You are on page 1of 54

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Posposicin - ejercicios ............................................ Conjuncin - clases ................................................ Interjecciones .......................................................... Literatura quechua ................................................. Pensamientos populares ............................................. Qarawi Oh Apurmac ............................................... Bibliografa ............................................................ Indice .....................................................................

73 73 75 82 96 103 105 107

Leoncio Gutirrez Camacho

Apurimakpa Runasimin El Habla de Apurmac

Ch

ill

ik

MORFOLOGA Academia de la Lengua Quechua filial Apurmac

- 108 -

-1-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

PROPIEDAD INTELECTUAL: Queda prohibida la reproduccin total o parcial de este libro, sin la autorizacin escrita del autor y conforme a los trminos de la ley N 13714

INDICE Dedicatoria ............................................................ Presentacin ........................................................... Identidad tnica y lingstica del quechua ............................................................ Orgenes del quechua .............................................. Caractersticas del quechua ...................................... Fontica y fonologa ............................................... Fonemas del quechua .............................................. Morfologa del quechua .......................................... Palabra, fonema, morfema ...................................... Sufijo: nominales, verbales, derivativos ................... Nombres sustantivos ............................................... Clasificacin del nombre sustantivo ........................ Saludos cordiales .................................................... Ayllunchiskuna (miembros de la familia) ................. Nombres adjetivos ................................................... Yupasunchis (la numeracin) ................................. Palabra pronombre ................................................. Palabra verbo ......................................................... Conjugacin de verbos - ejercicios .......................... Adverbio ................................................................ 7 7 12 15 16 17 17 19 24 26 34 37 41 45 50 60 61 69 3 5

Editado el 27 de setiembre del 2006 Impreso en el Per - Printed in Per Leoncio Gutirrez Camacho

Diseo, edicin e impresin GRAFICA EL MERIDIANO E.I.R.L. Jr. Puno 100-A - Abancay - Apurmac Per - Sudamerica

-2-

- 107 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Dedicatoria

Tukuy sonqoywan Apurmak llaqtamasiykunapaq Runasimi yachaqkunapaq Yachay munaqkunapaq Kay runasiminchista: Hatarichisun Kawsarichisun Huk sonqolla.

- 106 -

-3-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

BIBLIOGRAFA Clements R. Markham Historia del Per Las Posesiones Geogrficas de las tribus que formaban el Imperio de los Incas. 1871. Los Quechuas: la tribu de los curacas -Toto Giurato.- obra Per Milenario- 1947. - Demetrio Molloy MacDermott an Camino 1975 - Clodoaldo Soto Ruiz Gramtica Quechua Ayacucho - Chanca. 1976 Diccionario Ayacucho - Chanca 1976 - Segundo Villasante Ortiz. Yachasun Qheswata - 1994 - Domingo Dvila Peza Fontica y Morfologa Quechua o Runasimi. 1998 -Leandro Alvino Herencia Fernndez Morfologa Quechua 2000- Municipalida provincial del Cusco - Academia Mayor de la lengua Quechua Inka Rimay N 5 - 200 - Armando Valenzuela Lovn Las Maravillas del Quechua Inka - 2002 - Ministerio de Educacin Vocabulario Polglota incaico 1905
-4- 105 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Llalereq yuyay huntasqa heroekunapas kay llaqtamanta Paqarin chay hatun sumaq qoya Micaela Bastidas Puyuqawa Hinallataq wakin weraqochakuna kuskachay ruwaq hatun Qelqaqkunapas, hanpiqkunapas kirusikiqkunapas, anninchis ruwaq kurakunapas, yayakunapas Sutiykin rijurin tukuy teqsipi muyoq rikchayninpi fuyuwan kuskan kanki kuychuykin chawpinpi sumaq pukaran Qanmi kanki qapaq qoriyoq qolqeyoq, teteyoq, antayoq orqoykipin uywaykikuna mirasihan, kuntur, wikua Taruka, luychu, wiskacha leqleqa, wallata, akche, yutu qentikuna, tikata chonqasihan hichuy wankasihan. Paraykin parasihan mayuykin parisihan ritiykin, qasaykin, chullunku wayqoykipin arwinchu arwisihan. Presentacin La comunicacin humana es uno de los hechos ms fascinantes de la historia del hombre, que como ser social, vinculado a sus semejantes, comparte con todos la aventura del vivir y de la transformacin del universo. Del hecho de comunicar nace el lenguaje. Del sentido de lo permanente, de guardar memoria, de acortar distancias, de perennizar, nace la escritura. Del afn de descifrar lo escrito, es decir de entrar en comunicacin con el que escribi nace la lectura. Los signos no tendran sentido si no pudieran ser interpretados. Leer es pues comunicarse. Saber lo que otro dijo y cmo lo dijo. Que piensa y por qu lo piensa. Cundo y debido a qu circunstancias ocurrieron tales o cules hechos. Sin lenguaje sin comunicacin, sin lectura no hay conocimiento. Pero la lectura no es el simple dominio mecnico de los signos escritos o impresos. Este texto surgi del empeo de hacer amena la escritura del idioma quechua. Tiene mucho de lo que he podido hurgar en libros acerca de los problemas dialectales, fonolgicos, morfosintcticos, y un mucho de esa seora casera y dirigente que es la prctica. Lo hice, porque no poda continuar enseando la lengua Quechua a base de reglas ins-5-

- 104 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

pidas de imposible recordacin, para mis alumnos era peor, decid poner mis manos a la obra. Comenc visitando a maestros amigos, a personas y comunidades quechua hablantes, para tomar de cada uno lo que de bueno y valedero haba en el contexto de nuestro Apurmac. Con el pensar, practicar y leer fuimos llegando al convencimiento de que el aprendizaje de la lengua quechua deba ser un proceso de acoplamiento de imgenes viso-fnicas y kinestsicas a determinados contenidos conceptuales y emocionales; de tal modo, que se produjeran instantneas conexiones entre hablar, leer y escribir. Todas las palabras se han agrupado por la similitud de sus dificultades y formas gramaticales morfemticas. Los ejercicios en este texto tienen como meta fundamental la grabacin de la imagen visual, fnica y kinestsicas de las palabras y el acoplamiento a estas de su contenido conceptual y emocional. Entre ellos estn los de locacin de palabras en oracin, la representacin grfica de las mismas, la divisin en sus morfemas constituyentes, que obligan a analizar cuidadosamente la palabra y, en ocasiones, a rectificar la imagen fnica que se tena de la misma. Tambin se ha utilizado el estudio etimolgico, que ayuda a establecer lazos de identificacin sociolingstica y de significacin entre las palabras. No se ha perdido de vista la formacin de familias de palabras, dilogos, canciones, adivinanzas, dichos, trabalenguas y cuentos de nuestro folclor andino, porque en ellos se da ntegro y vitalizado el idioma Runasimi o Quechua, y porque constituyen ocasin de amenidad, identidad tnica y lingstica de nuestra poblacin quechua hablante de Apurmac. Gracias, Leoncio Gutirrez Camacho.
-6-

Qarawi
Oh! Apurmac
(VAC - 78 del viejo escritorio de JGN de G?

Apurimak sumaq llaqta uqu sonqo, yuraq amanqay sumaq qantu miski qapaq rosas tika puka chiwanuway sumaq intinpa suni pisonay Napaykuykin hanaq pacha punchayniykipi llapa churiyki yupaychaykitaq soqtantin parwaq llaqtakunantin Hamanqay, Antahuaylla, Kutaqpanpa, Grau, Antapanpa, Aymaraes Pachaq pisqa wata huntanki oqayku huk sonqolla qochokunaykupaq Unanchayhina rapapaparispa qanpa churiykikunan sumaq
- 103 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Galeras panpapi Galeras panpapi wikua waqasihan, manaa trupanman aypayta atispa manaa trupanwan, tupayta atispa. An chaynan noqapas waqay, waqay, waqasihani manaa yanaywan tupayta atispa. Habaspa tikansi yanacha, yuraqcha chaychus mana noqa yanayoqchu kayman IDENTIDAD QUEC H UA. TNICA Y LINGSTICA DEL

Orgenes del idioma quechua. Apurmac tuvo como habitantes ancestrales a dos pueblos de tradicin guerrera; los Chankas y los quichuas. Los quichuas se establecieron en la margen izquierda del ro Apurmac, hacia el siglo XI a.c.., pero luego emigraron a zonas ms altas de la regin. Los distintos ayllus de la Nacin Chanka estaban asentados, desde tiempos muy antiguos, en el rea cordillerana ubicada entre los ros Pampas, Pachachaca y Apurmac. Los Chankas se mantuvieron y lograron desarrollar un importante seoro regional, que vivi su apogeo durante el siglo XIII de nuestra era. Su sede principal fue el rea geogrfica de Andahuaylas, desarrollaron una cultura autctona Entre estas desarrolladas tribus, la que ms se destac sobre las otras fue la de los Quechuas, que viviendo al sur del Pachachaca, hablaba un idioma dulce e incisivo, el quechua, aquella lengua que luego y paulatinamente se impuso entre los vastsimos contornos y entre todos los pueblos del alto y bajo Cusco hasta volverse el idioma oficial en todo el Tahuantinsuyo.
-7-

Chaqlina Noqas kani, mayu rumi hina qaqamanta urmaykamuq mana mamayoq, mana taytayoq sapallaysi noqa kani.

- 102 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Unas tribus guerreras habitaban desde el Pachachaca hasta Jauja y desde los Andes Orientales hasta el ro Ica, ocupando un territorio tan vasto como el Collao, formado por rgidas planicies hacia el Occidente y embellecido hacia el este por los frtiles valles de Andahuaylas, de Ayacucho, de Huanta y de Acobamba, enriquecido tambin, a lo largo del ro Pampas y otros afluentes menores de aquel majestuossimo ro que deba ser despus el Amazonas, por exuberantes extensiones. Mas, pese a la fcil vida gozaba por aquellas ricas tribus, stas quedaban incesantemente diezmadas ya sea por guerras intestinas como por pestes misteriosas. Muchas de sus aldeas parecan ms bien fortalezas troglodticas donde el hombre, constreido a la repentina defensa, se esconda entrando en cada casa a travs de un camuflado hueco subterrneo, tal como los zorros entran en sus disimuladas guaridas. La mayor parte de estas tribus se soaba salida del lago de Castrovirreyna y no faltaban tampoco aquellas que estaban convencidas de haber sido lanzadas al mundo por su dios, con el nico objeto de rechazar y mantener alejadas de las atvicas tierras a los invasores bajados de Ayacucho y de Huancavelica. Fragmentos de estos pueblos, los Pocras y los Chancas, despus de haber rechazado a los Quechuas, se establecieron y asentaron en los valles de Huamanga y de Andahuaylas, fieros sbditos de reyes conceptuados hijos del len, cuya piel salvajemente ostentaban en las festividades y en el campo de batalla.(1) El ro Apurmac separaba a los Incas de una nacin ntimamente unida con ellos, llamada quichua, que hablaba el mismo idioma. Se dice que en un tiempo muy remoto, los
_________________________________________ (1) Per Milenario Toto Giurato, Edit. Ecos Lima, tomo I, pp. 97- 99.

Manzana pukay pukacha Manzana pukay, pukacha, durasno qelluy, qellucha sinchita pukayaspayki, sonqoyta suwawasihanki. Noqallachu wayllurqayki sonqoycha munarasunki, awuypa qawasqan kaqtin. Qantaqsi franela kanki noqataq kastilla kasaq, chaki makinapipas kuskata siraykuwasun. Qantaqsi trigucha kanki noqataq saracha kasaq, chaki molinupipas kuskata kutaykuwasun.

Tukupay Pitaq chay, maytaq chay qawapayasunki manachu yacharqan, yanayoq kasqaykita manachu yacharqan, noqawan kasqaykita.

-8-

- 101 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Puka Pulleracha Yaw yaw puka pulleracha, yaw yaw puka pulleracha, imata ruwanki chakray uhupi, imata ruwanki saray uhupi. Mamaykimanmi willaykamusaq. taytaykimanmi willaykamusaq, chakray uhupi ruwasqaykita, saray uhupi pukllasqaykita. Willaykamuypas imanawanqataq, willaykamuypas haykanawanqataq, chakra chakrapiqa pukllakunallaysi, sara sarapiqa ruwakunallaysi. Koka kintucha Koka kintuchay hoja redonda qansi yachanki noqaq vidayta, runaq wasinpi waqallayta runaq llaqtanpi waqasqallayta. El Sol eclipsa, la luna mengua porque delito padezco tanto, noqachus karani mamay waqacheq noqachus karani taytay llakicheq. Ay mamallayqa wachawallasqa ay taytallayqa churiyawallasqa, wayra fuyupa chawpichallanpi wayrahina muyunallaypaq. Pantion punku fierro rejilla punkuchaykita kichaykullaway, tayta mamaywan tinkuykunaypaq mama taytaywan tupaykunaypaq.
- 100 -

quichuas habitaban los valles de Abancay y Andahuaylas y todo el pas entre los ros Apurmac y Pampas, pero que fueron expulsados por sus enemigos los Chancas. En el tiempo de la conquista espaola, sus casas estaban en las partes altas de los valles de Pachachaca y otros tributarios del Apurmac, extendindose al Este y al Oeste en una distancia de 120 millas en lnea recta desde el ro hasta el Pampas. Detrs de esa regin hacia el Sur, estaban las punas altas cubiertas de paja larga, quebradas y gargantas profundas. Los quichuas estaban divididos en seis Ayllus o linajes, Markham llama ayllus y linajes a las provincias o naciones, siendo estos los siguientes: Los Yanawaras, Chumpiwilkas, Kotaneras, Kotapampas, Aymaras y los Umasayus. Los Yanawaras eran una tribu que ocupaba la orilla izquierda del Apurmac. Los Chumpiwilkas estaban tambin en la orilla izquierda del Apurmac, pero en la parte alta del valle, stos tenan la reputacin de ser los mejores bailarines del Ayriway, en la poca de la cosecha colgaban tallos de maz maduro llamados Wantay - Sara y Ayriway Sara en las ramas de los rboles, bailando alrededor de ellos y quemndolos despus como sacrificio. Los Kotaneras vivan en las quebradas hondas ms al Oeste, fueron concedidos como encomienda al padre del Inca Garcilaso. Los Kotapampas vivan en las montaas escarpadas al Oeste de los Kotaneras. Los Aymaras vivan en la parte alta del valle de Pachachaca. Calancha dice que eran indios inteligentes, pero grandes idlatras. Los Umasayus eran una raza de pastores vecinos de los Aymaras, en la zona desierta de los pastos hacia el ro Apurmac. Estas tribus Quichuas eran amigas firmes y leales de los Incas, y la crnica refiere que durante el perodo histrico inclinaron
-9-

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

la balanza a favor del Inca Wira Qocha; en su gran lucha de vida o muerte con los Chancas, su idioma comparta con los Incas, y las muestras de cantos hechos por los Aymaras y Kotapampas, coleccionados por el doctor Justiani, demuestran que el idioma no haba sido vaciado por palabras extranjeras. Pero el nombre Quichua no es a propsito para designar el idioma del Per. Deba haber sido llamado idioma de los Incas. Todos los autores antiguos lo llaman la lengua general y la lengua cortesana, por primera vez fue llamada Quichua por Fray Domingo de Santo Toms, no en su gramtica sino en su vocabulario publicado en Valladolid en 1560. Es posible que haya recogido primero listas de palabras quichuas entre estos indios y que puso el nombre de Quichua a su vocabulario siendo ste aceptado por todos los gramticos subsiguientes con tal nombre.(2) Fray Honorio Mossi (1860) hace derivar el nombre Quichua de la abundancia de paja en esta regin: Qeswani significa, yo tuerzo, Qeswa es torcer, e ichu significa paja; Qeswasqa ichu significa paja torcida.

Michinachanchis panpapi, kondorchallaas muyusihan tiyanachanchis patapi, iphu parallas muyusihan Taytamamanchis waqasihan, maypiraq wawallay nispa warmayanaykis llakisihan, maypiraq yanallay nispa. Waqanki, waqanki imallamantas waqanki llakinki, llakinki haykallamantas llakinki. Suticha noqa waqayman, mana mamayoq kasihaspa suticha noqa llakiyman, mana taytayoq kasihaspa. Saruykuy, saruykuy allpa saruyta saruykuy takaykuy, takaykuy allpa takayta takaykuy, chakichaykiwan, makichaykiwan alberga eraylla, eraykuy chakichaykiwan, makichaykiwan trigo eraylla, eraykuy. Wiphalitay, wiphala noqaqa suwaykusqayki ay wiphala, wiphalitay wiphala, wiphala .............

_________________________________________ (2) Las Posesiones geogrficas de las tribus que formaban el Imperio Incapor Clements Markhan.

- 10 -

- 99 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Identidad lingstica del idioma Quechua. Lenguaje Todos los miembros de una especie humana t, yo, cualquiera tiene la capacidad de comunicarse. A cuya capacidad se suele llamar capacidad del lenguaje. El lenguaje no es sino aquella predisposicin virtual o real que tenemos los seres humanos de poder comunicarnos con otros. El lenguaje es la condicin previa para la existencia de las sociedades humanas e incluso no humanos. Lengua Los grupos humanos se asocian formando sociedades de conducta lingstica semejante. Cada grupo efectiviza de una manera particular la capacidad del lenguaje con el nombre de lengua. As: lengua quechua, machiguenga, espaol etc. Son diferentes formas patentes de la facultad del lenguaje correspondientes a distintas sociedades humanas. Habla Hablar una lengua es una habilidad extraordinaria que tiene una base muy compleja y es personal. Y que requiere de un proceso de aprendizaje. Aprender una lengua es un hecho social, ya que es parte del proceso de socializacin nos permite entrar como persona a una comunidad lingstica. Dialecto No todos los que hablan quechua, hablan igual, los hablantes del quechua Andahuaylino, no hablan igual que los hablantes
- 98 - 11 -

Wiphala Kotabambino maqtata yawar mayullas aparqun, Tambobambino maqtata yawar mayullaq aparqun. punchuchallanas tuytusihan (kutiy) lawitallanas waqasihan. Tuytunki, tuytunki yawar qochapi tuytunki, tuytunki, tuytunki yawar mayupis tuytunki. Charanguero maqtapa, charangullanas tuytusihan. Charanguero maqtapa charangullanas waqasihan.

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

del quechua Cusqueo. Cada una de ellos es un dialecto. Entonces un dialecto es una variacin de una lengua, las variaciones pueden ser de orden fnico, sintctico y lxico. Lenguas habladas en el Per Como sabemos, el Per es un pas multilinge; en su territorio junto con el Espaol, se hablan un nmero indeterminado de lenguas distribuidas en no menos de 15 familias lingsticas, por hoy se considera como una riqueza antes que como un problema. Las familias lingsticas indgenas del Per: Quechua, Huitoto, Jbaro, Pano, Takana, Ticuna, Tucano, etc. Caractersticas del Quechua 1.El quechua es una lengua aglutinante. Es decir, a una raz pueden seguir uno o ms sufijos. Ejemplos: Wasi 2.= casa, wasikunapaq = para las casas. wasipaqmi = es para la casa. Wasikuna= casas,

8- Waqcha kayqa manan penqakunapaqchu, suwa kay, llulla kay, qella kayllan penqakunapaq. La pobreza no puede ser motivo de vergenza, ser ladrn, mentiroso y ocioso no son motivos para avergonzarse. 9- Picha tayta mamanta waqachin chayqa, paypas wawanpa waqchinanmi kanqa. Quin osara hacer llorar a sus padres, tambin ser vctima de la misma actitud de sus hijos. 10- Tayta mamaykiq yupinta qatiy, allin runa kanaykipaq. Sigue los pasos de tus padres, para que seas un buen hombre. 11- Tayta mamayki siminta chaskiy, taytachaq siminta hina. Obedece las rdenes de tus padres, como los mandatos de Dios. 12- Atipaypas, atipachikuypas; awqanakuypa chaninmi. Usos de guerra son: vencer o ser vencidos. (Atawallpa) 13- Llaqtamasiykuna: kay intiq kanchaynin rayku, noqa hina wauyta yachaychis. Conciudadanos: por este sol que nos alumbra, aprendan a morir como yo. (Pedro Willka Apaza). 14- Manan simintachu qawana, ima rimasqanta rikunapaq, makintan qawana, ima ruwasqanta rikunapaq. No hay que mirar la boca, para ver lo que dice, hay que mirar la mano, para ver lo que hace. (Mao Tse Tung). 15- Apu inti taytallay, qali kawsayta llaqtaykipaq apachimuwayku. Dios mo, padre Sol, manda a tu pueblo, vida sana. (Inka).

El acento cae siempre en la penltima slaba. Por tanto, los ejemplos debern pronunciarse, todas como palabras llanas o graves. wsi wasikna wasikunpaq Slo cuando la palabra es enftica y lleva mayor fuerza de voz, en la ltima slaba pueden sealarse con la tilde ar manam chair

3.-

El quechua no tiene artculos, como son concebidos en el espaol.

- 12 -

- 97 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Pensamientospopulares=Yuyaymananapaq. 1- Pin runa masinta chiqnikun, payllataqmi cheqnichikun. Quien tiene odio a sus semejantes, tambin, l es motivo de odio. 2- Qapaq kayqa tukukullanmi, waqchakayllan mana tukukuq. La riqueza de una persona puede terminarse, solamente la pobreza no tiene fin. 3- Imaynatan kunan waqachiwaskanki hina, qanpaqpas muyumunqan punchaw waqanaykipaq. As como me estas haciendo llorar ahora, para ti tambin llegar el da para que llores. 4- Runamasiykita kuyay, qan kuyanata munaspaykiqa. Ama a tu semejante, si t quieres que te amen. 5- Punchawmi puriskani manan tutachu, chaychus huchaman urmayuyman. Estoy caminando de da, por consiguiente, no puedo cometer ningn pecado. 6- Maypicha awiyki qawarin, chaypin sonqoyki fatarin. El lugar por donde por primera vez, miras la luz del da, ah tambin, se inicia tu amor e identficacin con ese lugar. 7- Huq umalla, huq sonqolla, huq yuyaylla llankasunchis, llaqtanchispa awpaqman purinampaq. Con un solo pensamiento, con un solo corazn, con una sola idea,debemos trabajar, para contribuir al progreso de nuestro pueblo.

4.-

El quechua no tiene morfemas de gnero. O sea que las palabras no tienen terminaciones diferentes para el masculino y femenino como en el espaol (perro, perra, blanco, blanca). Los sexos de los seres se distinguen mediante los modificadores (warmi = mujer, qari = varn), cuando se trata de personas. Y cuando se trata de animales, se usan los modificadores (china = hembra, orqo = macho). El sistema fonolgico del quechua apurimeo comprende 18 fonemas: 15 son consonantes y 3 son vocales. (las vocales: e, o, las consonantes: b, d, g, f, j, slo se hallan en prstamos del espaol). La ausencia de secuencia de vocales en el quechua, en el espaol se encuentra secuencia de vocales. En los prstamos del espaol, entraran al quechua con la semiconsonante (y, w), en medio de las vocales: to = tiyu peine = peyni ciudad = siyudad El quechua es una lengua en trminos de su slaba bastante simple, se ordenan como: ama = a - ma orqo = or - qo vcv v - cv vccv vc - cv uru = u - ru kunka = kun - ka vcv v - cv cvcvc cvc - cv (*)v= vocal c=consonante may = ma - y cvc cv - c iskay = is - kay vccvc vc - cvc

5.-

6.-

7.-

8.-

La influencia del espaol es considerable, especialmente en el lxico. Muchas palabras espaolas han sido introducidas al repertorio quechua , pero ajustadas a las reglas de la fonologa quechua en grado diverso.

- 96 -

- 13 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Esta influencia es notoria en nombres de personas y topnimos. Alberto Ayakucho Francisco Ika Roberto Ikitus.

Diccionarios y gramticas histricas del idioma quechua: Fray Domingo de Santo Toms, ao 1560. Padre Diego de Torres Rubio, ao 1614. Padre Diego Gonzalez Olgun, ao 1618. Fray Honorio Mossi, ao 1860. Clements Markhan, ao 1863. Ernesto Middendorf, ao 1890. Fray Gabriel Sala, ao 1898. Manuel Navarro, ao 1903. - Jos Mara Benigno Farfn, ao 1940. - Padre Jorge Arstides Lira Prieto, ao 1941.

Hukuchamanta atoqmantawan Huk sunkasapa hukuchachas qellqere atoqta nisqa: - Kartata qillqarapuway, wira wallpata allipas apamusayki. - Ari qellqarapusayki, papilta lapistawan apamuy - nispataq atoq nisqa. - Chaysi sunkasapa hukuchaqa kiskasapa paqpatas papilmi nispas haywan. Allqamariq furuntataq lapismi nispa qon. - Qellqere atoq papilta hapiyta munaqtinsi, paqpaq kiskan tupsirparin. Qellqayta munaqtintaq, allqamariq furun pakikapun. - Kiri makinta llaqwakuspatas fiasqallaa qellqere atoq ripun. - Sunkasapa hukuchataq asipayaspa toqonta haykupun. Imatan hukucha nisqa atoqta? Imakunatan atoq maasqa hukuchamanta? Imakunatataq hukucha qosqa ataqman ? Kartata qellqayta tukuranchu atoq ? Imanaqtintaq atoq ripuran ?
- 95 -

- 14 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Punchaypis kinsa kutita mijunkichis. Hinatan Taytanchis kamachikamun, nimuy niwanmi, nispa nin. Chayta yachaspa runakunaqa kinsa kutipaq mijunanta ruwan. Chayta niykuspataqsi hakaklluqa with ! nispa, kutirin fawaylla. Hanaymantataq, chawpi wichasqanmanta kutirimun. Hinas waqyakamun: yaw runakuna ! manan chaynatachu nin. Pantarusqanin - nispas nimun. sapa punchaypin chulla kutillatan mijunqaku, nispan nimuwaran. Hinas chayta niykuspaqa: Hahaw ! kak, kak, kak, kak, nispas kutirillantak. Chaysi runakunaqa nisqaku: awpaq rimasqanta, kamachikamusqanta ruwasunchis, kasusunchis. Ama qepa kamachikamusqantaqa, hakachuq asikuspa rimasqantaqa mana kasusqakuchu. Hakachuqa chayarqonsi. Hanaq pachata: chayqa, Taytay! willaramunian pachapi tiyaq runakunaman. Taytanchisqa tapunsi: Imaynatan willaramuranki ?. Akachutaqsi nin: Punchaypis chulla kutillatas mijunkichis. nispan, llapan runakunaman willamuni. Chaysi Taytanchis nin: Imapaqmi llullakuranki ?, llulla !, uyarimuskaykitaq llullakamusqaykita, imapaqmi punchaypi kinsa kutita mijunkichis, nispa nimunki !, fiarikun hakaqlluta. Chaysi Taytanchis, hakaklluq qallunta sikirqosqa muchunta. Hinaspas yawarllaa, puka qepapun hakaqlluq muchunqa. Chaysi noqanchispas punchaypi kinsa kuti mijunchis, hakaqlluq llullakusqan rayku.

Fontica y Fonologa
Fonemas del quechua El sistema fonolgico del quechua apurimeo comprende 18 fonemas: 15 son consonantes y 3 son vocales. (las vocales: e, o, las consonantes: b, d, g, f, j, slo se hallan en prstamos del espaol). Aparato Fonador

Cavidad nasal

Alveolos
Paladar

Labios Diente

ula v

Lengua

tis lo ig Ep

Lar ing e

Cuerdas vocales

Laringe

Vocales: Altas Medias Baja Anterior i (e) Central a Posterior u (o)

- 94 -

- 15 -

Esfago

Glotis

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Consonantes: Punto Modo Labial Alveolar Palatal Oclusivos Sordos p t c (ch) Fricativos Sordos s Nasales m n Laterales l ll Vibrante r Semivocales w y /a/ /i/ /u/ /e) /o/ kay sisi urpi eqeqo orqo = eso = hormiga = paloma = mueco = cerro qaqa sillu usa erqe Qosqo llaqtapa tinya tiyana chukcha chiwaku maki chakra qaqa qente sara wasi hina hanka maki millma nanay nina
- 16 -

Velar Post Velar Glotal k q h

= roquero = ua = piojo = nio = Cusco = del pueblo = tambor = asiento = cabello = tordo = mano = chacra = roquero = picaflor = maz = casa = as = maz tostado = mano = lana = dolor = candela

Llulla hakakllumanta Taytanchissi kamachisqa runakunata, hakakllutapas. Manaraq kamachikuna wawakunapaq kaskaqtin: hayka kutin punchaypi mijunankupaq, manas chaninchasqaraqchu kasqaku. Chaysi taytanchis waqyarisqa hakakllutaqa. Hinas hakaklluqa: Taytay ! - nispa uyarisqa. Chaysi taytanchis nin: faway!, wawaykunata waqyayanpuway: Punchaypi chulla kutillata mijunanchis, chawpi punchawllata Chay kamachita uyarispa, fawasqa: Hahaw ! kak, kak, kak, kak, nispas asikun. Asikuspallas purin kaylawman, waqlawman. Uraykamunsi hanaq pachamanta , chawpi wichayllamantas yaw runakuna ! nispa waqyakamun. Hahaw ! kak, kak, kak, kak, asirukuntaq.
- 93 -

/p/ papa = papa /t/ tikti = verruga tuta = oscuridad /c/ chichu = preada chawcha = tipo de papa /k/ kuka = coca punku = puerta /q/ raqra = rajado oqa = oca /s/ sipas = joven mujer sisi = hormiga /h/ hatun = grande hucha = pecado /m/ ama = no manka = olla /n/ senqa = nariz niway = dime

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Llaqtaypiqa llapaykun reqsinakuyku, yanapanakuyku, kanmi aska aylluykuna, warmamasiykunapas, paykunawan puqllayku. Llaqtayman setiembre killapin punta parakuna chayamun. Chay parawan chakrakuna qoqo niqa kaqtinmi, tarpuyta qallariyku. Parawanmi chakrakunapas, orqokunapas qomeryamun. Para kaqtinmi kawsaykuna allinta qespin. Chaymi mijunanchispaqpas kan. Llaqtayqa orqokunapa chawpinpin kasihan, orqokunapa sutinqa Kisapata, Rontoqocha, Asillo, Konkacha, Soqllaqasa, Qanabanba, Ampay, Pararani. Orqokunapiqa wasikunaqa karu karupikama, ichu qatayoq. Llaqtapiqa wasikunaqa qate qatella, teja, kalamina qataqoq. Hamanqay llaqtamantan kareterakuna rin: Qosqoman, Antabanbaman, Andawaylasman, Chalwankaman, Limaman. Tapunakusun: Iman sutin llaqtaykipa ? ...................................................... Mayukuna kanchu, llaqtaykipi ? ............................................ Ima llaqtakunatan reqsinki ? ................................................. Mayqen llaqtapin tiyayta munawaq ? .................................... Imanaqtintak chay llaqtapi tiyayta munanki ? ...................... Maymantan qan kanki ? ....................................................... Haykaqmi kay llaqtaman chayamuranki ? ............................ Maypitaq kunan samasihanki ? ..............................................

// an itiy /l/ lawa layqa /ll/ llulla llaki /r/ yawar kiru /w/ wawa kawsay /y/ yuraq yuyay

= camino = aplastar = sopa espesa = brujera = mentira = pena = sangre = diente = nio = alimento = blanco = recordar

aa awi liwi laqla llama llunku wira lerqo wira waka yana yutu

= hermana = ojo = boleadora = laverintoso = llama = sobn = grasa = bizco = grasa = vaca = negro = perdiz

Morfologa del Quechua Palabra.- En quechua, la palabra es un segmento del habla constituido por un morfema o una secuencia de morfemas, cuya caracterstica principal es la de poseer un acento primario en la penltima slaba. Fonema.- Es una unidad mnima de sonido con capacidad distintiva en una lengua, indivisible y limitada en su nmero, se representa entre dos lneas oblcuas, Ejm: /p/, /b/, /k/, /a/, /y/, /w/, /s/. Morfema.- Es la menor unidad del habla con significado, Ejm: wasi = casa allqo = perro llaqta = pueblo manka = olla

La forma wasi, ya no es posible seccionar en partes que tengan significado. Wasi, es de por s una inidad mnima en la que no cabe ms segmentaciones.
- 17 -

- 92 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Una emisin puede ser segmentada en unidades con significado slo si est constituida por unidades que contienen significado. Esto puede suceder con las emisiones: wasikuna allqocha = casas = perrito llaqtakuna = pueblos mankachakuna = ollitas

Una palabra puede estar constituida por un morfema o por una sucesin de morfemas. Wasi = un morfema > una palabra Wasikuna = dos morfemas > una palabra Wasichakuna = tres morfemas > una palabra allqo allqo-cha allqo-cha-kuna allqo-cha-yoq allqo-cha-yoq-raq wasi + kuna llaqta + kuna allqo + cha = perro. = perrito = perritos = el que tiene perrito. = el que tiene perrito todava. = casa + plural = peblo + plural = perro + diminutivo

Hamanqay llaqtay Llaqtayqa taksallan, plasanpin kan: qantu, retama, palmera, plantakuna, kantaqmi lirio, rosas, dalia waytakuna. Plasapin kasihan iglesia huk torreyoq, tawa kanpanayoq. Llaqtaypa uraynintan Mario mayun risihan. Kay mayuqa manan llumpay aska unuyuqchu. Chay mayuq unu apamusqanwanmi chakrakunata parqoyku. Chaypin taqsanku pachankunatapas, baakunku ima warmakuna. Kantaqmi pukyukunapas, chaymantan unu paqarimun. Qochakunapas kanmi, llipi runa, baakunankupaq.
- 91 -

Los morfemas de una lengua. Se pueden clasificar en morfemas libres y ligados: estos en prefijos, raz y sufijos. Los morfemas libres, son aquellos que ocurren sin el apoyo de otros morfemas y, consecuentemente, constituyen por s solas palabras de la lengua. wasi ama llaqta ima runa huk rumi yaw

Los morfemas dependientes, son aquellos que no pueden ocurrir solos, pues necesitan obligatoriamante de otro morfema para constituir palabras de la lengua. (ver lista de sufijos).
- 18 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

wasikuna wakakunapa

allqocha wallpacha

llaqtachakuna michichakuna

Pikunan yaqa aspiq rinku ? ................................................. Imakunatan yarqamanta wiqchunku runakuna ? ................... Hayka punchaw awpatan willanakunku, ayllupi ? ............... Ima killapin yarqa aspiy qallarin ? ........................................ Imakunatan apanku yarqa aspinankupaq ? ........................... Maymantan qallarinku yarqa aspiyta ? .................................. Pitaq mijunata qon, yarqa aspiqkunaman ? .......................... Tutallamantan runakuna huunakunku. Imapaq ? ............... Tinyata, qenata, imapaqmi apanku ? .................................... Aqatari imapaqtaq apanku ? ................................................ Yarqa aspiypi takinkuchu ?.................................................... Imatataq takinkuri ? ............................................................

Familia de la palabra cantar: = Simi Takiypa ayllunkuna. Taki = canta Takiy = cantar Takisaq = yoy a cantar Takini = canto Takinki = cantas Takiruy = cntalo Takirapuway = cntamelo Takichaykuy = canta un poco Takichaykuwaq = cantaras un poco Takiymanchus = podr cantar Takillaypuni = canta siempre Takitakirispa = cantando cada cierto tiempo Takinayay = querer cantar, antojarse del canto. Takirankiraqchu = has cantado todava ? Takipayay = canta para alegrar a alguien. Sufijos nominales: - kama = hasta - kuna = pluralizador - man = a, hacia, por - manta = desde, de, cerca de -n = 3ra p, ns. poseedora - nku = 3ra p, np. poseedora - nckik = 1ra p, np (i), poseedora - pa = de, indica posesin - paq = para - pi = en - pura = entre - rayku = por, a causa de, por que
- 19 -

- 90 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

- ta - wan -y - ki - iku - ykichis

= a, indica OD, OI = con, en compaa de = 1ra p, ns, poseedora = 2da p, ns, poseedora = 1ra p, np (e), poseedora = 2da p, np, poseedora

Yarqaaspiy Yarqa aspiypin llapa aqota, rumita, chanpakunata wischuna yarqamanta. Chayraykun raymi kan agosto killa wichay. Sapa yarqa aspiy raymipaqmi huk kargoyoq kan. Sutillan tinya tukayta qalliriykamun, iskay kinsa punchay awpaqta, hinaqtinqa yachankua yarqa aspiy raymi kananta. Chaypaqmi llapallan runa pikukunata, lanpankunata, baretankunata alistankua yarqa aspiyman rinankupaq. Chay aspiy punchaw chayaramuqtinataqmi tutallamanta llapa runakuna huunakuspa yarqa aspiq rinku. Tinya tukaqpas, qena tukaqpas miskillataa tukastinmi rinku. Sumaq takikunawanmi allinta runakuna llankanku kusisqallaa. Yarqataqa aspimunku iskay kinsa punchawmi. Allimpunin llapallanchis huunakuykuspa llankayninchisqa. Yarqa Rumi Punchaw awpaq = = = = aqo llapanchis = =

Sufijos verbales - chka = durativo - chun = imperativo - chunku = imperativo - chi = indica causa o permiso - ku = reflexivo - man = condicional - mu = aqu, o all -n = 3ra p, ns. - naku = accin recproca - naya = indica deseo - nchis = 1ra p, np, (i), tp. - ni = 1ra p, ns, tp. - niku = 1ra p, np, (e), tp. - nki = 2da p, ns, tp, f. - nkichis = 2da p, np, tp, f. - nku = 3ra p, np, tp. - nqa = 3ra p, s, tf. - nqaku = 3ra p, p, tf. - pa = indica accin repetida. - paya = accin efectuada repetidamente. - pu = accin realizada para otro. - pti = cundo, porqu. - raya = indica accin prolongada. - ri = incoativo - rqa = sufijo de tiempo pasado.
- 20 -

tutallamanta = aspiy =

- 89 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

- Tawa punchawan Pumaranrapi parasihan. - Lloqlla qapariyllawana wayqonta risihan. - Manan michiq riyta, llankaq riyta pipas atinchu. - Wasi uhullapi, runakuna, warmikuna, warmakuna, llakisqa. - Wasikunapas, orqokunapas waqaqman riqchakunku. - Warmi: Ayqeychis, lliw orqon wichiykamunqa !. - Nisqanku hinalla, qaqakuna, sachakuna, wasikuna lluskayta qallarin. Llapa imata itistin. - Chay, Pumaranra lloqlla, iskay pachaq runakunatawan panparapun, Hamanqay llaqtata llakipi saqen. - Tawa chunka runakunallatan, lloqlla panpasqanmanta orqonko. - Hamanqay lliw llaqta, huk toqollapi, waqaspa Kondebanba pantiyunpi panpanku. - Qari: Tayta inti !, imanasqan kayta ruwawankiku. - Wasinkuta, chakrankuta seqaykachin wantupi hina - Warmi: Kananqa imatataq ruwaykusun. - Wayna runa; Yanapanakuspa kaqmanta hatarichisun. - Qari: Llankasunpuniya, pillapas yanapawasuncha. - Warmi: Llapa imanchista aparun lloqlla ! Tanborqo, Hamanqay llaqta runakunan, sayarin Pumaranra ayllunchiskuna yanapaq.

- rqu - saq - saqku - spa - sqa - sqayki - sqaykichis - sqaykiku - stin - sunchis - sunki - sunkichis - tiya - wan - wanki - wanchis - wankichis - wankiku - Wanku - wanqa - wanqaku - way - waychis - wayku -y - ychis - ykacha - yki - ykichis - ykiku - yku - ysi

= seala accin urgente = 1ra p, s, tf. = 1ra p, p, (e), tf. = despus de, luego = tiempo narrativo. = yo les = yo les = nosotros te = ando, endo, como gerundio. = 1ra p, p, (i), tf. = l te. = l les. = accin repetida y simulada. = l me = t me = l nos = ustedes me. = t nos. = l nos. = l me. = l nos. = t a m. = ustedes a m. = t a nosotros. = imperativo. = imperativo. = accin a intervalos cortos. = yo te. = yo les. = nosotros te. = accin con matiz emotivo. = indica acompaamiento.

- 88 -

- 21 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Sufijos ambivalentes. - cha = tal vez, quiz, quien sabe. - iki = obviamente, por, porque. - m / -mi = indica seguridad de parte del hablante. - a = ya. - pas = tambin. - puni = sin duda, definitivamente, precisamente. - raq = todava. - taq = conectivo para unir oraciones. - ya = vocativo. Sufijos de derivacin. - cha = diminutivo. - chu ? = interrogativo ? - lla = limitativo. - na = concretivo. - ntin = inclusivo. - ral = pecunial. - sapa = multiposesivo. - sqa = perfectivo. - su = aumentativo -y = infinitivo. - ya = mutativo. - yoq = posesivo Formar palabras: waka waka-kuna waka-pura waka-cha waka-cha-kuna waka-cha-kuna-pura waka-cha-yoq = vaca = vacas = entre vacas = vaquita = vaquitas = entre las vaquitas. = el que tiene vaquita.
- 22 -

Pumaranramanta Huk runas kasqa Ranra sutiyoq. Payqa wakin runakunapiwan orqo kinraypi tiyasqa. Huk punchaw Ranra runaqa sapallan wasinpi qepasqa. Chaysi huk yarqasqa puma sapallan kasqanta rikuspa mijupuyta munasqa. Ranra runaqa qaparqachaytas qallarisqa. Wakin runakunataq waqyanakusqaku: - Puma Ranrata !, Puma Ranrata ! - nispa. Hinaspas puma ayqerikusqa. - Chay punchaymanta pachas, tayta Ranra tiyasqan kinraypa sutinqa Pumaranra kapun. - Pumaranrapi aska runa llaqtayakusqaku. - Kay ayllupiqa karukarupi wasikuna. - Runakunapas llapan reqsinakunku.
- 87 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Kukulinaschay Imamanraq kutimuyman, kukulinaschay waqasqayta yuyarispa, kukulinaschay sonqo suwa, kukulinaschay yana awi. Uray pasaq hatun mayu maytaq kutimunchu, chaynan noqa ripukusaq, manan kutimusaqchu, kukulinaschay. Sichus kutimusaq, kukulinaschay manacha wasiykimanchu, Saraschay Saraschay, umina saraschay ima sumaqtan qanri wianki chayna sumaqta llanllaykuspayki sonqochallayta suwallawanki. Saraschay, paraqay saraschay ima sumaqtan fatamusihanki chayna sumaqta fatamuspayki simichallayta miskichiwanki. Saraschay, urkillo saraschay ima llakita qanri wianki chayna sumaqta wiaykuspayki awichallayta kancharichinki.

waka-kuna-pas = tambin las vacas. waka-kuna-paq-mi = es para las vacas. waka-paq- chu? = es para la vaca?

Chaqlina: Sarata, sarata hallmakuni qorawan qorawan minuykuspa saraschay, trigoschay umina saraschay saraschay trigoschay posoqo saraschay.

- 86 -

- 23 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Nombres sustantivos
Es aquella palabra que tiene como base una raz nombre o una raz que no es nombre nominalizada, a la que se puede aadir opcionalmente sufijos nominales derivativos, flexivos o discursivos. Palabras que designan personas, objetos, animales, vegetales, minerales, astros: allqo waka taruka wallpa puku tumi manka pichana kachi aycha sara uchu uma kunka wasa maki awi kiru weqe senqa weqaw = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = perro baca venado gallina plato cuchillo olla escoba sal carne maz aj cabeza cuello espalda mano ojo diente lgrima nariz cintura misi,michi = gato qowe = cuy kukuli = torcaza atoq = zorro qero puyu qoncha qara unu, yaku runtu hanka lawa uya rikra siki chaki chukcha kaki uu sonqo kukucho = vaso = jarra = fogn = cuero = agua = huevo = tostado = sopa = cara = hombro = poto = pie = cabello = quijada = seno = corazn = codo

Takikusun

Chullalla sarachamanta Chullalla sarachamanta chullalla habaschamanta mijuq masischallay maypiataq kanki Orqopi wikuachata, qasapi tarukachata, hinapas tapurikuy sapallaymi kani Orqopi rakirakicha, qasapi rakirakicha, imay sonqollataq rakinaykususun. Qampas urayman, noqapas wichayman, imay sonqollataq rakinaykukusun.
- 85 -

- 24 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Willakuy
Saqra michikunamanta. Allin kuska tutataas, saqra michikuna chupan sayarisqa, willanakuq rinku, hatun huunakuyman. Chaysi, llapanku chayamuqtinku, huk machu michi tapuyta qallarin sapanka michikunata: - Yaw Bernakucha, imatan qan ruwamuranki chisiyaq? - oqaqa, lawa, waykusqanku mankamanmi hispayuni- nispas nin huk saqra michiqa. - Allin, wayqey, kusa - nispas llapan michikunaqa kusisqa taqllaykunku. - Qanri, yaw Yana Guitarra ? -nispas tapun hukta - oqaqa, huk qolla wawachaq umanmantan soqorparini otqonta ! -nispas willakun huk saqraqa. - Qanri, niu Miguilcha ? -nispas tapullantaq huktapas. - oqaqa ! uyariychis llapaykichis ! Paya mamayta chupaywan seqomuni- nispataqsi willakun kay saqraqa. - Qanri, uu puchu? - oqaqa, huk chitatan chichuyachimuni, ichapas iskay umayoq uan lloqsinanpaq- nispas nin kay michiqa. Hinapis, saqra michikunaq, hatun willanakuy tukupun, pacha illariyta, manaraq inti lloqsimuskaqtin. Chaysi, sapanqa michi kutipun Paqarinkama, paqarinkama, wayqeykuna nispa.
- 84 -

ayllu pana wayqe qosa churi warma runa sipas mayu nina

= = = = = =

familia hermana hermano esposo hijo nio/nia = hombre = joven mujer = ro = candela

tayta aa tura warmi wawa pasa wayna machu orqo para misicha pukupi kaspiwan umayoq

=padre = hermana = hermano = mujer = nio (a) = muchacha = joven varn = viejo = cerro = lluvia = gatito = en el plato = con el palo = con cabeza

allqokuna = perros wakaman = por las vacas qeropura = entre vasos puyukunapin = en las jarras

El sustantivo en quechua tiene accidentes gramaticales de gnero, nmero y caso, con sus procedimientos propios. La forma de gnero o sexo, se distingue anteponiendo el adjetivo gnero al nombre: Para seres humanos: qari = varn, warmi = mujer. Para animales: china = hembra, orqo = macho. qari wawa china allqo china misi = nio = perra = gata warmi wawa = nia orqo allqo = perro orqo misi = gato

Existen tambin formas independientes de expresar el gnero en los animales. taruka = venado hembra
- 25 -

luwchu = venado macho

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

La forma de nmero, Existe una sola marca para expresar la flexin de nmero en los nombres quechuas. Dicha marca es kuna y significa plural; ello implica, entonces, que hay ausencia de marca para sealar singular. wasi atoq rumi sipas = casa = zorro = piedra = joven wasikuna atoqkuna rumikuna sipaskuna = casas = zorros = piedras = jvenes

Clasificacin del nombre sustantivo 1.- Por su significado: Concretos (propios, comunes, colectivos y abstractos). Los sustantivos propios se refieren a una sola persona, o a un solo objeto, lugar: Luischa = Luisito Pablucha = Pablito Victoria = Victoria Abankay = Abancay Qachora = Cachora Pichirwa = Pichirhua Los nombres sustantivos comunes se refieren a ms de un objeto de la misma especie. allqo misi waka qowe puku qero tumi puyu uma uya kunka rikra Los nombres sustantivos colectivos: Yachaywasi = casa del saber ayllu Sustantivos abstractos: Teqsi = firmamento Apuyaya = Dios
- 26 -

Ejercicios: Pin wasita ruwakun ? ........................................................... Pikunan yanapan wasi ruwayta ?........................................... Imakunan wasi hatarichinapaq kanan ? ................................ Imaynatan wasita hatarichinku ? 1. 2. 3. 4. 5. Suysusqa allpamanta barruta chapunku. Chay barruwan adobita chutinku. Rumikunawan pacha perqata ruwanku. Perqakunata hatarichinku adobikunawan. Kaspikunawan chaqllanku wasi qatanankupaq.

= familia = cario = ngel

waylluy Kilkitu

- 83 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Nota: trabajos de investigacin y evaluacin. Literatura Quechua: - Recopilacin de adivinanza, dichos, trabalenguas, canciones, cuentos, poemas de nuestro contexto socio lingstico. Produccin literaria. - Clasificar, ordenar y produccin de las expresiones literarias recopiladas. - Exponer, dialogar, escenificar, etc. Las costumbres y problemtica de la comunidad quechua hablante. Lxico: - Levantar el inventario lxical de su comunidad. - Formular el vocabulario del idioma quechua, dialecto de la regin Apurmac.

2.- Por su estructura: Simples y compuestos. Sustantivos simples: allqo misi waka puku qero tumi mayu orqo nina

qowe puyu para

- Sustantivos compuestos, se forma por yuxtaposicin. rumirumi = pedregoso llaqtaruna = hombre del pueblo qeswasimi = habla de la quebrada. 3.- Por su origen. - Sustantivos derivados: De un sustantivo: De un adjetivo: De un verbo: sarapanpapaq = para el campo de maz. pukakaq = para el rojo. takiq = cantor

Willakuy
Wasichakuy. - Tayta Satukun wasita ruwachin adobemanta, iskaypatata. - Kunanmi qatachisihan chay wasita. - Ayllunkunan wasimasinpiwan yanapasihanku aynikuspa. - Tayta Satukun, kutichinqan chay ayninkuta, llapa yanapaqkunata, kaqllataq wasinkuta ruwaqtinku. - Tayta Satukun allichakun qerokunata, tejakunata, tukuy imakunata wasita qatachinanpaq. - Yanapaqkunamanqa, crus apamuqkunamanpas, allin mijuytan mijuchinqa, allin uqyaytan qonqa. - Tayta Satukuq warminmi yanusihan wakin yanapaqnin warmikunawan wallpakunata, qowekunata kusachisihan llapanku mijunankupaq.
- 82 -

- Sustantivos aumentativos: wanlla = el mejor producto. wanllasara = el mejor maz

-Sustantivos diminutivos, se forma con el morfema -cha qaricha warmicha sumaqcha sachacha

- Sustantivos despectivo: chachu = moroso -Sustantivos gentilicios: Qeswaruna

sapsa = andrajoso

= hombre de la quebrada
- 27 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Ampaymanta Qorawasiruna Qosqomanta Suniruna Tamborqomanta Saywitimanta

= de Ampay = habitante de la ciudad de Curahuasi = del Cusco = = =

Waw urmaykunin ! = Paqtataq maqaykiman ! = Supayma kasqanki ! = Oqq manan riymanchu ? = Chin orqopi llipiqllan ! = Achachaw kay maqtari ? = Aaaw qowekiri ? = Alalaw puukusaq ! =

Declinacin del nombre sustantivo: Es una serie de formas que presenta una palabra, para desempear las funciones en una oracin. Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo sara saraq sarapaq sarata sara ? (!) sarawan saraman saramanta allqo allqoq allqopaq allqota allqo ! ? allqomanta allqowan allqorayku allqopura forma raz sustantiva pertenencia, posesin del objeto destino para quin, para donde forma: el objeto directo (OD) forma: afectiva positiva forma: complemento circunstancial indica relaciones de procedencia, situacin, modo, tiempo. perro del perro para el perro al perro perro ! ? del perro con el perro por el perro entre perros

Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo

- 28 -

- 81 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Pitaq yachan kunan = Kunankama llankanki = 6- - Sutiq qatipan = Posposicin (preposicin) Patanpi = chinpa = qayllanpi = patapin = uhupi = kuchupi = Taytaykiq qayllanpi = Mayu chinpa qata = Chaka sikipi puma = Llaqtaq chawpin = 7- - Hapinachiq = conjuncin Otaq = ichaqa = noqataq = aswan = chayri = chaymi = Qanpas noqapas = Qan takinki noqataq tususaq = Waqaypas amapas = Wichay ichaqa ama urmaspa = 8- - Qonqay paqarichiq = interjeccin pasay = yaw = haw = alalaw = ayyy = ahay = paw = akakallaw = Pasay suwa = Pin yaw nin= Atataw kayri = Atataw supaypa wawan =
- 80 -

Nominativo Genitivo Dativo Acusativo Vocativo Ablativo

pin ? ima ? piqpa ? pipaq ? maypaq ? pita ? pi ! piwan ? pimanta ? pirayku ? pikama ? pipura ?

quin? al tratar de personas qu, qu cosa? cosas, animales de quin? para quin? para dnde? a quin? ...quin ! con quin? de quin? por quin? hasta quin? etre quines?

Sufijos de posesin Los sufijos que a continuacin se sealan, se agregan a la cosa poseda. Indican la persona y el nmero del poseedor. Singular: = mi pueblo = tu pueblo = su pueblo = mi casa = tu casa = su casa Plural = nuestro (I) pueblo = nuestro (E) pueblo = su (de Uds.) pueblo = su (de ellos) pueblo = nuestra (I) casa = nuestra (E) casa = su (de Uds.) casa = su (de ellos) casa

llaqta-y

llaqta-yki llaqta-n wasi-y wasi-yki wasi-n

llaqta-nchis llaqta-yku llaqta-ykichis llaqta-nku wasi-nchis wasi-yku wasi-ykichis wasi-nku

Ejercicios: traducir al espaol Abankaymi llaqtay. Andawaylaschu llaqtayki?. Antabamban, Katapa llaqtan. Chincherusmi llaqtanchis. Chalwankan llaqtanku.
- 29 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Kotabamban llaqtaykichis. Kurawasin paykunapa llaqtan. Mariawan risaq llaqtata. Allqowan risaq wakakuna michiqmi. Ejercicios de identificacin: - ( ) Llaqtay - ( ) Llaqtayki - ( 3) Llaqtan - ( ) Llaqtanchis - ( ) Llaqtayku - ( ) Llaqtaykichis - ( ) Llaqtanku Traducir al espaol: - Chakraykuna - Chakraykikuna - Chakrankuna - Chakranchiskuna - Chakraykuna - Chakraykichiskuna - Chakrankuna - Chakranchiskunapaq - Chakrankunapaq - Chakraykunapaqmi = = = = = = = = = = Sustantivos comunes wallpa gallina allqo perro tiyana silla manka sara hatus - ( ) Su pueblo (de ellos) - ( ) Mi pueblo - ( ) Vuestro pueblo - ( ) Nuestro pueblo - ( ) Tu pueblo - ( ) Nuestro pueblo - ( 3) Su pueblo ( de el)

4- Suti rurachiq (purichiq): Verbo. Pakay = samay = tusuy = puriy = asiy = apay = tukuy = hanpiy= Caminar= llorar = terminar= llevar = Noqa rantini = Qan rimanki = Pay llankan = Qankuna tusunkichis = Noqa rantini = Qan rimanki = Nosotros compranos = Ellos compraron = Yo comprar = Ella cantar = Yo bailar = Ellos cantarn. = 5- - Rurachiqpa kaskapan = Adverbio Pisi = pisichalla = kaypi= allinmi= kunankama= cheqaqmi = Paqarinkama wayqey = Amaraq lloqsiychu =
- 79 -

trabajar= cantar = sacar = terminar=

Sustantivos propios Satuku Saturnino Mara Maria Pachakuteq Pachacuteq Abankay Abancay Qosqo Cusco Pachachaka
- 30 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

2- Suti sutiyacheq: adjetivo Qella maqta = Millay tika = Pisi kallpa = Huk llankaq = Tawa chaki = Soqta pachaq = Hombre bueno = Agua limpia = Poca comida = Mujer hermosa = Caballo negro = Mi casa. = 3- Sutiq rantin: pronombre Pay = Paykuna = Noqa = Qankuna = Qan = Qankuna= Kay = Kaykuna = Kaypi puuy = Paypa tantan = Kay tika = Chay michi = Pin payqa = Iman kay ? = Iman sutiyki? = Maymantan kanki ? Haykan watayki ? Maypin tiyanki ? Pin taytayki ? Noqallan kani

Accidentes del nombre sustantivo Gnero Masculino femenino singular orqo china wasi wayna sipas wayna wayqe pana kanka wallpa qari warmi qari wawa warmi wawa Ejercicios de identificacin Huk Iskay Kinsa Tawa Pisqa Soqta Qanchis Pusaq Esqon Chunka ( 1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) Imataq Kay ? Wallpa Qowe Runa Mayu Llaqta Wasi Uma Waka Para Yawar ( ) ( ) ( 1) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Pitaq Kay ? Perro Vaca Gallina Casa Hombre Sangre Cuy Pueblo Lluvia Ro Nmero plural wasikuna waynakuna

Ejercicios de secuencias: = = = = =
- 78 -

- wallpa, qowe, chiwchi, allqo, .................., ......................, ........................ - huk, waka, manka, iskay, allqo, wislla, kinsa, ............................................. - iskay, uma, awi, tawa, maki, sillu, ..................., ...................................... - para, warmi, ususi, mayu, qari, ........................., ...................................... - llama, tunas, wikua, kapuli, ......................, ............................................. - manka, atoq, llanta, ukuku, kachi, .................., ........................................
- 31 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Generar palabras con las vocales: i ima ichu illariy .......... u uma uya unu e eqeqo erqe o oqa opa a api aqa aqo - Ataqollan vidaqa, anqarallan mundoqa. - Panqa karga hina mana secretoyoq. - Kaqtin kabrito, mana kaqtin chivatito. - Kanancha noqapaq, paqarincha qanpaq. Adivinanzas = Watuchikuna - Wayqon wayqon, barretero. = - Llapa orqopa, chumpin. = - Tullu wasi, mana punkuyoq = Generar palabras con las consonantes: Dichos = Runapa nisqankuna p puka pisi paya peqa poqo t tinya tawa tullu k kaypi killa q qella qocha h haku hanpi - Llullapa siminqa, supaypa punkunmi. - Ama hanayman toqaychu, uyaykimanmi kutimunqa. - Qanpas, noqapas chayllamantaqmi risun. - Runamasikipaq munaq kaspaykiqa, qanpas munanas kanki. - Ama noqamanta rimaychu, chay anllatan risihanchis llapanchis. Evaluacin: 1.- Sutikuna: nombre sustantivo runa = tika = Inti = qoyllur = mallki = kachi = chalwa= ayllu = mano = Sol = gato = llamas = niito = Luna = ciudad = cerro =

- 32 -

- 77 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

................ qepanpi................ = ................. uhupi ................. = ................. sikipi .................. = ............................................. = Conjunciones: -wan -chu -otaq -paq -paqmi -paqtaq Ususiywan michisaq. = Con mi hija pastear. = = = = = = Baila pero cantando. = = = = =

Tayta Pawlinu wasichakun. Tayta Satukuq sullka wayqen, hatun wasita hatarichisihan. Chaypaqmi ayllumasinkunata waqyakun. Tayta Satuku, Pawlinu wayqenpiwan perqata hatarichinku. Iskay runakuna rumita haywanku, hukkuna barruta astaspa haywanku. Timucha kaspita, ichuta ima haywan. Yaqa inti haykuytaa wasi qatayta tukunku. Tayta Pawlinu warminpiwan ancha kusisqa. Runakunaman aqata haywan uqyanankupaq. Pachamamaman aqata tinkayuspa. Ejercicios: Pin wasita ruwakun ? .......................................................... Pikunan yanapan wasi ruwayta ? .......................................... Imakunan wasi hatarichinapaq kanan ? ......................... ......................... ........................... ......................... ......................... ........................... Imaynatan wasita hatarichinku ?

Ejercicios: ...Tusuy ichaqa takispa. ............. aswan............... ............ chayqa .............. ............. sichus............... ............. chaymi ............. ............. chayrayku ........ Interjecciones: 1.- Atataw ! 2.- Aaaw ! 3.- Pitay ! 4.-

= qu feo ! = = =

Trabalenguas = Qallu jipukuna - Luwchupa qepa, lloqe chakichan. - Yana mulli kullu pukuchapi, yana kulli mute fatasqa. - Oqa qello qara, papa puka kapa. - Ima aynin mana Kutichina, ima manun mana paqana.
- 76 -

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Suysusqa allpamanta barruta chapunku. Chay barruwan adobita chutinku. Rumikunawan pacha perqata ruwanku. Perqakunata hatarichinku adobikunawan. Kaspikunawan chaqllanku wasi qatanankupaq. Wasita qatanku ichuwan. Punkukunata churanku.

- 33 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Wasikunaqa manan kikinkamachu. Punapi wasikunaqa rumimanta, ichu qatayoq, uchuy punkuyoq, wakinqa mana ventanayoq. Qeswapi wasikunaqa adobimanta perqayoq, teja, otaq kalamina qatayoq. Punkunkunapas hatunkama, hatun ventanankunapas. Yunkapi wasikunaqa kaspimantakama, wakinqa llaqllasqa kullumanta, rapikunawan qatasqa, kullukuna patapi sayachisqa kanku. Qan wasita ruwarankichu ? = Imaynatataq ruwaranki ? = Maypitaq wasikiri ?. = Saludos cordiales Qari- Mamay rimaykullayki = Seora buenos (das, tardes o noches) Jess Huamanmi kasihani = Soy Jess Huamn Reqsenaykukusunya = a sus ordenes (conozcmonos) Warmi- Reqsenaykukusunya taytallay = a sus ordenes seor Noqaqa Victoria Kamachon kasihani = yo soy Victoria Camacho Qari- Anchatan kusikuni = Cuanto gusto (me alegro mucho) Warmi- Noqapas anchatan kusikuni = el gusto es mo (yo tambin me alegro) - Imaynallataq kasihanki taytay ? = cmo est Ud. Seor?. Qari- Allinllan mamay, qanri? = bien seora, y t? Warmi- Allinllan noqapas, taytay = yo tambin estoy bien, seor.
- 34 -

Conjunciones finales.- expresan el fin de lo enunciado. Se forman con los morfemas: -paq, -paqmi, -paqtaq, -paqtaqmi, equivalen a para. Panaypaq apamuni. Wasiypaqmi apamusaq. Chaypaqtaq churiyan. Noqapaqtaqmi kay. Traigo para mi hermana. Traer para mi casa. Para eso tiene hijos. Esto es para m.

Interjecciones.- Son palabras que denotan brevemente estados de nimo de clera, sorpresa, admiracin, dolor, alegra, pena, etc. Pasay! Suwa ! Qella ! Pin ! Yaw ! Atataw ! Haw ! Ayayaw ! Alalaw ! Akakallaw ! Achachaw ! Paqtataq ! Paw ! retrate ! ladrn ! ladrn ! quin es ! Oye ! qu feo ! qu picante! que dolor ! qu fro ! qu pena ! qu miedo ! cuidado ! no hay ! = Pasay kaymanta !. = Yaw suwa ! = Qella pasa ! = Pin kayqa ! = Yaw pasay ! = = = = = = = =

Ejercios: Formar expresiones con las posposiciones. ..Sacha...... patapi ...pichinko. = El gorrin encima del rbol. ............... pata ................... = ............... pachan ................ = ................ chawpin .............. =
- 75 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Conjunciones disyuntivas.- Expresan separacin diferencia o alternativa entre dos o ms personas, cosas o ideas. Se utilizan los morfemas: -chu, -chus, -pas, -icha. = o manachayqa, otaq =o Llankanchu manachu Takiypas amapas. Kuchuy aychata otaq ripuy. Tarpuy manachayqa hallmay. Hamuypas ripuypas. = Trabaja o no trabaja. = Cantes o no cantes. = Corta la carne o te vas. = Siembras o cultivas. = Vienes o te vas.

Traducir los siguientes dilogos: Primer dilogo: Jesusa: Allillanchu mama Lucila? Lucila: Allinllan mamay, qanri? Jesusa: Allinllan noqapas mamay. Lucila: Kusikunin mamay. Jesusa: Pasarukusayki mamay, ratukama. Lucila: Qana allinlla mamay. Jesusa: Qampas allinlla mamallay. Segundo dilogo: Juana: Wasiyoq, noqallay ! Lukas: Pin ? Juana: Noqallaymi taytay, samaykachiway. Lukas: Ari, samakuya. Juana: Dios pagarapusunki. Lukas: Maymantataq hamusihanki Juana: Qachoramantan taytay. Tercer dilogo: Maxi: Rimayukuyki, mama Koni. Koni: Pasayakamuy, mamay Maximiliana. Maxi: Kay papata apamusihayki, mama. Koni: Haykataq kasihan arrobari ?. Maxi: Manan, kariuytan apamusihani. Koni: Dios pagarapusunki. Cuarto dilogo: David: Rimaykullayki tayta Pancho. Pancho: Chaskillaykin taytay, puririkuskankichu ?. David: Ari, taytay pasarukusqayki. Pancho: Pasayukuy taytallay.

Conjunciones adversativas.- Expresan contrariedad u oposicin entre dos oraciones o freses. Se utilizan los morfemas: ichaqa = pero, aswan = mejor. Llankay ichaqa ama pisipaspa. = Trabaja pero sin cansarse. Tusuy aswan takiy. =Canta mejor baila. Conjunciones condicional.- Expresa condicin y circunstancia, se utilizan los morfemas: chayqa, sichus, chayri. Tarpunki chayqa kawsankin. Sichus tarpunki kosechanki Mana llankasaq chayri ?. = Si siembras vivirs. = Si siembras cosechars. = Que si no trabajo?.

Conjuncin causal.- Expresan la razn, motino y causa. Se utilizan los morfemas: rayku, chayrayku, chaymi. Pay rayku waqani. = Por l o ella lloro. Tarpuskanmi chayrayku mana hamunchu. = Est sembrando por eso no vino. Yachanin chaymi rimani. = S por eso hablo.

- 74 -

- 35 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Quinto dilogo: Odon: David: Odon: David: -Tayta David, tantata haywaykamullaway. Ari, taytay imanasqataq mana. Dios paqapusunki taytay. Imamantataq taytay.

Posposicin
Posposicin.- Son palabras que se construyen despues del sustantivo relacionando su sentido y claramente desempea de complemento. Sustantivo Wasi Mayu Chakaq Llaqtaq Wakaq Qocha Rumi Posposicin patapi pata pachan chawpin qepanpi uhupi sikipi Espaol = Encima de la casa = Orilla del ro. = Debajo del puente = El centro de la ciudad. = Tras de la vaca. = Dentro de la laguna. = Debajo de la piedra.

Sexto dilogo: Juan: Pancho: Juan: David: Pancho: David: Pancho: Pancho, taytay Davidwan reqsinakuychis. Imaynallataq taytay. Imaynallataq taytay. David Torresmi kasihani. Noqaqa kani Pancho Waraka. Anchatan kusikuni reqsiykuspay. Noqapas anchatan kusikuni taytay. Qarikuna sullu wawa warma erqe maqta wayna qari machu machucha aya Warmikuna sullu wawa warma pasa sipas warmi paya payacha aya

Watakuna 0 aos 0 a 03 aos 03 a 06 aos 06 a 09 aos 09 a 14 aos 14 a 20 aos 20 a 60 aos 60 a 80 aos 80 aos a ms Muerto

Wasi patapi charki. Encima de la casa carne seca. Mayu patapi kukuli. Chakaq pachanpi challwa. Rumi sikipi machaqway. ............. patanpi ............ ............. qepapi ............ ............. kuchupi ............

Conjuncin
Conjuncin.- Formas de palabras que enlazan ideas y pensamientos. Conjunciones copulativas.- Enlazan palabras u oraciones, se utilizan los morfemas: -pas = y, -taq = y, -wan = con. Wallpapas qowepas mijunas = Gallinas y cuyes se comen. Qan takinki noqataq tususaq. = Tu cantas y yo bailo. Warmiywan llaqtata risaq. = Con mi mujer ir a la ciudad.

- 36 -

- 73 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Traducir al espaol las siguientes expresiones 1.- Maynintan purisaq kunan. = Por donde he de caminar ahora? 2.- Maytan risaq paqarin? = 3.- Amapas risaqchu = 4.- Mayqencha llankanqa = 5.- Pitaq yachan qelqayta = 6.- Kaymi hatun wasiy. = 7.- Unaya suyayki = 8.- Chaypachan nirayki. = 9.- Amaa risunchu = 10.- Pin kayta apamun. = Ejercicios de complementacin: 1.- ....................... yachan takiyta = Quin sabe cantar. 2.- ....................... tusunqa kunan = Quin bailar ahora. 3.- ........................ yanunkichu = Ya no cocines. 5.- ......................... rinki paqarin = Hasta donde vas maana. 6.- ......................... wasiy kashian= Al frente est mi casa. 7.- .........................rinki llaqtata. = Envano irs al pueblo. 8.- ........................chayamunchu = Todava no ha llegado.

Ayllunchiskuna

ayllu tayta, taytay mama, mamay qosa, qari warmi qosay, warmiy wawa ususi, ususiy churi, churiy wayqe pana wayqey, panay aa tura aay, turay qari wawa warmi wawa qatay qachun sullka wayqey

= familia = padre, mi padre = madre, mi madre = esposo, varn = esposa, mujer = mi esposo, mi esposa = hijo (a), menor de tres aos = hija, mi hija = hijo, mi hijo = hermano del hermano = hermana del hermano = mi hermano, mi hermana = hermana de la hermana = hermano de la hermana = mi hermana, mi hermano = hijo menor de tres aos = hija menor de tres aos = cuado, yerno = cuada, nuera = mi hermano menor
- 37 -

- 72 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

kuraq aay wayna sipas machu, paya machucha, payacha

= mi hermana mayor = joven varn = joven mujer = viejo, vieja = viejito, viejita qapaq = rico kasarakuy = matrimonio wauy = muerte = t nombre = quin es esta? = qu es esto? = cul es? = quin es ese?

Abankaypin tiyani soqtachunka wataa. Wichaypin chakrata ruwasaq. Kunankaman manararaq yapunichu.

(8) (9) (10)

( ) De interrogacin ( ) De prohibicin ( ) De duda

waqcha = hurfano masachakuy = matrimonio wiaypaq = para siempre suti pin iman mayqen chay = nombre = quin = qu = cul = es ese

sutiki pin pay ? iman kay? mayqenmi? pin chay ?

Ejercicios de identificacin de adverbios: Hinan (1) ( ) Al frente Pisichalla (2) ( ) Pueda que sea as Qaynawata (3) ( ) Quiz Icha (4) ( ) Con fuerza Hinaspascha (5) ( 2 ) Poquito Chinpapi (7) ( ) El ao pasado Kallpawan (8) ( ) As es Adverbios Traducir al espaol Kaypi suyasqayki paqarin.= Aqu te esperar maana. Hawapi watuchisun. = Afuera haremos adivinar. Pisi maki kasqanki. = De poca mano eres. Hinaraq kachun. = Qu este as. Chisilla waqasqanki. = Hina sumaq sonqo. = Kusa sara wiasihan. = Sasa apana waka. = Kunallan hamusaq. = Paqarin risun Abankayta. = Pisichalla mujuyki. = Hunta wasiki. = Riki risun tutallamanta.= Manan kaypichu Julian. = Amaa risunchu Ampayta.= Icha willawaq kunan. = Paychus karan. = Maytan risun kunan ? = Mayman puririsun paqarin?=
- 71 -

Joseypaayllunkuna - Joseypa ayllunkunari, pikunataq ? - Joseypa ayllunkunaqa askan. - Paykunaqa askan kanku: - Taytan, Dionicio - maman, Isidora - warmin, Luisa - wayqen, Andres - panankuna: Carmen, Lucinda, Victoria, Lucila. - ususinkuna: Catalina, Paulina, Ines, Marcelina. - churinkuna: Juan Pablo, Grimaldo, Abel. - Karminpa aankuna: Lucila, Victoria, Lucinda. - Abelpa wayqenkuna: Juan Pablo, Grimaldo. - Lucilapa turankuna: Jos, Andres.

- 38 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

De cantidad: Chikan = poco Pisi = poco Pisichallan = demasiado poco Nishu = arto Hunta = lleno Askapuni = exagerado De afirmacin: Ar = s hinan = as es hinapunin = siempre es as De negacin: Manan = no Manapuni = de ninguna manera

aslla pisin askan sinchi tawa iskay riki kaymi chay manay Amaraq

= escaso = muy poco es = arto = exagerado = cuatro = dos = por su puesto = esto es = eso es = pues, no = todava no

- Lucilapa qosanmi Nemecio. - Lucilapa wawankunaqa kanku Eliko, Clori. - Elikupa warminqa Koni. - Konipa wawankuna: Victor, Liz, Zoila. Dilogo Personajes: Lucila madre de familia; Jos hermano de Lucila. reciben a un visitante. Victoria: Allinllachu, mama Lucila, kaypichu turayki Jos? Lucila: Ar, kaypin kasihan. Victoria: Joseyta, rimapayayta munani. Jos allillanchu kasihanki ? Jos: Noqaqa, allillanmi kasihani. Taytaykiri ?, mamaykiri ? wayqeykikunari ? Victoria: Paykunapas, allillanmi kasihanku. Jos, kutimunaykama. Takirikusun: Urpitucha Urpituchatan uywakurani urpituchatan uywakurani, qori watucha watuchayoqta qori watucha watuchayaqta chay urpitucha uywakusqaysi ripuy pasaywan matiyuwasihan ripuy pasaywan matiyuwasihan hina ripuchun hina pasackun hina ripuchun hina pasachun sapachallansi kutiramunqa sapachallansi kutiramunqa.
- 39 -

De interrogacin: Imapaq? = para qu? Imarayku? Maypi? = dnde? mayman? Maykama? = hasta dnde? maypi Elercicios: Adverbios Mana imayuq runa. Chakra uraypi wakata qatimuy. Pisichallan qolqey kunan kasihan. Mincha hamusaq wasikita. Manapunin chakraytaqa qoykimanchu. Paqarin apamusaq mujuta. Sasan rumi astay.
- 70 -

= por qu? = a dnde? = dnde?

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

( ) Primitivos ( ) De Lugar ( ) De tiempo ( ) De modo ( ) De de cantidad ( ) De afirmacin (1) De negacin

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Adverbio
El adverbio: Son palabras invariables que modifican la funcin del verbo, calificando o determinando el significado, de un adjetivo, verbo o de otro adverbio. Simples Pisi = poco Hinan = as es Chisi = noche Primitivos Kunan = ahora Hina = asi es Mana = no De lugar: Kaypi Haqaypi Uraypi awpaqpi Abankaypi Tamborqopi De tiempo: Kunan Kunallan Mincha Mayninpi Wiaypaq Compuestos pisichalla = poquito Kayhina = como esto (a) Chisilla = anoche no mas Derivados kunankama hinaspacha manaraq = hasta ahora = pueda que sea as = todava no

= aqu = all = abajo = delante = en Abancay = en Tamburco = ahora = ahora mismo = pasado maana = a veces = para siempre

chaypi wichaypi kinraypi chinpapi kayllapi kaypichu

= all, ah = arriba = a la vuelta = al frente = aqu no mas = aqu ser?

chisi = anoche chisiman = a la noche unaya = hace tiempo paqarin = maana chaypacha = esa vez

- 40 -

- 69 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Tiempo futuro: Noqa takisaq inti raymipi. Qan takinki Pay takinqa Noqanchis takisunchis Noqayku takisaqku Qankuna takinkichis Paykuna takinqaku

= = = = = = =

Nombres adjetivos
Cualificantes: Es aquella clase amplia de palabras que tienen como base una raz cualificante o una raz no cualificante cualificada. Esta clase de palabra, definida sintcticosemnticamente, se caracteriza por aparecer precediendo tanto a palabras nominales, verbales o a otros cualificantes. Las clases especficas de palabras que pertenecen a esta categora amplia son: adjetivo, preadjetivo, cuantificador, nmero, dectico, adverbio. Hatun yana suwa aswan hatun hukninka kinsa iskay kuti = grande = negro = ladrn = ms grande = a uno = tres = dos veces uchuy = pequeo puka = rojo qella = ocioso hina qella = as de perezoso tawanka = de a cuatro chunka = diez hukmanta= de uno en uno

Secuenciasdeverbos: - allichay, amachay, apamuy, .............., .............., ................. - chakatay, challpuy, chanqay, ............, ..............,................... - hatariy, hallmay, ..............., ..............., .............................. - kaniy, kuchuy, .............., ................, ................................ - takiy, tarpuy, ...................................................................

Cuando la palabra precede a una palabra nominal funciona semnticamente como adjetivo: Chay wasi Iskay wasi Allin wasi Rumi wasi = esa casa = dos casas = buena casa = casa de piedra

Cuando la palabra cualificante precede a una palabra verbal, aquella funciona con el valor de adverbio, en este caso la palabra cualificante lleva obligatoriamente sufijo, le da el valor adverbial especfico Takistin tusun = cantando baila. Allinta puuy = duerme bien Kunan kutimusaq = regresar ahora Paqarin chayamunqa = llegar maana
- 68 - 41 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Cuando la palabra cualificante precede a otra de su misma clase, sta modifica nicamente el valor semntico de la palabra cualificante precedida, intensificndolo o precisndolo. Ancha hatun wasi Ancha sumaq warmi Mana hancha sumaq sipas Ancha sasata purin = casa muy grande = muy buena mujer. = joven no muy bonita = camina muy difcilmente

Noqayku Qankuna Paykuna

takiriykumanraq takiriwaqchisraq takirinkumanraq

= Nosotros hubiremos cantado (E) = Ustedes hubieren cantado = Ellos hubiesen cantado.

Cualificante dectico, Se establece una ubicacin espacial o de distancia con respecto al hablante. kay = este (cerca al hablante) kay runa. chay = ese (distancia media) chay chita. haqay = aquel (lo ms lejano) haqay orqo. 1.- Nombres adjetivos calificativos, refieren cualidades y atributos del nombre sustantivo en sus aspectos moral, espiritual y fsico. Wistu asnu sarata apan. Sapan warmillan llankan. Sumaq sonqo taytayki Puuysiki wayna sayariy Tikaawi sumaq sipas. Umasapa erqe. Kurpamaki, allinta ruway Munay sipas takiy. Taytay noqa hina llankan Mulan aswan kallpasapa Saran aswan pisi. Lucila as asmanta awan. Ancha hatun sacha. Manchay maskana llankaq = El burro cojo carga maz. = La mujer sola trabaja. = Tu padre de buen corazn. = Joven dormiln levntate. = Bonita joven de ojos bellos. = Nio cabezn. = Manos toscas, haz bien. = Seorita hermosa canta. = Mi padre trabajo como yo. = La mula tiene ms fuerza. = El maz es ms poco. = Lucila teje de poco en poco. = Arbol muy grande. = Trabajador demasiado buscado.

Modo imperativo Takiy qan Takichun pay Takisunchis noqanchis Takisaqku noqayku Takiychis qankuna Takichunku paykuna

= Canta t = Cante l = Cantemos nosotros = Cantemos nosotros = Canten usteres. = Canten ellos.

Conjugar el verbo cantar: Modo indicarivo Tiempo presente: Noqa Takini wasiypi. = Qan takinki mayupi. = Pay takin sapa tutan. = Noqanchis takinchis waynuta= Noqayku takiyku = Qankuna takinkichis = Paykuna takinku = Tiempo pasado: Noqa takirani awpaq. Qan takiranki Pay takiran Noqanchis takiranchis Noqayku takirayku Qankuna takirankichis Paykuna takiranku = = = = = = =
- 67 -

Yo canto en mi casa. Tu cantas en el ro. El canta cada noche. Nosotros cantamos huayno.

- 42 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Noqanchis Noqayku Qankuna Paykuna

takiqtinchisa = Nosotros hayamos cantado (I) takiqtiykua = Nosotros hayamos cantado (E) takiqtiykichisa = Ustedes hayan cantado takiqtinkua = Ellos hayan cantado. = Yo hubiese o hubiera cantado = T hubieses o hubieras cantado = l hubiese o hubiera cantado = Nosotros hubisemos o hubiramos cantado (I) = Nosotros hubisemos o hubiramos cantado (E) = Ustedes hubises o hubieras cantado = Ellos hubiesen o hubieran cantado.

Nishu takiqmi taytay. = Extremadamente canta mi padre. Sinchi llakisqan kani. = Estoy sumamente apenado. Llapantin Abankay runakuna = Todos los Abanquinos. 2.- Nombre adjetivo determinativo, determinan el lugar, propiedad o nmero, se subdividen en: demostrativos, posesivos, indefinidos y numerales. Nombres adjetivos demostrativos, precisan la magnitud del sustantivo, en cuanto se refiere al lugar, cantidad, dueo, orden, fracciones, etc. Kay chay haqay kaypi chaypi haqaypi este ese aquel aqu all all Kay allqon qanpa. Chay suwa michikuna. Haqay

Pretrito pluscuanperfecto: Noqa takiymanchus karan Qan takiwaqchus karan Pay takinmanchus karan Noqanchis takisunmanchus karan Noqayku takiykumanchus karan

Qankuna takiwaqchischus karan Paykuna takinkumanchus karan Futuro Noqa Qan Pay Noqanchis Noqayku Qankuna Paykuna

takiyman takiwaq takinman takisunman takiykuman takiwaqchis takinkuman

= Yo cantare = T cantares = l cantare = Nosotros cantremos (I) = Nosotros cantremos (E) = Ustedes cantreis = Ellos cantaren. = Yo hubiera cantado = T hubieras cantado = l hubiera cantado = Nosotros hubiremos cantado (I)

Kay asnun noqapa Chay runan llankaq. Haqay orqotan paran.

= Este burro es mo. = Ese hombre es trabajador. = En aquel cerro llueve.

Nombre adjetivos posesivos, denotan posesin o pertenencia en relacin con un objeto y la persona, estos son: Noqaq qanpa paypa noqaykuq (E) noqanchispa(I) qankunaq paykunaq mo, ma, mi, mis tu, tuyo, tus, tuya su (de l) nuestro (a), nuestros, nuestras nuestro (a), nuestros, nuestras de ustedes, vosotros, vosotras de ellos, de ellas
- 43 -

Futuro perfecto Noqa takiriymanraq Qan takiriwaqraq Pay takirinmanraq Noqanchis takirisunmanraq

Noqaq llamay Qanpa wasiki

- 66 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Noqaq wakay Qanpa chakrayki Paypa wasin Noqaykuq wakayku Noqanchispa wakanchis Qankunaq chakraykichis Paykunaq wasiykichis

= Mi vaca = Tu chacra = Su casa (de l) = Nuestra vaca (E) = Nuestra vaca (I) = Vuestra chacra = casa de ellos.

Modo potencial o condicional: Noqa Qan Pay Noqanchis Noqayku Qankuna Paykuna takiyman takiwaq takinman takisunman takiykuman takiwaqchis takinkuman = Yo cantara = T cantaras = l cantara = Nosotros cantaramos (I) = Nosotros cantaramos (E) = Ustedes cantaran = Ellos cantaran.

Nombre adjetivos indefinidos, Sealan la cantidad del sustantivo de manera vaga, ellos son: wakin wallpakuna huk takiq pisi mijuna aska wakakuna nishu aska algunas de las gallinas un cantante poca comida muchas (hartas) vacas muy arto

Los adjetivos numerales, determinan la cantidad o el nmero, el orden, las divisiones o los mltiplos de los objetos, cosas y animales, etc. Nmeros cardinales: Son los que indican la cantidad con los nmeros del uno hasta el infinito. 1 Huk 2 Iskay 26 Iskay chunka soqtayoq 11 Chunka hukniyoq 12 Chunka iskayniyoq 60 Soqta Chunka

Modo subjuntivo: Presente: Noqa takiqtiy Qan takiqtiyki Pay takiqtin Noqanchis takiqtinchis Noqayku takiqtiyku Qankuna takiqtiykichis Paykuna takiqtinku

= Yo cante = T cantes = l cante = Nosotros cantemos (I) = Nosotros cantemos (E) = Ustedes canten = Ellos canten

Pretrito imperfecto: Noqa takiqtiyqa = Yo cantara Qan takiqtikiqa = T cantaras Pay takiqtinqa = l cantara Noqanchis takiqtinchisqa= Nosotros cantramos (I) Noqayku takiqtiykuqa = Nosotros cantramos (E) Qankuna takiqtiykichisqa = Ustedes cantreis Paykuna takiqtinqa = Ellos cantaran Pretrito perfecto: Noqa takiqtiya = Yo haya cantado Qan takiqtiykia = T hayas cantado Pay takiqtina = l haya cantado
- 65 -

Nmeros ordinales se utiliza la palabra eqen. 1 awpaq eqen 2 iskay eqen 11 chunka hukniyoq eqen
- 44 -

= primero = segundo = un dcimo

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Pretrito perfecto: Noqa takirqani = Yo he cantado Qan takirqanki = T has cantado Pay takirqan = l ha cantado Noqanchis takirqanchis = Nosotros hemos cantado (I) Noqayku takirqayku = Nosotros hemos cantado (E) Qankuna takirqankichis = Ustedes han cantado Paykuna takiranku = Ellos han cantado. Pretrito pluscuanperfecto: Noqa takisqani = Yo haba cantado Qan takisqanki = T habas cantado Pay takisqa = l haba cantado Noqanchis takisqanchis = Nosotros habamos cantado (I) Noqayku takisqayku = Nosotros habamos cantado (E) Qankuna takisqankichis= Ustedes haban cantado Paykuna takisqaku = Ellos haban cantado. Futuro imperfecto Noqa takisaq Qan takinki Pay takinqa Noqanchis takisunchis Noqayku takisaqku Qankuna takinkichis Paykuna takinqaku Futuro perfecto Noqa takisaqa Qan takinkia Pay takinqaa Noqanchis takisuna Noqayku takisaqkua Qankuna takinkichisa Paykuna takinqakua = Yo cantar = T cantars = l cantar = Nosotros cantaremos (I) = Nosotros cantaremos (E) = Ustedes cantarn = Ellos cantarn = Yo ya cantar = T ya cantars = l ya cantar = Nosotros ya cantaremos (I) = Nosotros ya cantaremos (E) = Ustedes ya cantarn = Ellos ya cantarn
- 64 -

Nmeros partitivos o fraccionarios, se utilizan los trminos pakmin o cheqta. 1/2 2/3 huk cheqta iskay kinsa cheqta 1/3 huk kinsa cheqta 3/10 kinsa chunka cheqta

Nmeros mltiplos, indican las veces que un nmero se repite, se utiliza el trmino kuti (veces). iskay kuti pachaq kuti Yupasunchis: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 21 22 23 24 25 26 27 28 Huk Iskay Kinsa Tawa Pisqa Soqta Qanchis Pusaq Isqon Chunka Iskay chunka hukniyoq Iskay chunka iskayniyoq Iskay chunka kinsayoq Iskay chunka tawayoq Iskay chunka pisqayoq Iskay chunka soqtayoq Iskay chunka qanchisniyoq Iskay chunka pusaqniyoq
- 45 -

tawa kuti waranga kuti

chunka kuti chunka tawayoq kuti

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 10 20 30 40 50 60 70 80

Chunka hukniyoq Chunka iskayniyoq Chunka kinsayoq Chunka tawayoq Chunka pisqayoq Chunka soqtayoq Chunka qanchisniyoq Chunka pusaqniyoq Chunka isqonniyoq Iskay chunka Chunka Iskay chunka Kinsa chunka Tawa chunka Pisqa chunka Soqta Chunka Qanchis chunka Pusaq chunka

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

29 30 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Iskay chunka isqnniyoq Kinsa chunka Pachaq Iskay pachaq Kinsa pachaq Tawa pachaq Pisqa pachaq Soqta pachaq Qanchis pachaq Pusaq pachaq Isqon pachaq

90 100 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000

Isqon chunka Pachaq Waranqa Iskay waranqa Kinsa waranqa Tawa waranqa Pisqa waranqa Soqta waranqa Qanchis waranqa Pusaq waranqa Isqon waranqa

Noqa karani sipas. Paykuna takinku mayupatapi. Qan kanki atoq. Noqa kasaq allqo. Noqanchis takisunchis raymipi. Noqayku wallpata suwayku.

(1) (2) (3) (4) (5) (7)

( ) pasado ( ) presente ( ) futuro

1000,000 Hunu 3000,000 Kinsa hunu 120 150 122 155 225 842 843

2000,000 Iskay hunu 4000,000 Tawa hunu

Conjugacin del verbo: cantar = takiy Modo infinitivo: Infinitivo : takiy = cantar Gerundio : takispa = cantando Participio activo : takiq = cantor Participio pasivo : takisqa = cantando Modo indicativo: Presente: Noqa takini = Yo canto Qan takinki = T cantas Pay takin = l canta Noqanchis takinchis = Nosotros cantamos (I) Noqayku takiyku = Nosotros cantamos (E) Qankuna takinkichis = Ustedes cantan Paykuna takinku = Ellos cantan Pretrito imperfecto Noqa takirani Qan takiranki Pay takiran Noqanchis takiranchis Noqayku takirayku Qankuna takirankichis Paykuna takiranku = Yo cantaba = T cantabas = l cantaba = Nosotros cantbamos (I) = Nosotros cantbamos (E) = Ustedes cantaban = Ellos cantaban

Pachaq iskay chunkayoq Pachaq pisqa chunkayoq Pachaq iskay chunka iskayniyoq Pachaq pisqa chunka pisqayoq Iskay pachaq iskay chunka pisqayoq Pusaq pachaq tawa chunka iskayniyoq

1,800 Waranga pusaq pachaqniyoq 2,985 Iskay waranqa isqon pachaq pusaq chunca pisqayoq 2005 Iskay waranqa pisqayoq Nmeros ordinales. 1 2 3 awpaq eqen iskay eqen kinsa eqen
- 46 -

= primero = segundo = tercero

- 63 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Tiempo presente Noqa llankani llaqtapi = Yo trabajo en el pueblo. Qan llankanki = Pay llankan = Noqanchis llankanchis = Noqayku llankayku = Qankuna llankankichis = Paykuna llankanku = Tiempo pasado Noqa llankarani Qan Pay Noqanchis Noqayku Qankuna Paykuna Tiempo futuro Noqa Qan Pay Noqanchis Noqayku Qankuna Paykuna = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

11 chunka huqniyoq eqen 16 chunka soqtayoq eqen 20 iskay chunka eqen 25 iskay chunka pisqayoq eqen 30 kinsa chunka eqen 55 pisqa chunka pisqayoq eqen 100 packaq eqen 1000 waranqa eqen

= un dcimo = dcimo sexto = vigsimo = vigsimo quinto = trigsimo = quincuagsimo quinto = centsimo = milsimo

Nmeros partitivos o fraccionarios. 1/2 2/3 huk cheqta iskay kinsa cheqta 1/3 huk kinsa cheqta 3/10 kinsa chunka cheqta

Nmeros mltiplos iskay kuti pachaq kuti tawa kuti waranga kuti chunka kuti chunka soqtayoq kuti

Ejercicios de secuencias: - iskay, tawa, soqta, ..................., ......................., ................. - chunka, iskay chunka, kinsa chunka, ................, .................... - pachaq, iskay pachaq, ........................, ............................... - waranqa, iskay waranqa, ....................., ............................. - pisqa, chunka, chunka pisqayoq, ..................., ...................... - Tawa eqen, soqta eqen, ..................., ............................. - chunka eqen, iskay chunka eqen, ...................................... - huk kuti, iskay kuti, kinsa kuti, ..................., ......................... - huk cheqta, huk iskay cheqta, huk kinsa cheqta, .....................

Ejercicios: Noqa kani hatun qari. Qan kanki sumaq warmi. Pay kan allin runa. Noqanchis kanchis llankaq runakuna. Noqayku kayku Amanqay llaqtamanta. Qankuna kankichis qeswa runakuna. Paykuna kanku an ruwaqkuna.
- 62 -

- 47 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Ejercicios de identificacin: - ( 1 ) Sapallan - ( ) Haqay - ( ) Sinchi - ( ) As asmanta - ( ) Puuysiki - ( ) Aswan - ( ) Umasapa - ( ) Ancha Hatun - ( ) Cabezn - ( ) Dormiln - ( ) De poco en poco - ( 1 ) Sola - ( ) Sumamente - ( ) Muy grande - ( ) En aquel - ( ) Ms Tiempos personas Noqa Qan Pay Noqanchis (I) Noqayku (E) Qankuna Paykuna presente Ka- ni ka- nki ka- n ka- nchis ka- yku ka- nkichis ka- nku pasado ka- rani ka- ranki ka- ran ka- ranchis ka- rayku ka- rankichis ka- ranku futuro ka- saq ka- nki ka- nqa ka- sunchis ka- saqku ka- nkichis ka- nqaku

Conjugar el verbo cantar = Takiy Adjetivo calificativo munay qella umasapa sumaq yuraq hatun mosoq millay quechua Munay tika Qella warmi umasapa machu Sumaq sipas Yuraq kalabasa espaol Flor bonita Mujer perezosa Viejo cabezn Tiempos personas Noqa Qan Pay Noqanchis (I) Noqayku (E) Qankuna Paykuna presente Takini takinki takin takinchis takiyku takinkichis takinku pasado takirani takiranki takiran takiranchis takirayku takirankichis takiranku futuro Takisaq takinki takinqa takisunchis takisaqku takinkichis takinqaku

Conjugar el verbo trabajar: modo indicativo Tiempos personas presente pasado Noqa llankani llankarani Qan llankanki llankaranki Pay llankan llankaran Noqanchis llankanchis llankaranchis Noqayku llankayku llankarayku Qankuna llankankichis llankarankichis Paykuna llankanku llankaranku
- 48 - 61 -

futuro llankasaq llankanki llankanqa llankasunchis llankasaqku llankankichis llankanqaku

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Palabra verbo Es aquella palabra que presenta como base una raz verbal o una raz no verbal verbalizada, que lleva obligatoriamente sufijos flexivos y, opcionalmente, derivativos verbales y discursivos. Esta clase de morfema denota accin o estado y es, obligatoriamaente, el ncleo de la palabra verbal o de la frase verbal. La flexin verbal comprende las siguientes categoras: Tiempo, nmero, voz, persona, condicional , imperativo, aspecto. Verbos: rikuy puuy nanay rimay ruway yupay qoy kay watay = = = = = = = = = ver dormir dolor hablar hacer contar dar ser, estar amarrar puriy munay wiay takiy waqay churay llankay tusuy hanpiy = = = = = = = = = andar querer crecer cantar llorar poner trabajar bailar curar Adjetivos determinativos kaypi haqaypi noqaq paykunaq wakin pisi aska chaypi qanpa noqanchispa paykunaq Takikusun Patibamballaykaaso Patibamballay kaaso Kolerachayta kortaykuy Sinchi rabiasqan hamuni Warma yanaypa kawsanpi. Imataq oqaq vidayri Haykataq noqaq vidayri Kay runaq llaqtankunapi Waqaspa purinallaypaq. Conjugacin del verbo ser o estar = Kay Para conjugar el verbo quechua debe eliminarse el sufijo infinitivo -y.
- 60 - 49 -

frases en quechua frases en espaol Kaypi kasihan Aqu est Haqaypi kasihan wasi All est la casa Noqaq churiy Mi hijo

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Palabra pronombre
Es aquella palabra que sustituye al nombre de una entidad concreta o ideal expresada o pensada previamente. As los pronombres sustituyen a los sustantivos o nombres, pero tambin lo hacen con las frases y con las oraciones enteras. Los pronombres en quechua son: Pronombres personales: Son las que designan personas gramaticales. 1ra. persona 2da. persona 3ra. Persona 1ra. persona 2ra. persona 3ra. Persona Singular Noqa = yo Qan = t, usted Pay = l, ella Plural Noqanchis = nosotros (incluyente) Noqayku = nosotros (excluyente) Qankuna = vosotros, ustedes Paykuna = ellos, ellas.

Noqa munani munawanaykita = Yo quiero que me quieras. Qan chakrayta hamunki. = T vas a venir a mi chacra. Pay sumaq runa. = El es buen hombre. Noqanchis sarata hallmayku. = Nosotros cultivamos el maz. Noqayku papata tarpuyku. = Nosotros sembramos papa. Qankuna suwakama kankichis. = Ustedes son ladrones. Paykuna wasita ruwan. = Ellos hacen casa.

- 50 -

- 59 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Chaysi upa atoqqa allanawan chaki senqanta takarukusqa, hinaspa supayta nanaymanta qaparisqa.

Traducir al espaol Noqa llantata ruwani. Qan chakrata llankanki. Pay tarpun sarata. Noqanchis tantata rantinchis. Noqayku habasta tarpuyku. Qankuna papata tarpunkichis. Paykuna sarata hallmanku. = = = = = = =

Pronombres demostrativos: Denotan la ubicacin, dnde se encuentran las personas, animales o cosas. kay , kayta chay,chayta haqay,chaqay kaykuna chaykuna haqaykuna Singular ste, sta, esto cerca al hablante se, sa, eso cerca al hablante aqul, aqulla(o) lejos de las dos personas Plural stos, stas sas, sos aqullos, aqullas = sta flor = se perro = sa vaca = Aqul zorro. = sto pon al fuego. = Alcnzame so.

Kunanqa, kay tapuykunata kutichisun: 1.- Imanaqtintaq atoqri mana papa allayta atisqachu? ............... 2.- Ima rurukunatawantaq llaqtaykipi allanku? ...................... 3.- Imakunatan tarpunku chakraykipi? ................................. 4.- ...................................................................................... 5.- ...................................................................................... 6.- ......................................................................................

Kay wayta. Chay allqo. Chay waka. Haqay atoq. Kayta ninaman churay. Chayta haywamuway.

- 58 -

- 51 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Pronombres interrogativos: Sirven para hacer preguntas. pi?, pin? pikuna? ima? imakuna iman? imay? imayna? mayna? may?, mayqen? maykuna? mayqenkuna maypi? hayka? haykaq? mayqen? imarayku? imanaqtin? = = = = = = = = = = = = = = = = = = quin? ( slo para indicar personas) quin es ? quienes? qu? ( objetos, cosas, animales) qu cosas ? qu es? cundo? (tiempo) cmo? cmo ? cul ? cules ? cules? dnde? (lugar) cunto? (cantidad) cundo? (tiempo) cul ? (humanos y no humanos) por qu? por qu ? = Quin es l? = Quienes son ellos ?. = Qu ao ? = Cantos aos tienes ?. = Quiene haban venido a casa ? = A qu has venido ?

Paykunapaq Paykunata Paykunawan Paykunarayku Paykunamanta Ejercicios:

= Para ellos o ellas = A ellos o ellas = Con ellos o ellas = Por ellos o ellas = De ellos o ellas.

Chay wasin noqapa. Chay wakan qanpaq. Qankunawan risun llaqtata. Paykunarayku chakrata llankasun. Paykunata waqyasun takinapaq. Paqarin qanwan llankasun. Allinta rimanku qanmanta. Llaqtarunakuna noqamanta rimanku. Mamay Jesusa qanta waqyasunki. Paykunapa yana wakakuna.

= Esa casa es mo. = = = = = = = = =

Willakuy
Allqamari atoqwan Allqamari atoqwan chakra ukupi tupasqa. Allqamaris atoqta nisqa: Yaw upa atoq, Imatan ruwasihanki? Papatan makiywan allayta munasihani. Manan makillaykiwanqa atiwaqchu. Imawantaq allaymanri? Sara wiruwanpas allawaq. Wiruqa manama chaypaqchu Hinaspaqa allanawanya ruway !

Pin payqa? Pikunan paykuna? Imay wata? Haykan watayki? Pikunan hamusqaku wasita? Imaman hamuranki ?

- 52 -

- 57 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

Segunda persona en singular: Qan Qanpa Qanpaq Qanta Qanwan Qanrayku Qanmanta = T = De t, tuyo = Para t = A t = Contigo = Por t = De t

Pronombres posesivos: Denotan pertenencia y/o posesin, se forman agregando a los pronombres personales los morfemas: -q, -pa. Singular Noqaq = mo, ma, el mo, de m Qanpa = tuyo, tuya, suyo, suya, el tuyo, de ti. Paypa = de l, de ella Plural Noqanchispa = nuestro, de nosotros (incluyente) Noqaykuq = nuestro, de nosotros (excluyente) Qankunaq = de vosotros, ustedes Paykunaq = de ellos, de ellas. Ejercicios: Noqaq wallpay. Qanpa wasiki. Paypa chakran. Noqanchispa llaqtanchis. Noqaykuq chakrayku. Qankunaq wakaykichis. Paykunapa chitan. = La gallina es ma. = Tuya es la casa = = = = =

Segunda persona en plural: Qankuna Qankunapa Qankunapaq Qankunata Qankunawan Qankunarayku Qankunamanta = Ustedes, vosotros (tras) = De ustedes, vuestro (tra) = Para ustedes = A ustedes = Con ustedes = Por ustedes = De ustedes

Tercera persona en singular: Pay Paypaq Payta Paywan Payrayku Paymanta = El, ella = Para l o ella = A l o ella = Con l o ella = Por l o ella = Por l o ella

Pronombres indefinidos: Sealan vagamente al objeto, se forman agregando los morfemas: -pis, -pas, a los pronombres interrogativos, en casos afirmativos; agregando a los adverbios los morfemas: -ni, -mana, -ama, en casos negativos. Afirmativos: pipas maypas maypipas = quien sea, alguien, quien quiera. = alguna parte, alguien por conocer. = donde, donde sea.
- 53 -

Tercera persona en plural: Paykuna Paykunapa = Ellos, ellas = De ellos o ellas


- 56 -

El Habla de Apurmac

L.G.C.

L.G.C.

Apurimakpa Runasimin

mayqenpas imapas haykapas haykaqpas maypis Negativos:

= cual, cualquiera de ellos (ustedes). = algo, alguna cosa. = cuanto, cuanto sea. = cuando, cuando sea, alguna vez. = donde, donde es.

Pronombres numerales: indican el nmero de personas se agregan los morfemas: -ninchis, -atinchis, -nintinchis, -nchis, -chis hukninchis = uno de nosotros iskayninchis = los dos kinsantinchis = nosotros tres sapanchis = solo nosotros llapanchis = todos nosotros Declinacin del pronombre: Primera persona en singular: Noqa Noqaq (pa) Noqapaq Noqata Noqawan Noqarayku Noqamanta = Yo = Mo = Para mi = A mi = Conmigo = Por m = De mi

ni pipas ni maypas ni maypipas ni mayqenpas ni imapas mana maypipas mana mayqenpas mana haykaqpas

= nadie. = ninguno, ninguna. = en ningun lugar, = ninguno de ellos. = nada, no hay. = en ninguna parte. = ninguno, nadie, ninguno de ellos. = nunca, jams.

Pronombres cuantitativos: Indican la cantidad o existencia de personas, animales y cosas. chullalla iskaylla tawalla noqalla qanlla paykunalla sapallay sapallayki sapallan taytallay wakin llapan = uno solo = solo dos = solo cuatro = solo yo = solo t = solo ellos = solo yo = solo t = solo l = solo mi padre = parte de algo = todos

Primera persona en plural: Noqanchis Noqaykupa Noqanchispaq Noqanchista Noqanchiswan Noqanchisrayku Noqanchismanta = Nosotros (tras) = De nosotros (tras) = Para nosotros (tras) = A nosotros (tras) = Con nosotros (tras) = Por nosotros. (tras) = De nosotros (tras)

- 54 -

- 55 -

You might also like