlmasn salayan Kitb izhil-vakf vel-
ibtid (f kitbillh) eseriden
281
de istiIade eden Kurtub, zerinize ate alevleri ve erimi
bakr salnr da buna kar koyamazsnz.
282
yetinin teIsirinde melliI ve eserini yle
belirtir: bnl-Enbrnin el-Vakf vel-ibtid adl eserinde meyye b. HaleI diye
gemektedir
283

3. Eb Ali el-Fris (. 377/987), el-Hcce lil-Kurri Seba
Eb Ali Hasen b. Ahmed b. AbdilgaIIr el-Fris, Basra mektebine mensup nahiv
limidir. Onun bn Mchidden arz tarikiyle rivyet ettii kraatin Eb Amr (. 154/771)
kraati olduu sanlmaktadr. Adudddevle adna kaleme ald el-Hcce lil-Kurri Seba (el-
Hcce f lelil-Kratis-Seb) adl eserini, hocas bn Mchidin es-Seba f menzilil-
kurr adl kitabna dayanarak yazmtr
284
.
Kurtub, bn Atyyeden yapt bir nakilde, teIsir ilmine dair deerli almalar yapan
limleri vgyle anarken Eb Ali el-Frisyi de saymakta ve onun hakknda u iIadelere yer
vermektedir: Mteahhirler arasnda ne kanlardan Eb shk ez-Zeccc ve Eb Ali el-Fris
de yer alr. Daha sonra Kurtub bn Atyyenin: Bunlarn hepsi de ecre layk ve ecri hak eden

276
Hkim, Mstedrek, I, 555; Bkz. Drim , Fedill-Kurn, 1.
277
Kurtub, TeIsir, I, 17-18. Mukaddime. Ayrca bkz. a.e., XV, 44. SIIt, 37/1-5; XV, 218. Fussilet, 1-5.
278
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 118-119. (bnl-Enbr); 142 (Kitbr-Red); 173 (er-Redd al men hleIe mushaIe
Usmn).
279
Rad, 13/31.
280
Kurtub, TeIsir, IX, 216.
281
Ik, a.g.md.., XXI, 24.
282
Rahmn, 55/35.
283
Kurtub, TeIsir, XVII, 113.
284
zbalk, Mehmet Reit, "Eb Ali el-Farisi", DA., stanbul 1994, X, 88-89. (zetle).
110
mctehidlerdir. Allah onlara rahmetini ihsan buyursun ve onlarn yzlerini ak etsin! eklindeki
deerlendirmesini nakletmektedir
285
. Kurtub bu eserden kraata dair hususlar nakletmenin
yannda bunlar dil asndan da ele alan deerlendirmelerine de yer vermektedir. Kurtub,
kraat, teIsir, dil ve irab bata olmak zere hadis ve Ikh gibi dier ilim dallarna ynelik de
nakiller yapar ve kendisine pekok kez mracaat eder
286
. Biz aklayc olduunu
dndmz bir rnei sunmak istiyoruz. Kurtub, Yarg (Din) gnnn tek hkimidir
(Mlikdir).
287
yetinin teIsirinde kendisinden yle nakletmektedir: Eb Ali der ki: Eb Bekr
es-Serrcn, melik okuyuunu tercih eden birisinden naklettiine gre an yce Allah,
lemlerin Rabbi buyruuyla zaten hereyin mutlak Mlik olmakla kendisini nitelendirmi
bulunmaktadr. Dolaysyla mlik eklindeki okuyuun bir Iaydas yoktur. nk bu bir tekrar
olur. Eb Ali der ki: Ancak byle bir aklamann delil olma zellii yoktur. nk yce
Kurnda bu ekilde birtakm buyruklar yer almtr. nce genel olan bir husus zikredilir, daha
sonra zel bir durumdan sz edilir. Bu, yce Allahn u yetinde mevzubahistir: O Allah,
yaratan, yoktan var eden ve yarattklarna ekil verendir. En gzel isimler onundur. Gklerde ve
yerde her ey onu vgyle anar. Onun hereye gc yeter ve her iinde hikmet vardr.
288

Yaratan btn bunlar kapsar. Sret veren olduundan ayrca sz edilmesi sanata ve hikmetin
varlna dikkat ekmek zellii dolaysyladr. Nitekim yce Allah, Bakara sresinin ba
taraInda: Onlar gayba inanrlar.
289
diye buyurduktan sonra: hirete de kesinlikle
inanrlar.
290
diye buyurmaktadr. Halbuki gayb hem hireti hem onun dndaki dier gayblar
da kapsamaktadr. zellikle sz konusu edilmesi ise, azameti ve ona inanmann Iarz olduuna
dikkat ekmek, dier taraItan da onu inkr eden kIirlerin kanaatlerini reddetmek iindir
291

4. bn Cinni (. 392/1002), el-Muhteseb Ii Tebyni Vchi evzzil-Krt vel-zh
anh
Ebl-Feth Osmn b. Cinni el-Mevsli el-Badd, Arap dili ve edebiyt limidir. Onun
almalarnn hemen hemen hepsi dil ilimlerine dairdir. Arapa kelimelerin treme biimlerini
ciddi bir ekilde inceleyen ve bu balamda el-itikkul-ekber tabirini ilk deIa kullanan bn
Cinni bu suretle Arap dili etimolojisinin temellerini atmtr
292
. Onun kraate dair el-Muhteseb fi
tebyni vchi evzzil-krt vel-zh anh adl eserinin temel kayna Eb Bekir bn

285
Kurtub, TeIsir, I, 38. Mukaddime.
286
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 71; el-Kasb, a.g.e., 148-152.
287
Ftiha, 1/4.
288
Har, 59/24.
289
Bakara, 2/3.
290
Bakara, 2/4.
291
Kurtub, TeIsir, I, 106. 15. mesele. Ayrca bkz. a.e., III, 118-119. 1. mesele. el-Kasb, a.g.e., 149-150.
292
Yavuz, Mehmet, "bn Cinni", DA., stanbul 1999, XIX, 398. (zetle).
111
Mchidin el-Krt-zzesi olan eserde z kraatler zellikle gramer ve irab ynnden
incelenmitir
293
. Bu adan eserden Iaydalanan Kurtub, z kraatlere dair bilgileri ve bunlarn
aklamalarna ilikin dil konularna yer vermektedir. Kurtub, Dmanlar bana
gldrme
294
yetinde geen tmit kelimesinin Iarkl kraatlerine yer verirken bn
Cinniden kraat ve bununla ilgili dile dair aklamalarda bulunmaktadr: Yine Mchidden;
temet eklinde te ve mim harIleri stn ile; dmanlar kelimesini de nasb ile
okumutur. bn Cinni der ki: Yani: Rabbim! Sen dmanlar bana sevindirme, anlamna gelir.
Bunun ciz oluu, yce Allahn: Allah onlarla alay eder.
295
yeti ve benzerlerinin de uygun
oluundan dolaydr. Sonra da asl maksada dnerek dmanlar anlamndaki kelimeyi
kendisiyle nasbettii bir Iiili takdir etmitir. Adeta; bakalarn yani dmanlar bana gelecek
musibetlerle sevindirme, demi gibidir.
296
Kurtub, Bunun zerine Allah buyurdu ki:
Drt ku al. Onlar kendine altr
297
yetinde yer alan Onlar kendine altr
kelimesinin be trl okunduunu ve bunlardan ikisinin yedi kraat arasnda yer aldn
belirttikten sonra kraatleri sralar. Bunlardan birtanesini akladktan sonra ona ilikin bn
Cinninin deerlendirmesine yer verir: Bazs da sad harIini esereli ve ra harIini stn ve
eddeli olarak Iesirrahnne eklinde okumulardr ki bunun anlam; onlar bart, eklindedir.
Nitekim kap ve klem ses kard vakit bu Iiil kullanlr. Bunu da en-Nakk nakletmitir.
bn Cinni der ki: Bu garip bir okuyutur. nk mudaaI ve mteaddi ili Iiillerin muzri
ekillerinin yeIilu vezni az kullanlr. Bunun uygun kalb, ayn harIinin treli okunuu ile
yeIulu eklidir
298

5. Eb Amr ed-Dn (. 444/1053), Cmiul-Beyn Iil-Kratis-Seb, et-Teysr Iil-
Krtis-Seb ve el-Mukni I MariIeti Mersmi MeshiIi Ehlil-Emsr Adl Eserleri
Eb Amr Osmn b. Sad b. Osmn ed-Dn, Endlsl kraat limidir. Ayrca teIsir,
hadis, Ikh, dil vb. ilimleri tahsil etmitir.
299
Dni, eserleri kendisinin veIatndan sonra delil ve
huccet saylan ender ahsiyetlerden olup, eserleri bugn hl ilim leminin en mhim
kaynaklarndan saylmaktadr
300
. Cmiul-beyn fil-krtis-seb, kraate dair yazd en byk
eseridir
301
. MelliI, bu ve et-Teysr fil-krtis-seb adl eserlerinde 500den Iazla rivyet ve

293
A.g.md., XIX, 399; Bkz. Karaam, a.g.e., 270.
294
ArI, 7/150.
295
Bakara, 2/15.
296
Kurtub, TeIsir, VII, 231.
297
Bakara, 2/260.
298
Kurtub, TeIsir, III, 205.
299
etin, Abdurrahman, "Dni", DA., stanbul 1993, VIII, 459.
300
Karaam, a.g.e., 270.
301
etin, a.g.md.., VIII, 460.
112
tarki toplamtr
302
. et-Teysr, her imm iin iki rvi zikretmek sretiyle yedi immn
kraatlarn ihtiva etmektedir
303
. el-Mukni f marifeti mersmi meshifi ehlil-emsr adl eseri
ise, mushaIn imlsna dairdir
304
. Kurtub genellikle eser ismi vermeksizin melliIin adn
zikrederek bu eserlerden zellikle kraat ve dil alannda istiIade etmektedir
305
. Cmiul-beyn
fil-kratis-seb adl eserini Kitbl-beyn olarak zikreden Kurtub
306
, Ftiha sresinin
giriinde Srenin Faziletleri ve simleri blmnn nc balnda Ftiha ve yetl-krsi
konusunu ilerken melliI ve eserinin isimini vermektedir: Bu hadisi Eb Amr ed-Dn,
Kitbl-beyn adl eserinde senedini kaydederek zikretmektedir.
307
Kurtub, Mallarn Allah
yolunda harcayanlarn durumu yedi baak bitiren ve her baanda yz dane bulunan bir
ekinin durumu gibidir
308
yetinin her baanda yz dane bulunan blmnn Iarkl
kraatlerini ele alrken sz konusu eserden
309
u bilgiyi nakletmektedir: Eb Amr ed-Dn de
der ki: Bazlar |:yz| kelimesini; yz dane bitirmitir. anlamna gelen bir takdir zerine nasb
ile okumutur.
310

6. Eb Maer et-Taber (. 478/1085), Kitb Skl-Ars
Eb Maer Abdlkerm b. Abdissamed b. Muhammed et-Taber el-Kattn, kraat ve
teIsir limidir. Kaynaklarda muhakkik ve sika bir lim olduu bildirilir ve Mekkelilerin kraat
stad olarak anlr. Kitb skl-ars adl eserinin kraate dair mehur ve garb 1.500 rivyet
ve tariki ihtiva ettii kaydedilmekte olup Zeheb (. 748/1348) kitaptaki rivyet ve tariklerin
1.500 bulacan sanmadn sylemektedir
311
. Genellikle eser ismi vermeksizin kendisinden
kraat ve teIsir alannda birok kez istiIade eden Kurtub
312
, Allah gkten su indirir; vdiler
kendi kapasitelerince akarlar. Sel, ste kan kp gtrr
313
yetinin teIsirinde
melliI ve eserini yle mevzubahis eder: Vdiler kendi kapasitelerince akarlar yeti
hakknda bn Abbs der ki: Vdilerden kast kullarn kalpleridir. Skul-ars adl eserin sahibi
der ki: Eer bu aklama sahih olarak gelmise, yce Allah Kurna suyu; kalplere vdileri;

302
Yksel, a.g.e., 139-140.
303
Karaam, a.g.e., 270.
304
etin, a.g.md., VIII, 460.
305
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 72 (Eb Amr ed-Dn).
306
Bkz. a.e., XX, 142.
307
Kurtub, TeIsir, I, 87. Ftiha sresinin girii. I. Blm. 3. balk.
308
Bakara, 2/261.
309
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 154.
310
Kurtub, TeIsir, III, 206-207. 3. mesele.
311
Turgut, Ali, "Eb Ma'er et-Taber", DA., stanbul 1994, X, 185; Bkz. Karaam, a.g.e., 272; Yksel, a.g.e., 140.
312
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 83.
313
Rad, 13/17.
113
muhkem yetlere saI olan ve mtebih yetlere de kp misal verip benzetmesi anlamn
tamaktadr.
314

3. Kurn limlerine likin Kaynaklar
Kurn ilimleri (ulmul-Kurn); inii, tertibi, toplanmas, yazlmas, okunmas, teIsiri,
icz, nsihi, menshu ve hakkndaki phelerin giderilmesi asndan Kurnla ilgili olan
ilimler diye tariI edilebilir. Kurn ilimlerinin konusu, inceleme alanna giren meselelerin
zelliklerine gre bizatihi yine Kurnn kendisidir. Sz konusu bu ilim dallar Kurnn hatt,
laIz ve manas, slup ve icz gibi eitli konular ihtiva etmektedirler. Bu sebepledir ki kltr
ve anlay hangi seviyede olursa olsun bu ilimlerle ilgilenmeyenler, Kurn gerei gibi
anlayamaz ve teIsir edemezler.
315
Kurtubnin, bu alanda yararland eserleri yle
sralayabiliriz.
1. Eb CaIer en-Nahhs (. 338/949), en-Nsih vel-Mensh
Msrda doan Ahmed b. Muhammed b. smail b. Ynus Eb CaIer en-Nahhs, tahsil
iin Iraka giderek, ez-Zecccdan nahiv dersleri alm ve bata bn Eb Gayln el-Beav ve
bn Eb Ahvas olmak zere birok limden ilim tahsil etmitir. en-Nsih vel-mensh, Menil-
Kurn, rbl-Kurn, Tefsrl-Kurn, el-Kfi f ilmil-arabiyye, Kitbl-itikk ve
Edebl-kttb bata olmak zere birok eser vcda getirmitir
316
. lgili blmlerde de ele
alacamz zre en-Nahhsn, en-Nsih vel-mensh, Menil-Kurn ve rbl-Kurn adl
eserlerinden Iaydalanan ve ona oka mracaat eden Kurtub
317
, Onlar, yalan ok dinlerler,
haram ok yerler. Eer sana gelirlerse, istersen aralarnda hkm ver, istersen
verme
318
yetinin teIsirinde, Eer sana gelirlerse, istersen aralarnda hkm ver, istersen
verme blmnde mslman olmayanlar arasnda hkm verme hususunu deerlendirirken:
en-Nahhs, en-Nsih vel-mensh adl eserinde yle demektedir: Yce Allahn: Eer sana
gelirlerse, istersen aralarnda hkm ver, istersen verme buyruu nesh olunmutur eklinde
melliI ve eserini zikretmekte ve ondan iki sayIa kadar nakilde bulunmaktadr
319
.
2. Abdurrahmn b. Abdullah es-Sheyl (. 581/1185), et-TariI vel-lm Im |bim|
bhime minel-Esm vel-Alm Iil-Kurn

314
Kurtub, TeIsir, IX, 207.
315
Demirci, a.g.e., 136-137.
316
Bkz. ez-Zeheb, Almn-nbel, I, 199; Ktip elebi, KeIz-znn, II, 1921; bnl-md, ezertz-zeheb,
II, 346; Dvd, Tabaktl-mIessirn, I, 67-70; Demirci, a.g.e., 174.
317
Salam, Fihrist, XX, 166-167.
318
Mide, 5/42.
319
Kurtub, TeIsir, VI, 110-111. 2. mesele.
114
Ebl-Ksm Abdurrahmn b. Abdillh b. Ahmed es-Sheyl, bata Arap dili ve
edebiyat olmak zere, kraat, teIsir, hadis, tarih, ensb, kelm ve usl sahalarnda sz sahibi
olan bir ilim adamdr.
320
Kaynaklarda, Kurnn mbhemleri konusunda ilk eser yazan
melliIin es-Sheyl olduu belirtilmektedir
321
. Kurtub de onun bu eserinden istiIade etmitir.
MushaI tertibinin esas alnd et-Tarif vel-lm fm (bim) bhime minel-Esm vel-Alm
fil-Kurn adl eserde mbhem kelimelerin delletleri gsterilmi, yer yer hadislerden de
Iaydalanlmtr. ok sayda yazma nshas bulunan bu eserin Iarkl adlarla neirleri
gerekletirilmitir. Sheylinin bu eseri temel alnarak ok sayda alma yaplmtr
322
.
Kurtub genellikle sadece melliIin isimini vererek es-Sheylden pekok kez
Iaydalanmaktadr
323
. rneimizi onun melliI ve eserini zikrettii bir yerden seebiliriz.
MIessir, nanp yararl i yapanlar gelince, biz iyi i yapan hibir kimsenin yaptnn
karln zayi etmeyiz.
324
yetinin teIsirini Kurnn mbhemleri asndan ilemekte ve
yette sz konusu edilen kiilerin adlarn naklettikten sonra melliI ve eserini yle mevzubahis
etmektedir: Ayn ekilde es-Sheyl de bunu Kitbl-ilm adl eserinde senediyle rivyet
etmektedir. Biz de btn bunlar iczet yoluyla rivyet etmekteyiz. Yce Allaha hamd
olsun.
325

3. el-Hakm et-Tirmiz (. 320/932), Kitb Mkilil-Kurn
Kurtub, tasavvuI, ahlk, kelm, hadis, teIsir, mezhepler tarihi ve dil ilimleri gibi ok
deiik konularda eserler yazan ve bu eserleri ilgiyle karlanan Eb Abdillh Muhammed b. Ali
b. Hasen et-Tirmizden hadis alannda daha ok istiIade ettii iin onun hakknda hadis
kaynaklar blmnde bilgi vermeyi daha uygun gryoruz. Hakm et-Tirmiznin adn, 30u
akn yerde zikreden Kurtub
326
, O gn cennetlikler sevin ierisinde eleneceklerdir.
327

yetinin teIsirinde melliI ve eserini yle mevzubahis etmektedir: Tirmiz el-Hkim, Kitb
mkilil-Kurn adl eserinde yle demektedir: Bize Muhammed b. Hmid er-Rz anlatt,
bize Yakb el-Kummi anlatt. O, HaIs b. Humeydden, o imr b. Atyyeden, o akk b.
Selemeden, o Abdullh b. Mesddan naklettiine gre Abdullh b. Mesd, yce Allahn:

320
Bkz. ez-Zeheb, Almn-nbel, IV, 86; bnl-md, ezertz-zeheb, IV, 271-272; Ktip elebi, KeIz-
znn, I, 421-422.
321
Bkz. es-Syt, el-tkn I ulmil-Kurn, II, 1089; Brockelmann, GAL, I, 525-526; Suppl., I, 733-734;
Cerraholu, TeIsir usl,189; Demirci, a.g.e., 215.
322
Birk, Abdlhamit ve Muhammed, Hseyin Abdlhdi, Mbhemtl-Kurn, DA., stanbul 2006, XXXI,
438-439.
323
Salam, Fihrist, XX, 183.
324
KehI, 18/30.
325
Kurtub, TeIsir, X, 258.
326
Kurtub, TeIsir, XXI, 407. (Dr'l-Hads basks. Fihrist); Salam, Fihrist, XX, 99-100 (Hkim et-Tirmiz), 168
(Nevdirl-usl).
327
Ysin, 36/55.
115
O gn cennetlikler sevin ierisinde eleneceklerdir. yeti hakknda dedi ki: Onlarn ileri
bakirelerle beraber yatmak olacaktr. Bize Muhammed b. Humeyd anlatt. Bize Hrn b. el-
Mure anlatt. Hrn, Nehelden, o ed-Dahhktan, o bn Abbstan bunun gibi aklamada
bulunduunu nakletmitir.
328

4. Abdlkhir el-Crcn (. 471/1078-79), Nazml-Kurn (Delill-cz)
Eb Bekr Abdlkhir b. Abdirrahmn b. Muhammed el-Crcn, Arap dil bilgini ve
edebiyat nazariyatsdr. Onun Esrrl-belga ve Delill-icz adl eserlerini Fahreddin er-
Rz gibi bir limin telhis etmesi, Crcnnin bu sahadaki otoritesini gstermeye yeterlidir
329
.
Kaynaklarda Kurtubnin verdii isimle yer almamakla birlikte, onun iczl-Kurna dair
yazd birok eser vardr
330
. Bunlarn iersinde kendisinden nceki almalardan Iaydalanarak
belgat ve iirin belli bal meselelerini ana hatlar ile ortaya koyduu Esrrl-belga; Kurn-
Kerimin icaznn nazmda olduunu syleyerek birok belgat konularn iledii orijinal eseri
Delill-icz ve Kurn- Kerimin iczna dair olan, Delill-iczdan daha nce yazld
tahmin edilen ve nazm gr arlkl olarak ilenen er-Rislet-fiye, Kurn- Kerimin
zellikle nazmn konu alan eserleridir
331
. Muhtemelen Kurtub, Crcn
332
ve eseri Nazml-
Kurn zikrederken bu eserlerinden birini sz konusu isimle belirtmektedir. Bunlarn
iersinden de Delill-iczn ne kt sylenebilir. MIessir, Ey inananlar! Hayr iin,
kazandklarnzn ve size verdiimiz rnlerin iyilerinden harcaynz. Onlarn ktlerini
vermeye ynelip, size verilse gzlerinizi kapamadan alamayacak kadar kt olan
mallarnz yoksullara vermeye kalkmaynz
333
yetinin teIsirinde melliI ve esrine
yle yer vermektedir: Yce Allahn: vermeye iIadesiyle ilgili olarak el-Crcn,
Nazml-Kurn adl eserinde unlar sylemektedir:
334

B. HADS KAYNAKLARI
Kurtub, hadis ve hadis Ikh kaynaklarnda birok eserden istiIade etmektedir. Biz
btn bunlar eksiksiz olarak tespit etmeye alacaz. Burada mIessirin hadis literatrne
ilikin kulland stlhlar mevzubahis etmek istiyoruz. ncelikle iIade etmemiz gerekir ki,
Endls ulems asndan Ktb-i sitte kavram daha Iarkl alglanm ve bu kavram tekil
eden melliI ve eserleri bata Muvatta olmak zere Buhr, Mslim, Eb Dvd, Tirmiz ve en-

328
Kurtub, TeIsir, XV, 31. Ysin, 36/55-59.
329
HacmItolu, Nasrullah, Abdlkhir el-Crcn, DA., stanbul 1988, I, 247. (zetle).
330
Bkz. Yavuz, YsuI evki, czl-Kurn, DA., stanbul 2000, XXI, 406.
331
HacmItolu, a.g.md., I, 248. (TasarruIla).
332
Salam, Fihrist, XX, 66.
333
Bakara, 2/267.
334
Kurtub, TeIsir, III, 221. 8. mesele. Bakara, 2/267.
116
Nesnin snenleri olarak benimsemilerdir
335
. Kurtub, Ktb-i sitte kavramn henz stlh
olarak byle bir isimlendirme mevcut olmadndan dolay hi kullanmamakla birlikte
336
,
maripli muhaddislerin mevzubahis ettiimiz Ktb-i sitte anlayndan Iarkl bir yaklam
iinde deildir. O Iarkl olarak Muvatta Ktb-i sittenin ilk srasnda deil; sonunda
zikretmektedir. Kurtub, En gzel isimler Allahndr. yleyse Allaha onlarla dua edin.
Onu yanl adlarla isimlendirenleri terk edin. Onlar yaptklarnn karln yaknda
greceklerdir
337
yetinin teIsirinde bu hususu bn Arabinin aklamalarna yer vererek yle
nakletmektedir: bnl-Arab der ki: Bunlardan alabildiine saknmak gerekir. Sizden herhangi
bir kimse Allahn kitabnda ve Ktb-i hamse (Be Hadis Kitb)de yer alan isimlerden
bakasyla asla dua etmesin. Sz konusu bu Be Kitap ise, Buhr, Mslim, Tirmiz, Eb Dvd
ve en-Nesdir. slmn zerinde ykseldii kitaplar bunlardr. MusanneI hadislerin asln
tekil eden Muvatta da bu hadis kitaplarnn iersine girmitir
338

Kurtubnin kulland dier bir stlh ise, pekok kez kulland Sahhn olup, onun
indinde bu meIhm nemli bir yere sahiptir. Bu hususu Kurtub TeIsrinde Hadis konusunda
ilemek istiyoruz. Biz bu blmde Kurtubnin hadis kaynaklar asndan sahip olduu imkn
ve bu kaynaklara yaklamn, Kurtubnin Birinci Derecede Kulland Hadis Kaynaklar,
Kurtubnin kinci Derecede Kulland Hadis Kaynaklar ve Kurtubnin stiIde Ettii
Birtakm Hadis Czleri balklar altnda ileyeceiz. Hadis Fkh Kaynaklarn ise ayr bir
balk altnda ele alacaz.
1. Kurtubnin Birinci Derecede Kulland Hadis Kaynaklar
1. Mlik b. Enes (. 179/795), el-Muvatta
Mlik mezhebinin imam, byk mctehid ve muhaddisi olan Eb Abdillh Mlik b.
Enes b. Mlik b. Ebi mir el-Asbahi el-Yemeni
339
, etbut-tbindendir.
340
MelliI, Medineli
baz limlerin hadis kitabndan ok Ikh kitabna benzeyen el-Muvatta adl almalarn
grdkten sonra Hz. Peygamberin hadisleriyle birlikte Medine halknn uygulamasn (amel-i
ehlil-Medne) yanstan sahbe grlerini ve tabinin Ietvalarn da toplamak zere bu eseri

335
Kurt, a.g.e., 320-321; Bkz. zdemir, a.g.md., XI, 221; Kandemir M. Yaar, Ktb-i Sitte, Ankara 2003, DA.,
XVII, 6-8.
336
el-Hadis vel-Muhaddis CDsindeki tarama sonular esas alnmtr.
337
ArI, 7/180.
338
Kurtub, TeIsir, VII, 204. 6. mesele. 1. balk.
339
zel, a.g.md., XXVII, 506; Bkz. Sandk, S. Kemal, lk Asrda slm CoraIyasnda Hads, Ankara 1991, 50.
340
akan, a.g.e., 45.
117
kaleme alm ve ona el-Muvatta (gzden geirilip ayklanan, kolayca anlalan, zerinde Iikir
birlii edilen kitap) adn vermitir.
341

Kurtub, teIsirinde hadis musannIlar arasnda en Iazla Mlik b. Enes adna yer vermekte
ve bu say bin ikiyz gemektedir
342
. Kurtub, Mlik b. Enesten hadis
343
, mevkI haber
344

rivyet etmekte ve bunlardan daha arlkl olmak zere Ikh grlerini nakletmektedir.
345

Kurtubnin Mlik mezhebinden oluu
346
ve birinci blmde eserleri hakknda bilgi verdiimiz
gibi, mm Mlikin Muvattan da erhetmesi gznne alndnda bu lime bu kadar ok yer
vermesinin doal olduu belirecektir. Kurtub onun Muvatta
347
adl eserini ise yz kadar yerde
sz konusu etmektedir.
348
Aratrmamza gre Kurtub, mm Mlikin Muvatta ve el-
Mdevvenetl-Kbr
349
adl eserlerini elinde bulundurmu ve onlardan istiIde etmitir.
2. et-Taylis ( . 204/819), el-Msned
Msned
350
sahibi olan Eb Dvd Sleymn b. Dvd b. Crd et-Taylis, Basrada
dodu. Bu eserinde
351
hadisler dikkatli bir seime tbi tutulmutur.
352
Taylisnin
Msnedinden birok rivyetlerde bulunan Kurtub
353
, bu eserinin ilk tasniI edilmi msned
olduunu da belirtmektedir: slm ilim tarihinde tasniI edilmi ilk msned olan Eb Dvd et-
Taylis, Msned adl eserinde, Abdullah b. Amrn rivyetine gre Reslllah (s.a.s.): Her kim
on yet okuyarak namaz klarsa, o gIillerden (bilinsiz insan grubundan) yazlmaz. Her kim
yz yet okuyarak namaz klarsa, o knitn (Allaha gnlden balananlar) snIndan yazlr.
Her kim bin yet okuyarak namaz klarsa, o mukantarn (mkIatn kantarlarla alanlar)
zmresinden yazlr.
354
buyurmutur
355
.

341
Kandemir, M. Yaar, el-Muvatta, DA., stanbul 2006, XXXI, 416.
342
Kurtub, TeIsir, XXII, 363-366 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Bkz. Salam, Fihrist, XX, 146.
343
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 71-72 (Kurtub Muvatta'dan merIu olarak hadis rivyet etmektedir. rnek iin bkz.
Mslim, Zikir ve Du, 54; Muvatta', sti'zn, 34; Tirmiz, Deavt, 40).
344
Bkz. Kurtub, TeIsir, III, 142. 2. mesele.
345
Bkz. a.e., III. 47. 5. mesele.
346
Bkz. a.e., III, 36. 10. mesele. (Kurtub, burada: "Bizim ilim adamlarmz dedi ki |'-'-'= ' |:" eklinde Mlik
mezhebine mensup olduunu belirtmektedir.
347
Bkz. Kurtub, TeIsir, III, 70-71. 2. mesele.
348
Salam, Fihrist, XX, 163; el-Hads ve'l-muhaddis adl CD.
349
Salam, Fihrist, XX, 155.
350
Bkz. et-Taylis, Eb Dvd Sleymn b. Dvd, Msned Ebi Dvd et-Taylis, Dr'l-MariIe, Beyrt ts.
351
Bkz. es-St, Ahmed b. Abdurrahmn, Minhtl-mabd Ii tertbi Msnedit-Taylis Ebi Dvd, Kahire 1372.
352
Bkz. akan, a.g.e., 29; Kandemir, M. Yaar, el-Msned, DA., stanbul 2006, XXXII, 103.
353
Kurtub, TeIsir, XXII, 486 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 76 (Eb Dvd et-Taylis),
162 (Msned).
354
Eb Dvd, Ramadn, 9. ((Sz konusu hadisin rvisi olan Abdullah b. Amr sahbedendir. Fakat bu hadisi eserin
Abdullah b. Amr'a isnd edilen rivyetler blmnde tespit edemedik. Hadisi Kurtub'nin belirttii Eb Dvd et-
Taylis'nin Msned'inde tespit edemediimiz iin kayna Eb Dvd (. 275)'un Snen adl eserinden verdik).
355
Kurtub, TeIsir, I, 20. Mukaddime. (Kurtub'nin de ileri srd Taylis'nin Msned'inin slm ilim tarihinde
yazlan ilk msned olduu bilgisi zerinde gr birlii yoktur. Daha geni bilgi iin bkz. Gezer, a.g.t., 79-81; Ayrca
bkz. Kurtub, TeIsi, XIII, 153. Neml, 27/82-86.
118
3. Abdrrezzk b. Hemmm (. 211/826-827), |el-MusanneI Iil-Hads|
Eb Bekr Abdrrezzk b. Hemmm b. NIi es-Sanni el-Himyeri, tannm Yemenli
muhaddistir.
356
Muhaddis, haIz, mIessir, Iakih ve siyercidir
357
. Fkh bablarna gre tertip
edilmi byk bir hadis klliyat olan el-Musannef fil-hads, Mamer b. Ride nisbet edilen
Kitbl-cmi ile son bulmaktadr. MerIu hadislerin yan sra mevkuI ve maktu haberleri de
ihtiva eden eserde 21.033 hadis yer almakta olup bunlarn bir ksm ar tenkitlere uramtr.
358

TeIsirinde eserinin adn hi zikretmeyen ve ondan nakilde bulunmayan Kurtub,
Abdrrezzkn adn ise teIsirinde 43 yerde zikretmekte
359
, melliIi bir rvi olarak kaynak
almaktadr. Kurtub, Abdrrezzkn ismini zikrettii rivyetleri genellikle bn Abdilber
(463/1071)den nakletmekte ve ondan dorudan rivyette bulunmamaktadr.
4. bn Eb eybe (. 239/853), el-Msned Iil-Hads
Ebl-Hasen Osmn b. Muhammed b. Ebi eybe brhim el-Absi el-KIi
360
, muhaddis,
hIz, mIessir, Iakih ve mverrihtir. Hadis ilminin en byk imamlarndandr ve huccettir.
361

bn Eb eybe pek ok hadis otoritesinin gvenini kazanm, Buhr 55, Mslim 135 hadisini
sahihlerine almlar, Eb Dvd ve bn Mce de ondan iittikleri birok hadise snenlerinden
yer vermelerdir. cl kendisini sika, Yahya b. Man sika-memn diye nitelendirmi Ahmed
b. Hanbel ondan vgyle sz etmitir. Kaynaklarda bn Eb eybenin el-Msned fil-hads, es-
Snen fil-fkh, Trih, Tefsrl-Kurn ve bazen muhtemelen yanl olarak Kitbl-ayn diye
yazlan Kitbl-fiten adl eserleri kaleme ald belirtilmektedir.
362
bn Ebi eybenin adn
teIsirinde 34 yerde
363
zikreden Kurtub, el-Msned fil-hads adl eserinden ise sadece bir kez
olmak zere u iIadelerle yer vermektedir: Bu hadis btnyle bn Ebi eybenin Msnedinde
vardr.
364

5. Ahmed b. Hanbel (. 241/855), el-Msned
Eb Abdillh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel e-eybn el-Mervezi Hanbel
mezhebinin imam, muhaddis ve Iakihtir.
365
750. 000 hadis
366
arasndan seerek teliI ettii el-

356
Akyz, Ali, Abdrrezzk es-Sanni, DA., stanbul 1988, I, 298; Bkz. Sandk, lk Asrda..., 211.
357
Sandk, a.g.e., 211.
358
Akyz, a.g.md., 298.
359
Kurtub, TeIsir, XXI, 284 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 47.
360
Baaran, Selman, bn Eb eybe, Ebl-Hasen, DA., stanbul 1999, XIX, 444.
361
Bkz. Sandk, lk Asrda..., 213-214.
362
Baaran, Selman, bn Eb eybe, Ebl-Hasen, DA., XIX, 444; Bkz. Sandk, a.g.e., 213-214; ed-Dihlev,
Abdlazz b. h Veliyyullah, Bstn'l-muhaddisn (ev. Ali Osman Kokuzu), Ankara 1986, 99.
363
Kurtub, TeIsir, I, 15, 175, 346, 390, 392; II, 98, 175, 197, 226, 260; III, 128, 153, 220, 285, 400; IV, 35, 89, 91,
100; VI, 17, 143, 168. vb. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 118.
364
Kurtub, TeIsir, XII, 76. 5. mesele.
365
Kandemir, M. Yaar, Ahmed b. Hanbel, DA., stanbul 1989, II, 75; Bkz. Sandk, a.g.e., 254.
366
Kr. Kandemir, M. Yaar, el-Msned, DA., stanbul 2006, XXXII, 104.
119
Msned adl eseri, 30. 000 civarnda hadisi ihtiva etmekte, olu Abdullahn ziydtyla birlikte
40. 000e ulamaktadr. Eser 18 msnedden teekkl etmektedir
367
. Kurtub Ahmed b. Hanbel
ve el-Msned adl eserini 397 yerde zikretmekte
368
ve mracaatlarn byk bir blmn Ikh
meseleleri oluturmaktadr. Deerlendirebildiimiz kadaryla Kurtub, Ahmed b. Hanbelden
ummiyetle Tabern (. 360/971), Eb Nuaym (. 430/1039), bn Abdilberr (. 463/1071) ve
Hatbl-Baddi (. 463/1071) bata olmak zere dier muhaddisler araclyla rivyette
bulunmaktadr
369
. Kurtubnin hadisle ilgili az denilebilecek miktardaki mracaatlar, genellikle
cerh ve tadil konusuna dair olduunu syleyebiliriz
370
. Ayrca onun el-Msned adl eserinden
nadir olmakla birlikte rivyette bulunmaktadr
371
.
6. ed-Drim (. 255/869), es-Snen (el-Msned)
Eb Muhammed Abdullh b. Abduirahmn b. el-Fazl ed-ed-Drim es-Snen adl
eseriyle tannan hadis, teIsir ve Ikh limidir. ed-Drim cerh ve tadil ilminde de grne
itibar edilen bir lim olup Ahmed b. Hanbel ile Eb Htim er-Rz onun hadis tenkidi
konusunda otorite olduunu iIade etmilerdir. Eseri es-Snen, el-Msned diye de bilinir.
Kaynaklarda el-Msnedl-Cmi, el-Cmius-sahh adlaryla geen eserler de bu olmaldr. Bab
balklarnda Ikh grlerini belirtmesi, bir hadisi ihtiva ettii konulara gre eitli blmlerde
tekrarlamas gibi zellikleriyle Sahh-i Buhryi andrmaktadr.
372
el-Msnedi li isnd ve
slsiytla doludur. Hatta onun slsiyt, el-Buhr (. 256/870)nin slsiytndan daha
Iazladr. Eseri 23 kitp, 1.363 bp ve 3. 335 hadisi muhtevidir. Eserde mrsel, munkat, mudal
ve makt rivyetler de vardr.
373
Kurtub, ed-ed-Drimnin bu eserine 42 yerde bavurmakta
374

ve onu el-Msned olarak isimlendirmektedir.
375

7. Buhr (. 256/870), el-Cmius-Sahh
Hicri ilk asrda hadise hizmetleriyle tannan nemli ahsiyetler arasnda Eb Abdillh
Muhammed b. sml b. brhm el-CuIi el-Buhrnin
376
n planda gelmesinin sebebi, sahih

367
Sandk, lk Asrda..., 256; Bkz. Koyiit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara 1981, 240-242.
368
Kurtub, TeIsir, XXI, 141-143 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 49-50.
369
Bkz. Kurtub, TeIsir, XIII, 207-208.
370
Bkz. a.e., IX, 249. 6. mesele.
371
Bkz. a.e., XVII, 171. 4. mesele.
372
Aydnl, Abdullah, Drim , Abdullah b. Abdurrahman, DA., stanbul 1993, VIII, 494-495. (zetle).
373
Sandk, lk Asrda..., 460; bkz. ed-Dihlev, Bstn'l-muhaddisn, 92.
374
Kurtub, TeIsir, XXI, 212 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 68.
375
Kurtub, TeIsir, VIII, 220. 6. mesele. Bu eser baz hadis kaynaklarnda es- Snen olarak yer almakta ve el-Msned
olarak isimlendirilmesinin yanl olduu belirtilmektedir. (Bkz. es-Syt, Cellddn, Tedrb'r-rvi I erhi
Takrbi'n-Nevevi, Medine 1972, I, 173-174; Eb Zehv, M. Muhammed, el-Hads ve'l-muhaddisn, Msr 1958, 418).
376
el-Azam, Muhammed MustaI, "Buhr, Muhammed b. sml", DA., stanbul 1992, VI, 368; Geni bilgi iin
bkz. Koyiit, a.g.e., 251-257.
120
hadisleri ilk deIa bir araya getirmesinin yannda hadis ilmindeki tartmasz otoritesidir.
377

Kurn- Kerimden sonra en muteber kitap olarak kabul edilen el-Cmius-Sahhi on alt ylda
tasniI etmitir.
378
Kurtub de en ok itimat ettii bu eserden 700 ksr yerde nakillerde
bulunmakta
379
ve bu haliyle o, en Iazla yer verdii kaynaklar arasnda yer almaktadr. Kurtub
asndan, bir hadisin el-Cmius-Sahhte mevcut olmas onun sahih oluuna ve Buhrnin bir
rviden rivyette bulunmas da o ravinin gvenilir kabul edilmesine yeterli bir delil olduu
grlmektedir.
380

8. Mslim (. 261/875), el-Cmius-Sahh
Ebl-Hseyn Mslim b. el-Haccc b. Mslim el-Kueyr, el-Cmius-Sahh adl
eseriyle tannan muhaddis
381
, hadis tahsili iin yapt uzun seyahatlerden sonra memleketine
dnm orada ikamet etmi ve mehur eseri el-Cmius-Sahhi orada teliI etmitir. Kurn-
Kermden sonra en mteber iki eserden birinin melliIi olan Mslim, ilel ve ricl de dahil
olmak zere hadis ilminin her sahasnda otoriterdir.
382
Kurtub, teIsirinin hadis kaynaklar iinde
en ok bu eserine mracaatta bulunmakta ve 1000e yakn yerde onu zikretmektedir
383
. Bu da,
el-Cmius-Sahhin, onun en Iazla gvendii ve Iaydaland hadis kayna olduunu
gstermektedir. Zaten Kurtub, teIsirinde bir konuyu ilerken kaynak olarak ummiyetle
ncelii Mslime vermekte ve daha sonra Buhryi ve dier hadis kaynaklarn
zikretmektedir.
384
Kurtubnin bu tutumunu onun; Mslim ve dierleri el-Marr b. Sveydin
yle dediini rivyet etmilerdir:...
385
eklindeki iIadesi bariz bir ekilde yanstmaktadr. Bu
hadis Buhr, Mslim, Eb Dvd, Tirmiz ve Ahmed b. Hanbelde yer almaktadr.
386
Mesel
Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde Yedi HarI Meselesini deerlendirirken bu konuya dair
hadisleri ncelii Mslime vererek ele almaktadr.
387
Metin olarak da ncelii Mslime veren
Kurtub, namazda Ftiha sresinden baka kratin hkm konusunu deerlendirirken
benimsedii Ikh hkme Mslimdeki bir hadisi delil getirdikten sonra, Buhrdeki iIde

377
el-Azam, a.g.md., VI, 370; Ayrca bkz. Sandk, lk Asrda..., 448-452.
378
Sandk, a.g.e., 450; akan, a.g.e., 54; Kandemir, M. Yaar, el-Cmius-Sahh, DA., stanbul 1993, VII, 115;
el-Azam, a.g.md., VI, 371.
379
Kurtub, TeIsir, XXI, 163-165. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 61-62.
380
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 165-166. 10. mesele.
381
Kandemir, M. Yaar, Mslim b. Haccc, DA., stanbul 2006, XXXII, 93.
382
Sandk, lk Asrda..., 396 (zetle); Geni bilgi iin bkz. Koyiit, Talat, a.g.e., 257-260; akan, a.g.e., 60-67.
383
Kurtub, TeIsir, XXII, 394-397. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 161-162.
384
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 170. Bakara, 2/24. (Konunun deerlendirmesinde ncelii Mslim'in rivyetine veriyor);
a.e., I, 18. Mukaddime. (Hadisi ve metnini ncelikle Mslim'deki ekliyle vermekte ve daha sonra Buhr'deki eklini
nakletmektedir).
385
Kurtub, TeIsir, V, 135. Ns, 4/36. 14. mesele.
386
Buhr, man, 22; Edeb, 44; Mslim, man, 38, 40; Eb Dvd, 124; Tirmiz, TeIsir, 22; Msned, V, 161.
387
Kurtub, TeIsir, I, 41-44. Mukaddime.
121
ise:... diyerek onun rivyetine yer vermektedir.
388
Kurtubnin bu yaklamn ayn ekilde onun
et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl eserinde de aka grebilmekteyiz.
389

9. bn Mce (. 273/887), es-Snen
Eb Abdillh Muhammed b. Yezd Mce el-Kazvni, Ktb-i Sittenin altnc kitab
kabul edilen es-Snenin melliIi ve hadis haIzdr.
390
bn Mcenin es-Snen adl eseri,
mukaddime hari 37 kitp, 1515 bp, 4341 hadisten olumakta
391
ve bunlardan 1000 kadar
zayI saylmaktadr.
392
bn Mce ve eserine 186 yerde bavuran Kurtub
393
, es-Snenden yapt
nakillerde pekok zayI rivyete de yer vermektedir.
394
nk rivyetleri ummiyetle tenkite
tbi tutmadan nakletmekte ve onlar yer yer Ikh hkmlerine delil gstermektedir.
395

Kurtubnin sz konusu kaynaa bu ekilde teslimiyeti bir yaklamla itimat etmesi, bir hadisin
onda mevcut olmasn yeterli bir l kabul ettiini dndrmektedir.
10. Eb Dvd es-Sicistni (. 275/889), es-Snen
Eb Dvd Sleymn b. el-Eas b. shk el-Ezdi es-Sicistni
396
, birok hadis liminin
belirttii gibi hadislerin zayIln salamndan ayrma, rivyetlerdeki ince kusurlar tanma ve
hadis ravilerini tenkit etme hususlarnda tannm bir limdir
397
. Mehur eseri es-Snen, ahkma
dair hadisleri en ok ihtiv eden ilk hadis kitabdr. Kendi iIadesine gre bu eseri, yazm
olduu 500.000 hadis arasndan seip vcuda getirmi ve kitabna 4.800 hadis almtr
398
.
Kurtubnin, Snen eserleri arasnda bavurduu kaynaklarn banda Eb Dvdun es-
Sneni gelmekte ve onu teIsirinde 400 ksr yerde zikretmektedir
399
. Kurtub yine ayn ekilde
dier hadis kaynaklarnda olduu gibi, Eb Dvddan yapt nakilleri tenkitsiz nakletmekte ve

388
A.e., I, 96. 15. mesele. Benzer bir durum iin bkz. a.e., I, 104-105. Bakara, 2/143. 2. mesele. (Kuzey AIrika,
Marib ve Endls limlerinin Mslim'i Buhr'ye tercih etmeleri ve nedenleri iin bkz. Kurt, a.g.e., 320.)
389
Bkz. et-Tezkire, 275, 280, 291, 356, 463.
390
Kandemir, M. Yaar, bn Mce, DA., stanbul 1999, XX, 161; Bkz. Sandk, lk Asrda... 371.
391
akan, a.g.e., 94.
392
Kandemir, M. Yaar, bn Mce, DA., XX, 161; akan, a.g.e., 94. Ayrca bkz. Koyiit, a.g.e., 249-250.
393
Kurtub, TeIsir, XXII, 462. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 121.
394
Bkz. Kurtub, TeIsir, IV, 23-24. 2. mesele. Kurtub'nin bn Mce'nin es-Snen'inden naklettii bu hadis, zayItr.
Senedinde el-Irki eklinde geen rvi, Abdullah (veya Abdurrahmn) b. Ziyd b. En'am (. 156)'dr ve zayItr. Bkz.
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd b. Mce, es-Snen (tah. Muhammed Fud Abdlbki), I-II, Dr'l-
Ktbi'l-lmiyye, Beyrut ts. ar Yaynlar, stanbul 1992 (Dr es-Sahnn'dan tpk basm), I, 597 (Nikh 6, N.
1859).
395
Kurtub, TeIsir, I, 92. 9. mesele. Kurtub, burada namazda herkesin her rek'atte Fatih sresini okumas gerektiini
belirten cumhrun grn teyit iin bn Mce'nin es-Snen adl eserinden hadis nakletmekte ve bunun gr
ayrlklarn ortadan kaldracan belirtmektedir. Fakat bu hadis, senedinde Eb SIyn es-Sa'di'nin bulunmas
sebebiyle zayItr. nk sz konusu rvi icm ile zayItr. Bkz. bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd b.
Mce, es-Snen (tah. Muhammed Fud Abdlbki), I-II, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut ts. ar Yaynlar, stanbul
1992 (Dr es-Sahnn'dan tpk basm), I, 274 (kmet's-Salt 11, N. 839).
396
akan, a.g.e., 81.
397
Kandemir, M. Yaar, Eb Dvd es-Sicistni, DA., stanbul 1994, X, 120. (TasarruIla).
398
Sandk, lk Asrda..., 178.
399
Kurtub, TeIsir, XXII, 484. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 76-77.
122
hadisin onun eserinde yer almasn yeterli kabul etmektedir. yle ki, Eb Dvdun zayI
kaydyla rivyet ettii bir hadisi, Kurtub de bu kayd ona izaIe ederek rivyet etmekten
kanmamaktadr.
400

11. et-Tirmiz (. 279/892), Snent-Tirmiz (el-Cmius-Sahh)
Eb s knyesiyle mehur Muhammed b. sa b. Sevre et-Tirmiz, Buhr, Mslim ve
Eb Dvd gibi teki Ktb-i Sitte melliIleriyle grmtr.
401
Bir ok eyhin deer
verdikleri rencileri iin yaptklar gibi el-Buhr de, et-Tirmizden bir hadis nakletmek
suretiyle onun hIza, ilim ve takvadaki stnlne ehdet etmitir
402
. Hadis ilminin muhteliI
ubelerine dair eserleri bulunan Tirmiznin en mehur eseri Snent-Tirmiz diye bilinen el-
Cmius-sahhidir.
403
Bu eser Ktb-i Sittenin nc veya drdnc kitab olarak
bilinmektedir.
404
Tirmiznin bu eserinin adn Snen isminden ok Sahh olarak zikreden
Kurtub, ona 600 akn yerde mracaat etmektedir.
405
Bu say, onun Mslim ve Buhrden
sonra en ok yer verdii hadis kaynann Tirmiz olduunu gstermekte ve ona teIsirinde 700e
yakn yerde zikrettii Buhr
406
kadar itimat ettiini dndrmektedir. yle ki Kurtub, Buhr
ve Tirmiz taraIndan tahrci yaplan bir hadise teIsirinde yer verirken, Tirmizyi tercih etmekte
ve hadisin sonunda u iIadeleri kullanmaktadr: ... Tirmiz, bu hadis hasen ve sahihtir demitir.
Bu hadisi Buhr de tahrc etmitir.
407
Kurtub dier hadis kaynaklarnda olduu gibi,
Tirmizden yapt nakilleri tenkitsiz nakletmekte ve hadisin onun eserinde yer almasn yeterli
kabul ederek teslimiyeti bir tutum sergilemektedir. yle ki, Tirmiznin rivyet ettii bir hadis
hakknda: ... Eb s (et-Tirmiz) demitir ki: Bu garb bir hadistir. Bunu ancak bu tark ile
bilebiliyoruz. snad hakknda da tenkitlerde bulunulmutur. Hill b. Abdullah ise, mehl bir
rvidir. Hris de zayI kabul edilmektedir. dediini belirttii halde bu mevz hadise
408

teIsirinde yer verebilmektedir
409
.
12. en-Nes (. 303/915), |es-Snenl-Kbr|
MIessir, kri, kad ve Iakih olan ve hadis ilminin ana rknlerinden biri olan Eb
Abdirrahmn Ahmed b. uayb b. Ali b. Bahr b. Sinan b. Dinr en-en-Nes, asrnn en byk

400
Kurtub, TeIsir, II, 68-69. Bakara, 2/124. 5. mesele.
401
akan, a.g.e., 71.
402
Koyiit, a.g.e., 247.
403
akan, a.g.e., 72.
404
Bkz. Sandk, a.g.e., 443-444. Bkz. Koyiit, a.g.e., 248-249; akan, a.g.e., 72-79.
405
Kurtub, TeIsir, XXI, 171-173; XXII, 504. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 191-192.
406
Kurtub, TeIsir, XXI, 163-165. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist).
407
Kurtub, TeIsir, II, 119. Bakara 2/158. 5. mesele. Bkz. a.e., I, 85. Ftiha sresinin giri blm. . bp. 1. mesel.
408
el-Kinn, Eb'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Arrk, Tenzhu'-erati'l-merIa ani'l-ahbri'-en'ati'l-mevza,
Beyrut 1981, II, 167.
409
Kurtub, TeIsir, IV, 105. l-i mrn, 3/97. 9. mesele.
123
muhaddisidir. Bu ilmin her dalnda otoriteydi.
410
en-Nes, daha ziyde Ikh hadisleri derledii
es-Snenl-Kbr adl eseri sahih ve illetli hadisleri de ihtiva etmekteydi. Sonra istek zerine
en-Nes bu kitabn sadece sahih hadisleri almak zere ihtisar etti ve bu yeri eserine el-Mcten
veya mehur olduu ekliyle el-Mcteb adn verdi. el-Mcteb, snenler iinde en az zayI
hadis ve cerhedilmi rvisi bulunan bir kitap olarak bilinir.
411
es-Snenl-Kbr adl eserinde,
mall olduu iddia edilen baz hadisleri terkederek en st derecedeki sahih hadisleri bir araya
getirip bu eserini teliI etmitir. Ktb-i Sitte arasnda ad geen eser de budur.
412
TeIsirinde en-
Nesden merIu
413
veya mevkI
414
hadisler nakleden Kurtub, onu 200 akn yerde
zikretmekte
415
ve Ktb-i Sittenin dier kaynaklarnda olduu gibi ona da son derece gven
duymaktadr.
13. bn Huzeyme (. 311/924), |es-Sahh|
es-Sahh, Nburda doan ve ilk tahsiline burada balayan Eb Bekr Muhammed b.
shk b. Huzeyme es-Slem en-Nsbrnin en mehur eseridir. Eserini kitp ve bplara ayran
bn Huzeyme, kaydettii hadislerin elde edebildii btn senedlerini sralam, gerek grdke
ricl hakknda bilgi verimi, laIz Iarkllklarna iaret ederek elikili olduu kanaatini
uyandran hadisleri uzlatrmaya almtr.
416
Kurtub, teIsirinde bn Huzeymenin bu eserini
zikretmemekte ve ondan hadis tahrc etmemektedir. Muhtemelen bu eserden habersizdir.
Bununla birlikte, onun haberlerini dier ilim adamlarndan rivyet eden Kurtub, bn
Huzeymenin ismini 5 yerde zikretmektedir
417
.
14. el-Hakm et-Tirmiz (. 320/932), Nevdirl-Usl I MariIeti Ahbrir-Resl
Eb Abdillh Muhammed b. Ali b. Hasen et-Tirmiz, Tirmiz ve Belhte birok
muhaddisten hadis dersleri ald ve sekin bir HaneI Iakihinden Ikh rendi. TasavvuI, ahlk,
kelm, hadis, teIsir, mezhepler tarihi ve dil ilimleri gibi ok deiik konularda eserler yazm ve
bu eserler ilgiyle karlanmtr. Hakm et-Tirmiznin hadis alanndaki Nevdirl-usl f
marifeti ahbrir-Resl adl eseri, 291 hadisin erhini ihtiva eder. Bu eserde melliIin asl

410
Sandk, lk Asrda..., 331-332; Bkz. Eb Zehv, Muhammed Muhammed, el-Hads vel-muhaddisn ev
inyet mmetil-slmyye bis-snnetin-nebeviyye, 358; akan, a.g.e., 91.
411
akan, a.g.e., 92. Bkz. Eb Zehv, Muhammed Muhammed, el-Hads vel-muhaddisn ev inyet mmetil-
slmyye bis-snnetin-nebeviyye, 359, 410.
412
Bkz. Yardm, Ali, Hadis, zmir 1992, II, 80; Koyiit, a.g.e., 244-245.
413
Kurtub, TeIsir, I, 180-181. Bakara, 2/29. 4. mesele.
414
A.e., V, 229-230. Ns, 4/93. 7. mesele.
415
Kurtub, TeIsir, XXII, 415-417. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 167-168.
416
Ik, MustaIa, "bn Huzeyme", DA., stanbul 1999, XX, 79-80.
417
Kurtub, TeIsir, III, 220, 222; X, 407; XVI, 59; XVII, 11. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist,
XX, 120.
124
maksad hadis rivyet etmek deil sz edilen esaslar aklamak ve temellendirmektir.
418

Kurtub, Hakm et-Tirmiznin ve bu eserinin adn, 30u akn yerde vermekte ve ekseriyetle
eserini deil de melliIin adn zikretmektedir
419
. MIessir, Ftiha sresinin giriinde min
kelimesinin bizden nceki mmetlerde olup olmad hususunu ele almakta ve bununla ilgili
rivyeti hem Hakm et-Tirmiznin ve hem de eserinin adn belirterek nakletmektedir
420
.
Kurtub, Hakm et-Tirmiznin eserinden yapt nakilleri dier hadis kaynaklarnda olduu gibi,
herhangi bir tenkide tabi tutmamaktadr. Mesel, mevzut kaynaklarnda btl
421
veya sahih
deil
422
nitelendirilmesinde bulunulan bir hadisi Nevdirl-usl f marifeti ahbrir-Resl adl
eserinden
423
olduu gibi nakletmektedir
424
.
15. bn Hibbn (. 354/965), Sahhu bn Hibbn (et-Teksim vel-Env)
Eb Htim Muhammed b. Hibbn b. Ahmed el-Bsti, hadis ve Ikh limidir. el-
Msneds-sahh alet-teksim vel-env (Sahhu bn Hibbn, es-Snen, et-Teksm vel-env)
adl eseri, klasik tasniI metotlarndan Iarkl olarak emirler, nehiyler, haberler, mubahlar ve
Peygamberin Iiilleri eklinde be blm halinde dzenlenen ve sahih hadisler yannda hasen
hadisleri de ihtiva eden eserin tamam gnmze ulamamtr.
425
Sahhu bn Hibbna son
derece itimat eden ve onu teIsirinde 50yi akn yerde zikreden
426
Kurtub, bn Hibbndan hads
tahrc etmekte ve onun hadislere dair verdii eitli bilgilerden istiIde etmektedir.
427

16. ed-Drekutn (. 385/995), es-Snen, Ahbru Amr b. Ubeyd (Kitbl-ahbr), el-
Mdebbec ve Ehdsl-Muvatta vet-tiIkur-Ruvt an Mlik vehtilIhm Ziydeten ve
Naksan (Msned Hadsi Mlik) Adl Eserleri
Ebl-Hasen Ali b. mer ed-Drekutn, kraat ve bilhassa hadis ile ilgili ok sayda eser
teliI etmitir. Onun hadis ricli konusundaki derin bilgisi adalar ve daha sonraki limlerce
kabul edilmitir. Snenler sz konusu olunca, hemen akla gelenlerden biri de ed-Drekutnye

418
Bereke, AbdlIetth Abdullah, "Hakm et-Tirmiz", DA., stanbul 1997, XV, 196-199. (zetle).
419
Kurtub, TeIsir, XXI, 407. (Dr'l-Hads basks. Fihrist); Salam, Fihrist, XX, 99-100 (Hkim et-Tirmiz), 168
(Nevdirl-usl).
420
Kurtub, TeIsir, I, 99. 3. bp. 8. mesele.
421
Bkz. el-Cevezkn, el-HIz Eb Abdillah el-Huseyn b. brhim, el-Ebtl ve'l-menkr ve's-shh ve'l-mehir,
Riyd 1994, II, 309-310.
422
Bkz. bnl-Cevz, Eb'l-Ferec Cemlddn Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed el-Badd, el-lel'l-mtenhiye
Ii'l-ehdsi'l-vhiye, Beyrut 1983, I, 118.
423
Bkz. el-Hakm et-Tirmiz, Eb Abdillh Muhammed b. Ali b. Hasen, Nevdir'l-usl I ehdsi'r-Resl, Beyrut
1992, III, 253-258.
424
Kurtub, TeIsir, I, 25. Mukaddime.
425
Snmez, Mehmet Ali, "bn Hibbn", DA., stanbul 1999, XX, 63-64. (zetle).
426
Kurtub, TeIsir, I, 42, 109, 152, 153, 180, 257, 285, 293; II, 106, 145, 150, 151, 292, 302, 375, 393; III, 30, 31, 32,
74, 218, 219, 220, 221, 222, 236, 278, 336, 347; IV, 123, 177, 287, 288 vb. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist);
Salam, Fihrist, XX, 119.
427
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 114. (Kurtub burada bn Hibbn'n Sahh'ini, "Sahhu'l-Bst" olarak anmaktadr.
Kurtub'nin nakletii bu hadis zayItr. Bkz. Ukayl, Eb Ca'Ier Muhammed b. Amr b. Ms b. Hammd, Kitbu'd-
Du'aIi'l-kebr, Beyrut 1984, II, 6.).
125
ait Snendir. O, bu eserinde mevskiyetine inand hadisleri deil, illetli hadisleri bir araya
getirmeye ve hadislerin eitli isnad ve rivyetlerini vermeye gayret etmitir. Ricl konusundaki
msellem otoritesine ramen, ed-Drekutnnin Sneni, teliI amacna uygun olarak zayI,
mnker, hatta mevzu hadis ihtiva etmektedir.
428
Bu yzden de onun Sneni, Ktb-i Sitte
dnda braklmtr
429
. Kurtub, ed-Drekutnnin Snenine 284 yerde mracaat etmektedir
430
.
O, dier hadis kaynaklarnda olduu gibi bu eserden de rivyetleri incelemeye ve eletiriye tbi
tutmamaktadr
431
. Bu sebeple mIessirin Ikh hkmlerine delil ald birok hadisin zayI
olduunu grmekteyiz.
432
Ayrca Kurtub, ed-Drekutnnin el-Mdebbec, ona nisbet edip
Kitbl-ahbr olarak belirttii kitap ve Msned hadsi Mlik adl eserlerinden de istiIade
etmektedir. Kurtubnin Kitbl-ahbr olarak zikrettii eserin
433
onun eserlerinden olan Ahbru
Amr b. Ubeyd olmas muhtemeldir. Mutezilenin ileri gelenlerinden biri olan ve zahidliiyle
tannan Amr b. Ubeyd ve grlerine dair bu risle
434
baslmtr
435
. Kurtubnin melliI ve
eserini zikrederek kendisinden Iaydaland dier bir eseri de el-Mdebbec tir
436
. ed-Drekutn,
el-Mdebbec adl kitabnda, karlkl olarak birbirinden rivyet eden ve tek taraIl olarak biri
dierinden hadis renen akranlarn rivyetlerini bir araya getirmitir. Zaten mdebbec;
yalar veya ayn hocalardan hadis almalar dolaysyla akran olan ravilerin birbirinden hadis
rivyet etmesi anlamnda bir hadis terimidir
437
. Kurtub, ed-Drekutnnin Msned hadsi Mlik
adl bir eserini de zikrederek ondan Iaydalanmaktadr. Sz konusu kitab bu adyla tespit
edemezsek de ed-Drekutnnin eserlerinden mm Mlik zerine baka bir almasnn
aratrabildiimiz kadaryla mevcut olmamas, bu kitabn onun eserlerinden Ehdsl-Muvatta
vet-tifkur-ruvt an Mlik vehtilfhm ziydeten ve naksan
438
olabileceini
dndrmektedir.
17. el-Hkim en-Nsbr (. 405/1014), el-Mstedrek ales-Sahhayn ve MariIet
Ulmil-|Uslil-| Hads Adl Eserleri

428
Bkz. el-Kettn, Muhammed b. Ca'Ier, er-Rislet'l-mustataIe li beyni mehri ktbi's-snneti'l-merreIe,
Karai 1960, 31.
429
akan, a.g.e., 100-101.
430
Kurtub, TeIsir, XXI, 211. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 68.
431
Kurtub, TeIsir, III, 90. Bakara, 2/229. 5. mesele; 92-93. 6. mesele. V, 52. Ns, 4/11. 12. mesele.
432
A.e., III, 88. Bakara, 2/229. 3. mesele. (Hadisin zayI olduu bilgisi iin bkz. ed-Drekutn, Eb'l-Hasen Ali b.
mer, es-Snen (Tlk. et-Ta'liku'l-Muni ale'd-Drekutn, emslhak b. Emir el-Azmbdi), Khire ts., III, 254
(Nikah, Mehir bb N. 37)
433
Kurtub, TeIsir, X, 299. KehI, 18/83-91.
434
Beyrut 1967.
435
Bkz. akan, smail L., ed-Drekutn, DA., stanbul 1993, VIII, 489-490.
436
Kurtub, TeIsir, VI, 136. 2. mesele. Mide, 5/58.
437
Polat, Salahattin, Mdebbec, DA., stanbul 2006, XXXI, 464.
438
Bkz. akan, smail LtIi, ed-Drekutn, DA., VIII, 489.
126
Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh b. Muhammed el-Hkim en-Nsbr, el-
Mstedrek adl eseriyle tannan hadis hIzdr. Nbur kadl yapmas sebebiyle el-Hkim
lakabyla tannr. Hkim en-Nsbr, el-Mstedrek ales-Sahhayn (el-Mstedrek ales-
eyhayn) adl eserinde, Buhr ile Mslimin veya onlardan birinin el-Cmius-sahhlerini
tasniI ederken gzettikleri artlara uyduu halde kitaplarna almadklar rivyetleri derlemek
istemi, Iakat eserde baz zayI, hatta mevz rivyetler yer almtr. Eser, 8803 rivyeti ihtiva
eder.
439
Kendisine 10u akn yerde mracaat eden Kurtub
440
, onun sz konusu eserini el-
Mstedrek
441
adnn yannda, Sahh
442
ve Msned olarak da zikretmektedir. Ayn ekilde
Kurtub, Hkim en-Nsbrnin Marifet ulmil-(uslil-) hads adl eserinden de isim
vermeden nakillerde bulunmaktadr. Bu eser, Rmehrmzi (. 360/971)nin el-Muhaddisl-
fsl nda sonra bu sahada kaleme alnm ikinci eser olduu tahmin edilen kitapta usl-i hads
meseleleri elli iki blm halinde ele alnm, verilen her bilgi senedleriyle birlikte
zikredilmitir.
443
Kurtub slm tarihinde ilk mslmanlar konusunu ilerken, Hkim en-
Nsbrnin Iarkl grlere kar, ilk mslmann Hz. Ali olduu hususunda ihtilaI olmad
444

eklindeki Iikrini nakletmektedir. Kurtubnin bu nakli melliIin Marifet ulmil-hads adyla
baslm eserinde yer almaktadr.
445
Kurtub, onun bu eserinden sadece melliIin adn vermek
sretiyle nakilerde bulunmaktadr.
446
Grld gibi Kurtub, dier hadis kaynaklarna nazaran
Hkim en-Nsbrnin 20 ciltlik el-Mstedrek ve Marifet ulmil-hads adl eserlerine az
denebilecek kadar yer vermektedir.
18. el-Beyhak (. 458/1066), es-Snenl-Kbr
Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Ali el-Beyhak, muhaddis ve Ii Iakihidir. el-Beyhak
406 ylndan itibren eserlerini teliI etmeye balad. Hadis ilmindeki salam bilgisi ve gl
haIzasyla kendini kabul ettirdi. Hadislerde mevcut gizli kusurlarn tespiti ile birbirine ztm
gibi grnen rivyetlerin uzlatrlmasnda ve hadislerin Ikhn kavramada devrinin otoritesi
oldu
447
. el-Beyhaknin ummi plan ve metodu asndan orijinal bulunan en mehur eseri

439
Kandemir, M. Yaar, "Hkim en-Nsbr", DA., stanbul 1997, XV, 190-191. (zetle).
440
Kurtub, TeIsir, IV, 318, 323; IV, 220; VII, 13; VIII, 236, 238, 239; X, 407; XVII, 272 vb. (Dr'l-Ktbi'l-
lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 162 (el-Mstedrek), 147 (Ma'riIet ulmi'l-hads).
441
Kurtub, TeIsir, XX, 75. 4. mesele.
442
A.e., IV, 216. 15. mesele; IV, 219-220. 23. mesele.
443
Kandemir, M. Yaar, "Hkim en-Nsbr", DA., XV, 191.
444
Kurtub, TeIsir, VIII, 182. 4. mesele.
445
Bkz. el-Hkim en-Neysbri, el-HIz Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh, Ma'riIet ulmi'l-hads, Beyrut
1977, 22-233.
446
Kurtub'nin bu eserden yapt dier baz nakiller iin bkz. Kurtub, TeIsir, VIII, 183. 8. mesele. Bu rivyet iin
bkz. Ma'riIet ulmi'l-hads, 42; Kurtub, TeIsir, VIII, 184. 2. mesele. Bu rivyet iin bkz. Ma'riIet ulmi'l-hads, 45.
447
Kandemir, M. Yaar, "el-Beyhak, Ahmed b. Hseyn", DA., stanbul 1992, VI, 58. (zetle).
127
zgn adyla Kitbus-snenil-kebr, yaygn adyla es-Snenl-kbrdr.
448
Dier hadis
kitaplarnda bulunmayan pek ok hadisi, sahbe ve tbin kavlini muhteliI rivyetleriyle birlikte
ihtiva etmekte olup Ikh bplarna gre yaplan tertibinde IiIkh n planda tutulmutur.
449

Kurtub, ekseriyeti es-Snenl-kbrsndan olmak zere el-Beyhaknin adn 57 yerde
anmaktadr.
450
Ayrca onun Deliln-nbvve
451
ve Kitb bas ven-nr adl eserlerine ise
az da olsa mracaat etmektedir. Bu eserlerini ilgili blmlerde ele alacaz.
19. el-Humeyd (. 488/1095), el-Cem Beynes-Sahhayn
Endlsn dousunda yer alan Mayurka (Majorka) adasnda doan Eb Abdillh
Muhammed b. Eb Nasr Fth (Fetth) b. Abdillh el-Humeyd, hadis, tarih ve Ikh limidir.
Zhir mezhebinin Endls temsilcilerinden olan Humeydi, rvileri iyi tanyan, hadis illetlerine
vkI, gvenilir bir muhaddis, takv sahibi bir limdi.
452
Temel hadis kaynaklarnn yannda az
da olsa cem tr eserleri de kullanan Kurtub, el-Humeydnin el-Cem beynes-Sahhayn adl
eserine birka yerde bavurmakta ve ondan hem hadis tahric etmekte hem de garbl-hads
hususunda Iaydalanmaktadr.
453

20. Ebl-Abbs el-Kurtub (. 656/1258), el-MIhim lima Ukile min Telhsi Kitbi
Mslim
578de Kurtubada doan Ebl-Abbs Ziyddin Ahmed b. mer b. brhim el-Ensri
el-Kurtub, Endlsl muhaddis ve Mlik Iakihidir. Hayatnn ilk dnemlerinde akli ilimlerle
megulken daha sonra hadis, Ikh, belgat, Arap dili ve edebiyatnda derinleen Kurtub,
delillerini zayI grd konularda Mliklerin grlerine kar km, Iilerin veya ehl-i
hadisin grlerini tercih ettii olmutur.
454
Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim el-Kurtub,
Sahh-i Mslimi ihtisar etmi
455
, sonra da bunu, el-Mfhim lima ukile min telhsi Kitbi
Mslim
456
adyla erhetmitir. En nemli esiri budur.
457
Kurtub bu eseri kendisinden ksmen
dinlemitir
458
. Kurtub skenderiyyedeki bu hocasndan zellikle teIsirinde ve et-Tezkire f

448
akan, a.g.e., 103.
449
Kandemir, M. Yaar, a.g.md., VI, 59. Bkz. akan, a.g.e., 103-105; Yardm, Ali, Hadis, II, 85-87.
450
Kurtub, TeIsir, XXI, 170. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 61.
451
Kurtub, TeIsir, I, 89-90. Fatih sresi giri blm. II. bp. 2. mesele. Kr. el-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b.
Huseyn b. Ali, Delil'n-nbvve ve ma'riIet ahvli shibi'-er'a, Beyrut 1985, II, 158.
452
Ycel, Ahmet, "Humeydi, Muhammed b. Fth", DA., stanbul 1998, XVIII, 358. (zetle).
453
Kurtub, TeIsir, I, 171, 441; VI, 296; XII, 197; XIV, 221; XX, 234 vb. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist);
Salam, Fihrist, XX, 109.
454
Topalolu, Nuri, "Kurtub, Ahmed b. mer", DA., Ankara 2002, XXVI, 454. (zetle); Bkz. el-Kurtub, Eb'l-
Abbs Ahmed b. mer b. brhim, el-MIhim lim ukile min telhsi Kitbi Mslim, Beyrut 1996, I, 31-32; Bkz. el-
Kasb, a.g.e., 26-27.
455
Kehhle, Mu'cem'l-melliIn, II, 28; Sandk, Sahhi Buhr zerine..., 111.
456
Makkr, NeIhu't-tb, II, 409.
457
Kr.Topalolu, Nuri, a.g.md., XXVI, 454.
458
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 70.
128
ahvlil-mevt ve umril-hire adl eserinde vgyle bahseder
459
. Yukarda belirttiimiz gibi,
teIsirinde hocas Ebl-Abbs el-Kurtubden 30u akn yerde bahseden Kurtub
460
, onun el-
Mfhim adl eserini tespit edebildiimiz kadaryla bir yerde zikretmektedir
461
.
2. Kurtubnin kinci Derecede Kulland Hadis Kaynaklar
1. bn Vehb (. 197/813), el-Cmi Iil-Hads
Eb Muhammed Abdullh b. Vehb b. Mslim el-Fihri el-Msri, mm Mlikin nde
gelen talebelerinden, Iakih ve muhaddistir. Ders ald veya hadis dinledii 400 civarndaki
hocas arasnda, ilk olarak 144/762 ylnd hac vaziIesini yerine getirirken karlat ve
lmne kadar irtibat halinde bulunduu mm Mlik ile Leys b. Sadn zel bir yeri vardr.
Kraat, teIsir, hadis, Ikh ve tarih konularnda devrinin nde gelen limlerden saylan ve
dvnl-ilm olarak nitelendirilen bn Vehb, zellikle Msr ve Hicaz blgesinin hadislerini
toplamaya gayret gstermi, bunlarn msned ve maktlarn hem cemetmi hem ezberleyip
tasniI etmitir
462
. bn Vehbden oka Iaydalanan Kurtub genellikle eserinin adn zikretmez
463
.
MelliI ve eserini belirttii yerlerde de eserin ismini el-Cmi olarak vermektedir
464
.
2. Buhr (. 256/870), et-Trhl-Kebr
Eb Abdillh Muhammed b. sml b. brhm el-CuIi el-Buhr hakknda Kurtubnin
istiIade ettii birinci derecedeki hadis kaynaklar blmnde bilgi vermitik. Burada onun et-
Trhl-kebr adl eserini ele almak istiyoruz. Buhrnin el-Cmius-sahhten nce yazd bu
kitap, sahasnn ilk eserlerinden biri olup burada ashaptan kendi eyhlerine gelinceye kadar
13.000e yakn ravinin gvenilirlik derecesini tespit etmitir
465
. Bu eserinden et-Trih
466
ve et-
Trhl-kebr
467
olarak bahseden Kurtub, bu alanda da Buhrye birok deIa mracaat
etmektedir
468
.
3. Eb Dvd es-Sicistn (. 275/889), el-Mersil
Ktb-i sitteden biri olan es-Snenin melliIi muhaddis Eb Dvd Sleymn b. el-
Eas b. shk es-Sicistni el-Ezdi
469
hakknda Kurtubnin birinci derecede kulland hadis

459
Bkz. Kurtub, TeIsir, X, 296. 3. mesele.; TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 19; Kurtub,
et-Tezkire, 139, 208, 253, 391,437, 684, 711, 776, 818.
460
Kurtub, TeIsir, XXII, 74. (Dr'l-Hads basks); Selmn-Dusk, KeI..., 19-20.
461
Kurtub, TeIsir, XIII, 154. Neml, 27/82-86.
462
Kse, SaIIet, bn Vehb, DA., stanbul 1999, XX, 441. (zet ve tasarruIla).
463
Salam, Fihrist, XX, 127.
464
Kurtub, TeIsir, I, 52. Mukaddime. (Kurn Srelerinin ve yetlerinin Tertibi bal).
465
el-Azam, M. MustaIa, Buhr, Muhammed b. smil, DA., stanbul 1992, VI, 371.
466
Kurtub, TeIsir, III, 262. 18. mesele. Bakara, 2/282.
467
A.e., I, 305. 3. mesele. Bakara, 2/65.
468
Salam, a.g.e., 190.
469
Kandemir, M. Yaar, Eb Dvd es-Sicistni, DA., stanbul 1994, X, 119.
129
kaynaklarn ilerken bilgi vermitik. Burada Kurtubnin onun el-Mersil adl eserinden
istiIdesi asndan konumuzu ileyeceiz. 544 mrsel hadisi ihtiva eden ve sahasnn ilk ve
orijinal eseri olan el-Mersil, bilindii kadaryla ilk deIa Ali es-Snni et-Trablusi taraIndan
senedleri zikredilmeksizin neredilmi
470
, daha sonra senedleriyle birlikte muhteliI basklar
yaplmtr.
471
Kurtub, eser ve melliIi zikrederek
472
birok deIa bu eserinden
Iaydalanmaktadr
473
.
4. el-Bezzr (. 292/905), el-Msned (el-Msnedl-Kebr, el-Bahrz-Zehhr)
Msned sahibi Eb Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhlk el-Bezzr el-Basri, muhaddis,
haIz ve Iakihtir.
474
Hayat hakknda Iazla bilgi olmayan Bezzr, Hdbe b. Hlid, Abdlal b.
Hammd ve Bndr gibi hocalardan hadis rendi. Hadis tenkitileri onu sika bir muhaddis
olarak kabul etmekle beraber hadis okuturken eline kitap almayp gl haIzasna gvenip
ezbere rivyette bulunduu iin ok yanldn sylerler. Bezzrn el-Msnedl-Kebr ve el-
Bahrz-zehhr adlaryla da anlan el-Msned adl eseri, aere-i mbeerenin msnedleriyle
balayp devam etmektedir.
475
Bezzrn ismini 22 yerde zikreden Kurtub
476
, ondan hadis
rivyet etmekte ve istiIade etmektedir
477
.
5. bn Kuteybe (. 276/889)
Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-Dneveri, dil, edebiyat, Kurn
ilimleri, hadis ve tarih sahalarndaki eserleriyle tannan limdir. bn Kuteybenin daha ok dil,
edebiyat, hadis ve Kurn ilimlerine dair olan eserleri gnmze ulamtr. Eserlerinin saysn
altm, altm iki, altm be olarak tespit edenler olduu gibi, 300e kadar karanlar da vardr.
Bu Iarkllk, baz kitaplarnn eitli blmlerinin mstakil eser saylmasndan veya bir ksm
eserlerinin deiik adlarla anlmasndan kaynaklanmaktadr.
478
Kurtub, bn Kuteybenin ismini
24 yerde zikretmekte ve ondan teIsir, kraat, hadis ve dil bata olmak zere eitli sahalarda
istiIade etmektedir
479
.
6. Eb Htim (. 277/890)
Eb Htim Muhammed b. drs b. Mnzir er-Rz, hadis hIz ve mnekkittir. Emrl-
mminn Iil-hads nvanna sahip olan Eb Htim, rvileri btn ynleriyle tanr,

470
Kahire 1310.
471
Kandemir, M. Yaar, Eb Dvd es-Sicistni, X, 121.
472
Kurtub, TeIsir, V, 92. 5. mesele. Ns, 4/24.
473
Salam, Fihrist, XX, 150.
474
Sandk, lk Asrda... , 184.
475
Kandemir, M. Yaar, "Bezzr", DA., stanbul 1992, VI, 113.
476
Kurtub, TeIsir, XXI, 166. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 61.
477
Kurtub, TeIsir, XIII, 153. Neml, 27/82-86.
478
Yazc, Hseyin, "bn Kuteybe", DA., stanbul 1999, XX, 145-146. (zetle).
479
Kurtub, TeIsir, XXII, 460. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 121.
130
rivyetlerindeki ince kusurlar (illet) hemen Iarkederdi. Ashbn ihtilaI ettii konular, tbinin
ve daha sonraki nesillerin Ikh grlerini de iyi bilirdi. Titiz bir mnekkit olduu iin onun
gvenilir kabul ettii ahslarn rivyetinde tereddt edilmemi, Iakat zayI sayd kiiler
hakkndaki kanaatinin dier mnekkitlerin grlerine bavurulduktan sonra dikkate alnmas
tavsiye edilmitir
480
. Kurtub, Eb Htimin ismini 15 yerde zikretmekte ve ondan hadis, hadis
usl ve teIsir bata olmak zere birok alanda kendisinden istiIade etmektedir
481
.
7. bn Ebd-Dny (. 281/894), el-HevtiI (HevtiIl-Cin |Cinn|)
Eb Bekr Abdullh b. Muhammed b. Ubeyd el-Kurei el-Badd, ok saydaki
eserleriyle tannan muhaddis, mutasavvI, eitimci ve Hanbel Iakihidir
482
.
Kurtub, bu melliIin adn 7 yerde zikretmekte ve onun el-Hevtif adl eserinden de
bahsetmektedir
483
. el-Hevtif (Hevtifl-cin [cinn]), insanlara ve dier varlklara gaybdan
gelen seslerin konu edildii eseridir
484
.
8. et-Tahv (. 321/933), Beyn Mkill-sr
Biz Kurtubnin teIsir kaynaklarn ilerken Tahv hakknda bilgi vermi ve Eb CaIer
Ahmed b. Muhammed b. Selme b. Abdlmlik el-Ezdi el-Hacri et-Tahvnin Msrn
yetitirdii en byk HaneIIkh limi kabul edildiini belirtmitik. Tahv Ikh iliminin
yannda geni bir hadis bilgisine de sahiptir. nce Ii Ikhnda yetien Tahv, sonradan iine
girdii HaneI mezhebi evrelerinden ve Msr ulemasnn oundan hadis dinleyip almtr. Bu
bakmdan o, ayn zamanda rey ve kyas ilmi ile hadis ilmini kendisinde toplam deerli bir
limdir.
485
Tahvnin Beyn mkill-sr[hads]
486
adl eserinden Mkill-hads olarak
bahseden Kurtub, Sleyman: Onlar bana tekrar getirin! dedi. Kalalarn ve
boyunlarn ovmaya balad.
487
yetlerinin teIsirinde ondan hadis tahrc etmekte ve hadisin
shhat derecesi asndan deerlendirmesini nakletmektedir: Derim ki: Onlar bana tekrar
getirin! blmndeki he zamirinin gnee rci olduunu syleyenlerin grlerine gre
488
,
bu durum Sleymnn mcizelerinden biri olur. Benzeri bir durum bizim Peygamberimiz
(s.a.s.) iin de gereklemitir. Tahv, Mkill-hads adl eserinde Esm bint Umeysten
gelen iki rivyet yoluyla kaydettiine gre Peygamber (s.a.s.)e, ba Alinin kucandayken

480
Canan, brahim, "Eb Htim er-Rz, Muhammed b. drs", DA., stanbul 1994, X, 150-151. (zetle); Bkz.
Sandk, lk Asrda..., 365-366.
481
Kurtub, TeIsir, XXII, 479. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 79.
482
Hatibolu, brahim, "bn Eb'd-Dny", DA., stanbul 1999, XIX, 457; Bkz. Sandk, a.g.e., 277.
483
Kurtub, TeIsir, XII, 441. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 118.
484
Hatibolu, brahim, a.g.md., XIX, 460.
485
Bkz. Gngr, a.g.e., Ankara 1989, 38.
486
Bkz. Krenkow, F., "Tahv", XI, 629.
487
Sd, 38/30-33.
488
Bu takdirde yetin anlam: Gnei benim iin geri evirin! eklinde olur.
131
vahiy gelirdi. Ali bir deIasnda ikindi namazn gne batncaya kadar klamad. Reslllh
(s.a.s.): Ey Ali! Namaz kldn m? deyince, o: Hayr, dedi. Bunun zerine Reslllah (s.a.s.)
yle buyurdu: Allahm! O sana ve Reslne itaat etmektedir. Onun iin gnei geri evir!
Esm dedi ki: Ben gnein battn sonra da tekrar doup dalara ve yere aydnlk satn
grdm. Bu olay Hayberin es-Sahb blgesinde meydana gelmitir.
489
Tahv dedi ki: te
bunlar sbit iki hadis olup rvileri de sikadr. Kurtub bu iktibsnn hemen ardndan Tahvyi
yle tenkide tbi tutmaktadr: Derim ki: Ebl-Ferec bnl-Cevz, bu hadisin zayI olduunu
belirterek yle demitir: Selm zerine olsun Aliye kar duyduklar ar sevgi RIzileri onun
Iaziletine dair pekok hadis uydurmaya sevketmitir. Bunlardan birisi de, gnein battktan
sonra selm zerine olsun Alinin ikindi namazn geirmesi zerine, tekrar onun iin geri
evrildiine dair rivyettir. Byle bir ey nakil asndan muhal olduu gibi, vakit getikten
sonra gnein tekrar geri dndrlmesinin de anlam asndan yeni bir douu iIade ettiini;
yoksa vakti geri evirmi olmayacan belirtebiliriz.
490

9. bn Ebi Htim (. 327/939)
Eb Muhammed Abdurrahmn b. Muhammed b. drs er-Rz, el-Cerh vet-tadl
eseriyle tannan hadis hIz, mIessir ve Iakihtir. Rvilerin ve rivyetlerin tenkidi anlamnda
nakd kelimesini eserlerinde ilk kullanan lim olan bn Eb Htim, teIsir, hadis, Ikh, usl,
kelm, menkb, zhd, zellikle de cerh ve tadil ile ricl alanlarnda eserler vermitir.
491

Kurtub, bn Eb Htimin ismini 8 yerde zikretmekte ve ondan yukarda bahsettiimiz dallarda
istiIade etmektedir
492
.
10. et-Tabern (. 360/971), Muceml-Kebr
Aler-ricl tasniI edilen hadis edebiytn msnedler, mucemler ve etraI kitaplar tekil
etmektedir.
493
Mucemlerin en mehuru, hi phesiz daha ok nisbesiyle nl Ebl-Ksm
Sleymn b. Ahmed b. Eyyb et-Tabernye ait olan el-Muceml-kebr, el-Muceml-evst
ve el-Mucems-sar adl mucemidir
494
. Kurtub, et-Tabern ve Muceml-kebr adl
eserini 6 yerde zikretmektedir
495
.
11. bn hin (. 385/996), Fedil Yevmi r

489
ez-Zeheb, bu rivyeti naklettikten sonra rvilerinden Ammr b. Matar hakknda: Eb Htimin; yalan sylerdi;
bn Adiyyin; hadisleri batldr ve Drkutninin; zayItr dediini belirtmektedir. Bkz. ez-Zeheb, Muhammed b.
Ahmed, Mznl-itidl I nakdir-ricl, Kahire 1963, V, 205.
490
Kurtub, TeIsir, XV, 129. Sd, 38/30-33.
491
Kk, Rait, "bn Eb Htim", DA., stanbul 1999, XIX, 432. (zetle).
492
Kurtub, TeIsir, XXII, 441. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist).
493
akan, a.g.e., 27.
494
A.e., 40.
495
Kurtub, TeIsir, XXI, 271. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist).
132
Eb HaIs mer b. Ahmed b. Osmn el-Badd, Nsihul-hads adl eseriyle tannan
hadis hIzdr
496
. Pekok eseri vardr
497
. Bu eserleri arasnda Kurtubnin zikrettii Fedil
yevmi r adl eserini tespit edemedik. Kurtub, Iil olaynn zamann deerlendirirken
Peygamber (s.a.s.)in muharrem aynn onuncu gn dnyya geldiini melliI ve eserini
zikrederek nakletmektedir
498
.
12. Eb Nasr es-Sicz (. 444/1052), el-bnetl-Kbr
Eb Nasr Ubeydullh b. Sad b. Htim es-Siczi el-Vili, hadis hIzdr. Fkh ilmini
HaneI Iakihi olan babasndan rendi. Kaynaklarda onun muhteliI eserleri bulunduu
sylenmekteyse de bunlardan sadece el-bnetl-kbrnn ad zikredilmektedir. Kurn-
Kermin mahlk olmadn ispat etmek iin kaleme ald bu hacimli eserin onun hadis
ilmindeki otoritesini gsterdii kabul edilmekte, Iakat eserin gnmze gelip gelmedii
bilinmemektedir
499
. Eserin adn el-bne olarak zikreden Kurtub, az da olsa melliI ve eserini
zikrederek kendisinden istiIade etmektedir
500
.
13. Hatb el-Badd (. 463/1071), es-Sbk vel-Lhik, el-Fasl vel-Fusl, el-Cmi, er-
Ruvt an Mlik b. Enes ve Hadss-Sitte minet-Tabin Adl Eserleri
Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit el-Badd, Trhu Badd adl eseriyle tannan hadis
hIz ve tarihidir.
501
Kurtub, teIsirinde melliIi ve onun es-Sbk vel-lhik, el-Fasl vel-fusl
ve el-Cmi adl eserlerini sz konusu etmektedir. es-Sbk vel-lhik f tebudi m beyne vefti
rviyeyn an eyhin vhid adl eserinden istiIade etmekte ve ondan hadis nakletmektedir.
502

Kurtubnin hadis tahric ettii ve hadisin shhati hakknda bilgi naklettii eseri, el-Fasl ill-val
el-mdrec fin-nakl (Kitb fil-fasl vel-vasl)dr.
503
Dokuz cz olduu belirtilen eseri bn Hacer
el-Askaln ihtisar etmi ve almasna Takrbl-menhec bi-tertbil-Mdrec adn vermitir.
504

Kurtub, hadis renim ve retimiyle ilgili 237 meseleye dair 1924 rivyeti senedleriyle
birlikte ihtiva etmekte ve on blmden meydana gelen el-Cmi li-ahlkr-rvi ve dbis-smi
adl eserinden nakillerde
505
bulunmaktadr
506
. Ayn ekilde Kurtub, onun Mlik b. Enesten
rivyette bulunmu 993 rvi hakknda bilgi veren er-Ruvt an Mlik b. Enes ve zikru hadsin li-

496
Kokuzu, Ali Osman, bn hin, DA., stanbul 1999, XX, 367.
497
Bkz. Kokuzu, a.g.md., XX, 368.
498
Kurtub, TeIsir, XX, 139. 4. mesele. Fil, 105/1.
499
Kokuzu, Ali Osman, Eb Nasr es-Siczi, DA., stanbul 1994, X, 200.
500
Kurtub, TeIsir, IV, 154. 2. mesele. l-i mrn, 3/144.
501
Kandemir, M. Yaar, " Hatb el-Badd", DA., stanbul 1997, XVI, 452.
502
Kurtub, TeIsir, II, 80. Bakara, 2/125. 5. mesele.
503
A.e., VII, 16. Enm, 6/17.
504
Kandemir, M. Yaar, a.g.md., 456.
505
Kurtub, TeIsir, XII, 145. Nr, 24/27. 9. mesele.
506
Kandemir, a.g.md., 456.
133
klli vhid minhm (Esm men rav an Mlik b. Enes mbevveben al hurfil-mucem)
507

adl eserinden de yararlanmakta ve ondan nakilde bulunmaktadr
508
. Son olarak da, Hadss-
sitte minet-tabin ve zikru turukh vehtilf vchih (M fhi sittetn tbiiyyn, Rivyet
[Rivyet]s-sitte minet-tbin adl eserini ele alabiliriz. Onun Rivyets-sahbe anit-tbin
ve Rivyets-snne minet-tbin adlaryla anlan ve birer czden ibret olduu sylenen
kitaplar da muhtemelen ayn eserin Iarkl ekillerde kaydedilmesi ve okunmas neticesinde
ortaya kmtr. MelliI bu eserinde, Hz. Peygamberin hls sresini kastederek syledii,
Sizden biriniz her gece Kurnn te birini okumaktan ciz midir? melindeki hadisin eitli
rivyetlerini, senedinde bulunan birinin akran alt tbi dolaysyla incelemektedir
509
. Kurtub,
Hatb el-Baddnin bu eserinden de istiIde etmekte ve nakilde bulunmaktadr
510
.
14. bn Abdlber en-Nemer (. 463/1071), Cmiu Beynil-lm ve Fazlihi ve m
Yenbai I Rivyetihi ve Hamlihi
Endlsl muhaddis, mnekkit, edip, tarihi ve Mlik Iakihi Eb mer Cemlddin
YsuI b. Abdillh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemer hakknda Kurutubi TeIsirinin hadis
Ikh kaynaklarn deerlendirirken bilgi vermeyi uygun buluyoruz. nk Kurtub, onun et-
Temhd ve el-stizkr adl eserlerine daha ok mracaat etmektedir. MelliIin adn hem bn
Abdlber hem de Eb mer olarak 130 yerde belirten Kurtub
511
, onun Cmiu beynil-ilm ve
fazlihi ve m yenbai f rivyetihi ve hamlihi adl eserini de Kitbl-ilm
512
ve Kitb beynil-
ilm
513
isimleriyle zikretmektedir. Bu eser, ilmin ve ilim renme ve retmenin Iazileti
konularna dair olup ayn zamanda bir hadis usl kitab niteliindedir
514
.
15. el-Beav (. 516/1122), Mesbhus-Snne
Eb Muhammed Muhyissnne el-Hseyn b. Mesd b. Muhammed el-Ferr el-Beav,
muhaddis, mIessir ve Ii Iakihidir. Arap ve Fars dilleriyle eser vermi olan El-Beavnin
almalar hadis, teIsir ve Ikh ilimlerine dairdir. Rivyetlerin nce konularna ve bablara gre
sraland Mesbhus-Snne adl eserinde, her babdaki hadisler kendi iinde sahih ve hasen

507
Kandemir, a.g.md., XVI, 458.
508
Kurtub, TeIsir, I, 40. Mukaddime. Kurtub, "Allah Tel'nn Kitabndaki Ikh ncelikleri renme..." bal
altnda Hatb el-Badd ve eserinden: "HIz Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit, Esm men rev an Mlik adn
tayan eserinde unu zikretmektedir: ..... mer, Bakar sresini on iki ylda rendi. Onu hatmedince bir deve kesti."
eklinde bahsetmekte ve nakilde bulunmaktadr.
509
Kandemir, a.g.md., XVI, 458.
510
Kurtub, TeIsir, I, 158. Bakara, 2/19. Kurtub, Htb el-Badd ve eserinden: "Her iki rivyeti de Eb Bekr
Ahmed b. Ali b. Sbit el-Hatb, Rivyt's-sahbeti ani't-tbin,Allah'n rahmeti zerlerine olsun, adl eserinde
zikretmektedir" eklinde bahsetmektedir. Ayrca dier yerler iin bkz. Salam, Fihrist, XX, 106.
511
Kurtub, TeIsir, XXII, 454, 502. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 85.
512
Kurtub, TeIsir, I, 38. Mukaddime. Kitbn Snnet ile Aklanmas ve Bu Hususta Gelen Rivyetler bal.
513
A.e., VIII, 220. 6. mesele. Tevbe, 9/122.
514
Csim, Leys Sud, bn Abdlber en-Nemer, DA., stanbul 1999, XIX, 270.
134
olmak zere ikiye ayrlm, az saydaki zayI rivyetin durumu belirtilmi, mnker ve mevz
rivyetlere yer verilmedii iIade edilmitir
515
. 4719 hadisi ihtiva eden eser slm leminde
byk hret kazanm ve zerinde otuzdan Iazla lim taraIndan erh ve talik yazlmtr
516
.
Kurtub, melliI ve eserini belirterek az da olsa kendisine mracaat etmektedir
517
.
16. bns-Salh (. 643/1245), Ulml-Hads ve Aksal-Emel ve-evk Ii Ulmi
Hadsir-Resl
TeIsir, hadis ve Ikh sahalarnda devrinin tannm limleri arasnda yerini alan Eb
Amr Takyddn Osmn b. Salhiddn Abdirrahnmn b. Ms e-ehrezri, Arap dilini ve lugat
ilmini de iyi bilmekteydi.
518
bns-Salhn hadis alannda kaleme ald on kymetli eseri
bulunmaktadr. Bunlardan Mukaddimet bnis-Salh diye mehur olmu Ulmul-hads, usl
edebiyatnn vazgeilmez kaynaklarndandr.
519
bns-Salh ve bu eserini 2 yerde zikreden
Kurtub, eserin ismini Ulml-hads ve Marifet envi ulmil-hads olmak zere iki Iarkl
ekilde vermektedir. lk zikrettii yer teIsirin mukaddimesinde yer alan: Kurn- Kerim
Srelerinin Faziletine likin Uydurulmu Hadisler ve Dierleri adl blmdedir. Burada bir
mevz hadisi sz konusu etmekte ve bns-Salh delil gstermektedir
520
. kinci zikrettii
yerde ise, bir hadiste yer alan iki kii hakknda bilgi verirken onun bu hususa ilikin iIadesini
belirtmektedir.
521
bns-Salhn Mukaddimet bnis-Salh olarak mehur olan ve kaynaklarda
Ulml-hads ve Aksal-emel ve-evk fi ulmi hadsir-Resl olarak da isimlendirilen bu
eseri, hadis usl konularn ihtiva etmektedir.
522

3. Kurtubnin stifde Ettii Birtakm Hadis Czleri
1. Ali b. Cad (. 230/844-45), el-Cdiyyt
Ebl-hasen Ali b. el-Cad el-Cevher, Badtl bir muhaddistir. Buhr, Eb Dvd,
Eb Htim, bn Ebd-Dny vb. muhaddisler kendisinden hadis rivyet ettiler.
523
Muhaddis,
hIz ve Iakih olan melliIin, el-Msned, Ecz fil-hads ve el-Cdiyyt adl eserleri
mevcuttur.
524
Ali b. Caddan en ok hadis rivyet eden talebesi Ebl-Ksm el-Beav,

515
Hatibolu, brahim, Mesbihus-Sne, DA., Ankara 2004, XXIX, 258.
516
Gngr, Mevlt, El-Beav, Ferr, DA., stanbul 1992, V, 340-341. (zetle).
517
Kurtub, TeIsir, V, 270. 7. mesele. Ns, 4/119.
518
Bkz. Kandemir, M. Yaar, "bn's-Salh e-ehrezri", DA., stanbul 2000, XXI, 198.
519
akan, a.g.e., 198. Hadis ve Ikh alanndaki eserleri iin bkz. Kandemir, a.g.md., XXI, 199-200.
520
Kurtub, TeIsir, I, 65. Mukaddime.
521
A.e., VIII, 146. 12. mesele.
522
Bkz. Kandemir, a.g.md., 199; akan, a.g.e., 198-199.
523
Sandk, Ali b. Cad, DA., stanbul 1989, II, 384.
524
Bkz. Sandk, lk Asrda..., 245-246.
135
hocasnn hadislerini el-Cadiyyt adyla bir araya getirmitir.
525
Bu eser 12 czden
olumaktadr. Eser ayn zamanda onun eyhlerini ve eyhlerinin de eyhleri olan riclin
tercimini muhtevidir.
526
Kurtub, zaman zaman bu czden istiIde etmektedir.
527
Mesel
Kurtub, el-Beav Ebl-Ksm Abdullah b. Muhammed b. Abdlaziz yle zikretmitir: Ali
b. Cad, Fudayl b. Merzk er-Rakki el-Aardan, bu rvi Yahy b. Mane sorulmu, o da:
Sikadr demitir, o, Atiyye el-AvIiden, o ise bn merden bize yle tahdis etmitir: ...
528

senediyle bn mere ait mevkuI bir haberi nakletmektedir.
529

2. bnl-Cevz (. 597/1201), Tahrml-Mahallil-Mekrh
Ebl-Ferec Cemlddn Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed el-Badd, slm
ilimlerin hemen her dalndaki almalaryla tannan Hanbel limidir. bnl-Cevz, tarih,
biyograIi, hadis, teIsir ve akid alanlarnda eser teliI etmi, ayn zamanda ok sayda renci
yetitirmitir.
530
Bu balkta sz konusu melliIin Tahrml-mahallil-mekrh adl hadis czn
ele almak isitiyoruz. Adndan anlald gibi bu cz, kadnlara arkadan yaklalmasn
yasaklayan hadisleri ve rivyetleri ihtiva etmektedir. Kurtub, yararland bu kaynaktan:
Ebl-Ferec bnl-Cevz, bu hadisleri btn rivyet yollaryla, Tahrml-mahallil-mekrh
olarak isimlendirdii bir czde toplamtr.
531
eklinde bahsetmektedir.
3. Ebl-Abbs el-Kurtub (. 656/1258), zhru dbri men Eczel-Vata Iil-Edbr
Kurtubnin hocalarndan biri olan Ebl-Abbs el-Kurtubyi birinci blmde ele alm
bulunuyoruz. Kurtub hocasna ait hadis cznden istiIade etmekte ve ondan yle
bahsetmektedir : eyhimiz Ebl-Abbsn da yine (kadnlara arkadan yaklalmasnn haram
oluunu beyan eden): zhru idbri men eczel-vata fil-edbr olarak adlandrd bir cz
vardr.
532

4. ed-Drekutn (. 385/995)
Biz ed-Drekutn hakknda Kurtubnin Birinci Derecede Kulland Hadis
Kaynaklar blmnde bilgi vermi bulunuyoruz. ed-Drekutnye ait olan ve besmeleye
ilikin hadisleri ihtiva eden bir hadis cznden bahseden Kurtub, ondan Iaydalanmaktadr:

525
Sandk, a.g.md., II, 384.
526
Sandk, lk Asrda..., 246.
527
Kurtub, TeIsir, XVI, 98. Duhn, 44/43-46. (Eb HanIe'nin namazda Farsa kraati caiz grp grmedii
meselesi); Ayrca bkz. Salam, Fihrist, XX, 53.
528
Kurtub, TeIsir, XIII, 155. Neml, 27/82-86.
529
Bkz. el-Beav, Eb'l-Ksm Abdullah b. Muhammed, el-C'diyyt: Hads Ali b. el-Ca'd el-Cevher, Kahire
1994, II, 65.
530
Yavuz, YsuI evki-Avc, Csim, "bnl-Cevz, Eb'l-Ferec", DA., stanbul 1999, XX, 543. (zetle); Kr.
Hatibolu, brahim, "bnl-Cevz, Eb'l-Ferec", DA., stanbul 1999, XX, 550; bnl-Cevz, Abdurrahmn b. Ali b.
Cevzi, el-Mevzt (nr. Nureddin Boyaclar), Riyd 1997, 21-22. (Neredenin girii).
531
Kurtub, TeIsir, III, 68. Bakara, 2/223. 3. mesele.
532
A.y.
136
Baz ilim adamlar, besmelenin Kurndan olduunu rivyet etmitir. ed-Drekutn bu
rivyetleri, sahih olduunu belirttii mstakil bir czde toplamtr...
533

C. HADS FIKHI (FIKHL-HADS) KAYNAKLARI
Hadis Ikh (Ikhl-hads); hadisin, kendisinden istinbt edilebilecek ahkm ve dbtan
ihtiva ettii eyler ve hadisten anlalabilecek manalar iIade etmektedir.
534
Kurtub, bu alanda
birok eserden yararlanmaktadr.
1. curr (. 360/970), en-Nsiha
Eb Bekr Muhammed b. Hseyn b. Abdillh el-curr el-Badd, tannm muhaddis
ve Ikh limidir. Hadis mnekkitlerinin hadisteki gvenilirliini sadk, sika gibi terimlerle
iIade ettikleri hIz hadis imam curr, eitli mezhepler taraIndan kendilerine mensup olarak
gsterilmise de, mesel Kitb-era ve Ahlkul-ulem gibi eserleri incelendiinde
currnin mukallit deil, mctehid bir lim olduu ve mezhep taassubuna kar kt
grlr.
535
. currnin bu eserini Kitbn-nsiha
536
ismiyle zikreden Kurtub, ondan hadis ve
hadis Ikh alannda birok deIa istiIade etmektedir
537
.
2. bn Abdlber en-Nemer (. 463/1071), et-Temhd ve el-stizkr Adl Eserleri
Eb mer Cemlddin YsuI b. Abdillh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemer,
Endlsl muhaddis, mnekkit, edip, tarihi ve Mlik Iakihidir.
538
Kurtub, melliIin adn hem
bn Abdlber hem de Eb mer olarak 130 yerde zikretmektedir
539
. Kurtub onun et-Temhd
lim fil-Muvatta minel-meni vel-esnd adl eserinden ounlukla eserin ismini belirterek
bazan de belirtmeksizin nakilde bulunmakta ve ondan istiIde etmektedir
540
. Bu eser, melliIin
el-Muvattan Yahy b. Yahy el-Leysi rivyetinde dorudan Hz. Peygambere nisbet edilen
hadisleri esas alarak esere yazm olduu erhtir.
541
Kurtubnin, ismini de zikrederek istiIade
ettii onun dier eseri ise, el-stizkrl-Cmi li-mezhibi fukahil-emsr ve ulemil-aktr
fma tezammenehl-Muvatta min meanir-rey vel-srdr
542
. bn Abdlber en-Nemer, et-
Temhdden sonra yapt bu almada el-Muvattada yer alan mevkI ve makt rivyetleri,

533
Kurtub, TeIsir, I, 76. Mukaddime. Besmele konusu. 5. mesele.
534
Aydnl, Abdullah, Hadis Istlhlar Szl, stanbul 1987, 57.
535
eker, Orhan, curr, DA., stanbul 1988, I, 329.
536
Kurtub, TeIsir, IV, 203. 3. mesele. l-i mrn, 3/185.
537
Salam, Fihrist, XX, 47.
538
Csim, a.g.md.., XIX, 269.
539
Kurtub, TeIsir, XXII, 454, 502. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 85.
540
Kurtub, TeIsir, I, 65. Mukaddime; I, 244. Bakara, 2/43. 12. mesele. Bkz. el-Kasb, a.g.e., 165-166; Kurtub,
TeIsir, X, 104. Nahl, 16/80. 7. mesele. Bkz. el-Kasb, a.g.e., 166-168; Kurtub, TeIsir, VI, 45-46. Mide, 5/6. 12.
mesele. Bkz. el-Kasb, a.g.e., 169; Salam, Fihrist, XX, 190.
541
Csim, Leys Sud, a.g.md., XIX, 269.
542
Kurtub, TeIsir, III, 59. Bakara, 2/222. 4. mesele. Bkz. el-Kasb, a.g.e., 159-165; Salam, Fihrist, XX, 134.
137
ayrca Iarkl mezheplere mensup olup deiik blgelerde yaayan kimselerin szlerini
erhetmitir
543
.
3. el-Bc (. 474/1081), el-Mntek
Ebl-Veld Sleymn b. HaleI b. Sad et-Tcbi el-Bc, Endls Mlik Iakihlerinin
nde gelenlerinden muhaddis ve ediptir.
544
Kurtub onun ve eseri el-Mnteknn adn 24 yerde
zikretmektedir
545
. Kurtub onun el-Mntek adl eserinden istiIde etmektedir
546
. Bu eser, el-
Muvattan erhidir. Bci en nemli eseri olan bu kitabn, daha nce kaleme ald el-stf adl
erhten, Ikh meseleleri azaltmak, muhaliIlerin delillerine yer vermek ve el-Muvattadaki
senedlerle yetinmek suretiyle zetleyerek meydana getirmitir.
547

4. bnl-Arab (. 543/1148), el-Kabes I erhi Muvattai Mlik b. Enes
Endlsl Mlik Iakihlerinin nde gelenlerinden olan Eb Bekr Muhammed b.
Abdillh b. Muhammed el-MeIiri hakknda Fkh TeIsirler balnda bilgi vermi
bulunuyoruz. Bu konuda onun, Kurtubnin kaynaklarndan biri olan ve hadis Ikhna dair el-
Kabes f erhi Muvattai Mlik b. Enes adl eserini ele almak istiyoruz. 532de Kurtubada teliI
edilen eserde bnl-Arab, Ebl-Veld el-Bcnin el-Mntek adl el-Muvatta erhinin Ikh
meselelerde younlat, Iakat hadis ilimleri asndan yetersiz olduu grn ileri srerek
hem bu boluu doldurmak hem de ele ald Ikh meselelerde kendi gr ve tercihini
aklayp mm Mlikin ve dier mctehidlerin grlerini tahlil veya tenkit etmitir
548
. bnl-
Arabden oka istiIade eden Kurtub
549
, bu eserinin de ismini zikrederek hadis, hadis usl ve
hadis Ikh bata olmak zere eitli alardan istiIde etmitir
550
.
5. bnl-Harrt (. 582/1186), el-Ahkm-eriyyets-Sur es-Sahha (el-
Ahkms-Sura)
Eb Muhammed Abdlhak b. Abdirrahmn b. Abdilh el-bli, hadis haIz ve Iakihtir.
Hadis hIz, Mlik Iakihi, edebiyat ve air olan bnl-Harrt youn siys hadiselerin ve
kargaann hkim olduu bir dnemde yaamasna ramen ilell-hads, ensb, lugat, iir ve
zhd konularnda pek ok eser kaleme alm, iirlerinde zhd ve takvy ilemi, kanaatkr,
iyiliksever ve gzel huylu bir kii olarak tannmtr. Onun belli bal hadis kitaplarndan

543
Csim, a.g.md., XIX, 270.
544
zel, Ahmet, "Bc", DA., stanbul 1991, IV, 414.
545
Kurtub, TeIsir, XXI, 163; XXII, 514. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks-Fihristte el-Bc ve Eb'l-Veld olmak
zere iki Iarkl kategoride verilmitir); Salam, Fihrist, XX, 59 (el-Bc), 90 (Ebl-Veld, Ebl-Veld el-Bc), 159
(el-Mntek).
546
Kurtub, TeIsir, III, 90. Bakara, 2/229. 5. mesele. Bkz. el-Kasb, a.g.e., 170-173.
547
zel, a.g.md., IV, 414.
548
Baltac, a.g.md., XX, 490.
549
Salam, Fihrist, XX, 110-111.
550
A.g.e., XX, 135.
138
derlenen ahkma dair hadislerin senedleriyle birlikte kaydedildii el-Ahkml-kbr fil-hads
ve bu eserin muhtasar olup senedleri hazIedilen ve hadisleri Ikh bplarna gre dzenlenen el-
Ahkml-vst min hadsin-nebi sallallh aleyhi ve sellem ve yine bu iki eser gibi ahkm ve
hadis Ikhna dair el-Ahkm-eriyyets-sur es-sahha (el-Ahkms-sura) adl nemli
eserleri vardr
551
. Kurtub, bnl-Harrttan nakillerde bulunur ve hadislerin shhat derecelerine
ilikin bilgiler verir
552
. Kurutubinin ona olan gvenini u iIadelerinden anlyoruz: ... Eb
Muhammed Abdlhak bu hadisin sahih olduunu belirtmitir ve bu senin iin yeterlidir.
553

lediimiz gibi Kurtub, hadis ve hadis Ikh kaynaklarnda pekok kaynaktan istiIade etmitir.
lim dallarnda senetlerin terkedilmeye balanmasyla birlikte, rivyetler musannIlarn
eserlerinden veya direkt olarak bir ravisinin adyla verilmi ve bu ekilde muallak rivyet olarak
aktarlmtr. Bundan dolay gr ve deerlendirmelerin sahibine ve hadislerin de
musannIlarna isnd edilmesi icp etmitir.
554
Kurtub Tefsrinde de senetlerin hemen hemen
terkedilmesi byle bir slbu gerekli klmtr.
Kurtub Tefsrini hadis ve hadis Ikh kaynaklar asndan incelememiz sonucu,
mIessirin sz konusu metodunda vurgulad gibi, biz de onun sahh hadisleri toplayan cmi ve
snen nvanl hadis eserlerini muteber kabul ettiini ve onlardan oka Iaydalandn grdk.
Mesel Kurtub, bnl-Arabnin zayI olarak niteledii bir hadisi, Eb Dvd ve en-Nes
taraIndan tahrc edilmesini
555
ve hadisin rvilerinden birisine ilikin Buhr ve Ali el-Medini
taraIndan yaplan tadili delil gstererek, Bu hadis sahh olmasayd, bu iki imam bu grte
olmazlard. Bunlarn kanaati de yeterlidir. deerlendirmesinde bulunmakta ve sz konusu
hadisi sahh olarak nitelemektedir.
556
Grld zere MIessir, mehr hadis eserlerine tam bir
gven beslemekte ve yukardaki rnekte de olduu gibi bu durum teslimiyeti bir yaklama
kadar varabilmektedir.
557
Kurtubnin ilm metod ve tutuma ters dtn belirtebileceimiz bu
yaklamn hadis kaynaklarn ele alrken rnekleriyle deerlendireceiz. Kurtubnin hadis
kaynaklar ekseriyetle elinin altndaki yazl hadis kaynaklarndan teekkl etmektedir.

551
Kokuzu, Ali Osman, "bn'l-Harrt", DA., stanbul 2000, XXI, 70-71. (zetle).
552
Kurtub, TeIsir, I, 93. Ftiha sresi, I. Blm. 10. mesele. (Kurtub bn'l-Harrt'tan, "... Eb Muhammed
Abdlhak'n zikrettiine gre Mslim, Eb Hreyre'den gelen bu hadisi, sahih kabul etmi ve yle demitir: Bu
hadis bana gre sahihtir." eklinde bahsetmektedir; a.e., II, 98. Bakara, 2/138. 2. mesele. (Kurtub burada da benzer
ekilde Iaydalanmakta ve: "... en-Nes, bu hadisi zikretmitir ve Eb Muhammed Abdlhak onun sahih olduunu
belirtmitir." iIadesini kullanmaktadr.
553
Kurtub, TeIsir, IX, 221. Ra'd, 13/38. 2. mesele.
554
Bkz. Kurtub, TeIsir, 1, 16. Mukaddime.
555
Bkz. Eb Dvd, Diyt, 7; Tirmiz, Diyt, 17; en-Nes, Kasme, 10, 11, 16; bn Mce, Diyt, 23; Drim , Diyt,
7; Msned, V, 10, 11, 12.
556
Kurtub, TeIsir, II, 165-166. 10. mesele.
557
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 154.
139
MusannI veya eserini belirtmeksizin hadis naklettii birok yer olmakla birlikte, genellikle
hadis rivyetini bunlar zikrederek gerekletirmektedir.
D. FIKIH KAYNAKLARI
Kurtub bir ahkm teIsiri olan el-Cmi li-hkmil-Kurn adl eserinde tabi olarak
pekok Iakihten istiIade etmitir. Biz yararland eserleri ait olduklar mezhepler altnda
gruplandrarak ele almay ve isim olarak zikrettii mehur Iakihleri belirtmek istiyoruz.
1. Mlik Mezhebi Fkh Kaynaklar
1. mm Mlik (. 179/795), el-Kitb, Kitb bn Mzeyn, Kendisine snat Edilen
Kitbs-Sr Adl Eserler ve Mlik Mezhebi Kaynaklar ve limlerinin Grleri
Mlik mezhebinin imam, byk mctehid ve muhaddis Eb Abdillh Mlik b. Enes b.
Mlik b. Ebi mir el-Asbahi el-Yemeni hakknda Kurtub Tefsrinin hadis kaynaklarn
ilerken bilgi vermitik. Burada Kurtubnin onu Ikh ilmi asndan kaynak aln ilemek
istiyoruz. Hem hadis hem Ikh zellikleri tayan mm Mlikin el-Muvatta Mlik
literatrnde daima en ndegelen eser olarak kabul edilmi, Iakat Mlik literatrnde daima en
nde gelen eser olarak kabul edilmi, Iakat Mlik mezhebinin eksenini oluturan mesele ve
grleri tedvin amacyla kaleme alnmam bir metin olduundan mm Mlikin talebelerinin
tedvin ettikleri eserler mezhebin temel kaynaklarn oluturmutur. Sz konusu eserlerin banda
phesiz mmeht olarak adlandrlan metinler ve zellikle es-Sahnnun el-Mdevvenesi
558

gelir. mmeht kavramnn kapsam hakknda Mlik literatrnde Iarkl grler bulunmakla
birlikte mmehtl-erbaa iIadesiyle el-Mdevvene
559
, el-Vzha
560
, el-Utbyye
561
ve el-
Mevvziyye
562
kastedilmektedir. Baz kaynaklar bu drt esere el-Muhtelita, el-Mecma
563
ve el-
Mebstu
564
da eklemektedir
565
. TeIsirinde hadis musannIlar arasnda bin ikiyz akn
sayda
566
en Iazla Mlik b. Enes adna yer veren Kurtub, daha arlkl olmak zere hemen
hemen yukarda belirttiimiz kaynaklarn hepsini zikrederek onun Ikh grlerine yer

558
Salam, Fihrist, XX, 155.
559
Ayrca bkz. Kurtub, TeIsir, X, 35. 6. mesele. Hicr, 15/80.
560
A.e., VIII, 18. 2. mesele. EnIl, 8/15-16.
561
A.e., II, 123. 8. mesele Bakara, 2/158.
562
A.e., XII, 29. 6. mesele. Hac, 22/27.
563
A.e., X, 35. 6. mesele. Hicr, 15/80; Bkz. avuolu, Ali Hakan, en-Nevdir vez-Ziydt, DA, stanbul
2007, XXXIII, 31.
564
A.e., III, 73. 4. mesele. Bakara, 2/226-227.
565
Kaya, a.g.md., XXVII, 529.
566
Kurtub, TeIsir, XXII, 363-366 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Bkz. Salam, Fihrist, XX, 146.
140
vermektedir
567
. Zaten Kurtub, Kd Eb Muhammed Abdlvehhbtan naklen mm Mlikin
eserlerini genel bir isimle yle dile getirmektedir: Kd Eb Muhammed Abdlvehhb yle
der: Mlikin kitaplarndaki usl ve hkm karma metodu bunu gerektirmektedir.
568

Bununla birlikte biz Kurtubnin, Mlikin Ikh kaynaklarna dair isim olarak zikrettii eserlere
de yer vermek istiyoruz.
Kd yzn bnl-Ksm taraIndan nakledildiini syledii Kitbs-sr, Zeheb
taraIndan da bir cz olduu sylenip bu adla zikredilirken
569
, Sytnin eserinde Kitbs-
srr, bn Ferhnun eserinde Kitbs-sre
570
eklinde yanl kaydedilmitir. bn Zekeriden
naklen bn Ferhnun, bu eserin muhtevasndaki birok bilginin Mlikin sahbe ve ulem ile
ilgili grleri yannda onun takv ve edebiyle badamayacan belirttii kaydedilir
571
. Bu
eserler kendisinden hret yoluyla rivyet edilmediinden zellikle bazlarnn ona nisbeti phe
tamaktadr. Kd yz, Mlikin Hrnrrede yazd db ve mevize dair yaygn bir
risaleden
572
sz eder ve Asba b. Ferec, Kd smil, Ebheri, bn Eb Zeyd gibi limlerin
573
,
isnadnn zayIl ve muhtevasndan hareketle bunun ona aidiyetini kabul etmediklerini
belirtir
574
. Hakknda bilgi verdiimiz Kitbs-sr adl bir eserin varln benimsemeyen
Kurtub bu hususta unlar sylemektedir: Bu, Mlikten de, kendisine aidiyeti iddia edilen
Kitbs-sr adndaki bir kitapta da nakledilmektedir. Ancak Mlikin ileri gelen arkadalar ile
onlarn hocalar byle bir kitabn varln kabul etmezler. Ayrca Mlik, bir Kitbs-sr sahibi
olmaktan daha ycedir. Bu aklama el-Utbyye adl eserde mevcuttur
575
. Sz konusu eserin
mm Mlike aidiyetini reddeden Kurtub, onun grlerini Kitb Muhammed
576
,Kitb
Muhamed b. Abds
577
ve el-Kitb adl eserlerin ismini vererek nakletmektedir
578
. Kurtubnin bu
ekildeki istiIadesine bir rnek verebiliriz: Mlik, el-Kitb adl eserde der ki: Minadan
dndkten sonra orucunu tutmasnda mahzur yoktur.
579
Bunlardan baka Kurtubnin Kitb

567
Bkz. Kurtub, TeIsir, III. 47. 5. mesele.
568
A.e., I, 318. 6. Balk (Kssa ve Bizden ncekilerin eriati). Bakara 2/73.
569
ez-Zeheb, Almn-nbel, VIII, 89.
570
bn Ferhn, ed-Dbcal-mzheb, I, 126.
571
Lahmer, Hamd, el-mm Mlik MIessiren, Beyrt 1995, 6.
572
Bulak, 1311, 1319; Khire, 1315, 1325.
573
Kd yz, Tertbl-medrik ve takrbl-meslik li-mariIeti almi mezhebil-mm Mlik, Beyrut 1967-1968.
I, 206; Ayrca Bkz. ez-Zeheb, Almn-nbel, VIII, 89.
574
zel, Ahmet, Mlik b. Enes, DA., XVII, 511.
575
Kurtub, TeIsir, III, 66. 2. mesele. Bakara, 2/223.
576
A.e., V, 97. 13. mesele. Ns, 4/24. (bnl-Ksmdan nakletmektedir); a.e., VI, 96. 7. mesele. Mide, 5/38.
(Ehebden nakletmektedir). VI, 51, 16. mesele. (Sadece eserin ismini vererek nakilde bulunmaktadr). Ayrca bkz.
Salam, Fihrist, XX, 43. |Abdullh b. Abdlhakem (. 214/830)|; a.e., XX, 46. |Abdlmelik b. Habb (. 238/853)|.
577
Kurtub, TeIsir, XVI, 55. 3. mesele. 8. balk. ZuhrI, 43/28.
578
Bkz. Kaya, a.g.md., XXVII, 529-534.
579
Kurtub, TeIsir, II, 264. 12. mesele. 5. balk. Bakara, 2/196; Bkz. avuolu, en-Nevdir vez-Ziydt,
DA, XXXIII, 31.
141
bn Mzeyn adl eserden de Iaydalandn u rnekte grebiliriz: Yine bnl-Ksm, Kitb
bn Mzeyn adl eserde yle demektedir: Eer yeminini bozan kimsenin bir gnlk
yiyeceinden Iazla yiyecei varsa, yemek yedirerek keIIrette bulunur. Alktan korkmas,
yahut bu hususta kendisine yardm eli uzatlmayacak bir beldede olmas hali mstesnadr.
580

Ayrca Kurtub bu alanda, bnl-Ksm (. 191/806)
581
, bn Vehb (. 197/813)
582
, Esed
b. Furt (. 213/828)
583
, Eheb el-Kays (. 204/820)
584
, Abdullh b. NIi (. 206/822)
585
, s b.
Dinr (. 212/827)
586
ve es-Sahnn (. 240/854)
587
gibi Mlik mezhebi limlerinden
588
de
istiIde etmitir.
2. Eheb el-Kays (. 204/820), Kitbl-stibr
Eb Amr Eheb b. Abdilazz b. Dvd el-Kays el-miri el-Cdi, Mlik Iakihidir. O,
zellikle mm Mlikten yapt rivyetler bakmndan sika bir rvi olarak
deerlendirilmektedir.
589
Eheb el-Kaysye pekok kez mracaat eden Kurtub ise
590
, onun
eserlerinden
591
birinin bb olduunu dndmz Kitbl-istibr adl blmden yle
nakilde bulumaktadr: Eheb, Kitbl-istibr da yle demektedir: Birisi hakknda yaplan
nikh akdi, mlkiyeti altnda bulunan criyeyle iliki kurmay haram klar.
592

3. Esed b. Furt (. 213/828), el-Esediyye
Eb Abdillh Esed b. el-Furt b. Sinn el-Kayrevni, Mlik Iakihi ve Kayrevan
kadsdr. O, ilm birikimini altm kitap halinde derleyerek el-Esediyye adl mehur eserini
meydana getirdi. Dnce yaps bakmndan rey ekolne meyyal olmakla birlikte hadise de
ok nem veren Esed mesel Heyn b. Berden 12.000, bn Eb Zideden 20.000 hadis
dinlemitir. Bidatlara itibar etmedii bildirilen Esed sika bir ravi olarak nitelendirilmektedir.
Ayrca teIsir ilmine ders okutacak kadar vkI olduu, beyn ve belgat gibi edebi sanatlar da

580
Kurtub, TeIsir, VI, 173. 41. mesele. Mide, 5/89.
581
Salam, Fihrist, XX, 120.
582
A.e., XX, 127.
583
A.e., XX, 92.
584
A.e., XX, 92-93.
585
A.e., XX, 124.
586
A.e., XX, 133.
587
A.e., XX, 176.
588
Keskiolu, Osman, Fkh Tarihi ve slm Hukuku, Ankara 1984, 115-118.
589
Kallek, Cengiz, Eheb el-Kays, DA., stanbul 1995, XI, 462.
590
Salam, Fihrist, XX, 92-93.
591
Kallek, a.g.md., XI, 462.
592
Kurtub, TeIsir, V, 87. 19. mesele. Ns, 4/23.
142
bildii rivyet edilir
593
. Birok deIa bu esere mracaat eden Kurtub, genellikle sadece eserin
adn zikretmektedir
594
.
4. bn Habb es-Slem (. 238/853), el-Vzha Iis-Snen vel-Fkh
Eb Mervn Abdlmelik b. Habb b. Sleymn es-Slem, Mlik Iakihi ve ok ynl
bir limdir. el-Vzha, melliIin Ikh alannda teliI ettii temel eseri olup Mlik mezhebinin ilk
ana kaynaklarndan biridir. Bu eserin en nemli zellii, Endlste yazlmasndan hemen sonra
Iukahann el kitab haline gelmesi ve daha sonraki eserlere kaynak tekil etmesidir
595
. Fkh
ilminde bn Habbden oka Iaydalanan Kurtub, bazen sadece melliIin adn vermekte
596

bazen de eserinin ismini zikretmektedir
597
.
5. es-Sahnn (. 240/854), el-Mdevventl-Kbr
es-Sahnn b. Abdisselm b. Sad b. Habb el-Tenhi, Mlik mezhebine mensup byk
Iakih ve muharrirdir.
598
. Mlik mezhebinin teekkl dneminde Mlik b. Enes ve ona ait ilim
halkasnn Ikh grlerini bir araya getirmek amacyla tedvin edilen ve Iarkl Mlik
evrelerince mezhep ii Ikh Iaaliyetlerin temel kayna kabul edilerek mmeht veya
devvn adyla anlan kitaplar arasnda ilk srada yer alan el-Mdevvene bu mezhep
literatrnn en nemli eserinden biridir.
599
. Fkh ilminde es-Sahnndan oka Iaydalanan
Kurtub, bazen sadece melliIin adn vermekte
600
bazen de eserinin ismini zikrederek
kendisinden nakilde bulunmaktadr
601
.
6. Eb Musab (. 242/857), Muhtasr
Mlik Iakihi Ahmed b. Eb Bekr el-Ksm b. el-Hris ez-Zhri el-Kurei, tahsilini ehl-i
hads ekolnn merkezi olan Medinede yapt. Hocalar arasnda Mlik b. Enes, brhim b.
Sad, Muhammed b. brhim b. Dnr, Abdlazz ed-Derverdi, Slih b. Kudme gibi dnemin
nde gelen limleri bulunmaktadr. Mlik Ikhnn bugne kadar tam olarak gelebilmi en eski
eseri olan Muhtasarn bilinen tek yazma nshas Fastaki Karaviyyin Ktphanesinde
602


593
Kallek, Cengiz, Esed b. Furt, DA., stanbul 1995, XI, 366. (zet ve tasarruIla).
594
Kurtub, TeIsir, III, 115. 15.mesele; a.e., VI, 170. 24. mesele.
595
Grgn, Tahsin, "bn Habb es-Slem", DA., stanbul 1999, XIX, 511, 512-513. (zetle).
596
Salam, Fihrist, XX, 119.
597
A.e., XX, 196.
598
Krenkow, F., es-Sahnn, A., stanbul 1993, X, 67-68; Bkz. Bilmen, mer Nasuhi, Hukki slmiyye ve
Istlht Fkhiyye Kamusu, stanbul 1988, 451.
599
avuolu, Ali Hakan, "el-Mdevvenet'l-Kbr", DA., stanbul 2006, XXXI,470, 471.
600
Salam, Fihrist, XX, 176.
601
A.e., XX, 155.
602
Nr. 874/40.
143
bulunmaktadr.
603
Bazen melliIi bazen de melliI ve eserini birlikte zikreden Kurtub,
Muhtasar adyla zikrettii
604
eserinden Ikh konulara ilikin nakilde bulunmaktadr
605
.
7. el-Utb (. 255/869), el-Mstahrace minel-Esmia (el-Utbyye)
Muhammed b. Ahmed el-Utb, bu eserinde bnl-Ksmdan Yahy b. Yahyya kadar
Iarkl evrelerin imam olan on bir Iakihten naklettii rivyetleri bir araya getirmitir. Farkl bir
terminoloji ve kompozisyona sahip olan bu eser mmehtn
606
dier metinlerinde bulunmayan
birok rivyeti iermektedir
607
.
Fkh ilminde el-Utbden pekok kez yararlanan Kurtub, bazen sadece melliIin ismini
zikrederek
608
bazen de eserinin adn vererek kendisinden nakilde bulunmaktadr
609
.
8. bnl-Mevvz (. 269/883), el-Mevvziyye
Eb Abdillh Muhammed b. brhim b. Ziyd el-skenderni, ikinci nesil Mlik
limleri iinde nemli bir yere sahip bnl-Mevvz, mm Mlik ve talebelerinin grlerini el-
Mevvziyye adl eserinde bir araya getirmitir.
610
Fkh ilminde bnl-Mevvzdan pekok kez
Iaydalanan Kurtub, bazen sadece melliIin adn bnl-Mevvz veya Muhammed b. el-Mevvz
eklinde zikrederek
611
bazen de eserini belirterek kendisinden nakilde bulunmaktadr
612
.
9. el-Cehdm (. 282/896), el-Mebst ve Kitbr-red al Muhammed b. el-Hasan Adl
Eserleri
Biz, Mlik Iakihi ve muhaddisi Eb shk smil b. shk b. smil el-Ezdi el-el-
Cehdm hakknda Kurtub Tefsrinin Ikh teIsir kaynaklarn ilerken bilgi vermi ve Mlik
Ikhnda byk otorite olduunu belirtmitik. Burada ise gnmze ulap ulamad
bilinmeyen el-Mebst ve Kitbr-red al Muhammed b. el-Hasan eserlerine
613
yer vereceiz.
Kd smil taraIndan kaleme alnan ve Irak evresinin Ikh ve mezhep anlayn
temsil eden el-Mebst
614
adl eserini, Ancak eler, Allahn koymu olduu kurallara

603
Harekt, brhim, Eb Musab, DA., stanbul 1994, X, 193-194. (zetle).
604
Kurtub, TeIsir, V, 242. 1. mesele. Ns, 4/101.
605
Salam, Fihrist, XX, 84.
606
mmeht kavramnn kapsam hakknda Mlik literatrnde Iarkl grler bulunmakla birlikte mmeht'l-
erbaa iIadesiyle el-Mdevvene, el-Vzha, el-'el-Utbyye ve el-Mevvziyye kastedilmektedir. Baz kaynaklar bu drt
esere el-Muhtelita, el-Mecm'a ve el-Mebst'u da eklemektedir. (Kaya, a.g.md., XXVII, 529).
607
Kaya, a.g.md., XXVII, 530.
608
Salam, Fihrist, XX, 196.
609
A.y.
610
zel, Ahmet, "bn'l-Mevvz", DA., stanbul 2000, XXI, 125.
611
Salam, Fihrist, XX, 156, 123.
612
A.e., XX, 150.
613
Bkz. Tatl, a.g.md., VII, 225.
614
Kaya, a.g.md., XXVII, 530.
144
uyamayacaklarndan endie ederlerse, bu durumda kadnn alacan balamasnda ve
erkein de bunu almasnda bir saknca yoktur
615
yetinin teIsirinde hangi eit mallarda
hul yaplabilecei hususunu deerlendirirken melliIini zikretmeksizin yle mevzubahis
etmektedir: el-Mebst adl eserde bnl-Ksmn yle dedii nakledilmektedir: O sene
hurma aalarnn verecei meyve karlnda, o sene koyunlarnn douracaklar yavrular
karlnda hul yapmak Eb HanIe ve Iiye hilaIen caizdir.
616
Kurtub, Namazlara ve
zellikle de orta namaznza dikkat edin!..
617
yetinin teIsirinde namazda yanlarak konuan
kimsenin hkmn ele alrken melliIin Kitbr-red al Muhammed b. el-Hasan adl eserini
ise yle mevzubahis etmektedir: smil b. shak da bu gr takliden kabul etmi ve bu
grn lehine Kitbr-red al Muhammed b. el-Hasan adl eserinde delil getirip (Muhammed
b. el-Hasann) grn reddetmitir.
618

10. bnl-Cellb (. 378/988), et-TeIri I Mesilil-Fkh |Muhtasarl-Cellb (el-
Cellb)|
Ebl-Ksm Ubeydullh b. Hseyn b. Hasen b. el-Cellb el-Basri, Mlik Iakihidir.
bnl-Cellb, et-Tefri ve erhl-Mdevvene adl eserlerle hilIa dair bir kitap yazm,
bunlardan ilk eser vastasyla hrete kavumutur. Muhtasarl-Cellb (el-Cellb) diye de
anlan et-Tefri, mm Mlik ve talebelerinin grlerinin derlendii, Mlik literatrnde
mmeht diye anlan ilk temel kaynaklardan sonra btn Ikh konularn belli bir sistem
iinde ele alnd ilk muhtasarlardan biri olmas bakmndan nem tamaktadr.
619
Fkh
ilminde bnl-Cellbdan pekok kez istiIade eden Kurtub, bazen melliIin sadece ismini
zikrederek
620
bazen de eserini et-Tefri
621
ve Kitb bnl-Cellb
622
eklinde belirterek
kendisinden nakillerde bulunmaktadr.
11. bn Eb Zeyd (. 386/996), en-Nevdir vez-Ziydt
Eb Muhammed Abdullh b. Ebi Zeyd Abdirrahmn el-Kayrevni en-NeIzi, mezhep
Ikhna dair yazd er-Risle adl temel metinle tannan Mlik Iakihidir. zellikle Ikh, hadis
ve akid konularnda uzmanlaan ve mezhepte mctehid kabul edilen bn Eb Zeyd, devrinde

615
Bakara, 2/229.
616
Kurtub, TeIsir, II, 97. 7. mesele.
617
Bakara, 2/238.
618
Kurtub, TeIsir, III, 146. 7. mesele.
619
zel, Ahmet, "bn'l-Cellb", DA., stanbul 1999, XX, 538-539. (zetle).
620
Salam, Fihrist, XX, 117.
621
A.e., XX, 190.
622
Kurtub, TeIsir, III, 110. 3. mesele. Bakara, 2/233.
145
Mliklerin nderi olup mezhebin gelimesinde byk hizmetler yapmtr
623
. Birok eser
vcda getiren bn Eb Zeydin eserlerinden en-Nevdir vez-Ziydt
624
n en-Nevdir
625

olarak zikreden ve ondan istiIade eden Kurtub, ayn zamanda eser ismi belirtmeden melliIin
adn vererek de
626
kendisinden nakilde bulunmaktadr. Ksaca en-Nevdir vez-ziydt olarak
anlan en-Nevdir vez-ziydt al m fil-Mdevvene ve gayrih minel-mmeht min mesili
Mlik ve ashbih adl eserinde, Mlik mezhebinin el-Esediyye, el-Mdevvenetl-kbr, el-
Mecma, el-Mevvziye, el-Vdha, el-Mstahrece (el-Utbyye) gibi ilk kaynaklar ile
(mmeht), dier baz eserlerde yer alan mm Mlik ve talebelerine ait grler derlenmi, bu
kitaplarda bulunmayan hususlar da esere ilave edilmitir.
627
.
12. el-Asl (. 392/1002), el-Fevid
Eb Muhammed Abdullh b. brhim b. Muhammed el-mevi el-Endelsi el-Asl,
Mlik Iakihi, muhaddis ve kelm limidir. Kaynaklarda adlar geen ve haklarnda bilgi
bulunmayan eserleri iinde en nemlisinin ed-Delil (el-sr ved-delil) l mmehtil-
mesil adl kitab olduu anlalmaktadr. Aslinin mm Mlik, Iive Eb HanIe arasndaki
gr ayrlklarna temas ettii, el-Muvattan bablarna gre tertip edilen bu mukayeseli Ikh
kitab, talebesi Eb Sad mrn b. Abd Rabbih el-MeIiri taraIndan ihtisar edilmitir. Aslinin
kaynaklarda adlar geen dier eserleri ise el-ntisr ve Nevdir hadstir
628
. Kurtub de
melliIin el-Fevid
629
adl eserinin ismini zikrederek ondan Ikh alannda istiIade
etmektedir
630
.
13. Kd Abdlvehhb (. 422/1031), et-Telkn Iil-Ikhl-Mlik ve erhu Risleti bn
Ebi Zeyd
Mlik Iakihi Eb Muhammed Abdlvehhb b. Ali b. Nasr et-Talibi el-Badd,
eserleri ve grleriyle Mlik mezhebinin usul ve Irunun gelimesine byk katkda bulunan
mctehid imamlardandr
631
. MelliIin ismini Kd Eb Muhammed Abdlvehhb olarak belirten

623
Apaydn, H. Yunus, bn Eb Zeyd, DA., stanbul 1999, XIX, 451. (zetle).
624
Bkz. avuolu, en-Nevdir vez-Ziydt, DA., XXXIII, 30-33.
625
Kurtub, TeIsir, VIII, 107. 6. mesele. Tevbe, 9/30. (Kurtub, melliIin ismini vermeksizin en-Nevdir adl eserden
szetmektedir. Drt mezhep imamlarnn veya bunlardan birinin Ikh grlerini toplayan birok eser yazlm ve
bunlara en-Nevdir ismi verilmitir. Mesel HaneI Iakihlerinden brhim b. Rstem Eb Bekr el-Mervezi (.
211/826) ve yine bu mezhebe mensup Bir b. el-Veld (. 238/852)in en-Nevdir adl eserleri vardr. Biz burada
Kurtubnin de Mlik mezhebine mensup olduunu gz nne alarak en-Nevdir tr zikrettii eseri kendi
mezhebinin en-Nevdiri olarak dnmeyi uygun bulduk).
626
Salam, Fihrist, XX, 118.
627
Apaydn, a.g.md., XIX, 452.
628
Akyz, Vecdi, Asli, DA., stanbul 1991, III, 482. (zetle).
629
Kurtub, TeIsir, X, 119. 3. mesele. Nahl, 16/106.
630
Salam, Fihrist, XX, 97 (el-Fevid); 84 (Eb Muhammed el-Asl).
631
Koca, Ferhat, Kd Abdlvehhb, DA., stanbul 2001, XXIV, 113. (zetle).
146
ve kendisine pekok kez mracaat eden Kurtubnin
632
, ona itimat ettiini ve Mlik mezhebinde
sz sahibi olduunu iIade eden aklamalarda bulunduunu grebilmekteyiz
633
. Kurtub, Mlik
mezhebinin temel metinlerinden biri olan muhtasar kitap et-Telkn fil-fkhl-Mlik
634
ve bn
Eb Zeydin Mlik mezhebinin temel metinlerinden olan er-Rislesinin erhi olan erhu
risleti bn Ebi Zeyd
635
adl eserlerinden istiIde etmektedir
636
.
14. bn Abdlber en-Nemer (. 463/1071), el-KIi I Fril-Mlikyye
Hadis Ikh kaynaklarnda da ilediimiz gibi, Eb mer Cemlddin YsuI b. Abdillh
b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemer, Endlsl muhaddis, mnekkit, edip, tarihi ve Mlik
Iakihidir.
637
el-Kfi f fril-Mlikyye adl eseri, talebelerinin istei zerine yazd muhtasar
Ikh kitab Ietva verirken dikkat edilmesi gereken hususlar da ihtiva etmektedir
638
. Dier
birok ilimde olduu gibi Ikh ilminde de bn Abdlberden genellikle adn zikrederek oka
yararlanan Kurtub
639
, bazen sz konusu eserini de Kitbl-kf eklinde belirterek kendisinden
nakilde bulunmaktadr
640
.
15. bn Rd (. 520/1126), el-Mukaddimt
Ebl-Veld Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtub el-Endelsi, Mlik Iakihi ve
kadsdr. bn Rd el-Mukaddimt adl eserinin nsznde eserinin tam adn el-
Mukaddimtl-mmehhidt li-beyni m iktedath rsml-Mdevvene minel-ahkm-
eriyyt vet-tahsltl-muhkemt li-mmehti mesilihel-mkilt olarak verir. Eserde akid
konusunda temel bilgiler ve baz Ikh usl kurallar verilmi, daha sonra el-Mdevvenenin
sras takip edilerek Ir-i Ikh konularna geilmitir.
641
bn Rddn ismini Ebl-Veld b.
Rd, Kad Ebl-Veld b. Rd ve bn Rd olarak veren Kurtub, genellikle eserinin ismini
belirtir ve onu el-Mukaddimt olarak zikrederek birok yerde kendisinden istiIade etmektedir
642
.
16. bnl-Arab (. 543/1148), el-nsI I Mesilil-HilI

632
Salam, Fihrist, XX, 84.
633
Kurtub, TeIsir, I, 318. 6. Balk (Kssa ve Bizden ncekilerin eriati). Bakara 2/73.
634
Koca, a.g.md., XXIV, 113.
635
A.y.
636
Kurtub, TeIsir, VI, 19. 7. mesele. Mide, 5/3. (et-Telkn Iil-Ikhl-Mlik); a.e., III, 113. 10. mesele. Bakara,
2/233. (erhu risleti bn Ebi Zeyd).

637
Csim, Leys Sud, "bn Abdlber en-Nemer", DA., XIX, 269.
638
A.g.md., XIX, 270.
639
Salam, Fihrist, XX, 85.
640
Kurtub, TeIsir, VII, 44. 2. mesele. Enm, 6/59; Salam, Fihrist, XX, 136.
641
Bardakolu, Ali, "bn Rd", DA., stanbul 1999, XX, 255, 256. (zetle).
642
Kurtub, TeIsir, V, 52. 12. mesele. Ns, 4/11-14. (Eserinin ismini vermemektedir); Kurtub, TeIsir, V, 249. 9.
mesele. Ns, 4/101; Kurtub, TeIsir, VII, 256. 2. mesele. ArI, 7/185.
147
Endlsl Mlik Iakihlerinin nde gelenlerinden Eb Bekr Muhammed b. Abdillh b.
Muhammed el-MeIiri hakknda Ikh kaynaklarn ilerken bilgi vermitik. bnl-Arab,
gnmze ulamayan ve Makkarinin iIadesine gre yirmi cilt olan
643
el-nsf f mesilil-hilf
adl eserine de yer yer atIlarda bulunur
644
. Kurtub, Boadnz kadnlar, gcnz lsnde
oturduunuz yerde oturtun. Bask yapmak iin onlara zarar vermeye kalkmayn. Eer hamile
iseler, douruncaya kadar onlarn naIakalarn verin. Sizin ocuunuzu emzirirlerse, cretlerini
deyin. Uygun bir ekilde aranzda konuarak anlan. Eer bir zorlukla karlarsanz ocuu
bakas emzirecektir.
645
yetinin teIsirinde iddet bekleyen kadnn skn (kocas taraIndan
meskeninde barndrlma) hakk hususunu ilerken melliIin kendi aklamalarnda sz konusu
eserine atIta bulunmasn da ieren iIadelerine yle yer vermektedir: bnl-Arab dedi ki:
Bunun aklanma tahkikine gelince; an yce Allah skny sz konusu edince, bunu boanm
herbir kadn iin mutlak olarak mevzubahis etmitir. NaIakay belirtince ise bunu hamilelik
kaydyla birlikte zikretmitir. te bu, bin talak ile boanm kadnn naIaka hakknn
bulunmadna delildir. Bu pek byk bir meseledir. Biz bu meselenin anlalma yollarn
Mesill-hilI adl eserimizde Kurn, snnet ve mn itibariyle genie aklam
bulunuyoruz. Bunun alnd yer ise Kurn- Kerimdir.
646

17. bn s (. 616/1219), kdl-Cevhiris-Semne I Mezhebi limil-Medne
Eb Muhammed Cellddn Abdullh b. Necm b. s b. Nizr el-Czmi es-Sadi,
Mlik Iakihi ve hadis limidir. Kahirede yetien bn s nce hadis okudu, daha sonra Ikh
tahsiline ve Mlik Ikhn renmeye yneldi. Hadis ve Ikhn yan sra Arapa ve kraat
ilimlerinde de derinleti. bn sn gnmze ulaan tek eseri kdl-cevhiris-semne f
mezhebi limil-Mednedir. Mezhep Ikhnn muteber ve mehur kaynaklarndan saylan eser
daha ok el-Cevhir adyla tannr
647
. Kurtub bazen sadece melliIi
648
bazen de melliI ve
eserini zikrederek
649
bn stan birok kez istiIade etmektedir.
2. Hanef Mezhebi Fkh Kaynaklar
1. Eb HanIe (. 150/767), Zhirr-Rivye Kaynaklar ve HaneI Mezhebi limlerinin
Grleri

643
Makkr, NeIhut-tb, II, 36.
644
Baltac, a.g.md., XX, 491.
645
Talak, 65/6.
646
Kurtub, TeIsir, XVIII, 108. 1. mesele.
647
Eb'l-EIcn, Muhammed el-Hdi, "bn s", DA., stanbul 1999, XX, 369.
648
Salam, Fihrist, XX, 125.
649
Kurtub, TeIsir, V, 51. 12. mesele. Ns, 4/11-14.
148
Eb HanIe Numn b. Sbit b. Zta b. Mh, HaneI mezhebinin imm ve byk
mctehidtir. Eb HanIe, ilm mzakerelerin yan sra ticaretle de megul olmas sebebiyle
daima hayatn ve Ikh problemlerin iinde bulunmu, karlat meseleler veya kendisine
yneltilmi sorularla ilgili olarak hayat boyunca saysz ictihad yapmtr. Eb HanIe Ikh
meseleleri, geni tabanl ictihad uras saylabilecek ders halkasnda istireye ap eitli
mzakerelerden sonra ortaya kan zmleri talebelerine yazdrd iin rencisi Muhammed
b. Hasann kaleme ald zhirr-rivye metinlerini, ona isnat edilen ve haneIilerce de
kendisine ait olduunda ittiIak bulunan gr ve ictihadlar ihtiva eden salam kaynaklar olarak
deerlendirilebilir. Bu usl sonucu ortaya kan Ikh hkmlerden birbirine benzeyenler konu
ve cinslerine gre kitablara, bunlar da nevilerine gre bab ve Iasllara ayrld. el-Asl (el-
Mebst), ez-Ziydt, el-Cmiul-kebr, el-Cmius-sar, es-Syerl-kebr, es-Siyers-sar
adlarn tayan bu zhirr-rivye eserlerde HaneIIkh tahretten balamak zere ibdetler,
mnkeht, mumelt, hudd, ukbt ve mrs vb. eklinde ayr blmler halinde tedvin edilmi
oldu. Bu sebeple HaneI Ikhnn tedvninin Eb HanIe ile baladn sylemek mmkndr
650
.
TeIsirinde ele ald Ikh konular ilim adamlarnn grlerini dikkate alarak
deerlendiren Kurtub, eser ismi vermeksizin Eb HanIe
651
ve HaneI mezhebi limlerinin
652

grlerine de oka yer vermektedir. Bu durumda onun sz konusu eserlerden istiIade ettiini
syleyebiliriz. Ayrca Eb HanIenin dorudan kendisine nisbet edilen el-Msned, el-Fkhl-
ekber, el-Fkkhl-ebsat, lim vel-mteallim, er-Risle ve el-Vasyye adl eserleri de mevcuttur.
el-Msned adl eserin dndakilerin hepsi akide dairdir. el-Msned ise, talebeleri taraIndan
Eb HanIeden rivyet edilen hadisleri, dier bir iIadeyle Eb HanIenin ictihadlarnda delil
olarak kulland hadisleri ihtiva eden bir eserdir. Rivyetlerin toplanmasnda veya tasniIinde
etkin rol oynayan ahslarn adlaryla anlan ve nemli bir ksm baslm olan yirmiyi akn Eb
HanIe msnedi mevcuttur
653
.
2. Eb YsuI (. 182/798), Kitbl-Emli
Eb YsuI Yakb b. brhim b. Habb b. Sad el-KIi, Eb HanIenin nde gelen
talebesi, mctehid hukuku ve ilk kdlkudttr. HaneI mezhebinde eser teliI eden ilk Iakih olan
Eb YsuIun kendisine nisbet edilen pekok eserin dnda, balca Kitbl-harc, htilf Eb
Hanife ve bn Eb Leyl, Kitbr-red ales-siyeril-Evzi ve Kitbl-sr adl gnmze

650
Uzunpostalc, MustaIa, Eb HanIe, DA., stanbul 1994, X, 134-135. (zet ve tasarruIla).
651
Salam, Fihrist, XX, 78-79.
652
A.e., XX, 90 (Eb YsuI); 156 (Muhammed b. el-Hasen); 189 (Tahv); 140 (Ebl-Hasen el-Kerhi) vb.
653
Uzunpostalc, MustaIa, a.g.md., X, 134. (zet ve tasarruIla).
149
ulaan ve matb eserleri mevcuttur
654
. Kurtubnin el-ml
655
adyla mevzubahis ettii Eb
YsuIun Kitbl-emli adl eseri
656
, eitli ilim dallarnda olduu gibi Ikh konusunda da
kaleme alnan birok emli tr
657
eserlerinin banda gelenidir
658
. Ayrca Kurtub, genellikle
melliIin sadece ismini zikrederek kendisinden pekok kez istiIade etmektedir
659
.
3. Muhammed b. el-Hasen e-eybn (. 189/805), Kitbs-Siyerl-Kebr
HaneI mezhebi, ilk yaylmasn e-eybnye ve Eb YsuIa borludur. Kapsaml
Ikh ilmi ve kadlk tecrbesiyle birlikte, Arap dili ve edebiytna da vkI olan e-eybn,
temel ve zl eserler vcda getirmitir. Kitbl-asl fil-fur (el-Mebst), Kitbl-cmiul-
kebr
660
, Kitbl-cmiul-sar
661
, Kitbs-siyerl-kebr ve ez-Ziydt adndaki alt eseri,
HaneI mezhebinin temelleri konumunda zhirr-rivye olarak benimsenmitir. Bunlardan
baka onun Irak Iakihlerinin bildii ve Eb HanIenin da naklettii hadis ve eserleri ihtiva eden
Kitbl-sr ve adndan anlalaca zere kadlar eitli ynleriyle ele alan Kitb edebil-
Kd
662
adl eserleri de mevcuttur
663
. Pek ok deIa Muhammed b. el-Hasen ismini vererek
kendisinden istiIde eden Kurtub
664
, onun devletler hukukuna ilikin olan ve bu sahada ilk
olarak kabul gren Kitbs-siyerl-kebr
665
adl eserini de zikretmektedir
666
.
4. et-Tahv (. 321/933), el-Muhtasar Iil-Fkh
Biz daha nce Kurtub Tefsrinin teIsir ve hadis kaynaklarn ilerken Eb CaIer
Ahmed b. Muhammed b. Selme b. Abdlmlik el-Ezdi el-Hacri et-Tahvye bu ilim dallarna
dair eserleri asndan yer vermitik. Burada ise melliIi Ikh kaynaklar asndan ele alacaz.
HaneI mezhebinin el kitab mahiyetindeki ilk eseri el-Muhtasar fil-fkh adl kitabnn
667

melliIi Tahv, Msrn yetitirdii en byk HaneIIkh limi olarak kabul grmektedir
668
.
Kurtub Tahvnin el-Muhtasr fil-fkh adl eserinin ismini vererek ondan Ikh
alannda Iaydalanmaktadr. Fakat arlkl olarak Ikh konular ynnden Tahvden istiIade

654
t, Slim , Eb YsuI, DA., stanbul 1994, X, 260-265. (zet ve tasarruIla).
655
Kurtub, TeIsir, II, 201. 17. mesele. Bakara, 2/185.
656
Bkz. t, a.g.md.., X, 264.
657
Emli: Bir limin talebelerine hadisleri veya baka bilgileri yazdrmasyla meydana gelen eser trdr. (Kandemir,
M. Yaar, Emli, DA., stanbul 1995, XI, 70).
658
Bkz. Kandemir, M. Yaar, Emli, DA., XI, 71.
659
Salam, Fihrist, XX, 90.
660
Yavuz, Yunus Vehbi, el-Cmiul-Kebr, DA., stanbul 1993, VII, 109-110.
661
A.g.md., VII, 112.
662
el-Casss, Ahkml-Kurn, stanbul 1335-1338, I, 505.
663
Bkz. HeIIening, eybn, A., stanbul 1993, XI, 450.
664
Salam, Fihrist, XX, 156.
665
Schacht, J., The Origins oI Muhammadan Jurisprudence, OxIord 1950, 309.
666
Kurtub, TeIsir, V, 12. 8. mesele. Nis, 4/3.
667
zel, Ahmet, "HaneI Mezhebi", DA., stanbul 1997, XVI, 21.
668
Bkz. Krenkow, F., a.g.md., XI, 628-629.
150
eden Kurtub
669
, ekseriyetle eser ismi vermemektedir
670
. Kurtub, Biz ona kurtulu bedeli
olarak byk bir kurban verdik
671
yetlerinin teIsirinde kurban kesmenin hkm
konusunu deerlendirirken melliI ve eserine yle yer vermektedir: et-Tahv, Muhtasar adl
eserinde unlar sylemektedir: Eb HanIe dedi ki: Kurban kesmek ehirlerde ikmet eden
varlkl kimseler iin vciptir. Yolcuya vcip deildir
672
Ayrca Kurtub, O iftiray atanlar
kukusuz iinizden bir gruptur
673
yetlerinin teIsirinde iIk hdisesi zerine kendilerine
had uygulanan kimselerin kimlii hususunu incelerken Tahv ve eserinden Kitbt-Tahv
(Tahvnin Kitab) olarak bahsetmektedir: Kitbt-Tahv (Tahvnin Kitab)de; Seksener
seksener sopa vurdu, denilmektedir.
674
Burada sz konusu edilen eserin de el-Muhtasar fil-fkh
olduu muhtemel grnmektedir.
5. el-Gaznev (. 593/1197), Uynl-Meni
Sadece el-Gaznev nisbesini zikreden Kurtub, melliIin tam adn vermemektedir.
Fakat onun HaneI Iakihi olduunu belirttiinden
675
ve Kurtubnin veIat tarihi de dikkate
alndnda bu melliIin Cemlddn Ahmed b. Muhammed b. Mahmd el-Gaznev olduu ar
basmaktadr. Fkh ve usl-i Ikh dallarndaki derin bilgisiyle yaad dnemde haneIilerin
nde gelen limlerinden biri olan ve ok sayda hukuku yetitiren Gaznevi Halepte veIat etti.
Sz konusu eserini tespit edememekle birlikte, kaynaklarda el-Mukaddimetl-Gazneviyye fl-
fril-hanefiyye, el-Hvil-kudsi, Akidl-Gaznevi, Ehdsl-ahkm, el-Mntek min
ravzatl-mtekellimn, er-Ravza fihtilfil-ulem ve Kitb f uslil-fkh adl eserleri
zikredilmektedir
676
. Ummiyetle sadece kendisinden el-Gaznev nisbesiyle nakillerde bulunan
Kurtub
677
, melliI ve eserinini de zikrederek kendisinden istiIade etmektedir
678
.
3. fi Mezhebi Fkh Kaynaklar
1. mm Ii (. 204/820), el-mm Bata Olmak zere Dier Eserleri ve Ii
limlerinin Grleri
mm Eb Abdullh Muhammed b. dris el-Kurei el-Haimi el-Muttalibi b. Abbs b.
Osmn b. e-Ii, Iii mezhebinin imm ve byk mctehidtir. Eski kitab el-Hucceyi Irakl

669
Kurtub, TeIsir, II, 71-72. 11. mesele. a.e., II, 278-279. 15. mesele. vb.
670
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 189.
671
SIIt, 37/102-113.
672
Kurtub, TeIsir, XV, 72. 10. mesele.
673
Nr, 24/11-22.
674
Kurtub, TeIsir, XI, 135. 6. mesele.
675
A.e., II, 33. 4. mesele. Bakara, 2/102.
676
Akgndz, Ahmet, Gaznevi, Ahmed b. Muhammed, stanbul 1996, XIII, 486. (zetle).
677
Salam, Fihrist, XX, 98.
678
Kurtub, TeIsir, XIII, 119. 7. mesele.
151
talebelerinden Ahmed b. Hanbel, Eb Sevr el-Kelbi, Eb Ali Hasan ZaIerni ve Eb Ali Hasan
b. Ali el-Kerbisi rivyet ederken; yeni mezhebini de el-mm adl eserindeki Ikh konularna
gre, Msrl talebelerinden Eb Yakub YsuI b. Yahy el-Bveyt, Eb brhim smil b.
Yahy el-El-Mzen, Eb Muhammed er-Rabi b. Sleymn b. Abdlcebbr el-Murdi ve Rabi
b. Sleymn el-Ciz nakletmitir
679
.
TeIsirinde ele ald Ikh konular ilim adamlarnn grlerini dikkate alarak
deerlendiren Kurtub, ounlukla eser ismi vermeksizin mm Ii
680
ve Ii mezhebi
limlerinin
681
grlerine de hemen hemen her zaman yer vermektedir. Genellikle isim
belirterek sz konusu ulemdan nakilde bulunan Kurtub, mm aIiinin yukarda belirttiimiz
eserleriyle birlikte, er-Risle, Ahkml-Kurn,el-Muhtasrl-kebr (Kitbl-mebst fil-
fkh), htilfl-hads, el-Msned bata olmak zere, onun dier birtakm eserlerinden
682

istiIadesi muhtemel grnmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla Kurtub, mm Iinin
sadece el-mm adl eserini
683
ve kitaplar arasnda Kurtubnin verdii isimle ulaamadmz
Kitbl-cizye
684
ismini belirtmektedir. Kitbl-cizye daha ok bir blm zelliini
andrmaktadr. El-mm, mm Iinin grlerini ve ictihdlarn cmi bir kitaptr
685
. mm
Ii Msra gelince, burada kitaplarn tekrar gzden geirdi, grlerini, mezhebinin
kavillerini yeniden inceledi ve baz deiiklikler yaparak, el-mm, el-Emli, el-Kbr, mls-
sar gibi yeni eserlerini vcda getirdi. O, birok meseleleri iml ettirdi. Yukarda isimlerini
verdiimiz zere, talebeleri ondan meseleler rivyet ettiler. Msrda onun el-mm ve Snen
kitab rivyet olundu
686
. el-mm adl eserini meydana getiren ksmlar bugn, el-Beyhak
taraIndan birbirinden ayr olarak belirtilmi u yazlardr: Cimul-ilm, Kitb ibtlil-istihsn,
Kitb beynil-farz, Kitb sftil-emr ven-nehy, Kitb ihtilafi Mlik ve-fi, Kitb
ihtilfil-rkiyayn, yni Eb Hanfe ve bn Eb Leyl, Kitb htilfi maa Muhammed b. al-
Hasan (Kitbr-red al Muhammed b. el-Hasan
687
), Kitb ihtilfi Ali ve Abdullh b. Mesd
ve Kitb ihtilfil-hads
688
.
2. el-Bveyt (. 231/846), Muhtasar

679
Zuhayl, Vehbe, slm Fkh Ansiklopedisi (ev. Kurul), stanbul 1990, I, 30-31. (zet ve tasarruIla); Ayrca bkz.
Bilmen, Hukki slmiyye, I, 385-389.
680
Salam, Fihrist, XX, 184-186.
681
A.e., XX, 63 (el-Bveyt); 163 (el-El-Mzen) vb.
682
Eserleri ve tantm iin bkz. Eb Zehr, Muhammed, mm Ii (ev. Osman Keskiolu), Ankara 1987, 143-159
; HeIIenng, W., aIi, A., stanbul 1993, XI, 269-272.
683
Kurtub, TeIsir, IV, 103. 6. mesele. l-i mrn, 3/196-197.
684
A.e., VI, 110. 2. mesele. Mide, 5/42.
685
Bilmen, a.g.e., I, 388.
686
Eb Zehr, a.g.e., 145. (zet ve tasarruIla).
687
Kurtub, TeIsir, V, 133. 9. mesele. Ns, 4/36.
688
HeIIenng, W., a.g.md.., XI, 270.
152
mam Iinin nde gelen talebelerinden Eb Yakub YsuI b. Yahy el-Msri el-
Bveyt (. 231/846), bn Vehb el-Mlik ile mam Iiden ilim tahsil etmi ve onlardan
rivyette bulunmutur. Ksa srede ilm kudretiyle temayz eden Iinin Msrdaki talebeleri
arasnda ilk sray almtr. el-Bveytnin, gnmze ulaan el-Muhtasar adl bir eseri vardr.
MelliI bu eserinde baz Ikh konularyla ilgili olarak Iinin grlerine ksaca yer vermi ve
zaman zaman kendi gr ile Rebi b. Sleyman el-Muradinin grlerini de zikretmitir
689
.
MelliIin eserinden Kitbl-el-Bveyt
690
olarak bahseden Kurtub, kendisinden birok kez
nakilde bulunmaktadr
691
.
3. Eb shk e-rz (. 476/1083), Kitbt-Tenbh al Mezhebil-mmi-Iive el-
Mhezzeb Iil-Mezheb Adl Eserleri
Eb shk brhim b. Ali b. YsuI el-Frzbd e-irz, kendisini Ikh tahsiline
hasrederek srasyla raz, Basra ve Badata gitmitir. Kitbt-tenbh fil-fkh, Kitbl-
mhezzeb fil-fkh, Kitbt-tezkirtil-mesln ve Tabktl-fukah Eb shk e-irznin
balca eserlerindendir
692
. Eb shk e-irznin Ikha dair muhtasar olan ve birok erhi
bulunan Kitbt-tenbh fil-fkh
693
adl eserini Kitbt-Tenbh al Mezhebil-mmi-fi
694

adyla zikreden Kurtub, kendisine birok deIa mracaat etmektedir
695
. Ii Ikhnn temel
kitaplarndan biri olup melliIin yetitii izgideki mezhep birikimini yanstan el-Mhezzeb ise
baz tasarruIlar dnda El-Mzennin el-Muhtasarndaki konu sralamas esas alnmtr
696
. Bu
eserinden Kitbl-mhezzeb olarak bahseden Kurtub, kendisinden eitli Ikh meselelerine
ilikin gr ve nakillerde bulunmaktadr
697
.
4. el-Cveyn (. 478/1085), el-Brhn I Uslil-Fkh
Biz, ilm ahsiyetinde kelmclk ar bast iin, Ear kelmcs ve Ii Iakihi
mml-Harameyn Ebl-Meli Rknddin Abdlmelik b. Abdillh b. YsuI el-Cveyn et-Ti
en-Nsbr hakknda Kurtub Tefsrinin akid kaynaklarn ilerken bilgi vermeyi daha uygun
gryoruz. Burada onun Ikh uslne dair el-Brhn f uslil-fkh adl eserini ele almak
istiyoruz. Bu eser Ehl-i snnet limleri taraIndan kelmclarn metoduyla yazlm Ikh usl
kitaplar iinde Iinin er-Rislesinden sonra gnmze kadar gelebilen en eski eser olup bir

689
zel, Ahmet, el-Bveyt, DA., stanbul 1992, VI, 500-501.
690
Kurtub, TeIsir, II, 244. 6. mesele. Bakara, 2/196.
691
Salam, Fihrist, XX, 63.
692
HeIIening, rzi, A., stanbul 1993, XI, 564; (zetle). Bkz. Bilmen, Hukuki slmyye, I, 355.
693
A.g.md., XI, 564.
694
Kurtub, TeIsir, XVIII, 74. 2. mesele. Cuma, 62/11.
695
Salam, Fihrist, XX, 82.
696
Aybakan, Bilal, el-Mhezzeb, DA., stanbul 2006, XXXI, 518.
697
Kurtub, TeIsir, VI, 222. 12. mesele. Mide, 5/106-108.
153
mukaddime ile yedi blmden (kitb) ibrettir
698
. Genellikle melliIin adn zikrederek
699

kendisinden birok nakilde bulunan Kurtub, bazen eserini de el-Brhn ismiyle
belirtmektedir
700
.
5. er-Ryni (. 502/1109), Bahrl-Mezheb al Mezhebi-Ii
er-Ryn olarak tannan ve Knyesi Ebl-Mehsin olan Abdlvhid b. smil b.
Ahmed, Ii mezhebine mensup bir Iakihtir. Bahrl-mezheb adl eseri, mezhebinin en
kapsaml Ikh kaynaklarndandr
701
. Birok yerde kendsinden istiIade eden Kurtub, De ki:
Bana vahyolunanda; murdar olarak lm hayvandan veya aktlm kandan yahut pis olan
domuz etinden veyahut da gnah ilenerek Allahtan bakas adna boazlanan hayvandan baka
yenilmesi insanlara yasaklanm hibir ey bulamyorum
702
yetinin teIsirinde er-Ryni ve
eserini: er-Ryniye it Bahrl-mezheb adl mm Ii mezhebine gre kaleme alnm
eserinde yle bir bilgi mevcuttur:
703
eklinde tavsiI etmektedir.
4. Hanbel Mezhebi Fkh Kaynaklar
Ahmed b. Hanbel (. 241/855) ve Hanbel Mezhebi limlerinin Grleri
Hanbel mezhebinin imam, muhaddis ve Iakih Eb Abdillh Ahmed b. Muhammed b.
Hanbel e-eybn el-Mervezi hakknda hadis kaynaklar blmnde bilgi vermitik. Burada
ise, onu Ikh kaynaklar asndan ele almak isitiyoruz. Kurtub, kendisinden arlkl olarak
Ikh dalnda Iaydalanmaktadr. Ahmed b. Hanbel, en nemli eseri olan el-Msned dnda
kendisine nisbet edilen kitaplarn hibirini bizzat kaleme almam, hatta kendi sz ve
Ietvalarnn yazlmasna izin vermemitir. Bundan dolay eserleri, bata olu Abdullah olmak
zere dier talebeleri taraIndan ve lmnden sonra kaleme alnmtr. el-Mesil, Ahmed b.
Hanbelin gerek talebeleri gerekse bakalar taraIndan Ikha, akid ve ahlka dair sorulan
sorulara verdii cevaplar, muhteliI talebelerince bu adla bir araya getirilmitir. Bu eserinden
baka Ikh alanndaki dier eserlerinden olan Kitbs-salt hakknda Zeheb, onun byle bir
eserinin bulunmadn, bu kitabn ona sonradan nisbet edildiini sylemektedir
704
. Baz
kaynaklarda Kitbl-eribetis-sar adyla kaydedilen Kitbl-eribe eseri ise, haram olan
ikilere dair Hz. Peygamberin hadislerini, ashap ve tbinin szlerini ihtiva etmektedir.

698
Baktr, MustaIa, el-Brhn I uslil-Fkh, DA., stanbul 1992, VI, 434-435. (zetle).
699
Salam, Fihrist, XX, 83 (Ebl-Meli); 66 (Ebl-Meli Abdlmelik b. Abdillh b. YsuI el-Cveyn ve el-
Cveyini isimleriyle).
700
Kurtub, TeIsir, I, 258. 9. mesele. Bakara, 2/44; a.e., I, 268. 11. mesele. Bakara, 2/49.
701
Bkz. Kehhle, Muceml-melliIn, VI, 206.
702
Enm, 6/145.
703
Kurtub, TeIsir, VII, 123. 3. mesele; Ayrca bkz. a.e. X, 53. 5. mesele. Nahl, 16/8.
704
Bkz. ez-Zeheb, Almn-nbel, XI, 287, 330.
154
Bunlardan baka Kitbl-vukf vel-vesy, Bb ahkmin-nis, Kitbl-irc, sa bakmnn
nemini Ikh adan ele alan Kitbt-tereccl ve muhtevsnda akid ve snnete dair baz Iikir
ve Ietvalarn da bulunduu Kitbl-mn adl eserleri de vardr. Ahmed b. Hanbelin gnmze
kadar gelip gelmedii bilinmeyen et-Tefsr ve Kitbl-feriz adlarnda iki eseri daha vardr. et-
Tefsrin el-Msnedden birka misli daha hacimli olduu ve 120 bin hadis ihtiva ettii
sylenmektedir
705
. Ahmed b. Hanbelin Ikhn iIhi veya yazl olarak nakledenlerin banda
u isimler yer almaktadr: Oullar Slih ve Abdullh, Eb Bekir el-Esrem
706
, Abdlmelik b.
Abdlhamid, Eb Bekir el-Merrzi, Harb b. smil el-Kirmni, brhim b. shak el-Harbi
707
.
Dank malzemeyi el-Cmi adl eserlerinde nce Eb Bekir el-Merrzi, sonra da daha byk
hacimde Eb Bekir el-Halll
708
toplamlardr. Hallln eserini kendisinden sonra mer b.
Hseyin el-Hrki
709
ve Gulml-Halll diye mehur olan Abdlazz b. CaIer ilemi, karma
ve ilveler yapmlardr. Ahmed b. Hanbelin Ikh rey ve kyastan ok sra (yet, hadis,
sahbe kavli) dayanmaktadr.
710
.
Ahmed b. Hanbel ve el-Msned
711
adl eserine 397 yerde mracaat eden
712
ve bunlarn
byk bir blmnde Ikhi konular ele alan Kurtub, tespit edebildiimiz kadaryla, Ahmed b.
Hanbelden ummiyetle Tabern (. 360/971), Eb Nuaym (. 430/1039), bn Abdilberr (.
463/1071) ve Hatbl-Baddi (. 463/1071) bata olmak zere dier muhaddisler araclyla
rivyette bulunmaktadr
713
.
5. Mnziryye Mezhebi Fkh Kaynaklar
bnl-Mnzir en-Nsbr (. 318/930), el-rI al Mezhibi Ehlil-lm
Eb Bekr Muhammed b. brhim b. el-Mnzir en-Nsbr, grleri etraInda
Mnziryye adyla bir mezhep oluan mctehid limdir. Onun mezhepler aras ihtilIlar ve
bunlarn delillerini ok iyi bildii, ilm-i hilIa dair nemli eserlerinin bulunduu ve sadece
kendi mensuplarnn deil muhaliIlerinin de bu eserlerden mstani kalamayaca iIade
edilmektedir. MelliI, el-rf al mezhibi ehlil-ilm (el-rf f marifetil-hilf , el-rf
fihtilfil-ulem, el-rf f mezhibil-erf) adl eserinde ele ald mnkeht, mumelt ve

705
Bkz. a.e., XI, 327-328.
706
Salam, Fihrist, XX, 74.
707
A.e., XX, 129.
708
A.e., XX, 74.
709
A.e., XX, 107.
710
Karaman, Hayreddin, Ahmed b. Hanbel, DA., stanbul 1989, II, 75-82. (zet ve tasarruIla); Hanbel
mezhebinin usul, genel karakteristii ve literatr hakknda daha geni bilgi iin bkz. Koca, Ferhat, Hanbel
Mezhebi, DA., stanbul 1997, XV,533-545.
711
Bkz. Kurtub, TeIsir, XVII, 171. 4. mesele.
712
Kurtub, TeIsir, XXI, 141-143 (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye Basks); Salam, Fihrist, XX, 49-50.
713
Bkz. Kurtub, TeIsir, XIII, 207-208.
155
cinytla ilgili konularda kendisinden nceki hukukularn Iikirlerini delilleriyle birlikte
inceledikten sonra kendi grlerini zikretmektedir
714
.
Fkh ilminde bnl-Mnzirden oka Iaydalanan Kurtub, bazen sadece melliIin
adn zikretmekte
715
bazen de melliIi ve eserini belirterek kendisinden nakilde
bulunmaktadr
716
.
MIessirin, ilediimiz kaynaklar dnda istiIde ettii Iakihler de mevcuttur. Eserini ve
melliIini belirttiklerinden baka Mlik mezhebi limlerinden s b. Dnr (. 212/827)
717
ve
Abdullh b. Abdilhakem (. 214/829)
718
; Ii mezhebi limlerinden Eb Sevr Kelbi (.
240/854)
719
, Harmele b. Yahy (. 243/857)
720
, Eb brhim smail b. Yahy El-Mzen (.
264/877)
721
, Ynus b. Abdilal (. 264/877)
722
, Muhammed b. Abdillh b. Abdilhakem (.
268/891)
723
, Ebl-Hasen el-Ear (. 324/935)
724
, Eb Bekr Muhammed b. Ali b. smil el-
KaIIl e-i (. 365/976)
725
, Eb shk sIeryni (. 418/1027)
726
ve Gazzl (. 505/1111)
727
;
HaneI mezhebi limlerinden ZIer b. Hzeyl (. 158/774)
728
ve Hasan b. Ziyd Lli (.
204/819)
729
ve Hanbel mezhebi ilim adamlarndan shk Temmi Kevsec el-Mervezi (.
251/865)
730
, Eb Bekr Ahmed b. el-Esrem (. 311/923)
731
, Eb Bekr el-Halll (. ?)
732
, Ebl-
VeI Ali b. Akl (. 515/1121)
733
ve Ebl-Ferec bnl-Cevz (. 597/1200)
734
gibi limlerden
istiIade etmektedir.
Kurtub drt mezhebin dnda dier mezhep ve mctehid imamlardan da istiIde
etmektedir. Bunlar arasnda oka mracaat ettii
735
Evziyye mezhebinin kurucusu, Ikh ve

714
Kallek, Cengiz, " bn'l-Mnzir en-Nsbr", DA., stanbul 2000, XXI,158,159.
715
Salam, Fihrist, XX, 124.
716
A.e., XX, 134.
717
Keskiolu, a.g.e., 116-117; Salam, Fihrist, XX, 133.
718
Keskiolu, a.g.e., 116; Salam, Fihrist, XX, 43.
719
Keskiolu, a.g.e., 122; Salam, Fihrist, XX, 87.
720
Keskiolu, a.g.e., 123; Salam, Fihrist, XX, 102.
721
Bilmen, Hukuki slmyye, I, 437; Keskiolu, a.g.e., 124; Salam, Fihrist, XX, 163.
722
Keskiolu, a.g.e., 127; Salam, Fihrist, XX, 201.
723
Keskiolu, a.g.e., a.y.; Salam, Fihrist, XX, 156.
724
Keskiolu, a.g.e., a.y.; Salam, Fihrist, XX, 79.
725
Bilmen, Hukuki slmyye, I, 454; Keskiolu, a.g.e., 127; Salam, Fihrist, XX, 136, 186; Bkz. Kallek, Cengiz,
KaIIl, Muhammed b. Ali, DiA., stanbul 2001, XIV, 146-148.
726
Keskiolu, a.g.e., 127; Bkz. Salam, Fihrist, XX, 82; Bkz. Yavuz, Salih Sabri, sIeryni, Eb shk, DA.,
stanbul 2000, XXII, 515-516.
727
Keskiolu, a.g.e., a.y.; Salam, Fihrist, XX, 98.
728
Keskiolu, a.g.e., 96; Salam, Fihrist, XX, 205.
729
Keskiolu, a.g.e., a.y.; Salam, Fihrist, XX, 145.
730
Keskiolu, a.g.e., 130-131; Salam, Fihrist, XX, 150.
731
Keskiolu, a.g.e., 131; Salam, Fihrist, XX, 93.
732
Keskiolu, a.g.e., a.y.; Salam, Fihrist, XX, 74.
733
Keskiolu, a.g.e., 132; Salam, Fihrist, XX, 90.
734
Keskiolu, a.g.e., a.y.; Salam, Fihrist, XX, 77.
735
Salam, Fihrist, XX, 94.
156
hadis limi Eb Amr Abdurrahmn b. Amr b. Yuhmid el-Evzi (. 157/774)
736
, oka
bavurduu Sevriyye mezhebinin kurucusu Eb Abdillh SIyn b. Sad b. Mesrk es-Sevri el-
KIi (. 161/778)
737
, pekok kez Iaydaland mstakil mezheb shibi Leys b. Sad (.
175/788)
738
, pekok deIa mevzubahis ettii
739
Mekkelilerin imm SIyn b. Uyeyne
(.198/813)
740
, birok deIa yararland
741
, mezhebi az yaylan mctehid imamlardan
742
hadis,
Ikh ve teIsir limi Eb Yakb shk b. brhim b. Mahled et-Temmi el-Hanzali el-Mervezi
(. 238/853)
743
, pekok deIa sz konusu ettii
744
mezhebi Iazla taraItar bulamayan mezhep
kurucusu byk Ikh ve hadis limi Eb Abdillh brhim b. Hlid b. Ebil-Yemn el-Kelbi el-
Badd (240/854)
745
, pekok deIa mracaat ettii
746
Zhir mezhebinin kurucusu Eb Sleymn
Dvd b. Ali b. HaleI el-sIehni (. 270/884)
747
, pekok kez bavurduu
748
mutlak mctehid
olan ve mezhebi 450 senelerine kadar devam eden Muhammed b. Cerr et-Taber (.
310/923)
749
, birok kez mracaat ettii
750
KIe Ikh eklnn tbin neslindeki Alkame b.
Kays
751
, Esved b. Yezd, Mesrk b. Ecda
752
, Abde es-Selmni
753
, brhim en-Nehi
754
gibi
byk otoritelerinden biri olarak kabul edilen KIe kads Eb meyye el-Kdreyh b. el-
Hris b. Kays el-Kindi el-KIi (. 80/699)
755
, pekok kez Iaydaland
756
tabin neslinin ileri
gelenlerinden hadis, Ikh ve kraat limi Eb s Abdurrahmn b. Ebi Leyl Yesr b. Bill el-
Ensri (. 83/702)
757
ve birok kez yer verdii
758
, Iikirlerine ihtilIl-Iukaha tr eserlerde yer
verilen sayl mctehidlerden biri olmakla birlikte grleri etraInda bir mezhep teekkl
etemeyen Iakih ve kad Eb brme Abdullh b. brme b. et-TuIeyl ed-Dabbi (.
144/761)
759
gibi mezep imamlar veya mctehidleri sayabiliriz.

736
Bkz. t, Slim , Evzi, DA., stanbul 1995, XI, 546-548.
737
Bkz. Plessner, M., SIyns-Sevri, A., stanbul 1993, XI, 83-86; Bilmen, Hukuki slmyye, 452.
738
Keskiolu, a.g.e., 134; Kr. Bilmen, Hukuki slmyye, 426.
739
Salam, Fihrist, XX, 182.
740
Keskiolu, a.g.e., 134-135; Bilmen, Hukuki slmyye, 452.
741
Salam, Fihrist, XX, 125 (bn Rheveyh |Rhuye||, 133 (shak b. brhim b. Rheveyh el-Hanzali).
742
Keskiolu, a.g.e., 135.
743
Aydnl, Abdullah, bn Rhye, DA., stanbul 1999, XX, 241.
744
Salam, Fihrist, XX, 87.
745
Koak, Muhsin, Eb Sevr, DA., stanbul 1994, X,229-230.
746
Salam, Fihrist, XX, 69 (Dvd b. Ali), 201(Zhir mezhebi, zhiriler, zhiriyye).
747
Itr, Nreddin, Dvd ez-Zhiri, DA., stanbul 1994, IX, 49-50.
748
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 188-189.
749
Bkz. Keskiolu, a.g.e., 136.
750
Salam, Fihrist, XX, 188 (reyh el-Kindi, Kad reyh, reyh).
751
A.e., XX, 53.
752
A.e., XX, 150.
753
A.e., XX, 47.
754
A.e., XX, 165.
755
zen kr, Kdreyh, DA., stanbul 2001, XXIV, 119-121.
756
Salam, Fihrist, XX, 118.
757
Aydnl, Abdullah bn Eb Leyl, Abdurrahmn, DA., stanbul 1999, XIX, 435-436.
758
Salam, Fihrist, XX, 127.
759
Bkz. zen, kr, bn brme, DA., stanbul 1999, XX, 379-381.
157
E. GARBL-KURN VE GARBL-HADS KAYNAKLARI
el-Cmi li-hkmil-Kurnda dil, iir ve belaat alanlarna yer veren Kurtub teIsirdeki
usln ortaya koyarken teIsir ve lugate, irab ve kraatlere dair incelikleri ieren bir eser
kaleme almay arzuladn ve her bir yetin izah edilmesi gereken laIzlarn aklayacan
belirtmektedir.
760
MIessir sz konusu metot ve hedeIi istikametinde birok garbl-Kurn ve
garbl-hads kaynandan istiIade etmitir. Biz bu kaynaklar rneklerle birlikte ilemek
istiyoruz.
1. Eb Ubeyde Mamer b. el-Msenn (. 209/824), Meczl-Kurn
Eb Ubeyde Mamer b. el-Msenn et-Teymi el-Basri, Arap dili ve edebiyat, teIsir,
ahbr ve nesep limidir. O, garb lugatler, iir ve nahivle en gl olduu eyyml-arap, ensb
ve ahbr alanlarnda younlam, chiliye devrine ve slmyetin ilk iki asrna ait eyym ve
ahbrn byk bir ksm onun almalar sayesinde intikal etmitir
761
. Meczl-Kurn,
garbl-Kurn ve menil-Kurn tr eserler arasnda, Kurnda geen garb kelime ve
tabirlerin Iilolojik teIsiriyle Kurnn slp zelliklerinin meczl-Kurn adyla ilk ele
alnd eseridir. Meczl-Kurn, Garbl-Kurn, Menil-Kurn, rbl-Kurn
adlaryla melliIe nisbet edilen drt ayr eserin muhtevas dolaysyla veya baz yazmak
nshalarnda mstensihlerce verilmi Iarkl isimler sebebiyle Meczl-Kurnn deiik adlar
olduu anlalmaktadr
762
. Meczl-Kurn, daha sonraki dnemlerde gerekletirilen dil ve
teIsir almalarnda, zellikle de garbl-Kurn ve garbl-hads tr eserlerde nemli bir
kaynak olmu, kendisinden geni lde yararlanlmtr
763
. Dil, kraat ve teIsir bata olmak
zere eitli ilim dallarnda genellikle melliIin adn zikrederek kendisinden oka istiIde
eden Kurtub
764
, eserinin adn Kitbl-mecz olarak belirtmektedir
765
.
2. Eb Ubeyd (. 224/838), Garbl-Hads
Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm b. Miskn el-Herev, Arap dili ve edebiyt, Ikh, hadis
ve kraat limidir
766
. bnn-Nedm
767
, Eb Ubeydin eitli ilimlere dair yirmi eserinin adn

760
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
761
Tlc, Sleyman, "Ma'mer b. Msenn", DA., Ankara 2003, XXVII, 551-552. (zetle); Bkz. Cerraholu, TeIsir
Tarihi, I, 264-265.
762
Bkz. Gm, Sadreddin, Garbul-Kurn TeIsirinin Douu, MFD, stanbul 1993, sy., s., 5-6, 22-23.
763
Yerinde, Adem, "Mecz'l-Kur'n", DA., Ankara 2003, XXVIII, 225-226. (zetle); Bkz. Cerraholu,a.g.e. I,
265-271.
764
Salam, Fihrist, XX, 89.
765
Kurtub, TeIsir, VIII, 21. EnIl, 8/17-18.
766
Bkz. el-Herev, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm b. Miskn, Garb'l-Hads, Beyrut 1986, I, 8-9. (Giri).
767
bn'n-Nedm, el-Fihrist I ahbri'l-ulemi'l-musannaIn mine'l-kudem ve'l-muhaddisn ve esmi ktbihim,
Tunus 1985, 78.
158
zikrettikten sonra onun Ikhla ilgili baka eserlerinin de bulunduunu sylemektedir
768
. Dier
kaynaklarda kitaplarnn says otuz bee ulamakla birlikte bunlarn bir ksmnn baz
eserlerinin blmlerinden ibret olduu bilinmektedir. Garbl-hads, hadislerde geen ndir
kelime ve tabirlerin izahna dair nemli bir eserdir
769
. Garbl-hads hakknda ilk yazlan
eserlerden biri olup erhu garbl-hads adyla da anlr. Baz melliIlere gre ise kitap bu
trn ilk eseridir. Eb Ubeydin, Garbl-hads ile birlikte hazrland anlalan, Garbl-lga
diye anlan ndir kelimelerle ilgili Grbl-musannef adl ilk lugat kitabnn da melliIi olmas
onun bu alandaki stn yerini ortaya koymaktadr
770
. Kurtub bu eserin adn Garbl-hads
771

olarak vermekle beraber, genellikle sadece melliIin adn zikrederek ondan dil, kraat ve teIsir
bata olmak zere eitli ilimler asndan Iaydalanmaktadr
772
.
3. el-Herev (. 401/1011), Kitbl-Garbeyn Iil-Kurn vel-Hads
Eb Ubeyd Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Herev el-Bni, teIsir, hadis ve
dil limidir. Herevinin gnmze ulaan eseri Kitbl-garbeyn fil-Kurn vel-hads adn
tamakta olup Kitbl-garbeyn: garbeyil-Kurn vel-hads, garbeyil-Kurn ves-snne,
Kitbl-garbeyn f lugati kelmillh ve ehdsi reslih gibi isimlerle de anlmaktadr. Harri
Drretl-gavvsnda, bn Ebl-Hadd erhu Nehcil-belgasnda, Muhammed b. Ahmed el-
Kurtub el-Cmi li-ahkmil-Kurnnda, Nevevi el-Minhc f erhi Sahhi Msliminde ve
ehbeddin el-HaIci ifl-gallinde bu eserden Iaydalanmtr
773
. Kurtub, el-Herevnin bu
eserini Garbl-Kurn ve Garbl-hads olmak zere iki eser olarak eklinde belirttiini
gryoruz: el-Herev bu beyiti, hamrn (arabn), ismin (gnahn) bizzat kendisi olduuna
ilikin bir delil olarak Garbeyinde ind etmitir.
774
Bazen de Kurtub sadece Garb olarak bir
eseri sz konusu ederek yle demektedir: el-Herev, Garb adl eserinde unlar iIade
etmektedir:
775
Bununla birlikte dil, kraat ve teIsir bata olmak zere eitli dallarda el-
Herevden pekok kez Iaydalanan Kurtub genellikle eser ismi zikretmemeksizin kendisinden
nakilde bulunmaktadr
776
.

768
Eserleri iin bkz. Tccr, ZlIikr, "Eb Ubeyd, Ksm b. Sellm", DA., stanbul 1994, X, 244-246; el-Herev,
Garb'l-Hads, 9-11. (Giri).
769
Tccr, ZlIikr, a.g.md.., X, 244. (zetle).
770
Kandemir, M. Yaar, "Garb'l-Hads", DA., stanbul 1996, XIII, 378.
771
Kurtub, TeIsir, I, 17-18. Mukaddime. Kurnn Faziletleri blm.
772
Salam, Fihrist, XX, 88-89.
773
Demirci, Muhsin, "Herevi, Ahmed b. Muhammed", DA., stanbul 1998, XVII, 220-221. (zetle).
774
Kurtub, VII, 175. ArI, 7/33.
775
A.e., V, 20. 13. mesele. Ns, 4/3-4; Ayrca bkz. a.e. I, 18. Mukaddime. Kurnn Faziletleri blm.
776
Salam, Fihrist, XX, 107.
159
F. MENL-KURN VE RBL-KURN KAYNAKLARI
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl eserinde yetleri teIsir ederken dil ilminden
ok istiIade etmekte ve dile ilikin lugat, irab, kraat ve iir konularna nem vermektedir.
Zaten Kurtub Tefsrinin muhtevasn ve teIsirdeki metodunu belirtirken adgeen hususlar
zellikle vurgulamaktadr.
777
MIessir bu metot ve hedeIi istikametinde birok menil-kurn
ve irabl-Kurn kaynandan istiIade etmitir. Biz bu kaynaklar rneklerle birlikte ilemek
istiyoruz.
1. el-Ferr (.207/822), el-Mesdir Iil-Kurn
Eb Zekeriyy Yahy b. Ziyd b. Abdillh el-Absi el-Ferr, Arap dili ve teIsir limidir.
Onun zamannda menil-Kurn ve irbl-Kurn konularna ilikin meselelerin tenkitsiz ve
deerlendirilmeden nakledilmesi, bunlarn halledilmemi problemler halinde kalmasna neden
oluyordu
778
. te byle bir durumda Ferr, gerek kendisinden ncekilerin gerekse adalarnn
Iikir ve kanaatlerini karlatrmakla yetinmemi, bunlar tenkit ederek kendi grne gre
birletirmi ve meseleleri uyumlu bir sistem haline getirmitir. KIe mektebine mensup
olmasna ramen Basriyynun doru bulduu grlerini de benimser ve savunurdu. Bu
sebeple kendisi, Basra ve KIe mekteplerini mezceden Badt mektebinin kurucusu olarak da
kabul edilir
779
. Ferr, ok verimli bir melliI olup kaynaklarda yirmi be kadar eserinden sz
edilmektedir. Ancak Kurtubnin kaynak ald el-Mesdir fil-Kurn dahil pek ok eserinden
sadece Menil-Kurn
780
, el-Eyym vel-leyli (ve-hr), el-Mzekker vel-mennes ve el-
Maksr vel-memdd olmak zere drd gnmze kadar gelebilmitir
781
. Dil, kraat ve teIsir
bata olmak zere eitli dallarda el-Ferrdan oka istiIade eden ve genellikle sadece melliIin
ismini zikreden Kurtub
782
, zaman zaman melliI ve eserini de zikretmektedir. Kurtub,
Firavun ailesi ve ondan ncekilerin durumu gibi
783
yetinde geen |-: det, durum|
kelimesini dil ve kraat asndan incelerken el-Ferr ve eserini yle zikretmektedir:
Nahivciler byle nakletmektedir ki, bunlardan birisi de el-Ferrdr. Bu syleyii Kitbl-
Mesdir adl eserinde nakletmektedir
784
Kurtub, Bulutlarla sizi glgelendirdik
785


777
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
778
Bkz. ez-Zbeyd, Eb Bekr, Tabakt'n-nahviyyne'l-lgaviyyn, Kahire 1952, 131.
779
Tccar, ZlIikar, "Ferr, Yahy b. Ziyd", DA., stanbul 1995, XII, 406-408. (zetle); Bkz. Cerraholu, TeIsir
Tarihi, I, 257-264.
780
Bkz. Gm, Sadreddin, Garbul-Kurn TeIsirinin Douu, MFD, sy., s. 5-6, 22.
781
Bkz. Tccar, ZlIikar, "Ferr, Yahy b. Ziyd", XII,407-408; Arslan, kr, "Meni'l-Kur'n", DA., Ankara
2003, XXVIII, 208-209.
782
Salam, Fihrist, XX, 95-96.
783
l-i mrn, 3/11.
784
Kurtub, TeIsir, IV, 19.
785
Bakara, 2/57.
160
yetinde geen |'-': bulutlarla| kelimesini incelerken el-Ferrdan da istiIde etmektedir: el-
Ferr der ki: Bu kelimenin |-'-=| eklinde oul yaplmas da mmkndr. Buna g rtt
iin bu isim verilmitir. st rtlen herey de, |,--'| diye adlandrlr. Akl giden kimseye
|,--'| denilmesi de bundan dolaydr. Bulutla rtlen hill hakknda da bu tabir kullanlr.
|,'| kelimesi de |,'| kelimesi gibidir. Peygamber (s.a.s.)in: |_-' _'= ',' -: Benim kalbime
rt ekilir|
786
diye buyurmas da buradan gelmektedir.
787

2. ez-Zeccc (. 311/923), Menil-Kurn ve rbh ve el-Env m Yecr ve m l
Yecr Adl Eserleri
Badatta doan Eb shk brhim b. es-Seriyy b. Sehl ez-Zeccc, el-Mberredden
ders alm ve zellikle nahiv sahasnda temyz etmitir. Ayrca Kurn ilimleri alannda da
kendini yetitirmitir. ez-Zecccn bu ilimlere dair birok eseri mevcuttur
788
. Dil, kraat ve
teIsir bata olmak zere eitli dallarda el-Zecccdan oka istiIade eden ve genellikle sadece
melliIin ismini zikreden Kurtub
789
, az da olsa Iaydaland Menil-Kurn ve irbh ve el-
Env m yecr ve m l yecr adl eserlerinin ismini belirtmektedir. Biz bu eserlerini zikrettii
yerleri rnek olarak sunabiliriz: Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde Besmele balnda
|-=':er-Rahmn| kelimesinin brnice bir isim olup olmadn ilerken Menil-Kurn ve
irbh adl eserinden yararlanmaktadr: Eb shk ez-Zeccc, Menil-Kurn adl eserinde
yle demektedir: Ahmed b. Yahy dedi ki: |,=':er-Rahm| kelimesi arapa ve |-=':er-
Rahmn| ise brnicedir. te bundan dolay ikisi bir arada zikredilmitir. Fakat bu, kabul
grmeyen bir grtr.
790
Yine Kurtub, Babann mirassnn zerinde de ayn
sorumluluk vardr
791
yetinin teIsirine ilikin Iarkl grleri naklederken ez-Zecccn bu
eserine yle yer vermektedir: Kad Eb shk smil b. shk Menil-Kurn adl eserinde
yle demektedir: Eb HanIe yle demektedir: Kn naIakas ve st emzirilmesi
kendisiyle evlilik haram olan btn akrabalarna ait bir grevdir. Mesel, bir adamn
kzkardeinin ihtiya sahibi kk bir ocuu bulunsa, yine ayn ekilde kendisinden miras
alaca ihtiya sahibi kk amcaolu olsa, bu durumda kkten miras almayan daynn,
kzkardeinin olunun naIakasn karlamas gerekir. Dier taraItan miras olan amcasnn
oluna kar amcaolu bu naIakay karlamakla mkelleI deildir. Eb shk devamla der ki:
Bunlar Allahn Kitabnda bulunmayan bir gr ileri srmlerdir. Biz byle syleyen baka

786
Mslim, Zikr,4; Eb Dvd, Vitr, 26.
787
Kurtub, TeIsir, I, 281. 1. mesele.
788
Ktip elebi, KeIz-znn, II, 1730.
789
Salam, Fihrist, XX, 201-203.
790
Kurtub, TeIsir, 1, 82. Besmele konusu. 23. mesele.
791
Bakara, 2/233.
161
bir kimseyi de bilmiyoruz.
792
Son rneimizi de Kurtubnin el-Env m yecr ve m l yecr
adl eserinden Iaydaland yerden seebiliriz. Kurtub, phesiz gklerin ve yerin
yaratlnda, gece ve gndzn farkllnda
793
yetinin teIsirinde sz konusu eserden
yle nakilde bulunmaktadr: ez-Zeccc ise, Kitbl-env adl eserinde yle demektedir:
Gndzn balangc, gnein klarn zerrecikler gibi sat vakittir. Daha sonra Kurtub,
bnl-Enbrnin de grlerini verir ve: Derim ki: Dorusu tan yerinin aarmasndan gnein
bat vaktine kadar devam ettiidir. deerlendirmesinde bulunur
794
.
3. Eb CaIer en-Nahhs (. 338/950), Menil-Kurn ve rbl-Kurn Adl Eserleri
Eb CaIer en-Nahhs hakknda Kurtub Tefsrinin Kurn ilimlerine dair kaynaklarn
ele alrken bilgi vermitik. Burada onun Menil-Kurn ve rbl-Kurn adl eserlerini
ileyeceiz. Kurtub, Eer erkek kadn nc kere boarsa, bundan sonra o kadn, baka
bir erkekle evlenmedike eski kocasna hell olmaz. yet sonradan evlendii kii de o
kadn boarsa ve her ikisi de Allahn koyduu kurallara uyacaklarna kanaat
getirirlerse, bu durumda eski elerin tekrar birbirlerine dnmelerinde hibir gnah
yoktur. te bunlar emrini bilen topluma Allahn aklad kurallardr.
795
yetinin
teIsirinde kez talk verilmi bir kadnn eski kocasna nasl hell olabilecei hususunu
deerlendirirken melliI ve Menil-Kurn adl eserine yle yer vermektedir: Bunu en-
Nahhs, Menil-Kurn adl eserinde zikretmekte ve yle demektedir: lim ehli burada
nikhn cima anlamna geldiini sylemilerdir. nk burada bundan sonra o kadn, baka bir
erkekle evlenmedike diye buyrulmaktadr. Burada ncelikle zevc:koca kelimesi
zikredildiinden dolay, nikhdan kast cima olmas gerekmektedir..
796

en-Nahhsn rbl-Kurn adl eserinden de istiIade eden Kurtub, Dvd: Senden
koyununu kendi koyunlarna katmak istemekle sana hakszlk etmitir
797
yetinin
teIsirini onun sz konusu eserinden yapt nakillerle teIsir etmektedir: Dvd: Senden
koyununu kendi koyunlarna katmak istemekle sana hakszlk etmitir yetine ilikin olarak
en-Nahhs yle demektedir: Denildiine gre bu, Dvd (a.s.)n iledii zellesiydi. nk
burada, herhangi bir belge ve salam kanaat bildirmeye dayanak olacak bir ey istemeksizin ve
hasmn ikrar da ortada bulunmakszn durum gerekten byle olmu mudur olmam mdr
hususunu tespit etmeksizin sana hakszlk etmitir deyivermiti. Bu, bu konudaki grlerden

792
Kurtub, TeIsir, II, 115. 15. mesele.
793
Bakara, 2/164.
794
Kurtub, TeIsir, II, 129. 2. mesele.
795
Bakara, 2/232.
796
Kurtub, TeIsir, III, 102. 2. mesele.
797
Sd, 38/24.
162
birisidir. Bundan sonraki balkta buna dair aklama gelecektir. Yce Allahn izniyle de bu
gzel bir aklamadr. Yine Eb CaIer en-Nahhs dedi ki: Aralarnda Abdullh b. Mesd ve
bn Abbsn da bulunduu szleri reddedilmeyecek trden ilim adamlarnn grlerine
gelince, onlar yle demilerdir: Dvd (a.s.), adama: Benim iin hanmndan vazge, demekten
Iazla bir sz sylemi deildir. Eb CaIer dedi ki: te yce Allah bundan dolay ona sitem
etmi ve bu hususa dikkatini ekmiti. Bu ise byk bir masiyet deildir. Kim bundan daha
ileriye gidecek olursa o, hibir limden sahih olarak gelmemi bir kanaat belirtmi olur ve bu
hususta ok byk bir vebal altnda kalr. Bu aklamalar en-Nahhs rbl-Kurn adl
eserinde sylemektedir. Yine o, Menil-Kurn adl eserinde de buna benzer aklamalarda
bulunmutur
798

4. Eb Tlib el-Mekk (. 386/996), Mkil rbil-Kurn
Eb Tlib Muhammed b. Ali b. Atyye el-Mekk el-Acemi, Ktl-kulb adl eseriyle
tannan mutasavvItr. renimine Mekkede balayan ve burada hadis tahsil eden Eb Tlib el-
Mekk el-Acemi, eitli beldeleri dolat, gittii yerlerde tannm limlerden Iaydaland,
oralarda vaazlar verdi ve ders okuttu.
799
Mkil irbil-Kurn
800
adl eserinden el-Mkil
olarak bahseden Kurtub, Allahn rzasn kazanmay arzulayarak ve kalben de gven
iinde olarak mallarn harcayanlarn rnei ise, tarma uygun bir alanda bulunan, bol
yamur yanca, iki kat meyve veren, yamur yamasa da meyve vermesi iin isenti
yeterli olan bahe gibidir
801
yetinin teIsirinde melliI ve eserini yle mevzubahis
etmektedir: Allahn rzasn kazanmay arzulayarak ve kalben de gven iinde olarak mallarn
harcayanlarn rnei ise blmnde geen arzulayarak iIadesi, meIln lehtir. ve
kalben de gven iinde olarak blm de bu iIadeye atIedilmitir. Mekki, el-Mkil adl
eserinde yle demektedir: Her ikisi de meIln lehtir
802

G. DL KAYNAKLARI
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnn mukaddimesinde teIsirdeki usln ortaya
koyarken, teIsir ve lugate, irab ve kraatlere dair incelikleri ihtiva eden veciz bir teIsir yazmay
hedeIlediini belirtmekte ve her bir yetin aklanmas gereken laIzlarn izah etmeye
alacan da iIade etmektedir.
803
MIessir sz konusu metot ve hedeIi istikametinde pekok

798
Kurtub, TeIsir, XV, 115. 11. mesele.
799
Saklan, Bill, Eb Tlib el-Mekk, DA., stanbul 1994, X, 239.
800
Badatl smil Paa, Hediyyetl-riIn, II, 55.
801
Bakara, 2/265.
802
Kurtub, TeIsir, III, 213.
803
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
163
dilciden istiIade etmitir. Biz isim olarak belirttii kaynaklar lugat ve nahiv kaynaklar altnda
gruplandrarak ilemek istiyoruz.
1. Lugat Kaynaklar
1. Hall b. Ahmed (. 175/791), Kitbl-Ayn
ok ynl bir ilim adam olan Eb Abdirrahmn el-Hall b. Ahmed b. Amr b. Temm
el-Ferhdi (el-Frhdi), megul olduu gramer, lugat, msiki gibi dallar ilm usul ve
kaideleriyle ilk deIa vazetmesi ve bilhassa aruzu yeni bir ilim dal olarak ortaya koymas ile
hret bulmutur. Kitbl-ayn, Arap lugatl sahasnda teliI edilen ekil ve muhteva
bakmndan orijinal, ayn zamanda dnya lugatlk tarihinde II./VIII. yzyl gibi erker bir
dnemin mkemmel bir mahsul hviyetiyle dnm noktas saylabilecek nemli bir eserdir
804
.
Dil, kraat ve teIsir bata olmak zere eitli dallarda Hall b. Ahmedden Iaydalanan ve
genellikle yalnzca ismini zikreden Kurtub
805
, bazen de hem melliI ve eserini hem de sadece
eserini belirtmektedir
806
. Biz melliIin ismini ve eserini belirttii bir naklini rnek olarak
verebiliriz: el-Halil, Kitbl-ayn adl eserinde; iki ayr para halinde gelen secili szler, iir
olamazlar, demitir
807
Kurtub, De ki: Allahn bunu haram kldna tanklk edecek
ahitlerinizi getirin!..
808
yetinde geen |'| kelimesini etimolojik adan incelerken Hall b.
Ahmedin grlerine de yer vermektedir: el-Halilin Kitbl-ayn adl eserinde yle
denilmektedir: Bu kelimenin asl | .|, yani; Ben sana geleyim mi? eklindedir. Daha
sonra Araplar bu kelimeyi oka kullandlar ve sonunda bu kelime; |-=: hazr et!, getir!|
mnsna kullanlmaya balanmtr. Nitekim |'- : gel!| kelimesinin asl yukarda olan kiinin
aadaki birisine; Yukar doru gel! eklinde sylenilmesidir. Ancak Araplar, bu kelimeyi
oka kullanmaya baladlar. Sonunda daha aada bulunan bir kimse de yukarda bulunan
kimseye; |'- : gel!, aa in!| eklinde armaya balamtr.
809

2. bn Kuteybe (. 276/889), Edebl-Ktib
Dil, edebiyat, Kurn ilimleri, hadis ve tarih sahalarndaki eserleriyle tannan Eb
Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-Dneveri hakknda Kurtubnin hadis
kaynaklarn ilerken bilgi vermitik. Burada onun dil alanndaki Edebl-ktip adl eserini ele
almak istiyoruz. Edebl-ktib, bn Kuteybenin devlet hizmetinde grev alan ktip snI iin

804
Topuzolu, TevIik Rt, "Hall b. Ahmed", DA., stanbul 1997, XV, 309, 310. (zetle).
805
Salam, Fihrist, XX, 100.
806
A.e., XX, 141.
807
Kurtub, TeIsir, XV, 37. 2. mesele. Ysn, 36/69-70; Ayrca bkz. I, 281. 1. mesele. Bakara, 2/57.
808
Enm, 6/150.
809
Kurtub, TeIsir, VII, 128.
164
kaleme ald Arap diline dair eseridir
810
. bn Kuteybenin ismini 24 yerde zikreden ve ondan
teIsir, kraat, hadis ve dil bata olmak zere eitli sahalarda istiIade eden Kurtub
811
,
Onlarn bahelerini, ac yemili, meyvesiz ve iinde birka sedir aac bulunan iki verimsiz
baheye dntrdk.
812
yetinin teIsirinde mevzubahis ettiimiz eserini yle
zikretmektedir: el-Kuteybi de, Edebl-ktib adl eserinde yle demektedir: Ekimi
araba; |=-=| denilir. Bunun bir para yabanc koku almaya balam arabn ad olduu da
sylenmitir
813

3. bnl-Enbr (. 328/940), ez-Zhir I Meni Kelimtin-Ns
Biz kraat kaynaklar blmnde Eb Bekr Muhammed b. el-Ksm b. Muhammed el-
Enbri hakknda bilgi vermi ve onun Arap dili ve edebiyat, Kurn ilimleri ve hadis limi
olduunu belirtmitik. Burada dil asndan Kurtub taraIndan ez-Zhir f meni kelimtin-
ns adl eseriyle kaynak alnn ele almak istiyoruz. ez-Zhir f meni kelimtin-ns (ez-
Zhir fil-luga, ez-Zhir f meni [mane]l-kelm [kelimt] ellezi [elleti] yestamilhn-ns
adl eserinde melliI, halkn namaz, dua, tesbih ve gnlk konumalarnda anlamlarn bilmeden
kulland tbir, iIade, deyim ve ataszlerinin mnalarn aklamtr
814
. bnl-Enbrden
oka Iaydalanan Kurtub
815
, onun bu eserini Kitbz-zhir olarak zikretmektedir. Kurtub,
O, bununla fasklardan bakasn saptrmaz.
816
yetinde geen |,--'-': Iasklar| kelimesini
etimolojik olarak inceledikten ve eitli grlere yer verdikten sonra konunun
deerlendirmesinde melliI ve eserine yer vermektedir: Derim ki: Eb Bekr el-Enbri,
Kitbz-zhir adl eserinde Isk kelimesinin anlamna ilikin aklamalarda bulunurken
airin u beyitini de nakletmektedir:
Necidde giderler ve aalarn da aasndaki yolu izlerler,
Maksatlarndan uzaklam Iasklar olarak.
817

Ayn ekilde Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde bnl-Enbrden naklen el-
Mberredin |-=': er-Rahmn| kelimesinin brnice olduunu sylediini belirtir: bnl-
Enbr, Kitbz-zhir adl eserinde zikrettiine gre el-Mberred, |-=': er-Rahmn|

810
Tccar, ZlIikar, Edebl-Ktib, DA., stanbul 1994, X, 410.
811
Kurtub, TeIsir, XXII, 460. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 121.
812
Sebe, 34/16.
813
Kurtub, TeIsir, XIV, 186. Sebe, 34/16.
814
Ik, a.g.md., XXI, 24-25.
815
Salam, Fihrist, XX, 118-119.
816
Bakara, 2/26.
817
Kurtub, TeIsir, I, 176.
165
kelimesinin brnice bir isim olduunu bunun iin de bu kelimeyle beraber |,=': er-Rahm|
isminin de zikredildiini iddia etmitir.
818

4. Eb mer el-Mutarriz (. 345/956), Kitbl-Yevkt
Eb mer Muhammed b. Abdlvhid el-Mutarrizin lugat snIndan olan Kitbl-
yevkt adl eserinden az da olsa istiIade eden Kurtub, Kpekleri de ayaklarn uzatm
maarann avlusundayd
819
yetinin teIsirinde hayrl ve salih insanlar sevmenin nemi
zerinde dururken melliI ve eserini zikretmektedir: Eb mer el-Mutarriz, Kitbl-yevkt
adl eserinde |-,-,''- ,= =-'- +-'': Onlarn kpeklerinin sahibi avluda iki kolunu uzatmt.|
eklinde okunduunu nakletmektedir. Burada |-''': Kpek sahibi| iIadesiyle, nakledilen
rivyete gre, bu kiinin kastedilmi olma ihtimali vardr. nk yukar doru bakmak kastyla
yzn kaldrlmasyla beraber kollarn uzatlmas ve yere yapmak, kendisini saklamaya alan
ve phelenilmesini istemeyen kiinin durumudur. |-''': Kpek sahibi| kelimesiyle kpein
kendisinin kastedilmi olma ihtimali de vardr. CaIer b. Muhammed es-Sdk da, kpek sahibi
anlamnda, bu kelimeyi bylece okumutur.
820

5. el-Asma (. 216/831), Kitbl-EIl
Fevkalde hIzas ve tenkiti Iikir yapsyla dikkati eken El-Asma, hocas Eb Amr
gibi, iir dinlemek, gramer ve lugat konusunda bilgi toplamak iin bedevilerin arasnda dolat.
Bu srada 16. 000 urcze ezberlediini bizzat kendisi sylemektedir. En byk iir rvilerinden
biri olduu iin birok Arap airinin iirleri onun sayesinde zamanmza ulamtr. Arap dil ve
lugat limleri iir, dil ve lugat konularnda bilgilerinin byk bir ksmn Eb Ubeyde ve Eb
Zeydin yannda el-Asmaye borludurlar. Onun gnmze ulaan birok eseri vardr
821
.
Kurtub, ... Birinizi u paranzla ehre gnderin, hangi yiyecei daha temiz bulursa ondan
size bir rzk getirsin...
822
yetinden veklet ve shhati hususunda istinbt etmekte ve konuya
ilikin Buhrden hadis nakletmektedir. Bu hadiste yer alan: |-- -,='-|
823
kelimesini
aklayan Kurtub bu kelimenin anlam hususunda el-Asmaden istiIade etmektedir: el-Esmai
dedi ki: |.=' ,='-|:Kiinin aile halk ve yaknlar, kiiye meyleden, onun yanna gelen
kimseler demektir. Bu kelime, meyletmek anlamndaki: |_-, ,-, _-| Iiilinden

818
A.e., 1, 82. Besmele konusu. 23. mesele.
819
KehI, 18/18.
820
Kurtub, TeIsir, X, 241. 4. mesele.
821
Tlc, Sleyman, "el-Asma", DA., stanbul 1991, III, 499-500. (zetle).
822
KehI, 18/19.
823
Buhr, Veklet, 2.
166
alnmadr. Bir eye meyleden veya onunla birlikte bulunan herey hakknda bu Iiil kullanlr. Bu
aklamalar onun Kitbl-efl adl eserinden nakledilmitir
824
.
6. el-Cevher (. 400/1009), Tcl-Luga
Tcl-luga adl szlyle tannan Arap dili limi Eb Nasr smail b. Hammd el-
Cevher, ilim tahsilinden sonra Horasan blgesinin en byk ilim merkezlerinden biri olan
Nbura gitti ve mrnn sonuna bu ehirde bir yandan eitim ve retimle, bir yandan da
eser teliIi ve Kurn- Kerim istinsahyla megul oldu. Tcl-luga, Shhul-luga, es-Shh fil-
luga veya ksaca es-Shh diye bilinen bu eser, Arap szlkl tarihinde tertip itibariyle yeni
bir r at gibi sadece sahih kelimeleri (Bedevi Araplardan gelen Iasih kelimeler) ihtiva
etmesi asndan da ayr bir zellik arzetmektedir
825
. Dil, kraat ve teIsir bata olmak zere
eitli dallarda el-Cevherden oka istiIade eden Kurtub, genellikle sadece melliIin ismini
zikrederek
826
kendisinden nakilde bulunmakla birlikte melliI ve eserini de pekok yerde
belirtmektedir
827
. Bu ksmdan biriyle konumuzu rneklendirebiliriz. Kurtub, Kk ve
bykba hayvanlar da yaratmtr. Onlarda sizi stacak giysiler ve birok faydalar
vardr
828
yetinde geen | : stacak nesneler| kelimesinin etimolojik yapsna ilikin
bilgiler verdikten ve bn Abbsn konuyla ilgili aklamasn naklettikten sonra, sz el-
Cevherye brakmakta ve eserini de belirtmektedir: el-Cevher, es-Shh adl eserinde yle
demektedir: |: stacak nesneler| kelimesinden kast; develerin yavrular, stleri ve onlardan
alnarak kendileriyle yararlanlan dier rnleridir. Nitekim Allah Tel: Onlarda sizi
stacak eyler vardr.diye buyurmaktadr
829

7. bn Fris (. 395/1004), Mucem Mekysil-Luga ve Mcmell-Luga Adl Eserleri
Lugat ilmine ok nem veren ve dilin mantn kavrayamayanlarn daha kolay
yanlabileceini syleyen Ebl-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyy b. Muhammed er-Rz el-
Kazvni el-Hemedni, KIe dil mektebine mensuptu ve Arap dili sahasnda byk bir otoriteydi.
bn Frisin Mucem mekysil-luga, Mcmell-luga ve es-Shib f fkhl-luga gibi eserleri,
bu alann nemli kaynaklardr
830
. Dil, kraat ve teIsir bata olmak zere eitli dallarda bn
Frisden pekok kez istiIade eden Kurtub, genellikle sadece melliIin ismini zikrederek
kendisinden nakilde bulunmaktadr. Kurtub, Mucem Mekysil-Luga adl eserinden

824
Kurtub, TeIsr, X, 243. 3. mesele.
825
Kl, Hulsi, "el-Cevher, smil b. Hammd", DA., stanbul 1993, VII, 459. (zetle).
826
Salam, Fihrist, XX, 65.
827
A.e., XX, 187.
828
Nahl, 16/5.
829
Kurtub, TeIsir, X, 48. 2. mesele.
830
Tural, Hseyin, "bn Fris", DA., stanbul 1999, XIX, 480.
167
bahsetmemekle birlikte, bn Fristen yapt iktibaslarn sz konusu eseriyle karlatrlmas
neticesinde bu eserden Iaydaland anlalabilmektedir. Buna bir rnek verebiliriz. Kurtub,
Yine meleklere: demin stnln kabul ederek ona secde ediniz (sayg sununuz)
demitik de blis hari btn melekler deme (secde etmilerdi) sayglarn
sunmulard
831
yetinde sz konusu edilen secde kelimesinin etimolojik yapsn ve
anlamn inceledikten sonra sz bn Frise brakr ki, onun bu aklamalar Mucem
Mekysil-Luga adl eserinde yer almaktadr
832
: bn Fris der ki: Eilme mevzubahis olunca,
|-=-: secde etti| denilir. Secde eden herkes boyun emi olur. |'=-`: el-iscd| ise, bak
devam ettirmek, srdrmek demektir
833
Kurtub, Mcmell-Luga adl eserini ise, bazen
melliI ve eserini bazen de sadece eserin adn zikretmektedir.
834
Kurtub, Faiz yiyenler ancak
eytann arpp kendilerini kaybettirdii kiilerin durduklar gibi ayakta dururlar
835

yetinde geen |,'',| kelimesinin anlamn inceleyen Kurtub, buna ilikin aklamay bn
Fristen yle nakletmektedir: Yce Allahn: |,'',: yiyenler| iIadesinden kast, Iaiz kazanc
elde edenler ve Iaiz alp verenlerdir. zellikle yemenin zikredilmesi, insann maldan gzettii
en gl maksad tekil etmesindendir. nk bu, doymak bilmez tamahkrln ve iddetli
hrsn delilidir. Dilde, |_-= .=: Agzl adam| denilir. |_-='|; agzllk demektir. | ,
,-=| iIadesi ise, agzl kiiler anlamn tar. Bu aklama el-Mcmel adl eserde yer
almaktadr.
836

8. bn Sde (. 458/1066), el-Muhkem vel-Muhtl-Azam
Arap dili, edebiyat ve tarihi alanlarnda geni bilgi sahibi oan Ebl-Hasen Ali b. smil
ed-Darr el-Mrsinin asl hreti lugat sahasndadr. el-Muhkem vel-muhtl-azam, Mchid
b. Abdullah el-mirinin istei zerine Hall b. Ahmedin Kitbl-ayn tarznda yazlm on
iki ciltlik bir lugattr
837
. Dil, kraat ve teIsir bata olmak zere eitli dallarda bn Sdeden
pekok kez istiIade eden Kurtub, genellikle sadece melliIin ismini zikrederek kendisinden
istiIadede bulunmaktadr
838
. Bununla birlikte az da olsa eser ve melliIini de belirtmektedir. Biz
rneimizi bu ksmdan sunabiliriz. Kurtub, yetiip kestikleriniz hari
839
yetinde
geen |-,: kestikleriniz| kelimesini incelerken bn Sdenin de aklamasna yer vermektedir:

831
Bakara, 2/34.
832
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 175-176.
833
Kurtub, TeIsir, I, 206. 2. mesele.
834
Salam, Fihrist, XX, 155.
835
Bakara, 2/275.
836
Kurtub, TeIsir, II, 240. 11. mesele.
837
Tccar, ZlIikar, "bn Sde", DA., stanbul 1999, XX, 318-319. (zetle).
838
Salam, Fihrist, XX, 126.
839
Mide, 5/3.
168
bn Sde, el-Muhkem adl eserinde yle demektedir: Araplar; |- ' ,-=' ' :ceninin
kesilmesi, annesinin kesilmesidir| iIadesini kullanrlar.
840

2. Nahiv Kaynaklar
1. Sbeveyhi (. 180/796), el-Kitb
Arap gramerine dair gnmze ulaan ve Kitb Sibeveyhi diye de anlan ilk eserin
sahibi Eb Bir Amr b. Osmn b. Kanber, II./VIII. asrn ikinci yarsnda Basra dil mektebinin en
mhim nahiv limidir. el-Kitb bugn arap dili nahvi hususunda yazlm olup gnmze kadar
muhIaza edilmi ilk byk teliItir. Arapann esaslarn ok deIa pek kk noktalarna kadar
tespit etmi olan el-Kitbdan nce bu mevzda yaplm denemelerin bulunduu
muhakkaktr
841
. Dil, kraat ve teIsir bata olmak zere eitli dallarda Sbeveyhiden oka
istiIade eden ve genellikle sadece melliIin ismini zikrederek kendisinden istiIadede bulunan
Kurtub
842
, zaman zaman melliI ve eserini de belirtmektedir. Kurtub, lyasa da selm
olsun.
843
yetinin teIsirine dair dil ve kraata ilikin hususlar ele aldktan sonra melliI ve
eserini yle dile getirir: Sbeveyh de, el-Kitb adl eserinde bunun bir blmn
zikretmitir.
844
MIessir, Onlar yle sknt ve zorluklarla karlap sarsldlar ki,
sonunda elileri ve onunla birlikte iman edenler: Allahn yardm ne zaman gelecek!
dediler...
845
yetinde geen |-=| kelimesine ilikin Sbeveyhinin grlerine yle yer
vermektedir: Sbeveyhinin: |-=| kelimesiyle ilgili grne gre; ondan sonra gelen muzari
Iiilin hem mansub olmas hem de merIu olmas iki adandr; eer yrme ve girmenin her ikisi
de bitmise; |-,--' .= -= - : ehre girinceye kadar yrdm|, denilir. Yani oraya girene
kadar yrdm ve yrmenin son noktas orasdr. Bu yeti bu ekilde mansub olarak okuyann
kraati buna gredir. yetin dndaki konuma ve iIadelerde nasbn dier eklindeyse, oraya
girmek zere girdim anlamnda ayn iIade kullanlr. MerIu olarak okunmasna dair iki ekle
gelince, |'+'= -= -|; yani, yrdm ve ardndan oraya girdim demek olup her ikisi de
olup bitmi bir hali iIade eder. Yani, Ben nceden yrmtm, ardndan da oraya girdim
demek olur
846




840
Kurtub, TeIsir, VI, 19. 8. mesele.
841
etin, Nihad M., "Sbeveyhi", A., stanbul 1993, X, 578-585. (zetle).
842
Salam, Fihrist, XX, 180-181.
843
SIIt, 37/130.
844
Kurtub, TeIsir, XV, 79; Bkz. a.e., XI, 95. Meryem, 19/66-72.
845
Bakara, 2/214.
846
Kurtub, TeIsir, III, 28.
169
2. Eb Ubeyd (. 224/838), el-Garbl-MusanneI
Biz Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm b. Miskn el-Herev hakknda garbl-kurn ve
garbl-hads kaynaklarn ilerken bilgi vermitik. Burada el-Garbl-musannef adl lugat
kitabna yer vereceiz. el-Garbl-musannef, en nemli eseri olup garbl-lga diye anlan
ndir kelimeler hususunda konulara gre tertip edilen ilk lugat kitabdr
847
. Garbl-Kurn ve
garbl-hadis kaynaklarnda da ilediimiz gibi Kurtub, Eb Ubeydden
848
, dil, kraat ve teIsir
bata olmak zere eitli dallarda istiIade etmitir. MIessir, genellikle sadece melliIin ismini
zikrederek kendisinden nakilde bulunmaktadr. Ndir de olsa eserini de belirtmektedir. Biz
rneklerimizi bu ksmdan seebiliriz. Kurtub, Kendisine: Saraya gir! denildi. Onu
grnce, derin bir su sand ve eteklerini toplad. Sleyman: Kukusuz bu, billurdan
yaplm bir saraydr dedi
849
yetinde geen |-': saray| kelimesinin anlamn ilerken
melliI ve eserini zikrederek kendisinden u bilgiyi nakletmektedir: Eb Ubeyd de, el-
Garbl-Musannef adl eserinde, yerden ykseltilmi yksek herbir binaya |-': sarh| denilir.
|--| kelimesi ise, uzun ve yksek anlamndadr.
850
Kurtub, Evlerinizde oturun. Eski
chiliyyede olduu gibi alp salmayn
851
yetinde geen | | kelimesinin kraati ve
anlamn incelerken melliI ve eserini zikrettikten sonra onun bu bilgiyi hocas el-Kisden
naklettiini belirtmektedir: Medinelilerin ve smn || harIini stn okuyuuna gelince, bu
da Araplarn bir yerde ikamet edip oturmay iIade etmek zere || harIini esreli olarak
kullandklar: |'-' : Burada oturdum kaldm| rneindeki gibidir. Bunun mtekellimi:
|: kamet ederim, kalrm| eklinde; |--= --=, : Hamdetti, hamdediyor (hamdeder)| biiminde
kullanlr. Bu da Hicazllarn lugat (lehesi)dr. Bunu Eb Ubeyd, el-Garbl-Musannef adl
eserinde, el-Kisden nakletmektedir ki, o da en saygn hocalarndan biridir.
852

3. el-Mberred (. 286/900), el-Muktedab
Ebl-Abbs Muhammed b. Yezd b. Abdilekber b. Umeyr el-Mberred el-Ezdi es-
Smli, Arap dili ve edebiyat limidir. ou dil ve edebiyata dair olan altm kadar kitap ve
rislesinden az bir ksm zamanmza intikal etmitir. el-Muktedab, Kitb Sbeveyhiden sonra
Arap gramerinin en nemli eseri olup grameri anlalr bir slpla anlatan ilk kitaptr. Temel
kayna Kitb Sbeveyhi olan, onu eletirmek ve tamamlamak iin teliI edildii belirtilen
kitapta konular daha iyi belirten ve Sbeveyhininkilere gre daha ksa olan orijinal terimler

847
Tccar, ZlIikar, "Eb Ubeyd, Ksm b. Sellm", DA., stanbul 1994, X, 244-245.
848
Salam, Fihrist, XX, 88-89.
849
Neml, 27/44.
850
Kurtub, TeIsir, XIII, 137.
851
Ahzb, 33/33.
852
Kurtub, XIV, 118. 1. mesele.
170
kullanmtr
853
. Dil, kraat ve teIsir bata olmak zere eitli dallarda el-Mberredden oka
istiIade eden ve melliIin adn el-Mberred, Muhammed b. Yezd ve el-Mberred Muhammed
b. Yezd gibi Iarkl ekillerde zikreden Kurtub
854
, eserini ise ismen belirtmemektedir
855
.
Kurtub, Kukusuz inkr edenleri uyarsan da uyarmasan da onlar iin fark etmez
(birdir). Onlar inanmazlar.
856
yetinde geen |,- | kelimesini gramer asndan
deerlendirirken el-Mberredden de yararlanmaktadr: Muhammed b. Yezd der ki: |,-: Iark
etmez, birdir| kelimesi, mbteda olmak zere merIudur. yetin, |--- ' +---: uyarsan
da uyarmasan da| blm ise, haberdir. Cmle; || edatnn haberidir.
857

4. ez-Zebd (. 375/985), Tabktn-Nahviyyn vel-Lugaviyyn
Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde, MushaIn Harekelenmesi ve Noktalanmas
blmnde sz konusu melliI ve eserinden yle bahsetmektedir: ez-Zebdi, Kitbt-tabakt
adl eserinde, el-Mberrede isnad ederek mushaIlara ilk nokta koyan kiinin Ebl-Esved ed-
Deli olduunu belirtmektedir. Yine onun zikrettiine gre bn Srnin Yahy b. Yamer
taraIndan noktalar konmu bir mushaI varm.
858
Kurtub, Erkek ocuklarnz ldrp,
kz ocuklarnz sa brakmak suretiyle size en kt ikenceyi yapan Firavun ailesinden
sizi kurtardmz...
859
yetinde geen |:aile, hanedn| kelimesinin zamirle birlikte
kullanlp kullanlmayaca meselesini deerlendirirken bu konu hakkndaki ez-Zebdinin
grn de belirtmektedir: Nahivciler, |:aile, hanedn| kelimesinin zamire izaIe dedilip
edilmeyecei hususunda Iarkl grlere sahiptirler. en-Nahhs, ez-Zebdi ve el-Kis, bunu
kabul etmez. Buna gre sadece, Allahm! Muhammede ve Muhammedin line salt- selm
olsun denilir, ama Muhammede ve onun line denilmez
860
.
Kurtub, ilediimiz eserlerin dnda bu sahada baka dilcilerden de istiIade etmektedir.
Kurtub dil alannda Zeyd b. Ali (. 121/738)
861
, Ebn b. Taleb b. Rabh el-Cerri (.
141/758)
862
, Eb Amr b. el-Al (. 154/770), sa b. Amr es-SakaIi (. 149/766), Ynus b.
Habib (. 183/790)
863
, Eb Feyd Mersed bnl-Hris b. Seds (. 195/810)
864
, Ebl-Hasen


853
Durmu, smail, "Mberred", DA., stanbul 2006, XXXI, 432-433. (zetle).
854
Salam, Fihrist, XX, 152.
855
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 180-181
856
Bakara, 2/6.
857
Kurtub, TeIsir, I, 135.
858
A.e., I, 55. Mukaddime.
859
Bakara, 2/49.
860
Kurtub, TeIsir, I, 266. 4. mesele; Ayrca bkz. a.e., X, 103. Nahl, 16/80. 4. mesele.
861
Salam, Fihrist, XX, 203; Tefsr Garbil-Kurnil-mecd adl eseri vardr. (Brockelmann, Supll., I, 313-314).
862
Salam, Fihrist, XX, 70; Garbl-Kurn vardr. (er-Rm, Ykt, Muceml-deb, Msr ts., I, 34-35).
863
Salam, Fihrist, XX, 201; Menil-Kurn adl eseri vardr. (Badatl smail Paa, Hediyyetl-riIn, II, 571).
864
Salam, Fihrist, XX, 119; Garbl-Kurn ve Menil-Kurn adl eserleri vardr. (Ktip elebi, KeIz-znn,
II, 1207).
171
Nadr b. meyl en-Nahvi (. 203/813)
865
, Eb Ali Kutrub (. 206/821)
866
, smil b. shk b.
smil b. Hammd el-Ezdi (. 282/895)
867
, MuIaddal b. Seleme ed-Dabbi (. 290/903)
868
,
Ahmed b Yahy Ebl-Abbs es-Saleb (. 291/904)
869
, Muhammed b. Ahmed b. brhim b.
Keysn (. 299/911)
870
ve Muhammed b. Ebi Sre Ali Eb CaIer er-Rusi (. 307/919)
871
gibi
mehur limlerden istiIde etmektedir.
H. AKD VE KELM KAYNAKLARI
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn da akid ve kelma dair pekok mevzuyu
deerlendirmi ve daha geni bilgi iin akid ve kelm eserlerine atIta bulunmutur. Ayrca
Kurtub yeterli bilgiler verdikten sonra eitli mezhep ve Irkalarn yaklamlarnn daha geni
olarak deerlendirilmesi iin ed-Diynt
872
olarak belirttii kaynaklar da reIerans
vermektedir. MIessir, bu konular Ehl-i snnet akdesine gre aklam ve Ehl-i snnetin
dna kan mezheplere kar eletiriler ynelterek onlarn delil ve yaklamlarn rtmeyi
hedeIlemitir. Ayrca, Ehl-i snnet mezhepleri arasnda belirgin bir ayrm gzetmemekle
birlikte, kelmi meseleleri ve grleri deerlendirirken Ear mezhebinin usl ve yaklamn
esas almas dolaysyla bu mezhebin kaynaklarndan oka istiIade etmi ve kelm ilminin
nemine dikkat ekmitir.
873
Kurtub bu yaklam ve gyeyle birok eserden Iaydalanmtr. Biz
rneklerle birlikte bu kaynaklar ele almak istiyoruz.
1. el-Mtrd (. 333/944), Risle Iil-Akid (el-Akdetl-Mtridiyye)
Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mtrd es-Semerkand,
Mtridiyye mezhebinin kurucusu, mIessir ve Iakihtir. Basra ve Badat evresinde yaayan ve
Mutezile mezhebinin saylr limlerinden biri durumuna geldikten sonra Mutezileden ayrlm
olmas sebebiyle onlarn metodunu ok iyi bilen mam Ear (. 324/936) ile ayn paraleldedir.
Bu iki lim, kelm metoduyla seleI akdesinin izah demek olan, Ehl-i snnet kelmnn
kurucusu ve ayn zamanda Ehl-i snnet kelm mekteplerinin de imamdrlar
874
. Mtrdi,

865
Salam, Fihrist, XX, 164; Garbl-Kurn adl eseri vardr. (Ktip elebi, KeIz-znn, II, 1204).
866
Salam, Fihrist, XX, 71; Menil-Kurn adl eseri vardr. (Ktip elebi, KeIz-znn, II, 1730).
867
Salam, Fihrist, XX, 134; Menil-Kurn adl eseri vardr. (er-Rm, Mceml-deb, II, 284-285).
868
Salam, Fihrist, XX, 155; Menil-Kurn adl eseri vardr. (Badatl smail Paa, Hediyyetl-riIn, II, 468).
869
Salam, Fihrist, XX, 50; Garbl-Kurn ve Menil-Kurn adl eserleri vardr. (Ktip elebi, KeIz-znn,
II, 1730).
870
Bu alanda Menil-Kurn adl eseri vardr. (er-Rm, Mceml-deb, IV, 282).
871
Salam, Fihrist, XX, 75; Bu alanda Menil-Kurn adl eseri vardr. (er-Rm, Mceml-deb, VII, 42).
872
A.e., I, 186. 10. mesele. Bakara, 2/30.
873
A.e., I, 142-143. 7. mesele. Bakara, 2/170.
874
Glck, eraIeddin-Toprak, Sleyman, Kelm, 37, Konya 1988. (zetle).
172
kelm
875
, teIsir
876
, Ikh
877
ve mezheler tarihi alanlarndaki almalaryla tannmaktadr.
878

Kitbt-tevhd adl eseri snni kelmn klasiklerinden biri haline gelmitir
879
.
Fahreddin er-Rz ve Kurtub, teIsirlerinde Mtrdinin grlerine yer verirler.
Kurtub onu e-eyh el-mm
880
diye anar
881
. Risle fil-Akid (el-Akdetl-Mtridiyye),
Mtrdiyeye nisbet edilen eserler arasndadr. Bu eser, Mtrdi ekolnn
882
bir mensubu
taraIndan yaplan, ekoln sisteminin zeti mahiyetindeki risledir
883
. Kurtub, Mtrdiden ve
onun bu eserinden yararlanmaktadr. Misal olarak, Allah, hibir eye gc yetmeyen sahipli
bir kle ile kendisine katmzdan gzel rzk verdiimiz ve dolaysyla da verdiimiz
rzktan gizlice ve aka yardmlarda bulunan kiiyi rnek verir. Bunlar hi bir olur mu?
Btn vgler Allahadr. Fakat insanlarn ou bunu bilmezler.
884
yetinin teIsirindeki
istiIadesini verebiliriz: Eb Mansr, el-Akde adl eserinde yle demektedir: Rzk, kendisiyle
beslenilen eydir. Bu yet ise, byle bir tahssi reddetmektedir. Ayn ekilde yce Allahn: ...
ve kendilerine verdiimiz rzklardan hayr ve iyilik yolunda harcarlar.
885
yeti ile, ... Size
verdiimiz rzklardan harcayn...
886
yeti ve benzerleri de byledir. Yine Nebi (s.a.s.)in:
Benim rzkm mzramn glgesi altnda yaratld.
887
ve mmetimin rzklar atlarnn
toynaklarnda ve mzraklarnn sivri ularndadr.
888
hadisleri de byledir. Ganimet btnyle
rzktr. Kendisinden yararlanlmas sahih olan herey bir rzktr. Rzkn bir takm dereceleri
vardr. En st derecesi gda olarak besleyici olandr. Reslllah (s.a.s.) u hadisinde yararlanma
yollarn: demolu, malm malm, der. Acaba yiyip de tkettiin, veya giyip de eskittiin, ya
da tasadduk etip de geerli ecir olarak braktn eyden baak senin maln var mdr?!
889

eklinde belirtmektedir. Binek ve benzeri eyler de giyimin kapsamna girer. Muhaddislerin
szleri arasnda sema, yani hadis dinlemek, bir rzktr, denilmektedir ki, bu da dorudur
890
.

875
Kelma dair grleri iin bkz. Topalolu, Bekir, "Mtrdi", DA., Ankara 2003, XXVIII, 151-157.
876
TeIsir ilmindeki yeri iin bkz. Topalolu, a.g.md., XXVIII, 157-159.
877
Fkh ve Ikh usulndeki yeri iin bkz. zen, kr, "Mtrdi", DA., Ankara 2003, XXVIII, 159-165.
878
Bkz. en-NeseI, Eb'l-Mun, Tebsrat'l-edille Ii'l-kelm, Dmak 1990, I, 359; II, 831-832.
879
zen, a.g.md., XXVIII, 148-149. (zetle).
880
Kurtub, TeIsir, VI, 11. Mide, 5/2. 2. mesele.
881
zen, kr, a.g.md., XXVIII, 147.
882
Mtrdi ekol hakknda geni bilgi iin bkz. Yavuz, YsuI evki, "Mtridiyye", DA., Ankara 2003, XXVIII,
165-175.
883
zen, a.g.md., XXVIII, 150.
884
Nahl, 16/75.
885
Bakara, 2/3.
886
Bakara, 2/254.
887
Buhr, Cihd, 88; Msned, II, 50, 92.
888
Kaynan tespit edemedik.
889
Mslim, Zhd, 3; Tirmiz, Zhd, 31; TeIsir, 102; en-Nes, Vesy, 1; Msned, IV, 24, 26.
890
Kurtub, TeIsir, X, 98. 4. mesele.
173
2. bn Mende (. 395/1005), Kitbt-Tevhd ve MariIeti Esmillhi Azze ve Celle ve
SItih alel-ttiIk vet-TeIerrd
Eb Abdillh Muhammed b. shk b. Muhammed el-sIahani, hadis hIzdr. Hadis
tahsili iin seyahat edenlerin sonuncusu diye anlmaktadr
891
. bn Mendenin hadis, hadis ricli
ve akid alanlarnda birok eseri vardr
892
. tikadi meselelerde ise seleIiyyeye bal olup bu
konuda Kitbt-tevhd ve Kitbl-mn adl iki eser kaleme almtr. Kitbt-tevhd ve
marifeti esmillhi azze ve celle ve sftih alel-ittifk vet-teferrd, 132 konu bal altnda
senedleriyle birlikte zikredilen 914 rivyette genel hatlaryla Allah Telnn vahdniyyeti,
ulhiyyeti, isimleri ve sIatlar incelenmekte, her konu yet, hadis ve seleI limlerinin szleriyle
aklanmaktadr
893
. Nadir de olsa Kitbt-tevhd ve marifeti esmillhi azze ve celle ve sftih
alel-ittifk vet-teferrd adl eserden istiIade eden Kurtub, eserin melliIini Eb Abdillh
Muhammed b. shk b. Muhammed el-sIahani veya shk b. Muhammed b. Yahy b. Mende
894

olarak doru ekilde deil de isim benzerliinden olsa gerek yanllkla HaIz Ebl-Ksm
Abdurrahmn b. Mende eklinde, Onlar Rablerine saf saf (sra sra) sunulurlar
895

yetinin teIsirine ilikin bir rivyeti naklederken yle zikretmektedir: HaIz Ebl-Ksm
Abdurrahmn b. Mendenin Kitbt-tevhd adl eserinde Muz b. Cebelden rivyet ettiine
gre Peygamber (s.a.s.) yle buyurmutur: Ardsra Kurtub, kendisinden naklettii bu
rivyeti yle deerlendirmektedir: Derim ki: Bu hadis, bu yetin teIsirine dair olduka ak ve
aklaycdr
896

3. el-Halm (. 403/1012), Minhcd-Dn (el-Minhc I uabil-mn)
Eb Abdillh Hseyn b. Hasen b. Muhammed b. Halm el-Halm el-Crcn,
mtekaddimn devri Earyye kelmcs ve Ii Iakihidir. KaIIl ve vdeniden sonra
Iilerin Mvernnehirdeki imam olarak kabul edilir. Halmiden bahseden kaynaklarda
onun pek ok eserinin bulunduu belirtilmekle birlikte zamanmza ulat bilinen tek eseri,
akid, Ikh ve ahlak konularn ihtiva eden el-Minhc f uabil-mndr
897
. Hlmiye birok
kez mracaat eden Kurtub
898
, Eer Allah insanlara istedikleri iyilii abuk verdii gibi

891
ez-Zeheb, Tezkiret'l-huIIz, III, 1032.
892
Bkz. Kandemir, M. Yaar, "bn Mende, Eb Abdullah", DA., stanbul 1999, XX,178-179; bn Eb Ya'l,
Muhammed b. Muhammed, Tabakt'l-hanbile, Kahire 1952, II, 167.
893
Kandemir, a.g.md., XX,177-179. (zet ve tasarruIlarla)
894
Bkz. Kettn, Muhammed b. CaIer, er-Risletl-mstetraIe, Dmak 1964, 39.
895
KehI, 18/48.
896
Kurtub, TeIsir, X, 269.
897
Yurdagr, Metin, Halmi, Eb Abdullah, DA., stanbul 1997, XV, 340.
898
Salam, Fihrist, XX, 151.
174
ktl de abuk verseydi, onalarn ecelleri sona ererdi
899
yetinin teIsirinde bedduann
kabul konusunu ilerken melliI ve eserine yle yer vermektedir: Mslimin
900
kitabndan
baka yerdeki rivyete gre, Peygamber (s.a.s.) bir seIerde bulunuyorken, adamn biri, devesine
lanet okudu. Hz. Peygamber: Devesine lanet okuyan kii nerede? diye sordu. Adam: Benim
ey Allahn Resl! deyince, Hz. Peygamber yle buyurdu: O deveni kendinden uzaklatr.
nk yaptn bedduan kabul olundu.
901
Bunuu el-Halm Minhcd-dn adl eserinde
nakletmitir.
902

4. el-Baklln (. 403/1013), et-Temhd Iir-Red alel-Mlhidetil-Muattla ver-RIiza
vel-Havric vel-Mutezile
Eb Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basri el-Baklln, nl Ear
kelmcs ve Mlik Iakihidir. Bakllninin ilm ahsiyetinde kelmclk yn ar basar.
Ayrca hadis, Ikh, usl-i Ikh, teIsir, belgat, dinler ve mezhepler tarihi alanlarnda da adndan
nemle bahsedilir ve bunlarn ounda otorite kabul edilir. Kelm, dinler tarihi, teIsir, Ikh,
usl-i Ikha dair olan ve kaynaklarda adlarndan sz edilen eserlerinin says elli be
civarndadr. Temhdl-evil ve telhsd-delil adyla da bilinen et-Temhd fir-red alel-
mlhidetil-Muattla ver-Rfiza vel-Havric vel-Mutezile, mevcut kelm kitaplarnn en
nemlisi saylmaktadr.
903
Birok yerde genellikle melliIi ve bazen de hem melliIi hem de
eserini zikrederek el-Bakllnden istiIade eden Kurtub, En gzel isimler Allahndr.
yleyse Allaha onlarla dua edin
904
yetinin teIsirinde isimle msemm arasndaki ilikiyi
ilerken melliI ve eserini zikrederek ondan yle istiIadede bulunmaktadr: Kad Eb Bekr,
et-Temhd adl eserinde yle demektedir: Peygamber (s.a.s.)in: Allahn doksandokuz ismi
vardr. Kim bunlar ezberleyip bellerse, cennete girer.
905
Hadisinin tevili yledir: Yani yce
Allaha ait doksandokuz isimlendirme vardr. Bu hususta gr ayrl yoktur. Bunlar ise an
yce Allahn eitli sIatlara sahip oluunu ortaya koyan iIadelerdir. Bu sIatlarn kimisi
bizatihi onun hakkdr, kimisi ise, onun sahip olduu bir sIat dolaysyla onun hakkdr. Zatna
ait isimlerine gelince, bizatihi onu iIade eder. Ona ait bir sIata taalluk eden isimleriyse, onun
isimleridir. Bunlarn bir ksm da bizatihi sIatlardr. Bir ksm Iiillerine ait sIatlardr. te yce

899
Ynus, 10/11.
900
Mslim, Zhd, 74.
901
Bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 428.
902
Kurtub, TeIsir, VIII, 232. 2. mesele. Bkz. a.e., VIII, 254. 7. mesele. Ynus, 10/32.
903
A.g.md., IV, 534; Bkz. el-sIeryn, Eb'l-MuzaIIer, et-Tebsr Ii'd-dn ve temyzi'l-Irkati'n-nciye ani'l-Irak'l-
hlikn, Kahire 1359, 119.
904
ArI, 7/180.
905
Baz Iarkllklarla bkz. Buhr, urt, 18; Deavt, 68; Tevhid, 12; Mslim, Zikr, 5, 6; Tirmiz, Deavt, 82; bn
Mce, Du, 105; Msned, II, 258, 267, 314, 427, 499, 503, 516.
175
Allahn: En gzel isimler Allahndr. yleyse Allaha onlarla dua edin yetinden
kastedilen; ona verilen en gzel adlar, onundur, anlamndadr.
906

5. bn Frek (. 406/1015), Mkill-Hads ve Beynh
Eb Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Frek el-sIehni en-Nsbr, Ebl-Hasen el-
Earnin grlerini sistemletiren Ear limidir. bn Frek, kelm, Ikh, usl-i Ikh,
tasavvuI, teIsir, tabakat ve nahiv ilimlerinde eser vermi ok ynl bir limdir. Ancak daha ok
teIsir, tasavvuI ve zellikle kelma dair grleriyle dikkat ekmitir
907
. Kurtubnin kaynak
ald Mkill-hads ve beynh adl eseri de kelmi konularn aklanmasna ynelik bir
muhtevaya sahiptir. eitli nshalarnda Tevll-ahbril-mkile
908
,Halll-mkilt minel-
ehds vel-yt
909
, Mkill-ehds
910
, Mkill-sr
911
,Tevl mkill-sr
912
,Hall
mtebihtl-hads
913
gibi adlarla kaydedilen eser haberi sIatlarn tevillerini ihtiva eder
914
.
bn Freke birok deIa mracaat eden Kurtub
915
, Onlarn sylediklerine sabret. Gnein
domasndan ve batmasndan nce Rabbini vgyle an. Gece saatlerinde de onu vgyle
an. Gndzn belli vakitlerinde de buna devam et. Umulur ki raz olursun.
916
yetinin
teIsirinde, Gnein domasndan ve batmasndan nce Rabbini vgyle an. blmnn teIsiri
hususunda: Tevilcilerin ounluu, bunun be vakit namaza bir iarettir, demilerdir.
eklinde bir aklamada bulunan Kurtub, dier bir grte bn Frek ve eserini de belirterek u
alamalarda bulunmaktadr: yle de denilmitir: Gndz iki ksma ayrlmakta olup bunlar
zeval vakti birbirinden ayrr. Her bir ksmn da iki taraI bulunmaktadr. Zeval vakti esnasnda
ise biri birinci ksmn son vakti , dieri ikinci ksmn ilk vakti olmak zere iki taraI vardr. O
bakmdan burada iki taraItan oul olarak etrI diye sz edilmesi, yce Allahn: kinizin
kalpleri meyletmi bulunuyor.
917
yetine benzemektedir. bn Frek buna el-Mkil adl
eserinde iaret etmektedir.
918

6. el-Beyhak (. 458/1066), Kitbl-Bas ven-Nr

906
Kurtub, TeIsir, VII, 203. 3. mesele; Kurtub, TeIsir, IV, 217. 18. mesele. l-i mrn, 3/196-197.
907
Yavuz, YsuI evki, bn Frek, DA., stanbul 1999, XIX,495-497. (zet ve tasarruIla).
908
TSMK, III. Ahmed, nr. 1775.
909
tI EIendi Ktp., nr. 433.
910
Edirne Selimiye Ktp., nr. 1014.
911
Sleymaniye Ktp., Damad brahim Paa, nr., 404.
912
Hac Selim Aa Ktp., nr., 227.
913
Rgb Paa Ktp., nr. 183.
914
Yavuz, a.g.md. XIX,495-497. (TasarruIla).
915
Salam, Fihrist, XX, 119.
916
Th, 20/130.
917
Tahrm, 66/4.
918
Kurtub, TeIsir, XI, 180. Th, 20/128-130.
176
Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Ali el-Beyhak hakknda hadis kaynaklar blmnde
bilgi vermitik. Burada ise onu akid alanndaki Kitbl-bas ven-nr adl eserini
mevzubahis etmek isitiyoruz. el-Beyhak itikadi konularla yakndan ilgilenmi, zellikle akide
dair hadisleri ihtiva eden ve bunara yorumlar getiren kitaplar yazm snni bir limdir. el-tikad
ve uabl-mn gibi akidin btn meselelerini konu edinen eserlerinin yannda el-Esm ves-
sft, Kitbl-kaz vel-kader, el-Bas ven-nr, Deliln-nbvve gibi bir veya birka
konuyu inceledii eserleri de vardr. Devrinin nl kelmclarndan biri olan bn Frekin
derslerine devam ederek dier ilimlerin yansra akid alannda da kendisini yetitirmitir. el-
Beyhak itikadi meseleleri bir taraItan nakillerle delillendirirken dier taraItan akli istidlallere de
bavurmu ve bylece seleIi-Ear bir izgi takip etmitir
919
. Kurtub, Allaha ortak koanlar
holanmasa da dinini btn dinlere stn klmak iin, elisini yol gstericilik greviyle ve
gerek dinle gnderen odur.
920
yetinin teIsirinde melliI ve eserini; el-Beyhak, Kitbl-
bas ven-nr adl eserinde yle demektedir:
921

7. ehIr b. Thir el-sIeryn (. 471/1078), el-Evsat
Ebl-MuzaIIer mdddn ehIr (hIr) b. Thir b. Muhammed el-sIahni el-
sIeryn, kelm, Ikh ve teIsir limidir. MelliIin et-Tebsr fi-dn ve temyzil-frkatin-nciye
anil-frakl-hlikn, Tcl-tercim f tefsril-Kurn lil-ecim ve el-Evsat adl eserleri
vardr
922
. Kurtub, yetlerimizle alay edenlerle karlatnda onlar baka bir sze
geinceye kadar kendilerinden uzakla. Eer eytan unutturur da onlarla oturursan,
hatrladktan sonra o zlim toplumla artk oturma.
923
yetinin teIsirinde sz konusu
hitabn muhataplarn ve Hz. Peygamber (s.a.s.)in unutmas hususunu deerlendirirken melliI
ve eserine yle yer vermektedir: Btniler ile kalp ilmi erbabndan bir kesim istisna tekil
ederek yle demilerdir: Hz. Peygamberin unutmas caiz deildir. O, kasti olarak unutur ve bir
hkm snnet olarak ortaya koymak iin kasten unutmu gibi bir grnm verir. Tahkik
imamlarndan byk kii olan Ebl-MuzaIIer el-sIeryn de el-Evsat adl eserinde bu gre
meyletmitir. nk zddn zd ile bir arada olmas uzak ve imkansz bir eydir.
924

8. el-Cveyn (. 478/1085), Kitbl-rd il Kavtil-Edilleti I Uslil-tikd

919
Kandemir, M. Yaar, el-Beyhak, Ahmed b. Hseyin, DA., VI, 61.
920
Tevbe, 9/33.
921
Kurtub, TeIsir, VIII, 109.
922
Yksel, Emrullah, sIeryni, ehIr b. Thir, DA., stanbul 2000, XXII, 517-518. (zetle).
923
Enm, 6/68.
924
Kurtub, TeIsir, VII, 52. 2. mesele.
177
mml-Harameyn Ebl-Meli Rknddin Abdlmelik b. Abdillh b. YsuI el-
Cveyn et-Ti en-Nsbr, Ear kelmcs ve Ii Iakihidir. lme kar besledii byk
sevgiden dolay vaktinin ounun okuma, okutma ve eser yazma Iaaliyetlerine ayran Cveyni
Ikh, usl-i Ikh, kelm, teIsir ve hadis alanlandarki almalaryla tannr; bunlardan zellikle
kelm ve usl-i Ikh ilimlerinde otorite kabul edilir
925
. Cveyninin byk bir ksm kelm,
Ikh, usl-i Ikh, bir ksm da teIsir, ahlk, hadis ilimlerine dair olan ve saylar otuzu aan
eserleri vardr
926
. Bu eserlerden Kitbl-ird il kavtil-edilleti f uslil-itikd
927
adl
eserini mevzubahis edeceiz. Bu eser kaynaklarda ounlukla el-rd f uslil-itikd bazan
da el-rd f uslid-dn eklinde kaydedilmektedir.
928
Genellikle melliIin adn zikrederek
929

kendisinden birok nakilde bulunan Kurtub, bazen eserini de belirtmektedir. Biz rneimizi
eserini mevz bahis ettii blmden seebiliriz. Kurtub, nsanlara iyilik yapmalarn
emredip kendinizi unutuyor musunuz? Siz kitab da okuyorsunuz. Yaptnzn
yanlln dnmyor musunuz?!
930
yetinin teIsirinde akl konusunu kelm, IelseIe ve
tasavvuI zemininde deerlendirirken melliI ve eserine yle yer vermektedir: Kd Eb Bekr
der ki: Akl, vciplerin (varl zorunlu olanlarn) vcbunu; cizlerin (varlklar mmkn
olanlarn) caizliini; mstahillerin (varlklar imkansz olan eylerin) mstahil oluunu kesin
olarak bilmek demektir. Ebl-Meli, el-rd adl eserinde bu tariIi tercih ederken el-Brhn
931

adl eserinde ise, akl kendisi araclyla bilgileri idrak etmenin mmkn olduu bir niteliktir,
tariIini tercih etmi ve Kdnn grne itiraz ederek kabul ettii bu grn tutarszlna dair
deliller getirmitir. Yine Ebl-Meli el-Brhn adl eserinde el-Muhsibinin: Akl insann
Itratndaki bir gtr, dediini nakletmektedir.
932

9. el-Gazzl (. 505/1111), el-ktisd Iil-tikd
Huccetl-slm Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-
Gazzl et-Tsi, Ear kelmcs
933
, Ii Iakihi
934
, mutasavvI
935
, IilozoIlara ynelttii

925
ed-Db, Abdlazim, "Cveyni, mm'l-Haremeyn", DA., stanbul 1993, VIII, 141-142. (zetle); Bkz.
Brockelmann, C., "Cveyni", A., stanbul 1993, III, 249.
926
Bkz. ed-Db, Abdlazim, a.g.md., VIII, 143-144.
927
Bkz. Glck-Toprak, a.g.e., 45.
928
zm, lyas, "el-rd", DA., stanbul 2000, XXII,455-456. (zetle).
929
Salam, Fihrist, XX, 83 (Ebl-Meli); 66 (Ebl-Meli Abdlmelik b. Abdillh b. YsuI el-Cveyn ve el-
Cveyini isimleriyle).
930
Bakara, 2/44.
931
Bu eserin tam ad el-Brhn f uslil-fkhtr.. Kurtub Tefsrinin Ikh kaynaklarn ilerken bu eseri ele almtk.
932
Kurtub, TeIsir, I, 258. 9. mesele.
933
Kelm ilmindeki yeri iin bkz. zervarl, M. Sait, Gazzl, DA., stanbul 1996, XIII, 505-511.
934
Fkh ilmindeki yeri iin bkz. Dnmez, brhim KIi, Gazzl, DA., stanbul 1996, XIII, 511-515.
935
TasavvuI ilmindeki yeri iin bkz. Uluda, Sleyman, Gazzl, DA., XIII; 515-518,
178
eletirilerle tannan
936
slm dnrdr
937
. el-ktisd fil-itikd Gazzlnin kelma dair
eseridir
938
. Az da olsa bu esere mracaat eden Kurtub
939
, Muhammed sizin erkeklerinizden
hi birisinin z babas deildir. Fakat o, Allahn elisi ve Peygamberlerin
sonuncusudur
940
yetinin teIsirinde Hz. Muhammed (s.a.s.)in son peygamber oluu
hususunu deerlendirirken bn Atyyenin aklamasnda melliI ve eseri de zikredilmekte ve
tenkide tbi tutulmaktadr: bn Atyye dedi ki: Gazzlnin bu yete ilikin olarak zikredip
el-ktisd adn verdii kitabnd sz konusu ettii bu husus, bana gre bir saptrmadr.
Mslmanlarn Muhammed (s.a.s.)in peygamberlerin sonuncusu olduu eklindeki inanlarna
ynelik kt bir saptrmadr. O bakmdan bundan mmkn olduunca saknmaldr Kurtub
daha sonra kendi grlerini ortaya koyarak bu konuyu deerlendirmektedir
941
.
. TARH, TABAKAT ve SYER-MEZ KAYNAKLARI
Kurtub el-Cmi li-hkmil-Kurn da tarih, tabakat ve siyer-meazi alannda birok
kaynaktan istiIade etimitir. MIessir adgeen hususlarn dnda bu eserlerden teIsir, hadis,
hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil gibi sahalarda da yararlanmtr. Bunlar ylece
sralayabiliriz.
1. bn shk (. 151/768), Kitbl-Mezi (el-Mbtede vel-Mebas vel-Meazi)
Eb Abdillh Muhammed b. shk b. Yesr b. Hyr el-Muttalibi el-Kurei el-Medeni,
siyer ve meazi melliIi ve muhaddistir. bn Sad, ilk deIa meziyi bir araya toplayan ve bu
alanda bir kitap yazan kiinin bn shak olduunu belirtir
942
. bn shakn en nemli eseri olan
Kitbl-mezi (el-Mbtede vel-mebas vel-meazi), melliIi henz hayatta iken byk bir
hret kazanmasna, altma yakn rvi
943
taraIndan rivyet edilmesine ve daha sonraki nesilden
on limin birer nshaya sahip olmasna ramen btnyle gnmze ulamamtr. bn shak,
Eski ve Yeni Ahid tercmelerinden aynen haber almaktan ekinmez. Bu eseriyle siyer ve tarih
yazclnn uIkunu genileten bn shak, Hz. Peygamberi ve mslmanlar insanlk tarihiyle
btnletirip sevilmelerine yardmc olmutur. bn shak bu kitap sebebiyle kendinden sonra
gelen btn siyer ve tarih yazarlarnn eyhi ve pri saylm, daha sonraki siyer melliIleri onun

936
FelseIe, mantk vb. ilimlerdeki yeri iin bkz. arc, MustaIa, Gazzl, DA., stanbul 1996, XIII, 494-505.
937
arc, MustaIa, Gazzl, DA., stanbul 1996, XIII, 489.
938
Glck, eraIettin, el-ktisd Iil-tikd, DA., stanbul 2000, XXII, 57-58.
939
Salam, Fihrist, XX, 130 (el-ktisd Iil-itikd); 98 (Gazzl).
940
Ahzb, 33/40.
941
Kurtub, TeIsir, XIV, 129. 2. mesele.
942
bn Sa'd, et-Tabakt'l-kbr: el-ksm'l-mtemmim, Medine 1983, 401.
943
Bkz. et-Tarb, Muta', Ruvt Muhammed b. shak b. Yesr Ii'l-meazi ve's-siyer ve siri'l-merviyyt, Beyrut
1994, 22 vd.
179
talebesi kabul edilmitir
944
. Tarih, tabakat ve siyer-meazi bata olmak zere bu alanlarla ilgili
olan sebeb-i nzl dallarnda bn shktan istiIde eden Kurtub, genellikle eserini
belirtmeksizin melliIin ismini zikrederek ondan nakilde bulunmaktadr
945
. Kurtub bu eserin
adn el-Mezi olarak yle zikretmektedir: bn shkn Mezisi ile baz teIsir eserlerinde de
yle aklanmaktadr:
946

2. el-Kis (. 189/805), el-Bed I Ksasil-Enbiy Aleyhims-Selm
Ebl-Hasen Ali b. Hamza b. Abdillh el-Kis el-KIi, yedi kraat imamndan biri ve
nahiv limidir
947
. el-Kis, el-Bed f ksasil-enbiy aleyhims-selm melliIi olup, Ktip
elebi taraIndan nahivci ve kri Ali b. Hamza ile bir addedilmitir. O, kusss snInn canl bir
mmessilidir.
948
Kisnin teIsir, kraat, dil, nahiv, tarih bata olmak zere eitli alanlarda
birok eseri mevcuttur. Tarih alanndaki eseri ise, Tunusta nshas bulunan
949
el-Bed f
ksasil-enbiy aleyhims-selm adl kitabdr
950
. Kisden teIsir, kraat ve dil bata olmak
zere tarih ve kssa dallarnda da istiIade eden Kurtub
951
, sz konusu ettiimiz eserini Ksasul-
enbiy olarak zikretmekte ve onu ylece vmektedir: Bu husustaki kssa, el-Kisnin
Ksasul-enbiy adl eserinde btnyle mevcuttur. Bu, kaynak alnabilecek bir eserdir.
952

3. el-Vkd (. 207/823), Kitbl-Mezi
lk byk slm tarihilerinden Eb Abdillh Muhammed b. mer b.Vkd el-Eslemi
el-Medeni, Kurn, Ikh, hadiste geni bilgi sahibi, bilhassa siyer, mezi, Iuth, tabakat ve
tarih sahalarnda da byk bir limdi.
953
Onun Ikh, Kurn ilimleri ve hadis sahalarnda birok
eseri olmakla birlikte, bunlarn byk bir ksm tarih sahasndadr. Fakat bu eserlerden bize
kadar geldii kesin olarak bilinen Kitbl-mezidir. bn Sad, et-Tabaktl-kbr adl
eserinde el-Vkdnin kitaplarndan bol bol istiIade etmitir
954
. Tarih, tabakat ve siyer-meazi
bata olmak zere bu alanlarla ilgili olan teIsir, hadis, hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil
dallarnda el-Vkdden istiIde eden Kurtub, tespit edebildiimiz kadaryla eserini

944
Fayda, MustaIa, "bn shak", DA., stanbul 1999, XX, 93-96 (zet ve tasarruIla); Brockelmann, C., "bn shak",
A., V/II, 757-758.
945
Salam, Fihrist, XX, 120.
946
Kurtub, TeIsir, VIII, 172. 6. mesele. Tevbe, 9/84.
947
Altkula, "Kis, Ali b. Hamza", DA., Ankara 2002, XXVI, 69; Bkz. Ktip elebi, KeI'z-znn, II, 1730.
948
Brockelmann, "Kis", A., stanbul 1993, VI, 823-824.
949
el-Mektebet'l-vataniyye, nr. 602, 806; Mecmi, nr. 434/1.
950
Altkula, a.g.md.., XXVI, 70.
951
Salam, Fihrist, XX, 140-141.
952
Kurtub, TeIsir, VII, 59. Enm, 6/75; a.e., VII, 204. 1. mesele.
953
een, Ramazan,"Vkd", A., stanbul 1993, XIII, 150-153 (zetle); Kehhle, Mu'cem'l-melliIn, II, 95-96.
954
Bkz. een, a.g.md., XIII, 152.
180
belirtmeksizin sadece melliIin ismini zikrederek ondan nakilde bulunmakta
955
ve zaman zaman
bu hususlara dair gr ve nakillerini tenkit etmektedir
956
.
4. bn Him (. 218/833), es-Sretn-Nebeviyye (Sret bn Him)
Eb Muhammed Cemlddin Abdlmelik b. Him b. Eyyb el-Himyeri el-MeIiri el-
Basri el-Msri, es-Sretn-nebeviyye adl eseriyle mehur olan tarihi, dil ve ensb limidir. bn
shakn Sret bn shk diye de bilinen Kitbl-mbtede vel-mebas vel-mezisini yeniden
tertip eden bn Him hretini bu esere borludur. Kitap zamanla onun adyla Sret bn Him
veya Tehzb bn Him olarak anlr olmutur. KIti, Zeheb, bn Kesr, bnl-md, bn
Hallikn ve Sehvi gibi melliIler, bu eseri Hz. Peygamberin hayatna dair en salam ve en iyi
siyer kitab olarak kabul etmilerdir.
957
bn Himn eserini es-Sre olarak zikreden Kurtub,
KehI sresinin 1-3. yetlerinde u iIadeleri kullanmaktadr: Derim ki: es-Sre adl eserde
ashb- kehIin haberine dair yer alan bilgiler bunlardr.
958
Biz de bunlar orada yer ald
ekliyle zikrettik.
959

5. bn Sad (. 230/845), Kitbt-Tabaktil-Kebr (et-Tabaktl-Kbr |Kebr|)
Eb Abdillh Muhammed b. Sad b. Men el-Ktib el-Him el-Basri el-Badd,
tabakat kitabyla tannan hadis, siyer, tarih ve ensb limidir. Cerh ve tadil limleri bn Sad
ereIli, Iaziletli, doru szl ve genellikle sika bir ahsiyet olarak kabul ederler. bn Sadn
tabakat kitaplarnn ilki ve zamanmza intikal edenlerin en eskisi olan Kitbt-Tabaktil-kebr
(et-Tabaktl-kbr [kebr]) adl eseri, esas itibariyle siyer-mezi ve tabakat ana
blmlerinden meydana gelmektedir.
960
Tarih, tabakat ve siyer-meazi bata olmak zere bu
alanlarla ilgili olan teIsir, hadis, hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil dallarnda bn Saddan
istiIde eden ve genellikle melliIin ismini bn Sad ve Muhammed b. Sad olarak veren
Kurtub
961
, bazen melliIi ve eserini de birlikte zikrederek
962
ondan nakilde bulunmaktadr.
6. bn Eb Hayseme (. 279/892-93), Kitbl-Bed
Eb Bekr Ahmed b. Eb Hayseme Zheyr b. Harb en-en-Nes, hadi hIz, Ikh, tarih
ve ensb limidir. Fkh, tarih, nesep, iir ve edebiyat alanlarnda nemli bir yere sahip olan bn

955
Salam, Fihrist, XX, 196-197.
956
Kurtub, TeIsir, XII, 56. 3. mesele. Hac, 22/52; a.e., XII, 157. 15. mesele. Nr, 24/31.
957
Fayda, MustaIa, bn Him, DA., stanbul 1999, XX, 71-72. (zetle).
958
bn Him, Sret, I, 240-244. Ayrca Bkz. Kurtub, TeIsir, X, 227. KehI, 18/1-3. (Muhakkik Him Semr el-
Buhrnin dipnotu).
959
Kurtub, TeIsir, X, 227. KehI, 18/1-3.
960
Fayda, MustaIa, "bn Sa'd", DA., stanbul 1999, XX, 294-295. (zetle).
961
Salam, Fihrist, XX, 125 (bn Sad); 157 (Muhammed b. Sad)
962
Kurtub, IV, 132. 1. mesele. l-i mrn, 3/123; Bkz. Salam, Fihrist, XX, 188 (Tabakt).
181
Eb Haysemenin hadis rivyetindeki gvenilirlii konusunda muhaddisler ittiIak etmi, ed-
Drekutn ve Hatb el-Badd onu sika olarak vasIlandrm, tabakat kitaplarnda raviler
hakkkndaki grlerine yer verilmitir. et-Trhul-kebr, Trhu ruvtil-hads ve Kitb
ahbri-uara bata olmak zere Kitbl-irb (Arb), Kitbl-bir, Kitbl-mntemin,
Vesyal-ulem indel-mevt adlarnda baka eserleri bulunduu da zikredilmitir
963
. Bunlardan
Iarkl olarak onun Kitbl-bed adl eserinin isimini veren ve ondan nadir de olsa istiIade eden
Kurtub melliI ve eserini yle belirtir: bn Eb Hayseme, Kitbl-bed adl eserinde Hlid b.
Sinn el-Absyi sz konusu eder ve onun peygamber olduunu bildirir
964
Bu isimle
melliIin baka bir eseri olduunu tespit edemedik. Kurtub, melliIin yukarda belirttiimiz
eserlerinden tarihe dair olanlarnn birinin ismini Iarkl vermi de olabilir.
7. Muhammed b. Cerr et-Taber (. 310/923), Trhur-Rusl vel-Mlk
Biz Taber ve teIsiri hakknda teIsir kaynaklarn ilerken bilgi verimitik. Burada onun
Trhur-rusl vel-mlk adl eserini ele alacaz. et-Tabernin bu byk eseri bir girii
mtekp en eski devir peygamber ve hkmdarlarnn tarihiyle balar. Bunu u ksmlar takip
eder: Ssni devri tarihi; Peygamber ve ilk drt haliIe tarihi; Emeviler tarihi ve nihyet
Abbsiler tarihi. Hicri tarihin bandan itibren malzeme hicret yllarna gre, senelik vukt
bildirir ekilde tanzim ve tasniI olunmutur. Eser zilhicce 302/temmuz 915 vukutyla sona
ermektedir. lk taammmnden itibren byk hrete ulaan et-Tabernin bu mhim tarihine,
dier tarihiler taraIndan derhal zeyiller yazlmaya balanmtr
965
. Taberden oka
Iaydalanan ve genellikle sadece melliIin adn zikretmekle yetinen Kurtubnin
966
, Tabernin
hangi eserinden nakilde bulunduunu tespit etmek ayr bir alma konusunu gerektirmektedir.
Bununla birlikte zaman zaman mevzubahis ettiimiz eserini de et-Trih
967
ve et-Trhul-
kebr
968
eklinde belirten Kurtub, bu eserden tarih, tabakat ve siyer-meazi bata olmak zere
bu alanlarla ilgili olan teIsir, hadis, hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil dallarnda
Iaydalanmaktadr.
8. el-Mverd (. 450/1058), Almn-Nbvve (Deliln-Nbvve)
Siyset ve ahlk nazariyeleriyle tannan Ii Iakihi Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b.
Habb el-Basri el-Mverd hakknda rivyet teIsirlerini ilerken bilgi vermitik. Burada

963
Aydnl, Abdullah, bn Eb Hayseme, DA., stanbul 1999, XIX, 434. (zet ve tasarruIla).
964
Kurtub, TeIsir, X, 299. KehI, 18/83-91.
965
Iltan, Fikret, "Taber", A., stanbul 1993, XI, 594-598. (zetle).
966
Salam, Fihrist, XX, 188-189.
967
Kurtub, TeIsir, X, 142. sr, 17/7; a.e., IV, 54. l-i mrn, 3/39.
968
A.e., X, 143. sr, 17/7.
182
konumuzla ilgili olan Almn-Nbvve (Deliln-Nbvve)adl eserini Kurtubnin bu eseri
kaynak al asndan ele almak istiyoruz. Kurtub, peygamberlik messesesini akln nda
ispatlamaya alan eserini
969
, Bilmez misin, Rabbinin fil sahiplerini ne yaptn?!
970

yetinin teIsirinde Iil olaynn zamann mevzubahis ederken yle belirtmektedir: Ancak
sahih olan Peygamber (s.a.s.)den gelen yle dediine dair rivyettir: Ben Iil olaynn olduu
yl dnyaya geldim. Ondan: Fil gn dedii de rivyet edilmitir ki bunu el-Mverd,
Tefsrinde nakletmitir
971
. O, Almn-Nbvve adl eserde de yle demitir: Reslllh
(s.a.s.), Iil olayndan elli yl sonra,rebilevvel aynn yirmi ikinci gn dnyaya gelmitir.
9. bn Abdlber en-Nemer (. 463/1071), el-stb I MriIetil-Ashb ve ed-Drer Iih-
tisril-Mezi ves-Siyer Adl Eserleri
Biz bn Abdlberr hakknda hadis Ikh kaynaklarnda bilgi vermi ve onun Endlsl
muhaddis, mnekkit, edip, tarihi ve Mlik Iakihi olduunu belirtmitik
972
. Burada onun el-
stb f Mrifetil-Ashb ve ed-Drer fih-tisril-mezi ves-siyer adl eserlerini ele almak
istiyoruz. el-stb f Mrifetil-Ashb, sahbe biyograIisine dair gnmze ulaan ilk eserlerden
biridir. bn Abdlber kitabna el-stb adn vermekle birlikte almasnn btn sahbeyi
ihtiva etmediini iIade etmi, eserinde yer almayan sahbiler iin yazlmasn istedii kitap ise
talebesi Eb Ali el-Gassni taraIndan kaleme alnmtr
973
. Siyer alannda Endlsteki ilk
almalardan biri olan ed-Drer fih-tisril-mezi ves-siyer, alt bab halinde dzenlenmitir.
bn Abdlberre nisbet edilen el-Mezi muhtemelen ed-Drerden ibrettir. bn shkn el-
Mezisini esas alan melliI Ms b. Ukbe ve Vkdden de Iaydalandn sylemektedir.
974
.
bn Abdlberden oka Iaydalanan ve genellikle sadece melliIin adn zikretmekle yetinen
Kurtubnin
975
, onun hangi eserinden nakilde bulunduunu tespit etmek ayr bir alma
konusuna ihtiya hissettirmektedir. Bununla birlikte zaman zaman mevzubahis ettiimiz
eserlerinin de ismini vermektedir. Kurtub, el-stb f Mrifetil-Ashb, Kitbs-sahbe
976
ve
el-stb
977
ve ed-Drer fih-tisril-mezi ves-siyer i ise, ed-Drer fil-mezi ves-siyer ve
ed-Drer
978
olarak zikreden Kurtub, bu eserlerden tarih, tabakat ve siyer-meazi bata olmak

969
Kallek, a.g.md., DA., XVIII, 185.
970
Fil sresi, 105/1.
971
el-Mverd, Eb'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb el-Basri, en-Nket vel-uyn, Beyrut 1992, VI, 338.
972
Csim, a.g.md., XIX, 269.
973
Yardm, Ali, "el-stb", stanbul 2001, XXIII, 314-315. (zetle).
974
Csim, a.g.md., XIX, 270.
975
Salam, Fihrist, XX, 85.
976
Kurtub, TeIsir, VIII, 146. 12. mesele. Tevbe, 9/60.
977
A.e., I, 115. Bakara sresinin girii.
978
A.e., VIII, 177. 4.mesele. Tevbe, 6/91-92; Salam, Fihrist, XX, 69.
183
zere bu alanlarla ilgili olan teIsir, hadis, hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil dallarnda da
Iaydalanmaktadr.
10. Kd yz (. 544/1149), e-iI bi-TarIi Hukki (Ii ereIi)l-MustaI
Ebl-Fazl yz b. Ms b. yz el-Yahsubi, Mlik kads, hadis, Ikh ve dil limidir.
e-if bi-tarfi hukki (fi erefi)l-Mustaf, drt blmden meydana gelmektedir. Eserde Hz.
Peygamberin yce kiilii ve sahip bulunduu zelliklerle ona kar saygsz davrananlara
uygulanacak ceza konular ele alnmtr.
979
Kd Iyzn adn 25
980
, e-if adl eserini ise 5
981

yerde zikreden Kurtub, bu eserden tarih, tabakat ve siyer-meazi bata olmak zere bu alanlarla
ilgili olan teIsir, hadis, hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil dallarnda Iaydalanmaktadr.
11. Eb shk es-Saleb (. 427/1036), Arisl-Meclis
Biz daha nce teIsir kaynaklarnda Eb shk Ahmed b. Muhammed es-Saleb
hakknda bilgi vermitik. Burada ise onun Arisl-meclis adl eserini ele almak istiyoruz. Bu
eserin matb nshalar Kasasl-enbiy el-msemm Arisl-meclis baln tamaktadr.
Yazma nshalarda ise, Nefisl-aris ve yevktt-tcn f ksasil-Kurn
982
, en-Nefis f
mebdeid-dny vel-aris f ksasil-enbiy
983
gibi balklar yer almaktadr. En nemli eseri el-
Kef vel-beyn an tefsril-Kurndr. Arisl-meclisi bu eserinde bulunan peygamberlerle
ilgili blmleri geniletmek ve ilveler yapmak suretiyle meydana getirmitir
984
. Salebye
pekok yerde mracaat eden ve genellikle Eb shk es-Saleb ve es-Saleb olmak zere
sadece ismini zikreden Kurtub
985
, mevzubahis ettiimiz eserini melliIin adn belirterek
Kitbl-aris
986
ve melliIe iret ederek Shib kitbl-ars
987
olarak vermektedir. Kurtub,
es-Salebden yapt nakillerin birounda isriliyyta yer vermektedir
988
.
12. el-Beyhak (. 458/1066), Deliln-Nbvve ve MariIet Ahvli Shibi-era
Biz, Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Ali el-Beyhak hakknda hadis kaynaklar
blmnde bilgi vermitik. Burada ise onu, tarih, tabakat ve siyer-meazi kaynaklar asndan
ele almak istiyoruz. Hz. Peygamberin nbvvetini mcizeleriyle ispat etmeyi amalayan ve

979
Kandemir, M. Yaar, "Kd yz", DA., stanbul 2001, XXIV, 116.
980
Kurtub, TeIsir, XXII, 505. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 77 (Ebl-Fazl yz),
136 (Kd yz).
981
Kurtub, TeIsir, VI, 147-148. 2. mesele; VI, 238. Mide, 5/118; XI, 118. Th, 20/1; XII, 52. 2. mesele; XIV, 131.
Ahzb, 33/45-46.
982
Brockelmann, GAL Suppl., I, 592.
983
Karatay, Topkap-Arapa Yazmalar, III, 406.
984
Tmer, Gnay, "Aris'l-meclis", DA., stanbul 1993, III, 265-266. (zetle).
985
Salam, Fihrist, XX, 175.
986
Kurtub, TeIsir, XI, 17. KehI, 18/71-73; a.e., XI, 23. 7. mesele. KehI, 18/77-78; XI, 33. 4. mesele. 18/79-82.
987
A.e., XI, 14. KehI, 18/61-65; a.e., IX, 33. Hd, 11/41-47.
988
rnek olarak bkz. a.e., IX, 24. Hd, 11/38-40; a.e., IX, 33. Hd, 11/41-47.
184
tam ad Deliln-nbvve ve marifet ahvli shibi-era olan eser, el-Beyhaknin ileri
yalarnda yazd en son kitaplarndan biridir. Veciz bir kitap olan Kurn- Kerimden istiIade
edilerek ciltler dolusu eserlerin meydana getiriliini nemli bir icz noktas olarak kaydeden
Deliln-nbvve, limlerin takdir edrek bavurduu nemli bir kaynak olmutur. zellikle bn
Kesrin el-Bidyesi ile Sytnin el-Hasisl-kbrsnda ondan bolca nakiller yaplmas bu
hususu teyit edici mahiyettedir
989
. Ekseriyeti es-Snenl-kbrsndan olmak zere el-
Beyhaknin adn 57 yerde anan
990
, ayrca onun Deliln-Nbvve ve marifet ahvli shibi-
era adl eserini Deliln-nbvve ismiyle zikredereden Kurtub, yukarda belirttiimiz
zellikleri dorultusunda az da olsa mevzubahis ettiimiz bu eserine mracaat etmektedir
991
.
13. bn Askir (. 571/1176), Trhu Medneti Dmak
Ebl-Ksm Ali b. el-Hasen b. Hibetillh b. Abdillh b. Hseyn ed-Dmaki e-Ii,
hadis hIz ve Trhu medneti Dmak adl eseriyle tannan tarihidir. Bu eser melliIin en
hacimli eseridir. Hatb el-Baddnin Trhu Badd rnek alnarak yazlan kitap Dmaka
dair en geni kaynaktr; ayrca Halep, Balebek, Sayda gibi Sriye ehirlerinde yaam baz
nemli ahsiyetler hakknda da bilgi ihtiva eder. Hadisi metoduyla kaleme alnan eserin son
cildi kadn muhaddis ve airlere ayrlmtr
992
. bn Askire birok kez mracaat eden Kurtub,
onun bu eserini bazen Trhud-Dmak
993
bazen de Trih
994
ismiyle zikretmektedir.
14. bnl-Cevz (. 597/1201), Telkhu Fhmi Ehlil-Eser I Uynit-Trh ves-Siyer
ve el-VeI bi-Ahvlil-MustaI Adl Eserleri
Biz bnl-Cevz hakknda Kurtubnin stiIde Ettii Birtakm Hadis Czleri
blmnde bilgi vermitik. Burada ise onu, tarih, tabakat ve siyer-meazi kaynaklar asndan
ele almak istiyoruz. bnl-Cevznin tarih alanndaki geni bilgisi birok melliI taraIndan
995

vurgulanmaktadr
996
. Onun adn 26 yerde zikreden Kurtub
997
, onun bu alandaki eserlerinden
Kitbl-vef fi erefil-Mustaf ve Fhml-sr adyla zikrettii Telkhu fhmi ehlil-eser f
uynit-tarh ves-siyer adl kitaplarn ismini vermektedir. el-Vef bi-ahvlil-Mustaf, el-Vef
bi-[fi] fezilil-Mustaf ve el-Vef bit-tarf bil-Mustaf isimleriyle kaynaklarda yer alan bu

989
Yavuz, YsuI evki, "Delil'n-Nbvve", stanbul 1994, IX, 117-118. (zetle).
990
Kurtub, TeIsir, XXI, 170. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 61.
991
Kurtub, TeIsir, I, 89-90. Fatih sresi giri blm. II. bp. 2. mesele. Kr. el-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b.
Huseyn b. Ali, Delil'n-nbvve ve ma'riIet ahvli shibi'-er'a, Beyrut 1985, II, 158; ayrca bkz. Salam, Fihrist,
XX, 69 (Deliln-nbvve).
992
Kka MustaIa S.-Tomar, Cengiz, bn Askir, Ebl-Ksm, DA., stanbul 1999, XIX, 321-323. (zetle).
993
Kurtub, TeIsir, VII, 111. 6. mesele. Enm, 6/141.
994
Salam, Fihrist, XX, 116.
995
Bkz. ez-Zeheb, Alm'n-nbel, XXI, 367, 377.
996
Yavuz, YsuI evki-Avc, Csim, DA., "bnl-Cevz, Eb'l-Ferec", DA., XX, 544.
997
Kurtub, TeIsir, XXII, 505. (Dr'l-Ktbi'l-lmiyye basks-Iihrist); Salam, Fihrist, XX, 77.
185
eser, Hz. Peygamberin sreti, emili ve mucizelerine dairdir
998
. Kurtub eserin sz konusu
zelliklerinden baka hadis usl konularna ait bilgi ve deerlendirmeler asndan da Kitbl-
vef fi erefil-Mustafdan istiIade etmektedir
999
. Kurtubnin Fhml-sr adyla zikrettii
Telkhu fhmi ehlil-eser f uynit-tarh ves-siyer, tarih, tabakat, siyer ve hadis ilimleriyle
ilgili olup sahbe, tbin, dier mehur rvi ve ahslarn alIabetik olarak sralanmasyla
meydana gelmitir
1000
. Kurtub, Ey srailoullar! Size verdiim nimetleri hatrlayn ...
1001

yetinin teIsirinde ondan peygamberlere ilikin bilgi naklederken eserinin adn Fhml-sr
olarak yle zikretmektedir: srl, brhimin olu shakn olu Yakupun kendisidir. Ebl-
Ferec bnl-Cevz der ki: Peygamberimiz Muhammed (s.a.s.)in dnda, iki ismi olan baka bir
peygamber yoktur. Onun pekok isimleri vardr. bnl-Cevz bunu Fhml-sr adl
eserinde belirtir
1002
.
15. Ebr-Reb Sleymn b. Seb (.?), iIs-Sudr I Almi Nbvvetir-Resl ve
Hasisih
Ebr-Reb Sleymn b. Seb el-Bstinin ifs-sudr f almi nbvvetir-Resl ve
hasisih adl eserini
1003
deliln-nbvve asndan kaynak alan Kurtub, Kulunu bir gece
Mescid-i Haramdan evresini mbarek kldmz Mescid-i Aksaya, yetlerimizi gstermek
iin gtren Allah her trl noksanlktan beridir. Kukusuz O, her eyi iitir ve grr.
1004

yetinin teIsirinde, isr hdisesini ve bu konuyla ilgili rivyetleri deerlendirirken mevz bahis
ettiimiz melliI ve esere yle atIta bulunmaktadr: te bunlar, Buhr ile Mslimin dnda
kalan sr hdisesine ilikin hadislerden ksaltarak sunduumuz bir ksmdr. Bu hadisleri Ebr-
Men Sleymn b. Seb, eksiksiz bir ekilde ifs-sudr adl eserinde zikretmitir. lim ehli ile
siyer limleri arasnda namazn, Peygamber (s.a.s.)e Mekkede isr gecesi semaya k
esnasnda Iarz klndnda gr ayrl olmamakla birlikte, isr hdisesinin tarihi ile namazn
ekli hususunda Iarkl grlere sahiptirler...
1005

K. TASAVVUF VE AHLK KAYNAKLARI
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn da tasavvuI ve ahlka ilikin birok kaynaktan
istiIade etmitir. Daha nce ir (tasavvuI) teIsirlere dair kaynaklar ele alrken ilediimiz gibi

998
Yavuz-Avc, a.g.md., XX, DA., 546.
999
Kurtub, TeIsir, VIII, 146. 12. mesele.
1000
Yavuz-Avc, a.g.md., XX, 545.
1001
Bakara, 2/40.
1002
Kurtub, TeIsir, I, 232. Bakara, 2/40; ayrca bkz. Salam, Fihrist, XX, 97.
1003
Kettn, a.g.e., 106, 202.
1004
sra, 17/1.
1005
Kurtub, TeIsir, X, 135-136. 4. mesele.
186
mIessir bunlardan genellikle tenkitsiz bir ekilde Kurn ve snnete muvIk r teIsire dair
nakillerde bulunmaktadr. Bununla birlikte slma ters dt kanaatini tad baz grleri
tenkid etmektedir. Kurtub bu tutumunu tasavvuI ve ahlak kaynaklarn ele alrken de
srdrmekte ve bu sahaya dair birok eserden istiIade ederek onlardan genellikle tenkitsiz bir
ekilde Kurn ve snnete muvIk tasavvuI ve ahlk ilmine dair nakillerde bulunmaktadr.
Fakat Kurtub, Kurn ve snnete ters den hem eserlerde yer alan bilgileri hem de yorum ve
yaklamlar eletirmektedir. Kurtubnin bu yaklam istikametinde yararland eserleri
rneklerle birlikte ele alabiliriz.
1. el-Muhsib (. 243/857), er-Riye li-Hukkillh vel-Kym bih
Eb Abdillh Hris b. Esed el-Muhsib el-Anezi, ilk sIilerden, hadis, kelm ve teIsir
limidir. TasavvuIta hal kavram zerinde duran, kanaat, zhd, sdk, ns, yakn, havI, muhabbet,
hay, sdk ve ihls gibi kavramlar hal diye ortaya koyan, hallerin kontrol altnda tutulmas ve
Kitap ve snnete dayandrlmas gerektiini syleyen ilk sIilerden biri de Muhsibdir
1006
. Biz
onun eserlerinden Kurtubnin kaynak ald er-Riye li-Hukkillh vel-Kym bih adl
eserini
1007
konu edineceiz. Riy, neIsin knnmas, kibir, aldanma ve haset gibi konulardan
ayrntl biimde sz eden eser, Muhsibnin en tannm almasdr
1008
. Kurtub, el-
Muhsibden, eyh Ebl-Hasen el-Ear ve Abdullah b. Kllb ile bn Mchid, el-Muhsib
ve bunlara denk snnet ehlinden birtakm ilim adamlar ortaya kt. Bidatilerle kendi
kavramlar zerinde tartmalar yaptlar, sonra da onlarla mcadele ettiler ve bizzat onlarn
silahlaryla onlar vurdular. Bu mmete mensup Kitap ve snnete smsk sarlan mslman
kimseler, inkrclarn phelerinden yzeviren kiilerdiler
1009
eklinde vgyle bahsetmekte
ve yukarda eserini belirttiimiz zellikler dorultusunda genellikle isim zikretmeden istiIade
etmektedir
1010
. Biz rneklerimizi melliI ve eserini belirttii yerlerden sunabiliriz.
Kurtub, Allaha kulluk ediniz ve ona hibir eyi ortak komaynz
1011
yetinin
teIsirinde 1. mesele iersinde, irkin Mertebeleri adyla ayr bir balk am ve konuyu
ilemitir. Bu balk altnda el-Muhsibye iki kez mracaat eden Kurtub, eserinin ismini er-
Riye olarak zikretmetedir: Allah, Hris el-Muhsibden rz olsun ki, o bu konuyu er-
Riye adl eserinde aklam ve riynn amelleri iIsad ettiini iIade etmitir.
1012
Dieri de

1006
Bkz. Erginli, ZaIer, "Muhsibi", DA., stanbul 2006, XXXI, 15-16. (zetle).
1007
Kr. Ess., J. Van, "Muhsibi", A., stanbul 1993, VIII, 508.
1008
Erginli, ZaIer, "Muhsibi", XXXI, 13-15. (zetle); Kr. Ess., J. Van, "Muhsibi", A., VIII, 507-510.
1009
Kurtub, II, 142-143. 7. mesele. Bakara, 2/170.
1010
Salam, Fihrist, XX, 158.
1011
Ns, 4/36.
1012
Kurtub, TeIsir, V, 129. 1. mesele.
187
yledir: Buna dair geni aklamalar ve bunlarn tamamlayc bilgileri, el-Muhsibnin er-
Riye adl eserindedir. Bu bilgilere ulamak isteyenler oraya bakabilirler.
1013
Ayrca Kurtub,
Ey kullarm! Bugn size korku yoktur ve siz zlmeyeceksiniz.
1014
yetinin teIsirinde
olduu gibi, el-Muhsibnin yetlerin teIsirine dair aklamalarna ve onlarn hadislerle
teIsirine ilikin izahlarna da yer vermektedir
1015
.
2. Muhammed b. Cerr et-Taber (. 310/923), Kitb Edebin-NIsil-Ceyyide vel-
Ahlkn-NeIse (Kitb dbin-NIs)
Biz Taber hakknda teIsir kaynaklarn ilerken bilgi verimitik. Burada, Kurtubnin
Kitb dbn-nfs olarak zikrettii Kitb edebin-nfsil-ceyyide vel-ahlkn-nefse adl
eserini ele alacaz. Taber bu eserinde, ver, ihls, kr, riy, kibir, tevazu, hu, sabr, emri
bil-marI nehyi anil-mnker, du, Kurnn Iazileti, icbet vakitleri gibi konulardan
bahseder
1016
. Zaten Kurtub, teIsrinin mukaddimesinde, Kurn ve ilim ehlinin riy ve benzeri
kt ahlklardan sakndrlmas konusunu ele alrken riy ve benzeri kt ahlklar ieren bir
rivyeti: Taber, Kitb dbn-nfs adl eserinde u rivyeti kaydetmektedir: ... diyerek
ondan nakletmektedir
1017
. Kurtub, Benim dosdoru yolum ite budur. Bu yola uyunuz.
Baka yollara gitmeyiniz ki, bu yollar sizi onun yolundan ayrmasn...
1018
yetinin
teIsirinde kastedilen yollarn mahiyet ve mln incelerken Taber ve eserini: Derim ki:
dorusu da budur. Taber, Kitb dbn-nfsda unu nakletmektedir: ... eklinde sz
konusu etmekte ve ondan srt- mstakm (dosdoru yol)in hangsi olduu hakknda bn
Mesdun aklamasn nakletmektedir
1019
. Ayn ekilde Kurtub, Ey nsanlar! Biz sizi bir
erkekle bir diiden yarattk...
1020
yetinin teIsirini: Taber, Kitb dbn-nfs adl
eserinde unu rivyet etmektedir: ... diyerek onun naklettii bir hadisle
1021
yapmaktadr
1022
.
3. Ebl-Leys es-Semerkand (. 373/983), Bstnl-riIn
HaneI Iakihi ve kelamcs Ebl-Leys es-Semerkand hakknda teIsir kaynaklarn
ilerken bilgi vermitik. Burada konumuzla ilgili eserini Kurtubnin kaynak al asndan
ilemek istiyoruz. Bstnl-rifn, Ebl-Leys es-Semerkandnin ibadet, zhd ve ahlka dair

1013
A.e., V, 130. 1. mesele; Salam, Fihrist, XX, 173.
1014
ZuhrI, 43/68.
1015
Kurtub, TeIsir, XVI, 73.
1016
Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 129.
1017
Kurtub, TeIsir, I, 26. Mukaddime.
1018
Enm, 6/153.
1019
Kurtub, TeIsir, VII, 134. 14. mesele.
1020
Hucurt, 49/13.
1021
Msned, V, 411.
1022
Kurtub, TeIsir, XVI, 218-219. 1. mesele; ayrca bkz. Salam, Fihrist, XX, 48, 188-189.
188
eseridir. Tarikatlerin teekklnden nceki zhdi tasavvuI dneminde yazlm olan eser
genellikle Ikh ve ahlki konular ihtiva etmektedir. MelliI eserin nsznde halkn ve
aydnlarn bilmesi gereken konular bir araya getirdiini, bu bilgileri birok kitaptan derlediini,
delile muhta olan meseleleri Kitap, snnet ve ulemnn Iikirlerine dayanarak akladn
belirtmektedir. Semerkandnin Tenbhl-gafiln adl eseri gibi Bstnl-rifn de daha ok
vaaz ve nsihat uslbuyla yazlm olup tasavvuI ve tarikat muhitinden ziyade medrese ve vaaz
evrelerinde okunagelmitir. MelliI, burada naklettii baz mevz hadisler sebebiyle hadisiler
taraIndan
1023
tenkit edilmitir
1024
. Kurtub, Dedi ki: Ey ileri gelenler! Gerekten bana ok
erefli bir mektup brakld
1025
yetinin teIsirinde mektubun banda hangi ismin
zikredilmesi gerektii hususunu deerlendirirken melliI ve eserini yle zikretmektedir:
Ebl-Leys, el-Bstn adl eserinde yle demektedir: Mektuba, mekup gnderdii ahsn adn
zikrederek balasa da caizdir. nk artk mmet bu hususta icm etimi ve bu konuda
grdkleri bir maslahat dolaysyla bunu uygulam bulunuyorlar
1026

4. Eb Tlib el-Mekk (. 386/996), Ktl-Kulb
Kurtub Tefsrinin irbl-Kurn kaynaklarn ilerken Eb Tlib Muhammed b. Ali
b. Atyye el-Mekk el-Acemi hakknda bilgi vermitik. Burada onun tasavvuIa dair eseri Ktl-
kulb Kurtubnin kaynak al perspektiIinden ele almak istiyoruz. MelliIin adalar Eb
Nasr es-Serrcn el-Lma ve Kelebzinin et-Taarrufundan ok daha hacimli olan Ktl-
kulb f mumeletil-mahbb ve vasfi tarkil-mrd il makmit-tevhd krk sekiz blmden
meydana gelir. Eserde Iarz ve nIile ibadetlere, evrd ve dualara, neIis, kalp, rh ve bunlarn
eitli hallerine, muhsebe, murkabe, vesvese, gaIlet ve mridlerin gz nnde
bulundurmalar gereken hususlara ve tasavvuI makamlara geni yer verilmi, konular
anlatlrken yet ve hadislere, sahbe ve tabin szlerine bavurulmu, ayrca sIilerin sz ve
menkbelerinden istiIade edilmitir.
1027
Kurtub, Kukusuz biz onu sabrl bulduk. O ne
iyi bir kuldu! O daima Allaha ynelirdi.
1028
yetinin teIsirinde melliI ve eserini yle
mevzubahis etmektedir: el-Kt melliIi bu gr reddeder ve Iakirin zenginden daha Iaziletli
oluuna Eyyb (a.s.)n kssasn delil gstererek bu iddiasn pekitirdii uzun aklamalarda

1023
ez-Zeheb, Almn-nbel, XVI, 322-323.
1024
Ylmaz, Hasan Kmil, Bstnl-riIn, DA., stanbul 1992, VI, 475.
1025
Neml, 27/29-31.
1026
Kurtub, TeIsir, XIII, 127. 3.mesele.
1027
Saklan, Bilal, Ktl-Kulb, DA., Ankara 2002, XXVI, 501. (zetle).
1028
Sd, 38/44.
189
bulunur.
1029
Bununla birlikte Kurtub melliIin zikrettii mevz hadis ve aslsz haberlere
dikkat ekerek onlar reddetmektedir
1030
.
5. el-Mverd (. 450/1058), Edebd-Dny ved-Dn
Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb el-Basri el-Mverd, siyaset ve ahlk
nazariyeleriyle tannan Ii Iakihidir. slm ahlknn bir miktar Grek IelseIesi ve daha ok
Fars hikmeti katlarak Ikh titizlii ve edip inceliiyle ilendii ahlka dair Edebd-dny
ved-dn adl eseri, bizzat melliIince talebelere okutulmutur
1031
. Mverd ksa
mukaddimesinde, insann btn Iaaliyetleri arasnda en nemlisinin din ve dnya ilerini
iyiletiren almalar olduunu belirterek bu eserde dini ve dnyevi adan hayatn l ve
kurallarn (db) aratrdn iIade etmektedir
1032
. Kurtub, Allahn bir ltf olarak
verdiklerinde cimrilik yapanlar, kesinlikle, bunun kendileri iin daha iyi olduunu
sanmasnlar...
1033
yetinin teIsirinde cimrilik konusunu ilerken: Bunu el-Mverd, Edebd-
dny ved-dn adl eserinde zikretmitir. diyerek ondan hadis olarak belirttii bir rivyeti
1034

nakletmektedir
1035
. Ayn ekilde Kurtub bu rivyeti, ... NeIisler bencil olarak
yaratlmtr...
1036
yetinin teIsirinde kt huylarn kaynann cimrilik olduunu ilerken
melliI ve eserini zikrederek ondan nakletmektedir.
1037
MIessir, Peygamberler toplumlarna
kar yardm istediler ve btn zorba ve inatlar kaybettiler.
1038
yetinin teIsirinde
belirtilen zorba ve inatlara ilikin bir aklamay Mverdden: el-Mverdnin Edebd-
dny ved-dn adl kitabnda naklettiine gre; ... diyerek nakletmektedir
1039
.
6. el-Gazzl (. 505/1111), Minhcl-riIn
Huccetl-slm Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-
Gazzl et-Tsi, Ear kelmcs, Ii Iakihi, mutasavvI, IilozoIlara ynelttii eletirilerle
tannan slm dnrdr. Gazzlnin ok ynl stn ilm kiiliinin en verimli ve etkili
sonularndan biri, ahlk problemlerini ve genel olarak slm toplumunun ahlki amazlarn
ok iyi grmesi ve bunlara zmler reten zengin bir ahlk dncesi ortaya koymay

1029
Kurtub, TeIsir, XV, 140. 7. mesele.
1030
A.e., XV, 133. (Sleymnn Tahtnn ve Mlknn Nitelii bal).
1031
Kallek, a.g.md., XXVIII, 180, 181,185.
1032
arc, MustaIa, "Mverd", DA., stanbul 1994, X, 406; Bkz. Brokelmann, C., "Mverd", A., stanbul 1993,
VII, 409-410.
1033
l-i mrn, 3/180.
1034
el-Heysem, Mecmau'z-zevid, IX, 315. (Senedinde metrk bir rvi olduu kaydyla. el-Cedd b. Kays,
Hudeybiye'de rdvn bey'atine katlmamak iin saklanan kiidir). Bkz. Mslim, mre, 69; Msned, III, 396.
1035
Kurtub, TeIsir,IV, 199-200. 3. ve 4. mesele.
1036
Ns, 4/128.
1037
Kurtub, TeIsir, V, 278-279. 6. mesele.
1038
brhim, 14/15.
1039
Kurtub, TeIsir, IX, 234-235; ayrca bkz. Salam, Fihrist, XX, 91, 147.
190
baarmasdr
1040
. Kurtub ona aidiyeti tartmal eserlerinden tasavvuI sahasndaki Minhcl-
rifn
1041
adl kitabn kaynak almaktadr. Btn abasn ve dehasn tasavvuIu mslmanlarn
gznde merlatrmak ve onu yceltmek iin harcam olan Gazzl, byk lde amacna
ulamtr
1042
. Az da olsa sz konusu eserden istiIade eden Kurtub, Onlara, yetlerimiz verir
vermez onlardan yz eviren ve eytann kendisine uydurduu, bu yzden de azgnlardan
olan kiinin haberini oku!
1043
yetinde sz konusu edilen kiinin Belm b. Bur olduu
hususundaki rivyetlere yer vermekte ve bunlarn birini de: Eb Hmid, Minhcl-rifn adl
eserinin son blmlerinde yle demektedir:... diyerek sz konusu ahsn nimetlere kar
kretmediinden dolay Allahn rahmet ve inyetinden mahrum brakldn konu
edinmektedir
1044
.
7. Abdullah b. Mbrek (. 181/797), Kitbz-Zhd ver-Rekik
Eb Abdirrahmn Abdullh b. Mbrek b. Vzh el-Hanzali el-Mervezi, tebettbinin
ileri gelenlerinden, muhaddis, zhid ve Iakihtir. Zhdle ilgili hadis malzemesini Kitbz-zhd
ver-rekik adl eserde toplayan bnl-Mbreke gre zhd, dnya ile alkay kesmek deil,
dnyaya ve dnyala balanmamaktr. Sz konusu eser, Hz. Peygamber, ashap ve tbinin
ibadet, ihlas, tevekkl, doruluk, tevazu, kanaat gibi ahlki konulara dair szlerini ihtiva
etmektedir
1045
. Genellikle sadece melliIin adn
1046
bazen de eser ve melliIini belirten
1047
ve
ele aldmz zellikleri dorultusunda eserinden nakilde bulunan Kurtub, ayrca hadis ve Ikh
alannda da bnl-Mbrekten istiIde etmektedir. MIessir, Kurn ve ilim ehlinin riy ve
benzeri kt ahlklardan sakndrlmas konusunu ele alrken kibir, riy ve benzeri kt
ahlklar vurgulayan bir hadisi
1048
sz konusu eserden: bnl-Mbrek, Rekik adl eserinde,
el-Abbs b. Abdlmuttalibten yle dediini rivyet etmektedir: ... diyerek nakletmektedir
1049
.
Kurtub, Onlar iin ilerinden rmaklar akan adn cennetleri vardr. Koltuklara yaslanm
olarak oralarda altn bilezikler taknrlar, ince ve kaln ipekten yeil elbiseler
giyerler...
1050
yetinin teIsirinde hirete tevik ieren Eb Hreyrenin szn teIsir sadedinde

1040
arc, MustaIa, "Gazzl", DA., stanbul 1996, XIII, 489, 500.
1041
Bkz. Karla, H. Bekir, "Gazzl", DA., stanbul 1996, XIII, 524.
1042
Uluda, Sleyman, "Gazzl", DA., stanbul 1996, XIII, 516.
1043
A'rI, 7/175.
1044
Kurtub, TeIsir, VII, 249; ayrca bkz. Salam, Fihrist, XX, 98.
1045
Kk, Rait, "Abdullh b. Mbrek", DA., stanbul 1988, I, 122-124. (zetle).
1046
Salam, Fihrist, XX, 123.
1047
A.e., XX, 172 (Rakaik), 173 (Rekaik).
1048
Bkz. el-Heysem, Mecmau'z-zevid, I, 185. (Hadis zayItr).
1049
Kurtub, TeIsir, I, 26. Mukaddime.
1050
KehI, 18/31.
191
nakletmekte ve kaynaklardan biri olarak da Abdullah b. Mbrek ve sz konusu eserini
zikretmektedir
1051
.
8. bn Ebd-Dny (. 281/894), el-Ferec Bade-idde
ok saydaki eserleriyle tannan muhaddis, mutasavvI, eitimci ve Hanbel Iakihi Eb
Bekr Abdullh b. Muhammed b. Ubeyd el-Kurei el-Badd
1052
hakknda hadis kaynaklarn
ilerken bilgi vermitik. Burada onun zhd ve tasavvuIa dair el-Ferec bade-idde
1053
adl
eserinden Kurtubnin nasl istiIade ettiini ilemek istiyoruz. bn Ebd-Dnynn adn 7
yerde zikreden Kurtub, onun hadis kaynaklarnda ilediimiz el-Hevtif (Hevtifl-cin
[cinn]) ve imde ele alacamz el-Ferec bade-idde adl eserlerinin ismini de
belirtmektedir. Kurtub, Kukusuz Krn, Msnn kavmindendi. Onlara kar
byklendi. Biz ona,gl bir toplulua anahtarlarn tamak bile ar gelecek miktarda
hazineler vermitik. Kavmi ona yle demitir: marma! nk Allah maranlar
sevmez.
1054
yetinin teIsirinde melliI ve eserini: bn Ebd-Dny, Kitbl-ferec adl eserde
unu zikretmektedir:
1055
eklinde belirtmekte ve Krnla ilgili bir kssa nakletmektedir.
Biz imdiye kadar Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn adl eserinin kaynaklarn
ilerken ortaya koyduumuz zere, Kurtub ok eitli ilim sahalarnda pekok eserden istiIade
etmitir. Tabiki onun istiIade ettii kaynaklar bunlarla snrl deildir. Biz Kurtubnin,
teIsirinde isim olarak zikrettii eserleri eksiksiz olarak tespit etmeye altk. ncelediimiz
kaynaklardan baka mIessirin az da olsa mracaat ettii birtakm eserlerle birlikte eser ismi
vermeksizin istiIade ettii pekok lim vardr
1056
.
Kurtubnin, mracaat ettii kitaplarn hem melliI ve eserini hem de sadece eserin
adn belirttii yerler mevcuttur. Sz konusu eserler srasyla ciltlere gre; HIz Eb Bekr
Ahmed b. Ali b. Sbit, Esm men rev an Mlik
1057
, Abdullh b. NIi, Kitb bnil-Hris
1058
,
el-Medeniyye
1059
, mm Eb Nasr b. es-Sabba, e-mil
1060
, Shib b. Abbd, el-Esediyye
(Risle)
1061
, Ebl-Hasen el-Lahmi, et-Tabsira
1062
, et-Tezkiretl-mehdiyye
1063
, en-Nadr b.

1051
Kurtub, TeIsir, X, 257; Bkz. Kurtub, TeIsir, XV, 35. Ysn, 36/66.
1052
Hatibolu, brahim, "bn Eb'd-Dny", DA., stanbul 1999, XIX, 457.
1053
A.g.md., XIX, 458.
1054
Kasas, 28/76.
1055
Kurtub, TeIsir, XIII, 201. Kasas, 28/76-77.
1056
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 41-205.
1057
Kurtub, TeIsir, I, 40. Mukaddime. Kitap ve Snneti renip Fkh ncelikleri Kavrama ve Kurnla Amel Etme
1058
A.e., I, 99. 6. mesele. Fatiha sresi girii. 3. blm. 6. balk.
1059
A.e., II, 215. 13. mesele. Bakara, 2/187.
1060
A.e., II, 217. 20. mesele. Bakara, 2/187.
1061
A,e., III, 32. 1. mesele. Bakara, 2/217-218.
1062
A.e., IV, 186. 5. mesele. l-i mrn, 3/169-170.
192
meyl, Kitbl-meslib
1064
, Zekeriya b. Yahy b. brhim el-Vakr, Muhtasar
1065
, mam
Ebl-Hasen ebb b. brhim b. Muhammed b. Haydere, Hazzl-alsim f ifhmil-
muhsim
1066
, Mekhl b. el-MuIaddal en-NeseI, Kitbl-Lliyyt
1067
, bnl-Hassr, erhs-
snne
1068
, Eb Bekr Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen el-Cveyn el-Ear, en-Nket
minet-Tefsr
1069
, Ahmed b. Muhammed, el-Vesik
1070
, Muhtasr m leyse fil-muhtasar
1071
, Eb
Muti Mekhl b. el-Fadl en-NeseI, Kitbl-llyt
1072
, Sad b. Abdlazz, Kitbn-
Nakk
1073
, Vesletl-mteabbidn il mtbeati seyyidil-mrseln
1074
, Kad Ebt-Tayyib, el-
Hidye
1075
, Ebl-Feth el-Hemedni, et-Tbyn
1076
ve brhim b. el-Ksm el-Ktib, Acibl-
bild
1077
eklinde Kurtub Tefsrinde belirtilmi ve kaynak alnmtr.
KNC KISIM
I. KURTUBNN TEFSRDEK USUL
A. KURTUBNN TEFSR ANLAYII
1. Tefsir Anlaynn Altyaps
Biz birinci blmde Kurtubnin biyograIisini ortaya koyayrken, onun yaad dnemi
ve onun ilm ahsiyetini de ilemitik. Kurtub, Kurtubann Hristiyan spanyollar taraIndan
istilsna kadar burada yaam, bu olaydan sonra da Msra hicret etmitir. Grld gibi
mIessirin ilim hayat Endls ve Msr ilim merkezlerinde teekkl etmitir. Eitim sisteminin
ve zamann ilim anlaynn kiiyi etkiledii gereini gznne alarak, Kurtubnin teIsire
bakn ve ilm altyapsn ortaya koymak istiyoruz.
Kurtubnin yaad dnem VII/XIII. asrdr. Bu dnemde slm dnyas siys adan
hem d hem de i sebeplerden dolay ok hassas ve zor bir dnemden gemesine ramen, ilm
hayat kesintiye uramamam, aksine nemli mesaIeler katetmitir. Fakat belirtmemiz gerekir

1063
A.e., V, 6. 3. mesele. Ns, 4/1.
1064
A.e., V, 77. 2. mesele. Ns, 4/22.
1065
A.e., V, 167. 42. mesele. Ns, 4/43.
1066
A.e., V, 199. Ns, 4/79.
1067
A.e., V, 264. Ns, 4/114.
1068
A.e., VI, 229. Mide, 5/112-113.
1069
A.e., VII, 57. Enm, 6/74.
1070
A.e., VII, 84. 2. mesele. Enm, 6/109.
1071
A.e., VII, 145. 3. mesele. Enm, 5/161-163.
1072
A.e., X, 272. KehI, 18/50.
1073
A.e., XIII, 137. Neml, 27/44.
1074
A.e., XIV, 131. Ahzb, 33/45-48.
1075
A.e., XIV, 176. 3. mesele. Sebe, 34/13.
1076
A.e., XV, 127. Sd, 38/30-33.
1077
A.e., X, 259. KehI, 18/32-34.
193
ki, teIsir, kraat, hadis, Ikh, kelm, tasavvuI, nahiv, tarih ve coraIya gibi eitli ilim dallarnda
yetien ilim ehlinin says dier dnemlerle karlatrlamayacak kadar ok olmakla birlikte,
sz konusu eitim ve retim messeselerinde yetien ok sayda limin byk bir ounluu,
mevcut eserlere erhler, talikler ve ihtisarlar yapmakla yetindiler. almalar, dnce
geliimine ynelik olmaktan ziyde, ilmin yaylmas ve ezberin ve taklidin n plana kmas
eklinde ortaya ktlar. Kurtubnin yaad asrdaki slm dnyasnda uygulanan eitim ve
retim metoduna genel olarak baktmzda, ocuklar okuma ve yazma reniminin yannda
Kurn- Kerimi de ezberleyerek eitime balarlard. Bu basamaktan sonra da, teIsir, hadis,
Ikh, krat, lugat ve nahiv bata olmak zere, kapsaml bir slm kltr alrlard. Kurtubnin
hayatnn birinci blmn geirdii ve ilim tahsilini srdrd Endlste de aamal bir
eitim ve retim sistemi vard. Alt yandan itibren balayp alt yedi yl sren ilk dnemde,
dier slm lkelerinde olduu gibi Kurn- Kerim ve ilmihal bilgileriyle Arapa ve iir
retiliyor, mekn olarak da kk mescidlerle camilere yakn evler, retmenlerin evleri ya da
devlet taraIndan alan yatl mektepler kullanlyordu. lk aamay tamamlayan renciler
dilerlerse yh denilen mderrislerin etraInda oluan halkalara katlrlard. Belli bir proram
ve sreyle kaytl olmayan bu halkalarda dil ve edebiyat, Ikh, teIsir, hadis, tp, matematik,
kimya gibi ilimler okutulurdu. nc aamada ise ihtisaslama balard
1078
.
Kurtubnin de yaad dnemi iine alan sz konusu zaman dilimlerinde slm
dnyasndaki eitim ve retim sistemini genel olarak nazara verdikten sonra, mIessirin
rencilik yllarn geirdii Kurtubada teIsir ilminin durumunu sunmak istiyoruz. Endls ilim
ve kltr hayat, tahsil amacyla Kahire, Badt, Dmak, Mekke, Medine gibi ehirlere yaplan
seyahatler sayesinde Doudaki teIsirle ilgili alma ve gelimeleri yakndan takip ediyordu.
Balangta retim Iaaliyetlerinde Doulu mIessirlerin eserleri esas alnyordu. IX. Yzyln
ikinci yarsndan itibren teIsir alannda Endlste de nemli limler yetimeye balad.
Bunlarn ilki olan Baki b. Mahledin, et-Tefsrul-kebri, ada Tabernin Cmiul-
beynndan daha stn kabul ediliyordu. Daha sonra bn Eb Tlib el-Kays, Tefsrul-Kurn,
bn Atyye el-Endelsi, el-Muharrerl-vecz, Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li-
ahkmil-Kurn adl eserleri teliI ettiler
1079
.
Msr ise, Kurtubnin hayatnn ikinci dnemini oluturur ve ilm adan da onun hem
tahsil hem de ihtisas merhalesini ierir. Bu zelliinden dolay biz, Kurtubnin yaad zaman
dilimi itibariyle Eyybiler ve Memlkler dnemi Msrnda teIsir ilminin konumunu ele almak

1078
zdemir, a.g.md., XI, 219 zetle; Bkz. a.mlI. Endls Mslmanlar-III (lim ve Kltr Tarihi), 20; Mekki, Tahir
Ahmed, Dirst Endelsiyye, Kahire 1980, 9-34; el-Kasb, a.g.e., 8-9.
1079
zdemir, a.g.md., XI, 221. (zetle).
194
istiyoruz. Eyybiler devrinde Kurn limlerinden TeIsir ve Kraat sahalarnda nemli eserler
yazlmtr. Bunlardan Mecdddin b. Esr (. 607/1210) taraIindan kaleme alnan el-nsaf fil-
cem beynel-kef vel-kef, ile Muhammed b. Hdr b. Teymiyye (. 622/1225) taraIindan,
rivyet metoduyla kaleme alnan teIsir kitab nemlidirler. bnul-Esr, el-lnsf adl eserinde,
Zemahernin el-Kef adl teIsiri ile es-Salebnin el-Kef adl teIsirindeki bilgileri taram,
yeniden kaleme almtr. Eb me (. 665/1267) de e-atbnin eserlerini erhetmitir.
Ayrca Kurn- Kermin yedi harI zere indiine dair el-MridI-vecz adl nemli bir eser
yazmtr
1080
.
Memlkler devrinde de kraat, teIsir, hadis ve Ikh alanlarnda nemli limler
yetimitir. Rivyet, diryet ve ahkm teIsirlerinin gzel rneklerinin yazld bu dnemin en
mehur mIessirleri Endls meneli Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, yine onun gibi
Endlsten gelen Eb Hayyn el-Endelsi, teIsiriyle byk hret kazanan Eb Mabed Ebn
Kesr, Celleyn tefsiri melliIleri Celleddin el-Mahalli ve Celleddin es-Suyti, bnl-
Mneyyir, Drni, elli teIsiri bir araya getirmeye alan bnn-Nakb el-Makdis, bnl-Brizi
ve Bikidir.Syt, mIessirlerin hal tercemelerine dair ilk eser yam, bu gelenei talebesi
Dvdi devam ettirmitir
1081
.
2. Tefsirdeki Usl
Kurn- Kerimin Iarz ve snneti ihtiva eden eri ilimlerin hepsini ierdiini belirten
Kurtub, teIsirinin muhtevs hakknda bilgiler vermekte ve eserinde, yetlerin teIsirine ve
inceliklerine ilikin lugatlar, irablar ve kratlar ileyeceini, sapkn kii ve grublarn
grlerini tenkit edeceini, yetlerin hkmlerine ve sebeb-i nzlne delil tekil edecek pek
ok hadisi tank gstereceini ve bu ikisinin mnlarn bir arada teliI eden, onlarn mkil
delillerini, seleIin ve onlara uyan haleIin szleriyle beyan edeceini belirtmektedir
1082
. Daha
sonra mIessir, el-Cmi li-hkmil-Kurnda izleyecei metodu ve uymay taahht ettii
sorumluluklarnn erevesini yle iIade etmektedir: Bu kitaptaki artlarm unlardr: Szleri
syleyenine, hadisleri de musannIlarna izIe etmektir. nk bu hususta, sz syleyene izaIe
etmek ilmin bereketindendir, denilir. ounlukla Ikh kitaplarnda ve teIsirlerde yer alan
hadisler mphemdir. Bunlar hadis kitaplarna muttali olunmadan, onlarn kimin taraIndan
rivyet edildii bilinemez. Bundan dolay, bu konuda uzman olmayan bir kimse, bunlarn sahh
ve sahh olmayanlarn bilme hususunda bocalar. Bunu bilmek, byk bir ilimdir. Bu adan, bir

1080
Doutan Gnmze Byk slm Trihi, VI, 413.
1081
Yiit, a.g.md., XXIX, 95. (zetle).
1082
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 16.
195
hadisin kabul gren hadis imamlarndan ve slm dininin gvenilir ve mehr limlerinden
tahrici ortaya konulmadka delil olarak gsterilmesi ve ondan hkm karlmas kabul
edilemez. Biz bu kitapta bunlarn bir ksmna iret edeceiz. Doruya ileten ve doruyu
syleme baarsn ihsan eden Allahtr. Dier taraItan mIessirlerin anlattklar pek ok kssa ve
tarihilerin naklettikleri pek ok haberi, lzmlu olanlar ve aklama hususunda mstani
kalnamayanlar hri, anlatmadan geeceim. Bu konuda ahkm yetlerinin gereken ekilde
izah edilmeleri iin, anlamlarna aklk kazandracak ve hkmlerini renmek isteyen
kimseyi, yetlerin muktezsna iletecek kadar aklamalarda bulunacam. Bu adan, bir, iki
veya daha Iazla hkm ihtiv eden her yete, baz meseleler ilve ederek, o meseleler iinde
esbb- nzl, teIsiri, garib kelimeleri ve hkmleri akladm. yet, herhangi bir hkm
iermiyorsa, onunla ilgili teIsir ve tevile ilikin hususlar iledim. Sz konusu metod, eserin
bandan sonuna kadar geerlidir
1083
.
Eserin mukaddimesinde, takip ettii metot hakknda bu bilgileri veren mIessir, daha
sonra tilvet adab, Kurn renmenin nemi, knanan rey teIsiri, teIsirde snnetin yeri, el-
ahruIs-seba (yedi harI), sre ve yetlerin tertibi, Kurnn Iaziletleriyle ilgili olarak
uydurulan hadisler vb. baz konulara yer vermi, istize ve besmelenin teIsiriyle asl teIsire
girerek sra ile sreleri ele almtr. Mukaddimede belirttii zere yetler aklanrken
Iaydalanlan kaynaklara iaret edilmi, baz istisnalara birlikte genellikle nakledilen grlerin
kimlere ait olduu zikredilmitir. MIessirlerin naklettikleri kssalara ancak ihtiya halinde yer
verilmi, nzl sebepleri, krat ihtilaIlar, lugat, nahiv, nesih gibi konular zerinde titizlikle
durulmu, makbul rey teIsiriyle mesr (rivyete dayanan) teIsirin birlikte ele alnmasnn gzel
rnekleri ortaya konmutur
1084
.
yetlerin ihtiva ettii hkm ve meseleler, birinci mesele, ikinci mesele eklinde,
numaralanarak ayrntlaryla ele alnm, bu srada teIsir, hadis, Ikh ve dier ilimlere dair ok
geni kaynaklara bavurulmu, bu eserlerdeki grlelr bazan aynen nakledilmekle yetinilirken
bazan da tartllm, sebepleri zikredilerek tercihler yaplmtr. Ehl-i snnet dndaki Irkalarn
ve zellikle Mutezilenin grleri ele alnarak rtlmeye allmtr. Kurtub, bu titizlii
yannda eri asllara aykr olmayan r teIsirlere zaman zaman yer vermekte mahzur grmez.
Kendisi Mlik mezhebine mensup olmakla beraber, mezhep taassubu da gtmez. Delillerini
kuvvetli bulduu dier mezheplerin baz grlerini tercih ettii olmutur. MuhaliIleriyle
tartmasnda naziktir. Eb Bekir bnl-Arabyi sertlii sebebiyle tenkit eder.

1083
A.e., 1, 16.
1084
Bkz. bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 308-309; es-SaIed, el-VIi bi'l-veIeyt, II, 122-123.
196
Endls limlerinin hkim tutumunu takip eden Kurtub, belgat nktelerine pek temas
etmez. Uslcler kadar ayrntl olmasa da, zaman zaman usl-i Ikh kaidelerine bavurur ve
Irun bu kaidelere bina ediliinin gzel rneklerini verir. Hadis ilmine vukuIu sebebiyle,
rivyetleri deerlendirmeye tbi tutan mIessirin, az da olsa zayI ve ndiren de mevz
hadislerle, isriliyata yer verip bunlar hakknda herhangi bir deerlendirme yapmad da olur.
Bu ynyle onun bn Kesr smil b. mer (. 7741373)
1085
ve evkn (. 1250/1834) gibi
mIessirlere rnek tekil ettii sylenebilir
1086
.
Sz konusu muhtevasyla eser, hem rivyet hem de diryet teIsiri zelliine sahiptir.
Bununla birlikte rivyet ynnn daha baskn olduunu syleyebiliriz. TeIsirinde rivyet
tarkine nem verilmi, Iakat diryet de ihmal edilmemitir
1087
. Biz zaten tezin ikinci blmnde
mIessirin teIsirdeki usulne ilikin konular onun, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh
teIsirinden rneklerle birlikte mstakil balklar altnda ele alacaz.
B. KURTUB TEFSRNN RVYET VE DRYET AISINDAN
DEERLENDRLMES
MIessirler Kurnn deiik ynlerini ele alarak onu teIsir etmeye almlardr.
Onlardan bazlar Kurnn, kelm- ilhi olarak stnln ispat etmeye uraarak belat
nevilerine, Kurnn mn ve slbuna dikkat etmi, bazlar laIzlarn ve vecihlerin
ihtimallerini beyan etmek iin irba, bir ksm da kssalara arlk vermitir. Bunlar iinde
ahkma ynelik teIsir yapanlar ve Kurnn inanla ilgili naslarn ele alarak slmn akde
sistemini ortaya koymaya alanlar da olmutur. Tabii ki btn bunlarn doal sonucu olarak da
teIsirde eitli eilimler kendini gstermitir. Ancak teIsirde grlen bu eilimler, nakle
dayanma hususunda bir ortak nokta oluturmulardr. Bu ortak nokta, Kurn ve snnet nas ile
sahbe kavillerine mracaat etmekten ibrettir. MIessirler genelde buna uymular, bylece
Kurn Kurnla, Kurn snnet ve sahbe szleriyle teIsire almlardr. Ancak bunun
yannda elbette ki mIessirlerin bilgi birikimi ve diryetlerinin de, Kurn anlama ve
yorumlamada ok nemli bir Ionksiyonu olmutur. MIessirlerin zek seviyeleri, ilm
kapasiteleri, alglamalar ve kltrlerini etkileyecek ortamlar Iarkl olduuna gre, onlarn
naslara yaklamlar da Iarkl olacaktr. Bunda yadrganacak bir taraI yoktur. te bunun tabii

1085
Bayram, a.g.t., 34-141.
1086
Yldrm, a.g.md., VII, 100-101; Bkz. Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 105-106; el-Kasb, a.g.e., 185-211; ez-Zeheb,
et-TeIsr vel-mIessirn, II, 321-326; Belam, a.g.e, 215-236.
1087
Cerraholu, a.g.e., II, 105.
197
sonucu olarak, Kurn teIsir edenler rivyet ve ictihd asndan iki temel yaklam ierisine
girmi ve o istikamette teIsirler kaleme almaya balamlardr
1088
.
Kurtub, bu iki temel yaklamn her ikisini de teIsirinde birbirlerini destekleyecek
biimde baaryla kullanmtr. O ncelikle Kurnn bir ksm yetlerini dier bir ksmyla
teIsir etmi, daha sonra snnete, sahbe ve tabin eserlerine mracaat etmitir. Bunlarn ardsra
ihtiyaca binen Arap dili ve chiliye iiri bata olmak zere Iilolojiden ve hadis, hadis usl,
Ikh, Ikh usul, kelm, akit gibi dier ilim dallarndan da Iaydalanmtr. SrI nakle ve srI
rey ve dnceye ynelik delillerden herbiri, dierine muhta bulunmaktadr. nk nakli
delillerle istidlalde bulunabilmek iin mutlaka dnceye ihtiya vardr. Nitekim rey ve
dncenin muteber olabilmesi iin de mutlaka eri bir dayanann olmas gerekmektedir
1089
.
Eserinin bir ahkm teIsiri olmas hasebiyle, biz teIsirinin diryet ynn ilerken, Ikh yn ve
anlay zerinde dierlerine nazaran daha kapsaml durmay amalyoruz ve tezin nc
blm olan Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim Tadammeneh
mines-Snneti ve yil-Furkn Adl Fkh TeIsirinin slm Hukuku Asndan
Deerlendirilmesi konusunu buna hasretmeyi uygun buluyoruz.
Kurtubnin teIsiri, sadece ahkm yetlerinin teIsirinden ibret olmamakla birlikte,
ahkma arlk veren genel nitelikli bir teIsirdir
1090
. Nakil ve ictihd ynnden teIsirler, rivyet
ve diryet olmak zere iki ksma ayrl mnasebetiyle, bu balk altnda Kurtubnin el-Cmi
li-hkmil-Kurn adl teIsirini, rivyet ve diryet asndan incelemek istiyoruz.
1. Kurtub Tefsrinin Rivyet Yn
Kurna, Hz. Peygamberin snnetine, seleIten nakledilen haberlere, Arap dili ve
chiliye Arap iirine dayanan teIsir
1091
eklinde tanmlanabilen rivyet teIsiri, seleIten
nakledilmi eserlere istinat etmesinden dolay, teIsr bil-mesr veya nakl teIsr olarak da
isimlendirilmitir
1092
. Grld gibi rivyet teIsiri, Kurnda, snnette veya sahbe szlerinde,
Allahn kitabndaki ilhi muradn aklama amacn tamaktadr
1093
.
Biz Kurtub Tefsrinin rivyet ynn mesr teIsirin zellikleri asndan mIessirin
uygulad eitli yntemleri ihtiva edecek ekilde genie ele almay daha aklayc buluyoruz.

1088
Demirci, a.g.e., 2001, 309-310.
1089
tb, Eb shak brahim b. Musa b. Muhammed el-Grnt, el-MuvIakt ( ev. Mehmed Erdoan), stanbul
1999, III, 35.
1090
Demirci, a.g.e., 368.
1091
A.e., 311.
1092
Bkz. Cerraholu, a.g.e., 288.
1093
Bkz. Zerkni, Muhammed Abdlazm, Menhil'l-irIn I ulmi'l-Kur'n, Beyrut 1996, II,12.
198
a. Kurn Kurnla Tefsiri
Yce Allah: Sonra onu aklamak yine bize der.
1094
buyurarak, Kurnn bir ksm
yetlerinin dier bir ksmn teIsir ettiine iaret etmektedir. Allah Tel, bir hikmete binen
baz yetlelerde mutlak, mcmel ve ummi olarak zikrettii bir hususu, baka yerlerde takyd,
taIsl ve tahss etmitir.
1095
En gzel teIsir usul, Kurnn yine Kurnla teIsir edilmesidir.
Kurn- Kerimin bir yerinde mcmel olarak yer alan bir yet baka bir yerde taIsil edilmi
olabilir. Yine bir yerinde muhtasar olan bir yet baka bir yerde geni bir ekilde bulunabilir.
Eer Kurnda Kurn teIsir eden baka bir yet tespit edememisen snnete ynelmen
gerekir. nk snnet Kurnn izah edicisi ve aklaycsdr. Yce Allah yle buyurmutur:
Biz bu kitab sana srI hakknda ihtilaIa dtkleri eyi insanlara aklayasn ve iman eden bir
topluma da hidyet ve rahmet olsun diye indirdik.
1096
Allah Resl (s.a.s.) de: Dikkat ediniz!
Bana Kurn ve onunla birlikte onun benzeri de verilmitir.
1097
Burada Kurnn benzerinden
kastedilen snnettir. Snnette de bulunmuyorsa, sahbe szlerine bavurulur. nk onlarn
karinelere hid olmalar ve Allahn onlara mkemmel bir kavray bahetmesi hasebiyle bu
hususlarda daha ileri bir idrak gcne sahiptirler. Btn bu kaynaklarda bulunamad takdirde,
artlar dahilinde kyas ve istinbda mracaat edilir.
1098

Kurtub bu hususta unlar belirtir: Reslllah (s.a.s.)dan sonra, Kurnn dikkat
ektii anlamlar kartmak, iaret ettii esaslar tespit etmek yetkisi mtehasss ilim adamlarna
verilmitir. Onlar, Kurn zerinde ictihd ederek neyin anlatlmak istendii ilmine ularlar.
Bununla da bakalarndan ayr ve Iarkl bir konuma ykselirler ve ictihd etmeleri sebebiyle
zel bir ecir alrlar. Bu konuda yce Allah: ... Allah, sizden iman edenleri ve zellikle de
kendilerine ilim verilenleri dereceler ile ykseltsin...
1099
diye buyurmutur.
1100

Kurnn asl bir kaynak olduunu, onun eriatin btn ilimlerini ihtiva ettiini ve
snnetin onun aklaycs konumunda bulunduunu iIade eden Kurtub
1101
, Kurn hakknda
unlar sylemektedir: Yce Rabbimiz, Kurn- Kerimin misallerini dnen kimseler iin
ibretler, emirlerini basiretini kullanarak grenler iin bir hidyet klmtr. Kitabnda Iarz olan

1094
Kyme, 75/19.
1095
Demirci, a.g.e., 311; Bkz. Cerraholu, a.g.e., 213; Eb Zehra, Muhammed, slm Hukuku Metodolojisi (ev.
Abdlkadir ener), Ankara 1990, 77-79.
1096
Nahl, 16/64.
1097
Msned, IV, 131; Eb Dvd, Snnet, 5; Tirmiz, lim, 10; bn Mce, Mukaddime, 2; Bkz. Drim , Mukaddime,
48.
1098
ez-Zerkei,Bedrddn Muhammed b. Abdillh, el-Brhn I ulmi'l-Kur'n, Beyrut 1994, I, 315-316; Bkz. ez-
Zeheb, et-TeIsr ve'l-mIessirn, I, 28-32.
1099
Mcdele, 58/11.
1100
Kurtub, TeIsir, 15-16.
1101
A.e., I, 16.
199
hkmleri aklam, hell ile haram birbirinden ayrdetmi, akllarn anlayp kavrayabilmesi
iin t ve kssalar tekrar etmi, misaller vermitir. Gaybn haberlerinden kssalar anlatmtr.
O bakmdan yce Allah: Biz kitapta hibir eyi eksik brakmadk.
1102
diye buyurmaktadr.
1103

Kurtub de daha nceki Kurtubnin TeIsir Anlay balnda ele aldmz gibi,
hemen hemen btn teIsirlerin izledii usul izlemi ve ilgi kurabildii lde yetlerde
grd kapallklar dier yetlerle teIsir etmitir. Bunun rnekleri ok olmakla birlikte,
konumuzu mIessirin bu hususa verdii nemi sergileyecek lde maddeler halinde ilemek
istiyoruz.
1. Kurtub, Kurnn Kurnla teIsir edilmesi konusunda ncelii yetin yetle teIsir
edilmesi hususuna vermektedir.
Kurtub, Kimler Allaha ve peygambere itaat ederse, ite onlar, Allahn
kendilerine nimet verdii peygamberler, dosoru olanlar (sddklar), ehitler ve iyi
insanlarla birlikte olurlar. Onlar ne gzel arkadalardr.
1104
yetinin teIsirinde, yeti yetle
yle teIsir etmektedir: Bu yet, yce Allahn: Bizi dosdoru yola ilet! Kendilerine nimet
verdiin kimselerin yoluna ...
1105
yetini teIsir etmektedir.
1106
Yine Kurtub, Bizi dosdoru
yola ilet! Kendilerine nimet verdiin kimselerin yoluna ...
1107
yetlerinde geen kendilerine
nimet verdiin kimselerblmn baka bir yetle teIsir etmektedir: Kendilerine nimet
verdiin kimselerin kimler olduklar hususunda Iarkl grler ileri srlmtr. Ancak
mIessirlerin byk ounluu der ki: Burada peygamberlerin, sddklerin, ehidlerin ve
slihlerin yolu kastedilmitir. Bu grlerini de yce Allahn u buyruundan kartmlardr:
Kimler Allaha ve peygambere itaat ederse, ite onlar, Allahn kendilerine nimet verdii
peygamberler, dosoru olanlar (sddklar), ehitler ve iyi insanlarla birlikte olurlar. Onlar ne
gzel arkadalardr.
1108
yet, bunlarn dosdoru yol zere olduklarn gstermektedir. Ftiha
sresindeki yette de kastedilen ite budur.
1109
Ayn ekilde mIessir, Ramazan ay,
insanlara yol gsterici, dorunun ve doruyu eriden ayrmann ak delilleri olarak
Kurnn indirildii aydr...
1110
yetinin teIsirinde, Kurnn ramazan aynda indirildii ve
kadir gecesinin de bu ay iersinde bulunduu hususunu ilemekte ve sz konusu yeti, dier

1102
Enm, 6/38.
1103
Kurtub, TeIsir, I, 15.
1104
Ns, 4/69.
1105
Ftiha, 1/6-7.
1106
Kurtub, TeIsir, V, 188-189.
1107
Ftiha, 1/6-7.
1108
Ns, 4/69.
1109
Kurtub, TeIsir, I, 112. 30. mesele. ; Ayrca bkz. a.e., I, 112. Ftiha, 1/7; I, 160, 162.
1110
Bakara, 2/185.
200
yetlerle teIsir etmektedir: Allah Telnn: ... Kurnn indirildii aydr... blm,
Kurnn ramazan aynda indirildii hususunda ak bir nastr. Ayn zamanda bu yce Allahn
u yetlerini de aklamaktadr: H. Mm. Aka bildirilen kitaba yemin olsun ki, phesiz biz
onu mbrek bir gecede indirdik.
1111
Yani; kadir gecesinde indirdik. Aklad dier bir yet
de: Muhakkak biz onu kadir gecesinde indirdik.
1112
buyruudur.
1113

2. Kurtub, yete ilikin konularla ilgili grlerin delil ald yetleri belirtmekte ve bu
grleri deerlendirirken baka yetlerden yararlanmaktadr.
MIessir, Ey dem! Onlara isimlerini haber ver, diye buyurdu...
1114
yetinin
teIsirinde, meleklerin mi yoksa demoullarnn m daha Iaziletli olduu hususunu ilerken
limlerin bu konuda Iarkl grlere sahip olduunu belirtir ve yetten getirdikleri delilleri
belirtir: Bir kesime gre, insanlarn arasndaki resller, meleklerin resllerinden stndr.
nsanlarn velileri, meleklerin velilerinden stndr. Dier bir kesime gre, mele-i al daha
stndr. Melekleri daha stn kabul edenler, yce Allahn u buyruklarn delil gsterirler:
Melekler, Allahn mkerrem kullardr. Szleriyle onun nne gemezler ve onun emriyle
amel ederler.
1115
; Onlar kendilerine verdii emirlerde Allaha asla isyan etmezler. Ne
emrolunurlarsa yaparlar.
1116
; Mesih de, Allaha kul olmaktan asla ekinmez, mukarreb
melekler de.
1117
De ki: Ben size, benim yanmda Allahn hazineleri vardr, demiyorum. Ben
gayb bilirim de, demiyorum. Hi phesiz ben bir meleim de demiyorum.
1118
emoullarnn
daha stn olduunu syleyenler ise, yce Allahn u buyruunu delil gsterirler: man edip
salih amel ileyenler, phesiz bunlar yaratlanlarn en hayrllardr.
1119
Kimi limler de yle
demitir: Peygamberlerin meleklerden daha Iaziletli olduunu kesin olarak sylemeye imkan
olmad gibi, meleklerin de onlardan daha hayrl olduunu kesin olarak sylemeye imkan
yoktur. nk bu konuda kanaat belirtmenin yolu; yce Allahn ve Reslnn haberi veya
mmetin icm etmesidir. Bu hususta bunlardan herhangi bir delil bulunmamaktadr.
1120
Yine
Kurtub, Hani biz meleklere: deme secde edin demitik de, blis dnda derhal secde

1111
Dhn, 44/1-3.
1112
Kadir, 97/1.
1113
Kurtub, TeIsir, II, 197. 8. mesele; Ayrca bkz. Kurtub, TeIsir, I, 112. Ftiha, 1/7; I, 160, 162.
I, 165-166. Bakara, 2/22.
4. mesele; I, 166-167, 169-170; 172-174; 197-199; II, 144.
1114
Bakara, 2/33.
1115
Enbiy, 21/26-27.
1116
Tahrm, 66/6.
1117
Ns, 4/172.
1118
Enm, 6/50.
1119
Beyyine, 98/7.
1120
Kurtub, TeIsir, I, 204-205, 3, mesele.
201
ettiler...
1121
yetinin teIsirinde sz konusu hususla ilgili grleri deerlendirir ve bu
deerlendirmelerine baka yetleri kaynak alr: Denilse ki: bn Abbs, insanlarn daha Iaziletli
oluuna unlar delil gsterir: an yce Allah, yce Reslnn hayatna u buyruuyla kasem
etmitir: Hayatn hakk iin, onlar gerekten sarholuklar iersinde akn bir haldedirler.
1122

Dier taraItan u buyruuyla da, ona Allahn azabndan yana teminat vermitir: T ki Allah,
gemi ve gelecek gnahlarn maIiret etsin.
1123
Buna karlk meleklere ise yle
buyurmaktadr: Onlardan her kim: Tanr o deil, benim! derse, biz onu cehennemle
cezalandrrz...
1124
diye buyurmutur. Byle sorana cevabmz udur: an yce Allah, bizzat
kendi hayatna kasem ederek: Hayatma andolsun demedii gibi, meleklerin hayatna da
kasem etmemitir. Buna karlk, gklere ve yere yemin etmitir. Bu ise onlarn artan ve sekiz
cennetten daha stn ve deerli olduunun delili de deildir. Yine yce Allah, incire ve zeytine
de yemin etmitir. an yce Allahn: Onlardan her kim: Tanr o deil, benim! derse, biz
onu cehennemle cezalandrrz... yeti ise, yce Allahn Peygamberine ynelik u buyruunu
andrmaktadr: Andolsun eer sen irk koarsan, hi phesiz amelin boa kar ve phesiz
ziyan edenlerden olursun.
1125
Buna gre bn Abbsn bu aklamalarnda, demolunun
meleklerden stn oluuna dellet edecek bir iIde sz konusu deildir. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
1126

3. Kurtub, gerekli grdke yetleri mutlak ve mukayyed asndan baka bir yetle
teIsir etmektedir.
MIessir, O size meyteyi, kan, domuz etini, bir de Allahtan bakas adna
kesileni haram kld...
1127
yetinin teIsirinde bu hususa ait u deerlendirmelerde
bulunmaktadr: zellikle bu yet, yce Allahn: Ey iman edenler! Size rzk olarak
verdiimiz eylerin temiz olanlarndan yeyin.
1128
yetinin akabinde gelmitir. Bu buyruk
mutlak olarak mbahl iIade etmektedir. Daha sonra yce Allah, hasr edat |'--| kelimesiyle
haram klnan eyleri zikretmektedir. Buna gre bunun her iki ksm (haram da helli de)
kapsamas gerekmektedir. Bu yetin kapsam dnda haram klnm bir ey yoktur. Bu yet,
Medinede inmitir. Daha sonra AreIede indii rivyet edilen bir dier yet olan: De ki: Bana
vahyolunanlar arasnda yiyen bir kimsenin yiyecei eyler olarak ... baka haram klnm bir

1121
Bakara, 2/34.
1122
Hicr, 15/72.
1123
Fetih, 48/2.
1124
Enbiy, 21/29.
1125
Zmer, 39/65.
1126
Kurtub, TeIsir, I, 206-207. 3. mesele. Ayrca bkz. a.e., I, 213-214; I, 233. Bakara, 2/40.
1127
Bakara, 2/173.
1128
Bakara, 2/172.
202
ey bilmiyorum.
1129
yeti ile bunu daha da pekitirmi, bylelikle bata da sonada da beyan tam
ve eksiksiz bir ekilde gereklemi olmaktadr. Bu aklamalar bnl-Arab yapmtr.
1130

Kurtub bu konudaki kendi deerlendirmesini bu yetin ondrdnc meselesinde bn
Hveyzimenddn aklamalarnn akabinde yle iIade etmektedir: bn Hveyzimendd der
ki: Kana gelince ummi belv halini almadka haramdr. Ummi belv halini ald takdirde
ise aIIedilir. Ummi belv halini almas ise, etteki ve damarlardaki kandr. Bir de, beden ve
elbise zerindeki basit miktardaki kana ramen namaz klnabilir. Bizim bu hkme varmamzn
sebebi yce Allahn: Meyte ve kan ... zerinize haram klnd.
1131
diye buyurmasdr. Bir
baka yerde ise yle buyurmaktadr: De ki: Bana vahyolunanlar arasnda yiyen bir kimsenin
yiyecei eyler olarak ... baka haram klnm bir ey bilmiyorum.
1132
diye buyurmu
olmasdr. Bu buyrukta grld gibi, akan kan haram deildir.Nitekim ie (r. anh)nn da
yle dedii rivyet edilmitir: Biz Reslllah (s.a.s.) dneminde tencerede yemek piirir,
tencerenin stnde kandan dolay sarmtrak bir tabaka belirir, buna ramen o yemei yer ve
buna kar bir tepki gstermezdik.
1133
nk bu tr eylerden saknmak ar bir yktr ve
zorluktur. Bunlar ise, dinde kaldrlmtr. Bu husus eriatte asli ilkedir. Daha sonra Kurtub
konuyu yle deerlendirir: Derim ki: an yce Allah burada kan mutlak olarak zikrettii
halde Enm 6/145. yette, akm olmakla kaytlamaktadr. limler, icm ile buradaki mutlak
mukayyede hamletmilerdir. Buna gre burada, kan kelimesinden kast; akm kandr.
nk ete karm durumda bulunan kann haram olmad icm ile kabul edilmitir.
1134
Yine
Kurtub, De ki: Bana vahyolunanda, le veya aktlm kan yahut domuz eti, ki pisliin
kendisidir, ya da gnah ilenerek Allahtan bakas adna kesilmi bir hayvandan baka,
yiyecek kimseye haram klnm bir ey bulamyorum...
1135
yetinin teIsirinde konuyu,
yette ve baka buyruklarda haram olduklar bildirilen yiyecekler, haram klma laIznn Allah
Resl taraIndan kullanlmas durumunda iIade ettii hkm ve eitli hayvanlarn
yenilmesiyle ilgili hkmler ve bu husustaki gr ayrlklar eklindeki meselelerle ele almakta
ve hkmleri mutlak ve mukayyed asndan deerlendirmektedir.
1136


1129
En'm, 6/145.
1130
Kurtub, TeIsir, II, 144.
1131
Mide, 5/3.
1132
En'm, 6/145.
1133
Hadisi bu laIzlarla kaynaklarda tespit edememekle birlikte , hadiste yer alan yemein zerindeki sarmtrak
tabaka eklinde bir iIade yer almakszn benzer anlam iIade eden hadisler mevcuttur. Bkz. Buhr, Et'ime, 31; Talk,
14; Mslim, Itk, 14; en-Nes, Talk, 29; Muvatta, Talak, 25; Msned, VI, 178, 180.
1134
Kurtub, TeIsir, II, 148. 14. mesele.
1135
En'm, 6/145.
1136
Kurtub, TeIsir, VII, 119-124. 1-3. mesele.
203
4. Kurtub, yetleri yeri geldike umm ve huss asndan baka bir yetle teIsir
etmekte ve Kurnn ummi laIznn zayI delillerle tahss edilemeyeceini belirtmektedir.
MIessir, zerine Allahn ad anlmayanlardan yemeyin...
1137
yetinin teIsirinde
konumuza ilikin u bilgileri vermektedir: Yce Allahn: Yemeyin buyruu, lein
yenilmesinin yasakl hususunda zhirdir. zerine Allahn ad anlmam olmas eklindeki
ummi hkm dolaysyla Allahtan bakasnn ad anlarak kesilen de bunun kapsamna girer.
Ayrca yce Allahn: Bir de Allahtan bakasnn ad anlarak kesilen
1138
yetindeki laIz
gereince haram olmasn gerektiren Allahtan bakasnn ad anld iin, bu ummi yasan
kapsamna girmektedir.
1139
Yine Kurtub, Allahn mescidlerinde Allahn adnn
anlmasn engelleyenlerden ve onlarn harab olmasna alnlanrdan daha zlim kim
olabilir?..
1140
yetinin teIsirinde mescidlerin, Allahn adnn anlmas iin bir vesile
olduunu ve bu maksadn gereklemesini nleyen sebeplerin, ortadan kaldrlmas gerektiini
iIade eden yaklam sergilemektedir. MIessir, yetin sebeb-i nuzlne ait rivyetleri
naklettikten sonra, kymete kadar insanlar mescidlerden alkoyanlar eklindeki Umm iIde
eden gr, laIzn ummiliini ve oul sgasyla varid oluunu delil gstererek benimser ve
yet-i kerimenin, baz mescidlere ve baz ahslara tahss edilmesinin zayI bir yaklam
olduunu syler. Kurtub, mescidlerin tahribinin maddi ve manevi yollarla olabileceini belirtir
ve genel olarak mescidlerde namaz klmann ve orada slmn iarlarnn aka ortaya
konulmasnn engellenmesi, mescidleri tahrip etmektir, ykmak demektir eklindeki grn
vurgular. Kurtub, bu hususun Ikhtaki konumunu: Mescidin yklmas, satlmas, ilemez hale
getirilmesi, mahelle harap olsa bile, caiz deildir, demiizdir. Ayn ekilde, ayrlk ve muhaleIet
kast olmadka, mescidlerin ina edilmesi de engellenemez. Mesel, bir mescidin yanbanda
veya ona yakn bir yerde baka bir mescid yapp da bununla birinci mescidin cemaatini ayrp
blmek, oray tahrip etmek ve araya ayrlk sokmak istiyorlar ise, o takdirde ikinci mescid
yklr ve yapm engellenir. Buna dayanarak yle demiizdir: Bir meskn ehir hkmnde olan
yerde, iki byk caminin olmas caiz deildir. Bir mescidin de, iki imam olmaz. Bir mescidde
iki ayr cemaat yaplmaz eklinde dile getirir ve yet-i kerime ayn ekilde namazn byk
nemine de dellet etmektedir. Namaz, amellerin en Iaziletlisi, ecir itibariyle en by
olduuna gre, ona engel olmak da en byk bir gnahtr tespitini yapar.
1141


1137
En'm, 6/121.
1138
Bakara, 2/173.
1139
Kurtub, TeIsir, VII, 91. 2. mesele.
1140
Bakara, 2/114.
1141
Kurtub, TeIsir, II, 54. 2. mesele.
204
5. Kurtub, ihtiya hasl olduka yetleri mcmel ve mbeyyen asndan baka bir
yetle teIsir etme yoluna gitmektedir.
MIessir, Yahudilerin zulmleri sebebiyle, kendilerine hell klnm olan pek ok
eyi haram kldk...
1142
yetinin teIsirinde Yahudilere zulmleri sebebiyle haram klnan
temiz eylerin yette mcmel olarak zikredildiini sz konusu eder ve bu hususu Enm 6/146.
yette geni olarak beyan eder. Kurtub, Yce Allahn: Yahudilerin zulmleri sabebiyle ...
yetinde daha nce hell klnm olmakla birlikte haram klnan eyler ise; Biz, Yahudilere de
btn trnakllar haram kldk...
1143
buyruunda sz geen eylerdir.
1144
aklamasn yapar
ve bu konuyu Enm, 6/146. yetinin teIsirinde; slmdan nceki mmetlere baz yasaklarn
konulmas, sriloullarna haram klnan i yalar, haram klnan iyalarndan istisna
edilenler, gemi eriatlerdeki bu hkmlerin nesh edilmesi, Ehl-i kitap taraIndan kesilen
hayvanlarn kendileri iin haram olan blmlerinin bizim taraImzdan yenilmesinin hkm ve
yeti kerimede sz konusu edilen haram klmann bir cezalandrma olduu meseleleri altnda
deerlendirmektedir.
1145
Yine Kurtub, Gkyzne ve trka yemin ederim. Trkn ne
olduunu nereden bileceksin?
1146
yetinde yer alan |'=: trk| kelimesinin mcmel
olduunu belirtir ve onu yine bu srenin nc yetiyle teIsir eder: |'=: trk|; yldz
demektir. Nitekim yce Allah: Trkn ne olduunu sana ne bildirdi? O, delip geen yldzdr.
buyruuyla bunu aklamaktadr.
1147

6. Kurtub, lzum grdke yetlerdeki kelimeleri anlam asndan baka bir yetle
teIsir etmektedir.
MIessir, Hamd (vme ve vlme), lemlerin Rabbi Allaha mahsustur.
1148

yetinde yer alan er-Rab kelimesinin anlamn yetteki mnsna gre teIsir ettikten sonra
dier anlamlarn ele alrken konumuz asndan u aklamay yapmaktadr: Rab; eIendi
anlamna da gelir. Yce Allahn: Beni rabbinin nezdinde an.
1149
yetindeki rab, bu
anlamdadr.
1150
Kurtub devamla, Hamd (vme ve vlme), lemlerin Rabbi Allaha
mahsustur. yetinde zikredilen el-lemn kelimesinin anlam ve teIsirine ait grleri ve bu
grlerin dayand yetleri iledikten sonra tercih yapar ve tercih sebebini baka bir yetle

1142
Ns, 4/160.
1143
En'm, 6/146.
1144
Kurtub, V, 299. 1. mesele.
1145
Bkz. a.e., VII, 125-128. 1-6. meseleler.
1146
Trk, 86/1-2.
1147
Kurtub, TeIsir, XX, 5.
1148
Ftiha, 1/2.
1149
YsuI, 12/42.
1150
Kurtub, TeIsir, I, 103. 8. mesele.
205
delillendirir: Derim ki: Bu konudaki birinci gr btn grlerin en sahihidir. nk her
trl yarat ve varl kapsar. Buna delil ise yce Allahn u yetidir: Firavun: lem lerin
Rabbi dediin de nedir? dedi. Musa: O, gklerin, yerin ve ikisinin arasnda bulunanlarn
Rabbidir, eer inanrsanz dedi.
1151
Yine Kurtub, Ey iman edenler! Oru sizden ncekilere
yazld gibi, sizin zerinize de yazld...
1152
yetinde geen |',-: oru| kelimesinin szlk
anlamn baka yetle teIsir etmektedir: Szlk anlamyla |',-: oru|, imsk etmek ve bir
halden baka bir hle geii terketmek demektir. Susup konumamaya da, |,-'| denilir.
nk bu da, kendisini konumaktan alkoymaktr. Yce Allah da, Hz. Meryemden haber
verirken yle buyurmaktadr: Gerekten ben Rahmn olan Allah iin oru adadm.
1153
Yani;
konumamay adadm, demektir.
1154

7. Dile ok nem veren mIessir, pekok yerde yetlerde geen kelimelerin itikkn
baka bir yetle teIsir etmektedir.
Kurtub, ... Allah kfirleri epeevre kuatandr.
1155
yetinde zikredilen |=,=-|
kelimesini, konumuz asndan yle ilemektedir: Allah Telnn: Derken onun serveti
kuatlp yok edildi ... yetindeki |=,=| kelimesi, bu kkten gelmektedir. an yce Allah,
btn mahlkat |=,=-: kuatc|dr. Yani btn yaratklar onun egemenlii ve buyruu
altndadr, emri altndadr. Nitekim yce Allah yle buyurmaktadr: ... Kymet gn btn
yeryz onun tasarruIundadr ...
1156
Yani onun egemenlik ve tasarruIu altndadr demektir.
1157

Yine Kurtub, Ey iman edenler! ldrlenler hakknda zerinize ksas yazld...
1158

yetindeki |'--':ksas| kelimesinin lugat anlamn baka bir yetle teIsir etmektedir:
|'--':ksas| kelimesi, izi takip etmek anlamn gelen |'-'| kelimesinden mtaktr. San
kss edilmesi de buradan gelmektedir. Katil sanki ldrmekte belli bir yol izlemi, bu hususta
onun izi takip edilip onun izledii yoldan gidilerek, |'--':ksas| kelimesi kullanlm gibidir.
Kurndaki: Onun zerine izlerini takip ederek, gerisin geriye dndler.
1159
yeti de buradan
gelmektedir.
1160

8. Kurtub, zaman zaman yetlerdeki kelimeleri dil ve kelime yaps asndan baka
yetle teIsir etme yoluna gitmektedir.

1151
uar, 26/23-24; Kurtub, TeIsir, I, 104-105. 11. mesele.
1152
Bakara, 2/183.
1153
Meryem, 19/26.
1154
Kurtub, TeIsir, II, 181. 1. mesele.
1155
Bakara, 2/19.
1156
Zmer, 39/67.
1157
Kurtub, TeIsir, I, 160.
1158
Bakara, 2/178.
1159
KehI, 18/64.
1160
Kurtub, TeIsir, II, 163. 2. mesele.
206
MIessir, Allahtan bakasna tapanlara (ve putlarna) svmeyin; sonra onlar da
bilmeyerek Allaha sverler...
1161
yetindeki |-=| kelimesinin Iarkl kraatlerini verdikten
sonra konumuza ilikin u izahlarda bulunur: Bu kelime tekil olmakla birlikte, oul anlamna
kullanlr. Allah Telnn u yetleri de bunun gibidir: yi bilin ki onlar benim dmanmdr;
ancak lem lerin Rabbi (benim dostumdur).
1162
Yce Allah bir baka yette de: ... Asl dman
onlardr...
1163
diye buyurmaktadr. Bu kelime, ya mastar olarak ya da meIln leh olarak
nasbedilmitir.
1164
Yine Kurtub, ... Eer bir erkek veya kadna ocuu ve babas olmad
halde (kelle) miras olunuyor ve bunlarn erkek veya kz kardei varsa, herbirine altda
bir der...
1165
yetinin teIsirinde kelle kelimesinin dilde kullanlna dair aklamalarda
bulunmakta ve bu konuya yetlerden rnek vermektedir: Dil bilginleri der ki: Arapada | .=
'` - '`:Kelle erkek ve kelle kadn| denilebilmektedir. Bunun tesniyesi de oulu da
yoktur. nk bu kelime, veklet, dellet, semhat ve ecat gibi bir mastardr. Yce
Allahn: | ': ...ve onun kardei varsa...| buyruunda zamir tekil olarak gelmi ve ikile dellet
eden | '-+':ikisinin| dememitir. Araplarn iki isim zikredip daha sonra ikisinden haber verilen
hkmleri aynysa kimi zaman onlardan birisine, kimi zaman her ikisine bu hkm izaIe ederek
kullanmalar adetine uyun bir ekilde bu iIade kullanlmtr. Mesel Araplar yle derler: | -
+,' '+,' ,' -=,' ,'= `= ---= ' :Her kimin yannda bir kle yahut bir cariye varsa (erkee
ait zamir kullanarak) ona (yine kadna ait tekil zamir kullanarak o cariyeye (tesniye zamiri
kullanarak) ikisine (ve oul zamiri kullanarak) onlara iyilikte bulunsun| derler. Yce Allah da
yle buyurmaktadr: Sabr ve namazla yardm dileyin. phesiz ki o ok byktr.
1166
Yine
baka bir yerde yle buyurmaktadr: ahitlik ettiiniz kiiler zengin de olsa Iakir de olsa
olsa bilin ki Allah onlara sizden daha yakndr.
1167

9. Kurtub gerektike yetlerdeki kelimeleri zaman zellii asndan
1168
baka bir yetle
teIsir yoluna gitmektedir.
Mazi Iiil, |,'| hari, art edatlarndan sonra gelirse, gelecek anlam iIade eder.
1169
Kurtub
de bu hususu: Mazi Iiilin istikbl anlamn tamas, ancak birtakm artlara baldr.
1170


1161
En'm, 6/108.
1162
uar, 26/77.
1163
MnIikn, 63/4.
1164
Kurtub, TeIsir, VII, 83. 4. mesele.
1165
Ns, 4/12.
1166
Bakara, 2/45.
1167
Kurtub, TeIsir, V, 59-60. Ns, 4/12. 3. mesele; Ayrca bkz. a.e., I, 232. Bakara, 2/40; XX, 64-65.
1168
rnek olarak bkz. es-Syt, Cellddn, Hem''l-hevmi' erhu Cem'i'l-cevmi', Beyrut ts., 9; es-Slem,
zzddin Abdilaziz, el-ra ile'l-cz ba'zi envi'l-mecz (Ii'l Kur'n'il-Kerm), 1987 ts., 26; bn Him, Eb
Muhammed Cemluddin b. YsuI, Muni'l-lebb an ktbi'l-e'rb, Kahire ts., I, 171; e-ertn, Red, Mebdi'ul-
arabiyye, Beyrut 1953, IV, 378; es-Syt, Cellddn, el-tkn I ulmi'l-Kur'n, I, 529-530.
207
eklinde iIade etmektedir. MIessir bu konuya yetlerin teIsirinde yer verir ve baka yetlerlerle
de konuyu rneklendirir. Biz rnek olarak || art edatn verebiliriz.
Kurtub, Hani Rabbin meleklere: Muhakkak ben yeryznde bir halife
yaratacam. demiti ...
1171
yetinin teIsirinde, || edatn zaman asndan incelemekte ve
bu hususa ilikin baka yetleri delil gstermektedir: || edat -dili gemi bir Iiil ile birlikte
kullanlacak olursa, gelecek anlamn iIade eder. Bu durum Allah Telnn: Her eyi alt st
eden o byk Ielket geldii vakit...
1172
; Kulaklar sar eden o ses geldiinde...
1173
ve
Allahn yardm ve zaIeri geldiinde...
1174
yetlerinde de sz konusudur. Grld gibi
btn bu rneklerde || edat, gelecek zaman anlamn vermektedir.
1175
Yine Kurtub, Hicret
etmeyerek kendilerine yazk edenlerin canlarn melekler aldklarnda onlara: Ne ite
idiniz! dediklerinde, diyecekler ki: Biz burada zayf ve gsz insanlardk....
1176

yetinin teIsirinde, mazi Iiilin vukuu kesin durumlarda istikbl iIde etmesi hususuyla
1177

ilikin u aklamay yapmaktadr: Allah Telnn .. canlarn melekler aldklarnda...
blmndeki |',-:canlarn aldklarnda| Iiili, tenis almeti almam mazi bir Iiil olmas
muhtemeldir. nk melekler laIznn menneslii hakiki deildir. Bunun alaca anlamn da
mstakbel (gelecek zaman) bir Iiil olmas ve iki || harIinden birinin hazIedilmi olmas da
ihtimal dahilindedir. bn Frek, el-Hasenden anlamnn: Cehenneme gtrmek zere
toplayacaklar... eklinde olduunu nakletmektedir. Anlamnn: Ruhlarn alaca...
mnsnda olduu da sylenmitir. Daha zhir olan da bu aklamadr. Meleklerden kastn
lm melei olduu da sylenmitir. nk yce Allah: De ki: Size vekil klnan lm melei
rhunuzu alacaktr.
1178
diye buyurmaktadr.
1179

10. Kurtub, gerek duyduka yetlerdeki kelimeleri kullanm asndan baka bir yetle
teIsir etmektedir.

1169
el-Him, es-Seyyid Ahmed, el-Kav'id'l-essiyye li'l-lugati'l-arabiyye, Beyrut ts., 17.
1170
Kurtub, TeIsir, XIV, 130. 2. mesele.
1171
Bakara, 2/30.
1172
Nzit, 79/34.
1173
Abese, 80/33.
1174
Nasr, 111/1.
1175
Kurtub, TeIsir, I, 186. 1.mesele.
1176
Ns, 4/97-99.
1177
Bkz. es-Slem, el-ra, 26; yetlerden rnekler iin ve deerlendirmeler iin bkz. Bayram, Abdullah, En'm
Sresinde Geen Fiillerin Bab ve Zaman zelliklerinin ncelenmesi (Diploma almas), zmir 1993, 78-79. Muzari
Iiil de baz karinelerle gelecek zamana dellet eder. Buna ilikin bilgi ve yetlerden rmekler iin bkz. a.e., 77-96.
1178
Secde, 32/11,
1179
Kurtub, TeIsir, V, 237-238; Ayrca bkz. a.e., VII, 97-98. Enm, 6/128; VII, 80; XVII, 85; XX, 45-46, VII, 11,
13, 25, 28, 41-42, 70-71, 73, 90-91, 138; rnekler ve deerlendirmeler iin bkz. Bayram, Enm Sresinde..., 56-58.
208
MIessir, man edip iyi davranlarda bulunanlara, iinden rmaklar akan
cennetler olduunu mjdele!..
1180
yetinde geen |--: mjdele!| kelimesine ilikin
konumuzla ilgili u aklamaya yer vermektedir: Mjdelemek; ounlukla mjdesi verilen
hayrl haberle kaytl olarak sevindirici eylerde kullanld gibi, byle bir kayt olmakszn da
kullanlr. Ancak keder ve kt eylerin haber verilmesi halinde sadece mjdesi (haberi) verilen
ktlk de aka belirtilmek sretiyle, kaytl olarak kullanlr. Yce yle buyurmaktadr: ...
Onlara ackl bir azabn mjdesini ver!
1181
Bu durum baka yetlerde
1182
de sz konusudur.
1183

Yine Kurtub, te onlar, Rablerinden bir hidyet zerindedirler ve onlar felha erenlerin
t kendileridir.
1184
yetinde geen |=-': onlar| kelimesini dil asndan incelerken bu
kelimenin akl sahibi olmayan eyler hakknda da kullanlabileceini belirtir ve bu aklamasn
baka bir yetle delillendirir ve teIsir eder: Yce Allah u buyruunda bu kelimeyi akl sahibi
olmayanlar hakknda da kullanmtr: nk kulak, gz ve kalp, btn bunlar, ondan sorumlu
olurlar.
1185
Ayn ekilde Kurtub, Ve biz onu kovulmu her eytandan koruduk.
1186

yetinde geen |,=: kovulmu| kelimesinin Kurn- Kerimdeki kullan hususunda u bilgiyi
verir: el-Kis der ki: Kurnda geen btn |,=: kovulmu| kelimeleri, svmek, hakaret
mnsndadr.
1187

11. Kurtub, lzum hisettii zaman yetlerdeki edat ve zamirleri anlam asndan baka
bir yetle teIsir etmektedir.
MIessir, (Reslm!) Deheti her eyi kaplayan kyametin haberi sana geldi mi?
yetinin teIsirinde konumuza dair u aklamalarda bulunmaktadr: |.: ... mi?| soru edat
burada |-: ... mtr.| anlamndadr. Allah Telnn: nsan zerinden yle uzun bir sre geti
ki...
1188
yetinde olduu gibidir. Bu aklamay Kutrub yapmtr. Yani: Ey Muhammed!
rtp bryenin haberi sana gelmi bulunmaktadr. Bundan maksat da dehet ve korkutucu
halleriyle btn mahlukat kapsayan kyamettir. MIessirlerin ou bu aklamay
yapmtr.
1189
Yine Kurtub, O halde, eer t fayda verirse, sen de t ver.
1190

yetininin teIsirinde konumuza ilikin u aklamalarda bulunmaktadr: Bir dier gre gre

1180
Bakara, 2/25.
1181
l-i mrn, 3/21.
1182
Bkz. Tevbe, 9/38; nikk, 84/24.
1183
Kurtub, TeIsir, I, 171. 1. mesele.
1184
Bakara, 2/5.
1185
sra, 17/36. Kurtub, TeIsri, I, 133; a.e., I, 153-154; 158-159; 160-161; 195; 212; 238, 240.
1186
Hicr, 15/17.
1187
Kurtub, TeIsir, X, 11.
1188
nsan, 76/1.
1189
Kurtub, TeIsir, XX, 22.
1190
A'l 87/9.
209
buradaki: |: ...se|, |'-: ...ike| anlamndadr, Yani t Iayda verdii srece, sen de Iayda ver.
Bu durumda bu edat art anlamn tam olmaz. nk t her durumda Iayda verir. Bu
aklamay bn ecere yapmtr. Kimi arapa bilginlerinin belirttiklerine gre burada: |: ...se|
edat, |:.. d zaman| anlamndadr. t Iaydal olduu zaman veya t Iaydal olduu iin
t ver, demek olur. Allah Telnn: Sizler eer mmin iseniz en stn olanlar
sizlersiniz.
1191
yetinde olduu gibi. Bu da:|-- : nk sizler, ...lersiniz| anlamn tar.
Onlarn stnlklerini, ancak iman ettikten sonra kendilerine haber vermitir.
1192

12. Kurtub, yetler arasndaki mnsebete dir teIsirini baka bir yetle teIsir etmekte
ve bu hususu delillendirme yoluna gitmektedir.
MIessir, O, rahmndr ve rahmdir.
1193
yetinin bir nceki yetle olan
mnasebetini yle ilikilendirir: Yce Allah, lemlerin Rabbi olmakla nitelendirilmesinde
korkutma anlam bulunduundan dolay hemen akabinde, O, rahmndr ve rahmdir. ile
nitelendirmitir. nk bu da korkutmann aksi olan tevik ihtiva etmektedir. Bylelikle yce
Allah hem kendisinden korkmay hem de nimetlerine mit beslemeyi iIade eden niteliklerini bir
arada zikretmi olur. Bu ona itaatte daha ok yardmc olsun diye byle gelmitir. Bu durum,
tpk yce Allahn u yetlerinde olduu gibidir: (Reslm!) Kullarma benim ok balayc
ve pek esirgeyici olduumu haber ver. Benim azabm elem verici bir azap olduunu da
bildir.
1194
; (O yce Allah) gnahlar balayan, tevbeleri kabul eden, azab iddetli olan ve
nimeti geni olandr.
1195
Yine Kurtub, Allah yolunda sava. Sen ancak kendinden
sorumlusun. Mminleri de savaa tevik et. Belki Allah, inkr edenlerin errini
defeder
1196
yetinin teIsirinde de konumuzun dier bir rneini yle sergiler: Yce
Allahn: Allah yolunda sava blmndeki Ie edt, daha nce yce Allahn: Allah
yolunda dnyay hirete tercih edenlerle sava. Kim Allah yolunda savar da, ldrlr ya da
galip gelirse, biz ona byk bir mkaIat vereceiz
1197
yetiyle alkaldr. Yani bundan dolay
sen artk savamalsn, demektir. Bunun yce Allahn: Size ne oluyor da , Allah yolunda
savamyorsunuz?!
1198
, Allah yolunda sava yetiyle alakal olduu da sylenmitir. yetin
iIade ettii anlam yle gibidir: Yalnz bana olsan dahi, dmanlarla cihad ve dmn kar

1191
l-i mrn, 3/139.
1192
Kurtub, TeIsir, XX, 17-18; Ayrca bkz. a.e., XX, 46; 60-61.
1193
Ftiha, 1/3.
1194
Hicr, 15/49-50.
1195
Mmin, 40/3; Kurtub, TeIsir, I, 105. 13. mesele.
1196
Ns, 4/84.
1197
Ns, 4/74.
1198
Ns, 4/75.
210
mmin mustazaIlarn yardmna komay asla terk etme. nk Allah, kendisine zaIer vadinde
bulunmutur.
1199

13. Kurtub, yer yer yetlerin dil ve slup zelliinin benzerini baka bir yetle teIsir
etmektedir.
MIessir, (Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ...
1200
yetini dil ve slp
asndan ilerken, konumuza ilikin u aklamay yapmaktadr: Burada slbu eitlendirmek
iin gaibe hitaptan, muhataba gei yaplmtr. nk srenin bandan itibren buraya kadar
an yce Allaha dair haber verilmekte ve ona sen edilmektedir. Nitekim yce Allahn u
buyruunda da durum byledir: Ve Rableri onlara tertemiz bir arap iirmitir.
1201
diye
buyurduktan sonra: te bu hi phesiz sizin iin bir mkIattr.
1202
diye buyurmaktadr. u
yette de bu eklin aksini gryoruz: ... Hatta siz gemilerde bulunduunuz, o gemiler de
iindekileri tatl bir rzgrla alp gtrdkleri ...
1203
Yine Kurtub, (Bu mnafklar)
mminlerle karlatklar vakit, (Biz de) iman ettik derler. (Kendilerini saptran)
eytanlar ile babaa kaldklarnda ise: Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (mminlerle)
sadece alay ediyoruz, derler. Gerekte, Allah onlarla istihza (alay) eder de azgnlklarnda
onlara frsat verir, bu yzden onlar bir mddet babo dolarlar.
1204
yetlerindeki dil ve
slp zelliini baka yetlerdekilerle karlatrmakta ve bu ynden teIsir etmektedir: Araplar
bir sz bir baka szn kart ve cevab veya cezas olarak zikrettiklerinde ayn ekilde o sz
tekrarlarlard. sterse mns Iarkl olsun. te Kurnda ve snnette de ayn durumu gryoruz.
Yce Allah yle buyurmaktadr: Bir ktln cezas onun gibi bir ktlktr.
1205
; Size
kim saldrrsa, siz de tpk onlarn size saldrdklar gibi saldrn.
1206
Ktle karlk vermek
ktlk olmaz. Ksas da bir saldr olarak deerlendirilemez. nk ksas yerine getirilmesi
gereken bir haktr. Yce Allahn u buyruklar da byledir: Onlar hilekrla saptlar, Allah da
hilekrlklarna karlk verdi.
1207
; Gerekten onlar bir hile yapyorlar. Ben de bir hile
yaparm.
1208
; (Bu mnaIklar) mminlerle karlatklar vakit, (Biz de) iman ettik derler.
(Kendilerini saptran) eytanlar ile babaa kaldklarnda ise: Biz sizinle beraberiz, biz onlarla
(mminlerle) sadece alay ediyoruz, derler. Gerekte, Allah onlarla istihza (alay) eder de

1199
Kurtub, TeIsir, V, 202.
1200
Ftiha, 1/5.
1201
nsan, 76/21.
1202
nsan, 76/22.
1203
Ynus, 10/22. Kurtub, TeIsir, I, 109.
1204
Bakara, 2/14-15.
1205
r, 42/40.
1206
Bakara, 2/194.
1207
l-i mrn, 3/54.
1208
Trk, 86/15-16.
211
azgnlklarnda onlara Irsat verir, bu yzden onlar bir mddet babo dolarlar.
1209
an yce
Allahn hile yapmas da alay etmesi de hilekrlk yapmas da sz konusu deildir. Onun bunu
yapmasnn anlam sadece onlarn hilelerine, alaylarna ve hilekrlklarna bir cezadr. Yce
Allahn u buyruklar da byledir: Allah aldatmak isterler. Halbuki O, onlar aldatr.
1210

Onlarla alay ederler, Allah da onlarla alay eder.
1211

14. Kurtub zaman zaman yetlerin Iarkl kraatini baka bir yetle rneklendirerek
teIsir etmektedir.
MIessir, Yzlerinizi dou ve batya dndrmeniz birr (iyilik) deildir...
1212

yetindeki |-': iyilik| kelimesini, Hamza ve HaIsn el-birra eklinde okuduklarn belirtir ve
bu hususta unlar syler: Bu okuyuun takdiri, yzlerinizi ... dndrmeniz birr (iyilik),
eklindedir. Yce Allahn u buyruklar da bunun gibidir: Onlarn delilleri, eer doru
syleyenlerseniz, babalarnz getiriniz demekten baka bir ey olmad.
1213
; Bundan sonra
ktlk edenlerin akbeti ktlk aldu, nk onlar Allahn yetlerini yalanladlar.
1214
; Sonra
ikisinin de akbetleri orada ebedi kalmak zere atein iinde kalmalardr.
1215
Buna benzer daha
baka buyruklar da vardr.
1216
Yine Kurtub, Bunun zerine eytan, onlar kaydrp iinde
bulunduklar halden kard...
1217
yetinin Iarkl kraatlerini verir ve tercih ettii gr
baka bir yetle delillendirir: Bunun zerine eytan, onlar kaydrp iinde bulunduklar halden
kard... yetinde yer alan ve onlar kaydrd anlamna gelen |'-+''| kelimesini, ounlukla
gnah anlamna gelen zelle kknden treyen bir kelime olarak ve eliIsiz okumulardr.
Yani eytan onlar yanltt, ayaklarn kaydrp o gnaha dmelerini salad. Hamza ise, bu
kelimeyi uzaklatrma anlamn iIade eden kkten eliIli olarak |'-+''| eklinde okumutur.Bu,
onlar oradan uzaklatrd, izale etti demektir. bn Keysan der ki: Onlar izale etti, anlamndaki
okuyu zevalden gelir. Onlar iinde bulunduklar itaatten alkoydu, masiyete yneltti, demek
olur. Derim ki: O vakit bu iki okuyu da ayn anlam iIade eder. Ancak ounluun okuyuu
mn itibariyle daha salamdr. u iki yetin iIade ettii anlam da bunun delilidir: ... Onlar,

1209
Bakara, 2/14-15.
1210
Ns, 4/142.
1211
Tevbe, 9/79. Kurtub, TeIsir, I, 150-151; Ayrca bkz. a.e., I, 152-153; II, 157; XX, 49-50; 78-79. Bakara, 2/175.
1212
Bakara, 2/177.
1213
Csiye, 45/25.
1214
Rm, 30/10.
1215
Har, 59/17.
1216
Kurtub, TeIsir, II, 158. 2. mesele.
1217
Bakara, 2/36.
212
kazandklarnn bir ksm yznden ancak eytan kaydrmak istemitir...
1218
; ... eytan onlara
vesvese verdi...
1219

15. Kurtub, yer yer yetin gramer yapsn baka bir yetle rneklendirerek teIsir
etmektedir.
MIessir, Yzlerinizi dou ve batya dndrmeniz birr (iyilik) deildir. Fakat
birr, Allaha, hiret gnne, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden ...
1220
yetinin
teIsirinde konumuzla ilgili u aklamalara yer vermektedir: ... Fakat birr, Allaha, hiret
gnne, meleklere, kitaba ve peygamberlere iman eden ... yetindeki |-': iyilik| kelimesi,
cmi bir isim olup btn hayrlar kapsamaktadr. Iadenin takdiri: | - - - -' ': Fakat birr,
Allaha iman edenin ... yapt birrdir (iyiliktir). Grld gibi yetteki muzaI olan |-': iyilik|
kelimesi olan muzaI hazIedilmitir. Yce Allahn: O kasabaya sor...
1221
; Buza kalplerine
iirilmiti...
1222
yetlerinde olduu gibi. Bu aklama, el-Ferra, Kutrub ve ez-Zeccca
aittir.
1223
Kurtub yine bu yette yer alan: ... Ona olan sevgisine ramen mal akrabasna
... blmnde de konumuza ait u bilgileri vermektir: |-= _'=| kelimesindeki zamirin, mala
ait olduu da sylenmitir. O takdirde masdar meIle izIe edilmitir. bn Atyye der ki: ... Ona
olan sevgisine ramen... yeti, konuma esnasnda beli bir itiraz (cmle-i mutarza, ara
cmlecii) olarak gelebilir. Derim ki: Yce Allahn: Ona olan sevgilerine ramen yoksula ...
yemek yedirirler.
1224
yeti de buna benzemektedir. Burada hem itiraz (ara cmlecii) hem de
masdarn meIle izaIe edilmesi birarada kullanlmtr. Yemee olan sevgilerine ramen onu
yoksula yedirirler, demektir. Yce Allahn u buyruu da bu ekildeki kullanmnn, ara
cmlecii olarak kullanlmasna rnektir: Erkek veya kadn her kim, o mmin olduu halde,
salih amellerden ilerse ite onlar...
1225
Bu belat limlerine gre, tetmm diye adlandrlr,
belatn trlerinden bir trdr. Ayn zamanda buna ihtirs veya ihtiyt da denilir. Burada
yce Allah, ... Ona sevgisine ramen yetiyle ... O mmin olarak buyruundaki iIadeleri
tamamlamaktadr.
1226
Yine Kurtub, Oru gecesinde kadnlarnza yaklamak size hell
klnd...
1227
yetini konumuz asndan yle deerlendirmektedir: Allah Telnn: ...
Kadnlarnza yaklamak ... blmnde, |-:yaklamak, iliki kurmak| kelimesi, |':-e,-a|

1218
l-i mrn, 3/155.
1219
ArI, 7/20. Kurtub, TeIsir, I, 36. 1. mesele.
1220
Bakara, 2/177.
1221
YsuI, 12/82.
1222
Bakara, 2/93.
1223
Kurtub, TeIsir, 158-159. 3. mesele.
1224
nsan, 76/8.
1225
Ns, 4/124.
1226
Kurtub, TeIsir, II, 161. 7. mesele.
1227
Bakara, 2/187.
213
harI-i cerri ile geili yaplmtr. Halbuku normalda, bu Iiil bu harIle geili olmaz. Bu harIle
geili yaplmas yce Allahn u yetinde olduu gibi, ili dl olmay iIade etmek zere
kullanlan |'-`| anlamna hamledilmi olarak geldiinden dolaydr. Yce Allahn u
yetlerinde olduu gibi: Vaktiyle siz birbirinizle hair neir olduunuz...
1228
Yine yce
Allahn: eytanlaryla babaa kaldklarnda...
1229
buyruu da bu ekildedir. Yce Allahn:
O gn bunlar cehennem atei iinde kzdrlacak...
1230
nk konuma esnasnda, demiri
atete kzdrdm. denilir. Yine Yce Allahn: Onun emrine muhaleIet edenler...
ekinsinler.
1231
buyruu da bu kabildendir. Bu yet; onun emrinden sapan, emrinden
uzaklaan kimseler diye aklanmtr. Yce Allahn u yeti de bunun gibidir: Mminlere
ok merhametlidir.
1232
Buradaki rahm kelimesinin, u yette yer alan raI kelimesinin
anlamna geldii kabul edilmitir: Mminlere cidden eIkatli ve merhametlidir.
1233
Nitekim
raIet kk, || harI-i cerri ile kullanld halde rahmet kknden gelen kelimeler, bu
harIle birlikte kullanlmaz. u kadar var ki, anlam itibariyle ona uygun dtnden gei
hususunda da onun gibi kullanlm olmaktadr.
1234

b. Kurn Snnetle Tefsiri
Snnet, teIsir ilminin Kurndan sonraki en mhim kaynadr. Hz. Muhammed
(s.a.s.), Kurn- Kerimi vahye gre aklamaktadr. Bu husus Kurnda yle belirtilir: O,
arzusuna gre konumaz. O, (bildirdikleri) vahyedilenden bakas deildir.
1235
Snnet, Kitab
aklamak ve onun mnlarn erhetmek iin gelmitir. Bu hususu belirtmek zere yce Allah
yle buyurmaktadr: Sana da insanlara gnderileni aklayasn diye Kurn indirdik
1236
; Ey
Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebli et
1237
. yette sz edilen tebli, risletin yani
Kitabn teblii ve onun mnsnn aklanmas olmak zere iki eittir. Hz. Peygamber (s.a.s.)
de, emredildii ekilde yapmtr. Ondan gelen snnet zerinde dnld zaman, onlarn
Kitab beyan sadedinde olduu grlecektir
1238
.

1228
Nis, 4/21.
1229
Bakara, 2/14.
1230
Tevbe, 9/35.
1231
Nr, 24/63.
1232
Ahzb, 33/43.
1233
Tevbe, 9/128.
1234
Kurtub, TeIsir, II, 208-209. 2. mesele. Ayrca bkz. a.e., VII, 93-94; X, 20-21. 1. mesele. ; 40-41.
1235
Necm, 53/3-4.
1236
Nahl, 16/44.
1237
Mide, 5/67.
1238
tb, el-MuvIakt, III, 37; Eb Zehra, Muhammed, slm Hukuku Metodolojisi, 100.
214
Kurtub, O, arzusuna gre konumaz. O, (bildirdikleri) vahyedilenden bakas
deildir.
1239
yetlerinin teIsirinde: Bu yetlerde snnetin de amel bakmndan tpk Allah
taraIndan indirilmi vahiy gibi olduuna dellet vardr.
1240
aklamasnda bulunmakta ve
teIsirinin mukaddimesinde Kitabn Snnetle Aklanmas ve Bu Hususla lgili Rivyetler
bal altnda konuyu yle deerlendirmektedir: Yce Allah yle buyurmaktadr: Sana da
insanlara gnderileni aklayasn diye Kurn indirdik
1241
. Bir baka yerde de yle
buyurmaktadr: Onun emrine aykr hareket edenler, kendilerine bir mihnet veya ackl bir
azabn gelip atmasndan ekinsinler
1242
. Yine yce Allah yle buyurmaktadr: Muhakkak ki
sen, dosdoru yola ulatrrsn
1243
. Yce Allah, birden ok yette Peygamberine itaati Iarz
klm ve kendi zatna itaatla birlikte onu da sz konusu etmitir. yle buyurmaktadr:
Peygamber size ne verdiyse onu aln ve neyi yasak ettiyse ondan saknn
1244
. bn Abdlber,
Kitbl-ilm adl eserinde Abdurrahmn b. Yezdden yle dediini kaydetmektedir:
Abdurrahmn, hacc iin ihrama girmi bir kimsenin elbiselerini giymi olduunu grr.
Elbiselerini karmasn syleyince adam: Allahn Kitabndan elbisemi kartmam ngren bir
yet gster bana. Abdurrahmn ona: Peygamber size ne verirse onu aln, sizi neden men
ederse ondan da uzak durun
1245
yetini okur
1246
.
Snnetin slm hukukunun ilk teri kayna olan kitb, mcmel mbeyyen, mkill-
Kurn ve hakikat mecaz gibi konular asndan teIsir ve tebyin zelliine sahip olduunu
1247

belirtip bu konumun, nsanlara kendilerine gnderileni aklayasn ve dnp ibret alsnlar
diye sana da bu Kurn indirdik
1248
yetinde vurguland zere Allah Reslne havale
edildiini iIade eden Kurtub
1249
, teIsirde hataya dmekten korunmak iin mesr teIsirin
kanlmaz olduunu: Hatadan korunmak iin ilk olarak yetin zhirinde nakli ve semai teIsirin
zorunlu olduu bilinmelidir. Artk bundan sonra, kavrama ve istinbt alan nnde geniler.
Ancak mesr teIsir yoluyla anlalabilecek garb iIadeler pek oktur. yetin zhirini

1239
Necm, 53/3-4.
1240
Kurtub, TeIsir, XVII, 59. 2. mesele; Bkz. a.e., XVI, 197. 4. mesele: Kurtub, snnetin vahyin bir paras
olduunu bnl-Arab'nin grleriyle belirtmektedir.
1241
Nahl, 16/44.
1242
Nr, 24/63.
1243
ra, 42/52.
1244
Har, 59/7.
1245
Har, 59/7.
1246
Kurtub, TeIsir, I, 38. Mukaddime.
1247
A.e., I, 16. Mukaddime.
1248
Nahl, 16/44.
1249
Kurtub, TeIsir, I, 15-16; Bkz. el-Casss, a.g.e., III, 189.
215
salamlatrmadan nce btna ulamay arzulamamak gerekmektedir
1250
eklinde dile
getirmektedir.
Kurtubnin Kurn- Kerimin snnetle teIsirine bakn ele aldktan sonra, hadisten
yararlanmasn ve Kurn hadisle teIsir ediini maddeler halinde rneklerle ilemek istiyoruz.
1. Kurtub, yetleri bizzat Hz. Peygamber (s.a.s.)in yete ilikin yapt aklamalarla
teIsir etmektedir.
Kurtub, Ve Rablerine dnecekleri iin yapmakta olduklar ileri kalpleri
arparak yapanlar.
1251
yetinin teIsiri hususunda Reslllah (s.a.s.)in u aklamasna yer
vermektedir: Tirmiznin rivyetine gre Peygamber (s.a.s.)in hanm ie (r. anh) yle
demitir:Reslllah (s.a.s.)e: Ve Rablerine dnecekleri iin yapmakta olduklar ileri kalpleri
arparak yapanlar. yeti hakknda soru sordum. ie dedi ki: Acaba bunlar iki iip, hrszlk
eden kimseler midir? Peygamber (s.a.s.) yle buyurdu: Hayr, ey Sddkn kz! Bunlar oru
tutan, namaz klan ve sadaka veren, bununla birlikte kendilerinden kabul olunmayacak diye
korkan ve hayrlarda ellerini abuk tutan kimselerdir
1252
. Yine Kurtub, Onlar iin dnya
hayatnda da hirette de mjde vardr...
1253
yetinde zikredilen mjdenin mahiyeti
hususunda Hz. Peygamberin hadisine yer vermektedir: Onlar iin dnya hayatnda da hirette
de mjde vardr... yetiyle ilgili olarak Eb d-Derddan yle dedii nakledilmektedir:
Reslllah (s.a.s.)e bu yet hakknda sordum. O da yle buyurdu: Nzil olduundan beri,
bununla ilgili senden baka bana soru soran olmad. Buradaki mjdeden kastedilen,
mslmann grd yahut ona gsterilen slih rydr.
1254
Bu hadisi Tirmiz, Cmi adl
eserinde tahrc etmitir.
1255
Ayn ekilde Kurtub, ... Orada dudaklar gerileceinden,
dileri srtp kalacaktr.
1256
yetinin teIsirine ilikin Reslllah (s.a.s.)in u hadisine yer
vermektedir: Tirmizdeki rivyete gre Eb Sad el-Hudri, Peygamber (s.a.s.)in yle
buyurduunu rivyet etmektedir: ... Orada dudaklar gerileceinden, dileri srtp kalacaktr.
yeti hakknda buyurdu ki: Ate onu yakacak ve st duda bann ortasna varncaya kadar geri

1250
Kurtub, TeIsir, I, 36. Mukaddime. Ayrca bkz. a.e., I, 39. Mukaddime; III, 265-267. 29. mesele. Bakara, 2/282.
1251
Mminn, 23/60.
1252
Tirmiz, TeIsir, 23; Kurtub, TeIsir, XII, 89.
1253
Ynus, 10/64.
1254
Tirmiz, R'y, 3; TeIsir, 10; bn Mce, Ta'bir'r-r'y, 1; Drim , R'y, 1; Msned, VI, 445.
1255
Kurtub, TeIsir, VIII, 257.
1256
Mminn, 23/104.
216
ekilecek. Alt dudaysa, gbeine deinceye kadar geveyecektir
1257
. Tirmiz dedi ki: Bu
sahih, garb bir hadistir
1258
.
2. Kurtub, yetleri hadislerle teIsir etmektedir.
Kurtub, O gn onlarn azlarn mhrleriz; yaptklarn bize elleri anlatr,
ayaklar da ahitlik eder.
1259
yetinin teIsirini hadislerle teIsir ederek konuyu yle
ilemektedir: O gn onlarn azlarn mhrleriz; yaptklarn bize elleri anlatr, ayaklar da
ahitlik eder. yetini, Sahh-i Mslim de yer alan Enes b. Mlikten gelen u rivyet
aklamaktadr: Enes b. Mlik dedi ki: Reslllah (s.a.s.)in huzurunda bulunduumuz bir
esnda onun birden gldn grdk. Sonra bize: Niin gldm biliyor musunuz?, diye
sordu. Biz de: Allah ve Resl daha iyi bilir, dedik. Bunun zerine o yle buyurdu: Kulun
Rabbine hitabndan dolay gldm. Kul: Ey Rabbim! Sen beni zulmden alkoymadn m? der.
Yce Allah: Elbette, buyurur. Bunun zerine kul: Ben kendime kar ancak kendimden olan
ahidi kabul ederim, der. Allah Tel: Bugn sana kar ahid olarak kendin yetersin. ahidler
olarak da kirmen ktibn yeter, karln verir. Allah Resl szlerine yle devam eder:
Allah azna mhr vurur ve bu seIer organlarna konu! denilir. Organlar yaptklar ileri
syler. Sonra onu konumak zere serbest brakr. Bu durum zerine kul der ki: Benden uzak
olun! Benden uzak olun! Ben sizin iin mcdele edip duruyordum
1260
. Mslim bunu Eb
Hreyreden gelen rivyetiyle de kaydetmitir: Orada yle zikredilmektedir: Sonra ona yle
denir: imdi biz sana kar ahidimizi gndereceiz. O kendi kendisine benim aleyhime kim
ahitlik edecek diye dnrken, azna mhr vurulur ve baldrna, etine, kemiklerine:
Konu! denilir. Baldr, eti kemikleri yaptklarn sylerler. Bunun byle olmasnn sebebi ise,
kendi neIsinden ahidler ynyle ileri srebilecei bir mazeretin braklmamasdr. Bu ise,
mnaIktr ve Allahn kendisine gazap ettii kii de bylesidir
1261
. Tirmiznin rivyetine gre
de, Muviye b. Hayde, Nebi (s.a.s.)den naklettii bir hadisinde yle sylemektedir:
Reslllah (s.a.s.) eliyle am taraIn iaret ederek: Sizler t uradan buraya kadar olan alan
zerinde binekli, yaya olarak haredileceksiniz. Kyamet gnnde yznz zere ekileceksiniz,
azlarnz da konuamayacak ekilde mhrlenecektir. Sizler Allah katnda en hayrllar ve en
ereIlilerini tekil ettiiniz yetmi mmetin tamamlaycs olacaksnz. Sizden herhangi biriniz

1257
Tirmiz, SIat cehennem, 5; TeIsir, 23; Msned, III, 88.
1258
Kurtub, TeIsir, XII, 101-102; Dier rnekler iin bkz. a.e., VIII, 240-241; X, 5, 31. 1. mesele. ;38; XX, III, 32-
33; XX, 56.
1259
Ysn, 36/65.
1260
Mslim, Zhd, 17.
1261
Mslim, Zhd, 16
217
hakknda ilk konuacak uzvunuz baldr olacaktr, buyurdu. Bir dier rivyette ise, baldr ve
elleri olacaktr denilmektedir
1262
.
Yine Kurtub, Kitab sa eline verilecek kimseye gelince; o kolay bir hesap ile
hesaba ekilecek
1263
yetlerini: Hesabnda onunla mnakaa edilmeyecek eklinde teIsir
etmekte ve bu anlamn bir hadisle sabit olduunu yle belirtmektedir: Reslllah (s.a.s.)den,
ie (r. anha)nn rivyet ettii hadiste de byle buyurulmutur. Dedi ki: Reslllah (s.a.s.)
yle buyurdu: Kyamet gnnde (sk skya) hesaba ekilen kimseye azab edilir. Ben: Ey
Allahn Resl! Yce Allah: Kitab sa eline verilecek kimseye gelince, o kolay bir hesap ile
hesaba ekilecek diye buyurmam mdr? dedim. Peygamber yle buyurdu: Bu hesap o
deildir. O, hesabn arzedilmesidir. Kyamet gnnde hesaba inceden inceye ekilen bir kimse
azaba uratlr
1264
. Bu hadisi Buhr, Mslim ve Tirmiz rivyet etmi olup, Tirmiz hasen sahih
bir hadistir, demitir
1265
.
3. Kurtub, yetin iIade ettii anlamn hadisteki anlamla paralel olduunu belirterek
yetleri teIsir etmektedir.
Kurtub, (Reslm!) kullarma, benim, ok balayc ve pek esirgeyici olduumu
haber ver! Benim azabmn elem verici bir azap olduunu da bildir!
1266
yetinin ierik
olarak Hz. Peygamber (s.a.s.)in hadisinde de sz konusu olduunu yle dile getirir: Bu yet,
Allah Resl (s.a.s.)in u hadisiyle paralellik arzeder: Eer mmin, Allahn nezdindeki
cezalandrmay bilecek olsayd, hibir kimse onun cennetine girmeyi mid etmezdi. yet kIir,
Allahn nezdindeki rahmeti bilmi olsayd, hibir kimse onun rahmetinden mid kezmezdi.
1267

Bu hadisi Mslim, Eb Hreyre yoluyla rivyet etmitir.
1268
Kurtub daha sonra yetin teIsiri
hususunda aklamalar yapmakta ve baka bir hadis
1269
zikretmektedir. Kurtub, ... Cimrilik
ettikleri ey, kymet gn boyunlarna dolanacaktr...
1270
yetini, bn Mesd, bn Abbs,
Eb Vil, Eb Mlik, es-Sddi ve e-abinin ittiIak ettikleri gre gre teIsir ederken,
konumuzla ilgili u aklamalara yer vermektedir: Bunlar derler ki: ... Cimrilik ettikleri ey,
kymet gn boyunlarna dolanacaktr... buyruunun anlam, Eb Hreyrenin Nebi

1262
Msned, IV, 446; V, 3; Kurtub, TeIsir, XV, 34-35; Ayrca bkz. a.e. IV, 188-189; XII, 22-23; XII, 39; XII, 42-43.
1263
nikk, 84/7-8.
1264
Buhr, lim, 35; Mslim, Cennet, 79; Eb Dvd, Ceniz, 1; Tirmiz, TeIsir, 84; Msned, VI, 47, 91, 127.
1265
Kurtub, TeIsir, XIX, 180-181; ayrca bkz. a.e., I, 166. 5. mesele. Bakara, 2/22. XII, 73-74. 9. mesele; X, 22;
XII, 86. 1. mesele; XII, 99-100. 1. ve 2. mesele; XII, 149. 3. mesele; XII, 151-153. 1-3. mesele ;XII, 177. 2. mesele;
XII, 193-194; XII, 203-204; XX, 60-61.
1266
Hicr, 15/49-50.
1267
Mslim, Tevbe, 23; Tirmiz, Deavt, 99; Msned, 334, 397, 484.
1268
Kurtub, TeIsir, X, 26.
1269
Bkz. es-Suyti, ed-Drr'l-mensr, V, 86.
1270
l-i mrn, 3/180.
218
(s.a.s.)den rivyet ettii u hadiste vrid olmutur: Hz. Peygamber (s.a.s.) yle buyurdu:
Allah birisine bir mal verdii halde, o da onun zektn demezse bu mal kymet gnnde
kendisine gzlerinin zerinde iki siyah nokta bulunan ar zehirinden dolay kaIasndaki tyler
tamamyla dklm bir erkek ylan halinde gsterilir. Kyamet gnnde bu ylan onun boynuna
dolanr. Sonra iki enesiyle onu yakalar ve ona: Ben senin malnm, ben senin hazinenim, der.
Daha sonra Allah Resl bize u yeti okudu: Allahn, kereminden kendilerine verdiklerini
(inIakta) cimrilik gsterenler ... Bu hadisi en-Nes rivyet etimitir
1271
. bn Mce de bunu bn
Mesd yoluyla rivyet etmitir. Buna gre Reslllah (s.a.s.) yle buyurmutur: Kim malnn
zektn vermezse, kyamet gnnde o maln kendisine ar zehiri dolaysyla banda ty
grnmeyen erkek bir ylan halinde gsterilir ve nihyet o ylan boynuna dolandrlr. Daha
sonra Peygamber (s.a.s.) bizlere yce Allahn kitabndan bunu dorulayan u yeti okudu: ...
Cimrilik ettikleri ey, kymet gn boyunlarna dolanacaktr...
1272
. Yine Abdullah b.
Mesddan gelen rivyete gre Peygamber (s.a.s.) yle buyurmutur: Her kime yakn bir
akrabas gelir de yannda bulunan Iazla malndan bir eyler ister o da cimrilik edip ona bu mal
vermeyecek olursa mutlaka kyamet gnnde ona itahla azn aprtacak erkek bir ylan
cehennemden kartr ve nihyet bu ylan gelir, onun boynuna dolanr.
1273

4. Kurtub, yeti hadisle tahss etmektedir.
Kurtub, O size meyteyi, kan, domuz etini, bir de Allahtan bakas adna kesileni
haram kld ...
1274
yetini bir hadisle tahss etmektedir: Bu yet ummi (mm) olup Allah
Resl (s.a.s.)in bu buyruuyla bunu tahss etmektedir: Bize iki l hell klnd: Bunlar; balk
ve ekirgedir. ki kan da hell klnd. Bunlar da karacier ve dalaktr. Bu hadisi ed-Drekutn
rivyet etmitir.
1275
Ayn ekilde Hz. Cbirden gelen ve anber bal ile ilgili hadis de senedinin
sahih olmas dolaysyla Kurn- Kerimin ummi hkmn tahss etmektedir. Bu hadisi
Buhr ile Mslim, yce Allahn: Sizin iin deniz av ... hell klnd.
1276
buyruu ile birlikte
rivyet etmilerdir.
1277
Kurtub, yine bu konuda bn Hveyzimenddn grlerine yer verir
ve daha sonra konuyu yle deerlendirir: bn Hveyzimendd der ki: ... Nitekim ie (r.
anh)nn da yle dedii rivyet edilmitir: Biz Reslllah (s.a.s.) dneminde tencerede

1271
Buhr, Zekt, 3; TeIsir, 3; en-Nes, Zekt, 20; Msned, II, 355 (Eb Hreyre'den); en-Nes, Zekt, 20;
Msned, II, 98, 137, 156 (yakn laIzlarla bn mer'den).
1272
en-Nes, Zekt, 2; bn Mce, Zekt, 2; Msned, I, 377.
1273
Yakn iIadelerle Behz b. Hkim babasndan, o dedesi, ki Muviye b. Hayde'dir, yoluyla en-Nes, Zekt, 71;
Msned, V, 3, 4, 5; Kurtub, TeIsir, IV, 198-199. 2. mesele.
1274
Bakara, 2/173.
1275
ed-Drekutn, IV, 272; bn Mce, Et'ime, 31; Msned, 2/97.
1276
Mide, 5/96. Bkz. Kurtub, TeIsir, VI, 197-199. 2-5. mesele.
1277
Buhr, Zebih ve Sayd, 12; Meazi, 65; Mslim, Sayda ve Zebih, 17, 18; en-Nes, Sayd, 35; Msned, III, 311;
Kurtub, TeIsir, II, 145. 4. mesele. Bkz. a.e., II, 145-146.
219
yemek piirir, tencerenin stnde kandan dolay sarmtrak bir tabaka belirir, bana ramen o
yemei yer ve buna kar bir tepki gstermezdik.
1278
nk bu tr eylerden saknmak ar bir
yktr ve zorluktur. Bunlar ise, dinde kaldrlmtr. Bu husus eriatte asli ilkedir. Daha sonra
Kurtub konuyu yle deerlendirir: Derim ki: an yce Allah burada kan mutlak olarak
zikrettii halde Enm 6/145. yette, akm olmakla kaytlamaktadr. limler, icm ile
buradaki mutlak mukayyede hamletmilerdir.
1279
Bununla birlikte Kurtub, hadisi delil alp
yetin tahss edildiini ileri sren grlere karlk Kurnn laIznn ummiliini delil
gstererek yetin umm iIde ettiini belirten grleri yle tercih etmektedir:
Kurtub, Hrszlk eden erkekle, hrszlk eden kadn, o kazandklarna bir
karlk ve Allah tarafndan ibret verici bir ceza olmak zere ellerini kesin...
1280
yetinin
teIsirinde, drlharpte hadlerin uygulanmas hususunu da ilemekte ve kendi grn de,
Kurn- Kerimin laIznn ummiliini delil alanlardan yana sergilemektedir: Fukah, seIerde
elin kesilip, darlharpte hadlerin uygulanmas hususlarnda Iarkl grlere sahiptir. Mlik ve
el-Leys b. Sad der ki: Harb diyar topraklarnda hadler uygulanr. Drlharp ile drlislm
arasnda bir Iark yoktur. el-Evzai der ki: Bir ordu kumandan olarak savaa kan bir kimse,
herhangi bir blgenin emiri olmasa dahi, el kesme cezas dnda askerleri arasnda hadleri
uygular. Eb HanIe de der ki: Asker, harb diyar topraklarnda gazada bulunsa ve balarnda
emir varsa bu emir askerleri arasnda hadleri uygulamaz. Ancak, Msr, am, Irak veya buna
benzer bir blgenin de valisi ise, askerleri arasnda hadleri uygular. Evzai ve onun gibi gr
beyan edenler, Cnde b. Ebi meyye hadisini delil gstermilerdir. Cnde dedi ki: Bizler,
Busr b. Ertae ile denizde (gazada) bulunuyorduk. Buhti diye bilinen uzun boylu bir dii deve
alm Misdar adndaki bir hrsz ona getirdiler. O da yle dedi: Ben Reslullah (s.a.s.)i yle
buyururken dinledim: Gaza esnasnda el kesme cezas uygulanmaz. Eer bu durum olmasayd,
phesiz onun elini keserdim.
1281
Burada sz geen Busr, denildiinde gre Peygamber
(s.a.s.) dneminde dnyaya gelmi ve Hz. Ali ile onun taraItarlar arasnda kt haberleri
bulunan bir kimse idi. Abdullah b. Abbsn iki kk ocuunu kesen odur. Bundan dolay
ocuklarn anneleri tamamyle akln kaybetmi, ne yaptn bilmez hale gelmitir. Ali (r.a.)
ona, Allahn mrn uzatmas ve akln da bandan almas iin beddua etmiti. yle de
olmutu. Yahya b. Man der ki: Busr b. Ertae kt bir adamd. Bu durumda el kesme cezasnn

1278
Hadisi bu laIzlarla kaynaklarda tespit edememekle birlikte , hadiste yer alan yemein zerindeki sarmtrak
tabaka eklinde bir iIade yer almakszn benzer anlam iIade eden hadisler mevcuttur. Bkz. Buhr, Et'ime, 31; Talk,
14; Mslim, Itk, 14; en-Nes, Talk, 29; Muvatta, Talak, 25; Msned, VI, 178, 180.
1279
Kurtub, TeIsir, II, 148. 14. mesele.
1280
Mide, 5/38.
1281
Eb Dvd, Hudud,19; Tirmiz, Hudud,20; Nesa, Kat'u's-srik,16; Drim , Siyer, 51; Msned,IV, 181.
220
uygulanacan syleyen kimseler, Kurn- Kerimin laIznn Ummiliini delil
gstermilerdir. Yce Allahn izniyle sahih olan da budur. Harb diyarnda hadlerin ve el kesme
cezasnn uygulanmayacan syleyenlerin ileri srebilecekleri en uygun delil, ceza uygulanan
kimsenin mriklere katlabilecei korkusudur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1282

5. Kurtub, yeti mcmel ve mbeyyen asndan hadisle teIsir etmektedir.
Kurtub, ... Sabahn beyaz iplii (aydnl), siyah ipliinden (karanlndan) ayrt
edilinceye kadar yeyin, iin, sonra akama kadar orucu tamamlayn...
1283
yetinin,
yemenin ve imenin nihai snrn belirlediini syler ve tan yerinin aarmasndan itibren belli
bir sre gemedike herhangi bir kimse iin ayrdetmenin sz konusu olmas ve yemesinin
haram olmasnn sahih olamayacan belirtir. MIessir, imsk etmeyi gerektiren ve
ayrdetmenin snr hususunda Iarkl grlerin olduunu syler ve cumhrun: Bu vakit saa
ve sola doru uIukta yaylan tan yeridir. eklindeki grnn gelen haberlere ve slm
beldelerindeki sregelen uygulamaya uygun dtn iIade ettikten sonra, bu hususu bir
hadislerle delillendirerek teIsir eder: Mslimin Semura b. Cndeb (r.a.)dan rivyetine gre o
yle demitir: Reslullah buyurdu ki: Billin ezan okumas ile (yukar doru) uzunlamasna
grlen uIuktaki beyazlk u ekilde (enine doru) yaylncaya kadar sahur yemekten sizi
alkoymasn. Bunu (hadisin ravilerinden birisi olan) Hammd (b. Zeyd) elleriyle gstererek
yani enine doru yaylmadka, diye aklad.
1284
bn Mesdun rivyet ettii hadiste de
yle denilmektedir: Fecir bu ekilde olan deildir, Allah Resl bu arada parmaklarn bir
araya getirip yere doru indirdi, Iakat bu ekilde olandr, Bu seIer her iki elinin iaret
parmaklarn stste koyarak ellerini yana doru uzatt.
1285
Kurtub daha sonra bu hususla ve
Iarkl grlerle ilgili dier hadisleri de verir ve konuyu deerlendirir.
1286

Bu yette yer alan |=-' -: tanyeri| kelimesi, denildiine gre ilk inii esnasnda yetin
iersinde mevcut deildi. Bundan dolay olsa gerekki, baz sahabiler aIan beyaz iplii siyah
ipliinden ayrtedilinceye kadar szn gerek ip mnsnda anlayarak, beyaz iplikle siyah
iplii yanyana getirmek suretiyle onlar birbirinden ayrtedinceye kadar yeyip iiyorlard. Bu
yanl anlama zerine |=-' -: tanyeri| szc nzil oldu.
1287


1282
Kurtub, TeIsir, VI, 100. 18. mesele.
1283
Bakara, 2/187.
1284
Mslim, Siym, 41-43; Eb Dvd, Savm, 18; Tirmiz, Savm, 15; en-Nes, Siym, 30; Msned, V, 13.
1285
Mslim, Savm, 39; en-Nes, Siym, 30; Msned, V, 7,9,13, 18.
1286
Kurtub, TeIsir, II, 210-211. 7. mesele.
1287
Demirci, a.g.e., 229.
221
Kurtub bu hususu yle deerlendirir: Buhr ve Mslim, Sehl b. Sadn yle
dediini rivyet etmektedirler: Yce Allahn: Beyaz iplik siyah iplikten taraInzdan
ayrtedilinceye kadar yeyin, iin buyruu nazil oldu, ancak |=-' -: tanyeri| kelimesi nazil
olmad. Baz kimseler oru tutmak istediklerinde ayaklarna bir siyah ve bir beyaz iplik balar
ve bu iki iplik ak bir ekilde birbirinden ayrt edinceye kadar yeyip imesine devam ederlerdi.
Daha sonra yce Allah |=-' -: tanyeri| buyruunu indirdi. Bylelikle onlar bununla (Iecrin
aarmasyla balayan) gndzn beyazln kastettiini renmi oldular.
1288
Adiy b.
Hatimden: Dedi ki: Ey Allahn Resl! Beyaz iplikle siyah iplik ne demektir? dedim.
Bildiimiz iki iplik mi? Hz. Peygamber: Eer iki iplii ayrtedecek ekilde grecek olursan (o
vakte kadar yemeye devam edersen) anlay kt bir kimsesin demektir. diye buyurdu. Allah
Resl devamla buyurdu ki: Hayr burada kast, gecenin siyahl ile gndzn
beyazldr.
1289
Bu hadisi de Buhr rivyet etmitir.
1290
Daha sonra Kurtub bu kelimeyi dil
asndan inceleyerek konuyu deerlendirir.
1291

6. Kurtub, yeti teIsir ettii hadisi baka bir hadisle teIsir etme yoluna gitmektedir.
Kurtub, Ey insanlar! Eer yeniden dirilmekten phede iseniz, unu bilin ki, biz
sizi topraktan, sonra nutfeden, sonra alakadan (alanm yumurtadan), sonra uzuvlar
nce belirsiz, sonra belirlenmi canl et parasndan (uzuvlar zamanla oluan ceninden)
yarattk ki size (kudretimizi) gsterelim...
1292
yetini hadislerle teIsir etmekte ve sz konusu
hadisleri de baka hadislerle teIsir ederek daha aklayc bir hale getirmektedir. MIessir:
Doru szl ve doru szll tasdik edilen Allah Resl bize unu anlatt: Sizden
herbirinizin yaratl annesinin karnnda krk gnde bir araya getirilir. Sonra yine bir o kadarlk
bir sre iersinde bir alaka olur, sonra onun gibi bir srede bir muda olur. Daha sonra melek
gnderilir, o da ona ruh Iler. Melee u drt kelimeyi; rzkn, ecelini, amelini ve sad mi yoksa
ak mi olduunu yazmas emredilir ...
1293
hadisini verdikten sonra unlar syler: te bu
hadis, bundan nceki hadisleri teIsir etmektedir. nk burada u iIadeler yer almaktadr:
Sizden herhangi biriniz annesinin karnnda krk gnlk bir sre iersinde nutIe olarak bir araya
getirilir...
1294


1288
Buhr, Savm, 16; TeIsir, 28; Mslim, Siym, 35.
1289
Buhr, TeIsir, 28. "Anlay kt" anlamndaki "ardu'l-kaI" deyimi yerine, "ok uykucu" anlamndaki "ardu'l-
visde" ibresiyle ayn hadis Mslim'de yer almaktadr: Mslim, Siym, 33.
1290
Buhr, TeIsir, II, 211-212. 8. mesele.
1291
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 212-213, 8. mesele.
1292
Hac, 21/5.
1293
Buhr, Bed''l-halk, 6; Enbiy, 1; Tevhid, 28; Mslim, Kader, 1; Eb Dvd, Snnet, 16; Tirmiz, Kader, 4; bn
Mce, Mukaddime, 10; Msned, I, 382, 414, 430.
1294
Kurtub, TeIsir, XII, 8-9. 2. Mesele.
222
7. Kurtub, yete ilikin grleri ileyip kendi grn hadisle desteklemektedir.
Kurtub, Allah yolunda hicret eden, sonra ldrlen yahut lenleri hi phesiz
Allah gzel bir rzkla rzklandracaktr...
1295
yetinde Allah yolunda ldrlenin Allah
yolunda lenden daha Iaziletli olup olmad hususunu deerlendirirken, hem ldrlenin daha
Iaziletli olduunu syleyenlerin grlerini ve hadisten getirdikleri delilleri hem de bunlarn eit
olduunu belirtenlerin grlerini ve ayn ekilde dayandklar hadisleri iledikten sonra,
konunun banda belirttii: slm hukukunun zhiri, Allah yolunda ldrlenin daha Iaziletli
olduuna delildir.
1296
eklindeki grn, konu sonunda yle belirtir: ldrlenin Iazileti
daha oktur, diyenler ise Reslllah (s.a.s.)in syledii sabit olan u hadisi delil gsterirler:
Peygamber (s.a.s.)e: Hangi cihd daha Iaziletlidir? diye sorulmu, o da: Kan aktlan ve
binei de kesilen kimseninki, diye buyurmutur
1297
. Kan aktlan ve binei de ldrlenler,
ehitlerin en Iaziletlisi olduuna gre, bu nitelikte olmayan kimsenin Iazilet itibariyle daha
aada olduu anlalmaktadr
1298
. Kurtub, Sonra siz de insanlarn dnd (ifda ettii)
yerden dnn ve Allahtan mafiret dileyin. Muhakkak Allah afrdur, rahmdir.
1299

yetinde sz konusu edilen vakIenin nerede yaplaca ve ondan sonra da nereye iIdada
bulunulaca (vakIeden dnlecei) konusunu eitli grler muvcehesinde
deerlendirmektedir. MIessir bu hususu snneti delil alarak teIsir etmekte ve hadislerin apak
bir nas olduunu vurgulayarak dier grlere itibar edilemeyeceini yle iIade etmektedir:
Derim ki: Bu, MzdeliIede vakIe yapmay vcip kabul edenler iin, oradan iIada emri
dolaysyla, bir delil olur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr. u kadar var ki, bu yetin teviliyle
ilgili iki grten sahih olan birincisidir. Tirmiznin rivyetine gre Hz. ie yle demitir:
Kurey ve onun dini zere olanlar, ki bunlar el-Hums diye bilinirler, MzdeliIede vakIe
yapyor ve: Bizler Allahn Hareminin sakinleriyiz, diyorlard. Onlarn dnda kalanlar ise,
AraIede vakIe yaparlard. Yce Allah bunun zerine: Sonra siz de insanlarn dnd (iIda
ettii) ettii yerden dnn buyruunu indirdi. Bu hasen sahih bir hadistir
1300
. Mslimin
Sahhindeki rivyete gre de Hz. ie yle demitir: el-Hums, yce Allahn haklarnda:
Sonra siz de insanlarn dnd (iIda ettii) yerden dnn buyruu nazil olunca AraIta

1295
Hac, 22/58.
1296
Kurtub, TeIsir, XII, 61.
1297
Eb Dvd, Vitr, 12; en-Nes, Zekt, 49; bn Mce, Cihd, 15; Drim , Salt, 135; Cihd,3; Msned, II, 191;
III, 300, 302, 346, 391, 412; IV, 114, 385; V, 265.
1298
Kurtub, TeIsir, XII, 61-62.
1299
Bakara, 2/199.
1300
Tirmiz, Hacc, 53; Buhr, Hacc, 91; TeIsir, 2; Mslim, Hacc, 151; Eb Dvd, Mensik, 57; en-Nes, Mensik,
202.
223
vakIe yapmak zere geri dndler
1301
. te bu apak bir nastr, onun benzeri pek ok sahih
rivyet de vardr. O bakmdan bunun dnda kalan grlere herhangi bir ekilde itibar
edilmez.
1302

8. Kurtub, yete ilikin grleri ileyip bu grleri hadise dayandrmaktadr.
Kurtub, Bunlar Rabbleri hakknda davalaan iki hasmdrlar. mdi, inkr edenler
iin ateten bir elbise biilmitir. Onlarn balarnn stnden kaynar su dklecektir!
1303

yetinin teIsirinde yette szkonu edilen ... iki hasmdrlar iIadesiyle kastedilenlerin ne olduu
hususundaki grleri belirtirken, krimenin de grn verir ve bu gr bir hadisle aklar:
krime ise yle demektedir: ki hasmdan kast cennet ve cehennemdir. Bunlar birbirleriyle
davalatlar. Cehennem: O beni, cezasn vermek maksadyla yaratmtr, dedi. Cennet de: Beni,
rahmetini ihsan etmek iin yaratmtr, demitir. Derim ki: Cennet ile cehennemin birbirleriyle
davalamas hususunda Eb Hreyre (r.a)dan bir hadis gelmitir. Eb Hreyre dedi ki:
Reslllah (s.a.s.) buyurdu ki: Cennet ile cehennem tarttlar. Cehennem dedi ki: Zorbalar ve
mtekebbirler bana girecektir. Cennet deki ki: Bana da zayIlar ve miskinler girecektir. Bunun
zerine yce Allah ona: Sen benim azabmsn, seninle dilediim kimseyi azaplandrrm, dedi.
tekine de: Sen benim rahmetimsin, seninle dilediim kimseye rahmet ederim. Sizin herbirinizi
de mutlaka dolduracam, dedi
1304
. Bu hadisi Buhr ve Mslim rivyet etmitir. Tirmiz de
rivyet etmi olup, hasen sahih bir hadistir, demitir.
1305

9. Kurtub, yetteki baz kelimeleri hadiste yer alan kelimelerle teIsir etmektedir.
Kurtub, Biz byk ba hayvanlar da sizin iin Allahn (dininin) iaretlerinden
(kurban) kldk...
1306
yetinde yer alan |--'| kelimesininin anlamn dil asndan
incelerken konumuzla ilgili olarak u aklamalar yapar: |--':Develer| kelimesinin, be ve dal
harIleri stn olmak zere, |--| nin oulu olduu da sylenmitir; .=' --; Adam kilo
ald anlamndadr. |-- | ; ya ilerledi, yaland. Anlamndadr. Hadiste de: | ---- - _-|:
Gerekten ben yalandm.
1307
denilmektedir
1308
. Daha sonra Kurtub bu kelimenin develer
anlamna geldiini bir baka hadisle yle desteklemektedir: nk peygamber (s.a.s.) cuma
gn ile ilgili sahih bir hadisinde: lk saatte cuma namazna giden kii sanki bir bedene (deve)

1301
Mslim, Hacc, 152.
1302
Kurtub, TeIsir, II, 281-282; Bkz. a.e., IV, 200-201; IV, 203; XII, 142-143.
1303
Hac, 21/19.
1304
Buhr, TeIsir, 50; Mslim, Cennet, 34, 36; Tirmiz, SIt'l-cenne, 22; Msned, II, 276, 314, 450; , III, 79.
1305
Kurtub, TeIsir, XII, 20-21.
1306
Hac, 22/36.
1307
Eb Dvd Salt, 74; bn Mce, kmet's-salt, 41; Drim , Salt, 72; Msned, IV, 92, 98, 176.
1308
Kurtub, TeIsir, XII, 42. 1. mesele.
224
kurban etmi gibi olur. kinci saatte giden kimseyse sanki bir inek kurban etmi gibi olur ...
1309
.
Peygamber (s.a.s.)in burada, inek (bakara) ile deve (bedene) arasnda Iark gzetmesi, inee
ayrca bedene denilemeyeceinin delilidir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr
1310
.
Yine Kurtub, Ey nsanlar! Rabbinizden saknn! nk kyametin sarsnts
byk bir eydir.
1311
yetini baka bir yetle teIsir ettikten sonra sz konusu yette yer alan
zelzele (sarsnt) kelimesini bir hadisteki kullanmyla yle aklamaktadr: Bir dier gre
gre, sra birinci neIhayla birlikte gerekleecektir. Kyametin kopmasyla birlikte insanlar
ikinci neIhada kabirlerinden hareket edip kacaklar vakte kadarki srede olaca da
sylenmitir. yette sz edilen sarsntnn kyamet gnnn dehetli hallerini anlatan bir
iIade olma ihtimali de vardr. Nitekim yce Allah yle buyurmaktadr: Onlara yle
yoksulluklar ve skntlar gelip att ve yle sarsldlar ki ...
1312
. Peygamber (s.a.s.)in u duas
da buna benzemektedir: Allahm! Sen onlar bozguna ve sarsntya (zelzeleye) urat!
1313

10. Kurtub, yetteki baz kelimelere ilikin grleri hadisle teIsir etmektedir.
Kurtub, ... Beyt-i atki (Eski evi, kbeyi) tavaf etsinler.
1314
yetinde, kbenin
Beyt-i atk olarak nitelendirilme sebebi hususundaki grleri vermekte ve bu grleri
destekleyen hadis varsa onu da zikretmektedir: MIessirler, Beyt-i atk nitelendirmesi
hususunda ihtilaI etmilerdir. Mchid ve el-Hasen: el-Atk kelimesinin, kadm (eski)
anlamnda olduunu ve atk kl tamlamasnn, eski kl anlamnda kullanldn
belirtmilerdir. Bu gr, kyas da desteklemektedir. Sahih hadiste de: O yeryznde
kurulmu ilk mesciddir
1315
denilmektedir. Bir dier aklamaya gre atk denilmesi, yce
Allahn zorba herhangig bir kimsenin kyamete kadar onu kmseyecek bir ekilde oraya
musallat olmaktan yana o evi kurtarm olmasndan dolaydr. Bu anlamdaki bir aklama bn
ez-Zbeyr ve Mchidden yaplmtr. Tirmizde de, Abdullah ez-Zbeyrden yle dedii
nakledilmektedir: Reslllah (s.a.s.) buyurdu ki: O, Beyt-i atk (eski ev) olarak
isimlendirilmitir. nk; herhangi bir zorba ona stnlk salayamamtr
1316
. Tirmiz: Bu

1309
Buhr, Cumua, 4; Mslim, Cumua, 10; Eb Dvd, Tahre, 217; Tirmiz, Cumua, 6; en-Nes, Cumua, 14;
Muvatta, Cumua, 1; Msned, II, 462.
1310
Kurtub, TeIsir, XII, 42. 2. mesele.
1311
Hacc, 21/1.
1312
Bakara, 2/214.
1313
Buhr, Cihd, 98; Mezi, 29; Tevhid, 34; Deavt, 58; Mslim, Cihd, 21; Tirmiz, Cihd, 8; bn Mce, Cihd,
15; Msned, IV, 353, 355, 381; Kurtub, TeIsir, XII, 7; ayrca bkz. a.e., XII, 39. 5. mesele. Hac, 22/30; XII, 137. 14.
mesele; XII, 203. Nr, 24/58. 6. mesele; XII, 8. Hac, 21/5. 1. mesele.
1314
Hac, 22/29.
1315
Bkz. Mslim, Mescid, 1,2; Msned, V, 150, 156, 157, 160, 166.
1316
Tirmiz, TeIsir, 22.
225
hasen sahih bir hadistir, Nebi (s.a.s.)den mrsel olarak da rivyet edilmitir, demitir
1317
. Yine
Kurtub, ... yahut rzgr onu uzak bir yere srklemi (bir nesne) gibidir.
1318
yetindeki
|,=- : uzak| kelimesinin, Allahn rahmeti cehennemliklerden uzak olsun!
1319
yetinde de
kk olarak ayn kelimenin kullanldn belirttikten sonra u aklamay yapmaktadr:
Peygaber (s.a.s.)in: ... Benden uzak olsunlar, benden uzak olsunlar!
1320
iIadesi de buradan
gelmektedir
1321
. Ayn ekilde Kurtub Firdevse vris olan bu kimseler, orada ebedi
kalcdrlar
1322
yetinde zikredilen el-Firdevs kelimesini hadislerle aklamaktadr: el-
Firdevs: cennetin en st yeri, ortas ve en deerli yeridir. Bunu et-Tirmiz, Um Hrise diye
bilinen en-Nadr kz er-Rubiyi yoluyla gelen hadisle rivyet etmi ve hasen sahih bir hadistir,
demitir
1323
. Sahh-i Mslim adl eserde de u hadis yer almaktadr: Allahtan dilediiniz vakit,
ordan Firdevsi dileyiniz. nk o cennetin ortas, en yksek yeridir. Cennet rmaklar da oradan
kaynayp coar
1324
.
11. Kurtub, yette geen mphem bir kelimenin anlamn hadisle teIsir etmektedir.
Kurtub, O gn mlk Allahndr.
1325
yetinde zikredilen o gn zaman zarInn
anlamn kyamet gn olarak akladktan sonra, bu kelimeyle Bedir gnne de iaret
edilmi olabileceini belirtmektedir: Derim ki: Burada o gn buyruuyla Bedir gnne iaret
edilmi olma ihtimali de vardr. O gnde yce Allah kIirleri helak etmeyi, mminlerin de
bahtiyarla erimesini hkme balamtr. Peygamber (s.a.s.) de mer (r.a.)a yle demitir:
Allahn Bedir ehline muttali olup onlara: Dilediinizi yapnz, ben sizi maIiret ettim,
demediini ne biliyorsun?
1326
.
12. Kurtub, yetin gramer yapsn hadisle teIsir etmektedir.
Kurtub, O, yaptnn sonucundan korkmaz.
1327
yetinin teIsirinde konumuza dair
u aklamada bulunmaktadr: |'',--=:yaptnn sorucu| laIzndaki |'+'| zamiri yaplan ie

1317
Kurtub, TeIsir, XII, 37-38. 23. mesele.
1318
Hac, 22/31.
1319
Mlk, 67/11.
1320
Buhr, Rikk, 53; Fiten, 1; Mslim, Tahre, 39; Fedil, 26,29; bn Mce, Zhd, 36; Muvatta, Tahre, 28;
Msned, II, 300, 408; V, 333, 339.
1321
Kurtub, TeIsir, XII, 39-40.
1322
Mminn, 23/11.
1323
Tirmiz, TeIsir, 23; Msned, III, 360.
1324
Buhr, Cihd, 4; Tevhid, 22; Tirmiz, SIat'l-cenne, 4; msned, II, 335; Kurtub, XII, 74. 9. mesele.
1325
Hac, 22/56.
1326
Buhr, Mezi, 9, 46; TeIsir, 60; Edeb, 74; stitbet'l-mrteddn, 9; Cihd, 141; Mslim, Fedil's-sahbe, 161;
Eb Dvd, Cihd, 98; Snnet, 8; Tirmiz, TeIsir, 60; Drim , Rikk, 48; Msned, I, 80, 105, 331; II, 109; III, 350;
Kurtub, TeIsir, XII, 61.
1327
ems, 91/15.
226
racidir. Allah Reslnn: Kim cuma gn guslederse, o ne gzel ve ne iyi bir i yapm
olur.
1328
iIadesindeki |'+'| zamirinin yaplan ie raci olmas gibidir.
1329

13. Kurtub, yete ilikin Ikh konular hadisle teIsir etmektedir.
Kurtub, ... Allahn kendilerine rzk olarak verdii kurbanlk hayvanlar zerine
belli gnlerde Allahn ismini anmalar (kurban kesmeleri iin) sana ( Kbeye) gelsinler.
Artk ondan hem kendiniz yeyin, hem de yoksula, fakire yedirin.
1330
yetinin teIsirinde,
hediye kurbannn yerine ulamadan nce sakatlanmas ya da teleI olmas durumunun ve yette
geen ... artk onlardan yeyin ... blmyle ilgili olan kurban etlerinden yemenin Ikh
konumunu hadislerle yle teIsir etmektedir: Kurtub birinci hususu: hramlyken avlanmann
cezas yahut bataki rahatszlk dolaysyla Iidye olarak verilmesi gereken kurban, ya da
yoksullar iin adanm olan ve tazminat altnda olan bu hediye kurbannda bir sakatlk olursa,
bu kurbann sahibi ondan yiyebilir, zenginlere de, Iakirlere de, sevdii kimselere de ondan
yedirebilir. Ancak etini, derisini ve ona gerdanlk olarak takt eylerden herhangi bir eyi
satamaz. eklinde deerlendirdikten sonra, u hadise yer verir: Eb Dvdun Nciye el-
Eslemiden rivyet ettiine gre Reslllah (s.a.s.) kendisiyle birlikte hediye kurbanlarn
gndermi ve yle buyurmutur: yet bunlardan sakatlanan bir ey olursa, onu kes. Sonra da
(boyunlarna almet olarak taktn) nalnlarn kanyla boya, sonra da onu insanlarla babaa
brak (onlarn yemesine izin ver)
1331
. kinci hususa gelince Kurtub u aklamalar
yapmaktadr: ... Artk onlardan yeyin ... buyruu ile ilgili olarak kimi ilim adam yle
demitir: Yce Allahn: ... Artk onlardan yeyin ... buyruu Araplarn slmdan nceki
uygulamalarn neshetmitir. nk onlar kurbanlk etlerinden yemeyi kendilerine haram kabul
ediyorlard ve bunlardan, dediimiz gibi, hediye kurbanlklarndan yemezlerdi. te yce Allah
onlarn bu uygulamasn: ... Artk onlardan yeyin ... buyruu ile; Peygamber (s.a.s.) de: Kim
bir kurban keserse, o kestii kurbandan yesin
1332
buyruu ile neshetmitir. Ayrca Peygamber
(s.a.s.) de bizzat kendi kurbanndan ve hediye kurbanlklarndan yemitir. ez-Zhri der ki:
Snnet ilk olarak kurbann cierinden yemektir
1333
. Yine Kurtub bir sonraki yette geen; ...
Adaklarn yerine getirsinler...
1334
yetindeki Ikh hkm de iki hadisle teIsir etmekte ve

1328
Buhr, Cum'a, 4, 19; Mslim, Cum'a, 10; Eb Dvd, Tahret, 127; Tirmiz, Cum'a, 6; en-Nes, Cum'a, 14;
Drim , Salt, 191; bn Mce, kme, 83; Msned, II, 460; III, 81; V, 181, 198, 420, 421.
1329
Kurtub, TeIsir, XX, 58-59.
1330
Hac, 22/28.
1331
Eb Dvd, Mensik, 18; Tirmiz, Hac, 71; bn Mce, Mensik, 101. Benzeri baka rivyetler iin bkz. Mslim,
Hac, 377, 378; Msned, I, 217; IV, 64, 187, 238; V, 377.
1332
Msned, II, 391.
1333
Kurtub, TeIsir, XII, 33-34. 12. ve 13. mesele. Ayrca bkz. a.e., XII, 34. 14., 16. ve 17 mesele. XII, 35. 18. ve 19.
mesele.
1334
Hacc, 22/29.
227
delillendirmektedir: ... Adaklarn yerine getirsinler... buyruunda masiyet olma hali
mstesna kaytsz ve artsz olarak adaklarn gerei gibi yerine getirmekle emrolunmulardr.
nk Allah Resl (s.a.s.) yle buyurmutur: Allaha syan hususunda ada yerine getirmek
sz konusu deildir.
1335
Ayrca Hz. Peygamber (s.a.s.): Kim Allaha itaat etmeyi adamsa
adan yerine getirsin, Ona isyan etmeyi adayansa asla Ona isyan etmesin.
1336

c. Sahbe Kavliyle Tefsiri
Hz. Peygamberden sonra teIsir sahasnda en mhim rol sahbe almt.
1337
nk
sahbiler Arap olduklar iin Arap dilinin slp ve inceliklerini, Arap rI ve detlerini iyi bilen
insanlard. Ayn zamanda stn bir idrk gc ve sarslmaz bir imn sahiptiler. Ayrca onlar
eski medeniyetlerin ve IelseIi akmlarn tesirinden olduka uzak yaadklar iin zihinleri berrak
ve dilleri Iasihdi. Bundan dolaydr ki, onlar, Kurnn maksat ve gyesini kavrayabiliyorlard.
Ancak anlayamadklar ve aklama ihtiyac duyduklar zaman da Reslllah (s.a.s.)e soruyor
ve ondan doyurucu bilgiler alyorlard. Bylece sahbiler yirmi ksr sene boyunca Kurnn
iniini mhede etmiler ve bu esnada meydana gelen olaylar bizzat yaamlar ve kendi
kudretleriyle ulaamadklar bilgileri de Hz. Peygamberden nakil yoluyla alp hem ilim, hem de
imn konusunda belli bir olgunlua erimilerdi. Her ne kadar Hz. Peygamberin veIatyla Ieyiz
kaynaklar kesildii iin sz konusu iki alanda da giderek bir zayIlk ba gstermeye
balamsa da, Kurnn mnsn anlama hususunda yine de insanlarn en kudretlisi onlard.
1338

Ancak uras bir gerek ki, sahbilerin hepsinin Kurn ayn seviyede anladklarn sylemek
mmkn deildir. nk onlar hem zek hem de ilmi elde etme imknlar bakmndan
Iarklydlar. Mesel, Hz. mer, Hz. Ali, Abdullah b. Abbs ve Hz. ie gibi Kureyin nde
gelen ailelerine mensup olup, Arap dilinin slp ve inceliklerini, eski Arap iirini, Arap rI ve
geleneklerini ok iyi bilenlerin yannda, kltr ve sosyal imknlar bakmndan bunlardan daha
zayI Bill-i Habei (. 20/641) gibi Arap olmayan unsurlar bile mevcuttu.
1339
Btn bunlara

1335
Mslim, Nezr, 8; Eb Dvd, Eymn, 21, 22; Drim , Siyer, 62; Nzr, 3; Msned, IV, 430, 434.
1336
Buhr, Eymn, 28, 31; Eb Dvd, Eymn, 19; Tirmiz, Nzr, 2; en-Nes, Eymn, 27, 28; bn Mce, KeIIrt,
16; Muvatta, Nzr, 8; Drim , Nzr, 3; Msned, VI, 36, 41, 224; Kurtub, TeIsir, XII, 36. 21. mesele. Bkz.
Kurtub, yalan ahitliin hkmn bir hadisle delillendirmektedir: XII, 39. 6. mesele; Kurtub, Hac, 22/33. yette
geen: "Onlarda sizin iin belirli bir sreye kadar Iaydalar vardr..." blmnnde sz konusu edilen kurbanlklarn
Iaydalar hususunu hadislerle teIsir etmektedir: XII, 40. 5. mesele. ; Kurtub, Hac, 22/36. yette geen: " ... Artk
yanlar zere dp can verince ..." blmnde sz konusu ettii develerin boazlanma eklini hadisle
aklamaktadr: XII, 44. 5. mesele; Kurtub, Bakara, 2/282. yette vadenin belirlenmesi ve selemde vade konusunu
hadislerle teIsir etmektedir: III, 255-256. 3. mesele.
1337
Cerraholu, TeIsir usl, 234.
1338
Cerraholu, Kur'n TeIsirinin Douu ve Buna Hz Veren miller, Ankara 1979, 46.
1339
Gm, Sadreddin, Kur'n TeIsirinin Kaynaklar, stanbul 1990, 60.
228
ramen sahbenin ortaya koymu olduu teIsir kltr, Kurn teIsirinin gelimesi ve zenginlii
asndan ok nemli bir yere sahiptir.
1340

Biz Kurtubnin sahbe kavliyle teIsirini maddeler halinde ilemek istiyoruz.
1. Kurtub yetleri sahbe kavliyle teIsir etmektedir.
Kurtub, te grdnz ya, eytan ancak kendi yandalarn korkutur. Eer
inanyorsanz, onlardan korkmayn, sadece benden korkun.
1341
yetini sahbe kavliyle
teIsir etmektedir: bn Abbs ve bakalar der ki: Bu buyruun anlam udur: eytan sizi
dostlar ile korkutur. Yahut dostlarndan korkutur takdirindedir. Nitekim yce Allah bir baka
yerde de: etin bir azapla korkutmak iin...
1342
diye buyurmaktadr. Buna gre yet; eytan,
kIir ile mmini korkutur. demektir. el-Hasen ve es-Sddi ise derler ki: Buyruun anlam
udur: O ancak mnaIk olan dostlarn korkutur ki, mriklerle savaa kmayp otursunlar.
Allahn dostlarna gelince eytan onlar korkutmaya kalkacak olursa ondan korkmazlar. yle
de aklanmtr: Burada kast udur: Sizi kIirlerin kalabalklaryla korkutan kii, insan
eytanlarndan bir eytandr. Sz konusu bu kii ise, daha nce getii zere, konu ile ilgili
Iarkl grlere gre ya Nuaym b. Mesdtur ya da dierleridir.
1343
Yine Kurtub, Senin
nn ykseltmedik mi?
1344
yetinin teIsirini bn Abbsn aklamasyla yapmaktadr: ed-
Dahhkdan rivyet edildiine gre o, bn Abbstan yle dediini nakletmektedir: Allah
Tel, ona unu sylemektedir: Ezanda, kamette, teehhdte, Cuma gnnde minberler
zerinde, ramazan bayram, kurban bayram gnlerinde, terik gnlerinde, areIe gnnde,
cemrelerde, saIa ve mervede, nikh hutbesinde, yeryznn doularnda ve batlarnda benim
adm anld m, mutlaka sen de benimle birlikte anlrsn. Eer bir kimse an yce Allaha ibadet
eder, cenneti, cehennemi ve tasdik edilmesi gereken hereyi tasdik eder, Iakat Muhammed
Allahn resldr, diye ehdet etmezse bunlardan hibirisinin Iaydasn grmeyen kIir bir
kimsedir.
1345

2. Kurtub, sahbe icmsna gre yetleri teIsir etmektedir.
Kurtub, Sadakalar (zektlar) Allahtan bir farz olarak ancak, yoksullara,
dknlere, (zekt toplayan) memurlara, gnlleri (slma) sndrlacak olanlara,
(hrriyetlerini satn almaya alan) klelere, borlulara, Allah yolunda alp cihad

1340
Demirci, a.g.e., 289-290; Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr ve'l-mIessirn, I, 25-66; Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 65102;
Cerraholu, TeIsir usl, 234-242.
1341
l-i mrn, 175.
1342
KehI, 18/2.
1343
Kurtub, TeIsir, IV, 193.
1344
nirh, 94/4.
1345
Kurtub, TeIsir, XX, 77-78; Bkz. a.e., XV, 172-182.
229
edenlere, yolcuya mahsustur...
1346
yetinin teIsirinde, zektn yette sz konusu edilen sekiz
snItan sadece birine verilip verilmeyecei hususunu ele almakta ve bu konuda sahbenin icm
olduunu vurgulamaktadr: Nitekim mer b. el-Hattb, Ali, bn Abbs, ve HzeyIenin
grleri de budur. Topluca btn tabin de bu grte olup yle demilerdir: Zektn sekiz
snIa verilmesi de cizdir, bunlardan herhangi birisine deyecek olsan bu da caizdir. el-Minhl
b. Amr da, Zir b. Hbeyden, o, HzeyIeden an yce Allahn: Sadakalar ancak Iakirlere,
yoksullara ... mahsustur yeti hakknda yle dediini rivyet eder: Sen sadakan bunlardan
hangisine verirsen senin iin yeterli olur. Said b. Cbeyr, bn Abbstan yce Allahn:
Sadakalar ancak Iakirlere, yoksullara ... mahsustur yeti hakknda yle dediini
nakletmektedir: Zektn bunlardan hangisine verirsen, senin iin yeterlidir. el-Hasen, brhim
ve bakalarnn gr de budur. el-Kiy et-Taber der ki: Hatta Mlik bu hususta icm
olduunu dahi iddia eder. Derim ki: Bununla ashb- kirmn icmn kasteder. nk Eb
mer (b. Abdil-Berr)in dediine gre bu hususta ashb- kirm arasnda onlara (az nce
szleri edilen mer b. el-Hattb, Ali, bn Abbs ve HzeyIeye) muhleIet eden kimse olduu
bilinmemektedir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr. bnl-Arab der ki: Bu hususta bizimle onlar
arasnda ayrc hkme l kabul ettiimiz husus u ki: mmet, ittiIakla unu kabul etmitir:
Eer her bir snIa kendi pay verilecek olursa, bu payn genel olarak bn snIa datlmas
vcip deildir. Ayn ekilde btn snIlara zekt vermek de bunun gibidir. Dorusunu en iyi
bilen Allahtr.
1347

3. Kurtub, yetin teIsirine ilikin sahbe ve tabinun ittiIak ettikleri hususlar
belirtmektedir.
Kurtub, ... Ve o, kudret ve azab pek iddetli olandr.
1348
yetinde zikredilen | '=-'
:g ve kuvvet| kelimesini dil ve kraat asndan inceledikten sonra, bn Abbsn bu
kelimenin anlamn |,=': g ve kuvvet| olarak izah ettiini belilrterek, sahbe ve tabindan
nakledilen sekiz grn de bu anlamda olduunu syler: Sahbe ve tabinun grleri bu
mn zeredir ve bunlar sekiz grtr: Birincisi: Dmanl iddetli olan demektir. bn
Abbsn grdr. kincisi: G ve kuvveti iddetli ve etin olandr. Bu da bn Abbsn
grdr. ncs: Azapla yakalamas iddetli olan demektir. Ali b. Eb Tlibin grdr.
Drdncs: Ikesi iddetli ve etin olandr. Bu da bn Abbsn grdr. Beincisi: Gc
iddetli, etin olandr. Mchidin grdr. Altncs: Gazb etin olandr. Bu aklamay
Vehb b. Mnebbih yapmtr. Yedincisi: Ktlk ile helk etmesi etin olandr. Bunu da el-Hasen

1346
Tevbe, 9/60.
1347
Kurtub, TeIsir, VIII, 138. 2. mesele.
1348
Ra'd, 13/13.
230
sylemitir. Sekizincisi: Hilesi iddetli olandr. Bu aklama da Katdeye aittir.
1349
Yine
Kurtub, hsanda bulunanlara daha gzeli ve daha da fazlas vardr...
1350
yetinde
zikredilen daha gzeli ve daha Iazlas blmnn teIsirini hadislere dayandrarak yapmakta
ve konumuza ilikin u aklamalar yapmaktadr: hsanda bulunanlara daha gzeli ve daha da
Iazlas vardr... yetiyle ilgili olarak Enes (r.a.) yoluyla gelen hadiste yle dedii rivyet edilmektedir:
Reslllah (s.a.s.)e yce Allahn: ...daha da Iazlas vardr. yeti hakknda sorulunca yle buyurdu:
Dnya hayatndayken gzel amellerde bulunanlara el-hsn: daha gzel olan vardr ki, o da
cennettir. Bir de onlara daha Iazlas vardr ki, o da kerim olan Allahn yzne bakmaktr.
1351
Bu ayn
zamanda Eb Bekir es-Sddk ile, bir rivyette Ali b. Eb Tlibin de grdr. HuzeyIe, Ubde b.
Smit, Kaab b. Ucre, Eb Ms, Suhayb ve bir rivyette bn Abbsn da grdr. Ayrca,
tabindan bir topluluk da bu grtedir, bu hususta doru olan gr de budur. Kurtub daha
sonra bu gr destekleyen hadisleri zikreder.
1352

4. Kurtub, sahbe ve tabinun grlerini nakletmekte ve bunlara hadisten delil
getirmektedir.
Kurtub, Andolsun biz sana tekrarlanan yedi yeti ve yce Kurn verdik.
1353

yetindeki es-sebul-mesni (tekrarlanan yedi) iIadesiyle ilgili grleri verir ve bu
grlerin hadisten kayna bulunduunu belirtir: limler, es-sebul-mesni (tekrarlanan
yedi) iIadesi hakknda Iarkl grlelre sahiptir. Ftiha sresi olduu sylenmitir. Bunu Ali b.
Eb Tlib, Eb Hreyre, er-Rbi b. Enes, Ebl-liye, el-Hasen ve bakalar sylemilerdir.
Peygamber (s.a.s.)den de bu husus sabit yollarla rivyet edilmitir ki, bu da bey b. Kab ve
Eb Sad b. el-Muall yollaryla gelen hadislerde sz konusu edilmitir. Bu rivyetler, bundan
nce Ftiha sresinin teIsirinde gemi bulunmaktadr.
1354
Tirmiz de Eb Hreyreden yle
dediini rivyet etmektedir: Reslllah (s.a.s.) buyurdu ki: Elhamdlillah (Ftiha sresi)
Kurnn anasdr, Kitabn anasdr ve tekrarlanan yedi (es-Sebul-mesni)dir.
1355
Tirmiz
dedi ki: Bu, hasen sahih bir hadistir. Bu ise, bu hususta ak bir delil (nas)dr.
1356
Kurtub daha
sonra bu konudaki Iarkl grleri verir ve konuyu yle deerlendirir: Sahih olan birinci
grtr. nk o bu konuda ak bir nastr. Ftiha sresinde de bu sreye Mesni adn

1349
Kurtub, TeIsir, XIX, 203.
1350
Ynus, 10/26.
1351
es-Syt, Cellddn, ed-Drr'l-mensr Ii't-teIsri bi'l-me'sr, Beyrut 1983, IV, 357.
1352
Kurtub, TeIsir, VIII, 240-241.
1353
Hicr, 15/87.
1354
Kurtub, TeIsir, I, 85-89 1. mesele.
1355
Tirmiz, Fedil'l-Kur'n,1; Drim , Fedil'l-Kur'n, 12; Msned, V, 114 (Hadis bu kaynaklarda yakn iIadelerle
yer alr).
1356
Kurtub, TeIsir, X, 38.
231
vermenin baka srelere de ayn ad vermeye engel bir taraI olmadn aklam bulunuyoruz.
u kadar var ki, Peygamber (s.a.s.)den, eer herhangi bir hususta tevil ihtimali bulunmayan bir
rivyet varid olmu ve ak bir nas da sabit olmusa, o nas tercih etmek gerekir.
1357

5. Kurtub, sahbe ve tabinun Iarkl grlerini nakletmekte ve bunlarn hepsinin
yetin teIsiri hususunda mmkn olabileceini belirtmektedir.
Kurtub, Arlkl ve arlksz olarak savaa kn...
1358
yetinin teIsirinde, yette
zikredilen arlkl ve arlksz kma blmnn anlam hususunda sahbe ve tabinun
grlerini nakleder ve hibirini reddetmeksizin u aklamada bulunur: Btn bu aklamalar
aslnda; arlkl ve arlksz kma hususunda rnek sunmak kabilindendir.
1359
Benzer
ekilde Kurtub, Ey iman edenler! Allaha itat edin. Peygambere ve sizden olan emir
sahiplerine de itat edin...
1360
yetinde geen emir sahiplerinin kimlii hususunda Iarkl
grler olduunu belirttikten sonra sahbe ve tabinun Iarkl grlerinin yetin teIsirinin
kapsamnda olduunu iIade eder ve sahbeden Cbir b. Abdullahn: Emir sahipleri denilen
kimseler, Kurn ve ilim ehli olan kimselerdir eklindeki grn ve tabindan olan ed-
Dahhkn: Yce Allah bununla, Iukahy ve din limlerini kastetmektedir. aklamasn yle
deerlendirmektedir: Derim ki: Bu grlerin en sahih olanlar birincisi ve ikincisidir. Birincisinin
sahih olmas undan dolaydr: Emir, asl itibariyle onlardan (yneticilerden)dir ve hkmetmek
yetkisi onlara aittir... kinci grn doruluuna gelince, buna da yce Allahn Eer bireyde
anlamazla derseniz... onu Allaha ve Reslne dndrn buyruu delildir. Yce Allah,
hakknda anlamazla dlen bir eyi, Allahn kitabna ve Peygamberin snnetine dndrmeyi
emretmektedir. Allahn kitabna ve snnete dnme keyIiyetini bilmek ise, ilim adamlarndan baka
kimselerin bilebilecei bir i deildir. Daha sonra mIessir dier grleri tenkit etmektedir.
1361

6. Kurtub, sahbe, tabin ve dier mIessirlerin grlerini sunduktan sonra bunlar cem
etmektedir.
Kurtub, ... Ama eytanlaryla babaa kaldklarnda, muhakkak biz sizinle
beraberiz. Biz ancak alay edicileriz, derler.
1362
yetindeki eytanlaryla kelimesi
hususundaki grleri incelemesi konumuza ilikin bir rnek tekil etmektedir. Kurtub,
MIessirler burada eytanlardan neyin kastedildii hususunda Iarkl grlere sahiptir. bn

1357
A.e., X, 39,
1358
Tevbe, 9/41.
1359
Kurtub, TeIsir, VIII, 127. 2. mesele.
1360
Ns, 4/59.
1361
Kurtub, TeIsir, V, 181-182. 1. mesele.
1362
Bakara, 2/14.
232
Abbs ve es-Sddinin aklamasna gre, bunlar inkrn bakan ve nderleridir. el-Kelbi de,
bunlar cinlerin eytanlardr, demektedir. MIessirlerden bir kesim de yle demitir: Bunlar
khinlerdir. eklinde grleri naklettikten sonra bunlar yle cem eder: Bununla birlikte,
imandan ve hayrdan uzaklk anlamna gelen eytanlk kelimesi, sz konusu btn grleri
kapsamaktadr. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1363

7. Kurtub, sahbe, tabin ve dier mIessirlerin grlerini sunduktan sonra bunlar
uzlatran gr tercih etmektedir.
Kurtub, ... Kendilerine rzk olarak verdiimizden de infk ederler.
1364
yetindeki
inIaktan neyin kastedildii hususunda sahbe, tabin ve dier mIessirlerin grlerini
naklettikten sonra btn bu grlerin inIakn teIsiri hususunda mmkn olduunu belirtir ve
bunlar cem eden gr tercih eder: nIak emrinin genel olduu da sylenmitir. Dorusu da
budur. nk bu buyruk, kendilerine verilen rzklardan inIakta bulunmay vmek sadedindedir.
Bu ise ancak hellden olur. Yani onlar eriatn demelerini emrettii zekt ve zektn dnda
baz hallerde yerine getirmeleri tevik edilen eyleri verir, inIak ederler.
1365

8. Kurtub, sahbe, tabin ve dier mIessirlerin grlerini tenkit etmeksizin ve
tercihte bulunmakszn nakletmektedir.
Kurtub, Erkek olsun, kadn olsun kim mmin olduu halde slih amel ilerse, biz
phesiz ona ok gzel bir hayat yaatrz...
1366
yetindeki ok gzel bir hayat iIadesinin
mahiyeti hakknda be Iarkl grn ileri srldn belirtir ve onlar tenkitsiz ve tercihsiz
olarak nakleder.
1367
Yine Kurtub, (Allah) yle buyurdu: te bana varan dosdoru yol
budur.
1368
yetinin teIsirinde Sahbe, tabin ve dier ilim adamlarnn grlerini tenkitsiz ve
tercihsiz olarak teIsir sadedinde zikreder.
1369
Ayn ekilde Kurtub, Onlar iin dnya
hayatnda da hirette de mjde vardr...
1370
yetinde geen mjde kelimesinden neyin
kastedildii hususundaki grleri herhangi bir tenkite tabi tutmakszn ve tercihte
bulunmakszn nakletmektedir.
1371

9. Kurtub, hadise ters dtn belirterek sahbe kavlini tenkit etmektedir.

1363
Kurtub, TeIsir, I, 150.
1364
Bakara, 2/3.
1365
Kurtub, TeIsir, I, 131-132. 25. mesele.
1366
Nahl, 16/97.
1367
Kurtub, TeIsir, X, 114-115.
1368
Hicr,15/41.
1369
Kurtub TeIsir, X, 22.
1370
Ynus, 10/64.
1371
Kurtub, TeIsir, VII, 257-258.
233
Kurtub, phesiz Allah, adaleti, ihsn, akrabaya veremeyi emreder...
1372

yetinde zikredilen adlet ve ihsan kelimelerinden neyin kastedildii hususunda sahbe,
tabin ve dier mIessirlerin grlerine yer verir ve bn Abbsn aklamas dndaki
grlerin yetin teIsiri hususunda gzel ve mutedil olduunu belirtir. MIessir bn Abbsn bu
kelimeleri: Adlet: Lilheillellah; ihsan ise, Iarzlarn edsdr. eklinde teIsir ettiini belirtir
ve bu gr tenkit eder: bn Abbsn aklamas su gtrr. nk Iarzlarn eda edilmesi,
Reslllh (s.a.s.)in, Cibrlin soru sorduu hadiste de akland gibi, Iarzlarn ed
edilmesidir. te adalet budur. hsan ise, Peygamber (s.a.s.)in, Cibrl hadisinde de
cevaplandrd ekildeki cevaplamasna uygun olarak, dier tamamlayc iler ve mendb
Iiilleri yerine getirmektir. nk Hz. Peygamber, Cebrilin sorusuna: hsan: Allaha sen Onu
gryormucasna ibadet etmendir. nk sen Onu grmyorsan da, O seni grmektedir. diye
cevap vermitir.
1373
O bakmdan, eer bu aklama bn Abbstan sahih olarak nakledilmise,
herhalde mkemmel ekliyle Iarzlarn yerine getirilmesini kastetmi olmaldr.
1374

10. Kurtub, sahbe kavlini belirtip Iarkl olarak kendi grn ortaya koymaktadr.
Kurtub, O, kullarndan tevbeyi kabul eden, ktlkleri affeden ve de ilemekte
olduunuzu bilendir.
1375
yetinin teIsirinde konumuzla ilgili u rnei sergilemektedir: bn
Abbs dedi ki: Gerek dostlarndan ve kendisine itaat eden kimselerden tevbeyi kabul eder,
demektir. Bununla birlikte yet ummidir.
1376

d. Tabin Kavliyle Tefsiri
Sahbenin, Kurn teIsirinde, Hz. Peygamber gibi kaynan Allahtan alan bir
dayanaklar vard. Onun veIatndan sonra bu kaynak ve imkn elden km oluyor; sadece
onun, nesilden nesile aktarlacak szleri ve slm yaay kalyordu. Tabin, teIsirle ilgili
bilgilerinin ounu sahbeden alm ve kenidi bilgilerini bunun zerine bin etmilerdir.
1377

eitli memleketlere vaziIeli olarak giden sahbiler, slmn hkmranlna giren bu
beldelerde tedris halkalarn kurmaya ve etraIlarna toplanan insanlara Kurn ve Hz.
Peygaberden alm olduklar bilgileri retmeye baladlar. Sahbilerin bu ilm Iaaliyetleri
sonucunda ehirlerde eitli ekoller/medreseler meydana geldi ki, bu medreselerin retmenleri

1372
Nahl, 16/90.
1373
Buhr, man, 37; TeIsir, 31; Mslim, man, 57; Eb Dvd, Snnet, 16; Tirmiz, man, 4; bn Mce,
Mukaddime, 9; Msned, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
1374
Kurtub, TeIsir, X, 109-110. 2. mesele.
1375
r, 42/25.
1376
Kurtub, TeIsir, XVI, 19.
1377
Bkz. Cerraholu, Kurn TeIsirinin Douu, 107.
234
sahbiler, rencileri de tbin idi.
1378
Drt haliIe devrinden itibren, slm devletinin snrlar
Arapyarmadasn am, bnyesine yeni lkelerle beraber, ayr ayr kltr ve dine mensup
cemiyetleri de katmaya balamt. Mslmanlar ilk deIa Medinede basit site devletinin
temellerini atnca, bu devleti devam ettirecek kanun hkmlerine muhta oldular. Kurn-
Kerim onlarn kanunlarnn menei ve anayasalaryd. Bu basit devlete tabi olan ilk
mslmanlarn ihtiyalar da basitti. lkeler zaptedilip, o eitli lkelerin medeniyetleriyle kar
karya gelen Araplar, onlarla bir arada yaamaya balamlard. Bu bakmdan onlar, bedevi
hayatn snrlar iinde kalmaktan kurtulmular, ihtiyalarnda da deiiklikler hasl olmutu.
Gerek slmyete yeni girenleri ve gerekse mslman olmayanlar bir idare altnda toplamak ve
onlar iyi idare etmek icp ediyordu. te bu hususlar iin Kurn- Kerim ilk merci oluyor, yeni
nizamlar ihdas etmek iin Iakihler ve mIessirler Kurna sarlyorlard. slm devleti ok
genilediinden, dinin menei olan Hicazdan dier lkelere, baz imkanszlklardan dolay, dini
haberler pek ulaamyor, ahsi grler rol oynamaya balyordu. Bu ahsi gr sahipleri ayn
rk, ayn kltr, ayn dil, ayn din ve ayn rI ve adeti ihtiva eden bir cemiyet iinde
yetimediklerinden, grlerinin neticesi de deiik oluyordu.
1379

Sz konusu beldelerin birounda Iitnelerin ortaya kmasyla, insanlar arasnra
ihtilaIlarn bagtermesi, her grubun kendi grnn haklln ispat etmek iin ncelikle
Kurna sarlmas ve gbunun tabii bir sonucu olarak bazan yanl ve bozuk tevillerin ortaya
kmas gibi nedenlerden dolay, Kurnn mkul ve doru bir ekilde teIsirinin yaplmasna
iddetle ihtiya duyulmutur.
1380

Biz Kurtubnin tabin kavliyle teIsirini maddeler halinde ele almak istiyoruz.
1. Kurtub, yetleri tabin kavliyle teIsir etmektedir.
Kurtub, Zikri (Kurn) kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz
koruyacaz
1381
yetinin teIsirini tabin kavliyle yapmaktadr: Katde ve Sbit el-Bnni
dedi ki: Yce Allah, o Kitab, eytanlarn ona herhangi bir batl ilve etmelerine yahut ondan
herhangi bir hakk eksiltmelerine kar korumutur. Onu korumay bizzat yce Allah zerine
almtr. O bakmdan o her zaman iin korunma altndadr. Ondan baka kitaplar hakkndaysa:
... Allahn Kitabn korumalar kendilerinden istendii iin Rablerine teslim olmu zhidler ve
bilginler...
1382
yetiyle korumay kendilerine havale etmi, onlar ise onu deitirmi ve

1378
ez-Zeheb, Hseyn, et-TeIsr ve'l-mIessirn, I, 70.
1379
Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 103.
1380
Duman, Zeki, "Tbin Dneminde TeIsir Faaliyeti", EFD., Kayseri 1987, 214.
1381
Hicr, 15/9.
1382
Mide, 5/44.
235
deiikliklere uratmlardr...
1383
Yine Kurtub, Onlar brak; yesinler, elensinler ve bo
mit (emel) onlar oyalayadursun. (Kt sonucu) yaknda bilecekler!
1384
yetinin
teIsirinde, el-Hasenin kavlini: el-Hasen der ki: Emelini uzun tutan kii, mutlaka amellerini
kt iler. eklinde nakleder ve onu yle izah eder: Gerekten de doru sylemitir. Allah
ondan raz olsun! nk emel, amele kar bir tembellik verir, bir geveklik ve bir arlk
dourur. Bunun arkasndan, insana bireylerle urar gibi gelir, tembellikler ortaya kar. Kii
yere mhlanr kalr, hevya meyleder. Bu gzle grlm bir husustur. Bunun ayrca
aklamasna bu iddiada bulunandan delil istemeye gerek yoktur. Nitekim, emelin ksa tutulmas
da kiiyi amele iter, elini abuk tutmaya gtrr ve hayrl amellerde yarmaya tevik eder.
1385

2. Kurtub, tabinun grlerini nakledip hepsinin mmkn olduunu belirtmektedir.
Kurtub, Seni aknlk halinde bulup da, doru yolu gstermidi mi?
1386
yetinin
teIsirine ait grleri geni bir ekilde naklettikten sonra, btn grlerin yetin teIsiri
hususunda sylenebileceini belirtiyor: Derim ki: Bu grlerin hepsi gzeldir. Bunlarn kimi
manevi kimi de maddidir. Fakat son gr bana daha czip gelmektedir. nk manevi
grlerin hepsini cem etmektedir.
1387

3. Kurtub, tabinun ve dier mIessirlerin Iarkl grlerini cem etmektedir.
Kurtub, Sonra inanp birbirlerine sabrl ve merhametli olmay tavsiye edenerden
olmaktr. te onlar, mutlu kiilerdir. yetlerimizi inkr edenler ise onlar mutsuz
kiilerdir. Onlar ate her ynden saracaktr.
1388
yetinin teIsirinde, bu yetlerde sz konusu
edilen meymene sahipleri (mutlu kiiler) ile meeme sahipleri (mutsuz kiiler)in kimlik ve
zellikleri hakknda, tabin ve dier mIessirlerin grlerini zikrettikten sonra onlar cem etme
yoluna gitmektedir: Derim ki: Btn bu grleri yle bir aklama bir araya toplamaktadr:
Meymene sahipleri, cennetliklerdir; meeme sahipleri de cehennemliklerdir. Nitekim Allah
Tel yle buyurmaktadr: Ashblyemn (sadakiler), nedir sadakilerin grecekleri
karlk? Dikensiz meyve aalar...
1389
diye buyurduktan sonra: Ashbiml (sol
taraItakiler), nedir sol taraItakilerin grecekleri karlk? Scak bir rzgr ve kaynar su iinde
olacaklar.
1390
diye buyurmaktadr. Benzeri dier yetler de bunu aklamaktadr.
1391
Yine

1383
Kurtub, TeIsir, X,7-8,
1384
Hicr, 15/3.
1385
Kurtub, TeIsir, X, 6; Ayrca dier rmekler iin bkz. a.e., X, 8, 11; XX, 11; 14-16; 55.
1386
Duh, 93/7.
1387
Kurtub, TeIsir, XX, 70-72; Bkz. a.e., XX, 84-85.
1388
Beled, 90/17-20.
1389
Vka, 56/26-27.
1390
Vka, 56/41-42.
236
Bilmediin bir eyin ardna dme...
1392
yetinin teIsiri hususundaki grleri nakleden
Kurtub, btn bu grlerin birbirine yakn aklamalar olduunu belirtir: Katde der ki:
Grmediin halde grdm, duymadm halde duydum, bilmediin halde bildim demeyeceksin.
Bu aklamalar bn Abbs (r.a.) da yapmtr. Mchid der ki: Hakknda bilgin olmayan bir
hususu sz konusu ederek hibir kimseyi yermeye kalkma. bn Abbs (r.a.) da yine ayn
gr dile getirmitir. Muhammed b. HaneIiyye der ki: Zan ve tahminlerin peinden gitme,
demektir. Btn bunlar birbirine yakn aklamalardr.
1393
Ayn ekilde Kurtub, Muhakkak
ki, Olsa olsa gzlerimiz dndrlm (boyanm), hatta biz bylenmi bir topluluuz
diyeceklerdir.
1394
yetinde zikredilen dndrlm (boyanm) kelimesinin anlamna dair
tabin kavillerini sunar ve daha sonra onlar uzlatrr: Dndrlm (boyanm) iIadesi,
sihirle kapatlm, demektir. Bu aklamay bn Abbs ve ed-Dahhk yapmtr. el-Hasen;
bylenmi, el-Kelbi ise; gzlerimiz perdelenmi, diye aklamtr. Yine el-Kelbiden;
gzlerimiz kr edilmi, diye aklad da nakledilmitir. Katde; grme imknmz bizden
alnm, diye aklamtr. el-Merric; bizim gzlerimiz dndrlm, eklinde aklamtr.
Cveybir ise; aldatlm ve kandrlm, diye aklarken, Eb Amr b. el-l ise; bu tabir,
gzlerimiz rtlm ve perdelenmi anlamndadr, demitir. Mchid bu kelimenin; engellendi,
alkonuldu anlamna gelidiini sylemitir. Derim ki: Bu aklamalar, birbirine yakn
aklamalar olup, hepsinin ortak taraI alkonuldu anlamn iermeleridir.
1395

4. Kurtub, tabin ve dier mIessirlerin grlerini naklettikten sonra sahih hadisten
delil getirenleri tercih etmektedir.
Kurtub, (Reslm!) Kukusuz biz sana kevseri verdik.
1396
yetinde geen
kevserin ne olduu hususunda tabin ve dier mIessirlerin onalt Iarkl gr ortaya
koyduklarn belirtir ve bu grlerden en sahih olan olanlarnn birinci ve ikinci gr
olduunu belirtir ve konuyu deerlendirir. Biz bu iki gr ve Kurtubnin deerlendirmesine
yer vermek isitiyoruz: Tevil limleri, Peygamber (s.a.s.)e verilen kevserin mahiyeti
hususunda onalt Iarkl gr ortaya koymulardr. Birincisi: Kevser, cennette bir rmaktr.
1397

Bunu Buhr, Enesten rivyet ettii gibi, Tirmiz de ondan rivyet etmitir. Biz bu hadisi, et-

1391
Kurtub, TeIsir, XX, 52-53.
1392
sr, 17/36.
1393
Kurtub, TeIsir, X, 167. 1. mesele.
1394
Hicr, 15/15.
1395
Kurtub, TeIsir, X, 9-10; Ayrca bkz. a.e., X, 31. 1. mesele. Hicr, 15/75; X, 166. 2. mesele; XX, 26-27; 114-115;
XV, 181; XVI, 12-13.
1396
Kevser, 108/1.
1397
Buhr, TeIsir,107; Rikk, 53; Tirmiz, TeIsir, 97; bn Mce, Zhd, 39; Drim , Rikk, 113; Msned, II, 67, 112,
157; III,102, 164, 247; V, 393.
237
Tezkire adl eserimizde zikretmi bulunuyoruz. Yine Tirmiz, bn merden yle dediini
rivyet etmektedir: Reslllh (s.a.s.) buyurdu ki: Kevser, cennette bir rmaktr. Her iki kys
altndandr. Bu rmak inci ve yakut zerinden akar. Topra miskten daha hotur. Suyu baldan
tatl, kardan daha beyazdr.
1398
Bu hasen sahih bir hadistir. kincisi: Kevser, Peygamber
(s.a.s.)in mevkIta bulunan havznn addr. Bunu da At (. 114/732) demitir. Mslimin
Sahihinde Enesten yle dedii rivyet olunmutur: Biz Reslllah (s.a.s.)in huzurunda
bulunuyorken, Peygamber ksa bir sre uyuyuverdi. Daha sonra glmseyerek ban kaldrd.
Bizler: Ey Allahn Rsl! Glmenizin sebebi nedir? dedik. Az nce bana bir sre indirildi
deyip, Bismillhirrahmnirrahim. (Reslm!) Kukusuz biz sana kevseri verdik. imdi sen
Rabbine kulluk et ve kurban kes. Asl nesli kesik olan, phesiz sana hn besleyendir. sreyi
okudu. Sonra kevser nedir bilir misiniz? diye sordu. Bizler: Allah ve Resl daha iyi bilir.
dedik. yle buyurdu: O aziz ve celil olan Rabbimin bana vadettii bir rmaktr. Onun
zerinde pek ok hayr vardr. O kymet gnnde mmetimin su imek iin gelecei bir
havuzdur. EtraIndaki kaplar yldzlarn saysncadr. Onlardan birisi oraya gelmekten
alkonulur, ekilip alnr. Ben: O benim mmetimdendir. derim. Bana: Senden sonra (dinde
olmayan) neler ihds ettiini sen bilmezsin. denilir.
1399
Kurtub daha sonra konuyu yle
deerlendirir: Derim ki: Bu grlerin en sahih olanlar birinci ve ikincisidir. nk bunlar
Peygamber (s.a.s.)den kevser hakknda sabit olmu birer nastr. Enes, bir topluluun havz
hakknda konutuklarn duyunca yle demitir: Ben sizin gibi havz hakknda tartan kimseleri
grnceye kadar yayacam kanaatinde deildim. Ben geride yle yal kadnlar braktm ki,
onlardan namaz klan herbirisi muhakkak yce Allahtan Peygamber (s.a.s.)in havzndan
kendisine su iirmesini de duasnda istemektedir.
1400

5. Kurtub, sahbe, tabin ve dier grleri naklettikten sonra tabinun grn tercih
etmekte ve bunun sebebini aklamaktadr.
Kurtub, Hamd (vme ve vlme), lemlerin Rabbi Allaha mahsustur.
1401

yetinde zikredilen |,-''': lemler| kelimesinin anlam hususundaki sahbe, tabin ve dier
ilim adamlarnn grlerini nakleder. Katde b. Dime (. 117/735)nin: |,-'''| kelimesi,
|''=| kelimesinin ouludur. Yce Allah dnda bulunan her varl iIade eder. Bu kelimenin
kendi laIzndan tekili yoktur. Raht ve kavm kelimeleri de byledir. eklindeki grn ilk

1398
Tirmiz, TeIsir, 108; Eb Dvd, Rikak, 113.
1399
Mslim, Salat, 53, 54; Tahret, 27; Fedil, 40; Buhr, Mezi, 17, 27; Rikk, 53; Eb Dvd, Snnet, 23; en-
Nes, Bey'at, 25, 26; Msned, II, 162, 163, 199; III, 14, 17, 26; V, 50; VI, 297.
1400
bn'l-Mbrek, Abdullah b. el-Mbrek b. Vdh, ez-Zhd, Beyrut ts., 560; Kurtub, TeIsir, XX, 155-156. 2.
mesele; Ayrca bkz. a.e., X, 16-17. Hicr, 15/24; XX, 24-25.
1401
Ftiha, 1/2.
238
olarak veren mIessir, konunun sonunda u deerlendirmeyi yapar: Derim ki: Bu konudaki
birinci gr btn bu grlerin en sahih olandr. nk her trl yarat ve varl kapsar.
Buna delilse, yce Allahn u yetidir: Firavun yle dedi: lemlerin Rabbi dediin de nedir?
Musa cevap verdi: Eer iin gereini dnp anlayan kiiler olsanz, (itiraI edersiniz ki) o,
gklerin, yerin ve ikisi arasnda bulunan her eyin Rabbidir.
1402
Dier taraItan bu kelime, lem
ve almet kelimelerinden tremitir. nk bunlar, kendisini var edene dellet eder.
1403

6. Kurtub, tabinun ve dier mIessirlerin grlerini tenkitsiz ve tercihsiz ekilde
nakletmektedir.
Kurtub, Allah kendi emriyle melekleri, kullarndan diledii kimseye rh ile,
Benden baka tanr olmadna dair (kullarm) uyarn ve beneden korkun diye
gnderir.
1404
yetinde yer alan |''-| iIadesiyle neyin kastedildii hususundaki tabin ve
dier limlerin grlerini tenkitsiz ve tercihsiz olarak nakleder ve bu grlere ait ksa
aklamalarda bulunur: |''-| ibresinden kast, vahiy demektir. Bu da nbvveti iIde eder.
Bu aklamay bn Abbs yapmtr. Yce Allahn: O, kendi emrinden rhu kullarndan
diledii kimseye gnderir.
1405
yeti de buna benzemektedir. er-Rabi b. Enes de, Allahn
kelm olan Kurn diye aklamtr. Bunun, kendisine uyulmas gereken hakkn beyan olduu
sylendii gibi, canllarn ruhlar diye de aklanmtr. Bu aklamay ise, Mchid yapmtr.
nk beraberinde bir rh bulunmakszn hibir melek inmez. Ayn ekilde bn Abbsdan da
rivyet edildiine gre rh an yce Allahn demolunun sretleri gibi yarattklarndan bir
yaratktr. Semadan beraberinde bunlardan birisi bulunmakszn hibir melek inmez. Buradaki
|''-| kelimesi, rahmet diye de aklanmtr ki, bu aklamay el-Hasen ve Katde
yapmtr. Hidyet diye de aklanmtr. nk bedenlelr ruhlarla hayat bulduu gibi, kalbler
de hidyetle hayat bulur. ez-Zecccn grnn anlam da budur. nk ez-Zeccc yle
demektedir: Rh yce Allahn emrine ird etmek suretiyle iinde hayati bir zellik tayan
herbir buyruktur. Eb beyde de burada ruhtan kast Cebrildir, diye aklamtr.
1406
Ayn
ekilde Kurtub, Onlar iin dnya hayatnda da hirette de mjde vardr...
1407
yetinde
geen mjde kelimesinden neyin kastedildii hususundaki grleri tenkit ve tercihte
bulunmakszn nakletmekte ve deerlendirmede bulunmamaktadr.
1408


1402
uar, 26/23-24.
1403
Kurtub, TeIsir, I, 104-105. 11. mesele. Bkz. a.e., XX, 124-127.
1404
Nahl, 16/2.
1405
M'min, 40/15.
1406
Kurtub, TeIsir, X, 47.
1407
Ynus, 10/64.
1408
Kurtub, TeIsir, VII, 257-258; Dier rnekler iin bkz. a.e., VIII, 137; X, 6, 68-69; 71-72; 79; 140-141; XX, 22-
23; 31-32; 79-80; 106-107; 128. 1. mesele; XV, 138. 1. mesele.
239
7. Kurtub, tabin ve dier mIessirlerin grlerini naklettikten sonra Iarkl olarak
kendi grn ortaya koymaktadr.
Kurtub Ey iman edenler! Size Meclislerde yer an denilince, yer an ki Allah
da size genilik versin...
1409
yetindeki meclislerde (toplant yerelerinde kelimesinden neyin
kastedildii hususundaki Iarkl grlere yer verdikten sonra, onlardan Iarkl olarak kendi
grn ortaya koyar ve onu sahih olarak niteler: Derim ki: yet hususunda sahih olan, onun
mslmanlarn hayr ve ecir kazanmak maksadyla toplanp biraraya geldikleri her toplant yeri
hakknda ummi olmas gerektiidir. Bu toplant yeri ister sava toplanma yeri, ister zikir,
isterse de cuma gn iin oturma yeri olsun Iarketmez.
1410
Yine Kurtub, Rabbin hakk iin,
mutlaka onlarn hepsini yaptklarndan dolay sorguya ekeceiz.
1411
yetinin teIsirindeki
mevzu ihtilaIndan kaynaklanan mkili mevzubahis etmekte ve bu husustaki tabinunun
grlerini verdikten sonra, Iarkl olarak kendi grn belirterek bunun daha evl olduunu
iIade etmektedir: Bununla birlikte yetin ummi bir anlam iIade ettiini sylemek daha
uygundur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1412

8. Kurtub, tabin kavlinin hadise ters dtn belirtip onu tenkit etmektedir.
Kurtub, Cinleri de daha nce zehirli ateten yaratmtk.
1413
yetinin teIsirinde
bn Abbsn grn nakleder ve bu grn hadise ters dtn belirterek onu tenkit eder:
bn Abbstan yle dedii nakledilmektedir: blis, kendilerine cin denilen meleklerin
kabilelerinden bir kabileye mensuptu. Bunlar, melekler arasnda semm ateinden
yaratlmlard. bn Abbs devamla dedi ki: Kurnda kendilerinden szedilen cinlerse,
dumansz ateten yaratlmlardr. Derim ki: Bu, tartlabilir bir grtr. Bu konuda
tartmay ortadan kaldrabilecek salam bir senede ihtiyac vardr. Zira byle bir iddia
mcerred gre dayanlarak ileri srlemez. Mslim, Urve yoluyla Hz. ienin yle dediini
kaydetmektedir: Reslllah (s.a.s.) buyurdu ki: Melekler, nrdan yaratld. Cinlerse, dumansz
ateten yaratld. dem de size anlatlan eyden yaratld.
1414
Buna gre, Hz. Peygamberin:
Melekler nrdan yaratld... buyruu, btn meleklerin byle olmasn iktiza etmektedir.
Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1415


1409
Mcdele, 58/11.
1410
Kurtub, XVII, 191. 2. mesele.
1411
Hicr, 15/92-93.
1412
Kurtub, TeIsir, X, 42-43; Ayrca bkz. XX, 38-39; 43-44; XVI, 62-63.
1413
Hicr, 15/27.
1414
Mslim, Zhd, 60; Msned, VI, 153, 168.
1415
Kurtub, TeIsir, X, 19.
240
9. Kurtub, tabinun grlerini nakledip yanl grd kavlin sebebini belirterek
tenkit etmektedir.
Kurtub, phesiz ki biz onlarn: Kurn ona ancak bir insan retiyor
dediklerini biliyoruz. Kendisine nisbet ettikleri ahsn dili yabancdr. Halbuki bu
(Kurn) apak bir Arapadr.
1416
yetinin teIsirinde, Mekke mriklerinin Hz. Peygaber
(s.a.s.)e Kurn rettiini iddia ettikleri ahsn kimlii hususundaki grleri nakleder ve ed-
Dahhkn gr hari, btn bu grlerin muhtemel olduunu iIade ederek u
deerlendirmede bulunur: Derim ki: Ancak, ed-Dahhkn kastedilen kiinin Selmn olduuna
dair iIadesi, uzak bir ihtimaldir. nk Selmn, Peygamber (s.a.s.)in yannda Medinedeyken
gelmiti (ve mslman olmutu). Bu yet ise, Mekkede inmitir.
1417
Yine Kurtub, Yemin
olsun bu beldeye.
1418
yetinin tesirinde konumuza ilikin u bilgileri vermektedir: Bu
beldeden kast, Mekkedir. Bu hususta mIessirler icm etmilerdir. Bu durumda yetin iIde
ettii anlam: Ben senin, benim nezdimdeki stn deerin ve benim sana olan sevgim dolaysyla
iinde bulunduun bu haram beldeye yemin ederim, eklinde olur. el-Vsti: Biz san
hayattayken, orada bulunmakla veIatndan sonra da bereketinle merreI kldn bu belde, ki
Medineyi kastetmektedir, adna sana yemin ederek diyorum, eklinde aklamtr. Ancak
birinci gr daha sahihtir. nk bu srenin Mekkede indii ittiIakla kabul edilmitir.
1419

10. Kurtub, tabinun ve dier mIessirlerin grlerini naklettikten sonra tercihte
bulunmakta ve bunun sebebini belirtmektedir.
Kurtub, Andolsun incire ve zeytine.
1420
yetinin teIsirinde eitli grleri
nakletmekte ve tercihte bulunmaktadr. MIessir yetin teIsirine dair tercih ettii gr ilk
srada vermektedir: Andolsun ncire ve zeytine. yeti hakknda bn Abbs, el-Hasen,
Mchid, krime, brhim en-Nehi, Ata b. Ebi Rebh, Cbir b. Zeyd, Muktil ve el-Kelb yle
demitir: Bu sizin yemekte olduunuz, incir ve yan skp kardnz, bildiiniz zeytindir.
Yce Allah yle buyurmutur: Sizin iin Tr-i Sinada zeytin ya veren ve yiyenlere katk
olan zeytin aacn da var ettik.
1421
MIessir bu gr tercihini ve tercih sebebini yle
belirtmektedir: Bu grlerin en sahih olan birincisidir. nk hakikat anlam odur. Bir delil
bulunmadka da hakikat anlam braklp meczi anlama geilmez. an yce Allahn incire
yemin etmesi, cennettte dem (a.s.)n kendisi ile rtnd aa oluundan dolaydr. nk

1416
Nahl, 16/103.
1417
Kurtub, TeIsir, X, 116-117.
1418
Beled, 90/1.
1419
Kurtub, TeIsir, XX, 45
1420
Tn, 95/1.
1421
Mminn, 23/20.
241
yce Allah: Ve zerlerine cennet yapraklarndan stste koyarak rtmeye baladlar.
1422
diye
buyurmutur ki, bu koyduklar ey de incir aacnn yaprayd.
1423
Yine Kurtub, ... Onu
hamd ile tesbih etmeyen hibir ey yoktur...
1424
yetinin teIsirine dair Iarkl yaklam ve
grleri ele alr. MIessir, yetteki sz konusu tesbihin dellet yolu ile gerekletiini kabul
edenlerin grleri yannda, bu tesbihin gerek anlamda vuku bulduunu iIade edenlerin
grlerini de inceler. Daha sonra da bu tesbihin sadece canl veya hem canl hem de cansz
varlklar asndan gerekleip gereklememesi hususundaki yaklamlar ortaya koyar. Sadece
canl varlklarn tesbih ettiini savunanlarn grn zikreder ve bu yaklamn hadisten
kaynaklar bulunduunu iIade eder: Derim ki: Bu grn lehine, snnette bn Abbs (r.a.)
yoluyla sabit olan hadis delil gsterilebilir. Buna gre Peygamber (s.a.s.), iki kabrin yanndan
getii bir srada yle buyurmutur: phesiz bunlar azap grmektedirler. Ancak byk bir
gnahtan dolay azap grmyorlar. Bunlardan birisi laI getirip gtryordu. Dieriyse, sidikten
istibr etmiyordu. Bunun zerine Hz. Peygamber, ya bir hurma Iidan getirilmesini istedi. Onu
ikiye bld. Sonra birisinin zerine bir blmn, dierinin zerine de bir blmn dikti ve
arkasndan yle buyurdu: Bunlar kurumadklar srece azaplarnn haIiIletileceini mid
ederim.
1425
Kurtub bu gre delil olabilecek dier hadisleri de zikrettikten sonra, dier
grn delillerini yet-i kerimelerden ve hadislerden getirir: Derim ki: bu ekildeki yorum ve
grn lehine Kurndan yce Allahn u yetleri delil gsterilebilir:Ve gl kulumuz
Dvdu hatrla. nk o (Allaha) dnen birisiydi. Gerekten biz, dalar, akemleyin ve
kuluk vaktir onunla birlikte tesbih eder halde, msahhar kldk.
1426
; (O talardan) ylesi de
vardr ki, Allah korkusundan yuvarlanr.
1427
Bu yetin bu gre delil gsterilebilmesi,
Mchidin konu ile aklamasna gredir. Yce Allahn u buyruu da, bu yaklamn lehine
delildir: Bundan dolay neredeyse gkler atlayacak, yer yarlacak ve dalar paralanp
dalarak yklacak. Rahmna evld isnad ettiler diye.
1428
Kurtub bu grle ilgili birok
hadise de yer verir ve bu hususta daha pek ok delil olduunu belirttikten sonra kendi gr ve
tercihini yle belirtir: Sahih olan, buna delil tekil eden haberler dolaysyla hereyin Allah
tesbih ettiidir. Eer cansz varlklarn tesbihinden kast, dellet yoluyla tesbih olsayd, Hz.
Dvdun bu husustaki zellii ne olurdu? nk Hz. Dvdun beraberinde dalarn tesbih
etmesi yce Allahn, nceden de belirttiimiz gibi, hayat ve tesbihi sylemeyi yaratmas

1422
ArI, 7/22.
1423
Kurtub, TeIsir, XX, 81-82.
1424
sr, 17/44.
1425
Buhr, Vud', 55, 56; Ceniz, 82, 89; Edeb, 46, 49; Mslim, Tahre, 111; Eb Dvd, Tahre, 11; en-Nes,
Tahre, 26; Ceniz, 116; Drim , Vud', 61; Msned, I, 225.
1426
Sd, 38/17-18.
1427
Bakara, 2/74.
1428
Meryem, 19/90-91.
242
sretiyle szl bir tesbihti. Snnet de, Kurnn zhirinin dellet ettii herbir eyin tesbih
ettiini aka iIade etmektedir. O halde bunu kabul etmek daha evldr. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
1429

e. Sebeb-i Nzl le Tefsiri
Kurn, insanl doru yola iletmek ve toplum hayatna yn vermek amacyla
indirilmitir. Dolaysyla onun asl hedeIi, insanln ahlki, hukki ve dier alanlardaki
ihtiyalarna cevap vermektir. Kurn bu hedeIini gerekletirirken bazan sz edilen
ihtiyalarla ilgili hkmler koymu, bazan insanlarn ibret almalarn temin etmek iin daha
nce vuku bulan hdiselere yer vermi, bazan de nzl ortamnda meydana gelen bir ksm
olaylara k tutup mahiyeti merak edilen hususlar aklamtr. Bu zelliinden dolay Kurn
yetlerini esasen iki ksma ayrmak mmkndr. Bunlarn bir ksm, muayyen bir sebebe bal
olmayp bir hkm ortaya koymak amacyla nzil olan, dier bir ksm da belli bir sebebe bal
olarak inen yetleridir. te esbbn-nzl ilmi, ikinci ksma giren yetlerin iniiyle ilgili
rivyetleri konu edinen bir ilim daldr. Ksaca yetlerin ini sebepleri anlamn iIade eden
esbbn-nzl, terim olarak da: Hz. Peygamberin rislet dneminde vuku bulan ve Kurn
bir veya bir ka yetinin yahut bir sresinin inmesine yol aan olay, durum ya da herhangi bir
ey hakknda Reslllaha sorulan soru demektir.
1430
Grld gibi, bir yetin veya srenin
inii ile ilgili olarak, Hz. Peygamber devrinde yaanan bir olay veya kendilerine (s.a.s.) sorulan
bir sul demek olan sebeb-i nzl; daha ziyade, yaanan hayatn meselelerine zm ve
hkmler getiren ahkm yetlerinde sz konusudur. Nitekim, elimezde mevcut esbb- nzl
haberleri, ummiyetle ahkm yetlerinin mnlarn aklamakta, getirdikleri hkmlerin gerek
sebep ve hikmetlerine k tutmakta ve onlarn slmn ilk devirlerinde nasl anlalp tatbik
edildiklerini canl olarak gstermektedir. Bu sebeple, zellikle ahkm yetlerini konu edinen
Ikh teIsir ekolnde sebeb-i nzl bilgisinin nemli bir yeri vardr.
1431

Kurtub Tefsri, sebeb-i nzl kaynaklar ynnden zengin diyeceimiz teIsirler
arasndadr. TeIsirde kullanlan sebeb-i nzl haberleri, bata ktb-i sitte olmak zere dier
muteber hadis kaynaklarndan nakledilmektedir. Haberlerin aktarlmasnda Kurtubnin, bazan
bilinen tertibe riyet etmedii, szgelimi Mslimi, Buhrye; en-Nesyi, Eb Dvda tercih
ettii grlmektedir. Tetkikler neticesinde bunun, laIzn zikrettii kayna, dierine tercih
ettiini mhede ettik. Kaynak adlar da haberin ya bidyetinde veya sonunda ekseri

1429
Kurtub, TeIsir, X, 172-174; Ayrca bkz. a.e., XIV, 135. 2. mesele; XX, 27; 153-154; XVI, 6-8.
1430
Demirci, a.g.e., 143; Bkz. Demirci, "Esbb- nzl", DA., stanbul 1995, XI, 360; es-Syt, Cellddn, el-tkn
I ulmi'l-Kur'n, I, 92-109; Cerraholu, TeIsir usl,115-121.
1431
Gngr, a.g.e., Ankara 1989, 79.
243
verilmektedir. Kurtubnin en Iazla sebeb-i nzl naklettii hadis mecmualarnn banda Sahh-
i Mslim gelmektedir. kinci sray ise, Buhr ve Tirmiz almaktadr. Kurtub, esbb- nzl
haberlerini ekseri, mukaddimedeki art zere, ilk rvisi ve kayna ile beraber vermesine
karn, senedleri bazan vermekte, ekseri hazIetmektedir. Bazan de senedler hazIedilerek yalnz
sahbi, tabi ve etbut-tabinden nakiller yapmaktadr. Bazan de mIessir, naklettii
rivyetlerin kendisine delil tekil eden ksmn verdii de grlmektedir. Keza, zaman zaman
mIessir rivyetin deiik varyantlarna iaret etmeyi de ihmal etmez. Dier taraItan
Kurtubnin kaynak belirtmeksizin yalnz rivyet ve nakil bildiren laIzlar kullanarak nzl
haberleri naklettii de olmaktadr.
1432
Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde eserinde izleyecei
usul ortaya koyarken zellikle zikrettii hususlardan biri de esbb- nzl konusudur.
1433
Yine
mIessir eserini kaleme alma amacn dile getirirken esbb- nzln nemini de vurgulamakta
ve u iIadelere yer vermektedir: Bu teIsirimdeki vecz ve zl aklamamda inceleyeceimiz
hkmlere yetlerin nzlne ilikin pek ok hadisi belge olarak ortaya koymak; bylelikle
hkmlerin ve yetlerin anlamlarn bir arada belirtip bunlarn anlalmasnda mkil olan
yerlerini aklamak istedim.
1434

Esbb- nzln Kurtub Tefsrindeki yeri ve nemi hususuna dair birok konu ve
rnek daha sonraki balklarda maddeler halinde ele alnacaktr.
1. Kurtub, yetlerin sebeb-i nzln belirtmekte ve onunla teIsir etmektedir.
Kurtub, Sana kendilerine neyin hell klndn soruyorlar. De ki: Btn temiz
yiyecekler ve Allahn size rettii bilgilerle eittiiniz av kpeklerinin yakaladklar size
hell klnd. Artk onlarn yakaladklarndan yiyiniz ve onlar ava saldnzda Allahn
ismini annz. Allahtan korkunuz. Kukusuz Allah hesab abuk grendir.
1435
yetinin
sebeb-i nzln yle iIade eder: Sana kendilerine neyin hell klndn soruyorlar... yeti,
Adiy b. Htim, Zeyd b. Mhelhilin, ki o Reslllah (s.a.s.)in kendisine Zeydlhayr adn
vermi olduu Zeydlhayldr, Peygamber (s.a.s.)e unu sormalar zerine nzil olmutur: Ey
Allahn Resl! Biz, kpeklerle ve ahinlerle avclk yapan bir topluluuz. Kpeklerse, inek,
eek ve ceylanlar yakalamakla birlikte bunlardan kimisini yetiip kesebiliyoruz, kimisini de
kpekler ldrmekte ve biz bunlar yetiip kesemiyoruz. Allah; meyteyi (lei) haram klm

1432
Glen, a.g.t., 98. Bu hususlarn rnekleri ve deerlendirmesi iin bkz. a.e., 98-128.
1433
Kurtub, TeIsir, I, 16.
1434
Kurtub, TeIsir, a.y.
1435
Mide, 5/4.
244
bulunmaktadr. Bizim iin hell olan nelerdir? Bunun zerine bu yet nzil oldu.
1436
Yine
Kurtub, Hata dnda, hibir mminin, herhangi bir mmini ldrmesi sz konusu
deildir...
1437
yetinin sebeb-i nzln yle belirtir: Bu yet, Ayy b. Ebi Rebann
miroullarndan el-Hris b. Yezd b. Ebi Enseyi aralarndaki bir kin dolaysyla ldrmesi
zerine nzil olmutur. El-Hris, mslman olarak Medineye hicret edince, Ayy onunla
karlam, mslman olduunu bilmeden onu ldrmt. Durum kendisine haber verilince
Peygamber (s.a.s.)in yanna gelip yle dedi: Ey Allahn Resl! Benimle Hrisin bandan
bildiin olay cereyan etmi bulunuyor. Ben, onu ldrnceye kadar onun slma girdiini
bilmiyordum. Bunun zerine bu yet nzil oldu.
1438
Ayn ekilde Kurtub, Allaha verdikleri
sz ve yeminlerini, basit bir dnyalk karlnda satanlar var ya, ite onlarn hirette
hibir nasipleri olmayacak; Allah onlarla konumayacak, kyamet gn onlarn yzne
bakmayacak ve onlar arndrmayacaktr. Onlar iin ackl bir azap vardr.
1439
yetinin
nzl sebebini yle zikreder: Hadis imamlar el-Eas b. Kaystan yle dediini rivyet
etmektedir: Benimle yahdilerden bir adam arasnda ortak bir arazi vard. O benim sz konusu
arazideki hakkm inkr etti. Ben de onu Peygamber (s.a.s.)in huzuruna gtrdm. Reslllah
(s.a.s.) bana: Senin herhangi bir delilin var m? diye sordu. Ben: Hayr, dedim. Bu seIer
yahdiye: Arazide hakkm olmadna dair yemin et! diye buyurdu. Ben: O vakit yemin eder
ve benim mlim alp gtrr. deyince, yce Allah: Allaha verdikleri sz ve yeminlerini,
basit bir dnyalk karlnda satanlar var ya... yetini sonuna kadar indirdi.
1440
Kurtub bu
ekilde tek rivyet olarak yetin sebeb-i nzln zikretmektedir. Bunun teIsirinde rnekleri
pek oktur.
1441

2. Kurtub, yetin teIsirini ve anlamn sebeb-i nzl zerine bina etmektedir.
Kurtub, Allah, dnmeden rasgele yaptnz yeminlerinizden sizi sorumlu tutulmaz.
Fakat sadece bilinli olarak yaptnz yeminlerinizden sizi sorumlu tutar...
1442
yetinin
teIsirinde konumuza ilikin u nakil ve deerlendirmelerde bulunur: Bu yetin sebeb-i nzl
hakknda Iarkl grler vardr. bn Abbs der ki: yetin nzl sebebi, hell ve temiz olan
yiyecek, giyecek ve hanmlar kendilerine haram klan kimselerdir. Onlar bu hususta kendilerine

1436
Kurtub, TeIsir, VI, 29; Bkz. el-Vhid, Ebl-Hasen Ali b. Ahmed, Esbb nzlil-Kurn, Beyrut 1990, 193-
194.
1437
Ns, 4/92.
1438
Kurtub, TeIsir, V, 216. 1. mesele; Bkz. el-Vhid, a.g.e., 173-174.
1439
l-i mrn, 3/77.
1440
Buhr, Husmt, 4; ehdt, 19; Mslim, man, 220; Eb Dvd, Eymn, 1; Akdiye, 25; Tirmiz, Buy', 42;
TeIsir, 3; bn Mce, Ahkm, 7; Msned, I, 379, 426; V, 211; Kurtub, TeIsir, IV, 82-83. 1. mesele. Bkz. el-Vhid,
a.g.e., 112-115.
1441
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 27-28; 29, 223. 1. mesele.; V, 170-171; 174-175; IX, 220. 1. mesele.
1442
Mide, 5/89.
245
haram klmaya yemin ettiler. Fakat: Ey inananlar! Haram ve hell konusunda arya kap
Allahn size hell kld temiz yiyecekleri kendinize yasaklamayn...
1443
yeti inince, Peki
yeminlerimizi ne yapacaz? dediler. Bunun zerine bu yet nzil oldu.
1444
Bu gre gre
yetin anlam yle olur: Sizler, nce yemin eder, sonra da o yemininizi lav ederseniz. Yani,
keIIrette bulunmak sretiyle hkmn kaldrr ve keIIrette bulunacak olursanz, bundan
dolay Allah sizi sorumlu tutmaz. O, yeminlerinizi devam ettirip yeminlerinizi lav etmemeniz,
yani keIIretini yerine getirmemeniz sebebiyle sizi sorumlu tutar. Bununla, yeminin herhangi
bireyi haram klmad aka ortaya kmaktadr.
1445

3. Kurtub, sebeb-i nzl yetin yanl anlalmamasn temin iin zikretmektedir.
Kurtub, nanp yararl iler yapanlara, yasaklardan sakndklar, inanp yararl
iler yaptklar, sonra yine saknp inandklar ve ardndan da saknp iyilikler yaptklar
srece, gemite yiyip itiklerinde herhangi bir gnah yoktur...
1446
yetinin teIsirinde,
yanl dnceleri bertaraI edecek ve bu yetin doru ve kolay anlamasn salayacak ekilde
sebeb-i nzln belirtir: bn Abbs, el-Ber b. zib ve Enes b. Mlik der ki: kiyi haram
klan yet inince, ashbtan bazlar: ki iip kumar parasn yedii halde aramzdan lenlerin
durumu nasl olacak? gibi baz szler sylediler. Bunun zerine bu yet nzil oldu.
1447
Buhr,
Enes b. Mlikten yle dediini rivyet eder: Eb Talhann evinde iki ienlere iki
veriyordum. Bunun zerine ikinin haram klndna dair yet indi. Peygamber de, bir
mndiye bunu yksek sesle ilan etmesini emredince, Eb Talha yle dedi: Dar k da bu
sesin ne olduuna bir bak. Dar ktktan sonra geldim ve yle dedim: Bu, haberiniz olsun
muhakkak iki artk haram klnd! diye ilan eden bir mndidir. Bu seIer Eb Talha yle
dedi: Git ve o arab dk. O arap, el-Iadih (adyla bilinen, yarlm taze hurmadan yaplp atete
piirilmeyen bir arap eidiydi.) den yaplmt. Enes devamla der ki: arap bulunduu halde
bir topluluk ldrld. Bunun zerine yce Allah: nanp yararl iler yapanlara, yasaklardan
sakndklar, inanp yararl iler yaptklar, sonra yine saknp inandklar ve ardndan da saknp
iyilikler yaptklar srece, gemite yiyip itiklerinde herhangi bir gnah yoktur... yetini
indirdi.
1448
Daha sonra mIessir bu sebeb-i nzln yetin yanl anlalmasn nleyen
zelliini yle dile getirir: ... Bu duruma gre, iki mbahken ikinin kalntlar karnnda
bulunduu halde len kimselerin durumundan dolay korkuya kaplmamak ve soru sormamak

1443
Mide, 5/87.
1444
el-Kdi, AbdlIetth, Esbb- Nzl (ev. Salih Akdemir), Ankara 1995, 169.
1445
Kurtub, TeIsir, VI, 161-162. 2. mesele. Bkz. a.e., V, 70-71. 1. mesele.
1446
Mide, 5/93.
1447
Tirmiz, TeIsir, 5.
1448
Kurtub, TeIsir, VI, 180. 1. mesele;
246
gerekirdi. Ancak, bu soruyu soran kii, mbahln delilinin Iarkna varmayarak, mbahlk
hatrna gelmediinden dolay sormu olabilir. Yahut yce Allahtan korkusunun ileri derecede
oluundan, mmin kardelerine eIkatinden dolay, daha nce iki imesi sebebiyle
sorgulanmalarndan, cezalandrlmalarndan vehme kaplm olduundan dolay byle bir
soruyu sormu olabilir. te yce Allah da: nanp yararl iler yapanlara, yasaklardan
sakndklar, inanp yararl iler yaptklar, sonra yine saknp inandklar ve ardndan da saknp
iyilikler yaptklar srece, gemite yiyip itiklerinde herhangi bir gnah yoktur... yetiyle
byle bir vehmi izale etti.
1449
Osman b. Mazn ve Amr b. Madikerip sz konusu yete
dayanarak, arabn mbah olduunu sylemeye kalkmlard. Onlarn bu szleri, yetin sebeb-i
nzln bilmediklerine dellet etmektedir. arabn haram olmasna dair yet nazil olunca,
sahbenin zihninde beliren tereddd izale etmek iin bu yet nzil olmutu. Demekki nzl
sebepleri iyi bilinmezse, bu iki sahabi gibi daima hataya dmek mmkndr.
1450
Kurtub sz
konusu olay
1451
ve baka rivyetleri bu yetin teIsirinde dokuzuncu meselede geni bir ekilde
ilemektedir.
1452

4. Kurtub, sebeb-i nzl umm ve huss asndan deerlendirmektedir.
Kurtub, bu konuda cumhrun yolunu takip ederek, nzl sebebi hussi olan pekok
yeti umma hamleder ve hkmn sebebin hussiliine deil de; laIzn ummiliine gre
olduu prensibini benimser. Kurtub, Onlar, kt bir i yaptklarnda ya da kendilerine
yazk ettiklerinde Allah hatrlar, gnahlarnn balanmasn dilerler. Allahtan baka
gnahlar hibir kimse balayamaz. Onlar yaptklar hatalarnda bile bile srar
etmezler.
1453
yetinin nzl sebebine ait rivyetleri nakleder ve bunlar deerlendirir. MIessir
bu deerlendirmesinde nzl sebebini ummilie hamleder ve yetin genel olduunu iIade eder:
bn Abbs, At yoluyla gelen rivyetinde yle demektedir: Bu yet, Eb Mukbil knyeli
Nebhn et-Temmr hakknda nzil olmutur. O kendisine gelen gzel bir kadna (meslei
gerei) hurma satm, bununla kalmayarak kadn alp kucaklam ve pmt. Fakat yaptna
piman olup, Peygamber (s.a.s.)in huzuruna gitmi ve durumu ona anlatmt. Bu olay zerine
bu yet inmiti.
1454
Eb Dvd et-Taylis de Msnedind, Ali b. Ebi Tlip (r.a.)dan yle
dediini nakletmektedir: Bana Eb Bekir, Eb Bekir doru sylemitir, anlatt. Reslllah
(s.a.s.) yle buyurdu: Bir kul, bir gnah ilidikten sonra, abdest alr, iki rekat namaz klar,

1449
A.e., VI, 181. 2. mesele.
1450
Cerraholu, a.g.e.,117.
1451
Bkz. Buhr, Meazi, 12.
1452
Kurtub, TeIsir, VI, 183-184. 9. mesele.
1453
l-i mrn, 3/135.
1454
el-Vhid, a.g.e., 211-212.
247
sonra da Allahtan balanma dileyecek olursa, mutlaka Allah onu maIiret eder. Daha sonra:
Kim bir ktlk iler ya da kendine yazk eder, sonra da Allahtan balanmasn dilerse,
Allah ok balayc ve ok merhametli bulur.
1455
yetini okudu. Bu hadisi Tirmiz de rivyet
etmi ve hasen bir hadistir demitir.
1456
Bu umm iIde eden bir yettir. Bir yet, kimi zaman
hussi bir sebeple nzil olur, sonra da bu ii yapan veya ondan Iazlasn yapan herkesi iine
alabilir. Daha sonra Kurtub baka rivyetler de verir ve yine konumuza ilikin u aklamay
yapar: Ancak naklettiimiz hadis dolaysyla bu yetin ummi olmas daha uygundur.
1457

5. Kurtub, yeti sebeb-i nzl ile tahss etmektedir.
Kurtub, Kim bir mmini kasten ldrrse, onun cezas ebedi cehennemdir. Allah
ona gazap etmi, onu lanetlemi ve ona byk bir azap hazrlamtr.
1458
yetinin teIsirinde
konumuza ilikin aklamalarda bulunmaktadr: Bir adam bn Abbsa gelerek yle dedi: Bir
mmini kasten ldren kimsenin tevbesi mmkn m? bn Abbs: Hayr, onun cehennemden
baka cezs yoktur, dedi. Sad b. Ubeyde dedi ki: Adam gittikten sonra onunla oturanlar ona:
Sen bize katilin kabul edilecek bir tevbesinin mkmn olduu eklinde Ietva veriyordun. O,
yle dedi: Ben, bunun mmin bir kimseyi ldrmek isteyen kzgn bir kii olduunu
zannediyorum. Sad dedi ki: Arkasndan bir adam gnderdiler, gerekten de halinin bu
olduunu tespit ettiler. Ehl-i snnetin gr de bu dorultudadr ve sahih olan da budur. Bu
yetin tahss edilmi olduunu kabul ederler. Byle tahssin deliliyse, konuyla ilgili baz yetler
ve haberlerdir. Ehl-i snnet limleri, bu yetin Mikyes b. Dubbe hakknda nzil olduunu icm
ile kabul etmilerdir. Mikyes, kardei Him b. Dubbe ile birlikte slma girmiti. Himn
Neccroullar taraIndan ldrlm olduunu grd. Bu hususu Peygamber (s.a.s.)e
bildirince Allah Resl (s.a.s.), Mikyese, kardeini ldren kiiyi teslim etmelerini emreden bir
mektup yazd. Onunla beraber Fihr oullarndan da bir adam gnderdi. Neccaroullar ise yle
dediler: Allaha yemin ederiz, onu kimin ldrdn bilmiyoruz. Fakat bizler diyetini deriz,
deyip ona yz deve dediler. Daha sonra Mikyes, beraberindeki adamla birlikte Medineye
dndler. Bu seIer Mikyes, Fihroullarndan olana saldrarak kardeine mukabil onu ldrd,
develeri alp gitti ve Mekkeye mrted olarak geri dnd.
1459
MIessir daha sonra bu yetin
baka yetlerle ve hadislerle tahss edildiini ilemekte ve tahssin kanlmaz olduunu
belirtmektedir.
1460


1455
Ns, 4/110.
1456
Eb Dvd, Vitr, 26; Tirmiz, TeIsir, 3; bn Mce, kmet's-Salt, 193.
1457
Kurtub, TeIsir, 4, 144-145. 1. mesele.
1458
Ns, 4/93.
1459
Kurtub, TeIsir, V, 229. 7. mesele; Bkz. el-Vhid, a.g.e., 174.
1460
A.e., V, 229-230. 7. mesele.
248
6. Kurtub, yetin teIsirine dir rivyet ve grleri sebeb-i nzl delil alarak
tenkit etmektedir.
Kurtub, Ey inananlar! Gerekten inanm kiilerseniz Allahtan korkun ve
faizden kalan alacaklarnz terk ediniz.
1461
yetinin nzl sebebini
1462
zikrettikten sonra, ...
Gerekten inanm kiilerseniz... blmyle ilgili aklamalarda ve konumuzla ilikin
deerlendirmede bulunmaktadr. Kurtub, Allah Telnn: ... Gerekten inanm
kiilerseniz... buyruu, art olarak SakIliler hakknda katksz bir arttr. nk bu, onlarn
slma ilk girdikleri srada olmutur. Eer yetin, iman iyice yerlemi kimseler hakknda
olduunu kabul edersek, o takdirde bu mbalaa yoluyla meczi bir art olur. Nitekim
kkrtmak istediimiz kimseye: Erkeksen, sen bunu yapmalsn denir. aklamasn
yaptktan sonra bu konuyla ilgili grlerden birini sebeb-i nzle ters dmesi gerekesiyle
reddeder: bn Fevrek der ki: Burada: Ey inananlar! hitabyla, Muhammed (s.a.s.)e iman
edenlerin kastedilmesi ihtimal dahilindedir. nk nceki peygamberlere iman, ancak bununla
Iayda verebilir. Bununla birlikte, bu gr yetin sebeb-i nzlne ilikin rivyete ters
dtnden dolay reddedilmitir.
1463

7. Kurtub, sebeb-i nzl Ikh konularda delil almaktadr.
Kurtub, kadnlar boayp, onlar da boanmann kesinlemesi iin belirlenen
srelerine ulatklarnda, aralarnda iyilikle anlarlarsa, kendi eleri ile yeniden
evlenmelerine engel olmaynz...
1464
yetinin teIsirinde birinci meselede yetin sebeb-i
nzln
1465
verdikten sonra bunu destekleyen dier rivyetleri de verir.
1466
MIesser ikinci
meselede yetin sebeb-i nzlne dayanarak Ikh tercihlerde bulunmaktadr: Bu rivyet
sabitse, velisiz nikhn ciz olmadna delildir. nk Makilin kzkardei duldu. Eer
velisinin izni olmakszn evlenmek yetkisi onun olsayd, kendi kendisini evlendirir ve bunun
iin velisi Makile gerek olmazd. O takdirde Allah Telnn: ... engel olmaynz...
buyruunda hitap velileredir ve onlar evlendirme hususunda dair emir de onlara aittir. Burada
hitap kocalara aittir de, denilmitir. yle ki: Kadnn aleyhine olmak zere iddeti uzatmak
sretiyle bakasn nikhlamasna engel olmak sretiyle ve zarar vermek kastyla ricat yaplr.
Eb HanIenin arkadalar bunu kadnn kendi kendisini evlendireceine delil gsterir ve yle

1461
Bakara, 2/278.
1462
Kurtub, TeIsir, III, 245-246. 29. mesele.
1463
A.e., III, 246. 30. mesele.
1464
Bakara, 2/232.
1465
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 82-84.
1466
Kurtub, TeIsir, III, 108-109. 1. mesele.
249
derler: nk yce Allahn bunu u buyruunda olduu gibi kadnn kendisine izIe
etmektedir: Eer erkek kadn nc kere boarsa, bundan sonra o kadn, baka bir erkekle
evlenmedike eski kocasna hell olmaz...
1467
eklinde buyrulmakta ve veliden sz
edilmektedir. Bu meseleye dair aklamalar daha nce yeterince gemi bulunmaktadr. Ancak
birinci gr zikrettiimiz nzl sebebinden tr daha sahihtir. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
1468

8. Kurtub, sebeb-i nzl tenkitsiz ve tercihsiz olarak nakletmektedir.
Kurtub, Eer bir kadn kocasnn geimsizliinden yahut kendisinden yz
evirmesinden endie ederse, bar yoluyla aralarn dzeltmelerinde bir saknca yoktur.
Barmalar daha iyidir...
1469
yetinin sebeb-i nzlne ilikin Iarkl rivyetlerde bulunur ve
herhangi bir tercihte bulunmaz: yet, Sevde bint Zema sebebiyle nzil olmutur. Tirmiznin
rivyetine gre bn Abbs yle demitir: Sevde, Reslllah (s.a.s.)in kendisini boayacandan
korktu ve bu sebeple yle dedi: Beni boama, nikhn altnda tut ve bana ayrdn gnn
ieye ver! Reslllah (s.a.s.) de byle yapnca, bunun zerine: ... Bar yoluyla aralarn
dzeltmelerinde bir saknca yoktur. Barmalar daha iyidir... O sebepten aralarnda sulh ile
kabul ettikleri herhangi bir ey caizdir. Tirmiz dedi ki: Bu, hasen garb bir hadistir.
1470
bn
yeyne, ez-Zhriden o, Sad b. el-Mseyyebden rivyet ettiine gre, Muhammed b.
Meslemenin kz Havle, RaIi b. Hadcin nikh altndayd. Yallndan veya baka bir
durumdan kaynaklanan bir hususundan holanmad. Onu boamak istedi. Hanm: Beni boama
ve bana istediin gibi pay ayr! dedi. Bu ekilde snnet cereyan etti ve: Eer bir kadn einin
bakasn tercih edeceinden veya kendini terk edeceinden endielenirse... yeti nazil oldu.
1471

Buhrnin de ie (r. anh)dan rivyet ettiine gre, Eer bir kadn einin bakasn tercih
edeceinden veya kendini terk edeceinden endielenirse... yeti hakknda yle demi: yet,
yannda Iazla sevmedii, Iazla dp kalkmad bir hanm bulunup da ondan ayrlmak isteyen,
buna karlk hanmnn da kendisine: Benim hakkmda (bana istediin gibi pay ayrman) sana
hell ediyorum, demesi zerine bu yet nzil olmutur.
1472
Yine Kurtub, Kullarm sana beni
sorduklarnda, bilsinler ki ben onlara yaknm...
1473
yetinin teIsirinde konumuza ilikin u
aklamalarda bulunmaktadr: Bu yetin nzl sebebi hakknda Iarkl grler vardr. Muktil

1467
Bakara, 2/230.
1468
Kurtub, TeIsir, III, 108-109. 2. mesele. Ayrca bkz. a.e., VI, 181. 3. mesele.
1469
Ns, 4/128.
1470
Tirmiz, TeIsir, 4; Eb Dvd, Nikh, 38; bn Mce, Nikh, 48.
1471
es-Syt, Cellddn, ed-Drr'l-mensr, II, 711.
1472
Buhr, Mezlim, 11, Sulh, 5; TeIsir, 4; Nikh, 95; Mslim, TeIsir, 13, 14; Kurtub, TeIsir, V, 276-277. 1. mesele;
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 187-188.
1473
Bakara, 2/186.
250
der ki: Hz. mer, bir ramazan gn yats namazndan sonra hanmyla birlikte olmu daha sonra
buna piman olup alamt. Reslllah (s.a.s.)in yanna gelerek durumu ona bildirmi ve
zntl bir halde geri dnmt. Bu olay, ruhsatn iniinden nceydi. Bunun zerine:
Kullarm sana beni sorduklarnda, bilsinler ki ben onlara yaknm... yeti nzil oldu. Bir dier
gre gre, nceleri uyuduktan sonra yemek yemeyi terk etmek Iarzd. Onlardan birisi
uyuduktan sonra yemek yedi, sonra da piman oldu. Bunun zerine bu yet, tevbenin kabul ve
sz geen hkmn neshini belirtmek zere nzil oldu ki ileride buna dair aklamalar
gelecektir.
1474
el-Kelbinin Eb Slihten onun da bn Abbstan rivyetine gre bn Abbs
yle demi: Yahdiler yle dedi: Sen bizimle sema arasnda beyz yl bulunduunu ve her
bir semann kalnlnn yine bu kadar olduunu ileri srdn halde Rabbimiz bizim
dularmz nasl iitir? Bunun zerine bu yet nzil oldu. el-Hasen der ki: Bu yetin nzl
sebebi udur:Birtakm kimseler Reslllah (s.a.s.)e: Rabbimiz yakn mdr, ona Isldaarak du
edelim, yoksa uzak mdr, ona yksek sesle seslenelim, dediler. Bunun zerine bu yet nzil
oldu. At ve Katde der ki: Allah Telnn: Rabbiniz: Bana du edin, dunza cevap
vereyim...
1475
yeti nzil olunca kimileri: Hangi vakitte ona du edelim? diye sordular. Bunun
zerine bu yet nzil oldu.
1476
Kurtub, bu konunun birok rneini teIsirinde vermektedir.
1477

9. Kurtub, sahih hadisin delil tekil ettii sebeb-i nzl tercih etmektedir.
Kurtub, O iftiray atanlar kukusuz iinizden bir gruptur. Bu olayn, hakknzda
bir ktlk oluduunu sanmaynz. Tam aksine sizin iin daha hayrl olmutur. Onlardan
herbiri iledii suun cezasn ekecektir. lerinden nderlik yapp suun byn
stlenen kiiye ise, byk bir azap vardr...
1478
yetlerinin sebeb-i nzl
1479
olarak sahih ve
mehr olarak niteledii hadisi gstermektedir: Bu buyruklarn nzl sebebine gelince, hadis
imamlarnn rivyet ettii ie (r. anh)nn bandan geen olayla ilgili uzunca Ik hadisinde
zikredilenlerdir. Bu da sahih ve mehr bir haberdir. Bu haberin hreti onu ayrca zikretmeye
ihtiya brakmayacaktr. Biraz sonra muhtasar olarak gelecektir. Ayrca Buhr bu hadisi
muallak olarak da rivyet etmitir. Onun rivyeti daha eksiksizdir. O yle demektedir: sme,
Him b. Urveden, o babasndan, o ieden rivyetle dedi ki: ...
1480
Daha sonra Kurtub sz

1474
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 208-223. Bakara, 2/187.
1475
Mmin, 40/60,
1476
Kurtub, TeIsir, II, 204. 1. mesele; el-Kdi, AbdlIetth, a.g.e., 48-49.
1477
Bkz. Kurtub, TeIsir, II, 11. 1. mesele; 208. 1. mesele; III, 64-65. 1. mesele. Ayrca bkz. VIII, 26-27; II, 11. 1.
mesele; III, 64-65. 1. mesele.; V, 185-186. 1. mesele; XII, 140. 1. mesele; Kurtub, TeIsir, II, 119-120. 1. mesele.
Bakara, 2/158; X, 220-221. 1. mesele. sr, 17/110; II, 57. 3. mesele. Bakara, 2/115; II, 56-58. 3. mesele. Bakara,
2/177; II, 157. 1. mesele. Bakara, 2/177.
1478
Nr, 24/11-22.
1479
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 328-332.
1480
Bkz. Buhr, ehdt, 2, 15; TeIsir, 12; Mezi, 32, 34; Eymn, 13, 18; 'tism, 28; Tevhid, 35, 52.
251
konusu rivyetin Iarkl tariklerini
1481
vermektedir.
1482
Yine Kurtub, Hicret etmeyerek
kendilerine yazk edenlerin canlarn melekler aldklarnda onlara: Niin burada
kaldnz? dediklerinde, diyecekler ki: Biz burada zayf ve gsz insanlardk....
1483

yetinin nzl sebebi
1484
olarak Iarkl iki gr nakletmekte ve ilk naklettiinin daha sahih
olduunu belirterek Buhrnin Sahihinde yer alan bir hadisin bunu desteklediini iIade
etmektidir: Bununla kastedilenler, slma girmi, Peygamber (s.a.s.)e iman ettiklerini izhar
etmi Mekkeli bir topluluktur. Peygamber (s.a.s.) hicret edince, kavimleriyle birlikte kalmaya
devam ettiler. Onlardan bir ksm ise dinleri dolaysyla azap ve ikenceye maruz brakldlar.
Bunun zerine bu yet nzil oldu. yle de denilmitir: Bu kimseler, mslmanlarn saylarn
az grnce, dinleri hususunda pheye dtler ve irtidat ettiler. rtidat ettikleri iin de
ldrldler. Mslmanlarsa: Bizim u arkadalarmz mslmandlar. Mriklerle birlikte
kmak iin zorlandlar. O bakmdan onlara maIiret dileyin. dediler. Bunun zerine bu yet
indirildi. Ancak birincisi daha sahihtir. Buhr, Muhammed b. Abdurrahmndan yle dediini
rivyet etmektedir: Medinelilerden savaa katlmak zere belli miktarda asker gndermeleri
istendi. Ben de gnderilecek bu askerler arasna yazldm. bn Abbsn azadls krime ile
karltm. Ona durumu bildirince, bu iten elinden geldiince beni de alkoymaya alt, sonra
yle dedi: bn Abbs bana unu haber verdi: Mslmanlardan baz kimseler, mriklerle
birlikte olup Reslllah (s.a.s.) dneminde mriklerin kalabaln artryorlard. Atlan bir ok
gelir onlardan birisine isabet eder, onu ldrrd. Yahut da ona bir darbe indirilerek o
kimselerden birisi ldrlebiliyordu. te bunun zerine yce Allah: Hicret etmeyerek
kendilerine yazk edenlerin canlarn melekler aldklarnda ... yetini indirdi.
1485

10. Kurtub, nakil asndan daha sahih olarak niteledii sebeb-i nzl tercih
etmektedir.
Kurtub, Allah size ocuklarnz hakknda, erkeklere, kzlarn iki katn vermenizi
emreder. Eer kz ocuklar ikiden fazla ise, mirasn te ikisini alrlar...
1486
yetlerinin
sebeb-i nzl
1487
olarak Iarkl rivyetlerin geldiini belirtir ve konuyu deerlendirir: Bu yet,
Sad b. er-Rebiin miraslar hakknda nzil olmutur. yetin Sbit b. Kays b. emmsn
miraslar hakknda indii de sylenmitir. Fakat birinci gr nakil ehline gre daha

1481
Bkz. Buhr, TeIsir, 24; Mslim, Tevbe, 56; Tirmiz, TeIsir, 24; Msned, VI, 59-60, 194-196; Buhr, Mezi,
34; Buhr, Mezi, 32.
1482
Bkz. Kurtub, TeIsir, XII, 131-132. 1. mesele.
1483
Ns, 4/97-99.
1484
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 180.
1485
Buhr, TeIsir, 4; Kurtub, TeIsir, V, 237; Ayrca bkz. a.e., XII, 20-21.
1486
Ns, 4/11-14.
1487
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 148-149.
252
sahihtir.
1488
Yine Kurtub, Allah, yaptklar sebebiyle onlar eski hallerine dndrmken
size ne oluyor da mnafklar hakknda iki gruba ayrlyorsunuz...
1489
yetinin sebeb-i
nzlne
1490
ilikin rivyetleri naklettikten sonra konuyu yle deerlendirmektedir: Derim ki:
Bu konudaki son iki gr, bu yetten sonra gelen: ... O halde Allah yolunda hicret edinceye
kadar...
1491
yeti desteklemektedir. Birincisi ise, nakil asndan daha sahihtir.
1492

11. Kurtub, cumhrun benimsedii sebeb-i nzl tercih etmektedir.
Kurtub, Hibir peygambere yeryznde iyice gleninceye kadar esir almak
uygun deildir. Sizler dnya maln istiyorsunuz. Allah ise sizin iin hiret sevbn
istiyor...
1493
yetinin sebeb-i nzlne
1494
ait rivyetleri deerlendirirken mIessirlerin
ounluunun gr eklinde niteledii haberi tercih etmektedir: Bu yet, aziz ve celil
Allahn Peygaber (s.a.s.)in ashbna knama olmak zere Bedir gnnde nzil olmutur.
yetin mns yledir: KIirler ldrlp de iyice zayI drlmeksizin Peygamberin esir
almasna sebep olan byle bir davrana girmemeniz gerekirdi. Yce Allahn: ...Sizler dnya
maln istiyorsunuz... blm onlarn durumunu haber vermektedir. Peygamber (s.a.s.) ise,
sava esnasnda savalarn hayatta braklmasn emrettii gibi, dnya maln hibir ekilde de
arzu etmedi. Bunu ancak savaa Iiilen katlanlarn ounluu yapmt. O halde azarlama ve
sitem Peygamber (s.a.s.)e Iidyenin alnmas grn aklayanlar sebebiyle yneltilmiti.
MIessirlerin ekseriyetinin gr budur ve baka grler sahih deildir.
1495
Yine Kurtub,
Allaha ve Peygamberine sava aan ve yeryznde bozgunculuk karmak iin
uraanlarn cezas, ancak ldrlmeleri veya aslmalar yahut apraz olarak ellerinin ve
ayaklarnn kesilmesi veyahut da bulunduklar yerden srgn edilmeleridir. Bu ceza,
onlarn dnyada rsvaylklardr. hirette ise onlar iin daha byk bir azap vardr.
1496

yetinin sebeb-i nzlne
1497
ilikin rivyetleri nakletmekte ve bunlar tenkide tabi tutarak
cumhrun gr lehinde tercihte bulunmaktadr. Kurtub, yetin sebeb-i nzlne dair
rivyetleri naklederken daha sonradan tercih ettiini belirttii gr ilk srada vermektedir:
nsanlar, bu yetin nzl sebebi hususunda Iarkl grlere sahiptir. Cumhurun kabul ettii
gr ise, bu yetin Uraniler hakknda indirildiidir. LaIz Eb Dvdun olmak zere, hadis

1488
Kurtub, TeIsir, V, 45-46. 3. mesele.
1489
Ns, 4/88.
1490
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 171-172.
1491
Ns, 4/89.
1492
Kurtub, TeIsir, 211-212.
1493
EnIl, 8/67.
1494
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 242-245.
1495
Kurtub, TeIsir, VIII, 61-62. 2. mesele.
1496
Mide, 5/33.
1497
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 196-197.
253
imamlar Enes b. Mlikten yle dediini rivyet etmektedirler: Uklden, veya Ureynelilerden
de demitir, bir topluluk Reslllah (s.a.s.)in huzuruna geldi. Medinenin havas kendilerini
rahatsz etti. Bunun zerine Reslllah (s.a.s.), onlar iin st veren bir takm develeri tahss etti.
O develerin sidiklerinden ve stlerinden imelerini emretti. Bunun zerine onlar da kalkp
gittiler. Salklarna kavutuklar vakit, Peygamber (s.a.s.)in obann ldrdler. Davarlar
nlerine katp gtrdler. Sabah erken vakitte onlarn bu yaptklar, Peygamber (s.a.s.)e
ulanca, o da onlarn pelerinden takipi gnderdi. Gn ykseldii zaman diliminde yakalanp
getirildiler. Hz. Peygamberin verdii emir zerine el ve ayaklar kesildi, gzleri karld.
Medinenin kara talna brakldlar. Su istiyorlard ama kendilerine su verilmiyordu. Eb
Klbe, hadisi Enes b. Mlikten rivyet eden kiidir, dedi ki: te bunlar, hrszlk yaptlar,
adam ldrdler, iman ettikten sonra kIir oldular, Allah ve Reslne kar sava atlar.
1498

MIessir daha sonra dier rivyetleri ve deerlendirmeleri verdikten sonra tenkitlerini ve
deerlendirmelerini dile getirir ve tercihte bulunur: Kurtub, bn Abbsn Eb Dvdun
Musannefinde yer alan rivyetinde bu yetin mrikler hakknda nzil olduunu iIade eden
rivyetini
1499
nakleder ve: yet, mrikler hakknda nzil olmutur diyenler arasnda krime ve
el-Hasen de vardr. Ancak bu, zayI bir gr olup, bunu yce Allahn u buyruklar
reddetmektedir: nkar edenlere: Eer bundan vazgeerlerse, gemite yaptklarnn
balanacan, yet tekrar eski hallerine dnerlerse, evvelkilerin balarna gelenlerin onlarn
da balarna geleceini syle.
1500
Allah Reslnn: slm, kendisinden nceki eyleri
siler.
1501
hadisi de, bunu reddetmektedir. Bu hadisi Mslim rivyet etmitir. Kurtub, ayn
ekilde Tabernin es-Sddiden naklettii rivyetin Buhrnin Sahhinde yer alan hadise ters
dtn belirterek: Bu ise gerekten zayI bir grtr. nk bu konudaki sabit haberler,
gzlerine mil ekildii eklinde vrid olmutur. Buhrnin Sahhinde yle denilmektedir:
Allah Resl emir verince, iviler kzdrld ve gzlerine mil ekildi.
1502
MIessir konuyu:
yet, her ne kadar mrtedler yahut yahdiler hakknda nzil olmu olsa dahi, bu yetin iIade
ettii hkmn mslman muhribler hakknda olduu hususunda ilim ehli arasnda gr
ayrl yoktur. eklinde deerlendirmekte ve rivyetler arasndaki tercihini yle iIade
etmektedir: Doru gr, bu hususta sabit olan hadislerin ak iIadeleri dolaysyla
birincisidir.
1503


1498
Eb Dvd, Hudd, 3.
1499
Eb Dvd, Hudd, 3; en-Nes, Tahrm'd-dem, 9.
1500
EnIl, 8/38.
1501
Mslim, man, 192. Bkz. Msned, IV, 204, 205.
1502
Buhr, Cihd, 152, Hudd, 17; Eb Dvd, Hudd, 3.
1503
Bkz. Kurtub, TeIsir, VI, 84-86; Ayrca bkz. II, 233.-235. 1. mesele; XIV, 145-146. 1. mesele.
254
12. Kurtub, zerinde icm olduunu belirttii sebeb-i nzl tercih etmektedir.
Kurtub, Kukusuz Allah size, emnetleri ehline vermenizi ve insanlar arasnda
hkm verdiinizde adaletle hkmetmenizi emreder. Gerekten Allah ne gzel t
veriyor. phesiz Allah her eyi duyar ve grr.
1504
yetinin nzl sebebi hakknda Iarkl
grler olduunu iIade eder.
1505
MIessir kendi grn: yette daha zhir olan, onun btn
insanlar hakknda ummi olduudur. Bu yet, bir taraIta ynetici ve kamu grevlilerini,
ellerinde bulunan mallar paylatrp, hakszlklar gdermek, hkm verirken adaleti gzetmek
gibi emnet olan hususlar ihtiva etmektedir. Tabernin tercihi de budur. yet, emnetleri
korumak, ahidliklerde yalanclktan kanmak ve buna benzer hususlarda, mertebe itibariyle
daha aada bulunan dier insanlar da kapsamaktadr. Herhangi bir mesele hakknda bir
kiinin hkm vermesi ve benzeri hususlar buna rnektir. Namaz, zekt ve sair ibadetler de yce
Allahn birer emanetidir. eklinde iIade ettikten sonra konuya delil arzedebilecek bir hadise
yer verir: Bu anlamda bn Mesddan Peygamber (s.a.s.)e merIu olarak isnad edilen bir
hadis de rivyet edilmitir. Allah Resl yle buyurmutur: Allah yolunda ldrlmek, btn
gnahlara bir keIrettir. veya yle buyurmutur: Her eye (keIrettir) emnet mstesna.
Emnet ise namazdadr, emanet orutadr, emanet sz sylemektedir. Btn bunlar arasnda en
ar olan ise, emanet olarak braklan eyleri korumaktadr.
1506
Bunu HIz Eb Nuaym, el-
Hilye adl eserinde zikretmitir. Kurtub, bu gr benimseyenleri: yetin herkes hakknda
ummi olduunu syleyenler arasnda, el-Ber b. zib, bn Mesd, bn Abbs ve Ubey b. Kb
da vardr. Onlar yle derler: Enanet, herey hakknda sz konusudur. Abdestte, namazda,
zektta, cnplkte, oruta, lde, tartda, emnet edilen eylerde. bn Abbs ayrca der ki:
Allah Tel, varlkl veya eli dar olsun, hibir kimseye emaneti, istenmedii halde yannda
alkoymasna izin vermemitir. eklinde iIade ettikten sonra u deerlendirmede bulunur:
Derim ki: te bu bir icmdr. Yine icm ile unu benimsemilerdir ki: Emanetler, sahiplerine,
ister iyi isterse de Icir kimseler olsunlar, mutlaka geri verilmelidir. Bunu bnl-Mnzir
sylemitir.
1507

13. Kurtub, mehr olarak niteledii sebeb-i nzl tercih etmektedir.

1504
Ns, 4/58.
1505
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 161-163.
1506
el-Heysem, Nreddin Ali b. Eb Bekr, Mecmeu'z-zevid, V, 292-293 (Rvilerin sik olduunu belirtmektedir).
1507
Kurtub, TeIsir, V, 179-180. 1. mesele; Ayrca bkz. V, 229. 7. mesele; a.e., XIII, 194 (mIessirlerin byk
ounluunun icms eklinde belirtmektedir).
255
Kurtub, Onlara, yetlerimizi verir vermez onlardan yz eviren ve eytann
kendisine uydurduu, bu yzden de azgnlardan olan kiinin haberini oku.
1508
yetinin
sebeb-i nzlne
1509
ilikin Iarkl rivyetleri naklettikten sonra mehur olarak niteledii bir
rivyeti tercih etmektedir. Kurtub ilk srada naklettii: bn Mesd ile bn Abbs, bu kiinin
Ms (a.s.) dneminde yaam ve sriloullarndan Belm, Nim de denilmektedir, b. Bur
olduunu sylemilerdir. Bu kii baktnda, ar grebilecek mertebedeydi. te yce Allahn:
Onlara, yetlerimizi verir vermez onlardan yz eviren ve eytann kendisine uydurduu, bu
yzden de azgnlardan olan kiinin haberini oku. yetinde kastedilen kii odur. rivyetini
konumuz asndan deerlendirirken u aklamalarda bulunmaktadr: Ancak birinci gr
daha mehur ve ounluun kabul ettii grtr.
1510
Ayn ekilde Kurtub, Sana haram
ayda savamay soruyorlar. De ki: Haram ayda savamak byk gnahtr. Oysa Allah
yolundan insanlar alkoymak ve onu inkr etmek...
1511
yetlerinin nzl sebebi
1512
olarak
Iarkl rivyetleri nakletmekte ve bir rivyetin dierlerine gre daha yaygn ve en mehr gr
olduunu: Bu yetin Abdullah b. Cah olay hakknda nzil olduuna ilikin gr en yaygn
ve en mehr olandr. eklinde belirtmekte ve onu nakletmektedir.
1513

14. Kurtub, yetin zhirine mnsip sebeb-i nzl tercih etmektedir.
Kurtub, Kurn okuduun zaman senin ile hirete inanmayanlar arasna
grnmeyen bir perde ekeriz.
1514
yetine ilikin Iarkl sebeb-i nzl rivyetleri nakletmekte
ve yetin zhirinin iIde ettii mnya daha uygun den rivyeti tercih ettiini yle
belirtmektedir: Denildiine gre bu yet, Kurn okuduu esnada Reslllah (s.a.s.)e eziyet
veren birtakm kimseler hakknda inmitir. Bunlar Eb Cehil, Eb SIyn, en-Nadr b. el-Hris,
Eb Lehebin kars mm-i Ceml ile Huveytb idiler. an yce olan Allah Tel, Kurn
okuduu esnada Resln onlarn gzlerinden saklayp perdeledi. Onlar yanndan geiyor Iakat
onu grmyorlard. Bu aklamay da ez-Zeccc ve bakalar yapmlardr. Anlam itibariyle ise,
birinci grn aynsdr. yet hususunda en ak anlam da odur. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
1515
Kurtub ayn ekilde, Onlardan: Eer Allah kendi ltfundan bize verirse,
kesinlikle biz de sadaka vereceiz ve iyilerden olacaz diye Allaha sz verenler de

1508
ArI, 7/175.
1509
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 230-231.
1510
Kurtub, TeIsir, VII, 249-250.
1511
Bakara, 2/217-218.
1512
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 69-72.
1513
Kurtub, TeIsir, III, 30-31. 1. mesele; Ayrca bkz. a.e., XII, 122-123. 2. mesele.
1514
sr, 17/45.
1515
Kurtub, TeIsir, X, 174-175.
256
vardr...
1516
yetlerinin sebe-i nzlne
1517
dair rivyetleri nakletmekte ve yetin zhir
anlamn esas alan: ed-Dahhk der ki: yet mnaIklardan Nebtel b. el-Hris, el-Ced b. Kays
ve Muattib b. Kueyr gibi bir takm kimseler hakknda inmitir. eklindeki gr tercih
ettiini yle belirtmektedir: Derim ki: Bu gr,yetin onlar hakknda nzil olduunu daha
ok andrmaktadr. u kadar var ki: Yce Allahn: ... Bir niIak sokarak onlar cezalandrd.
yeti, Allaha ahid verenin, bundan nce mnaIk olmadn gstermektedir. Ancak bunun
anlamnn: Allah, onlarn mnaIklklarn daha da artrd ve lene kadar mnaIkl zere
kalmaya devam ettiler, eklinde olmas hali mstesndr. te ileride gelecei zere bu durum
Allah Telnn: ... Huzuruna kacaklar gne kadar... blm ile iIade edilmektedir.
1518

15. Kurtub, sebeb-i nzle ilikin rivyetleri deerlendirirken yetler arasndaki
tensp ve insicm l alp tercihte bulunmaktadr.
yetler arasndaki tensp ve insicm, birbirini takip eden kelime ve cmleler vaya
ardarda anlatlan hdiseler arasndaki irtibat ve ilikiyi iIde etmektedir. Kurn yetleri eitli
zaman aralklaryla muhteliI sebepler zerine indirilmitir. Ancak onlarn Iarkl zamanlarda
indirilmi olmas, aralarndaki insicm ve irtibata engel tekil etmemektedir. Aksine bu durum
yet ve sreler arasndaki insicm ve yaknln tesisi iin bir sebep bile saylabilir. Hatta
bundan dolaydr ki, hem yet ve sreler, hem de yet ve srelerin balar ile sonlar arasnda
yle bir mn irtibat ve insicm oluturmutur ki, onlardan birini yerinden oynatmak yahut
kend ilerinde bir tebdil ve tayire gitmek sretiyle herhangi bir laIzn yerini deitirmek asla
mmkn deildir. nk bu, Kurnn tertibiyle alakaldr. Tertip de Kurnn mcizevi
ynlerinden biridir.
1519
Kurtub, Dnya ve hireti. (Lehinize olan davranlar dnn ve
ona gre hareket edin). Sana yetimleri soruyorlar. De ki: Onlarn yararna almanz
iin daha hayrldr. Eer onlarla birlikte bulunursanz, onlar sizin kardelerinizdir. Allah
sizden yetimlere kar kimin kt niyetli ve kimin de iyi niyetli olduunu bilir. Allah
dileseydi sizi bu konuda zora koard. Kukusuz Allahn her eyi yapmaya gc yeter ve
her iinde hikmet vardr.
1520
yetinin sebeb-i nzl
1521
olarak aadaki hadisi zikretmekte
ve konumuz asndan da yle deerlendirmektedir. Eb Dvd ve en-Nesnin rivyetine
gre bn Abbs yle demi: an yce Allah: Bir de yetimin malna reid oluncaya kadar en

1516
Tevbe, 9/75-78.
1517
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 257-259.
1518
Kurtub, TeIsir, VIII, 164-165. 1. mesele.
1519
Demirci, TeIsir Usl, 257; Bkz. Cerraholu, TeIsir usl,204-207.
1520
Bakara, 2/220.
1521
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 73-74.
257
gzel olandan baka bir sretle yaklamayn.
1522
yetlerini indirince, yanlarnda yetim bulunan
kimseler gidip yetimin yediini yediklerinden, itiini itiklerinden ayrdlar. Bu seIer onun
yemeinden artan onun iin saklanr oldu. Sonunda yetim ya o artan yerdi veya bozulurdu. Bu
onlara ar gelmeye balad. Reslllah (s.a.s.)e durumdan sz etmeleri zerine yce Allah: ...
Sana yetimleri soruyorlar. De ki: Onlarn yararna almanz iin daha hayrldr... yeti nzil
oldu. Bu seIer yediklerini ve itiklerini yetimin yeyip itikleriyle kartrdlar. Bu laIz Eb
Dvda aittir.
1523
yet, nceki buyruklar ile ilikilidir. nk mallar sz konusu edilmekle
birlikte yetimlerin mallarnn da muhaIaza edilmesi emri verilmitir. Denildiine gre bu soruyu
soran Abdullah b. Revahadr. Yine denildiine gre Araplar yemeklerine yetimlerin mallarnn
karmasn uursuzluk kabul ederlerdi. Bunun zerine bu yet nzil oldu.
1524
Ayn ekilde
Kurtub, Kukusuz Allah size, emnetleri ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkm
verdiinizde adaletle hkmetmenizi emreder. Gerekten Allah ne gzel t veriyor.
phesiz Allah her eyi duyar ve grr.
1525
yetinin nzl sebebi
1526
hakknda Iarkl
grleri sergiledikten sonra, kendi grn: yette daha zhir olan, onun btn insanlar
hakknda ummi olduudur. Bu yet, bir taraIta ynetici ve kamu grevlilerini, ellerinde
bulunan mallar paylatrp, hakszlklar gdermek, hkm verirken adaleti gzetmek gibi
emnet olan hususlar ihtiva etmektedir. Tabernin tercihi de budur. yet, emnetleri korumak,
ahidliklerde yalanclktan kanmak ve buna benzer hususlarda, mertebe itibariyle daha
aada bulunan dier insanlar da kapsamaktadr. Herhangi bir mesele hakknda bir kiinin
hkm vermesi ve benzeri hususlar buna rnektir. Namaz, zekt ve sair ibadetler de yce
Allahn birer emanetidir. eklinde iIade ettikten sonra konuya delil arzedebilecek bir hadise
yer verir: Bu anlamda bn Mesddan Peygamber (s.a.s.)e merIu olarak isnad edilen bir
hadis de rivyet edilmitir. Allah Resl yle buyurmutur: Allah yolunda ldrlmek, btn
gnahlara bir keIrettir. veya yle buyurmutur: Her eye (keIrettir) emnet mstesna.
Emnet ise namazdadr, emanet orutadr, emanet sz sylemektedir. Btn bunlar arasnda en
ar olan ise, emanet olarak braklan eyleri korumaktadr.
1527
Bunu HIz Eb Nuaym, el-
Hilye adl eserinde zikretmitir. eklinde iIade eder ve bu tercihini konumuz asndan da yle
deerlendirir: Bu yetin nce geen yetlerle ilikisine gelince, an yce Allah, kitap ehlinin,
Muhammed (s.a.s.)in niteliklerini gizlediklerini ve onlarn: Mriklerin yolu daha dorudur,
dediklerini haber vermektedir. Bu ise, onlarn yaptklar bir hainlikti. O bakmdan sz btn

1522
Enm, 6/152.
1523
Eb Dvd, Vesy, 7; en-Nes, Vesy, 11.
1524
Kurtub, TeIsir, III, 45-46. 1. mesele.
1525
Ns, 4/58.
1526
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 161-163.
1527
el-Heysem, Nreddin Ali b. Eb Bekr, Mecmeu'z-Zevid, V, 292-293 (Rvilerin sik olduunu belirtmektedir).
258
emanetleri zikretmeye kadar geldi. yet, nazm itibariyle her trl emaneti kapsamaktadr. Az
nce de belirttiimiz gibi emanetler sayca pek oktur. Bu emanetlerin en byk ve kapsaml
olan konularysa, vedia, lukata, rehin, riyet gibi ahkmla ilgili konular arasnda yer alr.
1528

16. Kurtub, sebebin taaddd hususuna ynelik bakn iIade etmekte ve konuya
ilikin nakillere yer vermektedir.
TeIsir usulnde birden Iazla nzl sebebi dolaysyla bir yet inmise bu durum
sebebin taaddd olarak iIade edilirken
1529
; birden ok yet tek sebep iin nzil olmusa buna
da nzln taaddd denilmektedir.
1530
Biz bu balk altnda sebebin taadddne bir sonraki
balkta ise nzln taadddne ilikin rnekleri sunmak istiyoruz. Kurtub, Yaptklar
ktlklere sevinen ve yapmadklaryla vlmeyi arzulayanlarn azaptan kurtulacaklarn
kesinlikle sanma. Onlar iin ackl bir azap vardr.
1531
yetinin sebeb-i nzlne
1532
ilikin
sunduu iki Iarkl rivyeti yle deerlendirmektedir: Birinci hadis
1533
ikinci hadisin
1534

muktezsndan Iarkldr. Bununla birlikte yetin, iki olayn da ayn zamanda meydana
gelmesinden dolay, her iki sebep zerine nzil olmas ihtimli de vardr. Bylelikle yet, her
iki gruba da cevap olmu olur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1535
Yine Kurtub, Ey
inananlar! Aklandnda holanmayacanz eyleri sormayn. Kurn indii zaman
onlar sorarsanz size aklanacaktr...
1536
yetlerinin sebeb-i nzlne
1537
ilikin Iarkl
rivyetler naklettikten sonra sebebin taaddd asndan konuyu yle deerlendirmektedir:
Derim ki: Sahih ve msned rivyetlerde yeterlilik sz konusudur. yetin, hepsine cevap olmak
zere inmi olmas da ihtimal dahilindedir. O takdirde bu sorulan sorular, zaman itibariyle
birbirlerine yakn dnemlerde sorulmu olmaldr. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1538

17. Kurtub, nzln taaddd hususuna ynelik bakn belirtmekte ve konuya likin
Nakillere yer vermektedir.
Kurtub, Eer yamur ya da hastalk dolaysyla silahl namaz klmanzda bir
sknt olursa...
1539
yetinin sebeb-i nzl
1540
hakknda konumuza ilikin u aklamalarda

1528
Kurtub, TeIsir, V, 179-180. 1. mesele; Ayrca bkz. a.e., VI, 141-143; X, 194-195; VIII, 164-166. 1. mesele.
1529
Bkz. es-Syt, Cellddn, el-tkn I ulmi'l-Kur'n, I,101-107.
1530
Bkz. A.e., I, 108-109.
1531
l-i mrn, 3/188.
1532
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 140-142.
1533
Bkz. Buhr, TeIsir, 3; Mslim, SIat'l-mnIkn, 7.
1534
Bkz. Buhr, TeIsir, 3; Mslim, SIt'l-mnIkin, 8; Tirmiz, TeIsir, 3; Msned, I/298.
1535
Kurtub, TeIsir, IV, 208-209.
1536
Mide, 5/101-102.
1537
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 213-214.
1538
Kurtub, TeIsir, VI, 205-206. 1. mesele; Ayrca bkz. a.e., V, 45-46. 3. mesele.
1539
Ns, 4/102.
259
bulunmaktadr: Denildiine gre bu yet, Peygamber (s.a.s.) hakknda mriklerin bozguna
urayp, mslmanlarn ganimet aldklar Batn Nahle gnnde inmitir. Sz konusu bu gn
olduka yamurlu bir gnd. Peygamber (s.a.s.) de, silahn bir kenara brakarak deIi hacet iin
kt. KIirler onun arkadalarndan ayr kaldn grnce avres b. el-Hris, zerine gitti.
Dadan aa klcn syrarak zerine yrd ve imdi seni benden kim koruyacak? dedi.
Allah Resl: Allah dedi. Daha sonra da: Ey Allahm! Sen beni dilediin ekilde avrese
kar koru! diye du etti. avres, klcyla Peygamber (s.a.s.)e vurmak zere hamle yapnca
aya kayd ve yzst kapaklanarak yere dt.
1541
el-Vkdnin zikrettiine gre, Cebril
(a.s.), ileride Mide sresinde de gelecei zere onun gsne bir darbe indirip itmi ve klc
elinden dmt. Peygamber (s.a.s.), klc alp dedi ki: Peki ey avres! imdi benden seni
kim koruyabilir? avres: Hikimse dedi. Peygamber (s.a.s.): Peki, benim hak ile
gnderildiime hitlik eder misin? O zaman ben de sana klcn geri veririm. Adam: Hayr.
Fakat bundan sonra asla seninle arpmayacama, sana kar hibir dmn yardmc
olmayacama ahidlik ederim. dedi. Peygamber (s.a.s.) de ona klcn geri verdi.
1542
Kurtub
ayn olay, Ey inananlar! Allahn zerinizde olan nimetini hatrlayn. Hani bir topluluk size
zarar vermek iin ellerini uzatmt da...
1543
yetinin sebeb-i nzl olarak nakletmektedir.
1544

MIessir bu olay nc olarak da, ... Allah seni insanlardan koruyacaktr...
1545
yetinin
nzl sebebi olarak zikretmektedir.
1546
Yine Kurtub, Ey inananlar! Allahn zerinize olan
nimetini hatrlayn. Hani bir topluluk size zarar vermek iin ellerini uzatmt da Allah
onlarn ellerini sizden uzaklatrmt. Allahtan korkun. nananlar yalnz Allaha
gvensinler.
1547
yetine ilikin Iarkl nzl sebepleri
1548
nakleder ve konunun sonunda bu
hususla ilgili u deerlendirmede bulunur: el-Kueyr der ki: Bir yet, nce bir olay hakknda
nzil olur, sonra da bir deIa daha o olaydan sz eden bir yet, gemii hatrlatmak iin nzil
olabilirdi.
1549

18. Kurtub, esbb- nzle ilikin rivayetleri cem ve teliI etmektedir.

1540
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 181-182.
1541
Buhr, Meazi, 31; Msned, III, 390.
1542
Kurtub, TeIsir, V, 255-256. 11. mesele.
1543
Mide, 5/11.
1544
Kurtub, TeIsir, VI, 59-60.
1545
Mide, 5/67.
1546
Kurtub, TeIsir, VI, 146-148. 2. mesele. Ayrca bkz. Kurtub, EnIl, 8/27. yetin sebeb-i nzl olarak zikrettii
rivyeti ( VIII, 26-27) Mide, 5/41. (VI, 103-104. 1. mesele), 51. (VI, 130. 1. mesele) ve Tevbe, 9/102. (VIII, 185-
186) yetlerinde de zikretmektedir.
1547
Mide, 5/11.
1548
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 195-196.
1549
Kurtub, TeIsir, VI, 59-60,
260
Kurtub, Allah, size, ocuklarnz hakknda, erkeklere, kzlarn iki katn
vermenizi tlyor. Eer kz ocuklar ikiden fazlaysa mirasn te ikisini alrlar...
1550

yetinin sebeb-i nzlne
1551
ilikin Iarkl rivyetler olduunu belirtir ve onlar zikreder.
MIessir konunun sonunda bunlar deerlendirirken u aklamalarda bulunmaktadr: Bu
yetin sz konusu rivyetlerin hepsine cevap olarak inmesi uzak bir ihtimal deildir. Nzlnn
gecikmesi de bundandr. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1552
Kurtub, Ey Peygamber!
Kalpten inanmadklar halde dilleriyle inandk diyenlerden ve Yahudilerden, kfrde
yaranlar seni zmesin...
1553
yetinin nzl sebebiyle
1554
ilgili olarak gr olduunu
belirtir ve bu grleri naklettikten sonra konuyu yle deerlendirir: Btn bunlarda herhangi
bir hususta teruz sz konusu deildir. Bunlarn hepsi de ayn olay nakletmektedir.
1555
Yine
Kurtub, nzln tadddne dair Ftiha sresinin indirilmesi hakknda deerlendirmelerde
bulunmakta ve srenin mekk mi yoksa meden mi olduu hususundaki tartmalar
1556

zikrettikten sonra bu srenin Mekkede nzil olduunu belirten grlerin daha sahih olduunu
sylemektedir.
1557
Daha sonra Kurtub, u aklamalarda bulunmaktadr: Derim ki: Bizler onun
indiriliinin Mekkede olduunu beyan etmitik. Cebril (a.s), yce Allahn u buyruu
sebebiyle bu sreyi indirmi bulunmaktadr: Onu gvenilir rh (olan Cebril) indirmitir.
1558

te bu yet, Cebril (a.s.)n bu sreyi indirdiini gstermektedir. nk bu yet, btn
Kurnn Cebril (a.s.) taraIndan indirilmi olmasn gerektirir. Bylelikle Cebril (a.s.), bu
srenin okunuunu Mekkede indirmi olup, Medinede de bunun sevbn belirtmek zere sz
geen melek taraIndan indirilmi olur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr. Bu srenin
Mekk ve Meden olduu Cebril (a.s.) taraIndan iki deIa indirildii de sylenmitir. Bunu es-
Saleb nakletmitir. Ancak bizim szn ettiimiz ekil daha uygundur. nk Kurn ve
snnetteki haberlerin aras bylece teliI edilmektedir.
1559

19. Kurtub, bir yetin sebeb-i nzlne ilikin rivyetleri nakletmekle birlikte onun
sebepsiz nzil olmu olabileceini de belirtmektedir.

1550
Ns, 4/11-14.
1551
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 147-150.
1552
Kurtub, TeIsir, V, 44-45. 2. mesele.
1553
Mide, 5/41.
1554
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 197-198.
1555
Kurtub, TeIsir, VI, 105. 1. mesele.
1556
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 21-23.
1557
Kurtub, TeIsir, I, 89-90. 2. bb, 2. mesele.
1558
uar, 26/193.
1559
Kurtub, TeIsir, I, 90. 2. bb, 3. mesele. Ayrca bkz. Kurtub, TeIsir, IV, 208-209.
261
Kurtub, Ey inananlar! Allahn ve Peygamberinin huzurunda acele etmeyin.
Allahtan korkun...
1560
yetinin sebeb-i nzlne
1561
ilikin alt Iarkl gr olduunu
belirttikten ve bunlar naklettikten sonra konuyu Eb Bekr bnl-Arab (. 543/1148)in
grlerini zikrederek deerlendirmektedir: Kad (Eb Bekr bnl-Arab) dedi ki: Hepsi de
umm kapsamna dahil olan sahih rivyetlerdir. Hangisinin yetin nzil olmasnda etken sebep
olduunu en iyi bilen Allahtr. Herhangi bir sebep olmakszn da nzil olmu
olabilir.Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1562

f. Nsih ve Mensh ile Tefsiri
Bu ilim dal slm bilginlerinin ounluu taraIndan Kurn teIsiriyle yakndan alakal
bir disiplin olarak kabul edilmitir. Sz konusu ilgisi sebebiyledir ki nesih meselesi, slmn ilk
devirlerinden beri zerinde tartlan bir konu olma zelliini hibir zaman kaybetmemitir.
Nesih szlkte, ortadan kaldrmak, ilga etmek, yok etmek, yazmak ve bireyi bir
yerden baka bir yere aktarmak anlamlarna gelmektedir. Terim olarak ise; eri bir hkm,
bir baka eri delille kaldrmak yahut mukaddem tarihli bir nasn hkmn, muahhar tarihli bir
nas ile deitirmektir. eklinde tariIler yapld gibi, Kurnn Eski ve Yeni Ahit gibi
kendinden nceki kitaplarda bildirilen hkmleri kaldrmasdr. Biiminde tanmlar
yaplmtr.
Grld gibi bu tanmlar sonu itibariyle neshin, emir ve nehiyle ilgili
hkmlerinden bazlarnn herhangi bir hikmete mebni olarak yrrlkten kaldrlp, yerine
baka bir hkmn konulmas anlamn iIade etmektedir. Hkm kaldrlm yete mensh,
hkm kaldran yete ise nsih denilmektedir
1563
. Nsih ve mensh konusu sadece nakle
istinad eden bir ilim olmakla birlikte, neshin anlalmasndaki Iarkl yaklam ve tariIler,
mensh yetler hususunda sahbeden nakledilen Iarkl rivyetler ve snnetin Kurn neshedip
edemeyecei eklindeki birtakm eitli grler, bu meselenin zmszlnde rol
oynamtr.
Nsih ve mensh meselesi zellikle Ikh teIsir asndan ok nemlidir. nk bu
konu srI ahkm yetlerinde mevzubahistir. Kurtub Tefsrinin bir ahkm teIsiri olmas
sebebiyle, mIessir teIsirinde bu ilim dalna hem teorik hem de pratik adan yer vermitir.

1560
Hucurt, 49/1.
1561
Bkz. el-Vhid, a.g.e., 401vd.
1562
Kurtub, TeIsir, XVI, 193-194. 2. mesele.
1563
Demirci, a.g.e., 156-157; Bkz. Cerraholu, TeIsir usl, 122-128; SoIuolu, a.g.e., 138-148; Hasan, Ahmad (ev.
Mehmet Paac), Nesh Teorisi, slm Aratrmalar, Ankara 1987, sy. 3, s. 107-108.
262
Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya
da onun benzerini getiririz. Allahn hereye gcnn yettiini bilmez misin?
1564
yetini
teIsir etmenin yannda nsih ve mensh konusunu teIsir usul asndan geni bir ekilde
deerlendirmektedir. Bunlar u balklar altnda ele alabiliriz.
f.a. Nsih ve Mensh lminin nemini Belirtmesi
Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da onun
benzerini getiririz
1565
yetinin teIsirinde limlerin nsih ve mensh ilmine sahip olmas
gerektiini belirten Kurtub, bu konuda u aklamalar yapmaktadr: Bu konuya dair gereken
bilgiyi edinmek kesinlikle gerekli ve Iaydas ok byktr. Ulem, bu hususa ilikin bilgi sahibi
olmaktan uzak duramazlar. Neshi, ahmak ve cahillerden bakas da inkar etmez. nk ahkma
dair karlalan meselelerde hell ve haram bilmek hususunda bunu bilmeyi gerektiren pek ok
husus vardr. Ebl-Bahterinin yle dedii rivyet edilmektedir: Ali (r.a.) mescide girdii bir
keresinde bir adamn insanlar korkutmakla megul olduunu grr. Ali (r.a.): Bu kim oluyor?
diye sorunca, etraIndakiler: nsanlara tlerde bulunan bir adamdr, dediler. Hz. Ali yle
karlk verir: Bu insanlara gt verip hatrlatan bir kimse deildir; o, ben Iilan olu Iilanm,
beni tanyn, diyen birisidir. Hz. Ali ona bir haberci gnderip yle sorar; sen nsihi menshtan
ayrdedecek kadar bir bilgiye sahip misin? O: Hayr, cevabn verir. Bu seIer ona:
Mescidimizden k git ve bu mescidde t ve hatrlatmalarda bulunma! der. Bir baka rivyete
gre ona: Nsih ve menshu biliyor musun? diye sorar. O: Hayr, deyince Hz. Ali: Kendin de
helk oldun bakalarn da helk ettin, der. Buna benzer bir rivyet bn Abbs (r. Anhm)dan
da gelmitir.
1566

f.b. Nesh Kavramn Etimolojik Adan ncelemesi
Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da
onun benzerini getiririz
1567
yetinin teIsirine ilikin Arap dilinde nesh kelimesinin iki
anlamda kullanldn belirtir ve konuyu geni ekilde yle deerlendirir:
Arapada bu kelime iki anlamda kullanlr: Birincisi; nakletmek ve aktarmak
mnsna gelir. Bir kitab bir baka kitaptan nakletmek (istinsah etmek, aktarmak) gibi. Buna
gre Kurn- Kerimin tm menshtur. Yani levh-i mahIzdan nakledilmi ve dnya
semasndaki beytl-izzeye indirilmitir. yetin bununla bir ilgisi yoktur. Yce Allahn:

1564
Bakara, 2/106.
1565
Bakara, 2/106.
1566
Kurtub, TeIsir, II, 44. 2. mesele.
1567
Bakara, 2/106.
263
phesiz biz, sizlerin ilemekte olduklarnz istinsah ettiriyorduk.
1568
yeti de bu anlamdadr.
Onun neshedilmesini (yazlp kaydedilmesini) ve tespit edilmesini emrediyorduk, demektir.
kincisi; iptal etmek ve izle etmek mnsna gelir. te burada kastedilen de budur. Bu
anlamsa, dilde iki mny iIade eder: Birinci anlam; bir eyi iptal ve izale edip baka bir eyi
onun yerine koymaktr. Gne glgeyi giderip glgenin yerini tuttuu vakit: Gne glgeyi
neshetti. eklinde kullanlan iIade de bu trdendir. Yce Allahn: Biz bir yeti nesheder veya
onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da onun benzerini getiririz yetinin anlam da
budur. Sahh-i Mslimde de yle bir iIade yer almaktadr: Zamanla neshedilmemi hibir
peygamberlik yoktur.
1569
Bu hadis; mmetin hali bir durumdan bir baka duruma deimemi
hibir peygamberlik yoktur, anlamn tamaktadr.Daha sonra bn Frisin nesh kelimesine
ilikin etimolojik aklamalarna yer veren Kurtub aklamalarna yle devam eder: kinci
anlam ise; baka bireyi yerine koymadan, bireyi izale etmeyi iIade eder. Mesel; rzgr izleri
neshetti, demek byledir. Yce Allahn: O eytann braktn Allah nesheder.
1570
yetindeki
nesh kelimesi bu anlamdadr. Yni, onu iptal ve izale eder, onun telkini okunmaz ve onun
yerine de mushaIta herhangi bir ey kayt edilmez. Mteakiben Kurtub, Eb beydin
Kurnda bu tr neshin varln benimsediini belirterek onun: Peygamber (s.a.s.)e bir sre
indirilir sonra da bu sre kaldrlr, u sre okunmaz ve mushaIa da yazlmazd. dediini aktarr
ve bu hususu konuya ilikin dier rivyetlerle deerlendirir
1571
.
f.c. Nsih ve Mensh Konusuna likin Kavramlar Tanmlamas
Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da
onun benzerini getiririz
1572
yetinin teIsirinde nsih ve mensh meselesine ilikin
kavramlara da yer vermi ve konuyu bu adan da ele alarak deerlendirmitir. Kurtubnin
tanmlad ve izah ettii kavramlar ylece ele alabiliriz.
Kurtub neshin tanmn yapmakta ve bu tanm izah ederek yle deerlendirmeye
tbi tutmaktadr: Neshin tanm hususunda mezhep imamlarmzn kullandklar iIadeler
arasnda Iarkllk vardr. Ehl-i snnetin ileri gelen limlerinin kabul ettii tanm udur: Nesh;
eran yerlemi bulunan bir hkm daha sonra gelen bir hitap ile ortadan kaldrmaktr. Kd
Abdlvehhb ile Kd Eb Bekr de bu ekilde tanmlam ve unu da eklemilerdir: Eer o
(sonradan gelen hitap) olmasayd nceki eri hkm sabit kalmaya devam edecekti. Bylelikle

1568
Csiye, 45/29.
1569
Mslim, Zhd, 14; Msned, IV, 174.
1570
Hac, 22/52.
1571
Kurtub, TeIsir, II, 44-45. 3. mesele.
1572
Bakara, 2/106.
264
onlar neshin szlk anlamn da korumu oldular. nk nesih kaldrmak ve izale etmek
anlamndadr. eri hkm denilerek akli hkmn anlalmamasn temin etmeye almlardr.
eri hitabn sz konusu edilmesi ise, nas, zhir, meIhm ve buna benzer btn dellet yollarn
kapsamas, kyas ve icmn da darda braklmas iindir. nk bunlarda ve bunlarla nesih
dnlemez. Sonradan gelen kaydn koymalar ise undandr: Eer hkm ile eri hitap bir
arada bulunsayd bu hkmn gyesini (nihi vaktini) aklayc olurdu, neshedici olmazd. Veya
szn sonraki blm nceki blmn kaldrm olurdu. Bir kimsenin, kalk, hayr kalkma!
demesi gibi.
1573

Kurtub menshun tanmn yapmakta ve bu tanm izah ederek yle deerlendirmeye
tbi tutmaktadr: Mensh, bizim Ehl-i snnet imamlarmza gre sabit olan hkmn kendisidir;
benzeri deildir. Mutezile ise yle demektedir: Mensh, daha nce gelmi nas ile gelecekte
sabit olacak hkmn benzerinin da zil olacana dellet eden hitaptr. Onlar bu kanaate
gtren emirlerin irade ile varolan eyler olduu, hsnn, bizzat hsnn sahip olduu bir nitelik
olduu, Allahn muradnn da gzel olduu eklindeki kanaatleridir. lim adamlarmz
eserlerinde Mutezilenin bu iddialarn rtmlerdir.
1574

Kurtub, nesh ve tahss arasndaki Iark ortaya koyarak tahss kavramn yle
aklamaktadr: Genel bir hkmden tahss (zelletirme), nesh gibi grnse de yle deildir.
nk umm, hibir zaman muhassas (tahss edilen hkm) kapsamaz. yet ummun
herhangi bireyi kapsamas sbit olursa ve o ey daha sonra ummun dna kartlrsa bu nesh
olur, tahss olmaz. nceki ilim adamlar ise meczen ve kelimenin anlamn daha da
genileterek tahsse de nesh adn verirler.
1575

Mutlak ve mukayyed kavramlarn rneklendirerek aklayan ve nesh ile
kartrlmamas gerektiine vurgu yapan Kurtub, konuyu yle iIade etmektedir: unu bil ki,
eriatte bazan zhiren mutlak ve kapsayc olduu grlen birtakm haberler vrid olabilir. Yine
bir baka yerde bunlar kaytl olarak sz konusu edilince bu iIadelerdeki mutlaklk da ortadan
kalkar.
Yce Allahn: Kullarm senden beni sorarlarsa phesiz ben onlara pek yaknm.
Bana du ettiinde du edenin dusn kabul ederim.
1576
yetinde durum byledir. Bu yetteki
hkmn zhiri her durumda du eden herkesin dusnn kabul olunacan haber vermektedir.
u kadar var ki, bir baka yerde bunu kaytlayan iIadeler gelmitir. Buna yce Allahn: O da

1573
Kurtub, TeIsir, II, 46. 6. mesele.
1574
Kurtub, TeIsir, II, 46. 7. mesele.
1575
A.e., II, 46. 9. mesele.
1576
Bakara, 2/186.
265
dilerse du ettiiniz eyi aar.
1577
yeti rnek verilebilir. Bu hususta basireti olmayan kimse
bunun haberlerde nesih trnden olduunu zannedebilir. Oysa durum byle deildir. Bu, mutlak
iIade kullandktan sonra onu kaytl olarak dile getirmek demektir.
1578

Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya
da onun benzerini getiririz
1579
yetinin teIsirinde Yahudilerden bir kesimin neshi kabul
etmediini belirterek neshin Yahudilikte de mevcut olduunu dellilleriyle ortaya koyar ve
neshle bed teorisinin Iarkl kavramlar olduunu yle aklar: Akl sahipleri ittiIakla unu
kabul etmilerdir: Peygamberlerin eriatlerinde insanlarn dini ve dnyevi maslahatlar maksat
olarak gzetilmitir. Bed ise ancak ilerin akbetini bilmemesi halinde dnlebilir. lerin
akbetini bilen bir kimsenin ise, maslahatlarn deimesine uygun olarak hitaplar da deiiklik
gsterir. Hasta olan kimsenin durumlarn gznnde bulunduran doktor buna bir rnek tekil
eder. Yce Allah da meet ve iradesiyle yaratt insanlar hakknda bu maslahatlarn
gznnde bulundurmutur. Ondan baka hibir ilah yoktur. Onun hitab deiiklik gsterir,
Iakat ilim ve iradesi asla deimez. nk bu, yce Allah hakknda muhaldir. Yahudiler ise
nesh ve bedy ayn ey kabul ederler. Bundan dolay neshi caiz grmezler. O bakmdan
sapkla dmlerdir. Daha sonra Kurtub en-Nahhsn grlerine yer vererek konuyu onun
dilinden yle aklamaktadr: en-Nahhs yle demektedir: Nesh ile bed arasndaki Iark
udur: Nesh kullar bir eyden bir eye tahvil etmektir. Mesel, o ey daha nce hellken haram
klnr yahut haramken hell klnr; bed ise, kararlatrd bir eyi terkedip vazgemektir.
Senin, Bugn Iilan kiiye git, dedikten sonra, Hayr, gitme! demen gibidir. Birinci deIada
sylediin szden vazgemeni gerektiren bir sebep ve bir kanaat zuhur eder. Byle bir tutum
eksiklikleri itibariyle insanlar hakknda sz konusudur. Ayn ekilde, Bu sene unu ek! deyip
de daha sonra, Hayr, bu iten vazge! demen de byledir. Buna bed denilir.
1580

f.d. Neshin Geerli Olduu Alanlar Belirtmesi
Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da onun
benzerini getiririz
1581
yetinin teIsirinde neshin geerli olduu ve olmad alanlar
rneklendirerek izah eden Kurtub, limlerin bu husustaki Iarkl grleri erevesinde konuyu
deerlendirmektedir: lim adamlarmz haberlerde neshin sz konusu olup olmayaca
hususunda Iarkl grlere sahiptirler. Cumhr, neshin emir ve nehiylere has olduu, yce Allah

1577
Enm, 6/41.
1578
Kurtub, TeIsir, II, 46. 10. mesele.
1579
Bakara, 2/106.
1580
Kurtub, TeIsir, II, 45-46. 4. mesele.
1581
Bakara, 2/106.
266
hakknda yalan sylemenin imknszl dolaysyla haber verilen hususlarda neshin
olmayacan kabul etmilerdir. Daha sonra Kurtub, yle de denilmitir iIadesiyle
cumhrun gr dnda kalan zayI yaklamlara da yle yer vermektedir: yle de
denilmitir: Eer haber eri bir hkm ihtiva ediyorsa neshi mmkndr. Yce Allahn:
Hurma ve zm aalarnn meyvesinden de iki karrsnz
1582
yetinde bu durum sz
konusudur.
1583

f.e. Neshin eitlerini Belirtmesi
Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da onun
benzerini getiririz
1584
yetinin teIsirinde neshin trlerini yet ve hadisler nda ileyen
Kurtub, limlerin yaklamlarna da yer vererek konuyu yle deerlendirmektedir: lim
adamlarmz der ki: Daha ar bir hkmn haIiIletilmesi caizdir. (Sava durumunda) on kiiye
kar, sebat etme hkmnn iki kiiye kar sebat etme hkmyle
1585
deitirilmesindeki durum
byledir. Daha haIiI bir hkmn daha ar bir hkmle neshedilmesi de caizdir. re gn
orucunun ramazan aynda sayl gnler oru tutma hkmyle neshedilmesinde bu durum sz
konusudur. Nitekim ileride oru yeti
1586
aklanrken bu husus ele alnacaktr. Arlk veya
haIiIlik itibariyle birbirinin dengi olan hkmler de birbirini neshedebilir. Bu, kblenin neshinde
mevzubahistir. Bir hkm neshedilmekle birlikte onun yerine baka bir hkm getirilmeyebilir.
Hz. Peygamber ile zel bir ekilde konumak iin nceden sadaka vermeyi emreden hkmn
1587

kaldrlmas buna rnek tekil etmektedir. Kurn Kurn ile, snnet de ibre ile neshedilebilir.
Burada sz geen ibreden kast kati ve mtevtir olan haberdir. Vhid haber de dier bir
vhid haberle neshedilebilir. Sahasnda otorite olan limlerin ileri gelenlerine gre Kurn,
snnetle neshedilebilir. Bu, Peygamber EIendimizin: Mirasya vasiyet yoktur.
1588
hadisinde
grlmektedir. Bu, mm Mlikin meselelerinden zhiren anlalan grtr. mam Iiile
Ebl-Ferec el-Mlik ise bunu kabul etmezler. Ancak birinci gr daha sahihtir. Buna delil ise
hepsinin yce Allahn hkm olduu ve ondan geldiidir. sterse bunlarn isimleri ayr ayr
olsun. Yine zina edene sopa vurmak, evli olup da zina dolaysyla recmedilen kimsenin zina
haddi de dmektedir. Bunu dren ise Peygamber (s.a.s.)in uygulamadaki snnetidir ki, bu
da aka anlalan bir husustur. Yine meseleyi iyice inceleyen ileri gelen ilim adamlarnn

1582
Nahl, 16/67.
1583
Kurtub, TeIsir, II, 46. 8. mesele.
1584
Bakara, 2/106.
1585
Bkz. EnIl, 8/65-66.
1586
Bakara, 2/173.
1587
Mcdele, 58/12-13.
1588
Eb Dvd, By, 88; Tirmiz, Vesy, 5; bn Mce, Vesy, 6; Bkz. Buhr, Vesy, 6; Eb Dvd, Vesy, 6.
267
grne gre snnet Kurnla neshedilebilir. Kble hususunda bu vardr. nk am taraIna
doru ynelip namaz klmak yce Allahn kitabnda bulunmaktadr. Yine yce Allahn:
Eer onlarn gerekten inanm olduklarn grrseniz, artk onlar inkrclara geri
dndrmeyiniz
1589
yetinde de bu durum sz konusudur. nk Peygamber (s.a.s.)in
Kureylilerle yapt bar antlamas gerei kadnlarn kIirlere geri verilecei belirtilmiti.
Yine ileri gelen ilim adamlar Kurnn haber-i vhid ile neshedilmesinin aklen caiz olduunu
kabul ederler. Ancak eran byle bireyin vukuu hususunda Iarkl grlere sahiptirler. Ebl-
Meli ve bakalar ise Kuba mescidi ile ilgili olayda, ileride aklanaca zere
1590
, bu ekil
meydana gelmitir. Bazlarysa bunu kabul etmemektedir. Herhangi bir nasn kyasa dayanlarak
neshedilmesi dnlemez. nk kyasn artlarndan bir tanesi de nasa aykr olmamasdr.
Btn bu trleriyle nesih, Peygamber (s.a.s.)in hayatta olduu srece sz konusudur. Onun
veIatndan ve eriatn son eklini almasndan sonra ise nesih olamayaca hususu zerinde
mmetin icm vardr. Bu bakmdan icm nesholunmaz, icm ile de nesh yaplmaz. nk
icmn gereklemesi vahyin kesilmesinden sonra sz konusu olur. Bizler herhangi bir nasa
muhaliI olan bir icm bulduumuz takdirde, o zaman bu icmn bizim bilmediimiz neshedici
bir nasa dayal olduunu bu muhliI nas ile amelin terkedildiini, onun muktezasnn
neshedilmekle birlikte hkmn snnet olarak kalmaya devam ettiini, okunup rivyet edildiini
biliriz. Nitekim Kurnda iddeti bir sene olarak tespit eden yet
1591
olduu gibi kalmtr. Bu
hususa iyice dikkat etmek gerekir. nk olduka deerli bir noktadr. Bu, okunuun
neshedilmeksizin kalp sadece hkmn nesholunmas trndendir ve bu ise, nesih trlerinden
biridir. Hz. Peygamber ile zel olarak konumak iin sadaka verme emri
1592
de byledir. Kimi
zaman hkm nesholunmakszn tilvet nesholunabilir. Recm yeti gibi. Bazen hem tilvet hem
de hkm nesholunabilir. Hz. Eb Bekirin u sz bunu iIade eder: Bizler, Babalarnzdan
yzevirmeyiniz (kendinizi bakalarna nisbet etmeyiniz). nk bu bir kIrdr.
1593
yetini
okurduk. Buna benzer nesihler pek oktur. Yine aratrmac ilim adamlarnn kabul ettii gre
gre nsih kendisine ulamam olan kimse birinci hkm ile taabbd eder. Nitekim kblenin
deitirilmesi ile ilgili yetlerde bu aklamalar gelecektir. Aratrmaclar hkm ile amel
edilmeden nce neshedilmesinin caiz olduunu kabul ederler. Nitekim bu, kesilmesi emredilen

1589
Mmtehine, 60/10.
1590
Bkz. Tevbe, 9/108.
1591
Bakara, 2/240.
1592
Mcdele, 58/12-13.
1593
Bkz. Msned, I, 47, 55; Buhr, Feriz, 29; Mslim, man, 113; Msned, II, 526.
268
Hz. brhimin olu kssasnda grlmektedir. Ayrca elli vakit Iarz klnan namaz emri yerine
getirilmeden nce de be vakit olarak neshedilmitir.
1594

f.f. Neshin Tespit Edilmesindeki Usl Belirtmesi
Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da
onun benzerini getiririz
1595
yetinin teIsirinde neshin tespit edilmesindeki yollar yle
iIade etmektedir: Nsihi bilmenin birtakm yollar vardr. Bunlardan birisi laIzda buna dellet
eden tabirlerin bulunmasdr. Hz. Peygamberin: Sizlere kabir ziyaretini yasaklamtm.
Kabirleri artk ziyaret edebilirsiniz. Sizlere deriden yaplan kaplar dndaki kaplardan imeyi
yasaklamtm. Artk her kaptan iebilirsiniz. u kadar var ki sarholuk verici bir ey
imeyiniz.
1596
Bunun benzerleri mevcuttur. Bir baka yol da ravinin hkmlerin tarihini
belirtmesidir. Mesel; ben Hendek yl unu iittim deyip mensh olann daha nceden bilinen
bir hkm olmas veya unun hkm bununla neshedildi, demesi gibi. Bir dier yol, mmetin
bir hkmn nesholduu ve onu neshedenin de nceden varid olduu zerinde icm etmesidir.
Bu husus usl-i Ikh kitaplarnda genie aklanmtr. Bizim bu konudaki geni aklamalarn
bir ksmna burada dikkat ekmemiz, ksa olanla yetinen kimseye bu kadarnn yeterli
olduundandr. Doruya ulama baars Allahtandr.
1597

Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da
onun benzerini getiririz
1598
yetinin teIsirinde asl neshedicinin Allah (c.c.) olduunu yle
izah etmektedir: unu bil ki, gerek nesheden yce Allahtr. eri hitaba nesheden (nsih)
denilmesi, kelimenin snrn amak (mecz) sretiyle olmutur. nk bu hitap ile nesh
gereklemektedir. Nitekim, mahkmn Ihe de nsih denilerek kelimenin snrlar
alabilmektedir. Mesel, ramazan orucu re orucunu neshedicidir, denilir. Mensh izale
olunan, menshun anh ise, izale olunan ibdet ile taabbd etmesi istenen yani mkelleI
kiidir.
1599

f.g. Neshi Reddedenleri Belirtmesi ve Delillerini Deerlendirmesi

1594
Kurtub, TeIsir, II, 46-47. 11. mesele; Bkz. Kaya, Remzi, Kurnda Nesih, Bursa 2001, 44-48.
1595
Bakara, 2/106.
1596
Mslim, Ceniz, 106.
1597
Kurtub, TeIsir, II, 47. 12. mesele; Bkz. Kaya,a.g.e., 32, 42-44.
1598
Bakara, 2/106.
1599
Kurtub, TeIsir, II, 5. mesele.
269
Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya onu unutturursak, ya ondan hayrlsn ya da
onun benzerini getiririz
1600
yetinin teIsirinde neshi kabul etmeyenleri zikretmekte ve ileri
sunduklar dellilleri yle deerlendirmeye tbi tutmaktadr.
Kurtub, slma mntesip mteahhirndan baz kesimler neshin ciz olduunu kabul
etmemektedirler. Halbuki onlara kar bu konuda nceki seleIin eriatte neshin vaki olduuna
dair icm ettikleri hususu susturucu bir delildir. aklamasn yaptktan sonra Yahudilerden bir
grubun da neshi kabul etmediini belirtir ve delilleriyle birlikte onlarn bu yaklamlarn tenkit
ederek nesih ile bed teorisinin kartrlmamas gerektiine dikkat eker. Kurtub daha sonra
neshin maslahata rci olduunu yle vurgular: Aksine bu kullar bir ibadetten bir baka
ibadete, bir hkmden bir baka hkme, bir maslahat sebebiyle ve hikmetini bir de eksiksiz
egemenliini izhar etmek iin, yapt bir nakilden ibrettir.
1601

2. Kurtub Tefsrinin Diryet (Rey) Yn
a. Kurtub Tefsrinde Hadis
TeIsirinde oka hadis rivyet eden ve onlar hadis kaynaklar blmnde ilediimiz
gibi hadis otoriterlerine izaIe eden Kurtub, 428i mkerrer olmak zere toplam 7.165 (yedi bin
yz altm be) hadis rivyet etmektedir
1602
. Grld gibi tekrarlar, toplam hadis saysna
oranla olduka azdr. Biz konumuzu Kurtubnin Hadis lmine Bak ve Kurtub TeIsrinde
Hadis Usl balklar altnda incelemek istiyoruz.
a.b. Kurtubnin Hadis lmine Bak
Kurtub, teIsirinin mukaddimesindeki Kitabn Snnetle Aklanmas ve Bu Konuda
Gelen Rivyetler bal altnda hadis ilmine bakn ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
Konuya Kurn- Kerimin hadis ve snnete verdii nemi iIade eden yetlerle giri yapan
Kurtub unlar belirtmektedir: Yce Allah yle buyurmaktadr: nsanlara, kendilerine
gnderileni aklayasn ve dnp ibret alsnlar diye sana da, bu Kurn indirdik.
1603
Bir
baka yerde de yle buyurmaktadr: Dolaysyla Peygamberin emrine aykr hareket
edenler, balarna bir Ielket gelmesinden veya can yakc bir azabn isabet etmesinden
saknsnlar.
1604
Yine yce Allah yle buyurmaktadr: Sen kesinlikle doru yolu

1600
Bakara, 2/106.
1601
Kurtub, TeIsir, II, 45-46. 4. mesele; Kaya, a.g.e., 33-36.
1602
Kurtub, TeIsir, XXI. (Fihrist-Drl-hadis basks).
1603
Nahl, 16/44.
1604
Nr, 24/63.
270
gsteriyorsun.
1605
Yce Allah, birden ok yette Peygamberine itaati Iarz klm ve kendi
zatna itaat ile birlikte onu da sz konusu etmitir. Bu hususta ise yce Allah yle
buyurmaktadr: Peygaber size ne verirse onu aln, sizi neden men ederse ondan da uzak
durun
1606
.
Kurtub bu yetleri sralayp onlarn teIsirini teIsir iindeki kendi yerlerine braktktan
sonra, konuyla ilgili ilim adamlarnn deerlendirmelerine ve hadis ilminin nemini konu edinen
hadislere aklamal olarak yer vermektedir. Daha sonra Kurtub, Reslllh (s.a.s.)in
beyannn iki eit olduunu belirtmekte ve konuyu yle aklamaktadr: Peygamber (s.a.s.)in
beyan iki eittir: Birisi; Kitapta mcmel olarak gelen iIadeyi aklamaktr. Be vakit namaz,
vakitlerini, secdelerini, rklarn ve dier hkmlerini aklamas, zektn miktarn, vaktini,
hangi mallardan alnacana dair aklamalar, haccn mensikini aklamas bu durumun
rneklerini tekil etmektedir. Nitekim Reslllh (s.a.s.), haccn eda ettiinde insanlara: Hac
ibadetinizin eklini benden reniniz.
1607
demitir. Yine Hz. Peygamberin: Benim nasl
namaz kldm grdyseniz, siz de yle namaz klnz.
1608
diye buyurduu Buhrde rivyet
edilmitir. Kurtub bu hususa ilikin ilim adamlarnn grlerini naklettikten sonra
Reslllhn beynnn ikinci eidini yle belirtir: Bir dier beyan ekli ise, Allahn
kitbnn hkmden baka hkm ortaya koymaktr. Kadnn halas ve teyzesi ile birlikte
nikhlanmasnn haram klnmas, evcil eeklerin ve paralayc az dii olan yrtc hayvanlarn
yenmesinin haram klnmas, hid ile birlikte bir yeminle hkm vermek ve buna benzer
inallah ileride aklancak dier hkmler buna rnektir.
1609

Grld gibi Kurtub, snnetin dindeki yerini Kurna, snnete ve ilim adamlarnn
deerlendirmelerine gre deerlendirmektedir. Bunun yansra o, snnetin Kurnn mcmelini
beyan ettiini ve Kurna ziyde hkmler koyduunu vurgulamaktadr.
a.c. Kurtub Tefsrinde Hadis Usl
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda izleyecei metodu ve uymay taahht ettii
sorumluluklarnn erevesini iIade ederken, szleri syleyenine, hadisleri de musannIlarna
izIe edeceini ve bunun ilmin bereketinden olduunu belirttikten sonra, ounlukla Ikh
kitaplarnda ve teIsirlerde yer alan hadislerin mphem olduunu ve hadis kitaplarna muttali
olunmadan, onlarn kimin taraIndan rivyet edildiinin bilinemeyeceini vurgular. Bu

1605
r, 42/52.
1606
Har, 59/7.
1607
Mslim, Hac, 310; Eb Dvd, Mensik, 77; Msned, III, 318, 337.
1608
Buhr, Ezan, 18; Msned, V, 53.
1609
Kurtub, TeIsir, I, 38-39. Mukaddime.
271
probleme dikkat eken Kurtub, bu hususun uzman olmayanlarn hadislerin sahh ve sahh
olmayanlarn bilme hususunda baarl olamayacan ve bu ilmin byk bir neme haiz
olduunu ileri srer. Daha sonra mIessir, bir hadisin kabul gren hadis imamlarndan ve slm
dininin gvenilir ve mehr limlerinden tahrici ortaya konulmadka delil olarak
gsterilmesinin ve ondan hkm karlmasnn kabul edilemez bir durum arzettiini belirtir. Bu
aklamalarla teIsirdeki usln ortaya koyan Kurtub, sz konusu metodun, eserin bandan
sonuna kadar geerli olduunu ileri srer
1610
. Kurtubnin eserlerini ilerken onun hadis ve hadis
usl alannda bir eseri olmadn onun sadece hadise ilikin Elkbl-hads adl henz
baslmam bir kitab olduunu belirtmitik. Bundan tr bizim bu balkta
deerlendireceimiz hadislerin hemen hemen hepsi Kurtubnin musannIn belirterek ya da
belirtmeksizin hadis eserlerinden naklettii rivyetlerdir.
a.c.a. Sahih ve Zayf Hadisleri Belirtmesi
almada grdk ki, Kurtub gerekten de sz konusu taahhtlerine byk bir oranda
bal kalm ve bunun nemini yine teIsirinde zaman zaman vurgulamtr. ncelikle belirtelim
ki merI hadisin kendisi iin ayr bir nem tadn tespit ettiimiz Kurtub, naklettii
hadisleri senetlerinin sonu itibariyle merI
1611
, mevkI
1612
, makt
1613
ve mrsel
1614
gibi hadis
trleri asndan deerlendirmektedir. Gerekten de Kurtub rivyetleri sadece nakletmekle
yetinen bir mIessir deildir. O, konumuzun banda ilediimiz gibi genellikle cerh ve tadil
ilm prensiplerine gre hadisleri incelemekte
1615
ve sened ve metin tenkidine tbi tutmaktadr.
Kurtub, hadislere kar olan bu yaklamnn yannda onlar daha birok adan da
deerlendirmektedir.
Mesel Kurtub, Sizin yannzda bulunan kitabnz dorulayc olarak
gnderdiime inann ve onu ilk inkr edenler olmaynz. yetlerimi az bir karlk ile
satmayn, yalnz benden (benim azabmdan) korkun.
1616
yetinin teIsirinde, Kurn ve ilim
retmeye karlk cret alma hususunu deerlendirirken de hadis nakil uslnn nemini
belirterek u aklamalarda bulunmaktadr: Delil diye ileri srdkleri hadislere gelince;
bunlar arasnda ayaklar stnde durabilecek bir hadis yoktur. Nakil bilgisine sahip kimselere

1610
Kurtub, TeIsir, 1, 16.
1611
A.e., VIII, 7. EnIl, 8/1. 5. mesele.
1612
A.e., VI, 104. Ns, 4/25. 15. mesele.
1613
A.e., IV, 201. l-i mrn, 3/181-182.
1614
A.e., III, 280-281. Bakara, 2/283. 14. mesele.
1615
Geni bilgi iin bkz. Gezer, a.g.t., 235-241.
1616
Bakara, 2/41.
272
gre bunlardan herhangi birisi sahih deildir. bn Abbsn hadisine
1617
gelince, onu Sad b.
TarI, krimeden o da bn Abbstan diye rivyet etmitir. Sz geen Sad b. TarI ise metrk
bir rvidir. Eb Hreyrenin rivyet ettii hadis
1618
ise, Ali b. sm, Hammd b. Selemeden, o
Eb Curhumdan, o da Eb Hreyreden yoluyla gelmitir. Eb Curhum, mehl ve bilinmeyen
bir rvidir. Ayrca Hammd b. Seleme, kendisine Eb Curhum denilen herhangi bir kimseden
rivyette bulunmu deildir. Hammd bunu Ebl-Mhezzimden rivyet etmitir. O, hadisi
metrk bir rvidir ve bu aslsz bir hadistir. Ubde b. es-Smitin hadisine
1619
gelince, bunu Eb
Dvd, Mure b. Ziyd el-Mevsliden, o Ubde b. Nuseyden, o Esved b. Salebeden, o da
Ubde yoluyla rivyet etmitir. Mure ise, ilim ehlince bilinen bir kimse olmakla birlikte,
mnker birtakm rivyetleri vardr. te bu da onun mnker rivyetlerinden birisidir. Bunu da
Eb mer (bn Abdlberr) sylemitir. Devamla der ki: Yayn hediye edilmesiyle ilgili hadise
gelince bu, ilim ehli taraIndan bilinen bir hadistir. nk Ubde b. es-Smitten iki yolla
rivyet edilmitir. Bu hadis, Ubey b. Kabdan da rivyet edilmitir
1620
. Bu rivyeti Ms b.
Aliden, o babasndan, o da Ubeyden rivyet etmitir. Ancak rivyet munkatdr. Bu konuda
nakil asndan gereince amel etmeyi gerektirecek bir hadis yoktur. Ubde ve Ubeyin
hadislerinin de tevil edilme ihtimelleri vardr. nk Kurn nce Allah rzas iin retmi
olmas sonra da bunun iin ecir almaya kalkm olmas mmkndr.
1621

Grld gibi Kurtub hadisleri cerh ve tadil ilmine gre deerlendirmekte ve bu
konuda nakil asndan gereince amel etmeyi gerektirecek bir hadisin olmadn
belirtmektedir. Kurtubnin teIsirinde zikrettii hadisler asndan yaklam ve tutumu
ummiyetle bu rnekte olduu gibi aratrmac ve sorgulaycdr
1622
.
a.c.b. Kaynaksz, Zayf ve Mevz Hadisler Nakletmesi
Kurtub, mevz hadislere kar iddetle kar kmaktadr. O, bu hususu tenkit iin
teIsirinin mukaddimesinde Kurn Srelerinin Faziletine Dair Uydurulmu Hadisler ad
altnda bir blme yer vermekte ve unlar sylemektedir: Kurn sreleri, sair amellerin

1617
Kurtubnin konunun ba taraIlarnda naklettii bu rivyet yledir: ocuklarn reticileri sizin en
ktlerinizdir. Yetime en az merhamet edenler, yoksula kar da en kaba davrananlar onlardr.
1618
Kurtubnin konunun ba taraIlarnda naklettii bu rivyet yledir: Eb Hreyre der ki: Ey Allahn Resl!
reticiler hakknda ne dersiniz? dedim. O, yle buyurdu: Aldklar dirhemleri haram, giydikleri elbise haram,
konutuklar szler ise riykrlktr.
1619
Kurtub konunun ba taraIlarnda naklettii bu rivyet yledir: Ubde b. es-Smitin de yle dedii rivyet
edilmektedir:SuIIe ashbndan bazlarna Kurn okumay ve yaz yazmay rettim. Onlardar birisi bana bir yay
hediye etti. Kendi kendime: Bu bir mal deildir. Allah yolunda bu yay ile ok atarm, dedim. Reslllh (s.a.s.)e bu
yay hakknda soru sordum. O da yle buyurdu: Eer onun karlnda sana cehennemden boynuna bir gerdanlk
dolanmasn istiyorsan onu kabul et. (bn Mce, Ticrt, 8; Msned, V, 315).
1620
Bkz. bn Mce, Ticrt, 8.
1621
Kurtub, TeIsir, I, 235. 2. mesele.
1622
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 396-406.
273
Iaziletlerine dair uydurmaclarn uydurduu, iItiraclarn ortaya koyduu yalan hadislerle, batl
haberlere iltiIat edilmez. Bu gibi hatalar pek ok kimse ilemitir. Bu hatalar ileyenlerin
bunda gzettikleri maksatlar, Iarkl Iarkldr. Zndklardan KIeli Mure b. Sad, zndkl
dolaysyla aslm bulunan aml Muhammed b. Said ve benzeri baz zndklar, hadis uydurmu
ve bu hadisleri bakalarna da nakletmilerdir. Maksatlar ise, insanlarn kalplerine phe
yerletirmektir.
Kurtub, hadis uyduranlarn dier kesimleri hususunda da u aklamalara yer
vermektedir: Kimileri, hadisi insanlar davet ettikleri bir heva ve arzularn kabul ettirmek
kastyla uydurmutur. Haricilerin ilim adamlarndan birisi, tevbe ettikten sonra unlar
sylemitir: Hadisler dinin temel kaynaklarndandr. O bakmdan dininizi kimden alp
rendiinize iyi dikkat ediniz. Bizler nceleri bir eyi arzu ettiimizde onu hadis diye ileri
srerdik. Bazlar ise, iddia ettikleri gibi, hadisi hayr umarak, ecir bekleyerek uydurmulardr.
Bu hadisleriyle onlar insanlar Iaziletli amellere aryorlard.
Yine Kurtub, hadis uyduranlarn baka bir grubunu ise yle belirtmektedir: Hadis
uyduranlarn bir ksm da dilenci ve bakalarnn eline bakan kimselerdir. Bunlar ar
pazarlarda durur, ezberledikleri sahih birtakm senetleri kullanarak, Peygamber (s.a.s.) adna
hadis uydururlar. Bu senetlerle uydurduklar hadisleri zikrederler. Daha sonra Kurtub bunlar
hakknda: te bu kesimler ve onlarn durumlarnda olanlar, Reslllh (s.a.s.)e iItira yoluyla
hadis uyduran kimselerdir. aklamasnda bulunmaktadr.
Son olarak da Kurtub konuyu genel olarak yle deerlendirmektedir: Derim ki: Eer
insanlar sahih kitaplarda, msnedlerde ve ilim adamlar arasnda kabul grp dinde Iakih
imamlarn rivyet ettii tasniI edilmi kitaplarda sahih olan hadislerle yetinmi olsalard,
gerekten de bakalarna ihtiyalar olmaz ve Reslllh (s.a.s.)in u buyruunda yer alan
tehdit edici iIadelerin kapsamna girmezlerdi: Bildiiniz dnda benden hadis nakletmekten
saknnz. Kim bilerek benim adma hadis uydurursa, cehennemdeki yerine hazrlansn!
1623
Hz.
Peygamberin yalana kar mmetini cehennem ile korkutmas, onun kendisine iItira ve yalan
yoluyla hadis isnad edileceini bildiinin delilidir. Bu din dmanlarnn uydurduu,
mslmanlar arasnda yeralan zndklarn amellere tevik, korkutmak ve buna benzer hususlara
dair uydurduklar hadislerden sakndra saknmak gerek. Bu hadis uydurmaclar arasnda en
byk zarar olanlar ise zahidlie mntesip olan birtakm kimselerdir. Bunlar, kendilerinin iddia
ettiklerine gre, ecir umarak hadis uydurmulardr. nsanlarsa, onlara duyduklar gven

1623
Msned, I, 293, 323.
274
sebebiyle onlara meylederek uydurduklar hadisleri kabul ettiler. Bylelikle bu uydurmaclar,
kendileri saptklar gibi bakalarn da saptrdlar.
1624

Genellikle izah ettii teIsirdeki uslne mutabk kalan ve mevz hadisleri iddetle
eletiren Kurtubnin, bazen buna uymayp kaynaksz, zayI ve mevz hadisler naklettiini de
grebiliyoruz.
Kurtub, Allah size kolaylk ister, zorluk istemez
1625
yetini baka bir yet ve
hadisle teIsir ederken zikrettii hadisin kaynan herhangi bir ekilde belirtmez: Mchid ve
Dahhk der ki: kolaylk yolculukta oru ama; zorluk ise, yolculukta oru tutmaktr. Ancak
uygun olan aklama bu laIzn dine dair btn hususlarda genel olduudur. Nitekim yce Allah
bir baka yerde yle buyurmaktadr: O, dinde size glk vermedi.
1626
Peygamber
(s.a.s.)den de: Allahn dini kolaylktr.
1627
ve Kolaylatrnz; zorlatrmaynz.
1628
hadisleri
rivyet edilmitir
1629

Yine Kurtub, Sizin yannzda bulunan kitabnz dorulayc olarak gnderdiime
inann ve onu ilk inkr edenler olmaynz. yetlerimi az bir karlk ile satmayn, yalnz
benden (benim azabmdan) korkun.
1630
yetinin teIsirinde kaynaksz bir hadisi konunun
aklanmasn ynelik yle nakletmektedir: Dier taraItan Peygamber (s.a.s.)den yle dedii
rivyet edilmektedir:
1631
nsanlarn ve yeryznde yryenlerin hayrls retmenlerdir. Din
eskimeye yz tuttuka onu yenilerler. Onlara (hediye) veriniz; Iakat onlar cretle tutmaynz.
Yoksa onlar skntya sokarsnz. nk retmen, ke bismillhirrhmnirrahm de dese,
kk de bismillhirrhmnirrahm diyecek olsa, yce Allah bundan dolay ke,
reticisine ve anne ve babasna ayr ayr cehennemden azad olmak berat yazar.
1632

Ayrca Kurtub, Hayr! Hayr! Sakn ona uyma, secde et ve Rabbine yakla.
1633

yetinin teIsirinde de hadis olarak zikrettii rivyetlerin zayI veya mevzu olup olmadklar
hususunda herhangi bir deerlendirmede bulunmamaktadr
1634
. Mesel Kurtub: Derim ki:
Bizler Mlik b. Enes yoluyla Rabia b. Ebi Abdirrahmndan o, NIiden o, bn merden yle

1624
Kurtub, TeIsir, I, 65-66. Mukaddime.
1625
Bakara, 2/185.
1626
Hac, 22/78.
1627
Bkz. Buhr, man, 29; Nesai, man, 28; Msned, V, 69.
1628
Buhr, Mezi, 60; Ahkm, 22; Drim , Mukaddime, 24.
1629
Kurtub, TeIsir, II, 199. 13. mesele.
1630
Bakara, 2/41.
1631
e-evkn, Muhammed b. Ali, el-Fevidl-mecma Iil-ehdsil-mevda, Kahire 1960, 276.
1632
Kurtub, TeIsir, I, 235-236. 2. mesele.
1633
Alak, 96/19.
1634
rnekler ve deerlendirmeler iin bkz. el-Kasb, a.g.e., 406-409.
275
dediini rivyet etmekteyiz: Yce Allah: Yaratan Rabbinin adyla oku!
1635
yetini indirince,
Reslllh (s.a.s.), Muza: Onu yaz Ey Muz! diye buyurdu. Muz yazaca levhay, klem i
ve diviti ald ve onu yazd. Hayr! Hayr! Sakn ona uyma, secde et ve Rabbine yakla. yetine
gelince hem levha hem klem hem de divit secde etti. Onlar bu arada yle diyorlard: Allahm
bu secde ile anmz ykselt! Allahm onunla bir gnahmz sil! Allahm onunla bir
gnahmz bala! Muz dedi ki: Ben de secde ettim ve Reslllh (s.a.s.)e haber verdim. O
da bunun zerine secde etti.
1636
eklindeki rivyeti hadis olarak nakletmekte ve cerh ve tadil
prensiplerine gre incelememektedir. Halbuki bu rivyet mevzudur
1637
.
a.c.c. Metin Tenkidi Yapmas
Kurtub, nsanlardan inanmadklar halde, Allaha ve hiret gnne inandk,
diyenler de vardr.
1638
yetinin teIsirinde iman ve amel meselesini ilerken bir hadis
nakletmekte
1639
ve akabinde konumuza ilikin u aklama ve deerlendirmede bulunmaktadr:
Derim ki: Bu hadisin senedi kuvvetli olmasa da, mns dorudur ve bn Mesdun (daha
nce nakledilen) hadisine
1640
muarz deildir. nk o hadis-i eriIteki iIade, lm hali ile
ilgilidir. Peygamber (s.a.s.)in: Ameller ancak sonularna gredir. hadisini andrmaktadr. Bu
hadis-i eriI ise, byle olan kimsenin o haliyle mmin olacan gstermektedir.
1641

Grld gibi Kurtub naklettii bu hadisi, Sahh-Mslimde ve dier hadis
kaynaklarnda tahric edildiini belirttii bn Mesdun hadisiyle
1642
mn ynnden
karlatrmaktadr.
Byle zaman zaman metin tenkidine yer veren Kurtub, burada da ilediimiz gibi
genellikle naklettii hadislerin senetlerinin zayI olmas sz konusu olduunda metin tenkidine
bavurduu kanaatini uyandrmaktadr. Bu konuda da daha ok bal kald prensip,
mevzubahis ettii hadisin metnini, salam senetle rivyet edilen dier hadislerle karlatrmak

1635
Alak, 96/1.
1636
Kurtub, TeIsir, XX, 93.
1637
Bkz. es-Syt, Cellddin Abdurrahmn b. Ebi Bekr, el-Lelil-masna Iil-ehdsil-mevza, Beyrut 1996, I,
215-216; el-Kasb, a.g.e., 407-408. Daha geni bilgi ve rnkler iin bkz. Gezer, AriI, Kurtubnin Hadis lmindeki
Yeri (Doktora Tezi), 205-208.
1638
Bakara, 2/8.
1639
Msned, IV, 11.
1640
Buhr, Bedl-halk, 6; Enbiy, 1; Kader, 1; Tevhid, 28; Mslim, Kader, 1; Eb Dvd, Snnet, 16; Tirmiz,
Kader, 4; bn Mce, Mukaddime, 10; Msned, I, 382, 414, 430.
1641
Kurtub, TeIsir, I, 142. 6. mesele.
1642
Kurtub, TeIsir, I, 142. 5. mesele
276
ve mn asndan onlara muarz olup olmadn tespit etmektir.
1643
Bylelikle mIessir bu
uslle vard neticeye gre, o hadis hakknda deerlendirmede bulunmaktadr
1644
.
a.c.d. Hadis Nakil Usl
Naklettii hadisleri hadis usl prensiplerine gre inceleyen ve onlar cerh ve tadil
asndan deerlendiren Kurtub, hadis nakil uslne nem atIetmekte
1645
ve hadisleri bu ynden
de ilemektedir. Kurtub zaman zaman bir hadisin metnini Iarkl musannaIlardan
karlatrmakta ve Iarkllklara dikkat ekmekte
1646
, hadis haIzlarnn ziydelerinin makbl
olduunu benimseyerek
1647
rivyet ettii hadislerdeki ziydeleri belirtmeye nem vermekte
1648
,
kendisinden hadis rivyet ettii musannIn hadise ilikin deerlendirmelerini aktarrken
rivyetteki idrc da belirtmekte
1649
, rivyet ettii hadisleri genellikle hadis kaynaklarndan
naklederken ekseriyetle bir musannIn adyla iktiIa etmekle birlikte yer yer birden ok
musannI da zikretmekte
1650
, naklettii hadis birden ok musannI taraIndan rivyet edilmise
tercih ettii laIzn musannIn sylemekte ve bu hadisin dier tariklerini belirtmekte
1651
ve
naklettii hadislerin senetlerindeki mphem rvileri yine ayn senet iinde tantc bilgilerle
tantmakta ve ravi isimlerini incelemeye tabi tutmaktadr
1652
. TeIsirinde rivyet ettii hadisleri
deerlendiren ve tevil eden Kurtub, usulclerin ittiIakla kabul ettiini belirttii cemin
tercihten daha evl olduu kaidesini de benimsemser. Fakat mIessir konuya ilikin sahih hadis
sz konusu olduunda, bu kural uygulamamay semektedir
1653
. Kurtub, zaman zaman bir
konudaki ihtilaIl hadisleri birlikte nakletmekte, bu hadislerin musannIlarn belirtmekte; Iakat
bunlarn arasnda herhangi teliI veya tercihte bulunmayarak tevakkuI etmektedir
1654
. Hadislerin
daha iyi anlalabilmesini temin iin zaman zaman onlarn sebeb-i vrdunu belirten Kurtub,
sebeb-i vrdu olmayan hadisleri ibtidi olarak nitelemekte
1655
ve bu tr hadislerin delil tekil
etme asndan sebeb-i vrdu olan hadislere gre daha kuvvetli olduunu ileri srmektedir
1656
.
b. Kurtub Tefsrinde Kelm

1643
Bkz. ed-Dmeyn, MisIir b. Gurmullh, Hadiste Metin Tenkidi Metodlar (ev. lyas elebi, Adil Bebek, Ahmet
Ycel), stanbul 1997, 75-78.
1644
Bkz. Kurtub, TeIsir, XI, 180. Nr, 24/36-38. 7. mesele.
1645
Kurtub, TeIsir, I, 235. 2. mesele.
1646
A.e., IV, 91. l-i mrn, 3/91.
1647
A.e., III, 52. 7. mesele. 2. balk.
1648
A.e., I, 93. Ftiha sresi, 2. bb. 10. mesele.
1649
A,e,, I, 129. Bakara, 2/3. 17. mesele. 5. gr.
1650
A,e,, I, 246-247. Bakara, 2/43. 16. mesele.
1651
A.e., I, 208. Bakara, 2/34. 4. mesele.
1652
A.e., XII, 183. Nr, 24/36-38. 12. mesele.
1653
A.e., II, 119-120. Bakara, 2/234. 3. mesele.
1654
A.e., I, 211-212. Bakara, 2/35. 2. mesele.
1655
A.e., I, 189-190. Bakara, 2/30. 6. mesele
1656
A.e., I, 191. Bakara, 2/30. 6. mesele; Geni bilgi iin bkz. Gezer, a.g.t., 173-189.
277
Kelm ilminin bir ksm slmn kendi yapsndan, ayrca mslmanlarn dini, siys ve
ictim problemlerinden kaynaklanan i sebeplerin, bir ksm da mslmanlarn slm d din
ve IelseIelerden oluan yabanc kltrlerle karlamasndan kaynaklanan d sebeplerin
etkisiyle olduu kabul edilir
1657
. Kelm, Allahn zatndan ve sIatlarndan, nbvvet
konularndan, balang ve sonu itibariyle kinatn hallerinden slm kanunu zere bahseden
bir ilimdir
1658
. Bu ilim, insanlara doru inan ve isabetli davranlardan oluan hidyeti
aklamak, dnyada erdemli yaamak, hirette ebedi mutlulua ulamalarna yardmc olmak
gibi yce bir hedeIi ama edinir. Literatrde bu temel amacn dnda baz gyeleri de hedeI
edindii belirtilir.
1659

b.a. Edlste Kelm lmine Genel Bak
Kurtub, teIsirinde kelmi konular Ehl-i snnet akdesine gre izah etmi ve teIsirinde
yer verdii Ehl-i snnetin dna kan btn mezheplere kar eletiriler ynelterek onlarn delil
ve Iikirlerini rtmeye almtr. Kurtub, Ehl-i snnet mezhepleri arasnda belirgin bir ayrm
gzetmemekle birlikte, kelmi meseleleri ve grleri deerlendirirken Ear mezhebinin usl
ve yaklamlarn esas aldn aka grebiliyoruz. Zaten tercim ve tabakat kitaplarnda
Endls ve Maripte daha Muvahhidler dneminin (14 Ramazan 524/21 Austos 1130)
balarndan itibren Ear mezhebi limlerinin mevcudiyeti belirtilmektedir
1660
. Muvahhidler,
Kuzey AIrika ve Endlste hkm sren Berberi hnedndr. Bu dnemde dier slm
ilimlerde olduu gibi Kelm ilmi alannda da bir canlanma oldu; Earliin ve ksmen
Mutezilenin grleri daha rahat tartlr hale geldi ve yayld. Ebl-Hasan Ali b. Muhammed
el-Endelsi, Eb Amr Osmn b. Abdullh el-Kays, bnl-Kettn (Muhammed b. Abdlkerm
el-Fendlvi), Ebl-Haccc YsuI b. Abdssamed el-Fsi hem Ikh uslnde hem kelm
alannda temyz etti
1661
. Earliin en belirgin zellii V./XI. Yzyldan gnmze kadar Ehl-
i snneti en geni erevede temsil eden ber kelm mektebi olmasdr. SeleI limlerince Ehl-i
snnet dnda bidat bir mezhep olarak tantlmas ilm bir temele dayanmaz. Zira akidin
yansra Ikh ve ahlki cephesiyle slm dininin yozlamadan gnmze kadar ulamasnda
Earyyenin hizmetleri inkr edilemeyecek kadar aktr. Aksine baz iddialar bulunsa da
Mtridiyyeden sonra en ok mslman nIusunu bnyesinde toplayabilmitir. XX. yzyln
sonlarnda Mliklerin hemen hemen tamam ile Iilerin byk ekseriyetini, ayrca HaneI ve
Hanbellerin bir ksmn tekil eden snni mslmnlar Earyyeye mensuptur. eitli eski

1657
Yavuz, YsuI evki, Kelm, DA., Ankara 2002, XXV, 198.
1658
A.g.md., XXV, 196; Bkz. Bilmen, mer Nasuhi, Muvazzah lm-i Kelm, stanbul ts., 5.
1659
Yavuz, a.g.md., XXV, 197.
1660
el-Kasb, a.g.e., 51-54.
1661
zdemir, Muvahhidler, DA., XXXI, 410-411. (zet ve tasarruIla).
278
kaynaklarda mutlak mnda Ehl-i snnet denilince Earlerin kastedildii kabul
edilmektedir
1662
. Endlste en az gelime gsteren slm ilim kelm olmutur. Bunun sebebi,
Douda ortaya kan kelmi meseleler ve bu meseleler etraInda gelien tartmalar asla
msamaha ile karlamayan Mlik mezhebinin Endlste salad mutlak hkimiyettir.
Bununla beraber tahsillerini Douda yapan baz talebeler vastasyla bir ksm mutezili
Iikirlerin, bu arada Baklln, mml-Harameyn el-Cveyn ve Gazzlnin kelma dair
eserlerinin Endlse girmesi mmkn olabilmitir. te yandan mehur lim bn Hazm da el-
Fasl adl eserinde Allah, irade hrriyeti, kaz-kader, iman, hiret hayat, immet vb. kelmi
konular ele alm ve bunlarla ilgili grlerinden dolay Mutezile, mrcie ve ay iddetli bir
tenkide tbi tutmutur
1663
.
b.b. Kurtubnin Akdesi
Kurtub, itikadi esaslarn ortaya konulmas ve yorumlanmas, ayrca takip edilecek
metot asndan kurucusu Ebl-Hasen Ali b. smil b. Ebi Bir shk b. Slimel-Ear el-Basr
(. 324/935-36)
1664
den ok mntesiplerine ait bir mezhep olarak deerlendirilebilecek olan ve
kurucusu adna gelitirilip sistemletirilen Earyyenin uslne paralel aklamalarda
bulunmaktadr
1665
. Bu hususu rneklendirerek ele alabiliriz.
Kurtub, Yine meleklere; demin stnln kabul ederek ona secde edin,
demitik de blis hari btn melekler deme secde ettiler
1666
yetinin teIsirinde itikadi
mezhebini iIade eden u aklamalarda bulunmaktadr: Bizim ilim adamlarmz, Allahn
rahmeti zerlerine olsun, derler ki: Peygamber olmayanlarn elleri vastasyla an yce Allahn
izhar ettii birtakm kerametlerle olaanst haller, o kiinin veli oluunun delili deildir.
limlerimiz, bu grleriyle kimi mutasavvIlara ve rIzilere muhaleIet ederler. nk bunlar
yle der: Bu gibi haller o kiinin veli olduunun delilidir. nk o kii, veli olmasayd an
yce Allah, bu gibi eyleri onun elleri vastasyla izhar etmezdi. Bizim delilimiz, herhangi bir
insann an yce Allahn velisi olduunu bilmek, ancak onun mmin olacan bilmekten
sonra sahih bir delil olabilir. O kiinin mmin olarak lecei bilinemeyeceine gre bizim o
kiinin yce Allahn gerek velisi, yce Allah taraIndan mutlaka imen ile lecei bilinen
kimsedir. Byle bir kimsenin iman zere leceini kesinlikle sylemek imkanna sahip
olmadmz ittiIakla kabul ettiimize gre, hatta o kiinin kendisi dahi iman zere leceini

1662
Yavuz, YsuI evki, Earyye, DA., stanbul 1995, XI, 454. (zetle).
1663
zdemir, Endls, DA., XI, 221.
1664
Abdlhamid, rIan, Ear, Ebl-Hasan, DA., stanbul 1995, XI, 444.
1665
Salam, Fihrist, XX, 79.
1666
Bakara, 2/34.
279
kesinlikle syleyemediine gre, onun bir hrikulde halinin yce Allahn velisi olduunun
delili olmad ortaya kar. limlerimiz devamla der ki: Bununla birlikte an yce Allahn
baz velilerinin gzel akbetine ve amelinin nihi haline kendisi ile birlikte bakalarnn da
durumuna muttali klmas imkansz bir ey deildir. Bu gr eyh Ebl-Hasen el-Ear ve
bakalar ortaya koymutur.
1667
Yine Kurtub, Yeryznde bulunanlarn tmn sizin iin
yaratan odur
1668
yetinde eyada asl olan mbahlktr mevzusunu ilerken Mutezileye ait
olduunu belirttii gr sunduktan sonra onlara cevaben Earyye mezhebinin grlerini
yle sz konusu etmektedir: eyh Ebl-Hasen ve onun mezhebini kabul edenlerle Mlik
mezhebine mensup ilim adamlarnn ounluu ile es-SayraIi, bu mesele ile ilgili olarak
tevakkuIu mutlak olarak kabul etmilerdir. Onlara gre tevakkuIun anlam udur: Byle bir
durumda eya hakknda hkm verilemez. eriat, onlarla ilgili diledii hkm verebilir. Akl,
vcup ve benzeri bir hkm veremez. Akln bu konudaki pay, ilelri ve eyay olduu gibi
tanmaya almaktan ibrettir.
1669
MIessir, Rabbin meleklere: Yeryznde bir halife
yaratacam demiti
1670
yetinin teIsirinde Allahn meleklere hitabnn mahiyetini
ilerken konuyu Earyye mezhebinin grlerine gre yle izah etmektedir: Yce Allahn
meleklere sz sylemesi ve hitap etmesi, onlarn var olmalar ve hitab anlamalar artna bal
olarak ezelden beri kararlatrlm kadim bir husustur. Yce Allahn btn emir yasak ve
hitaplarnda da ayn durum sz konusudur. Ebl-Hasan el-Earnin gr budur. Ebl-
Melinin beendii gr de budur. Biz Kitbl-esn f erhi esmillhil-hsn ve
sftillhil-ul adl eserimizde buna dair aklamalar yapm bulunuyoruz.
1671
Bu ve benzeri
rnek ve izahlar Kurtubnin itikadi mezhebini ve kelmi meselelere yaklamn ortaya
koymaktadr
1672
.
b.c. Kelm lminin nemini Belirtmesi ve Kelmclara Bak
Kurtub, Onlara: Allahn indirdiine uyun denildiinde: Hayr biz
babalarmzdan grdklerimize uyarz derler
1673
yetinin teIsirinde Ehl-i snnet d
Irka ve grlerin ve bidat ve bidatlarn dine kar olumsuz etkilerini mevzubahis ettikten
sonra konumuza ilikin u aklamalar yapmaktadr: eyh Ebl-Hasen el-Ear ve Abdullh
b. Kllb ile bn Mchid, el-Muhsib ve bunlara denk Ehl-i snnetten birtakm kiiler dini

1667
Kurtub, TeIsir, I, 210. 9. mesele.
1668
Bakara, 2/29.
1669
Kurtub, TeIsir, I, 179-180. 2. mesele.
1670
Bakara, 2/30.
1671
Kurtub, TeIsir, I, 186-187. 1. mesele.
1672
Bkz. el-Kasb, a.g.e., 51-64.
1673
Bakara, 2/170.
280
savunma grevini stlendi. Bidatilerle kendi kavramlar zerinde tartmalar yaparak onlarla
Iikir baznda arptlar ve bizzat kendi metotlaryla onlara galip geldiler. Bunlar, bu mmete
mensup olup Kitap ve snnete smsk yapan mslmanlard ve inkarclarn phelerinden
yzevirmilerdi. Ayrca seleIin usln izleyerek cevher ve araz gibi meseleler zerinde
durmamlard. Derim ki: imdi bu hususta din adna mcadele vermek zere kelmclarn
terimlerini inceleyenlerin derecesi, peygamberlerinkine yakndr. Sahih rivyet ve haberleri
kabul eden mminlerin izledii yola dil uzatp tenkit eden ve kelm kitaplarnn incelenmesini
tevik eden ve hakk ancak bu terimler araclyla bilen arya kam kelmclara gelince
onlar, gemi imamlarn daha nceden izledikleri yolu reddettiklerinden dolay yerilmi
kiilerdir. Delil ve belgeler ortaya koyarak tartp mnakaa etmeye gelince, bunun olabilecei
Kurnda apak bir husustur.
1674

b.d. Kurtub Tefsrinde Birtakm Kelmi Konular
Kurtub, kelmi metotlarla Allahn tannmas
1675
, isim ve sIatlar
1676
, grlmesi
(ryetullah)
1677
ve Allah hakknda dnmek
1678
gibi pekok ulhiyyet konusunu
1679
teIsirinde
ilemektedir
1680
. Biz bu konuyu ryetllh mevzusuyla rneklendirerek Kurtubnin metot ve
yaklamn ele alabiliriz. Kurtub, Gzler onu gremez; o, gzleri grr. O ltuf sahibidir,
her eyden haberdardr.
1681
yetinin teIsirinde, Allahn grlmesi meselesine ilikin
grn ve dier grleri geni bir ekilde deerlendirmektedir: Yce Allah: Gzler onu
gremez yetiyle, kendisinin yaratlmlk niteliklerinden mnezzeh olduunu belirtmektedir.
Bunlardan birisi de, kuatmak ve snrlandrmak anlam ile dier yaratklarn grlp idrak
edildii gibi idrak edilmektir. Ama ryet (inananlarn hirette Allah grmeleri), sabittir.
1682

Daha sonra Kurtub bu konuya ilikin gr ve izahlar ve Hz. Peygamber (s.a.s.)in mirac
esnasnda Allah (c.c.)y grp grmedii hususunu ilemektedir
1683
. Ayn ekilde Kurtub,
Ms belirlediimiz vakitte gelip Rabbi de onunla konuunca, yle dedi: Ey Rabbim!
Bana grn, sana bakaym. Allah: Sen beni asla gremezsin. Fakat u daa bak. Eer o
yerinde durabilirse, Sen beni greceksin dedi
1684
yetini teIsir ettikten sonra u

1674
Kurtub, TeIsir, I, 142-143. 7. mesele.
1675
Salam, Fihrist, XX, 336; Bkz. Topalolu, Bekir, Allah, DA., stanbul 1989, II, 473-481.
1676
Salam, Fihrist, XX, 222, 269; Bkz. Topalolu, a.g.md., II, 481-498.
1677
Salam, Fihrist, XX, 220, 400; Bkz. Topalolu, a.g.md., II, 491.
1678
Salam, Fihrist, XX, 263, 455.
1679
A.g.e., XX, 217-223, 437.
1680
Glck-Toprak, a.g.e., 169-198.
1681
Enm, 6/103.
1682
Kurtub, TeIsir, VII, 78.
1683
A.e., VII, 78-80.
1684
ArI, 7/143.
281
aklamalarda bulunmaktadr: Dier taraItan Ehl-i snnetinvel-cematn grne gre ryet
caizdir. Bidatilere gre ise, Hz. Ms byle bir eyin imkansz olduunu dierlerine aklamak
kastyla bu istekten bulunmutur
1685
Grld gibi Kurtub ryetin caiz olduunu belirtip
konunun detaylarna ilikin meselelerde grn aklamamaktadr. Earyye limleri Allahn
hirette grleceine (ryetullah) inanmann Iarz olduunda ittiIak etmelerine ramen
aralarnda ryetullahn aklen ispat ve dnyada vukuu konularnda gr ayrlklar vardr
1686
.
Kurtub, eserinde nbvvet konusunu eitli alardan deerlendirmektedir. Earlerin
nbvveti ispat etmek iin dayandklar en nemli delil mucizedir
1687
. nk mucize tabiatta
hakim bulunan kanunlar aan ilhi bir Iiil olup peygamberin doruluunu tasdik etmektedir.
Allahn yalanc bir insann elinde mcize yaratmas vki deildir
1688
. MIessiri, teIsirinin
mukaddimesinde Kurnn czna Dair Baz Nkteler, Mucizede Aranan artlar ve
Mucizenin Hakikati
1689
ve Mucizelerin Trleri
1690
balklarnda mucize konusunu geni bir
ekilde ilemektedir. Kurtub, birinci balkta mucizenin tanmn: Mucize: Yce
peygamberlerin doruluklarn ortaya koyan her bir belgenin addr. Ona mucize denilmesinin
sebebi, insanlarn benzerini meydana getirmekten aciz olmalardr.
1691
eklinde yapmakta ve
daha sonra mucizenin be art olduunu ve bunlardan birinin eksik olmas durumunda bir
hadisenin mucizenin niteliklerini tayamayacan vurgulamaktadr. Kurtub bu be artn
herbirini izahl bir ekilde ele almaktadr. Biz sadece bu artlar maddeler halinde belirtmek
istiyoruz: Mucize ancak yce Allahn g yetirebilecei bir ey olmaldr; mucizenin
olaanst olmas gerekir; yce Allahn peygamberi olduu iddiasnda bulunan kiinin bu
mucizeyi peygamber olduuna delil gstermesidir; gsterecei mucizeyi kendisinin mucizesi
olduuna delil olarak gsteren ve mucizenin, meydan okuyann iddiasna uygun olarak
gereklemesidir; peygamber olduunu belirtip meydan okuyann yapt bu iin benzerini
baka bir kimsenin gsterememesidir.
1692
Daha sonraki balkta Kurtub, mucizenin trlerini ve
Kurnn on ayr adan mucize olduunu ele almaktadr
1693
. Peygamberlerde bulunmas
gereken vasIlar konusu
1694
Earler arasnda tartmaldr. Onlarn yaadklar dnemin en
akll insanlar olmalar, bedeni ve ruhi kusurlardan uzak bulunmalar gerektii zerinde gr
birlii varsa da peygamberlerin cinsiyeti noktasnda Iarkl grler ileri srlmtr. ounluk

1685
Kurtub, TeIsir, VII, 223-224.
1686
Yavuz, YsuI evki, Earyye, DA., XI, 451.
1687
Bkz.Glck-Toprak, a.g.e., 305-316.
1688
Yavuz, YsuI evki, a.g.md., XI, 451.
1689
Kurtub, TeIsir, I, 59-61.
1690
A.e., I, 61-65.
1691
A.e., I, 59.
1692
A.e., I, 59-61.
1693
A.e., I, 61-65.
1694
Glck-Toprak, a.g.e., 268-286.
282
nebinin erkek olmasn zarri grmemi ve nazariyede kadnlarn da peygamber olabileceine
hkmedip siye, Meryem gibi baz kadnlarn bu mertebeye ulam bulunduklar ihtimalinden
bahsetmitir
1695
. Kurtub, nbvvet
1696
ve peygamberler
1697
konusunda pekok aklamalarda
bulunmaktadr. Ayrca resllerin zellikleri
1698
, Ietret
1699
ve vahiy
1700
gibi bu konuya ilikin
birok hususu da sz konusu etmektedir.
Kurtub, teIsirinde hiret konularna ilikin pekok bilgiye yer vermektedir
1701
.
Earyye mezhebinde ittiIakla kabul edildiine gre naslarn haber verdii berzaha
1702
ve hiret
hallerine inanmak Iarzdr. Bu konuya dair naslarn tevil edilmeyip zhiri mnda anlalmas
gerekir. Zira haber verilen hdiseler akl asndan imkansz deildir. Bunlar kabir imtihan
1703
,
oradaki azap ve nimet
1704
, kyametin kopmas
1705
, llerin cismani olarak dirilii
1706
, hair
1707
,
hesap
1708
, mizan
1709
, srat
1710
, cennet
1711
ve cehennem
1712
saIhalarndan ibrettir. Mtekaddimn
devri limleri azap veya nimetiyle birlikte kabir hayatna inanmay gerekli grmekle birlikte
ayrntlar zerinde durmamlardr. el-Beyhak ve zellikle Gazzlden itibren kabir hayatna
ilikin nemli saylan ayrntlar hirete imann asli unsurlar arasna girmitir
1713
.
man esaslarndan ve dolaysyla kelmn temel konularndan saylmamakla birlikte
bidat Irkalarnn
1714
, zellikle i gruplarnn ileri srd ve bir inan meselesi haline getirdii
grleri tartmak amacyla immet konusu
1715
da Ear kelm literatr iinde yer almtr.
Buna gre mslmanlarn din ve dnya ilerini yrtecek bir kimseyi devlet bakan olarak

1695
Yavuz, YsuI evki, a.g.md., XI, 452.
1696
Salam, Fihrist, XX, 381, 215; Glck-Toprak, a.g.e., 253-267.
1697
Salam, Fihrist, XX, 389-394; Glck-Toprak, a.g.e., 253-267; 273-286; 331-345.
1698
Salam, Fihrist, XX, 397; Glck-Toprak, a.g.e., 273-286.
1699
Salam, Fihrist, XX, 275; Bkz. Yurdagr, Metin, Fetret, DA., stanbul 1995, XII, 475-480.
1700
Salam, Fihrist, XX, 436.
1701
Salam, Fihrist, XX, 212.
1702
A.e., XX, 399 (Ruh); Bkz. Gke, Cneyt, Berzah, DA., stanbul 1992, V, 525; Topalolu, Bekir, hiret,
DA., stanbul 1988, I, 546.
1703
Salam, Fihrist, XX, 326.
1704
A.e., XX, 326; Glck-Toprak, a.g.e., 364-372.
1705
Salam, Fihrist, XX, 339; Bkz. Topalolu, Bekir, Kyamet, DA., Ankara 2002, XV, 516-522; Glck-Toprak,
a.g.e., 372-379; Topalolu, hiret, I, 546.
1706
Salam, Fihrist, XX, 257; Yavuz, YsuI evki, Bas, stanbul 1992, V, 98-100.
1707
Salam, Fihrist, XX, 297; Toprak, Sleyman, Hair, DA., stanbul 1997, XVI, 416-417.
1708
Salam, Fihrist, XX, 301; Bkz. Yksel, Emrullah, Hesap, DA., stanbul 1998, XVII, 240-242; Topalolu,
hiret, I, 546-547.
1709
Salam, Fihrist, XX, 364; Glck-Toprak, a.g.e., 386-388; Topalolu, hiret, DA., I, 547.
1710
Salam, Fihrist, XX, 409; Glck-Toprak, a.g.e., 390.
1711
Salam, Fihrist, XX, 243; Bkz. ahin, M. Sreyya, Cennet, DA., stanbul 1993, VII, 374-376; Topalolu,
Bekir, Cennet, DA., stanbul 1993, VII, 376-386; Glck-Toprak, a.g.e., 394-398; Topalolu, hiret, I, 547.
1712
Salam, Fihrist, XX, 241; Bkz. Glck-Toprak, a.g.e., 390-392; Harman, mer Faruk, Cehennem, DA.,
stanbul 1993, VII, 225-226; Topalolu, Bekir, Cehennem, DA., stanbul 1993, VII, 227-233; Topalolu,
hiret, I, 547.
1713
Yavuz, YsuI evki, Earyye, DA., XI, 452.
1714
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 188. 4. mesele. Bakara, 2/30.
1715
Salam, Fihrist, XX, 315-316; Bkz. z, MustaIa-lhan, Avni, mmet, DA., stanbul 2000, XXII, 201-203.
283
semeleri Iarzdr
1716
. Bakann ergenlik ana girmi, devlet ilerini yrtmeye ehil hr bir
erkek olmas arttr. Ayrca Kurey kabilesine mensup bulunmas da teorik olarak
ngrlm
1717
, Iakat bu kabileden olmayan birok devlet bakan Ear limlerince Iiilen
mer kabul edilmitir
1718
. Hz. Peygamberin veIatndan sonra srasyla devlet bakanlna
getirilen Hz. Eb Bekir
1719
, mer
1720
, Osman
1721
ve Ali
1722
bu grevi mer olarak elde
etmilerdir
1723
. Zira devlet bakanl grevi, i gruplarnn iddialarnn aksine nasla deil
1724

mslmanlarn seimiyle (biat) belirlenir
1725
; haliIeler de dnemin ileri gelenleri taraIndan oy
birlii veya buna yakn bir ounlukla bu greve getirilmilerdir
1726
.
Ear kelmclarnn ounluuna gre iman, Hz. Peygamberi vahiy yoluyla
Allahtan alp tebli ettii ve bize kadar salam yntemlerle ulaan hususlarda kalben tasdik
etmekten ibrettir
1727
. Ear bata olmak zere el-Beyhak ve Beyzvi gibi baz limler ise
kalpteki tasdikin dille iIade edilmesini de art komulardr
1728
. Allahn varln tanmamak
(kIr)
1729
veya birliine inanmamak (irk)
1730
ve en byk ve aIIedilmez gnahlardr
1731
.
Bunlarn dnda kalan zina
1732
, katil
1733
gibi byk gnahlar ilemek kalpte tasdik bulunduu
srece iman ortadan kaldrmaz. Gnah ileyen, zellikle byk gnahlar irtikap eden ve tvbe
etmeden len mmin cehennemde cezasn ektikten sonra cennete girer. Ancak ilahi aIIa veya
eIaate mazhar olmas ve dorudan cennete girmesi de
1734
mmkndr
1735
.
Ear kelmclar ehl-i kblenin tekIir edilemeyecei ilkesini benimsemilerdir.
Dinden olduu zarri bilinen esaslar dnda naslarn yorumuna bal gr ayrlklar tekIire

1716
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 188-189. 4. ve 5. mesele. Bakara, 2/30; Salam, Fihrist, XX, 315-316; 451; 255; 293-294.
1717
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 192. 11. mesele. Bakara, 2/30.
1718
A.e., I, 192-193. 11. mesele. Bakara, 2/30; Salam, Fihrist, XX, 315-316; Aydn, M. AkiI, mmet, DA.,
stanbul 2000, XXII, 203-207.
1719
Salam, Fihrist, XX, 263.
1720
A.e., XX, 387.
1721
A.e., XX, 384.
1722
A.e., XX, 294.
1723
Bkz. Aydn, M. AkiI, mmet, DA., XXII, 204-205.
1724
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 189-191. 5. ve 6. mesele. Bakara, 2/30; Bkz. z, MustaIa, mmiyye, DA., stanbul
2000, XXII, 207-209.
1725
Salam, Fihrist, XX, 235; Bkz. Aydn, M. AkiI, mmet, DA., XXII, 204-205.
1726
Yavuz, YsuI evki, Earyye, DA., XI, 452; Bkz. Glck-Toprak, a.g.e, 317-324.
1727
Salam, Fihrist, XX, 316-317; Glck-Toprak, a.g.e., 87-88.
1728
Salam, Fihrist, XX, 316; Bkz. Sinanolu, MustaIa, man, DA., stanbul 2000, XXII, 213.
1729
Salam, Fihrist, XX, 330-331(KIir); 352 (KIr); Bkz. Sinanolu, MustaIa, KIr, DA., Ankara 2002,
XXVI, 533-536; Glck-Toprak, a.g.e., 111-112.
1730
Salam, Fihrist, XX, 373 (Mrik); 422 (irk); Glck-Toprak, a.g.e., 112-114.
1731
Salam, Fihrist, XX, 239 (Byk Gnahlar); 285 (Gnah); Bkz. Bebek, Adil, Gnah, DA., stanbul 1996,
XIV, 283.
1732
Salam, Fihrist, XX, 460-461.
1733
A.e., XX, 386.
1734
A.e., XX, 429 (Tevbe); Bkz. Sinanolu, MustaIa, man, DA., stanbul 2000, XXII, 212-214.
1735
Yavuz, Earyye, DA., XI, 452; Bkz. Bebek, Adil, Gnah, DA., stanbul 1996, XIV, 282-285.
284
sebep tekil etmez
1736
. Eb shak el-sIeryn gibi baz limler Earlere kIr isnat eden
muhaliI gruplarn tekIir edilmesi gerektiine hkmetmilerse de bu kanaat ounluk taraIndan
benimsenmemitir
1737
.
Kurtub, nakl ve akl delil meselesini de ele almaktadr. Nakille akl uzlatrmak
suretiyle Mutezile ile seleIiyye arasnda mutedil bir izgide yer alan Earyye
1738
itikadi bir
mezhep olarak tannmaya baland V./XI. Yzyldan itibren zamanmza kadar a,
Mutezile, Mtridiyye, seleIiyye, sIiyye ve IelsiIe gibi deiik mezhep ve anlaylara
mensup limlerince eletirilmi, bu eletirilerden bazlar tekIire kadar varmtr. Earyyeye
yneltilen eletirileri metot, tabiat IelseIesi, ulhiyyet, kullarn Iiilleri, nbvvet, hiret ve
immet noktalarnda toplamak mmkndr
1739
. Earyyenin takip ettii metotla ilgili
eletirilerin banda gittike artan bir younlukta akln nakle hakim klnmas, gayb lemine
ilikin bilgileri haber veren nakle zanni bir kaynak nazaryla baklarak mutlak bir bilgi kayna
olmayan akln nda tevil edilmesi gelir
1740
. Daha ok seleIiyye limlerince yneltilen bu
tenkide bir de sz konusu kelm ekolnn at tevil kapsndan giren eitli btni zmreler
araclyla slm dininin yozlatrld iddias eklenmelidir
1741
.
Kurtub ilediimiz temel konularn yannda insann Iiilleri
1742
; hsn ve kubuh
1743
; adlet ve
zulm
1744
; tekliI
1745
; hidyet ve dallet
1746
; kaza ve kader
1747
; rzk
1748
; ecel
1749
; velyet ve kermet
1750
;
melek, cin ve eytan
1751
; ve eIaat
1752
gibi birok kelm konularn da teIsirinde deerlendirmektedir.
b.e. Ehl-i snnet Dndaki Kelmi Mezhep ve Frkalarn Yaklamlarn
Tenkit Etmesi ve slm mmetine Birlik ars Yapmas

1736
Salam, Fihrist, XX, 330-331(KIir); 352 (KIr); 373 (Mrik); 422 (irk); 239 (Byk Gnahlar); 285
(Gnah); 429 (Tevbe); 276 (Irka); 426 (teIrika).
1737
Yavuz, Earyye, DA., XI, 452.
1738
Kr. Salam, Fihrist, XX, 213 (Akl).
1739
Bkz. Yavuz, YsuI evki, Delil, DA., stanbul 1994, IX, 136-138.
1740
Kr. Salam, Fihrist, XX, 253 (Delil); 314 (lim); 455-456 (Zan); 275 (FelseIe); 298 (Hayat); 399 (Ruh); Bkz.
Glck-Toprak, a.g.e., 59-84.
1741
Yavuz, YsuI evki, Earyye, DA., XI, 452-453.
1742
Salam, Fihrist, XX, 318-319 (nsan); 347 (Kul-Kullar); Glck-Toprak, a.g.e., 199-208.
1743
Kurtub, TeIsir, I, 179-180. 2. ve 3. mesele. Bakara, 2/29; Bkz. Glck-Toprak, a.g.e., 212-217.
1744
Salam, Fihrist, XX, 210 (Adalet); 462 (Zulm); Glck-Toprak, a.g.e.,217-220.
1745
Salam, Fihrist, XX, 427-428. (TekliI); 284 (G).
1746
Salam, Fihrist, XX, 303 (Hidyet); 251 (Dallet); 403 (Sapklk); Glck-Toprak, a.g.e., 231-235.
1747
Salam, Fihrist, XX, 326 (Kader); 335 (Kaza); Glck-Toprak, a.g.e., 236-241.
1748
Salam, Fihrist, XX, 398; Glck-Toprak, a.g.e., 241-246.
1749
Salam, Fihrist, XX, 263-264; Glck-Toprak, a.g.e., 246-250.
1750
Salam, Fihrist, XX, 438 (Velyet-Veli); 337 (Kermet); Glck-Toprak, a.g.e., 325-328.
1751
Salam, Fihrist, XX, 359 (Melekler); 247 (Cin); 420-421 (eytan); 308 (blis); Glck-Toprak, a.g.e., 349-356.
1752
Salam, Fihrist, XX, 419; Glck-Toprak, a.g.e., 388-389.
285
Kelm ilminin cehmiyye ve Mutezile elinde domasnn ardndan seleIiyye snni
kelm ekolleri ve immiyye-isn-aeriyye kelm da teekkl etmitir. i limleri kelm, bata
Hz. Ali ve CaIer-i Sdk olmak zere ehl-i beyte mensup imamlarla balatr. a kelm daha
ok immet merkezli bir ekoldr. Mutezileden esinlenen bu ekoln ondan Iark genelde
immetle irtibatldr. Ehl-i snnetin ikinci ve en byk grubunu Earyye ile Mtridiyyeden
oluan snni kelm ekol oluturmutur. Naslar hareket noktas kabul etmekle birlikte dini
ilkeleri akli bilgiler ve dil kurallarna dayanan yorumlarla temellendirme yntemini benimseyen
snni kelm hareketinin III./IX. Yzyln ilk yarsnda Hris el-Muhsib, bn Kllb el-Basri ve
Abdlazz el-Mekknin almalaryla baladn sylemek mmkndr
1753
.
Kurtub, teIsirinde yeri geldike yetleri teIsir ederken Ehl-i snnet haricindeki
Harriyye, Kaderiyye, Cehmiyye ve RIzler bata olmak zere bunlarn birok kollaryla
birlikte pekok kelmi mezhep ve Irkalar deerlendirmekte ve onlar tenkide tbi
tutmaktadr
1754
. Kurtub, Hepiniz birlikte Allahn ipine sk skya balann, ayrl
dmeyin
1755
yetinin teIsirinde gemi mmetlerdeki teIrika ve slm mmetinin eitli
Irkalarn mevzubahis etmekte ve Ieri konulardaki ihtilaIn doal ve lzumlu olduunu iIade
ettikten sonra yetmiki Irka hadisini ileri srerek Iesada sebep tekil eden ihtilaI Allah
Telnn yasakladn iIade etmektedir. Kurtub bu hadisi cerh ve tadile tbi tuttuktan ve
Tirmiznin bu hadis hakknda sahih nitelemesinde bulunduunu belirttikten sonra sz konusu
yetmi iki Irkay Ebl-Ferec bnl-Cevzden naklen tek tek saymakta ve onlar
tantmaktadr
1756
. Daha sonra Kurtub konuyu yle deerlendirmektedir: Yce Allah bizlere
Kitabna ve Peygamberinin snnetine smsk sarlmay, anlamazlk halinde onlara bavurmay
Iarz klm, Kitap ve snnete hem itikat hem amel bakmndan smsk sarlmak ilkesi etraInda
bir araya gelmemizi emretmitir. Bu ise, szbirliini gerekletirmenin ve kendisi vastasyla
din ve dnya menIaatlerinin gerekleebilecei, dankln dzene girdii bir araya gelmenin
ve anlamazlktan kurtulmann bir sebebidir. Ayn zamanda o, bilerek bir araya gelmeyi
emretmi ve iki kitap ehlinin kar karya kald teIrikaya dmeyi yasaklamtr. te yetin
tam anlam budur.
1757
Ayn ekilde Kurtub bu konuyu ve yetmi iki Irka hadisisini, ... Buna
ramen insanlar dinleri konusunda farkl farkl gruplara ayrldlar
1758
yetinin

1753
Yavuz, YsuI evki, Kelm, DA., Ankara 2002, XXV, 199-200. (zetle).
1754
Salam, Fihrist, XX, 276 (Frka); 235 (Bidat); 275 (FelseIe); 318 (nkar); 352 (KIr); 357 (Mecsi); 304
(Hristiyan); 373 (Mrik); 422 (irk); 394-395 (Put-Putuluk); 401 (Sabiler); 403 (Sapklk); 421 (a); 439-440
(Yahdi-Yahdilik); Kurtub, TeIsir, II, 45-46. 4. mesele. (Beda Teorisi) vb.
1755
l-i mrn, 3/103.
1756
Kurtub, TeIsir, IV, 108-113. 1. ve 2. mesele.
1757
A.e., IV, 113. 2. mesele.
1758
Mminn, 23/52-54.
286
teIsirinde deerlendirmekte ve u aklamay yapmaktadr: Bu hadis
1759
, yette sakndrlan
Irkalara ayrltan neyin kastedildiini aklamaktadr. Hadis, dinin esaslar ve kaideleriyle ilgili
ayrlk hakkndadr. nk Peygamber, burada milletler laIzn kullanm ve bunlardan
herhangi birisine sarlmann cehenneme girmeyi gerektireceini haber vermitir. Feri
hususlardaki gr ayrlklar hakknda ise byle bir ey sylemeye imkn yoktur. nk Ieri
meselelerde gr ayrl, milletlerin (itikadi Irkalarn) ok olmasn da cehennem azabn da
gerektirmez. nk yce Allah yle buyuruyor: Sizden herbiriniz iin bin eriat ve bir yol
tayin ettik.
1760
Yce Allahn bu yetteki Iarkl Iarkl (para para) iIadesi, uydurduklar
kitaplar ve teliI ettikleri sapklklar, demektir. Bu aklamay bn Zeyd yapmtr. yle de
aklanmtr: Onlar kitaplar ksmlara ayrdlar. Bir ksm sahiIelere tabi olurken dier
ksmlar da srasyla Tevrata, ZEb ra, ncile uydular. Sonra da onlarn hepsi ellerindeki
kitaplar tahriI ettiler ve deitirdiler. Bu aklamay da Katde yapmtr.
1761

c. Kurtub Tefsrinde Kraat
Herhangi bir kelime zerinde med, kasr, hareke, skun ve irb bakmndan meydana
gelen deeiklik
1762
olarak tanmlanabilen kraatin dier tariIlerinden birinde de, Kurn-
Kerimin yetlerini nakledenlerin muhteliI anlay ve rivyetlerine gre, Kurnn kelimelerinin
nasl eda edileceini bilidiren bir ilimdir, eklinde iIade edilmektedir. Bu ilmin konusu,
telaIIuzlarndaki deime ve edlarndaki keyIiyet bakmndan Kurnn kelimeleridir. Bu
ilmin gyesi, kraat imamlarndan her birinin okuduunu bilmektir. Yani mtevtir olmak
artyla, ne kadar ihtilaI varsa, bunlar elde etme alkanln kazanmak, bu ilmin gyesini tekil
eder
1763
.
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda izleyecei metodu beyan ederken yetlerin ince
ve zengin mnlarna ulatran ilimlerin iinde kraat ilmini de ne kartmaktadr.
1764
Konunun
daha iyi anlalabilmesi iin Endlste kraat ilminin konumunu genel hatlaryla sergiledikten
sonra mIessirin kraat ilmine bakn ve onu teIsirinde nasl uyguladn balklar halinde ele
almak istiyoruz.
c.a. Edlste Kraat lmine Genel Bak

1759
Eb Dvd, Snnet, 1; Tirmiz, man, 18; bn Mce, Fiten, 17; Drim , Siyer, 75; Msned, II, 332.
1760
Maide, 5/48.
1761
Kurtub, TeIsir, XII, 88. 4. mesele.
1762
Demirci, a.g.e., 112.
1763
Karaam, a.g.e., 235-236; Birk, Abdlhamit, Kraat, DA., Ankara 2002, XXV, 427.
1764
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
287
Kurtub Tefsrinin kraat kaynaklarn ele alrken, Kurtubnin pekok eserden istiIade
ettiini ilemitik. Zaten Endlste kraat ilmine byk nem verilmekte ve bu erevede,
Douda zerinde ittiIak edilen kraat ekillerinin muhaIazas kutsal bir grev olarak telakki
edilmekteydi. Mesel Dniye Emri Mchid, el-miri emirliinden ziyade kurrlk vasI ile
mehurdur. Bu alanda bn Haldnun vd Eb Amr ed-Dn alt kraat tarzn ele ald, et-
Teysri, bn Abdlkudds el-Kurtub de, Kitbl-mifth fihtilfil-kratis-seba adl eserleri
yazdlar
1765
. Endls kkenli mIessirlerin eserlerinde kraat ilmi nemli bir yere sahiptir.
Onlar, mtevtir kraatlere dair aklamalarda bulunurlar ve bunlarn haiz olduu anlam ve
mahiyeti vurgularlar. Mtevtir kraatleri ilm kurallara uygun olarak izah edip savunmulardr.
Ayrca onlar, azz olan kraatlere de dikkat ekmiler ve Hz. Osmann oaltt ve icm ile
kabul edilen MushaIn hattna ters den kraatleri benimsememilerdir. Bununla birlikte,
bunlar arasndan mtevtir kraatlerle uzlatrlabilen kraatlere de eserlerinde yer
vermilerdir
1766
.
Endls meneli mIessirlerin kraate ilikin yaklamlar ve takip ettikleri usl genel
olarak ortaya koyduumuz bu tutum, Kurtub iin de geerlidir. Bu hususu balklar altnda
rneklerle ele alabiliriz.
c.b. Kurtubnin Kraatteki Tutumu ve Kraatlerin Shhati ve Deeri
Konusuna Yaklam
Kurtub eserinde kraatlere genie yer vermekte ve onlar shhat dereceleri asndan
deerlendirerek onlara yetlerin teIsirinde yer vermektedir. Biz konumuzu balklar altnda
ortaya koyabiliriz.
c.b.a. yete likin Kraatleri Nakledip Sahih Veya En Sahih Olann Tercih
Etmesi
Kraat ilminde sahih terimi genellikle iki anlamda kullanlmtr. Birinci anlama gre
muttasl ve gvenilir bir senedle Hz. Peygambere ulaan, Hz. Osmann oaltp byk
ehirlere gnderdii mushaIlardan birine takdiren de olsa Arap diline uygun den kraatler
limlerin ittiIakyla sahihtir. Burada sz edilen senedin mtevtir veya mehur olma
zorunluluu yoktur. Sahih teriminin kullanld ikinci anlama gre gvenilir muttasl sened ve
Arap diline uygunluk artlarn tadklar halde Hz. Osmann mushaIlarna uymayan kraatler
de sahih kabul edilmitir. Ancak zerinde icm edilen mushaIlara uymadklar iin bu tr

1765
zdemir, a.g.md., XI, 221.
1766
Bkz. el-Men, MustaIa brhim, Medresett-teIsr Iil-Endels, Beyrut 1986, 892.
288
kraatlerin okunmas caiz grlmemitir.
1767
Bu okuyular Hz. Peygamberin yedi harI
ruhsatnn bir sonucu olup kendilerinden bu tr sahih kraatlerin rivyet edildii sahabiler
arasnda Hz. Osman, Hz. Ali, Abdullah b. Mesd, bey b. Kb, Ebd-Derd, Zeyd b. Sbit
ve Eb Ms el-Ear gibi isimler yer almtr. Mtevtir veya mehur olarak nitelendirilen on
kraat genelde sahih kategorisi ierisine girerse de temel art tamayan bir kraat vechi yedi
veya on kraat imamndan da gelse z kabul edilir.
1768

Kurtub, Bylece putlar, ortak koanlarn ouna, kendilerini yok etmeleri ve
dinlerini kartrmalar iin ocuklarn ldrmeyi gzel gsterdi
1769
yetinin teIsirine
dair drt kraatin mevcud olduunu belirtir ve bunlar nakledip deerlendirdikten sonra en sahih
olarak niteledii cumhurun kraatini tercih ederek u aklamada bulunur: Bu yete dair drt
kraatin mevzubahis olduu belirtilmitir. Bu kraatlerin en sahih olan | - ,`' , ='-
'- ` .- ,--'|: Bylece putlar, ortak koanlarn ouna, kendilerini yok etmeleri
ve dinlerini kartrmalar iin ocuklarn ldrmeyi gzel gsterdi eklindeki cumhurun
kraati olup ayn zamanda bu kraat Harameyn ehlinin, KIelilerle Basrallarn da kraatidir.
1770

Kurtub daha sonra en sahih olarak niteledii bu kraati dil asndan da izah eder ve dier
kraatleri deerlendirir
1771
.
c.b.b. Mtevtir Kraatlere Yaklam
Kraatlerin tevtr meselesi balangtan itibren tartlmtr. Bunda hadislerin belli
bir sistem ierisinde tasniI edilmesi de etkili olmu, hadis rivyetlerinin cerh ve tadil asndan
incelenmesi kraat rivyetlerinin de kritik edilmesinin zeminini oluturmutur. Kraat
imamlarnn byk ounluunun I./VII ve II./VIII. yzyllarda yaamas, bazlarnn ashapla
grmesi ve Mekke, Medine, KIe, Basra, am gibi ok sayda sahabinin yaad
merkezlerde bulunmas ve kendilerinden sonra kraatleri yazl hale gelinceye kadar hadis
ilmindeki tevtr artna uygun olarak ok sayda rvi taraIndan nakledilmi olmas kraatlerine
olan gveni arttrm, deta kraatleri zerinde skti tevtr ve icm gereklemitir. Bu
hususu ve buna benzer dier hususlar deerlendiren limlerin ounluu yedi kraatin
mtevtir olduunu sylemitir.
1772
Yediyi ona tamamlayan kraatin mtevtir olduunu ileri
srenler ounlukta olmakla birlikte mehur dzeyinde sahih olduunu belirtenler de vardr.
1773


1767
bnl-Cezer, Mncidl-mukrin, Beyrut 1980, 16-17.
1768
Birk, a.g.md., XXV, 429-430. (zetle); Bkz. Karaam, a.g.e., 265-266.
1769
Enm, 6/137.
1770
Kurtub, TeIsir, VII, 102.
1771
Bkz. Kurtub, TeIsir, VII, 102-103.
1772
el-Makdis, Eb me, el-Mridl-vecz, Beyrut 1975, 173-174.
1773
Birk, a.g.md., XXV, 429 (zetle); Bkz. Karaam, a.g.e., 265.
289
Bu genel bilgiler nda Kurtubnin mtevtir kraatlere yaklamn maddeler
halinde ortaya koyabiliriz.
1. Kurtub, mtevtir kraatleri deerlendirmeksizin ve tercihsiz olarak nakletmektedir.
MIessir, Kukusuz inkar edenleri uyarsan da uyarmasan da onlar iin
farketmez, onlar inanmazlar.
1774
yetinin teIsirinde kraat limlerinin Iarkl okuyu
biimlerini herhangi bir deerlenidirme ve tercih yapmadan yle mevzubahis etmektedir:
Kraat limleri |+---: Onlar uyarsan da| kelimesini Iarkl ekillerde okumulardr:
Medineliler, Eb Amr, el-Ame ve Abdullah b. Ebi shak, birinci hemzeyi tahkik ikincisini de
teshil ile olmak zere |+---| eklinde okumulardr. Halil ve Sbeveyhi bu okuyuu tercih
etmitir. Bu Kurey ile Sad b. Bekrin okuyuudur. airin u szleri de byledir:
Ey Clcil ile Neka arasndaki yumuak kumlarn ceylan!
Sen misin yoksa m Slim mi!?
Bu iirde yer alan |--| kelimesindeki eliI tek yazlr. Bir baka air de yle demitir:
Uzandm, elimi gzmn zerinde siper edip baktm ve tandm onu;
Ona, sen Zeydl-Ernib misin? dedim.
bn Muhaysinin de bunu daha sonra eliI olmakszn tek hemze ile, |--- ' +---|
eklinde okuduu rivyet edilmitir. ki hemze bir araya geldiinden dolay eliI hazIedilmi
veya || edt zaten istiIhama dellet ettiinden dolay hazIedilmitir. airin u szleri bu
konuya bir rnektir:
Kabileden geip gider misin yoksa erken mi yola karsn?
Biraz beklesen sana ne zarar olur?
air szlerinde |-| demeksizin hemzesiz ekilde bu kelimeyi kullanm ve || edt
ile yetinip ayrca | :eliI| kullanmamtr.
Eb shakn da: |+---| eklinde iki hemzeyi takhik ile ve iki hemzeyi yan yana
getirmek iin da aralarna eliI sokarak okuduu rivyet edilmitir. Eb Htim der ki: Aralarnda
bir eliIin girip ikinci hemzenin haIiI okunmas caizdir. Eb Amr ve NaIi de bu ekilde oka
okurlar. Hamza, sm, ve Kis her iki hemzenin tahkiki ile, : |+---| eklinde okurlar. Eb
Ubeydin tercihi de budur. Ancak Halile gre bu uzak bir ihtimaldir. Sbeveyhi der ki: Byle
bir okuyu |,---| kelimesinde olduu haliyle ar gibi grnyor. el-AhIe der ki: ki

1774
Bakara, 2/6.
290
hemzeden birisinin haIiI olmas caizdir. Ancak bu kt bir okuyu eklidir. nk Araplar
ancak syleyiin ar bulunmasndan ve bir tanesinin huslnden sonra haIiI okumaya
ynelirlir. Eb Htim de der ki: Her iki hemzenin de haIiIletilmesi caizdir. te burada yedi
kraat vechini grdk. Kurnn dndaki syleyilerde sekizinci bir vecih de caizdir. Kurnn
dnda dememizin sebebi, bu sekizinci eklin ounluun kabul ettii okuyu ekline aykr
dmesindendir. Said el-AhIe der ki: Hemze yerine he getirilerek |', ',| dediin gibi
|+---'| denilir. el-AhIe yce Allahn: |-- ':te sizler| yeti hakknda, bunun asl: |--|
eklindedir, demitir.
1775

Grld gibi mIessir sahih kraatlerin okuyu ekillerini nakletmekte ve
herhangi deerlendirme ve tercihte bulunmamaktadr.
2. Kurtub, mtevtir kraatlerin anlam Iarkllklarn belirtmektedir.
Kurtub, Biz bir yeti geersiz klar ya da unutturursak
1776
yetinin teIsirinde
mtevtir kraatleri nakletmekte ve herhangi bir deerlendirmeye gitmeksizin kraatlerden
kaynaklanan anlam Iarkllklarn yle aklamaktadr: Eb Amr ile bn Kesr ya da
unutturursak kelimesini |''---| eklinde okumulardr. mer, bn Abbs, Ata, Mchid,
Ubey b. Kab, Ubeyd b. Umeyr, en-Nehi ve bn Muhaysn da bu ekilde okumulardr ki bu
ertelemek ile ilgili bir anlam iIade eder. LaIznn neshini tehir etmeyiz, demektir. Bunun anlam
udur: Biz onu mml-kitbn sonuna terkederiz ve o takdirde (nesh) olmaz. Atann da gr
budur. Atadan bakalar ise yle demektedir: Bu ekilde hemzeli okuyuun anlam belli bir
vakte kadar neshini geciktirmeyiz, eklindedir. Nitekim Araplar bir ii erteledikleri vakit bunu
iIade etmek zere bu kkten gelen kelimeyi kullanrlar. Vadeli olarak bir sat yapld zaman
da bu kkten kelime kullanlr. bn Fris der ki: |='= - '-- ='= - '--: Allah senin ecelini
geciktirsin!| derler. Bu tabir, birbirlerinden uzaklaan veya biri tekinden ge kalan kimseler
hakknda da kullanlr. Buna gre yetin anlam: Biz ondan daha hayrlsn veya onun
benzerini getirmedike, hibir yeti neshetmez veya nzln geciktirmeyiz eklinde olur.
yle de denilmitir: Biz okunmayacak ve hatra gelmeyecek ekilde onu sizden (hatrnzdan)
gideririz, demektir. Bakalar ise, terketmek anlamna gelen nisyandan olmak zere bataki
nn harIini treli olarak okumulardr. Yani onu deitirmeksizin ve nesh de etmeksizin
brakrz, anlamna gelir. Bu aklamay bn Abbs ve es-Sddi yapmtr. Yce Allahn:
Allah unutmulardr, bu yzden Allah da onlar unutmutur
1777
yeti de bu tr bir anlam

1775
Kurtub, TeIsir, I, 134-136. Bakara, 2/6.
1776
Bakara, 2/106.
1777
Tevbe, 9/67.
291
iIade eder. Yani onlar, Allaha ibadeti terkettiler, Allah da onlar azabn iersine terkedip
brakt. Eb Ubeyd ve Eb Htim bu kraati tercih etmilerdir. Eb Ubeyd der ki: Ben Kri Eb
Nuaym yle derken dinledim: Peygamber (s.a.s.)e ryamda Eb Amrn kraati zere Kurn
okudum. Benim okuyuumda sadece iki kelimeyi deitirdi. Ben ona |'-: (ern)|
1778
eklinde
okudum. O, |'-: (erin): Bize gster| diye dzeltti. Eb Ubeyd der ki: Zannederim |''--- :
Yahut geciktirmeyiz.| biiminde okudum, o da: |'+--- : veya unutturmayz| eklinde dzeltti,
iIadesi onun szn ettii ikinci kelimedir. el-Ezheri, bu okuyuun: Veya terkedilmesini
emretmeyiz, anlamna geldiini nakletmektedir. Nitekim bir eyin terkedilmesi emredildiinde
bu iIade kullanlr, terkettiini iIade eden kimse de bu kelimeyi kullanr. air der ki:
Benim otlattm ve kendisine dikkat ettiim bir devem vardr,
Ben ne unuturum ne de terk edip geri brakrm.
ez-Zeccc ise yle demitir: Nn harIinin treli okunuu ile terketmek anlam
dmemektedir. nk byle bir kullanm yoktur. Ali b. Ebi Talhann bn Abbstan naklettii:
Veya onu unutturmayz , deitirmeksizin brakrz, eklindeki aklamas sahih deildir. bn
Abbs belki de: Onu terkederiz demitir de o gerei gibi belleyememitir. Dilci ve nazar
ehlinin ounlukla kabul ettii gre gre ise Veya unutturmayz, yani size onu terketmeyi
mbah klmayz, anlamndadr. Eb Ali ve bakalar da yle demektedir: Bu uygun bir
aklamadr; nk sana terkettirmeyiz, anlamna gelir. Bunun, hatrlatmak anlamna gelen ve
kelimenin asl iIade ettii anlam olan unutmaktan geldii de sylenmitir. Yani ey Muhammed!
Sana onu hatrlatmayacak ekilde unutturmayz, demektir. Fiil buna gre iki meIle gei
yapm olur ki, bunlar peygamber ve (yete ait olan) h zamiridir. u kadar var ki,
peygamber ad hazIedilmitir.
1779

Grld gibi Kurtub, herhangi bir tercihte bulunmadan naklettii mtevtir
kraatlerin anlam Iarkllklarn izah etmektedir.
3. Kurtub, mtevtir kraatleri dil asndan deerlendirmektedir.
Kim Allaha, meleklerine, elilerine, Cebrile ve Mkile dman olursa bilsin
ki Allah da inkr edenlerin dmandr.
1780
yetinin teIsirinde Kurni laIzda gelen
mtevtir kraatleri nakleden ve onlar dil asndan yle deerlendiren Kurtub, dilcilerin cibrl
ve mkil kelimelerinin syleniine ilikin Iarkl aklamalarda bulunduklarn belirterek cibrlin

1778
Bakara, 2/128.
1779
Kurtub, TeIsir, II, 48-49. 14. mesele.
1780
Bakara, 2/98.
292
on; mkilin ise alt ekilde telaIIuz edildiini sylemektedir. Kurtub, btn bu syleni
biimlerini ve hangi kraate ait olduunu tasrih ettikten sonra bu kelimeleri dil asndan
incelemekte ve deerlendirme bulunmaktadr: Taber der ki: Cibrn eklinde Kurnda
okunmu deildir. en-Nahhs, bn Kesrin de cebrl okuyuunu sz konusu ederek, der ki: Arap
dilinde Iell vezninde bir kelime yoktur. Fakat Iill vezni (cibrl) vardr. Dihlz, ktmr ve brtl
kelimeleri rnek olarak verilebilir. u kadar var ki Arap olmayanlarn dilinde arapada benzeri
olmayan birtakm vezinlerin olmas reddolunamaz. Yine bu syleyilerin oka deiikliklere
uramayaca da ileri srlemez. Nitekim Acemlelerin brhim, brahem, brhum ve brhm
dedikleri bilinen bir husustur. Bakas ise yle demektedir: Cibrl, arapa olmayan bir isimdir.
Araplar bu kelimeyi arapalatrmtr ve onlar iin bu syleni biimi sz konusu olmutur.Bu
sebeple bu kelime munsarI deildir. Derim ki: Biz bu kitabn ba taraIlarnda bu kelimelerin
Arapa olduklar grnn doru olduunu ve cebrlin apak bir arapa ile bu kelimeleri bu
ekliyle indirdiini belirtmitik. en-Nahhs der ki: Cibrl kelimesi cem-i teksr (krk oul)
eklinde cebrl olarak gelmektedir. Daha sonra Kurtub ayn ekilde mkl kelimesini de
deerlendirmektedir
1781
.
4. Kurtub, naklettii mtevtir kraatler arasnda tercihte bulunmaktadr.
Kurtub, mtevtir kraatleri naklettikten sonra onlar deerlendirmeye tbi tutmakta
ve aralarnda anlam itibariyle tercihte bulunmaktadr. MIessir, Yarg gnnn tek Mlikdir
(hkimidir).
1782
yetinin teIsirinde Kurni laIzda gelmi mtevtir kraatleri sunduktan ve
eitli grleri naklettikten sonra, Muhammed b. es-Semeyka, Yarg gnnn tek Mlikdir
(hkimidir). yetinde yer alan |=''-| kelimesini, |=''-| eklinde nasb halinde okumutur. Bu
kelimenin drt syleyi ekli vardr: |=''-: Mlik|, |='-:meliki|, |='- :melki| ve |=,'-|. air yle
demitir:
Ve bizim nl nice uzun gnlerimiz vardr,
O gnlerde hkmdara itaat etmeyip kar geldik.
Baka bir ir de yle demitir:
Melikin pay ettiine kani ol.
nk insan tabiatlarn en iyi bilen, onlar aramzda pay etmitir.

1781
Kurtub, TeIsir, II, 28-29.
1782
Ftiha, 1/4.
293
NaIiden, |='- :melki| kelimesinin sonundaki esreyi ak ekilde |_'-| eklinde
harekeleri pekitirenlerin syleyiine uygun olarak okumutur. Bu el-Mehdevinin ve
bakalarnn sz konusu ettii ve Araplarn kullandklar bir lehedir.
1783
Kurtub daha sonra
Allah Telnn nna daha ok yakan anlama haiz mtevtir kraati dier mtevtir kraate
yle tercih etmektedir: limler, |='-:melik| okuyuunun mu yoksa |=''-: mlik| okuyuunun
mu daha beli olduu hususunda Iarkl grlere sahiptirler. Her iki okuyu ekli de Peygamber
(s.a.s.)den ve Hz. Eb Bekir ile Hz. merden rivyet edilmitir. Bu iki okuyuu da Tirmiz
zikretmektedir
1784
. |='-:melik| okuyuunun, |=''-: mlik| okuyuundan daha kapsaml ve beli
olduu sylenmitir. nk her melik, mliktir; Iakat her mlik, melik deildir. Dier taraItan
melik (hkmdar)in emri, sahip olduu mlkiyetindeki eyler hususunda ve mlik hakknda
geerlidir. O kadar ki mlik, melikin ynetim emri dnda tasarruIta bulunamaz. Bu, Eb
Ubeyde ve el-Mberredin grdr. |=''-: mlik| kelimesinin daha beli olduu da
sylenmitir. nk mlik, insanlara da bakalarna da sahip olur. O bakmdan Mlikn
tasarruIu daha ileri derecede ve daha byktr. nk eriatn kanunlarn yrtmek onun iidir.
Ayrca mlk edinmek gibi ek bir zellie de sahiptir. Kurtub, bu konuda dier limlerin de
grlerini sergiledikten sonra u deerlendirmede bulunmaktadr: Derim ki: Kimisi de mlik
kelimesinin daha beli olduuna dair Iazladan bir harI ihtiva etmesini delil gstermitir. Bu
kelimeyi bu ekilde okuyan bir kimse, melik diye okuyandan on hasene Iazla alr. Derim ki: Bu,
kelimenin ekline baktmz takdirde byledir. Mnsna baktmz vakit bunu iIade etmez.
Dier taraItan melik eklindeki okuyu da sabit olmutur ve bu kelimede mlik kelimesinde
bulunmayan, akladmz zere, geni bir anlam vardr. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
1785

Grld gibi Kurtub, |='-:melik| kelimesinin, |=''-: mlik| kelimesinden daha beli
olduunu ileri srerek bu okuyuu benimseyen mtevtir kraatleri tercih etmektedir.
Ayn ekilde rab itibariyle de tercihte bulunan Kurtub, Onlarla savan ki Allah
sizin ellerinizle onlara azap etsin, onlar alatsn ve onlara kar size yardm edip, inanm
toplumun kalplerini rahatlatsn. Kalplerindeki Ikeyi gidersin. Allah diledii kiilerin
tevbelerini kabul eder
1786
yetinin teIsirinde Kurni laIzda gelen mtevtir kraatleri
sunduktan sonra bunlara ilikin irab yaplarn incelemekte ve bu yndeki anlamna binen
aralarnda tercih yapmaktadr: Allah diledii kiilerin tevbelerini kabul eder yetindeki |
,-,: ve yetb| kelimesinde kraat yeni bir cmle (istinaI) olmak zere reI iledir. nk bu,

1783
Kurtub, TeIsir, I, 105-106. 14. mesele.
1784
Tirmiz, Kraat, 1.
1785
Kurtub, TeIsir, I, 106. 15. mesele.
1786
Tevbe, 9/14-15.
294
nceki iIadeler trnden deildir. Bundan dolay cezm ile |--, : ve yetb| diye buyurmamtr.
Dier taraItan onlarla savamak, onlarn Allah taraIndan tevbelerinin kabul edilmesini de
gerektirmez. Aksine onlarla savamak, onlarn azab edilmelerini, rezil edilmelerini, mmin bir
topluluun gnllerin iIa bulmasn, onlarn kalplerindeki Ikenin gitmesini gerektirir. Bunun
bir benzeri de: Allah dilerse kalbinin zerini mhrler buyruunda iIade tamam olduktan
sonra, Allah batl mahveder
1787
diye buyurmasdr. Allahn tevbelerini kabul ettii kimseler
ise, Eb SIyan, Eb Cehilin olu krime, Sleym b. Ebi Amr gibileridir. Bunlar sllma
girdiler. bn Ebi shak ise, sz konusu yetteki |,-, : ve yetbe| kelimesini nasb zere
okumutur. Ayn ekilde sa es-SakaIi ve el-Arecden de byle okuduklar rivyet edilmitir.
Bu okuyua gre ise tevbelerinin kabul de artn cevab kapsamna girer. nk anlam:Eer
onlarla savarsanz Allah onlar azaplandrr eklindedir. Buna atIedilenlerin mns da
byle olur. Bundan sonra da eer onlarla savarsanz, Allah da onlarn tevbelerini kabul eder
diye buyurmaktadr. Bylelikle sizin ellerinizle azaplandrlmalar, gnllerinize iIa vermesi,
kalplerinizin Ikesinin giderilmesi ve tevbenizin kabul edilmesi ltIlar hep birlikte size
verilmi olur. Ancak burada |,-, : ve yetb: tevbelerini kabul eder| anlamndaki Iiilin merIu
okunmas daha gzeldir. nk sava tevbe etmenin sebebi deildir. Zira, an yce Allahn
tevbesini kabul etmek istedii herhangi bir kimse iin tevbe, her hlkrda sava olmakszn da
mmkndr.
1788

Grld gibi Kurtub, mtevtir kraatleri naklettikten sonra onlar irab
asndan incelemekte ve yetin teIsirine ilikin daha doru bulduu anlam tercih
etmektedir.
5. Kurtub, nahiv ve teIsirciler taraIndan tenkide tbi tutulan mtevtir kraatleri
deerlendirdikten sonra onlar savunmaktadr.
Kurtub, Bylece putlar, ortak koanlarn ouna ocuklarn (kzlrn)
ldrmeyi ho gsterdi ki
1789
yetinin teIsirinde nahiv ve teIsir limlerinin mtevtir
kraatlere ynelik elitirilerini deerlendirmekte ve sz konusu kraatleri ilm slpla savunarak
doruluunu belirtmektedir: en-Nahhs der ki: Eb Ubeydin, bn mir ve amllardan
naklettii kraat, ne konuma dilinde, ne de iirde caiz deildir. Nahivciler, sadece zarIn araya
girmesi suretiyle muzaI ile muzaIun ileyhi birbirinden ayrmay caiz kabul ederler. nk,
zarIn girmesi onlar birbirinden ayrd etmi olmaz. ZarI olmayan isimlerle ayrmak, bir lahndr.

1787
r, 42/24.
1788
Kurtub, TeIsir, VIII, 87-88.
1789
Enm, 6/137.
295
Mekki der ki: Bu kraatlerde muzaI ile muzaIun ileyhi birbirinden ayrdetmek sz konusu
olduu iin zaaI vardr. Zira byle ayrma iirde zarIlar ile mmkn olur. ZarI oka kullanlr.
MeIln bih ile bunlar birbirinden ayrdetmek ise, iirde dahi uzak bir ihtimaldir. Kraatte bunu
caiz kabul etmek daha da uzak bir ihtimaldir. el-Mehdevi der ki: bn mirin bu kraati, muzaI
ile muzaIun ileyhi birbirinden ayrmay kabul edenlerin grne gredir. airin u sz de
buna benzemektedir:
Ben ona ksa mzram yle bir sapladm ki,
Eb Mezdenin gen develere mzran saplay gibi.
Grld gibi o, bununla (meIl olan gen develer anlamndaki kelimeyi) Eb
Mezdeden sonra zikretmesi gerekirken nce zikretmitir. Yine air yle demitir:
Olduu gibi devam edip gitmektedir, artk Ablkaysllar da,
Kalplerindeki kinlerini rahatlam bulunmaktadr.
Burada da kalplerin kinleri anlamndaki izaIe yan yana gelip birbirlerinden
ayrlmamas gerektii halde muzaI ile muzaIun ileyhin arasna Abdlkays kelimesi girmi
bulunmaktadr. Kurtub daha sonra Eb anem Ahmed b. Hamdan en-Nahvinin bn mirin
kraatinin Arapada caiz olmadn sylediini belirtir ve ona cevaben u aklamalarda
bulunur: Bu, lim birisinin bir yanlgsdr. lim bir kimse yanlacak olsa, ona tabi olmak caiz
olmaz ve onun bu yanlgs icm esas alnarak reddedilir. Ayn ekilde limler arasnda yanlan
veya hata edenlerin de icm esas alnarak vazgemeleri gerekmektedir. nk, byle bir ey,
doru olmayan zerinde srardan daha uygundur. Nahivciler ancak zaruret halinde airin muzaI
ile muzaIun ileyhin arasn zarI getirerek ayrlmasn kabul etmilerdir. nk araya giren zarI
onlar birbirinden ayrm saylmaz. airin u beyitinde bu durum sz konusudur:
Tpk Yahudinin, bir gn, eliyle kitabn kimisi yakn,
Kimisi uzak den kelimelerle yazl gibi.
1790

c.b.c. z ve Mevz Kraatlere Yaklam
Shhat artlarndan en az birini tamayan kraat z kabul edilmiir. z kraatlerin de
kendi ilerinde dereceleri vardr. Arap diline uygunluk artnn eksik olmas veya mushaIlardan
birine uymamas durumunda kraat yedi harI ruhsat gz nnde bulundurularak baz maksatlar
iin kullanlabilir Ancak muttasl sened artn tamayan kraat uydurma (mevz) durumuna

1790
Kurtub, TeIsir, VII, 103-104; Kurtubnin mtevtir kraatlere yaklam iin ayrca bkz. el-Kasb, a.g.e., 222-
235; el-Men, a.g.e., 284-300.
296
deceinden terkedilir. MushaIlara ve Arap diline uygunluk artn tad halde senedindeki
ricli sika olmayan kraatler iin de z tanmlamas yaplmtr. Yedi veya on kraatten
olmad halde sahih kraatin artn tayan kraatleri sahih kabul etme ynndeki eilim
glldr. nk bu okuyular reddedildii takdirde yedi veya onlu sistem iinde yer alan
ihtilaIlarn kabul edilmesi anlamsz hale gelir. z kraatler namazlarda ve ibadet maksadyla
okunmaz; ancak baz Ikh meselelerin zmnde ve Arap dilinde hid olarak kullanlabilir.
On drtl tasniI iinde yer alan bn Muhaysn, Yezdi, Hasan- Basri ve Amein kraatleri
ulemnn ittiIak ile az olarak adlandrlmtr. Kurnn aslndan olmayp sahbe taraIndan
teIsir maksadyla yetlerin arasna yazlan ve bazlarnca Kurndan olduu zannedilen mdrec
kraatleri de z tanm iinde deerlendirmek gerekir.
1791
Hibir asl olmad halde uydurma
bir senedle birilerine nisbet edilerek nakledilen kraatler vardr ki bunlarn en mehur rneklerini
Ebl-Fazl Muhammed b. CaIer el-Huzi (.408/1017)nin Eb HanIeye nisbet ederek bir
araya getirdii kraatler oluturur.
1792

Kurtub, z kraati tevil edip doru olabileceini ileri sren grleri tenkit etmektedir.
MIessir, Ben, benden sonra yerime geecek yaknlarmdan dolay endieliyim. Hanmm
da ksrdr. Katndan bana yerime geecek bir miras ver.
1793
yetinde geen |--=:
endieliyim| kelimesinin kraat ekillerini deerlendirirken Hz. Osmn (r.a.)n okuyu
tarznn
1794
az olduunu ileri srmekte ve bu kraati tevil ederek doru olabileceini
savunanlar yle tenkit etmektedir: Kraat limleri |--=: endieliyim| Iiilinin ilk harIinin,
Osman kraati hari, |---| kelimesinde olduu gibi, esreli okunduunu kabul etmilerdir. Hz.
Osmann kraati ise hem az hem de doru olma ihtimali olduka uzaktr. Hatta kimi ilim
adam caiz olmad kanaatindedir. Bu ilim adamlar yle itiraz etmilerdir: Kendisi daha
hayattayken, lmnden sonra anlamnda olmak zere nasl arkamdan gelecek akrabam
kesilmitir diyebilir!? en-Nahhs der ki: Bu kraatin lehine yle bir tevil mmkndr: O,
arkamdan gelecek iIadesiyle lmmden sonray kastetmi olmaldr. Bunun yerine o
vakitte arkasnda bulunanlar kastetmi olabilir. Ancak bu da uzak bir ihtimaldir ve o dnemde
onlarn azalm ve kesilmi olduklarna dair bir delile gerek vardr. nk yce Allah onlarn:
Meryemin bakmn hangisi zerine alacak diye klem lelrini atarlarken
1795
yetinde,
sayca ok olduklarna delil tekil eden iIadeleri bize bildirmi bulunmaktadr.
1796


1791
Birk, a.g.md., XXV, 430; Bkz. Karaam, a.g.e., 266.
1792
Birk, a.g.md., XXV, 430; Bkz. Karaam, a.g.e., 266; Demirci, a.g.e., 116.
1793
Meryem, 19/5.
1794
Bkz. Kurtub, TeIsir, XI, 57. 1. balk. Meryem, 19/5.
1795
l-i mrn, 3/44.
1796
Kurtub, TeIsir, XI, 59. 3. balk.
297
Kurtub, mushaI hattna ters den kraatleri reddedip teIsir olarak nitelemektedir.
MIessir, O insan daha nceden hibir ey deilken onu yarattmz dnmez mi?!
1797

yetinde geen |-, `: evel yezkr: dnmez mi?| Iiilinin okunuuna ilikin kraatleri
naklederken benimsemedii bir kraati yetin teIsirine dair bir aklama olarak kabul
edilebileceini yle belirtmektedir: sm dnda KIeliler, Mekkeliler, Eb mer ile Eb
CaIer, |-, `: evel yezzekker: dnp ibret almaz m?| eklinde okurken, eybe, NIi ve
sm ise eddesiz olarak, |-, `: evel yezkr: dnmez mi?| diye okumulardr. Tercih
edilen eddeli okuyutur ve bu Iiilin asl |--,: yetezekker| eklindedir. Bunun tercih
edilmesinin sebebiyse, yce Allahn: Ancak zl akl sahipleri t alr
1798
yeti ve
benzerlerinde bu ekilde gelmesidir. Ubeyy kraati de, |--, `: evel yetezekker|
biimendedir. Ancak bu kraat, teIsir olarak kabul edilebilir. nk MushaI hattna
muhliItir
1799

Kurtub, az kraati belirtip anlam bakmndan cumhurun kraatiyle muvaIk oluuna
ynelik aklamada bulunmaktadr. Kukusuz biz seni, gerek delillerle mjdeleyici ve
uyarc olarak gnderdik. Sen cehennemmliklerin yaptklarndan asla sorumlu
deilsin.
1800
yetinde geen | .--- ` | kelimesine ynelik kraatleri belirtip bunlarn izahn
yapan Kurtub, bu husustaki az kraati zikrederek onun anlam asndan cumhurun kraatiyle
paralellik arzettiine ilikin yle aklamalarda bulunmaktadr: Said el-AhIe ise bu kelimeyi
|| harIini stn ve || harIini de treli olarak |:tesel: sormazsn| eklinde okumutur. Bu
durumda yine ayn kelimeleri hal konumunda atI olur. O takdirde bu buyruun anlam yle
olur: phesiz biz seni onlar hakknda sen soru sormakszn, hak ile mjdeleyici ve korkutucu
olarak gnderdik. nk yce Allahn uyarlmalarndan sonra kIre sapacaklarn bilmesi
onlara dair soru sormaya ihtiya brakmaz. Sen onlara dair soru sormazsn eklindeki okuyuun
iIade edecei anlam budur. Onun sorumlu tutulmamas ise, Hz. Peygamberin gereken uyar ve
mjdeyi yaptktan sonra inkr edenlerin kIrleri dolaysyla sorumlu tutulmayacan iIade
eder. bn Abbs ve Muhammed b. Kab da yle demitir: Reslllah (s.a.s.) bir gn: Keke
anne babama ne ekilde muamele edildiini bir bilebilsem!demi bunun zerine bu yet nzil
olmutur. Bu ise nehiy olarak ve || harIini sknl olarak |'-- `:sorma| eklinde okuyann
kraatine uygun bir aklamadr. Bu ekilde ise yalnzca NaIi okumutur. Bunu iki ekilde
aklamak mmkndr: Birincisi, hayatta olup isyan eden ve kIre sapan kimselerin durumu
hakknda soru sormay yasaklamaktadr. nk o kiinin durumunda bir deiiklik olup

1797
Meryem, 19/67.
1798
Zmer, 39/9.
1799
Kurtub, TeIsir, XI, 93.
1800
Bakara, 2/119.
298
kIrden imn, masiyetten itaate dn yapabilir. Anlam daha zhir olan ikincisi ise, kIr ve
masiyet zere len kimsenin durumuna dair soru sormay yasaklamakta olduudur. Bundan
kast ise bu ekilde lenin durumunu olduka ar bir halde bulunacan iIade etmektedir.
Nitekim, Iilan hakknda hibirey sorma, demek de bu tr bir anlam iIade eder. Yani, senin
umduundan da kt bir haldedir. bn Mesd: |'-- ':Asla sana sorulmayacaktr.| eklinde,
Ubey b. Kab ise: |'-- '-:Sana sorulmayacaktr.| biiminde okumulardr ki, her iki okuyu da
(mn asndan) cumhurun kraatine uygundur ve kendisinin onlarn durumundan sorumlu
tutulmayacan iIade etmektedir.
1801

c.b.d. Kurtub Tefsrinde Yedi Harf Meselesi
Tarih iersinde slm bilginleri arasnda tartma konusu olan hususlardan biri de yedi
harI meselesidir. Konuyla ilgili almalara baklnca grlr ki, Kurn ilimleriyle uraan
slm limleri bu meseleyi, halledilmesi gereken bir problem olarak grmler ve konunun
zm iin hayli gayret sarIetmilerdir. Ancak ortaya koyduklar tanmlarn bir ksm, baz
neticelere ulama imkn vermi olsa da ou, meseleyi daha karmak hale getirmitir.
1802

Kurtub, eserinde yedi harIe ilikin hadisleri deerlendirmektedir. Shhatleri deiik
derecede olmak zere, konuyla ilgili ok sayda hadis nakledilmitir. Mkerrerler hari olmak
zere bu konuda 60 kadar hadis
1803
25 sahbi taraIndan rivyet edilmitir. Hadislerin yaklak
te ikisi sened asndan salam grlmtr. Ehl-i snnetten hi kimse yedi harI hadisinin
mevcudiyetini inkar etmemitir. ann immiyye Irkas hari, lml iler de bu hadisi kabul
etmektedir.
1804

Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde Peygamber (s.a.s.)in: Bu Kurn yedi harI
zere indirilmitir. Ondan kolaynza geleni okuyunuz Hadisinin Anlam balkl bir blmde
konuyu geni ekilde deerlendirmektedir. Kurtub yedi harIe ilikin baz hadisleri naklettikten
sonra: lim adamlar yedi harI ile neyin kastedildiine dair otuzbe ayr gr ileri
srmlerdir. Bunlar Eb Htim Muhammed b. Hibbn el-Bsti tek tek sralamtr. Biz
bunlardan bu kitabmzda sadece be gre yer vereceiz diyerek bu konudaki yaklamlar
deerlendirmeye tbi tutmadan nakletmektedir.
1805


1801
Kurtub, TeIsir, II, 64; Kurtubnin az kraatlere yaklam iin daha geni bilgi iin bkz. el-Kasb, a.g.e., 213-
222; el-Men, a.g.e., 284-300.
1802
Demirci, a.g.e., 122; Bkz. Karaam, a.g.e., 40; Cerraholu, TeIsir usl, 95-96.
1803
etin, Abdurrahman, Kurn- Kerimin ndirildii Yedi HarI, Bursa 1989, 9-172.
1804
etin, Kraatlerin TeIsire Etkisi, stanbul 2001, 52-53; Bkz. Karaam, a.g.e., 44-51.
1805
Kurtub, TeIsir, I, 41-44. Mukaddime; Bu hadislerin deerlendirilmesi iin bkz. Cerraholu, a.g.e., 96-102;
Demirci, a.g.e., 125-132.
299
Kurtub, eserinde yedi kraat konusunu deerlendirmektedir. MIessir bu konuyu
teIsirinin mukaddimesinde Kraatler ve Onlarn Nisbetleri (Yedi Kraat) bal altnda
limlerin grlerini nakletmek suretiyle ele almaktadr. Kurtub ilk aklamay yle
nakletmektedir: ed-Dvdi, bn Ebi SuIra ve onlar gibi birok ilim adammz yle demektedir:
Bu Kurn kraatinin yedi imamna nisbet edilen yedi okuyu, ashb- kirmn geni bir ereve
ierisinde ele ald yedi harI deildir. nk szn ettiimiz bu yedi okuyu ekli ashb-
kirmn kulland yedi ekilden sadece birisine racidir. Bunu en-Nahhs ve bakalar
zikretmektedir. Daha sonra Kurtub, Kd Eb Bekr b. et-Tayyib, et-Taber ve bunlara benzer
mtekaddim imamlar ve Iaziletli muhakkklar olarak belirttii limlerin yaklamlarn yle
nakleder: Mehur olan okuma ekilleri ise, Kurn okuma imamlarnn tercihleridir. nk
onlarn her birisi, kendisince daha gzel ve daha tercihe deer kabul ettii kendisinin rivyet
edip eklini rendii bir seime dayaldr. O, bu konudaki bilgi ve tercihine dayanarak belli bir
okuma ekline balanp bu okuma eklini bakalarna retmi ve bu da ondan nakledilerek
hret kazanmtr. Bu kraat ekli, onun okuyuu diye bilinip ona nisbet edilir olmu, o
bakmdan NIi harIi (okuyuu) ve bn Kesr harIi gibi iIadeler kullanlmaya balanmtr.
Onlardan herhangi birisi, tekinin tercihini yasaklamad gibi, ona kar tepki de gstermi
deildir. Aksine uygun ve caiz grmtr. Bu yedi imamn her birisinden de iki veya daha Iazla
bir tercih ekli rivyet edilmitir. Bunlarn hepsi sahihtir. Mslmanlar bu alarda bu
imamlardan sahih olarak gelen ve onlar taraIndan rivyet edilen kraat ekillerine itimad ettiler
ve bunu ilgili eserlerde kaydedip yazdlar. Bu doru ekil zere icm kesintisiz olarak devam
etti ve yce Allahn vadettii Kitabnn korunmas vadi yerini buldu. Kad Eb Bekr b. et-
Tayyib, et-Taber ve bunlara benzer mtekaddim imamlar ve Iaziletli muhakkklar da bu
kanaattedirler.
1806
Ardsra Kurtub, bn Atyye ve dier limlerin grlerini naklederek
konuyu srdrmektedir.
1807

MIessir, Hz. mer ve Him b. Hakm ile ilgili hadis-i eriIi deerlendirmekte ve
kraat Iarkllklarna ilikin yaklamn iIade etmektedir. Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde
mer (b. el-Hattb) ve Him b. Hakm le lgili Hadisin Anlam bal altnda bu konuya
ilikin bn Atyyenin yaklamn ve sz konusu hadisi naklettikten
1808
sonra: Derim ki: mer

1806
Bkz. Demirci, a.g.e., 130.
1807
Kurtub, TeIsir, I, 44-45. Mukaddime.
1808
Kurtub hadisi yle nakletmektedir: Buhr, Mslim ve bakalar, mer b. Hattbn yle dediini rivyet
etmektedir: Reslllah (s.a.s.)in salnda (namazda) Him b. Hakmin Furkan Sresini okuduunu iittim.
Duydum ki Him bu sreyi Reslllh (s.a.s.)in bana okutmad bir takm harIlerle okuyor. Az kald zerine
atlacaktm. Fakat selm verinceye kadar glkle sabrettim. Selm verir vermez (karmamak iin) hemen ridasn
gsnn zerine toparlayp: Bu sreyi sana duyduum gibi kim okuttu? diye sordum. Him: Reslllah (s.a.s.)
okuttu dedi. Ben: Yalan sylyorsun, nk Reslllah (s.a.s.) bu sreyi ona senin okuduundan baka bir ekilde
300
hadisinin anlamna yakn Mslim taraIndan beyy b. Kabdan gelen u rivyet
1809
de vardr
diyerek Mslim hadisini de nakleder ve daha sonra konuyu yle deerlendirir: beyy (r.a.)n:
Bir yalanlama bagsterir gibi oldu iIadesinin anlam bir aknlk ve bir dehet beni kaplad.
Yani, eytan taraIndan onu artmak ve dehete drp ayan kaydrmak istediinden,
esasnda pek o kadar byk ve nemli olmayan bir ey olan kraat Iarkllklarn ona ok byk
bir ey gibi gsterdi. Yoksa kraatlerin Iarkllndan dolay bu kadar byk bir olumsuzluu ve
yalanlamay gerektirecek taraI ne olabilir ki?! Kraat Iarkllndan daha byk bir ey olan nesh
hakknda bile bu sz konusu olmadna gre, bundan dolay Allaha hamdolsun, kraat
Iarkllklar nerede kalrki? Peygamber (s.a.s.), beyye byle bir duygunun geldiini grnce
gsne vurarak, onu uyard. Bunun akabinde beyyin kalbine genilik geldi, ii aydnland. O
kadar ki, deta Allahn huzurundaym gibi kendisini grmek noktasna ulat. Hatrna gelen
bu dncenin ne kadar irkin olduunu aka anlaynca yce Allahtan korktu ve utancndan
dolay her taraIndan terler boand. te onun hatrna gelen bu olumsuz dnce Peygamber
(s.a.s.)e ashb- kirmn: Bizler iimizde herhangi bir kimsenin dile getirmesini ok byk bir
i olarak deerlendirdii birtakm duygular duyuyoruz eklindeki sorularna: Byle bir eyi
bulabiliyor musunuz? diye soruyla karlk vermesine benzer. Ashb- kirm: Evet deyince,
Hz. Peygamber: te imann sarh ekli budur cevabn verir. Bu hadisi Mslim
1810
, Eb
Hreyreden rivyet etmitir.
1811

d. Kurtub Tefsrinde Dil ve Belat
Kurn- Kerimin Iarz ve snneti ihtiva eden eri ilimlerin hepsini ierdiini ve
teIsirinin muhtevs hakknda bilgiler verirken, teIsir ve lugate, irab ve kraatlere ilikin
incelikleri ihtiva eden zl bir teIsir yazmay hedeIlediini belirten Kurtub, bunun yannda her
bir yetin aklanmas gereken laIzlarn izah etmeye alacan da vurgulamaktadr
1812
.
Biz Kurtubnin dile ynelik usl ve tutumunu dil, iir ve belaat balklar altnda
deerlendirmek istiyoruz.

okuttu dedim ve onun yakasndan tutarak Reslllah (s.a.s.)e gtrdm. Y Reslllah! unun Furkan sresini
bana okuttuunuzdan baka bir harIle okuduunu iittim dedim. Reslllah (s.a.s.) bana: Himn yakasn brak
buyurdu. Ona da: Y Him oku! diye emretti. O da iittiim vechile okudu. Bunun zerine Reslllah (s.a.s.): Bu
sre byle inzal olundu buyurdu. Bundan sonra bana da: Y mer oku! dedi. Ben de Reslllah (s.a.s.)in bana
vaktiyle okuttuu gibi okudum. Bana da: Bu sre byle indirildi. Bu Kurn yedi harI zerine indirildi. Bunlardan
hangsi kolaynza gelirse onu okuyunuz buyurdu. (Buhr, Fedill-Kurn, 5; Saltl-msIirn, 273). Bkz.
Mslim, Saltl-msIirn, 273).
1809
Bkz. Mslim, Saltl-msIirn, 273.
1810
Mslim, man, 209.
1811
Kurtub, TeIsir, I, 45-46. Mukaddime. Daha geni bilgi ve konunun deerlendirilmesi iin bkz. etin, Kraatlerin
TeIsire Etkisi, 51-75; Yksel, Osman, bn Cezeri ve Tayyibetn-ner, stanbul 1996, 52-64.
1812
Bkz. Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
301
d.a. Dil
MIessir, yetteki laIzn itikkn inceleyerek anlamn aklamaktadr. Kurtub,
Rabbin meleklere: Yeryznde bir halife yaratacam demiti
1813
yetinde yeralan
|-`-'| kelimesinin itikakn incelemekte ve anlamn yle belirtmektedir:
|-`-'| kelimesinin tekili, |='-| eklindedir. bn Keysn ve bakalar yle demilerdir:
|='-: meleke| Iiili, |.| vezninden olup |='-'| kelimesinden mtaktr. Eb beyde de, bu
kelimenin gndermek anlamn iIade eden |`: gnderdi| kelimesinden tretildiini
sylemitir. |,'`:el-elke|, |''-':el-meleke| ve |''-':el-melke| kelimeleri ise,
gndermek, haber vermek anlamna gelir.
Lebd der ki:
Ve bir delikanl ki annesi onunla bir mesaj gndermitir,
Biz de ona istediini vermiizdir.
Bir baka air de yle sylemektedir:
Numana benden u mesaj bildir ki,
Benim alkonulmam ve bekleyiim olduka uzad.
Beni gnder anlamnda |_-':elikn| kelimesi de kullanlmaktadr. Buna gre bu
kelimenin asl, |=''-:melekn| ekline getirmi daha sonra kolaylatrarak |='-:meleke|
demilerdir. Aslnn |='-:meleke; ='-,:yemlik| Iiil vezninden |`-: melekn| olduu da
belirtilmitir. Buna gre kelimede yer alan hemze zaid bir zellik arzeder. Yine bu da bn
Keysandan rivyet edilmitir. iirde bazan asl eklinde geldii de olur. air yle demektedir:
Sen insandan gelme deilsin; bilkis sen phesiz bir meleksin,
Gk boluundan yamur gibi iniyorsun.
en-Nadr b. meyl de der ki: |='-: melek| kelimesinin Araplar taraIndan bilinen bir
itikak yoktur. |-`-'| kelimesinin sonunda yer alan |'+',|, oulun mennesliini tekid
iindir. Mbalaa iin olduu da sylenmitir.
1814

MIessir, yetteki laIz aklarken ayn kkten mtak olan baka laIzlarla konuyu
rneklendirmektedir. Kurtub, Sana ikiyi ve kumar soruyorlar
1815
yetinde geen |-='|

1813
Bakara, 2/30.
1814
Kurtub, TeIsir, I, 187. 2. mesele. Ayrca bkz. a.e., I, 133-134. Bakara, 2/5.
1815
Bakara, 2/219.
302
kelimesini, bu kelimeyle ayn kkten treyen dier laIz ve iIadelerle rneklendirerek yle
aklamaya almaktadr: |-=': el-hamr:iki| kelimesi, rtme anlamn iIade etmesi
durumunda, |-=: hamera| Iiilinden mtak olur. |-' '-=: kadnn rts| iIadesi de buradan
gelmektedir. Dilde, bir eyi rten her bir eye, |-=': el-hamr| denilir. Kaplarnz rtnz
1816

hadisindeki iIade de buradan tremitir. |-=': el-hamr:iki| kelimesi, akl rter ve stn
kapatr. Dallar birbirine girip sarlm aaca da, |-=': el-hamer| denilmesi bundan trdr. Bu
tr aalar, altnda olan rter ve kapatr. Bu ekilde aac pek ok olan yer hakknda | -=
`: ehmeratil-ard|, yerin sk aalklar altn rtt denilir. air der ki:
Ey Zeyd ve Dahhk! Yol alnz,
nk sizler yolun hamerini atnz.
Yani yol gstericiler olarak yol alnz; nk sizler kurdun ve dier hayvanlarn iinde
saklanp stlerinin rtld ukurca yerleri gemi bulunuyorsunuz.
el-Accc da saklanmakszn, pek ok sancak ve askerle yol alan bir orduyu nitelerken
yle demektedir:
Sancaklarn parlts arasnda ve aalar altnda saklanmakszn yrr,
Yeri dahi ynlendirir ve aalar dahi nne katp srkler.
Yine bu kkten olmak zere, dildeki, |'-= '-' '-= .=| iIadesi, O, gizli ve
grnmeyen mekandadr. anlamn belirtmek iin kullanlr. |-=': el-hamr:iki| kelimesi de,
akl rtp kapattndan dolay bu ad almtr. Ona bu ismin verili nedeninin, mayalanncaya
kadar terkedilmesi olduu da sylenmitir. Mesel hamur mayaland zaman, | -= - ,=' - |
iIadesi kullanlr. Ne yapmak gerektii aka tespit edilinceye kadar kararn ertelenmesinde de
|'-= :humirer-rey| denilir. Ona bu ismin verili sebebinin, akl ile karmas (akl
kartrmas) olduu da sylenmitir. Bu aklama, karmak anlamna gelen |-'=-': el-
muhmerat| kelimesinden tremitir. |'-' '-= -'=| iIadesi de, insanlarla kartm, iie
oldum anlamna gelir. Bu mn da birbirine yakndr. Buna gre |-=': hamr| kelimesi,
olgunlap mayalanncaya kadar brakldktan sonra akl ile karr ve nihyet akl rter. yleyse
bunun asl anlam, rtmek ile ilgilidir. |-=': hamr| kelimesi, kaynatlan veya piirilen zm

1816
Buhr, Eribe, 22; Bedl-halk, 11, 16; stizan, 49; Mslim, Eribe, 96; Eb Dvd, Eribe, 22; Tirmiz,
Etime, 15; Edeb, 74; Muvatta, SItn-nebi, 21; Msned, II, 363; III, 301, 319; Drim , Eribe, 26 (Yakn
iIadelerle).
303
suyudur. Onun dnda akl rten herey de onun hkmndedir. nk ilim adamlar hamrn her
trlsnn haram olduu zerinde icm etmilerdir.
1817

MIessir, yetteki kelimenin itikkna ilikin aklamalar ve edtlarn anlamna ilikin
grleri tercihsiz olarak nakletmektedir. TeIsirinin mukaddimesinde Besmele bal altnda
Allah laIza-i cellinin mtak olup olmad hususunu dilcilerin grlerini naklederek ortaya
koyan Kurtub, grlere ilikin herhangi bir deerlendirme ve tercihte bulunmamaktadr.
1818

Ayn ekilde Kurtub, Allah da onlarla alay eder ve onlar azgnlklaryla ba baa
brakr. Onlar bocalayp dururlar.
1819
yetinin teIsirinde konumuza ilikin u akalamalarda
bulunmaktadr: Onlar azgnlklaryla ba baa brakr. Onlar bocalayp dururlar. yeti, kr
olarak dolamalarna mhlet verir, anlamn iIade eder. Mcahid der ki: KIr iersinde akn
gidip gelirler. Dil bilginleri unu nakletmektedir: Bu Iiil, | '+-= ',-= -, -=:amihe-yemehu-
amehen ve umhen| vezin ve mastarndan gelir. sm-i Iili ise, |-'= -=: amihun ve mihn|
eklindedir. Bu kelime aknlk iIade eder. akn ve mtereddit kii hakknda, |-'= -=:
amihun ve mihn| kelimeleri kullanlr. oulu ise, |-=: umhn| biiminde gelir. Develerin
nereye gittiini bilmeyen kimse hakknda: |_+-' '- --: Develeri bilmedii bir yere gitti.|
tabiri kullanlr. |_-': el-am: krlk|, gzde olur; |-': el-ameh| ise, kalpteki krl iIade
eder. Nitekim yce Allah: Dikkat edin! Gzler kr olmaz; Iakat asl gslerdeki kalpler kr
olur.
1820
buyurmaktadr.
1821

Yine Kurtub, Ey nsanlar! Sizi de sizden ncekileri de yaratan Rabbinize kulluk
ediniz ki kt sondan korunasnz.
1822
yetinde geen |.'| edatnn anlamna ilikin ayr
yorum olduunu belilrtir ve bunlar herhangi bir tercih yapmakszn nakleder.
1823
MIessir,
yetteki kelimenin itikkna ilikin aklamalar ve edtlarn anlamna ilikin grleri nakledip
tercihte bulunmaktadr. Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde Besmele bal altnda sim
kelimesinin itikkn ilerken Basra ve KIe dil ekollerinin grlerini naklettikte sonra, Basra
dil ekolnn grnn daha sahih olduunu dellilleriyle birlikte savunmaktadr.
1824

Kurtub, Hounuza gitmedii halde size sava yazld. Nice holanmadnz eyler
vardr ki sizin iin daha yararldr. Yine nice hounuza giden eyler de vardr ki onlar

1817
Kurtub, TeIsir, III, 37-38. 1. mesele.
1818
A.e., I, 81. Mukaddime. 21. mesele.
1819
Bakara, 2/15.
1820
Hac, 22/46.
1821
Kurtub, TeIsir, I,152.
1822
Bakara, 2/21.
1823
Kurtub, TeIsir, I, 164.
1824
A.e., I, 80. Mukaddime. 17. ve 18. balk.
304
sizin iin daha zararldr
1825
yetinde geen |_-=| edatna ilikin dilcilerin grlerini
sunduktan sonra tercihte ve deerlendirmede bulunmaktadr: Nice holanmadnz eyler
vardr ki sizin iin daha yararldr. blmndeki |_-=| edat, el-Asama gre burada |-|
anlamndadr. Yani: Halbuki holanmadnz bir ey iin gerekte hayrldr anlamndadr.
Bir gre gre ise bu kelime vcb iIade eder. Yani Allah taraIndan verilecek eyler hakknda
kullanld takdirde Kurnn tmnde Allahn o eyleri vermesinin vcib olduunu iIade
eder. Bundan tek istisna yce Allahn u buyruudur: Eer o sizi boarsa onun Rabbi ona sizin
yerinize Allaha teslim olan, inanan, boyun een, tevbe eden, ibadet eden, oru tutan, dul ve
bakire eler verebilir.
1826
Eb beyde der ki: Bu kelime Allah taraIndan vadolunan vermenin
vcubunu iIade eder. Bu buyrukta anlam da udur: Sizler cihaddaki skntlar, zorluklar ho
grmeyebilirsiniz. Halbuki o sizin iin daha hayrldr. nk cihad ile galip gelirseniz zaIer
kazanrsnz, ganimet elde edersiniz ve size ecir verilir. len de ehid olarak lr. Halbuki sizler
rahat ve sava terketmeyi seviyor olabilirsiniz. Ama o sizin iin daha ktdr. nk sizler
malub ve zelil edilir, elinizdeki imkanlarnz yok olur gider. Derim ki: Bu dorudur. Bunda
herhangi bir phe yoktur. Nitekim Endls lkesinde byle olmutur. Oradakiler cihad
terkettiler. Savamaktan korktular ve savatan oka kap durdular. Dman da o gzelim
lkeyi istila etti
1827

MIessir, yetteki birden ok anlam ihtiva eden kelimeleri aklamaktadr. Kurtub,
O, gkleri ve yeri en gzel bir ekilde yaratandr. Bireyin olmasn hkmederse, ona
sadece ol der, o da hemen oluverir
1828
yetinde geen |_-: hkmetti| ve |-:bir ey, i,
olay| kelimelerinin birden ok anlama geldiini belirttikten sonra, |_-: hkmetti| kelimesinin
yedi; |-:bir ey, i, olay| kelimesinin ise on drt anlamn zikredip herbirine yetten delil
getirir. Biz bunlardan |_-: hkmetti| kelimesinin mterek anlamlarna yer vermekle iktiIa
etmeyi dnyoruz:
limlerimizin belirttiine gre |_-: hkmetti| kelimesi mterek (birden ok anlama
sahip) bir laIzdr: Yce Allahn: Onlar yedi gk halinde iki gnde yaratt.
1829
yetinde
olduu gibi yaratmak anlamna; Yce Allahn: Biz kitabda srailoullarna unu
bildirdik
1830
yetinde olduu gibi bildirmek anlamna ve yce Allahn: Rabbin

1825
Bakara, 2/216.
1826
Tahrm, 66/5.
1827
Kurtub, TeIsir, III, 30. 3. mesele.
1828
Bakara, 2/117.
1829
Fussilet, 41/12.
1830
sr, 17/4.
305
kendisinden bakasna ibadet etmeyin diye emretti.
1831
yetinde olduu gibi emretmek
anlamna gelmektedir. Bu kelime kabul ettirmek ve hkmleri uygulayp bitirmek anlamna da
gelir. te hkime kd denilmesi buradan gelmektedir. Yine bu kelime hakk tastamam yerine
getirmek anlamna da gelir. Yce Allahn: Ms, vakti tamamlayp
1832
yetindeki anlam
buna rnektir. rade etmek, dilemek anlamna da gelir. Yce Allahn: Bireyin olmasn
hkmederse (dilerse) sadece ona ol der ve o da oluverir. yetindeki anlam byledir. Yani
bireyi yaratmak irade ettii vakit ona ol der, demektir. bn Atyye der ki: |_-:kad|, takdir
etti anlamndadr. radesini gerekletirdi, yrrle koydu anlamna geldii de olur.
1833

MIessir, yetteki kelimenin hem lugat hem de stlh anlamn belirtmektedir. Kurtub,
Eer hasta veya yolcu iseniz yahut biriniz tuvaletten kmsa veyahut da kadnlarla
ilikiye girmi de su bulamamsanz temiz bir toprakla teyemmm edip yzlerinizi ve
ellerinizi meshediniz
1834
yetinin teIsirinde teyemmm kelimesinin hem szlk hem de
terim anlamn ileyeceini: Burada, teyemmmn szlk anlam ve er bir kelime olarak
anlam zerinde durulacaktr. eklinde iIade ettikten sonra u alamalarda bulunur: Szlk
anlam asndan teyemmm kelimesi, kastetmek anlamna gelir. Filan eye teyemmm
ettim demek, onu kastettim demektir. Topraa teyemmm ettim demek, kastl olarak
topraa yneldim demektir. Okumla ve mzramla ona teyemmm ettim derken, Dierleri
arasndan onu kastederek, nian aldm, vurdumdemek olur. el-Halil u beyiti zikretmektedir:
Mzra yanlamasna onu kastederek Irlattm. Sonra ona dedim ki:
Kahramanlk ite budur. Bu kaydrak oyunu (ocuk oyunca) deildir.
Kurtub bu kelimenin szlk anlamna dair iirden daha birok rnek verdikten sonra
onun stlh anlamn yle aklar:
bns-Sikkt der ki: Yce Allahn: temiz bir toprakla teyemmm edip yeti,
Temiz bir topraa kastedin anlamndadr. Daha sonra Araplar bu kelimeyi oka kullanmaya
baladlar. Nihyet teyemmm, Yz ve elleri toprakla meshetmek anlamn iIade eder oldu.
bnl-Enbr der ki: Araplarn, Adam teyemmm etti eklindeki iIadeleri artk topra yz
ve elleriyle meshetti anlamna gelmektedir. Derim ki: te Allaha yaknlamak kastyla
yaplmas halinde eri teyemmm de budur. Hastaya teyemmm yaptrdm ve Namaz iin

1831
sr, 17/23.
1832
Kasas, 28/29.
1833
Kurtub, TeIsir, 118. 3. mesele.
1834
Ns, 4/43.
306
teyemmm ettim gibi iIadeler kullanlr. Myemmem kii ise, diledii hereyi elde eden kii
demektir. Bu aklamalar e-eybnden nakledilmitir.
1835

d.b. iir
Kurtub, teIsir kaynaklarnda istihd olarak getirilen iir ve beyitlerin yannda dile dair
eserlerden de istiIade etmektedir. Bu adan teIsirinde iirle istihd hususu ok zengin olan
Kurtub, delil olma zelliine haiz iirlerle istihd etmeye zen gstermi ve bu sahann
otoritelerine itimat etmitir. Ayrca o, bir konuda genellikle birden ok iiri delil getirmitir.
Kurtub, teIsirinde eitli amalarla iirden delil getirmektedir. Biz bunlardan ncelikli olanlar
kIi derecede ve belli konular altnda ilemek istiyoruz. MIessir, yetteki laIzn anlamn ve
kelimenin itikkn aklarken iirle istihd etmektedir. Kurtub, yet-i kerimelerde geen
laIzlarn anlamn izah ederken ve kelimelerin itikkn ilerken iirden oka istihd
etmektedir. Konumuzu rneklerle aklayabiliriz.
Kurtub, u kitap, hi phesiz sorumluluk bilincinde olanlar iin bir yol
gstericidir.
1836
yetinde geen |'-': kitap| kelimesinin Iarkl drt; |-,: phe| kelimesinin
ise anlamn aklamakta ve herbirine iirden istihad etmektedir.
1837

Yine Kurtub, Birbirinizle ili dl olmuken ve onlar da sizden kuvvetli bir sz
almken, onu nasl geri alacaksnz?!
1838
yetinde geen |_-: ili dl olmak| kelimesini
incelerken iirden de istihd etmektedir:
air der ki:
Ona, Ey halam! dedim, devem senindir ve ayrca,
Heybemde birbirine karm kuru hurma ve kuru zm.
Yine Kurtub, ... Anne ve babaya, yakn akrabalara, yetimlere, yoksullara, yakn
arkadaa, yolda kalmlara ve klelerinize iyilik yapnz...
1839
yetindeki |--='| kelimesini
incelerken iirden de delil getirmektedir: Szlkte |--='|, uzak ve yabanc anlamna gelir.
Filan kii ecnebidir sz de buradan gelmektedir. Uzaklk anlamna gelen |-'-='| kelimesi de
byledir.
Dilciler u beyiti zikrederler:

1835
Kurtub, TeIsir, VI, 162-164. 34. mesele.
1836
Bakara, 2/2.
1837
Kurtub, TeIsir, I, 118-119.
1838
Ns, 4/21.
1839
Ns, 4/36.
307
Artk sen beni Nilden uzak tutmak suretiyle mahrum brakma beni,
nk ben adrlar ortasnda yabanc kalm bir kiiyim.
el-A da derki:
Uzak bir yerden Hureyse ziyareti olarak geldim,
Fakat Hureys bana bireyler balamaktan yana donuktu.
1840

MIessir, kraat Iarkllklarn aklamak iin iirden istihd etmektedir. Kurtub, kraat
Iarkllklarn izah ederken iirden oka istihd etmektedir. Konumuza rneklerimizi nce
Ftih sresinden seerek balayabiliriz. Kurtub, Din gnnn Mlikdir.
1841
yetinde
geen |=''-| kelimesine ilikin kraat Iarkllklarn
1842
, Allahm yalnz sana kulluk eder ve
sadece senden yardm isteriz.
1843
yetinde geen |',| kelimesine dair kraat Iarkllklarn
1844

ve Nimet verdiklerinin yolunu; gazabna urayan ve saptanlarnkini deil.
1845
yetinde
yer alan |,'''-'| kelimesinin Iarkl okuyu ekillerini ele almakta
1846
ve aklamalarn iirden
istihd ederek delillendirmektedir.
Yine Kurtub, Allah, onlar kazandklar yznden ba aa ykvermiken,
mnfklar hakknda ne diye iki gruba ayrldnz?..
1847
yetinde zikredilen |+-|
kelimesinin kraat Iarkllklarna ilikin aklamada bulunmakta ve ayn zamanda iirden de delil
getirmektedir: |-' |: Bir eyi ba aa evirmek veya onun ban sonuna dndrmek,
demektir. |,-'| ise, |,--'| ile ayn anlamda olmak zere, baaa dndrlm, demektir.
Abdullah ile beyin, Allah ikisinden de raz olsun, kraatinde ise, hemzesiz olarak, |+- -|
eklindedir.
Abdullah b. Revaha der ki:
Kapkaranlk bir Iitneye baaa dndrldler,
Gecenin karanln andran, arkasndan Iitneler gelen.
1848

Kurtub, iraba ilikin aklamalar desteklemek iin iirden istihd etmektedir.
Kurtub, iraba ynelik izahlar delillendirmek iin iirden oka istihd etmeketedir.

1840
Kurtub, TeIsir, 130-131. 4. mesele.
1841
Ftiha, 1/4.
1842
Kurtub, TeIsir, I, 105-106. 14. balk.
1843
Ftiha, 1/5.
1844
Kurtub, TeIsir, I, 109-110. 25. balk.
1845
Ftiha, 1/7.
1846
Kurtub, TeIsir, I, 113. 36. balk.
1847
Ns, 4/88.
1848
Kurtub, TeIsir, V, 212.
308
Konumuzu rneklerle aklayabiliriz. Kurtub, Bunlar duymamak iin lm korkusuyla
parmaklarn kulaklarna tkayan kiilerin durumu gibidir
1849
yetinde geen |,-' -=|
tamlamasn irab asndan da mevzubahis etmekte ve konuyu iirden delillendirmektedir.
Sbeveyhi der ki: yette |,-' -=| iIadesinin nasb halinde gelmesi, meIl leh olduu iindir.
Hakikatte ise masdardr. Sbeveyhi u beyiti rnek gstermitir:
Asil bir kimse bana kar bir cahillikte bulursa onun bu halini korumak iin aIIederim
onu,
Ve onun seviyesine dmeyeyim diye di ve baya kimsenin svmesinden
yzeviririm.
1850

Yine Kurtub, Melekler de: Biz seni ver ve senin yceliini dile getirip
dururken orada bozgunculuk yapacak, haksz yere kan dkecek birisini mi
yaratacaksn?! demilerdi
1851
yetinde geen |-| edatnn irabn ilerken de
aklamalarn iirle desteklemektedir.
Melekler de: Biz seni ver ve senin yceliini dile getirip dururken orada
bozgunculuk yapacak, haksz yere kan dkecek birisini mi yaratacaksn?! demilerdi
yetindeki |-| edat, yaratacaksn Iiilinin birinci meIl olarak nasb mahallindedir. |'+,:
orada| edat da ikinci meIln yerini tutmaktadr. |---,: bozgunculuk yapacak| Iiilinin tekil
olmas, |-| edatnn laIz gznnde bulundurulduu iindir. Kan dkecek Iiili de, bir nceki
Iiile atIedilmitir. Burada da bu Iiilin tekil ve oul gelmesi caizdir. Esd, el-Arecden, ve kan
dkecek ibresinde Iiili nasb ile okuyup Iiilin bandaki vav harIi ile, sorunun cevab kabul
edilmitir.Nitekim air yle demektedir:
Ben komunuz deil miydim? Aramzda,
Sevgi ve kardelik vard, hem.
1852

MIessir hurI- mukattaann yorumuna dair iirden istihd etmektedir. Kurndaki
baz srelerin balarnda yer alan harIlere mukattaa harIleri (kesik harIler) denir. Zhiri
itibariyle herhangi bir mnya dellet etmediklerinden dolay hakiki mtebih olarak kabul
edilen sz konusu harIler hakknda slmn ilk yllarndan itibren baz yorumlar
yaplagelmitir.
1853
Kurtub, huruI- mukattaaya ilikin yorumlar kendi deerlendirmesiyle

1849
Bakara, 2/19.
1850
Kurtub, TeIsir, I, 159.
1851
Bakara, 2/30.
1852
Kurtub, TeIsir, I, 195. 17. mesele.
1853
Demirci, a.g.e., 193.
309
birlikte geni bir ekilde inceledikten sonra
1854
, Elif, Lm, Mm.
1855
yetinin teIsirine ynelik
aklamalar iirle yle desteklemektedir: ez-Zeccc da bn Abbsn grn tercih
ederek yle demitir: Ben bu harIlerden her birisinin bir mn iIade ettii kanaatindeyim.
Araplar harIlerin bir ksmn tekil ettii kelimelerin yerini tutmak zere hem iirde hem de o
mny kastetmek zere tek balarna harIleri kullanmlardr. airin u sznde olduu gibi:
Ben ona: Dur! dedim, o da o da: KI dedi.
Burada air, KI harIiyle, te durdum. Dediini kastetmektedir.
Zheyr de yle demitir:
Hayra karlk hayrlar; Iakat er olursa, I,
Bununla birlikte ben er istemem; ancak t.
ir burada I harIiyle, Eer sen ktlk yaparsan ben de kt karlk veririm
demek istemitir. T harIiyle ise, Sen ktlk istersen, ben de ktlk yaparm demek
istemitir.
Bir dier air de yle demitir:
Onlarla seslendiler, yularlar takn diye hi t msnz?
Hep birlikte haydi I dediler.
T harIiyle, Binmez misiniz? demek istemi; I harIiyle de Bininiz,
kastedilmitir.
1856

MIessir, yetin teIsirine ynelik aklamasn iirle desteklemektedir. Kurtub,
Allahn bir ksmnz dierlerine tercih ederek verdii stnlkleri arzulamaynz.
Erkeklerin de kazandklarndan paylar vardr; kadnlarn da kazandklarndan paylar
vardr. Allahtan ltf ve ihsann isteyiniz. Kukusuz Allah her eyi bilmektedir.
1857

yetinin teIsirinde, Allahtan ltI ve ihsann isteyiniz. blmn izah ederken, konumuzun
da bir rneini yle sergilemektedir: Yce Allahn: Allahtan ltI ve ihsann isteyiniz.
yetiyle ilgili olarak Tirmiz, Abdullahtan yle dediini rivyet etmektedir: Reslllah (s.a.s.)
buyurdu ki: Allahn ltIndan dileyin. nk o, kendisinden dilekte bulunulmasn sever.

1854
Kurtub, TeIsir, I, 115-116. Bakara, 2/1-2.
1855
Bakara, 2/1.
1856
Kurtub, TeIsir, I, 116-117. Bakara, 2/1-2; Bkz. a.e., XI, 116-117. Th, 20/1.
1857
Ns, 4/32.
310
badetin en Iaziletlisi de kurtuluu beklemektir.
1858
bn Mce, Eb Hreyre (r.a.)n yle
dediini rivyet eder: Reslllah (s.a.s.) buyurdu ki: Kim Allahtan dilekte bulunmazsa, Allah
da ona gazap eder.
1859
Bu da yce Allahtan dilekte bulunma emrinin vcup iIade ettiini
gstermektedir. Bir ilim adam da bu temadan hareketle bunu, nazm halinde yle iIade
etmitir:
Gazaplanr Allah, ondan dilei terk edersen,
Gazaplanr insan, kendisinden dilekte bulunulursa.
Mlik Iakihi Ahmed b. el-Muazzil Ebl-Fadl da bu hususta ok gzel sylemitir:
Sen rzklarn yle bir kimsenin yannda ara ki,
Ondan istekte bulunulunca arada bir perdedar yoktur.
Kendisinden dilekte bulunmay terkedenlere gazaplanp,
Dileklerde bulunanlardan rz olan kimseden ltuI istemelisin.
Ve o kimse ki, buyurduunda hemen sz yerine gelir,
Bir ktibe yazdrp mhrlemeye gerek olmakszn.
1860

d.c. Belgat
Belgat, edebiyat kaideleri ve edebi sanatlarla ilgili meni, beyn ve bedi iine alan
ilim dal olarak tanmlanabilmektedir. Bu ilim dal, Arap dili ve edebiyatyla ilgili ilimler iinde
bamszlna en ge kavuandr. Zira Kurn- Kerimin iczn anlayabilmek iin mslman
milletlerin ve eitli nesillerin uzunca bir sre bu konu zerinde alp belgatn ilkelerini,
metot ve terminolojisini ortaya koymalarn beklemek gerekiyordu. Ancak bu tarihi sreten
sonra belgat bamsz bir ilim olabilmitir. IV./X. yzyl sonlarndan VIII./XIV. yzyl
sonlarna kadar devam eden tarihi sre, Kurtubnin de yaad zaman iine alr ve belgat
tarihinin ikinci dnemini tekil eder. Belgatn mstakil bir ilim halinde teekkl etmeye ve
terimlerinin belirmeye balad bu dnemde yazlan eserlerde belgat konular n planda
gelmektedir.
1861
Bununla birlikte slm leminin batsn tekil eden Marip meneli
mIessirlerin, douda yetimi mIessirlere gre, Kurnn belgat zelliine daha az eilim
gsterdikleri bilinmektedir. Marip kkenli mIessirlerin iIdede asl olann hakikat olduu

1858
Tirmiz, Deavt, 115.
1859
Tirmiz, Deavt, 2; bn Mce, Dua, 1; Msned, II, 477.
1860
Kurtub, TeIsir, V, 118. 4. mesele.
1861
Kl, Hulsi, Belgat, DA., stanbul 1992, V, 380-382. (zet ve tasarruIla)
311
kaidesini temel almalar, bu durumun en nemli sebebi olduu ileri srlmtr.
1862

Muhtemelen Edls limlerinin hkim tutumunu takip eden Kurtub de, belgat nktelerine pek
temas etmez.
1863
nk Marip kkenli mIessirler, daha ok kelmda aslolan hakikattir
kaidesini temel almlar ve genelde meczdan sarI- nazar etmilerdir. Bununla birlikte
mIessir, yeri geldike belgat konularndan tebih, istire, mecz- akli, mzi Iiilden muzri
Iiiliyle szetmek ve bunun tersi, icz, tekrr gibi bu ilme ynelik hususlar da ele almay ihmal
etmemektedir.
Kurtub, eserinde Kurnn belgat zelliini ilemektedir. Kurn- Kerimin iczn
deerlendirip sonra da onun on ayr adan mcize olduu zerinde genice duran Kurtub
1864
,
Kurnn belgat zelliini yle iIade etmektedir: Kurn Kerimin belgat, gzelliin en
st tabakasndadr. cz ve beyann en yce derecelerine sahiptir. Hatta bu konuda, gzellik ve
iyi olmann da stne karak zirve olmak ve telere gitmek alanna dahi geer. te Reslllah
(s.a.s.)!.. Ona kapsaml ve zl sz syleme (cevmiul-kelim) imkn verilmi olmakla,
artc hikmetleri dile getirmek meziyetine haiz klnmakla birlikte, mesel onun cennetin
niteliklerine dair szleri zerinde dndn takdirde, son derece gzel olmakla birlikte, onlar
dahi Kurnn yce seviyesinden daha aalarda olduunu grrsn. Hz. Peygamber cenneti
bir hadisinde yle nitelemektedir: Orada hibir gzn grmedii, hibir kulan iitmedii ve
hibir insann hatrna getiremedii eyler vardr.
1865
Hz. Peygamberin bu sz nerede, yce
Allahn u yetleri nerede?! Orada neIislerin arzulad ve gzlerinin holand eyler
vardr
1866
; Hibir neIis, yaptklarnn karl olarak kendisini ne tr bir mutluluun
beklediini bilemez.
1867
Bu buyruklar vezin itibariyle daha mtedil, terkipleri daha gzel,
laIzlar daha tatl, harIleri daha azdr. stelik icz, ancak bir sre veya uzun bir yet
miktarnda muteber kabul edilmektedir. nk sz uzadka, o sz kullanann kullanm alan
geniler. Dier taraItan zl anlatm seenin de sz syleme alan daralr. te bu ekilde
Araplara kar susturucu bir delil ortaya konulmu oldu. nk onlar, Iesahat erbab kimselerdi.
Eer Kurna benzer bir rnekle kar kmak mmkn olsayd, bunu onlarn yapmas
beklenirdi. Tpk (a.s.)n gsterdii mcizede, tabiplere kar delilin, HZ. Musann
mcizesinde de sihirbazlara kar delilin ortaya konulunmas gibi. an yce Allah, gnderdii
peygamberlere o peygamberin dneminde insanlarn en ileri bulunduklar ve en ok n

1862
el-Men, a.g.e., 418; el-Kasb, a.g.e., 293.
1863
Bkz. Yldrm, a.g.md.,VII, 101.
1864
Kurtub, TeIsir, I, 59-64. Mukaddime.
1865
Mslim, Cennet, 5.
1866
ZuhrI, 43/71.
1867
Secde, 32/17.
312
saldklar alanla ilgili olacak ekilde mucizeler vermitir. Hz. Musa dneminde sihirbazlk en
ileri noktaya ulamt. Tp da Hz. sa zamannda byleydi. Muhammet (s.a.s.) dneminde de
Iesahat bu ekildeydi.
1868

d.c.a. Kurtubnin Belgattaki Tutumu
Kurtubnin belgattaki tutumunu teIsirinde az da olsa iledii belgatn eitli
konularna ait rneklerle birlikte ele alabililriz: Kurtub, Eleriniz sizin elbisenizdir, siz de
onlarn elbisesisiniz
1869
yetinin teIsirinde belgat konularndan tebih sanatna ynelik
aklamalada bulunur ve bu hususa ilikin iirden istihd eder: yette geen libs
kelimesinin asl, siyb olarak iIade ettiimiz kumatan rtler hakknda kullanlr. Sonra
elerden herbirinin birbirleriyle kaynamasndan dolay eler asndan libs:elbise olarak
isimlendirildi. Elerin bedenlerinin birbirine inzimm, bunlarn kaynamas ve birbirlerine
gereksinimi elbiseye tebh edilmitir.
Nbia el-Cdi de bu konuda yle der:
Onunla yatan onun boynunu bknce,
O da zerine der ve stnde bir elbise olur.
Yine Nbia yle der:
Birtakm kimselerle bir sre bir arada bulundum (lebist) ve onlar yokettim,
Ve baz kimseleri yokettikten sonra dier bazsn da yokettim.
1870

Kurtub, Kalplerinde hastalk vardr. Allah onlarn hastalklarn artrd
1871

yetinin teIsirinde istire sanatna ynelik aklamalarda bulunmaktadr: Meni bilginleri
derler ki: Kalplerinde hastalk vardr. blmnn anlam; onlar dnyaya meyledip dnyay
sevmeleri, hiretten yana bilinsiz olup ondan yzevirmeleri sebebiyle kalplerinde hastalk
vardr. Allah onlarn hastalklarn artrd. Blmnnn anlam ise, Allah onlar kendi
hallerine brakt. Dnyann btn keder ve endielerini onlar iin bir araya getirdi. Bunlardan
vakit bulup da dinlerine gereken nemi vermeye Irsat bulamadlar
1872


1868
Kurtub, TeIsir, I, 64-65. Mukaddime.
1869
Bakara, 2/187.
1870
Kurtub, TeIsir, II, 209. 3. mesele.
1871
Bakara, 2/10.
1872
Kurtub, TeIsir, 144.
313
Kurtub, Orada yklmaya yz tutmu bir duvar buldular
1873
yetinin
teIsirinde belgattaki mecz sanatn yle vurgulamaktadr: Yce Allahn yetteki,
Yklmak isteyen iIadesi, yklmaya yakn demektir. Bu bir mecaz ve kelimenin anlamn
geniletmedir. Hadiste, Peygamber (sava): meyletmi, yan yatm diye aklamtr. te bu
Kurnda mecazn varlna bir delil tekil etmektedir. Cumhurun gr de budur. Konuan ve
canl taraIndan yerine getirilmesi uygun olan btn Iiiller eer bir cansza yahut bir hayvana
nisbet edilecek olursa bu bir istiredir. Yani bunlarn yerine bir insan olsayd, bu Iiili yerine
getirecekti. Byle bir anlatm uslbu, Araplarn konumalarnda, iirleride pek oktur.
Bunlardan birisi el-Ann u beyitidir:
Vazgeer misiniz? Zlim lik edeni vazgeirmez hibir ey,
Ya da, Iitilleri de karnn iine geiren bir mzrak yaras gibi.
Burada grld gibi vazgeirmeyi mzrak yarasna izaIe etmi bulunmaktadr.
1874

Yine Kurtub, Yedi gk, yer ve bunlarn iinde bulunanlar onu tesbih
ederler
1875
yetinin teIsirinde belgattaki mecz- akli sanatn yle mevzubahis
etmektedir: Yedi gk, yer ve bunlarn iinde bulunanlar onu tesbih ederler yetinde gklere
ve yere ait olan zamir, akl sahibi varlklar iin kullanlr. Burada kullanlmasnn sebebiyse,
gklere ve yere akl eren varlklarn Iiili olan tesbihin isnaddr.
1876

Kurtub, De ki: Madem ki mmindiniz, yleyse daha nce Allahn
peygamberlerini niin ldryordunuz?
1877
yetinin teIsirinde Iiilleri zaman zellii
asndan incelemekte ve dilin inceliklerinde mzinin muzri ve muzarinin de mazi anlamnda
kullanlabileceini belirtip iirden istihd etmektedir: ldryorsunuz Iiilinin, anlam
itibariyle mazi olmakla birlikte muzari gelmesinin sebebi, daha nce anlamndaki buyrukla
herhangi bir karkln nlenmi olmasndandr. Herhangi bir karkla meydan
vermeyecekse mazinin muzari ve muzarinin mazi anlamnda kullanlmas mmkndr.
el-Hutaye de: bu hususta yle demitir:
el-Hutaye ahitlik etti (edecek) ki; Rabbimin huzuruna kaca gn,
zr dilemek, Veld iin daha uygundur.
1878


1873
KehI, 18/77.
1874
Kurtub, TeIsir, XI, 21. 6. mesele.
1875
sr, 17/44.
1876
Kurtub, TeIsir, X, 172.
1877
Bakara, 2/91.
1878
Kurtub, TeIsir, II, 24.
314
Ayn ekilde Kurtub, Sen bu beldede bulunmaktayken.
1879
yetinin teIsirinde
konumuza ilikin u bilgileri vermektedir: Bu yetin gelecekte tahakkuk edecei
kastedilmektedir. yet bu ynyle Allah Telnn: Muhakkak sen de leceksin, hi phesiz
onlar da leceklerdir.
1880
yetine benzemektedir. Arap dilinde bunun bezerleri pek oktur.
1881

Kendisine ikramda bulunulan/bulunulacak olan, ihsan olunan/ihsan edilecek olansn, denilir.
Yce Allahn kelmnda da bunun benzerleri pek oktur. nk ona gre gelecekteki haller,
hl-i hazrda grlen durumlar gibidir. Bu laIzn gelecee dair oluduuna ve o zaman iin
mevcut hal ile aklanmasnn imkansz olduuna, srenin Ietihten nce Mekkede ittiIakla
indiinin kabul edilmi olmas, kati bir delil olarak yeterlidir.
1882

Kurtub yine bu konuya ilikin, Hicret etmeyerek kendilerine yazk edenlerin
canlarn melekler aldklarnda onlara: Niin burada kaldnz? dediklerinde, diyecekler
ki: Biz burada zayf ve gsz insanlardk....
1883
yetinin teIsirinde, mazi Iiilin vukuu
kesin durumlarda istikbl iIde etmesi hususuyla
1884
ilikin u aklamay yapmaktadr: Allah
Telnn .. canlarn melekler aldklarnda... blmndeki |',-:canlarn aldklarnda| Iiili,
tenis almei almam mazi bir Iiil olmas muhtemeldir. nk melekler laIznn menneslii
hakiki deildir. Bunun alaca anlamn da mstakbel (gelecek zaman) bir Iiil olmas ve iki ||
harIinden birinin hazIedilmi olmas da ihtimal dahilindedir. bn Frek, el-Hasenden
anlamnn: Cehenneme gtrmek zere toplayacaklar... eklinde olduunu nakletmektedir.
Anlamnn: Ruhlarn alaca... mnsnda olduu da sylenmitir. Daha zhir olan da bu
aklamadr. Meleklerden kastn lm melei olduu da sylenmitir. nk yce Allah: De
ki: Size vekil klnan lm melei rhunuzu alacaktr.
1885
diye buyurmaktadr.
1886

e. Kurtub Tefsrinde Muhkem ve Mtebih Konusu
MIessirin, teIsir uslnn nemli konularndan biri olan muhkem ve mtebih
meselesine yaklam Kurn- Kerimin teIsiri asndan nemlidir. Kurtubnin muhkem ve
mtebih meselesine yaklamn ele almadan nce bu kavramlarn lugat ve stlh mnlarn
belirtmek istiyoruz.

1879
Beled, 90/2.
1880
Zmer, 39/30.
1881
Bkz. es-Syt, Cellddn, Hem''l-hevmi' erhu Cem'i'l-cevmi', Beyrut ts., 9; es-Slem, zzddin Abdilaziz,
el-ra ile'l-cz ba'zi envi'l-mecz (Ii'l Kur'n'il-Kerm), 1987 ts., 26.
1882
Kurtub, TeIsir, XX, 45-46.
1883
Ns, 4/97-99.
1884
Bkz. Anonim, Kitb'l-bin (SarI Cmlesi iinde), y.y., ts., 57; es-Slem, el-ra, 26; yetlerden rnekler iin
ve deerlendirmeler iin bkz. Bayram, En'm Sresinde..., 78-79. Muzari Iiilin gelecek anlam iIade ettii dier
durumlarla ilgili bilgi ve yetlerden rmekler iin bkz. a.e., 77-96.
1885
Secde, 32/11,
1886
Kurtub, TeIsir, V, 237-238.
315
e.a. Muhkem ve Mtebihin Lugat ve Istlh Anlam
Szlkte salam klnm, d etkilere ve bozulmalara kar korunmu gibi mnlara
gelen muhkem ve iki eyin birbirine benzemesi anlamna gelen mtebih kelimelerinin
1887
,
teIsir ve hadis ilimlerindeki terim anlamlar hakknda Iarkl grler bulunmakla birlikte
1888
,
genel kabule gre muhkem; baka bir ihtimal tamayan ak mnl yet ve hadisleri iIade
eder.
1889
Mtebih ise; mnlar bilinemeyen yahut her hangi bir sebepten tr anlamlarnda
kapallk bululnan ya da birden ok mnya ihtimali olup, bu mnlardan birisini tercihte zorluk
sz konusu olan yet, kelime ya da harIlerdir, eklinde tanmlanabilir.
1890

e.b. Kurtubnin Muhkem ve Mtebih Meselesine Yaklam
Kurn- Kerimde mtebih yetlerin mevcdiyeti, bunlarn insan aklnca kavranlp
kavranlamayaca ve tevilinin mmkn olup olmayaca gibi hususlar ilim adamlar arasnda
ihtilaIa sebep olmutur. Bu nedenle Kurtubnin muhkem ve mtebih meselesine yaklamn
ele almadan nce bu konuyu limlerin teIsir usl asndan nasl deerlendirdiini genel
hatlaryla sunmak istiyoruz.
Kurnda muhkem bir srenin indirilmesine temas eden yet
1891
yannda, bu kelimenin
masdar olan ihkmdan tretilmi Iiillerle kitabn yetlerinin muhkem klnmasndan
1892
ve
Allahn kendi yetlerini salam biimde, peygamberin kalbine, yerletirmesinden
1893
sz eden
iki yet bulunmakla birlikte, kitbn yetlerini muhkemt ve mtebiht eklinde bir ayrma
tbi tutan l-i mrn sresinin 7. yetinin yorumu, bu terimin ve kart olan mtebihin anlam
ve kapsamn belirlemede en nemli rol oynamtr. Belirtilen yetteki ayrmn szn sahibi
asndan ve neIsl-emrde deil sadece muhatap asndan olduu ve kitabn anas olarak
nitelenen muhkemlerin mtebiht iin asl tekil ettii genel kabul grmekle beraber buradaki
muhkem ve mtebihten ne kastedildii hususunda eitli aklamalr yaplmtr. Bunlarn
balcalar unlardr: 1. Muhkem, manya delleti baka beyana ihtiya duyurmayacak lde
ak, mtebih, mnas insanlarn tamamna veya birouna kapal ve ayrca beyana muhta
olan; 2. Muhkem tek mnl olup tevile ihtiya duyurmayan, mtebih birden Iazla mnaya
ihtimalli olup kolayca anlalamayan; 3. Muhkem, kendisiyle ne kastedildii delletinin akl
sebebiyle veya tevil yoluyla anlalabilen, mtebih, hurI- mukattaa ve kyamet vakti gibi

1887
Demirci, a.g.e., 174.
1888
Bkz. ez-Zerkn, Muhammed Abdlazm, Menhill-irIn I ulmil-Kurn, Beyrut 1996, II, 215-219.
1889
Baolu, Tuncay, Muhkem, DA., stanbul 2006, XXXI, 42.
1890
Demirci, a.g.e., 174.
1891
Muhammed, 47/20.
1892
Hd, 11/1.
1893
Hac, 22/52.
316
mns ancak Allah taraIndan bilinen; 4. Muhkem Iarzlar, hell ve haramlar, vad ve vadi
bildiren, mtebih kssalar ve misalleri ieren; 5. Muhkem hem iman edilen hem kendisiyle
amel olunan, mtebih amel olunmayp sadece inanlan; 6. Muhkem mensh olmayan veya
kendisi neshetme konumunda bulunan, mtebih neshedilen; 7. Muhkem illeti aklla idrak
edilebilen, mtebih, namaz rekatlerinin saylar gibi, illeti bilinmeyen demektir.
1894

Bu noktadan sonra Kurtubnin muhkem ve mtebih meselesini nasl ele alp
deerlendirdiini belli balklar altnda ileyebiliriz.
e.b.a. Muhkem ve Mtebih Meselesine Dir limlerin Grlerini
Nakledip Konuyu Deerlendirmesi
Bu Kitb sana indiren odur. Bu kitapta mns ak olan (muhkem) yetler
vardr. Bunlar kitbn asldr. Bunlarn dnda eitli anlamlara gelen (mtebih) yetler
de vardr
1895
yetinin teIsirinde limlerin muhkem ve mtebih meselesine ilikin Iarkl
grleri benimsediini dile getiren Kurtub bunu yle nakletmektedir: lim adamlar muhkem
ve mtebih yetlerle ilgili olarak Iarkl grlere sahiptir. Cbir b. Abdillh, bu ayn zamanda
e-bi, SIyn es-Sevri ve dierlerinin grlerinin muktezasdr, der ki: Kurn- Kerimin
yetleri arasnda muhkem olanlar tevili bilinebilen, mns ve teIsiri anlalabilen buyruklardr.
Mtebih olanlar ise, yce Allahn, ilmini yalnzca kendisine saklad, yarattklarna
vermedii, herhangi bir kimsenin bilme imkn bulunmayan buyruklardr. Baz ilim adamlar
der ki: Bu kabilden olanlara, kymet vakti, Yec ile Meccn k, Decclin zuhuru, Hz.
snn gkten inii ve baz sre balarnda bulunan hurI- mukattaa gibi hususlar rnek
verilebilir. Kurtub, naklettii bu gr tercih ettiini yle belirtmektedir: Derim ki:
Mtebihe dair yaplan aklamalarn en gzeli budur. Bakara sresinin ba taraIlarnda er-
Rebi b. Haysemden
1896
, yce Allahn bu Kurn- Kerimi indirdiini ve dilediinin bilgisini
yalnzca kendisi iin alkoyduunu belirten bir rivyeti nakletmi bulunuyoruz. Eb Osman da
der ki: Muhkem, kendisi okunmakszn namazn kabul olunmad Ftihtl-kitbtr.
Muhammed b. el-Fadl der ki: Muhkem, hls sresidir. nk bu srede tevhidden baka hibir
ey yoktur. yle de denilmitir: Kurn- Kerim, btnyle muhkemdir. nk Allah yle
buyurmutur: Bu, yetleri muhkem klnm bir kitaptr.
1897
Yine Kurnn btnyle

1894
Baolu, Tuncay, Muhkem, DA., XXXI, 42; Konunun daha geni aklamas iin bkz. ez-Zerkn, a.g.e., II,
213-234; Cerraholu, TeIsir usl, 128-134.
1895
l-i mrn, 3/7.
1896
Kurtub, TeIsir, I, 115. Bakara, 2/2-1. (Kurtub, belirttii yerde bu ismi er-Rebi b. Huseym eklinde
zikretmektedir ki doru olan da budur.)
1897
Hd, 11/1.
317
mtebih olduu da sylenmitir. nk yce Allah: Mtebih bir kitap olarak
1898
diye
buyurmutur. Kurtub bu yaklam yle tenkit etmektedir: Derim ki: Ancak bu aklamann
yetin anlamyla hibir ilgisi yoktur. nk yce Allahn: yetleri muhkem klnm bir
kitaptr. blmnn anlam udur: Yni bu yetlerin sralan ve dizilii byledir ve bu kitap
Allahtan gelmi bir haktr. Mtebih bir kitap olarak. blm ise, bir ksm dier bir
ksmna benzemekte ve bir grubu tekini tasdik etmekte, demektir. Yoksa yce Allahn: Baz
yetleri muhkemdir. ile, Dier bir ksm da mtebihlerdir. blmleriyle kastedilen bu mn
deildir. Bu yetteki mtebih tabiri ihtimel ve benzerlik kabilindendir. Yce Allahn:
nk o inek bize baka ineklere benzer geldi
1899
yeti kabilindendir. Yani biz onlar
birbirlerine kartrdk. Yani, birok inek eidi anlamna gelme ihtimali vardr. Bu buyrukta
muhkem ile kastedilen de bunun zdddr ki, o da herhangi bir karkl bulunmayan ve tek bir
anlamdan bakasna gelme ihtimali bulunmayan buyruklardr. Daha sonra yine muhkem ve
mtebih kavramlarnn anlamna ilikin aklama ve rnekleri nakleden Kurtub, en-Nahhsn
da grn yle nakledip deerlendirir: en-Nahhs ise der ki: Muhkem yetler ile mtebih
buyruklar hakknda sylenmi szlerin en gzeli udur: Muhkem yetler bizatihi mevcud olan
ve anlalmas iin baka buyruklara bavurmay gerekli klmayan yetlerdir: Kimse onun
dengi ve benzeri deildir.
1900
yeti ile phesiz ben tevbe edenlerin gnahlarn maIiret
ediciyim.
1901
yetleri bunlara rnek tekil etmektedir. Mtebih yetlerse: phesiz Allah
btn gnahlar maIiret edicidir.
1902
yetinin gerei gibi anlalabilmesi iin yce Allahn:
phesiz ben tevbe edenlerin gnahlarn maIiret ediciyim. buyruuyla: Muhakkak Allah
kendisine irk koulmasn maIiret etmez.
1903
yetlerine mracaat edilir. Kurtub en-
Nahhsn bu aklamalarn yle deerlendirir: Derim ki: en-Nahhsn bu szleri bn
Atyyenin tercih ettii gre aklk getirmektedir. Bu aklama kelimelerin dildeki
anlamlarna da uygun dmektedir. nk muhkem kelimesi |=| kelimesinden ism-i
meIldr. hkm ise, bireyi salam yapmak demektir. Mnsnda, ak anlalmasnda
karklk ve tereddt bulunmayan buyruklarn byle olduunda da phe yoktur. nk bu
buyruklarn kelime mnlar gyet aktr ve kelime dizilii de sapasalamdr. Bu iki husustan
herhangi birisinde gereken aklk ve salamlk bulunmayacak olursa, o vakit mtebihlik ve
karklk sz konusu olur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr. Kurtub son olarak sz, muhkem

1898
Zmer, 39/23.
1899
Bakara, 2/70.
1900
hls, 112/4.
1901
Th, 20/82,
1902
Zmer, 39/53.
1903
Ns, 4/48, 116.
318
ve mtebih meselesine ilikin mtebihin ekilleri hususunu Ikh usl asndan
deerlendirmek zere Mlik Iakihi bn Hveyzimendda brakmaktadr
1904
.
e.b.b. Mtebih yetlerin Tevil Edilip Edilemeyecei Konusundaki Tutumu
l-i mrn, 3/7. yetinin, Halbuki onun tevilini ancak Allah bilir. limde
derinleip yksek pyeye erienler ise: Ona inandk; hepsi Rabbimiz tarafndandr,
derler
1905
blmn teIsir ederken konuyu limlerin grlerini de zikrederek deerlendiren
Kurtub, bu yetin sebeb-i nzln verdikten sonra, tevl ve teIsr kelimelerinin lugat ve terim
anlamlarn ilemektedir.
1906
Daha sonra Kurtub, limde derinleip yksek pyeye
erienler blmnn teIsirine balamakta ve bu blmn kendinden nceki ksmla ilikisi
olmayan yeni bir sz balangc m yoksa kendinden nceki ksma atIedilen ve bandaki vv
harIinin de cem iin kullanlld bir konuma m haiz olduu hususunu incelemekte ve Iarkl
yaklamlar sunmakla birlikte cumhrun grn yle iIade etmektedir: ounluun kabul
ettii gre gre; kendisinden nceki blmlerden ayr, yeni bir cmle badr ve iIade daha
nce yce Allahn: Halbuki onun tevilini ancak Allah bilir buyruuyla
tamamlanmtr. bn mer, bn Abbs, ie, Urve b. ez-Zbeyr, mer b. Adlaziz ve
bakalarnn gr budur. el-Kis, el-AhIe, el-Ferr, Eb Ubeyd ve bakalar da bu
grtedir. Kurtub, bu blmn kraati hususunda da yukardaki aklamalarnn paralelinde
aklamalarda bulunmakta ve konuyu deerlendirerek kendi yaklamn yle iIade etmektedir:
lim adamlarnn ounluunun grne gre bu yette tam vakI yce Allahn: Halbuki
onun tevilini ancak Allah bilir ksm zerinde olduu ve bundan sonraki ksmlarnsa, yeni
bir sz balangc olduu eklindedir. yetin bundan sonras ise, limde derinleip yksek
pyeye erienler ise: Ona inandk; hepsi Rabbimiz taraIndandr, derler blmdr. Bu, bn
Mesd, bey b. Kab, bn Abbs ve Hz. ieden de rivyet edilmitir. Ancak Mchidden:
limde derinleip yksek pyeye erienler blmn, kendisinden nceki ksma atI-
nesak yapt ve derinlemi olanlarn tevili bildiklerini iddia ettii de rivyet edilmitir. Bu
grn lehine kimi dilcileri de delil gstererek bunun: limde derinleip ysek pyeye erienler
de bunu bilirler ve inandk diyerek eklindedir, der ve derler kelimesinin hal olmak
zere nasb mahallinde olduunu iddia ederler. Ancak dilcilerin byk ounluu bu aklamay
reddeder ve uzak bir ihtimal olarak grrler. nk Araplar hem Iiili, hem de meIl bir arada
hazI etmezler. Hali ise Iiil aka sylenmedike de zikretmezler. Eer Iiil aka sylenmemi
ise, hal de sz konusu deildir. yet byle bir ey mmkn olsayd Abdullah binerek geldi.

1904
Kurtub, TeIsir, IV, 11-12. 2. mesele. l-i mrn, 3/7.
1905
l-i mrn, 3/7.
1906
Kurtub, TeIsir, IV, 14-15. 7. mesele.
319
Anlamnda, Abdullah binerek demek mmkn olurdu. Byle bireyin mmkn olmas ise,
ancak Iiilin zikredilmesiyle birlikte olur. Kiinin: Abdullah konuur ve insanlarn arasn slah
eder. demesi buna bir rnektir. Burada Islah eder iIadesi, Abullahn halini bildirir. Nitekim
air, ki bunu Eb mer, Ebl-Abbs Saleb u beyiti okudu, diyerek bana okumutur, u szleri
syler:
Ben orada olduka kzgn ve ksa bacakl, yksek hrgl bir deveyi saldm;
Yrrken ksadr, otururken uzun grlr.
Yani, yrrken boyu ksadr, demektir.
O halde, nahivcilerin de konu ile ilgili grleriyle desteklemelerinin yannda ilim
adamlarnn genelinin gr, yalnzca Mchidin bu konudaki grnden daha uygundur.
Ayn ekilde an yce Allahn, mahlukatndan neIyedip kendisi hakknda tespit ettii bir
eyde, daha sonralar ortann olmas mmkn deildir. Nitekim yce Allahn u yetlerini
nazara verebiliriz: De ki: Gklerde ve yerdeki bilinmeyenleri Allahtan baka kimse
bilmez
1907
; Onun vaktini ancak o aklar
1908
; Ondan baka her ey yok
olacaktr
1909
te btn bunlara dair bilgiyi an yce Allah, yalnz kendisine tahss etmitir.
Bunlarda kendisinden bakasn ortak etmez. Yce Allahn: Halbuki onun tevilini ancak
Allah bilir yeti de byledir. yet, limde derinleip yksek pyeye erienler
blmndeki vav harIi atI- nesak iin olsayd, yce Allahn: Hepsi Rabbimiz
taraIndandr, derler blmnn herhangi bir anlam olmazd. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
1910

e.b.c. Rsih (limde Derinlemi) limlerin Mtebiht Konusundaki
Konumunu ve zelliklerini Belirtmesi
l-i mrn, 3/7. yetinin, Halbuki onun tevilini ancak Allah bilir. limde
derinleip yksek pyeye erienler ise: Ona inandk; hepsi Rabbimiz tarafndandr,
derler
1911
blmnn teIsirine devam ederek mtebih yetlerin tevil edilip edilemeyecei
konusundaki sz konusu tutumunu yukardaki deerlendirmelerinden sonra da srdren ve
baka deliller ileri sren Kurtub, daha sonra ise, limde derinleip yksek pyeye erienler
ise: Ona inandk; hepsi Rabbimiz taraIndandr, derler blmnde zikredilen ilimde

1907
Neml, 22/65.
1908
ArI, 7/187.
1909
Kasas, 28/88.
1910
Kurtub, TeIsir, IV, 15-16. 8. mesele; Bkz. Cerraholu, TeIsir usl, 129-130.
1911
l-i mrn, 3/7.
320
derinlemi limlerin mtebiht karsndaki durum ve tutumunu yle mlhaza etmektedir:
Derem ki: limde derinlemi olanlar ise, onu ksmen bilirler ve ona iman ettik. Hepsi
Rabbimizdendir, derler. Onlarn buna dair bilgilerine gelince, muhkemde yer alan deliller ve
mtebihtn ksmen tevilini bilip dier bir ksmn bilemeyince, biz hepsine iman ettik, hepsi
Rabbimizdendir, derler. Onun salih eraitinden olup ilmimizin kuatamad gizliliklerin bilgisi
Rabbimiz nezdindendir. Daha sonra yine bu husustaki aklamalarna devam ederek
mtebihin eitlerine dikkat eken ve ilimde derinlemi limlerin hibir zaman bilemeyecei
mtebihta kyametin vaktini rnek veren Kurtub, bununla birlikte belirtilen limlerin geni
ilimlerine vurgu yapmakta ve onlarn sekinliklirini yle iIade etmektedir: Onlarn, ..limde
derinleip yksek pyeye erienler diye nitelenmeleri, Arap dilini anlayan herkesin bilmekte
msavi olduu muhkemden daha Iazlasn bilmelerini gerketirmektedir. Eer onlar herkesin
bildiinden baka bir ey bilmiyorsalar, onlarn derinlikleri nerede kalr?! leri gelen ilim
adamlar arasnda, ilimde derinlemi olanlar mtebihi bilmezler, eklindeki aklamalar
hibir ekilde bilinemeyen mtebihtlar
1912
iin geerlidir. Bununla beraber, dinde baz
ekillere ve Arap dilinde baz anlatm slplarna gre yorumlanmas mmkn olan szlere
gelince, bunlar tevil edilir ve doru tevili bilinebilir. Bununla, olabilecek doru olmayan
birtakm tevil ihtimalleri de izale edilebilir. Yce Allahn Hz. sa hakknda: ve o
kendisinden bir rhtur
1913
yeti ve benzerleri byledir. Kendisine ltIettii kadaryla bu
kabilden pek ok ey bilmedike hibir kimseye rsih (ilimde derinlemi) sIat verilemez.
1914

e.b.d. Kurnn Mtebih yetlerine Uyan Kimselerin zelliklerini
Belirtmesi
l-i mrn, 3/7. yetinin teIsirinde birinci meselede ncelikle Kurn- Kerimin
mtebihine uyanlara ilikin rivyetleri nakleden Kurtub, ilk sray Mslimin u hadisine
1915

vermektedir: Mslimin rivyetine gre ie (r.anha) yle demitir: Reslllah (s.a.s.): Bu
kitab sana indiren odur. Bu kitapta mns ak olan (muhkem) yetler vardr. Bunlar
Kitabn asldr. Bunlarn dnda eitli anlamlar gelen (mtebih) yetler de vardr. Bu
yzden, kalplerinde haktan sapma eilimi olanlar, fitne arzusuyla ve istedikleri gibi
yorumlama hevesiyle onun mtebih olanlarna uyarlar. Halbuki bunlarn yorumunu
ancak Allah bilir. limde yksek pyeye eriip onda derinleenler ise: Ona inandk; hepsi

1912
Bkz. Konunun daha geni aklamas iin bkz. ez-Zerkn, a.g.e., II, 219-222;Demirci, a.g.e., 177-182.
1913
Ns, 4/171.
1914
Kurtub, TeIsir, IV, 16-17. 8. mesele.
1915
Mslim, lim, 1; Buhr, TeIsir, 3; Eb Dvd, Snnet, 2; Tirmiz, TeIsir, 3; bn Mce, Mukaddime, 7; Msned,
VI, 48, 124, 132, 256.
321
Rabbimiz tarafndandr, derler. (Bu incelii) ancak aklselim sahipleri dnp anlar.
1916

yetini okudu. Hz. ie devamla dedi ki: Reslllah (s.a.s.) yle buyurdu: Onun mtebih
olanna uyanlar grdnz vakit, ite onlar yce Allahn isimlerini koyduu (sz konusu
yette belirttii) kimselerdir ki onlardan saknnz.
1917
Ardsra Kurnn mtebihatna uyan
kiilerin zelliklerini ihtiva eden baka bir rivyeti
1918
nakleden Kurtub, konunun genice
deerlendirmesini altnc meselede, Bu yzden, kalplerinde haktan sapma eilimi olanlar,
Iitne arzusuyla ve istedikleri gibi yorumlama hevesiyle onun mtebih olanlarna uyarlar
blmn teIsir ederken ele almaktadr. Kurtub burada hocas Ebl-Abbs Ahmed b. mer b.
brhim el-Kurtub (. 656/1258)nin bu yete dair grlerini nakletmekte ve zndk, karmti
ve mcessime gruplarn Kurnn mtebihtna uyanlara rnek gstermektedir. Zikrettii
dier bir rnekse, Hz. mere oka soru soran ve Hz. mer taraIndan cezalandrlan Sab
(bn Subeyg) adl kiidir
1919
. Kurtub bu aklamalara devamla yette sz konusu edilen
mtebihta uyanlarn drt Irka olduunu belirtir ve bunlar tek tek aklar. Kurtub yette yer
alan, Iitne arzusuyla blmn de bu aklamalarnn paralelinde yle teIsir eder: Yani
phe uyandrmak arzusu, mminlerin iin iinden kamayarak aralarnn bozulmasn
istemeleri ve herkesin kendi sapk grlerine dnmesini salamalar demektir. Kurtub son
olarak da Eb shk ez-Zecccn bu yetin teIsirine ilikin yapt izahlara yer vermektedir.
1920

e.b.e. Kurnda Mtebih yetlerin Bulunma Hikmetini Belirtmesi
Kurtub l-i mrn, 3/7. yetinin, Bu Kitb sana indiren odur. Bu kitapta mns
ak olan (muhkem) yetler vardr. Bunlar kitbn asldr. Bunlarn dnda eitli
anlamlara gelen (mtebih) yetler de vardr blmnde iIade edilen mtebih
yetlerin Kurn- Kerimde bulunma hikmetini kendi kendine yle mzakere etmektedir:
n yce Allah: nsanlara, kendilerine gnderileni aklayasn ve dnp ibret alsnlar
diye sana da bu Kurn indirdik.
1921
Diye buyurmuken, Kurnda nasl mtebih olabilir ve
Allah, Kurnn tmn nasl apak klmam olabilir? diye bir soru sorulsa karlk olarak
yle cevap verilebilir: Bundaki hikmet, Allah en dorusunu bilir, limlerin stnlk ve
Iaziletinin ortaya kmasdr. nk Kurn- Kerimin hepsi ak seik olsayd, lim olanlarn
olmayanlara stnl ortaya kmazd. Herhangi bir kitap tasniI eden de byle yapar. Kitabnn

1916
l-i mrn, 3/7.
1917
Kurtub, TeIsir, IV, 10. 1. mesele.
1918
Bkz. el-Heysem, Mecmaz-zevid, VI, 233-234. (Bu rivyeti, Tabernden, ricli sikadr. kadydyla
nakletmektedir. Ayrca hadis, ayn mnda, Iarkl laIzlarla ve sonunda yer alan mmetin Irkalara ayrlaca
ibresi bulunmakszn, Tirmiz, TeIsir, 3; Msned, V, 250, 253, 262, 269. da da yer almaktadr.
1919
Bkz. Cerraholu, TeIsir usl, 129.
1920
Kurtub, TeIsir, IV, 13-14. 6. mesele.
1921
Nahl, 16/44.
322
bir ksmn ak, bir ksmn da mkil ekilde yazar ve topluluk iin bir yer brakr. nk
varl, bulunmas nemsiz ve basit olan bir eyin gzellii de az olur. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
1922

f. Kurtub Tefsrinde Mkill-Kurn Konusu
MIessirin, teIsir uslnn nemli konularndan biri olan mkill-Kurn meselesine
ynelik tutumu Kurn- Kerimin teIsiri asndan nemli bir yere sahiptir. Kurtubnin bu
meseleye yaklamn ele almadan nce konumuza lugat ve stlh mnlar asnan yer vermek
istiyoruz. Mkil, szlkte kark olmak anlamn iIade eden ekele Iiilinden
1923
ism-i
Iaildir. Buna gre mns, kark ve birbirine zt olan ey demektir. Terim olarak ise:
Kurnn baz yetleri arasnda ihtilaI ve tezat gibi grnen hususlar diye tanmlanabilir.
1924

Kurn ilhi kelm olduundan yetleri arasnda hakiki anlamda bir ihtilaI, tezat ve
tutarszln varl mmkn deildir.
1925
Nitekim, Hl Kurn zerinde gerei gibi
dnmeyecekler mi? Eer o, Allahtan bakas taraIndan olsayd, elbette iinde birbirini
tutmayan birok ey bulurlard
1926
yeti bu gerei ak bir ekilde dile getirmiir. Belki ilk
bakta baz yetler arasnda bir elikinin olduu zannedilebilir, ancak zerinde biraz
dnld zaman gerekte herhangi bir elikinin bulunmad hemen anlalr.
1927

Kurtub, Hl Kurn zerinde gerei gibi dnmeyecekler mi? Eer o,
Allahtan bakas tarafndan olsayd, elbette iinde birbirini tutmayan birok ey
bulurlard
1928
yetinin teIsirinde konuyu yle aklamaktadr: Bu mns, Elbette onda
Iarkllklar ve elikiler bulurlard anlamn iIade etmektedir. Bu teIsir bn Abbs, Katde ve
bn Zeydden rivyet edilmitir. Kraat laIzlarnn Iarkll, misallerin laIzlar, delletler,
srelerin miktarlar ve yetler arasndaki Iarkllklar ise bunun kapsamna girmemektedir.
Buradaki Iarkllktan amalanansa, eliki ve birbirini tutmayan eylerdir. yle de denilmitir:
yetin anlam udur: Size bu bildirilen buyruklar, Allahtan bakasndan gelmi olsayd, bunlar
arasnda tutarszlklar olurdu. Yine yle denilmitir: oka sz syleyen kim varsa mutlaka
onun sznde pek ok tutarszlklar olur. Ya szn niteliklerinde ve laIzlarnda olur ya da
mnnn gzelliinde olur yahut da elikilerinde grlr veya yalan sz olur. Ancak yce

1922
Kurtub, TeIsir, IV, 17. 8. mesele; Bkz. Konunun daha geni aklamas iin bkz. ez-Zerkn, a.g.e., II, 223-225;
Demirci, a.g.e., 190-192.
1923
bn Manzr, Lisnl-arab, Beyrut ts., XI, 359.
1924
Demirci, a.g.e., 221; iek, Yakup, Mkill-Kurn, MFD., stanbul 1995, sy. 7-10, s.79-112.
1925
Bkz. es-Syt, Celluddn, el-tkn Ii ulmil-Kurn, II, 724.
1926
Ns, 4/82.
1927
Demirci, a.g.e., 221; Bkz. es-Syt, Celluddn, el-tkn, II, 724; Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, stanbul 1973, I,
154.
1928
Ns, 4/82.
323
Allah, Kurn- Kerimi indirerek onun zerinde dikkatle dnmelerini emretmektedir. nk
onlar onda, ne szlerin niteliinde herhangi bir ihtilaI ne anlamda terslik ne eliki ne de
kendilerine haber verilen ve aklanan gaybi haberlerde geree aykr bir ey buluyorlar.
1929

Mkill-Kurn ilminin konusuna giren ihtilaI, esas itibariyle hakiki deil, zhiri
yani Kurn laIzlarnda grlebilen ve tevil yoluyla giderilebilen bir ihtilaItr.
1930
Mesel,
Eer kendileriyle evlendiiniz takdirde yetim kzlarn haklarn gzetmeyeceinizden
korkarsanz hounuza giden kadnlardan ikier, er, drder kadnla evlenin. Bunlar arasnda
adlet yapamayacanzdan korkarsanz, sadece biriyle evlenin veya sahip olduunuz criyelerle
yetinin. Bu, adletten ayrlmamanz iin en uygun olandr
1931
yetiyle yina ayn srenin, Hrs
gsterseniz de kadnlar arasnda dil davranmaya g yetiremezsiniz
1932
yeti arasnda ilk
anda bir eliki olduu sylenebilir. nk ilk yette, kocann eleri arasnda istedii takdirde
adleti salayabilecei, ikinci yette ise, hrs gsterilse bile adletin asla mmkn olamayaca
iIade edilmektedir. Dolaysyla bu da ilk anda yetlerin birbiriyle elitiini akla getirmektedir.
Halbuki ilk yette yer alan adlet kavram, eler arasndaki hukuku msvi tutmak, ikincisinde
de, kalbin meyli yani sevgi olarak yorumlanm olsa, o zaman yetler arasnda herhangi bir
elikiden sz edilmemi olacaktr. Zira, bu durumda yetlerin tevili yle bir ereveye
oturtulmu olmaktadr. ok evlilik yapmay dndnz zaman hukuki anlamda adaleti
yerine getirme konusunda herhangi bir kaygnz yoksa, o takdirde ikier, er, drder hanmla
evlenebilirsiniz. Ancak eleriniz arasnda sz konusu anlamda adleti icra etmekten
ekiniyorsanz, o zaman tek ele yetinin ve bilin ki, sevgi konusunda hibir zaman adaleti yerine
getiremezsiniz. Yani elerinizi ayn derecede sevmeniz mmkn olmaz. nk bu irde d bir
eylemdir. O halde bu hususun da hukuki anlamdaki adaleti etkileyebilecei gzden uzak
tutulmamaldr. Ancak u da bir gerek ki, insann eleri arasnda adaleti icra ederken sevgi
balamndaki kalbi meyilden kurtulmas zor olmakla birlikte, imkansz deildir.
1933
Kurtub de
bu yetleri teIsir ederken ayn bak asyla yetlere yaklamakta ve Nis sresi, 4/3. yetini:
Buna gre iIadenin takdiri yle olur: Her kim yetim kza adil davranmak hususunda
kusurlu hareket edecei zannna sahipse, o yetim kzdan vazgesin.
1934
eklinde iIade edip
konunun aklamasn srdrrken, Nis sresi, 4/129. yetini ise yle teIsir etmektedir: Yce

1929
Kurtub, TeIsir, V, 201; Bkz. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-Dineveri, Tevl
mkilil-Kurn, Kahire 1981, 24-32; Cerraholu, TeIsir usl, 179.
1930
Demirci, a.g.e., 221.
1931
Ns, 4/3.
1932
Ns, 4/129.
1933
Demirci, a.g.e., 221-222; Cerraholu, TeIsir usl, 179-180; Bkz. es-Syt, Celluddn, el-tkn Ii ulmil-
Kurn, II, 730.
1934
Kurtub, TeIsir, V, 12-13. 1. mesele; Bkz. bn Kuteybe, Tevl mkilil-Kurn, 72-73.
324
Allah: Hrs gsterseniz de kadnlar arasnda dil davranmaya g yetiremezsiniz yetinde,
kadnlar arasnda mutlak adaleti gereletirmenin g dahilinde olmadn haber vermektedir.
G dahilinde olmayan ey ise, sevgi, cima ve kalpteki yer itibariyle tabii meyil ile ilgili
hususlardr. Yce Allah insanlarn durumunu vasIetmekte ve yaratllar gerei, kalplerinin
kimisine meyledip kimisine meyl etmesini nlemek imknna sahip olmamkla
nitelendirmektedir. O bakmdan Peygamber (s.a.s.): Allahm! te bu benim gcm dahilinde
olan hususlardaki paylatrmamdr. O bakmdan senin mlik olduun, benim sahip olmadm
hususlarda beni knama.
1935
buyurmutur.
1936

Kurtub bata teIsir ve teIsir usl kaynaklarnda baz Iarkllklarla yer alan
1937
ve bir
adamn bn Abbsa gelerek Kurnda birbiriyle eliki arzediyor gibi grnen yetleri ihtiva
eden rivyeti
1938
, muhkem ve mtebih konusunu ele alrken yle nakletmektedir: Buhari,
Sad b. Cbeyrden yle dediini rivyet etmektedir: Adamn birisi
1939
bn Abbsa yle dedi:
Kurnda bana elikili grnen hususlar gryorum. bn Abbs: Onlar nelerdir? diye sorunca,
adam yle dedi: Yce Allah: Sra Ilendii zaman, o gn, artk ne aralarnda akrabalk ba
vardr, ne de birbirlerinden yardm isteyebilirler
1940
diye buyururken, bir baka yerdeyse,
Birbirlerine ynelip karlkl soru sorarlar
1941
buyurmaktadr. Yine bir yerde, .. Allahtan
hibir szlerini gizleyemeyecekler
1942
yeti mevcutken, baka bir yerde ise Allah, Rabbimiz!
Allah hakk iin biz mriklerden olmadk
1943
buyurarak onlarn bireyler gizlediklerini iIade
etmektedir. Nziat sresinde yer alan: Sizi yaratmak m daha zordur, yoksa g m? Onu bina
etmitir Bundan sonra da yeri yayp dedi
1944
yetinde gklerin yaratlmasn yeryznn
yaratlmasndan nce zikretmekte, bir baka yerde ise, Siz, yeri iki gnde yaratan Allah inkar
ediyor ve ona ortaklar m klyorsunuz? kisi de isteyerek geldik dediler.
1945
diye
buyurmakta ve bu yetinde yerin yaratlmasn, gn yaratlmasndan nce belirtmektedir.
Ayrca yce Allah: Allah, aIrdur, rahimdir
1946
; Allah, azizdir, hakimdir
1947
ve Allah

1935
Eb Dvd, Nikah, 38; Tirmiz, Nikah, 42; en-Nes, retn-Nis, 2; bn Mce, Nikah, 47; Drim , Nikah, 25.
1936
Kurtub, TeIsir, V, 279.
1937
Bkz. es-Syt, Celluddn, el-tkn Ii ulmil-Kurn, II, 724-726.
1938
Buhr, TeIsir, 41.
1939
Bu kiinin haricilerden ezrki kolunun reisi olan NIi b. el-Ezrk olduu belirtilmektedir. (bn Hacer, Fethl-
Bri, Kahire 1988, VIII, 419).
1940
Mminn, 23/101.
1941
SIIt, 37/27.
1942
Ns, 42.
1943
Enm, 6/23.
1944
Nzit, 79/27-30.
1945
Fussilet, 41/9-11.
1946
Ns, 4/100.
1947
Ns, 4/158.
325
semidir, basirdir
1948
diye buyurmaktadr. Bu yetlerse adeta daha nce Allah byle idi de;
imdi ise byle deil gibi bir mny iIade etmektedir. Bunun zerine bn Abbs u cevab
verdi: Sra Ilendii zaman, o gn, artk ne aralarnda akrabalk ba vardr, ne de
birbirlerinden yardm isteyebilirler
1949
yetinde birinci neIhdaki durum anlatlmaktadr. Bundan
sonra sra bir deIa daha Irlecek ve Allahn diledii kimseler mstesna, gklerde ve yerde
bulunan her canl baygn decektir. te o vakit aralarnda herhangi bir akrabalk ba
bulunmayacak ve birbirine soru sormayacaklardr. Bihare son Irte ise birbirlerine kar
gelecek ve birbirlerine soru soracaklardr. Yce Allahn: Rabbimiz! Allah hakk iin biz
mriklerden olmadk
1950
ve .. Allahtan hibir szlerini gizleyemeyecekler
1951
yetlerine
gelince, yce Allah ihlas sahibi olan kimselerin gnahlarn balamas zerine, mrikler yle
diyeceklerdir: Gelin biz de mrik deildik, diyelim. Bunun zerine Allah onlarn azlarna
mhr vuracak ve bu seIer onlarn azalar yaptklar ileri syleyecektir. te bylelikle
Allahtan herhangi bir sz saklayamayacaklar ortaya kacaktr ve o vakit kIirler keke
mslman olsalard, diye temennide bulunacaklardr. Yce Allah yeri iki gnde yarattktan
sonra semaya ynelerek iki gnde de onlar yedi sema halinde dzenlendi. Daha sonra ise arz
yayd ve orada sular ve meralar kard. Arzda dalar, aalar, kum tepelerini ve gkle yer
arasndakileri dier iki gnde yaratt. te yce Allahn: Bundan sonra da yeri yayp
dedi
1952
yetinde anlatlan budur. Buna gre arz ve iindekiler drt gnde, sema ise iki gnde
yaratlmtr. Yce Allahn: Allah, aIrdur, rahimdir
1953
yetinde ise, bizzat Allah kendi
zatn kastetmektedir. Yani yce Allah, ezelden beri de byle idi, ebediyyen de yle kalacaktr.
Yce Allah her neyi murad ederse mutlaka onun diledii olur. Yazklar olsun sana! Kurn sana
elikili gelmesin. nk onun hepsi Allahtan gelmitir.
1954

Kurtub, Kurn- Kerimde kyamet gn, dnyadayken insanlar saptranlarn kendi
gnahlaryla birlikte dallete drdklerinin de gnahlarn ykleneceklerini iIade eden Nahl
sresi, 16/25. ve Ankebt sresi, 29/13. yetleriyle kimsenin bir bakasnn gnahn
tamayacan haber veren Enm sresi, 6/164., sr sresi, 17/15., Ftr sresi, 35/18., Zmer
sresi, 39/7. ve Necm sresi, 58/38. yetleri arasnda zhirde grlen ihtilaI izale eden
aklamalar, Onlar kendi gnahlarn yklenecekler ve kendi gnahlar ile beraber baka

1948
Ns, 4/134.
1949
Mminn, 23/101.
1950
Enm, 6/23.
1951
Ns, 42.
1952
Nzit, 79/27-30.
1953
Ns, 4/100.
1954
Kurtub, TeIsir, IV, 12-13. 3. mesele.
326
gnahlar da yklenecekler
1955
yetinin teIsirinde yle iIade etmektedir: Yani bunlarn
hasenatlar bittikten sonra, zulmettikleri kimselerin gnahlarndan bunlara ykletileceklerdir. Bu
anlamdaki bir hadis peygamber (s.a.s.)den rivyet edilmi olup l-i mrn sresinde
1956
gemi
bulunmaktadr. Eb mme el-Bahili dedi ki: Kyamet gnnde bir adam, iyilikleri pek ok
olduu halde getirilir. Hasent sona erinceye kadar onun iyiliklerinden takas edilir. Sonra yine
ondan hak istemeler devam eder. Bunun zerine aziz ve celil olan Allah yle buyurur: Kuluma
(iyiliklerinden) takas yapnz. Melekler: Onun hibir iyilii kalmad, derler. Bu seIer: Zulme
urayann ktlklerinden alnz, bunun zerine braknz. diye buyurur. Reslllah (s.a.s.)
daha sonra yce Allahn: Onlar kendi gnahlarn yklenecekler ve kendi gnahlar ile beraber
baka gnahlar da yklenecekler yetini okudu. Katade dedi ki: Herhangi bir sapkla
aran kimse, hem o sapkln gnahn, hem de onunla amel edenin gnhn yklenir.
Bununla birlikte hibirisinin gnahndan da bir ey eksiltilmi olmaz. Bunun bir benzeri de yce
Allahn u buyruudur: Kyamet gnnde kendi gnahlarn tam olarak yklenmeleri iin ve
bilgisizce saptrdklarnn gnahlarndan yklenmeleri iin. Dikkat edin, yklendikleri yk ne
ktdr!
1957
Bunun bir benzeri de Peygamber (s.a.s.)in u buyruudur: Kim slmda kt
bir yol aacak olursa, o kt yolun gnah ve ondan sonra da onunla amel edeceklerin gnah
onun zerinedir. Bununla birlikte hibirinin gnahndan da bir ey eksiltilmeyecektir.
1958
Bu
Eb Hreyre ve bakalar taraIndan rivyet edilmi bir hadistir.
1959

Kurtub, ilediimiz rneklerde ve dier mkill-Kurn ilminin konusuna giren
yetlerde, mevz ihtilaI
1960
, hakikat ve mecaz imkn
1961
, Iiilin isndyla meydana gelen
mkilt
1962
, zt anlamlln sebep olduu ihtilaI
1963
ve bir hakikatn Iarkl biimlerde
anlatm
1964
gibi ikle yol aan sebepleri tevil ve teliI yolunu izleyerek izale etmektedir
1965
.
g. Kurtub Tefsrinde Tasavvuf
Hereyden nce Kurtubnin eserlerini ilerken de grdmz gibi kendisinin de
tasavvuI ve ahlk eserlerinin zelliklerini tayan eserler kaleme aldn ve onlara teIsirinde
atIta bulunduunu belirtmemiz yerinde olacaktr. Ayrca teIsirinde birok r teIsirden ve

1955
Ankebt, 29/13.
1956
l-i mrn, 3/161.
1957
Nahl, 16/25.
1958
Mslim, lim, 15; Zekt, 69; en-Nes, Zekat, 64; Msned, IV, 357, 359, 360,361.
1959
Kurtub, TeIsir, XIII, 215; Bkz. bn Kuteybe, Tevl mkilil-Kurn, 140.
1960
Kurtub, TeIsir, VII, 151. ArI, 7/6.
1961
A.e., XII, 7. Hac, 22/2.
1962
A.e., VIII, 20-21. EnIl, 8/17.
1963
A.e., XIII, 215. Ankebt, 29/13.
1964
A.e., XVII, 107. Rahmn, 55/14.
1965
Bkz. Cerraholu, TeIsir usl, 179-182,
327
tasavvuI ve ahlka dair eserlerden istiIade eden ve yetleri teIsir ederken Kurn ve snnete ters
dmeyen TasavvuI yorumlar sahiplerine isim zikrederek isnat eden Kurtub, teIsirinde pekok
mehr mutasavvIa da yer vermektedir.
Bu blmde Kurtub Tefsrinde tasavvuIun yerini ve Kurtubnin tasavvuIa
yaklamn ilemek istiyoruz. Konunun anlalmasna katkda salayaca dncesiyle
tasavvuI ve iari teIsirin anlamn ve tarihi srecini genel hatlaryla belirtebiliriz.
g.a. Tasavvuf ve r Tefsir Ekolne Genel Bak
TasavvuI, zhde ve takva ile ruhu bunlim lardan, kt duygulardan temizleme ve
dnyevi megalelerden uzak tutma yoludur. Asl hedeIi ise kalpten msivy (dnya ile ilgili
hereyi) atp onun yerine Allah sevgisini yerletirmek ve beeri varl ilhi varlkta yok
etmektir.
1966
TasavvuIun kkleri ashba ve Hz. Peygambere dayanmaktadr. lk dnemde
tasavvuI, Iikir, amel ve slktan ibret bir olay olarak grlyordu. Birok sahabi, dnyadan
adeta yz evirip kendilerini zhd ve takvaya veriyor, geceleri namaz klyor ve gndzleri de
oru tutuyorlard.
1967
Tabiiler devrine gelince bu dnemde de slm devletinin genilemesi ve
eitli rk ve din, dil ve kltre sahip insanlarn slm toplumu iine girmesi sebebiyle Iikri
hareketlerde bir gelime meydana gelmi ve sz konusu gelime kendisini TasavvuI alanda da
hissettirerek, baz insanlarn dnyadan el ekip, riyzet yoluyla ruhsal kabiliyetlerini
gelitirmelerine ivme kazandrmt. te bu dnemde zhd ve takva hareketi yava yava
gelierek tasavvuItan sz edilmeye balanmt.
1968
Bylece eitli teIsir ekollerinin doduu bir
dneme rastlamasndan dolay, bu oluum saIhasnda mutasavvIlar da, Kurn kendi grleri
dorultusunda yorumlama yolunu setiler. Yaadklar hallere gre yetlerden mnlar
kardlar ve bunlara, yetin iretinden kalbe doan mnlar anlamnda r teIsir adn
verdiler. Bunun sonucu olarak da, dier teIsir ekolleri yannda r teIsir ekol de ortaya km
oldu.
1969

r teIsir, yalnz tasavvuI erbbna alan ve zhir mn ile badatrlmas mmkn
olan birtakm gizli anlamlara ve iretlere gre Kurn teIsir etmek demektir. Bu teIsir, sIinin
kendi Iikirlerine deil, bulunduu makam itibariyle kalbine doan ilhm ve iaretlere
dayanr
1970
. SIiler, yaptklar ibdetler ve riyzt sonunda lednni ilme ulatklar

1966
Ate, Sleyman, r TeIsir Okulu, Ankara 1974, 12.
1967
Krca, Celal, Kurn- Kerim ve Modern limler, stanbul 1982, 41.
1968
Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 8.
1969
Ate, Sleyman, a.g.e., 19; Bkz. Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 9-14; Kr. es-Salih, Subh, Mebhis Ii ulmil-
Kurn, stanbul ts., 290-298.
1970
Demirci, a.g.e., 355.
328
grndedirler. Kazandklar bu gizli bilgiyi herkes hazmedemeyeceinden, insanlar yanl bir
anlaya sevketmeden kanmak iin sIiler, kalblerine doan bu bilgiyi kapal bir slp ile
remiz ve iaretler yoluyla iIade ettiler. Yaptklar teIsire de teIsir deil, iret adn verdiler.
Bunun iin TasavvuI teIsire r TeIsir ad verilir. Dier bir iIade ile, ilk anda akla
gelmeyen, Iakat teIekkrle yetin iaretinden kalbe doan mn anlamna gelir
1971
. TasavvuI
ehli Kurn teIsirinde btni yorumlar ne karmtr. TeIsir ilminde bir otorite ve tasavvuI
tarihinde nemli ahsiyetlerden biri kabul edilen Hasan- Basri, btni yorumlar ne
karmamakla birlikte baz aklamalar sebebiyle ilk dnem r teIsirlerinde grlerine geni
yer verilmitir. Kurn sistematik olarak teIsir eden ilk mutasvvIn Sehl et-Tster olduu
kaydedilir
1972
.
g.b. Tefsirinde Tasavvuf ve Ahlka Dair Eserlerinden stifade Etmesi
Hereyden nce Kurtubnin eserlerini ilerken de grdmz gibi kendisinin tasavvuI
ve ahlk eserlerinin zelliklerini tayan Menhecl-ubbd ve mahaccets-slikne vez-
zhhd
1973
, Kamul-hrs bizhdi vel-kana ve redd zllis-suli bil-kesb ves-sna
1974
, et-
Tezkire fi ahvlil-mevt ve umril-hire
1975
, el-Esn fi erhi esmillhil-hsn ve sftihil-
uly
1976
ve et-Tezkr fi efdlil-ezkr
1977
adl eserler kaleme aldn belirtmemiz yerinde
olacaktr. Mesel, ... Gerekten biz onu sabredici bulduk. O ne gzel kuldur! nk o
(Rabbine) oka ynelen idi
1978
yetinin teIsirinde tasavvuI ve ahlka ilikin aklamalarda
bulunan ve konuyu dier tasavvuI eserlerinden yapt nakillerle deerlendiren Kurtub, daha
geni bilgi iin Menhecl-ubbd ve mahaccets-slikne vez-zhhd adl eserine atIta
bulunur. Kurtub bu yeti-i kerimede mevzubahis edilen Eyyb (a.s.)n sabrn konu edinirken,
sabreden kulun mu yoksa kredenin mi daha stn olduu hususunu deerlendirmekte ve
SIyn es-Sevrinin ikisinin de ayn olduunu sylediini belirttikten sonra Eb Tlib el-Mekk
(.386/996)nin tasavvuIa dair eseri olan Ktl-kulb f mumeletil-mahbb ve vasfi tarkil-
mrd il makmit-tevhd
1979
adl eserinde bu gre katlmayp Iakirin, zenginden daha
Iaziletli oluuna, Eyyb (a.s.)n kssasn delil getirdiini belirtmektedir. Ardsra, Biz ise
bunlar baka bir yer olan Menhecl-ubbd ve mahaccets-slikne vez-zhhd adl kitapta

1971
Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 10-11. r teIsir iin Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 236-264.
1972
Birk, Abdlhamit, Kuran, DA., XVI, 418.
1973
Kurtub, TeIsir, XV, 140. 7. mesele. Sad, 38/44.
1974
A.e., V, 118. 4. mesele. Ns, 4/32.
1975
A.e., IV, 203. 3. mesele. l-i mrn, 3/185.
1976
A.e., III, 165.11. mesele. Bakara, 2/245.
1977
el-Kurtub, et-Tezkr; Bkz. el-Kasb, a.g.e., 45-47.
1978
Sa'd, 38/44.
1979
Msr 1961, I-II.
329
akladk. diyerek eserini reIerans veren mIessir, SIyn es-Sevrinin grn benimsediini
de sylemektedir
1980
.
Kurtub, bu eserinden baka Kamul-hrs biz-zhdi vel-kana ve redd zllis-suli
bil-kesb ves-sna adl kitabna da tasavvuI ve ahlaka dair deerlendirmelerde bulunurken
atIta bulunmaktadr. Mesel, mIessir, Biz senden nce de yemek yemeyen ve arlarda
dolamayan hibir peygamber gndermedik. Sizi birbirinizle denedik. Baklim
sabrediyor musunuz?..
1981
yeti iin, Bu yet, sebeplere sarlmak ve ticaret, sanat ve daha
baka yollarla geimini salama yoluna bavurma hususunda temel bir dayanaktr
aklamasn yaptktan sonra yanl tasavvuI anlaylarn tenkit etmekte ve konuyu dier yetler
ve hadisler nda deerlendirmektedir. Kurtub aklamalarnn sonunda tevekkl konusuna
yer vermekte ve eserine yle atIta bulunmaktadr: Bir adam Ahmed b. Hanbele, Ben
tevekkl ederek haccetmek istiyorum demi. O da, Tek bana yola koyul cevabn vermi.
Adam, Hayr! nsanlarla beraber yola kacam demesi zerine, Ahmed b. Hanbel ona, O
halde sen onlarn yanndaki ekmek torbalarna gvenip kmak isteyen bir insansn eklinde
karlk vermi. Biz btn bu hususlar, Kamul-hrs biz-zhdi vel-kana ve redd zllis-
suli bil-kesb ves-sna adl kitapta ilemi bulunuyoruz.
1982

g.c. r Tefsirlere Yaklam
Kurtub Tefsrinin ir ve tasavvuI teIsirlere dair kaynaklarn ele alrken ilediimiz
gibi, mIessir bu sahaya dair birok eserden istiIade ederek onlardan genellikle tenkitsiz bir
ekilde Kurn ve snnete muvIk r teIsire dair nakillerde bulunmaktadr. Bunlar arasnda
et-Tster (. 283/896)nin, Tefsrl-Kurnil-azm
1983
, es-Slem (. 412/1021)nin,
Hakikut-tefsr
1984
ve Kueyr (. 465/1072)nin, et-Tefsrl-kebr (et-Teysr f ilmit-tefsr)
1985

adl r teIsirler bulunmaktadr. Biz bunlar Kurtub Tefsrinin r ve TasavvuI teIsirlere
ilikin kaynaklarn ilerken, Kurtubnin bu eserlerden Kurn ve snnete ve slmn rhuna
uygun nakillerde bulunduunu ele almtk. Bununla birlikte Kurtub, Kurn ve snnete ve
slmn zne ters dt kanaatini tad nakilleri tenkid etmektedir.

1980
Kurtub, TeIsir, XV, 140. 7. mesele; TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., , 23.
1981
Furkn, 25/20.
1982
Kurtub, TeIsir, XIII, 14. 3. mesele. Ayrca bkz. a.e., V, 118. 4. mesele. Ns, 4/32.
1983
A.e., IV, 130-131. l-i mrn, 3/122; I, 238. 4. mesele. Bakara, 2/41; X, 114-115. Nahl, 16/97.
1983
Nahl, 16/97.
1984
A.e., I, 109. 23. mesele. Ftiha, 1/5; VI, 63. Mide, 5/13.
1985
A.e., XIX, 129-130. Nzit, 79/1-14; a.e., I, 124-126. 10. ve 11. mesele. Bakara, 2/3; a.e. II, 226. Bakara, 2/189.
2. mesele.
330
Mesel Kurtub, Nimet verdiklerinin yolunu; gazabna urayan ve
saptanlarnkini deil
1986
yetinin teIsirine ilikin es-Slemnin, Hakikut-tefsr adl
eserindeki aklamalarn yle eletirmektedir: Gazaba urayanlarn mrikler, saptanlarn da
mnaIklar; gazaba urayanlarn bu sreyi namazda okumay Iarz kabul etmeyenler, saptanlarn
da bunu okumann bereketinden mahrum kalanlar olduklar da sylenmitir. Bunu es-Slem,
Hakik adl eserinde, el-Mverd de Tefsrinde zikretmise de, bunun dorulukla ilgisi yoktur.
el-Mverd der ki: Bu reddedilen bir aklama eklidir. nk kendisi hakknda haberlerin
att rivyetlerin kar karya geldii ve ayrlklarnn yaygn olduu herhangi bir husus
hakknda byle bir hkmn verilmesi caiz deildir. Daha sonra Kurtub tercih ettii aklamay
yle belirtir: Gazaba urayanlarla, bidatlere uyanlarn; saptanlarla da, hidyet yolundan uzak
kalanlarn kastedildii de sylenmitir. Derim ki: Bu gzel bir aklamadr. Peygamber
(s.a.v.)in aklamasysa daha nceliklidir, daha ycedir ve daha gzeldir.
1987

Yine teIsir, r teIsir ve kraat bata olmak zere eitli dallarda birok kez es-
Slemnin, Hakikut-tefsr adl eserine mracaatta bulunan
1988
ve yukarda belirttiimiz gibi
kendisine katlmad hususlar da belirten Kurtub, Btn vgler (hamdler), lemlerin
Rabbi olan Allahadr.
1989
yetinin teIsirinde de hamd ve kr kavramlarn ele alrken
melliIin eserinde yapt nakli yle tenkit etmektedir: Eb CaIer et-Taber ile Ebl-Abbs
el-Mberred, hamdle krn ayn anlamda olduunu sylemilerse de, bu pek kabule deer bir
gr deildir. Ayrca Eb Adirrahmn es-Slem de Kitbl-hakik adl eserinde bunu CaIer
es-Sdk ve bn Atnn gr olarak da nakletmektedir. bn Ata der ki: Hamdin anlam
Allaha kretmektir. nk onun bize zatna hamdetmeyi retmesi dolaysyla o, bize bu
alandaki ltIunu hatrlatmaktadr.
Kurtub, dier grleri de deerlendirdikten sonra kendi grn yle iIade
etmektedir: Derim ki: Dorusu udur: Hamd, nceden bir ihsan sz konusu olmakszn
nitelikleriyle vlmeye deer olana yaplan bir senadr, vgdr; kr ise, balad ihsana
karlk kredilen kimseye yaplan bir senadr
1990
.
g.d. Tasavvuf ve Ahlk Kaynaklarna Yaklam
Kurtub Tefsrinin tasavvuI ve ahlak kaynaklarn ele alrken ilediimiz gibi, mIessir
bu sahaya dair birok eserden istiIade ederek onlardan genellikle tenkitsiz bir ekilde Kurn ve

1986
Ftiha, 1/7.
1987
A.e., I, 112. Ftiha, 1/7. 32. mesele.
1988
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 183, 99.
1989
Ftiha, 1/2.
1990
Kurtub, TeIsir, I, 101. 5. mesele.
331
snnete muvIk tasavvuI ve ahlk ilmine dair nakillerde bulunmaktadr. Bunlar arasnda el-
Muhsib (. 243/857)nin, er-Riye li-hukkillh vel-kym bih
1991
, Muhammed b. Cerr et-
Taber (. 310/923)nin, Kitb adebin-nIsil-ceyyide vel-ahlkn-neIse (Kitb dbn-
nIs)
1992
, Ebl-Leys es-Semerkand (. 373/983)nin, Bstnl-riIn
1993
, Eb Tlib el-Mekk
(. 386/996)nin, Ktl-kulb
1994
, el-Mverd (. 450/1058)nin, Edebd-dny ved-dn
1995
,
el-Gazzl (. 505/1111)nin, Minhcl-riIn
1996
, Abdullah b. Mbrek (. 181/797)in,
Kitbz-zhd ver-rekik
1997
ve bn Ebd-Dny (. 281/894)nn, el-Ferec bade-idde
1998

adl bu hususa rnek verebileceimiz eserlerini tespit etmi bulunuyoruz. Biz Kurtub
Tefsrinin tasavvuI ve ahlak kaynaklarn ilerken, Kurtubnin bu eserlerden yapt Kurn ve
snnete ve slmn rhuna uygun nakillere yer verdiini ortaya koymutuk. Bununla birlikte
Kurtub, Kurn ve snnete ve slmn zne ters den hem eserlerde yer alan bilgileri hem de
yorum ve yaklamlar tenkid etmektedir. Kurtub, Kukusuz biz onu sabrl bulduk. O ne
iyi bir kuldu! O daima Allaha ynelirdi.
1999
yetinin teIsirinde imtihan ve belya maruz
kaldnda sabreden kulun mu yoksa ihsan edilen nimete kreden bir kulun mu daha hayrl
olduu hususunu ele alrken Eb Tlib el-Mekk (. 386/996)nin, Ktl-kulb adl eserindeki
bu konuya ilikin grn yle tenkit etmektedir: Derim ki: el-Kt melliIi bu gr
reddeder ve Iakirin zenginden daha Iaziletli oluuna Eyyb (a.s.)n kssasn delil gstererek bu
iddiasn pekitirdii uzun aklamalarda bulunur. Biz ise bunlar Menhecl-ubbd ve
mahaccets-slikne vez-zhhd adl eserimizde zikretmi bulunuyoruz. Ancak o, Eyyb
(a.s.)n gerek belaya uramadan nce, gerek sonrasnda peygamberlerin zenginlerden birisi
olduunu grmezlikten gelmitir. O, mal ve ocuklarnn elinden alnmasyla bedeninde byk
hastalklarla snanm bir kimseydi. te peygamberler de kendisiyle imtihan olunduklar ve
Iitneye maruz kaldklar hususlara sabr gstermi insanlardr. Eyyb (a.s.), belli bir vasIla bela
ile kar karya kald gibi, ilk karlat hali ne ise ylece o beladan kurtulmutur. Onun
halinde, szlerinde olsun herhang bir deiiklik grlmemitir. Bylelikle Sleymn (a.s.),
maksud olan mn itibariyle Eyyb (a.s.)la ayn konumda olmutur. Bu ise baz insanlarn
bazsna stn olduklar deimeme noktasdr. Bu itibarla, kreden zenginle, sabreden Iakir
birbirine eit olur. Dolaysyla durum SIynn bu konuyu aklad gibidir. Dorusunu en iyi

1991
A.e., V, 129. 1. mesele. Ns, 4/36; XVI, 73. ZuhrI, 43/68.
1992
A.e., I, 26. Mukaddime; VII, 134. 14. mesele. Enm, 6/153; XVI, 218-219. 1. mesele. Hucurt, 49/13.
1993
A.e., XIII, 127. 3.mesele. Neml, 27/29-31.
1994
A.e., XV, 140. 7. mesele. Sd, 38/44; Kurtub, TeIsir, XV, 133. Sleymnn Tahtnn ve Mlknn Nitelii .
1995
A.e., IV, 199-200. 3. ve 4. mesele. l-i mrn, 3/180; Kurtub, TeIsir, V, 278-279. 6. mesele. Ns, 4/128.
1996
A.e., VII, 249. A'rI, 7/175.
1997
A.e., I, 26. Mukaddime; X, 257. KehI, 18/31; XV, 35. Ysn, 36/66.
1998
A.e., XIII, 201. Kasas, 28/76-77.
1999
Sd, 38/44.
332
bilen Allahr.
2000
Ayrca Kurtub melliIin zikrettii mevz hadis ve aslsz haberlere dikkat
ekerek onlar da reddetmektedir
2001
.
g.e. yetlerin Tefsirinde Mehr Sfilerin Grlerini Sahiplerine Sadece
sim Olarak zafe Edip Nakletmesi
Kurn ve snnet izgisinden ayrlmayan TasavvuI yorumlar bir zenginlik kabul eden
Kurtub, yetleri teIsir ederken eitli kavram ve konulara ilikin ilk devir mutasavvIlarnn
2002

hemen hemen hepsine isimlerini zikretmek sretiyle teIsirinde yer vermi olduunu gryoruz.
Tarih sralamasna gre bunlarn arasnda tespit edebildiimiz, Hasan el-Basri (. 110/728),
2003

Sbit b. Eslem el-Bnni (. 127/744-45),
2004
Mlik b. Dnr (. 131/748),
2005
CaIer-i Sdk (.
148/765),
2006
brhim b. Edhem (. 161/777),
2007
akk Belhi (. 164/780),
2008
Dvd Ti (.
165/781),
2009
Fudayl b. yz (. 187/802),
2010
MarI Kerhi (. 201/816),
2011
Eb Sleyman
Drni (. 215/830),
2012
Bir HaI (. 227/841),
2013
Bayezid-i Bistmi (. 234/848 |?|),
2014

Hteml-Asamm (. 237/851),
2015
Znnn Msri (. 245/859),
2016
Seriyys-Sakti (.
257/870),
2017
Yahy b. Muz Rzi (. 258/871),
2018
Eb Hamza Horasni (. 290/902),
2019

brhm b. Ahmed Havvs (. 291/903),
2020
Cneyd Baddi (. 297/909),
2021
Eb Osmn Hri
(. 298/910),
2022
bn Mesrk (. 298/910),
2023
YsuI b. Hseyn (. 304/916),
2024
bn At (.

2000
Kurtub, TeIsir, XV, 140. 7. mesele.
2001
A.e., XV, 133. (Sleymnn Tahtnn ve Mlknn Nitelii bal).
2002
Eraydn, Seluk, TasavvuI ve Tarikatler, stanbul 1990, 73-95.
2003
Salam, Fihrist, XX, 103-105; Bkz. Cerraholu, TeIsir Tarihi, 9. Demirci, a.g.e., 357.
2004
Salam, Fihrist, XX, 175; Bkz. bnl-Cevz, Ebl-Ferec, SIats-saIve, Beyrut 1979, III, 260.
2005
Salam, Fihrist, XX, 146; Bkz. Hucvir, Ali b. Osman Cllb, KeIl-mahcb (ev. Sleyman Uluda), stanbul
1996, 184-185.
2006
Salam, Fihrist, XX, 63; Demirci, a.g.e., 357.
2007
Salam, Fihrist, XX, 129; Bkz. Slem, Eb Abdurrahmn, Tabakts-sIiyye, Msr 1969, 26.
2008
Salam, Fihrist, XX, 186; Bkz. Slem, a.g.e., 61; Hucvir, a.g.e., 210-211.
2009
Salam, Fihrist, XX, 69; Bkz. Attar, Feridddin, Tezkiretl-evliy, Tahran 1345, 243; Kueyr, Abdlkerim,
Kueyr Rislesi (ev. Sleyman Uluda), stanbul 1999, 104-105.
2010
Salam, Fihrist, XX, 97; Bkz. Slem, a.g.e., 7; Hucvir, a.g.e., 194-197.
2011
Salam, Fihrist, XX, 147; Bkz. Slem, a.g.e., 48; Hucvir, a.g.e., 212-213.
2012
Salam, Fihrist, XX, 88; Bkz. Attar, a.g.e., 276; Kueyr, a.g.e., 109-110.
2013
Salam, Fihrist, XX, 61; Bkz. Slem, a.g.e., 39; Hucvir, a.g.e., 203-204.
2014
Salam, Fihrist, XX, 90; Bkz. Slem, a.g.e., 67; Hucvir, a.g.e., 204-206; Uluda, Sleyman, Byezid-i
Bistmi, DA., stanbul 1992, V, 238-241.
2015
Salam, Fihrist, XX, 106; Bkz. Slem, a.g.e., 107; Hucvir, a.g.e., 214.
2016
Salam, Fihrist, XX, 205; Bkz. Slem, a.g.e., 15; Kueyr, a.g.e., 97-98.
2017
Salam, Fihrist, XX, 205; Bkz. Slem, a.g.e., 48; Kueyr, a.g.e., 100-101.
2018
Salam, Fihrist, XX, 199; Bkz. Attar, a.g,e., 377; Kueyr, a.g.e., 111-112.
2019
Salam, Fihrist, XX, 78; Bkz, Slem, a.g.e., 326; Attar, a.g.e., 614; Kueyr, a.g.e., 132; Hucvir, a.g.e., 248-249.
2020
Salam, Fihrist, XX, 106; Bkz. Slem, a.g.e., 284; Attar, a.g.e., 599; Kueyr, a.g.e., 128; Hucvir, a.g.e., 257.
2021
Salam, Fihrist, XX, 66; Bkz. Slem, a.g.e., 155; Hucvir, a.g.e., 229-232.
2022
Salam, Fihrist, XX, 85; Bkz. Slem, a.g.e., 170; Attar, a.g.e., 475; Kueyr, a.g.e., 118-119.
2023
Salam, Fihrist, XX, 123; Bkz. Slem, a.g.e., 242; Attar, a.g.e., 559; Kueyr, a.g.e., 126.
2024
Salam, Fihrist, XX, 201; Bkz. Slem, a.g.e., 283; Attar, a.g.e., 377; Kueyr, a.g.e., 124.
333
309/921),
2025
Hkim Tirmiz (. 320/932),
2026
Eb Bekr Vsti (. 320/932 sonras bir tarih),
2027

Eb Ali Ruzbri (. 322/933),
2028
Eb Ali SakaIi (. 328/939),
2029
Muhammed b. Fadl (.
329/940),
2030
Rveym (. 330/941),
2031
ibli (. 334/945),
2032
Eb Said b. Arabi (. 341/952),
2033

ve Eb Bekr Verrk (. ?)
2034
gibi mehr sIiler mevcuttur.
Grld gibi Kurtub, ir teIsire ve tasavvuI yoruma nem atIetmektedir. O,
zellikle iari teIsirin ve tasavvuI ilminin konularna giren hususlarda genellikle sz aada
rneklendireceimiz zere bu ilmin limlerine brakmaktadr.
Kurtub, Ey iman edenler! Allaha nash bir tevbe ile tevbe edin
2035
yetinin
teIsirinde birok mutasavvIa sz vererek onlarn tasavvuI yorumundan istiIade etmektedir:
SIyn es-Sevri
2036
dedi ki; nash tevbenin drt almeti vardr: Kllet, illet, zillet ve gurbettir.
el-Fudayl b. yd dedi ki; gnhnn srekli gznn nnde bulunmas ve srekli olarak onu
gzleriyle gryor gibi hareket etmesidir. Buna yakn ber aklama bn es-Semmk
2037
dan
yle nakledilmitir; Allaha kar hayan azaltarak ilemi olduun o gnh srekli olarak
gznnde bulundurman ve bundan dolay seni bekleyene hazrlanmandr. Eb Bekr el-Verrk
dedi ki; nash tevbe, geniliine ramen yeryznn sana dar gelmesi ve neIsinin de seni
alabildiine skmasdr. Tpk (Tebk savandan) geri braklan kii gibi. Eb Bekr el-Vsti
dedi ki: Herhangi bir karl kaybetmek dolaysyla yaplmayan tevbedir. nk dnyada
neIsini rahatlatmak iin gnah ileyen bir kimse, daha sonra hirette kendisini rahatlatmak
arzusuyla tevber ederse, onun tevbesi Allah iin deil, kendisini korumak iindir. Eb Bekr ed-
Dekkk el-Msri dedi ki; nash tevbe, yapt hakszlklar sahiplerine geri vermek,
hasmlarndan helllik dilemek ve itaatleri srekli bir alkanlk haline getirmektir. Rveym dedi
ki; nash tevbe, masiyet esnasnda hakka ynelmeksizin arkan dndn gibi, tevbe esnasnda
da arkan dnmeksizin Allaha ynelmekir. Znnn dedi ki; nash tevbenin almeti vardr:
Az konumak, az yemek ve az uyumaktr. akk dedi ki; Nash tevbe, kiinin kendisini oka

2025
Salam, Fihrist, XX, 116; Bkz. Slem, a.g.e., 141; Attar, a.g.e., 579; Kueyr, a.g.e., 127.
2026
Salam, Fihrist, XX, 70;99-100. BiyograIisi iin bkz. Slem, a.g.e., 192; Attar, a.g.e., 524; Kueyr, a.g.e., 124;
Hucvir, a.g.e., 244; Bereke, AbdlIetth Abdullh, Hakim et-Tirmiz, DA., XV, 196-199.
2027
Salam, Fihrist, XX, 75, 197; Bkz. Slem, a.g.e., 302; Attar, a.g.e., 732; Kueyr, a.g.e., 129-130.
2028
Salam, Fihrist, XX, 71; Bkz. Slem, a.g.e., 349; Attar, a.g.e., 515; Kueyr, a.g.e., 133; Hucvir, a.g.e., 261.
2029
Salam, Fihrist, XX, 71; Bkz. Slem, a.g.e., 361; Attar, a.g.e., 749; Kueyr, a.g.e., 134.
2030
Salam, Fihrist, XX, 156; Bkz. Slem, a.g.e., 180; Attar, a.g.e., 488; Kueyr, a.g.e., 121.
2031
Salam, Fihrist, XX, 174; Bkz. Slem, a.g.e., 180; Kueyr, a.g.e., 120-121; Hucvir, a.g.e., 237-238.
2032
Salam, Fihrist, XX, 187; Bkz. Slem, a.g.e., 326; Attar, a.g.e., 614; Kueyr, a.g.e., 132.
2033
Salam, Fihrist, XX, 86; Bkz. Slem, a.g.e., 426; Kueyr, a.g.e., 137.
2034
Salam, Fihrist, XX, 74; Bkz. Slem, a.g.e., 220; Attar, a.g.e., 533; Kueyr, a.g.e., 125; Hucvir, a.g.e., 245.
2035
Tahrm, 66/8.
2036
Bkz. Kelbz, Eb Bekr Muhammed b. shak, et-TaarruI li-mezhebi ehlit-tasavvuI (Dou Devrinde TasavvuI-
ev. Sleyman Uluda), stanbul 1992, 59, 153; Hucvir, a.g.e., 126, 189, 201, 229, 428.
2037
Bkz. Kueyr, a.g.e., 99, 460.
334
knamas, srekli pimanlk duymaya aralk vermemesidir, ta ki onun Ietlerinden selmete
kabilinceye kadar. Serri es-Sakati dedi ki; nash tevbe, kiinin kendisine ve mminlere nsihat
etmeden gerekleemez. nk tevbe eden ve ona bal kalan bir kimse, dier insanlarn da
kendisi gibi olmasn ister. el-Cneyd der ki; nash tevbe, gnah ebediyyen hatrlamamak zere
unutmasdr. nk tevbesi sahih olan bir kimse, Allah seven bir insan olur. Allah seven bir
kii ise Allahtan baka hereyi unutur
2038

g.f. Kurn ve Snnete Ters Den Mutasavvf ve Zhidlerin Tutum ve
Davranlarn Tenkide Tbi Tutmas
Kurtub, teIsirinin pekok yerinde yanl tasavvuI anlayna sahip mutasavvI ve
zhidleri muhteliI konularda Kurna, snnete ve slmn zne muhliI olan tutum ve
davranlarndan dolay tenkide tbi tutmaktadr. Biz bunlardan ne kan baz konulara yer
verebiliriz.
1. MIessir baz mutasavvIlarn Kurn ve snnetten ve seleIin yolundan
yzevirdiini belirtmektedir.
Kurtub, Allah adna yalan syleyenden veya kendisine hibirey
vahyedilmemiken bana vahyolundu diyenden ve Allahn indirdiinin benzerini ben
de sylerim iddiasnda bulunandan daha zlim kim vardr?..
2039
yetinin teIsirinde
konumuza ilikin u deerlendirmede bulunmaktadr: Derim ki: Fkhtan, snnetlerden ve
seleIin snnetleri esas alan yolundan yzeviren u kimseler de bu yetin iIade ettiklerindendir
ki onlar, benim kalbime yle dodu yada kalbim bana bunu bildirdi syleyip, kalplerine
doana ve hatrlarndan geene gre hkm vererek, bunu da kalplerinin hertrl bulandrc
unsurdan arndrlm olmasna ve kalplerinin msivdan tamamyla uzak bulunmasna
balarlar. Kalpleri byle olduundan dolay, ilahi ilimler ve rabbni hakikatler gya kalplerine
tecelli ediyormu. O bakmdan onlar, klli meselelerin srlarna vakI olduklar gibi, cziyytn
hkmlerini de bilmek iddiasnda bulunurlar ve bunlar vastasyla da klli eri hkmlere
ihtiyalarnn olmadn ileri srerek yle derler: Bu gelen eri hkmlerle ancak ahmaklar ve
avam hkm verir. Evliya ve havas ehlininse, bu gibi naslara ihtiyalar yoktur. Onlarn
naklettikleri arasnda da: MItler sana Ietva verseler de sen yine Ietvay kalbinden sor
2040

hadisi de vardr. Ayrca bu iddialarna Hz. Hzrn, kedisine tecelli eden bu tr ilimler
vastasyla Ms (a.s.) nezdinde bulunan eriat tr kavraylara muhta olmadn da delil

2038
Kurtub, TeIsir, XVIII, 126-128. 1. mesele; Ayrca bkz. a.e., I, 256. 4. mesele. Bakara, 2/52.
2039
Enm, 6/93.
2040
Drim , Buy, 2; Msned, IV, 228.
335
gsterirler. Byle bir iddia zndklk ve kIrdr. Bunu syleyen, tevbe etmesi istenmeksizin
ldrlr. Byle bir iddia ile birlikte onlara bu szlerinizle neyi anlatmaya alyorsunuz
kabilinden soru sormaya, cevap almaya gerek yoktur. nk byle bir idDA., kanlmaz
olarak eri hkmleri ykar ve Peygamberimizden sonra bir takm peygamberlerin varln
kabul etmek sonucuna gtrr.
2041

2. MIessir, dny ve hiret dengesini kuramayan baz mutasavvIlarn mala kar
yanl kanaatlerini reddetmektedir.
Mal ve servete kar doru tutum ve davran teIsirinin pekok yerinde kitap ve
snnet erevesinde ortaya koyan Kurtub, bunun yansra bu hususta dny ve hiret dengesini
bozan tutum ve davranlar da eletirmektedir.
2042
Kurtub, Yolculukta olup da yazacak
birini bulamazsanz, bu durumda borca kar bir rehin alnz. yet birbirinize
gvenirseniz, kendisine gvenilen kii emanetini yerine getirsin ve Rabbi olan Allahtan
korksun. ahitlii kesinlikle gizlemeyin
2043
yetinin teIsirinde dny ve hiret dengesini
gerekletiremeyen baz chil sIilerin mala ilikin bak alarn yle tenkide tabi
tutmaktadr: Yce Allahn, yazmay, ahit tutmay, rehin almay emretmi olmas, mallarn
korunmas ve artrlmasna gereken riyetin gsterilmesi iin kesin bir nastr. Bunun byle
olmad grnde olan cahil ve tpk davar gdenlere benzeyen mutasavvIlara bir reddir.
Bunlar btn mallarn elden karp kendilerine ve ailelerine yetecek kadarn elde tutmazlar.
Dier taraItan kendisi muhta olup ailesi Iakir olunca, ya kardelerin minnetlerine ve
sadakalarna maruz kalr veya dnya ehli kimselerden ve bunlarn zlimlerinden istemek
zorunda kalr. Bu ise yerilmi ve yasaklanm bir Iiildir. Daha sonra Kurtub konuyu yet,
hadis ve limlerin grleri nda geni bir ekilde iledikten sonra, u deerlendirmede
bulunmaktadr: Derim ki: Mallar korumaya ve onlar grp gzetmeye delil olan hususlardan
birisi de mal korumann ve mal iin arpmann mbah klnmasdr. Peygamber (s.a.s.): Mal
urunda ldrlen kii de ehittir
2044
buyurmutur.
2045

3. MIessir, baz mutasavvIlarn yanl tevekkl anlayn tenkit etmektedir.
Kurtub, teIsirinin pek ok yerinde yanl tevekkl anlayn reddederek Kurn ve
snnet izgisindeki doru yaklam ortaya koymaktadr.
2046
Kurtub, Bir eye kesin karar

2041
Kurtub, TeIsir, VII, 68.
2042
Salam, Fihrist, XX, 355-356. (Mal); 458. (Zenginlik).
2043
Bakara, 2/283.
2044
Buhr, Mezlim, 33; Mslim, man, 236; Eb Dvd, Snnet, 29; Tirmiz, Diyt, 21; en-Nes, Tahrmd-Dem,
22-24; bn Mce, Hudd, 21; Msned, I, 188, 189, 190; II, 163, 193, 194 vd.
2045
Kurtub, TeIsir, III, 283-285. 31. mesele. 3. balk.
2046
Salam, Fihrist, XX, 429-430. (Tevekkl).
336
verince de artk Allaha tevekkl et. Kukusuz Allah kendisine tevekkl edenleri
sever.
2047
yetinin teIsirinde tevekkl kavramn dil ve anlam asndan deerlendirirken
konumuza ilikin u aklamalar yapmaktadr: Tevekkl hususunda limlerin Iarkl grleri
vardr. SIilerden bir kesim yle demitir: Kalbinden arslan yahut ondan baka Allahn
dndakilerin korkusu tamamen gitmedike ve an yce Allahn teminat altnda olmas
dolaysyla da rzk talebi iin almay terk etmedike, herhangi bir kimse mtevekkil
(tevekkl sahibi) adn almay hak etmez. Ancak genel olarak Iukaha da daha nce yce
Allahn: Mminler ancak Allaha tevekkl etmelidirler
2048
yetini aklarken belirttiimiz
grleri ortaya koymulardr ki, orada da akladmz gibi doru olan tevekkl de odur.
2049

Kurtubnin yukarda reIerans verdii Mminler ancak Allaha tevekkl etmelidirler.
2050

yetinin teIsirinde tevekkl konusunu bata Sehl b. Abdullah et-Tster (. 283/896)nin
aklamalar olmak zere dier kitap ve snnet izgisinden ayrlmayan mutasavvIlarn grleri
erevesinde ilemektedir. Ayrca mIessir hem Iukahann hem de muhakkik sIilerin
benimsediini belirttii gr de yle belirtmektedir:Bu gre gre, Yce Allaha tevekkl,
Allaha gvenmek, onun takdir ettii hkmn mutlaka gerekleeceine kesin olarak inanmak,
yemek yemek, imek, dmandan saknmak, silah hazrlamak, an yce Allahn snneti
gereince mtd olan eyleri kullanmak gibi, mutlaka yerine getirilmesi gereken sebepleri
yerine getirmek hususunda da onun Peygamberinin snnetine tabi olmaktr.
2051

Grld gibi bir taraItan Kurn ve snnete ters den mutasavvIlar tenkit
ederken, dier bir taraItan itimat ettii ve muhakkik sIiler olarak nitelendirdii mutasavvIlarn
grlerine bavurarak konuyu ortaya koymaktadr.
4. MIessir, baz mutasavvIlarn yanl zhd anlayn tenkit etmektedir.
Kurtub, teIsirinin pek ok yerinde yanl zhd anlayn reddederek Kurn ve snnet
izgisindeki doru yaklam ortaya koymaktadr.
2052
Kurtub, Ey inananlar! Haram ve hell
konusunda arya kap Allahn size hell kld temiz yiyecekleri kendinize
yasaklamayn. Kukusuz Allah arya kaanlar sevmez.
2053
yetinin teIsirinde yanl zhd
anlayn yle tenkid etmektedir: lim adamlarmz, Allahn rahmeti zerlerine olsun, derler
ki: Bu yetle bunun benzeri dier yetler ve bu anlamda vrid olmu hadisler, ar giden zhd

2047
l-i mrn, 3/159.
2048
l-i mrn, 3/122.
2049
Kurtub, TeIsir, IV, 174. 8. mesele.
2050
l-i mrn, 3/122.
2051
Kurtub, TeIsir, IV, 130-131.
2052
Salam, Fihrist, XX, 454 (Zhid-Zhd).
2053
Mide, 5/87.
337
taslayclaryla mutasavvIlar arasndan ii tembellie vuranlarn yaklamlar reddedilmektedir.
Zira bunlarn her birisi kendi yolundan uzaklam ve maksadn gerekletirmekten uzak
dmtr. Taber der ki: Bir mslman bunlar kullanmaktan dolay bir dereceye kadar zorluk
ve skntlarla karlaacandan korksa bile, Allahn mmin kullar iin hell klm olduu
eylerden herhangi bir ho ve temiz yiyecei, giyecei veya evlenmeyi haram klmas, hibir
mslman iin ciz deildir. te bundan dolay Peygamber (s.a.s.), Osmn b. Maznun
kadnlardan uzak durma isteini reddetmitir. te bununla da Allahn Kullar iin hell klm
olduu herhangi bireyi terk etmekte Iazilet olmad sabit olmaktadr. Fazilet ve iyilik, Allahn
kullarn tevik ettii eyleri, Reslllah (s.a.s.)in yapp mmeti iin snnet kld ve rit
imamlarn izinden giderek tabi olduklar eyleri yapmaktr. Zira yolun en hayrls
Peygamberimiz Muhammed (s.a.s.)in yoludur. Durum byle olduuna gre, hellinden pamuk
ve ketenden yaplm elbise giymeye gc yettii halde kldan ve ynden yaplm elbiseleri
tercih edenlerin, ayn ekilde kadnlara ihtiyacnn arz olmasndan ekindii iin ve benzeri
yiyecekleri terk edip baya eyleri yemeyi tercih edenlerin yanll bylelikle ortaya
kmaktadr. Tabernin aklamalarna yer vermeye devam eden Kurtub, daha sonra bnl-
Arab ve el-Mhellebin bu konudaki aklamalarn nakletmektedir.
2054

5. MIessir, baz mutasavvIlarn sema, raks, alk ve vecd gibi ritellerini ve bunlarn
mer oluuna getirdikleri delilleri reddetmektedir.
TeIsirinin birok yerinde baz mutasavvI ve zahidlerin sema, raks, alk ve vecd gibi
ritellerinin kitap ve snnete aykr olduunu belirten Kurtub, ayrca onlarn bunlara dair
getirdikleri delilleri de tenkit etmektedir.
2055
Kurtub, Yeryznde bbrlenerek
yrme
2056
yetini limlerin raksn mezmm oluuna delil gsterdiklerini belirterek unlar
sylemektedir: lim adamlar bu yeti, raksn ve bunu icr etmenin mezmm oluuna delil
gstermilerdir. mam Ebl-VeI b. Akl der ki: Kurn, raks yasakladn ak nas ile iIade
ederek: Yeryznde bbrlenerek yrme diye buyurmu ve kibirlenenleri yermitir. Raks,
kibirlenip azgnlamann en ileri derecesidir Kurtub bn Aklin aklamalarna devam
ettikten sonra bu konuya ilikin sz Ebl-Ferec bnl-Cevzye vermektedir.
2057
Yine
Kurtub, Levhalar att ve kardeinin pereminden yakalayp onu kendisine doru
ekti
2058
yetinin teIsirinde baz sIilerin Hz. Musann levhalar atmasn sem ve vecde
delil getirmelerini yle tenkit etmektedir: Baz mutasavvI chiller bunu, sIilerin sema ve

2054
Kurtub, TeIsir, VI, 160-161. 3. mesele.
2055
Salam, Fihrist, XX, 396. (Raks).
2056
sr, 17/37.
2057
Kurtub, TeIsir, X, 171. 5. mesele.
2058
ArI, 7/150.
338
arklarndan dolay ileri derecede neelendikleri vakit elbiselerini atmalarnn caiz olduuna
delil gstermilerdir. Dier taraItan onlardan kimisi akl bandayken de elbiselerini
atvermektedir. Kimisi ise, nce elbiselerini paralamakta sonra da atmaktadr. Bu
davranlarnn caiz oluuna Hz. Msnn levhalar atmasn delil gsteren bu kimseler derler
ki: Bunlar gaybet halindedir. O bakmdan knanmazlar. nk Ms da kavminin buzaya
tapmasndan dolay kederin etkisi altna girince levhalar att ve krd. Halbuki yaptn da
bilemiyordu. Kurtub daha sonra onlarn bu yanl grlerine bu yeti delil almalarn tenkid
eden Ebl-Ferec el-Cevzi ve bn Aklin aklamalarna yer vermektedir.
2059

6. Baz mutasavvIlarn sema, eyhlerin huzuruna girme ve istiIar etme ritellerinde
det edindikleri memn secde eklini reddetmektedir.
Hani biz meleklere: deme secde edin (sayg gsterin) demitik de blis
dnda derhal secde ettiler
2060
yetinin teIsirinde meleklerin Hz. deme secdelerinin
ibadet mahiyeti tamad hususunda limlerin ittiIak ettiklerini; Iakat bu secdenin keyIiyeti
hakknda ise Iarkl grlere sahip olduklarn belirten Kurtub, sz konusu grleri
naklettikten sonra Muz b. Cebelin Hz. Peygamber (s.a.s.)in nnde secde etmesini anlatan
hadis-i eriIi
2061
nakleder ve onun zerinden baz chil sIilerin sema, eyhlerinin huzuruna
girme ve istiIr etme ritellerinde det edindikleri slma gre memn secde eklini yle
tenkid eder: Derim ki: SIilerin cahilleri semalar, eyhlerin huzuruna girmeleri ve istiIarda
bulunmalar esnasnda yaplmas yasaklanan bu ekilde secde etmeyi adet haline getirmilerdir.
Onlardan herhangi birisi kendinden geip cezbe haline geldiinde, iddiasna gre, daha kdemli
olanlarn nnde secde edermi. Ancak bu onun bilgisizliinden dolaydr. Cehletinden kbleye
doru mu yoksa baka yne doru mu secde ettiine de dikkat etmez. Onlarn emekleri boa
gitmitir ve amelleri boa kmtr.
2062
MIessir, baz mutasavvIlarn velyetin nbvvetten
stn olduu eklindeki kanaatlerini reddetmektedir. Kurtub, Rabbinin ak delilini
grmemi olsayd Ysuf da onu isteyecekti
2063
yetinin teIsirinde baz mutasavvIlarn
velyet makamnn nbvvetinkinden daha stn olduu eklindeki grlerini yle tenkit
etmektedir: Derim ki: Yce Allahn Hz. YsuIu vmesi ile Hz. YsuIun ismeti ve
gnahszl sabit olduuna gre Musab b. Osmnn u syledikleri sahih olamaz: Sleymn b.
Yesr yz gzellii itibariyle insanlar arasnda en gzellerdendi. Kadnn birisi onu arzulad,
kendisini ona teslim etmek istedi. Sleymn b. Yesr onun bu isteini kabul etmedi ve kadna

2059
Kurtub, TeIsir, VII, 229-230. 2. mesele.
2060
Bakara, 2/34.
2061
Msned, IV, 381; bn Mce, Nikh, 4; Bkz. Eb Dvd, Nikh, 40; Tirmiz, Rad, 10.
2062
Kurtub, TeIsir, I, 207. 4. mesele.
2063
YsuI, 12/24.
339
t verdi. Bu seIer kadn: Eer dediimi yapmazsan, seni rezil ederim, dediyse de yanndan
kp gitti. Ryasnda Hz. YsuIu otururken grd. Sen YsuI musun? deyince, o da: Evet ben
meyleden YsuIum, sen de meyletmeyen Sleymnsn, dedi. te bu velilik derecesinin
nbvvet derecesinden daha stn olmasn gerektirir. Ancak byle bir eye imkn yoktur. Eer
Hz. YsuIun o dnemde peygamber olmadn kabul edecek olsak dahi, en azndan velilik
derecesindeydi. Tpk Sleymn b. Yesrn korunduu gibi, o da korunmu olur. yet o kadn
Sleymn b. Yesrn zerine kaplar kilitlemi olsayd ve karlkl olarak aralarnda uzun
konuma geseydi, soru ve cevap uzun birliktelikle beraber srp gitseydi, phesiz Sleymn
b. Yesrn Iitneye deceinden ve imtihannn byyeceinden korkulurdu. Dorusunu en iyi
bilen Allahtr.
2064

Kurtubnin tasavvuIa yaklamn genel zellikleriyle ele alarak, Kurtubnin ir
teIsirlerden, tasavvuI ve ahlk kaynaklarndan ve mehur pekok sIiden teIsirinde istiIde
ettiini, bununla birlikte kitap ve snnete ters den baz mutasavvIlarn yanl tutum ve
davranlarn birok yerde eletiriye tbi tuttuunu ortaya koymu bulunuyoruz. MIessirin bu
tavrn ve konunun dier rneklerini teIsirinde grmek mmkndr.
2065

h. Kurtub Tefsrinin Kssa ve srailiyyttaki Yeri
Kurtub Tefsrinin kssalar ve isriliyttaki yerini ve Kurtubnin isriliyta bakn
ilemeden nce kssalar ve isriliytn mahiyetini ve teIsir ilmindeki konumunu genel hatlaryla
ele almay uygun gryoruz.
brnicede, |-| ve |.,| kelimelerinden oluan ve Allahn kulu anlamna gelen
|.,--| terkibinden treyen isriliyt kavram
2066
, |,',--| kelimesinin oul eklidir.
2067

sriliyt kavram, isrili bir kaynaktan rivyet edilen kssa ve hdiseler anlamndadr. slm
ilimlere ve zellikle teIsir ilmine girmi olan Yahudi, Hristiyan ve dier dinlere ait kltr
kalntlaryla
2068
, dinin gerek lehine gerekse aleyhine uydurulup Hz. Peygamber (s.a.s.)e,

2064
Kurtub, TeIsir, IX, 115.
2065
Bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 16-19. (Kurtubnin TasavvuI ve SIilere Yaklam); el-Kasb, a.g.e., 305-317;
Sdk, Seyyid brhim-Abdlkdir, Muhammed Ali, Fehrisl-Cmi li-Ahkmil-Kurn, Drl-Fikr, Beyrut 1978,
XXII, 559. (es-SIiyye md.si); 560 (el-MutasavvIe md. si). (Fihrist); Kurtub, Eb Abdullh Muhammed b. Ahmed,
el-Cmi li-ahkmil-Kurn, Drl-Hadis, Khire 1994, XXII, 102. (el-MutasavvIe md. si). (Fihrist); Salam,
Fihrist, XX, 413. (SIi); 396. (Raks); 454. Zahid-Zhd).
2066
Muniyye, Muhammed Cevd, sriliyytl-Kurn, Beyrut 1984, 40.
2067
Nana, Remzi, el-sriliyyt ve esreruh Ii ktbit-teIsr, Beyrut 1970, 71-72; Bkz. Yazr, Elmall Muhammed
Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, stanbul 1968, I, 334.
2068
Bkz. Nana, a.g.e., 72-74.
340
sahbelere ve onlar izleyen dier nesillere izaIe edilen her trl haberi iIade etmek iin
kullanlr.
2069

TeIsir ilminin nemli konularndan biri olan sriliyta dair rivyetler
2070
, teIsir iin
zaaI sebebi saylabilecek nemli problemlerdendir. Bu nitelikteki bilgiler daha ziyade Kurn
kssalaryla ilgili aklamalar
2071
esnasnda teIsire sokulmutur.
2072
TeIsir ilmi bakmndan esas
problem, yetlerin teIsirinde kullanlan isriliytn nasa dayal bir meriyet zeminine oturup
oturmaddr. Bu konuda yaplan incelemeler Kurn ve snnetteki delillerin lehte ve aleyhte
yorumlanabileceini gstermekte, lehte yorumland takdirde dinin zne zarar verilmemesinin
temel prensip olduunu ortaya koymaktadr.
2073
Ashap arasnda Kurnn yorumu iin
isriliyt kullananlarn says ok az iken tbin ve tebeut-tbin devrinde bu say artm,
onlarn kulland pheli rivyetler, isrliyatla ilgisi olmayan merI ve mevkuI rivyetlerin
yerini alacak duruma gelmitir.
2074
Muktil b. Sleyman gibi erken dnem mIessirlerinin
eserleri bunun ak rneidir. lk devir mIessirlerinin kitaplarndaki bilgileri eletirmeksizin
eserlerine alan ikinci nesil mIessirler ise
2075
eserleri iinden klmaz hale sokmutur.
2076

sriliytn nakledilip nakledilmemesine dair muhteliI hadisler ve sahbe szleri
mevcuttur. Bunlarn bir ksm isriliyt rivyet etmenin caiz olduunu ierirken, dier bir ksm
da yasak oluunu iIade etmektedir.
2077
Hz. Peygamber (s.a.s.)in: Ehl-i kitaba hibir ey
sormayn. Kendileri saptm olan bu insanlar sizi asla doru yola iletemezler
2078
hadisi nakli

2069
Bkz. Aydemir, a.g.e., 6-7, 19-21; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 113-115; Hatibolu, brahim,
sriliyat, DA., stanbul 2001, XXII, 195-196; Bkz. er-Rm, Abdurrahmn b. Sleymn, Menhecl-medresetil-
akliyyetil-hdiseti Iit-teIsr, Beyrut 1407, I, 312-313; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 113-115; Nana,
a.g.e., 72-75. Aydemir, a.g.e., 7, 19-21; er-Rm, Abdurrahmn b. Sleymn, Menhecl-medresetil-akliyyetil-
hdiseti Iit-teIsr, Beyrut 1407, I, 312-313.
2070
Birk, Abdlhamit, sriliyat, DA., stanbul 2001, XXII, 199.
2071
Bkz. Bayram, a.g.t., 80-100.
2072
Demirci, a.g.e., 315.
2073
Birk, Abdlhamit, a.g.md., XXII, 199.
2074
Bkz. Eb ehbe, Muhammed b. Muhammed, el-sriliyyt vel-mevzt Ii ktbit-teIsir, Kahire 1987, 94-107;
Nana, a.g.e., 164-166; Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 116; Kr., Goldzher, a.g.e., 85.
2075
Bkz. es-Syt, Cellddn, el-tkn, II, 1235; ez-Zerkei, Bedruddin Muhammed b. Abdillh, el-Burhn Ii
ulmil-Kurn, Beyrut 1994, II, 292; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 136-138.
2076
Birk, Abdlhamid, sriliyat, DA., XXIII, 199-200; Bkz. Cerraholu, a.g.e., I, 116-117; Adang, Camilla,
Reception oI Biblical Materals in Early slm, Muslim Writers on Judaism and the Hebrew Bible: From bn Rabban
to bn Hazm, Leiden 1996, 8-10; Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 115-121; Kr. Goldzher, Ignaz, slm
TeIsir Ekolleri (ev. MustaIa slmolu), stanbul 1997, 85; Rosenblatt, Samuel, Rabbanc Lengends n Hadth, The
Muslim World, Newyork 1945, 237-252.
2077
sriliytn naklini yasaklayan rivyetler iin bkz. Buhr, ehdt, 24; TeIsir, 11; tism, 25; Tevhid, 51; Eb
Dvd, lim, 2; Msned, III, 378; IV, 136; Bkz. Aydemir, TeIsirde sriliyyt, 18-24; srliyytn naklini ciz klan
rivyetler iin bkz. Buhr, Enbiy, 50; Mslim, Zhd, 72; Tirmiz, lim, 13; bn Mce, Mukaddime, 5; Msned, II,
39, 46; Bkz. Aydemir, a.g.e., 24-35.
2078
Msned, III, 378.
341
caiz olmayan; sriloullarndan nakilde bulunun. Bunda bir saknca yoktur
2079
hadisi ise
nakli ciz olan ksma dellet etmektedir.
2080

h.a. Kurtubnin Kssalara ve sriliyta Bak
Kurtub, teIsirdeki usln iIade ederken kssalar ve isriliyyta ilikin tutumunu,
MIessirlerin anlattklar pek ok kssa ve tarihilerin naklettikleri pek ok haberi, lzmlu
olanlar ve aklama hususunda mstani kalnamayanlar hri, anlatmadan geeceim eklinde
iIade etmekte ve bu metodunun teIsirinin bandan sonuna kadar geerli olduunu
belirtmektedir.
2081
Biz Kurtubnin isriliyta bakn ve Kurtub Tefsrinin isriliyyttaki
yerini aratrrken, ayn zamanda onun bu taahhdne bal kalp kalmadn da ortaya koymu
olacaz.
h.a.a. Tefsirinin Mukaddimesindeki Kssalara ve sriliyta likin
Taahhdne Genel Olarak Bal Kalmas
Yukardaki iIadesinde de vurgulad gibi Kurtub isriliyata scak bakmayp ondan
kanan bir mIessirdir. Fakat mIessirin sz konusu taahhdnde de grlecei zere, lzumlu
olan ve mstani kalnamayan isriliyta ak kap brakmaktadr. Biz burada Kurtubnin
belirttii bu yaklamnn uygulamadaki durumunu deerlendirmek istiyoruz. Kurtub,
isriliyyt naklettikten sonra tenkite tbi tutup reddetmektedir. MIessir, Onlar Sleymann
mlk konusunda, eytanlarn kendilerine fsldadklarna uydular. Sleyman inkar
etmemiti. Fakat eytanlar inkr ettiler. Onlar insanlara byy ve Babilde Hrut ve
Mrut adl iki melee indirileni retiyorlard
2082
yetinin teIsirinde Hrut ve Mrut
kssasna dair rivyetleri sahiplerine izaIe ederek naklettikten sonra onlar tenkide tbi tutarak u
aklamalar yapmaktadr: Deriz ki: Btn bunlar zayItr. Bu szler bn merden olsun,
bakasndan olsun uzaktr. Bunlarn hibirisi sahih deildir. nk bu Allahn vahyinin
eminleri olan peygamberlerine eli olarak gnderdii meleklere dair temel inan ve delillere
aykrdr. Bu gibi eyleri bunlar reddetmektedir. nk melekler: Allahn kendilerine
emrettii eyi itirazsz uygularlar ve emredileni yaparlar.
2083
; Bilakis melekler Allahn
saygn kullardr. O melekler Allah bildirmeden bir ey syleyemezler. Onlar yalnz onun emri

2079
Buhr, Enbiy, 50; Mslim, Zhd, 72; Tirmiz, lim, 13; bn Mce, Mukaddime, 5.
2080
sriliytn nakledilmesinin hkm iin bkz. bn Kesr, Ebl-Fid smil, TeIsrl-Kurnil-azm, Kahire 1971,
I, 14. Mukaddime; ez-Zeheb, Muhammed Hseyn, el-sriliyyt...,68; Nna, a.g.e., 91-97; Cerraholu, TeIsir
Tarihi, I, 115.
2081
Kurtub, TeIsir, 1, 16. Mukaddime.
2082
Bakara, 2/102.
2083
Tahrm, 66/6.
342
ile hareket ederler.
2084
ve Onlar gece ve gndz Rablerini anarlar. Bundan hi bkmazlar.
2085

Akl, meleklerin gnah ileyebileceklerini ve mkelleI klndklar eylere aykr iler
yapmalarn, onlarda ehvetlerin yaratlmasn reddetmez. nk hatra gelen herey, yce
Allahn kudreti erevesindedir. te peygamberlerin, velilerin ve Iazilet sahibi ilim
adamlarnn korkmalar da bundandr. u kadar var ki, aklen caiz grlen byle bir eyin
meydana gelmesi ancak sem
2086
ile bilinebilir. Bu konuda ise sahih bir delil yoktur. Kurtub
daha sonra bu rivyetin sahih olamayacan iIade eden baka bir delili getirerek aklamalarna
devam etmektedir.
2087

Ayn ekilde MIessir, Senden nce hibir eli ve peygamber gndermedik ki, bir
eyi istedii zaman eytan onun isteine bir ey katm olmasn. Allah eytann kattn
derhal siler. Sonra yetlerini pekitirir
2088
yetinin teIsirinde szde garnk olayna
2089

ilikin rivyetleri ele almakta ve onlar hem sened hem de metin tenkidine tbi tutarak gerek
d olduklarn ortaya koymaktadr.
2090
Sahih ve gerekli grd kssalar ve isriliyt teIsir
malzemesi olarak nakledeceini teIsirinin mukaddimesinde belirten Kurtub
2091
, O vakit
genler maaraya snp: Ey Rabbimiz! Katndan bize rahmet ver ve iimize bir kar
yol gster demilerdi.
2092
yetinin teIsirinde de bu eit isriliyt nakletmekle birlikte
2093

baz haberleri veya baz haberlerin iinde bulunan birtakm blmleri yle tenkite tabi
tutmaktadr: Ashb- kehIin isimleri ise arapa deildir. Onlarn isimleriyle ilgili bilgiyi veren
senet olduka gevektir
2094

Fakat bu tr rivyetlerin bilgi deeri tamad zerinde duran bn Kesir de bu
rivyeti yle tenkit etmektedir: Ashb- kehIin kpeine, Himrn isminin verildiini
belirtmektedir. Bu kpein rengi konusunda da birok gr zikredilmitir ki, bunlarn ne bilgi
deeri ne de asl vardr. Bunu uzatmann gerei olmad gibi, bu konuda hibir delil yoktur.

2084
Enbiy, 21/26-27.
2085
Enbiy, 21/20.
2086
Semi (Dini) Delil: Vahye dayanan, iitilerek renilen delildir. Nakli veya semi adn da tar. (Glck-Toprak,
a.g.e., 66).
2087
Kurtub, TeIsir, II, 37-38. 16. mesele.
2088
Hac, 22/52.
2089
Cerraholu,Garnk, DA., stanbul 1996, XIII, 361-366.
2090
Kurtub, TeIsir, XII, 56-60. 3. mesele.
2091
Kurtub, TeIsir, 1, 16. Mukaddime.
2092
KehI, 18/10.
2093
Kurtub, TeIsir, X, 231-233. 1. mesele.
2094
A.e., X, 233. 1. mesele; Bkz. a.e., X, 247-249. KehI, 18/22.
343
Bunu anlatmaya lzm da yoktur. Aksine bu hususlar yasaklanmtr. nk mesnedsizdir ve
bolua ta atmaktan baka bir anlama gelmezler.
2095

Kurtub, bir mIessirin isriliyta kar sergilemesi gereken yaklam
vurgulamaktadr. Eiyle birleince, hafif bir hamilelik geirip sresini tamamlad.
Hamilelii arlanca ikisi birlikte: Eer bize kusursuz bir ocuk verirsen, elbette sana
kredenlerden olacaz diye Rablerine yalvardlar.
2096
yetinin teIsirinde Hz. dem ile
Hz. Havva hakkndaki isrili bir habere teIsir malzemesi olarak yer veren Kurtub, daha sonra
mevz isriliyata da dikkat ekerek isriliyta dair gsterilmesi gereken tutumu: sriliytta
salam olmayan pekok eyler vardr. Saduyulu herhangi bir kimse bunlara itibar etmez
2097

eklinde iIade etmektedir.
Yine Kurtub, Kulumuz Eyyb de an. Bir vakit Rabbine: eytan bana bir
bitkinlik ve ac verdi diye yalvarmt.
2098
yetinin teIsirinde Hz. Eyyb hakkndaki
kssalar ve isriliyt naklettikten sonra, tenkidine ilikin geni yer verdii aklamalar bnl-
Arabden nakletmektedir. bnl-Arab sz konusu haberleri tenkit ettikten sonra: Bunlara bu
haberleri anlatma cesaretini veren ve bu szleri sylemelerine sebep tekil eden yce Allahn:
Kulumuz Eyyb de an. Bir vakit Rabbine: eytan bana bir bitkinlik ve ac verdi diye
yalvarmt. yetidir. Eyybn eytann dokunmasndan ikyet ettiini grnce, kendi
grlerinden hareketle teIsir diye bu szleri ilve ettiler. Oysa durum iddia ettikleri gibi
deildir Daha sonra yine benzer rivyetlere yer veren Kurtub, yine bnl-Arabnin u
deerlendirmelerine yer vermektedir: el-Kd der ki: Eyyb (a.s.) ile ilgili olarak yce Allahn
kitabnda bize haber verdiinden bakas sahih deildir. Biri, yce Allahn:Eyyb de an.
Hani bir zamanlar Rabbine arda bulunmu: Ey Rabbim! Bu dert bana dokundu. Sen de
merhametlilerin en merhametlisisin demiti.
2099
yeti, dieri de, Kulumuz Eyyb de an. Bir
vakit Rabbine: eytan bana bir bitkinlik ve ac verdi diye yalvarmt.
2100
yetidir.
Peygamber (s.a.s.)den ise u hadis dnda ondan tek bir harI ile szettii sahih olarak sabit
deildir. O da; Eyyb ykanrken zerine altn ekirgeler dklmeye balad
2101
rivyetidir.
Szn ettiklerimiz dnda Eyyb hakknda Kurnda da, snnette de sahih bir ey
gelmediine gre Eyyba dair bu haberleri, bunlar iitmi kimseye ulatranlar kimlerdir?!

2095
bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, V, 140-141. Bkz. a.mlI., I, 156; III, 70-71, 81, 474; V, 140-141, 163-165,
185, 187, 214, 273; V, 205-206; 543-544.
2096
ArI, 7/189.
2097
Kurtub, TeIsir, VII, 261.
2098
Sd, 38/41.
2099
Enbiy, 21/83.
2100
Sd, 38/41.
2101
Msned, II, 243, 314, 490, 511.
344
Yahit o hangi dilden bunlar dinlemitir?! sriliyt ise, ilim adamlar taraIndan kesinlikle
reddedilmi eylerdir. O bakmdan isriliytn yazl olduu satrlara bakma! Gzn onlardan
uzak tut! Kulaklarn isriliyta kar sar olsun. nk isriliytn sana retecei hayalden
baka bir ey deildir. O, kalbinin gereksiz meguliyetinden baka bir eyini de arttrmaz.
2102

Kurtub, sahih ve gerekli grd kssalar ve isriliyt teIsir malzemesi olarak
nakletmektedir. Kssalar ve isriliyyta ilikin tutumunu, MIessirlerin anlattklar pek ok
kssa ve tarihilerin naklettikleri pek ok haberi, lzmlu olanlar ve aklama hususunda
mstani kalnamayanlar hri, anlatmadan geeceim
2103
eklinde iIade eden Kurtub, bazen
birtakm kssalara ve isriliyta teIsir malzemesi olarak yer vermektedir.
bn Him (. 218/833)n es-Sretn-nebeviyye
2104
adl eserinden nakilde bulunan
Kurtub, Btn vgler, kuluna bu Kitab indiren ve onda hibir eliki yapmayan
Allahadr
2105
yetinin teIsirinde ashb- kehI ile ilgili haberleri naklettikten sonra
2106
, u
aklamay yapmaktadr: Derim ki: es-Sret adl eserde ashb- kehIin haberine dair yer alan
bilgiler bunlardr. Biz de bunlar orada yer ald ekliyle zikrettik.
2107

Kurtub, Sen Kehf ve Rakm ashbn, bizim yetlerimizden en alacak olan m
sandn?
2108
yetinin teIsirinde ashb- rakm dair haberleri naklettikten sonra, sahih hadisten
delili olduunu belirterek bir rivyeti tercih etmekte ve yle demektedir: Rakmin, Hz.
Hzrn dorulttuu duvarn altnda bulunan gm levhalar olduu da sylenmitir. Bir dier
gre gre Rakm ashb, zerlerine maarann kapandktan sonra, onlardan her birisinin kendi
salih amellerini sz konusu ederek kurtulan kimselerdir. Derim ki: Bu hususta Buhr ve
Mslimin
2109
rivyet ettii bir haber vardr ve Buhr de bu kanaati benimsemitir. Kurtub, bu
aklamasndan sonra dier haberleri nakletmeye devam etmektedir.
2110

MIessirin bu gibi sahih ve gerekli grd kssalar ve isriliyt teIsir malzemesi
olarak nakletmesini teIsirinin mukaddimesinde aklad yaklamna hamledilmesi

2102
Kurtub, TeIsir, XV, 135-137.
2103
A.e., 1, 16. Mukaddime.
2104
bn Him, Abdlmelik b. Him, es-Sretn-nebeviyye, Kahire 1936.
2105
KehI, 18/1-3.
2106
Bkz. Kurtub, TeIsir, X, 223-227.
2107
Kurtub, TeIsir, X, 227; Kr. bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, V, 134-144. a.mlI., Ksasull-Kurn, 57-66;
Ersz, smet, Ashb- KehI, DA., stanbul 1991, III, 465-467.
2108
KehI, 18/9.
2109
Buhr, cre, 12; Mslim, Zikr, 100; Eb Dvd, Buy, 28; Msned, II, 116; IV, 274-275.
2110
Kurtub, TeIsir, X, 230-231; Kr. bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, V, 134-144. a.mlI., Ksasull-Kurn, 57-
66; Ersz, smet, Ashb- KehI, DA., III, 466-467.
345
mmkndr. Fakat bu meyanda naklettii baz isriliyt akla ve eriate
2111
aykr bir konum
arzetmektedir. Bunlar rneklendirmek mmkndr. Kurtub, Eiyle birleince, hafif bir
hamilelik geirip sresini tamamlad. Hamilelii arlanca ikisi birlikte: Eer bize
kusursuz bir ocuk verirsen, elbette sana kredenlerden olacaz diye Rablerine
yalvardlar.
2112
yetinin teIsirinde isriliyta dair bir rivyete teIsir sadedinde yle yer
vermektedir: ikisi birlikte: Eer bize kusursuz bir ocuk verirsen, elbette sana
kredenlerden olacaz diye Rablerine yalvardlar. yetinde yer alan, ikisi birlikte
yalvardlar eklindeki tesniye (ikil) zamiri, dem ve Havvya aittir. Bu yetle ilgili
kssalarda gelen rivyetler de bu gre gre anlalr. Buna gre Hz. Havv ilk hamile kald
srada bunun ne olduunu bilememitir: Bu da; pheye dt eklinde okuyanlarn kraatini
pekitirir. Bundan dolay da telalanmt. blis onu etkelemenin de yolunu bulmu oldu. el-
Kelbi der ki: blis, ilk hamile kald srada, arlamaya baladnda Hz. Havvaya bir adam
suretinde grnp, bu karnndaki nedir?, diye sormu o da, bilmiyorum diye cevap verince buna
karlk blis, ben bunun bir hayvan olacandan korkarm, demi. Havva bunu Hz. deme
syleyince, her ikisi de bundan dolay zntye bouldular. Daha sonra blis tekrar Hz. Havvay
a grnerek yle dedi: Bu doacak kiinin Allah nezdinde bir yeri olacaktr. Eer ben Allaha
dua edecek olursam sen de bir insan dourursan ona benim adm verecek misin? Havva, evet,
deyince bu seIer ben Allaha dua edeceim, dedi. Hz. Havva doum yaptnda blis gelip, ona
benim adm ve demiti. Bunun zerine, senin adn nedir? diye sorunca o da, benim adm el-
Hristir cevabn vermiti. Eer ona gerek adn syleseydi, onu tanyacakt. Bunun zerine
Havva ona Abdlhris adn verdi. Buna benzer zayI hadisler Tirmiz ve bakalarnda
zikredilmektedir.
2113

TeIsir amacyla bu rivyeti tenkitsiz nakleden Kurtub, daha sonra isriliyatta pekok
uydurma haberlerin olduunu da belirtmekten geri durmamaktadr.
2114

Yine Kurtub, Biz sana onlarn haberlerini gerek olarak anlatyoruz: Onlar
Rablerine inanan genlerden oluan bir gruptu. Biz de onlarn hidyetlerini
arttrmtk
2115
yetinin teIsirinde, Biz de onlarn hidyetlerini arttrmtk blmn
isriliyt nakletmekle bilinen es-Sddi (127/741)
2116
den naklettii isriliytla yle izah

2111
bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, III, 70-71; VI, 543-544; V, 273; VI, 153, 200-201, 240, 543-544; VII, 23;
VIII, 43-44, 417-418.
2112
ArI, 7/189.
2113
Tirmiz, TeIsir, 7. Tirmiz bu hadisin hasen-garib olduunu yalnz bir yolla merI rivyetinin bilindiini ve baka
yoldan merIu olmayan bir senedle nakledildiini belirtmketedir.
2114
Kurtub, TeIsir, VII, 220-221. 2. mesele.
2115
KehI, 18/13.
2116
Bkz. Nana, a.g.e., 123-197; Bayram, a.g.t., 19-20; 116-117.
346
etmektedir: es-Sddi yle demektedir: Yce Allah, onlarn hidyetlerini obann kpeini,
havlayp kendilerine dikkat ekmesi korkusuyla, talayp uzaklatrdklar bir srada, onlarn
hidyetlerini artrmt. nk kpek, dua eden bir kimse gibi, n ayaklarn semaya doru
kaldrnca, Allah onun konumasn salayarak yle demiti: Ey genler! Ne diye beni
kovuyor, niin beni talyorsunuz, niin beni vuruyorsunuz? Allaha yemin ederim, siz onu bilip
tanmadan krk yl ncesinden ben onu bilip tanmtm. Allah bylelikle onlarn hidyetlerini
artrmt.
2117

MIessir, birtakm sahih kssalar ve isriliyt teIsir malzemesi olarak nakletmekle
birlikte yetin iIde ettii anlama dikkat ekmektedir. Kurtub, Onlar maarann ortasnda
geni bir yerde iken, gne doduunda, onlara almayp maaralarnn sa tarafna
meylettiini, battnda ise onlar sol tarafnda braktn grrdn
2118
yetinde
zikredilen maarann mahiyeti ve coraIi zelliklerine ilikin isriliyt naklettikten sonra yetin
vermek istedii mesaja dikkatleri ekerek konuyu yle zetler: Bu aklama ve haberler
erevesinde yetin anlamn zetle yle iIade edebiliriz: Allah Tel, bu niteliklere sahip bir
maarada onlar barndrd. Gnn byk bir blmnde zerlerine gne nn gelmesi
dolaysyla rahatsz olacaklar bir baka maarada onlar barndrmad. Bu aklamaya gre,
gre bir bulutun glge yapmas, yahut bir baka sebeple, gne nn onlara ulamasnn
engellenmesi mmkndr. Maksat onlarn, gerek bedeni deiiklik, gerekse de tenlerinin
renginin deimesi, dier taraItan scak ya da souktan rahatsz olmak gibi rahatsz edici her bir
eyin, ulamasna kar korunduklarnn aklanmasdr.
2119

Bununla birlikte bn Kesir, sz konusu haberleri tenkit amacyla naklettikten sonra,
yetin amacnn insann dnp ibret almas olduunu belirterek bu haberlere yer veren
mIessirleri yle tenkide tabi tutmaktadr: Maarann dnyann neresinde yer aldn
bilmemizde ne bizim iin bir Iayda vardr ne de eri bir maksad sz konusudur. Ne var ki baz
teIsirciler ar zorlamalara tevessl etmiler ve muhteliI grler ileri srmlerdir.
2120

h.a.b. Tefsirinin Mukaddimesindeki Kssalara ve sriliyta likin
Taahhdne Bazen Ters Dmesi
Kurtub, yukardaki MIessirin sriliyta Kar Sergilemesi Gereken Yaklam
Belirtmesi balnda da ilediimiz gibi mevz isriliyt, teoride tenkit etmekte, pratikte de

2117
Kurtub, TeIsir, X, 236; a.e., X, 239-240. 1. mesele. KehI, 18/18; X, 244-247. KehI, 18/21; X, 247-249. KehI,
18/22.
2118
KehI, 18/17.
2119
Kurtub, TeIsir, X, 238-239.
2120
bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, V, 139. Ayrca bkz. a.mlI., II, 455; V, 273; VI, 153.
347
onlara yer verilmemesi gerektiini belirterek onlarn bilgi deeri tamadn vurgulamakta ve
onlardan kanmak gerektiini iIade etmektedir. Bununla birlikte Kurtub, az da olsa bu
tutumuna pratikte ters dmektedir
2121
.
Haberleri nakletmeksizin bunlar rneklendirebiliriz. Kurtub, Dediler ki: Ey
Musa, orada gl ve acmasz bir topluluk var. Onlar oradan kmadka biz oraya asla
giremeyiz
2122
yetinin teIsirinde gemi milletlere ait olan ve c b. Unk kssasn ieren
birok mevz isriliyta yer vermektedir.
2123
Bu eit rivyetleri nakletmenin utanlmas
gereken bir husus olduunu ve hem akla hem de eriate ters dtklerini iIade eden bn Kesir,
c b. Unk adl kiinin varlnn bile tartmal olduunu belirtir.
2124

Yine Kurtub, Ar tayanlar ve evresindekiler, Rablerini vg ile anar, ona
inanr ve inananlarn balanmasn isteyerek (yle derler):
2125
yetinin teIsirinde
arn mahiyetine ve ar tayan meleklerin zelliklerine ilikin birok mevz isriliyt
nakletmektedir.
2126
Halbuki bunlara dair haberlerin ve hadis olarak nitelenen rivyetlerin
pekounun mevz isrilliyta rneklik tekil ettii bn Kesr bata olmak zere eitli
kaynaklarda belirtilmitir.
2127

Kssalar ve isriliyyta ilikin tutumunu belirtirken, mIessirlerin anlattklar pek ok
kssa ve tarihilerin naklettikleri pek ok haberi, lzmlu olanlar ve aklama hususunda
bamsz kalnamayanlar hri, anlatmadan geeceini belirten Kurtub,
2128
isriliyta dair yle
haberler aktarmaktadr ki bunlarn belirttii kategoriye girmedii ve teIsir malzemesi olarak bir
bilgi deeri tamad kanaatindeyiz. MIessirin sahih ve gerekli grd kssa ve isriliyt
teIsir malzemesi olarak nakletmesi, sz konusu yaklamna hamledilebilir. Ama bu amala
naklettii baz isriliytn, mstani ve bamsz kalamama zellii tadn dnmyoruz.
Mesel Kurtub, Kf! anl Kurn hakk iin (Mekke kfirleri Peygambere
iman etmediler).
2129
yetinin teIsirinde akla ve nakle ters den birok rivyete tenkitsiz
olarak yer vermektedir. Mesel bunlardan biri Vehb b. Mnebbihten naklettii u haberdir:

2121
Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 322.
2122
Mide, 5/22.
2123
Kurtub, TeIsir, VI, 69-70.
2124
bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, III, 70-71; Bkz. Eb ehbe, a.g.e., 234-241.
2125
Mmin, 40/7.
2126
Kurtub, TeIsir, XV, 190-191.
2127
Arla ilgili haberler ve deerlendirmeleri iin bkz. bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, IV, 183, 239-241, 350-
351; VII, 124-125; Ayrca bkz. Yavuz, YsuI evki, Ar, DA., stanbul 1991, III, 406-409. Meleklerle ilgili
haberler ve deerlendirmeleri iin bkz. bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, VI, 543-544; V, 122-114; VIII, 333-334;
I, 101-102; IV, 95, 360-361, 452; VII, 388.
2128
Kurtub, TeIsir, 1, 16. Mukaddime.
2129
KI, 50/1.
348
Vehb (b. Mnebbih) dedi ki: Zlkarneyn KaI dan grd. Onun altnda kk dalar da
grd. Ona, sen nesin? diye sorunca o da, ben KaIm dedi. Peki bu etraIndaki dalar ne
oluyor? diye sorunca, bunlar da benim kklerimdir. Altnda benim kklerimden bir tane
bulunmayan tek bir ehir dahi yoktur. Allah bir ehri zelzeleye uratmak istedii vakit, bana
emreder. Ben de o kkm hareket ettiririm. Bunun zerine orada zelzele olur, diye cevap verdi.
Zlkarneyn ona, Ey KI! Bana Allahn azametinden bir husus syle deyince o da, Rabbimizin
an elbetteki pek byktr. Benim arkamda karla kapl eni ve boyu beyz yl sre devam eden
bir yer vardr. Bu karla kapl dalarn biri dierini paralar. Eer bunlar olmasayd, ben
cehennem ateinden dolay yanardm, dedi. Kurtub bu haberi tenkitsiz nakletmekte, stelik
haberi delil alarak u aklamay yapmaktadr: te bu da cehennemin yeryznde olduunun
bir delilidir. Nerede olduunu ve yerin neresinde bulunduunu en iyi bilen ise Allahtr.
2130

Fakat bn Kesir bu rivyetler hakknda unlar sylemektedir: SeleI mIessirlerinin ve
hatta haleIten birou, Kurn- Mecdin teIsirinde, Ehl-i kitabn kaynaklarndan birok
hikyeler nakletmektedir. Halbuki Kurn- Kerimin teIsirinde, onlarn haberlerine hi de
ihtiyalar yoktur tenkidinde bulunmakta ve mIessirlerin bu konuya ait caiz grd
rivyetlerden hibirinin benimsenemeyeceini yle iIade etmektedir: Byle kimseler, ne
dorulanabilen ne de yalanlanabilen israiloullar haberlerini nakletmenin caiz olduu
grndedirler. Bana gre ise, bu ve benzeri haberler, Ehl-i kitaptan birtakm zndklarn
uydurmalarndandr.
2131

Kurtub benzeri bir isriliyt rnei de, Nn! Kaleme ve yazdklarna
andolsun.
2132
yetinin teIsirinde sergilemekte ve tenkitsiz birok isrili habere yer
vermektedir.
2133
Bunlardan birini rnek verebiliriz: Kab dedi ki: blis yerlerin zerinde
bulunduu baln iine girip
2134
, onun kalbine vesvese vererek dedi ki: Ey Lss! Senin
zerinde hareket eden hayvanlardan, aalardan, yerlerden ve baka eylerden neler olduunu
biliyor musun? Sen hareket edecek olursan, hepsini srtnn zerinden atverirsin. Lss bunu
yapmak istedi. Bunun zerine Allah ona bir hayvan gnderdi. Burun deliinden girip beynine
ulat. Balk bundan dolay yce Allaha yalvarp yakard. Allah da o hayvana izin verdi ve

2130
Kurtub, TeIsir, XVII, 5-6.
2131
bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, VII, 372-373; Ayrca bkz. Eb ehbe, a.g.e., 302-305; Aydemir, a.g.e., 311-
312.
2132
Kalem, 68/1.
2133
Kurtub, TeIsir, XVIII, 143-145.
2134
Kr. bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, I, 98; V, 268-269; VIII, 210-211.
349
kt. Kab dedi ki: Allaha yemin ederim ki, balk o hayvana bakmakta, o hayvan da ona
bakmaktadr. Eer benzeri bir ey yapmak isteyecek olursa, tekrar nceki haline dner.
2135

Halbuki bu konudaki bu ve benzeri haberler mevz isriliytn ak rnekleridir.
2136

Bu tr isriliyt teIsirin hacmine nazaran az miktarda da olsa Kurtub Tefsrinin ilm deeri
zerinde olumsuz etkiye sahiptir.
2137

Belli bal Kurn teIsirlerini isriliyata yaklamlar asndan yedi grupta incelemek
mmkndr: 1. sriliyt senediyle verip ndiren eletiri yapanlar. 2. sriliyt senediyle
birlikte verip bunlarn hemen tamamn tenkit edenler. 3. ok sayda isriliyt naklettii halde
ndiren sened zikreden ve bu haberleri eletirmeyenler. 4. sriliyt oka rivyet ettii halde
bunlarn senedlerini vermeyen, ancak ndiren de olsa bilginin zayIlna ve sahih olmadna
iaret edenler. 5. sriliyt bilgi olarak nakleden ve bunlar yer yer eletirenler. 6. sriliyt
senedsiz olarak zikrettii halde bunlara yer vermedeki asl amac tenkit olanlar. 7. sriliyta yer
veren teIsirlere iddetle kar kan ve zaman zaman bu rivyetleri srI tenkit iin
nakledenler.
2138

sriliyt bilgi olarak nakleden ve bunlar yer yer eletiren eserler teIsirlerin en geni
grubunu meydana getirmekte olup Slem, Zemaheri, bn Atyye el-Endelsi, Fahreddin er-
Rz, Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, Ebl-Berekt en-NeseI, Eb Hayyan el-Endelsi,
Ebl-Ferec bnl-Cevz, Ebssud EIendi ve Hatb e-irbninin eserleri bu grup iinde
deerlendirilebilir.
el-Cmi li-ahkmil-Kurnn melliIi Kurtub, teIsirinde isriliyta yer vermemeye
gayret etmekle birlikte nn harIiyle ilgili olarak naklettii bilgiler
2139
, bu tutumuyla elitii
gibi bunlar tenkide de tbi tutmamtr. Hadid sresinin 25. yetinin teIsirinde zikrettii, Hz.
demin cennetten be para demir alet getirdii yolundaki rivyet
2140
, Cemleddin el-Ksm
taraIndan asl olmayan bir bilgi
2141
olarak nitelendirilmitir.
2142

i. Yaad Zaman ve Mekna likin ctim ve Siys Olaylar
Deerlendirmesi

2135
Kurtub, TeIsir, XVIII, 143-144.
2136
Bkz. bn Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, VIII, 210-213; Eb ehbe, a.g.e., 305-306.
2137
Farkl rnekler ve konunun deerlendirilmesi iin ayrca bkz. el-Kasb, a.g.e., 410-417; el-Men, a.g.e., 560-
578; Bu rneklerin bn Kesir taraIndan tenkid ve deerlendirmesi iin bkz. Bayram, a.g.t., 34-134.
2138
Birk, a.g.md., XXIII, 200-201. (zetle).
2139
Kurtub, TeIsir, XVIII, 143-145.
2140
A.e., XVII, 168-169.
2141
el-Ksm, Cemleddn, Mehsint-tevl, yy. 1960, XVI, 5695; rnekler iin bkz. Nana, a.g.e., 304-309.
2142
Birk, a.g.md., a.y. (zetle).
350
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda, yaad zaman ve meknla balantl pekok
ictim ve siys vakaya eitli vesilelerle yer vermi ve onlar Kurn perspektiIinden
deerlendirmitir. Biz bunlar ictim ve siys olmak zere iki balk altnda rneklendirerek
ele almak istiyoruz.
i.a. Yaad Zaman ve Mekna likin ctim Olaylar Deerlendirmesi
Kurtub, bidat ve bidatilere, slma ters den gelenek ve greneklere, birtakm
bilinsiz mutasavvI ve zahidlere, toplumda zuhur eden huraIelere ve haksz vergilere ve hukuk
sisteminin adaletsizliine ynelik eletirileri bata olmak zere birok sosyal problemi
irdelemektedir. Ayrca Kurnn tilvetine ilikin bidat zere okuyular, kadnlarn tesettre
yeterince riyet etmedikleri, Allahn nimetlerinin yaratklardan bilinmesinin douraca ictim
problemleri, insanlarn hem dindar grnp hem de zulm ve gnah iinde yzdkleri ve
ummi hamamlarda insanlarn avret mahallerinin almasn umursamadklar, insanlarn alg
ve elenceye olan dknlkleri gibi sosyal problemlere de yer vermekte ve bunlar Kitap ve
snnet asndan deerlendirmektedir.
2143
Bu konularn nde gelenlerini rneklerle ortaya
koyabiliriz.
Yaad zaman ve mekna dair Kurn ve snnete ve slmn rhuna ters den
oka tutum ve davran deerlendirerek tenkide tabi tutan Kurtub, zellikle bidat ve
bidatilere ynelik birok tenkitlerde bulunur.
2144
Kurtub, Namaza ardnzda, elenip
onunla alay ederler. Bu onlarn beyinsiz bir toplum olmalarndandr
2145
yetinin teIsirinde
ezan okumann adbna ynelik aklamalarda bulunurken zamanndaki snnete ters den ezan
okuma ekillerini yle eletirmektedir: Ezan okuyan kimse ezann ar ar okumas ve
bugn birok cahil kimsenin yapt gibi, ezan kelimeleri uzatarak ve nameli bir ekilde
okumasdr. Hatta sradan ve avamdan pekok kimse ezan name snrndan da kartm
bulunuyorlar. Ezan okurken tekrarlar yapmakta ve neye kalkt bilinmeyecek biimde ezan
okurken oka kesintilere uramaktadr. ed-Drekutnnin bn Creycden, onun Atadan, onun
da bn Abbstan rivyetine gre, bn Abbs yle demitir: Reslllh (s.a.s.)in nameli ezan
okuyan bir mezzini vard. Reslllh (s.a.s.) ona: Ezan kolay ve rahattr. Eer senin de ezann

2143
Bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 10-14; Eryarsoy, M. Beir, mam Kurtub Hayat, Eserleri, TeIsiri ve Tesiri (el-
Cmiu li-ahkmil-Kurnn ilk cilidine yapt ilve)., I, 46.
2144
Bkz. Salam, Fihrist, XX, 235.
2145
Mide, 5/58.
351
kolay ve rahat olursa (ezan okumaya devam edebilirsin) aksi takdirde ezan okuma
2146
diye
buyurdu.
2147

Yine Kurtub, phesiz mminler, Allah anldnda kalpleri rperen, onun
yetleri kendilerine okunduunda imanlar artan ve yalnz Rablerine gvenenlerdir
2148

yetlerinin teIsirinde Allah anldnda kalpleri rperen blmn izah ederken birtakm
cahil ve bidatilerin tutum ve davranlarn yle eletirmektedir: Yani yce Allaha yaknleri
bakmndan, Allahtan korkmalaryla birlikte, ruhlar huzur ve skn bulur. te bu Allah
tanyan onun gazap ve azabndan korkanlarn halidir. Yoksa cahil avamn ve sradan bidatilerin
yaptklar ekilde barp armak ve eeklerin anrmasn andran sesler karmakla olmaz. Bu
gibi davranlar srdren, bunun vecd ve hu olduunu iddia eden kimseye yle denilebilir:
Sen Allah tanmak, ondan korkmak, onun cell ve azametini bilmek noktasnda hibir zaman
ne Resln durumuna ne ashbnnn haline eit olamazsn. Bununla birlikte onlar kendilerine
t verildii hallerde Allahtan gelen buyruklar iyice kavramaya alyorlar ve Allahtan
korkmalar dolaysyla aladklar grlyordu. Bundan dolay yce Allah, adnn anln,
Kitabnn okunuunu iittikleri esnada mariIet ehlinin hallerini nitelendirirken yle
buyurmaktadr: Peygambere indirileni duyduklarnda, bildikleri gereklerden dolay bunlarn
gzlerinden yalar boandn grrsn. Onlar yle derler: Ey Rabbimiz! Biz inandk, bizi
bunun gerek olduuna tanklk edenlerle birlikte yaz.
2149
te onlarn hallerinin nitelii budur,
syledikleri aktarlan szler de bunlardr. Bu ekilde hareket etmeyen, hibir zaman onlarn
hidyet yollarn izlemi, onlarn izinden gitmi olmaz. Her kim snnete balanacaksa onlarn
yolundan gitsin. Her kim de zihinsel zrllerin hallerine ve zihinsel zrlle kendisini
kaptracak olursa bilsin ki oda onlardan daha baya, daha aalktr. Esasen zihinsel zrllk
de eit eittir.
2150

Kurtub, Anasn ve babasn koltuuna oturttu. Hepsi yere kapanp onu sayg ile
selmladlar
2151
yetinde mevzubahis edilen sayg ve selamlamaya ynelik tutum ve
davranlar kendi zamanndakileriyle karlatrarak slma ters den gelenek ve grenekleri
yle eletirmektedir: Derim ki: Bu ekilde bizim eriatmzda neshedilen ne az veya ok
eilme artk Msr diyarnda ve Arap olmayanlarda bir adet halini almtr. Birbirlerine ayaa
kalkmalar da byledir. O kadar ki bir kimse kendisi iin ayaa kalklmayacak olursa, iinde

2146
ed-Drekutn, I, 239, II, 86. (Ravilerden shak b. Ebi Yahyann zayI bir ravi olduu kaydedilmektedir).
2147
Kurtub, TeIsir, VI, 139. 8. mesele.
2148
EnIl, 8/2-4.
2149
Mide, 5/83.
2150
Kurtub, TeIsir, VIII, 8-9. 2. mesele.
2151
YsuI, 12/100.
352
kendisine hi ehemmiyet verilmedii ve kendisinin hibir kadr-i kymeti olmad eklinde bir
duyguya kaplabilmektedir. Ayrca birbirleriyle karlatklarnda da biri dierinin nne eilir.
Bu artk srp giden bir adet ve yerleip miras olarak devralnan bir gelenek haline gelmitir.
zellikle emir ve bakanlarnn karlamalar halinde bu byledir. Bunlar bu ekilde
davranmakla peygamberi snnetten ayrlm ve snnetten sapm olmaktadrlar. Enes b.
Mlikin yle dedii rivyet edilmektedir: Ey Allahn Resl! Karlatmz zaman birimiz
dierimizin nne eilsin mi? sormamz zerine Hz. Peygamber: Hayr, diye buyurdu. Bu seIer,
birbirimizin boynuna sarllim m? diye sorunca ayn ekilde hayr, karln verdi. Ardndan,
birbirimizle musaIahalalim m? diye sorduk. Bunun zerine Allah Resl evet, cevabn
verdi.
2152
Bu hadisi Eb mer (b. Abdilber) et-Temhd adl eserinde rivyet etmektedir.
Kurtub mteakiben delil olarak baka hadis ve aklamalara da yer vermektedir.
2153

Kurtub, birtakm bilinsiz mutasavvI ve zhidlere ynelik tenkitlerde bulunmaktadr.
Biz bu konuyu daha nce ilediimiz Kurtubnin TasavvuIa Yaklam konusunda daha
detayl olarak ele almtk. Burada ise Iarkl bir rnekle konumuzu ileyebiliriz.
Kurtub, O gemi denizde alan yoksullarnd. Ben onu kusurlu yapmak
istedim
2154
yetlerinin teIsirinde de Hzr (a.s.)n tasarruIlarn eri hkmlerden
syrlmaya delil gsterenleri mevzubahis ederek onlarn Kitap ve snnete ters dtklerini yle
iIade etmektedir: Hocamz mam Ebl-Abbs der ki: btniyye Irkasnn zndklarndan bir
kesim birtakm eri hkmlerin kendileri iin uygulanmasn gerekli klan bir yol izlemeye
kalkmlar ve yle demilerdir: Bu genel eri hkmlerle, peygamberler ve avam hakknda
hkm verilir. Veliler ve havssa gelince, onlarn bu gibi naslara ihtiyalar yoktur. Onlardan
istenen kalplerinde doan eylerden ibrettir. Kalplerinde etkin olarak geen dncelerle onlar
hakknda hkm verilir. Yine bunlar der ki: Buna sebep ise kalplerinin bulandrc konulardan
arnm ayardan uzak dm olmasdr. Bu sebepten tr onlara ilahi ilimler ve Rabbni
hakikatler tecelli eder. Kainatn srlarna vakI olurlar, cziytn ahkmn bilirler. Bylelikle
eriatin klliytna dair hkmlere ihtiyalar kalmaz. Nitekim Hzr da byle davranmtr. O
kendisine tecelli eden ilimler vastasyla Msnn nezdinde bulunup Kitaptan anlalan
hkmlere ihtiya duymamtr. Onlarn yaptklar nakiller arasnda u da vardr: MItler sana
Ietv verse de sen Ietvy kalbine sor. Hocamz, Allah ondan raz olsun, dedi ki: Byle bir sz
sylemek zndk ve kIrdr. Bu szleri syleyen ldrlr ve tevbe etmesi dahi istenmez.
nk bu szler kati olarak bilinen eri hkmleri inkar etmektir. Yce Allahn snneti,

2152
Tirmiz, stizan, 31; bn Mce, Edeb, 15; Msned, III, 198.
2153
Kurtub, TeIsir, IX, 2. mesele.
2154
KehI, 18/79-82.
353
hkmlerin ancak kendisiyle kullar arasnda elilik vaziIesini yapan reslleri araclyla
bilinmesi eklinde olup hikmeti bunu gerektirmitir. Rablerinin mesajlarn ve kelmn alp
tebli edenler onlardr. Onun eriat ve hkmlerini onlar aklarla. Yce Allah bu grev iin
onlar semi ve bu nemli vaziIeyi onlara vererek onlar ayrcalkl klmtr. Nitekim yce
Allah yle buyurmaktadr: Allah meleklerden ve insanlardan resller seer. phesiz Allah
hereyi iitendir, hereyi grendir.
2155
; Allah, peygamberlii kime vereceini daha iyi
bilir
2156
; nsanlar tek bir milletti. Allah mjdeleyici ve uyarc eliler gnderdi
2157
ve
buna benzer daha baka yetler mevcuttur. zetle syleyecek olursak Yce Allahn emir ve
nehiylerini ihtiva eden hkmlerini bilmenin tek yolunun ancak peygamberler olduu ve ancak
onlar vastasyla bunlarn renilecei konusunda kati bir bilgi ve kesin bir yakn vardr. Bu
konuda mmetin hem seleIi hem de haleIi icm halindedir
2158

MIessir, toplumda zuhur eden huraIelere ynelik tenkitlerde bulunmaktadr. Kurtub,
Bizce bilinmeyenlerin (gaybn) anahtar (bilgileri) onun katndadr. Onlar ancak o bilir.
O, karada ve denizde olan hereyi bilir
2159
yetinin teIsirinde sihir, by, cincilik ve
Ialclk gibi huraIeleri gndeme getirerek ann sosyal hastalklarndan yle yaknmaktadr:
lim adamlarmz derler ki: Bu ada iler ters yz oldu. zellikle Msrda insanlar,
mneccimlere ve khinlere gider oldular. Onlarn bakanlar, bakanlarna tabi olanlar, prensleri
arasnda mneccim edinmek yaygnlk kazand. Hatta Ikh bilen ve dindar olan birok kimse
dahi khin ve riIlere (mneccimlere) aldandlar. Onlar, byle aldananlara kar imkansz olan
allayp pulladlar ve bunlardan mallarn ekip aldlar. Mneccim ve khinlerin syledikleri
szlerden ise birtakm serap ve bo hayallerden baka bunlarn ellerine bir ey gememesinin
yansra, dinleri aleyhine olmak zere Iesada urayp dallete dtler. Btn bunlar byk
gnahlardandr
2160

MIessir, yaad olay yetle irtibatlandrarak dini tecrbesini anlatmaktadr.
Kurtub, Sen, Kurn okuduun zaman seninle hirete iman etmeyenlerin arasna gizli bir
perde ekeriz
2161
yetinin teIsirinde Kurtubada yaad bir olay bu yetin nda dini bir
tecrbe olarak yle iIade etmektedir: Derim ki: Vatanmz Endlsde, Kurtubaya bal
Mensr Kalesinde, benim de bamdan benzer bir olay geti eklinde iIade etmekte ve
yaad bu olay teIsirinde yle paylamaktadr: Ben, dmann nnden kayorken,

2155
Hac, 22/75.
2156
Enm, 6/124.
2157
Bakara, 2/213.
2158
Kurtub, TeIsir, XI, 31-32. 3. mesele.
2159
Enm, 6/59.
2160
Kurtub, TeIsir, VII, 44. 2. mesele.
2161
sr, 17/45.
354
dmandan bir kenara ekildim. Aradan Iazla bir zaman gemeden iki atl beni takip etmek
zere yola ktlar. Ak bir alanda oturuyordum. Onlara kar beni rtp saklayacak bir ey
yoktu. O srada ben de Ysn sresinin bataraIlaryla, Kurn- Kerimin daha baka
blmlerini okuyordum. Yanmdan geip gittiler ve sonra da gittikleri yerden geri geldiler. Bu
esnada onlardan biri dierine; Bu bir diyeblodur diyordu. Bununla da eytan olduumu
kastediyorlard. Allah, onlarn basiretlerini kreltti ve beni grmediler. Bundan tr, Allaha
pek ok hamdler olsun.
2162

i.b. Yaad Zaman ve Mekna likin Siys Olaylar Deerlendirmesi
Kurtubnin yaad VII/XIII. asrda, Dou slm dnyas Mool istilsn yaam,
Endls ise Hal seIerleri sonucu kesin olarak elden km ve slm dnyas srekli Hal
seIerlerine maruz kalmtr. Grld gibi bu ada slm lemi doudan ve batdan kskaca
alnm ve siys adan ok hassas ve zor bir dnemden gemitir. yle ki Moollar, slm
beldelerini birer birer istil etmilerdir. Bunlarn en nemlisi, Badatn 1258 ylnda Moollar
taraIindan igal edilip Abbs Devletine son verilmesidir. Batda ise, Endls Emev
Devletinin 422/1031 tarihinde yklnn ardndan ortaya kan otorite boluunun tabii bir
sonucu olarak sz konusu devletin enkaz zerinda irili uIakl birok devlet kurulmu ve
Endls tarihinde mlkt-taviI adyla bilinen ve 1031-1090 yllarn kapsayan yeni bir
dnem balamtr. Bu sre, Mlkt-taviIin, Hallar taraIndan birer birer igal
edilmeleriyle devam etmitir. phesiz bunlardan en nemlisi, Kurtubann 1236 ylnda elden
kdr. te bu Hristiyan saldrlarnn birinde babasn kaybeden Kurtub, Msra hicret
etmi ve hayatnn geri kalan blmn burada tamamlamtr. Kurtub, Msr tarihi srecinde
siys adan olduka istikrarsz ve alkantl bir zellik arzeden VII./XII asrda yaamtr;
Eyybiler k srecine girmi ve nihyetinde yklm, ardndan ite ve dta birok
problemlerle uraan istikrarsz Memlkler dnemi balamtr. Sz konusu iki dnemi ayran
tarih, 648/1250 yldr ve bu tarih Kurtubnin Msrda yaad dneme tekbl etmektedir.
Kurtubada doan ve teIsir, hadis, Ikh ve dier sahalardaki zengin kltrnn
altyapsn burada tesis eden Kurtub, Allah yolunda ldrlenleri sakn ller sanmayasn.
Bilkis onlar diridirler; Allahn, ltuf ve kereminden kendilerine verdikleri ile sevinli bir
halde Rableri yannda rzklara mazhar olmaktadrlar. Arkalarndan gelecek ve henz
kendilerine katlmam olan ehit kardelerine de hibir keder ve korku bulunmad
mjdesinin sevincini duymaktadrlar
2163
yetlerinin teIsirinde, Bir toplum evlerinde

2162
Kurtub, TeIsir, X, 175.
2163
l-i mrn, 3/169-170.
355
bulunup da, kendilerinin haberi bulunmakszn, dman onlara sabahleyin bir baskn
dzenleyip, onlardan bir takm kimseleri ldrecek olursa, bu ldrlenlerin hkm, sava
meydannda ldrlenlerinki gibi olur mu, yoksa dier llerin hkmnde mi olur? sorusunu
ynelttikten ve sz konusu sorunun Kurtubada yaadn, Bu mesele Kurtubada, Allah tekrar
oray bize iade etsin, gndemimize geldi szleriyle iIade ettikten sonra sz konusu siys
olaylar yle anlatmaktadr: Dman, Allah onlar kahretsin, 627 yl kutsal ramazan aynn
nc gn sabahnda (16 Temmuz 1230), herkes hereyden habersiz, tarlasnda iiyle
megulken, dman baskn yapt. Kimisini ldrd, kimisini esir ald. ldrlenler arasnda
rahmetlik babam da vard
2164
.
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda siys konular deerlendirirken arlkl
olarak slm dnyasnn maruz kald bu istikrarsz konumuna yer vermekte ve bunun tehis ve
zmne ilikin deerlendirmelerde bulunmaktadr. Ayrca Kurtub devlet adamlarn
ekinmeden eletirmi, andaki birtakm idarecilerin rvet aldn belirterek onlarn hukuk
d davrandklarn, menIaat karlnda hkmettiklerini ve Allahn dinini deitirdiklerini
ileri srmtr. Biz bunlarn bir ksmn rneklerle ele almaya alacaz.
MIessir, slm leminin dny muvzenesindeki yerini kaybedip istillara maruz
kalmasn deerlendirmektedir. Kurtub, Sonra sizler birbirlerini ldren, iinizden bir
grubu yurtlarndan karan, gnah ve dmanlkta onlarn aleyhine birbirinize yardmc
olan bir toplumsunuz. Yurtlarnzdan kardklarnz esir olarak karnza karlarsa
fidye verip onlar kurtarrsnz. Halbuki onlar yurtlarndan karp esir olmalarna sebep
olmak da size haram klnmt. Sizler bu davrannzla kitabnzn bir ksmna inanp bir
ksmn inkr m ediyorsunuz..?!
2165
yetinin teIsirinde Kurn ve snnet ahlkn
iselletirememenin mslmanlarn bana gelen musibetlere zemin hazrladn yle nazara
vermektedir: Derim ki: Allaha yemin olsun ki biz de btn imtihanlarda haktan yzevirerek
birbirimizin aleyhine yardmlar olduk. Keke mslmanlarn yardmn alarak bunu yapm
olsaydk! Nerede?! Biz hep kIirlerle birbirimizin aleyhine yardmlatk. Nihyet kardelerimizi
mriklerin hkmlerinin hkimiyeti altnda klm ve zelil bir halde braktk. L havle vel
kuvvete ill billhil aliyyil azm.
2166

Kurtub, Allaha kavuacaklarna inananlarsa, saylar az olup Allahn
yardm ile saylar ok olanlar yenen nice ordular vardr. Allah sabredenlerle

2164
Kurtub, TeIsir, IV, 186.
2165
Bakara, 2/86.
2166
Kurtub, TeIsir, II, 19. 4. mesele.
356
beraberdir dediler
2167
yetinin teIsirinde mslmanlarn gl bir toplum olup dnya
muvzenesinde etkin olmann artlarn yerine getirmediklerini yle vurgulamaktadr: Derim
ki: Bizim de ite byle hareket etmemiz gerekir. Fakat kt amellerimiz, bozuk niyetlerimiz bu
ekilde davranmamza engel olmutur. O kadar ki bizden sayca pekok olan kimseler deIalarca
tank olduumuz gibi az saydaki dmn kar bozguna uramtr. Bunun sebebi ise kendi
ellerimizle irtikap ettiimiz ktlklerdir. Buhrde yle bir rivyet vardr: Ebd-Derd der
ki: Sizler amellerinizle savarsnz.
2168
Yine Buhr de msned olarak Peygamber (s.a.s.)in
yle buyurduu belirtilmitir: Sizler zayIlarnzdan baka bir sebeple rzklanr ve zaIere
ulatrlr m sanyorsunuz?
2169
Fakat bizim amellerimiz Iasid, zayIlarmz ihmal edilmi,
sabrmz az, gvenimiz zayI, takvmzsa yoktur. Buna karlk yce Allah: Ey inananlar!
Sabredin, dayann, direnli olun ve Allahtan korkun ki kurtulua erersiniz
2170
; ve yalnz
Allaha tevekkl ediniz
2171
; Muhakkak Allah takva sahibi olanlarla ve iyilik yapanlarla
beraberdir
2172
; Allah kesinlikle kendi dinine yardm edenlere yardm edecektir
2173
ve
Ey inananlar! Bir toplulukla karlatnzda sebat edin, Allah ok ann ki zaIere
erersiniz
2174
eklinde buyurmaktadr. te zaIere gtren sebepler ve zaIerin artlar bunlardr.
Ama bunlar bizde mevcut deildir, bizde yoktur. Bamzdaki musibetlerden ve karlatmz
durumlardan dolay inn lillhi ve inn ileyhi rcin diyoruz. yle ki geriye slmn isminden
ve dinin resminden baka bir ey kalmamtr. Bunun sebebi ise, Iesdn bagstermesi,
tuyann yaygnlamas ve doruluun azldr. Nihyet douda, batda, karada, denizde
dman hertaraI istila etti. Fitneler her taraI kaplad. Kar karya kalnan mihnetler
bydke byd. Allahn rahmet ettiinden baka korunabilen kimse yoktur.
2175

Kurtub, De ki: Sizin zerinize gkten veya yerin derinliklerinden bir azap
gndermeye ya da sizi dman gruplara ayrp, birbirinize ac ektirmeye onun gc
yeter. Bak iyice anlasnlar diye yetleri nasl aklyoruz
2176
yetinin teIsirinde bu yetin
namaz klan mslman toplum hakknda nzil olduu grn sahih kabul ettikten sonra slm
leminin iinde bulunduu ate emberine yle dikkat ekmetedir: Derim ki: Sahih olan gr
budur. nk varlk leminde grlen de budur. Evet dman bizim yurdumuzda bizim aramza

2167
Bakara, 2/249.
2168
Buhr, Cihd, 13.
2169
Buhr, Cihd, 76; Eb Dvd, Cihd, 70; Tirmiz, Cihd, 24; en-Nes, Cihd, 43; Msned, I, 173; V, 198.
2170
l-i mrn, 3/200.
2171
Mide, 5/23.
2172
Nahl, 16/128.
2173
Hac, 22/40.
2174
EnIl, 8/45.
2175
Kurtub, TeIsir, III, 173. 11. mesele.
2176
Enm, 6/65.
357
kadar girmi, can ve mallarmza egemen olmu bulunmaktadr. Bununla beraber de birbirimizi
ldrmek ve kimimiz kimimizin maln mbah kabul mbah kabul etmesi suretiyle de Iitne bizi
istila etmi bulunmaktadr. Hem grneni hem de grnmeyeniyle btn Iitnelerden Allaha
snrz. Yine el-Hasenden bunu sahbenin arasnda meydana gelen hdiseler hakknda
yorumlad da rivyet edilmitir. Mslimin naklettiine gre Sevbn yle demitir.
Reslllh (s.a.s.) buyurdu ki: Allah yeryznn tamamn nme toplad. Doularn da
batlarn da grdm. phesiz mmetimin mlk yerden nme toplanp getirilen yerlere kadar
ulaacaktr. Buna krmz ve beyaz her iki hazine de verildi. Beni Rabbimden mmetim adna,
mmetimi genel bir ktlkla helk etmemesini, onlara yurtlarn ve korumalar gereken eylerini
mbah klacak ekilde kendilerinden olmayan bir dman kendilerine musallat klmamasn
diledim. Benim Rabbim de gerekten yle buyurdu: Ey Muhammed! phe yok ki ben bir i
hakknda hkm vermi bulunuyorum. Asla bu geri evrilmez. Ben sana mmetin lehine onlar
genel bir ktlkla helk etmeyeceimi ve yurtlarn korumalar gereken eylerini kendisine
mbah kabul edecek ekilde kendilerinin dnda herhangi bir dman onlara, isterse yerin drt
bir yannda bulunanlar onlara kar toplanp bir araya gelmi olsun, ya da, her taraIndan
toplanp gelmi olsalar bile dedi, musallat etmeyeceime dair isteini verdim. T ki onlarn bir
ksm dier bir ksmn helk edinceye ve onlarn bazlar dier bazlarn esir alncaya
kadar.
2177
MIessir, mteakiben konuya ilikin dier hadis ve aklamalara yer vermektedir.
2178

Kurtub, Ey inananlar! nkar edenlerin ordusuyla karlatnz zaman
onlardan korkup kamayn. Savamak iin bir manevra yapma veya baka birlie katlma
amac dnda kim sava gn dmandan kaarsa, Allahn gazbna uram olur. Onun
yeri cehennemdir
2179
yetlerinin nda ise Endlsn Iethini yle deerlendirmektedir:
Derim ki: Endlsn Iethi tarihinde vki olduu zere Ms b. Nusayrn azadls Trk (b.
Ziyd), 1.700 kii ile Endlse geldi. Bu hicretin doksannc yl recep aynda meydana
gelmiti. Trk, Endls kral Rodrikin 70.000 svariden oluan ordusuna kar durup onlarn
zerine yrd ve sabretti. Allah da o azgn hkmdar Rodriki bozguna uratt ve Ietih
gerekleti.
2180

MIessir, ann yneticilerine ynelik tenkitlerde bulunmaktadr. Kurtub Ey iman
edenler! Allaha itaat edin. Peygambere ve sizden olan llemre (idarecilere) de itaat

2177
Mslim, Fiten, 19; Eb Dvd, Fiten, 1; Tirmiz, Fiten, 14; Msned, V, 278, 284.
2178
Kurtub, TeIsir, VII, 48-50.
2179
EnIl, 8/15-16.
2180
Kurtub, TeIsir, VIII, 18. 2. mesele.
358
edin...
2181
yetinin teIsirinde andaki yneticilere itaat etmenin caiz olmadn ylece iIade
etmektedir: amzn yneticilerine itaat, onlara yardmc olmak, onlara sayg gstermek caiz
deildir. Bununla beraber, gazaya ktklarnda, onlarla birlikte gazaya kmak gerekir.
Ynetmek onlarn sorumluluu olup, imamet ve hisbe de onlarn grevlendirmesiyle
gerekleir. Byle olmakla birlikte, bu Ionksiyonlarn slm hukukunun ngrd ekle uygun
olarak yerine getirilmeleri icabeder. Bize namaz kldracak olsalar, eer gnah ve masiyet
bakmndan Iask iseler, onlarla birlikte klnan namaz caizdir. Eer bunlar bidat kimselerse,
onlarla birlikte namaz caiz deildir. Onlardan korkulmas durumunda, onlarla birlikte takiyye
olmak zere namaz klnr ve sonra da bu namaz iade edilir.
2182

Kurtub, Ey inananlar! Sizden olmayanlar srda edinmeyin. Onlar size ktlk
yapmaktan geri durmazlar
2183
yetinin teIsirinde Allah Telnn bu yetle mminlere,
kIirleri, Yahudileri ve sapkn Irkalara mensup kiileri srda edinmeyi, grlerini almay ve
ilerin onlara havale edilmesini haram kldn belirterek bu adan andaki yneticilerin
tutum ve davranlarn yle eletirmektedir: Derim ki: Gnmzde artlar artk tersyz
olmutur. Ehl-i kitaba mensup kiiler ktip yaplark gvenilir kabul ediliyor ve bunlar bylelikle
ahmak ve cahil ynetici ve emirler nezdinde stn mevkilere getiriliyorlar. Buhrnin
rivyetine gre Eb Said el-Hudri, Peygamber (s.a.s.)den yle buyurduunu rivyet
etmektedir: Allah ne kadar peygamber gndermi ve ne kadar haliIe tayin etmise, mutlaka
onun iki trl srda vardr. Bu srdalardan biri ona iyilii emreder ve onu iyilik yapmaya
tevik eder. Dieri ise ona ktl emreder ve onu ktlk yapmaya tevik eder. Ktlkten
korunan, yce Allahn koruduu kimsedir.
2184
Enes b. Mlik de Reslllh (s.a.s.)in yle
buyurduunu rivyet etmektedir: Mriklerin ateiyle aydnlanmaynz ve mhhrlerinize de
arapa kazmaynz.
2185
el-Hasen b. Ebil-Hasen bunu ylece aklamaktadr: Hz. Peygamber
bununla unu kastetmektedir: Sizler herhangi bir iiniz hakknda mriklere danmaynz ve
mhrlerinize de Muhammed diye kazmaynz. el-Hasen der ki: Bunu dorulayan da an
yce Allahn kitabnda yer alan, Ey inananlar! Sizden olmayanlar srda edinmeyin
yetidir.
2186

Kurtub, haksz vergilere ve hukuk sisteminin adaletsizliine ynelik tenkitlerde
bulunmaktadr. Kurtub, Birbirinizin mallarn haksz yere yemeyiniz. Bile bile insanlarn

2181
Ns, 4/59.
2182
Kurtub, TeIsir, V, 181; Ayrca bkz., a.e., II, 19; IV, 123.
2183
l-i mrn, 3/118.
2184
Buhr, Ahkm, 42; en-Nes, Beyat, 32; Msned, III, 39, 88.
2185
en-Nes, Zinet, 51; Msned, III, 99.
2186
Kurtub, TeIsir, IV, 123. 2. mesele.
359
mallarndan bir miktarn haksz olarak yemek iin hakimlere bavurmaynz
2187
yetinin
teIsirinde rvet ve benzeri yollarla hakimlere mal aktarma eklindeki siys kirlilii yle dile
getirmektedir: Gnmzde hakimler rvet aldklar zannedilen kimseler deil, bizzat
rvetilerin kendileridir. L havle vel kuvvete ill billh.
2188

Kurtub, nsanlar tehdit ederek, Allaha inananlar onun yolundan alkoyarak
ve o yolu eri gstermeyi arzulayarak hibir yolda pusu kurmayn
2189
yetine atIta
bulunarak haksz yollarla vergilerin alnmasnn tenkidine yle yer vermektedir: es-Sddi
yle der: Bunlar vergi memurlar ve hakettiklerinden Iazlasn alan kimselerdir. Gnmzde u
insanlardan eran alma haklar bulunmayan mali ykmllkleri zorla, baskyla alan u vergi
memurlar onlara benzer. Bunlar asl itibar ile tazminat olarak verilmesi caiz olmayan zekat,
miras, oyun ve elence yerlerini tazminat olarak (ihale yoluyla) verdiler. oka var olan ve
dier beldelerde de uygulamaya koyulan bunun dnda yollarda bulunan grevliler de bu
kabildendir. Bu ise gnahlarn en by, en irkini ve en ar olandr. Bu uygulamalar gasptr,
zulmdr, insanlara baskdr, mnkeri yaygnlatrmaktr, mnker gereince amel etmektir,
bunu srdrmektir, mnkeri kabul etmektir. Bu iin vebal itibariyle en by ise eriat ve
hakimlik yapma iini de tadmine (ihaleye) kartmaktr. nn lillhi ve inn ileyhi rcin.
slmdan geriye yalnzca ekli dinden ise sadece ad kalmtr
2190

k. Yaad an lm Etkisinde Kalmas
lim adamlarnn, ann ictim, siys ve ilm yapsndan etkilenmesi tabidir.
Aratrmacnn, hem kiiyi hem de eserlerini deerlendirirken bu hususa riyet etmesi onun
objektiI ve doru verilere ulamasna katk salar. Kurtub de ann ilim ve kltr hayatndan
etkilenmi ve gnmzde bir ksmnn yanl olduu bilimsel olarak ispatlanan baz ilm
nazariyelere teIsirinde yer vermitir.
Kurtub, Yeryzn yayan, oraya dalar yerletirip nehirler aktan, her trl
rnden iki cins yaratan, geceyi gndzle rten odur. Kukusuz bunda dnen bir
toplum iin kesinlikle ibretler vardr
2191
yetinde, dnyann kre eklinde olduunu ileri
srenlere kar bir reddin sz konusu olduunu savunmakta ve bu hususa ynelik andaki
teorileri yle deerlendirmektedir: Bu yet yeryznn kresel olduunu ileri srenlerin
grlerini ve yeryznn kaplarnn yukardan aaya doru zerine dtn iddia

2187
Bakara, 2/188.
2188
Kurtub, TeIsir, II, 224. 6. mesele.
2189
ArI, 7/86.
2190
Kurtub, TeIsir, VII, 205. 4. mesele.
2191
Rd, 13/3.
360
edenlerin kanaatlerini reddetmektedir. bnr-Rvendinin iddiasna gre yer aa doru
yuvarlanr gibi olmakla birlikte, yerin altnda yukar doru ykselen rzgr andran, yukar
doru kan bir cisim de vardr. O bakmdan yukardan aa denle aadan yukar doru
kan hacim ve g itibariyle mtedil hale gelerek birbirleriyle uyum salamaktadr. Bakalar
ise, yerin birisi yukardan aa doru den, dieri ise aadan yukar doru kan iki cisimden
meydana geldiini iddia etmilerdir. Bylelikle bu iki cisim arasnda denge kurulmaktadr. te
yeryznn durmasnn sebebi budurb Mslmanlarn ve Ehl-i kitabn kabul ettii gr,
yeryznn durduu, sakin olduu ve uzanp denmi olduudur. Yeryznn hareketinin
adeten meydana gelen zelzelelerle ortaya kt eklindedir.
2192

Ayn ekilde Kurtub bu iddiasn Biz yeri yaydk, oraya sabit dalar yerletirdik,
orada her trl bitkiyi dzenli bir ekilde bitirdik
2193
yetlerinin teIsirinde de srdrerek
u aklamalarda bulunaktadr: Ayrca yce Allah bir baka yette: Bundan sonra da yeri
yayp dedik
2194
diye buyururken dier bir yette de, Yeri de yayp dedik, ne gzel
deyicileriz biz
2195
eklinde buyurmaktadr. te bu yetler yerin kresel olduunu iddia
edenlerin kanaatlerini reddetmektedir. Buna dair aklamalar daha nceden gemi
bulunmaktadr.
2196

MIessirin ann ilm atmosIerinden etkilenmesi tabii olmakla birlikte onun bu
grn btn mslmanlarn yaklam eklinde iIade etmesi doru deildir. Bu konuda slm
dnyasnda Iarkl grler sz konusudur.
2197
Mesel Fahruddn er-Rz (. 606/1210) dnyann
kresel olduunu ak ve net bir ekilde iIade etmektedir.
2198

Kurtubnin bu konunun dnda az da olsa teIsirinde yer verdii baz ilm nazariyeler
de mevcuttur.
2199
Biz bu kadaryla iktiIa etmeyi uygun gryoruz.
l. Kurtub Tefsrinin lm Deeri ve lim Dnyasna Tesiri
lim dnyasnda teliIinin ardndan byk ilgiye mazhar olan Kurtubnin, el-Cmi li-
hkmil-Kurn adl adl Ikh teIsiri, hem rivyet hem de diryet teIsirinin kaynat ve ok
eitli ilim dallarn bnyesinde barndrd ansiklopedik bir eser zellii sergilemektedir.

2192
Kurtub, TeIsir, IX, 190-191. Mesele bal.
2193
Hicr, 15/19-20.
2194
Nzit, 79/30.
2195
Zriyt, 51/48.
2196
Kurtub, TeIsir, X, 12.
2197
el-ls, Ebl-Fadl ihbddn Mahmd, Rhul-Meni Ii teIsril-Kurnil-azm ves-sebil-mesni, Beyrut ts.,
XIII, 90-92.
2198
er-Rz, Fahruddn, TeIsrl-kebr, Beyrut 1990, XIX, 3-4.
2199
TeIsirinde getii yerler iin bkz. Selmn-Dusk, KeI..., 15.
361
Sahasnda otorite olan ulem, Kurtub ve teIsirine dair takdirlerini iIade etmiler ve
kendisinden sonra gelen mIessirler ondan eitli ekillerde istiIade etmilerdir. Kurtub
Tefsrinin gnmze kadar gelen yazmalar, tahkik ve basklar, ihtisarlar, bu eser zerine
teIsir, Ikh, hadis, dil ve tasavvuI ilmi asndan eserlerin kaleme alnmasnn yannda sosyal
ynn ieren almalarn da gerekletirilmesi, teIsir usl mahiyetindeki mukaddimesi ve
teIsirinin baz blmleri zerine yaplan almalar, Kurtub ve teIsirine hatr saylr miktarda
yer veren kitaplar ve tercmeleri, sz konusu hsn-i kabuln ak gstergeleridir.
l.a. Sahasnda Otorite Olan Ulemnn Kurtub ve Tefsirine likin
Kanaatleri
lim dnyasnda ok nemli yere sahip olan Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn
adl Ikh teIsiri hakknda, sahasnda otorite olan ulemann vg dolu deerlendirmeleri
mevcuttur. Bunlarn bir ksmna yer vermek sretiyle konumuzu aydnlatabiliriz.
Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb (. 748/1348)
2200
, Trhul-slm adl mehur eserinde,
Kurtub Tefsri, muazzaml ve deeri asndan insanlar arasnda mehurdur ve onun mns
(ilm kymeti) mkemmeldir.
2201
iIadelerini kullanmaktadr. Burhneddin bn Ferhn (.
799/1397)
2202
, Mlik Ikh limlerinin biyograIisine dair kaleme ald ed-Dbcl-mzheb fi
marifeti ayani ulemil-mezheb adl mehur eserinde, Bu teIsir, teIsirlerin en by, Iayda
asndan da en mkemmelidir. Onda kssa ve tarihi haberlere (isriliyt) itibar edilmemi, buna
karlk Kurn ahkmna arlk verilmi ve delillerin istinbtna iaret edilmitir. Yine bu
teIsirde kraat, irb, nsih ve mensh gibi ilimlere yer verilmitir.
2203
deerlendirmesinde
bulunmaktadr. Mehur tarihi, sosyolog, IilozoI, siyaset ve devlet adam bn Haldn (.
808/1406)
2204
, Mukaddime diye bilinen Kitbl-iber ve dvnl-mbtede vel-haber fi
eyymil-Arab vel-Acem vel-Berber ve men-sarahm min-zevis-sultnil-ekber adl mehur
eserinde, nsanlar tahkik ve tetkike nem atIetmeye balaynca, Marib blgesinde
mteahhirn ulemsndan bn Atyye gelip btn rivyet teIsirlerini zetledi, doruya daha
yakn olanlarn inceleyerek, Marib ve Endls halk arasnda elden ele dolaan gzel bir
metodolojiye sahip bir teIsir teliI etti. Bu hususta el-Kurtub de douda hrete kavuan baka
bir eserde ayn usl ve slba sahip bir teIsirle bn Atyyenin izinden gitmitir.
2205


2200
Cheneb, Moh. Ben, Zeheb, A., stanbul, 1993, XIII, 493-495.
2201
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Trhul-slm, Beyrut 1987, XXV, 166.
2202
Kallek, Cengiz, bn Ferhn, Burhneddin, DA., stanbul 1999, XIX, 492-493.
2203
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 309.
2204
Uluda, Sleyman, bn Haldn, DA., stanbul 1999, XIX, 538-543.
2205
bn Haldn, Eb Zeyd Veliyddin Abdurrahmn, Mukaddime, Msr ts., 440.
362
aklamasn yapmaktadr. Cellddn Abdurrahmn es-Syt (. 911/1505)
2206
, Tabktl-
mfessirn adl biyograIik eserinde, Muhammed b. Ahmed b. Ebi Ferh el-Ensri el-Hazreci el-
Mlik Eb Abdullh el-Kurtub, insanlar arasnda elden ele dolaan mehur teIsirin
musannIdr.
2207
eklinde kanaat belirtmektedir. Tabaktl-mIessirn adl eseriyle tannan
emsddn Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Msri ed-Dvdi (. 945/1539 |?|)
2208
, bu eserinde
Kurtub ve teIsiri hakknda, nsanlar arasnda elden ele dolaan mehur teIsirin musannIdr.
Allahn salih kullarndan, dnyaya kar zahid, vera sahibi, ariI limlerdendi. Onun zaman
yce Allaha tevecch, ibadet ve tasniIle mcehhezdi. Kurn teIsirine dair onbe ciltlik bir eser
teliI etmitir. Bu teIsiri en kymetli ve en Iaydal teIsirlerdendir aklamalarn yapmakta ve
daha sonra da eserin ieriine ilikin bilgiler vermeye devam etmektedir.
2209
Son olarak da,
ezertz-zeheb fi ahbri men zeheb adl eseriyle mehur olan tarihi, Iakih ve edip bnl-
md (. 1089/1679)
2210
, bu eserinde, et-Tezkire ve el-Cmi li-Ahkmil-Kurn adl
eserlerin sahibidir. O, bu teIsirinde seleIin btn grlerini nakletmektedir. Bu teIsirinin
Iaydalar ne kadar da oktur! Kendisi hadisin ihtiva ettii mnlar ortaya kartan dalglardan
nder bir limdi. TasniIi gzel, nakli olduka iyiydi.
2211
deerlendirmesinde bulunmaktadr.
Bu deerlendirmelerle iktiIa etmekle birlikte, dier birok ilim adamnn
2212
da bunlara
benzer kanaatlere sahip olduunu belirtmek istiyoruz
2213
.
l.b. Kurtub Tefsrinin lim Dnyasna Tesiri
Kurtubnin yaad dnem olan VII/XIII. asrda, slm dnyas siys adan ok
hassas ve zor bir dnemden gemesine ramen, ilm hayat kesintiye uramamam, aksine
nemli mesaIeler katetmitir. slm ilimlerin zirve yapt bir dnem olarak belirtilen bu zaman
diliminde kaleme alnan Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl en nemli eseri, slm
dnyasnda teliIinin hemen ardndan byk itibar grm ve bu youn ilgi gnmze kadar
devam etmitir. lim adamlar nezdinde ilm deeri yksek olan ve ilim dnyasnda hakl bir
hrete kavuan Kurtub Tefsrinden, kendisinden sonra gelen mIessirlerin etkilenip ondan
istiIade etmesi tabiidir.
2214


2206
Karahan, Abdlkadir, Syt, A., stanbul 1993, XI, 257-263.
2207
es-Syt, Tabaktl-mIessirn, 79.
2208
Temel, Ali Rza, Dvd, Muhammed b. Ali, DA., stanbul 1994, IX, 51-52.
2209
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 65-66. (zetle).
2210
Tomar, Cengiz, bnl-md, DA., stanbul 2000, XXI, 95-96.
2211
bnl-md, ezertz-zeheb, V, 335.
2212
Yldrm, a.g.md.,VII, 101.
2213
Bkz. Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 523-524; Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 103-115; el-el-Kattn, Menn,
Mebhis Ii ulmil-Kurn, Riyad ts., 380-381 vb.
2214
el-Kasb, a.g.e., 418.
363
Biz konumuzda bunlardan sadece tespit edebildiimiz teIsir ilminin nde gelen
limlerini ismen belirtmekle iktiIa edeceiz.
1. Muhammed b. Sleyman el-Makdis (. 698/1298), et-Tahrr vet-Tahbr li-Akvli
Eimmetit-TeIsr Ii Meni Kelmis-Semil-Basr
2215

2. Kutbuddn Ebs-Sen Mahmd b. Mesd b. Muslih e-irz (. 710/1311),
Fethul-Mennn Ii TeIsril-Kurn.
2216

3. Semn el-Haleb Ahmed b. YsuI (. 710/1300), ed-Drrl-Masn Ii Ulmil-
Kitbil-Meknn.
2217

4. Eb Hayyn el-Endelsi (. 745/1344), Bahrl-Muht.
2218

5. Ebl-Fid mdddn smil b. ihbiddin mer b. Kesr b. Dav b. Kesr el-
Kays el-Kurei el-Busrvi ed-Dmaki e-Ii (. 774/1373), TeIsrl-Kurnil-
Azm.
2219

6. Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr el-Bulkni (. 789/1387 sonras), TeIsrul-
Bulkni.
2220

7. Eb Abdillh Muhammed b. Muhammed b. AraIe el-Vergammi et-Tnisi (.
803/1401), TeIsru bn AraIe.
2221

8. Ebt-Thir Mecdddin Muhammed b. Yakb b. Muhammed el-Frzbd (.
817/1415), Besiru Zevit-Temyz Ii LetiIil-Kitbil-Azz.
2222

9. Ahmed b. Muhammed el-Besli (. 830/1427), TeIsrul-Kurn.
2223


2215
Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 144-145; Ktip elebi, KeIz-znn, I, 358. stiIade ettii kaynaklar iin
bkz. Birk, Abdlhamid, bnn-Nakb el-Makdis, DA., stanbul 2000, XXI, 166; Mollaibrahimolu, Sleyman,
Sleymaniye Ktphanesinde Bulunan Yazma TeIsirler, stanbul 2002, 189.
2216
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 203-210.
2217
Semn el-Haleb Ahmed b. YsI, ed-Drrl-masn Ii ulmil-kitbil-meknn, Dmak 1987; rnekler iin bkz.
Glen, a.g.t., 63.
2218
Badatl smail Paa, zhul-meknn, I, 165; Brockelmann, GAL Suppl., II, 278; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-
mIessirn, I, 208-211; Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 595; Yazc, shak, Bahrl-Ulm, DA., stanbul 1991,
IV, 517-518; rnekler iin bkz. Glen, a.g.t., 63.
2219
Dvd, Tabaktl-mIessirn, I, 111-113; Brockelmann, GAL, II, 60-61; Suppl., II, 48-49; a.mlI., bn Kesr,
A., stanbul 1993, V/II, 761-762; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 162-165; Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 183-
210; zaydn, Abdlkerim, bn Kesr, Ebl-Fid, DA., stanbul 1999, XX, 132-134; rnekler iin bkz. el-Kasb,
a.g.e., 419-422.
2220
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 249-252.
2221
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 331-333, Dvd, Tabaktl-mIessirn, II, 235-237; Ktip elebi,
KeIz-znn, 438-439; Sad Gurb, bn AraIe, DA., stanbul 1999, XIX, 316-317; Eserinin kaynaklar iin bkz.
Mollaibrahimolu, a.g.e., 273.
2222
Makkr, NeIhut-tb, II, 176-180; Badatl smail Paa, Hediyyetl-riIn, II, 180-181; Brockelmann, GAL, II,
231-234; Suppl., II, 234-236; Kl, Hulsi, Frzbdi, DA., stanbul 1996, XIII, 142-145; Bkz. Glen, a.g.t., 63.
2223
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 277-282.
364
10. bnz-Ziy Bahddn Ebl-Beka Muhammed b. Ahmed el-Kurei (.
854/1450), TeIsru Ebil-Beka.
2224

11. Eb Zeyd es-Selibi (. 875/1470), el-Cevhirl-Hisn.
2225

12. Nureddn Ahmed b. Muhammed b. Hdr el-Kazerni (. 923/1512 sonras), es-
Srtul-Mstakm Ii Tibynil-Kurnil-Kerm.
2226

13. Mcrddn Abdurrahmn b. Muhammed b. Abdirrahmn el-Umeri el-Uleymi (.
928/1522), Fethur-Rahmn bi-TeIsril-Kurn.
2227

14. Cemlddn shk b. Muhammed el-Karamni (. 930/1523), TeIsr Ceml
HaliIe (TeIsrl-Cemli).
2228

15. Ahmed b. Sleymn er-Rm (. 940/e1534), TeIsr bn Keml.
2229

16. el-Hatb e-irbni (. 977/1569), es-Srcl-Mnr Iil-aneti al MariIeti Badi
Meni Kelmi Rabbinel-Hakmil-Habr.
2230

17. Nreddin Hamza b. Mahmd el-Karamni (. 981/1573), TeIsrl-Karamni.
2231

18. Zeynddn Atyye b. Ali Hasen es-Slem el-Mekk (. 983/1576), Kenzl-rIn
ve Atyyetr-Rahmn (TeIsrl-Kurnil-Azm).
2232

19. Ebl-Berekt Bedrddn Muhammed b. Radyyiddn el-Gazzi el-miri (.
984/1577), et-Teysr Iit-TeIsr (TeIsrl-Gazzi).
2233

20. Abdlbki et-Tebrzi el-Mevlevi (.1033/1624 sonras), TeIsrut-Tebrzi.
2234


2224
Brockelmann, GAL Suppl., II, 222; Zirikl, VI, 329; Eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 284-
285.
2225
ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 165-167; rnekler iin bkz. Glen, a.g.t., 63.
2226
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 331-334.
2227
Brockelmann, GAL Suppl., II, 41-42; Eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 335-340.
2228
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 391-395.
2229
Hayat ve tarihilii iin bkz. Turan, eraIeddin, Kemalpaazde, DA., Ankara 2002, XXV, 238-240; Ikh
grleri iin bkz. zen, kr, Kemalpaazde, DA., Ankara 2002, XXV, 240-242; Kelma dair grleri iin
bkz. elebi, lyas, Kemalpaazde, DA., Ankara 2002, XXV, 242-244; Edebi ahsiyeti iin bkz. Sara, M.A.
Yekta, Kemalpaazde, DA., Ankara 2002, XXV, 244-245; Eserleri iin bkz. elebi, lyas, a.g.md., XXV, 245-
247; Eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 343.
2230
ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 222-226; Cerraholu, TeIsir Tarihi, 231; Bkz. Glen, a.g.t., 63.
2231
Ktip elebi, KeIz-znn, I, 456; Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 650; Eserinin kaynaklar iin bkz.
Mollaibrahimolu, a.g.e., 367.
2232
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 373-376.
2233
bnl-md, ezertz-zeheb, VIII, 403-406; Brockelmann, GAL, II, 473-474; Suppl., II, 488; Kehhle,
Muceml-melliIn, XI, 270; ollak, Fatih-Akpnar, Cemil, Gazzi, Bedreddin, DA., stanbul 1996, XIII, 537-
539; Eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 379-380.
2234
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 415-419.
365
21. Muhammed b. Hamza el-Aydni Gzelhisri (. 1116/1704), Ezhrt-Tenzl ve
Esrrt-Tevl.
2235

22. smil Hakk Bursevi (. 1137/1725), Rhul-Beyn Ii TeIsril-Kurn.
2236

23. Muhammed b. Selme b. brhim el-skenderi ed-Darr (. 1149/1737), TuhIetl-
Fakr bi-Baz m-Ce Iit-TeIsr (TeIsrl-Kurn).
2237

24. Eb Dvd Sleymn b. mer b. Mansr el-Uceyli el-Ezheri (. 1204/1790), el-
Fthtl-lhiyye bi-Tavzhi TeIsril-Celleyn bid-Dekikl-HaIiyye.
2238

25. Muhammed b. Ali e-evkn (. 1250/1834), Fethull-Kadr el-Cmi Beyne
Fenneyir-Rivye ved-Dirye min lmit-TeIsr.
2239

26. Ebs-Sen ihbddn Mahmd b. Abdillh b. Mahmd el-Hseyni el-ls (.
1270/1854), Rhul-Meani Ii TeIsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesni.
2240

27. Eb Bekir en-Nakibendi (. 1287/1870), TeIsr Drretil-Yetme Tahte
Hakkatil-Muhammediyye.
2241

28. Sddk Hasen el-Knnevi (. 1307/1899), Fethl-Beyn Ii Maksdil-Kurn.
2242

29. Cemleddin el-Ksm (. 1866/1914), Mehsint-Tevil.
2243

30. Reid Rz (. 1354/1935), TeIsrl-Kurnil-Hakm (TeIsrl-Menr).
2244


2235
Brockelmann, GAL, II, 437; GAL Suppl., II, 648; Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II, 732; Eserinin kaynaklar iin
bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 429-430.
2236
Naml, Ali, smil Hakk Bursevi, DA., stanbul 2001, XXIII, 102-106; Yurtsever, M. Murat, smail Hakk
Bursevi, DA., stanbul 2001, XXIII, 107-108; Yavuz, YsuI evki-Karada, CaIer, smail Hakk Bursevi, DA.,
XXIII, 108-110; Yldz, Skb, Trk MIessiri smail Hakk Bursevinin Hayat, FD, 1976, sy. 1, s. 103-126;
rnekler iin bkz. Glen, a.g.t., 64.
2237
Ktip elebi, KeIz-znn, I, 660; Eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 433-438.
2238
Badatl smail Paa, Hediyyetl-riIn, I, 406; Kehhle, Muceml-melliIn, IV, 271-272; Bilmen, Byk
TeIsir Tarihi, II, 732; Aydemir, Abdullah, Cemel, DA., stanbul 1993, VII, 319-320; rnekler iin bkz. mam
Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn (ev. M. Beir Eryarsoy), stanbul 2001, I, 163. (Tercmenin giriine ekledii
mam Kurtub: Hayat, Eserleri, TeIsiri ve Tesiri balkl alma).
2239
ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 200-210; Bilmen, Tabaktl-mIessirn, Ankara 1960, 557-560;
Cerraholu, TeIsir Tarihi, I, 465-481; Gngr, Fethul-Kadr, DA., stanbul 1995, XII, 462-463; rnekler iin bkz.
el-Kasb, a.g.e., 423-426.
2240
Serks, Muceml-matbatil-Arabiyye vel-muarrebe, I, 3-5; Brockelmann, GAL Suppl., II, 785-787; Kehhle,
Muceml-melliIn, XII, 175; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, I, 231-237; Bilmen, Byk TeIsir Tarihi, II,
743-751; Erolu, Muhammed, lsi, ehbeddin Mahmd, DA., stanbul 1989, II, 550-551; rnekler iin bkz.
Glen, a.g.t., 64.
2241
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 465-468.
2242
el-Knnevi, Sddk Hasen b. Ali, Fethul-beyn Ii maksdil-Kurn, Katar ts.; Bkz. Glen, a.g.t., 64.
2243
Brockelmann, GALL Suppl., II, 777; Kehhle, Muceml-melliIn, III, 157-158; Bilmen, mer Nasuhi, Byk
TeIsir Tarihi, II, 773-774; SoIuolu, Mehmet, a.g.e., 305-306; Turgut, Ali, Cemleddn el-Ksm, DA., stanbul
1993, VII, 311-312; Arslan, kr, Mehsint-Tevl, DA., Ankara 2003, XXVIII, 363-364; rnekler iin bkz.
mam Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn (ev. M. Beir Eryarsoy), stanbul 2001, I, 164. (Tercmenin giriine
ekledii mam Kurtub: Hayat, Eserleri, TeIsiri ve Tesiri balkl alma).
366
31. Muhammed el-Emin b. Muhammed el-Muhtr e-ankt (. 1393/1974), Edvul-
Beyn Ii dhil-Kurn bil-Kurn.
2245

32. Elmall Muhammed Hamdi Yazr (. 1362/1942), Hak Dini Kurn Dili.
2246

33. Seyyid Kutub (. 1966), I-Zillil-Kurn.
2247

34. Vehbe ez-Zuhayl, et-TeIsrl-Mnir.
2248

35. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Hseyni (. ?), TeIsrl-Kurn.
2249



2244
Subh es-Slih, Mebhis I ulmil-Kurn, stanbul ts., 297-298; Demirci, a.g.e., 364; Bkz. Cerraholu, TeIsir
Tarihi, II, 407-430; a.mlI., TeIsir Usl, 311-319; Goldzher, a.g.e., 370-391; rnekler iin bkz. Glen, a.g.t., 64.
2245
e-ankt, Muhammed el-Emin b. Muhammed el-Muhtr, Edvul-Beyn Ii dhil-Kurn bil-Kurn, Kahire 1988;
rnekler iin bkz. mam Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn (ev. M. Beir Eryarsoy), stanbul 2001, I, 165.
(Tercmenin giriine ekledii mam Kurtub: Hayat, Eserleri, TeIsiri ve Tesiri balkl alma).
2246
Bilgin, MustaIa, Hak Dini Kurn Dili, DA., stanbul 1997, XV, 153-163; Ersz, smet, Elmall Mehmed
Hamdi Yazr ve Hak Dini Kurn Dili (Doktora Tezi), Sakarya 1986; Demirci, a.g.e., 329; rnekler iin bkz. mam
Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn (ev. M. Beir Eryarsoy), stanbul 2001, I, 165-166. (Tercmenin giriine
ekledii mam Kurtub: Hayat, Eserleri, TeIsiri ve Tesiri balkl alma); Glen, a.g.t., 64.
2247
Subh es-Slih, Mebhis I ulmil-Kurn, 297-298; Demirci, a.g.e., 364; rnekler iin bkz. Glen, a.g.t., 64.
2248
ez-Zuhayl, Vehbe, et-TeIsrl-Mnr, Beyrut 1991; rnekler iin bkz. mam Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-
Kurn (ev. M. Beir Eryarsoy), stanbul 2001, I, 166-167. (Tercmenin giriine ekledii mam Kurtub: Hayat,
Eserleri, TeIsiri ve Tesiri balkl alma).
2249
BiyograIisi ve eserinin kaynaklar iin bkz. Mollaibrahimolu, a.g.e., 473-475.
367










NC BLM
KURTUBNN EL-CM L-HKML-KURN VEL-MBEYYN LM
TADAMMENEH MNES-SNNET VE YL-FURKN ADLI FIKH
TEFSRNN SLM HUKUKU AISINDAN DEERLENDRLMES

368
I. EL-CM L-HKML-KURNIN SLM HUKUKU AISINDAN
DEERLENDRLMES
Fkhn douundan gnmze kadar geirdii deime ve gelimelerde bazan kiiler ve
nesiller, bazan da siys, sosyal ve kltrel artlar belirleyici rol oynamtr. Bundan dolay
Ikhn dnemleri Hz. Peygamber, sahbe, Abbsiler, Seluklular, Mool istilasndan Mecelle
ye ve Mecelleden gnmze kadarki devirler eklinde bir sralamaya tbi tutulmutur.
1
Biz
konumuz itibariyle Ikh ilminin anlam ve kapsamn zerinde durmak istiyoruz.
Fkh szlkte bir eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, derinlemesine kavramak
mnsna gelen Ikh kelimesi ilim, Iehim gibi yakn anlaml dier kavramlara gre daha zel
bir anlam tar. oulu Iukah olan Iakh kelimesi de, bir konuyu derinden kavrayan, ince
anlay sahibi kimse demektir. Kurnda, hadiste ve slmn ilk dnemlerinde Ikh
kelimesinin kullanm bu szlk anlam erevesinde kalm olmakla birlikte, Kurn ve hadisin
slm toplumunun iki temel bilgi kayna olmas sebebiyle kelime genelde Kurn ve hadis
merkezli dini bilgiyi ve anlay iIade eden kavramlardan biri olarak kullanlm, slm
toplumunda dini bilginin geliip alt ilim dallarnn olumasna paralel olarak II./VIII. yzyln
sonlarnadan itibren slmn Ierdi ve ictim hayata dair ameli hkmlerini bilmeyi vEb
konuyu inceleyen bir ilim daln iIade eden bir terim halini almaya balamtr. Kelimenin terim
anlamnn netlemesi ise daha ileriki yzyllardadr.
Fkh kelimesi Kurn- Kerimde yirmi yerde eitli Iiil kalplaryla gemekte olup
2

genelde bir eyi iyi tam anlamak, kavramak, bir eyin hakikatini bilmek ve akletmek gibi
anlamlarda kullanlr. Bu yetlerden birindeki Iid-dn
3
kayd kelimeye dinde derin bilgi
sahibi olmak eklinde biraz daha zel bir anlam kazandrmtr. Hadislerde geen Ikh
kelimesi ve trevlerinin, mutlak olarak kullanldnda szlk anlam erevesinde iyi ve
derinlemisine bilgi ve kavray mnsna geldii, Iid-dn kaydyla kullanldnda ise din ve
Kurn konusundaki bilginin kastedildii grlr.
4
Fkh kelimesi, kendisinden daha anlayl
kimseye Ikh aktaran niceleri vardr mealindeki hadiste ise
5
anlamaya dayal bilgi yannda
Kurn ve snnet bilgisi mnsn da ihtiva etmektedir. Ancak daha yaygn olarak rey ve Ietva
ile birlikte Ikhn Kitap ve Snnetten karlan mn ve hkm karlnda; ilim, rivyet ve

1
Karaman, Hayreddin, Fkh, DA., stanbul 1996, XIII, 3.
2
Abdlbki, Muhammed Fud, el-Muceml-mIehres li-elIzil-Kurnil-Kerm, Kahire 1950. Ikh. md.si.
3
Tevbe, 9/122.
4
Wensinck, A. J., el-Mucml-mIehres li-elIzil-hadsin-nebevi, Leiden 1396-69. Ikh. md.si. Bkz. Buhr,
lim, 10, 20; Mslim, mre, 175; Zekt, 98, 100; Eb Dvd, Salt, 1.
5
Eb Dvd, lim, 10; Tirmiz, lim, 7.
369
hadisin ise dorudan Kitap ve snnet karlnda kullanld anlalmaktadr.
6
Bununla
birlikte Hz. Peygamber ve ashap devrinde Ikha gre kaza ve rey kelimelerinin daha yaygn bir
kullanma sahip bulunduu, dini konularda bilgi sahibi olanlara da okur yazarlk ve ezberle bilgi
arasndaki yakn ba sebebiyle kurr denildii, ilm birikim ve metodolojinin gelimesiyle
birlikte Ikhn bir ilim dal haline gelip kurr kelimesinin yerini Iakih ve lim kelimelerinin
ald sylenebilir.
7
Ana kaynaklardan zihni aba ile elde edilen dini bilgilerin hemen tamamna
(kiinin hak ve ykmllklerinin bilgisine) Ikh isminin verilmesi ve bu mnda Ikhn terim
haline gelmesinin tarihini Eb HanIe zamanna kadar gtren kaytlar vardr
8
Fkhn bu geni
anlam en azndan V./XI. Yzyla kadar devam etmi, bu arada iman ve itikad konusuyla ilgili
bilgiler el-Ikhl-ekber, ilmt-tevhd, ilm uslid-dn gibi isimlerle anlan ayr bir ilim
dalnn; mslmann iyi ve kt huylar, zel hayat, sosyal ilikileri ve davranlaryla ilgili
hususlarn ise ahlk ve tasavvuI ilim dallarnn konusu haline gelmesinin ardndan Ikh terimi
dinin Iruna (ilmihal ve slm hukuku bilgileri) tahss edilir olmutur. mm Iiye nisbet
edilen, Fkh, dinin ameli hkmlerini muayyen delil ve kaynaklarndan kararak elde edilen
bilgidir eklindeki tariI
9
giderek yaygnlk kazanmtr.
10

A. EL-CM L-HKML-KURNDA FIKIH
1. Fkh Kelimesinin Lugat ve Istlh Anlamn ncelemesi ve Tarihi
Srecini Deerlendirmesi
Kurtub, Szm anlasnlar (fkh etsinler)
11
yetinin teIsirinde Ikh ve Iakih
kelimelerini dil asndan yle incelemektedir: Szm anlasnlar (Ikh etsinler) yeti; benim
kendilerine syleyeceklerimi anlasnlar ve iyice kavrasnlar, demektir. Fkh; Arap dilinde
anlamak ve kavramak demektir. Bir bedevi sa b. mere: Ben senin anlay (Ikh) sahibi bir
kimse olduuna tanklk ederim. te buradan hareketle, Adam anlad (Iakih oldu) ve Filan
kii ne anlar (l yeIkah) ne beller denilir. |_-' =-+-| iIadesi, O eyi sana kavrattm
demektir. Daha sonra Ikh kelimesi, eriat ilminin zel ad olmutur. Bu ilmi bilene de Iakih
denilmitir. |- -| iIadesi, Fakih oldu demektir. |'-| kelimesi de Fakihlik anlamna gelir.
Bu ilimle uramay anlatmak zere de: Allah ona Ikh retti denilir. |---| kelimesi de ilim

6
Eb Dvd, Feraiz, 1; bn Sad, et-Tabaktl-kbr, I, 346, 348, 350, 357, 368, 375, 378.
7
bn Haldn, Abdurrahmn b. Muhammed b. Haldn, Mukaddimet bn Haldn, Kahire 1401, III, 1046.
8
Eb HanIe, el-Fkhl-ebsat, Kahire 1368, 40.
9
el-Badd, Hatb, el-Fakh vel-mteIakkih, Beyrut 1980, I, 45; et-Tehanev, Muhammed Ali b. Ali, KeI
stlhtil-Inn, stanbul 1984, I, 31.
10
Karaman, a.g.md.., XIII, 1; Ayrca bkz. Eb Zehr, a.g.e., 19-20.
11
Th, 20/28.
370
hususunda karlkl olarak tartmay anlatmak iin kullanlr. Bu aklamay el-Cevher
yapmtr.
12

Kurtub, nsanlarn topluca savaa kmalar gerekmez. Onlardan dini iyice
renmeleri ve dndklerinde saknsnlar diye toplumlarn uyarmalar iin her blkten
bir grup kasayd ya!
13
yetindeki Iid-dn kaydn, dinde derin bilgi sahibi olmak
paralelindeki biraz daha zel bir anlam kazandran grleri tercih ederek yle demektedir:
Derim ki: Mchid ve Katdenin gr daha aktr. Yani seriyyelerle birlikte operasyona
kmayp Peygamber (s.a.s.) ile birlikte geri kalan grup, dinde derin bilgi sahibi olsun. Bu ise
ilim talebine vcub ve balayclk sz konusu olmakszn bir tevik ve bu konuda gayrete
getirmeyi gerektirmektedir. nk ilim talebi, sz gcyle olmaz. lim talebi delilleri ile birlikte
gereklemelidir. Bu gr de Eb Bekr b. el-Arabi dile getirmitir.
14

2. Din, eriat ve Millet Kavramlarn Dil Asndan Karlatrmas
Bizim bu konuya yer verme sebebimiz, Kurtubnin din kelimesini Ikh kelimesi
paralelinde dinde derin bilgi sahibi olmak eklinde teIsir etmesiden kaynaklanmaktadr.
Kurtub, birok yetin teIsirinde din kelimesine stlh anlamn da yklemekte ve din, eriat,
millet kelimelerini dil asndan inceleyerek ayn veya Iarkl anlamlarn belirtmektedir.
Kurtub, Bugn sizin dininize son eklini verdim ve size olan nimetimi
tamamladm..
15
yetinin teIsirinde din kelimesine stlh anlamn yle yklemektedir:
yette geen dininiz blmne gelince, din: Allahn bizim iin teri ettii ve aklad
ilhi kanunlardan ibrettir. Bunlar blm blm nazil olmutur. En son nzil olan da bu yettir.
Bu gr bn Abbs ve es-Sddiye aittir. Cumhrsa yle demitir: Bundan kast Iarz, hell ve
harama dair hkmlerin byk ounluudur. Ayrca derler ki: Bundan sonra Kurnn pek ok
blm nazil olmutur. Rib ve Kelle yeti ve buna benzer baka yetler de inmitir. Bu yetin
nzl srasnda kemale eren dinin byk bir blm ile hacca dair hususlardr. Zira bu senede
mminlerle birlikte herhangi bir mrik beytullah tavaI etmedii gibi plak bir kimse de
beytullah tavaI etmedi ve btn insanlar AreIede vakIe yapt
16


12
Kurtub, TeIsir, XI, 135.
13
Tevbe, 9/122.
14
Kurtub, TeIsir, VIII, 219. 4. mesele.
15
Mide, 5/3.
16
Kurtub, TeIsir, VI, 26-27. 22. mesele; Ayrca bkz. Kurtubnin bu yaklamn, Eer Allaha ve hiret gnne
inanyorsanz, Allahn dini hususunda o ikisine acmayn
16
yetinde geen Allahn dini hususunda iIadesini
aklarken de yle ortaya koymaktadr:
Yce Allahn bu yetteki: Allahn dini hususunda iIadesi; Allahn hkm hususunda anlamn tamakadr.
Nitekim yce Allah bir baka yette de yle buyurmaktadr: Yoksa o hkmdarn dinine gre, kardeini
371
Sizden herbiriniz iin bir eriat ve yol tayin ettik
17
yetinin teIsirinde eriat
kavramn dini hkmler olarak irat ve eriat, kendisi vastasyla kurtulua eriilen apak yol
demektir. eriat; Allahn kullar iin din olarak indirdii hkmlerdir
18
eklinde iIade eden
Kurtub, O, dinden Nha tavsiye ettiini size de eriat yapt
19
yetinde din ve
eriat kavramlarn yle ele almaktadr: O, dinden Nha tavsiye ettiini size de eriat
yapt yeti u anlam iIade etmektedir: Gklerin ve yerin anahtarlar kendisinin olan o yce
varlk, Nh, brhim, Musa ve sa kavimleri iin dinden eriat yapt eyleri size de eriat
yapmtr. Allah daha sonra da bunu: Dini dosdoru tutun blmyle aklamaktadr. Dinin
dosdoru tutulmas, Allahn tevhidi, ona itaat, resllerine, kitaplarna, hiret gnne ve kiinin
yerine getirmekle mslman olmasn salayan dier hususlara iman etmektir. Bu buyrukla
yce Allah, en gzel halleri ile mmetlerin maslahatlar demek olan eri hkmleri
kastetmemektedir. nk bunlar Iarkl ve ayrdr. Yce Allah bir baka yerde: Sizden
herbiriniz iin bir eriat ve bir yol tayin ettik
20
diye buyurmaktadr. |-: eriat yapt|; yol
yapt, aklad, gidilecek yerleri beyan etti, demektir. |'=- -, +' - -:Onlar iin bir eriat
yapt, yapar|; onlara yol gsterdi, anlamndadr. |'-' : e-ri|; en byk yol, demektir.
kmaz olmayan bir yol zerinde bulunan eve: |--' - -| denilir. |.-` -=-|: Develerin
byk ve geni yola gitmelerini saladm, demektir. |,` -=-|: Deriyi yzdm, anlamndadr.
Yakub dedi ki: ki ayan arasn yardn vakit bu tabir kullanlr. O yle der: Ben bu tabiri
Bekroullarndan m el-Humaristen duydum. | -` - _ -=- '=- |: Bir ie daldm,
giritim, anlamn tamaktadr.
21

Ayn zamanda Kurtub, millet, din ve eriat kavramlarnn dildeki ince Iarklarna da,
Onlarn milletine uymadka ne Yahudiler ne de Hristiyanlar senden honut olur
22

yetinin teIsirinde yle belirtmektedir: Millet; yce Allahn Kitaplarnda ve
peygamberlerinin araclyla kullar iin koyduu eriatn addr. O bakmdan millet ile eriat
arasnda Iark yoktur. Din ile millet ve eriat arasnda ise belli bir Iark mevzubahistir. nk
millet ve eriat, Allahn kullarn yerine getirmeye ard eyin addr. Din ise, kullarn
Allahn emrine uygun olarak yaptklar eye denilir.
23


alkoyabilecek deildi. (YsuI, 12/76). Bu yette geen hkmdarn dini iIadesinden amalanan, onun hkm
koyma tasarruIudur (Kurtub, TeIsir, XII, 111. 19. mesele).
17
Mide, 5/48.
18
Kurtub, TeIsir, VI, 128.
19
ra, 42/13.
20
Maide, 5/48.
21
Kurtub, TeIsir, XV, 10. 1. mesele.
22
Bakara, 2/120.
23
Kurtub, TeIsir, II, 64-65. 1. mesele.
372
3. Kurra ve Fakih Kelimelerinin likisini Belirtip Tarihi Srecini
Deerlendirmesi
Kurtub Namaz dosdoru klnz, zekt veriniz ve Allaha ibdet edenlerle
birlikte ibadet ediniz
24
yetinin teIsirinde imamlkta ncelikli olanlar hususunu, Mslimde
yer alan: Bir toplulua Allahn Kitabn en iyi okuyan kii imam olur
25
hadisini ve dier
benzer hadisleri
26
naklettikten sonra mukayeseli olarak ilerken, kurra ve Iakih
kelimelerinin ilikisini ve tarihi sre iersindeki kullanmn da sergilemektedir. rnek olarak
mm Mlikten yapt nakle yer vermek isitiyoruz: Mlik der ki: el-Evzai der ki: En Iakih
olanlar onlara imam olur. Ii ve Eb Sevr de el-Evzinin grne, Kurn iyi okuyan bir
kimse olmas artn getirirler. nk Iakih bir kimse namazda bakasn imamla geirmesi
gerektii durumda, kimin kendisinin yerine geeceini daha iyi bilir. Bunlar konuya ilikin sz
konusu hadisi baz alarak, sahbe arasnda en iyi Kurn okuyann ayn zamanda en iyi Iakih
olduu eklinde aklamlardr. nk sahbe Kurn renerek Ikh elde ederlerdi. Dier
taraItan onlarn rIlerinde ounlukla rastlanlan, Iukahya, |-' :kurra| ad vermeleridir. Yine
bunlar Peygamber (s.a.s.)in veIatyla sonulanan hastalnda Hz. Eb Bekiri imaml
geirmesini delil gsterirler. Bunun sebebi ise, onun Iazileti ve ilmidir.
27

4. Fkh Anlay ve Fkhtaki Usl
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinde eserinin adyla da rtecek
ekilde Ikh ilmine ok geni yer vermektedir.
28

Fkh konu ve meselelerini ele alrken Kurn ve hadis Ikhn ve mezhepler aras
mukayeseli Ikh ilmini btncl olarak ele alan Kurtubnin, deerlendirmelerinde genellikle
delilleri l alarak ilim adamna yakan objektiI ve insaIl bir tutum izledii grlmektedir.
Biz Kurtubnin belirttiimiz Ikh anlay ve usln belli balklar altnda yeterli derecede
taIsilatlandrarak maddeler halinde rnek konularla ilemek istiyoruz.
1. Kurtub, tenkit ve tercihte bulunmakszn mezhep ve limlerin grlerini mukayeseli
olarak nakletmektedir.
Pekok deIa mezheplerin ve limlerin grlerini mukayeseli olarak nakleden ve
herhangi tercihte bulunmayan Kurtub, Namaz kldnzda herhangi bir tehlikeden

24
Bakara, 2/43.
25
Mslim, Mescid, 290-291; bn Mce, kmets-salt, 46; en-Nes, mme, 3, 5; Msned, IV, 118, 121; V, 282.
26
Eb Dvd, Salt, 60; Tirmiz, Salt, 60.
27
Kurtub, TeIsir, I, 246. 16. mesele; Fakih ve Kurra kelimesinin ilikisi iin ayrca bkz. a.e. I, 302. Bakara, 2/63-64.
28
Bkz. bnl-md, ezertz-zeheb, V, 335; ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 321-322; Cerraholu, TeIsir
Tarihi, II, 106; el-Kattn, a.g.e., 380-381; Demirci, a.g.e., 368; Yldrm, a.g.md.,VII, 100-101.
373
korkarsanz, bu durumda kendinizi nasl gvende hissederseniz o ekilde namaza
durun
29
yetinin teIsirinde korku namaz klarken gvenlie kavuann durumu hususunu
mezhep ve limlerin grlerini mukayeseli olarak nakletmek sretiyle ilemektedir: limler,
korku halinde namaza balamken namaz esnasnda gvenlie kavuan kimsenin namazn ne
ekilde devam ettirecei hususunda Iarkl grlere sahiptir. Mlik der ki: Gvende bulunan bir
kimse bir rekat namaz klsa sonra da korkuya kaplsa bineine biner ve nce kldklarn esas
alarak namazn srdrr. Ayn ekilde binek zerinde korkulu haldeyken tek bir rakat namaz
klsa, sonra da gvenlie kavusa bineinin zerinden iner ve namaza kald yerden devam
eder. Bu Iinin de iki grnden birisidir. el-El-Mzen de bu gr benimsemitir. Eb
HanIe ise der ki: Namaza gvenlik iersinde olduu halde balayp sonra da korkuya kaplsa
kbleye istikbal eder ve o kld namaza kald yerden devam etmez. Ancak korku halinde
namaza balar, sonra da gvenlie kavusa namazna kald yerden devam eder. Ii de der ki:
Bineinden inen kald yerden devam eder; Iakat binen kald yerden devam etmez. Eb
YsuI da der ki: Btn bu hallerde namaza kald yerden devam etmez.
30

Yine Kurtub, O sayl gnlerde oru tutunuz. Kim hasta olur veya yolculukta
bulunursa, tutamad gnler saysnca dier gnlerde oru tutsun
31
yetinin teIsirinde
yolculukta oru tutmann m yoksa tutmamann m daha eIdal olduu konusunu konumuza
rnek tekil edecek ekilde yle deerlendirmektedir: lim adamlar yolculukta oru tutmann
m yoksa tutmamann m daha Iaziletli olduu hususunda Iarkl grlere sahiptirler. Mlik ve
Ii kendilerinden gelen baz rivyetlerde yle demektedirler: Gc yeten kimse iin oru
tutmak daha Iaziletlidir. Mlik mezhebinin z, bu konuda yolcunun muhayyer braklmas
eklindedir. Ii mezhebinde de durum bundan ibrettir. Ii ve ona tabi olanlar byle bir
kimse muhayyerdir, derler ve bu konuda yolcunun durumuna gre Iarkl hkm vermezler. bn
Uleyye de bu grtedir. nk Enes (r.a.) yoluyla gelen hadiste yle demektedir: Ramazan
aynda Peygamber (s.a.s.), ile birlikte yolculuk yaptm. Oru tutan oru tutmayan ayplamad
gibi, oru tutmayan da oru tutan ayplamamtr. Bu hadisi Mlik, Buhr ve Mslim rivyet
etmitir.
32
Reslllh (s.a.s.)in iki arkada Osmn b. Ebil-As es-SakaIi ile Enes b. Mlikin
yle dedikleri rivyet edilmektedir: Yolculukta oru tutmak, gc yeten iin daha Iaziletlidir.
Bu ayn zamanda Eb HanIe ve arkadalarnn da grdr. bn mer ile bn Abbstan ruhsat
daha Iaziletlidir, dedikleri rivyet edilmitir. Said b. Mseyyeb, e-abi, mer b. Abdlazz,
Mchid, Katde, Evzi, Ahmed ve shak da bu gr iIade etmilerdir. Btn bunlar, oru

29
Bakara, 2/239.
30
Kurtub, TeIsir, III, 152. 7. mesele.
31
Bakara, 2/184.
32
Buhr, Savm, 37; Mslim, Siym, 93-99; Eb Dvd, Savm, 43; en-Nes, Siym, 59; Muvatta, Siym, 23.
374
amak daha Iaziletlidir, grn benimserler. Gereke olarak da yce Allahn: Allah size
kolaylk diler; glk dilemez
33
yetini gsterirler.
34
Ayn ekilde Hibir peygambere
mmetini aldatmas yakmaz. Kim aldatrsa, kyamet gn aldatt ile gelir
35
yetinin
teIsirinde ganimetten ald tespit edilen kiinin cezasna ilikin mezhep ve limlerin
grlerini mukayeseli olarak nakleden mIessir, herhangi deerlendirme ve tercihte
bulunmamaktadr: Bir kimse ganimetten alp da o ald ey bulunacak olursa, ondan alnr
ve tazirle cezalandrlarak tedip edilir. Mlik, Ii, Eb HanIe ve onlarn arkadalar ve el-
Leyse gre eyas yaklmaz. Ii, el-Leys ve Dvd ayrca derler ki: Eer bu husustaki yasa
bilen birisi ise cezalandrlr. Evzai ise yle demektedir: Ganimetten alann btn eyas
yaklr. Bundan silah ile zerindeki elbiseleri ve bineinin eer takmlar mstesnadr. Binei
ondan alnr ve alnan herhangi bir ey de yaklmaz. Ahmed ve shkn gr de budur. el-
Hasen de bu grtedir. Ancak ald eyin bir hayvan veya mushaI olmas bundan haritir. bn
Hveyzimendd da der ki: Eb Bekir ve merin ganimetten alan dvdkleri ve eyasn
yaktklar rivyet edilmitir. bn Abdlber der ki: Ganimetten alann yk ve eyas yaklr,
diyenler arasnda Mekhl ile Said b. Abdlaziz de vardr. Bu gr benimseyenlerin delili ise
az nce sz geen Salih b. Muhammedin rivyet ettii hadistir.
36
Bize gre ise bu, kendisi
sebebiyle inenmesi yasak olan haklarn inenmesi ve bu kabilden herhangi bir hkmn
uygulanmas gerekmez. nk ondan daha kuvvetli olan birtakm rivyetler onunla teruz
etmektedir. Mlik ve ona tabi olanlarn bu hususta beninsedikleri gr ise, hem kyas hem de
sahih rivyet asndan daha dorudur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
37

2. Kurtub, tenkid ve tercihte bulunmakszn mezhep ve limlerin grlerini
mukayeseli ekilde nakledip ileri srdkleri delilleri belirtmektedir.
Kurtub, Hata dnda, hibir mminin herhangi bir mmini ldrmesi sz
konusu deildir ldrlen aranzda antlama olan bir kavimdense, lenin ailesine bir
kan bedeli desin ve inanm bir kle zat etsin. zat edecek kle bulamayanlar, Allahn
bir balamas olarak iki ay art arda oru tutsun
38
yetinin teIsirinde Ehl-i kitabn diyeti
meselesini ele alrken mezhep ve limlerin grlerini ve ileri srdkleri delilleri herhangi bir
deerlendirmede bulunmakszn nakletmektedir: Bu kabilden olmak zere ilim adamlar Ehl-i

33
Bakara, 2/185.
34
Kurtub, TeIsir, II, 186. 4. mesele; Ayrca bkz. a.e., II, 172. 4. mesele. Bakara, 2/180; II, 213. 11. mesele Bakara,
2/187; II, 220. 28. mesele. Bakara, 2/187; II, 220-221. 29. mesele. Bakara, 2/187. II, 221. 30. mesele. Bakara, 2/187;
III, 72. 3. mesele. Bakara, 2/226; III, 74-75. 11. ve 12. mesele. Bakara, 2/226.
35
l-i mrn, 3/161.
36
Bkz. Eb Dvd, Cihd, 135; Tirmiz, Hudd, 28.
37
Kurtub, TeIsir, IV, 178. 5. mesele.
38
Ns, 4/92.
375
kitabn diyetiyle ilgili taIsilatta Iarkl grlere sahiptir. Mlik ve arkadalar derler ki: Ehl-i
kitabn diyeti, mslmann diyetinin yarsdr. Mecsinin diyetiyse sekizyz dirhemdir.
Bunlara mensup kadnlarn diyeti bunun da yarsdr. Bu gr mer b. Abdlazz, Urve b. ez-
Zbeyr ve Amr b. uaybdan rivyet edilmitir. Ahmed b. Hanbel de bu grtedir. Yine bu
mnda, Sleymn b. Bill, Abdurrahmn b. el-Hris b. el-Ayy b. Ebi Rebadan, o
babasndan o dedesi yoluyla Peygamber (s.a.s.)in Yahudi ve Hristiyann diyetini mslmann
diyetinin yars olarak tespit ettii rivyet edilmitir.
39
Burada geen Abdurrahmndan, es-Sevri
de rivyette bulunmutur. bn Abbs, e-bi ve en-Nehi der ki: Kendileriyle antlama
bulunanlara mensup olanlardan hata yoluyla ldrlen kiinin mmin ya da kIir olduuna
baklmakszn yet kavminin ahdi kapsamndaysa, onun diyeti mslmann diyeti gibidir. Bu
Eb HanIe, es-Sevri, Osmn el-Betti ve el-Hasen b. el-Hayyn da grdr. Onlar btn
diyetleri eit kabul ederler. Mslman, Yahudi, Hristiyan, mecsi, muahhid ve zmmnin diyeti
birdir, derler. Ayn zamanda bu At, ez-Zhri ve Said b. el-Mseyyebin de grdr. Bu
konudaki delilleriyse, yce Allahn: ilesi balamadka lenin ailesine bir kan bedeli
(diyet) desin blmdr. Bu da diyetin mslmann diyeti gibi eksiksiz bir diyet olmasn
gerektirmektedir. Bu grlerini Muhammed b. shkn Dvd b. el-Husayndan, onun
krimeden, onun bn Abbstan Kureyzaoullar ile Nadiroullar kssasna ilikin yaptklar
rivyetle desteklerler. Buna gre Reslllh (s.a.s.) hibir Iark gzetmeksizin onlarn diyetini
tam bir diyet eklinde tespit etmi ve demiti.
40
Eb mer (b. Abdilber) ise der ki: Bu, nisbeten
gevek bir hadistir. Byle bir hadis delil olma zelliine sahip deildir. Ii de der ki: Yahudi
ve Hristiyann diyeti, mslmann diyetinin te biri kadardr. Mecsinin diyeti ise sekizyz
dirhemdir. Bu konudaki delili de udur: Bu miktar, bu husustaki grlerin asgarisidir. Zimmet
ise, yakin bir delil olmas mstesna, borsuz ve mkelleIiyetsiz kabul edilir. Ayn zamanda bu
gr, Hz. mer ile Hz. Osmndan rivyet edilmitir. bnl-Mseyyeb, At, el-Hasen, krime,
Amr b. Dnr, Eb Sevr ve shkn da yaklamdr.
41

3. Kurtub, tenkid ve tercihte bulunmakszn mezhep ve limlerin grlerini
mukayeseli olarak delilleriyle zikredip deerlendirmeye tbi tutmaktadr.

39
Bkz. Eb Dvd, Diyt, 21; Tirmiz, Diyt, 16; en-Nes, Ksme, 37; en-Nes, Kasme, 37; bn Mce, Diyt, 13.
40
Rivyet ve deerlendirmeler iin bkz. ez-Zeyl, Abdullh b. YsuI, Nabur-rye li-Ehdsil-Hidye, el-
Mektebetl-slmyye, 1973, IV, 366-369.
41
Kurtub, TeIsir, V, 225. 16. mesele;Ayrca bkz. a.e., V, 217-218. 3. ve 4. mesele. Ns, 4/92; V, 251-253. 2.
mesele. (Kurtub korku namaznn kln keyIiyeti hususundaki Iarkl gr ve dellilleri genice belirttikten sonra,
te korku namazna dair limlerin grleri bunlardr diyerek konuyu bitirmektedir); V, 288-289. 3. mesele. Ns,
4/140-141.
376
Kurtub, Boanma iki keredir. Bundan sonra ya gzellikle evlilii devam ettirme
veya gzellikle ayrlma sz konusudur
42
yetinin teIsirinde bir deIada talak verme
hususunu geni ekilde ele alrken mezhep ve limlerin grlerini mukayeseli ekilde
nakletmekle iktiIa etmeyip gr ve delilleri bata hadis ve hadis usl olmak zere eitli
alardan deerlendirmekte ve ulat neticeleri herhangi bir tercihte bulunmadan ortaya
koymaktadr.
43
Kurtub yine sz konusu yetin teIsirinde, hul bedeli olarak emzirilmesi art
koulmu ocuun iki yldan nce lmesi durumunu ele alrken, Eer hul, olun naIakasn
karlamak zere mbah bir ekilde yaplacak olursa, ocuk da srenin bitiminden nce lrse,
acaba koca naIakann geri kalan ksmn rc yoluyla karsndan alabilir mi? sorusunu
sorduktan sonra konumuza rneklik tekil eden u aklamalara yer vermektedir: bnl-
Mevvzn Mlikten rivyetine gre einden herhangi bir ey isteyemez. Ebl-Ferecin ondan
yapt rivyete gre ise, ondan kalan ister. nk bu hul yoluyla hanmnn zimmetinde koca
lehine sabit olmu bir haktr. ocuun lmyle bu hak sakt olmaz. Kadnn zimmetinde olan
bir mal ile hul yapmas halinde de durum bunun gibidir. Birinci grn aklamas yledir:
Koca bu durumda kendisi adna mal edinecei herhangi bir eyi art komu deildir. O sadece
olunun ihtiyacnn karlanmasn art komutur. ocuk ld takdirde artk rc yoluyla
karsndan bir ey alamaz. Nitekim bir kimse bir kk ocua bir sene sreyle inIakta
bulunmay tekeIIl etse, ocuk da bir sene dolmadan lrse rc edilerek o kiiden bir ey
alamaz. nk o byle bir tatavvuda bulunmakla onun ihtiyacn yklenmeyi kastetmitir.
Dorusunu en iyi bilen Allahtr. Mlik der ki: Ben byle bir durumda kadndan kalann talep
edildiini syleyen kimseyi grmedim. Eer kalann talep edileceini syleyen olsayd bu
konuda onun bu grnn bir dayanann bulunmas gerekirdi. Eer kadn sreden nce
lrse ocuun naIakasnn kadnn malndan karlanaca zerinde ilim adamlar ittiIak
etmilerdir. nk bu, kadnn lmnden nce kadnn malnda sabit olmu bir haktr. Kadnn
lmyle bu hak sakt olmaz.
44

4. Kurtub, tenkid ve tercihte bulunmakszn mezhep ve limlerin ileri srdkleri
delilleri destekleyen dier delilleri belirtmektedir.
Kurtub, Eleriyle cinsel ilikiye girmeyeceklerine dair yemin edenler (l
yapanlar) iin, drt aylk bir bekleme sresi vardr. Bu drt ay ierisinde yeminlerini

42
Bakara, 2/229.
43
Kurtub, TeIsir, III, 89-92. 5. mesele. Bakara, 2/229; a.e., III, 92-93. 5. mesele. Bakara, 2/229; III, 95-96. 7. mesele.
5. balk. Bakara, 2/229.
44
Kurtub, TeIsir, III, 98. 7. mesele. 9. balk; Ayrca bkz. a.e., III, 98-1100. 7. mesele. 11. balk. Bakara, 229; III,
100. 7. mesele. 12. balk. Bakara, 229; III, 101. 1. mesele. Bakara, 2/230.
377
bozarlarsa, bilsinler ki Allah ok balayan ve ok merhamet edendir
45
yetinin teIsirinde
ldan dnn keIreti hususunu ilerken mezhep ve limlerin grlerini nakletmekte ve
herhangi tercihte bulunmadan bu grlerin delillerini belirtmekte ve bu delilleri destekleyen
baka delillere yer vermektedir: Mlik, Ii, Eb HanIe, bunlarn mezhebindeki limler ve
cumhr ulem, l yapan kimse hanmyla cima etmek suretiyle dn yapt takdirde, keIreti
vcib grmlerdir. el-Hasen ise, ona keIret dmez, der. Nehi de bu grtedir. Nehi der ki:
Dn yapt takdirde ona keIret dmez, diyorlard. shk der ki: Kimi teIsir limleri yce
Allahn: Bu drt ay ierisinde yeminlerini bozarlarsa blmndeki kastn, bozduklar
yemine dn yaparlarsa demek olduunu sylemilerdir. Bu bir iyilik, bir takva veya hayr
trnden herhangi bir ii yapmamak zere yemin eden bir kimse hakknda, tabindan
bazlarnn bu tr yeminlerle ilgili olarak, o yapmamay yemin ettii eyi yapar ve ona keIret
dmez, eklindeki grlerinin de iIadesidir. Bu gre delil, yce Allahn: Bu drt ay
ierisinde yeminlerini bozarlarsa, bilsinler ki Allah ok balayan ve ok merhamet edendir
blmdr. Burada herhangi herhangi bir keIretten sz edilmemektedir. Ayn ekilde bu una
da dayanmaktadr: Lav yemini, masiyet zere yaplan yemindir. Ei ile cima etmeyi
terketmekse, bir masiyettir. Derim ki: Bu grn lehine snnetten Amr b. uaybn babasndan
onun da dedesinden rivyet ettii, Peygamber (s.a.s.)in u hadisi de delil gsterilebilir: Her
kim bir ey hakknda yemin ederse, ondan bakasnn ondan hayrl olduunu grrse yeminini
terketsin. Onu terketmek o yeminin keIretidir. Bu hadisi bn Mce Snen adl eserinde rivyet
etmektedir.
46
Cumhrun bu konudaki delili ise, Hz, Peygamberin: Her kim bireye dair yemin
ederse, ondan bakasnn ondan hayrl olduunu grrse, hayrl olan yapsn ve yemininin
keIretini desin
47
hadisidir.
48

5. Kurtub, tercihte bulunmakszn mezhep ve limlerin grlerini mukayeseli ekilde
nakledip Kurn ve snnete ters denleri tenkit etmektedir.
Genel bir prensip olarak Kitap ve snnete ters den grleri tenkide tbi tutan
Kurtub, Mescitlerde itikafa girmek suretiyle kendinizi ibadete verdiinizde elerinizle
ilikide bulunmayn. Btn bu zikredilenler Allahn sizler belirledii snrlardr
49

yetinin teIsirinde itikaIa giri zamann ele almakta ve limlerin bu hususta Iarkl grlere
sahip olduunu belirttikten sonra mezhep ve limlerin yaklamlarn nakletmektedir. Bunlarn

45
Bakara, 2/226.
46
en-Nes, Eymn, 16; bn Mce, KeIIrt, 7; Mslim, Eymn, 15-18 (yakn laIzlarla).
47
Mslim, Eymn, 13; Tirmiz, Eymn, 6; en-Nes, Eymn, 15, 16; bn Mce, KeIIrt, 7; Drim , Nzr, 9;
Muvatta, Nzr, 11; Msned, II, 361; IV, 256, 378.
48
Kurtub, TeIsir, III, 76-77. 19. mesele; Ayrca bkz. a.e., III, 82. 5. mesele. Bakara, 2/228.
49
Bakara, 2/187.
378
iersinde son olarak zikrettii grleri sahih hadise ters dt gerekesiyle yle
reddetmektedir: Konuyla ilgili iki grnden birisinde el-Leys ve ZIer de yle
demektedir: Tan yerinin aarmasndan nce itikaIa girer. Bunlara gre ay ve gn arasnda Iark
yoktur. Benzeri bir gr Eb YsuItan da rivyet edilmitir. Kd Abdlvehhb da bu
grtedir. Gece gndze tabi olmak yoluyla itikaIn kapsamna girer. Buna delil udur: tikaI
orusuz olmaz. Gece ise, oru tutma zaman deildir. O halde itikaIta maksadn gece deil,
zellikle gndz olduu sabit olmutur. Derim ki: Ancak Hz. Aienin rivyet ettii hadis
50
, bu
grleri reddetmektedir. Tenazu (atma) durumunda ise delil odur. Hadis de, shhati
hususunda gr ayrl bulunmayan sabit bir hadistir.
51

6. Kurtub, mezheplerin grlerini mukayeseli olarak nakledip tercihte bulunmaktadr.
a. Mezhep ve limlerin grlerini ilm szgeten geirdikten sonra deerlendirme
yaparak aralarnda tercihte bulunan mIessir, Mlik mezhebinin grn kitap ve snnetten
delil getirerek tercih etmektedir.
Kurtub, ocuklarnn emzirilmelerinin tamamlanmasn isteyen babalar iin,
anneler ocuklarn tam iki yl emzirirler
52
yetinin teIsirinde neseb akrabal gibi
akrabala sebep olan st emzirme meselesini ilelerken mezhep ve limlerin grlerini
mukayeseli olarak nakletmekte ve tercihini mm Mlik ve Mlik mezhebi limlerinin ittiIak
ettii gr ynnde kullanmaktadr. MIessir bu gr: Mlik, yce Allahn rahmeti zerine
olsun, ona uyanlar ve bir ksm ilim adam bu yetten u sonucu karmlardr: Neseb gibi
evlilik yasan ortaya kartan st emmek, iki yl zarInda olan st emmedir. nk iki yln
sona ermesiyle st emzirmek de tamam olur. ki yldan sonra muteber bir st emzirme yoktur.
Mlikin Muvatt
53
adl eserindeki gr budur eklinde iIade ettikten sonra bu gr
paylaanlara ve Iarkl grte olanlara yer verir. Daha sonra Kurtub mm Mlik ve Mlik
mezhebi limlerinin yaklamn benimsediini yle dile getirir: Ancak sahih olan birinci
grtr. nk yce Allah: ocuklarnn emzirilmelerinin tamamlanmasn isteyen babalar
iin, anneler ocuklarn tam iki yl emzirirler diye buyurmutur. Bu ise iki yldan sonra
ocuun st emmesinin hkm olmadnn delilidir. SIyn b. Amr b. Dnrdan o bn
Abbstan rivyetle dedi ki: Reslllh (s.a.s.) buyurdu ki: ki yl iersinde olann dnda st

50
Bkz. Mslim, tikaI, 6; Buhr, tikaI, 6 (yakn laIzlarla); Eb Dvd, Savm, 77; Tirmiz, Savm, 71.
51
Kurtub, TeIsir, II, 222. 33. mesele; a.e., III, 79-82. 4. mesele. Bakara, 2/228. (yete ters den gr tenkid
ediyor); Kurtub, TeIsir, V, 88-90. 2. mesele. (Hadise ters den gr tenkid ediyor); III, 101-102. 2. mesele.
Bakara, 2/230. (Hadise ters den gr tenkid ediyor); III, 120-121. 5. mesele. Bakara, 2/234.
52
Bakara, 2/233.
53
Muvatta, Rad, 11.
379
emme yoktur.
54
ed-Drekutn dedi ki: Bunu SIyn b. Uyeyneden el-Heysem b. Ceml dnda
msned olarak rivyet eden yoktur. el-Heysem ise sika ve haIz birisidir.
55
Derim ki: Bu haberle
birlikte yet ve bunun iIade ettii mn, byk ocuun st emmesini reddetmekte ve bunun
mahremiyete sebep olmayacan ortaya koymaktadr. Hz. ieden den byle bir kanaatte
olduu rivyet edilmitir
56

b. Kurtub, Mlik mezhebi ve limleri dndaki mezhep ve limlerin grn
tercih etmektedir.
MIessir, ilm kriterleri l alan bir lim olup gerektiinde Mlik mezhebinin ve
limlerinin gr dnda delil gstererek Iarkl yaklamlarda bulunmakta veya dier mezhep
ve limlerin grlerini tercih edebilmektedir. Bunlar ylece belirtip rneklendirebiliriz.
b.a. Kurtub, kitap ve snneti delil alarak kendi grn ileri srmektedir.
Kurtub, Kim zor durumda kalrsa arya kamadan yeterli miktarda
bunlardan yemesinde hibir gnah yoktur
57
yetinin teIsirinde masiyet halinde zaruret
dolaysyla ruhsattan yararlanma meselesini mukayeseli ekilde ilerken Endlsl Mlik
Iakihlerinin nde gelenlerinden Eb Bekr bnl-Arab (. 543/1148)
58
nin de Eb HanIe ve
mm Iiyi eletirmek zere ileri srd grn naklettikten sonra onu tenkid etmekte ve
kendi aklamalarna yle yer vermektedir: bnl-Arab der ki: Masiyetini devam ettirmekle
birlikte byle bir ii mbah grene hayret edilir. Kimsenin bu grte olduunu da
zannetmiyorum. Byle bir gr ileri sren kesinlikle hata eder. Derim ki: Sahih olansa bunun
hilaInadr. nk masiyet kastyla yaplan yolculukta kiinin kendi kendisini lme brakmas,
iinde bulunduu masiyetten daha byk bir masiyettir. Nitekim yce Allah: Kendi
neIislerinizi ldrmeyiniz
59
diye buyurmaktadr. Bu yet ummidir. Kald ki byle bir
kimsenin ikinci bir halde tevbe etmesi ve tevbenin iledii gnahlarn silmesi de
muhtemeldir
60
MIessir, Onlar kesinlikle yoldan karacam, onlar bo mitlere
kaptracam, onlara hayvanlarn kulaklarn yarp putlara adamalarn emredeceim,

54
Bkz. Buhr, Nikh, 21.
55
ed-Drekutn, Ali b. mer, Snen, Beyrut 1993, IV, 174.
56
Kurtub, TeIsir, III, 111. 5. mesele; Ayrca bkz. a.e., III, 73. 7. mesele. Bakara, 2/226; III, 117-118 (Kurtub ocuu
stanneye verme hususunu ilerken mm Mlikin grn benimsemekte ve Fkh usulndeki bu asl ilkenin
mm Mlik dnda Iarkna varan olmamtr eklinde iIadeler kullanmaktadr); III, 125-126. 21. mesele. Bakara,
2/234. (Kurtub, baka bir yeti delil getirerek mm Mlikin grn tercih ediyor).
57
Bakara, 2/173.
58
Bkz. Baltac, a.g.md., XX, 488-491.
59
Maide, 5/29.
60
Kurtub, TeIsir, II, 150. 32. mesele; Bkz. a.e., I, 246-247. 16. mesele.
380
onlara Allahn yarattn deitirmeyi emredeceim,
61
eklinde eytann telkinlerine
dikkat eken yetin teIsirinde iret koymak amacyla hayvann dalanmas konusunu snnetten
delil getirerek yle deerlendirmektedir: retlemek iin dalamak ve hayvanlara almet
koymak, Peygamber (s.a.s.)in yasaklad, eytann telkinine riyet artn yasaklamasndan
istisna edilmitir. Sz konusu art ise, az nce aklam olduumuz hayvann ate ile
azaplandrlmasnn yasaklanmasdr. retlemek (el-vesm), atele dalamak demektir. Bireyi
kendisiyle tannaca bir almet ile iaretlemeyi anlatmak zere bu kkten gelen kelimeler
kullanlr. Yce Allahn: Onlarn nianlar yzlerindeki secde izleridir
62
yeti de buradan
gelmektedir. O halde sima kelimesi, almet, msem ise, dalama arac demektir. Sahh-
i Mslimde Enes (r.a.)dan yle dedii sabittir: Reslullah (s.a.s.)i elinde misem olduu
halde zekt ve ganimet develerini iaretlerken grdm.
63
Buna benzer baka rivyetler de
vardr. Bylelikle her bir mal ayr ayr bilinsin ve hakettii yere verilsin, ondan bakasnn o
yere harcanmasnn nne geilsin.
64

b.b. Kurtub, dier mezheb ve limlerin grn tercih etmektedir.
Kurtub, Savan yasak olduu aylar karlkldr. Yasaklar da karlkldr. Kim
size saldrrsa, siz de ona size saldrd ekilde saldrnz
65
yetinin teIsirinde birisi
taraIndan yakalanp bakas taraIndan ldrlme durumunda hkmn nasl olaca hususunu
ilerken mm Mlikin grn benimsememektedir: Bir kimsenin birisini yakalamas bir
dierinin de onu ldrmesi halinde hkmn ne olaca hususunda ilim adamlarnn Iarkl
grleri vardr. At; katil ldrlr, yakalayan da lnceye kadar hapsedilir, demektedir. Mlik
der ki: Eer onu yakalayp hapseden onu ldrmek arzusundaysa her ikisi de ldrlr. Ii,
Eb Sevr ve en-Nmn b. Sbitin grne gre ise, yakalayp hapseden cezalandrlr. bnl-
Mnzir de bu gr tercih etmektedir. Derim ki: Atnn gr sahihtir. Bu Kurn- Kerimin
genel zelliine de uygun dmektedir
66
Yine MIessir, Artk bundan byle
elerinizle ilikide bulunun ve Allahn size yazdn isteyin. Tan yeri aarncaya kadar
yiyin iin. Sonra akama kadar orucunuzu tutun
67
yetinin teIsirinde unutarak yemek
yiyen ve bilinli olarak hanmyla ilikiye girenin Ikh konumunu ele alrken mm Mlik ve
Mlik mezhebi limlerinin grn deil cumhrun yaklamn u iIadelerle tercih
etmektedir: Mlikin dndakilere gre ise orulu olduunu unutarak yemek yiyen hibir

61
Ns, 4/119.
62
Fetih, 48/29.
63
Mslim, Libas, 112; Buhr, Zekt, 69; Msned, III, 284.
64
Kurtub, TeIsir, V, 268. 6. mesele.
65
Bakara, 2/194.
66
Kurtub, TeIsir, II, 237. 9. mesele.
67
Bakara, 2/187.
381
kimse orusuz saylmaz. Derim ki: Sahih olan da budur. Cumhr da bu gr kabul etmitir.
Unutarak yemek yiyen yada bir ey ien bir kimsenin kaza etmesi gerekmez ve onun tuttuu
oru tamdr
68
Ayn ekilde Kurtub, nanncaya kadar Allaha ortak koan kadnlarla
evlenmeyiniz
69
yetinin teIsirinde mm Mlik ve Mlik mezhebi limlerinin yansra dier
mezhep ve limlerin grlerine de yer verdikten sonra mm Iinin grnnn daha sahih
olduunu yle belirtmektedir: Derim ki: Zikrettiimiz hadis dolaysyla e-Iinin gr
daha sahihtir
70

7. Kurtub, mezhep ve limlerin Iarkl yaklamlarn teliI etmeye almaktadr.
MIessir, Sizden lenlerin geride braktklar eleri, drt ay on gn beklerler.
Bekleme sreleri dolunca, kendileri hakknda uygun olan yapmalarnda size bir gnah
yoktur
71
yetinin teIsirinde kocas veIat etmi hamile kadnn iddeti meselesini ilerken
Ikh usl limlerinin ittiIakna gre cem prensibinin tercihten daha evl olduunu belirtir
72
ve
genellikle yaklamlarn bu kurala gre sergiler. MIessir, Bizim, Kbeyi insanlara sk sk
gittikleri bir urak ve gvenli bir yer kldmz, onlara brhimin makamn namazgh
edininiz dediimizi
73
yetinin teIsirinde Beytullhn iinde namaz klma hususunu
mukayeseli olarak deerlendirirken mm Mlik ve Esban: mm Mlik ise der ki: Kbenin
iinde ne Iarz ne de snnet klnr. Orada sadece tatavvu namaz klnabilir. u kadar var ki
eer iinde Iarz namaz klnacak olursa, vakit iinde o Iarz iade edilir. Esba ise kesinlikle iade
edilmesi gerekir, der grlerini verdikten sonra: Derim ki, sahih olan da budur. nk
Mslim bn Abbstan yle dediini rivyet etmektedir. Usme b. Zeyd bana Peygamber
(s.a.s.)in Beytullaha girdii esnada her yannda du ettiini ve ordan kncaya kadar iinde
namaz klmadn haber verdi. kt vakit ise, Kbeye doru iki rekat namaz kld ve: te
kble budur dedi.
74
Bu hadis bu konuda ak bir nastr. tercihini yapmaktadr. Kurtub dier
mezhep ve limlerin grlerine delil ald hadisleri ise tevil ederek Mlik mezhebinin
gryle yle teliI etmeye alr: Deriz ki bu hadisteki
75
Sall:namaz kld kelimesinin
smenin rivyetinde syledii gibi du etti, anlamna gelmesi de ihtimal dahilindedir. Bilinen
namaz kld anlamna gelme ihtimali de vardr. Her ikisi de ihtimal dahilinde olduuna gre
sizin ileri srdnz bu hadisin delil diye gsterilmesi sz konusu olmaz. Daha sonra Kurtub

68
Kurtub, TeIsir, II, 213-214. 12. mesele.
69
Bakara, 2/221.
70
Kurtub, TeIsir, III, 56-57. 7. mesele. 9. balk.
71
Bakara, 2/234.
72
Kurtub, TeIsir, III, 119. 3. mesele. Bakara, 2/234.
73
Bakara, 2/125.
74
Mslim, Hac, 395; Msned, V, 201, 208; en-Nes, Mensik, 133.
75
Buhr, Hac, 51; Mslim, Hac, 391-394; en-Nes, Mescid, 5; Msned, II, 120.
382
dier delil alnan hadisleri naklettikten sonra yine ayn yaklamn sergileyerek hadislerin cem
edilebilirliini yle iIade etmektedir: Buna cevap olarak deriz ki: Bu naIile namaz hakknda
yorumlanr, zaten Kbenin iinde naIile namaz klmann sahih olduu hususunda ilim adamlar
arasnda bir gr ayrl olduunu bilmiyoruz. Farz namaz klmaksa olmaz. nk yce
Allah, ileride da aklanaca zere: Bundan sonra nerede olursanz olun, yznz ona
doru eviriniz
76
diye buyurmaktadr. Ayrca Allah Resl (s.a.s.)in Kbeden knca: te
kble bu tarItr diye belirtmezdi. Bylelikle hadislerin aras cem edilmi olur. Byle bir
aklama bir ksmn kabul etmemekten daha iyidir. Bylelikle hadisler arasnda bir terz sz
konusu olmamaktadr. Yce Allaha hamdolsun.
77

8. Kurtub, mezhep ve limlerin Ikh meselelerindeki ihtilaI kaynaklarn
belirtmektedir.
Eer hasta veya yolcu iseniz yahut biriniz tuvaletten kmsa veyahut da
kadnlarla ilikiye girmi de su bulamamsanz temiz bir toprakla teyemmm edip
yzlerinizi ve ellerinizi meshediniz
78
yetinin teIsirinde teyemmm yapmann cevaz
meselesini ileyen Kurtub, limlerin yolculuk halinde teyemmmn yaplabilecei hususunda
icm ettiini; mukim olanlarn durumunda ise Iarkl grlere sahip olduklarn belirttikten
sonra mezhep ve limlerin yaklamlarn nakletmektedir. Kurtub gr ayrlklarnn
kaynanda sz konusu yetin Iarkl anlalmas olduunu belirtirek u aklamada bulunur: Bu
konudaki Iarkl grlerin sebebi, yetin meIhmundaki (anlalmasndaki) ihtilItan
kaynaklanmaktadr. Mlik ve ona tabi olanlar yle demektedir: Yce Allahn teyemmm
artnda hasta ve yolcular zikretmesinin sebebi, suyu bulamayan kimselerin ounlukla bu
kabilden olmasndandr. Mukim olanlar, ounlukla su bulabilirler. Dolaysyla zel olarak
nasda onlardan szedilmemitir. O halde su bulamayan yahut da herhangi bir engel dolaysyla
suyu kullanamayan ya da namaz vaktinin gemesinden korkan herkes, yolcuysa nas gerei,
mukimse yetin mns gerei teyemmm eder. Hasta olan kimse nasla salkl olan da bu nasn
mns dolaysyla teyemmm edebilir. Mukimken teyemmm yaplmasn kabul etmeyenlerse
yle demektedir: Yce Allah, teyemmm hasta ve yolcuya bir ruhsat olarak teri
buyurmutur. Bu durumda olanlarn oru amalarna ve namazlarn ksaltmalarna izin
verilmesi bunun gibidir. Yce Allah teyemmm ancak iki arta bal olarak mbah klmtr.

76
Bakara, 2/144.
77
Kurtub, TeIsir, II, 79-80. 4. mesele. Bakara, 2/125; Ayrca bkz. a.e., II, 189. 15. mesele. (Delilleri umm ve huss
asndan deerlendirerek cem etmeye almaktadr); II, 113-115. Bakara, 2/149. (Delilleri mutlak ve mukayyed
asndan deerlendirerek cem etmeye aba gstermektedir); III, 107. 4. mesele. (Delilleri umm ve huss asndan
deerlendirerek Mlik mezhebi limlerinin grn belirtiyor).
78
Ns, 4/43.
383
Bu atlar hastalk ve yolculuktur. Dolaysyla mukim ve salkl olan bir insann bu hususla
herhangi bir ilgisi yoktur. nk o yce Allahn ngrd artn dnda kalmaktadr. Su
bulunduu takdirde her durumda teyemmm kabul etmeyen el-Hasen ve Atnn grlerine
gelince bunlar yle demektedirler: Yce Allah: su bulamamsanz temiz bir toprakla
teyemmm edip yzlerinizi ve ellerinizi meshediniz diye buyurmakta ve su bulunmamas
hali dnda kimseye teyemmm mbah klmaktadr
79

9. Kurtub, Mlik mezhebindeki grleri deerlendirip aralarnda tercih yapmaktadr.
MIessir, Onlar, gayba inanrlar, namaz dosdoru klarlar
80
yetinin teIsirinde
namazn art ve Iarzlarn ele alrken, Mlik mezhebi ve dier limlerin grlerini nakletmekte
ve Mlik mezhebi limlerinin grleri arasnda yle tercihte bulunmaktadr: Esba b. el-
Ferec ile Abdullh b. Abdlhakem derler ki: Namazn bandan sonuna kadar tekbir getirmeyen
bir kimsenin, iItitah tekbirini getirmise, herhangi bir ey yapmas gerekmez. Bununla birlikte
bir kimsenin tekbiri kasten terketmemesi gerekir. nk bu tekbirler, namazn snnetlerinden
bir snnettir. Kasten bu tekbirleri terkedecek olursa, gzel bir i yapmam olur. Bununla
birlikte herhangi bir ey yapmas da gerekmez ve namaz da sahihtir. Derim ki: Dorusu budur.
Iilerden, KIelilerden hadis ehli ile, bnl-Ksmn grn kabul edenlerin dnda,
Mliklerden oluan deiik blge Iakihlerinin gr budur. Buhr, Allahn rahmeti zerine
olsun, bir bbna u bal vermektedir: Rk ve Scudda Tekbiri Tamamlama Bb. Daha
sonra Buhr, MutarriI b. Abdullhn rivyet ettii hadisi ylece kaydetmektedir: Ben ve
mrn b. Husayn, Ali b. Ebi Tlibin arkasnda namaz kldk. Secdeye gittiinde tekbir getirir,
ban kaldrdnda tekbir getirir, ikinci rekatten (teehhdden) kaltnda da tekbir getirirdi.
Namaz bitirince mrn b. Husayn elimden tutup yle dedi: Bu bana Muhammed (s.a.s.)in
kld namaz hatrlatt. Veya yle dedi: Andolsun, bu bizlere Muhammed (s.a.s.) gibi namaz
kldrd.
81
Buhr daha sonra krimenin rivyet ettii hadisi ylece kaydetmektedir: Makam-
brhimin yannda her eilip kaltnda, oturutan kalkp ban secdeye koyduunda tekbir
getiren birisini grdm. bn Abbsa haber verince yle dedi: Anasz kalasca. Peygamber
(s.a.s.)in kld namaz da byle deil miydi?
82
Buhr, Allahn rahmeti zerine olsun, bu
balk ile ara tekbirleri getirmenin onlarca yaplan bir uygulama olmadn bize
gstermektedir.
83


79
Kurtub, TeIsir, V, 154. 23. mesele; Ayrca bkz. a.e., III, 110. 3. mesele. Bakara, 2/233.
80
Bakara, 2/3.
81
Buhr, Ezn, 115.
82
Buhr, Ezn, 116.
83
Kurtub, TeIsir, I, 126-127; Ayrca bkz. a.e., I, 243. 11. mesele. Bakara, 2/43.
384
10. Kurtub, Mlik mezhebinin mehur grn tercih etmektedir.
Kurtub, Eer hasta veya yolcu iseniz yahut biriniz tuvaletten kmsa veyahut
da kadnlarla ilikiye girmi de su bulamamsanz temiz bir toprakla teyemmm edip
yzlerinizi ve ellerinizi meshediniz
84
yetinin teIsirinde teyemmm yapmann cevaz
meselesini ele alrken, yolculukta teyemmmn yaplmas hususunda icm olduunu; ikmet
durumunda ise Iarkl grler bulunduunu belirtmekte ve bunlar deerlendirmektedir. Su
bulunduu takdirde her durumda teyemmm kabul etmeyen el-Hasen ve Atann grlerini
Kurn ve snnetten deliller getirdiketen sonra gr ve tercihini yle iIade etmektedir: Derim
ki: te bu ekilde bizim mezhebimizin limleri, mukimken teyemmm edecek bir kimse
hakknda, suyu bulacak olursa namazn iade eder mi, etmez mi hususunda ak iIade
kullanmlardr. Mlikin mezhebinde mehur olan gr, namazn iade etmesine gerek
olmaddr. Sahih olan da budur
85
Yine Kurtub, bu yetin teIsirinde abdesti bozan eyleri
ele alrken mezhep ve limlerin grlerini mukayeseli olarak deerlendirmekte ve Mlik
mezhebinin mehur grn: Bu grlerden sahih olan, Mlik mezhebindeki mehur
grtr eklinde tercih etmektedir.
86
Ayn ekilde Kurtub, Namazlara ve zellikle de
orta namazna dikkat edin
87
yetinin teIsirinde namazda sehven konuann hkmn
mezhep ve limlerin grleri erevesinde mukayeseli ekilde deerlendirirken konumuza
rneklik tekil eden u izahlar yapmaktadr: Sahih olansa, Mlikin kabul ettii ve ondan
mehur olarak nakledilen grtr: Hadise yapmak ve bu hadisi genel asli ekline yorumlamak
bunu gerektirir. Bu ekilde hareket etmek, hkmleri ve eriatn genel ilkelerini amaktan
hayrldr. Ayrca bu hadisin zel olduuna dair vehmi de bertaraI etmektedir. nk bunun
zel olduuna dair bir delil yoktur. Hem namazda hem de sehv halinde konuulmu ve
Reslllh (s.a.s.) onlara: (Sehv durumunda) tesbh, erkekler; el rpmaksa kadnlar iin sz
konusudur
88
diye buyurduuna gre Hz. Peygamberle birlikte namaz klanlar niye tesbih
getirmediler eklinde sorulsa u cevap verilebilir: O zamanda onlara bunu emretmemi olmas
muhtemeldir
89

11. Kurtub, Mlik mezhebinin mehur gr dndaki yaklam tercih etmektedir.

84
Ns, 4/43.
85
Kurtub, TeIsir, V, 154-155. 23. mesele.
86
A.e., V, 155-156. 25. mesele.
87
Bakara, 2/238.
88
Buhr, el-Amel Iis-Salt, 5; Mslim, Salt, 106; Eb Dvd, Salt, 169, 170; Tirmiz, Salt, 155; en-Nes, Sehv,
15, 16; bn Mce, kmets-Salt, 65; Drim , Salt, 95.
89
Kurtub, TeIsir, III, 147-148. 7. mesele.
385
MIessir, Mescitlerde itikafa girmek suretiyle kendinizi ibadete verdiinizde
elerinizle ilikide bulunmayn. Btn bu zikredilenler Allahn sizler belirledii
snrlardr
90
yetinin teIsirinde itikaIta bulunan kimsenin cuma namaz iin kmas
hususunu ilerken konumuza rneklik tekil eden u yaklam sergilemektedir: Cuma
namazna gitmek zere kmas hususunda ilim adamlar Iarkl grlere sahiptir. Kimisi, cuma
namazn klmak zere kar ve selam verdi mi geri dner, nk o Iarz olan bir i iin kmtr
ve bu durumda itakaI bozulmaz, derler. Bu gr bl-Cehm, Mlikten rivyet etmitir. Eb
HanIe de bu grtedir. bnl-Arab ile bnl-Mnzir de bu gr tercih etmilerdir. Mlik
mezhebinde mehur olan gr ise udur: On gn itikaI etmek isteyen yahut bu kadar itikaIta
bulunmay adayan bir kimse ancak cmi olan (cuma namaz klnan) mescidlerde itikaIta
bulunabilir. Bir baka mescidde itikaIta bulunduu takdirde cuma namazna kmas gerekir ve
itikaI bozulur. Abdlmelik |b. Habb es-Slem (238/852)|
91
ise yle der: Cuma namazn
klmak zere yerinden kar, namaza katlr, itikaI yapt yere geri dner ve itikaI da bu
durumda sahih olur. Derim ki: Sahih olan gr de budur. nk yce Allah, Mescitlerde
itikaIa girmek suretiyle kendinizi ibadete verdiinizde diye buyurmaktadr. Bu yet ise
ummidir. lim adamlar da itikaIn vacip olmayp snnet olduunu icm ile kabul etmilerdir.
mamlarn cumhuru ise cuma namaznn Iarz- ayn olduu zerinde icm etmilerdir. Biri
tekinden daha tekidli olan iki vacib (Iarz) bir arada bulunacak olursa, daha tekidli olana
ncelik tannr. Peki bir mendub ve bir vacib kar karya gelirse ne yaplr? Hi kimse Cuma
namazna gitmeyi terketmeyi sylemi deildir. Buna gre cuma namazna gitmek zere k,
insann ihtiyac anlamndadr.
92

12. Kurtub, tercihte bulunmakszn konuyu srI mlik mezhebine gre ilemektedir.
MIessir, yet sonradan evlendii kii de o kadn boarsa ve her ikisi de
Allahn koyduu kurallara uyacaklarna kanaat getirirlerse, bu durumda eski elerin
tekrar birbirlerine dnmelerinde hibir gnah yoktur
93
yetinin teIsirinde kadnn ev
ilerini yapmaktan sorumlu olup olmad hususunu, kadnn sosyal konumu asndan
deerlendiren Mlik mezhebinin iki Iarkl yaklamyla yle ortaya koymaktadr: bn
Huveyzimendd der ki: Bizim arkadalarmz (Mlik mezhebi limleri), kadnn ev ilerini
yapmakla ykml olup olmad hususunda Iarkl grlere sahiptir. Birtakm arkadalarmz
yle demilerdir: Kadnn ev ilerini yapma grevi yoktur. nk nikh akdi Iaydalanmay

90
Bakara, 2/187.
91
nde gelen Mlik mezhebi Iukahsndandr. Bkz. Keskiolu, a.g.e., 118.
92
Kurtub, TeIsir, II, 221-222. 31. mesele.
93
Bakara, 2/230.
386
ihtiva eder, hizmeti kapsamaz. Dikkat edilecek olursa nikh akdi bir icare akdi de deildir, mlk
edinme hakk da deildir. Bu Iaydalanmak zere bir akiddir. Akid ile kazanlan hak sadece
Iaydalanmaktr, bakas deildir. Dolaysyla kadndan bundan Iazlas istenmez. Yce Allahn:
Eer size itaat ederlerse artk aleyhlerine bir yol aramayn
94
yetinden de zaten bu
anlalmyor mu? Kimi ilim adamlarmz ise yle demektedir: Kadn kendi durumundaki sair
kadnlar nasl hizmet ediyorsa ylece hizmet etmekle ykmldr. Eer baba taraIndan
zenginlii veya mreIIeh olmas sebebiyle ereIli bir konumda bulunuyor ise, evin ilerini
ynetmekle ve hizmet edenlere gereken emirleri vermekle ykmldr. yet orta halli ise
yatak sermek ve benzeri ileri yapmaldr. Eer bundan da daha aa durumda ise, evi
sprmesi, yemek piirmesi, amar ykamas grevidir. yet Krt, Deylem ve dal
kadnlardan olup onlarn beldelerinde bulunuyor ise, onlarn kadnlarna ne tr iler ykleniyor
ise ona da o iler yklenir. nk yce Allah yle buyurmaktadr: zerlerindeki hak gibi
maruI ekilde onlarn da hakk vardr
95
Eskiden beri de imdiki dnemlerde de mslmanlarn
yaadklar blgelerdeki rIleri dediimiz ekilde cereyan edegelmitir. Nitekim Peygamber
(s.a.s.)in ve ashbnn hanmlarnn un ttkleri, ekmek piirdikleri, yemek piirdikleri, yatak
serdikleri, soIra hazrladklar ve benzeri iler yaptklarna dikkat edilmiyor mu? Herhangi bir
kadnn bunlar yapmak istemediine dair bir ey de bilmiyoruz. Byle bireyi yapmak
istememek de onun iin uygun dmez. Hatta onlar bu hususta kusurlu davrandklar takdirde
kadnlarn dvyorlar ve hizmette kusurlar dolaysyla sorguluyorlard. Eer bu hizmetleri
yapmak kadnn zerindeki bir hak olmasayd, elbette onlardan bu ileri yapmalarn
istemezlerdi.
96
Yine Kurtub, Kime Rabbinden bir t gelir de faize son verirse,
gemitekiler ona aittir
97
yetinin teIsirinde ne satna benzeyen dier sat ekillerini ele
alrken konuyu sadece Mlik mezhebine gre deerlendirmektedir: (Mlik mezhebine
mensup) lim adamlarmz der ki: Bir kimse bir bedel karlnda vadeli olarak bir mal satsa,
sonra onu satt bedelin cinsinden bir baka bedelle satn alsa, bu mal ondan ya nakitle yahut
ilk satt vadeden daha ksa bir vade ile yahut daha uzun bir vadeyle o semenin misli veya
ondan az yahut daha Iazlas ile satn alm olabilir. te bunlar ayr meseledir. Birinci ve
ikinci meselede, eer o semenin misli veya daha Iazlas ile satn alm ise caizdir. Daha aa
bir bedelle satn almsa, Hz. Aienin rivyet ettii hadis gereince, caiz olmaz. nk
sekizyz dirhem almak zere altyz dirhem vermi olur. Aradaki mal ise, yok gibi bir durum
arzeder. te bu bizatihi ribnn kendisidir. Daha uzun vadeye satmann sz konusu olduu

94
Ns, 4/34.
95
Bakara, 2/228.
96
Kurtub, TeIsir, III, 105-106. 3. mesele.
97
Bakara, 2/275.
387
nc meseleye gelince, yet onu yalnz bana yahut bir Iazlalkla satn almsa, semenin
misliyle veya ondan daha az miktaryla satn almas caizdir. Semenden daha Iazlasn deyerek
almas caiz deildir. Eer o maln bir ksmn satn almsa, semenin misliyle de caiz olmaz,
ayn zamanda daha aasyla ve daha Iazlasyla da hibir ekilde caiz olmaz. Bu konudaki
meseleleri bizim ilim adamlarmz yirmiyedi mesele halinde derleyip toparlamlardr. Hepsinin
de etraInda dnp dolat husus bizim akladmz gibidir. Bu bilinmelidir.
98

13. Kurtub, grn belirttikten sonra Mlik mezhebine gre konuyu ilemektedir.
Kurtub, Arafattan akn akn indiinizde Mear- Haramda Allah ann
99

yetinin teIsirinde Mear- Haramda akam ve yats namaznn birlikte klnmas meselesini,
kendi aklamasndan sonra, Mlik mezhebi erevesinde deerlendirmekte ve dier mezheb ve
grlere bu zeminde yer vermektedir: Reslllh (s.a.s.)in MzdeliIede akam ve yats
namazlarn birlikte kld sabittir. Aralarnda herhangi bir ihtilaI olmakszn ilim ehli,
snnetin, haclarn akam ve yats namazlarn birlikte klmalar olduunu icm ile kabul
etmilerdir. u kadar var ki Cem (MzdeliIe)e gelmeden nce akam klan kimsenin durumu
hakknda Iarkl grlere sahiptirler. Mlik der ki: mamla birlikte vakIe yapp onun AraIattan
ayrlmasyla ayrlan kimse MzdeliIeye kadar gelip her iki namaz orada bir arada klncaya
kadar namaz klmaz. Buna Peygamber (s.a.s.)in Usme b. Zeyde syledii: Namaz ileride
klnacaktr
100
demesini delil gstermektedir. bn Habb der ki: MzdeliIeye gelmeden nce
zrsz olarak namaz klan kimse durumu rendii takdirde namazn iade eder. Bu kimsenin
kld namaz zevalden nce le namazn klan gibidir. nk Peygamber (s.a.s.): Namaz
ileridedir diye buyurmutur. Eb HanIe de bu grtedir. Eheb der ki: Bunu iade etmesi
gerkmez. Ancak bu iki namaz aIan kayboluundan nce klmsa, yalnzca yatsy iade eder.
Ii de bu grtedir. Kd Ebl-Hasenin destekledii gr de budur. O bu gre unu delil
gsterir: Bu iki namazn birlikte cem zere klnmas snnettir. Bunlarn cem ile klnmalar
sahih olmalar iin bir art deildir. Bir arada klnmalar mstehablk anlamn iIade eder.
AraIede le ve ikindi namazn bir arada klmak da byledir. bnl-Mnzir de, bu gr
tercih eder ve At b. Rebh, Urve b. ez-Zbeyr, el-Ksm b. Muhammed, Said b. Cbeyr,
Ahmed, shk, Eb Sevr ve Yakbun gr olarak bunu nakleder. Iiden de yle dediini
nakletmektedir: MzdeliIeye gelince kadar namaz klmaz. Eer MzdeliIeye varmadan nce

98
Kurtub, TeIsir, III, 244. 23. mesele; Bkz. II, 222. 32. mesele. Bakara, 2/187; III, 73. 5. mesele. Bakara, 2/226;
Kurtub, TeIsir, III, 98. 7. mesele. 9. balk. Bakara, 2/229; III, 103. 5. mesele. Bakara, 2/230; III, 104. 7. mesele.
Bakara, 2/230.
99
Bakara, 2/198.
100
Buhr, Hac, 95; Mslim, Hac, 266; Eb Dvd, Mensik, 63; en-Nes, Mensikl-Hac, 206; bn Mce,
Mensik, 59.
388
gecenin yars olursa, her iki namaz klar.
101
Yine Kurtub, Eleriyle cinsel ilikiye
girmeyeceklerine dair yemin edenler (l yapanlar) iin, drt aylk bir bekleme sresi
vardr
102
yetinin teIsirinde l sresinin ne zaman balayaca hususunu ele allrken kendi
aklamalarna yer verdikten sonra, konuyu sadece Mlik mezhebine gre
deerlendirmektedir: l yapann sresi, hanmnn onunla davalap durumunu hakime ilettii
gnde deil, yemin ettii gnden balar. yet hanm onun hakknda dava aar ve iliki
kurmay kabul etmesine raz olmazsa, hakim onun iin yemin ettii gnden itibren drt aylk
bir sre tespit eder. Bu sre zarInda hanmyla iliki kurarsa, zevcesinin hakkna dnm olur
ve yemininin keIretini der. Eer dnmezse onun adna bir rici talak yapar. Mlik der ki: Eer
ricat yaparsa iddet sresi iersinde eiyle ilikide bulunmadka bu ricati sahih olmaz. el-
Ebheri (. 375/986)
103
der ki: nk bu boama esasen kadna gelecek zarar deIetmek iin vaki
olmutur. Erkek ricat yapt halde iliki kuramayacak olursa, zarar yine kalmaya devam eder.
O bakmdan iliki kurmaktan kendisini engelleyecek bir zr olmas hali dnda ricatin anlam
olmaz. Eer bir zr varsa ilikisiz olarak ricati sahih olur. nk zarar ortadan kalm olur.
liki kurmaktan uzak durmasys a, hanmna zarar vermek istediinden dolay deil, zr
sebebiyledir.
104

14. Kurtub, grn belirtip mezhep ve limlerin Iarkl yaklamlarn mukayeseli
olarak ilemektedir.
Kurtub, Elerinizle cinsel ilikiye girmeden veya mehirlerini belirlemeden nce
onlar boamanzda size bir gnah yoktur
105
yetinin teIsirinde teIsirinde teIvz nikhn
ele alrken nce kendi grn belirtmektip daha sonra mezhep ve limlerin grleri
erevesinde bu meseleyi yle ilemektedir: Boanan kadnlar yce Allahn burada mehri
tayin edilmi olarak boanan kadn ile mehri tayin edilmeyecek boanan kadn olmak zere iki
ksma ayrm olmas; teIvz nikhnn ciz oluuna delildir. TeIvz nikh; mehir sz konusu
edilmeksizin akdedilen her eit nikhtr. Bunda gr ayrl yoktur Mehir bundan sonra tespit
edilir. Mehir tespit edilince bu da akde katlr ve akit ciz olur. Eer mehir tespit edilmeksizin
boanma gereklemise, icm ile o kadna mehir vermek icab etmez. Bunu Kd Eb Bekr b.
el-Arabi sylemitir. el-Mehdevi ise Hammd b. Ebi Sleymndan unu nakletmektedir: Eer
kadn ile gerdee girmeksizin, onu boar ve o kadn iin mehir tayin edilmemise, mislinin

101
Kurtub, TeIsir, II, 278. 12. mesele; Ayrca bkz. a.e., II, 152. 24., 25. ve 26. mesele. Bakara, 2/173.
102
Bakara, 2/226.
103
Eb Bekr Muhammed b. Abdillh b. Muhammed et-Temmi el-Ebheri (. 375/986), Mlik Iakihi ve hadis
limidir. Geni bilgi iin bkz. Sveys, Muhammed, el-Ebheri, Eb Bekir, DA., stanbul 1994, X, 74-75.
104
Kurtub, TeIsir, III, 74. 8. mesele; Ayrca bkz. a.e., III, 121-122. 6. ve 7. mesele. Bakara, 2/234.
105
Bakara, 2/236.
389
mehrinin yarsn vermeye mecbur edilir. yet mehir nikh akdinden sonra ve boamadan nce
tespit edilmise, Eb HanIeye gre bu durumda boama sebebiyle mehrin yars sz konusu
olmaz. nk mehir akidle denmesi gereken bir miktar deildi. Ancak bu gr, hem yce
Allahn: Kendilerine mehri tayin etmiken hanmlarnz onlara dokunmadan nce
boarsanz
106
yetinin zhirine hem de kyasa muhaliItir. nk akidden sonra yaplan bu
tespit akde katlr. O bakmdan boama sebebiyle bunun yarsnn da denmesi icabeder. Bunun
asl delili ise, akidle birlikte tespit edilmi olan mehrin bu durumda yarsnn denmesi
gereidir.
107

15. Kurtub, kii veya mezhebe atIta bulunmakszn Ikh konular deerlendirmektedir.
Mlik mezhebine mensup olan Kurtub, Hac ve umreyi Allah iin tamamlaynz.
yet bunlar yerine getirmekten alkonulursanz, bu durumda gc yeten kurbanlk
gndersin
108
yetinde belirtilen alkonulma olayn gerekletiren kii veya kiilerin
kimliine ynelik Ikh aklamalarn, herhangi kii veya mezhep ismi vermeksizin yle
yapmaktadr: Muhasara altna alan kii ya kIirdir ya da mslmandr. yet kIirse, ona kar
stnlk salayacandan emin olsa da, onunla savamas caiz deildir ve olduu yerde
ihramdan kar. nk yce Allah, Siz de Mescid-i Haramn yaknnda onlarla
savamaynz
109
buyurmaktadr. Eer kIir muhasaray kaldrmak iin bir bedel isterse,
istediini vermek de caiz deildir. nk bu slmn gszln artrr. Eer muhasara
altna alan kii mslmansa, hibir ekilde onunla savamak caiz olmaz ve ihramdan kmak
icabeder. yet bir eyler ister ve bunun karlnda yolu serbest brakacak olursa, istediini
ona vermek caiz olur. Ancak can teleIine sebep tekil edeceinden, savamak caiz olmaz.
badetlerin edasnda ise, can teleIi gerekli deildir. nk din bu konuda daha msamahakrdr.
stedii bedelin verilmesine gelince, bunun caiz olmas iki byk zarardan daha haIiI olann
bertaraI ettiinden dolaydr. Dier taraItan hac, urunda mal harcanan bir ibadettir. Bu da
harcama kapsamnda saylr.
110
Yine Kurtub, ocuklarnzn emzirilmelerinin
tamamlanmasn isteyen babalar iin, anneler, ocuklarn tam iki yl emzirirler
111

yetinin teIsirinde hadne hakk konusunu ve buna bal meseleleri ele alrken, annenin
mazeretsiz olarak ocuunu almak istememesi hususunu da deerlendirmekte ve sadece kendi
aklamasna yer vermektedir: yet kadn, kocas bulunmad halde nce ocuunu

106
Bakara, 2/237.
107
Kurtub, TeIsir, III, 134-135. 3. mesele.
108
Bakara, 2/196.
109
Bakara, 2/191.
110
Kurtub, TeIsir, II, 249. 10. mesele.
111
Bakara, 2/233.
390
himayesine almay terkedip almak istemezse, daha sonra da geri almak isterse, durumuna
baklr. Eer bir zr sebebiyle onu almamsa geri alabilir. Redederek ve kzgnlkla
terketmise, artk bundan sonra bir daha ocuunu geri alamaz.
112

16. Kurtub, meseleleri ilerken cumhrun grn ve icm edilen hususu
belirtmektedir.
Kurtub, Eer erkek kadn nc kere boarsa, bundan sonra o kadn, baka
bir erkekle evlenmedike eski kocasna hell olmaz
113
yetinin teIsirinde Isid bir nikhn
kadn ilk kocasna hell klp klmayaca hususunu deerlendirirken hem cumhrun grn
hem de icm edilen bir meseleyi yle belirtmektedir: Cumhrun grne gre Iasid bir
nikh, talakla boanm bir kadn ilk kocasna hell klmaz. Sz geen cumhr; Mlik, es-
Sevri, Ii, el-Evzi, rey ashb, Ahmed, shk ve Eb Ubeyddir. Hepsi derler ki: Sahih bir
nikhla olmadka birinci kocaya hell olmaz. el-Hakem ise bu ekilde bir nikhla nikhlayan
da kocadr, dermi. bnl-Mnzir de der ki: Hayr, bylesi koca deildir. nk zihr, l ve
lin gibi eler hakknda sabit olan hkmler bu Iasid nikhla onlar hakknda sabit olmaz.
Kendisinden ilim bellenen btn ilim ehli icm ile unu belirtirler: Kadn, birinci kocasna, ben
evlendim ve kocam benimle ziIaIa girdi, dese kocas da onu tasdik etse, birinci kocasna hell
olur. Iider ki: Eer birinci koca, kadnn kendisine yalan sylediine dair iinde bir kanaat
doarsa, onunla evlenmesi takvya daha uygundur, demektedir.
114
Yine Kurtub, Kimin
buna gc yetmezse, hacda gn, dnnce de yedi gn oru tutsun. Bu oru tam on
gndr. Bu hkm, ailesi Mescid-i Haramda olmayanlar iindir
115
yetinin teIsirinde
Mekke dndan umre iin gelip ikametten sonra hacceden kiinin temmett haccn ed etmi
olup olmayaca hususunu deerlendirirken konumuzun rneini de vermi olmaktadr: Mekke
halkndan olmayan bir kimse hac aylarnda umre yapmak zere Mekkeye gelse ve orada ikamet
kararnda bulunsa, sonra ayn sene haca balayp haccetse, bu kimsenin mtemetti olaca ve
temett haccn yapann mkelleIiyetleri ile mkelleI olduu hususu zerinde ilim adamlar
icm etmilerdir. Ayn ekilde Mekkeli olup da mikat snrlar dnda umre niyetiyle ihrama
girip gelen sonra da aile halk Mekkede olduklar halde Mekkeden hacca balasa ve baka bir
yerde de meskeni yoksa bu kimsenin kurban kesmesinin gerekmeyeceini de icm ile kabul

112
Kurtub, TeIsir, III, 114. 12. mesele; Ayrca bkz. a.e., III, 46. 2. mesele. Bakara, 2/220;III, 72. 2. mesele. Bakara,
2/226; III, 78. 24. mesele. Bakara, 2/227; III, 122. 11. mesele. Bakara, 2/234. (Kurtub sadece kendi grn
belirttikten sonra Buhr ve Mslimden baz hadisleri delil olarak zikretmektedir); III, 123. 13. mesele. Bakara,
2/234. (Buhrdeki bir hadisi delil alarak koca dndakiler iin gnden Iazla yas tutmann haram olduunu belirtir
ve konuyu deerlendirir).
113
Bakara, 2/230.
114
Kurtub, TeIsir, III, 104. 10. mesele. Bakara, 2/230.
115
Bakara, 2/196.
391
etmilerdir. Hem Mekke dnda bir yerde hem de Mekkede ikametgh varsa Mekkede de
baka yerde de ailesi bulunuyorsa, yine hkm budur. Aile halkyla birlikte Mekkeden tanp
sonra hac aylarnda umre yapmak zere Mekkeye gelse orada da ayn sene hac yapncaya kadar
ikamet etse temett yapm olacan da icm ile kabul etmilerdir.
116

Ortaya koyduumuz bu konular daha da detaylandrmak mmknse de biz bu kadar
teIerruatn Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirindeki Ikh anlay ve
usln izah edecei kanaatindeyiz.
117

5. Kendi Mezhebine Kar Tutumu
Fkh konular bata olmak zere meselelere yaklarken ummiyetle objektiI yaklam
sergileyen Kurtub, bu durumu kendi mezhebine kar olan tutumunda da srdrmektedir. Bir
nceki balkta onun Ikh anlayn ve Ikhtaki usln teIerruatl ekilde ele alrken ortaya
koyduumuz gibi mezhebini deil delili l alan mIessir, ilm olmayan gr ve yaklam
belirtmeleri durumunda mensup olduu Mlik mezhebini de tenkit etmekten geri
durmamaktadr. Ayn ekilde Ikh ilminde en ok etkilendii ve kendisinden pekok nakilde
bulunduu bnl-Arabyi de gerekli grdnde eletirmekten kanmamaktadr. unu da
iIade etmeliyiz ki, delile ve bilim insannn tamas gereken zelliklere ters dmedike kendi
mezhebinin yaklamn tercih etmesi onun mevzubahis ettiimiz ilm kiiliine aykr olmad
ve onu insaI snrlar dna karmad kanaatindeyiz.
Konumuzu Kurtubnin sz konusu ilm kiiliini ieren ve kendi mezhebine ve bnl-
Arabye eletirel yaklaan rneklere yer vererek ileyebiliriz.
a. Kendi Mezhebine Kar Eletirel Yaklam
Kurtub, Sizin iin binek ve ss hayvan olarak atlar, katrlar ve eekleri
yaratt
118
yetinin teIsirinde at, katr ve merkep etlerini yemenin hkmn ilerken mm
Mlik ve mezhebinin de iinde yer ald yaklam, grlerine temel aldklar delilleri ve
deerlendirmeleri tenkide tbi tutarak yle reddetmektedir: bnl-Ksm ve bn Vehb derler
ki: Mlik dedi ki: Yce Allah, Sizin iin binek ve ss hayvan olarak atlar, katrlar ve eekleri
yaratt diye buyurarak, bunlar hem binmek hem de ss olmak zere yarattn, etleri
yenilsin diye yaratmadn belirtmektedir. Buna benzer bir rivyet, Ehebden de

116
Kurtub, TeIsir, II, 244. 6. mesele. Bakara, 2/196; Ayrca bkz. a.e., III, 119-120. 3. mesele. Bakara, 2/234; III, 123.
14. mesele. Bakara, 2/234; III, 126-127. 23. mesele. Bakara, 2/234; V, 145. 9. mesele. Ns, 4/43; V, 154. 23. mesele.
Ns, 4/43.
117
Ayrca bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr vel-mIessirn, II, 323-326; el-Kasb, a.g.e., 319-357; el-Men, a.g.e., 505-518;
Cerraholu, TeIsir Tarihi, II, 103-115.
118
Nahl, 16/8.
392
nakledilmitir. Bundan dolay bizim mezhebimizin limleri yle demilerdir: At, katr ve
eeklerin etlerinin yenilmesi caiz deildir. nk yce Allah, bunlar hakknda binmek ve
sslenmek iin yaratldklarn nas ile belirtmesi, bunun dndaki zelliklerinin byle
olmadnn delilidir. Davarlar hakkndaysa: Onlarn etlerinden de yersiniz
119
diye
buyurmaktadr. Bu da yce Allahn ltuI ve ihsan ettii, belirttii stmalar ve baka
yararlaryla birliktedir. Yce Allah, bylelikle onlar hakknda mer olan kesimin
gereklemesi sretiyle yemeyi bize mbah klmtr. bn Abbs ve el-Hakem b. Uyeyne de bu
yeti delil gstermilerdir. el-Hakem der ki: At etinin yenilmesi, Allahn Kitb gereince
haram klnmtr. Sonra da bu yeti ve bundan nceki yeti okuyarak yle demitir: te bunlar
etleri yenilsin diyedir, bunlar da bilinsin diyedir. bn Abbsa et etini yemeye dair soru
sorulunca, bunu mekruh grdn belirterek, bu yeti okuduktan sonra: te bunlar binilsin
diye yaratlm olanlardr, demitir. Daha sonra da bundan nceki: Kk ve byk ba
hayvanlar da yaratmtr. Onlarda sizi stacak giysiler ve birok Iaydalar vardr. Onlarn
etlerinden de yersiniz
120
yetini okuyup: te bunlar da yenilsin diye yaratlmtr, demitir.
Mlik, Eb HanIe, onlarn mezhebinin ilim adamlar, el-Evzi, Mchid, Eb Ubeyd ve
bakalar da byle demitir. Bunlar Eb Dvdun, en-Nes ve Drakutn ile bakalarnn
rivyet ettikleri u hadisi delil gsterirler: Slih b. Yahya b. el-Mikdm b. Madikerib
babasndan o dedesinden o Hlid b. Veldden rivyetine gre, Reslllh (s.a.s.) Hayber gn
atlarn, katrlarn, eeklerin, yrtc hayvanlardan paralayc az dii olan ve peneli kularn
etlerini yemeyi yasaklamtr. ed-Drekutnnin laIz bu ekildedir.
121
Yine en-en-Nes, Hlid
b. Veldden rivyete gre o Peygamber (s.a.s.)i: Atlarn, katrlarn ve merkeplerin etlerinin
yenilmesi hell deildir
122
derken dinlemitir. Buraya kadar at, katr ve merkep etlerini
yemenin haram oluunu yetten yaptklar istinbta ve hadislere dayandran grleri nakleden
Kurtub, daha sonra bunlarn mbah olduunu benimseyenlerin yaklamn yle belirtir:
Fukah ve hadis limlerinin cumhuru ise yle demektedir: Bunlarn etlerinin yenilmesi
mbahtr. Eb HanIeden de bu gr rivyet edilmitir. Bir kesim ise, istisna tekil ederek
bunlarn etlerinin yenilmesinin haram olduunu belirtmilerdir. nceden belirttiimiz gibi el-
Hakem b. Uyeyne bunlar arasndadr. Bu gr Eb HanIeden de rivyet edilmitir. Eb
HanIeden bu rivyeti de er-Ryni, Bahrul-mezheb al mezhebi-fi adl eserinde
nakletmektedir. Bu iki Iarkl yaklam ortaya koyan Kurtub, ilerinde bn Abbs ve Mchid
gibi limlerin ve mm Mlik ve Mlik mezhebi ilim adamlarnn ve dier mezhep ve

119
Nahl, 16/5.
120
Nahl, 16/5.
121
Eb Dvd, Etime, 32; en-Nes, Sayd, 30; ed-Drekutn, IV, 287.
122
en-Nes, Sayd, 30.
393
limlerinin yer ald gr, ileri srdkleri delilleri tenkid ederek yle reddetmektedir:
Derim ki: Hem kyasn hem de haberin delil tekil ettii sahih gr, at etlerinin yenilmesinin
caiz olduu ve yetle hadisin bu konuda balayc bir delil ihtiva etmediidir. yette at etlerinin
haram oluuna delil yoktur. nk yet, eer buna delil tekil etmi olsayd, ayn zamanda eek
etlerinin haram olduuna da delil tekil etmesi gerekirdi. Fakat bu sre Mekkdir Kurtub
daha sonra tercihini Kitap ve snnetten kar delillerle savunmakta ve onlarn delil ve
yaklamlarn: Nasn karsnda herhangi bir tercih edici sebep olmakszn yaplan her trl
tevil, ancak mcerred bir iddia olabilir. Ona hibir ekilde iltiIat edilmez ve dayanak alnmaz
eklinde deerlendirmektedir.
123
Yine Kurtub, nanncaya kadar Allaha ortak koan
kadnlarla evlenmeyiniz. nanm bir cariye, hounuza gitse dahi Allaha ortak koan
kadndan daha hayrldr
124
yetinin teIsirinde nikhta ahit bulundurma konusunu
deerlendirirken mm Mlik ve mezhebine mensup limlerin grn deil mm Iinin
yaklamn tercih etmektedir: Mlik ve mezhebine mensup ilim adamlarna gre nikahta ahit
bulundurmak rkn deildir. Bunun yaylmas ve ilan edilmesi yeterlidir. Bylelikle bu nikah
gizli bir nikah olmaktan km olur. bnl-Ksm mm Mlikten naklen der ki: Bir delille
evlense ve kendilerine bunu gizlemelerini emretse, bu nikah caiz olmaz, nk bu gizli bir
nikahtr. Belgesiz olarak Iakat gizlemeksizin evlendii takdirde ise bu caizdir. Daha sonra da
nikahlarna ahit tutarlar Ardndan dier mezhep ve limlerin grlerini nakleden Kurtub,
mm Iinin grn yle tercih etmektedir: Derim ki: Zikrettiimiz hadis dolaysyla
Iinin gr daha sahihtir. Ayrca bn Abbstan da yle dedii rivyet edilmitir: Adaletli
iki ahid ve reid bir veli olmadka nikah olmaz. Bildiim kadaryla ashbdan bu konuda ona
muhaleIet eden yoktur. Mlik de mezhebinin lehine unu delil gstermitir: Akid esnasnda
haklarnda ahit bulundurmann yce Allahn sz konusu ettii satlarla ilgili dellet, bunun
satn Iarzlarndan olmadn ortaya koymaktadr. an yce Allahn kendisine dair ahit
tutmay sz konusu etmedii nikahta, ahit tutmann nikahn artlarndan ve Iarzlarndan
olmamas ncelikle sz konusudur. Nikhtan maksat, neseblerin muhaIaza edilmesi iin ilandr
ve aklktr. ahit tutmaksa, gerektiinde nikahn taraIlar arasnda yaplan akid ili ilgili olarak
anlamazlklara dair ve karlkl davalar iin akidden sonra da yaplabilir. Peygamber (s.a.s.)in
de: Nikh ilan ediniz buyurduu rivyet edilmitir. Mlikin bu gr ayn zamanda bn
ihbn ve Medinelilerin ounun da grdr.
125


123
Kurtub, TeIsir, X, 52-54. 5. mesele.
124
Bakara, 2/221.
125
Kurtub, TeIsir, III, 56-57. 9. mesele.
394
Son olarak, Kukusuz Allah sizin oru gecesinde elerinizle ilikiye girerek
kendinizi aldatacanz bilip, tevbenizi kabul etti ve sizi balad. Artk bundan byle
elerinizle ilikide bulunun ve Allahn size yazdn isteyin. Tan yeri aarncaya kadar
yiyin iin. Sonra akama kadar orucunuzu tutun
126
yetinin teIsirinde konumuza
rneklik tekil eden Kurtubnin u yaklamn da ortaya koymak istiyoruz. Kurtub,
oruluyken unutarak yemek yiyen ve kasten hanmyla cima eden kiinin durumunu
deerlendirirken mm Mlik ve mlik mezhebi limlerinin de iinde bulunduu yaklam deil
cumhrun grn tercih ettiini yle iIade etmektedir: Mlik, Ii, Eb Sevr ve rey ashb
derler ki: Bir insan unutarak yemek yese, bununsa orucunu bozduunu zannettiinden dolay
kasten hanmyla ilikide bulunsa, onun sadece orucunu kaza etmesi gerekir; keIret gerekmez.
bnl-Mnzir der ki: Biz de bu gr kabul ederiz. Mlik mezhebindeki bir gre gre ise,
eer cretkrlk ederek ve nemsemeyerek orucunun hrmetini kasten inemise, hem kaza
etmesi, hem de keIrette bulunmas gerekir. Eb mer (bn Abdlber) der ki: Halbuki Mlikin
kabul ettii asl ilkeye gre keIrette bulunmamas gerekir. nk unutarak yemek yiyen bir
kimse ona gre oru aan bir kimse gibidir. O gnn kazasn yapar. Byle bir kimse orusuz
olduu halde hangi eyin hrmetini inemi olur ki?! Mlikin dndakilere gre ise, orulu
olduunu unutarak yemek yiyen hibir kimse orusuz saylmaz. Derim ki: Sahih olan da budur.
Cumhr da bu gr kabul etmitir: Unutarak yemek yiyen ya da ien bir kimsenin kaza
yapmas gerekmez ve onun tuttuu oru tamdr. nk Eb Hreyre yle demitir: Reslllh
(s.a.s.) buyurdu ki: Orulu bir kimse unutarak yemek yese yahut bir ey ise, bu an yce
Allahn onun nne kard bir rzktr. Byle bir kimse iin kaza yokur. Bir rivyette de
yle denilmektedir: Bu kimse orucunu tamamlasn, nk Allah ona yemek yedirmi ve
iirmitir.
127
Bu hadisi ed-Drekutn rivyet etmi ve isnad sahihtir, btn ravileri sikadr,
demitir. Ardndan Kurtub baka deliller de sunmakta ve konuyu deerlendirmeye devam
etmektedir.
128

b. bnl-Arabye Kar Eletirel Yaklam
Kurtub, Ikh ilminde en ok Endlsl Mlik Iakihlerinin nde gelenlerinden Eb
Bekr Muhammed b. Abdillh b. Muhammed el-MeIiri (. 543/1148)den etkilenmi ve
kendisinden pek ok nakilde bulunmutur. Biz ikinci blmde bnl-Arab hakknda Kurtub
Tefsrinin kaynaklarn ilerken bilgi vermi ve Kurtubnin ondan istiIadesini eserleri ve

126
Bakara, 2/187.
127
ed-Drekutn, II, 178; Bkz. Buhr, Eymn, 15; Drim , Savm, 23.
128
Kurtub, TeIsir, II, 213-214. 12. mesele; Baka rnekler ve deerlendirmeler iin Bkz. ez-Zeheb, et-TeIsr vel-
mIessirn, II, 323-324; el-Kasb, a.g.e., 344-357.
395
grleri asndan ele almtk. Burada ise konuyu mIessirin ilm tutumunu tebrz ettiren
tenkitsel yaklam asndan ileyeceiz.
Kurtub, Onlarn kalplerinde inan problemi vardr. Bu yzden Allah da onlarn
bu hastalklarn artrmtr. Yalan sylemeleri sebebiyle onlar iin ac bir azap vardr
129

yetinin teIsirinde Hz. Peygamber (s.a.s.)in mnIklar bildii halde onlar niin ldrmedii
meselesini mukayeseli olarak ele alrken bnl-Arabnin tenkide ynelik yapt aklamalarn
benimsemeyip onu yle eletirmektedir: Derim ki: Bu aklama byle bir imamn bir
gaIletidir. nk sz geen icm eer sabit olmusa bu, sz geen olayn hkmn bozmaz.
nk icmnn gereklemesi ve sabit olmas ancak Peygamber (s.a.s.)in veIat ve vahyin
kesilmesinden sonra olur. Buna gre bu vahiy ile muayyen bir olay hakknda verilmi bir
hkm demektir. O bakmdan delil gsterilemez veya icm ile neshedilmitir. Dorusunu en iyi
bilen Allahtr.
130
MIessir, inizden cumartesi gn Allahn yasan ineyerek ileri
gidenleri ve bizim onlara: Aalk maymunlar gibi olun dediimizi kesinlikle
bilmektesiniz
131
yetinin teIsirinde cumartesi yasa meselesini ilerken bnl-Arabnin nakil
ve grlerinin delilsiz olduunu: Derim ki bunlar bnl-Arabnin Ahkml-Kurn adl
eserindeki iIadeleridir. Ancak bunlarn delil olacak bir taraI yoktur eklinde belirtmekte ve
verdii bilgileri tetkik edip dier kaynaklarla karlatrmaktadr. bnl-Arabnin Buhrden
naklettii hadisleri
132
de incelediini ve bu hadislerin sadece Buhrnin baz nshalarnda
getiini belirten Kurtub, baz ibrelerin bunlarda bile yer almadn iIade ederek, Belki bu,
Buhrnin eserine sonradan katlm rivyetlerden olabilir deerlendirmesinde
bulunmaktadr.
133
Yine Kurtub, Namaz dosdoru klnz
134
yetinin teIsirinde rk ve
scddaki yeterli duru zamannn ne kadar olduu hususunu mukayeseli olarak
deerlendirirken bnl-Arabyi naklettii bilgiler asndan yle tenkit etmektedir: Kd Eb
Bekr bnl-Arab der ki: bnl-Ksm ve bakalarndan, namazdaki rknlerin birbirinden
ayrmann vcbu, Iakat tumaniniyyetin (azalarn yerli yerine oturmasnn) gerekmedii
hususunda pekok rivyet gelmitir. Fakat o bu meselede byk bir vehim iindedir. nk
Reslllh (s.a.s.) bunu yapm, emretmi ve retmitir. Bu hususta bnl-Ksmn konu ile
ilgili rivyetlere muttali olmadndan dolay mazur grlmesi mmkn ise de bizzat sizin bu
hususta bilgi sahibi olmanz salayacak rivyetler, size ulamken ve buna dair size kar

129
Bakara, 2/10.
130
Kurtub, TeIsir, I, 144-145. Mesele. 1. kavl.
131
Bakara, 2/65.
132
Bkz. Buhr, Bedl-halk, 15; Mslim, Zhd, 61.
133
Kurtub, TeIsir, I, 303-305. 3. mesele.
134
Bakara, 2/43.
396
deliller ortaya konulmuken, ne oluyor size?!
135
MIessir, Onlarn aralarnda Allahn
indirdii ile hkm ver
136
yetinin teIsirinde bnl-Arabnin nsih menshla ilgili
aklamasn yle tenkide tbi tutmaktadr: Yce Allahn: Onlarn aralarnda Allahn
indirdii ile hkm ver yeti ve bunun Hz. Peygamberi hkmedip etmemek husususunda
muhayyer brakan yeti neshedici olduuna dair aklamalar daha nceden gemi
bulunmaktadr. bnl-Arab der ki: Bu byk bir iddiadr. nk neshin artlar drttr.
Bunlardan birisi de hangisinin nce hangisinin de sonra indiini tespit ederek nzl tarihini
bilmektir. Bu ise, sz konusu iki yet hakknda bilinmemektedir. O halde bunlardan birisinin
tekini nesh ettiini iddia etmeye imkan kalmam ve bylelikle bu emir olduu halde kalm
bulunmaktadr. Derim ki: Eb CaIer en-Nahhsdan bu yetin nzlnn daha sonra olduuna
dair aklamay zikretmi bulunuyoruz. Buna gre bu yet nsihtir
137

6. Dier Mezhep ve limleri Kar Tutumu
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinde Ikh konularn daha nce
Kurtubnin Fkh Anlay ve Fkhtaki Usl balnda teIerruatl ekilde ilediimiz zere,
genellikle mezhepler aras mukayeseli Ikh zelliine gre ilemekte ve delili l almaktadr.
Bir nceki Kurtubnin Kendi Mezhebine Kar Tutumu konusunda mIessirin meselelere
ilm kriterlere gre yaklatn ve gerektiinde kendi mezhebinin yaklamn tenkid edip dier
mezhep ve limlerin grn tercih ettiini belirtmi ve onun mezhep taassubu gtmediini
ortaya koymutuk. Kurtub, mezhep imamlar ve mezheplere mensup limler yannda pekok
limi hem olumlu hem de olumsuz ynden tenkide tbi tutmaktadr. Biz bu balkta Kurtubnin
Ikh meseleleri mukayeseli olarak ileyip kendi mezhebi yannda dier mezhep ve limlere de
geni yer verdiini ve onlar ilm kriterlere gre deerlendirdiini daha ok olumsuz
eletirilerine yer vererek ortaya koymak isitiyoruz.
Kurtub, Eb HanIe ve mezhebi
138
, Ii ve mezhebi
139
, Ahmed b. Hanbel ve
mezhebi
140
, Dvd ez-Zhiri ve mezhebi
141
bata olmak zere pekok ilim adamn teIsirinde
tenkide tbi tutmaktadr. Biz rnek olarak mm Eb HanIe ve HaneI mezhebini olumsuz ve

135
Kurtub, TeIsir, I, 243-244. 12. mesele.
136
Mide, 5/49.
137
Kurtub, TeIsir, VI, 128-129; bnl-Arabden nakil ve deerlendirmeleri iin bkz. Salam, Fihrist, XX, 110-111.
138
Olumsuz tenkitler iin bkz. Kurtub, TeIsir, II, 11. 2. mesele. Bakara, 2/80; a.e., II, 236-237. 8. mesele. Bakara,
2/194; IV, 83. 2. mesele. l-i mrn, 3/77; VI, 211. 4. mesele. Mide, 5/103; VIII, 99. 3. mesele. Tevbe, 9/28; XI,
216. 14. mesele. Enbiya, 21/78-79; XII, 72. 2. mesele. Secde, 32/18; Olumlu Tenkitler iin bkz. III, 171-172. 7.
mesele. Bakara, 2249; VIII, 32. 4. mesele. EnIl, 8/38.
139
Olumsuz tenkitler iin bkz. Kurtub, TeIsir, II, 230. 1. mesele. 6. balk. Bakara, 2/190; a.e., VIII, 194-195. 5.
mesele. Tevbe, 9/107; XV, 118. 16. mesele. Sd, 38/21-25; Olumlu tenkitler iin bkz. VI, 96. 8. mesele. Mide, 5/38.
140
Kurtub, TeIsir, X, 104. 7. mesele. Nahl, 16/80.
141
A.e., IX, 94. 13. mesele. YsuI, 12/10.
397
olumlu ynden tenkide tabi tutmasn ilemek suretiyle onun bu husustaki tutumunu aka
ortaya koymay amalyoruz.
a. Eb Hanfe ve Hanef Mezhebini Olumsuz Ynden Deerlendirmesi
Kurtub, pekok konuda Eb HanIe ve HaneI mezhebi ilmlerinin yaklamlarn ilm
kriterlere gre eletirmekte ve doru bulduu gr ortaya koymaktadr. Bu hususu tebarz
ettirecek miktarda rnekler sunarak konumuzu ileyebiliriz.
a.a. yetten Yanl stinbtta Bulunduklarn Delillerle Belirtmesi
Kurtub, Allah, kula entilen devenin, adanp salverilen devenin, erkek-dii ikiz
olarak doan kuzunun erkeinin ve on kez dl veren develerin salverilerek etlerinin
yenilmemesini emretmemitir
142
yetinin teIsirinde Eb HanIenin bu yete dayanarak
vakI mer grmemesini deerlendirmekte ve ileri srd delilleri yle tenkid etmektedir:
Eb HanIe, Allah ondan raz olsun, vakIlar kabul etmeme grne, yce Allahn Araplar,
davarlar serbest brakma (sibe), onlar himaye etme (hmi) eklindeki uygulamalarn ve
kendilerini bunlardan mahrum etmelerini ayplam olmasn dayanak gstermekte ve vakI,
putperest Araplar taraIndan bhire ile sibe olarak isimlendirilen hayvanlara kyas etmektedir.
Oysa aradaki Iark gyet aktr. yet bir kimse kendisine ait bir arazi hakknda: Bu vakI olsun,
meyvesi toplanmasn, arazisi ekilmesin, hibir ekilde ondan yararlanlmasn derse, ancak bu
durumun bhire veya sibe olarak nitelenen hayvanlara mukayese edilmesi mmkn olurdu.
Mteakiben Eb HanIe, Eb YsuI ve ZIer dndaki limlerin byk ounluunun vakIn
caiz olduunu benimsediini ve Eb YsuIun da, bn merin Reslllh (s.a.s.)den
Hayberdeki payn sadaka olarak balama hususunda izin istemesi zerine, Reslllah
(s.a.s.)in ona: Asln alkoy ve mahsuln sebil olarak dat
143
hadisine muttali olunca, Eb
HanIenin grnden vazgetiini belirten Kurtub, te vakIlar caiz gren herkes bu hadisi
delil gstermektedir ve bu sahih bir hadistir. Bunu da Eb mer (bn Abdlber) iIade etmitir
tespitinde bulunmaktadr. Ayrca vakIn caiz olduu hususunda sahbenin de icm ettiini
belirten Kurtub, Hz. Peygamber (s.a.s.)in ve birok sahbenin Mekke, Medine, Hayber ve
Fedek blgelerindeki vakI arazilerini delil gstermektedir. Kurtub Eb HanIenin mevzubahis
ettiimiz yetten istinbt ederek vakIn ciz olmadn ileri srmesini ise yle tenkit
etmektedir: Eb HanIenin yeti delil gstermesine gelince, bu hususta delil gsterilecek bir

142
Mide, 5/103.
143
Kurtub, TeIsir, en-Nes, Ehbs, 3; bn Mce, Sadakt, 4; Msned, II, 114. (Sz konusu kaynaklarda yer alan bn
merin rivyetine gre onun babas Hz. mer bu hususta Allah Resl (s.a.s.)den izin istemi ve belirtilen ekilde
ondan cevap almtr).
398
taraI yoktur. nk bu, davarlardan yararlanlma yolunu kesip yce Allahn nimetini ortadan
kaldrmak, bu develerde kullar lehine olan maslahat izale etmek hususlarnda kendilerine tevcih
olunmu bir eriat veya Iarz klnm bir mkelleIiyet olmakszn, akllaryla byle bir
uygulamaya kalkmalar dolaysyla an yce olan Allah mrik Araplar knamtr. te bu
bakmdan bu gibi hususlarla vakIlar arasnda Iark ortaya kmaktadr. Daha sonra mIessir
Eb HanIe ve mm ZIerin ileri srd dier delilleri deerlendirmeye devam etmektedir.
144

a.b. yetten stinbt Edip Yaklamlarnn Yanl Olduunu Delillerle Belirtmesi
Kurtub, Onlar: Bize sayl birka gn dnda asla ate dokunmayacaktr
dediler
145
yetinden istinbt ederek mm Eb HanIe ve HaneI mezhebinin yaklamn ve
grlerine temel aldklar delilleri deerlendirmekte ve onlar yle tenkid etmektedir: Bu
yette, Eb HanIe ve arkadalarnn grleri reddedilmektedir. nk onlar Hz.
Peygamberin: Ay hali olduun gnlerde namaz brak
146
hadisini, ay hali sresinin kendisine
ay hali gnleri denilebilecek kadar olmas gerektiine dair delil gstermilerdir. Bunun asgari
sresi ise, ve azamisi de on gndr. Bunu yle aklar: nk gnden daha aas
hakknda bir gn ve iki gn denilir. On gnden Iazlas iinse, onbir gn denilir. Fakat gnler
denilmez. Aksine ten ona kadar gnleri iIade etmek iin gnler kelimesi kullanlr. Yce
Allah da Kurnda yle buyurmutur: Hac gnlerinde gn (eyym: gnler) oru
tutunuz
147
; Evlerinizde gn (eyym: gnler) daha yaayn
148
ve O, rzgr onlara yedi
gece ve sekiz gn (eyym: gnler) musallat kld
149
. Ancak bu grn sahiplerine yle cevap
verilir: Yce Allah, btn ay kapsamak zere oru hakknda: Sayl gnler (eyym: gnler)
150

diye buyurduu gibi, Onlar: Bize sayl birka gn dnda asla ate dokunmayacaktr
dediler
151
eklinde de buyurmaktadr. Burada kastedilen sayl gnler, buzaya taptklar
krk gnlk sredir. Yine eyym: gnler kelimesi, arzi herhangi bireye izaIe edildii
takdirde bununla saynn snrlandrlmas kastedilmez. Bunun yerine; Yrdn, yolculuk
yaptn ve ikamet ettiin gnler, denilir. ster bu, otuz, ister yirmi, isterse de dilediin kadar
say ile iIade edilsin Iarketmez. Eb HnIe bununla belki de ay hali olan kadn iin mutad olan

144
Kurtub, TeIsir, VI, 211. 4. mesele.
145
Bakara, 2/80.
146
Bkz. Buhr, Vud, 63; Hayz, 19; Mslim, Hayz, 62; Eb Dvd, Tahre, 109; Tirmiz, Tahre, 93; en-Nes,
Tahre, 133, 134, 137; Hayz, 2, 4, 6; bn Mce, Tahre, 115, 116; Drim , Vud, 80, 84; Msned, VI, 194.
147
Bakara, 2/96.
148
Hd, 11/65.
149
Hkka, 69/7.
150
Bakara, 2/184.
151
Bakara, 2/80.
399
adet sresini kastetmi olabilir. Bu adet sresi ise, alt veya yedi gndr. Buna gre onun
grn bu ekilde anlamaya almak daha uygundur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
152

a.c. Kitap ve Snnete ve Cumhrun Grne Ters Dtn Belirtmesi
Kurtub, Allaha verdikleri sz ve yeminlerini basit bir dnyalk karlnda
satanlar var ya, ite onlarn hirette hibir nasibleri olmayacak; Allah onlarla
konumayacak, kymet gn olarn yzne bakmayacak ve onlar
arndrmayacaktr
153
yetinin teIsirinde hakimin hkm hell olmayan bireyi hell klp
klamayaca konusunu mezheplerin grleri erevesinde deerlendirtikten sonra Eb
HanIeyi yle tenkide tbi tutmaktadr: Bu hususta imamlar arasnda gr ayrl yoktur.
Bu konuda elikili iddialar ne srerek arya giden Eb HanIe olup o yle der: Batl
ahitlie mebni olan hakimin hkm, kendisi iin cinsel iliki asndan haram klnm bulunan
kadn hell klar. Nitekim Bakara sresinde
154
buna dair aklamalar gemi bulunmaktadr.
Eb HanIenin iddiasna gre iki yalanc ahit bir adamn aleyhine hanmn boadna dair
ahitlikte bulunsa ve hakim de bu iki ahidin tanklna gre hkm verse, artk o kadn
meselenin batl olduunu bilenlerden olup kendisiyle evlenen kimseye dahi hell olur. Bu ak
ve sahih hadisten yzevirmesi dolaysyla onun irkin bir i yapt ve bylelikle mallar
koruma altna alrken, Iasid hkmlerle bunlarn mbah olamayaca grne ramen
namuslar byle bir eye kar korumamas dolaysyla ayplanm bulunmaktadr. Halbuki
namuslarn gereken ekilde korunmalar ve bu hususta ihtiyatl olunmas daha uygundur.
155

Yine Kurtub, Savan yasak olduu aylar karlkldr. Yasaklar da karlkldr. Kim size
saldrrsa, siz de ona size saldrd ekilde saldrnz
156
yetinin teIsirinde ksasa ilikin
bir konuyu mukayeseli olarak ele alrken Eb HanIeyi Kitap ve snnete ters dmekle yle
eletirmektedir: Derim ki: Bu gr Muhammed b. el-Hasandan, bakas da Eb HanIeden
nakleder ve yle der: Eb HanIe istisna olarak boma, zehirleme, bir dadan aaya veya bir
kuyuya atma veya tahtayla vurarak ldrme ekillerinden birini irtikab eden kii hakknda,
sivriltilmi bir demir, ta ve tahtayla ldrmesi ya da bomak ve bir yerden veya bir yere atmak
suuyla tannan bir kimse olmas durumu dnda, o kii ne ldrlr ne de ona ksas uygulanr.
Ceza olarak onun akilesinin diyet demesi gereklidir. Bu ise Eb HanIenin Kitap ve snneti
reddetmesi anlamn tamaktadr. mmetin daha nce benimsemedii bir eyi ihdas etmesidir.
Allahn ldrmeler hakknda teri ettii ksas kaldrmaya gtren bir yoldur. Ksas

152
Kurtub, TeIsir, II, 11. 2. mesele.
153
l-i mrn, 3/77.
154
Bakara, 2/188.
155
Kurtub, TeIsir, IV, 83. 2. mesele.
156
Bakara, 2/194.
400
uygulamaktan baka hibir kar yol kabul edilemez.
157
Kurtub, Ey inananlar! Ortak
koanlar, manen kirlenmi kiilerdir. Artk onlar bu yldan sonra Mescid-i Harama
yaklamasnlar
158
yetinin teIsirinde mrik ve kIirlerin mescidlere ve zel olarak Mescid-
i Harama girip giremeyecekleri hususunu mukayeseli olarak ele alrken mm Eb HanIe ve
HaneI mezhebi limlerinin grlerini yle tenkit etmektedir: Eb HanIe ve arkadalar ise
derler ki: Yahudilerle Hristiyanlarn hem Mescid-i Harama hem de dier mescidlere
girmelerine engel olunmaz. nk Mescid-i Harama yalnzca mrikler ve putperestlerin
girmeleri engellenir. Ancak zikrettiimiz yet
159
ve dier deliller
160
bu gr
reddetmektedir.
161

a.d. Grlerini Yanl Bir Nesh Hkm zerine Bina Ettiklerini Belirtip Fkh
Usl Asndan Tenkid Etmesi
Kurtub, Dvdu ve Sleyman da an. Hani onlar bir vakit kavmin koyunlarnn
girdii bir ekin hakknda hkm veriyorlard
162
yetinin teIsirinde davarlarn verdikleri
zararlarn hkm konusunu ilerken Eb HanIe, HaneI mezhebi limleri ve bir ksm kIe
liminin, grlerini yanl bir nesh hkmne dayandrdklarn belirtirek onlar yle eletirir:
Mlik ve imamlarn cumhru el-Ber hadisi
163
gereince gr belirtmilerdir. Eb HanIe ve
arkadalar ve bir ksm KIe limi bu hkmn nesh olduu kanaatindedir. Bunlara gre
davarlar, gece ya da gndz eer bir ekine zarar verecek olurlarsa o davarlarn sahiplerinin
herhangi bir sorumluluklar yoktur. Bunlar davarlarn bu gibi zararlarn Peygamber (s.a.s.)in:
Hayvann yaralamas hederdir
164
hadisinin genel erevesi iersinde deerlendirmiler ve
hayvann zarar hususunda yaptklar tm dier eylemleri bu hadis gereince yaralamalarna
kyas etmileridir. Bu gr Eb HanIeden nce belirten bir kimsenin olmad da
belirtilmitir. Ne onun ne de ona tabi olanlarn bu hadiste lehlerine delil olacak bir taraI yoktur.
Bunun el-Ber hadisini neshetmi olmas ve onunla teruzuna gelince, nesh artlar burada
bulunmamaktadr. Teruz ise, bir hadisin hkmn kabul etmenin ancak dier hadisi
reddetmekle mmkn olmas halinde sz konusu olabilir. Hayvann yaralamas hederdir
hadisi geneldir ve ittiIakla kabul edilmi bir hadistir. Daha sonra Peygamber (s.a.s.)in ayn

157
Kurtub, TeIsir, II, 236-237. 8. mesele.
158
Tevbe, 9/28.
159
Nr, 24/36.
160
Mslim, Tahre, 100; Msned, III, 191. Dier bir hadis: Eb Dvd, Tahre, 92; bn Mce, Tahre, 126.
161
Kurtub, TeIsir, VIII, 99. 3. mesele.
162
Enbiya, 21/78-79.
163
Muvatta, Akdiye, 37; Eb Dvd, Buy, 90; bn Mce, Ahkm, 13; Msned, V, 436.
164
Buhr, Zekt, 66; Diyt, 28; Mslim, Hudd, 45, 46; Eb Dvd, Diyt, 27; Tirmiz, Zekt, 16; Diyt, 37; en-
Nes, Zekt, 28; bn Mce, Diyt, 27; Drim , Zekt, 30; Diyt, 19; Muvatta, Uhl, 12; Msned, II, 239, 254, vd.
401
hadiste: Hayvann gndzn yaralamas hederdir; geceleyin heder deildir. Ekinlerde,
bahelerde ve tarlalarda byledir diye rivyet gelmi olmas, imkansz eylerden deildir. Bu
durumda bu hadisler hakknda bunlarn elitikleri nasl sylenebilir?! Bu gibi hadisler usul
kitaplarnda belirtildii zere umm ve huss bildiren hadisler kabilindendir.
165

b. Eb Hanfe ve Hanef Mezhebini Olumlu Ynden Deerlendirmesi
b.a. Eb Hanfenin Grn Dil ve Snnet Asndan Tercih Etmesi
Kurtub, Talut, ordusunu savaa karnca onlara: Allah sizi bir rmakla
snayacaktr. Kim ondan ierse artk o benden deildir. Sadece bir avu alanlar dnda
ondan tatmayanlar bendendir dedi. Pek az hari ondan itiler
166
yetinin teIsirinde
akarsudan su ime ekliyle ilgili hkmleri ilerken konuyu hem dil hem de snnet asndan
deerlendirerek Eb HanIenin grn ylece tercih etmektedir: bnl-Arab der ki: Eb
HanIe dedi ki: Her kim benim Iilan klem Frat nehrinden ierse hr olur diyecek olsa, eilip
dorudan doruya azyla su imedike hr olmaz. nk yce Allah burada nehirden eilip
azyla imek ile elle alp avulayarak imek arasnda Iark gzetmitir. bnl-Arab ise der ki:
Bu ise Iasit bir grtr. nk Arap dilinde ister elle avulayarak iilsin, ister eilerek
dorudan azyla isin, arada bir Iark gzetmeksizin her ekildeki ime eidine su ime
denir. O halde szlk anlam itibariyle ve hakikatiyle hakknda yemin edilen ime olay sz
konusu oldu mu, yemin edenin yemini bozulmu olur. Bunu bylece bilmelisin. Derim ki: Eb
HanIenin gr daha sahihtir. nk dil bilginleri, Kitap ve snnetin de Iark gzettii gibi bu
tr ime arasnda Iark gzetmilerdir. el-Cevher ve bakalar der ki: Bir kimse suyu bulunduu
yerden azyla, Iakat elleriyle veya bir kapla olmayarak ierse, buna, dorudan azyla su iti
denilir. Bu kelime isim olarak yamur suyu anlamna gelir. Snnetin bu hususta ayrm
gzetmesine gelince bn Mce Snen adl eserinde unu zikreder: Bize Vsl b. Abdlal
anlatt: Bize bn Fudayl, Leysten o Said b. Amirden, o bn merden naklederek dedi ki: Bir
su birikintisinin yanndan getik. Dorudan azmzla o sudan imeye koyulduk. Reslllh
(s.a.s.) yle buyurdu: Bu ekilde dorudan imeyiniz. Fakat ellerinizi ykaynz sonra da
ellerinizle iiniz. nk elden daha temiz bir kap olmaz
167
te bu, bu konuda ak bir nastr.
Senette geen Leys b. Ebi Sleym ise Mslimin kendisinden hadis rivyet ettii bir kimsedir.
ZayI bir ravi olduu da sylenmitir.
168


165
Kurtub, TeIsir, XI, 216. 14. mesele; Fkh usul asndan ayrca bkz. a.e., XII, 72. 2. mesele. Secde, 32/18.
166
Bakara, 2/249.
167
bn Mce, Eribe, 25.
168
Kurtub, TeIsir, III, 171-172. 7. mesele.
402
b.b. mm finin Grne Karn Mlik Mezhebinin Grnn Eb
Hanfenin Yaklamyla Ayn Olduunu Belirtmesi
Kurtub, nkar edenlere: Eer bundan vazgeerlerse, gemite yaptklarnn
balanacan, yet tekrar eski hallerine dnerlerse, evvelkilerin balarna gelenlerin
onlarn da balarna geleceini syle
169
yetinin teIsirinde slma tekrar giren mrtedin
irtidat halindeki tasarruIlarnn hkmn deerlendirirken Eb HanIenin gryle Mlik
mezhebininkinin paralellik arzettiini ylece belirtmektedir: Mrted, slma girecek olursa,
eer bir takm namazlar gemi, birtakm cinyetler ilemi, birtakm mallar teleI etmise,
denildiine gre byle birisinin hkm, asli kIirin mslman olmas halindeki hkmyle
ayndr. Mrtedken yapm olduu sulardan herhangi birisi dolaysyla sorumlu tutulmaz. Ii
bu konudaki iki grnden birisinde yle der: ster Allahn, ister insanlarn btn haklar
ondan istenir. Buna delil de, insanlarn haklarn demek zorunda olduudur. O halde Allahn
haklarn da yerine getirmesi icabeder. Eb HanIe der ki: Allaha ait olan haklar sakt olur;
Iakat insanlara ait olan haklar sakt olmaz. bnl-Arab der ki: Bizim Mlik mezhebimizin
limlerinin gr de byledir. nk yce Allah kendi hakkndan mstanidir. Ona ihtiyac
yoktur. nsannsa, hakkna ihtiyac vardr. Nitekim ocuk, an yce Allahn haklarn yerine
getirmesi gerekli olmad halde, insanlarn haklarn yerine getirmekle ykmldr. Yine bizim
ilim adamlarmz derler ki: Yce Allahn: nkar edenlere: Eer bundan vazgeerlerse,
gemite yaptklarnn balanacan, yet tekrar eski hallerine dnerlerse, evvelkilerin
balarna gelenlerin onlarn da balarna geleceini yeti, yce Allahn btn haklar hakknda
ummi bir zellik arzeder.
170

II. EL-CM L-HKML-KURNIN FIKIH USL AISINDAN
DEERLENDRLMES
eri hkmlerin yine eri olan delillerden nasl ve ne ekilde elde edilecei anlamn
iIade eden Ikh usl ilmi, Kurn ve snnetin yannda baka hangi kaynaklardan hkm
istinbd edilebileceini aratrmaya ve bu kaynaklardan doru hkm karlabilmesini temin
iin gerekli usl ve kaideleri tespit etmeye almaktadr.
171
Fkh usl, hkm karma
metodunu konu olarak alr. Fkh ve Ikh usl ilimleri, deliller zerinde birletii halde
birbirinden ayrld ynler vardr. Fkh, czi ve ameli hkmleri karmak iin delilleri ele
alr ve her delilin iIade ettii hkm tayin eder. Fkh usl ise, delillerden hkm karma

169
EnIl, 8/38.
170
Kurtub, TeIsir, VIII, 32. 4. mesele.
171
Bkz. Zeydn, a.g.e., 28-30.
403
metodunu, delillerin huccet olma bakmndan derece ve durumlarn inceler. Kurnn huccet
oluunu, snnetten nce geldiini ve eriatin asln tekil ettiini, zanni ve kati delili, naslarn
zhirleri arasnda bir atma olduu zaman, gidilecek yolu gsteren metodu, eitli ibrelerin
dellet derecelerini, hs ve m prensiplerinin mertebelerini aklar. Daha sonra mkelleIlere
geer; vcipleri yerine getirmesi, haramlardan saknmas, emir ve nehiylere riyeti derecesinde
karlk grmesi bakmndan eri hkmlerin kimleri iine aldn bildirir. Bundan sonra da
eriati bilmeme, yanlma, unutma gibi ahsiyete rz olan hallerin etkisini, ahsn
sorumluluunu azaltan veya ortadan kaldran durumlar tespit eder. Bu mlahazalarla diyebiliriz
ki, Iakihin doru yoldan sapmamas iin, hkm karrken bal kalmas lzumlu olan metotla
ilgili btn hususlar, Ikh uslnn konusuna dahildir.
zetle bu ilmin konusu; hakikatini zellik ve eitlerini aklama bakmndan hkm;
hkmn sadr olduunu gsteren deliller bakmndan hkim; hkm ve tekliIlere muhatap olma
asndan insan ve hkm karma vastas olmas itibariyle ictihttr.
172

A. EL-CM L-HKML-KURNDA FIKIH USL
Kurtub, Ey nananlar! Karlkl anlaarak yaptnz ticaretin dnda
mallarnz aranzda haksz olarak yemeyiniz
173
yetinin teIsirinde alverite rzann
mahiyeti ve buna dair hkmleri ilerken Ikh uslne ilikin: usl kaidelerine gre, bir hadisi
rivyet eden bir kimse onun tevilini daha iyi bilir. Bu husus zellekle sahbe iin byledir.
nk onlar sylenen sz daha iyi bilip sylenen durumu daha iyi kavramlardr.
aklamasnda bulunmakta ve buna hadislerle sahbe hayatndan rnekler vermektedir.
174
el-
Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinde Ikh uslne oka yer veren Kurtub de, Ikh
meselelerini mezhep ve limlerin yaklamlar erevesinde mukayeseli olarak deerlendirirken
delilleri, kaideleri ve Irun hkmler zerine bina edilii gibi pek ok hususu gndeme getirir.
Bununla birlikte mIessir Ikh usl konularna teIsirinin snrlar iersinde ve Ikh meselelerin
akla kavuturulmas lsnde yer verir ve daha geni bilgi iin Ikh usl literatrn
reIerans verir. Mesel Kurtub, Biz bir yeti nesheder veya unutturursak, ondan daha
hayrlsn ya da benzerini getiririz
175
yetinin teIsirinde nsihi bilmenin kurallarn
mevzubahis etmekte ve yeterli bilgi verdiine kanaat ettikten sonra daha geni bilgi iin Ikh
usl eserlerine yle atIta bulunmaktadr: Nsihi bilmenin birtakm yollar vardr. Bunlardan

172
Eb Zehr, a.g.e., 21-22; Ayrca bkz. Zeydn, Abdlkerim, Fkh usl (ev. Ruhi zcan), stanbul 1993, 29 vd.
173
Ns, 4/29.
174
Kurtub, TeIsir, V, 110-112. 7. mesele.
175
Bakara, 2/106.
404
birisi laIzda buna dellet eden tabirlerin bulunmasdr. Hz. Peygamberin: Sizlere kabir
ziyaretini yasaklamtm. Kabirleri artk ziyaret edebilirsiniz. Sizlere deriden yaplan kaplar
dndaki kaplardan imeyi yasaklamtm. Artk her kaptan iebilirsiniz. u kadar var ki
sarholuk verici bir ey imeyiniz.
176
Bunun benzerleri mevcuttur. Bir baka yol da ravinin
hkmlerin tarihini belirtmesidir. Mesel; ben Hendek yl unu iittim deyip mensh olann
daha nceden bilinen bir hkm olmas veya unun hkm bununla neshedildi, demesi gibi. Bir
dier yol, mmetin bir hkmn nesholduu ve onu neshedenin de nceden varid olduu
zerinde icm etmesidir. Bu husus usl-i Ikh kaynaklarnda genie aklanmtr. Bizim bu
konudaki geni aklamalarn bir ksmna burada dikkat ekmemiz, ksa olanla yetinen kimseye
bu kadarnn yeterli olduundandr. Doruya ulama baars Allahtandr.
177

1. Kurtubnin slm Hukukunun Kaynaklar (eri Deliller)na Yaklam
slm dininin iki kaynan Allahn Hz. Muhammede vahyi olan Kurn ile Resl-i
Ekremin dini beyan niteliindeki sz onaya ve davranlar (snnet) tekil eder. Kurn rinin
murd hakknda doru bilgiye ulatrd iin eri delil, dier delillerin ona dayanmas ve
dini-hukuki hkmlere kaynaklk etmesi ynyle hkmlerin meriyet delili, cebril
vastasyla Hz. Peygamber (s.a.s.)e vahyedilmesi ve Hz. Peygamberin bildirimiyle sabit olmas
sebebiyle de nakli ve semi delil olarak nitelendirilir.
178
Nakli deliller, oluumunda
mctehidin katks olmayp riden nakledilen eri asllardr. Bunlar kitap ve snnetten
ibrettir. slm ncesi eriatler de netice itibariyle Kurn ve snnetin bilgi vermesine
dayandndan bu iki delil ierisinde mtaala edilir. Dier delillere gelince, nakli delilin
tanmnda ariden nakledilmesi, oluumunda mctehidin (akln) rolnn bulunmamas, nakil
yoluyla bilinebilmesi gibi ksmn Iarkl kriterler kullanlmakta, bu sebeple de icm, sahbe sz
ve rIn nakli delil saylp saylmamas beninsenen kriterlere gre deiebilmektedir.
179
Akli
delliller ise nakli delil ile balantl olmakla birlikte akli muhakeme ve beeri yorumun arlkta
olduu, olumasnda mctehidin katksnn bulunduu delillerdir. Dier bir iIadeyle eri-akli
delil, mctehidin nakli delillerin dolayl iIadelerini, genel ilke ve amalarn veya bo brakt
alanlar gzeterek yeni eri hkmler elde etmede kullanld istidll metotlar ve akl
yrtmelerdir. Bu zihni Iaaliyetin genel ad kyastr; rey, ictihd, istinbt, istidll gibi terimler

176
Mslim, Ceniz, 106.
177
Kurtub, TeIsir, II, 47. 12. mesele; Ayrca bkz. a.e., IV, 113. 2. mesele. l-i mrn, 3/103; VII, 91. 2. mesele.
Enm, 6/121.
178
Bardakolu, Ali, Kitap, DA., Ankara 2002, XXVI, 122.
179
Bkz. eltut, Mahmd, el-slm: Akdeten ve era, Kahire ts., 490.
405
de buna yakn anlamlar tar. stihsn, istislh, istishb, sedd-i zeri gibi deliller bu grupta
mtalaa edilir.
180

Kurtub, teIsirde hataya dmekten korunmak iin mesr teIsirin kanlmaz olduunu
belirtirek akli ve nakli delillerin birbirine muhta olduunu yle iIade etmektedir: Hatadan
korunmak iin ilk olarak yetin zhirinde nakli ve semai teIsirin zorunlu olduu bilinmelidir.
Artk bundan sonra, kavrama ve istinbt alan nnde geniler. Ancak mesr teIsir yoluyla
anlalabilecek garb iIadeler pek oktur. yetin zhirini salamlatrmadan nce btna (geni
anlamlara) ulamay arzulamamak gerekmektedir.
181
Kurtub, Ey inananlar! Birbirinize
belli bir vade ile bor verip aldnzda bunu hemen yaznz Erkeklerinizden de iki ahit
bulundurun. yet ahitlik yapacak iki erkek olmazsa, bu durumda ahitlik
yapabileceklerine inandklarnzdan bir erkek ve biri unutursa dierinin ona hatrlatmas
iin iki de kadn ahitlik etsinler
182
yetinin teIsirinde bu hususu rneklendirecek zellikte
izahlar yapmaktadr. MIessir, ahid ile birlikte bir yeminle hkm vermenin caiz oluunu bir
hadisle delillendirir ve konuyu kyas ve akli adan deerlendirir: Byle bir yorumun lehine
tanklk eden hususlardan birisi de Eb Dvdun bn Abbstan naklettii hadisteki u
iIadelerdir: Reslllah (s.a.s.), haklara dair bir hit ve yemin ile hkm vermitir.
183
Kyas ve
akli bakmdan konuya baktmz takdirde, bizler yeminin iki kadnn ahitliinden daha gl
oluduunu grrz. nk kadnlarn lianda herhangi bir mdahaleleri olmamakla birlikte
lianda yeminin varl sz konusudur. Dier taraItan snnet, sahih olarak gelmise, onun
gereince hkm vermek gerekir. Snnetin ayrca ona tabi olacak baka eylere ihtiyac yoktur.
nk snnete muhaleIet eden, snnetin gsterdii delili kabul etmek zorundadr
184
. ttiIak
edilenlerin dndaki eri delliller zerinde ihtilaI olduu iin slm hukukunun kaynaklarnn
says kesin deildir. Cumhr, kitap, snnet icm ve kyas zerinde ittiIak etmitir. Buna karlk
stihsn, istislh, istishb, rI, sahbe kavli, er men kablen ve sedd-i zeri delilleri zerinde
ihtilaI mevzubahistir.
185

Kitap ve bunun etraInda kademe kademe yer alan dier eri deliller, netice itibariyle
insanla doru yolu gsterme, selim akln ve Itratn da gerektirdii bir hayat tarzn tesis etme,
Ierdi ve sosyal dengeyi ve dzeni salama gibi gyelere matuItur. Bu sebeple eri deliller hem
kendi iinde bir btnlk ve tutarllk arzeder, hem de aklselimle, Itratla, insanln ortak ideal

180
Bardakolu, Ali, Delil, DA., stanbul 1994, IX, 139; Hudri, Muhammed, Usll-Ikh, Msr 1969, 207.
181
Kurtub, TeIsir, I, 36.
182
Bakara, 2/282.
183
Eb Dvd, Akdiye, 21.
184
Kurtub, TeIsir, III, 266-267. 29. mesele.
185
Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 71-107, 173-268; HallI, Abdlvehhb, Masdrt-teril-slm I m l nasa Ih, Kuveyt
1970, 21-22; Bardakolu, Ali, Delil, DA., IX, 140.
406
ve deerleriyle tam bir uyum gsterir. Deliller arasnda nakil ile akl arasnda gerekte atma
yoktur. Bir atma gzkyorsa bu sbjektiI bak alarna, atan delillerden birinin yanl
alglanmasna ve deerlendirilmesine balanmaldr.
186

a. Asli Dellillere Yaklam
a.a. Kitap ve Snnet
Dinin ameli hayat ilikin hkmlerinin delillerini, bunlarn sabit olma yollarn ve
hkme dellet ynlerini belirlemeyi konu edinen Ikh uslnde Kurn, kaynaklar
hiyerarisinin banda yer alr ve kitap denildiinde kural olarak eri hkmn kayna olmas
ynyle Kurn kastedilir.
187
Biz de konumuzun seyri boyunca Ikh uslnn daha ok ama ve
kapsam dnda kalan bu hususlara yer vermeyi ve Kurtubnin bunlara ynelik nakil ve
deerlendirmelerini ele almay gerekli grmyoruz.
eri delillerin ikincisi olan snnet, Reslllhn szleri, Iiilleri ve takrirleri eklinde
tariI edilebilir.
188
Snnetin dinde huccet ve eri delillerden olduu hususunda btn
mslmanlar ittiIak halindedir.
189
Kurtub, snnetin dindeki konumu ve bu konumuna ilikin
snnetin meriyeti ve dinde huccet oluu, Allah Reslne itaatin vcip olup snnetin
balaycl
190
, kitbn mcmelini beyan ettii, Kurna ziyade hkmler koyduu
191
ve
Kurnn hem Kurn hem de snnetle ve snnetin hem snnet hem de Kurnla
neshedilebilecei
192
hususlar bata olmak zere snnet konusuna dair birok meseleyi eserinde
ilemektedir.
193
Biz bu konularn Kurnn snnetle teIsiri konusuyla ilgili hususlar ikinci
blmde ilemitik. Burada Ikh uslnde asli delillerden olan snnete yaklamn ortaya
koymaya alacaz.
Kitap yani Kurn, Hz. Peygamberin snnetiyle birlikte slm dininin ve onun dini-
hukki (eri) hkmlerinin asli kaynan tekil eder. Fkh uslnde de slm hukukunun asli
ve tali kaynaklar incelenirken asli delillerden ilk srada kitap yer alr.
194
Kitabn ilk kaynak

186
Bardakolu, Ali, Delil, DA., IX, 140; Ayrca bkz. e-tb, Eb shak brahim b. Musa b. Muhammed el-
Grnt, el-MuvIakt (ev. Mehmed Erdoan), stanbul 1999, III, 3-77; Zeydn, a.g.e., 139.
187
Bardakolu, Ali, Kitap, DA., XXVI, 122; Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 77-99; Zeydn, a.g.e., 145-148.
188
evkn, Muhammed b. Ali, rdl-Ihl il tahkkl-hakk min ilml-usl, Msr 1937, 33; es-Sib, MustaIa,
es-Snnet ve mekneth Iit-teril-slm, Beyrut 1978, 47.
189
el-HallI, lm uslil-Ikh, 37; Zeydn, a.g.e., 155-157.
190
Bkz. Kokuzu, Ali Osman, Hadisde Nsih Mensh, stanbul 1985, 7-23.
191
Bkz. ed-Dmeyn, a.g.e., 283-291.
192
Bkz. a.e., 277-283; Kokuzu, a.g.e., 77-172.
193
Bkz. ed-Dmeyn, a.g.e., 54-410.
194
Bardakolu, a.g.md., XXVI, 122.
407
olduunu ve snnetin onun aklaycs konumunda bulunduunu iIade eden Kurtub
195
,
snnetin bu Ionksiyonunu yle belirtir: Yce Allah, Kurn- Kerimin mcmel blmlerini
aklamay, mkil olanlarn teIsir etmeyi, ihtimal zellii tayanlarn asl anlamn tahkik
etmeyi Reslne (s.a.s.) havale etmitir. Bylelikle Peygamber (s.a.s.), risleti tebli etmek
greviyle birlikte, Kurn anlama ve Kurnn anlalmas konusunda da bavurulacak
makamda bulunma stnln haiz olmutur. Allah Tel, bu konuda yle buyurmaktadr:
... nsanlara, kendilerine indirileni aklaman iin ve dnp anlasnlar diye sana da bu
Kurn indirdik.
196
Kurn her ne kadar kendini Allahn vahyi
197
, insanlk iin hidyet
rehberi
198
, iIa ve rahmet
199
olarak nitelendirmekte ve kendine ska atIta bulunmakta ise de
onun delil oluu ilk aamada dinin kabulnn dayand Itri ve akli temellere, ikinci aamada
da snnete dayanr. nk Kurnn bu niteliinin kabul ncelikli olarak onu Allahtan
getirdiini iIade eden Hz. Muhammedi tasdike ve onun peygamberliini kabule bal bir
husustur. te yandan Kurn birok yette Resl-i Ekremin dini aklama yetkisine atIta
bulunmu, bu atIlar dinin beyan mahiyetindeki snnete ayr bir konum kazandrmtr.
Iinin
200
de srarla vurgulad budur.
201

Kurtub, Peygamber size ne verirse onu aln, sizi neden men ederse ondan da
uzak durun
202
yetinin teIsirinde el-Mehdeviden naklen bu yetin Reslllh (s.a.s.)in
emrettii herbir hususun Allahtan bir emir olduuna ve bu yetin ganimetler hakknda inmekle
birlikte onun btn emir ve yasaklarn kapsadna yer vermektedir.
203
Ardsra mIessir, bu
yetteki emir ve nehyin Allah Reslnn btn emir ve yasaklarn kapsadn belirten seleI-i
slihnin grlerini nakletmekte ve bu hususla ilgili hadisleri zikretmektedir.
204
Kurtub, Ey
inananlar! Allahn ve Peygamberinin huzurunda ne gemeyin (acele etmeyin).
Allahtan korkun
205
yetinin Allah Reslne itaatin vcip olduuna ve snnetin
balayclna delil tekil ettiini yle iIade etemektedir: Ey inananlar! Allahn ve
Peygamberinin huzurunda ne gemeyin (acele etmeyin) yeti, Peygamber (s.a.s.)in
szlerine kar itiraz terkedip ona uyup onun izinden gitmenin vcip oluu hususunda asli bir
delildir. Nitekim Peygamber (s.a.s.) hastal srasnda: Eb Bekire emredin insanlara namaz

195
Kurtub, TeIsir, I, 16. Mukaddime.
196
Nahl, 16/44; Kurtub, TeIsir, I, 15-16; Bkz. el-Casss, a.g.e.., III, 189.
197
Enm, 6/19.
198
Bakara, 2/185; sr, 17/9.
199
sr, 17/82.
200
e-Ii, Muhammed b. drs, er-Risle (ev. Abdlkadir ener-brahim alkan), Ankara 1996, 43-64.
201
Bardakolu, a.g.md., XXVI, 122.
202
Har, 59/7.
203
Kurtub, TeIsir, XVII, 15. 7. mesele.
204
A.e., XVII, 15-16. 8. mesele.
205
Hucurt, 49/1.
408
kldrsn diye buyurduunda ie (r. anh), HaIsa (r. anh)ya yle demiti: Sen ona de ki,
Eb Bekir ok yumuak kalpli birisidir, o ne zaman senin yerinde duracak olursa,
alayacandan dolay insanlara sesini iittiremeyecektir. O bakmdan insanlara namaz
kldrmak zere mere emret. Bunun zerinde Peygamber (s.a.s.): phesiz ki sizler
YsuIun yanndaki kadnlar gibisiniz. Haydi Eb Bekire emredin de insanlara namaz
kldrsn
206
buyruunda da bu gerei dile getirmektedir. Peygamber (s.a.s.)in, YsuIun
yanndaki kadnlar iIadesinin anlam, caiz olan ile karlk verirken caiz olmayana dmek gibi
bir Iitne korkusudur.
207
Ardsra mIessir, Allah Reslnn hadislerine kar taknlmas
gereken tutum ve davranlar mevzubahis ederken bnl-Arabden naklen: Peygamber
(s.a.s.)in sz de vahiyden bir ksmdr. Aklamas, Ikh kitaplarnda yer alan baz istisnalar
dnda, Kurnn hikmeti gibi onun sznn de hikmetleri vardr iIadelerine yer
vermektedir.
208
Ayn ekilde Kurtub, Allah ve Peygamberi bir i emrettiinde, hibir
inanm erkek ve kadnn o ite tercih hakk yoktur. Kim Allaha ve Peygamberine kar
gelirse, kesinlikle apak bir yanla dm olur
209
yetinin teIsirinde de Allah Reslne
itaatin vcip olduunu ve snnetin balaycln yle iIade etmektedir: an yce Allah,
kendisinin ve Reslnn emrinin iitilmesi halinde mkelleIin istediini seebilme hakkn
ortadan kaldrmakta, daha sonra da byle bir emrin sadr olmasna ramen istediini semeye
kalkan kimsenin de isyan etmi olacan belirtmekte, byle bir masiyetin sonucu olarak da
dalletin sz konusu olacan bildirmektedir. O halde emir kipinin vcp iIade ettiini kabul
etmek gerektirmektedir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
210

Kurnn snnetle teIsirinin bilhassa Ikh teIsirdeki nemi ve lzumu byktr. Zira,
Hz. Peygamberin teIsirine en ok ahkm yetleri muhtatr. nk bu nevi yetler genellikle
klli ve mcmel yetlerdir. Mesel, Kurnda namaz, oru, hac, zekt emredilmi ama bunlarn
nasl uygulanaca hakknda taIsilatl bilgi verilmeyip bu husus, Hz. Peygambere
braklmtr
211
. Kurtub bu hususu yle dile getirir: Reslllahn beyn iki trldr: Birisi,
Kitapta mcmel olarak gelen iIadeyi aklamaktr. Be vakit namaz, vakitlerini, secdelerini,
rklarn ve dier hkmlerini aklamas; zektn miktarna, vaktine ve hangi mallardan
alnacana dair izahlar, haccn mensikini belirtmesi gibi rnekler verilebilir. Nitekim

206
Buhr, el-Cuma ve kme, 11; Mslim, Salat, 21; Tirmiz, Menkb, 16; Msned, VI, 34, 98, 159, 212, 210, 224,
270 (Baz laIzi Iarkllklarla).
207
Kurtub, TeIsir, XVI, 197. 3. mesele.
208
A.e., XVI, 197. 4. mesele.
209
Ahzb, 33/36.
210
Kurtub, TeIsir, XIV, 123-124. 4. mesele.
211
Gngr, a.g.e., Ankara 1989, 72; Bkz. Zeydan, a.g.e., 159-160; Eb Zehr, a.g.e., 99-100. Geni bilgi iin bkz.
Yerinde, Adem, Ahkm yetlerinin TeIsirinde Snnetin Yeri (Doktora Tezi), stanbul 1997.
409
Reslullah (s.a.s.), haccn eda ettiinde insanlara yle demitir: Hacc ibadetinizin eklini
benden reniniz.
212
. Yine Hz. Peygamberin: Benim nasl namaz kldm grdyseniz, siz
de yle namaz klnz.
213
diye buyurduu Buhrde rivyet edilmektedir. bnl-Mbrekin
rivyet ettiine gre mran b. Husayn, adamn birisine yle demi: Sen ahmak bir insansn.
len Iarznn drt rekat olduunu ve o rekatlerde aktan Kurn okunmayacan Allahn
Kitabnda grmyor musun? Daha sonra mrn, ona namaz, zekt ve buna benzer hususlar
sayar ve yle der: Sen btn bunlarn Allahn Kitabnda genie aklanm olduunu
grmyor musun? Allah Kitab, bunlar mphem olarak zikretmi, snnet de bunlar aklam
bulunmaktadr. Evzinin rivyetine gre Hassan b. Atiyye yle demitir: Vahiy, Reslllah
(s.a.s.)e nazil oluyor, Cebril de bunu aklayan snneti, Hz. Peygambere getiriyordu. Sad b.
Mansrdan yle rivyet edilir: Bize sa b. Ynus, el-Evziden, o Mekhlden yle dediini
rivyet etmektedir: Kurnn (anlalmak iin) snnete duyduu ihtiya, snnetin (anlalmak
iin) Kurna duyduu ihtiyatan daha Iazladr. Yine ayn senedle el-Evzi yle demitir:
Yahya b. Eb Kesr dedi ki: Snnet, Kitaba kar hkm vericidir. Fakat Kitap, snnetle ilgili
hkm verme durumunda deildir. el-Fadl b. Ziyd der ki: Eb Abdullah, yani Ahmed b.
Hanbelden iittim. Ona, snnetin Allahn Kitabna kar hkm verici olduuna dair rivyet
edilen hadis hakknda soru sorulmu ve o da yle demitir: Ben byle bir sz sylemeye
cesaret edemem. Ancak derim ki: Snnet Allahn Kitabn aklar ve beyan eder
214
.
Snnetin, Kurn Kerimin mcmel yetlerini taIsil etmesi hakkndaki misaller, ibdt,
mumelt, hell ve haram gibi slm hukukunun btn mevzularna amildir. Hz. Peygamber
(s.a.s.), btn bu mevzular, kh kyas yoluyla kh birbirine benzeyen iki eyi mukyese etmek,
bazan de karlkl iki ey arasnda bir muvazene kurmak suretiyle mkemmel bir ekilde
aklar
215
. Kurtub snnetin bu Ionksiyonunu da yle vurgular: Reslllah (s.a.s.)in dier
beyan ekli ise, Allahn Kitabnn hkmnden baka hkm ortaya koymaktr. Kadnn halas
ve teyzesiyle birlikte nikahlanmasnn haram klnmas, evcil eeklerin ve paralayc az dii
olan yrtc hayvanlarn yenmesinin haram klnmas, ahid ile birlikte bir yeminle hkm
vermek ve buna benzer, inallah, ileride aklanacak dier hkmler buna rnektir
216
. Kurtub,
bu ve benzeri hususlar, Ey inananlar! Birbirinize belli bir vade ile bor verip aldnzda
bunu hemen yaznz Erkeklerinizden de iki ahit bulundurun. yet ahitlik yapacak iki
erkek olmazsa, bu durumda ahitlik yapabileceklerine inandklarnzdan bir erkek ve biri

212
Mslim, Hacc, 310; Eb Dvd, Mensik, 77; Msned, III, 318, 337.
213
Buhr, Ezan, 18; Msned, V, 53.
214
Kurtub, TeIsir, I, 39.
215
Slih, Subh, Hadis limleri ve Hadis Istlhlar (ev. M. Yaar Kandemir), Ankara 1988, 254.
216
Kurtub, TeIsir, I, 39; Bkz. Slih, a.g.e., 251-272.
410
ununtursa dierinin ona hatrlatmas iin iki de kadn ahitlik etsinler
217
yetinin
teIsirinde de szkonsu etmekte ve bn Abdlberin bu konudaki aklamalarna yer vererek
konuyu yle deerlendirmektedir: Eb mer der ki: ... ahit ile birlikte yemin hususu,
Reslllah taraIndan ortaya konulmu ek bir hkmdr. Tpk Hz. Peygamberin kadnn halas
ve teyzesiyle birlikte nikahlanmasn, yce Allahn: Bunlardan bakas... size hell klnd.
218

buyruuyla birlikte yasaklanmasna ve yine: De ki: ... (yemesi) haram klnm baka bir ey
bulamyorum.
219
yetine ramen, ehil merkep etleriyle, yrtc hayvanlardan az dileri olan
btn hayvanlar yemeyi yasaklamasna, yine mestler zerine mesti ngermesine benzer.
Halbuki Kurn- Kerimde yalnzca ayaklarn ykamas veya meshedilmesi hkm varid
olmutur. Bunun benzeriyse pek oktur. Eer Kurn- Kerim, Reslllah (s.a.s.)in ahit ile
birlikte yemine gre hkm verme hkmn neshetmitir, demek caiz olursa, o takdirde
Kurn- Kerim yce Allahn: Allah alverii hell Iaizi haram klmtr. Meer ki, aranzda
karlkl bir rzadan doan bir ticaretten dolay olsun.
220
yetini de mzbene, beyl-arr ve
henz halkedilmemi eylerin satlmasyla satlarda nehyettii dier hkmleri neshettiini
sylemek de mmkn olur. Hikimse byle bir ey syleyemez; nk snnet, Kurn
aklaycdr.
221
Kurtub, Namaz dosdoru klnz, zekt veriniz ve Allaha ibdet
edenlerle birlikte ibadet ediniz
222
yetinin teIsirinde namazn sonunda selm verme
meselesini ilerken bn Abdlberrden naklinde, Medinede mehur olan uygulama,
namazda tek selm verme eklindedir. Bu, Medine Ehliinin byklerinin nceki byklerden
miras ald bir uygulamadr. Byle bir uygulamayla her blgede ihticc etmek doru ve shhatli
bir usuldr. nk her gn deIalarca yapld iin kimseye gizli kalmamaktadr
223

deerlendirmelerine yer vermektedir. Bu durum Kurtubnin Medine ehlinin amelini mer
grp huccet kabul ettiini ve insanlarn ounluu taraIndan uygulana gelen amelleri Iiili
tevtr olarak benimsediini gstermektedir.
224

a.b. Kitap ve Snnet Dndaki Asli Delillere Yaklam
slmn hukuk ynnn teorik erevesi kitap, snnet, icm ve ictihd eklinde drt
delile dayanr. stihsn ve istislh gibi geerlilii tartmal tli deliller de dahil olmak zere

217
Bakara, 2/282.
218
Nis, 4/24.
219
Enm, 6/145.
220
Ns, 4/29.
221
Kurtub, TeIsir, III, 265-266. 29. mesele; Bkz. bn Abdlber, Eb mer YsuI b. Abdillh, el-stizkr, Dr
Kuteybe, ts. XXII, 48-55; Geni bilgi iin bkz. Gezer, a.g.t., 211-227.
222
Bakara, 2/43.
223
Kurtub, TeIsir, I, 253. 33. mesele.
224
Bkz. e-tb, el-MuvIakt, III, 50; IV, 277; IV; 240-241.
411
hkmlerin meriyet temeliyle ilgili btn delilleri nakil ve akl eklinde ikiye indirgemek,
snneti Kurnn beyan, reyi de btn trleriyle akl yrtme olarak tantmak mmkndr.
Dinin iki temel kayna olan Kurn ve snnet hukuk alannda da merkezi nemini korur.
Ancak bu iki kaynan dorudan hukuk metinleri deil hukuku da ierecek ekilde hayat btn
ynleriyle kuatan ve aydnlatan birer rehber niteliinde olmas, dini hayatn ilk dneminden
itibren daha ok snnet ve iIahi gelenek izgisinde olumas, hukukun inan esaslar ve
ibadetlere gre daha beeri, akli ve deiime ak oluu ve mslmanlarn tarihi srete ok
zengin bir hukuk tecrbe ve birikimine sahip bulunmalar gibi sebeplerle naslar hukuka biimsel
ve kuralc ynnden ziyade temel tercihler ve zihniyet oluumu ynnden kaynaklk etmitir.
Dier bir anlatmla Kurn ve snnet tevrs edilen dini gelenekle birlikte mslmanlarn
bilincini, dnya grn, anlama ve alglama kvamn belirlemi; bu ortamn sekin simalar
olan Iakihlerce yrtlen rey ve ictihd Iaaliyeti hem de nas anlama ve yorumlamada hem de
nasn bo brakt alan doldurmada hukukun kurucu unsuru olmutur. Bu adan bakldnda
Kurna gre snnetin, snnete gre de rey ve ictihdn hukuka kaynaklk ynyle daha etkin
olduu, ancak bir nceki sonrakine meriyet kazandrd iin btnyle hukukun
meriyetinin ilk iki kaynaa dayandrld grlr.
225

Kurn- Kerim, Ey inananlar! Allaha itaat edin. Peygambere ve sizden olan emir
sahiplerine de itaat edin. Eer Allaha ve hiret gnne inanyorsanz, bir eyde ihtilafa
dtnzde, onu Allaha ve Peygambere gtrnz. Sonu olarak en hayrl ve en
gzel olan budur
226
yeti, kitap, snnet, icm ve kyasn, slmn teri kaynaklar oluunu
aka belirtip
227
, eri delillerin tamamna iaret etmektedir.
228
nce dnlrse yette Allaha
itaatin emredilmesi kitabn, Allah Reslne itaatin snnetin ve ull-emre itaatin de icmnn
uyulmas gereken deliller olduunu iIade etmektedir. Ayrca ortaya kabilecek yeni hdiselerin
eri hkmlerini belirlemek iin Allaha ve Reslne mracaat ederek kyasa gre hkm
normlarnn tespit edilebilecei esasn da gstermektedir.
229
Kurtub de, Eer Allaha ve
hiret gnne inanyorsanz, bir eyde ihtilaIa dtnzde, onu Allaha ve Peygambere
gtrnz yetine bu istikamette yaklamakta ve Yce Allah, hakknda anlamazla
dlen bir eyi Allahn kitbna ve Peygamberinin snnetine gtrmeyi emretmektedir.
Allahn kitbna ve snnete bavurma keyIiyetini bilmekse limlerden bakasnn bilebilecei

225
Bardakolu, Ali, slm-Hukuk, ktisat ve Siyaset-, DA., stanbul 2001, XXIII, 18.
226
Ns, 4/59.
227
el-Casss, a.g.e., I, 211, 212.
228
el-ls, Ebl-Fadl ihbddin Mahmd, Rhul-Meni Ii teIsril-Kurnil-azm ves-sebil-mesni, Beyrut ts.,
V, 66-67.
229
el-HallI, lm uslil-Ikh, 21; es-Sib, a.g.e., 386.
412
bir i deildir. Bu da onlara sormann vcip ve onlarn Ietvlarna bal kalmann gerekli
olduunun delilidir. Sehl b. Abdullh, Allahn rahmeti zerine olsun, der ki: nsanlar
sultanlarna (devlet bakanlarn) ve limlerine saygl olduka hayrlara mazhar olmaya devam
ederler. Eer bu iki kesime sayg gsterecek olurlarsa Allah onlarn dnylarn da hiretlerini
de slh eder. Bunlar haIiIe alp kmserlerse Allah onlarn hem dnyalarn hem de
hiretlerini iIsd eder
230
, aklamasn yapmaktadr. Bu yeti slm hukukunun kaynaklar
asndan da ele alp teIsir eden Kurtub, konumuza ilikin u deerlendirmelerde
bulunmaktadr: Bir eyde, yani dininizi ilgilendiren herhangi hususta, htilaIa
dtnzde, onu Allaha ve Peygambere gtrnz, yani o ekitiiniz mesele hakknda
hkm vermeyi Allahn kitbna ve hayatta olduu srece ona sormak suretiyle Reslne veya
veIatndan sonra snnetini tetkik ederek snnetine gtrnz. Bu Mchid, el-Ame ve
Katdenin grdr. Sahih olan da budur. Bunu benimsemeyenlerin imanlarna halel gelir.
nk yce Allah, Eer Allaha ve hiret gnne inanyorsanz diye buyurmaktadr.
Ardsra Kurtub, Iarkl yaklamlara yer verdikten sonra belirttii grn sahih oluuna dair
nakil ve deerlendirmeleri yle sergilemektedir: Ancak birinci gr daha sahihtir. nk Ali
(r.a.) yle demitir: Bizim yanmzda Allahn kitbnda ve bu sahiIede yazl bulunan
eylerden ya da mslmana verilen kavraytan baka bir ey yoktur.
231
Eer bu sz
syleyenin dedii gibi olsayd bu mmete has olan ictihd ile ona balanan istinbtn batl
olmas gerekirdi. u kadar var ki, misaller getirilir ve doru ortaya kncaya kadar o misalin
benzeri aratrlr. Ebl-liye der ki: te bu sz edilen ey yce Allahn u yetinde
vurgulanan husustur: Onlara gven veya korkuyla ilgili bir haber geldiinde, onu yayarlar.
yet onu yaymadan Peygambere ve kendilerinden olan yetkililere (ull-emr) gtrselerdi,
bunun i yznn ne olduunu onlar anlar ve bilirlerdi
232
Yce Allahn ilmini kendisine
saklad ve yarattklarndan hibir kimseyi muttali klmad bir ey varsa ite, Allah bunu en
iyi bilendir, denilecek hususlar bunlardr. Hz. Ali alt ay olan asgari hamilelik mddetini yce
Allahn: Ona gebe kalnmas ve stten kesilmesi otuz aydr
233
yetiyle, Anneler ocuklarn
iki btn yl emzirirler
234
yetinden istinbt etmitir. nk biz iki btn yl otuz aydan
karacak olursak geriye alt ay kalr. Buna benzer rneklerse pekoktur. Yce Allahn:
Peygambere gtrnz buyruu, Hz. Peygamberin snneti ile amel edilip onda yer alan
emirlerin yerine getirileceine delildir. Nitekim Hz. Peygamber de yle buyurmutur: Size

230
Kurtub, TeIsir, 182. 1. mesele.
231
Bkz. Buhr, Diyt, 24, 31; Tirmiz, Diyt, 16; en-Nes, Kasme, 13; Drim , Diyt, 5; Msned, I, 79.
232
Ns, 4/83.
233
AhkI, 46/15.
234
Bakara, 2/233.
413
neyi yasaklamsam ondan uzak durunuz ve size neyi emretmisem gcnz yettike onu
yapnz. nk sizden ncekilerin helk edilmelerinin sebebi, oka soru sormalar ve
peygamberlerine muhaleIet etmeleri olmutur.
235
Bu hadisi Mslim rivyet etmitir. Eb
Dvd da Eb RaIiden Peygamber (s.a.s.)in yle buyurduunu rivyet etmektedir: Sizden
herhangi birinizi koltuuna oturmu ve yaslanm olduu halde benim verdiim emirlerden
herhangi bir emri yahut yasakladm herhangi bir husus kendisine belirtilip de onun, biz
bilmiyoruz, biz Allahn kitbnda bulduumuza tbi oluruz, dediini grmiyeyim.
236
Kurtub
mteakiben benzer rivyetleri naklettikten sonra, Bu hususta meseleyi nihai olarak
kesinletirense yce Allahn, Onun emrine muhaleIet edenler, kendilerine bir Iitnenin gelip
atmasndan saknsnlar
237
yetidir
238
vurgusunu yapmaktadr. Yine Kurtub, Allah: Sana
emrettiimde, Ademin stnln kabul edip ona sayg sunmaktan seni ne alkoydu?!
diye sorunca blis: Ben ondan daha stnm. Beni ateten onu topraktan yarattn
dedi
239
yetinin teIsirinde slm hukukunun kaynaklarna ynelik izahlarda bulunmaktadr.
MIessir, Buhrnin el-Cmius-sahih adl eserinin 96. bb Kitbul-itisam bil-kitabi ves-
snneh blmnn ne anlama geldiini konumuz asndan yle deerlendirmektedir: Yani:
Her hangi bir kimse iin hkmn var olmas halinde, kurtulu ancak ya Allahn Kitabnda, ya
Peygamberinin snnetinde ya da icmdadr. yet hkm bulunamayacak olursa, kyasa
bavurulacaktr. O bakmdan ad geen blmn iersinde u anlamda balklar atn
gryoruz: Yce Allahn hkmlerini beyan etmi olduu bilinen bir asl ayn ekilde beyan
ettii mbeyyen bir asla, sorann kavratmas kastyla benzetme yapsn.
240
Bundan sonra da
yle bir balk amaktadr: Deliller ile bilinen hkmler ve delletin anlam ile bunun
aklanmas.
241
Ardndan Kurtub bu hususa ilikin Tberinin u aklamasn nakleder:
ctihd ile Allahn Kitab ve Peygamberinin snnetinden istinbt ve mmetin icms, hak ve
vcip olandr. lim ehli iin yerine getirilmesi gereken Iarzdr. Peygamber (s.a.s.)den de ashb
ve tabin topluluklarndan da haberler bu dorultuda varid olmutur.
242

a.b.a. cm
Fkh uslnde icm ana hatlaryla, Muhammed mmetinin (mctehidler) onun
veIatndan sonraki herhangi zamanda dini bir meselenin hkm zerinde Iikir birlii etmeleri

235
Mslim, Fedil, 130; Buhr, tism, 2; en-Nes, Hac, 1; Msned, II, 258, 313, 467.
236
Eb Dvd, Snnet, 5; Tirmiz, lim, 10; bn Mce, Mukaddime, 2; Msned, VI, 8.
237
Nr, 24/63.
238
Kurtub, TeIsir, 182-183. 2. mesele.
239
ArI, 7/12.
240
Buhr, 'tism, 12.
241
Buhari, 'tism, 24.
242
Kurtub, TeIsir, VII, 156. 4. mesele.
414
eklinde tanmlanr. Fr-i Ikh kitaplarnda birok dini-hukuki hkmn meriyet temelini
gstermek zere bavurulan, Ikh usl eserlerinde ise kaynaklar teorisinin vazgeilmez bir
esi olarak yer verilen ve temel eri deliller arasnda genellikle nc sraya yerletirilen
icm, slm Ikh ve kltrnn ok nemli kavramlarndan biridir.
243

a.b.a.a. cmnn Delilini ve cmya Gre Hkm Vermenin Lzmunu
Belirtmesi
Kurtub, te bylece biz sizi, arlktan uzak dengeli bir toplum kldk ki
insanlara tanklk edesiniz ve Eli de size ahitlik etsin
244
yetinin teIsirinde icmnn
shhatini ve icmya gre hkm vermenin gerekli oluunu yle iIade etmektedir: Bu yette
icmnn shhatine ve icm gereince hkm vermenin vcip olduuna delil vardr. nk
mmetin Iertleri adaletli olduklar takdirde insanlara kar ahitlik ederler. Her bir asr
kendisinden sonrakine ahittir. Ashbn sz tabne kar huccet ve ahittir. Tabinun sz de
kendilerinden sonrakiler hakknda byledir. mmet, hitler olarak tespit edildiine gre
onlarn szlerini de kabul etmek icabeder. Bununla mmetin tm kastedilmitir, diyen
kimselerin bu szlerinin bir anlam yoktur. nk o takdirde kyametin kopaca zamn kadar
zerinde icm olunacak hibir hkm sz konusu olmaz. Buna dair geni aklamalar Ikh
usl kaynaklarnda mevcuttur.
245

a.b.a.b. cmya Gre Deerlendirdii Baz Fkh Meseleler
Kurtub, lerinden biri yle dedi: Eer dediinizi yapacaksanz, Ysufu
ldrmeyip, onu bir kuyunun dibine atn. Yolculardan biri bulup alsn
246
yetinin
teIsirinde lukatann hkmleri hususunu ilerken icm deliline gre belirlenen hukuk
normlarna yer vermektedir: limlerin icm ile kabul ettiklerine gre lukata, deersiz ve
nemsiz bir ey, yahut kalcl mmkn olmayan bir ey deilse tam bir yl boyunca tantlp
ilan edilir. Yine icm ile kabul ettiklerine gre lukatann sahibi gelecek olursa, eer onun o
maln sahibi olduu sabit olursa, o lukata da lukatay bulandan daha ok hak sahibidir. cm ile
kabul ettikleri bir baka husus da udur: Lukatay yiyen bir kimse eer sene getikten sonra onu
yemi ve sahibi de ona tazminat dettirmek isterse bu hakka sahiptir. yet lukatay bulan kii
onu sadaka olarak balam ise lukatann asl sahibi bulana tazminat dettirmek ile onun ecrini
kabul etmek arasnda muhayyerdir. Bunlarn hangisini isterse seebilecei icm ile kabul

243
Dnmez, brahim KIi, cm, DA., stanbul 2000, XXI, 417.
244
Bakara, 2/143.
245
Kurtub, TeIsir, II, 105. 4. mesele; Bkz. a.e., IV, 113. l-i mrn, 3/103.
246
YsuI, 12/10.
415
edilmitir. Lukatay bulan bir kimse sene dolmadan onu sadaka olarak da balayamaz ve
herhangi bir tasarruIte da bulunamaz. TeleI olacandan korkulan kaybolmu koyunu bulann
yiyebileceini de icm ile kabul etmilerdir.
247
Dier bir rneimizi de Allaha ibadet edilen
mabetlerde onun isminin anlmasna engel olan ve oralarn harap olmasna alanlardan
daha zlim kim olabilir?..
248
yetinin teIsirinde bir yeri mescid tayin etmenin hkm
konusunu ilerken yapt aklamalar naklederek ortaya koymak istiyoruz: Yce Allaha
iinde ibadet ve secde edilmesi mmkn olan her yere mescid ad verilir. Peygamber (s.a.s.)
yle buyurmutur: Yeryz bana mescid ve (teyemmmle) temizlenme arac klnd.
249
Bu,
hadis imamlar taraIndan rivyet edilmitir. mmetin icmsyla, bir kimse szl olarak bir yeri
namaz klmak iin tayin ederse oras zel mlkiyetinin dna kar ve btn mslmanlarn
genel mlkiyetine girer. Bir kii kendi evi iersinde bir mescid ina etse ve insanlarn oraya
girmesini engelleyip oray sadece kendisine tahss etse bu onun mlknde kalmakla birlikte
mescid olma zellii dna da kmaz. yet btn insanlara oray mbah klarsa, onun da
hkm dier Umma ait mescidlerin hkm gibi olur ve zel mlkiyetinin dna kar.
250

a.b.b. Kys
Szlkte kys, lme, takdir ve eitlik anlamlarna gelir. Mtercim sm EIendi,
kyasn bir nesneyi misali olan nesneye takdir edip uydurmak mnsna geldiini syler.
251

Terim olarak dilde, mantk ve Ikhta szlkteki asl mnsyla irtibatl olmakla birlikte Iarkl
anlamlarda kullanlmaktadr.
252
Fkh uslnde kyas, hakknda ak hkm bulunmayan bir
meselenin hkmn, aralarndaki ortak zellie veya benzerlie dayanarak hkm aka
belirtilen meseleye gre belirlemek anlamna gelir.
253
Kyas, deliller hiyerarisinde Kitap,
snnet ve icmdan sonra drdnc srada yer alr. Bu sralama kyasn, ancak kendinden nceki
delilde karlalan hadisenin hkmne ilikin bir belirleme bulunmamas durumunda
gndeme gelen eri bir huccet olduu imasn iinde tar.
254



247
Kurtub, TeIsir, IX, 93. 8. mesele.
248
Bakara, 2/114.
249
Buhr, Teyemmm, 1; Salt, 56; Mslim, Mescid, 3-5; Eb Dvd, Salt, 24; Tirmiz, Mevkt, 119; Siyer, 5;
en-Nes, Gusl, 26; bn Mce, Tahre, 90.
250
Kurtub, TeIsir, II, 55. 5. mesele.
251
Frzbdi, Ebt-Thir, el-Okynusl-bast I tercemetil-Kmsil-muht (trc. sm EIendi), stanbul 1304-
1305, II, 997.
252
Durusoy, Ali, Kyas, DA., Ankara 2002, XXV, 525; Zeydn, a.g.e., 182.
253
Apaydn, H. Yunus, Kyas, DA., Ankara 2002, XXV, 529; Bkz. Abdlhamd, mer Mevld, Hucciyyetl-
kys Ii uslil-Ikhl-slm, Bingazi 1981, 57-63; Eb Zehr, a.g.e., 190.
254
Apaydn, a.g.md., XXV, 534; Bkz. ener, a.g.e., 43-44.
416
a.b.b.a. Kyasn Meriyetini ve Huccet Oluunu Savunmas
Hz. Peygamber kendisine sorulan meseleleri bazen mevcut bir hkme benzeterek, ona
kyasla, ictihden cevaplyordu. Yapm olduu bu ictihdlarda ou zaman muhataplarna
sorular ynelterek cevaba zihni bir karmla, kendilerinin ulamasn salyor; sorulan mesele
dini ahkmla ilgili de olsa vahyin aklama yapmasna ihtiya duymadan konuya aklk
getirdii oluyordu. Annesinin haccetmek zere nezri olduu Iakat bunu gerekletiremeden
ldn belirterek annesi adna kendisinin bu nezri gerekletirip gerekletiremeyeceini
soran birisine Hz. Peygamber: Onun borcu bulunsayd demeyecek miydin?
255
tarznda soru
ynelterek adeta sorusunun iinde kyasla ulat ictihdn belitmitir. Allaha olan borcun
denmeye daha layk olduunu iIade eden Hz. Peygamber, bu meseleyi kiilere olan bolca kyas
etmitir.
256
Kyasn bir huccet olarak kabul edili sreci birbirine bal aamada
gereklemektedir. Birincisi, naslarn btn hayat olaylarn kuatmasnn ancak istinbt yoluyla
mmkn olaca, ikincisi, istinbtn baz trlerinde talile bavurmann zorunlu olduu ve
ncs, talilin mahiyeti gerei zanni olmas sebebiyle zann- glibe gre davranmann
merluudur. Bu aama bir ynyle eriatlerin amacnn ve eri hkmlerin elde edili
srecinde akln yerinin sorgulanmas mahiyetini de iermektedir.
257
Kyas kabul edenler Kitab,
snnet ve sahbenin amelinden ve akli bir takm delillere dayanmlardr.
258
Kyas taraItarlar
kendi grlerini ispatlamak yannda kart grlere de cevap vermek durumunda kalmlardr.
Bunlar Kitabn hereyi aklad grne aynen katlmlar, Iakat onlardan Iarkl olarak
Kitabn her eyi aklamasnn ancak nas ve istinbt (veya dellet) yoluyla olabileceini
savunmulardr.
259
Herey Kurnda vardr, Iakat bir ksm laIz, bir ksm anlam itibariyledir.
Kendisine kyas yaplacak asln hkm laIzen, kyasa konu olan Ierin hkm ise anlam olarak
mevcuttur.
260

Birok yetten kyasn mer ve dinde huccet oluu hususunda istinbt eden Kurtub,
261

Sekiz ift hayvan yaratt: Erkek ve dii olmak zere koyundan iki; keiden iki. De ki:
Bunlardan erkeklerini mi haram kld yoksa diilerini mi?! Yoksa diilerin
rahimlerindeki yavrularn m?! Eer doru sylyorsanz bana haber verin!
262
yetinin

255
Bkz. Buhr, Sayd, 22, tism, 12; bn Mce, Mensik, 10; Drim , Mensik, 23-24; Msned, I, 212, 359.
256
Araka, Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin ctihadlarna Fizik ve Sosyal evrenin Etkisi (Yksek
Lisans Tezi), stanbul 2004, 69; Geni bilgi iin bkz. bnl-Hanbel, Ebl-Ferec Nashuddn Abdurrahmn b. Necm,
Akyisetn-nebi el-MustaI Muhammed, Kahire 1973, 78-204.
257
Apaydn, a.g.md.., XXV, 536.
258
Zeydn, a.g.e., 207. Kyas kabul edenlerin delilleri iin bkz. Apaydn, a.g.md., XXV, 538-539.
259
Bkz. Kurtub, TeIsir, V, 258-259. 3. mesele. Ns, 4/105.
260
Apaydn, a.g.md., XXV, 538; Kyas kabul edenlerin delilleri iin bkz. Zeydn, a.g.e., 207-209.
261
Kurtub, TeIsir, IX, 116. 2. mesele. YsuI, 12/25.
262
Bakara, 2/143.
417
teIsirinde de kyasn meriyetini ve huccet oluunu yle savunmaktadr: Bu yet ilm
konularda tartman sz konusu olabileceine delildir. nk yce Allah, Peygamberine onlarla
tartmasn ve iddialarnn tutarszlklarn kendilerine aklamasn emretmitir. Yine bu yet kyas
ve akl yrtmenin kabul edildiini de gstermektedir. Ayrca bu buyrukta kyas yaplan bir hususta
eer nas varid olmusa, kyasa gre gr belirtmenin batl olacana delil vardr. Bu iIadede nakz
olacana delil vardr anlamnda da nakledilmitir. nk yce Allah onlara doru kyaslar
yapmalarn emretmi ve bylelikle mriklerin gerekelerini reddetmelerini buyurmutur.
263

Kurtub, Bu, Allah ve Elisinden anlama yaptnz mriklere bir ltimatomdur
264
yetinin
teIsirinde sahbenin EnIl ve Tevbe sresini konu benzerliinden dolay pepee
konumlandrmalarn kyasn meriyetine ve dinde asli delillerden biri oluuna delil alp u
aklamay yapmaktadr: bn Arabi der ki: te bu uygulama kyasn dinde asli bir delil olduunun
gstergesidir. Nitekim Hz. Osman ile ashbn ileri gelenlerinin, nasn bulunmamas esnasnda
benzerlii esas alarak kyasa bavurduklarn ve Tevbe sresinin konusuyla EnIl sresinin
konusunun benzer olduunu grdklerinden, Tevbe sresini EnIl sresinden sonra koymay uygun
grdklerini gryoruz. Yce Allah Kurn- Kerimin tertibinde bile kyasn dahlinin bulunduunu
aklam olduuna gre, sair ahkma dair baka ne dnlebilir?!
265

a.b.b.b. Kyasn Meriyetini ve Huccet Oluunu Kabul ve Red Edenlerin
Grlerini Mukayeseli Olarak Deerlendirmesi
Kyas kartlarnn temel gerekeleri, a) nclleri kesin olmayan kyasn zan iIade
edecei ve zannn yerilmi olduu, b) naslarn yeterli olup kyasa bavurmann Allahn dininde
eksiklik bulunduu ve bunun ikmaline alld anlamna gelecei, c) kyasla hkmetmenin
Allahn indirdiinin dnda bireyle hkmetmek olduu, d) kimsenin kendiliinden hkm
verme yetkisinin bulunmad, tartma konusu olan hususlar Allah ve Reslne gtrmenin
gerektii, kyasa bavurmann ise kendini ri konumunda grerek riin hkm koyma
hakkna tecavz demek olduu biiminde zetlenebilir. Bu gerekelerden her biri o ynde
anlam iIade ettii dnlen yetlere
266
dayandrlmtr.
267

Kurtub, Allah: Sana emrettiimde Ademin stnln kabul edip ona sayg
sunmaktan seni ne alkoydu?! diye sorunca blis: Ben ondan daha stnm. Beni

263
Kurtub, TeIsir, VII, 118-119. 3. mesele; Ayrca bkz. a.e. II, 53. Bakara, 2/111.
264
Tevbe, 9/1.
265
Kurtub, TeIsir, VIII, 72. 3. mesele.
266
Zanna ve bilgiye dayanmakszn sz sylemeyi yeren yetler: Bakara, 2/80, 169; Enm, 6/116; ArI, 7/33 vb.;
Kuranda hereyin aklanm olduunu iIade eden yetler: Enm, 6/38; Nahl, 16/89; Ankebt, 29/51 vb. ; Allahn
indirdiiyle hkmetmeyi ngren, tartma konusu olan konularn Allah ve Reslne gtrlmesinin gerektiini iIade
eden ve kendiliinden hkm vermeyi ktleyen yetler: Ns, 4/59; Maide, 5/44, 49; Nahl, 16/116; Hucurt, 49/1.
267
Apaydn, a.g.md., XXV, 537; Bkz. Zeydn, a.g.e., 209-215.
418
ateten onu topraktan yarattn dedi.
268
yetinin teIsirinde drdnc meselede, nsanlar,
kyas hakknda Iarkl grlere sahiptir. Kyas hem kabul hem de reddedenler vardr. Kyas
kabul edenler, sahbe, tabin ve onlardan sonra gelenlerin ekseriyetidir. Bunlara gre kyas ile
taabbd aklen caiz ve eran de vakidir. Sahih olan gr de budur giriini yaptktan sonra
kyasa dair limlerin grlerine ve sahbelerin uygulamalarna genice yer vermekte ve onlar
kyasn asli delil oluu istikametinde deerlendirmektedir. Kurtub konuyu u mlahazalarla
sonlandrmaktadr: Bu husustaki sr ve Kurn yetlerine gelirsek, bunlar pekoktur. te
btn bunlar kyasn, dinin asllarndan bir asl olduuna, mslmanlarn korunmak iin
sndklar snaklardan birisi olduuna bir delil tekil etmektedir. Mctehidler ona bavurur,
amel eden limler ona snr ve onun vastasyla hkmler kartrlar. Delilin ta kendisi olan
cemaatin kabul ettii gr de budur. Onlardan istisna olup Iarkl grlere sahip olanlara ise
iltiIat edilmez. Yerilen mcerred gr ve yasaklanm zorlama kyasa gelince, bu da sz
geen asllardan herhangi birisinde bulunmayan kyas eididir. nk byle bir ey hem zandr
hem de eytann drtmesidir. an yce Allah: Bilmediinin ardnca gitme
269
diye
buyurmaktadr. MuhaliI kanaati savunanlarn kyas zemmetmeye dair ileri srd btn zayI
hadisler ve gevek ve tutarsz haberleri ise, eriatte bilinen bir asl olmayan mezmum kyas
eidine hamletmek mmkndr. Bu konuya ilikin tamamlayc bilgiler Ikh usl
eserlerindedir.
270
Yine Kurtub, De ki: Bana syleyin, Allahn size indirdii rzkn niin
bir ksmn haram, bir ksmn hell kldnz? De ki: Allah m size izin verdi, yoksa Allah
adna yalan m uyduruyorsunuz?
271
yetinin teIsirinde kyasn meriyetini ve huccet
oluunu kabul etmeyenlerin bu yeti delil gstermelerini yle deerlendirir: Kyas kabul
etmeyenler bu yeti delil gsterirler. Fakat yetin bununla ilgisi yoktur. nk kyas, Allah
Telnn delilidir. O bakmdan hell ve haram klmak, yce Allahn hkme dellet edecek
ekilde koymu olduu bir delilin varl halinde sz konusu olabilir. Eer kyasla yce Allahn
koymu olduu herhangi bir delile muhaliI hkme varlacak olursa, o takdirde bu asl maksadn
dna kmak ve baka bir delile bavurmak olur.
272





268
ArI, 7/12.
269
sra, 17/36.
270
Kurtub, TeIsir, VII, 156. 4. mesele.
271
Yunus, 10/59.
272
Kurtub, TeIsir, VIII, 255. 2. mesele.
419
a.b.b.c. Kyasa Gre Deerlendirdii Baz Fkh Meseleler
TeIsirinde kyasa oka yer veren Kurtub Ikh meseleleri ilerken kyas slm
hukukun asli kaynaklarndan biri olarak delil almann yannda kyasa gre hkm verenlerin
yaklamlarn da tenkide tabi tutmaktadr.
Kurtub, Sizin iin, binek ve ss hayvan olarak atlar, katrlar ve eekleri
yaratt
273
yetinin teIsirinde at, katr ve merkep etlerini yemenin hkm hususunu
mukayeseli olarak deerlendirirken kendi mezhebi dahil baz grleri reddedip vermi
olduklar hkmlerin illetlerinin tutarsz olduunu hem nakli hem de akli ynden ortaya
koymakta ve bu aklamalarnda kyas da delil almaktadr: Fukah ve hadis limlerinin
cumhru ise yle demektedir: Bunlarn etlerinin yenilmesi mbahtr. Eb HanIeden de bu
gr rivyet edilmitir. Bir kesim ise, istisna tekil ederek bunlarn etlerinin yenilmesinin
haram olduunu belirtmilerdir. nceden belirttiimiz gibi el-Hakem b. Uyeyne bunlar
arasndadr. Bu gr Eb HanIeden rivyet edilmitir. Eb HanIeden bu ayr rivyeti de
er-Ryni, Bahrul-mezheb al mezheb-fi adl eserinde nakletmektedir. Derim ki: Hem
nazarn (kyasn) hem de haberin delil tekil ettii sahih gr, at etlerinin yenilmesinin ve yet
ile hadisin bu konuda balayc bir delil ihtiva etmedii eklindedir. yette at etlerinin haram
oluuna delil yoktur. nk yet eer buna delil tekil etmi olsayd, ayn zamanda eek
etlerinin de yenilmesinin haram olduuna da delil tekil etmesi gerekirdi. Bu sre ise Mekkede
inmitir. Peki, Hayber yl eeklerin etlerinin yeniden haram klnmasna ihtiya douran sebep
nedir? nk, ileride de gelecei gibi, at etinin hell klndna dair haberler sabit olmutur.
Ayn ekilde, an yce Allah, davarlar sz konusu ettiinde onlarn ounlukla grlen ve en
nemli menIaatlerini sz konusu etmitir. Bunlar ise, yk tamalar ve etlerinin yenilmesidir.
Bunlarn srtna binmeyi, bunlarla iIt srmeyi ve buna benzer dier menIaatlerin say olarak
zikretmemitir. Halbuki, bunlarn srtna hem binilir, hem de bunlarla iIt srlr. Yce Allah
bir baka yerde yle buyurmaktadr: Allah, davarlar bazsna binesiniz, bazsn da yiyesiniz
diye sizin iin yaratandr
274
. Yce Allah, atlar hakknda da: Sizin iin, binek ve ss hayvan
olarak atlar diye buyurarak, yine ounlukla bunlarn salad menIaatleri ve kullanl
maksatlarn zikretmekte, bunlarn srtna yk vurmay sz konusu etmemektedir. Halbuki,
grld gibi atlarn srtna da yk tanabilmektedir. te bundan dolay yce Allah atlarn
yenilmesini sz konusu etmemitir. Bunu ise yce Allah, kendisine indirilenleri, ileride de
gelecei zere, aklama grevini vermi olduu peygamberi aklam bulunmaktadr. Bu

273
Nahl, 16/8.
274
Mmin, 40/79.
420
atlarn binilmek ve ss olmak zere yaratlm olmalar, yenilmemelerini gerektirmez. te
hereyi konuturan yce Yaratcnn konuturduu inein iIt srmek iin yaratldn
sylediini gryoruz. Buna gre atlarn binmek iin yaratld illetinden hareketle etlerinin
yenilmeyeceini syleyen kimsenin, inein de iIt srmek iin yaratlm olduundan dolay
etinin yenmemesini sylemesi gerekmektedir. Oysa btn mslmanlar inein etinin
yenilmesinin caiz olduunu icm ile kabul etmitir. te bu hususta sabit olan snnet gereince
atta da ayn hkm sz konusudur.
275
MIessir, ffetli, habersiz, inanm kadnlara zina
iftirasnda bulunanlar, dnya ve hirette lanete uramlardr
276
yetinin teIsirinde Ikh
bir meselenin hkmnn kyasa gre verildiini yle iIade etmektedir: limlerin icm ile
kabul ettiklerine gre muhsan (iIIetli) erkeklere iItirada bulunman hkm, kyas ve istidlal
yoluyla tpk muhsan kadnlarn hkm gibidir.
277
Kurtub, Orada asla namaz klma! lk
gnden itibren takva zere yaplm olan bir mescid iersinde namaz klmn daha
layktr
278
yetinin teIsirinde necasetin izale edilmesinde azlk ve okluk lsn ilerken
kyasa konu olma zellii tamayan hususlara bnl-Arabnin izahlaryla dikkat ekmektedir:
Kd Eb Bekr el-Arabi der ki: ok ile az arasndaki Iarkn bir dirhem miktar ile tespit
edilmesine, ki bununla dinar gibi yuvarlak ve onun miktarndaki byk dirhemleri
kastetmektedir, ve buna kaba necasetin k yerine kyasen tespit etmeye gelince, bu iki adan
tutarszdr. Evvela bu gibi miktarlar kyasla tespit edilemez. O bakmdan byle bir takdir kabul
olunmaz. kinci olarak, kaba pisliin k yerinde ngrlen bu haIiIletme ve msamaha
zaruret dolaysyla ruhsattr. htiyalar ve ruhsatlar ise kyas iin l alnamaz. nk bunlar
esasen kyas kapsam dndadrlar. Bundan tr bu hususlar kyasa konu edilemezler.
279

MIessir, Kendilerine kitap verilenlerin yiyecekleri size, sizin yiyecekleriniz de onlara
helldir
280
yetinin teIsirinde Ehl-i kitabn kesim hayvanlar dndaki yiyeceklerinin hell
olduu hususunda icm olduunu belirttikten sonra kesim hayvanlarn ele almakta ve
konumuza ilikin u deerlendirmeyi yapmaktadr: Kyas, Ehl-i kitabn kestikleri hayvanlarn
yenilmesinin caiz olmamasn gerektirir. Nitekim bizim, onlarn Allah taraIndan kabul
edilebilecek bir namazlar ve ibadetleri olmaz eklindeki iIademiz de byledir. Ancak yce
Allah, onlarn kestikleri hayvanlar hususunda bu mmete ruhsat vermi ve bylelikle daha nce
bn Abbsn gr nakledilirken de belirtildii zere nas ile de bunu kyasn kapsam dna

275
Kurtub, TeIsir, X, 52-54. 5. mesele.
276
Nr, 24/23.
277
Kurtub TeIsir, XII, 1. mesele.
278
Tevbe, 9108.
279
Kurtub, TeIsir, VIII, 199. 11. mesele.
280
Maide, 5/5.
421
karmtr. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
281
Son olarak da Kurtubnin, ve ardndan
da saknp iyilikler yaptklar srece gemite yiyip itiklerinde herhangi bir gnah
yoktur
282
yetinin teIsirinde arap dndaki ikiler ve hkmlerini ilerken Eb HanIe ve
HaneI mezhebi limlerince kyasn haber-i vhide tercih edildiini
283
ileri srp bunu hocas
Ebl-Abbs Ahmedin dilinden tenkit ediine yer vermek istiyoruz: Dier taraItan Eb
HanIe ve arkadalarna, Allahn rahmeti zerlerine olsun, gerekten hayret edilir. nk onlar,
kyas hususunda o kadar ar giderler ki, kyas haber-i vhide tercih ederler. Bununla birlikte
Kitap ve snnetle ve mmetin ilk dnemindeki limlerin icmsyla desteklenmi sz konusu cel
kyas bir kenara iterek, muhaddislerin kitaplarnda illetlerini beyan ettikleri ekilde hibirisi
sahih olmayan ve sahih eserlerde yer almayan hadislere itimad etmilerdir.
284

a.b.c. ctihd
ctihdn, ekol ve Iakihlerin Iarkl bak alarn ve ieriinde zamanla grlen
genilemeyi yanstacak ekilde birok tanm yaplm olup bunlarn ortak noktasn, Iakihlerin
herhangi bir eri hkm hakknda zanni bilgiye ulaabilmek iin btn gcn harcamas Iikri
tekil eder. slmda Kurn ve Hz. Peygamberin snneti dini hkmlerin asli iki kayna ve
belirleyicisi olmakla birlikte bunlarn kabul, anlalmas ve yorumlanmas aklla mmkndr.
Bu sebeple nakil ve akl birbirini dengeleyen bir ilev ve neme sahip olmu, ictihd da nakil
karsnda akln bu ilevini temsil eden kavramlar arasnda merkezi bir yer igal etmitir. Kyas,
rey, istidll, istinbt, Ikh gibi yakn ieriklere sahip kavramlarla birlikte ictihd, naslarn laIz,
mna ve bilinli boluklarnda gizli eri-ameli ahkm ortaya karmaya ynelik beeri abay
iIade eder. Bu abay gsteren kimseye mctehid, hakknda ictihd edilen konuya da
mctehedn Ih denilir.
285

Kurtub, Andolsun ki, sizi yarattk. Sonra da size ekil verdik...
286
yetinin
teIsirinde ictihdn Ikh konumunu: Kyas kabul edenler, ashb, tabin, onlardan sonra
gelenlerin ounluudur. Bunlara gre kyas ile teabbud aklen caiz ve eran de vaki olmutur.
Sahih olan gr de budur eklinde deerlendirmekte ve Tabernin: ctihad ile Allahn
Kitab ve Peygamberinin snnetinden istinbt ve mmetin icm, hak ve vacip olandr. lim ehli

281
Kurtub, TeIsir, VI, 37. 3. mesele.
282
Maide, 5/93.
283
Bkz. Apaydn, a.g.md., XXV, 535.
284
Kurtub, TeIsir, VI, 181-182. 4. mesele.
285
Apaydn, H. Yunus, ctihd, DA., stanbul 2000, XXI, 432. (zetle); Bkz. Karaman, Hayreddin, slm
Hukukunda ctihd, stanbul 1996, 14-23; Bkz. bn r, slm Hukuk FelseIesi, 198; Dnmez, brahim KIi, slm
Hukukunda Mctehidin Naslar Karsndaki Durumu le Modern Hukuklarda Hkimin Kanun Karsndaki Durumu
Arasnda Bir Mukayese, MFD, stanbul 1986, sy, 4, 23-51.
286
ArI, 7/11.
422
iin yerine getirilmesi gereken bir Iarzdr. Peygamber (s.a.s.)den de ashb ve tabin
topluluklarndan da haberler bu dorultuda varid olmutur eklindeki gr gibi, dier
grlere ve Kitap ve snnette yer aldn belirttii delillere yer verdikten sonra u
deerlendirmeyi yapmaktadr: te btn bunlar kyasn, dinin asllarndan bir asl olduuna,
mslmanlarn korunmak iin sndklar snaklardan birisi olduuna bir delildir.
Mctehidler ona bavurur, amel eden limler ona snr ve onun vastasyla hkmler
kartrlar. Delilin ta kendisi olan cemaatin kabul ettii gr budur. Onlardan istisna tekil
ederek, Iarkl grlere sahip olanlara da iltiIat edilmez.
287
Kurtub, Mminlerin savaa
topluca kmalar gerekmez...
288
yetinin teIsirinde ilim talebinin, Iarz- ayn ve Iarz- kiIye
olmak zere iki ksma ayrldn belirttikten sonra, konumuzla ilgili u bilgileri vermektedir:
kinci tr ilim ise, Iarz- kiIaye ilimdir. Haklarn elde edilmesi, hadlerin uygulanmas, davaclar
arasnda hkm verilmesi ve benzeri hususlar. nk btn insanlarn bunlar renmeleri
uygun dmez. O takdirde halleri, dzenleri bozulur, ayn ekilde gazaya giden seriyelerin de
durumu bozulur, eksilir. Yahut geimleri tamamen atl hale gelir. Bylelikle bu iki hali
muayyen olarak yerine getirilmesi sz konusu olmakla birlikte, her birisini belli kimseler tayin
edilmeksizin baz kimselerin yerine getirmesi kesinlemi olmaktadr. Bu ise, yce Allahn
ezeli kudret ve sz gereince kullarna kolaylatrmas ve aralarnda rahmet ve hikmeti
paylatrmasna gre ortaya kar.
289

a.b.c.a. ctihdn Merluunu ve Huccet Oluunu Belirtip Anlam ve nemini
fde Etmesi
Naslarla hayatn dinamizmi ve sosyal gereklik arasndaki balanty dengeli bir ekilde
kurabilmek iin bunu salayacak olan ictihd Iaaliyetinin her dnem ve toplumda canl bir
ekilde srdrlmesine duyulan ihtiya aktr.
290
ctihd hayati bir zarurettir ve bunun iin de
mslmanlara yerine gre ayni yerine gre kiIi olarak Iarzdr.
291
slm mmeti, slm
hukukunu doru anlayacak basiretli, hkmlerinde gzettii gyeleri kavrayabilecek diryete
sahip, mmet iersinde ihtiya duyulan konular yakndan bilen, mmetin bykln
srdrmek, aklarn kapamak, atlaklarn svayarak gidermek iin meselelere el atan, onu

287
Kurtub, TeIsir, VII, 156-157. 4. mesele.
288
Tevbe, 9/122.
289
Kurtub, TeIsir, VIII, 219. 5. mesele.
290
Apaydn, a.g.md., XXI, 443.
291
Karaman, a.g.e., 29.
423
glendirecek, ona yardmc olacak gerekli g ve kudrete sahip byk ilim adamlarna
muhtatr.
292

Kurtub, ... hususunda onlarla mvere et!...
293
yetini ictihdn merluu ve
huccet oluuna yle delil gstermektedir: Yce Allahn: hususunda onlarla mvere
et!.. buyruu, vahyin gelme imkan ile birlikte, iler hakknda ictihd etmenin ve zann- glibe
gre hareket etmenin caiz oluuna delildir. nk an yce Allah, bu hususta Reslne izin
vermi bulunmaktadr. Bununla birlikte tevil limleri, yce Allahn Peygamberine ashb ile
kendisi hakknda mvere etmesini emretmi olduu ilerin mahiyeti hakknda Iarkl grler
srmler aklamasn yapmakta ve sz konusu ettii Iarkl grleri nakletmektedir.
294

Ayrca Kurtub, Hz. Peygamber (s.a.s.)e emredilen istirenin mahiyetini deerlendirirken
istire, ictihd ve maslahat arasndaki ilikiyi kurmakta ve ictihdn alan ve lzumu hususunu
aydnlatacak bilgiler vermektedir. bn Atiyyenin, istire yapmayan yneticinin grevden
alnacana dair: r, eriatin kaidelerinden ve azimet yoluyla uyulmas gereken
hkmlerindendir. Her kim, ilim ve din ehli ile istire etmezse, onun da azledilmesi vaciptir.
Bu hususta hibir gr ayrl yoktur eklindeki grne yer veren mIessir, daha sonra bn
Huveyzimenddn istire hususlaryla ilgili olan u aklamasn nakleder: Bilmedikleri
hususlarda ve iinden kamadklar dini meselelerde yneticilerin, ilim adamlaryla
danmalar, sava ile ilgili konularda ordunun ileri gelen kumandanlaryla danmalar, kamu
menIaatleriyle ilgili hususlarda insanlarn ileri gelenleriyle, lkenin maslahatlar ve imar ile
ilgili hususlarda da ktipler, vezirler ve valilerle danmalar, yneticilerin grevleri arasndadr.
Eskiden beri, istire eden piman olmaz. Kendi grn beenen kimse sapar
denilegelmitir.
295
Daha sonra Kurtub, ictihadn gyesini ve mctehidin konumunu yle iIade
eder: r, esasen Iarkl grlere dayanr. stire eden kii de, bu Iarkl grler zerinde
dnp ve kendisi iin mmkn olursa bunlarn Kitap ve snnete daha yakn olann tespite
alr. Yce Allah onu diledii herhangi bir hususu tercihe irad edecek olursa, onu kararlatrr
ve yce Allaha tevekkl ederek onu uygulamaya koyar. nk, istenen ictihdn maksad
budur. Bu yet-i kerimede de yce Allah, Peygamberine bu hususta, bu ekilde davranmay
emretmektedir.
296
Kurtub, Reslllhn veIatndan sonra sahbenin karlat problemler ve
ihtilaIlara dikkat ekerek bunlarn en nemlisi olarak niteledii hilIet meselesinin ictihda

292
bn r, slm Hukuk FelseIesi, 196-197; Fazlurrahman, slm ve adalk (ev. Akgen, Alpaslan-
Krbaolu, M. Hayri), Ankara 1990, 46-52; 99-121; 285-289.
293
l-i mrn, 3/159.
294
Kurtub, TeIsir, IV, 172. 3. mesele.
295
A.e., IV, 171. 2. mesele.
296
Kurtub, TeIsir, IV, 173. 6. mesele.
424
havale edildiini
297
yle vurgulamaktadr: mmetin kar karya kalabilecei en byk
meselelerden birisi olan hilIet meselesini zme iini mer b. el-Hattb (r.a.) rya havale
etmitir. Buhr der ki: Peygamber (s.a.s.)den sonra gelen imamlar, en kolayn yerine getirmek
maksadyla mbah hususlarda ilim ehli arasndan gvenilir olan kimselerle istire ederlerdi.
298

SIyn es-Sevri de yle demektedir: Takv sahibi, gvenilir ve yce Allahtan korkan kimseler
senin istire ettiin kimseler olsun. el-Hasen de der ki: Allaha yemin ederim, bir toplum kendi
aralarnda istire edecek olursa mutlaka hatrlarna gelenin en Iaziletli olanna hidyet
olunurlar. Ali b. Ebi Tlib (r.a.)dan da yle dedii rivyet edilmektedir: Reslllh (s.a.s.):
Eer bir topluluun istire edilecek bir hususu var da aralarnda ad Ahmed veya Muhammed
olan birisi bulunup onu istirelerine alrlarsa mutlaka onlar iin hayrl olan takdir olunur
299

buyurmutur.
300
Bu hususta Kurtub, Kitap verilenlerden Allaha ve hiret gnne
inanmayanlar, Allah ve elisinin haram kldklarn haram saymayanlar ve gerek dini
kabul etmeyenlerle yenilgiyi kabul edip kendi elleriyle cizye verinceye dek savan
301

yetinin teIsirinde, ictihd konularndaki ihtilIn rahmet oluunu, ilim adamlarnn, cizyenin
neyin karl olduu hususundaki gr ayrlklarn iIade ederken yle deerlendirmekte ve
illetlere gre hkmlerin Iarkllk arzedebileceini gzler nne sermektedir: lim adamlar,
cizyenin neye karlk olarak vacip olduu hususunda Iarkl grlere sahiptirler. Mlik
mezhebi limleri derler ki: Cizye, kIr sebebiyle ldrlmekten bedel olarak vaciptir. Ii der
ki: Cizye, cann korunmas ve yurdunda kalmasnn bedeli olarak vaciptir. Bu gr ayrlnn
Iaydasna gelince bizler, cizye ldrmeye bedel olarak denmesi gerekir, grn kabul
edersek, bir kimse mslman oldu mu, artk gemi dolaysyla demesi gereken cizye
ykmll kalkar. sterse senenin tamamlanmasndan bir gn nce yahut sonra mslman
olmu olsun. Mlike gre hkm byledir. Iiye gre cizye, zimmete karar klan bir bortur.
Mslman olmak onu ortadan kaldrmaz. Tpk bir evin kiras gibidir. Baz HaneI limleri de,
bizim (Mlik mezhebinin) grmz benimsemiler; bazlar da yle demilerdir: Cizye,
mslmanlara yardm ve cihda bedel olarak denmesi gerekir. Kad Eb Zeyd bu gr
tercih etmi ve bu meselede Allahn srrnn bu olduunu iddia etmitir. Ancak Malikin gr
daha sahihtir. nk Hz. Peygamber yle buyurmutur: Mslmana cizye (demek)
yoktur.
302
SIyan der ki: Bunun anlam udur: Zmm, cizye demesi kendisine vacip olduktan

297
Karaman, a.g.e., 56-62.
298
Buhr, tism, 28.
299
Bkz. bnl-Cevz, Ebl-Ferec, el-Mevzt, Drl-Fikr, 1983, I, 156-157, II, 284-285.
300
Kurtub, TeIsir, IV, 172-173. 5. mesele.
301
Tevbe, 9/29.
302
Eb Dvd, Harc, 32; Tirmiz, Zekt, 11; Msned, I, 223,285.
425
sonra slma girecek olursa, cizye ykmll kalkar.
303
Bu hadisi de Tirmiz ve Eb Dvd
rivyet etmitir.
304
Ayn ekilde Kurtub, Erkeklerinizden iki ahit bulundurun. yet
ahitlik edecek iki erkek olmazsa, bu durumda ahitlik yapabileceklerine
inandklarnzdan bir erkek ve biri unutursa dierinin ona hatrlatmas iin iki de kadn
ahitlik etsinler
305
yetinin teIsirinde ahitlik konusunu ve konumunu deerlendirirken,
ictihadn gerekliliini ve mctehidin Ierset sahibi bir kii olmas hususunu da yle
vurgulamaktadr: te bu, bizim ilim adamlarmza gre akta olmayan birtakm husus ve
hkmlere dair emareler ve almetlerle istidlal edip ictihad etmenin caiz olduunun en ak
delilidir. Yine bunda iin hakimlerin ictihadna havale edilebileceine dair delil de vardr.
nk ahitteki bir gIillii yahut phe edilecek bir durumunun olduunu Iersetiyle
anlayabilir ve bundan dolay onun ehadetini reddededebilir.
306

a.b.c.b. ctihdn Geerli Olduu Alan Belirtmesi
Kurtub, Ey Peygamber! Elerini memnun etmek arzusuyla niin Allahn sana
hell kldn kendine haram ediyorsun?..
307
yetinin teIsirinde, hanmna sen bana
haramsn diyenin hkm ile ilgili ilim adamlarnn onsekiz ayr gr bulunduunu belirtip
bunlar deerlendirdikten
308
sonra gr ayrlklarnn sebebini ve ictihdn alann
309
yle iIade
etmektedir: Bizim mezhebimize mensup limlerimiz dedi ki: Bu hususta gr ayrlnn
sebebi, ne Allahn Kitabnda ne de Reslullh (s.a.s.)in snnetinde, bu meselede dayanak
alnabilecek ekilde sahih nas ve zhir iIadenin bulunmaydr. te bundan dolay ilim
adamlarnn herbirisi meseleyi bir taraIa ekmitir. MIessir daha sonra da, sz konusu
grlerin hangi mesnede raci olduunu belirtir ve deerlendirmelerde bulunur.
310
Yine Kurtub,
Kestiiniz ya da kesmeyip kkleri zerinde braktnz her hurma aac Allahn
izniyledir ve Allahn yoldan kanlar rezil rvay etmesi iindir.
311
yetinin teIsirinde
ictihd alanna ilikin u ilm mnkaaya yer vermektedir: el-Mverd dedi ki: Bu yette her
mctehidin isabet ettiine dair bir delil vardr. el-Kiy et-Taber de bu gr iIade ederek yle
demitir: Her ne kadar Peygamber (s.a.s.) aralarnda bulunmakla birlikte byle bir hdisede
ictihtta bulunmak uzak bir ihtimal ise de durum byledir. nk phesiz ki Reslllh (s.a.s.)

303
Eb Dvd, Harac,32.
304
Kurtub, TeIsir, VIII, 104. 8. mesele.
305
Bakara, 2/282.
306
Kurtub, TeIsir, III, 267. 33. mesele.
307
Tahrm, 66/1.
308
Kurtub, TeIsir, XVIII, 117-118. 4. mesele.
309
Karaman, a.g.e., 19-22.
310
Kurtub, TeIsir, XVIII, 118-119. 5. mesele.
311
Har, 59/5.
426
bu olay grm ve sesini karmamtr. Onlar da bu iin hkmn sadece Reslllh (s.a.s.)in
takririnden renmi olmaktadrlar. bnl-Arab dedi ki: Bu hkm karmak doru deildir.
nk Reslllh (s.a.s.) onlarla birlikte idi. Reslllh (s.a.s.)in huzurunda ictihd olamaz.
Aksine bu olay Reslllh (s.a.s.)in zerine hakknda hkm inmedik bir hususta ictihd
ettiine delil tekil eder. Bu ictihdn dayana ise genel olarak kIirlere eziyet etmek ve
mallarn teleI etmek ve yok etmeyi gerektiren herbir hususa izin verilmi olduunun kapsamna
girdiidir. Bu da yce Allahn: ve Allahn yoldan kanlar rezil rvay etmesi iindir
iIadesiyle belirtilmektedir.
312

a.b.c.c. ctihd Konusuna likin Deerlendirdii Birtakm Nazari
Meseleler
Kurtub ictihd konusuyla ilgili birtakm nazari meseleleri de teIsirinde
deerlendirmektedir. Mesel Peygamberlerin ictihd edip etmedikleri konusu bunlardan
biridir.
313
Hz. Peygamber, iinde yaad toplumun her konudaki sorunlaryla ilgileniyor, yce
Allahtan insanlara gelen btn emirleri eksiksiz bir ekilde onlara bildiriyordu. Kendisine
yneltilen dini ierikli sorulara kimi zaman hemen cevap veriyor, kimi zaman da mevcut
vahiylerden zmler bulmaya alyor, vahiy kaynaklarnda bir zm bulamad zaman ise
belli bir sre vahyin gelmesini bekliyordu. Bu sre uzad takdirde Reslllhn ne yapmas
gerektii ve ne yapt meselesi ile hangi durumlarda, vahiy olmamasna ramen, hemen cevap
verdii konusu, Hz. Peygamberin ictihdnn cevz tartmalarnda ele alnmtr. ctihd
zerine yaplm mstakil almalarda ve usl kitaplarnn ictihd ile ilgili blmlerinde
detaylar ile ele alnan bu konu
314
, Hz. Peygamberin tasarruIlar ile de yakndan ilgilidir.
Reslllhn ictihdnn hangi sahada vki olabilecei hangi sahada ise mmkn olamayaca
konusunda usulcler arasnda gr Iarkll bulunmaktadr.
315

Kurtub, Hkm Sleymna anlattk. Her ikisine hkmetme yetenei ve ilim
vermitik
316
yetinin teIsirinde ictihd meselesine dair, peygamberlerin itihd etmelerinin
ciz olup olmad
317
, hkim ve mctehidlerin birbirinden Iarkl ictihdlarnn hkm
318
,

312
Kurtub, TeIsir, XVIII, 9-10. 4. mesele.
313
Bkz. Yerinde, Adem, Hz. Peygamberin ctihd Meselesi, Diyanet LM Dergi (Peygamberimiz Hz. Muhammed
zel Say), Ankara 2000, s. 361-394.
314
Bkz. evkn, a.g.e., 255; Karaman, a.g.e., 38-39; Araka, a.g.t., 53-147.
Kyc, Selhaddin, Peygamberin ctihdlar, YYFD., Van 1994, sy. 1,c. I, s. 9.
315
Araka, a.g.t., 53.
316
Enbiy, 21/79.
317
Kurtub, TeIsir, XI, 212. 6. mesele; Bkz. Apaydn, a.g.md., XXI, 432-433; Karaman, a.g.e., 38-39.
318
Kurtub, TeIsir, XI, 212-213. 7. mesele; Bkz. Apaydn, a.g.md., XXI, 439-440; Karaman, a.g.e., 56-62, 94-118;
Yavuz, Y. Vehbi, HaneI Mezhebinde ctihd FelseIesi, stanbul 1993, 57-58.
427
ictihd eden hkimin ecri
319
, hata etmekle birlikte ictihdnda ecir ve sevba hak kazanan
mctehidin vasIlar
320
, mctehidlerin Iarkl grlerinden sadece birisinin doru oluu
321
ve
hkimin verdii hkmden sonra bu ictihdndan dnp baka bir ictihtta bulunmas
322

hususlarn ayr ayr meseleler olarak deerlenedirmektedir. Konumuzun kapsam ve amacyla
birebir rtmediini dndmz Kurtubnin ictihd konusuna ilikin deerlendirdii
birtakm meseleleri ismen belirterek iktiIa etmeyi uygun buluyoruz.
a.b.c.d. Kurtubnin Mctehidlerin Tabakalar Asndan Konumu ve el-
Mctehid fil-Mesele Mertebesindeki ctihdlar
Mctehidlerin tbi tutulduu en yaygn ikili tasniI mutlak-mntesib, mstakil-gayr-i
mstakil veya mutlak-mntesib eklindedir. Bunu eriatte mctehid-mezhepte mctehid
eklinde iIade edenler de vardr.
323
Mutlak mctehidle kastedilen anlam zerinde belki de
biliniyor olmas var saylarak ak ve net aklamalara Iazla rastlanmaz. Bu konuda yaplan ilk
teknik aklamalardan biri bns-Salha ait olup o, mutlak ictihd derecesinin taklid ve
herhangi bir mezheple kaytlanma olmakszn eri hkmleri delillerinden istidll yoluyla
bilmeye muktedir olmakla gerekleeceini ve bu sebeple mml-Harameyn el-Cveyn,
Gazzl ve Eb shk el-sIerynnin mutlak deil Ii mezhebi iinde mukayyet ictihd
derecesine ulutklarn belirtir.
324

Ii ve Hanbel usulcleri mukayyed (mntesip) mctehidi genel olarak drt tabakaya
ayrrlar: a) Hkm ve delilde imamn taklid etmeyip sadece ictihd ve Ietv hususunda onun
metodunu izleyen ve onun mezhebine davet eden mctehid. Mutlak mntesip mctehid olarak
da anlr. b) mamnn usln ve kurallarn amakszn mstakil olarak delili takrir edebilen,
tahrc ve istinbta muktedir olan mctehid. Bu tabakada yer alan mctehidlere ashbl-vch
da denir. c) Vch sahiplerinin seviyesine ulaamam, bununla birlikte Iakhn-neIs olan,
imamn mezhebine vkI, delilleri tanyan, delilleri ortaya koyup desteklenebilen mctehid. d)
Mezhebi renip nakletmek ve anlamakla megul olan kii. Bu durumda olan kiilerin nakline
ve nakle dayanarak verdikleri Ietvaya itimat edilir.
325
HaneIiler taraIndan tabaktl-Iukah
bal altnda yaplan ilk ve bilinen tek derecelendirme mutlak mctehid, mezhepte mctehid,

319
Kurtub, TeIsir, XI, 213. 8. mesele; Bkz. Apaydn, a.g.md., XXI, 440; Yavuz, Y. Vehbi, a.g.e., 38-40.
320
Kurtub, TeIsir, XI, 213. 9. mesele; Bkz. Apaydn, a.g.md., XXI, 440-442; Karaman, a.g.e., 168-174.
321
Kurtub, TeIsir, XI, 213-214. 10. mesele; Bkz. Apaydn, a.g.md., XXI, 440-442.
322
Kurtub, TeIsir, XI, 214. 11. mesele; Bkz. Apaydn, a.g.md., XXI, 442.
323
ez-Zerke, Bahrl-muht, Kuveyt 1992, VI, 212.
324
bns-Salh, Fetv ve mesil bnis-Salh, Beyrut 1986, I, 26-203.
325
bns-Salh, a.g.e., I, 29-38; bn Emrl-Hac, et-Takrr vet-tahbr, Bulak 1316, III, 348; bnn-Neccr, erhl-
kevkebil-mnr, Dmak 1980, IV, 468-471.
428
mesilde mctehid, ashbt-tahrc, ashbt-terch, ashbt-temyz ve mukallid eklindedir.
Mctehidlerin bu ekilde tabakalara ayrlmasnn hangi teorik veya pratik gereklerden
kaynaklandna dair bir deerlendirme bulunmamakla birlikte bu derecelendirmenin asrn
mctehidsiz olup olmayaca tartmas, hangi seviyedeki limlerin bakalarn taklid edip
edemeyecei, iIt ve kaz grevlerine atanma artlarnda zaman iinde grlen deime,
mezhep ierisinde ncelik sralamas gibi hususlarla ilgili olduu sylenebilir.
326

alma boyunca Kurtubnin ahkm istinbt konusu bata olmak zere pekok deIa
Ikhi meseleleri deerlendirirken tercihte bulunarak hukuk normlar belirlediini ortaya koymu
bulunuyoruz. Bu durum onun en azndan el-mctehid Iil-mesele mertebesinde olan bir
mctehid olduunu aka gstermektedir.
Kurtub, Ey inananlar! Namaza kalktnzda yzlerinizi, dirseklere kadar ellerinizi,
balarnz meshedip, topuklara kadar ayaklarnz ykaynz. Eer cnpseniz gusletmek
suretiyle temizleniniz ve Ey inananlar! Namaza kalktnzda, yzlerinizi ykaynz ve
dirseklere kadar ellerinizi de. Balarnz meshediniz ve topuklara kadar ayaklarnz da.
Eer cnpseniz gusletmek suretiyle temizleniniz ekillerinde anlalmaya ak olan Mide,
5/6. yetindeki |'=: ayaklarnz|, kelimesinin Iarkl kraatlerini ve Iakihlerin grlerini
mukayeseli olarak naklederek konuyu hem Ikh hem de dil ve kraat asndan deerlendirmekte
ve Ehl-i snnetin gr olan birinci ekli tercih etmektedir. ncelikle Kurtub sahbe ve
tabinun yetteki kraat Iarkllndan dolay Iarkl grlere sahip olduunu ve |'=:
ayaklarnz| kelimesinin lm harIini esereli okuyanlar ayaklarn meshedilmesi; stn
okuyanlar ise ayaklarn ykanmas gerektii ynnde yaklam sergilediklerini iIade ettikten
sonra kendi tercihini ayaklarn ykanmas istikametinde kullanmakta ve bunun vcip olduunu
yle ortaya koymaktadr: Cumhurun ve limlerin byk ounluunun gr byledir.
Peygamber (s.a.s.)in uygulamasnda sabit olan da budur. Birden ok hadiste, onun szlerinden
de anlalmas gereken bu ekildedir. Nitekim Hz. Peygamber, topuklarn ykamadklar belli
olan abdest alm bir topluluu grnce yksek sesle: Ateten ekeceklerinden dolay
topuklarn vay hline! diye barmtr.
327
Dier taraItan yce Allah ayaklarn snrlarn da tpk
ellerde: Dirseklere kadar diye buyurduu gibi ayaklar hakknda da, topuklara
kadar diyerek belirtmitir. te bu ayaklarn ykanmasnn vcip olduuna bir delildir.
Kurtub yetin anlamnn dil ve kraat asndan ikinci ekilde olmasnn daha doru olduunu
da yle ilemektedir: Derim ki: Sahih olan budur. nk mesh laIz mterek bir laIzdr.

326
Apaydn, a.g.md., XXI, 441.
327
Bkz. Buhr, lim, 3; Vud, 27; Mslim, Tahre, 25-30; Eb Dvd, Tahre, 46; Tirmiz, Tahre, 31; en-Nes,
Tahre, 89; bn Mce, Tahre, 55; Muvatta, Tahre, 5; Msned, II, 193 , III, 316
429
Hem mesh hem de ykamak anlamnda kullanlr. el-Herev der ki: Bize el-Ezheri haber verdi.
Bize, Eb Bekir b. Muhammed b. Osmn b. Said ed-Dri haber verdi. Eb Bekir , Eb
Htimden o Eb Htimden o Eb Zeyd el-Ensriden yle dediini nakletti: Arapada mesh,
hem ykamak hem de meshetmek anlamna gelir. te bundan dolay abdest alp da azalarn
ykayan kimse hakknda, |_--- -: Temessh etti|, denilir. Yine, Yce Allah seni gnahlardan
arndrsn ve ykayp temizlesin!, anlamnda mesh kelimesi kullanlarak |=- '- - _--|, denilir.
Araplardan nakil yoluyla meshin ykamak anlamna geldii de sabit olduuna gre, buradaki
lm harIinin esreli okunuu ile kastedilen ykamaktr, diyenlerin grleri tercihe deer olur,
arlk kazanr. Bu tercih ise mesh ve ykama ihtimaline gelmeyen nasb kraati sebebiyle ve
ykamay tespit eden hadislerin okluuyla, hadis imamlarnn rivyet ettii saylamayacak
kadar ok sahih haberlerde ayaklar ykamay terkedenlere yaplan tehditlerle daha da arlk
kazanr. Dier taraItan ba hakknda mesh ayaklardan nce meIl olmak zere ykanan eyler
(eller ve ayaklar) arasna girmek suretiyle srasn beyan etmek iin girmitir. Buna gre
iIadenin takdiri yle olur: Sizler yzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi, topuklarnza kadar
ayaklarnz ykaynz, balarnz da mesh ediniz. Ba, ayaklardan nce meIl olduuna gre
tilvette de onlardan nce gelmitir.Dorusunu en iyi bilen Allahr. Yoksa ba, ayaklardan nce
zikredildii iin abdestin sIat hususunda ayaklar onunla ortak zellikte olduklarndan dolay
deildir. sm b. Kleyb, Eb Abdurrahmn es-Slemden yle dediini rivyet eder: Hz.
Hasan ile Hz. Hseyin, Allahn rahmeti zerlerine olsun, bana, |'=: ayaklarnz da
meshedin|, eklinde (lm harIini esreli) okudular. Bu srada davaclar arasnda hkm veren Ali
(r.a.) bunu iitti ve |'=: ayaklarnz da ykayn|, eklinde (lm harIini stn) olarak dzeltti.
te bu (mli itibariyle) mukaddem; sz ve sylenii asndan da muahhar olan trdendir. Eb
shk, el-Hristen o Ali (r.a.)dan yle dediini rivyet etmektedir: Ayaklar topuklara kadar
ykaynz. bn Mesd ile bn Abbstan da bu kelimenin lm harIini nasb zere |'=:
ayaklarnz da ykayn| eklinde okuduklar rivyet edilmitir. |'=: ayaklarnz| kelimesinin
lm harIinin esreli okunuu, ayaklarn kaytl olarak mesh edileceklerini belirtmek iin
gelmitir. Bu kayt da ayaklarn mestli olmalar halidir. Biz bu kayd Reslllh (s.a.s.)den
renmi bulunuyoruz. Zira ayaklarnda mest bulunmakszn ayaklarn meshettiine dair sahih
bir rivyet gelmi deildir. Bylelikle Peygamber (s.a.s.), Iiili ile hangi durumda ayan
ykanacan hangi halde ise mesh edileceini belirtmi olmaktadr, gr de ileri srlmtr.
Bu da gzel bir aklamadr.
328


328
Kurtub, TeIsir, VI, 46-49; Benzer yaklam iin bkz. Uur, Mcteba, Kurn- Kerim ve Snnete Gre Abdestte
Ayaklarn Ykanmas, slm Aratrmalar, Ankara 1989, C. 3, sy., 2, s. 16-28.
430
Kurtub, Namaz dosdoru klnz, zekat veriniz ve Allaha ibadet edenlerle
birlikte ibadet ediniz.
329
yetinin teIsirinde imamla ncelikle kimlerin lyk olduu
hususunu ilerken kk ocuun immeti meselesini
330
de ele almakta ve Buhr hadisini
331

delil alarak Kurn okuyabildii takdirde kk ocuun immetinin ciz olduunu kendi
gr olarak belirtmektedir. mm aIi, el-Evzi ve ez-Zhrinin Kurn okuyabilmesinin
yannda dier baz artlarla kn immetine cevz verdiini ve mm Mlik, es-Sevri ve rey
ehlinin kn immetini hibir ekilde kabul etmediini iIade eden ve bu grleri
benimsemediini belirten mIessir kendi yaklamn ortaya koyan aklamalarla yle konuya
girmektedir: Derim ki: Kn imameti Kurn okuyabildii takdirde cizdir. Buhrde sabit
olduuna gre Amr b. Seleme yle demitir: nsanlarn gidip geldii bir yol zerindeydik.
KaIileler bizim yanmzdan geiyor, biz de onlara insanlarn durumu nedir, bu adam neyin
nesidir? diye soruyorduk. Onlar bizlere: Adam, Allahn kendisini peygamber gnderdiini ve
kendisine unlar unlar vahyettiini ileri sryor. Ben onlarn syledikleri bu sz
ezberliyordum. Adeta bu szler kalbimde karar klyordu. Araplar slma girmeyi erteliyor,
sonucu bekliyor ve yle diyorlard: Onu kavmiyle babaa braknz. Eer onlara stn gelirse
doru syleyen bir peygamberdir, demektir. Mekke Iethedilince herbir topluluk slma
girmekte elini abuk tuttu. Benim babam da gidip kavminin slma girdiini belirtti.
Dndnde yle dedi: Allaha yemin ederim, gerekten Allahn peygamberi olan birisinin
yanndan size geliyorum. O yle buyurdu: u namaz u vakitte klnz. Namaz vakti
geldiinde sizden herhangi biriniz ezan okusun ve enok hanginiz Kurn ezberlemise o size
imm olsun. Kavmim baktlar da aralarnda benden daha ok Kurn ezberleyen kimseyi
grmediler. nk ben gidip gelen kaIileleri karlyor (onlarn indiini belirttii Kurn
belliyor) idim. O bakmdan ben alt ya da yedi yalarndayken beni ne geirdiler. zerimde
izgili bir elbise vard. Secdeye eildiimde stm alrd. Namaz klanlardan birisi yle dedi:
u Kurn okuyan (namaz kldran) kiinizin bizim grmememiz iin avret yerini rtseniz ya!
Bunun zerine bir kuma alp bana bir gmlek diktiler. Bu gmlee sevindiim kadar hibir
eye sevinmi deilim.
332
Kurtub daha sonra Hasan el-Basri, shk b. Rheveyh ve bnl-
Mnzirin de bu yaklam tercih ettiklerini belirterek, nk byle bir kimse de Hz.
Peygamberin: Bir toplulua Allahn Kitabn en iyi okuyan kii imam olur
333
hadisinin
kapsamna girer ve bu hadiste herhangi bir istisna yaplmamtr. Ayrca sz konusu ettiimiz

329
Bakara, 2/43.
330
Gle, Hasan, Temel Kaynaklara Gre Namazda mamln artlar, DEFD., zmir 1985, sy., 2, s., 99.
331
Buhr, Meazi, 53; Msned, V, 30, 71.
332
Buhr, Meazi, 53; Msned, V, 30, 71.
333
Mslim, Mescid, 290-291; bn Mce, kmets-Salt, 46; en-Nes, mme, 3, 5; Msned, IV, 118, 121, V, 282.
431
Amr b. Selime hadisi de bunu icap ettirmektedir.
334
Kurtub, Ey inananlar! Hibir
alveriin, hibir dostluun ve hibir kayrmann olmayaca gn gelmeden nce size
verdiimiz rzklardan infak edin (harcayn). nkr edenler, zlimlerin t kendileridir.
335

yetindeki inIak emrini ilemekte ve yetin teIsirine gre bu emrin vcip veya mendp bildiren
bir tekliI sigs olabileceini yle iIade etmektedir: el-Hasen dedi ki: Burada inIak emri Iarz
olan zekta dairdir. bn Creyc ve Said b. Cbeyr ise der ki: Bu yet hem Iarz zekt hem de
naIile tasadduku mevzubahis etmektedir. bn Atyye der ki: Bu sahihtir. Fakat daha nce sava
sz konusu eden yetler ile yce Allahn mminleri kIirlerin stne yollayarak onlar
deIedeceine dair yeti
336
dolaysyla buradaki tevikin Allah yolunda inIak olduunu ortaya
koyar. Bunu yetin sonunda yer alan, nkr edenler, zlimlerin t kendileridir blm de
glenedirmektedir. Yani cannzla mallarnz da inIak etmek suretiyle savap kIirlerle
mcadele ediniz. Derim ki: Bu aklamalara gre mallarn inIak edilmesi bazen vcip bazen de
mendp olur. Bu ise cihadn Iarz- ayn olup olmamasna gre deiir. Yce Allah kullarna
kendilerine verdii rzktan ve ihsan ettii nimetlerden inIak etmelerini emretmekte ve kendisine
hibir alveriin mmkn olamayaca, yaplmak istenen ama yaplamayan herhangi bir
harcamann telaIi edilemeyecei bir gn gelinceye kadar inIaktan uzak durmalarn knayp
bundan sakndrmaktadr. Nitekim yce Allah: Birinize lm gelip de: Ey Rabbim! Yakn bir
sreye kadar bana zaman tansan da sadaka versem, iyi kullardan olsam demeden nce,
verdiimiz rzklardan harcayn
337
diye buyurmaktadr.
338
Benzer ekilde, nsanlara
faydal eyleri denizlerde tayan gemilerde
339
yetinin teIsirinde deniz yolculuunu ciz
grmeyen grleri deerlendirip tenkide tabi tutan Kurtub, konu sonunda kendi yaklamn
belirtmekte ve mbah hkmnde olan deniz yolculuunun kiinin durumuna gre haram
hkmn alabileceini yle iIade etmektedir: Derim ki: Kitap, snnet ve mn, ayn zamanda
bu iki husus iin de yani hem ibadet hem ticaret kastyla deniz yolculuu yapmann mbah
olduunu gstermektedir. te bunlar bu konudaki delili tekil ederler ve bunlara uymak gerekir.
u kadar var ki insanlar denizde yolculuk yapmaktan Iarkl ekilde etkilenirler. Kimisi denizde
kolaylkla yolculuk yapar ve bu ona ar gelmez. Kimisine de ar gelir ve denizdeki yolculuk
esnasnda kuvvetten der. Ar derecede denizin tuttuu ve ar derecede ba dnen ile
denizde yolculuk yapt esnada Iarz namaz ve dier benzeri Iarzlar eda edemeyen kimsenin
durumu gibi. Birincisi iin denizde yolculuk yapmak caizdir. kincisi iin ise byle bir yolculuk

334
Kurtub, TeIsir, I, 246-247. 16. mesele.
335
Bakara, 2/254.
336
Bakara, 2/251.
337
MnIikn, 63/10.
338
Kurtub, TeIsir, III, 180.
339
Bakara, 2/164.
432
haramdr, bundan dolay da engellenir.
340
Ftiha sresini drt blm halinde ele alan Kurtub,
ikinci blmde bu srenin nzl ve hkmlerini ilemektedir. kinci blmn on alt
balnda Ftiha sresini renemeyen kimsenin nasl namaz klacan hadisten delil getirerek
sadece kendi grne gre ortaya koymaktadr. On yedinci balkta ise, Ftiha sresinin
yannda hibir du okuyamayan kiininin nasl namaz klaca hususunda hukuk normunu srI
kendi yaklam olarak ortaya koymaktadr. On sekizinci balkta da arapaya dili
dnmeyenlerin namaz klma meselesini ayn ekilde ilemektedir. imdi bu yaklamlarn
srasyla ortaya koymak istiyoruz: Btn gcn harcadktan sonra Ftiha sresini
renemeyen yahut Kurndan hibirey belleyemeyen veya haIzasna ondan hibirey
tutamayan kimsenin Kurn okunmas gereken yerlerde tekbir, tehlil, tahmid, tesbih, temcid
yahut l havle vel kuvvete ill billhtan mmkn olan syleyerek Allah zikretmesi gerekir.
Bu ekilde zikir yalnz bana namaz klmas veya imamn gizliden okuduu namazlarda
imamla birlikte klmas halinde sz konusudur. nk Eb Dvd ve bakalar Abdullh b. Ebi
EvIdan yle dediini rivyet etmektedirler
341
: Bir adam Peygamber (s.a.s.)in yanna gelerek
yle dedi: Ben Kurndan herhangi bir ey ezberlemek imknn bulamyorum. Bana onun
yerini tutacak bireyler ret. Hz. Peygamber: Sbhnellhi velhamdlillhi velilhe illellh
vallh ekber vel havle vel kuvvete ill billh de dedi. Bunu soran sahbi: Ey Allahn
Resl! Bunlar Allah iin syleyeceim szlerdir. Ya kendim iin ne diyeyim? Hz. Peygamber:
Allahm bana merhamet buyur, bana Iiyet ver, beni doru yola ilet, beni rzklandr de diye
buyurdu.
342
yet bu laIzlardan herhangi birisini de sylemekten aciz ise elinden geldii
kadar imam ile birlikte namaz klmay terketmesin. nallh imam bu konuda onun
sorumluluunu yerine getirir. lm gelinceye kadar araklksz olarak Ftiha sresini ve onunla
birlikte bir miktar Kurn renmek iin btn gayretini ortaya koymaldr. O bu gayret
iersinde ona lm gelmelidir ki Allaha kar beyan edebilecei bir mazeret sahibi olsun.
343

Arap olmayanlardan yahut baka kavimlerden arapaya dili dnmeyen kimseye namazn
klmas iin anlayaca diliyle arapa du tercme edilir. Yce Allahn izniyle bu onun iin
yeterli olur.
344




340
Kurtub, TeIsir, II, 130-131. 4. mesele.
341
Eb Dvd, Salt, 832; en-Nes, Itith, 32; ed-Drekutn, I, 313-314.
342
Kurtub, TeIsir, I, 96. 16. balk.
343
A.e., I, 96. 17. balk.
344
A.e., I, 96-97. 18. balk.
433
b. Feri Delillere Yaklam
b.a. stihsn
Fkh uslnde mctehidin bir meselede icm, zaruret, rI, maslahat, gizli kyas gibi
zel ve daha kuvvetli grnen bir delile dayanarak o meselenin benzerlerinde izlenen genel
kuraldan ve ilk hatra gelen zmden vazgemesi ve hukukun amacna daha uygun bulduu
baka bir hkm vermesi eklinde zetlenebilen yntemin addr.
345
stihsn konsundaki
tartmalarn merkezini, taraIlarn bu kavramla kastettikleri anlamlarn Iarkll ve istihsnn
dier deliller dnda mstakil bir kaynak olup olmad noktas tekil eder. Bu adan
bakldnda eri bir hkm elde etme yntemi olarak istihsn delili karsnda HaneI
mezhebinin yan sra Mlik, Hanbel, zeydiyye Iakihlerinin genel tavr olarak olumlu, Ii,
zhiri ve caIeri Iakihlerinin, erken dnem ehl-i hadisin ve Mutezile kelmclarnn
ounluunun olumsuz bir tavr iinde olduklar grlr.
346

b.a.a. stihsnn Meriyetini ve Huccet Oluunu Belirtmesi
TeIsirinde maslahat konusuna oka yer veren Kurtub, Dedi ki: Yedi yl adetiniz
zere ekin...
347
yetinin eri maslahatlar iin delil tekil ettiini belirterek konuyu yle
aklamaktadr: Bu yet, dini, neIsi, akl, nesebi ve mallar korumaktan ibret olan er
maslahatlar grnde asli bir dayanaktr. Bu hususlardan herhangi birisinin elde edilmesini
gerekletiren herbir ey bir maslahattr. Bunlardan herhangi birisini gerekletirmeye engel
olan herbir ey de bir meIsedettir, bu meIsedetin nlenmesi ise maslahattr. eriatlerden
maksadn insanlara dnyevi maslahatlarn gstermek olduunda gr ayrl yoktur. Bu
suretle insanlar yce Allah tanmak ve ona ibadet etmek imkann elde ederler. Bu ikisi ise
uhrevi mutlulua ulatrrlar. Yce Allahn bu hususlar eri hkmlerde gz nnde
bulundurmas, onun ltIu ve kullarna rahmetidir. Bu hususta onun zerinde bir grevin varl
veya kullarn bu konuda hak sahibi olmalar sz konusu deildir Ehl-i snnetinbtn muhakkik
limlerinin kabul ettii gr budur. Bu hususun geni aklamas Ikh usl eserlerinde
mevcuttur.
348
Yine Kurtub, Kalbi imanla huzur bulmuken, kfre zorlananlar hari;
kimler inandktan sonra Allah inkr eder ve kalplerini kfre aarlarsa bilsinler ki,
Allahn gazab onlarn zerinedir
349
yetinin teIsirinde Ieri delillerin mstakil ve asli

345
Bardakolu, Ali, stihsn, DA., stanbul 2001, XXIII, 339; Bkz. Zeydn, a.g.e., 217-218.
346
Bardakolu, a.g.md., XXIII, 344; Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 225-227; Abdlhamd, mer Mevld, Hucciyyetl-
kys Ii uslil-Ikhl-slm, Bingazi 1981, 46-48.
347
YsuI, 12/47.
348
Kurtub, TeIsir, IX, 138. 2. mesele.
349
Nahl, 16/106.
434
delil olarak benimsedii maslahat prensibine
350
gre konumlandrlmas gerektiini yle iIade
etmektedir: Yce Allahn ikrh halinde kIr gerektiren szleri msamaha ile karlayp kiiyi
bundan dolay sorgulamamas sebebiyle, limler de eriatin btn Ier hkmlerini bu asla gre
yorumlamlardr. Bu Ier hkmler iin zorlama sz konusu olduu takdirde bundan dolay
kii sorumlu tutulmaz ve buna herhangi bir hkm terettp etmez. Peygamber (s.a.s.)den
rivyet edilen mehur haberde de bu husus yle iIade edilmitir: mmetimden hata, unutma
ve ilemek zere zorlandklar eyin sorumluluu kaldrlmtr.
351
Bu haberin senedi sahih
olmasa da ilim adamlarnn ittiIak ile ihtiva ettii mn sahihtir. Bunu Kd Eb Bekr b. el-
Arabi iIade etmitir
352
Kurtub daha sonra bu konuyu, ldrlmek korkusuyla kIr
gerektiren szleri sylemenin hkm, zorlama dolaysyla verilen ruhsatlar, eitli Iiilleri
ilemek iin zorlanma, zorlanan kimsenin boamas ve klelerini zat etmesi, zorlama altnda
yaplan al-veri, zorlanan kimsenin nikh, nikh ve cinsel iliki iin zorlama, kadnn zinaya
zorlanmas, zinaya zorlanan kadna mehrin gerekip gerekmedii, kocadan hanmn zorla
alnmak istenmesi, zorlama altnda yaplan yemin, yeminin bozulmas iin zorlamak, mala
gelecek zararn ikrh saylp saylmayaca, kIr gerektiren szleri sylemek iin zorlanan
kimsenin gznnde bulundurulmas gereken hususlar, kIre ve baka hususlara zorlanan
kimsenin lm tercih etmesi, zorlamann snr ve kinayeli iIadeler ve ikrah hususlar altnda
geni bir ekilde ele almaktadr.
353

b.a.b. stihsna Gre Deerlendirdii Baz Fkh Meseleler
Kurtub, teIsirinde Ikh meseleleri deerlendirirken istihsn delili asndan Mlik
mezhebinin genel karakteristiini sergilemektedir. Mesel Mlik mezhebi rI sebebiyle
istihsn delil alarak et yememeye yemin eden bir insann balk yedii takdirde yemininin
bozulmayacan benimserler ve bunun gerekesini, Oradan taze et yemeniz
354
yetine
atIta bulunarak, balk etinin rIte bilinen et tr olarak alglanmad eklinde belirtirler.
355

Kurtub, Oradan taze et yemeniz
356
yetinin teIsirinde birinci meselede deniz ve eitli
etlerin birbirleriyle deitirilmelerinin hkmn ele alrken mezheplerin et trlerine ynelik
grlerini mukayeseli ekilde ilemekte ve mm Mlike gre cins et olduunu iIade
etmektedir.
357
MIessir nc meselede et yemeyeceine ilikin yemin eden kiinin durumunu

350
Bkz. Kaya, a.g.md., XXVII, 528.
351
bn Mce, Talak, 16.
352
Kurtub, TeIsir, X, 119. 3. mesele.
353
A.e., X, 119-125. 4-21. meseleler.
354
Nahl, 16/14.
355
Bkz. ener, a.g.e., 60.
356
Nahl, 16/14.
357
Kurtub, TeIsir, X, 58-59. 1. mesele.
435
rI sebebiyle istihsn delil alarak yle deerlendirmektedir: limler, et yememek zere
yemin eden kimsenin durumu hakknda Iarkl grler ileri srerler. bnl-Ksm der ki: Bu
kii, sz konusu drt cins etten hangisini yerse yesin yeminini bozmu olur. Eheb |el-Kays| (.
204/820) ise, el-Mecma adl eserde konuya yle yaklamaktadr: Ancak davarlarn etlerini
yemesi halinde yemini bozulur. Yabani hayvanlarla dierlerini yedii iin yemini bozulmaz.
Bylelikle rI ve adete riyet edilip lgavi laIzn kullanmna tercih edilmi olur. Bu gr daha
gzeldir.
358
Kurtub, Kalbi imanla huzur bulmuken, kfre zorlananlar hari; kimler
inandktan sonra Allah inkr eder ve kalplerini kfre aarlarsa bilsinler ki, Allahn
gazab onlarn zerinedir
359
yetinin teIsirinde ldrlmek korkusuyla kIr gerektiren
szleri syleyen kiinin mslman olmakla birlikte zhiren mrted olmas sebebiyle einden
boanacan, bu haliyle lrse namaznn klnmayacan ve mslman babasna miras
olamayacan syleyen Muhammed b. el-Haseni istihsn isim olarak belirtmeksizin bu delile
gre yle tenkit etmektedir: Ancak Kitap ve snnet bu kanaati reddetmektedir. nk Allah
Tel burada: zorlananlar hari diye buyurduu gibi, baka yerlerde de yle
buyurmaktadr: Onlardan gelecek bir zarardan korunmaya almanz mstesna
360
;
NeIislerine zulmedenler olarak canlarn alaca kimselere melekler: Ne ite idiniz? Derler.
Onlar: Biz, yeryznde mustazaI kimselerdik derler
361
ve bir baka yerde de yce Allah:
Ancak are bulamayan, yol bulamayan erkek, kadn ve ocuklardan mustazaI olanlar
mstesna
362
diye buyurmaktadr. Bylelikle yce Allah malub drlmeleri sz konusu
olmadka Allahn emrettiklerini terk etmeyen mustazaIlar mazur grmektedir. krah altnda
bulunan kii ise ancak mustazaItr ve Allahn emirlerini yerine getirmekten imtina etmeyen
birisidir. Bu aklamay Buhr
363
yapmtr.
364
Yine Kurtub, Kim zor durumda kalrsa
arya kamadan yeterli miktarda bunlardan yemesinde hibir gnah yoktur
365

yetinin teIsirinde, kavram olarak belirtmemekle birlikte, arap ime zorunda kalnmas
durumunu maslahat sebebiyle istihsn delil alnmas paralelinde yle deerlendirmektedir:
arap imek zorunda kalan bir kimse eer zorlama ile mecbur tutulmu ise iebileceinde
gr ayrl yoktur. yet alk veya susuzluk sebebiyle ise imez. Mlikin el-Utbyye adl
eserde kabul ettii gr budur. O yle der: arap, susuzluundan baka bireyini arttrmaz.
Ayn zamanda bu Iinin de grdr. Yce Allah arab mutlak olarak haram klm, lei ise

358
A.e., X, 59. 2. mesele.
359
Nahl, 16/106.
360
l-i mrn, 3/28.
361
Ns, 4/97.
362
Kurtub, TeIsir,
363
Buhr, krah, 89.
364
Kurtub, TeIsir, X, 119. 4. mesele.
365
Bakara, 2/173.
436
zaruret olmamak artna bal olarak haram klmtr. el-Ebheri der ki: Eer arap aln veya
susuzluunu giderebiliyorsa, iebilir. nk domuz hakknda yce Allah: nk o bir
pisliktir dedikten sonra zaruret dolaysyla mbah klmtr. Yine arap hakknda da O, bir
pisliktir diye buyurmutur. Dolaysyla kyastan da daha gl bir delil olan cel (ak) mn
sebebiyle domuzun zaruret halinde mbah klnmasnn kapsamna girer. arabn bir an dahi
olsa susuzluu giderecei ve ksa bir sre de olsa al hissettirmeyecei ise kanlmaz bir
husustur.
366

b.a.c. stihsnn Tamas Gereken artlar Belirtmesi ve Eb Hanfeyi Tenkidi
Kurtub, ve Allah brakp bazlarmz bazlarn Rab edinmesin
367
yetinin
teIsirinde eri delile dayanmayan istihsnn mer olmadn ve dinde delil tekil
edemeyeceini yle iIade etmektedir: ve Allah brakp bazlarmz bazlarn Rab
edinmesin yeti, yce Allahn hell kld dnda, hibirkimseyi herhangi bir eyi hell ya
da haram klma hususunda izlemeyelim, ardndan gitmeyelim, anlamn tamaktadr. Bu da
yce Allahn: Onlar Allah brakp limlerini, rahiplerini rabler edindiler
368
yetini
andrmaktadr. Yani onlar Allahn haram ve helal klmad eylere ilikin, lim ve rahiplerinin
haram ve helal klmalarn kabul etmek suretiyle rableri derecesinde tuttular. Bu da eri
herhangi bir delile dayanmayan mcerred istihsn kabul etmenin batl olduunu
gstermektedir. el-Kiya et-Taber der ki: Ak dayanaklar olmakszn tayin etmi olduu
ller hususunda Eb HanIenin istihsnlar byledir. Ayrca bu buyrukta: eri dayana
aklamakszn imamn szn kabul etmek gerekir, diyen ve yine imamn eriatten dayanan
aklamakszn Allahn haram kldn helal klbileceini ileri sren RIzilerin de grn
reddetmektedir.
369

b.b. rf
rI (el-UrI), szlkte eitli mnlara gelmektedir. yilik (marI), ihsan, cmertlik,
hediye (atyye) olarak verilen ey, aa kavun aac, deniz dalgas, at yelesi, yksek kumluk,
kumluun yksek olan srt, dan doruu, zirvesi, horoz ibii, peyderpey veya bir eyin arka
arkaya gelmesi (tevli), gibi anlamlara gelir. Bir de rI, kanunlarla snrlanmakszn, durumun
gerektirdii hkm ve icraat anlamna gelir. rIi idre (sk ynetim) anlamna da gelen rI,
eskinden limlerin resmi makamlarnda giydikleri bir eit kavua da denir. Fakihlerin kabul

366
Kurtub, TeIsir, II, 152. 4. mesele.
367
l-i mrn, 3/64.
368
Tevbe, 9/31.
369
Kurtub, TeIsir, IV, 74. 2. mesele.
437
ettikleri rI, eri naslara muvIk olan ve maslahat hedeIleyen bir zellik tar.
370
Bu
aklamalardan sonra rIn Istlh anlamn: rI, herkesin bildii ve ou zaman kendisine
uyageldii sz ve Iiillerdir
371
eklinde tariI edebiliriz.
372

b.b.a. rf Kelimesinin Lugat ve Istlh Anlamn ve Kapsamn Belirtmesi
Kurtub, Sen af yolunu tut, rf (urf) ile emret ve chillerden yzevir
373
yetinin
emir ve yasaklara dair eriatn btn kaidelerini ihtiva ettiini belirtmekte ve rI (urI) ile
emret blmnn kapsamna ve rIn tariIine ilikin u izahlarda bulunmaktadr: rI
(urI) ile emret yetinin kapsamna, akrabalk balarn gzetmek, hell ve haram hususunda
Allahtan korkmak, gzleri haramdan korumak ve ebedilik yurduna hazrlanmak hususlar
girmektedir.
374
UrI, marI ve riIe kelimeleri, akllarn beenip kabul ettii, ruhlarn da huzur
ve skn bulduu btn gzel hasletler anlamna gelir. air der ki:
Hayr ileyen onun karln almaktan yana mahrum kalmaz,
MaruI ilemek Allah nezdinde de insanlar arasnda da boa gitmez.
375

Kurtub, Andolsun birbiri ardnca (urfen) gnderilen (melek)lere
376
yetinin
anlamna ynelik Iarkl aklamalar nakletmekte ve rI konusuna ilikin olan, Mesrukun,
Abdullah (b. Mesd)dan rivyetine gre, o yle demitir: Bunlar yce Allahn emir ve nehyi
ile haber ve vahiylerinden olan maruI hususlarla gnderilmi meleklerdir. Eb Hreyre,
Mukatil, Eb Slih ve el-Kelbinin gr de budur aklamasndan sonra yette yer alan
urIen kelimesi hakknda u bilgileri vermektedir: UrIen (birbiri ardnca) kelimesi, atn yelesi
gibi biri dierinin arkasndan gelen demektir. Araplar insanlarn bir kimseye oka ynelmeleri
halini anlatmak zere; nsanlar Iilan kimseye birbiri ardnca yneldiler derler.
377

b.b.b. rfn Meriyetini ve Huccet Oluunu Belirtmesi ve Fkh
Meseleleri rf Delil Alarak Deerlendirmesi
slm hukukular, hukukun birok konusuyla dorudan ilgisi bulunan rI ve deti
ictihadlarnda naslardan sonra bir asl kabul etmi ve onu ictihd artlarndan saymlardr.
Hkm belirtilmeyen ve teIerruata ait meselelerin eri hkm, naslarn ruhu olan klli kide

370
Bkz. Ate, Ali Osman, slma Gre Chiliye ve Ehl-i Kitb rI ve Adetleri, stanbul 1996, 110-112; 251-430
371
el-HallI, Masdrt-teril-slm I m l nasa Ih, Kuveyt 1970, 145.
372
Bkz. ener, a.g.e., 101-104; Eb Zehr, a.g.e., 234-237.
373
ArI, 7/199.
374
Kurtub, TeIsir, VII, 264. 1. mesele.
375
A.e., VII, 266. 2. mesele.
376
Mrselt, 77/1.
377
Kurtub, TeIsir, XIX, 104.
438
ve prensiplerin altnda, ictihadla ortaya konaca, bilinen bir gerek olduu gibi, esasen
slm hukukunun deimeyen umdelerini ve esaslarn tayin etmi, deiime ihtimali olan
teIerruat da
378
, rI ve detle ictihad erbabna brakmtr.
379

Kurtub, kisi de kapya doru kotular. Kadn onun gmleini arkasndan boylu
boyunca yrtt
380
yetinden istinbtta bulunarak rIn meriyetini ve huccet oluunu yle
iIade etmektedir: yet, kyasa ve istidlle delil olduu gibi, rI ve det gereince amele de
delil vardr. nk gmleinin n ve arka taraIndan yrtlm olmas sz konusu edilmektedir.
Bu ise yalnzca Mlik mezhebi limlerinin kitaplarnda iledikleri bir husustur. nk gmlek
arkadan ekilecek olursa o taraItan yrtlr, nden ekilecek olursa yine nden yrtlr,
ounlukla grlen budur.
381
Kurtub, Allah sizin iin kendi cinsinizden eler yaratmtr
ve elerinizden size oullar ve torunlar vermitir
382
yetinin teIsirinde rIn eriatin asli
kaynaklarndan biri olduunu belirtmekte ve erkein ev iin hizmeti tutup tutmayaca
hususunda rIn belirleyiciliini yle vurgulamaktadr: Erkek, yalnzca bir hizmetinin
masraIlarn karlar. Servet ve evinin durumuna gre daha Iazlasnn masraIlarn karlar da
denilmitir. nk bu, eriatin asl kaynaklarndan birirsi olan rI ile alakaldr. Bedevi Arap
kadnlar ile llerde yaamakta olan kadnlar, suyun tatllatrlmas ilerinde, hayvan
bakmlarnda kocalarna hizmet eder, ona yardmc olurlar. ehirlerde yaayan dar geimli
erkekler, haIiI ilerde hanmna hizmet eder, ona yardmc olur. Zengin olanlar ise,
kocalarndan hizmeti isterler ve eer byle bir konumda iseler, kadnlar da kocalar gibi rahat
yaarlar. yet anlamazl gerektiren bir durum olursa ve kadn kocasna (hizmetiyi) art
komu ise, bu konuda kendisinin hibir ekilde kendi ilerini gren bir kimse olduu
bilinmediine dair ahit tutar ve o takdirde koca da onun ilerini grdrmek zere hizmeti
tutmay kabul etmi ise, buna gre hkm verilir ve bu husutaki anlamazlk da ortadan
kalkar.
383
Kurtub, Eer onu boarsa daha sonra ondan baka bir koca tarafndan
nikahlanmadka kendisine helal olmaz. yet o da onu boarsa kendileri Allahn
snrlarn ayakta tutacaklarn zannederlerse tekrar dnmelerinde her ikisi iin de vebal
yoktur...
384
yetinin teIsirinde, kadnn ev ilerini yapmaktan sorumlu olup olmad
hususunu, kadnn sosyal konumu asndan deerlendiren Mlik mezhebinin iki Iarkl
grleriyle ortaya koymaktadr: bn Huveyzimendd der ki: Bizim arkadalarmz (Maliki

378
Bkz. Zeydn, a.g.e., 242-243.
379
ener, a.g.e., 131, 135; Bkz. tb, II, 287.
380
YsuI, 12/25.
381
Kurtub, TeIsir, IX, 116. 2. mesele.
382
Nahl, 16/72.
383
Kurtub, TeIsir, X, 96. 5. mesele.
384
Bakara, 2/230.
439
mezhebi limleri), kadn hizmet etmekle ykml mdr deil midir hususunda Iarkl grlere
sahiptir. Kimi arkadalarmz yle der: Kadnn hizmet etmek (ev ii yapmak) grevi yoktur.
nk nikah akdi Iaydalanmay ihtiva eder, hizmeti kapsamaz. Dikkat edilecek olursa nikah
akdi bir icare akdi de deildir, mlk edinme hakk da deildir. Bu Iaydalanmak zere bir
akiddir. Akid ile kazanlan hak sadece Iaydalanmaktr, bakas deildir. Dolaysyla kadndan
bundan Iazlas istenmez. Yce Allahn: Eer size itaat ederlerse artk aleyhlerine bir yol
aramayn
385
yetinden de zaten bu anlalmyor mu? Kimi ilim adamlarmz ise yle
demektedir: Kadn kendi durumundaki sair kadnlar nasl hizmet ediyorsa ylece hizmet
etmekle ykmldr. Eer baba taraIndan zenginlii veya mreIIeh olmas sebebiyle ereIli bir
konumda bulunuyor ise, evin ilerini ynetmekle ve hizmet edenlere gereken emirleri vermekle
ykmldr. yet orta halli ise yatak sermek ve benzeri ileri yapmaldr. Eer bundan da daha
aa durumda ise, evi sprmesi, yemek piirmesi, amar ykamas grevidir. yet Krt,
Deylem ve dal kadnlardan olup onlarn beldelerinde bulunuyor ise, onlarn kadnlarna ne tr
iler ykleniyor ise ona da o iler yklenir. nk yce Allah yle buyurmaktadr:
zerlerindeki hak gibi maruI ekilde onlarn da hakk vardr.
386
Eskiden beri de imdiki
dnemlerde de mslmanlarn yaadklar blgelerdeki rIleri dediimiz ekilde cereyan
edegelmitir. Nitekim Peygamber (s.a.s.)in ve ashbnn hanmlarnn un ttkleri, ekmek
piirdikleri, yemek piirdikleri, yatak serdikleri, soIra hazrladklar ve benzeri iler yaptklarna
dikkat edilmiyor mu? Herhangi bir kadnn bunlar yapmak istemediine dair bir ey de
bilmiyoruz. Byle bireyi yapmak istememek de onun iin uygun dmez. Hatta onlar bu
hususta kusurlu davrandklar takdirde kadnlarn dvyorlar ve hizmette kusurlar dolaysyla
sorguluyorlard. Eer bu hizmetleri yapmak kadnn zerindeki bir hak olmasayd, elbette
onlardan bu ileri yapmalarn istemezlerdi.
387
Kurtub Ey iman edenler! Kadnlara zorla
miras olmanz size helal olmad gibi, onlar apak bir hayaszlk ilemedike,
kendilerine verdiinizden bir ksmn alp gtrmeniz iin onlar sktrmayn...
388

yetinin teIsirinde hanma hizmeti tutulmas hususunu deerlendirerek, kendi mezhebinin
gr olan, sosyal statleri yksek kadnlara yeteri kadar hizmeti tutulmas gerektii
grn benimsemekte ve Ii ve Eb HanIenin: Kocann tek bir hizmetiden baka
hizmeti tutma ykmll bulunmad eklindeki grn yanl bulmaktadr. MIessir
bunun gerekesini yle aklar: nk grlecek ileri pek ok olan hkmdar kzlar gibi
kimselere tek bir hizmeti yetmez. Zira byle bir kadnn elbiselerinin ykanmas, yatann

385
Ns, 4/34.
386
Bakara, 2/228.
387
Kurtub, TeIsir, III, 105-106. 11. mesele. 3. balk.
388
Ns, 4/19.
440
dzeltilmesi ve buna benzer tek bir kiinin yapamayaca pek ok ileri vardr. Bu da aka
grlen bir husustur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
389

b.b.c. mm Lafzn rfle Tahss Edilip Edilemeyecei Meselesini
Deerlendirmesi
Kurtub, yet hasta veya yolcu iseniz, yahut iinizden biri ayak yolundan
(tuvaletten) gelirse
390
yetinin teIsirinde umm laIzn rIle tahss edilip edilemeyecei
meselesini mukayeseli ekilde deerlendirmekte ve kendi grn ortaya koymaktadr:
Burada ummun glip grlen rI ve det ile tahss edilmesi meselesini de ilemek istiyoruz.
yette geen el-it (ayak yolu) yine Nis sresinde akladmz gibi
391
, iki necaset k
yerinden kan hadeslerden kinaye olup ummi bir iIadedir. u kadar var ki, ilim adamlarmzn
ounluu bunu, allm ekilde ve kmas allm hadesler ile tahss etmilerdir. Kk
akl talar ile kurt gibi allmadk eyler ksa, yahut da allm olan ey kendisini
tutamad iin ve hastalk dolaysyla kacak olursa, bunlarn herhangi birisi abdest bozucu
olmaz. Bu hususta laIza ynelmelerin sebebi de udur: LaIz, her ne kadar medll iin sz
konusu ise de kullanmdaki ounluu bir rI haline gelir ve rIen ounlukla kullanlan anlam
bu laIzn mutlak olarak kullanlmas halinde o laIz duyan taraIndan anlalr. Bunun dnda
kalan ve bununla birlikte laIzn kendisi hakknda kullanld anlamlar ise zihne gelmez, uzak
kalr. Dolaysyla bu laIz sz konusu istisnai eylere dellet etmez. Byle bir laIz, tpk
dbbe laIzndaki durum gibi bir hal alr. Zira bu kelime mutlak olarak kullanld takdirde
hatra drt ayakllar gelir. Bu laIz iitenin hatrna karnca hibir zaman gelmez. Dolaysyla
byle bir laIz kullanld m karnca zhiren bu laIzn delletine girmez ve kastedilmi de olmaz.
MuhaliI kanaate sahip usulclerse derler ki: ounlukla kast edilenin ncelikle hatra gelmesi,
nadiren o laIz ile kastedilenin kastedilmemi olmasn gerektirmez. nk laIzn kullanm her
ikisini de kapsamaktadr. Bu da laIz sylenen kimsenin uurunda her ikisini de kast
etmiolduuna dellettir. Ancak birinci gr daha sahihtir. Konu ile ilgili tamamlayc dier
alamalar ise usl kitaplarndadr.
392
Kurtub, ocuklarnza st annesi tutmak
isterseniz, rfe gre cretlerini verdiinizde, sizin iin bir saknca yoktur
393
yetinin
teIsirinde ocuun st anneye verilme hususunu ilerken bu yet gerei anne ve babann karar
vermeleri halinde st anne tutmalarnn ciz olduunu belirtmekle birlikte asl olann her

389
Kurtub, TeIsir, V, 73. 7. mesele.
390
Mide, 5/6.
391
Ns, 4/43. 20. mesele.
392
Kurtub, TeIsir, VI, 55. 27. mesele.
393
Bakara, 2/233.
441
annenin Allahn bildirdii ekilde ocuklarn emzirmesi gerektiini vurgulamaktadr. Fakat
Kurtub, bu yetin slm hukukunun Ieri delillerinden rI ve det ile tahss edildiini ileri
srerek soylu kadnn st emzirme ykmllnn bulunmadn benimsemekte ve
konumuzun rneini tekil eden u aklamada bulunmaktadr: u kadar var ki, dier Iakihler
arasndan yalnzca mm Mlik soylu kadn istisna eder ve yle der: Byle kadn iin st
emzirme ykmll yoktur. O bu kabilden olan kadnlar yetin kapsam dnda tutmu ve
bu yeti Ikh uslnde asl bir delil olan rI ve adet gereince amelle tahss etmitir. Bu asli
ilkenin mm Mlik dnda Iarkna varan olmamtr.
394

b.b.d. rfe Bal Ahkmn rfn (Zaman, Mekn, klim, Corafya vb.)
Deimesi Sebebiyle Bu Durumun Hkmlere Yansmas Meselesini
Deerlendirmesi
rIe bal hkmlerin zamanla deimesi meselesi, rI konular arasnda nemli bir
yere sahiptir.
395
Hukukta deiiklik gerek aklen ve gerekse eran zarri gzkmektedir. Zaman
ve evre Iaktrleri deiiklii aklen zarri klmaktadr. Zarri olan bu deiiklii genel hukki
ereveyi bozmadan kabullenmemek, kar durmak tkanmalara ve neticede hukukun tmden
yaanlan hayattan uzaklatrlmasna neden olacaktr. Oysaki, slm hukukunun amac donmak
ya da hayat dondurmak deil; hayata hem ayak uydurmak hem de yn vermektir. Bu ise slm
hukukunun yeri yeni ortaya kan ihtiyalara cevap verebilmesi, bylece yaanlan hayatla
paralel yrmesi ile mmkndr.
396
Hibir zaman zden, genel ereveden uzaklalmamak
kayd ile slm hukukunun hayatiyetini temin edecek deiiklie eran da zarret vardr. Bir
vcibin varl iin zarri olan eyler de vciptir
397
prensibini de bunu gerektirmektedir.
398

Kurtub, Onlardan nce o yurtta yerleip iman edenler, hicret ederek kendilerine
gelenleri severler. Onlara verilenlerden dolay kalplerinde hibir kskanlk
hissetmezler
399
yetinin teIsirinde Hz. merin Iethedilen arazilere dair Iarkl ictihd ve

394
Kurtub, TeIsir, III, 117-118. 17. mesele.
395
Bkz. el-Kevser, Muhammed Zhid, Makltl-Kevser, Msr 1994, 340-343; ener, a.g.e., 143.
396
Kr. Fazlurrahmn, slm ve adalk (ev. Akgen, Alpaslan-Krbaolu, M. Hayri, Ankara 1990, 46-48; 99-
121; 285-289.
397
mid, SeyIuddn Ebl-Hasen Ali b. Ebi Ali, el-hkm Ii uslil-ahkm, Beyrut 1985, I, 96.
398
Erdoan, Mehmet, slm Hukukunda Ahkmn Deimesi, stanbul 1990, 15; Bkz. Bardakolu, Ali, Fkh,
DA., stanbul 1996, XIII, 22-27; el-Kardav, YsuI, Naslarn lletlerini ve lgili Bulunduklar Ortam ve artlar
Gznnde Tutma Hususunda Sahbe ve Tbinin Metodlar, (ev. YsuI Ick), slm Aratrmalar, Ankara
1986, sy. 1, s. 43-44, 41-48; Dndren, Hamdi, Zaman ve artlarn Deimesiyle slm Hkmler Deiir mi?,
Zaman ve artlarn Deimesiyle slm Hkmler Deiir mi?, UFD., C.7, sy. 7, Yl, 7, Bursa 1998; Said
Nursnin bu meyandaki, te, eski hal muhal; ya yeni hal veya izmihll eklindeki veciz sz ok manidardr.
(Bedizzaman Said Nurs, Risle-i Nr Klliyat-Mnazarat, stanbul 1996, II, 1940.
399
Har, 59/9.
442
uygulamasna yle yer vermektedir: Bu mesele mme hukuku
400
kapsamna giren bir
meseledir. Mslmanlar, Allahn kendilerine Kisr ve Kayserin lkelerini verdii zaman bu
mesele ile karlatlar. Hz. mer (r.a.) da aydn kaIas, keskin gr, doruyu ve kamu
yararn savunan cesareti ile bu meseleyle karlat. Ashb, Iethedilen bu lkeler arazisinin
Itihlere datm konusunda byk ve o zamanki devletin yapsn etkileyecek bir gr
ayrlna dmlerdi. Bu arazi teki ganimet mallar gibi sava yapan askerlere mi datlmal
yoksa devlete gelir salamak iin vergi karlnda eski sahipleri elinde mi braklmal? Hz.
mer (r.a.)n haliIelii srasnda Sriye, Irak ve dier lkeler Iethedildii zaman btn ashb
bu lkeler arazisinin bete biri karldktan sonra geriye kalan bete drdnn Iatih askerlere
datlmasnn geretii grndeydiler. Ashb bu grlerinde Kurn- Kerime ve Hz.
Peygamber (s.a.s.)in snnetine dayanyorlard. EnIl, 8/41. yeti u meldedir: Biliniz ki
dmandan ele geirdiiniz ganimetlerden bete biri Allaha ve elisine ve ona yaknl olana,
yetimlere, yoksullara, yolda kalmlara aittir Yani bete drd de sava yapan askerlerindir.
Hz. Peygamber (s.a.s.) de Hayberi ald zaman arazisinin bete birini kardktan sonra
gerisini askerlere datmt. Hz. mer (r.a.) ise, bu arazinin eski sahipleri elinde hara
karlnda braklmasn uygun gryordu ki, bu haralar her devirde ve dnya kaldka
devletin gerekli masraIl iin bir gelir kayna olsun. Hz. merin bu meseleyi istire ve
mzkereye amasnn ardndan gr biriliine varld ve kendisine unlar sylendi: Gr
senin grndr. Senin dndn ve senin dediin en iyi yoldur. Eer bu snrlar ve bu
beldeler ordularla doldurulmaz ve beslenmezse kIr ehli dmanlar yine yerlerine geri
dneceklerdir, dediler. Bunun zerine Hz. mer (r.a.), artk durum aydnlanmtr, dedi ve
herkesin hakk kabul etmesiyle aradaki gr ayrl son buldu. Hz. mer (r.a.) da araziyi
iletenlere arzu ettii ekilde vermek ve onlar harac vergisine balamak zere birka kiiyi bu
ile grevlendirdi.
401

imdi Kurtubnin bu konuya ilikin aklamalarn ele alabiliriz. MIessir meseleyi
mukayeseli ekilde yle ilemektedir: Mlikin Zeyd b. Eslemden, onun babasndan
rivyetine gre mer yle demitir: yet daha sonra gelecek insanlar olmasayd,
Iethedeceim herbir kasabay mutlaka Reslllhn Hayberi paylatrd gibi paylatrrdm.
Birok yoldan gelmi olduka yaygn (msteIiz) rivyetlerde belirtildiine gre mer, Irak
sevadn (coraIyasn), Msr ve elde ettii ganimetleri atiyelere (maalar) halkn ve
ocuklarn rzklarna kaynaklk tekil etsin diye savalara paylatrmakszn brakmtr.
Zbeyr, Bill ve ashbtan daha baka kimseler ise Iethedilen yerlerin kendilerine

400
Bkz. Eskiciolu, Osman, mme Velyeti, DEFD., zmir 1989, sy., 6, s. 415-447.
401
Ms, M. YsuI, Fkh slm Tarihi (ev. Ahmet Meylni), stanbul 1983, 82-96. (zetle).
443
paylatrlmasn istediler. mer onlarn bu isteklerini uygun bulmad. Bu hususta yapt
uygulamann mahiyeti hakknda Iarkl grler vardr. Onun uygulamas hususunda orduya
katlanlarn gnllerini ho ettii sylenmitir. Gnl holuu ile herhangi bir bedel almakszn
payn mslmanlara brakmak isteyenler aznlkta idiler. Bunu kabul etmeyen kimselere
ganimetten kendisine den payn bedelini verdi. O topraklar mchidlerin gnllerini ho
ettikten sonra brakt, diyen kimseler onun bu uygulamasn Peygamber (s.a.s.)in uygulamas
gibi deerlendirmitir. nk Peygamber de Hayberi paylatrmt. Zira merin paylarn
satn almas ve dierlerinin de gnl holuu ile paylarn terketmeleri tpk oray paylatrmas
seviyesindedir. Bir dier gre ise o savaa katlanlara herhangi bir ey vermeksizin onlar
brakmtr. mer bu hususta yce Allahn: Onlardan nce o yurtta yerleip iman edenler,
hicret ederek kendilerine gelenleri severler. Onlara verilenlerden dolay kalplerinde hibir
kskanlk hissetmezler
402
yetlerinde getii zere bu hususta tevil yaparak uygulamada
bulunmutur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
403

Szlkte yaknlatrmak, birletirmek, sndrmak anlamndaki elI (lIet) kknden
treyen melleIe ile kalbin oulu kulb kelimesinden oluturulmu melleIetl-kulb
(melleIe-i kulb) terkibi gnlleri sndran, yumuatlan kimseler demektir. Terim
anlamn Tevbe sresindeki
404
el-melleIet kulbhm iIadesinden alan tamlama, maddi
ihsanda bulunmak suretiyle gnllerin slma ve mslmanlara kar yumuatlmas arzulanan
gayri mslimleri, kendilerinin veya ballarnn slm benimsemesi umulan yahut zarar
vermelerinden korkulan veya dmn kar himayeleri istenen nIuz sahibi kimseleri ve dinde
sebat etmeleri arzulanan yeni mhtedileri belirtmek iin kullanlmtr. yette zektn sarI
yerleri arasnda melleIe-i kulb da saylmakta, ayrca iki yette
405
elI kknden treyen
Iiiller szlk anlamyla gemektedir. Bu kavrama pek ok hadiste de rastlanmaktadr.
406
Hz.
Peygamberin ktlklerinden emin olmak veya kalplerini slma sndrmak amacyla birok
kiiye maddi yardmda bulunduu ve bu siyasetin msbet sonular verdii bilinmektedir. Bu
uygulama Hz. Eb Bekirin hilaIetinin ilk dnemlerinde de srdrlmtr. Ancak Hz. mer,
Eb Bekirin bu snItan iki kiiye yapt tahssata slmyetin yaylp glendii ve
mslmanlarn kuvvetlendii, dolaysyla artk kendilerine ihtiya kalmad gerekesiyle kar
km, onun haliIe taraIndan da onaylanan bu siyaseti zerine
407
sahbenin skti icms

402
Har, 59/9-10.
403
Kurtub, TeIsir, XVIII, 18. 3. mesele; Ayrca bkz. a.e., VI, 178-179. 9. mesele. Mide, 6/90-92.
404
Tevbe, 9/60.
405
l-i mrn, 3/103; EnIl, 8/63.
406
Wenscink, el-Mucem, elI md.
407
el-Beyhki, Ahmed b. Hseyin, es-Snenl-Kbr, Haydarbd 1344, VII, 20.
444
olumutur. Hz. Eb Bekirden sonraki haliIenin melleIe-i kulba Iiilen maddi destek
salad bilinmemekle birlikte Resl-i Ekremin slm glendikten, Kurey ve Hevzin gibi
byk kabileler yenilgiye uratldktan sonra da melleIe-i kulba ihsann srdrd bir
gerektir. Dolaysyla dinin ycelmi olmas yaklam izaIi olup Hz. merin sz konusu
ahslarda msbet gelimeler sezmi yahut belli kiilerin asalak bir snI tekil etmesini nlemek
istemi bulunmas da muhtemeldir. Nitekim Cell Savana katlan Becle halknn kendilerine
vaad edilen drtte birlik ganimet hissesinin verilmesi talebiyle bavurduklar Irak cephesi
bakumandan Sad b. Eb Vakksn konuya ilikin sorusu zerine HaliIe mer, Allah rzas
iin deil melleIe-i kulb denei uruna savamlarsa ilgili tutarn denebileceini bildirdii
kaydedilmektedir.
408
HaneIilere, mehur grlerinde Mliklere ve Ii mezhebindeki sahih
gre gre artk ehl-i kIre zekt ne gnllerini sndrmak ne de baka bir sebeple verilebilir.
Onlara slmn ilk dnemlerinde zekt verilmesi mslmanlara nisbetle gl olmalar
yzndendi; mslmanlar glendikten sonra maddi ihsanlarla kIirlerin gnln kazanmaya
ihtiyalar kalmamtr. Buna karlk bir ksm Mlikler, Hanbellerin ounluu, baz aIler
ile CaIeriler ve Zeydiler, ihtiya duyulmas halinde bu hkmn her devirde geerliliini
koruduunu ileri srer.
409

Kurtub, Sadakalar yalnz fakirlere, dknlere, onlar toplamakla grevli
olanlara, kalpleri sndrlacak olanlara (mellefetl-kulb) Allahtan bir farz olarak
verilir
410
yetinin teIsirinde melleIe-i kulb konusunu 12, 13 ve 14. meselelerde genie
ele almaktadr. Biz bu meseleleri konumuz asndan deerlendirip Kurtubnin sreklilik ve
deiim hususuna yaklamn ortaya koymaya alacaz. 12. meselede melleIe-i kulbn
anlam ve kapsam zerinde birok Iarkl ve benzer grlere yer veren Kurtub
411
, bu kavram:
MelleIetl-kulb, slmn ilk dnemlerinde mslman olduunu izhar edenler arasnda
yakinlerinin zayIl nedeniyle zekattan kendilerine pay verilerek slmyete sndrlmak
istenen topluluktur
412
eklinde tariI etmektedir. Kurtub konunun giriinde yapt bu tariIten
sonra konunun sonunda melleIe-i kulbn kapsamna ilikin: zetle bunlarn hepsi
mmindiler ve ilediimiz zere aralarnda hibir kIir yoktu. Yce Allah en iyi bilen ve hkm
en salam olandr
413
eklinde kanaatini belirtmekte ve bu kavrama ilikin yapt tanmla
kapsamn rttrmektedir. 13. meselede melleIe-i kulbn bki olup olmad meselesini

408
Belzuri, Fthul-Bldn, 267-268.
409
Kallek, Cengiz, MelleIe-i Kulb, DA., stanbul 2006, XXXI, 475.
410
Tevbe, 9/60.
411
Kurtub, TeIsir, VIII, 145-147. 12. mesele.
412
A.e., VIII, 145. 12. mesele.
413
Kurtub, TeIsir, VIII, 146-147. 12. mesele.
445
ileyen Kurtub
414
, konunun Ikh boyutunu yukarda ele aldmz ekilde ortaya koyarak bir
ksm mezhep ve limlerin melleIe-i kulbn Hz. Eb Bekir dneminde ilga edildiini
415
; bu
gr benimsemeyenlerin ise, bu uygulamann bki olduunu ve devlet bakannn her devirde
buna ihtiya duyabileceini ileri srdklerini nakletmekle birlikte kalc olup olmad
hususunda herhangi bir gr ve tercihte bulunmamaktadr.
416
Kurtub, ... Yeyin, iin, israf
etmeyin. nk o, israf edenleri sevmez
417
yetinin teIsirinde, yemek ve imek hususunda
ihtiya gerei olan miktarn ls konusunu, mekn, iklim, coraIya ve rI kavramlar
erevesinde yle deerlendirmektedir: htiya gerei olan miktar, ki bu da al susturan ve
susuzluu gideren miktardr, aklen de eran de mendptur. nk, bu kadar ile neIis muhaIaza
edilir ve duyular korunabilir eklinde aklar ve ihtiya miktarndan Iazlasn yeyip imek
hususunda, haram ve mekruh olmak zere, iki Iarkl gr bulunduunu belirtir. Daha sonra
mIessir, konumuzla ilgili yaklam bnl-Arabden nakleder: bnl-Arab der ki: Sahih
olan da budur. nk doyma miktar beldeden beldeye, zamandan zamn, yatan yaa ve
yiyecekten yiyecee Iarkl Iarkldr.
418
MIessir, Allah, dnmeden rasgele yaptnz
yeminlerinizden sizi sorumlu tutmaz. Fakat sadece bilinli olarak yaptnz
yeminlerinizden sizi sorumlu tutar. Byle bir yeminin kefreti, ailenize yedirdiiniz
normal yiyeceinizden on fakiri doyurmak veya giydirmek ya da bir kle azat etmektir.
Bunlar yapmaya gc yetmeyen kimsenin kefreti ise gn oru tutmasdr. te and
iip yerine getiremediiniz yeminlerinizin kefreti budur
419
yetinin teIsirinde yemin
keIretleri konusunu mekn, iklim, coraIya ve rI kavramlarn dikkate alarak yle

414
A.e., VIII, 147. 13. mesele.
415
Kurtub TeIsrini tahkik eden Him Semr el-Buhr, teIsirde bu ilgann Hz. Eb Bekir dneminde tahhakkuk
ettiini iIade eden cmleyi Kez Iil-usl ve savbh umer eklinde dzeltme yoluna gitmektedir. (Kurtub,
TeIsir, VIII, 147. 13. mesele. 1. dipnot). Ayn durumu Kurtub TeIsrini tercme eden M. Beir Eryarsoy da
sergilemektedir. (Bkz. VIII, 286. 13. mesele. 1. dipnot). Halbuki Kurtub TeIsrindeki iIade dorudur. nk Hz.
merin melleIe-i kulb ynelik ictihd Hz. Eb Bekirin hilIeti dneminde gereklemi ve HaliIe Eb Bekir
(r.a.) da onun bu ictihdn tasdik etmitir. Buna ilikin bilgileri konumuzun giriinde vermi bulunuyoruz.
416
slm Ansiklopedisine MelleIe-i Kulb md. sini yazan Cengiz Kallek ise u iIadeleri kullanmaktadr:
Kurtubye gre gayri mslimlerin slma kazandrlmasnda akli delillerle ikna, maddi yardm vb. yntemlerden
hangisinin uygulanmasnn mslmanlara yarar salayacana devlet bakan karar verir (el-Kurtub, el-Cmi li-
ahkmil-Kurn (nr. Eb shk brhim), I-XX, Kahire 1386-87/1966-67,VIII, 179), aklamasn yapmaktadr.
Fakat Kurtub byle bir aklama yapmayp Cengiz Kallekin belirttii benzer grleri ve dierlerini sadece kii ve
gruplara izaIe ederek nakletmektedir. Kendisi olumlu veya olumsuz gr belirtmemekte ve tercihte
bulunmamaktadr. Kurtub yalnzca bir sonraki 14. meselede melleIe-i kulba zekattan pay verilmemesinin kabul
edilmesi durumunda onlarn paylarnn dier zekt snIlarna veya devlet bakannn uygun grd yerlere
verilebilecei durumunun ortaya kacan Iarz- muhal olarak iIade etmektedir. Bu durumda Cengiz Kallekin
aklamasndan, Kurtubnin melleIe-i kulbn baki olduuna dair bir gr olduu mu yoksa onlara yaplacak
ihsann devlet bakan taraIndan artlara gre Iarkl biimlerde belirlenebilecei mi anlalmaldr. Fakat biz
yukarda da iIade ettiimiz gibi Kurtub, Cengiz Kallekin Kurtubye gre eklinde kaytlad aklamasndan
anlalabilecek bu iki hususa dair kendisine ait herhangi gr belirtmemitir. (Kurtub, TeIsir, VIII, 147. 14. mesele).
417
ArI, 7/31.
418
Kurtub, TeIsir, VII, 168-169. 4. mesele.
419
Mide, 5/89.
446
deerlendirmektedir: an yce Allah, yemin keIIretinde nce hususu zikrettikten sonra,
bunlardan birisini yapmakta muhayyer brakt, akabinde de bunlarn mmkn olmamas halinde
de, oru tutmay emretti. nce yemek yedirmekle balad. nk Hicaz topraklarnda, yemee
olan ileri derecedeki ihtiya ve karnlarn doyuramamalar dolaysyla bu daha Iaziletli idi.
Bununla birlikte, yemin keIIreti hususunda muhayyerlik bulunduunda gr ayrl yoktur.
bnl-Arab der ki: Benim kanaatime gre keIIret duruma gre olur. Eer muhta birisi
bulunduunu biliyorsan, yemek yedirmen daha Iaziletlidir. nk sen, kle zat ettiin
takdirde, yemee muhtalarn ihtiyacn gidermi olmazsn. Bunlara (yemek yedirecein on
kiiye), bir onbirinci kiiyi daha eklemi olursun. Giydirmek de ayn ekilde bundan sonra gelir.
an yce Allah, neye muhta olunduunu bildiinden dolay, ncelikli ve nemli olan daha
nce zikretmitir.
420

b.b.e. slm Hukukunda Ahkmn Deimesi Meselesinde ne kan
Mekn, klim, Corafya ve rf Kavramlarn Hukukun Gyeleriyle
Uyuamayacak ekilde Deerlendirmesi
bn r, Hkmn belirlemeye veya nakledilenlerinin ne kastettiine bir delil
olmayanlardan birok durumu, bilginlerinin ictihadna brakmas da, slmn genelliine uygun
den niteliklerden biri saylr aklamasn yaptktan sonra konuyu rneklendirir. Bu
rneklerden biri de udur: Reslullah (s.a.s.), arap iene say ve leti belirlemeksizin dayak
cezas uygulamtr. Eb Bekir (r.a.) ve mer (r.a.) krk denek, daha sonra yine mer, Hz. Ali
(r.a.)n: Bir kii sarho olunca hezeyan savurur, hezeyan savurunca iItira eder. Ben sarhoa
iItira (kazI) haddi uygulamasn uygun gryorum, eklinde belirttii grne uyarak seksen
denek olarak uygulamtr. Oysa bu, zannliine bakarak sonucun meydana gelmesine pheye
ramen bir cezalandrma gibi grnr; ama byle bir yaklam pek uygun deildir.
421
bn
run bahsettii bu konuyu Mide sresi, 5/93. yetinin teIsirinde genie ileyen Kurtub
422
,
bu hususta genellik ve hukukun gyeleri asndan sergilmi olduu yaklamna ters den
deerlendirmesini, Zina eden kadn ile zina eden erkein herbirine yzer denek vurun...
yetinin teIsirinde yle yapmaktadr: Yce Allah, zina ve kazIte sopa cezalarnn saysn nas
ile tespit etmi bulunmaktadr. ki imenin cezasnn seksen sopa olduu da mer (r.a.)n
ashb- kirm huzurunda, Mide sresinde getii zere, tespit edilmi bulunmaktadr. O halde
btn bu hususlarda tespit edilmi olan bu had alamaz. stelik Kurtub, bu aklamasnn

420
Kurtub, TeIsir, VI, 169. 20. mesele.
421
bn r, slm Hukuk FelseIesi, 97.
422
Kurtub, TeIsir, VI, 183-184. 9. mesele.
447
ardndan bnul-Arabinin bu hususun artlara bal olarak deiim gsterdiini iIade eden
aklamalarna da yle yer vermektedir: Bunun byle olmas, insanlarn pei peine ktlk
ilememeleri, masiyetlerin onlara tatl grnmemeleri halinde byledir. Ta ki insanlar ktlk
ilemeye almasnlar ve srekli kendilerini masiyet ilemeye vermesinler. ledikleri
mnkerden birbirlerini nehyetmeyecek hale dmesinler. Bu hale geldikleri takdirde, o vakit
hadleri arlatrmak kanlmaz bir hal alr. Gnahn daha Iazla ilenmesi dolaysyla had de
arttrlr. mer (r.a.)a ramazanda sarho olmu bir kii getirilir, ona yz denek vurur. Bunun
sekseni iki ime haddi idi, yirmisi de ramazan aynn saygnln inemesi dolaysyla idi
eklindeki grn naklettikten sonra tekrar benzer bir deerlendirmede bulunmaktadr:
Derim ki: Dorusunu en iyi bilen Allahtr ya belki de bundan dolay iki haddi seksen sopaya
ulancaya kadar arttrlmtr
423
Yine Kurtub, Ey Peygamber! Elerine ve kzlarna ve
mminlerin hanmlarna syle, d elbiselerini (cilbb) zerlerine salsnlar. Byle
yapmalar onlarn tannp eziyet edilmemeleri iin daha uygundur
424
yetinin teIsirinde
cilbb ile nasl rtlnecei hususunu ilerken rI, zaman ve mekn gibi herhangi bir kayd
belirtmeksizin ve tenkide tbi tutmakszn u bilgileri nakletmektedir: nsanlar cilbbn nasl
rtlecei hususunda Iarkl grlere sahiptirler. bn Abbs ve Abde el-Selmni yle
demilerdir: Kadn sadece kendisiyle nn grebilecei bir tek gz dnda bu rtye brnr.
Yine bn Abbs ve Katde yle demilerdir: Kadn bunu alnnn zerinden bker ve balar,
sonra da burnunun zerinden onu evirir. sterse iki gz grlsn. u kadar var ki, cilbb
gs ve yzn byk bir blmn rtmelidir. el-Hasen dedi ki: Cilbb ile yznn yarsn
rter.
425
Az da olsa Kurtub, rI zaman ve mekn hususuna dikkat ekmeden genellik ve
hukukun gyeleriyle uyumayacak ve kendisinin de genel yaklamyla ters decek rnekler
sergilemektedir.
b.c. stislh (Meslih-i Mrsele)
Szlkte dzeltme, iyiletirme, bir eyi iyi bulma anlamna gelen ve sulh, slh,
maslahat kelimeleriyle de kk birliine sahip bulunan istislh, Ikh uslnde kaynaklardan
hkm karmada izlenen yntem mnsnda eri delillerden birinin ad olup naslarn
kapsamna girmeyen ya da kyas yoluyla nasta dzenlenmi bir olaya balanamayan Ikh bir
meselenin hkmn eran itibar edilebilir maslahatlara ve slm Ikhnn genel ilkelerine gre
belirleme yntemini iIade eder.
426
stislh, eri bir konuda mrsel maslahata dayanarak hkm

423
A.e., XII, 110-111. 17. mesele.
424
Ahzb, 33/60.
425
Kurtub, TeIsir, XIV, 158. 4. mesele; Kr. Zuhayl, slm Fkh Ansiklopedisi, I, 448-466.
426
zen, kr, stislh, DA., stanbul 2001, XXIII, 383; Bkz. Zeydn, a.g.e., 223-230.
448
verme metodunun ad olduundan istislhn tanm ve anlalmasnda maslahat adeta kilit
kavram konumundadr.
427

b.c.a. stislh Delil Alarak Fkh Meseleleri Deerlendirmesi
Kurtub, Ey inananlar! Kasten adam ldrmede size ksas farz klnd: Hr
kiinin ldrlmesine karlk hre, kleye karlk kleye, kadna karlk da kadna ksas
uygulanr
428
yetinin teIsirinde bir kiiye karlk topluluun ksas edilip ldrlmesi
konusunu meslih-i mrsele asndan yle deerlendirmektedir: mm Ahmed b. Hanbel bu
yeti: Bir topluluk tek bir kiiye kar ldrlmez, grne delil gstermi ve yle demitir:
nk yce Allah ksasta eitlii art komutur. Topluluk ile tek kii arasnda ise eitlik
yoktur. Ayrca yce Allah: Biz onda onlarn zerine cana karlk can, gze karlk gz diye
yazdk
429
buyurmutur. Buna u ekilde cevap verilebilir: yette, ksastan kast kim olursa
olsun ldrenin ldrlmesidir. Bylelikle ldren kimse karlnda katil olmayan ldrmek
isteyen ve bir kiiye karlk yz kiiyi ldren Arap toplumunun anlayn reddetmektedir.
Araplar bu ekildeki uygulamalarn vnmek, ereI ve glerini ortaya karmak kastyla
yapyorlard. Yce Allah ise bu hususta adaleti ve eitlii emretti. Bu ise ldren kimsenin
ldrlmesi ile olur. Hz. mer Sanada bir kiiyi ldren yedi kiinin yedisini de ksasla
ldrm ve yle demitir: Eer btn Sana halk o tek kiiyi ldrmek iin bir araya gelmi
olsalard, ona karlk ben de hepsini ldrecektim.
430
Hz. Ali de, Habba karlk Harrallar
ldrmtr. Hz. Ali bir su ileyinceye kadar onlarla savamamt. Abdullah b. Habb koyun
boazlar gibi kesmeleri ve bu durumun Hz. Aliye haber verilmesi zerinde: Allhuekber, diye
seslendi ve onlara: Abdullah b. Habbbn katilini bize kartn, verin diye onlara seslenin, dedi.
Bunun yaplmas zerine Harrallar: Onu hepimiz ldrdk, dediler ve bunu deIa
tekrarladlar. Bunun zerine Hz. Ali arkadalarna yle dedi: Haydi artk bunlarn zerine
gidebilirsiniz. Aradan Iazla bir zaman gemeden Hz. Ali ve beraberindekiler Harrallar
ldrdler. Bu iki hadisi ed-Drekutn Snen adl eserinde rivyet etmitir.
431
Tirmiz de Eb
Said ile Eb Hreyre yoluyla gelen rivyete gre Reslllh (s.a.s.)in yle buyurduu rivyet
edilmektedir: Eer sema ve arz ehli mmin bir kimsenin kann dkmekte ortak hareket etseler,
Allah hepsini yzst cehenneme ykar.
432
Tirmiz, bu garib bir hadistir, demitir. Ayn ekilde
bir topluluk tek bir kiiyi ldrdkleri takdirde, ldrlmeyeceklerini bilirlerse bu seIer

427
zen, a.g.md., XXIII, 385; Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 238-245.
428
Bakara, 2/178.
429
Maide, 5/45.
430
Buhr, Diyt, 21.
431
ed-Drekutn, III, 132-133.
432
Tirmiz, Diyt, 8.
449
dmanlar ortaklaa dmanlarn ldrmek zere birbirleriyle yardmlar ve bu ekilde
yreklerine su serpecek ekilde maksatlarn gerekletirebilirler. te byle bir kaideye riyet
etmek, laIzlara riyet etmekten daha uygundur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr. bnl-Mnzir
de der ki: ez-Zhri, Habib b. Ebi Sbit ve bn Srn, bir kiiye karlk iki kii ldrlmez,
derler. Biz bunu Muaz b. Cebel, bn ez-Zbeyr ve Abdlmelikten rivyet ettik. bnl-Mnzir
der ki: Bu daha sahihtir. Tek kiiye karlk birtopluluun ldrlmesini mbah kabul edenlerin
ileri srecekleri bir delilleri yoktur. Ayrca bn ez-Zbeyrden zikrettiimiz sz syledii
sabittir.
433

b.d. Seddz-Zerai
Zeri, vesileler demektir. Bu kelimenin mIredi olan zeri, bir eye gtren vesile ve
yol mnsndadr. Bu ey, meIsedet, maslahat, sz veya Iiil olabilir. Fakat zeri, ekseriya
meIsedetlere (zararlara, slm mahzurlara) gtrc mahiyetteki vesileler iin kullanlmtr.
Eer, u, seddz-zeri cinsinden bir meseledir denirse, bunun mns, o ey meIsedetlere yol
ac mahiyetteki vesilelerin nlenmesi kabilindendir, demektir.
434
Terim olarak bunu, haram
veya helle vasta olan eylerdir, diye tanmlayabiliriz.
435
Seddz-zeri esas, maslahatlar
esasn tekid edip, ona destek salayp kuvvetlendirmektedir. u halde seddz-zeri, mrsel
maslahatlar esasnn tamamlaycsdr.
436
Zeri, slm hukukunda btn Iakihlerce benimsenen
bir delildir. Fukaha, bunun delil olup olmayacanda deil, yalnz miktar zerinde ihtilaI
etmilerdir. Aka iIade etmeseler bile, btn mezheplerde bununla amel edilmitir. mm
Mlik ve Ahmed b. Hanbel, zeriyi ok kullanmlardr.
437

b.d.a. Seddz-Zerinin Meriyetini ve Huccet Oluunu Belirtmesi ve
Fkh Meseleleri Seddz-Zeriyi Delil Alarak Deerlendirmesi
eitli yetleri seddz-zeri ilkesine delil gsteren Kurtub, Talut ordusunu savaa
karnca onlara: Allah sizi bir rmakla snayacaktr. Kim ondan ierse artk o benden
deildir. Sadece bir avu alanlar dnda ondan tatmayanlar bendendir dedi. Pek az
hari ondan itiler
438
yetini bu ynde yle deerlendirmektedir: Mezhep limlerimiz bu
yeti seddz-zerinin delil kabul edilmesi lehine bir delil grmlerdir. nk tatmann asgari
seviyesi, tadna bakma laIznn kapsamna girer. Tatma yasaklandna gre, onun tadna

433
Kurtub, TeIsir, II, 167. 12. mesele.
434
Zeydn, a.g.e., 231.
435
Eb Zehr, a.g.e., 246.
436
Zeydn, a.g.e., 236.
437
Eb Zehr, a.g.e., 250, 251, 252. (zetle); Ayrca bkz. Bkz. Kksal, 200-203.
438
Bakara, 2/249.
450
bakmaktan uzak duran bir kimsenin suyu ime gibi bir duruma dmesine imkan kalmaz. te
byle bir mbalaa dolaysyla kim ondan imezse eklinde iIade edilmemitir.
439
Ayn
ekilde Kurtub, Allahtan bakasna tapanlara svmeyin. Aksi takdirde onlar da ar
gidip, bilmeden Allaha hakaret ederler
440
yetini de seddz-zeriye yle delil
gstermektedir: Yine bu yette bir eit atekes vardr. Ayrca daha nceden de Bakara
sresinde getii gibi, seddz-zeri gereince, hkm vermenin vcubuna da delil vardr. Hak
sahibi bir kimsenin dinde bir zarara gtrecek olursa, bu hakkn istemekten vazgeebileceine
de delil vardr. Nitekim mer b. el-Hattab (r.a.)n syledii rivyet edilen u szler de bu
kabildendir: Akrabalk ba kesilir korkusuyla, akrabalar arasnda hkm kestirip atmaynz.
441

Kurtub, Ey inananlar! Peygambere hitap ederken yanl mnlar artrabilecek
rin (bizi gt) kelimelerini kullanmayn, buna karlk unzurn (bizi gzet) ifadesini
kullann ve onu dikkatle dinleyin
442
yetinin, kt anlama gelme ihtimali olan szler
sylemekten uzak durma ve seddz-zeri olmak zere iki hususa delil tekil ettiini belirtir ve
bunlar aklar. Biz konumuz itibariyle, Kurtubnin burada genie deerlendirdii seddz-
zeri konusunu ele alacaz. Kurtub konuyu, kitap ve snnetten deliller getirerek, ilim
adamlarnn aklamalarn mukayeseli ekilde sunarak ve kendi grlerini de belirterek
deerlendirmektedir: Delil olduu ikinci husus ise, seddz-zeri ve ktle gtren yollar
tutmaktr. mm Mlikin mezhebine mensup ilim adamlarnn ve kendisinden gelen bir rivyete
gre Ahmed b. Hanbelin kabul ettii gr budur. Bu ilkeye Kitap ve snnetteki buyruklar da
delil tekil etmitir. Zeri denilen ey, bizatihi men edilmi ancak onun ilenmesi halinde, men
edilmi bir eye dmekten korkulan itir. Seddz-zerinin Kitaptan delili bu yettir. Bunu
delil gsterme ekli yledir: Yahudiler bu kelimeyi sylyorlard. Dillerinde ise bu kelime
svmek ve hakaret anlamn tayordu. Yce Allah onlarn bu ii yaptklarn bildiinden bu
laIz kullanmay yasaklad. nk bu kelimeyi kullanmak svmenin bir yolu olarak
kullanlmaktayd. Yce Allahn: Allahtan bakasna ibadet edenlere svmeyiniz. Onlar da
Allaha bilgisizce sverler
443
yeti benzeri ile karlk verirler korkusuyla mriklerin ilahlarna
svmeyi yasaklamaktadr. Yine: Onlara deniz kysndaki o kasabay sor
444
yetinde yce
Allah onlara cumartesi gn avlanmalarn yasaklamt. Ancak cumartesi gnleri balklar
kylarnda akn akn gelirdi. Yani ak ve belli ekilde geldikleri grlyordu. Cumartesi gn
balklar iin setler avlanmann bir zeras (yolu) idi. Yce Allah bundan dolay onlar

439
Kurtub, TeIsir, III, 171. 5. mesele.
440
Enm, 6/108.
441
Kurtub, TeIsir, VII, 82-83. 3. mesele.
442
Bakara, 2/104.
443
Enm, 6/108.
444
ArI, 7/163.
451
maymunlara ve domuzlara dntrd ve b tr ilerden sakndrmak anlamnda bu hususu bize
sz konusu etti. Yine yce Allah Hz. dem ile Havvaya: Yalnz bu aaca yaklamaynz
445

diye buyurmutur. Buna dair aklamalar da gemi bulunmaktadr. Snnetten seddz-zeriye
ait delillere gelince bu konuda sabit pek ok hadis bunun delilini tekil etmektedir. Bunlardan
birisi ie (r. anha)dan gelen hadistir: mm Habbe ve mm Seleme (Allah hepsinden raz
olsun) Habeistanda grdkleri bir kiliseyi sz konusu etmilerdi. Orada birtakm resimler,
tasvirler vard. Bunu Reslllah (s.a.s.)e anlattlar. Reslllah (s.a.s.) de yle buyurdu: Onlar
arasnda salih bir kimse ld m kabri zerinde bir mescid ina eder ve orada o grdnz
resimleri yaparlard. Bunlar Allah katnda yaratklarn en ktleridir.
446
Bu hadisi Buhr ve
Mslim rivyet etmitir. lim adamlarmz der ki: Bu ii ilk yapanlar o resimleri grerek teselli
bulsunlar ve onlarn salih hallerini hatrlayp onlar gibi gayret gstersinler, kabirlerin yaknnda
Allaha ibadet etsinler diye yapyorlard. Bu ekilde uzun bir zaman geti. Daha sonra
arkalarndan onlarn maksatlarn bilmeyen nesiller geldi. eytan bunlara: Sizin babalarnz ve
atalarnz bu surette ibadet ediyorlard diye vesvese verdi, onlar da bu ekilde o suretlere ibadete
koyuldular. te Peygamber (s.a.s.) benzeri bir davrantan sakndrmakta ve bu tr ileri yapan
kimselerin davranlarn iddetli bir tepkiyle karlamakta ve tehditte bulunmaktadr. Byle bir
sonuca gtren yolu (zeray) da kapatarak yle buyurmaktadr: Peygamberlerinin ve
aralarndaki salih insanlarn kabirlerini mescid edinen bir kavme Allah ileri bir ekilde gazap
eder.
447
Bir baka hadiste de: Allahm! Kabrimi tapnlan bir put klma diye buyurmaktadr.
Kurtub seddz-zerann delil oluuna ilikin daha birok hadis ve habere yer verdikten sonra
u deerlendirmede bulunmaktadr: Derim ki: te bunlar bizim seddz-zeriye ait
delillerimizdir. Mlikler buna dayanarak kitbl-cl (vadeli satlar)
448
ve onun dnda sat
ve benzeri birtakm meseleleri sz konusu etmilerdir. Ii mezhebinin kaynaklarnda kitbl-
cl diye bir blm yoktur. nk bu onlara gre bamsz ve eitli akidlerdir ve onlar yle
derler: Eyada aslolan zhirlerdir, zanlar deildir. Mlikler ise ine satnda
449
arada sz
konusu edilen mal daha Iazla miktarda para elde etmek iin sat hell klc bir unsur olarak
deerlendirmilerdir. Ancak bunun bizzat Iaiz olduu bilinmelidir.
450




445
Bakara, 2/35.
446
Buhr, Salat, 48, 54, Ceniz, 70, Menkbl-Ensr, 37; Mslim, Mescid, 16.
447
Muvatta, SeIer, 85.
448
Bkz. Kurtub, TeIsir, III, 243-244. 21. mesele. Bakara, 2/275.
449
Bkz. a.e., III, 244. 22. mesele. Bakara, 2/275.
450
Kurtub, TeIsir, II, 41-43. 2. mesele.
452
b.d.b. Seddz-Zeriyi Delil Alp Satran Oyununun Haram Olduunu
Belirtmesi
Kurtub, Ey inananlar! ki, kumar, putlar ve fal oklaryla kura ekme, eytann
yapm olduu pis ilerdendir
451
yetinin teIsirinde zar ve satran oyunlarnn haram
olduunu belirtmekte ve bu hkmn kaynan da aklamalarndan anlald zere seddz-
zeri prensibi olarak gstermektedir: Bu yet kumar olsun olmasn zar ve satran oyunlarnn
haram olduuna dellet etmektedir. nk yce Allah arab haram kld yetinde bunun
haram klnna sebep tekil eden hususu da ylece akalamaktadr: Ey inananlar! ki,
kumar, putlar ve Ial oklaryla kura ekme, eytann yapm olduu pis ilerdendir Bu yetten
sonra da: Dorusu eytan, iki ve kumarla, aranza dmanlk ve kin sokmak ve sizi Allah
anmaktan ve namazdan alkoymak isetr
452
diye buyurmaktadr. Her bir oyunun az ounu
da arkasndan getirir ve bu oyuna dalanlar arasna kin ve dmanl salar. Allah zikretmekten
ve namazdan alkoyar. O halde bu oyunlar da arap gibidir. Byle olmalar tpk iki gibi haram
olmalarn gerektirmektedir. ki imek sarholuk verir. Sarhoken ise namaz klnmaz. Ancak,
zar ve satran oyunlarnda bu zellik yoktur, denilse buna yle cevap verilir: an yce Allah,
iki ve kumar haramlk hkmnde bir arada zikretmi, her ikisini de insanlar arasnda
dmanlk ve kin ekmekle nitelendirmi, Allah zikretmekten ve namazdan alkoyduklarn
iIade etmitir. Bilindii gibi arap sarholuk vermekle birlikte, kumar sarholuk vermez.
Ancak bu hususta iki ve kumarn birbirlerinden ayr olmalar, tadklar ortak zellikler
dolaysyla, Allah nezdinde haram klnmalar bakmndan ayn seviyede olmalarna engel
deildir. Yine arabn az sarholuk vermez. Tpk zar ve satran oynamann sarholuk
vermedii gibi. Ama arabn az da ou gibi haramdr. O halde sarholuk vermese dahi zar ve
satranla oynamann arap gibi haram olmasna kar klmaz. Dier taraItan oyuna balamakla
birlikte gaIlet insan sarar. Kalbi istila eden bu gaIlet ise sarholuun yerini tutar. yet arap
sarholuk verip bu sarholuk sonucunda namazdan alkoyduu iin haram kabul ediliyorsa, o
halde insa gaIlete drp bunun sonucunda da namazdan alkoyduundan dolay zar ve
satranla oynamak da haram kabul edilmelidir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
453
Kurtub,
te grdnz ya Allah sizin gerek Rabbinizdir. Bu gerein dnda sapklktan baka
ne vardr?! Artk bu gerekten nasl yz eviriyorsununz
454
yetinin teIsirinde de zar ve
satran oyunlarn deerlendirmektedir. nce beinci meselede mm Mlikin bu konuya

451
Maide, 5/90.
452
Maide, 5/91.
453
Kurtub, TeIsir, VI, 179. 12. mesele.
454
Ynus, 10/32.
453
ilikin grlerini nakleder ve onun satran ve zar oyunlarnnn yannda btn oyunlar bu
yette belirtilen sapknln kapsamnda grdn belirtir.
455
Daha sonra Kurtubnin altnc
meselede yapt deerlendirmesi, konumuzun bir nceki rneinde ilediimiz aklamalaryla
elimektedir. Orada kumar olsun olmasn zar ve satran oyunlarnn haram olduunu ileri
srmektedir. Burada ise satran ve benzeri oyunlarn kumar olmamas artyla hkmleri
meselesini ilelrken u deerlendirmeyi yapmaktadr: Kumar yoluyla olmamas artyla satran
ve benzeri oyunlarn caizlii hususunda limlerin Iarkl grleri vardr. Satran ile ilgili olarak
Mlikin ve Iukahann cumhrunun grlerinden kartlan sonu udur: Bunlarla kumar
oynamayan ve kendi evinde ayda ylda bir deIa gizlice oluk ocuuyla birlikte oynayan kimse
taraIndan grlmeyen ve bilinmeyen bir kimsenin bu oyunu aIIa mazhar olur, onun iin haram
da deildir, mekruh da deildir. Ancak gece gndz bu oyunlar adet edinir ve bu oyunlar
oynamakla hret kazanrsa, bu kimsenin kiilii kalmaz, adaleti olmaz ve ahidlii reddedilir.
Kurtub daha sonra bu meseleyi mezhep ve mezhep limlerinin grlerini naklederek
mukayeseli bir ekilde ilemektedir. Bunlarn arasnda bnl-Arabnin bizce de doru olan u
grn nakletmektedir: bnl-Arab dedi ki: Iiler derler ki: Satran, zardan Iarkldr.
nk satranta insann kavray alr, zihni altrlr ve akli melekeleri kullanlr. Zar ise
aldatma yn olan bir kumardr. Bu tpk Ial oklaryla ksmet aramakta olduu gibidir. Atlan
zarla kiinin karsna ne kaca bilinmez.
456
Ardndan Kurtub, yedinci meselede sahbe ve
takip eden nesillerin ve limlerin zar ve satran oyununa yaklamlarn hadisler nda
genie iler. MIessir Hz. Peygamber (s.a.s.)in: Her kim zarla oynarsa elini domuz etine ve
kanna bandrm olur
457
ve Zar oynayan kii Allaha ve Reslne isyan etmi olur
458

hadislerini zikrettikten sonra bir nceki rnekte zikrettiimiz grleriyle elikiye derek
tekrar zar ve satran oyunlarnn haram olmasnn daha uygun ve ihtiyatl olduunu yle iIade
etmektedir: Hadis btnyle zar oyununu haram klmaktadr. Satran da byledir. Bunda
herhangi bir zaman veyan herhangi bir halin istisnas sz konusu deildir. Hz. Peygamber, bu ii
yapan kimsenin Allaha ve Reslne isyan ettiini haber vermektedir. u kadar var ki, yasak
klnan zar oyununun kumar eklindeki oyun olmas ihtimali vardr. Zira tabindan kumar
olmakszn satran oynamann caiz olduuna dair rivyetler vardr. O bakmdan bu rivyetin
ister kumar eklinde olsun ister olmasn, genel olarak btn oyunlar hakknda kabul edilmesi
yce Allahn izniyle daha uygun ve daha ihtiyatldr.

455
Kurtub, TeIsir, VIII, 5. mesele.
456
Kurtub, TeIsir, VIII, 245. 6. mesele.
457
Mslim, ir, 10; Eb Dvd, Edeb, 56; bn Mce, Edeb, 43; Msned, V, 357, 361.
458
Eb Dvd, Edeb, 56; bn Mce, Edeb, 43; Muvatta, Rya, 6; Msned, IV, 394, 397, 400.
454
Grld gibi hadislerde satrantan bahsedilmedii halde Kurtub, onu hadiste
yasaklanan zar oyunlar kapsamna sokarak haram olduunu belirtmektedir. Burdan hareketle
satrann mendp olduunu syleyen ilim adamlarn eletirmektedir. Mesel Kurtub bnl-
Arabnin el-Kabes adl eserinde belirttii u bilgileri naklettikten sonra tenkit etmektedir:
bnl-Arab, el-Kabes adl eserinde unlar sylemektedir: Satran Ii caiz kabul
etmektedir. Kimi Ii limleri unlar syleyecek noktaya kadar gelmitir; Satran oynamak
mendptur. O kadar ki, bunu okullarda retmeye dahi koyuldular. Eer renci okumaktan
yorulacak olursa mescidde satran oynayverir. Ashb ve tabindan da satran oynadklar
isnadnda bulundular. Oysa hibir zaman byle bir ey olmamtr. Allaha yemin olsun ki takva
sahibi bir kimsenin eli satranca demi deildir
459
Kurtub zar, satran ve benzeri oyunlar
teIsirinde bylece deerlendirmektedir. Grld gibi elikili aklamalar yapsa da sonu
itibariyle bunlarn seddz-zeri prensibi bata olmak zere birtakm deliller ileri srerek haram
olduunu belirtmektedir. Hadislerde yer almad halde satran oyununu hadislerde yasaklanan
zar oyunu kapsamna almaktadr.
Kanaatimize gre satrann haram oluuna seddz-zeri ve dier ileri srd delilleri
kaynak almas usl asndan doru deildir. Kurtub, satrann mendp oluuna ilikin Ii
mezhebinin grlerini bnl-Arabden nakletmektedir. bnl-Arab de bunlar tenkit
amacyla nakletmektedir. Fakat kanaatimize gre doru olan Ii mezhebinin yaklam ve
grdr.
b.e. stishb
Szlkte ksa sreli olmayan beraberlik, bir arada bulunma anlamndaki sohbet
kknden treyen ve beraberlii istemek, birlikte olmay devam ettirmek mnsna gelen
istishb, Ikh uslnde eri hkm belirlemenin yannda bu hkmlerin uygulanmasna ilikin
rolleri olan belli bal eri dellillerden biridir. stishbn terim anlam, bir zamanda sabit olan
bir durumun aksini gsteren bir delil bulunmadka sonrasnda da mevcut olduuna
hkmetmek eklinde zetlenebilir.
460
HaneIiler ve Mlikler vasI istishbnn, yeni bir hakkn
isbat iin huccet olmadn yalnz deI, yani iddia edilen bir hakk ortadan kaldrma, ynnden
huccet olduunu kabul etmilerdir. Iiler ve Hanbeller ise hem deI hem de isbat iin huccet
kabul ederler.
461


459
Kurtub, TeIsir, VIII, 245-246. 7. mesele.
460
Bardakolu, Ali, stishb, DA., stanbul 2001, XXIII, 376 (zet ve tasarruIla); Ayrca bkz. Zeydn, a.g.e., 251-
254; Abdlhamd, a.g.e., 49-51; Eb Zehr, a.g.e., 254-260.
461
Bkz. ener, a.g.e., 82-83; Bardakolu, Ali, a.g.md., XXIII, 379-381; Zeydn, a.g.e., 252-253.
455
b.e.a. Fkh Meseleleri stishb Delil Alarak Deerlendirmesi
Kurtub, Bunun ardndan eytan onlar aldatt ve onlar iinde bulunduklar
yerden kard. Biz de onlara: Bulunduunuz yerden birbirinize dman olarak aa
ininiz. Sizin iin dnyada yerleeceiniz bir yer ve belli bir sreye kadar geimlik vardr
dedik
462
yetinin teIsirinde ylanlarn ldrlmesine ilikin emrin mahiyetini ilerken istishb
delil alarak hukuk normlarn yle belirlemektedir: Ylanlar ldrme emri, ylanlardan
gelmesineden korkulan zarar bertaraI etmeye irad etmek trndendir. Eer onlardan gelecek
olan zarar kesinlik kazanrsa o ylann ldrlmesi iin elin abuk tutulamas vaciptir. nk
Peygamber (s.a.s.) yle buyurmutur: Ylanlarn hepsini ldrnz. Bilhassa engerek ve ksa
kuyruklu olanlarn ldrnz. nk bunlar gzleri kr eder ve gebe kadnlara dk
yaptrr.
463
Bu iki trn ylanlarn kapsamna girmelerine ramen zellikle onlar sz konusu
edip buna dikkat ekmesi zararlarnn byklnden dolaydr. Evlerin dnda kalan yerlerde
zarar verecekleri muhakkak olmayanlar da konu ile ilgili genel emrin zhirinden anlalan
hkm dolaysyla yine ldrlrler. nk tr olarak ylanlar ounlukla zarar verirler. Bu
adan bahsedilen zararllk istishb yoluyla ylanlarn hepsinde var kabul edilir. nk ekli ve
grn itibariyle btn ylanlar kalbe korku verir. Ayrca insann neIsinde onlara kar tiksinti
vardr. Bundan dolay Peygamber (s.a.s.) yle buyurmutur: Muhakkak Allah, bir ylan
ldrmeye kar dahi olsa kahramanl sever.
464
Grld zere Hz. Peygamber, ylan
ldrmeyi tevik etmitir. Eb Dvdun, Abdullh b. Mesddan merI olarak yapt
rivyette de Hz. Peygamber yle buyurmutur: Btn ylanlar ldrnz. Onlarn intikam
alacandan korkan kii benden deildir.
465
Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
466

b.e.b. Fkh Usl Kaidelerinde Yer Alan stishba Ynelik Prensipler
Inda Fkh Meseleleri Deerlendirmesi
Hkmn dorudan kayna olmayp daha ok mevcudu aklamaya yaramas ve tli bir
delil olarak kullanlmas ynyle istishb ile, Ieri meselelerin znnde izlenen genel tavrlar
ve czi hkmlerin ortak izgisini yanstan klli kaideler arasnda da belli bir paralellik
kurulabilir. Nitekim istishb dncesinin kavid literatrne de yasd ve deiik ynleriyle
klli kaide halinde dile getirildii grlr. Mesel birou ilk dnemlerden itibren literatrde

462
Bakara, 2/36.
463
Buhr, Bedl-halk, 14; Eb Dvd, Edeb, 161-162; Mslim, Selm, 128.
464
Tespit edebildiimiz kadaryla bu rivyet de Kurtubnin kaynaksz olarak naklettii haberlerdendir.
465
Eb Dvd, Edeb, 162.
466
Kurtub, TeIsir, I, 221-222. 5. mesele.
456
yer alan ve Mecellede, ek ile yakn zil olmaz
467
; Bir eyin bulunduu hal zere kalmas
asldr
468
; Kadm kdemi zre terkolunur
469
; Beret-i zimmet asldr
470
; SIt- rzada
aslolan ademdir
471
; Bir zamanda sabit olan eyin hilaIna delil olmadka beksyla
hkmolunur
472
eklinde iIadelendirilen klli kaideler, Eyada aslolan mbahlktr kural ve
iddia edenin delil getirme ykmll
473
, bunun ak rnekleridir.
474

Kurtub, Ey Peygamber! Elerini memnun etmek arzusuyla niin Allahn sana
hell kldn kendine yasaklyorsun?..
475
yetinin teIsirinde, Beret-i zimmet asldr
476

prensibini yle mevzubahis etmektedir: Bizim mezhebimize mensup limlerimiz dedi ki: Bu
hususta gr ayrlnn sebebi ne Allahn Kitbnda ne de Reslllh (s.a.s.)in snnetinde bu
meselede dayanak alnabilecek ekilde sahih nas ve zhir bir iIadenin bulunmaydr. te
bundan dolay ilim adamlarnn herbirisi meseleyi bir taraIa ekmitir. Beret-i zimmet
asldr, ilkesini esas kabul edenler bu hususun gerektirdii bir hkm yoktur, bundan dolay bir
ey gerektirmez derler
477
Yine Kurtub, Yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratan Odur.
Sonra ge ynelip de onlar yedi gk halinde dzenledi...
478
yetinin teIsirinde, Eyada
aslolan mbahlktr prensibini yle zikretmektedir: Haramlna dair delil bulunmadka,
kendileri ile yararlanlan Eyada aslolan mbahlktr diyenler bu ve buna benzer dier yetleri
delil gsterirler. Yce Allahn: Gklerde ve yerde bulunan eylerin hepsini de kendi
nezdinden size msahhar klmtr
479
yeti de bunun gibidir
480
.
b.f. Kavls-Sahbi (Sahbenin Gr ve Fetvs)
Sahbiler, Hz. Peygamberi gzleriyle grmler ve onun teblilerini bizzat kendisinden
almlar ve slm aklayn kulaklaryla iitmilerdir. Bu itibarla Iakihlerin cumhruna gre
sahbilerin gr ve Ietvlar naslardan sonra yer alan eri bir huccettir.
481
Bununla birlikte
sahbi gr ve sz ilzmi bir huccet deildir. Fakat kitap, snnet ve icmda bir mesele

467
Berki, Ali Himmet, Mecelle (Mecelle-i Ahkm- Adliyye), stanbul 1990, 19. (md. 4).
468
A.e., 19. (md. 5). Ayrca bkz., 374. (md. 1683).
469
A.e., 19. (md. 6).
470
A.e., 19. (md. 8).
471
A.e., 19. (md. 9).
472
A.e., 19. (md. 10); Bkz. Abdlhamd, mer Mevld, Hucciyyetl-kys Ii uslil-Ikhl-slm, 49.
473
Berki, Ali Himmet, Mecelle, 26. (md. 76-77).
474
Bardakolu, a.g.md., XXIII, 380.
475
Tahrm, 66/1.
476
Berki, Ali Himmet, Mecelle, 19. (md. 8).
477
Kurtub, TeIsir, XVIII, 118-119. 5. mesele.
478
Bakara, 2/29.
479
Csiye, 45/13.
480
Kurtub, I, 179-180. 1-3. mesele.
481
Eb Zehr, a.g.e., 185.
457
hakknda bir nas bulunmad, baka muteber bir delil de olmad zaman sahbi grnn
huccet olarak alnmas taraIdaryz. Bu durumda sahbi ile dier insanlar arasnda Iark yoktur.
482

b.f.a. Kysa Muhlif Olan Sahbe Kavlinin Delil Kabul Edilebileceini
Belirtmesi
Kurtub, O sayl gnlerde oru tutunuz. Kim hasta olur veya yolculukta
bulunursa, tutamad gnler saysnca dier gnlerde orucunu tutsun
483
yetinin
teIsirinde eritii ramazanda orucunu tutamayp bir sonraki ramazana kadar hastal devam
edenin orucu meselesini deerlendirirken kyasa muhaliI olan sahbe kavlinin delil
alnabileceini yle iIade etmektedir: Bir dier ramazan gelinceye kadar hastal devam edip
shhatine kavumayacak olursa durum ne olur? Bu hususta ed-Drekutnnin bn merden
rivyetine gre byle bir kimse her bir gne karlk bir yoksula bir md buday verir; sonra da
kaza etmesi gerekmez.
484
Yine ed-Drekutn, Eb Hreyreden yle dediini rivyet
etmektedir: Eer iki ramazan aras salna kavumayacak olursa nceki ramazann yerine oru
tutar, ikincisinin yerine de yoksula yemek yedirir. Ayrca kaza etmesi gerekmez. Eer salna
kavumakla birlikte bir dier ramazan gelip yetiinceye kadar oru tutmazsa yeni ramazann
orucunu tutar ve nceki ramazan yerine yoksula yemek yedirir. Eer ikinci ramazanda oru
aarsa onun kazasn yapar. Bunun da isnad sahihtir.
485
Mezhebimize mensup limlerimiz ise
yle demektedir: Bu konudaki sahbe kavilleri kyasa muhliItir. Byle olmakla birlikte delil
gsterilebilirler. bn Abbstan gelen rivyet gre, adamn birisi ona gelmi ve iki ramazan
boyunca hastalandm, demitir. bn Abbs ona: Senin hastaln iki ramazan aras hep devam
etti mi, yoksa salna kavutuun zaman oldu mu? diye sormu. Adam ona: Hayr, salma
kavutuum zaman oldu, deyince bn Abbs cevaben: ki ramazan saysnca oru tut ve altm
yoksula yemek yedir. te bu onun: Eer hastal devam edecek olursa zerinde kaza
ykmll yoktur grnden ayrdr. Bu onlarn gebe ve st emziren kadn hakkndaki
grlerini de andrmaktadr. Onlara gre bu durumdaki kadnlar yoksula yemek yedirirler;
Iakat ayrca orularn kaza etmezler.
486

b.f.b. Kurn ve Snnete Ters Den Sahbe Kavlini Tenkit Etmesi
Fkh meseleleri ilerken kavls-sahbi deliline oka yer veren, bununla birlikte Kitap
ve snnete ters denleri tenkide tbi tutan Kurtub bu tutumunu, phesiz gklerin ve yerin

482
Zeydn, a.g.e., 245, 246. (zet ve tasarruIla).
483
Bakara, 2/184.
484
ed-Drekutn, II, 196.
485
ed-Drekutn, II, 197-198.
486
Kurtub, TeIsir, II, 188. 11. mesele.
458
yaratlnda, gece ve gndzn farkllnda, insanlara faydal eyleri denizlerde tayan
gemilerde dnen toplumlar iin onun varln gsterecek iaretler vardr
487
yetinin
teIsirinde denizde yolculuk yapmann hkm meselesini ilerken yle sergilemektedir: Bu
yet ve benzerleri ister ticaret ister hac ve cihad gibi ibadet kastyla olsun denizde yolculuk
yapmann mutlak olarak ciz olduunun delilidir. Snnetten Eb Hreyre yoluyla gelen u hadis
de byledir: Eb Hreyre dedi ki: Bir adam Reslllh (s.a.s.)in yanna gelip yle dedi: Ey
Allahn Resl! Bizler denizde yolculak yapyor ve beraberimizde az miktarda su
alyoruz
488
Enes b. Mlik yoluyla rivyet edilen mm Haram kssas ile ilgili hadis de
byledir, her ikisini de hadis imamlarndan olan mm Mlik ve bakalar rivyet etmitir.
489

Enes yoluyla gelen hadisi ondan bir topluluk rivyet etmitir. Onlar da shk b. Abdullh b. Ebi
Talhadan o da Enesten o da mm Haramdan rivyet ederek hadisin senedini mm Harama
kadar gtrm ve Enese kadar gtrerek Enes taraIndan rivyet edilen bir hadis olarak
kaydetmemitir. Bu ekilde hadisi Bndr Muhammed b. Ber da bylece ondan rivyet
etmitir. Bu hadiste erkekler iin de kadnlar iin de cihad amacyla denizde yolculuk yapmann
ak bir delili vardr. Cihad kastyla denizde yolculuk yapmann caiz olduuna gre Iarz olan
hac iin de yolculuk yapmak daha ncelikli caizdir, hatta vciptir. Daha sonra Kurtub Hz.
mer ve mer b. Abdlzizden denizde yolculuk yapmann men edildiine dair geldii
belirtilen rivyetleri Kurn ve snneti delil alarak yle tenkit etmektedir: mer b. el-Hattb
ile mer b. Abdlzizden denizde yolculuk yapmann men edildiine ilikin rivyetler
gelmektedir. Ancak Kurn ve snnet bu gr reddetmektedir. Eer denizde yolculuk yapmak
mekrh olsayd ya da ciz olmasayd muhakkak Peygamber (s.a.s.) kendisine, biz deniz
yolculuu yapyoruz, diyenlere bu ii yasaklard. Bu yet ve benzerleri konu ile ilgili ak nastr
ve bu hususta onlara bavurulmas gerekir. Daha sonra sz konusu yasaklayc rivyetlerin
tevil edilme imkannn bulunduunu belirterek deniz yolculuu yapmann caiz olduunu akli
ve nakli delillerle ilemeye devam eden Kurtub konu sonunda u deerlendirmeyi yapmaktadr:
Derim ki: Kitap, snnet ve mn, ayn zamanda bu iki husus iin de yani hem ibadet hem
ticaret kastyla deniz yolculuu yapmann mbah olduunu gstermektedir. te bunlar bu
konudaki delili tekil ederler ve bunlara uymak gerekir. u kadar var ki insanlar denizde
yolculuk yapmaktan Iarkl ekilde etkilenirler. Kimisi denizde kolaylkla yolculuk yapar ve bu
ona ar gelmez. Kimisine de ar gelir ve denizdeki yolculuk esnasnda kuvvetten der. Ar
derecede denizin tuttuu ve ar derecede ba dnen ile denizde yolculuk yapt esnada Iarz

487
Bakara, 2/164.
488
Eb Dvd, Tahre, 41; Tirmiz, Tahre, 52; en-Nes, Tahre, 47; Muvatta, Tahre, 12; bn Mce, Tahre, 38.
489
Bkz. Buhr, Cihd, 3, Tbir, 12; Mslim, mre, 160; Eb Dvd, Cihd, 9; en-Nes, Cihd, 40; Muvatta, Cihd,
39.
459
namaz ve dier benzeri Iarzlar eda edemeyen kimsenin durumu gibi. Birincisi iin denizde
yolculuk yapmak caizdir. kincisi iin ise byle bir yolculuk haramdr, bundan dolay da
engellenir.
490

b.g. er Men Kablen (Bizden ncekilerin eriatleri)
Bizden nceki mmet ve milletlerin eriatinden maksad, Allahn onlar iin
mer klp onlara tebli edilmek zere resl ve nebilerine indirdii hkmlerdir. slm
kaynaklar vastasyla renilemeyen eski eriatlere ait hkmlere itibar edilmez. nk
mslmanlar iin ancak slm kaynaklarn naklettii eyler huccet olabilir. Bu
mslman Iakihlerce ittiIakla kabul edilmi bir husustur. Neshedildiine dair slm bir
delil bulunan eyler bizim iin huccet olmaz. Keza eski kavimlere mahsus olan
hkmler de islmda geerli deildir. sriloullarna etlerin baz ksmlarnn haram
kln byledir.
491
Bu da ittiIakla kabul edilmi bir husustur. nceki eriatlerde olduu
gibi slmda geerli bulunduu slm bir nas ile sabit olan eyler muteberdir. nk
bunlar slm nas ile sabit olup eskilerden hikaye yoluyla anlatlm deildir. Buna misal
olarak, Ey inananlar! Sizden ncekilere oru yazld gibi size de yazlmtr. Umulur
ki saknrsnz.
492
slm bilginleri arasnda tartma konusu olanlar, kaynaklarda
zikredilen ve neshedilip edilmedikleri nasn siyak ve sibakn anlalmayan eski
eriatlere ait hkmlerdir.
493
HaneIilerin cumhru ve Mlik ve Iilerden bazlar, bu
gibi hkmlerin bizim iin de eri delil olabileceini ve onunla amel etmemizin vcip
olduunu belirtmilerdir.
494

b.g.a. Mahiyeti ve Fkh Uslndeki Yerini Teorik Adan Deerlendirmesi
Kurtub, Kendilerine kitaptan bir pay verilenleri grmedin mi? Onlar aralarnda
hkm veremek iin Allahn kitbna arlyorlar, sonra onlardan bir grup bunu kabul
etmeyip yz eviriyor
495
yetinin teIsirinde er men kablen prensibini teorik olarak
deerlendirerek mahiyetine ve Ikh uslndeki yerine ilikin u aklamalara yer vermektedir:
Bu yette bizden ncekilerin eriatinin, nesh edildiini bildiklerimiz dnda, bizim iin de
eriat olduuna dair delil vardr. Ayrca, ileride aklanaca zere, bizden nceki

490
Kurtub, TeIsir, II, 130-131. 4. mesele.
491
Bkz. Enm, 6/145-146.
492
Bakara, 2/183.
493
Eb Zehr, a.g.e., 261-262; Bkz. Zeydn, a.g.e., 247-250.
494
el-HallI, lm uslil-Ikh, 94; Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 262; Abdlhamd, a.g.e., 44-46.
495
l-i mrn, 3/23.
460
peygamberlerin eriatiyle hkmetmekle grevli olduumuza ilikin de delil mevcuttur. u kadar
var ki bu, biz Tevrat okuyup ordaki hkmlerle amel ederiz, demek deildir. nk elinde
Tevratn bulunduu kimseler bu konuda gvenilir kimseler deildir ve onu deitirmilerdir,
tayir etmilerdir. yet onda deiiklie uramam ve deitirilmemi olduunu bildiimiz bir
ey bulursak onu okumanz caiz olur. Buna yakn gr Hz. merden de nakledilmitir. O
Kaba yle demiti: Eer sen onun yce Allahn mrn Olu Msya indirdii Tevrat
olduunu biliyorsan onu oku. Hz. Peygamber de Tevratn deiiklie uratlmam olan
blmlerini biliyordu. te bundan dolay onlar Tevrata davet etti ve Tevrat gereince hkm
vermelerini istedi. Buna dair aklamalar Maide sresinde
496
gelecektir. Ayrca bu konuda varid
olmu haberler de yce Allahn izniyle orada gelecektir. Bu yetin bu hususta nazil olduu da
sylenmitir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
497
Kurtub yukarda reIerans verdii Onlarn
aralarnda Allahn indirdii ile hkm ver. Onlarn arzularna uyma. Allahn sana
indirdiklerinin bir ksmnda seni yanltmalarna kar dikkatli ol. Eer onlar yz
evirirlerse, Allah baz gnahlar sebebiyle onlar cezalandrmak istiyor. Kukusuz
insanlardan bir ou yoldan kmtr
498
yetinin teIsirinde er men kablen konusunda
zellikle limler arasnda tartma konusu olan, kaynaklarda belirtilen ve neshedilip
edilmedikleri nasn siyak ve sibakndan anlalmayan eski eriatlere ait hkmler hususunu
atIta bulunduu yerlerle birlikte etraIlca ele almaktadr. Kurtub bu yetin, Onlarn aralarnda
Allahn indirdii ile hkm ver blmn teIsir ederken, Eer sana gelirlerse, istersen
aralarnda hkm ver, istersen verme. Eer onlar aralarnda hkm vermek istemezsen, sana
hibir zarar veremezler. Eer hkm verirsen, aralarnda adaletle hkmet
499
yetine atIta
bulunarak orada Hz. Peygamber (s.a.s.)in Ehl-i kitap arasnda hkm verme hususunda
muhayyer braklmasnn mevzubahis ettiimiz yetle nesh edildiinin ilendiini
belirtmektedir.
500
Kurtub burada yine konuyu nsih ve mensh asndan ilemekle birlikte
daha ok kar grlere ve onlar deerlendirmeye yer vererek bnl-Arabyi yle tenkide
tabi tutmaktadr: bnl-Arab der ki: Bu, byk bir iddiadr. nk neshin artlar drt tanedir.
Bunlardan birisi de hangisinin nce hangisinin de sonra indiini tespit ederek nzl tarihini
bilmektir. Bu, sz konusu iki yet hakknda bilinmemektedir. O halde bunlardan birisinin
tekini nesh ettiini iddia etmeye imkan kalmam ve bylelikle bu emir olduu halde kalm
bulunmaktadr. Derim ki: Eb CaIer en-Nahhsdan bu yetin nzlnn daha sonra olduuna

496
Mide, 5/49.
497
Kurtub, TeIsir, IV, 37. 3. mesele.
498
Maide, 5/49.
499
Maide, 5/42.
500
Bkz. Kurtub, TeIsir, VI, 109-111.
461
dair aklamay zikretmi bulunuyoruz.
501
Buna gre bu yet nsihtir. u kadar var ki iIadede,
Dilediin takdirde aralarnda Allahn indirdii ile hkmet eklinde bir takdire gitme hali
mstesnadr. nk bundan nce Hz. Peygamberin bu hususta muhayyer olduuna dair
aklamalar gemiti. Burada muhayyerlik iIade eden ibre, nceki buyruun buna delleti
dolaysyla hazIedilmi bulunmaktadr. Bu hazIin sebebi ise yetin ncekine atIedilmi
olmasdr. Buna gre muhayyerliin hkm tpk zerine atIedilmi olann hkm gibidir. Her
ikisi de bu hususta muhayyerlikte ortaktr. Sonraki yet ncekinden kopuk deildir. Kopuk
olursa ne bir anlam ne de sahih olur. O halde buna gre yce Allahn: Onlarn aralarnda
Allahn indirdii ile hkm ver yetinin daha nce geen, Eer hkm verirsen,
aralarnda adaletle hkmet
502
blm ile Eer sana gelirlerse, istersen aralarnda hkm
ver, istersen verme
503
ksmna atIedilmi olmas kanlmazdr. Buna gre buradaki,
Onlarn aralarnda Allahn indirdii ile hkm ver iIadesinin anlam udur: Sen hkm
verecek ve hkm vermeyi tercih edecek olursan adaletle hkmet. O halde btn buyruklar
muhkem olup mensh deildir. Zira nsih hibir zaman mensha atIedilmek sretiyle menshla
irtibatl olmaz. Peygamber (s.a.s.)in buna gre bu hususta muhayyer brklmas mensh deil;
muhkemdir. Bu aklamay Mekk, Allah ona rahmet etsin, yapmtr.
504

b.g.b. Meriyetini ve Huccet Oluunu Mezhep ve limlerin
Yaklamlarn Mukayeseli ekilde leyerek Deerlendirmesi
Kurtub, Biz: ldrlene srn bir parasyla dokununuz demitik. Allah
lleri ite byle diriltir ve dnesiniz diye size yetlerini gsterir.
505
yetinin teIsirinde
eru men kablen prensibinin meriyetini ve delil oluunu yle iIade etmektedir: Burada
geen bakara kssas bizden ncekilerin eriatinin de bizim iin eriat olduuna delildir.
Kelmclardan birok taiIe ve Iukahadan bir grup bu grtedir. el-Kerhi de bunu tercih etmi,
bizim Mlik mezhebine mensup Kdbn Bkeyr de bunu aka iIade etmitir. Kd Eb
Muhammed Abdlvehhb da yle der: Mlikin hkm karma usl ve kitaplarnda
grld ekliyle delil karma yntemi de bunu gerektirir. Ii de buna meyletmitir. te
onlar, Allahn doru yolu gsterdii kimselerdir. Sen de onlarn yoluna uy
506
yet
aklanrken bu hususa dair etraIl bilgiler yce Allahn izniyle orada verilecektir.
507
Kurtub

501
Bkz. a.e., VI, 110.
502
Maide, 5/42.
503
Maide, 5/42.
504
Kurtub, TeIsir, VI, 127-128.
505
Bakara, 273.
506
Enm, 6/90.
507
Kurtub, TeIsir, I, 318. 8. mesele.
462
bu hususu daha genie te onlar, Allahn doru yolu gsterdii kimselerdir. Sen de
onlarn yoluna uy
508
yetinin teIsirinde ele alacan belirttii zere ilemekte ve
aklamalarn hadis ve limlerin grleri erevesinde yle deerlendirmektedir: Yce
Allahn: te onlar, Allahn doru yolu gsterdii kimselerdir. Sen de onlarn yoluna uy
yetinde geen |--`: uymak|, Iiilinde bakasna muvaIk olmay gzetmektir. Buna gre
yetin anlamnn, onlar sabrettikeleri gibi sen de sabret, eklinde olduu iIade edildii zere,
te onlar, Allahn doru yolu gsterdii kimselerdir. Sen de onlarn yoluna uy yetinin,
eriatler muhteliI olmakla birlikte deimez nitelik olan tevhide uy, anlamnda olduu da
sylenmitir. Baz limler bu yete ilikin nas bulunmayan hususlarda gemi peygamberlerin
eriatlerine tabi olmann vcip oluuna delil gstermilerdir. Nitekim Sahh-i Mslimde ve
baka kaynaklarda belirtildiine gre er-Rubeyyi mm Hrisenin kz kardei birisini
yaralamt. Bunlar Peygamber (s.a.s.)in huzurunda davac oldular. Bunun zerine Reslllh
(s.a.s.): Ksas, ksas diye buyurunca mm er-Rubeyyi, Ey Allahn Resl! Filana ksas m
uygulanacak? Allaha yemin ederim ki ona ksas uygulanmaz deyince, Reslllh (s.a.s.) yle
buyurdu: Fesbhnellh! Ey mm er-Rbeyyi ksas Allahn Iarz kld bir hkmdr.
Bunun zerine er-Rbeyyi: Allaha yemin ederim ki hayr, ebediyyen ona ksas
uygulanmayacak dedi. Bu ekilde srarn onlar diyeti kabul edinceye kadar srdrd. Bunun
zerine Reslllh (sava) yle buyurdu: Allahn kullar arasnda yleleri vardr ki Allah
adna and verdi mi Allah onun yeminini yerine getirir.
509
Daha sonra Kurtub bu hadisi
Tevrattaki hkm konu edinen bir yetle ilikilendirerek ve limlerin grlerine yer vererek
eru men kablen prensibi asndan yle deerlenedirmektedir: Reslllh (s.a.s.)in: Ksas
Allahn Iarz kld bir hkmdr buyruu ile yce Allahn: Biz Tevratta Yahudilere: Cana
can; gze gz; buruna burun; kulaa kulak; die di ve yaralamalarda ksas yazdk. Kim ksas
yapmayp balarsa, bu davran onun gnahlarnn balanmasna sebep olur. Kimler
Allahn indirdii ile hkm vermezse, ite onlar hakszlk yapanlardr
510
yetine atIta
bulunmutur. Yce Allahn Kitbnda ise bu yetin dnda herhangi bir yerde di hususunda
ksas uygulanacana dair bir nas bulunmamaktadr. Bu yet ise Tevarattaki eriatten haber
vermektedir. Bununla birlikte Hz. Peygamber de onun gereince hkm vermi ve onun
hkmne atIta bulunlutur. te Mlikin ve Iinin arkadalarnn byk ounluu bu
grtedir ve onlara gre gemi eriatlerde bulunan hkmler gereince amel etmek vciptir.
bn Bkeyr der ki: Mlikin uslnn gerektirdii de bu olmakla birlikte Mlik ve Ii

508
Enm, 6/90.
509
Buhr, TeIsir, 2, 5, Sulh, 8; Mslim, Kasme, 24; Eb Dvd, Ksas, 28; en-Nes, Kasme, 17, 18; bn Mce,
Diyt, 16; Msned, III, 284.
510
Maide, 5/45.
463
ashbndan ve mtezileden birok kimse bu hususta muhaleIet etmilerdir. Buna gereke olarak
da yce Allahn: Sizden herbiriniz iin bir eriat ve bir yol tayin ettik
511
yetini
gstermektedirler. Ancak bu yette bu konuda grlerine delil olacak bir taraI yoktur. Zira bu
buyruun kaytlanm olma ihtimali vardr. Bu kayt da kitabnzda yer almayp onlarn
haberlerinden size anlattklar mstesna eklindedir. Nitekim Sahh-i Buhrde el-Avvmdan:
Ben Mchide Sd sresindeki secdeye dair soru sordum. O da yle dedi: Sen hi: Onun
zrriyetinden Dvda, Sleymna
512
yetinden Yce Allahn: te onlar, Allahn doru
yolu gsterdii kimselerdir. Sen de onlarn yoluna uy
513
yetlerini okumaz msn? te
Dvd da yce Allahn Peygamberimizin kendisine uymakla emrolunduu peygamberler
arasndayd
514
dedii nakledilmektedir.
515

b.g.c. Fkh Meseleleri er Men Kablen (Bizden ncekilerin eriatleri)
Prensibini Delil Alarak Deerlendirmesi
Kurtub, Derken kadnlardan birisi skla skla ona doru geldi: Babam sana
(hayvanlarmz) sulamann cretini demek iin seni aryor dedi. Ms onun yanna
gidip bandan geenleri anlatnca babalar: Korkma, o zlim kavimden kurtuldun
dedi
516
yetinin teIsirinde babann bkire kzn evlendirme yetkisi meselesini ilerken baz
mezhep ve limlerin er men kablen delilini kaynak alarak hukuk normu belirlediklerini
yle ortaya koymaktadr: Bu yet babann bla ermi bakire kzn onun grn almadan
evlendirebileceine delil tekil etmektedir. Mlik bu gr benimsemi ve yeti delil
gstermitir. Bu, bu hususta gl bir delildir. Onun bu yeti delil gstermesi daha nceden
getii zere isriliyta ilikin haberleri (er men kablen) kaynak alm oluduunun
gstergesidir. Bu meselede Ii ve pekok lim de Mlikin grndedir. Eb HanIe ise yle
demektedir: Kk kz bla erdi mi artk o mkelleIiyet snrna ulam bulunmaktadr. Eer
bla ermemi kk ise o takdirde onun rzasn almadan onu evlendirebilir. Zira kn
izin ve rzasnn olmad hususunda gr ayrl yoktur.
517


511
Maide, 5/48.
512
Maide, 5/84.
513
Enm, 6/90.
514
Buhr, Enbiy, 39, TeIsir, 6, 38.
515
Kurtub, TeIsir, VII, 66. 1. mesele; Ayrca bkz. a.e., XVI, 108. 2. mesele. Csiye, 45/18.
516
Kasas, 28/25.
517
Kurtub, TeIsir, XIII, 177. 8. mesele; Bkz. a.e. VI, 113-114. 1. mesele. Maide, 5/45.
464
2. Tefsirinde Ele Ald Baz Fkh Usl Konular
a. Mnya Delleti Ak ve Kapal Olan Lafzlar
LaIzlar mnya delleti ynnden, mnya delleti ak ve mnya delleti kapal
olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Mnya delleti ak olan laIzlar, aklk derecesi
itibariyle en kuvvetliye doru zhir, nas, mIesser ve muhkem eklinde; mnya delleti kapal
olan laIzlar da en kapalya doru haIi, mkil, mcmel ve mtebih eklinde drder ksm ve
kademede ele alnr. Bu ayrm ve sralama HaneI usulcleri taraIndan benimsenmi olup Ii
usulcleri aklk ynnde zhir, nas veya sarih nas, gayri sarih nas; kapallk ynnde de
mcmel ve mtebih eklinde pek de net olmayan ikili ayrmlarla yetinmilerdir.
518

a.a. Zhir ve Nas
Zhir, lugatte ak ve vzh demektir. Zhirin stlhi mns ise kelm sylemekten
maksad kendisi olmad halde, kendisinden maksad neyse, kendisinin zikredilmesiyle bu
maksadn aikar olduu, yani kendisinin haricinde bir baka eye bu hususta ihtiyac
bulunmayan laIzdr. Nas ise, kendisinin dnda harici bir unsura ihtiyac olmadan, kendi laIz
ve kendi sigasyla mnya dellet eden, kelmn siyakndan asli maksadn bu mn olduu
laIzdr. u halde nas, mnsna dellet ediinde zhir laIzdan daha aktr; daha zhirdir. Nasn
bu Iazla vuzuhu ve aklnn sebebi, sigasndan dolay deildir; kelmn bu mny aklamak
iin sylenmi oluudur.
519

Fkh konular genel olarak mukayeseli olarak deerlendirip mezhep ve limlerin l
aldklar delilleri belirten Kurtub, ayrca dellet ynndn ak ve delletinde kapallk bulunan
laIzlar da mevzubahis ederek zhir ve nas konusunu ele alr ve bu hususa gre deerlendirme
ve tercihte bulunur.
a.a.a. yetin Zhirinden stinbtta Bulunup Grn Belirtmesi
Kurtub, Sana yetimleri soruyorlar. De ki: Onlarn yararna almanz sizin
iin daha hayrldr. Eer onlarla birlikte bulunursanz onlar sizin kardelerinizdir
520

yetinin teIsirinde yetimin maln ortaa verme ve onun malnda ticaret yapma hususunu
mukayeseli ekilde iledikten sonra kendi yaklamn yetin zhirini delil alarak yle
belirtmektedir: Halbuki yetin zhiri, yetimin velisinin yetime dnya ve hiret ilerini

518
Bardakolu, Ali, Dellet, DA., stanbul 1994, IX, 120; Geni bilgi iin bkz. Eb Zehr, a.g.e., 110126; Zeydn,
a.g.e., 318-333.
519
Zeydn, a.g.e., 318, 320. (zet ve tasarruIla).
520
Bakara, 2/220.
465
reteceini, onun lehine bakasn cretle altrabileceini ve ona meslek retebilecek
kimselerin yannda onu cretle altrabileceini gstermektedir. Yetime herhangi bir ey hibe
edilecek olursa vasi bunu yetimin lehine slah olmas sebebiyle onu kabz edebilir.
521
Yine
Kurtub, Yetimlere mallarn verdiinizde, ahit bulundurun
522
yetinin teIsirinde
yetimlere mallarn teslim ederken ahid bulundurma hususunu mukayeseli ekilde ele alp
benimsemedii yaklamlar ve ileri srd grn yetin zhirine gre belirtmektedir:
Halbuki sahih olan, laIzn hem belirtilen ii hem de bunun dndaki btn icraatlar
kapsaddr. yetin maksadnda zhir olan, sizler velyetiniz altnda bulunana herhangi bir
harcamada bulunursanz, buna ahid tutunuz. Bylece herhangi bir anlamazlk ortaya
kacarsa, belge getirmek mmkn olur. nk ahit tutarak emanet alnan her bir maldan ibr
olmak ancak onun dendiine dair ahid getirmekle mmkndr. Zira yce Allah: ahit
bulundurun diye buyurmaktadr. O halde ahitsiz bireyler kabz etmise, o kabzettiini
tekrar demesi halinde dedii kimseye kar bunu dediine ilikin ahid tutmasna gerek
yoktur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
523

a.a.b. Zhir ve Nas Lafzlarn l Alp Tercihte Bulunmas
Kurtub, Birbirinizin mallarn haksz yere yemeyiniz. Bile bile insanlarn
mallarndan bir miktarn haksz olarak yemek iin hakimlere bavurmaynz
524
yetinin
teIsirinde batl ve haksz yollarla mal yeme hususunu ilerken konuyu ylece zhir ve nas
asndan deerlendirerek tercihte bulunmaktadr: Bakasnn maln eriatin izin vermedii
ekilde alan kimse o mal batl yolla yemi olur. Bir kimse haksz olduunu bildii halde,
hakimin lehine hkm vermesi hali de o kiinin batl yolla mal yemesi kapsamna girer. nk
haram olan bir ey hakimin verecei hkmle hell olmaz. Zira hakim ancak zhire gre hkm
verir. Mli hususlarda bu bir icm hkmdr. Her ne kadar Eb HanIeye gre hakimin hkm
batnen evlilik ve cinsel hayata ilikin konularda geerli ise de, bu belirttiimiz gibidir. Ancak
hakimin hkm mallara dair batl hkm deitirmediine gre batnen bu hkm evlilik ve
cinsel hayatla ilgili hususlarda deitirmemesi ncelikle sz konusudur. Hadis imamlarnn
rivyetine gre mm Seleme yle demitir: Reslllh (s.a.s.) buyurdu ki: Sizler benim
yanma gelip davalayorsunuz. Olur ki, kiminiz delilini tekinden daha gzel bir ekilde ortaya
koyabilir. Ben de anlattklarnza gre o kiinin lehine hkm verebilirim. Her kime kardeinin
hakkndan bir ey kesip verirsem onu almasn. nk o takdirde ben o kimseye ancak ateten

521
Kurtub, TeIsir, III, 46. 3. mesele.
522
Ns, 4/6.
523
Kurtub, TeIsir, V, 36. 15. mesele.
524
Bakara, 2/188.
466
bir para kesip vermi olurum, bir baka rivyette u da vardr, artk ondan sonra isterse onu alp
gitsin isterse braksn.
525
lim adamlarnn ounluu ve Iukahnn ileri gelenleri bu hadis
dorultusunda gr belirtmilerdir. Bu hadis hakimin zhire gre verecei hkmn, batndaki
hkm deitiremeyeceine dair ak bir nas olmaktadr. Bu hkm ister mli, ister cinyt ve
isterse de evlilik ve cinsel hayat hakknda olsun, bu durum deimez. Daha sonra Kurtub
belirttii bu durumun istisnas olarak Eb HanIenin grn zikretmekte ve onu tenkide tabi
tutmaktadr.
526

a.a.c. Aklad Fkh Konuya yetin Zhirinin Aklk Getirdiini
Belirtmesi
Kurtub, Allah size yalnz, murdar hayvan, kan, domuz etini, Allahtan bakas
adna kesileni haram klmtr
527
yetinin teIsirinde meyte ve necis eylerden yararlanma
konusunu ilerken limlerin bu konuda Iarkl yaklamlar sergilediini ve mm Mlikten de
gelen rivyetlerin muhteliI olduunu belirtir. Kurtub mm Mlikten gelen Iarkl rivyetler
arasndan birine yetin zhirinin aklk getirdiini iIade ederek o gr benimser
grnmektedir: Bir baka seIerinde de mm Mlik yle demitir: Meyte btnyle
haramdr, onun herhangi parasndan da yararlanmak caiz deildir. Necis olan bir eyle de
herhangi ekilde yararlanmak caiz deildir. Hatta necis olan bir su ile ekin ve hayvann dahi
sulanmas caiz deildir. Hayvanlara necis eyler yem olarak verilmez. Meyte, kpeklere, yrtc
hayvanlara yedirilmez. Bununla birlikte kendiliklerinden yerlerse engellenmezler. Bu gr
yce Allahn: Boazlanmadan lm hayvan, kan
528
yetinde zhirdir. Bu buyruk herhangi
bireyi tahss etmemektedir. Buradaki hitabn mcmel olduunu da sylemek caiz deildir.
nk mcmel zhirinden ne kastedildii anlalamayan buyruktur. Araplarsa, yce Allahn:
Boazlanmadan lm hayvan, kan yetinden yce Rabbimizin maksadn anlamlardr.
Yine Peygamber (s.a.s.): Meytenin herhangi bir blmnden yararlanmaynz
529
diye
buyurmutur. Ayrca Abdullah b. Ukeym yoluyla gelen bir hadiste: Meytenin postundan da
sinirinden de yararlanmaynz
530
denilmektedir.
531
Ayn ekilde Kurtub, Allahn ismi
anlmadan kesilen hayvanlardan yemeyiniz. Kukusuz bu gnahtr
532
yetinin teIsir

525
Buhr, ehdt, 27; Hiyel, 10; Ahkm, 20; Mslim, Akdiye, 4, 5; Eb Dvd, Akdiye, 7; Tirmiz, Ahkm, 11; en-
Nes, Kudt, 12, 33; bn Mce, Ahkm, 5; Muvatta, Akdiye, 1; Mslim, II, 332; VI, 203, 290, 307, 308, 320.
526
Kurtub, TeIsir, II, 223-224. 3. mesele.
527
Bakara, 2/173.
528
Maide, 5/3.
529
Zeylai, Nasbur-rye, I, 120, 122.
530
Tirmiz, Libs, 7; en-Nes, Fera, 5; bn Mce, Libs, 26; Eb Dvd, Libs, 39; Msned, IV, 310, 311.
531
Kurtub, TeIsir, II, 145-146. 6. mesele.
532
Enm, 6/121.
467
ederken zhiri esas alarak Ikh hkm ileri srmektedir: Allah Telnn bu yetteki
yemeyiniz iIadesinin, le yeme hususunda olduu zhirdir. Allahn ismi anlmadan
eklindeki ummi hkm sebebiyle, Allahtan bakasnn ad anlarak kesilen de bunun
kapsamna girer. Ayrca yce Allahn: Allahtan bakas adna kesileni haram klmtr
533

yetindeki laIz gereince haram olmasn gerektiren Allahtan bakasnn ad anld iin, bu
ummi yasan kapsamna girmektedir.
534

a.a.d. yetin Zhirinin Onu Anlamada Yeterli Olamayabileceini
Belirtmesi
Kurtub, Eer bunu yapamazsanz, ki kesinlikle yapamayacaksnz, artk yakt
insanlar ve talar olan ateten saknnz. O, inkr edenler iin hazrlanmtr
535
yetinin
O, inkr edenler iin hazrlanmtr blmn teIsir ederken konumuza dair u bilgileri
vermektedir: Bu blmn zhirinden kIir olmayanlarn cehenneme girmeyecekleri
anlalmaktadr. Ancak durum byle deildir. Buna delil ise yce Allahn baka yerde gnah
ileyen kimseler iin yapt tehditler ve eIaat hakknda, ileride gelecei zere, sabit olmu
hadislerdir
536
Yine Kurtub, Onlarn hidyet ermesi zerine bor deildir...
537
yetinin
teIsirinde, kIirlere hangi tr sadaka verilebilecei hususunu ilerken belirledii hukuk
normuna, teIsir ettii yetin yansra konuyla ilgili genel bir muhteva ierdiini iIade ettii
baka yetleri de delil getirdikten sonra bu yetlerin zhirlerinden anlalan mnnn doru
anlalabilmesi iin umm ve huss konusuna dikkat ekmekte ve konuyu yle ele almaktadr:
Ftr sadakasn snnet kabul edenlerin grne gre, mslman olmayanlara denmesi caiz
olabilir. Bu da bu konuda mezhebimizdeki iki grten birisidir. Ayn zamanda bu, belirttiimiz
gibi Eb HanIenin de grdr. Bu hususta gz nnde bulundurulan ise birre (iyilik
yapmaya), yemek yedirmeye tevik eden yetin
538
genel bir muhtevada olmas ve sadakalar
kelimesinin mutlak olarak zikredilmesidir. bn Atiyye der ki: Bu hkm (bugn iin)
mslmanlarn zimmet ehli ile bir de harbilerden olup kleletirilen kimseler hakknda yerine
getirilebilmesi dnlebilecek bir hkmdr. Derim ki: Kurnda ise yle buyurulmaktadr:
Ona olan sevgilerine ramen Iakire, yetime ve esire yemek yedirirler.
539
Esir ise dar-
slmda mrikten bakas olmaz. Yine yce Allah bir baka yerde yle buyurmaktadr:

533
Bakara, 2/173.
534
Kurtub, TeIsir, VII, 91. 2. mesele.
535
Bakara, 2/24.
536
Kurtub, TeIsir, I, 170.
537
Bakara, 2/272.
538
Bakara, 2/177.
539
nsan, 76/8.
468
Sizinle din hususunda savamam, sizi yurtlarndan karmam olanlara iyilik yapmanz ve
onlara adaleltle davranmanz Allah size yasaklamaz.
540
Bu yetlerin zhirleri sadakalarn genel
olarak onlara verilmesinin caiz olmasn gerektirir. u kadar var ki Peygamber (s.a.s.) bu genel
hkmden Iarz olan zekt tahss ederek istisna etmitir. nk Hz. Peygamber, Muaz b.
Cebele yle buyurmutur: Sadakay (zekt), zenginlerden al ve onu Iakirlerine geri ver.
541

nceden de akland zere; ilim adamlar bu husus zerinde ittiIak halindedirler. O bakmdan
muhta olmalar halinde kIirlere naIile sadakadan deme yaplr. Dorusunu en iyi bilen
Allahtr.
542

a.a.e. Zhir ve Nas Lafzlarn Delil Alp Kelimeleri Dil Asndan
ncelemesi ve zerine Hkm Bina Etmesi
Kurtub, nanp, yararl iler yapanlara, yasaklardan sakndklar, inanp yararl
iler yaptklar, sonra yine saknp inandklar ve ardndan da saknp iyilikler yaptklar
srece, gemite yiyip itiklerinde herhangi bir gnah yoktur
543
yetinin sebeb-i nzl
olan hadisleri
544
naklettikten sonra nebz ieceinin mahiyet ve hkmn deerlendirmekte ve
yaklamn nas zerine bina ederek u aklamalarda bulunmaktadr: yetin nzlne dair bu
hadiste, sarholuk vermesi halinde hurmadan yaplan nebzin, hamr (arap) olduuna dair ak
delil vardr. Bu kendisine itiraz olunmas caiz olmayan ak nas zelliindedir. nk sahbe,
Allahn rahmeti zerlerine olsun, dili bilen insanlard. Onlar, bu itikleri nebzin bir hamr
olduunu akletmilerdi. Zira o dnemde Medinede bundan baka bir ikileri yoktu. Kurtub,
bununla ilgili iirden de istihd ettikten sonra yine nas olarak deliller sunmaya devam etmekte
ve u aklamalar yapmaktadr: Buna ak delillerden birisi de en-Nesnin kaydettii u
rivyettir: Bize el-Kasm b. Zekeriyye haber verdi: Bize Ubeydullah, eybandan haber verdi.
O, el-Ameten, o Muharib b. Disardan, o Cbirden, o da Peygamber (s.a.s.)den yle
buyurduunu nakletti: Kuru zm ve hurma (dan yaplan iki) arabn ta kendisidir.
545
Yine
sahih nakille sabit olduuna gre, mer b. el-Hattb (r.a.), ki dili ve eriati bilen bir kii olarak
o yeter, Peygamber (s.a.s.)in minberi zerinde hutbe rd ederken yle demitir: Ey insanlar!
unu bilin ki arabn haram kln nazil olduu gnde arap be eyden yaplrd: Bunlar zm,
hurma, bal, buday ve arpadr. arap (hamr), akl rten hereydir.
546
Bu ise hamrn anlamyla

540
Mmtehine, 60/8.
541
Buhr, Zekt, 41, 63, Mezi, 60, Tevhid, 1; Mslim, man, 29, 31; Eb Dvd, Zekt, 5; Tirmiz, Zekt, 6; en-
Nes, Zekt, 46; bn Mce, Zekt, 1; Drim , Zekt, 1; Msned, I, 233.
542
Kurtub, TeIsir, III, 229. 2. mesele.
543
Maide, 5/93.
544
Tirmiz, TeIsir, 5; Dieri: Buhr, TeIsir, 5; Mezlim, 21; Mslim, Eribe, 3; Drim , Eribe, 2; Msned, III, 227.
545
en-Nes, Eribe, 3.
546
Buhr, TeIsir, 5; Eribe, 2, 5; Mslim, TeIsir, 32, 33; Eb Dvd, Eribe, 1; en-Nes, Eribe, 2.
469
ilgili en sarih aklamadr. mer b. el-Hattb, Medinede Peygamber (s.a.s.)in minberi zerinde
sahbe topluluunun huzurunda hutbe rd edip bu szleri syledi. Onlar bu dili bilen ehil
insanlard ve araptan (hamrdan), bizim szn ettiimiz eyden bakasn da anlamamlard.
Bu husus bylece sabit olduuna gre, hamr ancak zmden yaplr. zmden bakasndan
yaplana ise hamr denilmez ve hamr ad onu kapsamaz. O ikilere ancak nebz denilir diyen
Eb HanIe ve KIelilerin gr de rtlm olmaktadr
547

a.a.f. Zhiri Ortadan Kaldran Bir Nas Bulunmadka Asl Olann Zhir
Delili Almak Olduunu Belirtmesi
Kurtub, Oradaki elbiseleri de ipektir.
548
yetini hadislerle
549
teIsir etmekte ve
onlara ilikin soru cevap tarznda konuyu mzakere etmektedir. Biz konumuza ilikin blmne
yer vermek istiyoruz: Buna biz yle cevap veriyoruz: Szn ettiiniz husus ihtimal
dahilindedir. Ancak szn ettiimiz hadisin zhiri bu ihtimali berteraI edip onu
reddetmektedir. Ayrca hadis imamlarnn da bn mer yoluyla rivyet ettikleri u hadis de bu
kanaatimizi pekitirmektedir. Peygamber (s.a.s.) yle buyurmaktadr: Dnyada arap iip de
sonra bundan tevbe etmeyen kimse, hirette ondan mahrum edilecektir.
550
Asl olan ise, zhiri
ortadan kaldran bir nas bulunmadka zhir delile uymaktr. Hatta bizim szn ettiimiz
hususun doruluuna dair nas dahi varid olmutur. Bu da Eb Dvd et-Taylisnin
Msnedinde yer alan u rivyettir: Bize Hiam, Katdeden anlatt, o Dvd es-Serrcdan, o
Eb Said el-Hudriden rivyetle dedi ki: Reslllh (s.a.s.) yle buyurdu: Dnyada ipei
giyinen bir kimse hirette onu giyinemeyecektir.
551
Bu sarih bir nastr ve senedi sahihtir
552

a.a.g. Zhirin Teruzu Durumunda Tahsse Gitmesi
Kim bir mmini kasten ldrrse, onun cezas ebedi cehennemdir, Allah ona
gazap etmi, onu lanetlemi ve ona byk bir azap hazrlamtr
553
yetinin teIsirinde
kasten bir mmini ldren kiinin tevbesinin mmkn olup olmad hususunu ileyen ve Ehl-i
snnetinyaklamna gre bu yette mminler asndan tahssin sz konusu olduunu belirtip
bu gr tercih eden Kurtub, daha sonra zhirin elimesi durumunda tahssin kanlmaz
olduunu yle iIade etmektedir: te bu husus, teIsircilerin ve din limlerinin nakli ile sabit

547
Kurtub, TeIsir, VI, 81. 3. mesele.
548
Hac, 22/23.
549
Yakn mndaki hadisler iin bkz. Buhr, Libs, 25; Mslim, Libs, 11, 21; Tirmiz, Edeb, 1; bn Mce, Libs,
16; Msned, II, 166, 208, 209, 329, 337.
550
Buhr, Eribe, 1; Mslim, Eribe, 77, 78; en-Nes, Eribe, 45; Muvatta, Eribe, 11.
551
el-Benn, Ahmed Abdurrahmn, Minhatl-mabd Ii tertbi Msnedit-Taylis Eb Dvd, Beyrut 1372, I, 356.
552
Kurtub, TeIsir, XII, 23.
553
Ns, 4/93.
470
olduuna gre, bu yetin mslmanlara hamledilmesi uygun dmemektedir. Dier taraItan bu
yetin zhirini delil almak, yce Allahn: Kukusuz iyilikler ktlkleri giderir
554
; O,
kullarn tevbesini kabul eden
555
ve Bunun dnda dilediklerini balar
556
yetlerinin
zhirini delil almaktan daha evla deildir. yleyse sz konusu yetle zikrettiimiz dier
yetlerin zhirini bir arada almak tenakuzdur ve bu durumda tahss kanlmazdr
557

a.a.h. Baz Zhir Lafzlarn Nasa Yakn zelliklere Haiz Olduunu Belirtmesi
Kurtub, Kimin buna gc yetmezse, hacda gn, dnnce de yedi gn oru
tutsun. Bu oru tam on gndr. Bu hkm ailesi Mescid-i Haramda olmayanlar
iindir
558
yetinde geen dnnce iIadesini mukayeseli olarak ele alrken, bu iIadeden
kastedilenin haclarn beldeleri olduu grn benimsemekte ve nas zelliine yakn bir
zhir nitelemesinde bulunduu delili esas alp bu yaklam kabul etmeyen bnl-Arabyi
yle tenkid etmektedir: bnl-Arab de der ki: Eer bu bir haIiIletme ve bir ruhsatsa,
ruhsatlarn ne alnmas ve bu konuda kolay terkedip azimete ynelmek icm ile caizdir. Eer
yetin bu blmnden kast bir vakit tayini ise, bu hususta haclarn lkelerinin belirtildiini
ortaya koyan hem ak bir nas hem de zhir bir iIade mevcut deildir. ounlukla kastedilen ve
bu hususta daha zhir olan hac olduu eklindedir. Derim ki: Bilkis bu hususta nasa yaknlk
arzeden zhir bir iIade sz konusudur. Bunu Mslimin bn merden yle dediine dair
rivyeti beyan etmektedir: Reslllh (s.a.s.) veda haccnda umreden hacca kadar ihramdan
karak temett yapt ve hedy kurban kesti. ZlhleyIeden beraberinde hedy kurbanlarn alp
gtrd. Reslllh (s.a.s.) nce umre iin telbiye getirip ihrama girdi, sonra da hac iin telbiye
getirip ihrama girdi. nsanlar da Reslllh (s.a.s.)le birlikte hacca kadar umreyle temmett
etti ve onlardan kimisi beraberinde kurban gtrm ve kurbanlarn kesmi kimisi de kurban
gtrmemiti. Reslllh (s.a.s.) Mekkeye gelince insanlara yle dedi: Sizden hedy kurban
getiren kimse varsa, bu kii ihrm dolaysyla kendisine haram olan herhangi bir eyi haccn
bitirinceye kadar hell bilip (de ihramdan kmasn). Sizden her kim hedy kurbann
getirmediyse Beyti tavaI etsin, SaIa ile Merve arasnda say etsin, salarn ksaltsn ve
ihramdan ksn. Daha sonra da hac iin ihrama girip telbiye getirsin ve hedy kurbann kessin.
Kesecek kurban bulamayan kimse, hacda gn ve aile halknn yanna dnd zaman da yedi
gn oru tutsun.
559
Bu hadis, kiinin yedi gn orucu ancak aile halkna ve beldesine dnd

554
Hd, 11/114.
555
r, 42/25.
556
Ns, 4/48.
557
Kurtub, TeIsir, V, 229-231. 7. mesele.
558
Bakara, 2/ 196.
559
Mslim, Hac, 174.
471
vakit tutmasnn caiz olaca hususunda nas gibidir. Doruyu en iyi bilen Allahtr.
560
Yine
Kurtub, Orada altn bilezikler ve inciler taknrlar
561
yetinin teIsirinde ak delletli
laIzlarn, en az aklk zelliine sahip olandan en ak olanna doru bir derecelendirme sras
olarak zhir, nas, mIesser ve muhkem eklinde diziliini belirten bir tercihini yle iIade
etmektedir: el-Kueyr der ki: Maksat bileziklerin incilerle ssleneceidir. Bununla birlikte
cennette tek para inciden bileziklerin bulunmas ihtimali de uzak deildir. Derim ki: te bu
Kurnn zhiridir; bilkis nasdr
562

b. Dellet Yollar
LaIzn mnya dellet tarz ve keyIiyetine dellet yollar denilir.
563
HaneI mezhebine
gre laIzdan anlalan mn nasn ibresi, ireti, delleti veya iktizs olmak zere drt yolla
anlalabilir. Cumhr ise buna meIhm-i muhleIet delletini de ilve etmektedir.
564
Kurtub,
teIsirinde dellet yollarna oka yer vermektedir. Biz konumuzu balklar altnda
gruplandrarak ele almak istiyoruz.
b.a. Fkh Meseleleri brenin Delleti Asndan Deerlendirmesi
LaIzn ibresi onu meydana getiren harI, kelime, terkip ve cmleler demektir. brenin
delleti ise laIzn laIz ve sigasndan ilk bakta anlalan mnya , harIi mnsna dellet etmesi
demektir. Bu laIza dl bil-ibre denilir. Bu mn, laIzn sevkediliinin asli veya ikinci
derecede (tli, tebai) gyesini tekil ettiinden birok usulc bunu nasn sevkedili gyesi
olarak tanmlar. Mesel birden Iazla kadnla evlilikten bahseden yetin
565
sevkediliinin asli
gyesi, ok evliliin mbahln, adaleti salamada endiesi olanlarn tek kadnla evlilikle
yetinmesinin gerekliliini bildirmek iindir. yetten evliliin hell ve mbah olduu
kendiliinden anlalmakla birlikte bu mn laIzn syleni gyesi asndan ikinci derecede
kalmaktadr. Mnnn sevkinin asli veya tali gyesi olmas eklindeki ikili ayrm laIzn mnya
delletinin aklnn da dereceleri olduundan bu ayn zamanda zhir ile nasn ayrmn da
salayan bir kriterdir.
566
Kurtub, Bu durumda emziren annelerin yiyecek ve giyecei
sosyal durumlarna gre babaya aittir
567
yetinin teIsirinde naIaka ykmll
konusunu deerlendirirken ibrenin delletini delil alarak yle hkm vermektedir: Allah

560
Kurtub, TeIsir, II, 264-265. 5. mesele.
561
Hac, 22/23.
562
Kurtub, TeIsir, XII, 22.
563
Bardakolu, Ali, Dellet, DA., IX, 120.
564
Eb Zehr, a.g.e., 126.
565
Ns, 4/3.
566
Bardakolu, a.g.md., IX, 121; Bkz. Zeydn, a.g.e., 334-335.
567
Bakara, 2/233.
472
Telnn: yiyecek ve giyecei buyruunda yer alan yiyecek (rzk) kelimesi yeterli
yiyecek anlamndadr ve bu yette ocuun naIakasn temin etmenin, zayIl ve acizlii
sebebiyle babann grevi olduuna delil vardr. an yce Allah burada yiyecek ve giyecei
annelere izaIe etmitir. nk ocuk gdaya st emerek anne vastasyla ulaabilmektedir.
Nitekim yce Allah yle buyurmaktadr: Eer hamile iseler, douruncaya kadar onlarn
naIakalarn verin
568
Zira gda ancak anne araclyla ocua ulaabilir. Mal bulunmayan
kk ocuklarnn naIakasn karlamann babann grevi olduu zerinde limler icm
etmilerdir. Peygamber (s.a.s.) de kendisine: Eb SIyn cimri bir adamdr. O bana ve
oullarma yetecek miktarda naIaka vermiyor ancak ben onun malndan onun bilgisi olmakszn
bireyler alyorum. Bundan dolay benim iin bir vebal var mdr? diyen Utbe bint Hinde u
cevab verir: Sana ve ocuklarna maruI ile (rIe gre) yetecek kadar al.
569
yette geen
kisve; elbise, giyecek, demektir. MaruI ile: rIe gre, sosyal durumlarna gre iIadesi ise,
herhangi bir iIrat ve teIrit olmadan eri rIte bilinen miktardr.
570

b.b. Fkh Meseleleri retin Delleti Asndan Deerlendirmesi
LaIzn, ibrenin delletinin ve szn sevkedili gyesinin dnda kalan, Iakat yine de
dil ve mantk kurallarna gre laIzdan dolayl olarak karlabilen bir mnya delletidir.
LaIzn iltizami delleti de denilen bu nevi dellet laIzn doru anlalmasnn art deildir.
nk laIzn ibre mnsn o dili bilen herkes anlayabildii halde iret mnlarn ancak dilin
inceliklerini bilenler kavrayabilir. te yandan nasn iret mns bazen ok ak olup az bir
inceleme ile anlalabilirken bazan da kapal olduundan derin dnce ve dikkatli incelemeye
ihtiya gsterir. nsanlarn dnce tarz, bak as ve derinlii eit olmadndan bu tr
delletler anlamada deiik seviyelere sahip olmulardr. Bu sebeple laIzlarn iret yoluyla
dellet ettii mnlarda mctehidler arasnda nemli gr Iarkllklar meydana gelmitir.
571

Kurtub, ahitler, ahitlik yapmaya arldklar zaman bundan kanmasnlar
572

yetini teIsir ettikten sonra iretin delletini esas alarak istinbtta bulunmakta ve bu grn
yle izah etmektedir: Derim ki: Bu yetin devlet bakannn insanlar iin ahitlik etmek zere
grevliler tayin etmesine ve bunlara beytlmalden ihtiyalarna yetecek kadar bir maa
balamasnn caiz olduuna delil alnmas da mmkndr. Bu gibi kimselerin insanlarn
haklarn, o haklar korumak zere, insanlarn haklarna ahit olarak, onlara dair bilgi sahibi

568
Tahrm, 65/6.
569
Buhr, Buy, 95; NaIakt, 9, 14; Ahkm, 28; Mslim, Akdiye, 7; Eb Dvd, Buy, 79; en-Nes, Adbl-
Kudt, 31; bn Mce, Ticrt, 65; Drim , Nikh, 54; Msned, VI, 39, 50, 206.
570
Kurtub, TeIsir, III, 112. 8. mesele.
571
Bardakolu, a.g.md., IX, 121; Eb Zehr,a.g.e., 127-128,
572
Bakara, 2/282.
473
olmaktan baka bir ileri olmaz. Eer byle bir ey olmazsa haklar zayi ve batl olur. Bu
durumda yetin anlam; haklarn aldklar takdirde ahitler, ahitlik etmek zere arlmay
reddetmeye kalkmasnlar, eklinde olur. Dorusunu en iyi bilen Allahtr. Bu cretle
ahitliktir, denilecek olursa, buna karlk biz de deriz ki: Bu, haklarn beytlmalden alm bir
topluluk taraIndan yaplan halisane bir ahitliktir. Onlarn aldklar bu cret, hakimlerin,
valilerin ve btn mslmanlarn menIaatleri iin alan kamu grevlilerinin aldklar cretlere
benzemektedir. te onlarn aldklar cret de bu kabildendir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
Dier taraItan yce Allah da: Onun iin almak zere tayin edilenlere
573
yetiyle bunlara
da Iarz olarak bir hisse ayrmaktadr.
574

b.c. Fkh Meseleleri Nasn Delleti (Delletin Delleti, Fahvel-Hitb, Mefhm-i
Muvfakat) Asndan Deerlendirmesi
Nassn, ibresiyle dellet ettii mnnn zne ve illetine inilerek benzeri veya daha
elverili bir baka olaya da uygulanmasdr. Dier bir iIadeyle, szn ibresiyle dellet ettii
mndaki illette ortakl sebebiyle, szn sylenen (mantk) ksmndaki hkmnn
sylenmeyen hususlar (mesktn anh) iin de geerli saylmas ve nasn bu ikinci alana
uygulanmasdr. Ancak buradaki illet, ictihad gerektiren usuli anlamda bir illet olmayp laIzn
mnsn anlayan herkesin dil ve mantk kurallarna gre nastan karabilecei bir illettir.
Mesel, Anne babaya I deme ve onlar azarlama
575
yeti, ibresiyle anne ve babaya I
demeyi ve onlar azarlamay, delletiyle de her trl eziyeti, dvmeyi ve kt sz sylemeyi
yasaklamaktadr. bre ile getirilen yasan illeti ebeveyne kt davranma olup bu illet nasta
zikredilmeyen dvme Iiilinde de ncelikle vardr. Bu dellet tarzna evl dellet denmesi de
bundan dolaydr. Sz sylenmeyen alana tamann doruluu, ictihad ve kyasa gerek
kalmakszn dil ve mantk kurallaryla nastan anlalmakla birlikte illetten hareket edildii iin
buna cel kyas dendii de olur. Nasn delleti yoluyla elde edilen hkm nasn laIzndan
deil mn ve gyesinden karld iin baz usulcler bu nevi delleti delletin delleti,
bazlar Iahvel-hitb, Iiler de meIhm-i muvIakat olarak adlandrlr.
576

Kurtub, Rabbin, yalnz kendisine kulluk edip ana ve babaya iyilik etmenizi
emretmitir. Eer onlardan biri veya her ikisi, senin yannda ihtiyarlayacak olursa, sakn
onlara f deme, onlar sakn azarlama ve onlara kar gzel sz syle
577
yetinin sakn

573
Tevbe, 9/60.
574
Kurtub, TeIsir, III, 270. 38. mesele.
575
sra, 17/23.
576
Bardakolu, a.g.md., IX, 121; Bkz. Zeydn, a.g.e., 339.
577
sra, 17/23.
474
onlara I deme blmn nasn delleti istikametinde yle teIsir etmektedir: Bu blm,
onlara sknt iIade edecek en uIak bir sz syleme, anlamna gelmektedir. Eb Rec el-
Utarididen yle dedii nakledilmektedir: I, baya, basit ve gizli sylenen szdr.
Mcahid de der ki: Yani sen yal olandan, kkken senden grdkleri kk ve byk
necasetlerini grecek olsan bile, onlar tiksinti verici grp de I dahi deme. Bununla birlikte
bu yet, bundan daha ummidir. I ve tI aslnda trnaklarn pisliidir. Bu ekilde tiksinti
veren ve istiskal olunan her bir eye I ona denilir.
578
Kurtub, Kitap sahiplerinden
yleleri vardr ki onlara hazineler emanet etsen, onu sana eksiksiz iade ederler. Yine
yleleri de vardr ki bir lira emanet etsen, tepesine dikilmedike onu sana geri
vermez
579
yetinin teIsirinde Ehl-i kitabn gvenilir olan ve olmayanlar ele alrken bu
hususu konumuz asndan deerlendirmektedir. Kurtub, Yce Allah Ehl-i kitap arasnda hem
hainlik edenlerin hem de gvenilir olanlarn bulunduunu haber vermektedir. Mminlerse, bunu
ayrdedemeyebilirler. O bakmdan onlarn hepsinden uzak durmak gerekir. Mminlerin de bu
durumda olmasna ramen zellikle Ehl-i kitabn sz konusu edilmesi, onlarda hainliin daha
ok oluundan dolaydr. O bakmdan bu konudaki iIade onlarn ounluuna gre kullanmtr.
Dorusunu en iyi bilen Allahtr. aklamasn yaptktan sonra konuyu nasn delleti asndan
yle izah etmektedir: ok miktardaki mal gerei gibi koruyup onu tastamam deyen
kimsenin az olan da bu ekilde deyecei ncelikle sz konusudur. Az miktarnda hainlik eden
ve geri vermeyen bir kimsenin daha ok miktarda hainlik yapma ihtimali daha yksektir. te bu
meIhml-hitb kabule dair en ak delildir. Bu konuda limler arasnda olduka gr
ayrlklar vardr ve Ikh usl kaynaklarnda bunlar belirtilmitir.
580

b.d. Fkh Meseleleri ktiznn Delleti Asndan Deerlendirmesi
Szn doru anlalp hkm iIade edebilmesi iin belli bir takdir yaplmas
gerekiyorsa, sylenmi ksmn bu takdir edilecek sylememi ksma delletine iktiz yoluyla
dellet veya nasn iktizs denilir. Mesel, Anneleriniz size haram klnd
581
mealindeki
yetin takdiri, Annelerinizi nikhlamanz size haram klnd tarzndadr.
582
Kurtub de bu yeti
iktiznn delletine gre teIsir etmektedir: Yce Allahn: Anneleriniz, kzlarnz size
haram klnd yeti, u anlama gelmektedir: Annelerinizi nikhlamanz, kzlarnz
nikhlamanz size haram klnmtr.
583


578
Kurtub, TeIsir, X, 157. 12. mesele.
579
l-i mrn, 3/75.
580
Kurtub, TeIsir, IV, 80-81. 2. mesele.
581
Ns, 4/23.
582
Bardakolu, a.g.md., IX, 121; Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 130-131.
583
Kurtub, TeIsir, V, 78. 1. mesele.
475
b.e. Fkh Meseleleri Mefhmun Delleti Asndan Deerlendirmesi
LaIzn, sylendii alann dnda kalan, Iakat yine de laIzdan anlalan mnya
delletidir. Cumhur, laIzn meIhumunu meIhm-i muvIakat ve meIhm-i muhleIet olmak
zere ikiye ayrmaktadr. MeIhm-i muvIakat, HaneI usulclerinin nasn delleti adn
verdii dellet eklidir. Ancak cumhur, laIzn sylenen ksmnn hkm sylenmeyen ksm
hakknda evleviyetle geerli ise buna Iahvel-hitb, ayn kuvvette ise lahnl-hitb
demektedir. MeIhm-i muhleIet ise, laIzn mantkunun dellet ettii hkmn zddnn
mesktn anh iin geerli olduuna dellet etmesidir. Dier bir iIadeyle laIzn sylenen
husustaki hkmnn, hkmde dikkate alnan kaytlardan birini tamamas sebebiyle,
sylenmeyen alan iin geerli olmadna dellet etmesidir. Buna delll-hitb da denir.
MeIhm-i muhleIetin mantkta mevcut kaytlar itibariyle on kadar nevinden sz edilir.
Naslarn meIhm-i muhleIetinin alnp alnmayaca ise tartmaldr. HaneI usulcleri kural
olarak meIhm-i muhleIetle amel etmemekte ve bunu Isid bir istidll tarz saymaktadrlar.
584

Kurtub, Sizin yannzda bulunan kitabnz dorulayc olarak gnderdiime
inann ve onu ilk inkr edenler olmaynz. yetlerimi az bir pahaya satmaynz. Emrime
kar gelmekten iddetle saknnz
585
yetinin teIsirinde meIhm-i muhleIet yoluyla Kurn
ve snnet nasndan hkm karlamayacan ileri srenlere kar u aklamada
bulunmaktadr: Delll-hitb (meIhm-i muhleIeti) kabul etmeyenlerin lehine bu yette delil
olacak bir taraI yoktur. Delll-hitb kabul etmeyenler KIeliler ve onlara muvaIakat
edenlerdir. nk sylenen szden maksat, banda da sonunda da inkr yasaklamaktr.
zellikle ilklerin sz konusu edilmesi, bu ii ilk olarak yapmann daha kt oluu sebebiyledir.
Buna gre anlanlarn hkmyle anlmayanlarn hkm birdir. Bu da aktr.
586
Yine Kurtub,
Anneleriniz, kzlarnz, kz kardeleriniz, halalarnz, teyzeleriniz, erkek kardeinizin
kzlar, kz kardelerinizin kzlar, st anneleriniz, st kardeleriniz
587
yetinin
teIsirinde evlilii haram klan st akrabal hususunu mukayeseli ekilde deerlendirirken
delll-hitb (meIhm-i muhleIeti) esas alan grlere de yer vermekte ve bu delilin kabul
hususunda gr ayrl bulunduunu belirtmektedir: Dvd (ez-Zhiri) der ki: deIa st
emmedike haram olmaz. Buna da Reslllh (s.a.s.)in u hadisini delil gstermitir: Bir deIa
st emzirmek ile iki deIa emzirmek haram klmaz.
588
Bunu Mslim rivyet etmitir. Bu hadis
Hz. Aie ve bn ez-Zbeyr yoluyla rivyet edilmitir. Ahmed, shk, Eb Sevr ve Eb Ubeyd de

584
Bardakolu, a.g.md., IX, 122; Bkz. Zeydn, a.g.e., 342-343.
585
Bakara, 2/41.
586
Kurtub, TeIsir, I, 234.
587
Ns, 4/23.
588
Mslim, Rad, 18, 22; en-Nes, Nikh, 51; Drim , Nikh, 49; Msned, VI, 339, 340.
476
buna gre gr belirtmilerdir. Bu da delll-hitb (meIhm-i muhleIeti) kabul etmektir.
Delll-hitb hususunda ise gr ayrl sz konusudur. Kurtub genice iledii bu konu
hakknda kendi yaklamn sergilerken de delll-hitb (meIhm-i muhleIeti) mevzubahis
etmekte ve u izahlar yapmaktadr: Derim ki: Bu hususta en ak nas, Peygamber (s.a.s.)in u
hadisidir: Bir deIa st emzirmek ile iki deIa emzirmek haram klmaz.
589
Bunu Mslim rivyet
etmitir. Bu da yce Allahn: st anneleriniz buyruunu teIsir etmektedir. Yani sizi
deIa ve daha Iazla st emzirmi anneleriniz, demektir. u kadar var ki, bunun emilen stn, st
emmenin karnna varm olduundan kesin olarak emin olunmamas haline hamledilmesi de
mmkndr. nk: Bilinen on deIa st emmek ve bilinen be deIa st emmek iIadeleri bunu
ortaya koymaktadr. Burada st emmeler, bilinen diye nitelendirilmitir. Bu ise, emilen stn
kn karnna vard vehmedilen yahut bu hususta pheye dlen emme hallerini darda
brakmaktadr. Burada delll-hitb (meIhm-i muhleIet), unu iIade etmektedir: Eer st
anneler bilinen trden deilseler haram klmazlar. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
590

c. mul Bakmndan Lafzlar
LaIzlarn mul mm ve hss ve mutlak ve mukayyed olmak zere iki ynden tetkik
konusu olmaktadr.
591
Ayrca usulcler slm hukukunun iki asl kayna olan Kurn ve
snnetin laIzlarn dil kurallar ynnden etraIlca incelemi ve metodolojik tasniIlere tbi
tutmulardr. Bu tasniIlerden biri de sz vaz (morIolojik yap, szlk anlam ve kullanm)
ynnden kapsam dikkate alnarak yaplandr. Buna gre Kurn ve snnetin laIzlar m, hs,
mterek ve mevvel olmak zere drde ayrlr. Ancak Sadrea ve onu takip eden
HaneIlimler, ictihdn bir sonucu olmas sebebiyle mevveli bu tasniIin dnda
tutmulardr.
592

c.a. mm ve Hss
c.a.a. yetleri mm ve Hss Asndan Deerlendirmesi
m laIz, lugat olarak kapsamna giren btn Iertleri herhangi bir ayrm ve zel anlatm
olmakszn iine alr. Bir laIzn m oluunu o dilin kaideleri belirledii iin Kurn ve snnetin
laIzlarnn ummilik iIade etmesi de arapann morIolojik ve gramatik yaps ile yakndan
ilgilidir. Buna gre, banda kl (her) ve cem (btn) kelimeleri veya cins iIade eden lm-
tariI bulunan laIzlar, cins isimleri, izaIatle mriIe olan tekiller, sorular, ism-i mevsuller, art

589
Mslim, Rad, 18, 22; en-Nes, Nikh, 51; Drim , Nikh, 49; Msned, VI, 339, 340.
590
Kurtub, TeIsir, V, 80-82. 6. mesele; St emzirme ve hkmleri iin kr. Zuhayl, slm Fkh Ansiklopedisi, X,
29-45; Yldrm, Cell, Kaynaklaryla slm Fkh, Konya ts., III, 5-19.
591
Eb Zehr, a.g.e., 140.
592
Bardakolu, Ali, m, DA., stanbul 1982, II, 552; Kr. Eb Zehr, a.g.e., 140-141.
477
isimleri, olumsuz cmledeki belirsiz (nekre) kelimeler ve benzerleri Arap dilinde ummilik
iIade ederler. Mesel, Allah alverii hell, riby haram kld
593
yetindeki alveri (el-
bey) kelimesi btn alveri eitlerini iine alr.
594

Kurtub, Allah alverii hell, riby haram kld
595
yetinin teIsirinde bu durumu
yle iIade etmektedir: Allah Telnn: Allah alverii hell, riby haram kld yeti,
Kurnn ummundandr. Alveri (el-bey) kelimesinin bana gelen lm- tariI, ahd iin
deil cins iindir. nk daha nceden kendisine raci olacak herhangi bir alveriden sz
edilmemitir. Nitekim yce Allah yle buyurmaktadr: Zamn and olsun ki, insan kesinlikle
ziyandadr, ardndan da Ancak inanp yararl i yapanlar, birbirlerine doruluktan
ayrlmamay ve sabrl olmay tavsiye edenler hari
596
diye istisnada bulunmutur. Alveri
(el-bey) kelimesinin mm olduu sabit olduuna gre, sz konusu ettiimiz rib (Iaiz) ile
bunun dnda kalan, yasaklanan ve akid konusu edilmesi kabul edilmeyen sair alveriler ile
tahss edilmitir. arap, le, devenin karnndaki yavrunun ve onun da douraca yavru zerine
akid ve buna benzer snnette sabit olan mmetin de yasaklayp zerinde icm ettii dier
hususlar da bunun gibidir. Bu yete benzer baka bir yet ise, Artk mrikleri
ldrnz
597
buyruuyla geneli kapsamas iktiza eden ve daha sonra tahssin sz konusu
olduu sair zhir yetler de byledir. Fakihlerin ounun kabul ettii gr budur. Kimisi de
yle demektedir: Bu yet, hell ve haram klnan alverilerle teIsir edilen Kurnn mcmel
buyruklarndandr. Dolaysyla Peygamber (s.a.s.)in snnetinden bir beyan edicinin birlikte
bulunmakszn alveriin hell veya haram klnna dair bu yetin kullanlmasna imkan
yoktur. sterse bu yet etraIl bir aklama sz konusu olmakszn genel olarak btn
alverilerin mbah olduuna dellet etsin. te umm ile mcmel arasndaki Iark budur.
Umm iIade eden buyruk genelde de zelde de herhangi bir delille tahss olunmad srece
alveriin mbah olduuna dellet eder. Mcmel ise onunla birlikte herhangi bir beyan
olmadka zel hususlarda alveriin mbah olduuna dellet etmez. Ancak bu yetin umm
iIade ettiini iIade eden birinci gr daha sahihtir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
598

mm laIzn kullanl itibariyle iine ald Iertlerden bir ksmnn darda tutulmasna,
yani mulnn daraltlmasna tahss denir. Kurn ve snnetteki baz hkmlerin, bilhassa
Allahn zt ve sIatlar ve iman esaslar ile ilgili laIzlarn umm iIade ettii aktr. Ancak baz

593
Bakara, 2/275.
594
Bardakolu, a.g.md., II, 552.
595
Bakara, 2/275.
596
Asr, 103/1-3.
597
Tevbe, 9/5.
598
Kurtub, TeIsir, III, 241. 15. mesele.
478
laIzlar mm olsa da kendileriyle zel bir grup kastedilir. Mesel haccn insanlara Iarz olduunu
bildiren yetteki
599
, insanlar laIz ile sadece bununla mkelleI olan kimselerin kastedildii
hususunda ihtilaI yoktur. Asl tartma konusu, kendisi ile umm mu husus mu kastedildiine
dair bir delil bulunmayan mutlak mm laIzlarn dellet alannn ne olduu meselesidir.
600

Nesh ve tahss arasndaki Iark ortaya koyarak hss kavramn, genel bir hkmden
tahss (zelletirme) olarak tanmlayan
601
Kurtub de, Hac yapma imkn olan insanlarn
Allah iin Kbeyi ziyaret etmeleri farzdr
602
yetinin teIsirinde bu hususu yle iIade
etmektedir: lim adamlar yce Allahn: Hac yapma imkn olan insanlarn Allah iin
Kbeyi ziyaret etmeleri Iarzdr yetinde hitabn onlarn hepsi hakknda ummi bir hitap
olduunu icm ile kabul etmilerdir. bnl-Arab der ki: Her ne kadar insanlar umm laIzlarn
mutlakl hususunda Iarkl grlere sahipseler de bu yetin, erkekleriyle, bayanlaryla btn
insanlar hakknda kabul edilmesi gerektiini ittiIakla kabul etmilerdir. Bundan tek istisna
kk ocuklardr. nk kk ocuk da icm ile tekliIin esaslar dndadr. Kle de bu
hitabn kapsamna girmez. nk kleyi, yce Allahn mutlak umm iIade eden bu yetinin
dna kartan, yine yetin sonunda yer alan: Hac yapma imkn olan kayddr. Kle ise
oraya yol bulabilen birisi deildir. Zira kle sahibi, sahip olduu haklar dolaysyla klesini
byle bir ibadetten engeller. an yce Allah ise, kullara olan merhameti ve kurallarnn
maslahat iin eIendinin hakkn kendi hakkndan ncelemitir. Bu hususta hem mmet hem de
imamlar arasnda gr ayrl yoktur. Biz bilmediimiz eyleri sayklayamayz. Buna da
icmdan baka bir delil yoktur.
603
Daha sonra Kurtub bu meyanda dier gr ve hadisleri
belirterek konuyu ilemeye devam etmektedir.
c.a.b. Umm ve Huss Konusunu l Alarak Tercihte Bulunmas
Kurtub, Onlar Allah ayakta, oturarak ve yatarak anarlar
604
yetinin
teIsirinde insann her durumunda zikretmesi hususunu deerlendirirken umm ve huss
konusunu delil alarak tercihte bulunmaktadr: Yce Allah: Onlar Allah ayakta, oturarak ve
yatarak anarlar yetinde yce Rabbimiz demolunun ounlukla uzak duramad ayr
durumunu sz konusu etmektedir. Onun btn zaman adeta bu trl durumla kuatlm
gibidir. te o bakmdan ie (r.anh) yle buyurmaktadr: Reslllah (s.a.s.) btn

599
l-i mrn, 3/97.
600
Bardakolu, a.g.md., II, 552.
601
Kurtub, TeIsir, II, 46. 9. mesele.
602
l-i mrn, 3/97.
603
Kurtub, TeIsir, IV, 100. 3. mesele.
604
l-i mrn, 3/191.
479
zamanlarnda yce Allah zikrederdi. Bu hadisi de Msilm rivyet etmitir.
605
Helda olmas ve
baka haller de bunun kapsamna girmektedir. Fakat ilim adamlarnn bu konuda Iarkl grleri
vardr. Abdullah b. Amr, bn Srn ve en-Nehi bunu caiz grrken, bn Abbs, At ve e-abi
bunu mekruh grmleridir. Ancak yet ve hadisin ummi bir anlam iIade etmesi dolaysyla
birinci gr daha sahihtir. en-Nehi der ki: Helda yce Allah zikretmekte bir mahzur yoktur.
nk zikir ykselir. Yani melekler onu nezdlerindeki amel sahiIelerine yazarak ykseltirler.
Buna delil ise yce Allahn u yetleridir: O bir sz sylemeyiversin, mutlak onun yannda
grp gzetmeye hazr olan vardr
606
; phesiz zerinizde bekiler ok ereIli yazclar
vardr
607
Ayrca yce Allah, herhangi bir istisnada bulunmakszn her halde ve durumda
kullarna zikretmelerini emrederek yle buyurmutur: ve Allah pek ok annz
608
; Beni
ann ki ben de sizi anaym
609
ve phesiz biz iyi amel ileyenin mkaIatn zayi etmeyiz
610

Yce Allahn bu yetleri umm iIade eder. O halde, yce Allah izniyle, durum ne olursa olsun,
Allah anmak, sevaba ve ecir almaya sebeptir
611

c.a.c. Kurnn mmnn Snnetle Tahss Edilebileceini Belirtmesi
Kurtub, Allah size yalnz, murdar hayvan, kan, domuz etini, Allahtan bakas
adna kesileni haram klmtr
612
yetinin snnetle tahss edildiini yle iIade etmektedir:
Bu yet ummi olup Hz. Peygamberin u hadisi bunu tahss etmektedir: Bize iki l hell
klnd. Bunlar balk ve ekirgedir. ki kan da hell klnd. Bunlar da karacier ve dalaktr.
613

Bu hadisi ed-Drekutn rivyet etmitir. Ayn ekilde Hz. Cbirden gelen ve anber bal ile
ilgili hadis de senedinin sahih olmas dolaysyla Kurnn ummi hkmn tahss etmektedir.
Bu hadisi Buhr ve Mslim
614
, yce Allahn: Sizin iin deniz av hell klnd
615
yetiyle
birlikte rivyet etmilerdir.
616
Kurtub bu hususun ardndan 5. meselede Kurnn snnetle
tahssi konusunu yle deerlendirmektedir: limler yce Allahn Kitabnn snnetle tahss
edilmesi hususunda Iarkl grlere sahiptirler. Bu hususta Iarkl kanaatlere sahip olmakla
birlikte, bnl-Arabye gre, zayI hadis ile Allahn Kitabnn tahss edilmesinin caiz

605
Buhr, Hayz, 7; Ezan, 19; Mslim, Hayz, 117; Eb Dvd, Tahre, 9; bn Mce, Tahre, 11; Msned, VI, 70,
153.
606
KI, 50/18.
607
nIitr, 82/10-11.
608
Ahzb, 33/11.
609
Bakara, 2/152.
610
KehI, 18/30.
611
Kurtub, TeIsir, IV, 211. 3. mesele; Kr. Yldrm, Cell, Kaynaklaryla slm Fkh, II, 253-279.
612
Bakara, 2/173.
613
ed-Drekutn, IV, 272; bn Mce, Etime, 31; Msned, II, 97.
614
Buhr, Zebih ve Sayd, 12; Meazi, 65; Mslim, Sayd ve Zebih, 17, 18; en-Nes, Sayd, 35; Msned, III, 311.
615
Maide, 5/96.
616
Kurtub, TeIsir, II, 145. 4. mesele.
480
olmadn ittiIakla kabul etmilerdir. Yine bu yetin tahss edildiine dair Sahh-i Mslimde
yer alan Abdullah b. EvInn u hadisi delil gsterilebilir. O yle demektedir: Reslllh
(s.a.s.) ile birlikte yedi tane gzata bulunduk. Biz onunla birlikte ekirge yiyorduk.
617
Bu hadisin
zhiri ister belli bir mdahele ile olsun, isterse kendiliinden olsun, hangi ekilde lrse lsn,
ekirgenin yenilebildiini gstermektedir. bn NaIi, bn Abdilhakem ve ou ilim adamlar bu
grtedir. Ii ve Eb HanIenin de bakalarnn da kabul ettii gr budur. u kadar var ki
Mlik ve onun arkadalarnn ou eer kendiliinden lm ise ekirge yenilmesini uygun
grmemilerdir. nk ekirge karada avlanan hayvanlardandr. Nitekim ihraml bir kimsenin
onu ldrmesi halinde ona karlk ceza vermesi gerektii bilinen bir husustur. Bu adan o da
ceylana benzemektedir. Eheb ise yle demektedir: Ayann ya da kanadnn kesilmesinden
dolay ekirge lrse yenmez. nk bu yaayabilecei ve soyunun devam edebilecei bir
haldir.
618

c.a.d. Kurnn mmnn rf ve detle Tahss Edilebileceini Belirtmesi
Kurtub, ocuklarnza st annesi tutmak isterseniz, rfe gre cretlerini
verdiinizde, sizin iin bir saknca yoktur
619
yetinin teIsirinde ocuun st anneye
verilme hususunu ilerken rI ve adetin mm tahss ediinin rneini yle ortaya koymaktadr:
Derim ki: Buna gre yette babalarn ve annelerin bu hususta ittiIak etmeleri halinde stanne
tutmann caiz oluuna delil vardr. krime ise Yce Allahn bu yetin : Ne anne ne de baba
ocuklar sebebiyle zarara uratlamaz blmn, st anne tutmak eklinde anlamtr. Bunu
bn Atyye nakletmitir. Asl olan ise her annenin yce Allahn bildirdii ekilde ocuklarn
emzirmelerini emretmekte ve buna karlk yiyecek ve giyeceklerini, evlilik devam ettii srece,
kocalar zerindeki haklar olarak tespit etmektir. Eer st emzirmek babann zerinde bir hak
olsayd szn ettii yiyecek ve giyecekleri ile birlikte zikretmesi gerekirdi. u kadar var ki,
dier Iakihler arasndan yalnzca mm Mlik soylu kadn istisna eder ve yle der: Byle
kadn iin st emzirme ykmll yoktur. O bu kabilden olan kadnlar yetin kapsam
dnda tutmu ve bu yeti Ikh uslnde asl bir delil olan rI ve adet gereince amelle tahsis
etmitir. Bu asli ilkenin mm Mlik dnda Iarkna varan olmamtr. Bunda asl gz
kamatrc nokta ise byle bir uygulama cahiliyye dneminde soylu kimseler arasndayd. slm
geldi ve bunu deitirmedi. Zengin ve soylu aileler st emme yandaki ocuklar stannelere
vermek suretiyle annelerin evlilik dnda ilerle uramalarn salamaya almtr ve bu
mm Mlikin zamanna kadar bylece srp gelmi, o da buna uygun gr belirtmitir. Ayn

617
Buhr, Zebih, 13; Mslim, Sayd, 52; Tirmiz, Etime, 22; en-Nes, Sayd, 37.
618
Kurtub, TeIsir, II, 145. 5. mesele.
619
Bakara, 2/233.
481
uygulama bizim zamanmza kadar bylece devam edip gelmektedir. O bakmdan bizim iin
eri bir hkm olduu muhakkaktr.
620

c.a.e. Snnetin Allahn Kitab Kapsamnda Olduunu Belirtmesi ve
Kurnn mmnn Haber-i Vhidle Tahsis Edilebileceini
Benimsemesi
Uslclerin ounluuna gre Kurnn mm iIadeleri haber-i vhid ve kyas gibi
zanni dellillerle batan tahsis edilebilir. Nitekim Kurnn Umm iIade eden birok yeti hd
haberle ve kyasla tahsis edilmitir. Bu arada Mlikler, Kurnn mm laIzlarn tahsis iin,
hd haberi kyas veya Medine halknn amelinin (amel-i ehl-i Medne) desteklemesi artn
ileri srerler. HaneIilere gre ise mm laIzn delleti kati olduu iin balangta hd haber ve
kyasla tahsis edilmez. Ancak denk bir delille yani kati bir delille tahsis edilebilir. Fakat mm
laIz bir deIa tahsis edilince artk geri kalan Iertlerine delleti zanni olacandan, daha sora hd
haber ve kyasla da tahsis edilebilir. ounluun delil olarak ald rneklerde ise Kurnn
mm laIz ya nce baka kati bir delille tahsis edildikten sonra hd haberle tekrar tahsis edilmi
veya bu hadisler mtevtir yahut mehur hadis olduu iin tahsis mmkn olmutur.
LaIzn ummi oluunu sebebin hususi olmas engellemez. Bu bakmdan mnIerit
olaylar iin nzil veya vrit olmu mm laIzlar da Umm iIade ederler.
621

Kurtubnin, Ey inananlar! Btn szlemelerinizi yerine getiriniz. Hac ve umre
iin ihraml iken avlanmay hell grmemek kouluyla, haram olduu ilerde
aklanacaklarn dnda kalan kk ve byk ba evcil hayvanlar size hell
klnmtr
622
yetinin teIsirindeki aklamalarna baktmzda onun hd haberle Kurnn
mmnn tahsis edilebilecei yaklamn benimsemi olduunu grebiliyoruz. Kurtub, burada
hd hadisler zikrederek u aklamalar yapmaktadr: lerde aklanacaklarn dnda
iIadesinin anlam, Kurnda ve snnette size okunacak olan, Boazlanmadan lm hayvan,
kan haram klnd
623
yetiyle Hz. Peygamber (s.a.s.)in: Yrtc hayvanlardan az dili olan
her bir hayvan haramdr
624
hadisi ve benzerlerinde size okunanlar demektir. Eer, bize okunan
Kurndr; snnet deildir, denilecek olursa buna yle cevap veririz: Reslllh (s.a.s.)in her
bir snneti Allahn Kitab kapsamndadr. Bunun delili ise u iki husustur: Birincisi, birinin

620
Kurtub, TeIsir, III, 117-118. 17. mesele.
621
Bardakolu, a.g.md., II, 552-553. Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 146-148.
622
Mide, 5/1.
623
Mide, 5/3.
624
Buhr, Sayd, 29; Mslim, Sayd, 15; en-Nes, Sayd, 28; bn Mce, Sayd, 13; Muvatta, Sayd, 13, 14; Msned, IV,
194.
482
yannda cretle alp yannda alt adamn eiyle zina eden kiiye dair hadiste Hz.
Peygamberin: Andolsun ki, aranzda Allahn kitab gereince hkm vereceim
625
eklinde
buyurmu olmasdr. Halbuki recm, Allahn Kitabnda nas ile zikredilmi deildir. kincisi ise,
Abdullah b. Mesudun hadisidir. O, yle demitir: Hem Allahn Kitabnda yer alan hem de
Reslllah (s.a.s.)in lanetledii kimseye ben ne diye lanet etmeyeyimdemitir.
626
Buna dair
aklamalar Har sresinde
627
gelecektir.
628
Kurtub, Kim de kendilerine doru yol belli
olduktan sonra, Peygambere kar gelir ve inananlarn yolundan baka bir yolu izlerse,
onu yneldii yola dndrrz ve onu cehenneme atarz. Oras ne kt bir dn
yeridir...
629
yetinin sebeb-i nzlne ilikin rivyetleri naklettikten sonra nzl sebebinin
hussi oluunun yetin ummiliini engellemediini yle belirtmektedir: yet, her ne kadar
zrh alan veya bir bakas hakknda indirilmise de, mslmanlarn yoluna muhleIet eden
herkes hakknda geneldir.
630
Ayn ekilde Kurtub, Ey demoullar! Mescide gittiinizde
gzel elbiselerinizi giyinin
631
yetinin teIsirinde; Yce Allahn: Ey demoullar!
hitabnda, o dnemlerde Beytullah plak olarak tavaI eden Araplar kastedilmekle birlikte,
hitap, btn insanlaradr. Bu yet bundan dolay namaz iin yaplm btn mescidler hakknda
ummidir. nk, sebebin zellii deil; hkmn ummilii nazar itibara alnr
632
demektedir.
c.a.f. Kurnn mmn Tahsis Ettii leri Srlen Hadisleri Tenkit
Etmesi
Kurtub, Ey inananlar! Kasten adam ldrmede size ksas farz klnd. Hr kiinin
ldrlmesine karlk hre, kleye karlk kleye, kadna karlk da kadna ksas
uygulanr
633
yetinin teIsirinde kIire karlk mslmann ldrlmesi hususunu ilerken
mm ve hss konusuna gre meseleyi yle deerlendirmektedir: Cumhur ayn ekilde kIire
karlk mslmann ldrlmeyeceini kabul etmektedir. nk Peygamber (s.a.s.): KIire
karlk mslman ldrlmez
634
buyurmutur. Bu hadisi Buhr, Hz. Ali b. Ebi Talibten
rivyet etmitir. KIire karlk mslmann ldrlecei grn savununlarn lehlerine delil

625
Buhr, Sulh, 5; urt, 9; Eymn, 3; Hudd, 30, 34, 38, 46; Ahkm, 39; hd, 1; Mslim, Hudd, 25; Eb Dvd,
Hudd, 24; bn Mce, Hudd, 7; Drim , Hudd, 12; Muvatta, Hudd, 6; Msned, IV, 115, 116.
626
Buhr, TeIsir, 59; Libs, 82, 84, 85, 87; Mslim, Libs, 120; Eb Dvd, Tereccl, 5; Tirmiz, Edeb, 33; en-
Nes, Zinet, 24, 26, 71; bn Mce, Nikh, 52.
627
Bkz. Har, 59/6-7. 6. balk.
628
Kurtub, TeIsir, VI, 8. 4. mesele.
629
Ns, 4/115-116.
630
Kurtub, TeIsir, IV, 274-275. 1. mesele. Ayrca bkz. a.e.,V, 179-180. 1. mesele.
631
ArI, 7/31.
632
Kurtub, TeIsir, VII, 167. 1. mesele.
633
Bakara, 2/178.
634
Buhr, Diyt, 24, 31; Ayrca bkz. Buhr, lim, 39; Eb Dvd, Diyt, 11; Cihd, 147; Tirmiz, Diyt, 16;en-
Nes, Kasme, 9; ed-Drekutn, III, 98.
483
olarak ileri Rebadan gelen hadis sahih deildir. Buna gre Peygamber (s.a.s.) Hayberin
Iethedildii gn kIir bir kimseye karlk mslman bir kimseyi ldrd nakledilmitir. Bu
hadisin sahih olmaynn sebebi munkat oluudur. Ayn ekilde bnl-Beylemaninin hadisi
de byledir. Bu hadis bn merden o Peygamber (s.a.s.)den merIu olarak rivyet edilmekle
birlikte zayI bir hadistir. Drakutnu der ki: Bu hadisi msned (kesintisiz bir senedle) ancak
brahim b. Ebi Yahya rivyet etmitir. O ise, hadisi terkedilmi bir kimsedir. Dorusu bunun
Rebadan, onun bnl-Beylemaniden mrsel olarak Peygamberden gelen rivyet eklidir.
bnl-Beylemni ise hadis rivyetinde zayI bir kimsedir. Hadisi mevsul olarak (kesintisiz
olarak) rivyet ettii takdirde bu rivyeti delil olmaz. Byle de ya mrsel olarak yapt rivyet!
Derim ki: Bu hususta Buharinin naklettii hadisten baka sahih bir hadis yoktur. Bu ise Yce
Allahn: Kasten adam ldrmede size ksas Iarz klnd yetinin umm oluunu tahsis
etmektedir.
635

c.a.g. Ummun Tahssi in Geerli Delilin Gerekli Olduunu Belirtmesi
Kurtub, Eleriyle cinsel ilikiye girmeyeceklerine dair yemin edenler iin, drt
aylk bir bekleme sresi vardr
636
yetinin teIsirinde kzgnlk hali dnda lnn hkmn
ele alrken ummun tahsis edilebilmesi iin geerli delilin bulunmas gerektiine dikkat
ekmektedir: lim adamlar kzgnlk hali dnda lnn hkm hakknda Iarkl grlere
sahiptirler. bn Abbs der ki: Kzgnlk ile yaplmadka l olmaz. Ali b. Ebi Talib (r.a.)dan
gelen mehur rivyette de byle denilmektedir. Leys, abi, Hasan ve At da byle demitir.
Hepsi der ki: l ancak kzgnlk, aralarnda kan bir ktlk, bir zorluk ve tartma esnasnda,
ona zarar vermek kastyla cima etmemek zere yemin eklinde olur. Bunun kapsam iersinde
bir ocuun durumunu dzeltmek ister bulunsun ister bulunmasn. Eer kzgnlktan dolay
yaplmam ise bu l olmaz. bn Srn ise: Yeminin kzgnlk halinde olmas ile olmamas
Iarketmez, o ldr. bn Mesud, Sevri, Mlik, Irakllar, Ii ve mezhebine bal ilim adamlar
ve Ahmed de bu grtedir. Ancak Mlik yle der: Bir ocuu slah etmeyi istemedike.
bnl-Mnzir der ki: Daha sahih olan budur. nk ilim adamlar zihar, talak ve sair
yeminlerin kzgnlk ve rza hallerinde Iarklar bulunmad hususunda icm ettikleri gibi, l da
byledir. Derim ki: Kurnn ummu da buna dellet etmektedir. Kzgnlk halini tahsis
edebilmek iin bir delile gerek vardr. Byle bir delil ise kabul edilmeyi gerektirecek bir yolla
gelmemitir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
637


635
Kurtub, TeIsir, II, 164-165. 7. mesele.
636
Bakara, 2/226.
637
Kurtub, TeIsir, III, 74. 9. mesele.
484
c.b. Mutlak ve Mukayyed
Kurn ve hadis metinlerinin yorumu konusunda Ikh uslnde gelitirilen terminoloji
iinde nemli bir yere sahip olan mutlak ve mukayyed laIzn delletinin vasI, art, zaman,
mekn gibi kaytlarla snrlandrlm olup olmadn belirten bir kavram iItidir. Mutlak iin
gayri muayyen bir Ierdi veya Iertleri gsteren ve herhangi bir sIatla kaytlanm olmayan laIz,
mukayyet iin de gayri muayyen bir Ierdi veya Iertleri gsteren ve herhangi bir sIatla
kaytlanm olan laIz eklinde bir tanm verilebilir. Mesel, adam, kitap, renci kelimeleri
mutlak iken; bunlara imanl adam, drst adamlar, kymetli kitap, el yazmas kitaplar, terbiyeli
renci, alkan renciler eklinde baz kaytlar konduunda mukayyet olur.
638

c.b.a. Mutlak ve Mukayyed Konusunun Yeri ve nemini Belirtmesi
Kurtub, Biz bir yeti geersiz klar ya da unutturursak, ondan daha hayrlsn
veya benzerini getiririz
639
yetinin teIsirinde mutlak ve mukayyed konusunun anlam ve
nemini iIade eden u aklamalar yapmaktadr: unu bil ki, eriatte bazan zhiren mutlak ve
kapsayc olduu grlen birtakm haberler vrid olabilir. Yine bir baka yerde bunlar kaytl
olarak sz konusu edilince bu iIadelerdeki mutlaklk da ortadan kalkar. Yce Allahn:
Kullarm senden beni sorarlarsa phesiz ben onlara pek yaknm. Bana du ettiinde du
edenin dusn kabul ederim.
640
yetinde durum byledir. Bu yetteki hkmn zhiri her
durumda du eden herkesin dusnn kabul olunacan haber vermektedir. u kadar var ki, bir
baka yerde bunu kaytlayan iIadeler gelmitir. Buna yce Allahn: O da dilerse du ettiiniz
eyi aar.
641
yeti rnek verilebilir. Bu hususta basireti olmayan kimse bunun haberlerde nesih
trnden olduunu zannedebilir. Oysa durum byle deildir. Bu, mutlak iIade kullandktan
sonra onu kaytl olarak dile getirmek demektir.
642

c.b.b. Mutlak Lafz Mukayyed Klan Delil Olmadka Hkmn Mutlak
Haline Gre Olduunu Belirtmesi
Bir nasta mutlak olarak yer alan bir laIz baka bir nasta mukayyed olarak gelmise
mutlak haline gre amel edilir ve takyidine dair delil bulunmadka takyid edilmesi doru
olmaz. Mesel ramazan aynda hastalk veya yolculuk sebebiyle orucunu tehir eden kiinin
tutamad orular kaza etmesiyle ilgili yette
643
geen gnler kelimesi, ayn konuda olmak

638
Koca, Ferhat, Mutlak, DA., stanbul 2006, XXXI, 402; Bkz. Eb Zehr, a.g.e., 151-152.
639
Bakara, 2/106.
640
Bakara, 2/186.
641
Enm, 6/41.
642
Kurtub, TeIsir, II, 46. 10. mesele.
643
Bakara, 2/185.
485
zere, baka bir nasta mukayyed olarak, pepee kaydyla, zikredilmitir. Bundan kan
sonu, byle bir kimsenin tutamad gnlere karlk kaza edecei gnleri pe pee tutma
mecburiyetinin olmaddr.
644

Kurtub de, O sayl gnlerde oru tutunuz. Kim hasta olur veya yolculukta
bulunursa, tutamad gnler saysnca dier gnlerde orucunu tutsun
645
yetinin
teIsirinde kaza orularnn pepee mi tutulaca; yoksa ayr ayr da tutulup tutulamayaca
hususunu ilerken konuyu yle deerlendirmektedir: Kaza tutulan orularn pe pee
tutulmasnn vcbu hususunda iki ayr gr vardr. Bunlar ed-Drekutn Snen adl eserinde
kaydetmektedir: ie (r. anh)dan yle dedii rivyet edilmektedir: Yce Allahn:
...Tutamad gnler saysnca, pepee, dier gnlerde yeti nazil oldu ve sonra pepee
kelimesi neshedildi. ed-Drekutn, bu sahih bir isnaddr, demektedir.
646
Eb Hreyreden de
yle dedii rivyet edilmektedir: Reslllh (s.a.s.)yle buyurdu: Her kimin zerinde
ramazan ayndan tutmas gereken bir miktar oru varsa, onu pepee tutsun ve kesintiye
uratmasn.
647
Bu hadisin isnadnda Abdurrahmn b. brhim vardr ki rivyet ettii hadisleri
zayItr. Bu hadisi bn Abbstan Ramazan Orucunun Kazasn Yapma blmnde senedini
kaydederek: Onu istediin gibi tut diye rivyet etmektedir. bn mer ise: Ne ekilde oru
tutmamsan, o ekilde o gnleri tut demitir.
648
Eb Ubeyde b. el-Cerrh, bn Abbs, Eb
Hreyre, Muaz b. Cebel ve Amr b. el-Astan da bu sz senediyle birlikte rivyet edilmitir.
649

Muhammed b. el-Mnkedirden de yle dedii rivyet edilmitir: Bana ulatna gre
Reslllh (s.a.s.)e, ramazan orucunun kazasnn ayr ayr tutulmas hakknda sorulms zerine
o u ekilde cevap vermitir: Bu sana kalm bir husustur. Sizen herhangi birinizin zerinde
demesi gereken bir bor varken o bir dirhem verip deyecek olursa ne dersin? Bu kii borcunu
demi olmaz m? Allah aIIedip maIiret etmeye daha layktr. Bu hadisin isnad hasendir. u
kadar var ki mrseldir ve muttasl olarak sabit deildir.
650
mm Mlikin Muvattanda
NIiden gelen rivyete gre Abdullah b. mer yle dermi: Hastalk ya da yolculuk
dolaysyla ramazan aynda arka arkaya oru aan bir kimse kazasn da arka arkaya tutar.
651
el-
Bc ise, el-Mnteka adl eserinde yle demektedir: Bu iIadenin vcip olann hangisi olduunu
haber verme kastyla olmas ihtimal dahilinde olduu gibi mstehb olan haber vermek

644
Koca, a.g.md., XXXI, 403; Bkz. Zeydn, a.g.e., 265-266.
645
Bakara, 2/184.
646
ed-Drekutn, II, 192-193.
647
A.e., II, 192.
648
A.e., a.y.
649
A.e., II, 192-193.
650
A.e., II, 194.
651
Muvatta, Siym, 45. (Muvattan ibresi yledir: Ramazanda hastalk ya da yolculuk sebebiyle oru aan
kimse, kazasn pepee tutar).
486
istemesi de muhtemeldir. Fakihlerin ounluu pepee tutmasnn mstehb olduu
grndedir. Ayr ayr tutulursa da yerine gelir. Mlik ve Iinin gr budur. Bu grn
sahih oluuna delil yce Allahn: tutamad gnler saysnca dier gnlerde yetidir ve
burada zellikle ayr ayr veya pepee diye sz etmemitir. Kaza yapan kimse bu gnleri ayr
ayr gnlerde kaza etse sair gnlerde tutmad gnler saysnca oru tutmu olur ve bunun da
yeterli olmas icabeder. bnl-Arab de yle der: Arka arkaya oru tutmak ramazan aynda
vciptir. nk ramazan ay oru tutmak iin tayin edilmitir. Orucun kazasnda ise tayin sz
konusu deildir. O bakmdan ayr ayr tutmak da caizdir.
652

c.b.c. Geerli Delilin Mutlak Mukayyed Klacan Belirtmesi
Bir nasta mutlak olarak gelmekle beraber takyidine dair delil bulunan mutlak laIza ise
Nisa sresinin 11. yetinde geen vasiyyet kelimesi rnek verilebilir. Burada vasiyyet belirli
bir miktarla kaytlanm olmamakla birlikte Hz. Peygamberin, malnn tamamn vasiyet etmek
isteyen Sad b. Eb Vakks bundan meneden hadisinde te bir kayd yer almtr.
653
Bu
delilden yetteki vasiyetten maksadn te birle snrl olduu sonucu kmaktadr.
654
Kurtub de
sz konusu Allah, size ocuklarnz hakknda, erkeklere, kzlarn iki katn vermenizi
tavsiye ediyor
655
yetinde geen ocuklarnz laIzn benzer ekilde yle ele almaktadr:
bnl-Mnzir der ki: Yce Allahn: Allah, size ocuklarnz hakknda, erkeklere, kzlarn
iki katn vermenizi tavsiye ediyor diye buyurduundan, yetin zhirine gre mirasn hem
mmin hem kIir ocuklarn bir hakk olmas icabeder. u kadar var ki, Reslllh (s.a.s.)in:
Mslman, kIire miras olmaz
656
diye buyurduu sabit olduundan, yce Allahn bu
buyruunda ocuklarn bir ksmn kastetmi olduunu, renmi oluyoruz. Buna gre hadisin
zhiri gereince mslman kIire, kIir de mslmana miras olamaz. Derim ki: Yce Allah:
ocuklarnz hakknda diye buyurduuna gre, kIirlerin elinde esir bulunan ocuklar
da onlarn kapsamna girer. Mslman olarak hayatta olduu bilindii srece o da mirasdr.
Nehi mstesna btn ilim ehli byle demitir.
657

te yandan bir nasta mukayyet olarak yer alan bir laIz baka bir nasta mutlak olarak
gememise kaytl haline gre amel edilir ve kaldrldna dair delil bulunmadka bu kaydn
dikkate alnmas gerekir. Tad kaydn kaldrldna dair dilil bulunmayan mukayyede zhr

652
Kurtub, TeIsir, II, 187. 7. mesele.
653
Mslim, Vasiyye, 5, 7, 8.
654
Koca, a.g.md., XXXI, 403; Bkz. Zeydn, a.g.e., 266.
655
Ns, 4/11.
656
Buhr, Hac, 44; Meazi, 48; Feriz, 26; Mslim, Feriz, 1; Eb Dvd, Feriz, 10; Tirmiz, Feriz, 15; bn Mce,
Feriz, 6; Drim , Feriz, 29; Muvatta, Hac, 13.
657
Kurtub, TeIsir, V, 46. 5. mesele.
487
keIaretiyle ilgili yette geen pepee iki ay oru tutma
658
iIadesi rnek gsterilebilir.
Buradaki pepee kaydn kaldran baka bir delil bulunamadndan takyide gre amel edilecek
ve zhr keIretinde aralkl olarak oru tutulmas bu borcun dmesine yeterli saylmayacaktr.
Kaydn kaldrldna dair delil bulunan mukayyet iin de yle bir rnek verilebilir:
Kendileriyle birletiiniz karlarnzdan olup evlerinizde bulunan vey kzlarnz (ile evlenmek
size haram klnd)
659
yetinde geen vey kzlar iIadesi evlerinizde bulunan eklinde
kaytlanmtr. Fakat ayn yetin devamnda eer onlarla (vey kzlarnzn anneleriyle) ziIaIa
girmemiseniz, evlenmenizde, beis yoktur denilerek bir erkein nikahlad Iakat ziIaIa
girmedii kadnn kzyla evlenmesinin yasak olmad iIade edilmitir. Buradan evlerinizde
bulunan kaydnn genellikle karlalan durumu belirttii ve zel bir yasaklk hkm
getirmedii anlalmaktadr. Zira vey kzn kiinin evinde ve gzetiminde olmas haramlk
sebebi olsayd helllii gsteren cmlede ziIaIa girmemiseniz ve evlerinizde de deilse
660

denirdi.
661

Kurtub, mevzubahis ettiimiz, Kendileriyle birletiiniz karlarnzdan olup
evlerinizde bulunan vey kzlarnz (ile evlenmek size haram klnd)
662
yetinin
teIsirinde bu hususu yle deerlendirir: Fakihlerin ittiIakla kabul ettiine gre vey kz, vey
babasnn annesiyle ziIaIa girmesi halinde nikah asndan haram olur. sterse bu vey kz vey
babasnn himayesinde bulunsun. Kimi mtekaddimin ile Zhir mezhebi istisnai olarak yle
demilerdir: Kzn annesi ile evlenen kocann himayesinde olmadka vey kz, ona haram
olmaz. vey kz bir baka beldede bulunacak yahut da baba ziIaIa girdikten sonra annesinden
ayrlacak olursa, o vey kzla evlenebilir. Bu grn sahipleri yeti delil gsterir ve yle
derler: Yce Allah, vey kz iki arta bal olarak haram klmtr. Bunlardan birisi, o kzn
annesiyle evlenen kocann himayesinde bulunmas, ikincisi ise, annesiyle ziIaIa girmesi. Bu iki
arttan birisi olmad m, haram olmak da sz konusu deildir. Yine Hz. Peygamberin u
hadisini delil gsterirler: Eer o, benim himayemde bulunan vey kzm olmasayd yine de
bana hell olmazd. nk o benim st kardeimin kzdr.
663
Grld gibi burada himayede
olmak artn komutur. Ayrca Ali b. Ebi Talibden bunun caiz olduunu da rivyet
etmilerdir. bnl-Mnzir ve et-Tahv de der ki: Evvela Aliden rivyet edilen hadis sabit
deildir. nk onu rivyet eden brahim b. Ubeydullah, Malik b. Evsden, o Hz. Aliden

658
Mcdile, 58/4.
659
Ns, 4/23.
660
aban, Zekiyddin, slm Hukuk lminin Esaslar (ev. brahim KIi Dnmez), Ankara 1990, 271-272.
661
Koca, a.g.md., XXXI, 403-404.
662
Ns, 4/23.
663
Buhr, Nikh, 20, 25; NaIakat, 16; Mslim, Rad, 15, 16; Eb Dvd, Nikh, 6; en-Nes, Nikh, 46; bn Mce,
Nikh, 34; Msned, VI, 309.
488
rivyet edilmitir. Ancak bu brahim, bilinen bir ravi deildir. lim ehlinin ounluu da bu
hadise kar baka hadisleri delil getirmi ve bu hadisin dier hadislere muhaliI olduunu
sylemilerdir. Eb Ubeyd der ki: Bunu da Hz. Peygamber: Sakn bana kzlarnz da,
kzkardelerinizi de evlenme tekliIi iin arz etmeyiniz
664
eklinde umm olarak iIade etmi ve
hibir zaman himayemde bulunanlar kaydn getirmemitir. Aksine haram olular hususunda
hepsini ayn ekilde deerlendirmitir. et-Tahv der ki: Himayede olmakla nitelendirilmeleri,
vey kzlarn ounlukla vey babalarnn himayelerinde bulunularndandr; yoksa byle
olmadklar takdirde haram olmazlar, anlamn tamamaktadr.
665

c.b.d. Mutlakn Mukayyede Hamlini Belirtmesi
Ayn laIzn bir nasta mutlak iken baka bir nasta mukayyet bulunmas ihtimali vardr ki
bu durumda mukayyetten kan anlamn esas alnmasna mutlakn mukayyede hamli denir.
666

Kurtub, O size meyteyi, kan, domuz etini, bir de Allahtan bakas adna kesileni
haram kld...
667
yetinin teIsirinde mutlakn mukayyede hamlini delil alarak Ikh meseleyi
yle deerlendirmektedir: zellikle bu yet, yce Allahn: Ey iman edenler! Size rzk
olarak verdiimiz eylerin temiz olanlarndan yeyin.
668
yetinin akabinde gelmitir. Bu buyruk
mutlak olarak mbahl iIade etmektedir. Daha sonra yce Allah, hasr edat |'--| kelimesiyle
haram klnan eyleri zikretmektedir. Buna gre bunun her iki ksm (haram da helli de)
kapsamas gerekmektedir. Bu yetin kapsam dnda haram klnm bir ey yoktur. Bu yet,
Medinede inmitir. Daha sonra AreIede indii rivyet edilen bir dier yet olan: De ki: Bana
vahyolunanlar arasnda yiyen bir kimsenin yiyecei eyler olarak ... baka haram klnm bir
ey bilmiyorum.
669
yeti ile bunu daha da pekitirmi, bylelikle bata da sonda da beyan tam
ve eksiksiz bir ekilde gereklemi olmaktadr. Bu aklamalar bnl-Arab yapmtr.
670

Kurtub bu husustaki kendi yaklamn: bn Hveyzimendd der ki: Kana gelince ummi
belv halini almadka haramdr. Ummi belv halini ald takdirde ise aIIedilir. Ummi belv
halini almas ise, etteki ve damarlardaki kandr. Bir de, beden ve elbise zerindeki basit
miktardaki kana ramen namaz klnabilir. Bizim bu hkme varmamzn sebebi yce Allahn:
Meyte ve kan ... zerinize haram klnd.
671
diye buyurmasdr. Bir baka yerde ise yle
buyurmaktadr : De ki: Bana vahyolunanlar arasnda yiyen bir kimsenin yiyecei eyler olarak

664
Ayn hadisin devamnda yer alan blmdr.
665
Kurtub, TeIsir, V, 72-73. 9. mesele
666
Koca, a.g.md., XXXI, 404; Bkz. Eb Zehr,a.g.e., 152-154.
667
Bakara, 2/173.
668
Bakara, 2/172.
669
En'm, 6/145.
670
Kurtub, TeIsir, II, 144.
671
Mide, 5/3.
489
... baka haram klnm bir ey bilmiyorum.
672
diye buyurmu olmasdr. Bu buyrukta
grld gibi, akan kan haram deildir.Nitekim ie (r. anh)nn da yle dedii rivyet
edilmitir: Biz Reslllah (s.a.s.) dneminde tencerede yemek piirir, tencerenin stnde
kandan dolay sarmtrak bir tabaka belirir, bana ramen o yemei yer ve buna kar bir tepki
gstermezdik.
673
nk bu tr eylerden saknmak ar bir yktr ve zorluktur. Bunlar ise,
dinde kaldrlmtr. Bu husus eriatte asli ilkedir. Derim ki: an yce Allah burada kan
mutlak olarak zikrettii halde Enm 6/145. yette, akm olmakla kaytlamaktadr. limler,
icm ile buradaki mutlak mukayyede hamletmilerdir. Buna gre burada, kan kelimesinden
kast; akm kandr. nk ete karm durumda bulunan kann haram olmad icm ile
kabul edilmitir.
674

c.c. Emir (Teklif) Sgalar
Fkh uslnde, Kurn ve snnetteki emir kiplerinin ve bu anlama gelebilecek dier
iIade ekillerinin mnya delleti ve bunlardan hkm karlmas hususu ayr bir nem tar.
Bir iin yaplmasn talep etmek (emretmek) iin ya hakiki (sarih) veya meczi (gayr-i sarh)
emir kipleri kullanlr. Usl limleri, d karineler tamayan mutlak bir emir sigasnn kural
olarak ne ynde anlalmas gerektii, baka bir iIadeyle emir kipinin hakiki anlamnn ne
olduu hususunda da Iarkl grler ileri srmlerdir. limlerin ounluuna gre mutlak emir
sigas ilk planda vcbu, yani o iin yaplmasnn kesin ve balayc tarzda talep edildiini iIade
eder. Emir vcb dnda kalan bir mnya ancak bunu destekleyecek bir karine bulunduunda
hamledilebilir.
675
Emir sigas birok mnlar iin kullanlabilir. Bu mnlar arasnda vcb,
nedb, ibhat, tehdid, ird, tedib, taciz, du ve benzeri mnlar vardr.
676

c.c.a. Mutlak Emrin Vcb fade Ettiini Belirtmesi
Kurtub, Allah: Sana emrettiimde, Ademin stnln kabul edip ona sayg
sunmaktan (secde etmekten) seni ne alkoydu?! diye sorunca blis: Ben ondan daha
stnm. Beni ateten onu tapraktan yarattn dedi.
677
yetinin teIsirinde mutlak emrin
vcb iIade ettiini yle dile getirmektedir: Yce Allahn: Sana emrettiimde iIadesi,
Iukahann aklamasna gre, emir mutlak olarak ve herhangi bir karineye gerek olmakszn

672
En'm, 6/145.
673
Hadisi bu laIzlarla kaynaklarda tespit edememekle birlikte , hadiste yer alan yemein zerindeki sarmtrak
tabaka eklinde bir iIade yer almakszn benzer anlam iIade eden hadisler mevcuttur. Bkz. Buhr, Et'ime, 31; Talk,
14; Mslim, Itk, 14; en-Nes, Talk, 29; Muvatta, Talak, 25; Msned, VI, 178, 180.
674
Kurtub, TeIsir, II, 148. 14. mesele; Ayrca bkz. a.e., VII, 119-124. 1-3. mesele.
675
t, Slim, Emir, DA., stanbul 1995, XI, 119-120 (zetle); Bkz. Eb Zehra, a.g.e., 155-163.
676
Zeydn, a.g.e., 271. (zetle).
677
ArI, 7/12.
490
vcubu gerektirir eklindeki kanaatlerine dellet etmektedir. nk burada yergi, an yce
Allahn meleklere: deme secde edin
678
buyruundaki mutlak emrin terk edilmesine
bal olarak sz konusu edilmitir ki, bu husus aka anlalmaktadr.
679

c.c.b. Vcb ve Mbahlk fade Eden Emir Sigasnn Bir yette
Bulunabileceini Belirtmesi
Kurtub, Meyve verdiklerinde meyvelerinden yeyin. Hasat vaktinde yoksullarn
hakkn verin
680
yetinin teIsirinde vcb ve mbahlk iIade eden emir sigasnn bir yette
birlikte bulunabileceini yle iIade etmektedi: Yce Allahn: Meyve verdiklerinde
meyvelerinden yeyin. Hasat vaktinde yoksullarn hakkn verin yetinde iIal:yap
sigasnda iki Iiil vardr. Bunlardan birincisi, yce Allahn: Yeryzne daln
681
yetindeki
gibi mbahlk iIade eden bir emirdir. kincisi ise, vcb iIade eder. eriatte mbahlk iIade
eden emir ile vcb iIade eden emrin bir arada bulunmasna engel yoktur. Yce Allah,
yoksullarn hakknn verilmesi emrini vermeden nce onlardan yeme nimetini zikrederek
balad ki, batan beri nimet ihsan etmenin tekliIten nce onun ltIundan tr gerekletiini
beyan etsin.
682

c.c.c. Emrin Yerine Getirilmesini Fevr ve Terhi Asndan ncelemesi
Emir konusunda ihtilaI edilen hususlardan biri de emredilen hususun derhal mi (Ievr)
yoksa daha sonra m (terhi) yerine getirilebilecei meselesidir. Bu konu literatrnde emrin
Ievr veya terhiye delleti diye anlr. HaneI hukukularna, Ii, ayrca Fahreddin er-Rz,
SeyIeddin el-mid gibi usulclere gre emir bu anlamda ak bir dellet tamaz. Emrin ne
zaman yerine getirilecei hususu sigann dnda kalan kayt ve karnelerden anlalr. Buna gre
emrin derhal yerine getirilmesi caiz olduu gibi mer ller iinde tehir edilmesi de
mmkndr. Mlik ve Hanbel mezhepleriyle haneIilerden Kerhiye gre emir, memrunbihin
derhal yerine getirilmesinin gerekliliine dellet eder.
683
Kurtub, Artk size emredileni
yerine getiriniz
684
yetinin teIsirinde emrin yerine getirilmesinin Ievri mi yoksa terahi mi
iIade ettii meselesini Mlik mezhebinin grne gre yle deerlendirmektedir: Artk
size emredileni yerine getiriniz yeti, emri yenilemek, tekid etmek ve bu konuda ii zora
sokmay terketmek iin bir uyardr. Ancak onlar bu ii terketmediler. Bu buyruk Iakihlerin de

678
ArI, 7/11.
679
Kurtub, TeIsir, VII, 155. 2. mesele.
680
Enm, 6/141.
681
Cuma, 62/10.
682
Kurtub, VII, 108. 4. mesele.
683
t, a.g.md., XI, 121.
684
Bakara, 2/69.
491
belirttii gibi emrin vcb gerektirdiinin delillerindendir. Usl-i Ikhta mevzubahis edildii
zere sahih olan gr de budur. Yine verilen emrin Ievren yaplmasnn gerektiini de
gstermektedir. Bu da Iukahann ounluunun kabul ettii grtr. Bu ounluk grn
doruluuna delil ise udur: an yce Allah, emrolunduklar ii hemen yapmaya
kalkmamalar zerine onlarn kusurlu hareket ettiklerini iIade buyururken, Nihyet onu
boazladlar; Iakat az kalsn yapamayacaklard
685
diye buyurmaktadr. Bir gre gre de
emrin derhal yaplmas gerekmez, daha sonra da yaplabilir. nk an yce Allah
boazlamay geciktirdikleri ve bu hususta Hz. Msya birka deIa bavurduklar iin
azarlanmtr. Bu gr de bn Hveyzimendd ileri srmtr.
686

3. Tefsirinde Kulland Baz Usl Kideleri
Kurtub, teIsirinde ahkm yetlerini ele alrken Ikh mesele ve konularda Ikh usl
kaidelerinden oka isitiIde etmitir. Baz kaideleri ilemi olduu Ikh konu ve meselelerle
birlikte rneklendirebiliriz.
Kurtub, Ey inananlar! Sarhoken ne sylediinizi bilecek duruma gelinceye ve
cnpken, yolculuk hali dnda, gusl abdesti alncaya kadar namaza yaklamayn
687

yetinin teIsirinde Ikh usl ilminin mnda kullan itibariyle laIzlar konusuna dahil olan
hakikat ve mecz
688
hususunun kriterlerinden Bir laIzn mecza hamledilmesi ciz deildir. Bu
ancak bir delletle olabilir
689
prensibinden istiIade ederek konuyu yle deerlendirmektedir:
limlerin cumhru Iukaha topluluunun kanaatine gre yette geen sekr (sarholuk)dan
kast, ikiden kaynaklanan sarholuktur. Ancak ed-Dahhk buradaki sarholuktan kast uykudur,
demektedir. nk Hz. Peygamber yle buyurmutur: Sizden herhangi bir kimse
namazdayken uyuklayacak olursa uykunun etkisi zerinden gidinceye kadar yatp uyusun.
nk belki de o maIiret dilemek isterken kendi kendisine beddua edebilir.
690
Abde es-
Selmni der ki: Sarhokenden kast, idrarn seni sktrmken demektir. nk Hz.
Peygamber: Sizden herhangi bir kimse sakn idrar kendisini sktrmken, bir rivyette de
bacaklar arasndakini sktrmken, asla namaz klmasn.
691
Derim ki: ed-Dahhk ve
Abdenin syledikleri mn itibar ile dorudur. nk namaz klandan istenen ey btn

685
Bakara, 2/71.
686
Kurtub, TeIsir, I, 310.
687
Ns, 4/43.
688
Bkz. Zeydn, a.g.e., 310-313.
689
el-Casss, a.g.e., II, 369.
690
Buhr, Vud, 53; Mslim, Saltl-MsIirn, 222; Eb Dvd, Tatavvu, 18; Tirmiz, Salt, 146; bn Mce,
kmets-Salt, 184; Muvatta, Saltl-Leyl, 3; Msned, VI, 56, 202, 259.
691
Eb Dvd, Tahre, 43; Tirmiz, Salt, 148; bn Mce, Tahre, 114; Msned, V, 250, 260, 261, 280 (yakn
iIadelerle).
492
kalbiyle yce Allaha ynelmesi, baka eylere iltiIat terketmesi, uyku, idrar skkl ve alk
gibi armasna sebep olabilecek, gnln, hatrn megul edecek, halini deitirecek
hereyden uzak durmas gibi eyler istenir. Hz. Peygamber de yle buyurmutur: Akam
yemei hazrken namaz iin kamet getirilirse akam yemeini yiyerek ie balayn.
692

Bylelikle Hz. Peygamber, insann hatrna taalluk edebilecek artc herbir unsurun ortadan
kalkmasn gznnde bulundurmutur. T ki kul, baka eylerle megul olmayan bir kalp ve
btn z ile Rabbine ibadete ynelsin ve namaznda gerektii gibi huu duysun
693

Kurtub, Bu kitapta insanlara akladktan sonra indirdiimiz apak delilleri ve
doru yolun ne olduunu gizleyenler var ya ite onlar Allahn ve lanet eden herkesin
lanetledii kiilerdir
694
yetinin teIsirinde ilmin gizlenmesi ve aklanmasna ilikin konuyu
deerlendirirken Ikh usl ilminin ak delletli laIz konusuna dahil olan zhir hususunun
kriterlerinden Zhir, mnsn terkedilmesini icabettiren bir delil bulunmadka, zhir
mnsyla amel etmek icbeder
695
prensibini sz konusu etmektedir.
Kurtub, bu yetin birinci meselesinde Allahn indirdiklerini gizleyenler hususunu
aklarken, Hz. Peygamber (s.a.s.)in bir hadisini: Bildii bir husus kendisine sorulup da onu
gizleyen kimseye kyamet gnnde Allah ateten bir gem vuracaktr
696
Bu hadisi Eb Hreyre
ve Amr b. el-s rivyet etmi olup bn Mce bunu kitabnda kaydetmi bulunmaktadr
697

eklinde takdim etmektedir. kinci meselede bu hadise ilikin es-Sahnn ve bnl-Arabnin
deerlendirmelerine yer verirken zikrettiimiz usl kaidesine yle yer vermektedir: es-Sahnn
der ki: Eb Hreyre ile Amr b. el-sn rivyet ettikleri hadis ahitlik etmeye dairdir. Ancak
bnl-Arab der ki: Sahih olan bunun hilIdr. nk hadiste : Her kime bir bilgiye dair soru
sorulursa denilmektedir; ehdete dair soru sorulursa denilmemektedir. Zhir, mnsn
terkedilmesini icabettiren bir delil bulunmadka, zhir mnsyla amel etmek icbeder.
698

Kurtub pekok kez olduu gibi, Ey demin ocuklar! Mescide gittiinizde gzel
elbiselerinizi giyinin. Yiyin, iin israf etmeyin. Kukusuz Allah israf edenleri sevmez
699

yetinin teIsirinde de, yetin herhangi bir sebep zerine inmi olmas, onun laIznn ummi

692
Buhr, Ezan, 42, Etime, 58; Mslim, Mescid, 64-66; Eb Dvd, Etime, 10; Tirmiz, Salt, 145; en-Nes,
mme, 51; bn Mce, kmets-Salt, 34; Msned, III, 100, 110, 161; IV, 49, 54, VI, 51, 194, 291.
693
Kurtub, TeIsir, V, 142. 2. mesele.
694
Bakara, 2/159.
695
Bkz. Zeydn, a.g.e., 318-319.
696
Eb Dvd, lim, 9; Tirmiz, lim, 3; bn Mce, Mukaddime, 24; Msned, II, 263, 305, 344, 353, 495.
697
Kurtub, TeIsir, II, 124. 1. mesele.
698
A.e., II, 124. 2. mesele.
699
ArI, 7/31.
493
oluuna mni deildir
700
prensibini ylece l almaktadr: Yce Allahn: Ey demin
ocuklar! hitabnda o dnemlerde Beytullah plak olarak tavaI eden Araplar kastedilmekle
birlikte hitap btn insanlaradr ve bu yet bundan dolay namaz iin yaplm btn mescidler
hakknda Ummidir. nk sebebin zellii deil, hkmn Ummilii nazar itibara alnr.
701

Ayn ekilde Kurtub, Ey insanlar! Yeryzndeki eylerden hell ve temiz olarak
yeyin. eytann admlarna uymayn...
702
yetinin teIsirinde: Ey insanlar!.. yetinin SakiI,
Huzaa ve Mudlicoullarnn kendileri iin haram kldklar davarlar hakknda nazil olduu
sylenmitir. Bununla birlikte laIz Ummdir aklamasn yapmaktadr.
703

4. Kurtub Tefsrinde Ahkm stinbt
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinin yazl amacn ve teIsirdeki
usln iIde ederken, Kurn- Kerimin Iarz ve snneti ieren eri ilimlerin hepsini ihtiva
ettiini belirtmekte ve eserinde Kurn ahkmn da ele alacan vurgulamaktadr.
704
Nitekim
Burhneddin bn Ferhn (. 799/1397)
705
, Mlik Ikh limlerinin biyograIisine dair kaleme
ald ed-Dbcl-mzheb fi marifeti ayani ulemil-mezheb adl mehur eserinde Kurtub
ve teIsirini deerlendirirken Ikh ilmi asndan, Kurn ahkmna arlk verilmi ve delillerin
istinbtna iaret edilmitir
706
vurgusunda bulunmaktadr. Kurn ahkmnn ak olanlar
yannda daha ounun yetlerin derinliinde mevcut olmas sebebiyle, Kurn- Kerimden Ikh
hkmleri istinbt etmek mctehidlik meleke ve vasIn gerektirmektedir. Mlik mezhebine
mensup Kurtub, teIsirinde eitli ekillerde pekok ahkm istinbtna yer vererek bu ilm
ahsiyetini ortaya koymaktadr. Biz bunlar balklar altnda gruplandrarak konunun rneklerini
vermek istiyoruz.
a. stinbtn Lugat ve Istlh Mns ve Kurtubnin Bu Hususa Yaklam
Szlkte aratrmak, peine dmek, sonuca varmak gibi mnlara gelen istinbt,
Ikh usl terimi olarak ictihad ve kavray yoluyla naslardan hkm karmak demektir.
Kurn- Kerimde bir deIa geen kelime
707
, burada bir iin iyzn, gereini anlamak,
dnmeyi gerektiren kapal bir haberden kastedilen mnya ulamak anlamndadr. Hadis

700
Bkz. el-Casss, a.g.e., I, 101, 234, 235; II, 408; Glen, a.g.t., 190-191.
701
Kurtub, TeIsir, VII, 167. 1. mesele; Ayrca bkz. a.e., II, 124. 1. mesele. Bakara, 2/159. IV, 144-145. 1. mesele.
l-i mrn, 3/135.
702
Bakara, 2/168.
703
Kurtub, TeIsir, II, 138. 1. mesele.
704
Mslim, Vasiyyet, 14; en-Nes, Vasya, 8; Msned, II, 372.
705
Kallek, Cengiz, bn Ferhn, Burhneddin, DA., stanbul 1999, XIX, 492-493.
706
bn Ferhn, ed-Dbcl-mzheb, II, 309.
707
Ns, 4/83.
494
mecmualarnda istinbtn kullanlna Mslimin rivyet ettii uzun bir hadiste rastlanr.
708
Hz.
Peygamberin hanmlarn boadna dair bir dedikodunun yaylmas zerine Hz. mer konu
hakknda Resl-i Ekremle konumu ve bu konumasnda byle bir olayn doru olmad
sonucuna vararak (istinbt) durumu halka ilan etmi, bunun zerine yukarda iret edilen yet
nzil olmutur.
Fkh usl kitaplarnda istinbt kavram ayrntl biimde tariI edilmekten ziyade
ictihad Iaaliyetinin bir nevi olarak grlmtr. Hatta naslardan hkm karmak iin yaplan
akli bir Iaaliyet olmasndan hareketle istinbt bizzat Ikhn kendisi olarak tanmlayanlar da
olmutur. Farkl tanm ve tartmalardan hareketle istinbtn genel olarak, hakknda nas
bulunmayan bir konuda herhangi bir ictihad nevi ile hkm karmak veya illeti tespit etmek
anlamna geldii sylenebilir.
709

b. Kurtubnin stinbt Kelimesinin Lugat ve Istlh Mnsn Belirtmesi
Kurtub, Onlara gven veya korkuyla ilgili bir haber geldiinde, onu yayarlar.
yet onu yaymadan, Peygambere ve kendilerinden olan yetkililere gtrselerdi, bunun
i yznn ne olduunu onlar anlar ve bilirlerdi
710
yetinde muzari Iiil olarak geen
istinbd kelimesinin lugat ve stlh anlam zerinde ylece durmaktadr: Bunun i
yznn ne olduunu onlar anlar ve bilirlerdi yetinde geen |-,=----, :i yznn ne
olduunu onlar anlar| kelimesi; |-,==--, :Onlar onu ortaya karr| anlamna gelir. Bu
durumda yet; bu kimseler neyin aklanmas gerektiini ve neyin de gizlenmesi gerektiini
bilirlerdi, anlamn iIade etmektedir. stinbd kelimesinin itikkna gelirsek, bu kelime suyu
yeryzne kardnda kullandn; (sonu olarak) suyu bulup kardm iIadesinden
mtaktr. stinbd kelimesinin kk olan |=--' :en-Nebad| kelimesi ise, ilk kazldktan sonra
kuyunun darya kartlan ilk suyu anlamna gelmektedir. |=--' :en-Nebad| olarak
isimlendirilmesinin sebebi, onlarn yerde bulunan eyleri dar kartma ileminden
kaynaklanmaktadr. stinbtn lugat mns; sonu olarak kartmak |=--| anlamndadr.
stinbd; nas ve icm delillerinin bulunmamas durumunda, ictihatta bulunmay iIade
etmektedir.
711




708
Mslim Talak, 30.
709
Koca, Ferhat, stinbt, DA., stanbul 2001, XXIII, 368-369. (zet ve tasarruIla).
710
Ns, 4/83.
711
Kurtub, TeIsir, V, 202.
495
c. stinbt Takdiminde Kulland Baz Lafzlar
Kurtub istinbd iIade etmek iin ounlukla birbirine benzeyen birtakm laIzlar
kullanmaktadr. Bir Iikir vermesi asndan bunlardan bazlarn belirtmek istiyoruz:
712
'-'' '+=----
713
'= --= ----- '+-'
714
_'= .,' ,` -- _
715
--' - ,` -- _
716
--' - - _
717
--' - ,
718
,` --+- '-'' - ---
d. Kurtubnin Ahkm stinbtna Yaklam
Kurtubnin, teIsirinde ahkm istinbtna eitli ekillerde yer vermesi nedeniyle, biz
konumuzu balklar altnda gruplandrarak taIsilatl ekilde ele almay daha aydnlatc
buluyoruz. Sz konusu balklar daha da detaylandrmak mmknse de belli bal hususlar
belirtmenin yeterli olacan dnyoruz.
d.a. yetten Birok stinbtta Bulunmas
Kurtub, Ey inananlar! Btn szlemelerinizi yerinize getiriniz. Hac ve umre iin
ihraml iken avlanmay hell grmemek kouluyla, haram olduu ilerde aklanacaklarn
dnda kalan kk ve byk ba evcil hayvanlar size hell klnmtr. Allah diledii
hkm verir
719
yetinin be hkm ihtiva ettiini belirtir ve onlar izah eder: Bu yet, sz
syleme hakknda basiret sahibi olan herkese, Iesahat ve laIzlarnn azlna ramen ihtiva
ettii mnlarnn okluuyla kendisini aka gsteren bir yettir ve be hkm tazammun
etmektedir. Bunlar:
1. Akidleri yerine getirme emri,

712
A.e., X, 33. Hicr, 15/80.
713
A.e., VI, 6. 1. mesele.
714
A.e., X, 282. 2. mesele.
715
A.e., V, 277. 2. mesele.
716
A.e., X, 278. 2. mesele.
717
A.e., VIII, 123. 5. mesele.
718
A.e., VIII, 217. 4. mesele.
719
Mide, 5/1.
496
2. Byk ba hayvanlarn hell klnmas,
3. Bundan sonra gelenlerin istisna edilmesi,
4. Avlanlanlar hususunda ihramlyken avlanlanlarn istisna edilmesi,
5. yetin iktiza ettii ihraml olmayan kimseler iin avlanmann mbah oluu.
720

Yine Kurtub, Babas unlar syledi; Yavrucuum, ryn kardelerine anlatma.
nk sana tuzak kurabilirler. Kukusuz eytan insann apak dmandr
721
yetinden
birok istinbtta bulunmaktadr: Bu yette mslman bir kimsenin mslman bir kardeini,
hakknda korktuu eyden sakndrmasnn mbah olduuna ve bunun gybetin kapsamna
girmediine delil vardr. nk Yakb (a.s.), Hz. YsuIu ryasn kardelerine anlatmaktan
sakndrm, ona bir ktlk yapabilecekleri konusunda uyarmtr. Yine bu yette kskanlk,
hile ve tuzak eklinde zarar vereceinden korkulan kimselerin huzurunda nimeti aa
vurmaktan vazgemenin caiz olduuna da delil vardr. Nitekim Peygamber (s.a.s.) de yle
buyurmutur: htiyalarnzn baarya ulamasn salamak iin gizliliin yardmn alnz.
nk herbir nimet sahibi kskanlr.
722
Ayrca bu yette, Hz. Yakbin ry yorumunu ok iyi
bildii hususunda ak bir delil vardr. nk Hz. Yakb, bu hususta kendisi herhangi bir eye
aldrmakszn, Hz. YsuIun kardelerine stn geleceini bilmiti. nk insan olunun
kendisinden daha hayrl olmasn arzu eder. Fakat karde ayn eyi kardei iin istemeyebilir.
Yine bu, Hz. Yakbun oullarnn Hz. YsuIu kskandklarn ve ona kar ilerinde buz
beslediklerini Iarketme olduunu gstermektedir. O bakmdan Hz. YsuIa ryasn bu ryann
kalplerine yer ederek onu ldrmek iin bir hileye bavuracaklarndan korktuu iin
kardelerine anlatmamasn sylemiti. Hem bundan, hem de onlarn Hz. YsuIa
yaptklarndan, kardelerinin o srada henz peygamber olmadklarnn delili vardr.
723

d.b. yetten Kendisinin ve Dier limlerin stinbt Ettii Hkmleri Belirtmesi
Hicr kenti halk da peygamberini yalanlamlard
724
yetinin, sekiz hkm ihtiva
ettiini syleyen Kurtub, bunlarn bir ksmn dier limlerin bir ksmn da kendi istinbt
olmak zere ve gerekli grdklerini de deerlendirmeye tabi tutarak ele almaktadr. Biz bu
sekiz meselenin niteliini ve Kurtubnin ele al biimini zetleyerek ortaya koymaya
alacaz.

720
Kurtub, TeIsir, VI, 6. 1. mesele.
721
YsuI, 12/5.
722
el-Heysem, Mecmauz-zevid, VIII, 195. (Senedinde tenkide tabi tutulan rvilerin belirtilmesi ve munkat bir
hadis olduu kaydyla).
723
Kurtub, TeIsir, IX, 87. 9. mesele.
724
Hicr, 15/80.
497
1. Baz limlerin hicr halk gibi Allah taraIndan helk edilen kavimlerin yaad
blgelere girmenin mekruh oluunu delil gsterip kIirlerin kabirlerinin bulunduu yerleri de
buna kyas ettiklerini belirten Kurtub, bu gr sahiplerinin hadiste iIade edildii zere
725

buralara ancak ibret almak iin girilebilecei grnde olduklarn tenkitsiz ve tercihsiz ekilde
nakletmektedir.
2. Kurtub Hicr toplumunun kuyularndan ve necis sudan yararlanmann hkm
hususunda kendisi yle istinbtta bulunmaktadr: Peygamber (s.a.s.) ashbna, Semd
kavminin kuyusundan ektikleri suyu dkmelerini ve o su ile yourup piirdikleri ekmekleri de
bir kenara brakmalarn emretti.
726
nk o su gazba uram bir kavmin topraklarndaki
suyuydu. Yce Allahn gazabndan kamak kastyla ondan yararlanmak caiz grlmemitir.
Hz. Peygamber, yourduklar hamur hakknda: Onu develere yediriniz
727
diye buyurmutur.
Derim ki: te necis suyun ve o necis suyla yorulan hamurun hkm de ayn
ekildedir.
3. Kurtub, insann kullanmas caiz olmayan yiyecek ve ieceklerin hayvanlara verilip
verilmeyecei hususunu sadece mm Mlikin grne gre aklamaktadr.
4. Kurtub, daha sonra evcil merkeplerin etinin yenilip yenilmeyecei meselesini
hadisten delil getirerek sadece kendi grlerine gre ilemektedir.
5. Kiinin hayvanlarna yedirmek amacyla necaset tamasnn hkmn bu yetten
istinbt eden Kurtub, bu grnn Mlik mezhebi limlerinin bir ksmnn yaklamna
muhaliI olduunu belirtmektedir.
6. Peygamber (s.a.s.)in dii devenin itii kuyudan su almalarn emretmesinin,
728

Peygamber ve salihlerin, aradan asrlar gese ve izleri ortada olmasa dahi, braktklar izlerle
teberrkn caiz olduuna delil tekil ettiini belirten Kurtub, bu aklamalarna hem akli
ynden hem de iirden delil getirmektedir.
7. Kurtub en uzun aklama ve deerlendirmeyi ise, sz konusu yerlerde limlerin
namaz klnp klnamayaca hususundaki Iarkl grleri ele alrken yapmaktadr.

725
Bkz. Eb Dvd, Salat, 24; Konuya ilikin dier hadisler iin bkz. Buhr, Enbiy, 17; Msned, II, 117; Mslim,
Zhd, 40; Buhr, Salat, 53; Mslim, Zhd, 38,39.
726
Bkz. Buhari, Enbiya, 17; Mslim, Zhd, 40; Msned, II, 117.
727
Bkz. Buhari, Enbiya, 17; Mslim, Zhd, 40; Msned, II, 117.
728
Buhr, Enbiya, 17; Mslim, Zhd, 40; Msned, II, 117.
498
8. Son olarak da Kurtub, gbre ve pislik atlan bahede namaz klnp klnamayaca
hususunu hadisten delil getirerek
729
kendi grne gre ilemektedir.
730

d.c. yetten Fkh Uslndeki Istlhlara Dair stinbtta Bulunmas
Birok Ikh usl kavram ve delilini yetlerden istinbt eden Kurtub, Ey inananlar!
Peygambere hitap ederken yanl mnlar artrabilecek rin (bizi gt)
kelimelerini kullanmayn, buna karlk unzurn (bizi gzet) ifadesini kullann
731

yetinin seddz-zeri prensibine delil tekil ettiini yle belirtmektedir: Seddz-zeri
prensibinin Kitaptan delili bu yettir
732
Yine Kurtub, Biz: ldrlene srn bir
parasyla dokununuz demitik. Allah lleri ite byle diriltir ve dnesiniz diye size
yetlerini gsterir
733
yetinin teIsirinde eru men kablen prensibine dair yle istinbtta
bulunmaktadr: Burada geen Bakara kssas eru men kablen prensibinin bizim iin de eriat
olduunun delilidir
734
Son rneimiz de ise Kurtub, Allah srailoullarndan kesin sz
almt. lerinden on iki temsilci gndermitik ve Allah onlara yle demiti:
735

yetinin teIsirinde haber-i vhidin kabulne ilikin u aklamada bulunmaktadr: yette,
kiinin ihtiya duyduu hususlarda ve dini ve dnyevi meseleleriyle ilgili bilgi sahibi olmaya
gerek duyduu konularda haber-i vhidin kabul edilebeleceine delil vardr. Bu haber-i vhide
binaen hkmler oluturulup ona bal olarak hell ve haram hkmleri belirlenir. Bunun
benzeri hususlar slmda grlmtr. Nitekim Peygamber (s.a.s.) Hevzinlilere: Sizin
ariIleriniz, ilerinizi bize getirip bildirinceye kadar siz geri dnnz
736
diye buyurmutur. Bunu
Buhr rivyet etmitir.
737

Kurtub, bunun gibi birok Ikh usl terimini yetten istinbt etmektedir. Biz onun
Kurn ve hadis dndaki hkm kaynaklarna yaklamn ele alrken bu prensipleri
ileyeceimiz iin bu rneklerle iktiIa etmeyi dnyoruz.




729
ed-Drekutn, I, 228.
730
Kurtub, TeIsir, X, 33-37.
731
Bakara, 2/104.
732
Kurtub, TeIsir, II, 41. 2. mesele.
733
Bakara, 2/73.
734
Kurtub, TeIsir, I, 318. 8. mesele.
735
Mide, 5/12.
736
Buhari, Itk, 83; Hibe, 24; Hums, 15; Ahkm, 26; Veklet, 7; Mezi, 54; Eb Dvd, Cihd, 121; Msned, IV,
327.
737
Kurtub, TeIsir, VI, 61. 2. mesele.
499
d.d. yetten stinbt Edip Delilini yet ve Hadisten Getirmesi
Kurtub, Siz babanza dnp deyin ki: Ey babamz! Senin olun hrszlk yapt,
biz sadece bildiimize tanklk ederiz. Bilmediimiz eylere kar onu koruyamazdk
738

yetinin teIsirinde bilgiye dayanarak yaplan ahitlik hususunu ele alrken yle istinbtta
bulunmaktadr: Bu yet hangi yolla bilinirse bilinsin, ahitlik yapmann caiz olduu hkmn
ihtiva etmektedir. nk ahitlik aklen ve eran bilgi ile alakaldr. Bilgisi olmayanlarn
ahitlii dinlenmez ve ancak konuyu bilenlerden ahitlikleri dinlenir. Btn ahitliklerde aslolan
budur. Bundan dolay limlerimiz yle demilerdir: Amann ahitlii caizdir, dinleyip iitenin
ahitlii caizdir, dilsizin ahitlii iaretiyle ne demek istedii anlald takdirde caizdir. Ayn
ekilde yazya dair ahitlik de, o yaznn kendisine ait olduundan veya Iilana ait olduundan
kesinlikle emin olmas artyla, sahih bir ahitliktir. Buna gre herhangi bir eye dair kendisine
bir bilgi husule gelen herkesin ona dair ahitlikte bulunmas caizdir, isterse aleyhinde ahitlik
yaplacak kii o ie dair onu ahit tutmam olsun. Nitekim yce Allah da yle buyurmaktadr:
Ancak bilerek geree ahitlik edenler hari
739
Reslllh (s.a.s.) de: Size ahitlerin en
hayrllarn haber vereyim mi? ahitlerin en hayrllar kendisinden istenmeden nce ahitliini
yerine getiren kimsedir
740
diye buyurmaktadr.
741
Yine Kurtub, Byk zorluklarla
ulaabileceiniz uzak yerlere yklerinizi de tarlar
742
yetinin teIsirinde binekler
zerinde yolculuk yapma ve yk tama hususunu deerlendirirken yle istinbtta
bulunmaktadr: Bu yet binekler zerinde yolculuk yapmann ve onlarn srtna yk vurmann
caiz olduuna delil vardr. Ancak bunun yk vurmakta arya gitmeksizin tayabilecekleri
kadar olmas ve bununla birlikte yrmekte de onlara yumuak davranlarak zora
koulmamalar gerekir. Peygamber (s.a.s.) de, hayvanlara eIkat gstermek ve onlar rahatlatp
dinlendirmeyi emrettii gibi onlarn yemelerine sulanmalarna gereken dikkatin gsterilmesini
de emretmitir. Mslimin rivyetine gre Eb Hreyre yle demitir: Reslllh (s.a.s.)
buyurdu ki: Sizler bolluk ve verimli zamanlarda yolculuk yaptnz vakit develere, yerden
hakettikleri paylarn veriniz. yet ktlk ve verimsiz zamanlarda yolculuk edecek olursanz, o
takdirde de devenizin gcn tketmeden nce varacanz yere varmakta elinizi abuk
tutunuz.
743
Muviye b. Kurra da yle der: Ebd-Derdnn Demn diye anlan bir devesi
vard. Ona yle derdi: Ey Demn! Rabbinin huzurunda benden davac olma. Hayvanlar,

738
YsuI, 12/81.
739
ZuhrI, 43/86.
740
Mslim, Akdiye, 19; Eb Dvd, Akdiye, 13; Tirmiz, ehdt, 1; bn Mce, Ahkm, 18; Muvatta, Akdiye, 3;
Msned, IV, 115, 116; V, 193.
741
Kurtub, TeIsir, IX, 166. 2. mesele.
742
Nahl, 15/7.
743
Muvatta, stizan, 38.
500
dilsizdirler. Onlar, muhta olduklar eyleri kendi adlarna bir are ve yol bularak ele geirmek
imkann bulamazlar. htiyalarn aka iIade etme gcn de sahip deildirler. O bakmdan,
her kim bu hayvanlardan gerei gibi yararland halde, onlarn ihtiyalarn karlamayacak
olursa o, Allaha kretme imkann kaybetmi ve Allahn huzurunda kendisinden davac
olunmaya kendisini maruz brakm olur.
744

d.e. yetten stinbt Edip Akli Adan Delil Getirmesi
Kurtub, Musa ona sana retilen yol gsterici bana retmen iin seninle arkada
olabilir miyim? dedi
745
yetlerinin teIsirinde retmen ve renci ilikisine ynelik
stinbtta bulunmakta ve bu grn akli ynden yle izah etmektedir: Bu yette rencinin,
mertebeler Iarkl olsa dahi, ilim adamna tabi olmas gerektiine ilikin delil vardr. Musann,
Hzrdan ilim renmesinde onun Musadan daha Iaziletli olduuna delil tekil edecek bir taraI
olduu zannedilmemelidir. nk istisnai olarak daha Iaziletli olan kimse Iazilet asndan
kendisinden aada olann bildiklerini bilmeyebilir. Fazilet de Allahn stn kld kimseye
aittir. Hzr bir veli olsa da Musa ondan daha Iaziletlidir. nk o bir peygamberdir ve
peygamber ise veliden Iaziletlidir. Eer bir peygamber idiyse, Musann rislet sahibi olmas
dolaysyla ondan stn olduu aktr. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
746

d.f. Delilini Belirterek yetten stinbtta Bulunup Bu Grte Olan limlerin
Yaklamlarna Yer Vermesi
Kurtub, O vakit genler maaraya snp: Ey Rabbimiz! Katndan bize rahmet
ver ve iimize bir kar yol gster demilerdi
747
yetinin teIsirinde bir insann dinini
yaayabilmesi iin zlimlerin zulmnden Iirar etmesi ve uzlet hususunu ele alrken konumuza
dair u yaklam sergilemektedir: Bu yet, insann dinini kurtarmak iin ailesini, ocuklarn,
yakn akrabalarn, arkadalarn, vatann ve mallarn dininde Iitneye drlmek korkusuyla
kar karya kalaca mihnetler dolaysyla dini urunda kap hicret etmek hususunda ak bir
hkm ihtiva etmektedir. Peygamber (s.a.s.) de dinini kurtarmak iin yurdundan kamtr.
Ashb da byle yapmtr. Nahl sresinde
748
getii zere maarada bir sre kalm olduu
gibi, yce Allah bunu Tevbe sresinde
749
ak bir nasla iIade etmitir. Bu buyrua dair
aklamalar daha nceden gemi bulunmaktadr. Hepsi de dinlerinin esenlie kavumas ve

744
Kurtub, TeIsir, X, 51. 3. mesele.
745
KehI, 18/66-70.
746
Kurtub, TeIsir, X, 282. 2. mesele.
747
KehI, 18/10.
748
Nahl, 16/81.
749
Tevbe, 9/40.
501
kIirlerin Iitnesinden kurtulu midiyle vatanlarndan g etmi, kendi topraklarn, vatanlarn,
ailelerini, ocuklarn, yaknlarn ve kardelerini terk etmilerdir. Buna gre dalarda yaayp
maaralara girmek, insanlardan ayrlarak yaratcyla babaa kalmakla zlimlerden kamann
cevaz, peygamberlerin ve Allahn gerek dostlarnn bir snnetidir. Reslllh (s.a.s.), uzletin
Iaziletine dikkat ektii gibi, ilim adamlarndan bir topluluk da, zellikle Iitnelerin
bagstermesi ve insanlarn bozulmas dneminde bunun Iaziletine dikkat ekmilerdir. Yce
Allah da Kitabnda bunu ak nas ile belirterek: O halde maaraya snn
750
diye
buyurmaktadr. Daha sonra Kurtub dier limlerin grlerine ve ilve delil olarak birok
hadise yer vermektedir: limler derler ki: nsanlardan ayrlp uzlete ekilmek, kimi zaman
dalarda ve da yollarnda, kimi zaman deniz kylarnda ribatlarda (serhadlerde), kimi zaman
da evlerde olur. Haberde yle denilmektedir: Fitne oldu mu, bulunduun yeri gizle ve dilini
tut! Burada da zellikle herhangi bir yer sz konusu edilmemektedir. limlerden bir ksm da
uzleti, eer onlar arasnda bulunuyorsan, ktlkten ve ktlk ileyen kimselerden kalbinle ve
amelinle uzak durmak, diye kabul etmilerdir. bnl-Mbrek uzleti aklarken yle
demektedir: Uzlet beraberinde bulunduun topluluun Allah anmaya dalmalar halinde senin
de ayn ekilde onlarla zikre dalmandr. Baka bir eye dalacak olurlarsa senin susmandr. el-
Beav, bn merden o Peygamber (s.a.s.)in yle dediini rivyet etmektedir: nsanlarla
oturup kalkan ve onlarn eziyetlerine sabreden bir mmin, onlarla birlikte oturup kalkmayan ve
eziyetlerine sabretmeyenden daha hayrldr.
751
Kurtub ayn ekilde devamla hadislere ve
limlerin benzer grlerine yer vermekte aklayc bilgilerde bulunmaktadr.
752

d.g. Mezhep ve limlerin yetten Yapt stinbt Nakledip Tercihte Bulunmas
Kurtub, Medine halkna ve evrelerindeki bedevilere Peygamberden geri
kalmalar ve kendi canlarn dnp, onu yalnz brakmalar yaramaz.Bu , gerekten
onlarn Allah yolunda bir susuzluk, bir yorgunluk ,dayanlmaz bir alk(ekmeleri),
kfirleri kin ve fkeyle ayaklandracak bir yere ayak basmalar ve dmn kar bir
baar kazanmalar karlnda,mutlaka onlara bununla salih bir amel yazlm olmas
nedeniyledir
753
yetinin teIsirinde konumuzun rneini tekil eden u deerlendirmede
bulunmaktadr: Baz limler bu yeti dman topraklarna girmekle ve dman topraklarnda
bulunmakla ganimete hak kazanlacana delil gstermilerdir. Artk bundan sonra veIat ederse
o ganimetteki payn alr. Bu Eheb ve Abdlmelikin grdr. Iinin iki grnden birisi

750
KehI, 18/16.
751
Tirmiz, SItl-Kyme, 55; bn Mce, Fiten, 23; Msned, II, 43; V, 365.
752
Kurtub, TeIsir, X, 233-234. 2. mesele.
753
Tevbe, 9/120.
502
de budur. Mlik ve bnl-Ksm ise yle derler: Onun alacak bir pay olmaz. nk yce
Allah, bu yette sadece ecri sz konusu ederken ganimetteki pay ise etmemektedir. Derim ki:
Birinci gr daha sahihtir. nk yce Allah, kIirlerin arazilerine girmeyi, onlarn
mallarndan bireyler ele geirmek ve onlar yurtlarndan karmak ayarnda deerlendirmitir.
te onlar Ikenlendiren ve onlar zelil klan da budur. O bakmdan, byle bir ey bizzat
ganimet elde etmek, dman ldrmek ve esir etmek ayarndadr. Durum byle olduuna gre
ganimete, Iiilen ele geirmesiyle deil de bizzat dman topraklarna girmekle hak kazanlr.
Bundan dolay Ali (r.a.), yle demitir: Bir kavim kendi vatanndayken bu yurtlar inenecek
olursa mutlaka zelil olurlar. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
754

d.h. Hadisten stinbtta Bulunmas
Kurtub, Size birisi selm verdiinde, ondan daha gzeli ile selm verin ya da
aynsyla karlk verin
755
yetinin teIsirinde nce eitli yetleri delil alarak yetlerden
stinbtta bulunmakta daha sonra da zikrettii bir hadisten yedi hkm istinbd etmektedir:
Selamlamada tercih edilen ve edebe uygun olan, yce Allahn (ve es-Selm) isminin
mahlukun isminden nce zikredilmesidir. Nitekim an yce Allah: Selm olsun lysa!
756

diye buyurmaktadr. brhim (a.s.) kssasnda da: Allahn rahmeti ve bereketleri zerinize
olsun ey bu evin halk!
757
diye buyurmaktadr. Yine Hz. brhimden babasna: Selm
sana!
758
dediini haber vermektedir. Buhr ve Mslimin sahihinde Eb Hreyre yoluyla gelen
hadiste Reslllh (s.a.s.)in yle buyurduu rivyet edilmektedir: Aziz ve Celil olan Allah
demi, boyu altm zira olmak zere yaratnca ona: Git u toplulua selm ver! dedi, bunlar
meleklerden oturmakta olan bir topluluktu, onlarn sana nasl selm vereceklerini dinle. Bu
senin ve senin soyundan geleceklerin selam olacaktr. Bunun zerine dem gidip, es-selm
aleykm! dedi. Onlar da es-selm aleyke ve rahmetllh! dediler. Bylelikle ona Iazladan ve
rahmetllh diye karlk vermi oldular. te cennete girecek olan herkes, demin sreti
zere boyu altm zira olarak girecektir. Ondan sonra insanlar u ana kadar yaratl itibariyle
eksilmeye devam etmektedirler.
759
Derim ki: Bu hadis sahih olmann yannda yedi Iaydal
hususu da iIade etmektedir:
1. Hz. Ademin yaratlnn niteliini haber vermektedir.

754
Kurtub, TeIsir, VIII, 217. 4. mesele.
755
Ns, 4/86.
756
SIIt, 37/130.
757
Hd, 11/73.
758
Meryem, 19/47.
759
Buhr, Enbiy, 1; stizn, 1; Cennet, 1.
503
2. Allahn ltIuyla bizim cennete sz konusu srete sahip klnarak gireceimizi
belirtmektedir.
3. Az sayda olanlarn ok olanlara selm vermesini iIade etmektedir.
4. Yce Allahn adnn ne alnmasn vurgulamaktadr.
5. Verilen selma karlk olarak benzeriyle selm vermek. nk onlar selm es-
selm aleykm diye almlardr.
6. Selm alrken ona ilvede bulunmay ihtiva etmektedir.
7. KIelilerin belirttikleri ekilde selm verilenlerin tmnn selm almalar
gerektiini iermektedir. Dorusunu en iyi bilen Allahtr.
760

d.i. lim Adamlarnn Hadisten Yapt stinbt Nakledip Deerlendirdikten
Sonra lve Olarak Farkl Konulara likin stinbtta Bulunmas
Kurtub, Eer siz Peygambere yardm etmezseniz, Allah ona kesinlikle yardm edecektir.
nkr edenlerin onu, iki kiiden birisi olarak yurdundan kardklar an hatrlayn. O
ikisinin maaradayken arkadana: zlme! Allah kesinlikle bizimle birliktedir
dediini de hatrlayn
761
yetinin teIsirinde hicreti konu alan bir hadisi zikrettikten sonra
baz ilim adamlarnn bu hadisten yapt stinbta yer vermekte ve son olarak da konuyu
deerlendirmektedir: Buhr, ie (r. Anh)dan yle dediini nakletmektedir: Reslllh
(s.a.s.) ile Eb Bekr Deyloullarndan olduka maharetli bir klavuzu cretle tuttular. Bu kii o
srada Kurey kIirlerinin inancn tamaktayd. Develerini ona braktlar ve gn sonra Sevr
dandaki maarada bulumak zere szletiler. O da nc gnn sabahnda develerini
alarak bulunduklar yere gitti. Onlar, onlarla birlikte mir b. Fuheyre ve Deyloullarndan olan
klavuzla birlikte yola koyuldular ve Sahil olarak bilinen yerin yolundan onlar gtrd.
762
el-
Mhelleb der ki: Bu olaydaki Ikh inceliklerden birisi de, eer veIa gsterecekleri ve insaI
elden brakmayacaklar bilinirse, irk ehline sr ve mal emanet edilebileceinin
anlalabilmesidir. Nitekim Peygamber (s.a.s.) de, Mekkeden k esnasnda bu mrik kiiye
gvenerek srrn ve iki deveyi emanet etmitir. bn Mnzir de der ki: Bu uygulamadan
mslmanlarn yol gstermek iin kIirleri cretle tutabileceklerine delil vardr. Buhr de yle
bir balk amtr: Zaruret esnasnda yahut mslman bir kimse bulunmazsa mriklerin

760
Kurtub, TeIsir, V, 207-208. 4. mesele.
761
Tevbe, 9/40.
762
Buhr, cr, 3, 4; Menkbl-Ensr, 45.
504
cretle tutulmalar Bahsi.
763
Daha sonra Kurtub konuyu deerlendirmekte ve ilim adamlarnn
stinbtlarndan baka Iarkl konular iin stinbtta bulunmaktadr: Genel olarak Iukaha zaruret
halinde ve zaruret dndaki hallerde de mslman olmayanlarn cretle altrlmasn caiz
kabul ederler. Yine bu uygulamalardan, iki kiinin tek bir kiiyi kendileri iin tek ve belli bir i
yapmak zere cretle tutacaklar da anlalmaktadr. Bir dier husus da udur: Dmandan
korkulduu iin dinini korumak maksadyla kamann caiz olduuna delil vardr. nsann
Allaha tevekkl ve teslimiyet iddiasyla kendi elleriyle kendisini dmann eline brakmamas
gerektiine de delil vardr. Zaten yce Rabbimiz dileseydi mriklere ramen yine onu korurdu.
Fakat Allahn gerek peygamberleri hakknda, gerek bakalar hakknda snneti budur. Allahn
snnetinde asla bir deiiklik bulamazsn. te byle bir tedbiri kabul etmeyip de, her kim Allah
ile birlikte Allahtan bakasndan korkarsa bu onun tevekklnde bir eksikliktir ve kadere iman
etmemi olur, diyenlerin grlerinin yanllnn en ak delilidir. Btn bunlar yetin
mnsndan anlalan hususlardr. Hamd Allahadr, hidyet ondandr.
764

d.k. yetten Yaplan Yanl stinbt Belirtip Tenkit Etmesi
Kurtub, Levhalar att ve kardeinin pereminden yakalayp onu kendisine
doru ekti
765
yetinin teIsirinde baz sIilerin Hz. Musann levhalar atmasn sem ve
vecde delil getirmelerini yle tenkit etmektedir: Baz mutasavvI chiller bunu, sIilerin sema
ve arklarndan dolay ileri derecede neelendikleri vakit elbiselerini atmalarnn caiz olduuna
delil gstermilerdir. Dier taraItan onlardan kimisi akl bandayken de elbiselerini
atvermektedir. Kimisi ise, nce elbiselerini paralamakta sonra da atmaktadr. Bu
davranlarnn caiz oluuna Hz. Msnn levhalar atmasn delil gsteren bu kimseler derler
ki: Bunlar gaybet halindedir. O bakmdan knanmazlar. nk Ms da kavminin buzaya
tapmasndan dolay kederin etkisi altna girince levhalar att ve krd. Halbuki yaptn da
bilemiyordu.
766
Kurtub, Eline bir demet sap al ve onunla vur, yeminini bozma
dedik
767
yetinin teIsirinde de benzer yaklamn sergilemekte ve Ona: Ayan yere
vur
768
yetinden baz sIilerin yanl istidllle raksa dair cevaz karmalarn yle
mevzubahis etmektedir: Zahidlik taslayanlarn chilleri ile mutasavvIlarn haddi am

763
Buhr, cre, 3.
764
Kurtub, TeIsir, VIII, 124. 5. mesele.
765
ArI, 7/150.
766
Kurtub, TeIsir, VII, 229-230. 2. mesele.
767
Sd, 38/44.
768
Sd, 38/42.
505
birtakm kimseleri yce Allahm Eyyb (a.s.)a: Eline bir demet sap al ve onunla vur,
yeminini bozma dedik yetini raksn cevazna delil gstermilerdir.
769

d.l. yetten Yapt stinbt Delil Alarak Yanl Bulduu Grleri Tenkit Etmesi
Kurtub, Eer bir kadn einin bakasn tercih edeceinden veya kendini terk
edeceinden endielenirse, bar yoluyla aralarn dzeltmelerinde bir saknca
yoktur
770
yetinin teIsirinde kadnn kendi isteiyle haklarndan Ieragat etmesi hususunu ele
alrken bu meseledeki yanl yaklamlar yetten yapt stinbta dayanarak yle
reddetmektedir: Bu yette Ikh incelik vardr. O da, koca kadnn genliinin geip
gitmesinden ve yalanmasndan sonra onun yerine baka kadnla evlenmemesi gerektii
grnde bulunan kaba cahillerin kanaatlerini reddetmesidir. bn Ebi Melke der ki: Sevde bint
Zemann ya ilerleyince Peygamber (s.a.s.) onu boamak istedi. Ancak o Hz. Peygamber ile
birlikte kalmay tercih edip ona: Beni nikhn altnda tut ve bana ayrdn gnn ieye
tahsis et, dedi. Hz. Peygamber de byle yapt. Hz. Sevde de onun hanmlarndan birisi olduu
halde veIat etti. Kurtub daha sonra baka deliller getirerek konuya devam etmektedir.
771


769
Kurtub, TeIsir, XV, 140. 6. mesele.
770
Ns, 4/128.
771
Kurtub, TeIsir, V, 277. 2. mesele.
506
SONU
almann, Kurtubnin Yaad Dnem, Hayat ve lm ahsiyeti olarak
adlandrdmz birinci blmnde, teIsir, hadis ve Ikh limi Eb Abdillh Muhammed b.
Ahmed b. Ebi Bekr b. Ferh el-Kurtubnin biyograIisini, a, hayat, ilm ve ahlak ahsiyeti,
hocalar, eserleri ve rencileri asndan ele aldk. Aratrma neticesinde tarih, ricl ve tabakt
eserlerinin bu konular hakknda yeterli bilgiler ihtiva etmediini ve mevcut verilerin de byk
lde birbirinin tekrar olduunu grdk. Bu sebeple, sz konusu kaynaklarn yan sra
aratrmamza byk lde malzeme tekil eden malmt, mIessirin en nemli eseri olan el-
Cmi li-hkmil-Kurnadl teIsiri ve et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl kitab
bata olmak zere eserlerinden devirdik. Bu hususlara ilikin baz sonular ulatmz veriler
nda deerlendirme ve tahminde bulunarak belirtmeye altk.
Kurtubnin yaad VII/XIII. asrda, slm dnyas siys adan ok hassas ve zor bir
dnemden gemesine ramen, ilm hayat kesintiye uramam, aksine nemli mesaIeler
katetmitir. Dou slm dnyasnn Mool; Endlsn ise Hal istils sonucu kesin olarak
elden kt ve slm dnyasnn srekli Hal seIerlerine maruz kald bu zaman dilimi, slm
leminin doudan ve batdan kskaca alnd ok zor bir dnemdir. Douda slm beldelerini
istil eden Moollar, nihyet Badat 1258 ylnda igal edip Abbsi Devletine son verdiler.
Batda ise bu sre Endlsn Hallar taraIndan istil edilip Kurtubann 1236 ylnda elden
kna kadar srd. te bu Hristiyan saldrlarnn birinde babasn kaybeden Kurtub,
Msra hicret etmi ve hayatnn geri kalan blmn burada tamamlamtr. Kurtub, Msr
tarihi srecinde siys adan olduka istikrarsz ve alkantl bir zellik arzeden VII./XIII.
asrda yaamtr. Eyybiler k srecine girmi ve nihyetinde yklm, ardndan ite ve
dta birok problemlerle uraan istikrarsz Memlkler dnemi balamtr. Sz konusu iki
dnemi ayran tarih, 648/1250 yldr ve bu tarih Kurtubnin Msrda yaad dneme tekbl
etmektedir. Belirttiimiz siys olaylar sonucu Msr, hem doudan ve hem de batdan,
lkelerini terketmek zorunda kalan pek ok limin snd yer oldu. Kahire ve Dmak, slm
dnyasnn en nemli iki ilim merkezi haline geldi. Ftmiler, Eyybiler ve Memlkler
dnemlerinde, ilme ve ilim ehline ok byk deer verildi. Bu durumun tabii bir neticesi olarak
Msr, slm leminde, ilim ve kltr hayat asndan, zengin bir birikime ve retken bir yapya
kavumutu. Bu dnemde teIsir, kraat, hadis, Ikh, kelm, tasavvuI, nahiv, tarih ve coraIya
gibi eitli ilim dallarnda yetien ilim ehlinin says dier dnemlerle karlatrlamayacak
kadar ok olmakla birlikte, sz konusu eitim ve retim messeselerinde yetien ok sayda
limin byk bir ounluu, mevcut eserlere erhler, talikler ve ihtisarlar yapmakla yetindiler.
507
almalar, dnce geliimine ynelik olmaktan ziyade, ilmin yaylmas ve ezberin ve taklidin
n plana kmas eklinde ortaya ktlar.
MIessirin kaynaklardaki tam ad e-eyh el-mm el-MIessir el-Muhakkk
emsddn Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr b. Ferh el-Ensri el-Hazreci el-
Endelsi el-Kurtub el-Mlik olup, asl ismi Muhammed, knyesi ise Eb Abdillhdr.
Lakablar e-eyh, el-mm, el-MIessir, el-Muhakkk ve emsddndir. Babasnn ad
Ahmed, dedesi Eb Bekr, dedesinin babas ise Ferhdir. Kurtub, Medineli Evs ve Hazre
kabilelerinin ikincisine mensup olduu iin el-Hazreci, ensr neslinden geldiinden tr el-
Ensri, doduu ehre nispetle el-Kurtub, yaad vatan asndan el-Endelsi, Mlik
mezhebine mensup oluu sebebiyle de el-Mlik isim ve nvanlarna sahiptir. Kurtubnin
doumu ve doum yeri ve tarih hakknda kaynaklarda herhangi bir kayda rastlanamamakla
birlikte, bunlardan sadece mIessirin Kurtubada doup bydn teIsirinden
renebiliyoruz. Kurtubnin doum tarihi muayyen olarak bilinmemekle beraber, baz tarihi
verilere dayanarak karmlarda bulunmak mmkndr. Bu tahminlere gre onun doum tarihi
VI./XII. yzyln sonlar veya VII/XIII. yzyln balar olup Muvahhidler Dnemi (542/1146-
663/1248)ne tekbl etmektedir. Ayn ekilde kaynaklar, Kurtubnin yetikinlik ncesi hayat
ve ailesi hakknda mIessirin, kendisinin de knyesi olan byk olu Abdullah ve kendisinden
rivyette bulunan dier bir olu ihbddin Ahmed haricinde herhangi bir veri
sunmadklarndan dolay, bu hususlara dair bilgileri yine onun eserlerine mracaat ederek elde
etmeye altk ve Hristiyan spanyallarn 3 Ramazan 627/16 Temmuz 1230 tarihinde
gerekletirdikleri bir saldrda babasnn da dier iItiler gibi tarlasnda alrken ldrld
hdisesine teIsirinde yer verdiini ve bu olaya ilikin Ikh meselelerin zmlerini ilim
adamlarna sorduunu grdk. Ayrca bu olaydan, Kurtubnin iIti bir aileye mensup olduu
da anlalmaktadr. et-Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl eserinde ise, o dnemde
Kurtubada mehur olan geleneksel zenaatlardan kiremit, mlek ve benzerlerinin retimi
yaplan bir Iabrikaya toprak tadn anlatan mIessirin genlik yllarnda aile btesine
katkda bulunduunu mhede ediyoruz. Bu veriler, Kurtubnin iktisd adan orta halli ve
ziraatle uraan bir aile ortamnda yetitiini ve onun 3 Ramazan 627/16 Temmuz 1230
628/1231 ylnda Kurtubada ikmet edip hayatn bu ak iersinde ayn zamanda sahalarnda
sz sahibi olan ulemdan ilim tahsil ettiini ortaya koymaktadr. Benzeri verilerden ise onun
sadece Ikh alannda deil Kurtubada gen yanda hadis ilmini tahsil ettii ve eyhlerine hadis
kraat ettii ve ilm almalarnn Kurtubann Hristiyanlarn eline gemesine kadar srd
anlalmaktadr. Bu zaman diliminde Kurtuba ve Badat, ilim ve Iennin merkezi kabul edilirdi.
508
Endlste ilim, kltr, dnce ve medeniyet tarihini aratran herkes, Endls limlerinin, dini
ilimler bata olmak zere, edebiyat, tarih, dil, tp, IelseIe, mantk, matematik, mzik ve sanat
gibi pek ok sahada almalar yaptn ve eserler verdiini grebilir. Kurtub de bu dnemde
yetien limlerdendir. Kk yalarda Endlste balad ilim tahsilini Msrda srdrmtr.
slm leminde bata teIsiri olmak zere kymetli eserlerinden dolay, nemli bir yere sahip olan
mIessir, teIsir, kraat, hadis, Ikh ve akit bata olmak zere, tarih, dil, ve iir gibi alanlarda
da kendini ok iyi yetitirmitir. Bunu eserlerinde grmek mmkndr. O, hem Endlste ve
hem de Msrda bulunduu dnemlerde, ann ulemsndan yararlanm, onlardan ilim tahsil
etmi ve kendini srekli gelitirmitir. Ayrca mIessir sz sahibi olduu alanlarla ilgili eserleri
okumu, aratrm, onlardan nakillerde bulunmu, onlar hakknda yeri geldiinde tenkit veya
takdirlerde bulunmu ve bu eserlere ve yazarlarna dikkat ekerek onlar tanmamz ve belki de
onlardan haberdar olmamz salamtr. Kurtubnin anlatt baka bir tarihi hdiseden,
Kurtuba yaknlarndaki yerleim yerlerinin, teker teker Hristiyan spanyollar taraIndan ele
geirildii ve nihyet kendisinin de yaad Mensr Kalesinin de igal edildiini anlyoruz.
Kurtub, muhtemelen bu igalden sonra, Kurtubann merkezine yerlemiti. MIessir sz
konusu igalin tarihi hakknda bilgi vermemektedir. Bununla birlikte bu olay, 3 Ramazan
627/16 Temmuz 1230 tarihinde Kurtubnin babasnn da ldrld basknla, Kurtubann
igal edildii 23 evvl 633/30 Haziran 1236 dnem arasnda olduu grlebilmektedir.
Kurtubnin Kurtubadan hicret edi tarihi muayyen olarak bilinmemekle birlikte, bunun
muhtemelen Kurtubann dnden sonra gerekletiini ileri srebiliriz. MIessirin yaad
Mensr Kalesinin, Kurtuba ehrinin civarnda bulunmasndan hareketle, bu yerin igalinden
sonra, ok gemeden bakent Kurtubann da istil edildiini sylemek imkan dahilindedir.
Kurtubnin Endlsten ayrldnda tabii olarak ilk adm ataca yer Kuzey AIrikayd. Fakat
ilme ok nem veren bir renci nazarnda, Kuzey AIrikann herhangi bir blgesine
yerlemektense, AIrikann dousunda yer alan ve ilim ehlinin temerkz ettii Msra gitmek
daha tabii ve doru bir tercih olurdu. Bu dnemde batda, Endls spanyol Hristiyanlar
taraIndan igal edilirken, slm leminin dousu da Mool istils altndayd. Bu ekilde her iki
taraItan da kskaca alnan slm dnyas, tarihinin en zor dnemlerinden birini yaamaktayd.
Bu siklerle doudaki ilim ehli batya, batdakiler de douya hicret etmek zorunda kalm ve bu
artlarda ilim ehlinin toplanabilecei merkez olarak slm leminin dousu ile batsnn kesitii
gvenli lke konumundaki Msr tercih edilmitir. Kurtubnin Msra ailesiyle birlikte gelip
gelmedii ve Endlsten ayrlnn sebebi ve tarihi hakknda kaynaklarda herhangi bir
malumat yoktur. Kurtub de muhtemelen sz konusu sebeplerle pek ok ilim ehlinin ve ailenin
yapt gibi Endlsten Msra hicret etmi ve el-Minyeye yerleerek mrnn sonuna kadar
509
burada yaamtr. Ayrca, aa yukar otuz yalarnda Msra gelen ve burada da tahsilini
youn ekilde srdren Kurtubnin, Endlste tamamlamaya imkan bulamad eitimin
nc merhlesini tekil eden ihtisas dnemini gerekletirip ilm eserler kaleme alma
seviyesine gelmitir. Kurtubnin Msra geli zaman aa yukar tahmin edilebilmekle
birlikte, bu tarih muayyen olarak kaynaklarda belirtilmemektedir. Bu durum Kurtubnin
Msrdaki hayat iin de geerlidir. Endlste olduu gibi, buradaki hayat hakknda da
tabakt, tercim ve tarih kaynaklarnda malumat verilmemitir. Bununla birlikte yine kendi
eserlerindeki bilgilerden ve birtakm verilere dayanan deerlendirmelerden birtakm sonulara
ulamak mmkn olabilmektedir. Bu veriler nda, Endlsten Msra gelip, Said blgesine
veya Kahire ehrine gitmek isteyenlerin, ister kara veya ister deniz yoluyla gelsinler, mutlaka
skenderiyeye uramak zorunda olduklarndan ve Kurtubnin baz hocalarnn da bu ehirde
ikamet ettiklerinden hareketle, Kurtubnin nce skenderiyede belli bir zaman kaldn, daha
sonra ise Said blgesindeki el-Minye ehrine gitmi olmasnn icab ettiini ve hocalarndan olan
mam Muhaddis Eb Muhammed Abdlvehhb b. Revvc (. 648/1250)n veIat etmesi
sebebiyle de, 648/1250 tarihinden nce skenderiyeye varm olmas gerektii ileri srlebilir.
Kahirede birok limden ilim tahsil eden Kurtub, mteakiben Msrn gneyinde yer alan ve
kk bir ehir olan el-Minyeye yerleti. MIessirin burada daha ok kitap teliIiyle megul
olduunu ve el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirini Msrdayken ve kuvvetle muhtemel
olarak el-Minyede sde bir ortam iinde teliI ettiini teIsirindeki baz verilere dayanarak
sylemek mmkndr.
Kurtub, 9 evvl 671/29 Nisan 1273 tarihinde Msrn el-Minye ehrinde, pazartesi
gecesi veIat etti ve buraya deInedildi. Bu hususta kaynaklar ittiIak iindedirler. Bununla birlikte
sz konusu tarihi, bazlar sadece yl olarak bazlar ayyla birlikte verirken, dier bazlar da
bunlara ek olarak gnyle belirtmilerdir. Kabri, el-Minye ehrinin Arzusultan semtinde 1971
ylnda onun adna ina edilen camideki trbesine nakledilmi olup halen ziyarete ak
bulunmaktadr.
Kurtubnin ilm ve ahlk ahsiyeti hakknda tarih, tabakt ve tercim kaynaklarnn
takdir ieren deerlendirmelere yer verdiini gzlemleyebiliyoruz. Bu kaynaklar onun stn bir
ahlka sahip olduunu benzer iIadelerle ve ittiIakla ortaya koyarlar. Kurtub, ilmiyle amil olup
zhd, kanaat, takva ve ver sahibidir. mrn ilme adayarak, zamann ilim, ibadet ve tasniIe
vakIetmitir. Biz bu kstl bilgilerin yan sra mIessirin teIsirinden bu bilgilerle paralellik
arzeden Iarkl birtakm verileri de elde ettik. Eserinde youn bir malzemenin bulunduunu
mahede etmekle birlikte konumuzu almann ama ve kapsam dorultusunda genel
510
zellikleriyle ileyerek mIessirin, Allah rzas iin yaayan ve bundan dolay da ihls, takv,
ver erdemlerine ok nem veren ve dnyaya kar zhd sahibi olan bir ilim adam olduunu ve
teIsirinde insanlar sz geen bu Iaziletlere tevik ettiini belirttik. Bunun yannda Kurtub, et-
Tezkire f ahvlil-mevt ve umril-hire adl eserinde lm ve hiretle ilgili konular taIsilatl
olarak ilemi ve Kumul-hrs biz-zhd vel-kana ve redd zllis-sul bil-kesb ves-sna
isimli eserinde ise, zhd, kanaat ve takva gibi erdemleri tavsiye etmitir. Bu da Kurtubnin ilme
ve ahlki deerlere ne kadar nem verdiini gsterir. Kaynaklarda, mderrislik, kadlk ve
benzeri bir grev yaptna dair herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Aksine onun, byk
ehirlerden ve idare merkezlerinden bilinli olarak uzak kalp sde bir hayat tercih ettiini ve
devrin sultanlarna ve idarecilerine gerektiinde ekinmeden sert tenkitler ynelttiini
teIsirindeki birok aklamasndan bilebiliyoruz. Kurtub, itikadi esaslarn ortaya konulmas ve
yorumlanmas, ayrca takip edilecek metot asndan kurucusu Ebl-Hasen Ali b. smil b. Ebi
Bir shk b. Slimel-Ear el-Basriden ok mntesiplerine ait bir mezhep olarak
deerlendirilebilecek olan ve kurucusu adna gelitirilip sistemletirilen Earyye ekolnn
uslne paralel aklamalarda bulunmaktadr. Kurtubnin hocalar hakknda kaynaklarda yeterli
malumat bulunmamasndan tr, bata teIsiri olmak zere, mIessirin eserlerinden konumuzla
ilgili bilgileri aratrdk. MIessirin hem Endls hem de Msrda olmak zere pek ok
limden ilim tahsil ettiini ve Kurtubadan henz tahsil hayatn tamamlamadan ayrldn gz
nnde bulundurarak, onun hocalarn Endls ve Msrdakiler ve dier hocalar olmak zere
balk altnda teIerruatl ekilde inceledik ve konuyu ilerken hocalarnn bunlardan ibret
olduunu sylemenin doru olamayaca kanaatine ulatk. nk Kurtub, teIsiri bata olmak
zere eserlerinde isim zikretmeden bir ksm hocalarndan ve ilim ehlinden rivyetlerde
bulunmaktadr. Bu ilim adamlar, bizim belirttiimiz ve kendisinin de zikretmi olduu
hocalarndan biri olabilecei gibi, yararlanm olduu baka bir lim de olabilir. Kurtubnin
talebesi olarak kaynaklarda sadece olu ihbddin Ahmed b. Ebi Abdillh el-Kurtubnin ad
verilmekte ve bunun dnda da kendisinden istiIade eden baz limlerin olabilecei
belirtilmektedir. Kurtubnin tahsil hayatn tamamlamadan Kurtubann istil edilmesi zerine
buradan hicret etmesi ve Msrdaki hayat sresince de medreselerde mderrislik veya kadlk
gibi herhangi resmi bir grevde bulunmamas, onun birok renci yetitirememesinin sebepleri
arasnda saylabilir. Ayrca Kurtub, Msrn olduka gneyinde yer alan ve kk bir ehir olan
el-Minyeye yerleerek daha ok teliI ve ibadetle megul olmutur. Onun ilm deeri yksek
eserleri yannda el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsiri kendi zamanndan gnmze
kadar, slm dnyasnn her taraInda byk ilgi grm ve en Iazla okunan ve istiIade edilen
teIsirlerden biri olmutur. Btn bunlar gz nne aldmzda, Kurtubnin az sayda renci
511
yetitirmi olmasnn tabi olduunu dnyoruz. Kurtubnin hayatnn birinci blmn
geirdii Endls ve ikinci blmn tamamlad Msr, bundan nceki balklarmzda ortaya
koyduumuz gibi, hem kurum ve hem de ilimler asndan olduka kapsaml, verimli ve zengin
bir ilm atmosIere sahipti. Teze konu olan ve geni hacmine ramen ilim evrelerinde byk ilgi
gren ve eitli basklar yaplan Kurtubnin en nemli eseri el-Cmi li-hkmil-Kurn adl
Ikh teIsiri de, Msrdaki bu zengin ilim ve kltr hayatnn rnlerinden biridir. Kurtubnin
eserleri daha ok, teIsir, kraat, hadis, Ikh, siyer, lugat bata olmak zere, zhd ve takv gibi
ahlk eksenli konular ieren slm ilimler sahalarndadr. Biz alma asndan nemli ve
vazgeilmez bir zellik arzeden Kurtubnin eserleri hakkndaki bilgileri, tarih, tabakt ve
tercim kaynaklarndan ve mIessirin kendi eserlerinden elde ederek bunlar matb, yazma,
gnmze ulap ulamad bilinmeyen ve kendisine nisbet edilen eserler olmak zere drt
balk altnda eIradn cmi ve ayrn mni bir ekilde ele almaya altk ve bu konudaki
yanl bilgi ve kanaatleri eletirdik.
Birinci blm, almann btnl asndan temel ve nemli bir basamak zellii
arzetmektedir. Kurtubnin yaad asr, hayatn, ilm ahsiyetini, hocalarn, rencilerini ve
eserlerini etraIlca ele almamz, Kurtub ve onun Ikh teIsirinin daha iyi anlalmasn temin
ettii ve dier blmlere k tuttuu dncesindeyiz.
almann, Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim
Tadammeneh mines-Snneti ve yil-Furkn simli Fkh Tefsiri olarak adlandrdmz
ikinci blmnde Kurtubnin en nemli eseri el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirini ve
mIessirin teIsirdeki usln inceledik. Bu blmn birinci ksmnda nce eserin ismi, yazl
amac, yazl yeri ve zaman ve zerinde yaplan almalar ihtiva eden temel bilgileri, hem
teIsirinden hem de kaynaklardan aratrmak suretiyle iledik, sonra da Kurtub Tefsrinin
kaynaklarn ortaya koyduk. kinci ksmnda ise mIessirin teIsirini ve teIsirdeki metodunu ele
aldk. Bu blmde elde ettiimiz verileri ve ulatmz sonular ylece zetleyebiliriz.
Kurn- Kerimin Iarz ve snneti ieren eri ilimlerin hepsini ierdiini iIade eden
Kurtub, mrn onu anlamaya ve anlatmaya vakIederek veciz bir teIsir teliI etme gyesi
tadn dile getirmekte ve onun kendisi iin t ve hiret az olmasn temenni etmektedir.
Kurtub, bu niyetini almada slm ilimlerin zirve yapt bir dnem olarak takdim ettiimiz
VII/XIII. asrda gerekletirip slm dnyasnda teliIinin hemen ardndan byk tevecch gren
ve bu youn ilginin gnmze kadar devam eden Ikh teIsirini kaleme almtr. Bu durumun
tabii sonucu olarak da eserin yazmalar, tahkik almalar, basklar, muhtasarlar ve
mukaddime ve baz blmleri zerine yaplan almalar vcda getirilmi, ayrca teIsir, Ikh,
512
hadis, dil ve tasavvuI ilimleri asndan zerinde yaplan almalarn yansra sosyal konu
ierikli ve tercmesine ynelik pek ok alma yaplagelmitir. el-Cmi li-hkmil-Kurn,
birok ilim daln ihtiva eden ansiklopedik bir zellik tamakta ve mIessir teIsirinde eitli
ilim dallarna ait pek ok eser ve limden istiIde etmektedir. Btn ilimlerde sregelen deiim
ve geliimlerin, kendisinden nceki birikimlerden istiIde etmesi tabiidir. Yararlanlan kaynak
ve birikimlerin zengin ve verimlilii, shhati ve ilm deere sahip oluu, ortaya koyulan
almann nemiyle doru orantldr. Bu adan, bir ilm eser hakknda deerlendirme
yaplabilmesi iin, o eserin kaynaklarnn tannmas icap etmektedir. Kurtubnin reIerans
verdii btn kaynaklar eksiksiz bir ekilde ele alp incelemek ayr bir alma konusu olacak
niteliktedir. Bununla birlikte biz resmin genel olarak grlebilmesi iin bu kaynaklarn eksiksiz
ekilde belirlenmesini nemseyip bu yaklam zere kaynaklar tespit etmeye altk ve onlar
ilgili olduklar eitli ilim dallar altnda gruplandrdk. Bu eserlerin ierii ve ilim dnyasndaki
yeri hakknda genel bilgiler vermek suretiyle sz konusu kaynaklarn tannmasn ve
Kurtubnin onlardan istiIade etme gereke ve biimini ortaya koyduk. Tabii olarak ncelii
Kurn ilimleri ve onlara ilikin kaynaklara verdik. MIessir, eserinde Kurn teIsirine dair
kendisine kadar ulaan muhteliI grlere yer vermekte ve onlar deerlendirmektedir.
Bylelikle, ilhi maksada en uygun ekilde Kurn teIsir etme ama ve gayretini sergilemi
olmaktadr. Bunun iin Kurn ilimlerine dair kaynaklardan zengin ve verimli bir ekilde
yararlanmaktadr. Biz bunlar, teIsir, kraat, hadis, hadis Ikh ve Ikh kaynaklar ad altnda
gruplandrarak teIerruatl ekilde iledik. Bylece Kurtubnin ad geen literatre yaklamn
ve onlardan niin ve nasl yararlandn spesiIik olarak sergiledik. Ard sra Kurn- Kerimin
ilk aklaycs konumundaki hadis kaynaklarn aratrp Kurtubnin, hadis ve hadis Ikh
kaynaklar sahasnda pekok eserden istiIade ettiini ortaya koyduk ve onun hadis literatrne
ilikin kulland stlhlar belirttik. Burada iIade etmemiz gerekir ki, Endls ulems
asndan ktb-i sitte kavram daha Iarkl alglanm ve bu kavram tekil eden melliI ve
eserleri bata Muvatta olmak zere Buhr, Mslim, Eb Dvd, Tirmiz ve en-Nesnin
snenleri olarak benimsemilerdir. Kurtub, Ktb-i sitte kavramn henz stlh olarak byle
bir isimlendirme mevcut olmadndan dolay hi kullanmamakla birlikte, maripli
muhaddislerin mevzubahis ettiimiz Ktb-i sitte anlayndan Iarkl bir yaklam iinde
deildir. O Iarkl olarak Muvatta, Ktb-i sittenin ilk srasnda deil; sonunda zikretmektedir.
Mteakiben mIessirin ilm kiilii teIsir, hadis ve Ikh limi olarak n plana kmas ve
eserinin ahkm teIsiri olmas asndan Ikh kaynaklarn ele aldk ve genellikle Ikh meseleleri
mukayeseli olarak deerlendiren mIessirin tabi olarak pek ok eser ve Iakihten istiIade ettiini
mahede ettik. Biz yararland eser ve Iakihleri daha aklayc olaca dncesiyle ait
513
olduklar mezhepler altnda gruplandrarak ortaya koyduk. Kurtub, teIsirinin mukaddimesinde
teIsirdeki usln ortaya koyarken, teIsir ve lugate, irab ve kraatlere dair incelikleri ihtiva
eden veciz bir teIsir yazmay hedeIlediini belirtmekte ve her bir yetin aklanmas gereken
laIzlarn izah etmeye alacan da iIade etmektedir. MIessir sz konusu metot ve hedeIi
istikametinde dile ilikin pek ok kaynaktan istiIade etmitir.
Biz de almada bunu gz nnde bulundurarak daha sonra srasyla menil-kurn
ve irbl-kurn kurn kaynaklar, dil kaynaklar, akid ve kelm kaynaklar, tarih, tabakt ve
siyer-mezi kaynaklar, tasavvuI ve ahlk kaynaklar ve Kurtub Tefsrindeki dier baz
kaynaklar olmak zere el-Cmi li-hkmil-Kurnn kaynaklarn ayn metot zere ilemeye
devam ettik. Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda akid ve kelma dair pek ok mevzuyu
deerlendirmi ve daha geni bilgi iin akid ve kelm eserlerine atIta bulunmutur. Ayrca
Kurtub yeterli bilgiler verdikten sonra eitli mezhep ve Irkalarn yaklamlarnn daha geni
olarak deerlendirilmesi iin ed-Diynt olarak belirttii kaynaklar da reIerans vermektedir.
MIessir, bu konular Ehl-i snnet akdesine gre aklam ve Ehl-i snnetin dna kan
mezheplere kar eletiriler ynelterek onlarn delil ve yaklamlarn rtmeyi hedeIlemitir.
Ayrca, Ehl-i snnet mezhepleri arasnda belirgin bir ayrm gzetmemekle birlikte, kelmi
meseleleri ve grleri deerlendirirken Ear mezhebinin usl ve yaklamn esas almas
dolaysyla bu mezhebin kaynaklarndan oka istiIade etmi ve kelm ilminin nemine dikkat
ekmitir. Ayn ekilde el-Cmi li-hkmil-Kurnda tarih, tabakt ve siyer-meazi alannda
birok kaynaktan istiIade eden mIessir ad geen hususlarn dnda bu eserlerden teIsir, hadis,
hadis usl, sebeb-i nzl, Ikh ve dil gibi sahalarda da yararlanmtr. Yine Kurtub, el-Cmi
li-hkmil-Kurnda tasavvuI ve ahlka ilikin birok kaynaktan istiIade etmitir. r ve
TasavvuI teIsirlere dair kaynaklar ele alrken ilediimiz gibi mIessir bunlardan genellikle
tenkitsiz bir ekilde Kurn ve snnete muvIk r teIsire dair nakillerde bulunmaktadr.
Bununla birlikte slma ters dt kanaatini tad baz grleri tenkid etmektedir. Kurtub
bu tutumunu tasavvuI ve ahlak kaynaklarn ele alrken de srdrmekte ve bu sahaya dair birok
eserden istiIade ederek onlardan genellikle tenkitsiz bir ekilde Kurn ve snnete muvIk
tasavvuI ve ahlk ilmine dair nakillerde bulunmaktadr. Fakat Kurtub, Kurn ve snnete ters
den hem eserlerde yer alan bilgileri hem de yorum ve yaklamlar eletirmektedir.
Kurtubnin bu yaklam istikametinde yararland eserleri rneklerle birlikte gstemeye
altk. Son olarak da Kurtub Tefsrindeki dier baz kaynaklar da ortaya koymaya altk.
Biz imdiye kadar TeIsirinin kaynaklarn ilerken ortaya koyduumuz zere, Kurtub ok
eitli ilim sahalarndaki pek ok eserden istiIade etmitir. Tabiki onun istiIade ettii kaynaklar
514
bunlarla snrl deildir. Biz Kurtubnin teIsirinde isim olarak zikrettii eserleri eksiksiz olarak
tespit etmeye altk. ncelediimiz kaynaklardan baka mIessirin az da olsa mracaat ettii
birtakm eserlerle birlikte eser ismi vermeksizin istiIade ettii pekok lim vardr. Bu konuda
bunlar belli balklar altnda snIlandrmak suretiyle ortaya koyduk. Bu blmn ikinci
ksmnda ise Kurtubnin teIsirdeki usln ele aldk. ncelikle eitim sisteminin ve an ilim
anlaynn kiiyi etkiledii gereini gz nne alarak ilimi hayat, Endls ve Msr ilim
merkezlerinde teekkl eden Kurtubnin teIsir metodunu oluturan ilm altyapsn inceledik.
Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh teIsirinde izleyecei metodu ve uymay taahht
ettii sorumluluklarnn erevesini iIade ederken, szleri syleyenine, hadisleri de
musannIlarna izIe edeceini ve bunun ilmin bereketinden olduunu belirttikten sonra,
ounlukla Ikh kitaplarnda ve teIsirlerde yer alan hadislerin mphem olduunu ve hadis
kitaplarna muttali olunmadan, onlarn kimin taraIndan rivyet edildiinin bilinemeyeceini
vurgular. Bu probleme dikkat eken Kurtub, bu hususun uzman olmayanlarn hadislerin sahih
ve sahih olmayanlarn bilme hususunda baarl olamayacan ve bu ilmin byk bir neme
haiz olduunu ileri srer. Daha sonra mIessir, bir hadisin kabul gren hadis imamlarndan ve
slm dininin gvenilir ve mehr limlerinden tahrici ortaya konulmadka delil olarak
gsterilmesinin ve ondan hkm karlmasnn kabul edilemez bir durum arzettiini belirtir. Bu
aklamalarla teIsirdeki usln ortaya koyan Kurtub, sz konusu metodun, eserin bandan
sonuna kadar geerli olduunu ileri srer. Eserin mukaddimesinde, takip ettii metot hakknda
bu bilgileri veren mIessir, daha sonra tilvet adab, Kurn renmenin nemi, knanan rey
teIsiri, teIsirde snnetin yeri, el-ahruIs-seba (yedi harI), sre ve yetlerin tertibi, Kurnn
Iaziletleriyle ilgili olarak uydurulan hadisler vb. baz konulara yer vermi, istize ve besmelenin
teIsiriyle asl teIsire girerek sra ile sreleri ele almtr. Mukaddimede belirttii zere yetler
aklanrken Iaydalanlan kaynaklara iaret edilmi, baz istisnalara birlikte genellikle nakledilen
grlerin kimlere ait olduu zikredilmitir. MIessirlerin naklettikleri kssalara ancak ihtiya
halinde yer verilmi, nzl sebepleri, krat ihtilaIlar, lugat, nahiv, nesih gibi konular zerinde
titizlikle durulmu, makbul rey teIsiriyle mesr (rivyete dayanan) teIsirin birlikte ele
alnmasnn gzel rnekleri ortaya konmutur. yetlerin ihtiva ettii hkm ve meseleler,
birinci mesele, ikinci mesele eklinde, numaralanarak ayrntlaryla ele alnm, bu srada teIsir,
hadis, Ikh ve dier ilimlere dair ok geni kaynaklara bavurulmu, bu eserlerdeki grler
bazan aynen nakledilmekle yetinilirken bazan da tartlm, sebepleri zikredilerek tercihler
yaplmtr. Ehl-i snnet dndaki Irkalarn ve zellikle Mutezilenin grleri ele alnarak
rtlmeye allmtr. Kurtub, bu titizlii yannda eri asllara aykr olmayan r
teIsirlere zaman zaman yer vermekte mahzur grmez. Kendisi Mlik mezhebine mensup
515
olmakla beraber, mezhep taassubu da gtmez. Delillerini kuvvetli bulduu dier mezheplerin
baz grlerini tercih ettii olmutur. MuhaliIleriyle tartmasnda naziktir. Eb Bekir bnl-
Arabyi sertlii sebebiyle tenkit eder. Endls limlerinin hkim tutumunu takip eden Kurtub,
belgat nktelerine pek temas etmez. Uslcler kadar ayrntl olmasa da, zaman zaman usl-i
Ikh kaidelerine bavurur ve Irun bu kaidelere bina ediliinin gzel rneklerini verir. Hadis
ilmine vukuIu sebebiyle, rivyetleri deerlendirmeye tbi tutan mIessirin, az da olsa zayI ve
ndiren de mevz hadislerle, isriliyata yer verip bunlar hakknda herhangi bir deerlendirme
yapmad da olur. Bu ynyle onun bn Kesr smil b. mer ve evkn gibi mIessirlere
rnek tekil ettii sylenebilir.
Kurtub Tefsri, sadece ahkm yetlerinin teIsirinden ibret olmamakla birlikte, ahkma
arlk veren genel nitelikli bir teIsirdir. Biz teIsirlerin nakil ve ictihd ynnden rivyet ve
diryet olmak zere iki ksma ayrln esas alarak Kurtubnin Ikh teIsirini bu alardan
genie deerlendirdik. Sz konusu muhtevasyla eser, hem rivyet hem de diryet teIsiri
zelliine sahiptir. Bununla birlikte rivyet ynnn daha baskn olduunu syleyebiliriz.
TeIsirinde rivyet tarkine nem verilmi, Iakat diryet de ihmal edilmemitir. Kurtub, bu iki
temel yaklamn her ikisini de teIsirinde birbirlerini destekleyecek biimde baaryla
kullanmtr. O ncelikle Kurnn bir ksm yetlerini dier bir ksmyla teIsir etmi, daha
sonra snnete, sahbe ve tabin eserlerine mracaat etmitir. Bunlarn ard sra ihtiyaca binen
Arap dili ve chiliye iiri bata olmak zere Iilolojiden ve hadis, hadis usl, Ikh, Ikh usl,
kelm, akit gibi dier ilim dallarndan da Iaydalanmtr. Eserinin bir ahkm teIsiri olmas
hasebiyle, biz teIsirinin diryet ynn ilerken, Ikh yn ve anlay zerinde dierlerine
nazaran daha kapsaml durmay amalayarak tezin nc blm olan Kurtubnin el-Cmi
li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim Tadammeneh mines-Snneti ve yil-Furkn Adl
Fkh TeIsirinin slm Hukuku Asndan Deerlendirilmesi konusunu buna hasrettik.
TeIsirinde oka hadis rivyet eden ve onlar genellikle hadis otoriterlerine izaIe eden
Kurtub, 428i mkerrer olmak zere toplam 7.165 hadis rivyet etmektedir. Grld gibi
tekrarlar toplam hadis saysna oranla olduka azdr. Kurtubnin hadise ilikin bilinen tek eseri
henz baslmam Elkbl-hads adl kitabdr. Bundan tr bizim Tezde deerlendirdiimiz
hadislerin hemen hepsi Kurtubnin musannIn belirterek ya da belirtmeksizin hadis
eserlerinden naklettii rivyetlerdir. Aratrma boyunca Kurtubnin hadis ilmi asndan zengin
bir altyapya sahip olduunu bariz ekilde grdk ve onun sz konusu taahhtlerine byk bir
oranda bal kalp bunlarn nemini yine teIsirinde zaman zaman vurguladn gzlemledik.
MIessir, genellikle hadisleri musannIlarna izaIe etmekte ve bu ekilde Ktb-i sitte
516
melliIleri bata olmak zere bir hadisi hadis otoritelerinden birine atIetmeyi o hadisin shhati
asndan muteber ve yeterli bir usl grmektedir. Bu adan onun bir ilim adamnn aratrmac
zelliine ter den teslimiyeti bir yaklam sergiledii sylenebilir. Bununla birlikte Kurtub
rivyetleri sadece nakletmekle yetinen bir mIessir deildir. Naklettii hadisleri hadis usl
prensiplerine gre inceleyen ve onlar cerh ve tadil asndan deerlendiren Kurtub, hadis nakil
uslne nem atIetmekte ve hadisleri bu ynden de deerlendirmektedir. Gerekli grdnde
metin tenkidine yer veren Kurtub, genellikle naklettii hadislerin senetlerinin zayI olmas sz
konusu olduunda metin tenkidine bavurduu kanaatini uyandrmaktadr. Bu konuda da daha
ok bal kald prensip, mevzubahis ettii hadisin metnini, salam senetle rivyet edilen dier
hadislerle karlatrmak ve mn asndan onlara muarz olup olmadn tespit etmektir.
Bylelikle mIessir bu metotla vard neticeye gre, o hadis hakknda deerlendirmede
bulunmaktadr. lm kiilii asndan srasyla mIessir, muhaddis ve Iakih olarak nitelenen
Kurtub, hi phesiz ilm deeri ok yksek olan teIsirin melliIi olarak ncelikle bir teIsir
limidir. Bu adan mhede ettiimize gre hadisler ve hadis ilmine ilikin konular genellikle
mesele ve mkillerin zmne katkda bulunan delil ve hid zellii tamakta ve asl
mevzunun akla kavuturulmasna k tutmaktadr. Bu bak asna sahip olduunu
dndmz mIessirin hadisleri alrken rivyet artlarndan ziyade hadislerin mnsn
nemsemesini ve mteeddid olmaktan daha ok mteshil bir tutum taknmasn onun bu
yaklamna irca edilebilecei kanaatini tayoruz.
TeIsirinin mukaddimesinde belirttii teIsirdeki uslne hadis ilmi asndan da
genellikle mutabk kalan Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurnda yer verdii hadislerin
byk blmn sahih hadisler tekil etmekle beraber, Ikh meseleler iin delil getirdikleri
dahil birok hususta zayI hadisleri kulland da grlmektedir. Ayrca mevz hadisleri iddetle
eletiren Kurtub, bazen buna uymayp kaynaksz ve mevz hadisler nakletmektedir. MIessirin
az da olsa zayI, mevz ve kaynaksz hadislere yer vermesi nemsenecek lde bir eksiklik
olduu sylenebilir. Fakat bunu sylerken bunlarn 7.165 hadisi ieren yirmi ciltlik hacimli bir
teIsirde yer aldnn ve Kurtubnin muhaddis ve Iakih olmaktan ziyade bir teIsir limi
olduunun gz nnde bulundurulmas gerektii kanaatindeyiz.
TeIsirinin mukaddimesinde kssalar ve isriliyta ilikin tutumunu belirtirken,
mIessirlerin anlattklar pek ok kssa ve tarihilerin naklettikleri pek ok habere, aklama
hususunda lzumlu olanlar ve mstani kalnamayanlarn hricindekilere yer vermeyeceini
taahht Kurtub, isriliyta dair yle haberler aktarmaktadr ki bu rivayetlerin onun bahsettii
kategoriye girmedii ve teIsir malzemesi olarak bilgi deeri tamad kanaatindeyiz.
517
Kurtubnin sahih ve gerekli grd kssa ve isriliyt teIsir malzemesi olarak nakletmesi,
onun bu yaklamna hamledilebilir. Ancak biz almamzda mIessirin bu amala naklettii
baz haberlerin, lzumlu ve mstani kalnamayan isriliyt zellii tamadn ortaya
koymu bulunuyoruz. Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda yaad zaman ve meknla
balantl pek ok ictim ve siys vakaya eitli vesilelerle yer vermi ve onlar Kurn
perspektiIinden deerlendirmitir. Kurtub, bidat ve bidatilere, slma ters den gelenek ve
greneklere, birtakm bilinsiz mutasavvI ve zhidlere, toplumda zuhur eden huraIelere ve
haksz vergilere ve hukuk sisteminin adaletsizliine ynelik eletirileri bata olmak zere birok
sosyal problemi irdelemektedir.
Ayrca Kurnn tilvetine ilikin bidat zere okuyular, kadnlarn tesettre yeterince
riyet etmedikleri, Allahn nimetlerinin yaratklardan bilinmesinin douraca ictim
problemleri, insanlarn hem dindar grnp hem de zulm ve gnah iinde yzdkleri ve
ummi hamamlarda insanlarn avret mahallerinin almasn umursamadklar, insanlarn alg
ve elenceye olan dknlkleri gibi sosyal problemlere de yer vermekte ve bunlar Kitap ve
snnet asndan deerlendirmektedir. Kurtubnin yaad VII/XIII. asrda, Dou slm
dnyas Mool istilsn yaam, Endls ise Hal seIerleri sonucu kesin olarak elden km
ve slm dnyas srekli Hal seIerlerine maruz kalmtr. Kurtub, teIsirinde siys konular
deerlendirirken arlkl olarak slm dnyasnn maruz kald bu istikrarsz konumuna yer
vermekte ve bunun tehis ve zmne ilikin deerlendirmelerde bulunmaktadr. Ayrca
Kurtub devlet adamlarn ekinmeden eletirmi, andaki birtakm idarecilerin rvet aldn
belirterek onlarn hukuk d davrandklarn, menIaat karlnda hkmettiklerini ve Allahn
dinini deitirdiklerini iIade etmitir. lim adamlarnn, ann ictim, siys ve ilm yapsndan
etkilenmesi tabiidir.
Aratrmacnn, hem kiiyi hem de eserlerini deerlendirirken bu hususa riyet etmesi
onun objektiI ve doru verilere ulamasna katk salar. Kurtub de ann ilim ve kltr
hayatndan etkilenmi ve gnmzde bir ksmnn yanl olduu bilimsel olarak ispatlanan baz
ilm nazariyelere teIsirinde yer vermitir. lim dnyasnda teliIinin ardndan byk ilgiye
mazhar olan Kurtubnin, el-Cmi li-hkmil-Kurn adl adl Ikh teIsiri, hem rivyet hem de
diryet teIsirinin kaynat ve ok eitli ilim dallarn bnyesinde barndrd ansiklopedik bir
eser zellii sergilemektedir. Sahasnda otorite olan ulem, Kurtub ve teIsirine dair takdirlerini
iIade etmiler ve kendisinden sonra gelen mIessirler ondan eitli ekillerde istiIade
etmilerdir. Kurtub Tefsrinin gnmze kadar gelen yazmalar, tahkik ve basklar, ihtisarlar,
bu eser zerine teIsir, Ikh, hadis, dil ve tasavvuI ilm asndan eserlerin kaleme alnmasnn
518
yannda sosyal ynn ieren almalarn da gerekletirilmesi, teIsir usl mahiyetindeki
mukaddimesi ve teIsirinin baz blmleri zerine yaplan almalar, Kurtub ve teIsirine hatr
saylr miktarda yer veren kitaplar ve tercmeleri, sz konusu hsn-i kabuln ak
gstergeleridir. slm ilimlerin zirve yapt zaman dilimi olarak belirtilen VII/XIII. asrda
kaleme alnan Kurtub Tefsri, slm dnyasnda teliIinin hemen ardndan byk itibar grm
ve bu youn ilgi gnmze kadar devam etmitir. lim adamlar nezdinde ilm deeri yksek
olan ve ilim dnyasnda hakl bir hrete kavuan bu eser, kendisinden sonra gelen
mIessirlerin etkilenip ondan istiIade etmesi tabidir.
almann, Kurtubnin el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-Mbeyyin lim
Tadammeneh mines-Snneti ve yil-Furkn Adl Fkh Tefsirinin slm Hukuku
Asndan Deerlendirilmesi adl nc blmnde ise temel olarak el-Cmi li-hkmil-
Kurn slm hukuku asndan deerlendirdik. Kurtub, el-Cmi li-hkmil-Kurnda
eserinin adyla da rtecek ekilde Ikh ilmine ok geni yer vermektedir. TeIsirinin slm
hukuku asndan deerlendirilmesini gerekletirirken ncelikle Kurtubnin Ikh, din, eriat,
millet, kurra ve Iakih kelimelerinin lugat ve stlh mnlarna, bunlarn karlatrlmasna ve
Ikh ilminin tarihi srecine ilikin yapt izah ve deerlendirmelerini iledik. Daha sonra
Kurtubnin Ikh anlay ve Ikhtaki usln inceledik. Biz tezde Kurtubnin yaad ve ilm
hayatn teekkl ettirdii Kurtuba ve Msrn Ikh ilmi asndan mIessirin yaad
dnemdeki genel yapsn, verilerin daha iyi anlalmasna katk salayacan
dndmzden dolay iledik. Fkh ilminin Endls ve Msrdaki ilm konumunun tabii
olarak Kurtubnin Ikh anlay ve Ikhtaki usl zerinde messir olduunu ve onun Ikhtaki
altyapsn tekil ettiini belirtebiliriz. Fkh konu ve meselelerini ele alrken Kurn ve hadis
Ikhn ve mezhepler aras mukayeseli Ikh ilmini btncl olarak ele alan Kurtubnin,
deerlendirmelerinde genellikle delilleri l alarak ilim adamna yakan objektiI ve insaIl bir
tutum izledii aka grlmektedir.
Biz almada Kurtubnin belirttiimiz Ikh anlay ve usln belli balklar altnda
yeterli derecede taIsilatlandrarak rneklerle deerlendirdik. Fkh konular bata olmak zere
inceledii meselelere yaklarken ummiyetle objektiI yaklam sergileyen Kurtub, bu durumu
kendi mezhebine kar olan tutumunda da srdrmektedir. Mlik mezhebine mensup
mIessirin, Ikh anlay ve Ikhtaki usl hususunda belirttiimiz ilm yaklamn hem mm
Mlik hem de kendi mezhebine kar ekinmeden srdrdn briz ekilde
gzlemleyebiliyoruz. Mezhebini deil delili l alan mIessir, ilm olmayan gr ve yaklam
belirtmeleri durumunda mm Mlik ve Mlik mezhebini tenkit etmekten geri durmamaktadr.
519
Ayn ekilde Ikh ilminde en ok etkilendii ve kendisinden pek ok nakilde bulunduu bnl-
Arabyi de gerekli grdnde eletirmekten kanmamaktadr. Biz genellikle mIessirin
meselelere ilm kriterlere gre yaklatn ve gerektiinde kendi mezhebinin yaklamn tenkit
edip dier mezhep ve limlerin grn tercih ettiini belirtebilir ve onun mezhep taassubu
gtmediini rahatlkla iIade edebiliriz. unu da eklemeliyiz ki, delile ve bilim insannn tamas
gereken zelliklere ters dmedike kendi mezhebinin yaklamn tercih etmesi onun
mevzubahis ettiimiz ilm kiiliine aykr olmad ve onu insaI snrlar dna karmad
kanaatindeyiz. Dier mezhep ve limlere kar tutumunda da bu objektiI yaklamn ayn
ekilde sergileyen Kurtub, ummiyetle Ikh meseleleri mezhepler aras mukayeseli Ikh
zelliine gre ilemekte ve delili l almaktadr. Kurtub, mezhep imamlar ve mezheplere
mensup limler yannda pek ok limi hem olumlu hem de olumsuz ynden tenkide tbi
tutmaktadr. Kurtub, Eb HanIe ve mezhebi, Ii ve mezhebi, Ahmed b. Hanbel ve mezhebi,
Dvd ez-Zhir ve mezhebi bata olmak zere pek ok ilim adamn teIsirinde tenkide tbi
tutmaktadr.
Biz, Kurtubnin Ikh meseleleri mukayeseli olarak ileyip kendi mezhebi yannda dier
mezhep ve limlere de geni yer verdiini ve onlar ilm kriterlere gre deerlendirip daha ok
olumsuz eletirilerine yer verdiini syleyebiliriz. el-Cmi li-hkmil-Kurn adl Ikh
teIsirinde Ikh uslne oka yer veren Kurtub, Ikh meselelerini mezhep ve limlerin
yaklamlar erevesinde mukayeseli olarak deerlendirirken delilleri, kaideleri ve Irun
hkmler zerine bina edilii gibi pek ok hususu gndeme getirir. Bununla birlikte mIessir
Ikh usl konularna teIsirinin snrlar iersinde ve Ikh meselelerin akla kavuturulmas
lsnde yer verir ve daha geni bilgi iin Ikh usl literatrn reIerans verir. Daha
aklayc olaca dncesiyle konunun teorik taslan belirttikten sonra, slm hukukunun asli
ve Ieri kaynaklarna genie yer veren Kurtubnin bu konuya bakn ve eri delilleri
uygulamasna ynelik tutumunu deerlendirdik. Kitabn ilk kaynak olduunu ve snnetin onun
aklaycs konumunda bulunduunu iIade eden Kurtub, snnetin dindeki konumu ve bu
konumuna ilikin snnetin meriyeti ve dinde huccet oluu, Allah Reslne itaatin vcip olup
snnetin balaycl, kitbn mcmelini beyan ettii, Kurna ziyade hkmler koyduu ve
Kurnn hem Kurn hem de snnetle ve snnetin hem snnet hem de Kurnla
neshedilebilecei hususlar bata olmak zere snnet konusuna dair birok meseleyi eserinde
ilemektedir. Kurtub, icmnn huccet oluunu ve icmya gre hkm vermenin gerekliliini
belirtmekte ve icmya gre pek ok Ikh meseleyi deerlendirmektedir. Kyasn meriyetini
ve huccet oluunu kabul ve reddedenlerin grleri asndan mukayeseli olarak deerlendiren
520
Kurtub, kyasn asli eri delillerden olduunu Kitap ve snnet nda savunur ve kyas delil
alarak pek ok Ikh meseleyi iler. slmda Kurn ve Hz. Peygamberin snneti dini
hkmlerin asli iki kayna ve belirleyicisi olmakla birlikte bunlarn kabul, anlalmas ve
yorumlanmas aklla mmkndr. Kyas, rey, istidll, stinbt, Ikh gibi yakn ieriklere sahip
kavramlarla birlikte ictihd, naslarn laIz, mna ve bilinli boluklarnda gizli eri-ameli
ahkm ortaya karmaya ynelik beeri abay iIade eder. Kyas ve ictihd kabul edenlerin,
ashb, tabin ve onlardan sonra gelenlerin ounluu olduunu ve bunlara gre kyasla
teabbdn aklen caiz ve eran de vaki olduunu iIade edip bu yaklam benimseyen Kurtub,
eserinde ictihadn anlam ve nemini pek ok yerde vurgulamaktadr.
Aratrmamz boyunca Kurtubnin ahkm stinbt konusu bata olmak zere pek ok
deIa Kurtubnin Ikhi meseleleri deerlendirirken tercihte bulunarak hukuk normlar
belirlediini ortaya koymu bulunuyoruz. Bu durum onun en azndan el-mctehid Iil-mesele
mertebesinde olan bir mctehid olduunu aka gstermektedir. Aratrmada Kurtubnin Ieri
delillere yaklamn teIerruatl ekilde iledik. ttiIak edilenlerin dndaki eri delliller
zerinde ihtilaI olduu iin slm hukukunun kaynaklarnn says kesin deildir. Cumhr, kitap,
snnet icm ve kyas zerinde ittiIak etmitir. Buna karlk stihsn, istislh, istishb, rI,
sahbe kavli, er men kablen ve sedd-i zeri delilleri zerinde ihtilaI mevzubahistir. Kurtub,
istihsn, rI, istislh (meslih-i mrsele), seddz-zerai, istishb kavls-sahbi (sahbenin
gr ve Ietvs) ve er men kablen (bizden ncekilerin eriatleri) delillerinin meriyetini ve
huccet oluunu ortaya koymakta ve Ikh meseleleri deerlendirirken bunlar delil almaktadr.
Kurtub genel olarak rI, zaman ve mekn kavramlarna ynelik Ikh konular genellik ve
hukukun gyelerine paralel olarak deerlendirmekte ve hukuk normlarn bu bak asna gre
belirlemektedir. Bununla birlikte mIessir, rI zaman ve mekn hususuna dikkat ekmeden
genellik ve hukukun gyeleriyle uyumayacak ve kendisinin de genel yaklamyla ters decek
rnekler sergilemektedir. Kurtub, teIsirinde birok Ikh usl konusuna yer vermi ve onlarn
nda hem teIsire ilikin hususlar hem de Ikh meseleleri deerlendirmitir. Bunlar arasnda
mnya delleti ak ve kapal olan laIzlar, dellet yollar ve uml bakmndan laIzlar n
plana kmaktadr. Ayrca mIessir, Ikh usl kaidelerinden de oka isitiIde etmitir.
TeIsirinin mukaddimesinde eserinin yazl amacn ve teIsirdeki usln iIde ederken,
Kurn- Kerimin Iarz ve snneti ieren eri ilimlerin hepsini ihtiva ettiini belirten ve
teIsirinde Kurn ahkmn ele alacan vurgulayan Kurtub, bu taahhdnn paralelinde pek
ok ahkm stinbtnda bulunmaktadr. TeIsirde hataya dmekten korunmak iin mesr
teIsirin kanlmaz olduunu belirtip akli ve nakli delillerin birbirine muhta olduuna dikkat
521
eken Kurtub, stinbtn bu temel zere gerekletirilmesi gerektiini vurgulamaktadr. Kurn
ahkmnn ak olanlar yannda daha ounun yetlerin derinliinde mevcut olmas sebebiyle,
Kurn- Kerimden Ikh hkmleri istinbt etmek mctehidlik meleke ve vasIn
gerektirmektedir. Mlik mezhebine mensup Kurtub, teIsirinde eitli ekillerde pek ok ahkm
stinbtna yer vererek bu ilm ahsiyetini ortaya koymaktadr. Aratrma iin daha aklayc
olaca inancyla Kurtubnin ahkm stinbtn belli balklar altnda gruplandrarak
deerlendirdik.
Kreselleen dnyamzda hemen her alanda hzl bir deiim sz konusudur.
Kurtubnin yaad zaman dilimi de ictim, siys ve iktisd alanlar bata olmak zere birok
alanda hem alkantl hem de hzl bir deiimin gerekletii bir dnem olmann yan sra
Dou ve Bat deerlerinin birbirleriyle yakndan tant ve yzletii bir adr. el-Cmi li-
hkmil-Kurn, byle bir asrn ok nemli bir tan olup slm hukukunun sreklilik ve
deiime ak olmas asndan amza yeni bir yaklam getirecek ve gnmz slm hukuk
IelseIesinin temellerinin atlmasna katk salayacak ilm birikim ve veriye sahiptir. Tabiki bu
husus ayr bir alma konusudur. Ortaya koyduumuz zellikleriyle ansiklopedik bir kaynak
zellii tayan bu teIsirin, pek ok ynyle aratrmaya deer konular ihtiva ettiini
dnyoruz.



522
BBLYOGRAFYA

Abdlbki, Muhammed Fud, el-Muceml-mIehres li-elIzil-Kurnil-Kerm, Kahire
1950.
Abdlhamd, mer Mevld, Hucciyyetl-kys Ii uslil-Ikhl-slm, Bingazi 1981.
Abdlhamid, rIan, Ear, Ebl-Hasan, DA., XI, stanbul 1995.
Adang, Camilla, Reception oI Biblical Materals in Early slm, Muslim Writers on Judaism
and the Hebrew Bible: From bn Rabban to bn Hazm, Leiden 1996.
Araka, Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin ctihadlarna Fizik ve Sosyal evrenin
Etkisi (Yksek Lisans Tezi), stanbul 2004.
Ahmed b. Hanbel, el-Msned, Beyrut 1991.
el-Ak, Halid Abdurrahmn, Uslt-teIsr ve kavidh, Beyrut 1994.
Akgndz, Ahmet, Gaznevi, Ahmed b. Muhammed, DA., XIII, stanbul 1996.
Akyz, Ali, Abdrrezzk es-Sanni, DA., I, stanbul 1988.
Akyz, Vecdi, Asli, DA., III, stanbul 1991.
Altkula, bn Mchid, DA., XX, stanbul 1999.
............ Kis, Ali b. Hamza, DA., XXVI, Ankara 2002.
............ Kitbs-Seba, DA., XXVI, Ankara 2002.
............ Kurtub, Muhammed b. Ahmed, DA., XXVI, Ankara 2002.
............ Mehdevi, DA., XXVIII, Ankara 2003.
............ Mekki b. Eb Tlib, DA., XXVIII, Ankara 2003.
Altunda, insi, Muvahhidler, A., VIII, stanbul 1993.
el-ls, Ebl-Fadl ihbddin Mahmd, Rhul-Meni Ii teIsril-Kurnil-azm ves-
sebil-mesni, Beyrut ts.
mid, SeyIuddn Ebl-Hasen Ali b. Ebi Ali, el-hkm Ii uslil-ahkm, Beyrut 1985.
Ana Britannica, Cordoba, VIII, stanbul 1993.
............ Memlkler, XXII, stanbul 1994.
............ Salahaddin Eyyubi, XXVII, stanbul 1993.
Annn, Muhammed Abdullah, Asrul-Murbitn vel-Muvahhidn Iil-Endels, Kahire 1964.
Anonim, Kitbl-bin (SarI Cmlesi iinde), y.y., ts.,
Apaydn, H. Yunus, bn Eb Zeyd, DA., XIX, stanbul 1999.
............ ctihd, DA., XXI, stanbul 2000.
............ Kyas, DA., XXV, Ankara 2002.
Arseven, Cell Esad, Sanat Ansiklopedisi, III, stanbul 1966.
Arslan, kr, Menil-Kurn, DA., XXVIII, Ankara 2003.
............ Mehsint-Tevl, DA., XXVIII, Ankara 2003.
el-Askaln, Ahmed b. Ali b. Hacer, Fethl-bri bi-erhi Sahhil-Buhr, Kahire 1988.
............ Nzhetn-nazar I tavzhi Nuhbetl-Iiker, Dmak 1992.
............ el-Mceml-mIehres, Beyrut 1998.
Ate, Ali Osman, slma Gre Chiliye ve Ehl-i Kitb rI ve Adetleri, stanbul 1996.
Ate, Sleymn, Hakikut-TeIsr, DA., XV, stanbul 1997.
............ r TeIsir Okulu, Ankara 1974.
Attar, Feridddin, Tezkiretl-evliy, Tahran 1345.
Aybakan, Bilal, el-Mhezzeb, DA., XXXI, stanbul 2006.
Aydemir, Abdullah, Cemel, DA., VII, stanbul 1993.
............ TeIsirde sriliyyt, Ankara 1979.
Aydn, M. AkiI, mmet, DA., XXII, stanbul 2000.
Aydnl, Abdullah, Hadis Istlhlar Szl, stanbul 1987.
............ ed-Drim, Abdullah b. Abdurrahman, DA., stanbul 1993.
523
............ Eb Zer el-GIri, DA., X, stanbul 1994.
............ bn Eb Hayseme, DA., XIX, stanbul 1999.
............ bn Eb Leyl, Abdurrahmn, DA., XIX, stanbul 1999.
el-Ayn, Bedruddn Eb Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hseyin, es-
SeyIul-muhenned I sretil-melikil-meyyed, Kahire 1966.
el-Azam, Muhammed MustaI, Buhr, Muhammed b. sml, DA., VI, stanbul 1992.
el-Badd, Hatb, el-Fakh vel-mteIakkih, Beyrut 1980.
Badatl smil Paa, Hediyyetl-riIn I esmil-melliIn ve srul-musanniIn, stanbul
1955.
............ zhul-meknn Iiz-zeyli al KeIiz-zunn an esmil-ktb vel-Inn, stanbul 1947.
Baktr, MustaIa, el-Brhn I uslil-Fkh, DA., VI, stanbul 1992.
Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekr, DA., XX, stanbul 1999.
Bardakolu, Ali, m, DA., II, stanbul 1982.
............ Dellet, DA., IX, stanbul 1994.
............ Delil, DA., stanbul 1994.
............ Fkh, DA., XIII, stanbul 1996.
............ bn Rd, DA., XX, stanbul 1999.
............ Kitap, DA., XXVI, Ankara 2002.
............ slm-Hukuk, ktisat ve Siyaset-, DA., stanbul 2001.
............ stihsn, DA., XXIII,stanbul 2001.
............ stishb, DA., XXIII, stanbul 2001.
Baolu, Tuncay, Muhkem, DA., XXXI, stanbul 2006.
Baaran, Selman, bn Eb eybe, Ebl-Hasen, DA., XIX, stanbul 1999.
Bayram, Abdullah, Enm Sresinde Geen Fiillerin Bab ve Zaman zelliklerinin
ncelenmesi (Diploma almas), zmir 1993.
............bn Kesrin TeIsrl-Kurnil-Azm Adl Eserinin sriliyyt Asndan
Deerlendirilmesi (Yksek Lisans Tezi), Trabzon 1999.
Bebek, Adil, Gnah, DA., XIV, stanbul 1996.
el-Bedevi, Ahmed Ahmed, el-Kurtub, Mecelletr-risle, sy., 858, s.1703, Kahire 1949.
el-Beav, Ebl-Ksm Abdullah b. Muhammed, el-Cdiyyt: Hads Ali b. el-Cad
el-Cevher, Kahire 1994.
Bekr, M. Serdar, el-Melikl-Kmil, Muhammed, DA., XXIX, Ankara 2004.
Beksa, A. Engin, Endls, DA., XI, stanbul 1995.
Belam, MiItah es-Sens, el-Kurtub: Hayth ve sruhl-ilmiyye ve menhech Iit-
teIsr, Bingazi 1998.
el-Belzr, Ahmed b. Yahya, Fthul-buldn, Beyrut 1407/1987.
el-Benn, Ahmed Abdurrahmn, Minhatl-mabd Ii tertbi Msnedit-Taylis Eb Dvd,
Beyrut 1372/1400.
Bereke, AbdlIetth Abdullah, Hakm et-Tirmiz, DA., XV, stanbul 1997.
el-Beyd, Kemleddin Ahmed, retl-merm min ibretil-imm, Kahire 1949.
el-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Huseyn b. Ali, Deliln-nbvve ve mariIet ahvli shibi-
era, Beyrut 1985.
............ es-Snenl-Kbr, Haydarbd 1344.
Bilgin, MustaIa, Hak Dini Kurn Dili, DA., XV, stanbul 1997.
Bilmen, mer Nasuhi, Byk TeIsir Tarihi, stanbul 1973.
............ Hukuki slmyye ve Istlhat Fkhyye Kamusu, stanbul 1988.
............ Muvazzah lm-i Kelm, stanbul ts.
Birk, Abdlhamit, bn Atyye el-Endelsi, DA., XIX, stanbul 1999.
............ bnn-Nakb el-Makdis, DA., XXI, stanbul 2000.
............ sriliyat, DA., stanbul 2001.
524
............ Kraat, DA., XXV, Ankara 2002.
............ Kurn, DA., XVI, Ankara 2002.
Birk, Abdlhamit-Muhammed, Hseyin Abdlhdi, Mbhemtl-Kurn, DA., XXXI,
stanbul 2006.
Brockelmann, Carl, Cveyni, A., III, stanbul 1993.
............ Geschichte der arabischen Litteratur (GAL) , Leiden 1943-1949.
............ bn shak, A., V/II, stanbul 1993.
............ bn Kesr, A., V/II, stanbul 1993.
............ Kis, A., VI, stanbul 1993.
............ Mverd, A., VII, stanbul 1993.
............ Supplementband (GAL Suppl.), Leiden 1937-1942.
el-Bndr, Kvmddin Eb brhim el-Feth b. Ali b. Muhammed, Senel-Berk-mi,
Beyrut 1971.
Calero, sabel-Secall, Mleka, DA., XXVII, Ankara 2003.
Canan, brahim, Eb Htim er-Rz, Muhammed b. drs, DA., X, stanbul 1994.
Csim, Leys Sud, bn Abdlber en-Nemer, DA., XIX, stanbul 1999.
Cerraholu,Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, DA., VII, stanbul 1993.
............ Garnk, DA., XIII, stanbul 1996.
............ Kurn TeIsirinin Douu ve Buna Hz Veren miller, Ankara 1979.
............ TeIsir Tarihi, Ankara 1996.
............ TeIsir Usl, Ankara 1988.
el-Casss, Ahkml-Kurn, stanbul 1335-1338.
el-Cevezkn, el-HIz Eb Abdillah el-Huseyn b. brhim, el-Ebtl vel-menkr ves-shh
vel-mehir, Riyd 1994.
Cheneb, Moh. Ben, Zeheb, A., XIII, stanbul, 1993.
el-Cnd, Ferd Abdlazz, Cmiul-ahkmil-Ikhyye lil-mm el-Kurtub min teIsrihi,
Beyrut 1994.
el-Cveyn, mmul-Harameyn, el-rd, Khire 1950.
arc, MustaIa, Gazzl, DA., XIII, stanbul 1996.
............ Mverd, DA., X, stanbul 1994.
akan, smail LtIi, ed-Drekutn, DA., VIII, stanbul 1993.
............ Hadis Edebiyat, stanbul 1996.
avuolu, Ali Hakan, el-Mdevvenetl-Kbr, DA., XXXI, stanbul 2006.
............. en-Nevdir vez-Ziydt, DA, XXXIII, stanbul 2007.
elebi, lyas, Kd Abdlcebbr, DA., XXIV, stanbul 2001.
............ Kemalpaazde, DA., XXV, Ankara 2002.
etin, Abdurrahman, Dni, DA., VIII, stanbul 1993.
............ Kurn- Kerimin ndirildii Yedi HarI, Bursa 1989.
............ Kraatlerin TeIsire Etkisi, stanbul 2001.
etin, Nihad M., Sbeveyhi, A., X, stanbul 1993.
etiner, Bedreddin, Ahkml-Kurn, DA., I, stanbul 1988.
iek, Yakup, Mkill-Kurn, MFD., sy. 7-10, stanbul 1995.
obanolu, Rahmi, Hukukta Gye Problemi, stanbul 1964.
ollak, Fatih-Akpnar, Cemil, Gazzi, Bedreddin, DA., XIII, stanbul 1996.
ed-Drekutn, Ebl-Hasen Ali b. mer, es-Snen, Khire ts.
ed-Drim, es-Snen, stanbul 1981.
ed-Dvdi, emsddin, Tabaktl-mIessirn, Kahire 1972.
Davutolu, Ahmet, Devlet, DA., IX, stanbul 1994.
Demirci, Muhsin, Esbb- nzl, DA., XI, stanbul 1995.
............ Herevi, Ahmed b. Muhammed, DA., XVII, stanbul 1998.
525
............ TeIsir Usl ve Tarihi, stanbul 2001.
DA., Trkiye Diynet VakI slm Ansiklopedisi.
ed-Db, Abdlazim, Cveyni, mml-Haremeyn, DA., VIII, stanbul 1993.
ed-Dihlev, Abdlazz b. h Veliyyullah, Bstnl-muhaddisn (ev. Ali Osman Kokuzu),
Ankara 1986.
Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk, Ankara 1990.
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi (Heyet Yneticisi: Hakk Dursun Yldz), I-XVI,
stanbul 1987.
Dndren, Hamdi, Zaman ve artlarn Deimesiyle slm Hkmler Deiir mi?, Zaman
ve artlarn Deimesiyle slm Hkmler Deiir mi?, U...F.D., C.7, sy. 7, Yl, 7, Bursa
1998
Dnmez, brhim KIi, Gazzl, DA., XIII, stanbul 1996.
............ cm, DA., XXI, stanbul 2000.
............ slm Hukukunda Mctehidin Naslar Karsndaki Durumu le Modern
Hukuklarda Hkimin Kanun Karsndaki Durumu Arasnda Bir Mukayese, MFD,
sy, 4, stanbul 1986.
............ Maslahat, DA., XXVIII, Ankara 2003.
Durmu, Mehmet, Kurtub ve Hadis Metodu (Yksek Lisans Tezi), USBE, Bursa.
............ Mberred, DA., XXXI, stanbul 2006.
Duman, Zeki, Tbin Dneminde TeIsir Faaliyeti, EFD., Kayseri 1987.
Durusoy, Ali, Kyas, DA., XXV, Ankara 2002.
ed-Dmeyn, MisIir b. Gurmullh, Hadiste Metin Tenkidi Metodlar (ev. lyas elebi, Adil
Bebek, Ahmet Ycel), stanbul 1997.
Eb Hanfe, el-Fkhl-ebsat, Kahire 1368.
Eb ehbe, Muhammed b. Muhammed, el-sriliyyt vel-mevzt Ii ktbit-teIsir, Kahire
1987.
Eb Zehr, Muhammed, mm Ii (ev. Osman Keskiolu), Ankara 1987.
............ slm Hukuku Metodolojisi (ev. Abdlkadir ener), Ankara 1990.
............ slmda Fkh Mezhepler Tarihi (ev. Abdlkadir ener), stanbul ts.
Eb Zehv, M. Muhammed, el-Hads vel-muhaddisn, Msr 1958.
Ebl-Efcn, Muhammed el-Hdi, bn s, DA., XX, stanbul 1999.
Er, zzet, Sosyal Deiim Balamnda Kltr-Din likisi, Sosyal Deime ve Din (Derleme),
Bursa 2002.
Eraydn, Seluk, TasavvuI ve Tarikatler, stanbul 1990.
Erdoan, Mehmet, slm Hukukunda Ahkmn Deimesi, stanbul 1990.
Erolu, Muhammed, lsi, ehbeddin Mahmd, DA., II, stanbul 1989.
Ersz, smet, Ahkml-Kurn, DA., I, stanbul 1988.
............ Ashb- KehI, DA., III, stanbul 1991.
............ Elmall Mehmed Hamdi Yazr ve Hak Dini Kurn Dili (Doktora Tezi), Sakarya 1986.
Erginli, ZaIer, Muhsib, DA., XXXI, stanbul 2006.
Eryarsoy, M. Beir, el-Cmiu li Ahkmil-Kurn (Tercme), I-XX, Buruc Yaynlar, stanbul
1997-2006.
Eskiciolu, Osman, Ahkml-Kurn, DA., I, stanbul 1988.
............ mme Velyeti, DEFD., sy. 6, zmir 1989.
Ess., J. Van, Muhsib, A., VIII, stanbul 1993.
Ebh, YsuI, Trhul-Endels I ahdil-Murbitn vel-Muvahhidn, (ev. Muhammed
Abdullah Annn), Kahire 1958.
Fazlurrahman, Ana Konularyla Kurn (ev. Alpaslan Akgen), Ankara 1987.
............ slm ve adalk (ev. Akgen, Alpaslan-Krbaolu, M. Hayri), Ankara 1990.
Fayda, MustaIa, bn shak, DA., XX, stanbul 1999.
526
............ bn Sad, DA., XX, stanbul 1999.
el-Firt, YsuI Abdurrahmn, el-Kurtub el-MIessir: Sre ve Menhec, Kuveyt 1982.
el-Frzbd, Ebt-Thir, el-Okynusl-bast I tercemetil-Kmsil-muht (trc. sm
EIendi), stanbul 1304-1305.
Gazzl, Eb Hamid Muhammed, el-MustasI min ilmil-usl, Badat 1970.
Gezer, AriI, Kurtubnin Hadis lmindeki Yeri (Doktora Tezi), Ankara 2000.
Goldzher, Ignaz, slm TeIsir Ekolleri (ev. MustaIa slmolu), stanbul 1997.
Gke, Cneyt, Berzah, DA., V, stanbul 1992.
Glck, eraIeddin, Baklln, DA., IV, stanbul 1991.
............ el-ktisd Iil-tikd, DA., XXII, stanbul 2000.
Glck, eraIeddin-Toprak, Sleymen, Kelm, Konya 1988.
Grgn, Tahsin, bn Habb es-Slem, DA., XIX, stanbul 1999.
Glen, Ekrem, Kurtub TeIsrinde Esbb- Nzl, (Doktora tezi), Sakarya 2002.
Gm, Sadreddin, Garbul-Kurn TeIsirinin Douu, MFD, stanbul 1993.
............ Kurn TeIsirinin Kaynaklar, stanbul 1990.
Gnay, nver, Sosyal Deiim ve Din likilerinin Genel Alm, Sosyal Deime ve Din
(Derleme), Bursa 2002.
Gngr, El-Beav, Ferr, DA., V, stanbul 1992.
............ Casss ve Ahkml-Kurn, Ankara 1989.
............ Fethul-Kadr, DA., XII, stanbul 1995.
Gle, Hasan, Temel Kaynaklara Gre Namazda mamln artlar, DEFD., sy. 2, 99,
zmir 1985.
Hacmftolu, Nasrullah, Abdlkhir el-Crcn, DA., I, stanbul 1988.
el-Hkim, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. el-Hkim en-Neysbri, el-Mstedrek,
Beyrut 1990.
............ MariIet ulmil-hads, Beyrut 1977.
el-Hkim et-Tirmiz, Eb Abdillh Muhammed b. Ali b. Hasen, Nevdirul-usl I ehdsir-
Resl, Kahire 1988.
el-Hallf, Abdlvehhb, Masdrt-teril-slm I m l nasa Ih, Kuveyt 1970.
el-Hamev, ihbddn Eb Abdillh Ykt b. Abdillh, Muceml-Bldn, Beyrut 1990.
Harekt, brhim, Eb Musab, DA., X, stanbul 1994.
Harman, mer Faruk, Cehennem, DA., VII, stanbul 1993.
Hasan, Ahmad (ev. Mehmet Paac), Nesh Teorisi, slm Aratrmalar, sy. 3, Ankara 1987.
el-Him, es-Seyyid Ahmed, el-Kavidl-essiyye lil-lugatil-arabiyye, Beyrut ts.
Hatemi, Hseyin, slmda nsan Hakk ve Adalet Kavramlar, TDVY., Douda ve Batda
nsan Haklar, sy., Kutlu Doum-5, Ankara 1996.
el-Hatb, Eb Bekir Ahmed Ahmed, el-Cmi li-ahlkir-rvi ve dbis-smi, Beyrut 1996.
Hatibolu, brahim, bn Ebd-Dny, DA., XIX, stanbul 1999.
............ bnl-Cevz, Ebl-Ferec, DA., XX, stanbul 1999.
............ sriliyat, DA., XXII, stanbul 2001.
............ Mesbihus-Sne, DA., XXIX, Ankara 2004.
Heffenng, W., aIi, A., XI, stanbul 1993.
........... eybn, A., XI, stanbul 1993.
........... rzi, A., XI, stanbul 1993
el-Herev, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm b. Miskn, Garbl-Hads, Beyrut 1986.
el-Heysem, el-HIz Nreddin Ali b. Ebi Bekr, Mecmauz-zevid ve menbaul-Ievid, Beyrut
1994.
el-Heyt, Abdlkdir Rahm Cidd, Eb Abdillh el-Kurtub ve chdh Iin-nahv vel-lua
Ii kitbihil-Cmi li-ahkmil-Kurn, Amman 1996.
el-Hllv, Nsr, MelleIt Eb Ubeyde, el-Mevrd, c. 3, s.4, Badt 1974.
527
el-Hucvir, Ali b. Osman Cllbi, KeIl-mahcb (ev. Sleyman Uluda), stanbul 1996.
el-Hudri, Muhammed, Usll-Ikh, Msr 1969.
Ignaz, Goldzher, slm TeIsir Ekolleri (ev. MustaIa slmolu), stanbul 1997.
Irvng, Thomas B., Kurtuba , DA., XXVI, Ankara 2002.
............ Kurtuba, A., XXVI, stanbul 1993.
Ik, Emin, bnl-Enbr, Eb Bekir, DA., XXI, stanbul 2000.
Ik, MustaIa, bn Huzeyme, DA., XX, stanbul 1999.
Iltan, Fikret, Taber, A., XI, stanbul 1993.
Itr, Nreddin, Dvd ez-Zhiri, DA., IX, stanbul 1994.
A., slm Ansiklopedisi, MEB., stanbul 1993.
............ Ebl-Leys, A., IV, stanbul 1993.
bn Abdsselm, zzeddin, el-Fevid Iih-tisril-maksd: el-Kavids-sur, Dmak 1995.
............ el-Kavidl-kbr: Kavidl-ahkm, Dmak 2000.
bn Eb Yal, Muhammed b. Muhammed, Tabaktl-hanbile, Kahire 1952.
bn Abdlber, Eb mer YsuI b. Abdillh, el-stizkr, Dr Kuteybe, ts.
bn bidn, Muhammed Emin b. mer, Nerl-arI Ii bini badl-ahkm alel-urI (Ii
mecmati resili bn bidn), sitne 1325.
bn r, Muhammed Thir, slm Hukuk FelseIesi (ev. Vecdi Akyz-Mehmet Erdoan),
stanbul 1999.
bn Emrl-Hac, et-Takrr vet-tahbr, Bulak 1316.
bn Ferhn, brhim b. Ali, ed-Dbcl-mzheb I mariIeti ayni ulemil-mezheb, Kahire
1972.
bn Haldn, Eb Zeyd Veliyddin Abdurrahmn b. Muhammed, Mukaddime, Msr ts.
bn Hanbel, Eb Abdillh Ahmed b. Hanbel, el-Msned, Beyrut 1993.
bn Hibbn, Muhammed b. Hibbn b. Ahmed Eb Htim el-Busti, el-hsn Ii takrbi Sahhi
bn Hibbn, Beyrut 1987.
bn Him, Eb Muhammed Cemluddin b. YsuI, Munil-lebb an ktbil-erb, Kahire ts.
bn Him, Abdlmelik b. Him, es-Sretn-nebeviyye, Kahire 1936.
bn Kesr, Ebl-Fid sml b. mer b. Kesr, TeIsrl-Kurnil-azm, Khire 1971.
............ el-Bidye ven-nihye, Beyrut 1987.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim, Tevl muhteliIil-hads, Beyrut 1989.
bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvini, Snen bn Mce, Beyrut ts.
bn Manzr, Ebl-Fadl Cemlddn, Lisnl-Arab, Beyrut ts.
bn Sad, Muhammed b. Sad, et-Tabaktl-Kbr, Beyrut 1968.
............ et-Tabaktl-kbr: el-ksml-mtemmim, Medine 1983.
bnl-Ebbr, Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh b. Eb Bekr b. Abdillh b. Abdirrahmn
b. Ahmed b. Eb Bekr el-Kud, et-Tekmile li-Kitbis-sla, Kahire 1955.
bnl-Cevz, Ebl-Ferec Cemlddn Abdurrahmn b. Ali b. Muhammed el-Badd, el-
lell-mtenhiye Iil-ehdsil-vhiye, Beyrut 1983.
.............. Telbs bls, Kahire 1368.
.............. el-Muntazam I trhil-mlk vel-mem, Beyrut 1992.
.............. el-Mevzt, Riyd 1997.
.............. SIats-saIve, Beyrut 1979.
bnl-Hmam, Kemlddn Muhammed b. Abdilvhid es-Sivasi, el-Msyara Iil-akidil-
mnciye Iil-hira, Kahire 1347.
bnl-md, Abdlhay b. Ahmed, ezertz-zeheb I ahbri men zeheb, Kahire 1350-1351.
bnn-Nedm, el-Fihrist I ahbril-ulemil-musannaIn minel-kudem vel-muhaddisn ve
esmi ktbihim, Tunus 1985.
bnl-Mbrek, Abdullah b. el-Mbrek b. Vdh, ez-Zhd, Beyrut ts.
bnl-Cezer, Ebl-hayr Muhammed el-Cezeri, Mncidl-mukrin, Beyrut 1980.
528
bnl-Hanbel, Ebl-Ferec Nashuddn Abdurrahmn b. Necm, Akyisetn-nebi el-MustaI
Muhammed, Kahire 1973.
bnl-Kayyim, Muhammed b. Ebi Bekr el-Cevziyye, lml-muvakkn an Rabbil-lemn,
Msr 1374.
bnn-Neccr, erhl-kevkebil-mnr, Dmak 1980.
bns-Salh, Fetv ve mesil bnis-Salh, Beyrut 1986.
el-Meni, Mustaf brhm, Medresett-teIsr Iil-Endels, Beyrut 1986.
el-sfehni, er-Rgb, el-MIredt I arbil-Kurn, Beyrut 1997.
TaIsln-neeteyn ve tahsls-sadeteyn, Beyrut 1988.
el-sferyn, Ebl-MuzaIIer, et-Tebsr Iid-dn ve temyzil-Irkatin-nciye anil-Irakl-
hlikn, Kahire 1359.
Kd Abdlcebbr, el-Muni, Kahire 1962.
el-Kdi, Abdlfetth, Esbb- Nzl (ev. Salih Akdemir), Ankara 1995.
Kd yz, Tertbl-medrik ve takrbl-meslik li-mariIeti almi mezhebil-mm Mlik,
Beyrut 1967-1968.
Kandemir, M. Yaar, Ahmed b. Hanbel, DA., II, stanbul 1989.
................ el-Beyhak, Ahmed b. Hseyn, DA., VI, stanbul 1992.
................ Bezzr, DA., VI, stanbul 1992.
................ el-Cmius-Sahh, DA., VII, stanbul 1993.
................ Eb Dvd es-Sicistni, DA., X, stanbul 1994.
............ Emli, DA., XI, stanbul 1995.
............... Hatb el-Badd, DA., XVI, stanbul 1997.
............... Garbl-Hads, DA., XIII, stanbul 1996.
............... Hkim en-Nsbr, DA., XV, stanbul 1997.
................ Kd yz, DA., XXIV, stanbul 2001.
................ el-Msned, DA., stanbul 2006.
............... bn Mce, DA., XX, stanbul 1999.
............... bn Mende, Eb Abdullah, DA., XX, stanbul 1999.
............... bn Vaddh, DA., XX, stanbul 1999.
............... el-Muvatta, DA., XXXI, stanbul 2006.
............... el-Msned, DA., XXXII, stanbul 2006.
................ bns-Salh e-ehrezri, DA., XXI, stanbul 2000.
Kallek, Cengiz, Asr- Sadette Ynetim-Piyasa likisi, stanbul 1997.
............... Esed b. Furt, DA., XI, stanbul 1995.
............... Eheb el-Kays, DA., XI, stanbul 1995.
............... bn Ferhn, Burhneddin, DA., XIX, stanbul 1999.
............... bnl-Mnzir en-Nsbr, DA., XXI, stanbul 2000.
............... KaIIl, Muhammed b. Ali, DA., XIV, stanbul 2001.
............... Ktb-i Sitte, DA., XVII, Ankara 2003.
............... Mverd, DA., XXVIII, Ankara 2003.
............... MelleIe-i Kulb, DA., XXXI, stanbul 2006.
Karaam, smail, Kurn- Kerimin Nzl ve Kraati, stanbul 1995.
Karahan, Abdlkadir, Syt, XI, A, stanbul 1993.
Karaman, Hayreddin, Ahmed b. Hanbel, DA., II, stanbul 1989.
............... Fkh, DA., XIII, stanbul 1996.
............... slm Hukukunda ctihd, stanbul 1996.
Karla, H. Bekir, Gazzl, DA., XIII, stanbul 1996.
el-Kasb, Mahmd Zelat, el-Kurtub ve menhech Iit-teIsr, Kahire 1979.
el-Ksm, Muhammed Cemlddin, Mehsint-tevl, yy. 1960.
el-Kattn, Menn, Mebhis Ii ulmil-Kurn, Riyad ts.
529
Ktip elebi, MustaIa b. Abdillah, KeIzznn an esmil-ktbi vel-Inn, stanbul 1360.
Kaya, Eyyp Said, Mlik Mezhebi, DA., XXVII, Ankara 2003.
Kaya, Remzi, Kurnda Nesih, Bursa 2001.
Kehhle, mer Rda, Muceml-melliIn, Beyrut ts.
Kelbz, Eb Bekr Muhammed b. shak, et-TaarruI li-mezhebi ehlit-tasavvuI (Dou
Devrinde TasavvuI-ev. Sleyman Uluda), stanbul 1992.
Keskiolu, Osman, Fkh Tarihi ve slm Hukuku, Ankara 1984.
el-Kettn, Muhammed b. CaIer, er-Risletl-mstetraIe li beyni mehri ktbis-snnetil-
merreIe, Dmak 1964.
el-Kevser, Muhammed Zhid, Makltl-Kevser, Msr 1994.
Keyln, Muhammed, el-Hurbus-Slihiyye ve eseruh Iil-edebil-Arabi Ii Msr ve-m,
Msr ts.
Kl, Hulsi, Belgat, DA., V, stanbul 1992.
............ el-Cevher, smil b. Hammd, DA., VII, stanbul 1993.
............ Frzbdi, DA., XIII, stanbul 1996.
Krca, Celal, Kurn- Kerim ve Modern limler, stanbul 1982.
Kyc, Selhaddin, Peygamberin ctihdlar, YYFD., sy. 1, c. I, Van 1994.
el-Kinn, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Arrk, Tenzhu-eratil-merIa anil-ahbri-
enatil-mevza, Beyrut 1981.
Koca, Ferhat, Hanbel Mezhebi, DA., XV, stanbul 1997.
............ Mutlak, DA., XXXI, stanbul 2006.
............ stinbt, DA., XXIII, stanbul 2001
............ Kd Abdlvehhb, DA., XXIV, stanbul 2001.
Kokuzu, Ali Osman, Eb Nasr es-Siczi, DA., X, stanbul 1994.
............ Hadisde Nsih Mensh, stanbul 1985.
............ bnl-Harrt, DA., XXI, stanbul 2000.
............ bn hin, DA., XX, stanbul 1999.
Koyiit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara 1981.
Kk, Bahattin, el-Meliks-Slih, DA., XXIX, Ankara 2004.
Kksal, smail, Taayyrl-Ahkm Ii-eratil-slm, Beyrut 2000.
Kse, SaIIet, bn Vehb, DA., XX, stanbul 1999.
Krenkow, F., Tahv, A., XI, stanbul 1993.
............ es-Sahnn, A., X, stanbul 1993.
el-Kud, Eb Abdillh Muhammed b. Selme b. CaIer, Msned-ihb, Beyrut 1986.
Kutluer, lhan, Gyecilik, DA., XIII, stanbul 1996.
............ lliyyet, DA, XXII, stanbul 2000.
Kurt, Ali VasIi, Endlste Hadis ve bn Arabi, stanbul 1998.
el-Kurtub, Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. brhim, el-MIhim lim ukile min telhsi
Kitbi Mslim, Beyrut 1996.
el-Kurtub, Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-mbeyyin
lim tadammeneh mines-snneti ve yil-Iurkn, (tah. Him Semr el-Buhr), I-X
(iki cilt birarada), Beyrut 2001.
............ el-Cmi li-hkmil-Kurn vel-mbeyyin lim tadammeneh mines-snneti ve
yil-Iurkn, I-XXII, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993.
............ Akdiyet Reslillah Sallellh Aleyhi ve Sellem, Halep 1982.
............ et-Tezkr I eIdalil-ezkr, Kahire 1355.
............ et-Tezkire I ahvlil-mevt ve umril-hire, Beyrut 1998.
el-Kurtub, Eb Abdillh, Mukadimet TeIsril-mm el-Kurtub (Tah. Muhammed Talha
Miyar), Beyrt 1997.
Kueyr, Abdlkerim, Kueyr Rislesi (ev. Sleyman Uluda), stanbul 1999.
530
Kk, Rait, Abdullh b. Mbrek, DA., I, stanbul 1988.
bn Eb Htim, DA., XIX, stanbul 1999.
Kka,MustaIa S.-Tomar, Cengiz, bn Askir, Ebl-Ksm, DA., XIX, stanbul 1999.
Lahmer, Hamd, el-mm Mlik MIessiren, Beyrt 1995.
Lane, An Arabic-English Lexicon, Book , London, Williams Norgate, 1863-96.
Lrola, Jorge, Mstarib, DA., XXXII, stanbul 2006.
el-Makdis, Eb me, el-Mridl-vecz, Beyrut 1975.
el-Makkr, Ebl-Abbs ihbddn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kurei et-Tilimsni
el-Fsi, NeIhut-tb min usnil-Endelsir-ratb ve zikru vezrih Lisnid-dn bnil-
Htb, Beyrut 1968.
el-Makrz, Eb Muhammed Takyddin Ahmed b. Ali b. Abdilkdir b. Muhammed, el-
MukaIIel-kebr Beyrut 1991.
............ el-Meviz vel-itibr bi zikril-htt vel-sr, Msr 1324.
el-Mverd, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb el-Basri, en-Nket vel-uyn, Beyrut
1992.
el-Mekk, Tahir Ahmed, Dirst Endelsiyye, Kahire 1980.
Mesd, Muhammed Hlid, slm Hukuk Teorisi (ev. Muharrem Kl), stanbul 1997.
Meydan Larousse, Cordoba , XII, stanbul 1992.
Mollaibrahimolu, Sleyman, Sleymaniye Ktphanesinde Bulunan Yazma TeIsirler,
stanbul 2002.
Muniyye, Muhammed Cevd, sriliyytl-Kurn, Beyrut 1984.
Muhammed Muhtar Paa, Kitbut-tevIktil-ilhmiyye I mukrenetit-tevrhil-hicriyye
bis-snnil-iIrinkiyye vel-kbtiyye, Beyrut 1980
Mukaddimetn Ii ulmil-Kurn ve hm: Mukaddimet kitbil-mebni ve Mukaddimet
bn Atyye (nr. A. JeIIery), Kahire 1954.
Muktil b. Sleymn, TeIsr Muktil b. Sleymn, Kahire 1979-89.
Ms, M. YsuI, Fkh slm Tarihi (ev. Ahmet Meylni), stanbul 1983.
el-Mnzir, Abdlazm b. Abdlkavi b. Abdillh b. Selme b. Sad, et-Terb vet-terhb,
Dr ihyit-trsil-arabi 1968.
Naml, Ali, smil Hakk Bursevi, DA., XXIII, stanbul 2001.
Nana, Remzi, el-sriliyyt ve esreruh Ii ktbit-teIsr, Beyrut 1970.
en-Nesef, Ebl-Mun, Tebsratl-edille Iil-kelm, Dmak 1990.
Nurs, Bedizzaman Said, Risle-i Nr Klliyat-Mnazarat, stanbul 1996.
t, Slim , Eb YsuI, DA., X, stanbul 1994.
............ Emir, DA., XI, stanbul 1995.
............ Evzi, DA., XI, stanbul 1995.
ktem, Niyazi, Hukuk FelseIesi ve Hukuk Sosyolojisi, stanbul 1985.
z, MustaIa-lhan, Avni, mmet, DA., XXII, stanbul 2000.
z, MustaIa, mmiyye, DA., XXII, stanbul 2000.
zaydn, Abdlkerim, Bndr, DA., VI, stanbul 1992.
............ bn Kesr, Ebl-Fid, DA., XX, stanbul 1999.
zbalk, Mehmet Reit, Eb Ali el-Farisi, DA., X, stanbul 1994.
zda, mit, Batda nsan Haklarnn Douu-Antik Yunandan Fransz Devrimine-,
TDVY., Douda ve Batda nsan Haklar, sy., Kutlu Doum-5, Ankara 1996.
zdemir, Mehmet, Endls , DA., XI, stanbul 1995.
............ Endls Mslmanlar-I (Siys Tarih), TDV., Ankara 1997.
............ Endls Mslmanlar-II (Medeniyet Tarihi), TDV., Ankara 1997.
............ Endls Mslmanlar-III (lim ve Kltr Trihi), Ankara 1997.
............ Muvahhidler, DA., XXXI, stanbul 2006.
............ Mlkt-TaviI, DA., XXXI, stanbul 2006.
531
zek, Ali, el-KeI, DA., XXV, Ankara 2002.
zel, Ahmet, slm Hukukunda lke Kavram: Drlislm-Drlharb, stanbul 1991.
............ Bc, DA., IV, stanbul 1991.
............ el-Bveyt, DA., VI, stanbul 1992.
............ Cihd, DA., VII, stanbul 1993.
............ HaneI Mezhebi, DA., XVI, stanbul 1997.
............ bnl-Cellb, DA., XX, stanbul 1999.
............ bnl-Mevvz, DA., XXI, stanbul 2000.
zen, kr, bn brme, DA., XX, stanbul 1999.
............ stislh, DA., XXIII, stanbul 2001.
............ Kdlkudt, DA., XXIV, stanbul 2001.
............ Kdreyh, DA., XXIV, stanbul 2001.
............ Kemalpaazde, DA., XXV, Ankara 2002.
............ Mtrdi, DA., XXVIII, Ankara 2003.
zervarl, M. Sait, Gazzl, DA., XIII, stanbul 1996.
Plessner, M., SIyns-Sevri, A., XI, stanbul 1993.
Polat, Salahattin, Mdebbec, DA., XXXI, stanbul 2006.
Razk, Muhammed, HaIsler , DA., XV, stanbul 1997.
er-Rz, Fahruddn, TeIsrl-kebr, Beyrut 1990.
er-Rm, Abdurrahmn b. Sleymn, Menhecl-medresetil-akliyyetil-hdiseti Iit-teIsr,
Beyrut 1407.
Rosenblatt, Samuel, Rabbanc Lengends n Hadth, The Muslim World, Newyork 1945.
es-St, Ahmed b. Abdurrahmn, Minhtl-mabd Ii tertbi Msnedit-Taylis Ebi Dvd,
Kahire 1372-73.
es-Sabba, Muhammed b. LtIi, Buhs I usli-teIsr, Beyrt 1988.
Sad Gurb, bn AraIe, DA., XIX, stanbul 1999.
es-Safed, Selhuddin Halil b. Aybek, el-VIi bil-veIeyt, Beyrut 1969.
Salam, Kzm-Tu, Ramazan, a.g.e., stanbul 2006.
Sdk, Seyyid brhim-Abdlkdir, Muhammed Ali, Fehrisl-Cmi li-Ahkmil-Kurn,
Beyrut 1978.
Saklan, Bill, Eb Tlib el-Mekk, DA., X, stanbul 1994.
............ Ktl-Kulb, DA., XXVI, Ankara 2002.
es-Slih, Subh, Hadis limleri ve Hadis Istlhlar (ev. M. Yaar Kandemir), Ankara 1988.
............ Mebhis Ii ulmil-Kurn, stanbul ts.
Sandk, S. Kemal, Ali b. Cad, DA., II, stanbul 1989.
............ lk Asrda slm CoraIyasnda Hadis, Ankara 1991.
............ Sahhi Buhr zerine Yaplan almalar, Ankara 1991.
Sara, M.A. Yekta, Kemalpaazde, DA., XXV, Ankara 2002.
Schacht, J., The Origins oI Muhammadan Jurisprudence, OxIord 1950.
Selmn, Mehur Hasan Mahmd, el-mml-Kurtub eyhu eimmetit-teIsr, Dmak 1993.
Selmn, Mehr Hasan-ed-Duski, Ceml AbdlltI, KeI tahlli lil-mesilil-Ikhyye I
TeIsril-Kurtub, TaiI 1988.
Semn el-Haleb, Ahmed b. YsI, ed-Drrl-masn Ii ulmil-kitbil-meknn, Dmak 1987.
Serks, YsuI Elyn, Muceml-matbatil-Arabiyye vel-muarrebe, Kahire 1928-30.
Seybold, C. F., Kurtuba, A., VI, stanbul 1993.
Sezgin, Fuad, Geschichte des Arabischen SchriIttums (GAS), Leiden 1967-84.
es-Sib, MustaIa, es-Snnet ve mekneth Iit-teril-slm, Beyrut 1978.
Sinanolu, MustaIa, man, DA., XXII, stanbul 2000.
............ KIr, DA., XXVI, Ankara 2002.
Sobernhem, M., Memlkler, A., VII, stanbul 1993.
532
............ Salh-Ad-Din Eyybi, A., X, stanbul 1993.
Sofuolu, Mehmed, TeIsire Giri, stanbul 1981.
Snmez, Mehmet Ali, bn Hibbn, DA., XX, stanbul 1999.
es-Subk, Tceddn Abdlvehhb b. Ali, Tabakt-Iiiyyetil-kbr, Msr 1964.
es-Slem, Eb Abdurrahmn, Tabakts-sIiyye, Msr 1969.
es-Slem, zzddin Abdilaziz, el-ra ilel-cz bazi envil-mecz (Iil Kurnil-Kerm),
y.y., 1987 .
Sveys, Muhammed, el-Ebheri, Eb Bekir, DA., X, stanbul 1994.
es-Syt, Cellddn Abdurrahmn b. Ebi Bekr, ed-Drrl-mensr Iit-teIsri bil-mesr,
Beyrut 1983.
............ Heml-hevmi erhu Cemil-cevmi, Beyrut ts.
............ el-tkn I ulmil-Kurn, Beyrut 1993.
............ el-Lelil-masna Iil-ehdsil-mevza, Beyrut 1996
............ Tabaktl-mIessirn, Beyrut 1983.
............ Tedrbr-rvi I erhi Takrbin-Nevevi, Medine 1972.
............ Tezynl-memlik bi-menkbi seyyidin el-mm Mlik, Khire 1325.
aban, Zekiyddin, slm Hukuk lminin Esaslar (ev. brahim KIi Dnmez), Ankara 1990.
e-fi, Muhammed b. drs, er-Risle (ev. Abdlkadir ener-brahim alkan), Ankara 1996.
ahin, M. Sreyya, Cennet, DA., VII, stanbul 1993.
ahinolu, M. NaziI, Ahkml-Kurn, DA., I, stanbul 1988.
e-ankt, Muhammed el-Emin b. Muhammed el-Muhtr, Edvul-Beyn Ii dhil-Kurn
bil-Kurn, Kahire 1988.
eltut, Mahmd, el-slm: Akdeten ve era, Kahire ts.
ener, Mehmet, slm Hukukunda rI, zmir 1987.
e-ertn, Red, Mebdiul-arabiyye, Beyrut 1953.
een, Ramazan, Eyybiler , DA., XII, stanbul 1995.
el-Melikl-dil-I, DA., XXIX, Ankara 2004.
Vkd, A., XIII, stanbul 1993.
e-evkn, Muhammed b. Ali, el-Fevidl-mecma Iil-ehdsil-mevda, Kahire 1960.
rdl-Ihl il tahkkl-hakk min ilmil-usl, Msr 1937.
evki, Ar, DA., III, stanbul 1991.
eyhzde, Nazmul-Ierid, Msr 1317.
et-Taftazn, Sadddn Mesud b. mer, Telvih, stanbul 1310.
et-Tarberd, Cemluddin Eb l-Mehsin YsuI b. el-Atabeki, en-Ncmuz-zhire I mulki
Msr vel-Khire, Kahire 1972.
et-Tarb, Muta, Ruvt Muhammed b. shak b. Yesr Iil-meazi ves-siyer ve siril-
merviyyt, Beyrut 1994.
et-Tarhn, Muhammed b. Rzk-Ysn, Hikmet Ber, Merviyytl-mm Mlik b. Enes
Iit-teIsr, Beyrut 1995.
et-Taylis, Eb Dvd Sleymn b. Dvd, Msned Ebi Dvd et-Taylis, Beyrt ts.
et-Tehanev, Muhammed Ali b. Ali, KeI stlhtil-Inn, stanbul 1984.
Tekinda, M. C. ehbeddin, Kutuz, al-Malik al-MuzaIIer SayI al-Din al-Muizzi, A.,
stanbul 1993.
Temel, Ali Rza, Dvdi, Muhammed b. Ali, DA., IX, stanbul 1994.
et-Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa b. Sevre, el-Cmius-sahh, Beyrut ts.
Tomar, Cengiz, bnl-md, DA., XXI, stanbul 2000.
............ el-Melikl-dil-II, DA., XXIX, Ankara 2004.
Topalolu, Bekir, hiret, DA., I, stanbul 1988.
............ Allah, DA., II, stanbul 1989.
............ Cehennem, DA., VII, stanbul 1993.
533
............ Cennet, DA., VII, stanbul 1993.
............ Mtrdi, DA., XXVIII, Ankara 2003.
Topalolu, Nuri, Kurtub, Ahmed b. mer, DA., XXVI, Ankara 2002.
Toprak, Sleyman, Hair, DA., XVI, stanbul 1997.
Topuzolu, TevIik Rt, Hall b. Ahmed, DA., XV, stanbul 1997.
Tural, Hseyin, bn Fris, DA., XIX, stanbul 1999.
Turan, eraIeddin, Kemalpaazde, DA., XXV, Ankara 2002.
Turgut, Ali, Cemleddin el-Ksm, DA., VII, stanbul 1993.
............ Eb Maer et-Taber, DA., X, stanbul 1994.
Tccr, ZlIikr, Eb Ubeyd, Ksm b. Sellm, DA., X, stanbul 1994.
............ Edebl-Ktib, DA., X, stanbul 1994.
............ Ferr, Yahy b. Ziyd, DA., XII, stanbul 1995.
............ bn Sde, DA., XX, stanbul 1999.
Tmer, Gnay, Arisl-meclis, DA., III, stanbul 1993.
Tmer, Gnay-Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1988.
Tlc, Sleyman, El-Asma, DA., III, stanbul 1991.
............ Mamer b. Msenn, DA., XXVII, Ankara 2003.
Trker, mer, Muktil b. Sleymn, DA., XXXI, stanbul 2006.
et-Tster, Sehl b. Abdillh, TeIsir, Msr 1329.
Uur, Mcteba, Kurn- Kerim ve Snnete Gre Abdestte Ayaklarn Ykanmas, slm
Aratrmalar Dergisi, c. 3, sy., 2, Ankara 1989.
el-Ukayl, Eb CaIer Muhammed b. Amr b. Ms b. Hammd, Kitbud-DuaIil-kebr,
Beyrut 1984.
Uluda, Sleyman, Gazzl, DA., XIII, stanbul 1996.
............ Byezid-i Bistmi, DA., V, stanbul 1992.
............ slmda Emir ve Yasaklarn Hikmeti, Ankara 1992.
............ bn Haldn, DA., XIX, stanbul 1999.
............ Kueyr, Abdlkerm b. Hevzin, DA., XXVI, Ankara 2002.
Uzunpostalc, MustaIa, Eb HanIe, DA., X, stanbul 1994.
nalan, Abdlkerim, Kiy el-Herrsi, DA., XXVI, Ankara 2002.
zm, lyas, el-rd, DA., XXII, stanbul 2000.
el-Vhid, Ebl-Hasen Ali b. Ahmed, Esbb nzlil-Kurn, Beyrut 1990.
Vajda, G., sriliyyt, The Encylopedia oI slm, Leiden 1978.
el-Vekli, Sagir b. Abdsselm, el-mm-ihbl-KarIi: Halkat vasl beynel-merk vel-
marib I mezhebi Mlik, Muhammediye 1996.
Wensinck, A. J., el-Mucml-mIehres li-elIzil-hadsin-nebevi, Leiden 1396-69.
Yardm, Ali, Hadis-II, zmir 1992.
............ el-stb, DA., XXIII, stanbul 2001.
Yavuz, Mehmet, bn Cinni, DA., XIX, stanbul 1999.
Yavuz, Salih Sabri, sIeryni, Eb shk, DA., XXII, stanbul 2000.
Yavuz, Yunus Vehbi, HaneI Mezhebinde ctihd FelseIesi, stanbul 1993.
............ Ahkml-Kurn, DA., I, stanbul 1988.
............ el-Cmiul-Kebr, DA., VII, stanbul 1993.
............ el-Cmius-Sar, DA., VII, stanbul 1993.
Yavuz, YsuI evki, Bas, V, stanbul 1992.
............ el-Budrus-SIire, DA., VI, stanbul 1992.
............ Deliln-Nbvve, DA., IX, stanbul 1994.
............ Delil, DA., IX, stanbul 1994.
............ Earyye, DA., XI, stanbul 1995.
............ bn Frek, DA., XIX, stanbul 1999.
534
............ czl-Kurn, DA., XXI, stanbul 2000.
............. lliyyet, DA, XXII, stanbul 2000.
............. Kelm, DA., XXV, Ankara 2002.
............. Mtridiyye, DA., XXVIII, Ankara 2003.
Yavuz, YsuI evki-Karada, CaIer, smail Hakk Bursevi, DA., XXIII, stanbul 2001.
Yavuz, YsuI evki-Avc, Csim, bnl-Cevz, Ebl-Ferec, DA., XX, stanbul 1999.
Yazc, Hseyin, bn Kuteybe, DA., XX, stanbul 1999.
Yazc, shak, Bahrl-Ulm, DA., IV, stanbul 1991.
Yazc, Tahsin, Slem, A., XI, stanbul 1993, 95.
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, stanbul 1968.
Yerinde, Adem, Ahkm yetlerinin TeIsirinde Snnetin Yeri (Doktora Tezi), stanbul 1997.
............ Hz. Peygamberin ctihd Meselesi, Diyanet lm Dergi (Peygamberimiz Hz.
Muhammed zel Say), Ankara 2000.
............. Meczl-Kurn, DA., XXVIII, Ankara 2003.
Yldrm, Cell, Kaynaklaryla slm Fkh, Konya ts.
Yldrm, Suat, el-Cmi li-ahkmil-Kurn, DA., VII, stanbul 1993.
Yldz, Skb, Trk MIessiri smail Hakk Bursevinin Hayat, MFD., sy. 1, stanbul
Ylmaz, Hasan Kmil, Bstnl-riIn, DA., VI, stanbul 1992.
Yiit, smail, Memlkler, DA., XXIX, Ankara 2004.
Yurdagr, Metin, Fetret, DA., XII, stanbul 1995
............ Halmi, Eb Abdullah, DA., XV, stanbul 1997.
............ Kd Abdlcebbr, DA., XXIV, stanbul 2001.
............ el-Minhc I uabil-mn, DA., XXX, stanbul 2005.
Yurtsever, M. Murat, smail Hakk Bursevi, DA., stanbul 2001.
Yksel, Ali Osman, bn Cezeri ve Tayyibetn-ner, stanbul 1996.
Ycel, Ahmet, Humeydi, Muhammed b. Fth, DA., XVIII, stanbul 1998.
Yksel, Emrullah, Hesap, DA., XVII, stanbul 1998.
............ sIeryni, ehIr b. Thir, DA., XXII, stanbul 2000.
ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed, Mznl-itidl I nakdir-ricl, Kahire 1963.
............ Siyeru almin-nbel, Beyrut 1986.
............ Trhul-slm, Beyrut 1987.
ez-Zeheb, Muhammed Hseyn, el-sriliyyt Iit-teIsr vel-hads, Dmak 1985.
............ et-TeIsr vel-mIessirn, Beyrut ts.
ez-Zerk, MustaIa Ahmed, el-Medhall-Ikhl-mm, Dmak 1963.
ez-Zerkni, Muhammed Abdlazm, Menhill-irIn I ulmil-Kurn, Beyrut 1996.
ez-Zerkei, Bedrddn Muhammed b. Abdillh, el-Brhn I ulmil-Kurn, Beyrut 1994.
Zeydn, Abdlkerim, Fkh Usl (ev. Ruhi zcan), stanbul 1993.
ez-Zeyl, Abdullh b. YsuI, Nabur-rye li-Ehdsil-Hidye, el-Mektebetl-slmyye, 1973.
Zeynddn, bnl-Verdi mer b. MuzaIIer, Tetimmetl-muhtasar Ii ahbril-beer,
Kahire 1285
ez-Zirikl, Hayruddin, el-Alm: Kms Tercim, Beyrut 1984.
ez-Zuhayl, Vehbe, et-TeIsrl-Mnr, Beyrut 1991.
............ slm Fkh Ansiklopedisi (ev. Kurul), stanbul 1990.
ez-Zbeyd, Eb Bekr, Tabaktn-nahviyynel-lgaviyyn, Kahire 1952.




535
ZGEM

1971de Trabzonda dnyaya geldim. lk ve orta renimimi Trabzonda tamamladm.
Ortaokulu mam Hatip Lisesinde bitirdikten sonra liseyi Ticaret Lisesinde okudum ve buradan
mezun oldum. 1988-89 retim ylnda baladm D.E.. lhiyat Fakltesini 1993 ylnda
tamamladm. 1995te Karadeniz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slm
Bilimleri Anabilim Dal TeIsir Bilim Dalnda Do. Dr. Yaar Dzenli danmanlnda
baladm mastr renimimi Yrd. Do. Dr. S. Sabri Yavuz ile tamamladm. Yksek Lisans
Tezimin ad bn Kesrin TeIsrul-Kurnil-Azm Adl Eserinin sriliyyt Asndan
Deerlendirilmesidir.
1994te Erzurum Hns mam Hatip Lisesine meslek dersleri retmeni olarak tayin
oldum. Burada 1,5 yl grev yaptktan sonra K.T.. Rize lhiyat Fakltesinde Yksek Lisans
Proramn kazandm. Bunun zerine yaklak 5 yl grev yaptm Trabzon mam Hatip
Lisesine meslek dersleri retmeni olarak atandm. Okulumuzdaki renci saysnn azalmas
zerine retmen Iazlas gerekesiyle amlk itme Engelliler ok Proraml Lisesine tayin
edildim. 2002de Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slm Bilimleri
Anabilim Dal TeIsir Bilim Dal Doktora Proramn kazandm. Mteakiben bu gerekeyle
Kirazl ..O.na tayin oldum. Halen Hac ahin Ylmaz ..O.da Din Kltr ve Ahlk Bilgisi
retmeni olarak grev yapmaktaym.
Evli ve bir ocuk babasym.