KMYASAL TEPKMELERN HIZLARI

Hz lsnde dengeli olmak gerekir. Mantk ve muhakeme hza feda edilmemelidir.

REAKSYON HIZI
Reaksiyon hz, maddenin birim zamanda miktarndaki deimedir. Bu deime reaksiyona girenler iin azalma, rnler iin artma eklindedir. Buradaki miktar; gram, kilogram, mol, hacim, molarite cinsinden alnabilir. Ancak hesaplarda genellikle molarite kullanlr. Zaman ise reaksiyonun cinsine gre saniye, dakika, saat, gn, ay, yl olabilir. Demirin paslanmas ok yava gerekleirken dinamitin patlamas ok hzl gerekleir. Bunun gibi her reaksiyonun kendine zel bir hz vardr. ki tr hzdan bahsedilebilir: 1 Ortalama hz 2 Anlk hz

REAKSYONLARDA HIZ TAKB

Kimyasal reaksiyonlarn hzlar reaksiyonun cinsine gre basn, renk, iletkenlik, s ve pH gibi deimeler gzlenerek takip edilebilir. Gaz fazndaki reaksiyonlarn hz basn deimesi yardmyla
1

tespit edilir. N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) reaksiyonunda 4 mol gaz (1 mol N2 ve 3 mol H2) reaksiyona girip, 2 mol gaz olumaktadr. Zamanla mol says azalmaktadr. Mol saysyla basn doru orantl olduundan basn da azalr. Basncn birden azalmas ya da yava yava azalmasna gre reaksiyonun hz yorumlanabilir. yonlu zeltilerin reaksiyonlar elektrik akm iletkenlii yardmyla tespit edilebilir. Kimyasal reaksiyona giren ya da reaksiyondan kan maddelerden en az biri renkli ise renk deiimi yardmyla reaksiyon hz tespit edilebilir.

BR REAKSYONUN GEREKLEMES N GEREKEN ARTLAR

1 AKTFLEME ENERJS (Ea): Kimyasal tepkimenin balamas iin gerekli minimum enerjiye denir. Aktifleme enerjisi ne kadar bykse tepkime o kadar yava gerekleir. Aktifleme enerjisi ileri veya geri reaksiyonun gerekleebilmesi iin eik enerjisi olup negatif deer almaz. Radikal tepkimelerinde Ea 0dr. 2 UYGUN DORULTUDA VE YNDE GAZ TANECKLERNN ARPIMASI (ARPIMA TEORS GAZLAR NDR): arpma meselesi gaz fazndaki maddeler iin sz konusudur. Kat, sv ve zeltilerde durum farkldr. Kimyasal reaksiyonlarn gerekleebilmesi iin gaz fazndaki reaktif maddelerin birbiriyle arpmalar gerekir. Gaz taneciklerin arpmas sonucu kimyasal olaylarn olduunu ifade eden teoriye arpma teorisi denir. Her arpan gaz tanecii kimyasal reaksiyon vermez. Uygun dorultu, yn ve yeterli enerjide olan arpmada reaksiyon gerekleir. Gaz moleklleri hareketleri srasnda birbirlerine arpmak iin
2

yaklarlar. Bu esnada kinetik enerjileri azalr, potansiyel enerjileri artar. Gaz tanecikleri uygun arpma olduunda, yksek potansiyel enerjiye ular. Bu srada kararsz durumda (yksek potansiyel enerjili) aktiflemi kompleks denilen ara rn oluur. Ara rn; girenler ya da rnlere dnr. Girenlere dnrse reaksiyon olmaz. rnlere dnrse reaksiyon olur. Potansiyel enerji azalr, kinetik enerji artar.

KENDLNDEN OLU VE ARPIMA TEORS

Kendiliinden olan reaksiyonlarda, uygun arpma doaldr. Kendiliinden denmesinin sebebi, sanki insan eli karmadan olduundandr. arpma teorisi denmesi de, arpmay kaza anlamnda alrsak yledir: Programda yazl olan, aynen yazl olduu gibi oluyor. Baka bir ifadeyle kaderde olan kaza oluyor/arpyor demektir.

ARPIMAMASI GEREKEN TANECKLER N KONULAN ENGELLER

Maddenin hli Birleme kabiliyetinin olmamas Maddelerden birinin miktarnn ok az olmas Eann yetersiz oluu ift ynl olu engeli Endotermik reaksiyon engeli imdi bunlar birer rnekle grelim:

BRLEME KABLYETNN OLMAMASI

3

 Altn oksitlenmez. Soy gazlar hibir maddeyle tepkime vermez. Havada bulunan N2 gaz, inert (reaksiyonlara kar ilgisiz) gazdr.

MADDELERDEN BRNN MKTARININ OK AZ OLMASI

Havada hem N2 hem de H2 bulunur. Buna ramen H2 miktar az olduu iin, tepkime ekzotermik olduu hlde birlemezler ve NH3 olumaz.

EaNIN YETERSZ OLUU

Havada hem N2 hem de O2 bulunur. Yamur yadnda HNO3 (kezzap) olumas iin artlar hazr olduu hlde, gerekli olan yksek aktivasyon enerjisi (eik enerjisi) salanmadndan HNO3 (nitrik asit) olumaz.

FT YNL OLU ENGEL

H2Onun iyonlama tepkimesi ift ynldr. 10 milyon H2O moleklnden yalnz 1 tanesi iyonlarna ayrarak (OH)1 ve H+1 iyonlarn oluturur. H2O (OH)1 + H+1

ENDOTERMK REAKSYON ENGEL

Btn yanma reaksiyonlar ekzotermik olduu hlde azotun yanmas endotermiktir. N2+ 2,5O2 + H2O + yksek scaklk 2HNO3 Bu nedenle havadaki N2 ve O2 birlemezler. Kezzap olumaz.

KMYASAL TEPKMELERDE HIZ DENKLEMNN IKARILII

Aadaki tek basamakl reaksiyonun hz ifadesi, girenlerden gaz ve sulu zeltilerin kat saylarnn molar deriimlerine s olarak yazlmas ve k sabitiyle arpmlarndan bulunur. 2A(g) + B(g) C(g) + 2D(g) Yukardaki reaksiyon iin hz ifadesini yazalm: RH = k [A]2[B] k hz sabitidir. Her reaksiyon iin hz sabiti knn saysal deeri farkldr. Kat ve sv maddelerin deriimleri sabit olduundan reaksiyon hz denklemine yazlmazlar, sadece gazlar ve suda znm iyonlarn molar deriimleri hz bantsna yazlr.

KATI VE SIVI MADDE DERMLER HIZ FADESNDE NN YAZILMAZ?

k, kat ve svlar hesaba katlarak ayarlanmtr. Birim hacme den kat ve sv tanecik says tepkimede deimez.

TEPKME HIZI IKANLARIN DERM LE DE LNTL OLABLR

2A(g) + B(g) C(g) + 2D(g) reaksiyonunun hz ifadesi ayet tepkime tek basamakl ise RH = k [A]2[B] eklinde yazlabilir. ayet tepkime birden fazla basamakl ise hz, kanlarn deriim ile de ilintili olabilir. Bundan dolay hz ifadesi deneysel bulunur.

KATALZR, HIZ FADESNDE YER ALABLR M?

5

 ayet tepkime birden fazla basamakl ise katalizr, hz ifadesinde yer alabilir.

k HIZ SABTNE ETK EDEN FAKTRLER (k YALNIZ SICAKLIKLA DER)

k hz sabiti, yalnz scaklkla deiir. Temas yzeyi artnca hz da artar. Hz arttna gre k bymtr. denilemez. Tepkimenin hzlanmas, temas yzeyinin k hz sabitini arttrmasndan tr deildir; temas yzeyi, mekanizmay deitirdii iin tepkime hzlanmtr, k deimemitir. Baz kaynaklardaki k hz sabitini, temas yzeyi deitirir. eklindeki bilgi yanltr. Ayn meseleyi katalizr iin de syleyebiliriz. Katalizr, mekanizmal tepkimelerde mekanizmay deitirir; bu nedenle tepkime hzlanr. Mekanizmal tepkimelerde tepkimenin hzlanmas, katalizrn k hz sabitini arttrmasndan tr deildir; katalizr, mekanizmay deitirdii iin tepkime hzlanmtr, k deimemitir. Dolaysyla baz kaynaklardaki Hz sabiti ky katalizr deitirir. eklindeki bilgi de yanltr.

KADEMEL TEPKMELERDE HIZ (TEPKME MEKANZMASI)

Kimyasal reaksiyonlarn bir ksm birden fazla basamak ieren mekanizmalarla oluur. Birden fazla basamakta gerekleen reaksiyonlarn (mekanizmal reaksiyonlar, kademeli reaksiyonlar) hz denklemleri, en yava basamaa gre yazlr. Kademeli bir tepkimenin hz en yava basaman hzna eittir; nk bir zincir en zayf halkas kadar kuvvetlidir. Baka bir ifadeyle en yava yryenin admyla yrnmtr.
6

 Konu; Korkunuz ki kimse korkmasn veya yalnz korkulacaktan korkulsun. ile de e anlamldr. ayet korkuyorsanz, sizi dman bilenler kamaktadr. ise kanundan karacamz sosyal dersin baka bir boyutudur. Doru mekanizma nerilmelidir. nerilen mekanizmann verdii hz ifadesiyle deneysel hz ifadesi rtmelidir. Mekanizmada nerilen maddeler deneyde gzlemlenemeyebilir; nk nerimdir. Gzlemlenmemesi nerilen mekanizmann yanllna delalet etmez. Atomlarn, molekllerin ve iyonlarn davranlarna dayanarak, tepkimelerin gerekleme yollarnn ayrntl olarak tanmlanmasna tepkime mekanizmas denir.

REAKSYON DERECELER
Reaksiyonun hz bantsndan her bir maddenin deriimi zerindeki s o madde zerinden tepkime derecesini (mertebesini), bu slerin toplam ise toplam tepkimenin derecesini verir. RH = k[A] [B]2 olan bir kimyasal reaksiyon A maddesine gre birinci, B'ye gre 2. derecedendir. Reaksiyon toplam olarak 3. Derecedendir (Reaksiyona gre 3. derecedendir). Tepkime dereceleri her zaman tam sayl olmaz. 1/2nci, 2/3nc, sfrnc vb. dereceler de olabilir. Aadaki tepkimenin hz ifadesini yazalm. Girenlerdeki maddeler kat ve sv olduundan hz ifadesinde yer almaz. Hz, kya eit olur. Hz ifadesi, Hz=k olarak yazlr; tepkime sfrnc derecedendir. Na(k) + H2O(s) NaOH(suda) + 1/2H2(g)

REAKSYON HIZININ BALI

7

OLDUU ETMENLER
REAKSYON HIZINA ETK EDEN FAKTRLER
1. Maddenin cinsi 2. Temas yzeyi 3. Deriim (Konsantrasyon) 4. Basn Hacim 5. Katalizr 6. Scaklk 7. Gaz taneciklerinin etkin arpma says

1. MADDE CNSNN REAKSYON HIZINA ETKS Kimyasal reaksiyonlarda, molekller arasnda ve molekl iinde kopan ve tekrar yeni dzenleme ile oluan ba says ne kadar fazla ise arpma teorisine gre reaksiyon o kadar yava olur. Ntr reaksiyonlar genellikle iyonlar aras reaksiyonlardan yava olur. Zt ykl iyonlarn reaksiyonlar genellikle ok hzl olur. Organik bileiklerin reaksiyonlar genellikle ok yavatr.

REAKSYONLARDA HIZLIDAN YAVAA DORU RNEKLER

AgNO3(suda) +NaCl(suda) AgCl(k) +NaNO3(suda) Fe(k) + 2Ag+1(suda) Fe+2(suda) + 2Ag(k) 2H2 + O2 2H2O CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O C + O2 CO2 4Fe + 3O2 2Fe2O3

YAVA OLAN REAKSYONLARA RNEKLER

4Fe + 3O2 2Fe2O3 H2O (OH)1 + H+1

YAVA OLMASI BEKLENEN REAKSYONLARIN HIZLI OLMASI,

1 tane protein moleklnn; binlerce atomun uygun dorultuda, simetrik ve zamannda arpmasyla meydana geldii dnlecek olursa tepkime hzyla ilgili yazlan kurallar, daha iyi anlalr...

GEREKLETRLEMEYEN REAKSYONLARA RNEKLER

Au + O2 Gereklemez. He + O2 Gereklemez. Ne + O2 Gereklemez. Ar + O2 Gereklemez.

BRLEME KABLYETLER OLMADII HLDE ZEL ARTLARDA BRLETRLEREK GEREKLETRLEN REAKSYONLARA RNEKLER
Fe + Cr+3 Fe+3 + Cr 2H2O 2H2 + O2 N2 + 3H2 2NH3 2. TEMAS YZEYNN REAKSYON HIZINA ETKS
9

 Reaksiyona giren maddelerin temas yzeyinin artmasyla reaksiyon hz artar. Odunun ktk olarak yanmas yava iken kk paralar veya tala hlinde yanmas hzldr. Kp ekerin toz ekerden, onun da pudra ekerinden daha yava znmesinin sebebi de temas yzeyidir. Temas yzeyi yerine yzey alan da denilebilir. 3. DERMN REAKSYON HIZINA ETKS Reaksiyona giren maddelerin deriimleri arttka reaksiyon hzlanr, azaldka yavalar. Kademeli reaksiyonlarda en yava basamaktaki girenlerin deriimi deitirilirse hz deiir. 4. BASIN HACM DEKLNN REAKSYON HIZINA ETKS Basn veya hacim etkisi, deriim etkisi olarak da dnlebilir. Hacim azalmas veya artmas deriimde deimelere sebep olacandan hz etkiler. Gazlar arasndaki reaksiyonlarda basncn artmasyla (hacim azalmasyla) reaksiyon hz artar, basncn azalmasyla (hacim artmasyla) reaksiyon hz azalr. 5. KATALZRN REAKSYON HIZINA ETKS Katalizrler, kimyasal reaksiyona girdii gibi kan, reaksiyonun hzn, aktifleme enerjisini, mekanizmal tepkimelerde mekanizmasn deitiren, Ha etki etmeyen maddelerdir. Reaksiyonun hzn arttranlar pozitif katalizrler (aktivatr), yavalatanlar ise negatif katalizrlerdir (inhibitr). Katalizr aktifleme enerjisini drmtr. Katalizr, mekanizmal tepkimelerde mekanizmay deitirir, yava adm tepkimesi deitiinden dolay hz ifadesi de deiir. Her bir tepkimenin kendine zg k sabiti deeri olduundan dolay k sabiti de deimi olur. Deien k, farkl bir tepkimenin
10

ksdr. Ayn tepkimenin ks yalnz scaklkla deiir. Katalizrler; balam ama yava olan baka bir ifadeyle zaten gerekleen reaksiyonlar hzlandrr, gereklemeyen reaksiyonun gereklemesini salayamazlar. Katalizr olarak varsaydmz madde kullanlmadnda ayet tepkime olmuyorsa o maddeye katalizr diyemeyiz. Katalizrler az miktarda kullanlr, miktar fazla olan madde katalizr olamaz. Enzimler, doal biyolojik katalizrlerdir. Kademeli reaksiyonlarda kullanlacak katalizr en yava basamaa uygun olacak ekilde seilmelidir. Mekanizmal tepkimelerde katalizr, hz ifadesinde yer alabilir. Katalizr, bazen hz ifadesinde yer alr, bazen almaz. Katalizr, tepkimelerde ok iaretinin zerine yazlr. Mekanizmal tepkimelerde katalizr, yava admn aktivasyon enerjisini (Ea) drmekle beraber, yava adm tepkimesi de deiir. Tek basamakl tepkimelerde katalizr, aktivasyon enerjisini (Ea) drr.

6. SICAKLIIN REAKSYON HIZINA ETKS Hem endotermik hem de ekzotermik reaksiyonlarda scakln artmasyla reaksiyon hz artar. Yalnz polimerizasyon tepkimelerinde scaklk hz azaltr. 7. GAZ TANECKLERNN ETKN ARPIMA SAYISININ REAKSYON HIZINA ETKS Tepkime hz, gaz taneciklerinin etkin arpma saysyla doru orantldr.

N2ODAN N2 VE O2 OLUUMU (KATALZRSZ)

N2O(g) N2(g) + O(g) O(g) + N2O(g) N2(g) + O2(g)
11

 Bu iki denklem taraf tarafa toplanrsa aadaki denklem elde edilir. 2N2O(g) 2N2(g) + O2(g) Ara rn Odur; katalizr yoktur.

GENELLKLE ARA RNN GRENLERDE OLDUU BASAMAK YAVA ADIMDIR

SORU: 2N2O(g) 2N2(g) + O2(g) eklindeki mekanizmas aada verilen reaksiyon denkleminin hz ifadesini yaznz. N2O(g) N2(g) + O(g) O(g) + N2O(g) N2(g) + O2(g) CEVAP: kinci basamak yava admdr. Hz=k [N2O] [O] olur. Mekanizmal tepkimelerde ara rn genellikle hz bantsnda yer alr.

N2ODAN N2 VE O2 OLUUMU (KATALZRL)

Cl2(g) 2Cl- (suda) 2N2O(g) + 2Cl-(suda) 2N2(g) + 2ClO-(suda) 2ClO-(suda) Cl2(g) + O2(g) Bu denklem taraf tarafa toplanrsa aadaki denklem elde edilir. 2N2O(g) 2N2(g) + O2(g) Cl2 katalizrdr; Cl- ve ClO- ara rndr.

ARA RNN RNLERDE OLDUU BASAMAK GENELLKLE YAVA ADIM OLAMAZ

SORU: Mekanizmas aada verilen 2N2O 2N2+ O2 reaksiyon denklemine ait hz ifadesini yaznz.
12

Cl2 2Cl2N2O + 2Cl- 2N2+ 2ClO2ClO- Cl2 + O2 CEVAP Cl2 2Cl- (hzl adm) 2N2O + 2Cl- 2N2+ 2ClO- (hzl adm) 2ClO- Cl2 + O2 (yava adm) Birinci basamak yava adm olamaz; nk ara rn rnlerdedir (Cl-). kinci basamak da yava adm olamaz; nk burada da ara rn rnlerdedir (ClO-). Sonuta nc basaman yava basamak olduu anlalr. Hz=k [ClO-]2 olur.

13