BABALER SYANINDAN KIZILBALIA: ANADOLU'DA SLM HETERODOKSSNN DOU VE GELM TARHNE KISA BR BAKI

AHMET YAAR OCAK KONUNUN SINIRLARJ VE METODOLOJ Alevliin tarili, dnya tarihindeki benzeri birok olg gibi kk uzun yzyllara dayanan bir sre oluturur. Bu sre, uzun ve belli bir kronolojik boyutta, belli bir m ek n d a baza ok yava ta olsa deiim e urayarak bu g n e k adar gelen ok ta hom ojen olm ayan bir toplum sal yapnn r n d r. Dolaysyla bu tarihin b t n ynleriyle analizi, sistemli bir biim de kavran mas, anlalm as ve anlatlm as hayli etin ve gii bir konu olarak byle bir makale erevesinde tabii ki tam anlam yla nuikn olam ayacakur. Bu m akalenin am ac da, byle b ir iddiadan olabildiince kanarak, bu gnk d u ru m d a tarihsel ve aktel boyutlaryla o rta d a d u ran Alevlik o lgu sunu anlam aya yardm c olabilecek geel bir tarihsel persp ek tif vermeyi d e n em ek tir. B ununla b e ra b e r unu da rah atlkla syleyebiliriz ki, bugn bu p ersp ek tif denem esini yapabilm ek, b u n d an on onbe yl ncesine isbele daha kolaydr: nk bu zam an iinde Alevlik aratrm alarn d a km sen meyecek bir mesafe alnm tr. n m zd e h en z kaedilecek uzun bir yol m evcut olm asna ram en, aln an bu m esafe, b u rad a deneyeceim iz genel hatl taril perspektifi iin yeterlidir. Hi phesiz T rkiye'nin, 1950'lerde balayp 1980'ler sonrasnda hzla nan toplum sal deiim inin bir sonucu olarak gdene gelen Alevliin tarihi burada batan gnm ze kadar btnyle ele alnacak deildir. Baln da gsterdii gibi, biz burad a bu uzun s recin yalnzca XIII. yzyldan XVI. yzyl so n u n a k ad ar olan ksm n incelem eye alacaz. B, esasnda rastgele yaplm b ir ayrm deildir. Bu d n e m , Alevilik d en ilen o lg u n u n tarihsel arkapla itibariyle en nem li d n e m d ir ve Alevliin anlalm asnda kesinlikle gzden uzak tutulm am as g ere k en ana olgularn yer ald tem el kronoloji kesitidir. Bu d n em erevesinde, Alevliin T rkiye'nin siyasal tarihiyle balants, bu balant erevesinde kendi tarihi iindeki tem el
Belleten C. LXIV. 9

130

AHMET YAAR OCAK

d nm n o k talan , toplum sal ve ideolojik yaps, teolojisinin oluum sreci, ana unsurlar ve nitelii, A nadolu'daki eitli m ezhebi ve tasavvuf ku ru m lamalar ve kesimlerle balans vb. konulara temas edilecektir. Byle bir ereve, hi phesiz cidd bir yntem i gerekli klm aktadr. Bizim burada uygulamaya alacamz yntem, m odern sosyal tarih yntemi olacaktr. Bu itibarla byle bir yntem anlay sz konusu o ld u u n d a d lecek c byk yanl, son on ylda yaymlanan pek ok aratrm ada daha ilk bakta gze arpan ok nem li yanltr. B unlardan ilki, Alevlii hem Trk ve Trkiye tarihinden, hem de daha genel bir bakla slm tarih in d en bamsz, tek bana, benzersiz bir olgu olarak grm ek ve o n a bu bak a syla yaklamakur. Baka bir ifadeyle, iaret edilen tarihsel izgide ortaya kan benzer yaplanm alarn dnda, nev'i ahsna m nhasr (si generis) bir olgu o lduunu varsaymaktr. Byle bir yaklam, Alevlii yalnzca A nadolu topraklaryla snrlam ak suretiyle, onu uzun bir zam an ve geni bir m ekn boyutunda gelien tarihsel ve kltrel izgisinden soyutlad gibi, Alevlikle ilgili pekok eyi anlalmaz, iinden klmaz, ksaca deform e hale getirm ek tedir. O n yldr yaplan yaynlarda buun rnekleri ok boldur. te tam bu noktada Alevliin teolojik boyutuyla ilgili bir baka yaklam yanl gndem e gelm ektedir. Bu, Alev teolojisini genelde slm heterodoksiside bamsz, benzeri olmayan kendine zg bir teoloji olarak grm ek tir. Oysa bu teoloji yakndan incelendiinde, onu yalnz bana bir olgu ola rak deil, genelde tpk, Trkiye'nin ksmen iindeki ve ksm en yakn evre sindeki Yezidlik, Ehl-i Haklar, Nusayrlik, Drzlik vs. gibi. slm leterodoksisinin bir paras, daha dorusu, Trkiye tarihi iindeki uzants olarak gr mek zaruri bir hal alr. Alevlie byle yaklald takdirde, o n u n gerek tari hini gerekse teolojisini anlam landrm ak, bu teolojiyi tekil eden unsurlar al glayabilmek im kn d ahiline girecektir. Aksi yaklam, son zam anlardaki "Ale\ilik ay 7 bir dindir, Islm m ezhebidir, deildir, slm ddr, slm iidir eklindeki yanl ve gereksiz tartm alara sebebiyet verecektir ve nitekim vermitir. Bu tartm alar balatanlar, ideolojik kayglarnn evkiyle ve s zn ettiim iz tarihsel perspektiften kopuk olarak Alevlik olgusuna yakla anlardr. Bu itibarla, Alevliin tarihini ve bum bir paras olan teolojisini salam bir ekilde kan am ann, Alevlik araurm alarnda olmazsa olm az bir nart olduunu burada vurgulam akla yarar vardr. nc bir yanl ise, Alevlii ve tarihini, Hz. M uham ned'i lm n den sonra ortaya kan hilfet ekim eleriyle irtibatladrm ak, dolaysyla

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

131

orad an balatm aktr. Pek ok Alev aratrcnn srf in anlarn n etkisinden kurtulam ad veya Alevliin kkenini olabildiince eskilere g trebilm ek iin bilerek dt bu yanl, ok nem li zam an, m ekn ve anakronizm so runlar d ourm akta olm asna ram en srdrlm ektedir. Oysa ok iyi bilin dii zere, bu irtibatlandrm a ancak lik iin sz konusudur. Bu m akalede ite bu h e r yaklam, perspektif ve yntem yanlndan da uzak d urulm u tur. Alevlik aratrm alarnn metodolojisiyle ilgili bir dier nem li husus ie udur: Bilindii gibi, 1990lara doru Alevliin gncel bir konu olarak g n dem e gelmesiyle birlikte gerek Trkiye'de gerekse T rk iilerinin youn lukla yaad Almanya, Avusturya, H ollanda, Fransa vb. Bat Avrupa lkele rin d e pek ok a n tro p o lo g ve sosyolog Alevlik aratrm alarn a yneldi. Yaplan yaynlarn nem li bir ksm Alevliin tarihsel geliim ini, teolojisini, bu teolojinin temel kavram ve sem bollerini iyi anlam adan acelc yaplan, yal nzca snrl alan aratrm alarna ynelik yzeysel ve ounlukla da yanl tehis ve yorum larla dolu idi. B unun sebebi kanaatimizce, saylan sosyal bilin disiplinlerinden gelen bu aratrm aclarn, Alevlik konusunda salam bir ta rihsel perspektif tem eline dayal bir bilgi birikim inden yoksun olm alarndan geliyordu. Son zam anlarda bu eksikliin farkna varld. nk bu donanm elde edilm edii takdirde, "Alevlik zihniyeti" diyebileceim iz, A levler'in kendilerine ve dndakilere bak tarzn, bu tarz ekillendiren tarihsel fak trleri kavram ann ve analiz etm enin imknszl grlebildi. Oysa bu zihni yetin kavranmas Alevlik aratm alarnda en n d e gelen bir meseledir. Bu konuyla balantl bir baka nem li ve g ncel bir p ro b lem de, Alevliin tarihini aklamaya ynelik, nisbete yakn zam anlarda oluturulan tamamiyle bilim d bir tarihsel yaklamdr. G nm zn n d e gelen baz Alev ilerigelenlerini ve aydnlarnn sk sk n e srd bu yaklam, mo dern tarihiliin ortaya koyduu sonularla ou yerde rtfneyen, hatta onunla atan, uydurm a ve deform e bir tarihsel baktr. Alevlii ycelt meye, onu Trk tarihinin genel izgisi zerinde ayrcalkl bir yere oturtmaya uraan bu yaklamn arkasndaki psikolojiyi anlam ak ve bir lde anlayla karlamak m m knse de, yol at deform asyon, gelecek nesillerde byk alglama yanllan douraca iin dzeltim esi gerekm ektedir. Bununla u ramak ve tashihe almak ta ok zordur ve genellikle iddetli tepkilere yol amaktadr.

132

AHMET YAAR OCAK

KAYNAKLAR, KAVRAMLAR, SORUNSALLAR H al byle olunca, belirttiim iz tarzda bir tarihsel bak ortaya koyabil m en in n n d ek i en nem li problem , kaynak p ro b lem id ir. Bilindii zere, Alevliin, lik'te olduu gibi yazl n e bir tarih, n e de teoloji gelenei olum utur. Dolaysyla Alevliin d tarihi diyebileceim iz (b u rad a iliin tarihini Aleviliin tarihi olarak d e e rlen d irm e n in ok yanl o ld u u n u bir kere d ah a vurgulayalm), siyasal ve toplum sal olgularla ilgili m acerasn yeni d en kurgulam ak iin araurm ac, byk apta O sm anl ve zam an zam an da ilk Safevi kaynaklarna (burada d a Alevliin tarihini Safevler'in tarihiyle kan u rm am ak gerekdii h em en belirtelim ) ihuya duyacakur. A m a o u n lukla da O sm anl kroniklerine ve O sm anl ariv b elg ele rin e d ayanm ak zo ru n d ad r. Resm kaynaklar diyebileceim iz bu birinci g ru p kaynaklarn yaratu en nem li sorun, bu tarihi n e d e olsa O sm anl m erkez y netim inin veya o n u n la savaan Safevi devletinin bak asna g re yan sttk larn d an , b un u n etkisinde kalabilm e tehlikesidir. Bu da belki nem li l d e giderilebi lecek bir saknca olm akla beraber, asl m esele, bu kaynaklarn da Alevliin d tarih in i kesintisiz b ir biim d e o rtaya koym akla yetersiz o lu u d u r. B unlarn d n d a m u h te lif ta rih le rd e T rkiye to p ra k la rn a g elm i baz Avrupal g ezginlerin se y a h a tn a m e le rin d e d e zam an zam an Alevlik ve Alevler'le ilgili pasajlara rasdarsa da, b u n la r ok az XVII., am a d a h a ok XVIII. ve XIX. yzyllar gibi olduka ge devirlere aittir. Ayrca bir ksm Alev dedelerinin elinde bulunan eski ecereler (siydem neler) , b e ra a r vs. ise, byk ounluuyla O sm anl m erkez ynelim inin imal ettii belgeler dir. G rld gibi, Alevliin tarihini yazmak isteyen bir araurm ac Alevlik d yazl kaynaklar olarak bunlarla yednek zoru n d ad r. ikinci g rup kaynaklar, Alevliin kendi kaynaklardr ki, biri yazl kincisi szl olmak zere iki g ru p ta ele alnabilir. B unlar ok dah a problem atiktirler. nk yazl olanlar her eyden nce olduka ge bir devirde, m esel en erken XVIII. yzyldan balyarak ve zensiz bir biim de yazya geirilm i bu lunduklar gibi, Alevliin d tarihini oluturm aya yaram aktan ziyade, i ta rihi dediim iz, inanlar, ritelleri ve baz n d e gelen tarihsel alsiyederinin, yani Alevi Bektai evliyasnn hayatlar ile ilgilidir. B unlar, nefesler, m ekabe koleksiyonlar (m e n k b m e lc r)d r. kinci g ru p tak iler ise tabii ki kayda gemesi ve ulalabilmesi ok zor, bazan imknsz olan szl rivayetlerdir. Kaynak pro b lem in e bylece bir gz attktan sonra, b ir baka nem li problem e daha tema* etm ek gerekiyor, ki o da Alevlikle ilgili kavram lardr.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

133

T rk iy e'n in iin d e b u lu n d u u b u g n k h e r t rl kavram karm aasndan Alevlik'le ilgili kavram lar da payn alm akladr. Bylece kendi tarihsel kon tek stlerinden saptrlarak kullanlp yorum lanan bu kavram larn en banda, A le \ terim inin bizzat kendisi gelir. Bilindii gibi gnm z Alevleri kendileri iin bu terim i kullanm akta srarldrlar. B unun iki sebebi var gibi grnyor: Birincisi, b terim in Alevliin inan m erkezinde du ran Hz. Ali'nin adndan yaplm olm as, kincisi de tarihte kendilerine dardan verilmi, kzlba, rfz, zn d k, m lh id ' ve benzeri di er isim lere kyasla aalayc bir anlam yanstm am as, hatt aksine, Peygam ber'i d am adnn adn d an treildii iin yceltici olm asdr. Oysa bug n alann n d e gelen uluslararas uzm anlarn n da belirttikleri gibi, kzlm kelim esi, ah smail ve Safevlerle birlikte ortaya kan asl ta rihsel isim dir ve balangta h erh a n g i p ejo ra tif b ir anlam yoktur2. Bu keli meyle ilgili tarihsel aklam alar d a ok iyi bilinm ektedir. A/evf terimi ise esa snda ok eski olm akla beraber, Trkiye'deki Alevlikle hi ilgisi olmayan ok geni bi alam ifade etm ek te, m slan corafyann m u h te lif zam an ve m e k n larn d a Trkiye Alevliiyle uzak yakn hi b ir balants vv yaknl bulunm ayan evrelerce tam am en farkl bir erevede, Hz. Ali soyuyla ilgili olu an lam n a kullanlm tr'. Trkiye Alevliiyle ilgili kullanl ise, XIX. yzyl gibi ok yakn bir zam andadr. A/en* terim i ayrca, Trkiye Alevliiyle zam an, m ekn ve teoloji olarak ok ta yaknl olm ayan Nusayrler iin kul lanlm aktadr.
Ksaltmalar: BOA = Babakanlk Osmanl Arivi DEFM - D arlfnun Edebiyat Fakltesi M ecmuas, stanbul EI2 = Encyclopedie de l'Islam, Lcide, 2. bs. MD = M him m c Defteri TD = Tarih Dergisi, stanbul T D \A = Trkiye D in n e t Vakit slm Ansiklopedisi. stanbul TED - Taril Enstits Dergisi, stanbul THEA = Trk Halk E debilen Ansiklopedisi. stanbul TKA = Trk Kltr Altrm alar, Ankara TKAE = Trk K ltrn Aratrna Enstits. Akara TTK = T rk Taril Kurum u. Akara ZDMG - Zeitschrift d er Detsclen M ogenlandischen Cesellschaft. Berlin 'Bu terim lerin Trkiye tarihinde zam an iinde kazand anlam larla ilgili bir tahlil dene mesi iin bu. A. Yaar O c a k ," Trk heterodoksi tarihinde zndk, hrici, rfzi. ntlhid. ve ehli bid'at deyim lerine dair baz dnceler. TED. XII (1981-1982). ss. 507-520. 2 Bk. A. Glparl . "Kzlba, A. * Bk. W. Kadi. "AlawT . Elr. A. Yaa Ocak. "Alevi". TDVIA. E ld e k i "Alawis" maddesi, bu "di tamakla olp. Fas'la bi zamanlar hakimiyet si n yerel bi hanedann tarihivlc ilgilidir.

134

AHMET YAAR OCAK

B unun dn d a d a h a pek ok kavramn yerinde kullanlm am as, konuyla u raanlarn karsna b ir ok m esele karm aktadr. Bu konudaki ikinci bir kavram kargaas da, g n m z Alev! aydnlarnn Alevlii h m an izm , d e m okrasi, laisizm, eitlikilik vb. ada kavramlarla tarif etm eye alm alarn dan dom aktadr. Bu konudaki srarn tem elinde Alevlii bir eit m o d em lemeci b ir ideoloji olarak sunm ak suretiyle Alev kkenli olm ayan Kemalist elit tabaka iinde m evcut eski nyarglar silmek ve bylece o n a m eruiyet kazandrm ak endiesi yatm akla beraber, ok nem li b ir bilin ve alglam a sapm asna sebep olm akta, dolaysyla gelecek nesiller iin tarihsel kkleriyle ilgisiz sanal bir Alevlik imaj yaratm ak gibi cidd bir tehlike o luturm aktadr. Alevliin tarihiyle ilgili sorunsallara gelince, bun larn en banda, yuka rda m etodoloji yanllarn vurgularken tem as edilen Alevliin balang tarihi konusu gelir. Yani Alevliin tarihini ne zam an ve n e re d e n balatm ak doru olacakur? Bu konuda Alevlerin bizzat kendileri ve Alev aratrm acla rn ou, Alevlii Hz. Ali ile M uaviye'nin hilafet atm alar d n e m in d e n balaurlar. Bunu ilk bakta doru gibi gsteren ey, Alevliin an a inan ko nusu olan Hz. Ali'dir. Bu yaklamn tem el m anu udur: M adem ki Alevlik Hz. Ali etrafnda olum u ve teolojisinin m erkezine onu koym utur, b u tak dirde balang Hz. Ali ile ilgili olm aldr. Oysa bu balang noktas ilik iin geerlidi ve ok iyi bilindii zere iliin tarihi gerekten b u rad a n ba lar. Hz. Ali kllnn Alevlie yansmas ise, aada grlecei gibi, XV. yz yln sonlan ve XVI. yzyl balardr. B unun gibi Alevliin tarihsel balang m ekn da hilfet ekim elerinin getii A rap to p rak lan deil, A nadolu top raklardr. Ama Alevlii oluturan toplum sal tabann ve inan yapsnn k kenleri Anadolu da dahil, O rta Asya'dan B alk an lara kadar uzan an geni bir corafyaya dayanr. kinci sorunsal, Alevlii yaratan toplum sal tabanla ilgilidir. B ugn Alev zm releri etnik kkenleri itibariyle deiik unsurlar iine alr. Alev Ti'rkler olduu gibi Alev K rtler, krlem i Alev T rkler, trklem i Alev K tle, A bdallar, h att be alu kuak ve belki d ah a eski devirlerden itib aren ihtida etm i o lu p kken itibariyle A n ad o lu 'n u n yerli h alk larn n to ru n la r olan Aleviler vardr. Bunlar tesbit ve tehis edebilm ek ok zor o ld u u kadar, say larn ve isbetlerini d e kesin istatistik verilerle belirlem ek im knszdr. uras da bir gerektir ki, bugn Alevlerin byk ounlu u T rk kkenli o lu p ikinci sra)i K rt kkenliler alr. Bugn bu iki kesim in yazarlarnn ararasnda Alevlii sahiplenm e konusunda bir ekime vardr. O halde Alevlik tem elde hangi euik g n p arasnda dom utur?

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

1H5

nc b ir sorunsal ise, Alevliin teolojisi konusudur. Milimlii gibi Alevliin yazl ve sitematik bi teolojisi yoktur. Mevcut leoloji ise ln ifahi, hem m itolojik bir karakter arzetm ekte o lu p geni bi senkretizm in r n d r. Bu ise cidd m eseleler ortaya getirm ektedir. Bununla ilgili olarak ze rin d e durulm as gereken balca nokta vardrl- Bu teolojinin oluum s reci ve bu sreci etkileyen faktrler nelerdir? 2- Bu teolojiyi oluturan unsur lar han gileridir? 3- Bu leoloji nasl bir teolojidir? te bu m akalede bunlar zerin d e de ksaca durulacaktr. N ihayet son fakat ok nem li bir sorunsal da, Alevliin tarihinin d n em lere ayrlmas, baka bir deyile, bu tarihi oltra tem el dnem lerin tesbiti m eselesidir. Alevliin gerek d, gerekse i Larilii birden kapsayan bu d n m noktalar hangileridir, niin? gibi sorularn cevaplandrlmas, b yk b ir nem arzetm ektedir. Bu d n em lerin iyi analiz edilm em esi halinde, Alevliin bugnk d u ru m u n u da doru deerlendirm ek m m kn olamaya caktr. te eer Alevlik A nadolu'da, daha dorusu Trkiye corafyasnda ouya kan bir olgu ise -ki bize gre yledir- bu olguyu ilk harekele geiren ve yukarda deiik ynlerini sralam aa altmz zu tarihsel srecin aktif alaa yansyan ilk byk ve m him olay, hi phe yok ki Babaler isyandr. Bu isyann m ahiyet ve niteliini iyi kavramak, Trkiye'de Alevlik olgusunun anlalabilmesi iin bir tem el h arek et noktas olarak dnlm elidir. BABALER SYANI: XIII. YZYIL TRKYESNDE HETERODOKS SLMIN TOPARLANII YAHUT ALEVLN TARHSEL TABANI Trkiye topraklarnda Seluklu ve O sm anl dnem lerinde ne keze kar pek ok toplum sal hareket yahut isyan m eydana gelmitir. Fakat yalnzca iki tanesi, Snn slm d evreleri toparlayarak kendilerinden sonra uzantlar gnm ze kadar devam edecek olan byk kitlesel inan hareketlerine dnebilm ilerdir. B unlardan biri, im di sz konusu edeceim iz, Anadolu Seluklular zam annda, 1239-40'ta vk bulan Babaler isyan, dieri ise O sm anl d n em in d e,1416 ylndaki eyh B edreddi ayaklanmasdr. H er iki ayaklanma da, ilki A nadolu'da kincisi B alkanlar'da olmak zere, Alevliin olumas iin gerekli altyapy hazrlam lardr.

13(5

AHMET YAAR OCAK

B ab aler isyan, iinde ksm en yerli halk an d a b ir kesim b u lu n m ak la b e ra b e r, b y k o u n lu k la Seluklu A nad o lu 'su n d ak i d a n k yaayan, h eteo d o k s slm anlayna m e n su p koar-ger ve yar g er T rk m e n kitlesinin sa h n ey e koyduu byk b ir toplum sal h a re k e ttir. A dn, isyana n c l k et m i o lu p , biri A m asya'da o tu ra n Baba lyas- H orasn, dieri d e K efersu d d a o m u halifesi olan Baba shak isimli iki eyhten a lm a k ta d r 1 H e ikisi d e, . X III. yzyl O rta D o u'snda zellikle Irak, ran ve A n a d o lu 'd a byk b ir yaygnla sahip Vefye tarikatna m e n su p idiler. zerin d e bilim sel alm alarn ok fazla o lm ad bu isyana, 1990'h yl lard a Alevlie d air yaym lanan h em en h e r p o p le r eserd e g eni yer verildii g r l r'. Bu d a B abaler isyannn Trkiye ta rih in d e Alevliin o lu m asn d a tem el o ld u u n a d a ir b ir o rtak kabul b u lu n d u u n u g ste rir. Esas itibariyle, b u g n e k ad a r yaplan a ra trm a la rn d a g ste rd i i zere, B a b aler isyan, zellikle O rta ve G iiey D ou A n ad o lu 'd a ek o n o m ik ve top lu m sal, h a tta psi kolojik sk n tlar iinde yaayan krsal ve k o n ar g er kesim le S eluklu yne lim i ara sn d ak i sosyo-ekonom ik atm a z e m in in d e gelien b ir to p lu m sal ay ak lan m a h a re k e lid ir. Bu isyanda, sz e d ile n k itle le r a ra sn d a yaygn, g l b ir "m ehdici" (m esiya u ik) ru h a dayal h e te o d o k s in an lar, ideolojik a a olarak kullanlm tr". Dolaysyla, isyan, z a m a n n d a o k yaygn b ir etki m eydana getirm i ve A nadolu'daki krsal kesim e m e n su p S n n slm d kit leleri birletirerek b ir to p a rlan m a salam tr. syan lid e rlerin in kim liklerinin d e ortaya koyduu gibi, lam am iyle b ir tarik at ta ra fn d a n rg tle n m i bu to p arlan m a, A n ad o lu 'd a h e te o d o k s slm m erkezli ilk to plu m sal h are k et ol m utur. II. G yaseddi K eylusrev y n etim in in yaratt cid d ek o n o m ik ve to p lum sal rah atszlk lar, bu kitleleri ok zor d u ru m d a b rak m t. Bu yzden B aba lyas'n T a n r ta ra fn d a n g n d erilm i, lh yetk ilerle d o n a tlm bir
'Bu konuda bk. C laude Cahe. "Baba Ishaq. Baba llyas. H adjdji Bektai) el quelqtes autres. Tttrcica, I (1969). ss. 53-64. A. Yaar Ocak, Babaile syan M e tili in Tarihse! Altyaps Yalm A nadolu 'da Trk-slm Heterodoksisii T eekkl. stanbul 1996. D ergh Yay.. 2. bs ss 105-112. 120-122. * Msl. bk. Cem al eter, Alevilik Olay: T o p lu m sa l B ir B akaldrnn Ksa Tarihesi, stanbul 1989. ss. 111-114; R, Y rkolu, O kunacak En Bi p i k kitap n sa n d m T a r ih te ve G ntntizdc A le\ilik. stanbul 1990. Alev Yav.. ss. 170-177; Fuat Bozkurt, A le\ili in T oplum sal b o n ttla n . stanbul 1990. Yn Yav., ss. 18-28; Nejat Birdoa. A n a d o lu u n Gizli K ltr Alevilik, n stanbul 1990. H am b u rg Alevi K ltr M erkezi Yay., ss. 46-02; akir Keeli, A leviIik:Bozkrda Yanan .AJe. Ankara (tarihsiz), ss. 158-182. ve daha biroklan. " Bk. O cak, a.g.e.. ss. 76-83

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

137

m eld kim liiyle o n la ra b ir dnya cen ei vdederek yapt iyi rgtlenm i p ro p o g ad ala ra byk b ir istekle katlm lar ve ayaklanm lard. Halife Baba sh ak ' fiilen y n etti i bu byk isyan h a re k e ti, G ney D ou ve O rta A n a d o lu 'd a a b u k geliti. K efersu d 'd a A dyam an, Malatya vc civarna, A m asya'dan T o k at, Sivas, o ru m , ve b u g n k Yozgat havalisine, o rad an da K rehir y ak n larn a k ad a r yayld. B abaler Seluklu kuvvetlerim tam o iki defa yenilgiye u rattlar. S oda acak paral Fak askerleri kullanlarak K rehir yaknlarndaki Malya ovasnda B abaler ar bir yenilgiye uratldlar ve katliam a tabi tu tu ld u lar. Sa kalp yakalanabilenleri, K onyaya gtrld; k a a b ile n le r ise etra fa , uzak m m a k a la ra d a lp sak lan d lar. Baba lyas Amasyada, Baba shak Malya savanda ld r ld 7. B abaler isyann iyi anlayabilm ek iin, u hususlar iyice gz e al m aldr: Bu isyan, h e r eyden nce, m erkeze kar gelitirilen bir bakm a siya sal am al to p lu m sal b ir ayaklanm a o lu p , kesinlikle le le ro d o k s slm 'n S n n slm 'a ka giritii bir din sava deildir. B unun en ak delili, isya n n h e d e f olarak S n n halk deil, yalnz ve yalnz Seluklu ynetim ini g zetm i olm asdr. M erkeze bakald a bu lelerodoks evrelerin, en ufak bir b iim d e lik'le ilgisi b u lu n m a d d a yaplan aratrm alarla ortaya k o n u l m u tu r1. Ayrca B abaler isyannn, yerleik evrelerle kona-ger evreler 1 arasndaki klsik b ir toplum atm as o lduu, dolaysyla kincilerin birinci lere kar giritii b ir bakaldr, bi toplum sal pro testo hareketi niteliini sergiledii de u n u tu lm am a ld r. B abaler isyan h e r n e k adar glkle ve byk kym lar pahasna basurlabilm i ise de, sultan K onyad an kartacak k ad ar Seluklu ynetim ine kor kulu a n la r yaatm ve A nadolu Seluklu D evleti'in d e epeyce zayflamasna seb ep o lm u tu r. B abaler isyan asl fo nksiyonunu ie bu aam adan sonra icra etm i, isyann h a re k e te geirdii kitleler, A n ad o lu 'd a b u n d an sonraki m ezhebi ve tasavvuf! b t n S nn slm d p ro p ag an d a hareketleri iin e elverili sosyal taban tekil etnitir.T rkiye tarihinin en m him toplum sal d in h are k etle rin d en biri, Rum A bdallar (AbdalAn- Rt'n) hareketi, Babaler isyannn tarih sa h n esin e kard b ir o lg u d u r ve Alevlik ve Bektalik ite bu m iras ze rin d e d o u p geliecektir.
' A g.e.. ss. 128-135. HA.g.e ss. 14(3-147.

138

AHMET YAAR OCAK

BABALER SYANI'NDAN RUM ABDALLARINA, RUM ABDALLARI NDAN BEKTALER'E Malya savann akabinde katliam dan kurtulabilen Babaler, 1246'daki Mool igaliyle beraber, bask altnda kalm adan, d ah a rah a t bir o rtam d a ya ayabilmek midiyle zellikle Bizans snr m n tk alarn d a ortaya kmaya ba layan, M eteeolu, Aydnolu ve Osm anl beylikleri gibi c beyliklerine git tiler ve o rala rd a hem fetihlere katldlar, hem d in grlerini yaydlar. in bi safhas Fuad K prl tarafndan m u h te lif yazlarnda ve k itap larn d a de tayl olarak ortaya konulm utur". XR7. yzyln balarna rasdaya bu zam an zarfnda Baba d e n ile rin in artk halk arasnda R u m AbdaJIan o larak anl dklar g r l y o rd u 1 O n lar kim o ld uklarn soranlara "Baba IIyas m rid i ". yim, Sey id Ebu'l-Vef tarikinden" cevabm veriyorlar", bylece Seyyid Eb'ly V ef'm ve Baba lyas' adn h e n z u n u tm a d k la rn g steriy o rlard . G riildi gibi bu dnem de henz Hac Bekta- V el'in ad gem iyordu. Sz konusu beylikler iinde yalnzca O sm anl Beylii b ir devlet olarak geliip yaylma im knn bularak yazl b ir tarih gelenei o lu tu rd u u n d a n , b u n lar hakkm daki szl geleneklere bu kanalla ulaabildiim iz iin yalnzca Osm anl sahasndaki Rum A bdallarn, o n la rd a n d a ancak ok n l olanla rn tanm a im knna sahibiz. D ier c beylikleri d e byle b ir yazl tarih ge lenei brakm a im knna eriebilselerdi, o ralardaki Rum A b d allan 'n d a ta nyacaktk. te bu sebeple n e tam olarak saylann, n e d e eylem lerini bile bildiimiz bu d e n ile rin , XIV. yzyl A n ad o lu 'su n d a gl b ir h etero d o k s slm cereyan oluturduklar grlyor. S nr boylarndaki fetih harekederide gazilerle birliktelikleri esnasnda o n la n n o u n u ken d i m rid leri ara sna k attk lanna hem Osm anl kronikleri, hem ariv belgeleri ahiik ediyor. m er Ltfi B arkan'n bu konudaki "K olonizatr T rk D e\ilen " isimli, kla siklemi nl m akalesine kaynaklk ed e n bu belgeler, o n la n n O sm anl top rak la n ln h em en h e r yerinde o ld u k larn gsteriyor. Geyikli Baba, Abdal Musa, Abdal M trad, Kzl Deli, Seyyid Ali Sultan gibi, b t n bir XIV. ve XV.
'' Msl. bk. Trk E debiyatnda lk M tasam flar. -Akara 1976, 3. bs.. ss. 349-352; "Anadolu'da slmiyet", DEFM, 5 (Evll 1338) m uhtelif sayfalar; "Abdal. THEA. stanbul 1935. 1. fasikiit: Osmanl D etiein Kuruluu. Ankara 1950. TTK. yay., ss. 94-102. 10 Bk. kpa$azde . A fikpafazde Tarihi (T e n rih -i l-i O sm an), yay. l Bey. stanbul 1332. s. 205: Bu Rum 'da d rt taife m d r kim miisfirler iinde anlur: Biri Gaziyan- Rum , biri Ali\-an- Rum. r biri Abdalan- Rum tr bii BacvaiM Rum". 11 Msl. bk. Akpaazde . s. 46; Anonim Terarih-i l-i O sm an. st. n. Kt.. Trke Yazmalar, nr. 2438. v. 42b-43a: Ne^ri. Cilannm. yay. Fr. Babiger. Leipzig 1951, I. 47.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

139

yzyl boyunca o rta la rd a dolaan bu derviler, k endi m enkabev tarihlerini de yarattlar ve bize bu yzyllara ait, ancak d ah a sonra yazl hale getirilm i zengin netin koleksiyonlar braktlar. Bi g elenein iinden karak tarikat h alin e gelen Bektailik kanalyla bu m etin koleksiyonlarn tandm z iin b u g n biz o n la ra -ilerin d e b ir tek defa bile B e k ta kelim esi gem edii halde- "Bekta m e n k b n m e le ri diyoruz. Oysa bu m etinlerd ek i m enkabeleri yaratan d e n ile r, m e tin le rin d e gsterdii gibi, k endilerin e Bekta deil, R u m Abdal diyorlard. Bu m etin ler iyi b ir tahlile tabi tu tu ld u u zam an, szn ettiim iz heierodoks m sliim anln belli bal in an karakteristiklerini yaantlaryla or taya koyan d e n ile ri gz n n d e kolayca canladrabiliyoruz. Salar, sakal lar ve bazan byklar ve kalar kaznm , b eld en yukarlar plak, srtlarnda bir hayvan postu, b o y u n la rn d a ak kem ikleri ve ngraklar, b ellerinde para ve yiyecek toplam aya yarayan kk kaplar (kekller) asl, bir ellerin d e bal talaryla dolaan bu d e n i le r, A llahn isa b e d e n in e girip isan klnda g r n d n e , b e d e n ld k te n so n ra ru h u n baka b ir b e d e n d e yeniden dnyaya geldiine inanyorlard. N am az klm adklar, o u tutm adklar, iki idkleri, esrar kullandklar iin u radklar e h ir ve kasabalarda ounlukla halkn ve u lem nn k n a m alarn a ve bazan h ak a retle rin e m uh atap oluyorlar, krsal b lg elerd e ise byk b ir sayg ile k arlanyorlar ve evliya m uam elesi gryorlard. B unlar, k en d ilerin e tabi olduklar eyhlerin adyla anlan g ru p lar o lu turuyorlar, bazan b irb irleri a ra sn d a m ii b ir rek ab et duygusuyla kavgalar edebiliyorlard. K en d ilerin i m slm a olarak tannlyorlar ve fet hettikleri to p raklarda zaviyeler k u rarak yerli hristiyan halk arasnda bu mslm alk anlayn yayyorlard. O ra la rd a k i efsaneleri, eski aziz m enkabelerini, h atta Kitab- M ukaddes h ik yelerini k e n d ile rin e ad a p te ed e rek yeni m e n k ab e ler y a ra ty o rla rd 12. Bu, rastgele yaplan b ir ey olm ayp, esasnda oralard a kendi m slm anlk anlaylarn yaymak iin kullandklar bir yn tem idi Bugn b u n la rn p ek o u n u n isim lerini tayp t rb elerin i b arn d ran yzlerce ky b u lu n m ak ta, bilindii zere g n m z n pek ok Alev dedesi ve ocaklar, b u n la rn soyundan geldikleri iin o n la rn isimleriyle almaktaBu konudaki karlatrm al rn ek ler iin bk. O cak. K ltiir Tarihi Kavna olamk M enlubnmeler: Bir M etodoloji D enem esi, Ankara 1997, ekler ksm. * ' Bu konuda ilgin rn ek ler iin zellikle u iki esere bk. F.VV. Haslck. Christiatity and lsltun ndcr tle Sultam , O xfod 1929. 2 cilt; S. Vryois. T h e Decline o f M edietul H ellenhm in Asia M inr. Berkelev 1971.

140

AHMET YAAR OCAK

dr. Baka b ir deyile, b u g n n ou Alev dedesi, ite Rum Abdal d en ilen bu eyhlerin ve dervilerin to ru n la rd r. M ridleriyle birlikte XIV. ve XV. yzyllarda R um eli'deki fetih lere kaularak b izzat O sm a n l yaylm asna k a tk d a b u lu n m a la r, b u n u n k arl n d a k e n d ile rin e su lta n la r ta ra fn d an to p a k balanm as, vergi muafiyeti ta n n m as, vakflar tesis ed ilip zaviye ve tek k eler yaptrlm as suretiyle ilk O sm anl h k m d a rla r ta ra fn d a n b u n la ra g sterilen yakn ilgi, zellikle Alev ara trm aclar ta ra fn d an eidi speklasyonlara konu edilm itir. Bu speklasyon larn b anda, R um A b d allan 'n n Alev olduklar, dolaysyla ilk O sm anl sul ta n la rn n ve O sm an l d evletinin Alev o ld u u m eselesi gelir. Byle b ir ta nm lam a, bu in sa n la rn nensp b u lu n d u u ve o devirde h en z Hz. Ali ve O niki m am k lt n tanm am olan hetero d o k s slm anlaynn Alevlik'le k artrlm a sn d a n ileri g elm ek ted ir ve tam am iyle bilimsel verilere aykrdr. XIII. ve XIV. yzyllarda A n ad o lu 'd a iliin izlerine rastlanm ad d efalarca Baul u zm an lar tarafn d an dile getirilm i ve tartlm tr11. Ayrca sz k onusu a ra u rm a la rd a , ilk O sm anl h k m d a rla rn n Rm A b d allarna kar gs terd ik leri b u yaknln, bir yanyla d a bu yzyllardaki fetih h a re k e tle rin d e bu in san larn m ad d ve m nev g lerin d en yararlanm ay h e d e f e d in e n poli tikalaryla ilgili boyutu dikkate alnm am aktadr. B ununla b era b er, bu yakn lam ada, S n n slm anlayna m e n su p o ld u k lar phesiz o lan O sm anl su ltan la rn n , h en z XVI. yzyldaki gibi koyu ve kau b ir S nnlik iac ta m adklar da bir gerektir. Ama b t n b u n la r onlar Alev yapmaz. Rum A b d allan 'n n temsil ettii bu popiile nitelikli h etero d o k s slm an lay, aslnda XII. ve XIII. yzyl O rta D o u s u n d a ok gl b ir etki ve yay gnlk alan n a sahip byk bir m istik aknm izgilerini ortaya koyuyordu. Bu akm ok iyi b ilinen adyla, ite bu Rum A b d a lla rn , hatt o n la rn b ab alar n n ve d e d e le rin in k u a n , yani B a b a le r'in m e n su p o ld u u V eflik, Yesevlik, H avdarilik gibi tarikat evrelerini b a rn d a b a rn d ra n K a len d eiye cerey an n d an bakas de ild i,r.
11 Bu konuda bk. Cahe. "Le problem e du Shiisne dans l'Asie nieure pesottom ae", Le S h iism e m a m ite (C olloque d e Suasbourg, 1968), Paris 1970. Presses U ivesiaires de Frace. ss. 115-129; ren e Melikoff. H adji Bektasl : Un M ytle & ses A m tars. G eese & Evolution d u S ouftsne Populaire e Turquie, Leide (E.J.Brill), 1998, ss. 47-50. 1 Bu k o nuda geni bilgi ii bk. K prlii, "Anadolu'da slmiyet", 4(1338), ss. 298-302; O cak. O sm anl m paratorluunda Marjinal Sulllik: K alenderiler, Ankara 1992, TTK. Yay., ss. 8/-93: A hm et T. K aram ustafa. God's U truly Frieds: D en isl G roups in tle lslam ic Later M iddle P eio d 1200-1550, Univ. o f Utal Press 1994, ss. 65-70.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

141

Bu ak m n m e n s u p la rn d a n b iri o lan H aydarlik, H in d istan 'd an A nadolu'ya kadar geni bir sahaya yaylan ok gl bir tarikatt. XIII. yzyl balarnda Cengiz istilas balad zam an, dier tarikat m ensuplar gibi, pek ok H aydar d e n i i d e A nadolu'ya gelm iti. H ac Bekta ta byk bir ihti m alle b u n lard an biriydi. Baba lyas'a inusap ettikten sonra n d e gelen halife lerd en biri d u ru m u n a ykselen Hac Bekta, bu konum una ram en, Babaler isyanna katlan kardei M ente'in Sivas'ta ldrlm esi zerine ortadan e kilmi ve isyana k atlm am tr"1 0 bu tercihiyle aslnda Bektaliin dom a . sna zemin hazrladn, bu suretle Trkiye tarihinde yepyeni bir oluum un mayasn atarak ok nem li bir tarihsel rol oynadn bilmiyordu. H akkdaki en yetkili kaynaklarn banda gele Akpaazdc T arihine nazaran Hac Bekta, kardeiyle birlikte Baba lyas'a intisap etmiti. Bylcce Vef de olm . te o, yukarda belirtildii zere, Babaler isyanndan so n ra Sulucakaayk'e yerlemi ve orada hayatn tamam lam t. O nun bu rad a herhangi bir tarikat k urduuna dair hi bir tarihsel kayt mevcut olma m akla beraber, Bektalik tarikat adn kendisinden ald iin yle zanne dilm ektedir. A slnda bu tarikatn kurulm as iin gereken zemini hazrlayan, XIV. yzylda Sulcakarayk'eki tekkede yetiip Osmal topraklarna gele rek birlikte fetihlere katld Osmal gazileri arasnda Hac Bekta kltn yayan baka biridir. Bir anlam da Hac Bektaa yeniden laya vererek sal n d a yapm ad b ir ii l m n d e n so n ra yaptrtm ak suretiyle ona hret salayan bu kii, A bdal M usa'dr17. B urada bizim iin m him olan, aslnda Hac Bektata yaklak ikiyz yldan fazla bir zaman sonra, yani XVI. yzyl banda fiilen Balm Sultan tarafndan kurulan Bektaliin bi kanalla hem Rum A bdallarna, hem d e o vastayla Baba evresine balanm olmas, bylece balangta g erek sosyal taban, gerekse inanlar asndan Alevlik'le ayn o rtak zem ini paylam bulun m asd r. Alevlik aratrm alarnda ou zaman kartrlan ve iyi kavranamayan bu balant, Iree MelikofT tarafndan son kitabnda ok iyi aklanm bu lu n u y o r1 . '1
11 1 Bk. Elva elebi, M ckbu I-Kdsiyve ti Mesbi'lnsiyye, yay. smail E. Eninsal-A. Yaar Ocak. Ankara 1995, TTK. Yay., 2. bs., s. 169: kpaazde . s. 204. 17 Abdal Musa hakknda en iyi m onografi hl Fuat K pr l n n d r (bk. "Abdal Musa". THEA., 1. fasikl. Eksik ola bu m akalenin tam m etnini O rhan Kprl urada yavmlantr: K piil'den Semeler, stanbul 1972. Kltr Bakanl Yay. (Burada kaynaklar da gsterilmi tir); "Abdal Musa". TK. say : 123. yl: 1974; Ayrca bk. Ocak, Bxbailer sn. ss. 204-207. ,H MelikofT. Hadji Bekacl. ss. 146-161. 197.

142

AHMET YAAR OCAK

Bura)' k ad ar sylem eye altm z gelim eleri, fiilen XV. yzyl sonla ryla XVI. yzyla ait b ir olgu olan Alevlii Trkiye to p rak larn d a h eterodoks slm 'n yeni b ir g r n t s olarak tarih sahnesine karacak olan tarihsel s recin, B abaler isyanndan sonraki ikinci safl as olarak m talaa etm ek doru olacaktr. Bu tarihsel s recin ok nem li n c safhas ise, XIV. ve XV. yz yllarda A n ad o lu sa h asn d a byk ve etkili b ir p ro p a g a n d a g erek letiren H u r f etk iler safhasdr. T rkiye'deki h etero d o k s slm 'n gelim esine en az b u n d a n n ce sz edilen etkiler kadar katks b u lu n a n H uruflik, Alevliin, zellikle Alevlik'teki panteist uluhiyet anlaynn yerlem esindeki en nem li tarihsel fak t rle rd e n biri olm utur.

ANADOLU HETERODOKS SLM'INA PANTEST AI: HURF ETKLER F u ad K p r l ve A bdtlbaki G lpnarl istisn edilirse, b u g n e k ad ar K alenderlik, M elm lik, Bektalik ve Alevlik gibi, A nado lu 'd ak i letero d o kos slm ' tem sil e d e n deiik z m re le r z e rin d e alan ara trclarn nem li b ir ksm , H urufliin bu evreler zerindeki etkilerini ya hi dikkate alm am lar, ya da km sem iler, dolaysyla ok az d e in m ilerd ir. Bu ih m alin sebebi ya H urflii iyi tannm am as, veya H urflii yalnzca harfle rin ifade ettii gizli srlarla uraan mistik bir akm olarak d n m olm ala rdr. Yalnz son zam anlarda I. MelikofT ve Miclel Balivet bu m eseleye arlk v erm ilerd ir1. Oysa H urufliin asl karakteristii, belki ad n n artrd 'n n ok tesinde, glf bir "panteist ulhiyet" anlayna sahip olm asdr. Bu n o k tad an b aklnca b u g n Alev teolojisindeki "T ann" in a n cn n tem elinde bu anlay ok ak b ir biim de grebiliriz2".
Iv Bk. MelikofT. a.g.e., ss. 116-125; Miclel Balivet. Islau M vstiqe et Revoluo A rm ee dans les Batkans Otouans: Vie d Cleikh B edrcddiu le "Hallj des Trcs (1358-1416), stanbul. Les Ediions Isis. ss. 98-110. 2,1 u nefesler bi anlayp fevkalade ifade etm ektedirler: Ey benim ah m pehm Fazl- Rahm an m Ali A$k u din in gnlm ald dinim im nm Ali Cm le lem em rine ferm an enindir is melek ensin ol slta- lem srr- Sbh'm Ali (Viran) E&selam ey on sekiz bin lemi E ueln ey var ed en cnm Ali

(Viran)

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

143

XIV. yzyln ikinci y arsnda m u h te lif din kaynam alar so nucunda A zerbaycan'da ortaya km olup, Msr dahil b tn O rta Dou'daki Snn slm d evreleri byk lde etkisi altna alm b u lu n an H urufliin, XIV. yzyln sonlarndan itibaren XV. ve XVI. yzyllar boyunca A nadolu ve Rum eli dahil b t n O sm anl topraklarnda sanldndan daha youn etkiler hasl ettii giderek daha iyi m eydana km aktadr. G eni apta eski ran d in lerin in kalntlarn, Hristiyanlk, Kabbalizm ve N eo p latoizm 'e ait inan ve telakkileri mistik bir karakterle birletirerek E ste r b d 'd a ortaya kan H u ru flik 21, kim ilerine gre b ir eit senkretik m ezhep, kim ilerine gre de ayr b ir din olarak alglanabilir. Kabbalistik etki lerle h arflere esrarengiz anlam lar ykleyerek sistemini bu tem ele dayandr d iin, ad b u rad a n gelm ektedir. Ancak szn etim iz panteist T anr anlaynda Hallac- M asur geleneinin de byk lde vrisi bu lu n d u u n u sylemek m m kndr. H urufliin kurucusu Fazlllah- Esterbd22, T im ur m p arato rlu u n u n en gl o lduu bir d n em d e ortaya km, inanlarn yaymaya balam o lp, an cak faaliyetleri id d etle yasaklanm ve kendisi de 1394'te idam olunm utu. B unun peinden m thi bir takibata urayan H urfler, Ahmed-i L r'u n etrafnda toplandlarsa da, on 1427'de ahruh'a kar giritii su ikast h a re k e tin d e n so n ra da ld r lm e k ten kurtulam ad lar. Yakalananlar idam ediliyor ve cesetleri yaklyordu. 1467'de ise Karakoyunl hkm dar C ihaah'a kar bizzat Fazlullah- E sterbd'nin kznn ban ektii bir is yan h are k eti iddetle bastrlm , eyhin kz ve beyz civarnda taraftan idam edilerek yaklmu. te b t n bu hareketlerin sebep olduu gz aurmayan takibat ve katliam dan sonra H urfler'i byk ounluunun Suriye, Msr ve A nadolu topraklarna sndklar ok iyi biliniyor. Bunlarn bazlan b u rad a n Rum eli'ye de getiler. Baz ta rik atle e intisap ed erek inanlarn gizlice yaymaya koyuldular.
T uttum aynay yzme Ali g r n d gzm e Nazar eyledim zme Ali g r n d gzm e (Hilni Dede Baba) H urufilik k onusunda derli toplu bilgi ve tem el literatr ii msl. bk. A. Bansam, "Htriifyya", El?, Hanid Algar, "Hrfiyya". E/r. -2 Bk. Abdlbaki G lpual. "FadI Allal Hriif". EI2: H. Algar. "Astarabadi. Fazlall". E/r.

144

AHMET YAAR OCAK

H u ru fili in T rkiye to p ra k la rn d a yaylm asnda en byk pay, hi p hesiz M r erif ve byk zer airi ve H u r fi eyhi m d e d d in N esm 'n in d ir ( l.1408). M ir e rifin ve k a rd e in in A n ad o lu 'y a Fazlllah- E ste r b d 'n in eserleri b ata o lm a k z e re p ek ok H u r fi k ita p la r g etird i i, F azlllah 'n n d e g elen h a life le rin d e n m d e d d in N esim i ni ise ok geni boyutlu bir p ro p a g a n d a y r tt biliniyor2- N e var ki o n la r O sm anl to p ra k la rn d a da . ta k ib ata ve cezaya u ra m a k ta n k u rtu la m a d la r. XVI. yzyla ait b ir takm m h im m e k ay tlan , zellikle B a lk an lar'd a m u h te lif e h ir ve k asab alard a sk sk H r fi ta k ib atn n yapldn, pek ok h u r fin i idam o lu n a ra k cesetle rin in yakldn gsteriy o r ki, bu kaytlarda bild irilen olaylara k o n u o lan ki ilerin fiilen H u r fi o lm a sa lar bile, o n la rn in a n la rn d a n etk ile n e n deiik k esim lere, ok m u h te m e le n Kzlba kesim ine m e n su p ahslar o ld u u m u h ak k ak tr. Bu id d etli tak ib at ve cc z la a ra m e n , m u h te lif sfi ev relere m e n su p o lu p H u ru filik in a n la rn n p ro p ag a n d asn yapan p ek ok k im sen in b u lu n d u u d ikkati ekiyor. XVI. yzylda yaam, H ayreti, M uhiti, V ran, Yemini gibi b ir tak m n e m li K zlba irleri b u n la rd a n d r . N itek im p ek ok Kzlba irin d e, H urflik kanalyla g e en h l l in a n cn kuvvetle v u rg u la yan m srlara rastlanr. H u ru fili in h a rfle rle ilgili y o ru m la rn d a n ok, h l l in an c ve b u n a bal o larak m e h d l ik telkkisi. Alevlik z e rin d e k i etkisi itib ariy le ok n e m lid ir. H nfiliin tem el inan c, F azlullah'n, A llah'n n azhar' o ld u u , yani A llah'n F azlllah'n b e d e n in d e g r n t le n d i i ve kyam et g n n e ya k n. m sl m alan , hristiyanlan ve msevleri k urtaracak M r ttd o ld u u ek lin d e ze tle n eb ilir. Kzlbalktaki A llah'n Hz. A li'nin b e d e n in d e g r n d n e d a ir tem el inan, b u ra d a n g elm ek led ir. A llahn insan b e d e n in e h ll etti in e (in c a rn a tio n ) d a ir bu inan, H nfiliin A nadolu ve R u m eli'd e yay l srasn da Bayram M elm leri'i, K ale n d erle r'i -bu kanalla Bektalii ve baz Halvetivye evrelerini d e etkilem itir. Fazlulih- F se r b a d 'n in , d a h a n c e sz e d ile n eski O rta D o 'n n p anteist m istik sistem lerin d en kaynaklanan y o ru m la rn n payn u n u tm a m a k kaydyla, H urifilik'teki bu luh'l in a n cn , n em li l d e Valdc-i \iic td sofiliin te m elin d ek i Hallc- M astr geleneiyle alkal g rm elid ir. B nn en re d d e d ile m e z delili, Mevlevlik, K ale n d elik . Bayram M elli i'n e ait
r ' G tp n arl. Iltr ifih l M r in lr n K m aloftu. A nkara 1973. TTK. Yay., v 28 vd.; ayrca
N V tim iv r 'l a i r b l. <Vlf>iMrl, " N r t i m r . A.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

145

tasavvuf lite ra t r n d e k i, fakat e n fazla B ektalik ve Kzlba nefeslerindeki Hallc- M ansr gelenei" ve o u iiu l "Ee'1-Hakk" szdiirv. H i p h e siz bv say lanlarn d n d ak i baz lm l ta rik atla rd a da bu gelenek m evcut o lm a sn a ra m e n , b u n la rn hi b irin d e Hallc- M ansr gelenei bir "kiil" h a lin e d n m e m itir. Bu byk sfii trajik kibeti, k en d in d en sonraki b t n sf evreleri, zellikle d e Kzlbal d e rin d e n etkilem i, bu sebeple H allc- M ansr h ete ro d o k s sfliin d e t "peygam be"i m ertebesine yerle tirilerek ok gl b ir m istik k lt n k onusu olm utur. te A levliin, d a h a d o ru b ir ifadeyle T rkiye topraklarndaki heerod o k s slm 'n, ra n 'd a Safev Devleti k u ru lu p p ro p ag an d as balayana, yai b u h e te ro d o k s slm 'n K zlbala d n t d n em e kadarki d u ru m u k saca b d r. Bu, Kzlbala asl karakteristik vasfn kazandran ve teoloji sin in m erk ezin i tekil ed c "Hz. Ali klii"n h en z iine alm am bi p o p le r m slm anlk. Bu p o p le r m slm anlk, ah snail-i Safev, dier adyla ah 1iaty ile b e ra b e r Kzlbala d necektir.

BEKLENEN M EHD: AH SMAL- SAFE\ VE ALEVLE AI YAHUT ANADOLU H ETER O D O K S SLAMININ KIZILBALIA DNM T rkiye tarihi ile h em siyasal h em d e kltre] bakm lard an ok yakn b a lan tsn a ra m en , S afevler'in m o d e rn T rkiye tarihiliinde b u g n e ka d a r pek allm ad g rm ek g er ek te n ok tu h aftr-'. Oysa Safevilerle il gili aratrm alar Bat tarih ili in d e isbete erk e n balam ve bu g n e kadar cidd, n em li alm alar ortaya konmutui'*'1 '.
Bu konuda m kem m el b ir incelem e Louis M assigo'a aittir: "Ana al-Haqq: Em de historiqte el critiquc sur im e form le dogatiqe d e theologie n m tiq u c d apres les sources slamiqes", O prra Minr, Beyru 1963, II. 31-39. Bir ka m stesna rn ek ten bi i olarak bk. Z. Velidi Toga, "Sur 1 oigie des Safavides*. M efagrs Massigno, Danas 1957, 111, 345-357. 2 1 lekoklan arasnda mesel J. R. VValsl'm, Tle historiographv of Ottoma-Safavid rela1 lios in six teen th an d sev eu teen th ccnturies" ( H istorians o f lr M iddlc Eas. ed. ftenard Lewis. Londo 1962. ss. 196-209) isimli makalesi hu konuuu kavuakla asndan nem lidir; ayrca bk. R. M. Savory. 'T h e consolidaion o f Safavid pow er i lersia". Der slam. L\1 (1905): Josep h Manz, 'Tasccnsio at pouvoir des Safawides ve pa u listo ie ottom a oomeporaine", in iic , IV (1960). ss. 24-44; Miclel. M. M azzaoti. The O n y rs o f lr Safatitis. W iejbade 1972 ve d ah a biroklar. B rlln r C L \ I \ '. 10

r
146 AHMET YAAR OCAK

A slnda slm dnyasnda, Safevler gibi, "S n n bir tarikattan if bir d evlete d n m sergileyen baka b ir rn e e rastlam ak pek m m kn d e ildir. Bu itib arla g e n e ld e tarihilik asndan ok ilgin olan Safevler, Alevliin tarihi asndan da son d erece nem li b ir d nem i sim geler. nk b u g n bildiim iz Alevliin, yahut d ah a doru bir terim le Kzlbaln tari h in d ek i ok nem li d n m noktalarn d an biridir. Bu k o nu d a byk paylar d an biri ise, hi p h e yok ki bu h an e d an n en dikkate deer ahsiyeti olan ah sm ail'e aittir. B u n u n la b e ra b e r biz b u ra d a m n h a sran Safevler'in tarih in i ve ah sm ail'in biyografisini ele almayacak27, ancak Safevler'in ve zellikle de ah smalilin, A nadolu'daki h eterodoks slm evrelerini nasl Kzlbalk haline d n t rd n anlam aya alacaz. Bu ok m him tarihsel d n m n iyi anlalmas iin u sorularn cevaplarn vermemiz gerekiyor: Safev devle rinin am ac neydi ve nasl b ir ideoloji kullanyordu? Bu am ata O sm anl ha kim iyetindeki A nadolu topraklarnn ve zerinde yaayan Snn olmayan kit lelerin yeri n e olacakt? Bi kitlelerin Safevi devletinin am acna uygun hale getirilebilm esi hangi yollarla gerekletirilecek, nasl b ir ideoloji, hangi yn tem lerle alanacak ve ne tr bir organizasyon gerekletirilecekti? Ksaca, ta rih iler arasnda b u g n e kadar kullanlm as det olm u b ir deyim le, Safev propagandas A nadolu'daki heterodoks slm anlayna m ensup kitleleri na sl Kzlba toplum u haline getirdi? Bu sorularn cevabna gem eden evvel, genellikle Alevlik arau malan n d a iyi anlalmayan ve zellikle de baz aratrm aclarn gzden kardk lar bir konuya b u rad a dikkat ekm ek gerekiyor: G enellikle pein oarak ka bul edilen ey, bugnk zihniyeti, inanlar, ritelleri ve toplum sal yapsyla Alevliin, bu toplum u oluturan kitlelerin daha m slm anl ilk kabul edi2 ah smail'e dair ulam bk. VValter Hinz, Uzun Huun ve eyh Cneyd: XVI. Yzylda ran'n Mill Bir Devlet H aline Ykselii, ev. T. Byklolu. A ntant 1948, TTK Yay., ss. 82-84; H anna Sohrweide. "Der Sieg d er Safaviden in Persie und seine Rckwirkungen au f die Schiite Aatoliens ini 16. Jah rh undert". Der slam, 41(1965), ss. 126-129, 135-136, 139-144, 159-162. vs. ; Faruk Smer. Sa/en Devletinin K uruluu ve G elimesinde A nadolu Trklerinin Rol. Ankara 1976. Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Yay., ss. 15-42; Aubin. TAveem ent des Safavides reconsidere. Moyen O rient & Ocean Indien, V (1988), ss. 1-130. Safeviler zerine yapthn aratrm alar konusunda ezillikle nde gelen bir isim olan J. Aubin neredeyse bir kitap byklndeki bu uzun makalesinde ah smail'in psikolojisi, karakteri, yneticilii, yapu i ler ve hepsinden nemlisi dini v<hsiyeti hakknda son derece ilgi ekici yeni ve nem li gzlem ler ortaya koymaktadr. ah smail konusunda Alevi yazarlar tarafndan son zam anlarda yaym lanan birka kitap bulunm aktadr. Onlara da baklabilir.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

147

leri tarih ten itibaren var olduu, Hz. Ali kltn balangtan beri tandk lar, baka bir deyile m slm anl byle b ir yorum a tabi tutarak kabul d k leridir. Oysa bu, byk b ir yanlgdr ve bu iddiay savunanlar b u n u ispat edici nitelikte hi bir tarihsel delil ortaya koyam am lardr; nk bugne kadar T rkler'in m slm anl kanallarla kabul etklerine dair verilere rastlanm am tr. N itekim M vernnehr blgesinin btn zam anlar boyunca etkileri pek barn d rm ad , aksine Snnliin ok youn ve yaygn bir et kinlie sahne olduu ok iyi bilinm ektedir. Ayrca, yalnzca haned an evrele riyle snrl kalm ak zere, XI. yzyldaki Bveyh hakimiyeti ve XIII. yzylda lhanllar zam an n d a ok ksa bir dnem haricinde Safevler devrine kadar ran topraklarnda h erh an g i bir ekilde dem ografik olarak iliin hakimiye tinin sz konusu olm ad da ok iyi bilinm ektedir. te tarih te ilk defa Safevler'le birlikte, o da XV. yzyln ikinci yansn d an so n ra m am iye lii ra n 'd a hakim iyeti ele alm aa balam u. ah sm ail'in dedesi eyh Ciineyd, ilk defa olm ak zere lie sem pad duymaya balam, siyas em ellerin in gereklem esi k o n usunda bu inancn kendisine n em li b ir avantaj salyacan faketm itir. Fakat zellikle olu eyh Haydat 'da bu ok d ah a ak b ir ekilde belirm iti1 O n u n olu ah smail '8. babasnn yolunu takip etm ek suretiyle nihayet ran'da bir devlet kurm ak zere youn bir siyasal m cadeleye girimi, T im ur'dan sonra gl bir siya sal birlik ortaya koyamayan bu topraklarda kendi hakimiyedi kuvvedendirmeyi baarabilm itir. lii dem ografik olarak stn b ir hale getirebilm ek iin, ilk olarak yaygn b ir S nn kadiam m a, zellikle saysal olarak stn bir konum da olan afi K rder arasnda youn bir kyma girimi, arkasndan, A n ad o lu'da O sm anl m erkez ynetim inin yerleiklie zorlam a ve vergiye balam a yolundaki basklarndan fena halde ylm bulunan T rkm en boyla rn d an o u n u ra n 'a arm tr. N itekim bu ar m sbet karlanm , A nadolu'daki pek ok T rk m en boyu burasn te rk e d erek ran 'a g et miti^. ah smail bu n u nasl baarmt? te esas mesele bu noktada dm leniyor. Safev propagandas d en ilen olgu, hi phe yok ki bun u anlamaya nem li lde yardm c olm aktadr.

i!S eyh Cneyd ve eyh Haydar hakknda geni bilgi ii msl. bk. H iu, ss. 23-36: 62-76; Sohrweide. a.g.n.. ss. 117-131; Sm er, a.g.e.. ss. 1-14. ^ Bu konuda bugne kadar yazlm kitap halinde tek monografi hl F. Sm er'in yuka rda zikredilen eseridir. Avnca bk. Okcj Efendiev. "Le rle des tribus de langue turque dans la creatio de l'Eat safevide", Turcicu. VI (1975). ss. 24-34.

r
148 AHM ET YAAR OCAK

O sm anl-S afev m c a d e le s in in siyasal c e p h e si, ta rih ile r a ra s n d a ol d u k a g en i b o y u tla rd a allmtr . Y ukarda sylendii zere, Safevler'in d o u u , Safev d e v le tin in k u ru lu ve gelim esi k o n u su n d a d a n em li arau rin a la r o rtaya k o n u lm u o lm ak la b e ra b e r, Safev p ro p a g a n d a sn n ideolojik m uhtevas ve k u lla n d y n te m le r z e rin d e isbeten d a h a az d u ru lm u tu r11. B u n u n la b e ra b e r b u k o n u d a d a o ld u k a bilgim iz b u lu n m a k ta d r. D av etinin A n a d o lu 'd a k i -o unluu T rk m e n le r'd e n oluan- k o n a r g e r k itlele r z e rin d e baarl olm as iin, ah sm ail'in m evcut a rtlard an ya ra rla n m a sn ok iyi b ildii anlalyor. O n u n b u b aarsn d a balca u iki fak t r n byk katks o ld u u n u syleyebiliriz: 1- A n ad o lu to p ra k la rn d a k i k o n ar g er kitlelerin, Fatih Sultan M elm ed z a m a n n d a n b eri sk b ir ekilde uygulanan top ra a yerletirilip vergiye ba la n m a politikas. Z aten geleneksel olarak siyasal ik tid arlarn k o n tro l n d e ya am ak tan hi holan m ay an bu kitleler h e r frsatta O sm al y n etim in e kar k m a a h azrd lar. 2- Sz e d ile n bu skntl o rta m n , zaten ka yzyldan b eri m eldci in a n la rla yaam akta olan bu kitleler ara sn d a T a n n 'n b ir m e h d i hviye tin d e insa b e d e n in d e zulfr edece in e olan geleneksel gl in an lar. Bu ok g l b ir i.au ve Aleviliin en tem el inanc olacakt. e ah sm ail, biri toplum sal, dieri in an la ilgili bu iki avantaj m kem m el propagandasyla fevkalade bir ekilde ilem esini bildi. D edesi eyh H aydar z am an n d an beri kabul edilm eye balanan m am iye ilii n in in an larn, aslnda ayn m o dfleri kullanarak, am a orijinal b i im lerin d en ok dei*' H. .Sobrw eidenin zikredilen m akalesinden baka bk. Bekir K tkolu. O sm anh- ran Svas M nasebetleri. Isu n b u l 1962. .. Edebiyat Fak. Yay; ayn yazar. "Les relations etre l'Emptre o n o m an e t Tiran d ans la secode incine du XV]e siecle, Trcica, V] (1975), ss. 128-145; M, eh ab ed d i T ek id a . "Yavuz'un ran Seferi", TD . 22 (1967), ss. 50-58; Elke E berhard, O stu a n o ch e Polemik, g e g e n d ie Safatriden im 16. Jahrhtdert. Freibrg 1970; I. BeldiceauSceinherr. "La reg n e d e Selim 1er: T ournat das la vie politiqe et religieuse de l'E m pire ottom an". Trcica. VI (1975). ss. 34-49; Adel A llouche, T h e O rigic a n d D evelopnent o f the O tto m a n -$ a h \id Conflic (1500-1555). Berlin 1983; J.-L. Bacqne-G rannol, Les O ltom ans, Les O tom ans er leurs Voisini (1514-1524), Paris-Istabul 1987; J. Abi, "La politique orieale de Selim le r, Re-, Orierales [Itineraire d'O riet (H onnage Claude C ale)], VI (1994), ss. 197216.. Yukardaki ve aadaki d ipnotlarda Safeviler'e dair kaydettiimiz literatrde bu konu larda bir rrkur bilgi bulu n m ak tadr. Ayrca bk. Aubin. "La poliiqe religieuse des Safavides. L e S l n n c lane, w 236-243.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

149

ik b ir tarzda p ro p ag a n d a ediyordu, Bu erevede pro p ag an d asn n ideolojik m uhtevas balca u iki esas ze rin e olutu ru lm u tu : 1- ok gl m e h d ci espri i erisin d e p ro p a g a n d a sn n m u h atab olan k itlelere ok baarl b ir b i im d e m esajn u latrd . "B eklenen M ehd"nin kendisi o ld u u n u , o nlar O sm a n l'n n z u lm n d e n k u rtarm ak zere geldiini id d ia ediyordu32. 2- Hz. Alinin "T anr" o ld u u n u , so n ra srayla d i e r m am lara ve nihayet o n la rd a n d a k endi b e d e n in e h u l l ettiini, dolaysyla ken d isin in ah= Hz. Ali= T a n r o ld u u n u s y l y o rd u . Bu iki davetin ikisi d e yerini b u ld u . T rk m eler, ah sm ail'in babas eyh H a y d a rn salnda da o n u n T anr o ld u u n a inanyorlard*1 O lu ah sm ail'in "T ann"l n kabul etm ek te o n . lar iin zor olm ad. n k ok iyi bilindii gibi, O rta Asya'dan b eri Budizm ve M aniheizm vastasyla h l l ve tensiil in a n la rn a sahip bu h etero d o k s slm 'a bal kitlelerin, bu propaganday yadrgam alar sz konusu deildi ve n ite k im yle d e o ld u . ah sm ail, y u k a rd a d a s y len d i i g ibi, n l D iva n n d a A llah'n kendisine h u l l etliini ve "beklen en M ehd"in kendisi o ld u u n u , m istik yan ok gl, son d ere ce li ik b ir slupla yazd nefesle rin d e aka ifade etm ektedir.
! Bk. Erika Glassen, "Schah Ism a'l, Ei Mald d e r Anatolische T rkm ene?, ZDM C. v 121 (1971). ss. 61-69. II C anzoicc s.. 16: Yaradan be-kudret gk ilen yeri Melyik hem Adem deyn ilen peri E renler gzii cihan serveri N ebiler iinde O 'd r m eh-teri Ali'dr A li'dr A li'dr Ali s. 22: Allah Allah deyin gaziler di-i ah m enem Kar gein secde klun gaziler di-i ah m enem Haly'en al auyam sz ekerden dauyam s. 24: Yaki bil kim Hdy'diir Haty M ham m cd M ustafyi'dr Haty Safi esli Ceyd-i H avdar ol Ali M unazy'dr Hatvi J. Aubin ad gee m akalesinde, ah smail'in "T aun" lna ola inancn, m ensuplan ara snda son d erece yaygn olduunu, d n em in Avrpal gezginlerinin gzlemleriyle belgcleverek gsterm ekledir (bk. T A veem e des Safavides recosidee, ss.38-40.). Msl. bk. Sm er, a.g.c.. s.13. d ip n o t 20 (Fazlllah b. R uzbihau'dau naklen).

lf.0

AHM ET YAAR OCAK

al sm ail'in p r o p a g a n d a iin k u lla n d y n te m le re g elin ce , o n u n bu p r o p a g a n d a s n n , g e re k id e o lo jik m h ev a , g ere k se y n te m itibariyle bir zam a n la r tab a Ilyas- H o ra sa n 'in B abaler isyannda kullan d p ro p ag a n d ay a o k b e n z e d i in i s y le m e liy iz . T p k B aba lyas'n A n a d o lu S el u k lu y n e lim in i d o r y o ld a n ve ad a le i esasla rn d an km ak ve zlrnr sapm akla su lad ve k e n d is in in b u haksz d z e n i d o ru yola sokm ak la grevli o ld u u n u syledii g ibi, ah sm ail d e O sm a n l d z e n in i m a h k m ediyor ve k en d isin in a d a le li g e tire c e in i ileri s r y o rd u . O u n p ro p a g a n d a sn n b aarsn d a , h e n z o k g e yala o lm a sn a ra m e n k arizm aik kiili in in byk pay b u lu n d u u k a d a r, b ir ta rik a t, h em d e asker n itelik le o rg an iz e ed ilm i b ir la ikal (Safeviyyc) k k e n in d e n gelm i o lm a n n salad m k e m m e l avantaj da h e s a b a k alm ak icap e d e r '1 le b u m eyada ah sm ail'in m rid le rie ve h a ''. life le rin e g iy d ird i i, O iki am ' sim geleyen o n iki d ilim li krm z balk (r;c), h em k e n d isin in h em d e n id le rin in n l K zlba lerim iyle an lm a la r n a s e b e p o la c a k ve ta rih se l b e lg e le re g e m e k su re liy le b u n d a n byle O sm a n l to p ra k la rn d a k i b t n A le v le rin g e n e l ad o la ca k u . O sm a n l m e r kez y n elim i o n la r b u n d a n byle hem bi isim le, h em d e S n n slm 'n d n d a d u r d u k la r iin RAF/J, Z n d k ve M lh id lak ap lary la n ite le y ec ek ve slm d o larak m a h k m ed e ce k tir'1 ". ah sm ail'in O sm a n l to p ra k la rn d a Kzlbal yaym ak iin so n d e re c e d ik k a te d e e r u y g u la m a la rn d a n biri d e, Kzlba z m re le rin in k e n d in e bal belli bir hiyerarik d z e n e sokulm asd r. O bu k o n u d a , T rk m e n ve K rt ai r e tle rin in m evcut yapsn k u lla n m tr. Bu a ire tle rin h em a ire t reisi h em d in lid e r k o n u m u n d a k i -a ra la rn d a pek ok d a K a le n d e ri k k en lile ri b u lu n an - ey h lerin i ya bizzat yaua a rarak veya h alifele ri araclyla k e n d ile rin e s e n id iik belgesi (siy d ct m e) verm ek suretiyle h em k e n d in e h em Hz. Ali so y u n a balam t. Bu fevkalde bi iti. n k bylece seyyid y ah u t d e d e d e n ile n b u lid e rle rin k en d i ballar a ra sn d a o to rite le ri m uazzam b ir kutsal lk kazan yor, h e m d e bizzat ah sm ail'e b a la n y o rd u . B u n la r A n a d o lu 'd a k e n d i b a lla rn d a n to p la d k la r n e z ir ve sa d ak alar ra n 'a y o llu y o rlard . Bu, k e n d i te b e a s o la n b u k e s im le rd e n to p la y ac a v e rg ile rd e n o lu a n o k
*' Bi k o n u d a zellikle bk. Masasli H aeda. "LE voluion d e la g a rd e royale d es Safavides".

Sloven Oric A- Occa ldien. 1 (1984), ss. 41-64; avn yazar. Le Cll el les Qizilb: Le .Srs/re blilitaite Sf\ide, B erlin 1987. K. S ch w an Verlag; Abin, T A v eem en d es Safavides".
s. 28-36. Bu m esele b u rad a ok iyi gsterilm itir. Bu k o u d a m u h illim e d e fte rle rin d e pek ok kayt vardr. nek olarak unlar zikrede biliriz: BOA. A/D 6. s. 653; BOA. A/D 31, s.313.

BARALKR SYANINDAN Km i.K A $LK v .A

n em li bir m ali kavnam O sm al m erkezi vneu hzinesine deil, la sn devlet olan Safeviler'in h z in e sin e tran sfer edilm esi d c m e k i1 ve hi te k m senecek bi kayp deildi. O sm al aiv kavilar, Safev p ro p a g a n d a sn n szl ve va/.l olm ak zere iki kan ald an y rii ld n g ste riy o r Szl p ro p ag an d a, zel olarak yetitirilm i "halife" d e n ile n m isy o n erler araclyla icra ediliyordu. Iln h ali feler sadece A n a d o lu 'd a ve Rum eli to p rak larn d ak i h etero d o k s k esim in ara sn d a deil, h e n e n h e r kesim iinde grev' yapyorlard. Bu p o p ag an d an eitleri ve alan lar ile O sm al m erkezi yn etim in in b u n a kar gelitirdii savunm a m ek an izm alarn n rn ek le rin i n tlin m c kaytlarndan takip ed e b i liyoruz. B u n lard an an lad kadaryla O sm al m erkez vetim i de bu p ro p a g a n d a la ra kar, bazan g ru p la r h alin d e idam lar, g ru p la r h alin d e zin d a n a atm alar veya k rek cezasna m ahkm iyet eklinde, Kzlba kesim lein gziiii korkulm aya ve sindirm eye, h att o rta d a n kaldrm aya ynelik ce/ala g n d e m e g etirm ekteydi. Bazan da n em li dar m evkide olanlar aH edeek, d a h a yksek m evkilere tayin e tm e k suretiyle bi eit istiiilrt (k e n d in e ek m e) politikas d a uyguluyordu'". A m a esas h e d e f k itle le ri, hi p h e siz h e te ro d o k s k esim ler o lu p A n a d o lu 'd a O rta, D ou ve G ney A nadolu blgeleri, R um eli'de de zellikle eyh B edreddi b a llarn n youn olarak b u lu n d u u D eliorm an m ntkas, bu h alifelerin faal olarak altklar yerlerdi. Yazl p ro p a g a n d a ise. ah sm ail'in bizzat yazdrd kitap ve risalelerle y ap ly o rd u . B u n lar yie h alifele r araclyla gizlice O sm al to p rak larn a so k u lu y o r ve sz ed ilen b lg e lerd e d attrlyordu. M h im in e d efte rlerin d ek i kaytlarda, to p latlp stan b u l'a yollanan veya yaklan bir takn "Rafzi kita p la r 'd a sz e d ilm e k te d ir". B u n la rd a n k urtulabilm i o la n larn n bugn h ala A n ad o lu i lerin d e b ir y erle rd e kefedilm eyi beklediini talim in etm ek m m k n d r. te bylece A n a d o lu 'd a krsal kesim deki T rk veya Krt kkenli ko n ar g e r ve ksm en d e kyl k itlelerin o lu tu rd u u h etero d o k s slm anlay,
,7 Msl. bk. BOA. M D 7 . s.660. :,H Msl. bk. BOA. M D 7. s. 882; BOA. MD 12. s.402: BOA. MD 14. s. 558; BOA. MD 2*1. s. 209; BOA. M D 31. s.360; BOA. A{D 32. s. 21 ve dal bir oklar. ** Bk. BOA. M D 27. s. 399. ua da bk. Ablfez Rahmov. "Safavileri Trkjveye ird v r gderdiyi kiablar". A D I. I (1988). ss. 84-90. Bu kitaplar arasnda hi uplirsiz e n nem lisi. A nadolu'daki Kzlba kesimleri organize ed en ve din rielleri belirleyen melr B m n l'u

152

AHM ET YASAR OCAK.

y u k a rd a k saca ze tle m e y e altm z ekilde, son o larak , Safev p ro p a g a n das vastasyla a la n a n O n k i m am li i'n in u n s u rla rn k e n d in e u y arla m tr. O b u su re tle in a n la rn n m e rk e z in e H z. Ali k lt n y erletirm i ve b y le ce b v k b ir d e iim i g e r e k le tirm e k suretiy le K zlbala d n m o lu y o rd u . B u y eni y a p la n m a n n verdii evkle O sm an l m erk ez y n etim in e k ar iyice b ile n e n D o u ve O rta A n ad o lu ile A kdeniz y resin d ek i Kzlba a ire tle ri, a r u k za m a n z a m a n b ir takm isyan h a re k e tle rin e giriecek ve by lece T rk iv e to p ra k la rn d a Alev o lu u m u n u n ta rih in d e isyanlarla geen yeni b ir d n e m i balatm o la ca k lard r. Bu isyanlarn n em i, b u g n O sm anl k ar tl n n . .Alevliin zih n iy et d n y asn n e n tem el e le rin d e n biri o lu u n d ak i k a tk la rn d a n ileri gelir. Baka b ir deyile, sosyal b ir atm an n son ta h lild e b y k b ir id e o lo jik atm aya d n m e sin d e oynad k lar byk rol iti bariyle b u n la r sra d a n olaylar olarak g r lm em elid ir.

KIZILBA (YAHUT ALEV) SYANLARI \TLYA OSMANLI M PA RA TO RLU U N D A EVRENN MERKEZE BAKALDIRISI T rk iy e'd e Alevliin ta rih in in iyi anlalm as, bu tarih in bi paras olan, XVI. yzyldaki isyanlarn, belki d a h a d o n bi deyim le ayaklanm a (kyam ) la n n tarihiyle d e sk skya balantldr. Ne var ki, yukard a gsterilm eye a lld zere. Alevliin tarihiyle ilgili ou m eselede old gibi, bu isyan* lar veya kyam lar k o n u su n d a d a b ir takn yanl k an a atler ve yersiz speklas yonlar sz k o n u su d u r. B unlar yle sralam ak m m k n d r: Bir defa. X \l.y zy ld a m eydana gelen ayaklanm alarn tam am n Kzlba (Alev) isyan o la ra k n ite le m e k d o ru d e ild ir. N itek im , b u n la rla ilgili O sm anl kaynaklar yakndan incelen d i in d e rah atlkla anlalaca zere, bu y an lar sa d ece ve sadece XVI. yzyldaki Kzlba z m re lerin kard veya k atld h a re k e tle r olm ayp, Kzlba evreleri k ad a r olm asa bile, S kr sal k esim d en d e bir takn insanlarn b u lu n d u u g r lm e k led ir. Ama p h e yok ki arlkl kesim Kzlba kesimi o ld u u gibi, ayaklanm a liderleri d e bu k esim d e n d ir. kinci olarak bu isyanlarn, Kzlbaln S nnlie kar koyuu a n la m n d a d in veya ideolojik atm ala olm ad, dolaysyla Kzlba halk ilr Sinini halkn m cadelesi m ahiyetini tam ad, aksine, O sm anl m erkez y n e tim in e kar b ak ald r h a re k e tle ri o ld u u ak a g r lm e k te d ir. K aynaklar, ne S im n kylerinin Kzlba kylerine, ne de Kzlba kylerinin

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

153

S n n kylerine sald rd k larn a d air hi b ir kayt ih tira etm ezler. nc bir husus, bu isyanlar, b azlarn n Safev tahriki ile km asna karlk, genelde byle b ir balants olm ayan, d o ru d a n vuku bulan harek etlerd ir. Nitekim Alev isyanlarnn tam am n d a Safev p a rm a n aram an n yanl o ld uunu so n on on be yldan beri yaym lanan a ra trm a la r gsterm itir. N ur Ali H alife ve al Veli isyanlarnn d o ru d a n Safev tahrikiyle kartld ak o lm akla b erab er, bizzat ah smail ad n a karlan ah Kulu isyannn dahi byle b ir b alant iinde olm ad g r lm t r. A ncak isyanlar d o rudan Safevler tarafndan tahrik ve organize edilm ese bile, kau lan lan , kendilerini O sm anl basksndan kurtarm aya am ze g rd k leri Safevler'e byk sem pati duyduklar da bir gerektir. nk iinde yaadklar devlete kar ayak la n an la rn , o devletin rakibi baka bir devleti -hele aralarn d a inan birlii de varsa- yanlarna alm ak istem eleri kadar tabii b ir ey olm am aldr. o u n lu u n u k o n ar g er Kzlba T frkler'in o lu tu rd u u zm relerin katld bu isyanlarn en nem li karakteristik vasflar, m e ld ic i, baka bir deyile ihtilalci m esiyanik h are k etle r olu u d u r. Kzlbaln ana inanlarn d an biri olan M e h d i kavram, bu isyanlarda itici g olarak byk rol oyna m tr"1 Bu itibarla bunlar, yine XVI. yzylda vuku bulm akla beraber, m eh. dici olm ayan teki isyanlardan ayrm ak gerekir. 1511de T eke yresindeki ah Kulu (veya Karabykolu) isyan, 1512'de O rta A nadolu'daki N ur Ali H alife, 1520'de yine bu yredeki Bozokl Celal (d i er adyla al Veli) isyan, 1526'da Bozok'taki Baba Zm nim ve nihayet 152G-27'dc yine O rta A nadolu'daki ah K alender isyan gibi Kzlba isyanla rn n , X \ 1 yzyln yaklak ilk eyrei civarnda m eydana gelmi olmalar bir te sad f deildir. nk bu yllar Osmal-Safev m cadelesinin ilk yllarn tekil etm eleri hasebiyle Kzlbalk ideolojisinin en hararetli ve en hareketli o lduu bir d n em i oluturur. Bu isvanlar, Safev propagandasnn eski zem in zerine alad meldici inan O sm al ynelim ine kar ideolojik bir ara olarak kullanmakla bera ber, esas itibariyle dnem in sosyo-ekoom ik rahatszlklarndan kaynaklanan
10 XVT. vzvld Anadolu'daki bu meldici isvanlar hakknda mkemmel analizler cm H Sohi"weidc'in zikredilen makalesinden baka zellikle bk. Barbara Flemming, "Sahib-krau und M aldi: T rkiscle E ndzeiterw artungen i F.rsle |a lz e h n t d er Regermg Slevms". liruvrc lr Dam tr and (lir Cacass, Budapes 11*87, ss.4S-<>2; am c a bk. Ocak. "XVI. viizvl Osmal A nadolusunda Mesivaik hareketIri bir tahlil denem esi", \ M>llrtlrrxxs TYnt.nr S o a n l i r ktisat Tarihi Kogrsi (i'l-'J.'i ,-y. /!W>. stanbul). Trhliglrr. Ankara 1990. ss. S17-$2tv

AHMET YAAR OCAK

hare k etle rd i. Byk ounlukla vekayinm eler ve ksmen ariv belgelerinden ohan resm O sm anl kaynaklarnn sadece yzeysel bir taramas bile, bu ha rek e tlerin zellikle XVI. yzyln ilk yarsnda, bir ksm kyl ve konar ger e v rele rd e n oluan krsal kesim ile, bir lde de baz timarl sipahi grupla rn n m aruz kaldklar toplum sal ve ekonom ik skntlarla, mahall ynetici le rin bask ve idaresizlikleriyle ilikili bu lu n d u u n u gstermeye yeterlidir. Z am an zam an m erk e zd e n uygulanan yanl tim ar tevzii politikas, O rta A n ado lu gibi zaten kstl bir gelire sahip topraklardaki sipahileri m adur ed iyordu. K aynaklarn bizzat ah smail adna hareket ettiklerini yazdklar ahkulu ve N ur Ali isyanlarnn, Bozoklu Celal (ah Veli) kyamnn ve bun la rd a n d ah a geni apl ah K alender hadisesinin tem elinde bu arpklkla rn yattn grebiliyoruz. zellikle, XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren Fatih Sultan M ehm edle balayan Osmanl ynetimindeki hzl merkezleme politikas, o zam ana kadar, yaadklar seazad hayata alm, bir yerde de vaml oturm ayan, yani topraa bal bulunmayan ve vergi kavramn, disip linli bir yerleik hayat tarzn tanmayan konar ger kesimleri ok rahatsz etm iti. O sm anl merkez ynetim inin bu kesimleri yerleiklie zorlayarak vergi tahsili yoluna gitmesi, bu i iin grevlendirilen ksmen devirme k kenli brokratlarn tavizsiz ve msamahasz tutum lar, onlar Osmanl iktida rna kar kkrtmaa kfi geliyordu. Devletten ok kendi karlarn garanti altna almay ama edinen bu yneticilerin ounun, bu zm relerin hayat tarzlarn, det ve geleneklerini, zellikle de inanlarn aaladklarn ay rca biliyoruz. Alevliin tarihi asndan bu isyanlarn nemi, yukarda da belirtildii zere, kaulanlarn ok kuvvetle balandklar ihtilalci m eldici ideolojiden kaynaklanm aktadr. Yneticiler kendilerini slib-zaman ve nehdi-i de\ran olarak nitelem ekte ve am alarnn "Yezd'in mlk"n ele geirm ek, yani Osmanl saltanatn ortadan kaldmak olduunu propaganda etmekteydiler. Bunlar sradan kimseler olmayp, ah Veli, ah Kalender gibi, hem airet re isi hem de din nder idiler. Zaten baka trl bu kalabalk kitleleri pelerine takabilmeleri zordur. Snn slm'dan ok slm anlayna uyan bu inancn, buna bakarak, yalnzca Safev propagandasyla Kzlba zm relerine alandn sylemek yanl olur. Bu inan her ne kadar sk bir ekilde Safev lii'yle balantl ise de, bu tr ihtilalci hareketlerin T rk zm relerine yabanc olmadn, d a h a V III. ve IX. yzyllarda A bbasiler za m a n n d a H o rasan ve

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

M vernnehir blgelerinde kan mehdci isyanlar tandklarn biliyoruz. Dolaysyla ah smail'in yapt, Kzlba zm relere yabanc olmayan bu ideolojiyi m hirane bir propaganda ve yepyeni bir muhteva ile canlandrmak olm utur. Nitekim o D/Yan'nda son derece etkili lirik bir slupla kendini m eh d olarak takdim e d e r1 . 1 KIZILBALIIN TEOLOJS VEYA SLMLAMI MTOLOJ Nasl doup gelitiini ana hatlar ve temel faktrleriyle yukarda ksaca aklamaa alumz Kzlbaln tarihinin nenli bir paras da teolojisi dir. Bu teolojinin yapsn, elem anlarn ve nasl bir tarihsel srecin rn olduunu anlam adan Kzlbal anlamak ta mmkn olmaz. urasn bir kere daha haurlam aldr ki, Kzlbalk gerek gemiteki ge rekse ugk haliyle bir slm heterodoksisidir. Tarihle, slm'a sonradan giren deiik toplmlarn m uhtelif zaman ve meknlarda slm ncesi inan ve kltrlerinin etkisiyle Snn slm'n dnda vc ona ou yerde aykr bir takm yorum ve inanlar iine alan yorumlar gelitirdikleri hep grlegelmiur. Yaplacak analizleri kolaylatrmas asndan buna topluca "slm heterodoksisi" dem enin doru olduu dncesindeyiz. Son zamanlarda, esa snda Hristiyan dnyaya ait leterodoksi (heterodoxie, heerodoxy) terimi nin slm iindeki bu Snnlik d yorumlar iin kullanlmasna hem Snn hem de Alev kkenli baz aratrclar tarafndan itirazlar yaplm olmasna ram en, yerine hi bir cidd teklifte bulunulduu da grlmemitir. stelik bu itirazlarn sahipleri, yazlarndan da anlald gibi, leterodoksi (cemaatdlk)'yi herezi (sapkmlk)la kartrmakta, ayrca saplandklar bi terim fanazmi sebebiyle asl dikkat etmeleri gereken tarihsel olgy gzden karm aktadrlar. H eterodoksi terimine-Hristiyan teolojiden alnd itira zyla- kar kanlar, Snnilie benzemedii ak olan bu olguyu nereye koya caklarn, nasl aklayacaklarn dnm eliler. Bu konuda ise tek bilimsel, m spet bir aklama yapamyorlar. stelik bu terimin uzunca bir zamandan beri slm dnyasyla ilgili aratrm alarda yalnz bir teolojik anlamda deil, ayn zam anda tarihsel ve sosyolojik anlam da da ska kullanld grlr. Dolaysyla bu terim in slm dnyasndaki Snn slm d yorum lan ve inanlar nitelemekte kullanmann bir sakncas olduuna inanmyoruz.

1 Bk. Yukarda 30 vc 31 uolu dipnotlar. 1

156

AHMET YAAR OCAK.

N c var ki, S n n slm 'n birok y o ru m u o ld u u gibi, deiik zam an ve m e k n la rd a slm helero d o k sisin de m u h te lif varyasyonlar vardr. Baka d in le rd e n ald etk ileri n e s rerek K zlbaln slm 'la ilgisi b u lu n m a d n , dolaysyla ayr b ir din o ld u u n u id d ia e tm e n in hi b ir bilim sel tem eli yok tur. n k Kzlbalk ta b ir ok slm kavram k u lla n d n a ve te m eld e bu kavram lara referan s verdiine gre, g en e ld e slm heterodoksisii T rkiye to p ra k la rn d a d om u b ir versiyonudur ve pek ok k o n u d a o n u n la b a lan t ldr. Ksacas son tahlilde Kzlbalk (yahut Alevlik) slm lelerodoksisinin b ir p arasdr. le K zlbaln teolojisinin tahlili de bu erevede o lm aldr. Bu adan bakld n d a bu teolojinin u zellikleri tad g r l r: 1-Alevlik, d i e r slm m ezh ep leri gibi, teolojik tartm alarn r n bir m e zh e p d eil, tam aniyle sosyo-ekoom ik ve siyasal a rtlarn tabii seyriyle oluan b ir m slm alk tarz o ld u u n d a n , teolojisi de iaret ed ilen tartm a lar so n u n d a olum u b ir teoloji deildir. 2-Byle o ld u u iindir ki Alevliin teolojisi, slm iinde m eydana gelen d i e r b t n h etero d o k s yorum lar gibi sc n kretik (badatrnac) b ir teoloji dir; yani O rta Asyadan B alk an lara, X. yzyldan zam anm za k ad ar uzan an ok geni b ir m ekn ve zanau b o y u tu n d a, b t n bu m ek n larn in an ve k lt rle rin d e n izler ala ala, tabii o larak k en d ili in d e n gelim i badatrmac (senk eik) bir teolojidir. 3-Alcvliin teolojisi, d aha bandan beri m itolojik ve ifah bir teoloji ol d u u iindir ki, ilenmi, sistematik, kitab bir teoloji de deildir. 4Belki h ep sin d en nem lisi, Alevliin teolojisi, Alevlik g n m z e ka

d a r nispeten gizli bir toplum (societe secrete) olduu iin d e ak ve ne kav ram lar kullanm ayan, sem bolist ve koyu m isk bir teolojidir; kavram larn bir takm sem bollerle ifade eder. nk yaklak b t n tarihi boyunca ken d in i serbest ve aka ifade im knndan yoksun kalm veya braklm , gizlenm ek z o ru n d a kalm tr. Bu sebeple cem aat d ndakilerin anlayam ayacaklar te rim lerle ifadeledirilm itir. te b u b elirtilen zellikler, o n u n sosyal ta b an n n toplum sal nitelik ve k a ra k teristik lerin d e n ileri gelm ektedir. Bu sosyal taban, byk o u n lu u itibariyle ok u m a yazma ile tanm am , kabilesel g elen e k lerin e ve rflerin e smsk bal bir toplum sal yap sergileyen ve m itolojik, szl b ir k lt r katettii g eni corafyada rastlad deiik m otiflerle besleyerek birlikte ta yan bir kide tarafndan temsil ediliyordu.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

157

K ronolojik olarak bu teolojinin esasn ilk cc, balangcn iyi bilem e diim iz, ok eski devirlerd en b ci ifah kanalla szlp gelen, geni lde, bata Gk Tanr k lt olm ak zere, o n u n yan n d a yer alan Ycr-sb d en ilen eitli tab iat k ltlerin in arlkta b u lu n d u u , ad n a XIX. yzyldan itib aren B atllarca am anizm d en ilen yar dinsel-yar byscl, am a hi phesiz gl b ir mistik karak ter arzed en b ir inan dnyas o luturuyord u . am anizm 'deki bu G k Tanr ve Y erS b klt, gebe T rk le r arasnda esas olarak kendini teki d in le rin iinde de o n la rn kalplarna uygun olarak srd reb ilecek ka d a r gl k ltle rd i|,J. Ii gl mistik tem elin zerine, yukarda da sylendii g ib i, VIII. yzylda U yg u rlar bata olm ak ze re, m u h te lif T iirk boylar Budizm ve M aiheizn'i eklediler. Bu d in le rin etkileri, hem eski mitolojiye ve ihtiva ettii inanlara, hem de bu inanlara bal ri iellere bir d ah a li si linm eyecek yeni u n su rla r ekleyecek k adar byk oldu. G ebe ifahi g elen e in am anist m itolojisine, VIII. ve m teak ip yzyllardan itib aren , bu iki mis tik d in in , etkileri isln d n e m d e de silinm eyecek, ancak slm kalplarla ifa d e le n d irile re k s rd r le c e k olan m istik m itolojisi e k le n d i11. Alevlik' B ektalik'eki "Eline, diline, belin e sahip olak " prensib i ile ", ikrar yini rit e lin in tem eli, m u h te m e len bu d n e m d e M aileizm 'in ok belirgin etki siyle a tld r'. Alevliin teolojisinin slm d n e m d e karakterisk inancm o lu tu ra n T a n n 'n insan b e d e n in e girm esi ( h l l, incarn a tio n ), rulu l d k te n so n ra baka b ir b e d e n d e yaamaya devam etm esi (ten a s h , reincarn a tio n ) ve r u h u n saken kalp deitirm esi (d o n deitirm e, m etam orphose) bu d n e m d e b t n m itolojik m ateryeliyle birlikle B udizm d en geen u n su r la rd r 1 yle ta h m in edileb ilir ki, Alevlik'teki gl m e h d ic i (mesiyaik) te ". lkki de bu d n e m d e M aileizm 'le birlikte T rk ler arasnda kk salm ol sun.
' Bu konuda gci bilgi iin bk. Ocak, Beki-ii M cnkbnelerinde slm ncesi nan * M otifleri. stanbul 1983, E n d eru n Kitabevi. ss. 21-30; J.-P. Rox. La religion des Turcs et des M ongoles. Paris 1986, Pavot. 1-2 (1968) l'1 Bu m itolojik neileriu yazl biim leri ksmen uralarda yaymlanmtr: K prlzde . M. Fad, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1926, s. 47 vd.; iuasi Tekin. "Uygur rdrbiya(i) m e seleleri", TKA, 1-2 (1968). ss. 39-48; Alessio Bonbaci. Histoire de la Litterature Tuqc. fr. ev. I. MelikofT. Paris 1968, ss. 19-20 vd; Bu m etin ler esas itibariyle bir klliyat halinde Vo Le C oque, W. RadlofT ve W. Bag tarafndan yaymlanmn'. 11 Msl. bk. Henri-C larles Peucl. Le M anicleisne. Paris 1949, ss. 89-90; MelikofT, Hadji Bektach. s. 103; Ocak, a.g.e., s. 56, not: 170. lr' Kr. Pecl, "Le Maicheisme", H istoire des Religions, Paris 1972, C.allimard, II. 621; Buyruk, derleyen: Sefer Ayteki. Ankara 1958, Emek Basmevi, ss, 52-53. Msl. bk. Ocak, a.g.e.. ss. 133-145.

158

AHMET YAAR OCAK

X. yzylda O rta Asya'ya ulaan p o p le r slm 'n sfliin szgecinden gem i teolojisinin, am anizm 'in, Bdizm ve M aniheizm 'in biribiri iine girm i b u m isdk m itolojileri zerine geldiini ve onlarla birletiini syleye biliriz. Alevlik teolojisinin koyu mistik karakterinin kkleri bu dnem e kadar g id e r. te bu b ir teolojik senkretizm dir ve bizim Trk h etero d o ks slm dediim iz olay byle balam tr. XI. yzyln sonlarndan itibaren ve zellikle XIII. vzyldaki glerle Anadolu'ya gelen, sonra XV. yzyldaki O smanl fe tihleriyle Balkan topraklarna geen heterodoks slm da budur. Bu slm'n teolojisi yukarda saydmz d rt karakteristikle belirlenen, szn ettiimiz te o lo jiy e d a y a n y o rd u . Bu te o lo jin in S n n teoloji gibi te o lo g la r (m ekellim leri), sistematik teoloji kitaplar yoktur. Ama burada zellikle haurlam am z ve altn izmemiz gereken olgu udur: Bu heterodoks slm 'da h e n z H z. A li k lt ve bal kltler yoktur ve bu slm h enz bildiim iz Alevlik deildir. Ama Alevlik ite bu slm anlay zerin d e oluacak, Alevilik teolojisi bu teoloji zerine belirtilen klderin eklenmesiyle yaratla caktr. XM . yzyl balarnda ah snail-i Safev mrifetiyle Oniki m am mez h eb in in bu heterodoks slm'a uyarlanmas sonucu, sz konusu teolojinin ta rihsel geliim srecindeki en byk inklap gerekleti: Hz. Ali klt bu te olojinin m erkezine oturtuldu. Profesr MelikofTun ok czip teorisine gre, slm ncesi dnem in Gk Tan k lt , Hz. Ali k lt n e d n t '7. Bylece Alevliin teolojisinin oluum sreci bugn bildiimiz klsik yapsyla tam am lanm bulunuyordu. Yalnz burada dikkati ekmemiz gereken b ir nokta van Bu teolojide Hz. M uham m ed'in yeri neredeydi? Bizim ahs kanaatimizce Hz. M ulam m ed'in yerini, bu teolojinin mistik esprisi belirliyordu. slm misti sizm inin belkem iini oluturan m lrj/d-njjd kalplar, Hz. M lammed ve Hz. Ali'ye uyarland. N b w et 'i temsil eden birincisi, upk Hz. Musa-Hzr ilikisine benzer bir ekilde. Velayet 'i temsil eden kincisine gre d ah a alt konum a yerletirildi. Tpk Baz mutasavvflar nezdinde H zr'n, aslna vkf olam ad bir takm gerekleri Hz. Musa'ya reterek det bir peygamber den daha st bir pozisyonda onun mridi konum unu igal etmesi g ib i1 Hz. ", Ali de ayn mrid konum unda Hz. M uham m ed'e baz velyet gereklerini
Bk. MelikofT. Uyur dik Uyardlar, ss. 44. 152; kr. ayn yazar. Hadji Bekineli, s.16. w Bk. Ocak. stim -Trk {tunlarnda H zr Yalm Hzr-lvas Klt. Ankara 1990. TKAE. Yav . 2.. t . . 89*6.

BABALER SYANINDAN KIZILBALIA

159

retiyordu. nl Krklar M eclisi ve M im e m enkabelerine dikkatli bakt mz zaman bu sylediimiz hususun ok iyi yanstldn grrz*'. XV. yzyla kadar ifah niteliini s rd ren bu teolojinin, zellik XVI. yzyldan itibaren artk yazya gem ee baladn syleyebiliriz. Bu te olojinin kaynaklan, yukarda bir nebze iaret ettiimiz gibi sistematik teoloji m etinleri deil, m enkbnm elerde ve nefeslerde karmak bir sembolizmle ifadelendirilen m enkabeler ve deyilerden oluan m ednlerdir.

SONU Alevliin, -yahut h er ne kadar Snn evrelerde aalayc anlam da kul lanlm olsa da, o tantik adyla Kzlbaln- tarihi, esas itibariyle O rta Asya'dan B alkanlara kadar uzanan geni bir corafyann ve X. yzyldan g nm ze kadar gelen uzun bir zaman boyutunun rndr. Bugnk hviye tini tam olarak XVI. yzyl balarnda kazanm olmasna ram en, bu talih ten nceki T rk heterodoks Islm 'nn tarihi de onun ayrlmaz bir paras dr. Bu para olm adan Alevlik anlalamaz. Bu tarih, iliin Hz. Ali ve Maviye arasndaki hilfet atmalaryla balayan tarihiyle gerekte hi bir suretle kesimez. Bu tarihin Alevliin de tarihiymi gibi alglanmasnn se bebi, Safev propagandasyla alanan m otiflerin zihinlerde kurduu ba dr. Bununla beraber bugn AJevler'in toplumsal bilincinin ve zihniyetinin olum asnda sonradan eklem lenen bu tarihin vazgeilmez bir yeri ve pay vardr. Bugn h er Alevinin zihninde Alevliin tarihi Hz. Ali ile balar. Bu itibarla bugn iin bunsuz bir Alevlik dnlemez.

Bk. Buyruk, ss. 7-8.