Avtarvaad

ý òÅÇÔ×¹ ð È ÜÆ ÕÆ øåÇÔ
Ú½òÆ ÁòåÅð å¶ ÁòåÅðòÅç
ð¼ì ù ÇìêåÅ
ñ¶ÖÕ
îÇÔ¿çð ÇÃ¿Ø Ü¯ô
(ÁÅø ôÌ ¯ î äÆ ÇÃ¼ Ö ÃîÅÜ)
ECE, ÃËÕàð EE
ÃÅÇÔì÷ÅçÅ ÁÜÆå ÇÃ¿ Ø é×ð – AF@@EE
ø¯é : @AGB–BBBFBEE
êÌÕÅôÕ
Ü×î¯Ôä ÇÃ¿Ø Ç×ÁÅéÆ
ç¹ðîå Ã¯èÕ ×¹ðîÇå ñÇÔð
î¯Úê¹ðÅ, ñ¹ÇèÁÅäÅ
1
êÇÔñÆ òÅð : îÅðÚ, B@@F
î¹¼ñ : ð¹: F@.@@

Price : Rs. 60
Deluxe : Rs 70
$ 7 ; £ 5
Çîñä ç¶ êå¶:
(A) Mahinder Singh Josh

535, Sector 55
Sahibzada Ajit Singh Nagar,
(Pb) (India) - Pin : 160055
Phone: 0172-2226255
(2) Jagmohan Singh Giani

Durmat Sodhak Gurmat Lehar
Mochpura, Ludhiana.
Phone : 98729-53367
(3) S.K. Publications

Booth No. 94, Sector-71
S.A.S. Nagar
Phone : 0172 - 5013694
Copy rights with the author

Ãí Ô¼Õ ÕðåÅ ç¶ ðÅÖò¶º Ôé
2
Printed at : Printline Offset Printers, Mohali (Tel:) 0172-5091500
#####################################
Ãî¼ ð êä
ÁåÆ ÇêÁÅð¶ òÆð,
Ã: Ü¯Ç×¿çð ÇÃ¿Ø ÜÆ
ÁÅø
Ãê¯ ¯ Õ ÃîË é îÅÃÕ

Áå¶
ð¯ ¯ ÷ ÅéÅ Ãê¯ Õ ÃîË é

Ú¿ â Æ×ó· Áå¶ ÃÅÇÔì÷ÅçÅ ÁÜÆå ÇÃ¿ Ø é×ð
ÇÜÔé» çÆÁ» çñ¶ðÆ íðÆÁ», Ãê¼ôà, ì¶ìÅÕ Áå¶ Çéð¯ñ

ê³æÕ Ü÷ì¶ éÅñ íðÆÁ» ÇñÖå» Áå¶ Çé¼Ø¶ ÇêÁÅð òÅñÆ Ã¿×å
å¶ Çéðîñ ê¶ÌðéÅ é¶ çÅÃ ù ÁÇå ç¶ ð¹Þ¶ÇòÁ» Áå¶ Áä–Ã¹ÖÅò¶º
êðòÅðÕ ÔÅñÅå Çò¼Ú òÆ ÇÂÔ ê¹ÃåÕ ê³æ ç¶ Úðé» Çò¼Ú ÁðÇêå
Õðé ç¶ ï¯× ìäÅÇÂÁÅ ÔËÍ
îÇÔ¿ ç ð ÇÃ¿ Ø Ü¯ ô
######################################
3
ååÕðÅ
1. êÌÕÅôÕ çÅ îé¯ðæ Áå¶ Ü¯çóÆ 5
2. ç¯ ôìç ñË: Õðéñ ×¹ðçÆê ÇÃ¿Ø å¶ Ã: Ã¹Öç¶ò ÇÃ¿Ø F
3. ê¶ôÕÅðÆ âÅ: ÔðÇÜ¿çð ÇÃ¿Ø Ççñ×Æð H
4. ð¼ì ù êÅÂÆ ×ÂÆ ÇìêåÅ Áå¶ ×¹ðîÇå ÇÃè»å I
5. öñå–øÇÔîÆÁ» ç¶ ÕÅðé BF
6. ÁòåÅð ÕæÅò» çÆ ÇòôÅ–òÃå± BH
7. î¼Û, ÕÛ±, éð, éÅðÅÇÂä, îÔ» î¯ÔéÆ å¶ òðÅÔ ÁòåÅð CC
8. éðÇÃ¿Ø, ìÅòé Áå¶ êðÃðÅî ÁòåÅð D@
9. ìÌÔîÅ, ð¹çÌ, Ü¦èð, Çòôù1, Çòôù2 DF
10. ÁÇðÔ¿å, îé±, èé§åð, ÃÈðÜ Áå¶ Ú¿çz ÁòåÅð ED
11. ðÅîÅòåÅð FC
12. ÃÌÆ Ç´ôéÅòåÅð GD
13. ÁðÜé, ì½è Áå¶ ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð IF
4
êÌÕÅôÕ çÅ îé¯ðæ Áå¶ Ü¯çóÆ
ÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÇòÚ Á³ÇÕå ÃÇå×¹ðÈ ÁîðçÅÃ ÃÅÇÔì ç¶
Ô¶á ÇñÖ¶ êÅòé ìÚé éÅ å» ÇÕÃ¶ ÇòÁÅÇÖÁÅ ç¶ î¹ÔåÅÜ Ôé Áå¶ éÅ ÔÆ
ÇÕÃ¶ Ãê¼ôàåÅ ç¶Í ÇÂÔé» êÅòé ìÚé» ìÅð¶ ÇÕ¿å±–êÌ¿å± ÕðéÆ ÃÅâÆ
â¯ñ Ú¹¼ÕÆ ÁÕÆçå Áå¶ ôðèÅ À°å¶ Õ¶òñ Ã¹ÁÅñÆÁÅ ÇéôÅé ÔÆ ñ×ÅªçÆ
ÔË :–
ÃÇå×¹ðÈ ÇìéÅ Ô¯ð ÕÚÆ ÔË ìÅäÆ¨
ìÅäÆ å ÕÚÆ ÃÇå×¹ ð È ìÅÞÔ¹ Ô¯ ð , ÕÚÆ ìÅäÆ¨
ÕÔç¶ ÕÚ¶ Ã¹äç¶ ÕÚ¶, ÕÚÆº ÁÅÇÖ òÖÅäÆ¨ (î: 3 920)
Ôð ÇÃÖ ñÂÆ ÁÜ ÒÒ ÃÇå×¹ðÈÓÓ å¯º î¹ðÅç ÒÒÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔìÓÓ

ÜÆ ÔË Áå¶ Ô¯ð Õ°¼Þ Ô¯äÅ Õ°øð å¯º Ø¼à éÔÆº î³ÇéÁÅ ÜÅäÅ ÚÅÔÆçÅÍ
ÔæñÆ ê¹ÃåÕ ç¶ ÇñÖÅðÆ Ã: îÇÔ³çð ÇÃ³Ø Ü¯ô çÆ ×¹ðÈ êÌåÆ íÅòéÅ
Áå¶ ôðèÅ Õ¶òñ Áå¶ Õ¶òñ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì À°µå¶ ÔËÍ ÇÂÃ ìÅð¶ À°Ô
ÇÕÃ¶ ÇòÁÕåÆ çÆ ÇÕÃ¶ òÆ ÇÕ¿å±–êÌ¿å± ù ×¹ðìÅäÆ çñÆñ» çÆ ì½ÛÅð
éÅñ èÈÂ¶º ç¶ êÔÅó ù À°âÅÀ°ä çÆ åð·» Çéå ÔÆ À°âÅ Õ¶ åÇÔÃ–éÇÔÃ
Õðç¶ ðÇÔ³ç¶ ÔéÍ À°Ôé» òñ¯º ÇñÖÆÁ» ÒÒ Ö¼ôà ðÅ× ÇÕé ×ÅÂ¶?ÓÓ,
ÒÒìÇÚåz éÅàÕ çÆÁ» ìÇÚ¼åð ìÅå»ÓÓ, ÒÒ×¹ðìÅäÆ ìéÅî êÖÝÅé ÚÇðåzÓÓ
ÒÒÃ¯ çð¹ ìÅð¶ ÇòÚÅðÓÓ ÁÅÇçÕ ðÚéÅò» ÇÃ¼Ö ÇÃè»å» çÆ Çéð¯ñåÅ Áå¶
ÁÖ³âåÅ ù ÔÆ éÔÆº ÇéÖÅðçÆÁ», Ã×¯º ×¹ðîÇå ç¶ êÌÚÅðÕ» ù ì¶ìÅÕÆ
å¶ çñ¶ðÆ éÅñ À°Ôé» é§È ìóÆ ÷¯ðçÅð Áå¶ çñÆñ-íðÆ ôËñÆ ÃÇÔå ê¶ô
Õðé çÆ Ã¿Ü¯Á éÅñ Ãéçìè ÕðçÆÁ» ÔéÍ
õ¼¹ç ÇÃÔå òñ¯º áÆÕ åð·» ÃÅæ éÅ ç¶ ÃÕä Áå¶ Ô¯ð ÕÂÆ
Á½Õó» Çò¼Ú ëÃ¶ Ô¯ä ç¶ ìÅòÜÈç çÅÃð¶ é¶ Ü¯ô ÜÆ òñ¯º ×¹ðîÇå êÌÚÅð
ç¶ ÇéÖÅð Áå¶ ÇÃè»åÕ Ãê¼ôàåÅ ÇòÚ êÅÂ¶ éÅïÅì ï¯×çÅé é§È
ÃòÆÕÅðÇçÁ» Ô¯ð ê¹ÃåÕ» çÆ åð·» ÇÂÔ ÔæñÆ ê¹ÃåÕ òÆ æ¯ó¶ ÇÜÔ¶
Ãî¶º ÇòÚ ÔÆ êÌÕÅôå Õð ç¶ä çÅ ÔÆÁÅ ÕÆåÅ ÔË Í ÇÂÃç¶ éÅñ-éÅñ
çÅÃð¶ é¶ ÁÕÅñ ê¹ðÖ òñ¯º åÅ÷¶ å½ð å¶ Ô¯Â¶ éò¶º Ô¹Õî é§È òÆ ÁÅêä¶
òÆð, Ü¯ô ÜÆ òñ Øñ Çç¼åÅ ÔË ÇÕ À°Ô í¼à» ç¶ Ãò¼ÂÆÁ» Ãì¿èÆ
Ãò¼ÂÆÁ» çÆ ÇòôÅ-òÃå± å¶ ÇñÖä ôËñÆ ìÅð¶ Ãí ÇÃ¼Ö êÌÚÅðÕ» ñÂÆ
íð¯Ã¶ï¯× ñ¯óÆºçÅ îÃ½çÅ ê¶ô Õðé òÅñÆ ê¹ÃåÕ ÇñÖä ÇòÚ Ô¯ð ç¶ðÆ
éÅ Õðé å» ÇÕ ÇÂÔé» ìÅð¶ êËçÅ ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ Ü» À°áÅÂ¶ ÜÅ ðÔ¶
ÇéðîÈñ ô¿ÇÕÁ» Áå¶ ÇÂåðÅ÷» Ãì¿èÆ ëËÃñÅ–Õ°¿é Ô¼ñ Õ¼ã Çç¼åÅ ÜÅÂ¶Í
ÇÂÃ Ã¶òÅ ñÂÆ ôÌ¯îäÆ ÇÃ¼Ö ÃîÅÜ (ÇÂ³àðé¶ôéñ) ç¶ Ã¶òÅçÅð» òñ¯º
çÅÃð¶ ðÅÔÆº ÁÅê é§È ç¯ îÔÆÇéÁ» çÅ Ãî» ç¶ä çÆ Ö¹ñ· ÇçñÆ ÷ÅÇÔð Õð
Çç¼åÆ ×ÂÆ ÔËÍ
Ü×î¯Ôä ÇÃ³Ø Ç×ÁÅéÆ
B@–B–B@@F êÌÕÅôÕ
5
ç¯ ôìç ê³æ çðçÆÁ» çÆ Ã¶òÅ Çò¼Ú
îÅÇðÁÅ ÇÃ¼ÕÅ Ü×å Çò¼Ú, éÅéÕ Çéðîñ ê³æ ÚñÅÇÂÁÅÍ
(íÅÂÆ ×¹ðçÅÃ ÜÆ)
ÃÅÇÔì ÃÌÆ ×¹ðÈ éÅéÕ ç¶ò ÜÆ é¶ Û¯àÆ À°îð¶ ÔÆ ÇÂÔ Ãê¼ôà Ã¿Õ¶å ç¶ Çç¼å¶
Ãé ÇÕ À°Ô ñ¯ÕÅÂÆ ù òÅÇÔç êðî¶ôð ç¶ ñó ñÅ Õ¶ Ãðì¼å ç¶ íñ¶ òÅñÅ Çéðîñ
ê³æ ÁÕÅñ ê¹ðÖ çÆ ÁÅÇ×ÁÅ Áé°ÃÅð ÚñÅÀ°ä ÁÅÂ¶ Ôé ÇÜÃçÆ ðÈÔÅéÆÁå çÅ
è¹ðÅ îé°¼ÖåÅ çÆ ìðÅìðåÅ ç¶ ÇÃè»å å¶ ÁÅèÅðå é¶Õ íÅÂÆÚÅðÅ (Brotherhood of
mankind, unity and fatherhood of God) ÔÆ Ô¯ò¶×ÅÍ êð¿å±, îé°¼ÖÆ ÃîÅÜ çÆ
Çê¼á À°µå¶ ÕÅáÆ êÅ Õ¶ ê¼Õ¶ å½ð å¶ ÃòÅð Ô¯Â¶ ìÅÔîä, ÕÅ÷Æ, î¹¼ñ», Ü¯×Æ, Ú½èðÆ
Áå¶ ÇÃÕçÅð» ç¶ ÃîÅÜ–Çòð¯èÆ à¯ñ¶ ù ÇÂÔ ÇÃè»å ÇÕÃ¶ åð·» òÆ ðÅÃ éÔÆº ÃÆ ÁÅ
ÃÕçÅ ÇÕªÇÕ À°Ô ÃîÅÜ Çò¼Ú ÜÅå–êÅå, À±Ú–éÆÚ Áå¶ òÇÔî»–íðî» ç¶ ÞÈá¶
ÁÃÈñ» çÅ ÃÔÅðÅ ñË Õ¶ ê¹ôå¯–ê¹ôåÆ ÕÅÇÂî ÕÆåÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÁÅêäÅ ð¯Ôì Áå¶ îÅä–
ÃÇåÕÅð ÇåÁÅ×ä ñÂÆ ÇÕÃ¶ òÆ ÕÆîå å¶ ÇåÁÅð éÔÆº ÃéÍ ÇÂÔ¯ ÔÆ ÇÂ¼Õ¯ ò¼âÅ
ÕÅðé ÃÆ ÇÕ ÇÕ ÇÂÃ ÇòÔñó, Ã¹ÁÅðæÆ Áå¶ îé°¼ÖåÅ çÆ ð¼å ù êÆä¶ ñÅä¶ Çò¼Ú¯º
ìÅÔîä é¶ Ãí å¯º îÈÔðñÆ ÕåÅð Çò¼Ú ÁÅ Õ¶ ÃÇå×¹ð» ç¶ ÇÂÃ ð¼ìÆ–Çîôé çÆ Ôð êÖ¯º
Áå¶ Ôð ã¿× éÅñ Çòð¯èåÅ ÕðéÆ ÁÅð¿í Õð Çç¼åÆÍ Çòð¯èåÅ ç¶ ÇÂÔé» ã¿×»
åðÆÇÕÁ» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ã¿× À°Ãé¶ ×¹ðÈ éÅéÕ ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ çÃ» ÔÆ ÜÅÇîÁ» òñ¯º
ìõôÆ ×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ Çò¼Ú ð¯ñ–ØÚ½ñÅ êÅ Õ¶ ×¹ðÈ éÅéÕ éÅî ñ¶òÅ ñ¯Õ» ù
×¹îðÅÔ Õðé ç¶ ïåé» òÜ¯º ÁêäÅÇÂÁÅÍ
Áá·ÅðòÆº ÃçÆ ç¶ êÇÔñ¶ Á¼è Çò¼Ú, ìÌÅÔîä ÁÅÇçÕ ÁéîåÆÁ» é¶
Áé¶Õ» ÔÆ ×¹ðîÇå–Çòð¯èÆ ðÚéÅò» ðÚ Õ¶ ÇÂÔé» ù ×¹ðÈ éÅéÕ ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ Á¼â–
Á¼â ÜÅÇîÁ» éÅñ Ü¯óé ç¶ Õ¹ÔÞ¶ Áå¶ éÅ–ìõôä ï¯× ïåé ÕÆå¶Í ÇÂÔé» éÅÕÃ
Áå¶ ×¹ðÈ Çé§ÇçÁÅ éÅñ íðêÈð ðÚéÅò» Çò¼Ú Ò×¹ðÇìñÅÃ êÅåôÅÔÆ 6òÆºÓ Áå¶
ÒÒìÇÚåz éÅàÕÓÓ (ÁÖ½åÆ çÃî ×Ì¿æ) õÅÃ ÕðÕ¶ Ç÷¼Õðï¯× ÔéÍ ÇÃ¼Ö Õ½î ñÂÆ ÇÂÔ
ÁÇå–ÕÇáéÅÂÆÁ» òÅñÅ Ãî» ÃÆ Üç¯º ÇÕ Ãî¹¼ÚÆ Õ½î ÇÂ¼Õ êÅÃ¶ å» ÷Åñî î¹öñ
ðÅÜ çÆÁ» ÇÔ¿ç¹ÃåÅé Çò¼Ú¯º Üó·» ê¹¼àä ñÂÆ ÔÇæÁÅð–ì¿ç Üç¯–ÜÇÔç Çò¼Ú À°ñÞÆ
Ô¯ÂÆ ÃÆ Áå¶ çÈÜ¶ êÅÃ¶ ìÅÔðñ¶ Áø×Åé ÔîñÅòð» ç¶ ÔîÇñÁ» ù êÛÅóé Áå¶
ÁÅêäÆ Çòñ¼Öä Ô¯ºç ù ìÚÅÀ°ä ñÂÆ Ç÷¿ç×Æ–î½å ç¶ Õðó¶ Ã¿Øðô Çò¼Ú òÆ ð¹¼ÞÆ
Ô¯ÂÆ ÃÆÍ ÇÂÔ Ãî» ôÅåð ìÌÅÔîä Áå¶ ê³æ–ç¯ÖÆ ôÕåÆÁ» ù ×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ
Çò¼Ú ÇñÖåÆ å½ð å¶ ÇîñÅòà Õðé ñÂÆ ìÔ¹å ÔÆ ëìò» ñÇ×ÁÅ ÃÆÍ
1428 ê³ÇéÁ» òÅñÆ ÇÂ¼Õ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ÃÅÕåîåÆ Ãî¹¼ÚÆ ðÚéÅ çÅ
î¹ãñÅ éÅî å» ìÇÚåz éÅàÕ ÔÆ êÌÇÃ¼è ÃÆ Ü¯ ÇÕ ìÅÁç Çò¼Ú ìç–ÇçÁÅéåÆ Áå¶
ôðÅðåÆ éÆåÆ Áå¶ ÃÅÇÜô» éÅñ ìçñÕ¶ ÒçÃî ×Ì¿æÓ Õð Çç¼åÅ Ç×ÁÅ Áå¶ Ô¹ä
ÇÂÃ¶ ù ÒçÃî ÃÌÆ ×¹ðÈ ×¿Ìæ ÃÅÇÔìÓ çÅ éÅî ç¶ Õ¶ Ü¹×¯ Ü¹× Áà¼ñ ÃÅÇÔì ÃÌÆ ×¹ðÈ
6
×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ ôðÆÕ òÜ¯º À°íÅðé ç¶ Õ¹ÔÞ¶ Áå¶ éÅ–ìõôä ï¯× ÁêðÅè ÕÆå¶
ÜÅ ðÔ¶ ÔéÍ Ãî¹¼ÚÆ ÇÃ¼Ö Õ½î ñÂÆ õÅÃ ÕðÕ¶ Áå¶ é¶Õ–éÆÁå Áå¶ Çéðê¼Ö Ö¯ÜÆ
ÃîÅÜ ñÂÆ ÁÅî ÕðÕ¶ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ ÁÇå éÅ÷Õ ç½ð ÔËÍ
Ãî¶º Ãî¶º ÇÃð Õ°¼Þ ÃÈÞòÅé ê³æ–çðçÆÁ» é¶ ê³æ–Çòð¯èÆ ôðÅðåÆ ÁéÃð»
ç¶ ÇÂÔé» ×¹ðîÇå–Çòð¯èÆ Õ°–Õðî» ù é§×Å ÕðÕ¶ ×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ çÆ Çéð¯ñåÅ
Áå¶ ÇÃðî½ðåÅ ù ÕÅÇÂî ð¼Öä ñÂÆ ôñÅØÅ ï¯× ïåé ÜÅðÆ ðÖ¶ ÔéÍ ÃÅâ¶ êðî
Çî¼åð Áå¶ ê³æÕ ÇòçòÅé» çÆ Ç÷Õðï¯× ÕåÅð Çò¼Ú Öó¶ ÇÂ¼Õ Ô¯ð òÆð îÇÔ¿çð
ÇÃ¿Ø ÒÜ¯ôÓ é¶ ÇÂÃ ÁÖ½åÆ çÃî ×Ì¿æ Çò¼Ú¯º ÒÚÀ°ìÆÃ ÁòåÅðÓ òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ çÅ ×¹ðìÅäÆ
ç¶ Áà¼ñ ÇÃè»å» çÆ ÕÃò¼àÆ ñÅ Õ¶ ÇÂÃ ÔæñÆ ê¹ÃåÕ ðÅÔÆº ìÅ–çñÆñ ã¿× éÅñ
êðçÅ øÅô ÕðÕ¶ ÁÇå ôñÅØÅ ï¯× Áå¶ îÅÁðÕ¶ çÅ À°çî ÕÆåÅ ÔËÍ ÁÕÅñ ê¹ðÖ
ÇÂÃ òÆð ù ÇÃ¼Ö ÇÃè»å» çÆ ÇéðîñåÅ Áå¶ Çéð¯ñåÅ ÕÅÇÂî ðÖä çÆ Ã¶òÅ Õðé
ñÂÆ Ô¯ð òè¶ð¶ ìñ ìÖô¶Í
ÁêÆñ:
ÁðôÆ çÅå¶, Ü¯Çå Çéð¿ÜéÆ, Çéð¿ÕÅð êðî¶ôð ç¶ ÃÅÕÅð–
ÃðÈ ê , ÃÅÇÔì ÃÌ Æ ×¹ ð È éÅéÕ ç¶ ò ÜÆ òñ¯ º çÃ ÜÅî¶ èÅðÕ¶ , Áé¶ Õ »
ÁÕÇÔ Áå¶ ÁÃÇÔ Õôà ÃÔÅð Õ¶ Çç¼åÆÁ» Áç¹¼åÆ ôÔÅçå» Áå¶
Õ°ðìÅéÆÁ» ç¶ ëñ–ÃðÈê Ô¯ººç Çò¼Ú ÁÅÂ¶ õÅñÃÅ ê³æ ç¶ òÅðÃ î¶ð¶
ÃÇåÕÅð ï¯× ì÷¹ð×¯, íËä¯º Áå¶ òÆð¯ ÁÜ¶ Ô¯ð ÇÕ¿éÆ Õ° ç¶ð åÕ
ÁÅêä¶ Áî¯ ñ Õ ÇòðÃ¶ çÆ Ã¿ í Åñ òñ¯ º ×Åøñ Ô¯ Õ¶ Õ° ¿ í –ÕðéÆ éÆºç
Çò¼Ú Ã¹¼å¶ Ô¯Â¶ Ø¹ðÅó¶ îÅðç¶ ðÔ¯×¶? ê³æÕ Øð ù ê³æ–ç¯ÖÆÁ» é¶
Á¼ × » ñÅÂÆÁ» Ô¯ Â ÆÁ» ÔéÍ å° Ã Æº Õç¯ º ÜÅ×¯ × ¶ ? Ãî» ìóÅ éÅ÷Õ ÔË Í
ê³æ–ç¯ÖÆ ÇÃ¼ÖÆ ÃðÈê èÅð Õ¶ òÆ ÃÅâÆÁ» Ãø» Á³çð ì¹¼Õñ ºç¶ Ã¼ê
ìäÕ¶ òó ÁÅÂ¶ Ôé Áå¶ ê³æÕ Ö¶å çÆ òÅó ç¶ ìÔÅé¶ ÇÂÃ Ö¶å ù
À° Ü Åóé ç¶ ÁÅÔð ñ×¶ êÂ¶ ÔéÍ ×¹ ð È çÅ òÅÃåÅ ÔË å¹ Ô Åù, ÜÅ×¯ ,
ÃÅòèÅé Ô¯ ò ¯ Áå¶ ÁÅêä¶ Øð ù ìðìÅç Ô¯ ä å¯ º ìÚÅÀ° ä ñÂÆ Ü¹ × ¯
Ü¹× Áà¼ñ ÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ Áà¼ñ ÇÃè»å» çÆ Ûåð–ÛÅÇÂÁÅ
Ô¶á ñÅîì¿ç Ô¯ò¯Í Ú½èð, ñÆâðÆ Áå¶ Ã¹ÁÅðæ ù ÇåÁÅ× Õ¶ ÁÅê¯
ÁÅêäÆÁ» ò¿é–Ã¹ò¿éÆÁ» êÅðàÆÁ» Áå¶ èÇóÁ» ç¶ ÇÔ¼å» å¯º À°µêð
À°á¯! Ãî¶º çÆ é÷ÅÕå ù ÃîÞ¯ Áå¶ êÛÅä¯Í Ü¶Õð ÁÃÆº Ô¯ð ñÅêðòÅÔÆ
ÇòÖÅÂÆ å» êÛåÅò¶ å¯º ÇÂñÅòÅ Ô¯ð Õ°¼Þ Ô¼æ ê¼ñ¶ éÔÆº êËäÅ Áå¶
ÃÅâÆÁ» ÁÅÀ° ä òÅñÆÁ» éÃñ» Áå¶ é¶ Õ –éÆÁå îé° ¼ Ö åÅ é¶ ÃÅù Õç¶
î¹ Á Åø éÔÆº Õð ÃÕäÅÍ
ÇîåÆ: B@–@B–B@@F ñËø–Õðéñ ×¹ðçÆê ÇÃ¿Ø

Ã¹ Ö ç¶ ò ÇÃ¿ Ø å¶ Çê³ Ì . Õðî ÇÃ³ Ø
ÁÜÆå×ó·
7
ê¶ ô ÕÅðÆ
ÇÕÃ¶ èðî çÆ åÉÅðÆõ Ü» øñÃø¶ ÇòÚ Ö¯à ôÅÇîñ Õðé òÅÃå¶ À°Ã èðî
ç¶ ç¯ÖÆ ÁÕÃð Õ¯ÇôÃ» Õðç¶ ðÔ¶ Ôé å¶ Õðç¶ ðÇÔä×¶Í êð ÇÕÃ¶ èðî ç¶ ÁÃñ¶ ç¶ ÔÆ
îÈñ¯º À°ñà ÇÕÃ¶ ÃÅÔÇåÕ ÇÕåÅì é§È À°Ã èðî çÅ ÁÖ½åÆ-×Ì¿æ ìäÅ Õ¶ ê¶ô Õðé çÆ
ÃÅÇÜô ÇÃðø ÇÃ¼Ö èðî ç¶ ÇõñÅë ÔÆ Ô¯ÂÆ ÔËÍ ÁáÅðòÆº ÃçÆ çÆÁ» Õ°Þ ÇîæÔÅÃÕ
ðÚéÅò», ÇÜé·» ÓÚ¯º Õ°Þ ç¶ ÇñÖÅðÆ ×¹ðÈ ×¯Çì³ç ÇÃ³Ø ÃÅÇÔì ÜÆ ç¶ çðìÅðÆ ÕòÆ Ãé,
é§È ÇÕÃ¶ é¶ ÇÂ¼ÕÇáÁ» ÇÂÕ ÇÜñç ÇòÚ ôÅÇîñ Õð Õ¶ Ã¿íÅñä çÆ Õ¯Çôô ÕÆåÆÍ
î×ð¯º ÇÂÔ ÔðÕå ÁÖ½åÆ çÃî ×¿Ìæ òÜ¯º ÕÅÇÂî Õðé çÅ Ãìì ìä ×ÂÆÍ
î¹õÅÇñø» çÅ å» èðî ÔÆ ÔË ÇÕ À°Ô ÃÅÇÜô» Øóç¶ ðÇÔ³ç¶ Ôé, êð ÕîÅñ
ÔË Õî÷ðøÆ Áå¶ ì¶òÕ±øÆ À°é·» ñ¯Õ» çÆ, Ü¯ ÁÇ×ÁÅéåÅ ç¶ Ôé¶ð¶ çÆ ÕÅñõ ÕÅðé
ÇÂÔ¯ ÇÜÔÆÁ» ÃÅÇÜô» é§È ÕìÈñ Õð Õ¶ ÁÅêä¶ øñÃø¶ é§È Çò×Åóé ÇòÚ íÅÂÆòÅñ
ìäç¶ ÔéÍ ÇÂÔ¯ ÇÜÔÆ ÁÇÔîÕÅéÅ ôðèÅ çÅ Õ¯ÂÆ ñÅí éÔÆº Ô¹¿çÅÍ éîðÈç, ï÷Æç
Ü» ÔðéÅõÃ çÆ í×åÆ Õðé òÅñÅ Ü¶ ÇÂÔ ÁÅÖ¶ ÇÕ îËº ð¼ì çÅ é» ñËºçÅ Ô» å» À°Ã
çÅ Õ¯ÂÆ ÇÂñÅÜ éÔÆº ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅÍ
ðÅî, Ç´ôé, ÜéÕ, Ôé±îÅé òð×¶ ÇîæÔÅÃÕ å¶ ÕÅñêÇéÕ ÔÆð¯ Ôð î¹ñÕ
ÇòÚ Çîñ Ü»ç¶ ÔéÍ ê³Úå¿åð òÆÔòÆº ÃçÆ ÇòÚ ÒÒÔËðÆ ê½àðÓÓ ò»× òÆ îÕìÈñ Ô¯
ÃÕçÅ ÔËÍ êð ÇÂé·» é§È ðÈÔÅéÆÁå Ü» õ¹çÅÂÆ åÅÕå» î³éä òÅñ¶ é§È îÔ»îÈðÖ ÁÅÖ
Õ¶ ÃéîÅé ÕðéÅ êò¶×ÅÍ ÁÖ½åÆ çÃî ×Ì¿æ çÆÁ» ðÅîÁòåÅð, Ç´ôé ÁòåÅð,
Ú½òÆ ÁòåÅð ÁÅÇçÕ ìÇÚåð éÅàÕ ÔÆ ÔéÍ Õ¶òñ ì¶ÃîÞ ÇÃ¼Ö ÇÂé·» ×ê½ó
ÕÔÅäÆÁ» é§È ×¹ðÈ ðÚéÅ ÃîÞä çÅ ö¹éÅÔ Õðç¶ ðÔ¶ ÔéÍ
òÅÇÔ×¹ðÈ é¶ ÇÂÔ Ã¶òÅ Ã: îÇÔ³çð ÇÃ³Ø Ü¯ô å¯º ñÂÆ ÔË ÇÕ À°Ô ÇÃ¼Ö
ç¹ôîä ÃÅÇÜô» ç¶ éÕÅì ñÅÔ Õ¶ ÇÂÔé» ù Ã¼Ú¯-ÃÚ ôÕñ Çò¼Ú ê¶ô Õðé Í ðÅ×îÅñÅ,
ìÇÚåð éÅàÕ, ÚÇðåð¯ êÅÖïÅé å¯º î×ð¯º Ô¹ä À°é·» é¶ ÇÂÕ Ô¯ð ÇÃÖ-Çòð¯èÆ ÇñÖå
çÆ åÇÔÁ» Ö¯ñ· Õ¶ ÇÃ¼Ö ê³æ ç¶ øñÃø¶ é§È ×¿èñÅ Õðé çÆ ÃÅÇÜô çÅ í»âÅ Ú¹ðÅÔ¶
ÇòÚ í¿ÇéÁÅ ÔËÍ
Ã. îÇÔ³çð ÇÃ³Ø Ü¯ô, ÇÜÔó¶ ÁÜ¯ÕÆ ÇÃ¼Ö ÇîôéðÆ ñÇÔð ç¶ î¯ãÆÁ» ÇòÚ¯º
ÇÂÕ Ôé, é¶ Ôî¶ôÅ ÔÆ ê³æÕ øñÃø¶ çÆ ð¼ÇÖÁÅ òÅÃå¶ êÇÔðÅ ÇçåÅ ÔËÍ ÇÃ¼Ö
ÇòçòÅé, ÇÃ¼Ö Ã¿×å» å¶ ÇÃ¼Ö åòÅðÆõ À°é·» ç¶ ÃçÅ ô¹Õð×¹÷Åð ðÇÔä×¶Í ÇÜò¶º
ÇÃ³Ø ÃíÅ ñÇÔð ò¶ñ¶ êÌ¯. ×¹ðî¹Ö ÇÃ³Ø é¶ ç¿íÆ ÃÅÇÜô» é§È ì¶éÕÅì Õðé òÅÃå¶
ìÆóÅ Ú¹ÇÕÁÅ ÃÆ, ÇÂÕ ÃçÆ î×ð¯º À°Ã Ü¼ç¯ÜÇÔç òÅÃå¶ Ü¯ ÇÃðó Ã. îÇÔ³çð ÇÃ³Ø
Ü¯ô ÇòÚ é÷ð ÁÅÀ°ºçÅ ÔË, À°Ô ñÅÃÅéÆ ÔËÍ ÇÂÃ Õ°ðìÅéÆ òÅñÆ Õñî Á¼×¶ ÃÅâÅ
ÇÃð Þ¹ÕçÅ ÔËÍ
âÅ: ÔðÇÜ¿çð ÇÃ³Ø Ççñ×Æð
ÇîåÆ : B@–B–B@@F ÃÅìÕÅ âÅÇÂðËÕàð ÇÃ¼Ö ÇÂÇåÔÅÃ ðÆÃðÚ ì¯ðâ
ôÌ¯îäÆ ×¹ðç¹ÁÅðÅ êÌì¿èÕ Õî¶àÆ
hsdilgeer@ yahoo.com
8
(4) ìÌÅÔîäòÅç ç¹ÁÅðÅ
Òð¼ìÓ ù êÅÂÆ ×ÂÆ ÇìêåÅ
Áå¶ ×¹ðîÇå ÇÃè»å
ÕÆ ð¼ì ù ÕçÆ ÇìêåÅ êÅÂÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔË? ÜÆ Ô» ÇìñÕ°ñ
êÅÂÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔËÍ ÇÕò¶º? áÆÕ Ü¹ÁÅì ñÂÆ ÷ðÈðÆ ÔË ÇÕ ð¼ì Ãí
å¯º êÇÔñ» ÒÒìÌÅÔîäÆ ð¼ìÓÓ Ô¯ò¶Í ÇÂÃ ÇêÛ¯º ÇìéÅ ÇçÕ¼å ç¶
ìÌÅÔîäòÅç ÁÅêä¶ ð¼ì À°¼å¶ ÁÅêÇäÁ» åðÆÇÕÁ» éÅñ ÁÃÅéÆ
éÅñ ÇìêåÅ êÅ ÃÕçÅ ÔË Ü» À°Ô ÁÅêäÆÁ» ÇìèÆÁ» éÅñ ÁÅêä¶
ð¼ì ù ÇìêåÅ ç¶ îÈ¿Ô Çò¼Ú Ã¹¼à ÃÕçÅ ÔËÍ ªÞ, ÇÂÔ ×¼ñ ÃÅðÆ
ÇÃÌôàÆ Ü» Ã¿ÃÅð ç¶ Ãðì Ã»Þ¶ ÁÅÇç, ÁÜ¯éÆ, ÁÜ¼éî¶ Áå¶ Ãðì–
ÕñÅ–Ãîð¼æ ð¼ì ìÅð¶ éÔÆºÍ
ÁÜ¶ ÁÃÆº ð¼ì ç¶ ÇÂ¼Õ å¯º òèÆÕ Ô¯ä ìÅð¶ ÚðÚÅ ÇÂ¼æ¶ éÔÆº
Õð»×¶Í ÒÒìÌÅÔîäòÅç ð¼ì ù ÇìêåÅ ÇÕò¶º êÅÀ°ºçÅ ÔË?ÓÓ òÅñ¶ Ã¹ÁÅñ
çÅ Ãðñ ã¿× éÅñ ÃÔÆ À°µåð ÜÅäé ñÂÆ ÁÃÆº ñØÈ ñ¯Õ–ÕæÅò»
Çò¼Ú¯º ÁÕìð ìÆðìñ ç¶ çðÇîÁÅé Ô¯ÂÆ ÇÂ¼Õ òÅðåÅ ù ÇîÃÅñ ç¶
å½ð å¶ ñËäÅ ÚÅÔò»×¶Í Ã¿é AEBH Çò¼Ú Üéî¶ ìÆðìñ éÅî ç¶
ÇÂÃ ÇòÁÕåÆ çÅ ÁÃñ éÅî îÔ¶ôçÅÃ ÃÆ Ü¯ ÜÅå Áð éÃñ çÅ
ìÌÅÔîä ÃÆ Áå¶ Áé¶Õ» ìÌÅÔîäÆ ÖÃñå» éÅñ íÇðÁÅ ÇêÁÅ ÃÆÍ
Üç Ã¿é AEFB Çò¼Ú ÜËê¹ð ç¶ ðÅÜêÈå ðÅÜ¶ í×òÅé çÅÃ çÆ ò¼âÆ
íåÆÜÆ ÁÕìð éÅñ ÇòÁÅÔÆ ×ÂÆ ÃÆ åç ìÆðìñ ù ÇÂÃ ç¶
îÃÖð¶ê¹ä¶, ÔÅ÷ð–Ü¹ÁÅìÆ, Çéê¹¿äåÅ Áå¶ Ççñ–êðÚÅò¶ ñÂÆ Ãðì–
×¹ä–Ã¿ê¿é Ô¯ä ÕÅðé çÅÜ ç¶ ìÅÕÆ ÃÅ÷¯–ÃÅîÅé Ãî¶å ÔÆ ÜËê¹ð å¯º
ÁÕìð ç¶ ôÅÔÆ îÇÔñ» Çò¼Ú í¶Ü Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÃÆÍ ÁÕìð å¶
ìÆðìñ ç¶ ÕÂÆ Û¯à¶ ò¼â¶ ÇÕ¼Ã¶, Ú¹àÕñ¶ Áå¶ òÅðåÅò» ñ¯Õ» Çò¼Ú
ìÔ¹å êÌÚÇñå ÔéÍ
ÁÕìð î¹ÃñîÅä Ô¯ä éÅå¶ ÁÜ¯éÆ, ÁÜ¼éî¶ Áå¶ Ãðì–
ÕñÅ–Ãîð¼æ ð¼ì çÅ ÇòôòÅÃÆ ÃÆ êð ìÆðìñ ÇÂ¼Õ ÇòçòÅé ìÌÅÔîä
Ô¯ä ÕÅðé ÁÅêä¶ ìÌÅÔîäÆ ÇòôòÅÃ» çÅ ê¼ÕÅ èÅðéÆ ÃÆ Áå¶
ìÅð–ìÅð ÁòåÅð ñËä Óå¶ îÜìÈð Ô¯ ÜÅä òÅñ¶ ð¼ì ù î³éçÅ ÃÆÍ
òÅðåÅ ìÔ¹å êÌÇÃ¼è Áå¶ êÌÚÇñå Ô¯ä ÕÅðé ÁÃÆº Ã¿Ö¶ê Çò¼Ú ÔÆ
×¼ñ î¹ÕÅÀ°ä ç¶ Üåé Çò¼Ú Ô»Í ÁÕìð é¶ ìÆðìñ À°µå¶ ÇÃ¼èÅ
9
Ã¹ÁÅñ ÕÆåÅ ÇÕ ð¼ì Ãðì–ÕñÅ–Ãîð¼æ ÔË Áå¶ ÇÕÃ¶ ò¶ñ¶ òÆ ÁÅêä¶
Ô¹Õî Ü» ë¹ðé¶ îÅåð éÅñ Õ¯ÂÆ ÚÆ÷ òÆ Õð ÃÕçÅ ÔË ÇÕªÇÕ
ÇÃÌôàÆ çÅ Õ°ñ ÇÕÇðÁÅ–ÕñÅê À°Ã ç¶ ÔÆ Ô¼æ ò¼Ã ÔË Áå¶ ÇÂÃ
ÕÅðé À°Ã ù Üéî ñË Õ¶ ÁòåÅð èÅðé çÆ ÕÆ ñ¯ó ÔË? ìÆðìñ é¶
ï¯× Ãî» ÁÅÀ°ä À°µå¶ ìÅçôÅÔ ù ÇÂÃ Ã¹ÁÅñ çÅ À°µåð ç¶ä çÅ
ìÚé ÕÆåÅÍ
Õ°¼Þ Ççé» ÇêÛ¯º ÇÂ¼Õ î½Õ¶ ÁÕìð å¶ ìÆðìñ ÁÅêä¶ Áîñ¶
Ãî¶å çÇðÁÅ ç¶ Õ¿ã¶ Óå¶ ÇòÚð ðÔ¶ ÃéÍ êÇÔñ» å¯º Ã¯ÚÆ Ô¯ÂÆ
ÃÕÆî ÁèÆé ìÆðìñ çÇðÁÅ ç¶ Õ¿ã¶ å¯º òÅÔ¯–çÅÔÆ ÔÇøÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ
ôÅÔÆ àËºà ÇòÖ¶ ê¹¼ÇÜÁÅ Áå¶ ð¯ºÇçÁ»–Õ°ðñÅªÇçÁ» ìÅçôÅÔ ù
ÃÈÇÚå ÕÆåÅ ÇÕ ìÅçôÅÔ çÅ Û¯àÆ À°îð çÅ ôÅÔ÷ÅçÅ çÇðÁÅ Çò¼Ú
éÔÅÀ°ä Ãî¶º êÅäÆ ç¶ å¶÷ ò¶× éÅñ ñÇÔð» çÆ ñê¶à Çò¼Ú ÁÅ Õ¶
ð¹ó· Ç×ÁÅ ÔËÍ ìÃ Çøð ÕÆ ÃÆ? ìÅçôÅÔ é¶ éÅ ÁÅ ç¶ÇÖÁÅ éÅ åÅ;
À°Ô ç½ó Õ¶ çÇðÁÅ ç¶ Õ¿ã¶ å¶ ÁÅ ê¹¼ÇÜÁÅ Áå¶ ÁÅêä¶ ôÅÔ÷Åç¶ ù
ìÚÅÀ°ä ñÂÆ À°Ã é¶ çÇðÁÅ Çò¼Ú ÛÅñ Õ¼ã îÅðÆÍ À°Ô çÇðÁÅ
Çò¼Ú¯º ÁÅêä¶ ð¹ó·ç¶ ÜÅ ðÔ¶ ì¼Ú¶ ù ìÚÅÀ°ä ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú Çáñ·çÅ
Ç×ÁÅÍ ÇÂÔ ñ¯Õ–ÕæÅ íÅò¶º ìéÅòàÆ ÔÆ ÔË êð ñ¯Õ–ÕæÅ òÅñ¶
çÇðÁÅ Çò¼Ú ð¹ó·çÅ Ü»çÅ ôÅÔ÷ÅçÅ ÇéðÅ–ê¹ðÅ ÔÆ ìéÅòàÆ ÃÆ
íÅò À°Ô ôÅÔ÷Åç¶ ç¶ ÃðÆð çÆ éÕñ òÅñÅ ìéÅòàÆ ÕñìÈå ÔÆ
ÃÆÍ
ìÆðìñ é¶ ç½ó Õ¶ Çê¼ÛÅ ÕðÇçÁ» ÁÕìð ù êÈðÆ ×¼ñ Ö¯ñ·
Çç¼åÆ Áå¶ ÇÂÃ Çê¼Û¯º À°Ã é¶ ÁÕìð ù ÁÅêä¶ àËºà Çò¼Ú òÅêÃ ñË
Á»çÅÍ ÁÚéÚ¶å òÅñÆ ØìðÅÔà ÇêÛ¯º ã¹Õò» ÇàÕÅÀ° ÁÅ ÜÅä
Óå¶ ìÆðìñ é¶ ÁÕìð å¶ Ã¹ÁÅñ ÕÆåÅ ÇÕ ÁÕìð ÇÂåé¶ ò¼â¶
î¹ñÕ, ÇÔ¿ç¯ÃåÅé çÅ ÇÂåéÅ ò¼âÅ ôÇÔéôÅÔ ÔË Ü¯ ì¶Á³å ø½Ü»,
é½Õð»–ÚÅÕð» Áå¶ Áîñ¶–øËñ¶ çÅ îÅñÕ ÔËÍ À°Ã é¶ ÁÅêä¶
ÁÇÔñÕÅð» Çò¼Ú¯º ï¯× ì¿ÇçÁ» ù Ô¹Õî ç¶ Õ¶ çÇðÁÅ Çò¼Ú¯º ôÅÔ÷Åç¶
ù ìÚÅÀ°ä çÆ æ» õ¹¼ç ÁÅê êÅäÆ Çò¼Ú Õ°¼ç ÜÅäÅ ÇÕò¶º áÆÕ
ÃîÇÞÁÅ? ìÆðìñ é¶ ÁÅêä¶ ÁÇåÁ³å Úå°ðÅÂÆ íð¶ ã¿× éÅñ
ÁÕìð ù ìÌÅÔîäÆ ÇòôòÅÃ» òÅñ¶ ð¼ì çÆ ÃÅðæÕåÅ çÅ ÕÅÇÂñ
ÕðéÅ ÚÅÇÔÁÅÍ
ìÆðìñ å¶ Ô¯ ð ìÌ Å Ôîä» çÆ ÇòÚÅðèÅðÅ çÅ ÁÅèÅð
×ÆåÅ ÔË Ü¯ ÕÂÆ ÃçÆÁ» å¯º ÇÂÔ êÌÚÅðçÆ ðÔÆ ÔË ÇÕ Üç¯º–
10
Üç¯º èðî çÆÁ» îÅéåÅò» çÅ éÅÃ Ô¯ Õ¶ êÅê ò¼è Ü»ç¶ Ôé
åç–åç ð¼ì ù Üéî Ü» ÁòåÅð ñË Õ¶ ÇÕÃ¶ éÅ ÇÕÃ¶ ÃðÆð
ðÅÔÆº ÕÅðòÅÂÆ êÅÀ° ä Æ êË º çÆ ÔË Í
×ÆåÅ çÅ ÁòåÅðòÅç ìÅð¶ ÇòÚÅð
×ÆåÅ ç¶ Ú½æ¶ ÁÇèÁÅÇÂ ç¶ Ãåò¶º å¶ Ááò¶º Ãñ¯Õ Çò¼Ú

ÇÂÔ¯ ×¼ñ çÃÆ ×ÂÆ ÔË ÇÕ Üç¯º Üç¯º èðî çÆÁ» îÅéåÅò» ù Ö¯ðÅ
ñ×çÅ ÔË Áå¶ Áèðî êÌë¹Çñå Ô¯ä ñ×çÅ ÔË åç åç îËº (í×òÅé)
Üéî (ÁòåÅð) ñË Õ¶ ç¹éÆÁ» Çò¼Ú èðî çÆ ÃæÅêåÆ Õðé ñÂÆ
ÁÅÀ°ºçÅ Ô», ïæÅ :–
ïçÅïçÅÇÔ è¼ðîÃÝ ×ñÅéÆðíòÇå íÅðåÍ
ÁÇíï°å®æÅéî è¼ðîÃÝ åçÅåîÅéº ÇÃÌÜÅÇîÁÅÔî ® Í7Í
êÇðåz Å äÅï ÃÅèÈ é » ÇòéÅôÅï Ú ç¹ ô Ç´åÅî ® Í
èðî Ã¿ Ã æÅêéÅðæÅï Ã¿ í òÅÇî ï° × ¶ ï° × ¶ Í 8Í
×ÆåÅ Áå¶ î×ðñ¶ ê¹ðÅäÕ ÃÅÇÔå Áå¶ ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ»

Çò¼Ú ÔÆ éÔÆº, ã¶ð ÇÚð ÇêÛ¯º Ô¯Â¶ ìÌÅÔîäÆ î¼å ç¶ Ãí ÔîÅÇÂåÆ å¶
êÌÚÅðÕ ÇÂÃ¶ Ã¯ÚäÆ ç¶ îÅñÕ ÃéÍ î×ðñ¶ Ãî¶º Çò¼Ú ðÅî Áå¶
ÃÆåÅ çÆ ñ¯Õ–ÕÔÅäÆ ù ìÔ¹å ÔÆ ÇçñÕô Áð ñ¼Û¶çÅð ã¿× éÅñ
ÇìÁÅé Õð Õ¶ ÇÔ¿çÈ ÁæòÅ ìÌÅÔîäÆ î¼å ç¶ î³éäÔÅÇðÁ» é¶ ð¼ì
ìÅð¶ ÇÂÃ ÇòÚÅð ù ÁÅêä¶ îé» Çò¼Ú ÇçzóåÅ éÅñ ìËáÅ ÇñÁÅ ÃÆ
Áå¶ ÇÂÃ¶ çÅ ÔÆ êÌÚÅð ÕÆåÅ ÃÆÍ
ðÅî ÚÇðå îÅéÃ çÅ ÁòåÅðòÅç ìÅð¶ ÇòÚÅð
ÒÒðÅî ÚÇðå îÅéÃÓÓ ç¶ ÕðåÅ ×¯ÃòÅîÆ å°ñÃÆçÅÃ é¶ òÆ

ÁÇèÁÅÇÂ 1 çÆ 121òÆº Ú½êÂÆ Çò¼Ú ×ÆåÅ ç¶ À°êð¯Õå êÌÚÅð¶
×Â¶ ÇÃè»å çÆ ñ¯Õ ì¯ñÆ Çò¼Ú Õ¶òñ ê¹ôàÆ ÔÆ éÔÆº ÕÆåÆ ìñÇÕ
À°ÃçÅ ò¼âÆ ê¼èð å¶ êÌÚÅð òÆ ÕÆåÅ ÔË, ïæÅ:–
Üì Üì Ô¯ÇÂ èðî ÕË ÔÅéÆÍ

ìÅãÇÔº ÁÃ¹ ð , Áèî ÁÇíîÅéÆÍ
ÕðÇÔº ÁéÆÇå ÜÅÇÂ éÇÔ ìðéÆÍ
11
ÃÆçÇÔº ÇòêÌ , è¶ é ° Ã¹ ð èðéÆÍ
åì åì êÌ í èÇð ÇòÇòè ÃðÆðÅÍ
ÔðÇÔº Ç´êÅÇéÇè, Ã¼ Ü é êÆðÅÍ
×¹ ð îÇå çÅ ÁòåÅðòÅç ìÅð¶ ÃàË º â
×¹ðîÇå ð¼ì ù ÁÜ¯éÆ, ÁÜ¼éîÅ, Ãðì–ôÕåÆîÅé Áð Øà–

Øà ÇòÁÅêÕ ÔÃåÆ î³éçÆ ÔËÍ ð¼ì òñ¯º Ü¯éÆÁ» Çò¼Ú êË Õ¶ Üéî
ñËä çÆ ×¼ñ éÅñ ×¹ðîÇå ÇÕÃ¶ åð·» òÆ ÃÇÔîå éÔÆºÍ
×¹ðîÇå é¶ êðî¶ôð çÅ ÃðÈê ÃçÅ ÔÆ ÃÇå, Ãðì ôÕåÆîÅé–
Ãðì–ÇòÁÅêÕ, ÕÅñ ç¶ êÌíÅò å¯º ÇìñÕ°ñ ðÇÔå, ÁÜ¯éÆ Áå¶
ÁÜ¼éîÅ ÕðÕ¶ êÌÚÅÇðÁÅ ÔËÍ ×¹ðîÇå é¶ òÅÇÔ×¹ðÈ çÆ Ãðì–
ôÕåÆîÅéåÅ ù ÇÂÀ¹º çðÃÅÇÂÁÅ å¶ êÌÚÅÇðÁÅ ÔË:–
ÕÆåÅ êÃÅÀ° Â¶Õ¯ ÕòÅÀ°¨
ÇåÃ å¶ Ô¯Â¶ ñÖ çðÆÁÅÀ°¨
( î:1, 3)
Üñ å¶ æñ ÕÇð æñ å¶ Õ±ÁÅ, Õ±ê å¶ î¶ð¹ ÕðÅòË¨

èðåÆ å¶ ÁÅÕÅÇÃ ÚãÅòË , Úã¶ ÁÕÅÇÃ Ç×ðÅòË ¨
( ÕìÆð ÜÆ, 1252)
×¹ðîÇå Áé°ÃÅð êðî¶ôð ÇéÃÚ¶ å½ð å¶ ÁÜ¯éÆ Áð ÁÜ¼éîÅ

ÔË, ïæÅ:–
èé° èðäÆèð¹ ÁÅÇê ÁÜ¯éÆ, å¯Çñ ì¯Çñ ÃÚ¹ êÈðÅ¨
Õðå¶ ÕÆ ÇîÇå ÕðåÅ ÜÅäË, ÕË ÜÅäË ×¹ð ÃÈðÅ ¨
( î: 1, 930)
êÅðìÌÔî êðî¶ôð ÁÜ¯éÆ å¶ Ãðì–ÕÅñÆ ÔË; Ô¹ä òÆ ÕÅÇÂî

ÔË, êÇÔñ» òÆ ÕÅÇÂî ÃÆ å¶ ÁÅÀ°ä òÅñ¶ Ãî¶º Çò¼Ú òÆ ÕÅÇÂî ðÔ¶×Å
Áå¶ ÃÅù ÁÅêä¶ ÇÔðç¶ Çò¼Ú ÔÆ À°Ãç¶ çÆçÅð Õðé¶¶ ÇÃÖä¶ ÚÅÔÆç¶
Ôé, ïæÅ:–
îðå êÇÂÁÅñ ÁÕÅÃ¹ ÇçÖÅÇÂú,
×¹ Ç ð ÃÇå×¹ Ç ð ÇÕðêÅ èÅðÆ ÜÆÀ° ¨
12
Ã¯ ìÌ Ô î¹ ÁÜ¯ é Æ ÔË íÆ Ô¯ é Æ,
Øà íÆåÇð ç¶ Ç Ö î¹ ð ÅðÆ ÜÆÀ° ¨
( î: 1, 597)
×¹ðîÇå é¶ ð¼ì ç¶ ÇÕÃ¶ ÃÈðå Çò¼Ú òÆ ÜÈé» Çò¼Ú êËä çÆ

×¼ñ éÅñ ÕçÆ òÆ å¶ ÇÕå¶ òÆ Ã¿îåÆ éÔÆº êð×à ÕÆåÆ Áå¶ ÇÜé·»
î¼å–îå»åð» ÁæòÅ ì¿ÇçÁ» é¶ ð¼ì ù Ü¯éÆÁ» Çò¼Ú êË Õ¶ ÜéîçÅ
ç¼Ãä çÆ æ¯ó·Æ ìÔ¹å òÆ ÚðÚÅ ÕÆåÆ ÔË, ×¹ðîÇå é¶ À°Ôé» òÅÃå¶
ìÔ¹å Ãõå ôìç òðå¶ Ôé Áå¶ À°Ôé» ù ìÔ¹å ÕðóÅÂÆ éÅñ ÇÂÃ
Ã¯ÚäÆ å¯º òðÇÜÁÅ ÔË, ïæÅ:–
åÈ¿ êÅðìÌÔî êðî¶Ãð¹ Ü¯Çé é ÁÅòÔÆ¨
å± Ô¹ Õ îÆ ÃÅÜÇÔ ÇÃÃÇà,ÃÅÇÜ ÃîÅòÔÆ¨
(î: 5, 1095)
êÅðìÌÔî êðî¶ôð ÜÈéÆÁ» Üéî» Çò¼Ú êËä òÅñÆ ÔÃåÆ
éÔÆºÍ À°Ô å» ÃÅðÆ ÇÃÌôàÆ ÃÅÜ Õ¶ À°Ã ç¶ Ãí Õ¿î» ù ÇéðÜåé
ÔÆ ÕÅìÈ Çò¼Ú ð¼Ö ÃÕçÅ ÔËÍ
ÃÇå×¹ðÈ ÁðÜé êÅÇåôÅÔ é¶ å» ÁÅêäÆ ìÅäÆ Çò¼Ú ÁÕÅñ
ê¹ðÖ ù ÁòåÅð ðÈê Çò¼Ú ç¼Ãä Ü» À°Ã ù ÜéîçÅ–îðçÅ ç¼Ãä
çÆ ÇÕÇðÁÅ ù ÔÆ ò¼âÅ ÁêðÅè î³ÇéÁÅ ÔË, ïæÅ:–
Ã×ñ êðÅè ç¶ÇÔ ñ¯ð¯éÆ ¨
Ã¯ î¹Ö ÜñÀ° ÇÜå° ÕÔÇÔ áÅÕ°ð Ü¯éÆ ¨
ÜéÇî é îðË, é ÁÅòË é ÜÅÇÂ ¨
éÅéÕ ÕÅ êÌí ðÇÔú ÃîÅÇÂ ¨
(î: 5, 1136)
×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ Çò¼Ú ìÌÅÔîäÆ

î¼ å òÅñ¶ ÁÅêÅ–Çòð¯ è éÔÆº
ÇÔ¿çÈ ÁæòÅ ìÌÅÔîäÆ î¼å çÆÁ» ê¹ÃåÕ» Çò¼Ú ÇòÚÅðèÅðÅ

Ãì¿èÆ Áé¶Õ» íz»åÆÁ» Áå¶ ÁÅêÅ–Çòð¯è (Paradoxes) ÁÅî ÔÆ
ç¶Öä ù Çîñ Ü»ç¶ Ôé Áå¶ ìÌÅÔîä êÌÚÅðÕ å¶ ÇòçòÅé ÇÂÔé»
ÁÅêÅ–Çòð¯è» ù Ü» å» é÷ð–Á³çÅ÷ Õð Çç¿ç¶ Ôé Ü» Çøð À°Ôé»
13
çÆ ÁÜÆì ÇÜÔÆ ç¹ð–ÇòÁÅÇÖÁÅ (misinterpretation) Õð Õ¶ ÜÅé
Û°âÅÀ°ä çÅ Üåé Õðç¶ ÔéÍ ÇÜò¶º ÇÕ ×ÆåÅ ç¶ Ú½æ¶ ÁÇèÁÅÇÂ
òÅñ¶ À°µêð ÇìÁÅé¶ Ãñ¯Õ» Çò¼Ú ÁÅÂÆ ÇòÚÅðèÅðÅ çÅ íðò» Çòð¯è
×ÆåÅ ç¶ ÔÆ ÇÂ¼Õ Áâð¶ ÁÇèÁÅÇÂ Çò¼Ú ÁäÜÅä¶ Çò¼Ú ÔÆ ÇÔ¿çÈ
ê³Çâå» Õ¯ñ¯º Ô¯ Ç×ÁÅ ÔËÍ ×ÆåÅ ç¶ çÃò¶º ÁÇèÁÅÇÂ çÅ åÆÜÅ
Ãñ¯Õ ÇÂÃ ÇòÚÅðèÅðÅ ç¶ ÇìñÕ°ñ À°¼ñà ÇÃè»å çÆ ÃæÅêéÅ ÕðçÅ
êÌåÆå Ô¹¿çÅ ÔË, ïæÅ:–
ï: îÅî ÁÜî ÁéÅÇçî Ú ò¶ å Æ ñ¯ Õ îÔ¶ ô òðîÍ
ÁÃ¿ î È ó · : Ã: îåðï¶ ð ô¹ Ã¼ ð ò êÅêË êÌ î ¹ Ú Ýå¶ Í 3Í
À°êð¯Õå Ãñ¯Õ çÅ íÅòÅåîÕ Áé°òÅç ÇÂÔ¯ é÷ð ÁÅªçÅ
ÔË ÇÕ Ü¯ ÜÆò îËù ÁÜ¼éîÅ ÕðÕ¶ ÃîÞ ñËºç¶ Ôé; Ü¯ îËù ÁÅÇç å¯º
ðÇÔå ÕðÕ¶ ÜÅä ñËºç¶ Ôé Áå¶ Ü¯ îËù Ççñ¯º–îé¯º ÃçÆò–ÕÅñÆ å¶
Ãí ÁÃæÅé» Çò¼Ú ðÇîÁÅ ÃîÞ ñËºç¶ Ôé; Õ¶òñ ÁÇÜÔ¶ Ç×ÁÅéòÅé
ê¹ðÖ ÔÆ Ãí êÅê» å¯º î¹ÕåÆ êÌÅêå Õðç¶ ÔéÍ
ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ» é¶ ðÅî Ú¿çð ÜÆ, Ç´ôé ÜÆ Áå¶ Áé¶Õ»
ç¶òÆÁ» å¶ ç¶òÇåÁ» çÆÁ» ÕÔÅäÆÁ» çÅ Ç÷¼Õð ð¼ì ðÈê Çò¼Ú ÔÆ
ÕÆåÅ ÔËÍ ðÅî ÜÆ òñ¯º ðÅòä çÅ ÇÃð Õ¼àä Áå¶ Ç´ôé ÜÆ òñ¯º
ÕÅñÆ éÅ× ù é¼æä ÁÅÇçÕ çÆÁ» ÕÔÅäÆÁ» ìÔ¹å ÇòÃæÅð éÅñ
ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ» Çò¼Ú Çç¼åÆÁ» ×ÂÆÁ» ÔéÍ ×¹ðîÇå ðÅòä ù
îÅð ç¶ä Áå¶ ÕÅñÆ éÅ× ù é¼æ Õ¶ ÕÅìÈ Õð ñËä ç¶ Õðî» ù ð¼ì ç¶
Õðî Õð Õ¶ ç¼Ãä òÅÇñÁ» çÅ ÇÂ¼Õ åð·» á¼áÅ ÔÆ À°âÅªçÆ ÔËÍ
ÃÇå×¹ðÈ å» ÇÂ¼æ¯º å¼Õ Ã¹ÁÅñ ÜÅ À°áÅªç¶ Ôé ÇÕ Üç Ç´ôé ÜÆ
Ü» À°Ôé» ç¶ Ô¶å± (îÈñ ÁÅèÅð) Çòôù ÜÆ Çé¼å Üéî ÁæòÅ
ÁòåÅð ñËä Áå¶ Çøð ÕÅñ–×ÌÅÃ Ô¯ ÜÅä Çò¼Ú ÔÆ À°ñÞ¶ Ô¯Â¶ Ôé
å» ÇÂÃ ÔÅñå Çò¼Ú Ã¿ÃÅðÆ ÜÆò» çÅ ÕÇñÁÅä ÇÕò¶º Ô¯ ÃÕ¶×Å?
ÁÇÜÔÆ ÔÅñå Çò¼Ú Çøð Ã¿ÃÅð ç¶ ÜÆò ÇÕÃç¶ ñó ñ× Õ¶ êÅð
êËä×¶? Ãê¼ôà ÔË ÇÕ ×¹ðîÇå ÁòåÅð ñËºçÆÁ» çÃÆÁ» ×ÂÆÁ»
ÔÃåÆÁ» ù êðî¶ôð éÔÆº î³éçÆ, ïæÅ :–
ÇÕÃé° ÃçÅ ÁòåÅðÆ ðÈ è Å ÇÕå° ñÇ× åðË Ã¿ Ã ÅðÅ¨
(î: 3, 559)
×¹ðîÇå ÇòÚÅèÅðÅ é¶ ìÔ¹å Ãê¼ôà ðÈê Çò¼Ú ×ÆåÅ òñ¯º

êÌÚÅð¶ ×Â¶ À°êð¯Õå ÇÃè»å çÅ ÇéðÇòòÅç Áå¶ ì¶ìÅÕ ñøÜ»
14
ðÅÔÆº íðò» Çòð¯è ÕÆåÅ ÔË, ïæÅ:–
éÅéÕ ÇéðíÀ° Çéð¿ Õ Åð¹ , Ô¯ Ç ð Õ¶ å ¶ ðÅî ðòÅñ ¨
Õ¶åÆÁ» Õ¿é· ÕÔÅäÆÁ», Õ¶å¶ ì¶ç ìÆÚÅð ¨
(î: 1, 464)
êÌíÈ ÎÇéðíÀ° å¶ ÇéðÅÕÅð ÔË Áå¶ ÁòåÅðÆ ðÅî ÜÆ òð×ÆÁ»

Áé¶Õ» ÔÃåÆÁ» À°Ã çÆ ÕÅÇÂéÅå Çò¼Ú Ô¶Ú ðÈê Çò¼Ú ÔÆ Ôé;
À°ÃçÆ ÕÅÇÂéÅå Çò¼Ú ÁòåÅðÆ ÇÕÌôé ÜÆ òð×ÆÁ» ÔÃåÆÁ» å¶
À°Ôé» çÆÁ» ÕÔÅäÆÁ» òÆ Áé¶Õ» ÔÆ Ôé Áå¶ ÇÂÔé» èðî ê¹ÃåÕ»
òñ¯º Áé¶Õ» êÌÕÅð ç¶ ÇòÚÅð ê¶ô ÕÆå¶ ×Â¶ ÔéÍ
ç¶òÆ ç¶òÅ êÈÜÆÁË íÅÂÆ, ÇÕÁÅ î»×À¹º ÇÕÁÅ ç¶ÇÔº¨

êÅÔä° éÆÇð êÖÅñÆÁË íÅÂÆ, Üñ îÇÔº ìÈâÇÔº å¶ÇÔ¨
(î: 1, 637)
²õ¼¹²ç Üéî–îðé ç¶ ×¶ó» Çò¼Ú êÂ¶ ç¶òÆ–ç¶òÇåÁ» å¯º ÕÆ

î³×äÅ Ô¯ÇÂÁÅ Áå¶ ÀÔé» é¶ îé°¼Ö» ù ç¶äÅ òÆ ÕÆ ÔË?
êÀ°ä° À°êÅÇÎÂ èðÆ Ãí èðåÆ, Üñ Á×éÆ ÕÅ ì¿è¹ ÕÆÁÅ¨
Á³ è ¹ ñ Ë çÇÔÇÃÇð îÈ ¿ â ° ÕàÅÇÂÁÅ,
ðÅòä° îÅÇð ÇÕÁÅ òâÅ íÇÂÁÅ¨
( î: 1, 350)
îÈðÖ å¶ Á³é¶ ðÅòä é¶ ÁÅêäÆÁ» ÔðÕå» ÕÅðé ÁÅêäÅ

ÇÃð ðÅî Ô¼æ¯º ÕàòÅ ÇñÁÅ ÃÆÍ êð Çøð òÆ ðÅî ÜÆ ÁÅêä¶ ÇÂÃ
Õðåì îÅåð éÅñ ð¼ì ÇÕò¶º î³é¶ ÜÅ ÃÕç¶ Ôé?
ÜÆÁ À°êÅÇÂ Ü¹×Çå ÔÇæ ÕÆéÆ,
ÕÅñÆ éÇæ ÇÕÁÅ òâÅ íÇÂÁÅ¨
( î: 1, 350)
êðî¶ôð é¶ ÃÅð¶ ÜÆÁ Ü¿å êËçÅ ÕðÕ¶ À°Ôé» çÆ ÜÆòé

Ü¹×åÆ å¶ Ãí ÇÕÇðÁÅ–ÕñÅê ÁÅêä¶ Ô¼æ Çò¼Ú ÔÆ ð¼Ö¶ Ô¯Â¶ ÔéÍ
ÕÅñÆ (éÅ×) ù îÅðé îÅåð éÅñ ÁòåÅðÆ Ç´ôé ÜÆ ù ð¼ì ÇÕò¶º
ÃîÇÞÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË?
À°êð¯Õå Çç¼å¶ ×Â¶ ×¹ðìÅäÆ ç¶ ì¶Á³å ôìç»ô» (ÔòÅÇñÁ»)
15
å¯º å» Ãêô¼à ÔÆ ÔË ÇÕ ×¹ðîÇå Á³çð ð¼ì ù ÁÜ¯éÆ, ÁÜ¼éîÅ,
ÁÕÅñ Áå¶ Ãðì–Ãîð¼æ ðÈê Çò¼Ú çðÃÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË êð ÕÆ
×ÆåÅ å¶ ÕÆ ðÅîÅÇÂä; ÕÆ ê¹ðÅä å¶ ÕÆ î×ðñ¶ ÃÇîÁ» Á³çð
ê¹ðÅäÕ ÁÅèÅð» À°µå¶ ÇÔ¿çÆ, ÇìÌÜ íÅôÅ, ÃÅè íÅôÅ, ÁòèÆ,
ðÅÜÃæÅéÆ ÁÅÇç ì¯ñÆÁ» Çò¼Ú ê³ÜÅì Ü» ÇÂÃç¶ é¶ó¶ å¶ó¶ òÅñ¶
ÃÈÇìÁ» Çò¼Ú ÇñÇÖÁÅ Ç×ÁÅ ìÌÅÔîäÆ Çñàð¶Úð ÔË, À¹Ã Çò¼Ú îÈñ
ðÈê Çò¼Ú ìÌÅÔîäÆ êÌíÅò» Ô¶á ÇñÖÅðÆ ÇÂÔ î³é Õ¶ ÔÆ Úñ¶ ÁÅ ðÔ¶
Ôé ÇÕ Üç–Üç òÆ èðî çÆÁ» îÅéåÅò» ù Ö¯ðÅ ñ×çÅ ÔË å¶ À°Ô
Õ²î÷¯ð Ô¹¿çÆÁ» Ôé Áå¶ Üç¯º–Üç¯º èðåÆ Óå¶ êÅê ò¼è Ü»ç¶ Ôé,
êÅêÆ å¶ ç¹ðÅÚÅðÆ êÌë¹Çñå Ô¯ Ü»ç¶ Ôé, åç–åç ð¼ì èðåÆ À°µå¶
ç¶Ô èÅð Õ¶ ÁòåÅð (Üéî) ñËºçÅ ÇðÔÅ ÔË Áå¶ êÅêÆÁ» Áå¶
ç¹ðÅÚÅðÆÁ» ù õåî ÕðçÅ å¶ í»Ü Çç¿çÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ð¼ì çÅ Ãì¿èå
ÁòåÅð èðîÆ îé°¼Ö» çÆ Õ¶òñ ðÅÖÆ ÔÆ éÔÆº ÕðçÅ ÇðÔÅ ìñÇÕ
À°Ôé» çÆ Ã¿íÅñåÅ Õðé ç¶ éÅñ–éÅñ À°Ôé» ù ðÅÜ–íÅ× Áå¶
ç¹ÇéÁÅòÆ êÌíåÅ òÆ Çç¿çÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ìÌÅÔîäÆ ÇòôòÅÃ»
Áé°ÃÅð ð¼ì ÁæòÅ Çòôù ù Ú½òÆ òÅð Á¼â–Á¼â ðÈê» Çò¼Ú
ÁòåÅð (Üéî) ñË ä Å ÇêÁÅ ÃÆÍ
ò¼ â –ÁÅÕÅðÆ ìÇÚ¼ å z éÅàÕ çÅ ÒÒçÃî ×Ì ¿ æ ÓÓ

éÅîÕðé ÇÂ¼ Õ ò¼ â Å èÌ ¯ Ô å¶ ÃÅÇÜô
ÃÅÕåÆ ìÌÅÔîä» çÆ ÇÂ¼Õ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ê¹ÃåÕ, ìÇÚåz

éÅàÕ ÁáÅð·òÆº ÃçÆ Çò¼Ú ìÔ¹å ÔÆ Çòñ¼Öä ã¿× éÅñ ÇìÔÅð å¯º
å°ð Õ¶ Ú¼Õð ñ×ÅªÇçÁ» ê³ÜÅì ç¶ Õ°¼Þ ÇÂñÅÇÕÁ» Çò¼Ú ÕÆ ÁÅ
×ÂÆ, ÇÕ À°Ô ê³ÜÅì ç¶ Ç÷¿ç×Æ–î½å òÅñ¶ Ã¿Øðô Çò¼Ú ð¹¼Þ¶ Ô¯Â¶
ÁáÅð·òÆº ÃçÆ ç¶ À°Ôé» ÇÂéÕñÅìÆ ÇÃ¼Ö» ç¶ ×ñ ÁÅ êÂÆ Ü¯ ÇÂ¼Õ¯
Ãî¶º Çç¼ñÆ Áå¶ ê³ÜÅì çÆ î¹öñÆÁÅ ÔÕ±îå Áð ÕÅìñ ç¶ ñ×ÅåÅðÆ
å½ð å¶ Úñ¶ ÁÅ ðÔ¶ êáÅä ÔîÅÁÅòð» éÅñ ÜÈÞ ðÔ¶ ÃéÍ Ç÷¿ç×Æ–
î½å (survival) ç¶ Ã¿Øðô Çò¼Ú À°ñÞ¶ Ô¯Â¶ ÇÂÔé» Ü¿×Æ ÇÃ¼Ö» êÅÃ
éÅ å» Ãî» ÃÆ Áå¶ ôÅÇÂç éÅ ÔÆ ð¹ÚÆ ÔÆ ÃÆ ÇÕ À°Ô ÇÂÃ ò¼â–
ÁÅÕÅðÆ å¶ ×¹ðî¹ÖÆ ÇñêÆ Çò¼Ú ÇñÖ Õ¶ Ô¯ºç Çò¼Ú ÇñÁ»çÆ ×ÂÆ
ê¹ÃåÕ çÆ ÇòôÅ–òÃå± çÆ êðÖ Õðç¶ Áå¶ éÅ ÔÆ À°Ô ÇÂÃ ç¶ êÌî¹¼Ö
ÃÅÕå–îåÆ ìÌÅÔîä ÇñÖÅðÆ, ôÝÅî çÆ ÚÅñ Áå¶ ÜÅÁñÃÅ÷Æ ù
16
ÃîÞ ÃÕç¶ ÃéÍ êÌåÆå Ô¹¿çÅ ÔË ÇÕ ÇÂÃ ÜÅÁñÃÅ÷Æ Çò¼Ú ÇÃ¼Ö
î¼å ç¶ Õ°¼Þ ÕçÆîÆ ôåðÈ, ìÌÅÔîä êÌÚÅðÕ, Ü¯ ìÔ¹å Úå°ð, ôÅåð
å¶ ê¹¼Ü¶ Ô¯Â¶ ÜÅÁñÃÅ÷ ÇòÁÕåÆ Ãé, òÆ À°Ãç¶ éÅñ ÃéÍ ÇÂÃ
ÜÅÁñÃÅ÷Æ çÆ ÁÅî ÇÃ¼Ö» ù ÷ðÅ òÆ ÇíäÕ éÅ êË ÃÕÆÍ ÇÂÃç¶
ÕÂÆ ÕÅðé Ãé ÇÜò¶º ÇÕ :–
1. ÇÃ¼Ö» çÅ Ç÷¿ç×Æ î½å ç¶ Ø¯ñ Çò¼Ú À°ñÇÞÁÅ Ô¯äÅ;
2. ÇÃ¼Ö» Çò¼Ú êó·ÅÂÆ ÇñÖÅÂÆ å¶ â±¿Ø¶ ÁÇèÁé çÆ ÕîÆ
çÅ Ô¯äÅ Ü¯ ç¶ô ç¶ ðÅÜÃÆ Áå¶ ÃîÅÜÕ ÔÅñÅå ÕÅðé ÔÆ ÃÆ;
3. ôÝÅî ÕòÆ é¶ ôðÅðå (mischief) Áå¶ ÜÅÁñÃÅ÷Æ çÆ
Ô¼ç î¹ÕÅªÇçÁ» ÁÅêä¶ ÇÂÃ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ×Ì¿æ çÆÁ» Áé¶Õ»
ðÚéÅò» ù ×¹ðÈ çÃî¶ô òñ¯º ÇñÖÆÁ» êÌ×à ÕÆåÅ ÔË Áå¶ ÕÂÆÁ»
ç¶ ÁÅð¿í Çò¼Ú À¹Ô ÇÃ¼Ö» éÅñ ôðÆÁé è¯ÖÅ ÕðÇçÁ» ÒÒêÅÇåôÅÔÆ
10ÓÓ òÅñ¶ ñø÷ ÇñÖ Õ¶ ÁÅî ÇÃ¼Ö ù ôô¯ê³Ü¶ Çò¼Ú êÅÀ°ä Çò¼Ú
ÕÅîïÅì Ô¯ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇÂÃ ÜÅÁñÃÅ÷Æ Çò¼Ú êÈðÆ åð·» ÕÅîïÅì
Ô¯ä ñÂÆ À°Ãé¶ ÕÂÆ ðÚéÅò» çÆ ÇòôÅ–òÃå± ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì çÆ
ìÅäÆ ç¶ ÇìñÕ°ñ Áé±Õ±ñ ìäÅ Õ¶ ê¶ô Õð Çç¼åÆ ÃÆ Ü¯ íÅò¶º ÁÅà¶
Çò¼Ú ¬ä òð×Æ îÅåðÅ Çò¼Ú ÔÆ ÃéÍ íÅÂÆ ÕÅÔé ÇÃ¿Ø éÅíÅ ç¶
Ãî¶º å¯º ñË Õ¶ ÔÆ ×¹ðìÅäÆ çÆ ÕÃòàÆ éÅñ êðÖ êðÖ Õ¶ ê³æ–çðçÆ
å¶ ×¹ðìÅäÆ ×¹ðîÇå ç¶ Ç×ÁÅåÅ Áé¶Õ» ÇòçòÅé ÇÂÃ ÃÅÕåÆ
ê¹ÃåÕ çÆÁ» Áé¶Õ» ðÚéÅò» çÆ êóÚ¯ñ–êóåÅñ Õðç¶ ÁÅÂ¶ Ôé
Áå¶ ÁËñÅéç¶ ðÔ¶ Ôé ÇÕ ÇÂÃ ÃÅÕåÆ ÃËºÚ¶ çÆ ÁîÕÆ–ÁîÕÆ ðÚéÅ
êÈðÆ åð·» ×¹ðîÇå Çòð¹¼è ÔË Áå¶ ×¹ðÈ çÃî¶ô–Ç´å ÕçÅÇÚå éÔÆºÍ
ôÔÆç ÇÃ¼Ö ÇîôéðÆ ÕÅñÜ, Á³ÇîÌåÃð (ô¯Ì: ×¹: êÌ: Õî¶àÆ òñ¯º
ÚñÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÁçÅðÅ) ÇòÖ¶ ÕÂÆ ÃÅñ ÇêÌ¿ÃÆêñ çÆ Ã¶òÅ
ÇéíÅÀ°ä òÅñ¶ Áå¶ ÁðÃ¶ åÕ ×¹ðîÇå êÌÕÅô çÆ Ã¿êÅçéÅ Õðé
òÅñ¶ ê³æÕ ÇòçòÅé, ÇêÌ: ÔðíÜé ÇÃ¿Ø é¶ ÁÅêä¶ ÜÆòé ç¶ Á³åñ¶
ÃÅñ» Çò¼Ú ÇÂÃ ÃÅÕå–î¼åÆ ×Ì¿æ çÆ â±¿ØÆ êðÖ ÕðÕ¶ À°Ã ç¶
Õ¶òñ GC ÃÇøÁ» ù Û¼â Õ¶ ìÅÕÆ ÃÅðÆ ðÚéÅ ù ×¹ðîÇå Áå¶
×¹ðìÅäÆ ÁÅÇôÁ» ç¶ Çòð¹¼è ÁËñÅÇéÁÅ ÃÆ Áð ÇÂÔ Ã¼ÚÅÂÆ ÁÅêäÆ
ÇñÖå Çò¼Ú ì¶ìÅÕÆ éÅñ êÌ×à Õð Çç¼åÆ ÃÆÍ ªÞ, ñ×ê×
Çîñç¶–Ü¹ñç¶ ÇÃà¶ Áé¶Õ» Ô¯ð Ô¯ð ÇñÖÅðÆ ÁÅî ÕðÕ¶ Áå¶ ê³Ú
õÅñÃÅ çÆòÅé ç¶ ÕÂÆ ÇñÖÅðÆ õÅÃ ÕðÕ¶ êÇÔñ» òÆ Õ¼ã Ú¹¼Õ¶ ÔéÍ
ÒÚÀ°ìÆÃ ÁÀ°åÅðÓ Çò¼Ú¯º Üç¯º ÁÃÆº Ô¶á ÇñÖÆÁ» ê³×åÆÁ»
17
ÁÅð¿í Çò¼Ú ÔÆ êó·ç¶ Ô» å» Ãê¼ôà Ô¯ Ü»çÅ ÔË ÇÕ ÇÂÃ ç¶ ÇñÖÅðÆ,
ôÝÅî ç¶ Ççñ–ÇçîÅ× À°µå¶ Ò×ÆåÅÓ Áå¶ ÒðÅî ÚÇðå îÅéÃÓ Çò¼Ú
êÌÚÅðÆ Ô¯ÂÆ ÇòÚÅðèÅðÅ ÔÆ â¿ÈØ¶ å½ð å¶ ÛÅÂÆ Ô¯ÂÆ ÔË :–
Üì Üì Ô¯ å ÁÇðôà ÁêÅðÅÍ
åì åì ç¶ Ô èðå ÁòåÅðÅÍ
ÕÅñ Ãíé Õ¯ ê¶ÇÖ åîÅôÅ Í
Á³ å ÇÔ ÕÅñ Õðå ÔË éÅôÅÍ
(î¼Û ÁòåÅð, 155–56)
ì²ÌÅÔîäÆ î¼å Áé°ÃÅð Üéî ñË–ñË Õ¶ ÕÅðòÅÂÆÁ» êÅÀ°ä

òÅñ¶ ÇÂÔ ÁòåÅð Ü» å» ð¼ì ç¶ çÃ¶ Ü»ç¶ ðÔ¶ Ôé Ü» Çøð
ÇÂÔ åzË–îÈðåÆ (ìÌÔîÅ, Çòôù å¶ ô¿Õð ÜÆ ) Ü» ÇåÕóÆ å¶ ç¶òÇåÁ»
Çò¼Ú¯º ÇÕÃ¶ ÇÂ¼Õ ç¶ ÁòåÅð Ô¹¿ç¶ ÃéÍ îé°¼Ö» ç¶ Øð Üéî ñËä
òÅñ¶ ÇÂÔé» Ãí ÁòåÅð» çÆÁ» ÃÅðÆÁ» ÕÔÅäÆÁ» ÇÂÔ¯
çðÃÅÀ° º çÆÁ» Ôé ÇÕ ÇÂÔ Ãí ÁòåÅð ÁÅêä¶ – ÁÅêä¶ Ãî¶ º
Á³ ç ð îÅÇÂÁÅ ç¶ Á¼ â –Á¼ â êÌ í Åò» Ô¶ á ÔÆ ÇòÚð¶ Ãé Áå¶
îé° ¼ Ö » çÆ åð· » ÔÆ ÕÅî, Õ¯ Ì è , ñ¯ í , î¯ Ô , Ô¿ Õ Åð, ÂÆðÖÅ,
ÕÆé¶ , ÃÅó¶ , Çé§ Ç çÁÅ, À° Ã åÇå ÁÅÇçÕ» çÆÁ» ñÇÔð» çÆ
îÅð ÔÆ Ö»ç¶ ðÔ¶ ÃéÍ
×¹ ð îÇå çðÃÅÂ¶ êðî¶ ô ð çÅ ðÈ ê
ÃÇå×¹ðÈ éÅéÕ êÅÇåôÅÔ é¶ êðî ÇêåÅ êðî¶ôð çÅ ÃðÈê

ìÔ¹å ÔÆ Ãêô¼àåÅ éÅñ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð ÇìÁÅÇéÁÅ ÔË ÇÜÃù
Á¼â–Á¼â ÃÇîÁ» ç¶ Áé¶Õ» î¼å» ç¶ Á¼â–Á¼â êð ÇéðêÖ ÇòçòÅé
ÇÕÃ¶ éÅ ÇÕÃ¶ ðÈê Çò¼Ú î³éç¶ Úñ¶ ÁÅ ðÔ¶ Ôé :-
ý ÃÇå éÅî¹ ÕðåÅ ê¹ðÖ¹ ÇéðíÀ° ÇéðòËð¹
ÁÕÅñ îÈðÇå ÁÜÈéÆ ÃËí¿ ×¹ðêÌÃÅÇç¨
òÅÇÔ×¹ðÈ çÅ ÃðÈê ÇéðÈêä Õðé òÅñ¶ ÇÂÃ î³×ñÅÚðé ù
×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì Çò¼Ú Ã¿êÈðé Áå¶ Ã¿Ö¶ê ðÈê» Çò¼Ú 567 òÅð
ç¹ÔðÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
×¹ðîÇå é¶ êðî¶ôð çÆ ÔÃåÆ ñÂÆ ÒÒ1ÓÓ (Â¶ÕÅ) êÅ Õ¶
18
ÇÃ¼ÖÆ ç¶ îÈñÕ ÇÃè»å ç¶ å½ð å¶ êðî¶ôð ç¶ ÇÂ¼Õ Áå¶ Õ¶òñ ÇÂ¼Õ
Ô¯ä ç¶ ðÈê ù î³ÇéÁÅ Áå¶ êÌÚÅÇðÁÅ ÔË Ü¯ ÇçzôàîÅé Áð ÁÇç¼zôà
ç¯Ô» ÃðÈê» ÇòÚ êÃðÆ Ô¯ÂÆ ÇÂ¼Õ, ðÃ–ðÈê òÅñÆ Ãðì–ÇòÁÅêÕ
Áå¶ Áç¹¼åÆ ÔÃåÆ ÔË, ïæÅ :-
ÃÅÇÔì¹ î¶ðÅ Â¶Õ¯ ÔË, Â¶Õ¯ ÔË íÅÂÆ Â¶Õ¯ ÔË¨
(î: 1, 350)
×¹ä¹ Â¶Ô¯ Ô¯ð¹ éÅÔÆº Õ¯ÇÂ¨

éÅ Õ¯ Ô¯ÁÅ éÅ Õ¯ Ô¯ÇÂ¨ (î: 1, 9)
×¹ðîÇå ÇòÚ Õ¶òñ îÅåð êðî¶ôð çÆ ÔÃåÆ ù ÔÆ òÅÇÔ×¹ðÈ

çÅ Ãð×¹ä ÃðÈê î³ÇéÁÅ Ü»çÅ ÔËÍ ÇÕÃ¶ òÆ Ô¯ð ÇÕðåî ÔÃåÆ ù,
ÇÜÃ ù òÅÇÔ×¹ðÈ ÁÅêä¶ Ô¹Õî Çò¼Ú ÕçÆ ÇñÖ¶ Ü» ðÚ¶ Áå¶ ÕçÆ
ðÚ Õ¶ éÅÃ Õð ç¶ò¶, ð¼ì Õð Õ¶ ×¹ðîÇå îÅäåÅ éÔÆº Çç¿çÆÍ Ü¶
Õ¯ÂÆ îé°¼Ö ÁÇÜÔ¶ òÅÇÔç êðî¶ôð ù ì¹Þ Ü» ñÖ ñÂ¶ å» À°Ã ù
Ãê¼ôà Ô¯ Ü»çÅ ÔË ÇÕ êðî¶ôð ÁÅÇç Áå¶ Á³å å¯º ðÇÔå ÇÂ¼Õ îÅåð
òÅÇÔç ÔÃåÆ ÔË, ïæÅ :-
úÁ³ÕÅð ÁÅÇç îËº ÜÅéÅ¨
ÇñÇÖ Áð î¶àË, åÅÇÔ é îÅéÅ¨
úÁ³ÕÅð ñÖË ÜÀ° Õ¯ÂÆ¨
Ã¯ÂÆ ñÇÖ î¶àäÅ é Ô¯ÂÆ¨ (ÕìÆð ÜÆ, 340)
×¹ðîÇå ç¶ ÇòôòÅÃ» î¹åÅÇìÕ ÒÒúÁ³ÕÅðÓÓ å¯º ÔÆ À°Ã

ìÌÔîÅ çÆ À°åêåÆ Ô¯ÂÆ î³éÆ Ü»çÆ ÔË ÇÜÃ é¶ úÁ³ÕÅð ù ÁÅêä¶
ÇÚå Çò¼Ú ÇñÁ»çÅ ÔËÍ ×¹ðîÇå êÌð¶éÅ Çç¿çÆ ÔË ÇÕ ÁÃÆº Ôî¶ôÅ
êÌíÈ ù ÁÅêä¶ é¶ó¶ ì¹ÞÆÂ¶ (Realize ÕðÆÂ¶) Áå¶ À°Ãù ÕçÆ òÆ
ÁÅêä¶ å¯º çÈð é ÃîÞÆÂ¶ Ü¯ ÁÃñ Çò¼Ú ÃÅðÆ ÇÃÌôàÆ Çò¼Ú
ÇÂ¼Õ-ðÃ êðÆêÈðé ÔË, ïæÅ :-
úÁ³ÕÅð, ìÌÔîÅ À°åêÇå¨
úÁ³ÕÅð ÕÆÁÅ ÇÜÇé ÇÚÇå¨ (î: 1, 929)
êÌ í È é¶ ó Ë ÔÇð çÈ Ç ð é ÜÅäÔ¹ , Â¶ Õ ¯ ÇÃÌ Ã Çà ÃìÅÂÆ¨

Â¶ Õ ¿ Õ Åð¹ Áòð¹ éÔÆº çÈ Ü Å, éÅéÕ Â¶ Õ ° ÃîÅÂÆ¨
(î: 1, 930)
19
×¹ðîÇå òÅÇÔ×¹ðÈ çÆ Ãðì-ôÕåÆîÅéåÅ, ÁêÅðåÅ Áå¶
êÌ ì ñåÅ ù ÒÒÕÆåÅ êÃÅÀ° Â¶ Õ ¯ ÕòÅÀ° Ó Ó ÇåÃå¶ Ô¯ Â ¶ ñÖ çðÆÁÅÀ° ¨ ÓÓ
(î: 1, ê³éÅ 2) Áå¶ ÒÒÜñ å¶ æñ ÕÇð æñ å¶ Õ±ÁÅ Õ±ê å¶ î¶ð¹
ÕðÅòË ¨ ÓÓ (ÕìÆð ÜÆ, 1252) ÕðÕ¶ êÌ Ú ÅðçÆ Áå¶ ÃòÆÕÅðçÆ
ÔËÍ
×¹ðìÅäÆ Çò¼Ú ÒÒÃÇå éÅî¹ÓÓ ÕÇÔ Õ¶ Õ¶òñ îÅåð êðî¶ôð
çÆ òÅÇÔç ÔÃåÆ ù ÔÆ ÃÇå (ÃçÆòÆ, ÇÂ¼Õ-ð¼Ã ÁæòÅ Ô¯ºç–òÅñÅ
ç¼ÇÃÁÅ ÔËÍ ×¹ðìÅäÆ ç¶ ÃÇå ù ÃîÞä ñÂÆ ðÈê¹ ÃÇå (ê³éÅ
284), ê¹ðÖ¹ ÃÇå (ê³éÅ 284), éÅî¹ ÃÇå (ê³éÅ 285) ÁÅÇçÕ
ÁÅÂ¶ êç» å¶ â±¿ØÆ ÇòÚÅð Õðé çÆ ñ¯ó ÔË Ü¯ Õ¶òñ ÃçÅ ÕÅÇÂî
çÅÇÂî êÌíÈ òÅÃå¶ òðå¶ ×Â¶ ÔéÍ ð¼ì çÆÁ» ÇÃøå» çÅ ÇìÁÅé
Õðé òÅñ¶ Áé¶Õ» éÅî îé°¼Ö çÆ ÷ìÅé À¹ÚÅðçÆ ÁÅÂÆ ÔË Áå¶ À°Ã
çÅ éÅî, Ô¯ºç Áå¶ êÌÕÅô ÁÅÇç å¯º Áå¶ ÃçÆò ÕÅñ ñÂÆ ÕÅÇÂî ÔËÍ
À°ÃçÆ ÇÂÔ ÃçÆò–ÕÅñÆ ÔÃåÆ ÜÆò ù Ã¹Ö ç¶ä òÅñÆ ÔË êð ÇÂÃ
ÃÇå çÆ êÌÅêåÆ Áå¶ ÃÇå ç¶ ÇòôòÅÃ ù Ã¼Ú¶ ×¹ðÈ å¯º ÔÆ êÅÇÂÁÅ ÜÅ
ÃÕçÅ ÔË ïæÅ :–
ÇÕðåî éÅî Õæ¶ å¶ð¶ ÇÜÔìÅ¨

ÃÇå éÅî¹ å¶ðÅ êðÅ êÈðìñÅ¨ (î: 5, 1083)
ÃÇå éÅî¹ êÌí çÅ Ã¹ÖçÅÂÆ¨

ÇìÃÉÅÃ¹ ÃÇå éÅéÕ ×¹ð å¶ êÅÂÆ¨ (î: 5, 284)
ÒÒÕðåÅ ê¹ðÖÓÓ ðÅÔÆº êðî¶ôð ù ÃÅðÆ Çç¼zôà å¶ ÁÇç¼zôà

Ô¯ºç çÅ ðÚäÔÅð Áå¶ Ôð æ» ÇÂ¼Õ-ð¼Ã ÇòÁÅêÕ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
Ã¯ ê¹ðÖ¹ Çéð¿Üé° ÔÇð ê¹ðÖ¹ Çéð¿Üé°,

ÔÇð Á×îÅ Á×î ÁêÅðÅ¨ (î : 4, 342)
Â¶Õ¯ ÕðåÅ ÇÜÇé Ü×¹ ÕÆÁÅ¨

ìÅÞ¹ ÕñÅ èÇð ××é èðÆÁÅ¨ (î: 1, 1188)
ÔÇð ÇÂÕ¯ ÕðåÅ ÇÂÕ° ÇÂÕ¯ çÆìÅä¹ ÔÇð¨
ÔÇð ÇÂÕÃË çÅ ÔË Áîð¹, ÇÂÕ¯ ÔÇð ÇÚÇå èÇð¨
(î: 4, 83)
20
ÁÅÇç ê¹ðÖ ÕðåÅð, Õðä ÕÅðä Ãí ÁÅê¶¨
Ãðì ðÇÔú íðêÈÇð, Ã×ñ Øà ðÇÔú ÇìÁÅê¶¨
(î: 5, 1385)
ÒÒÇéðíÀ° ÇéðòËðÓÓ ÕÇÔ Õ¶ êðî¶ôð ù ÇÕÃ¶ òÆ âð Áå¶

òËð å¯º ðÇÔå çÇÃÁÅ ÔËÍ
ç¹Ö í¿Üé ÇéèÅé Áî¯ñ¶¨

ÇéðíÀ° ÇéðòË ð ÁæÅÔ Áå¯ ñ ¶ ¨ (î: 5, 99)
ÇéðíÀ° Ã¯ ÇÃÇð éÅÔÆ ñ¶ Ö ÅÍÍ

ÁÅÇê Áñ¶ Ö ¹ Õ° ç ðÇå ÔË ç¶ Ö Å¨
ÁÅÇê ÁåÆå° ÁÜ¯ é Æ Ã¿ í À° ,
éÅéÕ ×¹ ð îÇå Ã¯ êÅÇÂÁÅ¨
(î: 1, 1042)
Çìé° ìÅç Çìð¯ è ÇÔ Õ¯ Â Æ éÅÔÆº¨
îË ç¶ Ö ÅÇñÔ¹ , ÇåÃ¹ ÃÅñÅÔÆ¨
îé° åé° ÁðÇê Çîñ¶ Ü×ÜÆòé° ,
ÔÇð ÇÃÀ° ìäå ìäÅÂÆ Ô¶¨ (î : 1, 1025)
ÒÒÁÕÅñ îÈðÇåÓÓ ðÅÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ À°ÃçÆ ÔÃåÆ

ÕÅñ ç¶ ÁÃð å¯º ðÇÔå ÔË :–
ÁÕÅñ îÈ ð Çå ÁÜÈ é Æ Ã¿ í ½
îé ÇÃîðå á§ â Å æÆò» ÜÆÀ° ¨ (î: 5, 99)
ÒÒÁÜÈéÆ ÃËí¿ÓÓ êç ðÅÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ êðî¶ôð

ÜÈé»-Üéî» å¯º ðÇÔå ÃÉåË-êÌÕÅôå ÔÃåÆ ÔË Áå¶ ÕçÆ òÆ ÇÕÃ¶
Ã¿Õà Çò¼Ú éÔÆº êËºçÆÍ À°Ô ÇÕÃ¶ îÅåÅ ÇêåÅ ðÅÔÆº Ô¯ºç Çò¼Ú ÁÅÂÆ
ÔÃåÆ éÔÆºÍ À°Ô îÅÇÂÁÅ å¯º êÈðÆ åð·» Çéðñ¶ê, êð¶ å¯º òÆ êð¶
êÃðÆ Ô¯ÂÆ êð ÃÅðÆ ÕÅÇÂéÅå Çò¼Ú ÇòÁÅêÕ ÔÃåÆ ÔËÍ
Ã¿ Õ à éÔÆº êðË Ü¯ Ç é éÔÆº ÁÅòË ,
éÅî¹ Çéð¿ Ü é° ÜÅÕ¯ ð¶ ¨
ÕìÆð Õ¯ Ã¹ Á ÅîÆ ÁË Ã ¯ áÅÕ° ð ¹ ,
ÜÅ ÕË îÅÂÆ é ìÅê¯ ð¶¨ ÕìÆð ÜÆ, 339)
21
éÅ ÇåÃ¹ îÅå ÇêåÅ Ã¹ å ì¿ è ê
éÅ ÇåÃ¹ ÕÅî¹ é éÅðÆ¨
ÁÕ° ñ Çéð¿ Ü é Áêð êð¿ ê ð¹ ,
Ã×ñÆ Ü¯ Ç å å° î ÅðÆ¨ (î: 1, 597)
ÒÒÃËí¿ÓÓ êç ðÅÔÆº êÌ×àÅÇÂÁÅ ÔË ÇÕ òÅÇÔ×¹ðÈ çÅ êÌÕÅô

å¶ ÷ÔÈð ÁÅêä¶ ÁÅê å¯º ÔË íÅò¶º ÇÂÔ å¼æ îé°¼ÖÆ ÇòÚÅð-ôÕåÆ å¯º
ìÔ¹å ÔÆ À°¼å¶ çÆ ÚÆ÷ ÔË Áå¶ ÇÂÃçÆ ÃÈÞ ÁÅêä¶ ÁÅê êËçÅ Ô¯ ÔÆ
éÔÆº ÃÕçÆÍ ÇÂÔ ÃÈÞ Áå¶ ÇÂÔ ÇòôòÅÃ Ã¼Ú¶ ×¹ðÈ êÅÃ¯º Ô¯ ÃÕäÅ
ÔÆ Ã¿íò ÔË, ïæÅ :-
Áî¯ Ø çðÃé ÁÅÜÈ é Æ Ã¿ í À° ¨
ÁÕÅñ îÈ ð Çå ÇÜÃ¹ Õç¶ éÅÔÆ ÖÀ° ¨ (î: 5, 1082)
ÁÕÅñ îÈ ð Çå ÁÜÈ é Æ Ã¿ í ½
îé ÇÃîðå á§ â Å æÆò» ÜÆÀ¹ ¨ (î: 5, 99)
ÒÒ×¹ðêÌÃÅÇçÓÓ ðÅÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÁÇÜÔÆ

òÅÇÔç ÔÃåÆ Õ¶òñ ×¹ðÈ çÆ ÇÕðêÅ Ü» ÇîÔð éÅñ ÔÆ
êÌÅêå Ô¯ ÃÕçÆ ÔË :–
îé åé Á³ å Çð Â¶ Õ ° êÌ í ¹ ðÅåÅ¨
×¹ ð êÌ Ã ÅÇç éÅéÕ ÇÂÕ° ÜÅåÅ¨ (î: 5, 289)
ÃÅÇÜôÆ ðÚéÅ çÅ ÁÃñ éÅî ìÇÚåz éÅàÕ

Áå¶ ÇÂÃ çÅ ÁÃñ ðÚäÔÅð ÕòÆ ôÝÅî
Ô¹ä ÁÃÆº Õ°¼Þ ñ¯óÆºçÆ ÚðÚÅ ÇÂÃ À°êð ÇìÁÅé¶ ò¼â–
ÁÅÕÅðÆ ÃÅÕå–î¼åÆ ×Ì¿æ ç¶ éÅî ìÅð¶ Áå¶ ÇÂÃç¶ ÇñÖÅðÆ Ü» ÕòÆ
ç¶ éÅî ìÅð¶ ÕðéÆ ÚÅÔò»×¶Í ÁáÅð·òÆº ÃçÆ ç¶ ÇÕÃ¶ òÆ íð¯Ã¶–
ï¯× òÃÆñ¶ å¯º ÇÂÃ ÃÅÕå–î¼åÆ ×Ì¿æ çÅ éÅî ÒÒçÃî ×Ì¿æÓÓ Ü» ÒÒÃÌÆ
×¹ðÈ çÃî ×Ì¿æ ÃÅÇÔìÓÓ éÔÆº ÇÃ¼è Ô¯ ÃÕçÅÍ ÇÂÃ ðÚéÅ çÆÁ»
Á³çðñÆÁ» ×òÅÔÆÁ» ÁæòÅ Á³åð ÃÅÕô ç¶ ÁÅèÅð å¶ ÇÂÃ ×Ì¿æ
çÅ éÅî ÒÒìÇÚåz éÅàÕÓÓ ÔÆ ÇÃ¼è Ô¹¿çÅ ÔË Ü¯ ÇÂÃ ×Ì¿æ çÆÁ»
Áé¶Õ» ðÚéÅò» Áð Á³ÇåÕÅò» Çò¼Ú Ãêô¼à å½ð å¶ 149 òÅð
ÁÅÇÂÁÅ ÔËÍ
22
íÅò¶º ÇÂÃ ÃÅÇÜôÆ, ÜÅÁñÆ å¶ ôðÅðåÆ ÃÅÕå ÕòÆ é¶
ÕÂÆ ÃÅÇÜô» ÕðÕ¶ ×¹ðÈ çÃî¶ô ÜÆ ù Áå¶ ÇÕå¶–ÇÕå¶ ðÅî Ü» ÕÅñ
ù òÆ ÇÂÃ ×Ì¿æ çÆÁ» ðÚéÅò» çÅ ðÚäÔÅð ÕðÕ¶ ÇñÇÖÁÅ ÔË êð
î¯à¶ å½ð å¶ ÇÂÃ ÃÅð¶ ÃÅÕåÆ ê¹ÃåÕ çÅ ÕðåÅ ÕòÆ ôÝÅî ÃÆÍ
ÒÒ ìÇÚ¼åz éÅàÕÓÓ çÆ ÒÚÀ°ìÆÃ ÁÀ°åÅðÓ éÅî çÆ ô¹ðÈ ô¹ðÈ
Çò¼Ú Á³ÇÕå Ô¯ÂÆ ðÚéÅ ç¶ ÁÅð¿í Çò¼Ú ÔÆ ÇÂÃ ÇñÖå ç¶ ÇñÖÅðÆ
é¶ ÁÅêäÅ éÅî Ãê¼ôà å½ð å¶ ôÝÅî Õð Õ¶ ç¶ Çç¼åÅ ÔË Ü¯ ÇÂÃ
×Ì¿æ Çò¼Ú ÕÂÆ Ô¯ð æÅÂÆº ç¹ÔðÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË, ïæÅ :–
Ã¹éÆÁÔ¹ Ã¿å ÃíË ÇÚå ñÅÂÆÍ
ìðéå ÃÝÅî ÜæÅ–îÇå íÅÂÆÍ
(ÚÀ° ì ÆÃ ÁÀ° å Åð, ÃøÅ 155)
×¹ðÈ çÃî¶ô êÅÇåôÅÔ ìÅð¶ ÇñÖÆ ÇÕÃ¶ òÆ ÇÂÇåÔÅÃ ê¹ÃåÕ

Çò¼Ú ÒôÝÅîÓÓ ñø÷ ù çÃî¶ô ÜÆ ç¶ éÅî, À°êéÅî Ü» À°ðø ç¶
ðÈê Çò¼Ú ÇÕå¶ òÆ éÔÆº Çç¼åÅ Ç×ÁÅÍ ÇÂÃ ÃÅÕåîåÆ ê¹ÃåÕ çÅ
êÌÚÅð Õðé òÅñ¶ ÇñÖÅðÆÁ» é¶ ôÝÅî ñø÷ ù ×¹ðÈ çÃî¶ô çÅ
À°êéÅî ç¼Ãä çÅ ÁÅèÅð–ÇòÔÈäÅ ÁêðÅè ÕÆåÅ ÔËÍ ôðÅðåÆ å¶
ÜÅÁñÃÅ÷ ÕòÆ ôÝÅî é¶ ÒÒÃÌÆ î¹ÖòÅÕ êÅÇåôÅÔÆ 10ÓÓ Ü» Õ¶òñ
ÒÒêÅÇåôÅÔÆ 10ÓÓ ç¶ ÇÃðñ¶Ö ÇÃ¼Ö» Çò¼Ú ò¼âÆ ê¼èð å¶ ÇÂÃ ðÚéÅ
Ãì¿èÆ öñå–øÇÔîÆ êËçÅ Õðé Áå¶ ÁÅêäÆÁ» ðÚéÅò» ñÂÆ ÇÃ¼Ö»
ç¶ îé Çò¼Ú ôðèÅ Áå¶ îÅäåÅ êËçÅ Õðé ñÂÆ Çç¼å¶ ÔéÍ
ÁòåÅðòÅç Ãì¿èÆ ×¹ðîÇå çÅ êÌîÅäÆÕ ÇÃè»å

ÁòåÅð ÁÖòÅÀ°ä òÅñÆÁ» ÔÃåÆÁ» ù ×¹ðîÇå é¶ ð¼ì
ÇÕ¼æ¶ î³éäÅ ÔË, ×¹ðîÇå Áé°ÃÅð å» ì¶Á³å êÌíÈ çÅ êÈðÅ êÅðÅòÅð
ÇÂÔ ÁòåÅð î³éÆÁ» ÜÅ ðÔÆÁ» ÇòÁÕåÆÁ» òÆ éÔÆº ÜÅäçÆÁ»Í
ò¶ç ÁÅÇçÕ èðî ×Ì¿æ Áå¶ ò¶ç» çÆ Áð ÇÃÌôàÆ çÆ ðÚéÅ Õðé
òÅñ¶ ç¶ å½ð å¶ ÜÅä¶ Ü»ç¶ ìÌÔîÅ ÜÆ òÆ êðî¶ôð çÆ Ã¿êÈðé ÜÅäÕÅðÆ
éÔÆº ð¼Öç¶, ïæÅ :–
îÇÔîÅ é ÜÅéÇÔº ì¶ ç ¨ ìÌ Ô î¶ éÔÆº ÜÅéÇÔº í¶ ç ¨
ÁòåÅð é ÜÅéÇÔº Á³å°¨ êðî¶ôð êÅðìÌÔî ì¶Á³å°¨
(î:4, 894)
23
ìÌÔîÅ ÜÆ ù ÚÅð¯º ò¶ç Çç¼å¶ ×Â¶, ÇÜÔé» ù êó· êó· Õ¶
À°Ôé» çÆÁ» ÇòÚÅð» ê¶ô Õðç¶ ðÔ¶ êð õ¹¼ç òÅÇÔ×¹ðÈ çÅ Ô¹Õî éÅ
î³éä–ì¹Þä ÕÅðé À°Ô ÕçÆ éðÕ Çò¼Ú Áå¶ ÕçÆ Ã¹ð× Çò¼Ú
ÁÅêä¶ Õðî» çÅ ëñ êÌÅêå Õðé ñÂÆ Üéî ñËºç¶ ðÔ¶Í
êðî¶ôð é¶ òÖ¯ òÖð¶ Ü¹×» Çò¼Ú ÕÂÆ ðÅÜ¶ Áå¶ î¹ÖÆ ê¹ðÖ
êËçÅ ÕÆå¶ Ãé ÇÜÔé» ù ñ¯Õ» é¶ ð¼ì ç¶ ÁòåÅð ÕÇÔ Õ¶ ×ÅÀ°äÅ
ô¹ðÈ Õð Çç¼åÅÍ ÇÜÔóÆÁ» ÔÃåÆÁ» ù ñ¯ÕÆº ð¼ì Õð Õ¶ ÃñÅÔ¹¿ç¶
Ôé À°Ô òÆ êÌíÈ ç¶ êÅðÅòÅð çÅ í¶å éÔÆº êÅ ÃÕÆÁ»Í ÃÇå×¹ðÈ
ø¹ðîÅªç¶ Ôé ÇÕ À°Ã Ãì¿èÆ îËº ÕÆ ÇòÚÅð Õð»?
ÚÅð¶ ò¶ ç ìÌ Ô î¶ Õª çÆÂ¶ , êÇó· êÇó· Õð¶ òÆÚÅðÆ¨
åÅ ÕÅ Ô¹ Õ î¹ é ìÈ Þ Ë ìêóÅ, éðÇÕ Ã¹ ð Ç× ÁòåÅðÆ¨6¨
Ü¹ × Ô Ü¹ × Ô Õ¶ ðÅÜ¶ ÕÆÂ¶ , ×ÅòÇÔº ÕÇð ÁòåÅðÆ¨
Çåé íÆ Á³å° é êÇÂÁÅ åÅ ÕÅ, ÇÕÁÅ ÕÇð ÁÅÇÖ òÆÚÅðÆº¨7¨
(î: 3, 423)
ê¹ðÅäÕ î¼å òÅñ¶ ç¼Ãç¶ Ôé ÇÕ ð¼ì òñ¯º ìÌÔîÅ ÜÆ, Çòôù

ÜÆ, Çôò ÜÆ Áå¶ ÕÂÆ Ô¯ð ç¶òå¶ êËçÅ ÕÆå¶ ×Â¶Í ìÌÔîÅ ÜÆ é¶
Ü×å ù ò¶ç Çç¼å¶ Áå¶ ñ¯Õ» ù êÈÜÅ ÁðÚéÅ ç¶ Õ¿î ñ×ÅÇÂÁÅÍ
çÃ ÁòåÅð ñËä òÅñ¶ Çòôù ÜÆ é¶ ò¼Ö–ò¼Ö ÁòåÅð ñÂ¶ Áå¶
ðÅÜÅ ðÅî ç¶ ðÈê Çò¼Ú òÆ Ü×å Çò¼Ú Üéî ÇñÁÅ Áå¶ åÕó¶ Ô¯ Õ¶
ÕÂÆ çËºå îÅð¶Í
êÅÇåôÅÔ ×¹ðÈ éÅéÕ ø¹ðîÅªç¶ Ôé ÇÕ Ã¿ÃÅð Çò¼Ú À°ÔÆ
Õ°¼Þ òÅêðçÅ ÔË Ü¯ êðî¶ôð çÅ Ô¹Õî Ô¹¿çÅ ÔËÍ Çôò ÜÆ òÆ ÕÂÆ
ÁòåÅð ñËºç¶ ðÇÔ¿ç¶ Ôé Áå¶ ñ¯ÕÆº À°Ôé» çÆ ìóÆ Ã¶òÅ òÆ Õðç¶
Ôé êð ÇÂÃ Çôò Ü» ð¹çz ç¶ ïÅð·» ÁòåÅð òÆ êÌíÈ ç¶ êÅðÅòÅð çÅ
í¶å éÔÆº êÅ ÃÕ¶Í
ìÌ Ô îÅ ÇìÃé° îÔ¶ Ã , ç¶ ò À° ê ÅÇÂÁÅ¨
ìÌ Ô î¶ Ççå¶ ì¶ ç , êÈ Ü Å ñÅÇÂÁÅ¨
çÃ ÁòåÅðÆº, ðÅî¹ ðÅÜÅ ÁÅÇÂÁÅ¨
çË º å» îÅð¶ èÅÇÂ, Ô¹ Õ Çî ÃìÅÇÂÁÅ¨
ÂÆÃ îÔ¶ Ã ð¹ Ã¶ ò , ÇåéÆ Á³ å ° é êÇÂÁÅ¨
(î: 1, 1279)
24
ìÅäÆ Çò¼Ú ÒÁòåÅðÓ Ü» ÒÁÀ°åÅðÓ ñø÷ Ü×å Çò¼Ú
À°åðé Áå¶ Üéî ñËä ç¶ Ãì¿è Çò¼Ú òÆ òðå¶ ×Â¶ Ôé, ïæÅ :–
Çåz × ç Ü¯ Ç é ÁÚ¶ å , Ã¿ í ò êÅê ê¹ ¿ é ÁÃ¯ Ú ¨

îÅé° Ö Å ÁòåÅð ç¹ ñ í, ÇåÔÆ Ã¿ × Çå ê¯ Ú ¨
(ðÇòçÅÃ ÜÆ, 486)
(Ô¯ð ÜÈéÆÁ» Ç×ÁÅé ç¶ ×¹ä òñ¯º ÁÚ¶å Ôé ÇÂÃ ñÂÆ

À°Ôé» òñ¯º êÅê Áå¶ ê¹¿é ç¶ øðÕ ù ÃîÞä êÖ¯º Ã¯Ú–ÔÆé Ô¯äÅ
Õ°çðåÆ ÔË êð îé°¼ÖÅ Üéî å» ç¹ðñ¼í å¶ ÕÆîåÆ ÚÆ÷ ÔË êÌ¿å± ÇÂÃ
Çò¼Ú òÆ ÜÆò ÕÅî, ´¯è ÁÅÇçÕ» çÆ Ö¯àÆ Ã¿×Çå Çò¼Ú êË Õ¶
ÇòÚÅð–ÔÆä Ô¯ÇÂÁÅ ÇêÁÅ ÔËÍ)
ÁòåÇð ÁÅÇÂ ÕÔÅ å° î ÕÆé· Å ¨

ðÅî Õ¯ éÅî¹ é ÕìÔÈ ñÆé· Å ¨
(ÕìÆð ÜÆ, 792)
(Ô¶ íÅÂÆ å±¿ îé°¼ÖÅ Üéî Çò¼Ú À°åð Õ¶ òÆ ÕÆ ÕÆåÅ Ü»
ÕîÅÇÂÁÅ ÔË? ÇÂÃ ç½ð Çò¼Ú òÆ å±¿ ð¼ìÆ ÇÃîðé Ü» êÌ¶î ù ×ÌÇÔä
éÔÆº ÕÆåÅÍ)
ÁÀ° å ÇðÁÅ ÁÀ° å Åð¹ ñË Ã¯ ê¹ ð Ö¹ Ã¹ Ü Åä° ¨
ÞÖÇó òÅÀ° é â¯ ñ ÂÆ êðìå° î¶ ð Åä° ¨
(ÃåÅ ÜÆ, 968)
(êÈðé Ç×ÁÅéòÅé ê¹ðÖ, ×¹ðÈ ÁîðçÅÃ ÜÆ îé°¼Ö ðÈê Çò¼Ú

Üéî ñË Õ¶ À°åð ÁÅÂ¶ Ü¯ Çòô¶–ÇòÕÅð» çÆÁ» ÚñçÆÁ» ÔòÅò»
Áå¶ Þ¼Öó» Çò¼Ú òÆ Ã¹î¶ð êðìå çÆ åð·» Áâ¯ñ Áå¶ ÁÇÔ¼ñ ðÔ¶Í)
òÅÇÔç ý Çéð¿ÕÅð çÆ ÕÅÇÂéÅå Çò¼Ú êÀ°ä, êÅäÆ,
Á×éÆ ÁÅÇçÕ Õ°çðåÆ å¼å» å¯º ÁñÅòÅ Áé¶Õ» ðÈê», ð¿×», ò¶Ã»
Ü» ÇÕÃî» òÅñ¶ ìÌÔî¶, Çòôù å¶ Çôò Øó¶ ÜÅ ðÔ¶ Ôé Ü» Çøð å°ð¶
Çëð ðÔ¶ Ôé, ïæÅ :–
Õ¶ å ¶ êòä êÅäÆ òË Ã ¿ å ð, Õ¶ å ¶ ÕÅé· îÔ¶ Ã ¨
25
Õ¶ å ¶ ìðî¶ ØÅóÇå ØóÆÁÇÔ, ðÈ ê ð¿ × Õ¶ ò¶ Ã ¨
(î: 1, 7)
ÃÇå×¹ðÈ éÅéÕ êÅÇåôÅÔ é¶ Ãí ÁòåÅð» ìÅð¶ Á³Çåî

ÇéðéÅ Çç¿¿ÇçÁ» ×¹ðîÇå ç¶ îÔÅé ÇÃè»å ù ÇéÖÅð Õ¶ çÃÇçÁ»
Ãí ÇÕÃî» ç¶ í¹ñ¶Ö¶ ÃçÅ ñÂÆ çÈð Õð Çç¼å¶ Ôé ÇÕ ÃÇå×¹ðÈ çÆ
êðî À°µÚÆ ÔÃåÆ îÅåð ÔÆ ÃÅâ¶ ñÂÆ Çôò, Çòôù, ìÌÔîÅ Áå¶
êÅðìåÆ ç¶òÆ ÔË, ïæÅ :–
×¹ ð ÂÆÃð¹ ×¹ ð ¹ ×¯ ð Ö¹ ìðîÅ ×¹ ð ¹ êÅðìåÆ îÅÂÆ¨
(î: 1, 2)
(5) ÁòåÅðòÅç ç¶ ÇÃè»å ìÅð ÇÃ¼ Ö » Çò¼ Ú êË ç Å Ô¯ Â ÆÁ»
öñå øÇÔîÆÁ» ç¶ ÕÅðé

ÇÃ¼Ö Õ½î Á³çð çðÁÃñ ¦ì¶ ÁðÃ¶ å¯º ÔÆ ìÔ¹å ò¼âÆ ê¼èð
À¼°å¶ ×¹ðîÇå ç¹ÁÅðÅ Ççzó·ÅÂ¶ ×Â¶ êðî¶ôðÆ ÇÃè»å ç¶ À¼°ñà Çéð¯ñ
ìÌÅÔîäÆ Ã¯ÚäÆ òÅñÆ ÁòåÅðòÅç ðÈêÆ Áîð ò¶ñ çÆ ê¹ðÅäÕ Û»
êÂÆ Ô¯ÂÆ ÔË Áð ÇÂÃ ÇÃè»å ìÅð¶ ÇÃ¼Ö» ÇòÚ ò¼âÆÁ» öñå-
øÇÔîÆÁ» êÌÚñå Ô¯ Ú¼¹ÕÆÁ» ÔéÍ ÇÂÃ ç¶ î¼¹Ö ÕÅðé Ô¶á Çç¼å¶
Ü»ç¶ Ôé :-
(1) çÃî¶ô ÇêåÅ ÇêÛ¯º ×¹ðìÅäÆ òñ¯º ÇÃÖÅÂ¶ Áå¶ êÌÚÅð¶
åå ×¹ðîÇå ÇÃè»å» çÅ êÌÚÅð ÇÃ¼Ö» ÇòÚ éÅ ç¶ ìðÅìð ðÇÔ
ÃÇÕÁÅ ÃÆÍ Ã¿é AG@H å¯º ÇêÛ¯º òÅñÅ F@-G@ ÃÅñ» åÕ çÅ Ãî»
ÇÃ¼Ö» ñÂÆ Ç÷¿ç×Æ-î½å òÅñÆ ÁÇå ÕðóÆ Üç¯-ÜÇÔç çÅ Ãî»
ÃÆÍ AGII å¯º AHDI òÅñÆ ñ×ê× Á¼èÆ ÃçÆ ç¶ ðÅÜ–íÅ× é¶
ÇÃ¼Ö» ñÂÆ ÒÒåê¯º ðÅÜ å¶ ðÅÜ¯º éðÕÓÓ òÅñÆ ÃÇæåÆ êËçÅ Õð Çç¼åÆ
ÃÆÍ ÇÃ¼Ö» çÅ ÇÂÃ å¯º ìÅÁç AHDI å¯º AIDG åÕ òÅñ¶ IH ÃÅñ»
çÅ ¦ìÅ Ãî» ç¶ô ù ÁÅ÷Åç ÕðÅÀ°ä Áå¶ ÇÂÇåÔÅÃÕ ×¹ðç¹ÁÅÇðÁ»
ç¶ êÌì¿è ù ÇÃ¼ÖÆ-Çòð¯èÆ îÔ¿å» å¯º Ö¯Ôä çÆ ÕðóÆ Üç¯–ÜÇÔç
Çò¼Ú ñ³Ø Ç×ÁÅÍ ÁÅ÷ÅçÆ ÇêÛ¯º ìÔ¹-Ç×äåÆ çÆÁ» ×¹êå Áå¶
êÌ×à ÇøðÕ± îÅð» Çòð¹¼è Ã¿Øðô Çò¼Ú êÂ¶ ðÇÔä ÕÅðé ÁÃñ åå
×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ çÅ êÌÚÅð éÔÆº ÃÆ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÇÕª ÇÕ
Ôð ê³æ–çðçÆ ÇÂÃ ç½ðÅé êÇÔñ ((priority)) Õ½î çÆ Ô¯ºç ù
ìÚÅÀ° ä ç¶ Ã¹ Á Åñ ù ÔÆ Çç¿ ç Å ÇðÔÅ ÃÆÍ
26
(2) ÇÂÃ êÈð¶ ç½ð ÇòÚ Á¼â-Á¼â Çîñ×¯íÅ ê³æÆ Ã¿êzçÅò»
ç¶ éÅî Ô¶á ÖðÈç îÚÅÂÆ ð¼Öä òÅñ¶ ÇìêðéÆ î¼å ç¶ êÌíÅò Ô¶á
Ü¿î¶, êñ¶ å¶ êÌÇÃ¼èåÅ ù êÌÅêå Õð ÜÅä òÅñ¶ ÁÇÜÔ¶ Ã¿å ÃÅè,
ÇñÖÅðÆ å¶ êÌ Ú ÅðÕ ÔÆ ÕÅøÆ Ç×äåÆ Çò¼ Ú Ô¯ º ç ÇòÚ ÁÅÂ¶
Ü¯ Ã¹ ¼ å ¶ ÔÆ ÁÅêä¶ Áñê Áð ÁèÈ ð ¶ Ç×ÁÅé ÕÅðé ð¼ ì ç¶
îé°¼Ö ÃðÈê ÇòÚ Üéî ÁæòÅ ÁòåÅð ñËä òÅñ¶ Üó·-
ÇòÔÈ ä ¶ ÇÃè»å çÅ ÔÆ êÌ Ú Åð Õðç¶ ðÔ¶ Í
(3) ÕÂÆ ÇòçòÅé å¶ ôÅåð ìÌÅÔîä» é¶ ÇÂÔ òÆ ÃîÞ
ÇñÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆ ÇÕ Ô¹ä ÇÃ¼ÖÆ ù Ö¯ðÅ ñ×ÅÀ°ä ñÂÆ ÇÃ¼ÖÆ í¶Ã
Ô¶ á ÇÂÃ ç¶ îÈ ñ ÁÅÇôÁ» å¯ º ÇòêðÆå ÇñÜÅä òÅñÆ ç¹ ð -
ÇòÁÅÇÖÁÅ ((mis-interpretation)) ÕðéÆ ÔÆ ÇÃ¼ Ö Æ ù ãÅÔ
ñ×ÅÀ°ä çÅ ÁÅÃÅé ðÃåÅ ÃÆÍ ÇÂÔ Õ¿î À°Ôé» é¶ ÁÅêäÆ
ç¹ð-ÇòÁÅÇÖÁÅ À°¼å¶ ×¹ðîÇå çÆ ÚÅôéÆ Úó·Å Õ¶ ÕðéÅ ô¹ðÈ Õð
Çç¼åÅÍ
(4) ×¹ ð îÇå ÇòÚÅðèÅðÅ ù Á³ ç ð¯ - Á³ ç ð îÅð îÅðé
ñÂÆ ÒÒçÃî ×Ì¿æÓÓ éÅî Ô¶á ìÇÚåz éÅàÕ òÅñÆ ÇÂ¼Õ ò¼â-
ÁÅÕÅðÆ ÃÅÕå-îåÆ ê¹ÃåÕ ÖóÆ Õð Çç¼åÆ ÇÜÃ çÅ
ðÚäÔÅð ò¼âÆ ê¼èð å¶ çÃî¶ô êÅÇåôÅÔ ù êÌÇÃ¼è Õð
Çç¼åÅ Ç×ÁÅÍ Á³éÆ-ôðèÅ ç¶ ÔÇæÁÅð ù òðåÇçÁ» Áé¶Õ»
Áñê-ì¹èÆ òÅñ¶ Ü» ÁèÈðÆ ÜÅäÕÅðÆ ðÖä òÅñ¶ Ã¿å», êÌÚÅðÕ»,
ì¹ñÅÇðÁ» Áå¶ ÇñÖÅðÆÁ» å¯º ÁËÃÆ ÕÅò»–ð¯ñÆ ê¹ÁÅÂÆ ÇÕ ÇÂÃ
ÃÅÕå–îåÆÂ¶ ê¹ÃåÕ ù ×¹ðÈ çÃî¶ô-Ç´å î³éÕ¶ Áé¶Õ» â¶ÇðÁ»,
×¹ð-ÁÃæÅé» Áå¶ åõå ÕÔ¶ ÜÅä òÅñ¶ Õ°¼Þ ÇàÕÅÇäÁ»
Óå¶ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì ç¶ éÅñ–éÅñ ÇÂÃ çÅ êÌÕÅô Õð Õ¶ ÇÂÃ
ÃÅÕåÆ ê¹ Ã åÕ çÆ êÈ Ü Å êÌ Ç åôáÅ ô¹ ð È ÕðòÅ Çç¼ å ÆÍ ÇÂÃ
ÃÅÕåÆ å¶ ì¯×Ã ê¹ÃåÕ ç¶ Õ¶òñ ÁÖ³â êÅá ÔÆ éÅ ô¹ðÈ ÕÆå¶¶ ×Â¶
ìñÇÕ ÇÂÃ ÇòÚ¯º òÅÕ Ü» Ô¹Õî ñËä ç¶ ×¹ðÈ ðÆÃ¶ Õ±ó-âðÅî¶ òÆ
ÁÅð¿í Õð Çç¼å¶ ×Â¶Í
(5) ÇÂ¼æ¶ Õ½î çÆ å¿ç éÔÆº, ÃÅðÆ åÅäÆ ÔÆ Çò×ó
ÜÅä ç¶ ÔÅñÅå êËçÅ Ô¯ ÜÅä¶ Ã¹íÅòÕ Ãé ÇÜÃ Çò¼Ú Ãî¼ÇÃÁÅ
ù Ã¹ ñ ÞÅÀ° ä ñÂÆ åÅäÆ çÅ ÇÃðÅ ñí ÃÕä Ü» íð¯ Ã ¶ – ï¯ ×
êËºåóÅ ((Strategy)) ñË ÃÕä çÆ Õ¯ÂÆ Çòªå éÔÆº ìä ðÔÆÍ
ìó¶ ¦ì¶ ÁðÃ¶ å¯º ÃÅù Ã¹ñÞÆ å¶ Ãê¼ôà ÇòÚÅðèÅðÅ òÅñ¶ îÅð×–
çðôÕ (êÌÚÅðÕ, ÇñÖÅðÆ å¶ ÁÅ×È) éÔÆº Ô¼æ ÁÅ ðÔ¶Í éÅÕÃ îÅð×–
27
çðôÕ» çÆ ÇÕðêÅ éÅñ öñå Ã¯ÚäÆ Áå¶ öñå ÇÕÃî ç¶
Áé°Ãðä–ÕðåÅ ÇêÛñ¼×» (followers) çÆ ò¼âÆ öñå ø½Ü ÷ÔÈð
Çò¼Ú ÁÅ Ú¹¼ÕÆ ÔË ÇÜÃé¶ Õ½î ç¶ Ãí ÃÅèé–ÃÌ¯å» (Resources) ù
ÖðÚ Õð ÃÕä òÅñ¶ öñå ÇÕÃî ç¶ êÌì¿èÕ» Ü» êÌì¿èÕ Ã¿ÃæÅò»
ù æÅêäÅ Ü» ÇÃðÜäÅ Ô¹¿çÅ ÔËÍ ÁÇÜÔ¶ ÇçôÅ–ÇòÔÈä¶ êÌì¿èÕ»
é¶ ÁÅêä¶ å¯º òÆ ÇÕå¶ ò¼è ÇçôÅ–ÇòÔÈä¶ ((Rudderless))
îÅð×–çðôÕ èÅðîÕ å¶ ÇÃÁÅÃÆ ÁÅ×È ÇåÁÅð Õð ñÂ¶ Ôé
Ü¯ Á¼×¶ å¯º Á¼×¶ Ô¯ Õ¶ Ãí ÃÅèé–ÃÌ¯å» çÅ éÅÃ îÅðé òÅñÆ
Áå¶ çôÅ ù êÇÔñ¶ å¯ º òÆ ì¼ ç åð ìäÅ ñË ä òÅñÆ Õ½ î Ü»
ÇêÛñ¼ × ø½ Ü ù Ô¯ ð ì¶ – ÔÅñ Õð Õ¶ ò¼ â ¶ Ú¼ Õ ðòÝÈ Ô Çò¼ Ú
À°åÅð Ú¹¼Õ¶ ÔéÍ îÔ»íÅðå ç¶ Ú¼ÕðòÝÈÔ Çò¼Ú ÁÇíî¿ÇéÀ±º ëÃ
î¯ÇÂÁÅ ÃÆ êð ÕÆ ÁÃÆº Ô¹ä À°êð ÇìÁÅé¶ Ú¼ÕðòÝÈÔ Çò¼Ú ëÃ Õ¶
Ö¹ÁÅð Ô¯ò»×¶ Ü» ÇÂÃ Çò¼Ú¯º ÇéÕñ ÃÕä çÆ Õ¯ÂÆ åçìÆð Õ¼ã
ÃÕ»×¶?
(6) ÁòåÅð ÕæÅò» çÆ ÇòôÅ òÃå±

ÇÂÃ ò¼â ÁÅÕÅðÆ ÃÅÕå–îåÆ ê¹ÃåÕ ìÇÚåz éÅàÕ ç¶
ê³éÅ 155 å¯º 610 åÕ ç¶ 455 ÃÇøÁ» Çò¼Ú êÃð¶ Ú½òÆ ÁòåÅð»
ç¶ ÁÅèÅð–ÇòÔÈä¶, öËð–ÇòÇ×ÁÅéÕ, ê¹ðÅäÕ Áå¶ ÇîÇæÔÅÃÕ
ò¶ðÇòÁ» ìÅð¶ Ãì¿èå ×¹ðîÇå ÜÅäÕÅðÆ Áå¶ ò¶ðÇòÁ» çÅ Õ°¼Þ
Ã¿Ö¶ê Á×ñ¶ ê³ÇéÁ» å¶ Çç¼åÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË åÅ ÇÕ ÇÂÃ ðÚéÅ çÆ
ÇòôÅ–òÃå± ìÅð¶ êÈðÆ ÜÅäÕÅðÆ ÔÅÃñ Ô¯ ÃÕ¶ Áå¶ éÅñ ÔÆ ÇÃ¼ÖÆ
ç¶ í¶Ã Çò¼Ú ÇÃ¼ÖÆ Çò¼Ú òó Õ¶ ÇÃ¼Ö–Çòð¯èÆ ÃÅÜôÆÁ» çÅ À°ç¶ô,
éÆåÆ Áå¶ ÇÃ¼ÖÆ çÅ Çòð¯è å¶ é°ÕÃÅé Õðé çÆ ÕÅðÜ–ÇòèÆ ìÅð¶
ÃÅù êÈðÆ åð»· êåÅ Úñ ÃÕ¶Í
Çòôù ÜÆ ç¶ 24 ÁòåÅð
íÅ×òå ê¹ðÅä, Çôò ê¹ðÅä, ×ð¹ó ê¹ðÅä ÁÅÇçÕ Á¼â
Á¼â ìÌ²ÅÔîäÆ ×Ì¿æ» Çò¼Ú Çòôù ç¶ ÁòåÅð» çÆ Ç×äåÆ, éÅî å¶
ò¶ðò¶ ÇìñÕ°ñ ò¼Ö–ò¼Ö ÇÕÃî» ç¶ Çç¼å¶ Ô¯Â¶ Çîñç¶ ÔéÍ ò¼Ö–ò¼Ö
×Ì¿æ» ç¶ Ú½òÆ ÁòåÅð Ü» ÇÕÃ¶ ÇÕÃ¶ ×Ì¿æ Çò¼Ú ÇìÁÅé¶ çÃ ÁòåÅð
òÆ ÁÅê¯ Çò¼Ú î¶ñ éÔÆº Ö»ç¶Í Çòôù ÜÆ å¯º ÁñÅòÅ Çôò ÜÆ å¶
ìÌÔî¶ ç¶ òÆ Õ°¼Þ ò¼Ö–ò¼Ö ÁòåÅð ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ» Çò¼Ú Ç×äÅÂ¶
×Â¶ ÔéÍ
28
Ü¶ ÇÂÔé» Ãí ÁòåÅð» çÆ øÇÔÇðÃå ìäÅÂÆÂ¶ å» ÇÂÔ
Ç×äåÆ Çò¼Ú ê³Ü–Û¶ çðÜé åÕ ê¼¹Ü Ü»ç¶ ÔéÍ À°ºÞ, ðÅî å¶
ÇÕÌôé éÅî ç¶ ç¯ ÁòåÅð» ù Û¼â Õ¶ ÇÂÔé» ×Ì¿æ» Çò¼Ú ìÅÕÆÁ» ç¶
Üéî, ÜÆòé, ØàéÅò», êÌÅêåÆÁ» Áå¶ ôðèÅ¬Á» ç¶ ò¶ðÇòÁ»
ç¶ Ãì¿è Çò¼Ú ìóÆ ÔÅÃ¯–ÔÆäÆ å¶ òÇÚåz ÃÇæåÆ êËçÅ Ô¯ÂÆ êÂÆ ÔËÍ
ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ÃÅÕå îåÆÂ¶ ×Ì¿æ ìÇÚåz éÅàÕ Çò¼Ú ÃøÅ
155 å¯º 610 åÕ 455 ÃÇøÁ» Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶ Ú½òÆ ÁòåÅð
Çç¼å¶ ×Â¶ Ôé :–
(1) î¼Û (9) êðÃðÅî (17) èé§åð òËç
(2) ÕÛ (10) ìÌÔîÅ (18) ÃÈðÜ
(3) éð (11) ð¹çÌ (19) Ú¿çzîÅ
(4) éÅðÅÇÂä (12) Ü¦èð (20) ðÅî
(5) îÔ»î¯ÔéÆ (13) Çòôù1 (21) Ç´ôé
(6) ìËðÅÔ (14) Çòôù2 (22) éð (ÁðÜé)
(7) éðÇÃ¿Ø (15) ÁÇðÔ¿å (23) ì½è
(8) ìÅòé (òÅîé) (16) îéÈ 24)
(24) ÇéÔÕ¦ÕÆ
ÇÂÔé» Çò¼Ú¯º ðÅî ÜÆ ñÂÆ 67 Ãø¶ å¶ Ç´ôé ÜÆ ñÂÆ
316 Ãø¶ ÕÅñ¶ ÕÆå¶ ×Â¶ ÔéÍ ÇÕåé¶ ÔÆ ÁòåÅð» ñÂÆ Õ¶òñ
Á¼èÅ Ü» ê½äÅ ÃøÅ ñ×ÅÀ°äÅ ÔÆ ÕòÆ ôÝÅî é¶ ÕÅøÆ ÃîÇÞÁÅ ÔËÍ
íÅ×òå ê¹ðÅä é¶ Ú½òÆ ÁòåÅð» ç¶ éÅî Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð
Çç¼å¶ Ôé :–
1. ìÌÔîÅ 09. ÇêÌæÈ 17. éÅðç
2. ìËðÅÔ 10. îÛ 18. ÔðÆ
3. Úå°ðí¹ÜÆ 11. ÕÛÈ 19. êðÃðÅî
4. ÔË×ÌÆò 12. èé§åð 20. ÃÌÆ ðÅî Ú¿çð
5. éð éÅðÅÎÇÂä 13. î¯ÔéÆ 21. ò¶ç ÇòÁÅÃ
6. Õêñ ç¶ò 14. éð ÇÃ¿Ø 22. ÃÌÆ Ç´ôé
7. ç¼åÅ åÌ¶ï 15. ìÅòé 23. ì½è
8. ÇðÖí ç¶ò 16. Ô¿Ã 24. ÕÇñÕÆ
îÔ»íÅðå Çò¼Ú Çòôù ÜÆ ç¶ î¼Û, ÕÛÈ, ìËðÅÔ, éðÇÃ¿Ø,
òÅîé, êðÃðÅî, ðÅî Ú¿çð, Ç´ôé, ì¹¼è å¶ ÕñÕÆ çÃ ÁòåÅð
Ç×ä¶ ×Â¶ ÔéÍ ÇÂÔé» ÇòÚ¯º ÃÇåÜ¹× éÅñ Ãì¿èå êÇÔñ¶ ê³Ü
î¼ Û , ÕÛÈ , òðÅÔ, éðÇÃ¿ Ø å¶ òÅîé Ôé; å¶ å z Å Ü¹ × éÅñ
ðÅî Ú¿çð å¶ êðÃðÅî, ç¹ÁÅêð éÅñ Ç´ôé ÜÆ Áå¶ ÕÇñÜ¹×
29
éÅñ ì¹ ¼ è å¶ ÕñÕÆ Ãì¿ è å ÕÆå¶ ×Â¶ ÔéÍ
ìÌ Ô îÅ ÜÆ ç¶ Ã¼ å ÁòåÅð
ÇÂÃ¶ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ìÇÚåz éÅàÕ Çò¼Ú ìÌÔîÅ ÜÆ ç¶ Ã¼å
ÁòåÅð» çÅ ÇÃñÇÃñ¶òÅð Õ°¼Þ ò¶ðòÅ ê³éÅ 611 å¯º 635 åÕ
ÁÅÇÂÁÅ ÔËÍ ìÌÔîÅ ÜÆ ç¶ ÇÂÔé» Ã¼å ÁòåÅð» ç¶ éÅî Ôé –
1. ìÅñîÆÕ, 2. Õ¼ôê, 3. ô¹´, 4. ìÚ¶Ã (òÅÚÃêåÆ Ü»
òÌÇÔÃêåÆ), 5. ÇìÁÅÃ, 6. Ö¼ôà (Û¶) ÇðÖÆ Áå¶ 7. ÕÅñÆçÅÃÍ
ÇÂÔé» Çò¼Ú¯º Õ¼ôê, ô¹´ å¶ ìÚ¶Ã éÅî ç¶ Çå¿é ÁòåÅð»
çÅ êÈðÅ ò¶ðòÅ ÇÂÃ éÅÕÃ ÕòÆ é¶ Ú½æÅÂÆ–Ú½æÅÂÆ Ãø¶ Çò¼Ú ÔÆ
î¹ÕÅ Çç¼åÅ ÔË Üç ÇÕ ìÅñîÆÇÕ ÁòåÅð ù ÇÂÃ é¶ ê¯ä¶ Ãø¶ Çò¼Ú
ÔÆ Çìñ¶ ñÅ ÇñÁÅ ÔËÍ
Çôò ÜÆ ç¶ ÁòåÅð
ÇÂÃ¶ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ìÇÚåz éÅàÕ Çò¼Ú ìÌÔîÅ ÜÆ ç¶ ÁòåÅð»
î×ð¯º ÃøÅ 635 å¯º 709 åÕ ð¹çz ÜÆ ç¶ ÁòåÅð, ç¼åÅ åz¶ï Áå¶
êÅðÃéÅæ ÁòåÅð» ç¶ ò¶ðò¶ Çç¼å¶ ×Â¶ ÔéÍ çðÁÃñ, ÇÂÃ
ÕòÆ ù Ü¯ òÆ Õ¼ÚÅ–ê¼ÕÅ ÇÂÇåÔÅÃÕ, ÇîÇæÔÅÃÕ, ê¹ðÅäÕ
ÁæòÅ Ã¹ Ç äÁÅ–Ã¹ ä ÅÇÂÁÅ îÃÅñÅ Ô¼ æ ñÇ×ÁÅ ÃÆ, À° Ã ¶ ù
À° Ô ÁÅêäÆ ÕÇòåÅ çÅ ðÈ ê Çç¿ ç Å Ç×ÁÅ ÔË Ü¯ Ãí öË ð –
Õ°çðåÆ, ì¶çñÆñ¶ Áå¶ ì¶–ÇÃðêËð ç¶ Áä–ÇÃè»åÕ ÕæÅéÕ»
òÅñÅ Ô¯ ä ÕÅðé Õñ×Æèð êÅÇåôÅÔ çÆ ðÚéÅ ÕçÅÇÚå
éÔÆº î³ Ç éÁÅ ÜÅ ÃÕçÅÍ
Çòôé± ê¹ðÅä Çò¼Ú ÁÅÇÂÁÅ ÔË ÇÕ ìÌÔîÅ ÜÆ òñ¯º ÇÂ¼ÛÅ
Õðé å¶ À°Ôé» ç¶ î¼æ¶ Ú¯º ÇÂ¼Õ ð¯ºçÈ ÇÜÔÅ (ð¹çz) ê¹¼åð ÜéÇîÁÅ
ÇÜÃé¶ ð¯–ð¯ Õ¶ ìÌÔîÅ ÜÆ å¯º íò, ÂÆôÅé, ôðò, êô¹êÇå, íÆî,
À°×Ì, îÔ»ç¶ò ÁÅÇçÕ Ã¼å Ô¯ð éÅî òÆ êÌòÅé ÕðòÅÂ¶Í
ê¹ðÅä» Çò¼Ú ÁÜ, Â¶Õ êÅç , åzÝ¿ìÕ, ÁÇÔòÌèé, ÇêéÅÕÆ,
ÁêðÅÇÜå, îÔ¶ôÉð, ÇòÌÕôÅÕêÆ, ô¿íÈ, Ôðä Áå¶ ÂÆôÉð ÁÅÇçÕ
Ç×ÁÅð» ð¹çz ÁòåÅð òÆ çÃ¶ ×Â¶ ÔéÍ ×ð¹ó ê¹ðÅä Çò¼Ú
ÁÜËÕêÅç, ÁÇÔòÌèé, åò¼ôàÅ, ÇòôòðÈêÔð, ìÔ¹ ðÈê, åÌÝ¿ìÕ,
ÁêðÅÇÜå, ÇòÌÕôÅÕÇê, ô¿í¹, Õêð¹çÆ Áå¶ ðËòå ÁÅÇç ïÅð·» ð¹çz
Ç×äÅÂ¶ ×Â¶ ÔéÍ ÇòÌÔçÅðäÝÕ À°êÇéôç Çò¼Ú çÃ êÌÅä» å¶
Á³åÔÕðä ù ð¹çz ÇñÇÖÁÅ ÔËÍ í¼à» ç¶ Ãò¼ÂÆÁ» Çò¼Ú ÒÒÃî¹çz ð¹çz
ÇÖé ÇÂÕ îÇÔÓÓ Çò¼Ú ð¹çz çÅ Áðæ âðÅÀ°äÅ ÕðÕ¶ ÕÆåÅ Ü»çÅ ÔËÍ
30
ð¹çz ÁòåÅð ç¶ Á³å òÅñ¶ Ã¿Ö¶ê ò¶ðò¶ ù ÕòÆ ôÝÅî é¶
635 ê³é¶ å¶ Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð ê¶ô ÕÆåÅ ÔË Áå¶ çÇÃÁÅ ÔË ÇÕ
ìÌÔîÅ ÜÆ ù Üç Ô¿ÕÅð Ô¯ Ç×ÁÅ ÃÆ å» ð¹çz é¶ ÁòåÅð ÇñÁÅ ÃÆ :–
ÕÆÁ ×ðì Õ¯ î¹Ö–ÚÅðÍ ÕÛ° ÇÚ¼å î¯º ÁÇìÚÅð¨
Üì èð¶ Çåé åé ÃÅå¨ åì ìéÆ åÅ ÕÆ ìÅå¨4¨....
éÔÆº ÁË Ã Ô¯ Ç Â À° è Åð¨ Ã¹ é ñ¶ Ô ¹ ð¹ ç z ÇìÚÅð¨5¨
Ã¹é ôÌòé Â¶ Çôò ìËé¨ Ôá ÛÅÇâ Ã¹¿çð éËé¨
ÇåÔ ÜÅé ×ðì êÌ Ô Åð¨ ÇÛå ñÆé ÁÅé òåÅð¨6¨
(ê³éÅ 635)
ç¼åÅåz¶ï ÁÇåz ÇðÖÆ çÅ Áé°ÃÈïÅ çÆ Õ°Ö¯º êËçÅ Ô¯ÇÂÁÅ

ÇÂ¼Õ îÔÅåîÅ ÃÆ ÇÜÃù ÕòÆ ôÝÅî é¶ ÁòåÅð ìäÅ Õ¶ ê¶ô ÕÆåÅ
ÔËÍ ÇÂÃ é¶ Ãî¶º–Ãî¶º ÇêÌæòÆ, Üñ, êòé, ÁÅÕÅô, Ú¿é·, Á×éÆ,
ÃÈðÜ, ÕìÈåð ÁÅÇçÕ 24 ×¹ðÈ èÅðé ÕÆå¶ Ãé, ÇÜÔé» å¯º À°Ô
Õ¯ÂÆ éÅ Õ¯ÂÆ ×¹ä èÅðé ÕðçÅ Ô¯ÇÂÁÅ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
ÕòÆ é¶ ÇÂÔ àðëñ òÆ Û¼âÆ ÔË ÇÕ Ü¯× òÅñÅ ÇÂÔ î¼å
1,00,010 ÃÅñ åÕ êÌÚÇñå ÇðÔÅ ÃÆ ÇÜÃçÅ çðÁÃñ îÅîÈñÆ
ÇÜÔÅ òÆ ÇÂÇåÔÅÃÕ ÁÅèÅð ÇÕå¶ òÆ éÔÆº ÇîñçÅ êð ÇÂÔ
ÁòåÅðòÅçÆ ÇÂÃ å¼æ ìÅð¶ ÇÂª çÃçÅ ÔË :–
Â¶Õ ñÛ çÃ ìðÖ êÌîÅéÅ¨ êÅÛË ÚñÅ Ü¯× Õ¯ ìÅéÅ¨
×ÝÅðò ìðÖ ÇìåÆåå íï¯¨ êÅðÃéÅæ ê¹ðÖ í¹Á
òï¯¨2¨
(ê³éÅ 669)
ÇÂÃ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ìÇÚåz éÅàÕ Çò¼Ú êÅðÃéÅæ ù Çôò
çÅ ÁòåÅð ÕðÕ¶ ÔÆ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÜÃé¶ ç¼å ç¶ î¼å çÅ êÌíÅò
õåî ÕðÕ¶ ÁÅêäÅ î¼å ÚñÅÇÂÁÅ ÃÆ, ïæÅ :–
êÅðÃéÅæ ìâ¯ ðä êÅðÝ¯¨
ÁÅêé êÌÚ¹ð Ü×å îå ÕÆéÅ ç¶òçå Õ¯ àÅðÝ¯¨
ªÞ, êÅðÃéÅæ ê¹ðÅåé ê¹ÃåÕ» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ìÔ¹å êÌåÅêÆ
ê¹ðÖ ç¶ å½ð å¶ òðÇäå ÔË Ü¯ ÇÔ¿ÃÅ ù À°µÕÅ ÔÆ ìðçÅôå éÅ Õðé
ÕÅðé, ÜËé î¼å Çò¼Ú çÅõñ Ô¯ Ç×ÁÅ ÃÆ Áå¶ ò¼â¶ åê ÃÅè Õ¶
ÜËéÆÁ» çÅ 23ò» åÆðæ»Õð ìÇäÁÅ ÃÆÍ
ÇÂÔé» ÁòåÅð ×ÅæÅò» çÆ ÇòôÅ–òÃå±, ÇñÖä ôËñÆ Áå¶
ÇÂÔé» çÆ ÇÂÇåÔÅÃÕåÅ ìÅð¶ ÕÆåÅ î¯àÅ ÇÜÔÅ ÁÇèÁé òÆ Ô¶á
31
ÇñÖ¶ Õ°¼Þ Õ° é°Õå¶ Ãê¼ôà Õð Çç¿çÅ ÔË :–
1. ÇÂÔ ÕòÆ ôÝÅî çÆ ðÚéÅ ÔË Ü¯ ×¹ðîÇå Çòð¯èÆ, ÃÅÕå
î¼åÆÁÅ Áå¶ Ú¿âÆ ç¶òÆ çÅ ê¹ÜÅðÆ ÔËÍ ÇÂÃ Õ¼ÚÆ ÕÇòåÅ çÅ ×¹ðÈ
çÃî¶ô éÅñ À¹¼ÕÅ ÔÆ Õ¯ÂÆ Ãì¿è éÔÆºÍ ×¹ðÈ çÃî¶ô ù ÇÂÃ ÁÇå
ØàÆÁÅ å¶ ×¹ðîÇå ÇÃè»å» ç¶ Çòð¹¼è êÌÚÅð Õðé òÅñÆ ðÚéÅ çÅ
ðÚäÔÅð ÕÇÔäÅ Ü» î³éäÅ ÃÇå×¹ð» çÆ å½ÔÆé ÕðéÅ ÔËÍ
2. ÇÂÔ ðÚéÅ Õê¯ñ–ÕÅñêÇéÕ, Áä–Ô¯äÆÁ», Áä–
ÇòÇ×ÁÅéÕ, ì¶–çñÆñ Áå¶ Áä–ÇÃè»åÕ ×¼ê» Ü» ×ê½ó» éÅñ
íðÆ êÂÆ ÔË Áå¶ ÇÂÃçÅ Ã¼Ú¶ èðî Ü» ×¹ðîÇå éÅñ Õ¯ÂÆ Ãì¿è éÔÆº
Áå¶ ÇÜÔé» ìÅð¶ ÇÂÔ ÇÕÔÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË – ÒÒ òÅðÃôÅÔ îÆÁ» ÇÂÇÕ
ÞÈá îÅðé, ÇÂÇÕ îÅðç¶ ÞÈá çÆ Ü¯Ô îÆÁ»ÓÓÍ
3. Ú½òÆ ÁòåÅð» ÓÚ¯º ìÔ¹Ç×äåÆ ÁòåÅð» ç¶ ò¶ðò¶ Õ¶òñ
ÇîÇæÔÅÃÕ òÆ éÔÆº î³é¶ ÜÅ ÃÕç¶ ÇÕªÇÕ À°Ô Ãî¹¼Ú¶ å½ð å¶ ò¼â¶–
ò¼â¶ ×ê½ó» éÅñ íðêÈð Ôé Áå¶ ÇîÇæÔÅÃÕ ÃÌ¶äÆ å¯º òÆ Ô¶áñÆ
ê¼èð å¶ ÜÅ ê¹¼Üç¶ Ôé, êð Çå¿é ôÖÃÆÁå» ðÅîÚ¿çð ÜÆ, Ç´ôé
ÜÆ Áå¶ îÔÅåîÅ ì¹¼è ÜÆ ÁËÃÆÁ» Ô¯ÂÆÁ» Ôé ÇÜÔé» éÅñ Ãì¿èå
ÕÔÅäÆÁ» Áå¶ èÅðîÕ øñÃøÅ ÇÔ¿ç¯ÃåÅé ç¶ èÅðîÕ Çñàð¶Úð
çÅ ÁðÃ¶ å¯º Çô¿×Åð ìÇäÁÅ ÇðÔÅ ÔËÍ
ðÅîÚ¿çð ÜÆ ç¶ îÈñ ÕæÅéÕ ù ÇéÜÆ, êðòÅðÕ Áå¶
ÃîÅÜÕ ÜÆòé ç¶ Ö¶åð» Çò¼Ú ìÔ¹å ÇêÁÅð å¶ ÃÇåÕÅð éÅñ
ç¶ÇÖÁÅ Ü»çÅ ÔË Áå¶ ìÔ¹å ÔÆ ÕÅðÁÅîç ÇÃÇÖÁÅò» éÅñ íðêÈð
ÔËÍ ÇÂÃ¶ åð·» ÕÂÆ î¼å–í¶ç Ô¯ä ç¶ ìÅòÜÈç Ç´ôé ÜÆ çÆ ×ÆåÅ ù
èÅðîÕ ÃÅÇÔå çÅ ÁÇèÁé Õðé Ãî¶º ìÔ¹å ×¿íÆðåÅ Áå¶ ÃÇåÕÅð
éÅñ ç¶ÇÖÁÅ Ü»çÅ ÇðÔÅ ÔËÍ îÔÅåîÅ ì¹¼è çÆ ôÖÃÆÁå çÅ å»
ÕÇÔäÅ ÔÆ ÕÆ ÔË ÇÜÔé» ç¶ ÜÆòé ò¶ðÇòÁ» Áå¶ ÇÃÇÖÁÅò» ù
èðî ç¶ ÁÅî ÇòÇçÁÅðæÆÁ» å¶ ÃÕÅñð» å¯º Û°¼à ê³Çâå ÜòÅÔð
ñÅñ éÇÔðÈ Áå¶ âÅÕàð Á³ì¶çÕð òð×ÆÁ» ÃîÅÜÕ Áå¶ ðÅÜÃÆ
Ö¶åð çÆÁ» ÇÃðÕ¼ã ôÖÃÆÁå» é¶ òÆ ðÜò» îÅä Çç¼åÅ ÔËÍ
ðÅî ÜÆ çÆ ÕÔÅäÆ ç¶ ÕæÅéÕ ù ðÅî ÜÆ ç¶¶ ÕÂÆ Ô¯ð
ôðèÅ¬Á» é¶ òÆ ÁÅêä¶ îé–íÅªç¶ î¯ó Áå¶ ò¿é–Ã¹ò¿éÆÁ» ôÕñ»
ç¶ Õ¶ ÕðÈê ÇÜÔÅ Õðé çÅ Õ°Üåé ÕÆåÅ ÔË Áå¶ Ç´ôé ÜÆ çÆ
×ÆåÅ òÅñÆ ÇøñÅÃøÆ Áå¶ ðÅÜÃÆ Á×òÅÂÆ òÅñÆÁ» ìóÆÁ»
ÕÅðÁÅîç ÇÜÔÆÁ» ×¼ñ» ù é÷ð–Á³çÅ÷ Õð Õ¶ À°Ôé» ç¶ ÕÂÆ Ô¯ð
ôðèÅ¬Á» é¶ òÆ À°Ôé» çÆ ÃåÕÅðÆ ÜÅ ðÔÆ ôÖÃÆÁå ìÅð¶ ìÔ¹å
ÔÆ ÕÅñÆÁ», Õ°ÔÞÆÁ» å¶ ôðîéÅÕ ×¼ñ» ÇñÖä å¶ êÌÚÅðé çÅ
îÅóÅ ÕÅðÅ ÕÆåÅ ÔË êð ÕòÆ ôÝÅî é¶ Ãí Ô¼ç» ì¿é¶· àê Õ¶ ÇÂÔé»
32
ç¯Ô» îÔÅé ÕðÕ¶ ÜÅäÆÁ» Ü»çÆÁ» ôÖÃÆÁå» çÆ ò¼â¶ ôðîéÅÕ
ã¿× éÅñ Ü¯Ô ê¹¼à Õ¶ ðÖ Çç¼åÆ ÔËÍ îÔÅé Çòò¶ÕôÆñ ôÖÃÆÁå
îÔÅåîÅ ì¹¼è ù ò¼â¶ ì¹èÈ çÆ ôÕñ Çò¼Ú ê¶ô Õðé çÅ ÕÅñÅ ÕÅðéÅîÅ
ÇÂÔ ÃÅÕå å¶ ç¹ôà ÕòÆ ôÝÅî ÔÆ Õð ÃÕçÅ ÃÆÍ
4. ÕòÆ ôÝÅî çÆ ÇÂÃ Õ°ÔÞÆ ÕÅÇò–ÕñÅ Áå¶ ÇÂÃ ç¶
ÕÅÇò çÆ ÇòôÅ–òÃå± çÆ ÚÆð–ëÅó Õðé ò¶ñ¶ Ôð ÃîÆÇÖÁÅÕÅð
ÇÂÃçÆ Çòð¯èåÅ Õðé ç¶ éÅñ–éÅñ ÁòåÅð ÕÔÆÁ» ÜÅä òÅñÆÁ»
ÔÃåÆÁ» ìÅð¶ ÕòÆ òñ¯º Ü¯óÆÁ» å¶ ÇìÁÅéÆÁ» îÅóÆÁ» ×¼ñ»
ÕÅðé À°Ôé» Çòð¹¼è ÇñÖä å¶ îÜìÈð Ô¯ Ü»çÅ ÔËÍ ÇÂÔ Õ¶òñ
ÇÂÃ ÕÅðé òÅêðçÅ ÔË ÇÕ ÁÇÜÔ¶ ÕòÆÁ» å¶ ÇñÖÅðÆÁ»
òñ¯º ÇÂÔé» ÔÃåÆÁ» À°µå¶ ÁÅð¯Çêå ôðîéÅÕ ÕæÅéÕ» ù
ÇÕÃ¶ ôðÆø å¶ Çòò¶ Õ ôÆñ ÇòÁÕåÆ òñ¯ º êÚÅ ÃÕäÅ Ã¿ í ò
ÔÆ éÔÆºÍ Ã¯ ôðÅðå å¶ ÁèîÈñ çÆ Üó· î¹Ö ðÈê Çò¼Ú ÕòÆ
ôÝÅî Áå¶ ÁÇÜÔ¶ ÇñÖÅðÆÁ» ù ÔÆ ÜÅäéÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË Í
ÃÅÕå îåÆ ê¹ÃåÕ ìÇÚåz éÅàÕ Çò¼Ú ÁÅÂ¶ 24 ÁòåÅð»
ìÅð¶ Ã¿Ö¶êÕÆ ò¶ðò¶ Á×ñ¶ ìÅì» Çò¼Ú Çç¼å¶ ÜÅ ðÔ¶ ÔéÍ
(7) î¼Û, ÕÛ±, éð, éÅðÅÇÂä,

îÔ» î¯ÔéÆ å¶ òðÅÔ ÁòåÅð :–
(1 å¯ º 6ò¶ º ÁòåÅð åÕ)
1. î¼ Û ( crocodile)) (ê³ é Å 155 å¯ º 160)
54 ì¿ç» Çò¼Ú ÇñÖÆ ÇÂÃ ì¶ÕÅð å¶ Çéð¼ðæÕ ÇÜÔÆ ðÚéÅ

Çò¼Ú ð¼ì òð×Æ ÷ÅÇÔð ÕÆåÆ ×ÂÆ ÔÃåÆ ñÂÆ ÕÅñ, ÕÅñ ê¹ðÖ
Áå¶ îÔ»ÕÅñ ÁÅÇçÕ ñø÷ òðå¶ ×Â¶ ÔéÍ ÇÂÔ ñø÷ ÇéðÅÕÅð
êðî¶ôð ñÂÆ òðå¶ éÅî éÔÆº ìñÇÕ ÇÂÔ ÃÅÕå–îåÆ ÕòÆ ôÝÅî
ç¶ ÇÂ¼ôà ç¶ò ç¶ éÅî ÔéÍ ç¶ò» å¶ çÅéò» ç¶ òËð Çòð¯è» Çò¼Ú
Ã¿ÃÅðÆ ÜÆò ÁÅêäÅ–ÁÅêäÅ ð¯ñ ÁçÅ Õð ðÔ¶ ÃéÍ Ãî» êÅ Õ¶
33
Ã¿ÖÅÃ¹ð éÅî çÅ ðÅÖô Ô¯ÇÂÁÅ Ü¯ ìÌÔî¶ ç¶ ÚÅð¯º ò¶ç Ú¹ðÅ Õ¶ Ãî¹¿çð
Çò¼Ú ÜÅ òÇóÁÅÍ ìÌÔî¶ ç¶ ð¯ä–Çêàä ê¹ð Çòôù ÜÆ é¶ î¼Û çÅ
ÁòåÅð ñË Õ¶ Ã¿ÖÅÃ¹ð ðÅÖô éÅñ Ø¯ð Ü¹¼è ÕÆåÅÍ î¼Û ÁòåÅð
ÁÅêäÅ ÃðÆð ì¶Ô¼ç ò¼âÅ ÕðçÅ Ç×ÁÅÍ ø½Ü» îð ÜÅä Çê¼Û¯º
Ã¿ÖÅÃ¹ð å¶ î¼Û ç¶ ÁÇå ò¼â¶ ÃðÆð» é¶ ò¼â¶ êÔÅó» çÆ åð·» ÁÅêÃ
Çò¼Ú àÕðÅ Õ¶ ÇíÁÅéÕ Ü¹¼è ÕÆåÅÍ Ã¿ÖÅÃ¹ð îÅÇðÁÅ Ç×ÁÅÍ î¼Û
é¶ ò¶ç òÅêÃ ñË Õ¶ ìÌÔî¶ ù ç¶ Çç¼å¶Í À°Ãù ô»å å¶ êÌÃ¿é ÕÆåÅ
Áå¶ èðåÆ çÅ ðÅÜ íÅ× ç¶òÇåÁ» ù ç¶ Õ¶ À°Ôé» å¯º ÇòçÅ ñÂÆÍ
2². Õ¼Û ÁòåÅð (ê³éÅ 160)
ç¶òÇåÁ» ù ÕÅøÆ ÁðÃÅ ðÅÜ ÕðÇçÁ» ç¶Ö Õ¶ Çòôù ÜÆ

ç¶ ÇÚå Çò¼Ú ÇÂÔ ×¼ñ ÁÅÂÆ ÇÕ À°Ôé» òñ¯º ÃÈðÜ Áå¶ Ú¿é· ÁÅÇç
ç¶òÇåÁ» çÆ ÇÂ¼Õ îÆÇà¿× Ã¼çÆ ÜÅÂ¶ Áå¶ ÖÆð Ãî¹¿çð ù ÇðóÕ Õ¶
À°Ã Çò¼Ú¯º Á³ÇîÌå, ñ¼ÛîÆ, Õñê ð¹Ö, ÕÅîè¶é ×ÀÈ ÁÅÇçÕ 14
ðåé å¶ Ô¯ð êçÅðæ Õ¼ã¶ ÜÅäÍ ÇÂÃ îÆÇà¿× Çò¼Ú çËºå òÆ ÁÅ
ôÅîñ Ô¯Â¶Í Çòôù ÜÆ çÆ Ú¹¼ÕäÅ ÁèÆé ÃÅÇðÁ» é¶ ðñ–Çîñ Õ¶
ÇÂÔ îÔÅé ÕÅðÜ Õðé çÅ îé ìäÅ ÇñÁÅÍ ÖÆð Ãî¹¿çð ù ÇðóÕä
ñÂÆ î¿çzÅÚñ éÅî ç¶ êðìå ù îèÅäÆ ìäÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅÍ ô¶ô
éÅ× ù îèÅäÆ À°µå¶ ð¼ÃÆ Ü» é¶åz¶ ç¶ å½ð å¶ òðÇåÁÅ Ç×ÁÅÍ
Çòôù é¶ çËºå» ù éÅ× çÅ îÈ¿Ô òÅñÅ ÇÃðÅ å¶ ç¶ò» ù êÈÛ òÅñÅ
ÇÃðÅ ëóÅÇÂÁÅÍ
î³çzÅÚñ êðìå çÆ îèÅäÆ ì¶Ô¼ç íÅðÆ Ô¯ä ÕÅðé èðåÆ
Çò¼Ú Ô¶á» è¼ÃÆ Ü»çÆ ÃÆ Áå¶ À°ÃçÅ è¼Ãç¶ ÜÅäÅ ò¼âÆ Ãî¼ÇÃÁÅ
ÃÆÍ îèÅäÆ ù è¼Ãç¶ ÜÅä å¯º ð¯Õä ñÂÆ Çòôù ÜÆ é¶ ÇÂ¼Õ ìÔ¹å
ò¼â¶ Ãõå–ÜÅé ÕÛ±Â¶ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÁòåÅð ñË Õ¶ ÁÅêä¶ ÁÅê ù
Ãî¹¿çð î³æé Ãî¶º îèÅäÆ ç¶ Ô¶á ÇàÕÅÇÂÁÅ ÃÆÍ Ãî¹¿çð î³æé
ç¯ðÅé 14 éÅïÅì ðåé» ù ç¶ò» å¶ çËºå» é¶ ðñ Õ¶ Ãî¹¿çð Çò¼Ú¯º
Õ¼ÇãÁÅ êð ÇÂÔ ÕÔÅäÆ Ãê¼ôà ÇÂôÅðÅ Çç¿çÆ ÔË ÇÕ Çòôù ÜÆ òñ¯º
êÖêÅå ÕðÕ¶ ç¶ò» çÅ ê¼Ö ÔÆ êÈÇðÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ
Õ¼Û ÁòåÅð çÆ ÕÔÅäÆ Çò¼Ú 14 ðåé» çÅ ò¶ðòÅ éÔÆº
Çç¼åÅ Ç×ÁÅ Ü¯ çÈÜ¶ ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ» Çò¼Ú¯º Çîñ Ü»çÅ ÔËÍ À°Ôé»
î¹åÅÇìÕ 14 ðåé ÇÂÔ Ãé :– Á³ÇîÌå, ñÛîÆ, Õñê ð¹Ö,
ÕÅîè¶é ×», ÁËðÅòå ÔÅæÆ, À°ÚË:ôÌòË Ø¯óÅ, ð¿íÅ ÁêÃðÅ,
ôÇÔç, åñòÅð, ôðÅì, Çòô, Ú¿çzîÅ, ÃÅð¿× èé°Ö, èé§åð òËç
34
ÁÅÇçÕ Ô¯ð ÕÂÆ éÅïÅì ÚÆ÷» òÆ À°ê–ðåé» ç¶ å½ð å¶ ÇÂÃ î¿æé
Çò¼Ú¯º ÇéÕñÆÁ» ÃéÍ
3 å¶ 4. éð, éÅðÅÇÂä ÁòåÅð (ê³ é Å 161 å¯ º 162)
ìÇÚåz éÅàÕ çÆ 24 ÁòåÅð» òÅñÆ ÇÂÃ ðÚéÅ Çò¼Ú

ÕòÆ ôÝÅî é¶ éð éÅðÅÇÂä ù ÇÂ¼Õ ÁòåÅð ç¶ ðÈê Çò¼Ú ç¼ÇÃÁÅ
ÔË êð ÁËÃÅ çÃä ÇêÛ¯º òÆ ÃøÅ 162 À¼°å¶ ÃîÅêåÆ ò¶ñ¶ éð ù
ÇåzåÆï ÁòåÅð å¶ éÅðÅÇÂä ù Úå¼°ðæ ÁòåÅð ÕðÕ¶ ÔÆ ç¼ÇÃÁÅ
ÔËÍ ÇÂÃ ÁòåÅð çÆ ÕÔÅäÆ ù ôÝÅî é¶ Ôç¯º ò¼è Õî÷¯ð å¶ ì¯×Ã
å¶ ÇéÕ¿îÆ ÇÜÔÆ ìäÅ Õ¶ ê¶ô ÕÆåÅ ÔËÍ
À°ºÞ 24 ÁòåÅð» çÆÁ» Ãí ÕÔÅäÆÁ» Çò¼Ú ÔÆ Çòôù
ÜÆ çÆ éÆÁå Ãê¼ôà ÔÆ îÅóÆ Áå¶ êÖêÅåÆ êÌåÆå Ô¹¿çÆ ÔË êð
Ãî¹¿çð î³æé Ãî¶º ÇéÕñ¶ 14 ðåé» ù ò¿âä Ãîº¶ Çòôù ÜÆ å¶
ç¶ò» çÆ ÃÅÇÜô Áå¶ ÇîñÆ–í¹×å é§×Æ Ô¯ÂÆ êÂÆ ÃÆÍ ê¹ðÅäÕ
ÕÔÅäÆÁ» ç¶ ò¶ðò¶ òÆ ÁËÃÅ ÔÆ êÌ×à Õðç¶ ÔéÍ ñ¼ÛîÆ ù å»
Çòôù ÜÆ é¶ åÅó Õ¶ ÁÅêä¶ ñÂÆ ðÖ ÇñÁÅ ÃÆ å¶ À°ÚË:ôÌòÔ Ø¯óÅ
ÃÈðÜ ç¶òå¶ ç¶ ÔòÅñ¶ Õð Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÃÆÍ
14 ðåé» çÆ ÕÅäÆ ò¿â Áå¶ Çòôù ÜÆ ç¶ êÖêÅåÆ ðò¼ÂÆÂ¶
ÕÅðé çËºå à¯ñÅ Ü¿× ñÂÆ À°å¶ÇÜå Ô¯ Ç×ÁÅ ÃÆÍ òËÃ¶ ÇÂÃ
ÃÅÕåÆ ðÚéÅ, ìÇÚåz éÅàÕ Çò¼Ú Çòôù ç¶ ÇÂÃ åÆÜ¶ å¶ Ú½æ¶
ÁòåÅð éð Áå¶ éÅðÅÇÂä òÅñ¶ ìÅì Çò¼Ú ÇÂÔé» ÁòåÅð» çÆ
Õ¼°Þ òÆ êÌÅêåÆ éÔÆº ç¼ÃÆ ×ÂÆÍ ÇÂÔ ç¯ò¶º ÁòåÅð çðÁÃñ
ÁÅêä¶ Çîôé Çò¼Ú ÇÂ¼Õ åð·» ø¶ñ· ÇÜÔ¶ Ô¯Â¶ çÃ¶ ×Â¶ Ôé Ü¯ ç¶ò»
ù Õ¼°Þ òÆ éÔÆº ÇçñòÅ ÃÕ¶ ÃéÍ
éð å¶ éÅðÅÇÂä éÅî ç¶ ÇÂ¼Õ ÁòåÅð Ü» ç¯ ÁòåÅð»
çÅ Á¼â–Á¼â ê¹ðÅä» Çò¼Ú òÆ Þî¶ñÅ ÇÜÔÅ ÔÆ ÇêÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ
ÔËÍ ê¹ðÅä» Áé°ÃÅð éð éÅðÅÇÂä é¶ ÜÆò» ù åê¼ÇÃÁÅ çÅ îÅð×
ÇçÖñÅÀ°ä ñÂÆ Õ¶çÅðéÅæ ç¶ ÁÃæÅé å¶ Ø¯ð åê¼ÇÃÁÅ ÕÆåÆ ÃÆÍ
òÅîé ê¹ðÅä Çò¼Ú Ç÷Õð ÔË ÇÕ ÇÂÃ çÆ Ø¯ð åê¼ÇÃÁÅ ù í¿× Õðé
ñÂÆ ÇÂ¿çz é¶¶ Ãòð× å¯º ÕÂÆ Ã¹¿çð ÁêÃðÅò» òÆ í¶ÜÆÁ» ÃéÍ
êð éÅðÅÇÂä é¶ ÇÂÕ ë¹ñ ñË Õ¶ ÁÅêä¶ À°ð Çò¼Ú¯º À°ðòôÆ éÅî çÆ
ì¶Ôç Ã¹¿çð ÁêÃðÅ Õ¼ãÆ ÃÆ ÇÜÃçÆ Ã¹¿çðåÅ Ãéî¹Ö ÇÂ¿çz çÆÁ»
ÁêÃðÅò» îÅå ÖÅ Õ¶ ÷ñÆñ Ô¯ ×ÂÆÁ» Áå¶ Ãò¼ð× ù ÔÆ òÅêÃ
35
í¼Ü ×ÂÆÁ» ÃéÍ
ç¶òÆ íÅ×òå ê¹ðÅä Çò¼Ú ÇñÇÖÁÅ ÔË ÇÕ éð é¶ ÁðÜ¹é
ç¶ ðÈê Çò¼Ú Áå¶ éÅðÅÇÂä é¶ Ç´ôé ðÈê Çò¼Ú ç¹ÁÅêð Ü¹× Çò¼Ú
ÁòåÅð èÅÇðÁÅ ÃÆÍ ÕÅÇñÕÅ ê¹ðÅä çÃçÅ ÔË ÇÕ ÇÂÔ éð å¶
éÅðÅÇÂä ç¯é¯º ÁòåÅð éðÇÃ¿Ø ÁòåÅð ç¶ ç¯ à¹ÕÇóÁ» å¯º ìä¶
ÃéÍ éðÇÃ¿Ø ç¶ îé°¼ÖÆ ÇÔ¼Ã¶ éÅñ éð Áå¶ ô¶ð òÅñ¶ ÇÔ¼Ã¶ å¯º
éÅðÅÇÂä ìÇäÁÅ ÃÆÍ Çôò ÜÆ é¶ ôðí ÜÆò çÆ ÁÇå ÖÈ¿ÖÅð ôÕñ
èÅð Õ¶ ÔÆ ÇÂÃç¶ ç¯ à¹Õó¶ ÕÆå¶ ÃéÍ ôðí ÜÆò Áá à¿×» òÅñÅ,
ô¶ð çÅ ÇôÕÅð Õðé òÅñÅ ÁÇå ÖÈ¿ÖÅð ôÕñ òÅñÅ ÜÆò çÇÃÁÅ
Ç×ÁÅ ÔËÍ
5. îÔ» î¯ Ô éÆ ÁòåÅð (ê³ é Å 162)
ðåé» çÆ ÕÅäÆ ò¿â ÕÅðä çËºå Á½Ö¶ å¶ êð¶ôÅé Ãé å¶

çËºå» ç¶ îé» Çò¼Ú ç¶òÇåÁ» êÌåÆ òËð–Çòð¯è ò¼è ÇðÔÅ ÃÆÍ ÇÂÃ
ÃÅÕåÆ ê¹ÃåÕ, ìÇÚåz éÅàÕ ç¶ Ú½òÆ ÁòåÅð» òÅñ¶ ê³Üò¶º
ÁÇèÁÅÇÂ Çò¼Ú ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Þî¶ñ¶ ù Çéì¶óé ñÂÆ å¶
çËºå» ù ô»å Õðé ñÂÆ ðåé» ù ç¶ò» å¶ çËºå» Çò¼Ú ÁÅêäÆ
ï¯ÜéÅ éÅñ Çøð å¯º éò¶º ÇÃÇðúº ò¿âä ñÂÆ Çòôù ÜÆ é¶ îÔ»
î¯ÔéÆ ÁòåÅð èÅÇðÁÅ ÃÆÍ î¯ÔéÆ ÁòåÅð çÆ ôÕñ ù ç¶Ö Õ¶
ç¶ò å¶ çËºå Ãí Ã¿î¯ÇÔå Ô¯ Õ¶ ðåé ò¿âÅÂÆ Ãî¶º ê³×å» ñ×Å Õ¶
ìËá ×Â¶ Áå¶ À°é·» é¶ ÁÅêä¶ ôÃåz ÇåÁÅ× Õ¶ êð¶ ðÖ Çç¼å¶Í Ãí
î¯ÔéÆ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÔÆ ÁËÃ¶ À°ñÞ¶ ÇÕ Çòôù òñ¯º ÕÆå¶ Çéðé¶ å¶
Õ¯ÂÆ òÆ À°Üð é Õð ÃÇÕÁÅÍ èé§åð òËç, Õñê ð¹Ö, ñ¼ÛîÆ,
Çòô, ÕÅîè¶é° ×À± ÁÅÇç Ãí ÚÆ÷» ò¿â Çç¼åÆÁ» ×ÂÆÁ» å¶
Þ×óÅ î¹ÇÕÁÅ êÌåÆå Ô¯ÇÂÁÅ, ïæÅ:– ìà¶ ðåé Ãðì¿ ×ÂÆ Û±à
ðÅð
ðÅð¿, êð ÇÂæ¶ òÆ Çòôù ÜÆ é¶ ÁÅêä¶ êÖêÅåÆ ð½º ÕÅðé ÕÅäÆ
ò¿â ÔÆ ÕÆåÆÍ
6. ìË ð ÅÔ ÁòåÅð (ÃÈ ð Ü» ÃÈ Á ð) (ê³ é Å 163)
Ãî¹¿çð î³æé Çò¼Ú¯º ÇéÕñ¶ ðåé» çÆ ÕÅäÆ, êÖêÅåÆ å¶

Ô¶ðÅ–ë¶ðÆ òÅñÆ ò¿â ù îÇÔÃÈÃ ÕðÇçÁ» çËºå Çøð îÅð èÅó å¶ À°á
Öó¶ Ô¯Â¶ Áå¶ ç¯Ô» à¯ÇñÁ» Çò¼Ú Çøð Þ×óÅ ô¹ðÈ Ô¯ Ç×ÁÅÍ ÇÔðäÝ
å¶ ÔðéÅÖô ç¯ çËºå ìÔ¹å ìñÆ ÃÅìå Ô¯Â¶ Ãé å¶ À°Ô Ãé òÆ
36
ìÔ¹å çìçì¶ å¶ Ô¿ÕÅð íð¶Í À°Ô ÃÅðÆ èðåÆ ù ò¶ç» Ãä¶ Ú¹¼Õ Õ¶
êåÅñ (? ) ù íÜ ×Â¶ ÃéÍ
ç¶ò» ù ÇÂÃ ÇìêåÅ å¶ ÔÅð Áð îÅð å¯º ìÚÅÀ°ä ñÂÆ
Çòôù ÜÆ é¶ Ô¹ä ìËðÅÔ (ÃÈð) çÅ ÁòåÅð ñË Õ¶ çËå» éÅñ ÇíÁÅéÕ
Ü¹¼è ÕÆåÅ Áå¶ Ú½Ô» ò¶ç» Áð èðåÆ îÅåÅ ù ÁÅêäÆÁ» çÅó»
Çò¼Ú ëó Õ¶ êåÅñ å¯º òÅêÃ ñË Á»çÅ Áå¶ ÇÂÃ åð·» ò¶ç» å¶
èðåÆ çÆ ì¿ç ÖñÅÃÆ Ô¯ÂÆ å¶ ç¶ò» ç¶ ìÚÅÁ çÆ ×¼ñ ìä ×ÂÆÍ
åøÃÆñ, åôðÆÔ å¶ åôõÆÃ Ãì¿ è Æ Çà¼ ê äÆÁ»
(1) ìÌÅÔîäÆ î¼å î¹åÅÇìÕ èðî å¶ èÅðÇîÕ ñ¯Õ» ù
×ñÅéÆ Áå¶ ÷ñÅñå å¯º ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÔÆ ð¼ì Ü» Çòôù ÜÆ ù
ÁòåÅð ñËäÅ êËºçÅ ÔËÍ î¼Û, ÕÛ±, éð, éðÅÇÂä, îÔ» î¯ÔéÆ
Áå¶ òðÅÔ éÅî ç¶ Û¶ ÁòåÅð» ç¶ îÅîñ¶ Çò¼ Ú èðî Ü»
èðîÆ ì¿ÇçÁ» çÆ ÇÂÃ ÃÅÕå îåÆ ðÚéÅ Çò¼Ú ÇÕå¶ òÆ
×ñÅéÆ Ü» Ô¶áÆ Ô¹¿çÆ é÷ð éÔÆº ÁÅ ðÔÆÍ Çøð Çòôù ÜÆ
é¶ ÇÂÔ ÁòåÅð ÇÕª èÅðé ÕÆå¶ ?
(2) ð¼ì Ãðì–ÕñÅ–Ãîð¼æ Ô¯ä ÕÅðé ÇÕÃ¶ Ãî¶º òÆ Õ°¼Þ çÅ
Õ°¼Þ Õð ÃÕçÅ ÔËÍ èðî ç¶ éÅî À°µå¶ Ü¶ ð¼ì é¶ Õ°¼Þ ÕðéÅ ÔÆ
ÃÆ åç À° Ã ù î¼ Û , ÕÛ± Á Å å¶ ÃÈ ð ÁÅÇçÕ» ç¶ ðÈ ê èÅð Õ¶
ÁòåÅð ñËä çÆ ÕÆ ÇìêåÅ êË ×ÂÆ ÃÆ? ÃÈð ù ÇÕÁÅ î¹ÃñîÅä,
ÇÕÁÅ ïÔÈçÆ, ÇÕÁÅ ÇîÃð çÆ ê¹ðÅäÆ ÃÇíÁåÅ ç¶ ñ¯Õ Áå¶ ÇÕÁÅ
ÕìÆð ÃÅÇÔì òð×¶ ÁÅåî–çðÃÆ; Ãí é¶ îÅóÅ, ×¿çÅ Áå¶ éÖ¶èÆ–
ÜéÕ ÔÆ ×ðçÅÇéÁÅ ÔËÍ ÁÇÜÔÅ ÃÈð òðÅÔ çÆ ôÕñ Çò¼Ú ð¼ì
ç¶ ÁòåÅð ç¶ å½ ð å¶ ÁÅ ê¶ ô Ô¯ Â ¶ , ìóÆ ÔÅÃ¯ – ÔÆäÆ ÇÜÔÆ
ÕñêéÅ ÔËÍ Çøð î¼Û å¶ ÕÛ±Â¶ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ð¼ì ù ÁòåÅð ñËºç¶
ç¼Ã Õ¶ ÇÂÔé» ÁòåÅðòÅçÆÁ» é¶ ÁÅêä¶ ì¹¼èÆ–ê¼èð çÆ ðÜòÆº
Ô¶áÆ ÔÆ ÕðòÅÂÆ ÔËÍ
(3) Ãî¹¿çð ç¶ êÅäÆÁ» Çò¼Ú î¼Û å¶ Ã¿ÖÅÃ¹ð çÆÁ»,
ÔÅæÆÁ» Áå¶ Ø¯ÇóÁ» òÅñÆÁ» ø½Ü» ç¶ ÇíÁÅéÕ Ü¿×
Ô¯ä¶, î¼Û å¶ Ã¿ÖÅÃ¹ð ç¶ ÃðÆð àÕðÅÀ°ä ò¶ñ¶ ç¯ êÔÅó» ç¶ ÁÅê½
Çò¼Ú àÕð êËä òÅñÆÁ» ÇíÁÅéÕ ÁÅòÅ÷» ÇéÕñäÆÁ» Õ¶òñ
ÁÃ¿íò å¼å éÅñ ÔÆ íðêÈð éÔÆº, ìñÇÕ ÇÂÔ À°Ô ×¼ê» Ôé ÇÜÔé»
Çò¼Ú Õ¯ÂÆ å¼å ÃÅð ñ¼íäÅ ÔÆ éÅî¹îÇÕé íÅÃçÅ ÔËÍ î¼Û çÅ
37
ñ×ÅåÅð ÔÆ ì¶åÔÅôÅ Ô¼ç åÕ ò¼èç¶ ÜÅäÅ ÃÅðÆ ÕÔÅäÆ ù
Çéð¯ ñ ÕñêéÅ çÆ Ö¼ â Çò¼ Ú Ã¹ à ÇçÁ» ì¶ Ç òôòÅÃÆ ÔÆ êË ç Å
ÕðçÅ ÔË Í
(4) Ã¿ÖÅÃ¹ð é¶ Ü¶ ìÌÔîÅ ÜÆ Õ¯ñ¯º ò¶ç Ö¯Ô ÔÆ ñÂ¶ Ãé, åç
òÆ î¹ÃÆìå çÆ ÇÂåéÆ ÇÕÔóÆ ×¼ñ ÃÆ? ò¶ç» çÆÁ» éÕñ» å»
Áé¶Õ» ê³Çâå» Õ¯ñ ÃçÅ ÔÆ î½ÜÈç ðÔÆÁ» ÔéÍ ò¶ç êÅäÆ Çò¼Ú
ÇÂåéÅ ÁðÃÅ êÂ¶ ðÇÔä À° µ å¶ òÆ êÅäÆ éÅñ õðÅì éÔÆº
Ãé Ô¯Â¶, ÇÂÃ ×¼ñ çÅ ðÅ÷ òÆ Ü» å» ìÌÅÔîä Áå¶ Ü» ôÝÅî
ÕòÆ ÔÆ Ö¯ñ· ÃÕçÅ ÔË Áå¶ ÇÂÔ ÁÅî ÃîÞ å¯º ìÅÔð çÆ ×¼ñ ÔËÍ
(5) ÕÔÅäÆ Çò¼Ú î¼Û ÃÅÇÔì çÆ ÇÜ¼å Ô¯ ÜÅä ÇêÛ¯º
ç¶òðÅÜ ÇÂ¿çz ÇÕ¼æ¯º ÁÅ àêÇÕÁÅ? ÇÂåé¶ ò¼â¶ Ü¿× ù ÇÜ¼åä
Çê¼Û¯º ðÅÜ–íÅ× ç¹ìÅðÅ À°Ã¶ ÇÂ¿çz ù Çç¼åÅ Ç×ÁÅ Ü¯ ÕÂÆ òÅðÆ
ðÅÜ–íÅ× Çîñ ÜÅä Çê¼Û¯º òÆ Ã¿íÅñ éÔÆº ÃÆ ÃÇÕÁÅ Áå¶ ê¹ðÅäÕ
ñ¯Õ–ÕæÅò» Çò¼Ú À°Ã çÆ Õ¶òñ éÅÁÇÔñÆÁå çÅ ÔÆ Ç÷¼Õð éÔÆº,
ìñÇÕ À°Ôé» ÕÔÅäÆÁ» Çò¼Ú À°Ãù ôðÅìÆ, ÕìÅìÆ ÇêÁ¼Õó, éÅÚ–
×ÅÇäÁ» ç¶ ô½ÕÆé Áå¶ êð–ÇÂÃåzÆ×ÅîÆ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÁÅî ÔÆ
ÇÚåÇðÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
(6) Ãî¹¿çð î³æé ò¶ñ¶ ÃËºÕó¶ îÆñ ¦ì¶ Ú½ó¶ Çò¿ÇçÁÅÚñ
êðìå çÆ îèÅäÆ, ô¶ôéÅ× çÅ é¶åzÅ Áå¶ ÇÂÃ íÅðÆ îèÅäÆ
Ô¶á Çòôù ÜÆ çÅ ÇòôÅñÕÅï ÕÛ±Â¶ ÁòåÅð çÅ ÃðÆð Áå¶
ÕÛ±Â¶ òñ¯º ò¼âÆ Áå¶ ÇìñÕ°ñ Áé½ÖÆ îèÅäÆ çÅ ç¶Ô ð×ó¶ å¶
ð×óÅ ÃÇÔäÅ ÕÔÅäÆ ç¶ Õ¶òñ ÁÃ¿íò å¼å ÔÆ éÔÆº Ôé, ìñÇÕ
ÕÔÅäÆ ù êÈ ð Æ åð· » ì¶ – ÇÃðêË ð ðÈ ê Çò¼ Ú ê¶ ô Õðç¶ ÔéÍ
(7) Çòôù ÜÆ é¶ ÇÂ¼Õ ÖÅÃ î³åò éÅñ ç¶òÇåÁ» çÆ ÇÂ¼Õ
îÆÇà¿× ì¹ñÅÂÆ ÇÜÃ Çò¼Ú ÃÈðÜ, Ú¿çzîÅ Áå¶ À°Çê³çz ÁÅÇçÕ òÆ
ì¹ñÅÂ¶ ×Â¶ ÃéÍ ÕÆ ÃÈðÜ å¶ Ú¿çzîÅ îé°¼Ö Ãé? À°Ôé» Çò¼Ú¯º
ÇÂ¼Õ Á¼× Ü» ×ËÃ» çÅ ì¶Ô¼ç ò¼âÅ ×¯ñÅ ÔË å¶ çÈÜÅ ÖñÅÁ
ÇòÚñÅ ÇÂ¼ Õ é¼ Û åz Í
(8) Ãî¹¿çð î³æé Çò¼Ú¯º ÇéÕñä òÅñ¶ ðåé» Áå¶ Õ°¼Þ Ô¯ð
êçÅðæ» Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÚÆ÷ Ú¿çzîÅ òÆ ç¼ÃÆ ×ÂÆ ÔËÍ Ãî¹¿çð î³æé Ü¶
ÕçÆ Ô¯ÇÂÁÅ òÆ î³é ÇñÁÅ ÜÅò¶ å» À°Ô Û¶òÆº ÃçÆ Çò¼Ú ÔÆ Ô¯
ÃÕçÅ ÔËÍ ÕÆ ÇÂÃ ÇÃÌôàÆ Çò¼Ú À°Ã å¯º êÇÔñ» Ú¿çzîÅ éÔÆº
ÃÆ?
38
(9) Ãî¹¿çð î³æé Çò¼Ú¯º ÇéÕñ¶ ðåé» çÆ ò¿â–ò¿âÅÂÆ
ç¶ îÅîñ¶ Çò¼Ú Çòôù ÜÆ Áå¶ ç¶òå¶ ÃÅÇÜôÆ ðÈê Çò¼Ú
ÁÅê½ Çò¼Ú Çîñ¶ Ô¯Â¶ êÌåÆå Ô¹¿ç¶ ÔéÍ Çòôù ÜÆ ç¶ò» éÅñ
Áâð¶ å½ð å¶ ×¹êå îÆÇà¿× Õð ðÔ¶ Ãé å¶ çËºå» ù ÇíäÕ êË ÜÅä
å¶ À°Ô òÆ Çò¼Ú ÁÅ àêÕ¶ ÃéÍ ô¶ô ù é¶åz¶ ç¶ å½ð å¶ òðåä ò¶ñ¶
Çòôù ÜÆ òñ¯º ô¶ô ç¶ îÈ¿Ô òÅñÅ êÅÃÅ çËºå» ù å¶ êÈÛñ òÅñÅ ç¶ò»
ù ç¶ Õ¶ ÇÂ¼Õ åð·» çËºå» ù ÔÆ õåð¶ ç¶ îÈ¿Ô Çò¼Ú êÅÇÂÁÅ ÃÆÍ ò¿â–
ò¿âÅÂÆ ò¶ñ¶ ÚÅñÅÕÆ Ö¶âÇçÁ» Õ°¼Þ éÅïÅì ÇÜÔ¶ ðåé» ç¶ éÅñ–
éÅñ ñÕôîÆ ù ÁÇå Ã¹¿çð ÜÅä Õ¶ ÁÅêä¶ ñÂÆ ÔÆ åÅó ÇñÁÅ
ÃÆÍ Çòôù ÜÆ é¶ ÇÂ¿çz ù ÁËðÅòå ÔÅæÆ, Áå¶ ÃÈðÜ ù ò¼èÆÁÅ
À°ÚË: ôÌòÔ Ø¯óÅ Çç¼åÅ ÃÆ êð ôðÅì ÁÅÇçÕ éÇÖ¼è êçÅðæ çËºå» ù
ÔÆ Çç¼å¶ ×Â¶ ÃéÍ
(10) íÅò¶º ÕÔÅäÆ å» ÃÅðÆ ÔÆ Õê¯ñ–ÕÅñêÇéÕ ÔË ÇÕª
ÇÕ ÇÃÌôàÆ Çò¼Ú ÖÆð Ãî¹ ¿ ç ð çÆ Ô¯ º ç çÅ ìÌ Å Ôîä ÇòçòÅé»
ÇìéÅ ÁÜ¶ åÕ ÇÕÃ¶ ù Õ°¼Þ òÆ êåÅ éÔÆº ñ× ÃÇÕÁÅ Áå¶
Çò¿ÇçÁÅÚñ êÔÅó çÆ îèÅäÆ Áå¶ ô¶ôéÅ× çÅ é¶åzÅ
ìäÅÀ°ä çÆ ×¼ñ òÆ ÁÅî å½ð å¶ ÇÕÃ¶ ÇÃÁÅä¶ ç¶ ÖÅé¶ Çò¼Ú
éÔÆº êË ðÔÆÍ ×», Ø¯óÅ å¶ ÔÅæÆ íÅò¶º ÇÜåé¶ îð÷Æ éÅïÅì å¶
ò¼èÆÁÅ ÇÕÃî ç¶ Ô¯ä, Ãî¹¿çð ç¶ êÅäÆ Á³çð Ç÷¿çÅ éÔÆº Ãé ðÇÔ
ÃÕç¶Í
(11) éð å¶ éÅðÅÇÂä éÅî ç¶ ç¯Ô» ÁòåÅð» çÅ À°ç¶ô
òÆ Çòôù ÜÆ òñ¯º ç¶ò» å¶ çËºå» çðÇîÁÅé ðåé» çÆ Ô¯ÂÆ ÕÅäÆ
ò¿â ù ÜÅÇÂ÷ ìäÅ Õ¶ çÃäÅ ÃÆ ÇÜÃé¶ çËºå» ù ç¶ò» À°µå¶ ÔîñÅ
Õðé å¶ îÜìÈð ÕÆåÅ ÃÆÍ Çòôù ÜÆ òñ¯º ç¶ò» çÅ ê¼Ö êÈðé ç¶
ìÅòÜÈç çËºå» é¶ ç¶ò» ù ñ¼Õ–å¯óòÆº ÔÅð Çç¼åÆ ÃÆ Áå¶ ìÌÅÔîä
ÇñÖÅðÆÁ» ç¶ í×òÅé ÜÆ ù éî¯ôÆ ç¶ ÁÅñî Çò¼Ú ÜÅ è¼ÇÕÁÅ
ÃÆÍ Çòôù ÜÆ ç¶ éð å¶ éÅðÅÇÂä éÅî òÅñ¶ ÁòåÅð ìÔ¹å
ÔÆ éÅñÅÇÂÕ å¶ À°µ¬ ÇÜÔ¶ ÔÆ ÃÅìå Ô¯Â¶ Áå¶ ÇÂÔé» ç¯Ô»
é¶ éÅî îÅåð òÆ èðî çÆ ÇÕÃ¶ ÇÕÃî çÆ Õ¯ Â Æ Ã¿ Ã æÅêéÅ
éÔÆº ÕÆåÆÍ Çøð ð¼ì ÕÆ å¶ À°Ãù Ô¯ÂÆ ÔÅð çÅ ÕÆ Áðæ?
(12) Çòôù ÜÆ ç¶ îÔ»î¯ Ô éÆ ÁòåÅð é¶ èðî çÆ
ÕÆ Ã¿ÃæÅêéÅ ÕðéÆ ÃÆ; À°Ô å» Ô¶ðÅ–ë¶ðÆ éÅñ ÕÆåÆ
ðåé» çÆ ÕÅäÆ ò¿ â ù ÔÆ ñÅ×È ÕðéÅ ÚÅÔ¹ ¿ ç Å ÃÆÍ îÔ»
39
î¯ÔéÆ ÁòåÅð é¶ ÁÅêä¶ ÇçñÕ¼ô ðÈê éÅñ çËºå» À°µå¶ ÇÂÕ åð·»
éÅñ ÜÅçÈ ÇÜÔÅ ÔÆ Õð Çç¼åÅ ÃÆ Áå¶ À°Ô òÆ Ô¯ðé» çÆ åð·»
ÔÇæÁÅð Ã¹à Õ¶ îÔ»î¯ÔéÆ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÔÆ À°ñÞ ×Â¶ ÃéÍ À°Ôé»
é¶ ÃÅÇÜô Çò¼Ú ×ÌÃå Çòôù ÜÆ òñ¯º ÕÆåÆ ×ÂÆ ðåé» çÆ ÕÅäÆ
ò¿â ù ô»åÆ êÈðìÕ î³é ÇñÁÅ ÃÆÍ
(13) Çòôù ÜÆ ç¶ òðÅÔ ÁòåÅð ù èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ
ñÂÆ ÃÈðéÆ îÅåÅ ÜÆ çÆ Õ°Ö¯º ÃÈð ðÈê Çò¼Ú Üéî ñËä ìÅÞ¯º ÕÇñÁÅä
çÅ Ô¯ð Õ¯ÂÆ åðÆÕÅ ÔÆ éÔÆº ÃÆ Ã¹ÇÞÁÅÍ ÃÈð ÃÅÇÔì é¶ ñ×ÅåÅð
Á¼á Ççé (ê¹ðÅä» î¹åÅÇìÕ ÇÂ¼Õ Ô÷Åð ÃÅñ) Ü¿× ÕðÕ¶ çËºå
ÁÅ×È ÔðéÅÕô ù îÅð Õ¶ êÅåÅñ å¯º ò¶ç òÅêÃ ÇñÁ»ç¶ ÃéÍ
ÇÜ¼ å î×ð¯ º ÃÈ ð ÃÅÇÔì ÜÆ çÆ é÷ð èðåÆ îÅåÅ À° µ å¶ êË
×ÂÆÍ À°Ã çÆ õÈìÃÈðåÆ ù Üð éÔÆº Ãé ÃÕ¶ Áå¶ À°Ô èðåÆ
îÅåÅ éÅñ ÔÆ í¯× Õðé çÆ ÕÅðòÅÂÆ êÅÀ°ä ñÂÆ ìÇÔ ×Â¶
åÅ ÇÕ èðî Ã¿ÃæÅêéÅ êÈðÆ åð·» Õð ÃÕäÍ À°µæ¯º À°Ô åç
ÔÆ À°á¶ Üç¯º À°Ôé» é¶ èðåÆ îÅåÅ Çò¼Ú¯º éðÕÅÃ¹ð (í½îÅÃ¹ð)
éÅî çÅ ì¶àÅ êÌÅêå Õð ÇñÁÅÍ íÅÂÆ ÃÅÇÔì ÕÅÔé ÇÃ¿Ø éÅíÅ
î¹åÅÇìÕ ÃÈð ÃÅÇÔì ÜÆ çÅ ÇÂÔ ì¶àÅ í½îÅÃ¹ð êÌÅ×ÜÝ¯Çåô ê¹ð
(×¯ÔÅàÆ, ÁÅÃÅî) çÅ ðÅÜÅ ìÇäÁÅ ÃÆÍ Ç´ôé ÜÆ (Ü¯ Çòôù ÜÆ
ç¶ ÔÆ ÁòåÅð Ãé) é¶ ÇÂÃ òñ¯º ÇÂÕ¼áÆÁ» Õð ðÖÆÁ» AFA@@
Õ¿ÇéÁÅò» ÇÂÃ êÅÃ¯º Ü¹¼è ÕðÕ¶ Ö¯Ô ñÂÆÁ» Ãé å¶ õ¹¼ç ÁÅêä¶
éÅñ ÇòÁÅÔ ñÂÆÁ» ÃéÍ
(14) À°êð ÇìÁÅéÆÁ» ñ¼Úð ÇÜÔÆÁ» ÁòåÅð
ÕÔÅäÆÁ» çÅ éÅ å» ×¹ ð îÇå ÇÃè»å» éÅñ Õ¯ Â Æ Ãì¿ è ÔË
Áå¶ é» ÔÆ ÇÂÔé» çÅ ×¹ðÈ çÃî¶ô éÅñ Õ¯ÂÆ Ãì¿è ÃæÅÇêå
ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË Í ÇÂÔ ÕÔÅäÆÁ» éÅ å» ÇòÇ×ÁÅéÕ
ñÆÔ» å¶ ÇñÖÆÁ» ×ÂÆÁ» Ôé Áå¶ éÅ ÔÆ ÇÂÔé» çÅ Õ¯ Â Æ
ÇÂÇåÔÅÃÕ ÁÅèÅð ÔÆ ÔËÍ ÇÂÔé» å¯º ÇÕÃ¶ òÆ ×¹ðîÇå
ÇÃè»å çÆ Õ¯ÂÆ ê¹ôàÆ åzËÕÅñ Ã¿íò éÔÆºÍ ÇÕÃ¶ òÆ ×¹ðîÇå
ÇÃè»å çÆ Ãêô¼ à åÅ ÇÂÔé» ÁòåÅð–ÕæÅò» Çò¼ Ú ¯ º ñ¼ í ä
çÅ Üåé ÃÔ¶ ç¶ ÇÃð å¯º ÇÃ¿× ñ¼íä å°¼ñ Çéð¼ðæÕ Üåé ÔÆ
ðÔ¶×ÅÍ
40
(8) éðÇÃ¿Ø, ìÅòé Áå¶ êðÃðÅî
ÁòåÅð
(7ò¶º å¯º 9ò¶º ÁòåÅð åÕ)
7. éðÇÃ¿ Ø ÁòåÅð (ê³ é Å 164 å¯ º 167)
ÇÂÃ ÃÅÕåÆ ê¹ÃåÕ ìÇÚåz éÅàÕ ç¶ ÇÂÃ Õ»â Çò¼Ú ÇÂÔ

ÇìÁÅé ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ðÅÜ–íÅ× å¶ îÅÇÂÕ í¯× îÅäÇçÁ»
ç¶ ò å¶ Çøð öðÈ ð Çò¼ Ú ÁÅ Õ¶ ÖðÈ ç » Õðé ñ×¶ Í ìñôÅñÆ
çËºå À°Ôé» ù îÅðé Áå¶ ÔðÅÀ°ä ñÂÆ À¹á Öó¶ Ô¯Â¶Í çËºå–ðÅÜ
ÔðéÅÕ²ô é¶ ç¶ò» å¯º ðÅÜ–íÅ× Ö¯Ô Õ¶ ÇÂÔ êÌÇÃ¼è ÕðòÅÇÂÁÅ å¶
êÌÚÅð ÕÆåÅ ÇÕ Üñ, æñ å¶ ÁÅÕÅô Ãí æÅÂÆº ÔðéÅÕô ÔÆ
ÔðéÅÕô êÃÇðÁÅ ÇêÁÅ ÔËÍ
ÔðéÅÕô ç¶ Øð êÌÇÔñÅç ê¹¼åð é¶ Üéî ÇñÁÅ Ü¯ À°Ã å¯º
À¹¼ñà ÇòÚÅð» òÅñÅ ÇéÕÇñÁÅÍ À°Ô ÔðéÅÕô çÆ æÅò¶º À°Ã
×¯êÅñ çÅ ê¹ÜÅðÆ å¶ í×å ÃÆ Ü¯ ÃÅðÆ ÇÃÌôàÆ Çò¼Ú ÇòÁÅêÕ ÔËÍ
êÌÇÔñÅç ù êÅáôÅñÅ í¶ÇÜÁÅ Ç×ÁÅ ÇÜ¼æ¶ À°Ã ç¶ êÇÔñ¶ òÅñ¶
ÇòÚÅð Ô¯ð Ççzó· Ô¯ ×Â¶Í êÌÇÔñÅç ç¶ ÇêåÅ ÔðéÅÕô ç¶ Ô¹Õî
éÅñ êÌÇÔñÅç ù îÅðé ñÂÆ Ü» À°Ã çÅ Ççñ ãÅÔ¹ä ñÂÆ Áé¶Õ»
çËºå ÇéåÅð¶ ×Â¶ êð À°Ô êÌÇÔñÅç çÅ Õ¼°Þ òÆ Çò×Åó éÅ ÃÕ¶Í
êÌÇÔñÅç ç¶ ìÚÅÁ ñÂÆ Çòôù ÜÆ éðÇÃ¿Ø çÅ ÁòåÅð èÅð Õ¶
ÇéÕñ¶ å¶ ò¼â¶ Ü¹¼è ÇêÛ¯º ×ðÜéÅ ÕÆåÆ Áð ÔðéÅÕô ù îÅð
î¹ÕÅÇÂÁÅÍ
Çôò ê¹ðÅä å¶ Õ¼°Þ Ô¯ð ê¹ðÅä» Çò¼Ú éðÇÃ¿Ø çÆ ÕÔÅäÆ
Õ¼°Þ Ô¯ðò¶º ã¿× éÅñ ÇñÖÆ ÔËÍ ÔðéÅÕô ù îÅð ñËä Çê¼Û¯º òÆ
éðÇÃ¿Ø çÅ ´¯è ô»å éÔÆº ÃÆ Ô¯ ÇðÔÅÍ À°Ô ´¯è Çò¼Ú ÁÅ Õ¶ ×ðÜ
ÇðÔÅ ÃÆ å¶ ÇÂÃ ÕÅðé ÃÅðÆ èðåÆ å¶ êÔÅó Ãó· å¶ Õ¿ì ðÔ¶ ÃéÍ
À°Ã çÆ Ø¯ð ×ðÜéÅ å¯º âð Õ¶ Çôò å¶ ìÌÔîÅ òÆ íÜ ×Â¶ ÃéÍ
À°Ôé» Ãíé» é¶ êÌÇÔñÅç ù ì¶éåÆ ÕÆåÆ ÇÕ À°Ô Üåé ÕðÕ¶
éðÇÃ¿Ø ù ô»å Áå¶ á§âÅ Õð¶Í êÌÇÔñÅç çÆ ì¶éåÆ À°µå¶ éðÇÃ¿Ø
À¼°ñàÅ Ô¯ð Ç÷ÁÅçÅ åê Õ¶ À°á Öñ½åÅÍ Çôò ç¶ ×ä òÆð íçz ù
òÆ ÇÂÃ ÕÅðÜ ñÂÆ òðÇåÁÅ Ç×ÁÅ åÅ ÇÕ À°Ô ÔÆ ÇÕÃ¶ åð·»
Üåé ÕðÕ¶ éðÇÃ¿Ø ù ÃîÞÅÂ¶Í êð éðÇÃ¿Ø À°Ã ù òÆ ÖÅä ù
41
êËºçÅ ÃÆÍ
ÇÂÃ î½Õ¶ Çôò é¶ ìóÆ Ü¹×å Áå¶ ÕÇáéÅÂÆ éÅñ ìÔ¹å ÔÆ
ÇíÁÅéÕ ðÈê èÅÇðÁÅÍ À°Ô ÇìÁ³å í¹ÜÅò», õåðéÅÕ ç¿ç», Ö³ÈÖÅð
éÅÖÈé» éÅñ Ã¿Ü¹×å Ô¯ÇÂÁÅÍ ÇíÁÅéÕ ê³Ö, ÇåÖÆ Ú¹¿Þ Áå¶ ô¶ð
òÅñ¶ Á¼è¶ èó çÆ ÁÜÆì ôÕñ èÅðé Õð Õ¶ Çôò ÜÆ éðÇÃ¿Ø À°µå¶
ÔîñÅòð Ô¯ Õ¶ ÔÅòÆ Ô¯ ×Â¶Í À°Ôé» é¶ éðÇÃ¿Ø ù ÁÅêäÆ
î÷ìÈå Ú¹¿Þ Çò¼Ú ÕÅìÈ Õð Õ¶ êÇÔñ» ÁÅÃîÅé òñ À°âÅÇÂºÁÅ
å¶ Çøð À° µ æ¯ º À° Ã ù èðåÆ å¶ êàÕÅ Õ¶ îÅÇðÁÅÍ À° Ã é¶
ÁÅêäÆ ÁêÅð ôÕåÆ éÅñ éðÇÃ¿ Ø ù ì¿ ç Å ìä Õ¶ ÁÅêä¶
ÁÃñ Áå¶ ÁÅî ðÈ ê Çò¼ Ú ÁÅÀ° ä å¶ îÜìÈ ð Õð Çç¼ å ÅÍ
8. ìÅòé (òÅîé) ÁòåÅð (ê¿ é Å 167 å¯ º 169)
ÇÂÃ Õ»â Çò¼Ú çËºå» ç¶ ðÅÜ¶ ìñ çÆ ×ÅæÅ ÁÅÀ¹ºçÆ ÔË Ü¯

ê¹ðÅäÕ ×Ì¿æ» î¹åÅÇìÕ êÌÇÔñÅç çÅ ê¯åÅ å¶ Çòð¯Úé çÅ ê¹¼åð ÃÆÍ
ÇÂÃ é¶ Çå¿é» ñ¯Õ» å¶ Õì÷Å Õð Õ¶ ÇÂ¿çz çÆ ðÅÜèÅéÆ ù òÆ ÇÜ¼å
ÇñÁÅ ÃÆÍ ç¶òå¶ ð×ó¶ Çò¼Ú ÁÅ ×Â¶ Áå¶ çËºå» çÆ ÜË–ÜË ÕÅð
Ô¯ä ñ¼× êÂÆ ÃÆÍ
ç¶ò» é¶ ÁÅêäÆ ÁÅçå îÈÜì Çòôù ÜÆ ù îçç ñÂÆ
ê¹ÕÅÇðÁÅ Áå¶ À°Ôé» ù Õ°¼Þ Õð ×¹÷ðé ñÂÆ ì¶éåÆ ÕÆåÆÍ ç¶ò»
çÆ îçç ñÂÆ Çòôù ÜÆ é¶ ìÅòé Ü» òÅîé òÅñÅ ÁòåÅð èÅÇðÁÅ
å¶ À°Ô ÇÂ¼Õ ìÔ¹å ÔÆ ì¯é¶ å¶ ÇéåÅä¶ ìÌ²ÅÔîä î³×å¶ çÆ ôÕñ
Çò¼Ú ðÅÜ¶ ìñ Õ¯ñ ê¹¼Ü ×Â¶Í ðÅÜÅ ìñ òñ¯º çÅé Çò¼Ú Çç¼å¶ ÇÕÃ¶
òÆ ÕÆîåÆ êçÅðæ ù ÇÂÃ ìÌ²ÅÔîä é¶ Ô¼æ é ñÅÇÂÁÅ Áå¶ À°Ãé¶
ÁÅêä¶ ÁÅê ù îÔ» ÇåÁÅ×Æ êÌ×à ÕÆåÅÍ ì¯é¶ ìÌÅÔîä ðÈêÆ
òÅîé é¶ ðÅÜ¶ å¯º ãÅÂÆ Õçî ÷îÆé çÅé Çò¼Ú ç¶ ç¶ä çÅ òÚé ñË
ÇñÁÅÍ ðÅÜ¶ ìñ ç¶ Õ°ñ–êÌ¯ÇÔå ô¹´ÅÚÅðÆÁÅ é¶ ðÅÜ¶ ìñ ù òÅîé
çÆ ÁÃñÆÁå êÌ×à Õð Çç¼åÆ Áå¶ ð¹ÕÅòà ÖóÆ Õðé ç¶ òÆ ìó¶
Üåé ÕÆå¶ êð ðÅÜÅ ìñ ìÌÅÔîä òñ¯º î³Ç×ÁÅ çÅé ç¶ ç¶ä
À¼°å¶ ÔÆ ì¶Ç÷¼ç ÇðÔÅÍ çËºå ê¹ð¯ÇÔå ô¹´ÅÚÅðÆÂ¶ é¶ ÇÂÃ ÕÅðÜ
ñÂÆ ÕÆå¶ Ü¼× Ãî¶º òðåÆ ×ÂÆ Õ¶åñÆ Çò¼Ú¯º Üñ ù ìÅÔð ÁÅÀ°ä
å¯º ð¯Õä ñÂÆ ðÈê ìçñ Õ¶ òÆ ÕÅðòÅÂÆ êÅÂÆ å¶ Á¼Ö¯º ÕÅäÅ Ô¯
ÜÅäÅ òÆ êÌòÅé Õð ÇñÁÅ êð Çøð òÆ Çòôù ÜÆ çÆ Ü¼×
42
ÕðòÅ Õ¶ çÅé ñËä çÆ ÃÕÆî ÇÃð¶ Úó· ÔÆ ×ÂÆÍ ì¯é¶ ì²ÌÅÔîä
(ìÅòé) é¶ ÁÅêä¶ ÃðÆð çÅ ÇòÃæÅð ÕðÕ¶ ÇÂ¼Õ Õçî Çò¼Ú ÃÅðÆ
èðåÆ, çÈÜ¶ Õçî Çò¼Ú ÃÅðÅ ÁÅÕÅô å¶ ìÅÕÆ Á¼è¶ Õçî Çò¼Ú ðÅÜ¶
ìñ çÅ ÃðÆð Çîä Õ¶ À°Ãù êåÅñ í¶Ü Çç¼åÅÍ
Çòôù ÜÆ çÅ ÇÂÔ Á¼áò» ÁòåÅð ÃÅÖôÅå
è¼ó¶ìÅ÷Æ, è¯Ö¶ìÅ÷Æ, Õêà å¶ îÕð øð¶ì» çÆÁ» ÕÅðòÅÂÆÁ»
êÅ ÇðÔÅ êÌ å Æå Ô¹ ¿ ç Å ÔË Í
9. êðÃðÅî (ê³ é Å 169 å¯ º 172)
Çòôù çÅ ÇÂÔ ÁòåÅð ÕÂÆ ÇÕÃî çÆÁ» ç¹ÇìèÅò»

éÅñ íÇðÁÅ ÇêÁÅ ÔË Í ÇÂÔ Üîç×éÆ ìÌ²ÅÔîä å¶ À°ÃçÆ
ÇÂÃåzÆ ð¶ä°ÕÅ çÅ ê³Üò» ê¹¼åð ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ìÅÔð¯º Øð ê¹¼Ü¶
êðÃðÅî ù Üç ð¶ä°ÕÅ é¶ ÇÂÔ çÇÃÁÅ ÇÕ À°Ãç¶ ÇêåÅ Üîç×éÆ
ù À°Ãç¶ Ã»ãÈ, ÖåÌÆ ðÅÜ¶ ÃÔÃÌìÅÔÈ é¶ Õåñ Õð Çç¼åÅ ÔË å» ´¯è
Áå¶ ìçñ¶ çÆ íÅòéÅ Çò¼Ú ÁÅ Õ¶ êðÃðÅî é¶ ÃÅðÆ èðåÆ ù ÇÂ¼ÕÆ
òÅð Ãí ÛåzÆÁ» çÅ Õåñ Õð Õ¶ ÛåzÆ–ÇòÔÈäÆ Õðé çÅ êÌä ñË
ÇñÁÅ ÃÆ Áå¶ À°ÃùÈ êÈðÅ Õðé ñÂÆ À°Ãé¶ ÇÂ¼ÕÆ òÅð ÛåzÆÁ» çÅ
ÃðìéÅô ÕðÕ¶ À°Ôé» ç¶ õÈé ç¶ çÇðÁÅ Çò¼Ú Öó¶ Ô¯ Õ¶ ÁÅêä¶
Çê¼åð» ù õÈé çÅ åðêä ÕÆåÅ ÃÆÍ
íÅ×òå ê¹ðÅä ç¶ ÃÕ¿è 9ò¶º, ÁÇèÁÅÇÂ 16 é¶ ÇÂÃ
ÁòåÅð ìÅð¶ Õ°¼Þ Ô¯ð í»å çÅ ÚÅéäÅ òÆ êÅÇÂÁÅ ÔËÍ ÇÂÃ
Áé°ÃÅð êðÃðÅî é¶ ÁÅêä¶ ÇêåÅ Üîç×éÆ çÆ ÁÅÇ×ÁÅ î³é Õ¶
ÁÅêäÆ îÅåÅ ð¶ä°ÕÅ çÅ Õåñ Õð Çç¼åÅ ÃÆ ÇÜÃù À°Ã ìÌÅÔîäÆ
ê¹ÃåÕ Çò¼Ú ÁÅÚÅðéÔÆä çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË Áå¶ Ü¯ ×¿×Å çÇðÁÅ
å¯º êÅäÆ ñËä ×ÂÆ ÇÚåzðæ ×¿è¼ðì å¶ À°ÃçÆÁ» åÆòÆÁ» ù êÅäÆ
Çò¼Ú ÕÅî–Õñ¯ñ» ÕðÇçÁ» ç¶Ö Õ¶ Üð éÔÆº ÃÆ ÃÕÆ å¶ ÁÅê ÕÅî–
ò¼Ã Ô¯ Õ¶ èðî¯º Çâ¼× êÂÆ ÃÆÍ
À°ºÞ, ÁÅî ÚÅ¬ ÕÔÅäÆ Çò¼Ú ÇÂÔ êÌÚÇñå ÔË ÇÕ ÛåzÆ
ðÅÜ¶ ÃÔÃÌìÅÔÈ é¶ ñÅñÚ Áå¶ ÂÆðÖÅ ò¼Ã Ô¯ Õ¶ Üîç×éÆ ìÌÅÔîä
ù Õåñ ÕðÕ¶ À°Ã å¯º À°Ã çÆ À¹Ô é§çéÆ (ÕÅîè¶é°) ×» Ö¯Ô ñÂÆ
ÃÆ ÇÜÃçÆ ìðÕå éÅñ Üîç×éÆ é¶ ÃÔÃÌìÅÔÈ Áå¶ À°Ã çÆ ÃÅðÆ
ø½Ü å¶ ñÅî–ñôÕð çÆ ìÔ¹å ò¼èÆÁÅ êÕòÅé» ðÅÔÆº Ã¶òÅ ÕÆåÆ
ÃÆÍ ÛåzÆ ðÅÜÅ ÃÔÃÌìÅÔÈ ÁËÃÆ éÅïÅì ×» ù ÁÅêä¶ ÇÂ¼Õ öðÆì
43
ÇÜÔ¶ Çðôå¶çÅð Üîç×éÆ ì²ÌÅÔîä Õ¯ñ Ô¯äÅ ìðçÅôå éÔÆº ÃÆ
Õð ÇðÔÅÍ
ÇÂÃ ÁòåÅð ç¶ Ãì¿è Çò¼Ú Õ°¼Þ Ô¯ð òÆ íÌ»åÆÁ» å¶ ÁÅêÅ–
Çòð¯è (paradoxes) î½ÜÈç ÔéÍ ÇÂÔ ÃÅÕåÆ ê¹ÃåÕ ìÇÚåz
éÅàÕ êðÃðÅî ù Çòôù ÜÆ çÅ é½ò» ÁòåÅð çÃçÅ ÔË êð
îåÃÝ ê¹ ð Åä ÇÂÃù Û¶ ò » å¶ íÅ×òå ê¹ ð Åä ÇÂÃù Ã½ ñ · ò »
ÁòåÅð çÃç¶ ÔéÍ

(1) ÃÅÕåÆ ÕòÆ ôÝÅî é¶ í×å» ç¶ À°µèÅð ñÂÆ ð¼ì òñ¯º
ÁòåÅð èÅðé çÆ ×¼ñ å» éðÇÃ¿Ø ÁòåÅð ðÅÔÆº ÷ðÈð êÈðÆ Õð
ñÂÆ ÔË êð ÇÂÃ ÁòåÅð ÕæÅ Çò¼Ú ÚÅ¬ ÕÔÅäÆ å¯º òÖðÅ å°ð Õ¶
ÇìéÅ ñ¯ó ç¶ ÁÅêäÆ òÖðÆ ÔÆ ÚñÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ êÌÇÔñÅç çÅ
Üéî öË ð Õ° ç ðåÆ ã¿ × éÅñ ÇçÖÅÀ° ä Çò¼ Ú ÇÂÃ ÕòÆ çÅ
ÁíÆêÌÅÇÂ ÃîÞ Çò¼Ú éÔÆº ÁÅªçÅÍ ªÞ, ÁòåÅð ÕæÅ Çò¼Ú
À°ÃçÅ ÇÂÔ ÇñÖäÅ ìÔ¹å ÔÆ ÁÜÆì å¶ ÔÅÃ¯–ÔÆäÅ ÇÜÔÅ ÔË ÇÕ ÇÂ¼Õ
Ççé ÔðéÅÕô Ã¼Ü–è¼Ü Õ¶ ÁÅêäÆ ðÅäÆ Õ¯ñ ê¹¼ÜÅ êð À°ÃçÅ
èðåÆ À°µå¶ ÔÆ ÃÖ¼ñé Ô¯ Ç×ÁÅ – ÒÒ ÇÂÕ çÝ¯Ã ×ï¯ ÇéÜ éÅÇð
åÆð .........¨ åì íï¯ ç¹ôà Õ¯ ìÆðÜ î¹Õå¨3¨ (ê³éÅ
164)Í ÚÅ¬ ÕÔÅäÆ Çò¼Ú ÕòÆ ù ÇÂæ¶ ÇÂÔ «¼Ú å°¼ñä çÆ À°µÕÆ
ÔÆ ñ¯ó éÔÆº ÃÆÍ
(2) ÁÅî ÚÅ¬ ÕæÅ Çò¼Ú æ¿î· êÅó Õ¶ éðÇÃ¿Ø ÔðéÅÕô ù
õ¹¼ç ÔÆ ÁÅêä¶ éÔ¹¿Á» éÅñ êÅó Õ¶ îÅð Çç¿çÅ ÔË êð ÕòÆ ôÝÅî é¶
ÇÂæ¶ òÆ ç¯Ô» ç¶ ÁÅêÃÆ ç¿ÉçÉ Ü¹¼è å¯º êÇÔñ¶ öËð–Õ°çðåÆ ðÈê
Çò¼Ú ç¯Ô» çÆÁ» Ô÷Åð» ÔÅæÆÁ», Ø¯ÇóÁ» éÅñ Ã¹Ã¼ÇÜå
ø½Ü» çÅ ì¶ñ¯óò» êð ìóÅ ÇíÁÅéÕ Ü¹¼è Ô¯ÇÂÁÅ ç¼ÇÃÁÅ ÔË
ÇÜÃ éÅñ ìÌÔîÅ ÜÆ Õ¿ìä ñ× ×Â¶ Ãé å¶ Çôò ÜÆ çÆ ÃîÅèÆ í¿×
Ô¯ ×ÂÆ ÃÆÍ
(3) Çôò ê¹ðÅä ÁÅÇçÕ ×Ì¿æ» çÆ ×ÅæÅ Áé°ÃÅð å»
Çòôù ÜÆ ç¶ ÇÂÃ éðÇÃ¿Ø ÁòåÅð çÅ ´¯è À°åðé Çò¼Ú éÔÆº ÃÆ
ÁÅ ÇðÔÅ å¶ À°Ô ÇÕÃ¶ å¯º òÆ ÕÅìÈ éÅ ÁÅÀ°ä ÕÅðé Çôò ÜÆ é¶
ìÔ¹å Ü¹×å éÅñ À°Ã ù ÁÅêäÆ î÷ìÈå Ú¹¿Þ, ÖåðéÅÕ ç¿ç» å¶
44
ÖÈ¿ÖÅð éÅõÈé» éÅñ êÇÔñ» ÁÅÕÅô òñ À°âÅ Õ¶ Çøð èðåÆ å¶
êàÕÅ Õ¶ Ü×·Å å¶ ÇñÁ»çÅ ÃÆÍ ÕÆ ÇÂÔ¯ ÔÆ ð¼ìÆ ÁòåÅð ç¶
ñ¼Ûä Ôé?
(4) Ááò¶º ÁòåÅð ìÅòé é¶ å» Ô¼ç ÔÆ î¹ÕÅ Çç¼åÆ ÔËÍ
Üç çËºå òÆ ìÌÅÔîä» ç¹ÁÅðÅ êÌÚÅð¶ Ü¼×–Ôòé ÁÅÇçÕ Õðé ñ¼×
×Â¶ Ãé å» ç¶ò» ù çËºå» éÅñ ÇòÁðæ ÔÆ òËð ÕðéÅ ì¿ç Õð ç¶äÅ
ÚÅÔÆçÅ ÃÆÍ Çòôù ÜÆ å¶ ç¶ò» ç¶ ååÕÅñÆ îÈðÖ à¯ñ¶ éÅñ¯º å»
ÁÜ çÆ ÁÅð.ÁËÃ.ÁËÃ. òÅñÆ ÇøðÕ± ñÆâðÇôê ÔÆ Ç÷ÁÅçÅ ÇÃÁÅäÆ
ÔË Ü¯ ÇÃ¼Ö» éÅñ¯º à¹à Õ¶ Ôòé–Ü¼× Áå¶ Ô¯ð ìÌÅÔîäÆ Õðî–Õ»â
ÁêéÅÀ°ä òÅñ¶ éÅîèÅðÆÁ» ù òÇâÁÅªç¶ ÔÆ éÔÆº æÕç¶ å¶ À°Ôé»
ù êÈðÆ åð·» ×ñ ñÅªç¶ Ôé ÇÕªÇÕ À°Ôé» ù êÈðÅ ïÕÆé ÔË ÇÕ
ÒÒìÅäÆ ×¹ðÈÓÓ çÅ ÇåÁÅ× Õðé òÅñ¶, Ú¿âÆ Ü» ç¹ð×Å ç¶òÆ ç¶ êÅá»
çÅ êÌÚÅð Õðé òÅñ¶, Ã¹¼Ú–Çíà ÁÅÇçÕ Áé¶Õ» ÇÔ¿çÈ Õðî Õ»â» çÅ
êÌÚÅð Õðé òÅñ¶ Áå¶ ç¶ÔèÅðÆ ×¹ðÈ æÅê–æÅê Õ¶ Çà¿â Çò¼Ú ÕÅéÅ
ëÃÅ Õ¶ ë¹à êÅÀ°ä òÅñ¶ Ã¿êÌçÅÇÂ À°Ôé» ç¶ Õ¿î ÁÅÀ°ä¶ ÔÆ ÁÅÀ°ä¶
ÔéÍ ÇÂÃ ç¶ À°µñà ç¶ò» é¶ çËºå» çÅ Çòð¯è ÔÆ ÜÅðÆ éÔÆº
ðÇÖÁÅ, ìñÇÕ Çòôù ÜÆ ù òÆ ê¹¼á¶ êÅÃ¶ ñÅ Õ¶ À°Ôé» å¯º
èðî çÆ æ» Áèðî çÆ Ã¿ Ã æÅêéÅ ÕðòÅÂÆÍ
(5) ÕÔÅäÆ Áé°ÃÅð å» ìÅñÆ îÅóÅ ì¿çÅ éÔÆº ÃÆÍ ìÚé
çÅ ìñÆ ÃÆÍ ô¹ÕðÅÚÅðÆÁÅ òñ¯º ìÅòé ÁòåÅð çÆ ÁÃñÆÁå
Ö¹ ñ · ÜÅä ÇêÛ¯ º òÆ À° Ã é¶ ÁÅêäÅ ìÚé êÈ ð Å ÕÆåÅ ÃÆÍ
(6) Çòôù ç¶ ÇÂÃ ÁòåÅð ìÅòé é¶ è¯ÖÅ, øð¶ì Áå¶
îÕð çÆ ÇÂ¿åÔÅ ÕðÇçÁ» ÁòåÅð òÅñÆ ÃÅðÆ ÕÅðòÅÂÆ êÅÂÆ ÔË
ÇÜÃ Çò¼Ú èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ çÅ éÅî¯ ÇéôÅé éÔÆº ÃÆ Áå¶ Ü¯
ê¹ Õ Åð–ê¹ Õ Åð Õ¶ À° Ã ù Áèðî Áå¶ è¯ Ö ¶ çÅ ê¼ Ö ê¹ ð Å Õðé
òÅñÅ ÃÅìå ÕðçÆ ÔË Í
(7) Çòôù ÜÆ ç¶ é½ò¶º ÁòåÅð êðÃðÅî ÜÆ çÆÁ» ÜÆòé
ØàéÅò» Á¼â–Á¼â ìÌÅÔîä ×Ì¿æ» å¶ ê¹ðÅä» Çò¼Ú Á¼â–Á¼â ÇÕÃî
çÆÁ» ÇñÖÆÁ» ÇîñçÆÁ» Ôé å¶ ÁÅêÅ–Çòð¯è» éÅñ òÆ íðÆÁ»
êÂÆÁ» ÃéÍ
ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî é¶ êðÃðÅî ÁòåÅð çÆ ÚðÚÅ Ãî¶º ÇÂÔ
çÇÃÁÅ ÔË ÇÕ ÛåzÆ ðÅÇÜÁ» é¶ ÃÅðÆ èðåÆ ù ÇÜ¼å Õ¶ Õì÷Å
Õð ÇñÁÅ Ô¯ Ç ÂÁÅ ÃÆÍ ìÌ Å Ôîä» ù Ü¼ × » Çò¼ Ú ìñÆ ç¶ ä
45
ñÂÆ ÜÅéòð éÔÆº ÃÆ Çîñ ðÔ¶Í À°Ô ÇÂÕ¼á¶ Ô¯ Õ¶ ÃÅðÆ çôÅ
ÃîÞÅÀ°ä ñÂÆ ç¶òðÅÜ ÇÂ¿çz Õ¯ñ ×Â¶Í À°Ô òÆ Á×¯º ÛåzÆÁ» ç¶
òåÆð¶ å¯º Á½ÖÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÇêÁÅ ÃÆÍ Ãí ðñ Õ¶ ÖÆð Ãî¹¿çð ÇòÖ¶ ê¹¼Ü¶
Áð ÕÅñ ÜÆ Áå¶ Çòôù ÜÆ ù Çîñ¶Í
(8) ê¹ðÅä» é¶ ÇÂÔ òÆ ÇñÇÖÁÅ ÔË ÇÕ çËºå» é¶ ÛåzÆÁ» çÅ
ðÈê èÅð ÇñÁÅ ÃÆ Áå¶ ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà, ÕÅñ é¶ Çòôù ù Üîç×éÆ
ÇðôÆ ç¶ Øð ê¹¼Ü Õ¶ êðÃðÅî ðÈê Çò¼Ú ÁòåÅð ñË Õ¶ ÛåzÆ ðÅÜ¶
îÅðé çÆ ÔçÅÇÂå Õð Çç¼åÆÍ çÈÜ¶ êÅÃ¶ ÇÜò¶º À°êð çÇÃÁÅ ÜÅ
Ú¹¼ÕÅ ÔË ÇÕ ÛåzÆ ðÅÜ¶ ÃÔÃÌìÅÔÈ é¶ ÁÅêä¶ Ã»ãÈ Üîç×éÆ ìÌÅÔîä
Õ¯ñ¯º ÕÅîè¶é ×» Ö¯Ôä çÅ Üåé ÕÆåÅ Áå¶ éÅ Çîñä çÆ ÔÅñå
Çò¼Ú Üîç×éÆ ìÌÅÔîä ù îÅð Çç¼åÅÍ
êðÃðÅî ù Øð ê¹¼Ü Õ¶ ÁÅêäÆ îÅåÅ å¯º ðÅÜ¶ ÃÔÃÌìÅÔÈ
òñ¯º Ü¯ Üîç×éÆ çÅ Ã»ãÈ òÆ ÃÆ, ÁÅêä¶ ÇêåÅ ç¶ Õåñ ìÅð¶ êåÅ
ÚÇñÁÅÍ êðÃðÅî é¶ ÁÅêäÆ îÅåÅ ù BA òÅð ÇåÔæó ÇòðñÅê
ÕðÇçÁ» ç¶Ö Õ¶ êÌä ÕÆåÅ ÃÆ ÇÕ À°Ô BA òÅðÆ ÃÅðÆ èðåÆ å¯º
ÛåzÆÁ» çÅ ÃîÈñ éÅÃ Õð¶×ÅÍ ÇÕÔÅ Ü»çÅ ÔË ÇÕ À°Ãé¶ ÁÅêä¶
Õ°ÔÅó¶ éÅñ èðåÆ ç¶ ÃÅð¶ ÛåzÆ îÅð Çç¼å¶Í
(9) Çòôù ÜÆ çÅ ÇÂÔ êðÃðÅî ÁòåÅð ìÔ¹å ´¯èÆ ç¶
ðÈê Çò¼Ú ÔÆ ÇÚÇåzÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ À°Ãé¶ ìçñ¶ çÆ íÅòéÅ éÅñ
ÛåÌÆÁ» ç¶ ÃîÈÔÕ Õåñ Õð Õ¶ À°Ôé» ù î¹ÕÅÇÂÁÅ ÃÆÍ ÇÂÃ
íz»åÆ ù Õ¯ÂÆ òÆ ê¹ðÅä Ü» ìÌÅÔîä ÇñÖÅðÆ çÈð éÔÆº Õð ÃÇÕÁÅ
ÇÕ ÃîÈñ éÅÃ Õð ç¶ä ÇêÛ¯º ÛåzÆ ìÅð–ìÅð Çøð ÇÕò¶º êËçÅ Ô¯ Ü»ç¶
ðÔ¶ ÔéÍ
(10) ÇÂÔ òÆ ìóÆ Çòâ¿ìéÅ ÔË ÇÕ êðÃðÅî å¶ ðÅîÚ¿çz
éÅî ç¶ Çòôù ç¶ ç¯ ÁòåÅð ÃîÕÅñÆ ÃéÍ ÒÒÇÂÕ¯ Ãî¶º Çòôù ÜÆ
ç¯ æÅò» å¶ ÇÕò¶º Üéî ñËä Çò¼Ú ÕÅîïÅì Ô¯Â¶ Ãé? ÓÓ – ÃîÞ Çò¼Ú
ÁÅ ÃÕä òÅñÆ ÚÆ÷ éÔÆºÍ
46
(9)
ìÌÔîÅ, ð¹çÌ, Ü¦èð, Çòôù1, Çòôù2
(10ò¶ º å¯ º 14ò¶ º ÁòåÅð åÕ)
10. ìÌ Ô îÅ ÁòåÅð (ê³ é Å 172)
ÇÂÃ ÚÅð îÈ¿Ô òÅñ¶ ìÌÔîÅ ç¶ ÁòåÅð ç¶ ò¶ðò¶ Çò¼Ú ÇÂÔ

çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ Üç ÕçÆ òÆ èðåÆ ªå¶ ò¶ç î¼å Çò¼Ú Ç×ðÅòà
ÁÅÂÆ åç¯º–åç¯º Çòôù ìÌ²ÔîÅ ðÈê Çò¼Ú ÁòåÅð ñËºçÅ ÇðÔÅ ÔË å¶
êÅê» ù õåî ÕðçÅ å¶ ò¶ç î¼å êÌÚÇñå ÕðçÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ìÌÔîÅ
ÁòåÅð ç¶ Á¼è¶ ê³é¶ ç¶ ÇìÁÅé Çò¼Ú ÇÂÔ òÆ ÕÇÔ Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË
ÇÕ ìÌ²Ôî¶ å¶ Çòôù Çò¼Ú Õ¯ÂÆ øðÕ éÔÆº ÃîÞäÅ ÚÅÔÆçÅÍ
11. ð¹ ç z (Çôò ÁòåÅð) (ê³ é Å 172 å¯ º 179)
Çòôù ÜÆ ç¶ ÇÂÃ Ç×ÁÅðò¶º ÁòåÅð ç¶ ò¶ðò¶ íÆ ìÔ¹å

ì¶ÕÅÇÂçÅ, ì¶çÃå±ð¶ å¶ ì¶åðåÆì¶ (Anomalous) ÇÜÔ¶ Ôé Ü¯ ê³éÅ
172 å¯º 179 åÕ ç¶ 50 ì¿ç» Çò¼Ú ì¼è¶ Ô¯Â¶ ÔéÍ
ÇÂÃ Ç×ÁÅðò¶º Õ»â Çò¼Ú çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ñ¯Õ» òñ¯º
ï¯× î¼å ç¶ Çéïî Û¼â Çç¼å¶ ÜÅä ÕÅðé èðåÆ Óå¶ êÅê» çÅ íÅð
ò¼è Ç×ÁÅ Áå¶ èðåÆ ù ×» çÅ ðÈê èÅð Õ¶ ÖÆð Ãî¹¿çð ÇòÖ¶
ê¹¼ÜäÅ ÇêÁÅ Í ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà, ÕÅñ é¶ Çòôù ÜÆ ù ÁÅêä¶ Õ¯ñ
ì¹ñÅ Õ¶ ð¹çz ç¶ ðÈê Çò¼Ú Ç×ÁÅðò» ÁòåÅð èÅðé ÕðÕ¶ ÕÅðòÅÂÆ
êÅÀ°ä çÆ ÁÅÇ×ÁÅ Çç¼åÆÍ Çôò é¶ Ü¼¹è ñó¶ Áå¶ Ã¹Á³ìð å¯º
êðìå–ê¼¹åðÆ, êÅðìåÆ êÌÅêå ÕÆåÆ ÃÆÍ Á³èÕ çËºå éÅñ Ü¼¹è
ÕÆåÅ Áå¶ Áé¶Õ» çËºå» çÅ Ôéé ÕÆåÅÍ Çôò é¶ ÕÅîç¶ò ù
÷ñÆñ ÕðÕ¶ ôðÆð–ÇòÔÈäÅ Õð Çç¼åÅ ÃÆÍ
Çåzê¹ð éÅî ç¶ ÇÂÕ Áñ½ÇÕÕ ÁÃæÅé ù îï å¶ Ô¯ð ðÅÖô»
é¶ ðñ Õ¶ åÅðÕ çËºå ç¶ Çå¿é ñóÇÕÁ» åðÕÅÕô, ÕîñÅÕô Áå¶
47
ÇòçÝ¹éîÅñÆ ñÂÆ ÇÃðÇÜÁÅ ÃÆÍ Çåzê¹ð Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ò¼âÅ çËºå Çåzêð
Ô¯ÇÂÁÅ ÇÜÃé¶ Ú½ç» ñ¯Õ» ù ÇÜ¼å ÇñÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ À°Ãù Õ¶òñ
À°Ô ÇòÁÕåÆ îÅð ÃÕçÅ ÃÆ Ü¯ Õ¶òñ ÇÂ¼Õ åÆð îÅåð éÅñ Çå¿é»
ÔÆ ê¹ð» ù Çò¿é· ÃÕ¶Í Çôò é¶ Çå¿é¯º ê¹ð å¶ ø¶ð À°Ã Õðó¶ çËºå ù òÆ
Çò¿é· Çç¼åÅÍ ÁÅÃîÅé å¯º ç¶ò» é¶ ë¹¼ñ» çÆ òðÖÅ ÕÆåÆÍ
ÕÂÆ ÃÅñ» ÇêÛ¯º ÕôÝê ç¶ ê¹å¼ð Á³èÕ çËºå é¶ Ü¯ ÇÂ¼Õ
Ô÷Åð ÇÃð» Áå¶ ç¯ ç¯ Ô÷Åð í¹ÜÅò» å¶ é¶åð» òÅñÅ ÃÆ, À°á Õ¶
À±èî îÚÅÇÂÁÅÍ Çôò ÜÆ ÁÅêä¶ ì¼ñç å¶ ìËá¶ Áå¶ À¹Ôé» é¶
ÁÅêä¶ ÇåÌÃÈñ éÅñ À°Ã À¹¼å¶ ÕÇÔðÆ ÔîñÅ Õð ÇçåÅÍ îÔ» ÇíÁÅéÕ
å¶ éÅ ÃîÞ ÃÇÕÁÅ ÜÅä òÅñÅ Ü¿× ç¶ò» å¶ çËºå» ÇòÚ Ô¯ÇÂÁÅÍ
çÅéò ÃËéÅ îÅðÆ ×ÂÆ å¶ Çøð Á³èÕ å¶ Çôò Çò¼Ú çÉ¿çÉ Ü¹¼è ô¹ðÈ
Ô¯ÇÂÁÅÍ ÇíÁÅéÕ Ü¿× ÇêÛ¯º Çôò é¶ ÇåzÃÈñ éÅñ Á³èÕ çÅ ÇÃð
ò¼ã Çç¼åÅÍ
ð¹çz é¶ Çôò çÅ Ô¯ð ÇíÁÅéÕ ðÈê èÅÇðÁÅÍ ìÔ¹å ÔÆ ì¶–
Ô¼ç ×ðîÆ êËçÅ Ô¯ÂÆÍ Ü×å ç¶ ÜÆò Ãóé îðé ñ×¶Í ð¹çz é¶
ÁÅêä¶ ÔÇæÁÅð å¶ ´¯è Ãî¹¿çð Çò¼Ú Ã¹à Çç¼å¶Í Çôò ÜÆ çÅ À°Ô
´¯è Ü¦èð çËºå çÅ ðÈê èÅð Ç×ÁÅÍ ÇÂÃ ìñòÅé çËºå é¶ Õ°ì¶ð ç¶
Ö÷Åé¶ ù «à ÇñÁÅ, ìÌÔî¶ çÆÁ» ÚÆÕ» ÕãòÅ Çç¼åÆÁ», ÇÂ¿çz ç¶
ÇÃð å¶ Þ¹ñä òÅñÅ Ûåz Ö¯Ô Õ¶ ÁÅêä¶ ÇÃð Óå¶ Õð ÇñÁÅÍ À°Ãé¶
ÃÈðÜ Ú¿é· Ãî¶å é½º ç¶ é½º ×ÌÇÔ ÁÅêä¶ Õì÷¶ Çò¼Ú ñË ñÂ¶Í Ãí
ç¶òå¶ ì¶–ÔÅñ Ô¯ Õ¶ ÕËñÅô êðìå å¶ Çôò ÜÆ çÆ êÈÜÅ Áå¶ êÌÅðæéÅ
ñÂÆ ê¹¼Ü¶Í
ÇÂÃ Õ»â Çò¼Ú ôÝÅî é¶ çÕô êÌÜÅêåÆ éÅî ç¶ ÇÂ¼Õ ò¼èÆÁÅ
ðÅÜ¶ çÅ Ô¯äÅ òÆ ÇñÇÖÁÅ ÔË ÇÜÃ ç¶ Øð çÃ Ô÷Åð Õ¿ÇéÁÅò»
êËçÅ Ô¯ÂÆÁ» ç¼ÃÆÁ» ×ÂÆÁ» ÔéÍ çÕô é¶ Ã¹Á³ìð ðÇÚÁÅ ÇÜÃ
ðÅÔÆº ÕÇôÁê ù ÚÅð Áå¶ Ú¿çzîÅ ù ÕÂÆ Õ¿ÇéÁÅò» Ô¼æ ñ×ÆÁ»Í
ÇÜÃ Õ¿ÇéÁ» ù Ü¯ ðÅÜÅ êÃ¿ç ÁÅÇÂÁÅ, ç¶ô Çòç¶ô Çò¼Ú¯º ÁÅÂ¶
À°Ã¶ ðÅÜ¶ éÅñ À°Ã é¶ Ã¿Ü¯× Õð ÇñÁÅÍ
(×ð¹ó ê¹ðÅä Áé°ÃÅð ç¼Õô ì²ÌÔîÅ ç¶ Ã¼Ü¶ Á³×Èá¶ Çò¼Ú¯º
ÇéÕÇñÁÅ ÃÆ å¶ Ö¼ì¶ Çò¼Ú¯º À°Ã çÆ ÇÂÃåzÆ êËçÅ Ô¯ÂÆ ÃÆÍ íÅ×òå
Áé°ÃÅð ç¼Õô ìÌÔîÅ çÅ îÅéÃ ê¹¼åð ÔËÍ Çòôù ê¹ðÅä Áå¶ îÔ»
íÅðå Áé°ÃÅð ç¼Õô êÌÜÅêÇå êÌÚ¶åÅ çÅ ê¹¼åð ÃÆÍ ÇÂÔé» ê¹ðÅä»
48
Áé°ÃÅð èðîðÅÜ ù 10, ÕÇôÁê ù 13, Ú¿çzîÅ ù 17 å¶ Ç²ôò ù
ÇÂ¼Õ ÃåÆ ÇîñÆ ÃÆÍ ÃåÆ Ü» Ç×ÇðÜÅ ù ð¹çz ÇòÁÅÔ Õ¶ Øð ñË
ÁÅÇÂÁÅ êð ÇÂ¼æ¶ Ô¯ð ê³×Å êË Ç×ÁÅÍ ç¼Õ²ô é¶ Ô¯ð èÆÁ» å¶
ÜòÅÂÆÁ» ù ÇéúåÅ Çç¼åÅ êð Ç×ÇðÜÅ å¶ ð¹çz ù éÅ ì¹ñÅÇÂÁÅÍ
éÅðç é¶ Ç×ÇðÜÅ ù À°Ãç¶ ÇêåÅ Çòð¼¹è ÜÅ íóÕÅÇÂÁÅÍ ÁÅêäÆ
å¶ ÁÅêä¶ êåÆ ð¹çz çÆ ÔåÕ ù éÅ ÃÔÅðÇçÁ» Ç×ÇðÜÅ é¶ Ü¼× çÆ
Á×éÆ ç¶ Õ°¿â Çò¼Ú ÛÅñ îÅð Õ¶ ÁÅåî–Ô¼ÇåÁÅ Õð ñÂÆÍ À¼°èð
éÅðç ð¹çz ù íóÕÅÀ°ä ç¶ ÇÂðÅç¶ éÅñ ð¹çz ù ÇÂÃ ç¹ðØàéÅ ìÅð¶
òÆ çÃ ÁÅÇÂÁÅÍ ð¹çz é¶ Üç ÁÅêäÆ êåéÆ çÆ ÃóÆ ñÅô ç¶ÖÆ å»
À°Ã é¶ ´¯è ÇòÚ ÁÅ Õ¶ îÔ» ÇíÁÅéÕ êÌñË îÚÅ Çç¼åÆ å¶ Ãí ðÅÜ¶
îÅð Çç¼å¶ å¶ Õ¶òñ ÇÂ¼ÕñÅ ç¼Õô ÔÆ ìÇÚÁÅ å¶ Á³å ÀÃ çÅ ÃÆÃ
òÆ ÇåÌÃÈñ éÅñ ñÅÔ Çç¼åÅ Ç×ÁÅÍ
ìÚ¶ Ô¯Â¶ Ãí ÜÆò å¶ ðÅÜ¶ ×¼ñ Çò¼Ú ê¬ êÅ Õ¶ ð¹çz êÅÃ
ê¹Ü¶ å¶ À°ÃçÆ Ö¹ôÅîç ÕðÇçÁ» ÕÇÔä ñ×¶ ÇÕ ÁÃÆº ÁÅê ç¶ åê
å¶Ü ù êÇÔñ» êÛÅä éÔÆº ÃÆ ÃÕ¶Í Ô¹ä ÃÅâ¶ å¶ å°ÃÆº ÇÕðêÅ Õð
ÇçúÍ ð¹çz ÇÂÔ Ã¹ä Õ¶ ÇÕðêÅ ç¶ Øð Çò¼Ú ÁÅ Ç×ÁÅ å¶ À°Ãé¶
ç¼Õô êÌÜÅêÇå ç¶ ÇÃð å¶ ìÕð¶ çÅ ÇÃð Çøà Õð Çç¼åÅÍ Çôò éÅð–
ÔÆä Ô¯ ÜÅä ÕÅðé ÇÖ¼Þ ÇÖ¼Þ Õ¶ ìÔ¹å ç¹ÖÆ Ô¯Â¶ Áå¶ ´¯è–òÃ Ô¯ Õ¶
À°Ôé» é¶ ÕÅî ù ÃÅó Õ¶ ÃðÆð–ÔÆä Õð ÇçåÅÍ
12. Ü¦èð ÁòåÅð (ê³ é Å 179 å¯ º 181)
Çòôù ç¶ ÇÂÃ ìÅð·ò¶º ÁòåÅð çÆ ÇÂÔ ì¶–ÇÃðêËð ×ÅæÅ

ôÝÅî ÕòÆ é¶ 28 ì¿ç» Çò¼Ú î¹ÕÅÂÆ ÔËÍ ð¹çz çÆ ÇÂÃåzÆ Ãó· îðé
À°êð¿å ÕËñÅô êðìå å¶ ÜÅ À°åðÆ Áå¶ ìÚêéÅ Öåî Ô¯ä å¶
ÜòÅé Ô¯ ÜÅä ê¹ð ÁÅêä¶ êåÆ éÅñ ÇÂ¼Õ–ÇîÕ Ô¯ä ñ×ÆÍ ð¹çz é¶
À°Ã ù ÇòÁÅÔ Õ¶ ÁÅêä¶ Øð ñË Á»çÅÍ
À°èð çÈÜ¶ êÅÃ¶ Çòôù å¶ À°Ã çÆ ÇÂÃåzÆ Çò¼Ú Õ°¼Þ Ô¯ð
íÅäÅ òÅêð Ç×ÁÅÍ À°ÃçÆ ÇÂÃåzÆ é¶ òËº×ä» çÆ Ãì÷Æ êÕÅÂÆÍ
Çòôù å¯º êÇÔñ» À°æ¶ éÅðç ÁÅ èîÇÕÁÅÍ í¹¼Ö ñ×Æ Ô¯ä ÕÅðä
éÅðç é¶ À°Ã å¯º ÇÂÔ Ãì÷Æ î³× ñÂÆÍ ÇÂÃ Ãì÷Æ ù À°Ô Çòôù
å¯º êÇÔñ» éÅðç ù ç¶ä ñÂÆ ÇåÁÅð é Ô¯ÂÆ ÇÜÃ ÕÅðé À°Ô éÅðç
49
ç¶ ÃðÅê çÆ ÁÇèÕÅðÆ ìäÆÍ À°Ã é¶ À°Ã ù ÃðÅê Çç¼åÅ ÇÕ À°Ô
çÈÜÅ ÃðÆð èÅð Õ¶ Ü¦èð çËºå ç¶ Øð òÃ¶Í Üç Çòôù ÜÆ Øð
ê¹¼Ü¶ å» ÃÌÅê ìÅð¶ ÜÅä Õ¶ ìÔ¹å ç¹ÖÆ Ô¯Â¶Í À°Ôé» é¶ ÁÅêäÆ
ÇÂÃåzÆ çÆ ÛÅÇÂÁÅ å¯º éÕñÆ Çì¿çzÅ Ü¦èð çËºå çÆ ÇÂÃåzÆ ÃÅÜ
ñËä çÆ ï¯ÜéÅ ìäÅÂÆ ÇÜÃé¶ èÈîÌÕ¶ô éÅî ç¶ çËºå ç¶ Øð Üéî
ÇñÁÅ å¶ Ü¦èð çËºå çÆ êåéÆ ìäÆ êð À°æ¶ òÆ Üñ Çò¼Ú Õîñ
çÆ åð·» Çéðñ¶ê å¶ êÇò¼åð ðÔÆÍ
Ü¦èð çËºå ù Üç ð¹çz çÆ éÅð çÆ õÈìÃÈðåÆ ìÅð¶ êåÅ
ÚÇñÁÅ å» À°Ã À°å¶ î¯ÇÔå Ô¯ Õ¶ ð¹çz (Çôò ÜÆ) ù é¯ÇàÃ ç¶ ÇçåÅ:–
ÕË Çôò éÅð ôÆº×Åð ÕË îî Ç×Ì Ô ç¶ Ô ¹ êáÅÇÂÍ

éÅåð ôÈ ñ Ã¿ í Åñ ÕË Ã¿ × ñðÔ¹ î¹ ð ÁÅÇÂÍ
(Ú½ìÆÃ ÁòåÅð ê³éÅ 179)
ÒÒî»×Æ éÅð é çÆéÆ ð¹çzÅÓÓ çÆ ×ñ ìä ÜÅä å¶ Ü¦èð

çËºå Á½ÖÅ Ô¯ÇÂÁÅÍ À°Ãé¶ é¶ ÁÅêäÆ ÔÅæÆÁ», Ø¯ÇóÁ», ð¼æ» å¶
êËçñ ÃÈðÇîÁ» çÆÁ» ø½Ü» ñË Õ¶ ð¹çz å¶ ÔîñÅ Õð Çç¼åÅÍ ð¹çz çÆ
ì¶éåÆ À°µå¶ ÒÒÕÅñ ê¹ðÖÓÓ é¶ êÌÃ¿é Ô¯ Õ¶ À°Ã çÆ îçç Õðé ñÂÆ
Çòôù ù Üñ¿èð ç¶ ðÈê Çò¼Ú ìÅð·ò» ÁòåÅð èÅðé ÕðÕ¶ Üñ¿èð
çËºå çÅ Ãðì–éÅô Õðé çÆ ÔçÅÇÂå Çç¼åÆÍ
Ü¦èð çËºå å¶ ð¹çz çÅ ÇíÁÅéÕ Ü¿× ÇÛó Ç×ÁÅÍ éÅñ
ÔÆ Çòôù ç¶ 12 ò¶º ÁòåÅð Üñ³èð é¶ òÆ Üñ¿èð çËºå ù îÅðé
çÆ ï¯ÜéÅ ô¹ðÈ Õð Çç¼åÆÍ çËºå çÆ ì¶ô¹îÅð ÃËéÅ îÅðÆ ÜÅä ñ×ÆÍ
ç¯Ô» Çèð» å¯º åÆð» çÆ ìðÖÅ Ô¯ä ñ×ÆÍ èðåÆ å¶ ÁÅÕÅô ç¶
çðÇîÁÅé åÆð ÔÆ åÆð Úñä ñ×¶Í ðä ç¶ Ççzô ù ç¶Ö Õ¶ ÔðÆ é¶
çËºå çñ Çò¼Ú ÛÅñ îÅð Õ¶ ÇíÁÅéÕ ÔîñÅ ÕÆåÅÍ ÇåzÃÈñ ç¶
âðÅÀ°ä¶ Ôîñ¶ éÅñ ç¶ò çÅéò Ãí âð Õ¶ Õ¿ìä ñ×¶Í
ÕÅñ ê¹ðÖ çÆ ÁÅÇ×ÁÅ Ô¯ä å¶ Çòôù é¶ Ü¦èð ç¶ ðÈê
Çò¼Ú ÁòåÅð ÇñÁÅ ÃÆÍ À°Ô Ü¦èð çËºå çÆ åð·» ÃÜ èÜ Ç×ÁÅ
å¶ ÇìÌ¿çÅ Õ¯ñ ÜÅ ê¹¼ÜÅÍ À°Ã é¶ À°Ã¶ ðÈê Çò¼Ú ÇìÌ¿çÅ çÅ Ãå í¿×
Õð Çç¼åÅÍ ÇìÌ¿çÅ ù òð ÃÆ ÇÕ À°ÃçÅ êåÆ Ü¦èð Ü¿× Çò¼Ú
Õ¶òñ åç ÔÆ ÔÅð¶×Å Üç Õ¯ÂÆ ÇìÌ¿çÅ çÅ Ãå í¿× Õð ñÂ¶×ÅÍ
50
Ü¦èð çËºå ù ÃðÆð ÇåÁÅ×äÅ ÇêÁÅ å¶ ÇìÌ¿çÅ Çòôù çÆ éÅð ìä
×ÂÆ ÃÆÍ í×òÅé çÆ ÇÂÃ ï¯ÜéÅ ÇìéÅ Ü¦èð çËºå îðéÅ ÔÆ
éÔÆº ÃÆÍ Çòôù é¶ ÇÂÃ¶ ÕÅðé Ü¦èð çÅ ÁòåÅð èÅðé ÕÆåÅ
ÃÆÍ ÇìÌ ¿ ç Å çÅ ÃÇå ÕÆ í¿ × Ô¯ Ç ÂÁÅ, Ü¦èð çË º å çÆ ÃÅðÆ
ÃË é Å ÔÆ îÅðÆ ÕàÆ ×ÂÆÍ Ü¦èð çË º å çÅ Ô¿ Õ Åð ÚÈ ð Ô¯ ð
Ç×ÁÅÍ å¶Ü–ÔÆä Ô¯ä ê¹ð òÆ À°Ãé¶ Ü¹¼è ÜÅðÆ ðÇÖÁÅÍ êð À°Ã
ç¶ Ãí ÃÅæÆ í¼Ü ×Â¶Í Ô¹ä ç¯Ô» Çò¼Ú Ü¹¼è Ô¯ÇÂÁÅÍ À°æ¶ åÆÃðÅ
Õ¯ÂÆ òÆ éÔÆº ÃÆÍ ÇÕåé¶ îÔÆÇéÁ» åÕ ÇÂÔ Ü¹¼è Ô¹¿çÅ ÇðÔÅÍ
Ü¦èð Çôò À°å¶ ´¯èòÅé Ô¯ÇÂÁÅÍ Çôò (ð¹çz) é¶ ôÕåÆ çÅ
ÇèÁÅé èÅÇðÁÅÍ ôÕåÆ é¶ ÇÕðêÅ ÕÆåÆ Áå¶ ð¹ ç z ìÔ¹ å
ìñòÅé Ô¯ Ç×ÁÅ, å¶ Ü¹¼è ñÂÆ Áó ìËáÅÍ À°èð Çòôù é¶
À°ÃçÆ éÅð çÅ ÃÇå í¿× ÕÆåÅ Áå¶ ð¹çz ÇÂèð ç¶òÆ òñ¯º Çç¼å¶ ×Â¶
å¶Ü éÅñ åê Ç×ÁÅÍ Çòôù ÜÆ é¶ ÒÒå» å¶ Ô¯å êÇòåz ÃðÆðÅ ÜÃ
éÅÂ¶ Üñ ×¿× ×ÔÆðÅÍ ÓÓ ÇÂæ¶ ÕòÆ Áé°ÃÅð À°Ã é¶ æ¯ó¶ Çò¼Ú ÔÆ
ÁèÈð¶ ðÈê Á³çð ×¼ñ î¹ÕÅÂÆ ÔË :–
åÅ å¶ ÕæÅ æ¯ ð ÔÆ íÅÃÆÍ
ÇéðÖ íÈ Ç ñ ÕÇì Õð¯ é ÔÅÃÆÍÍ2¨ (ê³ é Å 181)
êçî ê¹ðÅä î¹åÅÇìÕ Ü¦èð çËºå Çôò çÆ ´¯è Á×éÆ

êÌ×à Õðé Ãî¶º Ãî¹¿çð Çò¼Ú êËçÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ ò¼âÅ Ô¯ Õ¶ À°Ã é¶
ìÔ¹å ç¶òÇåÁ» ù îÅÇðÁÅ å¶ ÇÂ¿çz ñ¯Õ åÕ ù ÇÜ¼ÇåÁÅÍ ÇÂ¿çz çÆ
îçç ñÂÆ Çôò òÆ ÁÅ Ç×ÁÅ ÃÆÍ
Ü¦èð çËºå çÆ ÇÂÃåzÆ ÇìÌ¿çÅ êåÆ çÆ ÇÜ¼å ñÂÆ ìÌÔî¶ çÆ
êÈÜÅ Õðé ìËáÆÍ Çòôù ÜÆ é¶ è¯Ö¶ éÅñ Ü¦èð çËºå çÅ ðÈê èÅð
Õ¶ Ãå í¿× ÕÆåÅ ÃÆ ÇÕÀ°ºÇÕ À°Ã ìÅð¶ ÇÂÔ ÃÌÅê ÃÆ ÇÕ À°Ã çÅ Ãå
í¿× Ô¯ä å¶ ÔÆ À°Ãç¶ êåÆ çÆ ÔÅð Ô¯Â¶×Æ å¶ À°Ô îÅÇðÁÅ ÜÅÂ¶×ÅÍ
ÇÂÃ ê¹ðÅä Çò¼Ú ÇìÌ¿çÅ òñ¯º êåÆ éÅñ ÃåÆ Ô¯ ÜÅäÅ ÔÆ ÇñÇÖÁÅ ÔË
Í
13. Çòôù 1 ÁòåÅð (ê³ é Å 181 å¯ º 182)
51
ÁÅî å¯ð å¶ Çòôù ÜÆ òñ¯º ÔÆ Ú½òÆ Ü» çÃ ÁòåÅð ñË Õ¶
Ãî¶º Ãî¶º èðåÆ å¶ êÅê» çÅ íÅð Ô½ñÅ Õðé çÆ ×¼ñ ÔÆ ÁòåÅð
ÕæÅò» Çò¼Ú Áå¶ ê¹ðÅä» Çò¼Ú ÚñçÆ ÔË Áå¶ ñ×ê× ÁËÃÆ ÚðÚÅ
ÔÆ ÇÂÃ ÃÅÕåÆ ×Ì¿æ ìÇÚåz éÅàÕ ç¶ ÁòåÅð» ç¶ ò¶ðÇòÁ» Çò¼Ú
ÔË, êð ÚÈºÇÕ ÃÝÅî ÕòÆ ìÔ¹å ÔÆ Áñê–ì¹èÆ çÅ Ã¹ÁÅîÆ Áå¶
(highly confused) ÇòÁÕåÆ ÔË, ÇÂÃ ñÂÆ À°Ô ÇÕÃ¶ ÇÂÕ ×¼ñ Ü»
ÇÃè»å å¶ éÔÆº ÇàÕçÅ Áå¶ Ãî¶º Ãî¶º êñàÅ îÅð Õ¶ ÁÅêÅ–Çòð¯èÆ
×¼ñ» Õð Ü»çÅ ÔË ÇÜÔé» å¯º À°Ãç¶ îÈñÕ ( basic) ÇòÚÅð òÆ
À°Øó ÁÅÀ°ºç¶ ÔéÍ Ú½òÆ ÁòåÅð» òÅñÆ ðÚéÅ Çò¼Ú À°Ãé¶
17 òÅðÆ î³×ñ ç¶ å½ð å¶ ÒÒÃÌÆ í×À°åÆ ÜÆ ÃÔÅÇÂÓÓ ÇñÖ
Õ¶ Áå¶ 3–4 òÅð ç¶òÆ ÜÈ ÕÆ À°ÃåÇå ç¶ ÕÂÆ ì¿ç ÇñÖ Õ¶
ÁÅêä¶ ÁÅê ù ç¶ ò Æ í×å Ãê¼ ô à Õð Çç¼ å Å ÔË Í ÇÂÃ å¯ º
ÇÂñÅòÅ À°ÃçÆ ðÚéÅ Çò¼Ú ÁÕÅñ ê¹ðÖ êðî¶ôð çÆ Ü×·Å æ» æ»
å¶ ÒÒ ÕÅñ ê¹ðÖ ÓÓ ÒÒÕÅñÓÓ ÒÒîÔ»ÕÅñÓÓ çÅ Ç÷¼Õð ìóÆ Çô¼çå
éÅñ ÕÆåÅ Ü»çÅ ÔË Áå¶ À°Ã ç¶ ÃðÈê ÇéðÈêä Ãî¶º À°Ã ù ÕÂÆ
òÅð ×¹ðîÇå òñ¯º çðÃÅÂ¶ ÇéðÅÕÅð å¶ ÃÇå ÃçÆòÆ êðî¶ôð ç¶
é¶ó¶ å¶ó¶ ñË Õ¶ ÖóÅ Õðé çÅ Õ°Üåé ÕÆåÅ Ü»çÅ ÔË; íÅò¶º ìÔ¹åÆ
æÅÂÆº ÇÂÔ ÃÅÕåîåÆÁÅ ÕòÆ ÇÂÃ ù ÁÅêä¶ ÇÂ¼ôà ç¶ò ç¶ å½ð å¶
êÈð¶ ÇíÁÅéÕ å¶ ÃÅÕÅð ðÈê Çò¼Ú ÇÚåðçÅ ÔË Ü¯ ªÞ ÇéðÅ ÕÅñêÇéÕ
ÃðÈê ÔÆ Ô¹¿çÅ ÔËÍ
ÇÂæ¶ å¶ð·ò¶º ÁòåÅð ç¶ ÁÅð¿í Çò¼Ú òÆ ÒÒÇòÕñ Ô¯å° èðé
Üì íÅðÅ – ÕÅñ ê¹ðÖ êÇÔ Õðå ê¹ÕÅðÅÓÓÍ Ãí ç¶ò» çÆ Á³ô (?)
ñË Õ¶ Çòôù ÜÆ é¶ å¶ð·ò» ÁòåÅð Çòôù ðÈê Çò¼Ú ñË ÇñÁÅ, ÕÇÔ
Õ¶ ì¶ Ô¼ç ÔÅÃ¯–ÔÆäÆ (ludicrous) å¶ îÈðÖåÅ íðÆ ÇòÚÅð ê¶ô ÕÆåÆ
ÔË Í Çøð Áá–é½ ê³ × åÆÁ» Çò¼ Ú ÔÆ ÇÂÃ ÁòåÅð çÅ Õ¯ Â Æ
ò¶ðòÅ ç¶ä å¯º ÇìéÅ ÔÆ ÒÒÁÅé Ôðå ÇêÌæòÆ Õ¯ íÅðÅ ÓÓ Áå¶
ÒÒíÈÇî íÅð ÔÇð Ã¹ðê¹ð ÜÅÂÆ ÓÓ ÕÇÔ Õ¶ ÇÂÃ çÅ ÇÃÁÅêÅ ÔÆ
î¹ Õ Å Çç¼ å Å ÔË Í
14. Çòôù 2 ÁòåÅð (ÇìéÅ éÅî ç¶ ) (ê³ é Å 182)
ÃÅÕå ÕòÆ ÃÝÅî Ú½òÆ ÁòåÅð» ç¶ ò¶ðò¶ Çç¿ÇçÁ» ÁÅêä¶

52
í¿×, ÁøÆî ÁÅÇç éÇôÁ» ç¶ êÌíÅò ÕÅðé ÇÂæ¶ Ú½çò¶º ÁòåÅð å¶
ÁÅ Õ¶ ÇçîÅöÆ å¯ð å¶ ìÔ¹å ÔÆ ÇÔñ Ç×ÁÅ êÌåÆå Ô¹¿çÅ ÔËÍ Çòôù
ç¶ ÇÂÃ Ú½çò¶º ÁòåÅð ç¶ ò¶ðò¶ å¶ Õðåì ÇÂÃ ÕòÆ é¶ ÕÆ ç¶ä¶
Ôé, ÇÂÔ ÁÅêäÆ ÇÂÃ çÃ–ìÅð» ê³×åÆÁ» Çò¼Ú î¹ÕÅÂÆ ðÚéÅ
ÇòÚ ÇÃðñ¶Ö Áå¶ Á³ÇåÕÅ Çò¼Ú òÆ Çòôù ÁòåÅð çÅ éÅî éÔÆº
ç¶ ÃÇÕÁÅÍ ïíñÆÁ» îÅðÇçÁ» À°Ô Õ°¼Þ ê³×åÆÁ» ÷ðÈð ÁËÃÆÁ»
ÇñÖ Ç×ÁÅ ÔË ÇÜÔé» ù êó· Ã¹ä Õ¶ Õ°¼Þ ÇÃ¼Ö ×¹îðÅÔ Ô¯ Õ¶ ÇÂÃ
ðÚéÅ ù ÇÂ¼Õ ÇÃÖ ÇòÚÅðèÅðÅ òÅñ¶ ÕòÆ çÆ ðÚéÅ î³éä çÅ
í¹ñ¶ÖÅ ÖÅ ÃÕç¶ ÔéÍ
Çòôù ÜÆ èðåÆ å¶ êÅê» çÅ íÅð Ôðé ñÂÆ ÁòåÅð ñË ñË
Õ¶ ÖÆð Ãî¹¿çð Çò¼Ú æÕ¶ à¹à¶ Ô¯Â¶ Ã¼ê çÆ Û» Ô¶á ¦î¶ êÂ¶ ÃéÍ
Çòôù ÜÆ é¶ ÇÂÔ ÁòåÅð îè¹ å¶ ÕÆàí éÅî ç¶ çË º å» ç¶
À°êçzò» å¯º ç¶ò» ù ìÚÅÀ°ä ñÂÆ ÔÆ èÅðé ÕÆåÅ ÃÆ Áå¶
îè¹ ÕÆàí ù îÅðé ñÂÆ 5000 ÃÅñ åÕ çÅ ¦ìÅ Ãî» ÇÂÃ
ÁòåÅð çÅ ñ× Ç×ÁÅ ÃÆÍ À°ºÞ ÇÂÔé» ç¯é» çËºå» çÅ Üéî
Çòôù ÜÆ ç¶ Õ¿é» Çò¼Ú¯º ÇéÕñÆ îËñ å¯º òÆ Ô¯ÇÂÁÅ ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ
ÔË å¶ Çéðîå Ô¹¿ÇçÁ» ÔÆ ÃÈðÜ å¶ Ú¿é· çÆ åð·» ð¯ôéÆ ç¶ä ñ× ×Â¶
ÃéÍ ê¹ðÅä» Çò¼Ú¯º Ü» ÇÂÃ¶ ÃÅÕå îåÆ ê¹ÃåÕ ìÇÚåz
éÅàÕ ç¶ Ô¯ð ÁÇèÁÅò» ù òÅÚÆÂ¶ å» ÇÂÔ ç¯ò¶º çËºå Ú¿âÆ
ç¶ ò Æ é¶ îÅð¶ Ãé, Çòôù é¶ éÔÆºÍ ÇÂÔ ÕÔÅäÆ îÅðÕ¿ â ¶ ï
Çò¼ Ú òÆ Çç¼ å Æ Ô¯ Â Æ ÔË Í
(1) ìÇÚåz éÅàÕ ç¶ Ú½òÆ ÁòåÅð» Çò¼Ú¯º Çòôù ç¶ çÃò¶º

ÁòåÅð ù ê³éÅ é§ìð 172 ç¶ Á¼è¶ Õ° Ãø¶ Çò¼Ú ìó¶ ÁÜÆì åðÆÕ¶
éÅñ Á³ÇÕå ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇÂ¼Õ êÅÃ¶ å» Çòôù å¶ ìÌÔîÅ ç¯é¯º
ÔÆ åzË–îÈðåÆ (Trinity) ç¶ îËºìð Ôé å¶ çÈÜ¶ êÅÃ¶ Çòôù ÜÆ çÃò¶º
ÁòåÅð ç¶ å½ð å¶ ìÌÔî¶ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ê¶ô ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ ÔéÍ ôÝÅî
ÜËÃ¶ Çéðì¹è Ü» Áñê–ì¼¹è ÇñÖÅðÆ êÅÃ¯º ÁËÃ¶ ÁÅêÅ–Çòð¯è (para-
doxes) ðÇÔ ÜÅä¶ Ã¹íÅòÕ ÔéÍ
(2) çñÆñ çÆ ç¹ é ÆÁ» Çò¼ Ú ÇÂÔ ÇòÚÅð ìÔ¹ å ÔÆ
53
ÕÅñêÇéÕ å¶ éÅ ÃîÞ ÁÅÀ°ä òÅñÅ ÔË ÇÕ åzËîÈðåÆ (Trinity) çÅ
ÇÂ¼Õ ç¶òåÅ çÈÜ¶ ç¶òå¶ çÅ ÁòåÅð ÇÕò¶º èÅð ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÜò¶º
ÇêÛñ¶ Õ»â Çò¼Ú Çòôù ÜÆ é¶ ì¯×Ã å½ð å¶ ìÌÔîÅ ç¶ ðÈê Çò¼Ú
çÃò» ÁòåÅð èÅÇðÁÅ ÔË Çåò¶º ÔÆ ÇÂÃ Õ»â ÇòÚ Çòôù ÜÆ é¶
ð¹çÌ (Çôò) ç¶ ðÈê ÇòÚ 11 ò» ÁòåÅð À°Ã¶ ì¯×Ã å¶ ÃîÞ å¯º êð¶
ðÇÔä òÅñ¶ ã¿× éÅñ èÅðé ÕÆåÅ ÔËÍ
(3) ð¹çz é¶ Áé¶Õ» ÃÈðÇîÁ» å¶ ðÅÇÜÁ» ù ÕÅñ ê¹ðÖ çÅ
ÇèÁÅé èð Õ¶ À°Ã ç¶ ìñ éÅñ Ç÷¿çÅ Õð Çç¼åÅ ÃÆÍ ðÅÜ¶ çÆÁ»
Ô¯ð Õ°óÆÁ» å¶ ÜòÅÂÆ å» À°Ã òñ¯º Ç÷¿çÅ Õð Çç¼å¶ ×Â¶ Ãé êð
ð¹çÌ ÁÅêäÆ êåéÆ ù Ç÷¿çÅ éÅ Õð ÃÇÕÁÅÍ ÇÂÔ ×¼ñ ÃÅèÅðé
ÃîÞ ç¶ Áé°Õ±ñ å» éÔÆº ìËáçÆÍ
(4) ð¹çz Áå¶ Ü¦èð ÁòåÅð ç¶ ò¶ðò¶ Áå¶ ØàéÅò»
ÁÃ¿íò Áð ÇéðÅèÅð ÇÕÃî çÆÁ» ÔéÍ ÇÂÔé» ç¶ ÕæÅéÕ Ãê¼ôà
ðÈê Çò¼Ú ÕÅñêÇéÕ Áå¶ ÁäÔ¯ä¶ ÔéÍ ê³Ü–ê³Ü Ô÷Åð ÃÅñ» ç¶
Ü¿× ÇÂÔé» ò¶ðÇòÁ» ù êÈðÆ åð·» ÞÈáÅ ÃÅìå Õðç¶ ÔéÍ
(5) ð¹çz ÁòåÅð ù ÁÇå çÅ ´¯èÆ, Ö¹¿çÕÆ, ÇÂÃåzÆ–êÌÃå
Áð õ¹ôÅîç–êÃ¿ç ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÇÚåÇðÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ Ü¦èð ÁòåÅð
Õ¶òñ è¯ÖÅ å¶ øð¶ì ÔÆ éÔÆº ÕðçÅ, Ü¦èð çËºå çÆ ÁÅÚðéôÆñ
ÇÂÃåzÆ çÅ è¯Ö¶ éÅñ ÃÇå í¿× ÕðçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁòåÅð èðî çÆ
Ã¿ÃæÅêéÅ çÆ æ» èðî–Çòð¯èÆ ÁÅÚðé ÁêéÅªç¶ Áå¶ êÌÚÅðç¶
êÌåÆå Ô¯ ðÔ¶ ÔéÍ
(6) 14ò¶º ÁòåÅð ìÅð¶ ÇñÖÆ åÆÜÆ ê³×åÆ å¯º êÌåÆå
Ô¹¿çÅ ÔË ÇÕ å¶ð·ò¶º çÆ åð·» Ú½çò» ÁòåÅð òÆ Çòôù ÜÆ çÅ
ÔÆ ÔËÍ
ÇÂÃ 10–12 ê³×åÆÁ» çÆ ðÚéÅ ç¶ Ú½æ¶ ì¿ç ÇòÚ ÕòÆ é¶
ÁÅêä¶ éÅî çÆ òÆ Ãê¼ôà Ø¯ôäÅ ÕÆåÆ ÔË Áå¶ êÇÔñ¶ ì¿ç Çò¼Ú ÔÆ
À°Ãé¶ ÇÂÃ ×¼ñ ù «ÕÅ Õ¶ éÔÆº ðÇÖÁÅ ÇÕ À°ÃçÅ ÇÂ¼ôà ìÌÔîÅ,
Çòôù, ÎÇôò, ÇÂ¿çz, Ú¿çz Ü» ÃÈðÜ ç¶òåÅ éÔÆº, ìñÇÕ
ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ ô à ÒÒÕÅñ ê¹ ð ÖÓÓ Ü» ÒÒîÔ»ÕÅñÓÓ ÔË , ïæÅ:–
ÕÅñ ê¹ ð Ö ÕÆ ç¶ Ô î¯ º , Õ¯ Ç àÕ Çìôé îÔ¶ ô Í

Õ¯ Ç à ÇÂ¿ ç z ìÌ Ô îÅ ÇÕå¶ , ðÇò ÃÇÃ Õ¯ Ç à Üñ¶ ô Í1¨
54
îè¹ ÕÆàí Õ¶ ìè éÇîå ÜÅ Ççé Ü×å° î¹ ð Åð¨
Ã¹ ÕÇì ÃÝÅî åÅ Õ¯ Õð¶ Ú½ ç Ãò¯ º ÁòåÅð¨4¨
(Ú½ìÆÃ ÁòåÅð) (ê³éÅ 182)
(10) ÁÇðÔ¿å, îé±, èé§åð,

ÃÈðÜ Áå¶ Ú¿çz ÁòåÅð
(15ò¶º å¯º 19ò» ÁòåÅð)
15. ÁÇðÔ¿ å ç¶ ò (ê³ é Å 182 – 184)
çËºå ÇÂ¼Õá¶ Ô¯ Õ¶ Ã¯Úä ñ¼×¶ ÇÕ Üç¯º–Üç¯º À°Ôé» çÆ åð¼ÕÆ

Ô¹¿çÆ ÔË å¶ åê–å¶Ü ò¼èçÅ ÔË, åç–åç Çòôù ÁòåÅð ñË Õ¶
À°Ôé» çÅ éÅÃ Áå¶ êåé ÕðçÅ ÔËÍ çËºå» ç¶ ×¹ðÈ é¶ ÁÅêäÆ ÁÕñ
îÈÜì çËºå» ù ðÅÂ¶ Çç¼åÆ ÇÕ å°ÃÆº òÆ ç¶ò» çÆ åð·» ì²ÌÅÔîä» ç¶
çÃ¶ Ü¼×–Ôòé Áå¶ Ô¯ð ìÌÅÔîäÆ Õðî–Õ»â ÕÇðÁÅ Õð¯Í
ÇÜª ÔÆ çËºå» òñ¯º ÇÂÔ ìÌÅÔîäÆ ðÅÔ ÁêéÅÀ°äÅ ô¹ðÈ
Ô¯ÇÂÁÅ, ç¶òå¶ ØìðÅÂ¶ å¶ Ã¯Úä ñ×¶ ÇÕ Ô¹ä çËºå èðåÆ å¶ ìÔ¹å
ÔÆ ÛÅ ÜÅä×¶ å¶ À°Ôé» çÅ ÜÅÔ¯–ÜñÅñ ò¼è ÜÅÂ¶×ÅÍ ç¶ò» çÆ
îçç Õðé ç¶ îé¯ðæ éÅñ ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà, ÕÅñ ê¹ðÖ é¶ Çòôù ù
ÃñÅÔ Çç¼åÆ ÇÕ À°Ô ÁÇðÔ¿å ç¶ò çÅ ÁòåÅð èÅð Õ¶ çËºå» çÅ
ÁÅ×È ìä ÜÅÂ¶ å¶ Ãí çËºå» ù ìÌ²ÅÔîäÆ î¼å ç¶ À¼°ñà ÚñÅ Õ¶
Õ°ðÅÔ¶ êÅ çÂ¶ ÇÜÃ éÅñ çËºå Õî÷¯ð Ô¯ ÜÅä×¶ å¶ À°Ôé» çÅ
÷òÅñ ÁÅ ÜÅÂ¶¶×ÅÍ
ÁÇðÔ¿å ç¶ò ÃÌÅò× ×¹ðÈ ç¶ å½ð å¶ çËºå» çÅ ÁÅ×È ìä
Ç×ÁÅÍ À°Ãé¶ çËºå» ç¶ Ô¼æ î¯Úé¶ ëóÅ Õ¶ À°Ôé» ù Õ¶Ã–ÔÆä Ô¯ä
çÆ ÇÃÇÖÁÅ Çç¼åÆÍ Çô¼ÖÅ–ÔÆä çËºå» ç¶ êó·¶ ×Â¶ î³åz å¶ ÕÆå¶ Ü¼×
ÇéÃëñ ÜÅä ñ×¶Í ÁÇðÔ¿å ç¶ò é¶ ÜÆò–ÇÔ¿ÃÅ Çòð¹¼è ÷¯ðçÅð
êÌÚÅð ÕÆåÅ ÇÜÃç¶ ëñ–ÃðÈê Ü¼×» Çò¼Ú ÜÅéòð» çÆ ìñÆ éÔÆº ÃÆ
Çç¼åÆ ÜÅ ÃÕçÆÍ åÆðæ ÇÂôéÅé» å¶ êÅäÆ éÅñ éÔÅÀ°ä Çòð¼¹è
êÌÚÅð Õðé éÅñ ÁêÇòåzåÅ ÔÆ ÁêÇòåzåÅ ëËñ ×ÂÆ ÇÜÃ ÕÅðé
55
ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ Ü¼× å¶ ðà¶¶ ÜÅ ðÔ¶ î³åÌ ëñ ç¶ä¯º Ôà ×Â¶Í
íÅ×òå ê¹ðÅä Çò¼Ú ÇÂÃ¶ ÁòåÅð ù ì½è ÁòåÅð ÕðÕ¶
ÇñÇÖÁÅ ÔË, ÇÜÃ ðÅÔÆº êåÅ ÚñçÅ ÔË ÇÕ ÇÂÃ ÁÅ×È é¶ çËºå» Çò¼Ú
ÇÂÔ êÌÚÅð ÕÆåÅ ÇÕ ÃÅø êÅäÆ éÔÆº òðåäÅ, Ü¼×» Çò¼Ú ìñÆ
éÔÆº ç¶äÆ Áå¶ ×¿ç¶–î³ç¶ Õêó¶ êÅÂÆ ðÖä¶ ÔéÍ ÇÂÃ Ãí ÕÅÃ¶
éÅñ çËºå» é¶ ÃÌÅò×» ç¶ î¼å ù î³éÇçÁ» ÁÅêäÆ åð¼ÕÆ çÅ ðÅÔ
ð¯Õ Õ¶ êåé Ü» Ç×ðÅòà ù ÜÅ ×ñ¶ ñ×ÅÇÂÁÅÍ
ÇÂÃ ÁòåÅð ìÅð¶ ÇñÖ¶ ì¿ç é§: 17 ÇòÚ ÇÂÔ çÇÃÁÅ
Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÁÇðÔ¿ å ç¶ ò é¶ 10000 ÃÅñ åÕ çË º å» Çò¼ Ú
À¼°ñà¶ î¼å çÅ êÌÚÅð ÜÅðÆ ð¼ÇÖÁÅ ÇÜÃ ÕÅðé çËºå ÁÅêäÆ
ÃÇåÁÅ Áå¶ åÅÕå ×òÅ ìËá¶Í ªÞ, ÇÂÔ å¼æ ÁÅêä¶ ÁÅê
Çò¼Ú ÇÂÇåÔÅÃ–Çòð¹¼è, êÈðÆ åð·» éÅ î³éä–ï¯× Áå¶ çñÆñ
å¯ º ì¹ ð Æ åð· » ÇòÔÈ ä Å ÔË Í
ð¼ì çÆ Ô¯ºç å¯º ÔÆ î¹éÕð Õðé òÅñÅ êÌÇÃ¼è ì¿ç ÇÂÃ¶
ÁòåÅð–ÕæÅ Çò¼Ú¯º Ô¶á» ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð ê¶ô ÕÆåÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË:–
Á³ é Á³ é å¯ º Ô¯ å ÜÝ¯ º ØÅÃ ØÅÃ å¶ Ô¯ Ç Â¨
åË Ã ¶ îé° Û îé° Û å¶ Áòð¹ é ÕðåÅ Õ¯ Ç Â¨14¨
( ê³éÅ 183)
16. îé± ðÅÜÅ ÁòåÅð (ê³ é Å 184)
Á¼á Õ° ì¿ç» òÅñ¶ Á¼è¶ Ãø¶ îÅåð Çò¼Ú Çòôù ÜÆ çÅ

Ã¯ñ·ò» ÁòåÅð îù ðÅÜ¶ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ê¶ô ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ Çòôù
é¶ ÁÇðÔ¿å ÁòåÅð èÅð Õ¶ Áå¶ çËºå» ù ÃÌÅò×Æ î¼å òñ ñ×Å Õ¶
10000 ÃÅñ åÕ Õî÷¯ð ÕÆåÅ ÃÆ êð ç¶ò» ìÅð¶ À°æ¶ ÁËÃÆ Õ¯ÂÆ
×¼ñ éÔÆº ÇñÖÆ ×ÂÆ ÃÆÍ
Ã¯ñ·ò¶º ÁÇèÁÅÇÂ Çò¼Ú Õ»àÅ ÔÆ ìçñ Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
ÇÂÔ î³é ÇñÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÇÕÁÅ çËºå å¶ ÇÕÁÅ ç¶òå¶ Ãí ñ¯ÕÅÂÆ
ÁÇðÔ¿å ç¶ò òñ¯º êÌÚÅð¶ ×Â¶ ÃÌÅò× î¼å ç¶ ð×¶ç¶ Çò¼Ú ÁÅ ×ÂÆ
ÃÆ Áå¶ Ãí é¶ ìÌÅÔîäÆ î¼å ç¶ Õðî–Õ»âÆ Çéïî» å¶ ðÔ¹–ðÆå» ù
Û¼â Õ¶ ìÌÅÔîäÆ èðî ç¶ À¼°ñà ÚñäÅ ô¹ðÈ Õð Çç¼åÅ ÃÆÍ ÇÂÃ Ãí
ÕÅÃ¶ ÕÅðé ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî ç¶ ÇÂ¼ôà ÕÅñ ê¹ðÖ é¶ Çòôù ÜÆ ù
Ô¹Õî Çç¼åÅ ÇÕ Ô¹ä À°Ô ðÅÜ¶ îé± ç¶ ðÈê Çò¼Ú Ã¯ñ·ò» ÁòåÅð ñË
56
ñËä Áå¶ îé± ÇÃÇîÌåÆ ðÚ Õ¶ À°Ãç¶ Çéïî» ù òÆ ÃõåÆ éÅñ Ãí
À°µå¶ ñÅ×È Õð ç¶äÍ Á×¯º å¯º Ü¯ òÆ ÜÆò ÇÂÃ ÇÃÇîÌåÆ ç¶ Çéïî»
Ü» ÕÅé±¿é» ù éÅ î³é¶, À°Ãù Ã÷Å Çç¼åÆ ÜÅÂ¶ å¶ ðÅÜ¶ òñ¯º À°Ãù
îÅð åÕ Çç¼åÅ ÜÅÂ¶Í ÇÂ¼Õ å» îé± ÇÃÇîÌåÆ ÇñÖÕ¶ ìÌÅÔîäÆ Çéïî
å¶ ðÔ¹–ðÆå» çÅ ÇéðéÅ Õð Çç¼åÅ Ç×ÁÅ Áå¶ çÈÜ¶, ÇÂÔé» ù Ãí
êðÜÅ ñÂÆ ñÅ÷îÆ ÕðÅð Çç¼åÅ Ç×ÁÅÍ Õ°¼Þ ñ¯Õ» é¶ îé± ÇÃÇîÌåÆ
ç¶ êÌÚÅð ÕÅðé å¶ Õ°¼Þ ñ¯Õ» é¶ ðÅÜ–ìñ ç¶ âð ÕÅðé ÃÌÅò×Æ î¼å
Û¼â Õ¶ îù ÇÃÇîÌåÆ ç¹ÁÅðÅ êÌÚÅÇðÁÅ ÜÅå–êÅå ç¶ ÇòåÕÇðÁ»
Áå¶ Õðî–Õ»â» òÅñÅ Áð ìÌÅÔîäÆ ðÔ¹–ðÆå» éÅñ ñ¼ÇçÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ
ÇÃÇîÌåÆ î¼å êÌòÅé Õð ÇñÁÅÍ
17. èé§ å ð òË ç ÁòåÅð (ê³ é Å 185)
Çòôù ÜÆ çÅ èé§åð òËç ÁòåÅð ìÔ¹å ÁÜÆì ÇÕÃî çÆ

ÚÆ÷ ê¶ô Ô¯ÂÆ ÔËÍ ÇÂÃ ÃÅÕåÆ ê¹ÃåÕ ç¶ ê¿éÅ é§ìð 185 Óå¶
Á³ÇÕå 6 ì¿ç» Çò¼Ú ÇÂÃçÅ ÁÅêä¶ ÇÕÃî çÅ ÇìúðÅ ç¶ Õ¶ ÕòÆ
ôÝÅî é¶ ÁÅêäÆ ÕÅÇò ÕñÅ çÅ Áå¶ ÁÅêä¶ òËç×ÆðÆ Õðé òÅñ¶
òËç ÁòåÅð ÜÆ çÅ êÈðÅ Ü¬Ã ÔÆ ÕãòÅ ÇñÁÅ ÔËÍ
ÕòÆ ôÝÅî î¹åÅÇìÕ ñ¯Õ» é¶ ìÔ¹å ÔÆ èéòÅé Ô¯ ÜÅä
ÕÅðé í»å–Ã¹í»å¶ Ã¹ÁÅçÆ êÕòÅé å¶ ÇòÁ³Üé ìÔ¹å îÅåðÅ
Çò¼Ú ÖÅä¶ ô¹ðÈ Õð Çç¼å¶ ÃéÍ
ëñ–ÃðÈê ñ¯ÕÆº ÁÅî ÔÆ ìÆîÅð ðÇÔä¶ ô¹ðÈ Ô¯ ×Â¶ ÃéÍ
ÁÜ ç¶ Ü¹× ç¶ Õ°çðåÆ ÇÂñÅÜ» ç¶ Ãðì–êÌî¹¼Ö ÇòçòÅé Áå¶
îÅÇÔð Áå¶ ÇéôÕÅî Ô¯ Õ¶ ñ¯Õ» çÆ Ã¶òÅ Õðé òÅñ¶, ÃÌÆ ÃòÅîÆéÅæé
ÜÆ Çç¼ñÆ òÅÇñÁ» çÅ, ÇÜÔé» ù ÇÕÃ¶ ÇòÁÕåÆ é¶ òÆ ÇêÛñ¶ Ã¼á
ÃÅñ» Çò¼Ú ÕçÆ ìÆîÅð éÔÆº ç¶ÇÖÁÅ, Ãêô¼à Õæé ÔË ÇÕ ìÔ¹å¶
Ã¹ÁÅçÆ ÖÅä¶ ÖÅä éÅñ Áå¶ Çò¼å¯º ò¼è ÖÅä éÅñ ìÆîÅðÆÁ» çÅ
êËçÅ Ô¯ ÜÅäÅ ÃçÅ ÔÆ Ã¹íÅòÕ ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÃÔåïÅìÆ ç¶ Çéïî í¿×
Õðé éÅñ ÃðÆð Çò¼Ú ìÆîÅðÆ ÁÅÀ°äÆ ÔÆ ÁÅÀ°äÆ Ô¹¿çÆ ÔËËÍ Üç
å¯º Ü×å ìÇäÁÅ ÔË åç å¯º ÇÃÔåïÅìÆ ç¶ Çéïî í¿× Õðé òÅñ¶
îé°¼Ö ìÆîÅð Ô¹¿ç¶ ÁÅÂ¶ Ôé Áå¶ ÇÂÔé» Çéïî» ù êÅñä òÅñ¶
å¿çð¹Ãå ÜÆòé ìÃð Õðç¶ ðÔ¶ ÔéÍ ÕÅî, ´¯è, ñ¯í, ÂÆðÖÅ,
îåÃð ÁÅÇçÕ ÇòÇôÁ» ÇòÕÅð» éÅñ ìÆîÅðÆÁ» çÅ òÅèÅ ÔÆ Ô¹¿çÅ
ÁÅÇÂÁÅ ÔËÍ
57
Üç ñ¯ÕÆº ìÆîÅð Ô¯ä ñ×¶ å» ìÆîÅðÆÁ» å¯º éÜÅå êÌÅêå
Õðé ÇÔå ÕÅñ ê¹ðÖ Õ¯ñ ì¶éåÆÁ» Õðé ñÂÆ ê¼¹Ü¶Í À°Ôé» çÆ
ì¶éåÆ Ã¹Îä Õ¶ ÃÅÕåÆ ÇÂô¼à, ÕÅñ ê¹ðÖ é¶ Çòôù ÜÆ ù èé§åð
òËç çÅ ÁòåÅð ñËä çÅ îôòðÅ Áå¶ Ô¹Õî Çç¼åÅÍ ÇÂæ¶ ôÝÅî
ÕòÆ ÇÂÔ éÔÆº ÃîÞÅ ÃÇÕÁÅ ÇÕ ñ¯Õ» é¶ ÕÅñ ê¹ðÖ Õ¯ñ ÇÂÔ
ì¶éåÆ Õç¯º ÕÆåÆ å¶ ÕÅñ ê¹ðÖ é¶ Çòôé Ú¿ç ù èé§åð òËç çÅ
ÁòåÅð ñËä çÅ Ô¹Õî Õç¯º Áå¶ ÇÕÔé» ÔÅñå» Çò¼Ú Çç¼åÅ ÃÆ?
18 ÃÈ ð Ü ÁòåÅð (ê³ é Å 185 å¯ º 187)
ôÝÅî ÕòÆ é¶ 27 ì¿ç» Çò¼Ú Çòôù ç¶ ÁáÅð·ò¶º ÁòåÅð

ÃÈðÜ ìÅð¶ ÕÅøÆ ÇòÃæÅð éÅñ ò¶ðòÅ Çç¼åÅ ÔËÍ ÇÂÔ ò¶ðòÅ ìÔ¹å
ÔÆ ÁÜÆì¯–×ðÆì Áå¶ ÁÃ¿íò Áð ì¶–çñÆñ¶ åå» éÅñ íÇðÁÅ
ÇêÁÅ ÔË Áå¶ Ô¼ç¯º ò¼è ÔÅÃ¯–ÔÆäÅ ÔËÍ
À°ÔÆ ê¹ðÅäÆ ðà ÇÕ ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà, ÕÅñ ê¹ðÖ çÆ ÁÅÇ×ÁÅ
éÅñ Çòôù é¶ ÃÈðÜ çÅ ÁòåÅð ÇñÁÅÍ ÃÈðÜ ç¶ ÇéÕñÇçÁ» ÔÆ
ñ¯ÕÆº èðî ç¶ éÅî À¼°å¶ Ãí êÌÕÅð ç¶ ìÌÅÔîäÆ Õðî–Õ»â êÈð¶
À°åôÅÔ éÅñ Õðé ñ× ×Â¶ ÃéÍ êð Õ°¼Þ ÁðÃ¶ ÇêÛ¯º Çøð À°ÔÆ
ê¹ðÅäÆ Ö¶â ô¹ðÈ Ô¯ ×ÂÆÍ çËºå» çÅ êÌåÅê ò¼èä ñ×Å Áå¶ ç¶òå¶
ÇêåÅ–ê¹ðÖÆ îðïÅçÅ Ü» ÁÅêäÆ ðØÈÕ° ñ ðÆå î¹åÅìÕ Çøð å¯º
ëÅâÆ ðÇÔä ñ× ×Â¶ Í
çÆðØ ìêìê¹ éÅî çÅ ÇÂ¼Õ ò¼âÅ çËºå ÁÅ×È êÌ×à Ô¯ÇÂÁÅ
ÇÜÃçÅ ÃðÆð ÇÂ¼Õ ×÷ ð¯÷ ò¼è Õ¶ ìÔ¹å ÔÆ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ìä ÇðÔÅ
ÃÆÍ ÃÈðÜ ç¶ ð¼æ ç¶ ðæòÅé òÆ À°Ã ù ç¶Ö Õ¶ Õ¿ìä ñ× Ü»ç¶ Ãé
å¶ ð¼æ ð¯Õä å¶ îÜìÈð Ô¯ Ü»ç¶ ÃéÍ Üç¯º çËºå» é¶ ÃÈðÜ çÅ ð¼æ
êÈðÆ åð·» ð¯Õ Çç¼åÅ å» ÃÈðÜ é¶ çËºå» éÅñ À°Ã¶ ÁÃ¿íò ÇÕÃî çÅ
ÇíÁÅéÕ Ü¿× ô¹ðÈ Õð Çç¼åÅ ÇÜÃ ÇÕÃî ç¶ Ü¿× ÕòÆ ôÝÅî é¶
ÃÅð¶ ÔÆ ÒÒìÇÚåz éÅàÕÓÓ Çò¼Ú ÁÅî õÅÃ ç¯Ô» ÔÆ ÔÅñå» Çò¼Ú
ìÔ¹åÅÇÂå Çò¼Ú ÇçÖÅÂ¶ ÔéÍ ÃÈðÜ é¶ ÁÅêä¶ Ô¼æ Çò¼Ú èé¼°Ö ìÅä
ñË Õ¶ ÁËÃÅ ìÅä ÚñÅÇÂÁÅ ÇÕ çËºå ø½Ü» ÔÅð ×ÂÆÁ» å¶ çËºå ÁÅ×È
òÆ îÅÇðÁÅ Ç×ÁÅÍ
ÇÂÔ ÁòåÅð–ÕæÅ Õðî–Õ»âÆ, ê¹ ð Åä îåÆÂ¶ ÃÅÕå
ìÌ²ÅÔîä» çÆ ÇñÖÆ Ô¯ÂÆ ÔË Ü¯ ÁÅÇç å¯º ÔÆ ñ¯Õ» ÇòÚ Ü¼×», Ôòé»,
Õðî–Õ»â», ôðÅè», ò¶ç–êÅá», î³åz–êÅá», íðî»–òÇÔî» Áð êÖ³â
58
ÜÅñ» çÅ êÌÚÅð ÕðéÅ ÚÅÔ¹¿ç¶ ðÔ¶ ÃéÍ
19. Ú¿çz ÁòåÅð (ê³ é Å 187 å¯ º 188)
ÃÈðÜ ÁòåÅð ç¶ ç½ð Çò¼Ú Çòôù ÜÆ é¶ ÕÅñ ê¹ðÖ çÆ

ÁÅÇ×ÁÅ ù î³é Õ¶ ìóÆ ÔÅÃ¯–ÔÆäÆ ÃÇæåÆ êËçÅ Õð ñÂÆ ÃÆ Áå¶
ÇÂÃ ù î¯óÅ ç¶ä ç¶ ÁÅô¶ éÅñ ÕÅñ ê¹ðÖ ç¶ Ô¹Õî éÅñ Çòôù ÜÆ
é¶ Ú¿çzîÅ çÅ ÁòåÅð ÇñÁÅÍ ôÝÅî ÕòÆ òñ¯º ÇñÇÖÁÅ Ç×ÁÅ
ÇÂÃ ÁòåÅð çÅ ÃÅðÅ ÇìúðÅ 15 ì¿ç» Çò¼Ú ÁÅ Ç×ÁÅ ÔË Ü¯ ìóÅ
ÔÆ öËð–ÇòÇ×ÁÅéÕ Áå¶ çñÆñ–ÇòÔÈäÅ ÔË Áð ÇÕå¶ òÆ ï°ÕåÆ–
Ã¿×å À°µÕÅ ÔÆ éÔÆºÍ
ÃÈðÜ çÆ ÁÇå çÆ åêô ÕÅðé ÇÂ¼Õ êÅÃ¶ ç¶ô çÆ
Ö¶åÆ–ìÅóÆ Ãó· Õ¶ åìÅÔ Ô¯ ðÔÆ ÃÆ Áå¶ çÈÜ¶ êÅÃ¶ ÕÅî çÆ
À° µ å¶ Ü éÅ îð ÜÅä ÕÅðé ÇÂÃåz Æ Á» ÁÅêä¶ êåÆÁ» çÆÁ»
Ã¶òÅ Õðé¯º Ôà ×ÂÆÁ» ÃéÍ ÕòÆ ôÝÅî çÅ ÇÂÔ ìÔ¹å ÔÆ
ì¶ å ° Õ Å ÇÜÔÅ Áå¶ ìÔ¹ å ÔÆ ØàÆÁÅ à¯ à ÕÅ ÔÆ ÔË Í ÕòÆ
ôÝÅî î¹åÅÇìÕ Ã¿ÃÅð çÆ Ãí ÇÕÃî çÆ êËçÅòÅð ÔÆ ð¹¼Õä ñ×
×ÂÆ ÃÆÍ
ÕÅñ ê¹ðÖ é¶ Çòôù ù ÃÅðÆ ×¼ñ ÃîÞÅÂÆ å¶ À°Ã î¹åÅÇìÕ
Çòôù é¶ Ú¿çzîÅ ç¶ ðÈê ÇòÚ Üéî ñË ÇñÁÅ ÃÆÍ ÇÂ¼Õ ç¿î ÔÆ Ö¶åÆ–
ìÅóÆ çÆ À°êÜ ò¼èä ñ×ÆÍ éÅñ ÔÆ Ú¿çzîÅ é¶ ÇÂÃåzÆÁ» À°µå¶
ÇÖ¼ Ú Õ¶ ÕÅî çÅ åÆð ÚñÅ Çç¼ å ÅÍ éåÆÜ¶ ç¶ å½ð å¶ À°Ô
ÁÅêä¶ êåÆÁ» çÆ Ã¶òÅ ñÂÆ ååêð Ô¯ ×ÂÆÁ» Áå¶ Ã¿ÃÅð ÇòÚ
ÚÇÔñ–êÇÔñ ô¹ðÈ Ô¯ ×ÂÆÍ
ÁÇÜÔÆ ÔÅñå ÇòÚ Ú¿çzîÅ çÅ Ô¿ÕÅð ìÔ¹å ò¼è Ç×ÁÅÍ
ÇçîÅö í½ º ÜÅä ÕÅðé Ú¿ ç z ÁòåÅð é¶ ç¶ ò ÇåÁ» ç¶ ×¹ ð È
ÇìÌ Ô ÃêåÆ çÆ ÇÂÃåz Æ À° è Åñ Õ¶ À° Ã éÅñ ÇòíÚÅð ÕÆåÅÍ
Õ°¼Þ ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ» é¶ ×¯åî ÇðÖÆ çÆ ÇÂÃåzÆ éÅñ òÆ Õ°Õðî çÆ
×¼ñ ÇñÖÆ ÔËÍ Ú¿çzîÅ ù ÇðÖÆ é¶ ÕÅñ¶ Çîð× çÆ Öñ îÅðÆ ÇÜÃ
ÕÅðé À°Ã ç¶ î¼æ¶ å¶ ÃçÅ ñÂÆ Õ¦Õ ñ× Ç×ÁÅÍ Ú¿çzîÅ ù À°Ã
çÆÁ» ÕñÅò» Øàç¶ ðÇÔä çÅ ÃðÅê òÆ ÇîÇñÁÅÍ ÇÂÃ ÕÅðé
Ú¿çzîÅ ù ìÔ¹å ôðîÃÅð Ô¯äÅ ÇêÁÅÍ ÇÂÃ ôðî å¶ êÅê ç¶ êÌíÅò
å¯º ì¼Úä ñÂÆ ìóÅ ¦ìÅ Ãî» Ú¿çzîÅ é¶ åê¼ÇÃÁÅ ÕÆåÆ Ü¯ Ãî» êÅ
59
Õ¶ ÕÅñ ê¹ðÖ é¶ êÌòÅé ÕÆåÆ å¶ À°Ã çÅ åêÇç¼Õ ð¯× çÈð ÕÆåÅ
Áå¶ Ú¿çzîÅ ù ÃÈðÜ å¯º òÆ À°µÚÅ î¹ðÅåìÅ ìÖô Çç¼åÅÍ
åøÃÆñ, åôðÆÔ, åôõÆÃ Ãì¿èÆ Çà¼êäÆÁ»

(1) ÁÇðÔ¿å ÁòåÅð Çò¼Ú ÇÂÔ ìÌÅÔîä ÇñÖÅðÆ ÇÂÔ
êÌÚÅð Õð ÇðÔÅ ÔË ÇÕ åÆðæ ÇÂôéÅé Áå¶ Ü¼×–Ôòé ÁÅÇçÕ Õðî
Õðé éÅñ Áå¶ Ü¼×» Çò¼Ú êôÈÁ» çÆÁ» ìñÆÁ» ç¶ä éÅñ ÔÆ
îé°¼Ö ÃîÅÜ çÆ åð¼ÕÆ Ô¹¿çÆ ÔËÍ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì çÆ ìÅäÆ åÆðæ
ÇÂôéÅé», Ü¼×»–Ôòé» Áå¶ êôÈÁ» çÆÁ» ìñÆÁ» çÅ ÷¯ðçÅð Ö³âé
ÕðçÆ ÔËÍ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì òñ¯º Çç¼åÆ ÚñÆ ÜÅ ðÔÆ ÇéðéÅ–ÜéÕ
ÇòÚÅðèÅðÅ ç¶ À°µñà ÇÕÃ¶ Ô¯ð ÇòÚÅð çÅ ×¹ðÈ çÃî¶ô ÇÕò¶º êÌÚÅð
Õð ÃÕç¶ Ôé?
(2) ÁÇðÔ¿å ÁòåÅð Çò¼Ú ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà ÕÅñ ê¹ðÖ
Çòôù ù Ô¹Õî ç¶ ÇðÔÅ ÔË ÇÕ Çòôù ÜÆ ÁÇðÔ¿å çÅ ÁòåÅð ñË Õ¶
çÅéò» (å¶ Ô¯ð ñ¯Õ») ù Õ°ðÅÔ¶ êÅÂ¶ åÅ ÇÕ çÅéò» çÅ ÷òÅñ Ô¯
ÃÕ¶Í ÕÆ èðî çÆ öñÅéÆ Ô¯ä çÆ ÔÅñå Çò¼Ú Çòôù ÜÆ ç¶
ÁòåÅð é¶ ÇÂÔ¯ ÇÜÔ¶ èðî çÆ Ã¿ Ã æÅêéÅ ÕðéÆ Ô¹ ¿ ç Æ ÔË ?
Ü¶ ð¼ì ÔÆ ÁÅêäÆ ÕÅÇÂéÅå ù Õ°ðÅÔ¶ êÅÀ°ä çÅ Üåé Õð¶
å» ÕÆ À°Ã ù ð¼ì î³ÇéÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË? ÁÃñÆÁå ÇÂÔ ÔË ÇÕ
ÇòêÌ ÜÆ é¶ ÁÅêäÆ éÆòÆº Ã¯ÚäÆ éÅñ ÇÂÔ¯ ÇÜÔ¶ ê¹¼áÅ êÌÚÅð Õðé
òÅñ¶ ìéÅòàÆ ð¼ì Öó·¶ Õðé çÅ ÁêðÅè ÕÆåÅ ÔËÍ
(3) ÕÆ Õ¯ÂÆ Çòò¶ÕêÈðé îé°¼Ö ÇòêÌòÅçÆÁ» çÆ ÇÂÔ
ì¶å°ÕÆ ×¼ñ æ¯óÆ ìÔ¹å òÆ î³é ÃÕçÅ ÔË ÇÕ êôÈÁ» çÅ ìÇñçÅé ç¶
Õ¶ Áå¶ ÇôÖÅ–Ã¿Ü¹×å Ô¯ Õ¶ ÔÆ î³åz ÜÅê Õðé éÅñ î³åz ëñÆíÈå Ô¯
ÃÕç¶ Ôé? ×¹ðîÇå ë¯Õ¶ î³åz», Ü¿åz» Áå¶ å¿åz» À°µå¶ ÇÂÃ ÇÕÃî
çÅ ÇòôòÅÃ Õðé çÆ ÇÕå¶ òÆ ÁÅÇ×ÁÅ éÔÆº Çç¿çÆÍ
(4) ÁÇðÔ¿å ç¶ò 10,000 ÃÅñ À°µêð ÇìÁÅéÆ ê¹¼áÆ
ÇòÚÅðèÅðÅ çÅ Áå¶ éÅÃÕåÅ çÅ êÌÚÅð ÇÕò¶º Õð ÃÕçÅ ÔË? ÇÂåé¶
¦ì¶ Ãî¶º çÆ ÇÂÇåÔÅÃÕåÅ éÅñ ÇÂ¼Õ òÆ ÇÂÇåÔÅÃÕÅð ÇÕÃ¶ åð·»
òÆ ÃÇÔîå éÔÆº Ô¯ ÃÕçÅÍ ÜËéÆÁ» ç¶ êÈÜÝ ÒÇÜéÓ ù Ü» ì¹¼è îå
çÅ À°Ã ÇðÖÆ ù Ü¯ Ç×ÁÅé ç¹ÁÅðÅ ÇéðòÅä ù êÌÅêå Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆ,
ù ÔÆ ÁÇðÔ¿å (Áð·¿å) î³ÇéÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔËÍ ð¼ì çÆ Ô¯ºç å¯º ÔÆ
î¹éÕð Ô¯ä çÅ êÌÚÅð Õðé éÅñ èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ ÇÕò¶º Ô¯ ÃÕ¶×ÆÍ
60
(5) Çòôù ÜÆ òÆ è¿ é Ôé ÇÕ ÕçÆ å» çË º å» ù
×¿¹îðÅÔ Õðé ñÂÆ ìÌÅÔîäÆ î¼å ç¶ Çòð¼¹è Ú¼ñä òÅñÅ
ÁÇðÔ¿ å ÁòåÅð ñË º ç¶ Ôé Áå¶ ÕçÆ Çéð¯ ñ ìÌ Å ÔîäòÅçÆ
êÌÚÅð ñÂÆ À°Ô Õ¶òñ îéÈ ÁòåÅð èÅðé Õð Õ¶ îé± ÇÃÇîÌåÆ
ÔÆ éÔÆº ðÚç¶ ìñÇÕ À°Ã ìÅð¶ ÇÃðÜ¶ ÕÅé¿±é» å¯º îÈ¿Ô î¯óé
òÅÇñÁ» ù î½ å çÆÁ» Ã÷Åò» åÕ òÆ Çç¿ ç ¶ ÔéÍ
(6) ÇÂÃ¶ ôÝÅî ÕòÆ é¶ ÖÆð Ãî¹¿çð ç¶ î³æé ÕðòÅÀ°ä çÅ
îÔÅé ÕÅðÜ êÇÔñ¶ ÔÆ ÕðòÅ ÇñÁÅ ÃÆ, ÇÜÃ Áé°ÃÅð ÖÆð Ãî¹¿çð
Çò¼Ú¯º èé§åð òËç ìÔ¹å êÇÔñ¶ ÔÆ ÇéÕñ Ú¼¹ÕÅ ÃÆÍ
(7) ÇÂÔ ÃîÞÅÀ°ä çÆ Ç÷î¶òÅðÆ òÆ ÕòÆ ôÝÅî çÆ
ÔË ÇÕ èé§åð òËç Ãî¹¿çð Çò¼Ú êÇÔñ» ÔÆ Ü¿ÇîÁÅ ÇêÁÅ ÃÆ
Ü» ÇÂÃ ù Ãî¹¿çð î³æé ò¶ñ¶ åÅ÷¶ å½ð å¶ ÜîÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ
ÃÆÍ Ü¶ êÇÔñ» ÔÆ Ü¿ÇîÁÅ–Ü¿îÅÇÂÁÅ ÇêÁÅ ÃÆ Áå¶ ÕÂÆ Ô÷Åð
ìðÃ êÇÔñ» À°Ô Ãî¹¿çð ÇòÚ¯º î³æé Ãî¶º ìÅÔð Õ¼ã ÇñÁÅ Ç×ÁÅ ÃÆ
å» Ô¹ä ñ¯Õ» çÆ ÇìêåÅ àÅðé òÅÃå¶ Çòôé Ú¿ç é¶ èé§åð òËç ç¶
ðÈê Çò¼Ú ÁòåÅð ñËäÅ ÇÕò¶º î³é ÇñÁÅ ÃÆ Áå¶ À°Ã é¶ ÁîñÆ ðÈê
Çò¼Ú ÇÂÔ ÁòåÅð ÇÕò¶º ÇñÁÅ Ô¯äÅ ÔË ?
(8) ÇÂåé¶ îÔÅé Çòôù ÜÆ ç¶ ÇÂåé¶ îÔÅé òËç, èé§åð
ç¶ ðÈê ÇòÚ ÁòåÅð ñËä ç¶ ìÅòÜÈç Áå¶ ÁÅï°ðò¶ç ç¶ Ç×ÁÅé
ù ÂÆÜÅç Õðé å¶ êÌÚÅð Õðé ç¶ ìÅòÜÈç ÃÅâÅ îÔÅé
íÅðå ç¶ ô ìÆîÅð» å¶ ìÆîÅðÆÁ» éÅñ íð¶ ò¼ â ¶ å¶ ÇÃðÕ¼ ã
ç¶ ô » çÆ êÇÔñÆ ÕåÅð Çò¼ Ú ÇÕò¶ º ÁÅ ÇðÔÅ ÔË , ÇÂÔ ×¼ ñ
ÃîÞ éÔÆº ÁÅ ðÔÆÍ
(9) ÃÈðÜ ÁòåÅð òÅñ¶ Õ»â Çò¼Ú ìÔ¹å ÃÅð¶ ÁÃ¿íò
ÇìÁÅé Áå¶ Ô¼ç¯º ò¼è îé¯–ÕñÇêå Áå¶ çñÆñ–ÇòÔÈä¶ åå íð¶
êÂ¶ Ôé ÇÜÔé» ù êó·–òÅÚ Õ¶ ÁËÀ¹º ñ×çÅ ÔË ÇÕ Ü» å» ôÝÅî
ÕòÆ ÁÅê ÔÆ ÇÂ¼Õ ò¼âÅ ôÌ¯îäÆ îÈðÖ ÔË ÁæòÅ À°Ã é¶
êÇÔñ» ÔÆ ÁËÃÅ Çîæ ðÇÖÁÅ ÔË ÇÕ À°Ãç¶ ÇÂÃ ÒÒìÇÚåz
éÅàÕÓÓ ù êó·é ñÂÆ éÅîÆ Ç×ðÅîÆ îÈðÖ Çîñ ÔÆ ÜÅä×¶Í
(10) ÃÈðÜ ÁòåÅð çÆ ÕÔÅäÆ Çò¼Ú çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË
ÇÕ çÆðØ ìê¹ çËºå çÅ ÃðÆð ð¯÷ÅéÅ ÇÂ¼Õ ×÷ òèçÅ Ü»çÅ
ÃÆÍ ÁÜ ç¶ ÇòÇ×ÁÅé ç¶ Ü¹¼× Çò¼Ú ÇÂÔ¯ ÇÜÔÆ ×¼ê ù ÇÕÃé¶
î³ é äÅ ÔË ? Çøð ÇÂÔ Õ¯ ä ÇÔÃÅì ñ×Å Õ¶ çÃ¶ × Å ÇÕ ÇÂÔ
61
ÃðÆð ÇÕåéÅ Õ° ò¼ Ç èÁÅ Áå¶ ÇÕæ¶ ÜÅ Õ¶ ð¹ Ç ÕÁÅÍ
(11) ÕÆ ÃÈðÜ Ü¯ ×ËÃ çÅ ÇÂ¼Õ ÁÇå ò¼âÅ å¶ ÁÇå ×ðîÆ
òÅñÅ ×¯ñÅ ÔË, Ô¼æ Çò¼Ú èé°¼Ö ìÅä ñË Õ¶ îé°¼Ö çÆ åð·» åÆð
ÚñÅªÇçÁ» Ü¿× Õð ÃÕçÅ ÔË? Ü¶ éÔÆº å» ÇÂÃ ×ê½ó Ã¿Ö
ôÝÅî çÆÁ» ì¶å°ÕÆÁ» ×¼ñ» çÅ ÕÆ ÕðÆÂ¶?
(12) ÁÜ ç¶ Ç×ÁÅé ç¶ Ü¹× Çò¼Ú ÁÅêä¶ îé ù ÇÂÔ
î³éä ñÂÆ ÇÕò¶º ðÅ÷Æ ÕÆåÅ ÜÅÂ¶ ÇÕ ÃÈðÜ ÁÅÃîÅé ÇòÚ ÚñçÅ
ÔË Áå¶ À°Ãé¶ ð¼æ À°å¶ ÃòÅð Ô¯ Õ¶ ÁÅÕÅô çÅ Ãøð ÕðéÅ
Ô¹¿çÅ ÔËÍ
(13) ÃÈðÜ Á¼× çÅ ì¹Ô¹å ÔÆ ÇòôÅñ–ÕÅÇÂ ×¯ñÅ ÔË Ü¯
ÃÅâÆ èðåÆ å¯º ÕÂÆ ×¹äÅ ò¼âÅ Áå¶ Ô¼ç çðÜ¶ çÆ ×ðîÆ òÅñÅ ÔËÍ
À°Ô ÇÂ¼Õ ÃÅèÅðä Á½ðå çÆ Õ°Ö¯º ÇÕò¶º êËçÅ Ô¹¿çÅ çÇÃÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ
ÔË? çÈÃðÅ Ã¹ÁÅñ íÅò¶º ìÔ¹å ÃÅèÅðé ÔË êð À°ÃçÅ À°¼åð ÕòÆ
ôÝÅî Õ¯ñ ÕçÅÇÚå éÔÆº Ô¯ ÃÕçÅÍ Üç åÕ Çòôù é¶ ÃÈðÜ çÅ
ÁòåÅð éÔÆº ÃÆ ÇñÁÅ åç åÕ ÃÈ ð Ü ÇÕ¼ æ ¶ ÃÆ? À° Ã å¯ º
êÇÔñ» Ü¯ 17 ÁòåÅð Ô¯Â¶ Ôé, ÕÆ À°Ô ÃÅðÆ ÕÅðòÅÂÆ
Ôé¶ð¶ Çò¼Ú ÔÆ êÅÀ°ºç¶ ðÔ¶ Ãé? ÃÈðÜ îé°¼Ö å» ÔË éÔÆº, Çøð
À°Ã é¶ çËºå» ù ÇÕò¶º îÅÇðÁÅ å¶ ÔðÅÇÂÁÅÍ
(14) Üç¯º ÃÈðÜ ÇéÕñ ÁÅÇÂÁÅ À°Ã ÇêÛ¯º ÔÆ ñ¯Õ» é¶
ìÌÅÔîäÆ Õðî–Õ»â ÕÆå¶ å¶ èðî ç¶ éÅî À¼°å¶ ÕÂÆ ÕÅðòÅÂÆÁ»
ÕÆåÆÁ»Í ×ÅÇÂåzÆ, ò¶ç êÅá, Ã¿ÇèÁÅ, Ü¼×, Ôòé, ÇÃÇîÌåÆÁ» å¶
ôÅÃåð» ç¶ êÅá ÁÅÇçÕ ÇìêÌéÆ Õðî òÆ ÇÂÃ ÁòåÅð é¶ ìÔ¹å
êÌÚÇñå ÕðòÅÂ¶Í Çøð ÕÆ ÕÅðé ÃÆ ÇÕ çËºå Áå¶ çÆðØ–
ÕÅÇÂ ðÅÖô Çøð òÆ ò¼è¶–ë¹ñ¶ Áå¶ ç¶òå¶ ÁÅêä¶ Õ°ñÅ èðî
Áé° Ã Åð ÇêÛÅÖó ÔÆ ðÇÔ ×Â¶ ?
(15) ÕòÆ çÆ ÇñÖå Áé°ÃÅð ÃÈðÜ ÁòåÅð ç¶ îÅó¶
ÁÃð ù ÷ÅÇÂñ Õðé ñÂÆ ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà ÕÅñ ê¹ðÖ çÆ ÁÅÇ×ÁÅ
Áé°ÃÅð Çòôù é¶ Ú¿çzîÅ çÅ ÁòåÅð ÇñÁÅÍ ÕÆ ÇÃÌôàÆ Çò¼Ú
êÇÔñ» Ú¿ ç z î Å éÔÆº ÃÆ? Çøð Ú¿ ç z î Å çÅ Üéî å» Ãî¹ ¿ ç ð
î³æé Ãî¶º Ô¯ ÜÅä çÆ ÕÔÅäÆ òÆ ÇÂÔ ìÌÅÔîä ÕòÆ êÅ Ú¹¼ÕÅ
ÔËÍ ÇÂÃ ÔÅñå Çò¼Ú Çòôù òñ¯º Ú¿çz ÁòåÅð ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÁòåÅð
ñËä òÅñÆ ×¼ñ ÃîÞ å¯º ìÅÔð ÔËÍ
(16) ÕÆ ÇÂÔ ìÔ¹å ÔÅÃ¯ ÔÆäÆ ïíñÆ éÔÆº ÇÕ Ú¿çzîÅ é¶
62
ÇÂÃåzÆÁ» Óå¶ ÕÅî çÅ åÆð ÚñÅÇÂÁÅ Áå¶ øñÃðÈê À°Ô îðç»
êÌåÆ ÁÅêä¶ øð÷ ÁçÅ Õðé ñ× ×ÂÆÁ» Áå¶ Ã¿ÃÅð çÆ Ö¶åÆ
ìÅóÆ çÆ À¹êÜ òÆ ò¼è ×ÂÆÍ
(17) ÕÆ Ú¿çzîÅ îé°¼Ö ÃÆ ÇÜÃé¶ ×¹ðÈ ìÌÔÃêåÆ çÆ
ÇÂÃåzÆ ÁæòÅ ×½åî çÆ ÇÂÃåzÆ éÅñ ÇòíÚÅð Ü» ÷ìð
ÇÜéÅÔ ÕÆåÅÍ éÅ ÔÆ Ú¿çzîÅ ù ç¶òÇåÁ» ç¶ ÃÌÅê ÕÅðé Õ¦Õ
ñ×ä Áå¶ Ú¿çzîÅ òñ¯º å¼ê ÃÅèä éÅñ À°Ãù åêÇçÕ ð¯× å¯º
Û°àÕÅðÅ Çîñ ÜÅä çÆ ×¼ñ À°µå¶ Õ¯ÂÆ Çòò¶ÕÆ å¶ Ã¯Ú ÃÈÞ òÅñÅ
îé°¼Ö ïÕÆé Õð ÃÕçÅ ÔËÍ
(18) ÕÔÅäÆ çÅ ê½ðÅäÕ å¶ ì¶ÇÃðêËð åå ÇÂÃ ÁòåÅð–
ÕæÅ ù ìÔ¹å ÔÆ òÅÇÔïÅå ðÈê Çò¼Ú ê¶ô ÕðçÅ ÔËÍ Ú¿çzîÅ å»
õ¹ç ÇÂ¼Õ ×ÌÇÔ ÔË ÇÜÃçÅ ÁÅÕÅð ÁÅêä¶ ÁÅê Çò¼Ú ìÔ¹å ò¼âÅ ÔËÍ
Ú¿ é · ÇìéÅ Ö¶ å Æ–ìÅóÆ Ãó· é ñ×Æ å¶ åÆòÆÁ» ÕÅî ((sex))
å¯º êÈðÆ åð·» íÜ ÇéÕñÆÁ», ÁÅêä¶ ÁÅê Çò¼Ú ÇÂ¼Õ
òÅÇÔïÅå Áå¶ îÈ ð ÖÅéÅ ÕñêéÅ ÔË Í Çøð Ú¿ ç z î Å éÅî ç¶
ÁòåÅð ç¶ êËçÅ Ô¯ä À°µå¶ åÆòÆÁ» Çò¼Ú ÕÅî êËçÅ Ô¯äÅ ÇÕò¶º ô¹ðÈ
Ô¯ Ç×ÁÅ? ÇÂÔ Ãí Õ¼°Þ ìÅòñ¶ Ô¯Â¶ ÇçîÅö çÆ êËçÅòÅð êÌåÆå
Ô¹¿ç¶ ÔéÍ
(19) Çòôù ç¶ ÇÂÃ 19ò¶º ÁòåÅð, Ú¿çzîÅ å¯º
êÇÔñ» ç¶ Ãî¶ º ÇòÚ Ö¶ å Æ À° ê Ü ÇÕò¶ º Ô¹ ¿ ç Æ å¶ êÈ ð Æ êË º çÆ
ðÔÆ Áå¶ åÆòÆÁ» Á×ñÆÁ» êÆó·ÆÁ» ù ÇÕò¶º Üéî Çç¿çÆÁ»
ðÔÆÁ»? ÇÂÔé» Ã¹ÁÅñ» çÅ ÜòÅì ç¶ä çÆ ôÅÇÂç ÃÅÕå ÕòÆ
ôÝÅî Çò¼Ú ÕçÆ òÆ ôÕåÆ éÅ êËçÅ Ô¯ ÃÕ¶Í
(20) Çøð Üì Üì Ô¯å ÁÇðôà ÁêÅðÅ ÓÓ Áå¶ ÒÒ Üì Üì
Ô¯ÇÂ èðî èðî ÕÆ ÔÅéÆ ÓÓ òÅñÆÁ» ×¼ê» çÆ ð¯ôéÆ Çò¼Ú ÇÂÃ åæ
ù ÇÕò¶º Ô÷î ÕðÆÂ¶ ÇÕ Çòôù ÜÆ ç¶ 19 ò¶º ÁòåÅð, Ú¿çzîÅ
ç¶ ç½ ð Çò¼ Ú ÇÂÕ åð· » í×òÅé Çòôù õ¼ ¹ ç ÇÕò¶ º ç¶ ò ÇåÁ»
ç¶ ×¹ðÈ ìÌÔÃêåÆ çÆ ÇÂÃåzÆ åÅðÅ Ü» ×¯åî çÆ êåéÆ
ÁÇÔÇñÁÅ ù À°èÅñ Õ¶ ñË Ü»ç¶ å¶ À°Ã éÅñ Õ°Õðî ÕîÅÀ°ºç¶
ÔéÍ
63
(11). ðÅîÅòåÅð (20ò» ÁòåÅð) (ê³éÅ 188 å¯º
254)
Ú½òÆ ÁòåÅð» Çò¼Ú¯º êÌî¹¼Ö ç¯ ÁòåÅð Ôé – ðÅî ÜÆ å¶

Ç´ôé ÜÆ ÇÜÔé» çÆÁ» ÕÔÅäÆÁ» ê¹ðÅä–ê³æÆ ìÌÅÔîäÆ ÃîÅÜ
Çò¼Ú ìÔ¹å Ç÷ÁÅçÅ êÌÚÇñå Áð ÚðÇÚå ÔéÍ ìÇÚ¼åð éÅàÕ
éÅî çÆ ÇÂÃ ê¹ÃåÕ Çò¼Ú ÒÒðÅî ÁòåÅðÓÓ é¶ 67 Ãø¶ îñ¶ Ô¯Â¶
ÔéÍ ÇÂÃ çÆ ÕÔÅäÆ òÅñîÆÕÆ çÆ ðÅîÅÇÂä, å°ñÃÆçÅÃ çÆ
ðÅî–ÚÇðå–îÅéÃ, ðÆåÆ ÕÅñ çÆ ðÅîÚ¿ÇçzÕÅ Áå¶ çðÜé» Ô¯ð
ê¹ÃåÕ» Çò¼Ú òÆ ÇìÁÅéÆ Ô¯ÂÆ ÕÂÆ ðÈê» Çò¼Ú ÇîñçÆ ÔËÍ ðÅîñÆñÅ
ðÅÔÆº òÆ ÇÂÃ ÕÔÅäÆ çÅ ìÔ¹å êÌÚÅð Ô¯ÇÂÁÅ ÔË Áð àÆ.òÆ. ç¶
êðç¶ À°µå¶ ÇçÖÅÂ¶ ÃÆðÆÁñ çÆ ÕÔÅäÆ òÆ ìÔ¹å ÔÆ Ôðîé–ÇêÁÅðÆ
ìäÆ ðÔÆ ÃÆÍ íÅò¶º Ãí ê¹ÃåÕ» çÆ ÕÔÅäÆ çÆÁ» ØàéÅò» ç¶
ÕæÅéÕ» Çò¼Ú ÁÅê¯ Çò¼Ú ÕÅøÆ øðÕ Ôé êð î¯à¶ å½ð å¶ ÇÂÔ
î³éäÅ ÔÆ êËºçÅ ÔË ÇÕ ÇÂÔ ÕÔÅäÆ ìÔ¹å ÔÆ ð¯ÚÕ, ÇçñÚÃê Áå¶
Õ°¼Þ Õ° Øð¯×Æ ÜÆòé Ãì¿èÆ ÇÃÇÖÁÅò» éÅñ òÆ íðÆ Ô¯ÂÆ Õð Õ¶
ÜÅäÆ Ü»çÆ ÔËÍ
èðî ÚðÚÅ ç¶ îÅîñ¶ Çò¼Ú ÇÂÃ ÕÔÅäÆ ù ê¹ðÅä–ê³æÆÁ»
Áå¶ ÃéÅåéÆ ìÌÅÔîä» é¶ ìÔ¹å êÌ¶î å¶ ôðèÅ éÅñ òðÇåÁÅ ÔËÍ
ÇÔ¿çÆ Ö¶åð ç¶ ò¼â¶ êÅÂ¶çÅð ÇÔ¿çÈ ÇòçòÅé» å¯º ÁñÅòÅ ç¼Öä
íÅðå ç¶ Õ°¼Þ Õ° ÇÔ¿çÈ ÇòçòÅé», ÃÇðåÅ êðÚ¶ çÆ ñÇÔð òÅñ¶ Õ°¼Þ
Ã¹èÅðòÅçÆÁ» Áå¶ çÇñå ôÌ¶äÆ Çò¼Ú Ç×ä¶ ÜÅä òÅñ¶ ÃîÅÜ ç¶
Áé¶Õ» ÁÅ×ÈÁ» ù ÇÂÃ ÕÔÅäÆ ç¶ Áé¶Õ» ÕæÅéÕ», î¯ó» Áå¶ Õ°¼Þ
Õ° ìÅì» éÅñ ×¿íÆð î¼å–í¶ç Áå¶ ÇÂåðÅ÷ òÆ ðÔ¶ ÔéÍ ÁÃÆº
ÇÂ¼æ¶ Õ¶òñ ÕòÆ ôÝÅî ÇñÖå ðÅîÅòåÅð ç¶ îÃ½ç¶ À°µå¶ Ã¿Ö¶ê
ÇÜÔÆ ÇòÚÅð Õð»×¶Í ÇÂÔ ÕÔÅäÆ ÁÅî–øÇÔî Áå¶ êÌÚÇñå
Ô¯ä ÕÅðé ÇÂÃ ç¶ ÃÅð¿ô ù ÇñÖä çÆ æ» ÁÃÆº ÇÂÃçÆ
åøÃÆñ, åôðÆÔ å¶ åôõÆÃ Ãì¿ è Æ é° Õ å¶ ÔÆ î¹ Ö å½ ð å¶
ÇòÚÅð ñÂÆ ñË ¶ ðÔ¶ Ô»Í
(1) ôÝÅî ÕòÆ é¶ ÁÅêäÆ ÇñÖå Çò¼Ú ÃÅðÆ èðåÆ À°µå¶

ðÅÜ¶ Á¼Ü çÅ Áå¶ Ü» Çøð çôðæ çÅ ðÅÜ çÇÃÁÅ ÔËÍ ñ×çÅ ÔË
64
ÇÕ ÇÂÔ ÕòÆ Áï¯ÇèÁÅ é×ð å¶ ÇÂÃ ç¶ ÁÅÃ–êÅÃ ç¶ Õ°¼Þ
Ö¶ å ð ù ÔÆ ÃÅðÅ Ã¿ Ã Åð Ü» èðåÆ ÃîÞÆ ìË á Å ÔË Í
(2) Á³é·¶ î»–ìÅê çÆ Ã¶òÅ íÅòéÅ òÅñÅ ÁÅçðôÕ ê¹¼åð,
ôÌòä çôðæ Õ¯ñ¯º öñåÆ éÅñ îÅÇðÁÅ Ç×ÁÅ ÃÆÍ çôðæ
êôÚÅåÅê ÕðÕ¶ îð ÜÅäÅ ÚÅÔ¹ ¿ ç Å ÃÆÍ êð ÕÔÅäÆ Çò¼ Ú
ÁÅÕÅôòÅäÆ ðÅÔÆº À° Ã ù îðé¯ º ð¯ Õ Õ¶ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË Í
ÁÅÕÅô òÅäÆ ðÅÔÆº À°Ãù çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ í×òÅé
Çòôù é¶ À° Ã ç¶ Øð ÁòåÅð ñË ä Å ÔË ÇÂÃ ñÂÆ À° Ô îðé
çÅ ÇòÚÅð Û¼ â ç¶ ò ¶ Í ÁÅÕÅôòÅäÆ îÇÔ÷ ÇÂ¼ Õ òÇÔî ÔË Í
(ÇÂÔ ð¶âÆú òÅñÆ ÁÅÕÅôòÅäÆ éÔÆº; ÁÅÕÅôòÅäÆ å¯º íÅò
ÁÅÃîÅé å¯º ÁÅÂÆÁ» ÁÅòÅ÷» ÔéÍ ÇÂÔ ê¹ðÅä–ê³æÆ éÅ å»
ÁÅÕÅô ù ÃîÞ ðÔ¶ Ôé Áå¶ éÅ ÔÆ ÇÂÔé» ÁÅòÅ÷» ç¶ ì¶–
ì¹ Ç éÁÅç ÇÕ¼ Ç ÃÁ» ù ÁÅî êÅáÕ» ñÂÆ ÃîÞ–×¯ Ú ðÅ ìäÅ
ÃÕç¶ ÔéÍ)
(3) ò¼âÆ À°îð åÕ çôðæ ç¶ Øð Ã¿åÅé éÅ êËçÅ Ô¯ä
ÕÅðé À°Ã òñ¯º ìÌÅÔîä» å¯º ê¹¼åð ï¼× ÕðòÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÇÜÃ
Çò¼Ú ìÌÅÔîä» ù çÅé ÁÅÇçÕ Çç¼åÅ Ç×ÁÅÍ Ü¼× çÆ ÖÆð ç¶ ÚÅð
ÇÔ¼Ã¶ ìäÅ Õ¶ ç¯ ðÅäÆÁ» ù ÇÂ¼Õ–ÇÂ¼Õ ÇÔ¼ÃÅ å¶ åÆÜÆ ù ÖÆð ç¶ ç¯
ÇÔ¼Ã¶ ÖñÅÂ¶ ×Â¶ Áå¶ ÇÂÃ ÖÆð ÕÅðé çôðæ çÆÁ» Çå¿é ðÅäÆÁ»
ç¶ Øð ÚÅð ê¹¼åð ðÅî, ñÛîä, íðå å¶ ôåðÈØé êËçÅ Ô¯Â¶Í ÇÂÔ
ÚÅð¯º ê¹¼åð ð¼ì çÆ Çòô¶ô êËçÅÇÂô Ô¯ä ÕÅðé Üéî ñËä ñÂÆ 9–9
îÔÆÇéÁ» çÆ æ» 12–12 îÔÆÇéÁÅ å¯º òÆ ò¼è çÅ Ãî» ñË ×Â¶Í
ÁÅÕÅôòÅäÆ Ô¯ ä Å, çôðæ òñ¯ º êÇÔñ» òÅñÆ ÃÅðÆ À° î ð
Çò¼Ú ê¹¼åð Ü¼× éÅ ÕðéÅ å¶ ìóÆ ÇêÛñ¶ðÆ À°îð Çò¼Ú ê¹¼Ü
Õ¶ ê¹ ¼ å ð ï× çÅ ÁÅï¯ Ü é ÕðÕ¶ , ìÌ Å Ôîä» ù çÅé ç¶ Õ¶ ,
ðÅäÆÁ» ù ÖÆð ÖñÅ Õ¶ ê¹¼åð À°åê³é Õðé ç¶ ï¯× ìäÅÀ°ä
òÅñÆÁ» ×¼ñ», ÚÅð Çò¼Ú¯º ç¯ íÅ× ÖÆð ÖÅä òÅñÆ ðÅäÆ ç¶
ç¯ ê¹¼åð Ô¯ä òÅñÆÁ» ×¼ñ», å» ÕæÅéÕ çÆ ð¯ÚÕåÅ
òèÅÀ°ä å¶ ÕñêéÅ ç¶ Ã¯î¶ å¯º À°êÜ¶ Ô¯ä ÕÅðé ÕðÕ¶ Õ°¼Þ–
Õ° ¼ Þ ÃîÞ ñ×ç¶ Ôé êð ê¹ ¼ å ð Üéîä ñÂÆ Çå¿ é » ðÅäÆÁ»
ù 9–9 îÔÆÇéÁ» çÆ æÅÂÆº 12–12 îÔÆÇéÁ» å¯ º òÆ ò¼ è
çÅ Ãî» ñ×ÅÀ° ä ìÅð¶ ôÝÅî ÕòÆ òñ¯ º À° Ô é» ðÅäÆÁ» ù
ÁÕÅðé ÔÆ îÇÔ÷ ÷ñÆñ ÕðÅÀ°ä çÆ å°Õ À°µÕÆ ÃîÞ éÔÆº
65
ÁÅ ðÔÆÍ
(4) ðÅî ÜÆ Ççé» Çò¼Ú ò¼â¶ Ô¯ ×Â¶ å¶ Ãí íðÅò» é¶ Á¼á
Ççé» Çò¼Ú ÃÅðÆ ï¼¹è ÇòÇçÁÅ ÇÃÖ ñÂÆÍ Á¼á Ççé» Çò¼Ú ÃÅðÆ
ï° ¼ è ÇòÇçÁÅ ÇÕò¶ º ÇÃÖÆ ×ÂÆ? ÇÂÔ Õ¯ ä ÃîÞÅÂ¶ × Å?
(5) ÁÅî êÌÚÇñå ÕÔÅäÆ Çò¼Ú ðÅî ÜÆ å¶ ÃÆåÅ ÜÆ ù
ÁÅçðô êÅåð» ç¶ å½ð å¶ çÇÃÁÅ ÔË Áå¶ å°ñÃÆ ç¶ ðÅîÚÇðå
îÅéÃ Çò¼Ú òÆ ðÅî ÜÆ ù (ìîËÁ ÃÆåÅ ÜÆ ç¶) îðïÅçÅ ê¹ðô¯åî
Õð Õ¶ ÇìÁÅÇéÁÅ Ç×ÁÅ ÔË êð ÇÂÃ ÇñÖÅðÆ é¶ Ô¶á ÇñÖ¶ ñø÷
ÇñÖ Õ¶ ÃÆåÅ ÜÆ çÆ ÇÂ¼Õ åð·» ìÔ¹å ÔåÕ ÇÜÔÆ ÔÆ ÕÆåÆ
ÔË å¶ À°Ôé» ù ìó¶ ØàÆÁÅ å¶ Ç×ð¶ ÇÜÔ¶ ðÈê Çò¼Ú ê¶ô Õð
Çç¼åÅ ÔËÍ Ã¹Á³ìð Ãî¶º Çôò èé°¼Ö ðÅÔÆº êðÆÇÖÁÅ çÆ ×¼ñ òÆ
ôÅÇÂç ÃîÞ êË ÜÅÂ¶ êð ðÅî ÜÆ ù é×ð Çò¼Ú òóÇçÁ» ç¶Ö Õ¶ ÔÆ
ÃÆåÅ ÜÆ çÅ ÕÅî ò¼ Ã Ô¯ Õ¶ ÔÅñ¯ º –ì¶ Ô Åñ Ô¯ ÜÅäÅ ÕæÅéÕ
ù ìÔ¹å ØàÆÁÅ ìäÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÇåzïÅ–ÚÇðåz» òÅñÆ ÇñÖå
çÆ åð·» ÇÂ¼æ¶ òÆ ÇÂÔ ÃÅÕå–î¼åÆÁÅ ôÝÅî ÁÅêäÆ ÁôñÆñåÅ å¯º
ìÅ÷ éÔÆº ÁÅÇÂÁÅÍ
ÃÆÁÅ ê¶ Ö ðÅî³ ¨ ÇìèÆ ìÅä ÕÅî³ ¨

Ç×ðÆ ÞÈ Ç î íÈ î ³ ¨ îçÆ ÜÅä ØÈ î ³ ¨ (ê³éÅ 196)
ÃÆåÅ ÜÆ çÅ ÕÅî ç¶ åÆð» éÅñ Çò¿ÇéÁÅ ÜÅäÅ Áå¶

ðÅî ÜÆ ù ç¶Öä îÅåð å¶ ÔÆ ôðÅìÆ çÆ åð·» îç–î¼Ãå Ô¯
Õ¶ Ú¼Õð ÖÅ Õ¶ èðåÆ å¶ Çâ¼× êËäÅ èðîÆ ê¹ðÖ» ù ÜÚ éÔÆº
ÇðÔÅ êð ÃÅÕå î¼ å ÆÂ¶ ôÝÅî çÆÁ» ÕÅî¹ Õ ð¹ ¼ Ú ÆÁ» ÁÅÇçÕ
çÅ ÁÃÆº ÕÆ Õð ÃÕç¶ Ô»?
(6) ÃÆåÅ Ã¹Á³ìð ò¶ñ¶ ðÅî ÜÆ é¶ Çôò èé°¼Ö ÔÆ í¿é Õ¶ ðÖ
Çç¼åÅÍ êðôÈðÅî ÜÆ ÁÅÂ¶ Áå¶ À°Ô ðÅî ÜÆ å¶ òð·¶ å¶ ç¯Ô» Çò¼Ú
Ü¿× Ô¯ÇÂÁÅÍ êðôÈðÅî çÅ Õ°ÔÅóÅ ðÅî ÜÆ òñ¯º å¯ó Çç¼åÅ Ç×ÁÅÍ
ÇÂæ¶ ÇÂÔ ×¼ñ ÇèÁÅé î³×çÆ ÔË ÇÕ êðôÈðÅî ÜÆ Çê¼Û¶
ÇÜÔ¶ ÇòôùÈ ÜÆ ç¶ 9ò¶º ÁòåÅð ç¶ å½ð å¶ ÇìÁÅé¶ ÜÅ Ú¹¼Õ¶
Ôé êð ÇÂ¼ æ ¶ Çøð ÁÅ àêÕ¶ ÔéÍ í×òÅé ç¶ ÇÂÔé» ç¯Ô»
ÁòåÅð» ç¶ ÇÂÕ¼á¶ Ô¯ ÜÅä çÆ ×¼ñ ìóÆ ÁÜÆì ÇÜÔÆ ñ×çÆ ÔËÍ
ÇÂÔ ç¯ò¶º Çòôù ÜÆ ç¶ ÔÆ ÁòåÅð Ôé Áå¶ ÕÔÅäÆ Çò¼Ú ÁÅê¯
66
Çò¼Ú Çòð¯èÆ ç¼Ã¶ ×Â¶ ÔéÍ
(7) Çøð Üç¯º–Üç¯º èðî çÆ ×ñÅéÆ Ô¿¹çÆ ÔË èðî çÆ
Ã¿ÃæÅêéÅ ñÂÆ í×òÅé ÜÆ òñ¯º ç¶Ô ðÈê Çò¼Ú Üéî ñËä å¶ í»å
Ã¹í»åÆ ÕÅðòÅÂÆ êÅªç¶ Çëðé çÆ ×¼ñ å» ôÅÇÂç Õ°¼Þ ì¿ç¶ î³é ÔÆ
ÜÅä êð Ô¹ä ÇÂÔ ç¯ò¶º í×òÅé ÁÅê¯ Çò¼Ú Ü¿× Õðç¶ çÃ¶
×Â¶ Ôé Áå¶ ÇÂÃ ×¼ ñ ù êÚÅ ÃÕäÅ ÕÅøÆ Á½ Ö Å ÔË Í
Ü¿× ò¶ñ¶ ç¯ í×òÅé» çÅ ÕòÆ ôÝÅî òñ¯º Çç¼åÅ ÃÅðÅ
òÅðåÅñÅê êó·é–Ã¹äé òÅñÅ ÔËÍ Õ¼°Õó» çÆ åð·» ç¯Ô» í×òÅé»
ù ñóÇçÁ» ç¶Ö å¶ À°Ôé» ç¶ ìÚé Ã¹ä Õ¶ ÔÅÃÅ Û¼¹à Ü»çÅ
ÔË À°µæ¶ ÁòåÅðòÅç òÅñÅ ÇÂÔ æ¯æÅ ÇÃè»å ÁÅêäÆ ÕñÂÆ
Ö¹ ñ · ÜÅä Çê¼ Û ¯ º Çâ×çÅ ãÇÔ¿ ç Å êÌ å Æå Ô¹ ¿ ç Å ÔË , ïæÅ :–
êðÃðÅî ìÅÚ ðÅî Ã¯ :
Ü¶ å Õ ìË é ÕÔ¶ Ã¹ ÕÔ¶ , Ü¹ êË ë¶ Ç ð ÕÔ¶ å° êË ÜÆå é ÜË Ô ¯ Í

ÔÅÇæ ÔÇæÁÅð ×Ô¶ Ã¹ ×Ô¶, Ü¹ êË ë¶Çð ×Ô¶ å°êË ë¶Çð é ñËÔ¯Í
ðÅî ÇðÃË ðä îË ðØ¹ ì Æð ÕÔ¯ íÇÜ ÕË Õå êÌ Å é ìÚË Ô ¯ Í
å¯ð ôðÅÃé ô¿Õð Õ¯, ÔÇð ÃÆÁ Úñ¶ ØÇð ÜÅé é êËÔ¯Í150ÍÍ
(ê³éÅ 198)
(Ü¯ ×¼ñ» îÈ¿Ô¯º Õ¼ã Ú¹¼ÕÅ ÔËº; À°Ô å» Õ¼ãÆÁ» ×ÂÆÁ», Ô¹ä Ô¯ð
øÅñå± ×¼ñ îÈ¿Ô¯º Õ¼ãä éÅñ Ç÷¿çÅ òÅêÃ éÔÆº ÜÅ ÃÕ¶º×ÅÍ Ô¹ä
åÕ Ü¯ ÔÇæÁÅð å±¿ Ú¹¼Õ Ú¹¼ÕÅ ÔËº, Ú¹¼Õ Ú¹¼ÕÅ ÔËº; êð Ô¹ä Ô¯ð Ú¹¼Õ Õ¶
òÅêÃ éÔÆº ÜÅ ÃÕ¶º×ÅÍ êðÃðÅî é¶ ×¹¼Ã¶ Çò¼Ú ÇÕÔÅ ÇÕ Ô¶ ðÅîÚ¿çÌ,
åÈ¿ ô¿Õð ÜÆ çÅ èé°¼Ö å¯ó Õ¶ ÇÂÔ ÇÕò¶º Ã¯Ú ÇñÁÅ ÇÕ Ô¹ä å±¿ ÃÆåÅ
ù ÇÂ¼æ¯º ñË Õ¶ Øð ÚñÅ ÜÅÂ¶º×Å? )
ðÅî ìÅÚ êðÃðÅî Ã¯ :
ì¯ ñ ÕÔ¶ ÃÔ¶ ÇçÜ ÜÈ , Ü¹ êË ë¶ Ç ð ÕÔ¶ å° êË êÌ Å é ÖÉ Ë Ô ¯ Í

ì¯ ñ å ÁË º à ÕÔ» Ãá ÇÜÀº° Ãí ç»å å° ð ÅÇÂ ÁìË ØÇð ÜË Ô ¯ Í
èÆð åìË ñÇÔÔË å° î ÕÀ¹ , Üç íÆð êðÆ ÇÂÕ åÆð ÚñË Ô ¯ Í
ìÅå Ã¿íÅð ÕÔ¯ î¹ÇÖ å¶, ÇÂé ìÅåé Õ¯ Áì ÔÆ ëñ êËÔ¯Í151Í
(ê³éÅ 199)
67
(Ô¶ ìÅÔîä ÜÆ, Ü¯ ì¯ñ å±¿ ìÕ Ú¹¼ÇÕÁ» ÔËº, À°Ô å» Ô¹ä
ì¯ñ¶ ×Â¶ Ôé, êð Ü¶ å±¿ ç¹ìÅðÅ À°Ô¯ ì¯ñ ì¶ñ¶ å» ÜÅé å¯º Ô¼æ è¯
ìËá¶º×ÅÍ ç¹ôà çÆ åð·» å±¿ ÕÆ à»–à» ñ×Å ð¼ÖÆ ÔË, å±¿ å» Ô¹ä¶ î¶ð¶
Õ¯ñ¯º ÁÅêä¶ ÃÅð¶ ç¿ç í¿éÅ Õ¶ Øð òÅêÃ ÜÅÂ¶º×ÅÍ å±¿ á§âÅ ÔÆ åç
Ô¯ò¶º×Å Ü¶ îËº åËù ÇÂ¼Õ Á¼è åÆð á¯Õ ÇçÁ»Í îÈ¿Ô Ã¿íÅñ Õ¶ ×¼ñ
Õð ÇÕªÇÕ îËº åËù ÇÂÔé» ×¼ñ» çÅ Ô¹ä¶ Ã¹ÁÅç ÚÖÅÀ°äÅ ÔË)
(8) ÕËÕÂÆ ù Ú¹¼ÕäÅ ç¶ä òÅñÆ î³æðÅ ìÌÔîÅ ÜÆ òñ¯º í¶ÜÆ

çÃ Õ¶ ÕÔÅäÆ ÇÂÔ ÃÅìå ÕðçÆ ÔË ÇÕ ÁÃñ ôðÅðå ÕËÕÂÆ
òñ¯ º éÔÆº, ìÌ Ô îÅ ÜÆ òñ¯ º ÕÆåÆ ×ÂÆ ÃÆÍ Çøð å» ÕË Õ ÂÆ
ìðÆ Ô¯ ×ÂÆÍ
î³ æ ðÅ ÇÂÕ ×»èÌ ì Æ, ìÌ Ô îÅ êáÆ ÇåÔ ÕÅñ¨

ìÅÜ ÃÅÜ ÃäË Úó· Æ Ãí ô¹ í z èÀ° ñ À° å Åñ¨198¨...
ÜÅå ÔÆ Ã¿ Ç × Õ¶ Õ ÂÆ ÇÂÔ í»Çå ì¯ ñ Æ ìÅÇå¨
ÔÅæ ìÅå Û° à ÚñÆ, ìð î»× ÔË º ÇÕÔ ðÅÇå¨199¨
(ê³éÅ 203)
ìÌÔîÅ ÜÆ åzËîÈðåÆ ç¶ Çå¿é í×òÅé» Çò¼Ú¯º ÇÂ¼Õ ÔéÍ ÕîÅñ ç¶
Ôé ÇÂÔ í×òÅé å¶ ÕîÅñ ç¶ ÔÆ Ôé ÇÂÔé» ç¶ ÁòåÅð;
ÇÜÔé» çÅ ÁÅê¯ Çò¼ Ú Õ¯ Â Æ åÅñ î¶ ñ ÔÆ éÔÆº ìä ÇðÔÅÍ
(9) Õ°ìÚé ì¯ñä Çò¼Ú ñ×ê× ÃÅð¶ êÅåð ÔÆ ô¶ð ìäÅ Õ¶
ê¶ ô ÕÆå¶ ×Â¶ ÔéÍ òË Ã ¶ ÁòåÅð–òÅçÆ í×å ÇÂÔé» Ãí
îðïÅçÅ ê¹ðô¯åî» çÆ À°êîÅ Õðç¶ æÕç¶ ÔÆ éÔÆº êð ì¯ñä
ò¶ ñ ¶ ñÛîä ÜÆ é¶ òÆ Á¼ × Å–Çê¼ Û Å éÔÆº ç¶ Ç ÖÁÅÍ ÇêåÅ
çôðæ êÌåÆ ñÛîä ÜÆ ç¶ ìÚé Õ¶òñ ×¿íÆð ÇòÚÅð ç¶ ÔÆ ï¯×
éÔÆº, ìÔ¹å ÇÂåðÅ÷ ï¯× òÆ Ôé, ïæÅ :–
ñÛîä òÅÚ :
ÕÅî Õ¶ ìÅé ìÇèï¯ ìÃ ÕÅîÇé,
Õ± ð Õ° Ú Åñ îÔ» îÇå ÔÆé¶ Í
ð»â Õ° í »â Õ¶ ÔÅÇæ ÇìÇÕï¯ ,
ÕÇê éÅÚå éÅÚ ÛðÆ ÇÜî ÚÆé¶ Í (ê³éÅ 207)
(ÃÅâÆ îåð¶ÂÆ î» ÕËÕÂÆ é¶ ÕÅî ç¶ åÆð» éÅñ ÃÅâ¶ ÇêåÅ
çôðæ ù Çò¿é· ðÇÖÁÅ ÔË Áå¶ À°ÃçÆ Õ°ÚÅñ éÅñ À°Ô Çéðì¹¼è Ô¯
68
Ç×ÁÅ ÔË À°Ô ×¿çÆ å¶ ð¿âÆ Á½ðå ç¶ Ô¼æ¯º ÇòÕ Õ¶ À°Ã Ô¼æ¯º ì»çð çÆ
åð·» é¼Ú ÇðÔÅ ÔËÍ)
ÕÅî Õ¯ â¿â ñÆÂ¶ Õð Õ¶ÕÂÆ, ìÅéð ÇÜª ÇéÌê éÅÚ éÚÅòË¨

ÁËáé ÁËá ÁÅîËá ñÆÂ¶, Çã× ìËá ÃÈÁÅ ÇÜî êÅá êó·ÅòË¨
(ê³éÅ 207)
(ÕËÕÂÆ ÕÅî çÅ â¿âÅ Ô¼æ Çò¼Ú ëó· Õ¶ ÃÅâ¶ ÇêåÅ çôðæ ù
ì»çð çÆ åð·» éÚÅ ðÔÆ ÔËÍ Ô¿ÕÅðé å¶ Áî¯ó ÕËÕÂÆ çôðæ Õ¯ñ
ìËá Õ¶ À°Ã ù å¯å¶ çÆ åð·» ê¹¼á¶ ÃìÕ êó·Å ðÔÆ ÔËÍ )
(10) ìéòÅÃ ç½ðÅé ÇÂ¼Õ Ççé ðÅî ÜÆ ×¯çÅòðÆ Õ¿ã¶

×Â¶ å¶ À°Ô ÃðÈêéÖÅ ç¶ ìÅö Çò¼Ú ÜÅ òó¶Í À°Ô ðÅî òñ Çòî¯ÇÔå
Ô¯ÂÆ å¶ À°Ãé¶ ðÅî éÅñ ôÅçÆ Õðé çÅ ÇÂðÅçÅ ÷ÅÇÔð ÕÆåÅÍ ðÅî
ÜÆ é¶ îõ½ñ ÕðÇçÁ» íÅò¶º ÁÅêä¶ ÁÅê ù å» ôÅçÆ–ô¹çÅ ç¼ÇÃÁÅ
êð À°Ãù ñÛîä ò¼ñ í¶Ü Çç¼åÅ Üç ÇÕ ñÛîä òÆ ÇòÁÅÇÔÁÅ
Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ À°Ãù ôÅçÆ çÅ êÌÃåÅò ðÖä ê¹ð ñÛîä é¶ À°ÃçÅ
é¼Õ å¶ ×¹¼å ç¯é¯ Õ¼à Çç¼å¶Í ÃðÈêéÖÅ, ñÛîä å¶ ðÅî Ô¼æ¯º ÷ñÆñ
å¶ õ¹ÁÅð Ô¯ä Çê¼Û¯º ÁÅêä¶ íðÅ ðÅòä Õ¯ñ ÇÂÃ Ãì¿èÆ ÇôÕÅÇÂå
ñË Õ¶ ×ÂÆ ÃÆÍ
Ü¶ ÇÂÔ ÕæÅéÕ ÃÔÆ ÔË å» Ã¹ÁÅñ êËçÅ Ô¹¿çÅ ÔË ÇÕ ÕÆ
èðî çÆ Ã¿ Ã æÅêéÅ Õðé òÅñ¶ ÁòåÅð ÜÆ ù ÇÂ¼ Õ ÇÂÃåz Æ
éÅñ ÇÂÔ î÷ÅÕ ÕðéÅ ô¯ í çÅ ÃÆ ÇÕ ÃðÈ ê éõÅ À° Ã ç¶ íðÅ
ñÛîä éÅñ ôÅçÆ Õð ñò¶ ÇÜÃ ìÅð¶ À° Ô é» ù Ú¿ × Æ åð· »
êåÅ ÔÆ ÃÆ ÇÕ À° Ô òÆ ôÅçÆ–ô¹ ç Å ÔË Í Çøð ÃðÈ ê éÖÅ çÅ
é¼Õ å¶ ×¹¼å Õ¼à ç¶äÆ å» ìóÅ ÇØéÅÀ°äÅ å¶ ø½ÜçÅðÆ
ÁêðÅè ÔË Í
(11) ðÅî Áå¶ ñÛîä ù îÅðé ñÂÆ ðÅòä ç¶ Øñ¶ ç¯
çËºå Öð å¶ çÈôä òÆ îÅð¶ ×Â¶Í ðÅòä ç¶ í¶Ü¶ îÅðÆÚ çËºå é¶
Ã¹éÇÔðÆ ÇÔðé ìä Õ¶ ðÅî–ÃÆåÅ çÆ Õ°àÆÁÅ òñ ÜÅäÅ ÕÆåÅÍ
ÃÆåÅ ÜÆ ç¶ ÕÔ¶ å¶ ðÅî ÇÔðé ç¶ ÇôÕÅð å¶ å°ð êÂ¶Í ÃÆåÅ–Ôðé
òÅñ¶ êÌÃ¿× Çò¼Ú ÃÅø ÇñÇÖÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÇÂÃ Ûñ íðêÈð
ÇÔðé ìÅð¶ ðÅî ÜÆ ù Ãí Õ° ¼ Þ êÇÔñ» ÔÆ î¬î ÃÆÍ ÇÂÃ
ìÅð¶ Ãí Õ°¼Þ ÃÆåÅ å¶ ñÛîä ù çÃ ç¶ä Çê¼Û¯º ÇÔðé î×ð
69
ç½óé å¶ ñÛîä ù ÃÆåÅ çÆ ðÖòÅñÆ Õðé çÆ åÅÕÆç çÆ
å°Õ ì¶–îÅÁéÆ ÔË, êð èé Ôé ÁòåÅð–òÅçÆ í×å Ü¯ ÇÂÃ Ãí
ÕÅÃ¶ ù í×òÅé ÜÆ çÆ ñÆñÅ ÕÇÔ¿ç¶ éÔÆº æÕç¶Í í×òÅé ÜÆ ç¶
ÃÆåÅ å¶ ñÛîä êÌåÆ ÕÔ¶ ìÚé ÇòÚÅðéÆï Ôé :–
ðÅî ìÅÚ :
ÃÆÁ ÇîÌ×Å ÕÔÈ¿ Õ¿Úé Õ¯ éÇÔ ÕÅé Ã¹éÝ¯ ÇìÇè éË é ìéÅï¯¨
ìÆÃ ÇìÃò¶ Ûñ çÅéò Õ¯ ìé îË ÇÜÔ ÁÅé å° î Ë âÔÕÅï¯ ¨
ÇêÁÅðÆ Õ¯ ÁÅÇÂÃ î¶à Ã ÕË é Çìñ¯Õ ÃÆÁÅ Õ¯ ÁÅå°ð íÅðÆ¨
ÃÕË
ì»Çè ÇéÖ³× Úñ¶ ÕÇà Ã½º ÕÇÔ ízÅå ÂÆÔ» ÕÇðÜË
ðÖòÅðÆ¨353¨
(ê³éÅ 216)
îÅðÆÚ é¶ ðÅî çÆ éÕñ À°µå¶ À°Ôé» çÆ ÁÅòÅ÷ Çò¼Ú

ÚÆÕ» îÅðÆÁ»Í ñÛîä é¶ ÃÆåÅ çÆ Õ°àÆÁÅ å¶ ðÅî–ÕÅð òÅñÆ
ð¶ÖÅ ÇÖ¼Ú Õ¶ À°Ãù À°Ãç¶ Á³çð ðÇÔä çÆ ÇÔçÅÇÂå Õð Çç¼åÆ ÃÆÍ
ñÛîä ðÅî çÆ ÁÅòÅ÷ òÅñ¶ êÅÃ¶ ù ç½ÇóÁÅÍ Çê¼Û¯º ðÅòä Ü¯×Æ
çÅ í¶Ã èÅð Õ¶ ÃÆåÅ ÜÆ Õ¯ñ ê¹¼ÇÜÁÅ å¶ ÃÆåÅ ÜÆ ç¶ ðÅî–ÕÅð ð¶ÖÅ
å¯º ìÅÔð òÅð ÁÅ Õ¶ Çí¼ÇÛÁÅ ç¶ä Ãî¶º À¹Ôé» ù Ú¹¼Õ Õ¶ ¦ÕÅ ò¼ñ
ÔòÅ ç¶ ðÃå¶ À°¼â Õ¶ ÜÅ ê¹¼ÜÅÍ
ÇÂÔ ×¼ñ ÃîÞ éÔÆº ÁÅªçÆ ÇÕ Ü¶ ñÛîä ÁËÃÆ ðÅî–
ÕÅð Ü» ñÛîä ð¶ÖÅ ÇÖ¼Ú ÃÕçÅ ÃÆ ÇÜÃç¶ Á³çð–Á³çð
ðÇÔä éÅñ ÃÆåÅ ç¹ôîä çÆ êÕó Çò¼Ú éÔÆº ÃÆ ÁÅ ÃÕçÆ
å» ÕÆ ÃÆåÅ ÜÆ ù ÇÂåéÆ ÁÅî ê¼èð ÇÜâÆ ÃîÞ òÆ ÇÕª
éÔÆº ÃÆ ÇÕ À°Ã ð¶ÖÅ ç¶ Á³çð–Á³çð ðÇÔ¿çÆ Áå¶ ÕÆ ñÛîä
ù òÆ À°Ã ò¶ñ¶ åÕ ÇÂåéÆ ×¼ñ òÆ ÃÅø éÔÆº ÃÆ Ô¯ ÃÕÆ ÇÕ
ÃÆåÅ ÜÆ ñÛîä–ð¶ÖÅ Ü» ðÅî ÕÅð ç¶ Á³çð ÇàÕ Õ¶ ðÇÔä
òÅñÆ ÚÆ÷ éÔÆº Ãé?
(12) ðÅî ÜÆ é¶ ìÅñÆ ç¶ íðÅ Ã¹×ÌÆò ù ìÅñÆ–Çòð¹¼è
ÁÅêä¶ éÅñ ×¿ã ÇñÁÅ ÃÆÍ Ôé±îÅé é¶ Ãî¹¿çð êÅð Õð Õ¶ ðÅòä
çÆ Áô¯Õ òÅÇàÕÅ ÜÅ À°ÜÅóÆ å¶ ÃÆåÅ ÜÆ ù ÜÅ ÇîÇñÁÅÍ ìÅñÆ
ç¶ ñóÕ¶ Á³×ç Áå¶ ðÅòä ç¶ íðÅ ÇòíÆôä ù òÆ ðÅî ÜÆ é¶
70
ÁÅêä¶ éÅñ ×¿ã ÇñÁÅ ÃÆÍ ÒêÅó¯ å¶ ðÅÜ Õð¯Ó òÅñÆ éÆåÆ
Øà¯ Øà èðî Ã¿ÃæÅêéÅ Õðé òÅñ¶ í×òÅé ñÂÆ å»
ÇÂåðÅ÷–ï¯× ÔÆ ÔËÍ
(13) Õ°¿íÕðé Ã½ºçÅ ÃÆ å» À°ÃçÆÁ» éÅÃ» Çò¼Ú ÔÅæÆ å¶
Ø¯ó¶ òó Ü»ç¶ ÃéÍ ðÅòä é¶ ñÛîä å¶ ÔîñÅ ì¯ñ Õ¶ À°Ã ù ÇîÌå
ÃîÅé Ü» ì¶Ô¯ô ÇÜÔÅ Õð Çç¼åÅ ÃÆÍ ÔùîÅé À°Ã ù ðÅ÷Æ Õðé
ñÂÆ Ã¿ÜÆòéÆ ñËä Ç×ÁÅ êð ÃÅðÅ êÔÅó Ú¹¼Õ ÇñÁÅÇÂÁÅÍ ÇÂæ¶
ÕÔÅäÆ öË ð –Õ° ç ðåÆ Áå¶ îéØóå ÕæÅéÕ» å¶ ÁÇÜÔÆÁ»
×¼ ñ » éÅñ íðÆ êÂÆ ÔË ÇÜÃ À° µ å¶ ÇòÇ×ÁÅéÕ Ã¯ Ú òÅñÅ
Õ¯ Â Æ ì¿ ç Å ÇòôòÅÃ éÔÆº Õð ÃÕçÅÍ
(14) ÇÂ¼Õ ì¿çÅ ÁÅêäÅ î¯ÇÂÁÅ î¹¿âÅ Ú¹¼Õ Õ¶ ðÅî ÜÆ Õ¯ñ
ñË ÁÅÇÂÁÅ å¶ êåÅ ÚÇñÁÅ ÇÕ ðÅî ÜÆ ç¶ ò¼èÆÁÅ ðÅÜ Çò¼Ú ÇÂÔ
î¹¿âÅ Õ¶òñ ÇÂÃ Õð Õ¶ Õ°ò¶ñ¶ îð Ç×ÁÅ ÃÆ ÇÕªÇÕ ðÅî–ðÅÜ Çò¼Ú
ÇÂ¼Õ ò¼âÅ êÅê Õðî òÅêð ÇðÔÅ ÃÆ ÇÕ ÇÂ¼Õ ôÈçð Ã¿íÈÕ Ü¿×ñ
Çò¼Ú Ü» ÖÈÔ Çò¼Ú ê¹¼áÅ ñàÕ Õ¶ åê Õð ÇðÔÅ ÔËÍ ÁËÃ¶ ðÅÜ ù
ÁÅçðôÕ å¶ èðî çÅ ðÅÜ ÇÕò¶º î³ÇéÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË ÇÜÃ
Çò¼ Ú çÇñå» ù ôÈ ç z ÕðÅð ç¶ Õ¶ À° Ô é» å¶ ÇÂåéÅ ÷¹ ñ î
ÕÆåÅ Ü»çÅ ÃÆ?
(15) Üç¯º îÇÔñ» Çò¼Ú ÃÆåÅ ç¶ ×ðíòåÆ Ô¯ä ìÅð¶ êåÅ
ÚÇñÁÅ ÃÆ å» ÃÆåÅ ù ñÛîä ðÅÔÆº è¯Ö¶ éÅñ Ü¿×ñ Çò¼Ú Ã¹¼à
Çç¼åÅ Ç×ÁÅ Ü¯ Á³å» çÅ è¼Õ¶ òÅñÅ Õðî ÃÆ ÃÆÍ ÃÆåÅ ù òÅñîÆÕÆ
ÜÆ çÆ Õ°àÆÁÅ é¶ó¶ Ã¹ÇàÁÅ Ç×ÁÅ ÃÆ ÇÜæ¶ òÅñîÆÕÆ ÜÆ Ú¿âÆ çÆ
ÁðÅèéÅ Õð ðÔ¶ ÃéÍ òËÃ¶ À°Ã Ü¹× çÆÁ» ÇîÇæÔÅÃÕ
ê¹ÃåÕ» Çò¼Ú òÆ Ú¿âÆ Ü» Ú¿âÆ êÈÜÅ çÅ ÇÕå¶ Õ¯ÂÆ
Ç÷¼Õð éÔÆºÍ
À°µæ¶ ÃÆåÅ çÅ ê¹¼åð ñò Ü¿ÇîÁÅÍ ÇÂ¼Õ Ççé ÃÆåÅ éçÆ
Çò¼Ú éÔÅÀ°ä ×ÂÆÍ Çê¼Û¯º ÃÆåÅ çÅ ê¹¼åð ñò öÅÇÂì ç¶Ö Õ¶ ÇðôÆ
é¶ ØÅÔ ç¶ ×¼á¶ Çò¼Ú ëÈÕ îÅð Õ¶ Õ°ô éÅî çÅ çÈÜÅ î¹¿âÅ ÇåÁÅð Õð
ÇñÁÅÍ ØÅÔ Çò¼Ú íÅò¶º ÇðôÆ ëÈÕ» îÅð¶ íÅò¶º Ô¯ð Õ¯ÂÆ, ÇÂÃ
åð· » î³ ¹ â Å Ü¿ î ÃÕäÅ Õ¹ ç ðåÆ Çéïî» ç¶ Çòð¹ ¼ è Ô¯ ä ÕðÕ¶
Ã¿ í ò ÔÆ éÔÆºÍ
ðÅî é¶ Áôòî¶è Ü¼× ÕÆåÅÍ Ø¯ó¶ ù ìÅÕÆ ðÅÇÜÁ»
71
ðÜòÅÇóÁ» é¶ å» ÂÆé î³éÇçÁ» ¦Øä Çç¼åÅ êð ñò–Õ°ô é¶
Ø¯óÅ ì¿é· ÇñÁÅ å¶ Ü¿× ÕÆåÅÍ ôåðÈØé å¶ ðÅî ÜÆ Ãî¶å ÚÅð¯º
íðÅ Ü¿× Çò¼Ú îÅð¶ ×Â¶Í Üç¯º Ú½Ô» çÆÁ» ÇîðåÕ ç¶Ô» ÃÆåÅ ç¶
ÃÅÔîä¶ ÇñÁ»çÆÁ» ×ÂÆÁ» å» ÃÆåÅ é¶ êÇÔñ» å» ðÅî éÅñ ÃåÆ
Ô¯ ÜÅä çÅ îé ìäÅÇÂÁÅ êð Çøð Ã¿Õñê ÕÆåÅ ÇÕ Ü¶ À°ÃçÆ
êÇòåzåÅ Ã¼ÚÆ ÔË å» ÇÂÔ ÚÅð¯º íðÅ Ç÷¿çÅ Ô¯ ÜÅäÍ Ãí íðÅ À°µá
Öó¶· Ô¯Â¶Í Ãí Áï°ÇèÁÅ ê¹¼Ü¶ å¶ ÕÂÆ ò¼â¶–ò¼â¶ Ü¼× ÕÆå¶Í ÃÌÆ
ðÅîÚ¿çð ÜÆ é¶ A@@A@ ÃÅñ ðÅÜ ÕÆåÅÍ ÇÂÃ å¯º êÇÔñ¶ ÁÅÂ¶
ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú À°Ô A@@@@ ÃÅñ êÇÔñ» òÆ ðÅÜ Õð Ú¹¼Õ¶ ÔéÍ
À°Ôé» é¶ ÃÅî, çÅî, ã¿â, í¶ç çÆÁ» ÃÅðÆÁ» ÇòèÆÁ» ñÅ×È
ÕÆåÆÁ» Áå¶ ÜÅå–êÅÇå ç¶ òðä ÇòåÕð¶ ñÅ×È ÕÆå¶Í
ÇÂ¼Õ Ççé ÃÆåÅ ÜÆ é¶ Øð çÆ Õ¿è À°µå¶ ðÅòä çÆ åÃòÆð
ìäÅÂÆÍ ðÅî ÜÆ ù ôÕ êË ÜÅä ÕÅðé ÃÇÔ éÅ ÃÕ¶Í ÃÆåÅ ÜÆ ù
îÇÔÃÈÃ Ô¯ Ç×ÁÅ ÇÕ À°Ã ç¶ ÁÅÚðé å¶ ðÅî ù ôÕ ÔËÍ À¹Ã é¶ ç¹ÖÆ
Ô¯ Õ¶ èðåÆ îÅåÅ ù î¹õÅÇåì ÕÆåÅ Áå¶ À°Ã¶ Çò¼Ú ÃîÅ ×ÂÆÍ ðÅî
ÜÆ ÇÂÔ ×¼ñ ìðçÅôå éÅ Õð ÃÕ¶ å¶ À¹Ô òÆ ÚñÅäÅ Õð ×Â¶ å¶
Çøð À°Ã Çê¼Û¯º Çå¿é íðÅ å¶ À°Ôé» çÆÁ» êåéÆÁ» ÃåÆ Ô¯ ×ÂÆÁ»Í
ê³éÅ 253–254 ç¶ 858 å¶ 859 é§ìð ì¿ç» Çò¼Ú Ô¶á
ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð ðÅî ÕæÅ çÅ îÔÅåî çÃÇçÁ» ÕòÆ ôÝÅî ÕÇÔ ÇðÔÅ
ÔË ÇÕ ðÅî çÆ ÇÂÔ ÕÔÅäÆ Ü¹×¯ Ü¹× Áàñ ÔË å¶ ðÅî ÜÆ ÇÂÔ Ãí
Õ½åÕ Õð Õ¶ ÃÅð¶ ôÇÔð Ãî¶å ÃðÆð ÇåÁÅ× ×Â¶ Áå¶ ÇÂÃ ÕÔÅäÆ
ù ×ÅÀ°ä Ü» Ã¹äé éÅñ Õ¯ÂÆ ç¹Ö åÕñÆø å¶ ð¯× îé°¼Ö ç¶ é¶ó¶
éÔÆº ëàÕ ÃÕçÅ, ïæÅ:–
ðÅî ÕæÅ Ü¹ × Ü¹ × Áàñ, Ãí Õ¯ Â Æ íÅÖå é¶ å ¨

Ã¹ ð ×ìÅÃ ðØ¹ ì ð ÕðÅ, Ã×ðÆ ê¹ ð Æ Ãî¶ å ¨ 858¨ (ê³ é Å 253)
Ü¯ ÇÂÔ ÕæÅ Ã¹ é Ë Áð¹ ×ÅòË ¨

çÈ Ö êÅê ÇåÔ ÇéÕÇà é ÁÅòË ¨
Çìôé í×Çå ÕÆ Â¶ ëñ Ô¯ Â Æ¨
ÁÅÇè ìÝÅÇè ÛÉ Ë ÃÕË é Õ¯ Â Æ ¨859¨
(ê³éÅ 254)
72
êð ôÝÅî é¶ ê³éÅ 254 ç¶ ì¿ç 863 Çò¼Ú ìóÆ ì¶ìÅÕÆ å¶ Ãê¼ôàåÅ
éÅñ ÇÂÔ ÇñÖ Çç¼åÅ ÔË ÇÕ Ô¶ ÕÅñ ç¶ò, Üç çÅ îËº å¶ðÅ Ã¶òÕ
ìÇäÁÅ Ô» Ô¯ð Ãí ç¶òÆ–ç¶òÇåÁ» ù ÇàÚ å¶ ì¶ÕÅð ÃîÇÞÁÅ ÔËÍ
ðÅî, ðÔÆî å¶ ê°ðÅé Õ°ðÅé Çò¼Ú¯º îËº ÇÕÃ¶ ù éÔÆº î³éçÅÍ ÇÃÇîÌåÆÁ»,
ôÅÃåÌ», ì¶ç» ÁÅÇçÕ» Çò¼Ú¯º òÆ îËº ÇÕÃ¶ ÚÆ÷ ù éÔÆº î³éçÅ, ïæÅ
:–
ê»ÇÂ ×Ô¶ Üì å¶ å°îð¶, åì å¶ Õ¯À± Á»Ö åð¶ éÔÆº ÁÅéÝ¯¨

ðÅî ðÔÆî ê¹ ð Åé Õ° ð Åé, Áé¶ Õ ÕÔË º îå Â¶ Õ é îÅéÝ¯ ¨
ÇÃÇîÌÇå ôÅÃåz ì¶ç ÃíË, ìÔ¹ í¶ç ÕÔËº Ôî Â¶Õ é ÜÅéÝ¯¨
ÃÌ Æ ÁÃêÅé Ç´êÅ å° î ðÆ ÕÇð, îË º é ÕÔÝ¯ Ãí å¯ Ç Ô
ìÖÅéÝ¯ ¨ 863 (ê³éÅ 254)
ðÅî–ÕæÅ Çò¼Ú çðÜ Õê¯ñ ÕÅñêÇéÕ ØàéÅò» é÷ð–

Á³çÅ÷ éÔÆº ÕÆåÆÁ» ÜÅ ÃÕçÆÁ» êð ªÞ ÇÂÔ ðÅî–ÁòåÅð
çÆ ÕæÅ òÆ Ú¿âÆ ç¶òÆ çÆ êÈÜÅ å¶ Ô¯ð ÕÂÆ êÌÕÅð ç¶
ìÌ Å ÔîäÆ Õðî–Õ»â» ù Õðé ñÂÆ êÌ ð éÅ Çç¿ ç Æ ÔË Í ÇÂÔ
ÕæÅ ÜÅå–êÅÇå ÇòåÕÇðÁ» ù êÈðÆ åð·» î³éä çÆ êÌðéÅ Çç¿çÆ ÔË
Áå¶ ÇÂÔé» çÅ íðò» êÌÚÅð ÕðçÆ ÔËÍ ÇÂÔ ÁòåÅð ÕÔÅäÆ
Çòôù å¶ ÇÂÃç¶ ÁòåÅð çÅ ìÔ¹å îÅä ÕðçÆ ÔËÍ ÇÂÔ ÃÅî, çÅî,
ç¿â, í¶ç ÁÅÇçÕ Ãí éÆåÆÁ» ÁêéÅÀ°ä çÆ ÇÃÇÖÁÅ Çç¿çÆ ÔË Ü¯
èðî å¶ éÆåÆ ç¶ éÅî å¶ ÁêðÅè ÔÆ ÔËÍ ÁÚ¶å å½ð å¶ ÇÂÔ ÕæÅ
Á½ðå» À°µå¶ ÃõåÆ Áå¶ ÁÇåÁÅÚÅð ÇÃÖÅªçÆ ÔËÍ ÃÆåÅ ù ÇìéÅ
ÇÕÃ¶ öñåÆ ç¶ Ü¿×ñ» ò¼ñ è¯Ö¶ éÅñ è¼Õ ç¶ä ù í×òÅé çÆ
ñÆñÅ çÃçÆ ÔËÍ
ìÔ¹ ÇìÇè Õð¯ ðÅÜ Õ¯ ÃÅÜÅ¨ ç¶ Ã ç¶ Ã Õ¶ ÜÆå¶ ðÅÜÅ¨

ÃÅî çÅî Áð¹ ç¿â Ãí¶çÅ¨ ÇÜÔ ÇìÇè Ô¹åÆ ôÅÃéÅ ì¶çÅ¨
(ê³éÅ 252)
ÛåzÆ ÕðË ÇìêÌ ÕÆ Ã¶òÅ¨ ìËÃ ñÖË ÛåzÆ ÕÔ ç¶òÅ¨
ôÈçz Ãíé ÕÆ Ã¶ò ÕîÅòË¨ ÜÔº Õ¯ÂÆ ÕÔË, åÔÆº òÔ èÅòË¨
(ê³éÅ 252)
73
ðÅî ðÅÜ çÆ îÈ ñ ðÅÜéÆåÆ
(1) ÃÅî :– Üç ç¹ôîä Ü» Çòð¯èÆ ÁÅêä¶ å¯º åÕóÅ

Ô¯ò¶ åç À°Ã Á¼×¶ èðåÆ å¶ êË ÜÅú; ïðÕ ÜÅú Áå¶ À°ÃçÆ ôðé
ñË ñú å¶ ô»åÆ éÅñ òÃ¯Í (íÅò¶º Çòð¯èÆ ÷Åñî, ÁÇåÁÅÚÅðÆ
Áå¶ è¼¼ÕÅ Õðé òÅñÅ èðî–Çòð¯èÆ ÔÆ ÇÕª éÅ Ô¯ò¶, À°Ã
Çòð¹ ¼ è ÇÂéÕñÅì ÇñÁÅÀ° ä Ü» Ã¿ Ø ðô Õðé çÆ ×¼ ñ ÕçÆ
éÔÆº Ã¯ÚäÆÍ)
(2) çÅî :– ÁÅêä¶ ç¹ôîä Ü» Çòð¯èÆ ç¶ é÷çÆÕÆÁ»
å¶ òøÅçÅð» ù Ü¹×å òðå Õ¶ Çðôòå ðÅÔÆº ÖðÆç¯ å¶ ç¹ôîä ù
Õî÷¯ð Õðç¶ ÜÅúÍ
(3) ç¿â :– Ü¶ å°ÃÆº ç¹ôîä Ü» Çòð¯èÆ å¯º åÕó¶ Ô¯ åç
åÅÕå çÆ ×¹êå Ü» êÌ×à ðÈê» Çò¼Ú òðå¯º ÕðÕ¶ ÁÅêä¶ ç¹ôîä ù
Ã÷Å ç¶ Õ¶, é°ÕÃÅé êÔ¿ÚÅ Õ¶ Ü» ÁÅêä¶ ÇÃÁÅÃÆ ìñ ðÅÔÆº êÈðÆ
åð·» øéÅÔ Õð¯ ÇÜò¶º ÇÕ ÁÜ½Õ¶ Ãî¶º Çò¼Ú íÅðå çÆ ìÔ¹–Ç×äåÆ
Õ½î çÈÜÆÁ» Øà–Ç×äåÆ Õ½î» ù õåî Õðé çÆ êÈðÆ òÅÔ ñ×Å
ðÔÆ ÔËÍ
(4) í¶ç :– Ü¶ À°êð ÇìÁÅéÆÁ» Çå¿é éÆåÆÁ» éÔÆº
ñ× ÃÕçÆÁ» åç ÁÅêä¶ Çòð¯èÆÁ» Ü» ç¹ôîä» Çò¼Ú ë¹¼à êÅ Õ¶
ÒÒç¯ Çì¼ñÆÁ» Áå¶ ì¿çðÓÓ çÆ ÕÔÅäÆ å¯º ÇÃÇÖÁÅ ñË Õ¶ ÁÅêäÅ
îéíÅªçÅ ÁíÆôà ÇÃ¼è Õð¯Í
ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî é¶ ðÅîÅòåÅð Çò¼Ú ÇÂÔé» éÆåÆÁ» ù
ò¶ç–îÅð× çÆ ôÅÃé Çì¼èÆ çÃÆ ÔË íÅò¶º ÁÅî å½ð å¶ ÇÂÃ ù
ÚÅäÇÕÁÅ ìÌÅÔîä çÆ ðÅÜéÆåÆÕ çÆÇÖÁÅ Õð Õ¶ òÆ ÜÅÇäÁÅ
Ü»çÅ ÔËÍ
ðÅîÅòåÅð ç¶ ðÅî–ðÅÜ çÅ À¹êç¶ô å» ÃÅø Ãê¼ôà ÔÆ Ô¶á
ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð çÃ Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÛåzÆ ôÌ¶äÆ ìÌÅÔîä» çÆ Ã¶òÅ
Õð¶ Áå¶ òËô, Ü¼à, ÔñòÅÔÕ ÁÅÇçÕ ôÌ¶äÆÁ» ÛåzÆ ôÌ¶äÆ ù ÔÆ
ç¶òåÅ ÃîÞ¶ Áå¶ ôÈçz, ÃîÅÜ ç¶ ìÅÕÆ Ãí òð×» ç¶ Ãí Çé¼Õ¶–î½à¶
Õ¿î Õðé çÆ Ã¶òÅ ÕîÅÀ°äÍ ôÈçz» é¶ ÇÂÔ Ã¶òÅ Ççñ¯º îé¯º ÃÅòèÅé
Ô¯ Õ¶ ÕîÅÀ°äÆ ÔËÍ ÇÜ¼æ¶ òÆ Õ¯ÂÆ íÜÅÂ¶ ôÈçz ù À°µæ¶ ÔÆ íÇÜÁÅ
ÜÅäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ
74
ÃÅâ¶ îé Çò¼Ú å» Ã½ Ã¹ÁÅñ» çÅ ÇÂ¼Õ¯ Ã¹ÁÅñ À°áçÅ ÔË ÇÕ
ÕÆ ÃÅâÆ ðÅôàz–ÇêåÅ ÁÖòÅÀ°ä òÅñÆ ôÖÃÆÁå, îÔÅåîÅ ×»èÆ
Ã¼Ú î¹Ú À¹¼êð ÇìÁÅéÆ ×ÂÆ ðÅÜ–ìäåð å¶ ÃîÅÜ–ìäåð çÆ
å»Ø êÅñçÆ ðÔÆ ÃÆ?
ÇÜÔó¶ íðÅ ÁÜ¶ åÕ ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî çÆ êÛÅäç¶ÔÆ
éÔÆº Õð ÃÕ¶ Áå¶ ÇÂÃ Çé§çéÆï Áå¶ ×¹ð–Çé§çÅ å¶ ×¹ðîÇå Çòð¯èÆ
ðÚéÅ çÅ ðÚäÔÅð Õñ×Æèð Ã¹ÁÅîÆ ù çÃä çÅ ÕÃÈå Õ°Õðî
ÕîÅ ðÔ¶ Ôé À°Ô ÇÂÔ å» Ã¯Úä ÇÕ ÒÒÃí¶ Ã»ÞÆòÅñ ÃçÅÇÂÇéÓÓ
(97) ÒÒÜ¯ èðî¹ ÕîÅòË ÇåÃ¹ èðî éÅÀ° Ô¯òË êÅÇê ÕîÅäË êÅêÆ
ÜÅäÆÁËÓÓ (138) òÅñÅ îÔÅé ×¹ðîÇå À°êç¶ô å¶ ÇòèÆ–ÇòèÅé
ÇÕ¼æ¶ å¶ ÇÕò¶º ÇÂÔ ÜÅå–êÅåÆ ÇòåÕÇðÁ» Ü» åø¼ðÕ» òÅñÆ ×¹ðîÇå
Çòð¯èÆ ÃîÅÜÕ Çìò¼ÃæÅ ù êÌòÅé Õð ÃÕçÅ ÔËÍ
(12) ÃÌÆ Ç´ôéÅòåÅð (21ò» ÁòåÅð) (ê³éÅ 254

å¯º 570)
ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî é¶ Ú½òÆ ÁòåÅð» Çò¼Ú¯º Ç´ôéÅòåÅð

À°µå¶ Ãí å¯º ò¼è íÅò 316 ê³é¶ ñ×ÅÂ¶ ÔéÍ ìÌÅÔîäÆ Ü» ÃéÅåéÆ
î¼å Çò¼Ú ÃÌÆ ðÅî å¶ ÃÌÆ Ç´ôé ç¯ êÌî¹Ö ÁòåÅð Ç×ä¶ ×Â¶ Ôé
Áå¶ ìÌÅÔîä» ç¶ èÅðîÕ ÃÅÇÔå Çò¼Ú ÇÂÔé» ç¯Ô» çÆ ÔÆ òè¶ð¶
ÚðÚÅ ÔËÍ Ç´ôé ÜÆ ù êÈðé ÁòåÅð ÇÕÔÅ Ü»çÅ ÔË ÇÕªÇÕ
À°Ôé» Çò¼Ú í×òÅé çÆÁ» Ã¿êÈðé Ã¯ñ·» ÕñÅò» î½ÜÈç ç¼ÃÆÁ»
Ü»çÆÁ» Ôé Üç ÇÕ ðÅî ÜÆ Çò¼Ú Õ¶òñ Ú½ç» ÕñÅò» êÅÂÆÁ»
Ü»çÆÁ» ÔéÍ
ÇÕÃ¶ òÆ Çéðê¼Ö ÃîÅñ¯ÚÕ ñÂÆ ÇÂÔ Ã¿íò éÔÆº ÇÕ 1428
ê³ÇéÁ» òÅñÆ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ÒÒìÇÚåz éÅàÕÓÓ éÅî çÆ ê¹ÃåÕ (ÇÜÃçÅ
ÇÂ¼Õ â±¿ØÆ ÃÅÇÜô åÇÔå éÅî òÆ ÒÒçÃî ×Ì¿æÓÓ êÌÚÇñå Õð Çç¼åÅ
Ç×ÁÅ ÔË) çÅ ñ×ê× Ú½æÅ ÇÔ¼ÃÅ îñ Õ¶ ìËáÆ Ç´ôéÅòåÅð òÅñÆ
ÇÂÃ ñ¿î¶ðÆ ðÚéÅ çÆ êÈðÆ åøÃÆñ å¶ ÇòÃæÅð ÇÂ¼Õ Û¯àÆ ÇÜÔÆ
ê¹ÃåÕ Çò¼Ú Õð ÃÕ¶Í
çðÁÃñ, 316 ÃÇøÁ» Çò¼Ú ÁÅÂ¶ ÁÇå ¦î¶ð¶ ÕæÅéÕ çÅ
75
ÃÅð¿ô òÆ ÇÂÃ ÔæñÆ ê¹ÃåÕ Çò¼Ú ç¶ ÃÕäÅ Ã¿íò éÔÆºÍ ÇÂÃ ñÂÆ
ÁÃÆº Ç´ôéÅòåÅð ç¶ ÕæÅéÕ Çò¼Ú¯º Õ°¼Þ Õ° é°ÕÇåÁ» îÅåð À°µå¶
ÔÆ ÇÂ¼æ¶ ÇòÚÅð ÕðéÆ ÔË ÇÜÔé» çÅ ÇÃ¼èÅ Ãì¿è ×¹ðîÇå ç¶ ÇÃè»åÕ
ê¼Ö éÅñ Ü» ×¹ðÈ çÃî¶ô çÆ îÔÅé ôÖÃÆÁå éÅñ ÔËÍ ÃÅÕå
ÇñÖÅðÆ ôÝÅî é¶ ÃÌ Æ Ç´ôé ÜÆ çÆ ôÖÃÆÁå À° µ å¶ ÕÅñÖ
ê¯åä çÅ Ü¯ Õ°ÔÞÅ å¶ ÕîÆéÅ Üåé ÕÆåÅ ÔË À°Ãù
Áä×½ Ç ñÁÅ ÕðéÅ òÆ ÇÕÃ¶ åð· » ï¯ × éÔÆº íÅÃçÅÍ Çøð
ÁÇÜÔÆ ðÚéÅ ÇÜÃ Çò¼Ú ÁôñÆñ ì¯ñÆ Çò¼Ú Áé¶Õ» ÔÆ
ÁôñÆñ, ñ¼ Ü Å–ÜéÕ å¶ èðî–Çòð¯ è Æ êÌ Ã ¿ × ÁÅÂ¶ Ô¯ ä , À° Ã
ðÚéÅ ù ×¹ðÈ çÃî¶ô–Ç´å ç¼ÃäÅ òÆ ×¹ðÈ êÅÇåôÅÔ çÆ
å½ Ô Æé ÕðéÆ ÔË Í
1. ÇñÖÅðÆ îÈ ñ ðÈ ê Çò¼ Ú Ç´ôé–í×å éÔÆº;

Ã×¯º ç¶òÆ–í×å Ô
ÔËË
ÇñÖÅðÆ ôÝÅî ÁÅêäÆ ÇñÖå Çò¼Ú Ç´ôé ÜÆ çÆ ðÜòÆº

À°êîÅ Áð îÇÔîÅ ÕðÇçÁ» êÅáÕ» ù Ç´ôé í×å Ô¯ä çÅ í¹ñ¶ÖÅ
êÅªçÅ ÔËÍ ªÞ, ÁÅêÅ–Çòð¯è» (self-contradictions) éÅñ å»
ÇÂÔ ÃÅðÆ ò¼â ÁÅÕÅðÆ ê¹ÃåÕ ÔÆ íðÆ êÂÆ ÔËÍ ÇÂÔ ÇñÖÅðÆ ðÅî–
ÕæÅ ç¶ Á³åñ¶ Ãø¶ ç¶ ì¿ç é§ìð 859 Çò¼Ú ðÅî–ÕæÅ ç¶ îÔÅåî
Áå¶ ëñ çÅ ÇòÃæÅð ÇñÖçÅ ÔË ÇÕ ðÅî–ÕæÅ (ðÅîÅÇÂä) ù êó·é,
Ã¹äé Ü» ×ÅÀ°ä òÅñ¶ îé°¼Ö ù Õ¯ÂÆ ÁÅèÆ–ÇòÁÅèÆ éÔÆº ñ×çÆ
Áå¶ À°Ã å¯º Çå¿é ì¿ç Çê¼Û¯º áÅÔ ÕðçÅ 863 é§ìð ì¿ç ðÈêÆ ì¿ì
Û¼â Õ¶ ÁËñÅé ÕðçÅ ÔË ÇÕ îËº ÇÕÃ¶ ðÅî, ÇÕÃ¶ ðÔÆî, ÇÕÃ¶ ÇÃÇîÌåÆ
å¶ ÇÕÃ¶ ôÅÃåz ù éÔÆº î³éçÅ Áå¶ Õ¶òñ ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ôà ÕÅñ ç¶ò
ÇÜÃç¶ Ô¼æ Çò¼Ú åñòÅð ÇçÖÅÂÆ Ü»çÆ ÔË, ù ÔÆ î³éçÅ Ô»Í
Ç´ôéÅòåÅð Çò¼Ú òÆ ÁÅêÅ–Çòð¯è» çÅ íÅäÅ ÇìñÕ°ñ À°Ã¶ åð·»
ÔÆ òðÇåÁÅ ÇêÁÅ ÔËÍ Ô¶á» Çç¼å¶ Õ°¼Þ ì¿ç» Çò¼Ú À°Ô Ç´ôé–í×å
ç¶ å½ð å¶ é÷ð ÁÅ ÇðÔÅ ÔË :–
Ü¯ ÇÂÔ ÕæÅ åéÕ Ã¹ é êÅòË ¨
åÅÕ¯ ç¯ Ö çÈ ð Ô¯ Ç Â ÜÅòË ¨ 2480¨ (ê³éÅ 569)
(Ü¶ Õ¯ÂÆ îé°¼Ö Ç´ôéÅòåÅð çÆ ÇÂÃ êÌ¶î–ÕæÅ ù æ¯óÅ

76
ÇÜÔÅ òÆ Ã¹ä ñÂ¶×Å À°Ã ç¶ ÃÅð¶ ç¹Ö å¶ êÅê çÈð Ô¯ ÜÅä×¶Í)
Ü¯ À°êîÅ ÇìÌÜéÅæ ÕÆ ×ÅÇÂ ÔË, ÁÀ°ð ÕÇì¼åé ìÆÚ ÕðËº×¶¨

êÅêé ÕÆ å¶ À ± êÅòÕ îË ÕÇì ÃÝÅî íéË ÕìÔÈ é ÜðË º ×¶ ¨
2483¨
(ê³éÅ 569)
(Ü¯ òÆ îé°¼Ö Ç´ôé ÜÆ çÆ À°ÃåÇå ×ÅÀ°ä–Ã¹äé×¶ À°Ô
ÕçÆ òÆ êÅê» çÆ Á¼× Çò¼Ú éÔÆº Ãóé×¶Í )
ôÝÅî íéË ÇÂÔ Ã¿å ÃíË, Çìé° êÌ¶î ÕÅÔÈº ÇìÌÜéÅæ
ÇðÞÅÂ¶¨2486¨ (ê³éÅ 569)
(ôÝÅî ÕòÆ Ãí Ã¿å» ù ÕÇÔ¿çÅ ÔË ÇÕ Ã¼ÚÅ å¶ â±¿ØÅ êÌ¶î

ÕÆå¶ ÇìéÅ ÁÜ åÕ ÇìÌÜéÅæ Ç´ôé ÜÆ ù ÇÕÃ é¶ Ö¹ô ÕÆåÅ ÔË?)
êÌ¶î ÇìéÅ ÕÇì ÃïÅî íéË ÕÇð ÕÅÔÈ¿ Õ¶ îËº ÇìÌÜéÅÇÂÕ
ÁÅï¯¨2487¨ (ê³éÅ 569)
(ôÝÅî ÕòÆ ÕÇÔ¿çÅ ÔË ÇÕ Ã¼Ú¶ å¶ â±¿Ø¶ êÌ¶î ÇìéÅ ÇìÌÜéÅÇÂÕ

Ç´ôé ÜÆ ÕçÆ ÇÕÃ ç¶ Ô¼æ ÁÅÂ¶ Ôé?)
êð ÇÂÔ¯ ÕòÆ ÁÅêäÆ ÇÂÃ¶ ðÚéÅ Ç´ôéÅòåÅð ç¶ ç¶òÆ

À°ÃåÇå ÁÇèÁÅÇÂ ç¶ 434 å¶ 435 é§ìð ì¿ç» Çò¼Ú Ô¶á ÇñÖ¶
Áé°ÃÅð ÇñÖ Ú¹¼ÕÅ ÔË :–
îËº é ×é¶ôÇÔ ÇêÌæî îéÅÀÈº¨ ÇÕôé Çìôé ÕìÔÈ¿ é ÇèÁÅª¨
ÕÅé Ã¹é¶ êÇÔÚÅé é Çåé Ã¯º¨ Çñò ñÅ×Æ î¯ðÆ ê× ÇÂé
Ã¯º¨ 434¨ (ê³éÅ 310)
(ÕòÆ ôÝÅî ÕÇÔ¿ ç Å ÔË ÇÕ îË º ×ä¶ ô –×ä± ô ù çÈ Ü ¶

ÁòåÅðòÅçÆ í×å» çÆ åð·» êÇÔñ» éÔÆº î³éçÅ å¶ éÅ ÔÆ ÇÕÃ¶
Ç´ôé Ü» Çòôù ù ÔÆ î³éçÅ Ô»Í ×ä¶ô, Ç´ôé å¶ Çòôù ÁÅÇçÕ»
ç¶ éÅî Õ¿é·» éÅñ ÷ðÈð Ã¹ä¶ Ôé êð ÇÂÔé» éÅñ îËº ÕçÆ Õ¯ÂÆ
ÜÅä–êÛÅä éÔÆº ìäÅÂÆÍ î¶ ð Æ Çñò å» Ú¿ â Æ ç¶ ò Æ ÜÆ ç¶
Úðé» éÅñ ÔË Í )
îÔ»ÕÅñ ðÖòÅð ÔîÅð¯ ¨ îÔ»ñ¯ Ô îË º ÇÕ¿ Õ ð æÅð¯ ¨

77
ÁêéÅ ÜÅé Õð¯ ðÖòÅð¨ ì»ÇÔ ×Ô¶ ÕÆ ñÅÜ ÇìÚÅð¨435¨
(ê³éÅ 310)
(Ú¿ â Æ ç¶ êåÆ îÔ»ÕÅñ ÜÆ (ÕÅñ ç¶ ò ) î¶ ð ¶ ðÇÖÁÕ

ÔéÍ îË º À° Ã îÔ»ñ¯ Ô ÜÆ (ÕÅñ ç¶ ò ) çÅ Ã¶ ò Õ Ô»Í Ô¶
îÔ»ÕÅñ ÜÆ, îËù ÁÅêäÅ Ã¶òÕ ÜÅä Õ¶ î¶ðÆ ðÅÖÆ Õð¯ å¶ ì»Ô ëó¶
çÆ ñÅÜ ðÖ¯Í)
îÈñ ðÈê Çò¼Ú ÕòÆ ôÝÅî Õ¶òñ Ú¿âÆ ç¶òÆ å¶ îÔ»ÕÅñ
çÅ ÔÆ À°êÅôÕ ÔËÍ 316 ÃÇøÁ» çÆ ¦ìÆ ðÚéÅ Ç´ôéÅòåÅð
Çò¼Ú Ç´ôé ÕæÅò» ÕÇÔä ò¶ñ¶ òÆ À°Ô Ú¿âÆ ç¶òÆ å¶ îÔ»ÕÅñ çÆ
À°ÃåÇå ù ÕçÆ òÆ éÔÆº í¼¹ÇñÁÅ Áå¶ éÅ ÔÆ À¹Ôé» ù ÕçÆ òÆ
é÷ð–Á³çÅ÷ Õð ÃÇÕÁÅ ÔËÍ ÇÂÃ Ãì¿è Çò¼Ú À°Ã òñ¯º ÇñÖ¶ 20 ç¶
20 ì¿ç ÔÆ (é§ìð 421 å¯º 440 åÕ ç¶) ç¶Ö¶ ÜÅ ÃÕç¶ Ôé Ü¯
Çéð¯ñ Ú¿âÆ ç¶òÆ Áå¶ îÔ»ÕÅñ çÆ À°ÃåÇå Çò¼Ú ÔÆ Ôé, éîÈ¿éÅ
ÔÅ÷ð ÔË :–
å° Ô Æ Á³ Ç ìÕÅ ÃÆåñÅ å¯ å ñÅ ÔË ¨
ÇêÌ æ òÆ, íÈ î ÁÅÕÅô åË º ÔÆ ÕÆÁÅ ÔË ¨ 421¨
(ê³éÅ 309)
ÇÂÃ Áé°ÃÅð ÁÅêä¶ îÈñ ÁÕÆç¶ Áå¶ ÇòôòÅÃ ìÅð¶ ÕòÆ

ôÝÅî é¶ ÁÅêäÆ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ðÚéÅ Çò¼Ú ×ÅÔ¶–ì×ÅÔ¶ ç¶òÆ Áå¶
îÔ»ÕÅñ çÆ í×åÆ ìÅð¶ Ü¯ ò¼âÆ ëó· îÅðÆ ÔË À°Ô À°Ã ç¶ ÁÃñ
ÇòÚÅð» çÅ êÌ×àÅòÅ ÔÆ ÔËÍ îÈñ ðÈê Çò¼Ú À°Ô Ç´ôé–í×å éÔÆº;
ç¶òÆ å¶ îÔ»ÕÅñ çÅ À°êÅôÕ ÔÆ ÔËÍ ÔÅñ»ÇÕ ×¹ðîÇå èÅðéÆÁ»
ù, Ü¯ òÅÇÔç êðî¶ôð ç¶ ê¹ÜÅðÆ Ôé Áå¶ ÇÕÃ¶ ðÈê Çò¼Ú òÆ
éÅ Ç´ôé ÜÆ Áå¶ éÅ Ú¿âÆ ç¶òÆ ù ÔÆ î³éä òÅñ¶ Ôé, ÇÂÃ
éÅñ Õ° ¼ Þ øðÕ éÔÆº êË ä ÅÍ
2. öË ð –Õ° ç ðåÆ êÅåð, ØàéÅò» å¶ ò¶ ð ò

ò¶¶
Ç´ôéÅòåÅð çÆ ÁÇå ¦ìÆ ðÚéÅ ç¶ êÅåð», ò¶ðÇòÁ»

Áå¶ ØàéÅò» Çò¼Ú ì¶Á³å ÕÅñêÇéÕ, ÁéÔ¯ä¶, Áä–ÇòÇ×ÁÅéÕ
Áå¶ ì¶–ÇÃðêËð ç¶ å¼å Ôé ÇÜÔé» ðÅÔÆº éÅ å» ÃîÅÜ Ã¹èÅð Ã¿íò
78
ÔË Áå¶ éÅ ÔÆ èðî Ã¿ÃæÅêéÅ çÅ Õ¿î ÔÆ Ãð¿ÜÅî Úó·ÅÇÂÁÅ ÜÅ
ÃÕçÅ ÔËÍ êÈåéÅ ðÅÖôÃÆ çÅ ÃðÆð îÆñ» ¦ìÅ Ú½óÅ çÇÃÁÅ
Ç×ÁÅ ÔËÍ ìÕÅÃ¹ð, ÕÅñÆ éÅ×, îåÃï Ãí çÅ ò¶ðòÅ ÇÂÔé» ù
ÇéðÆ ÕÅñêÇéÕ å¶ Áä–ÇòÇ×ÁÅéÕ êËçÅÇÂô ÃÅìå Õðç¶ ÔéÍ
ìÅçñ å¶ ÇÂ¿çð ç¶òåÅ ìñðÅî Õ¯ñ¯º âðç¶ å¶ Õ¿ìç¶ çÃ¶ ×Â¶ ÔéÍ
ÁòåÅð ÜÆ Ü» Ô¯ð ÕÂÆ Ü¯ÇèÁ» ç¶ Ü¿×» ç½ðÅé Ã¹î¶ðÈ ÁÅÇçÕ
êðìå» çÅ Õ¿ìä ñ×äÅ, ç¶òÕÆ ÜÆ ç¶ ×ðí Çò¼Ú áÇÔÇðÁÅ Û¶ò»
ì¼ÚÅ òÅÃÈç¶ò ÜÆ òñ¯º À°Ã çÆ ÃÔ¶ñÆ ç¶ ×ðí Çò¼Ú êÔ¹¿ÚÅ Çç¼åÅ
ÜÅäÅ, Çð¼Û òñ¯º ô¶ð ù îÅð ç¶äÅ å¶ À°ÃçÆ ê× ÁÅêä¶ ÇÃð å¶ ñË
ñËäÆ, Çð¼Û ÜÆ çÆ èÆ çÆ í×òÅé ç¶ éÅñ ôÅçÆ Ô¯ ÜÅäÆ, Ç´ôé
ÜÆ çÆ ÃÈðÜ çÆ ê¹¼åðÆ Üî¹éÅ éçÆ éÅñ ôÅçÆ Ô¯äÆ, ÃÈðÜ å¶
Ú¿çzîÅ Ü¯ ÇéÃÚ¶ å½ð å¶ îé°¼Ö éÔÆº Ôé, ç¶ èÆÁ» å¶ ê¹¼åð Ü¿îä¶
ÁÅî êÅáÕ ù ÕÅøÆ Ô¼ç åÕ ÔËðÅé Õðç¶ Ôé êð Çòò¶ÕôÆñ
êÅáÕ» ù å» êð¶ôÅé ÕðÕ¶ ð¼Ö Çç¿ç¶ ÔéÍ
Õ¿Ã ç¶ ÃÔ¹ð¶ ÜðÅÃ¿è òñ¯º ÁÅêä¶ ôåðÈ Ç´ôé ÜÆ å¶ Ôîñ¶
òÅñÆ ×¼ñ å» ÃîÞ ÁÅªçÆ ÔË êð ø½Ü çÆÁ» 23 ÁÛ±ÔäÆÁ» ç¶
ò¶ðò¶ ÜÅäé Çê¼Û¯º îÈðÖ Ü» Çòò¶ÕÔÆä ì¿ç¶ ù å» íÅò¶º Õ°¼Þ øðÕ
éÅ êÂ¶ êð Ú¿×¶–íñ¶ Çòò¶ÕôÆñ ì¿ç¶ çÅ å» ÇÂÔ Ã¯Ú Õ¶ ÇçîÅö ÔÆ
í½º Ü»çÅ ÔË ÇÕ ÕÆ íÅ×òå ç¶ çÃî ÃÕ¿è ç¶ ê¹ðÅä–ê³æÆÁ» ç¶
ÇçîÅö Çò¼Ú Õ°¼Þ ÕÃð ÃÆ Ü» ÕòÆ ôÝÅî ç¶ ÇçîÅöÆ ÃÇ´À± ÔÆ
Õ°¼Þ Çã¼ñ¶ ñ×¶ Ô¯Â¶ ÃéÍ ÇÂ¼Õ ÁÛ±ÔäÆ Çò¼Ú 21870 ð¼æ,
21870 ÔÅæÆ, 65610 Ø¯ó¶ å¶ 109350 ÇêÁÅç¶ Ô¹¿ç¶ ÃéÍ öËð–
Õ° ç ðåÆ å¶ Áä–ÇòÇ×ÁÅéÕ ò¶ ð ò¶ , êÅåð Áå¶ ØàéÅò»
ÃÅðÆ ðÚéÅ ù ÔÆ ÕÅñêÇéÕ å¶ ÞÈáÅ î³éä å¶ îÜìÈð
ÕðçÆÁ» ÔéÍ
3. ìÌ Å Ôîä» ù îÅäåÅ å¶ ÜÅå–êÅå ç¶ åøðÕÅå

ù êÌòÅé×Æ
Ç´ôéÅòåÅð çÆ ÇÂÃ ¦ì¶ðÆ Ç´å Çò¼Ú æ» êð æ» ìÌÅÔîä»

ù ÇéÖ¼àÈ, ÇòÔñó Áå¶ «¼×ó ÇÜÔÅ Õð Õ¶ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË êð
êÌÚÇñå ÃîÅÜ ìäåð ÕÅðé Ãî¼ðæ ñ¯Õ» òñ¯º Áå¶ ÃîÅÜ ç¶ çÈÜ¶
Á³×» òñ¯º òÆ ì¶Á³å èé çÅé ç¶ Õ¶ À°Ôé» ù ÇìéÅ ÇÕðå Ü»
79
ÇîÔéå ç¶ Ô¯ð èéòÅé ìäÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ Ç´ôé ÜÆ òñ¯º
Ãð¯òð Çò¼Ú¯º Ã¼ê ìÅÔð Õ¼ã Õ¶ îÅð ç¶ä À°µå¶ ìÌÅÔîä» ù ×¯ê» é¶
ÇÂ¼Õ Ô÷Åð ×À±Á» çÅé Çç¼åÆÁ»Í ÇÂÃ¶ åð·» Üç¯º 23 ÁÛÈÔäÆÁ»
ø½Ü éÅñ Õ¿Ã ç¶ ÃÔ¹ð¶ ÜðÅÃ¿è é¶ Ç´ôé ÜÆ å¶ ÔîñÅ ÕÆåÅ å»
ÁÅêäÆÁ» ø½Ü» çÆ ÃøñåÅ ñÂÆ ìÌÅÔîä» ù ì¶Á³å çÅé Çç¼åÅ
Ç×ÁÅÍ Õ¿Ã çÆ Ü¶ñ· Çò¼Ú ÕËç Õ¼à ðÔ¶ òÃÈç¶ò ÜÆ é¶ òÆ ìÌÅÔîä»
ù ÇÂ¼Õ Ô÷Åð ×À±Á» çÅé Çç¼åÆÁ»Í «¼×ó å¶ ÇòÔñó ìÌÅÔîä
Ô÷Åð–Ô÷Åð ×À±Á» çÆ Ã¿íÅñåÅ ÇÕò¶º Õðç¶ Ãé, ÃÅù ÇÂÃ Ã¹ÁÅñ
çÅ ÇòÃæÅð ÃÇÔå Ü¹ÁÅì ê¹ðÅäÆÁ» ÇñÖå» Çò¼Ú¯º ÁÜ¶ åÕ éÔÆº
Çîñ ÃÇÕÁÅÍ
Ô¯ð å» Ô¯ð Üç¯º Ç´ôé ÜÆ é¶ íÈîÅÃ¹ð ðÅÖô ù îÅð Õ¶
Ã¯ñ·» Ô÷Åð Õ¿ÇéÁÅò» ÁÅêä¶ éÅñ ÇòÁÅÔ¹ä ñÂÆ ÕÅìÈ
Õð ñÂÆÁ» Ãé åç ÇÂÃ Õ°Õðî ç¶ î½Õ¶ å¶ òÆ Ö¹ôÆÁ»
îéÅªÇçÁ» ìÌÅÔîä» ù ì¶Á³å çÅé Çç¼åÅ Ç×ÁÅ Ü¯ À°Ôé»
é¶ Ö¹ôÆ éÅñ êÌòÅé òÆ ÕÆåÅ ÃÆ, ïæÅ :–
ë¶ð ìðï¯ åzÆÁ Ã¯ðÔ ÃÔ¿ÃÌ Ã¹åÅ, ê¹ð îËº ÁÇå ÕË ÕË ÁÖÅð¶¨
Çì¼êé çÅé çË ñË Çåé Õ¯ Ã¿Ç× ç¹ÁÅðòåÆ Üç¹ðÅÇÂ
ÇÃèÅð¶¨ 2144 ¨
(ê³éÅ 526)
×¯êÆÁ» ç¶ ÚÆð Ôðé òÅñ¶ êÌÃ¿× Çê¼Û¯º ÇòÌôíÅé çÆ ê¹¼åðÆ

ðÅèÅ ÜÆ ù ìÔ¹å í¹¼Ö ñ×Æ å¶ À°Ã é¶ Ç´ôé ÜÆ å¯º Õ°¼Þ ÖÅä ñÂÆ
î³Ç×ÁÅÍ Ç´ôé ÜÆ é¶ Õ°¼Þ ×¯ê ì¼Ú¶ ìÌÅÔîä» êÅÃ¯º Çí¼ÇÛÁÅ î³×ä
ñÂÆ îæ¹ðÅ í¶Ü¶Í ÕòÆ ôÝÅî é¶ ìÌÅÔîä» òñ¯º î³×å¶ ì¼ÇÚÁ» ù
õÅñÆ Ô¼æ òÅêÃ í¶Ü ç¶ä À°µå¶ Ç´ôé ÜÆ, ìñðÅî ÜÆ Áå¶ ×¯ê–
×¯êÆÁ» ç¶ òÅðåÅñÅê ðÅÔÆº ìÌÅÔîä» ç¶ Ã¹íÅÁ å¶ ÁÅçå» ù éôð
Õðé ñÂÆ òÆ ÕÂÆ ì¿ç ÇñÖ¶ Ôé ÇÜÔé» å¯º ÁÅíÅÃ Ô¹¿çÅ ÔË ÇÕ ÇÂÔ
ÕòÆ õ¹¼ç ìÌÅÔîä ÜÅåÆ Çò¼Ú¯º éÔÆº ÇÕªÇÕ ÇÂÔé» ì¿ç» Çò¼Ú
ìÌÅÔîä ÜÅåÆ ç¶ «¼×ó å¶ ÇòÔñó Ô¯ä ç¶ éÅñ–éÅñ ò¼â¶ ôÈî Ô¯ä
ç¶ ÚðÚ¶ À°Ôé» çÆ í¿âÆ ÃîÅé ÔÆ Ôé, ïæÅ :–
Ç´ôé ÜÆ ×¯ ê » ù :–
ÖÅé Õ¶ ÕÅðé í¯Üé î»×å ÕÅé· Û°èÅå°ð ÔË Ã¹
80
Ã¹é¼ÂÆÁË¨304¨
(ê³éÅ 292)
ÇìêÌ òÅÚ:–
Õ¯ê íð¶ ÇçÜðÅÜ ì¯ñ À°á¶, Ôî å¶ å°î í¯Üé î»×é ÁÅÂ¶¨
ÕÅé· ìâ¯ Ãá ÁÀ° î¹ Ã ñÆ, ÔîÔÈ ¿ å° î ÔÈ ¿ Ãá Ã¶ ñÖ êÅÂ¶ ¨
ê¶ à íðË º Áêé¯ Áì ÔÆ Üì, ÁÅéå å¿ ç ¹ ñ î»× êðÅÂ¶ ¨
Â¶å¶ êË ÖÅé Õ¯ î»×å ÔËº ÇÂÔ, ï¯º ÕÇÔ ÕË ÁÇå Çì¼ê
ÇðÃÅÂ¶¨306¨
(ê³éÅ 293)
(Ãá – ç¹ôà, îÈðÖÍ î¹ÃñÆ – ìñðÅîÍ å¿ç¹ñ – ÚÅòñÍ
Çì¼ê – ìÌÅÔîäÍ ÇðÃÅÂ¶ – Á½Ö¶ Ô¯Â¶)
ìñðÅî òÅÚ :–
ì¯ Ç ñ À° á ï¯ Ç´ôé§ Ã¿ Ç ×, Á³ é ÇìéÅ Üì ÁÅòå ÜÅé¶ ¨
ç¶ÖÔ¹ ñËé Õ¯ ÁÅòå æ¶, ÇçÜ ç¶é ÕÆ ì¶ð Õ¯ çÈð êðÅé¶¨307¨
(ê³éÅ 293)
(ÇçÜ – ìÌÅÔîäÍ çÈð êðÅé¶ – çÈð é¼á å°ð¶ ÔéÍ)
ÕòÆ ôÝÅî çÆ ÇñÖå ìÇÚåz éÅàÕ å» À°êñìè ÔË êð

À°Ã çÆ êÌîÅäÆÕ ÜÆòé ØàéÅòñÆ ìÅð¶ ìÔ¹åÆ ÚðÚÅ êÌÅêå éÔÆºÍ
ÇÂÃ ðÚéÅ çÆÁ» Á³çðÈéÆ ×òÅÔÆÁ» (Á³åð ÃÅÖô) ç¶ ÁÅèÅð å¶
À°Ãù öËð–ìÌÅÔîä ÇÕÔÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË Áå¶ ÃÅù ÇÂÃ ×¼ñ ù
î³éä Çò¼Ú íÅò¶º ìÔ¹åÅ ÇÂåðÅ÷ òÆ éÔÆº êð À°Ã çÆ
Ãî¹ ¼ Ú Æ ðÚéÅ êó· é Çê¼ Û ¯ º Ãê¼ ô à Ô¯ Ü»çÅ ÔË ÇÕ À° Ô ÜÅÇå
ÁÇíîÅéÆ ÔË å¶ ìÌÅÔîä ç¶ êÅÂ¶ Ô¯Â¶ ÜÅÇå êÅåÕ ÇòåÕÇðÁ»
çÅ êÈðÆ åð·» ÇÔîÅÇÂåÆ ÔËÍ À°Ã çÆ ÇñÖå Çò¼Ú¯º Ô¶á ÇñÖ¶
é°Õå¶ À°Ûñ–À°Ûñ Õ¶ êËºç¶ êÌåÆå Ô¯ ðÔ¶ Ôé :–
1. ôÝÅî À° µ ÚÆ–éÆòÆº ÜÅÇå–êÅå Ãì¿ è Æ åøðÕ» å¶
ÇòåÕÇðÁ» çÅ Õ¼àó ÇÔîÅÇÂåÆ ÔË Áå¶ ìÌÅÔîäÆ ÜÅÇå–ò¿â çÅ Ã½
øÆÃçÆ î¼¹çÂÆ ÔËÍ
2. ÁÅêä¶ êÌÃ¿×» Çò¼Ú æ»–æ» ñ¯Õ» òñ¯º å¶ ñ¯Õ–ÁÅ×ÈÁ»
òñ¯º ÔÆ éÔÆº; ìñÇÕ í×òÅé ÜÆ ç¶ ÁòåÅð» Õ¯ñ¯º òÆ î½Õ¶ ì¶î½Õ¶
ìÌÅÔîä ôÌ¶äÆ ù À°Ú¶ÚÆ å¶ Ãðì–À°µÚ îÅäåÅ ç¹ÁÅªçÅ ÔËÍ
3. ôÈçz» å¶ Ô¯ð ÕÅîÅ ôÌ¶äÆÁ» òñ¯º À°íÅÃðé å¶ À°µÚ òð×Æ
81
ôÌ¶äÆ çÆ ìðÅìðÆ Õðé çÆ ×¼ñ ù ÇÂÔ ÕòÆ À°µÕÅ ÔÆ ìðçÅôå
éÔÆº ÕðçÅ ñ×çÅÍ
4. ÇÂÃ òñ¯º ÕÆåÆ ×ÂÆ ÛåzÆÁ» çÆ îÅäåÅ ù ç¶Ö Õ¶ òÆ
ÇÂÃ ù ÛåzÆ î³éäÅ õåð¶ å¯º õÅñÆ éÔÆºÍ ÇÂÃ ÇñÖÅðÆ òñ¯º ìÇÚåz
éÅàÕ ç¶ 12ò¶º ÁÇèÁÅÇÂ Çò¼Ú ðÅÜêÈå» çÆÁ» Ú¿ç¶ñ å¶ ÜÃòÅð
×¯å» ìÅð¶ ìóÆÁ» àÅÔð» îÅðÆÁ» ×ÂÆÁ» ÔéÍ Ô¯ ÃÕçÅ ÔË ÇÕ
ÇÂÔ ðÅÜêÈå» Çò¼Ú¯º ÔÆ Ô¯ò¶Í
Ü¶ ÇÂÔ ÕòÆ õ¹¼ç ÛåzÆ ÜÅå éÅñ Ãì¿èå òÆ Ô¯ò¶ å» òÆ
ÇÂÔ ×¼ ñ é÷ð–Á³ ç Å÷ éÔÆº ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÇÕ ÇÂÃ ÕòÆ
çÅ ÇÕÃ¶ òÆ ÇÂÇåÔÅÃÕ Ü¿ × Çò¼ Ú ôÅîñ Ô¯ Õ¶ ñóé çÅ
ÇÕå¶ òÆ Õ¯ÂÆ Ç÷¼Õð éÔÆº ÁÅªçÅÍ îËçÅé¶ Ü¿× Çò¼Ú îðé
çÆ òÆ ÕòÆ é¶ ë¯ÕÆ àÅÔð ÔÆ îÅðÆ ÔË, ÇÕÃ¶ Ü¿× Çò¼Ú ôÅîñ
Ô¯ Õ¶ ÇÂÔ ÕçÆ ñÇóÁÅ ÔÆ éÔÆº, îðéÅ ÇÕ¼æ¯º ÃÆ? ë¯ÕÆ àÅÔð
îÅðé Çò¼Ú ÕòÆ çÅ Õ¯ÂÆ î¹¼ñ éÔÆº ñ¼×çÅÍ Çôò êåéÆ ÇôòÅ
Á¼×¶ êÌÅðæéÅ Õðé Ãî¶º òÆ ôÝÅî ÕòÆ é¶ î¹øå Çò¼Ú òÅÔ–òÅÔ
Ö¼àä ñÂÆ ÒÒç¶Ô ÇôòÅ ìð î¯ÇÔ ÇÂÔËÓÓ òÅñ¶ ì¿ç çÆ Á³åñÆ ê³×åÆ
òÆ ÇÂÔé» éÅñ Çîñç¶–Ü¹ñç¶ ñø÷» Çò¼Ú ÔÆ î¹ÕÅÂÆ ÔË Ü¯ ªÞ
À°Ã òñ¯º îÅðÆ ×ÂÆ ë¯ÕÆ àÅÔð å¯º ò¼è Õ°¼Þ òÆ éÔÆºÍ
ÕòÆ ôÝÅî òñ¯º ÇÂÔ¯ ÇÜÔÆ íðîÅÀ± ôìçÅòñÆ ÇÃ¼Ö» ù
í¹ñ¶ÖÅ êÅÀ°ä ñÂÆ òÆ ÇñÖÆ ç¼ÃÆ Ü»çÆ ÔË ÇÕªÇÕ ×¹ðÈ çÃî¶ô
ÜÆ é¶ ÃÇÔòé ÔÆ Öåz Æ ÕÔ¶ ÜÅä òÅñ¶ õÅéçÅé ç¶ Á³ ç ð
Üéî ÇñÁÅ ÃÆ êð À°Ô ÜÅå–êÅåÆ ÇòåÕÇðÁ» ç¶ Ãõå
ÇÖñÅø Ãé Áå¶ À° Ô é» é¶ Á¼ â –Á¼ â À° µ ÚÆÁ» éÆòÆÁ» Ãí
ÜÅå» ù ÇÂ¼ Õ ¯ ìÅà¶ ÓÚ Á³ Ç îÌ å ÛÕÅÇÂÁÅ ÃÆÍ ÇÂÔé» ç¯Ô»
ðÚéÅò» çÅ ðÚäÔÅð ôÝÅî ÕòÆ ÔÆ ÔË Áå¶ ×¹ðÈ çÃî¶ô ÇÕÃ¶ åð·»
òÆ ÇÂÔé» ðÚéÅò» ç¶ ðÚäÔÅð éÔÆº ÃÆÍ
Çëð ðä Çò¼Ú Ü¹¼è ÕðÇçÁ» ÔÆ î½å ÃÔ¶óéÆ Ü» î½å
çÆ å»Ø ÕðéÆ ÇÃ¼ÖÆ çÅ ÕçÆ òÆ îÈñÕ ÇÃè»å éÔÆº ÇðÔÅÍ
×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì çÆ ìÅäÆ î¹åÅÇìÕ îËçÅé¶ Ü¿× Çò¼Ú îÅÇðÁÅ
ÜÅäÅ ÇÃ¼ÖÆ ñÂÆ ÕçÆ òÆ ÁÅçðô éÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅÍ î¹ÃñîÅä»
Á³çð ÇÂÃ ì¶å° Õ¶ ÇÜÔ¶ ÇõÁÅñ çÅ êÌÚÅð î¹ñÅÇäÁ» é¶ íÅò¶º ÁÅêä¶
Õ½îÆ ñÅí ù î¹¼Ö ð¼Ö Õ¶ ÷ðÈð ÕÆåÅ ÃÆ êð ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔì çÆ
åÅñÆî Çò¼ Ú ÁË Ã Æ Õ¼ Ú Æ ×¼ ñ ÇÕå¶ òÆ éÔÆº ÕÔÆ ×ÂÆ ÇÕ
82
îËçÅé¶ Ü¿× Çò¼Ú êÌÅä ÇéÕñ ÜÅä îÅåð éÅñ îé°¼Ö î¹ÕåÆ
ù êÌ Å êå Ô¯ Ü»çÅ ÔË Í ÇÂ¼ æ ¶ Ú¿ Ç ×ÁÅÂÆ å¶ ì¹ Ç ðÁÅÂÆ ç¶
øðÕ ù ÃîÞ Õ¶ Õðî Õðé çÅ À°êç¶ô ÔË éÅ ÇÕ Ü¿× Õð Õð
Õ¶ îðç¶ ðÇÔä À°µå¶ ÷¯ð ÔËÍ Çøð, éÅ å» ×¹ðÈ çÃî¶ô é¶ ÁËÃÆ
î½å çÆ ïÅÚéÅ ÕçÆ ÕÆåÆ Áå¶ éÅ ÔÆ ÁÅêé¶ îËçÅé¶ Ü¿× Çò¼Ú
ì¶ñ¯óò¶º ÔÆ ÕçÆ êÌÅä ÇåÁÅ×¶ ÃéÍ
ÇÂÃ Çò¼ Ú Õ¯ Â Æ ôÕ éÔÆº ÇÕ ×¹ ð îÇå ÇÃè»å» Áå¶
êÌîÅäÆÕ ÇÃ¼Ö ÇÂÇåÔÅÃ ç¶ êÌÚÅð Çò¼Ú ÕîÆ ðÇÔ ÜÅä
ÕÅðé ÕòÆ ôÝÅî ç¶ ÇÂÔ ì¿ ç ÇÃ¼ Ö » Çò¼ Ú öñå ÇòôòÅÃ
Áå¶ öñå ÁÕÆÇçÁ» ù Üéî ç¶ä çÅ ÕÅðé ìä¶ êÂ¶ ÔéÍ
ÜÅÇå–êÅÇå ç¶ ÇòåÕÇðÁ» ù ÇÕÃ¶ ðÈê Çò¼Ú òÆ î³éä å¯º ð¯Õä
ñÂÆ ÔÆ ×¹ðìÅäÆ é¶ ÒÒëÕó ÜÅåÆ ëÕó¹ éÅªÓÓ (83) çÅ Ãê¼ôà
ÇÃè»å Çç¼åÅ ÃÆÍ ÃÅù ÛåÌÆ Ô¯ä å¶ îÅä Ô¯ä çÅ Ã¹ÁÅñ ÔÆ éÔÆº
êËçÅ Ô¹¿çÅ; îÅä å» õÅñÃÅ Ô¯ä À°µå¶ ÔÆ ï¯× ÔË Áå¶ õÅñÃ¶ Çò¼Ú
ÛåzÆ, òËô, ôÈçz, ìÌÅÔîä, Ü¼à, åðÖÅä, ÞÆÀ±ð, ÃËäÆ,
ð¿ Ø ð¶ à ¶ , ÕñÅñ, ðÅîçÅÃÆÂ¶ ÁÅÇçÕ Ãí ÇÂ¼ Õ Ô¯ ×Â¶ Ôé
Áå¶ ÇêÛñÆ ÜÅå ×¯ å êÈ ð Æ åð· » ÇåÁÅ× Ú¹ ¼ Õ ¶ ÔéÍ
4. ÇñÖÅðÆ òñ¯º ÁòåÅð ÜÆ À¹¼å¶ éô¶ìÅ÷Æ çÅ
Õ¦Õ
À°ÜËé ç¶ ðÅÜ¶ çÆ ê¹¼åðÆ éÅñ ç¹ðï¯èé òÆ ôÅçÆ ÕðéÅ
ÚÅÔ¹¿çÅ ÃÆ å¶ ÃÅâ¶ 21ò¶º ÁòåÅð ÜÆ òÆÍ Ç´ôé ÜÆ éÅñ À°Ã
ðÅÜÕ°îÅðÆ çÆ ôÅçÆ Ô¯ ÜÅä å¶ Ç´ôé ÜÆ òñ¯º ÇçîÅöÆ ÇÚ¿åÅò»
å¯º éÜÅå Ü» î¹ÕåÆ êÅÀ°ä ñÂÆ ôÝÅî ÕòÆ Áé°ÃÅð Ô¶á ÇñÖ¶ éô¶
î³×òÅÂ¶ ×Â¶ Ãé, ïæÅ :–
ÜÆå Ã¹Á³ìð îËº ÔÇð ÁÀ°è ÕÆ ç¹ÔåÅ Üì ÁÅï¯¨
ìÅ× Õ¶ íÆåð ÃËñ ÕðËº, Ã¿Ç× êÅðæ Õ¶ ÇÚå îËº áÔðÅï¯¨
ê¯Ãå í»× ÁøÆî Øé¯ îç, êÆòé Õ¶ Çåé ÕÅÜ î³×Åï¯¨
î³×é ñ¯×é ì¯ñ êáï¯, ìÔ¹ ÁÅòå í¶ ÜÇé êÅð é
êÅï¯¨ 2112 ¨
(ê³éÅ 521)
(ç¹ÇÔåÅ – èÆÍ êÅðæ – ÁðÜéÍ Øé¯ – ìÔ¹å Ç÷ÁÅçÅÍ î¼ç – ôðÅì)
83
éÇôÁ» ÇêÛ¯º ÁòåÅð ÜÆ ÁðÜé éÅñ í¯Üé ñË ðÔ¶ ÃéÍ
éÇôÁ» ç¶ ñ¯ð Çò¼Ú À°Ôé» é¶ Ô¯ð–Ô¯ð ÃÅ×ð» ÇêÛ¯º ôðÅì çÅ ÃÅ×ð
éÅ ìäÅÀ°ä ÕÅðé ìÌÔîÅ ÜÆ å¶ àÆÕÅ–Çà¼êäÆ ÕÆåÆ å¶ ÇÂ¿çz–Ã¹å
ÁðÜé (ÇÕªÇÕ À°Ô ÁÅêä¶ ìÅê ê»â± çÅ éÔÆº, ÁÃñ Ö¯Ü î¹åÅÇìÕ
ÇÂ¿çz çÅ ê¹¼åð ÃÆ) ù ÇÕÔÅ ÇÕ ìÌÔîÅ ÜÆ ù ôðÅì çÅ Ááò» Ãî¹¿çð
òÆ ìäÅÀ°äÅ ÚÅÔÆçÅ ÃÆ Ü¯ À°Ôé» é¶ éÔÆº ìäÅÇÂÁÅ, ïæÅ :–
Çåé Õ¯ ìÔ¹ Ã¿Ç× êÅðæ ñË, ÔÇð í¯Üé ÕÆ íÈÁ îËº ê×
èÅðï¯¨
ê¯Ãå í»× ÁøÆî î³×ÅÇÂ, êÆú îç ô¯Õ ÇìçÅ ÕÇð âÅðï¯¨
î¼å Ô¯ ÚÅð¯º ÔÆ ÕËøé Ã¯º Ã¹å–ÇÂ¿çzÇÔ Ã¯º ÇÂÇî ôÝÅî À°ÚÅðÝ¯¨
ÕÅî ÕÆú ìÌÔîÅ Øà ÇÕª, îçðÅ Õ¯ é ÁÅáò¯º ÇÃ¿è
ÃòÅðï¯¨ 2115 ¨
(ê³éÅ 522)
Á×¯º ÁðÜé (ÇÂÔ òÆ å» ôÝÅî ÕòÆ Áé°ÃÅð 22ò»

ÁòåÅð ÔÆ ÔË) òÆ ÇÕæ¶ ÇÕÃ¶ å¯º Øà ÃÆ? À°Ô ì¯ñ À°ÇáÁÅ ÇÕ
ÇÂÔ ìÌÅÔîä ìÌÔîÅ ôðÅì ç¶ Áé§ç ù ÇÕ¼æ¶ ÜÅäçÅ ÃÆ?
åì êÅðæ Õð Ü¯ Ç ð ÕË , ÔÇð Ã¯ º ÕÔï¯ Ã¹ é ÅÇÂ¨
Üó ìÅîé ÇÂé ðÃé Õ¯ ÜÅéË ÕÔÅ À° ê ÅÇÂ¨2116¨
(ê³éÅ 522)
(êÅðæ – ÁðÜéÍ Õð Ü¯Çð – Ô¼æ Ü¯ó Õ¶Í Üó ìÅîé – îÈðÖ ìÅÔîäÍ)
Ô¹ä Ã¹ÁÅñ êËçÅ Ô¹¿çÅ ÔË ÇÕ ÕÆ Ç´ôé ÜÆ ê¯Ãå, í¿×,

ÁøÆî å¶ ôðÅì ç¶ éÇôÁ» çÅ Ã¶òé Õðç¶ Ãé Áå¶ ÕÆ ÇÂÃ
ÇìÁÅé éÅñ í×òÅé Çòôù ÜÆ çÅ ÇÂÔ ÁòåÅð èðî çÆ
Ã¿ÃæÅêéÅ Õð ÇðÔÅ ÃÆ? ÇÂÃ ÃÅÕå ÕòÆ é¶ Ç´ôé ÜÆ çÅ
ÇÂÔ ðÈê ê¶ô Õð Õ¶ À°Ôé» éÅñ Áå¶ èðî éÅñ íÅðÆ è¼ÕÅ
ÕÆåÅ ÔËÍ
ÇÜÔó¶ ÇÃ¼ Ö Ü» ÇòçòÅé ÇÂÃ ÕÚ–Øðó ê¹ Ã åÕ ù
×¹ ð È çÃî¶ ô Ç´å çÃç¶ ðÇÔ¿ ç ¶ Ôé À° Ô ÇÂÔ å» ÇòÚÅð Õ¶
ç¶Öä ÇÕ ÕÆ ×¹ðÈ çÃî¶ô éÇôÁ» ç¶ î¹çÂÆ Ãé Áå¶ ÕÆ À°Ô
ÁÅêä¶ òñ¯ º Ç´ôé ÜÆ À° µ å¶ ÁË Ã ¶ ñ»Ûé ñ×Å ÃÕç¶ Ãé?
çðÁÃñ, ÇÂÔ ÃÅðÅ îÃ½çÅ ÕÅîÆ, éôÂÆ å¶ ÃÅÕå ÕòÆ
84
ôÝÅî çÆ ôðÅðå îÅåð ÔÆ ÔË Í
5. ÒÛåzÆ Õ¶ êÈåÓ ç¶ èðî, ÁÕÆç¶ å¶ ÜÅÇå çÆ

êÛÅäç¶ÔÆ
ìÇÚåÌ éÅàÕ éÅîÕ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ê¹ÃåÕ ç¶ ÇñÖÅðÆ ÕòÆ
ôÝÅî çÆ êÌîÅäÆÕ ÜÆòé ØàéÅòñÆ ìÅð¶ ÃÅÇÔå Ü» ÇÂÇåÔÅÃ
Çò¼Ú ìÔ¹åÆ ÚðÚÅ éÔÆº ÇîñçÆÍ ÇÂÃ ÕòÆ çÆ ðÚéÅ Çò¼Ú¯º Çîñä
òÅñÆÁ» Á³çðÈéÆ ×òÅÔÆÁ» (Á³åð ÃÅÖô) ç¶ ÁÅèÅð å¶ ÇÂÃ
ÕòÆ ç¶ ÜÆòé ìÅð¶ Ü¯ó–å¯ó ÕðÕ¶ Õ°¼Þ Õ° å¼æ ìäÅÀ°ä çÅ Üåé
÷ðÈð ÕÆåÅ Ü»çÅ ÇðÔÅ ÔË êð ìÔ¹åÅ ÁàÕñ–êÚÈ ÔÆ ñ×Åä ÕÅðé
ÕÂÆ ñ¶ÖÕ» é¶ Õ°¼Þ öñå ÇÜÔ¶ ÇÃà¶ ÔÆ Õ¼ã¶ Ôé ÇÜÔé» çÅ Õ¯ÂÆ
á¯Ã ÁÅèÅð ÔË ÔÆ éÔÆºÍ ÇÂÃ ÇñÖÅðÆ ìÅð¶ Õ°¼Þ Õ° ×¼ñ» å» ÇÂÃ çÆ
ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ÇñÖå ç¶ ò¼Ö–ò¼Ö ÇÔ¼ÇÃÁ» çÆÁ» ×òÅÔÆÁ» å¯º Ã¹¼å¶
ÔÆ êÌÅêå Ô¯ Ü»çÆÁ» Ôé ÇÜò¶º ÇÕ :–
1. ÇÂÔ ÕòÆ ÁÅêä¶ îÈñ Çò¼Ú Ú¿âÆ ç¶òÆ çÅ ÁÅðÅèÕ
ÔËÍ Ú¿âÆ çÅ í×å Ô¯ä ÕÅðé ÇÂÃ é¶ ò¼â ÁÅÕÅðÆ ìÇÚ¼åz
éÅàÕ Çò¼ Ú ç¶ ò Æ ç¶ Ü¿ × » ìÅð¶ ÇÂ¼ Õ çÆ æ» Çå¿ é ðÚéÅò»
ÇñÖÆÁ» Ôé Áå¶ ÇÂÃ êÌî¹¼ Ö ÕÅðé ÕðÕ¶ ÇÂÔ ÇñÖÅðÆ íÅò¶º 24
ÁòåÅð» ìÅð¶ ÇñÖ¶ å¶ íÅò¶º ÇåzïÅ ÚÇðåz» ìÅð¶; íÅò¶º ðÅîÅòåÅð
ìÅð¶ ÇñÖ¶ Áå¶ íÅò¶º Ç´ôéÅòåÅð ìÅð¶; ç¶òÆ çÆ ÁÇå ¦î¶ðÆ å¶
ø÷Èñ ÇÜÔÆ À°ÃåÇå å¯º ÇÂÔ ÇÕå¶ òÆ ðÇÔ ÔÆ éÔÆº ÃÇÕÁÅÍ ÇÂÔ
ÃÅÇÜôÆ Áå¶ ôðÅðåÆ ÇñÖÅðÆ Üç ÁÅêäÆ é§×Æ–ÇÚ¼àÆ ÃÅÇÜô ð¼Ú
Õ¶ ×¹ðÈ çÃî¶ô ç¶ éÅî À¹¼å¶ À°Ôé» çÆ ÁÅåî–ÕæÅ ÇñÖä ìËáÅ å»
À°Ã ðÚéÅ Çò¼Ú òÆ ÇÂÃé¶ ç¶òÆ êÈÜÅ ç¶ êÌÚÅð çÅ Õ¯ÂÆ î½ÕÅ Ô¼æ¯º
éÔÆº ÜÅä Çç¼åÅÍ
2. Øà êó·¶–ÇñÖ¶ ñ¯Õ» ù í¹ñ¶ÖÅ êÅÀ°ä ñÂÆ ÇÂÃé¶ ò¼â
ÁÅÕÅðÆ ìÇÚ¼ å z éÅàÕ ÇòÚñÆÁ» ÁÅêäÆÁ» ÕÂÆ ðÚéÅò»
ç¶ ÁÅð¿í Çò¼Ú ÒÒêÅÇåôÅÔÆ 10ÓÓ ÇñÇÖÁÅ Áå¶ ÁËÃÅ Õð Õ¶
ÁÅî ñ¯ÕÅÂÆ ù í¹ñ¶ÖÅ êÅÀ°ä Áå¶ ×¹¿îðÅÔ Õðé Çò¼Ú ÇÕÃ¶
Ô¼ç åÕ ÕÅîïÅì òÆ Ô¯ Ç×ÁÅÍ ÁÅåîÕæÅ òÅñÆ ðÚéÅ ç¶
ÁÅð¿í Çò¼Ú ÇÂÃ ÕòÆ é¶ Õ¶òñ ÇÂÃ êÌÕÅð çÅ íðîÅÀ± ÇÃðñ¶Ö ÔÆ
éÔÆº Çç¼åÅ ìñÇÕ À°µåî ê¹ðÖ ((First person)) òÅñÆ ÇñÖä–
85
ôËñÆ ù ÁêéÅ Õ¶ ñ¯Õ» ù ×¹¿îðÅÔ Õðé çÅ ò¼âÅ ÕÅîïÅì
Üåé ÕÆåÅ ÔË ÇÜÃ ÕÅðé ìÔ¹å¶ ñ¯ÕÆº ×¹ðÈ çÃî¶ô ÜÆ ù ÔÆ
ÇÂÃ ðÚéÅ çÅ ÇñÖÅðÆ î³ é ä ñ¼ × êÂ¶ Í
Ç´ôéÅòåÅð ç¶ ÇñÖÅðÆ é¶ ÇÂÃ ðÚéÅ ç¶ Á³åñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú
ìÔ¹å Úå°ðÅÂÆ íð¶ ã¿× éÅñ (tactfully) 2489 é§ìð ì¿ç ÇñÇÖÁÅ
ÔË ÇÜÃ å¯º ÇÂÔ êåÅ ÚñçÅ ÔË ÇÕ ÜÅÇå ç¶ å½ð å¶ À°Ô ÛåzÆ
ÔË Áå¶ ÇÂÃçÅ À°Ã ù îÅä òÆ ÔËÍ ÇÂÃ å¯º ÇÂÔ òÆ ÁÅíÅÃ
Ô¹¿çÅ ÔË ÇÕ À°Ô ìÌÅÔîä ÜÅÇå å¶ À°Ôé» ç¶ Õðî» ù ìÔ¹åÆ
ÇÂ¼÷å éÅñ éÔÆº ç¶ÖçÅÍ ÃÈðìÆðåÅ çÆ àÅÔð îÅðé Áå¶ ñ¯Õ»
ù í¹ñ¶ÖÅ êÅÀ°ä ñÂÆ À°Ô ÁÅêä¶ ÇÂ¼ôà êÅÃ¯º ÇÂÔ î³× î³×çÅ òÆ
êÌåÆå Ô¯ ÇðÔÅ ÔË ÇÕ Üç À°ÃçÅ Á³å Ãî» ÁÅò¶ å» À°Ô îËçÅé¶
Ü¿× Çò¼Ú ñóÇçÁ» ÔÆ îð¶ ÜçÇÕ ÃÅðÆ ×¹ðìÅäÆ Çò¼Ú ÇÕå¶
òÆ ÁËÃÅ Ç÷¼Õð éÔÆº ÁÅÇÂÁÅ ÇÕ ÇÃ¼Ö ñÅ÷îÆ å½ð å¶
îËçÅé¶ Ü¿× Çò¼Ú ñóÇçÁ» îðé ç¶ ÁÅçðô ù ÁÅêä¶ ÜÆòé
ç¶ ÇéôÅé¶ ç¶ å½ ð å¶ ÁêéÅÂ¶ Áå¶ ÁÇÜÔÆ å»Ø ÔÆ êÅñ¶ Í
Ç´ôéÅòåÅð ç¶ Á³å Çò¼Ú Øà¯–Øà ç¯ ì¿ç (ì¿ç é§ìð
2489 å¶ 2492) ÁËÃ¶ Ôé ÇÜÔé» ù ÇÂ¼Õ Ç×äÆ–ÇîæÆ ÃÅÇÜô
ÁèÆé ÕòÆ ôÝÅî é¶ ÁËÃÅ ðÈê, ð¿× å¶ ôìçÅòñÆ Çç¼åÆ ÔË
ÇÜÃ éÅñ ÁÅî ÇÃ¼Ö» ù ×¹¿îðÅÔ ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕ¶ Áå¶ À°Ôé» çÆ
ÇÔîÅÇÂå òÆ ÔÅÃñ ÕÆåÆ ÜÅò¶Í çì Õ¶ çî×Ü¶ îÅð¶ ÜÅä å» Ü¯
ÇÃ¼Ö ÇÂÃ ÕòÆ ù Çéð¯ñ ÁÅêä¶ Øð çÅ å¶ ÁÅêäÅ Ôî–
ÇõÁÅñ ì¿çÅ ÃîÞä Áå¶ Ü¶ ÁÅî ÇÃ¼Ö ÇÂÔ í¹ñ¶ÖÅ ÖÅ ÜÅä
ÇÕ ÇÂÔ ðÚéÅ ×¹ðÈ çÃî¶ô çÆ ÔÆ ÔË å» ÒÒí¶çÓÓ éÆåÆ ç¶ ÇÂÔé»
ÇòêÌ îÅñÕ» ñÂÆ ÇÂÃ å¯º Ô¯ð Ú¿×Æ ×¼ñ ÕÆ Ô¯ ÃÕçÆ ÔËÍ
ÛåzÆ Õ¯ êÈå Ô½º ìÅî·é Õ¯ éÅÇÔ, ÕË åê ÁÅòå ÔË Ü¯ Õð¯º¨
Áð¹ ÁÀ°ð Ü¿ÜÅð ÇÜå¯ ×ÌÇÔ Õ¯, å°ÇÔ ÇåÁÅ× ÕÔÅ ÇÚå åÅ
îË èð¯ º ¨
Áì ðÆÞ ÕË ç¶ Ô ¹ òÔË Ôî ÕÀ° , Ü¯ À È Ôª ÇìéåÆ Õð Ü¯ Ç ð
Õð¯º¨
Üì ÁÅÀ° ÕÆ ÁÀ° è ÇéçÅé ìéË , ÁÇå ÔÆ ðä îË º åì ÜÈ Þ
îð¯º¨ 2489 ¨
(ê³éÅ 570)
86
è¿é ÜÆú ÇåÔ Õ¯ Ü× îË î¹Ö å¶ ÔÇð ÇÚ¼å îË Ü¹¼è ÇìÚÅðË¨
ç¶Ô ÁÇé¼å é Çé¼å ðÔË, ÜÃ éÅò Úó·Ë íò ÃÅ×ð
åÅðË¨ 2492 ¨
(ê³éÅ 570)
À°Õå ì¿ç Çò¼Ú å» ÇÂÔ ÕòÆ ÁÅêä¶ ÁÅê ù ÛåzÆ çÃ ÇðÔÅ ÔË å¶
ìÌÅÔîä» ñÂÆ Õ¶òñ Ô¶áÆ–ÜéÕ ÇòÚÅð ÔÆ éÔÆº ê¶ô Õð ÇðÔÅ
ìñÇÕ À°Ôé» ù ìÌÅÔîä çÆ æ» ìÅÔîä ÕÇÔ Õ¶ ÷ñÆñ Õðé çÅ
Üåé Õð ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÂÃ î¹ñÕ Áå¶ ÇÔ¿çÈ Õ½î À°µå¶ ì¶Á³å
ÁÇåÁÅÚÅð Ô¯ ðÔ¶ ÃéÍ ôÝÅî ÕòÆ ù Ü¿× Çò¼Ú ÇÔ¼ÃÅ ñËä å¯º
ÇÕÃ¶ é¶ ÕÆ ð¯ÕäÅ ÃÆ? Áå¶ éÅ ÕçÆ ÇÕÃ¶ é¶ ð¯ÇÕÁÅ ÔÆ ÃÆÍ
ÇÂÇåÔÅÃ ê¹ Ã åÕ» Çò¼ Ú ÇÂÃ ÕòÆ ìÅð¶ ÇÕå¶ ÇÂ¼ Õ òÆ ÁË Ã Æ
ê³×åÆ éÔÆº ÇîñçÆ ÇÕ ÇÂÔ ÕòÆ ÇÕÃ¶ èðî Ü¿× Çò¼Ú ÕçÆ
òÆ ñóé Ç×ÁÅ Ô¯ ò ¶ Í ÇÂÔ ø÷È ñ ç¶ 404 Ü» 405 Çåz ï Å
ÚÇðåz ÇñÖä Çò¼Ú Ãî» ÷ÅÇÂÁÅ ÕðçÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÂÃ ôðîéÅÕ
ÇñÖå ðÅÔÆº ÇÂÃé¶ ÁÅêäÆÁ» ÕÅîÆ ÇìÌåÆÁ» å¶ ÕÅîÆ ð¹¼ÚÆÁ» çÅ
Ö¹ñ· Õ¶ êÌ×àÅòÅ ÕÆåÅ ÔËÍ ÇÂÔé» ÕÅîÆ ð¹ÚÆÁ» å¶ ÇìÌåÆÁ»
éÅñ íð¶ ÇÂÃ ÃÅÕå ÕòÆ é¶ Ü¿× Çò¼Ú ÇÕ¼æ¶ ÜÅäÅ ÃÆ? Üç
åÕ ÇÕ Çòôù í×òÅé ÁòåÅð éÅ ñËä å¶ Üç åÕ À°Ô 90 êçî
ø½Ü» Ü» 23 ÁÛ±ÔäÆÁ» ÃËéÅò» éÅ ñË Õ¶ ÁÅÀ°ä Ü» Üç åÕ
Çòôù ÜÆ ÇéÔÕ¦ÕÆ ðÈê Çò¼Ú 450 ë¹à À°µÚ¶ Ø¯ó¶ À°µå¶ Úó· Õ¶
ÁÇÜÔ¶ Ü¿× çÆ Á×òÅÂÆ éÅ ÕðéÍ
ÇÜÔó¶ ÃÜä ÇÂÃ ì¿ç ù Õñ×Æèð Ã¹ÁÅîÆ çÅ ÔÆ ÃîÞÆ
ÜÅ ðÔ¶ Ôé À°Ô òÆ ìðÆÕ–ìÆéÆ éÅñ Ã¯Ú ÇòÚÅð ñËä ÇÕ êÇÔñ»
å» ÇÂÔ ì¿ç ÇÂÃ Ãî¹¼ÚÆ ðÚéÅ ÃÇÔå Õñ×Æèð êÅÇåôÅÔ çÅ ÔË ÔÆ
éÔÆº Áå¶ çÈÜ¶ ÇÂÔ ÇÃ¼Ö ÇÃè»å ÔÆ éÔÆº ÇÕ ÇìéÅ îåñì ç¶
ÁËò¶º ÔÆ Ü¿× ÕÆå¶ ÜÅäÍ ÇÂÔ Ô¯ð–Ô¯ð î¼å» çÅ ÇÃè»å
÷ðÈ ð ÔË ÇÕ Ü¿ × Çò¼ Ú îÅð¶ ÜÅä éÅñ ìÇÔ¼ ô å Çîñ¶ × Å Ü»
ÔÈ ð » êÌ Å êå Ô¯ ä ×ÆÁ»Í ÇÃ¼ÖÆ ô»åÆ å¶ ÃÔÜ ÁòÃæÅ òÅñÆ
ÁÅçðôÕ ÜÆòé ÜÅÚ ÇÃÖÅªçÆ ÔË, ë÷Èñ ç¶ Ü¿× ÃÔ¶óÆ ÜÅäÅ
ÇÃ¼ Ö Æ çÅ Á³ Ç åî ÇéôÅéÅ ÕçÅÇÚå éÔÆº ÇðÔÅÍ ×¹ðÈ Á³×ç
êÅÇåôÅÔ å¶ ×¹ðÈ çÃî¶ô ç¶ ÇÂÇåÔÅÃÕ À°êç¶ô» Çò¼Ú å» Õ¶òñ
ÇÂÃ ÇÃè»å å¶ ÷¯ð Çç¼åÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ Ü¶ èðî çÆ ðÅÖÆ Ü» èðî çÆ
87
ÇìÌèÆ ñÂÆ Ô¯ð ÃÅð¶ ÔÆñ¶ î¹Õ ÜÅä åç ÔÆ åñòÅð Ô¼æ Çò¼Ú ëó Õ¶
ÜÈÞäÅ ìäçÅ ÔË Áå¶ èðîÆ ì¿ÇçÁ» ù åç ÔÆ îðéÅ Çî¼æ Õ¶ Üç¯–
ÜÇÔç Çò¼Ú Õ°ç êËäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔËÍ
Ç´ôéÅòåÅð Çò¼Ú Ç´ôé ÜÆ ç¶ íðÅ ìñíçz çÆ ÇÂ¼Õ
åÆðæ–ïÅåðÅ çÅ Ç÷¼Õð ÁÅªçÅ ÔË ÇÜÃ ç½ðÅé À°Ã ù ÇÂ¼Õ ìÌÅÔîä
ÇîÇñÁÅ ÃÆ Ü¯ ÁÅðÅèéÅ Ü» ÇèÁÅé Çò¼Ú î×é ÃÆ Áå¶ ÇÜÃé¶
À°µá Õ¶ ìñíçz çÅ ÁÅçð ÃÇåÕÅð éÔÆº ÃÆ ÕÆåÅÍ éåÆÜ¶ ç¶ å½ð
å¶ ìñíçz é¶ ×¹¼Ã¶ Çò¼Ú ÁÅ Õ¶ À°Ãù îÅð Çç¼åÅ ÃÆÍ ÇÂÃ ØàéÅ ù
ç¶Öä òÅÇñÁ» Çò¼Ú¯º î½Õ¶ ç¶ ×òÅÔ, ÇÂ¼Õ ÇðÖÆ é¶ ìñíçz çÆ ÇÂÃÆ
ÔðÕå çÅ ìÔ¹å ì¹ðÅ îéÅÇÂÁÅ ÃÆ, ïæÅ :–
ÇÂÕ ÇðÖ æ¯ Çåé ÁË Ã À° Ú Åðï¯ ¨
ì¹ ð Å ÕÆú Ôñèð ÇçÜ îÅðï¯ ¨ 2384¨ (ê³ é Å 557)
(ÇðÖ – ÇðÖÆÍ Ôñèð – ìñðÅîÍ ÇçÜ – ìÌÅÔîäÍ)
ÔÅñ»ÇÕ ÇÂÔ ìñíçz ÕòÆ çÆ ÇÂÃ ðÚéÅ å¯º ÁÃñ Çò¼Ú

ÛåzÆ òÆ éÔÆº ÇÃ¼è Ô¹¿çÅ ÇÕªÇÕ À°Ô å» ×òÅÇñÁ» Ü» ïÅçò»
Çò¼Ú¯º ÃÆ êð À°Ã é¶ ÇÂ¼æ¶ ÁÅêä¶ Õåñ òÅñ¶ Õ°Õðî ù ÛåzÆ–ê¹ä¶
ç¶ îÅä Çò¼Ú ÁÅ Õ¶ ÜÅÇÂ÷ áÇÔðÅÇÂÁÅ ÃÆ, ïæÅ :–
Ûåz Æ Õ¯ êÈ å æ¯ Õ¯ ê íð¶ , ÇåÔ éÅÃ ÇÕï¯ ÇìéåÆ Ã¹ Ç é
ñÆÜË¨
áÅã íÂ¶ À° á ÕË ÇðÖ Ã¯ , Üó ìË Ç á ðÇÔú ÕÇÔú ÃÅÚ
êåÆÜËÍ 2386Í
(ê³ é Å 557)
(Õ¯ê – ×¹¼ÃÅ, ´¯èÍ éÅÃ ÇÕï¯ – îÅð Çç¼åÅÍ áÅã íÂ¶ – Öó¶ Ô¯Â¶Í Üó – îÈðÖÍ )
ÇÂÔ ×¼ñ ÇìñÕ°ñ À°Ã¶ åð·» çÆ ÔË ÇÜò¶º íÅðå çÆ ìÔ¹–

Ç×äåÆ òÅñ¶ ÇøðÕ± ñ¯Õ» é¶ Ã¿é B@@B Çò¼Ú î¹ÃñîÅä» çÆ ×¹ÜðÅå
Çò¼Ú ÕÆåÆ Õåñ¯×Åðå ù Áå¶ Ã¿é AIHD Çò¼Ú ÇÃ¼Ö» çÆ Çç¼ñÆ,
ÕÅéê¹ð, ì¯ÕÅð¯ Áå¶ ç¶ô ç¶ Áé¶Õ» ôÇÔð» Çò¼Ú ÕÆåÆ Õåñ¶ÁÅî ù
ÜÅÇÂ÷ çÇÃÁÅ ÃÆÍ ÇÂÔ ÇøðÕ± ñ¯Õ ÇÂÔ ðàç¶ ðÔ¶ Ãé ÇÕ Üì Â¶Õ
ìóÅ ê¶ó Ç×ðåÅ ÔË åì èðåÆ ÇÔñåÆ ÔÆ ÔË Áå¶ ÁÅêä¶ éÅÜÅÇÂ÷
è¼Õ¶, ÁÅêäÆ ìÔ¹–Ç×äåÆ å¶ ÜÅÇå–ÁÇíîÅé ù ç¶ô í×åÆ ÕÇÔ¿ç¶
ðÔ¶ ÃéÍ
6. ÕÆ Ü¿ × ÕðÆ ÜÅäÅ Áå¶ ç¹ ô îä çÆÁ» èÆÁ» ù

òÅèÈ çÆÁ»
88
ÇÂÃåz Æ Á» ç¶ å½ ð å¶ ØðÆº êÅªç¶ ÜÅäÅ èðî
çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ Ô Ë?
Ë?
ÔË?
(À) íÈîÅÃ¹ð éÅñ Ãì¿èå Ã½ñ·» Ô÷Åð Õ¿ÇéÁÅò»

ØðÆº êÅÀ°äÆÁ»
ÁÃÆº ÇÂÃ¶ ê¹ÃåÕ Çò¼Ú Çòôù ÜÆ ç¶ Û¶ò¶º ÁòåÅð òðÅÔ

ÜÆ ç¶ ò¶ðò¶ ç¶ Ú¹¼Õ¶ Ô»Í Çòôù ê¹ðÅä Çò¼Ú òÆ ÁÇÜÔ¶ ò¶ðò¶
À°êñ¼ìè ÔéÍ Üç¯º Çòôù ÜÆ é¶ òðÅÔ ðÈê Çò¼Ú ÁòåÅð ÇñÁÅ
ÃÆ å» òðÅÔ (ÃÈð) ÜÆ ù èðåÆ îÅåÅ (ÇêÌæòÆ) ìÔ¹å êÃ¿ç ÁÅ
ÜÅä ÕÅðé ÁÅêé¶ À°Ã éÅñ í¯× ÕÆåÅ (ªÞ èðåÆ éÅ å» ÇÂ¼Õ
ÇÂÃåzÆ ÃÆ å¶ éÅ ÔÆ îé°¼Ö ÇÕ òðÅÔ ÜÆ À°Ã éÅñ ôÅçÆ Ü» í¯× Õð
ÃÕç¶) Áå¶ èðåÆ îÅåÅ å¯º íÈîÅÃ¹ð éÅî ç¶ (çÈÜÅ éÅî éðÕÅÃ¹ð)
çËºå ê¹¼åð ù Üéî Çç¼åÅ Ü¯ êÌÅ×ÇÜúÇåôê¹ð (×¯ÔÅàÆ) çÅ ðÅÜÅ
ìÇäÁÅ ÃÆÍ Çòôù ê¹ðÅä Çò¼Ú ÇñÇÖÁÅ ÔË ÇÕ À°Ã é¶ 16100
Õ¿ÇéÁÅò» ÁÅêä¶ îÔñ» Çò¼Ú ÇÂÕ¼áÆÁ» Õð ð¼ÖÆÁ» ÃéÍ ÕñêéÅ
çÆ ì¶–ÇÂ¿åÔÅ À°µÚÆÁ» À°âÅðÆÁ» îÅðé òÅñ¶ ÃÅâ¶ ÕòÆ ôÝÅî ÜÆ
çÆ îÔÅé Ö¯Ü (Ü¯ ÁÅî å½ð å¶ öËð–ÇòÇ×ÁÅéÕ ÔÆ ÃÅìå Ô¹¿çÆ
ðÔÆ ÔË) î¹åÅÇìÕ ÇÂÕ¼áÆÁ» Õð ð¼ÖÆÁ» ÇÂÔé» Õ¿ÇéÁÅò» çÆ
Ç×äåÆ 16000 ÃÆ 16100 éÔÆºÍ À°Ô 20000 åÕ çÆ Ç×äåÆ
êÈðÆ ÕðÕ¶ À°Ôé» ù ÁÅêä¶ éÅñ ÇòÁÅÔ¹äÅ ÚÅÔ¹¿çÅ ÃÆÍ
Ü¶ Ãí Ü¯Çð íÈîÅÃ¹ð ðÅÖÆ¨
ÕÇÔ ñÇ× ×éª° Çåéé ÕÆ ÃÅÖÆ¨
Çåé ï¯ ÕÔï¯ ÇÂÔÆ Ôª ÕÇðÔª¨
ìÆÃ Ô÷Åð Â¶ÕáÆ ìÇðÔª
ìÇðÔª¨¨ 2142 ¨ (ê³éÅ 525)
(Ü¯Çð – Ü¯ó Õ¶, ÇÂÕ¼áÆÁ» ÕðÕ¶Í ×éª – Ç×ä»Í ÃÅÖÆ – ÕÔÅäÆÁ»Í
Ôª – îËºÍ Â¶ÕáÆ – ÇÂÕ¼áÆÁ»Í ìÇðÔª – ÇòÁÅÔ ñò»×ÅÍ )
Üç ÁòåÅð ÜÆ é¶ íÈîÅÃ¹ð å¶ ÔîñÅ ÕÆåÅ åç À°ÃçÆ

îçç ñÂÆ ê¹ðÅä» Çò¼Ú ÇìÁÅÇéÁÅ î¹ð çËºå òÆ ÁÅÇÂÁÅ Ü¯ íÈîÅÃ¹ð
çÅ ×Èó·Å Çî¼åð ÃÆ Áå¶ ÇÜÃç¶ ê³Ü ÇÃð ÃéÍ À°Ãç¶ 7000
ìñòÅé ê¹¼åð òÆ ÃéÍ À°Ô íÈîÅÃ¹ð çÆ îçç ñÂÆ Ç´ôé ÜÆ éÅñ
Áó ìËáÅ Áå¶ Ü¿× ç½ðÅé îÅÇðÁÅ Ç×ÁÅÍ ÇÂÃ Çê¼Û¯º Ç´ôé ÜÆ é¶
89
Ø¯ð Ü¹¼è Õð Õ¶ íÈîÅÃ¹ð ù òÆ îÅð î¹ÕÅÇÂÁÅÍ
íÈîÅÃ¹ð ç¶ îÅð¶ ÜÅä Çê¼Û¯º ÕòÆ ôïÅî Áé°ÃÅð À°Ã òñ¯º
ÇÂÕ¼áÆÁ» ÕÆåÆÁ» ÃÅðÆÁ» Õ¿ÇéÁÅò» Ç´ôé ÜÆ é¶ ÁÅê ÇòÁÅÔ
ñÂÆÁ»Í Ãí ç¶ çÃ çÃ ê¹¼åð Ô¯Â¶ Áå¶ í×òÅé ç¶ êðòÅð çÆ
ò¼âÆ ÃËéÅ ÇåÁÅð Ô¯ ×ÂÆÍ
Çòôù ÜÆ ç¶ ÁòåÅð é¶ å» èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ
ÕðéÆ ÃÆ êð ÇÂ¼æ¶ å» ôÅçÆ–ô¹çÅ ÁòåÅð ÜÆ ÁÅêä¶ ôåðÈ
ðÅÜ¶ ù îÅðé Çê¼ Û ¯ º 16000 å¯ º À° µ å¶ çÆ Ç×äåÆ òÅñÆÁ»
Õ¿ Ç éÁÅò» çÆ ò¼ â Æ ø½ Ü ù ØðÆº êÅ ñË ä çÅ Õðåì Õðç¶
Ô¯ Â ¶ ÇçÖÅÂ¶ ×Â¶ Ôé Ü¯ ÇÕÃ¶ åð· » òÆ èðî çÆ Ã¿ Ã æÅêéÅ
éÔÆº î³ é Æ ÜÅ ÃÕçÆÍ
Ü¹ ¼ è ÃîË º ÁÇå ´¯ è Ô¹ Ç Â Üç¹ ê Çå ìè ÕË åÅÇÔ¨

Ã¯ðÔ ÃÔÃÌ Ã¹¿çðÆ, ÁÅêÇÔ ñÂÆ ÇìòÅÇÔ¨2143¨
(ê³éÅ 525)
(ìè ÕË – îÅð Õ¶Í åÅÇÔ – À°ÃùÍ Ã¯ðÔ ÃÔÃÌ – Ã¯ñ·» Ô÷Åð)
Ç´ôé ÜÆ é¶ êÇÔñ» íÈîÅÃ¹ð ç¶ Ã¼å ê¹¼åð îÅð Çç¼å¶ Ãé

Áå¶ Á³å íÈîÅÃ¹ð ù òÆ îÅð Çç¼åÅ ÃÆÍ ÕòÆ ÜÆ Áé°ÃÅð íÈîÅÃ¹ð
ç¶ îðé Çê¼Û¯º À°ÃçÆ ðÅäÆ Ç´ôé ÜÆ ç¶ Ãéî¹¼Ö ìÃåz–ÔÆä Ô¯ Õ¶
èðåÆ å¶ ñ¯àä ñ×Æ Áå¶ Çøð Ç´ôé ÜÆ çÆ À°ÃåÇå Õð Õ¶ À°Ã
é¶ ÁÅêä¶ ê¯åð¶ ù Ç´ôé ÜÆ ç¶ ÚðéÆº ñ×ÅÇÂÁÅ Áå¶ ÁÅêäÆ
Áå¶ ÁÅêä¶ ìÅÕÆ ç¶ êðòÅð ù ìÚÅÀ°ä çÆ Ü¹×å Õ¼ãÆÍ
ÁËÃÆ çôÅ Üì íÂÆ ÇÂÔ ÕÆ, åì îÅÇÂ íÈîÅÃ¹ð ÕÆ Ã¹Çé èÅÂÆ¨

íÈî Õ¶ À±êð ÞÈî Ç×ðÆ, Ã¹è ìÃåzé ÕÆ ÇÚå å¶ ÇìÃðÅÂÆ¨
êÅÇÂº é âÅðå íÆ êéÆÁÅ Ã¹, À°åÅòñ Ã½ ÚÇñ ÃÝÅî êË ÁÅÂÆ¨
ç¶Öå ðÆÞå ÃÝÅî Õ¯ ðÆÞ ðÔÆ, ç¹Ö íÈñ ×ï¯ Ã¹ å¯ ÕÆé ìâÅÂÆ¨2139¨
(ê³éÅ 525)
Ç´ôé ÜÆ òñ¯ º ðÅäÆ ç¶ Ã¼ å ê¹ ¼ å ð» Áå¶ ðÅäÆ ç¶

êåÆ íÈîÅÃ¹ð ù îÅð ç¶ä Çê¼Û¯º ÕòÆ ôÝÅî çÅ ÇÂÔ ÇñÖäÅ
ÇÕ ðÅäÆ Ç´ôé ÜÆ ù ç¶ÖÇçÁ» ÔÆ À°Ôé» å¶ ðÆÞ ×ÂÆ
ìÔ¹å ÔÆ öËð–Õ°çðåÆ å¶ Õ°ÔÞÅ ÇÜÔÅ ñ×çÅ ÔËÍ ðÅäÆ
90
òñ¯º ìÃåz–ÔÆä Ô¯ Õ¶ èðåÆ å¶ êË ÜÅä çÆ ×¼ñ òÆ ÕÔÅäÆ
ç¶ ÷ÅÇÂÕ¶ ù ìÔ¹ å Ç÷ÁÅçÅ õðÅì ÕðçÆ ÔË Áå¶ ÁòåÅð
ÜÆ çÆ òÆ Ô¶áÆ ÕðçÆ ÔËÍ ÇÂÔ êÌÃ¿× ÁòåÅð ÜÆ ñÂÆ
ôðèÅ êË ç Å Õðé çÆ æ» éøðå ù ÔÆ òèÅªçÅ ÔË Í
(Á) ð¹ÕîÆ éÅñ Ü¹¼è Áå¶ ð¹ÕîäÆ–Ôðé (À°èÅñÅ)

ð¹ÕîäÆ çÅ íðÅ ð¹ÕîÆ ÁÅêä¶ ÇêåÅ íÆôîÕ çÆ õÅÇÔô
î¹åÅÇìÕ ð¹ÕîäÆ çÆ ôÅçÆ Ú¿ç¶ðÆ ç¶ ðÅÜ¶ ÇôôÈêÅñ éÅñ ÕðéÅ
ÚÅÔ¹¿çÅ ÃÆÍ ÇôôÈêÅñ òÆ Ç´ôé ÜÆ çÅ ò¼âÅ Çòð¯èÆ ÃÆ Ü¯ ªÞ
À°Ôé» çÅ îÃ¶ð íðÅ òÆ ñ×çÅ ÃÆÍ Ç´ôé ÜÆ é¶ ìñ å¶ è¼Õ¶ éÅñ
ð¹ÕîäÆ ù ÁÅêä¶ ð¼æ å¶ À°èÅñ Õ¶ ñË Á»çÅ ÃÆÍ ÇÂÔ¯ ð¹ÕîäÆ
Ç´ôé ÜÆ çÆ êàðÅäÆ ìäÆ ÃÆ¶Í
ÁòåÅð ÜÆ òñ¯º À°èÅñ¶ òÅñÅ Ü¯ ò¼âÅ ÃîÅÜ–Çòð¯èÆ Áå¶
èðî–Çòð¯èÆ ÇÕÔÅ ÜÅ ÃÕä òÅñÅ ÕÅðÅ ÕÆåÅ Ô¯ÇÂÁÅ çÇÃÁÅ
Ç×ÁÅ ÔË, À°Ã ù Õ¯ÂÆ òÆ èðîÆ ì¿çÅ êÌòÅé×Æ éÔÆº ç¶ ÃÕçÅÍ
ÇÃðø ÇÂÔÆ éÔÆº Ô¯ÇÂÁÅ ìñÇÕ ìñðÅî ÜÆ å¶ Ç´ôé ÜÆ é¶
ð¹ Õ îäÆ ù, Ü¯ ç¶ ò Æ î³ ç ð å¯ º êÈ Ü Å Õð Õ¶ òÅêÃ ÁÅ ðÔÆ
ÃÆ, ÁÅêäÆÁ» ìÅÔ» ç¶ ÷¯ð éÅñ Áå¶ Çéð¶ è¼Õ¶ éÅñ ÁÅêä¶
ð¼æ Çò¼Ú èð ÇñÁÅÍ ÕòÆ Áé°ÃÅð ÁòåÅð ÜÆ é¶ ð¹ÕîäÆ
ù ì»Ô å¯º ëó· ÇñÁÅ, ïæÅ :–
êÌ í ÁÅÇÂ êÇðú ÇåÔ îÇè ÇìÖË ÇÂÔ ñ¶ å Ô¯ ð¶ ÇÂî À° µ ÚÇð
ÕË¨
ìñ èÅð ñÂÆ ðæ íÆåÇð âÅð, î¹ðÅð åìË ìÔïÅ èÇð ÕË¨1992¨
(ê³éÅ 506)
ÇÃðø ÇÂåéÅ ÔÆ éÔÆº; ÁòåÅð ÜÆ À°èÅñÅ Õðé ò¶ñ¶

÷¯ð Áå¶ è¼Õ¶ éÅñ ì¶Ö½ø Ô¯ Õ¶ ÇÂÃ Áä–ÃîÅÜÕ ÕÅð¶ ù ÇÃð¶ Úó·Å
Õ¶ ç¹éÆÁÅçÅð ÷¯ðÅòð» çÆ åð·» Ô¶á ÇñÖ¶ Áé°ÃÅð ìó·Õ» îÅð Õ¶
ñóÕÆ ç¶ íðÅ, Çðôå¶çÅð» å¶ ÇÔîÅÇÂåÆÁ» ù Ú¹é½åÆ ç¶ ðÔ¶ ÇçÖÅÂ¶
×Â¶ Ôé :–
âÅð ð¹ Õ ¿ î é ÃÝ¿ ç é êË Ãí ÃÈ ð é Ã¯ ÇÂÔ í»Çå Ã¹ é ÅÂÆ¨
ÜÅå Ô¯ ð¶ ÇÂÔ Õ¯ Áì ñË ÇÂÔ ÕËº ð¹ÕîË Áì ç¶Öå íÅÂÆ¨
91
êÀ°ðÖ ÔË ÇÜÔ ÃÈð ÇìÖË, Ã¯À± ïÅÇÔ ÛâÅÇÂ, é î»â
ñðÅÂÆ¨
ÁÅÜ Ãí¯ îÇðÔ¯ àÇðÔ¯ éÔÆº, ôÝÅî íéË î¹ÇÔ ðÅî
ç¹ÔÅÂÆ¨ 1993 ¨
(ê³éÅ 507)
(ÃÝ¿çé – ð¼æÍ êÀ°ðÖ – ÃÈðìÆðåÅÍ)
(Â) Ãåz Å ÇÜå ïÅçò ù ÷ñÆñ ÕðÕ¶ ÁòåÅð ÜÆ

òñ¯º À°Ã çÆ èÆ ÃåíÅîÅ ù êÌÅêå ÕðéÅ
ÃåíÅîÅ ç¶ ÇêåÅ ÃåzÅÇÜå ïÅçò é¶ ÃÈðÜ å¯º éÅïÅì

ÇÕÃî çÆ ÃÝî¿åÕ îäÆ êÌÅêå ÕÆåÆ ÃÆÍ ÕòÆ òñ¯º ÇÂÔ ÃåzÅÇÜå
ÇÂ¼Õ ØàÆÁÅ ÇÜÔÅ ì¿çÅ ÕðÕ¶ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË Áå¶ ÇÂÃ îäÆ ìÅð¶
À°Ãé¶ Ç´ôé ÜÆ å¶ ÇÂ¼Õ ì¶–ì¹ÇéÁÅç ÇÜÔÅ ç¯ô ñ×Å Çç¼åÅ ÃÆ Ü¯
ÁÃñ Çò¼Ú À°Ã çÆ ê¼× Ãî¶å ÇÂ¼Õ ô¶ð Ö¯Ô Õ¶ Ü¿×ñ» ò¼ñ ñË
Ç×ÁÅ ÃÆÍ
Ç´ôé ÜÆ Ü¿×ñ ò¼ñ ô¶ð çÅ Çê¼ÛÅ Õðé ×Â¶Í ÇÂÃ å¯º
êÇÔñ» ÔÆ À°Ã ô¶ð å¯º ÇÂ¼Õ Çð¼Û ê¼× Ãî¶å À°Ô îäÆ Ö¯Ô Õ¶ ñË
Ç×ÁÅ ÃÆÍ Çð¼Û ù Ü¿× Çò¼Ú ÔðÅ Õ¶ Üç¯º Ç´ôé ÜÆ ÇÂÃ éÅïÅì
îäÆ ù ñË Õ¶ òÅêÃ ê¹¼Ü¶ å» ôå®®ÅÇÜå ù ç¶ÖÇçÁ» ÔÆ ×¹¼Ã¶ Çò¼Ú
ÇÂÔ îäÆ À°Ãç¶ ÇÃð å¶ ç¶ îÅðÆ Áå¶ ×¹¼Ã¶ éÅñ À°Ãù ÇÕÔÅ ÇÕ
ÇÂÔ À°ÔÆ îäÆ ÔË ÇÜÃ ìÅð¶ å±¿ ÃÅâ¶ å¶ ÇÂñ÷Åî ñ×ÅÇÂÁÅ ÃÆ ïæÅ
:– Ô¶ ð ÕË ôÝÅî ôå® ® Å ÇÜå ÕÀ° ,
îÇé ñË Õð îË º , ë¹ Ç é åÅ ÇÃð îÅðÆ¨
ÜÅ ÇÔå ç¯ ô çï¯ Ã¯ Â Æ ñË Üó,
Õ¯ ê íð¶ ÇÂÔ í»Çå À° Ú ÅðÆ¨ 2062¨ (ê³éÅ 515)
ôåz Å ÇÜå é¶ îäÆ ù ÁÅêä¶ Ô¼ æ Çò¼ Ú ç¶ Ö Õ¶ ìÔ¹ å
ôðÇî³ç×Æ îÇÔÃÈÃ ÕÆåÆ Áå¶ ÁÅêä¶ òñ¯º Ç´ôé ÜÆ À¹¼å¶ ñ×ÅÂ¶
ÞÈá¶ ÇÂñ÷Åî ÕÅðé ìÔ¹å éî¯ôÆ îÇÔÃÈÃ ÕÆåÆ Áå¶ éî¯ôÆ ç¶
ÇÂÃ ÁÅñî Çò¼Ú¯º ìÅÔð ÇéÕñä ñÂÆ ÁÅêäÁÅêäÆÆ ï¯ÜéÅ åÇÔå
Ç´ôé ÜÆ ù ÁÅêäÆ èÆ ÃåíÅîÅ ê¶ ô Õð Çç¼ å Æ Áå¶ À° Ã
éÅñ òÆ ÚÅ¬ ÕÔÅäÆ Áé°ÃÅð ÁòåÅð ÜÆ é¶ ôÅçÆ Õð
ñÂÆ, ïæÅ :–
ÔÅÇæ ðÇÔú îÇé Õ¯ èÇð ÕË ,
92
Çåé éË Õ é ÕÅÔÈ ¿ ÕÆ úð ÇéÔÅÇðú¨
ñ¼ Ç Üå ÔÉ Ë ÇÖÇÃÁÅé¯ Øé¯
ç¹ Ç ìèÅ ÕÇð èÅî ÕÆ úð ÇÃèÅÇðú¨
ìË ð êÇðï¯ Ôîð¯ ÔÇð Ãª
Á½ Õ¦Õ Úó· ï ¯ ×Ý¯ íz Å åð îÅÇðú¨
íÆð êðÆ å¶ ÁèÆð íï¯ ç¹ Ç ÔåÅ
Â ÔÆ ÇÚå èÅÇðú¨ 2063¨
ç¶ À ± º ôÝÅî ÇÇÂ
(ê³ é Å 515)
(ÇéÔÅÇðú – ç¶ÇÖÁÅÍ ÇÖÇÃÁÅé¯ – ÷ñÆñ Ô¯ÇÂÁÅÍ èÅî – ØðÍ
ízÅåð – íðÅÍ ÁèÆð – êð¶ôÅéÍ ç¹ÇÔåÅ – èÆÍ )
(Ã) Çð¼Û éÅñ îäÆ ñÂÆ ÁòåÅð ÜÆ çÅ 12–ÇçéÅ

Ø¯ð Ü¹¼è Áå¶ Çð¼Û ÜÆ çÆ èÆ éÅñ ÁòåÅð ÜÆ çÆ
ôÅçÆ
Ç´ôé ÜÆ À°Ã îäÆ ù ñËä ñÂÆ ô¶ð çÅ Çê¼ÛÅ ÕðÇçÁ»

Ü¿×ñ» ò¼ñ ×Â¶Í Ü¿×ñ ÜÅä å¶ ÇÂÔ êåÅ ÚÇñÁÅ ÇÕ ô¶ð Õ¯ñ¯º
ÇÂ¼Õ íÅ¬ (Çð¼Û) À°Ô îäÆ Ö¯Ô Õ¶ ñË Ç×ÁÅ ÔËÍ Ç´ôé ÜÆ é¶ íÅ¬
éÅñ ÇíÁ³Õð ×¹øÅ Á³çð ìÅð·» Ççé åÕ Ø¯ð Ü¹¼è ÕÆåÅ Áð Çð¼Û
ù ìÔ¹å ÔÆ Õî÷¯ð, ÇéÔ¼æÅ å¶ Çéî¯ÞÈäÅ Õð Çç¼åÅÍ À°Ã Ãî¶º Çð¼Û
é¶ ÁÅêäÆ ÜÅé ìÚÅÀ°ä ñÂÆ Áå¶ Ç´ôé ÜÆ ù êÌÃ¿é Õðé ñÂÆ
ìóÆ ÕÅðÁÅîç ÃÕÆî ìäÅ Õ¶ ÁÅêäÆ èÆ Ç´ôé ÜÆ ù ÇòÁÅÔ
ñÂÆ ê¶ô ÕÆåÆ Áå¶ í¹¼ñ ñÂÆ òÆ ÇÖîÅ î³×Æ, ïæÅ :–
íÈñ ñÂÆ Ôî å¶ êÌí ÜÈ Ã¹ ÇÛîÅ ÕðÆïË Çôò ÃÈðÜ ÃÅÖÆ¨
ï¯ ÕÇÔ ÕË ç¹ Ç ÔåÅ Ü¯ Ô¹ å Æ Ã¯ À ± ñË ÇìÌ Ü éÅæ ÕË Á×Ì Ü
ðÅ ÖÆ¨ 2052 ¨
ðÅÖÆ¨ (ê³éÅ 514)
(7) ÕÆ Ç´ôéÅòåÅð ç¶ Ü¹ ¼ è èðî–Ü¹ ¼ è Ãé Áå¶

ÕÆ À°Ôé» çÅ À°ç¶ô èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ ÃÆ ?
ÃÆ?
ÕòÆ ôÝÅî é¶ íÅ×òå ç¶ çÃî ÃÕ¿è çÅ ÕîÅñ çÅ ÔÆ

Áé°òÅç ê¶ô ÕÆåÅ ÔË Áå¶ Çøð ÇÂÃ Çò¼Ú ÇÂÔ ÇñÖ Õ¶ ÕîÅñ ç¶
èðî Ü¹¼è ÔÆ ÇìÁÅé ÕÆå¶ Ôé :–
93
çÃî ÕæÅ í×½å ÕÆ íÅÖÅ ÕðÆ ìéÅÇÂ¨
Áòð ìÅÃéÅ éÅÇÔº êÌí èðî Ü¹è¹ ÕË ÚÅÇÂ¨2491¨
(ê³éÅ 570)
ÕÆ ð¹ Õ îäÆ ÜÆ ù À° è Åñä ñÂÆ ñÇóÁÅ Ü¹ ¼ è èðî

Ü¹¼è ÃÆ? ÕÆ Çð¼Û éÅñ 12 Ççé Ø¯ð Ü¿× Õðç¶ ðÇÔäÅ èðî
Ü¹ ¼ è ÃÆ ÇÜÃ Çò¼ Ú Á³ å ù Çð¼ Û é¶ ÁÅêäÆ èÆ ÁòåÅð ÜÆ
éÅñ ÇòÁÅÔ Õ¶ ÁÅêäÆ ÜÅé Û° â ÅÂÆ ÃÆ? ÕÆ ØàÆÁÅ å¶
ÕîÆé¶ ôåzÅÇÜå ç¶ ÞÈá é± é§×Å ÕðÕ¶ À°Ã çÆ èÆ Áå¶
éÅïÅì îäÆ êÌÅêå Õðé ñÂÆ ÕÆåÅ Ü¹¼è èðî Ü¹¼è ÃÆ? ÕÆ
íÈîÅÃ¹ð å¶ î¹ð çËºå éÅñ Ø¯ð Ü¹¼è èðî Ü¹¼è Ãé, ÇÜÃ ðÅÔÆº
ÕòÆ ôÝÅî ç¶ êÌíÈ é¶ ÇÂÕ¼áÆÁ» ÔÆ 16000 Õ¿ÇéÁÅò» À°Ã
êÅÃ¯ º Ö¯ Ô Õ¶ ÁÅêä¶ éÅñ ÇòÁÅÔ ñÂÆÁ» Ãé?
À°êð¯Õå Õ¶Ã» Çò¼Ú èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ ñÂÆ ÁòåÅð ñËä
çÆ ×¼ñ å» Õ°¼Þ ê¼ñ¶ éÔÆº êË ðÔÆÍ Ô» ÇÜò¶º ÁÅî ÁòåÅð–
òÅçÆ í×å í×òÅé òñ¯º Ç×äåÆ Çò¼Ú ÇÂåé¶ Ç÷ÁÅçÅ
ÕðòÅÂ¶ ×Â¶ ÇòÁÅÔ» ù í×òÅé çÆ ñÆñÅ çÃ ðÔ¶ Ôé,
ÁÃÆº ×¹ ð îÇå èÅðéÆ ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî éÅñ ðñ Õ¶ ÁË Ã Å
Õðé å¯º ÁÃîðæ Ô»Í ×¹ðìÅäÆ ç¶ ÇÂÔé» À°êç¶ô» çÅ
Ç´ôéÅòåÅð ç¶ êÌÃ¿×» éÅñ ÇÕÃ¶ åð·» òÆ åÅñ–î¶ñ éÔÆº Ô¯ ÃÕçÅÍ
ÕÅî¹ ´¯è¹ ÕÅÇÂÁÅ ÕÀ° ×ÅñË¨ (î: 1, 932)
åÕÇÔ éÅÇð êðÅÂÆÁ», «ÇÕ Á³ ç Çð áÅäÆ¨

ÁÜðÅÂÆñ ëð¶ Ã åÅ, Çåñ êÆó¶ ØÅäÆ¨ (î: 5, 515)
ÕÅîò¿ å ÕÅîÆ ìÔ¹ éÅðÆ êðÇ×Ì Ç Ô Ü¯ Ô é ÚÈ Õ ¶ ¨ (î: 5, 672)
Øð ÕÆ éÅÇð ÇåÁÅ×Ë Á³èÅ¨ (éÅîç¶ò ÜÆ 1365)
(8) Áé°ð¹è À±ôÅ ç¶ êÌÃ¿× ðÅÔÆº ÁòåÅð ÜÆ À°µå¶ ÷¯ð,è¼Õ¶

Áå¶ ê¹ðÅäÆÁ» îÈñ òÅçÆÁ» ç¶ ÜÅðÆ ðÇÔä çÅ
ñ»Ûé
òÅäÅÃ¹ð éÅî ç¶ çËºå çÆ ê¹¼åðÆ À±ôÅ Ç´ôé ÜÆ ç¶ ê¯å¶

ÁÇéð¹¼è ç¶ êÌ¶î ÜÅñ Çò¼Ú ëÃ ×ÂÆÍ ÁÇéð¹è òÆ ìó¶ ÁéÔ¯ä¶
94
ÇÜÔ¶ ã¿× éÅñ À°Ãç¶ êÌ¶î Çò¼Ú ÜÕÇóÁÅ Ç×ÁÅ Áå¶ À±ôÅ ç¶
îÇÔñ Çò¼Ú ê¹¼Ü Õ¶ êÌ¶î Ãì¿è» çÆ ÕÅðòÅÂÆ êÅÀ°ä ñ×ÅÍ òÅäÅÃ¹ð
ù ÇÂÃ ç¹ò¼ñ¶ êÌ¶î ìÅð¶ êåÅ Úñä å¶ ìÔ¹å êð¶ôÅéÆ Ô¯ÂÆ Áå¶ À°Ã
é¶ ÁÇéð¹è ù ÁÅêäÆ ÕËç Çò¼Ú êÅ Çç¼åÅÍ éÅðç çÆ Ú¹ÕäÅ Çò¼Ú
ÁÅ Õ¶ ÃÌÆ Ç´ôé ÜÆ é¶ ìñðÅî, êÌçÝ¹îé å¶ ïÅçò ÃËéÅ ù ñË Õ¶
òÅä çËºå ç¶ é×ð ô¯Çäåê¹ð À°µå¶ Úó·ÅÂÆ Õð Çç¼åÆÍ òÅä çËºå
ç¶ ÃðÆð çÆ öËð–Õ°çðåÆ å¶ ÁÇåÁ³å ìÇÚ¼åð ÇÜÔÆ ìéÅòà ÃÆ
ÇÕªÇÕ ÕòÆ ôÝÅî é¶ Áå¶ ê¹ðÅä» é¶ À°Ã çÆÁ» Ô÷Åð ìÅÔ»
çÃÆÁ» ÔéÍ
òÅä Çôò í×å Ô¯ä ÕÅðé Ü¹¼è Çò¼Ú Çôò å¯º òÆ îçç
ñËä Çò¼Ú ÕÅîïÅì Ô¯ Ç×ÁÅ ÃÆ êð À°Ãù À°Ã çÆÁ» ø½Ü» Áå¶
À°Ãç¶ îçç×Åð Çô²ò çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ç¶ ìÅòÜÈç ìóÆ éî¯ôÆ íðÆ
ÔÅð Ô¯ÂÆÍ ÇÂÃ îÅîñ¶ Çò¼Ú Çôò ÜÆ é¶ ÁÅêä¶ í×å çÆ Ç´ôé ÜÆ
å¯º ÜÅé ìÚÅÀ°ä Çò¼Ú íÅðÆ îçç ÕÆåÆÍ Ç´ôé ÜÆ òñ¯º Ø¯ð Ü¹¼è
Çò¼Ú À°Ã çÆÁ» 1000 Çò¼Ú¯º 998 ìÅÔ» Õ¼à Çç¼åÆÁ» ×ÂÆÁ» Ãé
Áå¶ Ç´ôé ÜÆ é¶ À°Ãù ÜÅé å¯º ÔÆ îÅð ç¶äÅ ÃÆÍ
ÇÂ¼æ¶ ôÝÅî é¶ Ô¼ç çðÜ¶ çÆ ÕîÆé×Æ ÕðÇçÁ» ÕæÅéÕ ù
Õ¶òñ ÁôñÆñ ÔÆ éÔÆº ìäÅÇÂÁÅ ìñÇÕ Ç´ôé ÜÆ ç¶ À°éî¹Õå
ÕÅî Ãì¿ è » òÅñ¶ ÇêÛ¯ Õ ó ù î¹ Ö ðÖ Õ¶ òÅä çÆ îÅåÅ ù
ÁÅêä¶ ê¹ ¼ å ð çÆ ÜÅé ìÚÅÀ° ä ñÂÆ Ç´ôé ÜÆ ç¶ Ãéî¹ Ö
Áñø é§×Æ Ô¯ Õ¶ ÁÅÀ°ä çÆ òÅðçÅå Öó·Æ ÕðÕ¶ Ç´ôé ÜÆ
ù ÁÇå ØàÆÁÅ Áå¶ ÇÂåðÅ÷–ï¯ × ðÈ ê Çò¼ Ú ê¶ ô ÕÆåÅ ÔË ,
ïæÅ :–²²
Üì ÇåÔ îÅÇÂ ìÅå Ã¹ é êÅÂÆ¨ ÇéÌ ê ÔÅðÝ¯ ÜÆåÝ¯ Üç¹ ð ÅÂÆ¨
Ãí åÇÜ ìÃåz é×é Ô¹ÇÂ ÁÅÂÆ¨ ÁÅÇÂ ÃÝÅî Õ¯ çÂÆ

ÇçÖÅÂÆ¨ 2 2 2 7 ¨ (ê³éÅ 536)
åì êÌí Ççz× éÆÚ¶ Ô¹ÇÂ ðÔÝ¯¨ éËÕ é ÜÈÞì ÇÚå î¯ ÚÔÝ¯¨

íÈêå ÃîË íÜé Õ¯ êÅï¯¨ íÅÇÜ ×ï¯ éÇÔ Ü¹¼è îÚÅï¯¨2228¨
(ê³éÅ 536)
ÇÂÃ ÕÔÅäÆ ç¶ ÕæÅéÕ Çò¼Ú Õ¶òñ 1000 ìÅÔ» òÅñ¶

òÅäÅÃ¹ð çÅ Ç÷¼Õð ÔÆ öËð–Õ°çðåÆ éÔÆº, ÁÇéð¹è å¶ À±ôÅ ç¯é»
95
çÅ ÇêÌæî ÇîñÅê å¶ ÜÅä êÛÅä òÆ Ã¹êé¶ ðÅÔÆº Ô¯Â¶ çÃ¶ ×Â¶ ÔéÍ
ÇÂÃ ÕæÅéÕ Çò¼Ú ÚÅð ÇÕÃî ç¶ Õ¯Õ ôÅÃåzÆ ÁÅÃé» çÅ ÔÆ ÁôñÆñ
å¶ ì¶ôðîÆ íÇðÁÅ ÇÚ¼åðä ÔÆ éÔÆº ìñÇÕ ÇÂÃ Çò¼Ú òÅä çÆ îÅåÅ
é¶ Ç´ôé ÜÆ çÆ ÜòÅéÆ ò¶ñ¶ çÆÁ» ÕÅî–Ö¶â» å¶ ð¹ÚÆÁ» ù î¹¼Ö
ðÖÇçÁ» Ô¯ÇÂÁ» çÅçÅ ìä Ú¹¼Õ¶ Ç´ôé ÜÆ å¯º òÆ ê¹ðÅä¶ ÔÇæÁÅð ù
òðå Õ¶ ÔÆ ÁÅêä¶ ê¹¼åð çÆ ÜÅé ìÚÅªÇçÁ» ÇçÖÅÇÂÁÅ ÔËÍ
ÇñÖÅðÆ ôÝÅî é¶ èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ Õðé çÅ òÌå
êÅñä òÅñ¶ ÁòåÅð ÜÆ ù ÇÕåéÅ ÕðÈê ÇÜÔÅ ÕðÕ¶ ê¶ô Õðé
çÅ Õ° Ô ÞÅ Üåé ÕÆåÅ ÔË Í
(9) ÁòåÅð ÜÆ çÅ ÕÅî–Ö¶ â » ç¶ ÇÚ¼ Õ ó éÅñ
ÇñìÇóÁÅ ðÈê ÕÆ èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ Ô ÔËË?
ÇÂÃ ê¹ÃåÕ ç¶ ÁÅð¿íñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú ÁÃÆº ÁéîåÆ ×Ì¿æ» ç¶

ÔòÅÇñÁ» éÅñ çÃ Ú¹¼Õ¶ Ô» ÇÕ ìÌÅÔîäÆ î¼å Áé°ÃÅð èðî çÆ ×ñÅéÆ
Ô¯ä çÆ ÔÅñå Çò¼Ú Çòôù ÜÆ èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ ñÂÆ Õ¯ÂÆ éÅ Õ¯ÂÆ
ÁòåÅð èÅðç¶ ðÇÔ¿ç¶ Ôé êð ôÝÅî ÕòÆ ç¹ÁÅðÅ Ç´ôéÅòåÅð ç¶
ÒÒ«ÕîÆÚé Ö¶ñÓÓ òÅñ¶ ÁÇèÁÅÇÂ Çò¼Ú ÇìÌÜ íÈîÆ çÆÁ»
ÇòÁÅÔÆÁ» å¶ Õ°ÁÅðÆÁ» Ãí ÇÕÃî» çÆÁ» ×¯êÆÁ» Áå¶ Ç´ôé
ÜÆ Áé¶Õ» êÌÕÅð çÆÁ» À°éî¹Õå ÕÅî–Õñ¯ñ» ðÅÔÆº ÃîÅÜ
òñ¯ º ñ×ÅÂ¶ Áé¶ Õ » êÌ Ç åì¿ è » Áå¶ êÌ ò Åäå êðòÅðÕ Ãì¿ è »
ìÅð¶ Ãí Çéïî», À°ê–Çéïî», Çéï¿åzä» Áå¶ ðòÅÇÂå» ù
å¯ ó Õ¶ èðî çÅ ì¹ ð Æ åð· » ìÖÆÁÅ À° è ¶ ó ç¶ ÔéÍ
ªÞ, ÇñÖÅðÆ çÆ ÇÂÃ ÇñÖå Çò¼Ú ç¯é¯º èó¶ ÔÆ ÕÅî Çò¼Ú
Á³é·¶ Ô¯ Õ¶ Ãí ÕÅðòÅÂÆÁ» êÅ ðÔ¶ Ôé êð «ÕîÆÚé Áå¶ ÚÆð–Ôðé
òÅñ¶ êÌÃ¿×» Çò¼Ú Ü¯ Õ¹¼Þ ÇñÇÖÁÅ Ç×ÁÅ ÔË À°Ô ÃÅðÅ Õ°¼Þ èðî çÆ
Ã¿ÃæÅêéÅ Õðé òÅñ¶ ÁòåÅð Áå¶ À°Ôé» éÅñ ÁÇå ç¶ é÷çÆÕÆ
Ãì¿è ðÖä òÅñÆÁ» ×¯êÆÁ» òñ¯º ÕÆåÅ çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË, ÇÜÃ ù
êó· Õ¶ å» ÕìÆð ÃÅÇÔì òñ¯º ÇÕÃ¶ Ô¯ð êÌÃ¿× Çò¼Ú ÕÆåÅ Ç×ÁÅ Ã¹ÁÅñ
ÔÆ ÃÅÔîä¶ ÁÅ Ü»çÅ ÔË ÇÕ Ü¶ ÇÂÔ èðî ÔË å» ÁêðÅè Ü» Áèðî
ÇÕÃ ìñÅ çÅ éÅî ÔË ?
Çò×óÆÁ»–Çå×óÆÁ» ÕðÕ¶ ÇçÖÅÂÆÁ» ×¯êÆÁ» Øð¯º íÜ Õ¶
ÃÅðÆ ÃÅðÆ ðÅå ÁòåÅð ÜÆ éÅñ ÕÅî–Õñ¯ñ» Õð ðÔÆÁ» Ôé Áå¶
96
éçÆ ç¶ Üñ Çò¼Ú Ö¹ñ·¶ ÁÅî é§×ÆÁ» éÔÅªçÆÁ» Áå¶ À°Ôé» ç¶
ìÃåz ÁòåÅð ÜÆ Ú¹¼Õ Õ¶ ð¹¼Ö À°µå¶ Úó· Ü»ç¶ ÔéÍ Õêó¶ òÅêÃ ç¶ä
ñÂÆ êÅäÆ Çò¼Ú¯º À°Ã¶ ÇéðòÃåz ÔÅñå Çò¼Ú ì¶ôðîÆ éÅñ ìÅÔð
ÇéÕñ ÁÅÀ°ä Áå¶ Ô¼æ Ü¯ó Õ¶ Þ¹Õä ÁÅÇçÕ çÆÁ» ôðå» ÔÆ ê¶ô
éÔÆº Õðç¶ ìñÇÕ À°Ôé» å¯º Ãí êÌÕÅð çÆÁ» ñ¼ÜÅ–ÜéÕ ÔðÕå»
ÕðòÅªç¶ çÃ¶ ×Â¶ ÔéÍ
ÁòåÅð ÜÆ òñ¯º ×¯êÆÁ» ù Ü¯ Õ°¼Þ ÇÕÔÅ Ç×ÁÅ ÔË ìÔ¹å ÔÆ
ôðîéÅÕ ôìçÅòñÆ Ô¯ä Õð Õ¶ À°ÃçÅ À°µñæÅ ÕðéÅ À°µÕÅ ÔÆ ô¯íéÆÕ
éÔÆº ñ×çÅÍ ÇÂÃ ñÂÆ éîÈ¿é¶ ç¶ å½ð å¶ Õ°¼Þ Õ° ì¿ç Áå¶ ÇÂÔé» ì¿ç»
ç¶ Õ°¼Þ Õ° ÕÇáé ôìç» ç¶ Áðæ îÅåð Ô¶á» Çç¼å¶ ÜÅ ðÔ¶ Ôé :–
×¯ ê Æ ìÅÚ :
ôÝÅî ÕÔÝ¯ î¹Ö å¶ ×¹êÆÁÅ ÇÂÔ ÕÅé· ÇÃÖ¶ å°î ìÅå íñÆ ÔË¨
é§ç ÕÆ úð ÇêÖ¯ å°îÔÈ¿, ÇçÖ¯ ízÅå ÕÆ úð ÇÕ éÅî ÔñÆ ÔË¨
ÚÆð Ôð¶ Ôîð¶ Ûñ Ã¯ º Ã¹ Ç é, îÅð âÅðË å° Ç Ô Õ¿ Ã ìñÆ ÔË ¨
Õ¯ îð ÔË Ôî Õ¯ å°îð¯ ÇéÌê, å¯ð âÅðË ÇÜî ÕÀ°ñ ÕñÆ ÔË¨252¨
(ê³éÅ 286)
(ÇêÖ¯ – ç¶Ö¯Í ízÅå – íðÅÍ úð – åðøÍ ÔñÆ – ìñðÅîÍ ÚÆð – ìÃåzÍ ÇéÌê –
ðÅÜÅÍ ÇÜî – ÇÜò¶º, çÆ åð·»Í Õîñ ÕñÆ – Õîñ çÆ ÕñÆ çÆ åð·»Í)
ÕÅé· ìÅÚ :
é· ÕÔÆ Çåé Õ¯ ÇÂÔ ìÅå,

ÕÅé·
é çÝ¯º êà Ôª ÇéÕðï¯ Çìé° å¯ Õ¯¨
ÇÕª Üñ ìÆÚ ðÔÆ Ûê ÕË , åé ÕÅÇÔ ÕàÅòå Ô¯ êÇÔ Ü¯ Õ ¯ ¨
éÅî ìåÅòå Ô¯ ÇéÌ ê Õ¯ , ÇåÔ Õ¯ ë¹ Ç é éÅÇÔ ÕÛ± âð î¯ Õ ¯ ¨
Õ¶Ãé å¶ ×ÇÔ ÕË åêÕÆ Á×éÆ, îÇè ÂÆºèé ÇÜª À°Çð Þ¯Õ¯¨253
(ê³éÅ 286)
(é çÝ¯º – éÔÆº ç¶ò»×ÅÍ êà – Õêó¶Í ÇéÕðï¯ Çìé° – ÇéÕñ¶ ÇìéÅÍ

Ü¯Õ¯ – Ü¯Õ» Õ¯ñ¯ºÍ Õ¯ – îËùÍ ×ÇÔ ÕË – êÕó Õ¶Í åêÕÆ – åêÆÍ îÇè
– Çò¼ Ú Í ÂÆºèé – ìÅñäÍ)
×¯ ê Æ ìÅÚ :
97
çË Á×ÈÁÅ ÇêÛ±ÁÅ Áêé¶ Õð, êË Ãí ÔÆ Üñ ÇåÁÅ× ÖðÆ ÔË¨
ÕÅé· ÕË êÅÇÂºº êðÆ ìÔ¹ ìÅðé, ÁÀ° ÇìéåÆ ìÔ¹ í»Çå ÕðÆ ÔË¨
ç¶ Ô ¹ ÕÔÝ¯ ÔîðÆ Ãð· Æ ÁÅ å° î Ü¯ , ÕÇð ÕË Ûñ ÃÅæ ÔðÆ ÔË ¨
Ü¯ ÕÇÔ Ô¯ îÇé ÔËº Ôî Ã¯, ÁÇå ÔÆ Ãí ÃÆåÇÔº ÃÅæ áðÆ
ÔË¨ 265 ¨
(Á×ÈÁÅ ÇêÛ±ÁÅ – ÁÅêä¶ ÃðÆð ç¶ Á×ñ¶ Çê¼Û¶ òÅñ¶ ×¹êå Á³×Í Õð–ÔÅæÍ
Üñ ÇåÁÅ×– êÅäÆ Çò¼ºÚ¯º ìÅÔð ÇéÕñ Õ¶Í ÖðÆ ÔË – ÖóÆÁ» Ô¯ ×ÂÆÁ»Í
ê»ÇÂº êðÆ – êËðÆº êÂÆÁ»Í Ãð·ÆÁ» – ÃÅó·ÆÁ» å¶ Ô¯ð ìÃåzÍ Ûñ ÃÅæ –
è¯Ö¶ éÅñÍ Ü¯ ÕÇÔ Ô¯ – Ü¯ òÆ å¿È ÕÔ¶º×ÅÍ îÇé ÔËº – î³é ñò»×ÆÁ»Í
ÃÆåÇÔº – á§â éÅñÍ áðÆ – á§âÆÁ» Ô¯ÂÆÁ» êÂÆÁ» Ô»Í)
ÕÅé· ìÅÚ :
ÕÅî Õ¶ ìÅé ìéÆ ìðÛÆ, íð¹ à ¶ èé Ã¶ Ççz × Ã¹ ¿ ç ð å¶ ð ¶ ¨

ÁÅéé ÔË ÃÇÃ Ã¯ ÁñÕË , ÔÇð î¯ Ç Ô ðÔË îé ð¿ Ú Õ Ô¶ ð ¶ ¨
åÀ° å°î ÃÅæ ÕðÆ ÇìéåÆ, Üì ÕÅî ÕðÅ À°êÜÆ ÜÆÁ î¶ð¶¨
Ú¹¿ìé ç¶Ô¹ ÕÔÝ¯ Ãí ÔÆ î¹Ö, ÃªÔ ÔîË ÕÇÔ ÔËº éÇÔ â¶ð¶¨279¨
(ê³ é Å 287)
(ìÅé – åÆðÍ íð¹ à ¶ – íðò¼ à ¶ Í Ççz × – Á¼ Ö »Í ÁÅéé – îÈ ¿ Ô , ÇÚÔðÅÍ
ÃÇÃ – Ú¿çzîÅÍ ÁñÕË – ÷¹ñø»Í ð¿ÚÕ – æ¯óÅ ÇÜÔÅ ÔÆÍ Ô¶ð¶ – ç¶Öä
éÅñÍ ÕÅî–ÕðÅ – ÕÅî–ÕñÅ, ÕÅî ((sex)) çÆ ÖÅÇÔôÍ ÃªÔ – (îËù) ÕÃî
ÔË Í â¶ ð ¶ – (å° Ô Åâ¶ ) ØðÍ)
ÕÅé· ìÅÚ :
ÕÅé· ÕÔÆ ÔÃ ìÅå ÇåéË , ÕÇÔ ÔË º Ôî Ü¯ å° î Ã¯ îÇé Ô¯ ¨

ÃíÔÆ î¹ Ö Ú¿ È î é ç¶ Ô ¹ ÕÔÝ¯ , Ú¿ ¹ î ÔË ÔîÔÈ ¿ å° î ÔÈ ¿ ×Çé Ô¯ ¨
Áð å¯ðé ç¶Ô¹ ÕÔÝ¯ ÃíÔÆ Õ°Ú, éåð ÔÀ° å°î Õ½ ÔÇé Ô¯¨
åì ÔÆ êà ç¶ª ÃíË å°îð¶, ÇÂÔ ÞÈá éÔÆº Ãå ÕË ÜÇé Ô¯¨266
(ê³éÅ 287)
98
(ÕÅé· – Ç´ôé ÜÆÍ ÇåéË – À°Ôé» ×¯êÆÁ» ùÍ îÇé Ô¯ – î³é ñÀ¹Í
×Çé Ô¯ – Ç×äçÆÁ» ÜÅúÍ Õ°¼Ú – ÇêÃåÅé, ÛÅåÆÁ»Í ÔÇé Ô½º –
é°ÕÃÅé êÔ¹¿ÚÅò»×ÅÍ êà – Õêó¶, ìÃåzÍ Ãå ÕË ÜÇé Ô¯ – Ã¼Ú
ÃîÞäÅÍ)
éîÈ ¿ é ¶ ç¶ å½ ð å¶ Çç¼ å ¶ ×Â¶ ÇÂÔé» Õ° ¼ Þ Õ° ì¿ ç » å¯ º

ÔÆ ÃÅø ÇÃ¼ è Ô¹ ¿ ç Å ÔË ÇÕ Ç´ôéÅòåÅð çÅ ÇÂÔ ÇÔ¼ Ã Å òÆ
ÕòÆ ôÝÅî ç¹ÁÅðÅ ÇñÖÆ ×ÂÆ ò¼âÆ ÁôñÆñ å¶ ñ¼ÜÅ–ÜéÕ
ðÚéÅ ÇåÌïÅ ÚÇðåz» ç¶ êÅÂ¶ çÆ ÁôñÆñ å¶ øÅÔô ðÚéÅ ÔÆ
ÔË Áå¶ ÇÂÔ¯ ÇÜÔ¶ Õ¿î Áå¶ ÔðÕå» Ã¼Ú¶ èðî çÆ Ã¿ÃæÅêéÅ
éÔÆº ÕðçÆÁ» ìñÇÕ îé°¼Ö ç¶ ÃîÅÜÕ Áå¶ êðòÅðÕ Ãì¿è»
çÆ êÇòåz å Å çÅ ØÅä Õðé òÅñÆÁ» ÔéÍ Ã¼ Ú ê¹ ¼ Û ¯ å»
ÕòÆ ôÝÅî é¶ èðî ç¶ À°êç¶ô Áå¶ èðî øñÃø¶ ù À°ÚÅðé
òÅñ¶ ÃÌ Æ Ç´ôé ÜÆ ç¶ ÚÇðåz çÅ ØÅå Õð Õ¶ À° Ô é» çÆ
å½ÔÆé Õðé Çò¼Ú Õ¯ÂÆ ÕÃð éÔÆº Û¼âÆÍ ÁËÃÆ ëÅÔô Áå¶
ÁôñÆñ ðÚéÅ ù Õñ×Æèð êÅÇåôÅÔ çÅ çÃäÅ ÁÅêä¶
ÁÅê Çò¼ Ú ÇÂ¼ Õ ò¼ â Å ÁêðÅè ÔË Í
(13) ÁðÜé, ì½è

Áå¶ ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð
(22ò¶º å¯º 24ò» ÁòåÅð)
22. ÁðÜé ÁòåÅð (éð ÁòåÅð) (ê³éÅ 570 å¯º

571)
Çê¼Û¶ ê³éÅ 561 å¶ ÁÅ Ú¹¼ÕÆ åÆÜÆ ÁòåÅð ÕæÅ ç¶

ÁòåÅð çÅ éÅî òÆ éð ÃÆÍ ê³éÅ 570 å¶ ÁÅÂ¶ ÁòåÅð çÅ éÅî
òÆ éð ÁòåÅð ÔËÍ êÇÔñÅ éð ÁòåÅð ÇÂÃ éð ÁòåÅð å¯º
99
ÇìñÕ°ñ òÖðÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔËÍ çÈÜ¶ éð ÁòåÅð ù ê¹ÃåÕ ç¶ 22ò¶º
ÁòåÅð Çò¼Ú ÁðÜé éÅî éÅñ ÇñÇÖÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ ÁðÜé ù
ÇÕÃ¶ òÆ çÈ Ü Æ ê¹ ð ÅäÕ ê¹ Ã åÕ Çò¼ Ú Çòôù ç¶ ÁòåÅð ç¶
å½ð å¶ éÔÆº ÇìÁÅé ÕÆåÅ Ç×ÁÅÍ ÇÂÃ ÃÅÕåÆ ê¹ÃåÕ îÅåð
Çò¼Ú ÔÆ ÇÂÔ ÁòåÅð ðÈê Çò¼Ú ê¶ô Ô¯ÇÂÁÅ ÔËÍ
ÇÂÃ ÁòåÅð çÆ êËçÅÇÂô òÆ Õ°¼Þ éÅÜÅÇÂ÷ ÇÕÃî çÆ ÔË
ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂÔ ê»â± çÆ êåéÆ Õ°¿åÆ çÅ ç¶ò–ðÅÜ ÇÂ¿çz éÅñ ÃðÆðÕ
Ãì¿è ìä ÜÅä éÅñ êËçÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ ÇÂÃ é¶ Õ½ðò» ù Ã¯ÇèÁÅ
Áå¶ ç¹ðï¯èé ù îÅÇðÁÅ ÃÆÍ ÇÂÃ é¶ ÁòåÅð ÁÖòÅÀ°ä òÅñÆ
çÈÜÆ ÔÃåÆ, ð¹çz éÅñ Ü¹¼è ÕÆåÅ å¶ ë¶ð ÇÂÃé¶ À°Ã¶ ð¹çÌ å¯º òð òÆ
êÌÅêå ÕÆåÅ ÃÆÍ
ÁÃñ Çò¼Ú ÁðÜé ù éÅ å» Ô¯ð ÇÕÃ¶ ê¹ðÅä é¶ å¶ éÅ
ÁðÜé é¶ õ¼¹ç ÔÆ ÁÅêä¶ ÁÅê ù Õç¶ ÁòåÅð ÇÕÔÅ Ü» î³ÇéÁÅ
ÔËÍ À¹ºÞ, ÇÜæ¶ Á¼×¶ ÔÆ ê³Ü Û¶ çðÜé ç¶ ñ×ê× ÁòåÅð Ôé À°æ¶
ôÝÅî ÕòÆ é¶ ÇÂÃù òÆ ÁòåÅð Ô¯ä çÅ ÇÂÔ îÅä ç¶ Õ¶ òÅÔ–òÅÔ
ç¹ÇìèÅ êËçÅ Õð Çç¼åÆ ÔËÍ
23. ì½ è ÁòåÅð (ê³ é Å 571)
Õ°ñ Çå¿é ì¿ç» Çò¼Ú ÕòÆ ôÝÅî é¶ ÇÂÃ ÁòåÅð çÅ ëÅÔÅ

ò¼ã Çç¼åÅ ÔËÍ ÇÂÃ ÃÅÕå ÕòÆ é¶ ÇÂÃ ÁòåÅð çÅ õ¹¼ç ÔÆ Ú¿×Å
î½ÜÈ ìäÅÇÂÁÅ ÔËÍ À°ÃçÅ ÕÇÔäÅ ÔË ÇÕ ÚºÈÇÕ ÇÂÃ ÁòåÅð çÅ
Õ¯ÂÆ éÅî, æ» Ü» Çê³â éÔÆº ÇÂÃ ÕÅðé ÇÂÃù ìÀÈè Ü» ì½è ÁòåÅð
ÇÕÔÅ Ü»çÅ ÔËÍ ªÞ, ÇÂÔ Õ¯ÂÆ Õ¿î çÆ çñÆñ ÔÆ éÔÆº êÌåÆå
Ô¹¿çÆÍ ÇÂÃ ÃÅÕå ÕòÆ é¶ ÇÂÔ òÆ ÇñÇÖÁÅ ÔË ÇÕ ÚÈºÇÕ ÇÂÃ
ÁòåÅð çÅ Õ¯ÂÆ òÆ ðÈê, ð¶Ö, Õðî Ü» ÁÅÕÅð éÔÆº ÇÂÃ ñÂÆ
ÇÂÔ ÇôñÅ ðÈê Ô¯ Õ¶ ìÀÈè ÁòåÅð ÁÖòÅÇÂÁÅÍ Ãê¼ôà å½ð å¶
îÔÅåîÅ ì¹¼è ù ÇòêÌ–òÅçÆ ôÝÅî ÕòÆ é¶ ìóÆ ÁÜÆì ÇìèÆ éÅñ
ìÔ¹å ÔÆ Ô½ñÅ ÕðÕ¶ ê¶ô ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
ÇÂÃ ç¶ À¼°ñà ÁÃñÆÁå ÇÂÔ ÔË ÇÕ Ô¯ð Áé¶Õ» ÁòåÅð»
ç¶ î¹ÕÅìñ¶ å¶ ×½åî ì¹¼è ÇÂ¼Õ ÇÂÇåÔÅÃÕ ôÖÃÆÁå Ô¯ ×¹÷ðÆ ÔË
ÇÜÃé¶ ê¹ðÅä¶ ìÌÅÔîäÆ î¼å ç¶ ÇÖñÅø íðò» êÌÚÅð ÕÆåÅ ÃÆ Áå¶
ÜÅåÆ–êÅåÆ ç¶ ÇòåÕÇðÁ» Áå¶ Õðî–Õ»â» éÅñ íð¶ îéÈ–òÅçÆÁ»
ç¶ î¼å ù êËð¯º ÇÔñÅ Õ¶ ð¼Ö Çç¼åÅ ÃÆÍ
100
Ãî» êÅ Õ¶ ìÌÅÔîäÆ î¼å òÅÇñÁ» é¶ ÕÂÆ ÃÅÇÜô» ðÚ Õ¶
ÇÂÃ î¼å ç¶ êÌÚÅð ù êÌíÅòÔÆä Õðé ñÂÆ ÇÂÃ îÔÅé
ÎÇÂÃ
ôÖÃÆÁå ù Çòôù ÜÆ çÅ ÁòåÅð ÁËñÅé Çç¼åÅ Áå¶ ÇÂÃ
çÆÁ» îÈ ð åÆÁ» ù òÆ ò¼ â Æ ÚÅñ Ö¶ â ÇçÁ» ÁÅêä¶ î³ ç ð»
Çò¼ Ú ð¼ Ö Õ¶ À° Ô é» çÆ ðÃîÆ êÈ Ü Å–êÌ Ç åôáÅ å» Õð Û¼ â Æ
êð îÔÅåîÅ ì¹¼è òñ¯º êÌÚÅð¶ å¶ Çç¼å¶ ×Â¶ ÇÂõñÅÕÆ ÇÃè»å»
ìÅð¶ ñ¯Õ» Çò¼Ú ò¼âÆ ê¼èð å¶ ç¹ÇìèÅ å¶ ç¹ÇÚåÆ ÇÖñÅð
Çç¼åÆÍ ì¹¼è î¼å ç¶ ÇÃè»å» çÆ À°Ã¶ åð·» ç¹ð–ÇòÁÅÇÖÁÅ (misin-
terpretation)² ÕÆåÆ ×ÂÆ ÇÜÃ åð·» çÆ ç¹ð–ÇòÁÅÇÖÁÅ À°Ô ÁÜ
Õñ ÇÃ¼Ö î¼å ç¶ ÇÃè»å» éÅñ Õð ðÔ¶ ÔéÍ
24. ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð (ê³ é Å 571 å¯ º 610)
Çòôù ÜÆ ç¶ 24ò¶º ÁòåÅð ç¶ ¦ì¶ ÇòÃæÅð» òÅñ¶ ò¶ðò¶

ÇñÖä Ãî¶º ÕòÆ ôÝÅî é¶ 40 Ãø¶ ÕÅñ¶ ÕÆå¶ Ôé Áå¶ ÇÂÃ Õ»â
Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ìÔ¹å ÔÆ ò¼âÆ Ç×äåÆ òÅñ¶ 488 ì¿ç ÔéÍ
Ã¿íñê¹ð çÅ ÇÂ¼Õ Ú¿âÆ–í×å ìÌÅÔîä ð¯÷ÅéÅ ÔÆ î³çð
Çò¼Ú Áå¶ Øð Çò¼Ú Ú¿âÆ ç¶òÆ çÆ êÈÜÅ ÕðçÅ ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
À°Ã ìÌÅÔîä çÆ êåéÆ À°Ã çÆ òøÅçÅð éÔÆº ÃÆÍ ç¶òÆ é¶ Ã¹¿í–
ÇéÃ¹¿í ÁÅÇç ÕÂÆ çËºå» ù îÅÇðÁÅ ÃÆÍ Ã¿íñê¹ð çÅ ðÅÜÅ ç¶òÆ–
êÈÜÅ ç¶ ìÔ¹å ÇÖñÅø ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ À°Ã é¶ ÁÅêä¶ ÁÇÔñÕÅð»
ù Ô¹Õî Çç¼åÅ ÃÆ ÇÕ À°Ô ÇÂÃ ç¶òÆ–í×å ìÌÅÔîä ù îÅð ç¶äÍ
Ü¼×», Ôòé», ò¶ç–êÅá» å¶ ìÌÅÔîä» ù çÅé ç¶ä Ãì¿èÆ ê¹ðÅäÕ
Õðî–Õ»â ì¿ç Ô¯ ÜÅä ÕÅðé èðåÆ Õ¿ìä ñ× êÂÆ ÃÆ Áå¶ ÇòêÌéÆ
î¼å ç¶ ò¼â¶ Çéïî Ü» ÁÃÈñ å¶ ÃÅèé ÔÆ ÇÂÔ¯ ÚÆ÷» ÃéÍ Çòôù
ÜÆ é¶ ÇéÔÕ¦Õ ðÈê Çò¼Ú 24ò» ÁòåÅð ñËä çÅ øËÃñÅ ÕÆåÅÍ
øËÃñÅ ÔÆ éÔÆº ÕÆåÅ ìñÇÕ êð×à ÔÆ Ô¯ ×Â¶Í ÇéÔÕ¦Õ ÜÆ
Üéî¶ éÔÆº Ãé; À¼°å¯º À°åð¶ Ü» ÁÅÃîÅé¯º Çâ×¶ êÌåÆå Ô¹¿ç¶ ÔéÍ
À°Ô 450 ë¹à À°µÚ¶ õÈìÃÈðå Ø¯ó¶ å¶ ìËá¶ Ô¯Â¶ å¶ ôÅÇÂç Ü¿î¶–
ÜîÅÂ¶ Ô¯Â¶ ÔÆ ÕòÆ ôÝÅî ù àÕð êÂ¶ Ãé ÇÂÃ ñÂÆ ÇÂÃ ÁòåÅð
ç¶ îÅåÅ ÇêåÅ Áå¶ õÅéçÅéÆ ìÅð¶ Õ°¼Þ êåÅ éÔÆº Úñ ÃÇÕÁÅÍ
ðÅÜ¶ ç¶ ÁÇÔñÕÅð ìÌÅÔîä ù ç¶òÆ ç¶ î¿çð ñË ×Â¶ Áå¶
À°Ã ç¶ ÇÃð å¶ åñòÅð Ø¹îÅÂÆÍ ÁËé À°Ã¶ ò¶ñ¶ ÇéÔÕ¦Õ ÁòåÅð
101
ÇÂ¼Õ ìÔ¹å Ã¹¿çð ê¹ðÖ ç¶ ðÈê Çò¼Ú ÁÅêä¶ õÈìÃÈðå êð ç¹ðñí ÇÕÃî
ç¶ Ø¯ó¶ À¼°å¶ ìËá¶ êÌ×à Ô¯ Ü»ç¶ ÔéÍ ÇÂÔ Ø¯óÅ êÈðÆ åð·» öËð–
Õ°çðåÆ ÇÕÃî çÅ ÇÂ¼Õ¯–ÇÂ¼Õ õÈìÃÈðå ÜÅéòð ÃÆ Ü¯ ÇñÖÅðÆ òñ¯º
îé°¼Ö» çÆ åð·» õÈìÃÈðå ç¼ÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ
ÇÂÃ ÇêÛ¯º ÇÂÃ ÁòåÅð ç¶ Ü¿× çÅ íÆ À°ÔÆ êÇÔñ¶ òÅñÅ
ÇØÇÃÁÅ–ÇêÇàÁÅ åðÆÕÅ å¶ À°Ô¯ ÇÜÔÅ ÔÆ ÁÇå–À°ÕåÆÁ» íÇðÁÅ
ÇìÁÅé ÔËÍ Çëð ÇÂÃ ÇêÛ¯º ñ¼Ö» ÔÅæÆÁ», Ø¯ÇóÁ», ð¼æ» å¶ ÇÃêÅÔÆÁ»
éÅñ åìÅÔÆÁ» íÇðÁÅ Ü¿×Í
ÁõÆð Ã¿íñê¹ð çÅ ðÅÜÅ îÅÇðÁÅ Ç×ÁÅÍ ÇÂÔ ÇÕò¶º Ô¯
ÃÕçÅ ÃÆ ÇÕ Çòôù ÜÆ çÅ 24ò» ÁòåÅð Üéî ñË ñò¶ ÇÜÃ êÅÃ
Áðì», Öðì» ø½Ü», ÔÅæÆ, ð¼æ å¶ Ø¯ó¶ Ô¯ä, ÇÂ¼Õ ×¹¿îéÅî ÇÜÔ¶ Çê³â
Ã¿íñê¹ð ç¶ ÇÂ¼Õ ÇéÕ¶ ÇÜÔ¶ ðÅÜ¶ ù éÅ îÅð ÃÕ¶? Ú¿âÆ ç¶òÆ çÅ
Çòð¯è Õðé òÅñ¶ Ã¿íñê¹ð ç¶ ×¹¿îéÅî ðÅÜ¶ ç¶ îÅð¶ ÜÅä ç¶ éåÆÜ¶
ç¶ å½ð å¶ ñ¯Õ» é¶ Ú¿âÆ ç¶òÆ çÆ êÈÜÅ ÁÅð¿í ÕðéÆ ÔÆ ÕðéÆ ÃÆ Áå¶
À°Ôé» é¶ Ú¿âÆ çÆ êÈÜÅ å¶ îÅäåÅ ÁÅð¿í Õð Çç¼åÆÍ ìÌÅÔîä» ù
çÅé, Ü¼×» ç¶ ÁÅï¯Üé, Ôòé, ÁÅðåÆÁ», ò¶ç êÅá ÁÅÇçÕ Ãí
ìÌÅÔîäÆ Õðî–Õ»â ôðÈ Ô¯ ×Â¶Í
À°ºÞ ÇÂÃ ÚÆ÷ çÅ ÇÂÃ Õ»â Çò¼Ú ÇìúðÅ éÔÆº ñ¼íçÅ ÇÕ
ÇÂÔ ÇéÔÕ¦Õ ÁòåÅð ÁÅÇõð ÇÕÔóÆ ìñÅ ÃÆ å¶ À°Ã éÅñ Ãì¿èå
ìÅÕÆ ÜÅäÕÅðÆ ÕÆ ÔËÍ ÇéÔÕ¦Õ ÁòåÅð é¶ åñòÅð ÕÆ Ô¼æ Çò¼Ú
ëóÆ ÃÆ ÇÕ Ãí Çòð¯èÆ ø½Ü» ÜÅä¯ ç¶ÖÇçÁ» ÔÆ é¼á ×ÂÆÁ» ÃéÍ
åøÃÆñ, åôðÆÔ, åôõÆÃ Ãì¿èÆ Çà¼êäÆÁ»
(1) ÁòåÅð» Ãì¿èÆ øñÃøÅ ÇìñÕ°ñ ÔÆ ÁÅèÅð–ÇòÔÈäÅ ÔË
Áå¶ ìÔ¹–Ç×äåÆ ÁòåÅð çðÁÃñ ì¶–ì¹ÇéÁÅç, îé–Øóå Áå¶
ÕÅñêÇéÕ ÇÜÔÆÁ» ÔÃåÆÁ» ÔéÍ ÇÂåéÆ ò¼âÆ å¶ Çéð¯ñ é§×Æ–
ÇÚ¼àÆ ×¼ê ù ÇÕò¶º Ô÷î ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË ÇÕ ÁðÜé Çòôù ÜÆ çÅ
22ò» ÁòåÅð ÃÆ? Çòôù ÜÆ çÆ ÕÅñêÇéÕåÅ ìÅð¶ Ü¶ À°µ÷ð
é»Ô òÆ ÕðÆÂ¶ åç òÆ Øó¶ ÇÜ¼ â Æ ÇÂÔ Ã¼ Ú ÅÂÆ å» ÃÅîðåÖ
ÔÆ ÔË ÇÕ ÇÕÃ¶ Ô¯ð ìÌÅÔîäÆ ê¹ÃåÕ Çò¼Ú ÁðÜé ù Çòôù ÜÆ
çÅ ÁòåÅð éÔÆº ÇÕÔÅ Ç×ÁÅ Áå¶ éÅ ÔÆ ÁðÜé çÅ Õ¯ Â Æ
ÁËÃÅ Õæé ÃÅÔîä¶ ÁÅÇÂÁÅ Ô ÔË ÇÕ ÇÜÃ Çò¼Ú À°Ô ÕÇÔ ÇðÔÅ Ô¯ò¶
ÇÕ À°Ô ÁòåÅð ÃÆ Ü» À°Ãù ÁòåÅð î³ÇéÁÅ ÜÅÂ¶Í
102
(2) ÁðÜé ÁòåÅð çÆ Üéî ÕæÅ Çò¼Ú À°ÃçÆ êËçÅÇÂô
Ü» Üéî ù éÅÜÅÇÂ÷ Ü» öËð–òÅÜì çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË Áå¶ À°Ã
ÁÅèÅð å¶ ÇÂÔ ÔÃåÆ ìÔ¹åÆ øÖð–ï¯× éÔÆº ìäçÆ ÇÕªÇÕ ÇÂÔ
Õ° ¿ å Æ çÆ Õ° Ö ÓÚ¯ º ç¶ ò ðÅÜ ÇÂ¿ ç z ç¶ éÅÜÅÇÂ÷ Ãì¿ è Ô¯ ÜÅä
å¶ êËçÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ ÇÂÃ í»å ç¶ Üéî ÕÅðé ÇÂÃ çÆ
ÕÔÅäÆ ÃîÅÜÕ å¶ êðòÅðÕ Ãì¿è» çÆ êÇòåzåÅ ù îÔ¼åò–
êÈ ð é ÃîÞä òÅñ¶ ñ¯ Õ » ù ìÔ¹ å Å À° å ôÅÔ éÔÆº ç¶ ÃÕçÆÍ
(3) ÇÂÃ Õ»â Çò¼Ú ìó¶ ÁÜÆì ã¿× éÅñ ÇÂÔ Á³ÇÕå
ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÁðÜé é¶ ç¹ðï¯èé ù î¹Õå ÕÆåÅÍ ÒÒ ÇÕò¶º ?ÓÓ
ÇÂÔ çÃäÅ ÇÂÔé» ê¹ðÅä–òÅçÆÁ» ç¶ ò¼Ã çÆ ×¼ñ éÔÆºÍ ÇÂÃ
Õ»â Çò¼Ú ì¶–åðåÆì¶ ÇÜÔ¶ ã¿× éÅñ ÇñÇÖÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÇÂÃ
ÁòåÅð é¶ Ç´ôé ÜÆ ù òÆ êÌÃ¿é ÕÆåÅ ÃÆÍ ÕòÆ òñ¯º ×¼ñ Ö¯ñ· Õ¶
éÔÆº çÃÆ ×ÂÆ Í ÁðÜé òñ¯º ×¿×Å–ê¼¹åð íÆôä å¶ ÃÈðÜ–ê¹¼åð
Õðé (Ü¯ ÁðÜé çÅ À°Ã çÆ åð·» ÔÆ éÅ÷ÅÇÂ÷ å½ð å¶ Õ°¿åÆ Áå¶
ÃÈðÜ ç¶òå¶ ç¶ Ã¿Ü¯ × éÅñ êËçÅ Ô¯ÇÂÁÅ íðÅ ÃÆ) ù òÆ îÅÇðÁÅ
Ç×ÁÅ ÔË Í òË Ã ¶ ÇÂÔ ç¯ ò ¶ º ÃÈ ð ìÆð îÔ»íÅðå ç¶ Ü¹ ¼ è Çò¼ Ú
êÇÔñ» ÔÆ îÅð¶ ÜÅ Ú¼ ¹ Õ ¶ ÃéÍ
(4) ÇÂÃ ÁòåÅð çÆ ÕÔÅäÆ Çò¼Ú çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÇÕ
ÁðÜé éÅî ç¶ ê»âò òñ¯º ç¶òðÅÜ ÇÂ¿çz éÅî çÆ ÇÂ¼Õ ÕÅñêÇéÕ
ÔÃåÆ Áå¶ À°Ã ç¶ ÕÅñêÇéÕ Ü¯è¶ îÅð¶ ×Â¶ Ãé Áå¶ ÇÂÃé¶ ÇÂ¼Õ
Ô¯ð ÕÅñêÇéÕ ÔÃåÆ ð¹çz ÁòåÅð éÅñ òÆ Ü¿× ÕÆåÅ ÃÆ Áå¶
ÕÅñêÇéÕ ð¹çz é¶ ÁðÜé ù ÇÂ¼Õ ÕÅñêÇéÕ òð òÆ Çç¼åÅ ÃÆÍ
Ü¿× Çò¼Ú ÔÅð¶ Ô¯Â¶ ð¹çz òñ¯º êÌÅêå Ô¯Â¶ òð çÅ Çøð ÇÕÁÅ
ÕÇÔäÅ! Çøð ÕÅñêÇéÕ ×¿è¼ðìðÅÜ ù ÃÅó·é Áå¶ ÕÅñêÇéÕ
Ö»âò ìä Çò¼Ú ñ×Æ Ô¯ÂÆ ÕÅñêÇéÕ Á¼× ù ÕÅñêÇñÕ ÇÂ¿çz çÆ
î¹Ôñ¶èÅé ìðÖÅ å¯º ÕÅñêÇéÕ åÆð» ðÅÔÆº ìÚÅÀ°ä çÆ ÕÆ À°êîÅ
ÕÆåÆ ÜÅÂ¶?
(5) ì½è ÁòåÅð ç¶ ò¶ðò¶ Çç¿ÇçÁ» ÇÂÃ ôðÅðåÆ å¶
ÇøðÕ± ôÝÅî é¶ îÔÅåîÅ ì¹¼è ù ÜÅä–ì¹Þ Õ¶ ìÔ¹å ÔÆ
Û°ÇàÁÅÇÂÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔËÍ ÇñÖÅðÆ é¶ ÇÂÃ ÁòåÅð ç¶ ÃÅð¶ ÔÆ
ò¶ ð ò¶ Çå¿ é ì¿ ç » Çò¼ Ú î¹ Õ Å Çç¼ å ¶ Ôé Üç ÇÕ ì¹ ¼ è ÜÆ çÅ
ÇÔ¿ç¯ÃåÅé ç¶ ÇÂÇåÔÅÃ Çò¼Ú, Ã¿ÃÅð ç¶ èðî» ç¶ ÇÂÇåÔÅÃ
Çò¼Ú Áå¶ èðî ðÅÔÆº ÇÂõñÅÕÆ ×¹ä» ç¶ êÌÚÅð ç¶ ÇÂÇåÔÅÃ
103
Çò¼ Ú ìÔ¹ å ÔÆ Ç÷¼ Õ ð–ï¯ × ÁÃæÅé ÔË Í
ôÝÅî òñ¯º ×½åî ì¹¼è ìÅð¶ ÇÂÔ ÇñÖäÅ ÇÕ À°ÃçÅ Õ¯ÂÆ
ðÈê, ð¶Ö, Çê³â, õÅéçÅé ÁÅÇçÕ éÔÆº Ãé, ìóÅ ò¼âÅ Áå¶ Õ°øð
Áå¶ Õ°ÔÞÅ ÞÈá ÔËÍ ×½åî ì¹¼è ìÅð¶ ÃÅðÆ íð¯Ã¶–ï¯× ÜÅäÕÅðÆ
ÇÂÇåÔÅÃÕ å½ ð òÆ À° ê ñ¼ ì è ÔË Í
×½åî ì¹¼è ÜÅåÆ–êÅåÆ òÅñ¶ ÇòåÕÇðÁ» ç¶ ÔÆ éÔÆº, ìñÇÕ
À°Ô ÃÅð¶ ÔÆ ìÌÅÔîäÆ Õðî–Õ»â» ç¶ òÆ Ãõå ÇõñÅø Ãé, êð
×¹¼ÞÆ îÅð ç¹ÁÅðÅ ÇÕÃ¶ òÆ ôÖÃÆÁå ù Ô½ñÅ, ÔñÕÅ Ü» é×ÈäÅ
ìäÅ Õ¶ ð¼Ö ç¶ä çÆÁ» ÃÅÇÜô» çÅ îÅÇÔð å¶ ÁÇå Úå°ð ÇòêÌ
ÇÂåéÅ õåðéÅÕ ÕñÅÕÅð ÃÆ ÇÕ ÁÃñÆÁå åÕ êÔ¹¿Ú ÃÕä
ç¶ ÃÅð¶ ç¶ ÃÅð¶ ðÃå¶ ÁÅêä¶ ÞÈá å¶ öñå–øÇÔîÆÁ»–×ÌÃå
êÌ Ú Åð çÆ ì¶ Á ÅòÅ÷ ñÅáÆ éÅñ ð¯ Õ Û¼ â çÅ ÃÆÍ
îÔÅåîÅ ì¹¼è òð×¶ ÁÅêä¶ Õà¼ó–Çòð¯èÆ ù ÁÅêä¶ ÔÆ î¼å
çÅ 23ò» ÁòåÅð îÅåð î³é ñËä éÅñ À°Ãé¶ Õ°çðåÆ å½ð å¶
ÁÅêä¶ ÃÅÇÜôÆ ã¿×» éÅñ ÇÂÔ Ô¼Õ ÇÜÔ¶ ÔÆ êÌÅêå Õð ñÂ¶ ÇÕ À°Ô
îÔÅåîÅ ì¹¼è ç¶ ÇÃè»å» çÆ ÇÜò¶º ÚÅÔ¶ ÇòÁÅÇÖÁÅ Õð ÃÕçÅ ÔË å¶
ÇÜò¶º ÚÅÔ¶ À°Ôé» ù ìçñ Õ¶ ðÖ ÃÕçÅ ÔË Ü» ÇìñÕ°ñ À°µñà¶ ðÈê
Çò¼Ú ÔÆ ê¶ô Õð ÃÕçÅ ÔËÍ ì¹¼è ÜÆ ìÅð¶ ÇÂÔ ÕÅðÜ À°Ãé¶ ìÔ¹å ÔÆ
ÕÅîïÅìÆ éÅñ Õð ÇñÁÅ ÃÆÍ ÇòêÌ êÌÚðÕ» é¶ Ãê¼ôà ðÈê Çò¼Ú
ÁÅêä¶ ÇÂÃ Õ¼àó Çòð¯èÆ êð ò¼â¶ Ã¹èÅðÕ çÆÁ» îÈðåÆÁ» ìäÅ
Õ¶ ÁÅêä¶ î³çð» Çò¼Ú ÇàÕÅ ñÂÆÁ» Ãé Áå¶ ì¹¼è ÜÆ ç¶
ÇÃè»å» çÆ ç¹ð–ÇòÁÅÇÖÁÅ ((mis-interpretation)) Õð–Õð
Õ¶ ì¹¼è ÜÆ ç¶ ôðèÅ¬Á» Ãî¶å Ãí ù ò¼âÆ ç¹ÇìèÅ Áå¶
öñå–øÇÔîÆÁ» ç¶ à¯ Â ¶ Çò¼ Ú Ã¹ ¼ à Çç¼ å ÅÍ ÇìñÕ° ñ ÇÂÔ¯
ÇÜÔÆ ÕÅðòÅÂÆ ÔÆ ÁÜ À°Ô ÇòêÌ êÌÚÅðÕ ÁÅð.ÁËÃ.ÁËÃ. ÁÅÇçÕ
Ã¿Ãæ»ò» çÆ Á×òÅÂÆ Ô¶á ÇÃ¼Ö î¼å Çòð¹¼è êÅ ÇðÔÅ ÔËÍ
(6) Çòôù ÜÆ çÅ 24ò» ÁòåÅð íÅò ÇéÔÕ¦ÕÆ
ÁòåÅð ÇÕò¶º Ü¿ÇîÁÅ Áå¶ ÇÕÃç¶ Øð ÜéÇîÁÅ ÁÅÇçÕ» çÅ
Ç÷¼Õð Õðé çÆ æ» ÇÂ¼Õ ìÌÅÔîä ç¶òÆ í×å À°µå¶ ÇìêåÅ êËä ÃÅð
ÔÆ ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð ç¹ðñí ÇÕÃî ç¶ Ø¯ó¶ å¶ ìËá¶ Ô¯Â¶ êÌ×à Ô¯
Ç×ÁÅÍ 450 ë¹ à À° µ Ú¶ Ø¯ ó ¶ çÆ ÕñêéÅ ÇÂ¼ Õ òÅð å» Ôð
êÅáÕ ù ÇÂÔ Ã¯Úä å¶ îÜìÈð ÕðçÆ ÔË ÇÕ ÕòÆ ôÝÅî çÅ
ÇçîÅöÆ î¹ÁÅÇÂéÅ ÇÕÔóÆ îÅéÃÕ ð¯×» òÅñÆ îËâÆÕñ
104
Ã¿ÃæÅ å¯º ÕðòÅÇÂÁÅ ÜÅÂ¶Í 450 ë¹à À°µÚÅÂÆ òÅñ¶ õÈìÃÈðå
Ø¯ ó ¶ å¶ ìË á ¶ Ô¯ Â ¶ ð¶ â Æ–î¶ â ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð é¶ ì¶ ô ¹ î Åð
ÔÅæÆÁ», Ø¯ÇóÁ», ð¼æ» Áå¶ êËçñ ø½Ü» ÃÇÔå Ü×å ç¶
ñ¯ Õ » ù ÁÅ çÆçÅð Çç¼ å ¶ ÃéÍ
(7) 488 ì¿ç» òÅñÆ ÇÂÃ ¦ìÆ ÁòåÅð ÕæÅ Çò¼Ú¯º ÇÂÃ
ôËåÅé ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî ìÅð¶ ìÔ¹å ÃÅðÆÁ» ×¼ñ» ÁÅê î¹ÔÅð¶ ÔÆ
êÈðÆ åð·» Ö¹ñ· ×ÂÆÁ» ÔéÍ ÜÅå–êÅåÆ ÇòåÕÇðÁ» ç¶ ×¿ç¶
ÇÚ¼Õó éÅñ êÈðÆ åð·» ÇñìÇóÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ Õðî–Õ»âÆ ÃÅÕåÆ
ìÌ Å Ôîä ÁÅêäÆ éÅÕÃ ì¹ è Æ Áå¶ ÁÇå ×¿ ç ¶ Áð ×¹ ð îÇå–
Çòð¯ è Æ ÇòÚÅð» ÃÇÔå Ãê¼ ô à À° Ø ó ÁÅªçÅ ÔË Í
×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ é¶ Ãê¼ôà å½ð å¶ ì¶ìÅÕÆ éÅñ çÇÃÁÅ
ÔË – ÒÒÃíéÅ ÜÆÁ» ÕÅ ÇÂÕ¹ çÅåÅÓÓ (2) Áå¶ ì¹¦ç ÁÅòÅ÷ éÅñ Ãí
ù Õ¿é· Ö¯ñ· Õ¶ Ã¹äé çÆ åÅÕÆç ÕÆåÆ ÔË – ÒÒÂ¶Õ é±ð å¶ Ãí¹ Ü×¹
À°êÇÜÁÅ ÕÀ°é íñ¶ Õ¯ î³ç¶ÓÓ (1349) Áå¶ ÇÂÃ ÇÃè»å å¯º æ¯óÆ
ÇÜÔÆ ÇæóÕäÅ ù òÆ ×¹ðîÇå é¶ ìðçÅôå Õðé å¯º ÃçÅ ÃÅø
ÇÂéÕÅð ÕÆåÅ, ïæÅ:–
ÜÅÇå ÕÅ ×ðì¹ é ÕðÆÁÔ¹ Õ¯ Â Æ¨
ì Ì Ôî¹ Çì¿ ç ¶ Ã¯ ìÌ Å Ôîä° Ô¯ Â Æ¨
ÜÅÇå ÕÅ ×ðì¹ é ÕÇð îÈ ð Ö ×òÅðÅ¨
ÇºÂÃ¹ ×ðì å¶ ÚñÇÔ ìÔ¹ å ÇòÕÅðÅ¨ (î: 3, 1128 )
ÕÔ¹ ð¶ ê³ Ç âå ì
ìÅÅ îé Õì Õ¶ Ô¯ Â ¶ ¨
ì Åîé
îé ÕÇÔ ÕÇÔ Üéî¹ îå Ö¯ Â ¶ ¨ 1¨ ðÔÅÀ° ¨
Ü½ å±¿ ìÌÅÔîä¹ ìÌÔîäÆ ÜÅÇÂÁÅ¨
åÀ° ÁÅé ìÅà ÕÅÔ¶ éÔÆº ÁÅÇÂÁÅ¨ (ÕìÆð ÜÆ, 324 )
Ú½ìÆÃ ÁòåÅð» çÆ ðÚéÅ çÅ ÕðåÅ ÃÅÕå ÕòÆ ôÝÅî

ÜÅÇå–êÅåÆ ÇòåÕÇðÁ» çÅ Õàó ÔÅîÆ ÔË Áå¶ À°Ã å¯º
À° µ ñà êÌ Ú ñé À° Ã ù êÈ ð Æ åð· » Ãõå èðî–Çòð¯ è Æ ñ×çÅ
ÔËÍ ×¹ðÈ éÅéÕ êÅÇåôÅÔ é¶ ÜÅÇå–êÅåÆ å¶ Ã¼¹Ú–Çíà ç¶ ÇòåÕÇðÁ»
ù ÁÃðçÅð Ö¯ðÅ ñ×ÅÀ°ä ñÂÆ ÇÃ¼Ö» Çò¼Ú Ã»Þ¶ ¦×ð» çÆ êÌæÅ
å¯ðÆ ÃÆÍ çÃò¶º éÅéÕ, ×¹ðÈ çÃî¶ô é¶ ÇÂ¼Õ¯ Á³ÇîÌåÆ ìÅà¶ ù Ãí çÅ
îÈ¿Ô ñ×òÅ Õ¶ Á¼â–Á¼â À°µÚÆÁ» éÆòÆÁ» ÁÖòÅÀ°ä òÅñÆÁ»
105
ÜÅå» ç¶ îé» ÓÚ¯º ÜÅÇå–êÅåÆ éÅñ Ãì¿èå ç¹ÇìèÅ òÅñÆ éÅÕÃ
ÇòÚÅðèÅðÅ ù Üó·¯º ÔÆ ò¼ã–à¹Õ Û¼ÇâÁÅ ÃÆÍ
ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð çÅ ÇñÖÅðÆ ôÝÅî æ»–æ» ÁÅêä¶ ÁÅê
ù ÜÅå–êÅåÆ ÇòåÕÇðÁ» çÅ Õà¼ó ÔÅîÆ ÷ÅÇÔð ÕðçÅ ÔËÍ ÇÂÔé»
ÇòåÕÇðÁ» ù ÇÕÃ¶ åð·» òÆ à¹àÇçÁ» ç¶Ö ÃÕäÅ ÇÂÃ ÃÅÕå ÕòÆ
ç¶ ìðçÅôå å¯º ìÅÔð çÆ ×¼ñ ÔËÍ ÇÂÃ ÃòÅñ À°µå¶ À°Ãç¶ ì¶Ô¼ç
Çò×óç¶ ÇçîÅöÆ åòÅ÷é ù ç¶Ö Õ¶ Ã¹å¶ ÔÆ ÃÅìå Ô¹¿çÅ ÔË
ÇÕ Ü¯ ñ¯ Õ òÆ ×¹ ð È çÃî¶ ô ù ÇÂÃ ÁÇå çÆ éÅÕÃ ÃÅÕåÆ
ê¹ÃåÕ çÅ ÕðåÅ î³é ìËá¶ Ôé, À°Ô ìÔ¹å ò¼â¶ íÎ¹ñ¶Ö¶ çÅ
ÇôÕÅð Ô¯ Â ¶ êÂ¶ ÔéÍ
êÌå¼Ö ù êÌîÅä çÆ ÕçÆ ñ¯ó éÔÆº êÂÆÍ ÜÅå–êÅåÆ
ÇòåÕÇðÁ» Áð å°øðÕÅå ç¶ ÇÕñ·¶ çÆÁ» ð¶å ÇéðÇîå Õ¿è» çÆ
ð¶å ç¶ ÇÕð–ÇÕð êËä éÅñ ÇÂÃ ÇñÖÅðÆ çÅ Ççñ ë¶ñ· Ô¯ä ù ÇëðçÅ
ÔË, ïæÅ:–
Â¶ Õ Â¶ Õ îå ÁË Ã À° ÚË ÔË ¨ ÜÅ å¶ Ã×ñ ôÈ ç z Ô¹ Ç Â ÜË ÔË ¨
ÛåzÆ ìÌÔîé ðÔÅ é Õ¯ÂÆ¨ ô¿Õð ìðé êðÜÅ Ãí Ô¯ÂÆ¨15¨
ôÈ ç z èÅî ìÇÃ ÔË ìÌ Ô îéÆ¨ òË ô éÅð Ô¯ Ç Â Ûåz Å éÆ¨16¨
(ê³éÅ 572)
ÛÇåz Á ÅéÆ Û¯ ð ÕË éð éÅÔ éÆÚé ðÅò ÔË ¨

åÜ ðÅÜ ÁÀ° ð ÃîÅÜ Õ¯ ×Ì Ç Ô éÆÚ ðÅéÆ ÜÅò ÔË ¨
ôÈ ç z ìÌ Ô îÃ¹ å Å íÂ¶ ðå, ìÌ Ô î ÃÈ ç z Æ Ô¯ Ç Ôº ×¶ ¨
ì¶ÃïÅ ìÅñ Çìñ¯Õ ÕË î¹ÇéðÅÜ èÆðÜ Ö¯ÇÔº ×¶¨24¨
(ê³éÅ 573)
ôÝÅî ç¶ ç¶òÆ í×å Ô¯ä ÕÅðé À°Ô ç¶òÆ ç¶ À°Ôé» Õ¿î»

ù ìÔ¹å ôÅé å¶ øÖð éÅñ ÇìÁÅé ÕðçÅ ÔË ÇÜÔé» ù ÕÇÔä Ã¹äé
îÅåð éÅñ îé Çò¼Ú Á³å» çÆ ÇØðéÅ, ×ñÅéÆ å¶ éî¯ôÆ ÇÜÔÆ
êËçÅ Ô¹¿çÆ ÔËÍ îËçÅé¶ Ü¿× Çò¼Ú Õ¶òñ ç¶òÆ çÅ ô¶ð ÔÆ ð¼å–êÆäÅ
éÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ìñÇÕ ç¶òÆ çÅ ÁÅêäÅ òåÆðÅ å¶
ÇòúÔÅð òÆ òÆíåÃ íÅò ù ÔÆ êËçÅ ÕðçÅ ÔËÍ ã¯ñ òÜ
ðÔ¶ Ôé Áå¶ Ú¿ â Æ ç¶ ò Æ Ü¿ × Çò¼ Ú îÅð¶ ×Â¶ ì¿ Ç çÁ» çÆÁ»
Ö¯êðÆÁ» éÅñ ÁÅêä¶ ×ñ Çò¼Ú êÅÀ°ä ñÂÆ îÅñÅ êð¯ ðÔÆ
ÔË, ïæÅ:–
106
ê¯Á³å1 îÅñ2 ÕÅñÆ ÕêÅñ3¨
ÚñÇÚ¼å4 Ú¼Ö5 ÛÅâ¿å ÜÉÅñ6 ¨423¨ (ê³éÅ 599)
1. êð¯ ðÔÆ ÔËÍ 2. îÅñÅÍ 3. Ö¯êðÆÁ» çÆÍ 4. Ú¿ÚñÍ 5. Á¼Ö»Í 6. Á¼×Í
Ã¿íñê¹ð ç¶ ç¶òÆ êÈÜÅ ç¶ Çòð¯èÆ ðÅÜ¶ ù øéÅÔ Õðé òÅñ¶

îÔÅé Õ¿î ù Õð Õ¶ ÇéÔÕ¦Õ ÜÆ é¶ èðî çÆ ò¼âÆ Ã¿ÃæÅêéÅ Õð
ñÂÆ ÃÆÍ ÇÂÃ ÇêÛ¯º ÇÂÃ¶ ê¹ÃåÕ Çò¼Ú ñ¼Ö» Õð¯ó» çÆÁ» ø½Ü»
éÅñ À°µåð, ç¼Öä, êÈðì Áå¶ ê¼Ûî ç¶ Áé¶Õ» ç¶ô» ç¶
ðÅÇÜÁ» å¶ À°Ôé» çÆÁ» ø½Ü» ù åìÅÔ Õðé Ü» ÷¶ð Õðé
Çê¼Û¯º ÇéÔÕ¦Õ ÜÆ çÅ Ô¿ÕÅð ìÔ¹å ò¼è Ç×ÁÅ çÇÃÁÅ
Ç×ÁÅ ÔË Áå¶ À°Ô ÁÅêä¶ ÁÅê ù ÔÆ Ãí Õ°¼Þ çÃä ñ× ×Â¶
Ãé, ïæÅ:–
Ü× ÜÆÇåú Üì¹ Ãðì¨ åì ìÅÇãú ÁÇå ×ðì¨
Ççï ÕÅñ ê¹ðÖ ÇìÃÅð¨ ÇÂÔ í»å ÕÆé ÇìÚÅð¨ 683..
éÔº ÕÅñ ê¹ ð Ö Üê³ å ¨ éÔº ç¶ ò ÜÅê íä¿ å ¨
åì ÕÅñ ç¶ ò ÇðÃÅÇÂ¨ ÇÂÕ ÁÀ° ð ê¹ ð Ö ìéÅÂ¶ ¨ 586¨
(ê³éÅ 610)
ð¼ì ÜÆ çÅ ÁòåÅð ÕÆ å¶ À°Ã ù Ô¿ÕÅð Ô¯ ÜÅäÅ ÕÆ
ÁÅÖ¶? ÇÂÃ ÚÇðåz ç¶ Á³åñ¶ ÇÔ¼Ã¶ Çò¼Ú ÇÂÃ ÃÅÕå ÕòÆ é¶
ÇñÇÖÁÅ ÔË ÇÕ ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð çÆ ÇÂÃ ÔðÕå å¯ º ç¹ Ö Æ
Ô¯ Õ¶ ÃÅÕåÆ ÇÂ¼ ô à, ÕÅñ ê¹ ð Ö é¶ ÇÂ¼ Õ Ô¯ ð îé° ¼ Ö À° Ã ù
Õåñ Õðé ñÂÆ êËçÅ Õð Çç¼åÅÍ À°Ô îé°¼Ö ÃÆ ìóÅ ÕðóÅ
Áå¶ ìñòÅé îÇÔ¿çÆ îÆð, ÇÜÃé¶ ð¼ì ÜÆ ç¶ ÇÂÃ ÇéÔÕ¦ÕÆ
ÁòåÅð ù òÆ Õåñ Õð Õ¶ ð¼Ö Çç¼åÅ, ïæÅ:–
ðÇÚ ÁÃ îÇÔ¿ ç Æ îÆð¨ ÇðÃò¿ å ÔÅá ÔîÆð¨

ÇåÔ åÀ° é Õ¯ ìè¹ ÕÆé¨ ê¹ é ÁÅê î¯ ÇÕï ñÆé¨ 587¨
(ê³éÅ 610)
ÇÂÃ ÇñÖÅðÆ é¶ îÆð îÇÔ¿çÆ ù ôÅÇÂç î¹ÃñîÅä Ô¯ä ÕÅðé

Ú½òÆ ÁòåÅð» Çò¼Ú¯º ìÅÔð ðÇÖÁÅ ÔËÍ À°Ã ìÅð¶ ÇÂÔ ÇñÖ Õ¶ ÇÕ
À°Ãù òÆ Ô¿ÕÅð ìÔ¹å Ô¯ ÜÅä ÕÅðé ÒÒÕÅñ ê¹ðÖÓÓ é¶ À°Ãç¶
107
Õ¿ é · Çò¼ Ú ÇÂ¼ Õ ÕÆóÅ òÅó Õ¶ À° Ã ù ìÔ¹ å ç¹ Ö Çç¼ å Å Áå¶
À° Ã ÕÆó¶ é¶ À° Ã ù îÅð î¹ Õ ÅÇÂÁÅ,
ïæÅ :–
îÇÔ¿ ç Æ íðï¯ åì ×ðì¨ Ü× ÜÆåï¯ Üì Ãðì¨

ÇÃð Áåz êåÌ ÇëðÅÇÂ¨ Ü× Ü¶ ð ÕÆé ìéÅÇÂ¨2¨
åì ÜÅé ÕÅñ êÌ ì Æé¨ ÇåÔ îÅðÝ¯ ÕÇð çÆé¨

ÇÂÕ ÕÆà çÆé À° ê ÅÇÂ¨ ÇåÃ ÕÅé êË á ¯ ÜÅÇÂ¨10¨
èÃ ÕÆà ÕÅéé ìÆÚ¨ ÇåÃ ÜÆÇåú ÇÜî éÆÚ¨

ìÔ¹ í»Çå ç¶ ç¹ Ö åÅÇÔ¨ ÇÂÔ í»Çå îÅðÝ¯ òÅÇÔ¨11¨
(ê³éÅ 611)
108
109

Avtarvaad

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Avtarvaad

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ý òÅÇÔ×¹ ð È ÜÆ ÕÆ øåÇÔ

Ú½òÆ ÁòåÅð å¶ ÁòåÅðòÅç

î¹¼ñ : ð¹: F@.@@

(A) Mahinder Singh Josh

(2) Jagmohan Singh Giani

(3) S.K. Publications

Copy rights with the author

ÁåÆ ÇêÁÅð¶ òÆð,

Ãê¯ ¯ Õ ÃîË é îÅÃÕ

ð¯ ¯ ÷ ÅéÅ Ãê¯ Õ ÃîË é

ÇÜÔé» çÆÁ» çñ¶ðÆ íðÆÁ», Ãê¼ôà, ì¶ìÅÕ Áå¶ Çéð¯ñ

1. êÌÕÅôÕ çÅ îé¯ðæ Áå¶ Ü¯çóÆ 5

2. ç¯ ôìç ñË: Õðéñ ×¹ðçÆê ÇÃ¿Ø å¶ Ã: Ã¹Öç¶ò ÇÃ¿Ø F

3. ê¶ôÕÅðÆ âÅ: ÔðÇÜ¿çð ÇÃ¿Ø Ççñ×Æð H

4. ð¼ì ù êÅÂÆ ×ÂÆ ÇìêåÅ Áå¶ ×¹ðîÇå ÇÃè»å I

6. ÁòåÅð ÕæÅò» çÆ ÇòôÅ–òÃå± BH

7. î¼Û, ÕÛ±, éð, éÅðÅÇÂä, îÔ» î¯ÔéÆ å¶ òðÅÔ ÁòåÅð CC

8. éðÇÃ¿Ø, ìÅòé Áå¶ êðÃðÅî ÁòåÅð D@

9. ìÌÔîÅ, ð¹çÌ, Ü¦èð, Çòôù1, Çòôù2 DF

10. ÁÇðÔ¿å, îé±, èé§åð, ÃÈðÜ Áå¶ Ú¿çz ÁòåÅð ED

12. ÃÌÆ Ç´ôéÅòåÅð GD

13. ÁðÜé, ì½è Áå¶ ÇéÔÕ¦ÕÆ ÁòåÅð IF

Ôð ÇÃÖ ñÂÆ ÁÜ ÒÒ ÃÇå×¹ðÈÓÓ å¯º î¹ðÅç ÒÒÃÌÆ ×¹ðÈ ×Ì¿æ ÃÅÇÔìÓÓ

ÇîåÆ: B@–@B–B@@F ñËø–Õðéñ ×¹ðçÆê ÇÃ¿Ø

×ÆåÅ ç¶ Ú½æ¶ ÁÇèÁÅÇÂ ç¶ Ãåò¶º å¶ Ááò¶º Ãñ¯Õ Çò¼Ú

×ÆåÅ Áå¶ î×ðñ¶ ê¹ðÅäÕ ÃÅÇÔå Áå¶ ìÌÅÔîäÆ ×Ì¿æ»

ÒÒðÅî ÚÇðå îÅéÃÓÓ ç¶ ÕðåÅ ×¯ÃòÅîÆ å°ñÃÆçÅÃ é¶ òÆ

Üì Üì Ô¯ÇÂ èðî ÕË ÔÅéÆÍ

×¹ ð îÇå çÅ ÁòåÅðòÅç ìÅð¶ ÃàË º â

×¹ðîÇå ð¼ì ù ÁÜ¯éÆ, ÁÜ¼éîÅ, Ãðì–ôÕåÆîÅé Áð Øà–

Üñ å¶ æñ ÕÇð æñ å¶ Õ±ÁÅ, Õ±ê å¶ î¶ð¹ ÕðÅòË¨

×¹ðîÇå Áé°ÃÅð êðî¶ôð ÇéÃÚ¶ å½ð å¶ ÁÜ¯éÆ Áð ÁÜ¼éîÅ

êÅðìÌÔî êðî¶ôð ÁÜ¯éÆ å¶ Ãðì–ÕÅñÆ ÔË; Ô¹ä òÆ ÕÅÇÂî

×¹ðîÇå é¶ ð¼ì ç¶ ÇÕÃ¶ ÃÈðå Çò¼Ú òÆ ÜÈé» Çò¼Ú êËä çÆ

×¹ðîÇå ÇòÚÅðèÅðÅ Çò¼Ú ìÌÅÔîäÆ

ÇÔ¿çÈ ÁæòÅ ìÌÅÔîäÆ î¼å çÆÁ» ê¹ÃåÕ» Çò¼Ú ÇòÚÅðèÅðÅ

×¹ðîÇå ÇòÚÅèÅðÅ é¶ ìÔ¹å Ãê¼ôà ðÈê Çò¼Ú ×ÆåÅ òñ¯º

êÌíÈ ÎÇéðíÀ° å¶ ÇéðÅÕÅð ÔË Áå¶ ÁòåÅðÆ ðÅî ÜÆ òð×ÆÁ»

ç¶òÆ ç¶òÅ êÈÜÆÁË íÅÂÆ, ÇÕÁÅ î»×À¹º ÇÕÁÅ ç¶ÇÔº¨

²õ¼¹²ç Üéî–îðé ç¶ ×¶ó» Çò¼Ú êÂ¶ ç¶òÆ–ç¶òÇåÁ» å¯º ÕÆ

îÈðÖ å¶ Á³é¶ ðÅòä é¶ ÁÅêäÆÁ» ÔðÕå» ÕÅðé ÁÅêäÅ

êðî¶ôð é¶ ÃÅð¶ ÜÆÁ Ü¿å êËçÅ ÕðÕ¶ À°Ôé» çÆ ÜÆòé

ò¼ â –ÁÅÕÅðÆ ìÇÚ¼ å z éÅàÕ çÅ ÒÒçÃî ×Ì ¿ æ ÓÓ

ÃÅÕåÆ ìÌÅÔîä» çÆ ÇÂ¼Õ ò¼â–ÁÅÕÅðÆ ê¹ÃåÕ, ìÇÚåz

ì²ÌÅÔîäÆ î¼å Áé°ÃÅð Üéî ñË–ñË Õ¶ ÕÅðòÅÂÆÁ» êÅÀ°ä

×¹ ð îÇå çðÃÅÂ¶ êðî¶ ô ð çÅ ðÈ ê

ÃÇå×¹ðÈ éÅéÕ êÅÇåôÅÔ é¶ êðî ÇêåÅ êðî¶ôð çÅ ÃðÈê

×¹ä¹ Â¶Ô¯ Ô¯ð¹ éÅÔÆº Õ¯ÇÂ¨

×¹ðîÇå ÇòÚ Õ¶òñ îÅåð êðî¶ôð çÆ ÔÃåÆ ù ÔÆ òÅÇÔ×¹ðÈ

×¹ðîÇå ç¶ ÇòôòÅÃ» î¹åÅÇìÕ ÒÒúÁ³ÕÅðÓÓ å¯º ÔÆ À°Ã

êÌ í È é¶ ó Ë ÔÇð çÈ Ç ð é ÜÅäÔ¹ , Â¶ Õ ¯ ÇÃÌ Ã Çà ÃìÅÂÆ¨

ÇÕðåî éÅî Õæ¶ å¶ð¶ ÇÜÔìÅ¨

ÃÇå éÅî¹ êÌí çÅ Ã¹ÖçÅÂÆ¨

ÒÒÕðåÅ ê¹ðÖÓÓ ðÅÔÆº êðî¶ôð ù ÃÅðÆ Çç¼zôà å¶ ÁÇç¼zôà

Ã¯ ê¹ðÖ¹ Çéð¿Üé° ÔÇð ê¹ðÖ¹ Çéð¿Üé°,

Â¶Õ¯ ÕðåÅ ÇÜÇé Ü×¹ ÕÆÁÅ¨

ÒÒÇéðíÀ° ÇéðòËðÓÓ ÕÇÔ Õ¶ êðî¶ôð ù ÇÕÃ¶ òÆ âð Áå¶

ç¹Ö í¿Üé ÇéèÅé Áî¯ñ¶¨

ÇéðíÀ° Ã¯ ÇÃÇð éÅÔÆ ñ¶ Ö ÅÍÍ

ÒÒÁÕÅñ îÈðÇåÓÓ ðÅÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ À°ÃçÆ ÔÃåÆ

ÒÒÁÜÈéÆ ÃËí¿ÓÓ êç ðÅÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ êðî¶ôð

ÒÒÃËí¿ÓÓ êç ðÅÔÆº êÌ×àÅÇÂÁÅ ÔË ÇÕ òÅÇÔ×¹ðÈ çÅ êÌÕÅô

ÒÒ×¹ðêÌÃÅÇçÓÓ ðÅÔÆº çÇÃÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ÇÕ ÁÇÜÔÆ