JU UNIVERZITET U TUZLI RUDARSKO GEOLOKO GRAEVINSKI FAKULTET GEOLOKI ODSJEK PREDMET: HIDROLOGIJA

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA) MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA

MENTOR: Dr. sc. Dinka Pai kripi, vanr.prof.

STUDENT: Hajdarevi Emina

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA SADRAJ

UVOD .................................................................................................................................................................................. 3

1.

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA) ............................................................................................................. 4 1.1 INSTRUMENTI ZA MJERENJE VODOSTAJA .................................................................................................... 5 1.1.1 VODOMJERNA LETVA ............................................................................................................................ 6

1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3

UREAJI ZA KONTINUALNO MJERENJE NIVOA VODE .......................................................................... 8 LIMNIGRAFI SA PLOVKOM................................................................................................................... 9 PNEUMATSKI LIMNIGRAF .................................................................................................................. 10 LIMNIGRAF SA SENZOROM ............................................................................................................... 10

2.

MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA ........................................................................................................... 11

ZAKLJUNA RAZMATRANJA...................................................................................................................................... 12 LITERATURA ................................................................................................................................................................... 13

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA UVOD

Prilikom izrade podloga za vodoprivredne analize i projektovanja u hidrotehnici, odgovarajui istrani radovi se mogu obaviti kada se zato ukae potreba i kada se prikupe odgovarajua sredstva ( topografske, geoloke, pedoloke i druge neophodne podloge). Prouavanje nekih dinamikih fenomena moe se vriti na bazi eksperimenata u laboratoriji ili neposredno na terenu, gdje se broj opita moe neogranieno ponavljati. Prirodni procesi kao to su vremenske serije metereolokih i hidrolokih veliina predstavljaju sluajne procese. Postoji beskonaan broj moguih realizacija sluajnih procesa, te realizacije se nikada ne ponavljaju, niti se mogu reprodukovati ovjekovom voljom. Jedini nain prouavanja takvog procesa je da se vre dugotrajna mjerenja relevantnih hidrolokih ili metereolokih veliina. Nauna disciplina koja se bavi mjerenjima na vodama i primarnom obradom rezultata mjerenja naziva se hidrometrija. Osnovni zadaci hidrometrije su: razrada metoda i pribora za kvantitativno odreivanje i prouavanje elemenata reima voda; obrada podataka mjerenja; organizacija mree osmatrakih stanica radi dobijanja optimalnih informacija o reimu vodotoka.

Obzirom da su mjerenja u prirodnim tokovima nerazdvojeno vezana sa hidrolokim izuavanjima, hidrometrija se smatra dijelom hidrologije, iako je to jedna multidisciplionarna nauka. Langbein (1965) definisao je mreu kao opti tremin: Mrea predstavlja jedan osmatraki termin za prikupljanje podataka, svaka osmatraka stanica mora da popuni odgovarajue mjesto u vremenu i prostoru. Za mreu hidrolokih stanica Kohler (1958) je dao odgovarajuu definiciju: to j mrea na kojoj se prikupljaju podaci koje koriste hidrolozi (mislei pri tome na stanice u okviru hidroloke slube). . Najvaniji podaci koji se prikupljaju preko mree hidrolokih stanica su: vodostaji i protoci na rijekama; vodostaji na prirodnim i vjetakim jezerima; transport vuenog i suspendovanog materijala; kvalitet vod; temperatura vode; led na rijekama i jezerima; podzemne vode.

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 1. MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA)
Nivo vode( vodostaj) mjeri se i osmatra na vodotocima rijeka, jezerima i morima. Na rijekama mjeri se za potrebe plovidbe, zatim u vezi projektovanja i izgradnje raznih hidrotehnikih objekata ( pristanita, izgradnje mostova, hidroelektrana, zahvatanja vode idr) , pri vrenju hidrometrijskih radova (premjeravanja dubine vode u cilju izrade situacionih planova itd), zatim radi prouavanja hidrolokog reima prirodnih vodotoka. Uspostavljanjem veze izmeu vodostaja i drugih hidrolokih karakteristika rijeke (proticaj vode, transport nanosa) mogu se neposredna mjerenja ovih karakteristika zamijeniti daleko jednostavnijim osmatranjem nivoa vode. Kod tipskih mjernih objekata, kao to su prelivi i sueni procesi, gdje je definisana funkcionalna veza izmeu nivoa i proticaja vode, mjerenje proticaja se svodi na registrovanje nivoa vode. Vodostaj predstavlja razliku u vertikalnom smislu, izmeu nivoa vode i nekog nultog poloaja. Ako se nivo vode mjeri vodomjernom letvom, onda se vodostaj odreuje u odnosu na poetak vodomjera, odnosno od nulte take. U poeriodu mjerenja, ovaj referentni nivo, odnosno nulta taka se ne smije pomjerati niti mjenjati. U suaju vrenja promjena , neophodno je tano utvrditi poloaj nove referentne, odnosno nulte take u odnosu na staru. Na osnovu toga, ako je kota ogledala Z, tada je vodostaj H definisan kao razlika: H=Z-0 0-nula (poetak) vodomjera Vodostaj predstavlja jednu uslovnu, odnosno relativnu veliinu. Ukoliko je odreena kota poetka, odnosno nule mjernog ureaja, za svaki oitani vodostaj se moe odrediti odgovarajua kota nivoa vode. Vodostaj predstavlja razliku u vertikalnom smislu, izmeu nivoa vode i nekog nultog poloaja U poslednje vrijeme se sve vie koriste sistemi za automatski prenos podataka o vodostajima sa mjernih mjesta na prirodnim vodotocima u centre za obradu i prognozu oticaja, odnosno reima vode. Sisteme za prenos i registrovanje vodostaja imaju i mnogi hidrotehniki objekti, npr. kod hidroelektrana se u komandni prostor prenose podaci o nivou gornje i donje vode a esto i vodostaji sa uzvodne vodomjerne stanice, radi utvrivanja trenutnog doticaja vode u akumulacioni basen.

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 1.1 INSTRUMENTI ZA MJERENJE VODOSTAJA
Instrumenti za mjerenje vodostaja koriste se da se izmjeri visina vode nekog vodotoka, rijeke ili jezera. To je okomita udaljenost vodene povrine vodotoka, izvora, jezera, akumulacije ili razine vode u pijezometru od pretpostavljene poetne mjere kote 0 vodomjera. Te vrijednosti se najee prikazuje u cm ili m. Vodostaji se mjere kontinuirano limnigrafima ili povremeno kada se najee koristi vodomjerna letva. Prije su se kod limnigrafa koristili plovci pomou kojih su se podaci o vodostaju zapisivali na traku dok se danas prvenstveno koriste digitalna mjerenja pomou plovaka koji podatke spremaju u memoriju ili ju po potrebi alju u neki od centara za mjerenje vodostaja.

Slika br.1. Klasini i digitalni limnigraf

Slika br.2. Vodomjerna letva

Uz te instrumente koriste se jo i instrumenti koji pomou zvunih valova mjere vodostaje, tzv sonarni instrumenti.

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 1.1.1 VODOMJERNA LETVA
Vodomjerna letva je najjednostavniji ureaj za mjerenje nivoa vode. Izrauje se od drveta, livenog gvoa, elinog lima ili plastike. Podjela na levi je najee na 2cm. Gvozdene i plastine letve se obino rade u komadima od 1m duine . irina ovakve letve je najee 150mm. Brojevi koji se upisuju na letvi oznaavaju decimetre; tako prvi metar nosi brojeve od 0 do 9, drugi metar od 10 do 19 dm, i td.

Slika br.3. vodomjerna letva od livenog gvoa (drugi metar)

Nain ugraivanja vodomjera zavisi od uslova na terenu. Ako u profilu vodomjerne stanice postoji neki vjetaki objekat, kao to je npr mostovski stub ili stijenavertikalnog poloaja, letva se ankerisanjem na podlogu postavlja u strogo vertikalni poloaj. Ako je obala kosa, onda se po jedan, dva ili vie komada od po jedan metar letve privruju na vertikalno pobijene ipove koji mogu biti betonski, drveni ili gvozdeni, odnosno eljezni, to je tzv stepeniasti vodomjer.

Slika br.4. Stepeniasti vodomjer

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA

Ovaj nain ugraivanja letve se ne moe koristiti kao stalni vodomjer, ako su ipovi izloeni udaru leda ili ploveih predmeta. Ukoliko na prirodnom ili vjetakom vodotoku postoji ureena obala, preporueno je da se na oblogu ugradi tzv kosa letva koja se smijeta u lijeb, tako da je dobro zatiena od udara plivajuih predmeta. Da bi se vodostaj u cm kao na vertikalnoj letvi , podjela na kosoj letvi se uveava za faktor 1/sin gdje predstavlja ugao koji letva zaklapa sa horizontalom; tako se poveava tanost itanja vodostaja.

Slika br.5. Izgled hidroloke stanice sa ugraenim pneumatskim limnigrafom, vidi se i vodomjerna letva

Kod standardnih vodomjernih letvi koje su podjeljene u irini od 2cm zahtjevana tanost itanja je 1cm. Poetak, odnosno nulu letve treba postaviti ispod najnieg opaenog nivoa vode. Ako ovaj uslov nije mogao biti zadovoljen ili ispunjen u trenutku ugraivanja letve ili se vremenom korito produbilo, nivo vode e u sunim periodima spasti ispod nule vodomjera. U ovakvim sluajevima, naknadno se ugrauje tzv NEGATIVNA LETVA, kod koje podjela raste u obrnutom pravcu, na nie. Na ovakvom vodomjeru se mogu itati pozitivni (npr.150) i negativni (npr. -60) vodostaji u malovodnim periodima godine. Na stanicama osnovne mree vodostaji se oitavaju u 7.30 h ili u 7.30 i 18.30 h.

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 1.2 UREAJI ZA KONTINUALNO MJERENJE NIVOA VODE

Kod srednjih i malih vodotoka, gdje dolazi do brzih promjena nivoa vode, umjesto diskontualnih itanja koja se odvijaju na vodomjernim letvama, koriste se ureaji za kontinualno i automatsko registrovanje vodostaja limnigrafi.

Slika br.6 Jedan od naina ugradnje limnigrafa na prirodnom toku

Proizvode se tri tipa limnigrafa: Sa plovkom; Pneumatski; Sa senzorom

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 1.2.1 LIMNIGRAFI SA PLOVKOM
Limnigraf sa plovkom se sastoji od sistema: plovak-ue-koturaa-kontrateg. Vertikalno pomjeranje plovka se prenosi na papirnu traku koja se kasnije moe obraditi elektronskim itaima. Papirna traka se namotava na dobo ili cilindar. Klasini tipovi limnigrafa izrauju se sa vertikalnim ili horizontalnim doboem. Dobo se okree oko svoje ose pomou standardnog asovnog mehanizma, a brzina okretanja doboa usklaena je sa duinom limnigrafske trake, jedan pun okretaj traje 8 ili 30 dana nakon ega se mijenja papir sa upisanim nivogramom. Ovaj tip limnigrafa se koristi za registrovanje nivoa podzemnih voda (cijev 2, plovak 40mm) i povrinskih voda (plovak 75 do 150 mm).

Slika br 7. Limnigraf sa vertikalnim doboem

Uz limnigraf se obavezno postavlja i vodomjerna letva. Pisaljka na registratoru se tako postavlja da odgovara trenutnom vodostaju na letvi.

Tuzla, Maj 2012. godine

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 1.2.2 PNEUMATSKI LIMNIGRAF
Iz boce sa komprimovanim vazduhom, preko reduktora pritiska, vazduh se potiskuje u cijev koja je potopljena u vodu. Iz ove cijevi vazduh stalno izlazi u vidu mjehurova. Ovisno od dubine vode h iznad izlaza cijevi, u cijevi se proizvodi pritisak ija je veliina jednaka hidrostatskom pritisku: =h, gdje je -specifina teina vode. Preko metalnog manometra, ovaj pritisak se preobraa u silu koja djeluje na polugu vage sa klizajuim tegom. Teg se pokree pomou servomotora i ovo kretanje se prenosi na pisa koji ostavlja trag (nivogram) na papirnoj traci. Traka je u vezi sa satnim mehanizmom. Razmjere upisivanja su 1:5,1:10 i 1:20 za otvorene vodotoke, ili manje za akumulacione basene. Papirna traka koja ima duinu od 16m premotava se sa valjka na valjaki omoguuje neprekidno registrovanje tokom vie mjeseci.

Slika br.8 Limnigraf sa papirnom trakom

1.2.3 LIMNIGRAF SA SENZOROM

Kod ovih limnigrafa nivo vode se mjeri kao hidrostatiki pritisak sa poluprovodnikom-senzorom (piezosonda), koji se transformie u elektrini signal sa integrisanim pojaalom. Senzor je smjeten u cilindar od nehrajueg elika prenika 24 mm i duine 175 mm. Senzor visi na vieilnom kablu pomou kojeg se sputa u zatitnu cijev . raspon mjerenja ide od 0-1,25m do 0-100m sa tanou od 0,2% od sveukupne vrijednosti. Senzor je sastavni dio ureaja koji na papir biljei kolebanje nivoa vode.

Limnigrafi mogu biti opremljeni elektronskim ureajima za telemetrijsko prenoenje podataka o vodostajima. Mjerenje nivoa se isto tako moe vriti pomou kapacitivne sonde, ultrazvunog davaa, pokretne igle sa servo-ureajem i drugim metodamagdje se kao rezultat mjerenje dobija neka elektrina veliina. Indikacije ovih ureaja se takoe mogu prenositi na daljinu, putem radija ili kablovima u centar za prikupljanje i obradu podataka, tzv hidroloki informacioni sistem.

Tuzla, Maj 2012. godine

10

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA 2. MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA
Pad vodnog ogledala na nekom sektoru rijeke mjeri se tako to se du sektora na veem broju profila, istovremeno stavljaju koevi, tako to im je vrh u nivou vodene povrine. Nakon prolaska poplavnog talasa vri se nivelisanje vrhova koeva i mjerenje rastojanja izmeu njih. Ako se pad mjeri u duem vremenskom periodu, postavljha se neophodan broj privremenih vodomjernih letvi za koje se preciznim nivelisanjem odreuju kote nula. Za precizno odreivanje pada vodnog ogledala neophodno je istovremeno itanje vodostaja na svim vodomjernim letvama. Pad nivoa vodnog ogledala I definie se kao odnos denivelacije H=H1-H2 i rastojanja L tj.

;
H1- kota nivoa na poetku rijenog sektora H2-kota nivoa na kraju rijenog sektora L-duina rijenog sektora

Za hidraulike i druge analize neophodno je poznavanje pada linije energije koja se rauna po formuli: ( )

Gdje su: -srednja profilska brzina u uzvodnom profilu -srednja profilska brzina u nizvodnom profilu i - Koriolisovi koeficijenti

Da bi se odredio pad linije energije potrebno je poznavati, pored srednjih profilskih brzina i raspodjelu brzina po profilu da bi se definisali Koriolisovi koeficijenti. Na uniformnim dionicama ravniarskih tokova, gdje se javljai ustaljeno i ravnomjerno teenje, pad piezometarske linije I poklapa se sa padom linije energije Ie. U prirodi se ponekad razlike izmeu ova dva pada mogu tolerisati, ali u mnogim sluajevima se koritenjem pada I umjesto Ie u proraun mogu unijeti nedopustive greke.

Tuzla, Maj 2012. godine

11

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Prilikom izrade podloga za vodoprivredne analize i projektovanja u hidrotehnici, odgovarajui istrani radovi se mogu obaviti kada se zato ukae potreba i kada se prikupe odgovarajua sredstva ( topografske, geoloke, pedoloke i druge neophodne podloge). Prouavanje nekih dinamikih fenomena moe se vriti na bazi eksperimenata u laboratoriji ili neposredno na terenu, gdje se broj opita moe neogranieno ponavljati.

Nauna disciplina koja se bavi mjerenjima na vodama i primarnom obradom rezultata mjerenja naziva se hidrometrija. Hidroloki i srodni podaci se mjere, osmatraju, prikupljaju i publikuju, a osnovni cilj im je da se dobiju to kvalitetniji podaci koji slue za planiranje, zatitu, razvoj i upravljanje vodnim resursima jedne zemlje.

Nivo vode (vodostaj) mjeri se i osmatra na vodotocima rijeka, jezerima i morima. Vodostaj predstavlja razliku u vertikalnom smislu, izmeu nivoa vode i nekog nultog poloaja. Vodostaj predstavlja jednu uslovnu, odnosno relativnu veliinu. Ukoliko je odreena kota poetka, odnosno nule mjernog ureaja, za svaki oitani vodostaj se moe odrediti odgovarajua kota nivoa vode.

Instrumenti za mjerenje vodostaja koriste se da se izmjeri visina vode nekog vodotoka, rijeke ili jezera. Kod srednjih i malih vodotoka, gdje dolazi do brzih promjena nivoa vode, umjesto diskontualnih itanja koja se odvijaju na vodomjernim letvama, koriste se ureaji za kontinualno i automatsko registrovanje vodostaja limnigrafi. Mjerenje nivoa se isto tako moe vriti pomou kapacitivne sonde, ultrazvunog davaa, pokretne igle sa servo-ureajem i drugim metodamagdje se kao rezultat mjerenje dobija neka elektrina veliina.

Pad vodnog ogledala na nekom sektoru rijeke mjeri se tako to se du sektora na veem broju profila, istovremeno stavljaju koevi, tako to im je vrh u nivou vodene povrine. Nakon prolaska poplavnog talasa vri se nivelisanje vrhova koeva i mjerenje rastojanja izmeu njih. Ako se pad mjeri u duem vremenskom periodu, postavljha se neophodan broj privremenih vodomjernih letvi za koje se preciznim nivelisanjem odreuju kote nula. Za precizno odreivanje pada vodnog ogledala neophodno je istovremeno itanje vodostaja na svim vodomjernim letvama.

Tuzla, Maj 2012. godine

12

MJERENJE NIVOA VODE (VODOSTAJA); MJERENJE PADA VODNOG OGLEDALA LITERATURA

1. http://hikom.grf.bg.ac.rs/web_stranice/KatZaHidr/Predmeti/Hidrologija/2007-03-hidrometrija.pdf 2. http://hikom.grf.bg.ac.rs/web_stranice/KatZaHidr/Predmeti/Merenja/Literatura/Skripta/Tekst/MerenjeNivoa. html 3. Prohaska Stevan: Hidrologija I-dio; Rudarsko-Geoloki fakultet;2003.

Tuzla, Maj 2012. godine

13