Kapak : Kerim ERDOAN n kapak : Kayseri Klk (Glk) Camii'nde, ini zerine kf hatt ile yazlm bir Besmeleden

esinlenerek izilmi kompozisyon. Arka kapak : Vakflar Genel Mdrl Arivi'nde bulunan, yaprak zerine cel sls hatt ve altn yaldzla yazlm : Y Hazret-i Pr Snbl Sinan kaddese srrehu'l - Mennn levhas. (Hattat belli deildir). Bu kitabn drdnc basks del Matbaasnda 7000 (Yedibin) adet baslmtr. Austos 1983 ANKARA

 N S Z

u k i t a b n y a z a r merhum Mahmud Bedreddin Yazr. Medeniyet l e m i n d e Y a z ve slm Medeniyetinde K a l e m Gzeli, c: 1 adl eserinde u h t r a s m nakletmektedir : Birinci C i h a n Harbi'nde askerlik m n s e b e t i y l e t a n t m Macaristan'h ressam ve subay bir a r k a d a m vard, a r a s r a stanbul Camilerini, m z e ve k t p hanelerini birlikte gezer, her eid san'at eserlerini ziyret ve tedkik ederdik. B i r g n , Sultanahmed Cmi'indeki Melek Paa-zde A l i Haydar Bey m e r h m u n ta'lik celisi El-ksibu habbullah l e v h a s n n d e bulunuyorduk. A r k a d a m ona bak t da sonra bana dnerek : Dostum! B u sizin y a z l a r d a bir hl var. o k dikkat ediyorum, ilk b a k t a sde bir renk, geometrik b i r sessizlik, b a k t k a harekete geliyor, canlanyor, cilve leniyor. n c e bir tatl bak, arkasmdan y a v a y a v a i e s z l e n canl bir ak, sessiz bir armoni i i n d e r h u oynatan metafizik bir m s i k i var. Lkin ondaki ahengi kulaklar duymuyor, iler dinliyor, dinledike bir b a k a l e m e y k s e l i y o r . Bakarken ne oluyor a n l a m y o r u m , iimi iine e k e n b y l e y i c i bir ehre, bir g zellik denizi, sevimli titremelerle g n l m ferahlatan bir hava, derken bir melek sesi ve nefesi kadar gizli ve lk bir o k a y ve sarl i i n d e kahyorum; o ben; ben o oluyoruz gibi bir e y l e r oluyor, sizde de b y l e e y l e r olur mu? demiti. M e r h m u n bu htrasn burada zikretmekteki m a k s a d m udur; Medeniyetin her b e s i n d e d n y a milletlerinin g b t a ettikleri l m e z eserler v c d a g e t i r m i olan necib milletimizin ve minnetle a n d m z aziz a t a l a r m z m b r a k m olduk lar eserler k y m e t y n n d e n h i de birbirinden farkl deildir. Sinan'm Selimiyesi, S l e y m a n i y e s i n d e k i bedii r h ve zevk ne ise. e y h H a m d u l l a h ' n kaleminden k a n bir Mushaf'da g r l e n de odur. Mimr'de Selimiye'yi, Sultanahmed'i meydana getiren rh ve zevk - Islmiyetle birlikte m s l m a n milletlerin ortak yazs h l i n d e beliren - A r a b y a z s m da bir d a h a eriilmesi m m k n olmayacak bir noktaya ulatrm ve b t n - yaz l - medeniyet meyvelerini bu yaz ile vermitir. Mill tarihimizin bin yl a k n bir devrinde; iinde d n y a y a gelinen evin n i z m m d a n , ei bulunmayan bidelerimizin kitabelerine. Anadolu'yu Trk Y u r du yapan kllarn zerlerinden, vakfiyelerimize, er' sicillerimizden Seyahat namelerimize ve nihayet mezar t a l a r m z a kadar bu yaz kullanlmtr. A s i l e c d a d m z n bize miras braktklar bu kymetleri deerlendirebilmek, g e r e i n c e t a n y a b i l m e k ve i c b n d a kullanabilmek iin y a p l a c a k ilk i h i p hesiz kullandklar y a z y bilmek olacaktr. G n m z d e renilmesi zrret hlini alan bu yazy lyk v e h i l e okuya bilenlerin says ise i h t i y a c n o k altnda b u l u n m a k t a d r . Bu konuda e i t i m g r e n rencilerimize, san'at m e r a k l l a r n a ve t m ilgile nenlere - s d e c e m a k s a d anlatan bir a r a olma h v i y e t i n d e n t e - m e r h u m yazar m z m h t r a s n d a dile g e l d i i gibi a y m zamanda e s r r e n g i z birer san'at heseri olJcin Hatt San'at hrikalarn z m e y i r e t e c e k kitaplann adedi ise bir k a gememektedir. B u maksatla yurt s a t h n d a gittike artan talepleri k a r l a y a b i l m e k iin bu g z e l eserin 4. basks yaplmtr. Bu kymetli eseri istifadelerinize suniarken merhum y a z a n Mahmud Bed reddin Yazr' rahmetle anar. eserin b a s k s n d a e m e i g e e n mesai a r k a d a l a r m a teekkr ederim.

Galip YTGDEN VAKIFLAR GENEL-MDR

ESER

H A K K I N D A

zel yazy bir san'at olarak kabul eden tak yazs olan eski yazy, slmiyetten ele alarak kendilerine has bir sistem iinde lan gzel yazlarla, hakl olarak dnyaca dklar eserlerinde, eitli yaz ekillerini

Trk hattatlar, mslman milletlerin or aldklar feyz, incelik ve san'at duygusu ile en yksek seviyeye iilatnmlardr. Yazdkbyk bir hrete ulaan hattatlarmz, yaz kullanmlardr.

Bu gn mze, ktphane ve arivlerimizde blunan Kur'an- Kerm, Cz, Hilye-i erif, Ferman, Berat, Hccet, lm, kitap vs. gibi her biri birer san'at aheseri olan binlerce eserin yazlmasnda ve ayrca mimari tezyinatta ^ullanlan yaz trleri biribirinden daha gzel grnm arzetmektedir. Sls, nesih, reyhan, tevki'i, rk'a, t'lik, cel, msenna, divan ve syakat gibi yaz trlerini byk bir maharet ve ustalkla kullanan Trk hattatlar, yazy iten sevmi ve onu iyi anlayp deerini vermilerdir. Bilindii gibi Trk-slam Kltr ve Medeniyetinde hat san'atn n tuttuu yer, resim san'atnn hristiyan dnyasndaki yeri kadar byktr. Hat san'atn sadece bir de koratif unsur olarak ele almak, bu san'atn ruhuna ve anlamna girmemek olur. Zira hat san'atji, bat resminin sapt taklit ve tasvir yollarndan uzak kaldndan, resimden ok daha fazla din ile kaynam, hem san'at, hem de bir eit dini yaz ekli olmutur. Mslman Trkler arasnda gelierek mstesna bir yeri olan bu san'at dal maa lesef son yllarda ihmal ed'.lmi, hattatlarn says yok denecek kadar azalmtr. Ayrca eski yaz eitleriyle kaleme alnan, ktphane ve Arivlerimizi dolduran kitap ve vesikalar, lyk vehile deerlendirilememektedir. te bu elim manzaray nazar itibare alan merhum Mahmut Yazr E s k i z l a r O k u m a A n a h t a r adl kymetli eserini yazmtr. Ya

Byk bir emek mahsl olan bu eser. Genel Mdrlmz yaynlar arasT&a alnarak 1942 de ilk basks, 1974 de ikinci, 1978 de nc basks yaplmtr. Gertel Mdrlmzn dier yaynlarnda olduu gibi bu esere de duyulan ihtiya karsnda, bu san'at dalna ilgi duyan gen kuaklara yararl olacana inand mz iin, bu kymetli eserin drdnc basksn yaparak milletimizin hizmethe sunuyoruz.

Sayglarmzla, brahim ATE Ariv ve Yayn Dairesi Bakan

F H R S T
Sayfa Snu.'j Kser Hakknda BalanjiK'' Giri Diplomatik Ksm ^ VH XI XIII XV

P A L E O G R A F K KISIM Sayfa I 3 3 4 5 7 8 9 1 1 13 15 15 15 17 25 27 ^ 30 32 32 47 48 50 50 52 114 114 116 117 117

I Eski yazlara umum t i r bak

II Yazlar hakknda umum ve nazar malmat ..' a) Yaz, yazmak ve okumak mefhumlar b) Mna, sz, yaz mnasebetleri III Vakf Kaytlar Arivindeki yazlara toptan bir bak a) Arivdeki yaz eitleri b) Eskj yazlarn eitleri c) Eski yazlar okumann yolu d) Bozuk bir yaz hasl okunur h) Noktasz yazlar I V Yazlar hakknda umum ve pratik malmat 1 Arap harflerini bilmiyenlere mahsus ilk bilgiler a) Eik n tarif ve izahlar b ) Osmanlcann alfabesi c) Harflerin fonetik bakmdan izahlar d) Harf ekillerine ait ipitdai bilgiler 2 ml ve yazya ait baz izahlar 3 ittisal ve infisal (bitime ve aynima) 4 aretler a) Okutma iaretleri b) Mhmel harf iaretleric) Ss iaretleri V Yaz nevileri, harf ekilleri, hece rnekleri (okuma yolu ile). '

I Sls yaz a) Harf ekilleri ve hece rnekleri b) Sls krmas c) Sls celisi d) Dier celiler :.

e) nce yazlar h) Hurda ve gubari yazlar

g) Muhakkak ve reyhan ) Msenn yazlar h) Tevki' (icaze) 2 Nesih yazs a) ince nesih ve nesih krmas 3 Divan yaz (ep yazlan) a) Cel divan b) nce ve krma divan T a l i k yaz a) T a l i k celisi b) nce ve k ^ a ta'lik c) Nesta'Uk 5 Rk'a yazs 6 Siyakat yazs a) Rakamlar ve ay isimleri b) ' Kfi yaz V I Mkil yazlarn okunmas (tertip ve tahlil mebde'leri) V I I Transkripsiyon bahsi VIII Fotorafiler serisi IX Yaz rneklerinden okunular

1 I^ 118 .120 122 129 1 29 131 1 34 ' 35 139 139 .140 140 144 149 151 152 154 I i 269

4 _

BALANGI

2/Te5rinisani/1939 da sayn Bavekil Doktor Refik Saydam, 1937 senesin de kurulmasma balanlan Umum Mdrlk A^ivi'ni tetkik buyurmulardr. Tetkikleri srasnda Siyakat Harfleri ile yazlm bir vakf kaydna gz gez direrek siyakat yazs hakknda bir alfabe hazrlanmas isteini gstermilerdir. Bavekilimizin buyruklar hepimizi ok sevindirdi. nk vazife programm zn banda tuttuumuz, mill valklarmzdan bidelerin,' camilerin korunmas ve srekli yllarn at yaralardan kayrlmas ve atalarmzn hayrl ve itima hiz metlerinin, gzel sanatlarnn - bugnn giderine gre - canlandmlmas ve tari himize ve bilim yuvalarmza katlabilmesi iin eski yazlarmza da muhta bulu nuyoruz. Vakflar Umum Mdrl'nn 1940 yl btesine dair By^k MiUet Meclisi Bte Encmeni'nin mazbatasndaki gr ve tler ok deerlidir. Mazbata bil diriminin sonunda yle deniliyor : Trkln mefahirinden olan byk eserlerin har&biden korunmasmm temin edildii anlalyor. Ancak memleketin her noktasmda daha binlerce ecdal eserinin cad olarak muhafazasm temin edecek byle bir gayret ve himmete ih tiya bulunduu ve fakat mali imknszlk yznden bu ilerin hepsine yetiile medii ve bteye konulan tahsisatla en mstacel olan tenurat yapmakta oldu u ve bilhassa zelzele mmtakasndaki ok kymetli eslf eserlerinden kalanlarn muhafaza naksadile baz tedbirler ittihaz edfldii anlalm ve vakflar btesile bu ilerin kmil bir ekilde baanlamyaca da mahede edilmitir.. Ehemmi yetli iin devlete de dnlerek mal imknlar aranmasn ve lzmgelen yar dmlar yaplmasn tenne ayan bulan Encmen, bylece br taraftan eski eser leri kazlar yaplarak yerler altndan karmaa alhrken kymetli Trk eski eser lerinin topraa gmlmesine meydan verilmiyeceine enmiyetinin berkemal oldun'unu mazbataya kayt ve iareti mnasip grmtr.. Gerektir ki eski eserlerimizle birbirinden ayrlamyacak kadar yaknl olan ve onlarn yalnz mhim tezyinatn tekil etmekle kalmyarak o zamann itikat ve ruhiyatnn felsefesini de belirten eski yazlarmz - eldeki elverili gnler fi-emeden - bilim ilgililerine retemezsek az zaman sonra bunlan doru yanl bize okutmak ve yazdrmak iin yabanc! illerden bilgenler, remtenler getirt mek glnde ve dklnde kalnacaktr. Sayn Bavekil'in daireden dndklerinden bir ka gn sonra arkadam Vakf Kaytlar Mdr efik mrem, mdrln vukuflu mme30'izi Mahmud Yazr'm alile yazlm bir siyakat alfabesi getirdi ve verirken onun bir dileini de ne srd. Dilek, bu alfabenin zerinde uzun zamanlar ilenerek derin ve ince husu siyetler hasl olan ve deta ekol te.kil den siyakat yazlarn okutmaya yetmiyecei ve yalnz siyakat yazs ile de is bitmiyecei, siyakat derecesinde ilerle mi nesih, dvn, ta'lik.. gibi yazlarla meyydana getirilmi mill ve seme eserlerimiz de bulunduu iin bu etin ie daha geni tekilt bulunan Maarif Vekletinin de el koymas dncesi idi. .

XI

Bu .dnce Baveklet yksek katna arzedild, gerek Maarif Vekleti, ge rek Umum Mdrlmz ii paylat. daremizce ve mmeyyiz Mahmud Yazr'n almasile siyakat yazsn oku yabilmek iin bundan evvel Siyakat Yazs adl kk bir eser yazld gbi bu kerre de siyakattan baka eski Trk yazlarnn da okunmas iin ibu anahtar kaleme alnm oldu. Yaznn amac okuyup anlamak ve okutup anlatmak olduuna gre bizi bu amaca en ksa bir zamanda gtren harflerden yaplan alfabenin en elverili sayiT laca besbellidir; fakat insan cemiyeti, ifade ve istifadeye, zaman getike zev kini, ruh inceliklerini de katm ve bu alanda da gzellikler arama yoluna dal mtr. Belki bu gidi, glkler karm, asl amatan biraz uzak kalnm.. Ancak insan, buna seve seve, isteye isteye katlanmtr. Ortaya karlan gzellikler kltr zerinde nemli roller oynam, san'atn mill varlklar domu ve bedilie doru akp gitmitir. Sanatkrlarmz bu yazlarla yalnz nill intihalarmz belirtmekle kalmam lar, her^ stad tuna kendi ahsiyetini de kata%k husus slplar meydana getir milerdir. Eski yazmzn bir nev'i olan siyakat yazsna da bu 'gzle bakmak lzmgeliyor. Bunun da bedi (basamaklardan getii, zen benlikleri bulunduu grlyor. Mill efimizin bizi yrtt, yol, mefahirimizi aratrmak, bulmak, tant mak olduuna gre bu eser eski yazlarmzn okunmasna yararsa Vakflar Umum Mdrl kendini mutlu bilecektir. st yanman baa karlmas, boluklarn, yan llarn doldurulmas ve dzeltimesi vari klariyle gurur duyduumuz bilginlerimi ze, retmenlerimize kalyor demektir. Vakflar Umum Mdr F. KPER

GR

Bu anahtar hazrlamaktan maksadmz Hsnhat:muallimlii yapmak ve bunun iin lzumlu usul ve kaideleri bildirmek deildir. Bellibal gayemiz : , 1 ' Eski harflerle yazlm gzel veya irkin her hangi bir yazy okuyabil menin ilm yolunu gstermek, yaz .ekillerini, okunu misallerini vermek ve baz numuneler zerinde temrinler yaptrmak, 2 Vakf kaytlan zerinde aratnma ve inceleme yapacak memurlara bil meleri icap eden esaslar kaydetmek, 3 Eski yazlarn eitlerini* ve oalmasnda mil olan kkl veya geici sebepleri ve bu yazlarn gzel 'sanatlar bakmndan tadklar incelikleri kavra-^ mak ve eski eserlerden istifade etmek isteyenlerin bilmeleri lzmgelen cihetlerive bu arada yaznn teknik ve estetik ahengini gstermektir. Bu kitap yalnz yeni balayanlar iin yaplmayp eski yazlarn trl eitle rini renmek isteyenlerin istifadesi de dnld iin tertibinde, yazt va.okuma mefhumlarnn mul dereceleri gzetilmi ve yazlar arasndaki umumi ve hu sus mnasebet ve alkalar olduka y a k n dan gzetilerek her birinin tekj teker bellenmelerinde hissedilecek olan glklerin mmkn olduu kadar azaltlmasna allm ve eskiden bir kanun gibi kabul edilmj olan noktadan elifin, bunHan da dierlerinin domas esas zerinden yrnmtr. Eski ifadesile basitten mrek kebe (Kolaydan gce) gidilerek yaz e killerinin biri dierini hazrlyacak surette yazlp okunmas yolu takip olunmutu) [ I ] . .Anahtara rnek olarsk' konulan yazlar. Vakf Kaytlar Arivinden ve Bursa Ulu camiinden alnan yaz fotoraflarndan baka - bir ikisi mstesna olmak ze re - hemen kmilen naiz kalemimin mahsuldr. Kendilerinden feyiz aldm hocalarmdan hayatta olanlarla dier yksek hattatlarmz varken deersiz yazlar mn dercedilmi olmas bu eserde eski yazlarn en mkemmel rneklerini bir araya toplamak maksadnn gdlmiyerek yalnz yazlara misl vermek istenil mesinden ileri gelmitir [ 2 ] .
[1] Anahtarn hususiyeti buradadr. Her ne kadar yukarkl gayeyi biribirinden ayr fa sllarda yazmann, bilhassa, yeni balyanlar iin daha' verimli olaca sylenebilirse de bunlarn tatbikatta biri dierini derece derece tamamlyacak surette iten dtan ilgili cihet leri bulunduundan yerine gre birlikte, yerine gre^ ayr yazma daha elverili buldum. B u nun yakn sebepleri gelecek bahislerde daha iyi anlalacaktr. Ancak yazlarn sanat bak mndan okunular bahsi' ve bunun mtemmimalmdan o^an yazda ahenk ksm, anahtarn amellik mahiyetini, muayyen vahdetini bozmamak zere te'lif kadrosundan hari tutulmu ve ayr bir eser halinde neri daha mnasip grlmtr. [2] Eski yazlarn meneinden itibaren geirmi olduu estetik merhaleleri ve tekml safhalarn ilm bir tertip 've tasnife tbi tutarak bunlar hem hayattan elini ekmi bulunan, hem de ya^amakta bulunmu olan yaz stadlarnn eserlerinden rnekler vermek suretije gsterecek bir telife ok muhtacz. nce ruhlu atalarmzm gzel yaz vadisinde nasl muvaffakiyetle kalem yrttklerini, kaleme de kl kadar hkim olduklarn, saysz Trk hattatlannm gzel sanatlar manzumesi iinde stn bir yeri ve hadsiz deeri bulunan gzel yaz'ya ne yksek himmet ve hizratte bulunduklarn, bilhassa bu yazlarn tarihe intikal etmi bulunduu bir srada gzle''%rlr, elle tutulur bir surette gstermenin lzumu aikr dr. Vukuflu bir aratrmya, devaml bir al rnya, zc bir ncelemeye, anlayh bir tas nife ve ehemmiyetli bir paraya mtevakkf olan bu iin tahakkuku temenni olunur.

xn

unu da kaydedeyim ki, Ariv yazlar arasnda bilhassa siyakat gibi baz ya zlarn okunmas eski yazlarn kullanld zamanlarda bile pek zordu, eski yaz lara evvelce gsterilen ilgi ve yaknlk ve bundan doma alkanlk, scakln kaybetmi bulunduu, yeni bir yaz lemine girilmi olduu bugn de bu yazlan doru okuma .melekesine malik mtehassslar pek azalm olduundan musbet i grmek hususunda ok sknt ekilmekte ve gnden gne geniliyen boluklar dolduracak elemanlar yetimemektedir. Bunlarn yokluu ise arivlerin hayatiyeti ni kaybetmesi, o defterlerin bsbtn sylemez olmas ve nihayet bugnk ve yarnki, idari, hukuk ve ilm hayatmzdan bir ksmnn felca uramas demektir. te bu tehlkenin nne gemek iin bu ile ilgisi olanlara den bir vazifeyi ken di hesabma yapm olmak niyetile anahtarn erevesini biraz geni tuttum. Tarihi ve mill varlmz canlandracak bu yaz biliminde daha esasl ve verimli retim yollar almasn Cumhuriyet hkmetimizin baarc Maarif Ve killiinden bekleriz. Burada unu da kaydedeyim k i aada grlecei zere slsten sonraki ya zlarn bir ok harflerinde tenkihat yapmak suretile hareket ediimiz bir ihmal ve teseyyp eseri deildir. Biz bunu okuyucularn faidesini dnerek iltizam ettik. Her yazda her harfin muhtelif ekilleri veya bir harfin dierine bitime tarzlar ve her yazda usul ve kaide hilaf olarak az ok bulunan kalem cilveleri yazma bak mndan ayrca grlmek icap ederse de okuma bakmndan bu gibi paralarn tayyedilerek bunlar asllarna kyasla tayin etmee almak hem bir kontrol hem de sa'y gayrete ayrca bir tevik olaca cihetle bunlar okuyacaklarn kendi mukayeseli grlerine terketmenin kendileri iin kymetli bir ekzersiz zemini tekil edecei phesizdir. Esasen mkil yazlarn okunmas bahsinde gelecek olan ter kip ve tahlil mebdelerinden azam derecede istifade edebilmek iin byle bir zemine ihtiya da vardr. Zihni bu ihtiyaca gre hazrladktan sonra fotoraflar zerinde o mebde'lere dayanarak okumalar yapmak, salam bir meleke kazanlma sna kfi gelecektir. Bununla unu demek isteriz ki bu anahtar batan nihayete kadar arap harfleri iine, giren btn eski yazlar bir ka bakmdan aabilecek bir mahiyette olmakla beraber bunu kullanmak iin gelii gzel hareket etmemek arttr. Mevzuun ehemmiyeti, incelii anahtarn daha sade yazlmasna imkn.vermemitir. Onun iin mptedilere ar gelecek cihetler, hatt daha baka hat ve kusur lar da bulunaibilir. Bu ciheti daha balangta itiraf etmekle beraber nev'inde ilk olan rehber - eserin bu ha'lile de byk bir ihtiyacmza, imkn nisbetinde, cevap ve receini mit ederiz. Tam ve mkemmelini yapma iini de ilim ve san'at stadlarmza brakyoruz. , Anahtar msvedde halinde iken grp dndklerini ifahen veya tahriren bildirmek suretile alka ve muavenetlerini esirgememi olan ilim ve san'at stadlanmza alenen teekkr ederiz. Vakf Kaytlar Mmeyyizi Mahmud Y A Z I R

XIV

DPLOMATK

KISIM

V A K I F K A Y I T L A R ARVNDEK TARH VESKALAR ve Vakflann ilm neriyat hakkmda umum ve ksa malmat [ 1 ]

Vakflar Umum Mdrl'nce yaplmakta olan ilm neriyat arasnda vak fiyeler ve bunlara mteallik eserler iin husus bir seri ayrlmtr. Bu serinin ilk numaras olmak zere 1938 ylnda Fatih Mehmet I I vakfiyeleri neredilmitir. Fatihin Trke vakf vesikasmn faksimilesi ile yeni harflere evrilmi metnini, arapa Eyp Vakfiyesi'nin keza faksimilesi ile Trke tercemesini, her ikisinin en dekslerini, Ftihin Eyp zaviyesi vakfiyesinden rnekleri ve Fatihe ait vakfiyeler den, bugne kadar mevcudiyeti bilinen ve Vakflar Umum Mdrl Arivi'nden maada Topkap Saray Arivi ile Trk ve slm eserleri mzesi'nde mahfuz bu lunan dier vakfiyelerin ve vakf vesikalarnn da umum bir tavsifini ihtiva eden bu eser yerli ye yabanc ilim adamlarnca byk bir alka ile karlanmtr. Hatt baz yksek ilim messeselerinde ve fakltelerde itima, hukuk ve iktisad bakm lardan yaplan ilm tetkikler iin belli bal bir me'haz hkmne girmitir. Bu serinin ikinci numaras ve Fatih vakfiyelerinin mtemmimi mahiyetnde olarak 1939 ylnda Fatih devrinde stanbul adl eser neredilmitir. Fethi mtea kip Trklerin Istanbulda, vakf yolile, giritikleri ve 20 yl gibi ksa bir zaman da tatbika muvaffak olduklar geni imar ve iskn hareketlerinde yaplan binala ve tesisat bu kitaba merbut harita zerinde birer birer gsterildii gibi Bizans, ark Roma ve Ltin eserleri de ayrca iaret olunmutur. Trk mimar ve ehir cilik tarihi itibarile deeri ve hususiyeti haiz olan bu kitap, umum mdrlke, ngilizceye de terceme ve tabettirilmitir.

**
Vakfiyeler serisine Fatih vakfiyeleri ile balanlmas, bunun en eski vakfiye masndan ileri gelmeyip Osmanl devri vakfiyeleri iin mnasip bir mebde ma hiyetini arzetmesindendir. Fatih vakfiyelerini mteakip srasile Bayezit I I . , Selim I . ve Kanun Sleyman vakfiyelerinin neri mukarrerdir. Bu vakfiyeler devirlerinin balca hususiyetlerini cmi kymetli vesikalardr. Tabir caizse devirlerine ait vakf vesikalarnn nirengi noktalarn tekil etmektedir. Byk vakfiyeler byle monorafiler halinde nerediiirken mstakil birer kitap tekil etmiyecek kadar kk olanlar da Vakflar Der[1] Vakf Kaydlar Arivi'ndeki eski yazlar okumak olarak hazrlanan bu eserin diplomatik ve paleografik ve incelemek istiyenlere zere iki ksmdan rehber terekkb olmak

etmesi ve birinci blmde Vakf Kaytlar Arivindeki defterlerin ve tarih vesikalarn maliyeti ve menei hakkmda biraz malmat verilmesi lzumlu ve faydah grlmtr. Bu maksatla ibu blm ayrca yazlarak kitaba ilve olunmutur.

XV

gisi'ne dercolunmakta, umum mdrln muhtelif neriyatmda her devre ait e itli halk vakfiyelerinden mtenevvi ve mebzul rnekler verilmektedir [ 2 ] . Bir program dahilinde yrtlmesine gayret edilen bu mesai ile Trk vakfi yelerinden en mhimleri ilim leminin ltlama ve tetkikine arzedilmi olacaktr. Vakf kaydlar idaresinde bulunan vakfiyeleri, tarih devir itibarile, balca gurupta toplamak mmkndr. 1 OsmanU devimden nceki vakfiyeler H . 4 10 - 699 ( M . 10 19 - 1299) 2 Osmanh devrine ait vakfiyeler 699 - 1336 ( M . 1299 - 1920) 3 Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ve Trkiye Cumhuriyeti 13 36 1342 ( M . 1920 - 1926) Osmanl devrine ait vakfiyeler gibi Selukilere ve Anadolu beyliklerine ait belli bal vakfiyeler de sras geldike dergiye konacak veya mstakil kitap ha linde tabolunacaktr. Nitekim Vakflar Dergisinin birinci saysnda Keykavs I . zamaanda yaplm olan Sivas Darifasnn vakfiyesi nerolunmutur.

*
Vakf kaytlar ktnde mseccel bulunan vakfiyelerin ve vakf kaytlarnn says 30,000 kadardr. Bunlann iinde en eskisi Pasin nahiyesinin Plmr kyn de Turgut beyin Seyit erif Halil divan zaviyesine ait olan ( M . 1048) (evast Recep 440) tarihli vakfiyesidir. Ondan sonra Emir Alemeddin Kayser bni Aptullahn Kayseriyenin Nezih kariyesindeki vakfna ait ( M . 1 106) (evaili Ra mazan 500) tarihli vakfiyesi gelir. Bunun hayrat olmayp muhessasat irvanl eyh Abdssamede ve evltlarna art edilmitir. Tarih srasna gre bunu takip eden vakfiye, Sultan brahim bin Beyk'in Nidenin Alada kurbinde amard ve Karapnar mevkiinde eyh Durasan zaviyesine ait ( M . 1 i 15) (aban 509) tarihli vakfiyedir. En yeni vakfiye de Aptullah olu ihsan efendinin Istanbulda Makada kin bir zaviye iin ( M . 1923) (11 aban 1342) tarihinde tanzim eyledii vakfiye dir. Vakf kaytlar ktnde mseccel b ulunan ve ikisi arasnda dokuz asrdan fazla bir tarih gzeran etmi olan en eski ve en yeni vakfiyeden her ikisinin de zaviye vakf oluu dikkate deer bir keyfiyettir.

Vakfiyeler ve vakfiyelere mteallik eserler serisinin ncs olarak az bir

[2] Vakflar Dergisinin birinci saysnda stanbulda Vefada Atf Efendinin (M. 1741 H . 1154) tarihli ktphane vakfiyesinin, mezkr ktphanede ta zerine mahkk, hlsas ile byk Ayasofya kurbinde skb mahallesinde Kemal aa kz Zeyn Hatunun (M. 1587 H . 996), Gmhac kynde Baradolu Mgds'm (M. 185, H . 1277) Edremitte Zeytinli kynden Nikola kz Rikne'nin (M. . 1881, H. 1301) tarihli vakfiyeleri hakknda etrafl ve mcmel zahat verilmitir [Sahife. 116-122]. Derginin ikinci saysmda Karamanolu Ali beyin (M. 1415, H. 818), Topkapda camii olan Ahmet Paann (M. 1554, H . 962) tarihli vakfiyeleri asllarndan alnm olan fotoraflarla aynen, Kanun devri, ricalinden Pertev Melmet Paann H . 977 tarihli vakfiyesi de icmalen neredilmitir. Bunlardan baka 1939 ylnda neredilen Vakflar Galerisi Hakknda Muhtasar zahat adl resimli eserde de Msr valisi ve Yemen fatihi Gazi Sinan Paann H. 989, 996 ve 999 M. 1581, 1587, 1590 tarihli kt'a vakfiyesi ile Mora fatihi Paa Yiitbeyzade Gazi Turhan beyin (H. 859, M. 1484), stanbulda Llelide Kavaf Alinin (H. 1228, M. 1813), yine stanbulda Balabanaa mamhallesinde A l kz mm Glsm Hatmun (H. 1161 M. 1748) ve Kasmpaa Yahya kethda mahallesinde Debbag esnasmdan brahim olu Mustafa'nn (H. 1275, M. 1858) tarihli vakfiyeleri telhis edilmitir [Sahife: 14, 16, 17 ve 181.

XVI

zaman nce Siyakat yazs adl kk bir kitap neredilmitir. Bu serinin drdnc kitab olarak da Vakf Kaytlar Arivinde mahfuz vesika ve defterlerin havi olduu yazlarn nevileri ve bunlarn okunma ekilleri hakknda izahat veren ibu eserin ihzar ve tab' muvafk grlmtr. Bu kitap, eski yazlarn muhtelif e killeri hakknda kfi bilgisi bulunmyan'ar iin olduu kadar bu hususta behre sahi bi olanlar iin dahi kymetli bir rehber hizmetini grecektir. Vakf Kaytlar Arivinde bulunan balca defterler : Hazine defterleri Elsas defterleri Ruzname defterleri Vakfiye defterleri Tafsil defterleri Ahkm defterleri Evamir ve Berat defterleri ilmhaber defterleri Nkud defterleri Ferman defterleri dir. Ayrca esas, hazine ve vakfiye detterlerile muhtelif kaid ve vesikalarn fih ristlerini havi mteaddit defterler mevcuttur [ 3 ] . Esas defterleri fihristleri : Ad Ankara fihristi Adana, Suriye, Trablusgarp Aydn ve zmir Bursa Bingazi ve Kuds Canik, Van, Bitlis, Elz Diyarb&kr Edime Erzurum Elz Halep, Musul, Badat stanbul istanbul (Havalin) stanbul Tekya zmit zmir Kastamonu Konya Manastr ve Kosva Numaras 223 164 208 186 163 199 158 173 197 199 165 2 cilt, numarasz 1 cilt, numarasz 109 143 208 202 147 172

[3] Bu defterler arasnda irtibat tesisi ok nemli, fakat uzun zamana ve byk emek sarfna ihtiya gsteren br itir. Bu iin yaplmas umum ve mkemmel bir fihrist tanzimine, byle bir fihristin .yaplmas cja Arivin tamamile ilm bir tarzda tesis ve tanzimine imkn verecektir.

XVII

Selanik Sivas Yanya, tkodra, Girit, Kds ve Adalar Srbistan evkaf 2 Hazine defterleri fihristleri Ad Anadolu asker muhasebe fihristi Anadolu asker birinci Anadolu asker ikinci Anadolu krmz fihrist Anadolu ebru fihrist Anadolu atik fihrist Anadolu muhasebe atik Rumeli krmz Rumeli asker Haremeyn Haremeyn atik Kk Evkaf fihristi Yeil fihrist stanbul, Galata ve skdar (kk evkaf fihristi) Amasya muhasebe fihristi Bursa fihristi Bursa muhasebe Diyarbakr asker Diyarbakr muhasebe Edirne atik Edirne cedit Hicaz 3 Vakfiye fihristleri : Ad Umum Vakfiye Fihristi

178 216 181 29 Numaras 749 750 ' 751 507 752, 498 760 756 758 757 753 753 1 755 754 1052 759 422 491 T 423 491 2 726 727 771

Numaras 3 cilttir. Amasya mverrihi merhum Bay Hseyin Hsamettin tarafndan vakf kaytlar idaresi mmeyyizliin de bulunduu srada tanzim edil mitir. Kendi el yazsiledir. 1251 775

hiaremeyn Vakfiye Fihristi stanbul Haremeyn Vakfiye Fihristi, Kasada mahfuz vakfiyelerin fihristi ilh...

Vkf Kaytlar daresinde bulunan vakfiye asllarile, ktklerinden ve vakf kaydlanndan baka muhtelif mze ve arivlerde de vakfa ait bir ok defterler, kaydlar, vesikalar ve vakfiye asllar mevcuttur : XV1I1

a) Istanbulda Bafveklet ar$iv'nde bulunan tarih vesikalar ve eski defter ler tasnif edilirken vakfa ait olanlar bir partide toplanm ve fihristleri, defter halinde, tanzim edilmitir. Bu arivdeki tasnif faaliyeti devam etmektedir. Evra kn okluuna binaen uzun seneler srecektir. b) Topkap saray mzesi'nde bulunan Osman oullarna ait vesaikin tasnifi bitmi ve fihristleri, fi halinde, tanzim olunmutur. Bu fihrist Ariv Klavuzu nam altnda neredilmektedir. imdiye kadar I inci ve 2 inci fasikller kmtr. Bu iki fasikide ancak ( H ) harfinin sonuna kadar gelinmitir. Bu klavuzda mnderi olan vesikalarn ounun vakf vesikalar olduu grlmektedir' c) Trk ve islm eserleri mzesi ile muhtelif resm ve husus ktphanelerde de baz vakfiye asllar veya nshalar mevcuttur. Trkn ruhundaki faziletten, vatanperverlikten ve diergmlktan doan Tk vakflarnn tarihi, denilebilir ki, Trkln tarihile beraber balar. Ger ekten; Trk vakflarn tarihin her devrinde Trk dnyasnn her yerinde yks-elen iyilik, gzellik ve efkat eserleri olarak gryoruz.'Bu vakflara ait vakfi yeler ve tarihi vesikalar mill tarihimizin en dikkate ayan menabiindendir. Bugn bilinen vakf vesikalarnn en eskilerinden biri Isadan nce 1280 yllarna ait bir Hitit vakfiye tableti'dir. Boazkyde bulunan ve 32 asrlk bir ta.rihe malik olan bu tablet istanbul Arkeoloji Mzelerinin eski ark eserleri ks mnda mahfuz olup Kral Hatul tarafndan vcude getirilen bir vakfn mevkafaln ve hayr artlarn gstermektedir. Hitit vakf vesikalarndan sonra Uygur vakf vesikalar da nemli tarih belge leridir. Uygur harflerile yazlm olan bu vesikalar Buda dinindeki Uygur Trkle rinin tanzim ettikleri vakfiyelerdir. Hitit ve Uygur vakfiyelerinden birer rnek Vakflar Dergisinin birinci saysnda neredilmi, bunlarn asllarndan alman fo toraflar ile lzumlu bibliyorafya malmat da dercolunmutur [ 4 ] . Byk Seluklere, Asyada, Avrupada, Afrikada hkm sren muhtelif Trk devletlerine, Anadolu Seluklerine ve Beyliklerine ait Trk - slm vakfiyeleri keyfiyet ve kemmiyet bakmndan byk bir ehemmiyet arzeder. Vakrf Kaytlar Arivinde Osmanl devrinden evvelki zamana ait vakfiyelerin de bulunduunu yukarda arzeylemi ve bunlarn, zamannda tanzim edildikleri devlet devirleri ilibarile e ayrldn kaydetmitik. Usul dairesinde tanzim ve muahharan Va kf Kaytlar ktne de tescil ettirilmi olan bu vakfiyeler, hkmleri bugn dahi muteber ve mer'i olan resm vesikalardan maduttur. Yani tarih bakmdan olduu kadar sras dtke idar ve hukuk mesail itibarile de kymeti haizdir. Derginin ikinci saysnda Profesr Ruben tarafndan yazlm olan Budist vakflar hakkndaki makale de nmeli ve orijinal bir tetkiktir [ 5 ] . Byk vakflarda vakfn mtevellisinden baka vakf ilerinin heyeti umumyesi zerinde nezaret ve murakabe vazifesile mkellef ayr bir makam bulun maktadr. Buna Vakfn Nzan denilmektedir. Vkflar, tanzim ettirdikleri vakfi yelerde vakflarnn tevliyet ciheti gibi nezaret cihetini kime art eylediklerini de gstermilerdir. Tevliyet ve nezaret cihetleri bazan vkfn evlt ve ensabma bazan da hariten zatlara ve onlarn evldna yahut bir takm muayyen makamlara merut bulunmaktadr. Mesel vakfiyenin tanzim edildii memleketin hkimi, filn medresenin mderrisi, u veya bu camide imam ve hatip olanlar yahut o
[4] Vakflar Dergisi, Say, 1, s. 117. [5] Vakflar Dergisi, Say, 11, s. 173.

tnemleketn feyalet Veya vilyet makmim iKraZ edenler Vesaire., gibi.- Osmanl mparatorluunda vakflar uzun zamanlar devletin umum nezaret ve murakabe sinden uzak kalmtr. Hicr 1242 (m. 1826) tarihinde ihdas edilmi olan Evkaf Nezaretinin te ekklnden sonra dahi vakflarn, vakfiyelerine gre, tanzim olunan muhasebe leri her mahaldeki kadlar tarafndan r'yet ve tetkik olunmakta idi. Evkaf Ne zaretinin teekklnden evvel devletin vakflar zerindeki velayeti mmesi muhtelif resm daire ve makamlarda tecezzi ve inksam eylemi bulunuyordu. Mesel din ulemasnn ve meihat islmiye mntesipleri evkafnn nezareti eyh lislm olan zatlara, saraydaki sultanlarn ve kadnlarn, kap aalarnn ve mntesiblerinin vakflar da (Darssaade aas) dahi denilen Kapaalan'na art ve tahsis edilmekle idi. Vakflar zerinde nezaret vazifesi olan makamlardan ikisi de Kazaskerler Nezareti yani (Sadr Rumeli ve Sadri- Anadolu Nezareti) idi. Kazaskerlerin nezareti Osmanl devrimi en evvelki zamanlarda da mevcuttur. Seluk devleti zamannda vakflann tefti ve nezareti Kadilasakir olan zevatf uh desinde idi. Osmanl devrinde vakflarn nazrhm ifa etmi olan makamlarn balcalar unlardr : Kazeskerler Nezareti (Buradaki Nezaret tbiri heyeti vke lya dahil nezaretler mnasn tazammun etmeyip bir tedvir ve mrakabe makam mnasna gelmektedir).

Vezir Nezareti Sadnli Nezareti Reislkltap Nezareti eyhlislm Nezareti Kap aas (Darssaade aas) Nezareti Evkaf Hii Tieyn Nezareti : (Evkaf Hramejrn mfettilii, Evkaf Haremeyn muhasebecilii. Evkaf Hare meyn mukataacl, Darssaade yazclgO stanbul Kadh Nezareti Galata Kadl Nezareti skdar Kadl Nezareti Eyp Kadl Nezareti Kaptan Paa Nezareti Yenieri aas Nezareti (Okmeydan vakf gibi) Sekbanba Nezareti Bostancba Nezareti Topuba Nezareti Haznedarba Nezareti (Edirned Greiler tekkkesi vakf gibi) Kilerciba Nezareti Saray Cedit Aalar Nezareti avuba Nezareti Defterdar kkevvel Nezareti mam evveli ehriyari Nezareti Davutpaa Naibi Nezareti Galatasaray aas Nezreti XX

Nakiblejraf Nezareti Evkaf Hamidiye Nezareti Evkaf Hamidiye ve mlhakat Nezareti Evkaf Hamidiye, Mahmudiye ve mlhakat Nezareti (Darphane eminleri Nezareti ^ Bu makamlarn nezareti altnda bazan yzlerce, hatt binlerce vakf toplan yordu.' Darssaade aasnn nezareti altnda bulunan Evkafn says 2300 den fazla idi. Hangi vakflarn hangi makamn nezareti altnda bulunmu olduunu gsteren cetvellerin tanzimi bize faydal malmat verecektir. Bunlarn bilinmesi aranlan vesikalarn ve kaytlarn bulunabilmesi bakmndan da lzumludur. Mese la Istanbuldaki Kemankeler tekkesi ve Okmeydan vakf. Yenieri aasnn. Edil nedeki Greiler tekkesi vakf da Hazinedar ba$nm nezareti altnda idilrt.

***
Vakflar arivinde mahfuz olan vakfiye asllarn ve Trk harflerile tanzim edilrt^ekte olan yeni deftereri' bir tarafa bira krsak bugn Vakf Kaytlar daresinde bdtunan tarih defterleri ve kaytlar ba hca iki ksma ayrabiliriz : 1 1242 tarihinde Evkaf Nezaretinin teekklnden sonra tanziih ve tesis edilmi olan defterler ve kaydlar. 2 Evkaf Nezaretinin teekklnden evvel yukanda bir ksmnn adlan saylan muhtelif makamlar tarafmdan nezaretleri altnda bulunan vakflar iin tutulmu olan ve Evkaf Nezaretinin teek kl zerine bu nezarertte cemedilen eski defterfer ve kaytlar. Bu eski vc tarih defterler siyakat, divan, nesih vesaire., gib muhtelif yaz nevilerile tahrir edilmitir. Bu yazlarn da divan celisi, incesi, krmas, nesih, ince nesih, nesih krmas gibidendi nevileri iinde muhtelif eitleri mevcuttur. Arkadamz Mahmud Yazr'm cidd bir emek mahsul olan bu eseri mevzuubahis yazlarn envanm ve okunma ekillerinin gsterilmesine tahsis edilmi oldu'gu ci hetle burada Arivtle mevcut yaz nevileri zerinde durmaa lzum grmiyerek bu tarih vesikalarn menelerine gemei ve bunun zerinde bir para durma m nasip grmekteyiz.

*
' ^ m a n l mparatorluunda devlet hizmetleri ile vakf hizmetleri biribirine ok' sk rabtalarla bal idi. Hatt deni lebilir ki bu iki hizmet, birok ahvalde, Biribirine tedahl etmi vaziyette bulunuyordu. ehir ve kasabalarn sular, kab-' rlstanlar. kprler, hatt birok yollar, ohh hizmetler, tedris ve talim ileir, iti ma muavenet meseili gibi bugn belediyelerin, husus idarelerin ve devletin iti gal sahasna ve vazifeleri arasna girmi olan birok iler uzun asrlar vakf ca nibinden ifa edilmitir. Osmanl mparatorluunda, stanbul Devlet merkezi olarak kabul edildikten sonra Babli'nin inasna kadar memleketKubbealb'ndan idare olunmutur. Kubbealt malm olduu zere Topkap Saraynda Ortakap le Babssaade arasmdaki meydann solundadr. Buraya Kubbealt denildi&i gibi Divan Yen de denilir. Divan Kubbealt'nda toplanr, devletin resm hidematma ait kaydlar ve def terler de Kubbealt'na bitiik ayr bir kubbenin altnda muhafaza olunurdu. Kavanini Osman ve Rabta sitan? ve Levaminnur fi zulmeti Atlas Minor adl yazma eserlerde Djyan'n tarz teekk' v car rneras n ' tefat ile divar^^ merb^^ Kalemler hakknda etrrffl izahat meve'jttur.

Divanda bulunan vezirler ekseriyetle 7 veya 8 idi. Devrine gre bazan azal. bazan da oalrd. Mesel Murat III zamannda kubbe vezirlerinin adedi 7 oldu u halde Murnt I V zamannda 6 idi. Sadrzamdan gayrisine Kubbe Vezirleri 'de nilirdi. Bunlar veziri evvel, veziri sani, veziri salis.. ilh diye yad olunurdu. D i vanda sadrzam ortada oturur vezirler sanda bulunurdu. Solunda Rumeli Ka zaskeri onun altnda Anadolu Kazaskeri otururdu. Sa canipte olan rknd Nianc yalnz oturur, sol canipte ann mukabili olan rknde defterdar otu rur. Onlarn ardnda olan kubbe altnda da halifeleri Ve akirtleri ile tideki dvan hocalar otururdu. Ruznamei evvel Ruznamei sani Muhasebe! evvel Muhasebe! sani Muhasebe! Anadolu Mukabele! svari Mukabele! piyade Muhasebe! Cizye Muhasebe! Haremeyn Mukataai Mensuh Mukataai stanbul Mukataai Agriboz Mukataai Bursa Mukataai Ew6 Mukataai Mukataai Mukataai Mukataai Mevkufat Maden Avlonya Kefe Havaslar

Teslimat Terifat Varidat kk Sani Tezkere! Kla Bzrk Tezkere! Kla Kk Tezkere! Maliye Tarihi Berevat Mukataai Haremeyn Dividdar

Bu kalemlerin defterleri yukarda saylan divan hocalarnn oturduklar kub beye mlsk olan dier bir kubbede muntazam sandklar ierisinde dururdu. (Defatiri Divan) her gn (Htemi Sultan) ile mhrlenir ve alrd. Divan cu martesi, pazar, pazartesi, sal gnleri ol.uak ezere haftada drt gnd. Sonra lar yalnz pazar ve sal gnlerine inhisar ediyordu. Divan muayyen merasimle aldkta avuba Defterhane ve Hazine Mhrlerin: ap Vezirizama gt rrd. Divann dalaca srada da avuba, Kapclar Kethdas, Veziriazam nne varr, Vezirizam Mhr Hmynu karp avubaya verir o da ilkin Hazne'yi sonra Defterhane'yi mhrleyip mhr Vezirizama teslim eder, bu srada cmle hazurun ayaa kalkp tazim ederlerdi. Divan Hmyn'dan gayri Veziriazam saraj'inda da cuma gnleri divan kurulur, dvalar dinlenirdi. Cuma gnleri iki Kazasker hazr olur, Rumeli Kazas keri dva dinlerdi. aramba gnnde stanbul Kads e Galata, Eyp ve sk dar Kadlar da hazn bulunurlar, herkes kendi toprana gre dvalar dinlerdi. Saltin evkafnn Nazr olmak itibarile aramba gnleri de Darssaade aas'nn divani dururdu. Haremeyn Evkaf Mfettij ile Evkaf Muhasebecisi ve Mtevelliler bu divana varrlar, orada nice umur grlrd. Gerek Darssaade aalarnn gerek uhdelerinde vakflarn nezaret cihetleri bulunan dier makamlarn tuttuklar vakf defterleri ve kaytlar Evkaf Hm yn Nezareti'nin teekklnden sonra bu idareye intikal eylemitir. Bunlar Evkaf Nezaretinin son zamanlarnda imdi stanbul Vakflar Bamdrlnn bulun duu mlga nezaret binasnn ittisalinde Atik A l i Paa Medresesi'nde muhafaza edilmekte-idi. Gndzleri zerlerinde allmak zere, icap ettike Vakf Kaytlar KaVmine getirilen defterler ileri bitince bu mahzene iade olunur ve mahzen akamXXII

Ian 16,30 da kapanr ve mhrlenirdi. Vakf Kaytlar daresi, Evkaf Umum Mdrlnn Ankarada teekklnden sonra dahi bir mddet Istanbulda kalm ve sayn umum mdrmz Bay Fahri Kiper'in zaman idarelerinde Ankarada umum mdrlk binas altnda ihzar olunan husus dair-ye 1936 ylnda [6] naklolunmutur. lm ve idar bakmdan gnden gne ihtimama mazhar olan bu ariv, yalmz vakf tarihi itibarile deil Trk tarihinin her cephesi bakmndan byk bir ehem miyeti haiz bulunmaktadr. Vakflarn ilm almasnn byk bir ksm bu arivde teksif edilmitir. A r iv mesaisi de dahil olduu halde vakflarn ilm almalar miU kltr dava larndan biridir. nk Trk medeniyetine ve Trkln faziletine mteallik en kuvvetli tarih ve kltr vesikalar vakfa aittir. Mevcudiyetini ve inkiafn byklerimizin yksek varlklarna ve iratlarm-" ve sayn Umum Mdrmz Bay Fahri Kiper'in kymetli a..siyetlerine ve him metlerine medyun olan bu almalar ilerisi iin byk mitler vaadetmektedr. Eski Yazlan Okuma Anahtan adm tayan bu eser, bu yoldaki almalarn yeni bir verimidir, ileride bu alanda almak istiyenlerin ilerini kolaylatraca ve baarlarn salyaca cihetle faydal olmak vasf kadar, her zaman iin, verimli olmak mazhariyetini de tamaktadr. Eserin mtekmil bir duruma getirilebilmesi iin hayli allm; profesr Fuad Kprl, smail Hakk Baltacolu ve Ragb Hulsi zdem gibi sayn stadlarn fikir ve mtalealarndan, imkn nisbetinde, istifade olunmutur. Arkadamz Kemal Edib nsel'in de devaml yardmlar dokunmu ve kitaba ilve edilen transkripsiyon bahsi kendisi tarafndan kaleme alnmtr. Nev'i ahsna mn'.-.osr olan ve metni iinde yzlerce klieyi ihtiva eden ki tabn tertip va tab' olduka zorluk arzetmitir. Bu almalar esnasnda gzden kam olan veya baz klielerin basm esnasnda krlmas ve dmesi gibi sebep lerle 8onradr.n vukua gelen yanlhklarn dzeltilmesini temin etmek zere kitabn sonuna t i r yaihs - doru cetveli konulmutur. Kitab okuyacak zevatn, ilkin, bu cetvele gre metin zerinde gerekli d zeltmeleri' yapmalar muvafk olacan, zrler diliyerek, arzeyleriz. Abideler ve Neriyat Komisyonu Reisi Halim Baki KUNTER

[6] 26 - I I - 1936 tarihinde.

xxm

I Eski yazlara umum bir bak

Bugn bilindiine gre slm dininin zuhurundan nce de mevcud olup menece dier semitik yazlarla alkal bulu nan Arap yazs, Islmiyeti kabul etmi btiin milletler tarafndan asrlarca kul lanlmtr. Bu yaz, uzun asrlar esna snda, muhtelif muhitlerde, trl ekiller alm, ve ayni umum esas zerinde muh telif yaz ekilleri vcud bulmu, bedi bir tekml gstermi ve bylece bir sa nat ubesi haline de gelmitir. Vakf K a ytlar Arivi'ndeki yazlar, keyfiyet ve kemiyet bakmndan, olduka zengin bu-, lunmakla beraber geni yaz lemine nisbetle mahdud bir saha arzeder ve Os manl devrine ait vakf hayatnn H . 900 ( M . 1494) yl sonlarnda balayp zamanmza kadar gelen ksmn gsterir. Dier ariv ve ktphanelerimizde, m zelerimizde ve mabetlerimizde ve says binleri bulan sair eski sanat bidelerimi zin i ve dnda bu yazlarn gerek sanat, gerek tarih muhteva itibarile deerli ve ehemmiyetli bir ok eitlerini grrz. Bu geni yaz leminin yalnz bir ks mnda mevcut olanlarn bile ilm usul lerle tensik ve tasnif ederek umum esas lara balamadka ve zihnimizi bu esas larla kuvvetlendirmedike bunlar oku yup bellemek, mmkn deildir denemez ise ^de her halde ok mkldr. nk, bu yazlar : I. a) Harekeli, harekesiz. b) Noktal veya noktasz. c) Serbest veya girift, r) / -/ t) ilh., Bitiik veya ayr. Istifli veya kme. fCaln veya ince. eidi kark veya karmakark gibi tiplerde grnrler.

.II. a) Kolayca veya glkle okunurlar, b) Dikkatle veya bir rpda, ) abuk veya ar, ) Doru veya bozuk iml ile yazl mlardr, ) Dzeltilmi veya kontrolsuz kal mlardr. d) Ihticaca salih olabilecek veya ve sika saylamyacak bir haldedirler..

m.
a) Sevilerek rahata okunurlar ve ya okunurken yorarlar, b) Hi okunamaz grnrler, c) Okunmas dnlrriyerek, hatt okunmamak iin yazlmlardr, IV. a) htisar edilmilerdir, b) ifre olarak yazlmlardr, c) Taklit olunmamalar istenmitir, ) Herkesin okumas veya yalnz ehlinin anlamas gayesile yazlmlardr. V. a) b) c) ) d) Yazma, Basma, Kabartma, Oy^a, Kazna,

e) Gmme suretindedirler . VI. a) b) c) ) d) e) f) g) Al. ini, Ta, Demir, Aa. Bez. uha. pek,

h) Resim ve saire ilerinde tersim, minyatr, oyma, ileme, dokuma yollarmdan birile yaz haline gelmilerdir. m a) Kam kalemle, b) Tarama kalemle-, c) Kurun kaleme, ) ift kalemle, d) Fra ile, e) Trnakla, f) Kimyev ecza ile, g) Satran (murabbaat) uauli ile, h) Kopye suretile.. ilh., yazlnu ve, ya yaplmlardr. VIII. Kelime mnalarndan baka eklen ifade hususiyetine de maliktirler. IX. a) Trke, b) Arapa, c) Farsa, ) Tatarca. d) Bonaka.... dillerle, c) Veya bir dilin muhtelif lehelerile yazlmlardr.

X. a) lim ve sanat, din ve ahlk ilh. gibi umum ve husus mevzulara dairdirler. b) Deerli veya deersiz eylerdir. XI. Ana yazlardr veya fruat yazlardr. Hlsa: yazlar, muhtelif bakmlardan tntailea ve tetkik edildikleri vakit muh telif mahiyet arzederler. Okunmalar da bu bakmlara nazaran az ok biribrinden farkldr. Bununla beraber btn bu mevzular u esasta toplamak mmkn dr. , 1 Yazlarn srf yaz olmalar ba kmndan okunular. 2 Yazlarn lisan bakmndan oku nular. 3 Yazlarn sanat bakmndan oku nular. Yazlar bu bakrnlardan mtalea olu nacak ise de bunlardan birinci ve ikinciler eserimizin mevzuunu tekil edecek, n cs de ayr t i r esere mevzu olacaktr.

II Yazlar hakknda umum ve nazar malmat

1 Yaz; yazmak ve okumak mef humlar a Yaz: Esasen harflerin resimlerin den ibarettir. Fakat hattatlar arasnda bu kelime, bazan hakikat, bazan da me^ caz olarak kullanlr. Hakikat mnas: Harflerin el ile, kalemle veya kalem ye rine geecek bir vasta ile yazlarak karlan suretleridir. Nereye yazlrsa ya zlsn, gerek gzel, gerek irkin olsun, bir mnas ister olsun ister olmasn... Yaznn esas unsuru harftir. Yaz unsuru en az bir harflidir. Bundan maadasnda kelime, mecaz olarak kullanlr. Zira hakikat mnasnn dnda kalan yazlar yaznn ikinci, nc ilh.. derecede kopyesi, taklidi veya resmidirler. Mesel bir taa kazlm yaz hakikatte asl yaz nn kendisi deil kazlmdr. Kazmak ve ya kazmak ise yazmak olmadndan kazlan ve kazman da yazlm say lamaz. Bunun yazmak ve yaz mefhum larndan fazla bir mnas vardr. Fakat kaznan yazlann yerine kaim olmu bu lunduu iin ona da mecaz olarak yaz denilmitir. Ve yine mesel, kt veya gm paralarn zerlerindeki ahs resim leri pe ise, onlardaki yazlar da yledir. Mamafih umum istimalde hakikat ile me caz her zaman tefrik edilmezse de yaz daki bu mnalarn iyi anlalmas, yaz larn gzel sanatlar bakmndan okunu lar iinde olduu kadar lisan bakmn dan okunularnda da mhim roller oy nar. B Yazmak: Bu da hakikatte yazanla yaz arasnda mterek bir kelimedir. Eer yazana nisbet olunursa fiil, yazlana nisbet olunursa o fiilin neticesi, yazann eseri olan yaz murad olunur. Fakat yaz maktan asl maksad yaz olduundan bu kelimenin de yazdan bakasnda kulla nlmas yine mecaz olur. Netekim, bir de harflerin azdan kan seslere yani sze gre tertip edilerek kda geirilmesi ii vardr k i buna da mecaz olarak yazmak denir. Bunda yaznn kendisi deil sz ve mna matlp olur. Bunu eskiden iml, tahrir, kitabet diye derecesine gre ayrt ederlerdi. Fakat bu imlnn kt ze rinde husul ancak yaz ile mmkn ol duu ve yazdan ayrlmas maddeten mmkn olmad iin aradaki bu sk mnasebetten dolay biri dierinin yerine ikame olunarak bu mnaya olan yazmaya ve eserine de yine mecazen yazmak ve ya z denilmitir. Filhakika dnlUrse bun da da yazdan ve yazmaktan fazla bir m na vardr. Mektup yazdm, makale yaz dm, nota yazdm, levha yazdm, yaz yaz dm ilh., tbirlerinde bu mnalar ayr edilebilir. c Okumak: Yazya bakarak veya ha fzaya alarak sesle azdan veya sessiz ola rak iten harfleri terkibi bir surette tek rarlamaktr. Kelimenin hakikat mnas budur. Bunlara : a) Yznden okumak, b) Ezber okumak, c) jen okumak denir. Sessiz okumaya mtalea ad da verilir. Buna okuma denmesi mecazendir. Bir de her hmgi br eyi ^incelemee de okumak dediimiz olur ki bu, o eydeki u veya bu mnay anlamak mnasna yfne mecaz olmu olur. Mesel: Bir yazya bakarak onun G;zelliini fikren anlamalveya zevken duymak gibi ki buna da me cazen okumak veya okuma tbir olunur. Anahtarda bif kelime hep bu mna lar gzetilerel^ kullanlmtr. Bu bahsi ljlsa ederek diyebiliriz k i : Szleri bir t^km ekil ve iaretlerle gs termee yazn^ak, ekil ve iaretlerle gs terilen sze yaz ve yazl bir sz tekrar seslerle ifade etmee veya seslerini kar madan kavramaya okumak denir. ( 1 ) .
(1) Tahsin Banguolu, Grameri, 1940, Sayfa, 5. Ana hatlarile Trk

2 Mna, sz, yaz mnasebetleri Zihnimizde veya gnlmzde olan bir n;nay -meram veya muradmz- karmzdakine szle, gyabmzdakine yaz le ifade etmek demek olan lisan iinde sz, yazdan daha nce balamtr. Ba ka bir ifade ile, yaz, sonradan, szn bir vekili, bir yardmc vastas olmu tur. Fakat ne yaz szn ne de sz m nann kefili olmamtr. Yani hakikatte mna baka, sz baka, yaz bakadr. Aralarnda hakik hi bir mnasebet ve balant yoktur. Mesel eker yazsnda veya sznde eker yoktur. Bal demekle az tatlanmaz derler. Biz yazdan sze ve szden mnaya geerken srf vaz', yani itibar bir delletle geeriz k i bu dellet szde, harf (fonem) denilen bir takm ses lerle, yazda da bunlarn resimleri olan ve yine harf denilen ekillerle olur. Her ikisinin delletine de, mantk tbirile, vaz' dellet denilmitir. Yani bunlar, b i ze u veya bu mnay anlatmak zere konmu, itibar almetler, iaretlerdir. u halde bir dilde yazlarn okunmas (ilk nce sz tekil eden ilk unsurlarn mnaya nasl dellet ettiklerini, sonra da, yazy tekil eden unsurlarn sze ve bu vasta ile mnaya nasl dellet ettiklerini bilmek) demektir. Mantk, yaz ile szn mnaya delletlerini bir inzibat altnda tutarak aralarndaki mna birliini muha- . faza eylemei, yani doru anlamay g zetir. nk bir yazy okumak baka, ondan bir mna karmak baka; syliyenin muradn kavramak baka; muradn gerek ve doru olup olmadn anlamaV yine bakadr. Onun iin ilimde biri syliyene ve yazana, dieri okuyana veya dinliyene ait olmak zere karlkl iki art esas tutulmutur: Syliyen doru sylemeli, yazan drst yazmal; okuyan doru okumal, dinliyen de iyi dinleme lidir. Bu iki artn tahakkuku iin de iki taraf arasnda vastalk yapan sz vey:\/. linsriarn kastedilen mnay teI - teker vermekte ne suretle dellet ede1 ' n-eden vazedilmi, ortaya kon' tarafa bilinmi ve bellen vaj'alar ve bunlarn de

llet tarzlar sonradan deimemi deitirilmemi bulunmaldr.

veya

Bundan u neticeye varlr ki : Ya zlar ilim gzile okumak meselesinde in d gr ve kanaatlerin hi bir kymeti yok-tur. Ancak ilmin izini takip etmek ve bilgide delile istinad etmek suretiledir ki hakikat elde edilir.. Demek oluyor ki konuulan anlamakla, yazlm anlamak arasnda ok fark vardr. Konuurken jest, hal ve tavr, szn nzm, yardm cs ve icabnda dzelticisi olur. Szde bulunmyan bir ok mna, hal ve tavr dan anlalr ve sz yarm da olsa, jestle, h'al ve tavrla ksmen tamamlanr. Bazan bir damla gzya veya bir lhza skt ne beli bir ifadedir. Fakat yazlarda bu haller bulunmadndan hatlarn tashihi yazann veya okuyann iktid^arlarna bal kalr. Ariv yazlarnda grld gibi vazi nevilerinin ve harf ekillerinin ok luu, ifadelerin arl veya bozukluu veyahut hepsinin bir mevzu zerinde top lanm bulunmas gibi hallerde en esas' anahtar, fikrin dorusunu erisinden ay ran mantk gr ve kavray kudretidir Bundan dolaydr ki (mant olmyann ilmine de gvenilmez) denilmitir. nk dnmesini bilmiyen, bilip bilme diini dnemez; bylesi ancak hissiya tna zebun, hayaline mahkm olur. Filha kika ne szler ve yazlar vardr k i sy leni veya yaz i'ibarile nce czip g rnseler bile, ok hoa gitmi olmalarna ramen mantk mihakkine vurulunca i deiir. O zaman deta bir serbla karla lm gibidir. Evvelki czibe birdenbire si linir. Mamafih ok gemeden bu da zail olur. nsan kanm veya aldanm olmak tan kurtulur His.sini, doru ve gerei doru ve gerek olarak bilmi olmak haz z kaplar. Bunun iindir ki okuyup yaz maa heves edenler, veya bir eseri mtalea etmek ve ondan faydalanmak arzusu nu gdenler, hi bir tesir ve teessre kaplmakszn geni ve salim bir vicdan hrriyeti iinde mna, sz, y?z mnase betlerini iyi kavramah, hepsinin hakkn vermeli ve ayet bunlarn mantk tesel sllerinde bu kavraya engel olabilecek sakathkla varsa dzenine koymaldrlar.

Ill Vkf Kaytler Arivindeki yazlara toptan bir bak

Vakf Kayier Arivi'ndeki eski yaz lara srf yaz bakmndan bir gz gezdir diimiz zaman, bir ksmnn kaligrafiye mkemmel bir rnek tekil ettiklerini, san"at deerine malik bulunduklarn, bir ksmnn da gzel yaz kaidelerine uymyacak bir ekilde gelii gzel yazlm ol duklarn, bazlarnn da yaz manzume sinde nev'i mehul denecek kadar bozuk, kark bir muamma lemi arzeylediklerini grrz. Bunlara, bir de, kendilerini okumak, dillerini anlamak zaviyesinden bakarsak bu sefer, karmza belli bal u iki etin lik kar: Birisi muhtelif yaz ekillerinin zlmesi, dieri metnin abdal veya basit trke, mcerret arapa veya farsa ile veyehut da bu dillerin memzu halitas saylabilecek bir dille yazlm olduuna gre gerei gibi okunmasdr. Bu iki ameliyenin arkasndan da kasdedilen umum mnay anlamak gelir. Bu na bir de, anladmzla anlalmas icap ^deni ayrt etmek gibi ilm bir mahiyeti haiz bulunan bir kontrol ii ile rsuh, me leke ve ihtisasa tevakkuf eden, yani ya zlarn sanat bakmndan okunularna l zum ve ihtiya gsteren mkl cihetler de inzimam eder. Birinci iin are: Eski yazlarn, bilhas sa Ariv'dekilerin nevilerini, ksmlarn, her birinin tek ve birleik harf ekillerini, bunlarn nasl yazldklarn, nssl okuna caklarn bilmek ve bunda meleke hasl etmektir. kinci iin ore: Eski metinlerde kulla nlan dil veya dillerin dayand gramatikal ve lojik esaslar, Trk - Seluk ve Trk - Osmanl, fars ve icabnda arap dip lomatiini renmi olmaktr. Hazrladmz anahtar, birinci ihtiya ca, mmkn mertebede cevap vermek ga yesini gtmektedir. kinci ihtiyac karla mak, birincisinden daha ok mkl bir itir. Bugnn Ariv memuruna stlahlar bahsinde klavuzluk edecek bir eser yok tur. Esasen bu muhtelif veheli ihtiyac bir tek eserle karlamak da mmkn de ildir. Meseleyi ayr ayr bakmlardan ele alacak klavuz eserler, mtehassslarnca yazlncya kadar tutulacak en kestirme yol ve en kolay are bilmiyenlerin bilen lerden renmesi bilenlerin bilmiyenlere retmesidir. [*] Yazlarn sanat bakmndan okunular
[*] Vakfa alt tarih stlahlar meselesi ha kikaten mhimdir, Orta zaman Trk ve islm tarihine ait stlahlar hakknda umum eserler yle dursun hatt husus kk tetkikler bile gerek bizde gerek Avrupada henz yok gibi dir.. [1] Muallim M. Cevdet merhum Baveklet A r ivi tasnif heyeti reisliinde bulunduu srada tesadf olunan stlahlar hakknda arkadalarna (jok kymetli malmat vermitir. O heyetin k tipliinde (bulunmu olan Bayan Ratihe'ye va kf stlahlar hakknda not ettirdii kymetli malmat vaktile grmtm. Merhumun gn delik hatrat eklinde tuttuu notlarda dahi st lahlar zerine mesa arkadalarile vki olan g rmeleri etrafl bir surette zapt ve hikye edilmitir. Metrukt arasnda kan bu notlar bay Osman Ergin tarafndan yazlm olan (Mu allim Cevdet: Hayat ve eserleri) adl eserde nerolunmutur. Muallim. Cevdet merhum tbu mevzu zeri ne bir de lgate yazmaa balamsa da bitir mee mr vefa etmemitir. Yazlm olan ksm alt forma tutmaktadr ve Osman Erginin kita bnn sonuna ayr bir ksm olarak ilve edil mitir. stad Fuat Kprlnn Vakflar Dergisinin birinci saysnda intiar eden bu mevzua mteallik kymetli yazlarnda da iaret eyledikleri vehile bu gibi tetkik ve tavsiflerde ilm esaslara ve metodolojik prensiplere riayet [1] Vakfa ait tarih stlahlar. Profesr M. Fuat Kprl. Vakflar Dergisi say: 1, S: 131.

cihetine gelince: Bu ilerle teveggul eden oriyantalistlerin de igaret ettikleri gibi eski yazlarn, ok gzel rneklerini havi koUeksiyonlar tanzim edilmi, yaz &tadlarna dair bir ok biyografiler yazl m (2) ise de salahiyetli kalemler, bu yazlarn inceliklerini ' tebarz ettirmek bunlardaki estetik ahengi gstermek hu susunda bir ok merakllar hayrete d recek ekilde sakit ve atl kalmtr. Eski yazlarn olgunlamasnda, gzel lemesinde Trklerin ve bilhassa Osmanl Trklerinin ok hizmeti vardr. Yaz Trk lerle tekemml etmitir dersek byk bir hakikati ifade etmi oluruz. Bu fazilet, kltrleri ba yazya bal milletler arasn da cidden baka hi bir millete nasip ol mamtr. Biz, sanat bakmndan bununla
kat' surette lzmdr. Buna riayet edilmedii takdirde yaplan izahlar sath ohnaktan kurtu^ lamyaca gibi bazan fahi hatlara da dlmektedir. Bizde tarih stlahlar ok iyi bilenlerden biri de Bayezit ktphanesi mdr bay smail , Saip merhumdu. Birok ilim ve ihtisas erbab ' mkllerini halleylemek iin kendisine mra caat ederler ve ok kymeti cevaplar elde ederlerdi. Ne yazk ki merhum bu vadide hi bir eser brakmadan fni hayata gzerini yunuRu ve bildiklerini de beraber gtrmtr. /Vakf stlaMarmdan belli baU bazlar hakkmda Vakflar Dergisinin 1 inci saysnda inti ar eden bir yazmzda, umum ve ok muhta sar bir mahiyette zahat verilmitir. [3] Mevzuun btn ihudud ve mulile, en ge ni ve ilm bir tarzda, ilenmesi bir zaruret hk_ mndedir. B u lzum takdir edilerek Vakflar Dergisinde (stlahlar) bahsine ayr bir yer tah sis olunmutur. Derginin birinci saysmda pro fesr doktor Fuat Kprl, stlahlar ksmnda, (Muarrif) kelimesi hakknda 5 saihifelik ok deerli bir etd neretmierdir. Bu yaznn ba tarafnda vakf stlahlanmn ne suretle tetkiki lzm geldii hakkmda ayrca kymetli mUtalea. lar ve tevsiyeleri ihtiva eden bir bahis. mev cuttur. B u yazda tarih sblahlarmzdan bahis garp eserlerinin bahcalan da gsterilmitir. Tarih stlahlarn tetkiki hususunda riayet (2) Bundan dolay Anahtarda hattatlara dair malmat vermei zait grdk. (3) Trk Vakflar ve vakfiyeleri zerine mcmel bir etd. Vakflar Dergisi say: 1, s. 111-116.

iftihar etmekte haklyzdr. Bu yazlardan Trkn zarafeti ve hududsuz sanat isti dad, Trk ruhunun ince'.jfi;i okunur,. ata larmzn elleri hamaset klcn yiite ta- ' d nisbette, gnahtr diye, dokunmad resim fras ve heykel ekici yerine sanat kalemni meharetle kullanmtr. Ayasofya Trk klcnn kudret eseri, iindeki levhalar da Trk kaleminin h ner mahsuldr. Yazlardaki incelikleri anlamak, o inceliklerde gizlenen sanat ruhunun, azametini kavramak iin onlarn yzne deil, zne bakmak, sanat gz ile nasl okunduklarn; inceliklerine nasl nfuz edilebildiini de bilmek lzmdr.
edilmesi lzm gelen bahca esaslar muhterem stad ylece kaydetmektedirler : Istlah mahiyetindeki her kelimenin iptida filolojik bakmdan' tetkiki lzmdr. Kelime as len hangi kkten gelmitir? Mtakkat neler dir? Asl lgat mnas nedir? Ne zaman ve ne rede bir stlah mahiyetinde olarak kullanlmaa balamtr? Lgat mnasile stlah' mnas arasmdaki mnasebetler nedir? Istlah olarak ne gibi coraf sahalara yaylmtr? Ne zamandm r.e zamana kadar yaamtr? B u muhtelif zanan ve meknlarda geirmi olduu semantik tahavvller nedir? Btn bunlar delillerile, ve_ sikalarile birer, birer gsterilmek, mbhem ve mehul kalm cihetler aka kaydolunmak l zmdr. B u filolojik tetkikin izah ettiimiz tarzda yaplabilmesi iin, tamamile tarih bir kadro iinde ve Ibir tarihi zihniyetile hareket edilmek birinci arttr. Bilhassa hukuki mahiyetteki stlahlarda byk bir dikkat ve ihtiyat zarur dir. Gieri kanunnameler gibi hukuki kaynak larda bu hukuk stlahlar dorudan doruya veya dolayisile anlamaa yaryacak paralara tesadf olunabilir. Fakat gerek bunlarn gerek sair kaynaklarn tefsirinde dikkatsiz ve tenkidsiz hareketlerden, acele tamimlerden, hkmler den ekinmek cap eder. Orta zaman Trk ve islm tarihine ait st lahlarn ve mnalarnn salhiyetli bir ilm he.vct marifetile tesbit ettirilmesi ok faydab bir hareket olacak ve ilim hayatmzda byk bir ihtiyaca cevap verecektir. Bu gibi ilerin, k^bil olabildii kadar, ksa bir zamanda neticelenebilmesi iin ferd alma lardan ziyade kollekf almaa ve devletin veya resm teeklUerin alka ve yardmna i h tiya bulunduu phesizdir. Halim Baki Kunter

Bu genif mevzuu da ayr bir eser halinde neretmek emelindeyiz. A Arivdeki yaz eitleri lk bakta bize pek g grnen Ariv yazlarn tetkik ettiimiz zaman maka mn hal ve an, muhatabn mevki,'dere ce ve hususiyeti gibi icaplarla ekil, medda ve muhtevaya azamet, sadelik, ak lk, kapallk, cmertlik, kulla nlhk diye ifade edebileceimiz tezahrler vermek suretile eitlenme ve oalmaya sebep olduunu anlarz. Bu sebepleri lzum, zaruret, hacet, gzellik, ss, zenme, gs teri, alkanlk, taklid... suretinde de h lsa edebiliriz... Sonra; bunlar yazanlar zerinde u belli bal i k i ruh sebebin de messir ol duu grlr: Biri: Gayet gzel yaz yaz mak merak.. Dieri: Gnlk ilerin istil zam ettii abukluk ihtiyac karsnda yaz ekillerini sadeletirmek, yazmay ko laylatrmak arzusu... Bu iki sebebe baz yazlarda - yazanlann yazdklar mtevzukrm mnasndan gafil kalm bu lunmalarn ve yaptklan kayit ilerine kayitsiz davranm olmalarm da ilve edebiliriz. Yazlarn okunmasndaki g l arttran bu son i k i sebep baz yazc lara rci bulunmaktadr. ite gerek esasl, gerek rz bir takm sebep ve tesirler altnda yazlm olan ve okunmalarnda acemiler iin bir glk ve etinlik sezilen yazlarn vcude getir dikleri bu bilmece ve bulmaca lemine biraz daha sokularak ilim gzile bakar ve onlar sanat gzile de incelersek anz olan mil ve messirler arkasnda her birinin nev'ine gre dierinde bulunan ve bulunmyan bir takm vasflar, halleri, hususiyetleri bulunduunu anlarz. Ee bu suretlerin biribirine benziyenlerini u^ rada bir sraya, benzemiyenlerini tede bir tarafa koyarsak yekdierinden ayrl dklar yerleri, takldklar, birletikleri, kaynatklar en kaba ve ince taraflar bulunduunu da grrz. Bu bilgi ve grg yardmile de her yaznn esas me kanizmasn kavramak; dayand ana prensipin snrn izmek kulaylar. te

bu suretle Arivin btn yazlarn ait ol duklar erevtleri iine koyduumuz'za> man pek ounun srasile: 1 Sls 2 Sls krtnasi 3 Muhakkak, 4 Reyhanl 5 ince reyhan, '6 Tevki 7 Nesih, 8 nce nesih, 9 Nesih krmas, 10 Divan, 11 Cel Dvan, 12 14 15 16 ^ 17 _ 19 ince Divan, Ta'lk, ince ta'lk, Ta'lk krmas, Rk'a, Syakat. 1 3 Divani krmas. (cze),

18 Rik'a krma, denilen birer yaz formasyontma men sup bulunduunu, bir ouiun da bun lar haricinde pek hususi tipler gsteren gzel ve hatt bazan nev'i mehul dene cek kadar irkin ve bozuk yazlar oldu unu grrz. Lkin burada unu kaydedelim k i : Bu tertip arivdeki yazlarn aa yukar bi tasnifini, kabataslak bir yeknunu gste* rir. Esasen eski yazlarn nevileri ve ak sam bu yazdklarmzdan ibaret deildir. Zuhur ve tekml tarihleri de bu tertip ve dereceden farkldr. Fakat bu farkn yazma ve san'at bakmndan ehemmiyeti olsa bile okumaya asl tesiri yoktur. Yukarki tertibimizi metodik ve pratik bir suretle tensik ederek mahede ve mtala sahamz objektif bir hale getir mek mmkndr ki bu, okumay kolay latrma bakmndan daha faydaldr. Bu nun iin de eski yazlarn eitleri ile da yandklar ana yazlar hakknda umum bir bilgiye lzum vardr.

B Eski yazlarn eitleri Hat ve Hattatan adl kitapta [ li] eski yazlarn eitleri yle gsterilmektedir: [Bazlar hutulu mevzunel asliyeyi: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi Kalemi si^ttit, dibac,. tomar kebir, sUlseyn, zenbur, mfettah, hurrem, mtemirat, uhud,

rufu musattah olup anda rndevver-harL yoktur [| I ] badehu kufidir ki hem misattah hem mdevverdir. stadan Hattatan bu iki hattn yekdierine imtizacile Aklam sitte denilen alt kalemi ihtira edip her birine manasna gre bir isim vazeylemiglerdir; 1 Sls, drt behresi musattah, iki behresi mdevverdir. 2 Nesih, slse tbidir (bu ikisinin vzii ibni Muktedir) [ 2 ] . 3 Muhakkak, bir buuk hissesi mu sattah, bakisi mdevverdir. 4 Reyhani'dir ki muhakkaka t bidir (Bu ikisinin vzii bni Bevvabdr 13]. 5 Tevk'dir ki yans musattah ya rs mdevverdir (icaze dediimiz). 6 Rka'dr ki ekser hurufu mutta sldr (Bu ikisinin vzii mehul) [ 4 ] . Bazlar Hatt taliki de bunlara ilve edip vzii H o c a E b u l ' a l demiler ve aklam yediye kadar saymlardr. Tah kikimize gre E b u r a 1 bu hatt, Fruat kf'den ve Hatt Pehlev'den alp faris yazmak iin vazeylemitir]. Grlyor ki burada Ma'kl ve Kf denilen iki ana yazdan domak zere alt kalemin ve bir rivayete gre yedi ka lemin ikinci derecede kk yazlardan ol duu anlatlmak isteniyor ve Talik de mrekkeb bir kalem olarak gsteriliyor. Btn bunlardan anlalan ilk mna yu karda Hututu mevzunei asliye tabirile ic-, mal edilen yazlarla bunlara sonradan i l hak edilen dier yazlarn bu alt kalem den daha dorusu Ma'kU ile Kf'den domu olmasdr. Fakat bu taksim yaz nn tekml tarihi itibarile tetkike muhta grlr. nk eski yazlarn banaan
[1] B u yazlarn bu adlarla adlanmas ayrjca tetkike deer. \[2lmcr IV, Mild X asrda yetien E b u A b d u l l a h Muhammed bin Hseyin Mukle'dir. J ] | H i c r (V), Mild X I inci asrda yetien E b l h a s a n A l e d d i n b i n B e v v a b'du-. I Bu yazlarn isimleri kalemleri ve hu susiyetleri hakknda yerleri geldike sz gee cektir.

. 10 Kalemi kasas, I 1 Kalemi muammat, 12 Kalemi e'r. Diye on ikiye kadar saymlar, bazlar da daha sonra kanlar dahi ilve ede rek yirmi e ve hatt otuz yediye kadar karmlardr.] Arivdeki yazlarn balcalan bu yaz eitlerinden hari olmamakla bera ber hepsini de gstermez. Bunlar iinde mnkariz olduklarn anladmz, bugn hususiyetlerini bilmediimiz yazlar da vardr. Bununla beraber bu yazlarn hep si bir takm ana yazlara dayanmaktadr. Hat ve hattatan meseleyi u suretle izah etmektedir : Mahfi olmaya ki en evvej sahai zu hura gelen hat Ma'kl'dir k i tamam hu
l l ] ranl muallim Habibin eseridir. Ebzziy^ tarafmdan tabedilmitir. arkta, eski ya zlar ve hattatlar hakknda Tuhfei Hattatin, Silsilei Hattatin gibi birok eserler yazlm ise de (Hat ve Hattatan) bu vadide yazlm kitaplarn bir hlsas ve esasl bir tetkik mahsul oldu undan hemen hepsine mraccahtr. Bununla beraber dier eserlerde de baz deerli malmat vardr. Netekim Mizanlhat'ta - B u eser stanbul nklp mzesinde yazma ye yegne eski n s hadr, kalemlerin isimleri bahsinde yazlar ot: jedi eit olarak gsterilmitir ki mlardr Tomar, celil, mecmu, riyai, slseyn, nsf, si^' ls, bavleei, mselsel, gubarlllye, maraerat, muhdes, mdmec, muhakkak, rik'a, reyhan, itivaki, nesih, mensr, mukterin, havali, e'ar, l'll, hafifi sls, kalemi masaUf, nftah nesih, gubar, uhud, mahve muhakkak, (yani inuhakkakms), muallk, muhaffef, mUrsel, mebsut, mukawer, mzevvec. mfettah, tauammat.

sonuna kadar btn enva ve aksamnn tdad olunamyacak kadar zengin bir yekn tekil ettii malm olmakla bera ber mesel Talik'in srf bu alt kalemden domam olduu da iddia edilebilir. Son ra aklam sitte yazmak bakmndan m him bir esas olmakla beraber okuma ba;ktnndan bu esasa mutlak surette balanmaniza ilm bir sebep yoktur. Ma'kl'y* veya dier bir yazya da tutunarak di erlerini okumak her zaman iin mmkn ve belki baz ahvalde daha faydal ola bilir. Bu cihetin tavzihi iin diyebiliriz k i : Eski yazlar asl ve fer' olmak zere iki zmreye ayrmak mmkndr. Bunlar da kalemleri itibarile ya basit veya m rekkep olurlar. En eski yaz olarak gste rilen Ma'kl, tamamen dz, basit bir-ya zdr, Kf de birok tahavvle urama sna ve birok eitleri bulunmasna ra men esas itibarile mrekkep ve memzu bir yazdr. Yani bunda dzlkle yuvar laklk karmtr. Bundan sonra gelen di er yazlar da bir taraftan mtemadiyen mrekkep olmak ve yaz daha mtekmil bir ekle girmek suretile inkiaf ederken bir taraftan da mrekkeplerden daha bas'it kalemlerle aksi istikamette ve yine m tekmil bir surette genilemi gitmitir. Tpk bir elma ekirdeinin filizlenip aa olduktan ve meyvalar verdikten sonra o meyvalar iinde birok yeni ekirdeklerin tekevvn etmi bulunmas gibi bir seyir takip eylemitir. Bundan anlalr ki bir yaznn mrekkep veya basit olmas, dier basit veya mrekkep bir yazya esas ol masna mni deildir. B husus yazn terakki ve tekml bakmndan mhim bir esas olarak kabul edilebilir. Netekim feski yaz stadlar bu ciheti anlatmak iin Noktadan elif doar bundan da dier leri demilerdir. Bu takdirde zahiren da nk grnen btn bu yaz leminin de hakikatte bir cazibe ve ahenk kanunilfe birbirine bal bulunduu ve aralarnda umum ve manev bir rabta mevcut oldu u anlalr. u halde btn bu eski ya zlar hem terkip hem de tahlil' suretile domu ve oalm aklam sitte de bun lar arasndaki bir safhay ve yazma ba kmndan bir ksm asliyi ifade etmi olur.

Yalnz bu safhay ele alp dier yazlar bellemek mmkn ise de ariv ileri bak mndan ve bilhassa her ne eitte olursa olsun yazlarn umumunu okuma mat lp olmas cihetinden, bu alt kalem hari cinde kalan talik, divan, s/'yakat, doma veya uydurma birok yazlarn da okun mas gzetilirken bizim bu alt kaleme yapp kalmamzda bir zaruret grmiyoruz. Daha elverili bir okuma yolu ze rinde kestirme gitmei hem mmkn hem de faydal buluyoruz. Bundan dolay yukardaki tertibimizi bir daha incelersek ylece hulsa edebi liriz: 1 2 3 4 5 6 7 sas, Nesih, Divan, Talik, Rk'a, Siyakat, Bozuk veya mehul.

Bu tertibi daha iyi kavrayabilmek iin iin aaki bahsi takip edelim : C Eski yazlan okumann yolu Her hangi bir yazya baktmz za man bunu dierinden ayrd etmek zahi ren gayet sade ve tabi ve binaenaleyh kolay bir i grnr. Bu gr yanl ol mamakla beraber metodlu, salam bir bilgi eseri olmad takdirde bunun ilm bir kymeti yoktur; belki, yarm yamalak bir sezine veya tanmadan ibaret bulun duu cihetle," nihayet mi bir bili ky meti vardr. Bu bili kudreti, bozuk, kark ve mehul grnen yazlar karsnda du rur. Halbuki bir eyin kavranmas, onu. yarm yamalak sezme deil, mmkn ol duu kadar ilim yolile tam ve drst bir surette bilinmesi demektir. Anahtarn asl hizmeti de, byle bir bilginin verecei sanat ve mahede kudretini arttrarak yarm biliin, kaba taslak grn ie ya ramad etin yerirde ve mkl anlar da muvaffakiyet temin etmektir. Bu iti barla anahtar yolile kullanabilmek iin nce, yznm u belli bal iki haysiyetini gz nnde tutmamz ye .mevcut metin leri bu haysiyetlere gre mJtalea etmemiz icap eder : 9

1 ilim haysiyeti: Bir yaz bu ba kmdan dnld zaman mahiyeti, bir manay karmzdakine veya gyabmzdakine bildirmee bir vasta olmasndan ibarettir. Bunda aranlan art mcerred okunmaktr. Harfler, kelimeler birbirin den ne kadar kolay seilirse o yaz o nisbette kolay okunur ve bu itibarla bu yaz gzel olduu kadar iyi bir yazdr. Bun da yaznn btn gzellii ifadeye olan sadakat, mutabakat ve msaitliinde ara nr; san'at bakmndan gzellii ikinci derecede dnlr. Bu manada, yaznn yegne hizmeti sz kda tesbit etmi olmasndan, deeri de kolayca okunabilmesinden ibarettir. Yaz okumak tbirin den ilk anlalan umumi mna budur. 2 San'at haysiyeti:-Bu bakmdan ya znn evvel kt zerindeki resminin g zellii aranr, okunup okunmamas, do ru veya yanl imll olmas, yani muhte vaca ihtiyaca tekabl edip etmemesi ikin ci derecede dnlr. Onun btn hu susiyeti estetik gzellik noktasnda top lanr. Binaenaleyh san'at gzelliinin icap lar gzetilirken okunmas bakmndan baz fedakrlklar yaplabilir. Bu mnaya medda olan yaz mcerred bir ilim eseri deil, bir san'at bediasdr ki ilme hizmeti, dolaysiledir. Geri bunun da ilm bir takm prensip, usul ve kaideleri vardr. Fakat bunlar srf nazar deil, daha ziya de tecrbe, meleke, mmarese ve ftr kabiliyetle elde edilebilecek ve geliecek bir pratik kaide ve icaplar silsilesidir. Maamafih, yazlar ilim ve san'at ky metlerinden ayr olarak dnlrse hep sinin de amel kymeti haiz olduu p hesizdir. Bu sebepten bazlarnn zannetti i gibi amel kymeti yalnz birinciye ve ya yalnz ikinciye atfetmek de doru de ildir. te, eski yazlar okumak denilince hem her iki kymeti haiz olan, hem yalnz bun lardan birini tayan, hem de tamak is tedii halde tayamyai yani bozuk olan yazlarn okunmas hatra gelmelidir. p he yok ki her yaz bir maksad gzetile rek yazlmtr. Ve bir yazy okumaktan asl maksad, onun resmindeki gzelliim irkinliini okumak deil, zmnndaki m 10

nasn anlamak, yani ifadesinden istifade etmek ise de ariv yazlarnda olduu gi bi mteaddit yazlar okumak ve anlamak maksud olunca acemilerin nce bunlarn hangisinden ie balamalar lzmgelecei meselesi ortaya kar. phe yoktur ki hem gzel yazlm olan hem de kolay okunan yazlardan ie balamak ve yal nz ilm kymeti haiz olanlar bunun iin de veya sonunda mtalea etmek, gzel veya irkin olup ta okunamyanlar daha sonraya, pek bozuk ve mehul grnenle rin okunmasn da zamana ve meleke hu sulne brakmak maksad salam bir yol dan ele geirmek olaca cihetle biz de Anahtarda hem gzel yazln bulunan, hem de kolay okunan yazlardan ie ba lama tercih etmi, ve okuma yolumuzu da buna gre tanzim eylemi bulunuyoruz. Malm ya, gzel rnek, istekliyi daha ok ilgilendirir. Bu ilgi, baarnn belli bal teminatdr. Uzun tecrbelerimden u neticeye varmsmdr k i : Eski yazlar okumak mera knda olanlar sls yaznn mfred ve mrekkep harf ekilleri hakknda esasl bilgi edinirlerse dier yazlarn bununla olan yakn, uzak, ok uzak., mnasebet lerini kavraya kavraya hepsini de oku maa muvafafk olabileceklerdir. Ancak, zihni buna hazrlayabilmek iin arap harf lerinin en iptidai bir tarzda harf ekille rine ve yazl tarzlarna sade bir bilgi edinmi olmak lzmdr. Bu hasl olduk tan sonra sls grmek ve sonra dier yazlar bununla mukayese ede ede okumak mmkn olacaktr. Lkin bu m nasebetlerin aranmasnda gzetilmedi icap eden ilim ve san'ata ait yle ince yol lar, kapal veya aldatc nice haller var dr ki bunlar renilmedike, msbet ne tice elde etmek uzun zamana mtevakkf kaldktan baka, mtalea srasnda d lecek hatlar- kontrol edebilmek iin ehlinden ayrca bellemee lzum gstere bileceinden bu yol eski yazlan hi bil meyenlere ve eski lisana ait iptida bir bilgisi bulunmyanlara mutlak surette tav siye olunamaz. Fakat bunu yukanki yedi derece tertip zere tatbik etmenin daha pratik bir yol olaca kanaatindeyim.

nk evvelki tertibimize ve (Aklam Sitte) ye nazaran, bu ikinci tertipte ara trma sahas hayli daralm ve okuma ve tiresi evrelenmi olacaktr ki neticede hem aklam sitteyi hem de dierlerini ii ne alm bulunduundan harflerin ekil lerini nce daha iyi kavramak ve istedi imiz zaman suretlerini zihinde abuka buluvermek sayesinde okuma imkn art m ve kuvvetlenmi bulunacaktr. Bu su retle birok harf ekillerinin ayrca zihin de tutulmasna lzum ve hacet kalmak szn, dierlerini de ufak bir benzerlik karinesile okuma imknlar elde edilmi olur. Hem okumann, hem mukayesenin hem de kolayln derecesini gsteren bu tertipte ilk nce, okunmasmda kolaylk artlarn haiz olan slsten . balanarak en zor olan siyakate ve sonra bozuk veya mehul grnenlere inilecek ve inerken aralarnda gizlenen dier yazlan kendi yaknndakilerle mukayese ede ede yr-

necektir ki bu tarzda attmz her admda bir taraftan zorluklar kendiliinden aza> lirken dier taraftan hem bilgi nisbeti, hem de emniyetle okumak kudreti artm olacaktr. nk bu yazlar arasnda kale min seyrini daha ok ve daha muntazam surette gsteren sls harflerinin tadk lar hatlar, kavisler, meyiller, bklmeler, almalar, yaylmalar sonrakilerde derece derece azalm ve daralm ve harfler de bu nisbette klm bir halde bulunur ki bu durum, deta yaznn eitlenmesin deki tabi gidiin bir ifadesi olarak belirir. Bu bilindikten sonra kalemin buna maks olabilecek dier safhalara ve seyirlere dnmesini de kolaylkla anlamak mmkii olur ki anahtarn ehemmiyeti bilhassa bu noktada tecelli eder. Bunu yukarki iki cetvelin basit bir mukayesesinden de an layabiliriz. Mesel (d dal) harfinin bi rinci cetvelden seilen :

Yani sra ile sls, reyhan, tevki, nesih, celi divan, divan, ince divan, talik.

rk'a siyakat ekiUeriIe ikinci tertibi gs teren :

A J
Alt ekli sadan sola ve soldan saa yryerek birbirile mukayese ettikten son ra tekrar sandan balayarak gerek ara larnda gizli kalanlar ve gerek bunlar ha ricinde kalan dier yazlan yerlerine ko ya koya sonuna varrsak sylediklerimizi kabataslak kontrol etmi oluruz. Bozuk ve mehul yazlara gelince: Bunu da aaki faslda takip edelim. D Bozuk yazlar nal okunur? Ariv metinlerinde olduu gibi, muh telif yaz ekilleri iinde bozuk veya zor, yahut' nev'i mehul grnen yazlarn okunmas yorucu ve nazik bir itir'. Bina enaleyh bu ciheti burada ayrca mtala etmemizin bilhassa ariv ileri bakmn dan olduu kadar. Anahtar iyi kullanmak noktasndan da hizmeti ve faydas var dr.* Her yaz, biri resme (ekle) dieri nanaya ait olmak zere iki suret tar. Res min sureti yazlmazdan nce mnaya t bidir. Yazldktan sonra da artk mnann sureti resme' tbi olur. Bu iki suret bir likte bulunmadka kendilerini ayrca gstemezler.; Binaenaleyh resmi bozulmyan bir yaznn muhakkak bir mnas vardr.

-Mesel yukarda grlen dal resimleri gibi- bu mnanm gerek yazlmazdan ev vel yazan tarafndan ve gerek yazldk tan sonra okuyan tarafndan tam veya noksan telkki edilhnesi resmin de haki katte tam veya naks olmasn icap et mez. nk nce gzetilen -mesel (d = dal) mnas- tam da olsa bunun asl ve rz -mesel yanl yazlmas veya silin mesi gibi- bir takm sebeplerle fazla veya noksan olmas mmkndr. te ek ve tereddt, ibham ve ihtimal, galat veya zorluk, hat veya noksan gibi ilme ve san'ata ait arzalarn, manialarn ou bundan ileri gelir. Yaznn resmine ait olan suretine mad d sureti, maaasma taallk eden suretine de manev sureti denir. Madd suret gz le grlr, manev suret akl ile bilinir. Manev suretin, birisi yaznn zatna yani harflere ve hecelere, dieri lisann imls na veya lgatine ait bulunmak zere iki memzu cephesi vardr. Lkin bu iki cep he her yazda her zaman birlemez, bazan da ayrlabilir. Ve bu takdirde okunmala r da ayr ayr gzetilir. Mesel (sls ya z) ismini sls, talik, kf veya divan yazlarla yazdmzda bu iki mna bi^lemi bulunur. Ve yine mesel (dal) har finin rk'a, sls, nesih, ilh... ekilleri gibi yahut siyakat veya kfi (cim) inin, yalnz bata, ortada sonda ekilleri gibi veyahut mesel sls ciminin yalnz eklinin muh telif tavrlar gibi yerlerde de srf yazya ait mna bulunur. Ve fakat mesel istifli gzel bir yaznn girift olmas veya baka bir dile ait bulunmas hasebile okunamamas veya okunamyan her hangi bir yaz ile yazlm bulunmas halinde ise her iki cihet ayr ayr dnlr. Byle hal lerde yazlar srf yaz bakmndan, san'at bakmndan, lisan bakmndan olmak ze re ayn ayr mtalea ve tetkik olunmadk a iin iinden klmaz. Onun iin biz de bu safhay Anahtara mevzu olarak al mtk. Burada her mevzua taallk eden u mhim hususa dikkat nazarn celbetmek istiyoruz: Bir yaznn madd sureti grld m resmin hizmeti bitmitir. O kendini gsa2

termitir. Bakan gzde ryete mni ola. cak bir hal yoksa, onu grm olmak lzmgelir. Bundan sonra i, akln, manev suretleri idrakine taallk eder. Lkin her gzn bir eyi, ayni kuvvet ve derecede gremiyeceine nazaran yazlarn gerek madd suretlerinden alman intibalar, ge rek manev suretlerine intikal herkeste msavi olamyacandan hkmler de tabiatile baka baka olur. Binaenaleyh bu farkl grleri ve anlaylar telif edecek elimizde veya kafamzda sabit bir tuta mak yoksa yaz resimlerini d gzile gr mekten msbet bir netice kmaz, zihin, o ekiller karsnda bir takm iltibaslara der bu dten kuvvet alr, kendine g re mna vermee, yazya kymet bime e kalkar; verdii mnaya gre de ya zy okudum, kymetini takdir ettim ze habna kaplr. Halbuki ikisi de hatdr, yanltr. Netekim arivde yle yazlara ve yle kelimelere ve cmlelere rastlyo ruz ki eklen birbirine benzer gibi grn dkleri halde dlen hatlara sonradan vkf olunduka her birinin ayr mnala ra dellet eden kelimeler veya ayni mna ya dellet eden muhtelif tipler olduu an lalyor. Mesel :

ftAj^

ekillerine bakalm. Bu yazlar bilme yenler yle dursun biraz bilener iin bile bunlardaki benzeyi veya aykrln kalem hatasndan m?. ml veya lgat farkndan m? Lisan veya yazya ait san at icabndan m,'yaz nevilerinin bakal ndan m, yoksa hibir nev'a ircalar mmkn olamyacak kadar bozuk yazl m bulunmalarndan m ileri geldii ko layca anlahverir eylerden deildir. Fa kat yazlarn muhtelif cephelerden oku nularnda tecribe ve meleke edinmi bu-

lunmak sayesindedir ki mkltn ou kolayca halledilir. Filhakika yazlarn tadklar klklar ve gzmze arpan almlar arasnda birbirine benzeyen yle halleri ve vasflan vardr ki bunlar mbtedileri yanl okum'aa veya yanl anlamaa sevkeden bi rer sebep olabilirler, / fakat meleke sahip lerine bilkis mkl anlarda anahtarlk yaparlar. Sonra bunlar arasnda her birinin tutunduu mmtaz ve sabit yle halleri ve vasflar da vardr ki bunlar da mantk bata olmak zere yanllar tashihe yar dm eden en salam almetlerdir. Evvel kiler insan ne kadar aldatrsa bunlar da aldanmaktan o kadar korurlar. Bu halleri ve vasflar oylc hulsa edebiliriz : 1 Herhangi bir yaznn ince veya kaln yazlm olmas, 2 Gzel veya irkin grnmesi, 3 Sk veya seyrek dmesi 4 Bitiik veya ayr yazlm bulun mas, 5 Harekeli veya harekesiz olmas, 6 Noktal veya noktasz bulunmas, 7 Ar veya abuk yazlm olmas, 8 Dier san'atlarn icaplarna uy mu bulunmas... gibi. Bu hal ve vasflar veya bunlara ben zeyen miller o yaznn nevini deitirmez nihayet nev'ine uygunluunun derecesini deitirirler. Binaenaleyh okunamyan bir yazda, bu gibi hususlar nce aradan karmal mteakiben de: 1 lk i olarak nev'ini aramal. 2 Sonra, en yakn grnen nev'in tabi kalemi ile o yaznn sun' kalemi arasnda uygunluk olup olmadn ayr mal. 3 Ayrlk bulunursa bu ayrln de recesini ve sebeplerini tayin etmeli. 4 Ayrlk bulunmazsa bulunan nev'in harf ekilleri ile okunacak yaznn harf ekilleri arasnda mutabakat bulunup bu lunmadn aratrmal. 5 Az veya ok bir mutabakat bu lunmazsa veya bulunduu halde yaz yine okunamazsa en yaknndan balayarak di er nevilerle mukayeseye gemeli.

6 Harflerin veya kelimelerin o ney'e gre olan bitime ve ayrlma hallerile im l bakmndan olan bitime ve ayrlma hallerini nce iyi bilmeli, tatbikatta da iyi ayrd etmeli [ 1 ] . 7 Sonra kelimelerin hangi lisan ve imlnn kaidelerine gre yazlm olduk larn ve bu yazlarn dier bir lisann im l kaidesinde yeri bulunup bulunamyacan dnmeli. 8 Daha sonra kelimelerin lgat ve stlah mnalarn ve bu ihtimaller iinde anlalan mna ile anlalmas lzmgeleni szn geliinden ve gidiinden, yani keli menin altndan ve stnden kestirip m ndan yazya gemeli velhasl her ihtimali gz nnde tutarak pheli ve karanlk bir cihet brakmamal. 9 Btn bunlardan sonra da yine okunamazsa bir bilenden sorup renmeli bu da mmkn olmad takdirde o keli menin veya cmlenin hakk mahfuz kal mak iin yanna muterize iinde (okunamamtr) diye iaret etmeli, nk son radan bir okuyan bulunursa evvelki nok sann ikmali veya buna terettp eden hatlarn tashihi mmkn olur. Bu arzedilen maddeler her okunam yan yazya tatbik edilebilecek esaslar ol duundan Anahtar mtalea srasnda da bunlari mmkn olduu kadar gz nn de tutmann faydas olacaktr. Esasen bu maddeler yazlarn san" at gzile okunuu bahsinde gelecek olan tahlil ve terkip meb'delerinin bir nevi tatbikatdr. Doku zuncu madde srf ariv ilerile alkadar dr. Ariv ileri bakmndan noktasz ya zlar hakknda da burada baz esaslara iaret etmek muvafk grlmtr. yle ki : H Noktasz yaziW [2] Arivde siyakat, tevki, ince talik, di van krmas gibi baz yazlarn noktasz larna da tesadf olunur. Bu yazlarn harf ekillerinde grlen kalem aklar nn sadeliine ve kullanldklar yerlerin
[1] ttisal ve racaat.

infisal bahsine bak.

[2] Nokta hakknda iaretler bahsine m

13

ehemmiyet derecelerine bakarak noktamz yazlmalarmdaki sebeplerin balcalarm ylece sralayabiliriz: 1 Yazarken hem zamandan ve k ttan tasaruf etmek, hem de bu suretle bir vakfa ait tedavl kaytlarm bir iki sahifeye sdrmak. 2 Yazlmalar veya okunmalar te kerrr ede ede zihinlerde klie haline gelmi olan mesel (becaye, fermude, hatip, mtevelli, yevm, ake. ilh...) gibi birok kelimelerin, stlahlarn noktalarm atmak suretile yazta ve okunuta sr'ati ve kolayl tercih etmek. 3 Bir eit yaz ile bir dzye yazp giderken, bu arada gze arpmas, ze rinde tevakkuf olunmas gzetilen bir ke lime veya cmle veyahut bendin okuna ca sraya dikkat edilmesi dnlm olmak. 4 Kaytlar, yabanclarn gznden veya kaleminden masun bulundurmak gayesile bir gizleme perdesi altnda tutmak 5 Yazarken noktal harflerden m rekkep bir kelimenin noktalarn unutmak veya fazla koymak gibi sebeplerle kayt lar zerinde bilerek veya bilmeyerek hat yaplmasna mni olmak. 6 Sonradan bu yazlar zerinde ve bilhasa hukuk ve vecaibc ait kelimelerde her hangi bir sebeple kasden nokta ilve etmek suretile tahrifat yaplmasna mahal bj/akmamak. 7 Ak kalm bir defteri haarat tan birinin noktay andracak ekilde kir letmesi veya yazlan yazlar zerine he naslsa mrekkep sram olmas yzn den kelimenin mnas deiebildii yerler de bunlarn nce noktasz yazlm bu lunmalar hasebile bu gibi kazara vukua

gelen deiikliklerin sonradan kolayca; anlalmas sayesinde masum memurlarfn thmet altnda kalmalarna' meydan b rakmamak. 8 Yazlmas ve okunmas kilise ha line gelmi kelimelere sonradan mracaat edildikte bu noktasz kelimelerin, dikkatle mtala ounarak iltibasa dlmemesini temin eylemek. 9 Ancak, mesel : ' ^ = Ahmed ek

gibi noktasz bir kelimeden yazda

len benzeri olan ve mnas baka bulunan ^ = Emecd gibi noktal bir

kelimenin mnasna gemek veya buna evvelkinin mnasn, vermek gibi gafletle hatya dlebilecek mevkilerde hatann nne gemek iin pek mhim olanlarn noktalamak. Bilhassa siyakatla tutulmu baz kayt larda bu cihete ok riayet edilmi olduu gibi noktal yazlar arasnda noktaszlar nn da bulunduu grlr Bazan bu noktalar harflerin sonuna bir iaret halinde 'eklenmi bulunur. Fakat bu bir kaide deildir. Yazann zevkine alkanlna, aruzusuna ve takdirine ba ' ldir. Binaenaleyh noktasz yazlarla kar lald zaman yukarda arzedilen se bepleri ve emsalini hesaba almann hem doru okumaa hem de okunan kontrol etmee faydas olur.

IV Eski yazlar,hakknda umum ve pratik malmat

I Arap harflerini mahsus ilk bilgiler [ 11. bilmeyenlere duunu ( iareti) srasna gre o harfin Arabcada, Farscada veya z Tttkedc bulunmadn gsterir].

a E$ik n tarif ve izahlar : Trklerin. Farslarm da kendi dillerine tatbik ettikleri Arab yaz sistemini kavra yabilmek iin a) Umum lisaniyat ve fo netik esaslar, b) Trkenin fonetii, c) Arabcann ve Favscamn fonetii, ) Trkelemi Arabca ve Farsa keli melerin tbi olduu fonetik kaideleri gibi bahisler zerinde bilgi edinmee ihtiya vardr. Bu bahser, gayesi muayyen olan Anahtarmzn erevesine samyacak kadar etrafl ve mulldr [ 2 ] . B Alfabe : Trke, Arabca ve Farsa'dan mrek kep olan Osmanlca'nn, baka bir ifade ile 1928 harf inklbndan evvelki Trk enin harfleri otuz betir. Bunlarn adlan ve fonemleri a^e^daki cetvelde gsteril mitir: [Harflerin yanlarna konulan (. ^ = Arabca), {^ = Farsa), ( O = Trke) de o harfin mevcut ol[1] Bu ksm, bugnk yaztfzn icab olan fonetik bakmndan^azlm olu^ trke ile osarasnda bir kpr olacaktr. Eslci yaz larn ekillerini yeni renecek olanlarn bu kprden geerek Osmanhcay ve bu vesile ile de eski yazlarn ekillerini bu ksmdan sonra gelecek bahislerde takip etmeleri icab eder. [2] a, b paragraflarnda tesbit edilen hu suslar iin ana hatlarile Trk Grameri adl ese rin 5 - 2 3 nc sahifelerinde kfi derecede malmat vardr. (Tahsin Bangujolu 1940 Devlet Matbaas). Arabcann fonetii iin, Tecvid-i Karaba'n kenar notlarnda mdbadiye ait malmat vardr. Farscann. fonetii iin Burhan- Kati' tercemesinin mukaddimesinden istifade edilebilir. Trkelemi yabanc kelimelerin tbi ol duu fonetik kaideleri, Trkenin esas foneti inde mndemitir.

elif

I]

2.

3.

.o.^.-P

[21

4.

te

[3]

5.

se

......S

6.

cim .O.

c C

7.

im

.C.^-j

8.

ha

[1] Fonemi aada gelecek. [2] Arabcada bulunmyan bu harf,- semitik dillerin bazlarnda, ezcmle brancada; mev cuttur. [3] z Trkede a, , o ve u vokallerlle beraber bulunduu zaman J> yerini tutar. Bu harfe it umum zahat ksmna baknz.

.1.0

>.

hi

o sJ c H

20.

21 =

C Z

10.

dal . O vJ.e D

21

ayn

[1]

11.

zel

.2.

re

^'.fi R

22.

gayn.0.v_i.tC

(G)

13.

ze

.0._i.cZ 23
.c

14.

- ^ - j

24. [2J

kaf

.^^..K

[2]

15

sn

O-^.^S

kef (kfi
arab)

IC

16.

n =

5n

.O.^-t

(gf fars 17. sd S [3]

G (ince) [31 C.^ -

18.

dd

c D

(z) 27. nef (sar N kef) .o.-.[4]

19.

t = t

[4.1

[1] Baz Fars fonetikcileri bu harfimi z Farscada bulunmadn, muahhar zamanlarda dile girdiini iddia etmektedirler, [rhan-i Kat' mukaddemesine mracaat.]. . [2] z Trkede a, 1, o ve u vokallerile beraber bulunduu zaman ^ yerini tutar. Bu harfe ait umumi izahat ksmna baknz. [3] Bundan evvelki nota mracaat. [4] harfine ait nota mracaat.

28.

yef (kfi trk ) V v e [5].0.-..

[1] Fonemi aada gelecek. [2] i harfi gibi z Farscada mevcut olup olmad ihtilfldr. [3] Baz semitik dillerde, ezcmle bran- ' cada mevcuttur. [4 ve 5] Sar kefle gf-trk ve kf-fars

16

29.

U ^

lm (lem) cj.^i.e L
mim C j . ^ . c m

.30.

31.

nun

->.k_.c

32.

vav

O.o.*

33.

he

J.ij.fi

lmelif O.O.e [ I I

35.

ye

vj.k^.c

En eski Trkede a r a p a n m =f harfine yakm noktal gibi baz fo

nemler mevcut ise de bunlar mevzuumuzun dnda kalr. Sraladmz harflerin adlarn, yukarda grld zere ksa ksa okuyu, Trkeye mehsustur. Bu harflerin isimleri Arabca ve Farscada elf, b.. ilh... tarznda eke eke okunur. Trke o suretle okunuun sebebi Trk fonetiin de uzun a = ve uzun i = nin bulun maydr. Bunlar hakknda harf ekilleri bahsinde izahat verilecektir.
birok yazlarda Jcf-arab eklinde yazlrlar. Bu itibarla Osmanl harfleri ekil bakmndan 32 olmu olur. Bundan dolay olsa gerektir ki eski elifba kitaplarnda kefi bir tek ekille gs termilerdir. Sonralar okumada kolayhk in ifte keide = J veya

Yeni Trk harfleri arasnda: 1 - 2 f =vJ h 3 4 sj' sert il k 5 P 6 S o7 8 T =o Harfleri sert harfler diye anlr. Fonk siyonu ileride harfler ksmnda izah edi lecektir. C Harflerin fonetik bakmndan izahlan: Yukarki cetvelde gsterilen otuz be harfin hepsi de -lmelif mstesna olmak zere- esas itibarile konsonanttrlar, lm elif ise esasen harf kelimesinin Trkedeki mnasna gre bir tek harf olmayp te lffuz bakmndan ( J = l ) konsonant ile ( I = a) vokalinden mrekkep bir he cedir. Yaz bakmmdan, adndan da anla ld zere (1) fonemini ifade eden ( J ) lm ve (a) fonemini ifade eden ( \ ) elif ten mrekkep bir harf terkibi veya ba lant (vesak) dr. Maamafih bunun Arab ca ve Osmanlca gramerlerinde mta la edilecek baka hususiyetleri vardr ve bunlara dair lmelif bahsinde izahat ve rilecektir. Lmeliften gayn otuz drt harf fonetik bakmndan iki gruba ayrlrlar: 1 Birinci grubu teki! eden harfle rin fonemleri, yeni Trk ve [ c = ^ , = ^ mstesna olmak zere alelmum ltin] al fabesinde tam karlklar olduundan hi bir hususiyet gstermezler. Bunlar u yir mi harftir:
V = b,
V;. =

p,

, ^ = C ,

^=,

ST

gibi.-.

nokta ile bu harflere hususi ekiller ve rilmek istenilmi ise de bunlar kat' bir iml kaidesi olarak yerlememi olduundan bu cihete ok dikkat etmek lzmdr (Kef bah sine bak.). [1] Bu harfi aada arzedilecei vehile J = I le I = a dan mrekkep saymak daha dorudur.

j = j , u- = s , ^=, f,i)-k = k% i! = g > J = l, C = n, = n , j = v , * = h , j = y.

i = ,j = r,j = z ,

2 ikinci grubu tekil eden u on drt harftir :

I - elif, w - se, - ha, jr-h, j - zel o* - sad, - dd, I. = t - t, i - z z, t - a y n , t-gayi"; J - k a f , J nef, yef - i l ( gef , vef )

Bunlar zerinde biraz eylemektedir : yle de yazlr . Buna

durmak

icab

a) I elif. Bu harfin ifade ettii fonem hemze veya hemzeelif denir. ml itibarile bunlar bazan birlikte de bulunabilirler. 1 I (Faz^ la malmat iin hemze ve elif bahislerine mracaat) Burada yalnz fonem kyme tini kaydedeceiz. Elif esasen, ses kirilerinin birdenbire alarak hava cereyanna, yol vermesile (zlme safhas) veya birdenbire kapa narak hava cereyannn kesilmesile husu le gelen bir patlayc fonemdir ki ks rkte (zlme safhas) veya ar bir yk kaldrma esnasndaki kntda (gerilme .safhas) duyulur. Osmanhcada z Trkeye fonetik bir temayl dolayisile pek

mesile husule gelir. ( ) Hemzenin yaz l itibarile bir kk { ^ ) aym ba oluu da bunu isbat eder. Istifrada iir tilen fonem ( ^ ayn) dr. Bunun Osmanhcada ifade ettii fonem elifle hem zenin ifade ettii fonemin ayni olup ara larndaki fark ancak bir iml farkdr [ I ] . Nitekim yeni yazda bu fark silin mitir : Id are.

eXt

= ibare.

dem.

= lem,

hafif bir haldedir. Mesel = uzun, me'mur kelimesinde safhasn, bunun gerileme JJ* == mes'ul kelimesinde = uzuv.

de zlme safhasn sezeriz. Maamafih kelime balarnda ve sonlarnda da bu safhalar bulunur. Mesel :

c) J. t : Arabcada imdi T ile yazdmz di foneminin O Te incesi J t kalndr. Fakat bu incelik ve kahnlk mefhumlarn burada birka kelime ile izah etmek faydaldr . Dudaklarn kenarlarnda veya dilere te masnda hasl olan dudak konsonantlar: (P. B ) , dudak-di konsonantlar (v, f ) , dudak - burun konsonantlar (m) yekne saktr. nk bunlar husule getiren te mas daima ayni ekilde ve ayni noktada vukubulur. Dier konsonantlara gelince: bunlar byle deildir. Mesel: Dilin di lerle temasndan hasl olan (d) de temas noktas yani (d) nin oynaklanma nokta? s, st kesici dilerin alt kenarnda veya bu dilerin arka sathnda veya bunlann biraz stnde yani ri damakta vukubu lur. Btn bu hallerde iitilen konsonant daima (d) olmakla beraber bu (d) nin keyfiyeti tedricen deiir. Oynaklanma
ri] B. A -la Hatarile Trk Grameri'ade oy

izm,

--= uzun,

= ey

melce' ilh...

Yeni Trk harflerinde bu konso nanta bata ve sonda hi yer vermeyiz. Ortada ise kesme ( ' ) iaretile yazarz. b) ^ Ayn : Arabcada ( I ) eli fin daha kuvvetli veya kaln ekli olup kirilerin elifte tarif olunan hareketine ilveten btn hanerenin skp geve-

naklanma noktas: Mahre bahsine mracaat. 10-11.

noktasnn grtlaa doru geri alnd nisbette (d) kalnlar, dilerin kenarna doru ne srld nisbette inceleir. Binaenaleyh aradaki oynaklanma nok talarn nazar- itibara almamak arlile balca iki ( d ) vardr diyebiliriz: kaln (d) ince ( d ) . . Bu tefriki dilin n veya arka damakla temas ederek veya bunlara yaklaarak kard dier konso nantlarda da yapabildiimiz gibi grtlak konsonantlarnda ve hatt vokallerde de yapabiliriz. [ I ] Netek'm sylediimiz gibi arapada ayni grtlak konsonantnn incesi 1 ve kaln ^ eklini ifade etmek tedir. u halde arapadaki Lt harfi Trkedeki ayni di konsonant olan ( T ) fone minin kaln halini ifade etmektedir. Osmanlcaya mahsus olan bu incelik ve ka lnlk fark fonem itibarile silinmi olup yazya mnhasr bir iml farkndan ibaret kalmtr. Misl: tabak, f

hyar kelimesinin bandaki fonemin da ha kaim ve sert eklidir ki mesel Azer lehesinde arapada olduu gibi telffuz edilir. A he harfinin arapada ifade etti. i fonem ise ^ foneminin ince eklidir. Hele kelimesindeki birinci fonemdir. Fakat stanbul azna dayanan Osmanl cada bu harf fonetik farklarn kay betmilerdir. de imdi H ile yazd mz fonemin iml bakmndan muhtelif
A

yaz tarz lardr. Misl:

d\>

b en mana

sna olan Jl- hal, imdiki zaman mnasna olan hal, bugn pazar mnasna kul landmz Franszca JU hal kelimelerin, deki bu fonem imdiki yazmzda H harfi ile gsterilen fonemin incelik ve ka lnlk bakmndan mteferrik halidir. e) ^ dat, arapada, imdi d ile yazd mz di foneminin kalndr, a dal ise incesidir. Osmanlcada fonetik bakmn dan farklar yoktur. j^i'\ kad, o" '^ kadn gibi. j^ dd baz kelimelerde z gibi te lffuz ederiz. ^-^J ramazan. f) i Ji (z) foneminin kaln i zel peltek Ji z kaln ekilleridir. Osmanl zehra, zan. ^

taze.

tanr.

0 . ^

tart.

cada bunlar tabiatile pek ay>rt etmeyiz, zahire, j^:> g) J k a f : Arapada, k foneminin ince ekli i l ile, kaln ekli J ile yazlr. Os manlcada bu iki konsonantn arapadaki oynaklanma noktalar, aralarndaki me safeyi muhafaza etmek artile ne yani dilere doru ilerilemilerdir. (Bu tebed. dle hanekileme denir.) Bu suretle J Osmanlcann normal (k) s olmu, i, ise ayni konsonantn son derece incelmi ve ( T ) mahrecine yaklam bir eklini ifade etmee balamtr Mesel: ^ kalem, s-'V"5'kitab, J-K'kt, j / k r gibi. Bu ince (k) konsonantn yeni imlmzda (u, a) vokallerinden evvel bulunduu za man bu vokallerin zerine ( J l ) iareti koymak suretilc gsteririz. Dier iki kaln vokal (o vc ) nnde bu konsonant bu19

) se sat. ly imdi S olarak yazdmz fonemin kaln ekli ikisi arasdr. Osmanlcada bu farklar silinmi tir. >^ ij> ur harfleri ayni S fonemini ifa de etmekte olup aralarndaki fark bir i m . l farkdr, '^y^' meb'us, melbus, mahsus. ^ ) ^ Q arapada ^ ha, j U hal keli mesinde iitilen ve ses girilerinin gevek olarak biribirine yaklamasndan husule gelen fonemin kaln eklidir ^ h ise arapada istanbul azile sylenen j L i (1) a ve e, o ve u, ve , ve i ayni vo kalin ince ve kaln ekilleridir.

lunmaz. nce vokaller ( , , i , e) n n de de kendiliinden hasl olur ve ayrca gsterilmez. h) j'^ S" gef ve ^ gayn:

Jo

vila-\c' aacn dal,

^.j^

eviniz...)

gibi. kf- trk, y nin yaknnda yelemilir. (

bey)gibi. Bazan da vav

arapada yoktur. Yalnz Trke gibi okunur (

y y '

ve Farsa kelimelerde bulunur. Farscada g konsonantn Osmanhcadaki g konsonant, farsadakinin hanekilemi yani son derece incelmi, (d) ye yaklam eklini ifade eder. J

gef, i l (kef) in tonlusudur. gayn'a gelince : arapada .arapann grtlak konsonant olan ^ h'nn tonlusudur. Osmanlcada bu bonemin gevemi bir ekli olan () yi an cak iki vokal arasnda ifade eder. Ve bu halde {" yumuatma iaretini)alr. souk vilifr^ souun gibi bu, umumi yetle J kaf, i) kefin tonlu eklini yani (g) konsonantlarn normal halini ifade eder. Oshanhcann J ^ i l j * * bu konso. ve ^ bu

nantlann yle tarif edebiliriz: J k ve g konsonantlardr, d ve J

konsonantlarn hanekilemi nevileri olup bunlar ince vokaller nnde kendiliinden husule gelir, kaln Ca ve u) vokalleri nnde telffuzlar daha zor olup k ve g suretinde yazlrlar. i) ^

ve Sar kefin asl fonemi, istanbul ivesinin tesiri altnda kalmam olan ve orta Anadolu halk azndan du yulan ift (ng) fonemidir. Bilkis (g) n ile'kaynam dm ve mesel Kayseri ivesinde duyulan geniz konsonant kal mtr. Sonra bilhassa stanbul ivesinde bu fonem (n) olmutur. Sar kef baz zamir eklerinde ve ekseriya muzafileyhlerde kullanlr : 20

gvercin) gibi. (Fazla malmat iin kf besine m racaat). 2 _ Vokaller (Sit fonemler) Gerek Osmanlcada, gerek arapada vokalMeri ifade eden iaretler ltin harf lerinde olduu gibi konsonantlara benze, mez ve bunlarla bir srada yazlmaz. Ya zda konsonantlardan kmilen ayr olup bunlarn ya zerine, veya altna yazlrlar ve hareke namn alrlar [ 1 ] . Bunlar ba zan bsbtn terk de edilmilerdir. Bu sebepten eski yazlar harekeli ve hareke siz olmak zere iki guruba ayrlrlar. Bun lardan sras geldike bahsedilecektir. Vokal iaretleri hareke adn tarlar. Tbirin hakik mnasn narar- itibara alrsak bu husustaki prensibi yle hlsa edebiliriz : Konsonant'1ar lisann pasif birer me. bani veya hece unsurlardr. Vokaller ise bunlar azda hareket haline getirirler. Ve neticede de hece vcude gelir. Vokalsiz konsonantlar yani hece so nunda bulunan konsonantlar bu tasavvu ra gre harekesiz (hareketsiz), yani sa kindir. Bu sebeplerle harflerin bu hare ket hallerini gsteren vokallere hareke, duru hallerine de skn denir. Skn hali de harfin zerine konulan bir iaretle ifade olunur. Eer fonemlerin cierlerden gelen hava cereyannn kuvvetile ses yo. lundaki teekkl suretini dnecek olur sak bu hareke ve skn tasavvurunun bir mecazdan ibaret olmayp hdiselerin ha.
(1) Harekeler sonradan ihdas olunmutur. Arap harflerinin esasnda hareke yoktur. K y metleri de harf kymet! gibi deildir. Hareke eksiklii manay deitirmez. Fakat harf ek siklii manay deitirir.

kikatine yaklaan bir tarifi olduunu an larz. Arapanm ksa vokalleri : Hareke bakrmndan balca vokal fonemi vardr : 1 Ksa e ve a aras bir vokal (fetha). 2 Ksa i vokali (kesre). 3 Ksa u vokali (zamme). Arapanm ksa vokalleri, yerine gre baz deiiklikler gsterebilirler.. Osman, lcada, z Trkenin fonetik tesiri dolay-sile bazan arapanm (e = fetha) vokali kalnlap (a) ve (i = kesre) vokali kalnlap () olur. Misl: ( ekrem).

rical gibi. Bu harekeye arapada kesre, farsada zr, Trkede esre denir. Osmanlcada kesre ve esre tbirleri kullanlr. 3) Ksa u vokalin iareti, konsonan

tn zerine konulan I iaretinden

ibarettir.

(^^

Rukiye gibi. Arapa

nn bu harekesi Osmanlcada yine Trk enin fonetik tesirile bazan o, bazan olur.

Ahmed) ve,{ f ^ J ^

Osman

ikram), (

J\^

srar) gibi.

1) Ksa e ve a aras vokalin iareti konsonant zerine konulan kk bir iz

giden

ibarettir.

mer gibi. (Araplar Usman ve Umer derler). Bu harekeye Arapada (zam me) farsada (pi), Trkede (tre) de nir. Osmanlcada zamme ve tre tbir leri kullanlr (Harekeler hakknda fazla malmat iin iaretler bahsine bak). Cezm, edde, sla, tenvin : Yukarda bahsettiimiz harekesizlik yani skn iareti dir. Ve cezim adn tar. Bir heceyi kapyan bir veya iki kon.

re veya ra:

receb.

sonant zerine konur

^,

eb,

{^^^^J^^

ramazan.

ferd

gibi.

Bu harekeye arapada fetha, farsada zeber, Trkede stn denir. Osmanlca da fetha ve stn tbirleri kyllamlr. 2) Ksa i vokalin iareti konsonant

Eer bir hece muayyen bir konsonant la biter ve nu takip eden hece de ayni konsonantla balarsa bu konsonant yalnl2 bir defa yazlarak zerine edde denilen

altna konulan ufak bir izgiden

*

iareti konur. Misl

ir. ibarettir

r (ri)

ti

rz.

edde gibi.
21

Sla denilen iaret ( ^ ) dir.

Arap-

yi ifade eden fethayi tayan konsonant tan sonra bir elif ilve etmekle ifade ede

ann hemze-i vasl denilen elifleri ze

riz.

r,

ra-

rine konur.

fiddari

2) Uzun : Ayni suretle ksa i () ye bir ye ilvesile ifade olunur.

vektb gibi.

r - ri. 3) Jzun u: Ksa u ( j ) ye bir j

i?
Maamafih bunun baz istimal artlan vardr. (aretler bahsinde sla ksmna mracaat). Tenvn: Arapann isim tasrifinde ve zarf tekilinde mhim bir rol oynyan (an, in, ve un) kelime sonlar j harfi ile yazlmayp (n) foneminden nce gelen vokali gsteren harekenin (fetha, kesre ve zamme'nin) ikilemesile gsterilir.

vav ilvesile ifade olunur. r.

ru

Bu vokal uzatma vazifesini gren'jj'l) j ) harfe hurufu med (uzatma harfle ri) ad verilir. Bu uzun vokallerden (1) inci ve (2) inci. Arapada ve Osmanl-

snnen. cada bazan ' eklinde olur. hz, =; bieyin. = kebiriin fhi ve ksa med namn gibi. ^ (Bunlarn istimal artlar olduka umll bulunduundan iaretler bahsindeki tenvin ksmna mracaat oluna..) Arapann uzun vokalleri : Arapann sz geen ve hereke de nilen ksa vokalinden maada bir de uzun. vokali vardr : 1 Uzun a - - . 2 Uzun i - - . 3 Uzun u - - . 1) Uzun [ 1 ] : Ksa (a) ve (e)
(1) a nn zerindeki ufk izgi beynelmilel kabul edilen transkripsiyon iaretidir. Buna te kabl eden ksaltma iareti yledir: Trkede ve da kullanlan iarete benzedi i din (-) yi Istimar etmeyi tercih eyledik.

alr. Bazan da " eklinde yazlr ve uzun med namn alr. Bunlarn iaretler bah sindeki (med ksmnda) cektir. Yazlan ve yazbnyan vokaller : Arapada ksa vokaller yani bunlar ifade eden harekeler ekseriya yazlmaz. Uzun vokaller de ekseriya srf uzatc harfle(jslhuruf.u med) ile yazhrlar.Farsada da bunlar mstameldir. Osmanlcann Trke kelimelerinde ise baz keli meler mstesna olmak zere Arapa ve . izahlar gele

22

Farsadaki gibi uzun vokaller yoktur. Ve Trkelemi arapa ve farsa kelimelerin uzun vokalleri bu tiirkeleme nsbetinde ksalmya yz tutmutur. Mesel

Trkenin vokalleri i Arapann vokallerini ifade etmek iin yaplm bir yaz usulnn Trkeye tatbi ki esnasnda mahede olunan glklerin en by bu deildir. Hepsi ksa olmak la beraber Trkenin vokalleri arapannkinden daha mlenevvidir. Bu iki vo kal sistemini cetvel halinde mukayese edelim : Arap vokalleri . Trk vokalleri o a. I . o. u. - kaln j I e. i . . V. - ince Bunlarn arasndaki byk fark kar snda yar bir nutabakatle iktifa edilmi tir. yle ki : a ya \ elif. i ve I ye ^i ye. o. u. . . gurupuna da j vav tahsis edilmitir. [ 1 ] Bu mutabakatte (e) vo kalinin akta kaldn gryoruz. Bunun da (a) vokaline olan yaknlndan do lay \ elif ile iaretlenmesi mmkn i d i ; nk a ile e arasndaki yaknlk hepsi j vav ile yazlan o. . u. . vokalleri nin arasndaki yaknlktan daha az deil dir. Mamafih Trkede olduu gibi ve belki fasay takliden (e) vokaline he tahsis edildi. Ve Trkenin vokallerini ifadeye hdim olan

akl-i seln'deki uzun

() gibi

ff^

selim adndaki

ksa (i) ile mukayesede bu fark aktr.

Bayezid - Beyazt,

fide - fayda.

sahife - sayfa kelimele. linde de byledir. Binaenaleyh ayni kai denin Trke kelimelere tatbiki vokalle rin hi yazlmamasn veya ancak hare kelerle yazlmasn istilzam ederken haki katte birok yerlerde bunlarn ( J ( i 1 ) ile ifade edildiini grrz. Bu hususta kat' iml kaidelerinin olmad u misl lerden de anlahr :

kadn.

kara.

drt harf

kara,

kaln.

Osmanlca da bu vazifedeki hususiyetin den dolay konsonantlardan ve huruf-i med'den tefrik iin bunlara (huruf-i im l) veya sit harfler denildi. Vokallejmi konsnantlar samitler). (sitlemi vokalle-

AJ^J^

krmak,

J,

, Bu, drt Aj^jl konsonantnn mesi yle izah edilebilir:

klauz

durnak gibi.

(X) Bu mutabakatn tam olmay dillerin ayr ayr karakterler gstermesindedir ki yeni harflerin kabul bu husustaki zarureti -tebarz ettirmi bulunmaktadr. ^

1 elf: Ses kirilerinin cereyann taz yiki ile birden bire ayrlmasndan doan bu konsonantn telffuzu iin e gemesini kabil klacak en msait vaziyettir. vokali, vaziyet, cereyann 3es yolundan serbest Bu da konuma uzuvlarnn (a)

Osmanlcada vokallerin ya2ili{i : Trkede vokalle balyan kelimeler yazda bi konsonant elif ile balar. Bu vokal eer (i) ise bu ekseriya ya ile yaz lr. ilj.'iLjl ilemek gibi. Eer (o, u, , ) i.se vav ile yaz-

nin telffuzu csnasDida ald vaziyettir. te bunun iindir ki eliften, sonra telffu zu en kolay olan (a) dr. Ve bu iki fo nemin arasndaki yaknlk elif konsonan tnn (a) lamasile neticelenmitir. utanmak, ye; (y) konsonantnn i vokaline olan yaknl aikrdr. (i) yi telffuz ederken azmz, biraz daha kapyarak dilimizin ucunu sratle n damamza biraz daha yaklatrrsak ( i ) vokali (ye) konsonant olur. vav: (v) konsonantndan (o) r: orman.

liflemek gibi. Eer (a) ise konsonant elife ilve

edilmesi lzmgelen vokal elif arapada olduu gibi konsonant elifinin ufk vazi yette zerine yazlr. JlT almak gibi. Bu iarete med ad veriir. (med bahsine baknz). Eer (e) ise bu ekseriya yazlmaz

veya (u) vokaline gemek ayni derecede kolaydr, (v) konsonantn husule geti ren st di - alt dudak engelini azmz biraz amak suretile zersek (u) veya (o) iitilir. ^ he: h konsonant

ekmek.

cereyann gevek kirilere ve grtlak cidar larna srtnmesinden domasna binaen (a) vokaline bir yaknl vardr. Ayni sebepten dolay a vokalinin ince nev'ini tekil eden (e) vokali de ^ h konsonan tnn ince nev'ini tekil eden * konsonan tna yakndr, (e) vokalini telffuz eder ken konuma uzuvlarnn vaziyetini hava damaa srtnerek geer ve * dehe he itirmeksizin cereyanm hzn arttrrsak konsonantn husule getirir. Bilkis * sek (e) iitilir. 24 Hurufu resmiye (sessiz harfler) : 1 harfleri Arapa

ve fara kelimelerde. >.bazan okunmaz. Srf yazl usul ve det ittihaz edilmi olup bunlara hattn resmine denilmitir. (yaznn ekline) mensup harfler mnasna huruf-i resmiye Mesel arapada

yi telffuz ederken ses kirilerini titretir

5u

mie kelimesindeki

vredu,

Tesmiyedendirler.

\ (t>>^ ^ vavlarmdan

zehebu gibi fiillerin cemi' sonra atf vavmdan fark

geri, kelimelerinden

ger ve mrekkep olduu iin

ayni mahiyettedir. Hatt sls yazda ve emsalinde mh. in m - yazlan \ elifler. mel harller) denilen aslnda noktasz bu lunan harflerin iine, stne veya altna konan kk harfler de bu kabildendir. mer'den ayrd iin amr nk bunlarn da olcunmadklar halde bir farka iaret edecek kadar bir hizmeti vardr (iaretler bahsine baknz). Jeki vav. ismi mef'ul olan d Harf jekillerine ait iptidai bilgiler: Elifba cetvelinde grlen 35 harfi bel lemek iin aralarndaki benzeyilere isti I elildan fark iin naden adetlerini u on dokuz ekle indi rebiliriz :

like'dekii cmledendir.

J
q

bu

Yine bunun gibi farsada '

hah.

\ fl

hace kelimelerin

deki

Bir derece daha kolaylk iin bunlar u alt gurupa da ayrabiliriz : 1 anakl gurup:

gibi tek harfli kelimeleri tek brakmamak iin yazlan * 1er hep huruf-u

^ O)
25

2 If ar aaui sum'

2 ki noktal harfler: tr.

(y hakknda ye bahsine baknz). 3 tCruii. (turu)/ ' 3 noktal harfler: Betir: - " J 4 D'l ve bas {inrup s

4
5 KoUt9 atlakl ^urup : Baz yazlarda nokta kullanlmam ve harflerin okunuu melekeye braklmtr. (Noktasz yazlar ve nokta bahislerine baknz). Kelime tekilinde btn harfleri biribi. rine bititiren baz yazlirdan sarf- nazar edersek elifbadaki otuz be harften 6 Tekler gurubu :

V
Her birinin ne suretle yazlaca oklar la gsterilmitir. 5 ve 6 mc guruplarda, kiler noktaszdrlar, dierlerinde noktal lar da noktaszlar da vardr. Nokta bakmndan harfler gurupa aynhr : 1 Bir noktal harfler: Ondur; harfleri iml itibarile yalnz sandaki ile bitierek solundaki ile bitiemez. "mnlara (munfasl harfler) denir. Bunlarlp lmeliften maadas hem samdakine hem solundakine bitiebilirler. Bunlara da (muttasl harfler) denir. Geri lmelifin e sonuna baka harf bitimez, ancak sana bitiebilirse de V ne muttasl ne de mun fasl harflerden saylmamtr. nk J itibarile muttasl I itibarile munfasl olduu ve V halinde i k i v a s i n da kaybeyledii cihatle bu taksime ithal olun mamak det olmutur. Munfasl harfler bitiirken evveline bir kk izgi ile balanr ve yle ^ 26 J ^ ^

ekline girer. Muttasl harflerin ise kelime ba, kelime ortas, kelime sonu ekilleri mnferit ekillerinden az ok farkf ve mhim hususiyetler arzeltiinden ayrca grlmeleri icap eder. Bunlarn yaz ne vilerine ait hususiyetlerini yerlerine bra karak bunlara bir hazrlk olmak zere bitime ekillerini en sade ve iptida bir tarzda u cetvelde mtalea edebiliriz.

(Bata ve ortadakiler farketmitir;, Ba'lantLar (vesak): Baz harfler dier bir harfle bitiiKcn mnferit haldeki ekillerim mhim niabette deitirir ve bu iki harften nc bir ekil hasl olur. Mesel <J 1^ ^ gibi bu balantlarm en mhimi (V| eladr. (Bu balant, arap vc Osmanh cramercilerince ayr bir harf tekil etmektedir.) ml bakmndan birlemesi ]zm>,'e len harfleri ayran yaz bozuk yazdr. Fakat ayrlmas lzm C;eien harfleri birleliren yaz gzel yaz labilir. 2 iml. ve yezyn ait Emizi izahlar: Yukarki iki kprden getikten sonra Osmanlcann harjflerine bir daha bakar sak bunlarn iml ve yaz cihetinden ba lca u drt guruba ayrldklarn grrz: 1) Samit harfler (konsonantlar). 2) Huruf-u med (uzatc vokaller). 3) ~Huruf-u iml veya hareke-i harfiye (sitlemi smitler). 4) Huruf-u resmiye (sessiz harfler). Smit harfler elifba cetvelinde grlen harflerdir. Ditferleri bunlardan alnm tr. Smiter aes jakmndan lisanu. yaz bakmndan minn zn ve temelini tekil ederler. Butu evvel hareke de-

(Bata ve ortada bir dile yazlr)

(Ortada ve sondakiler deimitir) * * * *

(Bata ve ortadakiler biribirinin ayni dir.)

( D i e r l e r i de b y l e )

nilen ksa vokallerle, sonra med iaretlerile yerme ve derecesine gre harekete ge erek hece haline gelirler. Bu suretle he celerin birlemesinden kelimeler, kelime lerin, birlemesinden cmleler viicude ge lir ve bir 3z cmle olmakla tamam olur. u halde hareke balca iki trl olmu olur: Hareke-i resmiye, hareke-i harf iye. Hareke-i resmiye harflerin zerine konu lan okutma iaretleridir. Bunlarm esas

birer heceli kelimelerdir.

bebek harfli iki hecal bir kelimedir.

bereket drt harfli

}
olmak zere drttr. Dier iaretler ve hurufu iml ve hurufu med bunlarm ikinci nc derecedeki tahavvUerini gsterir almetlerdir. Hareke-i resmiyeden a) fetha denien stn samit harfin al hecelidir ketebe

harf hecelidir. hikmet drt harfli hecelidir, ilh.. Keli melerde hece says, harf saysna gre deildir. Harf saylar, hece saysndan az olmamak artile deiebilirler.. Eski metinlerde harekenin asl olan s tn, esre, tre den her birinin kalnlna, inceliine, belli belirsiz oluuna, aklna, kapallna, yaylna, bzln, biribirine alma, eiliine gre muhtelif syleni tarzlar vardr ki bunlar hecele rin hususiyetleri demek olup yaz ile gs terilmekten ziyade semaa yani iitmee braklm, bu suretle lisann srf yazdan renilmiyeceine, daha eyvel, azdan duyulmas ve klie halinde bellenmesi lzmgeldiine iaret edilmitir. Ancak lisann hususiyetine gre pek mhim olan. larna da med ve iml harfleri ilvesile biraz iaret klnmtr [ 1 ] .
[1] Arapada bu hallerin (tefhm = harfi kaim okumak), (terkik = harfi ince okumak) fetha da bazan feth, taklil (beyne beyne kesreye imale), kasre de bazan ihtilas (alup kapmaca), skn halinde bazan aslndaki kesreyi veya zammeyi gizlice bir sesle gstermek ( := revm) veya (dudaklar yumarak zammeyi kok latmak ( =;,imam) gibi birok eit Bunlar yazda gsterilmemi leri vardr.

halini, b) kesre c). zamme S

krl halini, ' yumulu halini, )

cezm

de skn halini gsterir.

Hi bir harfte skn ile balamak yoktur, yani balamak hep hareke iledir; bu ha reke ister hareke-i resmiye, ister hareke-i harfiye olsun, sakin harekeliye dayanr durur; beraber bir hece olur, hece de biri basit, biri mrekkep olmak zere iki tr l olmu olur.

c basit birer hecedir.

eb,

gl mrekkep

28

sarf

ve

tecvd bunlar

kaidelerile tatbik

retilmi edebilmee

iml elve

kalnlkla beraber kapall gsterir. Trke kelimelerimizde se incelik kahnlk harfin tabiatinden ziyade hecenin tabiatine tbi olduundan her harf hem ince hem kaim sy lenir. Bundan dolay Trkenin harekelerinden her birisi ikinci bir taksim le yukarda grl d zere kaln ve ince vokaller namile ikiye ayrlmtr. Daha sonra nc bir taksim ile de humarn nc bir lehesi vardr, j j , peder j4l eder gibi felhann kesreye veya kesrenin fethaya biraz imalesile kapal bir halde ikisi ortas bir okunuu vardr ki bunu daha ok"ve tayin etmektedir. Arapa ve farsa baz kelimelerin Trkeye mal olanlar, Trkenin fonetiine uygun bir keyfiyetle yani asllarndan az ok farkl bir lehe ve ive ile sylendii iin bunlar dilimizde deta ikinci bir vaz'a girmi demektirler ve buna gre yazlrlar. Bu ikinci vasfa brnen keli meler aii olduklar lisanlardaki husus keyfi yetlerinden ne derece uzaklarlarsa bunlarn yekdierile mnasebetleri anlalmadka mna larn anlamak da o nisbette zorlar mesel Avabn kendine mahsus bir lehe ile syledii keli meler ok defa Osmanl imlsnda da ayni su retle yazlr. B u kelimeler ekseriya arap telffu zuna uygun olarak okunmakla beraber bazan hem telffuzu hem imls deiebilir. Deime diine misl : Arapa: U-ij" Osmanlca: U j y Her ikisinin

usul de

rili bir surette takip olunmutur. Mesel imale

yaplabilecek

elifler

^ ^ ^ ^ ^ ^

(mna ke-

limesinde olduu gibi) ya ile yazlmtr. Bu hali yeni yazmzda gstermek mmkn olmad gibi, lzm da deildir. Arapada incelik kalnlk harfin tabiatine tbi olduundan harekelerinde incelik, kalnhk ia reti koymaa lzum grlmemitir. Mesel ses leri dama kaplyarak kan ve hurufu istil denilen

yedi harf daima kaim

r fetha ve

zamme hallerinde aslen yahut st tarafndaki harfe tebean kaln okunur. Dicrlarfler hep

^
incedir. Yalnz

)
salt

kelimesinde bir leheye gre lam sada tbi ola rak kaln da okunduu iin buna iaret olmak

okunuu tevfikan. oj^li Osmanlca:

Deitiine misl:

[Arapa

okunuu ve yeni harflerle

zere elifi vav olarak

diye yazmlardr. Farsada da kaln olan ve fakat biraz zam

meyi andran fethalan

hace.

hab,

d O

\^^^^^

''^ yazm

lardr ki elif hann fethasn gsterirken vav da

yazl: /ide veya fayda]. Bir kelimede bu farklar bilinmedike ve msavatlar iaret olun madka veya farklar hatrda tutulmadka her yerde herkes iin asl murat edilen mnann anlalmas mmkn olmaz. Hele bir de buna ahslarn ana ive ile yazmayp kendi iveleri ile yazmak hatalar inzimam ederse konumakta bir dereceye kadar mazur tutulsalar bile yazl d gibi okunmak ve okunduu gibi yazlmak umdesi, yani lisann umumi inzibat bozularak yerine istendii gibi okumak ve sylendii gibi yazmak anarisi kaim olur, lisan ve yaz da rndan kar. Bu suretle .Cmlenin maksudu bir olsa da, rivayet muhtelif olur.. Halbuki ariv metinlerindeki arapa ve farsa kelime ve ter kipleri (Osnanhcaya yerlemi kelime ve ter kipler de dahil olduu halde) ilmi esaslara uymyacab ekilde esassz bir iml ile birok kelime, (erkip ve hatt cmlelerin mnalarn anlamak muhal- olur. Bunun iin, yazarks mmkn olduu kadar melnin asln muhafaza etmek icap ediyor. Byle yazld takdirde de bu tarz bilmiyenlece anlalamyor. Bu da

Huruf-u med, huruf-u iml ve harekc-i resmiye huruf-u hocadan ahnmtr. Bun lar hakkmda gereken izahlar yukarda gemiti. imdi de eski yazlarda ok m him olan ittisal ve infisal bahsine gee lim : 3 ttisal ve infisal (bitime ve ayrlma) Harflerin bu vasflarndan yukarda pek ksa bahsetmitik. Fakat burada esasl bir surette grlmesi aada gele cek oian yaz nevilerinin iyi kavranabil, mesi iin lzumlu grlmtr. Harfler, kelimenin unsurlar, kelimeler de cmlenin, kelmn czleridir: Kelm tek tek harflerden yaplabildi gibi bir takm terkip ve cmlelerden de yaplabilir. Bundan dolay, ilk nce kelimelerin biribirinden ay t edilmesi lzmdr. Her kelime kendinden evvelki ve sonraki veya yalnz evvelki, yahut yalnz sonraki keli meye mana itibarile bal olmakla bera ber, sureten ayrlmaldr. u halde, kelimeler biribine bititiriL dii vakit hepsinin bir kelime halinde dnlmesi mmkn olmal yahut bu bitime halinde onlar ayrt edecek bir de ayrlma ciheti bulunmaldr ki her keli. menin suret ve manas ayr ayr muhafaza edilmi olsun. Binaenaleyh kelimelerin infisah (ayrlmas) asl, ittisali (bitimesi) rzdir. Bu bitime ayni zamanda ayrl andrr bir surette cz'i bir bitimedir ki yapma deil, yanama demektir. Yine bunun gibi bir kelime iinde harf lerin de biribirinden hem seilmesi, hem de bir kelimeye ait olduklarn sezdirecek bir yaknl da bulunmak lzmdr ki seilme ciheti bir ayrl, yaknlk ciheti de bir bitimeyi gstersin. Bundan dolay harflere iki nevi suret verilmitir : Birincisi : Her harfin bal bana se ilme ve ayrlma suretidir ki bunda harf dierine hi bitimez. Yalnz bana ve
muameltta bir ok teevv mucip oluyor ve bir takm suallere yol ayor. Arapa ve farsadan ve dier ecnebi diller den alp dilimize katlan kelimelerin imllarn, manalarn, asUarmdaki mukabillerini gsterir bir lgata ok ihtiyacmz vardr. AO

kendine mahsus bir ekilde ayr olarak bulunur. Bu, elifbada ayr ve yalnz ola rak gsterilen ilk suretlerdir. Bunda yaz nev'i ne olursa olsun her harfin yalnz olan bir sureti gsterilir. ikincisi : Harflerin bir kelimede top. lanabilmeleri bakmmdan olan suretler, dir ki bu da seilme iinde bir nevi biti me ekilleridir. u kadar ki bu bitime her harfte denk ve tam olmaz. Birou mnferit ekillerinin tabiatine gre hem sama hem soluna bitiebilecek bir suret alabilirler ki bunlarn bitimesi her cihe tinden tam olabilir. Onun iin bunlarn biri yalnz, biri bata, biri ortada, biri sonda olmak zere en az drt sureti var dr, ite byle tam bitime kabiliyetinde bulunan harflere huruf-u muttasl de nilmitir. Bazlar ise ancak sana bitiebilir de soluna bitiemez. Onun iin bunlarn biri yalnz, biri de sonda olmak zere iki su reti vardr. Soluna baka bir harf bitime dii iin bata ve ortada baka sureti yok tur. Bunlar bir vecihle bitien iki vecihle de bitiemeyip ksmen ayr yazlan yani bitimesi gdk olan harfler olduundan bunlar da huruf-u mnfasl namile ydedilmilerdir. Demek ki huruf-u mnfasl denilince hi bitimiyen harfler demek deildir. Bunlar her cihetten bitimiyen harfler diye anlamak lzmgelir. Harflerin biribirine nazaran bir keli mede byle tiitme ve ayrlma suretlerin den birer tanesi ebced denilen elifba ile gsterilmek usul ittihaz edilmitir ki y ledir :

[I]

Bunlar srasile (Ebced, hevvez, hutti, kelemen.sa'fes, karaet, sehaz, dazlan) diye okunurlar. ttisal ve infisalin mahiyeti anlaldk, tan sonra unu da syliyelim ki yazda iki trl bitime vardr 1 tltisak ittisal (yaparak veya kaynaarak bitiine). 2 Illika ittisal (ilierek veya do kunarak bitime). Birincide: Bir harf dierine kaynaarak bitiir, kalemin tabi cereyan esnasnda gibi harflerde ve kelimelerde bitime gibi grnen dokunular kaynama deil hep yanama kabilinden taklmalardr. Nite kim hep ayr olan yeni yaznn el yazlarnda da bu vardr. Bunlarda harf. 1er mnferid ekillerinden hi bir deiik lie uramakszm btn istikll ve bu serbesliklerile grnrler. Onun iin yazda ksm yanamalar bitimekten sayl maz. Ve binaenaleyh imlya tesiri olmaz. nk bu harfin ve kelimenin kendisinde bulunmyan arz ve haric bir haldir. Hlsa yazda iki derece taksim ile drt trl bitime dnlr. Evvel tan bitime, naks bitime.. Sonra her biri de
[1] Ebced hesab denilen hesap bu elifbaya aittir. B u harflerin rakkam kymeti harf srasile unlardr: (1. 2. 3. 4). (5. 6 7.), (8. 9. 10), (20. 30. 40. 50), (60. 70. 80, 90), (100. 200. 300. 400), 600. 700), (800. 900. 1000). E n sondaki (M)'asen skn almeti olmak zere lam ile elifden mrekkep olduu iin, he sapta dahil deildir (500.

biri dierinin devam imi gibi bir ekil alr. Ve onunla tamamen kaynam g rnr. kincide: Harfler biribirine kaynamaz, sadece bir utan taklm bir halde bulu nur. Bunda her harf ayrln muhafaza etmekle beraber dierile bir taknts vardr. Baz istifli yazlarda harfler biri birine yle gemi bulunur ki yine ayrlk tavrlarn tamamen gsterirler. Mesel :

kaynama ve yanama olmak zere drt eder. Btjen harfler denildii zaman bu drtten birincisi olan kaynamah bitime kastolunur ki bunlarn hepsini ortada dahi yazmak kabil olur. Ve bitimek harfin zatinde bulunur. ,1

gibi. Bundan dolay bunlar mttehit bi kelime tekiline en elverili harflerdir. Tabiatlerinde ayrlma yoktur. ayet bir ayrlma varsa bunlardan deil, sa tara fnda ayr bir harfin bulunmasndan ileri gelmitir. Bifiaenaleyh bunlara, mukabil, mnfasl harfler denildii zaman da tam kaynaarak bitimesi olmyan harfler de mek olur. Bu da dier ksmn hepsine amil olur. de ayr saylr. Maamafih dokunarak bitime zati olmayp yazya ait arazi bir hal olduundan hat ve iml (ka ligrafi = caligraphie ve ortograf = Or-

thographe) dilinde bitime saylmaz. Ve bundan dolay munfasl harf denince kaynaarak bitimesi gdk olan ve yalnz sana kaynaabilen harf anla lr. nk eski yazlarda umumi yetle kaynaarak bitimesi hi bulunmyan bir harf dahi yoktur - meer ki irkin bir yaz ola - . Nitekim dokunarak bitimesi kabil olmyan hi bir harf de yoktur. Sandakilele kaynap da solundaki ile kaynaamyan ve nihayet baz ahvalde dokunarak iliebilen harfler evvelce de grlen u yedi harftir:

Bu ekiller sade slste deil, alt ka lemin hepsinde mnfasl saylr. Hatt en ok bitimeye elverili olan tevki*, diva n, rik'a krmas ve siyakat yazlarnda da bu esasdan hari deildir. u kadar ki bunlarda dokunma ok olur. Mesel di

4 ARETLER Yaz eitlerine ve harf ekillerine ve hece rneklerine gemezden nce oku may kolaylatran ve bir ksm yukardan beri grlegelen iaretleri ve tezyini ma. hiyettekilerl mtalea etmek muvafk olur. Eskr yazlarda kullanlan iaretler ba lca gurup tekil ederler : A) B) C) A) ^ Okutma iaretleri Mhmel harf iaretleri Ss iaretleri. Okutn& iaretleri:

vannn

kelimesindeki elif,

vav, dal harflerinde kaynama yok yana ma ve ilime vardr. Binaenaleyh mnfasl harflerden demektir. Lkin bu incelii takdir etmek ok gtr. Bundan dolay yalnz yeni okumaya balyanlar deil, baz ahvalde bu yazlan az ok okuyanlar bile hata ve mkilttan kurtulamazlar. Bu mkilt, nce okumay kolaylatran iaretlerle sonra yaz eitleri ve harfle rin bu eitlere gre olan muhtelif ekil leri zerinde temrinler yaparak okumakta meleke kazanmakla ve nihayet ihtisas ile izale olunur la 2

Sekizdir: ( I ) Nokta, (2) hareke, (3) cezim (4) tenvin (5) edde (6) med (7) sla (8) hemze. 1) _ Nokta : Nokta: ekli biribirinie be.nziyen ve sesleri ayr olan harfleri biribirinden ayrt etmek iin kullanlr. Nokta esasen har fin cevherinde dahil olmad iin baz yazlarda bi takm faide gzetilerek [ i ]
[1] Noktasz yazlr bahsine mracaat.

terkedilcbilmi ve takdirleri melekeye braklm ise de umum istimalde nokta harfin bir damgas gibi addolun mutur. Hatt, noktal bir harfi noktasz yazmak iml hatas saylmtr. Her yaz nevine gre noktann da ekilleri vardr. Slsten balyalm : Br nokta: Ad budur. Esasen harfin altnda yahut stnde, baz yerler, dc sanda veya solunda da bulunur. ki nokta, ad budur. Ekseriya g

re

erinin harflerini

noktalar,

rik'a, divan, siyakat gibi baz yazlarda yazta kolaylk iin harfin sonuna bir ia ret halinde ekienivermi bulunur.

rld tarzda yanyana,

bazan

eklinde alt alta konur. Baz yazlarda ayr bazlarnda bitiik yazhr. ^ nokta, ad byledir, harfin

Siyakat yazsnda

stnde buunursa bu ekilde, altnda bulu nursa ^ tarznda, bazan da altta.

harflerinin de noktalar harf sonunda eklenmi gr lr [Harflerin noktal ve noktasz tak simat yukarda gemiti]. 2) Hareke : Harekeler harflerin azdaki oynay hllerine, ses kymetlerine dellet etmek zere sonradan ihdas olunmu ksa vokal iaretleridir. Binaenaleyh konsonantlarn hece halindeki hususiyetlerini ifade eder ler. Her harekenin mukabilinde bir hece ve her hecenin mukabilinde bir hareke vardr. Bu takdirde, yazdaki hareke ia reti hakikatte harften de, harfin muayyen bir halinden de bakadr. nk hareke u harfin halile hallendii gibi dier bir harfin halile de hallcnir. Mesel

veya stte

yahut

ve

oe

suretinde yazlr. harfin

Baz yer veya biri

lerde birer noktal

bir, biri iki noktal iki harfin noktas bir arada top'anm da bulunur. Drt keli veya drt kemsi noktalar bazan yu varlak da yazlrlar. Maamafih yuvarlak nokta her yerde kullanlmaz, yaznn gs terecei vaziyete tbi olur. Nokta, bir harfin iistnde buunursa o harfin ses kymeti noktas altnda olan veya esasen noktasz bulunan harflerin ses kymetlerinden muhakkak bakadr. Harf ekilleri bahsinde grlecei ze-

33

ilh... diye otuz drt harfi birer birer okursak her birinin stn iareti yaz yani resim bakmndan biribirinin ayni oldu u halde ses kymeti msavi deildir. Her birinde harfin tabiatine gre bakaca bir hususiyet sezilir. u halde hakikatte hece kadar hareke var demektir ki bunlarn yazda mesel iaretile tesbiti

Hareke iareti esasen tr : 1) fetha, dier ad (stn)

mmkn deildir. Onun iin harflerin hususiyetleri harekelerinden mi, yoksa harekelerin hususiyetleri bulunduklar harflerden mi ileri geldii zerinde duru lacak bir meseledir. Harflerin, fonemlerin resimleri olduu dnlrse harekelerdeki bu hasusiyetlerin de harflerden geldii kabul edilmek lzmgelir. u halde ha rekeleri mstakiUen dndmz zaman muayyen bir ey ifade etmezler. Binaen aleyh harekelerin hususiyetlerini nce, yazdaki ekillerine bakmakla tayin et mek mmkin olmyacamdan harflerin olduu gibi harekelerinin de hususiyetle rini nce azdan iiterek bellemek iktiza eder ki, bu nevi okuyu iptidaen bir hece leme safhasile balar ve dier okumalar, dan bambaka bir mahiyet arzeder; yani, mptedi bu devirde tpk henz konu, maa balyan bir ocuun geirdii ke keleme hallerini geiirir ve ocuk dili na sl ayr bir hususiyet ve kymette ise bu da yledir. Bu nevi okuyuun bu anahtarda hakkiyle temini mmkin olmamakla be raber yalnz mptedinin kabiliyet ve ze. kas da bu ie kfi deildir. Binaenaleyh bu mhim ciheti bylece kayd ve okuyu cularn dikkat nazarlarna arzettikten sonra [ 1 ] syliyebileceimiz bir sz kal mtr. Harflerin fonetik izahlarn gr dkten sonra harflerle harekelerin m nasebetlerine, yani heceye dair baz ma lmat itas bsbtn fideden hli de sa ylamaz. O halde biz de evvel slsn ve bunun yannda nesihin harekelerini, adetlerini ve bunlarn nerelerde ne su retle kullanldklarn mtalea edelim.
[1] Bu anahtara bu cihetten varit olabilecek bir itiraz nlemek iin

yahut (bir stn) dr. Fetha adndan : bu iaretin bulunduu harf azdan kar ken azm yaz ile tamamen tayin edilemiyecek bir derecede alacan nlarz. s. tn adndan: kendisinin harf stnde bu lunacan, bir stn adndan da bulun duu harfiri yalnz tek he a haline dellet ettiini, yani o harfin bir defa okunaca n anlarz. Binaenaleyh bir harfi bu ia retle grdmzde bu halleri dnr ve yaparz. Bu hareke bulunduu harfi sonuna (e veya a) vokali yapm gibi okutur. Yani her zaman aynen bunlar gibi deil, yerine gre bunlarn arasnda dner dolar derecelerden birile okutur.

e,

be.

eb.

ebced,

beca,

cereyan... gibi (Dier harflere tatbik olunal). Hemze dediimiz harekeli elif ve ha fif ve sakil stn almeti olan he) de bu hizmeti grr.

ezb er.

34

o ^

dede,

^1.

kullanlr:

yirik,

meleke, -Ji-.. mes'ele gibi. Fethal harfe arapada (mefth) ve kelimenin sonunda ise i'rb bakmndan (mansb), Osmanhcada sadece (mefth) denir [ i ] . k, 2) kesre, di-

er ad (esre) yahut (bir esre) dir. Kesre isminden harfin okunurken enenin gayri muayyen bir nisbette - yani yerine gre az veya ok - aa doru krlacan anlarz. Bu hareke harfin altnda bulunur ve onu yerine gre ( i ) ve z trke veya trkelemi arasnda kelimelerde dolaan () vokalleri dnp derecelerden ka. keseli harfe
ie,

birile bir defa okutur:

bir,

arapada (meksr) ve kelimenin sonunda ise 'rap bakmndan (mecrur), Osmanl cada ise sadece (meksr) denir.

crcr

3)

- J

cihet

idman

srar gibi.

zamme, dier ad (tre) veya (bir tre) dir. Zamme adndan: Okunurken dudak larn gayri muayyen nisbetlerde - yani harfin hususiyetine gre - biribirine zam olunacan, az veya ok yumulacan anlarz. Harfin stnde bulunur ve" bir defa olmak zere yerine gre u, o dan birisi gelmi gibi okunur. ^

Osmanicanm z trke veya trke lemi kelimelerinde huruf-u imldan olan ye harfi de bazen bu hizmette Kur'a,

[1] - 'rb,

arapada,

cmledeki

rolle

rine gre kelimelerin sonlannm muayyen hare keleri almas suretinde hlsa edilir. Tafsilta girimek mevzudan haritir.

md,

mut.

?5

osmanlcada ad cezm tutardr. Bu skn, yani vokalsizlik iaretidir. Harfin stnde mer, gibi [ 1 1 . Osmanlcann Trke kelimelerinde bu drt gsterir [ I ] . el. huruf-u imldan olan ( j vav) J\i!c Osman bulunur ve o harfin harekesiz olduunu ve sandaki harfin harekesine mrekkep bir hece halinde dayanarak okunacamr

vazifeyi

grr.

Btn. bir.
buTuk,

I >>

...
snbl.

3oru,

brek gibi

V
4 %

zammeli harfe arapada (mazmn) ve kelimenin sonunda ise 'rap bakmuidan (merfu) Osmanlcada sadece (mazmm) denir. 3) Cezim :
slst

ktib,

eklinde

ayr ve baz

nesihlerde bunun

me'kel.. Sakin ki de

ufa da yazlmtr.
[1] Arapada zamme., dahil olduu harfi (u) ile okutur. Bu u lar, Osmanlcada Trke fone tiinin lesiriie bazan (, ve o) ya tahavvl eder. Mesel m'm'n kelimesini araplar m'min suretinde okurlar; biz m'min deriz. mer ke limesini araplar Umar suretinde okurlar; biz mer deriz. Osman kelimesini araplar 'Usman suretinde okurlar; biz Osman deriz. Buradaki (^^ sinde Unar' ve ( j C ^ Usman) izahat verilecektir kelimelerinin bamda c iin aada transkripsiyon bah Arapa kelimelerin

harfin bir olmas art deildir.

olabilir.

dest.

dost,

farsada (elffuzlat.mevzuumuzan dnda kal d iin temas .edilmeyecektir.

| 1 | Konsonantlarda kapal hece, vokallerde ak hece ijaretidij'.

36

. seirtmek,

lered yoktur [ 3 ] . smanlcada ve farsada arapadan alnan birok kelimelerde kullanlan tenvin trldr: Biti stn, biri esre, biri tre ile ilgilidir. Onun iin Osmanllcada her birine ayr ad verilmi tir. Esasen hizmeti de iki trldr: Evve l bir hareke getirmek, sonra sakin bir nun sesi vertnek. yle ki : I

srmek f l ] . Kendisinde bu iaret bulunan harfe Osmanlcada arapanm meczum olan keli melerinden ayrt etmek iin sakio denir. Arapada skn ve cezim tbirleri keli menin mu'rep ve mebni (2) olmas hal lerine masruf olup bunlarn istimal yerleri ve artlan baz kaidelere tbi olduundan arapada ayrl edilmeleri lzm gelmi ise de Trke kelimelerde bu hususiyetler bulunmadndan sakin ve meczum taksi mine hacet kalmamtr. Mamafih, arap ada da skn ve cezim iin ayr iaret yoktur. kisi de grlen ekildedir. Bir de arapada Vakf (.durma) hali vardr : Bu da kelimenin sonunda ihtiyar bir surette skttur. Baz ahvalde sknla okunur. Fakat, yazda asl harekesi (fetha, kesre, zamme... gibi) aynen yazlr. 4) Tenvin : Tenvin, nunlamak demektir. Harfin so nundaki gizli bir konsonant okutmaa yaryan bu iaret srf arapa kelimelere mahsus olup z trke ve farsa kelime[1] Arapanm ( (jjc ilm), ( cehd). ( tCAS!ci\

iki stn.. Kelimenin son harfinin zerin de bulunur ve o harfi (en) veya (an) se-

sile okutur.

keremen.

rahmeten ^la kat* an. hden gibi. Tenvinli kelimelerde vakf,

yani durmak lzmgeldii vakit sonunda elif ve < elif gibi okunan bir

45 '

ye [4] bulunanlar te bulunanlar da

elif zere &

ems) gibi harekeli harften

sonra cezimli iki harfi buluna ntek heceli ke limeleri. veya tek neceeri Trkede ikier he celi olarak kullanlr: (cehit, medih; ilim emis) gibi. 12] Mu'reb, arapada cmledeki rolne g re sonuna muayyen hareke gelmi kelimeye mebni de arapada cmledeki rol ne olursa ol sun sonundaki denir. haeke" deimiyen kelimeye [3] z Trke ayr ve z farsa pein kelime. lerinin ayriyeten ve peinen suretinde nunlanmalan phe yok ki yanUtr, [4] B u j ye) ye elifi maksure denir he z e r e durulur ve

37

dinden sonra gelen kelimenin vaziyetine gre balca iki halde bulunur. Birinci hal - sonra gelen kelimenin ba.
keremalitiafkat'a,

.nda harf-i tarif denilen bulunursa vardr : rahme. hda diye A Eer

Jl

[ 1 ] bu takdirde iki ihtimal

okunur. Fakat bu hal kelimenin kendi sinden deil, altmdaki veya stndeki ke limeye nisbetle okunu veya durulu m nasebetlerinden doan nz bir haldir. Altndaki kelimeye geilirken gizli nunun her halde okunmas arapada bir kaide, dir. Fakat Osmanlcada halen, hal gibi ikisi de ayr ayr alnm ve az ok mna farklajile kullanlmtr. Mesel Ahmet hl gelmedi, halen yaplacak bir i yok tur, gibi. 2) tkiesre, kelimenin son harfinin altnda, bulunur. Ve o harfi (in) ^^^^^ f A Jtp/^^ ^^^^^^ ankasdin, sesile okutur.

elkerin,

el'alm i

kelimelerinde olduu gibi harfi tarifin lm st tarafndaki tenvinli harfin hare kesine dayanyor, yani sakin olarak oku nuyorsa tenvihdeki gizli nun bir esre ile bu lma yapr ve aralarndaki elif okun maz. Mesel :

5-

minvechin,

yevmelzinil-kerun, o

hineizlnil'alm diye okunur. Ve gizli" nun lhkmetin gibi. Lkin, bu tenvini tayan kelime, ken38
j^g^f Arapa

kelimelerin bana cins.

istirak ve ahd iin gelir.

ile esre bu misllerde grld gibr harekeli baz kitaplarda tenvinli harfin altma ufack bir surette yazlm bulunur. Harekesiz olanlarda da bunlar varm gibi farzedilerek okunur. Bu birinci nevi harf-i tarifler (kamer harfler) denilen u ^ on drt harfibanda gelen J l (el) lerdir.

el-habir,

4V

el-feyyz, el-Uh,

el-alm, el-birr,

el-kadtr. el-gani (yy), el-yakn. V

el-mun,

el-cebbar,

el-hd gibi ki dahil olduu harfler arapa

el-kebr,

el-vel (yy),

kelimelerinde toplanmtr. B kinci ihtimal; eliflml kelime nin lamndan sonraki harfi eddeli ise [ I ] o vakit tenvinin gizli nunu yine bir esre
[1] edde bahsine baknz.

39

ile bu eddeli harfe yapr ve bu surette elif de lm da okunmaz. ez-zine ( h ) , O

yevmezu-n-nas, es-sema

ankasdin-d-deyyn gibi ki bunlar da (se mis harfleri) denilen u on drt harfin

ej-jems,

banda gelen

lerdir:

es-salt,

et-tevbe ( h ) , ed-dya,

es-sevb,

ed-devni

'S:

ez zikr

el-Uv'

w->ahn}e (h),

en-msre (h) d aSf^ \ gibi ki bu harflerde arapa

; J. u ;
^U
beytindeki kelimelerin ilk harfleridir. kinci hal gelen ise eliflm yok tenvinin Tenvinli kelimeden sonra l skn zere ve kelime evvelkinin sfat gizli nunu, kelimenin bamda

^ ^

eklinde yazlr. Nesihde de bunlarn ufalmdr. Bu iaret de kelimenin son harfinin stnde bulunur ve o harfi so nunda, yerine gre (un) ve yerine gre (n) harfleri varm gibi okutur.

izhar olunur ve durulurken skn zere durulur. Sfat deilse gizli nunu izhar olunarak sonrak kelimeye geilir ve ikin cisi kendi harekesile okunur. Evvelkine misl :

T
lursa

kebrn,

eyhun gibi.. Duru

fisadrin munkabizn diyerek altndaki ke limeye geilir. Yahut fisadrin munkabiz diye duruluf. kinciye misl:

kebr,

\
eyh diye okunur. fiarzin meadin diye okunur. 5) 3) iki tre bazen
^ tegdit d a h i denilen

edde :

byle

5^

bu iaret w

esasen

arapa kelimelere

j j '

mahsus olup [ 1 ] harfin stnr'e bulunur

[1] mit demgk. ,oIan iimmid Sib baz farsa kelimelerde d^.^idde varsa da sayk. pek azdr.

ve o harfe harfi m d g a m tbir olunur k i idgam edilmi yani biribirinin iine sokul mu harf demektir. O harfin asl biri sa kin, dieri harekeli bir cinsten iki harf iken biri yazda atlarak buna bedel kala nn stne edde konulmutur. Binaena leyh edde iareti o harfin nce sakin son ra harekeli olmak zere iki defa okunaca-

medd cezir gibi. eddeli harfler Trkede hazan edde, siz imi gibi okunur ve yazlr. Mesel

n gsterir:

jedde,

^ V*

njryet - niyet,

kuvvet - kvet. 6) Med : mkerrem, M e d , ekme veya uzatma iareti olup trldr : I)

) ^

Asar yahut

^Jk

meyyide

gibi.

ksa med denilenbu iaret harfin stnde bulunur (a) vokali vazifesi grr ve o harfi fethadan biraz fazla yukar ekerek okutur.

eddeli harfin birincisi daima skin oldu undan tabiatile kelimenin ortasnda veya

dem

sonunda bulunur.

metre, Rahman,

memerr.. Sonunda bulu Heva.

nursa durulurken skn zere durulur, geilirken harekesi okunarak geilir.

Bu iaret de ekseriya arapa kelimelerde kullanlr. Trkede bu ii harf-i med olan

m e m e r r . n^s

ayrt olunmak iin bunun zerine de med 42

elif grrse de hemzeeliften

konduu vakidir.

miri,

tre gibi. Bask, cam Bu misllerde grld zere arapa. da ve farsada harf-i med olan ye harfi de kendi bama bu ii grrse de yine okumada kolaylk veya yazda ziy net iin konduu da olur. Binaenaleyh ye var ekeri de var diye telffuzu uzun med haline getirmemee dikkat etmelidir. nk baz Trke kelimelerde ziynet iin konur ve mnay deitirebilir. Mesel syler mnasna der okunan

Maamafih arapa ve farsa kelimeler de harf-i me'd n I elif de bu ii grr.

dver gibi.

2)

ek< veya :er

kelimenin sesi bu iaret sebebile dr diye uzatld takdirde baka mnalara gelir ki aralarnda bir mnasebet yoktur. Bu gibi yerlerde szn alt st karinesile ke limenin mnasn gzeterek okumak icap eder. Nitekim (der) de de bunu den okursak farsa o ^ ^ ^ der olur ki bunlarn arasnda gzetme kap mnasna olan

ksa med denilen bu iaret harfin altnda bulunur ve o harfin esresini biraz daha eker. Yani ince veya kaln ( i ) vokali vazifes grr, Binaenaleyh yerine gre ince veya kaln okunur.

da yine bir mnasebet mevcut deildir. , 3)

(med)
bih, ^

yahut veya

(uzun med) yahut

(uzun asar)

(uzun eker), yahut (koca med) stnde bulun

denilen bu iaretin Harf mas asldr.

mft,

Med harfleri olan

43

harfleri zerine konur. S elif zerinde olursa onun stn harekesini j vav zerinde olursa tre harekesini ve ^$ zerinde olursa "esre harekesini yerine veicabna gre iki elif sesinden derece de rece on elif sesi kada ruzatr. Bu da med harflerinden sonra hemze veya skn gel dii zatnan olur.

mun,

sim

JU.
o
0
y

s-i hal

ya insan, hssa gibi.

madde,

Maamafih nesihten mada yazlarda ve ya bilhassa sls ve talikte sade ss ol mak zere ksa med yerinde de kullanl d vardr.

mec'

Er-rahman

tabiin, Re*s-Ul-hikmeti mahafet-uUh

Seyredenler hsnn grmezler asla su-i hal 44

gibi misller oktur. 7) Sa : vasl veya sla denileri bu iaret, admdan da malm olduu zere bir harfin okunurken dier br harfe vaslolunacam ve bu iareti tayan, harf n okunmyacan gsterir ve yalnz arapa kelimelerde, hemze-i vasl denilen \ , elif zerinde bulunur. Bu

(el) hemzesi zerine umumiyetle ems harflerde olduu zaman konur da kamer harflerde olduu zaman konmaz

ve-jemsu

vel-kamer

yazlr

takdirde sa tarafndaki harfi solundaki harfle birlikte okutur da hemze okunma dan geilir. Fakat sze bu hemzeden balamak lzmgetlince hemze kendi harekesile okunur. Bunun iin byle olan hemzelere hemze-i vasri denir ki vasledilen hemzeelif demektir. Bundan anla lr ki bu iaret hemze-i vasllarn zerine konur. Mesel :

yazlmaz (ten-

vin bahsinde iki esre ksmna bak). Sebe bi de harf-i tarif denilen Jl hadd-i zatinde bir harf hkmnde olup emsi harflerde ikisi de okunmad iin bunlarda s'la iaretinin konmas bir faideyi mutazammndr. Fakat kamer harflerde vasl hem

er-rahmanir-rahm

zeye mnhasr olup d ve -binaenaleyh okunmas bu yam mamtr. J hemze itibarile v'bd

lama ait olma olarak ve

harf-i tarif

lam itibarile mlm

mehul bulunduundan sla kon konmamak okunma ve konup

malmiyete binaen Ve bu

ayni zamanda harf-i tarifin ems ve ka mer harflere nisbetle olan okunmama vaziyetini de derhal ayrt et gibi. Maamafih mek gibi i k i faideyi tazammun eylemitir. j r t - l i Festakm gibi kelimelerde ise hemze-i vasl st tarafndaki harfe mutta sl ise de hakikatte solundaki kelimenin cz'dr. Sandaki harfle birlikte okunun ca seste bir biimsizlik hasl olduundan djl tabiatile hemzeyi okumadan altndaki harfe yapr ve bu suretle hemze vasledilmi bulunur. Ve sla iareti koyma a da lzum kalmaz. 45

festakim'de olduu gibi hemze-i vasllarn zerine

bitiik yazlan (sla) iareti

konmaz. Bata da harfi tariflerin

8) Hemze : buna sadece hemze veya hemzeelif denir. Bu iaret esasen arapa ya mahsus olup hemzeye has bir suret olmak zere mstakilen bir harf olarak konulmutur. Fonetik bahsinde getii zere hemzenin oynaklanma noktas (mahreci) ayma yakn olduundan kuy ruu kesik bir ayn ^ ekli intihap edil mitir k i buna ayni betr yani kesik kuy ruklu ayn tbir olunur ve bir ka qekilde yazlr.

zaman .^g ye hanesi zerine, mazmum (treli) olduu zaman j vav hanesi zerine, sakin olduu zaman da st tarafndaki harfe gre yazlr.

like..

Mefth

(stn)

olduu

zaman

elif zerine yazlmak

muva

fk olursa da ekseriya uzun elif ola rak yazln k i iki hemze zannedilmesin. Hemze mstakilen mnah bir kelime olduu zaman byle yazlr: Mesel s e enzertm. Bir 9

(
kelimede huruf-u medden sonra gelince de yle yazlr: ^

ekreme,

melce'.

ey'en gibi yerlerde byle uzun elif ola rak yazlacak olursa harf olmaktan ziyade harfin harekesi gibi tamam mesabesinde veya ziynet mevkiinde olur.

se,

dem Vm<^ V^mm^^

^^^^^^
bata
46

deilse meksur

seyyiat gibi uzun eliflerde dahi kon D'er ahvalde duu olur. Arapann imlsnda bunun hayli tahavvlleri ve kaideleri vardr. Msrllar imdi bunu uzun hemzelerin (esreli) olduu

hepsine de hareke gibi koyuyorlar. I enne, nne. sn, 3 sad, 4 ha, 2

4
w unune (h) gibi. kef. 7 Trke baz kelimelerde uzun elif zerine konduu da grlr. evli, sz harflere lm, J j \ ebe gibi.. Slste, celide nokta konulan kkleri gibi ss mim. 8

ayn, 6

yahut

ve muhtra halinde de kullanlr. Keflerin kucanda borukefin mcelles denilen

^^^^^^

eklinde, knn daha ufalm ve ksalm olan u iki e

yahut

he.

kilde de konur Hlsa u izahtan anlald zere ekli bazan harf, bazan hareke bazan da ziynet olarak kullanlr. Bunlarn bir ke. limede seilebilmesi iin ok kelime nu munesi grmek iktiza eder. B Mhmel harf iaretleri [ I ] : Bunlar umumiyetle cel, sls, muhak kak, reyhan, cel divan, tevki', nesih yazlarnda kullanlr ve her yaznn hu susiyetine gre ekilleri az ok farkeder. Burada slse gre olan ekillerini gs. tereceiz. Bu iaretler balca harftir: u sekiz

Bu iaretlerin adlarndan da belli oldu u zere he den maadas sade (mh mel) harflerin altna konur. u hale gre bunlarn bu istimller stlerindeki harf lerin noktasz olduklarn gstermek gibi hem okumay kolaylatrmak hem de noktal harflerin noktalarndan alacaklar ziynete muadil olarak noktaszlarn bo yerlerini sslemek faidelerini heizdirler. He iareti ise he harfinin stne konur ve harfin he olup he gibi yazlan sonda (t) olmadn gstermek ise de dier bata ve ortada- heler iin bu faide mel huz deildir. Halbuki bunlara da konur. u halde bunun asl faidesi hattn tavrn da noktal harflerin kalabalna muka bil noktaszn boluunu doldurmak iin muvazenedir. Yani yaznn ahengne hiz mettir. Nitekim noktallarna konulmu yor. Sonra mim'lerin muvazene hizmetinden baka bir de u fadesi vardr. Mimlerin kalem cabmca pek muhtelif ekilleri bu lunduundan (mim bahsine baknz) on47

[1] Noktasz harfe mhmel,

noktah harfe

mu^cem, mcevher veya menkut -denir.

larn hep mim olduunu ihtar eder. Bun dan dolaydr ki yalnz mimin en asl ekli

ol an

veya

konur

T T
5

trnakl tirfil,

da

veya

cezimli tirfil.

konmaz. Mesel mimli tirfil.

de birinci mimden ziyade mak muvafk grlmtr. C Ss iaretleri :

ikinciyi koy

Bu iaretler yaznm umum manzara sndaki zahiri ahengi muhafaza ederek yaznn gzelliini artrmak iin kullanl mtr. Binaenaleyh kullanlacaklar yer. 1er yaznn gsterecei vaziyete tbidir.Ve bu iaretlerin okumaya, hi bir tesiri yok. tur. Bunlar umumiyetle sls, sls celisi, nesih, muhakkak, reyhan, tevki', celi di van, muaenn, yazlarnda kullanlmtr. Bundan baka yalnz bir yazya mahsus olup dierinde kuUamlmyan iaretler de vardr. Bunlar da yerleri geldike gstere ceiz. Maamafih bu ss iaretlerinin icaze, celi divan gibi yazlarda mazmunun tah. rif edilmemesine de yardm vardr. San ki yazy kordon altna alm gibi bir nevi muhafz hizmeti grr. Bu iaretler sls yazda balca kizdir
I

yuvarlak nokta.

ters trnak,

kal n cezm.

Trnakla yuvarlak noktadan, maadas umumiyetle satrn stnde veya harfin iinde veya harf ve hereke aralarnda bu lunur. Cel ve msenn gibi yazlarda tirfi lin bazan satr altna konduu mstesna yerler de vardr. Fakat ho grlmemitir. Trnak, hem altta hem stte bulunur, ters trnak, daima altta ve pek az olarak kul lanlr. Yuvarlak nokta bir ve yuvarlak olmak artile bir boluu doldurarak mu vazeneyi temin etmek iin muhakkak alt. ta ve iltibas mucip olmyacak yerlerde ve ekseriya sls ve divan celilerinde ve az olmak artile slste kullanlmtr. Kaln trnak ve kaim cezim bazan yaz nn kendi kalemile bazan da bundan ince ve harekesinin kaleminden kaln olmak zere baka bir kalemle de yazlr. Kaim trnak, trnan, kaim cezim cezimin by demektir. Kaln cezim konulan

se.

tirfil,

trnak,

48

bir harfe artk ufak cezim konmamak asl ise de bazan mstesna mevkilerde ikisinin de konduu grlr. Bir stn ve bir tre ve iki stn ve iki tre ile ksa medlejin de kaln kalemle atldklar grlr. iki stnle iki esrenin bazan ^1 eklinde yazld ihtisar ma

kamlar da vardr. Cel Divai'de hareke si kalem ile atlm birok ufak noktalar

grlr ki bunlar mahza ss iaretidir. Okumaya asla tesirleri yoktur. Yukarda da sylendii zere yaznn heyeti mecmuas n deta bir tl ile kaplam gibi gzelletirir ve tahrife de engel olur. Ve ayet bir tahrif vukubulmu ise grnr. Bun lar arasnda abes denebilecek hi bir ia ret yoktur. Her birinde az ok bir hizrnet ve faide gzetilmitir ve jaunlardan bazlarn harekesiz yazlarda da kullan mak faideli olmutur.

49

V Yaz nevileri, harf ekilleri ve hece rnekleri

[Okuma yolu zere]

1 Sls yaz : Bu bahiste otuz be harfin sls ya zdaki harf ekillerini srasile takip eder ken arapa, farsa ve trke hece nmunelerini de bazan sls ve ekseriya ne sih yaz lie gstereceiz. Bundan maksa dmz, sls yaznn mfret ve mrekkep harf ekillerini bellerken gz ve zihni nesih harflerine de altrmaktr. Bununla bu iki yaz arasna girebilen dier yazlar okumaya da bir hazrlk yaplm olur ki bu suretle bir taraftan her iki yazy ve aralarndaki dier yazlan mukayese suretile bellemek imkn elde edilmi, bir taraftan da heceler zerinde tatbikat ya parak okuma kuvvetlendirilmi bulunur. Binaenaleyh iki hareketle en az drt ic grm oluruz [ 1 ] . Arivdeki yazlar arasnda sls yazya az tesadf ediyoruz. Mevcut olanlar da belii bal yerlere ve gze arpmas mat lp olan ksa szlere mnhasr kalmak tadr. Zira bu yaznn sanat bakmndan yazlmas olduka zor olmakla beraber muayyen ve mmtaz mevkilerde kullanl mas gzelliinin icaplarmdandr. abuk yazmaa elverili olmadndan muame leli ve resm ilerde ok kullanlmam bulunmakla beraber ktphanelerimizde, mze ve mabetlerimizde pek gzel nmuneleri grlr. Harekeli, harekesiz, noktaU, noktasz ve hatt harfleri biribirne ka milen bitimi yekpare bir satr halinde yazlm bulunanlar da vardr. Pek eski ve iptida haldeki slslerle son mtek mil sls ekilleri arasnda hayli farklar olduu grlr. Bundan dolay okuma ba kmndan anahtarda hareket mebdei yap tmz bu yaz hakknda esasl ve muh[1] Sls ve nesih harekeleri iaretler bah sinde mufassalan arzedllmi. 50

tasar malmat edinmi olmamz gerekli olacak ise de bu, mptedileri alkadar et mediinden yleleri bu bahsi geebilir"^ 1er. Fakat umum sistem noktasndan bu rada dercini muvafk gryoruz. Bu yazya eskiden kalen\-i sls denildi i yukarda gemiti. Bundan anlalyor ki^ sls tbiri yaznn kalemini yani nevin mahiyetini ve zn ifade etmek tedir.. Yukarda (sls - drt behresi msattah, iki behresi mdevver) diye tarif olunmutu. Bunlar izah edelim: Malm. olduu zere sls bir eyin te bir, slsan da te iki ksm demektir. Behre de lgatte hisse, nasip, haz mnasnadr. Trkesi paydr. Maamafih tarifteki beh reden murat, bir harfin alt paraya bl np drt parasnn dz, iki parasnn yuvarlak olmasdr. Fakat her yaznn behresi baka olduuna gre bunun m nasn kalemin hususiyetine gre anlamak icap eder. Geri slsn ilk zuhurunda drt pay dz, iki pay yuvarlak imi; fakat tek mlnde noktasndan baka dz yeri kal mamtr. Harflerinin hepsi yani alt pay da tedviri, yuvarlamsdr. Fakat kalemi nin btn meyilleri ve inhinalar, dnm leri, kvrmlar yine eskisinde olduu gibi hep sls ve slsan (te bir ve te iki) nisbetini muhafaza eder. Slsn bir nok tasna dikkat edersek tani dz mrabba (drtgen) deil, mail ve mstatilimsidir. Meyli de sls ve slsan nisbetini g.sterir ki kalemin hakik behresi bu nisbette tezahr eder. yle-ki : ki ufak meylini, bir nokta kalemin bir stte sls

i k i nokta da iki sls meylini

gsterir. Alttaki asili sls noktas ise bu

iki nisbet tahtnda meyletmi bulunur. Kalem bamdan sonuna kadar bu meyli muhafaza ederek yrmtr. Bundan dolaydr ki sls harfleri hep hareket ve te bir meyil esas zerine yrye rek kurulur. Ve onun iin bal harfler hep msellesidir [ 1 ] . Ma'klde olduu gibi murabba bir ba yoktur. Me sel ma 'kl mimi mu (drtgen ve dz), yine yle. Kufi mimi:

te sls kaleminin tabiat bu olmu our. Btn anaklar ve kpler de bu minval zeredir.

Tam bir sls elifinin

rabba ve musattah

3\ boyuna ve talimine

vav:

9
, vav:

dikkat

dir.

Balar genimsi vc mtesavidir. Yani kalemin hareketi de biribirinc denktir. Slste ise

edilirse her te bir ksmnda bir meyil bulunur. Kalemin cereyannda (akn da) hep bu meyiller gzetilir. Hatt

ve
zlfesinde bile ^ " I

bu te

3
sls bann

olur ki sls ve sisan ile

msellesidir. Gzlerin beyazl da bu nisbettedir. Bunun en ak misli bir hareketinden

ibarettir. Kalemin alt noktalk bir me safe kat'ndan sonra sola dn altda iki nokta eder ki sls eder. Dikkat edi lirse her meyil byle te bir mikyas ze i I "

rinde cereyan eder.

[1] Msellesi, msellese mensup demektir. Buradaki msellesi tam mselles demek deil, msellesimsi demektir. nk mselles keli olur. Burada ise keler kavislidir. Yani asl msellesin kelerinden farkldr.

bir meyli buluruz. Vzhan anlalyor ki bu yazya sls adn veren vz'lar harf lerin cereyan ve tedvirinde, meyillerin te bir mikyas zerinde yrmesini ml haza etmiler ve kalem-i sl^ tbirile de buna iaret eylemilerdir. Slsirn nokta sndaki bu esas talimattan yrnerek elifi nin talimat da btn harflerinin teekk lnde esas tutulmutur. Nitekim eski yaz talimlerinde eliften veya dier bir harften bir ok harflerin doabildii gsterilmitir ki asl maksat bu esas takrir etmektir. nk bu esasa riayet sayesindedir ki br yazya ait harf ekillerinde nev'in husu siyetini br dereceye kadar muhafaza et mek kabil olur. Yoksa bir siyakta bir nevi yaz yazmak hatt bir satrdaki iki harfi bile biribirine benzetmek mmkn olamyaca gibi yazlar biribirinden ayran hususiyetleri mtalea etmek ve belletmek imkn da hasl olmazd. Nitekim bunun yaz ile tarif edilmemi veya edilememi olmasndan dolay merakl zihinler birok

51

istifhamlar iinde hayrete dmlerdir. Fakat unu kaydedelim ki kalemin meyillerini madd hendese ile tpk tpksna lmek mmkn deildir. Manev hende senin bunda samim bir alkas vardr. Onun iin bunlar srf madd llerle gstermek hemen hemen kabil deil gibi dir, ite yaz ile anlalamyacak olan ci het budur. Bunu da mnhasran sanat ru hu ve gz ler. Slsn harekesi, kendi kaleminin bir sls kahnhnda olmak asldr. Bununla beraber yaznn kendi kalemile atlan ve baz harekelere mnhasr bulunan ve srf sanata ait olan istisna haller ve mevki ler de vardr. Anahtarda sls yaz harflerinin nu muneleri mtekmil ekiller zerine yazl mtr. Bu harflerin bilinmesi btn dier slslerin okunmasna kifayet eder. a) HARF EKLLER V E HECE RNEKLER 1

Mesel :

elifb', gibi..

Arapa ve farsa'da ad eliftir. Trkede ksaca elif diye sylenir. Bu harfin esasen iki ismi vardr. Birisi hemze, dieri elif. Hemze mnasna elif denildii zaman harekeyi ve sknu kabul eden harf m nasna (konsonant) hece harflerinin ilk harfi murad olunur. Asl vaz'mda b suret bata olmak

elif

m
Slste elifin bata veya yalnz, sonda veya bitiik olmak zere balca iki ekli vardr.

itibarile muhakkak sadasz harf olan hem zenin yazs olmak zere konulmutur. Elif ismi de bilhassa onun iin verilmi tir. Zira elifteki birinci ses odur. Hemze isminde * he bu sesi gstermedii iin elifbaya konmamtr.Buna hemze demek, sesindeki drttrme mnasebetiledir. Huruf-u med olan elif de arap ve Osmanl gramercilerince bunun sakin halinin bir tahavvl olarak kabul edilmi olduun dan med hizmeti gren elif maka

mnda da ismile ve resmile kullanlmtr. Daha sonra Trke kelimelerde (a) ve (e) yerinde de kullanlmtr. Birincisinde yani hemze veya sadasz harf olarak keli-' menin banda da ortasnda da, sonunda da bulunabilir, hece halinde kendisine mahsus bir sesi vardr. Her trl harekeyi ve sknu kabul eder. \ emir, jj*U me mur, Umr, jb' idre, m'-

Yalnz ekli:

bitiik ekli:

II

dir.

[1]

Fonem kymeti

hakknda ba Igratta

geen bahislere mracaat.

min, <Jjj< meyyide gibi.. kincisinde: yani sadal harf rolnde bata bulunmaz. Hareke kabul etmez daima sakin olur, Maamafih hepsinde de resmi yalnz ve sonda olmak zere ikidir. Bata ve orta da ayr bir ekli yoktur

52

Sade elif mnasna elif denildii zaman husus bir mahreci olmad iin harekeyi asla kabul etmeyip daima sakin olan ve med hizrneti gren bu ikinci elif murat olunur.Bu mstakillen huruf-uhecadan ol mad iin elifbada lmelif adile ayr bir harf de kabul edilmitir. u halde eski stlahlarmza gre mutlak olarak elif de nildii zaman bu ikiden hangisi murat olunduu anlalamyacandan samit (konsonant) m, sait (vokal) mi kestiri lemez. Fakat bugnk umum istimalde elif denilince daha ziyade ikinci elif, hemze denilince daha ziyade ekli hatra gelir. Bu isimden huruf-u hecann birincisi olan herrzeyi murat ettiimiz zaman bununla drt tavrda sylenen yani stn, esre, tre ve cezimden birini kabul eden sada' sz rolndeki harfi kastetmi oluruz. Asl elif murad olunduu zaman da sakin olan sadal rolndeki elif kastedilmi olur. Fakat kelime banda bir I elif resmi her birine muhtemeldir. Zira elifin huruf-u hecadan ve mnfasl harfler denilen ^ J t J J j J yedi harften sonra iml bakmn dan ayr yazlmas zarur olduundan bu elifin elif mi, hemze mi olduunu tayin etmek ilk bakta mmkn olaniyacamdan bu resmin de hemze veya asl sade elif resmi mi olduu kestirilemez. Bunlar nce kelimelerile bellemek ve ibare iin de szn altndan stnden anlamak lzm gelir. Eljf dediimiz I bu harf kelimenin banda bulunursa ayr yazlr ve bu vazi yette mutlaka harekeli olacandan hem

e,

el.

like,

ova gibi.

Ancak burada

unu kaydetmeliyiz ki

hemzeden sonra J * J ' harflerinden biri bulunursa bunlarn huruf-u hecadan, huru f-u imldan veya huruf-u medden ve hatt buruf-u resmiyeden olmalar muhtemel bulunduundan her birinin baka baka okunmalar lzm gelir. yle ki : Huruf-u hecadan iseler icabna gre sa kn veya mteharrik okunurlar:

ev,

evi,

ze roln grr. ,

ey,

ey,

ec.

9
^ \ d, eyilik,

eyyh,

53

4r * mcu-.

eh ive,

uzun,

ehv,

odun,

)
t

evvab,

rdek,

ehe,

var.

o ev ovada. Huruf-u medden veya huruf-u imldan olarak dnld takdirde: bu harf lerden her biri hemzenin meddi veya stn veya esresi veya tresi makammda olarak yerine gre uzun veya ksa, ince veya kahn okunmasma yardm ederler:

sryor.

Huruf-u resmiyeden olduu takdirde

bunun mesel;

zehebu'da grld gibi veya okunmyan

okunmyaca

byle eliflerin huruf-u

resmiyeden olaca huruf-u resmiye bah sinde geen misllerden anlalmt. aranl. ftrmucl, Velhasl, elif hemze ise bala, orta da, sonda harekeli veya sakin olarak bu lunur. Elif ise orta ve sonda sakin olarak bulunur, bataki hemzenin resmi yani ya

uzum,

zl

ortada ve sondakilerin

54

(t)

elifin

resmi

ise

daima

mnfasl

Bata

ekli:

halinde

muttasl

halinde

dir. te her y a z d a

elif resmi ufak farklarla hep bu esas z e re y a z l m t r .

2.

Bu harfin a r a p a ve f a r s a d a a d b '

dr. Trkede (be) diye sylenir. Osmanlca<la ikisi de kullanlr. Yeni y a z m z d a karl B dir. Muttasl harflerdendir. A r a p a , farsa ve t'ke kelimelerde h a kelimeler hece zere reke v e m e d harflerile, t r k e lenir.

de fazla olarak i m l harflerile de

Sakin

de olur.

Yazl

itibarile y a l

nz, b a t a , ortada ve sonda olmak d r t hali v a r d r . vardr. y l e k i :

Fakat

y a z n n s l s ne

v i n e g r e bu d r d n de muhtelif ekilleri

Yalnz

ekli :

1^
denir. B u n l a n n ke* ica sivri

bunlaf

anakli b de

gidelis yarti u z t l m d a vardir ki uzun l u u n deVecas y a z m l n ve kelimenin b n a g r e d i r . B u takdirde k u y r u u olur.

Besim

6 ^ >0 6 C minber. blmalin, Sonda ekli:

dir. bimrvvetn,

mnb,

mretteb. bahr. ^^ C

Ortada

ekli:

Hece

misa'le/i:

dir.

kaba,

tebbet,

kubl,

tebeyyn,

56

4 br,

bb,

kebb. ebter,
9 9

b hisb

akreb, [1].
[1] a) Trkeye geen arapa ve farsa kelimelerin sonlarmda skn ialinde ( o = b) bulunduu takdirde b harf trkede ok defa

brak,

T" = P ) ye tahavvl eder. Kitb - kitap V ' sevb - sevap

v'-^" cevb - cevap,

: o>
baba, ^

t-^:

teseyyb - teseyyp gibi.

0 ^

b) B u kelimelerden mteaddit heceli cJanlar-

teber,

nm sondan evvelki hecelerinin nihayetlerinde skn halinde bulunan muhafaza ederler. gibi. c) Trkeye geen birden fazla heceli = arapa ve farsa kelimelerin, sondan evvelki hecelerinin nihayetlerinde skn hainde b) ve ayni zamanda mteakip hecenin bamda sert harfler dediimiz (,'f, h, k, p ve s, , t) harflerinden biri buunduu, takdirde, sz ge-* n ( = b 1er), Trkede ok defa : ibhm = pham. | ) bilkis, byle kelimelerin sondan evvelki hecelerinin nihayetlerinde bu sert harflerden , biri skn halinde bulunur ve hteakip hece- ^ nin ilk harfi asimda Trkede ok defa Deitiine misl : jU-l : ihbr - ihpar = b) olursa bu harf p) ye tahavvl eder, ; cj = p) olur; ^^.1 J J C - . I : ibd = ipda gibi. =- b) 1er asUarm ^jJuji" tezebzb - tezebzp

berber,

birbir.

birbiir,

Bazan da eski halinde kalr.

O L ' I : isbt - ispat ix^ : tesbit - tespit.

57

Be den sonra huruf-u medden veya hrufu imldan olan j vav geldii tak dirde elifte grld gibi kaln ve ince, yaygn ve bzgn hece karr.

portokal,

boru,

JJJ.

buru, pamuk,

bber.

\\
3

prasa.

brek.

3.

kp.

\,^^J\J

'rpi

= P - P

4.

Bu harf arapada yoktur [ I ] farsada aslnda bay-i- farisi adn alr. Trkede pe denir. Yazmzda mukabili ( p ) dr. Yaz ekilleri bedeki gibidir. Ondan' fark noktasiledir. Bunun altnda noktas vardr. Yaz ve hece rnekleri:

= T - t' Ad arapada yazld gibi t drFarsada ti de denir. Trkede te dir. Y azmzda karl T dir. Her lisanda kullanlan bu harf hareke ile, hurf-u med ile veya huruf-u in>l ile hecelenir, sakin de olur. Yaz ekilleri! Be ve Pe harflerinin $e' killeri gibidir, onlardan noktasile ayrd edilir. Bunun stnde iki noktas vardr. Ta da fazla blarak itnl bakmndan ayr ve bitiik yazlabildiine giire sonda yle ekilleri de vardr :

^ ^ %Yv *
Deimediine misl : : ahbr jLil ikbal gibi.

pepe,

Bu hususlarda en hakik l ivedir. [1] ediniz. w b harfine ait nota mracaat

tevbe

" ^ \

ekillerinin kelime v e y a

tilvet,
terkiplerde bu suretlerle y a z l m a s o l a n a n b u l u n d u u gibi vardr. [1 ] vcip caiz o l a n l a r da

^ \ ^ , ^ J ^

terbiye

trbe,

[1] Bu sonda te esasen arapada te'nis, valdet, masdar ve mbala almetidir.

\ ^

1
erbaa

telimme.
sele((iin

ilh.. mennes.

titiz,

s y

tarla,

crbaa (tn)... nzekkerdirler. Arapada kelimeler hep ahirinde durma (vakf) hali dnlerek yazld ve bu ta ise duru-tokat, 0

lurken he olduu iin

ve

tntevatirt.

emsali ekillerde ve fakat zeflerinde iki nokta ile yazlrlar. Maamafih te olarak durulmasn iltizam edenler de mevcuttur. Bunlar te yi, keli meye lzumundan dolay asl bir harf gibi itibar tderler. Kir'an- Kerm'de, zerinde vakf caiz olmyan izafet hallerinden

tetimmt

S I*/

J
59

iline rahmet allah (i),

fchhme gibi yine ho ile..

Adet isimlerinin tezkirinde:

inne eceret-ez-zakkum da uzun te ile yazl bild-i selse.

mtr. Bunlarda nefes yetimeyip de durulacak olursa yine te zere durulmak lzmger. Z a mire izafeti halinde de :

vahmeth,

ansr- crbaa gibj yine he ile. eddeli ye den sonra masdariyette: kudretUh mdiriyyet,

hidyetk <o). umumiyyet,

inayetk (e) gibi te hususiyyet. yazlr. B u vecihle aal bu olan kelimeler te bazs da > he gibi te ile.. Bunlar kastedilmeyip de asl kelimeden gibi mlhaza edildii yerlerde de:

ivenin icabna gre hvaan te bazan he ola rak sylenmi olduunaan bazs he ve yerine gre ikisile de yazlmtr. Te'nis mnas kastedildii zaman hep

yazlr :

kfibe,

5L 3U

icxet,

sahibe,

icaze,

valide. Mbala

rahmet,

kastedildiinde: 60

allne.

^ ^ ^ ^

^^rna,

5.
hikyet, hikye.

u
o

ibai'cl,

= S _ S
[i]

ibare

gibi iki vecihle sylenip yazlanlar olduu gibi yalnz te ve yalnz he yazlanlar da ok tur. Ve byle kelimeleri bir ereve ierisinde gstermek mmkn deildir. Terkiplere gelince : Arabi slbu gzeti lerek sylendii zaman

Bu harf esasen arapa kelimelere mah sustur. Ad s' dr. Osmanhcfida (se) de denir. Hareke ve huruf-u med ile hecele nir, huruf-u med ile olanlar Osmanlcada huruf-u iml ile harekelenmi. gibi biraz ksa okunurlar. Yeni yazmzda karl S dir. Yaz ekilleri:

Btn ahvalinde Be ve Pe harflerin de grld vehiledir. Onlardan fark stndeki noktasiledir.

Rahmct-ul'Ihi aleyhi rahmclen vsia,

i'

seyyib,

BcIdctUn tayyibe

gibi i'rap muhafaza edilerek, arab terkibi ile, te veya he ile yazlr. Faris slbu ile sylendii zaman

nUnaka.a-i

Kahmet-i ilhiyyc,

cdebiyye gibi muzaf veya mevsufun ahiri esre svietinde harekelenerek mfredindeki imlaya gre'te veya he ile yazhr ve bu heler huruf-u imldan gibi hareke saylarak zerine bir hem ze nur. korup bu da esreh yani (i) diye oku

Rahmet-i vsia,

Bu terkipler Trke terkibe evrildii za man ise: Allahn rahmeti, geni rahmet, belde, byk muharebe, ho edebi mnakaa diye

- ^ .

bcldc-i layyibe,

mfretlerindeki iml ile sylenir ve yazhr. Velhasl sonda telerin he eklinde yazl mas ve okunmas Osmanlcada olduka kark tr. ok kelime ve terkip nmmesi grmek icap eder [2]. [1] Transkripsiyon bahsine baknz. [2] j = d) harfinin notuna mracaat ediniz. 61

muharebe-i azme,

tesbit,

siyb,

bess,

mesel,

S,

<

sli,

M-

misil,

msl,

semen,

esls [ ! ] .

sumun,

sklet,

[1] Bu harfin arapadaki fonemi ile Trk edeki (s) fonemi arasnda fark vardr. Araplar ^ yi (peltek s) suretinde telffuz ederler. Biz tam (s) sesi veririz. Eski metinlerin yeni harflerle istinsah edilmi kopyelerinde

sukbe,

6^

j\.

mesabe,

sum.

kelimeleri suretinde yoksa lk; / =

hep

(s)

ile

semen

ve ayr

semer ayr

yazlan

kelimelerin iin asllarnn

mnada olduklar

O le mi, = iman

t
62

sSmin ,

ile mi olduunu dnmek lzmdr. .semen, kymet; meyve; j " - = Trke semer'dir.

nk l}^=

C
Ad arapa ve farsada biraz ekerek fylenen cm, Osmanhcada ksaca cim trkede ce dir. Her lisanda kullanlr. Binaenaleyh 'hareke ile med ve iml hai-flerile hecelenir,- sakin de olur, yazmzda karl (c) ce dir. Yaz ekiller i :

can,

cm

cemil.

Ortada ekli : bata grlen

ydnz eklidir. Yan anakii cim denir.

eklinde kpl dc dir. Fakat olur ve kpl cim denir. - A l t ksm byle kvrk olan harfler umumiyetle kpl di ye anlrlar. - Asl cim ksm veya harfin evherni tekil eden paras olup ekillerinde de yaplr. Bunlardan kpl olabilenler :

aas keidesidir. Bata ekli:

dir.
9 cisim,

63

Hece

rnekleri

^ ^ ^ ^

cebr,

- ^ 9

o V

cevdet,

ciyadet,

cr'et.

ictir,

huccc,

7.

Jin

civar, 5f

cuce, e

ye'cc,

Bu harf farsa ve Trke kelimelere mahsustur. Osmanlcada im de denir. Hareke, huruf-u med ve huruf-u iml ile hecelenir. Sakin de olur. Yazmzda kar l () e dir. Yaz ekilleri kmilen cimdeki gibidir. Ondan fark bunun noktal olmasdr.

me'cc [ I ] evre,
11] a) Trkeye geen arapa ve farsa kelimelerin sonlarnda skn halinde y = ) ye tahavvl eder. : ihtiy = htiya : 'il = il : istinta = istinta gibi. b) Bu kelimelerden mteaddit heceli olanlarmm sondan evvelki hecelerinin nihayetlerin de skn halinde bulunan rn muhafaza ederler. : hccet
Cj-.^ :

c)

bulunduu takdirde bu har Trkede ok deta

V,

= c) ler aslla-

orap,

necdet gibi. ^ eddeli de

Bu guruptan kelimelerde CJjf c) : necdet = nejdet gibi. Trkeye geen

) Bilkis byle kelimelerin sondan evvelki hecelerinin nihayetlerinde bu sert harflerden biri skn halinde bulunur ve mteakip hece nin ilk harfi aslnda ede ok defa zan da eski halinde kalr. Deitiine misl : : lehe = lehe : behcet -= behet gibi. Deimediine misl : : tefcr : teci' gibi. olursa bu harf Trk 3. = ) ye tahavvl eder, ha

ilse, Trkede telffuzu j ye mtemayildir. birden fazla heceli ^ =

arapa ve farsa

kelimelerin sondan evvelki

hecelerinin nihayetlerinde skun halinde

c) ve ayni zamanda mteakip hecenin banda sert harfler dediimiz (, f, h, k, p, s, , t) harf lerinden biri bulunduu takdirde sz geen ^ olur. l>.>-j : ruchan = ruhan : techl = tehil : recfe (h) = lefe. = c) ler Trkede ok defa ^ = )

Bu hususlarda en hakik l ivedir.

65

irkb, ( p ) iek. [ ! ] . 8. irkef,

almak,

h'

[2]

samak,

eri.

Bu haj-f de -L- gibi asl arapa olan kelimelerde kullanlr. Osmanl elifbasn da ha diye okunurdu. Bu harf hareke ve huruf-u med ile hecelenir, sakin de olur. Yazmzda H ile yazyoruz ve * he den kaln vokallerle farkediyoruz. Fonem ky meti hakknda yukarda sz gemiti. Yaz ekilleri kamilen cim'in ekilleri gibi dir. Bunun noktas yoktur.

'9

a'

adr,

Harn,

9
sala. Himaye

sur

>

e 5? Hrm
1^

eek (farsa gl) [1] jr harfine ait nota mracaat. [2] Transkripsiyon bahsine mracaat. 66

Hris,

6 ihrm. 7^

H dahi denilen bu harf arapa ve farsada ve osmanlcaya karm arap a ve farsa kelimelerde ve trkenin baz lehelerinde kullanlr. Binaenaleyh, hareke, huruf-u med ve huruf-u iml ile hecelenir, sakin de olur. Bunun fonem kymeti hakknda yuka rda malmat geti ^ ha gibi bunu da H ile yazyor * he ve ^ ha dan ks men kaln vokallerle ayrt ediyoruz. Azer lehesinde sesi j - ha ve * he den daha serttir. Yaz ekilleri aynen cim ve dierlerinin ekilleri gibidir. Onlardan fark noktasiledir. Bunun stnde bir noktas vardr.

Bahriyye,

halk,

hilkat, 6 sulh,
9

J3,

bufye,

>
necih.

mahdum,

handan,

9. hb,

htra.

h'

10. hrsz,

hurma,

hurus (horoz)

dl

4^
9
o

Osmahlcada ksaca dal dahi denilen bu harf, hece harflerinin mnfasUarndandr. (ittisal ve infisal bahsine baknz), arapada, farsada ve trkede kullan lr. Hareke ile, huruf-u med ile, huruf-u iml ile hecelenir, sakin de olur. Yazmz da karl (d)= de dr. ml itibarilc ya bata ayr ya solda bitiik olarak bu lunur. Yazda da yalnz ve sonda ekli vardr. Yalnz ekli yukardakidir. Son hrlt. da ekli de dir. Gerek

batakinin Vegerek bunun baz yazlarda muhtra, mrsel deni enilen ^.^^

ekillerinde de yazldklar grlr.

muhayyer.

dakka.

tarih,

"D

mverrih.

9f

kadem,

68

9 ^

kudm,

O t\>

Aj ^

dide bedidc

derbend (t),

ddk,

.'.15 medd ( t ) ,

>

dudak.

imdad (t),

dertli,

drtl. memdud ( t ) ,

damad (t), donduramadm.

didr, dndremedinr,

mddahar,

dembedem, ddlde. [1]

eled ( t ) ,
[ i ] a) Trkeye geen arapa ve farsa ke-

69

11.

noktal yani zel olduunu anlatmaktr. Bu da munfasl harflardandr. Yukarda da sylediimiz gibi farsada da pek az olarak kullanlr. Hareke ve huruf-u med ile hecelenir. Sakin de olur. Yazmzda z olarak yazarz, Fakat araplar peltek (z) gibi telffuz ederler. Biz ayrt etmee lzum grmeyiz. 2l

Osmanlcada zel dahi denilen ve noktabir daldan ibaret olan bu harf yalnz arapa kelimelere mahsus olup dal-i muceme dahi denilir, naksat dal olmayp
limelerin sonlarnda skn halinde O JAc Xj A:* = t) olur. : aded = adet ; Rind = rint ; Hind =.hint.. gibi. Sonu eddeli a = d) ile biten kelimeler O == t) ye j =a. d)

zem.

bulunduu takdirde bu harf Trkede ok defa

i l i

zillet,

de bu harf Trkeye ok defa tahavvl etmez.

b) B u kelimelerden mteaddit heceli olan larnn sondan evvelki hecelerinin nihayetlerin de skn halinde bulunan larn muhafaza ederler. jijJt f^iJ : idbr : dgam gibi.. c) Trkeye geen birden fazla heceli arap a ve farsa kelimelerin sondan evvelki hece lerinin nihayetlerinde skn halinde ve sert en i ayni zamanda mteakip hecenin harfler dediimiz J = d) banda a = d) 1er asl

zfinb,

zika,

(, f, h, k, p, s, , t) O =. t)

harflerinden biri bulunduu takdirde sz ge = d) 1er Trkede ok defa ye tahavvl eder. J-ijk." (j^J' JU-j' : tedkk = : tedfin = tetkik tetfin

ezvk.

: idhl = ithal gibi.

) Byle kelimelerin sondan evvelki hece lerinin nihayetlerinde bu sert harflerden biri ilk

iL'

leziz,

elezz,

skun halinde bulunup mteakip hecenin harfi de asimda muhafaza eder, ^I.V ^A' J O

= d) olursa bu harf ashn t) ye tahavvl etmez. tehdit mstelezz,

: tehdd =

: takdir = takdir : takdim = Jakdim gibi.

70

mertib (p) zl-yed

(1)
12. terbiye,

r'
Bu harf de munfasl hece harflerindendir. Her lisanda da vardr. Trkede r diye sylenir. Hareke, huruf-u med, ve iml harflerile hecelenir, sakin de olur. Bu da dal gibi ya yalnz yahut dier bir harfin soluna bitiik olarak yazlr. Yani bunun soluna baka harf bitimez. Bina enaleyh yazda esas itibarile iki ekii var^ dr. Fakat slste bunlar muhtelif tarz larda yazlrlar. Yalnz ekli: trldr. baytar, merkez,

mermer,

9 onda e kl

br remr.

yahut

dr.

(1) Transkripsiyon

bahsine baknz.

seraser,
71

ihtiraz,

derkenar,

^21

rakam,

serr'.

orman. rikab,

marmara. rikkat.

on

>
rkn. yakmdr, bu kadardr. mrur.

zerdr.

kfidir,

ibre, bir emr-i mukadderdir.

mrvvet

kmr.

Bu misllerde grld zere telffuz itibarile bu harf kendisi sakin ise st tarafndaki harfin, harakeli ise kendisinin harekesine gre kaln veya ince okunur. Sakinde st tarafnn, mteharrikte ken disinin stn tre hallerinde kaln, esre hallerinde ince okunur. Bununla beraber kaln harflerden sonra bazan da evvel mutlaka kaln okunur. Bu kaln harflere arapada tbak harfleri denilen

farsadan alnm kelimelerdir [ I ] , 13.

z'

Arapada z' osmanlcada ze denilen bu harfe (r-i muceme yani noktal ra) derler. Bu tabir, harfin ra olduunu deil, ondan noktasile ayrt edileceini gsterir. Bu harf her lisanda da kulla nlr. Hereke, huruf-u med, huruf-u iml ile hecelenir. Sakin dahi olur. Yaz ekilleri tpk ra dakiler gibidir.

dir ki yedisine birden

zemin,

sti'l harfleri denir. Trke ve yabanc kelimelerde ahenk kaidesine tbi olarak kaim hecelerde kaim, incelerde ince oku nur, bununla beraber ince hece ile bala d halde arapa kaidesile kaln syle

j-j

zaman,

zmiam,

diimiz

mertib,
mezar,

mzmar,

beraber,

rzk, merak gibi baz kelime

[1] Arapada tecvidin (hukm-r r') faslnda bu hususta kfi izahat vardr. Trkede henk kaidesi hkimdir. 73

ler de vardr.

Bunlarn ou arapa ve

merzuk,

biz,

murtezika,

V *,

bez,

biz,

ihtizaz.

Akdeniz, mhtizz, zurna

dzelt,

girizgh.

^
9 ^
"

sezer.

^ ^

ezber,

Bu harfin yazmzda tam karh z dir.

Fakat z ayni zamanda

'\V
^ ^ k ^
74

V
harflerine % j ^ de mukabil olarak kullanld, daha domsu trkede hepsi ( i = z) suretinde telffuz edildii iin mnay anlamak hu susunda ok dikkat ettnek lzmdr. Mebruz,

sel:

6^Lk

6^13

jandarma,

j i - l i kelimelerinin de zahir suretin de yazlr. Kelimelerin mnalarn siyak ve sibak karinelerile halletmek lzm ge lir. 14. 15.

rejim gibi [ 1 ] .

6 ^

je

sin

Je denilen bu harf farsaya mahsustur. Arapada ve z trkede yoktur, farsadan ve btn garp dillerinden alman baz kelimelerle, ruf-u iml, trkeye intikal etmi.lir. hecelenir, Mnfasl harflerdendir. Hareke ve huArapada ad se yi ekerek (sn) ; osmanlcada ksaca sin dir. Bu harf her lisanda mstameldir, muttasl harflerden dir, hareke, huruf-u med, huruf-u iml ile hecelenir, sakin de olur. Yaz e k i l l e r i : . Sinin yalmz, bata, ortada ve sonda olmak zere ba lca drt ekli vardr. Fazla olarak bun larn dili ve disiz eitleri de vardr, fa kat disizi az kullanlr. Yalnz ve dili ekli bataki:

huruf-u med ile

sakin de olur. Yazmzda karl j dir. Yaz ekilleri r da grlen ekiller gi bidir. Bunun stnde noktas vardr.

Jlde,

keideiisidr.
[1] j = i ) ' l i kelimeleri halk diliide = c) ile okuma temayl vardr. UjJu\j = jan darma = candarma,>il.i-L: jimnastik = cimnastik gibi.

Japonya,

75

nin son harfi olduu veya satrn bittii son harf bulunduu mevkilerde yazlr. Fakat bu yaz zaru olmayp yaznn ve kelimenin ve makamn gsterecei vazi yete baldr. Bu ekil biraz ra'ya benzer gibi olmakla berabe dikkat edilirse on dan farkl olduu anlalr. eklinde de yazlrsa da sonuncu mergup olmadndan az. tesadf olunur. Bata ekli: ses.

sis.

Ortada ekli: Ba sna ve sonuna bitien harfin bitime kabiliyetine gre ^^^^^^^ sin kullanlmamtr. lkin ortada disiz Mesel : selis. ss,

hased kelimesinde grld zere ev velki keide ha nm ikinci sinindir. Yani bu keideler ayrca birer sin deildirler. nk keide harfin uzam bir ksm demek olduundan ona ait bulunur.

siyaset.

sndtis,

dir. Mrsel denilen sondaki ekil ya szn bittii son kelime

re's,

5? 6

Serteser sessiz mesire

76

sikin,

^ -sS \ ^ Ye'sn,

sprsn,

sslesin, o C Be'sn, j */ ^ Utifsr.

istinas.

Bu harfin telffuzu esas itibarile arapa aslnda bsn, farkldr. Fakat aradaki sersem, ^ incelik ve peltek, ve kalnlk * y dan kabadr. yalnz sezilebiSls,

bugnk telffuzumuzda

Xxx. Mesel

serseri,

sels,

J - - -T,*!' U
*

selsebl,

Sisam,

sail

- M ^

salla.

sevsin,

kelimelerinde bu syleni fark pek aktr.

77

16. iman.

be.

Tn

Arapada ve farsada ya'nn meddile n diye okunur. Osmanhcada n denir. Her lisanda da vardr. Hece tekili ve harf ekilleri sin'inki gibidir. Bunun s tnde noktas vardr. Yazmzda rnukabili () dr. 9 9 jehr ($ebr), 9 9 4 gamke,

ur,

ihb,

ikeste.

itih'. kr,

mebed,

5af,

ef.
78

srda,

med ve huruf-u iml ile hecelenir. Sakin de olur. Yazmzda bunu da (s) ile yaz akn, yorsak da arapadaki tam karl de ildir. Telffuza er sin ve w se den farkl olmak zere kabadr:

Habe, sar.

slim. sdk.

arm. 17.

san.

san.

Yaz ekli esas itibarile drttr: Yalmz

6
sd
Ad arapada byledir. Osmanlcada sat dr. Bu harf Trke ve farsa olan ke limelerde; yoktur [ 1 ] . Hareke, huruf-u
[1] z Trkede bir tek (s) fonemi vardr. Arap harflerile tam karl cadan alnm olan ada C tj- dir. Osmanll kelime arap ^ 'e, ile ^ , u" li. o*

ekli:

Bata ekli:

ler kendi imllarile yazldklarndan vc peltek (s) ye, ^

ince (s) ye ve a"

kaln (s) ye tekabl ettiinden z Trkenin (ince s) li kelimeleri erapaya ittibaan (kaim s) ii kelimeleri de ayni suretle yazlmaa balanmtr. Azer lehesile ve Kazan ivesile yazlm ve bil lehe ile ivenin hkim olduu yerlerde arap harflerile bastbn kitaplarda gerek ince. gerek kaln (s) foneminin a" ile gsterilmi olduunu grrz.

dr. Bunlar bir dile yazlrlar. kinci ve nc ekiler az kullanlr. Keide an cak diten sonra konabilir.
Sar : ^SJ^ Sbi. ^y. ad kesreli Trkede (i) yerine

Sark = : j j l unu da iaret edelim arapa kelimelerin esresi () halindedir.

sifat (arapa) sfat gibi. 79

dr. Sonda ekli: gibi.

Ortada ekli: dr. hepsi birden :

a3

daka, tasarruf.

sarf,

srf,

masraf.

gussa.

tasadduk,

i:
kassr,

80

imtisas,

9
ksma,

--^

* /

mtebasbs,

ask,

mustafa.

18. w ^ surre

sra,

usare.

dd

soan,

Bu harf arapa kelimelere mahsustur. Osmarlcada ksa olarak dat denir. Bu harfin arapada telffuzu pek az z fone mini de ihtiva eden kaln (d) dir. Ha reke V e huruf-u med ile hecelenir, sakin de olur. Osmanlcada' daha ok z, nadi ren d sesile sylenir. Yaz ekilleri sad'n ekilleri gibidir. Dad'n stnde bir nok tas vardr.

sansar,

zarar (darar), kalas,

kasma,

zy (dy,)
8]

durb,

dfda'

drr, nadret,

madrub,

adud (adut),

madb,

Ajlt^^^
muz (mud),

mudga,

add,

zrar (idrar),

add [ I ] .

Arapann tecvidi bakmndan araplar iin bile telffuzu en zor olan harf budur. [Bu sebeplen Hazreti Muhammedi JUII j U " ^ " = afsahu men nataka bid dd = dd en iyi syliyen) diye hazret (hadret). mlerdir. ]
[1] Parantez iindeki mukabiller, halis arap telffuzunu, parantez haricindekiler Osmanlca okunu eklini gstermektedir. Tek karh olanlar, arapada ve Osmanlcada bdr. 82 ayni suretle ica okunmaktadr. Bu deiiklikler ivemizin

muzr (mudr).

19.

Yaz ekilleri: Yalnz, bata ve ortada ve sonda olmak zere drt trldr: Yal-

nz ekli:

t-

Bata ekli de byledir. Dier harf sonuna taklr. Ortada ekli:

Osmanlcada ad t dr. Bu harf arapaya mahsustur.- Hareke, huruf-u med ve huruf-u iml ile hecelenir, sa kin de olur. Bu harfin yazmzda karl T olmakla beraber te ve dal dan daha kaln ve daha dolgundur. Geri bu harfin de bir mahreten kar, fakat sfatlarnda farkeder. ter, oji dere,

Sonda ekli:

dr. Hepsi birden : tabak,

bu fark aktr [ I ].

dam kelimelerinde

[1] z Trkede bir tek (t) fonemi vardr. Arap harflerile tam kar.lj c> dir. Osmanhca da, arapadan ahnm olan te li ve t l ke limeler kendi imllarile arapada te ince ('t) ye, yazldklarndan t kaln (t) ye ve te

kabl ettiinden z Trkenin ince (t) li ke limeleri arapaya uyularak te kelimeleri de ayni suretle <iU/ ^ji gibi. t balanmtr. Tfek = Top = le, kaln (t) li ile yazlmaa

Bata ve ortadakiler keideli de olurlar

manlara doru, J ile yazlmaa balanmt.. ranllar arapanm (t), gibi telffuz t larn nce ederler ^J'= tareb . =

Maamafih bu hususta baz istisnalar da yok deildir. Mesel tutam kelimesi r^'.j' suretinde yazlard ki ikinci hecenin bandaki (t) fone minin, kaln vokalli olduu iin t le yazjlmas icap ederdi. Fakat, totem kelimesi c * ^ su retinde yazlrd ki birinci hecenin bandaki (t) foneminin, kaln vokalli olmas hasebile t ile yazlmas lzm gelirdi. = Bundan baka t ile yazld halde ^ d) okunan harfler de vard. ^lU r = dam, da, J ^ J doru gibi. Bununla beraber bu gibi kelimeler son zaolarak

tereb,oU>lLlittlat =: itlilat gibi. Evvelce! le yazlan ve ilk harfi ince (t) fonemine tekabl eden (j'j^J. kelimesini Tehran suretinde okurlar ve gittike umumletirerek jJ^Jeklinde yazar-, 1ar. Evvelce t ile yazlan ilk harfi arapann telffuz etmekle beraber (1 kaln t) fojemine tekabl eden l::-.^lJ Toharistan suretinde j b - j U i eklinde de yazmaa balamlardr.

^11.=

83

tarab,

muhbit,

muttarid,

turuk,

trim, muttarid, top,

6
torba,

tomruk, tpa.

etraf,

9 tumturak.

ifrat. matar,

istitrd,
84

kimr.

20.

muntazr.

jtnanzur,

z'

Bu harf yalnz arapa kelimelere mah sustur. Farsa ve trkede yoktur. Os manhcada ad z diye sylenirdi.. Hareke ve huruf- medd ile hecelenir. Sakin de olur. Yaz ekilleri t dakiler gibidir. Bu nun fazla olarak kolunun sanda bir noktas vardr. (T) dan fark noktasiledir.

^j*^' melhuz. Bu misllerde grld zere bu har fin yazmzda karl z ise de ^Vb ' ^ ^ I j ve gibi kelimeler ayni harfle yazl dndan mnalarn anlaniak iin szn geliine dikkat etmek iktiza eder. 21.

zafer,

[ 1 1 zfr,

ayn

zufr,

Bu harf arapaya mahsustur. Trke ve farsada yoktur. Osmanhcada ad, ayi dr. Hareke ve huruf-u ,med ile hecelenir, sakin de olur. Yaz ekilleri, slste by ledir :

izhar,

zahir,

'A

mazhar,

O
[1] Fonem kymeti hakknda ba tarafta geen izahlara mracaat. 85

. Bunlardan 1, 2, 5 ve 6 kpsr, dier hem kpl hem de kpsz yazlr. Yalnz ekli: 3 ve 4 ile bunlarn kpl

ekillerinde harfe ilimesi

grld zere

kollu bir

sanat bakmndan tercih

olunur. 1, 2 ye 7 nciden maadas keideli olamazlar. Bu yedi eit ayn kelime teekkllerinin icabna gre kullanlr, ve manay

leri,

gibi,

bata ekli:

yani her ayn her yerde kullanlmaz. By le olmakla eraber okumay bozacak bir mahiyet arzetmezler.

I , 2, 5 ve 6 dr. Ortadaekli: 7 inci ekil asldr. Bu, sonda olduu zaman

ve

ar ab (arap),

olur. Ortada

eklinde df uzuv.

yazlr. Maamafih 3 ve 4 nc ekil ler ortada ve sonda dahi yazlrlar i'rb, ve bu surette

eklinde olur ve ayn az 4 nc ekilde de yaplabilir. 2, 4 ve 6 nn yukar kal kan az ularnn mesel :
'9 t.

mu'reb,

arif,

\
86

22.

mal,

cam

6 6

gayn

Trkede gaym denilen bu harf her lisanda da vardr [ 2 ] . Buna ayn- muolan arapa kelimeler, trkede (i) ile, I I I ) ^ ile gsterilir. Ali bare mer = = = Jc jUt e yfjlytgibi. kendinden f jU. evvelki vokali tre olan arapa kelimeler, Trkede (,u, , o)

5c',

Osman = Unvan =

I V . Kelime ve hece sonlarndaki meczum

nz,

^ 1ar

Trkede =

uzun okutmaktadr. Mlm Mhd tim' = : Ayt* = ^ \

euzu.

= lic^l gibi. V ) Sonunda meczum ayn bulunan kelime lerin Trke yazllarnda en son vokalinden sonra hemze gibi okunan bir (kesme = ') ia reti konulduu da vakidir. bda' =^*-*>\ gibi.
V I ) Arapada kelimelerin ikinci ve daha sonran hecelerinin banda harekeli bir Byn ve bu heceden evvelki hecenin sonunda da mec zum bir konsonant bulunduu takdirde bu keli meler Trk harflerile yazld vakit, ayn iar I, I I ve I I I nc paragraflardaki esaslara tevkifan vokallerle gsterilmekle beraber bir evvelki hecenin sonunda bulunan konsonantla bu vokaller arasna bir (kesme = ') iareti ko nulur. Mev'd Mel'n = z= jf^* y^ gibibu

stifa

mes'ud,

Bununla beraber lisann. fonetik seyri, kesme iaretini kaldrmaa mteveccihtir :

ma'rfet. .IH
[1] Arapanm ^ l a n Trkeye vokallee stn olan rek intikal etmitir. Nitekim I) f

Meb's =

mebus =

>> 1

arapa kelimeler, trkede (a) ile, I I ) ^ esre

Mef'l mefl = liyi- gibi. [2] Bununla beraber, Trkedeki gayn. ile arapa ve farsadaki gaym 1ar arasnda fonem bakmndan fark vardr "ki bu fark ive tayin eder. Arapanm ^ mda ^ mahrecine yaknlk hissedilir. 87

cem dahi denilir, hareke, huruf-u med ve huruf-u iml ile hecelenir, sakin de olur. Yaz ekilleri aym'dakiler gibidir. Bunun stnde bir noktas vardr. Yaz mzda mukabili g ve dr [ 1 ] . Biz dili mizde bu harfin sert olanlarn kafa ya kn ve hatt bazan kaf gibi, sakin olan larn da aslndan yumuak olarak oku ruz [ 2 ] .

gavga (kavga),

karga,

9 gayret, gdk.

*
gda,

t!

ag.

gudde,

taarck, daarck.

gra'

ta =

da

&
121 ^''\ ^>\i. = Kaybetmek

fera,

d.

galib (galip)

m Meczum gayn'lar trkeye () ile, ha rekeli gayn'lar da (g) ile gemektedir.

ota.

manlcada birinci ve ikinci kullanlr. Her dilde de vardr. Hareke, huruf-u med ve huruf-u iml ile hecelenir. Sakin de olur. Yazmzda karl F dir. Yalnz ekli:

dadaa,

bata:

da daa,

grtlanda. 23.

ortada

sonda:

f'
Hepsi birden :

Ad arapada yazld gibi f'dr. Trkede fe, farsada fi de denir. Os-

< ;
V

ferah,

fr',

frr. efrd, 89

ifrd,

fruht,

firengi, ir

mekfuf,

furun (frn)

^IjK^

hnidak,

sofra, stf',

24. iffet,

leff.

kaf

feryd,

fern,

Osmanlcada ad kaf tr. Her lisan da vardr. Hece tekili fa daki gibidir. A sl farsa V 'iimelerde nadir bulunmakla beraber asl arapa olup farsaya inal edilmi kelimelerde ok bulunur. Bu ci hetin tefriki baz yerlerde faydal olur. Bu harfin yazmzda mukabili (k) dr. Geri bunu alfebemizde ke diye okuyor sak da asl aada greceimiz kef mu kabili deil, kaln vokallerle beraber kaf mukabilidir (Fonetik izahlar ksmna ba-

90

knz). Yalnz ekli:

Arapa:

kader,

bata:

kraet,

3
or tada: kudret.

fark, sonda; 4

akreb,

Grlyor k i bata, ortada ekilleri fa dakilei- gibidir. Bunun iki noktas vardr. Yalnz ve sonda ekilleri fa nn bu ekil lerinden farkldr.

L t
akreb,

Ve/

fakr,

91

Trke:

frka,

krk.

fnk,-

kul veya kol,

el-hakk,

kl.

iltihak. Farsa:

kulak,

koku. kafes.

fskiye.

koktu,

kubce,

korktu,

kalie kkrdak.

92

25 Stibk,

! K

kf

infikk,

Arapada kf denilen bu harfe Osmanlcada kef denir. Her dilde kullanlr. Hareke, huruf-u med ve huruf-u iml ile hecelenir, sakin de olur. Esasen arapada bir trl kf sesi var dr Ve bu kf- arab diye mehurdur. 9 mekkr. 0^

ktib,

fi
kils,

fekk

deki kflar bu cmledendir. Arapada baka trl kf mstamel deildir. He celerinin hafif veya ar olmasna gre biraz fark bulunsa bile bu, esasen her harfte mevcut olduundan harfin mahi yetine ait bir bakalk tekil etmez. Alfa bemizdeki (k) nin ince vokallerle bera ber bulunan fonemi budur. ^LlIT kjane, ikeste, gamke, kp.

kUiyyat,

mekr,

tekerlek,

9 ekrem, kirpik.

93

ekmek,

hcegn,

girift.

kertenkele. Bir de gf- faris denilen ve Osmanlca gef diye sylenilen ve yazmzda g ile gsterilen bir kf daha vardr ki bu harf Trke ile Farsaya mahsustur. Arapadu kullanlmaz. Bunu dierinden fark iin ba

Trkedeki mislleri:

gren,

z kitaplarda ve yazlarda ekillerinde ifte kolla yazmlarsa da yaplm

3r
9

goz.

bunlar sonradan suhulet iin

olmakla beraber her yaz ekline tatbik edilememi ve hepsi arapa kf resminde yazlagelmitir. Binaenaleyh ba tarafta elifba cetvelinde gerek bunu imdi gelecek olan ve gerek kf- trk ile sar

geni},

kfi ayrca gsteriimiz yaz bakmndan pek husus bir mahiyette kalr ve cetvel gevi},

gk [ 1 ] . suretinde ilvesi ses ve lisan bakmndandr. Bundan dolay burada Trkedc biri sar kf dieri kf- tr k denilen iki kf daha vardr: Sar kfa kf- nn de denir ki nun gibi okunan kf demektir; Bunun yazmzda karl (n)

hepsini (25) inci sra numaras tahtnda toplam bulunuyoruz. Farisi kfin farsadaki mislleri:

dir.

deniz,

gnl gibi. Bu, elif

t i ] B u bahsin sonundaki nota mracaat

girdigr,
94

ediniz.

zan da otuz be olarak yazlm ve ba cetvelinde 27 inci olarak j

eklinin dier kflar gibi de okunduu tarif edilmekle iktifa olunmutur. Filhaki ka bir bakmdan kolaylk ifade eden bu iaretlerin ilvesi bir bakmdan da g lk ihdas etmi ve bilhassa muhtelif yaz eitlerine tatbik edilememi olmas bu Mesel gl bir kat daha artrmt. a

gsterilmiti. Fakat baz kitaplarda bunun da faris kfi gibi ift kolla ve arap3 gib tek kolla yazlmlarna tesadf olu nur. Kf- trk'ye gelince: bu da elifba cet

velinde 28 inci sradaki

ekille gsterilen harftir ki buna yumuak kef veya kf- ya de denilir. Ve bu kf bazan ye gibi bazan da vav gibi okunur. Yazmzda karl da bazan g gibi oku nan ince vokalli , bazan da ( v ) olmu olur (Fonetik izahlara mracaat). Mislleri:

<

slste bu be trl kfm hepsi de arapsuretleri zere yazlr ki biz de burada bu izi takip etmek zaruretindeyiz Kfin yaz ekilleri: Yalnz gekli :

deirmen,

Bata:

Jjj

deirmi,jr'j deil gibi. Bazan da:

C^-'O*' gvercin.

oven

ile boru kf'dr ki boru k f m j^alnz eklinden fark bitiecek harfin icabna gre kuyruunun yukar veya aa olma sndan ibarettir. Ortada ekli:

gibi okunurlar. Btn bu izahlardan anlald zere Osmanlcada be trl kf kullanlm de mektir. Fakat sylediimiz gibi drdne konulan iaretleri her yerde grmek mmkn olmadndan umumiyetle hepsi de arapadaki i ] ekli ve bunun dier yaz ekilleri ile yazlmas tercih olunagelnnitir. Nitekim eski osmanlca kitaplarda harflerin adedi, bazan otuz iki, ba 95

Sonda ekli :

V
5^

6
-S

keklikliin glgesi

Kark

misller:

geniz,

kerem, kirli, ,-^^^ mkerrem,

V
3>

kfil,

deerli,

0^"^

- ^ U

glgun,

giribn,

1 ^

denzh,

ktah, iXt'Jjj

dvmek (dmek),

26.

kiremit.

eerli.

lm

krl,

Arapa ve farsada lm. Osmanhcada lam da denilen bu harf her lisanda kul lanlmtr. Hareke ile. huruf-u iml ve huruf-u med ile hecelenir, sakin de olur. yazmzda karl (1) dir. Yalmz ekli:

gslk [ I ] .
[1] z Trkede kaln vokallerle beraber bulunan (k) lerin arap harflerindeki fonemi J > ince vokallerle beraber bulunan (k) lerin fo nemi de i dir. Malmdur ki v3 kaln, ^ i) ince bir fonemdir. Arapa ve farsa kelimeler den kaln vokallerle beraber bulunan Trkede J

leri

okutmamak ve ince okunacan)

gstermek iin bu harften sonraki a ve u vo kallerinin zerine bir (* iareti) konur. Kp kfe =

= v^-iT kfir = JITkfe, = <iji^^ gibi.. Arapada () ve

ijT
(o) vo

bata:

ortadz

kali olmadndan arapadan alnan kelimeler iin bu vokaller zerine (*) iareti koymak ihti yac grlmez. Farsada () vokali esasen yok tur, (o) vokali iin de ( ) iareti koymaa l zum grlmemiHr. b) Malm olduu zere, Trkede (g) harfi kaln vokallerle beraber kaim, nda veya hecelerinin ince vokallerle = g) har beraber ince okunur. Farsaadan ahnan ve ba banda J finden sonra a ve u vokalleri bulman kelime ler. Tkede ince okunmak iin bu vokallerin zerine bir ( * ) retile yazlr : Gve Nighiden gibi. = j^ - JJ.;J>_y^ Girdigr Gya = = jl^S I / ' inceltme) iareti konulmak su(o) vokali ile beraber bulunan i ranllar da kaim okuduklar iin = g) leri* Trke'ye

sonda:

nakillerinde (o) vokali zerine ( * ) iareti koy maa lzum yoktur.

97

dr.

Leyi - l - leyl Bata ve ortada lm, yalnz ism-i celle mahsus olmak zere dierlerinden ksa yani nokta uzunluunda olmak zere:

elyak,

0^

eklinde yazlr.

salsale,

c
4

Leyl,

leb.

limen.

lebleb,

lb (b),

el,

leyl, ala.

leyl,

alal.

98

27.

9
blbl,

f Mm

A)

lle,

Arapa ve farsada ad mm, Osmanlcada mim olan bu harf her dilde kul lanlmtr. Hareke ile med ve iml harflerile hecelenir, sakin de olur. Yazmz da karl (m) dir. Yalnz ekli :

limon,

'4
6

kelle,

Bata: belli,

Ortada: Anadolulu,

>0 >.

^
J yj fet-

ince vokallerle ince, kaln vokallerle kaim oku

Rumelili,
\ ^ \

nur. Arapa ve farsadan alman harekeli (niedli) veya zanmieli ise Trkede uzun olan (u) nun zerine bir (*) nceltme = = J>^>C! Lle Mesll = -

ihtiva eden kelimelerde bu harf, uzun fethalr haya tekabl eden (a) nm, zammeye mukabil iareti konulur. Lkin

allak bullak [ I ] .
[1] Arapa ve farsada J 1er daima ince dir. Baz garp dillerinde de byledir. Trkede

Silh Hull ibi.

J ^ ' -^L-

Seylbe =

99.

mum. Sonda

mumaileyh.

meme.

memerr.

mtemmim,
1 y
-9

^ "V*

mve (farsa), meyve (tiirke),

munna,

samed.

memlik,

memleket, sam'em,

LV r i
100

miras.

jmjr,

mteyemmen,

?
memum,

;t3
amme,

(m.

erkam.

dem,

28.

dembedem,

dmr,

Nn

demir,

Ad arapa ve farsada nn, Osmanlcada nun dur. Her dilde" vardr, ha reke, huruf-u med ve huruf-u iml ile he celenir, sakin de olur. Yazmzda karl (n) dir. Yalnz ekli:

alm,

ikinciye

r gibi nun denir.

Bata

ve

ortada ekli benin bata ve ortada ekiisatm. lernin ayndr. Nunun bir noktas stn de bulunur, (be harfine baknz). Sonda ekli :

meymune.
101

kuyruu kesikler satrda son kelimenin son harfi bulunduklar zaman yazlrlar.

kn.

nedret, nankr,

nve.

fincan,

)i\

ndir,

ender. anne.
an'ane.

nine,

minare,

nun.

lenvin,

29.

nermm,

Vv
Ad arapa ve farsada v v osmanh cada vav olup nde de kullanlmtr. nik, Hece, med, iml Harflerinden olabildii
gibi bal bana bir kelime olarak manal harflerden de olur. duuna 102 gre hareke Hece harflerinden ol iml ile, med veya

harflerile hecelenir, sakin de olur. Yaz mzda karl (v) dir. Vav mnfasl harflerden olduu iin yalnz ve sonda olmak zere iki ekli var dr. Slste yalnz ekli ikidir :

yuva.

CL^^

like,

Baka rette:

bir harfin sonuna bititii su vehen,

vcuhen, eklinde yine ikidir. Kuyruu kvrk olann kaftan fark ak olmakla beraber bhrechin, vavn noktas da yoktur.

daki

vavlar gibi r ve daldaki bitime

elyevm,

lerin hakik ittisal olmad ittisal infisal bahsinde arzedilmiti. Vav harfi hece harflarndan olduuna gre :

va,

VI,

vrd,
vu, eve,

J JJ

vur,

'

>

mevrd)
103

harekeli olur : vav. var, drmek,

durmak,

viran.

drtme. Arapada manal harflerden olduu takdirde: Mstakil bir kelime mahiyetin de bulunur. Ibtidiyye (balang), ka sem (yemin), ve atf (balama) ilh.. gibi) yerine gre muhtelif tarzda kulla nlr. Bunlardan dilimizde ancak atf ve kasem ksmlar vardr. (Kasem vavlar, baz klielemi kelimelerle beraber arapadan intikal etmitir).

ml harflerinden olduuna gre, ba ta bulunmaz, ya ortada veya sonda bulu nur. Yani kendisinden nce smit bir harf bulunur, bu takdirde evvelki harf ince veya kaim, yaygm veya bzgn oku nur :

orgu,

vallahi. gibi.

vurgun

Arapada iptidaiye ve kasem vavlar, arapa ve trkede (ister cmleleri, is ter kelimeleri balasn) atf vavlar stn okunur. Farsaya gelince : a) ki cmleyi biribirine balad za man j stn okunur. (iirde vezin ica b olarak bazan bu kaidenin dna kl d, aada gelecei ekilde kelimeyi kelimeye balyan j kaidesine uyulduu vakidir). b) ki kelimeyi biribirine balad za man : I. Birinci kelimenin sonunda vokal olan jtjktji\ []] harflerinden baka bir harf varsa l^u kelimenin sonu treli oku nur j sylenmez. kinci kelime aynen
[1] Sonunda((j(j.M)en biri bulunan keli meye arapada mu'tell, bulumnyana sahh de nir ve bu harfe harf- illet denir. Osmanlcada bunlar da vardr. Trke kelimelerde bu haller bulunmaz.

ona suali jyle sor kelimelerinde ol duu gibi. Kendinden sonra gelen harf birden iki

fazla olduu takdirde bunlarda da m tresile birlikte okunurlar :

ihtimal vardr: Ya o harfler kamilen vav*-

sr,

drl, rt,
104

W sakin

1 dierleri

yahut bir ksm

sylenir: b hev gibi. I I . Birinci kelimenin sonunda vokal olan bu drt harften ilk varsa, birinci ve ikinci kelime olduu gibi, aradaki atf vav da tre olarak okunur. bal vu zr,

Arapada ve farsada ha

denilen bu

harf her lisanda vardr. Osmanhcada he de denir. Heca harflerinden olduu gibi (e - a) vokali vazifesi grmek zere s tn almeti olarak, huruf-u imldan da olur. (Vokaller bahsine baknz). Hece harfi olduu takdirde arapa ve farsada hareke ve huruf-u med ile trkede bunlardan baka huruf-u iml ile de hecelenir. Sakin dahi olur q ve lerine aid izahata mracaat.) ^ ^ W ^ ^ W^ hane v kane, III. Birinci kelimenin sonunda vokal plan ^s varsa iki trl okunur: 1) eddesiz ise II paragraftaki kaideye uyulur: J U ^ Jl> = hli v mli gibi. 2) bu ed deli se birinci paragraftaki kaideye gre 4^ treli okunur, j sylenmez; ikin iSj^ = ftryy ctbill gibi. ci kelime aynen sylenir : hidyet. harf

hedef,

Eski edebiyatmzda bu esaslara riayet etmek fesahat icab idi. Yava yava bu kat'ilik zail olmaa balamtr- Trkemizde bu atf vav birok yerlerde hazf olunur. ( AH, Veli, filn ve falan geldiler) gibi. ikiden fazla kelime ve cmlenin biribirine balanmas halinde tekerrrn nne gemek iin atf vavmn yerine bir virgl (,) koymak sonradan kaide olmutur. Fakat bu suretle atfedilen ikiden fazla kelimelerin sonuncusundan evvel j atf edatn getirmek lzmdr Ahmet, A l i , Hseyin ve Rza beni olc severler..3> gibi. 30.

hcum,

ihd(

vehn,

6
fehm.

eyvah, lihe.

hdiye,

hahhah.

Osmanlcada (e - a) yerinde stn al meti olduu takdirde harekesiz olup s kn zre okunur... j l j j l ^cJi dedem ova da, hl', para( pare) e)r> kahve, gibi. Slste he-' Yaz ekillerine gelince:

heft,

nin asl yalnz bataki daima huruf-i mebandendir

dir. Bu (yani sa-

hirsan,

mittir ) . Birde yalnz yazlan

' \ 1

>

vardr ki bu ancak durarak okunur hyar,

ve

te'nis t s ekli olarak ayrca bir almet> tir (te bahsinde izah gemiti, mracaat oluna). Fakat meban harfleri kelimenin bir cz' olmak itibarile mmkn olduka

hele, eklinde

1"

'

hindiba,

bitiik olarak yazlr. Onun iin munfasl harflerden sonra geldii zaman kabil ol duu kadar tutunarak

bitime suretile: fefh

106

sonda: gibi yazlmas tercih olunur.

yA

(^^^

dr.. Bu son ekil satr sonunda ve sz bitiminde kullanlr. Bataki ve ortadaki heler keideli de olur. 31.

harfi esasen konsonant

(smit)

muttasl harflerden olduu iin bata, or tada ve sonda muhtelif ekillerde yazabildii gibi yalnz ekilde yazlmas an cak munfasl harflerden sonra bulunduu yerlere mnhasr olacandan bunda da sondaki ekli olan ye ben

tu

Lmelif

Bunun hakknda yukarda izhal veril miti. Burada u kadar syliyelim k i ; Lazetmek iin yazlmas tercih olun Lmelif tabirinin zahirine nazaran bu V harfinin lam ile elif den mrekbep iki harf olduu belli ise de bunun elifbaya tek bir harf mevkiinde konmas sebebi kapaldr. Bundan maksat sonun daki elifi yani bu elifin bir kelimedeki mevkiini veroln anlatmaktr. Zira bu elif daima sakin olur. Asla ha reke kabul etmez, skn ile balamak da mmkn olmadndan mutlaka sa ndaki harfin harekesine dayanarak vcud bulabilir. u halde lmelif demlen bu V ekli bu itibarla yazda grld gibi mrekkep bir harf deil sakin elife almet olmu olur. Elifbaya konmas da srf bu itibarladr. Sonra, bu ^ ekli bir de bazan lm ile eliften mrekkep ola* rak iki harf murad olunan yerlerde de kullanlr ki bu takdirde bu ekil sade elif deil, lm ile elif yahut lm ile hemze

mu ve asl olan

ekli

tarznda pek az yazlm

tr.

Bata ekli:

ortada:

< <

dah olabilir.

leb,

[1] Fonetik bahsine baknz. 107

32.

el-ewel

el-l Y -

kelimelerinde grld gibi muhtelif tarzlarda okunur ve bu suretle V ekli bazan bir, bazan da iki harf mevkiinde kullanlmaktadr ki bu cihetin ayrt edile bilmesi ok kelime okumakla mmkn olabilir. Yaz ekli: Slste balca ekli vardr, kisi mfred ve mnfasl biri bitiik

y'

Ad arapa ve farsada y', osmanlcada ye olan bu harf huruf-u hecann sonuncusudur. Her dilde de kullanlr. Arapa ve farsada hareke ile med harfterile, trkede fazla olarak iml harflerile de hecelenir. Sakin dahi olur. Yaz mzda karl (y) dir. Bu harf huruf-i imldan ve huruf-u medden de olduuna gre bulunduu yerlerde doru okunabilmesi iin o yer lerin bilinmesi lzmdr. Bata bulunduu zaman mutlaka he ce harflerindendir. Binaenaleyh kendisin den sonra ya hece harflerinden ya med harflerinden veya iml harflerinden birisi bulunur. Hece harflerinden biri bulun duu surette kendisi hareke ile hecelenir.

eklidir

6 birinci ikinci ekldir.

yahya,

Bu ekiller siyakatten baka btn yaz larda az ok muhafaza edilegelmi ve harfin bu infirad halini yazda da gzet: mek tercih olunmutuk.

1.

yama,

9'
L hal' ve 108 l mei

yme,

ds^^^

yumurta,

^^^^^^

yahud,

\>

ye'cc

jpr

yM,

yar veya yr.

yd et i Y ^ ^ ^ yeyc,

yarduh et,

yekulii, yol.

Med veya iml harflerinden olduu surette; kelimenin arapa, fara ve trke olmasma gre muhtelif telffuz tarzlar vardr :

^ ^ \ ^^^^ y

V"*^"

if * ^ \ > V

>>>

A^lj

a)

yusuf,

yrk yoruldu,
109

keyl,

yrtld, aleyh,

yok,

/Kj

Jf

yo..k. al,

Harekeli (stn esre, tre ve meczum) olduu zaman hece harflerindendir Vokal vazifesi grd zaman trkede yerine gre (a, i ve ) ile gsterilir [ I ] il, meyi, r-> l l ^ , T[ ^ f " 1

ta'mm,

[1]

(a) vokaline

tekabl ettii

zaman

ta'zm,

arapada elif-i maksure adn alr.

kim bilir,

il,

kpkrmz,

hayli muhayyel.
ma'n. da'v,

heykel,
me VB,

heyula,
aliyy-l-a'l gibi.

hayl,

110

tahyil, Q^

naenide,

peyniri gibi.

eyi,

t/C!^

sayg,

Bununla beraber slste ve sls celi sinde olduu gibi anan byk yazld yerlerde iine iki nokta ve baz yerlerde altna dahi konduu vardr:

hey,

AH, Bundan dolay ebced hesabile [ I ] yaz lan tarihlerde j her ne suretle yaz lrsa yazlsn mhmel yani noktasz saylmaz da noktal harflerden olmak zere mu'cem (mcevher) saylr. Yaz ekil leri hep bu esas zerinedir.

J? L

Veli,

hah,

ilh... Yaz ekilleri : ^^J^ ye harfi esasen noktal harfler yazlan

dendir. Ancak yalnz ve sonda ^^j^

eklinde ba ile ana ilti

basa mahal brakmad iin nokta yerini tutmu olduundan .gerek gzellik ve" ge rek okunmak iin noktaya hacet brak

^1
Bata ve ortada ekilleri: VJ ve _ j harflerinin bata ve ortada ekilleri gi bidir, fark noktalarndadr. (Ye) nin nok tas altnda ikidir. Sonda :

mam, noktasz yazlmtr. ay, l yay,

yedi, ^

y^' '^'yy^'
[11 Uisal baknz. ve infisal bahsindeki hasiyeve

Sonda ye eddeli veya nisbet (ye) si olduu surette ana: iine veya altna iki nokta koymak eskiden det idi ve elif-i maksureden ayrt iin sls ve nesihte sonda (ye) lere nokta koymak tercih edi lirdi. Fakat bunlar bir ss olmak iin de il, iltibas defetmek, okunmasn ko laylatrmak ve kelimenin esasn gster-

olanlar iml harfi gibi ekmeden okuruz. Mesel ( A l i de gitti Allah gani gani rah met etsin; krs de bo kald) deriz. Farsada nisbet (ye) si byle okunur. Ancak menneste veya masdariyet halin de te'nis (te) si gelince arapadaki gibi edde ile : medeniyyet,

mek iindir. Mesel

kelimesi medcm'yye,

nin harekesi, eddesi ve noktas olmadgna gore aliyyn,

^^J^
al ve Ali

mllayye,

mikiyyet, kelime vc telffuzlarndan hangisinin okunmas lzm geldii ayrt edilemez. Fski gze] yazlarda bu gibi iltibasl mev kilere dikkat edilir ve mmkn olan p heler hareke ile defe allrm. Fakat sonraki yazlarda kaytszlkla ihmal edile edile kelimeler muamm haline gelmi tir. Biz trkler sondaki eddeli (ye) leri Trkede ekseriya bir (ye) l i imi gibi

umutnyye,

umumiyet,

hususyye

okuruz. Mesel :

meden,

hususiyyet diye syleriz. Bunlar arapada da fars ada da trkede de ortada bulunan

mlk deriz. Bu sondaki () 1er ekseriya nisbet (ye) sidir.

eddeleri (ye) ler gibi bir (ye) ile yazlr ve bir edde iareti koymakla ayrt edilir.

Hlsa :
i}^ aliyy, ganyy,

-/
112

krsyy gibi byle asl

Otuz iki veya otuz be harfin Arap a, farsa ve osmanlcadaki iml ve yaz halleri ve okunma artlar, sls ve nesih yazdaki harf ekilleri ve hususiyet leri muhtelif cephelerden epeyce tafsilt

ile gsterilmi oldu

ve olduka zengin

rak zihni ve hafzay ekle bomamak ve bilkis gzii ve zihni mukayeseci, arat rc bir kabiliyetle okumaya hazrlamak tr. nk bu vaziyetteki bir okuyucu hem yorulmaz hem de bellediini metodlu beller. Byle bir bilgi de phesiz ki salam olur. Binaenaleyh bundan sonraki sahifeleri hep bu ciheti gz nnde tut? rak takip edelim. Hem mptediler iin mtalea ve tetki ke ufak bir temrin tekil etmek, hem de aay takibe bir hazrlk daha yapm olmak iin sls, rtesih, ta'lik, tevki' yaz larn tayan u iki karalama fotorafn dercetmei muvafk gryoruz: [1]

misllerle tatbikat yapld, bu suretle ya zlarn lisan bakmndan okunular bah si burada hitam buldu. Artk bundan son ra bu gibi hususattan bahsetmiyerek mnhasran bu harflerin dier yazlardaki arzedemfred ve mrekkep ekillerini

ceiz. Yni yazlarn srf yaz bakmndan olan okunma ksmm tamamlyacaz. L kin unu nce kaydedelim ki bunlar arzederken noktal ve mabih harflerden yazda birbirine benziyenleri mmkn ol duu kadar azaltarak birer tanesini gs termekle iktifa edeceiz.. Bundan mak sadmz udur ki harf ekillerini oalta

i 7k

mm M
Si Al

9 3

....(fx,:* SSi...

[1] Eskiden yaz karalamalarnn bu ekilde olmas ve kdn mmkn mertebe bo bra klmamas tercih olunurdu. Bir taraftan ihtisara riyet edilmi bir taraftan talebenin mesaisini gz nnde tutarak yaz snn terakki seyrini ta

kibe imkn verilmi olurdu. Bunlar zerinde mtalaaya almak kar k yazlan okumaya bJr temrin tekil eder. Yazlar yalnz terkip suretile deil ayni zamanda tahlil suretile de belle mei kolayatran bu detin ehemmiyeti ai krdr.

113

B) Sls krmas : Sls yaznn krmas olmak zere ya zlm baz yazlara da rastlanr ki bunlar tevki'den ksmen farkldrlar. Bunlarn esas sl* olmakla beraber abuk yazl maktan mtevellit ufak tefek baz dei iklikler arzederlerse de bu bakalklarn sanat bakmndan ehemmiyetleri olsa bile okumaya asl tesirleri yoktur ve slsn harf ekilleri bilindikten sonra krmalar nn da okunmalar hi bir mkilt arzetmiyeceklerinden bunlar iin bir nmune dahi gstermee lzum grmedik. Elve rir ki sls harfleri bilinmi olsun. Maamafih fotoraflar serisinde bundan bir ka nmune de dercetmi bulunuyoruz. C) Sls celisi : Slsn iri yazlm (cel) denilen bir
114

ksm daha vardr ki bunun kalem kalnl ve harf irilii iin bir nihayet gster mek mmkn deildir. Sls celisi veya yalnz cel diye h r e t bulmu olan bu ya znn kalnl istisna edilirse esas kalemi sls artlarna tbi olmakla beraber ya zarken harflerinin teekklnde ve satra konuluunda, yaznn bulunaca yerin gze olan mesafesi - uzaklk ve yaknlk nisbeti - hesap edilerek yazlmak icap et tii iin slsn kaidelerinden ayr hu sus yazma kaideleri, kalem cilveleri, sanat incelikleri vardr. Bilhassa bunun girift ve istifli tipleri ayr bir itir. Onun iin (cel) nin yazlmas tamamen ihtisas ve vukufa muhtatr. Bursadaki Ulucami cel yazlar mzesi denecek kadar zen gindir. [ 1 ] Ankarada, Etnografya Mzef l l Fotorafar serisinde bunlardan baz n muneler grlecektir.

sinde de baz gzel celilerin toplanm olduunu gryoruz. Cel yaznn en ccl mislini grmek iin Ayasofya mzebindeki o byk levhalar ziyaret etme lidir. Kazasker Mustafa zzet'in l l ] atr a n v e y a nurabbaat ulile [ 2 ] byte

rek yazd bu yazlarn her biri bir m zedir diyebiliriz. [ 3 ] Hafzamda aldan myorsam tahminen yirmi be sene evvel ltm bu yazlarn kalem kalnl otuz yedi santimdir. Ketebesinin kalnl da santimi geer. Hele Itubbenin tam merkezindeki yaz gzel celilerin aheseri
[11 Padiah Abdlmecid zamannda yeti mi ve o levhalar kendisine Abdlmecid yap trmtr. [2] atran veya murabbaat usul; Ufak bir yaznn zerine kk mikyasta murabbalar i zilir. Sonra dier bir kda istenilen byk lkte izilen murabbalarm iine harflerin ev velki murabbalarm getii yerlere gre iaret edile edile yaz istenilen kalnlkta bytlr ki buna atran usul denir. (3| Kkleri mihrnp kubbesinin dakiler olduu sylenir. etrafn

denecek kadar gzeldir. Celi yaznn tbi olduu ince sanat he saplar okuma bakmndan bizi alkadar etmez, sls harflerinin bilinmi olmas sls celilerinin de her eidini okumaa kifayet eder. Ancak sls celisi ekseriya tstifli yni bir ka satr zerine ve harfleri bibirine gemi bir halde bulunduundan byle ysziiann mteaddit nmunelerini grmek lzmdr. Maamafih bu yazlarn ibaresi ekseriya aapa olduu cihetle arapa bilmiyenler bittabi okumakta mklta urarlar. Sonra baz istifli ya zlar vardr ki aadan yukarya bazan yukardan aaya okunurlar ve bazan daha baka tipler dc arzederler. Maamafih arivde cel yaz mevcut ol madndan -bunu ariv yazlarnn ilk geen basit tasnifi arasna koymadm, fa kat umum bakmdan burada mtalea etmei mnasip grdm. Sls celisine bir misl olmak zere asl kalem kalnl bir buuk santim kadar olan aaki fo toraf gzden geirebiliriz :

Ed-dny saa (h) fec'alh ta (h) [1 ] d) Dier celiler : Cel tabiri yalnz sls celisine mnha sr deildir. Her yaznn olmasa bile kf, muhakkak, reyhan, tevki', nesih, divan, talik, rik'a gibi baz yazlarn da celileri yazlm ve bunlar nevilerinin birer ksm
tl] Bunu yle bir beyitle terceme lerdir : Sat-i vahidedir m r - i cihn Sat taata sarf eyle hcmn etim-

addolunmutur. Bunu ifade iin de her cel nevinin ismile mesel ta'Ik celisi, celi divani, kf celisi diye anlmtr. Maamafih yalnz cel denildii zaman hattat lar arasnda sls celisi murad olunur. Bir yaznn celisini okumak iin o yaznn nev'ine ait harf ekillerinin bilinmi ol mas kfi olduu gibi ona yakn dier bir yazdan da bu suretle istifade mmkn dr. Burada bir misl olmak zere talik celisi ile yazlm bir levhann fot.rafn dercediyoruz.

'CP - 'A

V
'4 ;.L
4

.t. -1

y'J^'W\^:^:-

-.,r

I 1 r r I ' I ( WlIHilMlllll IMlll | - lIIllillllH Mi l M M I l r^ l

Bu yaznn asl bir buuk santim kalnlgndadr, okunuu yledir: Velekad teyna Ltkmn-el-hikme (h) Trkesi: (nm hakkyn Lukmana hikmet verdik).

116

e) nce yazlar: Elski yazlarn kalemleri kalemler bunun aksine bir taraftan

g) Muhakkak ve Reyhan ; Slsle nesih arasnda mtalea oluna bilecek yazlardan ikisi de muhakk ile reyhandir. Muhakkak ve bjuna ^ an reyhan yukarda iaret olunduu zere akm- sitte'dendir. [ I ] Bunlar yazma bakmndan slsten ve birbirinden farkl olmakla beraber sls harfleri bellendik ten sonra bu iki yaznn okunmalar ko laylam olur. Esasen muhakkak kelime sinin mnasndan da anlalaca zere bu yaznn yazarken kaleminde hi. bir fedakrlk yaplmaz, kalemin ve harfle rin btn hakk verilir. Bu sebepten tahckkuk etmemi gizli bir yeri, okunma snda pheye, tereddde drecek g z kapal bir harfi yoktur. Reyhan de yledir. Reyhan, reyhana mensup de mektir, harf ekillerinin hepsi olmasa bile heyet-i mecmuas reyhan ieine benzetilerek bu ismi alm olduunu sy lerler. u halde reyhan reyhanms de mek gibidir. Buna reyhan da derler. Muhakkakn harekesi kendi kalemile, reyhannin harekesi biraz ince ve baka bir kalemle atlr. Bu iki yazda anaklar daha dzms ve geni ve kavisler sls ten daha az ve gzler daima ak bulunur. nce reyhanler ilk defa baklnca biraz neshe benzer gibi grnrse de dikkat edilirse farklar anlalr. Reyhannin incesi

celiye inklp ederken dier taraftan baz bir seyir takip yazlar da ederek ince veya gayet ince

vcude gelmitir ki bunlarn eitlerini ta rif ve tadat byk bir yekn tekil eder. Bir yumurta zerine Ysn suresi, bir pi rin tanesine ihls, hatt fatiha suresi s drlm kadar ince olanlar bulunduu gibi derhal okunamyacak kadar pek incelerine de tesadf olunur. Bu kabil yaz larn sanat kymeti inceliklerindedir.Gelii gzel yazlamyaca cihetle sanatkr olmyanlar pek beceremezler. En ziyade Nesil gelir. nesih, ta'lik, divan krmas, rik'a yazla rnn pek inceleri yazlabilmitir. yaznn inceleri birinci derecede

Eskiden muharebeye giden asker sancak larna taklmak zere bu yaz ile mushaf1ar yazdrm. Bundan bir nmune elde edemediimizden dercedemedik. f) Hurda ve Gubar yazlar : Bir yarmn asl kaleminden ince. olmak zere krkh yazlmna krma denir -ve sls krmas, nesih krmas, ta'lik krmas gibi nevile anlr. Bu krma biraz daha incelirse hurda olur. Ta'lik hurdas, nesih hurdas, diye anlr. Bir de hurdalarn toz , gibi pek ince yazlm vardr ki pek ince olmalarndan kinaye gubar tesmiye edil mitir. Ta'lik gubarisi, nesih gubarisi diye anlr. Maamafih gubar denilince daha ziyade nesih ve ta'lik gubarisi hatra gelir. Krmalarda incelik kalnlk ikinci dere cede dnlr. Gubarlerde daha ziya* de incelik dnl.r nce yazlarda ise asl kaleme riyetle beraber incelik d nlr. Sls incesi, anlr. mz da bunlardr. anlalm olur. ta'lik incesi... diye Btn bunlarn ne bu tariflerden Y-ukarki ince yazlardan murad

de kaln gibidir. Eelifler

mu -

hakkakta dz ve toktur, reyhande ise dzms oirhakla beraber biraz incedir:

Muhakkak

slsn

dal

suretle okunabilecei de

[1.1 Eski yazlarn eitleri nz.

bahsine bak

117

asil denecek kadar sna ramen zor olduu ve baz

as/ bir yaz olmaslsten daha ondan harflerini

gibi

lks yazllara

ve ksa mevzulara

yazlmas

mnhasr kalmtr. Muhakkak yaz arivde hemen hemen yok, gibidir. Reyhan de baz vakfiyelerin urasna .burasna ss kabilinden yazlm tr. Maamafih sls yaznn harfleri bilin dikten sonra hi bir zorlua tesadf edil meksizin'bu iki yazy da herkes okuya bilir. Fotoraflar sensinde baz numune ler grlecektir. Biz burada reyhan edelim. ile yazlm bir besmele dercetmekle iktifa

ayrt etmek mkl bulunduu iin re vatan dm ve yava yava nievkiini reyhan ile slse terketmitir. Reyhan muhakkaktan biraz daha mrl kalmakla beraber bu da sonradan sls kadar ok yazlmamtr. Eskiden mushaflar gzel okunsun diye muhakkak ve eryhan ile yazltrm [ 1 ] Reyhan de sonradan sls

Bism-il-lah-ir-rahmn-ir-rahm

Msenn yazlar : Msenn yaz ift yaz demektir. Bu ift vaziyet balca iki trldr. Birisi :

bir ksm, sadan sola dan saa ve

dier ksm sol tam veya

yekdierine
satr

naks gemi bir halde yazlmsile olur. f^er ikisi de bir zerine yapld gibi satrlar birbiri zerine istif edilmek uretile gayet girift bir tarzda da yaplabilirMsenn yazlar ekseriya sls, ta'lik rey han, kf ve bunlarn celileri ile yazlm olup srf tezyini mahiyettedirler, okun malar ikinci derecede dnlen yazlar dr. Bursadaki Ulucamide bulunan (hat tat efik bey) in msenn yazsn gste ren u footraf dercediyoruz .Foto raflar serisinde de baz nmneler daha gelecektir.

eklinde grld gibi

ayni yaznn, bir de ters yazlm ve harf lerin birbirine girmi bir halde bulnmasile hasl olur. Dieri, mesel.:

da grld gibi yaznn

[1] Baz reyhanlerde sin'lerin dileri altir na da nokta konmutur 118

.:
-5
5. *

\
3
3

I.

:.r-.
i . '#2

/
\ 3

1^

119

te bu fotorafda da grld zere msenn yazlarm okunmas biadyeten zordur. Fakat id olduklar yaz nevileri bilinir ve istifi yazlar zerinde az ok n muneler grlrse bunlar da okumak niabeten k'olaylar, fakat hl okunamam msenn yazlar da olduu syleniyor ist de byle bir nmune elde edemedii mizden bir misl vercmiyeceiz. h ) Tevki' (icaze) : Bu yazya (icaze yazs) dahi denir. Tevki'. Kamus arihi'nin beyanna gre tafsil vezninde bir nesneyi vaki' ettirmek manasnadr. Bu mnasebetle te'sir mna sna istiml olunmutur. Bu alka ile beratlara, menurlara ve resm mektupla ra ve emsaline vurulan niana tlak olunur. Sonra medar- te'sir olduu iin beratlara ve padiah emirlerine vaz'u ke ide olunan (niane-i pdiah) ye tlak olunur. Hatt- hmyna, tura ve sahh- vzerya, hccetlere yazlan hkim imzalarna da medar- te'sir olduklar iin tevki' denir.. Vakfiyelerin balarnda ve ekseriya noktasz olarak grdmz ya zlar ve hkim mzalan bunun birer mis lidir. Nihayet bu tevki'lerin yazhdklar yaz nev'ine de (tevki') denilmitir, ite burada tevki' yazs bu mnaya olandr. Bu yaz sonralar bir vesikann balsna, altna veya yanma kaydedilen serlevha, hmi. zeyl, dekrenar, hatime gibi mev kilerde kullanlmaa balanm ve bu su retle taammm ederek her trl muharreratta kullanlabilir yazlardan olmutur. Netekim eskiden muahedeler, sfcra na meleri, devlet mukaveleleri gibi muharrerat bu yaz ile yazlmak det olmutur. Mahkemelerden sadr olmu birok vak fiye suretlerinde de bu yazlarn muhte lif tipte nmuneleri grlr. caze denilmesine gelince: Yaz tahsiHni ikmal eden talebenin icazetname (diploma) olarak kendi yazdklar yaz lar altna hocalar tarafndan - bakas na yaz talim etmek ve yazd yazlara ketebesini yani imzasn koymak iin izin ve icazet verdiklerini tevsik etmek ze re - yazlan imzal yazlarn tevki' yaz120

siyle yazlmalar det olmu ve bu mna sebetle hattatlar arasnda (icaze) diye hret bulmutur. Maamafih ta'lik yaz icazetnameleri altlarna yazlanlarn ince ta'lik ile yazlmas da det idi. Arivde adete nesihten sonra gelen tevki in neshe nazaran okunmas ilk ba kta biraz daha zor grnr. En iptidai tevki' harfleri muhtelif tipler arzettii halde son zamanlarda bazan ufak sls gibi yazlm bazan da nesih ile .slsn mezcinden hasl olmu mrekkep bir nevi gibi bir hale getirilmitir. Kaleminin esas hakknda (Aklm- sitte) de sz gemiti. Bu yaz reyhannin aksine bir yaz gr nr. Bu sebeple tevki'in ok eitleri ara snda nev'ini ilk bakta tayin etmek ko lay deildir. Nitekim baz tevki'lere rik* diyenler olmutur. nk rik' da buna yakndr ve esasen ona tbidir (Rik'a bahsine baknz). Tevki' kaleminin esas da kalnl ne olursa olsun slsle nesih arasnda dner dolar, harflerinin teekkl de yerine gre ufak sls ve yerine gre nesih art larna tbi olur. Mesel :

vav harfinin ba

nesih, gerisi ufak sls tavrn gsterir ve baz hususiyetleri de vardr. cazenin nesiha benzij/en harfleri asl nesih har finden biraz byke, slse benziyen harfleri de asl slsten kk - sls krmas veya ince sls gibi - olur. Onun iin yaznn umum grn bir baka ufak sls, bir baka nesih kokusu verir. Ss yaznn harfleri bir veya iki veya daha ziyade satr zerine yazlabilir. cazede ise bir veya i k i satr zerine girift olarak yazlr. Maamafih girift olmyan ve bir satr zerine yazlan icazeler de vardr. Nesih ise aslen bir satr zerine yazlr. Bundan anlalr ki icaze yazs yerine gre sls satr yerine gre nesih satr takip eder. Binaenaleyh harf ve satr tekili bakmndan sls, reyhan ve nesih arasnda mtalea olunabilir. Bu suretle bir taraftan stndeki yazlara

benzerken br taraftan da altndaki nesh kayor gibidir. Bununla beraber kendine mahsus bir alm da gze arpar durur. Ancak yazann ve yazn hususiyetinden gelen baz sebeplerden dolay bu almn farketmek yani nev'ini tayin eylemek biraz iorca grnr. Tevki'in grlmesi nesihin okunmasn, neshin bilinmesi de tevki'in renilmesini kolaylatracak se beplerdendir. Yani dili ve gzl harfleri nesha, bacakl ve anaki harfleri de ekseriya slse kaar. yerleri de vardr. taraf yaznn-kendi bazan reyhanye. bazan da slse, kpl harfleri Yani bunlara benzer gibi grnr de yine benzemiyen ite bu benzemiyen hususiyeitdir. Bu

yeti varsa da okumaya asla tesiri yok tur. Tarihi olduka eski olan bu yaznn tarih boyunca o kadar ok iekli vardr ki esaslar hakknda malmat olmyanlar her birini ayr birer nevi zannedebilirler. Sls ve nesih harfleri hakknda bilgisi olanlar ise ufak bir mmareseden sonra bu yazy da kolaylkla okuyabilirler. u kadar var ki eskilerine doru ktka zorluk artar. En son yazlan tevki'ler bu yaznn olgunlam ekilleridir. Hareke leri de sls ve nesih harekeleri gibidir, harekesiz ince veya kaln yazlmlarna da tesadf olunur. Bu yaznn mabih harfleri atldktan sonra elifbasn ylece gzden geirmek mnasip olur :

hususiyetin yazma bakmndan ehemmi

Lkin burada unu kaydedelim ki ba'z tevki' yazlarnda nesih harflerinden ka rtrlm bulunur. Bu hali bilmeyenler Maailk bakta mskilta debilirler.

grlmez.

Yaz umum bir mahiyet albyle istihdamlar

dktan sonra amel bakmdan ba'z fay dalar mlhazasiyle yaplmtr. Bu yaz ile yazlm bir kayit rnei:

rnafih bu gibi haller eski tevki'lerde pek

1^
\ 9

121

>

9 ^
9 >

Okunu$u : Sabka $eyh-ulharem mekk Ebubekir pa$a hazretleri evkafndan olup Haremeyn-i erifeyn fukarasna merut bulu nan otuz bin guruun nemsmdan her se ne yedi bin aka surre olarak gnderile. 2 NESlH Y A Z I Bu yaz, arivin kolay okunmakta bi rinci ve oklukta nc derecede bulu nan yazlarmdandr, kalemi esasen sls kalemine tbidir. u fark ile ki harfleri, cereyan esnasmda kalemin bir ksm tayy ve nefyedilmck suretiyle yazlr ve hafrler teekkllerinde bu nisbette yeni bir kis veye brnrler. Onun iin harfjer sls harflerinin b.r nevi ufaim grnmekle beraber kendi hususiyetini tayin eden aftlar ve vasflan da haizdir. Bundan dolay btn harflerinde olduu gibi ya znn umum heyetinde de kendine mah sus bir teekkl grnr, bununla beraber slsle ok sk bir alkas vardr. Bu bakmdan nesih, slsn yerine ikame edilmi bir yaz addolunabilir. Nesih de nilmesinin ikinci bir sebebi de bu olsa ge rektir. Biribirine benzeyileri mesel u iki harfte

betinde ufalmtr. Meyiller de o nisbettedir. Ve dier harfleri de ayn esasa istinat eder.

ekillerinde bu m nasebetleri mahede mmkindir. Nesih yaznn kendine hs gzelliile beraber dier yazlara nazaran kaleminin cereyannda harflerinin sr'atle ve mun tazam surette huslne elverili bir hal vardr. Yani harfler, kalemin cereyan arasndan doarken n.zamlarn bozma mak iin sr ate biraz engel olur ve sr'ati kaleme sank( bir kontrol altnda yaptrrlar. Ve bundan dolay nesih ne kadar sr'atle yazlrsa yazlsn okunma kabiliyetini de muhafaza eder. Bir art ile ki kelimeler yanl yazlmam ve arada baka bir yaznn kalemi kartrlmam veya kalem cilvesi kabilinden bir sanat ilve edilmemi olsun. Geri rik'a ve siyakat gibi yazlar da abuk yazlmaa ok msaid iseler de bunlarda sr'at arttka bilime dc artar ve intizam ciheti o nis bette azalr. Nesihte ise bu iki hal birbi rini daima koalyarak ve kollyarak gi der. Onun iin nesih kendisini berikiler kadar abuk yazdrmaz ve okunma vas fn da kaybettirmez. Eskiden neshin di er yazlardan ziyade fazla reva bulma snn yakn sebeplerinden birisi de bu olsa gerektir. Sls yaz bahsinde hece mislleri mnasebetile neshin de ok harf nmuneleri grlmt. Lkin bu grmz o harf leri kendi kadrosu iinde grmek demek olmadndan zabt u hfzedilmeleri mki! olur. Ve dier yazlarla mukayeseye

grld gibi ka

lemlerinin ayni esasa mstenJd olmasndan ayrllar da cerfeyan nisbetlerinin dei mi bulunmasndandr. Nesih kalemi sls kaleminin te biti kadardr, ve mesel nesih bas da sls basnn te biri nis-

122

de bu gr kfi gelmez. Bu sebeble hartekiilerini bir de kendi kadrosu iinde grmemiz muvafk olacaktr. Ancak bu harflerin mabihlerini atmak ve bu. cihe tin takdirini yukarda sylediimiz gibi

okuyucunun

aratrc gzne brakmak

suretile kaydedeceiz ki yukarda geen binlerce ekilleri bir inzibat altnda hfz ve mtalea kolayl hasl olabilsin. aretleri :

Bu iarelterin yazlmasnda esas, nes hin kendi kalemile yazJmas ve yazlrken harflerinde olduu gibi kaleminin te birinin tyyedilmesidir. Soridaki hill denilen iaret yalnz bu yazya saa meyleder. gibi. le gorunur gibi. ncsnde

mahsustur. Muvazene ve ziynet olarak yalnz bu iaret kullanlmtr. Umumiyet le noktasz keideler zerine konan bu iaretin bir fidesi de keidenin ba.ka bir harf olmayp harfin^ mtemmimatmdan bulunduuna ve binaenaleyh ayr bir harf olarak okunmamak lzm geldiine bir almet olmasdr. Son zamanlarda baz nesih yazlara kk tirfil ^ ia

reti konmya balanm idiyse de esasnda mevcut olmadndan istimali sanat bak mndan ho grlmez. Hatt mhmel te, se'nin de yalnz ekilleridir. kincinin bana dier bir harfin kuyruu taklmadka yazlmaz, : Bata ve yalnz byle. her ikisinin keideli olanlar da vardr. Bir de snda yalnz
I)

2)

Bunlar pe,

harf iaretleri- de pek az kullanlmtr. Harf ekleri :

(te) ye mahsus olmak zere :

Sonda tavrda yazlr: Birinde kalem

vardr ki esas (Sls yaznn cij te ve S> h mracaat). .

dir bahislerine
123

agz grnmez

gibi. kincisin

Bata ekilleri :

kelimelerinin sonlarndakilerdir. Sonda he eklinde ve muttasl olarak yazlan

1e ye mahsus olmak zere JL

ekilleri de vardr.

Ti

e, ha ve h nm da

yalnz ekilleridir, noktalarile ayrt edilir 1er. dir. Ortada : m Bata:

Ortada :

son da:

dr.

0^.
Sonda:

dir.

124

zel in de yalnz eklidir.

'0^

Sonda ekli:

dir. Bu bazan

tarznda da yazlr. Fakat bu surette dier bir han mek lzm gelir mutlaka biti i e nin de yalnz ekilleridir. Sonda:

dir.

6 sin ve nm yalnz ekilleridir. Bata: f ortada: sonda : Bata: ortada 7

sonra:

hepsi:

125

bu ekilde

grld

zere

bata

ve
10

ortada, birer di ilve olunur. Yalnz ve sonda disiz olur.

8 Bata bir harf

z nn da yalnz eklidir. da byle olup kuyruuna dier taklr, ortada," hem sama

bata : sonda :

ortada : JSL

hem soluna, sonda da yalnz sama taklr. Hepsi birden:

9
II

bata:

Bata ve ortada fe den noktasile. farkedilir.

ortada: dr.

son da:

Sonda :

hepsi birden :

^5

'

'

5 1

12

<

126

14

\9

15 bata ve ortada: be ninki gibidir.

bata ve ortada: be ninki altnda iki noktas vardr. Sonda:

gibidir

ve

Sonda:
dir.

Nesih ile yazlm bir kayd rnei : 16

- J

kuyruklar

bazan dier bit harfe

ekillerinde grld gibi taklr. 17 ^

Okupuu : Vkf- marnileyh hazretleri beher galle-i vakfndan buyurdu. yevm jrirmi akann

A.
128

A
A'

yh-mi fakr yetime tevzi' ve taksimini art

a nce nesih ve nesih krmas : Nesih esas muhafaza edilmek artile yazlan incelerine. de ince nesih denir ki nesih krmasndan bakadr. Bunu iyi an lamak iin nesih krmasn bilmelidir. Nesih kaleminin ahenkli sr'ati nesih kr malarn dourmutur. Yani nesih, krma snn esas da nesihtir. Kalemin cereyan biraz krlarak harflerine biraz daha sade lik verilmitir ki bu sadelik ve yaznn harekesiz olmas nesih ile ince nesihten farka bir almet olabilir. Bunda nesih teki gzellikten biraz fedakrlk yapla rak sr'ate eklenmi gibidir. nce nesihte ise bu sadelik ve fedakrlk yoktur. ayet olursa krmann incesi olmu olur. Nesih krmas bytlse yine nesih krmas ola rak byr. Bununla beraber nesih krma s harflerinin esas itibarile nesih harfle rinden farkl denecek mstakil bir ekli yoktur. Yani harflerindeki baz hususi yetlere ramen nev'ini deitirmez, onun iin nesih harfleri bellendikten sonra ince ve krma nesihleri okumak hususunda esasen hi bir mkilt mevcud olmad ndan ayrca harf ekli gstermee l zum yoktur. Yalnz unu kaydedelim ki nesih krmas esasen irkin nesih demek deildir. Onun da kendine mahsus bir gzellii vardr. Fakat eskiden ameli ha yatta nesih ok kullanlm ve bunu beceremyenler nesih krmalarna ka mlardr. Bu yzden arivdeki yazlarda grld g^bi okunamyacak kadar bo zuk ve muhtelif tipte birok nesih krma lar vcude gelmitir ki bunlar iin elifba tanzimine imkn olmad ve bunlarn da zamanla okunabilecei phesizdir (Footraflar serisindeki nmunelerine mra caat). 3 DVAN Y A Z I Bu yaz - sylendiine nazaran - Fati hin Istanbulu fethinden sonra devlet ile rinin yrtlmesi iin kurduu (Divan- Hmyn) dan kacak resm muharreratn ve tutulacak kaydlarm yazlmas iin husus suretet icd edilmi ve bu sebeble adna divan denilmitir ki di vana mahsus yaz demek olur-

Divan ve bunun fruat yazlar ep yazs diye de yd olunurlar. Maamafih bir de rik'a divan denilen ve tevki'in daha sadelemii ve deta bir tevki' kr mas veya rika' krmas diyebileceimiz bir yaz daha vardr ki bunun divan ve rik a yazlarile hi bir mnasebeti yoktur. smindeki mabehetten dolay rik'a ile divan'nin mezcinden hasl olmu bir yaz zannediiebilecei cihetle bu iki yaznn yanh anlalmasna sebep olmamak iin bu kadarck iareti mnasip grdk. Gerek rik'a divan ve gerek rika' yazs olsun bunlar tevki' yazs erevesi iin de mtalea olunabilecek yazlar olup ay rca harf ekilleri gstermee okuma ba kmndan hi de, lzum yoktur. Divan ye gelince: Arivde bu yaz fer man, berat gibi mnderecatm kazmaa ve bozmaa veya harfini deitirmee imkn braklmamas gzetilen resm vesi kalarda, hccetlerde baz vakfiye ve ilm larda grlmektedir ki buna nazaran sonradan devletin umum yazs olduu anlalyor. Baz vesikalarda bu yaznn cel divan ile birlikte ve fakat ayr ayr olarak yazlmlarna da rastlyoruz. Maa mafih eski divan yazlarn yle muhtelif eitleri ve kark ekilleri vardr ki ilk bakta ayr birer nevi zannolunabilirler. Cel divannn zuhurundan sonradr ki divani ekilleri daha olgun bir hale gel mitir. Onun iin eskileri ile yenileri ara snda hayli farklar gze arpar. Divan nin olgun ekillerini grmek eskileri'nin de okunmasna yardm ederse de daha ziyade eskileri zerinde mtaleada bulun mak daha faideli olur. Sls kaleminin cereyanna nazaran sls ve nesih kalemlerinin yuvarlak k smlar divande azaltlm ve daha ziya de dzms cihetleri iltizam ve tatbik edi lerek sr'ati temin iin dnm yerlerinde ve kavislerde abuk krlma ve bklme, yumulma halleri ihdas olunmutur. Onun iin divan kaleminde hkim olan m meyyiz vasf; dzlk iinde krklk ve ksa kavisle cereyanda sr'attr. Baz harflerinde kalemin ak hz gsterilmek suretile kalem cilvesi denilen ve cel di129

vande daha ok tebarz ettirilmi olan geni kavisli baz ekiller de yaplmtr ki bunlarn esas yazya tesifi olmadn dan okumay gletirecek bir mahiyetle deildirler. aretleri : f ^ m

IVJfred ve mrekkep harf ekilleri:

1 --O

Jb
(S (f
Bununla yazlm bir kayd rnei :

Okunuu : zmit ve Geyveye kadar be$er guru ve daha ileride olanlar iin de umumen er buuk guru cret alnmas mukarrer olan nizam iktizasndan olmaktan ni bade ma. 5 a Cel divan : Buna dvan celisi dahi denir. ri divan yahut divan irisi demektir. Sls ile s' ls celisi arasndaki mnasebet ne ise di van ile cel divan arasndaki mnasebet de odur. Sls kaleminin takip ettiimiz cereyanna nazaran cel divan slsn

klm deil divannin bymdr. Yani sls kalemi mevkiini ve cereyanm divanye braktktan sonra divan kalemi nin tabi cereyanna bir yenilik verilmi ve bu yeni cereyana gre divan celisinin divan esas zerinden yrnmek suretile harf ekilleri ihdas olunmutur. ki yaz harflerinin yanyana mukayesesinden bu cihet tebarz eder. Bununla beraber ara larnda bariz farklar da vardr. Celj di vannin harfleri ekseriya birbirine girift olarak bir veya iki satr zerine yazlr divan ise bir satr zerine istifli veya istifsiz olarak yazlr. Evvelkinin hareke-

131-

releri vardr. Divannin ise bir iki okutma iaretinden baka iareti yoktur. Cel diva nnin harf teekklnde kalem cereyan daha geni yani kavisler daha ak ve uzun olduundan harfleri Jaha byk grnr ve-kalemi de divan'ninkinden kaln olur. Divande ise bu cereyan biraz daha ksa, kavisler daha az ve harfler daha ufak ve krk olur. Ayni kalnlkta bir kalemle hem divani hem de cel di van yazldn dnrsek kalnlk iki sinde de ' bir olduu hlde harflerinin birbirine benzememesinin sebebi kalem cereyannn birinde dar birinde geni ve kavislerin ve meyillerin birinde fazla bi rinde az olmasdr. Bu yazy arivde hemen hemen yalnz ferman ve berat gibi vesikalarda gr yoruz. Sebebi de lks bir mahiyeti haiz olmas ve tahrife msait bulunrriamasdr. Yaznn umum heyetinden bir azamet okunur ve sanki sdr olduu makamn azametine bir niane gibidir. Yazlmas zor olan ve bir sant ii bulunan bu yaz harekeli yazlar iinde biraz daha zor lukla okunan yazlarn banda gelir. Bunun iin harflerini mabihlerini at mak suretile ayrca gsteriyoruz : aretleri :

^ ^ }

Mfred ve mrekkep harf ekilleri

132

t 5

6^"
3

Bu yaz Ue yazlmj br kajrd rnei :

9*

9^ T.Vt*

13.'

Okunuu : 1 Cenb- halik--kevneyn tekaddeet zatuhu an i-ebehi vel-misl, 2 Hazretleri dnyann mezrea-i hiret idtiih Resuliyle beyan buyurmu. B nce divan ve divani krmas : Neshin incesile krmasnda plduu gibi. divannin de incesile krmas birbirinden farkldr. nce divan cel divannin kar tldr ve bu inceliin haddi yoktur. By le olmakla beraber divannin derece de,derece klmdr. Byrse yine diva n olur. divan krmas ne kadar byrse yine divani krmas olur. Maamafih sanat bakamndan biribirinden farkl bulunan bu iki yaznn okunmalarnda divan harfleri nin bilinmesi kfi gelmekle beraber krma eklini incesinden ayrt etmek iin harf ekillerini ayrca gsterdik. Divan krmas sanat fark gzetilmek. sizin ilk nazarda divaninin biraz daha sa delemi ve ufalm bir ksm grnr ve ondan daha abuk ve kolay da yazlr.' Fakat bu sr'at ve kolayl hasebile harf leri biribirine eklenmeye ok msaid ol-

duundan baz yerlerde kelimeleri ayrt etmek pek mkil olur. Ve yine bu sebeple" tahrif ve taklide de pek msait deildir. Bu yazy arivde ekseriya vakfiye, i'lm, hccet, berat, ferman, ilmhaber, tafsil Ve emsali vesikalarla bunlarn kalarnda ve bu kaydlar etrafndaki tevki' ve tahiyelerle zeyl ye derkenarlarda g ryoruz. Arivin oklukta ikinci derecede yazlarndan bulunan bu yaznn okunamyacak kadar.zor ve sk satirli olanlar da vardr. Hatt ince ve orta kalnkta yazlm yle muhtelif tipler grlr ki bunlar okumaik bir ihtisas ii addoluna cak kadar zordur. Onun iin gstereceim z harf ekilleri nihayet kk apta bir anahtarlk yapmaktan ilelri gemez, n c e kalaylarn renmek sonra derece derece zorlarna gemek en salam yol dur. Mfred ve mrekkep h.^rf ekillerini mabihlerini atmak suretile aaya dercediyoruz : tfaretleri : , ^ . .

Mfred ve mrekkep harf V3

fekillerr :

A/

. Divan -krmasile yazlm bir kayd

rnei;':

Okunuu : eyh-ul-islm ve Mftiyil e n m molla Aliyy-l-fenr vakf tevfiyetinin evld- vkftan Husmddin Efendiye tevcihi varid olan Bab-s-saacle Aas tezkiresinin mel-i miinifinden msteban lolmala bu mahalle erh verildi. 4 TA'LKYAZI Eski yazlarn eitleri bahsinde ta likin fruat- kf ile hatt- pehlevden ahnm mrekkep bir- yaz olduu sylenmiti. Bugn ta'lik kendi bana basit bir nevi addolunacak kadar tekml etmi mm taz bir haldedir. Bal bana bilinmesi icap edri incelikleri ve dier yazlarda grlmiyen harf ekilleri ve kaleminin seyrinde kendine hs bir tavr vardr. Ka lemin ilk vaz' ve yazarken gidii bir ba ka dier yazlardakinin aksine bir bak a da onlar gibidir. Yani harflerin bir sa a bir de sola baklar vardr. Mesel .

' olunup ezi'm meyillerin derecesini ta'y>ne hizmet eder. Umumiyetle keideler iki harf itibar olunur. Maamafih baz mstesna hallerde biraz az veya biraz fazla da olabilir. . Yine o tenazurun icab olarak kalem cereyan biri kelime, dieri satr tekiline id olmak zere iki satr (satr izgisi) takip eyler. Evvelki satr dima kalemin ilk vaz'ridaki zaviyeyi yani cereyan meyr lini takip eder :

ve harfin

gibi. Bununla beraber bu iki bakta umu m bir insicam dahi gze arpar. Bundan dolay yazlmas cidden zordur. Her har finde biri akul dieri ufk hatta id ol mak zere iki tenazur (karlkl bak)

vardr.

Bu tena-

I zrlar akul hattn ufk hat iizerinde kesi tii yerden itibaren harfi iki msavi par aya bler. Ve bu tenazur bir harfin bir noktalk parasnda dahi grlr. Harfleri" lmekte mebde' bir nokta olup harfler umumiyetle ile be nokta arasnda d ner dolar.' Drt cezim bir nokta itibar

iki ucundan izilecek biri ufk dieri mail iki hat kelimenin btn harflerinin teekklnde ve satr iindeki alaca nizama hkim olur. Birinci kelimenin stnde^n kalemin ilk meyline muvazi ola rak geen mail hat ikinci harfin veya ke limenin altndan geen mail hatt tekil eder. Bataki harfin asl yaz satrna meb de kabul edilen noktasndan geen ufki ve mstakim hat istikametinde kelimele rin dizilmeleri de yaznn umum nizamn kurar. Harfleri ve kelftneleri tartan a kul ve ufk ve mail hatlar ne kadar oalrsa oalsn akuller biribirine, ufkler biribirine, mailler biribirine muvazi bulunur. Baz mstesna ahvalin zuhuru bu kaideyi ihll etmez. u. kadar var ki bu mstesna haller sanata mteveccih bulunmaldr. Yani gzellik vermiyen istisna haller mergup deildir. Mesel satr sonundaki harf veya kelime nin dierlerine nazarai mstarndan bi raz yukarda bulunmas mergup saylan bu mstesna hallerdendir. Ta'lik harflerinin hi bir haddinde mstakim hat yoktur. Yani yai temamen tedvir'dir. yle ki birinci mstara teb'an teekkl eden bir harf dier bir harfe bi timeye mni olacak gibi bir halde niha yet bulur, fakat ayni zamanda satr mis-

tanna tebean da umum heyette gizli bir bitime ve btn yaz yekpare bir kelime halinde ma'nen birlemi bulunur.. ite bu yazya ta'lik denilmesinin asl sebebi bu iki mstarn biribirine olan bu gizli alkasna ve kalemin cereyannda bu mstarlara muallak bulunmasna . iaret olsa gerektir. Farsa kelimeler bu yaz ile daha ahenkli yazlr, arapa ve Trke kelime ler onun kadar msaid deildir. Sls ve nesih ile arapa ve trke kelimeler, di van ve rik'a ile de trke kelimeler daha ahenkli yazlrlar.' Arivde ta'lik yaznn pek gzellerine az tesadf ediyoruz, ince ta'lik ve ta'lik krmas daha oktur, cel ta'lik ise ariv de yoktur. aretleri : Bu yazda noktalarndan baka umu miyetle be iaret kullanlmtr ki hem okutmaa hem de tezyine hizmet ederler. 0

noktalardan evvelkisi altta, ikincisi stte bulunur. s tn, esre iareti iin de iki stn, iki esre olarak da kullanlr. Bazan trenin de kullanld vardr. Sonradan baz hare keli ta'likler de yazlmtr ki harekesizle re nazaran bunlar bir derece daha kolay okunur. Mfred ve mrekkep harf jekilleri :

136

>>
r ^ 6

J?

137

Bu yazda keideli ve hatt keideslz sin'lerin altna da muvazene iin nok' ta koymak dettir, fakat her yerde mu hakkak koymak lzm deildir. Ta'likle yazlm bir kayd rnei :

138

7.

y i
Okunuu : Derun-i vakfiyye-i ma'muln bihamda mastur kffe-i urt ve kuyuduma riyet mteazzir oldukta galle-i vakf- mezk rum mutlaka mslman fakr ve miskin lere verile deyu tebyiri-i urt birle. a) Ta'lik celisi : Ta'likin irisidir. Bu irilik iin bir had tayini miimkin deildir. Harfleri ta'lik harflerinin aynidir. Fark. kalnlndadr. Binaenaleyh ta'lik harfleri grldkten sonra celilerini okumak iin yaz cihetin den asla hit zorluk bahis mevzuu olamyacandan ayrca harf ekli gstermee lzum yoktur. Ancak bir ka satr zerine istifli ve msenn tarznda yazlmlar vardr, bunlarn mndericat daha ziyade arapa, farsa lisanlarla olduundan dil ve iml bilinmedike okunacak yazlardan bir netice alnmaz. Ta'lik celisine cel ya zlar bahsinde bir nmune vermitik.^ Fotoraflar serisinde de bir ka misl daha grlecektir. b) nce ta'lik ve ta'lik krmas : nce ta'lik, -(a'Iikin inces:dir. Byrse yine ta'lik olur. Bunun pek incelerine ta ^ 1 . . lik gubarisi denilir ki byrse tam ta'lik olmaz. Sanki kalem ucu ile toz gibi ince olmasndan kinaye olarak bu isim veril mitir. Ta'lik krmasnn daha ufa olmu olur. Krma ta'lik bytlrse yine krma olarak byr. Krmas incesinden daha abuk yazlr. nce ta'likte yaznn kale minden fedakrlk yoktur. Krmasnda ise bazan kendi kaleminden biraz fedakrlk veya dier bir yaznn kaleminden biraz alma bulunur. Yahut baz harfleri ta'lik baz harfleinde buna yakn bir yaznn kaleminden hafif bir ilve bulunur. Fa kat ta'lik harfleri grldkten sonra bun lar okumak kolaydr. Geri her yazda olduu gibi iltika ittisal suretile yaplm

d/

gibi bir ta

km kaleni cilveleri kabilinden ekillere de tesadf olunursa da bunlar bir ere ve iine almak kabil olamadndan bylelerini zamana ve melekeye brakmak daha doru olur. Yani bunlar grn artmasile kendiliinden halledilecek ey lerdir. nce ta'lik ile yazlm bir kayd rnei:

139

'

i*

Okunuu : Emma ba'd, ibu kitab- shhat nsbm tastr ve imlsma bis ve badi oldur ki Mahruse-i tstanbulda Molla Aliyy-lfenar mahallesinde vaki' konaklarnda eref mukm halen Bab-s-seadet-i-erife Aas sahib-l-hayrati veUhasent devletl Beir Aa ibn-i Abdlmennan hazret leri Meclis-i er-i erif-i Ahmed ve divn-i din-i mnif-i Muhammedde lieclit-tescili emr-il vakfi vet-tekmil mtevelli

nasb il tayin buyurduklar Sekban Aa larndan Cafer Aa ibn-i Mustafa mahza rnda bilav'hi takrir-i kelm ve ifde-i anil-merm buyurup silk-i milk-i sahi himde mnselik emvalimden olup hasbeten lil-lhs-samed ifrazeylediim yz bin kuruumu vakf- sahih-i ser' . ve habs-i sarih-i mer le vakf habsedp.
T a ' l i k k r m a s i l e y a z l m bir kaycl r nei :

Okunuu
Vkfn art ve tayin ettii zre her sem mezkr camiinde bir mevlid-i erif kraat olu narak mevlid-hana al tarik-s -sla galIe-i vak fndan onbe guru verilecei bu mahalle erh verildi [ 1 ] .

bir nmune gremiyoruz. Nesih ile ta'lik ve bunlarn krmalar hakknda malmat edindikten sonra nesta'iikin harflerini okumak bakmndan ayrca gstermee hi de lzum yoktur. 5 RK'A YAZISI

C Nesta'lik :
B i r de nMK ile ta'likin m e z c i n d e n d o mu nesta'lik denilen ve ta'lik k r m a s n daha d a n b a k a olan m i i r r k k e p bir y a z

Vardr k i harekeli, harekesiz, n o k t a l v e noktaszlar da vardr. A r i v d e bu y a z d a n n Aslnda grlen mevld kelimelerinin iin imls yanltr. Dorusu mevlid olduu burada o suretle okunmu ve yazlmtr.

Bu yaz harekesiz olup divan kalemi' nin biraz daha kslarak harf ekillerinin sadeletirilmesinden ve kavis ve meyille rin azaltlp cereyanda sr'atln oaltl masndan ibarettir denilebilir. Rik'ada esas olan mmeyyiz vasf, harflerin yu varlakl az, dzl ok olmaktr, asl maksat da sr'atle yazlmasdr. nk bu yaz tesvid, mektup, pusla ve sair

140

mraselt gibi elde sratle yazlmas mat lp olan hususat iin ihdas olunmutur, ihdas tarihi malm olmamakla beraber divanden sonra olduu kuvvetle muhte meldir. Burada bir noktaya temas etmek isti yoruz. Malm olduu zere ruk'a, kt ve deri paras demektir. Reka' da sr'at manasnadr. Bu ya2ya eskiden rik'ann cem'i olarak rk' derlerdi. Bunu bazlar ruk' diye okuyorlarsa da yanltr. Biz arapanm bin-i nevi' sigas gibi (rik'a) ya mahsus, olmak zere sonradan (rik'a) demiiz ki, paralara, puslalara yazla bir nevi yaz demek olur. Aklm sittede geen rikfe , rik'a yazsndan tamamen bakadr, ona rik'a denilmemitir. Rik'a tevkie tabi olup tevki' krmasn andran ve harflerinin ou dar ve kk ve dz ve bitiik yazlan bir nevi yazdr. Okunmas da o yazlarn harflerini belledikten sonra bakaca harf ekli ver mee lzum yoktur. Rik'anm yazma ba kmndan sanat incelii de bizi burada alkadar etmez. Gelelim rik'aya : Rik'a, lik* ve divan krmasndan da ha abuk yazlmaa gayet elverilidir. Harflerinin ksal ve dzl hasebile abuka yazlmaa ve birbirine eklenivermce fazla kabiliyeti vardr. te bu hal yazmay kolaylalrsa bile o nisbette de okumay zorlatrr. Rik'ann bu sr atle yazlma kabiliyeti rik'a krmasn do urmutur. Yaktile Babli krmas deni len bir yaz daha vard ki rik'a krmala rnn en olgun eklidir. Rik'a ile krmasn bilmiyenler krmalar rik'a-zannederler ve o namla sylerler. Son zamanlarda rik'a tabiri daha ziyade krmalarnn ismi olmutu. Arivin oklukta nc dere cede yazlarndan olan ve rik'a diye an lan yazlarn yzde doksan rik'a krmasdr. Krmann okunabilmesi iin rik'a harflerinin grlmesi kifayet eder. Rik'a yazsnn kalemi cereyann dai ma akul veya ufk hatta pek yakn bir tarzda takip cdei- ve bu sebeble kalem

makta (kesimi) akul hattndan pek az sola meyil ile konur. Bu ilk konuun a kul ve ufk hatlara olan nisbeti bir har fin veya kelimenin btn harflerinin ya zlmasnda muhafaza edilir. Onun iin kalemi eri veya doru kesilsin bu nisbet gzetilerek yazlr. Asl yaznn kalemine mahsus olan meyil, cereyanda muhafaza edilmek zere harflerinin teekklnde k ve ini zaviyeleri (tevazn zaviye leri) yekdierine msavi olur. Bu msavatn tenazurunu gzeterek ihdas edilen harf kavisleri daralr ve uzunluu bir noktay gemez ve her nok ta uzunluunca kavisler mecrasn dei tirir ve k zaviyesi ini zaviyesini kar lar ve harfin tenazur esas bu karla mada aranr. Rik'ann kendi bir noktas kaleminin kard fam noktann yarsdr. Harfle rinin llmesinde esas nokta da kendi noktasdr. Bunun ilk konuu ne nisbette meylediyorsa btn harfletinin erilme sinde bu nisbet gzetilir. Rik'a yazsnn mstar bir hat zerinedir ve bu hat nok tay yarsndan blecek ekilde balar ki bunun manas kalemin tam kalnlnn en ziyade bu satr hatt zerinden geeceini gstermektir - Kollar ve bacaklar bu kayddan mstesnadr. - Onun iin harflerin akul hattna dik gelen en kaim yeri ms tar hattnn ortasndan geer ve kelime lerin satr iinde birbirine nisbeti de her harfin kendi mstarna olan nisbetine g re olur. Mesel birbirine bitien harflerin en sonuncunun ortas mastarn zerinden geer. Bunun baz kelimelerde mstesna tutulduu da vardr. Rik'a kaleminin de kahn veya ince ol mas mahiyetini deitirmez. Yalnz kaln veya ince rik'a denmekle ayrt edilir. Rik'a krmalar ise kalemin olduka tahavvle uram ekillerini muhtevi oldu undan rik'a krmas ismini alr. Rik'ada baz harflerin kalem cilvesi kabih'nden mesel yerinde gibi husus e

killeri vardr. Ve bunlar rik'a kaidesine

141

pek tbi olmazlar. Bir kelimenin teekkl kabiliyetine gre muhtelif tavrlarda bu-, lunabilir. Mesel

vc emsa li ekiller haddizatmda rik'aya deil di vanye ve rik'a krmasma id hallerdir. Byle ekiller kalemin hzmdan domu, onlardan da krma zuhur etmitir. Arivde bu yazlardan baka rik'a ku mas m divan krmas m nesta'lik mi yoksa u veya bu yaznn yalan yanl bir kartrlm m olduu anlalamyacak kadar bozuk olanlar bulunduu gibi bunlar arasnda bir dereceye kadar kolaylkla okunabilenleri de vardr. Fakat siyakat gibi okunmas cidden zor olan yle karklar da vardr ki en ok mkilta da bunlarda rastlanmaktadr Onun iin bunlarn okunmas meleke ve ihtisasa mtevakkf bir itir denilebilir. aretleri ;

ir

Benzerleri atldktan sonra mfred ve mrekkep harf ekilleri

\
V

L
*

142

>

B-

ncesile yazlm bir kayit rnei :

>'u

'

"

' '

'

Bu kaydm rik'a krmasile yazlmas:

Okunuu : Vuku' bulan talep ve iltimas zerine vakf- mezkrun muhasebesi mtevelli ve nazr- vakf huzurunda r'yet edilmi ve galle-i vakftan bin otuz akann yed-i

mtevellide ihtiyaten hifzedilerek yetmi mtevelli elile rbah ve istirbah olunmak zre re's-l-mle zanrn Uve edilmi olduu mulsasebe tezkiresinden anlalmala bu mahalle erh verildi.
143

SYAKAT

YAZISI

Bu yaz arivin oklukta ve zorlukta birinci derecedeki yazlarmdandr. Bir baka rik a ile divan krmasnn, bir ba ka kf hurdas ile rik'a krmasnn bir mezci gibi bir baka da btn grd mz yazlardan bambaka bir mahiyette husus bir tip gsterir. Yazlmas bir de receye kadar kolay grnen bu yaznn okunmas cidden zor, mnhasran bir ihtisas iidir. Siyakat tabirinden de anla laca zere yazl kelimelerin ve ma kamn icabna tbi, yazann kalemi sevkindeki insafna kalm, siyak ve sibak karinesile okunabilecek bir yazdr. Bu nun zuhur tarihi hakknda muhtelif riva yetler vardr. Selukiler zamannda buna benzer bir yaznn mevcudiyetinden de bahsedilmektedir. Fakat bunun siyaka! olduunu tevsik edecek elimizde henz kat' bir delil yoktur. Maamafih eski kaydlar zerinde yap lan tetkikattan siyakatin de olduka eski olduu ve muhtelif tarihlerde muhtelif ekiller alm bulunduu muhakkaktr. Eskilerini okumak daha zor olmakla beraber okunamyanlar da pek oktur. Fakat gzellik bakmndan eski siyakatlarn sonrakilerden stn olduu grlr. Bu yazda sr'at, ihtisar ve sirriyyetin h kim olduu anlalmaktadr. Bunun ilti zamna en bal sik resm kaydlann ayar nazarndan korunmasdr. Filhaki ka bu yaz umumiyetle resm kaydlar car'olmutur. Maliye, Tapu, Evkaf, Dev let Ariv diresindeki eski defterler bu nun birer delilidir. Bunlar haricinde bu yazya az tesadf olunur. Siyakat sade grnr bir yazdr. Sa delii kalamindeki tabi ve sratli akn icab olarak harflerinin ufalm ve ksl m bulunmasndan ileri gelmekle bera ber harflerinin mnferid haldeki ekillerile satr iindeki mrekkep ekilleri bamba kadr. Harf balar umumiyetle kk, kollar ve bacaklar ksa, anaklar bazan dz ve bazan muka'ar ve krkl olur ve her kelimede az ok bir ihtisar mehud bulunur. Satra diziliinde evvelki kalem
144

hasislii bir dzye gitmeyip baz keli melerde ve. harflerde kalem akna geni bir cmertlik verilerek balar byk ba caklar uzun, bir harf veya kelime yerine gre bambaka yeni bir kla sokulmu bulunur. Sonra kelimelerde, yazanlarn hususiyetlerinden domu yle yabanc lklar grlr ki bunlar bir kaide allna almak mmkin deildir. Nesih krmas, divan krmas, rik a krmas ve hatta kf hurdas gibi baz yazlarn harf e killeri az ok bir tadil ile siyakat harfleri arasna kartrlarak yazlm olduundan siyakatin yalnz elifbasn grmekle m rekkeplerini okumak kolay deildir. Bu yazda harflerin ve satrlarn birbirine ya kn olmas hemen hemen bir kaide gi bidir. Buna fazla balanan hattat veya katiplerin yaz hususiyetlerinden inzi mam eden baz araz evsaf ile yaz muh telif tipler arzeder. Bu yaznn esasnda nokta varsa da arivdeki siyakatlerin noktasz yazlmala r noktasz yazlar bahsinde geen sebep lerden dolay tercih edilmi ve bunlar noktahlarndan daha ok bulunmutur. Bu hal yaznn kln gze bir kat daha yabanclatrmakta ve kelimeler mesel:

^ kelimelerinde grld gibi bilmiyenler iin bir ifre, bir bilmece halini almakta dr. Hele satrlarnn birbirine gemi de necek kadar sk olmas bir takm farsa kelimelerden mntehap stlahlarn klie halinde ve baz tadiltla yazlm bulun mas dierlerinde grlmiyen bir yaban clk ve gizlilik daha ilve etmektedir. Onun iin elifbasn ve. baz mrekkep harf sekilerini grmekle bu yazy oku mak mmkn olsa bile bu okuyu arzedilen sebeplerden dolay ayni zamanda yanl okumaya da birer sebep tekil ede bilir. Onun iin bu cihet bilhassa sivakat tahsilinde gz nnde bulundurulmas icap eden mhim bir husus olduundan her halde erbabndan renilmesi tavsiye olunur.

Bu yaz arivde daha ziyade vakflarm en eski kayd]arnn ve bunlarn geirmi olduklar tevcih ve emsali vakalara id tedavl kaydlarnn bulunduu hazine defterleri ismi altnda toplanan defterlerle bunlarn fihristlerinde, eski muhasebe koan ve defterlerinde ve bz vakfiye kaydlarnn ba taraflarnda, nukataa defterlerinde, mhim muamele evraknn, vesikalarn, temessklerin kaydlarna id erhlerde, derkenarlarda ve emsalinde grlmektedir ki bu defterlerdeki kayd nakli keyfiyetini de hassaten gz nnde bulundurmak-lzmdr. Dolmu bir sahifeyi baka sahifeye nakletmek lzm gel dikte dolu sahifenin cilde yakn bir yeri uvaldzla delinerek be on yap rak sa veya solda bo bulunan bir yere geip bu delikten krmz veya siyah bir izgi ile iki sahife birbirine balanm bu lunur ki bu srra vkf olmyanlarp kayd taharrisinde ve bilhassa tedavl kaydla rnn irtibatnda hat ve mkilta de cekleri tabidir. Bu izahlardan anlalaca zere siyakatin harf ekilleri iin kat' surette br l vermek .kabil deildir. Bununla be raber bir elifba nmunesi vermek imkn da bsbtn kalkmtr denemez. Bu muh telif ekillerin en ok tekerrr etmi ola nndan iktibas edilerek takrib bir elifba tanzimi bu yazy hi grmemiler iin bir dereceye kadar fideli olabilir. Hele buraya kadar geen yazlar hakknda ik tiza eden kfi malmat elde edildikten J

sonr muhtelif tipler gsteren siyakatler zerinde mtalea imkn azam derecede elde edilmi demektir. Vakflar Umum Mdrlnn bu eserden nce nerettii siyakat yazs adl kk kitap da takip edilirse mkiltn ou bertaraf edilmi bulunur. $aretl en ^ suretinde yazlr. nokta bazan

bu izafet iaretidir. Mesel O l m J Tersanc-i mire,

zrve- oebel,

karye-i Halil, Hemzenin asl ayn olduundan hemze iareti bazan ayn yerinde kullanlr me sel arapa an diye okunur ki den de mektir. ' Nitekim siyakat rakamlarnda ayn bu suretle de kullarulmtr. Siyakat elifbas :

=5

H=.
145

(i

1^

Mrekkep ekilleri :

U L U

Baz mrekkep kelime nmuneleri :

>\r"

Sem

V ^

Melce' Melce'

^ i ' ^ ' MUhimm&t y a h u t M i h m a n

LJ>^

Bazan

Mhim

Kamer

Mseddes

JL
14fa

M i t f ^ ^

Mehmed

mmm^

Ahmed

Mahmud

Mermer

Lahid

Halil-yahul-Celil Alacalar

. i
Abdllah

Virn. - veya - virane

Murdiyye Mstafa'

^ ^ ^

Fodla

hisap

'^^5y

Musa

<r-ja

Veli

Kayid

dnm

^2>J

Sni

Bey Musahhih - veya - M u s a h b a h

istanbul

o y

r U ^

vUii

olan

Amasya

Keid

Cerrah - yahut - Cerrh

Czc yahut ^ Cerci - yahut Cebel Kasaba Harci - yahut - Cerhi Hrn yahut dlj Matialle Ahli Cici Havran

devirhan

\j>

Birlik - veya - terlik

Czhan

Hilal

Furun

Mrr-u dehir

-I

Al

y ^^Jk

Mrr.u zeman K&tib-i vakf

^^J^Sk
Kayit de

devirhan

^ Becye

Tabib-i Bimarhanf

Fermude yahut fcrraudcn

Meimet Bey

ezan sebeb ki

"ir

Hae Halil Bey

Mushaf. erif emek yimcz hatb- camii'

Mezzin-i Minre

Vilyet.! Sinop

vS,z>--:krsi

Sleyman dede merkadi

Nzr- vakif Becye es>seyyid Hasa'n Bin-i 'Ahmed

eme-i Zeyrek Yakub der Gynk

148

Dieri a
Ketebehu Mahmud yani Bunu Mahmud yazd

siyakat ' '

rakam olup arapilh. aded isimleri

Siyakatle yazlm bir kayd rnei :

nin birinci, ikinci harfleri sonra mertebe mertebe dierleri ifre olarak alnm ve siyakat yazsiyle husus bir ekil verilerek siyakat rakam olarak kullanlmtr. Bir den ona kadar olan adetlerin ekilleri .''unlardr

Okunuu : Bery-i terlib- vazif- evkaf- hade me-! cami-i erif-i merhum Gzi Murad Paa der mahalle-i Aks'aray der stanbul. (Fazla malmat iin risine mracaat oluna.) a fotoraflar se S 6

Rakamlar ve ay simleri :

Vakf kaytlar arivinde eski yazlara id balca iki trl rakam kullanlmtr. Birisi siyakattan maada btn yazlar ara snda mterek olup sfrdan dokuza ka dar olan ekilleri unlardr :

10 Birden on bine kadar olanlar arivin Haremeyn Hazine Fihristi adl defterin sonunda ayrca yazl bulunmaktadr. Si yakat rakamlar u mislde de grld zere derhal bellenemiyecei ve zihinde tutulmalar zor olduu cihetle her birinin yakamla mukabilleri altlarnda veya hiza larnda gsterilmek suretile tanzim edilmi baz eserler vardr. Nitekim stanbul in klp mzesinde bunlarn (90) milyona kadar hayli uzun sren bir cetveliyle ksurata ve taksimi guremaya id olanlar ve daha baz rakamlar gsteren yazma ve tek nsha gzel bir eser vardr. Bunlar aynen buraya derce frsat bulamadmz dan ancak ariv ilerine kifayet edecei anlalan haremeyn defterindeki ekillerin bir fotorafisini aaya der ile iktifa ey ledik. Lkin bu grlen ekillere her def lerde aynen rastlanmaz ve umum ba kmdan bunlarla iktifa etmek doru ol maz. Hele ksurata id olanlarn ayrca grmek icap eder. Bu itibarla nklp Mzesindeki mezkr eserin ayrca tab" ok faydal olacaktt.
1 49

r
V

ki rakam bazan:

rakam.

bazan:

ve bazan:

d r t r a k a m da bazan :

eklinde

yazlmtr. Onlar, yzler, binler, ilh.. adetler bey nelmilel rakamlarda olduu gibi tekil olunur.

Ay isimleri : Arivde ve bilhassa siyakat yazlarn da arapa aylarn isimleri ekseriya bir ifre halinde yazlr k i bunlar u cetveiide grmek kabildir. Muharrem Safer Rebiulevvel Rebiuihr Cmadelul Cmadeihire = = ^

Receb aban Ramazan

avval Zilk'de Zilhicce =

(j L JS

Arapada aym ilk gnne s > gurre son gnne j.U selh denir. Mesel: ^-0 ^ gurre-i . ban'n gurresi yni

ibtidasi

't

selh-i B. recep sonu

demek olur. Aym birinden onuna kadar olan ksm na evil, 1 i den 20 ye kadar olanna ev st, 2 i den 30 a kadarna da evhr de nilir. Ve mesel : Jft, Evil-i za.

hiyettedirler. Dier yazlarn zuhurundan sonra kf bu amel zenginliini kaybet mi ve celisi tezyini mahiyette gzel san'atlar arasnda hl yaamakta bulunmu tur. Fotoraflar serisinde bunlardan bir ka nmuneye rastlanacaktr. Bilhassa pek eski bir mushaftan [ I ] aldmz sahifelere dikkat edilirse kf hakknda bir fikir vermee kifayet eder. Cel kflerin bunlara benzepedii de yine bu fotoraflardaki balklardan anlahr. Sonra, bir zamanlar ma'kl ve kf celleri ayrt edilmemi ma'kller de kf zannolunarak bu namla ydolunagelmi ise de doru deildir. Yukarda da bir nebze arzeddii zere ma'kl harfleri tamamen dz ve dnm noktalar kelidir, yani tamamen kbik bir yaz dr. Kfnin her nevinde ise bundan fark l olmak zere dzlkle beraber yuvar lak, tedvirimsi ksmlar da vardr ve d nler daha ziyade kavislidir. Ta, aa ve demir iiliklerinde ma'kl yazya ok tesadf olunur. Fakat baz iilerin yazdan anlamamalar hasebile keler kaybedilerek az ok tedvirimsi bir hale konmu ve baz oymaclk tezyinat da ilve olunarak kfden ayrt edilemez bir hale getirilmi ve bu sebeple ma'kl de kfnin bir nev'i gibi anlals^gelmitir. Sonra, Seluk devrinde ma'kl ile kf arasnda bambaka tipler gsteren yle yazlar da vardr ki ne kf ne de ma'kl olmyan ve fakat ayni zamanda ikisini de andran bu kabil baz yazlar da umu miyetle kf diye hret bulagelmitir. Biz bu hrete dokunmak istemiyoruz, fakat bu kark ve zengin safahat arasnda kf'yi retmei tekeffl edecek bir harf ekli koymaa kendimizi salhiyettar g remiyoruz. Ancak gz kfye yaklatrabilmek zere fotoraflar serisine bir ka sahife koymu bulunuyoruz. Bunlarda baz yuvarlak noktalar grlr. Bunlar
111 Tirede Necip Paa ktphanesine id olan vo harekelerin kabulnden sonra (H. 99) da yazld sylenen bu kitap halen Ankarada Vakflar Galerisinde muhafaza ve tehir olun maktadr. 151

i^^j]

evhr-i b. ilh....

diye yazlr ve bu srasile zilka'denin evvelleri, evvalin ortalan, zilhiccenin sonlar demek olur. Siyakatla yazlm kaytlarn tarihi umumiyetle hicr yni islm tarihidir ki imdi 1 361 inci senedir. Bunu mildiye tahvil iin aradaki farka gre hisap etmek lzm gelir. Bu husus ta neredilmi baz eserler mevcud ve on lardan istifade her zaman iin mmkin olduundan tafsiline gemiyoruz; Arive id syliyeceklerimiz burada bitti. Umum bakmdan kf yaz hakkn da da bir ka kelime sylemek isteriz. yle ki : B Kf yaz : Kfi yaz esasen vakf kaytlar arivin de yoktur. Fakat eski eserler meyannda bilhassa celisine ok tesadf olunur. Ni tekim Bursa Ulucamiinin duvarlar bun lara birer meher gibidir. Kfi pek eski kk yazlardan olmasna ve baz muhte lif tipleri halen yaamakta bulunmasna ramen devir devir ok ekillere girmi olduundan bu yaz bal bana bir lem dir denilse mbalaa edilmemi olur. CahiHye devri kufisi (Islmdan evvelki de vir) Asr- Saadet, Emeviye, Abbasiye Seluk, Osmanl devri kufileri gibi birbi rinden farkl-hususiyetler gsteren nice ekilleri vardr. Celileri gibi inceleri de ayrca grlmee mtevakkf olacak ma

harekedirler. Kfde esasen hareke yok iken sonradan bazlarnda ve bilhassa mushaflarda suhulet iin hareke kullanl mtr. Ve bu harekelerin, harf noktala rndan ayrt edilmek iin baka bir renkte konmas tercih edlirmi. Bir yuvarlak nokta harfin tam stn de bulunursa stn, altnda bulunursa es re, harfin iine veya st kenarna dokunur bir halde bulunursa tredir. ki yuvarlak nokta yine bu artlarla bulunursa srasilc iki stn iki esre ve iki tredir. edde ve cezim ve med bildiimiz ekillere yakn

dr. Cel kufilerde hareke kullanlmam ancak tezyin ve mvazene iin baz zid ekiller ve harflere fazla hareketler ilve olunmutur ki bunlar baz yerlerde harf lerden temyiz etmek biraz gtr. Bu iti barla siyakatten sonra okunmas mkil grnen yazlardan birisi de kf ve envdr denilebilir. Lkin biz btn bunlar okunamaz grnen mkil yazlar arasna ahrsak bildiimiz u veya bu yaznn elif bas,yardmile ve tahlil ve terkip mebdeleri vastasile hepsini de okumaa mu vaffak olabiliriz. yle k i :

VI Mkil Yazlarn Okunmas

( Tahlil ve terkip mebde'leri )
T yukardan buraya kadar yazdklar mz bilindikte nve muhtelif yaz ekillerine az ok ittl' hasl edilmi bulunulduktan sonra arap harflerinin muhtelif yazlardan alabildikleri yeni klklarn birok tipleti grlm olaca cihetle bu gr ve bi liteki meleke sayesinde kf harfleri ze rindeki zid ksmlar ata ata (yni yazy tahlil ede ede) harflerin asl cevherleri ni tekil eden ksmlar ele alarak bunlan bildiimiz harf ekillerine zihnen yaklatra yaklatra onu deta yeniden yazarcasna (yni terkip .edercesine) yahut bir kt zerine bildiimiz ekillere evire evire mtalea etmek suretile okumaa muvaffak olabiliriz. Yaz nevi'lerinin harflere, yahut dier sanatlarn asl yaz ya zammettikleri veya ondan zayi eyle dikleri sabit veya geici vasflarn tann mas (tahlil mebdei), sonra bunlarn ara sndan asl yaz nevini veya hususiyetini tayin eden sabit vasflarn tannmas (ter kip mebdei) sayesinde btn mkilt halletmek mmkndr. Mesel bir ressa mn tablosunda grlen bir yaz resminin zerinde tetkikat yaptmz zaman bun da tersim sanatnn gzettii tenazur he saplarndan doan bir takm sabit ve ge ici vasflar bulunduu gze arpar. Bu vasflarla o yaz resmi bildiimiz yaz .ekillerinden farkl bir manzara ile gr-*
152

lr. Yaz arpk veya kaln balarken ya va yava incelip gider. Yahut iki kena rndan sktrlm gibi harfler birbirinin iine girmi grnr. Bu ve emsali vaz yetlerde yaznn gzellii de, okunuu da mkiltla mterafk bulunur. Byle yaz larn ise elifbas yoktur. Hakikatte ressam onu tablosundaki dier ekiller gibi tersim etmi olduundan o ekil yazdan ve yaz maktan deil, grten ve tersimden gel mi ve asl yazy az ok deitirmitir. (Fotoraflar serisinde misller verilmi tir) bu vaziyet inde yaz nevini tayin et mek veya okumak veya yaznn gzellii ni, irkinliini takdir edebilmek phe yok ki bambaka bir itir. Bunun gibi bir m hrde grlen ters yaznn veya ters ba slm bir mhr yazsnn, tezhip sure tile veya minyatr kabilinden yaplm, yahut hkkedilmi, yahut da taklit veya tahrif edilerek yazlm veya kopye edil mi yazlarn, istifli, girift, yazlardan v cuda getirilmi eserlerin, okunmas ve bunlardaki sanat inceliklerinin takdir edil mesi gibi mhim ve ince hususlar, hep arzedilen tahlil ve terkip mebdeleri saye sinde halledilir, bu mebde'lerden istifa de kudreti ne kadar kuvvetli olursa mkiltn halli de o nisbette kolay olur. Maamafih bunun da' iptida, mutavasst, yksek ve nihayet ihtisas mertebeleri

vardr. Bizim de anahtarda okuma yolu ittihaz ettiimiz bir yazdan dierini oku mak esas, bu tahlil ve terkip mebde'lerine istinad ettirilmi Hlsa mhr, bulunmaktadr. imza ve yaz tatbiki gi

bi ehl-i vukufa taalluk eden ince mesele ler, Hatt- ecer gibi uydurma veya nev'i mehulmz olup ta bildiimiz yazlardan hi birine benzetemediimiz arap harflcrile yazlm her hangi bir yazy bu mebde'ler yardmiyle okumaa yazlar tahlili nu, almak en salam yoldur. Lkin bu usul pek girift zerinde tatbik edebilmek iin daha ziyade manzum inceltmek, mensur fazla olarak

yazlarda lisnn nev'ini, szn mevzuu yazlarda

vezin ve kafiye gibi hususlar nceden nazar- dikkate almak ve siyak ve sibak karineleri yardmile mmkin olduu ka dar nce mnay kavryarak sonra ya zya gemek suretiyle okumaya almak icap eder. Bu mertebedik mkil ya zlar okumann bir zaman ve ihtisas ii olduunda phe yoktur. Ancak unu kay* dedelim k i tahlil ve terkip mebde'lerinden zam derecede istifade edebilmek iin yazlarn srf yaz bakmndan, lisan ba kmndan ve sana't bakmndan okunula rna dir yakndan bilgi sahibi olmak art tr ve bu eserin amellik mahiyetini boz mam olmak iin mevzuu dnda brak lan (yazlarn san'at bakmndan okunu lar) bahsini de ayrca grmek lzmgelir.

153

VII Eski metinlerin ilm Transkripsiyon alfabesine gre okunup yazlmas meselesi
Her alfabe, ancak mensup olduu mill dilin fonetik hususiyetini belirtecek mahiyettedir. Dnya dillerinden hi birinde, btn dilleri, btn lehe ve iveleri, btn telffuz ayrlklarm ^yn zamanda zapta elverili bir alfabe mevcut deil dir. Esasen byle bir alfabeye lzum da yoktur, imkn da.. Lzum yoktur, nk: her alfabe, bir kavm zmrenin muayyen bir kltr cmias iinde yazp okuma temel malzemesidir. Bu manzumeye, yabanc fo nemler iin bir takn harfler katmak, zaittir. v mkn da yoktur, nk: her dilde, fonemler silsilesi diyebileceimiz alfabe, yalnz o dilin fonemlerine tekabl edebilir. Mesel : Arap alfabesinin ( J = kaf) 1, fonem kymeti bakmndan, hi bir vakit Trk alfabesinin (k = ka) sna uymaz. ( il = kf) ta, daha baz harfler de yledir. Garp dillerinde de buna benzer fonem ayrlklar kulaa arpar. Btn bunlarla beraber, yazya gememi muhtelif ivelerin telffuz ekille rini, mmkA olduu nisbette tamamen veya ksmen, zaptetmek veya mill alfabe lerine uymyan yabanc harflerle yazlm kelimeleri, yahut ta, her hangi bir se beple nerine lzum grlen eski metinleri, mili! yazlarna tam ve doru olarak nakleylemek iin baz milletler kendi alfabeleri dnda bir takm husus iaret leri muhtevi alfabeler kullanmaktadrlar ki, buna Transkripsiyon Alfabesi ad ve rilir [ ! ] . Bu alfabelerden, dorudan doruya mnferit ahslarn telffuzlarnda veya baz ive ve lehelerde tesadf edilen muhtelif sesleri yazya nakleylemee yaryan nev'ine Fonelik Transkripsiyon Alfabesi, yabanc bir yaznn iaretlerini mill alfabelerdekine nakleylemee yar yan eidine de Metin Transkripsiyonu Alfabesi denilir [ 2 ] , Yeni Trk harflerinin kabulne kadar bizde Transkripsiyon Alfabesine ehemmiyet verilmi deildi; o zamanki alfabe, Arap ve Fars dilleri iin de kul lanlan alfabe idi. Alfabe mterek olunca, mesele, o dilleri az veya ok ren mekten ibaret kalyordu. Bu gn, i deimitir. Ayr bir alfabemiz vardr. Yeni harf nesli. niversite sralarna kadar gel mi bulunmaktadr. Birok gen memur larmz, eski harflerin yabancsdr. Bu harflerle yazlm olan eserleri, vesika ve kaytlar okuyamamaktadrlar. Halbuki, bunlar okuyup anlamak zarureti, kendini gn getike daha ok hissettirmektedir. Bu husustaki ihtiya, a) Eski harfleri renmek, bu harflerle yazlm yazlar okuma melekesi kazanmak,
[13 Transcription, Franszca bir terimdir. Herkes tarafndan aynen kullanlmakta olan bu terimi biz de o suretle kabul ettik; deitirmek istemedik. [2] Metin Transkripsiyonu Alfabesi'nin Transliterasiyon transkripsiyonu, .Normalletirilmi Metin Transkripsiyonu... gibi ksmlar olduu gibi, normalletirilmi metin transkripsiyonu'nun geni ve dar mnada muhtelif ekilleri de vardr. Husus iaretli harflerin kul lanlmas esasna dayanan dar mnada normalletirilmi transkripsiyon alfabesi, ihtisasa m teallik neriyatta istimal edilir ki, biz buna dayanacaz.

154

b) Eski harflerle yazlm olan metinleri, yeni harflere evirmek suretiyle giderilir. Bu yollardan birincisine. Anahtar m dier fasllarnda temas edilmitir. kinci yolu, bu bahiste, ana hatlariyle ksaca gstereceiz. Ve slm Ansiklopedisi'nin. neredilmekte olan Trke tercmesinde kabul edilmi olan esaslara riayet ede ceiz [ 2 ] .

[2] Bu bahsi, meselenin mebdeinden itibaren geirmi olduu safhalara ayr ayr temas etmek, metot ve nokta-i nazar farklarn gster mek suretiyle tafsiltlandrmak kabilse de anahtarmzn muayyen kadrosunu amamak iin mmkn mertebede ksa tutmay mnasip grdk. 155

I Transkripsiyon Alfabesi hqrfUrintn sras t Transkripsiyon Alfabesinde harflerin sn as, mill alfabemizdeki harflerin srasna uygu.Jur. Transkripsiyon Alfabesindeki iaretli harfler ayn bir sraya girmez. Bu hususta harfin alfabemizdeki ekli esas olarak kaydedilir. Bunlar ve iaretliler ayn haf saylr ve kendiler.nden sonra gelen sesli ve sessiz harflere gre sralanr. Bu itibarla Transkripsiyon Alfabesinin harf sras yledir: 1) 2 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9' 10) 11) 12) 13) 14) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7 ) 8) 9) 10) 11) a, b, c d e, f S, h, -, , , a^, a b 15) 16) 17 ) 18 ) 19) 20) 21) 22) 23) 24 25 I 26 ) 27) 28) m n, n, h. ng o, . , o , o, , p r s, s, s ( f yerine) t, t, t'
U, U, U, U, 11

e, e e e., e

g, g'. S h, h 1. . , , ! i . . 1, i . i k. k 1. !

, , , il
V , V , V,

y, ^, y z, z, z, z, j

II iaretlerin zah: ^ * " * ' ' Vokallerin normalden uzun olduunu gsterir. Vokallerin normalden ksa olduunu anlatr. Vokallerin bir az mphem olduunu bildirir. Vokallerin tre okunacana almettir. Vokallerin dm olduunu iaret eder. Vokallerin eksik veya kusurlu yazlm olduuna dellet eder. Vokaller arasnda bir aralk bulunduunu gsterir. Konsonantlarn yeiiletiini bildirir. Konsonantlarn peltek olduuna iaret eder. Konsonantlarn zerinde, her birinin ayr hususiyetlerine dellet eder. . Konsonantlarn altnda yahnz k, , t iin kalnh, dierleri iin ayr ayr hususiyetten anlatr [ 1 ].

III Transkripsiyon Alfabesinin A r a p ve fars dillerine ait harf lerle k a r l a t r l m a s : 1) 2) 3) 4 5) 6) O (-) W (-) W
(f)

a, . (Hemze) = [2] b p t
c

17) 18) 19) 20) 21) 22)

(J-) (i) (t) (?)

[ I , I, 2, 3, 4, 5, 7. 8, 1 numaral iaretler stte, dierleri alttadr. 0 [ : ] Bafla gsterilmez.

156

7) 8) 9) 10) 11) 12.) 13) 14) 15) 16)

(g) (:) (c) (O (i)

(j)

b)
(J)

M iJ)

b h d % r z i s

23) (J) f 24) () k 25) (i) k (Arab kf) 26) (>J') g (Faris kf) 27) ( J ) I 28) ( V ) m 29) (i^ n; 30) (,) V, y, w 31) (*) h 32) y,

Trkele^mi veye lrkeye yerlemi arapa ve farsa kelimelerde bu gnk 1 arflerimiz kullanlr Arapa ve fara fonetik hususiyetlerini muhafaza eden keli meler de ise, yukardaki cetvel gznnde tutulur. Not Bu hafleden, ( * ^ > * J j * j < e r o- * ' ' ~ * ' c*-' ^ o ) huruf-i emsiyye, kameriyyedir. Digrerleri ( ' V ' ' ' ' C ' 1 ' f ' arapada yoktur. ' r ' " ' " ' ^ ^ huruf-i

I V H a r e k e l e r : OstUn, esre, o t r e : Aslnda arapa. metinlere mahsus olan bu hareke iaretlerinden yalnz olarak kullanlanlar transkripsiyonda eksik vokal iaretleriyle, harfle birlikte bulunanlar da, harflerle ayn kymette iseler ayrca iaret edilmezler; ayr kymetle iseler, gs terilirler, Arapa metinlerdeki harekelerden stn, a yerine a; esre, \ yerine i ; tre de. yerine u ile gsterilir. ^^ = Bakr, > = Hilm, ^ ^ = Kurb gibi Memdut harekeler a, i , u yerine , i , suretinde yazhr, = salim, l~ = sin', j ' } * = Musa gibi. Eski farsa metinlerdeki mehul vokaller iin e ve kullanlr, V eddeli harfler:

eddeli harfler, ( j ) la (<i) harfleri mstesna olmak zere ifte yazlr. Bu iki harf, stn uzun vokalden sonra ifte; esre ve tre uzun vokalden sonra ise tek harfle gsterilir, = sinimmr, Jj' = awaf, j'i- = dayan, J.l^' ^ al-tyyi gibi. VI Harf- ta'rif

Arapada haif-i ta'rif denilen ( J l ) . 'ster hurf emsiyyeden, ister hurf-i kameriyyeden evvel o'sun. aynen yazhr. Bu harften evvel cerr harflerinden biri varsa o zaman cerr haifi, harf i ta'rifin bana eklenir. Harf-i tarifle kelime arasna bir (?) iareti konur, v-'i^-'' = al-k5tibu, er*-' al amsu, = bil-kitbi, j^^'V = bil-nri, ^/^^) = wal-zuh gibi. Maksur elifler ( e l i f gibi okunan S ter ( ) ile gsterilir [1]. V I I Has simler: Has isimler byk hafle balar. ( ^ ) harfiyle balyan kelimelere gelince bu harf iin kabul edilmi olan iaret dolaysiyle kelimenin bu iaretten sonraki harfi majskl olur. ijjxSL.^ = Iskandarnata, ^ "^Umau gibi. VII F a r a a t e r k i p k e s r e l e r i Farsa terkip kesreleri ( - ) i l e kelimeden ayrlr, h.^ yr-i dilr gibi
%

= h-i Iran, 'JVJ J1;5=

[ i ] (Hareke, edde, harf-i ta'rif, cerr harfleri, hurf- emsiyye ve kameriyye, maksur elif iin Anahtarn dljer fasilanndaki izahata mracaat ediniz ).

T 57

I X T e ' n i s (<) l e r i t Arapaya mahsus olan te'nis ( * ) l e r i ksa vokalli kelimelerde yazlmaz. Uzun vokalli kelimelerde'yazlr. ~ hidda, i l : - = hayt gibi. ()) X Farscann leri t uzun ( ) Tokalinden evvel yazlp ta okonmyan

Bu gibi kelimelerdeki (>) 1er, uzun ( ) vokalinden evvel, o kelimenin harf dizisinin stne yazlmak suretiyle gsterilir, fakat okunmaz, r i j ' ^ - = H^rezm, tr'^- = H^ce, = H^b... gibi. X I O k u n a m y a n veya nasl o k u n a c a belli olmyan kelimeler t Okunamyan veya nasl okunaca kestirifemiyen kelimelerin harfleri, yukandak cetvelde gsterilen mukabilleri vokalsiz olarak^ aynen yazlmak suretiyle gsterilir Buna T r a n s l i t e r a s i y o f t usuliyle yazlma denir.

V
, ^ ^.
^ ,

' ' ' ^

Jk'j'ljr'J ^-'O

'4r'>

J>ut

Arapa : A.zu bi'llhi minal aytn 'I-racim. Bi'smi'lhi'l- rahmni'l-rahim. Al-hamdu li'llhi rabbi'I- lemin. X Al-rhmni'l ralum. X Mliki yawmi'l-dn. X lyka na'bdu wa iyka nasta'ln. X hdina'I irta'l-mustaljlma X irta'l lazina an'^amta 'alayhim ayri'I-mafcbi 'aiayhim wa la '1-zIlin. X Amin . . ( K n ' n ) in birinci (sura") si

1 CO

Kif nabki min zikr labbin wa manzili Bisikti 'l-liwa bayna ,l-dahali fa hawmali, (1. al-^ays - Mu^allaka) Alatu '1-ra'yi natni "ani 'l-hatali Wa hilyatu '1-fazIi znatn lada '1-^atali. Macdi ahiran wa macdi awalan urrau Wa M-anisu ra'da M-zuha kaMamsi fi M-^afali. ( A l - Tur') Wa laysa kawluka man haza bi z'irihi Al-'^Urbu fa^rifu man ankarta wal- 'Acemu (L adr)
Not t Hurf i e m s i y y e d e n biri ile balyan kelimelerden evvel gelen harf-i tariflerin idgfaml okunurlar, anahtarn di^er fasllarnda izah edilmi bulunmaktadr. Mna anlalsn diye burada i d j a m s yazma tarzn tercih ettiik.

U ^Ix.

ojj

Ji
'"

-Jt.

iyi-

ji;

i3/

cJ^

^ ^>J. ^'> \

alh-i hl kuc vu men-i harb kuc Bibin tafavut-i reh ez kuc vu t bekuca. (Hfiz) M der piyale aks-i ruh-i yr dideim Ey bihaber zi lezzet-i urb-i mudm-i m. (Hfiz) Gem mikeed 'innem men hem itb drem Ez men du'^ bigyid yrn-i dumnr. CUrf) "Akbet gurg zde gurg eved Geri b demi buzurg eved. (Sa^d) M eger meklb nenvism -ayb-i m mek n Der miyn-i rz-i mutkn kelem namehremest. (Fayzi-i Hindi)
Nol' Farsada ok defa essrier stne, uzun stnler uzunca ( o ) suretinde treye yakn bir furetle telffuz Mfilir: ^t^, = piyale p e y l e , / * k f i r 1 fer . i " , - rfizi rfezi gibi.

159

Fotoraflar Serisi

VIII FOTORAFLAR SERS Okuma yolu zere takip edip buraya kadar geldiimiz eski yazlar hakknda okuyuculara geni bjr tatbikat sahas arzedebilmek iin anahtara bir fotoraflar serisi ilve etmei faideli grdk. Buradaki yazlarn ou Vakf Kaytlar Ari vinden pek az da Bursa Ulucamiine ait yazlardan alnmtr. Yazlarn okuma yolu zere tertip edilmesi tercih olunmu ve baz kark tipler de ilve edilmitir. Bu rneklerden bazlarnn okunular da ayrca gsterilmitir. Ancak okuyucula rn kendi almalarna ve temrinlerine bir zemin braklmak zere bazlarnn da okunular bililtizam gsterilmemitir.

0<

X
5 ^

^ 1

s.

>

N: 1

fia

oy
s

VTA A

10

^5

166

1. 3

0
IV: 6

167

c
N:
7

5 ^

A.

N: 8

169

 . l
t''

N: 9

170

.o s

172

N : 12

173

174

o 1^

- ^ 1

175

No: 15

1^

'A

No: 1
1

i I

O!

11

N o : 17

178

af*,
t:

' m u
/3

6
Ti yy

i r

7\

sr
X

Ut

4*^

1
1 >

\ o : 18

179

4 ^ lw
No: 19

1^
4

1\3

TS

No: 20

m.

L?

Si
.-r^^^53^'-

No: 21

182

No: 22

183

i,1
ill

:! I

No: 23

184

-.1:

'Ik
No:

24

185

No: 25

186

t
No: 26

'

187

No: 27

188

-t;

;iwib7i.7-^nrfjylwip

i Wwtfift ""finin

No: 28

189

If"

No:

29.

190

M t

N o : 30

22r

N o : 31

No: 32

No: 33

No: 3 4

No: 3 5

-1 .

O -

197

.J

T*

1*

i.
mm

\ HI

s-

No: 37

17_

At

No: 38

i i

f 4 f "^-^-^ -^-^^ ^ i t ^ j j ^

-^.'-0^' ^ ^ ^ ^ J ' ^ J ^ ,

^-^^'^X ^ ^ ^ ^ ^

N o : 39

No: 4 0

<jte--<h>

tjoip

j-cv:*''

No: 41

No: 42

mm.

^3

>>

No: 43

204

rc<:

4^'

5^

No: 45

No: 46

No: 47

No: 4 8

No: 4 9

ft

ir

,S0

No: 51

0^.

W4

5^
0>

5^

etc-

f4

No; r>2

S
-.T)

1^3

3^*
%

W:

'dit

No: 54

N o : 5^

1^ '.-^ ^jl^f^<j>Jtj'/J>'_hA

9.1

N o : 57

V5

No: 58

'/5v/*y i^,i'/f

t:')^^)'i;>>}}'j ^^s cv> y_^^j;v.

,1 wivV-^i'-^-^^""^ ^ i-'^
No:
59

N o : 60

. 4

No: 61

222

99n

No: 63

-< f '

Co

't

IVo:

66

tj.

"S

No: 67

228

No: 68

1 "

No: 60

230

Uf

ir

2: /0 fi

No: 70

231

No: 71

 1 ^ 1 -^

/
o r r - -f
j

Ut.

No: 72

233

r . e -

4 <i<

No: 78

1 A i \

V V i

>. V j:.

W^ \5X \

No: 74

No: 75

.u,--.*,:

M .

y.-.">

V.

No: 76

237

No: 77

238

No: 78

..!^W^^^<^^V;<>:.^/

^ ' ' ^ ^ '>i'i^^ \rii<.\^^

No: 79

y^j^ie^;^

v,y>^u;. ^>-'-^'^<s^/:^u^'j^^

No: 80

242

No: 82

Ot;

T*

No: 83

I?
'

> >,?

No: 84

No: 85

Js
0 1- m

w,.-*

No: 86

j<o: 87

No: 89

j
ima

No: 00

No: 91'

No: 92

to

No: 93

m}-

'J

--'.al

No: 94

-T"

Ms

No: 95

1^

No. 96

Zi

'-9
-I.

X o : 97

No: 98

0^

^r

\^

i-

5 ^ ^ ^ ^

^=^?^^^^y^

<

'UJ

jt^ui^i^:;^

XX"t

No: 99

1}X

T j ^ - ^ ^

---^r^^^

- ' . f e ^

No:

100

261

t/

5. 4 5-4* i: 't

N3
'Mi

No: 101

'to..

7%J-'-'^ V

.>C^.. ^^.>.^iJ.. W-,.

t.

"1^

Mm

4 ,
X

UM

V
\ ^ ' V ' -

No: 102

263

t>J^'^

* -rf J J

^> j j

No:

103

mim--"'
r

n
ES

T T!.

4Wj

1 V

t?
i) i

?1

No: 104

,wp

jjpii;

.j^.

zr^

No: 105

.^1

.i^*^.-

> ^ ^

; ^

kil

o;

,<4; .^.^o^ ^ ^

No: 106

XI Fotorafller serisindeki yazlardan bazlarnn okunular

No: 20 u n o k u n u u :

Hududu kbleten yine zevr-i mezburun sakyesine, arkan karye-i mezkreden cnib-i imale mrur eden tark- mma ve imalen ve garben Nehr-i Asye mntehidir ve biri dahi yine karye-i mezburede vki' olup ir- er' ile itir olunan mlk bostandr ki krk bin kavak aacm mUtemildir. Mezkr bostann hududu kbleten Nehr-i Asye arkan terk- m ma temam karye-i mezkreye...
No: 30 u n o k u n u u :

Zikrolunan mrtezikanm her biri eda-i hizmet ettikleri gnlerin va zifelerin her ay hirinde mtevelli-yi vakftan alalar ve gn bil uzr- er' nib nasbedenin ciheti alnp bizzat art- vkf zere eda-i hizmet eder kimesneye tevcih oluna ve ol vaktta har yerde cz' ve bizzarur mniat-l-cem' olana ve nisaba malik olup fakr olmyana verilmeye ve vkf- mezburdan sonra dahi her kim nzr olursa cemisinin azilleri ve nasplar ann elinde ola. Vkf- mezkr sneh-ullh-l-melik-l-gafr...
No: 34 n o k u n u u :

Hzihi suretn menkuletn ani-sicilli harrereh-Ul-abd-l-fakru ileyhi sbhaneh Muhammed-bni Vel el-me'mur bistim-il-umur-i-er'iyyet-ilaskeriyye min kbeli men leh-l-emr ufiye anhma Mhr: (Hidyet-i eze l rehber-i Muhammed b d ) . Se kitb-i shhat-nisb budur ki: Mahmiye-i stanbulda Uzun Yusuf mahallesinde skine Fersa h tn ibnet-i Abdullah tarafndan husus-i t-il-beyan ikrara vekil olup veklet-i mezbureyi m.a'rifet-i er'iyye ile rifn olan Mehmed elebi ibn-Ul-hc Osman ve Halil Bee ibn-i Mehmed ehdetleri er'an sbite olan Elene bint-i Abdullah meclis-i er'-i hatrde ibu rfiat-Ul-kitab ftade bint-i Abdullah mahzarnda bil-vekle tav'an ikrar ve itiraf edUp merhume Bnyad htn ibnet-i Abdullah nam sahibet-l-hayrm vakf- mUsecceli olup mahalle-i mezburede vk bir taraf Bsmahan (smihan) htn ibnet-i Abdullah mlkne ve bir taraf Sleyman Bey ibn-i Abdullah ve bir taraf Hasan elebiyy-n-nakka mlkne ve bir taraf tark-i mma mntehi iki bb beyt-i ulvyi ve iki bb beyt-i sflyi ve kenifi ve baeyi mtemil menzilin sknas atkat-i vkfe-i mezburenin utekasna meru ta olman mezbure "ftade vkfe-i mezbure Bnyad htnun mu'tekas Canfedann mu'tekas olup ve mvekkile-i mezbure Fersa dahi vkfe-i mezburenin har mu'tekas Paydarn mu'tekas olmala kendi rzalar ile fevkanisinde mvekkilem mezbure Fersa ve tahtansinde mezbure ftade skine Olmak zere icma' ve ittifak eylediler dedikte gbb-et-tasdik-e269 beb-i ketb-i

er' m v a k a ' bit-taleb ketbolundu. H u r r i r e filyevm-is-samini Receb-il-mUrecceb liseneti tisin ve hamsine ve elf. u Mehme.d efendi ibn-Ul-hc A l i A l i elebi ibn-i Mehmed Mehmed elebi ibn-Ul-hc H s e y i n H a l i l B e ibn-i Abdullah

aere m i n hd-l-hal

Mustafa elebi Ibn-l-hc Mehmed Osman Efendi ve g a y r h m

(Yandaki yaznn o k u n u u ) N u k i l e t anis-sicil-lil-mahfuz Fil-yevm-is-snliseneti isneteyni ve seb'ne ve elf. min zilhiccet-i-erife

No: 38 in okunuu: Vakf- sahih-i mUebbed ve habs-i sarih-i muhalled ile vakf habs bu yurup m i r ' t - i hatoayk-i ebh ve secencel-i e r v h olan fud-i k u d s - n i h a d ve k a v i y y - l - i t i k a d l a r n d a evkaf- m e z k r e l e r i n i bundan akdem hasbeten lillh-il-aliyy-ill ve hasbeten l i r u h i r e s l i h - i l - m u a l l adm-Un-nzr olan Ayasofya-i k e b r cami-i erifi ittisalinde bina ve ina b u y u r d u k l a r k i tabhane-l erif-i v l l a r v a k f n a zam ve ilhak b u y u r m a a irade-i aliyyeler i t a a l l k etmekle ibu evkaf- erifelerini dahi kitabhane-i h m a y u n ev k a f n a zam ve ilhak. No: 41 in okunuu: ns- can habib-i H u d ve Resul-i m c t e b efendimiz seyyidimiz sul t n m z H a z r e t - i . M u h a m m e d n - i l - m u s t a f aleyhi e t e m m - s - s e l m i ilyevmil-vef c e n a h l a r n n zt- seadet p i r v n u r - i h t i v a l a n pertev-endz-i mehd-i vcud ve mUnevver-sz-i lem-i h d o l d u k l a r mh-i eazz ecel k i ehr-i Ribiulevveldir me'al-efruz-i hill ve g u r r e - n m a y - i terif i k b l oldukta cevhir-i peym-i zuhr-i vcd-i Peygamberi kurta-i g-i h-i mUstemin ve zevhir-i sudr-i zt- hayr-Ul-beer tr-sy-i m e m m - muv a h h i d n olmak in medine-i mezburede Cami-i Vasat nam mescid-i erif ve ma*bed-i ltf derununda meclis-i nefs-i mevlid-i nebevi ve bezm-i Bercis-i na't-i Mustafav akdolunup beray-i ttr-i kubbe-i dima- ahbab- eref-intisap ve nefha-i (nefha olacak) resani-i ar cihet-i Cami-i vl k b a b mekadar-i ( m i k d a r olacak)kifaye ud-i anber-fam ve glb-i m k n a b ve t e n e leban- badiye-i ak- ilh! ve zam'n-i hararet-i mahabbet-i r i s a l e t p e n a h olan u a k - s a d k a t - m s a k ratb-l-lisan ve hulvv-l mezak k l n m a k in on be v u k y y e s k k e r - i h o h a r ve y i r m i vukyye asel-i m u s a f f d a n masnu' erbet-i i r i n - g v r tedarUk ve ihzar olunup dahil-i bezm-i gufran ve hzr- meclis-i s a a d e t - n i a n olan ihvan-i sahib-irfan ve zmre-i gureba ve sbyana bir ferd-i fakir mell ve dilgr olmamak veh Uzre c m l e y e irb olu na ve ber veh-i m e r u h tertib-i meclis-i m a h u d - memduha y i r m i be k u r u hare U sarf olunup isr-i drer-i na't-i habib-i yezdan ve nisr-i gher-i vasf- nebiyy-i h i r z - z e m a n eden krsi-niinn-i menkabet-unvan i k i nefer mevl d - h a n a ikier k u r u ve halkabend-i tevh u tezyin ve henk-sz- tahsin-i evsaf- h a t e m - n - n e b i y y n olan z k i r n - hoelhan ve mveihin-i fering y a n m mecmuuna i k i k u r u i k r a m ve in'am ve m u r a t - h a t r birle tevk r U i h t i r a m oluna ve hitm- mevlid-i hazret-i seyyid-l-enam akibinde zviye-i merkumede m e s n e d - a r y - i m e i h a t efendi hazretleri dahil-i bezm-i 270

gUzin olan cemat-i mslimn ile ref'-i eyadi-i du ve dest-kay-i temenna olup ol meclis-i saadet-encamda ziver-i zeban- ihls klnan Kur'an- azm-u-an ve salt selm- firavan ve na't-i erif-i Peygamber-i zinn asr- rahmet-isarn evvel bizzat fahr-i rsUl ve rehber-i sbl aleyhi tahiyyet-l-kl cenahlarnn ravza-i radiyyelerine ve mecmu-i l ve eshab-i Ull-elbablarnn merkd-i aliyyelerine isl ve ihda ve senaya (saniyen olacak) ol sabit-kadem-i ahsen-i mevakf a'n bu abd-i vkf ruh-i zafine irsal ve ita eyleye, yevm iki aka vazifeye mutasarrf ola. Hule-i taribat-i Nakibendiyyeden ems-l-avarif bahr-'l-maarif sitare-i sipihr-i dn sirac-i ruy-i zemn fris-l-hayl-i meydan-i nutk u fesahat gavvas- gherin-i umman- ilm belgat, vkf- esrr- ilh rif-i rz- namtenahi vris-i hal-i ibliyy Cneyd, vsl- ser menzil-i hce Ubeyd fahr-l-ulem-il-kirm-il-mtebahhirn zuhr-Ul-meayih-il-mteverrin erhab- kema lin mmtaz ve serblendi eeyh Salih Efendi ibn-i Mustafa Efendi hazret leri hnikah- merkumda yevm on aka... N o : 4 2 n i n okunuu: El'emr kema zkire fih nemekah-l-fakr ileyhi sbhaneh eyh Ltfullah el-mvell hilfeten bimahkeme-i Mahmud Paa bimedine-i Kostantiniyyet-il-mahmiyye. Mahmiye-i stanbulda Erikapu dahilinde molla Ak mahallesinde skin bostan Sleyman Aa ibn-i Ahmed bin-i Hurrem nam kimesne mec lis-i er'-i erif-i enverde vilyet-i Anadoluda rgp nam- dier Nevehir kazasna tbi Arabson nam karyede bina eyledii Cami-i erif levazimiyn akara tebdili meruta nkudun merutiyet zre her muceb-i vakfiye-i mmuln biha bilfiil vkf ve mtevellisi olan fahr-Ul-akran Sleyman Aa ibn-i Ahmed bin-i AbdUlmennanm tarafndan husus-i c-iz-zikri tasdika vekil olduu Ahmed Aa ibn-i Mus ve Mehmed bin-i Ali ehadetleriyle sbit olan Ali Efendi ibn-l-hc Hasan Efendi mahzarnda ikrar ve takrir-i kelm edp akd-i tiz-zikrin suduruna dein yedimde mlk ve hak km olup mahalle-i mezbrda vaki' bir taraftan Kaptan Paa u k a d a n Mustafa Aa menzili ve bir taraftan bazan mahalle imamna meruta iki bap menzil ve hazan emun Yahudi arsas ve iki taraftan tark-i mm ile mahdud tulen ve arzan behisab-i terbi iki bin yz seksen zira' arsann tark- mm tarafnda vaki' tabaka-i ulyada oda ve dehliz ve kenif ve vustada bir oda ve matbah ve dehliz ve sflda kmrlk ve kenif ve bi'r-i m' ve ecar-i msmire ve gayr-i msmirelu bae ve bae-i mezbur derununda iki kk ve etrafnda ta duvarlar mtemil milk menzilimi bicmlet-it-tevbi' vel-levahik ve kffet-il-hukuk vel-merafk tarafeynden icab ve kabul hvi bey'-i bat-i sahih-i er' ile vakf- mezbur in mtevelli-i merkuma iki bin be yz gurua bey' teslim ol dahi ber vech-i muharrer bit-tevliye itir ve tesellm ve kabul eyledikten sonra semen-i mezburun be yz guruunu mal-i vakf- mezburdan bana def teslim ben dahi ahz kabz ve mada iki bin guruunu zikri ti icare-i muaccele in yed-i mtevellide ibka eyledim ol vehile menzil-i mahdud-i mezkr fimaba'd vakf- mezbur msakkafatndan olup-benim kat'a .alka ve medhalim kalmamala mtevelli-i mezbur Sleyman Aa menzil-i mahmud-i mezkru
271

bad-et-tahllyet-l-er"lyye vet-tekabuz-ul-mer'I yedinde ibka eylediim i k i bin gurus icare-l muaccele ve tarih-i kitabdan (itibaren kelimesi olacak) beher yeym ikier a k a lcare-1 muaccele ile bana icar ve teslim ben 'dahi sticar ve k a b l e d p mebi'-i mezburun t a g r i r ve gabnine ve bilcmle husus-i mezbura m t e a l l i k a m m e - i d a v d a n mtevelli-i mezburun ve cnib-i vakf ve vekil-i mezburun zimmetini i b r M m m e ile i b r ve iskat anlar dahi ibr'-i m e z k r u kabul eylediler dedikte gbb-et-tasdik-ier' m v a k a ' bit-taleb ketbolundu. Filyevmis-sn vel-irine min ehri rebilevvel senete semanin ve sittine ve mietin ve elf. (22 rebiUlevvel 1168). No: "43 n okunuu: Mahrusa-i Galata m u z f t n d a n k a s b a - i K a s m P a a d a e l h c Husrev mahallesinde s k i n Ismil elebi ibn-i Osman nam kimesne meclis-i er'-i hatr- lzim-Ut-tevkrde mir k a l y o n l a r n b a halifesi olan umdetU erbab-it-tahriri vel-kalem elhc m e r Efendi ibn-Ul-hc Ahmed nam sahib-Ul-hayrn va'ziye e v k a f n d a n olup a k r a tebdili m e r u t a nukude kaym>akam- mtevelli olan ibu s a h i b - l - k i t a b z b d e t eshab-it-tastiri ver-rakam Mehmed Efendi ibn-l-hc Mehmed m a h z a r n d a bitav'ihi ikrar-r t m ve t a k r r - i k e l m edp akd-i atiz-zikrin suduruna dein yedimde m i l k ve h a k k m olup mahalle-i mezburede v k i ' bir .taraftan Mustafa Bee menzili ve bir taraftan kuyucu Ahmed Bee menzili ve bir taraftan Saka menzili ve bir taraftan tark-i h s ile mahdut fevkani i k i bab oda ve dehliz ve tahtan bir bab oda ve kenif ve ecr-i m s m i r e ve gayr-i m s m i r e l i bae ve zukak kapsn mUtemil m i l k menzilimi cemi-i tevabi' ve levahiki ile ta rafeynden icab ve k a b u l havi urut-i m f s i d e d e n r bey'-i bt-i sahih-i er' ile yz g u r u a mtevelliy-i mezbur Mehmed Efendiye bey'u teslim eylediimde ol dahi ber veh-i muharrer taraf- vakf in i t i r a ve tesellm ve kabul eyledikten sonra semeni olan m e b l - i m e z k r yz g u r u u mUtevelli-yi mezbur Mehmed Efendi yedinden ml-i vakf- mezburdan olmak Uzre temamen ahz kabzedUb menzil-i mahdud-i m e z k r cemi-i m t e m i ltile m u s a k k a f a t - vakf- mezburdan olduktan sonra mtevelli-yl mezbur Mehmed Efendi menzil-i mahdud-i m e z k r u kendi hatt u hatemini havi ye dime it eyledii bir k t ' a m m z a ve mahtum t e m e s s k mantukunca e l l i g u r u icare-i muaccele-i makbuza-i mUstehleke ve beher ehir y i r m i a k a icare-i meccele-i misliye ile bit-tevliye bana icr ve teslim eyle dikte ben dahi ber veh-i muharrer isticar ve k a b l ve k a b z e d p bey'-i m e z k r u n gabn tagririne ve meblg- m s t e h l e k - i merkumun istifa ve adem-i istfsna m t e a l l i k a mme-i da'vadan mtevelli-yi mezbur Meh med Efendi ile cnib-i vakf- mezburu i b r ve s k a t eyledim dedikte gbbet-tasdik-i-er' ma hv-el-vaki' bit-taleb ketbolundu. F i l y e v m i l - h m l s i vel-irne m i n ehri-zilhiccet-i-erife liseneti erbain ve hamsine ve mietin ve elf. (15 zilhicce 1154). Biimz-i L t f u l l a h Efendi en-nibl bimahkeme-i K a s m P a a No: 45 in okunuu: Sah b u defterde mastur-ul-esami olan kUtb-i mu'tebere hasbeten l i l lhi t e l piraye-i vakfiyet ile m t e h a l l ve vakfiyetlerinin s h h a t ve l zumuna h k m - i er' lhik olup teslim ilel-mtevell k l n d k t a n sonra s tanbulda merhum ehzade Sultan Mehmed H n cami-i erifi mukabilinde 272

bina ve na e y l e d i i m i z medresenin kitaphanesine vaz' olunup vakfiyye-i m a ' m l n bihada tasrih o l u n d u u zere talebe-i u l m haftada i k i g n kitaphane-i mezburenin iinde murad eyledikleri ktp ve esfarn m u t a l a siyle tetaettu' ve intif' ve m t e v e l l i ve hafz- ktUpler s a g r ve kebr bir n s h a n n mugayir-i a r t kitaphaneden bir t a r k l e ihracna m s a a d e d e n g.ayet-l-gaye ihtiraz ve i m t i n eylemek zre bu defter Haremeyn-i erifeyn muhasebesine kayd ve hfz olunup s a n d k a - i v a k f t a hfzolunmak zre m t e v e l l i - i vakf yedine suret verilmek ve aranba ile cumartesi g n almak emrimdir. 2 r e b i l e v v e l sene 137 (1137 demektir) Nof 48 i n o k u n u u : Ahmed bin-i Mehmed h n el-muzaf f er d i m a hu Nian-i erif-i lian-i s a m i - m e k n - s u l t a n ve turay-i sitan- h k a n h k m oldur k i : (yan yaznn o k u n u u ) s m i - i mezbur am- erifte Safiye H t n tevliyeti hazinemande ve defterleri cmlde o l m u t u r . garray-i cihar-

mukabelesinde

i b u rfi-i tevk'-i refi'-u-an- h k n molla A l i Veled-i ismail Divan-i h m a y u n u m a arz- hal edp am-i erif havalisi malinden almak z re y e v m otuz a k a y a mutasarrf olan Dervi Mus-yi m e v l e v fevt o l m a l a m a h l l n d e n kenduye vazife verilmek babnda istid'ay-i inayet e t m e i n m a h l l n d e n iki akay yine am- erif havalisinden almak zere tevcih olunmak f e r m a n m o l m a n h a k k n d a mezid-i inayet-i P a d i a h a n e m i zuhu r a g e t r p mezburun arz- hali ve bin yz bir senesi rebiulhirinin yirmi yedinci g n tarihiyle m v e r r a h a verilen rs-i h m y u n u m mucebince zerine edas lzm gelen eyi bitta'yn vermek artiyle bu bert- h m a y u n - i saadet-makrunu verdim ve b y r d m ki mezbur molla A l i veled-i ismail varup vech-i m e r u h zere tayin olunan y e v m i k i aka vazifesin am-i e rif havalisi m l i n d e n emin olanlardan alup mutasarrf ola, yle bilerer almet-i erife itimad klalar. Tahriren fil-yevm-il-hamisi irine min c m a d e l l senete ihda ve s e l s n e ve mietin ve elf. Kostantiniyet-l-mahrusa No: 49 un o k u n u u : Tezkire dde kayd d e Ahmed bin-i Mehmed h n cl-muzaffer d i m a Hu Nian-i erif-i lin- s a m i - m e k n - sultan ve turay-i han-sitan- h k a n h k m oldur k i :

garray-i ci-

Dergh-i m u a l l m topularndan yirmi ikinci cemaatte y e v m sekiz ake ye mutasarrf olan ibu darende-i ferman-i h m y u n - i h k a n A l i Mustafa Tophane Mora ceziresi muharebesinde mecruh o l m a l a temgay-i Akmie-i istanbul m u k a t a a s n d a n almak zre t e k a d ihtiyar eyledikde Topcuba dame mecduhu arz e y l e m e i n h a k k n d a mezid-i inyet-i P a d i a h a n e m i zuhure getrp Bennak mukabelesinin tezkiresi ve ibu bin y z yirmi sekiz senesi rebiulhirinin on ikinci g n tarihile m v e r r a h verilen rs-i h m a yunum mucebince kadimen mutasarrf o l d u u y e v m sekiz a k a a l f e s i y l e 273

mukataa-i t n e z b u r d a i u l n a k Uzrc mUtekaidtn zUurosnc i l t i h a k edUp bu b e r a l - hUmayunu verdim ve b y r d m k i mezbur A l i Mustafa Tophane ( b i r kelime o k u n a m a d ) varup verh-l m e r u h Uzre t a y i n olunan yevmi se kiz ak<;a a l r f s i n n k n i e ' i Ktanbul taniRas m u k a t a a s malinden emin ol a n l a r d a n ber veeh-i tekaild alup m u t a s a r r f ola y l e hileler alftmet-i e riferoe t i n a k l a l a r . T a h r i r e n fil-yevm-lr-rbil l i r i n e m i n rebr-ll-evvell se ne semftntn ve l i r i n e ve m l e t i n ve elf. B e y u r d - sahray-l Davud P a a No. AO n l n o k u n u r u : A h m e d binW Mehmcd hAn el-nzafrcr d i m a . Nian-i ^ r i f - l A i l ^ n - Kami>mekAa- K U t a n t ve t u r a y - i g a r r a y ! cl> h a n - s i t a n - hAkanf httkmtt o l d u r k i : B u n d a n akdem dergAh-i muallAm Cebecilerinden on sekizinci blUkde yevmi on a l t akga a l f e y e m u t a s a i - r t olan i b u rfi-i t e v k t - i refiat-U-an- h k a n t Mehmed Osman B e l g r a t mecruh ve sefer-i h m a y u na g i t m e e i k t i d a r o l m a m a l a tekaUdiUk v e r i l m e k r e c a s n a dergAh-i m u - . allAm Cebecibas d m e mecduhu a r z e t m e i n h a k k n d a mezid-i inayet-i P a d i a h a n e m i zuhura getUrlip m u m a i l e y h i n a r z ve b i n ytiz y i r m i sekiz se nesi rebiUlAblrlnln on d^rdtncU gUnil t a r i h i l e mUverraha verilen rUs-i h m a y u n u m mucebince m u t a s a r r f o l d u u a l f e s i n i n a l t akmas hazinemande baki k a l a n on a k a s tstanbulda a k m i e t a m g a s m u k a t a a s m a l i n den Almak Uzre m t e k a i d i n z m r e s i n e i l h a k edUp bu berat-i hmayunu verdim ve b y r d m ki mezbur Mehmed Osman B e l g r a d ( b i r kelime o k u n a m a d ) varup vech- m e r u h Uzre t a y i n olunan yevmi on a k a t e k a t a l fesin fimabAd i s t a n b u l a k m i e t a m g a s m u k a t a a s malinden e m i n olanlar dan a l p m u t a s a r r f ola. yle hileler a l m e t - i e r i f e i t i m a t k l a l a r . T a h r i ren fil-yevm-is-slisi a e r m i n cUmadel'IA sene semanin ve i r i n e ve mle t i n ve elf. K a y d d e tezkire dAde. B e y u r d - s a h r y - i EKavud P a a 114 Sah No: 51 i n o k u n u u : A h m e d bln>i Mehmed h n el-mnzaffer d i m Hu N i a n - i erif-i Alian- s a m l - m e k A n - s u l t a n ! ve t u r a y - i garray-1 c l han-sitan- h k a n i h k m oldur k i : Istanbulda a k m i e t e m g a s m u k a t a a s m a l i n d e n a l m a k z r e yevmi iki a k a vazifeye m u t a s a r r f olan i b u r a f i - i t e v k - i refi--an-i h k a n ! s m a i l bin-i b r a h i m s t a n b u l orduy-u h m a y u n u m a a r z - hal e d p mez k r yedinde olan b e r a t n zayi' etmekle zayiinden m c e d d e d e n tevcih olu nup b e r a t - e r i f i m v e r i l m e k b a b n d a inayet r e c a s n a m u k a t a a - i mezbur e m i n i kudvet-Ul emacidi v e l - y a n Mehmed E m i n zide k a d r u h u i l m etmek le h a k k n d a mezid-i inayet-i P a d i a h a n e m i zuhura g e t U r p emin-i m u m i l e y h i n i l m ve b i n y z y i r m i dokuz senesi c m a d e l e v v e l i n i n y i r m i yedin ci g n t a r i h i l e m v e r r a h verilen r s - i h m a y u n u m mucebince zayiinden mUceddeden bu b e r a t - h m a y u n u verdim ve b y r d m k i mezbur s m a i l bin-i i b r a h i m s t a n b u l varup v e c h - i m e r u h tizre t a y i n o l u n a n y e v m i k i a k a vazifesin I s t a n b u l d a a k m i e t e m g a s m u k a t a a s m a l i n d e n e m i n olan l a r yedinden alup m u t a s a r r f ola. yle hileler a l m e t - i e r i f e i t i m a t kla2T4

1ar. T a h r i r e n fil-y^vm^it-tAsii !<rn nUn i^ehri c n a t l o l l a lisiMioti t i s ' i n vo I r i n e ve m l e t i n ve elf. k a y d Ude Beyurd- T e z k i r e dftde sahrfty-l 30 sah Edirne N o : 52 n l n , o k u n u r u : K o v a r a k Namazgftha andan A k b n a r a andan G l b u c a ile serme har m a n l a n a l t n d a Gerdeme b i n a n bitemamen s a z l ile K a r a H d r t a r l a l a r a l t n d a n Kayabozuna andan E d i r ( ? )kprUsUne andan Degirmencik suyuna andan Mehmed E f e n d i kprUsUne andan hac A l i t a r l a s n n s n r n a andan K a r a o m a k t a r l a s n a andan M e h n e d A a t a r l a s n a k i yine S u s r l k topr a g n d a n d r . andan H i m m e t a y r n a andan Hasan e l e b i yedinde olan b a e k e s i n e andan Receb o l u SUdU demekle m a ' r u f e r i sUde m e z k r Hasan e l e b i n i n b a e s i n i n nsf z i k r o l u n a n S u s r l k karyesi topr a g n d a n d r m e z k r s U d d e n HUseyin b a e s i n e k i S u s r l k t o p r a n d a n d r . andan salit-Uz-zikr k f i r makberesinde olan k e b i r t a a m U n t e h olup z i k r i m U r r eden K e t i p ve A d a ve muhdes S u s r l k n m U k t ' a kar y e n i n k a d i m i h u d u d ve s n r l a r b u n l a r d r z i k r o l u n a n S u s r l k karyesi z i k r i sebkeden K e t i p karyesi t o p r a n d a n olup r e y a s dahi k a r y e - i K a z k l u d a n gelUp t e v a t t u n e t m e k l e ve z i k r o l u n a n m e z k r S u s r l k muhdes o l m a l a Defter-i h k a n t i c m l i n d e ancak K a z k l b u l u n u p l k i n mufassalda K e t i p t o p r a n d a n K a z k l k i b i r n a m dahi S u s r l k t r . ' N o : 53 n o k u n m a s :

Cnib-1 m r y e i l h a k o l u n d u u m a h i l l i n d e mastur ve m e r h u m - i m t i a r Un-ileyh S u l t a n M u r a d H n t b e s e r h k a r y e - i mezbureyi eyh-i muma ileyhe batnen ba'de b a t n m i l e l - i n k r a z H a t t - hUmayun-i saadet-makrunlan le t e m l i k ve s u r e t - i c m l n i a n c . k a l e m i y l e tashih o l u n d u u m u k a y y e d b u l u n m a n k e m k n eyh-i m u m a i l e y h e i n f a k m u k a r r e r o l m a k f e r m a n m o l m a n z i k r o l u n a n k a r y e veh-i m e r u h Uzre 'mukaddema s a d r p l a n H a t t - hUmayun-i saadet-makrun mucebince v e r i l e n berat ve suret-i icmal mucebince batnen ba'de b a t n i n bervech-i t e m e l l k m u t a s a r r f olup h i lf- Hiatt- h m a y u n ve suret-i defter-i i c m a l ve b e r a t n a m u h a l i f h a r d e n m d a h a l e o l u n m a m a k z r e i b u b e r a t - s a a d e t - y a t - >behcet-gayat v e r d i m ve b y r d m k i ba'd-el-yevm z i k r o l u n a n k a r y e y i d e t - i agnami ile m u k a d dema H a t t - h m a y u n - saadet-makrun ile s a d r olan ferman-i ilian m u cebince v e r i l e n berat ve suret-i icmal mucebince k e m a k n . . . N o : 54 n o k u n m a s : M e h m e d b i n - i b r a h i m H n el-muzaffer d i m a Hu N i a n - i e r i f - i ftlian- s a m i - m e k n - i s u l t a n i ve t u r a y - i g a r r a y - i c i h a n - s i t a n - h k a n i l k m ,oldur k i : Mahmiye-i s t a n b u l d a v k i ' A y e H t n v a k f n a m e r u t i y e t z r e m t e v e l l i olan H s e y i n b i n - i D e r v i fevt olup yerine e v l d - u t e k a y - i v k f t a n i b u r f i ' - i t e v k ' - i r e f i - i h m a y u n A l i b i n - i HUseyin m a h a l ve m s t a h i k o l m a n h a s b m t e v e l l i nasbolunup yedine berat-i erif sadaka b u y r u l m a k r e c a s n a k a d s a k z Icuzat-il-mUslimn m e v l n esseyid Mehmed E m i n z i de fazailuhu arz e t m e i n sadaka edUp bu b e r a t - s a a d e t - y a t ve meserret-

g a y a t verdim ve byrdm ki ba'd-el-yevm varup zikrolunan vakfa hasb m t e v e l l i olup hidmet-i lzimesin mer' ve mUedd k l d k t a n sonra vkf n n ruhu ve benim devam- devletim iUn d a y a m d a v e m e t ve itigal g s tere ol babda hi ahad mani' olmayup dahi tearruz etmiye yle hi leler al&met-i erife itimat klalar. Tahriren fil-yevm-il-irn min zilhiccet-i-erife senete tis'in ve hamsine ve elf. Be m a k a m - Kostantiniyye No: 56 n n o k u n u u : Tevliyet-i vakf- mezrea-i n e B e y der Ab&d. karye-i Tavtla tabl-i Yalak

Mezrea-i mezburun Hatt- H m a y u n - i evket-m.akrun ile e t m e i mu kabili berveh-i te'bid m t e v e l l i s i olan Mustafa Teberdar- h s s a fevt. olup tevliyet-i merkume m a h l l o l m a l a yine Teberdrn-1 h s s a emekdarlarndan Osman oca- merkumdan ber murad olacak e t m e i yiyeli ( ? ) tev liyet-i m e z k r ber vech-i te'bid kenduye sadaka ve inayet buyrulmak babn da rikb- k m i y b e arz- hal etmekle ihsan- h m a y u n u m olmudur deyu Hatt- H m a y u n - evkist-makrun k e i d e k l n m a l a eref-yafte-i sudur olan Hatt- H m a y u n - i e v k e t m a k r u n mucebince zikrolunan tevliyet m teveffay-i merkumun m a h l l n d e n ber veh-i te'bid mezbur Osman Teberdr- h a s s y a tevcih ve beher sene muhasebesin g r m e k a r t i y l e yedine bert- erif-i lian verilmek babnda i n y e t recasna Nazr- vakf serhzin-i Endurun-i h m a y u n e l h c Hasan A a arzetmekle mucebince tevcih ve berat verilmek F i 18 zilhicce sene 1138. No: 58 i n o k u n u u : 1 A l i Efendi arz- hal sunup Galataya tbi' K a s m P a a d a m t e veffa K a s m P a a cami-i erifi v a k f n d a n almak zere yevmi on b e aka vazife ile Ders-i m m ve Mcevvid-i Kur'n olan e y h Mustafa fevt olup m a h l l o l m a l a kenduye verilmek babnda i n y e t reca e t m e i n sahib-i arz ! hal A l i Efendi u l e m - i m i l i n d e n olup m s t a h i k k - i i n y e t o l m a l a zikrolunan Ders-i mlk eyh Mustafa fevtinden mezbura tevcih olunmak zre Nazr- vakf- erif faziletl e y h l i s l m m e v i h Abdullah Efendi hazretleri iaret etmeleriyle iaretleri mucebince tevcih olunmak. 4 receb sene 1130 V z l k - vakf- Nerhi Elh&c H a s a u Efendi S der cami-i Mahmnd l ' a a stanbul Va,kf- mezburdan yevm on bes a k a ber vech-i rakabe dokuz aka vazife ile viz olan Mustafa Efendi fevt olup va'ziye-i mezbure m a h l l ve m t e v e f f a n n sulb o l u n a arzolundukta r a b e t e t m e y p ve isti'dad dahi o l m a m a l a Ahmed Efendi ibn-i aban sulehadan m t e d e y y i n ve ehl-i ilim ve her vehile mahall-i m s t a h i k o l m a l a cihet-i va'ziye kenduye tevcih ve yedine bert-i erif-i lian verilmek recasna vakf- mezburun ber vec-i m e r u t a m t e v e l l i y e s i olan Afife H t n arz ve vakf- mezbur Nazaret-i e y h l i s l m d e olup va'zyye-i m e z k r u n kayd rikb- h m a y u n d a olmad K k evkaf muhasebesinden derk olunup ve m e z k r Ahmed Efendi eshab- istihkaktan o l m a l a tevcih olunmak recasna faziletl e y h l i s l m m e v l n a Abdullah Efendi hazretleri iaret e t m e i n iaretleri mucebince tevcih olunmak. F i 12 receb sene 130 (1130), 276

-No: 5 9 un ba ksmnn okunuu: Yusuf Bee tasarrufunda olan bir taraftan Mahmud ve bir taraftan Sar derzi menzilleri ye i k i taraftan t a r k - i m m ile mahdud ibu bir k f a menzil ve merkum m e r tasarrufunda olan bir tarafta-n Mehmed ve bir ta raftan d e b b a Hasan Bee menzilleri ve i k i taraftan t a r k - i m m ile mah dud ibu bir k t ' a menzil ve mezbur Osman tasarrufunda olan bir taraftan eskici molla A l | ve bir tarftan Mehmed elebi menzilleri ve bir taraftan bostan ve bir taraftan t a r k - i m m ile mahdud ibu bir k t ' a menzil ve mez bur Mehmed tasarrufunda olan bir taraftan mer ve bir taraftan A l i menzilleri ve i k i taraftan t a r k - i m m ile mahdud ibu bir k t ' a menzil ve mezbur berber S l e y m a n tasarrufunda olan bir taraftan Mehmed ve m^ m G l s m menzelleri ve bir taraftan Bykl Mustafa Bee menzili ve i k i taraftan t a r k - i m m ile mahdud ibu bir k t ' a menzil ve merkume Rahime H t n tasarrufunda olan bir taraftan a k r Mehmed ve bir taraftan Doan kyl d e b b a Hasan Bee menzilleir ve i k i taraftan tark-i m m ile mahdud ibu bir k t ' a menzil ve mezbure Havva H t n tasarrufunda olan bir ta raftan molla Numan ve bir taraftan-Zeynep H t n menzilleri ve i k i taraf tan t a r k - i m m ile mahdud ibu bir k t ' a taenzil No: 60 n, ba ksmnn okunuu: Tekye-i mezbure mecray-i b tamirine sarfoluna ve mecray-i m-i merkumu t a t h i r ve hn-i iktizada k a n e v t n t a m i r in suyolcu olan k i mesne yevm bir a k a vazifeye m u t a s a r r f ola ve tekye-i mezbure t a m i r i ve bah-i h a s r in yevm a k a sarfoluna ve tekye-i mezbure mescld-i erifi olan T a r a k mescid-i erifinde imam olan kimesne yevm be a k a vazifeye m u t a s a r r f olup mukabelesinde ba'de ed-iz-zuhr bir sure-i Mlk ve ba'de ed-il-asr bir sre-i Nebe' t i l v e t edp sevab- cemilin mez bur Ahmed A a ile benim ruhuma hibe eyleye ve evkat-i hamsede mezzin olan kimesne yevm drt a k a vazifeye m u t a s a r r f olup mukabelesinde kable tilvet-i yet-l-krs U hls- erif ve bir Fatiha-i kerime t i l v e t edp sevabn mezbur Ahmed Aa ile benim ruhuma hibe eyleye No: 61 in okunuu: rr, j. vakf- merhum Mesih P a a der Pravadi, . 1 Tevliyet : : Vakf- mezburun yevm be a k a vazife ile mtevellisi olan H a m a m Ahmed mste'cirin-i hamma-i sabk fevt olup yeri hl ve tevliyeti m a h l l o l m a l a sulb olu Mustafa velede mahal ve m s t a h i k o l m a l a bin yz otuz bir senesi muharreminin gurresinde z a b t e d p ve beher sene muhasebe sin g r m e k a r t i y l e mezbura tevcih olunup yedine berat yerilmek recasn Nazr- vakf Serhzin-i Enderun-i h s s a izzetl E l h c Hasan Aa arz et mekle mucebince tevcih olunmak. F i 2 zilhicce sene 1130. 2 Merhum Gazi Evranos Beyin e v k a f n d a n olmak zre evld- vkf tan erbab- i s t i h k a k t a n kesir-l-iyal S l e y m a n bin-i Abdullaha yevm otuz a k a vazife tevcih olunup yedine bert- lian verilmek b a b n d a inayet recasna vakf- mezburun ber vech-i m e r u t m t e v e l l i l e r i olan S l e y m a n ve Mustafa arzetmeleriyle m c e d d e d e n tevcih ve b e r a t verilmek. F i 2 zilhic ce sene 1 3 0 . Metnin s t n d e k i meyilli yaz: N u k l e t be m a h a l l e . 3 Tevliyet ve nazaret-i evkaf-i cami-i erif-i m e r h u m n H a y r d d i n P a a ve Ilyas P a a ve A l i P a a der z n i k . 277

Evkaf- m e z b u r u vazife-i muayyene ile aalh ve ered ve ekber-i evl d d a n bervech-i m e r u t a mtevelli ve nazr olan H a l i l Bey fevt olup tevli yet ve nezareti m a h l l e o l m a l a vakf- mezburun aslh ve ered-i evldn dan kudvet-l-emasili vel-akran Mehmed Bey ibn-i b r a h i m Bey mahal ve mUstahik olup tevliyet uhdesinden g e l m e e kadir o l m a l a ber muceb-i art- vkf tevliyet-i m e z k r e mezbura tevcih olunup yedine berat v e r i l mek recasma s a b k a Mekke-i M k e r r e m e Kads olup ber veh-i A r p a l k znik k a z a s n a m u t a s a r r f olan Mustafa Efendi arzetmekle mucebince tev cih olunmak. F i 5 zilhice sene 1130. 4 Istanbulda Dikilita k u r b n d e v a k i ' merhum A l i Paa-yi tik ev kafnn umurunun tahrire m t e a d d i d k t i p l e r i var iken h a r d a n Mehmed bin-i A l i vakfn m s a a d e s i v a r d r deyu yevra alt aka vazife ile ruzname-i vakf olmak zre zeman- karibde kenduye tevcih ve berat e t t i r p cihet-i mezbur vkf- merkumun vakfiye-i m a m u l n b i h a s n d a olmadn dan m a d a elyevm lzumu olmayup hilf- a r t muhdes ve vakf- erife gadr o l m a l a refi' ve vazifesi vakfnande buyrulmak recasma mUtevelli-1 vakf- mezbur ilm ve hademe-i saireden haber vermeleriyle m e z k r u n u n iltimaslariyle ruznamecilik-i mezbur merkumun zerinden refi' ve mahalli t e r k i n ve vazifesi v a k f n a m d e buyrulmak recasma B a b s s e d e Aas izzetl Hasan Aa arzetmekle arz mucebince ref t e r k i n olunmak deyu sdr olan ferman- li mucebince r e f ve mahalli t e r k i n o l u n m a n ibu kayime verildi. F i 7 zilhicce sene 1130. 5 MUderrislik-i Medrese-i vakf- s Bey der s k p . Ahmed Efendi ibn-i Mehmed arz-i hal sunup medrese-i mezburun yev m i y i r m i a k a vazife ile m d e r r i s i olan m e v l n A l i Efendi fevt olup m derrislii m a h l l o l m a l a kenduye tevcih olunup berat verilmek babmda i n y e t reca e t m e i n sahib-i arz- halin ba'del-imtihan i s t i h k a k zhir o l m a l a medrese-i mezbure merkuma tevcih olunmak zre faziletl ey h l i s l m m e v l n Abdullah Efendi hazretleri i a r e t etmeleriyle i a r e t l e r i mucebince tevcih olunmak. F i 5 zilhicce sene 1130. 6 m a m e t - i vakf- cami-1 .erif-i merhume Dye H t n der Edirne. Seyyid Mehmed arz- hal sunup vakf- mezburdan almak zre yevm drt a k a vazife ile cami-i mezburda imam olan b a b a s A l i bin-i Ahmedi vakt-i da hazele bvecih urup ehid edp imamet m a h l l o l m a l a babas imame t i kenduye tevcih olunup berat verilmek babmda istid'a-yi inayet e t m e i n b a b a s e t m e i o l m a l a kenduye imamete istihkak gelince yerine bir dindar nib istihdam eylemek a r t i l e tevcih olunmak. F i 8 zilhicce sene 1130. 1 No: 72 (sahiife indekinin o k u n u u ) : M m t a z klup vakf- sahih-i m e b b e d ve habs-i sarih-i muhalled ile vakf U h a b s e d p yle a r t ve tayin eyledi k i mebl- mezbur onu on bir hisab ve her g u r u sekiz a k a y a olmak zre i s t i r b h olunup bifazl-il-lhi t e l hasl olan ribhinden mahmiye-i Galatada vki Sary-i S u l t a n d e olan i o l a n l a r m d a n ceyyid-Ul-kre y i r m i nefer kimesne ba'de salt-iz-zuhr m c t e m i a n her biri bir cz'-i erif tilvet ve k r e t edp on cUz'-i erifin s e v a b m Hazret-i Habib-i ekrem. 2 (Keuarudakinin okunuu): Bunu her k i m battal edp okutmaz ise Ruz-i m a h e r d e i k i elim yakalarmda olsun R a b b - i l - l e m n i n (1) didarmdan mahrum olsunlar ve Haz
f/j Harfkcsi yanl/r: Rhh-iil-lcnnn olacak.

278

fet-i H a b i b - u l - l a h n e f a t i n d e n mahrum olsunlar cmle g n a h m boyun l a r n a olsun. No: 7 5 i n o k u n u u : Mfhi min-en-nasb-i v e t - t a ' y n sadere m i n e l f a k r i ileyhi s b h a n e h Mehmed Sad-l-HUseyn e l k a d bi Kostantiniyyet-el-mahmiyye ^^ufire leh. Se beb-i t a h r r - i kitap budur k i : E s h a b - hayrattan merhum Sinan elebinin vakf olup mahmiye-i Istanbulda Aksaray k u r b n d e Hac Bayram mahallesinde v k a beyn-el-ehl vel-cran m a l m - l - h u d u d menzil a r s a s n n mtevellisi o l m a m a l a taraf- e r i ' d e n bir m t e v e l l i nasb tayin olunmak ehemm elzem ve evld- v k f d a n ibu r f i a t - l - k i t a b Neslihan bint-i Abdullah nam H t n tevliyet-i mezbureye her vehile mahal ve m s t a h i k k a o l m a n arsa-i mezburenin tevliyeti taraf- er'-i eriften mezbure Neslihana tevcih olundukta ol dahi k a b l ve hizmet-i lzimesini edaya m t e a h h i d e o l m a n mavaka' bittaleb ketbolundu. Fil-yevm-is-sdisi a e r min zilhiccet-i-erife liseneti tis'in ve s e b ' n e ve elf. (16 zilhicce 1079). U Z u h r - l a k r a n H s e y i n Aa K e t h d a y - i Hazret Efendi Dervi Mehmed elebi tabi'-i Efendi Fazlullah elebi tabi'-i Efendi No: 7 7 n l n o k u n u u : Ruhi R e s u l i h - i l - m u a l l vakf- sahih-i er'iyy-i mUebbed ve habs-1 sarih-i mer'iyy-i muhalled ile vakf h a b s e d p ol vehile tayin-i u r t ve tebyin-i kuyud eyledim k i mebl- mezbur m r r - z - z i k r ZlUfliyan ocan da rehn-i kav ve kefil-i mel ve ledel-iktiza ikisinden biriyle onu on bir hisab zre ba devr-i er' al-vech-il-hall irbah ve l'mal olunup hasl olan n e m a s n d a n beher sene leyle-i Mevlid-i erif ve leyle-i R e g i b ve leyle-i Mi'rac ve leyle-i B e r e t k i bu d r t leyli-i m b a r e k e l e r d e bil-cmle Harem-i h m a y u n a a l a r oami-i erif-1 m e z k r m i h r a b n a vaz' ve mahal-i m e z k r d a i s t i k r a r n arc eylediim lihye-i hazret-i Resul-i ekrem ve Nebiyy-i muhterem s a l l a l l a h aleyhi ve sellem ziyaretleri e s n a s n d a K u r ' n - i a z i m - - a n d a n a r k r e t eden mezzinlere on g u r u verile ve d u eden eyh efendiye on be g u r u verile ve Oca- m e z k r i m a m bulunan efen diye be g u r u virile ve yine ribh-i m e z k r d a n ieyli-i m b a r e k e d e n her bir gece in onar v u k y y e d e n senev k r k vukyye e r b e t itir olunup meclis-i m e z k r d a h a z i r n olan a a l a r i r a b oluna ve yine... No: 7 9 un o k u n u u : E l - h a m d lil-lah-il-lezi eazze havassa ibdihi bisarfi emvalihim ilft enva'-il-hayrat ve enehUm alektisabi es'naf-il-meh.amidi vel-meberrat vess a l t ves-selm a l - r e s u l i h i ve nebiyyihi Muhammedin hayr-il-beriyyat ve al lihi ve eshabihi ilyevmin y a s t a z i l l - l - m e r ' taht-es-sadakat. Emma b a ' d , ibu vakfiyye-i celil--an ve ceride-i bed-ul-unvann 279 hud-l-hal a h Mehmed elebi tabi'-i Efendi Mehmed bin-i Ahmed

ve g a y r h m min-el-huzzr

.tahrir ve i n a s n a bd ve tastir-i i m l s n a ad oldur k i : HUdvendgr vilyet-i celilesi dahilinde K a r a h i s a r - Sahib sanca m l h a k a t n d a n Musluca n a m - dier Aziziye kazas dahilinde Salihler karyesi e h l i s i n d e n Os man A a o l u Mehmed ib-i Osman Aa ibn-i ibrahim ber vech-i t v a k f n a liecl-it-tescili vel-emri t e k m i l mtevelli nasb tayin eyledi i karye-i merkume ehlisinden Emin olu Feyzi bin-i E m i n mahza r n d a ve fcaz-i m e z k r mahKeme-i er'iyyesinde i k r a r - t m ve ta'bir-i a n i l - m e r m e d p atyeb-i malimden ifraz eylediim bin g u r u u hasbeten lil-lah-is-samed vakf- sahih-i m e b b e d ve habs-i sarih-i muhalled ile edp .(vakfedp. olacak) yle a r t eyledim k i : mebl- m e z k r bin g u r u alvech-il-hall ba yed-i mtevelli rehn-i kavi veba kefil-i mel veya i k i s i n den b i r i ile senev ziyade ve noksan olmayup ve kalemiye namiyle bir sene a l n m a y u p senev yz on iki g u r u hisab zre istirbah olunup hasl olan ribhinden karyemize eshab- h a y r a t n bina ve inasna muvaffak o l d u k l a r mescid-i erif cami' oldukta yz seksen g u r u u cami-i erifde hitabet cihe t i ifa edecek zata ve yz seksen g u r u u dahi cami-i erifin tamir ve termimiyle fa ( k a d olacak) olunacak mum ve k a n d l e sarfoluna ve ben lbis-i. libs-r hayat olduka- tevliyet yedimde olup v e f t m d a n sonra batnen ba'de batnin evldmn evld- evldmn ve evld- evldmn a s l h n a ve b a ' d - e l - i n k r a z m e z k r Salihler karyesi e h l i l e r i n d e n beyinlerinde tevli yete muhtar olan kimseye m e r u t a olup vakf- mezburun tebdil ve t a a y y r ( t a y i r i ) , t e k e s s r (teksir) ve t e v f i r i merreten ba'de u h r yedimde ola ve mUrur-i eyyam ve k r u r - i a'vam ile icray-i erit-i m e z k r e mUteazzire olur ise ribh-i m e z k r mutlaka fukaray-i m s l i m n e sarfoluna ve bu m e b l - m e z k r bin g u r u a f r i g a n anis-evgil mtevelli-i merkume teslim ol dahi vakfiyet zere kabz ve t e s e l l m ve i r m t e v e l l i l e r i n evkafa t a s a r r u f l a r gibi tasarruf eyledi dedikte gibb-et-tasdik-i-er' vkf- mezbur b u t l n - vakf- nukud ve z m n n d a plan kuyuda ve ba'dehu kavl-i adem-i l z u m a t e e b b s edp mtevelli-i mezbur dahi s h h a t ve l z u m u n a zahib olan eimme-i dn k a b l l e r i y l e mukabele birle h k m taleb edicek f i zemanina beyn-el-ulem-i zm cri olan vech-i muhtar zre hkim-i mevk i ' - i sadr-i kitab t b lehu ve h s n m e b efendi hazretleri huzurunda m r a f a a eylediklerinde ol dahi l i m e n bilhilf-il-cr beyn-el-eimmet-ileraf vakf- mezburun evvelen s h h a t i n e ve sniyen l z u m u n a kaz-i jner' etr>c(kle vakf- mezbur sahih, ve lzm olup minba'd nakz ibtli m m t e n i l-ihtimal oldu. Cera zalike hurrire filyevm-issmini aere min ehri saferilhayr lisenetin selse irne ve selsi mietin ye elf. (18 safer 1323). No: 83 n o k u n u r u : Esas 24/126 1 E v k a f - h m a y u n hazinesinden idare olunan evkaftan s t a n b u l d a ' v a k i ' vezir-i azam-i esbak merhum K p r l Mehmed P a a ve veledi F a d l Ahmed P a a evkaf- erifesinden olmak zre yevm on be aka d g y va zifesi Aye S d d k a H a n m n kerimesi H a s n H a n m n uhdesinde iken mumaileyhanm vuku-i vefatiyle majllnden 12 zilka'de sene 310 tarihinde evld F a t m a t U z z e h r h a n m ile S a l h d d i n Efendiye tevcih o l u n d u u n u m b e y y i n b e r a t l a r it kliAd b i t t e t k i k anlalmtr. ( s t n d e k i yan yaz) 2 Vazife-i m e z k r e m u t a s a r r f l a r n d a n F^tmatzzehr Hanm mahdumu Osman evket Efendiyi terkederek vuku-i vefatile hissas mah280

l l n d e n dier hssa m u t a s a r r f m u m i l e y h SEhiiddin Efendinin birrza f e r a ye kasr-i yedinden m u m i l e y h Osman e v k e t Efendiye tevcili tak dim k l m a n arz- hal z e r i n e miasarifat- umumiye idaresinden ba m z e k kire beyan o l u n m a l a ber vecH-i muharrer yevm on b e a k a d - g y va zifesinin intikalen ve f e r a e n bit-tevcih b e r a t - li its. 3 E v k a f - erife-i m e z k r e n i n muharrer olan on d r t kaleni fodla ve vazife m u t a s . a r r f l a r m n f e r a ve intikallerinden b l l a r n d a isimleri m e z k r kesan uhdelerine bit-tevcih u r u t u n u n dercile yedlerine *mceddeden ve tebdilen b a k a b a k a b e r e v a t - liye i'ts hususu m a k a m - li-i n z a r e t p e n a h i d e n ba telhis v u k u bulacak arz ve istizan z e r i n e sudur-i emr irde-i liyyeye m t e v a k k f o l m a n ol babda emr U ferman hazret-i men l e - h l - e m r i n d i r . F i 3 muharrem sene 318 ve f i 18 m a y s sene 316. Mhr Evkaf- h m a y u n cihat idaresi 311 imza : Mahmud Telhis f i m i n h Jurnal 458 Mhr \(ezir-i z a m ' H a l i l Rifat 1313 Ber muceb-i telhis on d r t kalem c i h a t n bittevcih b e r a t - e r i f l r i i t buyrulmak emrimdir. F i 6-safer sene 318 Numara 143 Maruz-i aker-i kemineleridir k i : Deriseadet ve Bld- s e l s e d e k i n evkaf- erife c i h t ve s r e s i n i n tQvcihi h a k k n d a - H a z i n e c e ittihaz olunan u s l e tevfikan c i h t kaleminden bin doksan i k i n c i d e f a olarak tanzim k l n a n ibu b i r k t ' a arizada gsteri len on d r t kalem fodla ve vazifenin ba arz- h a l v u k u ' bulan istid'alar Uzerine tedkikat-i nizamiyesi icra k l n m o l d u u n d a n m u t a s a r r f l a r n n fe r a ve intikallerinden maddeleiji b a l l a r n d a muharrer-l-esam zevata bit-tevcih erit-i lzimesi derciyle kalem-i m e z k r d a n lzmgelen berevat- erifenin i ' t ve m u a m e l t - i muktaziyesinip icrasiyUn buyruldu-i sam i - i hazret-i s a d a r e t p e n a h e r e f t a s t r b u y r u l m a s b a b n d a emr ferman hazret-i velijy-l-emrindir. F i 4 safer sene 1318 ve f i 20 mays sene 1316. N a z n Bvkaf- H m a y u n M h r : Bende Es-seyyid Galib Ciht idaresine F i 25 m a y s sene 316 K . Derisaadet 645 No: 84 n ba ksmmn okunuu: Tamir olunan l t ve eyasiyle b i r bap e r b e t h a n e m i vie yine medine-i merkumede A l i A a mahallesinde v k i ' etraf- erbaadan Balc olu Ha-Ji 28,1

H s e y i n ve Ellez kefere ve K a r a Panayot zimm menzilleri ve tark-i mm ve h s ile mahdud ve m m t a z bir bab rumhanemi(?) ve yine medine-i merkumedeDf rvi A a mahallesinde v a k i ' bir taraftan Dalolu Mustafa men zili v.e etraf- selsesi t a r k - i m m ile mahdud ve m m t a z bir bap milk menzilimi ve yine medine-i merkumede anigr cami-i erifinin canib-i garbisinde olan kaps ittisalinde v k ' etraf- erbaadan cami-i erif kaps ve k t d k k n ve cami-i erif havls d i v a n ve tark-i m m e ile mah dud ve m m t a z cami-i erif-i m e z k r e zemini senevi otuz alt a k a mukat a a l bir bap d l g e r d k k n m ve yine medine-i merkumede E r m e n i y a n - sfl mahallesinde TimUr kap k u r b n d e v a k i ' etraf- erbaadan Ta olu K a b r i l kefere m i l k l e r i ve tark-i m m ile mahdud ve m m t a z bir bab m i l k breki frnm ve yine medine-i M a n i s a d a K a r a k y s k u n d a v k i ' bir taraftan A r k kadn merhumenin sebilhanesi vakf olan m a a z a ve tarafey ni E m r Hac Ahmed Zade zevcesinin berber ve keresteci d k k n l a r ve t a r a f - rbii t a r k - i m m ile mahdud ve m m t a z zemini attar Hoca cami-i erifi v a k f n a senev yz seksen a k a m u k a t a a l bir bab msrc d k k n mn ebniye-i m e m l k e s i n i No: 89 un okunuu: Ve dahi yle a r t eyledim k i b l d a zikrolunan i k i vakfa Dr-s-saadet-i-erife Aas olan iftihar-l-havvasi v e l - m u k a r r e b n m u ' t e m e d - l m l k i ves-saltn sahib-Ul-izzi v e t - t e m k n devletl ve s a a d e t l Aay-i li-kadr-i v a l - m e r t e b e hazretleri nazr olup kemal-i ltf kerem U ihsan l a r n d a n m e r c v v ve m e ' m u l d r k i : taht-i ' nezaret-i aliyyelerinde olan syir evkaf- erife gibi vakfeyn-i merkumeynin dahi mehmaemken zerle rinden nazar-i merhamet-eserlerin d r diri e t m e y p mu'tad-i erifleri Uzre her sene mtevelli-i vakfeyn-i mezbureynin, n a k r k t m r irad ve masarifi muhasebesin g r p i t l f t a n hazer ve izdiyad ve terakki-i vakfa sa'y-i eriflerin d r e t m e y p hn-i muhasebede husus- kaziyyede himmet-i aliyyelerin diri buyurmayup yevm bir a k a vazife-i nazarete mutasar rf olup ind-allah-il-celil nil-i ecr-i cezil o l m a l a r n mukarrer hileler ve dahi yle a r t No: 93 n okunuu: Vakf- m e z k r u n vakfiyesi vakfiyeh-i sbi' defterinde mukayeddir. Varak 108 Vakf- M Merhum eyh-l-islm- sabk A l i Efendi der tUrbe-i ve cami-i erif-i merhum ftade Efendi der Bursa. Nukud Altun- Eref cem'an 800 A b d l b k Halife mezzin ve kayyim ve t r b e d a r ve devirhan Beray-i Beray-i F i s (sene) mezzin kayyim altun- altun- altun- Eref Eref Eref aded aded aded 22 7 i 7 i 282

Bera-yi tUrbedar altun- Bref aded 4 i

Beray-i devirhan altun- Erefi aded 2 i

Kayd de MUceddeden ez an sebeb k i : beray-i tevcih cemm-i gafr ihbar kerdend ba arz- A b d r r a h m Efendi mUfti-i Bursa; ve rs-i H m y u n ve beiaret-i eyhlislm D r r Mehmed Efendi. F i 12 m (muharrem) sene 1148 Tafsil M. der Bursa Kerime erife H t n an aslh ve ered-i evld- vkf el-mtevelit yevm drt

Vakf- Merhum E m i r Gzi

Kayd de Mceddeden ez an sebeb k i ba huccet-i er'iyye m u t a s a r r f bude ba arz- A b d r r a h m Efendi mfti-i Bursa ve r s . 24 B (receb) sene 1148 Tafsil No: 9 5 i n o k u n u u : Mehmed bin-i Mustafa yevm 2 Seyyid Abdullah bin-i Mehmed yevm 2 Molla Mustafa yevm 2 Teberri ve becaye Seyyid H s e y i n ba arz- hal-i hod ve r s F i 26 z(zilhicce)sene 167.(1167) Seyid Afdal bin-i Mehmed yevm 2

Mustafa bin-i Halil yevm 2 Mteveffa de becaye Seyyid S l e y m a n Halife ba rs-i h m a y u n ayed f i 4 N(ramazan)sene 116 ez an sebeb k i b e r t zayi' sitade ez an sebeb ki rs-i h m y u n e kabl-el-berat zy' de ba arz- hal-i hod ve rs-i h m y u n fi 12 receb sene 1176 u r u t . Feragat kerden becaye Seyyid ibrahim ve Seyyid Mustafa ba arz- Seyyid Mehmed erif mtevelli-i vakf ve ferman- li F i 7 L (evval). 1176. Mehmed bin-i A l i Ser mahfil yevm 1 Seyyid smail noktac _^evm " 1 Seyyid Salih bin-i Seyyid smil hls yevm 2 283

Hafz Mustafa bin-i Abdullah yevm 2

No: 96 n i n o k u n u u : Vakf A n g a l l t d e k k n ve boyahane ve odah-i s a h i b - l - h a y r a t i vel-hasenat B l h c Ahmed A a ibn-i AbdUlmennan k e t h d a y - i Harem AbdUlcebbar Za de S l e y m a n Bey s a b k a serbevvabn-i Dergh- li Voyvoda-i Yeniel ve mutasarnf-i llv-i Bozok bery-i eme ve cisirha der kasaba-i Yozgad tbi'-i kaza-i Bozok ve gayrihi kayd de m c e d d e d e n be muhasebe-i evkaf- K k ber muceb-i vakfiyye-i m a ' m l n biha ba arz- hal-i vkf- m u m i l e y h ve ba ferman- l i elvaki' F i 4 R ( r e b i l h i r ) sene 1213. Mezbur Ahmed A a ve vekil-i Vakf- mezburun zeyl-i vakfiyeh a r A l i Efendinin v a k f l a r Hasi F i . 28 zilka'de sene 1278 t a r l remeyn muhasebesinde Anadolu hinde ba ferman k a y d o l m u t u r , cild-i sani defterinde mukayyed olmagla e r h verildi. Vakfiyehy-i sadis Defter-i mezbur varak 167 fihristi. 447 Terkin ] B e c a y e a'ma Aye H a n m an ekber ve aslh ve ered-i evld- vkf der b a t n - evvel ber vech-i m e r u t a m e d ba arz- Esseyid mer Fehmi Efendi nib-i Yozgad ve ba inhy-i Mehmed Efendi Efendi ( m k e r r e r ) m d l r - i evkaf ve ba mazbata-i zay-i mecelis ve ba ilm- Ahmed Raid Efen di metti-i evkaf ve a t u f e t l Esseyyid Ahmed Vefik Efendi nazr- evkaf- h m y u n ve r s . F i . 28 Za. (zilka'de) sene 1278. Tafsil. Mumi leyh Aye H a n m t a r a f n d a n Emine H a n m k a y m a m a k l k vehile m u r - vakf i d a r e ve r ' y e t etmek a r t i y l e d i r . Berat- Beray-l tevliyet Cedid sitade be nam- Elhac Ahmed yevm Aay-i vkf ber vech-i m e r u t a m e d 17 ba arz- Osman A a e n n a z r ve rVLts fi 9 ( a b a n ) sene 1213. Tafsili. M h r hfz de sene m i n h . Vakf- mezburun tevliyeti ve g a l l t m n fazlas vazife-i ndersumesiyle hayatta o l d u k a vkfn nefs-i nefisine m e r u t a olup ba'd-el-vefat tevliyet-1 m e z k r e ve g a l l t m fazlas evld ve evld- evld ve evId- evld nn batnen ba'de batnin ve fer'an gbbe aslin ma t e n a s e l ve t e a k a b Uzk r u n u n ekber ve e s l h m a m e r u t a d a . E e r evld- zUkru bulunmaz ise evld- i n s a n n ekber ve a s l h n a m e r u t a ola. Evld- bil-kUlliyye m n k a riz oldukta tevliyet-i m e z k r e ve fazl-i merkume u t e k a s n m akdem ve ekber ve a s l h n a m e r u t a ola. Anlar dahi m n k a r i z oldukta tevliyet-i m e z k r e Haremeyn-i erifeyn v a k f n a her k i m mtevelli olursa ana me r u t a olup fazla-i merkumu Haremeyn-i erifeyn fukarasna irsal ve isl eyleye. Sa sahifeden n a k l e d i l m i b a k a vakfa i d tevliyet tetfevl k a y d n n okunuu : Tevliyet Becaye izzetl Hasan Bey ibn-i mUtevelli-i sabk mteveff Mehmed CellUddin P a a birader zade an ekber ve aslh ve ered ve 'kal-i evld- vkf der batn- evvel ber vech-i m e r u t a m e d ba arz- A t u l l a h By zade Esseyyid Mehmed Galib Efendi nib-i medine-i Yozgad ve ba mazba ta-i zay-i meclis-i liva-i m e z k r ve ba inh-i I s Efendi Mdir-i evkaf- livay-i M , ( m e z k r ) ve ba ilm- Esseyyid Mehmed Esad Efendi mfetti-i evkaf- s a b k ve Atufetl Mecid Efendi nazr- evkaf- h m a y u n ve ba r s-i h m a y u n . F i . 18 N . ( r a n a z a n ) sene 1282. Tafsii. 284

TRKYE VAKIFLAR BANKASI

TRKYE VAKIFLAR BANKASI T. A. O. TRK'n hayrseverlik duygularndan ilhamn alan, cmertlik iyilik ve yardm hislermin en iyi ekilde tatmin vastas olan VAKIF MESSESES, Atalarmzdan bizlere ka lan ve bugn birer Medeniyet bidesi olarak nitelendirilen eserleri kazandran en kymetli HAZNE'dir. Bu esiz hazinenin yaatlmas ve ayakta kalmas gibi kutsal bir grevi stlenmi olan TRKYE VAKIFLAR BANKASI, yzylladan beri Halkmza Sosyal ve Kltrel alanda hizmet yapan VAKIFLARIMIZ'a EKONOMK YNDE katkda bulunmak ve bylece Medeniyet Hazinemizi gelecek, kuaklara kusursuz bir ekilde yanstmak gibi byk bir amaca ynelik olarak kurulmu TEK BANKADIR. 13.4.1954 ylnda 6219 Sayh Kanunla TRKYE VAKIFLAR BANKASI TRK ANONM ORTAKLII adyla zel hukuk hkmlerine tabi olmak zere hizmet ve faa liyetlerine balayan Banka 20 YIL'lk gemiinde ADA Bankaclk anlayn benim semi ve uygulamtr. 1954 ylndan bu yana byk aamalar yaparak TRK BANKACILII'ndaki sekin yerini alan ve 1982 ylnda Trk Bankaclk zinciri ierisinde DEVLET BANKASI olarak 2 nci. GENEL SIRALAMADA ise 5 nci olmaktan gurur duyan TRKYE VAKIFLAR BANKASI, SERMAYESN 1 Milyar liradan 17 Milyar liraya ykseltmitir. 20 YIL'lk sre ierisinde Kadirinas Halkmzdan grd'byk destek ve ilgiye lyk olabilmenin idraki iinde olan TRKYE VAKIFLAR BANKASI ilk i olarak Yur dun her kesinde Halkmzn hizmetinde ve yannda olmak gayesiyle ube ama faaliyet lerine balam ve 67 LMZDE 269 BESYLE her ilde ubesi olan 5 Bankadan biri olmann yansra ada Bankaclk hizmetlerini en hzl ekilde sunmay ama edinmi ve ubelerini TELEKS SSTEMLERYLE birbirine balamtr. TRKYE VAKIFLAR BANKASI, lkemizin Ticar ve ktisad hayannda faydal KRED ve TASARRUF anlayn esas kabul etmitir. Her trl krediyi en msait faiz ve vadelerle vermekte olan Banka daima Yenilikler, Rasyonel Tedbirler ve Teebbsler pein de koan bir alma sistemi iinde olmutur. TRKYE VAKIFLAR BANKAS lkemizin EKONOMK kalknmasna. Sna, Ti car ve Turizm sektrlerindeki gl 32 TRAK ile de katkda bulunmakta ve SANA YN ANADOLUYA YAYILMASINA NCLK eden Banka nvanna sahip bulunmak tadr. TRKYE VAKIFLAR BANKASI, her yl KRININ % 75'ini ECDAD YADGARI TARH ve KLTREL ESERLERMZN BAKIM VE ONARIMINA TAHSS ET MEKTE, A ocaklar ve Vakf Talebe Yurtlan gibi messeselere de madd katkda bulu narak SOSYAL DAYANIMA'y desteklemektedir.

285

Perehalinin stn nitelik ve yetenei. ube binalarnn Modernizasyonu, Halkla kurduu GfVieh ve Sevgiye dayal iliki ve bu ilikinin dourduu sorumluluk duygusuy la hareket eden Banka, Bankaclk alanndaki modernlemenin gerei olarak ELEKTRO NK BLG LEM (OTOMASYON) uygulamasn Memleketimizde ilk kuran Bankalar dan biri olmakla kalmam, btn ubelerini bu sistem iine alarak ada Bankaclk ala nnda da nder olmutur. Avrupadaki Temsilcilik ve Brolar ile DNYA'nri her tarafndaki muhabir Bankalanyla hizmet veren TRKYE VAKIFLAR BANKASI, YAYGIN TELEKS SSTEMLELERYLE yurt dndaki, fedakr kardelerimizin Anavatana gnderecekleri havaleleri ay n gn cretsiz olarak yurda aktarmakta ve sahiplerine ulatrmaktadr. Her yl bir nceki yla oranla nlecek bir tempo ile GELEN, GLENEN ve BYYEN TRKYE VAKIFLAR BANKASI, TRK BANKACILII'ndaki sekin yeri ve saygnl i3 Trk Ekonomisinin ve MEVDUAT SAHPLERNN GL ve G VENL KAPISI olmutur.

>86

t-A\-w'"'-'- .

ffr

Ata yadigr eserleri sizin : larruflannzla biz yaatyoruz

ylRKIYE VAKIFLAR BANKASI

I ^ A t d A n Gen$. Gven Gelecek.

e
"oo

287

t m
4r

ne

TRKYE