NTE 1 LME VE KONTROL 1.1.

LME

Birim ad verilen ve bilinen bir deerle, ayn cinsten bilinmeyen bir deeri karlatrmaya LME denir. rnein ; cetvel, kumpas ve mikrometre

ekil 1 : elik cetvel ve erit metreler 1.2. KONTROL

Paralarn istenilen l snrlar ierisinde yaplp yaplmadklar ile zelliklerini tespit etme ilemine KONTROL denir. rnein ; gnyeler ve mastarlar .

ekil 2 : eitli gnyeler

1.3.

LME VE KONTROL ETKLEYEN FAKTRLER

Hibir lnn mutlak bir tamlkta yaplmasna olanak yoktur. Her lme, lme ilemini yapana ve l aletine gre deiir. rnein, bir parann boyunu ayn kumpasla ayr iiye ltrdmzde aldmz sonular baka baka olur. Ancak her zaman yaplacak i lleri byk yaknlkla belirlemektir. lme ve kontrol etkileyen faktrleri yle sralayabiliriz. A. B. C. D. E. F. 1.4. lme aletinin yapl hassasiyeti lme ilemini yapan kimseye lme ileminin yapld yerin k durumuna ( aydnlatma ) lme ileminin yapld yerin ssna l aletinin ssna lme ve kontrolde yaplan hatalar LME LEMNN YAPILII lme ilemi iki ekilde yaplabilir. Direkt lme : l blnts olan l aleti ile yaplan lmedir. rnein, bir milin apnn srmeli kumpas ile llmesi. Endirekt lme : l blnts olmayan l aletleri ile lme ileminin aktarmal (tamal) olarak yaplmasdr. rnein, d ap kumpas ile llen her hangi bir milin apnn srmeli kumpas yardm ile okunmasdr.

A. B.

ekil 3 : Srmeli kumpas Direkt lme aleti

ekil 4 : D ap kumpas Endirekt lme aleti

NTE 2 UZUNLUUN LLMES

A. B. 2.1. Dnya devletleri arasnda uzunluun llmesinde iki l sistemi kullanlmaktadr. Metrik l Sistemi ngiliz l Sistemi METR K L SSTEM

Metrik l sistemi gnmzde dnya devletlerinin ounda ( ngiltere, ABD ve ngiliz Milletler Topluluuna bal lkeler hari. ) kullanlan bir l sistemidir. Metrik sistemde l birimi METREdir. Makinecilikte ise daha ok metrenin binde biri olan MLMETRE hatta daha hassas llerde MKRON kullanlr. 1 Metre 1 Metre 1 Metre 1 Metre 2.2. 10 dm. 100 cm. 1000 mm. 1000000 1 dm 1 cm 1 mm 1 0,1 m 0,01 m 0,001 m 0,000001 m

NGLZ L SSTEM

ngilterede ve ABDde kullanlr. l birimi YARDAdr. Makinecilikte birim olarak IN kullanlr. 1 Yarda 1 Ayak 1 n rnein ; 2.3. 3 Ayak 12 in 2,54 cm 91,44 cm. dir. 30,48 cm. dir. 25,4 mm. dir.

n ( parmak ) sembol ( ) dr. Bu iaret lnn sa st kesine konur. 1 , 3 , 1/2 , 3/4 , 1/8 , 1 , 1 gibi.

UZUNLUK L SSTEMLERNN BRBRNE EVRLMES

lke olarak kullandmz l sistemi metrik olduu iin genellikle parmak (in) llerinin metrik deerlerini bulmak gerekir. 1 = 25,4 mm rnek 1 : ka mm. dir? rnek 2 : 1 ka mm dir? 2.4. A. B. C. D. Yant : x 25,4 = 12,7 mm. Yant : 1 x 25,4 = 7/4 x 25,4 = 177,8/4 = 44,45 mm.

UZUNLUK L ALETLER Uzunluk l aletlerini drt ana gurupta toplayabiliriz. l tama aletleri : ap, d ap kumpas ve pergeller gibi. ( ekil : 4 ) izgisel blntl l aletleri : elik cetveller, erit metreler gibi. ( ekil : 1 ) Ayarlanabilen blntl l aletleri : Srmeli kumpaslar, derinlik kumpas , modl kumpas, mikrometreler, komparatr saati gibi. ( ekil : 3 ) Sabit deerli l aletleri : Mastarlar, atal ve tampon mastarlar, Johnson mastarlar, gnyeler, ablonlar gibi. ( ekil : 2 )

NTE 3 SRMEL KUMPASLAR

Srmeli kumpaslar, tesviyecilikte ve makine retiminde en ok kullanlan uzunluk l aletlerindendir. Srmeli kumpaslar, uzunluk llerini, d ap, i ap, derinlik, kanal v.b. gibi lleri lmede kullanlr. Srmeli kumpaslar l cetvellerine gre daha hassas l aletleridir. Bunlar mmnin onda, yirmide ve ellide birine kadar lme hassasiyetinde olur. 3.1. 1 SRMEL KUMPASLARIN KULLANIM YERLERNE GRE ETLER niversal srmeli kumpaslar a. Dijital b. Saatli c. Verniyeli D ap srmeli kumpaslar ap srmeli kumpaslar Derinlik kumpaslar Modl kumpaslar

2 3 4 5

ekil 5 : eitli kumpaslar 3.1.1. 3.2.1. 1 2 3 3.2.2. 1 2 3 4 SRMEL KUMPASLARIN L SSTEMLERNE GRE ETLER Milimetrik lme yapan srmeli kumpaslar 1/10 mm. verniyeli srmeli kumpaslar. 1/20 mm. verniyeli srmeli kumpaslar 1/50 mm. verniyeli srmeli kumpaslar Parmak ( in ) lme yapan srmeli kumpaslar 1/32 verniyeli srmeli kumpaslar. 1/64 verniyeli srmeli kumpaslar 1/128 verniyeli srmeli kumpaslar 1/1000 verniyeli srmeli kumpaslar

3.2.1.1. 1/10 MM. VERNYEL SRMEL KUMPASLAR Kumpasta cetvel zerindeki 9 mm. lik ksm verniye zerinde 10 eit paraya blnmtr. Verniye zerinde iki izgi aras 9 : 10 = 0,9 mm. dir. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1 0,9 = 0,1 mm. bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Yani lebilecei en kk l 0,1mm.dir.

Verniye Verniyenin 1 blm aral = 9/10 = 0,9 mm. RNEK PROBLEM 1 : 0,3 mm. yi 1/ 10 luk kumpasta gsteriniz RNEK PROBLEM 2 : 6,8 mm. yi 1/ 10 luk kumpasta gsteriniz.

0 3.2.1.2. 1/20 MM. VERNYEL SRMEL KUMPASLAR

8 10

Kumpasta 19 mm.lik ksm verniye zerinde 20 eit paraya blnmtr. Verniye zerindeki iki izgi aras 19 : 20 = 0,95 mm. dir. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1 - 9,95 = 0,05 mm. dir. Bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Kumpasn lebilecei en kk l 0,05 mm. dir. RNEK PROBLEM 3 : 1/20 lik kumpasta 14,35 mm. yi gsteriniz. RNEK PROBLEM 4 : 1/20 lik kumpasta 12,25 mm. yi gsteriniz.

3.2.1.3. 1/50 MM. VERNYEL SRMEL KUMPASLAR Bu kumpasta cetvel zerindeki 49 mm. lik ksm verniye zerinde 50 eit paraya blnmtr. Verniye zerinde iki izgi aras 49 : 50 = 0,98 mm. dir. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1 0,98 = 0,02 mm. dir. Bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Kumpasn lebilecei en kk l 0,02 mm. dir. 49 = 0,98 mm. 50 RNEK PROBLEM 5 : 1/50 lik kumpasta 86,24 mm. yi gsteriniz. RNEK PROBLEM 6 : 1/50 lik kumpasta 8,88 mm. yi gsteriniz. 1 0,98 = 0,02 mm.

3.2.2.1. 1/32 VERNYEL SRMEL KUMPASLAR l cetveli 1 lk mesafe 8 eit paraya blnerek yaplmtr. Bu kumpasta cetvel zerindeki 3/8 lk l verniye zerinde 4 eit paraya blnmtr. Verniye zerindeki iki izgi aras (3/16):4 = 3/32 dr. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1:8 3:32 = 1:32 dr. Bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Kumpasn lebilecei en kk l 1 : 32 dr. RNEK PROBLEM 7 : 1/32 lik kumpasta 1/8+1/32 yi gsteriniz. RNEK PROBLEM 8: 1/324 lik kumpasta 3 5/8+3/32i gsteriniz

3.2.2.2. 1/64 VERNYEL SRMEL KUMPASLAR l cetveli 1 lk mesafe 16 eit paraya blnerek yaplmtr. Bu kumpasta cetvel zerindeki 3/16 lk l verniye zerinde 4 eit paraya blnmtr. Verniye zerindeki iki izgi aras (3/16):4 = 3/64 dr. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 1:16 3:64 = 1:64 dr. Bu da kumpasn lme hassasiyetidir. Kumpasn lebilecei en kk l 1 : 64 dr. RNEK PROBLEM 9 : 1/64 lik kumpasta 3/16+2/64 yi gsteriniz. RNEK PROBLEM 10 : 1/64 lik kumpasta 1 5/16+3/64i gsteriniz.

3.2.2.3. 1/128 VERNYEL SRMEL KUMPASLAR Cetvel zerindeki 1 lk mesafe 16 eit paraya blnmtr. Cetvel zerindeki iki izgi aras 1:16 tr. Cetvel zerindeki 7:16 lk ksm verniye zerinde 8 eit paraya blnmtr. Verniye zerindeki iki izgi aras 7:16/8 = 7:128 tr. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci 1(8) 7 8-7 1 izgisi arasndaki fark = = 16(8) 128 128 128 Bu kumpasn lme hassasiyetidir. Yani bu kumpasn lebilecei en kk l 1/ 128 tr. RNEK PROBLEM 11 : 1/128 lik kumpasta 3 1/4+3/128 yi gsteriniz. RNEK PROBLEM 12 : 1/128 lik kumpasta 17/16+5/128i gsteriniz

3.2.2.4. 1/1000 VERNYEL SRMEL KUMPASLAR Cetvel zerindeki 1 lk mesafe 40 eit paraya blnmtr. Cetvel zerindeki iki izgi aras 1:40 tr. Yani 0,025 tr. Cetvel zerindeki 24 blntlk ksm verniye zerinde 25 eit paraya blnmtr. Verniye zerindeki iki izgi aras (24x0,025) : 25 = 0,024 tr. Cetvelin birinci izgisi ile verniyenin birinci izgisi arasndaki fark 0,025 0,024 = 0,001 tr. Yani kumpasn lebilecei en kk deer 0,001 tr. RNEK PROBLEM 13 : 1/1000 lk srmeli kumpasta 2,259 lsn gsteriniz. 2,000 0,200 0,050 + 0,009 2,259 RNEK PROBLEM 14 : 1 / 1000 lk hassasiyete sahip kumpasta 1,111 lsn gsteriniz. 1,000 0,100 0,000 + 0,011 1,111 PROBLEMLER : Aadaki lleri okuyunuz.

( .. )

( .. )

( .. )

( .. )

NTE 4 MKROMETRELER
Kumpaslarla yaplan lmelerde hassasiyet en ok 0,02 mm. dir. Ancak her parann ls kumpaslarn lme hassasiyeti iinde olmayabilir. Bu nedenle kumpaslar daha hassas llerin llmesinde yeterli olmayabilir. Kumpaslarda verniye zerindeki izgilerin okluu ve hangi izginin hangi izgi ile aktnn belirlenmesi okumay zorlatran etkenlerdendir. Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin, daha hassas l aleti olan mikrometreler yaplmtr. Mikrometrelerde okuma kolayl ve hassaslk derecesi kumpaslara gre daha fazladr. Mikrometrelerin lme hassasiyeti 0,01 mm. dir. Hatta lme hassasiyeti 0,001 mm. olan mikrometrelerde vardr. 4.1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. MKROMETRELERN KULLANILMA YERLERNE GRE ETLER D ap mikrometresi ap mikrometresi Derinlik mikrometresi Vida mikrometresi Modl mikrometresi zel mikrometreler

ekil 6 : D, i ve derinlik mikrometreleri 4.2. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. MKROMETRELERN ANA KISIMLARI Sertletirilmi sabit ve hareketli ene Tutamak Mandal Milimetrik cetvel Tambur Tur vidas Sabitleme ve ayar bilezii Crcr ( t t )

ekil 7 : Mikrometrelerin ksmlar

4.3.

MKROMETRELERN LME ARALII

Mikrometrenin lme alan, 0 25 mm, 25 50 mm, 50 75 mm, 75 100 mm, 100 125 mm, 125 150 mm gibidir. Ancak 300 mm den byk ller iin lme alan 100 mm dir. rnein, 300 400 mm, 400 500 mm, 900 1000 mm gibi. 4.4. MKROMETRELERN LME BASKISI

Mikrometrelerin lme basks 250 gr dr. Bu 250 gr lk bask cr cr vidas arkasna yerletirilen bir yay ile salanr. 4.5. 4.5.1. 0,01 mm. HASSASYETL MLMETRK MKROMETRELER KOVAN ve TAMBUR BLMLER

Mikrometrelerde vidal mile adm 0,5 mm. olan vida almtr. Hareketli ksmn ( tamburun ) bir tu dnmesi ile hareketli ene 0,5 mm. hareket eder. Kovan zerinde sfrdan itibaren, yatay izginin st ksmnda 1 mm.yi gsteren blntler alt ksmnda ise 0,5 mm. yi gsteren blntler vardr. Tambur evresi 50 eit paraya blnmtr. Tambur bir dnmede 0,5 mm. hareket salar. Buna gre tambur evresindeki iki izgi aras 0,5 : 50 = 0,01 mm. olur. Bu da mikrometrenin lme hassasiyetini verir. RNEK PROBLEM 1 : 07,28 mm. yi mikrometrede gsteriniz. RNEK PROBLEM 2 : 42,63 mm. yi mikrometrede gsteriniz.

4.6.

0,001 mm HASSASYETL MLMETRK MKROMETRELER ( VERNYEL )

Kovan zerinde 1 mm. ve 0,5 mm. blntleri vardr. Tambur evresi 50 eit paraya blnmtr. Tambur bir devir yaptnda hareketli ene ( mil ) 0,5 mm. hareket eder. Tambur zerinde iki izgi aras 0,5 : 50 = 0,01 mm. dir. Verniye blntleri yaplrken tambur zerinde 9 blntlk ksm sabit ksm zerine yaplan yatay 10 eit blntye blnmtr. Yatay blntl ksmdaki iki izgi aras ( 0,01 x 9 ) : 10 = 0,009 mm dir. 0,1 lik verniye ile elde edilen hassasiyet 0,01 0,009 = 0,001 mm. dir. RNEK PROBLEM 3 : 2,555 mm. yi mikrometrede gsteriniz. RNEK PROBLEM 4 : 36,271 mm. yi mikrometrede gsteriniz

RNEK PROBLEM 5 : 49,73 mm. yi mikrometrede gsteriniz.

RNEK PROBLEM 6 : 62,03 mm. yi mikrometrede gsteriniz

4.7.

0,001 HASSASYETL PARMAK MKROMETRELER

Bu mikrometrede vidal mil zerine adm 1 ta 40 di olacak ekilde vida almtr. Vidal milin bir dnmesi ile hareketli ene 1/40 ilerler. 1/40 = 0,025 Kovan zerinde 1 lk uzunluk 40 eit paraya blnmtr. Vidal milin her tam dnnde kovan zerinde bir izgi ilerler. Kovan zerinde iki izgi aras 1/40 = 0,025 tr. Tambur 25 eit paraya blnmtr. Tamburun bir tam turu ile hareketli ene 0,025 ilerler. Buna gre 0,025 : 25 = 0,001 olur. Bu da tambur zerindeki iki izgi arasndaki mesafedir. Ayn zamanda bu mikrometrenin lme hassasiyetidir. RNEK PROBLEM 7 : 0,001 mikrometrede 0,178 lsn gsteriniz. RNEK PROBLEM 8 : 0,001 mikrometrede 0,241 lsn gsteriniz.

RNEK PROBLEM 9 : 0,001 mikrometrede 1,364 lsn gsteriniz.

RNEK PROBLEM 10 : 0,001 mikrometrede 4,084 lsn gsteriniz.

4.8.

0,0001 HASSASYETL PARMAK MKROMETRELER

Bu mikrometrede kovan zerinde 1 lk ksm 40 eit paraya blnmtr. Kovan zerindeki iki izgi aras 1/40 = 0,025 tir. Parmak mikrometrelerde vidal mil ve somununa parmakta 40 di almtr. Vidal mil bir tam devir yaptnda 1/40 = 0,025 ileri yada geri hareket eder. Tambur evresi 25 0,025 : 25 = 0,001 tir. eit paraya blnmtr. Tambur zerinde iki izgi aras

Tambur zerindeki 9 blntlk ksm kovan zerine evresel olarak 10 eit paraya blnmtr. Kovan zerindeki iki izgi aras ( 0,001 x 9 ) : 10 = 0,0009 tr. Tamburun birinci izgisi ile kovan zerindeki birinci izgi arasndaki fark 0,001 0,0009 = 0,0001 tir. Bu da lme hassasiyetidir. 1/40 = 0,025 Kovan zerinde iki izgi arasdr. 0,025 : 25 = 0,001 Tambur zerinde iki izgi arasdr. RNEK PROBLEM 11 : 0,0001 mikrometrede 0,3507 lsn gsteriniz RNEK PROBLEM 12 : 0,001 mikrometrede 1,2763 lsn gsteriniz.

NTE V JOHANSSON MASTARLARI ( BLOK MASTARLAR )

TANIMI VE NEM eitli llerde ve eitli tamlk derecelerinde yaplm dikdrtgen prizma biiminde sertletirilmi ve yzeyleri hassas ilenmi elik paralardan meydana gelmi takmlara JOHANSSON MASTARLARI ya da BLOK MASTARLAR denir. HASSASYET Mastarlarn karlkl iki yzleri yksek tamlkta ilenmi, nce ileme ile leblenmi , yzeyler birbirine tam paralellikte ve dzgnlktedir. Mastarlarn bir yznde mastar ls mm. cinsinden ve mastar eidini gsteren harfler bulunur. ekil 8 : Blok mastarlar Mastarlarn karlkl iki yzeyi ok dzgn olmas nedeniyle istenilen toplam bir ly meydana getirmek iin birbirine birletirildiklerinde yzeyler arasna hava girmediinden mastarlar birbirine yaklak 40 Kg./cm2 lik bir basnla yapabilmektedir. Blok mastarlar kullanma yeri ve zellikleri bakmndan deiik biimde yaplr. Bunlar, dikdrtgen kesitli blok mastarlar, kare kesitli blok mastarlar ve kare kesitli ortas delik blok mastarlar. RNEK PROBLEM 138 mm. nin blok mastarlarla elde edilmesinin gsterilmesi.

Drt mastarn birletirilmesi ile 138 mm ( 3 + 15 + 20 + 100 ) ls elde edilir. ekil 9 : Tampon mastarlar BLOK MASTARLARIN KULLANIM AMACINA GRE ETLER AA GRUBU BLOK MASTARLAR : En hassas olanlardr. lme laboratuarnda kullanlr. b. A GRUBU BLOK MASTARLAR : kinci derecede hassas olanlardr. l aletlerinin kontrolnde kullanlr. c. B GRUBU BLOK MASTARLAR : nc derecede hassas olanlardr. Alet yapmnda kullanlr. d. C GRUBU BLOK MASTARLAR : Drdnc derecede hassas olanlardr. Atlyelerde kontrol ve dorulama ilemlerinde kullanlr. a. Kullanlan blok mastarlarn zaman iinde hassasiyetlerinde azalma olur. Bu nedenle hassasiyeti azalan mastarlar bir alt gruba alnmaldr. rnein; AA grubu mastarlar A grubuna, A grubu mastarlar B grubuna, B grubu mastarlar da C grubuna indirilerek kullanlrlar.

NTE VI SINIR MASTARLARI

6.1. TANIMI VE NEM Paralarn istenilen snr lleri ierisinde yaplp yaplmadklarn kontrol etmek zere yaplan mastarlara SINIR MASTARLARI denir. 6.2. SINIR MASTARLARININ ETLER 1. atal Mastarlar 2. Tampon Mastarlar 3. D Vida Mastarlar 4. Vida Mastarlar ekil 10 : atal mastar 6.3.1. ATAL MASTARLAR Silindirik paralarn d aplarnn l toleranslarnn kontrolnde kullanlr. Bir atal mastar, iki taraf ay biiminde dkme elikten yaplm, her iki tarafndaki ene azlar ok hassas ve l tamlnda ilenmitir. eneler sertletirilmitir. atal mastarlarn orta ksmna esas ls yazlr. Byk taraf ( + ) geer, kk taraf ( - ) gemez taraftr. 6.3.2. TAMPON MASTARLAR Delik aplarnn l toleranslarnn kontrolnde kullanlr. Bu mastarlarn iki tarafnda bulunan silindirik ksmlarn bir taraf llen delie geer ( kk taraf ), bir taraf da gemez ( byk taraf ) ekildedir. Tampon mastarla llen delie, mastarn bir taraf geiyor, dier taraf gemiyorsa delik mastar lsne uygundur. Tampon mastarlarn lleri de mastarn orta ksmna yazlmtr. 6.3.3. DI VDA MASTARLARI D vidalarn uygunluunun kontrolnde kullanlrlar. Mastarlar sertletirilip talanmtr. Mastarn zerinde vida deeri, adm ve tolerans belirtilir. Mastar alan vidaya uyarsa para uygundur. Gemezse hatal olmutur. 6.3.4. VDA MASTARLARI D vidalarn uygunluunun kontrolnde kullanlrlar. Tampon mastarlar gibi iki uludur. Bir ucu delik apn, dier ucu da alan viday kontrol etmek iin kullanlr.

ekil 11 : Tampon mastar

ekil 12 : D vida mastar

ekil 13 : vida mastar

NTE VII MASTARLAR

7.1. TANIMI

Makine paralarnn lme ve kontrol ilemlerinde, l ve kontrol aletleri ile birlikte kullanlan yardmc aletlere MASTAR denir. Mastarlarn bazlar dorudan doruya, bazlar da dolayl olarak lme ve kontrol ilemlerinde kullanlr. 7.2. MASTAR ETLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. Prizmatik Mastarlar Silindirik Vida Kalem Profil Konik zel Kalnlk

7.2.1. PRZMATK MASTARLAR Bu mastarlar elik ya da dkme elikten yaplmtr. lme, kontrol ve markalama ilemlerinde kullanlr. Biimleri prizmatik olup, btn yzeyleri hassas olarak ilenmi ve talanmtr. Mikrometre, kumpas, komparatr gibi l aletleri ile birlikte kullanlr.

ekil 14 : Prizmatik Mastarlar ve Kullanl 7.2.2. SLNDRK MASTARLAR Bu mastarlar ile silindirik i deliklerin lme ve kontrol ilerinde faydalanlr. Bu mastarlar da elik ve dkme eliklerden yaplm, sertletirilmi ve hassas lye talanmtr. eitli ap ve boylarda yaplr. Silindirik mastarlarla atlyelerde, 90 gnyelerin, pleyt zerinde diklik kontrol de yaplr.

7.2.3. VDA KALEM MASTARLARI Bu mastarlar tornada vida kalemlerinin bilenmeleri, kalem ayarlamalar iin kullanlr.

ekil 15 : Vida Kalemi Bileme ve Balama Mastarlar 7.2.4. PROFL MASTARLARI Makine paralarnn fatura birleme yerlerinde yaplmas istenen i bkey ya da d bkey kavislerin ( profillerin ) kontrolnde kullanlr.

ekil 16 : ve D Profil Mastarlar 7.2.5. KONK MASTARLAR

ekil 17 : Di Tara

Motorculukta ve makinecilikte kullanlan bu mastarlar, silindirik ve lama biimlidirler. Mastar, zerindeki llerden yararlanlarak istenilen lye gre kontrol yaplr.

ekil 18 : Konik Mastarlar

NTE VIII PNMATK LME VE KONTROL ALETLER

Pnmatik l ve kontrol aletlerinde lme ilemi iin basnl havadan yararlanlr. Hava, filtre ve musluktan getikten sonra hava gstergesine gelir. Buradan hortum ile lme azna gelen hava llecek para yzeyine yaklatrlr. Havann ilk basnc bilindiine gre ve lme azndan para yzne bir miktar hava kp basnc deceinden aradaki basn fark bize lme miktarnn bulunmasn salar. Pnmatik sistem ile 0,01 mm ile 0,005 mm. lme hassasiyetinde lmeler yaplabilir.

ekil 19 : Pnmatik l Aleti

ekil 20 : Pnmatik l aleti emas

NTE IX BREL L ALETLER

9.1. KOMPARATRLER Atlyelerde en ok kullanlan bir ibreli l aletidir. Komparatr iki ksmdan meydana gelir. 1. Komparatr saati 2. Komparatr sehpa ve balama paralar Komparatr saatinin bir kadran ve bu kadran merkezinde dnen bir ibresi bulunur. Kadran evresi 100 eit paraya blnmtr. bre bir tam devir yaptnda komparatr ucu 1 mm. aa veya yukar hareket eder. brenin saa dnmesi ile u yukarya, sola dnmesi ile de u aaya iner. Bylece lme ve kontrol ilemi yaplr.

ekil 21 : Komparatr saati ve sehpas

ekil 22 : Salg komparatr

ekil 23 : Komparatr saati

9.2. ENDKATRLER ( Delik Komparatrleri ) Delik aplarnn llmesinde ve kontrolnde kullanlan aletlerdir. Komparatr saati ucuna eitli aplarn llmesinde kullanlan ortas yarkl esnek ular kullanlr. Bu l aleti ile eitli aplar 0,001 mm. lme hassaslnda llebilir.

ekil 24 : Endikatr

9.3. PASSAMETRELER breli l ve kontrol aletlerindendir. D aplar kontrol etmeye yarar. Passametrelerde lme hassasiyeti 0,002 mm. dir. lme alanlar 0 25 mm, 25 50 mm. v.b. olarak yaplr. Seri retimde paralarn birbirine zde ve istenilen toleranslar ierisinde olup olmadklarnn kontrolnde kullanlr.

ekil 25 : Passametre

9.4. PASSMETRELER breli l ve kontrol aletlerindendir. Delik aplarnn kontrolnde kullanlr. Delik iinde noktadan temas ile lme yaparlar. lme hassasiyeti 0,002 mm. dir. Bazlarnda ise 0,001 mm. dir. lme alanlar ise 11 18 mm, 18 30 mm ve 30 50 mm. dir.

ekil 26 : Passimetreler

NTE X YZEY KONTROL ALETLER GNYELER10.1. TANIMI Yzeylerin dzlemselliinin ve yzeyler arasndaki alarn kontrol edilmesinde kullanlan aletlere GNYE denir. 10.2. ETLER Gnyeler kullanm yeri ve ekline gre ok eitlidir. a. Yzey gnyeleri b. Sabit a gnyeler c. Ayarl a gnyeler d. Basit blntl a gnyesi e. Verniyeli a gnyesi f. niversal a gnyesi g. Optik a gnyesi h. Saatli a gnyesi 10.2.1. YZEY GNYELER KIL GNYE Sadece yzeylerin dzlemsel olup olmadn kontrol etmede kullanlrlar. Kl gnye de denir. 10.2.2. SABT AI GNYELER Paralarn dzlemselliinin yan sra komu yzeyler arasndaki ann kendi sabit asna eit olup olmadn kontrol eder. 30 - 45 - 60 - 90 ve 120 al sabit a gnyeleri vardr. Somun ve benzeri paralarn yzeylerini de kontrol ettii iin somun gnyesi de denir. ekil 27 : Kl Gnye

ekil 28 : Sabit A Gnyeleri

10.2.3. AYARLI AI GNYES Ayarl a gnyeleri, zerinde a blntleri olmayan nceden belirlenen bir aya gre kontrol etmede yada tamal olarak alar lmede kullanlrlar.

ekil 29 : Ayarl A Gnyesi

10.2.4. BAST BLNTL AI GNYES zerinde basit a blntleri olan alarn lld yada istenirse markalamada kullanlan a gnyeleridir.

ekil 30 : Ayarl A Gnyesi

10.2.5. VERNYEL AI GNYES Verniyeli a gnyeleri, derecenin dakikalarn okuyabilmek iin yaplm hassas a gnyeleridir. Tam derecelerden baka dakikalar okuyabilmek iin yardmc a verniye blnts vardr.

ekil 31 : Verniyeli A Gnyeleri Verniyeli a gnyelerinin en nemlilerinden biri niversal a gnyesidir. 10.2.6. NVERSAL AI GNYES eitli a llerinin elde edilmesinde ve okunmasnda kullanlan hassas ve yksek lme tamlnda olan bir l aletidir. 360 ye kadar tm lleri ler. niversal a dairesi birbirinin devam 4 90ye blnmtr. Herhangi bir lmede elde edilen ann sabit kalmas iin skma vidasndan faydalanlr. Verniyesi 2 ve 5 olarak dzenlenmitir.

ekil 32 : niversal A Gnyesi

10.2.6.1.

( 5) AI VERNYESNN YAPILII A verniyesinin yaplma yntemi ve okunmas nceki konularda anlatlan verniyelere benzer. Fakat burada verniyenin a verniyesi, blntlerin de a blntleri olduuna dikkat edilmelidir.

4 tane 90 olarak blmlenen a dairesi zerinde 23 lik a dner disk zerine tanarak 12 eit a blntsne ayrlmtr. Bu ekilde blnme ile (23/12) lik a verniyesi blntleri elde edilir. A dairesi zerindeki 23 lik ksm verniyede 12 eit paraya blnmtr. 23 24 23 1 2- ----- = ----------- = ( ---- ) 1 = 60 olduundan 12 12 12 1 60 ( --- ) = ----- = 5 dr. 12 12

A Verniyesinin Okurken u zelliklere Dikkat Edilmelidir. a) nce verniyenin sfr izgisinin en son getii tam derece okunur. b) Tam dereceye, a blntleri ile kesien verniye izgisinin gsterdii dakika eklenir. RNEK PROBLEM : Verniyeli a gnyesindeki deeri okuyunuz. 40

Tam A : 54 00 Verniye : 0 40 A deeri : 54 40 54

10.2.6.2.

( 2) AI VERNYESNN YAPILII

A dairesi zerindeki 29 lik ksm verniyede 30 eit paraya blnmtr.

29 30 29 1 1- ----- = ----------- = ( ---- ) 1 = 60 olduundan 30 30 30

1 2 ( --- ) = ----- = 2 dr. 30 60

42

Tam A : 42 00 2 Verniye : 0 08 A Deeri : 42 08

10.2.7. OPTK AI GNYES Bu a gnyesi lme ekli ve kullanl bakmndan niversal a gnyesinin aynsdr. Yalnz bu gnyelerde blntler dardan grlmez ve verniyesi yoktur. ksmndaki a blntleri a kar tutulan bir gzetleme deliinden mercek ile bytlm olarak grlr. A blntleri 5y gsterecek ekilde her derece 12 eit paraya blnerek yaplmtr.

ekil 33 : Optik A Gnyesi 10.2.8. SAATL AI GNYES Saatli a gnyesinde a ls dn hareketi gayet kusursuz olan dililer yardmyla bir kadran zerinde dnen ibreye geirilir. l saatinin kadran en kk blnt 5y gsterecek ekilde 120 ye blnmtr. Dolays ile ibrenin bir devri 10 gsterir. Kadrandaki bir delikten de onar onar giden derece blntleri okunabilmektedir. Bu ikinci kadran 4x90 olarak blmlendirilmitir. st kadrandaki saylar dn ynne gre krmz ve siyah iki sra halinde yazlmlardr. Bylece sa ve sol dnler iin ayr hesaplama yapmadan a llebilir. kinci kadrandaki saylar da bunlara uygun olarak krmz ve siyahtr. Bundan baka apraz daire eyrekleri iindeki saylarda ayn ekilde renklidir. Bu gnyelerde okuma daha kolaydr.

ekil 34 : Saatli A Gnyesi

10.2.9. SNS CETVEL 10.2.9.1. Tanm Sins cetveli, kromlu elikten dengeli olarak yaplm ve yzeyleri ok hassas olarak ilenmi bir ubuk olup merkezler arasndaki uzakl 100 mm. ( baz sins cetvellerinde 200 mm. ) olan iki silindir arasna oturtulmutur. ekil 35 : Sins Cetveli 10.2.9.2. Sins Teorisi Sins cetvellerinin kullanlma yntemi, dik gendeki trigonometrik balantlara dayanr. Dik gende bir ann sins; kar dik kenarn hipotense orandr. Bu nedenle btn lmelerde sins cetveli, ( L ) hipotensn oluturur. l mastarlar ise ( H-h ) dik kenarn oluturur. Sins cetvelinin uzunluu ve l mastarlarnn deeri bilindii iin dik genin (L) hipotens ve (H-h) dik kenar biliniyor demektir. Bu durumda dik gendeki sins teoremine gre: H-h Sin a = ------------ olduundan bilinmeyen a deeri bulunarak problem zlr. L Baz durumlarda a as biliniyorsa ayn teoremden gidilerek ( H-h ) kenarnn karl olan l mastarnn deeri bulunabilir. 10.2.9.3. Sins Cetvelinin Kullanlmas Sins cetveli; alarn, koniklerin ve eimlerin llmesinde, i paralarnn, aparatlarn ve tezgahlarn ayarlanmasnda kullanlr. ekilde bir parann konikliinin sins cetveli ile kontrol grlmektedir. Burada i paras, sins cetveli ile koniklik asna ayarlanr. Komparatrn ucu boydan boya gezdirildiinde ibre sapmazsa koniklik tam demektir. Burada sins cetvelinin boyu L = 100 mm. parann koniklik as a= 3010 ise kullanlacak johanson mastarnn boyu :

E Sin a = --- buradan da L E = L x Sin a E = 100 x 0,5025 = 50,25 mm. Johanson deerleri ( 40mm + 9mm + 1,25mm ) olur.

NTE XI

OPTK YNTEM LE YZEY KONTROL

11.1. PARALEL YZL CAMLAR Dzlem yzey kontrol aletlerindendir. Yksek tamlktaki l ve kontrol aletlerinin, lme yzeyleri ile, hassas talanm ve leblenmi makine paralarnn dzlem yzeylerinin kontrolnde kullanlr. Bu camlarn zellii, karlkl iki yzleri hassas ve paralel ilenmi olmalarndadr. Optik camlarda yzeylerin dzgnl 0,0001 mm. ile 0,0002 mm. hassaslktadr. Camlarn genel lleri, 30 mm. apnda 12 mm. kalnlndadr.

ekil 36 : Paralel Yzl Camlar

11.2. YZEY KONTROLNN YAPILMASI Burada prensip, kontrol yaplacak para yzeyinin temizlendikten sonra, optik camn yzey zerine konmas ile, cam ile yzey arasnda kalan hava boluunun farkl kalnlklardan dolay meydana getirdii k biimine gre yzey dzgnlnn tayin edilmesidir. Kontrol yaplan yzey, istenilen dzlkte ise, camdan grnen erit izgileri eit aralkl ve paralel dorultuludur. Camda grnen izgiler geliigzel ve paralel deilse, o zaman yzey zerinde girinti ve kntlar var demektir.

a Dzgn

b Dzgn

c Hatal

d Hatal

ekil 37 : Paralel Yzl Camlarla Yzey Kontrol

ekil 38 : Yzey Kontrollerinde Kullanlan Optik Camlar

NTE XII PLEYTLER

12.1. TANIMI Pleytler genellikle kare ve dikdrtgen eklinde yaplrlar. Pleyt lleri kullanlacak yere ve amaca gre deiir. En ok kullanlan alan dikdrtgen yzeyli olanlardr. Pleytlerin nemli zellii, yzeylerinin ok hassas ilenmesi ve ekil deitirmeyen salam bir yapya sahip olmasdr. paralar, gerekli lme ve kontrol aletleri, markalama aletleriyle birlikte pleyt zerine yerletirilerek l alma, l aktarma, l kontrol, dzlemsellik, diklik, paralellik ve markalama gibi ilemler pleyt zerinde yaplr. 12.2. ETLER Pleytler gerelerine gre iki eittir. 2- Dkme demir pleytler 3- Granit pleytler 12.2.1. DKME DEMR PLEYTLER Bu pleytler atlye ve fabrikalarda markalama ve kontrol pleyti olarak kullanlr. Pleytin yzey dayanmn artrmak iin alt ksmlar kaburgal olarak yaplmtr.

ekil 39 : Dkme Demir Pleyt 12.2.2. GRANT PLEYTLER Bu pleytler atlyelerde ve laboratuarlarda lme ve kontrol ilemleri iin kullanlr. ( Granit, binlerce yl toprak altnda doann eitli etkileri ile oluan ve sertleen bir eit tatr. )

ekil 40 : Granit Pleytler

NTE XIII SU TERAZLER

Genellikle para yzeylerinin yatay ve dik konumlarn kontrol etmeye yarayan aletlerdir. Aa yada metalden yaplmtr. Gvde iin bir cam tp yerletirilmitir. Cam tp bombeli olarak yaplm ve iinde sv vardr. Bu hava boluunun kmldamas ile yzeylerin yatay ve dey konumlardan ne kadar ayrld anlalr. Tp a as kadar eildiinde hava kabarc da a as kadar hareket eder. Hava Kabarc

ekil 41 : Su Terazisi

NTE XIV SERTLK LME SSTEMLER

14.1. TANIMI Bir malzemenin kendisine etki etmek isteyen baka bir cisme kar gsterdii dirence SERTLK denir. 14.2. ETLER 1. Kesme Sertlii : Kesme ileminde malzemenin kesici alete gstermi olduu direntir. 2. Andrma Sertlii : Dnmeye ve kaymaya alan malzemenin anmaya kar gstermi olduu direntir. 3. ekme Sertlii : Malzemenin minimum ve maksimum ekme kuvvetine kar gstermi olduu direntir. 4. Esneme Sertlii : Malzemenin ekilmeye ve baslmaya kar gstermi olduu elastikiyet direncidir. 5. Batma Sertlii : Malzemenin kendisine batmaya alan daha sert baka bir malzemeye kar gstermi olduu direntir. 6. ekil Deitirme Sertlii : Malzemenin arplmaya veya ekil deitirmeye kar gstermi olduu direntir. 14.3. SERTLK LME YNTEMLER ki deiik sertlik lme yntemi kullanlmaktadr. Statik Sertlik lme Yntemi Etkisini yava yava gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme ilemine denir. Dinamik sertlik lme yntemi Ksa zamanda etkisini gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme ilemine denir. 14.3.1. STATK SERTLK LME YNTEMLER 1. 2. 3. 4. 5. Mohs Sertlik lme Yntemi Eeyle Sertlik lme Yntemi Brinell Sertlik lme Yntemi Vickers Sertlik lme Yntemi Rockwell Sertlik lme Yntemi MOHS SERTLK LME YNTEM

14.3.1.1.

Mohs sertlik lme ynteminde bir cismin kendisinden daha sert olan baka bir cisim tarafndan izilip izilmedii kontrol edilir. 14.3.1.1.1. 1. Mohs sertlii iin kullanlan mineraller Al 2. 3. 4. 5. Al ta Mermer Kalsiyum florr Kalsiyum fosfat 6. 7. 8. 9. Kuvars Alminyum silikat Korund Elmas

14.3.1.1.2. lem Basamaklar a. Sertlii llecek malzemeye kendinden daha sert olan mineralle izik atlr. b. Sertlii llecek malzeme zerinden izerek tala kartncaya kadar sertlik srasna gre belirlenen mineraller denenir. c. Hangi mineral malzeme zerinden izerek tala kaldryorsa, yaklak olarak bu minerale gre malzeme sertlii belirlenir. 14.3.1.2. EEYLE SERTLK LME YNTEM

14.3.1.2.1. Uygulan Sertlii llecek malzeme zerine ee srlerek tala kaldrp kaldrmad kontrol edilir. Bylece ee sertlii ile malzeme sertlii arasnda karlatrma yaplr. Ee tala kaldryorsa malzeme yumuak, tala kaldrmyorsa malzeme serttir. Bu yntem sertlii kesin olarak bilmemizi salayamaz. 14.3.1.2.2. Eeyle sertlik lme yaparken gz nnde bulundurulmas gereken hususlar a. b. c. d. Sertlii llecek malzemenin mengeneye uygun biimde balanp balanmad Sertlik lmede kullanlan eenin ls, biimi ve sertlii Eeleme ileminin hz, bask kuvveti ve pozisyonu Sertlii llen malzemenin kimyasal analizi ve sl ilemleri

14.3.1.3. BRNELL SERTLK LME YNTEM ok kullanlan sertlik lme metotlarndan biridir. Bu metotta D apndaki bir elik bilye kullanlr. Bilyenin sertlii 850 BSD kadardr. Genellikle 450 BSDden fazla olmayan metaller iin uygulanr. Bilye sertlii llecek malzemenin bir yzne P kuvveti ile belirli bir zaman dilimi ierisinde ( 10 30 sn ) bastrlr. Bilyenin malzeme zerinde meydana getirdii izin mm2 cinsinden yzey alan bulunur. Bunun iinde izin derinlii yada izin ap (d) byte yada l mikroskobu ile llr. Kg cinsinden olan P bask kuvveti, mm2 cinsinden olan yzey alanna blnerek, malzemenin Kg/mm2 cinsinden Brinell sertlii bulunur. Metal malzemenin sertlik deeri mekanik cihazlarda veya dijital sertlik lme cihazlarnda hesap yapmadan dorudan okunmaktadr. P Uygulanan Kuvvet ( 187,5 3000 Kg) F zin Alan ( mm ) D Bilye ap ( mm ) d z ap ( mm ) t z Derinlii ( mm ) BS Brinell Sertlii P BS = ----F F=pxDxt 33

D - D2 d2 t = --------------2 p x D (D - D2 d2 F = --------------------------- 2 Sertlii llecek parann kalnl (mm) En az 10 6 3 1,5 Bilye ap (D) ( mm ) P = 30 x D2 10 5 2,5 1,25 3000 750 187,5 46,9 Yumuak elik (su verilmemi ) 2P BS = -------------------------------p x D (D - D2 d2 ( Kg / mm2 )

Uygulanan Kuvvet ( P ) ( Kg ) P = 10 x D2 1000 250 62,5 15,6 Al, Si, Cu, Mg, alamlar, zel bronzlar P = 5 x D2 500 125 31,2 7,81 Bronzlar, pirin, Al-Si ve Mg alamlar P = 2,5 x D2 250 62,5 15,6 3,91 Kurun, alminyum ve yumuak malzemeler

Malzemeler

Tablo 1 : Brinell Sertlik lmnde Malzeme-Para Kalnl-Bilye ap ve Uygulanan Kuvvet Arasndaki Bant rnek Problem 1 6 mm. Kalnlndaki pirin malzemenin Brinell sertlii llecektir. Sertlik lme ileminde kullanlan bilye apn ve uygulanacak kuvveti bulunuz. Yant 6 mm. Kalnln karsndaki bilye ap D = 5 mm. Alnr. Pirinlere ait sradan yukar klarak 5 mm. lik bilyeye gelecek kuvvet P = 125 Kg. bulunur. rnek Problem 2 Bronz bir malzeme zerine 750 Kg.lk bir kuvvet uygulanmtr. Kullanlan bilyenin ap 5 mm. ve oluan iz ap d = 3 mm. olduuna gre BSD ne kadardr. Yant 2P 2 x 750 1500 BSD = ---------------------------- = ------------------------- = ------------------p x D ( D - D2 d2 ) 3 x 5 ( 5 - 52 32 15 ( 5 - 25 9 1500 1500 1500 BSD = ---------------- = -------------- = ----------- = 100 Kg / mm2 15 ( 5 - 16 15 ( 5 4 ) 15 34

14.3.1.4.

VCKERS SERTLK LME YNTEM

14.3.1.4.1. Uygulan Vickers sertlik lme metoduyla ok ince ve yzey sertletirilmesi yaplm malzemelerin sertlikleri llr. ok hassas lmlerin yaplabildii bu sistemde para yzeylerinin dzgn ve talanm olmas gerekir. elik bilye yerine u as 136 olan elmas piramit ve 1- 120 Kg. arasnda deien bir kuvvet uygulanr. Genel olarak 30 Kg. lk kuvvet uygulanr. Uygulanan kuvvetle elmas piramit ucun malzeme zerinde at kare izin alan mm cinsinden hesaplanr. Bu alan kuvvete blnmek suretiyle sertlik hesaplanm olur. Vickers Sertlii ( VS) = Uygulanan kuvvet / zinalan = P / F = Kg/mm Vickers Sertlii ( VS) = 1,854 x P / D forml kullanlr.

14.3.1.4.2. Vickers Sertlik lme Sisteminde Dikkat Edilmesi Gereken Balca zellikler 1. Para yzeyi piramit eksenine dik olmaldr. 2. Sertlii llecek para yzeyi iyi temizlenmeli ve snmamasna dikkat edilmelidir. 3. Sertlik lmnde izler birbirine yakn olmamaldr. 4. Parann kalnl iz kegeninin en az bir buuk kat olmaldr. 5. Elmas u bir yere arptrlmamaldr. rnek Problem Yzey sertlemesi yaplm elik bir para zerine 136 lik elmas u kullanlarak 100 Kg. arlk uygulanmtr. Oluturulan kare izin kegenleri arasndaki mesafwe mikroskopla 0,482 mm. llmtr. Bu elik parann vickers sertliini bulunuz. Yant VSD = 1,854 x P / D2 = 1,854 x 100 / 0,4822 = 185,4 / 0,2323 = 798 Kg / mm2 ROCKWELL SERTLK LME SSTEM

14.3.1.5.

Bu yntemde, sertletirilmi malzemelerin olduu gibi sertletirilmemi malzemelerin sertlik lmleri yaplmaktadr. Sertletirilmi paralarda u as 120 olan ucu yuvarlatlm elmas koni u kullanlr. Yumuak elik ve demir d metaller iin eitli aplarda elik bilyeler kullanlr. Rockwell Sertlik lme ynteminde de sertlik deeri Brinelldeki gibi malzemeye batan izin oluturduu derinlik temel alnarak bulunmaktadr. Sertlik Deeri birimsizdir. Malzemeye u ne kadar az batarsa malzeme o kadar serttir. Eer hi batmazsa sertlik elmas deerine eit kabul edilir. 35

Malzemenin sertlii 100 Rc kabul edilir. Eer u 0,2 mm. batmsa malzemenin sertlii (0) sfrdr. Buna gre: 0,2 x 100 = 0,002 mm. derinlik standart olarak 1Rc olarak bulunur. Not : Herhangi bir malzemede konik u 0,2 mm. den fazla batarsa o malzemenin sertliinin sfrn altnda olduu anlalmaz. Byle durumlarda baka lme yntemi kullanlmaldr. 14.3.1.5.1. ROCKWELL LME YNTEMLER Rockwell ile iki farkl tip lme yaplr. 14.3.1.5.1.1. STANDART CHAZ 60, 100 VEYA 150 Kg. arlklar uygulanr. U olarak sertletirilmi paralarda 120 al elmas koni u, dier metallerde ise u olarak; 1/16, 1/8, 1/4, 1/2 apl bilyeler kullanlr. 14.3.1.5.1.2. YZEYSEL CHAZ 15, 30 yada 45 Kg. lk arlklar kullanlr. ok ince yumuak malzemeler ile yzey sertletirilmesi yaplm eliklerin kabul sertliklerinin lmnde kullanlr. U olarak sert kabuklar iin elmas u, dier metaller iin elik bilyeler kullanlr. 14.3.1.5.1.3. LM LEMNN YAPILII

Uygulama kuvveti yerine nce 10 Kg. sonra da ek olarak 140 Kg. lk kuvvetler kullanlr. Sertlik lm yaplmadan nce sertlii llecek parann yzeyi iyice temizlenir ve para aletin tablas zerine konur. Dndrme volan hareket ettirilerek para elmas koniye dedirilir. Gsterge zerindeki kk ibre saat ibresinin ters ynnde hareket eder. Kk ibre (k) noktasna gelinceye kadar volan dndrlr. Bylece elmas u malzemeye 10 Kg.lk bir kuvvetle baslm olur. Sonra makinenin ayar kolundan faydalanarak gstergenin sfr izgisi byk ibrenin tam karsna getirilir. Yk koluna baslarak ( 50, 90 veya 140 Kg. ) byk yk para zerine bindirilir ve elmas u daha fazla dalar. Elmas ucun malzemeye dal byk ibrenin hareketinin durmas ile biter. Artk yk kaldrma koluna basmak suretiyle byk yk malzeme zerinden kaldrmak gerekir. Fakat 10 Kg.lk yk malzeme zerinde kalr. Bu anda iki ykn meydana getirdii derinlik fark, Rockwell sertlii byk ibre tarafndan gsterilir. Rc Rockwell Sertlik Deeri t - z derinlii

Sertlik Deeri ( Rc ) = 100 t / 0,002 100 Elmas Sertlik Deeri 0,002 1 Rc Deeri

36

rnek Problem Dkme demir para zerine konik u 0,084 mm. batmtr. Parann sertlii ka Rc.dir. zm Rc = 100 t / 0,002 = 100 0,084 / 0,002 = 100 42 = 58 Rc dir. 14.3.1.5.1.4. ROCKWELL SERTLK LME DERECELER VE ULARI Standart Rockwell sertlik lmede genlikle tip lme yeterlidir. Bunlar Rc, Rb ve Ra dr. Dier sertlikler zel amalar iin kullanlr. 1. Rc Sertlik lm Sertletirilmi eliklerin yzey sertrlii 0,6 0,7 mm. arasnda elik paralar, sert dkme demirler ve sertlii 100 Rb den fazla olan malzemelerin lmnde kullanlr. lmlerde 120 al elmas koni u kullanlr. 10 Kg. n ykten sonra 140 Kg. yk uygulanr. lave kuvvet kaldrldktan sonra cihazdan sertlik deeri okunur. 2. Rb Sertlik lm Yumuak elikler, temper dkm, bakr ve alminyum alamlar iin kullanlr. Bu lmde 1/16 elik bilye u yardmyla, 10 Kg. n yk ve ardndan 90 Kg. ek yk uygulanr. lave kuvvet ( 90 Kg. ) kaldrldktan sonra deer cihazdan Rb olarak okunur. 3. Ra Sertlik lm Sert metaller, ince elik ve yzey sert kabuk derinlii 0,4 mm. olan eliklerin sertlik lmnde kullanlr. Bu yntemde 120 elmas koni u ile 10 Kg. n yk uygulandrdktan sonra 50 Kg. ilave yk ile iz oluturulur. Kuvvet kalktktan sonra ibreden deer Ra olarak okunur. Rockwell sertlik lme cihaz zerindeki gsterge ( 0 100 ) arasnda eit olarak blnmtr. Her bir blm 1 Rokwell sertlik derecesini gstermektedir. Gsterge zerinde iki sra halinde skala vardr. Bunlardan biri siyah renkte dieri krmz renkte olarak numaralanmtr. Siyah renkli numaralarla Ra ve Rc sertlikleri, krmz renkli olanlarla Rb sertlikleri llmektedir. 14.3.2. DNAMK SERTLK LME YNTEM

14.3.2.1. Shore (or) Sertlik lme Yntemi Bu yntemle sertlik lm; Shore skleraskobu adndaki bir aletle yaplr. Bu aletin blntl bir cam borusu vardr. Borunun iinde iyi altrlm 2,6 gr. arlnda bir eki bulunur. ekicin ucunda yuvarlak ulu bir elmas bulunur. Dey duruma ayarlanan boru sertlii llecek malzeme zerine oturtulur. eki belli bir ykseklikten malzeme yzeyi zerine drlr. Malzemenin yzeyine arpan eki geri srar ve geri srama ykseklii malzemenin sertliini gsterir. Shore metodu sertlikten ok esneklik ler. Bu yntemler zellikle elik bilyelerin ( rulman bilyeleri ) sertlikleri llmektedir.

37