T.C.

BAHEEHR NVERSTES ULUSLARARASI GVENLK VE STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

TRKYE ERMENSTAN YEN DNEM M ?

STANBUL EKM - 2009

NDEKLER

GR ....................................................................................................... 1 BLM 1: STRATEJK PARAMETRELER...............................................................6

1.KARABA SORUNU 1.1. Tarihsel Arka Plan ............................................................................ 6 1.2. 1988 1994 Aras Gelimeler .......................................................... 9 1.3. Minsk Sreci ................................................................................... 14 1.4. Karaba Sorununa likin Gr ve Deerlendirme ....................... 17

2 . ERMENSTAN STRATEJK ALGISI VE AILIM SRECNE LKN GENEL DEERLENDRME ............................................. 20 2 .1. Ermenistann Stratejik Perspektifi: Erivan blgesini ve dnyay nasl alglyor? ................................................................................ 20 2.2 Ermenistan Stratejik Kltrnde Snr Aan Milliyetilik ve Irksal Faktrler ................................................................................ 21 2.3. Ermenistan Gvenlik Anlay ve Tehdit Algs ............................... 26 2.4. Ermenistan Stratejik Kltrnde Konsept eitlilii ve Risk Minimizasyonu....................................................................... 29 2.4.1. Ermenistan Stratejik Kltr Inda Trkiye in Deerlendirme ............................................................................................... 32 2.5. Alm Srecinin Dier Aktrler, Kresel ve Blgesel Parametreler Asndan Deerlendirilmesi.................................................. 34

EK: 1 SOYKIRIM DDALARI VE YANSIMALARI.......................................... 48

3. Trk Tarihinde Ermeniler ................................................................... 48 3.1. Ermeniler ve Din............................................................................. 49 3.2.Ermeni Nfusu................................................................................. 50 3.3. Millet-i Sadkadan ark Meselesine............................................... 52 3.4.Ermeni Cemiyetleri .......................................................................... 56 3.5. I. Dnya Sava ncesinde Ermeniler............................................ 60 3.5.1. Rusya-Ermeni likileri ................................................................. 60 3.5.2. 19. ve 20. yy. da Ermeni Nfusu................................................. 62 3.5.2.1. Resmi Kaynaklarda Ermeni Nfusu.......................................... 62 3.5.2.2. Ermeni Kaynaklarnda Ermeni Nfusu...................................... 67 3.6. I. Dnya Savanda Ermeniler ....................................................... 77 3.6.1. Ermeni etelerine Kar Alnan Tedbirler .................................... 78 3.6.2. Tehcir Karar ................................................................................ 83 3.7. Ermeni Mezalimi ........................................................................... 113 3.8. Szde Soykrmn Hukuki Boyutu................................................ 117 3.9. Szde Soykrm Propagandas ..................................................... 119 4. Soykrm ddialarnn Siyasi Etkileri ................................................. 122

ZEL NOT........................................................................................... 126

KAYNAKA ......................................................................................... 131

EKLER ................................................................................................ 134

TABLOLAR VE HARTALAR Tablo 01: ldrlen ya da G Etmek Zorunda Braklan Trk ve Mslman Nfusun Yllara Gre Dalm ............................................... 7 Harita 01: gal Altndaki Azerbaycan Topraklar ve Karaban Durumu.. ............................................................................................................... 11 Tablo 02: gal Edilen Blgelerden Kaan Azerilerin Says................. 13 Tablo 03: 16. Yzylda Anadolunun eitli Yerlerindeki Mslman ve Gayrimslim Nfus ............................................................. 50 Tablo 04: kinci Merutiyet Dnemi Meclislerin Etnik Yaps ............... 54 Tablo 05: Osmanl mparatorluunda Ermeni syanlarnn Listesi ....... 59 Tablo 06: Osmanl Devletinin Nfusu 1831 ......................................... 63 Tablo 07: Osmanl Devletinin Nfusu 1834 ......................................... 64 Tablo 08: Osmanl Devletinde Nfusun Dalm 1881/82-1893 ......... 65 Tablo 09: Osmanl Develtinde Nfus 1894-1897 ................................. 66 Tablo 10: Osmanl Devletinde Nfuslarn Cemaatlere Gre Dalm 1906/07-1914...................................................................... 67 Tablo 11: Marcel Leart (Kirkor Zhrap)a Gre Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu 1882.............................................................. 68 Tablo 12: Vilyat-I Sittede Ermeni Nfusu 1912 Marcel Leart (Kiokor Zhrap)a Gre ...................................................................... 69 Tablo 13: Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu 1912 Ermeni Patrikhanesinin statistiklerine Gre ..................................... 69 Tablo 14: Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu Ermeni Patrikhanesinin statistiklerine Gre................................................................ 70 Harita 02: 1912 Yl Anadoluda Ermeni Nfusu .................................... 71

Harita 03: Osmanl Vilayetlerinde Etnik Dalm .................................. 72 Tablo 15: 1914 Senesi Farkl Milletler Resmi statistii ......................... 72 Tablo 16: Erzurum Vilayetindeki (Vilayat- Sittede yer alr) Mslman Ve Ermeni Nfusa Ait Osmanl statistikleri ................................ 74 Tablo 17: Vilyat- Sittede Ermenilerin Genel Nfus indeki Ortalama, En Az Ve En Fazla Oranlar .................................................. 74 Tablo 18: Resmi Sayma Gre Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu .... 75 Tablo19: Ermeni ve Ermeni Yanls Kaynaklara Gre Osmanl

Devletinde Ermeni Nfusu .................................................... 76 Tablo 20: Tehcir Srasnda Usulsuz Davrandlar Gerekesiyle Divan-I Harbe Sevk Edilen Kiilerin Blgelere Gre Dalm............ 91 Tablo 21: Divan- Harplerde Yaplan Yarglamalarn Sonucunda Verilen Cezalar (1916 itibariyle)......................................................... 91 Tablo 22: Tehcir Srasnda Sevk Edilen ve Yerlerinde Kalan Ermeniler ............................................................................................. 110 Tablo 23: Tehcir ile skan Arasndaki Kayplarn Beyan ..................... 111 Tablo 24: eitli lkelere 1914-1920 Yllar Arasnda Gerekleen Gler Ve Gmen Saylar................................................. 112 Tablo 25: Ermeniler Tarafndan Katledilen Trkler (1919-1921) ......... 114 Tablo 26: Ermeni ddialar zerine Yaynlar ........................................ 120 Tablo 27: Arivleri Ziyaret Eden Yabanc Aratrmac Says ............. 121

Trkiye ve Ermenistan arasnda kalclama eilimi gsteren anlamazlklarn zmne ilikin almalarn her iki lke karar vericileri ve kamuoylar ile paylald yaadmz srete ulusal kimlikli sorunlara duyarllk ve sorumluluumuzun bir gerei olarak hazrladmz analizi bilgilerinize sunuyoruz. Trkiye Ermenistan ilikilerini aratrmak isteyecekler, referans kimliindeki bilgi ve belgeleri de analizimizin ekinde bulabileceklerdir. Merkezimizce gerekletirilen analiz/projeksiyon almalar, raporlar ve terrizmle ilgili aratrmalarn tmne elektronik ortamda www.busam.bahcesehir.edu.tr adresinden ulaabileceinizi ayrca bilgilerinize sunarz. Sayglarmzla. Ercan TLOLU Uluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan

Giri Kimi zaman bamsz ou zaman ise byk bir devletin himayesi altnda yaayan Ermeniler, bulunduklar corafyada tarih boyunca kresel boyutta baat bir g olarak belirememilerdir. Yayldklar corafya gnmz Dou Anadolu, Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan, rann kuzeybats ve Anadolunun gneyi (Kilikya) olan sz konusu toplum , jeopolitik adan igallere ve g mcadelelerine ak bir alanda konulanm; ancak en youn olduklar blgelerde dahi ekseriyeti oluturmakta zorlanmtr (Koca, 1990). Ermeni halknn kkenleri hakknda farkl tezler ortaya konmakla birlikte, nihai bir sonuca ulalmasn salayacak somut kantlar bulunmamaktadr. Tezlerden en geni kabul greni, resmi gr de yanstacak ekilde, Hayk efsanesi1 olsa da, anlan tezin yan sra Frigyallarn bir kolu olduklar, Hititler veya Urartularn torunu olabilecekleri, Hayasallara dayandklar hatta Trki (Turkic) ya da protoTrkler ile akraba olabilecekleri hakknda dahi birok tez vardr (Aslan, 2004; Koca 1990; Trkz, 1995ten aktaran Aslan, 2004; Krzolu, 1952den aktaran Aslan, 2004; Grn 1988den aktaran Aslan, 2004; Yavuz, 1968den aktaran Aslan, 2004). Her ne kadar Ermenilerin kkeni zerine farkllaan iddialar bulunsa da, Ermenilerin tarih ierisinde younlukla yaad topraklar hakkndaki ilk yazl kaytlar Hitit Krallndaki hiyerogliflere ve Asurlulardan kalma yaztlara dayanmaktadr. Dnya geneline yaylm Armenia ya da Trkedeki karl olan Ermenistan kelimesi ise ilk olarak Pers Hkmdar Dara (Daryus) yaztlarnda grlmtr (zgldr ve dierleri, 2001). Tarihsel olarak Ermenistan olarak adlandrlan topraklardaki ilk krallk Urartular olmutur. Bakentleri (Tupa) bugnk Trkiye snrlar ierisinde (Van ili ve evresi) bulunan Urartular, yrede ilk kalc eser brakan medeniyet olmulardr. M.. 6.yyda Medlerin kontrolne geen blge ksa sre sonra ise Perslerin hakimiyetine girmitir. ki asr sren Pers dominasyonu blgeyi sadece siyasal olarak deil kltrel ve dini konularda da etkisi altna alm; Persler idari olarak blgeyi satraplklara (vilayet) blm, Zerdtlk blgede yaylmtr.

Hayk Hz. Nuhun torunu olan, kavme ismini vermi 400 yanda len bir kahraman olarak kabul edilmektedir. Bu nedenledir ki Ermeniler kendilerini Hay, topraklarn da Hayk ya da Hayastan olarak da adlandrmaktadrlar.

M.. 331 ylnda Byk skenderin Pers mparatorluuna son vermesi zerine blge Helenistik kltrn etkisi altna girmitir. Siyasi olarak skenderin komutanlarndan Selefkusun idaresi altnda bulunan Ermeniler, M.. 190 ylnda blgede grevli bir general olan Artexias liderliinde bamszlklarn ilan etmilerdir. M.. 1.yyda kendini krallar kral ilan eden Byk Dikran dneminde Ermeni kontrolndeki snrlar Hazardan Akdenize kadar uzanmtr. M.S. 64te Ermeni topraklarnn bir ksm Part hakimiyetine girmi ve Roma-Part arasnda mcadelelere sahne olan blgede bir nevi tampon grevi grmtr. Ermeniler tarihte bilinen en eski Hristiyan topluluktur. Roma mparatoru Constantinein tm inanlara tolerans ngren Milan Fermann (Edict of Milan) ilan etmesinden 12 sene nce 301de Ermeniler devletin resmi dini olarak Hristiyanl kabul etmi, 405te ise birletirici unsur olarak nemli bir rol oynayan Ermeni alfabesini oluturmulardr (Ermenistan Dileri Bakanl [web], 2009). 5.yyda Sasaniler tarafndan kontrol altna alnan Ermeni topraklarnda Vartan Mamikonyan nderliinde Sasanilerle mcadele edilmi, baarl olunmu; ancak atmalar sonlanmamtr (Koca, 1990; Ermenistan Dileri Bakanl [web], 2009). 7.yyda Mslmanln yaylmasyla birlikte Araplar tarafndan igal edilen blge, 9.yyda tekrar Ermeni hakimiyetine girmitir. 11.yydaki Bizans igaline kadar sanat, edebiyat gibi alanlarda byk geliimler gsteren toplum; ehirleme ve ticari konularda atlmlar yapm, bakent Aninin nfusu 100.000i gemitir. Bizansn Byk Ermenistan olarak da adlandrlan blgeyi ele geirmesiyle Ermenilerin byk bir ksm gneye, Kk Ermenistana, g etmi; Seluklularn blgeye geliiyle Kilikyadaki Ermeni oluumu perinlenmitir. Kilikya Krall dneminde Ermeni aydnlanmasnn altn devri yaanmtr. Anlan dnemde Ermeniler kltr, sanat, edebiyat, sosyal hayat gibi birok alanda Avrupadan etkilenmitir. Kilikyada asr sren Ermeni hakimiyeti 1375 ylnda Msrdan gelen Memluklar tarafndan sonlandrlmtr. Byk Ermenistandaki Ermeniler ise Seluklularn blgeye girmesiyle Bizansa kar mcadelelerini bitirmi, 13.yyda ise blge Mool igaline maruz kalmtr Ermenilerin bulunduu topraklar 16. ve 17. yyda batda nemli bir g merkezi olarak beliren Osmanllar ile doudaki Safeviler arasnda blnmtr. zellikle Osmanllarn ukurovay ele geirmesiyle Memluklulardan sonra bir dier Trk devletinin hakimiyetine giren Ermeniler, gayri mslimlere tannan inan 2

serbestisi kapsamnda zgrce yaamlardr2. Osmanl ierisinde birok resmi kurumda nemli grevler stlenen Ermeniler verdikleri hizmetlerden tr millet-i sadka (sadk millet) olarak nitelendirilmilerdir (Halaolu, 2006). 1789 Fransz htilalinin getirdii milliyetilik ve ayrlklk akmlarndan en son etkilenen toplumlardan biri olan Ermeniler, Osmanlnn bulunduu corafyada ve Ermenilerin yaad blge zerinde etkili olmak isteyen d gler tarafndan koruyuculuk (protektora) ad altnda kkrtlm, zellikle 19.yy sonlarna doru ayrlk talepler erevesinde; isyan karma, nde gelen politik figrlere suikast giriimleri gibi eylemlerde bulunmulardr3. 1. Dnya Sava ncesinde komitaclk faaliyetleriyle rgtlenen ayrlk Ermeniler, Ermeni toplumunu Osmanl Ordusuna kar, gerek Rus safna geerek dzenli birlikler halinde, gerekse cephe gerisi gerilla faaliyetleriyle savama hususunda kkrtm ve sivil halka ynelik sistematik katliamlarda bulunmulardr. Sadece Trkleri deil blgede yaayan kimi Ermenileri de hedef alan sz konusu terr dalgas, dou cephesinde yrtlen sava erevesinde sivil can kayb ve askeri ikmal gvenliinin salanmas amacyla Ermenilerin cepheden uzak blgelere sevkiyle nlenebilmitir. 1. Dnya Sava sonras Osmanl Hkmeti ile imzalanan ancak geersiz kalan Sevr Antlamasnda kendilerine vadedilen topraklar elde edemeyen Ermeniler, 1918de kurulan Erivan merkezli devletleri ynetiminde harekete gemi; ancak Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir tarafndan malup edilerek Gmr Antlamasn imzalamlardr. 29 Kasm 1920de Sovyet cumhuriyetlerinden biri olarak ilan edilen Ermeni devletinin Trkiye ile olan snrlar, Ankaradaki meclisin 1921de Sovyetler ile yapt Moskova Antlamas ve dier Sovyet cumhuriyetlerine ynelik olarak dzenlenen Kars Antlamas sonucunda nihai halini kazanmtr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin dalmasn mteakip, yaplan referandum sonucunda bamszln ilan eden Ermenistan ilk tanyan lkelerden biri Trkiye Cumhuriyeti olmutur. Karaba konusunda 1992de Azerilerle atmaya balayan Ermenistann Azerbaycan topraklarn igal etmesi zerine snrlarn
2

Ermenilerin huzur iinde yaadklarnn da bir kant olarak eitli yrelerden Kilikya corafyasndaki ehirlere nemli miktarda g alnmas da gsterilebilir. Blgedeki baz ehirlerin demografik yaps ve miktar iin bkz. Halaolu, Yusuf Ermeni Tehciri (9.Bask) Babali Kltr Yayncl, stanbul, 2006 3 Sz edilen konuyla ilgili bilgilendirme ve belgeler almann devamnda detayl olarak ele alnacaktr.

kapatan Trkiye, Ermenistana ekonomik ve siyasi yaptrmlar da uygulamaya balamtr. Anayasas ve Bamszlk Bildirgesinde Trkiyeye ynelik toprak ve soykrm tanma talepleri olan Erivan ynetimi, halihazrda blge lkelerinin bir ksmyla gncel, siyasi ve tarihi sorunlara sahiptir. Yukarda aktarlan tarihsel srece sahne olan Kafkasya jeopolitii gnmzde; ran, Hazar Havzas, Rusya, Trkiye gibi ok nemli blgesel faktrler ile ok etnikli bir i yapnn etkisi altnda ekillenmi son derece dinamik ve devinimli bir yapy tanmlamaktadr. Sz konusu jeopolitiin iinde yer alan jeostratejik parametreler ise deiken ve hareketlidir. Kk etnik gruplarn politik davranlarndan; Moskova, Ankara gibi bakentlerin strateji ve siyasetlerine kadar Kafkasya politikalarn oluturan tm unsurlar da anlan hzl dngye katlarak bir gn dnyann genelinden daha hzl yaad sylenebilecek bu blgenin temel niteliklerini meydana getirirler. Kafkasya jeopolitii ve blgesel jeostratejik parametreler iinde, Ermenistan ve Ermeniler nemli bir yer tutmaktadr. Zira, evresindeki kim komular ile snr problemleri yaayan, diasporas ile Fransa, ABD gibi nemli g merkezlerinde etki sahibi olan sz konusu ulus; gerek Azerbaycan, gerekse Trkiye ile atma zeminleri yaratarak kimliini sz konusu zeminler zerine ina etmektedir. Baka bir anlatmla, genel olarak Kafkasyada ve zel olarak da Ermenistanda; kiiye hangi ulusun mensubu olduu sorusu yneltildiinde alnan yant, milli kimlii ne lde tanmlyorsa; hangi ulusa mensup olmad sorusuna verilecek yant da ayn lde etkilidir demek yanl olmayacaktr. 1915 olaylarn soykrm olarak yorumlayan, bamszlk bildirgesinde Trkiyenin bir blm iin Bat Ermenistan ifadesini kullanan Erivan; Azerbaycan topraklarnn yaklak %20sini igal altnda tutmaktadr. Bu ynyle saldrgan bir d politika izledii sylenebilecek sz konusu lkenin, pratikteki imkan ve kabiliyetleri ise bir o kadar snrldr. alma kapsamnda ortaya konaca zere, rksal faktrleri de ieren ve Ermenistan snrlarn aan ar bir milliyetilik anlayyla Erivan; kendi sylemiyle ulusal idealleri gereinde ekonomik kayplar pahasna ayakta tutmaya devam etmektedir.

Bu almann zerinde ekillendii temel unsur bulunmaktadr. Bunlar: Karaba sorunu, alm sreci ve stratejik deerlendirmeler ile szde soykrm iddialardr. Bu balamda alma iki ana blme ayrlmtr. lk blmde srasyla; Karaba sorununun tarihsel arka plan ve konuya ilikin grler ile ikinci blmde ErmenistanTrkiye ilikilerinin dinamikleri, blgesel dengeler, konuyla ilintili aktrlerin yaklam ve durular; alm srecine ilikin deerlendirmelerle birlikte okuyucunun dikkatine sunulacaktr. almann birok blm tarihsel detaylandrma asndan youn bulunabilir. Bunun temel nedeni, Ermenistann birok problem alanna; mitolojik saylabilecek unsurlar da dahil olmak zere tarihsel bir maduriyet algs ile yaklamasdr. Belirtilen noktadan hareketle bu aratrmann amac, okuyucuyu Erivan ve diaspora tarafndan tekrarlanma skl nedeniyle neredeyse bir n kabuller silsilesi haline gelen tarihsel yanlglar hususunda aydnlatmaktr. Stratejik deerlendirmeler blmnde, Kafkasya politikalarnn ok aktrl ve deiken doaya sahip dinamikleri balamnda geni analizlere yer verilmitir. Konu, Ankara, Washington, Moskova, Bak, Erivan ve Tahran merkezli olarak ele alnm; Avrupann genel perspektifi de aklanmaya allmtr. kinci ana blm oluturan soykrm iddialarnda, yine tekrar skl ve Ermeni propaganda yetenekleri dolaysyla n kabullere dnen tarihsel ve demografik veriler ile tehcir olayna k tutulmaya allacaktr. Bylelikle, Ermenistann tarihsel argmanlarnn neredeyse sorgulanamaz grlen dogmatik karakteri ki, kimi lkeler soykrmn entelektel bir faaliyet olarak dahi sorgulanmasna kar tavr almlardr irdelenecektir. almann sonuna; ayrca teorik bilgilerden ve tarihsel detaylardan arndrlarak; ilevsellik ve zaman tasarrufu boyutu artrlm stratejik tavsiye notu blm eklenmitir. Ekler blmnde konuya ilikin, Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi de dahil olmak zere, hemen tm belgeleri bulmak mmkndr.

BLM 1 STRATEJK PARAMETRELER 1. KARABA SORUNU almann bu blmnde grnrde 1988 ylnda balam ancak temelleri 19. yzyla uzanan Karaba sorunu, blgedeki demografik deiimler ve sz konusu deiimlerin blgeye etkileri ile gnmzde hala zm bekleyen anlan sorunun temel parametreleri ele alnacaktr. Tarihsel arka plann aklanmasyla balayacak olan blm; Karaba sorununa ilikin deerlendirmelerle sona erecektir. Bununla birlikte, konuya ilikin stratejik deerlendirmeler, mteakip blmde daha kapsaml olarak ele alnmaktadr. 1.1. Tarihsel Arka Plan Karaba Blgesi uzun yllar boyunca farkl Trk topluluklar ve devletlerinin egemenlii altnda olmutur. 1826 ylndaki Rus igali ile birlikte blgenin kontrol arlk Rusyasna gemitir. Ruslar, Trkmenay Antlamas ile hakimiyetleri altna aldklar, Revan (bugnk Erivan), Nahcivan ve bunlarla birletirdikleri Karaba ile birlikte anlan yerlerde bir idari yap oluturmulardr. Oluturulan idari yapya Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) ad verilmitir (Karabekir, 1995ten aktaran Kzlkaya 2007). Sz konusu blgede idari yap ksa sre sonra deitirilerek geici bir askeri idarenin merkezi haline dntrlmtr (Bala,1993ten aktaran Kzlkaya 2007). Gerekletirilen uygulamalar gz nne alndnda fark edilen husus Rusyann askeri stratejik amalar dorultusunda blgede bir Ermeni Devleti kurma isteidir (Aslanl, 2003). Zira Rusya iin stratejik neme sahip ve Mslman devletlerle evrili bir corafya olan bugnk Ermenistan topraklarnda kurulacak Hristiyan bir devlet, Rusyann Akdeniz ve Orta Douya rahatlkla ulaabilmesini ve blgeye nfuz edebilmesini olduka kolaylatracakt. Sz konusu blgenin demografik zellikleri 1828 ylnda balayan Ermeni g ile deimi olsa da 1832 ylnda arlk Rusyas tarafndan yaplan resmi saymda zellikle Karaba nfusunun %64.8i Trk (Azerbaycanl), %34.8inin de Ermeni olduu saptanmtr (Aslanl, 2001). Blgede daha sonra yaanan nfus deiimi Amiral Bristolun tuttuu gnlkte u ekilde anlatlmaktadr (Mc Carthy, 1988den aktaran Kzlkaya 2007) :

General Dronun yannda (bulunarak) hizmet grm subaylarn verdii raporlardan biliyorum ki, savunmasz kyler topu ateine tutulmutur ve sonra igal edilmilerdir; eer orada kamam yerli halktan (Mslman) kimse bulunmu ise bunlar vahice ldrlmlerdir. Ky talan edilmitir. Btn hayvan srleri gasp edilmi ve sonunda ky yaklmtr. Bu eylemler Mslmanlar (Trkleri) yrtlmtr. defetme amacyla dzenli ve sistemli biimde

Benzer ekilde Erivan Ruslar tarafndan igal edilmeden nce blgede Mslman ekseriyetin bulunduu bilinmektedir. 1832 ylnda yaanan gler ile Ermeni nfusu Mslman nfusa neredeyse eit konuma gelmi, anlan tarihten yaklak 30-40 yl sonra da ounluu oluturmutur. Blgede ldrlen ya da g etmek zorunda braklan Trk ve Mslman nfusun yllara gre dalmn gsteren tablo aada verilmitir:

TABLO 01: LDRLEN YA DA G ETMEK ZORUNDA BIRAKILAN TRK VE MSLMAN NFUSUN YILLARA GRE DAILIMI ldrlen ve G Etmek Zorunda Braklan Trk ve Mslman Nfus 35 Bin Bilinmiyor 220-249 Bin 53 Bin 208-217 Bin 516-554 Bin

Yllar

1828 1905-1906 1918-1920 1948-1953 1988-1989 Toplam

KAYNAK: Bozku D., Yldz, Ermenistann Demografik Yaps ve Ermenistanda Aznlklar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, ASAM Yaynlar, say: 23-24, 2006.

Blgede 20. yzyln balarna kadar atmalara rastlanmamakla birlikte kk apta da olsa Ermeni isyanlar kmtr. Byk Ermenistan kurmak istei ile

rgtlenmeye balayan Ermeni Tanak Partisi, 1900l yllarn balarnda eylemlerine balam, etnik gerilimin greli olarak artt gzlemlenmitir. Bolevik htilali ile blgede meydana gelen otorite boluu sonucunda Azerbaycan ve Ermenistan 1918 ylnda bamszlklarn ilan etmiler ve Karaba, Azerbaycann zerk bir blgesi olarak uluslararas kabul grmtr. Her iki lke 1920 ylnda Sovyet egemenlii altna girdikten sonra da Karaba, gler sonras barndrd Ermeni ekseriyete karn Azerbaycann bir blgesi olarak anlmaya devam etmitir. Ancak anlan durum Ermenileri rahatsz etmi ve isyanlar artrmtr. Sz konusu kararn arkasndan, blgede etnik karklk yaratarak Moskovaya ynelecek tepkileri nlemek ve potansiyel etnik tepkiyi taraflarn birbirlerine yneltmesini salamak dncesi bulunduu deerlendirilebilir (Aslanl, 2001). Ayrca kararn anlan ekilde alnmas blgede Ermenistan ve Azerbaycan arasnda kabilecek herhangi bir sorunda iki lkenin Moskovaya bavurmalarn gerektirecek, bylelikle de Moskova ynetimine blgeye rahatlkla mdahale edebilme olana da salanacakt (Ltem, 2007). syanlarn artmas zerine Rusya Komnist Partisi Kafkas Brosunun teviki ve uyarlaryla 7 Temmuz 1923 tarihinde Karabada zerk bir ynetim kurulmutur.4 Bu tarihten sonra iki lke arasndaki gerginlik olaylarn yeniden balayaca 1980li yllarn sonuna kadar bir sreliine de olsa sona ermitir. iddetli atmalarn balad 1988 ylna kadar olan dnemde farkl zaman dilimlerinde Azerbaycan Trkleri zorla g ettirilmilerdir. Sz konusu uygulamann blgedeki Azerbaycan Trk nfusunu mmkn olduu kadar azaltmak ve hatta yok etmek, sosyal faaliyet alanlarn kapatarak corafyadaki kltrel varlklarna son vermek amacyla yapldn sylemek yanl olmayacaktr (Cabbarl, 2002). Anlan sre ierisinde Ermenilerin zaman zaman Karaban kendilerine balanmas ynndeki istekleri dile getirilmi olsa da, Moskovann kar tutum sergilemesi gerginliin artmasn nlemitir. Bilindii zere 1985 ylnda SSCB ynetiminin bana Gorbaov gemi, perestroyka ve glastnost dnemleri balamtr; bu kapsamda ekonomik ve siyasi sistem yeniden yaplandrlmaya allm ancak beklenen baar salanamamtr. Sz konusu politikalar SSCB iinde bastrlm milliyetilik duygularnn n plana kmasn salam, anlan
4

dnemde gerek Karaba dndaki gerekse Karaba

Ayrntl bilgi ve konu ile ilgili kararname iin bkz. Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi nternet Sitesi

iindeki Ermenilerin, Karaban Ermenistana balanmas ynndeki srarlar nemli art gstermitir. 1.2. 1988 1994 Aras Gelimeler 1988 ylna kadar sakinliini koruyan mesele anlan ylda tekrar ve daha nceki halinden ok daha iddetli bir biimde gndeme gelmitir. Dalk Karaba zerk Blgesi Yerel Meclisi, Ermenistann da teviki ile 1988 yl Temmuz aynda Azerbaycandan ayrlma karar alm, ancak Azerbaycan Yksek Sovyeti Bakanlk Divan yerel meclisin kararn geersiz ilan etmitir (Aslanl, 2001). Mteakip olarak konu SSCB Yksek Sovyeti Bakanlk Divan tarafndan deerlendirilmi, Divan, Karaba sorununun varln kabul ettiklerini ancak sorunun Azerbaycann toprak btnlne dokunulmadan zleceini, konu ile ilgili kararn SSCB anayasas 78. maddesi5 uyarnca alnacan ifade etmitir (Aslanl, 2001). 1989 yl balarnda, gerginliin artmas, Ermenistan ve Azerbaycan ynetimlerinin sorunlara zm bulmakta yetersiz kalmalar nedeniyle Dalk Karaba zerk Blgesi ynetimi Moskovaya bal hale getirilmitir. Karaban anlan ekilde ynetimi ayn yln Kasm ayna kadar devam etmi, Kasm ayndan sonra ise Sovyet Yksek Kurulu Azerbaycann Karabaa tam zerklik veren kanunlar karmas konusunda bask yapmtr.6 1990 yl balarnda Karaba blgesindeki gerginliin iddetli atmalara dnmesi zerine Sovyet Yksek Meclisi blgeye mdahale etmek zere askeri birlikler gndermi; Bak, Karaba ve Karabaa yakn blgelerde olaanst hal ilan edilmitir. 23 Austos 1990 tarihinde ilan edilen Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde7 Ermenistann SSCBden ayrldn belirten bir madde olmamas dikkat ekicidir. Ancak ayn tarihlerde SSCBnin k srecinin sonuna yaklayor olmas Ermenistanla birlikte dier Sovyet cumhuriyetlerinin yaknda tamamen bamsz olacaklarnn habercisi olmutur. Nitekim Ermenistan SSCBnin yklmasndan nce, ancak Bamszlk Bildirgesinin ilanndan sonra 21 Eyll 1991de tam bamszln (SSCBden ayrldn) ilan etmitir. Parlamentoda 18 Ekim 1991de alnan karar ile
5 6

78. madde: Herhangi bir Sovyet cumhuriyetinin snr onun rzas olmadan deitirilemez Ayrntl bilgi iin bkz. Haydar Aliyev Vakf, Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi nternet Sitesi 7 Bamszlk Bildirgesinin orijinal metni iin bkz. almann Ekler Blm.

Azerbaycann bamszl da ilan olunmu, Aralk aynda yaplan referandumla da onaylanmtr. Karaba ve evresinde atmalarn artmas zerine Azerbaycan Parlamentosu 26 Kasm 1991de Karaban zerk statsn kaldrm, blgenin Milli Birlik Konseyi tarafndan idare edileceini bildirmitir. Bunun zerine Moskova, Ermenistan ve Azerbaycandan Karaban hukuki statsn deitirecek eylemlerden kanmalarn istemitir (Ltem, 2007). Anlan aklamadan ok ksa bir sre sonra, SSCB resmen dalmamken Karaba Ermenileri baszlklarn ilan etmiler (10 Aralk 1991) ve Ermenistan tarafndan tannmlardr. Tahmin edilecei zere sz konusu karar Azerbaycan tarafndan kabul edilmemi, atmalarn artmasna neden olmutur. Anlan dnem ierisinde Azerbaycann hem siyasi hem de askeri adan yetersiz bir durumda olmas Bak asndan nemli bir dezavantaj oluturmutur. Dnem itibariyle Azerbaycann blgedeki tek mttefiki Trkiyedir, ancak Trkiyenin sz konusu dnemde blgede etkin bir rol oynamasnn mmkn olduu sylenemez. te yandan Kafkasya blgesindeki dier ayrlk hareketleri (Grcistanda Abhazya ve Acara, Azerbaycanda Karaba) desteklemesi sebebiyle Ermenistan, Rusya ile mttefik durumdadr. Dolaysyla her trl askeri ve ekonomik destek kimi zaman rtl olsa da Rusyadan salanmaktadr. 1992 ylnda atmalar ve igaller tepe noktasna ulamtr. Nitekim Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksm bu dnemde igal edilmitir. zelikle ubat aynda Stepanakertte gerekletirilen Hocal saldrs, sivil kayplar ve iddet boyutu dolaysyla byk tepki uyandrmtr. Saldrda 600den fazla sivilin ldrld kaydedilmi olup, 1300 kiiden fazla insann katledildii de iddia edilmektedir. Saldrda kullanlan silah ve mhimmatn son derece gelimi olmas hem Azerbaycann saldrya kar koymasn zorlatrm hem de her ne kadar somut bulgular ile kantlanamasa da Ruslarn Ermenilere yardm ettii iddialarn glendirmitir. Anlan dnemde Ermenistann BDTye ye olmas ve topraklarnda bir Rus ssnn bulunmasna izin vermesi sonucu Ermenistann Rus desteini ald dnlmektedir (Aslanl, 2001). Hocal saldrsndan sonraki tarihlerde ard ardna ua ve Lain blgeleri igal edilmi, Karaban tamamna yakn bir blm Ermeni kontrol altna girmi, Ermenistan ve Karaba arasnda bir koridor ile toprak btnl salanmtr.

10

Ayn dnemde Ermenistann Nahcivana saldrmas dikkatlerin bu blgeye kaymasna neden olmu, saldrdan bir ka gn nce baz BDT devletleri arasnda imzalanan Kolektif Gvenlik Antlamas ile anlan blgedeki saldrnn byme riski artmtr. Zira sz konusu antlamay imzalayan devletler, taraflardan birinin gvenlii tehlikeye dtnde birbirlerine yardm edeceklerini taahht etmilerdir. Dolaysyla Ermenistann gvenliinin Nahcivan nedeniyle tehlikeye girmesi halinde Rusyann olaya mdahale etmesinin n almtr. Sz konusu krize ynelik diplomatik giriimler ile ABD, AB, NATO gibi figrlerin aklamalar bunalmn daha fazla bymeden sonlanmasn salamtr (Ltem, 2007). Nahcivan konusunda belirtilmesi gereken bir husus blgenin zerk statsn belirleyen dzenlemelerde, Nahcivann zerk statsnn bozulmas halinde devletlerin nasl tasarrufta bulunacaklarnn belirtilmemesidir. Olas bir durumda davran seii tamamen lkelerin inisiyatiflerine braklmtr. Anlan durumun krizi srekli kld ve gerilimi bir potansiyel risk olarak srdrd dnlmektedir. HARTA 01: GAL ALTINDAK AZERBAYCAN TOPRAKLARI VE KARABAIN DURUMU

KAYNAK: Azerbaycan Savunma Bakanl Resmi nternet Sitesi ynlendirme linkleri, www.karabakh.org

11

AIKLAMA: Koyu krmz ile gsterilen alan Dalk Karaba Blgesi, onun etrafn evreleyen ve kesik izgiler ile belirtilen alan ise igal edilmi olan Azerbaycan topraklardr; Lain, Kelbecer, Adam, Fuzuli,Cebrayil, Gubadl ve Zengilan Rayonlar. Beyaz renkli adrlar geici mlteci kamplarn, siyah renkli adrlar ise lke iinde yerinden edilmilerin yerlerini gstermektedir.

Yukardaki haritada da grld zere Azerbaycann Ermenistan tarafndan igal edilmi olan blgeleri Karaba evrelemekle birlikte kendi snrndaki blgelerdir. Sorunun zlmesi giriimlerinde dile getirilen Lain Blgesinden bir koridor almas, Ermenistan ve Karaba arasndaki toprak btnln salayacaktr. 1992 ylnda farkl zamanlarda ve farkl lkelerin arabuluculuklaryla ksa sreli atekesler salanmaya allsa da her iki tarafn da atekes kart tutumlar ki, sz konusu tutumlar atekes koullarnn dengeli ve adaletli bir biimde oluturulamamasndan kaynaklanmaktadr kalc bar mmkn klmamtr. Karabada 1993 yl bir nceki kadar olmasa da yine igallerin ve atmalarn youn olarak yaand bir dnem olmutur. Atekes almalar bu dnemde de srdrlm ancak igallerin nne geilememitir. 4 Nisanda Kelbecerin igali ile konu Trkiye tarafndan Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi (BMGK)ne gtrlm; BMGK nin konu ile ilgili 822 sayl karar 30 Nisan 1993 tarihinde kabul edilmitir. Sz konusu kararda Kelbecer dahil olmak zere Azerbaycann yakn zamanda igal edilmi dier blgelerinden tm igalci glerin ekilmesi istenmi, bar sreci erevesinde AGT Minsk Grubunun almalara balamas talep edilmitir. Anlan kararda (ve konu ile ilgili alnan 853, 874 ve 884 sayl dier kararlarda) saldrgan tarafa herhangi bir yaptrmda bulunulaca belirtilmedii ve caydrc nlemler alnmas ngrlmedii iin, Ermenistann saldrgan tutumunu deitirmesi ya da igalin sona ermesi ynnde ciddi bir etkisi olduunu sylemek mmkn deildir. galler sonucunda blgeden kaanlarn (kaknlarn) Azerbaycan iinde barnma, gvenlik ve benzeri sorunlar ortaya kmtr. Sz konusu problemlerin zlmesi ekonomik adan ok da iyi durumda olmayan Azerbaycan iin kolay olmamtr. Keza lke iinde greli dk olan hayat standartlar, gmenler iin daha da ekilmez hale gelmitir.

12

TABLO 02: gal Edilen Blgelerden Kaan Azerilerin Says gal Edilen Blge Yukar Karaba Lain ua Kelbecer Adam Fuzuli Cebrayil Gubadl Zengilan Toplam Blgeden Kaan Azerilerin Says 192.300 59.500 29.500 50.500 158.000 100.000 51.600 30.300 33.900 705.600

KAYNAK: OAN, Sinan. Ermenistann Tehcir Politikas ve Neticesi: Azerbaycanda Gmen Sorunu, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, Bahar 2003, 118-143.

Azerbaycann gemite askeri ve politik alardan yetersizliinin aleyhine sonular dourduunu belirtmitik. Benzer ekilde Azerbaycanda yaanan i istikrarszlklarn Karaba politikalarna da yansmas nedeniyle, Karaba sorununun Azerbaycan aleyhine sonulanmas ya da potansiyel sonucun aleyhte bir eilim gstermesi tahmin edilebilir bir durumdur. Haydar Aliyevin 3 Ekim 1993te iktidara gelmesiyle Karaba sorunu farkl bir boyut kazanmtr. Sorunun Azerbaycan lehine zmlenebilmesini salamak iin giriimlerde bulunan Aliyev BDTye ye olmak ve BPnin temsil ettii Batl petrol irketlerinden oluan bir konsorsiyum ile antlama imzalamak gibi iki stratejik adm atmtr. Bu erevede, BDTye ye olarak Rusya ile olan ilikilerin gelitirilmesi ve dzeltilmesi, Rus desteinin alnmas, Batl petrol irketleri ile antlamalar yaplarak Batl lkeler ile iyi ilikiler kurulmas amalanmtr. Karlkl ve srekli olarak devam eden atmalar, taraflarn direnlerinin zayflamasna neden olmu ve 1994 ylnn Mays aynda atekesi mmkn klmtr. 9 Mays 1994 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Karaba Ermenilerinin temsilcileri arasnda Bikek Protokol imzalanm ve Azerbaycan topraklarnn %20si igal

13

altnda olduu halde kalc atekes salanmtr. Atekesin salanmasndan sonra BM tarafndan sorunun zm iin grevlendirilen balca aktrlerden biri olan Minsk Grubunun almalar balamtr. 1.3. Minsk Sreci Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat bnyesinde Karaba sorununun barl yollarla zlmesini salamak amacyla kurulmu olan Minsk Grubu, Rusya, ABD ve Fransa tarafndan e bakanlk stats ile ynetilmektedir. Minsk Grubunun sre ierisinde aktif bir rol oynad gzlenmekle birlikte, BMGK kararlarna benzer ekilde balayc ya da caydrc yaptrmlar haiz kararlar alp uygulama yetkisine sahip olmad iin sorununun gnmzde hala zlmemi bir problem alan olarak kalmasnda etkisi olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Atekes salandktan sonra Minsk Grubu, Karaba sorununun zm iin farkl zamanlarda taraflara eitli planlar sunmutur. Ancak plan maddeleri taraflarn karlarna uygun olmad gerekesiyle zaman zaman Ermenistan zaman zaman da Azerbaycan tarafndan reddedilmitir. 1997 ylnn Mays aynda hazrlanan bir plan sorunun zm iin atlan nemli admlardan birini tekil etmekte ve aadaki maddeleri iermektedir (Ltem, 2007): Karaba Azerbaycana bal zerk bir blge olacak, Karaba kendi anayasasn hazrlama hakkna sahip olacak, Ermenistan gleri Karaba dndaki Azerbaycan topraklarndan ve ua kentinden ekilecek, Anlan blgelerde gvenlik AGT glerince salanacak, Karaba serbest ekonomik blge olacak.

Yukarda maddeleri belirtilen plan Azerbaycan tarafndan kabul edilmi olsa da Ermenistan tarafndan reddedildii iin yrrle konamamtr. Ayn yln Aralk aynda ele alnan bir baka planda aamal igal edilen topraklardan aamal olarak ekilme ngrlmtr. Ermenistann ua ve Lain koridoru hari igal edilen topraklardan ekilmesi, anlan iki blgenin durumunun sonra tayin edilmesi nerilmitir. Ancak benzer nedenlerden dolay anlan plan da

14

kabul edilmemitir. Plann baz maddelerinin Azerbaycan toprak btnln dikkate almamas da reddedilme sebeplerinden olmutur. Nitekim 1998 ylnda ele alnan bir baka planda Karaba ve Azerbaycan ortak bir devlet kurmas nerilmi, ancak toprak btnl zedelendii gerekesiyle sz konusu plan Azerbaycan tarafndan reddedilmitir. Karaba sorununa zm bulma sreci yukarda sz edilenlere benzer giriimler ile devam etmitir. Batl devletlerin sorunun zlmesi iin giriimleri 2000li yllara gelindiinde artmtr. eitli konferanslar ve baz devletlerin arabuluculuu ile Azerbaycan ve Ermenistan devlet bakanlar bir araya gelmi, sorunun zm ile ilgili isteklerini dile getirmilerdir. 2005 ylnda Minsk Grubunun nclnde ele alnan bir baka plan aadaki zm nerilerini sunmutur: Karaba blgesi etrafnda, Ermenilerce igal edilmi olan yedi rayondan (blge) beinin boaltlarak Azerbaycana verilmesi, Nahcivan blgesinin Ermenistan ve Karabadan geecek bir yolla Azerbaycana balanmas, bu yolun ve Ermenistan ve Azerbaycan snr blgelerinin uluslararas bir bar gc tarafndan denetlenmesi, Karaban statsnn, bamsz m olaca, Ermenistana m, yoksa Azerbaycana m bal olaca 10-15 yl sonra yaplacak bir referandumla saptanmas. Karabada mevcut durumda sorunun balangcndan beri Ermenistana balanmay her frsatta dile getiren Ermeni ekseriyet olduu gz nnde bulundurulduunda, Ermenistann de facto egemenlik kurduu Karabada 10 ila 15 yl ierisinde yaplacak referandum erevesinde bu defa de jure bir hakimiyet kuraca kanlmazdr, eklinde bir deerlendirme yapmak ok da yanl olmayacaktr. Sorunun taraf olan iki lke Azerbaycan ve Ermenistan Avrupa Konseyine (Council of Europe) ye olduktan sonra Avrupa Konseyi konuyla yakndan ilgilenmi ve 25 Ocak 2005 tarihinde Karaba sorunu ile ilgili karar almtr. Sz konusu kararda, Karabada atmalarn 10 yldan fazla srmesinin esefle karland, Azerbaycan topraklarnn nemli bir ksmnn igal altnda bulunduu ve ayrca Karaban ayrlk Ermeni gler tarafndan kontrol edildii ifade edilmektedir. Yine sz konusu karar, Karabadaki arpmalarn baz etnik unsurlarn blgeden

15

karlmasna ve etnik temizlie benzer ekilde tek etnisiteden oluan blgeler yaratlmasna neden olduu vurgulanmaktadr. Kararda bir devlet toprandan bir blgenin ayrlarak bamszlk kazanmasnn, ilgili blge halknn demokratik desteini temel alan yasal ve bar bir sre ierisinde gerekleebilecei ifade edilmektedir. Bir silahl atmayla etnik unsurlarn zorla g ettirilmesi ve ilgili blgenin fiilen dier bir devlete ilhak edilmesi sonucunda bir blgenin ayrlmasnn ve bamszlk kazanmasnn mmkn olmayacan da vurgulamaktadr (Ltem, 2007). Avrupa Konseyinin konu ile ilgili kararnn orijinal metni blmn sonunda sunulmutur: Yukarda sz edilen grmelerin dnda iki lke arasnda Minsk Grubunun nclnde 2004 ylnda Prag Sreci olarak adlandrlan mzakereler balamtr. Baz Ermeni kaynaklarna gre sz konusu sre Azerbaycann kar klar nedeniyle baltalanm, zme ulalamamtr8. Karaba sorununun zm ile ilgili yakn dnemde atlm en somut admlardan biri 6 Haziran 2008 tarihinde Azerbaycan ve Ermenistan bakanlarnn St. Petersburgda bir araya geldii toplantdr. Anlan toplantda mzakerelerin temelini oluturmas ngrlen Madrid lkeleri olarak adlandrlan neriler kabul edilmitir. Sz konusu ilkeler: 1. Ermenistan askeri kuvvetlerinin Karaba evreleyen Azerbaycan

topraklarndan ekilmesi, 2. Anlan blgelerdeki Azeri gmenlerinin durumlarnn yeniden dzenlenmesi, 3. Yerleri deitirilen kiilerin ve mltecilerin eski yerlerine geri dnme hakkna sahip olmalar, 4. Karaba ve Ermenistann Lain koridoru ile balanmas, 5. Dalk Karaba blgesine bar koruyucu glerin getirilmesi, 6. Azerbaycana verilen topraklarn askeri varlktan arndrlmas, 7. Ermenistan Karaba d iletiimini zerindeki engellerin kaldrlmas, Trkiye Ermenistan snrnn almas, 8. Dalk Karaban statsnn belirlenmesi, nihai statsnn ise bir

referandum ile belirlenmesi,

8

Ayrntl bilgi iin bkz. Ermenistan Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi

16

9. Bar gc harekt dhil uluslararas gvenlik garantileri ve yardmlarn temin edilmesi, eklinde zetlenebilir. Burada dikkati eken husus; Karaba sorununun zmne ilikin prensipleri belirten bir dokmanda, soruna taraf olmayan Trkiye ile Ermenistan ilikilerini dzenlemeye ynelik bir maddenin de konulmu olmasdr. Hemen ardndan ayn yln Kasm aynda, Minsk Grubunun e bakanlarndan Rusyann giriimi ile Karaba Sorunu ile ilgili bir deklarasyon yaynlanmtr. Sz konusu deklarasyon; a) Dalk Karaba sorununun siyasi ve barl yollarla zlmesi, b) Dalk Karaba sorununun uluslararas hukuk kurallarna gre zlmesi ve dzenlenmesi, c) Sorunun zm srecinde Minsk Grubunun yardmlarnn devam etmesinin taahht edilmesi, d) Mzakerelerin Madrid lkeleri erevesinde yrtlmesi, e) Sorun zldkten sonra uluslararas statkonun garanti altna alnmas, f) Karlkl gven ortamn oluturulmas amalarn tamakta idi. Anlan deklarasyon ile sorunun zm iin ilerleme kaydedildiyse de nihai bir zme ulalamamtr. 1.4. Karaba Sorununa likin Gr ve Deerlendirme almann ilgili blmlerinde de aktarld zere, Trkiye-Ermenistan yaknlamasnn, diplomatik ilikilerin yeniden tesisinin, snrn almasnn ve sz konusu ilikilerin gelitirilmesinin, uluslararas konjonktr ile balantl olduu deerlendirilmektedir. Blgedeki g dengeleri ve jeopolitik-jeostratejik yaklamlarda kimi deiikliklere yol aabilecek bir gelime olarak deerlendirilen TrkiyeErmenistan yaknlamasnn, Azerbaycan-Ermenistan ilikileri ve Dalk Karaba sorunu ile yakndan ilgili olduu dnlecek olursa, Dalk Karaba sorununun geleceinin, belirtilen uluslararas konjonktrn gelecei ile de yakndan ilgili olduu deerlendirilmektedir. Azerbaycan tarafnn, zelikle 2009 Nisan ayndan bu yana TrkiyeErmenistan ilikilerindeki gelimelere verdii tepkiler, Azerbaycann, Dalk

17

Karabada kabul edilebilir bir zme ulalmadan, Trkiye ile Ermenistan arasndaki diplomatik ilikilerin tesisine kesinlikle kar ktn ak ekilde ortaya koymaktadr. Azerbaycann sz konusu reaksiyonlarla balantl d politik gelimeler kapsamnda, zellikle enerji alannda, Rusya ile ilikilerini derinletirebilecek olmas, Trkiyeye ynelik enerji fiyatlarnda potansiyel deiiklikler, phesiz, blgedeki g dengelerini deitirebilecek nitelikte gelimeler olacaktr. Dolaysyla, Dalk Karaba sorununda taraflarn zerinde mutabakata varabilecekleri bir zmn gelitirilmesi Trkiye-Ermenistan ilikilerindeki gelimelerin de etkisiyle, bir n art kimliinde ortaya kmaktadr. Trk yetkililerin, Dalk Karaba sorunu zlmeden, Trkiye Byk Millet Meclisinin protokolleri onaylamayacan aklamas, Trkiye Cumhuriyeti Babakannn, Minsk Grubu yelerine, Dalk Karaba sorununun zm konusunda bir gelime salanmas iin abalarn hzlandrmalar gerektii ynndeki arlar, belirtilen parametreler balamnda anlamldr. Ancak, Azerbaycan tarafnda, gelimenin ne anlama geldii ve snrlar konusunda kukularn varl da gz ard edilmemelidir. Trkiye-Ermenistan yaknlamas ile ilgili deerlendirmelerde ska dile getirilen, almann ilgili dier blmlerinde de zerinde durulan faktrlerden birisi, zamann Ermenistann yannda olmaddr. Dalk Karaba sorununun zm ile ilgili yaklamlar gz nnde bulundurulduunda, zaman probleminin, Ermenistan taraf asndan, salt Trkiye ile olan snrn almas balamnda deil; Azerbaycan ile yrtt mzakerelerin bir zme kavuturulabilmesi bakmndan da nemli bir etken kimliinde olduu deerlendirilmektedir. Ermenistandaki ekonomik geliim, Azerbaycanla kyaslandnda olduka yava ve zayf kalmtr. Azerbaycann savunma btesinin, bugn itibariyle, Ermenistann tm btesinden daha fazla olduu belirtilmektedir. Dolaysyla, zaman ilerledike, Azerbaycan ile Ermenistan silahl kuvvetleri arasndaki fiziki g ann derinlemesi sz konusu olabilecektir. Ermenistann savunma btesinin, Azerbaycan ile karlatrlamayacak dzeyde olmas (Azerbaycann savunma btesinin yaklak drtte biri), Azerbaycan askeri kapasitesi, Baknn Ermenistana ve Dalk Karabadaki ynetime kar fiili stnlk elde etmesini salamaktadr. Azerbaycan savunma yeteneklerinin ulaabilecei seviye konusunda, Azeri askeristratejik kltr ve SSCB dneminin 18

yaratt alkanlklar sonucu oluan moral faktrler nedeniyle, belirsizlikler mevcut olsa da, mzakere masasnda, belirtilen durumun, Azerbaycana bir avantaj salad aktr. te yandan Ermenistann askeri stnlkleri de gz ard edilmemelidir. Dalk Karaba evresinde igal altnda tutulan blgelerin oluturduu n cephenin, Ermenistan ve Dalk Karabadaki Ermeni kuvvetleri iin nemli bir avantaj oluturduu dnlmektedir. 2009 Nisan ayndan bu yana Azerbaycan tarafndan yaplan aklamalar incelendiinde, Azerbaycan Silahl Kuvvetlerinin, Dalk Karaba zgrletirmek iin hazr olduunun vurgulanmas gze arpmaktadr. Azerbaycan tarafnda baz eski devlet adamlarnn, ordunun Ermenistanla savamak iin hazrlk yaptn aklamalar da ayn dneme denk gelmitir. Buna karn, almann genelinde belirtildii zere, bu tip aklamalarn gerei yanstmad ve konjonktrel koullarn geni apl bir Azeri operasyonuna uygun olmad deerlendirilmektedir. Yine de anlan gelimeler, Erivan zerindeki caydrc etkisi dolaysyla ciddiye alnmaldr. Azerbaycan kamuoyunun, Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin seyrine, uluslararas aktrlerin kamuoyunda isteksiz ve gvenilmez olarak alglanan davran biimlerine bal olarak, Ermenistan igali altnda tutulan topraklarn geri alnmas iin sert gce bavurulmas ynnde bir bask unsuru haline gelebilme olasl da yukarda belirtilenlerle birlikte ele alnmas gereken bir konudur. Bu durum kukusuz ki, Aliyev ynetimini en ok zorlayan hususlardan biri olma potansiyelini tamaktadr. Dalk Karaba ve evresinde Ermenistan tarafndan igal altnda tutulan blgelerin gelecei ile ilgili yrtlen tartmalarn ve bir btn olarak Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki ilikilerin, iki lke i politikalarnda etkili olduu bilinmektedir. Azerbaycan iinde yaanan ve Dalk Karaba sorunu ile balantl gelimelerin, lkenin i siyasetini, zellikle 90l yllar boyunca etkilediini sylemek mmkndr. Ermenistan i siyaseti ise, Dalk Karaba sorunu ile daha i ie gemi durumdadr. Robert Koaryann iktidara gelmesinden bu yana geen sre iinde, Dalk Karabal Ermenilerin, Ermenistan iinde nemli bir etkinlik kazandklarn sylemek mmkndr. Ermenistanda kamuoyunun tutumu bu durumu daha da derinletirmektedir.

19

Karaba sorunu, Avrupa Birlii gvenlik yaplanmas iin de, benimsenen ilke ve yntemler balamnda, yeteneklerini ve gvenilirliini kantlama asndan risk ve frsatlar iinde barndran bir denklem olma niteliini tamaktadr. Avrupa gvenlik yaplanmasnn, atmalarn zm ve barn korunmas almalarna verdii nem bilinmektedir. Kafkasya ve Orta Asya blgeleri ile ilikilerini gelitirme iddiasnda zmn olan Avrupa Birliinin belirtilen D ve Gvenlik AGT Politikalar iin ile birlikte olduu deerlendirildiinde, uluslararas aba neticesinde taraflarn zerinde uzlaaca bir bulunabilmesinin, kapsamda, nemli deerlendirilmektedir. Karaba sorunu balamnda Trkiye odakl deerlendirmeler ilerleyen aamalarda daha ayrntl olarak ele alnacaktr.

2. ERMENSTAN STRATEJK ALGISI VE AILIM SRECNE LKN DEERLENDRME

2.1. Ermenistann Stratejik Perspektifi: Erivan blgesini ve dnyay nasl alglyor? Erivann lke, blge ve sistem algs ile yakn ve uzak komuluk ilikilerini hangi parametreler erevesinde ve nasl bir perspektifle yorumladn irdelemek nem arz etmektedir. Zira, soykrm iddialar, Dalk Karaba, TrkErmeni snrnn durumu gibi AnkaraErivan hattndaki politik ajandann nemli maddeleri; barl ya da atmac gvenlik stratejilerinden9 hangisi kapsamnda zmlenmeye allrsa allsn; Ankarann, muhatabnn psikopolitik niteliklerini ve stratejik kltrn10 gz nnde bulundurmas zorunlu grnmektedir. Ermenistann stratejik alg ve perspektifininin salkl biimde analiz edilebilmesi amacyla, almann bu blmnde arlkl olarak Ermenistan
9

Barl gvenlik stratejileri taraflarn atmaya varmadan diplomatik, ekonomik, mzakere gibi zeminlerde uyguladklar gvenlik stratejileridir. atmac gvenlik stratejilerinde de diplomasi, ekonomi bir ara olarak kullanlabilmekte ancak bu noktada ayrc husus; tek yanl karar alma ve atmay bir seenek olarak gz nnde bulundurma faktrleridir. Ayrntl bilgi iin bkz. Beril Dedeolu, Uluslararas Gvenlik ve Strateji, Yenyzyl Yaynlar, stanbul, 2008. Stratejik karar alclarn eilim ve alkanlklarnn toplamn ifade etmek iin kullanlr. lk kez, Synder tarafndan literatre sokulduu bilinmektedir (1977). Stratejik kltr, karar alma srelerinde aklcln yannda; politik sekinlerin tutumlar zerinde etkin karakteristii yanstmaktadr.

10

20

kaynaklarndan yararlanlmtr. Belirtilen erevede, Ermenistann anayasas, bamszlk bildirgesi, ulusal gvenlik strateji belgesi, askeri doktrini, ulusal savunma doktrini, vatandalk kanunu gibi devletin temel niteliklerini ve nceliklerini ortaya koyan resmi belgeleri esas alnmtr. Bu sayede, manpilasyona ve bilgi kirliliine fazlasyla ak olduu dnlen sz konusu sahada; klasik bilgistratejik bilgistratejik analiz analitik srecinin aklayc niteliinin olduka glendirildii dnlmektedir. Ayrca, TrkiyeErmenistan ilikileri zerine, Trkiyede faaliyet gsteren ve Trk uzmanlarn grev yapt bir dnce kuruluunca hazrlanan bir almann; faaliyetin hedefleri deil ancak bulgular hususunda nesnellik kaygsn zellikle tamas gerektii dncesindeyiz. Bu nedenle, mesleki eilimler ve tarih algs nedeniyle istem oluabilecek n yarglarn nne geilmesi ile Erivann alglar analiz edilirken, Trk literatrnden ya da znel ve radikal Ermeni literatrnden zenle kanlmas gerektii deerlendirilmektedir. Zira, bilimsellii zedeleyici bir seicilik ile gerei bulunduu zeminden olumlu ya da olumsuz ynde saptrabilecek bir hayli yayn, zellikle TrkErmeni ilikileri alannda, mevcuttur. Bu nedenle, zellikle Erivan ynetimine getirilebilecek moral nitelikli eletiriler de gz nnde bulundurularak salt Ermenistan resmi belgelerinden yararlanlmas uygun bulunmu, geriye kalan referanslara teorik aklayclk kapsamnda bavurulmutur. 2.2. Ermenistan Stratejik Kltrnde Snr Aan Milliyetilik ve Irksal Faktrler Ermeni Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde dikkat ekici bulunan balca unsur, olduka sert ve tamemen subjektif unsurlara dayand ya da Ermenistan ulusal snrlar dahilinde kald hususunda nemli kukular yaratan bir milliyetilik anlaynn varldr. Ermeni Kimliinin korunmas ve srdrlmesi ifadesinin, giri blmnde, temel hedefler arasnda kullanld sz konusu starateji belgesi, birinci blmnde Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Gvenliinin Temel Deerlerini tanmlam; Ermenistan dahilindeki ve diasporadaki Ermeni ulusunun kimliinin korunmas ve gelitirilmesi, ulusal gvenlik anlaynn temel deerlerinden biri olarak ilan edilmitir. Ulusal Gvenlii Garanti Eden Faktrler ve Politikalar balkl ikinci blm ise ErmenistanDiaspora ilikilerinin srekli gelitirilmesini ve diaspora potansiyelinin daha geni eylemselliini amalamaktadr. Ayrca, Ermeni ulusal ruhani mirasnn 21

ve ulusal kimlii sembolize eden faktrlerin gelitirilmesi gibi romantik milliyeti retorii artran moral hedefler de ngrlmtr (Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi, 2007). Herhalde yukarda sunulan ifadeler dahi, Erivann bu almann genelinde aklanacak olan; yksek ve macerac ulusal idealler ile olduka kstl imkan ve kabiliyetler arasna skt deerlendirilen askeripolitik amazlarn aklar niteliktedir. Kanmzca dikkatle zerinde durulmas gereken hususlardan biri de; Erivann, Ermeni Ulusunu korumak ve diasporann kimlik temelinde dahi gvenliini salamak gibi iddal misyonlar stlenirken, ak bir Ermeni Ulusu ya da diaspora tanm yapmam olmasdr. Bu nedenle Erivann ve Ermeni elitinin, Ermenistan vatandal ile snrlanmayan, ki Ermenistan vatandalna hak kazanma kriterleri de rksal faktrleri nedeniyle tartmaya fazlasyla aktr, ucu ak bir Ermeni kimlii algsndan sz etmek mmkn grnmektedir. Sz konusu durum, Ermenistann Rusya Federasyonu ile stratejik ibirliine karn, Avrupada ya da ABD Kongresinde bulduu youn sempati ve destei aklarken; blgede Erivan merkezli revizyonizm ya da irredentizm kayglarna da somut zemin ve rasyonel gereke oluturabilmektedir. Baka bir ifadeyle, Ermeni etnik kkenine sahip her bireyi Ermenistan ulusal gvenlik stratejisinin ve paradigmasnn bir unsuru kabul etmek, rk ve tehditkar olabilecek bir yaklam (en azndan) anmsatmaktadr demek yanl olmayacaktr. Yukarda belirtilenlere ek olarak, Erivann vatandalk algsnn da irdelenmesi yerinde olacaktr. Ermenistan vatandalk yasasnn (1995), birinci maddesi, ikinci paragrafnda; Ermeni etnisitesini haiz olan bir bireyin [a person of Armenian ethnicity], kolaylatrlm prosedrlerin ardndan Ermenistan vatandal kazanabilecei belirtilmektedir. Yine ayn yasann 13. maddesinde, kiinin Ermeni soyundan gelmesi [is Armenian by origin is of Armenian ancestry] durumunda, ki buradan Ermenistan vatanda anne ya da babadan domak kastedilmemi olup, belirtilen durum ayr bir maddede ele alnmtr; Ermenistan vatandalna hak kazand belirtilmektedir. Baka bir ifadeyle, Erivan belki anayasasnda aka rka dayal bir yurttalk tanm yapmamaktadr ancak rk faktr, tek bana Ermenistan vatandal kazanmak iin yeterli bir unsur olabilmektedir. Ermenistan vatandalk kanununun (1995), demografik faktrler ve

Ermenistandaki dk yaam kalitesi nedeniyle ift vatandala geni bir serbesti 22

tanmas ya da vatandalk kabullerinde esnek davranmas doal kabul edilmelidir. Bununla birlikte, Ermeni etnisitesi ya da Ermeni soyundan gelmek, Ermeni kkenli olmak gibi ifadeler, kinci Dnya Sava ncesinde ve esnasnda yaanan trajediler de dnldnde rktc grnmektedir. Zira, vatandala hak kazanmak iin Ermeniceye hakim olmak dahi; Ermeni soyundan gelmek koulundan ayr bir maddede ele alnm; bylece Ermeni soyu ya da etnisitesi ifadesinin; Ermenice konuan bireyler karmna indirgenmesi de hemen hemen olanakszlamtr (Ermenistan vatandalk kanunu, 1995). Ermenistan Bamszlk Bildirgesi de (1990), resmi kaytlarda Ermeni milliyetiliinin incelenmesi ynnde nemli rneklerden biridir. Anlan bildirge de, diaspora Ermenilerinin Ermenistan Cumhuriyeti vatandal hakkna sahip olduunu belirtmekte ancak net bir diaspora Ermenileri tanm yapmamak suretiyle, snr aan ve rksal faktrler ieren Ermeni milliyetiliinden izler tamaktadr kanaatindeyiz. Ayrca, politik psikoloji literatrnde nemli bir yer tutan ve yas tutulmam, kolektif bir saplant haline getirilmi ve esasndan uzaklaarak dmanca bir hal alm psikososyal travma eklinde tanmlanabilecek olan seilmi travma faktrnn ve revizyonizmin de; Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde yansmas olduu dnlmektedir. Bildirgenin 11. maddesi, Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl Trkiyesi ve Bat Ermenistanda Bildirgesi, 1990). Kanmzca yukardaki ifade, barndrd iki husus bakmndan dikkatle incelenmeye deer grlmelidir. Sz konusu hususlardan ilki, bamszlk bildirgesi gibi; ulusal karakter ile bamszlk azim ve kararlln vurgulayan bir dokmanda 1915 soykrm iddialarna yer verilmi olmasdr. Buradan hareketle denilebilir ki, soykrm faktr Ermeni toplumu asndan 1948 Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesiyle tanmlanan ve insanla kar ilenmi bir su olan genocide eylemini aarak; ulusal kimlii oluturan takntl bir kolektif maduriyet psikolojisi haline gelmitir. Bitmeyen yas olarak da adlandrlabilecek ve salkl bir tepki olmaktan olduka uzak olan sz konusu durum, aklcln nne sklkla geebilmektedir (Volkan, 1999; evik, 2009). Dolaysyla, Ermeni politik sekinlerinin, soykrm iddialarn srekli gndemde tutarak saldrgan bir tutum sergilemeleri, nitelikleri daha nce vurgulanan Ermeni milliyetiliinin canl ve arzu edilen 23 1915 soykrmnn uluslararas tannmaya kavumas amacn destekler ifadesine yer vermektedir (Ermenistan Bamszlk

radikallikte tutulmasna hizmet ederken; dier yandan da, maduriyet psikolojisinin yaratt ruh halinin toprak talepleri gibi aklclk ve gerekilikten olduka uzak tutumlarn gelitirilmesine neden olabilmektedir. Belirtilmesi gerekli grlen ikinci husus da, halihazrda Trkiye Cumhuriyetinin egemenlik alan olan bir blgeden Bat Ermenistan olarak sz edilmesidir (Ermenistan Bamszlk Bildirgesi, 1990). Bu alma, belirtilen hususta farkl bir yaklam ortaya koymaya alacaktr. Zira, Trkiyede ilgili alanda yaplan almalarn hemen tm, hakl gerekelerle, sz konusu ifadenin barndrd saldrgan yaklama odaklanmaktadr. Anlan saldrgan yaklam irdelenecek olmakla birlikte; Bat Ermenistan ifadesinin ok daha karmak kodlar ierdiini sylemek mmkndr. ncelikle belirtilmelidir ki, bu almann ortaya koyduu 16. yzyla kadar uzanan tarihsel demografik veriler, blgenin nfus ekseriyeti bakmndan Bat Ermenistan olmadn aka ortaya koymaktadr. Bununla birlikte, yine bu almada yer verildii zere Nuh Peygamberin gemisinin Ar Danda olduuna inanlmas ve Ermeni toplumunun Nuh Peygamber ile bulunduunu ileri srd soy ba; rasyonel ltler ierisinde ancak mitolojik bir deer ifade etmekte ve belki de kltrel antropoloji aratrmalarna konu olabilecek nitelikleri barndrmaktadr. Binlerce yl ncesine uzanan mitolojik efsanelere ya da bir veya birka milenyum ncesinin sosyopolitik ve demografik koullarna dayanlarak; 21. yzyl uluslararas sisteminde ulus devletlerin snrlarn yeniden belirlemek; herhalde hibir toplumun sahip olamayaca bir politik ayrcalktr. Ayrca, Ermeni siyasi sekinleri ve entelektellerinin; evrelerindeki ulus ve topluluklarn da mitolojilerinin olduunu, bir ya da birka milenyum ncesinde bugn bir ksm kendi ulusal egemenlik alanlar dnda kalan corafyalarda yaadklarn ve Ermenistan Bamszlk Bildirgesine yansyan tutumun sakncal bir rnek tekil ediyor olabileceini gz nnde bulundurmalarnn zaruri olduu dncesindeyiz. Sonu olarak belirtilmelidir ki, Ermeni milliyetiliine ynelik Trk literatrnde bulunan; maduriyet psikolojisi, etnisite vurgusu, snr aan nitelikler, ofansif realist tutum gibi faktrlerin mevcudiyetinin yan sra bu almann tespiti, tm bu niteliklerin Erivann tavr ve devlethalk (ki halk ifadesi yurttalk ile snrl deildir) arasnda karlkl etkileimle ortaya kan sert, gvenlik odakl ve resmi nitelii de haiz bir milliyetilik anlaynn var olduudur. alma genelinde de yinelenebilecei zere, 24

gerek Karaba sorununun zmnn ve gerekse TrkiyeErmenistan ilikilerinin normallemesinin nndeki en byk engel olarak anlan anlayn bulunduu deerlendirilmektedir. Zira, sz konusu paradigma deimedii srece bar sreci salt hukuki garantiler ve pragmatik sonular zerine kurulacaktr ki; rnein 195960 LondraZrih Antlamalarnn gl garantilerinin Kbrstaki statko zerinde ne denli bir koruma salayabildii veya Lozann Ege Adalarnn silahszlandrlmasn ne lde temin edebildii bu hususta anmsanmaldr kanaatindeyiz.

DASPORA

ERVAN YNETM

ERMENSTAN KAMUOYU

Snr aan ve Irksal Faktrler eren Ermeni Milliyetilii Dngs

Baka

bir

anlatmla,

toplumlar

arasndaki

psikopolitik

zemin

normalletirilmeden hukuki, askeri ya da politik dzenlemelerin salayaca garantilerin konjonktrel koullara fazlasyla baml olaca ve ilikilerde istikrar adna yeterince gl teminatlar veremeyecei dnlmektedir. Bu nedenle Trk entelektellerinin zellikle alm srecinde fazlasyla zeletirel bir tavr gelitirdii deerlendirilmektedir. Zira Trkiyenin statkoculuk ile suland11 bir dnemde; Azerbaycann topraklarnn igal edildii ve Trkiye Cumhuriyeti topraklarnn bir blmnn Bat Ermenistan olarak adlandrld, Ermenistan vatandal iin Ermeni soyu faktrnn bir kabul koulu olarak deerlendirildii statkonun, Erivann ngrd bir sonu olduu unutulmamaldr.

11

Uluslararas ilikiler terminolojisi statkonun korunmas eilimine (statkoculuk) doal ve genel bir olumsuz moral anlam yklememektedir. Sz gelimi, barl bir ortamda statkocu olmak; bar salayan parametrelere ilikin sreklilik iradesi anlamna gelebilecektir.

25

2.3. Ermenistan Gvenlik Anlay ve Tehdit Algs Bu blm erevesinde yant aranacak olan temel sorulardan biri, Ermenistan ynetici sekinlerinin ve devletinin blgeyi ve sistemi gvenlik balamnda nasl algladdr. ncelikle belirtilebilir ki, Erivann son derece hassas ve fazlasyla kukucu bir gvenlik algs bulunmaktadr. Birok nitelii ile ofansif realist12 bir uluslararas ilikiler paradigmasnn varln hissettiren sz konusu yaklam; rnein, Trkiyenin Azerbaycan ile stratejik ortaklk gelitirmesini temel tehdit olarak alglamaktadr (Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi, 2007; Ermenistan Askeri Doktrini, 2007). Gvenlik ve stratejiye ilikin teorik yaklamlarda genel kabul grd zere, ulusal gvenlik strateji ya da siyaset belgeleri daha makro yaklamlara yer verirken; askeri doktrin ve ulusal savunma doktrini gibi dokmanlar ise konular detaylandrmakta ve zel alanlara indirgemektedir (Bartholomees [ed], 2008). Erivan da son dnemde hazrlad belgeler ile yukarda aktarlan kural bozmamakla birlikte; Karaba sorunu, Ermenistana ynelik izolasyonlar ve TrkiyeAzerbaycan stratejik ortakl ile Azerbaycann askeri modernizasyon faaliyetlerine gvenlie ilikin hemen her resmi belgede yineleyerek yer vermektedir. Kimi blmlerinin tekrar eden yaknma ve kayglar silsilesinden olutuu sylenebilecek Ermeni gvenlik strateji belgeleri ve doktrinleri; uluslararas sistemi ve sistemin gerek devlet, gerekse uluslararas ve ulus tesi gl aktrlerini, entegrasyon yolu ile kazanlacak gvenlik garantileri olarak grmektedir. Ayrca sz konusu belgenin, Ermenistan Devleti tarafndan uygulanacak her politikaya bizzat temel tekil edeceini belirtmesi de, Ermenistan anlamak hususunda olduka geerli bir referans nitelii tadn ortaya koyar niteliktedir (EUGSB, 2007). Yukarda belirtilen tablo erevesinde, Erivann kendisini Trkiye ve Azerbaycan tarafndan, zellikle Karaba odakl paranoid bir blgesel tehdit atmosferinde hissettii; Rusya ile stratejik ortaklk, ABD ve AB ile uzak komuluk ilikileri, bar gc operasyonlar ile AB ve NATO gibi kurumlarn hemen her programna itirak etmek suretiyle entegrasyon srelerinin glendirilmesi ve

12

Tehdit alglamalarn dorudan meydan okumalara deil, muhatabn greli olarak glenmesine odakl gelitiren realist uluslararas ilikiler paradigmas

26

diaspora

araclyla

gvenlik

endielerini

dengeleme

yoluna

gittii

deerlendirilmektedir. Ayrca Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinin (EUGSB) (2007), Ermeni diasporasnda ulusal ve kltrel kimliin zayflamasn ulusal gvenlie ynelik bir d tehdit kategorisinde deerlendirmesi dikkat ekicidir. Erivann snr aan ve rksal faktrleri de ieren resmi milliyetilik anlay erevesinde; Ermenistan snrlar dnda yaayan, bulunduklar lke ve uluslararas kamuoyunu etkileme kabiliyeti bulunan tm Ermeni kkenli topluluklar ve bireyler, birer ulusal gvenlik garantisi olarak deerlendirilmektedir. Ayn ekilde EUGSB (2007), ulusal gvenlie ynelik i tehditler blmnde ulusal moral unsurlar ve vatanseverlik anlay iin ncelikle aileyi grevlendirmekte; ulusal ideallerin yeterince farknda olunmamas ve ulusal kimliin yanl yorumlanmasn birer i tehdit olarak snflandrmaktadr. Dolaysyla resmi milliyeti sylem ve paradigmann EUGSBde teknik bir anlam kazanarak gzlemlendii sylenebilir. Ermenistan Askeri Doktrini (2007) temel olarak: Azerbaycann askeri modernizasyon faaliyetlerini, TrkiyeAzerbaycan stratejik ortakl ve sz konusu ilikinin ortaya koyduu gelimeleri, zolasyonlar d tehditler olarak tanmlam; kitle imha silahlarnn yaylmas, uluslararas terrizm gibi bu tr belgeler asndan konjonktrel retorik olarak tanmlanabilecek hususlara da yer vermitir. Bununla birlikte Ermenistan Askeri Doktrini (2007) asndan asl dikkat ekici olan hususun askeri gvenlii salayan unsurlarn belirtilmesi srasnda ortaya kt dnlmektedir. Doktrin, sz konusu unsurlar: mkan ve kabiliyeti bakmndan yeterli dzeyde bulunan bir silahl kuvvetler, Askeri gvenlik alanndan ibirliine uygun koullar yaratacak uluslararas entegrasyon sreleri, Blge lkeleri ile silahl atma riskini azaltacak faktrler ile

27

 BM, NATO, KGA, AGT gibi uluslararas figrlerin blgedeki istikrar glendiren faaliyetleri eklinde sralamaktadr. Yukarda ortaya konulan durumdan anlalaca ve daha nce de belirtildii zere, Erivann, askeri doktrin gibi teknik bir belgede dahi; uluslararas kurululara ve entegrasyon srelerine silahl kuvvetleriyle birlikte bir gvenlik garantisi olarak atfta bulunmas, Ermenistan stratejik kltrnn uluslararas sistemin bizatihi kendisini bir gvenlik aktr olarak alglad ve uzak komuluk ilikilerini blgede Azerbaycan ve Trkiyeyi dengelemek iin kulland dnlmektedir.
Ermenistan Ulusal Gvenlii
Blgesel Tehditler: Trkiye ve Azerbaycan Uzak Komuluk ve Entegrasyon Garantileri

Ermenistan Tehdit Sistem Algs

Erivan ynetiminin gvenlik algs iin bavurulabilecek bir dier kaynak da; Ermenistan Savunma Strateji Belgesidir (2007). Ermenistan Askeri Doktrininin kapsam dahilinde ancak ikinci ana blmde ve Ermenistan Cumhuriyetinin Savunma Stratejisi bal ile ele alnan belge, EUGSB ve Ermenistan Askeri Doktrini gibi Ermenistan Cumhuriyeti ve Dalk Karaba Cumhuriyetinin

28

gvenliklerini

bir

arada

salamay

amalayan

ve

Ermenistann

gvenliini

Ermenistan ile snrlamayan bir bak asna sahiptir. Ermenistan Savunma Stratejisi Belgesinde (2007) gze arpan unsurlar aada okuyucunun dikkatine sunulmutur: Sz konusu belge, uluslararas entegrasyon srelerini gvenlik garantisi olarak nitelemektedir, Gelecek nesiller iin askerivatansever (militarypatriotic) eitimin organize edilmesi bir hedef olarak belirlenmitir, Rusya Federasyonu ve Ermenistan Cumhuriyeti arasndaki ilikiler stratejik ortaklk eklinde tanmlanm ve sz konusu ilikiye askeri gvenlik ltnde ok byk nem atfedilmitir, NATO da, bizzat ad zikredilerek ibirlii hedefiyle askeri ncelikler kategorisinde ele alnmaktadr, Ermenistann srekli bir askeri tehdit altnda olduu belirtilmektedir, Ermenistan Silahl Kuvvetlerinin modernizasyonu, seferberlik kabiliyeti ve hareketliliine byk nem verilmektedir, nemli bir Karaba vurgusu yaplmaktadr, Belgenin z itibariyle savunmac (defansif) vurgulanmaktadr. 2.4. Ermenistan Stratejik Kltrnde Konsept eitlilii ve Risk Minimizasyonu Bu aamada Ermenistan stratejik kltrnn gvenlik algs, Ermenistan Savunma Strateji Belgesi (2007) ve EUGSB (2007) ile Askeri Doktrin (2007) kapsamnda genel deerlendirmeyle ele alnacaktr. ncelikle belirtilmelidir ki, stratejik kltr kavram, uluslararas ilikiler literatrnde yeni saylabilecek bir olgudur ve genel kabul gren tanmyla; karar alclarn alkanlk ve eilimlerini yanstmaktadr (Synder, 1977; Keohane, 1984). Bu nedenle, Ermenistan Stratejik Kltr tanmlamasnn iki ana faktre baml olduu deerlendirilmektedir. Bunlar: bir karakterde olduu

29

 Stratejik kltrn gesi olarak belirtilecek hususlarn manpilasyondan ve bilgi kirliliinden uzak; ulusal karlarn gerekletirilmesini amalayan resmi belgelerde yer almas ve Belirgin eilimleri yanstacak ekilde defaten ve kuvvetle vurgulanmalar eklinde belirtilebilir. Ermeni siyasi sekinlerinin stratejik kltrn oluturan temel parametrenin; youn bir tehdit algs, snrl imkan ve kabiliyetler ile olduka byk stratejik hedefler olduu dnlmektedir. te yandan, strateji teorilerinin hemen hepsinde ngrlen ve Lykke Modeli ile grsel tasarm kazanan, hedeflerin aralar ile orantl olmas ve arahedef orantszlnn risk faktrn beraberinde getirmesi hususunun, Erivan konseptlerde eitlilie ve zgnle ittii deerlendirilmektedir (Lykke, 1989dan aktaran Bartholomees[ed]. 2008).

STRATEJ
KAYNAKLAR
KONSEPTLER HEDEFLER

RSK

Lykke Modeli

Baka bir anlatmla Erivan olduka kt durumdaki ekonomisine ve snrl ulusal g unsurlarna karn, Trkiye gibi bir lkeye kar agresif politikalar izleyebilmekte, Azerbaycan topraklarnn yaklak %20sini igal altnda tutabilmekte ve ulusal hedeflerini revizyonist amalar kapsamnda belirleyebilmektedir. Kanmzca aralar ile hedefler arasnda oluan uurum ya da risk faktrn dengelemek amacyla da; Rusya Federasyonu, AB yesi lkeler, ABD, NATO, Kolektif Gvenlik Antlamas rgt gibi birok unsur ile e zamanl ve farkl niteliklerde ilikiler gelitirmekte; atmac ve barl gvenlik stratejilerine e zamanl olarak bavurabilmektedir.

30

Erivan &Diaspora: Snrl Olanaklar

YOUN RSK FAKTR VE KONSEPTLERDE ETLLK

Karaba Sorunu Szde soykrm iddialar Trkiye Azerbaycan Stratejik Ortakl zolasyonlar kilit faktrn diaspora olduu

Sz

konusu

ilikilerin

gelitirilmesinde

dnldnde; ulusal balar ayakta tutan soykrm seilmi travmas , romantik milliyetilik gibi unsurlarn Ermeni stratejik kltrnn bir paras olduu sylenebilir. Ermenistan d politikas ve gvenlik stratejilerinin balca karakteristik zelliinin etkin bir ok tarafllk olduu gzlemlenmektedir. Anlan ok tarafllk salt iliki gelitirilen partnerlerin eitliliinde deil, gelitirilen ilikilerin niteliinde de mevcuttur. rnein kimi Gney Amerika lkeleri (rn. Arjantin) soykrm iddialarnn uluslararas kabul grmesi hususunda kullanlrken; Rusya Federasyonu (RF) askeri gvenlik asndan bavurulan taraf olmaktadr. Bu durumun kendisini ulusal savunma anlaynda gsterdii; RF ile stratejik ilikilerden, entegrasyon srelerine kadar birok unsurun, Ermenistan Silahl Kuvvetleri gibi ulusal savunmann birer aktr kimliinde kabul edildii bilinmektedir. Yukarda aktarlan durumun Erivan asndan balca getirileri arasnda; Minsk Grubu rneinde de mahede edilebilecei zere; Ermenistann komularyla yaad sorunlarn uluslararaslama gibi bir sonuca evrilmesi gsterilebilir. Bu nedenle Trkiyenin alm srecinin sadece Ermenistan ile Trkiye arasnda kalamayaca deerlendirilmektedir.

31

RUSYA LE STRATEJK ORTAKLIK

ULUSAL SAVUNMA ANLAYII

ULUSLARARASI ENTEGRASYON SRELER

ERMENSTAN SLAHLI GLER

Erivann Ulusal Savunma Aktrleri Algs ve Konseptsel eitlilik

2.4.1. Ermenistan Stratejik Kltr Inda Trkiye in Deerlendirme Yukarda sunulan durumun, Ermeni stratejik kltrnde etkin ve youn bir risk minimizasyonu anlayna iaret ettii dnlmektedir. Bununla birlikte anlan risk minimizasyonu ulusal kaynaklar gz nnde bulundurularak hedeflerin belirlenmesi aamasnda deil; kaynaklar ile uyumsuz hedeflere ulamak amacyla konseptlerin eitlendirilerek glendirilmesi suretiyle gerekletirilmektedir. Bu teorik deerlendirmenin, son dnem TrkiyeErmenistan ajandasna olas ve mevcut yansmalar aada belirtilmitir: Ermenistann diaspora ile balarn kaybetmemesi iin Ermeni kimliini romantik milliyeti ve kolektif bir maduriyet psikolojisi ile rlm unsurlarla beslemesi kanlmazdr. Dolaysyla alm sreci baarya ulasa dahi, kendi snrl alannda kalaca ve soykrm iddialar zerinde beklenen etkiyi vermeyecei ngrlmektedir, 32

 Ermenistan Cumhuriyetinin tm st dzey gvenlik dokmanlarnda belirtildii zere; TrkiyeAzerbaycan stratejik ortaklnn bizatihi kendisi ncelikli bir tehdit faktr olarak alglanmaktadr. Dolaysyla alm sreci, olas baarszlk durumunda dahi, AnkaraBak hattnda yaratt gven bunalm nedeniyle Ermenistan ulusal gvenlik nceliklerine yarar salayabilecek niteliktedir. Bu balamda, TrkiyeAzerbaycan stratejik ortaklnn baka bir anlatmla iki devlet bir millet anlaynn sona erdii kimi nemli Ermeni analistler tarafndan dile getirilmektedir. Bir tespit kadar temenninin ifadesi gibi grnen sz konusu deerlendirmeler nda, Trkiye ve Azerbaycann ayn anda greli yalnzlamas; Ermenistana hem Karaba hem de soykrm iddialar gibi iki hayati gndem maddesinde nemli stratejik stnlkler salayacaktr. Alm srecinin baarya ulamas halinde ise snrn almas zayf bir akarsuyun okyanus balantsna kavumas tasarmn anmsatr ekilde greli olarak Ermenistann sosyoekonomik durumunu iyiletirecektir. Byle bir olasln iki potansiyel sonucu olmas beklenmektedir; bunlardan ilki, diasporaya olan ekonomik bamlln azalmasyla Erivandiaspora ilikilerinin gevemesi; dieri de Erivan diaspora ilikilerinin etnik doas gerei asla geveyemeyecei kabulnden hareketle, Ermenistann hedefleri ile orantsz kaynaklarn hzla takviye etmesidir. Dolaysyla Ankara asndan yaamsal olduu dnlen husus, Ermenistan ulusal g unsurlarn olduka takviye edecek byle bir gelimeye koul olarak soykrm iddialar ve Karaba sorununun zm hususunda mutlak ve balayc garantiler alnmas; baka bir anlatmla Erivann stratejik hedeflerinin dnme zorlanmasdr. Trkiyenin ve uluslararas toplumun, alma paralel olarak ald ve alaca tavr ile birlikte Azerbaycann Karabaa ilikin halihazrda zayf olan askeri seenekleri ksa ve orta dnemde hemen tmyle gndemden decektir. Byle bir durumda Ermenistan, ok nemli ulusal gvenlik tehditlerinden ayn anda kurtulmu olacaktr. Dolaysyla almn neoliberal ve plralist uluslararas ilikiler kuramlarnda grlebilecei zere kazankazan prensibi sonucu sfr toplamdan farkl, dengeli bir sonula baarya ulamas; Trkiyenin de nemli ulusal gvenlik tehditlerinden kurtulmas ile mmkn olabilecektir. Bu nedenle Ankarann AB sreci gibi ok faktrl karmak denklemlerde oluturaca beklentilerden ok, somut ve ak taahhtler ile kazanmlara gereksinim duyduu sylenebilir. Baka bir anlatmla

33

Ankarann kazanlar, Erivann kazanlar kadar nemli, ayn dnemler ierisinde gerekleebilecek nitelikte ve sonular bakmndan denk olmaldr. 2.5. Alm Srecinin Dier Aktrler, Kresel ve Blgesel Parametreler Asndan Deerlendirilmesi Trkiye ve Ermenistan Dileri Bakanlklar tarafndan 31 Austos 2009 tarihinde ilan edilen diplomatik ilikilerin balatlmas ve ilikilerin gelitirilmesine dair protokollerin parafe edilerek imza srecinin balatlmas ile TrkiyeErmenistan yaknlamasnda nc aamaya girildii deerlendirilmektedir. Konuya ilikin parametrelerin Amerika Birleik Devletlerinin Avrasyadaki konumu, Hazar Denizi, Orta Asya ve Kafkasya blgelerinin enerji arz ve gvenlii balamnda ve Rusya Federasyonu bata olmak zere glenen aktrlerin sz konusu corafyadaki varlk ve giriimleri eklinde sralanabilecek bir takm faktrleri temel alarak ekillendii gzlemlenmektedir. Trkiyenin son dnemde komu corafyalarda uygulad ve komularla sfr sorun ve sorunlu blgelerde arabulucu ve yapc rol oynama retorii zerine kurulan d politikas, sz konusu deikenler ile balantl olarak deerlendirilmelidir. Drt snr komusu lkenin ile nemli sorunlara sahip olan Ermenistann, sz konusu sorunlardan ekonomik ve siyasi anlamda olduka olumsuz ynde etkilendii bilinmektedir. Bu durum, Ermenistanda sosyoekonomik sorunlar tetkikleyerek yaam standartlarn olduka drmektedir. Erivana Washingtondan ya da Avrupadan bakldnda: Rusya Federasyonu ve ran ile gelitirdii olduka yakn ilikileri, Jeopolitik olarak Batdaki lkelerle olan bann, zellikle Trkiye ile olan snrnn kapal olmas nedeniyle zayf kalmas, Enerji nakil ve ulam hatt projelerinin anlan sorunlar nedeniyle Ermenistan saf d brakacak ekilde dzenlenmesinin ekonomik ve gvenlik boyutlarndaki maliyetleri, lkenin ekonomik durumunun d politikadaki problemlere bal olarak geliememesi ve dolaysyla kreselleme sreci ile btnlemenin salanamamas gibi faktrler en hassas sorunlar olarak sralanabilecek niteliktedir.

34

Amerika Birleik Devletleri ve Avrupada bulunan stratejik aratrma ve dnce kurulularnn yaklamlar ve sz konusu lkelerin resmi organlarnn Gney Kafkasya ile ilgili raporlar incelendiinde; blgeye yaklam biimlerinin Moskovann blgedeki varl ve uygulamalarna endeksli olduu gzlemlenmektedir (Nichol, 2009). 2008 ylnn Austos aynda Rusya ile Grcistan arasnda yaanan kriz ve scak atmann ardndan TrkiyeErmenistan yaknlamasnn, ABD ve Avrupa merkezli cesaretlendirme giriimleri ile paralel olarak hz kazanmas anlamldr. Baka bir anlatmla Grcistanda yaanan atma ile AnkaraErivan ilikilerinin yeniden tesisi ve gelitirilmesi ynndeki uluslararas isten ve basknn arasnda nemli bir korelasyon olduu dnlmektedir. Teknik olarak, Rusya ile Grcistan arasnda kan kriz ve Siloviklerin13 ynetimindeki Moskovann askeri mdahalesi, blgedeki jeopolitik dengeleri radikal biimde deitiren bir gelime deildir. Aksine, analizimiz sz konusu mdahalenin, blgede halihazrda deimi olan dengelerin bir sonucu ya da bir ilan olduu ynndedir. Amerika Birleik Devletlerinin Afganistan ve Irak savalarnda harcad efor, ran ile olan sorunlarn scak atmaya evrilme potansiyelini muhafaza etmesi, Talibann yksek paramiliter kapasitesi ve Pakistann Afganistana dramatik yansmalar olan ciddi bir gvenlik problemine dnmesi; Washingtonun ve Pentagonun Kafkasyadaki yeteneklerini ve hareket serbestisini nemli lde snrlayc niteliktedir. Anmsanacak olursa, Ukraynadaki turuncu devrim, Rus politik sekinleri tarafndan, aka, CIA tarafndan dnemde gerekletirilmi Kosovann bir mdahale olarak nitelendirilmitir. Mteakip bamszlnn tannmas,

Rusyann ak ve sert ekilde kar kt gelimelerden bir dieridir. Yukardaki gelimeler ve benzerleri dolaysyla karlarnn sistematik olarak ihlal edildii ve stratejik yeteneklerinin snrlandrld algsna sahip olan Moskova, Grcistanda gerekletirilen askeri operasyon ile hem misilleme kapsamnda sert g unsurlarna bavurma eilimini, hem de bu zeminde silahl kuvvetlerinin operasyonel yeteneklerini ortaya koymu grnmektedir.

13

Vladimir Putin liderliindeki Rus Gvenlik Brokrasisi kkenli elitlere verilen genel addr. 2000 ylndan itibaren sistematik olarak Moskovada siyasi iktidar domine ettikleri bilinmektedir.

35

Sz konusu kriz, Rusyann blgede atmac gvenlik stratejilerine bavurabilecek dzeyde askeripolitik yetenekler ile Silovikler dolaysyla byle bir eilime sahip olduunun ve Kafkasyadaki g dengesinin Moskova lehine bozulduunun en nemli emaresi olarak deerlendirilmektedir. ABD asndan Kuzey Kafkasyada ve Rusya snrlar iinde yararlanlabilecek ayrlk tutum sergileyebilecek blgeler olmasna karn, ksa vadede, Rusyann askeri yntemleri de kullanarak byle bir giriime frsat tanmayaca ngrlmektedir (Friedman, 2009). Amerika Birleik Devletlerinin Rusya ile yaad rekabet, ranla mevcut sorunlar ile enerji nakil hatlar ve yeni boru hatt projelerinin, salt Grcistan topraklarndan gei salanacak ekilde stratejik koullarn devam etmesinin neden olaca riskler deerlendirildiinde; Trkiye-Ermenistan yaknlamasn destekleyici transAtlantik abalar anlalabilir nitelik kazanmaktadr. Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa lkelerinin stratejik ncelikleri iinde, Avrupaya iletilen doal gaz aknn kaynaklarn eitlendirmek ve Avrupa lkelerinin doal gaz temininde Rusyaya olan bamlln azaltmann nemli bir yer tuuttuu kukusuzdur. Trkiye ile Ermenistan arasnda diplomatik ilikilerin balatlmasnn ve iki lke arasndaki snr kapsnn almasnn, Ermenistann Rusyaya olan bamln azaltacan varsayan kimi deerlendirme ve analizler gz nne alndnda, uzun vadede Avrupa ile Kafkasya arasnda gerekletirilebilecek bir takm projelerin, Ermenistann dahil olaca bir dzenlemeyle hayata geirilmesini beklemek olasdr. Trkiye zerinde mevcut baz enerji nakil hatlarnn proje ve yapm aamasnda edinilen tecrbeler, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa lkeleri iin, yeni hayata geirilecek projelerin gerekleme srelerinde yeni uygulamalara neden olacak niteliktedir. Boru hatlar projelerinin yksek maliyetli oluu, Kafkasya ile Trkiye zerinden Avrupaya uzanmas hedeflenen hatlarn uzunluu ile birlikte deerlendirildiinde, sz konusu projelerin hem ekonomik hem de gvenlik maliyetini azaltacak yeni nlemler alnmasna neden olabilir. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn proje ve yapm aamasnda karlalan kimi zorluklar sz konusu analizin tutarlln glendirmektedir (CSIS, 2009). Rusya ve baz Orta Asya lkeleri arasnda son yllarda enerji alanndaki ibirliine bal olarak ilikilerin gelimesi; Amerika Birleik Devletleri, NATO ve 36

Avrupa Birliinin blgedeki varlk ve etkinliklerinin snrl kalmas potansiyelini beraberinde getirmektedir. Trkiyenin Kafkasyada Karadeniz Ekonomik birlii rgt ve Kafkasya birlii ve stikrar Platformu giriimleri ile somutlaan d politikas, NATOnun Kafkasya ve Orta Asyadaki giriimlerine destek vermesi, Atlantikin her iki yakasna sz konusu corafyada etkiliin artrlmas bakmndan nemli bir d politika seenei sunmaktadr. Washington DC merkezli Stratejik ve Uluslararas almalar Merkezi (CSIS) tarafndan dzenlenen bir toplantda Zbigniew Brzezinski Trkiyenin Amerika Birleik Devletleri iin stratejik neme sahip olmasnn nedenlerini u ekilde sralamtr: (1)Trkiye gerek ve denenmi bir mttefiktir. (2) NATOnun jeostratejik olarak anahtar neme sahip bir yesidir. (3) Avrupa Birlii yeliine adaydr. (4) Mslman bir demokrasidir. (5) Blgede istikrar salayc bir faktrdr. (6) srail ile yapc ibirlii iindedir. (7) ran zerinde pozitif etkisi vardr. (8) Eski Sovyetler Birliinin Trke konuan lkeleri iin bir rnektir. (9) Azerbaycan ve Ermenistan arasnda arabuluculuk yapan bir lkedir. (10) Avrupann enerji kaynaklarn eitlendirmek iin bir balantdr.14 Ankarann Erivan ile diplomatik iliikileri tesis etmesinin, yukarda sralanan sebepler ile balantl olarak, Washingtonun stratejik ilgisi dahilinde olmas kanlmazdr. Bu balamda, medya ve dnce kurulularnda ska tartlan bir konu olan Trk d politikasnn, kimi ayrma noktalarna karn, Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyeye komu corafyalardaki projeksiyonlar ile nemli paralelliklere sahip olduu dnlmektedir. Dileri Bakan Davutolu tarafndan Trkiyenin yeni dzenin kurucusu olacann aklanmas, yukarda sz edilen deerlendirmeler balamnda ele alndnda, anlam kazanmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin Iraktan asker ekme takvimini aklam olmas ve stratejik odan AfPak (AfganistanPakistan) denklemine kaydrm olmas da dikkate alndnda; Ermenistan ile diplomatik ilikilerin tesisine ynelik giriimlerin, nc taraflar ile olan ilikilerle de balantl bir byk stratejinin (Grand Strategy) paras olduu izlenimi edinilmektedir. Kanmzca, Trk d politikasnn istikrar salama temelinde lanse edilen nitelii ve Trkiye-Ermenistan yaknlamasnn, ABD tarafndan yukarda bahsi geen
14

Sz konusu konuma ve toplant iin bkz. http://csis.org/multimedia/video-turkeys-evolvingdynamics-strategic-choices-us-turkey-relations , Eriim Tarihi: 25 Eyll 2009

37

parametreler balamnda deerlendirildiini ngrmek yanl olmayacaktr. Daha ak bir anlatmla, konu Washington asndan sz konusu deikenler temel alnarak deerlendirildiinde, her yl Nisan aynda Ermenistan-Ermeni Diasporas ile Trkiye arasnda kalmak, negatif etkileri haiz ve almas gereken bir durum grnmndedir. ABD ile birlikte Minsk Grubunun e bakanlklarn yrten Fransa ve Rusyann konumlar da dikkate alndnda, Trkiye-Ermenistan denkleminin karakteristii, bir ikili iliki sistematiinden ok, gelmektedir. Kafkaslardaki dengelerin anlalabilmesi iin, ran zerinde dikkatle durulmas gereken temel aktrlerden biridir. Sz konusu dengelerin oluumunda rann nemsedii blgesel ortan ise Ermenistan olduu dnlmektedir. ran ve Ermenistan, dier komularyla yaanan skntlar ve blgesel gelimeler karsnda birbirlerini politik ve ekonomik zeminde d dnyaya alan kap olarak grmektedirler (elikpala, 2009). Tahran ynetimi Erivan Kafkaslardaki etkinlik alan ve giri noktas olarak deerlendirirken; Ermenistann ran kapal snrlar ve sorunlu komulardan kurtulu yolu olarak grd dnlmektedir. ran bamszln Eyll 1991de ilan eden Ermenistan 25 Aralk 1991de tanm, iki lke arasndaki resmi ilikiler 9 ubat 1992 de balamtr. Tahrann Ermenistan perspektifi incelendiinde; Ermenistan, Trkiyenin blgedeki pozisyonunu dengelemek ve Rusya ile olan ilikilerin devam ettirebilmesi adna elde tutulmas gerek bir unsurdur. ran da yaayan Azeri kkenli nfus dikkate alndnda, Azerbaycann snrlandrlmas, geliebilecek herhangi bir Azeri birleme eiliminin nne geilmesinde kullanlabilecek en uygun ara Ermenistandr. Ayrca ABD ve Bat dnyasnda ran aleyhinde faaliyelerde bulunan Yahudi lobisine kar, Ermeni lobisinin desteini salamak gerekli grlmektedir. Erivann ran perspektifine bakldnda; Azerbaycan ve Trkiye snrlar kapal olan Ermenistan iin, ran lkenin dnyaya alan tek kaps konumuna gelmitir. Trkiye-Grcistan-Azerbaycan ilikileri Ermeni stratejik kltrnde sonu geni etkileri olan uluslararas bir soruna karlk

btnlemeye varabilecek stratejik ortaklk olarak grlmektedir. Kafkaslarda ortaya

38

kmas muhtemel bu trde bir yaplanma karsnda Ermenistan, blgede kendisine bir mttefik edinmek durumundadr (elikpala, 2009). Sz edilen faktrlerin Ermenistan ve ran birbirine yaknlatrd

dnlmektedir. ki lke arasndaki ilikiler incelendiinde, siyasi ibirliinin devam ve derinletirilmesi adna, ticari ve ekonomik ilikilerin ne karld grlmektedir. Derinleen ekonomik balarn bir takm siyasi ve stratejik sonular yaratmas kanlmazdr. rann Kafkasyaya olan ilgisi, dier blgesel aktrlerle uyumlu bir biimde SSCBnin dalmasn takip eden dnemde balamtr. eitli aktrlerin Kafkasyadaki rekabetinde, Hazarn stats, enerji kaynaklarnn paylam ve tanmas ile ekonomik ve ticari ibirlii konular nem kazanmtr. Tahrann bu bak asyla Erivanla kurduu ilikileri ekillendirmesinde Kasm 1992de Erivan da kurulan Ermenistan-ran likilerini Gelitirme Komisyonu dikkat ekmektedir. Ekonomik ve ticari ilikilerin gelitirilmesinin n koulu olarak sz konusu iki lke arasnda kara, hava ve demir yolu balantlarnn gereklilii zerinde durulmaktadr. Trkiye nclnde yrtlen Bak-Tiflis-Erzurum demiryolu gibi projelerle blgeyi dnyaya balayacak alarn, ran ve Ermenistan darda brakmas nedeniyle, bu trde yatrmlarn stratejik neminin artt dnlmektedir. ran-Ermenistan demiryolu hattnn Ermenistanda balayaca nokta iin Yerak, Vardeniz ve Gagarin olmak zere ayr seenekten bahsedilmektedir. Erivan ynetimi bu projeyle ayn zamanda, lkenin merkezi ehri olan Gagarin, Gavar ve Cermuk blgelerini birbirine balamay amalamaktadr. Hattn balatlabilecei dier iki ehrin Yerak ve Verdenis olabilecei dnlmektedir. Bu durumda hattn toplam uzunluunun 443 ile 449 kilometre arasnda deiecei belirtilmektedir (Bozku, 2008). nasna 2009 yl sonlarnda balanmas hedeflenen demir yolunun maliyetinin 1.5-2 milyar dolar civarnda olaca hesaplanmaktadr. kili ilikilerde ticari ve ekonomik boyutun yan sra stratejik boyuta da sahip olan bir dier alan enerjidir. ki lke arasndaki enerji sektrndeki ibirliinin temelleri 1992 ve 1995 yllarnda yaplan anlamalarla atlmtr. ki lke arasnda bir blmnn inas tamamlanm durumdaki doal gaz boru hattnn yansra, milyon dolarlk ortak projeler bulunmaktadr. Ermenistan ve ran arasndaki boru hattnn

39

toplam uzunluu 150 kilometre olup, bunun 40 kilometresi Ermenistan snrlar iinde bulunmaktadr (elikpala, 2009). 200 milyon dolarn zerinde bir maliyete sahip doalgaz boru hattna, ran 120 milyon dolar yatrm yapm, geri kalan 90 milyon dolarlk miktar Ermenistan tarafndan karlanmtr. Bu miktarn 30 milyon dolar da Tahran tarafndan Ermenistana kredi olarak verilmitir. ran tarafndan denen hattn al Mart 2007de ran Cumhurbakan Ahmedinecadn katlmyla Ermenistann snr kasabas olan Mehride yaplmtr. Hattn tam kapasite almas durumunda, ylda 2,5 milyar m doalgazn Ermenistana ulamas hedeflenmektedir. Ermenistan-ran Hkumetler Aras Komisyonunun Ebakan, Ermenistan Enerji ve Doal Kaynaklar Bakan Armen Movisyan Gevorgiyann aklamalarna gre, enerji ibirlii projelerinin arasnda Aras Nehri zerinde birleecek yksek voltajl bir aktarm hattnn oluturulmas da amalanmaktadr. 2008 ylnn Ekim aynda ran Cumhurbakan Ahmedinecadn Ermenistan ziyareti iki lke arasndaki ilikilerin sklamas olarak yorumlanmaktadr. Ermenistan ve ran arasnda herhangi bir snr sorunu veya politik uyumazlk yaanmamasnn yannda, randaki Ermeni aznlk da Tahran ynetimi tarafndan resmi olarak tannmtr. Trkiyenin olas Ermenistan almnn, analitik olarak Erivan asndan Tahrann nemini azaltaca akla gelebilir. Oysa, Ermenistan stratejik kltrnn konsept eitlilii unsuru dikkate alndnda, Erivann d politik eksenlerini kolayca terk etmeyecei ya da belirli kstlamalara indirgemeyecei dnlmektedir. Trkiyenin Ermenistan alm hususunda Tahran kayglandrabilecek balca unsur, ABDnin Kafkasyada nfuz alann artracak olmasdr. Uzun dnemde rann Kafkasya zelindeki blgesel etkinliini snrlandrabilecek bu faktr, ABD asndan ilk bakta olumlu grlse de; sz edilen olasln TahranMoskova ibirliinin glenmesi sonucuna neden olabilecei de gz ard edilmemelidir. Yukarda belirtilenler nda, Kafkasyann ok aktrl yapsnn ksa dnem ve uzun dnem politik sonular arasnda uurumlar yaratabildii hususunun vurgulanmas gerekmektedir. Kafkaslar, Balkanlar ve Orta Dou gibi ok bilinmeyenli ve unsurlu denklemlerin bulunduu corafyalarda taktiksel zemindeki kurgulamalar; ok farkl stratejik sonulara yol aabilmektedir. Nitekim ABDnin Irak igali ile Saddam Rejimini, Afganistan igali ile Taliban (ksmen) bertaraf 40

ederek karlarna dolayl olarak hizmet ettii rann; Trkiyenin Ermenistan alm ile uzun dnemde Erivan ksmen kaybetse de, Azerbaycan kazanmas seenei dlanmamaldr. Yukarda sz edildii zere, Trkiye-Ermenistan ilikileri ile ilgili yaplan deerlendirme ve analizlerde ele alnan konulardan biri de Azerbaycann kendini nasl konumlandracadr. Daha nce de belirtildii zere, Ermenistan ile Trkiye arasnda diplomatik ilikilerin balatlmasnn, Moskovann blgedeki etkinliini snrlayacak bir potansiyel yarataca deerlendirilmektedir. Ermenistann Azerbaycan topraklarn igalinin devam ediyor oluu ve Dalk Karaba sorunu zerinde halihazrda bir anlamaya varlamam olmas, srecin, Azerbaycann Rusya ve hatta ranla ilikilerini derinletirmesi gibi bir tepkiye neden olup olmayacann sorgulanmasna neden olmaktadr. Azerbaycan Dileri Bakanl temsilcilerinin, zellikle 2009 Nisan ayndan bu yana, Trkiye ile ilikilerini gzden geirerek, Baknn Rusya ve ran ile yaknlaabileceinin sinyalleri olarak alglanan aklamalar yaptklar bilinmektedir. Ancak Ankara tarafndan Dalk Karabada bir zm olmamas durumunda Ermenistan ile snrlarn almayaca ynnde yaplan aklamalar mevcuttur. Azerbaycann Rusya ile ilikilerini ne derece gelitirebilecei ise sorgulanabilir durumdadr. Dalk Karaba sorununun zm konusunda varlacak bir anlamann, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin gelimesini gerekli ve hazr klacak blgesel konjonktrn vazgeilemez bir paras olduu deerlendirilmektedir. TrkiyeAzerbaycan nasl ekillenecei ilikilerinin konumu ve AnkaraErivan bulunurken; arasnda Trkiye ve

diplomatik ilikilerin kurulmasyla snrn almas durumunda AnkaraBak hattnn konusunda deerlendirmelerde Azerbaycan toplumlar arasnda iletiim bata olmak zere bir takm eksikliklere deinmek gerekmektedir. Azerbaycann kuruluundan itibaren, bir millet; iki devlet sylemi ile temellendirilen psikososyal yaknla ramen, zellikle sivil toplum ve kltr politikalar alanlarnda eksik kalnd gzlemlenmektedir. Ek olarak, Trkiyede Azerbaycan zerine faaliyet gsteren kurulular oluturulamam, Azerbaycan konusunda alan uzmanlar yeterli lde istihdam edilmemitir. Belirtilen durum, Trkiyede Azerbaycann yeteri kadar bilinmemesine yol atndan, Trkiye-

41

Ermenistan ilikilerinin seyrine Azerbaycan toplumunun verdii tepkiler de salkl olarak deerlendirilememektedir (Aydn, 2009). Trkiye-Ermenistan yaknlamas srecinde ele alnan konulardan bir dieri, iki lke kamuoylarnn gelimelere nasl tepki vereceidir. zellikle batl uzmanlarn yapt yorum ve deerlendirmelerde, srecin baaryla sonulandrlmas bakmndan, Trk ve Ermeni kamuoylarnn nemi vurgulanmaktadr. Trkiyeden ziyade Ermenistanda kamuoyu tepkisinin etki gcnn daha yksek olduu deerlendirilmektedir. Ermenistanda, Trkiyeye fazla taviz verildiini ve Trkiyenin samimi olmadn savunan nemli bir kesimin varl, Ermenistan hkmetinin karlat bir zorluk olarak deerlendirilmektedir. Bununla birlikte deerlendirmelerimiz, Trkiyeye fazla taviz verilmesini istemeyen ve soykrm iddialar konusunda hassas olan bir kesimin varlnn, Erivan politik eliti iin mzakere masasnda ara olarak yararlanlabilecek bir unsur haline getirilebileceidir. Bu durumda Trkiye; salt Erivan ynetimini deil, tm Ermeni kamuoyunu tatmin etmek durumunda braklabilir. Sz konusu hususun, i muhalefetten yararlanlarak gerekletirilen klasik bir mzakere yntemi olduu dikkate alndnda; Trkiyedeki muhalefetin sert tutumunun da Trk hkmeti asndan mzakereler esnasnda bir avantaj kimlii tama potansiyeli gz ard edilmemelidir. Dolaysyla Ermenistan almnn kanlmaz bir boyut kazanmas durumunda, Trkiyedeki muhalefetin ilevsellii: Mzakereler sresince Erivann Ermeni kamuoyunun tatmin edilmesi ynndeki isteklerine politik diren zemini oluturmak ve Olas alm sonrasnda, Azerbaycan kamuoyunun tmyle kaybedilmesini nlemek olacaktr. Bu nedenle, i muhalefeti ikna etmemenin, ikna etmekten daha byk taktiksel kazanmlar olabilecei deerlendirilmektedir. Bununla birikte i muhalefetin ikna olmamas; stratejik boyutta, oluturulacak statkonun sosyopolitik garantilerden yoksun olmas anlamna gelecektir. Bu ekilde varlacak zmlerin uzun dnemde varln srdrme potansiyelinin olduka dk olduu; siyasi tarih deneyimleri sonucu bilinmektedir. Bu nedenle, gerek Ermenistan ve gerekse Trkiyede, geni toplumsal mutabakatlar salanmadan ynetilen srecin, yakn

42

dnemde ivme kazansa da; nemli dayanaklardan yoksun ve kaygan bir statko yarataca dnlmektedir. Trkiye Avrupa Birlii ilikileri ve Trkiyenin ABye tam ye olma sreci, Ermenistan ile ilikilerin gelitirilmesinden elde edilecek kazanlar bakmndan yaplan deerlendirmelerde ele alnan baka bir konudur. zellikle Trk literatrnde, Trkiyenin Ermenistan ile diplomatik ilikileri balatmasnn ve snr kapsnn almasnn, Avrupa Birlii yelik mzakerelerinin hzlandrlmasnda olumlu etkide bulunabilecei ynnde deerlendirmelere sklkla rastlamak mmkndr. te yandan, AB ile yrtlen mzakerelerde engelleyici nitelikte olan unsurlarn, esas olarak, Fransa ve Almanya bata olmak zere baz lkelerin, Trkiyenin Avrupa Birlii yeliine kar kan ve stratejik temelleri olan net tutumlar ile Gney Kbrs Rum Kesimine havalimanlar ve limanlarn almamas zerine sekiz baln ele alnmasnn engellenmesidir. Ayrca zellikle Avrupa medyasnda yer alan yorumlar ve batl dnce kurulular tarafndan yaymlanan almalarda, ilerleme raporlarna atfta bulunarak, reformlarn yavalamas gibi konularn n plana kt dikkate alnacak olursa, Avrupa Birlii tam yelik srecine ynelik, gzle grlr bir gelimenin, Trkiye-Ermenistan yaknlamasna bal olmad deerlendirilmektedir. Daha nce de vurguland zere; TrkiyeAB ilikileri ok unsurlu bir denklemdir ve en byk engeli Avrupada Trkiye kart stratejik eilim oluturmaktadr. Sz konusu eilim, politik sekinler ve stratejistler tarafndan rasyonel tercihler zerine kurgulanmakta ancak kamuoyunda Trkiyenin imajna ilikin poplist tepkisellikle yansma bulmaktadr. Trkiyenin sosyal hayatnda izdii profilin anlan tepkisellii tetikledii de bir gerektir. Bu nedenle Ermenistan ile snr kaplarnn almasnn AnkaraBrksel ilikileri zerindeki etkisinin; AnkaraWashington, AnkaraBak, BakErivan, Bak Moskova gibi rneklerden ok daha nemsiz olabilecei gz ard edilmemelidir. Bu nedenle, Ermenistan almnn; AB ajandasnn bir paras olarak ele alnmasnn isabetsiz bir deerlendirme olaca dnlmektedir. Buna karn snr kaplarnn almasnn TrkiyeAB ilikilerine etkisinin sfr olmasndan elbette sz edilemez. Zira, gnmz uluslararas ilikiler paradigmas; gndem algsn olduka deitirmitir ve etkileim ok yksektir.

43

Sonu olarak Ermenistan almna ve parametrelerine ilikin BSAM tarafndan ortaya konulan tespitler u ekilde kategorize edilebilir: Mevcut konjonktrde, Ermenistan tarafnn, srecin daha hzl ilemesini ve snrn almasn gerektirecek nitelikte yaamsal jeostratejik ve sosyoekonomik gereksinimleri olduu dnlmektedir. Trkiye, uluslararas konjonktrn gerei olarak diplomatik ilikileri balatmay ve ilikileri gelitirmeyi tercih etse de, Ermenistan ile ayn olumsuz koullarda da deildir. Toprak btnlnn ak ekilde tannmas, Karaba konusunda daha net tavizlerin alnmas ve tarihsel iddialar ile ilgili Ermenistann makul bir izgiye ekilmesi ancak daha sabrl olunmas nihayetinde elde edilebilecek sonulardr. Kanmzca, Trkiyede srece ilikin eletirel yaklam getiren uzmanlarn ifade ettikleri zere, Trk tarafnn politikasnda gzlemlenebilecek temel hata, Ermenistan ile ilikilerin normalletirilmesi karar deildir. Zira bu stratejik bir tercihi yanstmaktadr ve mevcut durumun srdrlmesi gibi avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Gerek Trkiye, gerekse bat asndan Azerbaycan faktr, gerekten salkl bir deerlendirmeye muhta grnmektedir. Yine Trk literatrnde Azerbaycann kaybedilmesine kar hassasiyet gsteren unsurlarn dayanak noktas ulusal moral deerler olmaktadr. Psikopolitik adan son derece normal ve kabul edilebilir olan bu yaklamn deeri; stratejik analiz aamasnda nemli lde dmektedir. Bununla birlikte, rasyonel ltler de Erivan ile ilikilerin sonular normallemesinin, Baknn kaybedilmesini dengeleyecek

dourmayacan gstermektedir. Bir an iin ulusal moral deerler bir kenara braklarak, salt stratejik akla; A lkesinin, kendi ulusu ile ayn dili konuan, Hazar gibi nemli bir blgede, petrol kaynaklarna sahip, ordusu A lkesinin subaylarnca yetitirilmi ve yine A lkesine komu nc bir lkede nfusun yarsn oluturan zde unsurlara sahip (randaki Azeri Trk Toplumu kastedilmektedir) B lkesini; ekonomik kaynaklar, askeri gc, demografik nitelikleri olduka kstl, A lkesinin toprak btnln tanmayan, doal kaynaklar bakmndan olduka fakir C lkesi iin kaybetmesi ulusal ne lde rasyoneldir? dikkate sorusunun yneltilmesi dahi, gerektii kesinlikle dnlmektedir. Bu nedenle, Ermenistan ile ilikilerin normalletirilmesinin bedeli, hassasiyetler alnmadnda Azerbaycann kaybedilmesi olmamaldr.

44

 Karaba sorununun ve Dalk Karaba blgesinin, Azerbaycan asndan jeopolitik nemi aan, ulusal gurur temelinde bir psikopolitik nitelii olduu unutulmamaldr. Dolaysyla, ortaya kacak sonucun, Bak politik evreleri ve Azerbaycan kamuoyunda tamamen rasyonel ekilde deerlendirileceine ilikin bir beklentinin olmamas gerekmektedir. Bu nedenle, Ermenistan snrnn almas durumunda, Azerbaycan kamuoyunun tatmin edilmesi byk nem arz edecektir. Mevcut konjonktrde, Karabadaki Ermenistan igalinin tamamen sona ermesini beklemek, ulusal gurur bakmndan incitici olsa da, olas grnmemektedir. Bununla birlikte; Azerbaycann Nahcivan ile balantsnn salanmas, ki Lain koridoru bu anlamda ilevsellii haizdir, ayn zamanda Azerbaycan ve Trkiyeyi snr komusu durumuna getirecektir. Bu noktada Azerbaycanda Karaban bir blmnn Ermenilere braklmasnn siyasi bedellerini kaygyla hesaplamas olduka muhtemel grlen bir siyasi iktidarn bulunaca; Azeri muhalefetinin Aliyev zerindeki basksn, imkanlar dahilinde, artrmas beklenmelidir. Ermeni diasporas ve Ermenistann propaganda yetenekleri dolaysyla, Azerbaycann neminin batl uzmanlarca zaman zaman hafife alnd dnlmektedir. Kurgusal bir anlatmla, Azeri politik sekinlerinin ve kamuoyunun nemli bir blmnn, tercmeye gereksinim duymadan takip edebildikleri iki parlamento TBMM ve Duma; grsel yayn ise Trk ve Rus kanallardr. Dolaysyla, TransAtlantik unsurlarn Kafkasyada Rusya ile asl mcadele zeminlerinden biri Bak, Bak ile temel balant noktas ise Ankara olarak deerlendirilmelidir. zellikle 2000li yllarn banda; kimi batl analistlerde grlen, Trkiyenin ve zellikle Trk Silahl Kuvvetlerinin glendike daha etkin ancak daha az tahmin edilebilir ve gvenilebilir bir ortak olduu algs15, Ankarann Bak ile gelitirdii ilikilerin de kukuyla karlanmasna neden olabilmektedir. Bununla birlikte, Azerbaycan, olduka inciterek Moskovaya yaknlatracak sonular bat asndan ngrlen etkilerden ok farkl bir mahiyette ortaya kabilecektir. Trkiye asndan Ermenistan almndan beklenebilecek minimum temel fayda, soykrm iddialarnn makul bir zemine ekilmesi ve Azerbaycann Nahcivan ile balantsnn kurulmas olmaldr. Bununla birlikte Trk ve Ermeni taraflarnn parafe ettii metinde ne Karaba ne de Soykrm konularnn yer almas, kuku yaratmaktadr.
15

Ayrntl bilgi iin bkz. M. Robert Hickok, Hegemon Rising, Parameters, Summer, 2000.

45

 Belirtildii zere, Trkiyedeki i muhalefetin tavr, hkmet asndan mzakereler esnasnda avantaja dntrlme potansiyelini haizdir. Dolaysyla sz konusu tavrn yumuatlmas; Erivann politik direnci bakmndan istenmeyen sonulara da neden olabilecek niteliktedir. Bununla birlikte, muhalefetin sert retorii ile stratejik temeldeki eletirilerinin birbirinden ayr deerlendirilmesi yerinde olacaktr. Zira, stratejik temeldeki uyarlarn dikkate alnmamas; oluacak statkoyu toplumsal mutabakattan yoksun brakabilecektir. Bu almann ilerleyen blmlerinde aktarlaca zere, soykrm konusunda Ermeni tarafnn geri adm atmas olduka radikal bir paradigma deiikliini iaret etmektedir ve Sarkisyann sonsuz bir politik hareket serbestisine sahip olmad da unutulmamaldr. te yandan, soykrm iddialarnn Trkiye asndan yaratabilecei politik sonularn vehameti de herhalde ortadadr. Dolaysyla, uzun dnemde Ermenistan ile ilikilerde tam bir normalizasyon ve bahar havas beklenmemesi gerekmektedir. Gvenlik stratejileri literatr, atmac ve barl gvenlik stratejilerinin e zamanl olarak uygulanabileceini gstermekte; Erivan ve diaspora ise sz konusu zeminde olduka gelimi bir pratie sahip durumdadr. Bu nedenle, Erivann tavr ifadesi Erivann ve diasporann tavrlar paradigmas ile yer deitirmek durumundadr. Bu balamda, ilikilerin deil, mmkn olduunca ok sayda tutum ve konseptin normalletirilmesi hedeflenmelidir. Mevcut durumda, Trkiyenin inisiyatifinin de snrl olduu bir srecin yaand anlalmaktadr. durum ve Bu balamda, ABDnin Iraktan ekilme sreci, Afganistandaki ran faktrnn snrlandrd Washingtonun

Kafkasyadaki yetenekleri restore edilecektir. Bununla birlikte, Moskovada mevcut elitin stratejik kltr de gz ard edilmemelidir. Rusya Federasyonu, Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde (2007), stratejik ortak eklinde tanmlanan ve Ermenistanda nemli bir askeri varl bulunan bir g odadr. Grcistan Sava ile birlikte Kafkasyada inisiyatifin Moskovada olduu belirtilebilir ve sz konusu blge tarihsel olarak Rus stratejik ilgi alan iindedir. Nitekim Rusya Federasyonu 1993 ylndan itibaren, Ermenistan da ieren eski Sovyet cumhuriyetlerine ynelik politikasn, yakn evre doktrini ad altnda formle etmeye balamtr. lk kez 1992 yl sonunda kabul edilen Rusya Federasyonunun D Politika Doktrini adl belgede

46

tanmlanan yakn evre kavramna gre, Ermenistan dier BDT yesi lkelerle birlikte Rusyann yakn evresini oluturmaktadr. Bu nedenle, Ermenistann Rusyadan kopma noktasna getirilmesi, ki Ermeni stratejik kltr ve blgesel koullarn bunu olanakl klaca dnlmemektedir, algsnn yaratlmas dahi; Moskovay konunun aktrleri karsnda sertlemeye itebilir. Kritik olarak deerlendirilen bu faktrn Ankara tarafndan da dikkate alnmas gerektii dnlmektedir. Sonu olarak Ermenistan almnn, soykrm iddialar ve rasyonel ltler erevesinde Karaba hususunda Trkiyeye salam gvenlik garantileri salamas durumunda getirileri olan bir sre olaca aktr. Bununla birlikte, anlan garantilerin salanamamas ise, sre baarsz olsa dahi; Ankara- Bak hattnda yaanan gelimeler dolaysyla Erivann karlarna hizmet edebilecek niteliktedir. Bu nedenle, stratejik hedeflerden ok konseptlerin tartlmas ve zellikle Trkiye tarafndan gelitirilen zm odakl aceleci tavrn gzden geirilmesi gerektii dnlmektedir. Annan Plan sonrasnda Kbrs rnei; zm taraftar grnmenin uluslararas kamuoyunun tavr ve stratejik getiriler bakmndan ngrlen anlam ifade etmeyebileceini ortaya koymaktadr. Dolaysyla Trkiyenin, Ermenistann sosyo ekonomik handikaplarn bir bask unsuru olarak kullanmasnn ve zerindeki uluslararas talepleri Erivan ile paylamasnn yntemsel olarak benimsenebilecei dnlmektedir.

47

EK: 1 SOYKIRIM DDALARI VE YANSIMALARI

TrkErmeni ilikilerinde tarihsel perspektif nemli bir yer tutmakla birlikte; gnmzde tarihin tozlu raflarndan karlarak siyasi bir tehdit unsuru haline dntrlen Ermeni Soykrm Osmanl dneminden Trkiye Cumhuriyetine kalm olduka sorunlu bir mirastr. 1975ten itibaren eitli Ermeni terr rgtlerinin yaptklar eylemlerle 60 yl sonra tekrar ortaya karlan iddialar, Ermeni diasporas tarafndan dnyann her yerinde planl bir ekilde dile getirilmi ve szde soykrmn uluslararas tannma grmesine ynelik youn aba gsterilmitir. Soykrm birok lke tarafndan hukuki bir kavram olarak (genocide) ifade edilmemekle birlikte; azmsanamayacak sayda lke, eyalet, belediye vb. tarafndan yasalar veya anma gn etkinlikleri araclyla zmni ya da ak kabul grmtr. Ermeni diasporas szde soykrm, 24 Nisan 1915te stanbulda gerekleen tutuklamalar baz alarak her yln 24 Nisan gn, 1.500.000 Ermeninin Trkler tarafndan vahice katledildii gn olarak anmakta ve propagandasn bu dorultuda srdrmektedir. almann Soykrm ddialar ve Yansmalar balkl ikinci ana blm, soykrm iddialarnn tarihsel perspektif ierisinde farkl kaynaklardan inceleme ve soykrmn gnmze olas siyasi, hukuki ve sosyal etkilerini ortaya koyma amacn tamaktadr.

3. Trk Tarihinde Ermeniler Seluklular dneminde ilk kez karlaan iki toplum, aslen 16.yy.da Osmanllarn Anadolunun dousu ve gneyini ele geirmeleriyle birlikte i ie yaamaya balamlardr. trajikomik dousu) ki toplumun aktel siyasi ve kltrel Bizans, ilikileri Kk dnldnde; (Anadolunun bulunabilecek husus, Byk 1045te Ermenistandaki

Ermenilerin

egemenliine

Ermenistann (Anadolunun gneyi) egemenliine de 1375te Msrda hkm sren Memluklarn son vermi olmalardr. Farkl bir anlatmla, gnmzde Ermeniler tarafndan soykrmla sulanan ne Osmanl Devleti ne de Trkiye Cumhuriyeti tarihin herhangi bir dneminde Ermenilerin bamszlna halel getirmitir (itliolu, 2007).

48

11.yy.da Bizansn igal ettii topraklarndan Orta Anadoluya ge zorlanan Ermeniler Seluklularn gelmesiyle rahat bir nefes almtr. nl Ermeni tarihisi Matthieu, Melikahn 1086 ylnda Dou Anadoludan Suriyeye yapt bir seyahatte, Trk hkmdarnn getii lkelerin halkna bir baba gibi davrandn, Hristiyanlar iin kalbinin sevgi ile dolu olduunu, bu sebeple birok ehir ve blge halknn kendiliinden onun idaresine getiini aktarmtr (zgldr ve dierleri, 2001). Ermenilerin Bizans tarafndan srld dneme kadar yurtlar olan doudaki topraklar 1514 ylnda, gneydeki topraklar ise 1516 ylnda Osmanllarn eline gemitir. Osmanl himayesine girdikleri ilk gnden itibaren zmmi16 saylarak ibadetlerini zgrce yerine getirebilen, kendi vergilerini toplayabilen, hukuk sistemlerini 2003). uygulayan, nikah ilerine bakan Ermeniler, Bizans dneminde giremedikleri stanbula17 1453ten sonra Ermeni Patrii unvanyla girmilerdir (zel,

3.1. Ermeniler ve Din Alt Topluluk Patrii olarak anlan Ermeni Patrii sadece kendi toplumu deil; Museviler ve Ortodokslar hari tm Hristiyan cemaatler zerinde de idari bir yetkiye sahip olmutur (zgldr ve dierleri, 2001). Gregoryen mezhebine mensup olan ve Ktahyada ruhani merkezleri bulunan Ermeniler, 1326da bakent olmasn mteakip Bursaya naklolmu ve ayr bir cemaat eklinde rgtlenmelerine izin verilmitir (Halaolu, 2006). 1781den itibaren Katolik rahiplerin faaliyetleri neticesinde Ermenilerin bir ksm Katoliklii benimsemi, Osmanl Devleti 1831de Ermeni Katolik Kilisesinin kuruluuna onay vermitir (Ssl ve dierleri, 1995). 1859 ylnda da Protestan misyonerlerin 19.yy boyunca yaptklar faaliyetler neticesini vermi ve Ermeni Protestan Kilisesi Osmanl tarafndan tannmtr (Grn, 1983). Ortodokslua mensup Ermeniler de gz nne alndnda, Ermenilerin drt mezhep arasnda blnd anlalabilecek, soykrm yapld zerine ortaya konan iddialarda Hangi Ermeniler? sorusuna daha doru cevap verilebilecektir.

16

Kendi dinlerini deitirmeksizin ehl-i kitap olduklar iin bir slam devletinin korumasndan yararlanabilen gayrmslimlere verilen ad. 17 Ayrntl bilgi iin bkz. Batllarn Gzyle, zel, Sabahattin. stanbul, 2003.

49

3.2. Ermeni Nfusu Osmanl Devletinde 19.yya gelinene kadar resmi bir nfus saym grlememekle birlikte, vergi toplama amacyla hazrlanan Tahrir Defterlerinde demografik adan ok detayl bilgiler bulunabilmektedir. Unutulmamaldr ki Osmanl Devleti retimde tarm ve hayvancla bal olan ve ksaca deinmek gerekirse Tmar Sistemi uygulayan bir ekonomik yapy haizdir. Bu balamda devletin verimli bir ekilde vergi toplamas iin detayl tutulmu bilgilere sahip olmas gerekir ki, zellikle hara, cizye gibi yksek vergiler veren gayrimslimlerin Tahrir Defterlerinde eksik gsterilmesi olasl 16.yy.da imkansz denecek kadar dktr. 16.yyda Ermeni nfsuyla ilgili aada verilen tabloda eitli kent ve kasabalardaki mslman ve gayrimslim unsurlar detayl olarak gsterilmitir. TABLO 03: 16. Yzylda Anadolunun eitli Yerlerindeki Mslman Ve Gayrimslim Nfus EHRLER Adana Adyaman Amasya Arapkir Ayas Ayntab(Antep) Berendi Besni Birecik Cng emikezek ermik Drahlu Diyarbekir(Amid) Dndarl Ergani Erzincan Gilimgad MSLMAN 8.690 6.312 7.775 6.912 4.074 18.126 3.442 2.223 13.708 2.523 8.851 3.124 4.352 101.176 10.199 4.933 2.069 3.460 HRSTYAN 1.810 1.092 2.160 141 1.803 19.177 ERMEN 501 369 602 230 236 181 925 593 6.520 586 3.226 1.972 839 YAHUD 365 NASRAN -

50

Gmhane Haclu Harput Kafurnu Karaisalu Kayseri Kazbd Knk Ki Kosun Komur Kulb Ldik Mardin Merzifon Mu Nusaybin Ruha(Urfa) Saman Saram Savur Sincar Sis(Kozan) Sivas Siverek Tarsus Tokat Tozanlu Ula Yldz Yregir TOPLAM

5.027 4.158 8.209 6.877 2.785 27.711 15.254 7.869 4.587 15.850 4.550 2.097 23.986 46.083 6.414 6.134 8.601 16.671 7.023 15.152 23.093 5.892 19.618 11.651 9.768 26.875 7.078 3.190 11.590 3.158 12.050 580.950

4.638 896 6.746 2.014 1.733 1.655 1.463 12.837 602 6.555 2.986 1.951 13.663 4.628 789 29 89.168

2.650 258 716 2.463 321 1.779 180 8.888 863 2.281 806 1.542 3.132 89 1.075 680 135 44.638

664 257 1.286

268 268

KAYNAK: Ermeni Tehciri, HALAOLU, Yusuf. stanbul, 2006.

51

Yukardaki tabloda grld zere Ermeni nfusu Osman Devleti toplam nfusunun yaklak %6sn oluturmaktadr ki, bu oran, tpk Mslmanlarn %80lik orannda olduu gibi, almann devamnda ele alnacak olan 1. Dnya Sava ncesindeki oranlarla byk lde paralellik gstermektedir.

3.3. Millet-i Sadkadan ark Meselesine Ermeniler Osmanl Devletinde tarih boyunca gremedikleri bir huzur ortamnda yaamlar, devlet hizmetinde bulunabilmiler, hi bir zaman teki olmamlar ve yararl hizmetlerinden dolay kendilerine millet-i sadka (sadk millet) nvann almlardr. Osmanl Devleti, Ermenileri tebaas kabul etmi ve devlet kapsnda mslmanlardan ayr tutmamtr. Osmanllar dneminde Ermeniler st dzey devlet grevlerine getirilmi, nemli hizmetlerde bulunmulardr. Anlan dnemde Ermeniler 21 paa unvan, 22 bakanlk, 7 elilik, 11 konsolosluk, 41 st dzey memuriyet stlenmilerdir (Arman, 1977den aktaran itliolu, 2007). Aada baz st dzey makamlarda grev yapm Ermeniler sralanmtr: YN ZALARI (SENATRLER) Mareal Ohannes Kuyumcuyan Paa Abraham Eramyan Paa Manuk Azaryan Gabriel Noradunkyan MLLETVEKLLER 1876 Birinci Merutiyet Meclisindeki Milletvekilleri Ohannes Allahverdi Sebuh Maksudyan Rupen Yazcyan Sahak Yavrumyan Hamazasb Ballaryan Manuk Karcyan Mikael Altntop Meclisi Mebusan Reis Vekili stanbul Milletvekili Edirne Milletvekili Bursa Milletvekili Erzurum Milletvekili Halep Milletvekili Ankara Milletvekili

52

Agop ahinyan Taniyel Karaciyan

Sivas Milletvekili Erzurum Milletvekili

1908 kinci Merutiyet Meclisindeki Milletvekilleri Krikor Zohrap18 Bedros Hallayan Agop Babikyan Agop Boyacyan Artin Bogezenyan Dr. Nazaret Dagavaryan stepan spartalyan Hamparsum Boyacyan19 Kegam Dergarabedyan Karakin Pastrmacyan20 Vahan Papazyan21 1914 Meclisindeki Milletvekilleri stepan racyan Onnik hsan Bedros Hallayan Krikor Zhrap Agop Hrlakyan Kegam Dergarabedyan Artin Bogezenyan Dikran Barsamyan Matyos Nalbantyan Karabet Tomayan
18

stanbul Milletvekili stanbul Milletvekili Tekirda Milletvekili Tekirda Milletvekili Halep Milletvekili Sivas Milletvekili zmir Milletvekili Kozan Milletvekili Mu Milletvekili Erzurum Milletvekili Van Milletvekili

(Bakanlk Divan Katibi) Ergani Milletvekili zmir Milletvekili stanbul Milletvekili stanbul Milletvekili stanbul Milletvekili Mara Milletvekili Mu Milletvekili Sivas Milletvekili Kozan Milletvekili Kayseri Milletvekili

Sadi Koca Krikor Zohrap ismini kullanmakla birlikte kimi kaynaklarda Kirkor Zhrap olarak da gemektedir. 19 I. Dnya Harbinde Murat nam ile maruf ete ba. 20 I. Dnya Harbinde Armen Garo nam ile maruf ete ba. 21 I. Dnya Harbinde ete ba.

53

Varteks Serenglyan

Erzurum Milletvekili

Dileri Bakanl Merkez Tekilatnda Hizmet Edenler Gabryel Nopradukyan Ohannes Sakz Paa Artin Dadyan Paa Harutyum Dadyan Paa Manuk Azaryan Bakan Mstear Mstear Mstear Mstear

KAYNAK: Tarihte Ermeniler ve Trk Ermeni likileri, KOCA, M. Sadi. stanbul, 1990.

TABLO 04: II. Merutiyet Dnemi Meclislerin Etnik Yaps

Yl 1908 1912 1914 Toplam 288 284 259 Trk 147 157 144 Arap 60 68 84 Arnavut 27 18 Rum 26 15 13

Ermeni Yahudi 14 13 14
2 4 4

Slav 10 9 -

KAYNAK: Her Ynyle Ermeni Sorunu, T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl. Ankara, 2001.

Ermeniler sadece sadakatleriyle ve devlete sunduklar hizmetleriyle deil Trklere olan kltrel benzerlikleri ile de dikkat ekmilerdir. 1835-1839 yllar arasnda Trkiyede bulunan Helmuth Von Moltke Ermeniler iin;
Bu Ermenilere, hakikatte, Hristiyan Trkler denilebilir. Rumlarn kendi zelliklerini korumalarna karn Ermeniler Trk adetlerini, hatta dilini benimsemilerdir. Dinleri onlarn Hristiyan olarak tek kadnla evlenmelerine izin verir, fakat onlar Trk kadnlarndan fark edilmez, ayrlmaz.

szlerini sarf etmitir (Gyn, 1966dan aktaran zgldr ve dierleri, 2001). 1789 Fransz htilali sonrasnda ierisinde birok milleti barndran Osmanl mparatorluu ayrlk taleplerle alkalanmaya balamtr. Bulgarlar, Srplar, Yunanlar arka arkaya bamszlk mcedelesine girimiler ve baarya ulamlardr. Tpk anlan milletlerde olduu gibi Ermeniler de, en ge talep edenlerden biri olmakla birlikte, bamszlklarn talep etmiler ve bu amala mcadele vermilerdir.

54

Ermeni meselesine derinlemesine odaklanldnda anlalacaktr ki, 19. ve 20.yyda TrkErmeni ilikileri mazlum bir milletin egemenlik talebi ve kanl bir ekilde bastrlmalar eklinde vuku bulmamtr. Ermeniler 1863 ylnda karlan Ermeni Milleti Nizamnamesi ve 400 yeli genel meclis ile adeta bir aznlk cumhuriyetine sahip olmu, yaadklar kasabalarda iki haneye dahi sahip olsalar idare meclisinde temsil edilmeleri zorunlu klnmtr (zel, 2003). Anlan siyasi haklar ve sosyokltrel koullar da deerlendirildiinde, bamszlk talebinin arkasnda ngiltere ve Rusya22 gibi dnemin byk siyasi aktrleri ve g mcadelelerinin varl mahede edilmektedir. 1774te Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanl Ortodokslar zerinde sz sahibi olmaya balayan Rusya, 1856da Paris Antlamas ile Balkan Hristiyanlarnn imtiyazlarn geniletmitir. Osmanl i ilerine yaplan mdahaleler sonucu 1804te Srplar imtiyaz, 1829da Yunanllar bamszlk, 1878de Romanya, Karaba, Srbistan bamszlk, Bulgaristan ise nemli imtiyazlar elde etmitir. Batda Osmanly olduka hrpalayan ve Balkanlarda Osmanl stnln ortadan kaldran devletler, 1878de Ayastefanos ve Berlin Antlaamalar ile Ermenilere olan stratejik ilgilerini younlatrmlardr. Osmanl Devletine kar srdrlen tutumun sonucu Ermenileri provoke etmeye ve bu cemaate imtiyazlar kazandrmaya alan, ark Meselesi(Dou Sorunu) olarak da adlandrlan politikalar ilk olarak 1878 ylnda Ayastefanos ve Berlinde Ermenilere ynelik slahat maddeleri ieren bir antlama ile resmiyet kazanmtr. Ermenilerin soykrm olarak niteledikleri tehcirin ilk sinyalleri 1828 ylnda Erzurum Valisi Galip Paann Rus snrndaki Ermenileri i blgelere g ettirmeyi Babaliye teklif etmesi ile belirmitir. Anlan teklif 1828-1829 Rus Savanda Ermenilerin Osmanlya ihanet ederek Rus ordusuna yazlmalar ve Erzurumun

22

Rus Ermeni ilikileri 18.yy balarna I.Petroya kadar uzanmaktadr. Rus ran

savalarnda Ermenilerden st dzeyde yararlanlm, Rus topraklarna yerlemek iin davet edilen Ermeniler, Trkmenay Antlamas sonucu ele geirilen Revan ve Nahvanda bir Ermeni vilayeti kurulmas zerine blgeye yerlemilerdir. Ayrntl bilgi iin bkz. Kemal Beydilli, 1828-1829 OsmanlRus Svanda Dou Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler

55

teslim olmasnda pay sahibi olmalar nedeniyle gelmi, Ruslarn Kafkasyadaki hakimiyeti pekimitir. 1877de balayan 93 Harbinde, Ruslar douda yaayan Ermenilerden yararlanma yoluna gitmitir. Sava kazanan Ruslardan emeklerinin karln bir an nce almak isteyen Ermeni meclisi Patrik Nerses ve zmirliyan bakanlnda ar II. Aleksandra ulatrlmak zere temel olarak aadaki talebi kapsayan bir muhtra hazrlamlardr;
1- Frata kadar olan blgenin Trklere geri verilmemesi ve buralarn Ararat ili ile birletirilerek Rusyaya bal bir Ermenistan kurulmas, 2- Arazi ilhak olmayacaksa, Bulgaristana ve Bulgar milletine verilecek imtiyazlarn Ermeni milletine de verilmesi 3- gal edilen topraklar boaltlacaksa, Babaliden slahat iin maddi teminat alnmas ve slahatn uygulama ve tamamlanmasna kadar, Rus askerlerinin igal ettikleri topraklar boaltmamalar (Uras, 1976dan aktaran Halaolu, 2006).

Bu arada Ermeni haklarn koruduunu iddia eden, bu dorultuda soykrmn ilk propagandalarn hazrlayan devletlerden biri olan ngiltere ise Ermenilerin Rusyann gdmne girdiini anlam, zellikle Karsn arn eline gemesinin Ruslarn scak denizlere inerek smrgeleri ile olan balantsn tehdit edebileceini ngrerek Osmanlya Kbrs adasn da geici bir sre igal etmek kouluyla Ermeni konusunda yardm etmitir.

3.4. Ermeni Cemiyetleri Uluslararas arenada destek gren hatta bizati ynlendirilen Ermeniler Osmanl Devletinin iinde bulunduu zayf durumdan da yararlanarak birok cemiyet, dernek ve ihtilalc partiler kurmaya balamlardr. 1878 ylnda Vanda Kara Ha Cemiyeti, 1881de Erzurumda Anavatan Mdafileri Dernei gibi birok Ermeni rgt kurulmakla birlikte yaps ve giritii eylemler dikkate alndnda temel olarak Ermeni rgt varln hissettirmitir.

56

Armenakan: 1885 ylnda Vanda kurulan rgtn slogan kan dkmeden zgrlk olamayacaktr eklinde belirlenmitir. Propaganda amal kardklar Armenia gazetesinin 1895te Osmanlya, 1896da ise Rusyaya girii yasaklanmtr. Van syanna aktif olarak katlan rgt yelerinin byk bir ksm ldrlm, kalanlar ise Hnak ve Tanaklara katlmtr (itliolu, 2007).

Hnaklar: 1887de Cenevrede kurulan rgt amacn Trkiye Ermenistann igalden kurtararak Rusya ve ran Ermenistan ile birletirmek olarak aklamtr. 1908de merutiyet ilan zerine ihtilal fikirlerini braktn aklayan rgtn 1910, 1911, 1912, 1913 yllarna ait karar defterlerinde Silah, cephane ve patlayc madde salanmas; silah talimi yaplmas... gibi maddeler bulunmaktadr (Babakanlk Devlet Arivi, 2001).

Tanaksutyun:

Ambleminde

intikam

simgeleyen

haner

figr

bulunduran, Ermeni siyasi kurulularndan en yaygn olan Tanaklarn temel amac siyasi ve iktisadi bamszlk elde etmektir. Dnyann birok yerinde rgtlenen ve Ermeni davasnn propagandasn yapma amacn tadn belirten rgt, Hnaklardan farkl olarak Birleik, zgr ve bamsz bir Ermenistan kurmak, Trkiyenin soykrm tanmasn ve tazminat demesini salamak, Trk igalindeki Ermeni topraklarn kurtararak zgr Ermenistana balamak amacnda olduklarn belirtmilerdir (itliolu, 2007). Ermeni terr rgtlerinin kard ilk ciddi olaylar stanbul Kumkapda Hnaklarn Ermeni halk kkrtmas zerine meydana gelmitir. Van Valisine suikast teebbsn Anadoluda arka arkaya patlak veren isyanlar izlemitir23. 1891 ylnda Padiah II. Abdlhamitin Ermeniler iin kard genel affa ramen Ermeniler komitaclk faaliyetlerine devam etmilerdir (Uras, 1976). Sadece Trklere kar deil, Ermeni vatandalara da ynelen eylemlerden 1894 ylnda Patrik Akyan nasibini alm ancak kendisine dzenlenen suikast giriimi baarsz olmutur. Rusuk Ermeni Komitesi Bakan Mgrd Ttncyan ve

23

Listesi de sunulan isyanlarn detaylar iin bkz. Halaolu, Yusuf. Ermeni Tehciri stanbul, 2006.

57

Ermeni avukat Artn Dirserkisyan ise Patrik kadar ansl olamam, 1895te Ermeni komitaclar tarafndan ldrlmlerdir (Karacakaya, 2001). Sasun ayaklanmas Avrupada byk yank uyandrm, kurulan uluslararas tahkikat komisyon 20 Temmuz 1895te yaynlad raporda Ermenilerin masum olmadn aklamtr (Kk, 1986; Kuran, 1956). Ermeni komitalarnn en sansasyonel eylemi ise 1905 ylnda Padiaha kar giriilen suikast teebbs olmutur. Ermeni etelerinin halklar arasnda husumet yaratma amal kkrtmalarn ise 6 Mart 1909da Rus Bykelisinin Osmanl mparatorluunda Durum adl gizli haberde gzlemleyebilmek mmkndr;
Bitlisteki Ermenilerin ne Trklerden ne de Krtlerden

ikayetleri varken, Ermeni komitac dernekleri kurulmakta ve dernekler geni faaliyetlerde bulunmaktadr... htilal fikrinde olan Ermenileri bir araya getirerek ynetime kar mcadele iin kkrtmaktalar... ou Ermeninin, bu tr eylemlerin Ermenilere zarardan baka bir ey getirmeyeceini ve silah iin para vermiyeceklerini syledikleri, bunun zerine Ermeni ihtilal komitelerinin iddet kullanma ve kar kanlar kltan geirme tehdidiyle bu tr gruplar sindirdikleri renilmitir.24

Bykelinin Trklerle Ermeniler arasndaki ilikileri;

Vanda iki mslman ve bir Ermeni milletvekili seilmiti. Mslmanlarn Hristiyanlara kar bir dmanl yoktu. Trkler, zellikle subaylar, Ermenilerle dosta ilikiler kurmaya almaktadrlar. Fakat Ermeniler, komitac Ermeniler tarafndan kkrtlarak Trklere yaklamyorlar.

szleriyle aklamas, btn bir Ermeni plannn halklar aras husumet ve anlaamamazlk zerine deil; bilakis iyi ilikilere ramen d glerin kkrtmas neticesinde ortaya ktnn kant niteliindedir. Aadaki listede 1. Dnya Savana kadar olan dnemde balca Ermeni isyanlar kronolojik srayla ele alnmtr.

24

Rusya D Politika Arivi

58

TABLO 05: Osmanl mparatorluunda Ermeni syanlarnn Listesi SYAN Anavatan Mdafileri Olay Armenakan eteleriyle atma Musa Bey Olay Erzurum syan Kumkap Nmayii Merzifon, Kayseri, Yozgat Olaylar Birinci Sasun syan Zeytun (Sleymanl) syan Divrii (Sivas) syan Babali Olay Trabzon syan Ein (Mamuratl Aziz) syan Develi (Kayseri) syan Akhisar (zmit) syan Erzincan (Erzurum) syan Gmhane (Trabzon) syan Bitlis syan Bayburt (Erzurum) syan Mara (Halep) syan Urfa (Halep) syan Erzurum syan Diyarbakr syan Siverek (Diyarbakr) syan Malatya (Mamuratl-Aziz) syan TARH 8 Aralk 1882 Mays 1889 Austos 1889 20 Haziran 1890 15 Temmuz 1890 1892 1893 Austos 1894 1 6 Eyll 1895 29 Eyll 1895 30 Eyll 1895 2 Ekim 1895 6 Ekim 1895 7 Ekim 1895 9 Ekim 1895 21 Ekim 1895 25 Ekim 1895 25 Ekim 1895 26 Ekim 1895 27 Ekim 1895 29 Ekim 1895 30 Ekim 1895 2 Kasm 1895 2 Kasm 1895 4 Kasm 1895

59

Harput (Mamuratl-Aziz) syan Arapkir (Mamuratl-Aziz) syan Sivas syan Merzifon (Sivas) syan Ayintab (Halep) syan Mara (Halep) syan Mu (Bitlis) syan Kayseri (Ankara) syan Yozgat (Ankara) syan Zeytun syan Birinci Van syan Osmanl Bankas Baskn kinci Sasun syan Sultan Abdlhamide Suikast Adana syan

7 Kasm 1895 9 Kasm 1895 15 Kasm 1895 15 Kasm 1895 16 Kasm 1895 18 Kasm 1895 22 Kasm 1895 3 Aralk 1895 3 Aralk 1895 1895 1896 2 Haziran 1896 14 Temmuz 1896 Temmuz 1897 21 Temmuz 1905 14 Nisan 1909

KAYNAK: Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler, LTEM, mer Engin (Der.). Ankara, 2007.

3.5.

I. Dnya Sava ncesinde Ermeniler

3.5.1. Rusya-Ermeni likileri Savan hemen ncesinde Ruslarn Ermenilere ynelik Dou Anadoludaki yardmlarnn bir hayli artt gzlemlenmitir. Rus bykelisinin 26 Kasm 1912 tarihinde dnemin Dileri Bakan Sazanofa gnderdii rapor Ruslarn niyetlerini ve Ermeni etelerinin hazrlklarn ortaya koymaktadr;

...Ermeni halknn gittike Rusya tarafn tutmakta olduunu gstermektedir ve bu istein gerekten de iten ve samimi olduu ortadadr. Rusyaya olan sempati Ermeni burjuvas ve aydnlar arasnda da yaygndr... Van, Bayezid, Bitlis, Erzurum ve Trabzon

60

konsoloslarmzn bildirdiklerine gre bu vilayetlerdeki Ermenilerin hepsi Rusya tarafndadrlar ve bizim ordularmz bekliyorlar; veya Rusyann kontrol altnda reformlar yaplmasn istiyorlar. 21 Kasmda Bayezid Konsolosunun bildirdiine gre, btn Ermeniler, Trkiyeye kar dmanca tavrda bulunuyorlar ve Rusyann protektrln, Ermeni topraklarn igal etmelerini bekliyorlar. Ermeni Patrii, Rusyaya, Trkiyedeki Ermeni halkn kurtarmas iin yalvarmaktadr... her an ayaklanmalar ve dzensizlik ortaya kabilir...25

Osmanl Devleti Hariciye Nezaretinde hukuk maviri olan Hrant Vartabet ise 1916 ylnda gerekletirilen kilise reformunu destekleyen yazsnda tarihi bir saptamada bulunarak Rusyann Osmanldaki Ermenilere olan ilgisini u szlerle ifade etmektedir;
Osmanl taraftar olan Ermeniler ounlukta olduklar halde, Rusyann eitli oyunlaryla Katogikos seimlerini, Rus aleti olan Ermeniler kazanmlar... ve bunlar (Ermeniler) stanbul Patriklii kanalyla Trkiyedeki ynetimle Ermenilerin arasn amlardr...

Van Bakonsolosu General Mayewski Genelkurmaya gnderdii raporunda Dou Hristiyan kiliselerinin Ermeni milli hislerini tahrik ederek, hi sklmadan, Trkiyede bir Ermeni meselesi yarattklarn ifade etmektedir (zel, 2003). Trabzondaki AvusturyaMacaristan mparatorluu Konsolosu Moricz ise 30 Ocak 1914 tarihli raporunda RusErmeni ilikilerinin boyutunu u satrlarla aklamaktadr;
Ruslar Ermenileri harekete geireceklerdir. Bu maksatla ok para harcyorlar, gizlice asilerin hizmetine silah sevk ediyorlar ve bir Ermeni ayaklanmasnn patlak vermesine araclk ediyorlar (Gyn,

2000).

25

Rusya D Politika Arivi

61

Rus bykeli Moskovaya bu uyarlarda bulunurken Ermeni komitalar da bykeliyi dorular nitelikte bir tutum gstererek Trkiyedeki ubelerine u talimatlar vermitir;
Rus ordusu snrdan ilerler ve Osmanl ordusu geri ekilirse her tarafta birden eldeki vastlarla ba kaldrlacaktr. Osmanl ordusu iki ate arasnda braklacak, resmi binalar bombalanacak, iae depolarna sabotajlar dzenlenecek; aksine Osmanl ordusu taarruza geerse Ermeni askerleri Ruslara katlacak ve silah altna alnanlar ktalarnda kaarak, Trk birliklerinin geri cephelerine zarar vermek ve lke iinde eitli olaylar karmak iin eteler kuracaktr. (Genelkurmay Yaynlar, 1979dan aktaran Halaolu, 2006).

Ruslarn kkrtma ve yardmlarnn, Ermeni komitaclarnn da rgtlenme konusunda baarl olduklar 3. Ordu Komutanlndan I. Dnya Savann henz balamad bir tarih olan 23 Ekim 1914te gnderilen yazda anlalmaktadr. Rapora gre Kazmanda ou Osmanl uyruu olan 8 bin Ermeni asker kaa toplanm, Ruslar anlan unsurlar silahlandrarak ete eklinde rgtlemi, halk da besleyip giydirmitir. Ayn rapora gre Van snrnda da Ermenilerin silahlandrld ve isyana hazr olduklar tespit edilmitir (Halaolu, 2006).

3.5.2. 19. ve 20.yy. da Ermeni Nfusu 3.5.2.1 Resmi Kaynaklarda Ermeni Nfusu almann bu blmnde ayr bir balk aarak Ermeni nfusun Osmanl adna uluslararas bir soruna dnerek ark Meselesi halini almasndan soykrm iddialarnn ortaya atld tarihe kadar olan dnemdeki Ermeni demografik yapsnn detayl olarak incelemesi yaplacaktr. Gnmzde sklkla telafuz edilen 1.500.000 Ermeninin katledilmesi ifadesinin gerekleebilme ihtimalini ortaya koymak asndan demografik veriler hayati nem arz etmektedir. Anlan veriler incelenirken sadece Osmanl verilerini deil Ermeni kaynakl, zellikle de Patrikhane kaynakl, verileri de incelemek almann bilimsellii ve nesnellii bakmndan nemlidir. Osmanl Devletindeki ilk nfus saym Padiah II. Mahmut dneminde 1831 ylnda yaplmtr. Yukarda da belirtildii zere vergi toplama amal tutulan tahrir

62

defterlerinde nfusla ilgili doruluu net bilgiler elde edilebilmektedir ancak anlan kaytlarn nfus tespitinden ziyade vergi toplama gibi farkl amalara hizmet etmesi baz konularda yetersiz bilgiler alnmasna neden olabilmektedir. 1831 ylnda yaplan ilk nfus saymna dair sonular kimi yazarlara gre farkllk arz etse de, Kemal Karpatn, saymn esas kaytlarn kulland iin en doru saylar verdii dnlmektedir (zgldr ve dierleri, 2001). TABLO 06: Osmanl Devletinin Nfusu 1831 AVRUPA
MSLM REAYA KIPT YAHUD ERMEN Nfus % Nfus % Nfus % Nfus % Nfus % 487.971 37.04 783.333 59.46 33.905 2.6. 10.133 0.8 2.099 0.1

ANADOLU
2.002.921 86.2 297.130 12.79. 1802 0.8 5.164 0.22 16.643 0.71

TOPLAM ve GENEL
2.490.892 68.42 1.080.463 29.67 35.707 0.98 15.297 0.42 18.742 0.51

GENEL TOPLAM

1.317.441

2.323.660

3.641.101

KAYNAK: Ottoman Population, K. Karpattan aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001

Tabloda da grld zere 1831 saym verileri Osmanlnn gerek nfusunu vermekten ok uzaktr. 1839 ylnda Tanzimat Ferman ile balayan dnemde dzenli merkezi nfus kayt sistemi kurulmasyla birlikte 1844 ylnda yeni bir saym yaplm, anlan saymda Osmanl Devletinin toplam nfusu 35 milyon olarak belirlenmi, Ermeni nfusun 2.400.000 kiiyle yaklak olarak lkenin %7sini oluturduu tespit edilmitir.

63

TABLO 07: Osmanl Devletinin Nfusu 1844 AVRUPA

Osmanllar (Trkler) Slavlar* Rumenler Arnavutlar Rumlar Ermeniler Yahudiler Tatarlar Araplar** Suriyeli, Keldaniler*** Drziler Trkmenler**** Krtler**** 1.100.000 7.200.000 4.000.000 1.500.000 1.000.000 400.000 70.000 230.000 -

ASYA
10.700.000 1.000.000 2.000.000 100.000 900.000 235.000 25.000 90.000 1.000.000

AFRKA
3.800.000 -

TOPLAM
11.800.000 7.200.000 4.000.000 1.500.000 2.000.000 2.400.000 170.000 230.000 4.700.000 235.000 25.000 90.000 1.000.000

GENEL TOPLAM
*Osmanl Devletindeki olumaktadr.

15.500.000
Slavlar; Bulgarlar,

16.050.000
Prenslik Srplar,

3.800.000
Bonaklar ve

35.000.000
Karadallardan

** Esas Arap olan (Msr vs.) Afrika halklar da buna dahildir. *** Suriyeliler iinde yer alan Marunilerin nfusu, 140.000; Yahudilerin ise 70.000dir. Keldaniler, 16 kabileden meydana gelir ve nfuslar 25.000 civarndadr. **** Bu iki kavram Konar-Ger anlamnda kullanlmtr.

KAYNAK: M. A. Ubicini, Trkiye 1850den aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001

1881/82 tarihlerinde II. Abdlhamit zamannda yaplan ve 1893 tarihinde padiaha sunulan nfus saymlar sonucunda Osmanl Devleti nfusu yaklak 18 milyon olarak tespit edilmitir26.

26

1881/82 nfus saym verileri ile ilgili baz speklasyonlar bulunmaktadr. Konuyu en ok irdeleyen yazarlardan Kemal Karpat Ottoman Population Records And The Census of 1881/82-1893 makalesinde toplam nfusla ilgili olarak 17.388.562 rakamn telafuz etmekte iken Ottoman Population adl kitabnda 17.388.604 rakamn vermektedir. Devletin resmi istatistik yaynnda ise nfus 18.316.295 olarak aklanmtr. Karpatn dayand kaynak Babakanlk Arivi iken, Karpatn rakamlarndaki farll iaret eden B. Erylmaz statistik Umum daresinin 1900/1 tarihli yaynn esas almaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001

64

TABLO 08: Osmanl Devletinde Nfusun Dalm 1881/82 1893 TOPLAM NFUS (KADIN-ERKEK) Mslmanlar Rumlar Ermeniler Bulgarlar Katolikler Yahudiler Protestanlar Latinler Sryaniler Gayrimslim Kptiler Yabanc Uyruklular Gayrimslimler Toplam Genel Toplam
Komutanl, Ankara, 2001.

% 72.39

12.587.137 2.332.197 1.001.465 817.801 149.786 184.006 36.238 18.240 22.598 3.153 235.983 4.801.467 17.388.604

27.61 100

KAYNAK: Her Ynyle Ermeni Sorunu T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu

1881/82-1893 istatistiklerine gre Ermeni nfus toplam nfusun %6sna denk dmektedir. 1844 ylna gre toplam nfusun dramatik miktarda azalmas 1844 yl nfus saymndaki sorunlar, Osmanlnn 18441893 yllar arasnda kaybettii byk miktarda toprak, nfus ve savalarda verilen zaiyatlar da hesaba katlarak deerlendirilmelidir. Osmanl nfusu, 1894-1897 yllar arasnda ise tabloda da belirtilen kaynaklar dorultusunda 1819 milyon civarnda seyretmi, Ermeniler toplam nfus ierisindeki yaklak %6lk oranlarn muhafaza etmilerdir.

65

TABLO 09: Osmanl Devletinde Nfus 1894 1897

1894* Mslmanlar Rumlar Ermeniler Bulgarlar Katolikler Yahudiler Protestanlar Latinler Sryaniler Gayrimslim Kptiler Yabanc Uyruklular Dierleri** GENEL TOPLAM
21.507.304 2.505.782 994.065 819.138 139.765 184.397 36.130 18.232 10.618 993.252

1895
13.821.250 2.337.343 1.031.824 821.246 141.174 190.983 42.242 21.473 3.923 239.800 43.960

1896
14.150.023 2.363.826 1.013.680 884.055 212.966 203.965 43.033 21.692 237.517 41.640

1897
14.111.960 2.569.794 1.042.374 830.209 120.479 215.524 44.360 22.335 19.550 73.738

27.208.683

18.735.218

19.142.396

19.050.323

* 1894 nfusunda Hicaz ve Yemen de bulunmaktadr. Hicaz ve yemen hari toplam nfus; 17.637.203tr. ** Burada, Kadim Sryaniler, Maruniler ve Keldaniler vb. Gruplar kastedilmektedir.

Kaynaklar: Ottoman Republic, K. Karpattan aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001 1894: Babakanlk Arivi, Babakanlk Arivi, Yldz/Sadaret, Hususi Maruzat, 3. Cilt, 1312, No:2072 1895: Babakanlk Arivi, Yldz/Perakende, 1171: Sicill-i Nfus dare-i Umumiyesi, 17 Ramazan 1312 (14 Mart 1895) 1896: Babakanlk Arivi, Yldz/Perakande, 1313/1459 1897: stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, 9184.

Ermeni nfusu zerine telaffuz edilen resmi rakamlardan son olarak 1906/7 ve 1914 nfus saymlarn aktarmak ve daha sonra Ermeni kaynaklarna bavurmak etmek yerinde olacaktr. Osmanl Devletinde nfus zerine birok yaynda bulunan Kemal Karpat ve S. J. Shaw 1906/7 nfus saymlar ile ilgili verdikleri rakamlarda ayn kaynaklar kullanmakla birlikte farkl rakamlardan sz etmektedirler (zgldr ve dierleri, 2001). Bahsi geen fark yaklak olarak 13.000dir ve hata pay ierisinde deerlendirilebilecei dnlmektedir. 1906/7 saymna gre Osmanl nfusu yaklak 20.900.000 kiiye ulamtr. 1914 saym ile ilgili ise ad geen iki yazarn da verileri ayn olup nfus 18.500.000e dmtr. Ksa vadede meydana gelen bu

66

dte yukarda da belirtilen toprak, nfus ve sava sebebiyle meydana gelen insan kayb gz nnde bulundurulmaldr.

TABLO 10: Osmanl Devletinde Nfusun Cemaatlere Gre Dalm 1906/7 1914 CEMAATLER Mslmanlar Rumlar Ermeniler Bulgarlar Rumlar-Katolik Ermeniler-Katolik Protestan Latin Maruniler Sryaniler Keldaniler Yahudiler Kptiler Yab. Uyruklular Dier* Gayrimslimler T. GENEL TOPLAM
1906/7 Nfus 15.508.753 2.823.063 1.031.708 761.530 29.749 89.040 52.485 20.496 28.738 36.985 2.371 253.435 16.470 197.760 32.047 5.375.877 20.884.630 25.74 100 % 74.26 Nfus 15.044.846 1.729.738 1.161.169 14.908 62.968 67.833 65.844 24.845 47.406 54.750 13.211 187.073 11.169 34.751 3.475.170 18.520.016 18.88 100 1914 % 81.12

* Burada, K. Karpatn Cossacklar, Wallachianlar, Yakubiler, Samaritanlar ve Yezidiler, Kadim Sryaniler, Nesturiler, Drziler, Serbianlar balklar altnda verdii rakamlarn toplam alnmtr.

KAYNAK: Ottoman Population, K. Karpattan aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001 1906/7: Memalik-i Osmaniyyede Dahil-i Tahrir Olan Nfusun cmali, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, Nu: 94. 1914: Memalik-i Osmaniyyenin 1330 (1914) Senesi Nfus statistii, stanbul, 1919.

3.5.2.2. Ermeni Kaynaklarnda Ermeni Nfusu Ermeni kaynaklarna bakldnda verilerin uyumazl ve abartlmas gzlemlenebilmektedir. ngiliz sefaretinin nfus konularndaki uzman olan Binba Trotter 7 Eyll 1980de ngiliz sefirine hazrlad muhtrada rakamlarn

67

uyumazlna deinmi, 15 ubat 1882de ise bykeliye sunduu muhtrada anlan rakamlarn ciddiyetsizliini;
Berlin listesinde (Berlin Konferansna sunulan Ermeni nfusu listesi), ciddiyetten uzak bir gayretle Van ve Erzurumdaki Ermeni nfusu 1.150.000 kiiye ykseltilmiti. Bilahare btn ihtimaller erevesinde hakiki rakamn 450.000i geemeyeceini ortaya koydum. 1880de Patrikin sefarete verdii rakamlar ise 373.500 Ermeni ve 85.000 Nestoryendi. (Grn, 1983).

eklinde ifade etmitir. Marcel Leart adn kullanan 1908 ve 1914 meclisi milletvekili olan Kirkor Zhrapn (1913), 1882 ve 1912 yllarna ait Patrikhaneden aldn belirttii verilerin gerek Patrikhane verileri deerlendirildiinde arptrlm olduu anlalmaktadr (zgldr ve dierleri, 2001). TABLO 11: Marcel Leart (Kirkor Zhrap)a Gre Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu 1882
Dou Vilayetleri Van Bitlis Diyarbekir Erzurum Elaz Sivas
400.000 250.000 150.000 280.000 270.000 280.000

Asya
Adana (Kilikya) Halep Trabzon Bursa Aydn (zmir) Ankara, Konya ve Kastamonu Suriye, Musul, Badat, Beyrut ve Basra zmit (Sancak) 280.000 100.000 120.000 60.000 120.000 120.000 40.000 65.000 835.000

Avrupa
stanbul ve civar Edirne Dier Blgeler 135.000 50.000 10.000

TOPLAM GENEL TOPLAM

1.630.000

195.000

2.660.000

KAYNAK: La question Armenienne a la Lumiere des Documents, Marcel Leart (Kirkor Zhrap), Paris, A Challamel, 1913den aktaran Ottoman Population, K. Karpattan aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001

68

TABLO 12: Vilyat-I Sittede Ermeni Nfusu 1912 Marcel Leart (Kiokor Zhrap)a Gre
Vilayetler Erzurum Van Bitlis Harput Diyarbakr Sivas TOPLAM Toplam 630.000 350.000 382.000 450.000 296.000 507.000 2.615.000 Toplam inde Trk 240.000 47.000 40.000 102.000 45.000 192.000 666.000 Ermeni 215.000 185.000 180.000 168.000 105.000 105.000 1.018.000

KAYNAK: K. Grnden aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001.

Aadaki tabloda ise Ermeniler asndan resmi saylabilecek rakamlar veren Patrikhanenin istatistikleri bulunmaktadr.

TABLO 13: Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu 1912 Ermeni Patrikhanesinin statistiklerine Gre Toplam Nfus Vilyt- Sitte Vilyt- Sitte'nin Dndakiler Kilikya Avrupa Trkiyesi TOPLAM 1.018.000 145.000 407.000 530.000 2.100.000

KAYNAK: Muslims and Minorities, J. McCarthyden aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001.

69

TABLO 14: Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu Ermeni Patrikhanesinin statistiklerine Gre
Vilayetler Erzurum Van Bitlis Diyarbakr Elaz Sivas TOPLAM Adana Halep Trabzon Hdavendigar Aydn Ankara Kastamonu Konya zmit TOPLAM 1878 1.150.000 1.330.000 1.330.000 1880* 215.177 184.000 164.508 658.500 658.500 1880** 111.000 252.500 88.000 155.000 199.245 1881 128.478 133.859 130.460 107.059 243.515 1882 280.000 400.000 250.000 150.000 270.000 280.000 280.000 100.000 120.000 60.000 50.000 120.000 65.000 2.425.00027 1912 215.000 185.000 180.000 105.000 168.000 165.000 1.018.000 -

KAYNAKLAR: 1878 : Berlin kongresine verilen istatistik. 1880*: Sir Charles Dilkeye verilen istatistik, 1880**: Patriin Listesi 1881: Patriin Listesi 1882: Population Armenienne de la Turqiue Avant la Guerre, Statistiques Etablis Par le Patriarcat Armenien de Constantinopole, Paris, 1920. 1912: Population Armenienne Paris,1920.den aktaran T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Ankara, 2001.

27

Orjinal metinde 1.018.000 rakam telafuz edilmekle birlikte toplam 2.425.000 olmakta, orjinal metin de tablo haricinde verdii bilgilerde 1882 yl iin 2.425.000 rakamn telafuz etmektedir.

70

Yukardaki veriler deerlendirildiinde, Ermeni iddialarnn temel tezini Vilayat- Sittenin (alt vilayet) Ermeni topraklar olduu oluturmaktadr. Zhrapn rakamlar deerlendirildiinde Ermeniler anlan vilayetlerde ounluktadrlar. Patrikhanenin rakamlar ise ekseriyet konusunda, tutulan verilerin z gerei, hi bir bilgi sunmamaktadr. Ermeni ekseriyeti hakknda elde deerlendirmeye elverili temel veri vardr. Bunlar Osmanl resmi nfus kaytlar, Ermeni iddialar ve tarafsz aktrlerdir. Amerikal bilimadam Justin McCarthy 1912 ylnda Anadoludaki etnik unsurlarla ilgili almasnda Vilayat- Sitte olarak adlandrlan vilayetlerin tamamnda ekseriyetin Mslmanlarda olduunu ortaya koymaktadr.

HARTA 02: 1912 Yl Anadoluda Ermeni Nfusu

KAYNAK: The Anatolian Armenians, 1912-1922 McCarthy, Justin. Armenians in the Ottoman Empire, stanbul, 1984.

71

HARTA 03: Osmanl Vilayetlerinde Etnik Dalm

KAYNAK: The Anatolian Armenians, 1912-1922 McCarthy, Justin. Armenians in the Ottoman Empire, stanbul, 1984.

Trk tarafnn sunduu resmi rakamlar da McCarthynin (1984) hibir vilayette ve tarihte Ermenilerin demografik ekseriyete sahip olamadklar bu yzden alt vilayeti kapsayan bir yap kurmalarnn mmkn olmad tezini destekler niteliktedir. Aadaki tablo Osmanl vilayetlerindeki nfusun resmi verilere dayanarak etnik dalmn gstermek asndan aydnlatc olacaktr. TABLO No: 15 1914 Senesi Farkl Milletler Resmi statistii VLAYETLER STANBUL EDRNE BURSA ZMR ADANA MSLMANLAR 560.434 360.411 474.114 1.249.067 341.903 RUMLAR 205.752 224.680 74.927 299.097 8.974 ERMENLER 82.880 19.773 60.199 20.267 52.650

72

SVAS MAMRETLAZZ DYARBEKR TRABZON ERZURUM BTLS VAN ANTALYA (Sancak) ANKARA HALEP BOLU (Sancak) KAYSER (Sancak) ANAKKALE (Sancak) ESKEHR (Sancak) ZMT (Sancak) EL (Sancak) KARAHSAR (Sancak) KARES (Sancak) KASTAMONU HARPUT KONYA KTAHYA (Sancak) MARA MENTEE (Sancak) NDE (Sancak) URFA (Sancak) ATALCA (Sancak) ZOR (Sancak)

939.735 446.379 492.101 921.128 673.297 309.999 179.380 235.762 877.285 576.320 399.281 184.292 149.903 140.678 226.859 102.034 277.659 359.804 737.302 446.379 750.712 303.348 152.645 188.916 227.100 149.384 20.048 65.770

75.324 971 1.935 161.524 4.864 -1 12.385 20.240 21.954 -26.590 8.550 2.613 40.048 2.307 632 97.497 20.958 971 25.150 8.755 34 19.923 58.312 2 36.791 45

147.099 79.821 65.850 38.899 134.337 117.492 67.792 630 51.556 40.843 117.492 50.174 2.474 8.592 55.852 341 7.439 8.653 8.959 79.821 12.971 4.548 32.322 12 4.936 16.718 842 232

KAYNAK: Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914 1918 I. CLT, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Ankara, 2005.

73

TABLO No:16 Erzurum Vilayetindeki (Vilayat- Sittede yer alr) Mslman Ve Ermeni Nfusa Ait Osmanl statistikleri

Yllar 1897-1880 1881/82-1883 1894 1895 1896 1897 1906-1907 1914

Mslman

Ermeni 52.341

Sayfa 230 164 191 194 196 198 200 226

312.206 445.648 509.948 509.980 513.446 551.506 673.297

73.857 101.138 110.319 110.319 109.818 109.310 125.657

KAYNAK: Erzurumda Ermeni Olaylar (1918-1920) (Hatralar-Belgeler-Kazlar), Aslan, Betl. Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 2004.

TABLO No:17 Vilyat- Sittede Ermenilerin Genel Nfus indeki Ortalama, En Az Ve En Fazla Oranlar

Vilayet Erzurum Van Bitlis Diyarbakr Elaz Sivas

En Az % 15.94 17.10. 20.72 11.60. 12.10. 10.16.

En ok % 21.12. 39.90 39.99 18.96 33.60 15.68

Kaynaklarn Ortalamas 18.84 28.10. 29.76 14.80 18.31 12.97.

Vilyt- Sitte Ortalamas

Komutanl, Ankara, 2001.

14.60

28.20

20.46

KAYNAK: Her Ynyle Ermeni Sorunu, T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu

74

Resmi rakamlar (Osmanl Devleti nfus kaytlar) ve Ermeni kaynaklarn yllara gre derlenmi halleri aadaki tablolarda verilmitir. zellikle Ermenilerin iddia ettikleri saylarn kaynaka olarak kullanlan verilerden arptlarak alndn ve anlan uyumazlklara bizatihi nc ahslarn raporlarnda yer verildii dnldnde Osmanl Devleti snrlarndaki Ermeni nfus zerine objektif bir deerlendirmede bulunulabilecektir.

TABLO No:18 Resmi Sayma Gre Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu

Saym
1831 1844 1881/82 1894 1895 1896 1897 1906/7 1914

Ermeni Nfusu
18.742 2.400.000 1.001.465 994.065 1.031.824 1.013.680 1.042.374 1.173.233 1.294.851

%
0.51 6.78. 5.75. 3.65. 5.5. 5.29. 5.47. 5.61. 6.99.

Toplam Nfus
3.641.101 35.350.000 17.388.604 27.208.683 18.735.218 19.142.396 19.050.323 20.884.630 18.520.016

KAYNAK: Her Ynyle Ermeni Sorunu, T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Ankara, 2001.

75

TABLO No:19 Ermeni ve Ermeni Yanls Kaynaklara Gre Osmanl Devletinde Ermeni Nfusu

Kaynaklar

Yl

Genel (Dnya)
3.500.000 4.160.000 4.100.000 -

Trkiye'de
2.400.000 2.425.000
28

Dnceler
Avusturyal

F. Von Raden 1856 Patrikhane 1882 M. Leart 1882 S. Cox 1880-86 V. Vardapet 1886 A. Ter Minassian 19.yy sonras Patrikhane 1912 M. Leart 1912 J. Lepsius 1913 J. De Morgan 1914 Hovannisian 1914 ncesi K. Aslan 1914 Pastrmacyan 1914 R. Basmacyan 1915 Hastahane Takvimi Y. Khatanasian Y. Topiyan* -

2.660.000 2.400.000 1.263.000 2/3' 1.018.000 1.018.000 1.880.000 2.380.000 1.5-2.000.000 1.800.000 2.100.000 2.380.000 2.500.000 1.131.125 2.500.000 Wambery'den naklen 9 ilde Rusya: 1.700.000 V. Sitte'de " obanyan'dan naklen ABD Bykelisi Gregoryen E.

* Y. Topiyan, Wambery'den naklen 9 il iin 1.131.125 rakamn veriyor. Halbuki, Prof. Wambery, 12 Ocak 1893'te Pester Lloyd Gazetesi'nde yaymlanan makalesinde 9 vilayette toplam 587.235 Ermeni olduunu yazmtr. Bkz. BOA., Osmanl Belgelerinde Ermeniler, C: XI., s.XXVI vd. (Alt vilayete Adana, Halep, Hakkari ilave ediliyor.)

KAYNAK: Her Ynyle Ermeni Sorunu, T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl Kara Harp Okulu Komutanl, Ankara, 2001.

Resmi ve Gayri Resmi tm kaynaklar incelendiinde Osmanl Devletindeki Ermeni nfusuyla ilgili temel yorum yaplabilir; Ermeni nfusun Osmanl Devletinin genelinde 1.200.000 1.300.000 civarnda olduu, Vilayat- Sitte (Alt Vilayet) olarak da adlandrlan Osmanl vilayetlerindeki Ermeni nfusun 700.000 800.000 civarnda olduu, Ermeni nfusun anlan vilayetlerde ekseriyeti salayamad; bilakis toplam nfusun en ok %25-30una denk geldii.

28

Orjinal metinde 4.425.000 says telafuz edilmitir; ancak ayn eserde geen farkl blmlerde ve bu almada da kullanlan tablolarda Patrikhanenin verdii rakamlar 2.425.000 olarak kaytlara gemitir. Tahminimizce metnin orjinalinde basm hatas mevcuttur.

76

Yldan yla resmi istatistiklerde bile dramatik deiim gsterebilen nfus rakamlarnda; Osmanl Devletinin iine srklendii savalar nedeniyle toprak ve dolaysyla nfus kaybna uramas, Anlan savalarda verilen insan zaiyatnn azmsanamayacak boyutlarda olmas, Ermenilerin bata Rusya olmak zere Avrupa, Birleik Devletler ve Latin Amerikaya youn g hareketinde bulunmas nedeniyle deiim meydana gelmitir29. Gnmz Trkiye snrlar ierisinde Ermeni nfusu 60 bin kii olarak grnmektedir (nder, 2005). Tarihsel sre ierisinde Trkiyedeki Ermeni demografisinin yaklak 1 milyon 200 bin kiiden 60 bine dmesi; konuya yabanc olanlar iin, ilk bakta Ermeni tezlerini ve bu dorultudaki propagandasn dorular gibi gzkse de; d kaynaklarda Trkiye olarak tanmlanan blge 1915 ile gnmz arasnda ok byk farkllk arz etmektedir. Zira, 1915 ylnda Lbnan, Halep gibi bugn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dahilinde olmayan blgelerde de Ermeni ekseriyeti olduka fazla idi. Snrlarn daralmas, sz konusu nfus azalmasna doal olarak neden olmutur. Ayrca 1915 ylnda henz kurulmu bamsz bir Ermeni devleti olmad, ve bugnk Ermenistan nfusunun yaklak 3 milyon olduu gz nnde bulundurulursa; anlan demografinin Dou Anadolu ve evresinden g eden Ermenilerden olutuu kanaatindeyiz.

3.6. I. Dnya Savanda Ermeniler Savan balamasyla birlikte Ermeni eteler nceden belirledikleri stratejiler dorultusunda harekete gemilerdir. Trk Ordusu 1914 Aralknda Ruslara kar taarruza geerken Ermeni komitaclar da Rus birliklerine katlmaya balam veya cephe gerisinde terrist faaliyetler yrtmlerdir. Osmanl snrlar dahilinde yerel halk kkrtarak isyan eden Ermenilerin kalktklar en kapsaml hareketlerden biri

29

Rusyaya olan gler zellikle snrdan geerek Rusya ve ran Ermenistanna g etme veya sava zamannda Rus birliklerine katlma eklinde gereklemitir ki bu yndeki duyumlar ordu karargahlar tarafndan rapor edilmitir. Amerika ve Avrupa ktalarna g ise 19.yy sonu ve 20.yy banda vuku bulmu, zellikle Birleik Devletlere youn g dalgasyla karlalmtr. Anlan devlete g eden Ermenilerin listeleri detayl olarak liman kaytlarnda bulunmaktadr.

77

Van syandr. Van Vali Vekili Cevdet Beyin isyandan nce Ermeni ileri gelenlerini toplayarak kabilecek olaylarn devlete olas zararlarn anlatmasna karn savan balamasyla birlikte Van ve evresinde mslmanlar hedef alan mezalim artmtr.

3.6.1. Ermeni etelerine Kar Alnan Tedbirler Ermeni eteleri savan balamasyla birlikte, bir Hnak komitecisinin 1893te yaymlanan u szlerinde olduu gibi vandalist planlarn uygulamaya balamlardr:
mparatorluun her yerinde rgtlenen Hnak eteleri, Trkleri ve Krtleri ldrmek, kylerini yakmak iin frsat gzleyeceklerdir ve sonra da dalara kaacaklardr. Bunun zerine kuduran mslmanlar ayaklanarak savunmasz kalan Ermenilere saldracaklar ve bunlar ylesine bir canavarlkla ldreceklerdir ki Rusya insanlk ve Hristiyan uygarlk adna memleketi igal etmek zere ileriye atlacaktr.30

Ermenilere ynelik ilk tedbir Zeytunda patlak veren Antep ve civarn da etkileyen olaylar zerine yerlerinin deitirilmesi zerine olmutur. Mara Mutasarrf Mmtaz Beyin Ermenilerin nakledilmemesi durumunda olaylarn byyecei ynndeki gr ve olaylarn bir trl yatmamas zerine Dahiliye Nazr Talat Paann emriyle nakil gerekletirilmitir. Ermeni eteleri Osmanl ordusu cephedeyken cephe gerisinde sivil halka zarar vermekte ve bu dorultudaki eylemlerini kylere kadar iletmitir. Alnan kararlardan bazlar; Her Ermeninin silahlandrlmas, Silah altna arlan Ermenilerin orduya katlmamalar, Silah altna alnanlarn firar ederek ete ya da gnll birliklere katlmas, Rus Ordusu snr getii anda askeri ve paramiliter unsurlarn Ruslara katlmas,
30

Osmanl ordusu ikmal ve telgraf yollarnn kesilmesi,

Ayrntl bilgi iin bkz. Dr. Hamlinin 23 Aralk 1893 tarihli Boston Congregotionalist Journalde yaymlanan mektubu, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 32, 1970, s.47

78

ki yana kadar olan tm mslmanlarn grldkleri yerde katledilmeleri,

Mslman halkn yiyecek, iecek, mal, mlknn yakp yklmas, Ermenilerin terk ettikleri bina ve erzaklar yakmas ve bunlarn mslmanlarca yakld propagandas yaplmas,

Resmi devlet dairelerinin kundaklanmas ve jandarmann ldrlmesi, syan ve ihtilaller karmalar, karlacak isyan ve ihtilallerin faturalarn mslmanlara kartarak propaganda yaplmas,

tilaf Devletleri hesabna casusluk ve rehberlik yaplmasdr (Ssl, Krzolu, Yinan, Halaolu 1995ten aktaran Halaolu, 2006).

Mslman halka ve Osmanl Ordusuna yneltilen, yukarda da saylan niyetlerin doal bir sonucu olarak devlet Ermeni komitaclarna ve komitaclarn isyana tevik edilmesi amacyla hedef olarak belirledii unsurlara kar nlemler almaya devam etmitir. 25 ubat 1915 tarihli karar, ordudaki Ermenilerin grev tanmnn tekrar gzden geirildiinin bir gstergesi olmakla birlikte anlan artlarda dahi Ermenilere hibir dmanca harekette bulunulmamas, Nazilerin Yahudilere, ABDnin Japonlara yapt gibi toplama kamplar oluturmamas Osmanlnn asl niyetini ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

79

25 UBAT 1915 TARHL BR ERMEN AYAKLANMASI HALNDE KOMUTANLARIN GREV VE YETKLER HAKKINDA BAKOMUTANLIK VEKLETNDEN BRLKLERE Osmanl Ordusu stanbul Bakomutanlk Vekleti Kurmaybakanl 1. ube Numara: 8682 Gizlidir. Mstakil Asayi Ksmna Bitliste bir takm Ermeni ekyas ortaya km ve baz Ermeni asker kaaklar ekyala ynelmi, Halepte, Drtyolda, Ermeniler tarafndan asker ve jandarmaya saldr meydana gelmi ve Kayseri Sancanda Ermeni evlerinde ok sayda bomba, Franszca, Rusa ve Ermenice ifre gruplar bulunmutur. Bu olaylar, u anda nemli olmamakla birlikte, dmanlarmz tarafndan lke ierisinde bir ihtilal giriimi hazrladna iaret etmektedir. Bundan dolay, aadaki maddelerin yeniden bildirilip, yaynlanmasna gerek grld: 1) Ermeni erler, gerek seyyar ordularda ve gerek seyyar ve sabit ve jandarmalarda kesinlikle silahl hizmetlerde kullanlmayacaklar

25

ubat

1915

komutanlar ve karargh emrinde ve dairelerinde de altrlmayacaklardr. 2) Ordu ve kolordu komutanlar ve kolordu ve tmen komutan vekilleri ve mevki komutanlar, halk tarafndan herhangi bir ekilde hkmet emirlerine uymama ve silahl saldr ve kar koyma grrlerse, hemen askeri kuvvetlerle en iddetli ekilde bastrmaya ve saldr ve kar koyuu kknden imha etmeye yetkili ve mecburdurlar. Yine komutanlar, gerek grdkleri yerde hemen skynetim ilanna da yetkilidirler. 3) Her yerde uzak grl ve uyank bulunulmakla birlikte, gerekte saldr belirtileri grlmeyen yerlerde halk korkutacak basklardan ekinilmelidir. Bu ekilde verilen emre gre davranan ve sadkatten ayrlmam olanlarn zarar grmeyecekleri dncesi kuvvetlendirilmeli ve halk mitsizlie drrerek, ayaklanmaya srklememelidir. 4) Genel seferberlik durumu nedeniyle savunma ve gvenlie dair btn meseleler askeri greve ait olduundan genel olarak mlk memurlar bu meselelerde komutanlara bavururlar. Yalnz, stanbul Vilayeti mlk memurlar, gvenlie ait iler ve tedbirler iin Genel Karargha bavuracaklardr.

80

5) Gvenlikle ilgili iler iin, 3., 4. Ordu ve Irak blgelerinde en byk mracat yeri ordu komutanlklardr. 1. ve 2. Ordu blgelerinde bu iler iin en byk mracat yeri kolordu komutanlklardr. Bu kolordu komutanlar, Bakomutanlk Vekleti ile birlikte ordu komutanlklarna da bilgi verirler. 6) 3. ve 4. Ordu komutanlar olas kovuturmalar iin tedbirler dnp aldklarn hemen Bakomutanlk Vekletine bildireceklerdir. Bu emir: 1., 2., 3., 4. ve Irak ve Havlisi Komutanlklaryla 1., 2., 3., 4. ve 5. Kolordu Komutanlklarna Ve Harbiye, Dhiliye Nezretleriyle, Muhkemt Mdrlne, Mstakil Asayi Ksmna, Ordu Dairesine, Jandarma Genel Komutanlna bildirilmitir. Gvenlik: 981 27 ubat 1915 Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara. Bakomutan Vekili Enver

KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM

24 Nisan 1915 tarihinde ise Ermeni etelerinin ayaklanma teebbsleri ve alnmas gereken tedbirlere ynelik karar alnm, komitaclk yapan Ermeni derneklerinin kapatlmas, Ermeni etelerinin engellenmesi amalanmtr. Karar dorultusunda etelerin elebalar tutuklanm, evraklarna el konmu ve komite merkezleri kapatlmtr. Kamuran Grnn Ermeni Dosyas adl eserinde (1983) 2.345 kiinin tevkif edildii belirtilmi, dnemin Alman Bykelisi Wangenheim ise 24/24 Nisan gecesi ve ertesi akam aralarnda gazeteci, doktor, mebuslarn da bulunduu toplam 500 Ermeninin Tanak htilal rgt yesi olmalar sebebiyle tutuklandn rapor etmitir (Gyn, 2000).

81

ileri Bakanl Emniyet Genel Mdrl 3052 zel Kalemi

Osmanl Ordusu Bakomutanlna Babakanlktan, Bakomutanla yazlan tezkerenin aslndan kopya edilmitir. Ermeni komitelerinin Osmanl memleketindeki siyasi ihtilal tekilatlar ile teden beri, kendilerine idari bir zerklik teminine ynelik teebbsleri, harbin ilann takiben Tanak Ermeni Komitesinin Rusyada bulunan Ermenilerin derhal aleyhimize hareketine ve Osmanl topraklarndaki Ermenilerin de ordunun zayf dmesini bekleyerek o zaman btn kuvvetleri ile ihtilale kalkmalarna dair aldklar kararlar, her frsattan yararlanmak suretiyle vatann hayatna ve geleceine tesir edecek hain hareketlere cretleri, zellikle devletin harp halinde bulunduu u srada Zeytn ile Bitlis, Sivas ve Vanda meydana gelen son isyan hareketleri ile bir kere daha kesinlemitir. Esas olarak merkezleri yabanc lkelerde bulunan ve bugn unvanlarnda bile ihtilalcilik sfatn koruyan btn bu komitelerin almalarnn Osmanl Devleti aleyhine olarak, her trl sebebe ve vastaya bavurmak suretiyle, som emelleri olan zerklii elde etmek amac etrafnda topland, Kayseri, Sivas ve dier yerlerde ortaya karlan bombalar, Rus ordusuna gnll alaylar tekil ederek Ruslarla birlikte memlekete saldran, aslnda Osmanl uyruunda olan Ermeni komite bakanlarnn harekat ve Osmanl ordusunu arkadan tehdit etmek suretiyle pek byk lde aldklar tertipleri ve yaynlar ile meydana kmtr. Bunun zerine devletin kendisi iin duygusal mesele tekil eden bu cins tertipler ve teebbslerin devam etmesine hibir zaman gz yummayaca, ho gremeyecei ve fesat kayna olan komitelerin hala varlklarn kanuna uygun kabul edemeyeceinden szl olarak da ifade edildii gibi, btn siyasi tekilatlarn kaldrlmasn acil ihtiya olarak hissetmi ve gerekli tedbirleri almtr. Nubarn Hnak, Tanak ve benzeri komitelerin gerek bakentte ve gerekse illerde bulunan ubelerinin derhal kapatlmalar, evrak vesairenin kesinlikle kayp ve imhasna imkan brakmamak suretiyle alnmas, komitelerin bakan ve yelerinin, bu ie teebbs eden ahslar ile emniyet glerince tannan nemli ve zararl Ermenilerin hemen tutuklanmalar, bulunduklar yerlerde ikametlerinin devamnda saknca grlenlerin il dahilinde uygun grlecek yerlerde toplattrlarak kamalarna meydan verilmemesi, gerekli yerlerde silah aramaya balanarak, her trl ihtimale kar komutanlar ile haberleilerek kuvvetli bulunmas, uygulamalarn iyi yaplmasnn temini ve bitirilmesi ile ortaya kacak evrak ve belgelerin incelenmesi sonucunda tutuklanan ahslarn askeri mahkemeye

82

verilmeleri uygun grlmtr. Onayland takdirde, gereinin yaplmak zere durumun bildirilmesine izin verilmesi konusu emirlerinize arz olunur. 24 Nisan 1915 ileri Bakan Talt KOLEKSYON BDH KLASR NO: 401 E. DOSYA NO: 50 Y. DOSYA NO: 1580 FHRST NO: 1-3

KAYNAK: Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914 1918, CLT 1, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Ankara, 2005.

Grld gibi vilayet ve mutasarrflklara gnderilen emirde hedef alnan kitle Ermeni ete balar ve etelerin faaliyetleri olmasna ramen her yl 24 Nisan gn Ermeni diasporas ve Ermenistan tarafndan uluslararas bir propaganda sonucunda soykrm anma gn olarak kutlanmaktadr.

3.6.2. Tehcir Karar

27 MAYIS 1915 TARHL GE KNN SEFERDE HKMET CRAATINA KARI GELENLER N ASKERYE TARAFINDAN ALINACAK TEDBRLER HAKKINDA GEC KNN Madde 1: Sefer zamannda ordu, kolordu ve tmen komutanlar ve bunlarn vekilleri ve mstakil mevki komutanlar halk tarafndan herhangi bir ekilde hkmet emirlerine ve lke savunmasna ve gvenliin korunmasna dair icraat ve dzenlemelere kar muhalefet ve silahla saldr ve direni grrlerse derhal asker kuvvetler ile en iddetli srette bastrmay ve saldr ve direnii kknden imha etmeye yetkili ve mecburdurlar. Madde 2: Ordu ve mstakil kolordu ve tmen komutanlar asker gerekliliklerden dolay veya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri ky ve kasabalarn halkn tek olarak veya topluca dier yerlere gnderip, yerletirebilirler. Madde 3: Bu knn yayn tarihinden itibaren geerlidir. Madde 4: Bu knnun hkmlerinin yrrlnden Bakomutan Vekil ve Harbiye Nzr grevlidir.

83

Meclis-i Ummnin toplanmasnda knnlamas teklif olunmak zere bu knn tasarsnn geici olarak yrrle konmasn ve devlet knnlarna eklenmesini buyururum. 27 MAYIS 1915 Mehmet Reat Bakomutan Vekili ve Harbiye Nzr Enver Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara. Sadrazam Mehmet Sait

KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM

Ermeni eteleri yukarda da belirtildii zere cephe gerisinde halk isyana tevik etmek ve sivil mslman halka katliam gibi faaliyetlerini zellikle Sarkam faciasn mteakip younlatrmtr. Dnemin AvusturyaMacaristan mparatorluu Askeri Ataesi Joseph Pomiankowski Ermenilerin yaptklar zulmleri;
...ok sayda Ermeni asker, baz Ermeni subaylar, balarnda bir Ermeni milletvekili olduu halde kap Rusyaya gittiler. Bunlar, Rus hududunu geen Ermenilerle birlikte Ermeni gnll alaylarna katldlar... Mslman halka barbarca saldrlarda bulundular. Ermeni haydut eteleri Osmanl ordusunun gerisine, ikmal kuvvetlerine, postalara ve bamsz birliklere hcum ettiler...

cmleleriyle aklamtr (Pomiankowski 1928den aktaran Gyn, 2000den aktaran Halaolu, 2006). Alman Bykelisi Waggenheim ise Ermenilerin organize halde ayaklandklar ve saldrya getiklerini;
Van vilayetindeki Ermeniler ayaklanmlar, Mslman kylere ve kaleye saldrya gemilerdir. Kaledeki Trk garnizonu 300 kayp vermi...ehir asilerin eline gemitir. 17 Mays 1915te Van Ruslar tarafndan igal edilmi, Ermeniler dman tarafna gemi ve Mslmanlar katle balamlardr. Bitlis istikametinde 80.000 mslman kamaya balamtr.

ifadesiyle Alman Dileri Bakanlna iletmi, Ermeni isyanlarnn mnferit olaylar olmadn, zamanlama asndan stratejik oluunu (Rus igali ncesi) ve 300 askeri ldrebilecek ate gcnde olduunu ortaya koymutur.

84

Osmanl Devleti zor koullar altnda hayatta kalma mcadelesi verdii bir ortamda Ermenilerin sorun karttklar blgelerden tahliyesine karar vermi, Dahiliye Nazr (iileri bakan) Talat Paann 30 Mays 1915 tarihli emrinde Ermenilerin sevk koullar ve iskan edilmeleri konulu ynetmelik ilgili tm kurumlar gnderilmitir:

30 Mays 1915 tarihli sava hali ve olaanst siyas zorunluluklar dolaysyla, baka yerlere nakledilen Ermenilerin iskan ve iaeleri ile dier konular hakknda ynetmeliktir. Madde 1: Nakli gerekli olanlarn sevklerinin salanmas, yerel grevlilerin ynetimine aittir. Madde 2: Nakledilen Ermeniler, tanabilir btn mallarn ve hayvanlarn beraberinde gtrebilirler. Madde 3: skan yerlerine sevk edilen Ermenilerin yol boyunca can ve mallarnn korunmasyla, iae ve dinlenmelerinin salanmasndan, gidi yollar zerinde bulunan yerel grevliler sorumludur. Bu konuda meydana gelecek geveklik ve ilgisizlikten srasyla btn grevliler sorumludur. Madde 4: Oluturulan iskan yerlerine ulaan Ermeniler duruma ve yere gre; ya mevcut ky ve kasabalarda ayr ayr ina edilecek evlere ya da yerel idareciler tarafndan belirlenecek yerlerde kurulacak kylerde yerletirileceklerdir. Kylerin, salk artlarna uygun, tarma ve gelimeye uygun yerlerde kurulmasna zellikle dikkat edilecektir. Madde 5: skan blgelerinde ky kurulmasna elverili, bo, sahipsiz ve devlete ait arazi bulunmamas durumunda, devlet mal olan iftlik ve kylerin iskan iin tahsis edilmeleri uygundur. Madde 6: Ermenilerin yerletirilecekleri ky ve kasabalarda, yeniden kurulacak Ermeni kyleri snrlarnn, Badat demir yoluyla birleme hatlarndan ve dier demir yolu hatlarndan en az 25 kilometre uzaklkta bulunmas arttr. Madde 7: Ky ve kasabalarda yeni yaplacak evlere yerletirilen Ermeniler ile yeni kurulan kylere yerletirilen Ermenilerin, nfus ktklerine esas olabilecek bir ekilde dzenli olarak kaydedilecei ve her aileyi oluturan aile fertlerinin isim ve yalarn aklayan bir defter dzenlenecektir.

85

Madde 8: Belirlenen yerlere yerletirilen bir kimsenin, bal bulunduu komisyonun izni olmadan ve yerel gvenlik makamlarndan zel belge alnmadan baka yerlere gitmesi yasaktr. Madde 9: skan edilecekleri yerlere varan Ermenilerin, kesin yerleimlerine kadar geecek olan srede iaeleri, ayrca ihtiyac olanlara evlerinin inas iin gerekli harcamalar yerel makamlar, gmen deneinden karlayacaktr. Madde 10: ae ve iskan ilerinin hzl olarak yrtlmesi, g edenlerin salklarnn korunmas ve rahatlarnn salanmasna ilikin hususlarn yerine getirilmesi, o blgenin en st mlki idarecileri, sorumlu ynetici olmak zere, gmen komisyonlarna aittir. Gmen komisyonu bulunmayan yerlerde Gmenler Tzne uygun olarak yeniden kurulmas gereklidir. Madde 11: ae ve iskan ilerinin salanmas ve hzl olarak yrtlmesi ve gmenlerin yeterince sevki; iae ve iskan memurlarnn tayini, Bakanlktan izin alnmak artyla, mutasarrf ve valilere aittir. Madde 12: skan edilen her aileye, daha nceki iktisadi durumlar ve imdiki ihtiyalar gz nne alnarak yeterli miktarda arazi verilecektir. Madde13: Arazinin seimi ve datlmas gmen komisyonlarnca

gerekletirilecektir. Madde 14: Belirlenen arazinin snr ve dnm tespit edildikten sonra, geici belge karlnda sahiplerine verildikten sonra tapu ve emlak ilemlerine esas oluturacak dzenli bir ekilde, zel defterine kaydedilir. Madde 15: htiya sahibi olan ifti ve meslek sahiplerine, uygun miktarda sermaye ya da alet ve edevat verilecektir. KAYNAK: Ariv Belgeleriyle ermeni Faaliyetleri 1914 1918, CLT 1, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Ankara, 2005. Bakanl Yaynlar,

Tehcir kararnn gerekeleri ve gayesi;

...sevklerinden takip edilen gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyette bulunmalarn ve bir Ermenistan hkmeti tekili hakkndaki milli emellerini takip edemeyecek bir hale getirilmelerini temin esasna matuftur. Bu kimselerin imhas sz konusu olmad gibi, sevkiyat esnasnda kafilelerin gvenlii salanmal ve muhacirin tesisatndan sarfiyat yaplarak

86

iaelerine ait her trl tedbir alnmaldr... Daha nce de belirtildii gibi Protestan ve Katolik Ermenilerin sevk edilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr. Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlara veya bu gibi saldrlara n ayak olan jandarma ve memurlar hakknda iddetli kanuni tedbir alnmal ve bu gibiler derhal arz edilerek Divan Harplere teslim edilmelidir.

emrinde ak bir ekilde belirtilmitir (Halaolu, 2006). Burada dikkat edilmesi gereken bir dier konu, Katolik ve Protestan Ermenilerin tehcire tabi tutulmad, sadece Ruslarla diresek temasn koruyan Gregoryen ve Ortodoks Ermenilerin tehcir edildiidir.

3 AUSTOS 1915 TARHL PROTESTAN ERMENLERN SEVK EDLMEMELER HAKKINDA VALLKLERE VE MUTASARRIFLIKLARA

Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Emniyet Genel Mdrl zel: 5028 Gizli Erzurum, Adana, Ankara, Bitlis, Halep, Bursa, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Konya, Elaz, Van Valilikleriyle, Urfa, zmit, Samsun, Balkesir, Afyon, Kayseri, Mara, Nide, Eskiehir Mutasarrflklarna ifre Protestan mezhebinde[n] olan Ermenilerden sevk olunmayanlarn gnderilmesinden vazgeilmesi ve vilayetlerin ierisindeki nfuslar ve kalan ve sevk olunan saynn bildirilmesi. 15 AUSTOS 1915 Nzr

KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

87

3 AUSTOS 1915 TARHL KATOLK ERMENLERN SEVK EDLMEMES HAKKINDA ETL VALLK VE MUTASARRIFLIKLARA Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Emniyet Genel Mdrl Genel: 423 Erzurum, Adana, Ankara, Bitlis, Halep, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Elaz, Van Vlilikleriyle, Urfa, Samsun, Mara Mutasarrflklarna ifre Kalm olan Ermeni Katoliklerinin gnderilmesi ve ihralarndan vazgeilmesi, liva/il nfuslarnn bildirilmesi. 3 Austos 1915 Nzr Talat KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

Aadaki yarglamalarla ilgili tablolar ise saldrlara n ayak olan larla ilgili yaplmas emredilen yarglamann ne kadar ciddiye alnd ve Ermenilerin ldrlmemelerine ne kadar zen gsterildiinin gstergeleridir.

26 EYLL 1915 TARHL ERMENLERN SEVKLER SIRASINDA GREVLERN KTYE KULLANAN JANDARMA VE MEMURLAR N GDERLEN KOMSYON HAKKINDA JANDARMA GENEL KOMUTANLIINDAN HARBYE NEZRETNE Jandarma Genel Komutanl 1. ube 2. Ksm zel: 6827 Harbiye Nezareti Yce Katna zet: Dou Anadolu Vilayetlerine Gnderilecek Komisyonda Grevlendirilen Binba Galip, Yarbay Muhittin, Yzba Naki Beyler Hakknda. Anadolu ile Dou Vilayetlerindeki Ermenilerin sevki srasnda yaplmas emrolunan grevlerini ktye kullanan ve knna aykr eylem ve hareketleri grlen memurlar ve jandarmalar hakknda gerekli soruturma yaplmasyla, sular sabit olanlarn soruturma evraklaryla asker

88

mahkemelere

gnderilmek

zere

belirlenmi

blgelere

gnderilmesi

kararlatrlan komisyonlara grevli olarak, zmir Jandarma Blge Mfettii Yarbay Muhittin ve Jandarma Genel Komutanl Birinci ube Mdr Yardmcs Binba Galip Beylerle ad geen ubenin Drdnc Ksm miri Yzba Naki Efendinin tayin edildikleri ve 27 Eyll 1915 pazartesi gn leden sonra saat te Dhiliye Nezretine bavurmalar ad geen Nezretten gelen 25 Eyll 1915 tarih ve sekiz zel numaral tezkerede emredilip, bildirilmi olmakla yksek bilgilerinize arz olunur. Grlmtr. Jandarma Genel Komutan Albay ube: 2 Asayi ubesi 17220 1254 27 Eyll 1915 Mumelt- Ztiye Mdrlne Grlp, iade edilmek zere takdim edilir. 30 Eyll 1915 (Harbiye Nezreti, Asayi ubesi Mdrl) TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara. 14 HAZRAN 1915 TARHL SEVK OLUNAN 500 KLK BR ERMEN KAFLESNN KRTLERN SALDIRISINA URADII VE KATLEDLD; BU NEDENLE KAFLELERN YOLLARDA KORUNMALARI, BUNLARA SALDIRANLARIN CEZALANDIRILMASI HAKKINDA DYARBAKIR, ELAZI VE BTLS VALLKLERNE Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Emniyet Genel Mdrl zel: 20 Diyarbakr, Elaz, Bitlis Valiliklerine ifre Erzurumdan ihra olunan Ermenilerden be yz kiilik bir kafilenin Erzincan ile Erzurum arasnda Krtler tarafndan katledildii Erzurum Valiliine bildirilmitir. hra olunan Ermenilerin yollarda hayatlarnn korunmasna imkan nispetinde allmas ve sevk srasnda kamaya teebbs edenlerle korunmalarna memur olanlara kar saldrda bulunacaklarn cezalandrlmas doaldr. Fakat, buna hibir zaman halk kartrlmayacak ve unsurlar arasnda mukteleye yol aacak ve ayn zamanda darya kar da pek irkin grnecek olaylar ortaya kmasna (mza)

KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.),

89

kesinlikle meydan ve imkan braklmayacaktr. Bundan dolay o ekilde gelecek Ermenilerin yollar zerinde bulunan airetler ile kyllerin saldrlarna kar her trl vastann tamamlanmasyla korunmas ve ldrme ve zorla almaya cesaret edeceklerin iddetle cezalandrlmas gerekir. 14 Haziran 1915 Nzr Talat KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

16 TEMMUZ 1915 TARHL ERMEN KAFLELERNE SALDIRAN KRT EKIYASININ ZLENMES VE ENGELLENMES HAKKINDA MENZL MFETTLNDEN 3. ORDUYA Erzurumdan 16 temmuz 1915 Erzurumda 3. Ordu Komutanlna Ermeni kafilelerine taarruz edecek olan Krt ekyasnn takibi iin Bayburtta [bulunan] Sabit Jandarma Blk Komutan Temen Salih Efendi komutasyla Menzil askerlerinden elli atl erden oluan Bayburttan gnderilmi bir mfreze, Ermeni kafilelerinin Kop Dan geilerinde 11 Temmuz 1915de drt taraftan Krt ekya[s] taarruza balamlarsa da mfreze ile iki saat devam eden arpma sonucunda iki kii ldrld ve kalannn kat ve mfrezeden hibir kayp olmad ve Ermeni kafilesinin de kurtarld, Bayburt Nokta Komutanlndan bildirilmekle arz edilir. Menzil Mfettii Fuat Ziya 1. ube, 3731/4 Saklanmas: 17 Temmuz 1915 KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

90

TABLO No:20 Tehcir Srasnda Usulsuz Davrandlar Gerekesiyle Divan-I Harbe Sevk Edilen Kiilerin Blgelere Gre Dalm Amasya Ankara Bitlis Canik Diyarbakr Eskiehir Halep Hdavendigar zmit Kayseri Konya Mamuretlaziz Nide Sivas Suriye Urfa Genel Toplam
ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2007.

2 148 29 89 70 29 56 21 28 146 16 249 8 579 27 170 1.673

KAYNAK: Trk Ermeni htilafl Makaleler. ZDEMR, Hikmet (ed.), TBMM Kltr, Sanat

TABLO No:21 Divan- Harplerde Yaplan Yarglamalarn Sonucunda Verilen Cezalar (1916 itibariyle) 67 kii 524 kii 68 kii 227 kii 109 kii 4 kii dam Cezas Hapis Cezas Krek, Para, Kalebent, Pranga Ve Srgn Cezas Berat Ve Yarglama Reddi Mahkeme Devam Etmekte Ve nceleme Aamasnda Velisine Teslim Hakknda Henz Bir lem Yaplmayan

674 kii

KAYNAK: Trk Ermeni htilafl Makaleler. ZDEMR, Hikmet (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2007.

91

Ermeni otoriteleri bu istatistikleri Osmanlnn tepkileri dindirmek iin kurban setii bir iki kii olarak nitelendirebilirler ancak tilaf Devletleri stanbulu igal edip Ermenilere ynelik tehcir karar alndnda, vazife banda olan st dzey grevlileri Maltaya topladktan sonra haklarnda tek bir ilem yapamamlardr. ngilizlerin st dzey devlet adamlarndan Lord Curzon konuyla ilgili Washingtondaki ngiliz Bykelisi Sir A. Geddese ektii mesajda Maltadaki Trklerin su iledikleri ynnde kant bulma konusunda bir hayli zor durumda olduklarn belirtmi ve ABD makamlarndan yardm istenmesini salk vermitir. 13 Temmuz 1921de Bykeliden gelen yantta ise Trklerin aleyhine kullanlabilecek hibir kant olmad belirtilmitir (McCarthy, 1984). Osmanl Devleti Ermenileri tehcir ederken sadece devletin bekasn dnmemi, zor koullar altnda bulunmasna ramen bugn bile birok devletin gster(e)meyecei bir kararllkla tebaasnn sosyal ve ekonomik haklarn da gzetmitir. Nitekim Amerikan Sefiri Morgenthau Protestan Ermenilerin lideri Zenop Bezciyan ile grm, anlan grmede Bezciyann tehcir edilen yaklak yarm milyon insan olduunu sylemesi ve Zora gnderilen Ermenilerle yapt grmelerde Ermenilerin durumlarndan memnun olduklarn aktarmas zerine bir hayli ard ynndeki itiraflarn gnlne kaydetmitir (Lowry, 1991). Ermenilerin iskan edilecekleri yerlerdeki mali durumlarndan, i, arazi verilmesinden g ettikleri topraklarda kalan mallarnn korunmasna; borlarnn ertelenmesi ya da iptaline bir ok ynetmelik ve kanun karmtr. eitli zamanlarda farkl vilayet ve mutasarrflklara gnderilen yzlerce belgeden rnek olarak sadece birka tanesini almay Osmanl Devletinin Ermeniler zerindeki tasarrufunun ak bir kant olacana inanmaktayz.

92

10 AUSTOS 1915 TARHL NAKLEDLEN ERMENLERN BOR VE ALACAKLARININ DENMES Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Gmenleri ve Airetleri skn Mdrl Genel: 445 Erzurum, Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, halep, Bursa, Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon, Elaz, Musul, Van Vlilikleriyle, Urfa, zmit, Samsun, Zor, balkesir, Kayseri, Afyon, Mara, Eskiehir, Nide Mutasarrflklarna ifre Baka yere nakledilen Ermeni halkn ahslara ve resmi kurululara olan borlaryla ad geen halkn bunlar zerindeki alacaklarnn denmesi ve hesaplarnn kapatlmas hakknda kaleme alnan ynetmelik gnderilmek zere olduundan bunlarn imdilik zel defterine kaydyla alacaklarn gven ierisinde olmalarnn salanmas gerei bildirilir. 10 Austos 1915 Nzr Talat KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

10 Haziran 1915 TARHL SAVA VE OLAANST SYAS DURUM NEDENYLE BAKA YERLERE GNDERLECEK ERMENLERN MAL, BNA VE ARAZSNN DARES HAKKINDA YNETMELK

Sava Durumu Ve Olaanst Siyasi Mecburiyetler Dolaysyla Baka Yerlere Nakledilen Ermenilere Ait Mal, Mlk Ve Arazilerin daresinin Nitelii Hakknda Ynetmeliktir.

Madde 1: Baka bir yere nakledilen Ermenilere ait mal, mlk ve terk edilen araziler ile dier konularn bu ynetmelik hkmleri erevesinde idare ve yrtlmesi, grev snrlar ve yetki dereceleri aadaki maddelerde yazlm olan ve zel ekilde oluturulmu komisyonlara aittir.

93

Madde 2: Bir ky veya kasabann boaltlmasnn arkasndan yer deitirilen halka ait ve ierisinde eya bulunan btn binalar idare komisyonu tarafndan uygun grlecek memur veya zel heyet tarafndan derhal mhrlenerek, koruma altna alnacaktr. Madde 3: Koruma altna alnan eya cins, miktar, takdir edilen deer ve sahiplerinin adlar ile ayrntl olarak deftere geirildikten sonra kilise, okul, han gibi depo olmaya elverili yerlere naklettirilip, sahipleri ayrt edilebilecek ekilde ayr ayr konularak, korunmasna zen gsterilecek ve eyann nitelik ve miktarn ile sahiplerini ve alnd ve korunmakta olduu yeri gsterir bir tutanak dzenlenerek asl mahall idareye ve tasdikli sreti Emvl-i Metrke Komisyonuna braklacaktr. Madde 4: Sahipleri belli olmayan tanabilir mallar, eyann bulunduu ky adna kaydedilerek korunacaktr. Madde 5: Mevcut tanabilir mallar arasnda durmakla bozulmas muhtemel olan eya ile hayvanlar komisyonun uygun grecei bir kurul tarafndan ak arttrma ile satlarak, bedeli sahipleri bilindii takdirde sahipleri adna, deilse eyann bulunduu ky veya kasaba adna emaneten mal sandklarna teslim edilecektir. Satlan eyann cins, miktar, kymet ve ait olduu yer ve mterisi ve sat bedeli ayrntl olarak zel defterine kaydedilerek alt ak arttrma heyeti tarafndan tasdik edilecek ve aklanan tarzda bir tutanak dzenlenerek, asl mahall idareye ve tasdikli sreti Emvl-i Metrke dare Komisyonuna braklacaktr. Madde 6: Kiliselerde mevcut eya ve resimler ve mukaddes kitaplar deftere geirilerek, tutanaa eklenip, bulunduklar yerde korunmalarna zen gsterilecek ve daha sonra kilisenin bulunduu ky halknn yerletirildii yere hkmet araclyla gnderilecektir. Madde 7: Nakledilen halktan her birine ait emlak ve terkedilmi arazinin cins, eit, miktar ve kymetleri isimleriyle deftere geirilecek ve her ky ve kasabaya ait terkedilmi emlak ve arazi cetvelleri dzenlenerek idare komisyonuna braklacaktr. Madde 8: Terkedilmi emlak ve arazide yerletirilecek rn ve ekili yerler olduu takdirde komisyon tarafndan uygun grlen kiilerden oluan bir heyet tarafndan ak arttrma ile satlarak bedelleri sahipleri adna emaneten mal sandna teslim edilecek ve tutanak dzenlenerek, asl mahall hkmete ve tasdikli sreti de idare komisyonuna verilecektir.

94

Madde 9: Ekili yerlere ve mevcut rnlere mteri bulunduu takdirde kefalet altnda szleme ile yarya blme yoluyla isteyenlerine verilmesi uygun olup, bu ekilde olan kira ve sattan elde edilecek meblalar da sahipleri adna mal sandklarna teslim edilecektir. Madde 10: Nakledilen halka ait tanmaz mallarn kullanmna ait sahipleri tarafndan ayrldktan sonra dzenlenen Vekletnameler zerine hibir ilem yaplmayacaktr. Madde 11: Boaltlmas gerekletirilen kylere gmen yerletirilecek ve mevcut evler ve arazi her ailenin ihtiya ve zirai kabiliyeti gz nne alnarak, geici ilmhaberler ile gmenlere datlacaktr. Madde 12: Yerletirilen gmenlerin nfus kaydna esas olabilecek dzenli ve ayrntl bir ekilde ve hane itibariyle isimler, geli yeri, yerleme tarihi ve yerleme yeri deftere geirilecek ve kendilerine verilen meskenler ve arazinin cins, eit, miktar ve kymeti ve mevkii ayrca deftere geirilecek, iskn edilerek kendilerine verilen emlak ve arazi miktarn gsteren ellerine birer ilmhaber verilecektir. Madde 13: Kylerde bulunan binalar ve dikili aalarn iyi korunmasndan o kye yerletirilen gmenler silsile yoluyla sorumlu olduklarndan dolay, tahribat olduunda kimin tarafndan yapldna baklmayarak bedeli kylnn btnne dettirilip, ii yapanlar derhal kyden ihra olunacak ve gmenlik haklarndan drlr. Madde 14: Gmen isknndan geriye kalan kylere blgede bulunan gezici airetler yerletirilecek ve haklarnda aynen gmen muamelesi yaplacaktr. Madde 15: ehir ve kasabalarda boaltlan evlere tercihen ehirli ve kasabal gmenler yerletirilerek, eski iktisadi ve mali durumlar ve imar kabiliyetleri gz nne alnmak artyla kendilerine yeterli miktarda arazi verilecektir. Madde 16: Dkkan, han, fabrika, hamam, depo gibi gelir getiren mlklerle gmen yerleimine elverili olamayan binalarn ve gmenlere datmndan geriye kalan veya 18. Maddede gsterildii gibi gmenlerin meguliyetleri ve bilgileri dnda kalan ve arazinin idare komisyonlar veya onlarn gzetimi altndan olarak o yerlerin mlk ve mal memurlarnn mirlerinin birlemesinden oluacak heyetler tarafndan ak arttrma ile satlmas uygundur.

95

Madde 17: ehir ve kasabalara yerletirilen gmenlerin nfus kaydna esas olabilecek dzenlilikte isim defterleriyle kendilerine verilen arazinin tr, miktar ve kymetini gsteren bir defter tutulacaktr. Madde 18: ehir ve kasabalar ile civarnda olan ba, bahe, portakal bahesi ve zeytinlikler ve buna benzer emlak da imar korumalarna gc yeten ve bilgili bulunduu ortaya konulan ve bu konuda senet vermek ve kefillik bildirmek artyla ihtiya ve imar kabiliyetleri orannda gmenlere datlabilecek ve kimlere ne kadar emlak ve arazi verildii zel defterine kaydedildikten sonra durumu gsteren ellerine birer ilmhaber verilecektir. Bunlardan gmenlere datlarak verilemeyenler 16. Madde gereince ak arttrma ile satlacaktr. Madde 19: Vilayet iinde bulunup, mahall hkmetin izin ve uygun bulmasyla veya dahiliye Nezaretinin emri zerine dier vilayetlerden zel yaz ile gnderilen gmenler ayr olmak zere, boaltlan ky ve kasabalara gmen sfatyla yerletirilecek olan veya yerletirilmesini isteyen kiilerin gmen sfatn tadklarn ve baka tarafa gnderilip yerletirilmediklerini veya gnemlerden olup oralara yerlemeleri salamak zere zel srette gnderildiklerini gsteren resmi belge ortaya koymalar arttr. Madde 20: Satn alnmasna istekli kmayan emlak ve arazinin, imar ve korunmasn kusurlarndan dolay meydana gelecek ve yaplan zararlarn denmesini stlenmek ve bu konuda salam kefillik gstermek artyla, iki yl gememek zere isteklilerine kiraya verilmesi uygundur. Madde 21: Gerek satlan ve gerek kira ve yar yarya blmek eklinde verilen emlak ve arazinin tr, miktar, yer, sat bedeli kira ve kirac ve mterisini gsteren ayrntl cetvelleri dzenlenecektir. Madde 22: Sat ve kira bedellerinden elde edilecek meblalar sahipleri adna emaneten mal sandklarna braklarak, sonradan meydana gelecek duyuru erevesinde sahiplerine verilecektir. Madde 23: Boaltlan ky ve kasabalarda bulunan terkedilmi emlakn bu ynetmelik hkmleri erevesinde idare ve yrtmesi dorudan doruya Emvl-i Metrke dare Komisyonuna aittir. Madde 24: dare komisyonlar, terkedilmi mallarn idaresi konusunda dorudan doruya Dhiliye Nezretine bal ve ancak alacaklar emirler

96

erevesinde grev yapmaya ykml olup bu konuda alacaklar ve uygulayacaklar karar ve icraattan mahall idareye de bilgi vereceklerdir. Madde 25: Ynetmeliin hkmlerinin uygulanmasyla terk edilen mallarn korunmas ve idaresinin salanmas hakknda gereken komisyon ve heyetinin kurulmas Dhiliye Nezretinden izin alnmas artyla maal memurlarn altrlmas ve Dhiliye Nezretinden alacaklar emirler ile bu ynetmelik ynerge ve hkmleri aklama erevesinde yazlarnn ynerge birer ve aklama valilik yazlar dzenlenmesi, Emvl-i Metrke dare Komisyonlarna aittir. Dzenlenen sreti makamna gnderilecektir. Madde 26: Boaltlan yerlere yerletirilmek iin gmen yollanmasyla ayrntl ilemlerinin yaplmas gmen komisyonu ve memurlarna ait ise de bu gibi yerlere yaplacak yerletirme ilemlerinin dzenlenmesi ve hzlandrlmasnn salanmas ve genel yerletirme ilemlerinin incelenmesi ve denetlenmesi ve bu konuda mahalli idare ile grerek karar alma ve uygulamas Emvl-i Metrke dare Komisyonlarnn grev ve yetkilerindendir. Madde 27: Komisyon gzlem ve incelemeleri sonucunda alnan kararlar ve yaplanlarn zetini en azndan on be gnde bir Nezrete ve valilie bildirmekle ykmldr. Madde 28: Emvl-i Metrke dare Komisyonlarnn mallarnn idaresi konusunda ve bu ynerge hkmleri erevesinde meydana gelecek tebligat ve yazl bildirileri[nin] mahalli memurlar tarafndan yerine getirilmesi mecburidir. Madde 29: Emvl-i Metrke dare Komisyonlar yeleri, atandklar blgede varolan mal, emlak ve terkedilmi arazinin idare ve korunmasyla, hesap ilerinden ortaklaa sorumludur. Madde 30: Emvl-i Metrke dare Komisyonlar, zel srette atanan bir bakan ile biri idare memurlarndan ve dieri maliye memurlarndan olmak zere iki yeden meydana gelir. Madde 31: Haberleme bakan tarafndan veya bakann vekil tayin edecei ye tarafndan bakan adna yaplr.

97

Madde 32: Emvl-i Metrke [dare] Komisyonu Bakan uygun grd yeyi bu ynetmeliin iinde yer alm bir konunun incelenmesi, denetlenmesi veya yrtlmesiyle grevlendirebilir. Madde 33: Emvl-i Metrke [dare] Komisyonlar bakanlarna gmenler deneinden verilmek zere yevmiye birer buuk ve yesine de birer lira baland gibi grev iin memuriyet blgelerini gezip dolamalarnda zel tertipten ayrca yolluk da alrlar. Madde 34: Komisyon atanarak gnderilemeyen vilayetlerde bu ynetmelik hkmlerinin uygulanmas mahalli merkezi idarelere aittir. 10 HAZRAN 1915 KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

11 AUSTOS 1915 TARHL NAKLEDLEN ERMENLERN MALLARININ KORUNMASI HAKKINDA ETL VLAYETLERE VE MUTASARRFILIKLARA Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Gmenleri ve Airetleri skn Mdrl Genel: 452

Erzurum, Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Halep , Bursa, Diyarbakr, Suriye, Sivas, Trabzon, Elaz, Musul Valilikleriyle, Urfa, zmit, Balkesir, Kayseri, Afyon, Mara, Eskiehir, Nide, Mutasarrflklarna, Adana, Halep, Mara, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Elaz, Erzurum Ve zmit Emvl- Metrke Komisyonu Bakanlklarna ifre

Nakledilen Ermenilerin tanabilir mallarnn pek ucuz elden karld ve uradan buradan toplanan vurguncularn tekelinde olarak yok pahasna satlarak, sahiplerinin tamamen zarara uram olduu haber veriliyor. Boaltlacak blgelere yabanc, pheli ve kimlii bilinmeyen hibir kimsenin girmesine ve gezmesine izin verilmemesi, girmiler varsa, hemen karlmalar.

98

Bunlardan ucuz mal almlar varsa satn bozulmas gibi tedbirlere bavurarak asl kymetlerine getirmelerine gayret olunarak, kesin ekilde gayri meru menfaatlere meydan verilmemesi. Bunlarn istedikleri eyay gtrebilmelerine izin verilmesi. Gtrmeyecekleri eyadan durmakla bozulan eya ile zaruri ihtiyalardan olanlarn ak arttrma ile sat. Nakledilmemi olan eyadan durmakla bozulmayacaklarn sahipleri adna korunmas. Tanmaz mallar, kira, ipotek, borcunu deyerek devretme ve haciz gibi asl sahibinin mlkiyet ve tasarruf ban ortadan kaldrmayacak szlemelerin nlenmesi ve g balangcndan imdiye kadar yaplan szlemelerin hkmsz saylmas. Dankl ekilde dzenlenen szlemelere ve akitlere meydan verilmemesi. Sat ve devir gibi kesin sat ilemlerine izin verilmesi ve tandklarnn arazi ve emlak satn almasnn engellenmesi gerekir.

11 AUSTOS 1915

Nzr Talat

KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

7 EKM 1915 TARHL SEVK SIRASINDA DKKAT EDLECEK HUSULAR HAKKINDA YNETMELK Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Emniyet Genel Mdrl Yaz Sreti Dhiliye Nezretine

Urfa, Zor ve Halepte toplanm Ermeni gmenlerinin tahsis olmu yerlerine sevk ve iskan ekilleri hakknda bu defa dzenlenen ynetmeliin bir sreti yksek grlerinize sunulmak zere iliikte arz ve takdim edilmi

99

olmakla, durumun gerekenlere bildirilmesine makamn yksek msaadeleri buyurulmak konusunda. 7 EKM 1915 Airet ve Gmenler skan Mdr kr Genel Sevk lemleri Hakknda Ynetmelik 7 EKM 1915 Madde 1: Halep, Urfa, Zor ve Marata bulunan gmenler genel sevk, iskan ve ie ilemleri birletirilerek ad geen ilerin yrtme ve idaresi ve bu hususta haberleilmesi ve tebligat yaplmas Dhiliye Nezreti tarafndan tayin edilen Genel Mdr unvanl zel memura teslim edilmitir. Madde 2: Genel ilemlerin idaresine gerekli olan zel memurlarn tayini genel Mdre veya Genel Mdrn uygun bulmas artyla mahalli idare bakanlarna aittir. Madde 3: Halep, Katma, Mslime, Suru, Reslayn gibi bekleme merkezi olan yerlerde, Rakka, Harran, Deyrizor gibi iskan mahalli olan yerlerde ve yol stnde menzil kurulan Deyrlhazr, Meskene, Ebu Hureyre, Hamam, Shhiye, Maden erias, Sbni merkezlerinde gerei kadar sevk, ie ve ambar memuru bulundurulacaktr. Madde 4: Merkezde bulunan eitli memurlar o yerin sevk memurluuna; Katma, Mslime, Cerablus, Deyrlhazr memurluklar Halep sevk memurluuna; Ebu Hureyre memurluu Meskene, Hamam Rakkaya; Shhiye ve Sibni, Deyrizor memurluuna baldr. Halep, Meskene, Deyrizor, Rakka memurluklar da bulunduklar kaza ve liva idare bakanna bal ve oradan alacaklar emirleri yapmaya ve uygulamaya memurdur. Olaanst durumlarda Genel Mdr ile de haberleebilirler. Genel Mdr, dorudan doruya sevk memurlaryla haberleme ve acil kabul ettii emirleri verebilir. Ancak, sevk memurlarna verilen emirlerden bal olduklar livalarn da haberdar edilmesi arttr. Madde 5: Liva, kaza ve nahiyelerde meydana gelen genel sevk ve ie ilemlerinden mutasarrf ve kaymakamlar ve nahiye mdrleri dorudan

100

doruya

sorumlu ve dier memurlar da bu hususta, kendilerine verilen

grevleri yapmakla ykmldr. Madde 6: Reslayna kadar demiryolu gzergahnda gerekli mevkiler ile vali, mutasarrf ve kaymakamlarn lzum grecei ve iin gerekli olaca dier mevkilerde lzumu kadar memur ve ii altrlr. Madde 7: Tayin edilecek memurlarn gnl, verilmi grevlerinin ekil ve nemine gre, be kurutan elli kurua kadardr. Genel Mdr tarafndan tayin edilen memurlarn gnlklerinin takdiri Genel Mdre ve mutasarrflar tarafndan atanan memurlarn gnlklerinin takdiri Genel Mdrn onaylama hakk baki kalmak zere mutasarrf ve kaymakamlara aittir. Madde 8: Sevk ve ayrntl ilemleriyle uramak zere atanan maal maliye memurlarna da yirmi be kurua kadar yevmiye verilebilir. Madde 9: Gezip dolama mecburiyetinde olacak memurlara ayrca ve toptan olarak yevmiye birer mecidiyeyi gememek zere, zorunlu harcamalar adyla ayrca bir yolluk da verilebilir. Madde 10: Memur ve alanlarn yolluk ve yevmiyesi vilayet ve mstakil liva gmenler deneinden on be gnde bir denir. Madde 11: Rakka ve Deyrizor sevkiyat Mslime ve Halepten demiryolu ve karayoluyla yaplacaktr. Madde 12: Gerek demiryolu ve gerek karayolu sevkyat mutlaka kfileler dzenlenmesi eklinde yaplacak ve her kfileyi oluturan kiilerin mmknse isimleri, deilse yalnz saynn kayd ve sevk durumunun da dahil edilmesiyle dzenlenecek sevk defterinin bir sreti kfileye katlacak sevk memuruna verilerek, tahsis edilmi yerlere gnderilecektir. Madde 13: Kara yoluyla gnderilecek kfile en fazla bin kiiden oluacak ve her kfileye en az bir sevk memuru gerei kadar muhafz katlacaktr. Her kfilede mevcut ocuk ve kadn saysna gre en az yz elli merkep veya katr veya deve verilerek, nbetleerek kadnlar, ocuklar ve hastalananlar bindirilecek ve her kfilenin en az drt gnlk yiyeceini yanlarnda gtrmeleri salanacak ve kfilenin iki gnlk yiyecei iin de ayrca ulam aralar hazrlanarak, birlikte gtrlecek; ancak olaanst bir gereklilik durumunda datlabilecektir. ki menzil arasndaki su ihtiyacnn salanmas ii de gz nnde tutulacaktr.

101

Madde 14: Genel sevk idare merkezi olan Halepte bir merkez ambar kurulmas ve un biriktirilerek, Halepte mevcut gmenlerin ihtiyalar, genel ihtiyalar srasnda ya genel unlardan veya zel ekilde kurulan frnlardan temin edilecek ekmek veya datlacak unla salanacak. Ambar; Katma, Mslime, Deyrlhazr ve dier menzil ambarlarnn ihtiyalarn karlayacaktr. Madde 15: Her menzil ve merkezde oluturulan ambarlarn ihtiyacnn salanmas ve menzil ve merkezlerin bal bulunduu livaya ait ve mutasarrflar, masraflar gmenler deneinden verilmek zere, her trl vastaya bavurarak, bu ambarlarn ihtiyalarn karlamaya ve gmenlerin gnderilmeleri srasnda yolda ielerini salamaya mecburdur. Mutasarrflarn bizzat veya zel memur gndererek, ambarlar kurup, zahire saklamas gerekir ve bu konuda komu liva kolaylk ve yardm yapmakla grevlidir. Madde 16: Deyrlhazr, Meskene, Ebu Hureyre, Hamam, Rakka, Shhiye, Maden erias, Sibni ambarlarna bu merkezlerin bal olduu mutasarrflklarca derhal un toplanmaya balanmaldr. Birecik ve Antepten ahturlar ve dier vastalar ile un getirilmesi ii de salanmaldr. Madde 17: Geilecek yer ve sevk merkezi olan ve un ve bulgur hazrlanarak, gnderilecek kazalara hemen yeterli denek ve para gnderilecek ve zel emirleri verilerek su ve deirmenlerinde ve kylerde ve airetler yannda bulunacak el deirmenlerinde alabildii lde ttrlecek ve telgrafla devaml izlenecektir. Madde 18: Un salanmas ve ulatrma vastalarnn hazrlanmas iin, iin birine havale edilmesi ve birinin ii zerine almas uslnden yararlanlabilir ve bu iin uygulanabilirlii hemen etraflca dnlerek, gerei Genel Mdrn olurunu eklemesiyle, mahall mlk memurlarn mirlerince yaplacaktr. Madde 19: Bedeli denerek veya satn alnarak ayn durumda teslim edilmek artyla mevcut ar malndan yararlanlabilir ve bu gr aratrlarak, gerekiyorsa ya Halepte Genel Mdr vastasyla veya dorudan doruya ilgili makamla haberleerek salanmaldr. Madde 20: Gmenlerce verilecek unun ekmek haline getirilebilmesi iin sevk merkezi olan yerlerde, menzil mahallerinde yine gmenleri gnlk ile iletmek zere hemen frnlar kurulacaktr. Bunun mmkn olmamas

102

durumunda Halep, Deyrizor, Urfa, Mara ve Antepten salar temin edilerek, her merkeze an az yzer sa gnderilecektir. Tuz ihtiyac gz nnde bulundurulmaldr. Madde 21: Halep gibi ehirlere urayan gmenlere sa temin edilmesi konusunda ilgili memur tarafndan daima tebligat yaplacaktr. Madde 22: Her merkez veya ambar yerine gelen gmenlere gnlk kii bana 650 gram ekmek veya un verilecektir. On iki yalndan kk ocuklar iin 325 gram verilir. Her ambar, gmenlere gidecei ilk konaa kadar gnln salamaya mecburdur. Madde 23: Her merkez ve mevkide biri sevk dieri ie memuru olmak zere en az iki memur ve on muhafz bulunacaktr. Muhafzlar iki menzil arasndaki dzenin salanmas ve gmenlerin korunmasyla grevlidir. Madde 24: Sevk srasnda ve yolda gmenlerin mmkn olduunca dinlenmeleri salanacak, hzl ve uzun yrylerden saknlarak gmenlerin yorgunluuna meydan verilmeyecektir. Madde 25: Her menzilde bir, dinlenme yerleri kurulacak ve salk memurlar atanarak, gerei kadar ila hazrlanp hastalarn tedavi ve dinlenmeleri salanacaktr. Madde 26: Yolda dklen ve kalan gmenlerin en yakn konaa gtrlerek, orada dinlenmesinden sonra gelecek kafileye katmaya muhafzlar ykmldr. Madde 27: Suruta bulunan gmenlerden dul ve yetimlerden bin kiinin Mara ve Antepe gnderilmeleri ve oralarda ayrlarak, iskan ve ieleri kararlatrlm olduundan hemen mahalliyle haberleerek ve ulam aralar hazrlanmasyla Mara ve Antepe gnderileceklerdir. Kalannn Harrana yerletirilmeleri kararlatrlmtr. Madde 28: Urfa Sancana gnderilecek dier gmenler Belh Vadisini takibederek, Harran ve Rakka arasndaki blgeye yerleeceklerdir. Madde 29: Zor Sancana gnderilecekler, mutasarrflka uygun

bulunacak yerlerde yerleeceklerdir. Madde 30: Halep Vilayeti gney kazalarnda daha on bin kiinin yerletirilmesi kararlatrldndan oralara da gerekli tedbirlerin uygulanmas Halep Valiliine aittir.

103

Madde 31: Yerleilecek yerler yeteri kadar suyu ve bitki byyebilecek vasf olan; fakat yerel halk ve airetlerle ekimeye neden olmas beklenmeyen yerler olacaktr. Madde 32: Gmenlerin yerletirildikleri yerlerde karakollar kurulmasyla gvenlik ve asayi salanacaktr. Madde 33: imdilik haneler, adrdan ve mmknse baraka ve kubbeden ibaret olacana ve zellikle bu k mevsiminde souktan barnmaya mahsus olacandan dolay, yer seimi souktan ve rzgardan korunmu ve kapal yerler gz nne alnacaktr. Madde 3531: Gmenlerden maddi durumu iyi olanlarn sevklerinden nce kendilerine durum haber verilerek, ulam aralarnn, erzaklarnn ve barnacak adr ve dierlerinin temin ettirilmesi gerekir. Madde 36: Mutasarrflar imdiden adr salanas yoluna bavurmaldr. Madde 37: naat ve dier [iler] iin yevmiye vermek sretiyle gmenlerden yararlanlmaldr. Madde 38: En bata ocuk ve kadnlarn barnmasna kefalet eden yerlerin inas dnlmelidir. Madde 39: Her aileye yeterli lde arazi verilecek ve yakn kylerden yevmiye ve dier ekillerde hayvan hazrlanarak imdiden ekim ileri salanmaldr. Madde 40: skn blgelerinde gmenlerden istekli olanlar iftlik ve arazi sahipleri yanna yarc ve gndeliki olarak verilebilir. Madde 41: Gmenlerin fakirlerinin un datm veya yevmiye verilmesi ekliyle ieleri idareye aittir. Madde 42: Gmenlerin yerletirilecekleri yerlerde daha sonra Nezretten gelecek zel talimat erevesinde nahiyeler oluturulmas iin gerekli hazrlklara imdiden balanmaldr. Madde 43: ncelikle Katmada toplanm gmenlerin aada belirlenmi yollarla sevki gerekir: Birincisi, Halep yoludur ki, buradan demiryoluyla Suriyeye veya karadan Rakka ve Deyrizora sevk edilir. kincisi, Mslime, Telabiz demiryolu hattdr ki, Telabiz merkezinden Rakkaya sevk olunur. Telabiz Rakka arasnda
31

Orijinal metinde Madde 33ten Madde 35e geilmitir.

104

gereken menziller hemen kurulacaktr. Ancak, Katma ve Mslimeden Telabiz yoluyla gnderileceklerin ulam aralar bulunmayan ve yrme gc yeten gen ve dinlerden olmasna dikkat edilmelidir. Madde 44: Kfilelerin dzenlenmesinde krk sekiz saat nce balanarak, gerekli hatrlatmalarn yaplmasyla erzak, ulam aralar hazrlayabilmeleri salanacaktr. Madde 45: K geldiinde gmenlerin akta kalmalar mmkn

olmayacandan ncelikle akta bulunanlarn hemen gnderilmeleri, yerlemelerinin salanmas gerekir. Madde 46: Katma ve yol zerindeki dier duraklardan klk karargh kurulmasna imkan bulunmadndan Halepe istasyona bir yerin boaltlmas ve hazrlanmasyla gerekli salk ve asayi tedbirleri alnarak, bir karargh haline evrilmesi gerekir. Madde 47: Halepte toplanacak gmenlerden fakir olanlarn iesi ehrin genel ihtiyac srasnda salanacak ve maddi ve maddi durumu iyi olanlar, ielerini kendileri salayacaklardr. Madde 48: Halepten yaplacak gnderme ii krk sekiz saat nce dzenlenmi yerlerinin belirtilip, duyurulmas yoluyla gmenlere bildirilmelidir. Durumu iyi olanlarn ulam aralar ve erzak ve dierlerinin hazrlanmasn salamak zere kara ve demiryolu...* Madde 49: Halep ehrinde misafir olarak bulunanlarn sevki ve asayi, salk ve ynetimlerinin salanmas dorudan doruya yerel ynetime aittir. Madde 50: Halep ehrine ait sevk tedbirleri vli ile genel mdr arasnda kararlatrlacak bir zel ynetmelie balanmaldr. Bu ynetmeliin uygulanmas ortaklaa vli ve genel mdre aittir. Madde 51: Sevk ve ie harcamalaryla dierleri zel usl erevesinde gmenler deneinden karlanr. Madde 52: Halep Gmenler Mdr , Halep ehrine ve sevkyatna ait hususlarn idare edilmesinin, yrtlmesinin ve harcamalarnn incelenip, yaplmasnda genel mdrn doal yardmcsdr. Madde 53: Bu ynetmeliin hkmlerinin uygulanmas hakknda yrelerin zel gerekliliklerine gre ynetmelikler dzenlenmesi, genel mdre durumdan haber verilmesi artyla yerel ynetim amirlerinin yetkileri ierisindedir.

105

Madde 54: Genel mdrn sevk, ie ve yerleime dair verecei emirler ve bildiriler yerine getirilmesi gerekli eylerdir. Madde 55: 25 Eyll 1915 tarihli ynetmeliin bu ynetmelik hkmlerini bozmayan maddeleri eskisi gibi geerli ve yrrlktedir. Madde 56: Bu ynetmeliin hkmlerinin uygulanmasna Halep Valisi, Zor, Urfa ve Mara Mutasarrflar ve Sevkyat Genel Mdr grevlidir. 7 EKM 1915 KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

Osmanl Devleti, sevk edilecek Ermenilerin ulamlar konusunda azami zeni gstermi ve alnabilecek hemen tm tedbirleri almtr. Sevk olunacak Ermenilerin geecei gzergahlar belirlenmi, tedbir alnmas ynnde emirler verilmi, sevkiyatn mmkn olduunca trenlerle gerekletirilmesine zen gsterilmitir. Nitekim Amerikann Mersin Konsolosu Edward Natan, 30 Austos 1915te Bykeli Morgenthauya gnderdii raporda Ermenilerin bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, ektikleri zahmete ramen hkmetin bu ii son derece intizaml bir ekilde idare etmekte olduunu, iddete ve intizamszla yer vermediini, gmenlere yeteri kadar bilet saladn, muhta olanlara yardmda bulunduunu belirtmitir (Halaolu, 2006). Yukarda binlerce kararname ierisinden rnek olarak seilen kararlardan da anlald zere tehcir kararnn Ermeni varln sonlandrma amacnda olmad aktr. Aada verilen 18 Aralk 1915 tarihli kararname ise Ermenileri memleketlerinden uzaklatrma amacnn da gdlmediinin kantdr. Anlan karar tehdit faktrnn ortadan kalkmas zerine tehcir edilmi olan Ermenilerin istedikleri takdirde eski topraklarna dnebileceklerini bildirmektedir.

106

18 ARALIK 1918 TARHL SEVK VE ADE KARARNAMES Osmanl Hkmeti Dhiliye Nezreti Airetler ve Gmenler Genel Mdrl skn ubesi Genel: 33275

Rum ve Ermenilerin memleketlerine sevklerinde ve emlak ve arazilerinin kendilerine teslim ve iadesinde meydana gelen zorluklarn giderilmesi ve uygulanmasnn salanmas amacyla bir blm nceden de tebli edilmi olan kararlar ve tedbirler aada zetlenmitir: 1. Sevk ve iadenin ancak dnmeyi isteyenlere mahsus olmasyla

isteine aykr olarak kimse gnderilmeyecektir. 2. Ad geen halkn yollarda sefalet ve perianla ve asl

memleketlerinde ev ve iae bakmndan ihtiya ve zorluklara maruz kalmamalarn salayarak, sevk edilmeden nce gidecekleri yerlerin idareleriyle haberleerek, yerleim, ulam ve iae aralar ile yolculuk ve gidilerinin emniyeti salandktan sonra iade ve sevklerine balanacaktr. 3. Anlan artlar erevesinde gelecek Rum ve Ermenilere ev ve

arazileri teslim edilecektir. Ancak, bunda aadaki maddelerin dikkat nazarna alnmas arttr. 4. Memleketlerine dnm olan Rum ve Ermenilerin evlerinde oturan

gmen ve mlteciler, her eyden nce boaltlm olmalar lazm gelerek, yerli halk, mamurlar ve askerin eli altnda bulunan veya henz sahipleri gelmemi olan meskenlere aktarlacaklardr. Buna maddi imkan olmad takdirde, birka ailenin uygun evlerde toplanmas ve bu ekilde de yine akta gmen ve mlteci kalrsa, yakndaki gmen kylerinde bulunan bo veya terkedilmi evlerde ve genel binalarda yerlemeleri ve bu da yetmedii takdirde yerli Mslman evlerine yerletirilmesi yoluyla akta braklmamalarna zen gsterilecektir. 5. slam gmenlerin akta kalmamalar salanncaya kadar

gerektiinde Rum ve Ermenilerin de geici bir mddet iin ikier er evi bir arada olmak zere geici olarak yerletirilmeleri uygun ve zorunludur.

107

6.

Kilise ve okul gibi binalar ile bunlarn eklentileri ve gelir getiren

mlkleri ait olduu topluluklara hemen teslim olunacaktr. 7. Yetim ocuklar istendike, kimlikleri hakknda byk titizlikle

inceleme yapldktan sonra velilerine ve topluluklarna teslim edilmelidir. 8. slam kabul etmi olanlar Knn- Essnin balad vicdan

hrriyetinden yararlanmakta son derece serbesttirler. 9. Bakalarnn evlilikleri altnda bulunan Mslman olmu kadnlar,

eski dinlerine dnmekte serbest olup, bu durumda kar koca arasndaki nikah kendiliinden dm olur. Kocasndan ayrlmaya raz olamayan ve eski dinine dnmemekte srarl olanlara ait meselenin mahkemelerce zlmesi zorunludur. 10. Rumlara ait mallar ve ev[ler] hakkndaki ilemler dari olduu ve ad

geen mallar hlen sahiplerinin zerinde bulunduu iin bunlarn kiraya ve emanete verilii, elde tutulmas yersizdir ve hkmsz braklmas ve dzeltilmesi mmkndr. Bundan dolay, sahipleri dndke iadesi gerekir. Ermeni mallarna gelince: Bunlar iki ksma ayrlabilir. Birinci ksm, tapu kaytlar dzeltilerek, Mliye ve vakflar adna gei ilemleri yaplmam olanlardr. Bunlarn elde tutulmas, kiraya verilmesi ayn ekilde yersizdir ve hkmsz braklmas mmkndr. Sahipleri dnenlerin boaltlmas ve teslimi gerekir. kinci ksm, tapu kayd dzeltilerek, iki hazine zerine gei ilemleri yaplm olanlardr. Bunlarn iadesi mal memurlar onay verdii takdirde uygundur. Ve bu konuda bir knn yaplmak zeredir. ade edilmezse, dnen sahiplerine kira bedellerinin verilmesi ile knnun uygulanmasna kadar iin iyi kt yoluna konulmas mecburidir. Btn mallarn sahiplerine tesliminde mevcut durumunu ve hasarlarn, bakalar tarafndan eklenen fazlalklar gsteren tutanaklar dzenlenecektir. 11. varlkl gmenlere verilen mlklerin de sahipleri geldike ksm ksm

teslimi lazmdr ve bunlar hakknda drdnc madde hkmlerinin aynen uygulanmas gereklidir. 12. nceki sahibine iadesi gereken ev ve dkkan gibi mlkler, iinde

oturan gmenler tarafndan tamirat ve eklemeler yapld veya nceki sahibine iade edilecek arazi ve zeytinlikler gmenler ve mlteciler tarafndan ekilip, bayndr hale getirildii takdirde bu konuda meden

108

knnumuz olan Mecelle hkmlerinin uygulanmasyla beraber, rf ve memleket adetleri gerei her iki tarafn haklarn korumak gerekir. 13. Rum ve Ermenilerin muhta bulunanlar iin dn srasnda sevk ve

iae masraflar Harbiye deneinden verilecektir. 14. imdiye kadar Rum ve Ermenilerden meydana gelen sevkyat genel

miktar hakknda milliyetleri ayr ayr gsterilmek artyla Nezrete telgrafla derhal bilgi verilmesi ve bundan byle her ayn on beinde ve sonuncu gnlerinde de on be gn zarfnda nerelere ne kadar Rum ve Ermeni gnderildii ak ekilde telgrafla bildirilecektir. 15. Sevkyat, sadece ieriye alnan kiilere ait olup, Osmanl snrlar

dna km bulunan Rum ve Ermeniler sonraki bildirime kadar kabul edilmeyeceklerdir. Yukarda maddeler erevesinde ilem yapmaya zen gsterilmesi tamim olarak bildirilir.

18 ARALIK 1918 Dhiliye Nzr

KAYNAK: Trk Ermeni htilaf Belgeler, zdemir Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara.

Tehcir edilen Ermenilerin listesi Halaolunun (2006) resmi evrak ve arivlerden derledii kaytlarla aadaki gibi olumutur:

109

TABLO No:22 Tehcir Srasnda Sevk Edilen ve Yerlerinde Kalan Ermeniler EHR Adana Ankara (Merkez) Aydn Birecik Diyarbekir* Drtyol Erzurum** Eskiehir Giresun*** Grele Halep Haymana zmir zmit Kal'ack Karahisar Sahip Kayseri Keskin Krehir Konya Ktahya Mamretlaziz Mara Nallhan Ordu Perembe Sivas Sungurlu Srmene Tirebolu Trabzon Ulubey Yozgat TOPLAM SEVK EDLEN 14.000 21.236 250 1.200 20.000 9.000 5.500 7.000 328 250 26.064 60 256 58.000 257 5.769 45.036 1.169 747 1.990 1.400 51.000 479 36 390 136.084 576 290 45 3.400 30 10.916 422.758 KALAN 15-16.000 733 2.222 4.911 4.000 8.845 6.055 42.766

* Belgelerde Diyarbekir'den ne kadar Ermeni'nin naklolunduu bildirilmemektedir. Bununla beraber, baka vilayetlerden gelenlerle birlikte 120.000 Ermeni'nin sevkedildii kaytlarda yer almaktadr. Bu sebeple bu vilayetten 20.000 Ermeni'nin sevk edildii varsaylmtr. ** ki belgede sevk olunan Ermeniler'den 500 kiilik bir kafilenin Erzurum - Erzincan arasnda Krtler tarafndan katledildii dier belgede ise Dersim blgesinden gnderilen kafilelerin Dersim ekyas tarafndan yine tamamen katledildii bildirilmektedir. Bu kafilelerde ka kiinin bulunduu bilinmediinden tahmini olarak 5.000 kii alnmtr. *** Giresun, Perembe, Ulubey, Srmene, Tirebolu, Ordu ve Grele ayn vesikada verilmitir.

KAYNAK: Ermeni Tehciri, Yusuf Halaolu. stanbul, 2006.

110

Adanada kalan ve henz sevk edilmemi nfus da hesaba katldnda yaklak 438.000 kiinin sevkiyatnn yapld anlalmaktadr. skan sahasna varan nfus ise 382.000 civarnda olduu anlalmaktadr. Bu hesaba gre fark Halaolunun verdii net rakamlarla 56.100 olarak belirlenmi, bunlarn iinde 910.000 kiilik ksmn Arap airetleri ve Krt gruplarn saldrlarna urayarak katledildikleri, 50.000e yakn kiinin ise tm nlemlere ramen iinde bulunulan sava koullar da deerlendirildiinde alk ve hastalktan ld anlalmaktadr (Halaolu, 2006).

TABLO No:23 Tehcir ile skan Arasndaki Kayplarn Beyan

KAYNAK: Her Ynyle Ermeni Sorunu, T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Ankara, 2001.

1918 ylnda Ermeni Delegasyonu Bakan olan Boghos Nubar Paann Fransa Dileri Bakanl Fevkalade Yetkili Bakan Monsieur Gouta gnderdii rapor Kafkasyada 250.000, randa 40.000, SuriyeFilistinde 80.000, MusulBadatta 20.000 olmak zere 390.000 kiinin srgn edildiini, toplam srgn saysnn ise 600-700 bine ktn ifade etmektedir. Kafkasyann on yllar nce Osmanl denetiminden kt, randa 1915 ylnda Osmanl topra bulunmad dnlecek olursa en ktmser tahminde bile 700 binden ile 290 bin kii karlarak 410 bin kiinin sevk edildii ortaya kar ki, Nubar Paann saynn llerde uraya buraya dalm olan srgnleri kapsamad 111 aklamas da gz nnde bulun

bulunduunda Halaolunun verdii yaklak 438.000 kiinin srgn edildii tezi Ermeni kaynaklarnda da dorulanm olmaktadr. ngiltere Karadeniz Ordusu stihbarat Biriminin Sava Kabinesine sunduu karlatrmal raporlarda ise 1914 ylnda stanbul ve Edirne de dahil olmak zere yaayan Ermeni nfus 773.430 1918deki nfus ise 658.900 olarak gsterilmi, ABD Milli Arivinde yer alan bir dier belgede ise ehirlerden ne kadar Ermeni tehcir edildiini, ne kadarnn kald, ne kadarnn geri dnd, kayp ve l saylar titizlikle kaydedilmi, rnein Adanada tehcir edilen 17.000 Ermeniden 12.000inin geri dnd belirtilmitir (Halaolu, 2006). G eden, Osmanl topraklarna dnen, Osmanl topraklarnda yaayan ve tilaf askerlerine katlarak savaan Ermeniler hesap edildiinde ulalan rakam ise 1.492.900dr. 1.5 milyon Ermeninin katledildii iddias kanmzca bu hesaptan ileri gelmekte Osmanl topraklarnda yaayan Ermeniler ise tahminimizce ruhen ldler eklinde bir hesapla 0 olarak hesaplanmakta nk konunun baka bir aklamas bulunamamaktadr.

TABLO No:24 eitli lkelere 1914-1920 Yllar Arasnda Gerekleen Gler Ve Gmen Saylar G Edilen lke Rusya ran ABD Avustralya Hindistan Arjantin Fransa Dier lkelere tilaf Askeri Olarak lenler Toplam Osmanl Topraklarnda Yaayanlar Ve Dnenler G. Toplam Yl Miktar 1914-1918 350.000 1914-1918 40.000 1900-1918 65.000 1915-1918 30.000 1915-1918 7.000 1915-1918 6.000 1914-1920 100.000 1914-1918 50.000 1914-1918 200.000 848.000 1918 644.900 1.492.900

KAYNAK: Ermeni Tehciri. HALAOLU, Yusuf. stanbul, 2006

112

3.7. Ermeni Mezalimi Gnmzde Diaspora ve Ermenistan tarafndan soykrm iddialar ne srlyor ve uluslararas arenada propagandas yksek tondan seslendiriliyorken, gnmz Trkiyesi dou illerinden hala Ermeni komitalarca katledilen sivil Trk halknn kemikleri karlmakta, toplu mezarlar bulunmaktadr. Komitaclk faaliyetlerinin artt 19.yy sonu ile 1921 yl arasnda kalan dnem organize bir ekilde kyma girien Ermeni etelerinin yaptklar mezalim karsnda sadece Trk ileri gelenleri deil, Avrupallar da inanmakta zorluk ekmilerdir. Amiral Bristol 21 ubat 1920de Washingtona gnderdii gizli ibareli bir telgrafta
Kilikya blgesinde Ermeni halknn Franszlarca silahlandrlmas ve Fransz ordusuna alnmalar sonucu yredeki Trk kylerine saldrlarn arttn, pek ok kyn Ermenilerce yakldn, Trklere kabul edilmesi mmkn olmayan kt eylemlere giriildiini

bildirmi, Suriyede grevli Fransz Bakomutan ve Yksek Komiseri General Gouraudnun 25 Kasm 1920de Fransaya gnderdii raporda Ermenilerin, Trklere kar ldrme, kundaklama, yama da dahil olmak zere bir alma kampanyasna giritikleri belirtilmiti (Sonyel, 1982den aktaran itliolu, 2007). Gouraudnun raporuna ngiliz Dileri Bakanl Mstearlar Mr. McDonnell ve Mr. Osborne ise,
Evet, Ermeni sempatizanlarn tarada yaym olduklar teki hikayeleri dzeltmek iin vakit ok ge; ancak soykrm ve zorunlu gle ilgili yalan haberlerin dzeltilmesi gerekir

aklamalaryla katkda bulunmulardr (itliolu, 2007). 1921in ilk aylarnda Bristoln American Board of Commissioners for Foreign Missions Sekreteri James Bartona yazd mektupta ABDde Trklerin Kafkaslarda binlerce Ermeniyi katlettiine dair serbeste dolaan... beynime kan sratan... aslsz raporlar grdm... ifadesi dikkate alnmaldr. Yapld iddia edilen soykrmn ironik yan ise Trklerin de Ermeniler tarafndan etnik temizlik giriimine tabi tutulmu olmlardr. Ermeni soykrm iddialar ile ilgili blmn banda belirtildii zere I. Dnya Sava ncesi ve sava srasnda Ermeni komitalarnn yapt katliamlar ortadadr. 1918den sonra ise Ermeni etelerinin yapt katliamlar devam ettii gibi Ermeni dzenli birlikleri de sivil halk katletme zerine gelitirdikleri stratejilerini uygulam, kurtulu mcadelesi veren Trkiye, Ermeni mezalimine kar douda Kazm Karabekir gibi nde gelen bir askeri 113

figr komutanlnda on binlerce askerini grevlendirerek gcn blmek zorunda kalmtr. Ermenilerin yaptklar katliamlar blge komutanlklarnca tek tek listelenmi, tarafl (Ruslar) ve tarafsz gzlemcilerce dile getirilmitir. Bu balamda Trk kaytlarnn ne kadar dzenli tutulduu ve mezalimin boyutlarnn nerelere vardn anlamak iin aadaki iki tablo almann ieriine dahil edilmitir. Tablolardan ilki 1919-1921 arasnda Ermenilerin ldrd mslmanlar, ikincisi ise Erzurumun Olur kazasna bal eitli kylerde katliamn boyutlarn ortaya koymaktadr. Hemen eklemek gerekmektedir ki, Olurdaki katliam gsteren tablolar gibi binlerce kayt ve tablo tutulmu ancak almada rnek olarak bir tek aadaki tablo verilmitir.

TABLO No:25 Ermeniler Tarafndan Katledilen Trkler (1919-1921)

Tarih
1919-9 14.09.1919 11.11.1919 1919-11 06.11.1919 07.12.1919 22.01.1920 1919-9 28.02.1920 10.02.1920 09.03.1920 02.02.1920 1338-3 22.03.1920 09.03.1920 16.03.1920 06.04.1920 28.04.1920 05.05.1920 22.05.1920

Yer
Allahekber Sarkam Mara Adana Ulukla Adana Antep nye Pozant ldr Zaruat uregel Mara uregel, Zaruat Zaruat Kazman Gmr Kars Kars Kars

Olayn Muhtevas
Taarruz ve yama ile ldrlenler atma srasnda ldrlenler Sokak atmas srasnda ldrlenler Trenden atlarak ldrlenler Gzleri oyularak ldrlenler atma srasnda ldrlenler Saldr ile ldrlenler kence ile ldrlenler Esir Trk askerlerine baskn srasnda ldrlenler Makinal tfekle ldrlenler Kuruna dizilerek ldrlenler Kaarken tipiden ve katledilerek ldrlenler Bomba, sng ile ldrlenler eitli ekillerde ldrlenler Sng ve baltalarla ldrlenler eitli ekillerde katledilerek ldrlenler Trenden indirilerek kurun ile ldrlenler Silahla ldrlenler kence, silahl saldr, bombalama ile ldrlenler Basknla katledilerek ldrlenler

Yaral
1 2 5 2

l
3 2 2 4 7 4 1 12 40 100 400 1.350

4 2.000 120

15

720 500 2 1.774 10

114

02.07.1920 02.07.1920 27.07.1920 01.02.1920 1920-5 1920-8 1920-8 15.10.1920 20.10.1920 17.10.1920 18.10.1920 19.10.1920 26.10.1920 28.10.1920 06.01.1919 01.12.1920 03.12.1920 04.12.1920 04.12.1920 04.12.1920 06.12.1920 07.12.1920 14.12.1920 1920 1920 1920 1920 29.11.1920 1921-2 1920 1920-2

Kars, Erzurum Zengibasar Erzurum Zaruat Kars, Erzurum Oltu Kars, Erzurum Bayburt Gle Pasinler Tortum Erzurum Kars civar Akale Zaruat Kosor Gle Kosor Kars, Zeytun Sarkam Gle Kars, Digor Sarkam Gle Kars Haramivartan Nahvan Zaruat Zengibasar Nahvan Kars civar

Baskn ile, hicret edenlere saldrarak ldrlenler Kaarken suya atlarak ldrlenler Baskn yoluyla ldrlenler Katliam ve suda boularak ldrlenler eitli ekillerde katledilerek ldrlenler Muhacirlere yaplan katliam sonucu ldrlenler Aaca balanp boularak ldrlenler 99 kyde yaplan katliam sonucu ldrlenler Kylerde katliam sonucu ldrlenler 30 kyde yaplan katliam sonucu ldrlenler 64 kyde katliam sonucu ldrlenler Muhtelif mahallelerde katliam sonucu ldrlenler Deiik ikencelerle ldrlenler Kylerde yaplan katliam sonucu ldrlenler Top saldrs ve ikence ile ldrlenler Kylerde katliam sonucu ldrlenler Snglerle ve bomba ile ldrlenler Kylerde katliam sonucu ldrlenler Yaklarak ve eitli ekilde ldrlenler 13 kyde katliam sonucu ldrlenler Kylerde katliam sonucu ldrlenler eitli kylerde yaplan katliamlar sonucu ldrlenler 18 kyde yaplan katliam sonucu ldrlenler Kadn ve ocuklara saldr sonucu ldrlenler Kylerde katliam sonucu ldrlenler Kylerde katliam sonucu ldrlenler Alk, hastalk, souktan ve katl ile ldrlenler 55 kyde katliam sonucu ldrlenler Kurunlanarak ldrlenler Muhtelif kylerde katliam ile ldrlenler Birka kyde katliam sonucu ldrlenler 3 63

408 1.500 69 2.150 27 650 18 1.387 100 9.287 3.700 8.439 10.693 889 86 69 508 122 28 1.975 194 14.620 5.337 600 3.945 138 64.408 1.026 18 5.307 561

115

1920-12 1921 21.11.1921 21.11.1921 1918 1918 1921 1921 1921

Erivan Karakilise Pasinler Erzurum Hns Tercan Nahvan Bayburt Arpaay

kence ile ldrlenler 24 kyde felaket ve muhaceret yznden lenler Kaza ahalisine yaplan katliam sonucu lenler 39 kyde baskn yolu ile ldrlenler Baskn yoluyla ldrlenler Kylerde katliam ile ldrlenler Karlarak, ikence ile ldrlenler kence ile ldrlenler Muhacirlere saldr sonucu ldrlenler

192 6.000 55 1.215 870 580 12 580 148

TOPLAM
Betl. Erzurum, 2004.

154.964

KAYNAK: Erzurumda Ermeni Olaylar (1918-1920) (Hatralar-Belgeler-Kazlar) Aslan,

Verilen zaman diliminde blgede Trklere ynelik gerekletirilen katliamla ilgili olarak blge komutanlklarnca merkeze gnderilen binlerce telgraf ve mektup mevcut olmakla birlikte T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrlnce yaymlanan Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri adl eserin ikinci cildi sadece anlan belgelerden olumaktadr. Biz ise geldiimiz noktada blgede grevli bir Rus askeri olan Yarbay Tverdohlebovun ve ngiltere Dileri Bakan Lord Curzonun szlerinin konuyu yeterince aydnlatacana inanarak Ermeni Mezalimine dair alt bal noktalyoruz;
Biz Rus subaylar, Erzurumda, niformalarmzn korumas altnda Ermenilerin en feci cinayetleri ilemesi iin deil, stlerimizin buyruklarna uymak ve Rusyaya hizmet etmek iin kaldk. Eer Erzurumda bulunduumuz sre ierisinde Ermenilerin barbarca ve vahice fiilleri son bulmazsa, iimizi brakarak, ehri terk etmemize izin verilmesinde srar edeceiz. (Dumlu, 1983ten aktaran itliolu, 2007). ...Ilcada kamay baaramayanlarn tamam katledilmiti. Ordu Komutan General Olielidze, boyunlar kr bakla lime lime edilmi ocuk cesetleri bulunduunu sylyordu. Katliamdan hafta kadar sonra Ilcaya giden Yarbay Gryaznov, 26 ubatta dndnde bana orada yle bir tabloyla karlatn anlatmt: Kylere giden yollarda ve sokaklarda paralanm cesetler ylece yatyor. nden giden her Ermeni mutlaka

116

grd cesede tkryor ve kfrediyordu. Yaklak olarak 12-15 metrekare alandaki bir cami avlusu 1.5 metre yksekliinde, ldrlm Trk ihtiyar, kadn ve ocuk cesetleriyle dolup tamt. Kadn cesetleri tecavz izleri tayordu. Bazlarnn cinsel organlarna tfek fiei sokulmutu... ... Ermenilerin Alaca (Ilcaya bal bir ky) yaptklar vaheti, Alaca Lojistik Destek Komutanl mteahhidi 27 ubatta grd manzaray bana yle anlatt: Ermeniler bir Trk kadnn canl canl duvarn nnde armha germiler. Gsn yarp kalbini karp bann zerine ivilemiler...

(Tverdohlebov, 2007den aktaran itliolu, 2007).

Ermeniler, baz kii ve kurulularn kabul ettikleri ve kabul etmeye hazr olduklar gibi masum birer kuzu deillerdir ve u anda elimde Ermenilerce, Trklere kar giriilen kanl olaylar belgeleyen dokmanlar var. (ngiltere Dileri Bakanl Arivi, 1920)

3.8.

Szde Soykrmn Hukuki Boyutu

Soykrm suunun mahiyeti, zr dileme kampanyalar sonucu uzlaya balanabilecek bir zeminden ok uzaktr. Zira insanla kar ilenen sular kapsamnda en ar blm oluturan bu madde; zaman amndan muaf olmak gibi bir nitelii de haizdir. Soykrm, yani genocide kavram hukuki bir ifadedir, sorumlu kii ve devletler iin balayc nitelii bulunmaktadr. Nazi Almanyasnda Yahudilere kar gerekletirilen etnik temizliin etkisiyle BM Genel Konseyi 11 Aralk 1946 tarihinde soykrm uluslararas bir su olarak ilan etmi, 9 Aralk 1948 tarih, 260 nolu BM kararnamesi ise soykrmn engellenmesi ve cezalandrlmasna ynelik bir ortak duru ortaya koymu, bunu yaparken de soykrm tanmlamtr. EKte orjinal metnin tamam olan kararname aadaki be eylemi soykrm olarak sralamtr; Bir grubun yelerini ldrmek, Grubun ylerine ciddi fiziki ve mental zararlar vermek, Grubun btnyle veya ksmen, fiziksel varln ortadan kaldracan hesaplayarak yaam artlarn kasten deitirmek, Grup iinde doumlar engellemek amacyla tedbirler almak, Gruba mensup ocuklar zorla bir baka gruba nakletmek. 117

Yine BM tarafndan ayn kararnamede aadaki eylemlerin cezalandrlaca bildirilmitir; Soykrmda bulunmak, Soykrmda bulunulmas iin ibirlii yapmak, Soykrmda bulunulmasn dorudan ve aleni surette kkrtmak, Soykrmda bulunmaya teebbs etmek, Soykrma itirak etmek.

Ermeni Diasporas ve Ermenistann 1915te 1.5 milyon Ermeniye soykrm yapld ynndeki iddialarnn aslszl, almann dier ksmlarnda ortaya konulmu ve resmi evrakta da ilk azlardan tehcirin Ermenileri yok etmek iin deil, Ermeni komitalarnn cephe gerisine ynelik tehditlerini engellemek amal olduu saptanmtr. Daha nce belirtildii zere tehcir edilen Ermeniler sadece isyan ve sorun kan blgelerdeki Ermeniler olup stanbul gibi imparatorluun en kalabalk ehrinden tek bir Ermeni sevk edilmemitir. Dahas tehcir edilen Ermeniler sadece Ortodoks ve Gregoryen mezhebini haiz kimselerdir, Katolik ve Protestanlara ise katiyen dokunulmamas ynndeki emirler almada rnek olarak gsterilmitir. Tehcir edilen Ermenilerin saylarna bakldnda Ermenilerin tamamnn tehcire tabi tutulmad ortadadr. Amerikan Milli Arivleri rnein Adanada nfusun bir ksmnn tehcir edilmediini ortaya koymaktadr. Ge tabi tutulan Ermenilerin topluca (kadn erkek) tehcir edildii ortaya konulur ise zoraki bir nfus planlamasna tabi tutulmadklar da anlalacaktr. almann genelinde ortaya konulan resmi belgelerde ise tehcir edilen Ermenilerin hangi yollarla nereye varacaklar, geride kalan mallarnn nasl korunaca, gittikleri yerlerde devlet tarafndan kendilerine arazi ve mal verilecei, Ermenilere yaplan saldrlarn, hatta suistimallerin nasl cezalandrlaca ve cezalandrld, tehdit ortadan kalktnda isteyenlerin nasl geri dnebilecei ve dndne ynelik kantlar ortaya konmu, d kaynaklarca tehcirin nedenleri dorulanm ve tehcirin intizamndan vgyle bahsedilmitir. Anlan koullar deerlendirildiinde 1915 Osmanlsnda Nazi Almanyasnn Yahudilere ynelik katliam belgelerine, toplama kamplarna, kobay olarak kullanlmalarna benzer hi bir olaya rastlanmad gibi; bizzat tehcir dneminin

118

Osmanl meclislerindeki Ermeni milletvekilleri de ismen sralanmlar, ynetimdeki sorumluluklar ortaya konulmutur. BMnin soykrm bir su olarak tanmlamas ve sua ynelik engelleyici, cezalandrc tedbirler almas 1946 ve 1948 yllarnda olmutur. Ermenilerin iddias ise kendilerine ynelik olarak 1915 ylnda soykrm suu ilendiidir. Hukukun en temel kavramlar arasnda yer ald zere cezada kanunilik ilkesi esastr. Bir dier deyile, bir eylemin ortaya kt anda su olarak tanmlanabilmesi iin eylemin gerekletii anda suun kanunla belirtilmi olmas gerekmektedir. Anlan hukuk ilkesinden hareketle Trkiyenin yakn tarihine atfedilmeye allan genocide kavram, Osmanlnn ald tedbirler vb. konular dahi tartlmadan geerliliini yitirmektedir. Kukusuz ki hukuki sre deinildii kadar basit olmamakla birlikte temel olarak bahsettiimiz boyuttadr. Aksi halde ise genocide kavram her lke iin geerli bir kavram haline gelecektir. spanyollarn Mayalara yaptklarndan balayp, ABDnin Kzlderililere, Avustralyallarn Aborjinlere yaptklarna kadar birok tarihsel olay lkelerin yzyllar sonra cezalandrlmasn gerektirecek niteliktedir.

3.9. Szde Soykrm Propagandas Ermeni halknn soykrma uradna ynelik Ermeni propagandas

kmsenmemesi gereken kkl bir sretir. Henz 1894 ylnda ABD Louisiana Senatr Newton Blanchard Amerikan Senatosuna sunduu bir karar tasarsnda Trkiyede kadn, erkek, ocuk gzetilmeksizin Ermeniler katliamlar yapld... ve (katliamn) tm insanlka en sert biimde knanmas gerektiini belirtmitir. in ilgin yan, soykrm propagandasnn nemli belgelere dayanmamasdr. Propaganda tamamen hayal rn ifadelerin etkisinde balatlm ve gnmze gelindiinde soykrm iddias bir hukuki ya da tarihi olmasa da politik bir vaka haline gelmitir. 1919da Dou Anadoluya giden aratrma komisyonu bakan General James G. Harbord;
Pariste, Ermeni Ulusal Komite Bakan Bogos Nubar ile grerek, blgeye ait izlenimlerini birinci elden dinlemek istediimi syledim ve en son bu blgeye ne zaman gittiini sordum. Bana cevab hi gitmedim oldu.

119

diyerek Ermeni iddialarnn ne kadar gerekten uzak olabilecei ile ilgili bir fikir edinmemizi salamaktadr. Baz iddialar ise aradan yllar gemesine ramen nehirden tutulan balklarn ilerinden Ermeni ocuklarnn dileri ve gzleri kt eklinde safsata denebilecek dzeyde kalm; ancak temelsiz propaganda yntemi ie yaramtr (itliolu, 2007). Soykrm propagandasnn destek grmesi hatta bizatihi yaratlmasnda yabanc devletlerin karlarnn da pay olmas Heath W. Lowry tarafndan kaleme alnan Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas adl eserde anlatlm ve Morgenthaunun Mersindeki Amerikan Konsolosu Edward Natann raporunu arptarak lkesine bildirmesinin Amerikan halkn, savan zaferle sonulanmas gerektiine inandrmak amal olduu belirtilmitir (Lowry, 1991). Anlalaca zere Ermeniler aslsz propagandalarla iddialarna destek ararken ve Trkiyede birok insann yerini dahi bilemeyecei lkelerde soykrm propagandalar yaparken Trkiye konuya gereken nemi verememi, uluslararas arenada sessiz kalm ya da tepkisini ok sert belirtmi; ancak hibir zaman dzenli ve rgtl bir propaganda sreci takip etmemi, bu ynde yaynlar kstl kalmtr. TABLO: 26 ERMEN DDALARI ZERNE YAYINLAR

KAYNAK: Ermeni ddialar Karsnda Trkiyenin Birikimi, zdemir, Hikmet. Ankara, 2008.

Trkiyenin yeterli propaganday hem de birincil kaynaklardan yapabilecek gc, deneyimi ve birikimi vardr. Ermeni soykrm iddialarna ynelik snrl

120

almamzda dahi binlerce gnmz Trkesine ve yabanc dillere evrilmi kaynak bulunmu, Ermeni iddialarnn aksine arivlerin yabanclara ak olduu anlalmtr. TABLO: 27 ARVLER ZYARET EDEN YABANCI ARATIRMACI SAYISI lkeler ABD Almanya Arnavutluk Avustralya Azerbaycan Bosna-Hersek Bulgaristan Cezayir ek Cumhuriyeti Filistin Fransa Gney Kore Grcistan Hrvatistan Hollanda ngiltere Irak ran srail talya Japonya Kanada KKTC Libya Lbnan Macaristan Makedonya Msr Romanya Rusya Sudan Suudi Arabistan Tunus Trkmenistan Ukrayna rdn 1998 36 6 5 3 6 3 1 3 9 2 2 3 6 7 6 3 17 1999 50 14 3 3 5 1 3 2 2 14 2000 35 19 5 1 12 1 1 1 12 1 1 2 3 2 1 3 10 17 3 2 4 7 5 2 3 6 2 1 2 3 1 1 4 2001 3 2 Toplam 124 41 13 3 9 7 18 3 4 4 35 2 3 6 7 17 5 9 10 15 52 3 3 4 14 9 9 7 13 8 4 7 10 4 4 7

2 5 6 3 1 1 2 18 1

4 6 2 1 6 1 3 3 3 2 2

3 4 1 2 6 2 2 4 1 1

121

Yemen Yugoslavya Yunanistan Toplam

3 4 5 170

1 6 7 181

3 7 189

4 13 19 549

Yukardaki listeye birer aratrmac ile Avusturya, Etiyopya, Fas, rlanda, spanya, svire, Kazakistan, Kbrs Rum Kesimi, Kosova, Norve, Polonya, Suriye ve Oman da dahil etmek gerekmektedir.

KAYNAK: Ermeni Tehciri, Halaolu, Yusuf. stanbul, 2006

Her ne kadar Tarih tarihilere braklmaldr yerinde bir sylem olsa da Ermeni tarafnn anlan dnceyi benimsemedii hesaplanarak Trkiyenin propaganda yapmas, hatta gereklerin tam olarak ortaya karlmas amacyla, Ermeni iddialarnn paralelinde zellikle Dou Anadoluda sivil Trk halkna ynelik mezalimi dnya kamuoyuna tamas gerekmektedir.

4. Soykrm ddialarnn Siyasi Etkileri Soykrm iddialarnn hukuki boyutunda bahsedildii zere Trkiyenin hukuken kendisine yneltilen soykrm iddialarndan ekinmesi yersizdir, hatta konuyu Uluslararas Adalet Divann tamaya ynelik admlar atmas dahi yerinde olabilecektir. Siyasi parametreler ve motivlerin srekli deikenlik gstermesi hukuki adan imkansz olan konuyu siyasi olarak gncel tutabilmektedir ki, Ermeni diasporas ve Ermenistann da hedefinin bu dorultuda olduu tahmin edilmektedir. Diaspora, 1975te ortaya kan ASALA terrn dnya gndemine Ermeni soykrmna cevap eklinde sunmu ve 1980ler boyunca eitli lkelerde soykrm tantma; senato, yerel meclis vb. yasama yollaryla anma gnleri belirlenmesi abasnda bulunmu, 1990larda ulusal yasama organlarnda hz kesen abalar, yerel ynetimlere odaklanm, 2000lerde ise gl ekilde geri dnm ve ard ardna bata ABD ve Avrupa lkeleri parlamentolarnda olmak zere birok yasa teklifi verilmitir.

SZDE LKELER;

ERMEN

SOYKIRIMI

LE

LGL

TASARRUFTA

BULUNAN

122

Hollanda, Temsilciler Meclisi, Kararname, 21 Aralk 2004 Kanada, Avam Kamaras, Kararname , 21 Nisan 2004 Arjantin, Senato, Deklerasyon, 31 Mart 2004 Uruguay, Yasa, 26 Mart 2004 Arjantin, Kanun nergesi, 18 Mart 2004 svire, Ulusal Kurul, Kararname, 16 Aralk 2003 Arjantin, Senato, Kararname, 20 Austos 2003 Kanada, Senato, Kararname, 13 Haziran 2002 Kutsal Etchmiadzin deki Papa John Paul II ve Karekin II nin Ortak Deklerasyonu, Ermenistan Cumhuriyeti, 27 Eyll 2001 John Paul II, Tzitzernagaberd Ant, 26 Eyll 2001 Avrupa Konseyi, Parlemento Meclisi , Deklerasyon, 24 Nisan 2001 Fransa, Yasa, 29 Ocak 2001 talya, Temsilciler Meclisi, Kararname, 16 Kasm 2000 Avrupa Parlementosu, Kararname, 15 Kasm 2000 Fransa, Senato, Kanun nergesi, 7 Kasm 2000 Lbnan, Parlemento, Kararname, 11 Mays 2000 sve, Parlemento, Rapor, 29 Mart 2000 Fransa, Ulusal Meclis, Kanun nergesi, 28 Mays 1998 Avrupa Konseyi, Parlemento Meclisi,Deklerasyon, 24 Nisan 1998 Belika, Senato, Kararname, 26 Mart 1998 Lbnan, Temsilciler Meclisi, Kararname,3 Nisan 1997 ABD, Temsilciler Meclisi, 3540 Kararnamesi, 11 Haziran 1996 Yunanistan, Parlemento, Kararname, 25 Nisan 1996 Rusya, Ulusal Meclis (Duma), Kararname, 14 Nisan 1995 Arjantin, Senato, Kararname, 5 Mays 1993 Avrupa Parlementosu, Kararname, 18 Haziran 1987 ABD, Temsilciler Meclisi, Ortak Karar 247, 12 Eyll 1984 Gney Kbrs Rum Ynetimi, Temsilciler Meclisi, Kararname, 29 Nisan 1982 ABD, Temsilciler Meclisi, Ortak Karar 148, 9 Nisan 1975 Uruguay, Senato ve Temsilciler Meclisi, Kararname, 20 Nisan 1965 ABD, Senato, Kararname359, 11 Mays 1920 ABD, Millet Meclisi ( Congress), 123

Slovakya, Ulusal Meclis, Kararname, 30 Aralk 2004

ABD, Senato ve Temsilciler Meclisinin Ortak Karar 12, 9 ubat 1916 Fransa-ngiltere-Rusya, Ortak Deklerasyon, 24 Mays 1915 DEVLET BAKANLARI;

Konstantinos Stefanopoulos, Yunanistan, 1996 Francois Mitterand, Fransa, 1984 Al-Husayn Ibn Ali, Mekke,1917 ABD BAKANLIK BEYANNAMELER32

B. Obama, 2009 George W. Bush, 2001 Bill Clinton, 1994-2000 George Bush, 1990 Ronald Reagen, 1981 Jimmy Carter, 1978 Woodrow Wilson, 1920 EYALETLER ve YEREL YNETMLER

Avusturalya Kanada talya svire ABD- 46 Eyalet BELEDYELER

Kanada

Kaynak: Ermenistan Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi

TrkiyeErmenistan siyasi ilikilerine hakim paradigmada soykrm iddialarnn pay byktr. Her ne kadar Trkiye Ermenistan ilk tanyan lkelerden biri olmusa da, Ermenistann Trkiye ve Azerbaycan zerindeki revizyonist ve hatta irredentist politikalar Trkiyeye kar anlan politikalarnda soykrmn uluslararas arenaya

32

Anlan ABD Bakanlar tarafndan Soykrm (Genocide) ifadesi kullanlmamtr.

124

tanmas baat faktrdr Trkiyenin Ermenistan ile olan snrn kapamas ve Ermenistanda diplomatik misyon bulundurmamas ile sonulanmtr. Ermenistann sosyo-ekonomik verileri gz nnde bulundurulduunda, snrn kapal oluunun Ermeni halk zerindeki olumsuz etkileri olduka aktr. rdelenmesi gereken Ermeni iddialarnn halen neden hararetle savunulduudur. Dnya zerindeki Ermeni nfusunun yaklak yars Ermenistan snrlar haricinde yaamaktadr. Kanmzca Ermeni diasporas ve Ermenistan siyasi eliti bir ulusun ulus kimliini kaybetmemek iin arad ortak dman Trkiye ve Trk kimlii olarak belirlemitir. Soykrm talebinin temelinde yatan niyet de Ermeniler zerinde seilmi travmalar yaratarak Ermeni halknn birliini salamak, nc ve sonraki kuaklarn Ermeni kimliinden uzaklamalarn ve asimilasyonunu engellemektir. almann soykrmla ilgili blmnde sunulan veriler birletirildiinde TrkiyeErmenistan siyasi ilikilerindeki sorunlar, salt soykrm talepleri ve taleplerin Trkiye tarafndan reddi ya da soykrm iddialarnda kendini gsteren revizyonist irredentist politikalar sonucu Trk Ermeni snrnn kapal olmasna indirgemek ve zm anlan konulardaki parametrelerle oynayarak aramann yanl olaca, konunun Ermeni taraf iin milli varl srdrme amal bir boyutu da olduu unutulmamaldr.

ZET NOT
Aklama: Bu blm, youn gndemleri, kstl zamanlar ve bulunduklar pozisyonlarn belirleyicilik potansiyelleri dikkate alnarak; karar vericiler iin hazrlanmtr. Blmn temel amalar ilevselliin mmkn olduunca artrlmas ve ayn lde

125

okuma zamanndan tasarruf edilmesidir. Bu nedenle almann genelinde yararlanlan teorik yaklamlara, zel literatrlere ilikin terminolojiye ve tarihsel srelere yer verilmemektedir. Yntemsel olarak maddeler halinde sralanacak hususlardan oluan not, karar alma srelerine farkl bak alar getirilerek ulusal karlarmza hizmet etmek amacn haizdir. Bu nedenle, alma genelinde takip edilmeye allan nesnellik nemli lde terk edilmi; Ankara odakl bir bak as gelitirilmitir.

Trkiye Ermenistan snr kapsnn almas; genel Kafkasya jeopolitiini de yanstacak ekilde ok aktrl bir sreci yanstmaktadr ve ikili ilikiler kapsamnda ele alnmamaldr. Konunun aktrleri, Ankara, Erivan, Bak, Tiflis, Moskova, Washington, Avrupa lkeleri, Tahran ve Ermeni diasporas eklinde sralanabilir. TrkiyeAzerbaycan stratejik ortakl, Ermenistan gvenlik belgeleri tarafndan ncelikli tehdit kapsamnda ele alnmaktadr. Bu nedenle, Trkiyenin Ermenistan alm baarsz olup snr kaplar almasa ve ilikiler normallemese dahi; BakAnkara hattnda oluacak gvensizlik sonucu stratejik ortaklk zemininin yitirilmesi, Ermenistan ulusal gvenlik stratejisine hizmet edecektir. Ermenistan gvenlik belgelerinde geen temel ncelik Karaba sorunudur. Ayrca anayasadan bamszlk bildirgesine kadar hemen her zeminde yer verilen soykrm iddialarnn, Karaba ile birlikte Erivann krmz izgilerini oluturduu sylenebilir. Trkiye ile Ermenistan arasnda parafe edilen protokoln ve normalizasyon srecinin Karaba ve soykrm iddialarn iermiyor ve Erivan bir taahht altna sokmuyor olmas, Ermenistann stratejik hedefleri hususunda hareket serbestisini devam ettirebileceine iaret etmektedir. Tartmalarn, snrlarn statkosuna indirgenmesi; konuyu olduka ksr bir zemine indirgemektedir. Srece ilikin deerlendirmelerde sz konusu indirgemeci tavrdan zenle kanlmas gerektii dnlmektedir. Ankara asndan bakldnda temel sorun: Soykrm iddialar, Trkiyenin Ermenistan snrnn tam anlamyla tannmamas, Karaba igalinden tr AzerbaycanNahcivanTrkiye balantsnn salanamamas ile Ermeni stratejik dncesinde BakAnkara stratejik ortaklnn tehdit olarak grlmesidir.

126

 Trkiyenin, Ermenistandan Karabadaki igalin sona erdirilmesini talep etmesi de indirgemeci bir tavr olarak deerlendirilmektedir. Zira, aradaki ekonomik dengesizlik ve Ermenistann durumu gz nnde bulundurulduunda, snrn almas Erivana yaamsal dzeyde ekonomik katk salayabilecek niteliktedir. Byle bir katknn karl, sadece Karaba olmamaldr kanaatindeyiz. Ayrca ilikilerin normallemesi ve Trk Dileri tarafndan belirtildii zere sfr sorun politikas doal olarak taraflarn birbirlerinden toprak talep etmedii bir durumda mmkn olacaktr. Ulusal snrlarn tannmad, bir tarafn dierini etnik temizlik ile sulamaya devam ettii, bir tarafn dierinin stratejik ortann topraklarnn nemli bir blmn igal altnda tutarak aralarndaki balanty bloke ettii bir durum herhalde normallemi kabul edilmemelidir. Soykrm iddialar karsnda Trkiyede son dnemde gzlemlenen zr diliyorum kampanyas benzeri inisiyatiflerin son derece sakncal olduu ve derin bir bilgisizlikten kaynakland dnlmektedir. Soykrm, insanla kar ilenen sular kapsamnda hukuki bir terimdir. Taraflarn aydnlarnn zr dilemesi ile sonlandrlabilecek bir hogr sreci ile uzlaya balanmas dnlemez. 1948 Soykrm Sularnn nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi, 1915e, yani geriye yrmese de; olas politik sonular olduka ar olabilecektir. Elbette, politik sekinlerin aydnlarn inisiyatiflerinin nne gemesi dnlemez ancak bu durum, konunun ciddiyetinin ve gsterilen sorumsuzluun kamuoyu ile paylalmasna da engel deildir. Kanmzca gerek Ankara, gerekse Erivan asndan muhalefetin

tepkisellii, mzakereler erevesinde taktik avantajlar olarak yorumlanabilir. Bununla birlikte, uzun vadede normalizasyon iin her iki tarafn da geni toplumsal mutabakatlara ulamas zorunlu grlmektedir. Ermenistan kazanlrken Azerbaycann kaybedilmesi; her trl ulusal hassasiyet bir kenara braklp konu salt aklc erevede deerlendirildiinde dahi olduka sakncal bir durumdur. Zira Azerbaycan ve Ermenistann bir mttefik olarak salayabilecekleri bulunmaktadr. Trkiyenin ABD ile ilikileri kapsamnda sz konusu alm yapmas gerekli ya da kanlmaz bir hal ald ise, mzakerelerin Washingtonla da e zamanl olarak ak ya da rtl olarak yrtlmesi gerekmektedir. Zira Erivann bu denli 127 olanaklar ve potansiyelleri arasnda ciddi uurumlar

nemli kararlar tekbana alabilecek bir bamszlk yetenei ya da sz konusu bamszl destekleyebilecek imkanlar yoktur. Ermenistan, Rusya Federasyonunun askeri himayesindedir ve Moskova ile ilikilerini stratejik ortaklk olarak tanmlamaktadr. 2008 RusyaGrcistan Sava; Rusyay yneten Silovik elitin kararlln ve sert g unsurlarna bavurma eiliminin boyutlarn ortaya koymaktadr. Ayrca sz konusu savan, Kafkasyada stnln Moskovada olduunu ilan ettii dncesindeyiz. Byle bir durumda, Ermenistann Rusyadan koparlmas giriimleri ve anlan giriimlerde Trkiyenin bir aktr olmas; Moskovann sert tavrn ekebilecek niteliktedir. Unutulmamaldr ki, Medvedev kken itibariyle Silovik olmasa da, Rusya halen Putinin liderliindeki sz konusu gvenliki sekinlerin glgesinde ynetilmektedir. Bu erevede, Rusya Federasyonunun 2000li yllar itibariyle gelitirdii stratejik alkanln; enerji arz hususunda misilleme yapmak olduu ve Trkiyenin anlan lkeye olan enerji bamll anmsanmaldr. Yukarda, Ermenistann Rusyadan koparlmas abalarndan sz edilse de, Ermenistan stratejik kltrnn ok tarafl ve eitli ilikilere dayand; bylelikle youn dezavantajlarn dengelemeye alt tespit edilmitir. Dolaysyla, Ermenistann transAtlantik balarnn glenmesi; Grcistan veya Ukrayna rneklerinin aksine; Moskova ya da Washingtondan birinin galip kaca bir mcadeleyi yanstmamaktadr. Kanmzca Ermenistan, Kafkasyadaki konumunu her iki gcn istifadesine aarken; ulusal ideallerini izlemek iin ilikilerini eitlendirecektir. Bu balamda: Trkiye, ABDnin Kafkasyadaki greli zayflnn ve stratejik odan AfgansitanPakistan denklemine kaydrmas zorunluluunun ayrdnda olmaldr. Bu erevede Washington, mzakere edilebilir bir durumdadr. Zira Iraktan ekilme sreci esnasnda ve sonrasnda Trkiyeye duyulacak gereksinim artacaktr. Ermenistan ile snrlarn almasnn karl, Soykrm, toprak talepleri ve Karaba hususlarnda mutlak alnmaldr. Ekonomik ilikilerin normallemesi Ermenistann verecei bir taviz kimliinde grlmemelidir.

128

Trkiyedeki muhalefetin tepkisi, uluslararas kamuoyunda n plana karlmal; Trk kamuoyunun tatmin edilmesi gerekesi mzkarelerde zorlayc bir faktr olarak kullanlmaldr.

Ankara, Bak ile stratejik diyalog yollarn mutlaka ak tutmal ve etkin biimde kullanmaldr. Ayrca kamu diplomasisi araclyla Azerbaycan halkna seslenmek byk nem arz etmektedir. Zira, iki devlet bir millet anlay; BakAnkara ortaklnn moral zeminini oluturmaktadr. Snr kapsnn almas durumunda, Azerbaycann tatmin edilmesi byk nem arz edecektir.

Karaba sorununun tamamen bir tarafn lehine zlmesini beklemek olas deildir. Zira Azerbaycann konuyu askeri yntemler ile zebilecek bir stratejik kltr yoktur, konjonktrel koullar uygun deildir ve Ermenistan Rusyann askeri himayesi altndadr. Rus Ordusu, 1990l yllardaki durumunda deildir ve Moskovada Putin faktr bulunmaktadr. Azerbaycann ksa ve orta vadede ulaabilecei en iyi sonu; birka rayonun Azeri kamuoyunu tatmin etmek iin geri verilmesi; AzerbaycanNahcivanTrkiye balantsnn salanmas amacyla Lain koridorunun almasdr. Uzun vadede byk stratejiler her zaman geerliliini korumaktadr ve Karaban tamamnn geri alnmas mevcut durumda ancak ulusal ideal kimliinde bulunabilir.

Mzakereler esnasnda Erivan makul bir zemine ekecek ve genel tavrn deitirmeye zorlayabilecek hususlar u ekilde sralanabilir: Washington nezdinde Erivan uzlamay engelleyen taraf olarak gstererek uluslararas basky Ermenistann zerine ykmak, Zor olsa da, Erivanda Rusyann gvenlik garantilerinin

zayflayabilecei algsn uyandrmak, Mzakerelerin istenilen zeminde sonulanmamas halinde AnkaraBak ilikilerinin; Tiflisi de ierecek ekilde geni entegrasyonlara gidecei algsn oluturmak, Ekonomik durumu Erivan asndan srdrlemez bir boyuta tamaya almak.

129

Sonu olarak snrn almas; Azerbaycann kaybedilmesine neden olacak boyutta ise veya sz konusu tasarruf karlnda Karaba ya da soykrm iddialar hususunda Erivan herhangi bir taahht altna girmiyorsa, potansiyel kazancn olduka snrl, risk faktrlerinin ise gl olduu deerlendirilmektedir. zellikle Kafkasya gibi ok deikenli bir ortamda, Sfr sorun olmas orta ve uzun vadede gereki grnmemektedir. Ermenistan ile Trkiye arasndaki asl uurumun, Ermeni gvenlik belgelerine ve hukuki metinlerine yansyan; rksal faktrleri ieren, snr aan ve maduriyet psikolojisi zerine kurulmu Ermeni milliyetilii olduu; uzun dnemde sfr sorun isteniyorsa, bu algnn mutlak deimesi ve Ermeni kimliinin teki olarak Trkleri grmemesi zorunlu olarak deerlendirilmektedir.

KAYNAKA ARMAN, Karabet. Trk Ermeni likileri, Tercman Gazetesi, 4 Nisan 1977.

130

Ariv

Belgeleriyle

Ermeni

Faaliyetleri

1914

1918,

Cilt

I-II,

Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Ankara, 2005. ASLAN, Betl. Erzurumda Ermeni Olaylar (1918 1920) (Hatralar Belgeler Kazlar), Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 2004. ASLANLI, Araz. Ermenistann Azerbaycan Topraklarn gali Sorununun Hukuki Boyutu: Azerbaycann Meru Mdafaa Hakk Devam Ediyor Mu?, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, ASAM Yaynlar, Say: 9, Bahar 2003, 94 117. ASLANLI, Araz. Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, Avrasya Dosyas, Ankara, ASAM Yaynlar, Cilt: 7, Say: 1, lkbahar 2001, 393 430. AYDIN, Mustafa. Azerbaycan, Trkiye-Ermenistan Anlamasnn

Neresinde?, TEPAV, 2009. BARTHOLOMEES, Jr, J. Boone [ed]. Theory of War and Strategy, US Army War College, 2008. Bozku D., Yldz, 23-24, 2006. Bozku D., Yldz, ran-Ermenistan Demiryolu Projesinin Dndrdkleri, ERAREN nternet Sitesi, 6 Austos 2008. CABBARLI, Hatem. Gemiten Gnmze Ermenistanda Azerbaycan Trkleri, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, ASAM Yaynlar, say:4, Aralk 2001- Ocak, ubat 2002, 122 146. ELKPALA, Mithat. ran-Ermenistan ilikileri ve Kafkaslara Yansmalar, Stratejik Aratrmalar Dergisi ,Genelkurmay Atase Bakanl Yaynlar, Yl:7 Mays 2009 Say:13. EVK,Abdlkadir. Politik Psikoloji, Ankara, Dost Kitabevi, 2009. TLOLU, Ercan. lmcl Tahterevalli, Ankara, Destek Yaynlar, 2007. Ermenistann Demografik Yaps ve Ermenistanda

Aznlklar, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, ASAM Yaynlar, Say:

131

DEDEOLU, Beril. Uluslararas Gvenlik ve Strateji, Yeniyzyl Yaynlar, stanbul, 2008.

DUMLU, Ahmet. Belgelerle Ermeniler ve Katliamlar, 1983. Ermenistan Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi, 2007. Ermenistan Askeri Doktrini, 2007. Ermenistan Savunma Doktrini, 2007. Ermenistan Vatandalk Kanunu, 1995. Ermenistan Anayasas, 1995. Ermenistan Bamszlk Bildirgesi, 1990. Ermeniler Tarafndan Yaplan Katliam Belgeleri, Cilt I-II, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara, 2001

FRIEDMAN, George. The Russo-Georgian War and the Balance of Power, STRATFOR, 2009.

GYN, Nejat. Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa, 2000.

GRN, Kamuran . Ermeni Dosyas, Ankara, 1983. HALAOLU, Yusuf. Ermeni Tehciri, stanbul, Babali Kltr Yayncl, 2006.

HAMLN, Dr. 23 Aralk 1893 Tarihli Mektup, Dergisi, Say: 32, 1970, s:47.

Belgelerle Trk Tarihi

HICKOK, M. Robert. Hegemon Rising, Parameters, Summer, 2000. KARACAKAYA, Recep. Kaynakal Ermeni Meselesi Kronolojisi, T. C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivleri Daire Bakanl, Yayn No: 52, stanbul, 2001

KEOHANE, Robert. O. After Hegemony: Cooperation and Discord in The World Political Economy, Princeton, 1984.

KIZILKAYA, Oktay. Revan (Erivan) Ve Idr Yresinde Demografik Yapnn Ermeniler Lehine Dntrlme Sreci (1828 1920), Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Kars, Say: 22, 2007/1, 299-311. 132

KOCA, M. Sadi. Tarihte Ermeniler ve Trk Ermeni likileri, stanbul, Kasta A.. Yaynlar, 1990.

KURAN, Ahmet Bedevi. Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1956.

KK, Cevdet. Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k 1878-1897, stanbul, 1986.

LOWRY, Heath W. Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas, stanbul, 1991.

LTEM, mer Engin (ed.). Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler, Ankara, ASAM Yaynlar, 2007.

McCarthy, Justin. The Anatolian Armenians, 1912-1922, Armenians in the Ottoman Empire, stanbul, 1984.

NICHOL, Jim. Armenia, Azerbaijan, and Georgia: Political Developments and Implications for U.S. Interests, Congressional Research Service, 2009.

OAN, Sinan. Ermenistann Tehcir Politikas ve Neticesi: Azerbaycanda Gmen Sorunu, Ermeni Aratrmalar Dergisi, Ankara, Bahar 2003, 118-143.

NDER, Ali Tayyar. Trkiyenin Etnik Yaps, stanbul, 2005. ZDEMR, Hikmet ve Yusuf Sarnay (ed.). Trk Ermeni htilaf

Belgeler, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 126, Ankara. ZDEMR, Hikmet (ed.). Trk Ermeni htilaf Makaleler, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 122, Ankara, 2007. ZDEMR, Hikmet. Ermeni ddialar Karsnda Trkiyenin Birikimi, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 128, Ankara, 2008. ZGLDR, Yavuz ve dierleri. Her Ynyle Ermeni Sorunu, T.C. Kara Kuvvetleri Komutanl, Kara Harp Okulu Komutanl, Ankara, Kara Harp Okulu Basm Evi, 2001. ZEL, Sabahattin. Batllarn Gzyle, Yakn Dnem Trkiye

Aratrmalar, stanbul, Say: 3, 2003. 133

SSL A. ve dierleri.Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995. SYNDER, Jack. The Soviet Strategic Culture: Implications For Limited Nuclear Operation, Santa Monica, RAND Publications, 1977.

Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Genelkurmay Yaynlar, Ankara, 1979. Turkeys Evolving Dynamics Strategic Choices for U.S.-Turkey

Relations, CSIS, 2009. Turkey, Armenia: Moving Closer Toward Diplomatic Relations?,

STRATFOR, 2009 TVERDOHLEBOV, Grdklerim Yaadklarm (Erzurum 1917 1918), 2007. URAS, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1976. UBICINI, M. A. Trkiye 1850, stanbul, 1975. VOLKAN, Vamk D. Kanba Etnik Gururdan Etnik Terre, stanbul, Balam Yaynclk, 1999.

nternet Kaynaklar Haydar Aliyev Vakf, Azerbaycan Cumhuriyeti Resmi nternet Sitesi Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanl Resmi nternet Sitesi Ermenistan Cumhuriyeti Resmi nternet Sitesi Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanl Resmi nternet Sitesi Ermenistan Cumhuriyeti Savunma Bakanl Resmi nternet Sitesi OSCE Resmi nternet Sitesi Birlemi Milletler Resmi nternet Sitesi NATO Resmi nternet Sitesi Genelkurmay Bakanl Resmi nternet Sitesi

134

EK A BRLEM MLLETLER SOYKIRIM SUUNUN NLENMESNE VE CEZALANDIRILMASINA LKN SZLEME METN (TRKE) SOYKIRIM SUUNUN NLENMESNE VE CEZALANDIRILMASINA DAR SZLEME

Szlemeci Taraflar, Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun 11 Aralk 1946 tarihli ve 96(I) sayl kararnda soykrmn, Birlemi Milletlerin ruhuna ve amalarna aykr 135

olan ve uygar dnya tarafndan lanetlenen, uluslararas hukuka gre bir su olarak beyan edilmesini dikkate alarak, tarihin her dneminde soykrmn insanlk iin byk kayplar meydana getirdiini kabul ederek, insanl bu tr bir iren musibetten kurtarmak iin uluslararas ibirliinin gerekli olduuna kanaat getirerek aadaki hkmlerde anlamlardr: Madde 1- Szlemeci Devletler, ister bar zamannda isterse sava zamannda ilensin, nlemeyi ve cezalandrmay taahht ettikleri soykrmn uluslararas hukuka gre bir su olduunu teyit eder. Madde 2- Bu Szleme bakmndan, ulusal, etnik, rksal veya dinsel bir grubu, ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak amacyla ilenen aadaki fiillerden her hangi biri, soykrm suunu oluturur. a) Gruba mensup olanlarn ldrlmesi; b) Grubun mensuplarna ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi; c) Grubun btnyle veya ksmen, fiziksel varln ortadan kaldraca hesaplanarak yaam artlarn kasten deitirmek; d) Grup iinde doumlar engellemek amacyla tedbirler almak; e) Gruba mensup ocuklar zorla bir baka gruba nakletmek;

Madde 3- Aadaki eylemler cezalandrlr: a) Soykrmda bulunmak; b) Soykrmda bulunulmas iin ibirlii yapmak; c) Soykrmda bulunulmasn dorudan ve aleni surette kkrtmak; d) Soykrmda bulunmaya teebbs etmek; e) Soykrma itirak etmek; Madde 4- Soykrm suunu veya nc maddede gsterilen fiillerden birini ileyenler, anayasaya gre yetkili yneticiler veya kamu grevlileri veya zel kiiler de olsa cezalandrlr. Madde 5- Szlemeci Devletler, bu Szlemenin hkmlerine etkililik kazndrmak, ve zellikle soykrmdan veya nc madde belirtilen fiillerden sulu bulunan kimselere

136

etkili cezalar verilmesini salamak iin, kendi Anayasalarnda ngrlen usule uygun olarak gerekli mevzuat karmay taahht eder. Madde 6- Soykrm fiilini veya nc maddede belirtilen fiillerden birini ilediine dair hakknda su isnad bulunan kimseler, suun ilendii lkedeki Devletin yetkili bir mahkemesi veya yarglama yetkisini kabul etmi olan Szlemeci Devletler bakmndan yarglama yetkisine sahip bulunan uluslararas bir ceza mahkemesi tarafndan yarglanr.

Madde 7- Soykrm fiili ve nc maddede belirtilen dier fiiller, sulularn iadesi bakmndan siyasal sular olarak kabul edilmez. Szlemeci Devletler bu tr olaylarda kendi yasalarna ve yrrlkteki szlemelere gre sulular iade etmeyi stlenir. Madde 8- Szlemeci Devletlerden her hangi biri, soykrm fillerinin veya nc maddede belirtilen her hangi bir fiilin nlenmesi ve sona erdirilmesi iin gerekli grdkleri takdirde, Birlemi Milletlerin yetkili organlarndan, Birlemi Milletler art'na gre harekete gemesini isteyebilir. Madde 9- Szlemeci Devletler arasnda bu Szlemenin yorumlanmas, uygulanmas veya yerine getirilmesi ve ayrca soykrm fillerinden veya nc maddede belirtilen fiillerin her hangi birinden bir Devletin sorumluluu ile ilgili olarak kan uyumazlklar, uyumazln taraflarndan birinin talebi zerine Uluslararas Adalet Divan nne gtrlr. Madde 10- Bu Szlemenin eit lde geerli olan ince, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca metinleri 9 Aralk 1948 tarihini tar. Madde 11- Bu Szleme 31 Aralk 1949 tarihine kadar Birlemi Milletler yelerinin ve ye olmayp da Genel Kurul tarafndan bu Szlemeyi imzalamaya davet edilen Devletlerin imzasna aktr. Bu Szleme onaylanr, ve onay belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterlii'ne tevdi edilir.

137

Bu Szlemeye 1 Ocak 1950 tarihinden sonra Birlemi Milletler yeleri ile ye olmayp da yukarda belirtildii gibi davet edilen Devletler katlabilir. Katlma belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterliine tevdi edilir. Madde 12- Bir Szlemeci Taraf her hangi bir zamanda, Birlemi Milletler Genel Sekreterine hitaben gnderecei bir bildirimle, bu Szlemenin uygulanmasn, bu Szlemeci Tarafn d ilikileri bakmndan sorumlu olduu lke veya lkeler bakmndan geniletebilir. Madde 13- lk yirmi onay veya katlma belgesinin tevdi edilmesinin tamamland gn, Genel Sekreter bir tutanak dzenler ve bunun bir kopyasn Birlemi Milletlerin btn yelerine ve on birinci maddede belirtilen ye olmayan Devletlere iletir. Bu Szleme, yirminci onay veya katlma belgesinin tevdi edilmesini izleyen doksannc gn yrrle girer. Daha sonraki bir tarihte tevdi edilen bir onay veya katlma belgesi, bu onay veya katlma belgesinin tevdi tarihini izleyen doksannc gn yrrle girer. Madde 14- Bu Szleme yrrle girdii tarihten itibaren on yl sreyle yrrlkte kalr. Bundan sonraki be yllarda, bu srelerin bitiminden en az alt ay nce kma beyannda bulunmam Szlemeci Devletler bakmndan yrrlkte kalmaya devam eder. kma, Birlemi Milletler Genel Sekreteri'ne hitaben gnderilecek yazl bir bildirimle yrrlk kazanr. Madde 15- Szlemeden kmalar nedeniyle bu Szlemeye Taraf Devletlerin says on altnn altna derse, Szleme bu kma bildirimlerinden en sonuncusunun yrrlk kazand tarihten itibaren yrrlkten kalkar. Madde 16- Szlemeci Taraflar Genel Sekretere hitaben gnderecekleri yazl bir bildirim vastasyla her zaman bu Szlemede deiiklik yaplmasn talep edebilirler. Genel Kurul, byle bir talep karsnda yaplmas gereken ileme karar verilir. Madde 17- Birlemi Milletler Genel Sekreteri, btn Birlemi Milletler yelerini ve on birinci maddede belirtilen ye olmayan Devletleri aadaki konularda bilgilendirir: 138

a) On birinci maddeye gre alnan imzalar, onaylar ve katlmalar; b) On ikinci maddeye gre alnan bildirimler; c) On nc madde gereince Szlemenin yrrle girdii tarih; d) On drdnc maddeye gre alnan ekilme bildirimleri; e) On beinci maddeye gre Szlemenin yrrlkten kalkmas; f) On altnc maddeye gre alnan bildirimler; Madde 18- Bu Szlemenin orijinal metni Birlemi Milletler arivinde saklanr. Szlemenin onayl bir rnei, Birlemi Milletler yelerine ve on birinci maddede belirtilen ye olmayan Devletlerin her birine iletilir. Madde 19- Bu Szlemenin yrrle girdii tarih Birlemi Milletler Genel Sekreteri tarafndan kayda geirilir.

EK B 1920 TRKYE - ERMENSTAN ARASINDA MZALANAN GMR ANTLAMASI Gmr (Alexandropol), 2 Aralk 1920 (Metin)

Bir yandan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, te yandan Ermenistan Cumhuriyeti, aralarndaki sava durumuna son vermek ve srekli bir bar yaratmak

139

amacyla, aada adlar yazl yetkili Temsilcileri, grmeler yapmak iin, grevlendirilmilerdir: Trkiye Hkmetince: Dou Cephesi Komutan Ferik Kzm Karabekir Paa, Erzurum Valisi Hamid Bey, Erzurum Milletvekili Sleyman Necati Bey; Ermenistan Cumhuriyetince: Eski Babakan MsyAleksander Hatisiyan, Eski Maliye Bakan Msy Avram Glhandaniyan, ileri Bakan Yardmcs Msy stepan Gorganiyan.

Ad geen yetkili Temsilciler, bar grmeleri iin Gmr'de toplanp yntemine uygun grlen yetki belgelerinin veriimi zerine, aadaki Maddeleri kararlatrmlardr: 1. Trkiye ile Ermenistan arasnda sava durumuna son verilmitir. 2. Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr, iliik krokide gsterildii zere, (aa Karasunun dkld yerden balayarak, Ara rma Keka kuzeyine dek Arpaayi, daha sonra Karahan Deresi - Tinis bats - Byk Kimli dousu - Kzlta - Byk Akbaba Da) izgisinden oluur. Snr izgisinin kesin biimde belirlenmesi ii, bu Antlamann imzas gnnden iki hafta sonra, Karma bir Komisyonca yerinde yaplacaktr. Kuki Da 10282-8022-Gamasur Da 8160-Kurdkulak Ky-Saat Da 7868Arpaay Evleri 3080-Kemurlu Da 6930-Saraybulak 8071-Ararat stasyonu - Ara rma zerinde Aa Karasu'nun dkld yerden geen izginin gneyindeki (Nahivan, ahtaht, arur) blgesinde daha sonra bir plebisitle saptanacak ynetim biimine ve bu ynetimin kapsayaca topraklaa Ermenistan karmayacak ve ibu blgede imdilik Trkiye koruyuculuunda bir yerel ynetim kurulacaktr. 3. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, ikinci Maddede szgeen snr ile Osmanl snr arasnda bulunup ibu Antlama uyarnca Trkiye'de kalacak olan ve zerine Trkiye'nin tarihsel, etnik ve hukuksal ilikisi inkr edilemez topraklarn hukuksal durumu konusunda, Ermenistan Cumhuriyeti istedii takdirde, asl halknn tmyle geri dnmesinin gerekleebilmesi iin, Antlamann onaylanmasndan sonra yl

140

geince plebisite bavurmay kabul eder. Bir belirleyecektir.

Alt

Komisyon

bunun

biimini

4. Emperyalist Devletlerin kkrtma ve zendirmeleri sonucu olarak, dzen ve gvenlii bozucu durum ve eylemlere bundan byle olanak braklmamas yolundaki iyiniyeti nedeniyle, Erivan (Ermenistan) Cumhuriyeti i gvenlii korumaa yetecek dzeyde, hafif silhl jandarma kuvveti ve lkeyi savunmaya ayrlan sekiz da ya da sahra topu ile yirmi makineli tfee sahip cretle tutulacak bin beyz askerden oluan bir birlikten fazla bir askersel kurulua izin vermemei ykmlenir. Ermenistan'da zorunlu askerlik hizmeti olmayacaktr. lkeyi d dmanlara kar savunmak iin tahkimat yapmak ve bu tahkimata istedii sayda ar toplar yerletirmekte Ermenistan Cumhuriyeti zgrdr. Bu ar toplar arasnda, hareket halindeki Orduda kullanlabilecek onbe santimetrelik obsler ile onbe santimetrelik uzun toplar ve daha kk apta her trl ar ateli silhlar bulunmayacaktr. 5. Barn yaplmasndan sonra Erivan'da yerleecek Trkiye'nin siyasal Temsilcisi ya da Bykelisinin yukarda sz edilen konularda her zaman denetleme ve soruturma yapmasna Erivan Hkmeti izin vermei ibu Antlama ile kabul etmitir. Buna karlk, Ermenistan Cumhuriyeti istemde bulunursa, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Ermenistan'a silhl yardmda bulunma ykmlenir. 6. Batl Taraflar, Byk Sava srasnda dman ordularna katlarak kendi devletine kar silh kullanm ya da igal altndaki topraklar zerinde toptan krmlara katlm olanlar dndaki gmenlerin eski snr iindeki yurtlarna dnmelerine izin verir. Bylece, lkelerine dneceklerin en uygar lkelerdeki aznlklarn yararlandklar haklardan btnyle yararlanmalarn, karlkl olarak, ykmlenirler. 7. Altnc Maddede sz geen gmenlerden ibu Antlamann onay ve onay belgelerinin veriimi gnnden sonra bir yllk sre iinde yurtlarna dnmeyenler o Maddenin verdii olanaktan yararlanamayacaklar gibi, tasarruf haklanma ilikin savlar da geerli olmayacaktr. 8. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, iki yldan beri silh altnda tutmak zorunda kald Ordunun byk harcamalar gerektirmi olmasna karn, Ermenistan'a kar girimek zorunluluunda kald sava nedeniyle hakk olan zarar gideriminden, benimsenip aklanan insancl ve hukuksal ilkelere uymak isteiyle, vazgemitir.

141

Bundan baka, Taraflar Byk sava srasnda ortaya kan zararlar ve tasarruf haklarndaki deiikliklerin gerektirdii zarar gideriminden de aklanmlardr 9. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Erivan Cumhuriyetine, kinci Maddede belirlenen snr iinde, egemenliini btnyle gelitirmek ve glendirmek zere, itenlikle yardmda bulunma ykmlenir. 10. Erivan Hkmeti, Trkiye Byk Milletince kesinlikle reddedilmi olan (Sevr) Antlamasn hkmsz sayp bunu ve kimi emperyalist hkmet ve siyasal evreler elinde bir kkrtma arac olan Avrupa ve Amerika'daki Temsilci Heyetlerini geri armay, bundan byle iki lke arasnda her trl yanl dnceleri ortadan kaldrmak iyiniyetiyle ykmlendiini aklar. Ermenistan Cumhuriyeti bar ve esenlik iinde gelimesini salama ve Trkiye'nin komuluk haklarna saygl olma dorultusundaki iyiniyetlerinin bir kant olmak zere, emperyalist amalar gderek, iki ulusun bar ve esenliini tehlikeye sokan haris, sava kiileri hkmet ynetiminden uzak tutma ykmlenir. 11. Ermenistan Cumhuriyetinin topraklar zerinde yaayan Mslman halkn haklarn korumak ve onlarn dinsel ve kltrel zellikleri iinde gelimelerini salamak iin, toplumsal biimde rgtlenmelerini, Mftlerin dorudan doruya Mslman toplumunca seilmesini ve yerel mftlerin seecekleri Bamft'nn memurluk grevinin Trkiye Byk Millet Meclisi er'iye Vekletince onaylanmasn kabul ederek ykmlenir. 12. Batl Taraflardan her biri, kar Tarafa ilintili kii ve mallarn kendi demiryollar ve genellikle tm ulam yollar zerinden zgrce gemelerini ve teki Tarafn denize ya da herhangi bir lkeye transitini, hi bir biimde, engellememei ykmlenir. Trkiye Hkmeti, erur, Nahivan, ahtaht ve Gulfa yoluyla ran, Maktu ve Ermenistan arasnda transit ilerinin serbestliini salar. Ermenistan Hkmeti, Azerbaycan, ran, Grcistan ve Trkiye arasnda eya, araba, vagon ve tm transit ilerinden vergi almama ykmlenir. Trkiye Devleti, varlk ve yaamna Emperyalistler tarafndan giriilmesi kesinlikle beklenen ykc kkrtmalara kar koymak zorunluunda bulunduundan, genel barn gereklemesine dein, ulam serbestliini bozmamak koulu ile, Drdnc Maddede sz edilen saydan fazla silh sokulmasn nlemek iin, Erivan Cumhuriyeti iindeki demiryollar ve ulam yollarn denetim ve gzetim altnda

142

bulunduracaktr. Emperyalist devletlere ilintili resmi olmayan heyetlerin bu lkeye girme ve szmalarna Taraflar engel olacaklardr. 13. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, Devletin bamszl ve toprak btnln tehdit edebilecek saldrlara kar, ibu Antlamann Erivan Cumhuriyetine salad haklara zarar gelmemek koulu ile Ermenistan iinde geici olarak askersel nlemler alabilir. 14. Erivan Cumhuriyetince her hangi bir Devletle yaplm olan tm Antlamalarn Trkiye'yi ilgilendiren, ya da Trkiye'nin karlarna zararl hkmlerini geersiz saymay bu Cumhuriyet kabul eder ve ykmlenir. 15. Batl Taraflar arasnda Antlamanm imzasndan sonra ticaret ilikileri balayacak ve Taraflar Bykeli ve Konsolos atayabilecektir. 16. Telgraf, posta, telefon, konsolosluk ve ticarete ilikin batlar Alt - Komisyonlarca ibu Antlama hkmleri uyarnca yaplacaktr. Bununla birlikte, komu lke ve igal altndaki topraklar ile Ermenistan arasnda demiryolu, telgraf ve posta ulamnn, bu Antlama imza edilir edilmez, balamasna Trkiye Hkmetince izin verilecektir. 17. Bu Antlama gereince Ermenistan'n olup Trk Ordusu igali altnda bulunan topraklarn boaltlmas ve tutsaklarn geri verilmesi ve deitirilmesi, Antlamada Ermenistan Hkmetine ilikin ykmllklerin yerine getirilmesinden sonra gerekletirilecektir. Alkonulan siviller ve Devlet ileri gelenleri geri verilecektir. Tutuklularn geri verilmesi ii Alt - Komisyonca yerine getirilecektir. 18. bu Antlama bir ay iinde onaylanarak, onaylanm rnekleri Ankara'da veriilecektir. Bu hkmlere olan inanla, yukarda adlar yazl yetkili Temsilciler ibu Bar ve Dostluk Antlamasn imza etmilerdir. Antlama iki rnek olarak 2 Aralk 1920 gn Gmr (Aleksandropol)'de dzenlenmitir. Anlamazlk knca, Trke metnine bavurularak zmlenecektir. Kazm KARABEKR HAMD Sleyman NECAT Aleksandre HATSYAN Avram GLHANDANYAN Istepan GORDONIYAN

143

KAYNAK:

Tariheleri

ve

Aklamalar

ile

Birlikte

Trkiye'nin

Siyasal

Antlamalar I. Cilt (1920-1945), SOYSAL, smail. 17 - 23 ss.dan Trk Tarih Kurumu Remi nternet Sitesi

EK C TRKYE LE ERMENSTAN, AZERBAYCAN VE GRCSTAN ARASINDA DOSTLUK ANTLAMASI (KARS ANTLAMASI METN) Kars, 13 Ekim 1921 Uluslarn kardelii ilkesini ve kavimlerin kendi geleceklerini z grce saptamak hakkn tanmakta birlemi bulunan ve aralarnda her zaman iyi ilikilerin

144

ve karlkl karlara dayanan gerek dostluk balarnn kurulmu olduunu grmek zleminde olan, bir yandan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti te yandan Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sosyalist Sovyetler Cumhuriyetleri, Hkmetleri Rusya Sovyetleri Sosyalist Cumhuriyeti Hkmetinin de katlmasyla, bir Dostluk Antlamas yaplmas iin grmelere giriilmesine karar vermiler ve bu amala;

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti: Byk Millet Meclisinde Edirne Milletvekili ve Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir Paay; Byk Millet Meclisinde Burdur Milletvekili ve Bayndrlk Bakanl eski Mstear Muhtar ve Trkiyenin Azerbaycan Temsilcisi Memduh evket Beyleri;

Ermenistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti: Dileri Komiseri skinaz Maradya ve ileri Komiseri Bouz Makizyan; Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti: Devlet Denetimi Halk Komiseri Behbut ah Tahtineskiyi; Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti: Kara ve Deniz Kuvvetleri Halk Komiseri alva lyava ve Dileri ve Maliye Komiseri Aleksandr Svanidzeyi

Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti: Letonyadaki Temsilcisi Jak Halskiyi yetkili Temsilci atamlardr. Ad geen yetkili Temsilciler, yntemine uygun grlen yetki belgelerini veritikten sonra, aadaki maddeleri kararlatrmlardr. Madde 1 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sosyalist Sovyetler Cumhuriyetleri Hkmetleri Batl Taraflarn lkelerinin paralarndan bulunan topraklar zerinde daha nce egemenlik haklarn kullanm olan Hkmetler arasnda kararlatrlm olup sz konusu topraklara ilikin Antlamalar ile nc Hkmetler arasnda yaplm Gney Kafkasya

145

Cumhuriyetlerine ilikin Antlamalar geersiz sayarlar. Moskovada 16 Mart 1921 (1337) gn imza edilen Trk - Rus Antlamas bu Madde hkm nn dnda tutulmutur. Madde 2 Batl Taraflar, ilerinden birine zorla kabul ettirilmek istenilecek her hangi bir bar Antlamas ya da uluslararas bir bat tanmamak konusunda gr birlii iindedirler. Bu Antlama gereince, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sovyetler Cumhuriyetleri Hkmetleri Trkiyeye ilikin olup da bugn Byk Millet Meclisince temsil edilen Trkiye Hkmetinin tanmad hi bir uluslararas bat tanmama kabul ederler. bu Antlamada yazl Trkiye terimi ile stanbulda toplanan Osmanl Millet Meclisince kabul edilip aklanan ve tm devletler ile basna bildirilen 28 Aralk 1336 (1920) gnk Misak- Millinin kapsad topraklar anlalr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti de Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistana ilikin olup bu lkelerin bugn Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sovyetlerince temsil olunan Hkmetlerince tannmayan hi bir uluslararas bat tanmama kabul eder. Madde 3 Ermenistan Azerbaycan ve Grcistan Sovyetler Cumhuriyetleri Hkmetleri Kapitlasyonlar ynteminin her lkenin ulusal gelimesinin zgrce srmesi ve egemenlik haklarnn btnyle kullanlmasyla badamadn kabul ederek, Trkiyede bu yntemle herhangi bir biimde ilikili her trl yetkilerin ve haklarn kullanlmasn geersiz ve kaldrlm sayar. Madde 4Trkiyenin kuzey - dou snr (Rus Genelkurmaynn 1/210.000 lekli, 1 parmak, 5 verstlik mesafe haritasna gre) Karadeniz kysnda bulunan Sarp Kynden balayarak Hedis Meta Da avyet Danda sularn blnd izgi - Kani Da ve oradan, srekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarnn eski ynetim snrlarnn kzeyini ve Arpa ay ile Aras rmaklarnn talveini Nizni - Kara Suyun dkld yere dek izleyen izgi ile belirlenmitir. (Snrn ayrntlar ve buna ilikin iler iin I ve II sayl Ekler ile Batl Taraflarca imzalanm iliik haritaya bavurulmas. Antlama metni ile harita arasnda eliki bulunursa Antlama metni haritaya ye tutulacaktr.) Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti Hkmetinin bir temsilcisinin de katlmasyla eit sayda yelerden oluacak bir Karma Snr izme Komisyonu topraklar zerinde snr ayrntlaryla saptamak ve snr iaretlerini koymakla grevlidir (liik 4 sayl Harita). 146

Madde 5Trkiye Hkmeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetler Hkmetleri ibu Antlamann III sayl Ekinde belirtilen snrlar iinde olmak zere, Nahcivan blgesinin Azerbaycann koruyuculuunda zerk bir lke oluturulmas konusunda anlamlardr. Madde 6 Trkiye, ibu Antlamann 4. maddesinde gsterilen snrlarn kuzeyinde bulunan ve Batum Livasna ilikin topraklar ile Batum kenti ve liman zerindeki egemenlik hakkn, u koullarla, Grcistana brakmaa raz olur: Birincisi: bu Maddede belirtilen yerler halknn, her topluluun kltrel ve dinsel haklarn salayacak ve bu halkn yukarda sz geen yerlerde isteklerine uygun bir tarm topraklar rejimi kurma olanana sahip olacak biimde geni bir ynetimsel zerklie kavumas. kincisi: Batum liman zerinden Trkiyeye giden ya da oradan gelen ticaret mallar ve tm nesnelerin gmrk vergisine bal tutulmayarak ve hi bir engelle karlamayarak, her trl vergi ve cretten bak biimde, serbest transit hakk ile birlikte, Trkiyenin zel harcamalarndan da ayrk olarak, Batum limanndan yararlanmasnn salanmas. Bu Maddenin uygulanmas iin ibu Antlamann imzasndan hemen sonra ilgili Taraflar temsilcilerinden oluan bir Komisyon kurulacaktr. Madde 7Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti, ortak snr blgeleri halklarnn Karma bir Komisyonca, gmrk, polis ve salk ileri alanlarnda konulacak ncelikli yasalara uymalar koulu ile, Snr gemelerini kolaylatrma ykmlenirler. Madde 8 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile Grcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hkmeti iki lkenin snr blgesi halklarnn snrn teki yannda bulunan klk ve yazlk otlaklarn-dan yararlanmalar zorunluluunu gz nnde tutarak, sz konusu halklarn hayvanlarn snrdan geirmek ve alld zere, otlaklardan yararlanmak hakkn vermei kabul ederler. Snrdan gei srasnda uygulanacak gmrk ilemleri ile polis, salk vb. nlemleri Karma bir Komisyonca belirlenecektir. Madde 9 Boazlarn tm uluslarn ticaretine almas ve gei zgrlnn salanmas iin Trkiye ile Grcistan, Karadeniz ve Boazlarn bal olaca rejimin kesin biimde hazrlanmas iinin, ky devletlerinin temsilcilerinden olumak zere, 147

daha sonra yaplacak bir Konferansa braklmasn uygun bulurlar. u da var ki, bu Konferans ta alnacak kararlarn Trkiyenin salt egemenliine ve Trkiye ile onun bakenti stanbulun gvenliine hi bir zarar getirmemesi gerekir. Madde 10 Batl Taraflar, topraklar zerinde, kar Taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birinin Hkmeti roln stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini ve teki lkeye kar savam amacnda olan gruplarn yerlemesini hi bir zaman kabul etmemei ykmlenirler. uras belirlidir ki, ibu Maddede sz konusu olan Trkiye topraklar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin dorudan doruya sivil ve askersel ynetimi al tnda bulunan topraklardr. Madde 11 Batl Taraflardan birinin teki Taraf topraklarnda oturan uyruklar, yerlemi olduklar lke yasalarndan doan hak ve grevlere uygun biimde ilem grmekle birlikte, ulusal savunmaya ilikin yasalardan bak tutulup onlara uymalar istenilmeyecektir.Aile veraset haklar ile ehliyete ilikin ilerde de Taraflarn uyruklar ibu Madde hkmlerinin dnda kalacaklardr. Bu konular bir zel anlama yaplarak zmlenecektir. Madde 12 Bal Taraflar, ilerinden birinin teki lke topraklarnda oturan uyruklar iin En ok Gzetilen Ulus ilemi uygulan masna izin verirler. Bu Madde Sovyetler Cumhuriyetlerinin kendi topraklarnda teki mttefik Rus Sovyet Cumhuriyetleri yurttalarna tandklar haklar ile Trkiye tarafndan kendisinin mttefikleri olan Mslman devletlerinin uyruklarna tannan haklar hi bir zaman kapsamaz. Madde 13 1918 ylndan nce Rusyaya bal iken, zerinde Trkiyenin egemenlik hakk dorulanan topraklar halkndan olup Trk uyrukluundan kmak isteyenler eyasn, mallarn ve paralarn birlikte alarak Trkiyeyi zgrce terk etmek hakkna sahip olacaklardr. Bunun gibi, egemenlik hakk Trkiye tarafndan Grcistana braklm olan topraklarn halkndan olup da Grcistan uyrukluundan kmak isteyenler, eya ve mallarn ya da bunlarn karl paray birlikte alarak Grcistan terk etme hakkna sahip olacaklardr. Madde 14 Batl Taraflar, ibu Antlamann imzalanmasndan sonra alt aylk bir sre iinde 1918 ve 1920 Savalar mltecileri konusunda zel bir anlama yapma ykmlenirler.

148

Madde 15 Batl Taraflardan her biri ibu Antlamann imzalan masndan hemen sonra, Kafkas cephesindeki sava nedeniyle ilenen cinayet ve crmler iin teki Taraf uyruklar yararna tam bir genel af ilan etmei ykmlenir. Madde 16 Batl Taraflar ibu Antlamann imzalanmasndan sonra iki aylk bir sre iinde, kendi topraklar zerinde bulunan eski asker ve sivil tutsaklar karlkl olarak yurtlarna geri yollama kabul ederler. Madde 17 Batl Taraflar, lkeleri arasndaki balantlarn kesilmeden srdrlmesi amacyla, demiryolu, telgraf vb. ulam ve iletiimi koruma ve gelitirmei ve zorluklarla karlamakszn, kii ve mallarn zgrce geiini salamak iin gerekli nlemlerin aralarnda anlaarak alnmasn ykmlenirler. Bununla birlikte, yolcularn ve ticaret eya snn giri knda Batl lkelerin her birinde yrrlkte bulunan yasalar btnyle uygulanacaktr. Madde 18 Batl lkeler arasndaki ilikileri glendirmek iin gerekli ticaret ilikilerinin kurulmas ve ekonomik, parasal vb. ilerin zmlenmesi amacyla, ibu Antlamann imzalanmasndan sonra, Tifliste ilgili lkeler temsilcilerinden oluan bir Komisyon toplanacaktr. Madde 19. Batl Taraflar ibu Antlamann imzalanmasndan sonra aylk bir sre iinde, Konsolosluk Szlemeleri yapma ykmlenirler. Madde 20 Trkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan arasnda yaplan bu Antlama onay ilemi grecektir. Onay belgelerinin veriimi en ksa bir sre iinde Erivanda yaplacaktr. Antlama imzalanr imzalanmaz yrrle girecek olan 6, 14, 15, 16, 18, 19 uncu Maddeler ayr tutulmak zere, ibu Antlama onay belgelerinin veriimi gnnde yrrle girecektir. Bu hkmlere olan inanla, yukarda adlar yazlan yetkili Temsilciler ibu Antlamay imza etmiler ve mhrlemilerdir. bu Antlama 13 Ekim 1337 (1921) gn Karsta, be rnek olarak dzenlenmitir. Kazm Karabekir Veli Bey Svanidze Hanetzky

149

Muhtar Bey Mahmut evket Bey

Mravian Chahutahtinsky Eliava

EK: I [Trkiye ile Ermenistan, Azerbaycan, ve Grcistan arasnda snr izgisini tanmlayan bu Ek, 16 Mart 1921 gn imzalanan Trk - Sovyet Rusya Antlamasnn 1 (A) Ekinin hemen hemen eidir. Tek fark bu tanm yaplrken Grcistan Ermenistan ve Ermenistan Azerbaycan snrlarnn kesitii yerlerin de belirtilmesidir]

EK: II [Bu Ekin metni Trk - Sovyet Antlamasnn I (B) Ekinin eidir.] EK: III [Nahcivan blgesine ilikin bu Ekin metni Trk - Sovyet Antlamasnn Ek (C) metnine oranla daha ayrntl olduundan olduu gibi aaya alnmtr] Nahcivan Topraklar: Urmiye Ky - oradan dz bir izgi ile (Arazdayan) stasyonuna (Bu stasyon Ermenistan Sosyalist Cumhuriyetine kalacaktr) daha sonra dz bir izgi ile bat Taburun (3142) Dana - dou Taburun Danda sularn blt izgi (4108)Cehennem Deresini Rovne (Bolak) gneyinde keser - Yarsik danda (6607) ya da (6587) sularn blt izgiyi izler - oradan eski Erivan Kafkasnn ve arur Yalagzn ynetim snrn izleyerek 6629 rakml tepeden Kmrl Da (6839) ya da (6930) ve oradan 3080 rakml tepeye gelir - Sayat Da (7868) - Krtkulak Ky Gamsor Da (8160)-8022 rakml tepe ve gkda (10282)-eski Nahcivan Kazasnn ynetim snrnn dousu. Kazm Karabekir Veli Bey Muhtar Bey Mahmut evket Bey 150 Svanidze Hanetzky Mravian Chahutahtinsky

Eliava

EK D 23 AUSTOS 1990 TARHL ERMENSTAN BAIMSIZLIK BLDRGES

DECLARATION OF INDEPENDENCE The Supreme Council of the Armenian Soviet Socialist Republic Expressing the united will of the Armenian people; Aware of its historic responsibility for the destiny of the Armenian people engaged in the realization of the aspirations of all Armenians and the restoration of historical justice;

151

Proceeding from the principles of the Universal Declaration on Human Rights and the generally recognized norms of international law; Exercising the right of nations to free self-determination; Based on the December 1, 1989, joint decision of the Armenian SSR Supreme Council and the Artsakh National Council on the "Reunification of the Armenian SSR and the Mountainous Region of Karabakh;" Developing the democratic traditions of the independent Republic of Armenia established on May 28, 1918; Declares The beginning of the process of establishing of independent statehood positioning the question of the creation of a democratic society based on the rule of law; 1. The Armenian SSR is renamed the Republic of Armenia (Armenia). The Republic of Armenia shall have its flag, coat of arms, and anthem. 2. The Republic of Armenia is a self-governing state, endowed with the supremacy of state authority, independence, sovereignty, and plenipotentiary power.Only the constitution and laws of the Republic of Armenia are valid for the whole territory of the Republic of Armenia. 3. The bearer of the Armenian statehood is the people of the Republic of Armenia, which exercises the authority directly and through its representative bodies on the

basis of the constitution and laws of the Republic of Armenia. The right to speak on behalf of the people of the Republic of Armenia belongs exclusively to the Supreme Council of Armenia. 4. All citizens living on the territory of Armenia are granted citizenship of the Republic of Armenia. Armenians of the Diaspora have the right of citizenship of Armenia. The citizens of the Republic of Armenia are protected and aided by the Republic. The Republic of Armenia guarantees the free and equal development of its citizens regardless of national origin, race, or creed. 5. With the purpose of guaranteeing the security of the Republic of Armenia and the inviolability of its borders, the Republic of Armenia creates its own armed forces,

152

internal troops, organs of state and public security under the jurisdiction of the Supreme Council. The Republic of Armenia has its share of the USSR military apparatus. The Republic of Armenia determines the regulation of military service for its citizens independently. Military units of other countries, their military bases and building complexes can be located on the territory of the Republic of Armenia only by a decision of Armenias Supreme Council. The armed forces of the Republic of Armenia can be deployed only by a decision of its Supreme Council. 6. As the subject of international law, the Republic of Armenia conducts an independent foreign policy; it establishes direct relations with other states, nationalstate units of the USSR, and participates in the activity of international organizations. 7. The national wealth of the Republic of Armenia - the land, the earths crust, airspace, water, and other natural resources, as well as economic and intellectual, cultural capabilities are the property of its people. The regulation of their governance, usage, and possession is determined by the laws of the Republic of Armenia. The v has the right to its share of the USSR national wealth, including the supplies of gold and diamond, and hard currency funds. 8. The Republic of Armenia determines the principles and regulation of its economic system, creates its own money, national bank, finance-loan system, tax and custom services, based on the system of multiple forms of property ownership. 9. On its territory, the Republic of Armenia guarantees freedom of speech, press, and conscience; separation of legislative, executive, and judicial powers; a multi-party system; equality of political parties under the law; depolitization of law enforcement bodies and armed forces. 10. The Republic of Armenia guarantees the use of Armenian as the state language in all spheres of the Republics life; the Republic creates its own system of education and of scientific and cultural development. 11, The Republic of Armenia stands in support of the task of achieving international recognition of the 1915 Genocide in Ottoman Turkey and Western Armenia. 12. This declaration serves as the basis for the development of the constitution of the Republic of Armenia and, until such time as the new constitution is approved, as the basis for the introduction of amendments to the current constitution; and for the operation of state authorities and the development of new legislation for the Republic. 153

Signed by: Levon Ter-Petrossian President of the Supreme Council of the Republic of Armenia Ara Sahakian Secretary of the Supreme Council of the Republic of Armenia Yerevan August 23, 1990

EK E 2 EYLL 1991 TARHL DALIK KARABA LE LGL BLDR

DECLARATION ON PROCLAMATION OF THE NAGORNO KARABAKH REPUBLIC

Joint session of the Nagorno Karabakh Oblast and Shahoumian regional councils of peoples deputies with the participation of deputies of councils of all levels Expressing the will of people, in fact, fixed by a referendum and in the decisions of the NKAO and Shahoumian regional authorities in 1988-1991, its strive for freedom,

154

independence, equality and good neighbourly relations; ascertaining proclamation by the Azerbaijani Republic of the restoration of 19181920 state independence; taking into consideration that the policy of apartheid and discrimination pursued in Azerbaijan created an atmosphere of hatred and intolerance in the Republic towards the Armenian people, which led to armed conflict, human victims, mass deportation of the population from peaceful Armenian villages; being guided by the USSR acting Constitution and laws giving the population of autonomous units and compactly living ethnic groups the right to decide independently the issue of their state-legal status in case of a Soviet Republics secession from the USSR; considering the Armenian peoples strive for unification natural and in line with the norms of international law; striving for restoration of good neighbourly relations between Armenian and Azerbaijani peoples, based on mutual respect of each others rights; taking into consideration the complexity and contradictoriness of the situation in the state, uncertainty of the Unions future, Unions structures of authority and governance; respecting and following the principles of General Declaration on Human Rights and International Pact on Economic, Social and Cultural Rights, International Pact on Civil, Political and Cultural Rights and with hope for international communitys understanding and support, PROCLAIMS: THE NAGORNO KARABAKH REPUBLIC WITHIN THE BORDERS OF THE CURRENT NAGORNO KARABAKH AUTONOMOUS OBLAST AND NEIGHBORING SHAHOUMIAN REGION. (Abr. NKR)

155

The Nagorno Karabakh Republic enjoys the authorities given to Republics by the USSR Constitution and legislation and reserves the right to decide independently the issue of its state-legal status based on political consultations and negotiations with the leadership of Union and Republics. The USSR Constitution and legislation, as well as other laws currently in force, which do not contradict the goals and principles of this Declaration and peculiarities of the Republic apply on the territory of the Nagorno Karabakh Republic, until the NKR Constitution and laws are adopted.

Joint Session of the Nagorno Karabakh Oblast and Shahumian regional councils of peoples deputies with the participation of deputies of councils of all levels. September 2, 1991

EK F AZERBAYCAN ERMENSTAN ARASINDA KARABA NEDENYLE YAANAN ATIMALARI SONLANDIRAN ATEKES ANTLAMASI

The Bishkek Protocol Bishkek, 5 May 1994 Participants of the meeting held in May 4-5 in Bishkek on the initiative of the CIS Inter-Parliamentary Assembly, Parliament of Kyrgyz Republic, Federal Congress and Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation:

156

express determination to assist in all possible ways to the cessation of armed conflict in and around Nagorno Karabakh, which does not only cause irretrievable losses to Azerbaijani and Armenian people, but also significantly affects the interests of other countries in the region and seriously complicates the international situation; supporting the April 15, 1994 Statement by the CIS Council of heads of states, express readiness to fully support the efforts by heads and representatives of executive power on cessation of the armed conflict and liquidation of its consequences by reaching an appropriate agreement as soon as possible; advocate a naturally active role of the Commonwealth and Inter-Parliamentary Assembly in cessation of the conflict, in realization of thereupon principles, goals and the UN and OSCE certain decisions (first of all the UN Security Council resolutions 822, 853, 874, 884); call upon the conflicting sides to come to common senses: cease to fire at the midnight of May 8 to 9, guided by the February 18, 1994 Protocol (including the part on allocating observers), and work intensively to confirm this as soon as possible by signing a reliable, legally binding agreement envisaging a mechanism, ensuring the non-resumption of military and hostile activities, withdrawal of troops from occupied territories and restoration of communication, return of refugees; agree to suggest Parliaments of the CIS member-states to discuss the initiative by Chairman of Council of the Inter-Parliamentary Assembly V. Shumeyko and Head of the Assemblys Peacemaking Group on Nagorno Karabakh M. Sherimkulov on creating a CIS peacemaking force; consider appropriate to continue such meetings for peaceful resolution of the armed conflict; express gratitude to the people and leadership of Kyrgyzstan for creating excellent working conditions, cordiality and hospitality. ON BEHALF OF DELEGATIONS: A. Jalilov (signed by R. Guliyev, Chairman of the Azerbaijani Supreme Soviet) K. Babourian (Chairman of the Nagorno Karabakh Republic Supreme Soviet)

157

B. Ararktsian (Chairman of the Supreme Soviet of Armenia) V. Shumeyko (Chairman of the Council of Federation of Russia) M. Sherimkulov (Chairman of the Supreme Soviet of Kyrgyzstan) V. Kazimirov (Plenipotentiary Representative of the President of the Russian Federation, Head of the Russian Mediation Mission) M. Krotov (Head of the Secretariat of the Council of the Inter-Parliamentary Assembly of member states)

EK G MOSKOVA DEKLARASYONU Declaration between the Republic of Azerbaijan, the Republic of Armenia and the Russian Federation November 2, 2008, Maiendorf Castle, Moscow Region

158

The Presidents of the Republic of Azerbaijan, the Republic of Armenia and the Russian Federation, meeting on November 2, 2008, in Moscow, at the invitation of the President of the Russian Federation, Having held substantive discussions in a constructive spirit on the state and prospects for political settlement of the Nagorno-Karabakh conflict through a continuation of direct dialogue between Azerbaijan and Armenia through the mediation of Russia, the USA and France as co-chairs of the OSCE Minsk Group,

1. Declare that they will facilitate improvement of the situation in the South Caucasus and establish stability and security in the region through political settlement of the Nagorno- Karabakh conflict based on the principles of international law and the decisions and documents approved within this framework, thus creating favourable conditions for economic growth and all-round cooperation in the region. 2. Affirm the importance of having the co-chairs of the OSCE Minsk Group continue their mediation efforts, including based on the outcome of the meeting between the parties in Madrid on November 29, 2007, and subsequent discussions on further steps to agree on the basic principles for political settlement. 3. Agree that peace settlement should be accompanied by legally binding guarantees for every aspect and stage of the settlement process. 4. Note that the Presidents of Azerbaijan and Armenia have agreed to continue work, including through further contacts at the highest level, on reaching a political settlement to the conflict and have instructed the heads of their respective foreign ministries to work together with the co-chairmen of the OSCE Minsk Group to activate the negotiation process. 5. Consider it important to encourage the establishment of conditions for carrying out confidence-building measures in the context of work on a peace settlement.

159

EK H AVRUPA KONSEYNN DALIK KARABA LE LGL ALDII 1416 SAYILI KARAR Resolution 1416 (2005) The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt with by the OSCE Minsk Conference

160

1. The Parliamentary Assembly regrets that, more than a decade after the armed hostilities started, the conflict over the Nagorno-Karabakh region remains unsolved. Hundreds of thousands of people are still displaced and live in miserable conditions. Considerable parts of the territory of Azerbaijan are still occupied by Armenian forces, and separatist forces are still in control of the Nagorno-Karabakh region. 2. The Assembly expresses its concern that the military action, and the widespread ethnic hostilities which preceded it, led to large-scale ethnic expulsion and the creation of mono-ethnic areas which resemble the terrible concept of ethnic cleansing. The Assembly reaffirms that independence and secession of a regional territory from a state may only be achieved through a lawful and peaceful process based on the democratic support of the inhabitants of such territory and not in the wake of an armed conflict leading to ethnic expulsion and the de facto annexation of such territory to another state. The Assembly reiterates that the occupation of foreign territory by a member state constitutes a grave violation of that states obligations as a member of the Council of Europe and reaffirms the right of displaced persons from the area of conflict to return to their homes safely and with dignity. 3.The Assembly recalls Resolutions 822 (1993), 853 (1993), 874 (1993) and 884 (1993) of the United Nations Security Council and urges the parties concerned to comply with them, in particular by refraining from any armed hostilities and by withdrawing military forces from any occupied territories. The Assembly also aligns itself with the demand expressed in Resolution 853 of the United Nations Security Council and thus urges all member states to refrain from the supply of any weapons and munitions which might lead to an intensification of the conflict or the continued occupation of territory. 4. The Assembly recalls that both Armenia and Azerbaijan committed themselves upon their accession to the Council of Europe in January 2001 to use only peaceful means for settling the conflict, by refraining from any threat of using force against their neighbours. At the same time, Armenia committed itself to use its considerable influence over Nagorno-Karabakh to foster a solution to the conflict. The Assembly urges both governments to comply with these commitments and refrain from using armed forces against each other and from propagating military action. 5. The Assembly recalls that the Council of Ministers of the Conference on Security and Co-operation in Europe (CSCE) agreed in Helsinki in March 1992 to hold a 161

conference in Minsk in order to provide a forum for negotiations for a peaceful settlement of the conflict. Armenia, Azerbaijan, Belarus, the former Czech and Slovak Federal Republic, France, Germany, Italy, the Russian Federation, Sweden, Turkey and the United States of America agreed at that time to participate in this conference. The Assembly calls on these states to step up their efforts to achieve the peaceful resolution of the conflict and invites their national delegations to the Assembly to report annually to the Assembly on the action of their government in this respect. For this purpose, the Assembly asks its Bureau to create an ad hoc committee comprising, inter alia, the heads of these national delegations. 6. The Assembly pays tribute to the tireless efforts of the co-chairs of the Minsk Group and the Personal Representative of the OSCE Chairman-in-Office, in particular for having achieved a ceasefire in May 1994 and having constantly monitored the observance of this ceasefire since then. The Assembly calls on the OSCE Minsk Group co-chairs to take immediate steps to conduct speedy negotiations for the conclusion of a political agreement on the cessation of the armed conflict. The implementation of this agreement will eliminate major consequences of the conflict for all parties and permit the convening of the Minsk Conference. The Assembly calls on Armenia and Azerbaijan to make use of the OSCE Minsk Process and to put forward to each other, via the Minsk Group, their constructive proposals for the peaceful settlement of the conflict in accordance with the relevant norms and principles of international law. 7. The Assembly recalls that Armenia and Azerbaijan are signatory parties to the Charter of the United Nations and, in accordance with Article 93, paragraph 1 of the Charter, ipso facto parties to the statute of the International Court of Justice. Therefore, the Assembly suggests that if the negotiations under the auspices of the co-chairs of the Minsk Group fail, Armenia and Azerbaijan should consider using the International Court of Justice in accordance with Article 36, paragraph 1 of its statute. 8. The Assembly calls on Armenia and Azerbaijan to foster political reconciliation among themselves by stepping up bilateral inter-parliamentary co-operation within the Assembly as well as in other forums such as the meetings of the speakers of the parliaments of the Caucasian Four. It recommends that both delegations should meet during each part-session of the Assembly to review progress on such reconciliation.

162

9. The Assembly calls on the Government of Azerbaijan to establish contact, without preconditions, with the political representatives of both communities from the Nagorno-Karabakh region regarding the future status of the region. It is prepared to provide facilities for such contacts in Strasbourg, recalling that it did so in the form of a hearing on previous occasions with Armenian participation. 10. Recalling its Recommendation 1570 (2002) on the situation of refugees and displaced persons in Armenia, Azerbaijan and Georgia, the Assembly calls on all member and Observer states to provide humanitarian aid and assistance to the hundreds of thousands of people displaced as a consequence of the armed hostilities and the expulsion of ethnic Armenians from Azerbaijan and ethnic Azerbaijanis from Armenia. 11. The Assembly condemns any expression of hatred portrayed in the media of Armenia and Azerbaijan. The Assembly calls on Armenia and Azerbaijan to foster reconciliation and to restore confidence and mutual understanding among their peoples through schools, universities and the media. Without such reconciliation, hatred and mistrust will prevent stability in the region and may lead to new violence. Any sustainable settlement must be preceded by and embedded in such a reconciliation process. 12. The Assembly calls on the Secretary General of the Council of Europe to draw up an action plan for support to Armenia and Azerbaijan targeted at mutual reconciliation processes, and to take this resolution into account in deciding on action concerning Armenia and Azerbaijan. 13. The Assembly calls on the Congress of Local and Regional Authorities of the Council of Europe to assist locally elected representatives of Armenia and Azerbaijan in establishing mutual contacts and interregional co-operation. 14. The Assembly resolves to analyse the conflict-settlement mechanisms existing within the Council of Europe, in particular the European Convention for the Peaceful Settlement of Disputes, in order to provide its member states with better mechanisms for the peaceful settlement of bilateral conflicts as well as internal disputes involving local or regional territorial communities or authorities which may endanger human rights, stability and peace.

163

15. The Assembly resolves to continue monitoring on a regular basis the evolution of this conflict towards its peaceful resolution and decides to reconsider this issue at its first part-session in 2006.

EK I KARABA SORUNUNA LKN NEML KARAR METNLER RESOLUTION 822 (1993) Adopted by the UN Security Council at its 3205th meeting, on 30 April 1993 The Security Council, 164

Recalling the statements of the President of the Security Council of 29 January 1993 (S/25199) and of 6 April 1993 (S/25539) concerning the Nagorny Karabakh conflict, Taking note of the report of the Secretary-General dated 14 April 1993 (S/25600), Expressing its serious concern at the deterioration of the relations between the Republic of Armenia and the Republic of Azerbaijan, Noting with alarm the escalation in armed hostilities and, in particular, the latest invasion of the Kelbadjar district of the Republic of Azerbaijan by local Armenian forces, Concerned that this situation endangers peace and security in the region, Expressing grave concern at the displacement of a large number of civilians and the humanitarian emergency in the region, in particular in the Kelbadjar district, Reaffirming the respect for sovereignty and territorial integrity of all States in the region, Reaffirming also the inviolability of international borders and the inadmissibility of the use of force for the acquisition of territory, Expressing its support for the peace process being pursued within the framework of the Conference on Security and Cooperation in Europe and deeply concerned at the disruptive effect that the escalation in armed hostilities can have on that process, 1. Demands the immediate cessation of all hostilities and hostile acts with a view to establishing a durable cease-fire, as well as immediate withdrawal of all occupying forces from the Kelbadjar district and other recently occupied areas of Azerbaijan; 2. Urges the parties concerned immediately to resume negotiations for the resolution of the conflict within the framework of the peace process of the Minsk Group of the Conference on Security and Cooperation in Europe and refrain from any action that will obstruct a peaceful solution of the problem; 3. Calls for unimpeded access for international humanitarian relief efforts in the region, in particular in all areas affected by the conflict in order to alleviate the suffering of the civilian population and reaffirms that all parties are bound to comply with the principles and rules of international humanitarian law;

165

4. Requests the Secretary-General, in consultation with the Chairman-in-Office of the Conference on Security and Cooperation in Europe as well as the Chairman of the Minsk Group of the Conference to assess the situation in the region, in particular in the Kelbadjar district of Azerbaijan, and to submit a further report to the Council; 5. Decides to remain actively seized of the matter.

RESOLUTION 853 (1993) Adopted by the UN Security Council at its 3259th meeting, on 29 July 1993 The Security Council, Reaffirming its resolution 822 (1993) of 30 April 1993, Having considered the report issued on 27 July 1993 by the Chairman of the Mink Group of the Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE) (S/26184), Expressing its serious concern at the deterioration of relations between the Republic of Armenia and the Azerbaijani Republic and at the tensions between them, Welcoming acceptance by the parties concerned at the timetable of urgent steps to implement its resolution 822 (1993), Noting with alarm the escalation in armed hostilities and, in particular, the seizure of the district of Agdam in the Azerbaijani Republic, Concerned that this situation continues to endanger peace and security in the region, Expressing once again its grave concern at the displacement of large numbers of civilians in the Azerbaijani Republic and at the serious humanitarian emergency in the region, Reaffirming the sovereignty and territorial integrity of the Azerbaijani Republic and of all other States in the region, Reaffirming also the inviolability of international borders and the inadmissibility of the use of force for the acquisition of territory, 1. Condemns the seizure of the district of Agdam and of all other recently occupied areas of the Azerbaijani Republic;

166

2. Further condemns all hostile actions in the region, in particular attacks on civilians and bombardments of inhabited areas; 3. Demands the immediate cessation of all hostilities and the immediate complete and unconditional withdrawal of the occupying forces involved from the district of Agdam and all other recently occupied areas of the Azerbaijan Republic; 4. Calls on the parties concerned to reach and maintain durable cease-fire arrangements; 5. Reiterates in the context of paragraphs 3 and 4 above its earlier calls for the restoration of economic, transport and energy links in the region; 6. Endorses the continuing efforts by the Minsk Group of the CSCE to achieve a peaceful solution to the conflict, including efforts to implement resolution 822 (1993), and expresses its grave concern at the disruptive effect that the escalation of armed hostilities has had on these efforts; 7. Welcomes the preparations for a CSCE monitor mission with a timetable for its deployment, as well as consideration within the CSCE of the proposal for a CSCE presence in the region; 8. Urges the parties concerned to refrain from any action that will obstruct a peaceful solution to the conflict, and to pursue negotiations within the Minsk Group of the CSCE, as well as through direct contacts between them, towards a final settlement; 9. Urges the Government of the Republic of Armenia to continue to exert its influence to achieve compliance by the Armenians of the Nagorny-Karabakh region of the Azerbaijani Republic with its resolution 822 (1993) and the present resolution, and the acceptance by this party of the proposals of the Minsk Group of the CSCE; 10. Urges States to refrain from the supply of any weapons and munitions which might lead to an intensification of the conflict or the continued occupation of territory; 11. Calls once again for unimpeded access for international humanitarian relief efforts in the region, in particular in all areas affected by the conflict, in order to alleviate the increased suffering of the civilian population and reaffirms that all parties are bound to comply with the principles and rules of international humanitarian law;

167

12. Requests the Secretary-General and relevant international agencies to provide urgent humanitarian assistance to the affected civilian population and to assist displaced persons to return to their homes; 13. Requests the Secretary-General, in consultation with the Chairman-in-Office of the CSCE as well as the Chairman of the Minsk Group, to continue to report to the Council on the situation; 14. Decides to remain actively seized of the matter.

RESOLUTION 874 (1993) Adopted by the UN Security Council at its 3292nd meeting, on 14 October 1993 The Security Council, Reaffirming its resolutions 822 (1993) of 30 April 1993 and 853 (1993) of 29 July 1993, and recalling the statement read by the President of the Council, on behalf of the Council, on 18 August 1993 (S/26326), Having considered the letter dated 1 October 1993 from the Chairman of the Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE) Minsk Conference on Nagorny Karabakh addressed to the President of the Security Council (S/26522), Expressing its serious concern that a continuation of the conflict in and around the Nagorny Karabakh region of the Azerbaijani Republic, and of the tensions between the Republic of Armenia and the Azerbaijani Republic, would endanger peace and security in the region, Taking note of the high-level meetings which took place in Moscow on 8 October 1993 and expressing the hope that they will contribute to the improvement of the situation and the peaceful settlement of the conflict, Reaffirming the sovereignty and territorial integrity of the Azerbaijani Republic and of all other States in the region, Reaffirming also the inviolability of international borders and the inadmissibility of the use of force for the acquisition of territory, Expressing once again its grave concern at the human suffering the conflict has caused and at the serious humanitarian emergency in the region and expressing in 168

particular its grave concern at the displacement of large numbers of civilians in the Azerbaijani Republic, 1. Calls upon the parties concerned to make effective and permanent the cease-fire established as a result of the direct contacts undertaken with the assistance of the Government of the Russian Federation in support of the CSCE Minsk Group; 2. Reiterates again its full support for the peace process being pursued within the framework of the CSCE, and for the tireless efforts of the CSCE Minsk Group; 3. Welcomes and commends to the parties the Adjusted timetable of urgent steps to implement Security Council resolutions 822 (1993) and 853 (1993) set out on 28 September 1993 at the meeting of the CSCE Minsk Group and submitted to the parties concerned by the Chairman of the Group with the full support of nine other members of the Group, and calls on the parties to accept it; 4. Expresses the conviction that all other pending questions arising from the conflict and not directly addressed in the adjusted timetable should be settled expeditiously through peaceful negotiations in the context of the CSCE Minsk process; 5. Calls for the immediate implementation of the reciprocal and urgent steps provided for in the CSCE Minsk Group's Adjusted timetable, including the withdrawal of forces from recently occupied territories and the removal of all obstacles to communications and transportation; 6. Calls also for an early convening of the CSCE Minsk Conference for the purpose of arriving at a negotiated settlement to the conflict as provided for in the timetable, in conformity with the 24 March 1992 mandate of the CSCE Council of Ministers; 7. Requests the Secretary-General to respond favorably to an invitation to send a representative to attend the CSCE Minsk Conference and to provide all possible assistance for the substantive negotiations that will follow the opening of the Conference; 8. Supports the monitoring mission developed by the CSCE; 9. Calls on all parties to refrain from all violations of international humanitarian law and renews its call in resolutions 822 (1993) and 853 (1993) for unimpeded access for international humanitarian relief efforts in all areas affected by the conflict;

169

10. Urges all States in the region to refrain from any hostile acts and from any interference or intervention which would lead to the widening of the conflict and undermine peace and security in the region; 11. Requests the Secretary-General and relevant international agencies to provide urgent humanitarian assistance to the affected civilian population and to assist refugees and displaced persons to return to their homes in security and dignity; 12. Requests also the Secretary-General, the Chairman-in-Office of the CSCE and the Chairman of the CSCE Minsk Conference to continue to report to the Council on the progress of the Minsk process and on all aspects of the situation on the ground, and on present and future cooperation between the CSCE and the United Nations in this regard; 13. Decides to remain actively seized of the matter.

RESOLUTION 884 (1993) Adopted by the UN Security Council at its 3313th meeting, on 12 November 1993 The Security Council, Reaffirming its resolutions 822 (1993) of 30 April 1993, 853 (1993) of 29 July 1993 and 874 (1993) of 14 October 1993, Reaffirming its full support for the peace process being pursued within the framework of the Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE), and for the tireless efforts of the CSCE Minsk Group, Taking note of the letter dated 9 November 1993 from the Chairman-in-Office of the Minsk Conference on Nagorny Karabakh addressed to the President of the Security Council and its enclosures (S/26718, annex), Expressing its serious concern that a continuation of the conflict in and around the Nagorny Karabakh region of the Azerbaijani Republic, and of the tensions between the Republic of Armenia and the Azerbaijani Republic, would endanger peace and security in the region, Noting with alarm the escalation in armed hostilities as consequence of the violations of the cease-fire and excesses in the use of force in response to those violations, in

170

particular the occupation of the Zangelan district and the city of Goradiz in the Azerbaijani Republic, Reaffirming the sovereignty and territorial integrity of the Azerbaijani Republic and of all other States in the region, Reaffirming also the inviolability of international borders and the inadmissibility of the use of force for the acquisition of territory, Expressing grave concern at the latest displacement of a large number of civilians and the humanitarian emergency in the Zangelan district and the city of Goradiz and on Azerbaijan's southern frontier, 1. Condemns the recent violations of the cease-fire established between the parties, which resulted in a resumption of hostilities, and particularly condemns the occupation of the Zangelan district and the city of Goradiz, attacks on civilians and bombardments of the territory of the Azerbaijani Republic; 2. Calls upon the Government of Armenia to use its influence to achieve compliance by the Armenians of the Nagorny Karabakh region of the Azerbaijani Republic with resolutions 822 (1993) , 853 (1993) and 874 (1993) , and to ensure that the forces involved are not provided with the means to extend their military campaign further; 3. Welcomes the Declaration of 4 November 1993 of the nine members of the CSCE Minsk Group (S/26718) and commends the proposals contained therein for unilateral cease-fire declarations; 4. Demands from the parties concerned the immediate cessation of armed hostilities and hostile acts, the unilateral withdrawal of occupying forces from the Zangelan district and the city of Goradiz, and the withdrawal of occupying forces from other recently occupied areas of the Azerbaijani Republic in accordance with the Adjusted timetable of urgent steps to implement Security Council resolutions 822 (1993) and 853 (1993) (S/26522, appendix), as amended by the CSCE Minsk Group meeting in Vienna of 2 to 8 November 1993; 5. Strongly urges the parties concerned to resume promptly and to make effective and permanent the cease-fire established as a result of the direct contacts undertaken with the assistance of the Government of the Russian Federation in support of the CSCE Minsk Group, and to continue to seek a negotiated settlement

171

of the conflict within the context of the CSCE Minsk process and the Adjusted timetable, as amended by the CSCE Minsk Group meeting in Vienna of 2 to 8 November 1993; 6. Urges again all States in the region to refrain from any hostile acts and from any interference or intervention, which would lead to the widening of the conflict and undermine peace and security in the region; 7. Requests the Secretary-General and relevant international agencies to provide urgent humanitarian assistance to the affected civilian population, including that in the Zangelan district and the city of Goradiz and on Azerbaijan's southern frontier, and to assist refugees and displaced persons to return to their homes in security and dignity; 8. Reiterates its request that the Secretary-General, the Chairman-in-Office of the CSCE and the Chairman of the CSCE Minsk Conference continue to report to the Council on the progress of the Minsk process and on all aspects of the situation on the ground, in particular on the implementation of its relevant resolutions, and on present and future cooperation between the CSCE and the United Nations in this regard; 9. Decides to remain actively seized of the matter. Resolution 1416 (2005) The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt with by the OSCE Minsk Conference 1. The Parliamentary Assembly regrets that, more than a decade after the armed hostilities started, the conflict over the Nagorno-Karabakh region remains unsolved. Hundreds of thousands of people are still displaced and live in miserable conditions. Considerable parts of the territory of Azerbaijan are still occupied by Armenian forces, and separatist forces are still in control of the Nagorno-Karabakh region. 2. The Assembly expresses its concern that the military action, and the widespread ethnic hostilities which preceded it, led to large-scale ethnic expulsion and the creation of mono-ethnic areas which resemble the terrible concept of ethnic cleansing. The Assembly reaffirms that independence and secession of a regional territory from a state may only be achieved through a lawful and peaceful process

172

based on the democratic support of the inhabitants of such territory and not in the wake of an armed conflict leading to ethnic expulsion and the de facto annexation of such territory to another state. The Assembly reiterates that the occupation of foreign territory by a member state constitutes a grave violation of that states obligations as a member of the Council of Europe and reaffirms the right of displaced persons from the area of conflict to return to their homes safely and with dignity. 3.The Assembly recalls Resolutions 822 (1993), 853 (1993), 874 (1993) and 884 (1993) of the United Nations Security Council and urges the parties concerned to comply with them, in particular by refraining from any armed hostilities and by withdrawing military forces from any occupied territories. The Assembly also aligns itself with the demand expressed in Resolution 853 of the United Nations Security Council and thus urges all member states to refrain from the supply of any weapons and munitions which might lead to an intensification of the conflict or the continued occupation of territory. 4. The Assembly recalls that both Armenia and Azerbaijan committed themselves upon their accession to the Council of Europe in January 2001 to use only peaceful means for settling the conflict, by refraining from any threat of using force against their neighbours. At the same time, Armenia committed itself to use its considerable influence over Nagorno-Karabakh to foster a solution to the conflict. The Assembly urges both governments to comply with these commitments and refrain from using armed forces against each other and from propagating military action. 5. The Assembly recalls that the Council of Ministers of the Conference on Security and Co-operation in Europe (CSCE) agreed in Helsinki in March 1992 to hold a conference in Minsk in order to provide a forum for negotiations for a peaceful settlement of the conflict. Armenia, Azerbaijan, Belarus, the former Czech and Slovak Federal Republic, France, Germany, Italy, the Russian Federation, Sweden, Turkey and the United States of America agreed at that time to participate in this conference. The Assembly calls on these states to step up their efforts to achieve the peaceful resolution of the conflict and invites their national delegations to the Assembly to report annually to the Assembly on the action of their government in this respect. For this purpose, the Assembly asks its Bureau to create an ad hoc committee comprising, inter alia, the heads of these national delegations.

173

6. The Assembly pays tribute to the tireless efforts of the co-chairs of the Minsk Group and the Personal Representative of the OSCE Chairman-in-Office, in particular for having achieved a ceasefire in May 1994 and having constantly monitored the observance of this ceasefire since then. The Assembly calls on the OSCE Minsk Group co-chairs to take immediate steps to conduct speedy negotiations for the conclusion of a political agreement on the cessation of the armed conflict. The implementation of this agreement will eliminate major consequences of the conflict for all parties and permit the convening of the Minsk Conference. The Assembly calls on Armenia and Azerbaijan to make use of the OSCE Minsk Process and to put forward to each other, via the Minsk Group, their constructive proposals for the peaceful settlement of the conflict in accordance with the relevant norms and principles of international law. 7. The Assembly recalls that Armenia and Azerbaijan are signatory parties to the Charter of the United Nations and, in accordance with Article 93, paragraph 1 of the Charter, ipso facto parties to the statute of the International Court of Justice. Therefore, the Assembly suggests that if the negotiations under the auspices of the co-chairs of the Minsk Group fail, Armenia and Azerbaijan should consider using the International Court of Justice in accordance with Article 36, paragraph 1 of its statute. 8. The Assembly calls on Armenia and Azerbaijan to foster political reconciliation among themselves by stepping up bilateral inter-parliamentary co-operation within the Assembly as well as in other forums such as the meetings of the speakers of the parliaments of the Caucasian Four. It recommends that both delegations should meet during each part-session of the Assembly to review progress on such reconciliation. 9. The Assembly calls on the Government of Azerbaijan to establish contact, without preconditions, with the political representatives of both communities from the Nagorno-Karabakh region regarding the future status of the region. It is prepared to provide facilities for such contacts in Strasbourg, recalling that it did so in the form of a hearing on previous occasions with Armenian participation. 10. Recalling its Recommendation 1570 (2002) on the situation of refugees and displaced persons in Armenia, Azerbaijan and Georgia, the Assembly calls on all member and Observer states to provide humanitarian aid and assistance to the hundreds of thousands of people displaced as a consequence of the armed hostilities

174

and the expulsion of ethnic Armenians from Azerbaijan and ethnic Azerbaijanis from Armenia. 11. The Assembly condemns any expression of hatred portrayed in the media of Armenia and Azerbaijan. The Assembly calls on Armenia and Azerbaijan to foster reconciliation and to restore confidence and mutual understanding among their peoples through schools, universities and the media. Without such reconciliation, hatred and mistrust will prevent stability in the region and may lead to new violence. Any sustainable settlement must be preceded by and embedded in such a reconciliation process. 12. The Assembly calls on the Secretary General of the Council of Europe to draw up an action plan for support to Armenia and Azerbaijan targeted at mutual reconciliation processes, and to take this resolution into account in deciding on action concerning Armenia and Azerbaijan. 13. The Assembly calls on the Congress of Local and Regional Authorities of the Council of Europe to assist locally elected representatives of Armenia and Azerbaijan in establishing mutual contacts and interregional co-operation. 14. The Assembly resolves to analyse the conflict-settlement mechanisms existing within the Council of Europe, in particular the European Convention for the Peaceful Settlement of Disputes, in order to provide its member states with better mechanisms for the peaceful settlement of bilateral conflicts as well as internal disputes involving local or regional territorial communities or authorities which may endanger human rights, stability and peace. 15. The Assembly resolves to continue monitoring on a regular basis the evolution of this conflict towards its peaceful resolution and decides to reconsider this issue at its first part-session in 2006.

EK J ERMENSTAN ULUSAL GVENLK STRATEJ BELGES

175

REPUBLIC OF ARMENIA NATIONAL SECURITY STRATEGY (approved at the session of National Security Council at the RA President office on January 26, 2007)

INTRODUCTION: DEFINITION OF THE NATIONAL SECURITY STRATEGY OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

The National Security Strategy of the Republic of Armenia is a system of state policy aimed to guarantee state, public, and individual security, sustainable development and the maintenance of the Armenian identity. It is implemented through the development and execution of a unified state policy based on an all-inclusive system of democratic values for all spheres of life. The National Security Strategy is subject to further amendment in order to better address the domestic and international situation and to address the changing security threats and challenges, as well as to reflect the needs related to the effective implementation of the aims of this document. The main guarantees for the implementation of the National Security Strategy are: - an efficient system of governance; - the rule of law; - a consolidation of democratic values; - an independent and impartial judiciary; - combatability of the armed forces; - efficient security and law-enforcement structures; - foreign policy ensuring effective international engagement; and, - comprehensive social justice. I. FUNDAMENTAL VALUES OF THE NATIONAL SECURITY OF THE REPUBLIC OF ARMENIA, FACTORS AND POLICIES OF SECURITY GUARANTEE, THREATS AGAINST IT 176

1. FUNDAMENTAL VALUES OF THE NATIONAL SECURITY OF THE REPUBLIC OF ARMENIA The fundamental values of the National Security of the Republic of Armenia are: INDEPENDENCE. The Republic of Armenia is a sovereign, democratic state, based on the principles of social justice and the rule of law; PROTECTION OF THE STATE AND ITS POPULATION. The Republic of Armenia guarantees the territorial integrity and inviolability of the borders of the state, and ensures the physical safety of its population; PEACE AND INTERNATIONAL COOPERATION. The Republic of Armenia aspires to expand and develop its level of international engagement, and to promote peace and security in both the regional and global context; PRESERVATION OF NATIONAL IDENTITY. The Republic of Armenia strives to preserve and develop the identity of the Armenian nation, within both Armenia and throughout its Diaspora; PROSPERITY. The Republic of Armenia aims to secure a higher quality of life for all of its population through sustainable development. 2. FACTORS AND POLICIES OF NATIONAL SECURITY GUARANTEE The factors and policies serving the fundamental values of national security include: INDEPENDENCE

- consolidating efficient governance supported by a stable constitutional order, through efficient and transparent state institutions and public administration; - enhancing and protecting democracy and civil liberties; - safeguarding all human rights and fundamental freedoms; - fully integrating and protecting all ethnic and national minorities residing in Armenia; - strengthening and consolidating all elements of a market economy, while promoting science-based, innovative, export-oriented industries; and, - ensuring the reliability, security and safety of energy, transport and communication infrastructure. 177

SECURITY OF THE STATE AND POPULATION - maintaining modern and professional armed forces and an efficient security and law-enforcement structure; -engaging in the global effort to combat transnational threats such as international terrorism, the proliferation of weapons of mass destruction and their related components, organized crime, human trafficking and the illegal drugs trade, and production and import of low-quality food products; - forming favorable environment for the present and future generations; - maintaining an efficient utilization of natural resources, with comprehensive environmental regulation and protection; and,

- integrating into international structures for the monitoring and prevention of natural and man-made disasters, adopting a reliable early-warning alert system to preempt and prevent natural and man-made disasters, and to ensure urban security and public safety. PEACE AND INTERNATIONAL SECURITY - consolidating Armenias international standing and credibility, pursuing lasting peace and security in the region, and a deeper engagement in international security, including participation in international peacekeeping operations. PRESERVATION OF THE NATIONAL IDENTITY - developing and implementing a comprehensive concept of ArmeniaDiaspora relations, with a broader mobilization of the potential of the Armenian Diaspora; - promoting and fostering Armenian studieslanguage, literature, history and culture as factors ensuring continuity of national spiritual heritage and symbolizing national identity,and, - enhancing the Armenian national culture along with preserving the elements of its distinguishing national features, aware of universal cultural values and developments, including the promotion of Armenian cultural heritage abroad. PROSPERITY

178

- eradicating poverty; - implementing a social policy aimed at protecting the vulnerable segments of the Armenian population; - developing and implementing competitive and efficient science and education policies, with a special focus on developing innovative technologies; - providing more inclusive and effective healthcare meeting highest international standards; and, - ensuring conditions for the development of spiritual and cultural potential of the individual and society. 3. THREATS TO NATIONAL SECURITY Threats to national security are defined as events, actions, or the absence thereof, that may threaten the existence of the Armenian state, society, family or individual. Such threats may emanate from domestic (internal threats) or foreign (external threats) sources. The key issue of the National Security of the Republic of Armenia is the settlement of the Nagorno Karabakh conflict. Since attaining independence at the end of the 20th century, Armenia has been engaged in a difficult process of transition which is the source of its main domestic threats. The National Security of the Republic of Armenia has also been faced with the emergence of several new inter- and intra-regional threats. Inter-regional threats stem mainly from unresolved ethnic and armed conflicts in neighboring states, whereas intra-regional threats are rooted in a clash of interests of the main powers in the region.

EXTERNAL THREATS USE OF FORCE. The Republic of Azerbaijan continues to pursue an aggressive policy of militant posturing that explicitly threatens the Republic of Armenia and the Republic of Nagorno Karabakh. Despite numerous factors preventing such development, openly militant statements articulated at the highest level, cause to

179

consider them as direct threats. In light of the heightened threat environment, there is an additional danger that the Republic of Turkey, a strategic partner of Azerbaijan, may also pose an additional threat. Taking into consideration the universally known provisions of international law, the Republic of Armenia considers the trade and transport blockade imposed by Turkey and Azerbaijan as a use of force against the Republic of Armenia; ETHNIC CONFLICTS, INTERNAL UNREST AND MILITARY ACTIVITIES IN NEIGHBORING STATES. Such destabilizing developments may create a more diverse set of security threats for Armenia, from the disruption and disintegration of transit infrastructures to the spillover of ongoing military actions from neighboring states; DISRUPTION OF TRANSIT THROUGH NEIGHBORING STATES. The disruption of both the TbilisiSukhumi railway and the road from Georgia into Russia has posed a significantly negative impact on Armenia. The imposition of broad international economic sanctions on Iran would also directly threaten the National Security of the Republic of Armenia; WEAKENING OR INEFFICIENCY OF STRATEGIC ALLIANCES. It is the understanding of the Republic of Armenia that membership in a strategic alliance necessitates that all alliance members are inherently prohibited against adopting any action that violates the interests of the other alliance members. The Collective Security Treaty Organization (CSTO) should, therefore, clarify the regulations regarding its involvement in the cases of military aggression directed against a member state; TERRORISM AND TRANSNATIONAL CRIME. International terrorism in all its forms, the proliferation of weapons of mass destruction and narcotics, money laundering, and human trafficking, each constitute a direct threat to the Republic of Armenia; ENERGY DEPENDENCE. Armenia, with a scarcity of natural resources, is dependent on external energy supplies. Recent reforms, however, have led to more efficient energy relations both domestically and with Armenias main energy supplier, the Russian Federation, thereby easing Armenias energy dependence; ARMENIAS ISOLATION FROM REGIONAL PROJECTS. Armenian participation in regional infrastructure projects is of a great significance and, in this respect Armenia

180

highly values the regional TRASSECA and INOGATE programs of the European Union (EU). Armenia also sees Azerbaijans effort to isolate Armenia from such regional development programs as a direct threat; DECLINE OF NATIONAL AND CULTURAL IDENTITY IN THE ARMENIAN DIASPORA. The Republic of Armenia attaches a great importance to the preservation of the national identity in the Armenian Diaspora. Well-organized and efficiently integrated Diasporan communities are important contributions to the overall increase in Armenias international involvement. Any weakening of the ArmeniaDiaspora ties and the absence of mutually enriching contacts may threaten the fundamental values of the National Security of the Republic of Armenia; EPIDEMICS AND NATURAL DISASTERS. The outbreak and spread of lifethreatening epidemics globally and in neighboring regions, as well as natural or manmade disasters, may threaten the National Security of the Republic of Armenia. INTERNAL THREATS DETERIORATION IN THE EFFICACY OF PUBLIC ADMINISTRATION AND THE DECLINE IN TRUST IN THE JUDICIARY. The Republic of Armenia is engaged in a transitional process of an active reform. Any deterioration in the efficacy of public administration and any decrease in the speed or scope of its reform effort are seen as potential threats to national security. The effectiveness, impartiality and independence of the judiciary are crucial for Armenia and, along with the efficacy of public administration, are essential considerations to sustai INSUFFICIENCY OF THE POLITICAL SYSTEM. The current state of inadequacy among the political parties threatens the national security and the internal democratization and development of political parties is a key prerequisite for the consolidation of democracy in the country; INSUFFICIENT LEVEL OF DEMOCRATIC CONSOLIDATION. Continuity and effectiveness of democratic systems of governance are at risk in all of the countries in transition. Direct threats in this regard include an inadequate protection of human rights, shortcomings in electoral procedures and performance, and insufficient inclusion and engagement of civil society;

181

POLARIZATION. The inadequate and incomplete provision of social security, significant levels of poverty, insufficient or unequal access to all aspects of professional training, health and social services, and emerging intolerance, comprise traditional challenges for all states in transition. Despite Armenias demonstrable progress in addressing these challenges, they remain significant risk factors for overall national security; URBANIZATION. The level of urbanization in Armenia was already quite significant during the Soviet period and has only continued since independence. This increase in urbanization stems mainly from a combination of inconsistencies in the labor market and a rural-urban division in access to education and living conditions, most notable in the capital. The continuation of this trend of urbanization constitutes a threat to the national security, as it results in a pattern of overly compact inhabitation and settlement in the areas prone to seismic activity, a deterioration of the demographic balance in rural areas, and a depopulation of border villages; CHALLENGES FROM THE MARKET ECONOMY AND FINANCIAL-BUDGET MANAGEMENT. An insufficiently competitive economic environment, an inadequate regulation of natural monopolies, and an underground or shadow economy and large cash flows, each pose a serious risk factor for the country. The Republic of Armenia strives to maintain consistent rates of high economic growth and, to foster liberalized trade, seeks to develop small and medium enterprises and attraction and safeguard foreign investment;

INADEQUATE INFRASTRUCTURE. The Republic of Armenia faces a daunting challenge to construct and extend additional road links, provide reliable and safe water, and develop telecommunications networks and other related infrastructure;

182

LOW LEVEL OF SCIENCE AND EDUCATION. Education is a traditionally important priority for Armenia. Inefficient administration in the science and education sectors, inadequate levels of international engagement and collaboration, and insufficient access to professional education are threats to national security; INADEQUATE INTELLECTUAL AND NATIONAL EDUCATION. The education of national morals and tenets of patriotism should start at home and continue through all levels of formal education. An insufficient awareness of national ideals, respect towards the state and its institutions, and individual morality, including healthy living, the traditional role of the family, and the misinterpretation of the national identity, threaten national security; NEGATIVE DEMOGRAPHIC TRENDS. The Republic of Armenia sees a low national birthrate, disappointing indexes of health, mortality, life expectancy and the quality of life, unregulated and illegal migration, especially among the educational, scientific and cultural workforce, as demographic threats to national security; ENVIRONMENTAL PROBLEMS AND EFFICIENT ADMINISTRATION OF

NATURAL RESOURCES. The Republic of Armenia recognizes the importance of increasing the efficient use and protection of the countrys mineral and natural resources, especially its water and forest resources. The preservation of Lake Sevan and the properly regulated utilization of its natural resources are priority elements of the environmental policy of Armenia; EPIDEMICS AND DISASTERS. The outbreak of epidemics, devastating earthquakes and other natural and man-made disasters pose potential security risk factors. The National Security Strategy serves as the basis for any policies that the Republic of Armenia may develop and implement to prevent and overcome threats and risks to national security, and provides a guide to guarantee the sustainable development of the Armenian state and the society.

II. DOMESTIC SECURITY STRATEGY

183

The sustainable and secure development of the Republic of Armenia calls for greater efficiency in governance, establishment of democratic values and continued economic growth. In recognition of the above, Armenia has undertaken a comprehensive reform process. The implementation of these reform programs is supported by the preservation of the Armenian national identity, through a full utilization of national potential and is supported by and based on international best practices. Thus, any failure or delay in the reform effort is a direct threat to the National Security of the Republic of Armenia. The implementation of these reforms is ensured through an integrated national policy and is reflected by the Armenian Constitution, its obligations under international treaties, legislation, presidential decrees and regulations, and all governmental decisions and supporting sub-legislation. 1. EFFICIENT PUBLIC ADMINISTRATION Goals: an increased level of state governance, with a solid system of the political system, the establishment of security and the protection of democratic values, first and foremost all human and civil rights, and the development of a civil society. Institutional reforms are aimed at the strengthening of a democratic state, the effective functioning of the bodies of public administration, the independence and impartiality of the judiciary, a consolidation of the system of local self-government, the wider inclusion of civil society in the decision-making and monitoring processes, and an intensification of the fight against corruption, especially bribery. In this respect, Armenia has initiated a number of long-term state programs, most notably an anticorruption strategy, sound administrative justice and innovative e-governance projects. One of the national security-related priority programs is the creation of an efficient disaster management system. The Republic of Armenia considers a strategic reform of judiciary as one of the key priorities for the establishment of a durable constitutional order, the rule of law, and for the effective functioning of the legislative, executive, and judicial branches of government. These reforms are further aimed at the protection of human and civil rights, and the protection of the state, society and individual against illegal actions. 2. BUILDING THE ARMED FORCES

184

Goals: the creation of a military capability able to defend and resist any aggression or incursion, to guarantee the physical safety, sovereignty and independence of the people of the Republic of Armenia, and to safeguard the territorial integrity of the state. Efficient and modern Armenian Armed Forces must always be prepared to repulse any threat and guarantee the military security of the Republic of Armenia. The priorities and goals of the defense of the Republic of Armenia are to be established and formulated in a separate document on military doctrine. A defense strategy is the basis of the activities of the Armenian Armed Forces. The Republic of Armenia consistently adheres to the principles of civilian control and democratic planning within the defense budget process. The Republic of Armenia recognizes the inability of an individual state to address the modern challenges alone, and aspires to engage in active military-political cooperation with both the states of and beyond the region. The Armenian military holds an important place as a contributor and partner in international peace and security efforts. All defense reforms and cooperation serve the interests of the Republic of Armenia and are not aimed against any third party or country. 3. LIBERALIZING THE ECONOMY Goals: sustainable economic growth, the development of small and medium enterprises, energy independence, and the creation of an open and attractive business environment. The respect and protection of private property and entrepreneurship are long-held facets of the traditional Armenian culture, and have been reflected in reform policies aimed at creating favorable conditions for rapid economic growth. Armenia has focused on promoting the development of small and medium enterprises, in recognition of their invaluable role in the establishment of a democratic society and the preservation of traditional family ties. The key priorities in fostering sustainable economic growth include:

- promoting market economic relations;

185

- consolidating competition; - achieving macroeconomic and financial stability, developing financial system; - enhancing financial intermediation; - improving a competitive business environment, with a significant decrease in the shadow economy and the dollarization; - preventing monopolization within sectors of the economy, including the efficient administration and supervision of natural monopolies; - implementing a long-term program of investment promotion; - introducing more balanced territorial and sectoral social and economic development, with an effective administration of infrastructure; - promoting technology-oriented and environmentally sound industries; and, - promoting exports. The Republic of Armenia identifies the need to implement reforms focused on individual branches of industry and sets the following priorities: - to pursue greater energy independence through a diversification of energy supplies and production, the creation of new sources of energy, including nuclear energy, and to develop a stable and reliable export-oriented energy system; - to promote the sustainable development of transport, through the integration of Armenia in regional transit routes and networks, while striving to effectively lift the blockade of Armenia; - to introduce sound environmental practices, with the proper and prudent utilization of all natural resources, including water, to preserve Lake Sevan and its surroundings, to restore and preserve forests, ensure the safe use of nuclear power, supervise the storage of hazardous chemicals, radioactive material and waste, and to introduce an early-warning alert rapid-reaction and disaster management system for natural and man-made disasters, including the raising of disaster awareness and public preparedness; and, - to ensure biological safety and food security, including an increase in agricultural production and food processing capacity, the improvement of the import-export balance in agricultural trade, compliance with international food safety standards, the implementation of new, inclusive regional development projects, with a special focus on the border and highland areas, and an increase in agricultural efficiency through 186

the introduction of new modern technologies. 4. NEW QUALITY OF LIFE AND MORALE Goals: poverty eradication, higher living standards over the long-term, the consolidation of social justice and an elimination of societal polarization, the modernization of education and science, with greater access to education, and continued cultural and intellectual development. The policy priorities in the fields of social security, education, intellectual and cultural developments include: - consolidating the state based on social justice; - establishing and promoting public accord; - addressing the social needs of the population, with greater access to social services; - improving social standards through the creation of new jobs and the establishment of a social insurance system; - improving the system of pensions, raising the minimal pension to internationally accepted standards; - addressing the negative demographic situation; - regenerating the professional community, especially in the fields of science and education, as a prerequisite for sustainable economic and public development. -Therefore, the Republic of Armenia aspires to: - implement a long-term state policy aimed at empowering the countrys scientific potential, restructuring educational system to comply with European standards and to meet the social and economic needs of the state, introducing modern education technologies; - translate the body of academic knowledge for the use in Armenia, engage academia in all areas, including defense, in order to achieve more efficient modernization; - prevent the brain-drain; - increase the role of the Armenian as a language of the national identity and of the state language; - effectively protect intellectual property; 187

- create a favorable environment for the preservation and reproduction of universal and national values, national traditions, and standards of cultural and intellectual heritage; - ensure increased access to cultural values; - support the spiritual, moral, social and cultural activities of the Armenian Apostolic Church; - prevent any threat to the cultural and intellectual identity and moral values of the Armenian people; - engage in greater cooperation with other states in order to preserve Armenian cultural, spiritual and historic monuments located within their territory; - protect the historic, spiritual, cultural heritage and the ethnic identity of the national minorities living in Armenia; - integrate into the international information area, to ensure professional promotion of Armenia and the Armenians, and to counter disinformation and propaganda; - promote relevant information about Armenia and all branches of Armenian studies through the Internet, with the creation of relevant Armenian websites; - promote sustainable and balanced urban development, including creation of harmonious biosphere and fostering of proportionate territorial density of population, and incorporating considerations of seismic vulnerability, especially in Yerevan; - create a more efficient healthcare system, through the promotion of healthy living, the regulation and monitoring of medication and related medicinal supplies, the prevention of diseases, especially radiation sickness, biological terrorism and substance abuse, and the early diagnosis of disease and their treatment, with a focus on the protection of mothers and infants and pre-natal care. III. THE REPUBLIC OF NAGORNO KARABAKH The just and peaceful resolution of the Nagorno Karabakh conflict is a key issue for the National Security Strategy of the Republic of Armenia, which is the guarantor of the safety and security of the population of the Republic of Nagorno Karabakh (Artsakh). The parties to the conflict have each assented to the mediation by the Organization for Security and Cooperations (OSCE) Minsk Group and continue to support the Minsk Group co-chairing states (France, the Russian Federation, and the United 188

States) in their effort to support a negotiated resolution to the Karabakh conflict. The Republic of Armenia appreciates the high level of expertise of those involved in the negotiations and does not deem it necessary to consider or accept declarations made by other international organizations or their possible involvement. The Republic of Armenia advocates a peaceful and compromise-based solution to the conflict. The legal aspects for the foundation of the Republic of Nagorno Karabakh are sound and not in question. The position of the Republic of Armenia is based on the principle that any final solution or final document should be approved by the Karabakh side and Armenia is ready to accept only a resolution which would affirm the irreversible reality of the existence of the Republic of Nagorno Karabakh. Nagorno Karabakh should have a geographic link to Armenia and its security should be guaranteed. Azerbaijans militant policy vis-?-vis Nagorno Karabakh and its readiness to opt for the military solution of the problem are direct threats to the security of Armenia. Under such circumstances, Armenia needs to have an army with increased defense capability to guarantee its security. The main priority of the army is to safeguard the inviolability of the borders of the Republic of Armenia and to be the guarantor of the physical safety of the peoples of the Republic of Armenia and the Republic of Nagorno Karabakh. IV. EXTERNAL SECURITY STRATEGY Armenia implements an external security strategy based on the following basic principles: COMPLEMENTARITY The foreign policy of Armenia is based on a partnership approach that seeks to simultaneously develop relations with all states in the region and with states with interests in the region. Such a policy is aimed at maintaining an overall balance in the region. The positive trends in the dialogue and cooperation among the major powers and the consolidation of the international community to combat terrorism and the proliferation of weapons of mass destruction are conducive to Armenias pursuit of its foreign policy of complementarity. 189

ENGAGEMENT Armenia is actively involved in both regional and international integration and regards itself as an equal partner in such processes. Armenia sees its engagement and participation in these international developments as being in conformity with Armenian interests. Armenias strategic partnership with Russia, its adoption of a European model of development, mutually beneficial cooperation with Iran and the United States, membership in the Commonwealth of Independent States (CIS) and the Collective Security Treaty Organization (CSTO), and its intensification of the cooperation with the NATO alliance, all contribute to the consolidation of the potential of Armenias policy of complementarity. There are three layers of Armenias external security strategy: the international, regional and pan-Armenian.

1. INTERNATIONAL In order to keep pace with international developments, and to better address their positive and negative trends, the Republic of Armenia has adopted a strategy of promoting its national interests through international integration and active engagement. Such a strategy demands active participation in current international developments and intensive multilateral, multi-layer and bilateral policy. The main directions of the strategy of integration/engagement are: - participating in global security efforts, particularly, fight against terrorism and peacekeeping operations; - participating in international arms control regimes; - active engaging in major international organizations; - developing relations with global centers of power and countries with interests in the region; and, - participating in European and post-Soviet integration. 1.1. MILITARY-POLITICAL COMPONENTS OF THE EXTERNAL SECURITY STRATEGY

190

Armenias military cooperation with individual states and membership in international and regional security structures, and its active participation in their programs, are aimed only at consolidating the security of the country. The main components of military-political security include: - bilateral relations with Russia, with defense and technical military cooperation, through a strategic partnership between the two states; - participation in the Collective Security Treaty Organization; - bilateral military cooperation, particularly with the United States and Greece; - cooperation with the NATO alliance; and, - engagement in activities of international security organizations, such as the OSCE, which guarantee open and transparent arms control regimes. COLLECTIVE SECURITY TREATY ORGANIZATION (CSTO) Armenia is a founding member of the Collective Security Treaty Organization (CSTO). The aim of the CSTO is to collectively prevent and, if necessary, repulse a military threat against any of its participating states. Armenia views its participation in this organization as a component of its security, which is exercised through various levels of ties between its member states. The military component of the CSTO provides privileged conditions for the supply of the military equipment to CSTO member-states, which is a key priority for Armenia. The intensification of the military component of the CSTO is aimed at the establishment of mechanisms for military cooperation and for an effective way to exchange information and address international threats, such as terrorism and trafficking in arms and drugs. NORTH ATLANTIC TREATY ORGANIZATION (NATO) Armenia strives to establish intensive relations with NATO through the Euro-Atlantic Partnership Council (EAPC) and the Partnership for Peace (PfP) program. Armenias active participation in the PfP is important both in terms of the necessity for a significant level of relations with European security structureNATOand for the development of bilateral relations with the United States and other allies, but also for Armenias policy of European integration. Armenia is intensifying its political dialogue with NATO, and is establishing 191

compatible military units, such as the current peacekeeping battalion, capable of participating in NATO peacekeeping operations. Armenia is also a part of NATOs Planning and Review process. The successful implementation of the PfP Individual Partnership Action Plan (IPAP) will foster the greater modernization and efficiency of the Armenian defense system and will bring it in closer conformity with the defense systems of advanced states, including their armed forces. 1.2. MEMBERSHIP IN INTERNATIONAL ORGANIZATIONS UNITED NATIONS Since acquiring UN membership in 1992, Armenia has fully adhered to the universal values of the United Nations, such as the protection of human rights, democracy and rule of law as an integral constituent of the state ideology, and has both actively participated in various activities of the organization and cooperated with many bodies, subsidiary organs and structures of the United Nations organization. Through its continued participation and practical contribution to the international fight against terrorism and to several UN peacekeeping efforts, Armenia will assist international security and stability efforts. While Armenia attributes great importance to the leading role of the United Nations in maintaining international peace and security, it also believes that the new geopolitical realities of today demand a reform of the organization in order to better address new challenges. EUROPEAN STRUCTURES a. EUROPEAN UNION (EU) The development and consolidation of Armenias relations with the European structures, and with the European Union (EU) above all, is a priority direction for the countrys foreign policy. The further intensification of the countrys diverse cooperation with the EU will promote the consolidation of democracy, strengthen the rule of law, and protect 192

human rights and fundamental freedoms. In addition, the development of relations with the EU, as a major global economic and political power, broadens Armenias trade and economic links and supports the countrys economic development. Through its regional initiatives, the EU promotes a favorable environment for the establishment of lasting stability and cooperation in the South Caucasus region. Armenias inclusion in the European Neighborhood Policy (ENP) is a major step forward toward European integration. Establishment of close relations with the EU serves Armenias long-term interests.

b. COUNCIL OF EUROPE Membership in the Council of Europe affirmed Armenias place in the European family and its commitment to develop itself as a country in adherence to European political, legal, cultural, and human rights standards. Armenia highly values the readiness of the Council of Europe to promote the interstate and civil society contacts in the South Caucasus and considers it an important factor for the fostering of regional cooperation, conflict resolution and regional security.

c. ORGANIZATION FOR SECURITY AND COOPERATION IN EUROPE (OSCE) Armenias participation in the OSCE is important for the promotion of peace and security, and for the expansion of the principles of democracy and rule of law. The role of the OSCE, and its Minsk Group, the mediating body engaged in the resolution of the Nagorno Karabakh conflict, makes the OSCE an especially important organization for Armenia. Armenias active involvement in the three main dimensions of the OSCE, the politicomilitary, the economic and environmental, and the human, are important factors for the security and stability of the country.

COMMONWEALTH OF INDEPENDENT STATES (CIS) Armenia is a founding member of the Commonwealth of Independent States (CIS) 193

and is an active contributor to the development and implementation of its cooperation programs. Such a policy serves the economic, humanitarian, political, military and other interests of the country. The CIS promotes the economic, social and humanitarian ties between its members and is making an effort to establish greater cooperation in various domainsin the politico-military arena, the security of external borders, in combating international terrorism and in fighting organized crime, drug trafficking and illegal migration. INTERNATIONAL ECONOMIC ORGANIZATIONS Armenia is greatly interested in its further integration into international economic organizations and more active participation in their economic activities. The countrys membership in the World Trade Organization (WTO) is a major step in this direction. The continued close and successful cooperation between Armenia and the World Bank and the International Monetary Fund (IMF), and their sizable assistance to Armenia, have been a significant contribution to the efficiency of reforms in Armenia. Armenia also participates in the activities of the Black Sea Economic Cooperation (BSEC).

1.3. BILATERAL DIMENSIONS OF EXTERNAL SECURITY RUSSIAN FEDERATION Although Russia includes a part of the Caucasus, ArmenianRussian relations go far beyond the regional level. The importance of Russias role for the security of Armenia, the traditional friendly links between the two nations, the level of trade and economic relations, Russias role in the Nagorno Karabakh mediation effort, as well as the presence of a significant Armenian community in Russia, all contribute to a strategic partnership. The foundation for this strategic partnership was established through a Treaty on Friendship, Cooperation and Mutual Assistance and the Declaration on the Collaboration towards the 21st Century. Both these agreements and a bilateral agreement on defense cooperation, including within the framework of the Collective Security Treaty Organization (CSTO), serve as the main pillars of the Armenian security system. 194

The Russian military presence in Caucasus is an important factor for Armenias security and for the preservation of the political and military balance in the region. The Republic of Armenia and the Russian Federation jointly guard the Armenian borders and cooperate in air defense. Armenia attributes a great importance to its cooperation with Russia in the areas of defense, military-technical relations, energy, transportation, regional stability and security, and in the improvement of the legal status of the large number of Armenians residing in Russia. THE UNITED STATES The relationship between Armenia and the United States is continuing to develop dynamically, both because of the important U.S. role in regional and global militarypolitical and economic processes and international relations and due to the diverse U.S. assistance provided to Armenia. Armenia and the United States closely cooperate in the implementation of democratic reforms in Armenia. Bilateral economic cooperation and commercial ties continue to expand and the U.S. holds an increasingly significant share in foreign investment in Armenia. The U.S. is a co-chair of the OSCEs Minsk Group and contributes to seeking a mediated resolution to the Nagorno Karabakh conflict. Armenia also values the efforts of the United States in establishing greater stability and security in our region and to promote regional cooperation. Armenia has also partnered with the U.S. in the fight against international terrorism, peacekeeping operations, as well as in the confronting the challenges of proliferation and other global security related issues. The Armenian Diaspora, through its various organizations and centers in the United States, has contributed to the development of bilateral relations between Armenia and the United States. EUROPEAN STATES Armenias bilateral relations with the European states are part of its overall process toward European integration. Economic and social development, European integration, resolution of the Nagorno Karabakh conflict, regional stability and development of regional cooperation are each high on Armenias bilateral agenda. 195

Implementation of this agenda would only promote the intensification of the trade links, facilitate access to the European market, and encourage foreign investment in Armenia. Armenia is interested in the diversified development of relations with its European partners, and has specifically identified the consolidation of bilateral political and economic ties as a priority. Cooperation in international organizations and the existence and positive potential of significant Armenian communities in some European states serve as additional contributions to the promotion of mutually beneficial cooperation. Armenia also values the lessons from the Eastern European countries experience and its consideration in its reform processes. MIDDLE EAST Relations with the countries of the Middle East are important for Armenia given both the regions proximity and the impact of developments in the Middle East on broader international politics. Reflecting Armenias centuries-old links to the countries of the Middle East, there are still numerous Armenian communities throughout the region, that have long contributed to the social, political, economic and cultural development of the region and its constituent states. Armenia will continue to develop its relations and cooperation with its traditional partner states in the Middle East and will strive to give new impetus to developing trade and economic relations with the Arabic countries of the Gulf and the Mediterranean regions. ASIA AND PACIFIC Armenia has intensified and broadened its relations with the countries of the AsiaPacific region in general, and with the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) member states in particular. In terms of developing both a bilateral and multilateral framework, Armenia has identified the increasing international role of major ASEAN countries, particularly China, India and Japan, their economic potential and progress, as well as opportunities for cooperating with these countries within international organizations. 2. REGIONAL 196

Both Armenias relations with its neighbors and developments in the region serve as basic factors for the Armenian security. Armenia continues to advocate regional cooperation, seeks the creation of regional security system, and advocates the promotion of constructive relations among all neighboring states. Armenia also notes the challenges posed by the unresolved conflicts and disputes between the states of the region, and the absence of common and unified mechanisms for security, stability and communication. In this way, the key to resolving the conflicts in the region, to solving the disputes and overcome historic difficulties, and to preventing the emergence of dividing lines in the region and their negative consequences, is through dialogue and cooperation. The regional directions of the Security Strategy of the Republic of Armenia include: - consolidating regional stability, establishing, restoring and developing mutually beneficial bilateral and multilateral regional cooperation; - further developing neighborly relations by implementing diversified programs of cooperation with Iran and Georgia; - resolving the Nagorno Karabakh conflict and normalizing relations with Azerbaijan; - seeking a normalization of relations with Turkey; - consolidating democracy throughout the region; and, - engaging in international economic projects focusing on the region.

2.1. BILATERAL DIMENSIONS OF EXTERNAL SECURITY ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN The development of traditional neighborly relations between Armenia and Iran is based on a number of shared realities: shared borders, historic and cultural ties, and mutual economic interests. Armenias main southern transit route passes through Iran as does Armenias strategic access to Asia and Middle East, a reality only exacerbated by the blockade of Armenia imposed by its two neighboring states. The two countries have significant interests in energy cooperation and are currently implementing several joint projects aimed at providing Armenia with important 197

alternative sources of energy. Armenia appreciates the balanced position which Iran, as a major actor both in the region and within the Islamic world, has adopted regarding the Nagorno Karabakh conflict. Armenia seeks to continue to develop its cooperation with Iran in the energy sector, and is pursuing policies designed to expand bilateral trade, establish new communications, and to effectively utilize the existing potential. Armenia also values Irans engagement in various processes in the South Caucasus region and regards it a factor contributing to maintaining balance and stability in the region. GEORGIA Armenia has traditionally enjoyed friendly relations with Georgia which have contributed to the maintenance of overall stability in the region. Georgia is an important regional partner for Armenia and is seen as a partner for Armenia, with the expansion of the existing high-level bilateral cooperation rooted in the long-term strategic interests of both countries. Armenia is mostly interested in the stable and secure development of Georgia and would welcome a lasting peaceful resolution of existing conflicts in Georgia. Such a resolution would allow Armenia to benefit from the vital transit links through Georgia and would promote the restoration of the TbilisiSukhumi railway, a consideration with particular significance for both Armenia and the region as a whole. The existence of a large, well-established Armenian community in Georgia brings added importance to relations between two countries. The two governments have engaged in fostering cooperation aimed at improving the social and economic situation of the Armenian population of Georgia, including the Armenian community of the southern Georgian region of Javakhk. THE REPUBLIC OF TURKEY There are no diplomatic relations between Armenia and Turkey. The establishment of normal diplomatic relations between Armenia and Turkey is hampered by preconditions set forth by the Turkish side. Armenia has long advocated the establishment of diplomatic relations without any precondition and will continue its efforts to surmount the obstacles and improve the 198

bilateral relations between Armenia and Turkey. Armenia aspires for the universal recognition and condemnation, including by Turkey, of the Armenian Genocide, and sees it both as a restoration of an historical justice and as a way to improve the overall situation in the region, while also preventing similar crimes in the future. The unnatural character of bilateral relations and the closed border by Turkey threaten the Armenian security and hamper its lasting development. The absence of normalized relations adversely affects the stability of the region as a whole and impedes the development of regional cooperation. The normalization of ArmenianTurkish relations would decrease the risk of new dividing lines emerging in the region and would help to create a more conducive environment for the final settlement of the Nagorno Karabakh conflict. Armenia closely follows Turkeys accession negotiations with the European Union and hopes that the process will avoid any application of double standards. Armenia stresses that the lifting of the Turkish blockade of Armenia, which has acquired special importance in view of Armenias inclusion in the European Neighborhood Policy (ENP), will be an important condition in the negotiations between Turkey and the EU. AZERBAIJANI REPUBLIC Diplomatic relations between Armenia and Azerbaijan have not been established due to the Nagorno Karabakh conflict. Azerbaijan has adopted a policy aimed at the exclusion of Armenia from all projects of regional cooperation. Azerbaijan continuously refuses to open its communication routes with Armenia and denies all Armenian and international initiatives to engage in bilateral cooperation in an attempt to exert pressure on Armenia regarding the Nagorno Karabakh conflict. Armenia believes that the bilateral and regional cooperation could build confidence and have a serious positive impact on the overall situation. Armenia will continue its confidence building efforts and to this end will encourage cooperation, contacts and visits on every level. 3. ARMENIA DIASPORA RELATIONS The wide range of issues comprising ArmeniaDiaspora relations presents a 199

significant component of the National Security Strategy of the Republic of Armenia. In sheer numbers, the Armenian Diaspora exceeds the overall population of Armenia; it is geographically diverse and stems largely from the exodus of Armenians to safety during the Genocide and related forced deportations. The Armenian Diaspora is well integrated within their host countries of residence and is active in many areas of political, economic and social affairs of those countries. The largest Diasporan communities are presently located in the Russian Federation, the United States, France, Iran, Georgia and in some Arab countries. Majority of the Diasporan Armenians are non-Armenian citizens. In order to consolidate relations with its Diaspora, the Republic of Armenia focuses its efforts on preventing the assimilation and loss of lingual and cultural identity among the Armenians living abroad. Additionally, Armenia embraces all systemic demonstrations of Diaspora involvement in the solution of vital problems facing Armenia and Nagorno Karabakh. The integration of the Armenian nation offers a serious degree of economic and cultural potential, especially as a means to promote trade, tourism, preservation, development and publicizing of the cultural heritage. The preservation and intensification of ties with the Diaspora also creates a unique bridge between Armenia and the international community, as Armenian community organizations worldwide support the development of bilateral ties with different countries, and foster Armenias global integration and consolidation of democracy. The Armenian Apostolic Church, through its capacity as the national church, also has an important mission in the integration of the Armenians and the development of the nation. CONCLUDING PROVISIONS The National Security Strategy of the Republic of Armenia serves as a guideline for the determination of the main directions, challenges and priorities of the countrys domestic and foreign policy. Further revisions of the National Security Strategy should address the changing nature of dynamic internal, regional and global developments, altered situation and political priorities. Any declarations made on behalf of the Republic of Armenia and by its state officials should preserve the wording, intent and the spirit of the National Security Strategy. 200

In order to ensure the overall consistency of the decisions adopted by the state and administrative authorities of the Republic of Armenia, such decisions should be in accordance with the provisions of the National Security Strategy. The provisions of the National Security Strategy are exercised on the basis of the development of guidelines and action plans in the areas of foreign policy, defense, economy, food security, energy, environment protection, the safety of communications and information, demography, science and education, and intellectual and cultural developments. These guidelines are elaborated by the Government of the Republic of Armenia in accordance with the provisions of Articles 85, 86, and 89 of the RA Constitution. CHIEF OF STAFF OF THE RA PRESIDENT A. GEVORKYAN

EK K TRKYE CUMHURYET VE ERMENSTAN CUMHURYET

201

ARASINDA PARAFE EDLEN PROTOKOL Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti,

Ayn gn imzalanan Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti arasnda tklayn Diplomatik likilerin Kurulmas Protokol rehberliinde, kili ilikilerini karlkl karlara sayg ve gven temelinde gelitirme hedeflerini gz nnde bulundurarak, kili ilikilerini iki lkenin ortak karlar temelinde, siyasi, ekonomik, enerji, ulatrma, bilimsel, teknik, kltrel ve dier alanlarda gelitirmeye ve ilerletmeye kararl olarak, Uluslararas ve blgesel rgtlerde ibirliinin, iki lke arasnda zellikle BM, AGT, Avrupa Konseyi, Avrupa-Atlantik birlii Konseyi ve KE kapsamnda gelitirilmesine destek vererek, ki devletin, blgede demokratik ve srdrlebilir gelimenin salanmas, blgesel istikrar ve gvenin arttrlmas iin ibirlii yapmak ynndeki ortak amalarn dikkate alarak, Blgesel ve uluslararas uyumazlk ve atmalarn uluslararas hukuk ilkeleri ve normlar temelinde bar ekilde zmlenmesi hususundaki taahhtlerini tekrarlayarak, Terrizm, snr aan rgtl sular, uyuturucu ve silah kaakl gibi blgeye ve dnya gvenlii ve istikrarna ynelik ortak gvenlik tehditleri konusunda uluslararas toplumun eylemlerini gl ekilde desteklemeye hazr olduklarn yeniden vurgulayarak,

1. Bu Protokoln yrrle girmesinden itibaren 2 ay ierisinde ortak snrn almas hususunda anlamlardr, 2. Her iki lkenin Dileri Bakanlklar arasnda dzenli siyasi istiare gerekletirilmesi, ki halk arasnda karlkl gven tesis edilmesi amacyla, mevcut sorunlarn tanmlanmasna ve tavsiyelerde bulunulmasna ynelik olarak, tarihsel kaynak ve arivlerin tarafsz bilimsel incelemesini de ierecek ekilde bir diyaloun uygulamaya konulmas, 3. ki lke arasnda mevcut ulatrma, iletiim, enerji altyaps ve ebekelerinden en iyi ekilde istifade edilmesi ve bu ynde tedbirler alnmas, ki lke arasnda 202

ibirliini glendirmek amacyla ikili hukuki erevenin gelitirilmesi, lgili kurumlar arasnda ilikilerin desteklenmesi ve uzman ve renci deiimini tevik etmek yoluyla bilim ve eitim alanlarnda ibirlii yaplmas ve iki tarafa ait kltrel mirasn korunmas ve ortak kltrel projelerin balatlmas amacyla harekete geilmesi, ki lkenin vatandalarna gerekli yardm ve korumay salayabilmek iin 1963 tarihli Konsolosluk likilerine dair Viyana Szlemesi uyarnca konsolosluk alannda ibirlii tesis edilmesi, ki lke arasnda ticaret, turizm ve ekonomik ibirliinin gelitirilmesi amacyla somut tedbirler alnmas, evre konularna ilikin diyalog kurulmas ve ibirliinin glendirilmesi, hususlarnda anlamlardr. 4. Ayrca, bu Protokol'n 2. ilem paragrafnda ifade edilen ykmllklerin hzl bir ekilde uygulanmasn teminen, ayr alt komisyonlar da kapsayan Hkmetleraras bir ikili komisyonun kurulmas hususunda anlamlardr. Hkmetleraras komisyonun ve alt komisyonlarnn alma kurallarn hazrlamak zere ibu protokoln yrrle girmesini izleyen gnden 2 ay sonra iki Dileri Bakan bakanlnda bir alma grubu oluturulacaktr. Bu alma kurallar, ibu protokoln yrrle girmesini izleyen 3 ay ierisinde Bakanlar seviyesinde onaylanacaktr. Hkmetleraras komisyon, anlan alma kurallarnn kabul edilmesinin hemen ardndan ilk toplantsn gerekletirecektir. Alt komisyonlar bu andan itibaren en ge 1 ay ierisinde almalarna balayacak ve grevlerini tamamlayana dek ara vermeden alacaklardr. Uygun olmas halinde alt-komisyonlara uluslararas uzmanlar da katlacaktr.

PROTOKOL BELGES Atlacak admlar:

203

1. Ortak snrn almas: Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda kili likilerin Gelitirilmesi Protokolnn yrrle girmesinden sonra iki aylk bir sre iinde 2. ki Dileri Bakannn bakanlnda, hkmetleraras komisyonun ve alt komisyonlarnn alma kurallarn hazrlamak zere bir alma grubunun oluturulmas: Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda kili likilerin Gelitirilmesi Protokolnn yrrle girmesini izleyen gnden 2 ay sonra 3. Hkmetleraras komisyonun ve alt komisyonlarnn alma kurallarnn Bakanlar dzeyinde onaylanmas: Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda kili likilerin Gelitirilmesi Protokolnn yrrle girmesinden sonra 3 aylk bir sre iinde 4. Hkmetleraras komisyonun ilk toplantsnn dzenlenmesi: Hkmetleraras komisyonun ve alt komisyonlarnn alma kurallarnn Bakanlar dzeyinde onaylanmasndan hemen sonra 5. Aadaki alt komisyonlarn almaya balamalar: -siyasi istiare alt komisyonu; ulatrma, iletiim ve enerji altyap ve ebekeleri alt komisyonu; -hukuki konulara ilikin alt komisyon; -bilim ve eitim alt komisyonu; -ticaret, turizm ve ekonomik ibirlii alt komisyonu; -evre sorunlarna ilikin alt komisyon; ve -tarihsel boyuta ilikin alt komisyon iki halk arasnda karlkl gven tesis edilmesi amacyla, mevcut sorunlarn tanmlanmasna ve tavsiyelerde bulunulmasna ynelik olarak, tarihsel kaynak ve arivlerin tarafsz bilimsel incelenmesini de ierecek ekilde bir diyaloun uygulamaya konulmas: (Bu diyalogda Trk, Ermeni ve svire temsilcileri ile dier uluslararas uzmanlar da yer alacaklardr.) Hkmetlararas komisyonun ilk toplantsndan en ge bir ay sonra.

204