Skripta Iz Citologije

Prirodno-matematiki fakultet
MEDICINSKA BIOLOGIJA
Citologija
PODRIJETLO I EVOLUCIJA Stanice smo podijelili u prokariote i eukariote. Prokarioti nemaju pravu jezgru, manje i jednostavnije su, te im genetiki materijal nije organiziran u kromosome. Eukarioti imaju pravu jezgru i organele. ivot je nastao prije 3.8 milijardi godina tj. 750 milijuna godina nakon nastanka zemlje. U primitivnoj zemljinoj atmosferi gotovo da uopde nije bilo kisika, ali zato je sadravala CO2, N2 i CO. Takva atmosfera je bila reducirajuda. Uz pomod elektrinog pranjenja ili suneve svjetlost mogle su se stvoriti organske molekule. Stanley Miller je uspio dobiti organske molekule iz H2, CH2, NH3 i vode uz elektrine iskre. Slijededi korak je stvaranje makromolekula iz monomera, koji mogu spontano polimerizirati u pretpostavljenim prebiotikim uvjetima. Zagrijavanjem suhe smjese aminokiselina rezultira njihovim spajanjem u polipeptide. Takve makromolekule su morale za daljnji razvoj upravljati vlastitom replikacijom, a za to su jedino nukleinske kiseline sposobne. Otkriveno je da je RNA sposobna katalizirati odreen broj reakcija, ukljuujudi i polimerizaciju nukleotida i stvaranja novog lanca RNA. Prema tome je RNA molekula u tzv. RNA-svijetu mogla biti inicijalni genetiki sustav, Raznim interakcijama izmeu RNA i aminokiselina dovelo je vjerojatno do stvaranja i DNA. Takva replicirajuda RNA se nala okruena u membrani od fosfolipida, koji su karakteristine zbog svoje amfipatinost. Imaju ugljikohidratni rep, koji je hidrofoban, i fosfatnu glavu, koja je hidrofilna. Kada se oni urone u vodu onda spontanu stvaraju dvosloj, tako da im je rep okrenut u unutranjost, a glava prema van u vodenu sredinu. Mogude da je u to vrijeme ved postojala RNA koja je bila okruena membranom i stvarala vlastite proteine. Stanice su bile sposobne uzimati hranu i energiju izravno iz okolia, ali poto je takvo stanje 2013
ograniavajude, pa su stanice trebale razviti vlastite mehanizme. Sve stanice koriste adenozin 5'trifosfat ( ATP ) za svoj stanini metabolizam i druge aktivnosti ( pokretanje ). Smatra se da su se ti mehanizmi za proizvodnju energije razvili u tri stupnja ( glikoliza, fotosinteza i oksidativni metabolizam). Prva je nastala Glikoliza pomodu koje se u anaerobnim uvjetima razgradnjom glukoze u mlijenu kiselinu dobivaju 2 molekule ATP-a. Slijededi korak je bio razvoj fotosinteze, koji je stanici omogudio koritenje suneve svjetlosti i da postane neovisna o ved oblikovanim organskim molekulama u kojima je pohranjena energija ( glukoza ). Vjerojatno su te primitivne stanice koristile H2S da CO2 pretvore u organske molekule. Koritenje H2O kao donora elektrona i vodika za pretvorbu CO2 u organske molekule se razvio tek kasnije. Nusprodukt takve reakcije je O2. Oslobaanje O2 je dovelo do stvaranje oksidirajude atmosfere i do razvoja oksidativnog metabolizma. Potpunom razgradnjom glukoze u aerobnim uvjetima nastaje oko 36-38 ATP-a. Dananje prokariote smo podijelili u arhebakterije i eubakterije. Ovi prvi ive u ekstremnim uvjetima, koji su vjerojatno takvi bili i u primitivnoj atmosferi ( sumporna vrelita od oko 80c, Ph = 2), a u eubakterije spadaju dananje bakterije. Bakterije su vedinom okruglaste, tapidaste ili spiralne, promjera od 1-10m, mogu kodirati i do 5.000 razliitih proteina, a najsloenije su cijanobakterije. E.coli je tapidasta, ima nukleoid, ispod stanine stjenke ima staninu membranu ( osigurava funkcionalnost ), unutar citoplazme oko 30.000 ribosoma. Podrijetlo eukariota Organeli eukariota nastali su endosimbiozom. To je pojava kada jedna stanica ivi unutar druge. Pretpostavlja se da su prokariotske stanice ule u eukariotske. Mitohondriji i kloroplasti potjeu od eubakterija. Veliinom su slini njima,a takoer se dijele diobom. Sadre vlastiti DNA, koji se replicira svaki put kada se oni dijele. Oni imaju vlastiti genetiki
2013
sustav, koji se razlikuje od onog u jezgri. Ribosomi i rRNA su srodniji onim bakterijskim. Mitohondriji su se razvili od aerobnih bakterija, a kloroplasti od fotosintetskih bakterija ( cijanobakterije ). Neki eukariotski geni potjeu od arhebakterija, a neki od eubakterija. Geni koji su ukljueni u informacijske procese ( replikacija, transkripcija i sinteza ) potjeu od arhebakterija, a oni ukljueni u opde stanine procese ( glikoliza i biosinteza lipida ) od eubakterija. Novija hipoteza govori o fuziji gena eubakterija u arhebakterija. Endosiombiotska asocijacija izmeu eubakterije i arhebakterije bila je popradena fuzijom dvaju prokariotskih genoma ime je onda nastao ancestralni eukariotski genom sastavljen od dijelova genoma eubakterija i arhebakterija. Najsloeniji jednostanini eukariotski organizam je kvasac. Oni su mnogo sloeniji od bakterija, a ujedno i puno jednostavniji od stanica ivotinja i biljaka. Najvie istraivan kvasac je Saccharomices cerevisiae. Ostali sloeniji jednostanini eukarioti: - E.coli - Amoeba proteus ( pseudopodiji ) - zelene alge ( imaju kloroplaste ) Viestanini organizmi nastali su iz jednostaninih prije bilijun godina. Prijelazni oblik smatramo agregate jednostaninih organizama ( alga volvox - kolonije) u kojim je dolo do podjele rademeu stanicama. II. Jezgra Jezgra je glavna karakteristika eukariota u kojoj se odvija replikacija DNA, transkripcija i doradba RNA, dok se translacija dogaa u citosolu. Ovojnica i promet Jezgra je obavijena dvostrukom membranom koja ju odvaja od citoplazma i odrava drugaiji sastav. Jedina komunikacija su kompleksi jezgrinih pora, koji imaju i ulogu u regulaciji ekspresije gena
2013
eukariota. Razlikujemo unutarnju i vanjsku jezgrinu membranu. Vanjska na sebi nosi proteine i ona se nastavlja na ER, a lumen izmeu jezgrinih membrana se takoer nastavlja u lumen ER. Proteini na vanjskoj jezgrinoj membranu veu se za citoskelet, dok oni na njenoj unutarnjoj na jezgrinu laminu. Kao i sve ostale membrane i jezgrina se sastoji od dvosloja fosfolipida kroz kojeg mogu prolaziti male nepolarne molekule. Vanjska i unutarnja membrana se spajaju na mjestima gdje se nalaze kompleksi jezgrinih pora, koji omoguduju prolazak malim polarnim molekulama. Na unutarnju membranu prilijee lamina, koja je graena od vlaknastih proteina (60 80 kilodaltona), a nazivaju se lamini. U organizmu sisavca su pronaena tri gena ( A, B i C ), koji kodiraju barem sedam razliitih proteina. Stvaranje lamine zapoinje udruivanjem dvaju lamina ( vlaknasti proteini ), koji stvaraju dimere ije se -uzvojnice ispreplidu. Tako nastala struktura se naziva pletenica. Dimeri se meusobno spajaju i tako nastaju intermedijarni filamenti. Povezivanje lamina sa unutranjom membranom olakano je posttranslacijskim dodavanjem lipida prenilacijom c-terminalnog cisteinskog ostatka. Lamini se veu na specifine proteine na unutarnjoj membrani ( emerin ) i na receptore lamina B. Lamini su jo povezani i sa kromatinom preko H2A i H2B histona, a proteu se u obliku labave mreu i u unutranjost jezgre. Kompleks jezgrinih pora su velike strukture ( 30 puta vede od ribosoma ), koje se sastoje od oko 30 razliitih proteina prisutnih u vie kopija. Kroz te pore prolaze male nabijene molekule, ioni i makromolekule ( proteini i RNA ). RNA tim putem naputa jezgru, kao to proteini bitni za samu jezgru ulaze tim putem. Postoje dva mehanizma transporta kroz pore. Male nabijene molekule i manji proteini ( 20 30 kd ) prolaze slobodno u oba pravca bez utroka energije. Vedina proteina i RNA ( vede molekule ) prolaze kroz centralnu poru u kompleksu uz utroak energije ( oni bivaju prepoznati i prebaeni na suprotnu stranu ). Kompleks jezgrinih pora je struktura sa oktogonalnom simetrijom organiziranom oko sredinjeg kanala. Sadri 8 preki koje su povezani prstenima na citoplazmatskoj i jezgrinoj strani, a svi skupa
2013
uvrdeni na mjestu gdje se vanjska i unutarnja membrana sastaju. Na obe strane jo stre i proteinski filamenti. Proteini namijenjeni za jezgru imaju jezgrin lokalizacijski slijed ( Histoni, DNA/RNA polimeraza, transkripcijski faktori, faktori prekrajanje ) kojeg prepoznaju jezgrini transportni receptori i usmjeruju kroz pore. Sljedovi za jezgru su kratki odsjeci bazinih aminokiselina ( lizin i arginin ). Oni mogu biti smjeteni jedan do drugog, pa su slini T-antigenu*. Sljedovi mogu biti i odvojeni ( izmeu njih se nalaze aminokiseline nebitne za signalizaciju ), pa ih nazivamo bipartit. *Istraivai su prouavali T-antigen majmunskog virusa, koji pokrede replikaciju virusne DNA. Taj signal je odgovoran za lokalizaciju T-antigena u jezgri, pa je preko njega otkriven jezgrin lokalizacijski slijed Pro-Lys-Lys-LysArg-Lys-Val Jezgrine lokalizacijske signale prepoznaju importini. Kretanje makromolekule regulirano je proteinom Ran, koji vee GTP. Ostali primjeri proteina koji veu GTP su Ras,, Arf i Rab, Rac, Rho i cdc42. Enzimi koji stimuliraju hidrolizu GTP-a u GDP smjeteni su na vanjskoj membrani, a enzimi, koji su odgovorni za obrnut proces, na unutarnjoj membrani jezgre. Ulazak proteina u jezgru zapoinje vezanjem importina na signalni slijed, a tako nastali kompleks se dalje usmjeruje prema filamentnima. Pomodu proteina nukleoporina, koji sadri sljedovi Phe-Gly ( FG-proteini ) i obrubljuju centralni kanal, kompleks ulazi u jezgru. Na jezgrinoj strani se taj kompleks vee na Ran/GDP kompleks i dolazi do otputanja importina od proteina. Ran/GTP naputa jezgru gdje se ponovno hidrolizira u ran/GDP ( oslobaa importin ) i pomodu vlastitog receptora ( NTF 2 ) ponovno ulazi u jezgru. Proteini namijenjeni za izlazak iz jezgre imaju ne sebi jezgrin izlazni slijed, kojeg prepoznaju eksportini ( iz porodice karioferina ). Eksportini se moraju isto vezati za Ran/GTP kompleks, naputaju jezgru, dolazi do disocijacije u GDP i eksportin naputa svoj teret i reciklira se ( ulazi ponovno u jezgru za novi ciklus ).
2013
Transkripcijski faktori mogu regulirati ulazak nekih proteina u jezgru. Oni se veu u citoplazmi sa odreenim proteinom i maskiraju njegov signal za prijenos do jezgrinih pora. Primjer takvog transkripcijskog faktora je NF B, koji se aktivira na odgovore izvanstaninih signala. U nestimuliranim stanicama on postoji kao inaktivan kompleks s inhibicijskim proteinom IB., a u stimuliranim stanicama je IB fosforiliran i razgraen. Ostali transkripcijski faktori se ne udruuju sa inhibicijskim proteinima, nego su oni regulirani samo fosforilicaijom. Iz jezgre u citoplazmu izlaze mRNA, rRNA, tRNA i mikroRNA ( miRNA ) uz utroak energije. Messenger RNA izlazi pomodu mRNA eksportera, kao to je to NTF2 ( nalikuje Ran/GTP transporteru ). Molekula RNA izlazi u obliku ribonukleoproteinskog kompleksa ( RNP ). Ribosomske RNA se povezuju sa ribosomskim proteinima, a onda i sa specifinim proteinima za doradbu RNA u jezgrici. Tako nastale podjedinice 60S i 40S ribosomske podjedinice ( sadre i jezgrin izlazni signal ) odvojeno naputaju citoplazmu mehanizmom koji ukljuuje karioferin Crm1. Transportna RNA i miRNA izlaze pomodu eksportina - t i eksportina 5, koji se vezuje direktno na RNA. Molekule snRNA i snoRNA funkcioniraju unutar jezgre kao komponente sustava za doradbu RNA. Molekula snRNa naputa jezgru i ponovno se vraa u nju nakon to se vezala sa proteinima i tako formirala funkcionalni snRNA. Crm 1 i ostali transportni proteinski receptori se veu na 57-metilgvanozinske kape snRNA, a snRNa se vraa u jezgru vlastitim slijedom. Unutarnja organizacija jezgre U jezgri se nalazi kromatin ( koji je organiziran u petlje DNA, a specifine regije tih petlji su vezane za matriks lamina ) i molekule RNA. Unutar jezgre razlikujemo heterokromatin i eukromatin. Prvi ostaje kondenziran u interfazi i ne prepisuje se, a eukromatin se dekondenzira i rasporeuje po jezgri. Heterokromatin je podijeljen u konstutivni, koji se nikad ne prepisuje ( satelitni sljedovi ), i fakultativni, koji se ne prepisuje u prouavanoj stanici, ali u drugoj dolazi do prepisivanja. Kromatin nije nasumino rasporeen unutar jezgre, nego je podijeljen u diskretno funkcionalne domene i vrsto su vezani za jezgrinu ovojnicu na vie mjesta. Geni koji se aktivno prepisuju
2013
smjeteni su na periferiju uz kanale koji odvajaju pojedine kromosome. Nakon sinteze RNA se one otputaju u te kanale gdje se odvija i njihova doradba. Heterokromatin se isto nalazi na periferiji jer se neki njegovi dijelovi povezani sa laminom. Zbog razliitih tipova stanica su i razliiti dijelovi fakultativnog kromatina vezani za matriks lamine. Kromatin je u interfaznoj jezgri organiziran u petlje ( 50 100 kb DNA ). Kod Oocita vodozemaca se dobro vide izvuene petlje, dijelovi koji se aktivno prepisuju. Replikacija DNA se odvija u velikim strukturama koje sadravaju veliki broj replikacijskih kompleksa organiziranih u zasebna funkcionalna tjeleca, a koje se nazivaju replikacijskim tvornicama. Geni koji se aktivno prepisuju rasporeeni su u jezgrinim pjegama. Ostala tjeleca: - PML tjeleca mjesta lokalizacije regulacijskih proteina u bolesnika sa akutnom promijelocitnom leukemijom - Cajalova tjeleca sadre karakteristine protein koilin i bogata su malim RNP, a funkcioniraju kao mjesta uspostave i obrade RNP Jezgrica i doradba rRNA U jezgrici ( nukleolus ) dolazi do sinteze rRNA, njihove doradbe i sklapanja ribosomskih podjedinica. Ribosomi viih eukariota imaju etiri tipa rRNA, a to su 5S, 5,8S, 18S i 28S. Svi osim prvog se prepisuju kao jedna molekula unutar jezgre pomodu RNA-polimeraze I, to daje 45S prekursor ribosomske RNA. Taj prekursor obrauje se sve do 18S rRNA koji nalazimo u maloj ribosomskoj podjedinici ( 40S ), te do 5,8S i 28S koji su dijelovi velike podjedinice ( 60S ). Transkripcija 5S rRNA se dogaa u izvan jezgre pomodu RNA-polimeraze III. Geni za 5,8S, 18S i 28S rRNA grupirani su u podrujima uzastopnih ponavljanja na pet razliitim ljudskim kromosomima ( 13,14,15,21,22 ),a geni za 5S u jednom podruju prvog kromosoma. Jezgrica je podijeljena u tri dijela: - fibrilarni centar
2013
- gusta fibrilarna komponenta - granularna komponenta Dijelovi kromosoma, koji sadravaju gene za 5,8S, 18S i 28S rRNA, nazivaju se nukleolarnim organizacijskim regijama. Oni imaju skupinu uzastopno ponovljenih gena za rRNA odvojenom neprepisujudom DNA-razmaknicom. Ta podruja vrlo aktivno prepisuje DNA-polimeraza I i vidljiva su kao podruja nalik boidnom drvcu. Uoljivi su rastudi, gusto pakirani lanci RNA, a tu gustodu odrava RNA-polimeraza I ( jedna polimeraza na stotinu parova baza kalupa DNA lanca ). Male jezgrine RNA ( snoRNA ) sudjeluju u doradbi pre-rRNA. Udruuju se sa proteinima i formiraju snoRNP. Odgovorne su za kidanje pre-rRNA u 18S, 5,8S i 28S molekulama. Najeda sno RNA je U3 i ona kida pre-rRNA unutar razmaknica koje se prepisuju na 5'kraju. U8 kida na 5,8S i 28S, a U22 na 18S rRNA. Sastavljanje ribosoma Formiranje ribosoma ukljuuje spajanje pretea Ribosomske RNA s ribosomskim proteinima i 5S rRNA. Geni koji kodiraju ribosomske proteine prepisuju se izvan jezgrice uz pomod RNA-polimeraze II. Oni zatim ulaze u jezgricu gdje se spajaju sa rRNA i formiraju preribosomske estice. 5S rRNA se takoer uz RNA-polimerazu III spaja u jezgrici. Udruivanje ribosomskih proteina poinje jo dok sinteza pre-rRNA traje, te se na nju jo veu proteini prije njezina kidanja. III. RAZVRSTAVANJE I PRIJENOS PROTEINA Za razliku od prokariotske stanice, eukariotske sadri organele pomodu kojih se razvrstavaju proteini, koji nastaju u ribosomima na membrani endoplazmatskog retikuluma. Polipeptidni lanac ulazi u ER gdje se dorauje i usmjeruje do Golgijevog aparata vezikulama, od kojeg se dalje alju u lizosome, endosome, staninu membranu ili izvan stanice. GA, ER, endosomi i lizosomi se razlikuju od ostalih organela jer su ukljueni u prijenos proteina pomodu vezikula.
2013
Endoplazmatski Retikulum Sastoji se od sustava cjevica i vredica koje su okruene membranom. ini ga jedna neprekinuta membrana koja se nastavlja od jezgre i moe initi i do 50% ukupnih membrana stanice, a njegov lumen i do 10% ukupnog volumena stanice. Sastoji se od tri razliita dijela, a to su hrapavi ( sadri ribosome na povrini ), prijelazni ( izlaze vezikule prema Golgijevom aparatu ) i glatki ER ( sudjeluje u proizvodnji lipida ) George Palade je prouavajudi serozne acinuse guterae otkrio da proteini nastaju u hrapavom endoplazmatskom retikulumu, koji se premjetaju u Golgijev aparat, a iz njega pomodu sekretotnih vezikula odlazi na staninu membranu s kojom se stapa. Tako je otkriven sekrecijski put kojim se koriste i proteini namijenjeni drugim odjeljcima. Proteini koji su namijenjeni za membranu ER-a, GA, lizosome ili staninu membranu, odmah su usmjereni u ER ( u stanicama sisavaca, proteini ulaze u ER dok translacija mRNA jo traje ), a oni koji su namijenjeni za jezgru, mitohondrije, kloroplaste ili peroksisome, sintetiziraju se na slobodnim ribosomima u citosolu ( nakon translacije ). KOTRANSLACIJSKA TRANSLOKACIJA premjetanje proteina u ER dok translacija jo traje ( SRP ) - ER, GA, lizosomi, stanina membrana POSTTRANSLACIJSKA TRANSLOKACIJA premjetanje proteina nakon translacije ( BiP ) - citosol, jezgra, mitohondriji, kloroplasti, peroksisom Slobodni ribosomi u citosolu i oni na membrani ER se ne razlikuju. Sinteza svakog proteina zapoinje na slobodnim u citosolu, koji se nakon toga usmjeruju prema ER-u pomodu aminokiselinskog slijeda na polieptidu. Taj kratki signalni slijed se sastoji od hidrofobnih aminokiselina, koji se nakon ulaska u ER odcijepi. Kada se stanica razori, ER se raspada na mikrosome koji nastaju od hrapavog ER-a, a posjeduju ribosome na vanjskoj strani. Hrapavi mikrosomi su gudi od glatkih, te se mogu centrifugiranjem izolirati u gradijentu gustode. Pokusi su potvrdili da ako se mRNA koja kodira sekrecijski protein prevodi na slobodnim ribosomima in vitro, nastaje protein neto dui od odgovarajudeg izluenog proteina. Ako se u sustav dodaju i mikrosomi, sekrecijski protein se
2013
usmjeruje u mikrosom ( ekvivalent hrapavom ER-u) i cijepa se pomodu mikrosomske proteaze do prave veliine. im zapone sinteza proteina na slobodnom ribosomu u citosolu, SRP estica ( signal recognittion particle ) prepozna signalni slijed i vee se za nastali polipeptid i ribosom, zaustavlja translaciju, te ga usmjeruje prema ER-u. SRP estica se sastoji od 6 polipeptida i od SRP RNA, koja ima dvije regije fleksibilne poput ake. Na membrani ER se nalazi SRP receptor ( integralni membranski protein izloen na citosolnoj strani ER-a ) na koji se vee SPR estica, ribosom i polipeptid. Kada su tako vezani za SRP receptor, pridruuje se GTP molekula koja disocira u GDP i otputa SRP esticu od receptora i rRNA kompleksa. Ribosom se potom vee za translokacijski kompleks i signalni slijed uvue u membranski kanal ili translokon. Translokon je izgraen od triju transmembranskih proteina nazvanih Sec61. Signalna sekvenca dolazi u interakciju sa kratkim hidrofobnim lancima u vratu translokona, to otvara ep u membranskom kanalu. Signalna peptidaza cijepa signalnu sekvencu sa polipeptida i on ulazi u lumen ER-a. Proteini koji se usmjeruju u ER nakon translacije ( posttranslacijska translokacija ) drugaije ulaze u lumen ER. Umjesto SRP estica i SRP receptora, njihove signalne sljedove prepoznaju receptorski proteini Sec62/63, a posebni citosolni Hsp70 aperoni odravaju lanac raspetljanim. Peptidni lanac kroz membranski kanal uvlai posebni Hsp70 aperon, koji se nalazi unutar ER i nazvan je BiP. Proteini koji su namijenjeni staninoj membrani ili membranama ER, GA i ostalih ved navedenim organelima, ne ulaze u lumen ER, nego putuju kroz membranu do svog odredita kao u sekrecijskom putu. Integralni membranski proteini uklopljeni su u staninu membranu pomodu hidrofobnih sljedova. Sastoje se od 20-25 hidrofobnih aminokiselina koje tvore -uzvojnicu, te se tako maksimalizira broj vodikovih veza izmeu peptidnih veza, a boni ogranci aminokiselina stupaju u interakciju sa repovima masnih kiselina fosfolipida. Integralni proteini se razlikuju po nainu uranjanja u membranu. Neki ju premoduju samo jednom, dok ostali viestruko. Takoer im je u citosolnu stranu membrane okrenut ili amino kraj ili karboksilni kraj. Ovakva orijentacija proteina
2013
na membranama ER-a, GA-a, lizosoma i staninih membrana tijekom translokacije rastudeg polipeptidnog lanca. Poto je lumen ER ekvivalentan vanjskoj strani membrane, domene proteina koji se nalazi na membrani sa vanjske strane stanine membrane odgovaraju regijama polipeptidnih lanaca koji se translociraju u lumen ER-a. Ugradnja proteina u membranu odvija se sintezom transmembranskih proteina iji karboksilni kraj okrenut u citosol, a na svom amino kraju imaju normalni signalni slijed, koji ih dovue do ER. Oni se sidre u membranu pomodu druge -uzvojnice, nazvanom zaustavni slijed, koja se nalazi u sredini lanca. Kada translokon prepozna zaustavni slijed, dolazi do konformacijske promjene. Daljnji prijenos se zaustavi, karboksilni kraj lanca ostaje u citosolu, podjedinice kanala se razdvoje i transmembransko podruje ( -uzvojnica ) proteina ue u lipidni dvosloj. Neki proteini imaju signalni slijed za ugradnju u membranu kojeg signalna peptidaza ne moe ukloniti. Takve sljedove prepozna SRP i donose ih do ER. Poto ti sljedovi ne bivaju uklonjeni, oni djeluju kao -uzvojnice i sidre se u membranu. Unutarnji sljedovi mogu biti orijentirati tako da u citosol stri amino-kraj ili karboksilni kraj. U membranu se mogu ugraditi i proteini koji ju vie puta premoduju, a to se postie naizmjeninim signalnim i zaustavnim sljedovima u lancu. Svakim signalni slijedom lanac raste, a svakim zaustavnim se ugrauje u lipidni dvosloj. U ER-u dolazi do doradbe proteina, smatanja, udruivanja podjedinica, stvaranje disulfidnih veza. Takoer se odvijaju poetni stupnjevi glikolize, dodavanje glikolipidnih sidara. Proteini ulaze u ER razmotani, te se uz pomod BiP i Hsp70, koji se veu na lanac, smotaju. Tako smotani proteini otputaju aperone i odlaze prema GA-u, a oni loe smotani razrauju. U ER-u nastaju disulfidne veze ( S-S ) iz cisteinskih ostataka zbog oksidirajudeg okruenja, dok u citosolu ne nastaju zbog reducirajudeg okruenja ( -SH ). U nastajanju tih veza pomae protein-disulfid-izomeraza. Jo dok se protein nalazi u ER-u dolazi do njegove glikolizacije. Oligosaharidi ( od 14 edernih ostataka) se sintetiziraju na membrani ( dolikol ) koji se pomodu oligosaharil-transferaze prenose na
2013
asparaginske ostatke konsenzus-sljeda Asn-X-Ser/Thr na rastudi protein koji ulazi u ER. Tri glukozna ostatka i jedna manoza se uklanjaju jo dok je protein u ER-u. Neki proteini su vezani glikolipidima za membranu, a nazvani su glikozilfosfatidil-inozitolna ( GPI ) sidra. U ER-u dolazi i do provjere kvalitete proteina, tj. dolazi do prepoznavanja dobro smotanih, loe smotanih i jako loe smotanih proteina. Taj proces je sloen i ukljuuje BiP, aperone, proteindisulfidizomerazu i mnoge pomodne proteine. Jedan od putova prepoznavanje ide preko glikoproteina kalretikulina, koji prepozna djelomino doraene oligosaharide na novonastalim proteinima, te im pomae u pravilnom smatanju. Odvajanje terminalnog glukoznog ostatak sa glikoproteina ga oslobaa od kalretikulina. Oni dobro smotani odlaze u tranzicijski ER, oni loe smotane se upuduju ponovno u ciklus sa kalretikulinom tako da im se ponovno doda glukozni ostatak na oligosaharid, a oni koji su ozbiljno poremedeni se upuduju na retro-translokaciju, put degradacije gdje bivaju u citosolu obiljeeni ubikvitinom. BiP igra vanu ulogu u signalizaciji. Ako se u stanici nakupi previe ne smotanih proteina dolazi preko BiP-a do reakcije na ne-smotane proteine. BiP ima dovoljno u stanici da se uvijek omogude svi procesi vezani uz njega, no kada doe do prevelikog broje ne smotanih proteina, oni se poinju natjecati za slobodne BiP-ove. Dolazi do oslobaanja signalnih molekula koje signaliziraju odgovor na ne smotane proteine, dolazi do inhibicije proteinske sintaze i povedanja ekspresije aperona. Ako nita od toga ne pomogne nastupa stanina smrt ili apoptoza. Glatki ER i sinteza lipida Poto su lipidi izrazito hidrofobni, oni ne nastaju u citosolu, nego u ER. Od ER-a se prenose do ostalih membrana, ili preko glatkog ER do trans golgijeve mree, preko vezikula ili proteinskih nosaa. Membrane eukariotskih stanica sastoje se od fosfolipida, glikolipida i kolesterola. Vedina fosfolipida sintetizira se na citosolnoj strane ER-a iz u vodi topljivih pretea. Masne kiseline se najprije prebace sa koenzima A na glicerol 3 fosfat, te tako nastali spoj ugradi u membranu. Enzimi na citosolnoj
2013
strani membrane mijenjanju fosfatidnu kiselinu u diacilglicerol i kataliziraju dodavanjem raznih polarnih skupina glave lipida, te tako nastaju fosfatidilkolin, fosfatidilserin, fosfatidiletanolamin i fosfatidilinozitol. Ti fosfolipidi omoguduju hidrofobnim lancima masnih kiselina da ostanu uronjeni u membrani dok enzimi na citosolnoj strani kataliziraju njihove reakcije u citosolu sa preteama koje su topljive u vodi ( npr. CFP-kolin ). Proteini pod imenom Flipaze omoguduju prebacivanje fosfolipida na drugu stranu membrane radi ouvanja stabilnosti membrane ( osiguranje ujednaenog rasta obiju strana ). U ER-u se takoer sintetizira i kolesterol i ceramid, koji se u GA-u moe pretvoriti u glikolipide ili u sfingomijelin. ER-a ima opdenito mnogo u stanicama koje aktivno sintetiziraju lipide ( jajnici i testisi ). Jetra sadri enzime za pretvorbu razliitih sastojaka topljivih u lipidima, igra vanu ulogu u detoksikaciji od lijekova. Proteini i lipidi se prenose sa prijelaznog ER tako da pupaju kao vezikule koje se prenose do GA. Od GA se mogu dalje prenositi do endosoma, lizosoma ili do stanine membrane, a njihova orijentacija se putem ne mijenja. Oni imaju na svojoj citosolnoj strani signale za izvoz iz ER. Proteini koji djeluju u ER-u imaju ciljni slijed KDEL ( Lys-Asp-Glu-Leu ), koji ih vrada u ER,a ako se taj slijed ukloni, oni de biti izbaeni iz stanice. Neki transmembranski proteini iz ER-a na slian nain su obiljeeni kratkim zavrnim C-sljedovima koji sadravaju lizina ( sljedovi KKXXX ). Proteini koji imaju ove sljedove se pakiraju u reciklane vezikule i vradaju u ER. GOLGIJEV APARAT Djeluje kao tvornice jer se u njemu dorauju proteini pridoli uz ER-a, te dalje alju u lizosome, endosome, staninu membranu ili izluuju iz stanice. Takoer je bitan zbog sinteza sfingomijelina i glikolipida. Graen je izrazito polarno i razlikuje se njegova cis-strana koja je okrenuta prema jezgri i njegova trans-strana. Moemo ga podijeliti u etiri dijela i to na cis-golgijevu mreu, golgijev stog ( sastoji od
2013
medijalnog i trans pododjeljka )i na trans-golgijevu mreu. Proteini iz ER-a odlaze u ER-Golgijev pododjeljak, zatim ulaze na njegovu cis-stranu, prolaze medijalni i trans pododjeljak i na kraju dolaze u trans-mreu, koja ima ulogu zavrnog razvrstavanja i slanja vezikula u daljnja odredita. U GA-u dolazi do dorade N-vezanih oligosaharida, koji su bili dodani u ER-u, tono odreenim nizom reakcija. 1- Uklanjanje triju manoznih ostataka 2- Dodavanje N-acetilglukozamina 3- Uklanjanje jo dviju manoza 4- Dodavanje Fukoze i jo dva N-acetilglukozamina 5- Dodavanje triju galaktoza 6- Dodavanje triju sijalinskih kiselina U GA-u ne dolazi do obrade svih proteina podjednako. Sve ovisi o vrsti proteina, enzima prisutnih u GA-u i o vrsti stanice. ederne ostatke dodaju enzimi glikozil-transferaze, a odstranjuju glikozidaze. Proteini namijenjeni za lizosome, prije nego to doe do uklanjanja poetne manoze, najprije dolazi do fosforillacije manoze: 1- N-acetilglukozamin-fosfat dodaje se na ostatke manoze dok je protein jo u cis-mrei 2- Uklanja se N-acetilglukozamin, te ostaje manoza-6-fosfatni ostatak U trans-mrei receptori za manozu-6-fosfat taj protein alju preko endosoma u lizosom. Odrednica prepoznavanja koja dovodi do fosforilacije manoze i konanog slanja u lizosome, ovisi o trodimenzionalnoj konformaciji smotanog proteina. Ta se odrednica naziva signalnim plohama. Fosfogliceridi, kolesterol i ceramid se sintetiziraju u ER, a iz ceramida u GA-u nastaje sfingomijelin i glikolipidi. Sfingomijelin se sintetizira prijenosom fosfotilkolinske skupina sa fosfatidilkolina na ceramid. Sfingomijelin nastaje na luminarnoj strani GA, a dodavanje glukoze se vri na citosolnoj strani, te se on ( glukozilceramid ) mora preseliti na drugu stranu zbog dodavanja i Glikolipida. U biljnim stanicama se takoer stvaraju jo i polisaharidi za staninu stjenku
2013
U trans-mrei GA dolazi do razvrstavanja proteina u vezikule, koji se zatim alju dalje u staninu membranu, izvan stanice ili u lizosome i endosome. Proteini koji se trebaju zadrati u GA-u imaju u svom transmembranskom dijelu signal, te oni nisu otopljeni u lumenu, nego se nalazi u membrani GA-a. Proteini se mogu izluivati iz GA-a na tri naina. Najjednostavniji nain je transportom od trans-mree do stanine membrane ( ugradnja u nju )ili izvan stanice. Mogu se prenositi putem prijelaznih reciklanih endosoma ( jedan od triju tipova u ivotinjskoj stanici ). Proteini se mogu otputati i reguliranim putem signalom iz vana ( hormoni, neurotransmiteri, otputanje probavnih enzima ), koje je posredovano teretnim receptorima. Oni prepoznaju signalne plohe, koje su zajednike za mnoge proteini koji se izluuju ovim putem iz trans-mree. Ovi kompleksi tereta i receptora selektivno se agregiraju u cisternama trans-mree i oslobaaju se pupanjem nezrelih sekrecijskih vezikula, koje su vede od transportnih. Oni se stapaju sa drugim nezrelim vezikulama i stvaraju zrele sekrecijske vezikule, koje se izluuju tek kada doe odgovarajudi signal iz vana ( prisutnost hrane u eludcu i tankom crijevu uzrokuje luenje enzima u guterai ). Epitelne stanice su polarizirane kada se stapaju u tkivo, te na njima razlikujemo apikalno i bazolateralno podruje, a oni imaju razliite proteine. U crijevnim resicama, apikalan strana je okrenuta lumenu i specijalizirana je za apsorpciju hrane, a bazolateralna prekriva ostatak membrane. Zbog toga se proteini u tim stanicama moraju usmjeriti ili prema apikalnoj ili prema bazolateralnoj strani. U kvasaca i biljaka ne postoje lizosomi. Njih zamjenjuje vakuola, a proteini se u nju alju kratkim signalnim slijedom, a ne ugljikohidratnim sljedovima. Mehanizam Vezikularno transporta Transportne vezikule imaju vanu ulogu u prijenosu tvari meu odjeljcima okruenih membranom. Pri tome je bitna i selektivnost takvog transporta. Lizosomski enzimi se moraju slati od GA-a do lizosoma, a ne do stanine membrane ili ER-a. Transportne vezikule su obloene citosolnim oblaudim proteinima, pa se zovu obloene vezikule.
2013
Njihovo nastajanje reguliraju mali proteini koji veu GTP u srodstvu sa proteinima Ras i Ran. Dvije obitelji proteina koji veu GTP imaju ulogu u pupanju transportnih vezikula: 1. porodica faktora ADP-ribolizacije - ARF1-3 - Sar1 2. velika porodica proteina Rab Oni se grutiraju i reguliraju proteine adaptere koji su u izravnoj interakciji s oblaudim proteinom vezikule. Udruivanjem proteina za GTP i proteina adaptera nastaje platforma za odreene procese, kao to su stvaranje transportnih vezikula. Postoje tri vrste obloenih vezikula: 1.) COPI - pupaju sa ERGIC-a* i imaju ulogu vraanja proteina u prijanje odjeljke reciklani put 2.) COPII - pupaju iz prijelaznog ER-a, prenose proteina u ERGIC, te u GA. 3.) Klatrinom obloene vezikule - Pupaju iz trans-mree i vode proteine u endosome, lizosome i do stanine membrane - potreban klatrin, protein ARF1 koji vee GTP, te barem dvije vrste proteinskih adaptera *ERGIC meuodjeljak izmeu ER-a i GA-a Nastajanje takvih vezikula odvija se ovako: 1.) kompleks ARF/GDP vee se za proteine GA membrane 2.) Faktor izmjene ARF-gvaninskog nukleotida poinje izmjenu GDP s GTP 3.) ARF/GTP poinje pupanje privlaenjem proteinskih adaptera, koji potom slue kao vezna mjesta i za transmembranske receptore i za klatrin Klatrin ima strukturnu ulogu, jer njegove molekule sastavljaju reetku oblika koare, koja uvija membranu i time zapoinje pupanje vezikule
2013
4.) ARF/GDP kompleks otputa se s membrane i reciklira Stapanje vezikula zapoinje tako da vezikula mora najprije prepoznati svoje odredite, a nakon toga stopit se s njim i predati svoj sadraj. Stapanje vezikula posredovano je interakcijama izmeu parova specifinih transmembranskih proteina nazvanim SNARE. Mogu se nalaziti na vezikuli ( v-SNARE ) i na ciljnoj membrani ( t-SNARE ), te stvaranjem kompleksa izmeu njih dovodi do stapanja vezikula ( oslobaa se energija potrebna za pribliavanje dvaju lipidnih dvosloja ). Rab-proteini takoer sudjeluju u ovome procesu ( neki od njih su npr. Rab1, Rab1bRab6,Rab7,Rab21). Njihov smjetaj na pravoj membrani je kao klju za uspostavljanje specifinosti vezikularnog transporta. Svi SNARE proteini imaju spiralno namotanu sredinju domenu. LIZOSOMI Lizosomi su organeli okrueni membranom koji slue za probavu ( razgradnju ) tvari donoenih u stanicu i za dijelove unutar stanice. Sadre vie od 50 razliitih hidrolitikih enzima za razgradnju proteina, DNA, RNA, polisaharida i lipida. Mutacijom gena koji kodiraju ove enzime nastaju lizosomske bolesti odlaganja. Vedina lizosomskih enzima su kisele hidrolaze, koje su jedino aktivne u Ph podruju 5. Kada lizosom pukne, njegovi enzimi ne de biti aktivni u citosolu ( Ph 7,2 ). Lizosomi odravaju svoj kiseli medij pomodu protonskih crpki, koje ubacuju __ , a za to je potreban ATP. Jedna od glavnih uloga lizosoma jest probava unesenog materijala izvana endocitozom. Lizosomi nastaju stapanjem transportnih vezikula koje pupaju iz trans-mree i spajaju se sa kasnim Endosomima, koji sadre molekule unesene endocitozom sa stanine membrane Endosomi predstavljaju raskrije sekrecijskog puta i endocitoznog puta. ivotinjska stanica ima tri tipa endosoma. Rani endosomi se nalaze blizu stanine membrane i oni primaju sadraj kojeg razvrstavaju. Tvari koje se trebaju vratiti u staninu membranu se pomodu reciklanih endosoma alju nazad u membranu ( membranski receptori ), a oni koji su namijenjeni razgradnji se alju kasnim endosomima za stapanje sa lizosomskim enzimima. Dozrijevanje ranih u kasne endosome obiljeeno
2013
je sniavanjem Ph do oko 5,5. Daljnje uloge lizosoma: 1. Fagocitoza specijalizirane stanice poput makrofaga i neutrofila unose i razgrauju velike estice ( bakterije, stanilni otpad i dotrajale stanice ). Te se estice unose u fagosome, koji se potom stapaju sa lizosomima ( fagolizosomi ). 2. Autofagija razgradnja vlastitih staninih dijelova i ovaj mehanizam funkcionira u svim stanicama. Proces zapoinje ogranienjem malog podruja citoplazme i organela citosolnom membranom, a nastala vezikula ( autofagosom ) se stapa sa lizosomom. IV. Citoskelet i stanino kretanje Citoskelet se sastoji od aktinskih vlakana, intermedijarnih i mikrotubula, koji su meusobno povezani putem razliitih proteina. Takoer su vezani i sa organelima i sa staninom membranom. Struktura i organizacija aktinskih vlakana Glavni element citoskeleta je aktin, koji polimerizacijom daje aktinska vlakna ( mikrofilamenti ). Takva vlakna tvore snopove i trodimenzionalne mree ije stvaranje reguliraju razliiti proteini. Najguda mrea je ispod same membrane jer daje vrstodu i oblik stanici. Aktin je u vedim koliinama prisutan u miidi. Kvasci imaju samo jedan gen koji kodira aktin, dok vii eukarioti ( sisavci ) imaju i do 6 gena za aktin. Aminokiselinski slijed aktina u kvasca je gotovo identian onome u viim euakriotima ( 90% ). Monomeri aktina su globularni proteini sa oko 375 aminokiselina ( globularni G aktin ), a na njima razlikujemo vezna mjesta za glavu i rep drugog monomera. Polarni su, te razlikujemo na svakome tokasti i kukasti kraj. Oni se udruuju dimere, trimere i konano u vlaknasti F aktin, koji ima oblik dvolanane uzvojnice u kojoj je svaki monomer rotiran za 166. U otopinama niske ionske jakosti aktin depolimerizira. Povedanjem ionske jakosti do fizioloke vrijednosti dovodi do njihove spontane polimerizacije. Prvi korak je stvaranje male nakupine od tri monomera aktina ( nukleacija ). Aktinska vlakna onda rastu reverzibilno na kukastom i na tokastom
2013
kraju ( na kukastom pet do est puta bre ), a vezanje ATP-a i njegovom hidrolizacijom u ADP ubrzava proces, ali nije nuan. Brzina dodavanja monomera je proporcionalna njihovoj koncentraciji, pa prema tome postoji trenutak kada je u ravnotei brzina dodavanja i odvajanja (dinamika ravnotea ). Kada je u ravnotei neto-dodavanje monomera sa oduzimanje monomera na plus i minus kraju, dolazi do fenomena hoda u mjestu. - Citohalazin vee se na kukasti kraj i sprjeava vezanje monomera Posljedica je primjena oblika stanice i inhibicija nekih staninih pokreta - Faloidin Vee se vrsto na aktinska vlakna i ne doputa njihov raspad U mnogim stanicama dinamika aktina nije u ravnotei Proteini koji reguliraju stvaranje aktinskih vlakana mogu na vie naina djelovati: 1. Povezuju se na aktinska vlakna itavom njegovom duinom i tako ga stabiliziraju 2. Povezuju se na krajeve vlakna i tako sprjeavaju oduzimanje i dodavanje 3. Neki razgrauju aktinska vlakna 4. Neki se veu na monomere aktina i kontroliraju njihovo zdruivanje regulirajudi izmjenu ATP/ADP Poetni stadij stvaranja aktinskog vlakna je nukleacija u kojoj sudjeluje formin i Arp2/3. Formin pripada obitelji velikih proteina, a slie na tranice s kukastim krajem. Oni se pomiu usporedno sa rastom vlakna i na kukasti kraj dodaju monomere. Oni formiraju nerazgranata vlakna , koja ine stres vlakna, kontraktilni obru, filopodije i tanka vlakna miidnih stanica. Takva vlakna su stabilna jer ih stabiliziraju proteini ( tropomiozin ). Arp2/3 se vee u blizinu kukastog kraja i stvara ogranak na aktinskom vlaknu. Sastoji se od sedam proteina ( dva slina aktinu ) i aktiviraju ga drugi proteini koji se veu na njega. ADR/kofilin vee se na minus kraj vlakna i ubrzava odvajanje aktin/ADP monomera. Moe takoer raskinuti vlakna stvarajudi vie plus krajeva. On ostaje vezan za aktin/ADP monomer da bi sprijeio ponovno udruivanje otkinutih lanaca.
2013
Profilin moe ponititi djelovanje kofilina i potaknuti zamjenu ADP u ATP. Tako nastaje aktin/ATP koji se otputa od kofilina i moe sudjelovati u procesu polimerizacije. Arp4-8 je povezan sa aktinom i sudjeluje u remodeliranju kromatina u biljaka i u ivotinja, te moe sudjelovati i u stvaranju jezgre nakon diobe. Organizacija aktinskih vlakana Pojedina aktinska vlakna se mogu udruivati u snopove ili mree. U snopovima su oni poprjeno povezani u stisnute paralelne redove, a u mreama su snopovi gotovo okomiti jedan na drugog i imaju svojstvo poluvrstih gelova. Proteini koji organiziraju snopove su mali i krute, te prisiljavaju vlakna da se priblie jedni drugima. Proteini koji organiziraju mree su veliki i savitljivi. Oni sadre najmanje dvije domene da bi mogli vezani s obe strane aktinska vlakna tj. povezivati ih. Postoje dvije vrste snopova: - Prvi tip sadrava tijesno zbijena paralelna vlakna aktina koja podupiru izboine membrane citoplazme ( mikrovili ), a protein koji sudjeluje u stvaranju tih snopova je fimbrin ( ima dvije domene, a na vlakna se vee kao monomer ). Ti snopovi su polarni sa plus krajem okrenutim staninoj membrani. - U stvaranju drugog tipa snopova sudjeluje -aktinin, koji se vee na vlakna kao dimer, ostavljajudi tako vie mjesta izmeu aktinskih vlakana. Takvi snopovi se nazivaju kontraktilni snopovi. U njima motoriki protein miozin dolazi u interakciju sa aktinom. Aktinska vlakna u mree vee filamin. On ima oblik slova V ili karica. Na vrhu su povezani dva filamina u dimere, a sa svojim parnim krajevima oni se veu za aktin. Prema tome razlikujemo domenu za dimerizaciju i domene za vezanje s aktinom. Udruivanje aktinskih vlakana sa staninom membranom Aktinska vlakna na periferiji stanice ( ispod stanine membrane ) oblikuju mreu, koju nazivamo stanina kora.
2013
U eritrocita spektrin vee aktin, a lan je porodice kalponina. Spektrin je tetramer sainjen od i polipeptidnog lanca. -lanac ima domenu koja na svom amino kraju vee aktin. Oba lanca se udruuju pobono da bi oblikovali dimere. Zatim se spajaju u tetramere ( glavica na glavicu ) sa dvije domene koje veu aktin. Krajevi spektrinskih tetramera se udruuju sa kratkim aktinskim vlaknima stvarajudi spektrin-aktin mreu. Glavna spona izmeu spektrina i aktina je ankirin. Proteini srodni spektrinu: - protein 4.1 ( ERM-proteini ) povezuju aktinska vlakna sa staninom membranom, a filamin tvori glavnu sponu - Distrofin proizvodi gen odgovoran za dvije vrste miidne distrofije. Ima jednu domenu koja vee na svom amino-kraju aktin i membransku veznu domenu na karboksi-kraju, te on takoer stvara dimere. Neke stanine membrane na svojim povrinama imaju specijalizirana mjesta za dodir sa susjednim stanicama, matriksom i ostalim tvorevinama. Ta mjesta su posebno bitna za fibroblaste. Oni izluuju proteine izvanstaninog matriksa, koji se lijepe za povrinu posude u kulturi stanica. Oni se veu za posudu transmembranskim proteinom ( integrini ). Mjesta vezanja nazivaju se arine adhezije, a to slui i za privrdivanje velikih snopova aktinskih vlakana zvanih tlana ( stresna ) vlakna. Tlana vlakna su kontraktilni snopovi meusobno povezani sa -aktinom. Oni se na mjestima arine adhezije veu na integrin. Talin i vinkulin takoer sudjeluju u povezivanju. U podrujima staninih dodira usidren je aktinski citoskelet ( prianjajudi ili adhezivni spojevi ). Oko stanica se oblikuje adhezivni neprekinuti pojas. Kaldherin oblikuje sloene tvorbe s citoplazmatskim proteinima kateninima, a oni se zdruuju s aktinskim vlaknima. Izboenja stanine povrine Najvie prouena izboenja su mikrovili na apikalnoj strani stanica specijaliziranih za apsorpciju. Oni tvore etkastu membranu. Stereocilije su slini mikrovilima, ali imaju ulogu slunih dlaica. U mikrovilima crijeva su djelomino aktinska vlakna povezana fimbrinom, ali glavni protein je vilin.
2013
Uzdu cijelog mikrovila aktinska vlakna su sa staninom membranom bonim rukama to se sastoje od proteina koji vee kalcija i kalmodulina zdruenog s miozinom I. Vrste izboenja: - Pseudopodiji su izboenja promjenjive duine odgovorna za fagocitozu i kretanje amebe - Lamelipodiji su iroka, plahtolika izboenja na vodedem rubu fibroblasta - filopodiji su tanka izboenja poduprta aktinskim snopovima Miidi i miidna kontrakcija Miidi su izgraeni od puno vlakana i podjedinica koji se pruaju kroz itavi miid i u 98 % sluaja su inervirani jednim ivanim zavretkom. Oni imaju sarkolemu koja je posebna vrsta membrane graena od stanine membrane koju jo zovemo i plazmatska membrana i od polisaharidne ovojnice koja sadri mnogo kolagenih vlakana. Ta kolagena vlakna ine na krajevima miida tetive koje ih spajaju za kosti. Miidi su graeni od mnogo miofibrila koje imaju 1500 miozinskih i 3000 aktinskih niti. To su velike polimelizirane bjelanevine koje omoguduju kontrakciju. Miozinske niti su debele i zovu se jo i A-pruge jer su anizotropne za polarizacijsko svjetlo mikroskopa, a aktinske su tanje i zovu se I-pruge jer su izotropne za polarizacijsko svjetlo. Miozinske i aktinske niti djelomino ulaze jedna u drugu, pa se vide svijetle ( samo aktinske niti ) i tamne ( miozinske niti i krajeve aktinskih niti ) pruge. Miozinske niti sadre i male izdanke koji se zovu popreni mostovi. Aktinske niti su privrdene za Zplou koja je takoer graena od nitastih bjelanevina. Z-ploa prolazi kroz pojedinu miofribrilu i povezuje susjedne miofribrile. Prostor izmeu dvije Z-ploe zove se sarkomera ( 2 mikrometra ), a srednji dio sarkomere u kojoj se nalaze samo miozinske niti je H-zona. Miozinske i aktinske niti na okupu dri titin. To je nitasta bjelanevinska molekula relativne mase 3 000 000. Titin je vrlo elastian i on dri miozinske i aktinske niti u povoljnom poloaju za kontrakciju. Da bi se miid podraio najprije impuls putuje ivcem gdje se u aksonu oslobaa acetil-kolin. Zatim se na membrani miida stvara akcijski potencijal koji iz sarkoplazme oslobaa Ca ione koji uzrokuju kontrakciju ( klienje miozinskih i aktinskih niti ). Na kraju Ca crpka izbacuje ione van.
2013
Miozinska nit je graena od molekula miozina koja je graena od 6 polipeptidnih lanaca. Dva teka lanca su zavijena u heliks i ine rep miozina. Zavreci svakog pojedinog lanca tvore glavicu. 4 laka lanca ( 2 u svakoj glavici ) pomau ori kontrakciji. Glavice molekula stre van i tvore poprene mostove. Imamo ukupno dva mjesta na kojima je mogude savijane, a zovemo ih zglobovi ( miozinruica i ruica-miozin ) Na sredinjem dijelu miozina nema poprenim mostova i svaka glavica je od slijedede udaljena za 120 stupnjeva. Glavice djeluju kao ATPaze jer mogu razgradit ATP koji je potreban za kontrakciju. Aktinske niti se sastoje od dva lanca F-aktina koji se sastoji od G-aktina. Dva lanca su savijena u heliks kao i kod miozinske niti. Na F-aktin je nepravilno u nakupinama vezan ADP koji ini aktivna mjesta. Tropomiozinske molekule su savijene sa F-aktinom i one u mirovanju prekrivaju aktivna mjesta. Na tropomiozin je u pravilnim razmacima privrden i troponin koji se sastoji od 3 labavo vezana bjelanevinska kompleksa. Troponin I ima veliki afinitet prema aktinu, troponin T prema tropomiozinu i troponin C prema Ca ionima. Troponin C moe na sebe vezati i do 4 Ca iona to uzrokuje njegovu konformacijsku promjenu i otkrivanje aktivnih mjesta na F-aktinu za koje se automatski veu glavice miozina. Kada se glavice veu promjeni se molekularna sila na ruicama pa dolazi do uspravljanja glavice to ujedno i povlai aktinsku nit i tako dolazi do kontrakcije. to je vedi miidni rad to je i veda potronja ATP-a ( Fennov uinak ). Kada je glavica vezana za aktivno mjesto njoj je potreban ATP da se otkine od aktinske niti. Njegovom razgradnjom glavica se otkine, ali na njoj ostane vezan ADP. Glavica se naginje prema aktinskoj niti i ponovno vee za aktivno mjesto to uzrokuje promjene u molekularnim silama glavice u ruice. Dolazi do uspravljanja glavice i povlaenja akinske niti, zatim razgradnje ATP-a i tako se cijeli proces ponavlja. Naginjanje glavice zove se zamah. Najveda napetost miida je pri duljini sarkomere od 2 mikrometra. Osim to se ATP troi za miozinske glavice,potreban je i za prebacivanje Ca iona iz sarkoplazme u
2013
sarkoplazmatsku mreicu i za izbacivanje Na i K kroz membranu. Miidi svoj ATP dobivaju na tri naina. Prvo iz fosfokreatina kojeg ima vrlo malo. Drugo glikolizom glikogena koji se razgrauje na mlijenu i pirogroanu kiselinu. Prednost glikolize je ta to nije potreban kisik, a nedostatak to se brzo u miidu nakupljaju tetne tvari. Tredi nain je oksidacijski metabolizam ( ugljikohidrati, bjelanevine i masti ). Ovim se putem dobiva 95 % potrebne energije za rad miida. Korisnost kontrakcije miida u najpovoljnijim uvjetima iznosi samo 25 %. Pri izometrinoj kontrakciji se miid ne skraduje, a pri izotoninoj se skraduje, ali napetost ostaje ista. Najmanji miid u srednjem uhu je m. stapedius, a najvedi m. kvadriceps. Brza vlakna su deblja, jae se kontrahiraju, imaju manju opskrbu kisikom jer im nije potreban, imaju puno glikolitikih enzima za razgradnju glikogena i imaju manje mitohondrija. Spora vlakna su tanja, inerviraju ih tanji ivci, imaju dobro razvijen sustav kapilara, sadre velike koliine mioglobina koji je slian hemoglobinu. On vee na sebe kisik, pa se ta vlakna zovu crveni miidi, a spora bijeli miidi. Aktin i miozin u nemiidnim stanicama Primjeri za to su tlana vlakna i adhezijski pojasi. Kontrakcijom tlanih vlakana stvara se napetost u stanici i omoguduje joj da se krede po supstratu, a adhezijski pojas mijenja oblik ploa epitelnih stanica. U citokinezi se stvara kontrakcijski prsten graen od aktinskih vlakana i miozina II, a u biljaka dolazi do zdruivanja aktina ( fragmoplast ). U bakterija protein MreB sudjeluje u diobi. Aktin-miozinska kontrakcija je regulirana fosforilacijom jednog od lakih miozinskih lanaca ( regulacijski lanac ). enzim koji katalizira tu reakciju nazvan je kinaza miozinskog lakog lanca, a njegova regulacija povezana je s proteinom koji vee kalcijeve ione kalmodulin. Nekonvencionalni miozini Oni za razliku od miozina II nemaju glavice i ne sudjeluju u kontrakciji. Miozin I ima globularni skupinu glavice, manje su molekule, nemaju dugaak rep i ne stvaraju dimere. Njihovi repovi se mogu vezati na druge molekule i organele.
2013
Funkcije: - oblikovanje bonih ruica - pomicanje stanine membrane du aktinskih snopova prema vrhu mikrovila - transport vezikula i organela du aktinskog vlakna - kretanje stanine membrane tijekom fagocitoze - produljivanje pseudopodija Otkriveno je da postoje jo miozina ( miozin III XIV ): - V,VI transport tereta i kretnje molekula - III osjetne funkcije za vid - VI, VII osjetne funkcije za sluh Oblikovanje izboenja i kretnje stanica Kretnje stanice ili produljivanje dugakih nastavaka stanice ukljuuje koordinirani ciklus kretnji, koji se moe promatrati u vie faza. 1. razvoj inicijalne polarnosti 2. izboenja ( pseudopodiji ) moraju se protegnuti da bi nastao vodedi rub stanice i moraju se privrstiti na podlogu Ova faza ukljuuje grananje i polimerizaciju filamenata aktina 3. Stranji rub stanice mora se odvojiti od podloge i uvudi u tijelo stanice WASP/Scar aktivator kompleksa Arp2/3, koji inicira grananje vlakana aktina u blizini kukastog kraja, koji mogu gurati membranu stanice. Kako kukasti krajevi rastu, tokasti se razgrauju pomodu ADF/kofilina. ADP-aktinski monomeri se prenose do kukastog kraja pomodu tvinfilina. Intermedijarna vlakna Usporedba veliina: - Mikrotubuli 25 nm
2013
- Intermedijarna vlakna 8 do 11 nm - Aktinska vlakna 7 nm Ne sudjeluju u staninim pokretima, nego daju vrstodu i strukturu. Graeni su od 65 razliitih proteina, svrstanih u 6 skupina: I. Keratin tipa I ( kiseli ) II. Keratin tipa II ( neutralni/lunati ) - kopolimeriziraju - vrsti keratini izgrauju kosti, nokte rogove - mekani keratini prisutni u citoplazmi epitelnih stanica III. Vimentin ( proteini intermedijarnih vlakana ) fibroblasti, glatki miidi, bijele krvne stanice, Dezmin miidnim stanicama, povezuje Z-ploe - kolagen tipa II prisutan u glija stanicama IV. Proteini neurofilamenata ( NF ) NF-L ( light ), NF-M ( medium ), NF-H ( heavy ) - Prisutni u aksonima motorikih neurona - protein tipa IV ( interneksin ) eksprimiran je u ranijim stadijima razvitka neurona, i prije izraaja proteina neurofilamenta. V. Lamini jezgrine ovojnice VI. Nestini Prisutni u embrionalnom razvoju nekoliko stanica ( matine stanice ). Svi proteini intermedijarnih vlakana imaju sredinju -uzvojnicu od priblino 310 aminokiselina. Izgradnja intermedijarnih vlakana Prvo se stvaraju dimeri, zatim se povezuju antiparalelno i s pravilnim pomakom, te nastaju tetrameri. Oni se mogu meusobno zdruiti i tako nastaju protofilamenti. Zavrni oblik je 8 protofilamenata omotanih jedan oko drugog u strukturu nalik uetu. Intermedijarna vlakna su apolarna tj. oba su kraja ista. Intermedijarna vlakna su puno stabilnija od aktinskih i njihovi proteini se esto mijenjaju
2013
fosforilacijom, koja moe upravljati njihovom razgradnjom. Intermedijarna vlakna ine potporanj, koji integrira citoskelet i razliite dijelove stanice. Keratinska vlakna epitelnih stanica vrsto su usidrena na staninu membranu na dva podruja specijaliziranih staninih dodira, dezmosomima i hemidezmosomima. Dezmosomi su spojevi meu susjednim stanicama posredovani transmembranskim proteinima srodnim kadherinima. Na citoplazmatskoj strani su povezani gustim ploama unutarstaninih proteina na koje su vezana keratinska vlakna. Te su veze posredovane dezmoplakinom iz porodice plakina. Oni veu Intermedijarna vlakna i povezuju ih s ostalim strukturama. Hemidezmosomi su pomodu plektinske porodice vezani na integrine. Dezmosomi = stanica + stanica Hemidezmosomi = stanica + podloga Dezmini u miidima povezuju aktin-miozin nakupine meusobno i sa staninom membranom. Neurofilamenti prisutni uglavnom u motorikim aksonima, gdje su usidreni u aktinska vlakna i mikrotubule. Mikrotubuli Dinamina struktura koja podlijee zdruivanju i razilaenju unutar stanice. Struktura i organizacija Graen je od dimera tubulina ( i tubulin ), 13 linearnih protofilamenata zdruenih oko sredinje cijevi. -tubulin je smjeten u centrosomu. Evolucijski je slian prokariotskom FtsZ-u. Protofilamenti se poslaguju paralelno, a sastoje se od redova tubulinskh dimera usmjerenih od glavice prema repu. Mikrotubuli su polarne grae sa brzorastudim plus krajem i minus krajem. Dimeri tubulina mogu polimerizirati i depolimerizirati. Obe vrste tubulina veu GTP ( analogno ATP-u u aktinu ). GTP vezan na -tubulin biva hidroliziran u GDP. Ta hidroliza oslabljuje afinitet tubulina za vezanjem za susjedne molekule, te se tako favorizira depolimerizacija. GDP otkinut sa minus kraja se kao GTP vee na plus kraj i tako se uspostavlja dinamika ravnotea - hod u mjestu. U dinamikoj
2013
nestabilnosti se izmjenjuju ciklusi rasta i skradivanja. ______ _ __ > __________ __ = __________ _!_ " #___ _ $__&!_&_ _' ()* _ , ______ _ __ < __________ __ = '___________ _!_ Kolhicin i Kolcemid inhibiraju polimerizaciju mikrotubula i blokiraju mitozu Vinkristin i Vinblastin koriste u kemoterapiji jer selektivno inhibiraju stanice koje se brzi dijele Taksol stabilizira mikrotubule, sprjeava podjelu stanice, kemoterapija Centrosom je sredinje mjesto usidravanja mikrotubula prema kojemu su okrenuti minus krajevi. Oni rastu prema van, od centrosoma. -tubulin je povezan s osam ili vie drugih proteina u strukturu nazvanu kompleks prstena -tubulina, a on ubrzava rast mikrotubula. Stvaranje mikrotubula moe zapoeti i bez centrosoma uz pomod -tubulina. Centrosomi se sastoji od centriola orijentiranih okomito jedan prema drugom, okruenih amorfnom pericentriolarnom tvari. Cilindrine su strukture nainjene od devet tripleta mikrotubula. Izrazito su polarne strukture i jedan im je kraj nalik na kota sa brojnim izdancima u citoplazmu. Ekstenzivnom i posttranslacijskom modifikacijom tubulina i interakcijom mikrotubula s proteinima povezanim s mikrotubulima ( MAP ). Meustanine veze 1. Nepropusni spojevi - vrsti spojevi, membrane stanica su sljubljene, slaba propusnost ( zonula occludentes ) 2. Privrsni spojevi - adhezijski, zonula adherentes, membrane su manje sljubljene ( crijeva i bubrezi ) - Dezmosomi i Hemideznosomi ( opisano gore ). 3. Komunikacijski spojevi - tijesni spoj bjelanevine, ionski kanali, neksusi - Kemijske sinapse V. STANINA MEMBRANA
2013
Prokariotske i eukariotske stanice okruene su staninom membranom ( plazma membrana ), koja je selektivno propusna. Struktura stanine membrane Sve membrane su graene od lipida i proteina tj. od dvosloja fosfolipida u kojeg su uronjeni proteini. Saznanja od membrana se temelje uglavnom na vanjskoj membrani stanice. Vedina istraivanja su se vrila na eritrocitima jer oni nemaju jezgru niti druge membrane unutar stanice. Tako se dolo do zakljuka da je ekstrahirana membrana dvostruko dua od povrine stanice dvosloj fosfolipida. Membrane animalnih stanica sastoje se od fosfatidilkolina, fosfatidiletanolamina, fosfatidilserina i sfingomijelina. Vanjski sloj membrane sastoji se od fosfatidilkolina i sfingomijelina, a unutranji sloj od fosfatidiletanolamina i fosfatidilserina. Tu se jo nalazi i fosfatidilinozitol, koji je minorna komponenta, ali je vaan za endocitozu, u staninim vezama i signalizaciji. Fosfolipidi unutarnjeg sloja imaju polarne glave okrenute u unutranjost. Fosfatidilkolin + sfingomijelin ( + glikolipidi ) Hidrofobnost Membrane animalnih stanica ine jo i glikolipidi i kolesterol. Prvi se nalaze na vanjskoj povrini sa ugljikohidratnim dijelom okrenutim stanici ( udio 2% ), dok je kolesterol glavna komponenta ivotinjske stanice i zauzima prostor gotovo isti kao i lipidi. Unutranjost dvosloja je hidrofobna, pa prema tome ne mogu prolaziti kroz membranu tvari topljive u vodi. Fosfolipidi su u viskoznom stanju, njihove masne kiseline imaju jednu ili dvije dvostruke veze, koje unose pregibe u lance, te se oni mogu kretati lateralnom difuzijom kroz membranu. Kolesterol se u membrani nalazi izmeu fosfolipida. Njegova polarna hidroksilna glava je okrenuta u blizinu polarnih skupina fosfolipida. Pri visokim temperaturama kolesterol ograniava okretanje membrane, a pri visokim temperaturama on poboljava kretanje tj. titi membranu od smrzavanja i odrava njihovu fluidnost. Kolesterol i sfingolipidi ( sfingomijelin i glikolipidi ) imaju drugaiju toku taljenja od fosfolipida, te oni stvaraju lipidne splavi. To su domene u staninoj membrani koje su
2013
visoko ureene u odnosu na ostatak. Oni su obogadeni s GPI-sidrom i proteinima bitnim za staninu signalizaciju i endocitozu. Lipidi su temeljni strukturni elementi, a proteini su odgovorni za specifine funkcije. Teinski omjer je 50:50, ali su proteini mnogo vedi od lipida ( na jedan protein ide 50-100 molekula lipida ). Udio ugljikohidratnog dijela glikolipida i glikoproteina je 5 10 %. Fosfatidiletanolamin + fosfatidilserin + fosfatidilinozitol Singer i Nicolson su predloili model tekudeg mozaika, u kojemu je membrana prikazana kao lipidni dvosloj. Oni razlikuju periferne i integralne proteini. Periferni disociraju od membrane pod djelovanjem polarnih reagensa ( otopine s visokim Ph ili visokim udjelom soli ). Oni se dre na membrani vezom protein-protein ( ionske veze ) i nisu uronjeni u hidrofobni lipidni dvosloj. Integralni su uronjeni u dvosloj fosfolipidi i jedan njihov dio stri i izvan membrane. Oni se mogu osloboditi jedino ako se i dvosloj razbije( tvari koje remete hidrofobna meudjelovanja ). Koriste se detergenti, male amfipatske molekule, koje imaju hidrofilni i hidrofobni kraj. Integralni proteini mogu biti i transmembranski, koji stre na objema strana membrane. Onaj dio koji premoduje dvosloj naziva se -uzvojnica ( 20-25 hidrofobnih aminokiselina ) i sintetizira se u ER-u (ugrauje u membranu ), zatim prenosi do GA i preko vezikula do membrane. U ER-u i GA-u uzvojnica dobiva i ugljikohidratne skupina, pa su prema tome transmembranski proteini glikoproteini sa oligosaharidnim krajem okrenutim vanjskoj strani. Na humanim eritrocitima utvreno je gel-elektroforezom desetak glavnih proteina membrane. Vedina su periferni i ujedno dijelovi kortikalnog citoskeleta, koji je smjeten ispod membrane. Najzastupljeniji je spektrin ( glavni protein citoskeleta ),zatim aktin, ankirin, glikoforin i vrpca 4.1. Ankirin povezuje citoskelet sa integralnim membranskim proteinom vrpca 3 ( veza spektrinvrpca 3 ). Aktin povezuje sa spektrinom vrpca 4.1. Glikoforin je mali glikoprotein, koji se sastoji od 131 aminokiseline, molekularnom teinom od 30.000, od ega je jedna polovica proteinska, a druga polovica ugljikohidratna. Oni prolaze kroz membranu -uzvojnicom od 23 aminokiselina, a
2013
glikolizirani kraj im je okrenut povrini stanice. Vrpca 3 je anionski izmjenjiva odgovoran za prolaenje hidrogenkarbonatnih i kloridnih iona kroz membranu. Sastoji se od 929 aminokiselina i 14 transmembranskih uzvojnica. Vrpca 3 djeluje kao globularni protein. Porini su primjeri transmembranskih proteina koji se ne sastoji od klasine -uzvojnice. Oni oblikuju vodene kanale kroz lipidni dvosloj. Sastoje se od -nabrane ploe, gdje 8-22 takvih ploa ine bavastu struktura, koja okruuje kanal. Polarni boni ogranci aminokiselina okruuju poru, dok se boni lanci hidrofobnih skupina okredu u unutranjost. Neki proteini su usidreni kovalentnom vezom na lipide i glikolipide i zovu se usidreni proteini. Jedan vrsta se dri za vanjsku stranu membrane preko glikozilfosfatidilinozitolnog ( GPI ) sidra. Neki su proteini usidreni na unutarnjoj membrani i oni se sintetiziraju na slobodnim ribosomima u citosolu i dodaju im se lipidi: - miristilna kiselina ( masna kiselina s 14 C-atoma ) na amino-kraj polipeptida - palmitinska kiselina ( 16 C-atoma ) na bone ostatke cisteina - prenilnih skupina ( 15 20 C-atoma ) na karboksilni kraj peptida Ponekad se usmjeruju prema staninoj membrani pomodu nabijene domene u lancu, koja moe i stvarati dodatne polarne veze sa negativno nabijenim polarnim glavama fosfatidilserina na citosolnoj strani. Proteini se mogu kroz membranu kretati lateralnom difuzijom. Nekima je pokretljivost smanjena jer su povezani sa citoskeletom, a nekima jer su povezani s drugim proteinima na povrini susjedne stanice ili vezama s proteinima meustaninog matriksa. Epitelne stanice se polariziraju tijekom organizacije tkiva, kada razliiti dijelovi postaju odgovorni za izvravanje: - APIKALNE DOMENE Stanice crijeva koje gledaju u lumen, prekrivena mikrovilima, koje povedavaju povrinu i specijalizirane su za apsorpciju
2013
- BAZOLATERALNE DOMENE Prilijeu na vezivno tkivo i krvne ile, posreduju u transportu apsorbiranih tvari Izvanstanini kraj proteina stanine membrane je uglavnom glikoliziran. Isto tako je ugljikohidratni dio glikolipida izloen vanjskoj strani. Zbog toga je vanjska strana obloena ugljikohidratnim pokrovom i naziva se glikokaliks, a ine ga oligosaharidi glikolipida i transmembranski glikoproteini. Glikokaliks titi stanicu od ionskog i mehanikog stresa, te od prodiranja mikroorganizama. Takoer sudjeluju u nekim meustaninim interakcijama, kao to je adhezija bijelih krvnih stanica na endotelne stanice stjenci krvnih ila. U poetnoj fazi tog procesa sudjeluje transmembranski protein iz porodice selektina, koji prepoznaje tono odreene ugljikohidrate na staninoj povrini ( E selektin, P selektin i L- selektin ). Transport malih molekula Unutarnji sastav stanice odrava se pomodu selektivne propusnosti membrane. PASIVNA DIFUZIJA Molekula se otopi u lipidnom dvosloju i ide kroz njega, niz koncentracijski gradijent bez pomodnih proteina. Ovo je neselektivan proces i svaka molekula koja se moe otopiti u dvosloju ide pasivnom difuzijom. Samo manje hidrofobne molekule difundiraju znaajnijom brzinom: - CO2 i O2 - hidrofobne molekule ( benzen ) - male polarne i nenabijene molekule ( etanol, H2O ) OLAKANA DIFUZIJA Odvija se takoer niz koncentracijski gradijent, molekule se ne otapaju u dvosloju i pomodu proteinskih nosaa ne dolaze uopde u dodir sa hidrofobnim dijelovima fosfolipida. Ovim putem putuju kroz membranu ugljikohidrati, aminokiseline, nukleotidi, ioni i ostale polarne i nabijene molekule. Razlikujemo dvije vrste transportnih proteina, a to su proteini nosai i kanalni proteini. Prvi veu molekulu na jednoj strani i pomodu svoje konformacijske promjene prebacuju molekulu na
2013
drugu stranu, a drugi oblikuju pore kroz membranu. Proteini nosai odgovorni su za olakanu difuziju edera, aminokiselina i nukleozida. Bitni su zbog prijenosa glukoze, a identificirani su kao 55-kd proteini ljudskih crvenih krvnih stanica, u kojima ine oko 5% ukupnih membranskih proteina. Transporter glukoze ima 12 -uzvojnica. Sastoje se od hidrofobnih aminokiselina, ali u nekima su i polarni aminokiselinski ostatci za koje se misli da oblikuju vezno mjesto za glukozu u unutranjosti proteina. Transporter glukoze najprije ima jednu konformacijsku promjenu u kojoj vezno mjesto za glukozu gleda u vanjsku stranu. Nakon vezanja glukoze dolazi do konformacijske promjene i vezno mjesto zatim gleda u citosol ( proces je reverzibilan ). Kada glukoza ue u stanicu, ona se brzo metabolizira i koncentracija ostane niska unutar stanice. IONSKI KANALI Ionski kanali su kanalni proteini koji posreduju prolazu iona kroz membranu. Najbolje su prouene u ivanim stanicama gdje su bitni za provoenje impulsa. Opisujemo tri karakteristike 1. transport je izuzetno brz 2. transport je selektivan prolaze molekule samo odreene veliine ( ioni Na, Ca, Cl, K ) 3. transportni kanal nije stalno otvoren regulirano vratnicama Kanali receptori otvaraju se na podraaj nekog neurotransmitera Naponski kanali otvaraju se kao odgovor na promjenu elektrinog okruenja Protok iona kroz membranu ovisi o uspostavljanju ionskoga gradijenta kroz staninu membranu. Gotovo sve stanice posjeduju ionske crpke, koje koriste ATP i odravaju ionski sastav unutar stanice razliitim onome izvan. Istraivanja na aksonu lignje - U mirovanju potencijal je 60 mV, a u unutranjosti stanice vlada negativan naboj - Na ioni se crpe iz stanice, a K ioni u stanicu - U mirovanju je membrana vie propusna za K ione ( daje najvedi udio u oblikovanju
2013
potencijala u mirovanju ) Protok iona kroz membranu oblikuje se uslijed dvojakog utjecaja: 1. koncentracije 2. naponske sastavnice elektrokemijskog gradijenta Kvantitativno je odnos izmeu koncentracije iona i membranskog potencijala dan Nernstovom jednadbom : .= /) _0 _& 12 13 V ravnoteni potencijal, R plinska konstanta, T apsolutna temperatura,, z naboj iona, F Faradayeva konstanta, C konc. iona izvan ( 0 ) i unutar stanice ( 1 ) ivani impuls ( akcijski potencijal ) putuje du aksona, a membrana se depolarizira. Potencijal se mijenja sa 60 mV na +30 mV i ponovno vraa na poetne vrijednosti. Do promjena dolazi zbog otvaranja i zatvaranja Natrijevih i kalijevih kanala. Male poetne promjene potencijala na do -40 mV dovode do otvaranja Na kanala. Natrijevi ioni ulaze u stanicu i mijenjaju potencijal na +30 mV, pribliavajudi se ravnotenom potencijalu za Na ( +50 mV ). U tom se trenutku zatvaraju Na kanali i otvaraju K kanali, koji zapoinju sa izbacivanjem K iona iz stanice. To dovodi do nagle promjene potencijala na -75 mV ( zatvaraju se K-kanali ), koji se kasnije smanji na -60 mV. Na krajevima aksona se iz mjehurida oslobaaju neurotransmiteri, poput acetilkolina. Najbolje prouen je nikotinski receptor za acetilkolin u miidnim stanicama. Vezanjem acetilkolina otvara se kanal za Na i K ione. Takoer akcijski potencijal omoguduje otvaranje naponskih Ca- kanala. Aktivni transport uz ATP 2013
U aktivnom transportu koji ide suprotnim smjerom od koncentracijskog gradijenta potrebno je putem hidrolize ATP-a dobiti energiju. Primjeri za takav prijenos su 45_/7_ 89:;< ili jo nazvane 45_/7_ ATPaze. Oni koriste energiju iz ATP-a za prijenos Na i K iona nasuprot koncentracijskom gradijentu. Crpka sadri tri vezna mjesta za Na ione i dva vezna mjesta za K ione: 1. 3 Na iona se veu na mjesto izloeno unutar stanice 2. Vezanjem Na stimulira ATP ovisnu fosforilaciju crpke 3. Dolazi do konformacijske promjene, Na vezna mjesta bivaju izloena vanjskoj povrini, dolazi do smanjenja afiniteta za Na i on se otputa 4. 2 K iona se veu na vezna mjesta visokog afiniteta za te iona, koji se nalazi na strani izloenoj prema van 5. stimulira se defosforilacija crpke i dolazi do konformacijske promjene. 6. K ioni se otputaju u stanicu Citoplazma sadrava i visoku koncentraciju organskih molekula, ukljuujudi makromolekula, aminokiselina, edere i nukleotide. Kad ne bi bilo kontratee dolo bi do osmoze, stanica bi nabubrila i pukla. Nuna kontratea uspostavlja se ionskim gradijentom. =5>_-crpka istim principom izbacuje kalcijeve ione iz stanice ( ili u lumen ER-a ), te tako odrava njegovu koncentraciju unutar stanice niskom. Najveda obitelj membranskih transportera su ABC-transporteri. Sastoje se od visokokonzerviranih domena koje veu ATP. U eukariota transportiraju toksine tvari iz stanice, a kod bakterija razne nutriente. Aktivni transport tjeran ionskim gradijentom U ovoj vrsti transporta se molekule prenose ne koristedi ATP, nego se veu uz transport drugih molekula, koje se prenose u za njih energetski povoljnom smjeru. Primjer za ovaj transport nalazimo u epitelu crijeva, koji na svojoj apikalnoj strani uz Na ione prenosi i
2013
glukozu. Za preuzimanje glukoze iz lumena odgovoran je aktivni transport Na iona. Veu se dva iona Na i jedna molekula glukoze, te se oboje transportiraju aktivno u unutranjost stanice. Vrste transporta: - Simport dvije molekule u isti smjer - Uniport olakana difuzija glukoze, transport samo jedne molekule - Antiport dvije molekule prenose u suprotnome smjeru npr. Ca ioni se izbacuju iz stanice, a Na ioni u stanicu. npr. Na ioni ulaze u stanicu, a H protoni se izbacuju. Jo malo o osmozi Osmoza je difuzija vode ( otapala ) kroz polupropusnu membranu. Kroz membranu moe prodi samo otapalo, dok otopljena tvar ( npr. NaCl ) ne moe. Da bi se uspostavila ravnotea treba dodi do izjednaenja koncentracija sa obiju strana. Vode ce sa mjesta gdje ima manje otopljenih tvari difundirati kroz polupropusnu membranu u podruje gdje je via koncentracija otopljenih estica. Na taj nain se oduzimanjem vode u podruju gdje je manje estica koncentracija zapravo poveda, a u podruju gdje je bila veda koncentracija estica dodavanjem vode njihova koncentracija smanji. U tjelesnim stanicama najvie difundira voda. Difuzija vode u eritrocitima u oba smjera je oko 1000 puta veda od volumena samog eritrocita. Difuzija vode u stanicu i iz stanice je uravnoteeno, pa je volumen vode u stanicama stalan, Neto-kretanje vode je nula. Kada doe do razlike u koncentracijama vode s jedne I s druge strane, onda se pojavi neto-tok vode kroz staninu membranu koja je selektivno propusna. Tada dolazi ili do bubrenja ili do skvravanja stanice. Dakle neto-gibanje vode nastalo zbog razlike u koncentracijama kroz polupropusnu membranu naziva se ozmoza. Kroz polupropusnu membranu lako prolazi voda, a otopljene tvari kao to je NaCl teko prolaze kroz nju. Tlak koji je dovoljno velik da se suprotstavi djelovanju osmose zove se osmotski tlak otopine Natrijevog klorida.
2013
Osmotski tlak je odreen koncentracijom otopine izraenoj brojem estica. Dakle nije bitna masa estice, ved broj estica po jedinici volumena tekuine.Da bismo koncentraciju otopine izrazili pomou broja estica upotrijebljavamo jedinicu koja se zove osmol, a ne grame ili neto slino. Jedan osmol osmotski aktivne tvari ekvivalentan je jednome molu te iste tvari koja ne disocira. Ako tvar disocira na dvije molekule (NaCl ) onda masa molekule u jednom molu daje zapravo 2 osmola, jer je tad broj osmotski aktivnih tvari duplo vie.Prema tome za otopinu koja ima 1 osmol aktivnih tvari otopljenih u 1kg otopine kaemo da ima osmolalnost 1 osmol/kg . Normalna osmolalnost izvanstanine I stanine tekuine iznosi oko 300 miliosmola po 1 kilogramu.Pri normalnoj tjelesnoj temperaturi I osmolalnosti od 1 osmol/kg nastaje osmotski tlak od 2573 kPa, Bududi da je vodu u otopini teko mjeriti u kilogramima upotrijebljava se osmolarnost koja je iskazana u osmolu po litri, a ne kao osmolalnost u osmolu po kilogramu. Ostali oblici transporta kroz membranu su egzocitoza i endocitoza. Oblici Endocitoze su: - Pinocitoza: unos tekudeg sadraja uz pomod vezikula - Fagocitoza: Unos vedih molekula ( bakterija ) i njihova razgradnja pomodu lizosoma. - Endocitoza posredovana receptorom: Stanice imaju receptora pomodu kojih mogu lagano unijeti sadraj iz vanstaninog prostora VI. STANINA SMRT I OBNOVA Stanina smrt i proliferacija su u normalnom odraslom organizmu u ravnotei. Stanice fizioloki umiru i bivaju zamijenjene matinim stanicama. Bitna je i za embrionalni razvoj pomodu koje se uklanjaju neeljene stanice. Programirana stanina smrt Stanice koje su potencijalno tetne se programiranom staninom smru uklanjaju za dobrobit cijelog organizma. Tako se npr. crvene krvne stanice uklanjaju kako bi se stvorila ravnotea sa novonastalim krvnim stanicama. Tijekom embrionalnog razvoja uklanja se npr. koa izmeu prstiju noge i ruke, tkivo liinke tijekom metamorfoze. Takoer se uklanjaju neuroni u suviku ( 50% ),a poteeni ostanu 2013
samo odabrani, koji su ostvarili vezu sa svojim ciljnim stanicama. Za razliku od stanine smrti uzrokovane nekom akutnom ozljedom ( nekroza ), programirana stanina smrt je aktivni proces, koji se zbiva kao niz staninih promjena poznatih kao apoptoza. U tom procesu je kromosomska DNA fragmentirana jer pucaju veze izmeu nukleosoma, kromatin kondenziran, a jezgra se raspada. Sama stanica se isto raspadne u komadide obavijene membranom, koje nazivamo apoptotikim tjelecima. Oni zajedno sa ostalim fragmentima bivaju fagocitirani pomodu makrofaga i susjednih stanica. Stanice u nekrozi najprije zadebljaju, liziraju i isputaju svoj sadraj u izvanstaninu tekudinu, to uzrokuje upalu. Apoptotike stanice imaju na sebi pojedi mesignal, koji ukljuuje fosfatidilserin i kojeg prepoznaju fagociti. Istraivanjem stanine smrti C.elegans otkrivena su tri gena bitna za apoptozu. Prva dva su bitna za razvojne stanice jer bez njih nakon mutageneze ne nastupa stanina smrt, a to su ced-3 i ced-4. Tredi gen je ced-9, koji ima ulogu negativnog regulatora apoptoze. Izostankom tog gena stanice koje bi inae preivjele de umrijeti. Ced-4 potie ced-3, a ced-9 innhibira ced-4. Ced-3 kodira proteazu tj. njegova porodica sadri vie od desetak proteaza, koje nazivana kaspaze. One na svom kraju imaju cisteinske ostatke ( Cys ) na svojim aktivnim mjestima i kidaju proteinski supstrat aspartata ( Asp ). Kaspaze su konani efektori, koji kidaju vie od stotinu proteina u stanici. Takoer uzrokuju inhibiciju Dnaze, kidaju proteini citoskeleta, Golgijevog aparata, jezgrine lamine, te su odgovorni za translokaciju fosfatidilserina na vanjski dio membrane. Kaspaze se najprije sintetiziraju u inaktivnom obliku, koje proteolitikim cijepanjem kataliziranim drugim kasapzama, prelaze u aktivni oblik. Ced-4 i njegov homolog ( Apaf-1 ) veu se na kaspazu i dovode do njezine aktivacije. Inicijatorska kaspaza ( kaspaza 9 ) se aktivira vezanjem na Apaf-1 u kompleks, koji se sastoji od vie podjedinica, a naziva se apoptosom. Da bi nastao kompleks potreban je citokrom c, kojeg otputa mitohondrij. Bcl- 2 je u sisavaca blisko srodan genu ced 9, koji je identificiran kao onkogen ( uzrokuje limfom B stanica tj. rak b- limdocita ). On uzrokuje inhibiciju apoptoze, za razliku od ostalih onkogena, koji
2013
potiu staninu proliferaciju ( Ras ). Sisavci nose upute za sintezu cijele porodice Bcl 2 od priblino 20 proteina, koji se dijele u tri funkcionalne skupine. 1. Antiapoptiki inhibitori apoptoze i programirane stanine smrti ( Bcl 2 ) ( Inhibiraju Bax i Bak ), IAP-proteini 2. Proapoptiki induciraju aktivaciju kaspaze i potiu staninu smrt - Viedomenski BH1, BH2, BH3 Bax i Bak su nizvodni efektori, koji izravno induciraju apoptozu - Jednodomenski BH3 proteini, oni su jedini uzvodni lanovi regulirani su signalima, koji induciraju staninu smrt ( samo-BH3 proteini, PUMA i Nox ) U aktivnom obliku samo BH3 proteini sprjeavaju djelovanje lanova antiapoptike porodice Bcl-2, aktivirajudi viedomenske proapoptike proteine i pomiudi ravnoteu prema aktivaciji kaspaza i staninoj smrti. Bcl-2 djeluju mitohondrijima, koji imaju sredinju ulogu u nadzoru stanine smrti. Bax i Bak stvaraju oligomere na vanjskoj strani membrane mitohondrija, to dovodi do otputanja citokroma c ( i inhibitora IAP proteina ) iz meumembranskog prostora istog organela. U citosolu se nalazi Apaf-1 i kasapza-9, koji zajedno sa otputenim citokromom c stvaraju apoptosom. Kaspaze su takoer regulirane i IAP proteinima, koji inhibiraju aktivnost kaspaze, ili ju obiljeavaju za ubikvitinaciju. Signalne putove koji reguliraju apoptozu smo podijelili u intrinzike ( otputanje citokroma c tijekom staninog stresa ) i ekstrinzike. Otedenje DNA je najopasnija vrsta staninog stresa, koji moe dovesti i do nastanka karcinoma. Transkripcijski faktor p53 je glavni signalni put kao odgovor na otedenu DNA. Otedena Dna aktivira protein kinaze ATM i Chk2, koji potom stabiliziraju p53. To dovodi do transkripcijske translacije ciljnih
2013
gena, ukljuujudi Cdk inhibitor p21, koji inhibira komplekse Cdk2/ciklin E i tako zaustavlja napredovanje kroz stanini ciklus u G1- fazi. Aktivacija p53 moe dovesti i do apoptoze, koja je djelomino posljedica transkripcijske aktivacije gena koji nose upute za sintezu proteina PUMA i Noxa, koje ubrajamo u proapoptike samo-BH3 proteine, lanove porodice Bcl-2. Povedana ekspredija samo-BH3 proteina dovodi do aktivacije Bax i Bak. Nedostatak faktora rasta jo je jedna vrsta staninog stresa, koja dovodi do aktivacije intrinzikih putova apoptoze. Tijekom embrionalnog razvoja uklanja se npr. koa izmeu prstiju noge i ruke, tkivo liinke tijekom metamorfoze. Takoer se uklanjaju neuroni u suviku,a poteeni ostanu samo odabrani, koji su ostvarili vezu sa svojim ciljnim stanicama. Ti signali opstanka su polipeptidni faktori rasta, koji su srodni faktoru rasta neurona ( NGF ), a potie preivljavanje neurona i njihovu diferencijaciju putem aktivacije receptorskih protein-tirozin-kinaza. Unutranji signalni put odgovoran za poticanje staninog preivljavanja zapoinje enzimom PI 3kinaza, kojeg aktiviraju ili protein-tirozin-kinaze ili receptori povezani s G-proteinima. PI 3-kinaza PIP2 Akt Vezno mjesto Vezno mjesto je namijenjeno za aperone 14-3-3, koji uklanjaju inaktivni oblik Bad. pa tako fosforilacijom Bad kinaza Akt inhibira apoptozu i potie stanino preivljavanje. Akt djeluje i na FOXO, ijom fosforilacijom takoer nastane vezno mjesto za aperone 14-3-3. U ekstrinzinom putu neki izlueni polipeptid aktivira receptore, koji potiu staninu smrt , tako to izravno aktiviraju odreenu inicijatorsku kaspazu ( kaspaza-8 ). Ovakvi polipeptidi pripadaju porodici faktora tumorske nekroze ( TNF, sastoji od tri polipeptidna lanca ije vezanje potie trimerizacija receptora ). Oni se veu na TNF-receptore, koji potiu apoptozu u najrazliitijim vrstama stanica. Najbolje opisan Fas, koji ima vanu ulogu u regulaciji stanine smrti u imunolokim reakcijama. Citoplazmatski dio TNF-a vee adaptorske molekule, koje potom veu kaspazu-8 uzvodno. Kasapza se kida i aktivira nizvodne efektorske kaspaze.
2013
Alternativni put stanine smrti je autofagia. Bez kaspaza, u stanici dolazi do nakupljanja lizosoma. Autofagija se dogaa kada je sprijeena apoptoza ( npr. nedostatkom Bak i Bax ). U alternativne putove spada takoer i nekroza ( pretjerana liza ). fosforilira membranski protein PIP2 aktivira proteinserin/ treonin-kinazu fosforilira Bad, lan Bcl-2( samo BH-3 ) VII. STANINA ENERGETIKA ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ovaj dio gradivo opdenito nije pretjerano zastupljen na ispitima ( eventualno 1 -2 pitanja ), a pogotovo ne na usmenom dijelu ispita. Preporuujem ovaj dio jednostavno preskoiti i ne troiti vrijeme. Jedino treba zapamtiti gdje se odvija koji ciklus. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Tok energije i kemijsko recikliranje u ekosustavima Organizmi koriste organske molekule u svojoj hrani: - kao izvor energije - graevni materijal za rast i obnovu Disanje koristi energiju pohranjenu u organskim molekulama (kemijsko skladite) za stvaranje ATPa, koji postaje izvor energije za vedinu staninog rada, ostatak je raspren kao toplina. Otpadne produkte disanja, ugljini dioksid i vodu, kloroplasti koriste kao sirovi materijal u fotosintezi. - kemijski elementi bitni za ivot se recikliraju. - energija se ne reciklira: ona ulazi u ekosustav kao sunevo svjetlo, a vrada se kao toplina. Mitohondriji koriste kisik i organske produkte fotosinteze kao gorivo za stanino disanje. 2013
Mitohondriji i kloroplasti pretvaraju energiju u oblike (ionski gradijent i ATP) koji se koriste za izvoenje brojnih staninih reakcija: - pokretanje, - aktivni transport - biosinteza Najizrazitija morfoloka znaajka mitohondrija i kloroplasta je obilnost unutarnjih membrana koje igraju dvije kljune uloge u funkciji ovih "energetskih organela": pruaju okosnicu procesima prijenosa elektrona koji pretvaraju energiju oksidacijskih reakcija u korisnije forme - ionski gradijent i ATP. stvaraju veliki unutarnji pododjeljak, gdje se nalaze posebni enzimi, koji kataliziraju vane stanine reakcije ciklus limunske kiseline i fiksacija ugljika. Iako mitohondriji pretvaraju energiju dobivenu iz hrane, a kloroplasti pretvaraju sunevu energiju, oba tipa organela slino su organizirana, oba stvaraju velike koliine ATPa istim mehanizmom kemiosmotikim spajanjem Metabolizam: osnovni pojmovi i svojstva ivim organizmima potreban je stalan dotok slobodne energije za tri osnovna procesa: - mehaniki rad, stezanje miida i druge pokrete - aktivni prijenos molekula i iona - sintezu makromolekula i drugih biomolekula iz jednostavnih pretea Kemotrofna bida dobivaju tu energiju oksidacijom hrane. Fototrofna bida dobivaju tu energiju hvatanjem svjetlosne energije Slobodna energija dobivena oksidacijom hrane i od svjetla, prije nego to se iskoristi za pokretanje, aktivni prijenos i biosintezu, djelomino se transformira u posebnog prijenosnika slobodne energije adenozintrifosfat (ATP)
2013
ATP-ADP ciklus osnovni je nain izmjene energije u biolokim sustavima. Cijena vedine staninog rada je pretvorba ATPa u ADP i anorganski fosfat, produkte koji pohranjuju manje energije od ATPa. Za rad, stanica mora obnavljati svoju zalihu ATPa iz ADPa i anorganskog fosfata, a to se postie fotosintezom u kloroplastima i oksidacijom hrane (stanino disanje) u mitohondrijima. Rep ATPa je kemijska veza bogata energijom: tri negativno nabijene blisko pakirane fosfatne skupine su energetski nestabilno ureeno skladite. Stanica otputa taj izvor energije koristedi enzime (ATP hidrolaze ATPaze) koji prenose fosfatne skupine s ATPa na druge spojeve, za koje se onda kae da su fosforilirani. Fosforilacija potie molekulu da se podvrgne nekoj vrsti promjene koja izvodi rad, a molekula u tom procesu gubi fosfat. Primjer: Na-K crpka KEMIOSMOTIKO SPAJANJE Procesi prijenosa (osmoza) e- velike energije povezani su s kemijskim procesima (kemi) pretvorbe te energije u energetski bogatu vezu (ATP) kemiosmotiko spajanje zajedniki je put kojim mitohondriji, kloroplasti pa ak i bakterije pretvaraju energiju u bioloke svrhe. Prijenos elektrona na unutarnjoj membrani mitohondrija i tilakoidnoj membrani kloroplasta koristi se prvo za stvaranje transmembranskog elektrokemijskog gradijenta protona (H+) koji se onda koristi za pokretanje razliitih reakcija. Energija dobivena oksidacijom hrane ili od suneve svjetlosti koristi se za pokretanje membranskih protonskih crpki (H+ crpke) koje prenose H+ s jedne strane membrane na drugu. Takve crpke stvaraju elektrokemijski gradijent protona kroz membranu povratni tok protona niz gradijent koristi se za sintezu ATPa.
2013
e- se otputaju iz molekula hrane u postupku njezine razgradnje do CO2, i prenose se krunim tokom do O2 za stvaranje H2O. Slobodna energija osloboena u struji elektrona od visokoenergetskog stanja do niskoenergetskog stanja koristi se za pokretanje H+ crpki koje se nalaze na unutarnjoj membrani mitohondrija. U biolokim sustavima elektroni se prenose s jednog mjesta na drugo pomodu molekula koje prihvadaju elektrone na jednom mjestu i dopremaju ih na drugo - nosai elektrona e- se s molekula goriva i produkata njihove razgradnje prenose na O2 pomodu posebnih nosaa e- kao to su piridinnukleotidi i flavini. NAD+ + H+ + 2e- NADH NAD+ - koenzim nikotinamid-adenindinukleotid NADH reducirani oblik NAD+ Kljune komponente membrane kloroplasta su fotosustav I i II, gdje se hvata energija svjetla i koristi za prijenos e-. Tok e- proizveden pomodu fotosustava
2013
kloroplasta pokrede prijenos e- smjerom obrnutim od onog u mitohondriju: e- se uzimaju od H2O za proizvodnju O2 i dovode (preko NADPH) do CO2 za sintezu ugljikohidrata. Kloroplasti stvaraju O2 i ugljikohidrate, dok ih mitohondriji troe. MITOHONDRIJ Mitohondriji zauzimaju znatan dio citoplazme svih eukariotskih stanica, i bili su neophodni za evoluciju ivotinja. 0.5 do 1m podsjedaju na bakterije. Mitohondrij sadri vanjsku membranu i unutarnju membranu koja stvara dva unutarnja odjeljka: prostor matriksa i mnogo ui meumembranski prostor. Kriste - povedavaju povrinu unutarnje membrane, tako da njezina ukupna povrina sainjava 1/3 svih membrana u stanicama jetre. Svaki pododjeljak sadri jedinstvenu kolekciju proteina: Vanjska membrana sadri: - veliki protein koji stvara kanal (nazvan porin), propusna je za sve molekule od 5000 daltona i manje. - enzime koji su ukljueni u mitohondrijsku sintezu lipida Meumembranski prostor sadri: - nekoliko enzima koji koriste ATP za fosforilaciju drugih nukleotida Matriks sadri: - enzime za oksidaciju piruvata i masnih kiselina - enzime ciklusa limunske kiseline - nekoliko istovjetnih kopija mitohondrijskog DNA genoma, posebne mitohondrijske ribosome (70s), tRNA i razliite enzime potrebne za ekspresiju mitohondrijskih gena Unutarnja membrana sloena je u brojne kriste koje jako povedavaju njezinu ukupnu povrinu, sadri: - enzime respiratornog lanca (lanac prijenosa elektrona) neophodni za proces oksidativne
2013
fosforilacije - enzimski kompleks nazvan ATP sintaza, koji stvara ATP u matriksu - specifine transportne proteine koji reguliraju prolaz metabolita u i iz matriksa - kardiolipin, fosfolipid koji povedava nepropusnost unutarnje membrane za ione jer sadri etiri masne kiseline Genetiki sustav Genom mitohondrija izrazito je slian genomu bakterija roda Rikecijia (unutranji paraziti, razmnoavaju se samo unutar eukariotske stanice). Kod ovjeka, genom mitohondrija kodira 13 proteina ukljuenih u transportni lanac i oksidativnu fosforilaciju. Mutacije nastale u DNA mitohondrija prenose se u slijededu generaciju samo po majinoj liniji . [ Leberova hereditarna op\ka neuropatija Mitohondriji se kredu po citoplazmi i za to koriste mikrotubule citoskeleta. Mitohondriji nekih stanica stvaraju duga pokretna vlakna ili lance, dok su u drugim staninim tipovima smjeteni u blizini mjesta gdje se izuzetno puno troi ATP: npr. oni su pakirani izmeu miidnih vlakana sranog miida ili vrsto omotani oko bia spermija. PREGLED STANINOG DISANJA Stanino disanje je kumulativna funkcija triju metabolikih procesa: Glikoliza se dogaa u citosolu, zapoinje razgradnju cijepanjem glukoze na dvije molekule piruvata. Krebsov ciklus odvija se u mitohondrijskom matriksu, zavrava razgradnjom derivata, nastalih iz piruvata, do ugljinog dioksida. Lanac prijenosa elektrona, prihvada elektrone iz razradnih produkata prva dva stadija (preko NADH). Na kraju lanca, elektroni se veu s vodikovim ionima i molekulskim kisikom da bi nastala voda. Osloboena energija pohranjuje se u obliku protonskog gradijenta, koji mitohondrij koristi za stvaranje ATPa. Ovaj nain sinteze ATPa zove se oksidativna fosforilacija, jer se opskrbljuje energijom pomodu prijenosa elektrona iz hrane do kisika. Mjesto prijenosa elektrona i oksidativne
2013
fosforilacije je unutarnja membrana mitohondrija. Na oksidativnu fosforilaciju otpada skoro 90% ATPa stvorenog disanjem. NAD+ = koenzim nikotinamid - adenin-dinukleotid NADH = reducirani oblik NAD+ NAD+ + 2e- + H+ NADH U nekim reakcijama glikolize i Krebsovog ciklusa manja koliina ATPa nastaje direktno mehanizmom nazvanim fosforilacija na razini substrata. Ovaj nain sinteze ATPa dogaa se kada enzim prenosi fosfatnu skupinu sa supstrata na ADP. PEP = fosfoenol piruvat, donor fosfata Glukoza se procesom glikolize u citosolu razgrauje na dvije molekule piruvata, koji jo uvijek sadri vedinu ukupne energije koja se moe dobiti oksidacijom glukoze. Piruvat prolazi dvostruku membranu mitohondrija i ulazi u matriks, gdje se Krebsovim ciklusom razgrauje do ugljinog dioksida. NADH prenosi elektrone nastale glikolizom i Krebsovim ciklusom do lanaca prijenosa elektrona, koji su ugraeni u membranama krista. Lanac prijenosa elektrona pretvara kemijsku energiju u protonski gradijent koji se moe koristiti za izvoenje oksidativne fosforilacije, na koju otpada vedina ATPa stvorenog staninim disanjem 32 molekule ATPa. Manja koliina ATPa nastaje direktno tijekom glikolize i Krebsovog ciklusa pomodu fosforilacije na razini supstrata 4 molekule ATPa. Piruvat i masne kiseline selektivno se prenose iz citosola u mitohondrijski matriks. Piruvat dehidrogenaza, enzimatski kompleks vedi od ribosoma, brzo pretvara piruvat u acetil koenzim A (acetil CoA), sredinji meuprodukt proizveden u mitohondriju tijekom razgradnje hrane. piruvat + CoA + NAD+ acetil CoA + CO2 + NADH Acetil CoA zajedno s acetil CoA proizvedenim iz masnih kiselina, ulaze u ciklus limunske kiseline gdje se dalje razgrauju. Proces zavrava prolazom visokoenergetskih elektrona kroz respiratorni lanac oksidativna fosforilacije. Da bi se osigurala stalna zaliha goriva za oksidacijski metabolizam, masne kiseline i piruvat pohranjeni su u ivotinjskim stanicama; masne kiseline u obliku masti, a glukoza kao
2013
glikogen. Kvantitativno, masti su vaniji oblik uskladitenja od glikogena, djelomino i zbog toga to se oksidacijom masti oslobaa est puta veda energija nego oksidacijom iste mase glikogena. Molekula masti je sastavljena iz tri molekule masnih kiselina koje su esterskom vezom vezane za glicerol. Takvi trigliceroli (trigliceridi) su bez naboja i netopljivi u vodi, pa se u citosolu spajaju u kapljice. Jedna jedina velika kapljica masti zauzima skoro cijeli volumen stanice adipocita, velike stanice specijalizirane za pohranjivanje masti u masnom tkivu. U matriksu mitohondrija svaka molekula masne kiseline potpuno se razgrauje nizom ciklikih reakcija. Svaki ciklus skraduje lanac masne kiseline za dva ugljika i stvara jednu molekulu acetil CoA i po jednu molekulu NADH i FADH2. U 19 st., istraivai su opazili da u odsutnosti kisika, stanice razgraujudi glukozu, proizvode mlijenu kiselinu (ili alkohol), dok u njegovoj prisutnosti stvaraju CO2 i H2O. 1937. otkriven ciklus limunske kiseline, poznat i kao ciklus trikarbonskih kiselina ili Krebsov ciklus. Ciklus limunske kiseline oksidira acetilnu grupu acetil CoA dobivenu oksidacijom masnih kiselina i glukoze i stvara NADH i FADH2 koji prenose elektrone na respiratorni lanac. U vedini stanica, na ciklus limunske kiseline otpadaju 2/3 ukupne oksidacije ugljikovih spojeva. Krajnji produkti su: CO2, NADH i FADH2. NADH i FADH2 hrane svojim elektronima respiratorni lanac, na kraju kojeg se ti elektroni koriste za redukciju O2 u H2O. Energija pohranjena u elektrokemijskom protonskom gradijentu kroz unutarnju membranu kristi se za: proizvodnju ATP prijenos metabolita u prostor matriksa Univerzalna pojava ATP sintaze u mitohondrijima, kloroplastima i bakterijama potvruje sredinju vanost kemiosmotikih mehanizama u svim stanicama. Prolaskom elektrona velike energije du serije nosaa elektrona (citokromi), dio osloboene energije koristi se za voenje tri enzimatska respiratorna kompleksa (protonske crpke) koji crpe H+ iz prostora matriksa u meumembranski prostor. Kompleksi respiratornih enzima uklopljeni su u unutarnju membranu s odreenom orijentacijom, tako da se svi protoni crpe iz matriksa u meumembranski prostor. Nastali
2013
elektrokemijski gradijent protona prebacuje H+ natrag kroz unutarnju membranu mitohondrija pomodu ATP sintaze, transmembranskog proteinskog kompleksa koji koristi energiju toka H+ za sintezu ATP iz ADP i Pi u matriksu. ATP sintaza je reverzibilna, ona obino pretvara struju protona u matriksu u energiju vezanu za fosfat ATPa, ali ona takoer moe hidrolizirati ATP za crpljenje protona u meumembranski prostor. Unutranja membrana mitohondrija sadri neobino velik udio proteina, i to u teinskim postotcima 70% proteina i 30% lipida. Mnogi proteini pripadaju lancu prijenosa elektrona, koji uspostavlja elektrokemijski protonski gradijent. Druga glavna komponenta je enzim koji katalizira sintezu ATP. Taj enzim, ATP sintaza, je veliki proteinski kompleks kroz koji protoni teku natrag niz elektrokemijski gradijent u matriks. Osim to pokrede sintezu ATPa, potencijalna energija pohranjena u elektrokemijskom gradijentu pokrede transport metabolita u mitohondrije i iz mitohondrija: ATP u citosol, ADP i Pi te piruvat i masne kiseline u matriks mitohondrija. Kemiosmotika hipoteza, predloena 1960. god., sastoji se od etiri neovisna postulata. S obzirom na funkcije mitohondrija oni su sljededi: -Respiratorni lanac (lanac prijenosa elektrona) na unutarnjoj membrani mitohondrija premjeta protone; on crpi H+ iz prostora matriksa u meumembranski prostor, dok se elektroni prenose du lanca. -Mitohondrijska ATP sintaza takoer premjeta protone kroz unutranju membranu. Ona je reverzibilna, moe koristiti energiju hidrolize ATPa da crpi H+ kroz membranu, meutim ako je ved prisutan dovoljno veliki elektrokemijski protonski gradijent, protoni de tedi obrnutim smjerom kroz kompleks pri emu se oslobaa energija za sintezu ATPa. -Unutarnja membrana mitohondrija opremljena je skupinom proteina nosaa (transportni proteini) koji posreduju pri ulazu i izlazu bitnih metabolita i anorganskih iona. - Unutarnja membrana mitohondrija inae je nepropusna za H+ i OH-, te opdenito za anione I
2013
katione. KRATKI SAETAK Piruvat i masne kiseline ulaze u mitohondrij, razgrauju se do acetil CoA, a onda ulaze u ciklus limunske kiseline koji proizvodi NADH i FADH2. Kada se elektroni visoke energije prenose s vodika na NADH i FADH2 niz lanac prijenosa elektrona na unutranjoj membrani mitohondrija (respiratorni lanac), energija koja se oslobaa njihovim prijelazom od jedne molekule nosaa na sljededu koristi se za crpljenje protona kroz unutarnju membranu iz matriksa mitohondrija u meumembranski prostor. To stvara elektrokemijski protonski gradijent kroz unutarnju membranu mitohondrija, a povratnu struju protona niz taj gradijent koristi enzimatski kompleks ATP sintaza, vezan za membranu, koji katalizira pretvorbu ADP + Pi u ATP, ime se zavrava proces oksidativne fosforilacije. NADH nastao glikolizom takoer prenosi elektrone do respiratornog lanca. ENERGETIKA BILJNE STANICE Plastidi su organeli karakteristini iskljuivo za biljnu stanicu. Kod gljiva i nekih visoko specijaliziranih biljnih stanica nema plastida. Proplastidi se nasljeuju sa citoplazmom biljne jajne stanice. Kako se nezrele biljne stanice diferenciraju, proplastidi se razvijaju u skladu s potrebama specijalizirane stanice: oni se mogu razviti u kloroplaste (u zelenim listovima), ili skladine plastide, leukoplaste koji akumuliraju krob (u gomolju krumpira), ili kromoplaste koji sadre pigmente (u laticama cvijeta). Razliiti tipovi plastida mogu se reverzibilno transformirati iz jednog oblika u drugi. Koji de tip plastida biti zastupljen u stanici ovisi o: razvojnom stadiju stanice njenom smjetaju unutar biljke fiziolokim uvjetima, pri emu je svjetlost odluujudi faktor U jednoj biljnoj stanici javlja se uvijek samo jedan tip plastida, dok u itavoj biljci nalazimo
2013
razliite tipove. semiautonomni organeli sa znaajnom autonomijom, jer sadre vlastitu nasljednu poruku u plastidnoj DNA (ptDNA). Ona meutim, nije dovoljna za samostalan ivot plastida izvan stanice. Proplastidi su slabo diferencirani, bezbojni plastidi meristemskih stanica. Sadre malo unutarnjih struktura, dijele se, a iz njih de se razviti odreeni tip plastida ovisno o smjeru diferencijacije stanice u kojoj se nalaze. Etioplasti su plastidi koje nalazimo u stanicama biljaka koje rastu u mraku. Neke reakcije u izgradnji fotosintetskog aparata i tilakoida ovisne su o svjetlosti. Protoklorofil reduktaza primjer je enzima ovisnog o svjetlosti. Etioplasti sadre parakristalinu strukturu tzv. prolamelarno tijelo i malo membrana - protilakoida. Prilikom osvjetljavanja prolamelarno tijelo se razgrauje i formiraju se funkcionalni tilakoidi. Kromoplasti su uto ili crveno obojani plastidi cvjetova i plodova, sadre karotene i vrlo mnogo lipida u obliku lipidnih globula. Osim globularnog tipa kromoplasta, poznati su kromoplasti s membranama u obliku tubula, kao i s karotenskim kristalima. Leukoplasti su bezbojni plastidi u stanicama koje nisu fotosintetski aktivne. esto imaju priuvnu funkciju i sadre krobna zrnca (amiloplasti), rezervne proteine (proteinoplasti) ili lipide (elaioplasti). krobna zrnca mogu biti prisutna u svim tipovima plastida. Gerontoplasti su plastidi poutjelih listova u kojima je klorofil razgraen, a karoteni su sauvani. Kloroplasti su fotosintetski aktivni plastidi. U tilakoidnoj membrani kloroplasta prisutan je klorofil, karotenoidi i ostale komponente fotosintetskog aparata, dok se enzimi za fiksaciju ugljinog dioksida, nalaze u stromi kloroplasta. Pojedinane tilakoide nazivamo stroma-tilakoidi dok vieslojne naslage tilakoida zovemo grana-tilakoidi. Iako je najznaajnija funkcija kloroplasta fotosinteza, u kloroplastima se odvija i sinteza lipida, masnih kiselina i kroba. Plastidi su obavijeni dvijema membranama koje ine ovojnicu. Vanjska i unutarnja membrana plastida znatno se razlikuju, pri emu unutarnja membrana predstavlja pravu barijeru prema citoplazmi. Prostor izmeu membrana odgovara necitoplazmatskoj fazi, dok unutarnja membrana obavija stromu u kojoj se nalaze krobna zrnca, plastoglobuli, ribosomi i sustav membrana nazvan tilakoidi.
2013
Vanjska membrana, vrlo je propusna za male molekule i ione. Unutarnja membrana, slabo je propusna, sadri posebne transportne proteine za prijenos ATP i dikarboksilnih kiselina. predstavlja mjesto interakcije kloroplasta s preostalim dijelom stanice. Tilakoidna mambrana, nepropusna je za ione; sadri sve sustave kloroplasta koji stvaraju energiju: fotosintetski sustav apsorpcije svjetla (molekule klorofila) lanac prijenosa elektrona ATP sintazu Stroma je veliki sredinji prostor okruen unutarnjom membranom, sadri: topljive enzime Calvinovog ciklusa i ureaje za sintezu RNA i DNA (ribosome, DNA, RNA). Tilakoidni prostor, lumeni tilakoida meusobno su povezani i odreuju tredi unutarnji pododjeljak tilakoidni prostor. Odvojen je od strome tilakoidnom membranom. Kako se kloroplasti razvijaju, uvrnuda specijalnih dijelova unutarnje membrane proplastida se otkidaju i formiraju tilakoidne vezikule, koje se zatim razvijaju u zreli tilakoid. Tilakoidna membrana formira odvojeni odjeljak, tilakoidni prostor, koji je strukturno i funkcionalno razliit od ostatka kloroplasta. Tilakoidi mogu rasti i dijeliti se autonomno kako kloroplasti proliferiraju. FUNKCIJA KLOROPLASTA proizvodnja ATP pretvorba CO2 u ugljikohidrate u procesu fotosinteze sinteza aminokiselina sinteza masnih kiselina redukcija nitrita (NO2-) do amonijaka (NH3), kljuni korak u ugradnji duika u organske spojeve. Voda se razlae, a kisik se oslobaa u reakcijama fotosintetskog prijenosa elektrona, dok se ugljini
2013
dioksid asimilira (fiksira) u proizvodnji ugljikohidrata u reakcijama fiksacije ugljika. Mnoge reakcije koje se odvijaju tijekom fotosinteze u biljkama, mogu se svrstati u dvije skupine: fotosintetske reakcije prijenosa elektrona proizvodnja ATP i NADPH, odvijanje ovisi o svjetlosnoj energiji reakcije fiksacije ugljika pretvorba CO2 u ugljikohidrate Fotosustav se sastoji od dvije usko povezane komponente: kompleks antena je vaan za hvatanje svjetlosti, sastoji od molekula pigmenta koje hvataju svjetlosnu energiju i prenose je do reakcijskog sredita. fotokemijsko reakcijsko sredite je transmembranski proteinsko-pigmentni kompleks koji lei u srcu fotosinteze. Misli se da se je razvio prije 3 milijarde godina u primitivnim fotosintetskim bakterijama. sastoji se od proteinskih kompleksa i molekula klorofila koji omoguduju da energija svjetla bude pretvorena u kemijsku energiju. Proces pretvorbe energije zapoinje kada su molekule klorofila pobuene fotonom (kvant svjetlosti), elektron je pomaknut iz jedne molekulske orbite u drugu vie energije. Pobuena molekula je nestabilna i nastoji se povratiti u svoje poetno, nepobueno stanje na jedan od ova tri naina: 1. pretvarajudi viak energije u toplinu (molekularna kretanja) ili kombinacijom topline i svjetla due valne duljine (fluorescencija), to se dogaa kad je energija svjetlosti apsorbirana od izolirane molekule klorofila u otopini 2. prenoenjem energije, ali ne direktno preko elektrona, na susjednu molekulu klorofila procesom nazvanim rezonantni prijenos energije; dogaa se u kompleksu antena 3. prenoenjem elektrona visokog potencijala do druge susjedne molekule (akceptora elektrona) i vradanjem na poetno stanje uzimanjem elektrona niskog energetskog potencijala od neke druge molekule (donor elektrona); dogaa se u reakcijskom sreditu. Kada je molekula klorofila pobuena u kompleksu antena, energija se brzo prenosi od jedne
2013
molekule do druge rezonantnim prijenosom energije dok ne stigne do posebnog para molekula klorofila u fotokemijskom reakcijskom sreditu. Posebni par molekula klorofila u reakcijskom sreditu, djeluje kao ireverzibilna zamka za pobueni kvant, jer se njegov pobueni elektron odmah prosljeuje preko akceptora elektrona do lanca prijenosa elektrona, koji su precizno smjeteni kao susjedi u istom proteinskom kompleksu. Membranski proteini esto funkcioniraju kao veliki enzimatski kompleksi. Bakterijsko fotosintetiko reakcijsko sredite (FRC) je transmembranski protein s najkompleksnijom strukturom prouavanom kristalografski pomodu X zraka. Struktura je odreena difrakcijskom analizom X zraka (rendgenskom srtukturnom analizom) kristala tog transmembranskog proteinskog kompleksa. FCR sadri: - 4 proteinske podjedinice L, M, H i citokroma - 4 molekule bakterioklorofila - 2 molekule bakteriofeofitina - kinon - slobodno eljezo (Fe) Prijenos elektrona i sinteza ATPa tijekom fotosinteze NECIKLIKI TOK Pet proteinskih kompleksa u tilakoidnoj membrani djeluje u prijenosu elektrona i sintezi ATP i NADPH. Fotone apsorbiraju molekule klorofila udruene s fotosustavima I i II (PS I I PS II). U fotosustavu II, energija dobivena apsorpcijom fotona koristi se za cijepanje molekula H2O u tilakoidnom prostoru. Elektroni se zatim prenose pomodu plastokinona (PQ) do citokrom bf kompleksa, gdje se prenose na nie energetsko stanje, a H+ se crpe u tilakoidni prostor. Elektroni se zatim prenose do fotosustava I pomodu plastocijanina (PC). U fotosustavu I, energija dobivena apsorpcijom svijetla ponovo stvara visokoenergetske elektrone, koje proteinski kompleks, reduktaza NADP, koristi za redukciju NADP+ u stromi kloroplasta. Proteinski kompleks, ATP sintaza, zatim koristi
2013
energiju pohranjenu u protonskom gradijentu za pretvorbu ADPa u ATP. Produkti neciklikog toka elektrona su ATP, NADPH i O2. CIKLIKI TOK Umjesto da se prenesu na NADP+, elektroni visoke energije iz fotosustava I vradaju se natrag do citokrom bf kompleksa. Prijenos elektrona kroz citokrom bf kompleks povezan je, kao i u fotosustavu II, sa stvaranjem protonskog gradijenta kroz tilakoidnu membranu. Plastocijanin zatim vrada te elektrone u fotosustav I, na niu energetsku razinu, zavravajudi ciklus prijenosa elektrona u kojem se energija svjetla skupljena u fotosustavu I koristi za crpljenje protona u citokrom bf kompleksu. Prijenos elektrona od fotosustava I moe stoga stvarati ili ATP ili NADPH, ovisno o metabolikim potrebama stanice. FOTOSINTEZA Poetna reakcija u fiksaciji ugljika Ova reakcija u kojoj je ugljini dioksid pretvoren u organski ugljik, katalizirana je u stromi kloroplasta enzimom ribuloza 1,5 bisfosfat karboksilazom rubisco, kojeg ima u jako velikim koliinama. Taj enzim esto predstavlja 50% svih proteina kloroplasta i smatra se jednim od najobilnijih enzima na Zemlji. CO2 iz atmosfere vee se s ribuloza 1,5-bisfosfatom (spojem koji sadri pet ugljika) i vodom dajudi dvije molekule 3-fosfoglicerata (spoj koji sadri tri ugljika). rubisco CO2 + 1,5 ribuloza bisfosfat ---------------- 1/6 C6H12O6 ATP, NADPH U ciklusu fiksacije ugljika potroe se tri molekule ATPa i dvije molekule NADPH za svaku molekulu CO2, koja se fiksira i pretvori u ugljikohidrat rubisco CO2 + 3 ATP + 2 NADPH + voda 3-fosfoglicerat U reakcijama fiksacije ugljika tri molekule CO2 ugraene su enzimom ribuloza bisfosfat karboksilaza
2013
da bi se proizvelo 6 molekula 3-fosfoglicerata rubisco 3 CO2 + 9 ATP + 6 NADPH + voda 6 3-fosfoglicerat isti prinos ove reakcije je jedna molekula gliceraldehid 3-fosfata (3 atoma ugljika). 6 3-fosfoglicerat gliceraldehid 3-fosfata + 8 Pi + 9 ADP + 6 NADP+ Energija fosfatne veze (ATP) i reducirajuda snaga (NADPH) potrebne su za stvaranje organskih molekula iz CO2 i H2O. Glavnina gliceraldehid 3-fosfata ostaje u stromi kloroplasta u obliku kroba (polimer glukoze i slui kao rezervni ugljikohidrat). Kemiosmoza povezuje protonski gradijent sa sintezom ATPa. Prolaskom elektrona izmeu molekula nosaa u lancu prijenosa elektrona, koji povezuje fotosustav I i II, H+ ioni aktivno se prenose u tilakoidni prostor. Energija protonskog gradijenta, odravana na taj nain, koristi se za fosforilaciju ADPa u ATP. Protoni prolaze kroz membranu niz svoj koncentracijski gradijent, a osloboenu energiju ATP sintaza koristi za sintezu ATPa. Crpljenje protona (a) i sinteza ATPa (b) dogaaju se na svjetlu, istovremeno i stalno. Fotosinteza je proces pomodu kojeg zelene biljke veu svjetlosnu energiju suneva zraenja i pohranjuju je u kemijskim vezama ugljikohidrata i drugih organskih molekula. Dva su osnovna uvjeta koja se moraju ispuniti da bi dolo do fotosinteze: 1. mora postojati izvor energije; svjetlosnu energiju apsorbiraju molekule klorofila u kloroplastima, a dio te energije, tijekom fotosinteze, pohranjuje se u molekulama ATPa. 2. mora postojati izvor vodika koji de reducirati ugljini dioksid do visoko reduciranog i energetski bogatog edera, glukoze. energija svjetlosti omoguduje razlaganje vode na vodik i kisik. Tako se oslobaaju potrebne koliine vodika za redukciju CO2, a kisik koji se oslobaa u atmosferu omoguduje disanje. Definicija:
2013
Fotosinteza je u osnovi proces razlaganja vode posredstvom svjetlosne energije (fotolitiko razlaganje vode) i postepeni prijenos elektrona iz vodika na sve vie energetske razine, sve do njegovog privremenog vezivanja u sklop koenzima: reduciranog oblika NADPH (reduciranog nikotinamid-adenin-dinukleotid-fosfata). Fotosinteza je proces kojim se energija sunevog svjetla pretvara u korisni oblik potencijalne kemijske energije, a koja predstavlja konani izvor metabolike energije za sve bioloke sustave. Tijekom fotosinteze, energija sunevog svijetla skuplja se i koristi za sintezu glukoze iz CO2 i H2O. Fotosinteza se odvija u dva odvojena stadija: U reakcijama na svjetlu, energija suneve svjetlosti koristi se za sintezu ATPa i NADPH, a pri tom iz H2O nastaje O2. Svjetlosne reakcije pretvaraju, dakle, energiju svjetla u kemijsku energiju ATPa i NADPH. Pigmenti i proteinske molekule (dva fotosustava i lanac prijenosa e-), koji izvode svjetlosne reakcije nalaze se u tilakoidnoj membrani kloroplasta. Svjetlosne reakcije cijepaju H2O i oslobaaju O2 u Zemljinu atmosferu. U reakcijama u tami, nazvane tako jer ne zahtijevaju sunevu svjetlost, ATP i NADPH proizvedeni reakcijama na svjetlu koriste se za sintezu glukoze.
2013

Skripta Iz Citologije

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skripta Iz Citologije

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prirodno-matematiki fakultet

You might also like