TRKLERN UZAKDOU SYAS VE KLTR TARHNE ETKLER (Tang ve Yuan Hanedanl Dnemi rnei)

The Impacts of Turks on the Cultural and Political History of Far East (The Case of Tang and Yuan Dynasty)

Alimcan NAYET
zet inin Tang (618-907) ve Yuan Hanedanl dnemi (1271-1368) in tarihinin en parlak dnemlerinden biridir. Bu dnemde in, gerek siyasi, gerek askeri, gerekse kltrel bakmdan dnyann sper gc idi. Bu sper gcn oluumunda, Trklerin rol asla kmsenemeyecek kadar byk olmutur. in tarih kitaplar ve tarih aratrmalar bunu net bir ekilde gstermektedir. Bu yazda, Trklerin Tang/Tang ve Yuan hanedanl dneminde Uzakdou zerindeki siyasi ve kltrel etkileri ele alnacaktr. Anahtar szckler: in, Trk, Tang, Yuan, Kore.

Abstract The era of Tang Dynasty (618-907) and Yuan Dynasty (1271-1368) is

considered as one of the most sparkling era of Chinese history. During that era, China was worlds superpower in cultural, military and political aspects. The role of Turks was so big that could not be denied in that sparkling era of China. Chinese history books and researches on history prove that reality purely. In that paper, the impact of Turks on political and cultural history of Far East during the dynasty of Tang and Yuan will be analyzed. Key words: China, Turk, Tang, Yuan, Korea.

inin Tang Hanedanl dnemi (618-907) in tarihinin en parlak dnemlerinden biridir. Bu dnemde in, gerek siyasi, gerek askeri, gerekse kltrel bakmdan dnyann sper gc idi. Bu sper gcn oluumunda, Trklerin rol asla kmsenemeyecek kadar byk olmutur. in tarih kitaplar ve tarih aratrmalar bunu net bir ekilde gstermektedir. Bu yazda, Trklerin Tang/Tang ve Yuan hanedanl dneminde Uzakdou zerindeki siyasi ve kltrel etkileri ele alnacaktr.

Prof. Dr., Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits retim yesi.

A.

Trklerin Tang/Tang Hanedanl Dneminde inliler zerindeki Siyasi ve Kltrel Etkileri

Tang/Tang Hanedanl, Gktrklerin byk destei ile kurulan bir devlet idi. Sui Hanedanlnn son dnemlerinde, hanedanla bal eitli blgelerde ayaklanmalar meydana geldii zaman, Tai Yuan vilayetinin valisi Li Yuan, kendi adamlarndan Liu Wenjingi Dou Trk devletinin kaan baraya gnderip, Sui Hanedanlna kar birlikte saldrmay teklif etmiti.1 Li Yuan, Sui Hanedan ailesinden olup, onun asl niyeti Sui Hanedanln ykmak deil, kendi istedii adam tahta geirmekti. Ancak bara Kaan, Li Yuann kendisinin tahta gemesi artyla yardm edeceini bildirdi.2 Anlama gerei, Sui Hanedanlndan alnan topraklar Li Yuana ait olacak; ancak para, kymetli eya ve kzlar bara Kaana verilecekti. Li Yuan Kaana ba koyup sayg gsterme ve ballk kuraln bozmama konusunda bara Kaana sz verdi. Li Yuan Sui Hanedanlna kar 30 bin kiilik ordusuyla ayakland zaman, bara Kaan ona yardm ve destek iin 500 svari ve 2000 at gnderdi.3 Sonuta, ayaklanmas baarl olan, Li Yuan M. S. 617de kendisini kaan ilan ederek Tang/Tang Hanedanln kurmu ve Chang-an ehrini bakent yapmt. Li Yuan (Tang Gao-zu) tahta oturduu dnemde Gktrklere kar saygda kusur etmemi, hatta bara Kaann elisini kendi tahtna oturtmutu.4 Tang/Tang Hanedanlnn ilk yllarnda, indeki baz idari ve askeri unvanlar Gktrk kaanlarnn onayn aldktan sonra verilebilirdi5. 757 ve 762de Tang/Tang Hanedanlnn 330 bin kiilik ordusuna kumandanlk eden An Lu-shan ve Shi Si-ming adl komutanlar Trk asllyd.Bu komutanlar eitli nedenlerle 757de ve 762de Tang/Tang Hanedanlna kar isyan ettiklerinde, inlilerin yardmna yine Uygur Trkleri komu ve isyan bastrarak Tang/Tang Hanedanln korumulard. O dnemde Tang/Tang Hanedanlnn deiik blgelerine yerletirilen Uygur Trklerinin says da yz binleri bulmutu. Binlerce Uygur Trk ailesi, bakent Chang-ana yerlemiti. Sui ve Tang hanedanlar dnemindeki pek ok siyasi ve askeri faaliyetlerde Trklerin6 ve inlilemi Trklerin etkisi bykt7. Dolaysyla Tang/Tang Hanedanlnn

Enver Baytur ve Heyrinisa Sdk, incangdiki Milletlerning Tarihi (Dou Trkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler Neriyat, Pekin 1999, s. 326-327. 2 Wang Xia-fu, Tang Hanedanlnn Trklere Kar Sava (Tang-chao Dui Tu-jue De Zhan-zheng), Hua-xia Neriyat, Guangdong Halk Neriyat, 1997, s. 40. 3 Enver Baytur, age, s. 328. 4 Wang Xia-fu, age, s. 42. 5 Wang Xia-fu, age, s. 39. 6 in tarih kitaplarnda geen Hu veya Hu-ren, isimleri bata Trkler olmak zere kuzey ve batdaki inli olmayan milletler iin kullanlmtr. Dolaysyla metinde geen Hu veya Hu-ren teriminin Trkler olarak aktarlmasn sakncal gryoruz. 7 Fei Xiao-tong, Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok Boyutlu Birlii), Merkezi Milletler niversitesi Yaynevi, Pekin 2003, s. 174.

hkmdar slalesinin nesebi de Trklerle karmt8. Hanedanlk ynetiminde grev alan 369 vezirin 36s Trk asllyd. Zira Tang/Tang iktidar byk lde yabanclarn kuvvetine dayanyordu.9 Trklerin Tang/Tang Hanedanl dneminde, inliler zerindeki kltrel etkileri ise artc boyutlardayd. Sinolog Edward Schafere gre, Trk kyafetleri, Trk yemekleri ve Trk mzii Tang/Tang Hanedanl toplumunda bir tutku hline gelmiti. zellikle Shenyang ve Luo-yang Trk modasnn en yaygn olduu ehirlerarasndayd. Toplumda Trk kyafetleri taklit ediliyordu. Erkekler ve kadnlar sefere ktklar zaman, zellikle ata bindikleri zaman Trk kalpa giyerlerdi. M. S. 7. yzyln ilk yarsnda soylu hanmlar barts olan ceketleri seviyorlard. apkas ve peesi birlikte bulunan bu tr kyafete o dnemde mu-li denirdi. Gerekte bu, gne ve yamurdan koruyan apkaya benzer bir kyafet olup, yz ve vcudun byk bir ksmn rterdi. Bu, kibirli hanmlarn hem kimliini saklamalarn salar hem de onlar kaba insanlarn merakl nazarndan korurdu. M. S. 8. yzyln ilk yarsnda, kadnlar balarna Trk kalpa giyer, hatta gzel makyajl yzlerini ortaya karyorlard. indeki erkekler ata binerken Trk erkekleri gibi kyafet ve izmeleri giyerek, sokaklarda kam alp at koturuyorlard. M. S. 8. yzylda saray hanmlar arasnda Uygur sa modeli yaygnlamt. Trk yaam tarzn takip etme uruna baz soylular pek de rahat olmayan adr hayatna katlanyor, hatta ehir iine bile adr kuruyorlard. air Bai Ju-yi, kendi avlusuna iki gk adr kurdurmutu. Misafirlerini adrda arlar, onlara adrn yararlarn anlatrd. ehirdeki adrlarda ikamet edenlerin ierisinde en nllerden biri, Yce mparator Tang Tai-zongun olu Li Cheng-qian idi. Veliaht Cheng-qian gndelik yaamn her alannda Trkleri taklit etmeye alrd. O, sadece Trke konuurdu ince konumazd. stelik sarayna resmi ilerin de yrtld gerek bir gk adr kurdurmutu. Kendisi de gerek Trk kaan gibi giyinir, adrn nndeki kurt bal bayran altnda oturur, halanm kuzu etlerini bayla syrarak yerdi. Ona hizmet eden kleler de Trk elbisesi giyerlerdi. O dnemde, Tang/Tang Hanedanlnn tebaas dardan gelen yiyecekler arasnda, en yaygn olarak deiik biimlerdeki kk Trk Breklerine dkn idi. Bunlarn ierisinde susaml zheng-bing(aralarna ya srlerek yaplan bir tr katlama brek) ile jian-bing inlilerin beenisini kazanmt. O dnemde Trke konumak da popler olmutu. Tang/Tang Hanedanl mensuplarndan baz kiiler Trke konuuyorlard, hatta o dnemde aydnlar arasnda kullanlan Trke-ince Szlk bulunuyordu. Ayrca Tang/Tang Hanedanlna ait baz iirlerde, Trk arklarnn Tang iiri zerindeki etkileri de grlyordu. Tang/Tang Hanedanl dnemindeki bu Trk modasndan rahatsz olan

8 9

Fei Xiao-tong, age, s. 174-175. Fei Xiao-tong, age, s. 175.

baz kiiler de vard. Tang/Tang Hanedanl fermanla inlilerin Trk taklitiliini yasaklamaya altysa da bir faydas olmamtr.10 Tang/Tang Hanedanl dneminde Trklerin in kltrn etkileyen rf ve detlerinden biri kartal ve ahinle avlanma idi. Tang/Tang Hanedanl imparatorlarndan Tang Tai-zong ve Tang Xuan-zong kartalla avlanmaktan byk zevk alyorlard.11 zm ve zm arab da Tang/Tang Hanedanl dneminde inlilere intikal etmi en nemli Trk rn idi. O dnemde Romallar, Araplar ve Bat blgesindeki (Trkistandaki) Uygurlar, zm yetitirme ve zm arab yapma konusunda usta idiler. Tang/Tang Hanedanl Trkistan (inlilere gre Bat blgesi) istila ettikten sonra, Kou devleti Tang/Tang sarayna zm ve zmden retilmi eitli rnleri gndermeye balamt. arap retiminde kullanlan zm tr de bu dnemde Tang/Tang Hanedanlna getirtilmiti. Bu zm, nl Manai-zi (at st) ad verilen zmdr. Bu zm tr, M. S. 647 ylnda, Trk yabgusu tarafndan Tang/Tang imparatoruna hediye edilmiti. Tang/Tang Hanedanlna Trkistandan sadece zm ve zm arab gelmemi, ayn zamanda arap retim teknikleri de gelmitir.12 Tang/Tang Hanedanl dneminde, Trklerin inlilere rettikleri en nemli ekonomik sektrlerden biri pamukuluktu. Dou Trkistanda M. S. 6. yzylda pamuk retiliyordu. Kouda (Bugnk Turfan Blgesi) retilen pamuk Tang/Tang Hanedanlnda nlyd. Koulular pamuk eker, pamuktan ip yapar, kuma dokur ve bunlar Tang/Tang Hanedanlna gtrp satarlard. Kounun istila edilmesiyle, pamuk retimi Tang/Tang Hanedanlnda da balamtr.13 M.S. 7. yzyln ortalarnda, Tohri prensi Tang/Tang Hanedanl sarayna iki adet zel ma-nao kandil aac hediye etmiti. Ate aac da denen bu yapma aa, Tang/Tang Hanedanlnda en cokuyla kutlanan yeni yl bayramnda kullanlyordu. gn sren bayramda her aile ssl kandiller asard. Bu det, Bat blgesinde eskiden beri kutlanan yeni yl bayramndan gelmiti. Koudaki Tang/Tang dnemine ait resimlerde de bu manzara grlmektedir. M. S. 6. yzylda bu tr kutlama deti ine ulam, bayramn tarihi de yeni yldan ayn on beine, yani ayn dolduu geceye alnmtr.14 Ortaada, inde altn sikke yoktu. M. S. 6. yzylda, Tang/Tang Hanedanlnda Trkistan blgesinin, zellikle Kuann altn ve gm sikkeleri rabet gryordu. M. S. 7. ve 8. yzylda, Trkistandaki devletlerde bu tr altn ve gm sikkeler kullanlyordu. nsanlarn ellerinde Roma, Fars ve Bizans sikkeleri bulunuyordu. Kouda bulunan bir erkek
10

Edward Schafer, Tang dai de wai-lai wen-ming (Tang Dneminde Dardan Gelen Medeniyet), Eserin orijinal ad: The Golden Peaches Of Samarkand - A Study Of Tang Exotics, (inceye eviren: Wu Yu-gui), Shanxi Shi-fan da-xue Chu-ban She (Shanxi Pedagoji niversitesi Yaynevi), 2005, s.55-57. 11 Edward Schafer, age, s. 133. 12 Edward Schafer, age, s. 193-194. 13 Edward Schafer, age, s. 264. 14 Edward Schafer, age, s. 319-320.

cesedin azndaki gm sikke de bunu teyit etmektedir. Bu sikkenin bir yznde Ahura Mazdann, dier yznde ise Halife Muaviyenin ad bulunmaktadr. Bu sikkeler, o zamanlar inlilere ok ilgin geliyordu.15 Tang/Tang Hanedanl dneminde, Trkistanda mzik ok gelimiti. Tang/Tang Hanedanl saraynda Trkistandan davet edilen ok sayda mzik ustas bulunuyordu. Dolaysyla, o dnemde mzikte kullanlan nota sistemi de ine Trkistandan girmiti.16 Yabanc mzisyenler, yani mzik icraclar, arkclar, danszler ve bunlarn getirdikleri alg aletlerinin in mzii zerindeki etkisi ok byk olmutur. inde Trkistan blgesinin mziine olan rabet Sui hanedanl dneminde en st seviyeye ulam ve bu eilim Tang/Tang Hanedanl dnemine kadar devam etmiti.17 Tang/Tang Hanedanl dneminde, in mziini derinden etkileyen mzik Kua mzii idi. zellikle Kua mzii ierisindeki Tef Dans Melodisi ok seviliyordu. Kua alg aletleri de inlilerce ok sevilmiti. Kua mziinde en nemli alg aletlerinden biri, drt telli pipa idi. Tang/Tang Hanedanl dnemi pop mziindeki 28 oktav, drt telli pipann icra teknii ve melodisi temelinde kurulmutu. Bili ve dz ney Kua mziinde nemli yere sahipti. Dolaysyla bu iki alg aleti de Tang/Tang Hanedanl dneminde ok yaygnd. Ancak Kua mziinde, inlilerin en ok sevdii gvdesi kk, boyal ke davul18 idi. Tang/Tang Hanedanl dneminde Kua mzii ile in mziinin sentezinden ortaya km olan Xi-liang Mzii, 8. ve 9. yzyl airleri tarafndan ok vlmtr.19 Tang/Tang Hanedanl dneminde kuzeylilerin mzii askeri mzik ile snrlyd. Boru, ks ve zil gibi alg aletleriyle icra edilen bu mzik insan coturduu iin saraydaki trenler ve zafer kutlamalar iin uygundu.20 Tang dneminde baz mzikler Japonyaya kadar ulamt. Bunlarn ierisinde, en ilgin olan Su-muz.21 oyunudur. Bu kn gelmesiyle icra edilen bir dans eididir. Bu dans, bir grup plak Trk ve inli gen tarafndan icra edilirdi. Onlar yzlerine maske takarak davul, pipa, kong-hou gibi alg aletlerinin eliinde zplayarak dans ederler, birbirlerine souk su serperler, hatta yoldan geenlere de su saarlard. Bu oyun, kaba grldnden, M. S. 714 ylndan itibaren Tang Xuan-zong tarafndan fermanla yasaklanmtr.22

15 16

Edward Schafer, age, s. 317. Edward Schafer, age, s. 344. 17 Edward Schafer, age, s. 82. 18 Ke davul. Ke: lke ad. 19 Edward Schafer, age, s. 84. 20 Edward Schafer, age, s. 84. 21 Bu terim incede Po-Hu-Qi-Han-Xi (Trklerin su sap k dileme oyunu) olarak gemektedir. Oyunun ierii Sumuz oyunu ile ayn olduu iin bu terimi su-muz olarak aktarlmtr. 22 Edward Schafer, age, s. 86.

Tang/Tang Hanedanl dneminde, sihirbazlk, ip can bazl, ate yutma ve cce oyunu gibi eitli oyunlar oynayanlara san-yue (rakkas) denirdi. Trkistan ve Hindistandan gelen pek ok rakkas, Tang/Tang Hanedanlnn eitli blgelerindeki ehirlerde bulunuyordu. Liang-zhou ve Luo-yang gibi yerlerdeki Mani tapnaklarnda belirli gnlerde sihirbazlk gsterisi yaplyordu.23 inde deri ve kttan yaplan glge oyunlar varsa da, iple kukla oynatma teknii M. S. 7. yzylda Trkistandan gelmitir.24 inlilerin bugn de ok rabet gsterdii yeim ta Dou Trkistann Hoten blgesinden temin edilmitir. M. S. 8. yzylda, Tang imparatoru bir eliyi Hotene gnderip yeim tandan yaplm eitli rnler getirtmitir25. Bilindii gibi, pek Yolundan nce Dou Trkistan ile in arasnda Yeim Ta Yolu vard. Hoten blgesindeki Yorungka Deryasndan (Yorung < rng ak, beyaz. Ka ss ta) kan yeim ta Dou ve Bat blgelerine gtrlp satlyordu. Bu tan inliler iin ok zel anlam bulunmaktayd.

B. Trklerin Yuan Hanedanl Dneminde (1279-1368) inliler ve Koreliler zerindeki Siyasi ve Kltrel Etkileri 13. ve 14. yzyllar Trklerin Uzakdounun siyasi ve kltr hayatnda ok nemli rol oynadklar dnem olmutur. Bunun iin, sadece Trklerin inde Moollarn kurduklar Yuan Hanedanl ynetiminde stlendikleri grevlere ve kltr yaamndaki faaliyetlere bakmak yeterlidir. Yuan Hanedanl dneminde Kubilay Hann ba veziri olan Lien i-en, maliye bakan olan Ahmet ve Sanga/Senge; din ve eitimden sorumlu bakan Argun Sal, denizci letmi ve Ukm, hekimlerden Yuur, Sadm, Nezer; diyetsiyen Koskuy; Nesturi misyoneri ve eli Rabban Sauma ve Markos, edebiyatlardan Guan Yun-, Seydullah, ue Ang-fu, Ma Zu-ang; tercmanlardan Arasang, Pracnar ve Karunadas Uygur Trklerinden idi.26 Bunlar Yuan Hanedanl dneminde inde siyasi, ekonomi, askeri ve kltrel alanda ok nemli rol oynamakla beraber indeki imar faaliyetlerinde de ok etkili olmutur. Bugn inlilerce Bei-jing batllarca Pekin olarak bilinen ehrin mimarlar arasnda Uygur Trkleri de bulunuyordu. Dolaysyla Pekine Trke Hanbalk da denilmiti. Koro krall 1270 ylnda Yuan Hanedanlnn hakimiyeti altna girince, Moollarla birlikte Koreye ok sayda Mslman Trk gelmiti. Yuan Hanedanlna tbi

23 24

Edward Schafer, age, s. 86. Edward Schafer, age, s. 86. 25 Edward Schafer, age, s. 291. 26 Geyretcan Osman, Uyurlar erkte ve erbte, incang Helk Neriyat, Urumi 2002, s. 110-162.

Koryo Krallnda ok nemli grevleri stlenmi olan Trkler, zellikle brokrasi alannda stn baarlar gstermiti. O dnemde Koryo saraynda grevli Uygur Samga bunlardan biriydi. Samga hakknda, Koreli bilim adam Hee Soo-leenin slam ve Trk Kltrnn Uzak Douya Yaylmas.27 adl kitabnn Mslman (Hui-hui) Samgann Menei ve Koredeki Trk Toplumu balkl blmnde nemli bilgiler bulunmaktadr. Dr. Hee Soo-leenin naklettii bilgilere gre, Samga Koryo saraynda Chang Sunryong adyla bilinmekteydi. Ona bu ad, Koryo kral Chung-yol vermiti. O bir Hui-hui (Mslman) kkenliydi.Onun esas ismi Samga (bazen Senge, Sanga) olup, babas Kyong (ince: Ching) Kubilay Han (Shih-tsu)n katipliini yapmt. Samga prenses Chekuk28un mabeyincisi olarak Koryoya gelmiti, mevkii hzla ykselerek Nang-chang unvan29, Changkun (General)30, Son-mu general31, blge komutan, Dou Fetih Brosu bakomutan, Bu-chimil-chik32 gibi grevleri stlendi. 44 yanda, yani 1298 ylnda chom-i-chom-ri33 mevkiinde iken ld. Samgann, yani Chang Sun-ryongun kurduu Dok-su Chang ailesinin eceresi de bu bilgileri dorulamaktadr. ecereye gre, o 44 yanda vefat ettiinde, Yang, Ye ve Son adl olu vard. Bu bilgilerden anlaldna gre, Samga Koryo saraynda st dzey grevler alm bir Uygur Trkyd. Koreli bir kadnla evlenmi ve Kore toplumuyla kaynamtr. Onun 25 kuaktan torunlar bugn Korenin orta blgelerinde kalabalk bir cemaat hlinde yaamakta ve Dok-so Chang ailesi olarak bilinmektedir. Bu ailenin eceresinde, Chang Sun-ryongdan itibaren 25 nesil boyunca sregelen aile tarihi ayrntl biimde muhafaza edilmitir. Bu 25 neslin soy aac yledir: 1.Kurucusu: Sun-ryong, 2. Yang, 3. U-bin, 4. An-chi, 6. Maeng-hyong, 7. Hi-an, 8. k, 9. Se-gol, 10. n-pil, 11. Ki, 12. Sung-in, 13. Hong-chom, 14. Yop, 15. Hu-chang, 16. Songmun, 17. Chun, 18. Hyon-kn, 20. Hun, 21. Se-chon, 22. Ii-chin, 23. Sun-hi, 24. Hak-su, 25. Kyong-ki Ailenin Dok-su ailesi olarak bilinmesindeki sebep, Dok-su kasabasnn kral Chungyol tarafndan Chang Sun-ryonga tmar olarak verilmesidir. Bu kasaba daha sonra Pung-dok kasabas olarak deitirilmi, Dok-su Chang ailesi de Pung-dok Chang olarak anlmtr. Korenin eski ve sekin ailelerinden biri olan Dok-su Chang ailesi, Koryo ve Choson Hanedanlar boyunca bakan, lim, general, filozof ve air gibi ok sayda byk adamlar
27 28

Hee-Soo Lee, slam ve Trk Kltrnn Uzak Douya Yaylmas, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1988. Yan imparatoru Kubilay Han ve kars A-su-chen-ko-tunun kz olup asl Moolca ismi Hudur kalimi idi. Koryo saraynn kraliesi olan ilk Mool prensesidir. Hee-Soo Lee, age, s. 136. 29 Koryo saraynn 6. dereceli bir idari rtbesidir. Hee-Soo Lee, age, s. 136. 30 Koryo saraynn 4. dereceli bir askeri rtbesidir. Hee-Soo Lee, age, s. 136. 31 Koryo saraynn askeri eitimden sorumlu generali. Hee-Soo Lee, age, s. 136. 32 Yan saraynn ikinci dereceli yksek rtbesidir. Hee-Soo Lee, age, s. 136. 33 Koryo saraynn ikinci dereceli nadir rtbesidir. Hee-Soo Lee, age, s. 136.

yetitirmitir. imdi 12 kola ayrlarak byk bir cemaat hline gelen bu aile, Korenin daha ziyade orta eyaletlerinde oturmakla beraber, lkenin drt tarafnda dank ekilde yerlemilerdir. Balca yerleim merkezleri de unlardr: Pyong-taek, Chin-i, Pung-dok, Ham-chong, Kua-Chon, A-san, Mun-kyong, Ye-san, Yong-n, n-chon kasabalar. Bu aile 15. yzylda Choson hanedanl dneminde uygulanan asimilasyon politikas sonucunda kendi kimliini kaybetmitir. imdi Trk izlerini tamayan bu aile kendi atalarnn Arap olduuna inanarak yaamaktadr.34 Yuan Hanedanl dneminde, Moollarn Kore ile olan diplomatik ilikilerini yrten ie Sun ( : Xie Sun), ie ang-ou ( : Xie Chang-shou) ve ie Si ( : Xie Si ) adndaki Trklerden de bahsetmek gerekir. in kaynaklarna gre bu zatlar Gktrk devletinin veziri Tonyukukun soyundan gelmektedirler. Uygur bilim adam Geyretcan Osmann aratrmasna gre, Gktrk devleti ykldktan sonra, Tonyukuk ve onun slalesi Uygur devletinde de nemli grevler stlenmitir.35 M. S. 840 ylnda Uygur devleti ykldktan sonra, Tonyukukun torunlar Uygurlarla birlikte batya g etmiler ve Turfanda kurulan dikut Uygur devletinde de vezirlik grevine devam etmilerdir. Yuan Hanedanl dneminde yaayan yazar Ou Yang-xuan, Xie soylular Uygurlardan olup, onlarn atalar Tonyukuktur demektedir.36 Onun Koulu Xie (ie) Soylularn Biyografisi adl kitabna gre, Tonyukukun torunlar Uygurlarn vezirleri olmulardr.37 Yine Yuan Hanedanl dnemi yazarlarndan Huang Jin Wei Vilayetindeki Hanm Uygur Soylularn Mezar Ta ( : ) adl eserinde, Xie (ie) soylular aslnda Trklerin aristokrasisinden olup, Tang Hanedanlndan itibaren Uygurlarn ba veziri olagelmilerdir. Onlarn atalar Tonyukuktur diye belirtmitir.38 Tarih kaynaklarnda, Tonyukukun torunlarndan Keipur adnda bir zatn 13. yzylda dikut devletinin veziri olduu belirtilmektedir.39 Buradan anlaldna gre, Tonyukukun torunlar bu grevi Yuan Hanedanl dnemine kadar kesintisiz srdrmlerdir. Yuan Hanedanl dneminde, dikut Uygur devletine mensup pek ok siyaseti, ekonomist, diplomat, tercman ve teknisyenin Hanbalkta (Bugnk Pekin) grevlendirildiini yukarda dile getirmitik. Tonyukukun torunlar da Hanbalkta grev alanlar arasnda bulunmaktadr. Ancak Tonyukukun torunlar, Hanbalkta; in kltrnn

34 35

Hee-Soo Lee, age, s. 145. Geyretcan Osman, age, s. 168. 36 Geyretcan Osman, age, s. 172. 37 Geyretcan Osman, age, s. 169. 38 Geyretcan Osman, age, s. 172. 39 Geyretcan Osman, age, s. 170.

etkisiyle ince soyad kullanmaya balamlar. Bunlar kendilerine Xie (ie) kelimesini soyad olarak semilerdir. Xie (ie) ise Selenga nehrinin ince transkripsiyonu olan Xielien-jie-he ( ) isminin ilk hecesidir. Tonyukukun torunlar ince Xie (ie) soyadn aldktan sonra, onlara Xie soylular ya da Selengallar denmitir.40 Daha nce bahsettiimiz Samga/ Senge adnn da Selenge den gelmi olmas mmkndr. Tonyukukun torunlarnn 13. yzylda bile Trkln kutsal meknlarndan biri olan Selengay soyad olarak kullanmalar, onlarn vatan sevgisini, vatana balln ve Trklk uurunun ne denli yksek olduunu gstermektedir. Xie soylularn bir ksm Yuan Hanedanl dneminde Koreye gitmi ve Korede nemli grevler stlenmilerdir. Bunlardan Xie Ji-dunun olu Xie Sun 1359 ylnda ocuklaryla birlikte Koreye gidip Song-jing () ehrine yerlemi, Austos 1360 ylnda ona Koo beyi unvan verilmi. Daha sonra Fu-yuan beyi nam da verilerek Korede nemli imtiyazlara sahip olmutur. O, Kasm 1360 ylnda 42 yanda vefat ettii zaman geride Chang-shou, Yan-shou, Fu-shou, Qing-shou ve Qian-shou adnda be olu ve kz kalmt.41 Xie Sunun byk olu Xie Chang-shou (1341-1399), Korede Xin-yu (inyu) kral iken vezirlik yapmtr.42 1388 ylnda, Kore generali Li Qing-gui askeri darbe yaparak kral devirdii zaman, Xie Chang-shou kraln veliahtlar arasnda arabuluculuk yapm, bu olaydan sonra, o daha nemli ilerden sorumlu vezir olarak grev almtr.43 Xie Chang-shou 1370, 1387, 1388, 1391, 1396, 1398 yllarnda Kore krall tarafndan ine eli olarak gnderilmitir.44 1394 ylnda ayrca Tercmanlar Dairesinin bakan olan Xie Chang-shou 1399 ylnda 59 yandayken vefat etmitir. Xie slalesinden Xie Si de nemli bir devlet adam idi. O, Yuan Hanedanl sona erdikten sonra Ming Hanedanl ynetimini kabul etmi, 1368 ve 1369 yllarnda, Ming Hanedanl tarafndan Koreye eli olarak gnderilmitir.45 Koreye giden Trkler, sadece Korenin siyasi yaamna deil, edebiyat ve kltr yaamna da renk katm, Kore kltrnn zenginlemesine vesile olmulardr. Xie Sun ve onun olu Xie Chang-shou nemli devlet adam olmann yan sra, Kore edebiyat tarihinde ok nemli yeri olan airlerdendi. Xie Sunun inde ve Korede yazd

40 41

Geyretcan Osman, age, s. 170-171. Geyretcan Osman, age, s. 176. 42 Geyretcan Osman, age, s. 178. 43 Geyretcan Osman, age, s. 179. 44 Geyretcan Osman, age, s. 180-181. 45 Geyretcan Osman, age, s. 183.

700den fazla iiri bulunmutur. Bu iirler Korede toplanp Yeni Zikir-name Hatralar () adyla baslmtr. Bu iirler, sonraki eitli iir antolojilerinde yer almtr.46 Xie Chang-shou da ayn zamanda bir airdir. Qi iirleri (), Qingqiu Manzaralaryla lgili iirler () adl iir antolojilerinde, ona ait 10 bentlik iir bulunmutur.47 St Dallar, Bahar ntibalar, Olaylar, Balk Dede, Bahar Endieleri balkl iirler ona aittir.48 inilerce Hu-yue denilen Orta Asya mzii, Korede Ho-ak olarak bilinmekteydi. Orta Asya mziinin Koreye girmesiyle Kore mzii de bu mzik ve mzik aletlerinden etkilenmiti. Ho-mu denilen Orta Asya dans ve Ho-ka denilen Orta Asya arks Korelilerce icra ediliyordu.49 14. yzylda, Ho-chok denilen Orta Asya algsn da Korede alnmakta olduunu Dr. Hee Soo-Leeden reniyoruz.50 Bunlarn dnda, Orta Asyada retilen kavun, karpuz, zm ve pamuk gibi zirai rnler de Trklerin etkisiyle Korede yetitirilmeye balamtr.51 Hatta ham kristalden yaplan gzlk de Orta Asyadan gelen Trklerden renilmi.Kristal gzlk 14. yzylda nce inde kullanlmaya balam ve sonra da Korede yaplmaya balamtr.52 Bunlarn dnda ehriye ve hamur tatls gibi tatl trleri de Trklerle birlikte Koreye girmitir.53 13. yzyln ikinci yarsndan 14. yzyln ortalarna kadar, Korede Uygur yazs ve Uygur dilinin kullanm ok yaygnlam ve gayr-i resmi bir saray dili hline gelmitir.54 15. yzylda bile, Uygurca Korede ok nemli bir yabanc dil konumundayd.55 Korede yaayan Uygurlar bu avantajndan faydalanarak retim yesi ve tercman olarak alyorlard.56 Sonu itibariyle, in ve Kore gibi Uzakdou lkelerindeki siyasi ve kltrel oluumda ve bu alanlardaki gelimelerde Trkler hi de inkar edilemeyecek kadar nemli rol oynamlardr. Gnmzde belirgin bir ekilde hissedilen Trk ve Uzakdou kltrndeki baz benzerlik ve yaknlklar yukarda belirtmeye altmz hususlarla alakaldr.

46 47

Geyretcan Osman, age, s. 177. Geyretcan Osman, age, s. 180. 48 Geyretcan Osman, age, s. 180. 49 Hee-Soo Lee, age, s. 173. 50 Hee-Soo Lee, age, s. 173. 51 Hee-Soo Lee, age, s. 174. 52 Hee-Soo Lee, age, s. 174. 53 Hee-Soo Lee, age, s. 174. 54 Hee-Soo Lee, age, s. 175. 55 Hee-Soo Lee, age, s. 176. 56 Hee-Soo Lee, age, s. 176.