Ercan Kahya

Hidrolik. B.M. Smer, .nsal, M. Bayazt, Birsen Yaynevi, 2007, stanbul

BLM 9 BOYUT ANALZ

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

9.1. GR
Mekanikteki herhangi bir byklk Newton hareket kanunundaki temel byklkler: uzunluk (L), zaman (T) ve kuvvet (K) bal olarak ifade edilebilir. (Not: Kuvvetin yerine ktleyi (M) temel byklk olarak seilebilir) Temel byklklerin boyutlarna "temel boyutlar:" L, T, K (ya da L, T, M) Newton hareket kanununa gre ktlenin boyutu:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 [A]: Herhangi bir A byklnn boyutu ise, temel boyutlar cinsinden:

"boyutsuz byklk"

Bir bykln boyutu bu bykln tanmndan elde edilir. zgl arln boyutu:

Dinamik viskozitenin boyutu:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 Boyut analizinin esasn boyut homojenlii ilkesi oluturur. BU NEDR? Fiziksel olaylar ifade eden btn matematik denklemlerin salamas gereken kouldur. Bunun iin denklemlerdeki btn terimlerin boyutlarnn ayn olmas gerekir. Buna "boyut homojenlii" denir. rnek: Bernoulli denkleminde btn terimler uzunluk boyutundadr. Bu zellik ile bu denklemler herhangi bir birim sisteminde yazlabilir.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

NEY KANITLAR? Fizik kanunlarn ifade eden herhangi bir bantnn boyutsuz byklkler cinsinden yazlabileceini... BU TEOREM (Buckingham) UNU FADE EDER:

n adet boyutlu Ai bykl arasndaki eklinde bir bant daima m=n-r adet boyutsuz i bykl arasndaki eklinde bir bant haline dntrlebilir. r: Ai byklklerinde grnen temel boyutlarn saysdr
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 i byklklerini elde etmek iin nce A1, A2, ... , An boyutlu

byklkleri arasndan r adedi u koullar salayacak ekilde seilir:

1) Seilen bu byklklerden herhangi birinin boyutlar dier seilenlerin boyutlarnn bir kombinezonu olmamaldr. 2) r adet temel boyutun herbiri seilen byklklerden en az birinde bulunmaldr.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 r =3 olduunu kabul ederek yukardaki koullar salayacak ekilde seilen byklkleri A1, A2, A3 ise i boyutsuz byklkleri iin

Bu ifadelerdeki bilinmeyen sler: o ekilde belirlenir ki i byklkleri gerekten boyutsuz olsunlar.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

RNEK: ap D olan bir boruda laminer akm (Hagen-Poiseuille akm) V ortalama hz baldr: D boru apna, akkann zgl ktlesine, viskozitesine, ve basn gradyanna

n = 5 boyutlu byklk arasndaki bu banty boyutsuz byklkler cinsinden yazalm. Bu byklklerde L, T, K temel boyutlarnn her de bulunduuna gre (r =3), i boyutsuz byklklerinin says m = n - r = 2 olacaktr.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 A1, A2, A3 byklkleri olarak (Not:

V, D, seilebilir

a- Bu byklkten herhangi birinin boyutlar dier ikisinin boyutlarnn bir kombinezonu olarak ifade edilemez b- temel boyutun hepsi bu byklklerde bulunmaktadr Buna gre i iin:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 sleri belirlemek iin btn byklklerin boyutlar yazlrsa:

Denklemler boyut bakmndan homojen olacandan, birinci denklemden:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 kinci denklemden:

Buna gre:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 Bylece boyutsuz byklkler arasnda:

Ya da:

SONU: Sadece boyut analizini kullanarak laminer boru akmnda V hz iin bir iliki elde edilmitir. Daha nce elde ettiimiz Hagen-Poiseuille denklemini dzenlersek, yukardaki bantnn:

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

 Boyutsuz byklk says m = n - r = 1 sz konusu boyutsuz bykln hibir bykle bal olmaz yani sabittir ve sadece Pi teoremini kullanarak sonuca varlr. RNEK: Boru akmnda laminer rejimden trblansl rejime gei olay . Bu olaydaki byklkler: V, D, , Buna gre gei olay: Bu boyutsuz bykln Reynolds says olduu hemen grlebilir.

SONU: Bu ifadedeki sabitin deerinin deneysel olarak belirlenir (Boru akmnda 2000 alnr).
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

Pi teoremi ile denklemleri boyutsuz ekilde ifade etmenin yararlar:

1- Doadaki olaylar birim sistemlerinden bamsz olduklarna gre bu olaylar boyutsuz byklklerle ifade etmek ilke olarak uygundur. 2- Boyutsuz ifade halinde deiken says kadar (genellikle r =3) azaldndan sz konusu fonksiyonun incelenmesi ve deneysel olarak belirlenmesi byk lde kolaylar. (ok daha az sayda sistemli deneyler yaparak problem zlebilir) 3- Boyutsuz byklkler cinsinden yazlan bir denklemin herhangi bir birim sisteminde kullanlmasnda herhangi bir glkle karlalmad gibi sonularn grafik ya da tablolar eklinde ifadesi daha kolaydr. 4- i boyutsuz byklkleri fiziksel bakmdan anlam tayan deikenlerdir ve olayn benzerlik kriterlerini olutururlar.
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

BLM 15
MODEL TEORS

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

15.1. TANIMLAR
Fiziksel Model: Fiziksel bir olayn (rnein bir baraj dolu sava zerindeki akmn) laboratuvarda bir benzeridir. Prototip: Modelin temsil ettii doadaki sistemdir. v Model ve prototip geometrik, kinematik ve dinamik benzerlik Lm: Model & Lp: Prototip

v Uzunluk iin

v Her (Lm, Lp) ifti

Lr = Lm/ Lp oran sabit ise,

v Bu iki sistem birbirine geometrik benzerdir denir. v Lr: uzunluk lei (Lr = 1/10; 1/20 gibi)

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

benzerlikler bulunabilir.
L modelde bir uzunluk olsun, Prototipte, bu L modelde bir uzunluk olsun, Prototipte, bu Lmmodelde bir uzunluk olsun, Prototipte, bu prototip m m n Geometrik benzer iki sistem ele alnsn: model ve

gelen uz

byle her ,LL ifti iin L = L L sabit ise, bu iki iki sis byle her LL ,iin ifti iin = L / /L ise, bu sis byle her L m, L L L /L L sabit bu iki sistem birbi p ise, sabit r m m p pp rp m m p ifti r= m w Vm: Model zerinde bir noktada akkann hz zerdir denir. uzunluk olarak hz L = w Vp: denir. Prototipte bu noktaya karolarak gelen noktadaki zerdir LL uzunluk olarak L zerdir L r denir. uzunluk Lr = 1/10; r= r1/2 rr
n Her noktadaki (Vm, Vp) ifti iin hesaplanan Vr = Vm / Vp sabit ise,

model veprototip. prototip. M Geometrik benzer iki sistemele ele ve M Geometrik benzer iki sistem model vemodel prototip. Model ze Geometrik benzer iki sistem ele

noktada ki sistem arasnda: kinematik benzerlik Bunoktada noktada Vm' olsun.Prototipte Prototipte bunoktay nokta Bu Vm' olsun. bu Bu Vm' olsun. Prototipte bu noktaya ge

olsun. sistem

olsun. byle hernoktadaki noktadaki Vm' V iftiiin iinhesaplanan hesaplanan V = olsun. byle her Vm' V ppifti r r= byle her noktadaki Vm' Vp ifti iin hesaplanan Vr = Vm/V Vp

Vm= Lm / Tm & Vp = Lp / Tp sistemkinematik kinematik benzerlik denir. Vm =Lmrrmv Lmrrm sistem kinematik benzerlik denir. Vm = benzerlik denir. Vm = Lmrrmve Vp = L

V
r

VVr
r

= V = V

pp

bulunur. BuradaV V =VmN VmN ye Tr = Tm/Tp Trye =Tm/Tp Tm/Tpye yezaman zaman bulunur. Burada ye Tr = bulunur. Burada V ye zaman de pp pr= r Hz le i: Zaman lei: r = VmN
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

bulunur. Burada Vr = VmN p ye

vme iin:

Tr = Tm/Tp ye zaman

w vme lei: ar = am / ap tanmlanrsa w ar = Lr / Tr2 sabit kalr yrngeler benzer

Kinematik benzer iki sistem: Model ve prototipte birbirine kar gelen noktalara etkiyen kuvvetler arasndaki oran sabit iki sistem dinamik benzerdir

Fr = Fm / Fp
Fr: Kuvvet lei & her noktada sabit kalmal.
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

15.2. BENZERLK KOULLARI

v Model ve prototipten birinden dierine gei benzerlik koullar v rnek: Bir liman modelinde llen dalga ykseklii, prototipte ne kadar bir ykseklie kar gelir? v Benzerlik koullarnn metotlar: a) dinamik metot b) boyut analiz c) diferansiyel denklem metodu

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

Dinamik Metod

Model ve prototipe etkiyen kuvvetlerin

oranda

problemlerinde mevcut kuvvetler, esas olarak, atalet, yerekimi ve viskozite kuvvet

gre v Model vebenzerlik prototipe etkiyen kuvvetlerin ayn oranda deimesi esas (Atalet K.)m (Atalet K.)p

(Yerekimi K')m (Yerekimi K.)p

(Viskozite K.)m (Viskozite K.)p olarak ele

olacak temin edilir. Bu metod 15.3 de Diferansiyel Denklem Metodu

w Dinamik metotla ve boyut analizi metodu geometrik benzeim zorunludur. w Olay temsil eden diferansiyel denklemin bilinirse ilk iki metottan iyidir. w zlenen yol: w Olayn diferansiyeli denklemini boyutsuz yazlr w Diferansiyel denklemde ortaya kan boyutsuz katsaylarn model ve prototipte ayn deer alnr.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

15.3.

METODA GRE

Benzerlik elde edilebilmesi iin 15.3. DNAMK METODA GRE BENZERLK metod

en b

ve metodun model ve prototipe etkiyen muhtelif kuvve

Benzerlik koullarnn elde edilebilmesi iin kullanlabilecek en gre basit(15.4,5) metod Buna

(Yerekimi K.)m _ (Yerekimi K.)p (Atalet K.)m (Atalet K.)p

(Viskozite k')m _ (Viskozite k.)p (Atalet k')m . (Atalet k.)p

yazabiliriz.. Atalet kuvvetleri: Ktle x vme = L3 (LT-2) kuvvetleri, Yerekimi Atalet kuvveti: g L3 Ktle x pgL
3

gre pU (L T (15.6) denklemi:

ve

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

pgL

(15.6) denklemi:

=
=
Bu
Bu

V = L{f
V = L{f

de

V / (g L)

de 2

12 de Fr bykl Fr: Froude says gre (15.6), bizi, model ve prototipte gre (15.6), bizi, model ve prototipte Fr

V/(g L//

V/(g L//

12 de

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

viskoz kuvvetlerin p(LT /L)e Benzer Viskoz kuvvetler: (LT-1 / L) L2 denkleminden:

298
Ilm (L m

298
Bu

/ L m) Pm em Bu(L m V

II p (L p T;l / L p) L p 3 _ Pp L p (L p T;2) = L{f konarak

V = L{f konarak

de

gibi pVL/p
Re Reynolds

gibiReynolds pVL/p says ( V de L) / bykl Re:

O halde (15.7) bizi, model ve prototipte Re

O halde (15.7) bizi, model ve prototipte Re

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

NEML SONU: Dinamik benzerliin salanmas:

Model

veya Froude & Reynolds saylarnn model veburadan prototipteki eit olmas gerekir.

Seimi

(15.9)

olarak yazarsak Model leinin Seimi veya buradan

bu denklemden de

bu denklemden de
gr = 1 Froude koulundan hz ve uzunluk lekleri arasnda

bulunur. Genellikle gr = 1 - ITU, Ercan Kahya n Hidrolik

Vr2 = Lr

v Benzer ekilde Reynold olarak yazlrsa, Benzer (15.11) bants ak olarak veya buradan

300
bu denklemden de

veya buradan

Genellikle modelde ve prototipteki 1 akkan: su Vr =1 bulunur. - Reynolds koulundan, hz ve uzunluk lekleri arasnda

Genellikle modelde ve pro

bu denklemden de

ve uzunluk lekl Vr Lr = 1
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

NEML SONU: Yukardaki bantlardan Vr yok edilirse: Lr = 1 Yani model, prototiple ayn byklkte ina edilmeli yerekimi, srtnme ve atalet kuvvetlerinin ayn oranda kltlmesinin mmkn olmamas prototipteki olay tam olarak yanstacak bir model yaplamamas ya da Lm = Lp

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

NE YAPILMALI ???!
Kuvvetler: Atalet, yerekimi ve srtnme Prototipteki olayda, srtnme ve yerekimi kuvvetinden hangisi daha nemli ise o parametre esas alnr. Eer hareketi kontrol eden kuvvetler: viskozite ve atalet kuvvetleri Froude says benzerlik srasnda gz nnde tutulmaz ve bu tip modeller Reynolds modelleridir. Eer hareketi kontrol eden kuvvetler: yerekimi ve atalet kuvvetleri Reynolds says hesaba katlmaz; bu tip modeller Froude modelleridir.
Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

15.4. FROUDE MODELLER

15.4.yzeyli FROUDE v Pratikte serbest akmlarn modelleri genellikle Froude modeli olarak yaplr.
serbest modelleri rnek: Baraj Pratikte dolu sava , liman, yzeyli balama, su alma az vb. nek: Baraj dolu
Bu modellerde;

genellikl vb.

liman, veya

su alma

vr

12

w Dier byklklerin lekleri geometrik lek ile belirlenebilir.

yukanda

(15.12 denklemi).

by

ek rim sisteminde

belirlenebilir. Zira herhangi bir A

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

rnek 10.6 rnek 10.6 0,5 m rnek 10.6

kanalda 1/20 lekli bir dolu savak modeli Prototip su 1/20 lekli1,4 gre (a) ModeldekiPrototip dolu savak su 0,5 m savakta maksimum kanalda bir m dolu savak modeli 0,5 m 1/20 lekli bir savak su modeli Prototip ne sukanalda ve (b) 60dolu mm savak debi 0,016 m3/s savakta maksimum 1,4Modelde m gre (a) Modeldeki dolu savak su savakta maksimum su ve (b) Modelde 1,4birim m gre (a) Modeldeki dolu savak su olur. ne gre prototip 60 mm savak su geen debi ne debi 0,016 m3/s 3 ne prototip ve (b) Modelde 60 mm savak debi 0,016 m /s gre birim geen su debi ne olur.

gre prototip

birim

geen debi ne olur.

H m =L su = -1,40 = 0,07 m r Hp (a) Modeldeki 1 20 H m =L r Hp = -1,40 = 0,07 m 1 20 H m =L (b) r Hp = -1,40 = 0,07 m 20 (b)

(a) Modeldeki su (a) Modeldeki su 1

Froude benzerlik kanununa gre: (b) Froude benzerlik kanununa gre: = _ Froude Vm benzerlik kanununa gre: V -VLr L2 Vm = Vp VLr _ pL2 p p V VLr V L2 -VLr L2 p p _ p Vm p= Q = Qm = V 0,016 = 28,62 m3 Is 2 V VLr L2 -VLr L p= p p = 0,016 (1/20)5/2 Q 28,62 m3 Is p p = Qm p (1/20)5/2 Q = Qm = 0,016 = 28,62 m3 Is Prototip B = Bm p (1/20)5/2 Prototip B = Bm p = L r
Prototip birim

Prototip Prototip

birim

= 1/20 =10 m =10 m p Lr 1/20 3 debisi: q10= Qp = 28,62 = 2 86 m Is m B = Bm = = m 3 p B 10 ' debisi: q = Qp = 28,62 = 2 86 m I s m p Lr 1/20 p B 10p '
p

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

15.5. REYNOLDS MODELLER

v Pratikteki basnl akmlarnmodelleri genellikle Reynolds modeli olarak yaplr. rnek: Suda alan trbinlerin (Francis ve Kaplan tipleri) santrifj tulumbalarn modelleri, uaklarn maruz kaldklar direnler, denizaltlarn derin sularda hareketi, kavitasyon aratrmalar, basnl borulardaki vanalarn incelenmesi w Dier byklklerin lekleri geometrik lek ile belirlenebilir.

Hidrolik - ITU, Ercan Kahya

kk dikkate kanununa gre

Vp L p fiziksel modellemenin sadece Froude

yeterli

gibi (10.7) denklemi (10.6) den hareketlerde zaman nemlidir ve

rnek 10.5

<1>160 mm bir boru 2 mis boruda hangi

tp su iletmektedir. Lp/Yp ile 15C'da ki dinamik

tm _ L m/ Vm _ I _ r;--Lr---vLr

IL

su <1>60 mm

sahip olsunlar.

Suyun viskozitesi n prototipIerde srtnme kuvvetleri ikinci dereced Boru srtnme ve atalet kuvvetleri etkili (10.8) denklemi ile verilen Reynolds benzerlik kanunu srtnmesinden enerji veya cisimlere ge vm Lp 160 Vm =--.-V p =-2=5,33m/s problemlerde srtnme kuvvetleri nem vp L m 60 gre gibi elde edilir:

Reynolds Kanunu:

VmLm _ VpLp
rnek 10.6

vm

vp

buradan,

0,5 m kanalda 1/20 lekli bir dolu savak modeli Prototip Vm V m gre L p (a) Vm savakta maksimum su 1,4 m Modeldeki dolu savak su Hatrlatma: Hz lei ne ve (b) Modelde 60 mm savak su Vp Lr debi 0,016 m3/s Vp Vp L m gre prototip birim geen debi ne olur.

(10.8) denklemine gre, l/Lr

model ve protot Hidrolik - ITU, Ercan Kahya prototip